Author: Мзокты А.
Tags: художественная литература осетинский язык
ISBN: 978-5-7534-1541-7
Year: 2018
Text
Мзокты Аслæнбег
МÆ ЗÆРДÆЛÆУУÆН
ИРОН
ДЗЫРДАИВАД
Дзæуджыхъæу
2018
ББК83.3(2Рос=Осе)я7+82.3(2Рос=Осе)я7
М-81
Рекомендовано Министерством образования и науки РСО—
Алания в качестве учебно-методического пособия для учите-
лей осетинского языка и литературы, а также учащихся обра-
зовательных школ и студентов факультета осетинской фило-
логии и журналистики СОГУ им. К.Л. Хетагурова
Научныйредактор ДЖУСОЙТЫ Нафи Григорьевич, доктор филологических наук,
профессор
Рецензенты: КУДЗОЕВА Анжела Федоровна, к.ф.н., доцент СОГУ
ГАЗДАРОВА Аза Хадзбатыровна, к.ф.н., доцент СОГУ
ДЖУСОЕВА Клавдия Григорьевна, к.ф.н., доцент СОГУ
ВАЛ ИЕВА Татьяна Иосифовна, к.ф.н., доцент СОРИПКРО
Мзокты А.
М-81 Мæ зæрдæлæууæн - ирон дзырдаивад [Текст] /Аслæнбег
Мзокты - Дзæуджыхъæу: Ир, 2018 - 407 ф.
Мзокты А.Б.
Моя любовь - искусство слова
18ВЫ 978-5-7534-1541-7
Книга «Мæ зæрдæлæууæн - ирон дзырдаивад» является самым дорогнм
подарком для преподаватслей осетинского языка школ и средних спецналь-
ных заведений.
Она представляет собой сборник материалов для факультативных заня-
тий по Нартовскому эпосу, по творчеству основоположника осетинской ли-
тературы К.Л. Хетагурова. Здссь дается анализ деятельности выдающихся
осетинских поэтов и прозаиков, таких как А. Царукаев, К. Дзесов, А Токасв,
М Цагараев и др.
ММШШЙ|- 19_18 83.3(2Рос=Осе)я7+82.3(2Рос=Осс)я7
© ГУП «Издательство «Ир», оригинал-макет, 2018
© Мзоков А.Б , 2018
13ВК 978-5-7534-1541-7 © Василенко НФ, оформлснис, 2018
Мæ фыд Мзокты Бечмырзæ æмæ
мæ мад Мзокты-Цæллагты Зæидæйы
рухс нæмттæ арын ацы ниныгæй
ЗОНД ÆМÆ ЗÆРДÆ ЧИ ÆНДАВЫ,
АХÆМ ДЗЫРДАИВАД
Астæуккаг скъолайы ирон литературæйы урокты фолъклор æмæ
аивадон уацмыстæ — æмдзæвгæтæ æмæ прозæ — ахуыр кæнынæн ис
стыр ахадындзинад скъоладзауты ахуырадон æмæ хъомыладон хъуыд-
даджы. Ахæм куысты ирон æвзаг æмæ литературæйы ахуыргæнæгæн
стыр æххуыс сты методикон амындтыты чингуытæ. Уыдонæй иу
ныртæккæ ис дæ къухы. Ныффыста йæ нæ республикæйы раззагдæр
литературæиртасæг, Уæрæсейы Фысджыты цæдисы уæнг Мзокты
Аслæнбег. Уый æртын æхсæз азы бакуыста астæуккаг скъолайы
уырыссаг æвзаг æмæ литературæйы ахуыргæнæгæй æмæ ныр йæ ба-
фæзминаг зонадон æмæ педагогон фæлтæрддзинад рахаста ирон ли-
тературæйы ахуыргæнджыты размæ, цæмæй дзы уыдон сæ куысты
æнтысджынæй пайда кæной.
Мзокты Аслæнбег у Уæлдæр къæихæны ахуыргæнæг — методисту
педагогон наукæты кандидат. Каст фæци Цæгат Ирыстоны Хе-
тæгкаты Къостайы номыл паддзахадон университеты филологон
факультет (1974), уый фæстæ Мæскуыйы Националон ахуырады
нроблемæты институты аспирантурæ (1993). Уым бахъахъхъæдта
Гæздæнты Гайто æмæ Иван Бунины цард æмæ сфæлдыстады тых-
хæй Уæрæсейы фыццаг кандидатон диссертаци. Иртасы уырыссаг
æмæ ирон литературæйы проблемæтæ, фæсарæйнаг, уырыссаг ав-
тортæ æмæ ирон фысджыты цард æмæ сфæлдыстад. Æдæппæтæй
йæ иртасæн куыстытæ сты сæдæйæ фылдæр, уыдонимæ — дыууæ
ниныджы дæр:
«Гайто Газданов в России: Библиография (1988—2003 гг.)» / Биб-
лиографический указатель. Владикавказ: «Ир», 2003. 105 ф.;
«Литература русского зарубежья: Изунение жизни и творнества
И.А. Бунина и Г.И. Газданова» / Методинеское пособие для 11 клас-
са национальной школы. Владикавказ: «Ир», 2008. 176 ф.
Аслæнбег у Уæрæсейаг Фысджыты цæдисы уæнг (Мæскуы).
2006 азы Аслæнбегæн йæ хорз ахуырадон æмæ хъомыладон куыс-
ты тыххæй лæвæрд æрцыд Уæрæсейы Федерацийы Ахуырады мини-
страды Кады грамотæ «Уæрасейы хуыздæр ахуыргæнджыты кон-
курсы уæлахиздзау» æмæ Уæрæсейы Федерацийы Президенты грант
(100 ОООсомы).
Иудадзыг журнал «Мах дуг» ни кæсы, уыдонæн Мзокты Аслæн-
беджы ном æцæгæлон нæу.
Чиныг «Мæ зæрдæлæууæн - ирон дзырдаивад» арæзт у æртæ
сæргондæй. Фыццаг сæргонд автор схуыдта — «Нарты кадджытæ
4
— кæсынæн æмæ æрныхас кæнынæн». Ам автор йсе сæйрагдæр хæсыл
нымайы, ирон фольклор куыд кæсын æмæ ахуыр кæнын хъæуы ахуыр-
дзаутимæ, уый тыххæй бæлвырд методикон амындтытæ раттын
ахуыргæнæгæн. Нарты кадджытыл абоны онг бирæ наукон æмæ ир-
тасæн куыстытæ æрцыд мыхуыргонд. Фæлæ астæуккаг скъолайы
уыдон ахуыр кæныны методиксейыл ныры онг ничима бакуыста, ме-
тодикон амындтытсе Нарты кадджыты хицæн таурсегъты цикл-
тсем нырма нсема уыд. Æмсе ныр Аслсенбег йсе бсестон методикон
куысты дæтты ахуыргæнæгæн ахæм æрмæг, цæмæй уый бархийæ
пайда кæна методисты бафæзминаг фæлтæрддзинадæй. Дыккагмæ
хаст æрцыдысты уацтæ Хетæгкаты Къостайы цард æмæ сфæлдыс-
тады тыххæй. Автор йæ уацты æргом кæны алыхуызон уроктæ,
Къостайы биографи æмæ йæ уацмыстæ цы хуызы ахуыр кæнæн ис,
уый (урок-лекци; урок-равзæрст, анализ; урок-семинар; урок-кон-
ференци æмæ а.д.). Бæстон ныхас цæуы, радзырд «Дзæбидырдзуан»
æмæ æмдзæвгæ «Всати»-йы тыххæй урок куыд хуыздæр саразæн ис,
ууыл. Ам зæгъын хъæуы, тæлмацы аивад тынг зын æмæ вазыгджын
кæй у, уый тыххæй, уæлдайдæр та поэтикон уацмысы тæлмац,
æмæ равдисын скъоладзаутæн поэтикон æмæ прозаикон тæлмацты
фæрæзтæ, бафæлварын ахуырдзаутæн сæ тыхтæ ахæм куысты
(скъуыддзаг Къостайы радзырдæй кæнæ æмдзæвгæйæ).
«Схъомыл дæн уырысимæ», — фыста Къоста йе ’мдзæвгæтæй иуы.
Уырысы классикты уацмысты идеалтыл ахуыр кодта на литера-
турæйы бындурæвæрæг, сæ адæмондзинадыл, хъæздыг кодта йæ эс-
тетикон дуне, æнкъарынад æмæ æмбарынад. Къоста æмæ Н.А. Не-
красов æмæ Т. Г. Шевненкойы идейон æмæ литературон бастдзинады
тыххæй уроктæ æнæмæнгæй фæцæудзысты скъоладзауты зæрдæмæ.
Уымæн æмæ ахуырдзаутæ куы абарой ацы классикты уацмыстæ
(Къоста æмæ Некрасовы, Къоста æмæ Шевченкойы), уæд бамбар-
дзысты, «уырыссаг революцион-демократон хъуыдыйы классикты
уацмыстæ куыд фæзындысты Къостайы дунембарынадыл, куыд æхсы-
стис поэты хъуыды æмæ куыд бæлвырддæр иртæста уый æхсæнадон
царды фæзындтæ æмæ цауты мидис, куыд æввахсдæр кодта йæ по-
этикон æмæ политикон хъуыды фæллойгæнæг адæмы цæстæнгас æмæ
интерестæм» (Джусойты Нафи).
Нæ зындгонд поэт æмæ литературæиртассег Джыккайты Ша-
мил йæ уацтæй иуы зæгъы: «Литературæ ног хуызы ахуыр кæнын
уалдай ахсдэюиаг хъуыддаг у. Ирыстоны абоны уавæрты уацмысты
мидис хъуамæ æмных æмæ æмбарст цæуа историон æмæ нæ заманы
цаутимæ. Уый тыххæй ахуыргæнæджы хæс у уæлæмхасæн æрмæгæй
пайда кæнын, уæлдайдæр та фæстаг азты литературæйæ, публи-
цистикæ æмæ историон куыстытæй. Æрмæст афтæмæй бауыдзæн
йæ бон фæсивæды этикон æмæ эстетикон хъомылад æнтыстджынæй
æххæст кæнын».
Шамилы фæдзæхст йæ зæрдыл даргæйæ, автор Нарты кадджытсе
бæтты нæ абоны æхсæнады æмæ царды уагæвæрдтимæ. Урокты пайда
кæны нæ нырыккон поэтты æмдзæвгæтæй, фысджыты романтæ æмæ
публицистон уацты скъуыддзæгтæй, нывгæнджыты нывтæй, ком-
позиторты зарджытæй æмæ музыкалон уацмыстæй.
