Джимиты Кларæ
Сфидар æй кодта Цæгат Ирыстоны АССР-йы
Адæмон ахуырады министрад
ЧИНЫГУАДЗÆН «Ир»
ДЗÆУДЖЫХЪÆУ * 1990

81.20сет—93
Дж—33
Джимиты К.
Дж 33 Ирон æвзаг ахуыргæнæн чиныг рæвдауæндæттæн. —
Дзæуджыхъæу: Ир, 1990—174 с.
81.20сет—93
© Издательсто «Ир», 1990
„ 6306020200—19 ал оп
Дж — Ь4—У1)
А М131(03)—90

РАЗНЫХАС
Чиныг арæзт у сывæллæтты рæв-
дауæндæтты хъомылгæнджытæн,
цæмæй фондз-æхсæзаздзыд сабиты
ахуыр кæной дзурын сæ мадæлон
æвзагыл.
Алы дзырдыл дæр цæуы лæмбы-
нæг куыст. Зæгъæм, дзырд: лæп-
пу. Уый лæвæрд цæуы æппæты
фыццаг номон хауæны, иууон
нымæцы, уый фæстæ та бирæоны.
Баст цæуы мивдисджытимæ, мино-
гонтимæ, стæй ивд цæуы номивæ-
гæй.
Афтæ алы дзырдыл дæр цæуы
лæмбынæг куыст.
Уымæй уæлдай ма чиныджы ис
нывтæ. Уыдоны æххуысæй сывæл-
лæтты бæстондæр ахуыр кæнæн ис
дзурын, хуымæтæджы хъуыды-
йæдтæ аразын.
Чиныг дихгонд у хицæн темæтыл.
Райдайæны лæвæрд цæуы, сывæл-
лæттæ хорз зонгæ кæимæ сты, ахæм
тексттæ: «Бинонтæ», «Хъазæнтæ»...
Æрмæг дихгонд цæуы æртæ
ахуыры квартæлыл. Сæрды мæйты
та хъомылгæнджытæ сæ ахуыры
пълантæм хъуамæ бахæссой, саби-
тæ афæдзы дæргъы цы хъæзтытæ
базыдтой, уыдон, кæсой сын уац-
мыстæ, кæной аргъæуттæ, фæл-
ладуадзæн изæрты та сын æвдисой
дуклаты спектакльтæ. Сæрды мæй-
ты хъомылгæнджытæ æвзагыл куы
нæ бакусой, уæд, сывæллæттæ цы
æрмæг рацыдысты, уый сæ ферох
уыдзæн.
Ахуыртæ хъуамæ 15—20 мину-
тæй дæргъвæтиндæр ма уой. Къуы-
рийы цыппар бонæн чиныджы ис
конспекттæ, фæндзæм бон та хъо-
мылгæнæг фæлхаты, сывæллæттæ
къуырийы æрмæгæй цы нæ бам-
бæрстой, уый.
Ам дæр пайда кæны нывтæй.
Хъомылгæнæг сывæллæттимæ
æрмæст ахуырты рæстæг йеддæмæ
куы нæ куса, уæд, кæй зæгъын
æй хъæуы, уыдон хицæн дзырдтæ
кæнæ хъуыдыйæдтæ механикон
æгъдауæй бахъуыды кæндзысты.
Фæлæ дзурын нæ базондзысты.
Уый зæрдыл даргæйæ, архайын
хъæуы, цæмæй сывæллæттимæ æп-
пынæдзух ныхас цæуа иронау. Уæл-
дайдæр та, сæ дарæс куы ласой,
хæрыныл куы æрбадой кæнæ хъаз-
гæ куы кæной, уыцы рæстæг.
- Сывæллæттæ хъуамæ хъусой
раст дзырдбæстытæ, фыццаг рæс-
тæг сæ æмбарой, уый фæстæ та
сæхæдæг дæр ахуыр кæной дзурын.
Дæргъвæтин рæстæг рацæуы, ца-
лынмæ сабитæ сæхæдæг сæ хъуы-
дытæ дзурын базонынц, уæдмæ.
Уымæ гæсгæ сын хистæртæ хъуа-

мæ хæдзары дæр æмæ рæвдауæндо-
ны дæр æххуыс кæной æвзаджы
ивддзинæдтæ бамбарын кæнынæн.
Хъомылгæнæджы лæмбынæг ба-
кусын хъæуы æвзаджы граммати-
кон бындурыл. Чиныджы ацы
куыст лæвæрд цæуы, æнцондæр
æрмæгæй райдайгæйæ, æмæ бонæй-
бон вазыгджындæр кæны ахуыры
азы кæронмæ.
Сывæллæтты ног æрмæгимæ зон-
гæ кæнгæйæ, пайда кæнын хъæуы
æмбæрстгонд дзырдтæй.
Дæргъвæтин рæстæг бакусын
хъæуы, цæмæй сывæллæттæ æмба-
рой фарст æмæ йын дæттой раст
дзуапп. Фæрстыты æххуысæй сы-
вæллæттæ зонгæ кæнынц хауæнти-
мæ, нымæцонимæ, мивдисджыти-
мæ æмæ афтæ дарддæр.
-Цыу?
— Къæбыла.
— Кæй къæбыла у?
— Аланы.
— Цы кусынц?
— Хъазынц.
— Цæмæй?
— Портийæ.
Сывæллæттæ сæхæдæг хъуамæ
бамбарой, дзырдтæ фæрстытæм гæс-
гæ куыд ивд цæуынц, уый, иууон
нымæцæй бирæон нымæц аразын.
3 æ г ъ æ м : лæппу-т-æ, маши-
нæ-т-æ, кукла-т-æ.
Уый фæстæ сын бацамонын,
куыд бæттæн ис ацы дзырдтæ мив-
дисджытимæ фæрстыты фæрцы.
— Цы кусы лæппу?
— Хъазы.
— Цы кусы-нц лæппутæ?
— Лæппутæ хъазынц.
Алы конспекты дæр лæвæрд цæ-
уынц хъæугæ фæрстытæ æмæ
дзуаппыты хуызæгтæ. Хъомылгæ-
нæг ма сыл хъуамæ йæхæдæг дæр
бафтауа, ног æрмæг куыд дома,
уымæ гæсгæ.
Хъуамæ ахуырты рæстæг хъо-
мылгæнæг йæхæдæг бирæ ма дзура
æнæзонгæ дзырдтæ æмæ тагъд-
тагъд. Сывæллæтты дзырдуат иу
бонæй иннæмæ хъæздыгдæр кæны.
Хъомылгæнæг хъуамæ йæ зæрдыл
дара, уыцы дзырдуат йæ æрныхасы
бындур кæй аразы, уый. Кæннод
сывæллæттæ тынг бирæ æнæзонгæ
дзырдтæ куы хъусой, куы нæ æмба-
рой дзырд цæуыл цæуы, уый бæс-
тон, уæд апырх уыдзысты сæ хъуы-
дытæ æмæ ницы бамбардзысты
ахуыртæй.
Сывæллæттæ зонгæ кæнынц
хъуыдыйады хуымæтæджы конст-
рукциимæ (хайыг + номдар, ном-
дар + мивдисæг, миногон + ном-
дар...) Ацы конструкцитæ хорз куы
базоной, уæд хъæуы фæвазыгджын-
дæр кæнын хъуыдыйад. Æфтыд
æм цæуынц номивджытæ, зонгæ
кæнынц бынаты фадатимæ^. ком-
коммæ æххæстгæнæнимæ.
Чызг бады бандоныл.
Лæппу хæры кас.
Чиныджы бирæ ис хъæзтытæ,
нымайæнтæ, сыгъдæгдзуринæгтæ;
байхъусынмæ æмæ хъуыдыйадгай
ратæлмац кæнынмæ цыбыр тексты-
тæ. Хъæзтыты рæстæг хъомылгæ-
нæг йæхи фæндонмæ гæсгæ хынцы,
æвзаджы гæнæнтæй куыд хуыздæр
спайда кæнæн ис, уыцы фæрстытæ.
Уый хъуамæ бадгæ ма кæна —
хъазт амидингæнæг уа!
Ирон æвзаг ахуыр кæнгæйæ,
хъомылгæнæг хъуамæ спайда кæна
мæнæ ацы методикон амындтытæй:
а) сывæллæтты ног дзырдтимæ
зонгæ кæнын хъæуы цæстуынгæ
æрмæджы руаджы. Кæд æмæ уый
гæнæн нæ уа, уæд хъæуы спайда
кæнын тæлмацæй уырыссаг æвзаг-
мæ;
б) ног æрмæгимæ зонгæ кæн-
гæйæ, хъомылгæнæг хъуамæ амо-
на, иронау куыд хуыйны, уый, стæй
йæ цалдæр хатты хъуамæ дзура
сывæллæттимæ иумæ;

в) кусын хъæуы дзырдæн йæ
мырон культурæйыл;
г) сывæллæттæ иууылдæр иумæ,
стæй та иугæйттæй хъуамæ дзуапп
дæттой фарстæн:
-Чи у?
— Дада.
— Цы кусы дада?
— Дада бады.
Ацы хайы сæрты хъуамæ ма
ахиза иунæг дзырд дæр. Дарддæр
куыд кусын хъæуы, уый æмбæрст-
гонд цæуы алы конспекты дæр.
1. Мадæлон æвзаг ахуыр кæн-
гæйæ хъомылгæнджытæ хъуамæ
пайда кæной, сывæллæтты рæв-
дауæндæтты уырыссаг æвзаг ахуыр
кæнынæн Веретенникова С. А.,
Батурина Е., Маклакова-Семено-
ва Л. Б., Гербова Е. Е., Соловьева О.,
Морро М. И. æмæ иннæтæ цы сюже-
тон æмæ предметон нывтæ сарæз-
той, уыдонæй.
2. Рагацау бацæттæ хъæуы пред-
метон æмæ сюжетон гыццыл нывтæ
æппæт серитæй дæр.
3. Диафильмтæ, диапозитивтæ
æмæ слайдты руаджы сывæллæттæ
хуыздæр бамбардзысты æвзаг.
4. Хъомылгæнæг хъуамæ пайда
кæна хъазæнтæй, куклайы театры
персонажтæй, фанерæй стъолыл
æвæргæ театртæй æмæ æндæр
цæстуынгæ æрмæгæй.
5. Алы дидактикон хъазты дæр
хъомылгæнæг хъуамæ хынца æв-
заджы сæрмагонд хæйттæ. Ахуыр
кæна сывæллæтты раст дзырд-
бæстытæ аразыныл.
6. Хъуамæ алы боны ахуырты
рæстæг дæр дзырдты мырон куль-
турæйыл цæуа бакуыст 2-3 минуты
онг. Уымæй уæлдай ма дæттын
хъæуы сæрмагонд фæлтæрæнтæ
дæр.
7. Ахуыры азы кæрон сывæл-
лæттæ хъуамæ зоной цæстуынгæ
æрмæджы фæрцы 2-3 хъуыдыйа-
дæй цыбыр радзырд аразын, зоной
раттын фарст æмæ хъомылгæнæ-
джы фарстæн раст дзуапп дæттын.
Сывæялон хорз куы нæ æмбара
дзырдты мидис, дзырдбаст аразы-
ныл куы нæ сахуьф уа, уæд нæ
базондзæн дзурын. Уымæ гæсгæ
хъомылгæнæг æппæты стырдæр
хæсыл хъуамæ нымайа, цæмæй
сывæллæттæ бамбарой дзырдты
мидис.
8. Æвзаг базонынæн хъомылгæ-
нæг хъуамæ сæрмагондæй пайда
кæна йæ куысты хъазтæй, æвæра
йæ ’ппæт куысты бындурыл хъазты
алы формæтæ.
9. Ахуыры азы кæрон сывæл-
лæттæ хъуамæ æмбарой цыбыр
аргъæутты кæнæ æндæр уацмысты
мидис, зоной фæрстытæн дзуапп
дæттын.
Ахуыры азы райдайæны хъо-
мылгæнæг уырыссаг æвзагæй пай-
да кæны ардехдæр. Фæстæдæр, сы#-
вæллæтты дзырдуат куыд фылдæр
кæны, афтæ фылдæр рæстæг дзу-
рын хъæуы иронау. Сабыр æмæ
сыгъдæг ныхас.
10. Хъомылгæнæг хъуамæ æм-
барын кæна сывæллæтты ныййар-
джытæн, цæмæй сæ сабитæн фех-
хуыс кæной æвзаг базонынмæ.
Уыдон хистæртæй æрвылбон куы
нæ хъусой ирон ныхас, уæд, рæв-
дауæндоны цы сахуыр кодтой, уый
сæ тагъд ферох уыдзæн.

Сывæллæтты базонгæ кæнын дзырдтимæ: чызг, лæппу, хо, æфсыжæр,
сыстын, сбадын, уæ бон хорз, æгас цу, рауай ардæм, мæнæ, æмæ, чи у?
(Познакомить детей со словами: девочка, малъчик, сестра, брат, встатъ,
сестъ, добрый денъ, здравствуй, иди сюда, вот, и, кто?)
1. Хъомылгæнæг сывæллæттæн æмбарын кæны, адæм фембæлгæйæ кæ-
рæдзийæн салам кæй дæттынц. Хъуамæ пайдагонд æрцæуа тæлмацæй.
— Добрый день! Уæ бон хорз! — дзуры хъомылгæнæг.
— Здравствуйте! Æгас цу! — отвечаете вы.
А теперь я с вами поздороваюсь, а вы мне ответьте хором — иумæ.
— Уæ бон хорз!
— Æгас цу!
2. Хъомылгæнæг дарддæр зонгæ кæны сывæллæтты ног æрмæгимæ.
— Мæдинæ, рауай ардæм! — дзуры æмæ тæлмац кæны, — Мадина, иди
сюда!
Чызг хъуамæ рацæуа æмæ æрлæууа хъомылгæнæджы цур.
— Мурат, рауай ардæм! — ног та зæгъы хъомылгæнæг æмæ нал кæны
тæлмац.
Дарддæр хъомылгæнæг амоны иумæ, стæй та иннæмæ æмæ дзуры:
— Вот девочка! Мæнæ чызг! Зæгъæм иумæ. Скажем вместе: чызг!
Хъомылгæнæг æмæ сывæллæттæ иумæ 2—3 хатты фæлхатынц ацы дзырд
æмæ йæ архайынц сыгъдæг дзурыныл.
— Вот мальчик. Мæнæ лæппу! Лæппу! — дзуры хъомылгæнæг æмæ
домы:
— Зæгъæм иумæ: лæппу!
— Чи у? — фæрсы хъомылгæнæг æмæ амоны чызгмæ.
— Чызг! — дзуапп дæттынц сывæллæттæ иумæ, стæй та иугæйттæй.
— Чызг!
— Чи у? — фæрсы хъомылгæнæг æмæ амоны лæппумæ.
— Лæппу! — дзуапп дæттынц иумæ æмæ иугæйттæй.
3. Цæстуынгæ æрмæгмæ гæсгæ сывæллæтты базонгæ кæнын дзырдтимæ:
Л о , æ ф с ы м æ р , бæттæг æ м æ .
— Кто на этой картине?
6

— Брат и сестра! — ответят дети.
— Æфсымæр æмæ хо! — дзуры æмæ амоны хъомылгæнæг. Зæгъæм
иумæ...
— Чи у? — амоны æмæ фæрсы хъомылгæнæг.
— Æфсымæр! — дзуапп дæттынц иууылдæр иумæ.
— Чи у?
— Хо.
— Мæнæ хо. Мæнæ æфсымæр. Хо æмæ æфсымæр.
4. Дзыхæйдзургæ хъазт «Ма фæрæдий!»
Иæ нысан: сывæллæтты базонгæ кæнын мивдисджытимæ: сбад-сбадут,
сыст-сыстут.
И æ м и д и с : сывæллæттæ лæууынц зылды. Сæ иу — зылды астæу.
Кæд хъомылгæнæг загъта: «Чызг, сбад!», уæд бады, астæуæй чи лæууы, уый,
кæд загъта: «Сывæллæттæ, сбадут!» — уæд бадынц иууылдæр. Афтæмæй
сывæллæттæ хъуамæ бамбарой номдартæ æмæ мивдисджытæн сæ мидис.
(Словесная игра: «Не ошибись!» Цель: познакомить детей с глаголами:
садисъ-сядъте, встанъ-встанъте»),
Описание игры. Дети стоят в кругу. Один из них в середине круга.
Если воспитательница скажет «девочка (или мальчик) сядь», садится один
ребенок. А если скажет: «Дети, садитесь» — садятся все. Так дети осмыс-
ленно усваивают новые глаголы и существительные.
Æрмæг: сюжетон ныв: «Брат и сестра». Тумакова Г. А.
Ахуыртæй уæгъд рæстæг хъомылгæнæг ахуыр кæны сывæллæтты салам
дæттын, фæлхаты мивдисджытæ æмæ ног æрмæджы иннæ дзырдтæ.
Сывæллæтты базонгæ кæнын дзырдтимæ: мад, фыд, нана, дада, бадын,
лæууын, о, нæ, (нагъ), цы кусы?
(Познакомить детей со словами: матъ, отец, бабушка, дедушка, сидетъ,
стоятъ, да, нет, что делает?)
1. Сывæллæттимæ рафæлхатын рацыд æрмæг.
(Повторить с детьми пройденный материал).
— Чи у? — фæрсы хъомылгæнæг æмæ амоны нывмæ.
— Чызг! — дзуапп дæттынц сывæллæттæ иумæ, стæй та цалдæрæй.
Хъомылгæнæг архайы, цæмæй дзырдтæ сыгъдæг дзырд цæуой, кæд
хъæуа, уæд та сæ иумæ цалдæр хатты дзурынц.
— Чи у?
— Лæппу (хо, æфсымæр)...
2. Сывæллæтты базонгæ кæнын ног дзырдтимæ сюжетон нывты æх-
хуысæй.
— Отец-фыд, — амоны æмæ дзуры хъомылгæнæг. — Зæгъæм иумæ:
«Фыд».
— Чи у?
— Фыд.
— Мæнæ мад. Зæгъæм иумæ: «Мад».
3. Сывæллæтты ахуыр кæнын фарстон хъуыдыйадæн таурæгъон хъуы-
дыйадæй дзуапп дæттын. Хъуамæ фæзмой хъомылгæнæджы дзырдтæ.
7

Чи сты?
Ищ \ло" /*х ^
^^ ■>*. 1
—^гэг; 1
8

Цы кусынц?
9

(Учить детей на вопросительные предложения отвечать повествователь-
ным предложением по аналогии речи воспитателя).
— Мад бады?
— Мад бады, — дзуапп дæттынц сывæллæттæ.
— Отец стоит? Фыд лæууы? — амоны нывмæ æмæ фæрсы хъомылгæнæг.
— Фыд лæууы, — дзуапп дæттынц иумæ,стæй иугæйттæй...
4. Сывæллæтты базонгæ кæнын хайыгтæ: о, æмæ, нæ-имæ дзыхæйдзургæ
хъазт «Афтæ загътон?»-ы фæрцы.
(Познакомить детей с частицами: да, и, нет с помощью словесной
игры: «Так сказала?»)
— Да по-осетински — о. Зæгъæм иумæ: «о».
— Нет по-осетински — нагъ (нæ). Зæгъæм иумæ: «нагъ».
— Я буду показывать и говорить. Вы меня поправьте, если ошибусь
или подтвердите.
— Нана лæууы!
— 0, лæууы!
— Мад бады, — дзуры æмæ амоны хъомылгæнæг.
— 0, бады, — дзуапп дæттынц сывæллæттæ.
— Лæппу бады!
— Нагъ, лæууы...
5. Сывæллæттимæ рафæлхатын рацыд æрмæг: бæттæг æмæ-йæ пайда
кæнын фарстон хъуыдыйадæн таурæгъон хъуыдыйадæй дзуапп дæтгæйæ.
— Мад æмæ фыд? — фæрсы хъомылгæнæг.
— Мад æмæ фыд, — дзуапп дæттынц сывæллæттæ.
— Хо æмæ æфсымæр?..
Сывæллæттæ куы бамбарой ацы домæн, уæд сæ æмбæлы бафæрсын
иугæйттæй æмæ бацархайын, цæмæй сыгъдæг дзурой мыртæ.
6. Сывæллæттимæ бæстондæр бакусын, цæмæй зоной фарст цы кусы?-
йæн дзуапп дæттын.
(Повторить с детьми вопрос что делает? и поупражнять их, чтобы
давали осмысленные индивидуальные ответы по аналогии речи воспитателя).
— Цы кусы мад? Бады?
— Бады.
— Цы кусы нана?
— Нана лæууы.
Æрмæг: сюжетон нывтæ: «Семья» Маклаковой-Семеновой Л. Б., «В род-
ной семье», «Брат и сестра». Тумакова Г. А.
Сывæллæтты базонгæ кæнын дзырдтимæ: зарын, кафын, цæуын, кæм ис?
(Познакомить детей со словами: петь, танцеватъ, ходитъ, где?)ч
1. Рафæлхатын рацыд æрмæг. Бæстондæр бакусын рацыд æрмæджы
дзырдтæн сæ мырон культурæйыл дзыхæйдзургæ хъазт* «Ныййазæлд»-ы
фæрцы.
(Повторить пройденный материал. Поработать над звуковой культурой
знакомых слов с помощью словесной игры «Эхо»).
10

— Я буду говорить слово один раз, вы его повторяете дважды.
— Чызг!
— Чызг, чызг! — фæлхатынц сывæллæттæ иумæ.
— Фыд! — дзуры та хъомылгæнæг.
— Фыд, фыд! — фæзмынц æй сывæллæттæ.
Бакусынæн номдартæ: нана, дада, хо, æфсымæр, лæппу, чызг
æмæ фыды мырон культурæйыл.
2. Сывæллæттæ лæууынц зылды. Предметон нывтимæ куыст.
Й æ н ы с а н : рацыд æрмæджы номдартæ æмæ ног фарст кæм ис?-
имæ сабиты базонгæ кæнын.
(Дети стоят в кругу. Работа с предметными картинками. Цель: повто-
рить пройденный материал. Познакомить ребят с новым вопросом где?).
— Где нана? Посмотрите на свои картинки. Кæм ис нана?
— Мæнæ, — æвдисынц сæ нывтæ цалдæр сывæллонæй.
— Зæгъут-ма: «Мæнæ нана!» — ахуыр сæ кæны раст дзуапп дæттыныл
хъомылгæнæг.
— Кæм ис нана? — фæрсы та хъомылгæнæг.
— Мæнæ нана, — æвдисынц æмæ дзуапп дæттынц сывæллæттæ.
— Кæм ис лæппу?
— Мæнæ лæппу...
3. Сывæллæтты базонгæ кæнын ног дзырдтимæ хъазт «Мæн бафæзм»-ы
фæрцы.
(Познакомить детей с новыми словами с помощью игры «Делай, как я»).
— Цæуын, — зæгъы хъомылгæнæг æмæ цæуы зылды астæу.
— Цæуын, — дзурынц сывæллæттæ (иууон нымæцы) æмæ фæзмынц
хъомылгæнæджы.
— Кафын, — дзуры хъомылгæнæг...
Архайгæйæ, хъазгæйæ хъомылгæнæг сывæллæтты зонгæ кæны ног
дзырдтимæ æмæ уыцы иу рæстæг кусы мырты культурæйыл, домы, цæмæй
сыгъдæг дзурой дзырдтæ.
4. Сывæллæттæ сюжетон нывмæ гæсгæ сæхи ахуыр кæнынц фарст цы
кусы?-йæн дзуапп дæттыныл.
— Цы кусы лæппу? — Цы кусы чызг?
— Лæууы. — Кафы.
— Цы кусы фыд? — Цы кусы дада?
— Бады. — Дада бады.
5. Т æ л м а ц (перевод).
— Чызг кафы, — зæгъы хъомылгæнæг.
— Девочка танцует, — тæлмац кæны сывæллон.
— Нана бады.
— Нана сидит.
Æ р м æ г : раззаг ахуырты сюжетон нывтæ. Хъомылгæнæджы фæндон-
мæ гæсгæ нывтæ, предметон нывтæ серийæ «Бинонтæ».
Ахуыртæй уæгъд рæстæг сывæллæттимæ фæлхатын дзыхæйдзургæ
хъæзтытæ.
11

Сывæллæтты базонгæ кæнын дзырдтимæ: хæдзар, кæрт, рудзынг, дуар,
байгом кæнын, сæхгæнын.
(Познакомить детей со словами: дом, двор, окно, дверь, отпкрыть,
закрыть).
1. Рафæлхатын раззаг ахуырты æрмæгæй 4-æм пункт.
(Повторить пункт 4 занятия № 5).
2. Цæстуынгæ æрмæгмæ гæсгæ сывæллæтты базонгæ кæнын ног дзырд-
тимæ. Уыцы иу рæстæг бакусын сæ мырон культурæйыл.
(Познакомить детей с помощью наглядного материала с новыми словами.
Одновременно поработать над их звуковой культурой).
— Дом, хæдзар, — зæгъы хъомылгæнæг æмæ амоны, стæй фæрсы:
«Цы у?»
— Хæдзар.
— Зæгъæм иумæ: хæдзар...
— 3. Сывæллæттимæ бакусын ног æмæ зонгæ фæрстыты хуыздæр бамба-
рыныл, фæлтæрын раст дзуаппытæ дæттыныл.
(Поработать с детьми по осмысленному усвоению знакомых им вопросов,
поупражнять их в индивидуальных ответах на вопросы).
— Нана ис кæрты. Дада ис кæрты, — дзуры хъомылгæнæг æмæ амоны,
стæй домы: Зæгъæм иумæ: «Лæппу ис кæрты. Мад ис кæрты. Кæм ис нана?»
— Кæрты.
— Кæм ис лæппу?
— Кæрты.
— Чи ис кæрты? — дæтты æндæр фарст хъомылгæнæг.
— Чызг, — дзуапп дæтты сывæллон...
4. Сывæллæтты ахуыр кæнын, хъомылгæнæджы баргæндтæ æххæст
кæныныл дзырдтæ раст æмбаргæйæ.
(Учить детей выполнять поручения воспитателя, понимая их смысл).
— Сослан, бакæн дуар. Сбад.
— Мæдинæ, сæхгæн дуар. Сбад.
Æрмæг: сюжетон нывтæ:«Семья». Маклакова-Семенова Л. Б. «Наш
праздник»...
Сывæллæтты базонгæ кæнын дзырдтимæ: ном, сывæллон, æз, ды, мæн,
дæу.
(Познакомить детей со словами: имя, ребенок, я, ты, мой, твой).
1. Рафæлхатын сывæллæттимæ рацыд æрмæг дзыхæйдзургæ хъазт
«Ныййазæлд»-ы фæрцы. Бакусын зонгæ дзырдты мырон культурæйыл.
(Повторить пройденный материал с помощью словесной игры «Эхо».
Поработать над звуковой культурой речи).
— Чызг!
— Чызг. Чызг, — сабыргай йæ фæзмынц сывæллæттæ...
12

Бакусынæн дзырдтæ: фыд, лæууы, æфсымæр, сыстын, зарын,
кафын, хæдзар, рудзынг, кæрт.
2. Сывæллæттæ лæууынц зылды. Хъомылгæнæг сын æмбарын кæны,
сæ кæрæдзиимæ кæй зонгæ кæндзысты.
(Дети стоят в кругу. Воспитательница говорит им, что будут знако-
миться друг с другом).
— Имя по-осетински — н о м . Зæгъæм иумæ: н о м . Мое имя — мæ
ном. Твое имя — дæ ном.
— Мæ ном — Зæлинæ, — дзуры хъомылгæнæг æмæ фæрсы сывæллоны:
«Дæ ном та?»
— Верæ.
— Мæ ном у Зæлинæ. Дæ ном та Верæ.
Хъомылгæнæг цæуы зылды сывæллæттæй цалдæрмæ æмæ семæ зонгæ
кæны, дæтты сæм йæ къух æмæ дзуры æрмæст йæ ном. Фæрсы. Уый
фæстæ, æвзаг хуыздæр чи зоны, уыцы сывæллæттæй исчи ахсы хъомылгæнæ-
джы бынат.
3. Предметон нывтимæ куыст. Й æ н ы с а н : сывæллæттимæ фæлтæ-
рын дзырдтæ м æ н æмæ д æ у -æй раст пайда кæныныл.
И æ м и д и с . Хъомылгæнæг уары сывæллæттæн иугай нывтæ æмæ
сæ ахуыр кæны фарст дæумæ чи ис? -æн дзуапп дæттыныл.
(Работа с предметными картинками. Цель: упражнять детей в употребле-
нии местоимений: мой, твой.
Описание : воспитательница раздает детям по одной картине и
учит отвечать на вопрос «кто у тебя?»)
— Аслан, дæумæ чи ис? — фæрсы хъомылгæнæг иу сывæллоны.
— Нана.
— Зæгъ-ма: «Мæнмæ ис нана».
— Верæ, дæумæ та чи ис?
— Мæнмæ ис лæппу...
4. Сывæллæтты базонгæ кæнын дзырдтæ: æз æмæ ды-имæ.
(Познакомить детей со словами: я и ты.)
Æ р м æ г : предметон нывтæ серийæ «Бинонтæ».
Сывæллæттимæ рафæлхатын рацыд æрмæг. Саразын беседæ.
— Кæмæн ис æфсымæр? Зæгъæм иумæ: «Мæнæн ис æфсымæр!...»
— Кæмæн ис мад?
— Мæнæн ис мад.
— Кæмæн ис хо?
— Куыд у дæ мады ном?
— Мæдинæ.
— Куыд у дæ хойы ном?
Й æ н ы с а н : рафæлхатын дзырдтæ: ном, мæн, дæу.
(Поиграть в словесную игру «Эстафета». Цель: повторить с детьми
слова: имя, мой, твой).
— Мæ ном — Зæлинæ, — зæгъы хъомылгæнæг, йæ фарсмæ чи лæууы,
уымæ дæтты хъазæн æмæ фæрсы: «Дæ ном та?»
13

— Мæ ном у Фатимæ, — дзуры сывæллон, фæрсы йæ сыхаджы: «Дæ ном
та?»
Кæд æмæ йын йæ сыхаг дзуапп радта — зæгъа йæ ном, уæд ын дæтты
хъазæн. Кæд нæ радта дзуапп, уæд хауы хъазтæй (дзуапп чи нæ радта,
уый хауы хъазтæй).
Хъуамæ хъазæн æппæт сывæллæттæм дæр æрхауа æмæ æрыздæха
хъомылгæнæгмæ.
3. Хъомылгæнæг фæлхаты сывæллæттимæ, рацыд æрмæгæй хорз кæй
нæ бамбæрстой, уыцы дзырдтæ æмæ дзырдбæстытæ.
(Воспитательница повторяет с детьми из пройденного материала те
слова и словосочетания, которые ими недостаточно усвоены).
Æрмæг: сюжетон кæнæ предметон нывтæ хъомылгæнæджы фæндон-
мæ гæсгæ.
1. Сывæллæтты сюжетон нывты æххуысæй ахуыр кæнын хъомылгæ-
нæджы фарстæн раст дзуапп дæттыныл.
(Дети по сюжетным картинам учатся правильно отвечать на вопросы
воспитателя).
— Кæм ис нана?
— Мæнæ ис нана...
— Цы кусы нана?
— Нана лæууы...
— Кæм ис Аслан? — фæрсы сывæллæтты хъомылгæнæг, цæмæй фарст
хуыздæр æмбарой, ууыл архайы.
— Мæнæ, — дзуапп дæтты сывæллон æмæ амоны лæппумæ.
Бакусынæн æрмæг: рацыд æрмæджы æппæт дзырдтæ дæр.
2. Рафæлхатын хъазт «Эстафетæ» раззаг ахуырты нысанимæ.
(Повторить игру «Эстафета» с задачей предыдущего занятия).
Æрмæг: сюжетон нывтæ: «Бинонтæ»-й цалдæр, предметон нывтæ.
Сывæллæтты базонгæ кæнын номдартæ æмæ мивдисджыты бирæон
нымæцимæ фæрстытæ адон чи сты? æмæ цы кусынц?-ы фæрцы.
(Познакомить детей с множественным числом имени существительного
и глагола с помощью вопросов: «кто они?» и «что делают?»).
1. Сывæллæттæ цæстуынгæ æрмæджы фæрцы фæлхатынц зонгæ дзырдтæ
иууон нымæцы.
(Дети с помощью наглядного материала упражняются в употреблении
единственного числа имен существительных и глаголов).
— Чи лæууы? — фæрсы хъомылгæнæг.
— Мад.
— Чи ма лæууы?
— Фыд.
— Цы кусы лæппу?
14

— Лæппу лæууы...
Æрмæст уый фæстæ хъомылгæнæг ауындзы фæйнæгыл нывтæ. Галиуæр-
дыгæй иугæйттæ: кукла, машинæ, кубик, лæппу. Иннæрдыгæй та — бирæ кук-
латæ, машинæтæ, кубиктæ æмæ лæппутæ кæм ис, ахæм нывтæ.
— Лæппу! — дзуры æмæ амоны нывмæ хъомылгæнæг.
— Лæппутæ, — амоны къордмæ.
«Лæппу» мы говорим, когда он один. «Лæппу-тæ» — когда их много.
Послушайте, как я прибавила к концу слова тæ.
— Лæппу — лæппу-тæ, — зæгъæм иумæ...
— Кукла, — дзуры дарддæр хъомылгæнæг æмæ домы, цæмæй сывæллæт-
тæ сæхæдæг сарæхсой бирæон нымæц саразынмæ.
2. Сывæллæттæ, номдарты бирæон нымæц куыд арæзт цæуы, уый куы
бамбарой, уæд сын ис базонгæ кæнын фæрстытæ: адон чи сты? æмæ
цы кусынц? -имæ.
(После того, как дети познакомились с образованием множественного
числа имен существительных — с помощью суффикса множественности т —
можно их знакомить с вопросами множественного числа).
— Лæппутæ лæууынц. Цы кусынц лæппутæ?
— Лæууынц, — дзуапп дæттынц иууылдæр иумæ, стæй та иугæйттæй.
— Цы кусынц машинæтæ?
— Лæууынц.
— Цы кусынц сывæллæттæ?
— Кафынц.
Кæд æмæ афтæмæй нæ бамбарой, нæ базоной мивдисæджы бирæон
нымæцы фарстæн дзуапп раттын, уæд сын æй æмбæлы æндæр хуызы баца-
монын дæр.
3 æ гъ æ м :
— Байхъусут-ма фарсты æмæ уæ дзуаппы кæронмæ.
— Цы кусы-нц?
— Бады-нц!
— Лæппу æмæ нана цы кусынц?
— Лæууынц.
— Фыд æмæ дада цы кусынц?
3. Дзыхæйдзургæ хъазт «Ма фæрæдий!»
Й æ н ы с а н : мивдисджытæ æмæ номдартæ иууон æмæ бирæон
нымæцты хуыздæр бамбарыныл бацархайын.
И æ м и д и с : сывæллæттæ лæууынц зылды æмæ æххæст кæнынц
хъомылгæнæджы домæнтæ.
— Лæппутæ, сбадут! — домы хъомылгæнæг.
— Лæппутæ бадынц! — дзурынц лæппутæ æмæ æххæст кæнынц домæн.
— Маринæ, сбад!
— Маринæ бады!
— Лæппутæ, сыстут! Лæппутæ лæууынц? — фæрсы чызджыты.
— Лæппутæ лæууынц...
(Словесная игра «Не ошибись!» Цель: поупражнять детей в понимании
единственного и множественного числа существительных и глаголов).
Æ р м æ г : сюжетон æмæ предметон нывтæ хъомылгæнæджы фæндонмæ
гæсгæ æвзарын.
15

т
16

Цы ис?
Цы кусынц?
2 Джимиты Кларæ
17

Сывæллæтты базонгæ кæнын дзырдтимæ: сæр, хъус, цæсгом, цæст,
фындз, дзых, æвзаг, дзыкку, хъаз, цы ис?, цы нæй?
(Познакомить детей со словами: голова, ухо, лицо, глаз, нос, рот,
язык, волосы, (коса), гусъ, что имеется? чего нет? (не имеет).
— Хочу нарисовать голову Чебурашки. Как будет по-осетински голова? —
фæрсы хъомылгæнæг.
— Сæр.
— Зæгъæм иумæ: сæр! — дзуры хъомылгæнæг æмæ ныв кæны фæйнæгыл
зылд. — Мæнæ Чебурашкæйы сæр. Цы нæй Чебурашкæйы сæрыл?
Хъомылгæнæджы фæрстытæн хъуамæ раттой дзуаппытæ, æвзаг чи
зоны, уыцы сывæллæттæ. Уый фæстæ сæ иууылдæр иумæ дзурынц æмæ
нывгонд цæуынц. Хъомылгæнæг иу уагмæ кæны сывæллæтты дзуаппытæ,
нывмæ амоны, афтæмæй:
— Чебурашкæйæн ис хъустæ, цæстытæ, фындз æмæ дзых. Мæнæ сæры
хъуынтæ.
— Цы ис Чебурашкæйæн? — фæрсы сывæллæтты. Раздæр дзуапп дæт-
тынц иууылдæр иумæ, хъомылгæнæг амоны нывмæ, афтæмæй, стæй та
иугæйттæй.
2. Сывæллæттæ лæууынц зылды. Хъомылгæнæг сын рагацау æмбарын
кæны, цæмæй йæм бæлвырд хъусой æмæ æххæст кæной йæ домæнтæ:
ахуырты фыццаг хайы цы дзырдтимæ базонгæ сты, уыдон фæлхатынц.
(Дети стоят в кругу. Они должны слушать воспитательницу и выполнять
её требования: повторяют материал первой части занятия).
— Равдисут мæм уæ хъустæ! — домы хъомылгæнæг.
— Мæнæ нæ хъустæ, — амонынц æмæ дзуапп дæттынц сывæллæттæ.
— Равдисут-ма уæ цæстытæ!
— Мæнæ нæ цæстытæ.
— Кæм ис дæ фындз? — фæрсы хъомылгæнæг сывæллæтты (иууон
нымæцы).
— Мæнæ мæ фындз, — дзуапп сæ дæтты алчидæр.
Кæд сывæллæттæ хорз зонынц æвзаг, уæд сæ бафæрсæн ис:
— Кæм сты уæ дзыхтæ?...
3. Дзыхæйдзургæ хъазт «Цъиуты базар».
Й æ н ы с а н : сывæллæтты фæлтæрын мыр хъ сыгъдæг дзурыныл.
И æ м и д и с : хъомылгæнæг сывæллæттæн уырыссагау æмбарын
кæны, зæронд нана базармæ хъаз æлхæнынмæ æрбацæудзæн, зæгъгæ.
Нана хорз нæ^уыны, нæ хъусы, уымæ гæсгæ, цы сывæллæтты къордмæ
бахащцæ" уа, уыдон хъуамæ хъæр кæной: «Хъа-хъа-хъа!» Иууылдæр иумæ
куы хъæр кæной^уæд нана нæ фехъусдзæн, мыр сыгъдæг чи дзуры, уыдоны.
Фыццаджыдæр, хъ’омылгæнæг кусы мыры артикуляцийыл. Уый фæстæ
бæтты сæрбæттæн æмæ хъазы нанайы ролы. Æвзары иу кæнæ цалдæр
сывæллоны. Кæны сæ зылды астæумæ.
— Байхъусут-ма мæ хъазтæм!
— Хъа-хъа-хъа! — фæзмынц цъиуты нанайы хъазтæ.
Дыккаг хатт нанайы ролы хъазы сывæллæттæй исчи.
18

1. Сывæллæтты базонгæ кæнын ног дзырдтимæ: къæбыла, къæдзил, къах,
гуыбын, хорз, иу, бирæ.
(Познакомить детей со словами: щенок, хвост, нога, рука, живот,
хорошо, один, много).
Сывæллæттимæ рафæлхатын дзыхæйдзургæ хъазт «Цъиуты базар».
(Повторить с детьми игру «Птичий базар»).
2. Сывæллæтты базонгæ кæнын цæстуынгæ æрмæджы фæрцы ног дзырд-
тимæ, уыцы иу рæстæг бакусын сæ мырон культурæйыл.
(Познакомить детей с новыми словами. Одновременно провести работу
по звуковой культуре речи).
Для воспитателя: тсъ — заднеязычный согласный, глухой и смыч-
ный по способу образования.
3. Сывæллæтты фæлтæрын номдартæ иууон нымæцæй бирæон нымæцмæ
ивыныл фæсæфтуан т-йы фæрцы.
(Упражнять детей в образовании множественного числа существитель-
ных с помощью суффикса множественности -т).
— Мæнæ иу кукла. Мæнæ бирæ куклатæ. Ныр та æз амондзынæн,
сымах дзурут, — зæгъы хъомылгæнæг æмæ амоны нывтæм, архайы, цæмæй
ног номдартæй спайда кæной æмæ сæ бирæон нымæцмæ ивын ахуыр
кæной.
— Иу къæбыла — бирæ къæбылатæ.
— Иу кукла — бирæ куклатæ.
— Иу машинæ — бирæ машинæтæ.
— Къух — къухтæ. Къах — къæхтæ.
— Къæдзил — къæдзилтæ. Сæр — сæртæ.
4. Сывæллæттимæ физкультминуткæйы рифмæгонд текст æмæ уыцы-*"
иу рæстæг йæ архайд сахуыр кæнын, мыртæ къ æмæ хъ сыгъдæг дзурыныл
бакусын.
(Разучить с детьми рифмованный текст и движения физкультминутки,
упражняться в произношении звуков: къ и хъ).
Текст: Архайд:
Къах лæууы, лæууы, лæууы! — Сывæллæттæ лæууынц сæ бы-
наты.
Къах цæуы, цæуы, цæуы! — Сывæллæттæ зылды цæуынц.
Къæхтæ згъорынц, згъорынц, згъорынц! — Згъорынц сæ бынæтты.
Къæхтæ кафынц, кафынц, кафынц. — Кафынц сæ бынæтты.
0 мæ къæхтæ!
Гыццыл къæхтæ, — Æрбадынц æмæ сæ æрбахъæ-
быс кæнынц.
Ох! — — Къух ныхыл æвæрынц æмæ
Цæст кæсы, кæсы, кæсы. фæлгæсынц дыууæрдæм.
Хъустæ хъусынц, хъусынц, хъусынц! — Æрмттæ хъустыл æвæрынц.
Æвзаг дзыхы кафы, зары,
Суадз дæ фæллад,
19

Ме ’взаг!
Банцай! — Æнгуылдз дзыхыл æвæрынц.
Оххай!
Бакусинаг. Хъомылгæнæг кæсы, сывæллæттимæ йæ иумæ (тæл-
мац кæны. Уый фæстæ йæ иумæ дзурынц æмæ архайд æвдисынц: афтæ
зонгæ кæнынц æрмæгимæ.
Дзырдуат : згъорынц, гыццыл, кæсы, хъусынц, суадз дæ фæллад,
банцай.
Æ р м æ г: хъазæнтæ — къæбыла, кукла.
Сывæллæтты базонгæ кæнын дзырдтæ и с æмæ н æ й -имæ.
(Познакомить детей со словами еспгъ, нет (не имеется).
1. Сывæллæттимæ рафæлхатын физкультминуткæйы текст æмæ архайд.
(Повторить с детьми текст и движения физкультминутки).
2. Сывæллæтты ахуыр кæнын фæрстытæ: «цы ис?» æмæ «цы нæй?»-æн
раст дзуаппытæ дæттыныл цæстуынгæ æрмæджы æххуысæй.
(Учить детей отвечать на вопросы: «что имеется?» и «чего нет?»,
используя наглядный материал).
— Цы ис куклайæн? — фæрсы хъомылгæнæг.
— Цæст.
— Иу цæст?
— Цæстытæ...
— Цы ис къæбылайæн? — фæрсы хъомылгæнæг.
— Сæр.
— Зæгъ-ма: «Къæбылайæн ис сæр», — ахуыр кæны хъомылгæнæг æмæ
домы, цæмæй сывæллæттæ аразой хъуыдыйад, æххуыс сын кæны.
Ацы хайыл бæстон куыст куы æрцæуа, уæд та хъомылгæнæг бары
дыууæ хъазæны æмæ фæрсы сывæллæтты:
— Цы нæй къæбылайæн? (куклаимæ абаргæйæ).
— Къухтæ.
— Къæбылайæн нæй къухтæ. Раст зæгъыс. Цы нæй куклайæн та?
— Къæдзил. Куклайæн нæй къæдзил.
3. Дзыхæйдзургæ хъазт «Ныййазæлд».
Йæ нысан: сывæллæтты фæлтæрын æмхъæлæсонтæ: хъ æмæ къ
сыгъдæг дзурыныл.
Й æ м и д и с : сывæллæттæ хъусынц хъомылгæнæгмæ, æмæ цы дзырд
зæгъа, уый æртæ хатты фæзмынц-дзурынц сабырдæр хъæлæсæй. Номдартæ
æппæт зонгæ нæ уыдзысты сывæллæттæн æмæ уый рæдыд нæу: хъæуынц
сæ æрмæст фæзмынмæ.
(Словесная игра «Эхо». Цель: упражнять детей в произношении
согласных звуков хъ и къ.)
Описание игры: воспитательница произносит слова — дети их
повторяют два-три раза.
Бакусынæн номдартæ: хъæбын, хъæбатыр, хъæлæба, хъæн-
дил, хъæд, хъус. Къах, къух, къæдзил, къæбыла, къабуска, къалати, къæм,
къаробкæ, къанау...
Æ р м æ г: хъазæнтæ — кукла æмæ къæбыла.
20