5
Нырыккон ирон литературæйы нарты кадджыты сюжеттæм
гæсгæ фыст чи серцыд, уыцы уацмыстæ ахуыргæнæгæн сты æххуыс
кадджыты мидис хуыздæр базонын æмæ сыл æрныхас кæныны фсе-
рсез, стыр ахъаз сты мадæлон æвзаг зонынæн, нсе литературæ æмсе
нæ культурæйы дарддæры рæзтæн.
«Уроктæ ирон фысджыты сфæлдыстадæй» — чиныджы æртык-
каг сæргонд. Автор ам биноныгæй дзуры, Цæлыккаты Ахмæты, То-
каты Алиханы, Цæрукъаты Алыксандры, Дзесты Куыдзседжы, Цсе-
гæраты Максимы семæ Хъодзаты Æхсары цард семæ сфселдыстад
куыд ахуыр кæнын хъсеуы скъолайы, уый тыххæй. Хистæр кълæсты
(9—10—11) скъоладзаутсе текстуалон хуызы ахуыр ксенынц лирикон,
лиро-эпикон æмсе прозаикон уацмыстсе. Уымсе гæсгæ чиныджы ацы
хайы алывсерсыг ныхас цсеуы лирикон семсе прозаикон жанрты спе-
цификон хицсендзинседтыл, ссе ахуыр ксеныны ссейраг методикон ма-
дзселттыл*.
Уселдсер ксей ранымадтон, уыцы фысджыты тыххсей уроктсе
арсезт серцыдысты «Ирон севзаг семсе литературсейы программсеты»
(1—11 кълсестсе. Дзсеудэ/сыхъсеу: Ир, 2005) домсентсе семсе нысантсем
гсесгæ.
Цсевиттонсен серхæсдзынсен, Дзесты Куыдзседжы сфселдыстад
ахуыр ксеныны тыххсей уроктсе куыд хуыздсер саразæн ис, уый. Ме-
тодист райдиан кълсестæй 11-сем къласмсе чысылгай дсетты сермсег
фыссседжы тыххсей, цсемсей ахуырдзаутсе хуыздæр базоной Куыдзседэ/сы
трагикон царды хабсерттсе семсе сфселдыстадон фæндаг. Бсестонсей
цсеуы ныхас фыссседжы дсесныдзинадыл, ахуыргсенсег скъоладзаутимсе
куы серныхас ксены радзырдты, уацауты семсе документалон мыси-
нсегты чингуыты мидисыл, усед. Ахуыргсенсегæн стыр сеххуыс фæуы-
дзсен уселсемхасæн сермсег Куыдзседжы тыххсей — поэтты семдзæв-
гсетсе семсе фысдэ/сыты мысинсегтсе. Иуныхассей, ацы иртассен куыст
Куыдзседжы тыххсей у фыццаг методикон сермсег ирон литерату-
рсейы ахуыргсендэ/сытсен.
Мзокты Аслсенбедэ/сы методикон амындтытсе стыр сеххуыс фсе-
уыдзысты куыд фселтсерддэ/сын ахуыргсендэ/сытсен, афтсе, нырма
æрæдэ/сы чи серлсеууыдис педагогон фсендагыл, уыдонсен ссе сервылбоны
куысты скъоладзауты хъомылады.
Тедтойты Зинаидæ,
ЦИПУ-йы профессор,
журналистикæйы кафедрæйы сæргълæууæг
* Ирон æвзаджы сахæттæ æппæт кълæсты дæр кæй фæкъаддæр сты, уыимæ
факультативон ахуыртæ дæр, уый хынцгæйæ, алы уацмæ дæр дзырдуат лæ-
вæрд цæуы хицæнæй. Уæвæн ис, æмæ уыцы иу дзырд цалдæр хатты æмбæла,
ома фæлхатгонд цæуа. (Ред.)
I. НАРТЫ КАДДЖЫТÆ
ФÆСУРОКТЫ КÆСЫНÆН ÆМÆ
ÆРНЫХАС КÆНЫНÆН
Стыр хæзна сты Нарты кадджытæ ирон адæ-
мæн. Нæ ирон æвзаджы хъæздыг æмæ рæсугьддзинад
уыдоны хуызæн ничи бавæрдта.
Тыбылты Алыксандр
Зындгонд уырыссаг ахуыргонд æмæ методист факультативон
ахуырты тыххæй афтæ зæгъы: «Факультативные занятия предос-
тавляют учителю дополнительный резерв времени, чрезвычайно
важный не только для преодоления языкового барьера, но и для
совершенствования устной и письменной речи учащихся, рас-
ширения словарного запаса, освоения ими богатств и вырази-
тельных возможностей литературного языка» (Факультативные
курсы по литературе в национальной школе, М.: Просвещение,
1998, 5 ф.)
Кæд уæлдæр ныхас уырыссаг литературæйы факультативон
ахуырты тыххæй цæуы, уæддæр уый хауы ирон литературæмæ дæр.
Факультативон ахуырты куыст алывæрсыг у: афæлгæстытæ
бæлвырд темæтæй, скъоладзауты сфæлдыстадон куыстыл бафта-
уын, ахуырдзауты аив дзурын æмæ кæсыныл, стæй монографион
æрмæгимæ кусын, рефераттæ, нывæцæнтæ æмæ радзырдтæ фыс-
сын ахуыр кæнын.
Мæ практикæйы нарты кадджытæй факультативон ахуыртæ
цыдысты 8 къласы. Ахуырдзаутимæ равзæрстам, 1975 азы Дзæу-
джыхъæуы цы «Нарты кадджытæ» уагъд æрцыдысты, уыдон.
Цæмæн равзæрстам мах ацы чиныг? Фыццаджыдæр уымæн, æмæ
йæ текст сывæллæттæн у æнцонæмбарæн. Чиныг у аив арæзт —
алы кадæгæн дæр йæ райдайæны æмæ йæ кæроны ис нывæф-
тыдтæ, сарæзта сæ Тугъанты Махарбег. Хъаныхъуаты Умар та
кадджытæм нывтæ скодта. Ахуырдзаутæ пайда кæндзысты чи-
ныджы «Разныхас»-æй, ныффыста йæ Дзанайты Иван.
Чиныджы ис хицæн сæргонд «Нарты æмбисæндтæ» (æрæм-
бырд сæ кодта Гуытъиаты Хъазыбег) æмæ зын æмбарæн дзырдтæ
æмæ дзырдбæстыты «Дзырдуат». Кæй ранымадтон, уыцы æрмæг
факультативон ахуырты архайджытæн фадат дæтты нарты кад-
джытæ хорз базонынæн.
Факультативы куыст хъуамæ арæзт уа рацыд æрмæгæй зонын-
дзинæдтæ арфдæр æмæ уæрæхдæр кæныныл, скъоладзаутæй чи
цавæр проблемæмæ йæ хъус тынгдæр дары, цæмæ хуыздæр арæх-
8
сы æмæ йæм цы цымыдис фæрстытæ ис, цавæр рефератыл кусы,
цавæр наукон монографи æмæ уацтæ кæсы, уыдон хынцгæйæ.
Ахуыргæнæг хъуамæ ссара бынат алыхуызон куыстытæн: темæйæ
цы наукон-критикон æрмæг ис, уый систематизаци кæнын; лæ-
вæрд темæтæм библиотекæйы æрмæг ссарын; нывæцæнтæ, рефе-
раттæ фыссын; уацмыстыл цы рецензитæ ис, уыдоны æххуысæй
хи хъуыды равдисыныл архайын; нывгæнæджы нывтыл рецензи
ныффыссын, радзырдтæ-хъусынгæнинæгтæ хæдзары фыссын æмæ
урочы ахуырдзауты ’хсæн дзурын.
Цы у сæйрагдæр факультативон куысты, нарты каддджытæ
ахуыр кæнгæйæ? Фыццаджыдæр, кадæджы текст бакæсын, йæ
зынæмбарæн ныхæстæ æмæ дзырдбæстытæ бамбарын кæнын, ка-
дæгæн фæрстытæм гæсгæ анализ кæнын, иу циклы кадджытæ
кæрæдзиимæ абарын, æмдзæвгæтæ æмæ кадджыты текст аив кæ-
сын, нывгæнджыты нывтæ æвзарын.
Нæ факультативон ахуыртæ (курс) ма схуыдтам «Нарты кад-
джытæ — ирон адæмы эпос». Арæзтам æй 7—8 кълæсты. Дихгонд
ын æрцыд 36 сахаты, къуыри - 1 сахат. Ахуыргæнæгæн æххуысæн
дæттæм факультативон курсы программæ, рефератты æмæ нывæ-
цæнты тематикæ.
Ахуыргæнæгæн йæ бон у скъоладзауты цæттæдзинадмæ гæсгæ
сахæтты æмæ темæты бæрц фæфылдæр кæнæ фæкъаддæр кæнын,
кæнæ та йæхи темæтæ раттын рефератгæн æмæ нывæцтæн
Факультативон курсы программæ
1. Ирон адæмон сфæлдыстад, йæ сæйраг жанртæ,
йæ ахадындзинад, йæ бастдзинад литературæ æмæ
аивадимæ.
2. «Нарты кадджытæ» — ирон адæмы эпос.
3. Абайты Васо нарты кадджыты тыххæй.
4. Кадæггæнæг - Зыгъуытаты Куырм Бибо.
5. Уыд Ирыстоны ахæм лæгтæ... (Ирон кадæггæнджытæ).
6. Нарты кадджытæ æмбырдгæнджытæ.
7. Уæрхæг æмæ йæ фырттæ.
8. Уырызмæг æмæ Сатана.
9. Сослан.
10. Сырдон.
11. Батырадз.
12. Ацæмæз.
13. Нарты сæфт.
14. Нарты кадджытæ ирон аивады —
нывкæнынады æмæ музыкæйы.
15. Экскурси Тугъанты Махарбеджы номыл
аивадон музеймæ.
16. Урок-викторинæ «Нарты кадджытæ — ирон
адæмы хæзна. Куыд сæ зонæм?»
17. Нарты кадджытыл реферат ныффыссын
æмæ йæ бахъахъхъæнын.
18. Нывæцæн ныффыссын нарты кадджытыл.
1 с.
1 с.
1 с.
1 с.
2с.
2с.
2с.
Зс.
Зс.
2с.
Зс.
Зс.
1 с.
Зс.
2с.
2с.
2с.
2с.
9
Рефератты æмæ нывæцæнты тематикæ:
1. Мæ хъуыдытæ нарты кадджыты тыххæй.
2. Мæ уарзон герой нарты кадджыты.
3. Сылгоймаджы идеал нарты кадджыты.
4. Æмбисæндтæ, загъдаутæ, базырджын дзырдтæ кадджыты.
5. Кадæггæнæг. Мæнмæ гæсгæ цавæр хъуамæ уа?
6. Цæмæн хъæуы зонын æмæ кæсын нарты кадджытæ?
7. Æмбисæндтæ нарты кадджыты æмæ сæ мидис.
8. Ирон æгъдæуттæ нарты кадджыты æмæ нæ абоны царды.
9. Нывгæнджытæй кæй нывтæ фæцыдысты мæ зæрдæмæ тынг-
дæр æмæ кæцы кадæгмæ?
10. Нарты кадджытæ — зонды хæзнадон.
11. Нартæ Тугъанты Махарбеджы ныв «Нарты куывд»-ы.
12. Цавæр нывтæ саразин нарты кадджытæм? Цæмæн?
13. Нарты кадджытæ Къостайы сфæлдыстады.
14. Нарты кадджытæ нырыккон ирон фысджыты сфæлдыстады.
15. Цы фыста Абайты Васо нарты кадджыты тыххæй?
16. Мæ уарзон æмдзæвгæ нарты кадджыты тыххæй.
17. Цавæр зонындзинæдтæ мын радтой нарты кадджытæ?
18. Мæ дзырдуат нарты кадджыты зынæмбарæн дзырдтæ æмæ
дзырдбæстытæй.
19. Хохты Аслæнджери æмæ йæ нывтæ нарты кадджытæм.
20. Дзанайты Азанбеджы конд нывтæ нарты кадджытæм.
21. Нарты æгъдæуттæй цавæртæ сног кæнин нæ абоньг царды?
22. Цавæр киноныв сисин æз нарты кадджытæм гæсгæ.
23. Нарты кадджытæ æмæ бердзенты мифологи. Цы сæ иу
кæны, хицæн та цæмæй кæнынц?
24. Нæртон адæймаджы миниуджытæй абон махæн цавæртæ
нæ фаг кæны?
25. Нарты кадджыты аивад (музыкæ, кæфтытæ, нывкæнынад).
Нарты кадджытæ ахуыр кæнгæйæ, скъоладзаутæ æмæ факуль-
тативон ахуырты разамонæг кусынц ныхасы рæзтыл. Ахуырдзау-
тæн æмбарын кæнын хъæуы, цæмæй сæ ныхасмæ куыдфæндыйы
цæстæй ма кæсой, хъуыды кæной дзырды нысаныл, кæм цы æмæ
куыд дзурын хъæуы, ууыл. Адæймаджы ныхасæн ис стыр аргъ нæ
царды. Дзæгъæлы нæ загъдæуы: «Дзырд хъазинаг нæу!» «Уæздан
ныхас калммæ дæр хъары», «Дæ дзыхæй æнæрхъуыды ныхас ма уадз».
Дзырдуатон куыст, æнæмæнгæй, фæпайда уыдзæн скъоладзау-
тæн: фæйнæгыл ныффыссынц зынæмбарæн дзырдтæ, бамбарын сын
кæнынц сæ нысаниуæг тæлмац кæнæ синонимты фæрцы. «Дзыр-
дыл хъæуы алывæрсыгæй бакусын, цæмæй йын скъоладзау йæ ны-
саниуæг базонынæй дарддæр арæхса, цал нысаниуæджы йын ис,
уый сбæлвырд кæнын дæр, равзара йæм синонимтæ, йемæ араза
дзырдбæстытæ æмæ хъуыдыйæдтæ, тексты йын бацамона йæ сти-
листйкон ахадындзинад», — зæгъы ирон методист Безаты Фаризæт
йæ чиныг «Скъоладзауты эстетикон рæзтыл куыст ирон æвзаг æмæ
литературæйы урокты» — йы (Дзæуджыхъæу, 1999, 61 ф.)
ЦИКЛ «УÆРХÆГ ÆМÆ ЙÆ ФЫРТГÆ»
Программæмæ гæсгæ ацы циклæн дихгонд æрцыд 2 сахаты.
Фыццаг урокмæ скъоладзаутæ хъуамæ бакастаиккой ахæм кад-
джытæ: «Æхсар æмæ Æхсæртæджы райгуырд», «Нарты фæткъуы»,
«Дзерассæ-рæсугъд», «Æхсар æмæ Æхсæртæджы мæлæт», «Уырыз-
мæг æмæ Хæмыцы райгуырд», «Уырызмæг æмæ Хæмыц Уæрхæ-
джы куыд ссардтой» æмæ «Сатанайы райгуырд». Ацы кадджытæ
сты аив, мидисджын, скъоладзау йæ кармæ гæсгæ кæй бамбар-
дзæн, ахæмтæ.
Дзырдуат кадцжытæм:
Фыццаг кæркуасæнтæ — æмбисæхсæв.
Дыккаг кæркуассентсе — бонырдæм, Бонвæрнон стъалы куы
нæма скаст, уæд.
Бонвæрнон - стъалы, скæсы бонырдæм (Боброн дæр æй хо-
нынц, стæй ма Сæууон стъалы дæр).
Куырдалæгон — уæларвон куырд, куырды куысты бардуаг ирон
мифологийы. Аразы згъæртæ, хотыхтæ æмæ æндæр хæстон дзау-
ма; цалцæг кæны, тохы чи фæцæф ис, уыцы нæртонты сæрты
кæхцытæ; бæхтæн садзы цæфхæдтæ. Куырдалæгон йæ уæларвон
куырдадзы бахсыста Сосланы æмæ Батрадзы. Сарæзта нартæн
гутон. Семæ цæры хæларæй: уæларвы йæм бирæ рæстæджы дæр-
гъы уазæгуаты вæййынц номдзыд нæртонтæ, Куырдалæгон йæ-
хæдæг дæр у зынаргъ уазæг нарты куывдты. Афтæ нымадтой,
зæгъгæ, æхсæны куывдтæ æмæ хистытæй хъæубæсты куырдтæн
хай чи нæ бакæна, кæнæ хъæугуывдты Куырдалæгоны номыл æмæ
хъæубæсты куырдты цæрæнбоны тыххæй сидт чи нæ рауадза,
ууыл Куырдалæгон йæ маст акалдзæн. Æввахс хъæуты цæрæг
куырдтæ алы аз дæр Куырдалæгоны номыл æргæвстой нæл фыс
æмæ дзы куырдтой æнтыст сæ куысты, сæ хъуыддæгты.
Бардуаг ~ дауæг — дуаг — исты бартæ кæмæ ис, ахæм «чысыл»
хуыцау, зæгъæм, «Абоны бардуаг», «Рыны бардуаг», «Бынаты бар-
дуаг».
Донбеттыр — ирон мифологийы фурды, денджызты бардуаг,
дондунейы паддзах. Эпосы æвдыст цæуы, бирæ чызджытæ кæ-
мæн ис, ахæм тызмæг лæджы хуызы. Нартæн æнгом бастдзи-
нæдтæ ис Донбеттыртимæ; йæ чызджытæй иу — Дзерассæ Нарты
Æхсæртæгимæ у домбай нæртон мыггаг Æхсæртæггаты мад; Дон-
беттыры хæдзары хъомыл кодтой Батырадз æмæ Уырызмæджы
11
æнæном фырт, арæх æм цыдысты уазæгуаты дзырддзæугæ æмæ
номдзыд нартæй бирæтæ. Цæгат Ирыстоны-иу алы аз дæр фæз-
зæджы кодтой куывдтæ Донбеттыры номыл, нымадтой ма йæ
Кæфты бардуагыл дæр.
Удæвдз — Нарты кадджыты диссаджы уадындз, йæхæдæг йæ-
хигъдауæй диссаджы зарджытæ чи кодта, ахæм.
Фатыг — æндоны мыггаг, арæзтой дзы фæттæ.
Ронг — нæртон нозт, хæрзад æмæ карз, еууæй конд, мыдæм-
хæццæ, нартæн сæ уарзондæр нуазинаг, фыццаг хатт æй скодта
Уацилла.
Иннабонæй-иннабонмæ — иу абонæй иннæ абонмæ (къуыри).
Фæфардæг сты — аивгъуыдтой, ацыдысты.
Ныппæррæст ласта уæларвмæ — фæтахти уæларвмæ.
Ныцъцъыллинг кодта — доны бынмæ нылленк кодта.
Æрмийæ, æрмидаргæйæ æхсын — хæцæнгарзæй, армы даргæйæ,
æнæ истæуыл æрæвæргæйæ, æхсын.
Æрвыг — æрвхуызцъæх.
Игæры кæрдих — игæры карст.
Хæтæны — балцы, стæры (фæфардæг сты хеетæны стæронтау).
Пакъуындзæ — цавæрдæр тыхджын, уæнгджын адæймаг, тæхгæ
чи кæны, ахæм.
Æлутон хос — уды хос ирон сфæлдыстады, марды чи æгас
кæны, ахæм нозт (æлутон бæгæны).
Мусонг — рæстæгмæ цæрæн бынат, халагъуд.
Æхсинæг — хъæддаг бæлон.
Кæрæдзийы кæрдтыл бафтæнт — мард фæуæнт кæрæдзийы
кæрдтæй.
Батых кæнын — искæмæн тыхми бакæнын, фæтых ыл уæвын.
Хъамайы фистон, карды фистон — хъамайы хæцæн.
Дзыназын — кæуын, æрдиаг кæнын.
Æбуалгъ ми — æвирхъау ми.
Хъамбул усераг — фидар уæраг.
Къулбадæг ус — ирон аргъæутты, кадджыты — кæлæнгæнæг,
фыдæх тауæг ус (æнæлæг ус).
Егар — куыдзы мыггаг.
Нымдгæнгæ ныхас — æфсæрмытæгæнгæ ныхас.
Хуындæджы бадæг чызг — чындз фыццаг хатт йæ цæгатмæ куы
ацæуы æмæ дзы иуцасдæр куы фæвæййы, уæд уый. Ацæуы æмæ
æрцæуы хуынимæ.
Донгарз — донхæссæн дзаума, хъæдæй конд (къæрта).
Пысултæ — уæлæдарæс.
Танхъа — хæстоны худ.
Чъырын — чъыр æмæ дурæй амад хæдзаргонд, сис.
Зæппадз — æнæхъæнæй дæр зæххыл кæнæ йæ иу хай зæххы
бын кæмæн ис, дурæй амад ахæм мардæвæрæн. Фенæн сын ис
Ирыстоны алы къуымты. Сæ хъуыстгонддæртæ сты «Мæрдты го-
рæт» (Дæргъæвсгомы) æмæ Доныфарсы (Дыгургомы).