Сывæллæтты базонгæ кæнын дзырдтæ: стыр, гыццыл, згъорын, уæртæ,
цæййас?-имæ.
(Познакомить детей со словами: болЬшой, маленький, бежать, там).
1. Хъомылгæнæг йæхи стъолыл æвæры стыр хъазæнтæ, иуварс та —
г ы ц ц ы л хъазæнтæ. Фыццаджыдæр, зонгæ кæнынц миногонтимæ.
(Воспитательница кладет на свой стол б о л ь ш и е игрушки, а в
сторонке — аналогичные — маленькие. Прежде всего знакомит детей
с прилагательными).
— Мæнæ стыр кукла. Зæгъæм иумæ:
— Стыр кукла.
— Цæййас кукла у?
— Стыр.
— Мæнæ гыццыл кукла. Зæгъæм иумæ:
— Гыццыл.
2. Сывæллæттæ миногонтимæ куы базонгæ сты, уæд та ахизын хъæуы
ахуырты иннæ хаймæ: базонгæ сæ кæнын дзырд: уæртæ-йы мидисимæ.
— Кæм ис стыр кукла? — фæрсы хъомылгæнæг.
— Мæнæ ис?
— О.
— Кæм ис гыццыл кукла? — фæрсы хъомылгæнæг æмæ амоны иннæ
стъолмæ: ’
— Уæртæ гыццыл кукла. Зæгъæм-ма иумæ:
— Уæртæ гыццыл кукла.
— Кæм ис гыццыл машинæ?
— Уæртæ.
— Кæм ис гыццыл кубик?
— Уæртæ гыццыл кубик.
— Кæм ис стыр кубик?
— Мæнæ...
3. Сывæллæттимæ иумæ хъомылгæнæг цалдæр хатты дзуры сыгъдæгдзу-
ринаг «Райсомæй», зонгæ сæ кæны текстимæ.
РАЙСОМÆЙ.
— Хъа-хъа-хъа! — — Бапп-бапп-бапп! —
Нæ хъаз ныззары. Нæ бабыз уасы.
— Къо-къо-къо! — — Ох! —
Фæзæгъы карк. Фæлыгъд мæ хуыссæг дард!
Бакусинаг. Хъомылгæнæг кæсы, тæлмац кæны сывæллæтты æххуы-
сæй, стæй йæ иумæ дзурынц.
Æрмшг: хъазæнтæ — куклатæ, машинæтæ, кубиктæ... (стыртæ æмæ
гыццылтæ).
21

Цы ис?
Цавæр у?
_1 к_
22

Сывæллæтты базонгæ кæнын дзырдтимæ: скъатыг, стъол, райсын, сæвæ-
рын, цæуыл?
(Познакомить детей со словами: шкаф, стол, взятъ, кластъ, на чем?).
1. Сывæллæттимæ рафæлхатын сыгъдæгдзуринаг «Райсомæй».
2. Цæстуынгæ æрмæджы фæрцы сывæллæтты базонгæ кæнын ног дзырд-
тимæ. Уыцы иу рæстæг бакусын сæ мырон культурæйыл.
(Познакомить д^тей на наглядном материале с новыми словами и
одновременно поработать над их звуковой культурой).
3. Сывæллæтты ахуыр кæнын хъомылгæнæджы баргæндтæ æххæст
кæнын æмæ цыбыр хъуыдыйæдтæй дзуапп дæттыныл.
(Учить детей выполнять поручения воспитателя и строить простые
предложения по аналогии речи воспитателя).
— Чи райсдзæн скъаппæй стыр кукла? — фæрсы хъомылгæнæг æмæ
бар кæны иу сывæллонæн:
— Аслан, райс скъаппæй стыр кукла.
— Аслан, цы райстай?
— Кукла, — дзуапп дæтты сывæллон.
— Цæййас кукла?
— Стыр кукла.
— Аслан, сæвæр кукла стъолыл. Цæуыл сæвæрдтай кукла?
— Стъолыл.
— Раст загъта Аслан.
— Зæгъæм-ма иумæ:
— Кукла ис стъолыл.
Хъомылгæнæг рагацау цы хъазæнтæ æрцæттæ кодта ацы ахуыртæм,
уыдонæй пайдагæнгæйæ, сывæллæттæ архайынц æмæ æххæст кæнынц
домæнтæ, ахуыр кæнынц иронау дзурын.
4. Сывæллæттæ, зылды лæугæйæ, фæлхатынц физкультминуткæйы текст,
архайынц мыртæ раст дзурыныл.
Æ р м æ г : хъазæнтæ (стыртæ æмæ гыццылтæ).
Сывæллæтты базонгæ кæнын дзырдтимæ: порти, цалх, тымбыл, сырх,
сау, ссарын, цы хуызæн у?
(Познакомить детей со словами: мяч, колесо, круглый, красный, черный,
найти, какой? (по цвету).
1. Сывæллæттимæ рафæлхатын физкультминуткæйы текст æмæ
йæ архайд. Ахъазын «Цъиуты базар»-æй æмæ бакусын мыртæ сыгъдæг
дзурыныл.
2. Цæстуынгæ æрмæджы фæрцы сывæллæтты базонгæ кæнын ног
дзырдтимæ, бакусын сæ мырон культурæйыл.
Уый фæстæ сывæллæттæ арынц сæ алыварсы предметты ’хсæн сырх,
сау кæнæ, тымбыл чи уа, ахæмтæ.
— Цы ссардтай, Петя?
24

— Порти.
— Цы хуызæн порти?
— Сырх порти.
— Сырх порти стыр у æви гыццыл?
— Стыр.
3. Диалог. — Цы хъазæнтæ дæм ис уæхимæ? (Цæййас у? Цыхуы-
зæн у?)
4. Т æ л м а ц .
— Æз дзурдзынæн иронау. Сымах та мæ дзырдтæ — уырыссагау.
— Асланмæ ис машинæ. — Цы загътон? — фæрсы сæ хъомылгæнæг.
— У Аслана есть машина.
Бакусынæн текст.
Машинæ у сырх. Иæ цалх — сау. Светæмæ та ис порти. Стыр тымбыл
порти. Чызг æмæ лæппу хъазынц иумæ.
Æ р м æ г : хъазæнтæ.
Сывæллæтты базонгæ кæнын дзырдтимæ: голлаг, хæрын, кæуын хуыссын,
тæхын, цæм?
(Познакомить детей со словами: мешок (чудесный), естъ, плакатъ,
спатъ, летатъ, в чем?)
1. Хъомылгæнæг уаты алы рæтты æвæры, сывæллæттæн зонгæ чи у.
ахæм хъазæнтæ æмæ йын цæмæй йæ домæнтæ раст æххæст кæной, ууыл
архайы.
— Чи райсдзæн скъаппæй стыр порти?
— Æз!
— Ритæ, райс скъаппæй стыр порти... Нывæр æй голладжы... Цæм
æй нывæрдтай? — фæрсы хъомылгæнæг æмæ домы, цæмæй ацы дзырд
иууылдæр иумæ зæгъой.
— Ритæ, цы нывæрдтай голладжы? — фæрсы та хъомылгæнæг сывæл-
лоны.
— Стыр порти.
— Чи райсдзæн стъолæй гыццыл машинæ? Райс, Тамик, стъолæй гыц-
цыл машинæ. Нывæр æй голладжы. Цæм нывæрдтай гыццыл машинæ?
Голладжы?
— Голладжы.
— Цы нывæрдта Тамик голладжы? — фæрсы сывæллæтты.
— Гыццыл машинæ.
Ацы ахуырты сывæллæттæ æвæрынц голладжы зонгæ хъазæнтæ, бæстон
сын сæ хуыз æмæ сæ асыл дзурынц, афтæмæй. Дыккаг бонмæ сæхи
дидактикон хъазтмæ цæттæ кæнынц.
2. Сывæллæттимæ рафæлхатын физкультминуткæйы æртыккаг куплет.
Къух фыссы, фыссы, фыссы! — архайдæй æвдисынц.
Ныв кæны, хæры, хуыссы! — фæзмынц, архайд æвдисынц.
Къухтæ кафынц, кафынц, кафынц! — фæзмынц кафт.
Къухтæ ’хсынц, тæхынц, кæуынц! — фæзмынц архайдæй.
0 мæ къухтæ!
Гыццыл къухтæ,
25

Охх' — къухтæ кæрæдзийы сæрфынц
Бакусинаг. Хъомылгæнæг æй кæсы, æнæзонгæ дзырдтæ тæлмац
кæны æмæ сæ иууылдæр иумæ дзурынц.
Д з ы р д у а т : фыссы, ныв кæны, хæры, хуыссы, æхсынц, кæуынц,
Æ р м æ г : хъазæнтæ.
1. Дидактикон хъазт. «Æмбисонды голлаг».
И æ н ы с а н : рацыд æрмæг хъазгæйæ рафæлхатын.
И æ мидис: хъомылгæнæг сывæллæттæм æвдисы уый размæ боны
æмбисонды голлаг æмæ зæгъы, кæй дзы нывæрдтой, уыцы хъазæнтæй æхсæвы
иу кæй фесæфт.
Дарддæр хъазт цæуы хъомылгæнæгæн зонгæ методикæмæ гæсгæ.
— Цы ссардтай, Нинæ? — фæрсы хъомылгæнæг.
— Пирамидæ, — уырзæй йæ базыдта æмæ дзуапп дæтты сывæллон.
— Равдис-ма йæ! — домы хъомылгæнæг. — Раст загъта Нинæ?
— О.
— Рауай-ма, Марат! Цы ссардтай ды та?
— Машинæ.
— Равдис-ма йæ сывæллæттæм. Цыхуызæн машинæ у?
— Сырх.
— Гыццыл æви стыр?
— Гыццыл.
Хъазæнтæ стъолыл æвæрд куы æрцæуой, уæд хъомылгæнæг фæрсы:
— Цы фесæфт, сывæллæттæ? Цы фесæфт?
— Порти.
— Раст зæгъут. Фесæфт гыццыл сырх порти.
2. Дзыхæйдзургæ хъазт «Риссы? Нæ риссы?»
Ц æ н ы с а н : зонгæ номдартæ æмæ мивдисджыты мидис зæрдыл
бадарыныл бацархайын.
И æ м и д и с : хъомылгæнæг сывæллæттæн уырыссагау æмбарын
кæны дзырд риссы-йы мидис. Уый фæстæ сын дзуры номдартæ, фæрсы
сæ æмæ, кæд ныхас удгоймагыл цæуа, уæд дзуапп дæттынц: риссы/, кæд
æмæ нæ, уæд та—нæ риссы!
(Словесная игра «Болит? Не болит?»
Цель: осмысленное усвоение знакомых имен существительных и гла-
голов).
— Куклайы сæр риссы? — Портийы гуыбын нæ риссы?
— Нæ риссы. — Нæ риссы.
— Нанайы сæр риссы? — Къæбылайы хъус нæ риссы?
— Риссы. — Риссы.
— Къæбылайы къæдзил риссы? — Лæппуйы къух риссы?
— Риссы... — Риссы.
Æ р м æ г : хъазæнтæ.
26

Сывæллæтты фæлтæрын кæнын мивдисæджы фæдзæхстон здæхæн æмба-
рын, архайд æххæст кæнын æмæ хъуыдыйад ивыныл ивгъуыд афонмæ гæсгæ.
(Упражнять детей в понимании повелительного наклонения глагола,
выполнять действие и придавать предложению форму прошедшего вре-
мени).
— Аня, рахæсс стыр матрешкæ, — домы хъомылгæнæг, æмæ йæ сывæл-
лон куы сæххæст кæна, уæд фæрсы:
— Цы рахастай?
— Стыр матрешкæ.
— Аня рахаста стыр матрешкæ. Раст бамбæрста фарст? — фæрсы сывæл-
лæтты æмæ сæ ахуыр кæны, цæмæй сæ дзуапп райдайой ныхæстæй: «Æз
рахастон...».
— Светæ, ахæсс пирамидæ скъапмæ. Цы ахастай?
— Æз ахастон пирамидæ.
— Цæм æй сæвæрдтай?
— Скъаппы.
2. Рафæлхатын дзыхæйдзургæ хъазт «Риссы? Нæ риссы?»
Æ р м æ г : хъазæнтæ.
Ахуыртæй уæгъд рæстæг хъомылгæнæг сывæллæтты ахуыр кæны салам
дæттыныл, хъазынц зонгæ дзыхæйдзургæ æмæ змæлгæ хъазтæй, фæлварынц
дзурын.
Сывæллæтты базонгæ кæнын дзырдтимæ: цъиу, хæдтæхæг.
(Познакомить детей со словами: птица, самолет).
1. Цæстуынгæ æрмæджы фæрцы сывæллæтты базонгæ кæнын ног дзырд-
тимæ. Бакусын мыр цъ сыгъдæг дзурыныл.
(Познакомить детей на наглядном материале с новыми словами, Пора-
ботать над чистым произношением согласного звука цъ.
Цъ — переднеязычный по артикуляции, глухой и смычный по способу
образования).
2. Сывæллæтты базонгæ кæнын сыгъдæгдзуринаг «Цъиу...»-имæ.
— Цъиу, цъиу, цъиу! — Цъиу, цъиу, цъиу!
Кæдæм тæхыс? Цы бахæрыс?
— Циу, циу, циу! — Циу, циу, циу!
Цы мæ фæрсыс? — Цы мын дæттыс?
Бакусинаг. Хъомылгæнæг сывæллæтты дыууæ къордыл дих кæны.
Раздæр сæ иутæ фæрсынц, иннæтæ сын дзуапп дæттынц. Уый фæстæ сæ
бынæттæ ивынц. Бафæрсыны размæ сын хъомылгæнæг тексты мидис æм-
барын кæны. Хъазты рæстæг та архайы, цæмæй дыууæ мыры кæрæдзийæ
иртасой æмæ сæ сыгъдæг дзурыныл арæхсой.
— Цъиу, цъиу, цъиу!
Кæдæм тæхыс? — фæрсынц иумæ къорды сывæллæттæ.
— Циу, циу, циу!
Цы мæ фæрсыс? — фæрсынц сæ иннæ къорды сывæллæттæ иумæ...

3. Змæлгæ хъазт «Тæхы, лæууы, цæуы».
Й æ н ы с а н : сывæллæтты ахуыр кæнын зонгæ номдартæ хуыздæр
зæрдыл бадарын æмæ сæ мивдисджытимæ сæ хъуыдымæ гæсгæ бæтты-
ныл.
Й æ м и д и с : хъомылгæнæг уырыссагау æмбарын кæны сывæллæттæн
хъазты мидис: кæд, цы дзырд фехъуыстой, уыцы предмет кæнæ удгоймаг
зона тæхын, уæд сывæллæттæ «тæхынц» уаты алырдæмты, кæд æмæ æрмæст
йæ бынаты лæууа, уæд æрлæууынц... æмæ афтæ дарддæр.
— Цъиу! — зæгъы хъомылгæнæг, æмæ сывæллæттæ «тæхынц».
— Стъол! — дзуры сын хъомылгæнæг, æмæ сывæллæттæ дзыхълæуд
æркæнынц.
— Лæппу! — зæгъы та хъомылгæнæг, æмæ сывæллæттæ алырдæмты
цæуынц.
Бакусынæн номдартæ: кукла, порти, хъаз (тæхы), чызг,
кубик, къæбыла, хæдтæхæг, скъапп, вертолет, матрешкæ.
(Словесная игра: «Летит, ходит, стоит». Цель: осмысленное
усвоение знакомых имен существительных. Уметь на слух определять сущест-
вительные и подходящие по смыслу глаголы).
4. Предметон нывтимæ куыст.
Й æ н ы с а н : сывæллæттимæ рафæлхатын ног номдартæ дзырдтæ
мæнмæ æмæ дæумæ-имæ.
Й æ м и д и с : хъомылгæнæг сывæллæттæн уары гыццыл нывтæ.
Сывæллæттæй алчидæр хъуамæ зæгъа: «Мæнмæ ис...», дарддæр йæ нывы
цы ис, уый æфтауы ацы дзырдтæм æмæ фæрсы: «Дæумæ та?»
— Мæнмæ ис хæдтæхæг. Дæумæ та? — дзуры æмæ фæрсы фыццаг
сывæллон.
— Мæнмæ ис порти. Дæумæ та? — фыццагæн дзуапп дæтты æмæ фæрсы
йæ иннæ сыхаджы...
Афтæ сывæллæттæ хъуамæ иууылдæр зæгъой фæйнæ таурæгъон æмæ
фарстон хъуыдыйады.
Æ р м æ г : нывтæ: цъиу æмæ хæдтæхæг.
Предметон нывтæ: зонгæ хъазæнтæ.
Ахуыртæй уæгъд рæстæг пъланмæ бахæссын æмбæлы змæлгæ хъазт
«Тæхы, лæууы, цæуы».
Сывæллæтты базонгæ кæнын дзырдтимæ: дукани, бузныг, табуафси,
хъæуы, цы дæ хъæуы?
(Познакомить детей со словами: магазин, спасибо, пожалуйста, нужно,
что тебе нужно?)
1. Ацы ахуырты фыццаг бон сывæллæттæ фæлхатынц миногонтæ æмæ
номдарты дзырдбæстытæ æмæ æххæст кæнынц хъомылгæнæджы баргæндтæ,
зонгæ кæнынц ног дзырдтимæ.
(Дети на первом занятии упражняются в правильном сочетании прила-
гательных и имен существительных, выполняют задания воспитателя, зна-
комятся с новыми словами).
— Уыдзæн нæм хъазæнты дукани. Чи рахæсдзæн стыр кукла? — фæрсы
хъомылгæнæг.
28

— Цу, Алинæ, рахæсс стыр кукла... Цы рахастай, Алинæ?
— Стыр кукла. Æз рахастон стыр кукла.
— Нæ дуканийы ис стыр кукла, — дзуры хъомылгæнæг æмæ хъазæн
æвæры стъолыл. — Чи рахæсдзæн гыццыл портитæ?
Кæд æмæ сывæллæттæ иу дзырдæй нæ бамбарой бирæон нымæц, уæд
сын æй зæгъын хъæуы дыккаг хатт æмæ бадомын йæ раст сæххæст кæнын.
— Раст бакодтай, Вовæ! Рахастай гыццыл портитæ...
Дæс-фынддæс хъазæны куы уа хъомылгæнæджы стъолыл, уæд сывæл-
лæтты дзуаппытæ иу уагмæ кæны, иу хатт ма дзуры хъазæнты хуыз
æмæ асыл.
— Мæнæ нæ хъазæнты дукани. Бирæ хъазæнтæ нæм ис. Гыццыл
портитæ. Стыр портитæ. Сырх стыр машинæ. Сау гыццыл машинæ.
Мæнæ стыр кукла. Иæ фарсмæ гыццыл куклатæ. Матрешкæ. Сырх пирамидæ.
2. Рафæлхатын змæлгæ хъазт «Тæхы, лæууы, цæуы».
3. Дыккаг бон та цы хъазæнтæ æрцæттæ кодтой сывæллæттæ, уыдонæй
«дукани» саразын.
Й æ н ы с а н : иронау дзурын ахуыр кæнын сывæллæтты.
Й æ м и д и с : хъомылгæнæг сывæллæттæн æмбарын кæны, куыд
дарын хъæуы хи, дуканимæ бацæугæйæ: рæнхъы æрлæууын, банхъæлмæ
кæсын, дæ рад цалынмæ æрхæццæ уа, уæдмæ, байхъусын уæйгæнæджы
фарст: «Цы дæ хъæуы?»-мæ æмæ æрмæст уый фæстæ зæгъын-раттын
дзуапп. Кæд æмæ сывæллон зæгъа, хъазæн цы хуыйны, цæййас æмæ
цыхуызæн у, уæд ын æй уæйгæнæг дæтты. Кæд миногонтæй ницы сарæхса
зæгъынмæ, уæд нымад цæуы «нæ балхæдта»-йыл æмæ æнæ хъазæнæй
здæхы йæ бынатмæ.
Хорз уаид, хъомылгæнæг сывæллæтты дыууæ къордыл куы адих кæнид:
чызджытæ æмæ лæппутæ, уæд хъазты фæстæ бæрæг уаид, чи сæ фылдæр
хъазæнтæ балхæдта, чи рамбылдта.
— Марат, цы дæ хъæуы? — фæрсы хъомылгæнæг рæнхъы фыццаг
сывæллоны.
— Машинæ.
— Зæгъ-ма: «Мæн хъæуы машинæ». Цыхуызæн машинæ?
— Сырх машинæ.
— Гъа, Марат, айс машинæ, — дæтты йын хъазæн хъомылгæнæг.
— Бузныг.
— Табуафси...
— Цы дæ хъæуы, Алинæ?
— Мæн хъæуы порти.
— Цæййас порти?
— Гыццыл порти.
— Алинæйы хъæуы гыццыл порти. Гъа, Алинæ, айс порти.
— Бузныг.
— Табуафси...
Хъазæнтæ иууылдæр уæйгонд куы æрцæуой, уæд хъуамæ рацæуой
размæ, чи сæ балхæдта, уыцы сывæллæттæ æмæ иумæ банымайой, чи
фылдæр балхæдта, чи сæ амбылдта.
Æ р м æ г : хъазæнтæ: куклатæ, машинæтæ, кубиктæ, матрешкæтæ,
пирамидæтæ, портитæ...
29

1. Рафæлхатын дидактикон хъазт «Хъазæнты дукани» йæ раздæры ныса-
нимæ.
2. 2-аг хайы сывæллæтты фæлтæрын домæнтæ раст æххæст кæныныл.
(Во второй части занятия воспитательница упражняет детей в выполнении
задания, повторяют знакомые глаголы со множественным числом имен
существительных).
— Чермен, ахæсс портитæ скъапмæ... Цы ахастай, Чермен?
— Æз ахастон портитæ.
— Чи ахæсдзæн гыццыл куклатæ? Цы ахастай?
— Æз ахастон куклатæ.
— Цæййас куклатæ?
— Гыццыл куклатæ.
— Чи ахæсдзæн стыр кукла?.. Цы ахастай?
— Æз ахастон стыр кукла.
— Кæм æй сæвæрдтай?
— Скъаппы.
— Раст зæгъы Алинæ?..
3. Змæлгæ хъазт «Тæхы, лæууы, цæуы». Иæ раздæры нысанимæ.
Æ р м æ г : хъазæнтæ.
ОКТЯБРЬ.
Сырх дидинæг калы
Нæ райгуырæн зæхх.
Сырх дидинæг калдзæн
Æнусмæ нæ дуг!
Ды махæн, Октябрь, —
Нæ зæрдæ, нæ туг!
Баситы Мысост.
Бакусинаг. Хъомылгæнæг кæсы æмдзæвгæ иууылдæр. Стæй та
йæ — дыгай рæнхъытæй æмæ тæлмац кæны. Хъуамæ йæ фыццаг рæстæг
иууылдæр иумæ ахуыр кæной дзурын, стæй та иугæйттæй.
Дзырдуат : дидинæг, райгуырæн зæхх, зæрдæ,.бæстæ.
1. Хъомылгæнæгæн, æмдзæвгæ куыд ахуыр кæнын хъæуы методикон
æгъдауæй, уый зындгонд у: аразы цыбыр беседæ, цы бæрæгбон уыдзæн
тагъд, ууыл, дзуры сывæллæттæн æмдзæвгæ.
2. Предметон нывтимæ куыст.
Й æ н ы с а н : сывæллæтты фæлтæрын номивджытæй пайда кæныныл.
(Работа с предметными картинками. Цель: упражнять детей в упот-
реблении местоимения).
Й æ м и д и с : хъомылгæнæг æвæры стъолыл предметон нывтæ æмæ
сывæллæттæн æмбарын кæны уырыссагау, чи цы фылдæр уарзы, уый
ныв равзарæд, зæгъгæ. Уый фæстæ иууылдæр лæууынц зылды. Хъомылгæнæг
фæрсы æмæ домы дзуапп.
30
Нæ номдзыд Октябрь,
Нæ дунейы цин.
Нæ амондджын царды
Бæркадджын æфсин.
Нæ бæстæ дæ фæрнæй
Ныррухс и дзæбæх.

— Зауыр, цы уарзыс? Равдис-ма йæ!
— Машинæ.
— Зæгъ-ма: æз уарзын машинæ.
— Æз уарзын машинæ.
— Ды та цы уарзыс, Светæ? Равдис-ма дæ ныв! — домы хъомылгæнæг.
— Кукла.
— Зæгъ-ма: æз уарзын кукла. Зæгъæм-ма иумæ: «Æз уарзын кукла!..»
— Æри-ма дæ кукла, — зæгъы хъомылгæнæг чызгæн æмæ йæ ахуыр
кæны: —Зæгъ мын: «Гъа, айс кукла!..» Бузныг.
— Табуафси...
3. Сывæллæтты фæндонмæ гæсгæ рафæлхатын зонгæ хъæзтытæй иу.
Æ р м æ г : ахуыртæм цæттæгæнгæйæ хъомылгæнæг хъуамæ сауындза
фæйнæгыл сюжетон ныв, Октябры бæрæгбоныл цыбыр беседæ афтæмæй
хуыздæр æмбæрст æрцæудзæн сабитæн.
ЛЕНИН.
Ленин нын нæ цардæн _ «Ахуыр æмæ ахуыр!» —
Сарæзта бындур. Ленины фæдзæхст,
Амонд радта махæн, Кадимæ йæ амынд
Тавы нæ йæ хур. Мах кæнæм æххæст.
Плиты Харитон.
Бакусинаг. Хъомылгæнæджы фæндонмæ гæсгæ æвзæрст цæуы
дыууæ æмдзæвгæйы—иу бæрæгбоны утренникы, иннæ та ис бакæсæн.
Дзырдуат : амонд радта махæн, хур.
Æрмæг: предметон нывтæ серийæ «Хъазæнтæ».
Сывæллæтты базонгæ кæнын дзырдтимæ: ног, зæронд, цъæх, бур, сыф,
пъол, цæуыл?
(Познакомить детей со словами: новый, старый, синий-зеленый, жел-
тый, лист, пол, на чем?)
1. Сывæллæттимæ рафæлхатын, бæрæгбонмæ цы æмдзæвгæ ахуыр кæ-
нынц, уый.
Хъомылгæнæг фидар кæны, фæйнæгыл фæззыгон бæлæсты бын кæй
ссардта, ахæм алыхуызон сыфтæ.
— Мæнæ сыф, — амоны æмæ дзуры хъомылгæнæг. — Цы у ай?
— Сыф.
— Зæгъæм иумæ: Сыф... Мæнæ бур сыф. Желтый лист. Бур...
Афтæ хъомылгæнæг зонгæ кæны сывæллæтты ног æрмæгимæ.
Дарддæр фæрсы сывæллæтты:
— Чи ссардзæн бур сыф?
— Мæнæ бур сыф!
— Мæдинæ, иу бур сыф у æви бирæ?
— Бирæ сыфтæ.
— Раст зæгъы Мæдинæ: бирæ бур сыфтæ...
2. Предметон нывтимæ куыст.
31

Чи сты?
цы кусынц?..
32

Цы зайы бæласыл?
Цы зайы хуымы?
3 Джимиты Кларæ

Й æ н ы с а н : хуызтæ рафæлхатын.
И æ мидис: хъомылгæнæг уары сывæллæттæн гыццыл нывтæ æмæ
домы, цæмæй йæм равдисой цъæх сыфтæ, бур сыфтæ æмæ сырх сыфтæ.
4. Сывæллæттимæ бакусын ног дзырд пъол-ы мырон культурæйыл.
(Работа над звуковой культурой).
Пъ — губно-губной по артикуляции,
Ацы мырыл бакусынæн баххуыс кæндзæн сыгъдæгдзуринаг:
Пъолтæ ’мпъузын, Пъолтæ ’мпъузын,
Пъолтæ ’мпъузын, Пъолтæ ’мпъузын,
Мыстытæ сæ Фыдуæгтæ та
Хуынкъ кæнынц. Хъæд хæрынц!
Бакусинаг. Хъомылгæнæг æй кæсы, тæлмац кæны, стæй цалдæр
хатты иумæ дзурынц сыгъдæгдзуринаг.
5. Сывæллæтты цæстуынгæ æрмæджы фæрцы базонгæ кæнын ног дзырд-
тæ з æ р о н д æмæ н о г -имæ.
— Новая кукла, — дзуры æмæ амоны хъомылгæнæг. — Ног кукла. Зæ-
гъæм иумæ: ног кукла.
— Старая. Зæронд кукла. Зæгъæм иумæ: зæронд, зæронд.
6. Сывæллæтты ахуыр кæнын дыууæкъæпхæнон баргæндтæ æххæст
кæныныл.
(Учить детей выполнять двухступенчатые поручения).
— Райс зæронд кукла скъаппæй æмæ йæ сæвæр стъолыл...
— Таня райста зæронд кукла скъаппæй æмæ йæ стъолыл сæвæрдта, —
дзуры хъомылгæнæг, сывæллон домæн куы сæххæст кæна, уæд.
— Таня, скъаппæй цы райстай?
— Зæронд кукла.
— Цæуыл æй сæвæрдтай?
— Стъолыл...
Хъомылгæнæг ацы хайыл куыст куы фæуа, уæд дæтты æндæр фарст:
— Чи у зæронд: гыццыл лæппу æви дада?..
— Чи у зæронд: нана æви чызг?
Æ р м æ г : ног æмæ зæронд куклатæ, портитæ, кубиктæ.
Предметон нывтæ: бур, цъæх, сырх сыфтæ.
Сывæллæтты базонгæ кæнын дзырдтимæ: бæлас, къалиу, зайы, фæззæг,
кæрдо.
(Познакомить детей со словами: дерево, ветка, растет, осенъ, груша).
1. Сывæллæттæ фæлхатынц æмдзæвгæ.
2. Хъомылгæнæг фæйнæгыл ауындзы фæззыгон бæлас нывгондæй. Бур,
цъæх æмæ йыл сырх сыфтæ. Ацы цæстуынгæ æрмæджы фæрцы сæ зонгæ
кæны ног дзырдтимæ æмæ уыцы иу рæстæг кусы сæ мырон культу-
рæйыл.
(Воспитательница показывает рисунок — дерево. На нем желтые, зеле-
ные и красные листья. На этом наглядном материале она знакомит детей
с новыми словами, одновременно работает над их звуковой культурой).
34

— Мæнæ бæлас. Цы у? — фæрсы хъомылгæнæг.
— Бæлас, — дзуапп дæттынц иууылдæр иумæ, стæй та иугæйт-
тæй.
— Бæласыл ис къалиутæ. Цы ис бæласыл?
— Къалиутæ.
— Бæласыл ис бирæ къалиутæ. Ис ыл сыфтæ. Цыхуызæн сыфтæ ис
бæласыл?..
— Кæрдо, — амоны æмæ дзуры хъомылгæнæг. Зæгъæм иумæ: кæрдо.
— Кæрдо зайы бæласыл. Груша растет на дереве. Зайы бæласыл. Цæуыл
зайы кæрдо?
— Бæласыл.
— Зæгъæм иумæ: «Кæрдо зайы бæласыл!..»
3. Дзыхæйдзургæ хъазт «Цъиуты базар».
И æ н ы с а н : сывæллæтты фæлтæрын мыр къ сыгъдæг дзурыныл.
Й æ м и д и с . Хъомылгæнæг сывæллæтты размæ æвæры æндæр хæс:
нана «æлхæны» уасæг, сывæллæттæ дзурынц:
— «Къо-къо-къо!»
Хъазты иннæ хæйттæ сывæллæттæн зонгæ сты.
Фыццаг рæстæг «нана» хъуамæ хъомылгæнæг йæхæдæг уа. Фæстæдæр,
сывæллæттæ текст куы сахуыр кæной, уæд сæхи ’хсæн æвзардзысты «нана»
æмæ хъаздзысты.
Ахуыртæй уæгъд рæстæг сывæллæттæ ныв кæнынц фæззыгон бæлас
кърандасæй.
Сывæллæтты базонгæ кæнын дзырдтимæ: фæткъуы, бал, чылауи, сæнæф-
сир, æнгуз.
(Познакомить детей со словами: яблоко, вишня, слива, виноград, орех).
1. Сывæллæттæ цæстуынгæ æрмæджы фæрцы зонгæ кæнынц ног дзырдти-
мæ, уыцы иу рæстæг сын хъомылгæнæг кусы сæ мырон культурæйыл.
— Чи зоны, ай цы у? — æвдисы æмæ фæрсы хъомылгæнæг.
— Фæткъуы.
— Фæткъуы. Зæгъæм иумæ: фæткъуы. Цы у, Ленæ?
— Фæткъуы...
2. Хъомылгæнæг уары сывæллæттæн, ахуырты размæ цы бæлæстæ
сныв кодтой, уыдон æмæ хуымæтæджы кърандæстæ. Алы рæнхъы сывæл-
лæттæн дæр дæтты хицæн хæс. Иу рæнхъы сывæллæттæ бæласыл ныв
кæнынц кæрдотæ, иннæтæ — фæткъуытæ, æртыккæгтæ — балтæ, чылауитæ.
— Сныв кæнут дыууæ-æртæ (два-три) дыргъы. Æрмæст тагъд!
Дарддæр куыст цæуы сывæллæттæн сæхи нывтæм гæсгæ.
а. Сывæллæтты ахуыр кæнын номдартæ иууон нымæцæй бирæон нымæц-
мæ ивыныл.
— Мæнмæ ис иу кæрдо!— зæгъы хъомылгæнæг, цæуы æмæ фæрсы сывæл-
лæттæй иуы. — Дæумæ та?
— Кæрдотæ.
— Зæгъ-ма: «Мæнмæ та ис кæрдотæ...»
— Мæнмæ ис бал. Дæумæ та, Витя?
35

— Мæнмæ та ис балтæ...
б. Сывæллæтты ахуыр кæнын æддагбынатон хауæны фарст цæуыл?-æя
дзуапп дæттыныл.
(Учить детей отвечать на вопрос внешнего местного падежа имен су-
шествительных на чем?).
— Цæуыл зайынц кæрдотæ?
— Бæласыл.
— Зæгъæм иумæ: «Кæрдотæ зайынц бæласыл!..»
— Цæуыл зайынц балтæ?
— Балтæ зайынц бæласыл...
Сывæллæтты базонгæ кæнын дзырдтимæ: дыргътæ, бал бæлас, кæрдо
бæлас, фæткъуы бæлас, мах, сымах.
(Познакомить детей со словами: фрукты, вишня, груша, яблоня, мы, вы.)
1. Цæстуынгæ æрмæджы фæрцы сывæллæтты базонгæ кæнын ног дзырд-
тимæ. Бакусын, цæмæй сæ сывæллæттæ сыгъдæг дзурой.
2. Предметон нывтимæ куыст.
Иæ нысан: сывæллæтты фæлтæрын дзырдтæ: мах æмæ сымах-
æй пайда кæныныл.
Й æ м и д и с : хъомылгæнæг уары сывæллæттæн предметон нывтф,
сæ алкæмæ дæр дыууæ-æртæ (фæткъуы, кæрдо, æнгуз...) куыд æрхауа,
ууыл архайы. Йæхимæ дæр ис уыцы нывтæй иутæйттæ.
— Мæнмæ ис кæрдо, — зæгъы хъомылгæнæг, æвдисы йæ æмæ фæрсы:
— Сымахмæ ис кæрдотæ?
— Ис; — æвдисынц æм нывтæ.
— Зæгъут-ма иумæ: «Махмæ ис кæрдотæ!..»
— Мæнмæ ис æнгуз. Сымахмæ ис æнгузтæ?
— Ис. Махмæ ис æнгузтæ.
— Цы ма ис сымахмæ? — фæрсы та хъомылгæнæг.
— Махмæ ис балтæ.
3. Рафæлхатын хъазт «Цъиуты базар».
Æрмæг : предметон нывтæ: дыргътæ, дыргътæ-муляжтæ.
Сывæллæттæ æмæ хъомылгæнæг хъуамæ уой кæрты.
— Сывæллæттæ, мæн хъæуы сырх сыфтæртæ! Ссарут-ма мын сырх
сыфтæртæ! — бар кæны хъомылгæнæг, æмæ йын сывæллæттæ уидзынц
сырх сыфтæртæ. Хъомылгæнæг сæ æвæры йæ хызыны, фæзмынц æй сывæл-
лæттæ дæр, афтæмæй:
— Бирæ сырх сыфтæртæ мын æрбахастай, Мæдинæ. Бузныг.
— Табуафси...
Бур, сырх æмæ йын цъæх сыфтæртæ куы æмбырд кæной, уæд та
хъомылгæнæг дæтты ног фарст:
36

— Кæм ссардтат сыфтæ? Бæласы бын?
— О.
— Кæм ис бæлас?..
2. Хъ а з т .
X Ъ А 3 Т Æ — уырыссаг ада^мон сфæлдыстадæй тæлмац.
— Хъазтæ! Хъазтæ! — дзуры «нана».
— Хъа-хъа-хъа! — дзуапп ын дæттынц сывæллæттæ.
— Сыстонг стут?
— О, о, о!
— Ратæхут мæм!
— Нæй гæнæн!
— Уæд цæуылнæ?
— Мах тæрсæм!
— Цæмæй, цæ?
— Бирæгъæй!
— Кæм ис?
— Хъæдрæбыны бады,
Мах дæумæ нæ уадзы!
— Куыд уæ фæнды — ратæхут!
Уæ базыртæ хъахъхъæнут!
Бакусинаг. Сывæллæттæн ацы хъазт зындгонд у уырыссаг æвзаджы
текстимæ. Сахуыр кæнын æй хъæуы иронау.
Сывæллæтты базонгæ кæнын дзырдтимæ: пъамидор, уырыдзы, харбыз,
цывзы, хъæдындз, адджып, судзаг, хуым, къахын.
(Познакомить детей со словами: помидор, морковь, арбуз, перец, лук,
сладкий, горький, грядка, копатъ).
1. Сывæллæтты базонгæ кæнын цæстуынгæ æрмæджы фæрцы ног дзырд-
тимæ. Бакусын сын сæ мырон культурæйыл. Спайда кæнын хъазт «Ный-
йазæлд»-æй.
Сывæллæттæ куы базонгæ уой ног дзырдтимæ, уæд ахъазын семæ.
Бакусынæн дзырдтæ: чылауи, æнгуз, кæрдо, бæлас, фæткъуы
бæлас, сæнæфсир, пъамидор, уырыдзы, харбыз, цывзы, хъæдындз, судзаг,
хуым, къахын.
2. Сывæллæтты ахуыр кæнын номдартæ иууон нымæцæй бирæон нымæц-
мæ ивыныл.
— Кæрдо. Куыд зæгъдзыстут, бирæ...?
— Кæрдотæ.
— Æнгуз, — зæгъы хъомылгæнæг.
— Æнгузтæ.
3. Сюжетон нывы фæрцы сывæллæттæ дзуапп дæттынц фарстæн: *Цы
зайы хуымы?»
— Цы зайы хуымы? — фæрсы æмæ амоны хъомылгæнæг.
37

— Пъамидор.
— Иу пъамидор? Зæгъæм иумæ: пъамидортæ...
— Цы ма зайы хуымы? — фæрсы та хъомылгæнæг, фæлæ нывмæ нал
амоны. Сывæллæттæ сæхæдæг кæсынц æмæ дзуаппытæ дæттынц.
4. Сывæллæтты ахуыр кæнын фарстон хъуыдыйадæн дзуапп дæттыныл
таурæгъон хъуыдыйадæй, ног миногонтæй пайда кæнгæйæ.
(Учить детей на вопросительное предложение отвечать повествователь-
ным, используя новые прилагательные).
— Харбыз адджын у?
— 0,харбыз адджын у.
— Цывзы адджын у?
— Нагъ. Цывзы судзаг у.
— Кæрдо судзаг у?
— Нагъ. Кæрдо адджын у...
5. Предметон нывтимæ куыст.
И æ н ы с а н : хуыздæр зæрдыл бадарын, цы зайы хуымы, цы зайы
бæласыл.
Й æ м и д и с : хъомылгæнæг уары сывæллæттæн дыргътæ, халсарты
гыцпыл нывтæ. Домы сæ:
— Равдисут мæм, цы зайы бæласыл!
Сывæллæттæ æвдисынц сæ нывтæ. Кæд æмæ сæ исчи фæрæдийа, уæд
бафæрсын, зæгъæм: «Пъамидор бæласыл зайы?» ... «Уæдæ кæм зайы?»
— Равдисут-ма, цы зайы хуымы?..
6. Дзыхæйдзургæ хъазт «Бæласыл, хуымы».
Й æ н ы с а н : хуыздæр зæрдыл бадарын, цы зайы бæласыл æмæ
хуымы.
И æ м и д и с: сывæллæттæ лæууынц зылды. Хъомылгæнæг сын æмбарын
кæны: кæд æмæ фехъусой, бæласыл цы зайы, уый, уæд сæ къухтæ, сдарæнт,
кæд, хуымы цы зайы, уый фехъусой, уæд та хъуамæ æрбадой, бацамоной
зæхмæ.
— Бал! — зæгъы хъомылгæнæг, æмæ сывæллæттæ сæ къухтæ сдарынц.
— Уырыдзы!
Сывæллæттæ сбадынц æмæ зæхмæ амонынц.
— Æнгуз!
Æрмæг: сюжетон нывтæ: «Перевозка грузов на ослах», «На школьном
огороде».
Предметон нывтæ: халсартæ, дыргътæ.
Муляжтæ.
Сывæллæтты базонгæ кæнын дзырдтимæ: булкъ, картоф, цæхæра, къа-
буска, нуры, джитъри, бел.
(Познакомить детей с новыми словами: репка, картофелъ, свекла,
капуста, чеснок, огурец, лопата).
2. Сывæллæтты ахуыр кæнын номдар гуырынон хауæны-йæ пайда
^æныныл фарст кæм?-æн лзуапп дæтгæйæ.

(Упражнять детей в употреблении родительного падежа имен существи-
тельных, отвечая на вопрос где?)
— Къабуска бæласыл зайы æви хуымы?
— Хуымы.
— Кæм зайы джитъри?
— Джитъри зайы хуымы...
— Кæрдо бæласыл зайы æви хуымы?
— Кæрдо зайы бæласыл...
3. Предметон нывтимæ куыст.
И æ н ы с а н: сывæллæтты иронау дзурын ахуыр кæнын.
Й æ м и д и с : хъомылгæнæг фæйнæгыл ауындзы пъамидоры, кæрдойы,
фæткъуыйы, сæнæфсиры, джитърийы, уырыдзыйы^ балы нывтæ... Сывæл-
лæттæ дзуапп дæттынц фарстæн: «Ды цы уарзыс?»
— Цы уарзыс, Таймураз? Что ты любишь, Таймураз?
— Сæнæфсир.
— Афтæ дзуапп дæттут: «Æз уарзын... сæнæфсир». Зæгъæм иумæ:
«Æз уарзын...»
— Цы уарзыс, Мæдинæ?
— Æз уарзын уырыдзы.
— Хорз дзуапп радта Мæдинæ. Ды та цы уарзыс, Марат?
— Æз уарзын картоф...
4. Текст тæлмацæн.
Нана скъахта уырыдзытæ æмæ картофтæ. Лæппуйæн дзы радта. Уый
бахордта уырыдзы.
— Бузныг, нана. Адджын уырыдзы уыдис.
— Хæлар дын уæд, мæ хъæбул, — бахудтис æм нана.
5. Сывæллæттæн уырыссагау уыци-уыцитæ бакæсын, уыдон та дзуапп
раттæнт иронау.
Хотя я сахарной зовусь,
А от дождя я не размокла. — Ц æ х æ р а .
Сам алый, сахарный,
Кафтан зеленый, полосатый. — X а р б ы з .
Красна девица сидит в темнице,
А коса на улице. — У ы р ы д з ы .
Æ р м æ г : халсартæ.
Предметон нывтæ: халсартæ æмæ дыргътæ.
К ы с а н . Ахуыр кæнын сывæллæтты фæрстытæн раст дзуаппытæ дæт-
тыныл.
Дзыхæйдзургæ хъазт «Хуымы, бæласыл».
1. Сывæллæттæ лæууынц зылды, хъомылгæнæг сын уары предметон ныв-
тæ æмæ сæ фæрсы:
— Мæкмæ ис пъамидор. Дæумæ та?
— Мæкмæ ис фæткъуы...
— Цы у адджын? Раздксут-ма йæ! — домы хъомылгæнæг.

Сывæллæттæ куы равдисой, уæд хъомылгæнæг фæрсы:
— Марат, цы дæм ис?
— Харбыз.
— Харбыз адджын у! Раст зæгъыс...
— Цы уарзынц сывæллæттæ?
— Харбыз, кæрдо...
2. Рафæлхатын физкультминуткæйы текст æмæ архайд.
Æ р м æ г : предметон нывтæ — халсартæ, дыргътæ.
1. Дидактикон хъазт «Цы хъæуы нанайы?»
Й æ н ы с а н : сывæллæтты ахуыр кæнын иронау дзурын.
Й æ м и д и с : хъомылгæн’æг дзуры сывæллæттæн, нанайы кæй фæнды
борщ сфыцын æмæ йын баххуыс кæнын кæй хъæуы.
— Мæнæ голлаг. Голладжы халсартæ. Зæгъут-ма, цæмæй сфыца нана
борщ? Цы вæййы нæ борщы? — фæрсы хъомылгæнæг.
— Картоф.
— Раст зæгъыс, Зауыр, борщæн хъæуы картоф, — зæгъы хъомылгæнæг,
æмæ лæппу исы голлагæй картоф.
— Цы ма вæййы борщы?
— Къабуска.
— Рауай, Зинæ, сис голлагæй къабуска... Цы систай голлагæй?..
— Нана тынг бацин кæндзæн. Мæнæ йын картоф. Мæнæ къабуска. Цы
ма хъæуы нанайы? — фæрсы та ног хъомылгæнæг.
— Уырыдзы.
Халсартæ æппæтдæр куы æрцæттæ кæной, уæд хъомылгæнæг кæны
хатдзæг:
— Мæнæ нанайæн картофтæ, къабуска. Мæнæ йын сырх цæхæра, ад-
джын уырыдзы, судзаг хъæдындз. Хорз борщ сфыпдзæн нана, пъамидортæ
дæр ма йыл куы ныккæна, уæд.
Хъомылгæнæг сывæллæттæн зæрдæ æвæры, райсом уыцы халсартæй
борщ кæй хæрдзысты.
2. Змæлгæ хъазт «Тæхы, лæууы, цæуы».
Æрмæг: халсартæ — картоф, къабуска, уырыдзы, цæхæра, хъæдындз,
пъамидор (цæхджын), цывзы.
Сывæллæттæ зонгæ кæнынц дзырдтимæ: тæрхъус, маймули.
(Познакомить детей со словами: заяц, обезъяна).
1. Цæстуынгæ æрмæджы фæрцы сывæллæтты базонгæ кæнын ног дзырд-
тимæ.
2. Дзыхæйдзургæ хъазт «Тæрхъустæ».
И æ н ы с а н : сывæллæтты фæлтæрын фарстон хъуыдыйадæн таурæгъ-
он хъуыдыйадæй дзуапп дæттыныл, ног номдартæ бирæон нымæцы бахъуыды
кæнын.
40

И æ м и д и с : хъомылгæнæг къорды сывæллæтты дыууæ дихы ’
кæны:
Иуы — чызджытæ, иннæйы та — лæппутæ. Чызджытæ хъазынц тæрхъус-
ты ролы, сæхи кæуæг скæнынц æмæ иумæ дзурынц:
— Кæм сты, кæ, нæ уырыдзытæ?
— Кæм сты, кæ, нæ къабускатæ?
— Нæ картофтæ, нæ пъамидортæ?
— Цæмæй сфыцæм борщ?
Иннæ къорды сывæллæттæ, уыдонимæ дæр хъомылгæнæг, иумæ дзуапп
дæттынц:
— Ма кæут, нæ тæрхъустæ!
— Ма кæут, нæ хъилхъустæ!
— Мæнæ сты уæ халсартæ.
— Цæут, сфыцут борщ.
Уый фæстæ та сæ бынæттæ ивынц. Лæппутæ хъазынц тæрхъусты ролы,
кæуæг скæнынц сæхи æмæ фæрсынц. Чызджытæ та сын дзуапп дæт-
тынц.
Æ р м æ г : предметон нывтæ — тæрхъус æмæ маймули.
Сывæллæттæ ацы ахуырты ног дзырдтимæ нæ зонгæ кæнынц.
1. Т е к с т .
Азæйæн йæ фыд балхæдта харбыз. Харбыз уыд сырх æмæ адджын.
Чызг харбызæй радта йæ мадæн æмæ йæ гыццыл æфсымæрæн.
— Стыр бузныг, мæ чызг, — раарфæ йын кодта мад.
— Бузныг, Азæ. Адджын харбыз у. Æри-ма дзы ноджыдæр, — дзуры
йæм æфсымæр.
— Гъа, ахæр æмæ айрæз, — бахудт æм Азæ.
Бакусинаг. Хъомылгæнæг кæсы текст. Уый фæстæ йæ хъуы-
дыйадгай тæлмац кæнынц сывæллæттæ. Кæм нæ арæхсой, уым сын хъомыл-
гæнæг æххуыс кæны æмæ сæ фæрсы:
1. Цы балхæдта фыд Азæйæн?
2. Куыд раарфæ кодтой чызгæн?
Дзырдуат: раарфæ кæнын, ноджыдæр, айрæз.
2. Рафæлхатын сывæллæттимæ дзыхæйдзургæ хъазт «Тæрхъустæ» йæ
раздæры нысанимæ.
3. Сывæллæтты фæлтæрын фæрстытæн раст дзуаппытæ дæттыныл.
— Кæм ис дæ къах?— фæрсы хъомылгæнæг æмæ амоны, куыд дзуапп
дæттын хъæуы: «Мæнæ мæ къах...» Кæм ис дæ фындз?
— Мæнæ мæ фындз! — дзуапп дæттынц æмæ амонынц сывæллæттæ.
— Кæм сты уæ хъустæ?
— Мæнæ сты нæ хъустæ!
— Кæм сты уæ къухтæ?
— Мæнæ сты нæ къухтæ, — дзуапп дæттынц æмæ амонынц.
Хъомылгæнæг архайы, цæмæй сывæллæттæ æмбарой фарст æмæ йын
раст дзуапп дæттой.
41

Т е м æ . Фæззæг.
Сывæллæттæ ног дзырдтимæ нæ зонгæ кæнынц. Сюжетон нывтæм гæсгæ
фæрстытæн дзуаппытæ дæттынц, аразынц цыбыр хъуьвдыйæдтæ.
Хъомылгæнæг архайы ууыл, цæмæй сывæллæттæ дзургæйæ раст бæттой
номдартæ иннæ ныхасы хæйттимæ, сыгъдæг дзурой мыртæ.
1. Цы ис нывты? Цы кусынц сывæллæттæ?
— Мæнæ лæппу. Лæппу къахы уырыдзы.
— Мæнæ пъамидортæ. Пъамидортæ сты сырх.
— Лæппутæ хæссынц пъамидортæ...
Нывтæм куы æркæсой, уæд сын сæ дзуаппытæ иу уагмæ æркæнын
хъæудзæн.
2. Рафæлхатын хъазт «Хуымы, бæласыл?» æрмæст æнæ предметон
нывтæй.
3. Сывæллæтты ахуыр кæнын нымайын.
4. Уыци-уыцитæ, ирон адæмон сфæлдыстадæй ист:
Уырызмæгыл фондзыссæдз хæдоны. — Къабуска.
Чысыл дурыны урс нæмгуытæ. — Н а с .
Бæндæн хилы æмæ род нæрсы. -Нас.
Æ р м æ г : сюжетон нывтæ: «Уборка урожая».Оморокова М. И., «Овощи».
Тумакова Г. А., «Наш огород» Маклаковой-Семеновой Л. Б., «На школьном
огороде»... кæнæ æндæр нывтæ хъæугæ халсартимæ.
БУЛКЪ.
(Аргъау).
Ныссагъта дада булкъ. Сырæзыд булкъ стыр — тынг стыр.
Дада схæцыд булкъыл. Схæцы-схæцы, фæлæ йын стонын нæ комы.
Бадзырдта дада нанамæ.
Нана æрхæцыд дадайыл. Дада — булкъыл.
Схæцынц-схæцынц, фæлæ йæ стонын нæ фæразынц.
Бадзырдта нана чызгмæ. Чызг æрхæцыд нанайыл, нана дадайыл,
дада булкъыл. Схæцынц-схæцынц, фæлæ йæ стонын нæ фæразынц.
Бадзырдта чызг куьвдзмæ.
Куыдз æрхæцыд чызгыл, чызг нанайыл, нана дадайыл, дада булкъыл.
Схæцынц-схæцынц, фæлæ йæ стонын нæ фæразынц.
Бадзырдта куыдз гæдымæ.
Гæды æрхæцыд куыдзыл, куыдз чызгыл, чызг нанайыл, нана дадайыл,
дада булкъыл.
Схæцынц-схæцынц, фæлæ йæ стонын кæ фæразынц.
42

Бадзырдта гæды мыстмæ.
Мыст æрхæцыд гæдыйыл, гæды куыдзыл, куыдз чызгыл, чызг нана-
йыл, нана дадайыл, дада булкъыл.
Схæцыдысты — æмæ йæ стыдтой.
Уырыссаг адæмон сфæлдыстадæи.
Бакусинаг. Фыццаг бон хъомылгæнæг кæсы аргъау, тæлмац æй
кæны сывæллæтты æххуысæй æмæ сæм дæтты цалдæр фарсты:
1. Чи ныссагъта булкъ?
2. Кæмæ дзырдта дада?
Дыккаг бон хъомылгæнæг цалдæр сывæллонæн бар кæны аргъауы рольтæ.
Æртыккаг бон стъолыл æвæргæ театры персонажты æххуысæй сывæл-
лæттæ иугай цæуынц æмæ хъомылгæнæджы фæрстытæн дзуапп дæтгæйæ
текст хайгай дзурынц. Бæстондæр бакусын хъæуы æддагбынатон хауæны
фарст цæуыл?-æп дзуапп раст дæттыныл.
— Кæуыл æрхæцыд нана?
Ахъазын сывæллæтты фæндонæй зонгæ хъæзтытæй иуæй.
Æ р м æ г : стъолыл æвæргæ фанерæй театр «Репка».
Сывæллæтты базонгæ кæнын дзырдтимæ: дон, сапон, хисæрфæн, дЗЗССЫН,
сæрфын, чъизи, сыгъдæг, цæмæй?
(Познакомить детей со словами: вода, мыло, полотенце, мытъся, выти-
ратъ, грязный, чистый, чем?).
1. Вода по-осетински — дон, — зæгъы хъомылгаенæг, æмæ иумæ дзурынц.
— Дай воды — æри-ма дон!
— Сашæ, æри-ма дон! — домы хъомылгæнæг æмæ æмбарын кæны дзырд-
басты мидис.
— Мæнæ сапон. Цы у?
— Сапон, — дзуапп дæттынц иууылдæр иумæ.
Афтæ хъомылгæнæг сывæллæтты зонгæ кæны ног æрмæгимæ æмæ
фæйнæгыл ауындзы сюжетон ньйг «Мы умываемся». Аразы беседæ.
2. Сывæллæттæ зонгæ кæнынц номдары иртæстон хауæны фарст
цæмæй?~им.æ.
(Дети знакомятся с вопросом отложительного падежа имени существи-
тельного, с вопросом чем?)
— Цæмæй æхсы йæ цæсгом лæппу? Чем моет лицо мальчик? Цæмæй?
— Лæппу йæ цæсгом æхсы донæй.
— Тамик, ды та дæ цæсгом цæмæй фехсыс?
— Æз мæ цæсгом фехсын донæй.
— Цæмæй сæрфы йæхи чызг? Чем вытирается девочка? Цæмæй?
— Чызг йæ цæсгом сæрфы хисæрфæнæй.
3. Хъомылгæнæг æвдисы сывæллæттæм чъизи æмæ сыгъдæг портитæ.
— Мæнæ чъизи порти. Грязный. Чъизи. Зæгъæм иумæ: чъизи...
— Мæнæ сыгъдæг порти. Чистый. Сыгъдæг. Зæгъæм иумæ: сыгъдæг...
4. Хъомылгæкæг дарддæр йæ беседæйы пайда кæны сюжетон нывæй.

45

— Чи у сыгъдæг нæ нывы? — фæрсы хъомылгæнæг.
— Чызг.
— Чи у чъизи?
— Лæппу.
5. Сывæллæттимæ сахуыр кæнын нымайæн.
(Разучить с детьми считалочку).
Дзырдуат: рæхджы (недавно), ссар сæ.
Æ р м æ г : сапон, хисæрфæн, дон, портитæ — чъизи æмæ сыгъдæг.
Сюжетон ныв «Мы умываемся».Маклакова-Семенова Л. Б., «Игра с куклой».
1. Дидактикон хъазт «Куклайы найын».
Й æ н ы с а н: сывæллæтты иронау дзурын ахуыр кæнын.
Й æ м и д и с : хъомылгæнæг ахуырты размæ хъуамæ æрцæттæ кæна,
цы йæ хъæудзæн йæ дарддæры куысты, уый.
Б е с е д æ :
— Цы нæ хъæуы, цæмæй нæ куклайы цынайæм, уый тыххæй? — фæрсы
хъомылгæнæг.
— Цæмæй куклайы цынайæм, уый тыххæй нæ хъæудзæн тас, дон, сапон,
хисæрфæн.
— Хъарм æви уазал донæй найдзыстæм куклайы?
— Хъарм донæй.
— Рахæсс-ма, Мирæ, хъарм дон. Ныккæн æй тасы.
Мирæ ныккодта дон тасы.
Сывæллæттæ æппæтдæр куы æрцæттæ кæной, уæд та хъомылгæнæг
бæстон дзуры архайдыл. Сывæллæттæ хъуамæ зоной баргонд æххæст кæнын
æмæ фарстæн дзуапп дæттын.
— Светæ, цæхс куклайы къæхтæ сапонæй.
Чызг æххæст кæны хъомылгæнæджы баргонд.
— Цы кусы Светæ? — фæрсы хъомылгæнæг.
— Æхсы куклайы къæхтæ.
— Цæмæй сæ æхсы?
— Донæй... Дон æмæ сапонæй...
— Верæ, ныссæрф куклайы хисæрфæнæй.
— Цы кусы Верæ?
— Сæрфы куклайы.
— Цæмæй сæрфы Светæ куклайы?
— Светæ куклайы сæрфы хисæрфæнæй.
— Антон, ныффас куклайы сæр.
— Цæмæй фасы Антон куклайы сæр?
Хъазты кæрон хъомылгæнæг иу уагмæ æркæны сывæллæтты дзуаппытæ.
— Мах куклайы цынадтам тасы хъарм дон æмæ сапонæй. Ныссæрфтам
æй хисæрфæнæй. Антон ын ныффаста йæ дзыккутæ. Сыгъдæг у ныр нæ
кукла. Бузныг, сывæллæттæ.
2. Рафæлхатын ног нымайæн.
Æрмæг: тас, дон, ведра — гыццыл, кружкæ, хисæрфæн, кукла, сæрвасæн.
46

Текст хи ныхæстæй радфрын.
(Пересказ).
Лæвæрд цæуы дыууæ цыбыр тексты. Кæд сывæллæттæ хорз базыдтой
æвзаг, уæд хъомылгæнæджы бон у стырдæр текст раттын, кæд æмæ нæ
бауыдзæн сæ бон йæ радзурын, уæд та — къаддæр текст.
Методикæйы домæнтæм гæсгæ ацы куыст хъуамæ æххæстгонд æрцæуа,
уырыссаг æвзагыл куыд кусынц, афтæ: бакæсын текст, æнæзонгæ дзырдтæ
бамбарын кæнын, саразын беседæ.
ДЫУУÆ СОМЫ.
(Æмбисонд).
Цæуы лæппу уынгты æмæ кæуы. Фембæлдис ыл иу лæг æмæ фæрсы:
— Лæппу, цæуыл кæуыс?
— Мæ мад мын сом радта æмæ йæ фесæфтон...
— Ма ку, гъа, сом дын.
Райста лæппу сом æмæ хъæрдæрæй скуыдта:
— Ныр мæм дыууæ сомы уыдаид!..
Дзырдуат: сом, хъæрдæрæй скуыдта, ныр мæм дыууæ сомы
уыдаид.
Гида хуым къахы. Нана йæм дзуры:
— Уый цы кусыс?
— Мыст агурын.
— Гида, мыстытæ хуымы нæ зайынц, — худы нана.
— Уæдæ бæласыл зайынц? — скаст хæрдмæ гæдыйы лæппын.
Дзырдуат : мыст, гæдыйы лæппын.
Предметон нывтимæ куыст.
И æ н ы с а н : рафæлхатын рацыд æрмæг.
Й æ м и д и с : хъомылгæнæг уары сывæллæттæн фæйнæ иу нывы
æмæ сæ лæууын кæны зылды. Дæтты сæм дыууæ фарсты:
«Цы ис?.. (кæмæ?) æмæ «Кæмæ ис?..» (цы?)
— Цы ис Маринæмæ? — фæрсы хъомылгæнæг æмæ йæ сбæлвырд кæнын-
мæ æрвиты иу сывæллоны. Сывæллон хъуамæ æркæса Маринæйы нывмæ
æмæ дзуапп ратта:
— Маринæмæ ис харбыз.
— Цы ис Маратмæ?
— Маратмæ ис кæрдо.
3—4 сывæллоны куы æрзилой зылдыл æмæ куы раттой дзуаппытæ
ацы фарстæн, уæд та хъомылгæнæг ног фæрсы:
— Кæмæ ис къабуска?
— Мæнмæ ис къабуска, — дзуапп дæтты сьгоæллон æмæ æвдисы йæ ныв
иннæтæм.
47

Ацы фарстæн дæр хъуамæ дзуапп раттой дæс сывæллоны онг. Хъомыл-
гæнæг та сæ ахуыр кæна ацы дзырдбаст раст дзурыныл.
Æрмæг: предметон нывтæ, серитæ «Халсартæ» æмæ «Дыргътæ»-й.
Сывæллæтты базонгæ кæнын дзырдтимæ: куыдз, гæды, гæдыйы лæппын,
уасын, рæйын, фынæй кæнын, хуыссын.
(Познакомить детей со словами: собака, кошка, котенок, кричит, лает,
спит).
2. Сывæллæтты ахуыр кæнын фæрстытæн дзуапп дæттыныл.
— Цы у? — фæрсы хъомылгæнæг æмæ амоны нывы гæдыйы лæппынмæ.
— Уый у гæдыйы лæппын.
— Мæнæ ай та цы у?
— Уый та у къæбыла.
— Адон цы сты? — хъомылгæнæг амоны дыууæ къæбыламæ.
— Уыдон та сты къæбылатæ.
— Цы кусы ацы къæбыла?
— Уыцы къæбыла хуыссы.
— Цы кусы мæнæ ацы гæдыйы лæппын?
— Уыцы гæдыйы лæппын фынæй кæны.
3. Сывæллæтты ахуыр кæнын номдар номивæгæй ивыныл.
(Учить детей употреблять в речи местоимение).
— Мæнæ къæбыла. Уый лæууы. Он стоит. — Дзуры хъомылгæнæг æмæ
фæрсы: «Уый цы кусы?»
— Лæууы.
— Зæгъæм иумæ: «Уый лæууы...»
— Хуыссы.
— Уый хуыссы...
4. Хъомылгæнæг сывæллæтты зонгæ кæны дзырдтæ рæйын æмæ уасын-
имæ.
— Куыдз рæйы: гъæу! гъæу!.. Гæды уасы: мяу! мяу!
Æрмæг: сюжетон нывтæ: «Кошка с котятами», «Собака со щеня-
тами» Веретенниковой С. А. æмæ æнд.
ГИДА ХÆДЗАР КУЫД ХЪАХЪХЪÆДТА.
(Аргъал).
Раджыма-раджыма цардис зæронд нана. Уыдис æм гæдыйы лæппын
Гида. Иу бон æм нана дзуры:
— Цу, мыстытæ æрцахг, бахордтой нын нæ хор!
— Куыдз сæ æрцахсæд! — дзуапп ын радта Гида.
— Куыдз хæдзар хъахъхъæны! Ды та мыстытæ ахс.
— Æз хъахъхъæндзынæн хæдзар. Куыдз та мыстытæ ахсæд! — загъта
Гида.
48

Гæдыйы лæппын ацыд æмæ кæрты схуыссыд. Куыдз та хæдзармæ
бацыдис.
Фæхуыссыд Гида, фæлæ куы æрталынг, уæд дуары цур сбадт æмæ
уасы:
— Мяу! Мяу! Хæры мæ талынджы бирæгъ! Мяу! Нана, тæрсын бирæ-
гъæй!
— Гъæу! Гъæу! Гъæу! — срæйдта куыдз æмæ разгъордта кæртмæ.
Нана Гидайы хæдзармæ бауагъта æмæ йын загъта:
— Ды хъуамæ мыстытæ ахсай! Уый дæ куыст у.
Бакусинаг. Аргъау лæвæрд цæуы бакæсынмæ. Сывæллæттæ йæ
хъомылгæнæджы æххуысæй хъуыдыйадгай хъуамæ ратæлмац кæной.
Хъомылгæнæг та йæ ног кæсы.
Фæрстытæ: 1. Цы уыдис нанамæ?
2. Куыд хуыйны гæдыйы лæппын?
3. Цæмæй фæтарст Гида?
Дзырдуат: раджыма-раджыма, цардис, мыстытæ, æрцахс, хъахъ-
хъæнын, талынг, бирæгъ.
3. Уыци-уыцитæ :
Пъолы бын цæры, гæдыйæ тæрсы. М ы с т .
Кæрты цæры, хæдзар хъахъхъæны. К у ы д з .
Сывæллæтты сюжетон нывтæм гæсгæ иронау дзурын ахуыр кæнын.
Кæд æмæ сæхæдæг нæма сарæхсой иу-дыууæ хуымæтæг хъуыдыйады
зæгъынмæ, уæд сын хъуамæ феххуыс кæна хъомылгæнæг фарст кæнæ
хъæугæ дзырды фæрцы.
(Дети учатся составлять простые’ предложения по сюжетным карти-
нам).
1. Хъомылгæнæг амоны хæдзарон фосы нывтæм æмæ фæрсы сывæллæт-
ты.
— Цы ис нывты?
— Нывты ис куыдз æмæ къæбыла...
— Хуыссы, фынæй кæны...
Афтæ иугай нымайынц, нывты цы ис, уый. Стæй сæ зæгъынц бирæон
нымæцы.
— Цы кусынц?
2. Уый фæстæ сывæллæтты радзурын кæнын нывтæм гæсгæ гыццыл
радзырдтæ:
— Байхъусут-ма мæнмæ. Я составлю свой маленький рассказ. Потом вы
будете составлять рассказы.
Мæнæ гæдыйы лæппын. Уый у гыццыл. Ис ын къæдзил, къæхтæ æмæ
сæр.
Фыццаг уал бафæрсын хъæудзæн, æвзаг хуыздæр чи зоны, уыдон.
— Мæнæ куыдз. Куыдзæн ис къæбылатæ...
— Мæнæ гæды. Уый хуыссы. Гæдыйы лæппын фынæй кæны.
— Гæдыйы лæппын у гыццыл. Уый бады...
4 Джимиты Кларæ дл

3. Сывæллæттимæ рафæлхатын, кæм цæрынц куыдз æмæ гæды, куыд
уасынц.
— Куыд уасы гæды?..
— Гъæу! — рæйы куыдз! Куыд рæйы куыдз?..
— Афæзмæм-ма сæ!
Сывæллæттæ фæзмынц куыдз æмæ гæдыйы.
— Рæйынц мæ къæбылатæ, уасынц мæ гæдытæ, — дзуры хъомылгæнæг.
— Кæм’цæрынц гæдытæ?
— Гæдытæ цæрынц хæдзары.
— Куыйтæ та кæм цæрынц?
— Куыйтæ цæрынц кæрты.
— Зæгъæм-ма иумæ: «Куыдз — куыйтæ! Бирæ куыйтæ!..»
Æрмæг : раззаг ахуырты сюжетон нывтæ сери «Хæдзарон фос»-æй.
Сывæллæтты базонгæ кæнын дзырдтимæ: хъуг, род, сæгъ, фыс, сыкъа,
сæныкк, уæрыкк.
(Познакомить детей с новыми словами: корова, теленок, коза, овца,
рог, козленок, ягненок).
1. Сывæллæтты цæстуынгæ æрмæгмæ гæсгæ базонгæ кæнын ног дзырд-
тимæ, бакусын сæ мырон культурæйыл.
2. Сывæллæтты базонгæ кæнын, ног номдартæ иууон нымæцæй бирæон
нымæцмæ куыд ивын хъæуы, уыимæ.
Цалдæр хатты иумæ зæгъын: хъуццытæ, сæныччытæ, уæрыччытæ,
куыйтæ.
3. Сывæллæтты фæлтæрын номдары æддагбынатон хауæнæй пайда
кæныныл, йæ фарст: цæуыл?-æн раст дзуапп дæттыныл.
— Цæуыл ис сыкъатæ? — фæрсы хъомылгæнæг.
— Фысыл!
— Раст зæгъыс, Петя! Фысыл ис сыкъатæ? Куыдзыл сыкъатæ ис?
— Нагъ.
1 — Куыдзæн нæй сыкъатæ. Цæуыл ма ис сыкъатæ?— фæрсы хъомылгæ-
нæг, æмæ сывæллæттæ дзуаппытæ дæттынц, раздæр нывтæм кæсгæйæ,
уый фæстæ та æнæ цæстуынгæ æрмæгæй.
4. Дзыхæйдзургæ хъазт: «Кæм стут?»
И æ н ы с а н : хæдзары фос куыд хуыйнынц, куыд уасынц æмæ
рæйынц, уый рафæлхатын.
Й æ м и д и с : хъомылгæнæг рагацау æмбарын кæны сывæллæттæн,
куыд дзурдзæн — куыд фæрсдзæн æмæ йын дзуаппытæ куыд дæттын хъæу-
дзæн.
— Æз бафæрсдзынæн: «Уæ мæ хъомтæ, кæм стут?» Сымах та дзуапп
дæттут: «Му-му-му! Мах мæнæ стæм!..»
— Уæ мæ родтæ, кæм стут? — фæрсы сæ хъомылгæнæг.
— Му-му-му! Мах мæнæ стæм!— дзуапп дæттынц сывæллæттæ иумæ.
— Уæ мæ сæгътæ, кæм стут?
— Бэ-бэ-бэ! Мах мæнæ стæм!
52

— О мæ гæдытæ, кæм стут?
— Мяу-мяу-мяу! Мах мæнæ стæм!..
Уый фæстæ хъомылгæнæг ивы йæ фарст, æмæ сывæллæттæ дæр
æндæр хуызы дзуапп дæттынц.
— Му-му-му! Кæмæ дзурын? — фæрсы сæ хъомылгæнæг.
— Махмæ, нана, дæ хъомтæм!
— Гъæу! Гъæу! Гъæу! Кæмæ дзурын?
— Махмæ, нана, дæ куыйтæм!..
Æ р м æ г : сюжетон нывтæ: «Овцы на пастбище». Веретенникова С. А.,
«Коза с козлятами». Морро М. И., «Козы». Веретенникова С. А., «Стадо
коров на луту», «Корова с теленком» æмæ æндæртæ.
1. X ъ а з т «Нана, цы дæ хъæуы?»
Й æ н ы с а н : сывæллæтты ныхас кæныныл ахуыр кæнын, фарст дæт-
тын æмæ йын йæ дзуапмæ байхъусын зонын.
Й æ м и д и с : хъомылгæнæг сывæллæтты кæны уаты астæумæ æмæ
сын æмбарын кæны, хъазгæ кæй кæндзысты, уый. Фыццаджыдæр сæ дих
кæны цалдæр къордыл: «фыстæ», «хъомтæ», «куыйтæ», «гæдытæ», «хъазтæ».
Алы къордæн дæр иннæты сусæгæй дзуры, чи цæры сæ «хæдзары».
Канайы ролы хъуамæ уа хъомылгæнæг йæхæдæг.
Хъомылгæнæг дзуры сывæллæттæн, къордтæ сæхи гыццыл зылдтæ кæй
аразынц, æхгæд хæдзарау кæй лæууынц, æмæ сын нана сæ «дуар» куы
бахойа, æрмæст æм уæд кæй раздæхынц. Нана сæ куы ацæуы, уæд нал
æмбæхсынц, фæлæ лæууынц æмæ кæсынц иннæтæм.
— Гъæй, ракæсут-ма! — хойы дуар нана.
Сывæллæттæ йæм раздæхынц æмæ фæрсынц:
— Нана, цы дæ хъæуы?
Нана агуры йæ фосæй иу исты. Зæгъæм, куыйтæ. «Куыйты» къорд æй куы
айхъуса, уæд хъуамæ апырх уой æмæ иннæ «хæдзæртты» фæстæ æмбæхсой
нанайæ. Афтæ хъуамæ бакæной иннæтæ дæр, кæд нана уыдонæй исты
агура, уæд.
— Мæ куыйтæ фесæфтысты! Ам не сты, мыййаг? — фæрсы нана.
(Уыцы рæстæг куыйтæ апырх вæййынц æмæ æмбæхсынц иннæты фæс-
тæ). Кæмæ бахоста, уыдон та дзуапп дæттынц:
— Му-му-му! Ам хъомтæ цæрынц!
— Уæууа! — бахъыг кæны нана æмæ цæуы иннæ «хæдзармæ».
— Гъæй, ракæсут-ма! — дзуры æмæ хойы нана сæ иуы фæсонтæ.
— Нана, цы дæ хъæуы? — разилынц æмæ фæрсынц сывæллæттæ.
— Мæ куыйтæ фесæфтысты! Ам не сты, мыййаг?
— Хъа-хъа-хъа! Ам хъазтæ цæрынц!
— Уæууа! — бахъыг та кодта нана æмæ ацыд дарддæр...
Нана не ссары, кæй агуры, уыдоны. Æрбады æмæ йæхи кæуæг скæ-
ны. Уасгæ йæм разгъорынц, æмбæхсгæ дзы цы сæвæллæтты къорд кодта,
уыдон. Нана сыл цин кæны.
53

Дыккаг бон хъазт хъуамæ хъæлдзæгдæрæй ацæуа: сывæллæттæ, цы
дзурын хъæуы>уый базондзысты æмæ хъаздзысты. Нанайы ролæн сæвзар-
дзысты сæхицæй искæйы.
Æ р м æ г : нанайæн сæрбæттæн æмæ лæдзæг.
(Игра «Нана, кого тебе надо? — Кого ты ищешь?» Цель: осмысленное
усвоение языка. Учить диалогической речи).
Описание игры: Воспитательница делит детей на несколько групп:
«овцы», «коровы», «собаки», «кошки», «гуси». Каждой группе шепотом
говорит, кто будет жить в их «домике». В роли старой нана на первом
занятии— сама воспитательница.
Воспитательница объясняет детям, что кружочки должны быть как
домики; дети стоят лицом в сторону круга, когда к ним подходит нана.
Потом же могут стоять отдельной групкой, смотреть и слушать других.
— Тук-тук-тук! Выгляньте! — стучит в чью-нибудь спину нана.
Дети поворачиваются к ней и спрашивают:
— Нана, кого тебе надо? (Кого ты ищешь?)
— Пропали мои собаки! Может, они тут? — спрашивает нана.
— Му-му-му! Тут живут коровы!—отвечают дети.
— Уæууа!—огорчается нана и идет к другому «дому».
— Тук-тук-тук! Выгляньте, пожалуйста!
— Нана, кого ты ищешь?—спрашивают дети.
— Пропали мои собаки! Может, они тут?
— Га-га-га! Тут живут гуси!
— Уæууа!—огорчается нана и идет к другому «дому»...
Нана не находит тех, кого ищет. Садится и делает вид, что плачет. Тут выбегают
те, кого она искала. Нана радуется.
На втором занятии игра проходит оживленней. Дети уже знакомы со
словами и играют. Роль нана может исполнить ребенок.
Материал : косынка для нана ’и палка.
ЦЪÆХ СÆНЫКК.
Царди уыд иу усмæ иунæг цъæх сæныкк.
Мæнæ куыд, мæнæ куыд, иунæг цъæх сæныкк.
Зæронд ус сæныччы тынг бирæ уарзта.
Мæнæ куыд, мæнæ куыд, тынг бирæ уарзта.
Бафæндыд сæныччы хъæды фæхизын.
Мæнæ куыд, мæнæ куыд, хъæды фæхизын.
Сæмбæлди сæныккыл стонг цъæх бирæгътæ.
Мæнæ куыд, мæнæ куыд, стонг цъæх бирæгътæ.
Бахордтой сæныччы стонг цъæх бирæгътæ.
Мæнæ куыд, мæнæ куыд, стонгщъæх бирæгътæ.
Баззад ма зæрондæн къæхтæ ’мæ сытæ.
Мæнæ куыд, мæнæ куыд, къæхтæ ’мæ сытæ.
54

Бакусинаг. Текст лæвæрд цæуы бакæсынæн. Хъомылгæнæг ын
йæ мидис æмбарын кæны. Хорз уаид, заргæ сын æй куы акæнид, дыккаг
рæнхъытæ та куы зариккой йемæ сывæллæттæ.
Дзырдуат : царди, уыд, бирæ уарзта, хъæды фæхизын, цъæх
бирæгътæ.
Ахуыртæй уæгъд рæстæг хъомылгæнæг аразы беседæ сывæллæттимæ.
— Цы дзаума (дарæс) сыл ис къуымбилæй? Цавæр къуымбилæй?
Бамбарын кæнын, цы пайда хæссынц адæмæн фыстæ æмæ сæгътæ.
Хæрыны рæстæг та сын радзурын, кæцæй фæзынд се стъолыл æхсыр.
Сывæллæттæ сæхи Ног азы бæрæгбонмæ хъуамæ бацæттæ кæной.
Хъомылгæнæг аразы семæ цыбыр беседæ: цæттæ кæнынц зарджытæ, кæфты-
тæ, æмдзæвгæтæ. Уый фæстæ æвзары æмдзæвгæтæй иу кæнæ æнæхъæнæй,
кæнæ та дыууæ-æртæ куплеты, сывæллæттæ куыд цæттæ сты, уымæ гæсгæ,
æмæ йæ дзурын ахуыр кæны. Иннæ æмдзæвгæ кæсы бæрæгбоны хæд
агъоммæ.
ЗАЗ.
Ног азмæ сфæлыстам
Диссаджы заз.
Уæртæ-ма: сабитæй
Байдзаг йæ раз.
Кафæм мах й’ алыварс,
Гъæтт-мардзæ, цырд!
Уалынмæ митын лæг
Худгæ фæзынд.
Бадзуры зачъеджын:
Фæдджи рæвдз дар!
Алкæмæн хордзенæй
Сисы лæвар.
Радта мын замманай
Атомон нау,
Науыл æрзилдзынæн
Фурды лæгау.
Цæрукъаты Валодя.
Дзырдуат: ног аз, байдзаг йæ раз, митын лæг, лæвар, нау, фурд.
НÆ НАЗ БÆЛАС.
Нæ цъæх наз бæлас,
Кæцæй фæзындтæ!
Нæ зæрдæ барухс
Дæ конд, дæ уындæй.
Бæрæгбонхуыз дæ,
Рæсугъд—дæ арæзт,
Æрттивагджынтæй
У ныр дæ дарæс.
Дæ фæрдгуытимæ
Куыд хорз фидауыс!
Дæ хъазæнтимæ
Цæхæртæ калыс.
Чызгæй, лæппуйæ
Дæ фæрсты зилæм,
Кæрон дæр нал ис
Нæ хъазт, нæ цинæн.
Æгас æрцæуай,
Нæ цъæх наз бæлас!
Ды нæм æрсайдтай
Хъæлдзæгæй Ног аз.
Плиты Харитон.
55

1. Сывæллæттимæ рафæлхатын æмдзæвгæ. Бакусын йæ интонацийыл.
2. Сывæллæтты ахуыр кæнын дыууæ къæпхæнæй арæзт баргæндтæ
æххæст кæнын æмæ фæрстытæн раст дзуаппытæ дæттыныл.
(Учить детей понимать двухступенчатые поручения, выполнять их и
правильно отвечать на вопросы).
— Рахæсс стыр куыдз æмæ йæ сæвæр ме стъолыл, — дзуры хъомылгæнæг
æмæ, сывæллон йæ баргонд куы сæххæст кæна, уæд фæрсы иннæты:
— Цы рахаста Марат?
— Стыр куыдз.
— Цæуыл сæвæрдта Марат куыдзы?
— Стъолыл.
— Сбад, Марат, дæ бынаты...
Бакусынæн хъуыдыйæдтæ:
— Ахæсс гæды æмæ йæ пъолыл сæвæр.
— Райс скъаппæй кукла æмæ йæ пъолыл сæвæр.
— Райс стъолæй куыдз æмæ йæ скъаппы сæвæр.
— Рахæсс скъаппæй машинæ æмæ йæ стъолыл сæвæр...
3. Рафæлхатын дзыхæйдзургæ хъазт «Кæм стут?», зылды лæугæйæ.
4. Рафæлхатын змæлгæ хъазт «Тæхы, цæуы, лæууы» раздæры нысани-
мæ.
Бакусынæн номдартæ: род, хæдтæхæг, кубик, цъиу, куыдз,^
кукла, хъуг, стъол.
Æ р м æ г : хъазæнтæ — сæ хуыз æмæ сæ асæй сывæллæттæн æнцон
базонæн чи у, ахæмтæ сæвæрын цæстуынгæ рæтты.
Ахуыртæй уæгъд рæстæг сывæллæттæн бабар кæнын «рахæссын», «ахæс-
сын» æмæ «сæвæрын» предметтæ, фæрсын сæ, архайд сæххæст кодтой æви
нæ, уымæй, аразын семæ беседæтæ, ацы мивдисджытæ зæрдыл бадарыныл
чбакусын.
ХÆЛИУДЗЫХ ПАДДЗАХ.
(Аргъау).
Иу изæр та нана дзуры Гидамæ:
— Гæды мыстытæ фæахсы, ды та куклайæ хъазыс.
Æрбамæсты йæм Гида.
— Нана! Мæн нæ фæнды гæды уæвын. Фæлтау мыстытæн сæ пад-
дзах уыдзынæн! — загъта Гида, стъолы бын сбадт æмæ дзуры:
— Мыстытæ! Уæ мыстытæ! Рауайут-ма!
Мыстытæй ничи рацыд.
56

Цас рæстæг фæбадтис Гида, чи йын цы зоны, фæлæ дын къуымæй
иу гыццыл мыст рауад. Рацахста йæ Гида, уæдæ цы уыдаид. Æрхæцыд
ыл йæ раззаг къæхтæй.
— Пи-пи-пи, — скуыдта мыст.
— Ма ку, мыст! Паддзах дæ æрцахста, — дзуры йæм Гида.
— Пи? Кæй паддзах? — фæрсы йæ мыст.
— Мыстыты паддзах! Азар, акаф æмæ дæхæдæг мæ дзыхмæ æрбагæпп
кæн! Кæуаг мыстæй мæ гуыбын фæрисдзæн! — дзуры йын Гида.
Мыст йæ къахфындзтыл æркафыд, азарыд æмæ дзуры:
— Бацæттæ кæн дæхи: ахгæн дæ цæстытæ æмæ байгом кæн дæ дзых!
Гида ахгæдта йæ цæстытæ æмæ фегом кодта дзых.
Гыццыл мыст алыгъд, йæ хуынчъы амбæхст æмæ худгæйæ дзуры:
— Пи-пи-пи! Хæлиудзых паддзах!
Гида базыдта, мыст æй асайдта, уый, базгъордта нанамæ æмæ йын
загъта:
— Нал мæ фæнды паддзах уæвын! Мыстытæ сайæгой сты!
Бакусинаг. Бакæсын аргъау. Ратæлмац æй кæнын сывæллæтты*
’ххуысæй. Раттын фæрстытæ:
1. Цæмæй хъазыд Гида?
2. Цы ’рцахста Гида?
3. Куыд схуыдта мыст Гидайы?
Дзырдуат: фæахсы, æрбамæсты, паддзах, рацахста, æрбагæпп
кæн...
1. Дидактикон хъазт «Фесæфтысты лæппынтæ».
й æ н ы с а н: хæдзары фос тагъддæр бахъуыдыйыл бацархайын.
Иæ мидис : сæвæрын стъолыл хъазæнтæ: куыдз, хъуг, гæды, фыс,
дæлгоммæ æвæры сæ лæппынты нывтæ.
Хъомылгæнæг дзуры:
— Фесæфтысты къæбылатæ. Фесæфтысты гæдыйы лæппынтæ, родтæ
æмæ уæрыччытæ.
— Кæуы куыдз, — дзуры æмæ йæм амоны: «Гъæу, кæм стут, мæ къæбы-
латæ?»
— Кæуы гæды: «Мяу, фесæфтысты мæ гыццыл лæппынтæ!»
— Уасы хъуг: «Кæм дæ, мæ рæсутъд род?»
— Уасы фыс: «Бэ! Кæм ис мæ урс уæрыкк?»
Уый фæстæ хъомылгæнæг, дисгæнгæйæ, дзуры, нывтæм амоны, афтæ-
мæй:
— Мæнæ сты! Бамбæхстысты стъолыл! Баххуыс кæнæм фосæн! Ссарæм
къæбылаты, гæдыйы лæппынты, рæсугъд роды æмæ урс уæрыччы!
Дарддæр хъомылгæнæг æмбарын кæны сывæллæттæн, иу ныв сисын
кæй хъæуы, нывы бæрæггонд чи ис, уый афæзмын, æмæ йæ уæд иннæтæ
дæр базондзысты. Гыццыл ныв æвæрд цæуы йæ мады цур.
(Воснитательница говорит детям, что надо брать по одной картинке,
посмотреть и, не показывая друтим, сказать, как кричит это животное.
Дети угадают, о ком речь, и картинка становится возле матери).
57

Фыццаг сывæллон рацыд æмæ систа къæбылайы ныв. Æркаст æм йæхæ-
дæг æмæ зæгъы:
— Гъæу-гъæу-гъæу!
— Цы ссардта Алан? — фæрсы хъомылгæнæг сывæллæтты.
— Къæбыла.
— Чи у йæ мад? Фыс? — фæрсы та хъомылгæнæг.
— Нагъ. Куыдз.
— Куыдз, ма ку! Мæнæ дæ къæбыла! — дзуры хъомылгæнæг æмæ æвæры
гыццыл ныв хъазæн куыдзы ’нцой...
Æппæт фосæн дæр куы ссарой сæ цоты, уæд хъомылгæнæг кæны хатдзæг:
— Бузныг, сывæллæттæ. Цин кæнынц фос. Ссардта хъуг йæ роды. Ссардта
куыдз йæ къæбылаты. Гæды цин кæны йæ гыццыл лæппынтыл. Фыс уын
арфæ кæны.
2. Рафæлхатын зылды лæутæйæ зонгæ нымайæн æмæ ног сахуыр кæнын/
зИу, дыууæ, æртæ тæрхъусы,
Иу, дыууæ, æртæ фысы!
Иу, дыууæ, æртæ стыр къусы
Бахордтой сысджы!
Ссар сæ ды!
Æ р м æ г : хъазæнтæ: куыдз, гæды, хъуг, фыс (кæд ацы хъазæнтæ
нæй рæвдауæндоны, уæд ис гæнæн, æмæ сæ нывтæ фæйнæгыл ауыгъд æрцæуой
æмæ сæ алкæй бын дæр фидаргонд цæуа предметон гыццыл ныв).
Предметон нывтæ: къæбылатæ, род, гæдыйы лæппынтæ, уæрыкк.
1. Сывæллæттимæ рафæлхатын нымайæнтæ.
2. Базонгæ сæ кæнын ног хъазт «Зивæггæнаг Гæды»-имæ.
Нымайæны æххуысæй равзарын хъæуы Гæдыйы. Уый хъуамæ бада
иуварс æмæ фынæй кæна.
Сывæллæттæ лæууынц уаты иу къулы цур æмæ дзурынц:
— Иу — дыууæ! Иу — дыууæ! — цæуынц сйе бынаты.
— Цæргæстæ арвыл тæхынц! — хонынц Гæдыйы, сæхæдæг иннæ къулмæ
«тæхынц».
— Мяу! — зæгъы Гæды, ауигъы йæ къух æмæ иннæ армыл æвæры
сæр. Дарддæр фынæй кæны.
Сывæллæттæ та дзурынц:
— Иу — дыууæ! Иу — дыууæ! — цæуынц сæ бынæтты.
— Тæрхъустæ кæрдæг хæрынц! — дзурынц Гæдымæ æмæ сæхæдæг, гæп-
пытæгæнгæ, иннæ къуыммæ тагъд кæнынц.
— Мяу! — ауыгъта та йæ къух Гæды æмæ фынæй кæны.
Сывæллæттæ дзурынц:
— Иу — дыууæ! Иу — дыууæ! — цæуынц сæ бынæтты.
— Мыстытæ хуыммæ цæуынц! — æмæ фæуайынц, фæзмынц мысты.
— Мяу! — фæгæпп кæны Гæды, ссуры мыстыты æмæ сæ ахсы. Ахст
мыстытæ кæны йæхи къуыммæ æмæ та хъазт ногæй райдайынц.
58

Бакусинаг. Ахуырты рæстæг хъомылгæнæг сывæллæтты зæрдыл
æрлæууын кæны хъазты ныхæстæ.
3. Предметон нывтимæ куыст.
Й æ н ы с а н : номдартæ хуыздæр бахъуыдыйыл бацархайын.
И æ м и д и с : хъомылгæнæг уары сывæллæттæн хæдзары фосы:
родты, сæныччыты, уæрыччыты, гæдыйы лæппынты æмæ къæбылайы нывтæ.
— Æркæсут уæ нывтæм æмæ зæгъут, кæй уынут уæ нывты?
— Цы дæм ис, Андрей?
— Мæнмæ ис къæбыла.
— Чи у къæбылайы мад?
— Куыдз.
— Куыдз у къæбылайы мад. Раст загъта Андрей...
Уый фæстæ хъомылгæнæг ивы йæ фарст æмæ йын домы дзуапп:
— Цы дæм ис, Аня?
— Мæнмæ ис сæныкк.
— Кæй лæппын у сæныкк?
— Сæгъы лæппын...
Æ р м æ г : предметон нывтæ сери «Хæдзары фос»-æй.
Уæгъд рæстæг хъæуы сывæллæттимæ фæлхатын змæлгæ хъазт «Зивæг-
гæнаг гæды».
Сывæллæтты базонгæ кæнын дзырдтимæ; бæх, хæрæг, байраг, къæлæу,
ласын, уæрдон.
(Познакомить детей со словами: конъ, осел, жеребенок, ослик, возитъ,
телега).
1. Сывæллæттæ цæстуынгæ æрмæджы фæрцы зонгæ кæнынц ног дзырд-
’тимæ.
2. Сюжетон нывтæм гæсгæ хъомылгæнæг аразы сывæллæттимæ беседæ:
— Чи бады хæрæгыл?
— Хæрæгыл бады лæппу.
— Цы æвæрд ис ацы хæрæгыл та? — фæрсы æмæ амоны нывмæ хъомыл-
гæнæг.
— Харбызтæ.
— Мæнæ ацы хæрæгыл бады лæппу. Цæуыл ма фæбадынц лæппутæ?
Хъугыл бадынц?
— Нагъ. Бадынц ма бæхыл...
3. Сывæллæттæн æмбарын кæнын миногонты барæн бæрц æмæ сæ фæл-
тæрын фарстæн дзуапп дæттын.
(Познакомить детей со сравнительной степенью прилагательных).
— Чи стырдæр у: бæх æви гæды?
— Бæх.
— Раст зæгъыс, Аслан. Бæх у стырдæр гæдыйæ.
— Чи стырдæр у: бæх æви байраг?
— Бæх.
— Чи къаддæр у: хæрæг æви куыдз?
59