Дзырдуатон куысты фæстæ урочы ныхас цæудзæн кадджыты
циклыл, ахуырдзаутæ йæ бакастысты хæдзары. Ахуыргæнæг æмба-
рын кæны, аив касты руаджы цы равдисын хъæуы, уый. Æххæст
кæнæм ахæм хæстæ: кадæг хæйттыл адих кæнын (эпизодтыл); алы
хай кæсгæйæ дæр, хъæлæсыуагæй цавæр æнкъарæнтæ равдисын
хъæуы, уый сбæрæг кæнын; алы эпизодæн дæр йæ сæйраг логикон
нысан раиртасын. Дæлдæр фæрстытæ æмæ хæслæвæрдтæ дæттæм
ахуыргæнæгæн æххуысæн, ахуырдзаутæ ахуыр кæндзысты кадæ-
джы текст æвзарын, йæ мидис рафæлгъауын æмæ йæ радзурын.
Фæрстытæ æмæ хæслæвæрдтæ кадджытæм:
1. Чи уыди нартæн сæ хистæр æмæ йын цотæй цы уыдис?
2. Цæй тыххæй скодта нæртон куывд зæронд Уæрхæг?
3. Кæй æрхуыдта Уæрхæг йæ лæппуты райгуырды боны фар-
нæн куывдмæ уæларвæй, фурдæй æмæ нартæй?
4. Цавæр нæмттæ сæвæрдтой Уæрхæджы лæппутыл? Чи сæ
сæвæрдта? Номæвæрæджы лæварæн та сын цы радта?
5. Цæмæн хуындысты Уæрхæджы фырттæ — фаззæттæ — Æхсар
æмæ Æхсæртæг? Цы мидис уыди уыцы нæмтты?
6. Радзурут кадæг «Нарты фæткъуы» уæхи ныхæстæй. Нартæй
кæцы мыггаджы уыди уыцы диссаджы фæткъуы бæлас? Цæмæн
хъуыди, сызгъæрин фæткъуы кæуыл зад, зынгау æрттывдтытæ чи
калдта, уыцы бæлас бахъахъхъæнын? Куыд бахъахъхъæдтой цæ-
хæрадон Æхсар æмæ Æхсæртæг?
7. Æхсæртæг куыд бафтыд денджызы бын Донбеттырты хæ-
дзармæ æмæ куыд ракуырдта Дзерассæ-рæсугъды?
8. Цæмæн райдыдтой Уæрхæджы зæронд сæрæй хъазын нарты
фæсивæд, цæмæн æй скодтой рæгъаугæс нартæн?
9. Цы ’рцыди денджызы был фаззæттыл? Цæмæн амардта
Æхсæртæг йе ’фсымæр Æхсары, уый фæстæ та йæхи?
10. Куыд асайдта Уастырджийы Дзерассæ-рæсугъд?
11. Ссарут кадæджы тексты:
а) æмнысаниуæг дзырдтæ дзырд «кæуын»-мæ; («Кæуын» - дзы-
назын, ниуын, додой кæнын, марой кæнын, хъарæг кæнын, цæсты-
сыгтæ згъалын);
æ) æрфыссут Дзерассæ-рæсугъды фæлгонц, ссарут ын тексты йæ
æрфыст (Дзерассæ-рæсугъд: хурты хур æмæ арвы фидауц, рухс
дуне æмæ бæсты рæсугъд, йæ сызгъæрин дзыккутæ зæхмæ зæу-
зæу кæнынц, йæ цæсгомæй хуртæ худынц, йæ дæллагхъуырæй
кæсынц мæйтæ; цы уыдис, уымæй авд ахæмы хуыздæр фестади;
Дзерассæйы цæсгомы рухсæй мусонг афтæ рæсугъд сси).
12. Цæмæн рацыд йæ цæгатæй Дзерассæ нарты уæзæгмæ, æмæ
куыд базыдтой нарт, Дзерассæ сæ чындз у, уый? Цавæр дзуапп
радта Дзерассæ нарты хистæр устытæн?
13. Кæм райгуырдысты Уырызмæг æмæ Хæмыц — Æхсæртæ-
джы дыууæ фаззон лæппуйы? Куыд ссардтой уыдон сæ фыдыфыд
Уæрхæджы æмæ куыд раздæхтысты сæ фидар арæзт чъырынмæ?
14. Радзурут кадæг «Сатанайы райгуырд» хи ныхæстæй. Цæ-
мæн хъуыди Уырызмæг æмæ Хæмыцы фыццаг æртæ ’хсæвы Дон-
беттыры чызджы зæппадз хъахъхъæнын: кæмæй хъахъхъæдтой
Дзерассæйы?
13
15. Куыд æмæ кæм райгуырди Сатана? Йæ мад æмæ йæ фыд
чи уыдысты? Сатанайы райгуырд фыццагдæр чи базыдта æмæ
йæ нарты Ныхасы чи радзырдта?
16. Ссарут кадæджы тексты Сатанайы рæсугъддзинад æмæ зон-
ды тыххæй загъд бынæттæ. (Сатана ахæм рæсугъд æмæ зондджын
рауад, æмæ талынг æхсæв бон кодта йæ уындæй, йæ ныхас уыд
кардæй кæрдагдæр, топпы фатæй растдæр.)
17. Зæгъут-ма нæртон æмбисæндтæ, цикл «Уæрхæг æмæ йæ фырт-
тæм» чи хауы, ахæмтæ. («Æхсæртæггатæ цыбыр мыггагæй хæрзхъæд
æмæ сгуыхт уыдысты». «Æхсæртæггатæ Йелиайау иудзæфон сты». «Нар-
ты ном æхсарæн баззад». «Нæртон лæгæхсары бын оффытæ нæ кæны».)
18. Хъодзаты Æхсары æмдзæвгæтæй иу хуыйны «Æхсар». Ис
дзы ахæм рæнхъытæ:
Цы ис æрмæстдæр уарзын йе нæ уарзынæй!
Зæгъдзæны дзырд лæджы цин кæнæ зын.
Фæлæ æхсар цы зарæджы нæ разыны,
Кæсы мæм уый æфсæст роды сым-сым.
Цы нысан кæны дзырд «æхсар»? Цавæр нысаниуæг ын дæтты
поэт ацы тексты? Ссарут дзырд «æхсар»-æн йæ синонимтæ.
Цымыдисаг уыдзысты скъоладзауты раныхæстæ (сообщения),
дзырдтæ «Уæрхæг» æмæ «Уырызмæг» куыд равзæрдысты, уый
тыххæй. Уыдон цæттæгæнгæйæ, ахуырдзаутæ пайда кæнынц Абай-
ты Васойы «Ирон æвзаджы историон-этимологион дзырдуат»-æй
(IV чиныг. Ныхас «\Уæгх槻 — 96—97 ф; Ныхас «\Уугу$тæ§
(Уги2тæ§) Огæхтæ^» — 127-128 ф. //Ленинград, «Наука», 1989).
1-аг ахуырдзау. Ирон адæмы нарты кадджыты Уæрхæг
уыди нæртон адæмы фыдæл. Бæлвырддæр зæгъгæйæ та — нæртон
мыггаг Æхсæртæггаты фыдæл, Æхсар æмæ Æхсæртæджы фыд.
Ирон æвзагиртасæг Агънаты Æхсар афтæ фыссы ном «Уæр-
хæг»-ы равзæрды тыххæй: «Уæрхæг рагон ирон ном у. Æз мæхæ-
дæг æрæййæфтон ахæм ном Уæлладжыры комы Дагомы хъæуы.
Комы ныхас уыди Дагомы. Бадтысты дзы зæронд куырыхон лæгтæ
къобор лæдзджытимæ къæрид кæрцыты æмæ пака худты. Бадгæ
та кодтой, сырдтæ кæнæ лыстæг фосы цæрмттæ тыд кæуыл уыд,
ахæм стыр дуртыл. Уыцы ныхасы бадджытæй иу хуынди Уæрхæг.
Махмæ хæстæг царди, фæлæ йын йæ мыггаг нæ бахъуыды код-
тон. Ныртæккæ сæ лæппутыл ирон адæм уыцы хорз ном нал
æвæрынц, æмæ дзæгъæлы».
2-аг ахуырдзау. Æз дæр уын радзурдзынæн ном «Уæрхæг»-ы
равзæрды тыххæй. Академик Абайты Васо куыд зæгъы, афтæмæй
Уæрхæг тынг рагон ном у. Ахæм нæмттæ æвæрдтой сæ лæппутыл
скифтæ, сæрмæттæ æмæ алантæ.
Скифтæ бирæгъ хуыдтой варка. Ирон адæмы хæрзфыдæлтæ
алантæ бирæгъы ном варка нал дзырдтой, сæ фыдæлтæ сæрмæттæ
бирæгъмæ куывтой æмæ йæ номыл табу сæвæрдтой, ома дзурæн
æй никæмæнуал уыд. Йæ бæсты дзурын райдыдтой сакты дзырд
бирæгъ. Фæлæ бынтон нæ фесæфт бирæгъы рагон ном варка. Нæ
фыдæлтæ варка дзурын байдыдтой уæрх, йæ кæронмæ йын баф-
тыдтой номдараразæг суффикс — æг, афтæмæй. Уæрхæг, зæгъгæ,
14
хуыдтой нæ фыдæлтæ лæппуты, ома, цæстдзыд ма кæной, низ
сæм хæстæг ма цæуа, зæгъгæ.
3-аг ахуырдзау. Уыцы уырнындзинадмæ гæсгæ, ирон
адæм сæ сывæллæттыл æвæрдтой алы сырдты, мæргъты, хил-
джыты нæмттæ. Зæгъæм, Бирæгъ, Саукуыдз, Бурдзиу, Дзибокка,
Уари, Арсæмæг, Бæдул. Уырысмæ дæр бирæ ис ахæм нæмттæй
равзæргæ мыггæгтæ. Зæгъæм: Волков, Медведев, Орлов, Куропат-
кин, Мухин, Лисицын, Змиев æмæ æндæртæ.
Дрыщуæрхис иннæ ирайнаг æвзæгты дæр. Ирон (дыгурон) æвзагмæ
æппæты хæстæгдæр лæууы ягнобаг æвзаг. Ягнобæгтæ йæ дзурынц
ург. Сæ фыдæлтæ согдиаг адæм æй дзырдтой уырк, сактæ та — биргга
(хъуысти бирга). Памиры хæхты цы ирайнаг адæмтæ цæры, уыдон
æй дзурынц: уарг, уырг, уыргъ, уырх. Ираны паддзахады Каспийы
денджызы был иу бынат хонынц Гурган, ома бирæгъты бынат.