— Куыдз...
4. Дзыхæйдзургæ хъазт «Кæм стут?» ног номдартимæ, ног дзырдтимæ.
— Кæм стут, кæ, мæ тагъдкъах бæхтæ? — фæрсы хъомылгæнæг.
— И-го-го! Мах мæнæ стæм, нана!
— Кæм стут, кæ, мæ хæцаг куыйтæ?
— Гъæу-гъæу-гъæу! Мах мæнæ стæм, нана!
— Кæм стут, кæ, мæ гыццыл байрæгтæ?
— И-го-го! Мах мæнæ стæм, нана!
— Кæм стут, кæ, мæ фыдуаг гæдытæ?
— Мяу, мяу, мяу! Мæнæ стæм, нана!
Уый фæстæ хъомылгæнæг ивы текст æмæ сывæллæтты ахуыр кæны,
куыд ын дзуапп дæттын хъæудзæн, ууыл.
— И-го-го! Сымахмæ дзурын! — дзуры хъомылгæнæг — Зæгъут-ма:
— Мæнæ сты, нана, дæ тагъдкъах бæхте...
— Мæнæ сты, нана, дæ фыдуаг гæдытæ...
Æрмæг. Сюжетон нывтæ «Ослы». Веретенникова С. А., «Едем на
лошадке». Батурина Е. Г., «Перевозка груза на ослах», «Овцы на пастбище»...
Текст хи ныхæстæй радзурын. (Пересказ текста).
Лæппумæ уыдис къæбыла. Чызгмæ та гæдыйы лæппын.
Сывæллæттæ кæрты портийæ хъазыдысты. Къæбыла æмæ гæдыйы
лæппын та хыл кодтой.
— Фы-фф-фф! — футтытæ кодта гæдыйы лæппын.
— Гъ-гъгъ-гъгъ! — æвдыста йæм йæ дæндæгтæ къæбыла.
Чызг сæм бацыдис æмæ загъта:
— Ма хыл кæнут! Махау лымæнæй цæрут!
Бакусинаг. Хъомылгæнæг дыууæ хатты кæсы текст, цæмæй йæ
сывæллæттæ бахъуыды кæной, уый тыххæй. Аразы йыл беседæ.
Дзырдуат : хыл кодтой, махау лымæнæй цæрут.
Фæрстытæ: 1. Цы уыдис лæппумæ?
2. Цы уыдис чызгмæ?
3. Цæмæй хъазыдысты сывæллæттæ?
4. Куыд загъта чызг?
2. Дзыхæйдзургæ хъазт «Телефон».
И æ н ы с а н : дзырдтæ сыгъдæг дзурыныл бакусын.
Й æ м и д и с . Хъомылгæнæг сывæллæтты цалдæр къордыл дих кæны.
Алы къорды сывæллæттæ дæр хъуамæ рæнхъ æрлæууой. Фыццаг
къордæн сусæгæй дзуры иу дзырд. Уыдон æй дарддæр, сæ фæдыл чи
лæууы, уыдонæн дзурынц. Æппæты фæстæ чи лæууы, уыдон дзырд дзурынц
хъæрæй. Раст йæ дзырд чи зæгъа, уыцы рæнхъ æмбулы.
(Словесная игра «Телефон». Методика проведения игры знакома воспи-
тателям).
60

Сывæллæтты базонгæ кæнын дзырдтимæ: карк, уасæг, базыр, бырыпкъ,
хор, хæрын.
(Познакомить детей со словамткурица, петух, крыло, клюв, зерно,
ест).
1. Сывæллæттæ цæстуынгæ æрмæгмæ гæсгæ зонгæ кæнынц ног дзырд-
тимæ. Бакусын мырон культурæйыл.
2. Бакæсын фыстæг Гидайæ.
Уыдис мын хорз хæлар: нæ сырх Уасæг. Иу æхсæв мæ уасæгмæ æрба-
хъуызыд къулбадæг ус æмæ йын адавта йæ базыртæ, йæ къæхтæ. Адавта
йын йæ хъустæ æмæ йæ цæстытæ! Курын уæ, сабитæ! Бацархайут, цæмæй
мæ Уасæг раздæрау уына йæ цæстытæй, цæмæй хъуса. Цæмæй сисы сæрты
тæха æмæ мæ фæдыл уынгмæ згъора.
Гида.
Хъомылгæнæг исы йæ къонвертæй æрдæгнывгонд уасæг æмæ йæ фæйнæ-
гыл ауындзы.
— Баххуыс кæнæм Гидайæн! Кæсут, цы ма баззад йæ Уасæгæй?.. Цы
хъæуы сныв кæнын, цæмæй уасæг уына?
— Цæст.
— Раст зæгъыс, Марат. Уасæгæн хъæуы цæстытæ, — дзуры хъомылгæ-
нæг æмæ ныв кæны уасæгæн цæст.
— Цы хъæуы сныв кæнын, цæмæй уасæг хъуса? — фæрсы та ног.
— Хъустæ.
Хъомылгæнæг йæхæдæг ныв кæны хъус дæр, стæй дæтты æндæр
фарст æмæ, сывæллæттæй хуыздæр чи зоны ныв кæнын, уымæн бар кæны
уасæджы къæхтæ сныв кæнын.
— Цы хъæуы уасæджы тæхынæн?
— Базыртæ!
— Мæнæ дæ уасæгæн базыртæ, Гида, — ныв кæны æмæ дзуры хъомыл-
гæнæг.
Уый фæстæ хъомылгæнæг иу уагмæ кæны сывæллæтты дзуаппытæ.
Уасæгæн ис цæстытæ. Уый сæ уындзæн. Ис ын хъустæ. Хъусдзæн
сæ. Мæнæ йæ базыртæ. Тæхдзæн сисы сæрты. Иæ къæхтæй згъордзæн.
Райсом æй Гидайæн арвитдзыстæм.
Æрмæг: сюжетон нывтæ: «Куры». Веретенникова С. А., «Дети
кормят курицу и цыплят». Радина Е. И., «Птицеферма»...
Сывæллæттæ фыссынц фыстæг Гидамæ.
(Дети пишут письмо котенку).
1. Хъомылгæнæг ауындзы фæйнæгыл зноны уасæг æмæ аразы беседæ.
— Цы ис уасæгæн?
— Уасæгæн ис базыртæ...
Сывæллæттæ куы фæуой нымад, уасæгæн цы ис, уыдон, уæд та сæ
фæлтæрын хъæуы, цæмæй зоной дзуапп дæттын ног фарстæн:
61

Кæимæ?
62

Цы кусы?..
Цы кусынц?..
63

— Цы нæ уыдис уасæгæн?
— Къæхтæ.
— Раст зæгъыс, Петя. Уасæгæн нæ уыдис къæхтæ! Зæгъæм-ма иумæ
ацы дзырдтæ: — Уасæгæн нæ уыдис къæхтæ.
— Цы ма нæ уыдис уасæгæн?
— Цæстытæ... Уасæгæн нæ уыдис цæстытæ...
2. Сывæллæтты ахуыр кæнын сæ хъуыдытæ цыбыр хъуыдыйæдтæй
дзурыныл.
Хъомылгæнæг сын æмбарын кæны, кæй сæ хъæуы Гидайæн йæ уасæг
арвитын æмæ йæм цыбыр фыстæг ныффыссын.
Сывæллæттæ иумæ фыссынц:
«Дæ бон хорз, Гида. Мах баххуыс кодтам Уасæгæн. Сныв ын кодтам...»
— Цы йын сныв кодтам, уый та сымах зæгъут, — домы хъомылгæнæг
æмæ фæрсы сывæллæтты. Уыдоны дзуаппытæ дарддæр фыссы. Уый фæстæ,
цы ныффыста, уый сывæллæттæн кæсы:
«Дæ уасæгæн ис базыртæ. Ис ын хъустæ. Хъусдзæн дæ. Ис ын
цæстытæ. Уындзæн дæ. Сныв ын кодтам къæхтæ. Згъордзæн дæ фæдыл.
Ис ын бйзыртæ. Тæхдзæн сисы сæрты.
Сабитæ».
Хъомылгæнæг ныв къонверты æвæры.
3. Змæлгæ хъазт «Мæ цъиутæ!»
И æ н ы с а н : сывæллæтты ахуыр кæнын дзырд æмæ архайдæй
дзуапп дæттын фарстæн.
И æ м и д и с : хъомылгæнæг æмбарын кæны сывæллæттæн:
— Сымах стут цъиутæ. Æз та уæ мад. Æз уæ фæрсдзынæн:
— Мæ цъиутæ, цæмæн уæ хъæуы базыртæ? Дзуапп дæттут: — Тæхынæн.
Æмæ «таэхут».
— Мæ цъиутæ! Цæмæн уæ хъæуы базыртæ? — фæрсы сæ хъомылгæнæг.
— Тæхынæн! — дзуапп дæттынц сывæллæттæ æмæ алырдæмты «тæ-
хынц».
— Мæ цъиутæ! Цæмæн уæ хъæуы хъустæ?
— Хъусынæн! — æрлæууынц æмæ сæ æрмттæ хъустыл æвæрынц.
— Мæ цъиутæ! Цæмæн уæ хъæуынц уæ къæхтæ?
— Згъорынæн! — дзуапп дæттынц æмæ згъорынц алырдæмты.
— Мæ цъиутæ! Цæмæн уæ хъæуы цæстытæ?
— Уынынæн! — лæууынц æмæ сæ æрмттæ æвæрынц сæ ныхтыл.
Æ р м æ г : нывгонд уасæг, ручкæ, гæххæтт, къонверт.
1. Предметон ньготимæ куыст.
Иæ нысан: сывæллæтты ахуыр кæнын хуымæтæджы хъуыды-
йæдтæ аразын бæттæг æжæ-имæ.
И æ м и д и с : хъомылгæнæг сывæллæттæн уары дыгай нывтæ æмæ
сыгъдæг гæххæтты гæбæзтæ, цæмæй сын æнцондæр уа цыбыр хъу,в%цыйад
раст саразын, уый тыххæй.
Архайд раздæр æвдисы фæйнæгыл. Сыгъдæг гæххæтт æвæры дыууæ
нывы ’хсæн.
64

— Уасæг æмæ кукла, — амоны æмæ дзуры хъомылгæнæг, стæй до-
мы:
— Сымах дæр афтæ сæвæрут уæ нывтæ. (Чистый лист в середине).
Хъомылгæнæг цæуы æмæ фæрсы сывæллæтты:
— Мишæ, цы дæм ис?
— Машинæ æмæ карк.
— Мишæмæ ис машинæ æмæ карк, раст дзуапп мын радта...
2. Сывæллæттæ хорз куы бамбарой ацы хъуыдыйады арæзт, уæд сæм
дæттын фæрстытæ:
— Сæвæрут фæйнæгыл порти æмæ кæрдо. Чи сæвæрдзæн?
— Машæ, сæвæр фæйнæгыл порти æмæ кæрдо.
— Раст сæвæрдта Машæ?
— Сæвæрут фæйнæгыл...
3. Змæлгæ хъазт «Мæ цъиутæ» йæ раздæры нысанимæ.
Æрмæг: предметон ньготæ серитæй: «Хъазæнтæ», «Дыргътæ» æмæ
«Халсартæ», предметон нывтæ серитæй: «Хæдзары фос», «Бинонтæ» æмæ
«Хæдзары цъиутæ».
Сывæллæтты базонгæ кæнын дзырдтимæ:, айк, сыгъзæрин, хуымæтæг,
дзыгъуыр, сæттын, æфтауын.
(Познакомить детей со словами: яйцо, золотое, простое, рябая, ломатъ,
сноситъ).
ДЗЫГЪУЫР КАРК.
(Аргъау).
Цардысты лæг æмæ ус. Уыдис сæм дзыгъуыр карк. Æрæфтыдта карк
айк: хуымæтæджы айк нæ, сыгъзæрин.
Дада йæ саста-саста — нæ асаста.
Нана йæ саста-саста — нæ асаста.
Мыст æрбазгъордта, къæдзилæй йæ фесхуыста — айк ахауд æмæ асаст.
Дада кæуы. Нана кæуы. Карк та хъуыдатт кæны:
— Ма ку, дада! Ма ку, нана! Æз уын æндæр айк æрæфтаудзынæн.
Сыгъзæрин нæ, хуымæтæг.
1. Бакусинаг. Аргъау хъæуы кæсын æмæ уыцы иу рæстæг æвдисын
(кæнæ рæсугъд нывтæ, кæнæ киновертушкæ, кæнæ та диафильм).
Дзырдуат: саста-саста — нæ асаста, хъуыдатт кæны, фесхуыста.
Фæрстытæ: 1. Цы æрæфтыдта карк?
2. Чи йæ саста? Чи йæ асаста?
3. Куыд загъта карк нана æмæ дадайæн?
2. Змæлгæ хъазт «Зивæггæнаг Гæды».
Æ р м æ г : иллюстрацитæ кæнæ æндæр цæстуынгæ æрмæг аргъау
«Дзыгъуьф карк» радзурынæн феххуысæн.
5 Джимиты Кларæ ХС

1. Аргъау «Дзыгъуыр карк» хи ныхæстæй радзурын. (Пересказ сказки:
«Курочка Ряба»).
Хъомылгæнæг цæстуынгæ æрмæгмæ гæсгæ дыууæ-æртæ хатты дзуры
аргъау. Аразы цыбыр беседæ. Уый фæстæ йæ сывæллæттæ дзурынц хи
ныхæстæй.
2. Змæлгæ хъазт «Зивæггæнаг Гæды».
3. Дзыхæйдзургæ хъазт «Хуымы, бæласыл». Ацы хъазтмæ бахæссын
хъæуы ног номдартæ: хуымы дæр æмæ бæласыл дæр цы зайы, ахæмтæ.
Уыцы номдартæ хъусгæйæ сывæллæттæ хъуамæ æнцад лæууой. Чи фæрæ-
дийа, уый хауы хъазтæй.
Бакусынæн номдартæ: къабуска, кæрдо, бæх, уырыдзы, пъами-
дор, карк, фæткъуы, фыс, картоф, бал, гæды...
Æрмæг: кæд сывæллæттæн зын дзурæн уа аргъау хи ныхæстæй,
уæд нывтæ кæнæ æндæр æрмæг.
У АС ÆГ.
Куыд раджы фестыс,
Куыд хъæрæй зарыс? —
Нæ буц лæппуйы
Хуыссын нæ уадзыс!
Къоста.
1.Бакусинаг. Æмдзæвгæ лæвæрд цæуы наизусть сахуыр кæнынæн.
Пайда кæнын хъæудзæн нывтæй.
Дзырдуат: сыгъзæрин къоппа, сырхзæлдаг боцъо, куыд раджы
фестыс, куыд хъæрæй зарыс.
2. Рафæлхатын хъæуы раззаг ахуырты дзыхæйдзургæ хъазт «Хуымы,
бæласыл» уым куыд у, афтæмæй.
(Повторить словесную игру предыдущего занятия «Хуымы, бæласыл»).
3. Сывæллæтты базонгæ кæнын ирон адæмон æмбисæндтимæ.
(Познакомить детей с осетинскими народными поговорками).
Адæймаджы бон бирæ у.
Бафæрс æмæ базонай.
Чи цал æвзаджы зоны, уал лæджы у.
4. Сывæллæтты фæлтæрын мивдисæджы фæдзæхстон здæхæн æмбарыныл
æмæ, дыууæ баргонды кæм ис, ахæм хъуыдыйæдты мидис æххæст кæныныл.
(Упражнять детей в понимании повелительного наклонения глагола и
выполнять двухступенчатые поручения).
— Рахæсс стыр кукла æмæ йæ сæвæр стъолыл.
— Цы рахастай?.. Цæуыл æй сæвæрдтай?..
— Рахæсс бур куыдз æмæ йæ сæвæр стъолыл...
— Ахæсс куыдз æмæ къæбыла. Сæвæр сæ скъаппы.
Хъомылгæнæг рагацау хъуамæ æрцæттæ кæна ахæм хъазæнтæ, сывæл-
0 уасæг, уасæг,
Сыгъзæрин къоппа!
О уасæг, уасæг,
Сырхзæлдаг боцъо!
66

лæттæ сæ ас хорз кæмæн бахъуыды кодтой. Бакусын дзырдбæстытыл.
Æрмæг: хъазæнтæ.
Сывæллæтты базонгæ кæнын дзырдтимæ: бабыз, гогыз, цъиутæ, ленк
кæны, цæугæдон, кæимæ? æмæ цæимæ?
(Познакомить детей со словами: утка, индюк, цыплята, плаватъ,
речка, с кем? с чем?)
1. Цæстуынгæ æрмæджы фæрцы сывæллæтты базонгæ кæнын ног
дзырдтимæ. Бакусын сын сæ мырон культурæйыл.
(С помощью наглядн^г^ьматериалт^гшздшшмрггь^детей с новыми словами.
Провести рабоху^-шт^звУковой культуре речи).
2.Д^БПТæллæтты фæлтæрын номдары цæдисон хауæны фæрстытæ кæимæ?
æмге" цæимæ?-йæп дзуапп дæттыныл.
(Упражнять детей в употреблении союзного падежа имени существи-
тельного с помощью вопросов с кем? с чем?)
— Мæнæ карк йæ цъиутимæ, — амоны нывмæ æмæ дзуры хъомылгæ-
нæг. Уый фæстæ ацы хъуыдыйад хъуамæ иууылдæр иумæ зæгъой.
— Цæимæ ис карк?
— Йæ цъиутимæ.
— Карк йæ цъиутимæ, раст зæгъыс, Алинæ. Цæимæ ис хъаз? — амоны
нывмæ.
— Хъаз ис йæ цъиутимæ.
— Цæимæ ис бабыз?
— Бабыз ис йæ цъиутимæ.
Хъомылгæнæг иу уагмæ кæны сывæллæтты дзуаппытæ æмæ ма иу
хатт хъусынц ног дзырдбаст. Уый фæстæ та хъомылгæнæг фæрсы сывæл-
лæттæн сæхи.
— Алинæ, кæимæ бадыс?
— Æз бадын Маратимæ.
— Раст загъта Алинæ.
— Славик, кæимæ бадыс?
— Æз бадын Петяимæ.
Уый фæстæ, æвзаг хуыздæр чи зоны, ахæм сывæллон дæтты фæрстытæ
йе ’мбæлттæм.
— Зауыр, кæимæ бадыс?
— Зинæимæ.
— Оксанæ, кæимæ бадыс?..
— Верæ, хæдзары кæимæ цæрыс? Мамæимæ?..
— Мамæимæ, папæимæ, нанаимæ, дадаимæ, Аланимæ.
— Мæдинæ, кæимæ цæрыс?
— Мамæ æмæ папæимæ.
3. Змæлгæ хъазт «Тæхы, лæууы, ленк кæны, цæуы».
Йæ нысан æмæ йæ мидис зонгæ сты хъомылгæнæг æмæ сывæллæттæн.
Бафтауын æм хъæуы хай «ленк кæны» æмæ ацы мивдисæгыл бакусын-
мæ лæвæрд цæуынц ног номдартæ.
67

Кæимæ?..
Цæимæ?..
68

69

Бакусынæн номдартæ: цъиу, дуар, бабыз, лæппу, рудзынг,
хъаз, порти, бабызы цъиу, сæгъ, кукла.
Лæппу доны ленк кæны, бабыз æмæ йæ цъиу доны ленк кæнынц,
хъаз ленк кæны — ацы дзырдтæ хъусгæйæ, фæзмынц ленкгæнæджы.
4. Хъазт «Ссар де ’мбалы».
И æ н ы с а н : сывæллæттæн бамбарын кæнын дзырдты ивддзинад.
Й æ м и д и с : сывæллæттæ стъолы уæлхъус хъуамæ бадой дыгæйт-
тæй. Хъомылгæнæг стын кæны, рахизæрдыгæй чи бады, уыдоны (кæнæ та
иннæты), ’ркæны сæ уаты астæумæ. Иннæтæн та зæгъы:
— Вы должны сказать правильно по-осетински, с кем сидите за столом.
Только тогда ваш товарищ сможет вернуться на место.
— Как вы скажете: «Я сижу?»
- Æз бадын.
— Раст загътат.
— А как скажете: «Я сижу с Маратом?» Кæимæ бадыс? Послушайте
самый конец моего вопроса: «Кæимæ?»
— Марат-имæ.
— Правильно. Если вы захотите сказать без моего вопроса, с кем
идете или сидите, вы прибавляете к концу имени - имæ. Светæ-имæ, Петя-имæ..
Теперь поднимайте руки и говорите сами: — Æз бадын... и называете
имя товарища.
— Æз бадын Симæимæ.
— Раст загъта Верæ. Цу, Симæ, сбад дæ бынаты. Сбад Верæимæ...
Кæд ма сывæллæттæй исчи лæугæйæ баззайа, уæд сын æмбæлы бафæр-
сын сæхи: — Кæимæ бадыс?
Афтæ сывæллæттæ хъуамæ бамбарой дзырды ивддзинад æмæ дзы
зоной сæрмагондæй пайда кæнын.
Æ р мæ г : сюжетон нывтæ: «Утки и гуси» Веретенниковой С. А.
ГИДАЙЫ УАСÆГ УÆВЫН КУЫД БАФÆНДЫД.
Чи зоны, цас рæстæг рацыдис, фæлæ та иу изæр нана дзуры гæдыйы
лæппынмæ:
— Гида, цу, æрцахс уыцы мыстыты! Бахордтой нын нæ хор!
— Нана! — æрбамæсты йæм Гида. — Мæн нал фæнды гæды уæвын!
Уæртæ нæ уасæг æппындæр ницы кусы! Æз фæлтау уасæг уыдзынæн!
— Хорз, мæ къона! — сразы йемæ нана. — Æрмæст-иу райсомæй афоныл
ныууас, стæй бацархай, цæмæй дæм кæрчытæ хъусой.
— Æз уасын зонын! — загъта ма Гида æмæ кæркдоны фæкуыси.
— Хъо! Хъо! Хъо! Фæдис! Давæг нæм æрбацыдис! — ныхъхъæр кодта
дзыгъуыр карк æмæ йыл иннæтæ дæр уайтагъд æрбамбырд сты.
— Æз давæг нæ дæн! Æз уасæг дæн! — загъта Гида.
— Хъо?! Уасæг? — бадис кодта зæронд карк.
— Цыппаркъахыг уасæг?!
— Кæм сты дæ базыртæ?!
70

— Кæм ис дæ сырх боцъо?!
— Кæм ис дæ цыргъ бырынкъ?! — хъæр кодтой кæрчытæ æмæ йæ
алфамблай амбырд сты.
Гида фыр тæссæй йæхи къуыммæ байста, фæлæ та кæрчытæ уырдæм
дæр йæ фæдыл бацыдысты.
— Хорз, — загъта дзыгъуыр карк. — Уасæджы хæс фыццаджыдæр хъæ-
рæй уасын у! Ныууас-ма! Ныууас, кæннод дæ нæмæм!
Фæтарст Гида æмæ ныууасыд:
— Мяууу! Мяууу!
Кæрчытæ йæ æрцæфтæ кодтой.
— Мяуу! Нана! Фервæзын мæ кæн! — скуыдта Гида.
Нана базгъордта кæркдонмæ, фелвæста йæ къухмæ Гидайы
— Гæды хъуамæ мыстытæ ахса!—загъта йын нана æмæ ахаста Гидайы
хæдзармæ.
Дзырдуат : давæг, амбырд сты, фелвæста йæ къухмæ.
Фæрстытæ: 1. Чи цæры кæркдоны?
2. Куыд фарстой Гидайы кæрчытæ?
3. Чи фервæзын кодта Гидайы?
Рафæлхатын хъазт «Тæхы, лæууы, ленк кæны, цæуы!» раззаг ахуырты
нысанимæ.
Ахуыртæй уæгъд рæстæг сывæллæттимæ фæлхатын æмдзæвгæ «Уасæг»,
бакусын йæ интонацийыл.
Т е м æ «Зымæг».
Сывæллæтты базонгæ кæнын дзырдтимæ: мит, их, дзоныгъ, уазал,
уарын, бырын, тайъи
(Познакомить детей со словами: снег, лед, сани, холод, идет снег или
дождь, кататься, тает).
Хъомылгæнæг сывæллæтты кæртмæ ракæны, мит куыд уара, ахæм
рæстæг. Аразы семæ беседæ.
Мит йæ къухмæ исы æмæ дзуры:
— Мит уазал у! Снег холодный.
Иууылдæр иумæ дзурынц ног дзырдбаст æмæ беседæ дарддæр цæуы.
— Мит тайы? Æркæсут-ма уæ къухтæм.
— Тайы. Снег тает. Мит тайы.
— Æрбадут æмæ бавналут митмæ! Фæлмæн у мит! Фæлмæн у! Мягкий он.
Уый фæстæ бацархайын хъæуы, цæмæй миты гæлæбутæ сывæллæтты æрмтты
бадой, æмæ сæ уыной, куыд тайынц, уый.
2. Бакæсын æмбæлы уыци-уыци.
Арвæй мæм æртахт гæлæбу, Атадис, æрбайсæфт уайтагъд
Уазал, урс-урсид гæлæбу! Уазал, урс-урсид гæлæбу,
М ’армыл абадтис гæлæбу Иу цæстысыг мын фæуагъта
Уазал, урс-урсид гæлæбу. м> армыл урс-урсид гæлæбу.
Базон-базон, цы фæцис гæлæбу?
71

Мидæмæ куы ’рбацæуой, уæд хъомылгæнæг ауындзы фæйнæгыл цалдæр
сюжетон нывы æмæ сæ бындурыл аразы беседæ.
Фыццаджыдæр кæны сывæллæтты кой.
Дзурынц, цы ис нывы æмæ цы кусынц сывæллæттæ, ууыл.
Сывæллæттæ йæ фæрстытæн дзуаппытæ куы раттой, уæд сæ æркæнын
хъæудзæн иу уагмæ.
3. Сывæллæтты базонгæ хъæуы уыци-уыцитимæ;
Уынджы урс хох, хæдзары та дон фесты. М и т .
Урс-урсид гæлæбутæ зæхх æрæмбæрзтой. М и т .
4. Т е к с т .
Аккæ-дыккæ,
Дывалыккæ,
Зæлгæ-зæлгæ
Зæрингуырдтæ,
Пыхс боны куырæтджынтæ,
Ас-бас,
Цъыкк!
Бакусинаг. Текст лæвæрд цæуы сахуыр кæнынмæ куыд нымайæн.
Æрмæг: сюжетон нывтæ — «Хорошо зимой», «Саша и снеговик»,
«Зимой на прогулке».
Сывæллæттимæ сахуыр кæнын Плиты Харитоны æмдзæвгæ.
ХЪЫЗТ БОН.
Бирæгъау дымгæ нынниуы,
Кæмтты ныккæны къуыззитт.
Бæлæсты цæнгтæ ныууигъы,
Рудзгуытæм бакалы мит.
Мах та нæ райдзаст хæдзары
Аргъæуттæ радгай кæнæм.
Зары, дада дæр нын зары,
Мах дæр ын иумæ хъырнæм.
Къæбыла слæууыд нæ разы
Комкоммæ махмæ кæсы.
Бур гæды уæртæ цъынддзастæй
Пецы бын хъармы хуыссы.
Бакусинаг. Æмдзæвгæ кæнæ та дзы кæцыдæр куплеттæ хъомылгæ-
нæджы фæндонмæ гæсгæ сахуыр кæнын наизусть.
Дзырдуат : бакалы мит, аргъау, пецы бын хъармы.
72

Фæрстытæ: 1. Кæм сты сывæллæттæ?
2. Чи сын зары?
3. Цы кусы бур гæды?
1. Сывæллæттимæ рафæлхатын æмдзæвгæ «Хъызт бон».
2. Предметон нывтимæ куыст.
Й æ н ы с а н : мыртæ сыгъдæг дзурыныл бакусын.
И æ м и д и с : хъомылгæнæг уары сывæллæттæн гыццыл нывтæ,
мыртæ хъ æмæ къ кæм ис, ахæм предметтимæ.
(Работа с предметными картинками. Цель: работа над звуковой культурой
речи.)
Описание работы: воспитательница раздает детям картинки,
где в названиях предметов встречаются звуки къ или хъ).
— Фесæфтис «къ»! Æркæсут-ма уæ нывтæм! Произнесите про себя и
найдите звук «къ». Цардис мæ къоппы æмæ ам нал ис! — дзуры хъомыл-
гæнæг.
— Мæнмæ ис!
— Цы дæм ис? Равдис-ма йæ сывæллæттæм.
— Къабуска.
Дзурынц æй сывæллæттæ иууылдæр, стæй ныв æвæрынц къоппы...
— Фесæфтис «хъ»! Æркæсут-ма уæ нывтæм!..
Дзурынц та сыл иугæйттæй, стæй иумæ æмæ нывтæ æвæрынц къоппы.
3. КИМЫ ДЗИБАТÆ.
Урс дзибаты бирæ уарзы Ким.
Алы бон дæр сыл фæкæны цин;
Къæвда бон сæ сарамæ хæссы.
Афоныл сæм холлагæй кæсы.
Сбыдта сын лыстæг уистæй бынат,
Уырдæм сæ æрбахæссы сæ мад.
Урс дзибаты бирæ уарзы Ким,
Урс дзибатыл тынг фæкæны цин.
Бадары сын хъæдын къусæй дон,
Аууонмæ сæ бакæны тæвд бон.
Дзибатæ чысыл ысты нырма.
Ставд нæмыг нæма хæрынц, нæма.
Хъæрццыгъайæ сын куы вæййы тас,
Ким дæр уæд ныхситт ласы
æваст, —
Дзибатæ та хæмпæлтæм тæхынц,
Хъæрццыгъамæ гудзитæ кæнынц.
73

Карчы цъиуты бирæ уарзы Ким,
Алы брн дæр сыл фæкæны цин.
Афоныл сæм холлагæй кæсы;
Хорз лæппу у Ким, лæгæн бæззы.
Цæрукъаты Валодя.
Бакусинаг. Æмдзæвгæ лæвæрд цæуы бакæсынæн. Хъомылгæнæг
кусы, цæмæй æнæзонгæ дзырдтæ бамбарой сывæллæттæ. Уый фæстæ аразы
беседæ. Хъуамæ æрныхас кæной æмдзæвгæйы хъомыладон ахадындзинадыл.
Хъомылгæнæг бамбарын кæны сывæллæттæн Кимы хорз миниуджытæ.
Дзырдуат: дзибатæ, къæвда, тæвд бон, нæма, хъæрццыгъа.
X ъ а з т «Ссарын хъазæн».
Й æ н ы с а н : сывæллæтты ахуыр кæнын дзырдты ивддзинæдтæ æмба-
рыныл.
И æ м и д и с : хъомылгæнæг æмæ сывæллæттæ бадынц зылды. Хъомыл-
гæнæджы цур бандон æмæ стъол, хъазæнтæ. Уый фæрсы:
— Если мама спросит, где чашка, как вы ответите по-осетински? —
æмæ æвæры стъолыл чашкæ.
— И тут слова от вас прячут свои секреты! Хотите подскажу? Тогда
слушайте. Сначала ответьте:
— Цы у? — фæрсы æмæ амоны стъолмæ, бандонмæ, пъолмæ.
— Стъол, бандон, пъол.
— А теперь я буду класть чашку на стол, на стул, на пол, — говорит
воспитательница и произносит, особо акцентируя внимание на окончание —
стъол-ыл, бандон-ыл, пъол-ыл.
— Весь секрет в том, чтобы к самому концу слова прибавить -ыл.
Иумæ-ма зæгъут:
— Чашкæ ис стъолыл, бандоныл, пъолыл, — дзуры семæ æмæ æвæры.
— Запомните, если захотите ответить маме, сказать, на чем же стоит
вещь, то к его названию прибавьте в конце «ыл»: телевизорыл, гауызыл,
диваныл.
— А теперь поиграем. Я буду завязывать глаза одному ребенку, а
второй будет говорить ему, где лежит игрушка. Только по-осетински.
Сывæллон лæууы хъомылгæнæджы стъолæй бандоны ’хсæн. Иæ цæстытæ
йын бæтты. Иннæ сывæллон æвæры хъазæн æмæ зæгъы:
— Машинæ ис бандоныл.
Иæ цæстытæ баст кæмæн сты, уый хъуамæ агура æрмæст бандоныл.
Хъазты фæстæ ма хъомылгæнæг фæлхаты рацыд æрмæг. Æвæры хъазæн
(тагъд ын йæ бынат ивы) куы иу ран, куы иннæ, æмæ сывæллæттæ
дзурынц, æрмæст цæуыл ис, уый.
— Пъолыл, бандоныл, стъолыл, скъаппыл, рудзынгыл.
Æ р м æ г : хъазæнтæ — машинæ, кукла, порти, чашкæ.
74

Инсценировкæ аргьау «Хъазы цъиу йæ мады куыд агуырдта»-мæ
гæсгæ.
Хъомылгæнæг. Хъазы цъиу ма айчы мидæг цард, афтæ хъуыста йæ
мады хъæлæсмæ æмæ йæ тынг бирæ бауарзта. Фæлæ æхсæвы айкæй зæхмæ
æргæпп кодта, нæ фехъуыста йæ мады хъæлæс æмæ кæртмæ азгъордта.
Мадæл хъаз та афынæй ис, æвæццæгæн.
Азгъордта цъиу кæртмæ æмæ фыццаг фембæлд хъомтыл.
Ц ъ и у . Сымахæй мæ мад чи у?
X ъ о м т æ . Цыхуызæн у дæ мад?
Ц ъ и у . Æппæты рæсугъддæр! Æппæты зарагдæр!
Хъомтæ. Мах стæм æппæты рæсугъддæр! Махæй хуыздæр ничи
зары!
Ц ъ и у . Азарæм-ма иумæ!
X ъ о м т æ . Азарæм.
Ц ъ и у . Хъа! Хъа! Хъа!
X ъ о м т æ . Му-му-муууу!
Цъиу. Нæ зонут сымах зарын! Азарут-ма: хъа-хъа-хъа!
X ъ о м т æ . Му-муу-муууу!
Ц ъ и у . Нæ, мæ мад рæсугъд зарæг кодта!
Хъомылгæнæг. Ацыд гыццыл цъиу дарддæр. Уалынмæ фембæлди
сарайы къуымы кæрчытыл. Уыдон сæ гыццыл цъиуты сæ быны бамбæхстой
æмæ фынæй кодтой. Фæлæ сæ райхъал кодта хъазы цъиу.
Ц ъ и у . Сымахæй мæ мад ничи у?
К æ р ч ы т æ . Цыхуызæн у дæ мад?
Ц ъ и у . Æппæтæй рæсугъддæр! Æппæтæй зарагдæр.
К æ р ч ы т æ . Нæй а зæххыл махæй рæсугъддæр. Нæй махæй зараг-
дæр!
Ц ъ и у . Азарæм-ма иумæ!
К æ р ч ы т æ . Азарæм!
Ц ъ и у . Хъа-хъа-хъа!
К æ р ч ы т æ . Хъо-хъо-хъо!
Цъиу. Нæ зонут сымах дæр зарын! Азарут-ма: хъа-хъа-хъа!
К æ р ч ы т æ . Дæхæдæг нæ зоныс зарын! Азар: хъо-хъо-хъо!
Хъомылгæнæг. Ауыгъта йæ чысыл базыр æмæ дарддæр ацыд
хъазы цъиу. Уалынмæ ракаст рудзынгæй чызг, асæрфта йæ цæстытæ.
Ц ъ и у . Ды мæ мад нæ дæ, мыййаг?
Ч ы з г . Æмæ цыхуызæн у дæ мад?
Ц ъ и у . Æппæтæй рæсугъддæр! Æппæтæй зарагдæр.
Ч ы з г . Уый æз дæн! Нана фæзæгъы: «Нæй а зæххыл дæуæй рæсугъд-
дæр! Ничи зары дæуæй хуыздæр!» Æз дæ мад дæн!
Ц ъ и у . Азар-ма мын!
Ч ы з г . Зараг цъиу дæ, Тауыче!
Ой, уæрæйдæ, Тауыче.
Цъиу. Цавæр Тауыче? Азар-ма: хъа-хъа-хъа!
Ч ы з г . Нарæгастæу, Тауыче!
Ой, уæрæйдæ, Тауыче!
Ц ъ и у . Нæ, ды дæр мæ мад нæ дæ! Мæ мад рæсугъд зарыд!
75

Хъомылгæнæг. Ауыгъта та йæ гыццыл базыр нæ цъиу æмæ
дарддæр ацыд йæ мад агурæг. Бахæццæ куыдздонмæ. Куыйтæ фынæй
кодтой сæхицæн. Бахоста сæм дуар.
Ц ъ и у . Сымахæй мæ мад ничи у, мыййаг?
К у ы й т æ . Цыхуызæн у дæ мад?
Ц ъ и у . Æппæты рæсугъддæр! Æппæты зарагдæр!
К у ы й т æ . Нæй махæй рæсугъддæр. Зарын дæр зонæм, куы нæ бахъæуы,
уæд. Æрхуысс нæ фарсмæ. Куы сбон уа, уæд аныхас кæндзыстæм.
Ц ъ и у . Нæ, азарут уал мын.
К у ы й т æ . Уу-уууу-уууу, гъæу!
Ц ъ и у . Нæ, уый мæ мады зарæг нæу!
Хъомылгæнæг. Æнкъард цъиу ацыд дарддæр. Уалынмæ йыл
фембæлд гæды.
Ц ъ и у . Ды нæ дæ мæ мад?
Г æ д ы . Цыхуызæн у дæ мад?
Ц ъ и у . Æппæтæй рæсугъддæр! Æппæтæй зарагдæр!
Г æ д ы . 0, уый æз дæн! Æмбисонды рæсугъд! Зараг!
Ц ъ и у . Азарæм-ма иумæ!
Г æ д ы . Азарæм.
Ц ъ и у . Хъа-хъа-хъа!
Г æ д ы . Мяу! Мяу! Мяу!
Ц ъ и у . Азар-ма: хъа-хъа-хъа!
Г æ д ы . 0, уыцы зарæг дæр арæх фæкæнын. Хъа-хъа-хъа!
Хъомылгæнæг. Уалынмæ айхъуыста гæдыйы зарæг мадæл хъаз
æмæ сарайæ рауад. Гæды, ныр фæлæбурон æмæ ахæрон гыццыл цъиуы
куыд загъта, афтæ йыл стыр хъаз йæхи ныццавта. Йæ сæрæн ын къупп
авæрдта, æмæ гæды алыгъд.
X ъ а з . Ам цы кусыс, мæ хъæбул?
Ц ъ и у . Мæ мады агурын.
X ъ а з . Хъа-хъа-хъа! Мæ разæй уайгæ кæн!
Хъомылгæнæг. Бацин кодта гыццыл цъиу йæ мадыл æмæ йæ
разæй азгъордта.
Бакусинаг. Текст лæвæрд цæуы инсценировкæ саразынмæ, хъомыл-
гæнæг кæсы текст, æмбарын кæны æнæзонгæ дзырдтæ. Саразы бесе-
дæ:
1. Кæй агуырдта гыццыл цъиу?
2. Цыхуызæн хуыдта йæ мады?
3. Кæуыл сæмбæлдас?
Ног та кæсы текст.
Дыккаг ахуырты сывæллæтты дих кæны æртæ стыр къордыл, сæвза-
рынц цъиу, чызг æмæ г æ д ы . Хъуамæ уа атрибуттæ.
Афтæ фыццаг дыууæ ахуырты рæстæг алы къордмæ дæр хъуамæ
дзура текст хъомылгæнæг йæхæдæг. Ахуыр сæ кæна фæрстытæ æвæрыныл
æмæ сын таурæгъон хъуыдыйæдтæй дзуаппытæ дæттыныл. Афтæмæй сывæл-
лæттæ ахуыр кæнынц сæ рольтæ æмæ сæхæдæг фæлладуадзæн изæрмæ
бацæттæ кæнынц гыццыл спектакль.
(Текст «Как маленький гусенок искал свою маму» дается для инсцени-
ровки. В трех занятиях идет разучивание текста по ролям, работа над
78

интонацией вопросительных и повествовательных предложений. В инсце-
нировке должны участвовать все дети).
Æ р м æ г : куыйтæ, хъомтæ, кæрчытæ, гæды æмæ хъазы цъиу гæх-
хæттыл нывгондæй.
Сывæллæтты базонгæ кæнын дзырдтимæ: гал, кæркдон, хъомдон куыдз-
дон.
(Познакомить детей со словами: бык, курятник, хлев, конура.)
1. Цæстуынгæ æрмæджы фæрцы базонгæ кæнын ног дзырдтимæ. Бакусын
сæ мырон культурæйыл.
(Познакомить детей с новыми словами с помощью наглядного материала.
Одновременно поработать над их звуковой культурой).
Хъомылгæнæг хъуамæ рагацау сньго кæна кæркдон, хъомдон æмæ
куыдздон. Нывтæ ссарын зын куыд у, уымæ гæсгæ кæй æрцæттæ кæна,
уыдонæй иу (хъомдон) хъуамæ уа стыр, къаддæр та — кæркдон æмæ гыц-
цыл — куыдздон. Уымæй уæлдай ма йæм уа нывтæ дæр беседæ саразы-
нæн.
— Мæнæ стыр хæдзар. Мæнæ къаддæр хæдзар. Мæнæ та гыццыл
хæдзар. Зæгъæм-ма сæ иумæ...
— Адон та цы сты? (æвдисы сæм нывтæ).
— Хъуг, карк æмæ куыдз.
— Сывæллæттæ кæм цæрынц? — фæрсы хъомылгæнæг.
— Хæдзары. Сывæллæттæ цæрынц хæдзары.
— Раст зæгъут. Адæм цæрынц хæдзæртты. Хъомтæ, кæрчытæ æмæ
куыйтæн дæр ис сæхи хæдзæрттæ. Ацы хæдзæрттæй (амоны нывтæм) хъомты
кæцы у? Стыр æви гыццыл?
— Стыр.
Бафидар кæнын фæйнæгыл ныв.
— Æппæты къаддæр хæдзары та чи цæры?
— Куыдз. Куыйтæ.
— Иннæ хæдзар та уæдæ кæй у?
— Уыцы хæдзар та у кæрчыты.
— Иронау сæ хæдзæрттæ куыд хуыйнынц, уымæ-ма байхъусут, стæй сæ
иууылдæр иумæ зæгъдзыстæм: хъомдон, кæркдон, куыдздон...
— Чи цæры хъомдоны?
— Хъомтæ.
— Чи цæры кæркдоны?
— Кæрчытæ, цъиутæ æмæ уасæг.
— Чи цæры куыдздоны?
— Куыдз æмæ къæбыла.
— Зæгъæм иумæ: уасджытæ, чызджытæ, дидинджытæ.
Æ р м æ г : сюжетон нывтæ: «Если бы мы были художниками». Тумако-
ва Г. А. Хъомдоны, кæркдоны æмæ куыдздоны нывтæ.
79

1. Т е к с т .
Му, му! — Му, му!
Чи дæ? — Хъуг дæн!
Му, му! — Дæу цы хъæуы?
Гал дæн! — Мæн цъæх кæрдæг.
Му, му! — Дæу цы хъæуы?
Чи дæ? — Мæн — сæууон дон.
Агъниан.
Бакусинаг. Хъомылгæнæг кæсы æмдзæвгæ, ног дзырдтæ æмбарын
кæны сывæллæттæн æмæ йæ уый фæстæ иууылдæр иумæ цалдæр хатты
дзурынц: фарстон æмæ таурæгъон хъуыдыйæдтæ сæ интонацийæ хицæн
кæнынц.
Фæрстытæ :
1. Цы хъуыдис хъуджы?
2. Цы хъуыдис галы?
Дзырдуат: цъæх кæрдæг, сæууон дон.
2. Рафæлхатын рацыд æрмæгæй иу хай. Фæйнæгыл сауындзын раззаг
ахуырты цæстуынгæ æрмæгæй: хъомдон, кæркдон æмæ куыдздоны нывтæ.
Хъомылгæнæг «рæдийы» æмæ ауындзы хъомдоныл уасæг (гыццыл ныв),
куыдздоныл — хъуг æмæ кæркдоныл та — къæбыла.
Сывæллæтты ахуыр кæнын дзурын, пайда кæнын хайыг «нæ»-йæ.
(Учить детей разговорной речи. Учить употреблять в речи отрицатель-
ную частицу «нет»).
— Раст цы нæ у? Что не так? Нывтæм æркæсут.
Сывæллæтты дзуаппытæм куы байхъуса хъомылгæнæг, уæд фæрсы:
— Куыдздоны хъуг цæры?
— Нæ цæры.
— Цæуылнæ? — фæрсы хъомылгæнæг, æмæ кæд сывæллæттæ сæхæдæг
нæ сарæхсой, уæд та сын фарстæй хъæуы баххуыс кæнын:
— Хъуг стырдæр у æви куыдздон?
— Хъуг.
— Хъуг бацæудзæн куыдздоны? Поместится? Бацæудзæн?
— Нæ бацæудзæн...
3. Хъазт «Риссы, нæ риссы!»
Бакусынæн номдартæ: хъазы сæр, стъолы къах, хъуджы
къæдзил, куклайы къах, карчы цæст, нанайы къух, бæхы хъус, бæласы
къалиу, митын лæджы сæр, лæппуйы дæндаг.
Бакусинаг. Раздæры ахуырты сывæллæттæ хъомылгæнæгмæ хъуы-
стой æмæ æрмæст дзуапп лæвæрдтой: «риссы» кæнæ «нæ риссы». Ныр та
хъуамæ’сывæллæттæ фæлхатой хъомылгæнæджы дзырдтæ дæр.
— Галы къах риссы? — фæрсы хъомылгæнæг.
— Галы къах риссы! — дзуапп дæттынц иууылдæр иумæ.
— Куклайы сæр риссы?
— Куклайы сæр нæ риссы.
Æ р м æ г : спайда кæнын раззаг боны ахуырты цæстуынгæ æрмæгæй.
80

Сывæллæтты базонгæ кæнын дзырдтимæ: хъæд, арс, бирæгъ, рувас,
сырд, ниуын.
(Познакомить детей со словами: лес, медведъ, волк, лиса, зверъ, вытъ).
1. Цæстуынгæ æрмæджы фæрцы сывæллæтты базонгæ кæнын дзырдтимæ.
Бакусын сæ мырон культурæйыл.
2. Сывæллæтты фæлтæрын номдартæ иууон нымæцæй бирæон нымæцмæ
ивыныл.
Æрсы-тæ, бирæгъ-тæ, сырд-тæ, рувæс-тæ.
3. Сывæллæтты фæлтæрын мивдисджыты иууон æмæ бирæон нымæцтæй
пайда кæныныл.
(Упражнять детей в употреблении единственного и множественного
числа глаголов).
— Зæгъут-ма, цы ис нæ нывты? — фæрсы хъомылгæнæг, æмæ сывæллæт-
тæ нымайынц: хъæд, арс, бирæгъ, рувас. Нымайынц сæ иууон æмæ бирæон
нымæцты.
Уый фæстæ хъомылгæнæг хъуамæ бæстондæр бакуса, цæмæй сывæл-
лæттæ сæхæдæг радзурой, цы кусы кæнæ цы кусынц сырдтæ.
— Бакæсут нывтæм æмæ зæгъут, цы кусынц сырдтæ!
Байхъусын цалдæр сывæллонмæ.
4. Предметон нывтимæ куыст.
Й æ м и д и с : хъомылгæнæг уары сывæллæттæн гыццыл нывтæ
серийæ «Хæдзары фос» æмæ «Хъæддаг сырдтæ».
— Равдисут-ма, чи цæры хъæды? — фæрсы хъомылгæнæг, æмæ йæм
сывæллæттæ нывтæ куы равдисой, уæд дзы цалдæры фæрсы, цы йæм ис,
уымæй.
— Кæм цæры бирæгъ? (арс, рувас, тæрхъус).
— Равдисут-ма хæдзары фос!
— Кæм цæры фыс?
5. Текст.
ЗЫМÆГОН ИЗÆР.
Тымыгъ тарæй арв æхгæны,
Миттæ здухгæйæ цæуы:
Куы сырдау фыдниуд ныккæны,
Куы сывæллонау кæуы.
Куы нæ зæронд цары сон/гау
Хъæмпæй райхъуысы йæ уаст,
Куы æнафоны бæлццонау
Рудзынг бахойы æвваст.
А. С. Пушкин.
Плиты Гришы тæлмац.
Бакусинаг. Хъомылгæнæг йæ цыбыр разныхасы радзуры, поэт би-
рæ аргъæуттæ æмæ’æмдзæвгæтæ кæй ныффыста сывæллæттæн.
Дзырдуат : тымыгъ, фыдниуд, хъæмпæй райхъуысы, рудзынг ба-
хойы.
6 Джимиты Кларæ
81

Кæм цæры?
—* 1 1
82

Æ р м æ г : сюжетон нывтæ: «Лисята-братья». Омарокова М. И., «Волк».
Тумакова Г. А., «Медвежья семья», «Бурый медведь»... Предметон нывтæ
серитæй «Хæдзары фос», «Хъæддаг сырдтæ».
Сывæллæттимæ сахуыр кæнын æмдзæвгæ бæрæгбонмæ.
8 МАРТЪИ.
Абон Æстæм, Æстæм мартъи! Мах куы ысуæм космонавттæ
Арфæ дын кæнæм, нана! Мæймæ балц куы кæнæм, уæд
Бирæ рухс бонтæ дæ царды Махæй ды куыд зæгъай афтæ:
Хъуамæ фенай ды нырма! «Цæй, рæстмæ фæндаг фæуæд!..»
Цæрукъаты Валодя.
Дзырдуат : Æстæм мартъи, арфæ, рухс бонтæ дæ царды.
гыцци.
Куыд хъарм ысты зымæг дæр,
Мæхи гыцци, дæ къухтæ!
Куы мæм дзурыс тызмæгæй,
Уæддæр кæныс ды худгæ.
Дæ цæф дæр мын нæ риссы,
Фæнды мæ сис мæ хъусæй,
Дæ фæлмæн хъарм хъæбысы
Нынныгъуылын тæрхъусау.
Дзугаты Геуæрги.
Бакусинаг. Сывæллæттимæ саразын хъæуы беседæ: «Тагъд уыдзæн
сылгоймæгты бæрæгбон. Кæмæн уæ ис хо, мад, мады мад?.. Сахуыр кæнæм
æмдзæвгæ, радзурдзыстæм æй сæ бæрæгбон. Уый сын уыдзæн уæ лæвар».
Дзырдуат : гыцци, тызмæгæй, цæф, хъарм хъæбысы.
Змæлгæ хъазт «Тæхы, ленк кæны, цæуы».
Сывæллæтты базонгæ кæнын дзырдтимæ: тæрхъус, уызын, саг, дзæби-
дыр, судзин, къæдзæх, хох, тыхджын.
(Познакомить детей со словами: заяц, еж, оленъ, тур, иголка, скала,
гора, силъный).
1. Сывæллæтты цæстуынгæ æрмæджы фæрцы базонгæ кæнын ног дзырд-
тимæ. Уыцы иу рæстæг бакусын сæ мырон культурæйыл.
2. Фæлтæрын сæ мивдисæг ис-æй пайда кæныныл.
(Упражнять детей в употреблении глагола есть (имеется).
84

— Цы ис нæ нывты? — фæрсы хъомылгæнæг, æмæ сывæллæттæ иугай
нымайынц, цы ис сæ нывты, уыдон.
— Нывы ис уызын (тæрхъустæ...) ^
— Кæмæн ис сыкъатæ? Къæбылайæн^ис сыкъатæ?
— Къæбылайæн нæй сыкъатæ.
— Кæмæн ис сыкъатæ? ^
— Сагæн.
— Кæмæн ис къæдзил?
— Куыдзæн.
— Ноджыдæр ма кæмæн ис къæдзил?
— Гæдыйæн дæр ис къæдзил.
3. Сывæллæтты фæлтæрын миногонты барæн бæрц æмбарын æмæ йын
раст дзуапп дæттыныл.
(Упражнять детей в понимании сравнительной степени прилагательных
и правильно отвечать на вопросы).
— Чи стырдæр у: саг æви уызын? — фæрсы æмæ амоны нывмæ хъомыл-
гæнæг.
— Саг.
— Саг у стырдæр уызынæй, — дзуры хъомылгæнæг æмæ та фæрсы (æнæ
цæстуынгæ æрмæгæй). — Чи стырдæр у: хъуг æви карк?...
— Чи тыхджындæр у: саг æви мыст?
— Саг. Саг тыхджындæр у.
— Чи нæ у стырдæр: æз æви ды? — фæрсы хъомылгæнæг иу сывæллоны.
— Чи нæ у къаддæр? (меныне)...
5. Сывæллæтты ахуыр кæнын хъуыдыйæдтæ аразын комкоммæ æххæст-
гæнæнтимæ.
3 æ г ъ æ м : Лæппу уарзы (цы?) кæрдо. Чызг уарзы (цы?) сæнæфсир.
(Учить детей образовывать предложения с прямым дополнением).
— Цы хæры тæрхъус?
— Тæрхъус хæры уырыдзы (къабуска).
— Кæрчытæ цы хæрынц?
— Кæрчытæ хæрынц кæрдæг...
6. Сывæллæтты фæндонмæ гæсгæ æвзæрст хъазт.
Æрмæг: сюжетон нывтæ: «Ежи»*Меныпикова П. С.,«3айцы», «Кро-
лики», «Зайчата Луша и Лута». Веретенникова С. А. æмæ æнд.
1. Сывæллæттæ сæрмагондæй зонгæ каэнынц мивдисæджы 1-аг æмæ 2-аг
цæсгомы формæтимæ иууон нымæцы, нырыккон афоны.
(На этом занятии дети более обстоятельно знакомятся с формами 1-го
и 2-го лица глагола в единственном числе настоящего времени).
— Ды цы кусыс, Алинæ? — фæрсы хъомылгæнæг.
— Бадын.
— Зæгъ-ма: — Æз бадын, — домы хъомылгæнæг æмæ ахуыр кæны сывæл-
лæтты, цæмæй йын йæ фарстæн æххæст дзуапп дæттой.
— Сывæллæттæ, æз бадын? — фæрсы æмæ амоны йæхимæ: —Æз цы
кусын?
85

— Лæууыс.
— Зæгъут-ма: — Ды лæууыс!
2. Хъомылгæнæг сывæллæтты хоны аылдмæ, домы сæ, цæмæй алыхуы-
зон архæйдтытæ сæхицæн æрхъуыды кæной: иутæ кафæг сæхи скæной,
иннæтæ — зарæг, хæрой, бадой... Куы сæ бафæрса: «Цы кусыс?», уæд,
сæ дзуаппытæ алыхуызон куыд уой, ууыл архайы.
— Ды цы кусыс, Ритæ?
— Æз кафын.
— Ды та цы кусыс?
— Æз зарын (бадын, лæууын, кæуын, хæрын...)
3. Дзыхæйдзургæ хъазт «Бафæзм мæн».
И æ н ы с а н : номивджытæ хуыздæр бахъуыдыйыл бацархайын.
И æ м и д и с : хъомылгæнæг дзуры æмæ æвдисы архайд. Сывæллæттæ
йæ фæзмынц æмæ дзырдбаст бирæон нымæцы раст дзурыныл сæхи фæл-
тæрынц.
— Æз кафын! — зæгъы хъомылгæнæг æмæ архайдæй æвдисы: кафы.
— Мах дæр кафæм! — дзуапп дæттынц сывæллæттæ æмæ фæзмынц
хъомылгæнæджы архайд.
— Æз хæрын!
— Мах дæр хæрæм! — фæзмынц æй сывæллæттæ.
— Æз тæхын!
— Мах дæр тæхæм! — дзуапп дæттынц сывæллæттæ æмæ, сæ къухтæ
фелвасгæйæ, тæхынц уаты алырдæмты.
— Æз лæууын! — дзуры сæм хъомылгæнæг.
— Мах дæр лæууæм!
— Æз ленк кæнын!
— Мах дæр ленк кæнæм! — æмæ фæзмынц хъомылгæнæджы, æрмæст
иу ран нæ лæууынц.
— Æз бадын!
— Мах дæр бадæм!..
Дарддæр хъомылгæнæг фæлхаты зонгæ æмдзæвгæтæ, сабыр кæны сывæл-
лæтты æмæ ма сын кæд рæстæг уа, уæд уыци-уыцитæ дзуры:
Нæхи Цомахъхъыл зыгъуыммæ кæрц. Ф ы с .
Æ р м æ г : предметон нывтæ зонгæ серитæй.
ÆРТÆ ХÆЛАРЫ.
( Аргъау).
Хъомылгæнæг. Раджыма-раджыма цардысты хъæды астæу куыдз,
гæды æмæ уасæг. Уыдис сæхицæн хæдзар. Тынг лымæнæй цардысты
æртæ хæлары. Фæлæ иу бон цуанæй æрбаздæхтысты, кæсынц æмæ сæ
хæдзары дуар — фидар æхгæд.
К у ы д з . Гъæу! Гъæу! Ай цы диссаг у! Чи сæхгæдта хæдзары дуар?
Г æ д ы (хойы дуар). Цы куыдз? Цы хæрæг? Бакæн дуар!
Хъомылгæнæг. Уалынмæ дын æнæзонгæ, йæхи не ’вдисы, афтæмæй
хъæр кæны:
86

Æнæзонгæ. Куыдз дæр нæ дæн æмæ хæрæг дæр! Ай ныр мæ
хæдзар у! Ацæут ардыгæй!
У а с æ г . Куыд дæ хæдзар у?! Хъу-хъри-хъу!
Æнæзонгæ (диссаджы фæлмæн хъæлæсæй). Уасæг! Рауай-ма!
У а с æ г . Чи дæ, чи?
Æнæзонгæ. Дæ дзыгъуыр карк дæн! Рауай мæм! Æз дæу куы
агурын.
Уасæг. Мæ дзыгъуыр карк?! Байгом кæн дуар. Æз мæ хæлæрт-
тимæ дæн!
Æнæзонгæ. Нæ мæ хъæуынц дæ хæлæрттæ! Атæр сæ! Дыууæйæ
цæрдзыстæм мæнæ нæ хæдзары!
К у ы д з . Чи уæ хъахъхъæндзæн хъæды сырдтæй?
Г æ д ы . Чи уын ахсдзæн уæ мыстытæ?
Æнæзонгæ. Ма сæм хъус, уасæг! Рауай дæхæдæг!
У а с æ г (сусæгæй йæ хæлæрттæн дзуры). Уыцы каркæн æгæр фæл-
мæн хъæлæс ис! Чидæр нæ сайынвæнд скодта. (Хъæрæй дзуры). Мæ
дзыгъуыр карк, байгом мын кæн дуар!
Æнæзонгæ (байгом кодта дуар). Рауай!
Хъомылгæнæг. Уасæг бацыд хæдзармæ æмæ уайтагъд йæ хъæр
ссыд.
У а с æ г . Хæры мæ рувас! Рувас у!
Хъомылгæнæг. Куыдз базгъордта хæдзармæ, æмæ рувас лидзæг
фæцис.
Р у в а с . Уауу! Ма мæ бахæр! Уауу! Ауадз мæ!
Хъомылгæнæг. Рувас хъæдмæ фæлыгъд, æртæ хæлары та сæ
хæдзары цæргæйæ баззадысты.
1.Бакусинаг. Аргъауы хуызы йын ис бакæсæн, ис саразæн инсцени-
ровкæ.
2. Кæд æмæ рæстæг уа, уæд хъомылгæнæг фæлтæры сывæллæтты
арæзтон хауæны фарст кæмæ?-йæп раст дзуаппытæ дæттыныл.
(Если позволит время, воспитательница упражняет детей в употреблении
имен существительных в направительном падеже, учит правильно отвечать
на вопросы у кого? у чего?)
Байуарын сывæллæттæн предметон нывтæ. Иуæн бабар кæнын:
— Алинæ, ссар, кæмæ ис тæрхъусы ныв.
— Маратмæ, — дзуапп дæтты чызг æмæ лæууы лæппуйы бынаты.
— Марат, ссар, кæмæ ис куклайы ныв.
— Анямæ.
— Анямæ ис куклайы ныв. Раст зæгъыс. Слæуу йæ бынаты. Аня,
ссар-ма бирæгъы ныв! Кæмæ ис?
— Верæмæ...
Æ р м æ г : уасæджы, гæдыйы, куыдзы, рувасы маскæтæ.
Предметон нывтæ зонгæ серитæй.
Сывæллæтты базонгæ кæнын дзырдтимæ: баз, хъæццул, прастина, гобан,
сынтæг.
(Познакомить детей со словами: подушка, одеяло, простпыня, матпрац,
кроватъ).
87

1. Цæстуынгæ æрмæджы фæрцы сывæллæтты базонгæ кæнын ног дзырд-
тимæ. Уыцы иу рæстæг бакусын сæ мырон культурæйыл.
2. Сывæллæттæ цæуынц, хуысгæ кæм фæкæнынц, уыцы уатмæ. Алчидæр
дзы хъуамæ æрлæууа йæ сынтæджы цур.
— Равдисут-ма, кæм сты уæ сынтæджытæ! — домы хъомылгæнæг.
— Мæнæ нæ сынтæджытæ.
— Зæгъæм иумæ: — Мæнæ нæ сынтæджытæ. Сынтæджытæ.
— Равдисут-ма, кæм сты уæ базтæГ
— Мæнæ нæ базтæ.
— Кæм сты уæ хъæццултæ?
— Мæнæ нæ хъæццултæ, — дзуапп дæттынц æмæ амонынц сывæллæттæ.
3. Хъомылгæнæг фæрсы цалдæр сывæллоны:
— Цы ис дæ сынтæгыл, Сашæ?
— Гобан.
— Цы ис дæ сынтæгыл, Марат?
— Хъæццул æмæ баз...
4. Змæлгæ хъазт «Бафæзм мæн» йæ раздæры нысанимæ.
— Æз лæууын, — дзуры хъомылгæнæг. .
— Мах дæр лæууæм, — дзуапп ын дæттынц сывæллæттæ æмæ сæ
бынаты лæууынц.
— Æз бадын, — дзуры æмæ бады.
— Мах дæр бадæм, — дзуапп ындæттынц сывæллæттæ æмæ бадынц.
— Æз тæхын...
5. Æрмæг: куклайы хуыссæнгæрзтæ: гобан, хъæццул, прастина,
баз, сынтæг.
Ахуыртæй уæгъд рæстæг хъомылгæнæг аразы беседæтæ сывæллæттимæ,
фæлхатынц, куыд хуыйнынц хуыссæнгæрзтæ. Раст дзырдбæстытæ кæныныл
архайынц.
1. Дидактикон хъазт «Схуыссын кæнæм куклайы».
(Дидактическая игра «Уложим куклу спать» по книге А. К. Бонда-
ренко «Дидактические игры в детском саду»).
Ахуырты фыццаг хайы сывæллæттæ фæлхатынц, хуыссæнгæрзтæй чи
цы хуыйны, уый. Хъуамæ сæвæрой ном сæ куклайыл, цæмæй сын дзургæйæ
фылдæр гæнæнтæ уа сæ хъуыдытæ зæгъынæн.
Беседæ аразгæйæ, хъомылгæнæг архайы номдары гуырынон æмæ æддаг-
бынатон хауæнтæй пайда кæныныл.
— Цæуыл схуыссын кæнæм куклайы? Стъолыл?
— Нæ, сынтæгыл.
— Чи рахæсдзæн сынтæг?
Хуыссæнгæрзтæ хъуамæ æвæрд уой цæстуынгæ ран.
— Цы рахастай?
—г Æз рахастон гобан.
— Цæуыл æй сæвæрдтай?
— Сынтæгыл.
88

— Цы ма нæй сынтæгыл?
— Прастина, баз æмæ хъæццул.
— Цы рахæссын хъæуы раздæр? Прастина æви хъæццул?..
Хъомылгæнæг хъазты кæрон исы йæ къухмæ куклайы æмæ йын дзуры:
— Зæлинæ, сывæллæттæ дын рахастой сынтæг. Сæвæрдтой йыл гобан.
Гобаныл байтыдтой прастина. Бавæрдтой дын дæ сæры бын баз. Бахуысс.
Æз дæ хъæццулæй æрæмбæрздзынæн. Афынæй кæн, Зæлинæ.
АВДÆНЫ ЗАРÆГ.
Алолотæ, цыцытæ, Хъæлдзæгæй мын схъомыл у,
Ахуысс, айрæз, мæ хъæбул! Кæд мæ зæрондæй фæдарис,
Ды мæ дарæг уыдзынæ, Ахуысс, мæ буц дидинæг.
Æцитт, гæды, ма ’рбацу.
Уæ, дæ нывонд æрбауон.
Ахуысс, ахуысс, афынæй кæн. Алоло кæн.
Алолотæ кæн.
Урс уæрыкк дын æрбауон,
Уæ мæ чысыл царды ныв. Калоты Верæйы ныхæстæй
йæ ныффыста Плиты Харитон.
Бакусинаг. Хъомылгæнæг ацы зарæг кæны куклайæн.
Æ р м æ г : кукла, куклайы хуыссæнгæрзтæ.
Сывæллæтты базонгæ кæнын дзырдтимæ: бандон, кæсæн, сахат, уат,
гауыз. Цæуыл ауыгъд у?
(Познакомить детей со словами: стул, зеркало, часы, комната, ковер,
на чем висит?)
1. Цæстуынгæ æрмæджы фæрцы сывæллæтты базонгæ кæнын ног дзырд-
тимæ. Уый фæстæ предметтæ хъæуы сæвæрын иуварс, кæм сæ уыной
сывæллæттæ, ахæм ран.
2. Дидактикон хъазт «Саразæм куклайæн уат».
И æ н ы с а н : ног æрмæг хуыздæр бахъуыдыйыл бацархайын, сывæл-
лæтты фæлтæрын дзурыныл.
Хъомылгæнæг дзуры:
— Тагъд нæ кукла райхъал уыдзæн. Скоро Залина проснется. Саразæм
ын уат. Цы вæййы уаты? Ахъуыды-ма кæнут, цы ис уæхимæ уаты?
— Диван.
— Раст зæгъыс, Марат. Цу, рахæсс диван, — бар ын кæны хъомыл-
гæнæг æмæ фæрсы: — Цы рахастай, Марат?
— Æз рахастон диван.
— Сæвæр диван Зæлинæйы уаты, — бар та кæны хъомылгæнæг æмæ
фæрсы иннæ сывæллæтты: — Цы ма вæййы уаты?
— Бандон.
— Иу бандон?
— Бирæ...
— Зæгъæм-ма иумæ: — Бирæ бандæттæ! Уаты вæййы бирæ бандæттæ.
89

Кæм цæрынц?
90

Цæм?..
91

— Цу, Андрей, рахæсс бандæттæ.
— Цы рахастай, Андрей?
— Æз рахастон бандæттæ.
— Цæмæн хъæуынц Зæлинæйы бандæттæ? Бадынæн?
— Бадынæн.
— Цы ма вæййы уаты?
Куклайы уаты хæдзары дзаума иууылдæр æвæрд куы æрцæуой, уæд
сывæллæтты дзуаппытæ хъуамæ хъомылгæнæг йу уагмæ æркæна.
— Зæлинæ! Сывæллæттæ дын æрцæттæ кодтой уат. Сæвæрдтой дын
дзы бандæттæ, диван. Мæнæ скъапп. Æвæрдзынæ дзы хъазæнтæ. Кæсæнмæ
кæсгæйæ фасдзынæ дæ сæр. Мæнæ дын телевизор. Бад диваныл æмæ кæс
аргъаумæ.
3. Диалог.
— Цы ис уæхимæ уаты?
— Стъол — стыр, гыццыл?
— Бандон — иу, бирæ, стыртæ, гыццылтæ?
— Диван — баз æвæрд ыл ис? Стыр? Гыццыл?..
Æ р м æ г : куклайы мебель, кукла.
1. Сывæллæттимæ сахуыр кæнын физкультминуткæйы текст.
Къухтæ! Къухтæ! — æмдзæгъд кæнын — 4 къæрццы,
Айрæзут! — хæрдмæ сæ къухтæ ивазынц,
Къухтæ! Къухтæ! — æмдзæгъд кæнын — 4 къæрццы,
Атæхут! — тилынц сæ базыртау,
Къухтæ! Къухтæ! — фæсонтыл сæ æвæрынц,
Амбæхсут! _ æвдисынц сæ.
Къухтæ! Къухтæ!
Мæнæ стут!
2. Диалог.
— Цæуыл хуыссут уæхимæ?
— Цы æвæрд ис уæ сынтæгыл?
— Цыхуызæн у?
— Стыр хъæццул æви гыццыл? (баз)
— Чи æфснайы сынтæг? Ды æви мамæ?
3. Сывæллæтты фæлтæрын, дзырдтæ мæнæ æмæ уæртæ хуыздæр цæмæй
æмбарой, ууыл.
Сывæллæттæ лæууынц зылды. Хъомылгæнæг фæрсы:
— Антон, чи у дæ хæлар? (пассивон дзырдуатæй —æрмæст æмбарынмæ).
Хæлар — друг. Кто твой друг? Чи у дæ хæлар?
— Витя.
Кæны сæ зылды астæумæ.
— Мæнæ Витя. Уæртæ? — фæрсы æмæ амоны сывæллонмæ.
— Светæ.
— Уæртæ — там! Бахъуыды кæнут ацы дзырд. Мæнæ — это рядом со
мной. Уæртæ — в сторонке.
92

Хъомылгæнæг цæуы зылдыл æмæ сывæллæттимæ иумæ дзуры:
— Мæнæ (æвæры къух сывæллоны сæрыл) Аслан. Уæртæ (амоны кæрой-
нагмæ) Верæ.
Уый фæстæ скъаппæй хæссын кæны хъазæн æмæ домы сывæллæттæй
сæхицæй дзуапп.
— Мæнæ?.. (машинæ) — Уæртæ? (амоны скъапмæ) кукла.
— Мæнæ дидинæг. Уæртæ?... скъапп.
— Уæртæ? (амоны стъолтæм, хъазæнтæм æмæ домы дзуапп) ...
Æ р м æ г : хъазæнтæ.
Т е м æ . «Хæринаг». «Хæдзары дзаума».
Сывæллæтты базонгæ кæнын дзырдтимæ: пец, кастрункæ, кард, дзидза,
нуры, æхсыр, пырындз, агуывзæ, цæмæй? цæм?
Познакомить детей со словами: печка, кастрюля, нож, мясо, чеснок,
молоко, рис, стакан, из чего? в чем?)
1. Цæстуынгæ æрмæджы фæрцы сывæллæтты базонгæ кæнын ног дзырд-
тимæ æмæ сын бакусын сæ мырон культурæйыл.
2. Дидактикон хъазт «Скæнæм Зæлинæйæн хæринаг».
Й æ н ы с а н : хъазгæйæ сывæллæтты ног дзырдтимæ æмæ иртæстон
хауæны фарст цæмæй?-имæ базонгæ кæнын.
(Дидактическая игра «Сварим Залине еду». Цель: познакомить
детей с новыми словами, с отложительным падежом имени существительного).
Хъомылгæнæг фæрсы сывæллæтты:
— Цæмæй сфыцæм Зæлинæйæн кас?
— Æхсырæй.
— Рацу, Аслан, ныккæн кастрункæйы æхсыр.
— Цы ныккодтай кастрункæйы, Аслан? — фæрсы хъомылгæнæг.
— Æз кастрункæйы ныккодтон æхсыр.
— Цы ныккодта Аслан кастрункæйы? — фæрсы иннæты.
— Аслан кастрункæйы ныккодта æхсыр.
— Цы ма хъæуы кас сфыцынæн? Æрмæст æхсырæй кас рауайдзæн?
— Нагъ. Æхсырыл ныккæнын хъæуы пырындз.
— Раст зæгъыс, Мæдинæ. Рацу æмæ ныккæн æхсырыл пырындз.
—Цы ныккодтай æхсырыл?
— Цы ныккодта Мæдинæ æхсырыл?
Иу-дыууæйæ хъуамæ дзуапп раттой ацы фарстæн.
— Цæмæй кæнынц катлеттæ? — фæрсы хъомылгæнæг.
— Дзидзайæ.
— Цы ма кæны мамæ дзидзайæ?..
— Цæмæй лыг кæнынц дзидза?...
— Цы ма лыг кæнынц кардæй уæхимæ?..
— Цæуыл сæвæрæм кастрункæ? Куыд сфыцæм кас?
— Кастрункæ сæвæрæм пецыл.
3. Сывæллæтты фæлтæрын номдары мидæгбынатон хауæны фарст
цæм?-æп дзуапп дæттыныл æмæ дзы пайда кæныныл.
93

— Цæм ныккодтам æхсыр æмæ пырындз? — фæрсы сывæллæтты.
— Кастрункæйы.
— Чи ныккæндзæн æхсыр агуывзæйы?
— Æз!
— Рацу, Валя, ныккæн æхсыр агуывзæйы. Цæм ныккодтай æхсыр?
— Æз æхсыр ныккодтон агуывзæйы...
Ахуырты кæрон хъомылгæнæг иу уагмæ кæны сывæллæтты дзуаппытæ.
Зæлинæйæн скодтам кас. Адджын пырындзы кас. Пецыл æй сæвæрдтам,
æмæ сфыцдзæн. Куы сфыца, уæд Зæлинæ кас бахæрдзæн.
Æ р м æ г : кард, кастрункæ, агуывзæ, пырындз, æхсыр, дзидза, пец,
нуры.
Т екстп «Хæццæ-мæццæ».
Бæласыл æрзад лæппутæ,
Найы кæрдойы йæ мад.
Не стъол байдыдта гæппытæ,
Сæныкк та лæууы æнцад.
Тæрхъус доны ленк кæны,
Кæсаг цъæх кæрдæгыл хизы.
Бирæгъ сæрыл бант бæтты,
Катя стонгæй хъæды тъизы.
Чысыл кукла атахт арвмæ,
Цъиу та сынтæджы хуыссы.
Лæппу бауасыд йæ мадмæ,
Гæды тетрады фыссы.
Къæбыла цæгъды фæндырæй,
Гыццыл чызг кæны рæйгæ.
Цæргæс бафсæстис æхсырæй,
Гæды къæдзæхмæ — тæхгæ!
1.Бакусинаг. Текст лæвæрд цæуы бакæсынмæ æмæ сраст кæнынмæ.
Хъомылгæнæг æй кæсы иууылдæр, стæй сывæллæттæн æмбарын кæны,
кæй хъæуы баххуыс сывæллæттæн æмæ цæрæгойтæн, цæмæй сæ бынæттæ
æрцахсой тексты.
Хъомылгæнæг кæсы текст дыгай рæнхъытæй æмæ фæрсы:
— Куыд уаид раст?
Зæгъæм:
Бæласыл æрзад лæппутæ,
Найы кæрдойы йæ мад.
— Раст уаид мæнæ афтæ:
Бæласыл æрзад кæрдотæ,
Найы лæппуйы йæ мад.
2. Диалог.
— Цы бахæрут изæр уæхимæ?
— Цы бахордтат абон райсомæй?
Сывæллæтты базонгæ кæнын дзырдтимæ: сæкæр, цай, царв, цыхлг, тпæ-
бæгъ, уидыг, къафепгтп.
94

(Познакомить детей со словами: сахар, чай, масло, сыр, тарелка,
ложка, конфета).
1. Дидактикон хъазт «Гуырæн бон».
И æ н ы с а н : хъазгæйæ ахуыр кæнын дзурын.
2. Хъомылгæнæг, иу мæйы чи райгуырд, уыдонæн аразы бæрæгбон.
Фыццаджыдæр, сывæллæттæ зылды лæугæйæ (астæуæй стъол хой-
рагимæ, стæй дзаумайæ иу адæймаджы цы хъæуы уыдон: тæбæгъ, вилкæ,
чашкæ æмæ уидыг, салфеткæ) зонгæ кæнынц ног дзырдтимæ методикæмæ
гæсгæ. Уый фæстæ, сæ гуырæн бон кæмæн у, уыцы сывæллæтты бадын
кæны бандоныл, иннæтæн та баргæндтæ дæтты.
— Тамик, Марат, Алешæ, Сашæ, цæут æмæ стъолыл тæбæгътæ
сæвæрут! — зæгъы хъомылгæнæг æмæ фæрсы иннæ сывæллæтты: — Цы
кусынц лæппутæ?
— Тæбæгътæ æвæрынц.
— Цы ма хъæуы стъолыл сæвæрын? — фæрсы хъомылгæнæг, байхъусы
дзуапмæ, æмæ та цалдæр сывæллоны стъолыл тæбæгътæ æмæ чашкæтæ
æвæрынц. Æвæрынц уидгуытæ æмæ вилкæтæ, салфеткæтæ.
Хъомылгæнæг дзуры сывæллæттæм æмæ сæ фæрсы:
— Цы ис стъолыл?
Сывæллæттæ куы ранымайой, стъолыл цы сæвæрдтой, уыдон, уæд
та æвæрд цæуы æндæр фарст:
— Цы нæй стъолыл?
— Цай.
— Валентинæ Петровнæ, æркæн чашкæты цай.
Цалынмæ сывæллæттæн цай кæной, уæдмæ та хъомылгæнæг бар
кæны, цæмæй, цы æрцæттæ кодтой, уыцы хæринæгтæ стъолыл сæвæрой.
— Цы æвæрынц Алинæ æмæ Сослан стъолыл? — фæрсы хъомылгæнæг.
— Тъорт.
— Алинæ æмæ Сослан стъолыл æвæрынц тъорт, — дзуры хъомылгæ-
нæг æмæ та фæрсы: — Андрей æмæ Сашæ та?
— Къафеттæ.
— Цы ма хъæуы сæвæрын стъолыл? Абон бæрæгбон у. Цы вæййы
стъолыл бæрæгбон?
— Дидинджытæ.
— Бирæ дидинджытæ. Сæвæрут стъолыл дидинджытæ.
Æппæтдæр куы æрцæттæ кæной, уæд, сæ гуырæн бон кæмæн у,
уыдон хонынц сывæллæтты æмæ бадынц стъолы уæлхъус.
Хъомылгæнæг арфæ кæны сывæллæттæн.
2. Куы бахæрой се ’хсæвæр, уæд сыстдзысты æмæ сæхи фæндонмæ
гæсгæ ахъаздзысты, радзурдзысты зонгæ æмдзæвгæтæ, сæ гуырæн бон
кæмæн у, уыцы сывæллæттæн.
Æ р м æ г : сæкæр, цай, царв, къафеттæ, чашкæтæ, уидгуытæ, вилкæтæ,
салфеткæтæ, дидинджытæ.
Ахуыртæй уæгъд рæстæг фæлхатын рацыд æрмæг, аразын беседæтæ,
домын дзуаппытæ.
95

96

.1
7 Джимиты Кларæ

Бакæсын радзырд.
ПЕЧЕНИТÆ.
Мад æркодта тæбæгъы печенитæ. Нана райста чашкæтæ. Вовæ æмæ
Мишæ æрбадтысты стъолы уæлхъус.
— Иугай сæ байуар! — загъта Мишæ Вовæйæн.
Лæппутæ æркалдтой печенитæ стъолмæ æмæ сæ дыууæ кæрийы самадтой.
— Æмхуызон сты? — бафарста Вовæ.
Мишæ сæм лæмбынæг фæкаст æмæ загъта:
— Æмхуызон сты. Нана, æркæн цай!
Нана æркодта цай. Стъолы уæлхъус уыд сабыр. Печгнига* к ьаддæрæй
къаддæр кодтой.
— Дзыхы тайынц! Тынг адджын сты! — дзырдта Мишæ.
— Угу, — сразы йемæ Вовæ.
Сæ мад æмæ нана ницы дзырдтой. Печенитæ хæрд куы фесты, уæд
Вовæ сыстад æмæ ацыд. Мишæ аныхъуырдта фæстаг комдзаг æмæ бакаст
мадмæ. Уый цай уидыгæй змæста. Лæппу бакаст нанамæ: уый та сау
дзулы къæбæр æууылдта.
Осеев В. Д.
Бакусинаг. Радзырд лæвæрд цæуы бакæсынæн. Ратæлмац æй
кæнын хъæуы сывæллæттæн сæхи æххуысæй. Бамбарын сын кæнын æнæзонгæ
дзырдтæ. Беседæйы фæрцы та йын равдисын йæ хъомыладон тых.
Фæрстытæ. 1. Цы ’ркодта мад тæбæгъы?
2. Чи бахордта печенитæ? Раст бакодтой лæппутæ?
Дзырдуат: стъолы уæлхъус, æркалдтой, кæри амайын, къаддæрæй-
къаддæр, дзыхы тайынц, аныхъуырдта комдзаг.
Сывæллæттæ уæгъд рæстæг хъа.зынц рольтæм гæсгæ хъазт: «Бинонтæ»-й,
æмæ сын хъомылгæнæг æххуыс кæны, зонгæ сæ кæны ног дзырдтимæ.
Т е м æ : «Хæринаг».
Сывæллæтты базонгæ кæнын дзырдтимæ: ссад, макъаронтæ, конд.
(Познакомить детей со словами: мука, макароны, изготовлено).
Ацы ахуырты сывæллæттæ зонгæ кæнынц номдары иварон хауæнимæ,
фарст цы?-имæ. Зæрдыл æрлæууын кæнын иртæстон хауæн, фарст цæмæй?
(На этом занятии дети знакомятся с винительным падежом имени
существительного, с вопросом что? Повторить с детьми существительные
в отложительном падеже, вопрос чем?).
— Цæмæй фыцæм борщ?..
— Цæмæй фыцынц кас?..
— Цæмæй фыцынц кампот?..
Сывæллæттæ ацы фæрстытæн дзуаппытæ дæттынц æнæ цæстуынгæ
æрмæгæй. Уый фæстæ сæм æвдисы ссад. Зонгæ сæ кæны ацы дзырдтимæ.
98

Фæрсы:
— Цы кæнынц ссадæй?
— Ссадæй кæнынц дзул.
— Цы ма кæнынц ссадæй? (æвдисы сæм макъаронтæ, бублик, булкæ,
печенитæ).
Раздæр сæ иумæ дзурынц, стæй та сывæллæттæ сæхæдæг дзуапп хъуамæ
раттой:
— Ссадæй кæнынц макъаронтæ.
— Ссадæй кæнынц бубликтæ, чъиритæ...
2. Предметон нывтимæ куыст.
И æ н ы с а н : дзырдтæ бахъуыдыйыл бацархайын.
— Равдисут-ма, цы у ссадæй конд ?..
— Равдисут-ма, цы у æхсырæй конд?..
— Цыхт, царв æмæ мисын.
— Æхсыры сæртæ...
— Цы у дзидзайæ конд?..
Æ р м æ г : ссад, макъаронтæ, бублик, булкæ, предметон нывтæ: «Хæри-
наг».
Ахуыртæй уæгъд рæстæг сывæллæттимæ саразын хъæуы беседæ «Цы
бахордтай уæхимæ?»
Т е к с тп .
ЦÆУЫЛНÆ ХÆРЫНЦ?
Иу райсом нана базармæ цыд. Уый загъта:
— Гида, кæрчытæн-иу хор ратт, хъугæн — хъæмп, куыдзæн та — стæг.
— Хорз, нана, — дзуапп ын радта Гида.
Ацыдис нана базармæ. Гида сихормæ фæхуыссыд, стæй ацыд æмæ хъугæн
стæг радта, куыдзы цур æркодта хор, кæрчытæн та хъæмп бакалдта.
— Ахæрут! — загъта сын Гида.
Хъуг нæ хордта стæг, фæлæ уасыд.
Куыдз не ’внæлдта хормæ, фæлæ ниудта.
Кæрчытæ нæ хордтой хъæмп, фæлæ хъæр кодтой.
— Цæуыннæ хæрынц? — дисы бацыд Гида.
Бакусинаг. Текст лæвæрд цæуы, цæмæй йæ сывæллæттæ хъомылгæ-
нæджы фæрстытæм гæсгæ радзурой. Хъомылгæнæг æй кæсы, зонгæ кæны
ног дзырдтимæ, стæй та йæ ногæй иу-дыууæ хатты хъæуы бакæсын.
Фæрстытæ: 1. Кæдæм цыдис нана?
2. Цы загъта Гидайæн?
3. Гида кæмæн радта стæг?
4. Цы куыста хъуг?
2. Дзыхæйдзургæ хъазт «Хæры? Нæ хæры? Цы хæры?»
99

100

Сараз хъуыдыйад!
101

102

103

Й æ н ы с а н : мивдисджыты нысан хуыздæр бамбарын æмæ сæ
^ембаргæйæ бæттын номдартимæ.
И æ м и д и с : хъомылгæнæг æмбарын кæны сывæллæттæн, зонгæ
сын чи у, ахæм дзырдтæ хъусгæйæ дзуапп куыд дæттой: «Хæры!» кæнæ
«Нæ хæры!». Кæд æмæ «хæра», уæд цæттæ куыд уой дыккаг фарстæн
дзуапп раттынмæ дæр.
— Стъол хæры? — фæрсы хъомылгæнæг.
— Нæ хæры, — дзуапп дæттынц сывæллæттæ.
— Гæды хæры?
— Хæры!
— Цы хæры?
— Æхсыр,.. дзидза,.. мыстытæ...
— Скъапп хæры?
— Нæ хæры!
— Лæппу хæры?
— Хæры!
— Цы хæры?
Сывæллæтты сюжетон нывтæм гæсгæ ахуыр кæнын 2—3 цыбыр хъуыдый-
адæй радзырдтæ дзурын. Кæд æмæ нæ арæхсой, уæд сын фæрстытæй æх-
хуыс кæнын.
(Учить детей составлять короткие рассказы из двух-трех коротких
простых предложений по сюжетным картинам. Помогать им по мере необ-
ходимости вопросами.)
— Цы ис стъолыл? — фæрсы хъомылгæнæг æмæ, сывæллæттимæ куы
рафæлхата ацы æрмæг, уæд та дæтты иннæ фарст:
— Цы кусынц сывæллæттæ?
Уыцы фарстыл дæр бæстон куы æрныхас кæной, уæд аразынц хуы-
мæтæджы хъуыдыйæдтæй цыбыр радзырдтæ.
— Стъолыл ис уидгуытæ. Лæппу æвæры дзул. Ис стъолыл борщ æмæ
кисель.
— Мæнæ чызг. Чызг æвæры уидгуытæ. Лæппу йæм кæсы.
— Мæнæ лæппу. Уый æхсы йæхи. Чызг йæхи сæрфы.
Стъолыл ис борщ. Ис стъолыл кисель. Лæппу рахаста дзул.
УЫЦИ-УЫЦИТÆ.
Урс-урсид у, фæлæ мит нæу. Сæкæр%
Дзыхы тайы, фæлæ уазал нæу.. Сæкæрщ
Æ р м æ г : Сюжетон нывтæ: «В родной семье», «Мы дежурим», Макла-
кова-Семенова Л. Б. и др.
Т е м æ : «Дарæс».
Сывæллæтты базонгæ кæнын дзырдтимæ: хæдон, къаба, кофтпæ, худ,
юбкæ, дзыпп, æгънæг, скæнын, раласын.
104

(Познакомить детей со словами: рубашка, платъе, кофта, шапка,
юбка, карман, пуговица, надетъ, раздетъ).
1. Цæотуынгæ æрмæджы фæрцы сывæллæтты базонгæ кæнын ног дзырд-
тимæ. Бакусын сæ мырон культурæйыл.
2. Дидактикон хъазт «Скæнæм куклайы дарæс».
И æ н ы с а н : сывæллæтты ахуыр кæнын иронау дзурын.
Фыццаджыдæр хъомылгæнæг сывæллæтты ног дзырдтимæ зонгæ кæны.
Уый фæстæ дарæс æвæры стъолы кæрон æмæ исы йæ къухмæ кукла.
— Куклайы дæр фæнды уынгмæ ацæуын. Цы йыл скæнæм? Раздæр
ыл палто скæнæм æви хæдон? — фæрсы хъомылгæнæг.
— Хæдон.
— Раст зæгъыс, Фатимæ. Скæнæм куклайыл хæдон. Рацу, Фатимæ, скæн
куклайыл хæдон... Цы скодтай куклайыл?
— Хæдон.
— Цы скодта Фатимæ куклайыл? — фæрсы сывæллæтты.
— Фатимæ куклайыл скодта хæдон.
— Цы ма скæнæм куклайыл?
— Кофтæ.
— Рацу, Къоста, скæн куклайыл кофтæ. Сæвæр кофтæйы æгънæджы-
тæ. Застегни пуговицы. Зæгъæм иумæ: Сæвæр æгънæджытæ!
Къоста сæвæрдта æгънæджытæ.
— Цы бакуыста Къоста?
— Сæвæрдта æгънæджытæ.
— Цы ныккæнæм куклайы сæрыл?
— Худ.
— Аслæнбег, ныккæн куклайы сæрыл худ. Цы ныккодтай куклайы
сæрыл?
— Æз ныккодтон куклайы сæрыл худ...
— Цы скæнæм куклайы къæхтыл?
— Батинкæтæ.
— Рацу, Мæдинæ, скæн куклайыл батинкæтæ. Цы скодтай куклайыл?
— Æз куклайыл скодтон батинкæтæ.
Ахуырты кæрон хъомылгæнæг кæны хатдзæг.
— Зæлинæ (куклайы ном), сывæллæттæ дыл скодтой дарæс. Скодтой
дыл хæдон. Кофтæ æмæ юбкæ. Дæ къæхтыл дын скодтой батинкæтæ. Дæ
сæрыл дын ныккодтой сырх худ. Палтойы æгънæджытæ сæвæрдтой. Ныр
сывæллæттимæ ацæудзынæ кæртмæ.
Æ р м æ г : кукла, куклайы дарæс — юбкæ, кофтæ, палто, батинкæтæ,
худ.
Ахуыртæй уæгъд рæстæг сывæллæттимæ иронау дзурын хъæуы, сæ
дарæс сæ уæлæ куы кæной æмæ куы ласой, уæд. Тагъддæр базондзысты
ног номдартæ, хъусдзысты дзырдбæстытæ.
1. Сывæллæттимæ бафæлварын зонгæ номдартæй саразын дзырдты
рæхыстæ: фыццаг дзырд цы мырæй фæуа, уымæй райдайын дыккаг æмæ
афтæ дарддæр.
105