4-æм ахуырдзау. Адæмы уырнындзинадмæ гæсгæ, дзырд
«Уæрхæг» цухгонд æрцыд æрвылбоны лексикæйæ æмæ йæ бæсты
пайда кæнын райдыдтой æрбайсгæ дзырд «бирæгъ»-æй. Нарты эпо-
сы Уæрхæг æмæ йæ фыртты тыххæй ныхас цы кадджыты цæуы,
уыдон бындуры лæууы тотемон миф, зæгъгæ, Æсæртæггаты мыг-
гаг, адæймаг чи фестад æмæ йæ ном Уæрхæг кæмæн уыд, ахæм
бирæгъæй равзæрди. Ромы мифологийы та фаззон æфсымæртæ
Ромул æмæ Рем адæймаджы цот уыдысты, фæлæ сæ хъомыл би-
рæгъ скодта.
5-æм ахуырдзау. Цалдæр ныхасы, ном «Уырызмæг» куыд
равзæрд, уый тыххæй. Ацы ном дыгур дзурынц дыууæ хуызы:
«Урузмæг» æмæ «Орæзмæг». Уырызмæг, зæгъгæ, Нарты кадджы-
ты хонынц Нарты æфсин Сатанайы сæрыхицауы. Нымад лæг
уыди нарты Уырызмæг.
Рæгон ирон æмæ ирайнаг ном у Уырызмæг. Йæ бындуры ис
уæраз. Афтæ нæ фыдæлтæ хуыдтой хъæддаг хуы. Рагон ирайнаг
æвзаджы уыди дзырд уараза — нæл хуы. Æвзагиртасджытæ куыд
сбæлвырд кодтой, афтæмæй нæ рагон фыдæлтæ скифтæ, сæрмæтгæ
æмæ алантæ цуан кæнын уарзтой сагтыл æмæ хъæддаг хуытыл.
Дыгурон æвзаг бахъахъхъæдта ном «Уырызмæг»-ы рагон ирай-
наг фонетикон хуыз æмæ йæ ныр дæр ма дзурынц — Орæзмæг.
Ацы ном дыгурæй айстой балхъар, хъæрæсе, кæсæг æмæ иннæ
адæмтæ. Уыцы æвзæгты хъуысы Орузмег, Озырмег, Озæрмег, Озæр-
меш, Урузмес. Дзурынц æй æндæр фонетикон хуызты дæр. Рагон
ариаг æвзагæй хъæддаг хуыйы ном орас бацыди финнæ-угораг
æвзæгтыл дзурæг адæмтæм дæр.
Цæмæй ахуырдзаутæн хуыздæр равдисæм циклы хъайтарты фæл-
гонцтæ, уый тыххæй факультативон ахуырты пайда кæнæм Тугъан-
ты Махарбеджы, Хохты Аслæнджерийы, Хъаныхъуаты Умары, Хе-
тæгкаты Асланы нывтæй нарты кадджытæм. Нæ цæстыты раз фев-
зæрынц — Уæрхæг, Æхсар, Æхсæртæг, Уырызмæг, Дзерассæ, Хæ-
мыц. Ахуыргæнæг хъуамæ бакуса уыцы нывгæнджыты нывтимæ.
Факультативон ахуыртæм скъоладзаутæ ныффыстой цалдæр
рефераты Уæрхæг æмæ йæ фырттыл. Уыдон фысгæйæ, ахуырдзаутæ
кастысты алыхуызон æрмæг: ирон æвзаджы дзырдуæттæ, наукон
15
монографитæ, уацтæ, газет «Рæстдзинад» æмæ журнал «Мах ду-
джы» мыхуыргонд æрмæджытæ. Дæлдæр хæссæм цалдæр цыбыр-
гонд скъуыддзаджы ахæм рефераттæй.
6-æм ахуырдзау. Уæрхæг — ирон адæмы эпосы нарты хи-
стæр. Зæрондæй нарты Уæрхæгæн райгуырди дыууæ лæппуйы —
фаззæттæ. Уæрхæг йæ ус Сайнæгонимæ йæ лæппуты райгуырды
боны фарнæн скодта нæртон куывд. Куывды уæвæг куырд Куыр-
далæгон Уæрхæджы фырттыл буц нæмттæ сæвæрдта: хистæрыл —
Æхсар, кæстæрыл — Æхсæртæг. Номæвæрæджы лæварæн Куырда-
лæгон радта Уæрхæгæн æмбисонды удæвдз йæ куырдадзы цагъд,
болат æндонæй арæзт.
Сывæллæттæ бон рæзыдысты уылынг, æхсæв — фондз уылын-
джы. Куы рахъомыл сты, уæд сын æгас дуне базыдта се сгуыхтытæ.
Æхсæртæг ракуырдта рæсугъд Дзерассæйы, фæлæ уайтагъд Уæрхæ-
джы фырггæ байсæфтысты Дзерассæйы æвирхъау рæдыды тыххæй.
Уæрхæг ма бирæ фенхъæлмæ каст сæ раздæхтмæ. Нарт та Уæр-
хæгæй хынджылæг кодтой, сæ фос ын æрвылбон хизын кодтой.
Нартæй йæ маст исгæйæ, Уæрхæг атардта фосы дзугтæ, денджызы
сын сæ фæдæлдон кодта, бæрзонд хохы цъуппæй сæ аппæрста. Уæр-
хæджы зындонæй фервæзын кодтой йæ гыццыл фыртыфырттæ -
Уырызмæг æмæ Хæмыц, Æхсæртæг æмæ Дзерассæйы фырттæ. Уыдон
æрбакодтой Уæрхæджы рагон мæсыгмæ, алвыдтой йын йæ сæры-
хъуынтæ æмæ йæ боцъо æмæ федтой, сæ фыдыфыд нырма æрыгон
кæй у, уый. Сфæнд кодтой баззайын сæ фыдыфыдимæ. Ацыдысты
Донбеттыры хæдзармæ æмæ йын æрбакодтой Дзерассæйы.
7-æм ахуырдзау. Æхсар — нарты кадджыты хъæбатыр,
нарты хистæр Уæрхæджы фырт, Æхсæртæджы фаззон, йæ хис-
тæр, райгуырди фыццаг кæркуасæнты, ном ыл сæвæрдта уæлар-
вон Куырдалæгон.
Æхсар æмæ Æхсæртæг иу æхсæв иумæ хъахъхъæдтой нарты
фæткъуы. Æхсæвæр куьг бахордтой, уæд ын Æхсæртæг загъта:
«Æрхуысс уал, Æхсар, радыгай хъахъхъæнæм — æмбисæхсæвмæ
ды бафынæй кæн, уырдыгæй бонмæ та — æз». Æхсар сразы æмæ
æрхуыссыд. Æмбисæхсæв фехъал æмæ дзуры Æхсæртæг: «Хуыцау
мын æй ныббарæд — æгæр афынæй дæн». Фæлæ йæ Æхсæртæг
сыстын нæ бауагъта — фæтæригъæд кодта йæ хуыссæгхъæлдзæг
æфсымæрæн æмæ хуыснæг æртæ æхсинæджы уый федта, уый сæ
фехста фатæй. Стæй цæф маргъы фæдыл цæуын дæр уый сфæнд
кодта, йæ туджы æртæхтæ зæлдаг кæлмæрзæны тыхт, афтæмæй.
Æхсар ын зæгъта: «Æз дæр цæуын, ды кæдæм цæуай, уыр-
дæм». Фæлæ денджызы был фæхицæн вæййынц. Ам фæстæмæ
йæ мæлæт æрцæуы йе ’фсымæры къухæй, Æхсæртæг ыл йæ ус
Донбеттыры чызг Дзерассæйы бафхæрынæй кæй фæдызæрдыг,
уый фыдæй. Афтæмæй та Æхсар уыд уæздан æмæ æгъдауыл хæст.
Дзерассæимæ — йæ чындзимæ — иумæ мусонджы æхсæвы куы
баззадысты, уæд æм йе ’ргом нæ лæвæрдта, кæд æй уый Æхсæр-
тæг æнхъæл уыд, уæддæр. «Хуыссын афон куы ’рцыд, уæд Æхсар
йæ нымæт Дзерассæйы бын бакодта, Æхсæртæджы нымæт та сæ
уæлæ æрытыдта, се ’хсæн та йæ кард нывæрдта.
16
8-æм ахуырдзау. Æхсæртæг — æртæ Нартæй иуы — æхсар-
джын æмæ зонынджын мыггаг Æхсæртæггаты фыдæл, нарты хи-
стæр Уæрхæджы фырт, Æхсары халдих фаззон. Йæ хистæр Æхсар
райгуырди фыццаг кæркуасæнты, Æхсæртæг та — дыккаг кæркуа-
сæнты, Бонвæрноны скастмæ. Уæрхæг йæ лæппуты райгуырды
боны фарнæн скодта нæртон куывд сырды фыдæй. Æрхуыдта
уæларвæй Куырдалæгоны, фурдæй - Донбеттыры, нартæй та -
Борæйы æмæ æндæрты. Дыууæ фаззоныл буц нæмттæ сæвæрдта
уæларвон Куырдалæгон. Æхсар æмæ Æхсæртæг та цæмæн? Уымæн
æмæ Æхсар, хистæр æфсымæр, уыд æхсарджын, Æхсæртæг та,
кæстæр æфсымæр, Æхсарæй æхсарджындæр. Номæвæрæджы лæ-
варæн Куырдалæгон радта Уæрхæгæн удæвдз йæ куырдадзы фæ-
тыгæй, болат æндонæй арæзт.
Уайтагъд айрæзтысты Æхсар æмæ Æхсæртæг: бон рæзтысты
уылынг, æхсæв та — уыдисн. Сарæзтой сæхицæн фæттæ æмæ
æрдынтæ æмæ арвыл маргъ тæхын нæ уагътой. Айхъуыст дунейыл,
зæгъгæ, нарты Уæрхæгæн рахъомыл хъæбатыр фырттæ. Уыдон-иу
æхсæв нарты цæхæрадоны иумæ хъахъхъæдтой æвæджиау фæт-
къуы бæласы иунæг сызгъæрин фæткъуы, адæмæн æлутон хос чи
уыд æмæ бахъахъхъæнын кæй нæ фæрæзтой, уый. Æфсымæртæ
йæ хъахъхъæнгæ та хъуамæ кодтаиккой радыгай. Æмбисæхсæвмæ
— Æхсæртæг, уырдыгæй бонмæ — Æхсар. Фæлæ Æхсæртæг йе ’фсы-
мæрæн фæтæригъæд кодта æмæ бонмæ дæр хъахъхъæдта йæхæ-
дæг. Æхсæв æмæ бон кæрæдзийæ куыд хицæн кодтой, афтæ цæ-
хæрадонмæ æрбатахт æртæ маргъы. Æхсæртæг бады, йæ фат æмæ
йе ’рдын йæ къухы, афтæмæй. Кæсы, æмæ æвиппайды бæлас
ныррухс æмæ йыл бадт æртæ æхсинæджы. Фæткъуымæ куыддæр
фæцæйæвнæлдтой, афтæ сæ Æхсæртæг фехста, æмæ атахтысты,
æрмæст сæ иуæн йæ туджы æртæхтæ æркалдысты зæхмæ...