Кæй дзаума у?
106

Сараз хъуыдыйад «æмæ»-имæ!
107

Фыццаджыдæр хъомылгæнæг цалдæр дзырдæн кæны мырты анализ
æмæ сæ фæйнæгыл нывтæй æвæры (анализгонд предметты).
Хъæдындз — дзæбидыр — рувас — сапон.
Уый фæстæ ауындзы фæйнæгыл къорд нывы æмæ сывæллæттимæ иумæ
аразынц дзырдты рæхыс.
Хъуамæ пайдагонд æрцæуой предметон нывтæ:
Мад — дада — автомат — тæрхъус — сæкæр — рувас — стъол — лæппу
уызын.
Куыдз — дзæбидыр — рудзынг — гал лæппу — уырыдзы.
(Поупражнять детей в составлении цепочек слов так, чтобы конечный^.
звук первого слова стал началом второго и т. д. Воспитатель проводит
звуковой анализ слов и составляет на доске свою цепочку слов. Потом
к этой работе привлекает детей).
2. Диалог. Фæрстытæ дæттынц кæрæдзимæ сывæллæттæ.
— Чи дары къаба?— фæрсы хъомылгæнæг.
— Къаба дары чызг (нана, мамæ, кукла).
— Чи дары хæдон? (æвдисы нæлгоймаджы хæдон) — фæрсы сывæллон.
— Хæдон дары папæ (лæппу, дада),— дзуапп дæттынц иннæтæ.
— Дæуыл цы дарæс ис? — фæрсы иу сывæллон.
— Мæныл ис къаба æмæ туфлитæ, — дзуапп дæтты иннæ.
— Мæныл ис кофтæ æмæ юбкæ...
3. Текст.
КУЫД СКÆНОН БАТИНКÆТÆ?
Нана Гидайæн балхæдта батинкæтæ. Бахуыдта йын хæдон æмæ хæлаф.
Хæдон æмёе хæлафыл нæма уыд цæппузыртæ хуыд.
— Æз сæ кæнгæ кæнын ме уæлæ! — фыдуаг кодта Гида.
— Нæй сыл цæппузыртæ. Нæма сын ис дарæн! — дзуры йæм нана.
Гида йæм нæ байхъуыста. Скодта хæлаф æмæ хæдон. Стæй дзуры
нанамæ:
— Нана, скæн мын мæ батинкæтæ!
— Дæхæдæг сæ цæуылнæ кæныс? — бафарста йæ нана.
— Мæ иу къухæй хæдоны риуыл хæцын. Ме ’ннæ къухæй та, хæлаф
цæмæй ма ’рхауа, ууыл архайын. Батинкæтæ та ма куыд скæнон? — хъæр
кæны Гида.
Бакусинаг. Текст лæвæрд цæуы бакæсынæн. Æнæзонгæ дзырдтæ
æмбарын кæны хъомылгæнæг, стæй домы дзуапп фæрстытæн
Фæрстытæ. 1. Цы балхæдта нана Гидайæн?
2. Цы бахуыдта нана Гидайæн?
3. Цы нæ уыдис хæдон æмæ хæлафыл?
4. Цæмæн дзырдта Гида нанамæ?
Дзырдуат : бахуыдта, нæма сын ис дарæн, хæдоны риу.
Æ р м æ г : предметон нывтæ.
Т е м æ : «Дарæс»^
Сывæллæтты базонгæ кæнын дзырдтимæ: цырыхъхъ, тпуфлитпæ, дза-
быртпæ, кæлмæрзæн, рон, хъуырбæтптпæн.
108

(Познакомить детей со словами: сапоги, туфли, чувяки, платок, пояс,
шарф).
1. Цæстуынгæ æрмæджы фæрцы сывæллæттæ зонгæ кæнынц ног
дзырдтимæ. Бакусын сæ мырон культурæйыл.
2. Сюжетон нывмæ гæсгæ сывæллæтты ахуыр кæнын дзурын, хъомыл-
гæнæджы фæрстытæн дзуапп дæттын. («Мы пришли с прогулки», «На про-
гулке». Маклакова-Семенова Л. Б.).
— Цы кусы?...
Дзуаппытæ : ауындзы палто, ласы йæ палто, ласы йæ цырыхъ-
хъытæ, кæны йæ дзабыртæ, лæппу æххуыс кæны чызгæн, лæппу скъаппы
æвæры йæ худ...
— Цы ис?.. (чызгыл? лæппуйыл?..) Цыхуызæн палто?..
3. Зонгæ хъазт «Хæры? Нæ хæры? Цы хæры?»
Æ р м æ г : сюжетон нывтæ: «Мы пришли с прогулки», «На прогулке».
Маклакова-Семенова Л. Б.
Т е м æ . «Дарæс»
Сывæллæтты базонгæ кæнын дзырдтимæ: цыбыр, даргъ, хъарм, цавæр?
(Познакомить детей со словами: длинный, короткий, теплый, какой?)
1. Сывæллæтты фæлтæрын миногоны барæн бæрцæй пайда кæныныл.
Равдисын сæм хъæуы иу кукла даргъ къабайы, иннæ та цыбыр къабайы.
— Стыр куклайыл ис даргъ къаба. Даргъ — длинное. Зæгъæм иумæ...:
— Стыр куклайыл ис даргъ къаба. Цавæр къаба ис стыр куклайыл?*'
— Даргъ къаба.
— Мæнæ гыццыл кукла. Гыццыл куклайыл ис цыбыр къаба. Короткое —
цыбыр. Зæгъæм иумæ...
— Цавæр къаба ис гыццыл куклайыл?
— Цыбыр къаба.
— Кæуыл ма ис цыбыр къаба? — фæрсы хъомылгæнæг æмæ хоны дыууæ
чызджы (сæ иуыл куыд уа цыбыр къаба, иннæуыл та — даргъ)...
— Кæуыл ис сывæллæттæй хъарм къаба? Теплое платье? Хъарм...
2. Рафæлхатын зонгæ дзырдтимæ миногоны барæн бæрц.
— Чи тыхджындæр у, гал æви гæды?..
— Чи стырдæр у, куыдз æви мыст?.. 4 4 4
— Чи гыццылдæр уг карчы цъиу æви бæх?
3. Сывæллæтты фæлтæрын, æртæ къæпхæны кæм ис, ахæм баргæндтæ
æххæст кæныныл.
— Райс чашкæ, ныккæн дзы дон æмæ йæ сæвæр бандоныл.
— Рахæсс кукла, бабæтт ыл кæлмæрзæн æмæ йæ сæвæр стъолыл.
— Рахæсс кубик, сæвæр æй пъолыл æмæ йыл сбадын кæн куклайы.
Баргæндтæ хъуамæ, сабыргай дзургæйæ, дыгай хæттыты загъд æрцæуой.
Ноджы ма хъуамæ дзырд цæуой афтæ, цыма хъомылгæнæг æппæт сывæл-
-лæттæн нæ, фæлæ сæ иуæн бар кæньт архайд сæххæст кæнын.
109

Т е м æ . «Дарæс».
1. Сывæллæтты ахуыр кæнын номдартæ иууон нымæцæй бирæон нымæц-
мæ ивын. Хъомылгæнæг дзуры номдартæ иууон нымæцы, сывæллæттæ та—
бирæон нымæцы.
Юбкæ-тпæ, худ-тпæ, пгуфли-тпæ, бапгинкæ-пгæ, палтпо-тпæ.
Бахъуыды кæнын: хæлæфтпæ, хæдæтптпæ.
2. Предметон нывтимæ куыст.
Й æ н ы с а н : сывæллæтты фæлхатын номдары иухуызон уæнгтæй
хъуыдыйад аразын, бæттæг æмæ-йæ пайдагæнгæйæ. Хъомылгæнæг уары
сывæллæттæн фæйнæ æртæ нывы. Иæхæдæг фæйнæгыл ауындзы æртæ
нывы æмæ сын амоны, куыд аразын хъæуы хъуыдыйад, кæм хъуамæ уа
бæттæг.
Уый фæстæ сывæллæттæ кæрæдзимæ фæрстытæ дæттынц: «Дæумæ цы
ис?» æмæ аразынц сæ хъуыдыйæдтæ: «Мæнмæ ис хæдон, худ æмæ машинæ».
Хъомылгæнæг æххуыс кæны сывæллæттæн.
3. Хъазт «Ма фæрæдий».
Й æ н ы с а н : сывæллæтты базонгæ кæнын дзырдтимæ: фарсмæ, бын.
И æ м и д и с : хъомылгæнæг зæгъы сывæллæттæн, цæмæй ахæссой сæ
бандæттæ æмæ сæ зылды сæвæрой, сæхæдæг та сæ фæстæ æрлæууой. Сæ
къухы иугай нывтæ. Ног дзырдтæ сын тæлмац кæны, æвдисы йæхи ныв,
бандоны фарсмæ æвæргæйæ, стæй та йæ быны. Уый фæстæ хъазынц: «Хъусут
æмæ, кæм зæгъын, уым æвæрут ныв! Ма фæрæдийут!»
— Бандоны фарсмæ!
— Бандоны бын!
— Бандоныл!
— Сбадут бандæттыл!
— Слæуут бандæтты фарсмæ!..
— Сæвæрут бандæттæ стъолы фарсмæ!
Æрмæг: предметон нывтæ серитæй «Хъазæнтæ», «Дарæс».
ГИДАЙЫ ЧЫЗГ УÆВЫН КУЫД БАФÆНДЫД.
(Аргъау).
Иу бон та нана Гидайы мыстытæ ахсынмæ арвыста: гæдыйы лæппын æм
æрбамæсты æмæ загъта:
— Нал мæ фæнды гæды уæвын! Мæн фæнды чызг уæвын!
— Чызгæн хæдзары бирæ куыстытæ ис, — дзуры йæм нана.
— Æз алцы куыст дæр зонын. Балхæн мын къаба æмæ бант! — загъта
Гида.
Нана Гидайæн балхæдта къаба, бабаста йын йæ хъуырыл стыр бант.
Гæдыйы лæппын кæсæны цур кафыд йæ ног къаба æмæ банты цинæй.
— Мæ чызг, ныммæрз хæдзар, ныхс тæбæгътæ æмæ сфыц кампот. Мæнæ
дын стъолыл хусгонд дыргътæ æмæ сæкæр, — загъта нана æмæ ацыд
цæхæрадонмæ.
110

Гида бырæттæ йæ къæдзилæй сынтæджы бынмæ бамарзта. Ие ’взагæй
тæбæгътæ асдæрдта æмæ кампот фыцынмæ ацыд.
Хусгонд дыргътæ æмæ сæкæр кастрункæйы ныккодта æмæ загъта:
— Æз кампот æхсырæй сфыцдзынæн!
Ныккодта кастрункæйы æхсыр. Ауад къæбицмæ æмæ рахаста дзидза.
Ныппæрста та уый дæр кастрункæйы.
— Цæмæй ссырх кæны нана йæ кампот? — афарста та йæхи Гида æмæ
ауад къæбицмæ.
— Мæ кампот уыдзæн адджын æмæ сырх-сырхид! — фыр цинæй ныхъ-
хъæр кодта Гида, рахаста цæхæра æмæ та уый дæр кастрункæйы нып-
пæрста. Уый фæстæ ссыгъта арт æмæ рудзынгыл сбадт.
Чи зоны, цас рæстæг рацыдаид, фæлæ рафыхт кампот æмæ кæлын райдыд-
та кастрункæйæ пецмæ, пецæй та — зæхмæ.
Гида фæтарст æмæ хъæр кæны:
— Нана! Кæстрункæйы кæфхъуындар бады æмæ кампот хæрдмæ калы!
Нана! Хæдзар кампотæй байдзаг уыдзæн æмæ басудздзынæн! Мяу! Мяу!
Нана цæхæрадонæй æрбазгъордта, фелвæста Гидайы æмæ загъта:
— Ма тæрс! Нæ басудздзынæ!
Дзырдуат : ныммæрз, ныхс, хусгонд дыргътæ, къæбиц, ссыгъта,
ар^гг, рафыхт, кæфхъуындар, басудздзынæн.
Фæрстытæ: 1. Цы балхæдта нана Гидайæн?
2. Цы ныккодта Гида кампотыл?
3. Цæмæй фыцынц кампот?
4. Кастрункæйы кæфхъуындар бадтис?
Гыццыл сюжетон нывты руаджы сывæллæтты фæлтæрын фæрстытæн
дзуаппытæ дæттыныл.
(С помощью сюжетных картинок учить детей отвечать на вопросы).
1. Сывæллæтты фæлтæрын номдарты æддагбынатон хауæны фæрстытæн
дзуапп дæттыныл (кæуыл? цæуыл?).
(Учить детей отвечать на вопросы отложительного падежа имен существи-
тельных).
— Цы ис ... (тæрхъусмæ, лæппумæ)?
— Цы нæй... (уызынмæ, чызгмæ)?
Сывæллæттæ нывтæм гæсгæ куы радтой дзуаппытæ, уæд та æмбæлы
размæ ракæнын лæппу æмæ чызджы.
— Цы ис чызгыл? — фæрсы хъомылгæнæг.
— Къаба (бант, дзабыртæ...)
— Кæй у мæнæ ацы къаба? — фæрсы æмæ амоны чызджы дарæсмæ
хъомылгæнæг.
— Цы ис лæппуйыл?
— Хæлаф (хæдон, сандалитæ, цъындатæ).
— Цы нæй чызгыл? — фæрсы та хъомылгæнæг. — Сравните! Абарут æй
лæппуимæ.
— Хæлаф æмæ хæдон.
112

— Раст загъта Марат. Чызгыл нæй хæлаф æмæ хæдон. Цы нæй лæппуйыл ~
та?
— Къаба.
2. Сывæллæттæ æмæ хъомылгæнæг экскурсийы сæ уаты цæуынц æмæ
дыууæ фарстæн дзуаппытæ дæттынц: «Цы ис?» æмæ «Цæуыл?»
— Сывæллæттæ, цы ис пъолыл? — фæрсы хъомылгæнæг.
— Пъолыл ис... (гауыз, кубиктæ, машинæтæ...)
Сывæллæттæ куы ранымайой, пъолыл цы ис, уыдон, уæд та хъомылгæнæг
фæрсы:
— Цы ис къулыл?
— Къулыл ис ныв (дидинджытæ)...
— Цы нæй пъолыл? Сравните со стеной. Къулыл цы ис, уыдонæй цы
нæй пъолыл?
— Ныв нæй пъолыл.
3. Хъомылгæнæг дæтты фæрстытæ:
— Къулыл ис порти?
— Нæй. Порти ис пъолыл.
— Къулыл ис машинæ?
— Нæй. Машинæ ис пъолыл.
— Уæхимæ ис гауыз? Ахъуыды кæнут! Уæ хæдзары къулыл ис гауыз
ауыгъд?
— Ис.
4. Т е к с т .
ЦÆТТÆ ЛÆГ.
Къухмæ нал исын Ноджы сæвæрын
Сывæдæг, Мæ сæхтæг, —
Хъуырбæттæн Æмæ хонынц мæн
Бæттын мæхæдæг Цæттæ лæг.
В. Ладошников. Цæрукъаты Володяйы тæлмац.
Дзырдуат: сывæдæг, бæттын мæхæдæг, цæттæ лæг.
Бакусинаг. Æмдзæвгæ лæвæрд цæуы бакæсынмæ, йæ мидисыл
æрныхас кæнынмæ.
Æ р м æ г : «Раздаточный иллюстративный материал по развитию речи
детей национальных детских садов» (старшие группы) Маклакова-Семенова Л.
Б., Москва, 1988 г.)
1. Сывæллæттимæ сахуыр кæнын Хетæгкаты Къостайы æмдзæвгæ «Фы-
дуаг».
ФЫДУАГ.
О рувас,
О цъиусур, Ма мæм уас! —
Ма мæм дзур! Хуысгæ ма кæнын.
8 Джимнты Кларæ
113

О цæргæс,
Ма мæм кæс!
О тæрхъус,
Ма мæм хъус! —
Кæрдзыныл кæуын.
Бакусинаг. Æмдзæвгæ лæвæрд цæуы дзурын сахуыр кæнынмæ.
Дзырдуат: цъиусур, цæргæс, кæрдзын.
2. Зонгæ хъазт «Зивæггæнаг гæды».
3. Гыццыл сюжетон нывтимæ бакуыст.
И æ н ы с а н : хъомылгæнæг дзуры гыццыл радзырд. Сьгоæллæттæ
ссарынц, кæцы нывы кой кæны, уый. Ахуыр сæ кæнын гыццыл радзырдтæ
æмбарын.
Й æ м и д и с : хъомылгæнæг ауындзы цалдæр нывы. Фыццаг йæхæдæг
аразы цыбыр радзырд æмæ домы сывæллæттæй, цæмæй зæгъой, кæцы нывы
кой сын кæны, уый.
— Гыццыл чызгмæ уыд кукла. Чызг ацыд кæртмæ. Кукла скуыдта.
Чызг æрбацыд, загъта куклайæн:
— Рауай, цом мемæ.
Сывæллæттæ куы ссарой, кæцы ньгоы кой кæны, уый, уæд сын бабар
кæнын сæхицæн:
— Æз нæ кæсын нывтæм. Радзурут, цы дзы ис, уый. Уый фæстæ йæ
кæд ссарин. Опишите так, чтобы я могла ее найти.
Æрмæг : «Картинки по развитию речи детей старшего дошкольного
возраста». Гербовой В. В. Кæд адон не сты рæвдауæндоны, уæд та, ацы
фарстыл æрдзурæн цæй бындурыл ис, ахæм æндæр нывтæ.
Ахуыртæй уæгъд рæстæг сывæллæттимæ фæлхатын хъæуы ног æмдзæвгæ.
Т е м æ . «Нымæц».
Сывæллæтты базонгæ кæнын дзырдтимæ: иу, дыууæ, æртпæ, банымай,
цал стпы?
(Познакомить детей со словами: один, два, посчитпай, сколъко их?)
1. Хъомылгæнæг сывæллæттæн уырыссагау æмбарын кæны, кæй ахуыр
кæндзысты нымайын. Æвæры йе стъолыл дыууæ хуызы хъазæнтæ æмæ,
раздæр йæхæдæг, стæй та сывæллæттимæ иумæ нымайынц.
— Иу, дыууæ, æртæ куклайы, — бæтты нымæцон номдаримæ æмæ йæ
дзуры дыууæ хатты, цæмæй йæ сывæллæттæ хъусой æмæ хъомылгæнæджы
хъæлæсæй ахуыр кæной дзурын.
— Иу, дыууæ машинæйы.
— Цал сты машинæтæ? Сколько машин? Цал сты машинæтæ?
— Дыууæ.
— Зæгъæм иумæ: машинæтæ сты дыууæ!...
— Цал сты куклатæ? Чи сæ банымайдзæн? — фæрсы хъомылгæнæг.
— Æз!
— Рацу, Мирæ.
— Иу, дыууæ, æртæ. Куклатæ сты æртæ.
Нымайгæйæ хъомылгæнæг бæстондæрæй кусы æвзагыл, сывæллæттæ
дзырдбæстытæ цæмæй раст аразой, ууыл архайы. Ацы кары сывæллæттæ
хъуамæ хорз зоной нщмайын фондзы онг.
114

2. Сывæллæттæ кусынц стъолы уæлхъус. Хъомылгæнæг сын рагацау
хъуамæ байуара нымайæн æрмæг: сырх æмæ сау кæнæ бур квадраттæ,
стæй сыгъдæг гæххæттытæ.
— Сæвæрут гæххæттыл дыууæ сырх квадраты.
— Цал квадраты сæвæрдтай, Сослан?
— Æз сæвæрдтон дыууæ квадраты.
— Ды та, Маринæ?
— Æз сæвæрдтон дыууæ квадраты.
— Сæвæрут гæххæттыл æртæ бур квадраты! Æртæ бур квадраты!...
3. Х’ьазт «Базон-базон!»
И æ н ы с а н : сывæллæтты дзурын ахуыр кæнын.
Хъомылгæнæг фæрсы:
— Базон-базон, кæмæн ис дыууæ сыкъайы? (хъугæн, фысæн, сæгъæн,
сагæн, дзæбидырæн, фырæн, галæн).
— Базон-базон, кæмæн ис дыууæ базыры? (уасæгæн, каркæн, хъазæн,
гыццыл цъиутæн, бабызæн).
Æ р м æ г : 3 куклайы, 3 машинæйы, стъолы уæлхъус нымайынæн
алыхуызон квадраттæ, гæххæттытæ.
Т е м æ : «Нымæц».
Сывæллæтты базонгæ кæнын дзырдтимæ: цыппар, фондз.
(Познакомить детей со словами: четыре, пятъ).
1. Хъомылгæнæг йе стъолыл æвæры фондз иухуызон хъазæны, нымайы
сæ йæхæдæг, стæй сæ нымайы сывæллæттимæ иумæ:
— Иу, дыууæ, æртæ, цыппар тæрхъусы.
— Иу, дыууæ, æртæ, цыппар, фондз гæдыйы.
Уый фæстæ хъуамæ рацæуа цалдæр сывæллоны æмæ банымайой, цал сты
тæрхъустæ æмæ гæдытæ. Хъомылгæнæг сын æххуыс кæны, цæмæй дзырд-
бæстытæ раст аразой, уый тыххæй.
2. Ахуыр кæнын сывæллæтты нымайын. Хъуамæ бахъуыды кæной дзы-
хæйдзургæ нымад.
Фæйнæгыл сауындзын 2-3 хуызы нывтæ æмæ сæ нымайынц. Куы бахъуы-
ды дарой нымæц, уæд та йæ иннæ æрмæгæй рафæлхатын.
3. Сывæллæтты фæлтæрын баргæндтæ æххæст кæныныл, нымайын æмæ
фарстæн дзуапп дæттыныл.
— Чи рахæсдзæн дыууæ куклайы?.. Цал куклайы рахастай?
— Дыууæ куклайы. Æз рахастон дыууæ куклайы.
— Чи рахæсдзæн æртæ машинæйы? Æртæ машинæйы!
— Æз.
— Рахæсс, Сослан, æртæ машинæйы...
— Ахæсс, Зауыр, дыууæ машинæйы æмæ сæ сæвæр скъаппы...
— Цал машинæйы ахастай, Зауыр?
— Дыууæ машинæйы.
— Кæм сæ сæвæрдтай?
— Скъаппы...
115

4. Сахуыр кæнын нымайæн: «Иу, дыууæ, æртæ, цыппар...»
, Иу стыр гуыл сырх кæсагæн,
Иу, дыууæ, æртæ, цыппар! Цал лы сты?
Ды мæ дзыппы гуыл ныппар! « хæлары?
Гуыл мæ арсæн, гуыл мæ сагæн,: Банымай сæ ды!
Æ р м æ г : фондз тæрхъусы, фондз гæдыйы, нывтæ фæйнæгыл ныма-
йынмæ 2—3 хуызы фæндзгæйттæ, хъазæнтæ.
Т е м æ : «Нымæц».
Сывæллæтты базонгæ кæнын дзырдтимæ: райсомæй, изæрæй, æхсæв.
(Познакомить детей со словами: утпром, вечером, ночью).
1. Хъазт «Уый кæд вæййы?»
И æ н ы с а н : сывæллæтты базонгæ кæнын суткæйы афонтимæ.
— Сыстут хуыссæнтæй уæхимæ! Уый кæд вæййы? —: фæрсы хъомылгæ-
нæг.
— Райсомæй.
— Скæнæм зарядкæ! Уый кæд вæййы?
— Райсомæй!
— Бахæрæм! Ам бахуыссæм! Уый кæд вæййы?
— Сихорæй!
— Ацæут уæ хæдзæрттæм! Уый кæд вæййы?
— Изæрæй!
— Æрталынг вæййы! Бахуыссут! Уый кæд вæййы?
— Æхсæв!
Бакусинаг. Хъомылгæнæг хъазыны размæ нывтæм гæсгæ амоны
сывæллæттæн, ног дзырдтæ цы амонынц, уый. Фæлтæрынц нывтæм гæсгæ
дзырдтæ. Уый фæстæ сæ бафæрсын æнæ нывтæй æмæ уыдон иууылдæр
иумæ дзуапп дæттынц.
Ахуыртæй уæгъд рæстæг ацы æрмæгыл хъæудзæн бакусын.
2. Рафæлхатын сыгъдæгдзуринаг «Райсомæй».
3. Сывæллæттæн бабар кæнын, цæмæй банымайой сæ иу къухы æнгуыл-
дзтæ.
— Цал æнгуылдзы ис уæ иу къухыл?
— Фондз æнгуылдзы.
4. Рафæлхатын ног нымайæн «Иу, дыууæ, æртæ, цыппар!» •
5. Сывæллæтты ахуыр кæнын баргонд æмбарын æмæ йæ æххæст кæны-
ныл.
— Чи рахæсдзæн æртæ кубикы? Цал сты кубиктæ?
— Чи рахæсдзæн дыууæ кубикы? Цал сты кубиктæ иууылдæр?
— Чи рахæсдзæн дыууæ стыр куклайы?
— Чи рахæсдзæн дыууæ гыццыл куклайы?
— Цал сты куклатæ?
Сывæллæттæй сæ исчи нымайы æмæ дзуапп дæтты.
Æ р м æ г : нывтæ, хъазæнтæ.
118

Т е м æ : «Нымæц».
1. Сывæллæтты базонгæ кæнын дзырдтимæ: фылдæр, къаддæр.
(Познакомить детей со словами: болъше и менъше).
2. Хъазт «Базон-базон!»
Й æ н ы с а н : сывæллæтты нымайын ахуыр кæнын.
Й æ м и д и с : хъомылгæнæг цæстуынгæ æрмæджы фæрцы сывæллæт-
ты зонгæ кæны ног дзырдтимæ. Уый фæстæ хъазынц.
— Базон-базон, кæмæн ис дыууæ къахы? (бабызæн, кæркæн, уасæгæн,
гыццыл цъиутæн...)
— Базон-базон, кæмæн ис цыппар къахы? (хъугæн, фысæн, къæбылайæн,
бæхæн, гæдыйæн...)
— Базон-базон, фылдæр къæхтæ кæмæн ис? Бæхæн æви хъазæн? (би-
рæгъæн æви каркæн, лæппуйæн æви сагæн)...
3. Сывæллæттæ æвæрынц фæйнæгыл нывтæ, хъомылгæнæджы баргонд
æххæст кæнынц.
— Цал сты кæрдотæ? — фæрсы сæ хъомылгæнæг.
— Кæрдотæ сты цыппар.
— Фæткъуытæ та?
— Фæткъуытæ та сты æртæ.
— Цытæ фылдæр сты: фæткъуытæ æви кæрдотæ?
— Кæрдотæ сты фылдæр...
4. Хъазт: «Ма фæрæдий!»
Иæ нысан: сывæллæттимæ рафæлхатын фæсдзырдтæ: фарсмæ,
бын æмæ сæ базонгæ кæнын дзырд фæстпæ-кмæ.
Й æ м и д и с : хъомылгæнæг сывæллæттæн æмбарын кæны ног дзырд,
æвдисы, æмæ йæ иууылдæр иумæ дзурынц. Стæй райдайы хъазт.
Рагацау бацæттæ кæны æмæ йæ сæвæры стъолыл: куклайы диван
кæнæ бандоныл. Ракæны сывæллоны æмæ йын дзуры:
— Сæвæр къæбылайы бандоныл!
— бандоны фарсмæ!
— бандоны фæстæ!
— бандоны бын!
— бандоныл!
Иу хатт дæр чи нæ фæрæдийа, уый æмбулы.
Æ р м æ г : куклайы диван æмæ бандон, чысыл хъазæн.
ГИДА СКЪОЛАМÆ КУЫД АЦЫД.
Гидайы бафæндыд скъоламæ ацæуын. Нана йын балхæдта чингуытæ,
уæдæ цы уыдаид, æмæ гæдыйы лæппын ацыд скъоламæ.
Фыццаг бон сывæллæттæ фыстой дзырд « м а м æ » . Гида та бадтис
æмæ йæ къæдзилæй хъазыдис.
119

123

— Гида, цæуылнæ фыссыс? — бафарста йæ ахуыргæнæг.
— Мамæ кæмæн ис, уыдон фыссæнт! Мæнæ « н а н а » куы фыссæм,
уæд æз дæр мæ тетрад сисдзынæн, — дзуапп ын радта гæдыйы лæппын.
Иннæ бон та хынцгæ кодтой.
— Тæбæгъы уыдис æртæ катлеты. Дыууæ чызджы дзы фæйнæ иуы
бахордтой. Цал катлеты ма баззад тæбæгъы? — бафарста ахуыргæнæг.
Гида йæ былтæ асдæрдта æмæ йæ къух сдардта:
— Зæгъ-ма, Гида, цал катлеты ма баззад тæбæгъы?
— Иу котлет дæр дзы нал баззад! — дзуапп радта Гида.
— Уый раст дзуапп нæу!
— Раст дзуапп у! Мæнмæ гæсгæ æрмæст чызджытæ нæ уарзынц катлеттæ!
Æз дзы нымады цæуылнæ дæн!? Æртыккаг катлет та æз бахæр-
дзынæн æмæ дзы иу дæр нал баззайдзæн! — хъæр кодта Гида.
— Гида, мах нæхи хынцын ахуыр кæнæм!
— Кæм сты уыцы катлеттæ? — асдæрдта та йæ былтæ Гида. — Æви
нæ сайгæ кæныс?
— Дзырдæн загътон! Хынцын ахуыр уæ кæнын!
— Хынцын нымæцтæй хъæуы! Катлеттæ та хæрынæн сты! — загъта ма
Гида æмæ сæхимæ ацыд.
Фæрстытæ: 1. Цал уыдысты катлеттæ?
2. Цал уыдысты чызджытæ?
3. Куыд загъта ахуыргæнæгæн Гида?
Дзырдуат: ахуыргæнæг, фыстой, къух сдардта, цал, сайгæ кæныс,
дзырдæн загътон.
Т е м æ : «Нымæц».
Сывæллæтты ахуыр кæнын нымайын фондзы онг. Дзургæйæ сæ ахуыр
кæнын номдартæ нымæцонтимæ бæттын.
(Учить детей считать до пяти, упражнять их в согласовании имен сущест-
вительных с числительными).
1. Сюжетон нывтæм гæсгæ аразын беседæ.
— Цал сты æрсытæ? — фæрсы хъомылгæнæг, æмæ сывæллæттæй исчи
цæуы фæйнæгмæ, нымайы сæ æмæ дзуапп дæтты.
— Цал сты уидгуытæ?..
2. Хъомылгæнæг сывæллæттæн хъуамæ байуара карточкæтæ, иуæй
фондзы онг зылдтæ нывгонд кæуыл ис, ахæмтæ. Хуыздæр уаид, сывæл-
лæттæ зылДы бæсты «сом» куы дзуриккой, уæд. Фæстæдæр сæ хъазгæйæ
ацы дзырд бахъæудзæн æмæ йæ ивддзаг нæ кæниккой.
— Мæнæ кружок — зылд. Мах æй хондзыстæм сом!
— Равдисут-ма, кæмæ уæ ис дыууæ сомимæ карточкæ?
— Цал сомы нывгонд ис дæ карточкæйыл, Мæдинæ?
— Дыууæ сомы.
— Равдисут-ма, кæмæ уæ ис карточкæ æртæ сомимæ?
Сывæллæттæ сæ æвдисынц, фæлæ бафæрсын хъæуы иу-дыууæйы.
3. Сывæллæттæм хъомылгæнæг æвдисы хъазæн: куыдз. Фæрсы:
— Цал цæсты ис куыдзæн?
124

— Дыууæ цæсты.
— Цы ма ис куыдзæн дыууæ?
— Дыууæ хъусы.
— Цал къахы ис куыдзæн?
— Цыппар.
— Кæмæн ма ис цыппар къахы?
Сывæллæттæ хъуамæ æнæ цæстуынгæ æрмæгæй дзуапп раттой ацы
фарстæн.
Æрмæг: сюжетон нывтæ серийæ «Наблюдай, сравнивай, считай».
Морро М. И.
1. Сывæллæтты базонгæ кæнын дзырдтимæ: аргъ, цас у йæ аргъ.
(Познакомить детей со словами: цена, сколъко стоипг?)
Хъомылгæнæг рагацау цæттæ кæны хъазæнтæ, дарæс æмæ, хæдзары
дзаумайæ æвзагыл бакусынмæ цы бæззы, уыдон. Æвæры сæ цæстуынгæ
ран æмæ цы дома, уыдон хъуамæ сывæллæттæ хæссой йе стъолмæ.
— Рахæссут стыр сырх порти, — домы хъомылгæнæг.
Сывæллон хъуамæ бахъуыды дара цыппар дзырды дæр æмæ сæххæст
кæна хъомылгæнæджы домæн.
— Рахæссут гыццыл цъæх машинæ.
— Цы рахастай, Петя?
— Машинæ.
— Цыхуызæн машинæ?
— Гыццыл цъæх машинæ...
Хъазæнтæ иууылдæр хаст куы æрцæуой хъомылгæнæджы стъолмæ, уæд
сывæллæттæн æмбарын кæны, кæй гом кæндзысты сæхи дукани. Уымæ
гæсгæ алы хъазæнмæ дæр фидар кæны этикеткæ (нысан). Карточкæтыл
хъуамæ уа иуæй фондзы онг зылдтæ. Хъомылгæнæг сæ ауындзы фæйнæгыл
æмæ кæны сывæллæтты нымайынмæ.
— Цал сомы нывгонд ис ацы карточкæйыл?
— Иу, дыууæ! Дыууæ сомы.
— Цал сомы нывгонд ис ацы карточкæйыл?
— Иу, дыууæ, æртæ. Æртæ сомы...
Афтæ фыццаг бон хъомылгæнæг сывæллæтты цæттæ .кæны хъазынмæ.
2. Дидактикон хъазт «Дукани».
И æ н ы с а н : сывæллæтты ахуыр кæнын номдартæ æмæ нымæцонтæй
раст дзырдбæстытæ аразыныл.
Й æ м и д и с : хъомылгæнæг йæхæдæг хъуамæ уа уæйгæнæг. Хъазты
агъоммæ сывæллæтты дих кæны дыууæ къордыл. Зæгъæм, чызджыты
æмæ лæппуты къордтæ. Хъуамæ ерыс кæной, чи сæ фылдæр предметтæ
балхæндзæн дуканийы, ууыл.
Хъазæнтæ афтæ сæвæрын хъæуы, цæмæй сæ æргьтæ хорз зыной сывæл-
лæттæм æмæ сæ сæ бон уа бынатæй кæсгæйæ банымайын.
Бамбарын кæнын сывæллæттæн, куыд дзуапп дæттын хъæуы, цæмæй
балхæна, цы йæ хъæуы, уый. Куы нæ зæгъа, предмет цас кæны, уый, уæд
^ей кæй нæ райсдзæн (балхæндзæн).
125

— Цы дæ хъæуы, Маринæ? — фæрсы хъомылгæнæг.
— Стыр кукла.
— Цас у йæ аргъ?
— Фондз сомы.
— Гъа, Марина\ айс стыр кукла, — дæтты чызгæн, кæй балхæдта, уыцы
хъазæн, æмæ йæ уый ахæсоы.
— Бузныг.
— Табуафси..
— Дæу та цы хъæуы, Аслан?
— Стыр сырх машинæ.
— Цас у йæ аргъ?
— Дыууæ сомы.
— Гъа, айс стыр сырх машинæ.
— Бузныг.
— Табуафси...
Хъазты кæрон хъомылгæнæг æмæ сывæллæттæ нымайынц, алы къордмæ
дæр цал предметы ис æмæ бæрæг кæнынц, чи рамбылдта, уый.
3. Уыци-уыцитæ.
Йæ хъустæ та!
Йæ хъустæ! —
Сæрæй стырдæр! Т æ р х ъ у с .
Судзинты къуыбылой къудзийы
бын бадтис, стæй хъæдмæ ацыдис. ^ т т 0 т т „
«У Ы о Ы Н .
Æ р м æ г : хъазæнтæ, хæдзары дзаума — стыр баз, гыццыл баз, стыр
хъæццул, стыр тæбæгъ, гыццыл тæбæгъ, стыр уидыг, гыццыл уидыг, кубик-
тæ — стыр, гыццыл, сырх, агуывзæ, чашкæтæ, куклайы дарæс, къахы дарæс...
Т е м æ : «Бæрæгбон».
ФЫЦЦÆГÆМ МАЙ.
Уæ, æгас цæуай! Уæ, æгас цæуай,
Ды, нæ худгæ Май! — Ды, нæ худгæ Май!
Уарзон, хъæлдзæгæй Хурæй адджындæр
Махмæ чи æрцыд. Чи у адæмæн.
Баситпы Мысостп.
ÆРЦЫД, НЫЛЛÆУУЫД УАЛДЗÆГ.
Æрцыд, ныллæууыд уалдзæг, Ныззарыд цъиу йæ зарæг
Æрцыд, ныллæууыд май. Фыр цинæй зары уый.
Æрцыд нæ уарзон уалдзæг, Тæхудиаг, нæ уалдзæг!
Ныллæууыд диссаг май. Дæуæй хуыздæр кæм и?!
Гæдиатпы Цомахъ.
126

1. Бакусинаг. Æмдзæвгæтæй иу, хъомылгæнæджы фæндонмæ гæсгæ,
лæвæрд цæуы дзурын сахуыр кæнынмæ, иннæ та сын бакæсын хъæуы,
бамбарын кæнын æнæзонгæ дзырдтæ: (бæрæгбоны хæд размæ).
Дзырдуат : май, уалдзæг, фыр цинæй зары.
2. Уыци-уыцитæ
— Базон-базон, цы у!
— Уарзы мыд, цæры хъæды, зымæг фынæй кæны. Арс
— Хæры тæрхъусты, родты, фысты! Ниуы! Бирæгъ.
— Давы кæрчытæ, афтæмæй та хъæды цæры. Рувас.
— Мыстытæ ахсы, нанайы фарсмæ хуыссы. Гæды.
— Дыргътæ хæры, судзинтæй кæрц дары. Уызын.
— Хонынц æй хъилхъус! Тæрхъус.
3. Диалог. Иæ темæ: «Дарæс».
— Цы ис де уæлæ? Цыхуызæн у? Чи дын æй балхæдта?
— Мæныл ис хæдон. Балхæдта йæ папæ.
— Мæныл ис къаба. Мæ къаба у сырх. Балхæдта мын æй мамæ.
4. Хъазт сывæллæтты фæндонæй.
Æ р м æ г : æмдзæвгæ ахуыргæнгæйæ беседæйæн сюжетон ныв «Празд-
ник 1 Мая в детском саду». Радина Е. И., Езикеева В. А.
Т е м æ : «Æрдз».
Сывæллæтты базонгæ кæнын дзырдтимæ: арв, спгъалытпæ, кæрдæг, хур,
мигътпæ, мæй.
(Познакомить детей со словами: небо, звезды, тправа, солнце, облака,
луна).
1. Раттын сын хъæуы сауахуырст æмæ æрвхуыз гæххæттытæ. Бабар
кæнын иу гæххæттыл стъалытæ æмæ мæй сныв кæнын, иннæуыл та — хур,
урс мигътæ æмæ кæрдæг.
Сывæллæтты нывтæм гæсгæ дыккаг бон саразын беседæ:
— Æхсæв арв цыхуызæн вæййы?
— Сау.
— Цы сныв кодтат æхсæвы арвыл?
— Стъалытæ æмæ мæй.
— Бон та цавæр вæййы арв?
— Бонæй та арв вæййы цъæх.
— Цы йыл вæййы?
— Бон кæсы хур. У рухс. Арвыл вæййы мигътæ.
— Радзур-ма, цы ис дæ нывы, — дзуры хъомылгæнæг сывæллонмæ æмæ
цалдæрæй дзурынц, цы сныв кодтой, ууыл.
2. Хъомылгæнæг ацы темæйыл беседæ аразы кæрты дæр. Уым зонгæ
кæны сывæллæтты хур, кæрдæг, мигътæ æмæ дымгæимæ иронау, дзурынц
сын сæ архайдыл.
127

128

— Хур кæд скæсы?
— Кæд вæййы арвыл хур? Кæд мæй?
— Зæххыл цы зайы? (дидинджытæ, кæрдæг, бæлæстæ...)
3. Хъазт «Ссар хъазæн!»
Й æ н ы с а н : фæсдзырдтæ фарсмæ, фæстæ, бын зæрдыл бадарыныл
бацархайын.
И æ м и д и с : хъомылгæнæг бадын кæны зылды астæу бандоныл
сывæллоны, домы дзы, цæмæй сæхгæна йæ цæстытæ, æмæ уый фæстæ æвæры
хъазæн. Кæм æй ссара, уымæ гæсгæ сывæллæттимæ иумæ дзуры:
— Аслан, маднинæ ис дæ быны!
Сывæллон хъуамæ ацагура хъазæн йæ быны æмæ йæ ссара...
— Мæдинæ, хъазæн ис дæ фарсмæ!..
— Оля, хъазæн ис дæ фæстæ!..
Æ р м æ г : гæххæтт, ахорæнтæ, хъазæн.
1. Сывæллæтты базонгæ кæнын дзырдтимæ: хæфс, кæсаг, калм, гæлæбу.
(Познакомить детей со словами: лягушка, рыба, змея, бабочка).
2. Цæстуынгæ æрмæджы фæрцы сæ базонгæ кæнын ног дзырдтимæ.
3. Сюжетон нывы руаджы сывæллæттæ сæхи ахуыр кæнынц иронау
дзурын, аразынц 2-3 цыбыр хъуыдыйадæй чысыл радзырдтæ. Кæд æмæ
сæхæдæг нæ арæхсой, уæд сын хъомылгæнæг æххуыс кæны фæрстытæй.
Райсæм ныв «Наш уголок природы».
— Цы кусы?..
— Цы кусынц?
— Чызг дидинæгыл дон кæны...
4. Сывæллæттæ ног номдартæ æмæ мивдисджытимæ куы базонгæ сты,
уæд сын хъомылгæнæг бар кæны сæхи аквариум, цъиутæ æмæ дидинджытимæ
архайын.
— Чи ратдзæн цъиутæн хор?
— Цы радтай цъиутæн?
— Чи ныккæндзæн дон дидинджытыл?
— Сывæллæттæ, чи кæны дон дидинджытыл?
— Маринæ æмæ Сашæ.
— Дидинджытыл дон кæнынц Маринæ æмæ Сашæ.
— Цы ис нæ аквариумы?
— Нæ аквариумы ис кæсæгтæ...
5. Текст: «Уалдзæг».
Даргъ зымæг ивгæйæ,
Хъазгæ, æрттивгæйæ,
Ралæууыд бон.
Хур нæм йæ рухс тынтæ
Царды рæсугъд уындмæ
Калы бæстон.
Тулуты Андрей.
Бакусинаг. Æмдзæвгæйы дыууæ куплеты лæвæрд цæуынц бакæсын-
мæ.
130

Æрмæг: сюжетон ныв «Наш уголок природы». Маклакова-Семе-
нова Л. Б., калм æмæ хæфсы нывтæ, бацæттæ кæнын æрдзы къуым, иу-дыууæ
дидинæджы æмæ сыл дон ныккæнынæн хъæугæ æрмæг, кæсæгтæн хæринаг.
ГИДА ЙÆХИЦÆН ХУЫМ КУЫД НЫССАГЪТА.
Æрцыдис уалдзæг. Нанайы хуымтæ цъæх адардтой. Иу бон та нана
цæхæрадонмæ ацыд æмæ скъахта ног хуым.
Гида йæм дзуры:
— Мæнæн дæр ма иу хуым ныссадз! Кæннод кæрдæг — фосæн! Халсар-
тæ — дæуæн! Мæнæн та цы?!
— Хъуг кæрдæг бахæрдзæн, æмæ махæн æхсыр уыдзæн, Гида, — бахудт
æм нана æмæ сæ сыхæгтæм булчъы мыггагмæ ацыд.
Гида цыбыр рæстæг абадт хуымы цур, стæй ауад, мыст æрцахста æмæ
йæ хуымы кæрон арф дзыхъхъы аныгæдта.
— Ам фæззæджы скъахдзынæн бирæ мыстытæ! — бацин кодта Гида.
Гæдыйы лæппын та ног ауад, рахаста физонæггонд дзидзайы хай,
акъахта та арф дзыхъхъ хуымы иннæ кæрон æмæ дзы ныссагъта дзидза.
— Ам та дзидза æрзайдзæн! — загъта та йæхицæн Гида.
Ахъуыды кодта гæдыйы лæппын æмæ ма хуымы астæу аныгæдта йæ
дзыхы дзаг æхсырысæртæ дæр.
Цыдис рæстæг, уæдæ цы уыдаид. Гида хуыммæ алы бон дæр цыдис
бæрæггæнæг, стæй ракъахта зæхх. Ницы дзы æрзад.
— Цæмæн,цымæ? — дисы бацыд Гида.
Бакусинаг. Текст лæвæрд цæуы бакæсынмæ.
Фæрстытæ: 1. Цы ныссагъта Гида хуымы?
2. Цы нæ зыдта Гида?
Дзырдуат: булчъы мыггаг, дзыхъхъы аныгæдта, физонæггонд
дзидза, ницы дзы æрзад.
2. Хъазт: «Хуымы, бæласыл» йæ раздæры нысанимæ.
Бакусынæн дзырдтæ: булкъ, бал, къабуска, уырыдзы, чылауи,
"картоф, хъæдындз, фæткъуы, цæхæра, æнгуз, нуры.
Т е м æ : «Цъиутпæ».
Сывæллæтты базонгæ кæнын дзырдтимæ: ахстон, халон, уыг, сырд-
донцъиу, зæрватыкк, бæлон.
(Познакомить детей со словами: гнездо, ворона, сова, воробей, ласточка,
голубъ).
1. Цæстуынгæ æрмæджы фæрцы сывæллæтты базонгæ кæнын ног дзырд-
тимæ. Уыцы иу рæстæг сын бакусын сæ мырон культурæйыл.
2. Текст.
131

Кæуынц зæрватыччытæ. Кæуынц сырддонцъиутæ. Æрцахстой сын ха-
лæттæ сæ ахстæттæ.
— Ма кæут, зæрватыччытæ! Ма кæут, сырддонцъиутæ! Скæнут мæ
хæдзары сæр уæхицæн ахстæттæ, — загъта сын дада.
Скодтой цъиутæ сæхицæн ахстæттæ дадайы хæдзары сæр. Уæдæй нырмæ
нал кæуынц. Цæрынц сæ ахстæтты æмæ зарынц сæхицæн.
Бакусинаг. Текст лæвæрд цæуы бакæсынмæ, беседæ саразынмæ.
1. Куыд загъта дада цъиутæн?
2. Кæм цæрынц зæрватыччытæ æмæ сырддонцъиутæ?
3. Текст.
ЗÆРВАТЫКК.
Зæрватыкк — æнæхъыг,
Æнæмаст цæрæг!
Дæ зарæг — нæ дарæг,
Нæ уалдзæг кæнæг.
Хъæлдзæгæй, æвзыгъдæй
Фæхæтай фæрнæй.
Нæ хæхты, нæ бæсты
Æлдар кæмæн нæй!
Хетæгкаты Къоста.
Бакусинаг. Æмдзæвгæ лæвæрд цæуы бакæсынмæ. Хъомылгæнæг
æмбарын кæны сывæллæттæн поэты хъуыды æмæ цин уалдзæджы æрцыдыл,
цъиутыл.
ГИДА ДЕНДЖЫЗЫ ЦÆРЫНВÆНД КУЫД СКОДТА.
Гæдыйы лæппын доны был бадтис, каст, хæфсытæ донмæ куыд гæп-
пытæ кæнынц, кæса?гтæ дзы куыд цъыллинджытæ кæнынц, уымæ æмæ
загъта нанайæн:
— Æз демæ нал цæрын! Дæлæ дон кæсагæй — йедзаг! Аленк кæндзы-
нæн денджызмæ, уым хæрдзынæн кæсæгтæ, уылæнтыл хуысдзынæн æмæ пад-
дзахы цард кæндзынæн.
Гида доны ныггæпп кодта.
— Ха-ха-ха! — ныххудтысты йыл хæфсытæ.
Гæдыйы лæппын ленк кæнын нæ зыдта, æмæ йæ дон бынмæ аласта.
Кæсæгтæ йæ алыварс цъыллинджытæ кодтой æмæ йыл худæгæй мардысты.
Уасыд Гида, æрдиаг кодта бæргæ, фæлæ йæ чи фехъуыстаид! Уалынмæ
райхъал стыр кæфхъуындар æмæ ныхъхъæр кодта:
— Фу! Фу! Фу! Мæнæ дон хуылыдз гæдыйы тæф скодта!
Гида дзы фæтарст æмæ загъта:
— Ма мæ бахæр! Æз денджызмæ ленк кæнын!
132