9-æм ахуырдзау. Нарты адæм уыдысты иу хъæуы æртæ
сыхау, æртæ Нарты: Уæллаг Нарт — Борæтæ, Астæуккаг Нарт —
Æхсæртæггатæ æмæ Дæллаг Нарт — Алæгатæ. Борæтæ — фосджын
æмæ бонджын уыдысты, Æхсæртæггатæ — æхсарджын æмæ зонын-
джын, Алæгатæ та — æвзыгъд æмæ номдзыд. Борæтæ сæ дыууæ-
тæй дæр уыдысты фылдæр, æппæты къаддæр та — Алæгатæ.
Æртæ мыггаджы знаджы раз æнгом, æмзонд уыдысты, фæлæ
кæрæдзийы ’хсæн нæ фидыдтой. Сæ хъаугъатæ, хылтæ, быцæутæ
æмæ кæрæдзи цæгъдыны цаутæ — фыст цæуынц бирæ кадджыты.
Зæгъæм, «Æхсæртæггатæ æмæ Борæты хæст», «Тотрадз æмæ Со-
слан», «Батырадз Уырызмæджы куыд фервæзын кодта» æмæ
æндæртæ. Фылдæр хатт сæ кæрæдзийыл ардауы, стæй бæтты «арвы
хин æмæ зæххы кæлæн» нарты Сырдон.
Нарты кадджытæ ахуыр кæнгæйæ, ахуырдзаутæ хъуамæ базо-
ной, аивадон нывтæ æмæ фæлгонцтæ цы мадзæлттæй арæзт цæ-
уынц, уый, хъуамæ иртасой нывæфтыд æвзаджы рæсугъддзинад
æмæ йæ аивадон гæнæнтæ. Ирон поэттæй бирæты зæрдæтæ ага-
йынц нарты кадджытæ. Факультативон ахуырты цалдæр ахæм
æмдзæвгæйы хæссæм скъоладзауты рæгъмæ. Æмдзæвгæ аив кæс-
2 М.ижгы Апя’нбог
17
гæйæ, хъуамæ базоной сæ хъуыдытæ уацмысы архайджыты тых-
хæй зæгъын, цаутæн аргъ кæнын, уыдон нырыккон цардимæ бæт-
тын. Ирон поэтты æмдзæвгæтæм ма ис ахæм хæс: аив дзырдæй
рæзгæ фæлтæры ахуыр кæнын уæздан уæвын, хæрзæгъдау æмæ
лæгдзинадыл.
НАРТЫ КАДДЖЫТÆ ИРОН ПОЭЗИЙЫ
10-æм ахуырдзау
ХЪОДЗАТЫ Æхсар
НАРТЫ ФÆТКЪУЫ
Æхсар дæн æз. Фæлæ кæм ис Æхсæртæг?
У Нарты фæткъуы Нарты фарн: хъæдгом,
фыдниз, адзал... — æппæтæн дæр у хъом.
Дæлдзæхы цот — дæлимонтæй æрхæсгæ.
Цæуæм уæдæ. Лæгæвзарæн æрхæстæг.
Куы æрхæссæм тæппуды гакк, фыдном, —
хæдзарæн лæгæй рацæудзысты сом
æртæ Нарты: кæндзæн Уæрхæг æвæстæ.
Нæ Фарн, нæ Ис куы фæхауа нæ кæртæй,
уæд дымгæмæ ныддардзысты нæ кад,
уæд дзидзидайтæ хъаздзысты нæ сæртæй.
Хуыцæутты Хуыцау, ахæм амонд ратт:
къæйныхы игæр айгæрдæд нæ фат,
кæнæ йæ фæдыл амæлæм æвзæртæй!
(Мыхуыргонд цæуы чиныгæй: Хъодзаты Æхсар. Рухс. Æмдзæвгæтæ.
Орджоникидзе: «Ир», 1987. 44 ф.).
Фæрстытæ æмæ хæслæвæрдтæ æмдзæвгæмæ:
1. Цæмæн хоны поэт нæртон фæткъуы нарты фарн? Цы ахъаз
у нарты фæткъуы нартæн?
2. Цы ис иудзинадæй нæртон кадæг æмæ Хъодзаты Æхсары
æмдзæвгæйы ’хсæн?
3. Кæй хоны поэт «дæлимонтæй æрхæсгæ» æмæ цæмæн?
4. Кæцы рæнхъыты æвдыст цæуынц нæртон адæмы хуыздæр
миниуджытæ?
5. Цавæр нæртон æмбисæндты ма æвдыст цæуынц уыцы ми-
ниуджытæ?
(Нарт гуыбынылмард нæ уыдысты. Нартæн сæ арм арм уыди,
сæ рард та кад уыди. Нарты ныхас лæгты ныхас уыд. Нарты сæ
зонд нæ сæфта. Нарт кадыл мæлæг уыдысты. Нартау æргом æмæ
рæстзæрдæ. Нарты ном æхсарæн баззад. Нарт цæмæй нарт уыды-
сты? — Тых æмæ хъаруйæ, зонд æмæ ’хсарæй.)
18
6. Чи уыдысты æртæ Нарты æмæ дзы кæмæ цы миниуæг уыдис?
7. Куыд æмбарут ацы рæнхъыты мидис:
«Нæ Фарн, нæ Ис куы (рсехауа нæ кæртæй,
уæд дымгæмæ ныддардзысты нæ кад,
уæд дзидзидайтæ хъаздзысты нæ сæртæй...» ?
8. Цæмæн фыссы поэт дзырдтæ «Фарн» æмæ «Ис» стыр дам-
гъæйæ? Куыд сæ æмбарут?
9. Фæстаг рæнхъыты автор кувы Хуыцæутты Хуыцаумæ. Цы
куры Дунескæнæгæй поэт? Цы иу кæны поэты хъуыдытæ æмæ
таурæгъ «Нарты сæфт»-ы?
10. Хъодзаты Æхсары лирикон æмдзæвгæ фыст у сонеты хуы-
зы. Цавæр поэтикон æмдзæвгæ хонæм сонет? Цæмæй хицæн кæны
сонет иннæ æмдзæвгæтæй? Куыд хуыйнынц сонеты дыууæ цып-
паррæнхъоны æмæ дыууæ æртæрæнхъоны? Куыд цæуынц риф-
мæгонд Æхсары сонеты рæнхъытæ?
(Цыппаррæнхъонтæ — катрентæ, æртæрæнхъонтæ - терцеттæ.
(Рифмæгонд цæуынц катренты 1 æмæ 4; 2 æмæ 3 рæнхъытæ. Тер-
цетты та - 1, 3, 6; 2, 4, 5 рæнхъытæ).
11. Катренты (цыппаррæнхъонты) æви терцетгы (æртæрæнхъон-
ты) зæгъы поэт йæ сæйраг хъуыды? (1 терцеты — æртæрæнхъоны).
12. Чи ныффыста фыццаг ирон сонет? Куыд хуындис? Ирон
поэттæй йе ’ргом чи аздæхта XX æнусы фæстаг цыппæрæмхайы
сонеттæ фыссынмæ?
(Токаты Алихан, сонет «Цыкурайы фæрдыг», сонеттæ фыстой
ирон поэттæ: Чехойты Сæрæби, Цæрукъаты Алыксандр, Малиты
Васо, Джыккайты Шамил, Джусойты Нафи, Хъодзаты Æхсар, Ходы
Камал, Кокайты Тотрадз, Хаджеты Таймураз æмæ иннæтæ.)
1 1 -æм æмæ 12-æм ахуырдзаутæ (æмдзæвгæ арæзт у 2 со-
нетæй)
ХЪОДЗАТЫ Æхсар
УДÆВДЗ
«Уæрхæджы уарзон лæпиутыл буц нæмттæ сæвæрдта
уæларв Куырдалæгон: хистæрыл — Æхсар, кæстæрыл —
Æхсæртæг. Номæвæрæджы лæварæн Куырдалæгон радта
Уæрхæгæн удæвдз йæ куырдадзы (/хетыгеей, болат æндонæй
арæзт. Удæвдзы Нарт сæвæрдтой сæ фынгыл, æмæ сын
уадындз хыелæаей кодта диссаджы зарсег».
Нарты кадджытæй
1
Куырдалæгон йæ куырдадзы фæтыгæй
дæу сарæзта, о уаз мырты чырваз.
Дæуæй фидыдтой куывд æмæ чындзхаст,
ды истай хай нæртон лæгæн йæ хъыгæй.
19
Дæхигъдауæй-иу зарыдтæ йæ фынгæй.
Фæлæ уыдис æнусты тæрхон карз:
фæндагсудзæг дыл амбæлди — дæ уарзт
ныххæлæттаг, нызгъæлæнтæ фæрдыггай.
Дæ зардæй удæн бандидзид йæ хъæн,
сызгъæринæфцæг, сауæфтыд!.. Æмбæхстæй,
нæфæтчиагæй баззадтæ мæнæн.
Мæгуыр дæн, гомгæрцц: хай дын нæй мæ цæстæй;
ды иунæг зæл нæ ныууагътай дæ фæстæ.
Айдагъ дæ ном — фæстагæттæн бынæн.
Айдагъ дæ ном дæр - фидауцы гакк, дисæн
у фаг мæнæн. Дæ уынд æмæ дæ конд... —
Дзыхъхъыногæй сæ бахъуыди фæлдисын:
фыды азым дывæрæй фиды цот.
Мæ номдæттæг Куырдалæгон æвдисæн -
мæ удæвдз нæу æрвон фæтыгæй конд.
Мæ цин æмæ мæ рисæн у æлвисæн,
уæдæрттау æй зырнæй фæзылдта зонд.
Мæ удæвдз - уд-æрдз. Уд-æфцæг - йæ арæн...
Тæгæры аппыл иу базыр æрзад.
Æз дæр дæн афтæ иугъæдон, æвзарын
кæм худинаг, кæм — сар, кæм та — æхсар:
хæдæвзæрдæй куы суадзы уд æвзар,
йæхигъдауæй уæд зоны удæвдз зарын.
(Мыхуыргонд щеуы чиныгсей: Хъодзаты Æхсар. Рухс. Æмдзсевгæтæ.
Орджоникидзе: «Ир», 1987. 56—57ф.)