— Фу! Фу! Фу! — загъта та кæфхъуындар, рацахста Гидайы йæ къæдзи-
лæй æмæ йæ ныззыввытт кодта.
Гæдыйы лæппын хуылыдзæй сæ кæрты астæу балæууыд.
— Нана, нал мæ фæнды денджызы цæрын, — загъта Гида.
1. Бакусинаг. Аргъау лæвæрд цæуы бакæсынмæ.
Фæрстытæ: 1. Чи цæры доны?
2. Цæуыл фембæлд Гида?
Дзырдуат: доны был, цъыллинджытæ, денджыз, ныззыввытт
кодта, кæрты астæу.
2. Хъазт «Ныййазæлд!»
И æ н ы с а н : ног дзырдтæ сыгъдæг дзурыныл бакусын.
Бакусынæн дзырдтæ: райсомæй, изæрæй, æхсæв, фылдæр,
къаддæр, арв, стъалы, мигътæ, хур, хæфс, кæсаг, кæфхъуындар, гæлæбу.
3. Змæлгæ хъазт «Тæхы, ленк кæны, цæуы, лæууы» йæ раздæры нысани-
мæ.
Бакусынæн дзырдтæ: зæрватыкк, кукла, кæсаг, чызг, сырддон-
цъиу, сынтæг, бæлон, бандон, цæргæс, баз, фысг халон, тæрхъус, порти.
1. Сывæллæтты ахуыр кæнын текст хи ныхæстæй дзурыныл.
(Учить детей пересказывать текст).
Нанайæн уыд чызг. Раздæр чызг уыдис гыццыл æмæ фынæй кодта.
Нана та фыхта дзул, марзта хæдзар, æхсадта, хуыдта, æлвыста æмæ быдта
чызгæн.
Фæстæдæр нана базæронд æмæ пецыл хуысеыд, фынæй кодта. Чызг
та фыхта дзул, марзта, хуыдта, æхсадта, æлвыста æмæ быдта нанайæн.
Бакусинаг. Текст лæвæрд цæуы хи ныхæстæй радзурынмæ. Хъомыл-
гæнæг æй кæсы, æмбарын кæны сывæллæттæн æнæзонгæ дзырдтæ, радзырды
мидис. Ног та йæ иу-дыууæ хатты кæсы, аразы беседæ, æмæ йæ сывæллæттæ
дзурынц.
2. Рафæлхатын сывæллæттимæ рацыд æрмæг. Бакусын сюжетон нывтимæ.
И æ н ы с а н : сывæллæтты ахуыр кæнын хъуыдыйæдтæ аразын
комкоммæ æххæстгæнæнтимæ.
Хъомылгæнæг алы стъолыл дæр æвæры иу сюжетон ныв.
— Цы хæры чызг? — фæрсы сывæллæтты, нывмæ кæсгæйæ.
— Чызг хæры дзул.
— Цы къахы лæппу?
— Лæппу къахы хуым.
— Кæй найы чызг?
— Чызг найы куклайы.
3. Сывæллæттæм равдисын цъиу æмæ къæбылайы нывтæ (кæнæ хъазæн-
тæ). Домын фæрстытæ «Цы ис?» æмæ «Цы нæй?»-æн дзуаппытæ.
— Цы ис цъиуæн?
— Цы ис къæбылайæн?..
— Цы нæй къæбылайæн? (цъиуимæ абаргæйæ)...
— Цы нæй цъиуæн? (къæбылаимæ абаргæйæ...)
Æ р м æ г : гыццыл сюжетон нывтæ æрмæгмæ гæсгæ.
133

Сараз хъуыдыйад!
134

Сараз хъуыдыйад!
135

1. Сывæллæтты фæлтæрынæн фарст: цæмæй?-æп дзуапп дæттыныл,
номдары иртæстон хауæнæй пайда кæнын: æмбарын æмæ йæ аразын.
— Цæмæй хæрæм борщ?
— Уидыгæй.
— Цæмæй хæрæм катлеттæ?
— Вилкæйæ.
— Цæмæй къахæм хуым?
— Белæй.
— Цæмæй лыг кæны нана дзул?
— Кардæй...
— Дæумæ цы ис, Катя?
— Мæнмæ ис мел.
Цæмæй ныв кæныс?
— Æз ныв кæнын мелæй.
— Дæумæ та цы ис, Мирæ?
— Мæнмæ ис кърандас. Æз ныв кæнын кърандасæй.
2. Уыци-уыцитæ.
УЫЦИ-УЫЦИТÆ.
Цæхæры кæфой
Нæ уæлхæдзары
Тæмæнтæ калгæ
Бæрæг фæдары...
Æхсæвы арв: мæй æмæ стъалытæ.
Даргъ лæгæн ис
Цыбыр рон.
Фæуайæм ыл
Æрвылбон.
Доныл хид.
йæ уынд у рæсугъд, —
Бæмбæгау — пух.
Æрмæст дзы уазал
Фæкæны къух.
Мит кæд фесты иууыл дон.
Мит.
Æрдз кæд ыскæны хæдон
Ног цъæх дарийæ? Уалдзæг.
Баситы Мысост.
3. Сюжетон гыццыл нывтимæ куыст.
Й æ н ы с а н : сывæллæтты ахуыр кæнын нымайын.
Й æ м и д и с : хъомылгæнæг ауындзы фæйнæгыл сюжетон нывтæ
серийæ «Наблюдай, сравнивай, считай» æмæ фæрсы:
— Банымайут, цал сты?... (æрсытæ, тæрхъустæ...)
4. Хъазт сывæллæтты фæндонмæ гæсгæ.
136

Æрмæг: сюжетон нывтæ: «Наблюдай, сравнивай, считай». М. И.
Морро.
Д и а л о г .
— Кæмæ ис сæхимæ кæсæгтæ. Бирæ? Кæм цæрынц?
— Кæмæ ис цъиу? Цы хуыйны? Кæм цæры?
— Кæмæ ис цæхæрадон? Цы сагъд дзы ис?
1. Тæлмац уырыссаг æвзагæй иронмæ.
«Нана, ухожу к Тамику. Он меня любит. Мы с ним играем, бегаем.
Ты не бегаешь. Не плаваешь в реке. Тамик плавает в реке. А я сижу
на травке. Тамик сказал мне:
— Я поймаю рыбку. Дам ее тебе.
Я люблю Тамика. Буду жить с ним.
Гида».
Кæд æмæ ма сывæллæтты бафæнда, уæд ис бакæсæн дыккаг цыбыр
текст дæр.
«Нана, я разбил чашку. Разлил молоко. Взобрался на дерево. Хотел
поймать воробья. Воробей улетел. Я упал с дерева. Упал и ударил ногу.
Теперь сижу под диваном.
Гида».
2. Хъомылгæнæг цæстуынгæ рæтты æвæры цыппар-фондз хъазæны.
Домы сывæллæттæй, цæмæй ссарой, кæй кой ракæна, уыцы хъазæн, предмет.
— Ссарут предмет! Æвæрæм ыл гобан, хъæццул, баз!
— Сынтæг!
— Ссарут предмет! Кæнæм дзы цай, æхсыр, дон! — дзуры хъомылгæ-
нæг.
— Чашкæ.
— Цæуы уынгты. Ис ын цæлхытæ. Ис ын кабинæ (æнæ цæстуынгæ
æрмæгæй.)
— Машинæ.
— Фынæй куы кæнæм, уæд ыл æвæрæм нæ сæр. У фæлмæн (æнæ
æрмæгæй.)
— Баз.
— Сисæм æй нæ къухмæ. Хæрæм дзы кас. Хæрæм дзы борщ (æнæ
æрмæгæй).
— Уидыг...
Сывæллæтты фæндонмæ гæсгæ хъæзтытæ.
1. Сывæллæтты фæлтæрын предметон нывты руаджы дзырдты рæхыстæ
аразыныл. Ацы куыст сын зындгонд у, фæлæ ма йæ хъомылгæнæг уæддæр
амоны, æмбарын кæны йæ мидис. Раздæр уал фæйнæгыл æвæрынц 2—3 нывы—
фыццаг номдар цы мырæй фæуа, дыккаг хъуамæ уымæй райдайа æмæ
афтæ дарддæр.
Уый фæстæ сывæллæттæ кусынц стъолы уæлхъус. Кæд æмæ фаг нывтæ
137

нæ разына хъомылгæнæгмæ, уæд ис гæнæн æмæ, иу стъолы уæлхъус чи
бады, уыдон иумæ аразынц рæхыс.
— Арс — скъапп — порти — юбкæ — æгънæг — гогыз — заз,
— Бæх — хæдтæхæг — гобан — нау — уызын — нас — стъол — лæппу-
уыг,
— Калм — машинæ — æнгуз — заз — зæрватыкк — куыдз — дзæбидыр
рудзынг...
2. Тæлмац ирон æвзагæй уырыссагмæ.
Чызг хъазы куклайæ. Лæппу хъазы машинæйæ. Мамæ хæринаг фыцы.
Папæ диваныл хуыссы. Папæ телевизормæ кæсы. Гæды пъолыл^ бады. Уый
йæхи æхсы.
3. Байхъусынмæ æмæ бамбарынмæ лæвæрд цæуы Баситы Мысосты
æмдзæвгæ.
ЧИ ДÆ.
— Ыгъгъи, ыгъгъи!..
Ды чи дæ?
— Æз мæхæдæг
Зæронд лæг.
— Æмæ балцы
Кæм уыдтæ?
— Æлдараты
Гæгуытмæ.
— Цæмæн æмæ
Цæй тыххæй?
— Уæлибæхтæ
Хæрынмæ.
— Уæ уæлдæйттæ
Цы фесты?
— Нæ уæлтæрхæг —
Нæ къусчы.
— Æмæ къуск та
Цы ран ис?
— Нæ бæласыл
Æрзæбул.
— Æмæ бæлас
Цы ’рбацис?
— Нæ фырт æй
Æркъуырдта.
Æркъуырдта.
— Æмæ фырт цы
Фæцис?
— Фырт? Доны
Ныххауди.
— Æмæ дон та
Цы фæци?
— Нæ къæбыс æй
Асдæрдта.
Дзырдуат: уæлибæхтæ, æрзæбул, фæрæт, къæбыс.
Бакусинаг. Æмдзæвгæ лæвæрд цæуы бакæсынмæ.
138

1. Текст хи ныхæстæй радзурынмæ.
«Нана, куыдз байгом кодта дуар. Алыгъд уынгмæ. Хъазтæ ацыдысты
доны былмæ. Хъуг нæ бахордта йæ кæрдæг. Нæ банызта дон. Афтæмæй
ацыд быдырмæ. Карк æмæ уасæг цæхæрадонмæ атахтысты. Зæрватыкк
атахт арвмæ. Æз та цæуын уæрммæ. Уым мыстытимæ хъаздзынæн.
Гида».
Бакусинаг. Бакæсын текст иууылдæр. Хъуыдыйадгай йæ сывæл-
лæттæ фæлхатынц. Хъомылгæнæг та йæ кæсы æмæ фæрстытæ дæтты.
Уый фæстæ фæлварынц хайгай дзурыныл.
Фæрстытæ: 1. Кæдæм алыгъд куыдз?
2. Кæдæм ацыдысты хъазтæ?
3. Хъуг цы нæ бахордта?
4. Кæдæм атахтысты карк æмæ уасæг?
5. Кæдæм ацыд Гида?
2. Хъомылгæнæг дæтты сывæллæттæм дыууæ фарсты, хъусы сæм
æмæ, кæд рæдийой, уæд сæ раст кæны.
— Ды цы уарзыс?
— Ды кæй уарзыс?
— Цы дын балхæдта мамæ?
Хъомылгæнæг домы, цæмæй сæ дзуапп райдайой ныхæстæй:
— Æз уарзын...
— Мамæ мын балхæдта...
3. Хъазт сывæллæтты фæндонæй.
1. Сывæллæттимæ фæлхатын дæттынон хауæн, фарст кæмæн?-æй æм-
барын æмæ йын раст дзуапп дæттын.
Хъомылгæнæг цалдæр сывæллоны кæны размæ, дæтты сын хъазæнтæ
æмæ фæрсы иннæ сывæллæтты:
— Кæмæн радтон кукла?
— Дианæйæн.
— Кæмæн радтон тырыса?
— Фатимæйæн.
— Кæмæн радтон фæндыр?
— Зауырæн.
Уый фæстæ ацы сывæллæттæ сæ хъазæнтæ дæттынц æндæртæн æмæ
хъомылгæнæг ног ныхас кæны:
— Кæмæн радта Дианæ йæ кукла?
— Дианæ йæ кукла радта Ритæйæн.
— Кæмæн радта Фатимæ йæ тырыса?..
2. Гыццыл сюжетон нывтимæ бакуыст.
Й æ н ы с а н : сывæллæтты нывтæм гæсгæ ахуыр кæнын цыбыр
радзырдтæ аразын, 2—3 хъуыдыйадæй чи уа, ахæм хуымæтæджы дзырдтæй.
Хъомылгæнæг сын æххуыс кæны дзырдтæ кæрæдзиуыл раст бæттын æмæ
мыртæ сыгъдæг дзурынæн. Гыццыл сюжетон нывтæ хъуамæ байуара, кæд
139

Кæмæн?.. Цæмæн?..
140

Кæмæн?..
Цæмæн?..
141

алы сывæллоны фаг нæ уой, уæд та стъолыл иу хъуамæ уа, цæмæй йæ
сывæллон кæса æмæ рагацау йæ радзырдыл ахъуыды кæна.
Зын дзурæн кæмæн уа, уыдонæн хъомылгæнæг йæхæдæг æххуыс
кæны.
3. Змæлгæ хъазт сывæллæтты фæндонæй.
4. Уыци-уыцитæ ирон адæмон сфæлдыстадæй:
Талынджы уыны, рухсмæ нæ. У ы г .
Æнæ фæрæт^æнæ дзæбугæй
хæдзар скæны. Ц ъ иу .
Æрмæг: сюжетон нывтæ.
1. Тæлмац уырыссаг æвзагæй иронмæ.
— Гида куда-то ушел и оставил записку старой нана. Нана же не
понимает по-русски. Переведем ей записку? А то она будет переживать.
Котенок ушел куда-то.
Хъомылгæнæг исы йæ къухмæ гæххæтт æмæ ручкæ. Фыссы.
— Байхъусут-ма, Гида цы фыссы:
«Нана, я съел две котлеты. Съел одну грушу. Выпил стакан молока.
Одел ботинки и пошел в лес. Поиграю с мышами. Вечером приду домой.
Ты мне свари кашу.
Гида».
Сывæллæттæ хъуыдыйадгай тæлмац кæнынц текст, хъомылгæнæг сын
æххуыс кæны, афтæмæй.
2. Сывæллæтты фæлтæрын фарст кæимæ?-йæн дзуапп дæттыныл.
— Кæимæ цард Гида?
— Нанаимæ.
— Кæимæ цæрыс ды та?
Ацы фарстæн хъуамæ раттой дзуапп дæс сывæллоны онг. Уый фæстæ
та дзурой, кæимæ бадынц.
3. Рафæлхатын зонгæ нымайæнтæ иронау.
1. Змæлгæ хъазт «Рахæсс голлаг».
И æ н ы с а н : сывæллæтты ахуыр кæнын ныхæстæ-дзырдтæ хъусгæйæ
бынат арыныл.
Й æ м и д и с : хъомылгæнæг æвæры гимнастикон æртæ даргъ бан-
доны, сæ бæрзæнд —40 см. кæмæн у, ахæмтæ. Сæ иу фарс сывæллæттæ,
иннæ фарс гыццыл голджытæ змисимæ (200—500 гр.). Сывæллæттæ ерыс
кæнынц дыууæ къордæй. Раздæр иууылдæр иумæ дзурынц:
— Хиды бынты, хохы сæрты, хиды бынты у дæ фæндаг!
Хиды бынты, хохы сæрты, хиды бынты ’рбахæсс голлаг!
Дзырдты фæстæ къордты фыццаг чи лæууы, уыцы сывæллæттæ бырынц
фыццаг даргъ бандоны бынты, гæпп кæнынц дыккаг бандоны сæрты, ног
142

та бырынц æртыккаг бандоны бынты, исынц голлаг æмæ згъорынц сæ
бынатмæ. Фыццаг куы æрбаздæха, уæд цæуы иннæ... Фыццаг чи æрбахæсса
голджытæ, уыцы къорд æмбулы.
Подвижная игра «Принеси мешочек».
Ц е л ь : учить детей ориентироваться в пространстве.
Описание игры: воспитательница ставит три гимнастические ска-
мейки высотой не менее 40 см. (первая и третья, вторая может быть ниже).
С одной стороны стоят дети, за скамейками — мешочки с песком (200—500 гр.).
Дети делятся на две группы и соревнуются между собой. В самом начале
говорят все вместе:
— Под мосточек, через гору, под мосточек — путь твой!
После слов первые дети бегут, подползают через скамейку, перепрыги-
вают через вторую, снова подползают, берут мешок и бегут на место.
ГИДА АРВМÆ КУЫД АТАХТ.
Иу бон та гæдыйы лæппын кæрты астæу хуыссыд, дидинæгæй хъазыд
æмæ арвмæ каст.
— Гида, мыстытæ нын нæ хор бахордтой! Тæрсын сæ уæддæр фæкæнын
кæн! — дзуры йæм нана.
— Нана, мыстытæ мæ лидзгæ кæнынц! Ныр уыдоны фæстæ дугъ кæнон? —
æрбамæсты йæм Гида æмæ загъта: — Æз фæлтау уæлæ арвмæ атæхдзынæн,
æхсырысæртæ конд мигътыл хуысдзынæн. Бон мæхи хурмæ тавдзынæн,
æхсæв стъалытæй хъаздзынæн æмæ паддзахы цард кæндзынæн!
— Мигътæ æхсырысæртæй конд не сты, Гида!
— Сты, нана! Мæ цæстытæй сæ уынын! — загъта Гида, ацыд æмæ хъазмæ
дзуры: — Хъаз, уæ хъаз! Ахæсс мæ арвмæ!
— Ратт мын хор æмæ дон. Бахæрдзынæн æмæ уæд атæхдзыстæм арвмæ,—
загъта йын хъаз.
Гида радта хъазæн хор æмæ дон. Хъаз хорз бахордта, банызта дон
æмæ атахтысты гæдыйы лæппынимæ мигътæм.
Фæкуыси сты фыццаг мигъты, уæдæ цы уыдаид! Асдæрдта Гида мигъ
æмæ, донæй куы разынд, уæд загъта хъазæн:
— Цом æндæр мигъмæ! Ам æхсырысæртæ нæй!
Атахтис хъаз иннæ мигъмæ. Уым та ихы лыстæг дуртæ зилдухтæ
кодтой æмæ Гидайы сæр хойын байдыдтой.
— Æллæх\ Марынц нæ ихтæ! Тагъд иннæ мигъмæ тæхгæ! — ныхъхъæр
кодта Гида.
Иннæ мигъы дæр æхсырысæртæ нæ разынд. Миты гæлæбутæ уайтагъд
аныхæстысты Гидайыл, æмæ дзы урс-урсид къуыбылой рауад. Нал дзуры-
нæн уыдис, нал йæ цæстытæ байгом кæнынæн.
Хъаз æй фæстæмæ сæ кæртмæ æрхаста. Атылд цъæх кæрдæгыл миты
къуыбылой, тайын байдыдта æмæ дзы ракаст Гида.
— Нана, басыдтæн! Тагъд, фервæзын мæ кæн! Мяу! — лыстæг хъæлæ-
сæй уасыд Гида.
143

Бакусинаг. Аргъау лæвæрд цæуы бакæсынмæ, беседæ саразынмæ.
Дзырдуат : дугъ кæнон, зилдухтæ, къуыбылой, апгылд, басыдтæн.
Æ Р М Æ Г НЫХАСЫ РÆЗТЫЛ КУСЫНÆН.
МÆ НАНА.
Нæу мæнæн мæ бон зæгъын, Зымæгмæ мын бавæры
Цас уарзын нанайы, Чырыны фæткъуытæ,
Фыны дæр йæ фæлмæн худт Хъулон хъæдуртæй мæнæн
Цæстытыл фæуайы. Саразы фæрдгуытæ
Цæгæраты Гиго.
Бакусинаг. Æмдзæвгæ лæвæрд цæуы дзурын сахуыр кæнынмæ.
Цалдæр хатты йæ аив бакæсын, ратæлмац кæнын, сывæллæттæн зонгæ цы
дзырдтæ не сты, уыдон, бамбарын æмдзæвгæйы мидис æмæ йæ ахуыр
кæнын дзурын.
РАЗДЗÆУÆГÆН.
Ленин, Ленин, ихæс нин æй Ахур кæнун, размæ цæун, —
æгъдау дæттун дæ мардæн. над нин Дæ фæрци иссæй!
Ду нин дæ реубæл ниввæргæй Махæн не знаг исæргом æй,
Федар бундор нæ цардæн. Ма ду нæ дæ æнæ ’мбал.
Махæн нæ куст ахур кæнун, — Соми кæнæ Дæхе номæй,
йе нин Дæуæй фæдзæхст æй. ке цæудзинæн дæ надбæл.
Багъæрати Созур.
Бакусинаг. Æмдзæвгæ лæвæрд цæуы аив кæсынмæ. Зынæмбарæн
дзырдтæ бамбарын кæнын.
МÆСКУЫ.
0 Мæскуы, сырх Мæскуы,
Ды куы дæ нæ ныфс.
'Хсæв уæд бонæй дардмæ
Хурау рухс кæныс.
Нæ дзыллæты цардыл
Ды фæлгæсыс дард,
Махæн размæ, рухсмæ
Амоныс фæндаг.
Плиты Хадо.
Бакусинаг. Æмдзæвгæ лæвæрд цæуы бакæсынмæ.
144

РУВАС ÆМÆ ИÆ ЛÆППЫН.
Хосхæрæн рагъыл иу рувас хъазыд йæ лæппынимæ. Æвиппайды рувас
йæ фæстæгтыл абадт æмæ йæ раззаг къæхтæ хæрдмæ ивазы.
— Уый куыд бадыс, уый? — дзуры йæм йæ лæппын.
— Куыд бадын, цы хоныс? Дæлæ Арыхъхъы рагъыл арт судзы, æмæ йæм
мæхи тавын.
Лæппынæн æваст йæ хъыллист фæцыд, æмæ йæ къухтæ мæлæгау атил-
атил кæны.
— Цы кæныс, мæ хъæбул? Цæмæн тилыс дæ къухтæ?
— Куыннæ тилон мæ къухтæ — уыцы артæй мæм стъæлфæн æрбахауд
æмæ мын басыгъта мæ къухтæ.
— Ды та мæнæй гæдыдæр — быдырæй хохмæ зынджы стъæлфæн кæй
судзы.
Мæнг нæ зæгъынц: «Сæгъ цы уа, сæныкк дæр уый».
Барахъты Гино.
Бакусинаг. Æмбисонд лæвæрд цæуы бакæсынмæ. Сывæллæттæн
йæ мидис бамбарын кæнын. Зынæмбарæн дзырдтимæ бакусын.
СИДЗÆР.
Сæныккæн хизæнæй Уалынмæ базыдта
Фесæфт йæ мад. Хизын, кæрдæг, —
Баззади сидзæрæй, Цъæх фæзмæ райдыдта
Алы бон тад. Уайын цæрдæг.
Урс æхсыр мондагæй Бафсæды кæрдæгæй,
Уасыд, куыдта. Баназы дон,
Марди æххормагæй, Афтæмæй хъæлдзæгæй
Дзидзи куырдта. Арвиты бон.
Хъайтмазты Аслæмырзæ.
Бакусинаг. Æмдзæвгæ лæвæрд цæуы бакæсынмæ. Сывæллæттæн
æмбарын кæнын поэтикон уацмысты æвзаджы рæсугъддзинад, уацмысы
зæрдæрухс хъуыды.
ХÆФС ÆМÆ ДОМБАИ.
Домбай хъуыста хæфсы хъæр —
Стыр сырд æй фæхуыдта,
Уалынмæ дын йæ рæзты
Рацæйуади уыцы ’взæр.
Гæдиаты Секъа.
Бакусинаг. Текст лæвæрд цæуы бакæсынæн. Сывæллæттæн афæзмы-
нын, куыд хъæр кæны хæфс.
Дзырдуат: домбай.
10 Джимиты Кларæ
145

КАРК ÆМÆ БАБЫЗЫ ЦЪИУТÆ.
Карк бабызы цъиутæ рауагъта,
Фыр цинæй сыл мард.
Цъиутæ доны ленчытæ кодтой,
Карк сæ фæстæ тахт.
Куы иуæрдæм — гæпп, куы иннæрдæм — гæпп
Доны сæрты;
Карк сфæлмæцыд, нал уыд йæ сæрæн,
Ахаудта кæрты:
«Офф-офф, — загъта карк, — мæнæй æнамонддæр
Æвдиутæм дæр нæй,
Боныцъæхæй изæрмæ мæ уд нал у
Цъиутæ ахуыр кæнынæй.
Фæлæ уæддæр цы ’мбарынц? Ницы!
Доны афардæг вæййынц дзæгъæл,
Мæнæн та уыдоны мæстæй мæ зæрдæ
Судзы цæхæр».
Бакусинаг. Æмдзæвгæ лæвæрд цæуы бакæсынмæ. Саразын сывæл-
лæттимæ беседæ, æмдзæвгæйы мидис сын бамбарын кæнын.
Дзырдуат : цъиутæ рауагъта, доны сæрты, боныцъæх.
РАГУАЛДЗÆГ.
Атадысты миттæ,
Бахъæлдзæг и бон.
Ихæй арæзт хидтæ
Фестадысты дон.
Хуссæртты фæзынди
Цъæх-цъæхид кæрдæг.
М ’алыварс æрзылди
Гæлæбу цæрдæг.
Цæрукъаты Валодя.
МА КÆНУТ.
Уæ мыстытæ,
ма кæнут
Скъаппы бын
Хыртт-хыртт.
Цъысцъысджытæ,
Ма кæнут
Пецы бын
Цъые-цъыс.
Сырддонцъиутæ,
Ма кæнут
Рудзынгыл
Чъыртт-чъыртт.
Гагийы фын
Хъахъхъæнут...
Сабыр, сабыр...
Ысс-с...
Бакусинаг. Æмдзæвгæтæ лæвæрд цæуынц сывæллæттæн бакæ-
сынæн, фыссæджы хъуыды бамбарын кæнынæн.
146

ЦÆФ ДЗЫВЫЛДАРЫ ЗАРÆГ.
Дзывыл-дзьгоыл
Дзывылдар.
Уалдзæггæнæг —
Хуымы ’лдар.
Бады ’нкъардæй
Мæ базыл.
Цæф у, мæгуыр,
Иæ базыр.
Бады,
Бады,
Нæ хъазы.
Уасы,
Уасы,
Куыд уасы:
— Цъыбыртт-цъыбыртт,
Цъыбырттала,
Дзывыл-дзывыл
Кæй хъыгдардта?
Цæмæн бадын
Кæйдæр базыл?
Цæмæн у цæф
Мæ цъæх базыр?
Кæйдæр аххос,
Кæйдæр фыдæй
Цæмæн дæн цух
Мæ лæппынтæй?
Зæрин хуры
Зæрин тынтæй?
Дзывыл-дзывыл,
Кæй хъыг дардта?
Цъыбыртт-цъыбыртт,
Цъыбырттала.
Чеджемты Георщ
Бакусинаг. Æмдзæвгæ лæвæрд цæуы бакæсынæн. Ратæлмац кæнын
æнæзонгæ дзырдтæ æмæ саразын беседæ, цæмæй сывæллæттæ бамбарой
йæ хъомыладон тых, цæмæй хъахъхъæной цъиуты.
Дзырдуат : кæй хъыгдардта? Цæмæн дæн цух мæ лæппынтæй?
ФЫДЫБÆСТÆ.
Лæгæн зынаргъ куыннæ вæййынц
Иæ бинонтæ, йæ мад!
Лæгæн зынаргъ куыннæ вæййы
Иæ рæзгæ бонты цард.
Фæлæ уæддæр, ныййарæг зæхх,
Дæуæн æмбал кæм и!
Дæуæй зынаргъдæр, адджындæр,
Зæгъ-ма мын, чи у, чи?
Нæ урс хæхтæ, нæ тар хъæдтæ,
Нæ хъал дæтты хъæлæс,
Нæ зад хуымтæ, цъæх быдыртæ,
Нæ’ дидинджыты фæз.
Ды дæ мæ цин, мæ цардамонд,
Фыдыбæстæ, дæуæй
Мæнæн зынаргъдæр, адджындæр
Нæ уыдис æмæ нæй.
Кочысаты Мухарбег.
147

Бакусинаг. Хъомылгæнæг сывæллæтты бæрæгбонтæм цæттæ гæн-
гæйæ бабар кæнæд цыппар сывæллонæн æмæ фæйнæ куплеты радзурдзысты.
Дзырдуат: зынаргъ, ныййарæг зæхх, фыдыбæстæ.
ТÆРГАИГОПП.
Бадтæ, Бадтæ, Кæдæм фехстай
Кæм бадтæ? Дæ хæйттæ?
Дæу агуры Дæ мад дæр дæ
Дæ мад та. Нæу райгонд.
Цæмæн кæныс Æвзæр лæппу —
Тæргæйттæ? Тæргайгопп.
Чеджемты Геор.
Бакусинаг. Æмдзæвгæ хъомылгæнæг дзуры сывæллæттæн, æнæ-
зонгæ дзырдтæ сын æмбарын кæны æмæ ма сын æй дыккаг хатт кæсы.
Д з ы р д у а т : бадтæ, агуры, хай, тæргайгопп.
ЦЪИУ-ЦЪИУ-ЦЪИУ.
Цъиу, мæ гыццыл цъиу, мæ хæлар,
Барæвдз дын кодтон дæ хæдзар.
Ног нæ дыргъ бæлæстæй ракæс,
Демæ зарджытæ æрбахæсс.
Цъиу, мæ гыццыл цъиу, мæ хæлар,
Барæвдз дын кодтон дæ хæдзар.
Не стыхсдзынæ уым æппындæр,
Рауадздзынæ дзы лæппынтæ.
Цæгæраты Гиго.
Бакусинаг. -Хъомылгæнæг кæсы ацы æмдзæвгæ сывæллæттæн
кæрты, хиконд ахстон бæласыл сауындзы, афтæмæй. Сывæллæттæ хъуамæ
арæх хъусой æмдзæвгæтæ, цæмæй бамбарой йæ рæсугъддзинад, хъусой
дзырдтæ.
УАЛДЗÆГ.
Даргъ зымæг ивгæйæ,
Хъазгæ, æрттивгæйæ,
Ралæууыд бон.
Хур нæм йæ рухс тынтæ
Царды рæсугъд уындмæ
Калы бæстон.
148

Цъиутæ æртахтысты,
Донбыл æрбадтысты,
Хъусы сæм дон,
Зарынц сæ зарджытæ,
Уалдзæджы кадджытæ —
Царды фæндон.
Зарынц бæрзонд хæхтæ,
Хъусынц æнцад фæзтæ, —
Зонынц сæ ран.
Теркæн йæ хъæзтытæ,
Уадындзы уастытæ —
Цины нысан!
Гулуты Андрей.
Бакусинаг. Сæрды-уалдзæджы бонтæй иуы сывæллæттæ фæцæ-
уынц Терчы былмæ, цы ивддзинæдтæ æрцыд зымæджы фæстæ, уыдон
раиртасынмæ. Уыцы экскурсийы хъомылгæнæг кæсы ацы æмдзæвгæ сывæл-
лæттæн.
ДЗЕДЗ ÆМÆ ДЗЕДЗ.
— Уæлæ халон фæтæхы.
Дзедз æмæ дзедз!
— Иæ дзыхы та цы хæссы?
Дзедз æмæ дзедз!
— Йæ дзыхы та — хъæмпыхал.
Дзедз æмæ дзедз!
— Хъæмпыхалæй цы кæны?
Дзедз æмæ дзедз!
— Ахстон дзы ыскæна.
Дзедз æмæ дзедз!
— Ахстонæй та цы кæны?
Дзедз æмæ дзедз!
— Æйчытæ дзы æфтауа.
Дзедз æмæ дзедз!
— Æйчытæй та цы кæны?
Дзедз æмæ дзедз!
— Лæппынтæ дзы фæуадза.
Дзедз æмæ дзедз!
— Лæппынтæй та цы кæны?
Дзедз æмæ дзедз!
— Хуымæллæгмæ сæ арвита.
Дзедз æмæ дзедз!
— Хуымæллæгæй цы кæны?
Дзедз æмæ дзедз!
— Бæгæны дзы фæкæна.
Дзедз æмæ дзедз!
— Бæгæныйæ та цы кæны?
149

Дзедз æмæ дзедз!
— Йæ лымæнты дзы фæхынца.
Дзедз æмæ дзедз!
— Лымæнтæй та цы кæны?
Дзедз æмæ дзедз!
— Йе знæгты мын фæцæгъда.
Дзедз æмæ дзедз!
Бакусинаг. Текст лæвæрд цæуы аив бакæсынæн æмæ йыл беседæ
саразынæн. Хъомылгæнæг æй дыккаг хатт куы кæса, уæд сывæллæттæм текс-
ты фæрстытæ дæтты æмæ сын иумæ дзуаппытæ дæттынц. Æртыккаг хатт
бафæлварын хъæуы, цæмæй йæ иууылдæр иумæ радзурой.
ГÆДЫ ÆМÆ ИÆ ЛÆППЫНТÆ.
Нæ сау гæдыйæн —
дыууæ лæппыны,
дыууæ хъазæгой
гыццыл лæппыны.
Сæ мад сæ дары
йæ хъарм хъæбысы.
хъырнгæйæ семæ
æнцад фæхуыссы.
Куы райхъал вæййынц, —
кæнынц хъылдымтæ,
сæ мады сæрты
кæнынц гæппытæ.
Хæдзары къуымты
кæрæдзи сурынц,
тæбын къуыбылой
сæ разæй тулынц.
Йæ фæстаг къæхтыл
сæ иу фæлæууы, —
уæлгоммæ зæххыл
йæ тъæпп фæцæуы.
Уæд аннæ лæппын
рауайы дугъы
æмæ йæ мадыл
у ’ Плиты Харитон.
Бакусинаг. Æмдзæвгæ лæвæрд цæуы бакæсынмæ. Хъомылгæнæг
хъуамæ æрныхас кæна, сывæллæттимæ цы кусынц лæппынтæ, куыд хъазынц,
бамбарын сын кæна æнæзонгæ дзырдтæ.
150

УЫЗЫН БИРÆГЪЫЛ КУЫД ФÆТЫХ.
Раджыма-раджыма тар хъæды астæу цардысты саг æмæ тæрхъус.
Уыдис сæм дукани. Саг уæй кодта сыкъатæ, тæрхъус та — даргъ хъустæ.
Иу бон сын уызын сæ дуар бахоста æмæ дзуры:
— Бауадзут мæ мидæмæ. Æз уын уæ дукани хъахъхъæндзынæн æхсæв.
— Мах, бирæгъыл чи фæтых уа, ахæм хъахъхъæнæг хъæуы. Ды та
дæлæ дуары цур бахсæвиуат кæн æмæ райсом ардыгæй ацу, — загъта йын
саг.
Уызын бацыд дуканимæ æмæ дуары цур схуыссыд.
Уыцы æхсæв сæм бирæгъ куы багæпп кæнид!
— Хæргæ уæ кæнын! — ныхъхъæр кодта æмæ дуары цур алæууыд.
Саг фæтарст æмæ къуыммæ алыгъд. Тæрхъус дæр тæссæй уæлгоммæ
ахауд.
Уызын йæхиуыл хус сыфтæ æрсагъта æмæ дзуры бирæгъмæ:
— Уазæг! Æрбад, ничи хæры æхсæвæр лæугæйæ!
— Раст зæгъыс, лæугæйæ хæрд фарсыл нæ хæцы, — загъта бирæгъ
æмæ сыфтæртæй конд бандоныл æрбадт. Æрбадт, уызыны судзинтæ дзы
суадысты æмæ нынниудта:
— Ууу-УУУ-УУУ’ — стæй лидзæг фæцис.
Афтæ уызын фервæзын кодта саг æмæ тæрхъусы. Уæдæй нырмæ
уызын бон судзинтæ уæй кæны, æхсæв та дукани хъахъхъæны.
Бакусинаг. Аргъау лæвæрд цæуы бакæсынмæ.
Фæрстытæ: 1. Цы уæй кодта саг?
2. Цы уæй кодта тæрхъус?
3. Чи сæм бацыдис?
4. Куыд загъта бирæгъ?
5. Чи сæ фервæзын кодта?
ЗÆРБАТГУТÆ.
Æртахтæнцæ зæрбатгутæ зæрдæрохсæй
нæ бæстæмæ,
Фæззардтонцæ борæмæлгъæй рæсугъддæр.
Игъустон они зарунмæ — фæмæстгун дæн
мæ гъостæмæ —
Сæ дзурдтæ син нæ ниййахста мæ сæр.
Нæ уалдзæгæн йе ’рхæсгуытæн ке бастæнцæ
сæ фæндитæ,
Нæ зонгæй дæр, бæрæг адтæй мæ зæрдæн.
Ку зудтайнæ се ’рдигонау, ку лæдæрдтайнæ
сæ дзурдтæ —
Мæ рæстæмбес æрхастайнæ нивондæн.
Багъæрати Созур.
Бакусинаг. Æмдзæвгæ лæвæрд цæуы бакæсынмæ, дыгуронау цы
сывæллæттæ зоны, уыдонæн.
151

ЦЫБЫР ТЕКСТТÆ ХИ НЫХÆСТÆИ ДЗУРЫНÆН.
НАНАИЫ ЦЪИУТÆ.
Зæронд нанамæ уыд уасæг, карк æмæ гыццыл цъиутæ. Уасæг райсомæй
раджы ныхъхъæр кодта:
— Хъу-хъри-хъу! Нана, райхъал у?
Рахæсс нын дон! Рахæсс нын хор! — хъæр кодта карк.
Гыццыл цъиутæ ракастысты сæ мады базыры бынæй æмæ загътой:
— Пи-пи-пи! Хор кæм и? Дон кæм и?
Нана рацыд кæртмæ æмæ сæм дзуры:
— Мæнæ уын хор. Мæнæ уын дон. Ахæрут æмæ айрæзут.
Цъиутæ бацин кодтой.
Бакусинаг. Текст лæвæрд цæуы бакæсынмæ, беседæ саразынмæ.
Ног та йæ иу-дыууæ хатты бакæсын æмæ сывæллæттæн сæхи йæ радзурыныл
бафтауын кæнæ иууылдæр, кæнæ та хæйттæй.
ЗАУЫР ÆМÆ ИÆ КЪÆБЫЛА.
Зауыр ссардта гыццыл къæбыла. Сæвæрдта йыл ном Мила. Къæбыла
уыд сатæгсау. Лæппу къæбылайæн хæринаг лæвæрдта, цынадта-иу æй.
Мила уайтагъд сдынджыр.
Уый фæстæ Зауыр цыд скъоламæ. Мила згъордта йæ фарсмæ. Куыдз
лæппумæ хæстæг нæ уагъта хæцаг хъазты, хъæуы куыйты æмæ сыкъаджын
фырты.
Зауыр къласы бадтис. Мила та рудзынджы бын хуыссыд. Урокты фæстæ
Мила æмæ Зауыр здæхтысты сæхимæ.
Бакусинаг. Текст лæвæрд цæуы хи ныхæстæй радзурынмæ. Хъо-
мылгæнæг æй кæсы, сывæллæттæ цы дзырдтæ нæ зонынц, уыдон сын
æмбарын кæны. Фæрстытæн дзуапп дæттынц. Ногæй та йæ кæсы иу-дыууæ
хатты æмæ сывæллæттæ дзурынц текст.
ÆРДÆГФЫСТ ПИСМО.
Гыццимæ цы хорз гæды уыди! Иæхи ас уырытыл л;гр-иу фæуæлахиз.
Дардмæ-иу мыст куы ауыдта, уæд — гæпп-гæпп-гæпп! Æмæ-иу мысты
сæрæн дзæмбыйæ тъæпп-тъæпп-тъæпп! Мыстытæ-иу сæ лæппынтæн афтæ
дзырдтой:
— Мæ гыц-ц-ци мыс-с-стытæ! Мæ сусæ-гæй макæдæм ц-ц-цæут. Ки-
с-сæ уæ ахæрдзæн.
Фæлæ сæ уæддæр Кисæ ахста æмæ ахста. Пъолы хуынкъæй хæрдмæ
скæсын нал уæндыдысты. Гыцци дæр хуымæтæджы хъал уыд йæ гæдыйæ!
Фæлæ йын Кисæ иу ахæмы куы фесæфид. Цы фæци, уый абон дæр
нæма зоны Гыцци. Ныр дæр Гыцци æнкъардæй бады. Мæстæй мæлгæ
кæсы, мыстытæ хæдзары къуымты куыд ратæх-батæх кæнынц, уымæ.
Мыстытæ ныр сæ лæппынтæн афтæ дзырдтой:
— Мæ гыц-ц-ци мыс-с-стытæ! Гыц-ц-цийæ ма тæрсут. Къутумæ, къæ-
биц-ц-цмæ уайут æнæзивæг. Кис-с-сæ нал ис-с-с. Ц-ц-цæхæрадоны рувасимæ
фæхыл æмæ фæмарди-и-и...
154

Гыцци арф ныуулæфыд. Къамоды сæрæй райста гæххæтт, кърандас
æмæ фыссын райдыдта:
— Дæ бонтæ хорз, мæ уарзон хо Маса. Мæ Кисæ фесæфт. Уырытæ æмæ
мын мыстытæ мæ хор байсæфтой. Цыхт мын нал уадзынц къæбицы, кæрдзын
скъаппы, нартхор къутуйы. Кæм ссарон иу гæды.
Уæд дын диссаг. Кърандас йæ фыссынæй фæлæууыд æмæ зæронд усмæ
афтæ дзуры:
— Гыцци, мæ сæр дæ нывонд фæуа! Æмæ мæнæн куыд ницы загътай?
Тагъд мын гæххæтты сыфтæ авæр.
Гыцци аджих, фæлæ йын уæддæр гæххæтт радта. Кърандас цæстыфæны-
къуылдмæ æртæ гæххæттыл æртæ гæдыйы сæры аныв кодта, стæй Гыццимæ
афтæ дзуры:
— Ацы гæххæттæй иу къутуйы бафидар къæн, иннæ къæбицы, аннæ та
скъаппы дуарыл.
Гыцци æцæгæй дæр афтæ бакодта. Æмæ уæ нæ бауырндзæн: мыстытæ
æввахс дæр нал цыдысты къутумæ, къæбицмæ, скъапмæ. Æрмæст ма-иу
мадæл мыстытæ дзырдтой пъолы бын:
— Мæ гыц-ц-ци мыс-стытæ! Ардыгæй алидзæм! Кис-с-сæ дыууæ ’мба-
лимæ æрцыди.
Æмæ мыстытæ æцæг цыдæр фесты. Æвæццæгæн, æндæр ранмæ алыгъдыс-
ты. Ахæм ми сын бакодта уыцы диссаджы кърандас. Уый ныв кæнынмæ
тынг дæсны у. Кæд дæ нæ уырны, уæд æй бафæлвар.
Бакусинаг. Аргъау лæвæрд цæуы бакæсынмæ.
НОГДЗАУТЫ ЗАРÆГ.
Ногдзаутæ, азарæм иумæ нæ зарæг,
Махæн у райгуырæн бæстæ нæ дарæг,
Арвæй рæсугъддæр,
Хурæй тыхджындæр —
Советон бæстæ, гъей!
Зарæм нæ зарджытæ барджын, уæндонæй
Иумæ фæллойгæнæг сабиты номæй.
Арвæй рæсугъддæр,
Хурæй тыхджындæр —
Советон бæстæ, гъей!
Ленин — нæ уарзон фыд, махæн нæ фæтæг,
Хурзæрин — дзыллæтæн амонд æрхæссæг.
Арвæй рæсугъддæр,
Хурæй тыхджындæр —
Советон бæстæ, гъей!
Баситы Мысост.
Бакусинаг. Зарæг лæвæрд цæуы азарынмæ. Майы бæрæгбонмæ
йæ сахуыр кæнын, бамбарын кæнын ног дзырдтæ.
155