Дзырдуат æмдзæвгæмæ:
Чырваз — чыргъæд, стыр тæскъ къуымбил дарынæн — короб,
большая корзина.
Гомгæрцц — бæгънæг, бæгъæввад — голый, ободранный, об-
щипанный.
Дывæрæй — дыууæ хатты фылдæрæй, уæлдайджынтæй — вдвойне.
Дывæрæй фидын — заплатить вдвойне.
Фæтыг — сæрмагонд æндон, фæттæ кæмæй кодтой, ахæм.
Тсегæр — горный клен, явор.
Иугъæдон — иухуызон, æмхуызон — постоянный, неизменный,
одинаковый.
Сар — уайдзæф, худинаг (сар дæ къона!).
Хæдæвзæрдсей — йæхигъдауæй чи сæвзæры, ахæм — вырастаю-
щий сам, без посадки.
20
Фæрстытæ æмæ хæслæвæрдтæ æмдзæвгæмæ:
1. Æмдзæвгæйæн ис эпиграф нарты кадджытæй. Куыд æмба-
рут эпиграфы хъуыды? Куыд баст у æмдзæвгæимæ?
2. Лирикон æмдзæвгæйы цавæр хуыз равзæрста Æхсар? (Æм-
дзæвгæйы ис дыууæ цыппаррæнхъоны æмæ дыууæ æртæрæнхъо-
ны, æдæппæт цыппæрдæс рæнхъы.) Цæмæн?
3. В.Г. Белинский, зындгонд уырыссаг критик, фыста: «Поэт
хъуыды кæны фæлгонцты руаджы». Цавæр фæлгонц сæвзæры
ахуырдзауы раз æмдзæвгæйы фыццаг хай бакæсыны фæстæ?
4. Нæртон удæвдз. Сымахмæ гæсгæ, цавæр уыдис удæвдз, Куыр-
далæгон æй йæ куырдадзы фæтыгæй куы сарæзта, уæд? Æрфыс-
сут-ма удæвдзы миниуджытæ, пайда кæнут æмдзæвгæйы фыццаг
хайы рæнхъытæй.
5. Цавæр поэтикон фæрæзтæй пайда кæны фыссæг, цæмæй
йæ хъуыдытæ æмæ йæ миддуне æххæстдæрæй раргом кæна?
6. Кæцы рæнхъыты æвдыст æрцыдысты Æхсары хъуыдыты
идейон мидис, йæ хъынцъымы сæйраг мотив?
7. «Мæ удæвдз нæу æрвон фæтыгæй конд», — зæгъы поэт дык-
каг сонеты. Уæдæ цавæр у поэты удæвдз? Цы ис æмбæхст ацы
поэтикон символы?
8. Цавæр философон мидис ис дыккаг сонеты? Рапарахат кæ-
нут æмдзæвгæйæн йæ æртыгай рæнхъыты философон мидис фыц-
цаг æмæ дыккаг сонеты.
9. Сонеттæй кæцыйы цæуы ирддæрæй æвдыст лирикон ге-
ройы зæрдæйы уаг, йæ миддуне? Цавæр аивадон мадзæлттæй пайда
кæны поэт уыдон равдисынæн?
10. Цавæр адæмон æмбисæндтæй спайда кодта Хъодзаты Æхсар
йе ’мдзæвгæйы? Бамбарын сын кæнут сæ хъуыды.
11. Рагон æмæ нырыккон царды æвдисæнтæ Æхсары æмдзæв-
гæйы. Кæцы сонетæй ис æрхæссæн дæнцæгтæ уыдонæн?
12. Цæмæн баззад удæвдзы ном кадджынæй ирон адæмы ’хсæн?
Цавæр зарæг кодта удæвдз уадындз хъæлæсæй?
Лйс æй, аназ æй, Хуыцауы хæларæй.
Айс æй, аназ æй, — ронджы нуазæн!
13. Уæддæр цæй тыххæй у Æхсары æмдзæвгæ: удæвдзы тых-
хæй æви поэты сфæлдыстады, йæ зын царды, йæ миддунейы,
йæ иунæгдзинады тыххæй? Сымах та цы хъуыды кæнут уый
фæдыл?
14. Бакæсут хæдзары Хъодзаты Æхсары æмдзæвгæтæ йæ чи-
ныг «Рухс»-æй (Орджоникидзе, «Ир», 1987) æмæ бацæттæ кæнут
радзырд ахæм темæтыл:
а) «Хъодзаты Æхсары поэтикон удæвдз»;
æ) «Нарты кадджытæ ирон фысджыты сфæлдыстады» (ахуыр-
дзау равзары темæ йæхæдæг).
21
Литературæ
1. Нарты кадджытæ. Дыккаг рауагъд. Дзæуджыхъæу: «Ир», 1975.
2. Нарты кадджытæ. Фондз чиныгæй. Фыццаг чиныг. Кадджыты иугонд
текст сарæзта Гуытъиаты Хъазыбег. Дзæуджыхъæу: «Ир», 1989.
З.Абайты Васо. Нарты кадджыты аивадон мадзæлттæ. Абаев В. Нар-
товский эпос. Известия Северо-Осетинского научно-исследовательского ин-
ститута. Т. XI. I рауагъд. Дзæуджыхъæу: 1945.
4. Дзанайты Иван. Нарты кадджытыбæрзондаивдзинадысæйрагбæ-
рæггæнæнтæ. Нарты кадджытæ. Дыккаг рауагъд. Дзæуджыхъæу: «Ир», 1975.
5. Дзадзиты А, Дзуццаты Х.,Хъараты С. Ирон адæмы этногра-
фи æмæ мифологи. Цыбыр дзырдуат. Дзæуджыхъæу, 1994.
6. Джыккайты Шамил. Таурæгъ - адæмы дзургæ истори // Джык-
кайты Ш. Ныхасы фарн. Зонадон уацтæ æмæ эссе. Дзæуджыхъæу. «Ир», 1996.
7. Дзантиев А. Туганов Махарбек — народный художник. Литератур-
наяОсетия: 1972. №39.
8. Ка л о е в Б. А Уархаг / Сырдон / Уырызмаг / Сослан // Мифы наро-
дов мира. Энциклопедия. В 2-хтомах.: М. Российская энциклопедия, 1997.
9. Калоты X. Батрадзы обрæз нарты кадджыты. Рæстдзинад, 1941. 2
февраль.
10. Кокойты Т. Ирон адæмон кадæггæнджытæ. Рæстдзинад, 1953.
7 август.
П.Мзокты Аслæнбег. Нæртон фæндыр (Фæндыр куыд фæзынди).
Махдуг, 1997. №2.
12. С е м е н о в Л. П. Нæртон эпосы дунеон ахадындзинад. Рæстдзинад,
1946. 24декабрь.
13.Тугъанты Махарбег. Куыд куыстон нарты кадджыты нывтыл.
Махдуг, 1949. №7.
14. Хæмыцаты Тамарæ. Уды фарн. Адæмон сфæлдыстад. Мах дуг,
1987. №1.
15.Хохты Аслæнджери. Куыд куыстон нарты кадджытычиныджы
фæлгонцыл. Рæстдзинад, 1946. 24 декабрь.
16.Хъæцмæзты Евген. Нæртон эпос Тугъанты Махарбеджы сфæл-
дыстады. Мах дуг, 1970. №2.
17. Хаким Мусса. МахарбекТуганов. Орджоникидзе: Северо-Осетин-
ское книжное издательство, 1962.
18. Туганов Махарбек. Литературное наследие. Орджоникидзе: «Ир»,
1977.
ЦИКЛ «УЫРЫЗМÆГ ÆМÆ САТАНА»
(7-8 КЪЛ.)
Нæртон хистсер Уырызмæгу.
Се ’фсин та Сатана у.
(Куывдæй)
Ирон адæмы эпосы ахсджиагдæр сты нарты кадцжытæ. Уыдон
сты нæ фыдæлты сфæлдыстад — скифты, сæрмæтты, аланты
æрхъуыдыгонд таурæгътæ. Эпос чи сарæзта, уыцы адæмы поэти-
кон номæй хонынц нарт. Гъе æмæ уыцы таурæгътæ мах онг
æрхæццæ кодтой рагон ирæтты царды бæлвырд нывтæ. Кадджы-
тæм гæсгæ зонæм, куыд цыдысты цуаны, куыд хызтой фосы
дзугтæ, куыд бадтысты куывдты æмæ чындзæхсæвты, куыд куыв-
той дзуæрттæм æмæ Хуыцаумæ, зонæм сæ тох, сæ хъыг, сæ цины
хабæрттæ. Таурæгътæм гæсгæ сын æмбарæм сæ хъуыдытæ, се ’нкъа-
рæнтæ.
«Нарты кадджытæ, ахуыргæндтæ куыд зæгъынц, афтæмæй сты
ирон адæмы царды энциклопеди, сæ аивадон истори... Баиу сты
рагон мифтæ, историон хабæрттæ æмæ адæмон сфæлдыстадон
фантази æмæ сæ рауад æмбисонды аив кадджытæ — эпос», —
фыста йæ уацы «Нарты кадджытæ» — ирон адæмы эпос» зынд-
гонд ирон поэт æмæ ахуыргонд Джыккайты Шамил.
Астæуккаг скъолайы практикæ куыд æвдисы, афтæмæй фа-
культативон ахуыртæ нарты кадджытæй 7—8 къласы не сты æнцон.
Фыццаджыдæр уымæн, æмæ уыцы кары сывæллæттæ фылдæр
фæкæсынц исты цымыдисаг сюжеттыл фыст прозаикон уацмыс-
тæ, фантастикон кæнæ детективон литературæ. Дыккаджы та
уымæн, æмæ нæуæдзæм (90-е годы) азты чиныг кæсын кадджын
нал уыди нæ царды, бирæ мадæлтæ æмæ фыдæлтæн сæ бон нæ
уыдис сæ сывæллæттæн ахуыргæнæн кæнæ аивадон чиныг балхæ-
нын.
«Российская газета» (№162, 27 июль, 2005 аз) йæ уацы «Катас-
трофа чтения в России» фыста: «2005 азы Уæрæсейы хæдзæртты
34 проценты нæ уыдис иунæг чиныг дæр, хæдзарон библиоте-
кæтæ 100 чиныджы онг уыдис 36 процентмæ, 100-йæ—300-мæ —
20 процентмæ, 300-йæ—500-мæ — 6 процентмæ, 500-йæ—1000-мæ
— 3 процентмæ, 1000-æй фылдæр — 1 процентмæ». Чингуытæ
библиотекæтæй исынц æмæ кæсынц æрмæст уæрæсейæгты 18 про-
центы (79 проценты тæ æппындæр нæ пайда кæнынц библиоте-
23
кæтæй). Хъыгагæн, зæгъын хъæуы уый дæр, æмæ абон алы ирон
хæдзары нæй ссарæн «Нарты кадджытæ», æндæр ирон аивадон
чингуытæ.