Дзырдуат : фæллойгæнæг, хурзæрин-дзыллæтæн амонд æрхæссæг.
ЦИНЫ ÆФСАД.
Дзыллæты амондæн .....
Карз тохы чи райгуырд, Саби йæ ныййарæг
Чи хæссы адæмтæн Буц мады хъæбысы
Цин æмæ фарн, Абон кæй ныфсæй у
Уый У Хъæлдзæг, æдас, —
Нæ уарзон уый у
Сæетон Нæ уарзон
Æфсад! Советон
Айнæг бæрзонд хохау Æфсад!
Карз тохы чи бахсыст,
Кад æмæ радимæ
Чи рæзы, чи —
Уый у
Нæ уарзон
Советон
Æфсад!
Баситы Мысост.
Бакусинаг. Æмдзæвгæ лæвæрд цæуы Сырх Æфсады бонмæ бакæ-
сынмæ, æрдзурынмæ йæ мидисыл, куыд буц ныхæстæй дзуры нæ Советон
Æфсадыл фыссæг, уый сывæллæттæн бамбарын кæнын.
ТÆРХЪУС ИÆХИЦÆН КÆНГÆ ФЫРТ КУЫД АГУЫРДТА.
(Аргъау).
Нæ хъæды раджы заман цардис иу магуса тæрхъус. Иу лæппын не
схаста, афтæмæй базæронд. Базæронд тæрхъус, йæ бон цуаны цæуын нал
уыдис æмæ йæхицæн лæппу курæг ацыдис.
Тæрхъус бахоста бирæгъмæ:
— Бирæгъ! Уæ бирæгъ! Ратт-ма дæ лæппутæй иу! Уадз æмæ цуан
кæна мæ бæсты, мæхæдæг базæронд дæн!
— Нæй мæм лæппу уæлдай! Гъа, мæнæ дын дыууæ зæронд къахы
æмæ айс дæхи! — дзуапп ын радта бирæгъ æмæ расхуыста къæхтæ.
Тæрхъус сæвæрдта дыууæ къахы йæ хызыны æмæ дарддæр ацыд. Чи
зоны, цас рæстæг фæцыд, фæлæ иу афон бахæццæ рувасы хæдзармæ æмæ
йæм дзуры:
— Рувас! Уæ рувас! Ратт мын дæ лæппутæй иу! Уадз цуан кæнæ æмæ
мын хæринаг хæсса! Мæхæдæг базæронд дæн.
— Нæй мæм лæппу уæлдай. Гъа, мæнæ дын мæ зæронд къæдзил æмæ айс
дæхи! — дзуапп ын радта рувас æмæ расхуыста зæронд къæдзил.
Тæрхъус та къæдзил дæр сæвæрдта йæ хызыны æмæ дарддæр ацыд.
Чи зоны, цас рæстæг та фæцыд, фæлæ бахæццæ цъымарамæ æмæ
дзуры:
156

— Кæфхъуындар! Ратт-ма мын дæ лæппуйы! Уадз, ахса мын кæсæгтæ
æмæ мæ хæсса! Мæхæдæг базæронд дæн.
— Ай хæфсыты цъымара у, тæрхъус! Æз дын раттин мæ лæппуйы,
фæлæ йын чидæр уалдзæджы йæ къæхтæ атыдта æмæ йæхæдæг хæссинаг
фæцис, — радзырдта йæм хæфс.
— Ратт мын æй! — бацин кодта тæрхъус. — Мæхимæ ис къæдзил æмæ
къæхтæ!
Тагъд рæстæг хæфсы лæппыныл аныхæстой бирæгъы къæхтæ æмæ
рувасы къæдзил.
— Дæ ном амæй фæстæмæ уыдзæн Хæка! Зæронд тæрхъусы фырт
Хæка! — дзырдта йын тæрхъус. — Цом ныр мемæ! Цуан кæндзынæ æмæ мæ
хæсдзынæ!
— Цу, æз дæ феййафын, — загъта Хæка æмæ азгъордта бирæгъты хæ-
дзармæ, уырдыгæй, къæдзилæй йæ фæд мæрзгæ, бафардæг рувасмæ. Рувасæй
та фæцагайдта цъымарамæ.
Иу ахæмы йыл фæхæст зæронд тæрхъус æмæ загъта:
— Æз дæумæ æнхъæлмæ кæсын!
— Мæ къæхтæ мæ ахæссынц бирæгъмæ, уымæн фæлæггад кæнын, уырды-
гæй мæ фæндаг ракæнын зæронд рувасыл æмæ йæм хæдзары куыстытæм
фæкæсын. Уæдæ æхсæв та нæ цъымарайы мæнæй хуыздæр хъæлæс никæмæн
ис æмæ хæфсытæн сæ зарæг бадзæбæх кæнын! Дæумæ мæ не ’вдæлы,
тæрхъус! — загъта Хæка æмæ йæ фæд мæрзгæ афардæг.
Зæронд тæрхъус æнкъардæй йæ хæдзармæ ацыд.
Бакусинаг. Аргъау лæвæрд цæуы бакæсынмæ.
Фæрстытæ: 1. Кæм цардис зæронд тæрхъус?
2. Цы курæг ацыд сырдтæм?
3. Чи йын дзы цы радта?
4. Цы дзуапп радта Хæка тæрхъусæн?
Дзырдуат: раджы заман, иу лæппын не схаста, афтæмæй базæ-
ронд, цуан кæна мæ бæсты, айс дæхи, цъымара атыдта, хæссинаг.
ХИВÆНД ХЪАЗИ.
Раджыма-раджыма айкæй зæхмæ æргæпп кодта хъазы гыццыл цъиу,
ауыдта йæхи къусы доны, айдæнмæ кæсæгау æм бирæ фæкаст, стæй бафарста
йæ мады:
— Мамæ, æз нæ дæн а зæххыл æппæтæй рæсугъддæр æмæ зондджындæр?
— Мæ гыццыл Хъази! Нæй дæуæй рæсугъддæр! Нæй дæуæй зондджын-
дæр а зæххыл цъиуты ’хсæн! — загъта йын йæ мад.
— Цом доны былмæ! Мæн фæнды фенын цæугæ дон! — бадомдта Хъази.
— Нæй уый гæнæн, мæ чысыл хур! Нæма рацыдысты æйчытæй иннæ
цъиутæ! — дзуры йæм мадæл хъаз.
— Уыдон мæн ницæмæн хъæуынц! Цом зæгъын! — хъæр кодта Хъази.
— Байрæз уал, мæ хъæбул. Нана нæ тагъд нæма ауадздзæн доны был-
мæ.
— Нана мæнæй зондджындæр у, мыййаг?
— Адæймаг æппæтæй зондджындæр у.
Гыццыл Хъази бирæ фæкаст нанамæ æмæ загъта:
157

— Нанайыл ис сæр! Мæныл дæр ис сæр! Ис æви нæй? — бафарста йæ
мады.
— Ис, мæ хъæбул.
— Нанайы сæрыл ис дыууæ цæсты æмæ дыууæ хъусы!
— Уый афтæ у, Хъази, — сразы та йемæ мад.
— Уæдæ цæмæй бæрæг у, нана мæнæй зондджындæр у, уый?!
— Раст дæ, Хъази! — æрдзырдта йæм сисы сæрæй нæл гæды, асдæрдта
йæ былтæ æмæ æппæлын байдыдта цъиуæй. — Нанайыл хуымæтæджы къух-
тæ, дæуыл та базыртæ! Иу бон дæ дæ базыртæ уæларвмæ сисдзысты! Уæдæ дæ
къæхтæ та! Зæххыл дæр сæ цæуыс, денджызы дæр сæ ленк кæныс!
— Бæгуыдæр! Абарста мæ æнæбар усимæ! — бакаст ма Хъази йæ
мадмæ æмæ дуары бынты уынгмæ абырыд.
— Хъази! Раздæх! Бахæрдзæн дæ гæды! — хъæр кодта хъаз, фæлæ
хивæнд цъиу йæ мады коммæ нæ бакаст.
Уый раджы уыд, фæлæ уæдæй нырмæ мадæл хъаз алы райсом агуры
йæ гыццыл цъиуы æмæ хъæр кæны:
— Хъа-хъа-хъа! Хъа-зи!
Бакусинаг. Аргъау лæвæрд цæуы бакæсынмæ. Йæ бакасты фæстæ
саразын беседæ:
1. Кæдæм хуыдта Хъази йæ мады?
2. Чи у æппæтæй зондджындæр?
3. Цы ис нана æмæ цъиуæн æмхуызон? Цы нæй нанайæн?
Куыд загъта гæды Хъазийæн?
4. Цæмæй фæрæдыд Хъази?
дзыгы.
Уырдæм,
Таджы кæрон Ма бацу, мæ къона».
Дзыгы хизы. Æмæ Дзыгы
Доны фалемæ Нæууыл хизы,
Нæ хизы. Доны фалемæ
Бирæгъæй Нæ хизы.
Тæссаг у хъæды, Иу сæумæрайсом
Æмæ дард цæуын Иæ уæлхъус
Нæ уæнды, Алæууыд сæ куыдз
Мад ын Гæлæмхъус.
Алкæддæр фæзæгъы: Дзыгыйыл
«Махæй бабын Рæйы фыр цинæй:
Уым дæс сæгъы... — Цъæх бирæгъыл
Боныгон дæр Абон хинæй
Уартæ пыхсы Цуанон рацыд,
Бирæгъ Ныр хылкъахæн
Хæмпæлы нымбæхсы. Нал кæндзæни
Чидæриддæр дæ Уый сымахæй.
Куы хона Туг ныууарыди
158

Иæхиуыл: Цалдæр фесты,
Топпы нæмыг Баззад ын
Суад йæ риуыл». Лæппынтæ бирæ
Бахъæлдзæг и Алчидæр дзы у
Дзыгы уайтагъд. Цъæх бирæгъ...»
Доны былты Дзыгы раздæхти
Кафгæ атахт, Фæстæмæ,
Дзуры йæм: Бацыди дзы тас фæстæмæ,
— Фæлæуу-ма, сабыр, Нæууыл та
Ды дзæбæх Фыццагау хизы,
Нæ зоныс хабар. Доны фалемæ
Бирæгътæ
Нæ хизы.
Бындзагъд нæ фесты, Бирæгътæ
Иуы цур дзы Цæры уым хъæды,
Æмæ сæм
Хæстæг нæ уæнды.
Дзасохты Музафер.
Бакусинаг. Сывæллæттæн æй бакæсын, саразын беседæ:
1. Кæм хизы Дзыгы?
2. Цæуылнæ цæуы хъæдмæ? Чи цæры хъæды?
Дзырдуат : нæууыл хизы, цуанон, бындзагъд нæ фесты, баззад
ын лæппынтæ, раздæхти фæстæмæ.
УÆЗДАН ЦЪИУ.
(Аргъау).
Иу изæр хъаз йæ дыууæ цъиуимæ доны былæй æрбацæйцыд. Уалынмæ
дын æрлæууыд, систа зæххæй мæнæуы гага æмæ фæрсы йæ цъиуты:
— Уæ кæцыйæн æй раттон? Сымах дыууæ стут, гага та иу?
— Мæнæн æй ратт! Æз тыхджындæр цъиу дæн æмæ дын тагъддæр
айрæздзынæн! — загъта нард цъиу.
— Ды та цы зæгъыс? — бафарста мад йæ мæллæг цъиуы.
— Ахæр æй дæхæдæг æмæ нын фылдæр фæцæрай, — загъта къаддæр
цъиу.
— Хæлар дын уæд, мæ уæздан хъæбул, — сдзырдта ма мад æмæ хоры
гага мæллæг цъиуы дзыхы атъыста.
Бакусинаг. Аргъау лæвæрд цæуы бакæсынмæ. Иæ хъомыладон
тых сывæллæттæн бамбарын кæньгамæ.
ÆЛДАР ÆМÆ МÆГУЫР ЛÆДЖЫ ХÆРÆГ.
(Аргъау).
Раджыма-раджыма нæ хæхбæсты цардысты хъæздыг лæг æмæ йæ кусæг.
Мæгуыр лæг-иу райсомæй йæ хæрæгыл сбадт, бон-изæрмæ хызта æлдары
фос æмæ хъæлдзæг зарджытæ кодта.
159

Иу бон æлдар бадзырдта йæ кусæгмæ æмæ йæ фæрсы:
— Æз хъæздыг дæн, фæлæ æнкъард æрвылбон. Дæумæ та хæрæг
йеддæмæ ницы ис, уæддæр амондджын лæгау зарыс! Зæгъ, цы хиндзинад
зоныс, кæннæуæд дæ марын!
— Æмбисонды хæрæгыл куыддæр сбадын, афтæ мæ зæрдæ ныррухс
вæййы æмæ зарын, æндæр мæн хуызæн мæгуыр хъуамæ цæуыл цин кæна! —
дзуапп ын радта мæгуыр лæг.
— Хъæздыгдзинад кæмæ ис, амондджын зарджытæ дæр хъуамæ уый
кæна! —загъта æлдар æмæ байста йæ кусæджы хæрæг.
Æлдар хæрæгыл абадт æмæ адугъ кодта уазæгмæ. Бафæллад хæрæг
згъорынæй, фæлæ æлдармæ зарын нæ цыд.
— Аргæвддзынæн дæ! Ныртæккæ мæ бахъæлдзæг кæн! — схъæр кодта
æлдар хæрæгыл æмæ хъама фелвæста.
— Куыд бахъæлдзæг уай, ахæм сау низ кæмæ ис! — дзуры йæм хæрæг%
— Цавæр низ? — фæтарст йæхицæн æлдар.
— Дæ хъусы сау дур ис æмæ дæ уый нæ уадзы худын дæр æмæ
цардыл цин кæнын дæр. Схуысс дæлæ зæххыл æмæ дын æй æз раппарон! —
дзуапп ын радта хæрæг.
Æлдар зæххыл схуыссыд, уæдæ цы уыдаид. Хæрæг къах дард фæхаста
æмæ дзы æлдары сæрæн иу хафт авæрдта. Ууыл æлдар амард.
Кусæг æлдары фос мæгуыр адæмæн байуæрста æмæ ноджы хъæлдзæг-
дæрæй ныззарыдис.
Бакусинаг. Аргъау лæвæрд цæуы бакæсынмæ, йæ хъомыладон
тыхыл æрныхас кæнынмæ фæрстыты фæрцы.
Дзырдуат: кусæг, хызта, хъæздыг, адугъ, дур, байуæрста.
АСЛÆНБЕГ.
Хæрз гыццыл ма уыд Аслæнбег.
Иу бон ын йæ мад кæрдотæ балхæдта.
— Адон иууылдæр мæн сты? — афарста лæппу.
— Нæ, Аслæнбег, бирæ кæй уарзыс, уымæн дзы авæр, — бахудт æм мад.
Лæппу æркаст кæрдотæм: иууыл æртæ уыдысты! Нæ йæ дзы фæндыд
дæттын. Уый ахъуыды кодта, ацыд æмæ йæ хъазæн куыдзы фарсмæ сбадт.
— Æз мæ куыдзы тынг бирæ уарзын, — загъта лæппу æмæ хæрын
райдыдта.
— 0, фæлæ хъазæн хæргæ нæ кæны! — бауайдзæф ын кодта мад.
— Æз дæр æй уымæн бауарзтон! — ныххудт лæппу.
Бакусинаг. Радзырд лæвæрд цæуы бакæсынмæ. Сывæллоны хинæй-
дзаг ми бамбарын кæнын.
АСЛÆНБЕГ БАУЫНАФФÆ КОДТА.
Иу изæрдалынг Аслæнбеджы фыд фых дуртæ æрбаласта, æркалдта Ьæ
кæрты дуармæ æмæ загъта:
— Бирæ не ’сты. Уæхæдæг сæ бахæссут сарамæ, — æмæ ацыд. Уæд
мад дзуры Аслæнбегмæ:
160

— Лæппу, дæхæдæг сæ сарамæ куы ’рбахæссис, уæд æз та æхсæвæр
акæнин.
— Нæ, уый раст уынаффæ нæу! — загъта лæппу. — Алчидæр нæ хъуамæ
йæхи хай бахæсса. Афтæ растдæр уыдзæн.
Мад ницыуал сдзырдта. Бахастой дуртæ иумæ. Стæй бацыдысты хæ-
дзармæ.
— Тынг сæххормаг дæн, мамæ! Исты хæринаг мын акæн, — загъта
Аслæнбег æмæ стъолы фарсмæ æрбадт.
— Лæппу, скæн дæхицæн хæринаг, — дзуры йæм мад.
— Æз хæринаг кæнын нæ зонын.
— Алчидæр хъуамæ йæхицæн кæна хæринаг.
Бамбæрста йæ лæппу æмæ æрæнкъард:
— Æз хæринаг кæнын нæ зонын, — загъта та ног тынг сабыр хъæлæсæй.
— Схуысс æххормагæй.
— Нæ бафынæй уыдзынæн.
— Уæртæ дзул бахæр æмæ схуысс. Куы нæ бафынæй уай, уæд хуыздæр.
Ахъуыды кæн дæ абоны уынаффæйыл. Уадз æмæ дæу аххосæй æнæхуыссæг
æхсæв макæуыл скæна сомбон, — дзуапп ын радта мад.
Лæппу бахордта афтид дзул æмæ æнкъардæй бахуыссыд.
Бакусинаг. Радзырд лæвæрд цæуы бакæсынмæ. Иæ хъомыладон
тых ын æмбарын кæны сывæллæттæн хъомылгæнæг.
Ф а р с т: 1. Раст уынаффæ бакодта Аслæнбег?
Дзырдуат : æхсæвæр, уынаффæ, йæхи хай, сæххормаг.
РАСТ НÆ КÆНЫС, НАНА!
Иу изæр Аслæнбег кæрты фæцæйцыд, æмæ йыл сæ сырх уасæг йæхи
ныццавта. Иæ къах ын цыргъ бырынкъæй ацъæх кодта, уæдæ дзы тæрсгæ
дæр куыннæ фæкодта лæппу.
Кæугæ дын базгъордта хæдзармæ:
— Нана! Цу фæнæм уасæджы! Æз æй ницы хъыгдардтон! Ныццæфтæ
мæ кодта! Цу, æмæ йæ фæнæм! Райс дзы мæ маст!
— Уасæг нæмынæй нæ бамбардзæн, мæ хъæбул! Мæнæ дæ фыд куы
æрбацæуа, уæд æз аргæвдын кæндзынæн уыцы къулбадæджы! — дзуапп ын
радта нана.
Аслæнбег фенцад йæ кæуынæй.
— Раст нæ кæныс, нана! — загъта уый æмæ ма бафтыдта йæ ныхæс-
тæм:
— Уасæг мæнæн мæ туг нæ ракалдта, мыййаг! Уый мæн куы аргæвстаид,
аджы мæ куы сфыхтаид, куы мæ бахордтаид, уæд æй ды дæр аргæвдын
кæн...
Бакусинаг. Радзырд лæвæрд цæуы бакæсынмæ.
Дзырдуат: райс дзы мæ маст, аргæвдын, къулбадæг, фенцад,
мæ тцг нæ ракалдта.
1 1 Джимиты Кларæ
161

ÆЗ ДÆ БÆСТЫ САИДЗЫНÆН, ДЫ ТА — МÆ БÆСТЬИ’
Фыд цалдæр хатты бабар кодта гыццыл Аслæнбегæн, телефонæй мæм
исчи куы дзура, уæд ын, ам нæ дæн, зæгъгæ, дзуапп раттын. Лæппу
æххæст кодта фыды курдиат.
Фæлæ дын иу бон Аслæнбег фесæфта йæ зынаргъ хъазæн. Сæхимæ
базгъордта æмæ дзуры фыдмæ:
— Папæ! Мыййаг дæ нана куы фæрса, йæ хъазæн та цы фæцис, зæгъгæ,
уæд ма схъæр кæ, уынджы йæ фесæфтон, уый! Чидæр ын æй, зæгъ,
нæ кæртæй адавта! Зæгъдзынæ?
Фыд æм æрбамæсты:
— Дæхæдæг сайыс, уый дæм худинаг нæ кæсы, фæлæ ма æз дæр
дæ бæсты куы саин, уый дæ бафæндыд?!
— Папæ, — бахудт æм Аслæнбег, — ды дæр, мыййаг, дæх^вдæг куы нæ
фæсайыс телефонæй дзурджыты! Æз дæ бæсты сайдзынæн, ды та — мæ бæсты!
Хорз?
ИРОН ÆМБИСÆНДТÆ.
КАЛМЫ СÆР ÆМÆ ИÆ КЪÆДЗИЛ.
Калмы сæр æмæ йæ къæдзил быцæу кодтой, разæй сæ кæмæн æмбæлы
цæуын, зæгъгæ.
Сæр загъта къæдзилæн:
«Ды разæй цæуынæн ницы бакæндзынæ, уымæн æмæ дыл нæ цæст ис,
нæ хъус».
Къæдзил загъта:
«Кæд мыл цæстытæ æмæ хъустæ нæй, уæддæр мæм ис тых æмæ цæу-
дзынæн. Фæлæ ды та æнæ мæн иунæг къахдзæф дæр нæ бафæраздзынæ».
Сæ ныхас кæрæдзиуыл нал бадт æмæ ахицæн сты. Къæдзил сæрæй
куы фæхицæн, уæд ма иу дзæвгар ауад, стæй зæххы скъуыдмæ бафтыд
æмæ уым ныххауд.
Бакусинаг. Иæ хъомыладон ахадындзинад ын сывæллæттæн бам-
барын кæнын.
ДОМБАИ ÆМÆ МЫСТ.
Мыст домбайы хъæбысы бахауд. Домбай йæ рацахста ’мæ йæ хæрынмæ
куыд хъавыд, афтæйæм мыст дзуры:
«Домбай, ма мæ бахæр, æмæ дын æз дæр дæ дзæбæх нæ ферох
кæндзынæн».
Домбаймæ дис фæкаст мысты ныхас æмæ йæм дзуры:
«Куыд дæм кæсын, афтæмæй худæджы мыст цыдæр дæ, уыййеддæмæ
ды та мæнæн цæмæй баххуыс уыдзынæ?» — æмæ йæ ауагъта.
Уый фæстæ цуанон домбайæн ахсæнхыз сæвæрдта. Домбай хызы мидæг
ыстыхсти ’мæ ныббогътæ кодта. Мыст уый куы фехъуыста, уæд æм æр-
базгъордта. Бахсыдта хызæн йæ синæгтæ ’мæ фервæзын кодта домбайы
мæлæтæй. Хорздзинад нæ рох кæны.
Бакусинаг. Йæ хъомыладон ахадындзинад ын сывæллæттæн бам-
барын кæнын.
162

ХÆФС ÆМÆ МЫСТ.
Хæфс æмæ мыст фæхыл сты. Кæрæдзийы ратон-батон кодтой. Уари
сæм касти уæлейæ æмæ загъта: «Уыдон мæн ницæмæ дарынц æмæ мæ
ферох кодтой, фæлæ сæм куы фæзынин!»
Афтæмæй сыл йæхи рауагъта æмæ сæ ахаста.
Бакусинаг. Сывæллæттæн ацы æмбисонды хъуыды бамбарын кæ-
нын.
КАЛМ ÆМÆ УАЛЛОН.
Калм хурмæ хъазыд. Уаллон æй ауыдта æмæ йын йæ дæргъмæ бабæл-
лыд. Иæхи ивазын байдыта æмæ иннæ уаллоны фæрсы:
«Æрбакæс-ма мæм, мæ хур, калмы дæргъæн нæма дæн?»
Уый фæхудт æмæ афтæ загъы:
«Нæ, мæ хур, калмы дæргъмæ ма дæ бирæ хъæуы».
Уаллонмæ хардзау фæкаст уыцы ныхас æмæ загъта: уæдæ-ма фæкæс
ныртæккæ, зæгъгæ. Æмæ йæхи тынгдæр аивæзта æмæ дыууæ дихы фæхаудта.
Уый тыххæй æмбисондæн баззад: уаллон, дам, калмыл йæхи барста
æмæ йæ тъанг аскъуыд.
Бакусинаг. Сывæллæттæн ацы æмбисонды хъуыды бамбарын
кæнын.
АРС, БИРÆГЪ ÆМÆ РУВАС.
Арс, бирæгъ æмæ рувас лымæнтæ скодтой æмæ бадзырдтой: ардыгæй
фæстæмæ цыдæриддæр ссарæм, уый иумæ куыд хæрæм, афтæ. Иу бон
хъазы мард ссардтой æмæ загътой:
— Цæй, не ’ртæйы фаг нæу æмæ йæ нæ иу бахæрæд.
— Хорз, — сразы сты се ’ппæт дæр, — æмæ йæ чи хъуамæ бахæра?
— Гуырдæй хистæр чи уа, уый йæ бахæрæд.
— Æмæ нæ хистæр чи у?
Уæд бирæгъ загъта:
— Хуыцау сырдты фæлвæрайы æвджид куы бакодта, æз уæд райгуырд-
тæн.
Уыцы ныхасмæ рувас кæуын байдыдта:
— Цы кодтай, цы дыл æрбамбæлд? — фæрсынц æй йе ’мбæлттæ.
— Раст уыцы рæстæг мæ хистæр зæрдиаг æрбамарди, æмæ мæ зæрдæ
суынгæг.
— Уæдæ кæд знон райгуырдтщн. — загъта арс, — уæддæр æй хæрын,
æмæ лæг чи у, уый æрбацæуæд, — æмæ хъазы мард смарзта.
163

МЫСТЫТÆ ÆМÆ ГÆДЫ.
Мыстытæ æрæмбырд сты æмæ загътой:
— Гæды нын нæ мыггаг скуынæг кодта, исты хос ын куы нæ бакæнæм,
уæд нæ иу дæр нал баззайдзæн.
— Цæй æмæ йын йæ хъуырыл мырмыраг бафтауæм! — загъта мыстытæй
иу, — цæмæй йын йе ’рбацыд рагацау зонæм.
— Хорз уынаффæ у, — загътой иннæтæ æмæ се ’ппæт дæр сразы сты.
Уæд иу зæронд мыст рацыди се ’хсæнмæ æмæ сæ бафарста:
— Æфтаугæ та йыл æй чи бакæндзæн?
Мыстытæ фæджих сты, стæй гæдыйы уаст айхъуыстой æмæ лидзынмæ
фесты.
* *
Бирæдзурæджы кад нæй.
Бирæ дзурынæй бирæ кусын — хуыздæр.
Сабыр ныхасмæ калм дæр хъусы.
Мады рæвдыдæй адджындæр ницы ис.
Сындзы бынæй сындз цæуы.
Сау хохæй урс дур нæ хауы.
Бæхы къах тагъд у.
Æвзæр æфсымæрæй хорз сыхаг хуыздæр у.
Иунæгæй хъæды маргъ дæр нæ цæры.
Æнæ адæм цæрæн нæй.
Адæмы куыд уарзай, афтæ дæ уарздзысты.
Адæмимæ цæрын хъæуы.
Райгуырæн бæстæ ныййарæг мадау адджын у.
Чи нæ кусы, уый нæ цæры.
Æгуыст лæг — аслам, кусæг лæг — зынаргъ.
Кусын худинаг нæу, курын худинаг у.
Куыст зæрдæрухс у.
Мæгуыры зæрдæ — фынтæй хъал.
Мæгуырæн мæйрухс — йæ цырагъ.
Халонæн йæ лæппын амард, цæргæсы та йыл кæуын кодта.
Кæстæрæн хистæры разæй дзурыны бар нæй.
Сыгъзæринæй бирæ нæй.
Лымæны æууæнк макуы фесаф.
Хорзы алчидæр уарзы.
Хицæй æппæлын Ирмæ худинаг уыд.
164

УЫЦИ-УЫЦИТÆ.
Æфсæн галæн — бæмбæг къæдзил.
Цыппар æфсымæрыл иу нымæтхуд.
Æнæ дуар, рудзынг, афтæмæй йе дзаг.
Æнæ къах, æнæ къух, афтæмæй дуар бакæны.
Æнæ фæрæт>æнæ дзæбугæй скæны хæдзар.
Æнæ къахæй цæуы, йæ къухæй рæстæг амоны.
Бон дæр цæуы æмæ æхсæв дæр.
Сæрдæй, зымæгæй нæ бæлас иу дарæсы.
Уырызмæгыл фондзыссæдз хæдоны.
Чысыл дурыны — урс нæмгуытæ.
Рæсугъд чызг йæхæдæг зæххы бын ис,
йæ дзыкку та — уынджы.
Зынг нæу, афтæмæй судзы.
Асиатыл авд кæрцы, чи сæ ласы, уый кæуы.
Арвæй зæлдагæ — зæнхæн цийнадæй.
Тæрæн æфцæги — æртæ тъуппи.
Къолæ хæрди цæруй дууæ æнсувæри, кæрæдзей
ба нæ уинунцæ.
Нæ тæрхæги — уасæнгæ.
Судзин æмæ æндах.
Стъол.
Харбыз.
Дымгæ.
Цъиу.
Сахат.
Дон.
Заз.
Къабуска.
Нас.
Цæхæра.
Пысыра.
Хъæдындз.
Хори тунтæ.
Зæрбатукк.
Цæститæ.
Сахат.
ТАГЪДДЗУРИНÆГТÆ.
Тæрхъусы хъуыст — хъилхъусæй, тæрхъусы хуыст — дæлгоммæ.
Тæвд къæйыл хуылыдз фæрак.
Дзæкъул-мæкъултæй æрбацæуы.
Хъыбыл хъæмп къахы.
Хъæбæр галæн хъæбæр хъæдæй хъæбæр къæлæт.
Арв ныр ныннæрыди.
165

ДЗЫРДМÆ-ДЗЫРД. РИФМÆГОНД
НЫХÆСТÆИ ХЪАЗТ.
Уары, уары...
Цы уары?
Хидыхъусы цъæх уары.
Ох æмæ ’рдæг,
Дæ быны кæрдæг,
Дæ уæлæ хъисын.,
Æри мын мисын.
Джитъри, ’мæ, дам, нас уыдй.
Иæ фындзы къоппа басыди.
Бакусинаг. Сахуыр сæ кæнын хъæуы дзурын, раздæр сабыргай,
стæй сывæллæттæн бамбарын кæнын, цæмæй сæ дзурой, куыд æмбæлы,
уымæй гыццыл тагъддæр.
166

ДЗЫРДУАТ
аист — урс кæсаглас босой — бæгъæввад
акация — акъаци бæлас бочка — боцкъа
аквариум — аквариум бровь — æрфыг
аккуратно — биноныг бросить — фехсын
алыча — æхсынцъы бумага — гæххæтт
арбуз — харбыз быстро — тагъд
армия — æфсад
баба-яга — къулбадæг ус
бабушка — фыды (мады) мад, нана
банка — банкæ
бант — бант
баран — фыр, фыс
башня — мæсыг
бег — згъорд
бегать — згъорын
бедный — мæгуыр
бездельник — магуса
белка — æхсæрсæттæг
белый — урс
берег — былгæрон
березка — бæрз бæлас
берлога — лæгæт
бешеный — æрра
бить — цæвын
близко — хæстæг
блины — лауызтæ
блюдо — тæбæгъ
блюдце — цайы тæбæгъ
бобы — хъæдуртæ
богатый — хъæздыг
больной — рынчын
болыпой — стыр
борщ — борщ
ваза — вазæ
варежки — æрмкъухтæ
варенье — вареннæ
вата — бæмбæг
вверх (наречие) — уæлæмæ
веник — цъылын
веревка — бæндæн
ветвь — къалиу
ветер — дымгæ
вечер — изæр
вещь — дзаума
вина — аххос
виноград — сæнæфсир
винтовка — винтовкæ, топп
вишня — бал
вниз — дæлæмæ
внук — фырты (чызджы) фырт
вода — дон
воздух — уæлдæф
волк — бирæгъ
волосы — сæры хъуынтæ
волшебник — дæсны
вон — уæлæ, уæртæ, дæлæ
вопрос-ы — фарст, фæрстытæ
воробей — сырддонцъиу
ворона — халон
восемь — аст
167

воспитатель — хъомылгæнæг
вперед (наречие) — размæ
впереди — разæй
враг — знаг
врач — дохтыр
время — рæстæг
вчера — знон
вы — сымах
высокий — бæрзонд
гадкий — æлгъаг
гадюка — калм
гармонь — фæндыр
глаз — цæст
глупец — æдылы
гнездо — ахстон
говорить — дзурын
голова — сæр
голос — хъæлæс
голубой — æрвхуыз
голубь — бæлон
голый — бæгънæг
гора — хох
гореть — судзын
горький — маст
горячий — тæвд
громко — хъæрæй
грубый — æнæхсæст-гуырымыхъхъ
грудь — риу
грусть — æнкъарддзинад
груша — кæрдо
грядка — хуым
грязно — чъизи
гусь — хъаз
гусенок — хъазы цъиу
двор — кæрт
девочка — чызг
дед — фыды (мады) фыд, дада
день — бон
деньги — æхца
дерево — бæлас
десять — дæс
дети — сывæллæттæ
диван — диван
добрый — хæларзæрдæ
дом — хæдзар
дорога — фæндаг
доска — фæйнæг
друт — хæлар
дыня — неси
дьявол — иблис, хæйрæг
если (союз) — кæд
ещё — ноджы ма
ёж — уызын
ёлка — наз
жадный — зыд
жалеть — тæригъæд кæнын
жаркий — тæвд
желание — фæндон
железный — æфсæйнаг
желтый — бур
жизнь — цард
жир — сой
жук — хъæндил
журавль — хърихъупп
да — о
давно — раджы
далеко — дард
дать — раттын
два — дыууæ
дуар — дверь
за столом — стъолы фæстæ
завтра — райсом
загадка — уыци-уыци
завтрак — аходæн
зайчик — тæрхъусы лæппын
заяц — тæрхъус
168

замок — галуан
занятие — ми, куыст
зарядка — зарядка
звезда — стъалы
зверинец — сырддон
зверь — сырд
здесь — ам
зеленый — кæрдæгхуыз
земля — зæхх
зима — зымæг
змея — калм
золото — сыгъзæрин
зонтик — зонтыкк
игла — судзин
ива — хæрис
игра — хъазт
игрушка — хъазæн
или — кæнæ
имя — ном
испугать — фæтæрсын кæнын
кабина — кæбинæ
как? — куыд?
какой? — цы хуызæн? цавæр?
калина — мыртгæ
карандаш — кърандас
карман — дзыпп
картина — ныв
картофель — картоф
кастрюля — каструлкæ
каша — кас
класс — кълас
клюв — бырынкъ
ключ — дæгъæл
ковер — гауыз
когда — кæд
коза — сæгъ
комар — къогъо
комната — уат
конфета — къафетт
конь — бæх
копейка — капекк
корова — хъуг
коровник — скъæт
король — паддзах
короткий — цыбыр
костер — арт
косынка — сæрбæттæн
кошка — гæды
котенок — гæдыйы лæппын
кренкий — хъæбæр
круг — зылд
круглый — тымбыл
крыло — базыр
кто? — чи?
кукла — кукла
курица — карк
кухня — кухнæ
кушанье — хойраг
ладонь — армы тъæпæн
лебедь — доны хъаз
лед — их
лес — хъæд
лето — сæрд
липа — сусхъæд
лиса — рувас
лист — сыф
лицо — цæсгом
лоб — ных
лодка — лодкæ
ложка — уидыг
лопата — бел
лук — хъæдындз
лягушка — хæфс
магазин — дукани
маленький — гыццыл
мальчик — лæппу
мама — мамæ
мебель — хæдзары дзаума
машина — машинæ
медведь — арс
169

месяц — мæй
мир — сабырдзинад
мой — мæн
молодой — æрыгон
море — денджыз
мост — хид
мужчина — лæг
мука — ссад
муха — бындз
мы — мах
мыло — сапон
мягкий — фæлмæн
мясо — дзидза
мяч — порти
наглый — æдзæсгом
надеть — бакæнын, скæнын
надо — хъæуы
назад — фæстæмæ
назло — фыддæрадæн
найти — ссарын
народ — адæм
небо — арв
недавно (наречие) — æрдæбон
неделя — къуыри
нельзя — гæнæн нæй
неправда — мæнг
нет — нæ
нигде — никуы
низкий — ныллæг
никто — ничи
нитка — æндах
новый — ног
нога — къах
нож — кард
нос — фындз
ночь — æхсæв
обезьяна — маймули
обида — æфхæрд
облако — мигъ
обманщик — сайæгой
обувь — къахыдарæс
обуться — къахыдарæс скæнын
овца — фыс
огород — цæхæрадон
огонь — арт
огурец — джитъри
одежда — дзаума
одеть — скæнын
одеяло — хъæццул
один — иу
ожог — сыгъд
окно — рудзынг
около — фарсмæ
олень — саг
он, она — уый
орел — цæргæс
осел — хæрæг
осень — фæззæг
осетинский — ирон
отдай — ратт
отдыхать — фæлладуадзын
открыть — байгом кæнын
очень — тынг
падать — хауын
палец — æнгуылдз
палка — лæдзæг
папа — папæ, фыд
папаха — худ, уæлдзарм худ
парк — парк
пастух — хъомгæс, фыййау
песня — зарæг
песок — змис
петух — уасæг
печка — пец
пирог — уæлибæх
писать — фыссын
пища — хойраг
плавать — ленк кæнын
платок — кæлмæрзæн
платье — къаба
плита — къæй
плотник — пълотник
плохо — æвзæр
площадь — фæз
170

победа — уæлахиздзинад
повар — пъовыр
подмести — ныммæрзын
подойти — æрбацæуын
подрасти — байрæзын
подуппса — баз
поезд — поезд
поесть — бахæрын
поехать — ацæуын
пожалуйста — табуафси
пожар — сыгъд
позавчера — æндæрæбон
поздно — æрæджиау
поймать — æрцахсын
пойти — ацæуын
пока — нырма
пол — пъол
поле — быдыр
полка — тæрхæг
полный — дзаг
положить — æвæрын — сæвæрын
после — фæстæдæр
посуда — мигæнæнтæ
потом — стæй
почему — цæмæй
почему-то — цæмæндæр
пояс — рон
праздник — бæрæгбон
прежде — раздæр
прекрасно — иттæг хорз
принести — æрбахæссын
продавец — уæйгæнæг
птица — цъиу
пух —бумбули
пустой — афтид
пчела — мыдыбындз
пшеница — мæнæу
пять — фондз
работа — куыст
равный — æмиас
радоваться — цин кæнын
радость — цин
радуга — арвырдын
раз — иу хатт (наречие)
разбить — асæттын
разбойник — стигъæг
разбудить — райхъал кæнын
разговор — ныхас
разлить — ныккæнын, æркæнын
разный — фæйнæхуызон
разогреть — схъарм кæнын
рано — раджы
расти — рæзын
расческа — сæрвасæн
рвать — тонын
ребенок — сывæллон
редиска — мæйма^булкъ
редька — булкъ
река — цæугæдон
ремень поясной — рон
рис — пырындз
рог — сыкъа
родина — райгуырæн бæстæ
родители — ныййарджытæ
рот — дзых
рубашка — хæдон
рубль — сом
рука — къух
русские — уырыссæгтæ
рыба — кæсаг
ряд — рæнхъ
рядом — фæрсæй-фарсмæ
сад — сывæллæтты цæхæрадон,
дыргъдон
самолет — хæдтæхæг
сани — дзоныгъ
сарай — сара
свадьба — чындзæхсæв
свекла — цæхæра
сверху — уæле (наречие)
свет — рухс
свобода — сæрибар
свой — хи
сегодня — абон
село — хъæу
семь — авд
семья — бинонтæ
сердце — зæрдæ
171

сестра — хо
сесть — сбадын
синий — цъæх
сито — сасир
сказать — дзурын
сказка — аргьау
сколько — цас (наречие)
скорее — тагъддæр
скупой — чъынды
слабый — æнæхъару
сладкий — адджын
слеза — цæссыг
слива — чылауи
слово — дзырд
слон — пыл
слышать — хъусын
смелый — хъæбатыр
смех — худын
смотреть — кæсын
собака — куыдз
совесть — æфсарм
солнце — хур
соловей — булæмæргъ
соль — цæхх
сон — фын
сорока — дзæгъындзæг
сосед — сыхаг
сосна — нæзы
спасибо — бузныг
срочно — тагъд
стакан — агуывзæ
старик — зæронд лæг
старуха — зæронд ус
стена — къул
стирать — æхсын
стол — стъол
страна — бæстæ, паддзахад
строить — аразын
стул — бандон
счастье — амонд
сын — фырт
сыр — цыхт
таз — тас
тайна — сусæггаг
там — уым
танец — кафт
тарелка — (тефсег) тæбæгъ
твердый — хъæбæр
твой — дæу
телега — уæрдон
теленок — род
темно — талынг
тень — аууон
тесто — хыссæ
тихо — сабыр
товарищ — æмбал
толстый — ставд
тонкий — тæнæг
тот — уыцы
трава — кæрдæг
три — æртæ
трус — тæппуд
тур — дзæбидыр
туфли — туфлитæ
туча — сау мигъ
ты — ды
тяжелый — уæззау
улица — уынг
ум — зонд
утка — бабыз
ухо — хъус
учитель — ахуыргæнæг
фасоль — хъæдур
флаг — тырыса
фæткъуы — дыргътæ
хвост — къæдзил
хитрый — хин
хлеб — дзул
холбд — уазал
хороший — хорз
храбрость — хъæбатырдзинад
худой — мæллæг
172

царевич — паддзахы фырт
царевна — паддзахы чызг
царь — паддзах
цветок — дидинæг
целый — æнæхъæн
цена — аргъ
цыпленок — карчы цъиу
чай — цай
чайник — цайдан
час — сахат
часы — сахат
человек — адæймаг
черный — сау
черт — хæйрæг
чеснок — нуры
четыре — цыппар
чисто — сыгъдæг
что? — цы?
чудо — диссаг
чулки — цъындатæ
шапка — худ
шарф — хъуырбæттæн
шесть — æхсæз
шкаф — скъапп
школьник — скъоладзау
эти — адон
это — ай
юбка — юбкæ
я — æз
яблоня — фæткъуы бæлас
язык — æвзаг
яйцо — айк

Разныхас
1 — 2-æм уроктæ
3 — 4-æм уроктæ
5-æм урок
6-æм урок
7 — 8-æм уроктæ
9-æм урок
10-æм урок
11-æм урок
12 — 13-æм уроктæ
14 — 15-æм уроктæ
16-æм урок
17-æм урок
18 — 19-æм уроктæ
20-æм урок
21-æм урок
22-æм урок
23-æм урок
24-æм урок
25 — 26-æм уроктæ
27-æм урок
28 — 29-æм уроктæ
30-æм урок
31-æм урок
32-æм уроктæ
33-æм урок
34-æм урок
35 — 36-æм уроктæ
37-æм урок
38-æм урок
39-æм урок
40-æм урок
41-æм урок
42-æм урок
43 — 44 — 45-æм уроктæ
46-æм урок
47-æм урок
48-æм урок
49-æм урок
50-æм урок
3
6
7
10
12
13
14
18
19
20
21
24
25
26
27
28
30
31
34
35
36
37
38
39
40
41
42
43
46
47
48
51-æм урок . . 49
52-æм урок . . 52
53 — 54-æм уроктæ . 53
55-æм уроктæ . . 54
56 — 57-æм уроктæ . 55
58-æм урок . . 56
59-æм урок . . —
60 — 61-æм уроктæ . 57
62-æм урок . . 58
63-æм урок . . 59
64-æм урок . . 60
65-æм урок . . 61
66-æм урок . . —
67-æм урок . . 64
68-æм урок . . 65
69-æм урок . . 66
70 — 71-æм уроктæ . —
72 — 73-æм уроктæ . 67
74-æм урок . . 70
75-æм урок . . 71
76'— 77-æм уроктæ . 72
78-æм урок . . 73
79-æм урок . . 74
80 — 81 — 82-æм уроктæ 75
83-æм урок . . 79
84-æм урок . . 80
85-æм урок . . 81
86 — 87-æм уроктæ . 84
88 — 89-æм уроктæ .
90-æм урок . . 85
91 — 92-æм уроктæ . 86
93-æм урок . . 87
94-æм урок . . 88
95-æм урок . . 89
96-æм урок . . 92
97-æм урок . . дЗ
98-æм урок . . 94
99-æм урок . .
100-æм урок . . 98
174

101-æм урок
102-æм урок
103-æм урок
104-æм урок
105-æм урок
106-æм урок
107-æмурок
108-æм урок
109-æм урок
110-æм урок
111-æм урок
112-æм урок
113-æм урок
114-æм урок
115-æм урок
116-æм урок
117-æм урок
118-æм урок
. 98
. 99
. 104
• —
. 105
. 108
. 109
. 110
• —
. 112
. 113
. 114
. 115
. 120
. 121
. —
. 124
. 125
119 — 120-æм
121 — 122-æм
123-æм
124-æм
125-æм
126-æм
127-æм
128-æм
129-æм
130-æм
131-æм
132-æм
133-æм
урок
урок
урок
урок
урок
урок
урок
урок
урок
урок
урок
134 — 135-æм
136-æм
урок
уроктæ
уроктæ
.
.
.
.
.
.
уроктæ
.
Æрмæг ныхасы рæзтыл кусынæн
Дзырдуат
.
126 [
127
130
131
—
132
133
136
137
—
139
—
142
—
143
144
167
175

Клара Темболатовна Джимиева
УЧЕБНИК
ОСЕТИНСКОГО ЯЗЫКА
ДЛЯ ДЕТСКИХ САДОВ
Редактор М. А. Будаева
Художник В. А. Цагараев
Художественный редактор В. А. Биджелов
Технический редактор А. В. Ядыкина
Корректор Е. А. Икаева
ИБ № 2050.
Сдано в набор 21.12.90. Подписано к печати 15.08.90. Формат бумаги
70x90'/ 16. Бум. тип. № 1. Гарн. шрифта школьная. Печать офсетная. Усл.
п. л. 12,87. Усл. кр.-отт. 50,89. Учетно-изд. листов 10,72. Тираж 3000 экз.
Заказ № 481. Цена 55 коп.
Издательство «Ир» Государственного комитета Северо-Осетинской АССР по
делам издательств, полиграфии и книжной торговли, 362040, г. Орджони-
кидзе, проспект Мира, 25.
Республиканская книжная типографии им. В. А. Гассиева Государственного
комитета Северо-Осетинской АССР по делам издательств, полиграфии и
книжной торговли, 362011, г. Орджоникидзе, ул. Тельмана, 16.