Ахуыргæнæг хъуамæ раст æмбара нæ абоны царды зындзи-
нæдтæ: нæй ахуыргæнæн чингуытæ, сывæллæттæ æппындæр иро-
нау нал кæсынц аивадон литературæ.
Фæлæ литературæйы программæйы домæнтæ ахуыргæнæгæн
æнæ æххæстгæнгæ нæй. Уыдон та скъоладзаутæй домынц: цы уац-
мыс ахуыр кæнынц, уый текст, йæ мидис, йæ цаутæ æмæ йæ
райрæзт (сюжет), йæ хъайтарты, уыдоны æууæлтæ æмæ æмахас-
тытæ хорз зонын. Зонын дзырдаивады хуызтæ: фольклорæй —
миф, кадæг, таурæгъ, аргъау, зарæг. Арæхсгæ та кæной хъуамæ
алыхуызон тексттæ раст, аив æмæ рæвдз кæсынмæ; цы уацмыстæ
сахуыр кодтой, уыдоны мидис радзурынмæ, фæрстытæн бæстон
дзуæппытæ дæттынмæ; уацмысы мидис равдисынæн пълан сара-
зынмæ æмæ уымæ гæсгæ цыбыр сочинени ныффыссынмæ; пер-
сонажтæн характеристикæ дæттынмæ; факультативон ахуырты
цы уацмыстæ бакастысты, уыдоны мидис равзарын æмæ радзу-
рынмæ, уыдоны тыххæй хи хъуыды зæгъынмæ; дзырдуатæй æмæ
хрестоматийы фиппаинæгтæй пайда кæнынмæ, литературæ æмæ
аивад царды цы ахъаз сты, уый иртасынмæ1.
Факультативон ахуырты нарты кадджытæй ирон литературæйы
ахуыргæнæг йæхиуыл æвæры уæззау хæс: хъуамæ сразæнгард кæна
скъоладзауты, цæмæй се ’ппæт дæр бакæсой нарты кадджыты
хицæн циклтæ; бамбарой сын сæ мидис, сæ дарддæры царды
пайда кæной нарты хъайтарты хуыздæр миниуджытæй — лæ-
джыхъæд æмæ хæдæгъдауæй, сыгъдæгзæрдæ, хæлардзинад æмæ
рæстдзинадæй, уарзой сæ Райгуырæн бæстæ, нæ ирон адæмы, не
’гъдæуттæ, нæ мадæлон æвзаг. Уымæн æмæ уыцы хæзнатæн, уыцы
миниуджытæн æмбал нæй.
Абон та нæ ныхасы сæр уыдзæн факультативон ахуырты цикл
«Уырызмæг æмæ Сатана»-йыл. Скъоладзаутæ хъуамæ бакæсой
хæдзары уыцы циклæй авд кадæджы: «Сатана Уырызмæджы ус
куыд сси», «Сатана æмæ Борæты чызг», «Уырызмæг Сатанайы
йæ цæгатмæ куыд æрвыста», «Уырызмæджы æнæном лæппу»,
«Уырызмæг æмæ Сохъхъыр Уæйыг», «Уырызмæджы фæстаг фосы
конд» æмæ кадæг «Бæгæны куыд фæзынди».
Уырызмæг æмæ Сатанайы тыххæй кадджытæн факультативон
ахуырты, программæмæ гæсгæ, дихгонд æрцыд æртæ сахаты. Урок-
ты æрмæг лæвæрд цæудзæн ахæм темæтæм гæсгæ:
1-аг урок. Уырызмæг — нарты цытджын хистæр. Кæсын æмæ
æрдзурын Уырызмæг æмæ Сатанайы тыххæй кадджытыл.
2-аг урок. Сатана — нарты мад, нарты дунейы артдзæст, æну-
выд хъомылгæнæг æмæ кæстæртæн зондамонæг. Кæсын æмæ æрдзу-
рын кадджытыл. Рефераттæ æмсе раныхæстæ нарты хъайтар-
тыл.
1 Ирон æвзаг æмæ литературæйы программæтæ I—XI кълæстæн. Дзæу-
джыхъæу. Ир, 2005. 127. 140-141 ф.
24
3-аг урок. «Рахæсс нын, Сатана, сау бæгæны,
Ракув нын дзы, Нарты Уырызмæг!
Дзæбæх бонтæ дзы фендзыстæм,
Дзæбæх зарджытæ йыл куы кæндзыстæм».
I. Нарты кадцжытæ ирон адæмон сфæлдыстады æмæ поэзийы.
Аыв кæсын æмдзæвгæтæ æмæ сын сæ мидисыл æрныхас кæнын.
Къласы фæйнæгыл фыст сты ахуырты темæтæ æмæ урочы
эпигрæф.
Кадджытæ хæдзары бакæсыны размæ ахуыргæнæг фæсурокты
ратты скъоладзаутæн фæрстытæ æмæ хæслæвæрдтæ кадджытæм.
Уырызмæг æмæ Сатанайы тыххæй кадджытæ кæсгæйæ, уыдон
хъуамæ æркæсой уыцы хæслæвæрдтæм æмæ цæттæ уой дзуæп-
пытæ раттынмæ.
Цалдæр ныхасы кадæг кæсыны тыххæй. Ахуыргæнæджы æх-
хуысæй скъоладзаутæ фылдæр хъуамæ сæхæдæг кæсой, хъуыды
кæной, æрцæуой хъæугæ хатдзæгтæм; афтæмæй уыдон райсдзысты
ног зонындзинæдтæ. Æнæмæнгæй, архайын хъæуы ууыл, цæмæй
æппæт ахуырдзаутæ дæр ахуыргæнæджы кастмæ сæ цæст дарой.
Æмбарой, ахуыргæнæг куыд аив кæсы, æрхæцæн нысæнттæ куыд
хицæн кæны, архайджыты хъæлæстæ фæзмæгау куыд кæны,
уыдæттæ. Æмæ ма ноджы: скъоладзау хъуамæ æмбара, цы кæсы,
уый; уæд æрмæг уарзгæ дæр кæндзæн, радзурынхъом дæр æй уы-
дзæн; хъуамæ кæса æнæхъæн хъуыдыйæдтæй æмæ дзырдтыл хъæ-
лæсы уагæй цавд раст æвæра; кæсгæйæ хъæлæсы уагæй хъуыдыйа-
ды интонаци бæлвырд æвдиса (таурæгъон, хъæрон, фарстон, ра-
зыгæнæн хъуыдыйæдтæ). Кæй ранымадтон уæлдæр, уыцы хæстæ
иууылдæр ахуыргæнæг хъуамæ скъоладзауты размæ кæсыны заман
æрæвæра æмæ сæ æнæмæнгæй дома. Æнæ уыдонæй нæй ахуыр-
дзаутæн базонæн тагъд æмæ æмбаргæ каст кæнын.
II. Факультативон ахуырты дарддæр цæудзæн ныхас, хæдзары
цы кадджытæ бакастысты, уыдоны мидисыл фæрстытæ æмæ хæс-
лæвæрдтæм гæсгæ.
Фæрстытæ æмæ хæслæвæрдтæ кадджытæм:
1. Сатанайæн мой кæнын афон куы ’рцыди, уæд мойæн кæй
равзæрста?
2. Цы æрхъуыды кодта Сатана, цæмæй Уырызмæг йæ мой суа?
3. Куыд æмбарут Сатанайы ныхæстæ: «Адæмы фидис — дыууæ
боны, бирæ худинаг нæу»? Разы стут Сатанайы ныхæстимæ?
4. Цы амал скодта Сатана Уырызмæгæн, цæмæй йæ худинаг
нартæй ферох уа, уый тыххæй?
5. Цавæр «хæзна» аласта йæ цæгатмæ Сатана?
6. Цæмæн скодта Сатана нартæн куывд, йæ цæгатмæ аздæхы-
ны размæ? («Æз нарты цæхх æмæ кæрдзынæй хайджын дæн, уыдон
дæр — афтæ. Ныр мын куывд скæн, — æз нартæн мæ нуазæн ратгон»).
7. Цавæр у, сымахмæ гæсгæ, Сатана — нæртон æхсин — æфсин?
Æрфыссут ын йæ фæлгонц, кадджытæй пайда кæнгæйæ. Цавæр
сты йæ уæлæдарæс, йе ’ддаг бакаст, йæ удыхъæды æууæлтæ?
25
8. Цавæр рагон уырыссаг уацмысмæ (древнерусская повесть)
хæстæг лæууы йæ сюжет кадæг «Уырызмæг Сатанайы йæ цæ-
гатмæ куыд арвыста»-йæн? Цы иу кæны нарты кадджыты сæйраг
архайджыты æмæ уырыссаг уацмысы хъайтарты? (Шедевр древ-
нерусской литературы — повесть писателя Ермолая-Еразма «По-
весть о Петре и Февронии Муромских»).
9. Чи æрхъуыды кодта нартæн бæгæны? Уырызмæг Сатана-
йæн цы радзырдта? Сбæлвырд кæнут, Сатана тынг зондджын
сылгоймаг кæй у, нартæн сæ мад, уый таурæгъ «Бæгæны куыд
фæзынди»-мæ гæсгæ.
10. Бафæрсут уæхимæ уæ мадæлты æмæ нанаты æмæ базонут,
куыд кæнгæ у ирон бæгæны, бацæттæ кæнут радзырдтæ (уæхи
фæндонмæ гæсгæ) ахæм темæтыл:
а) «Нарты Сатана — ирон бæгæны æрхъуыдыгæнæг»;
б) «Куыд æмæ цæмæй фæфыцы мæ нана бæрæгбонмæ бæгæны»;
в) «Нæртон нозтытæ нæ абоны царды: пайда æви зиан».
11. Цæмæй фæцыдис уæ зæрдæмæ кадæг «Уырызмæджы æнæ-
ном лæппу»? Цавæр удыхъæды æууæлтæ уын байгом кодтой Са-
танайы æмæ Уырызмæджы фæлгонцтæ? Радзурут, Уырызмæджы
къухæй йе ’нæном лæппу куыд фæмарди, уый тыххæй.
12. Цæмæн ракуырдта Уырызмæджы æнæном лæппу йæхи Бара-
стырæй æмæ куыд рафардæг йæ бæх Аласайыл Мæрдты бæстæй?
13. Таурæгъы текстæй æрхæссут дæнцæгтæ, Нарты Сатана кæ-
лæнгæнæг кæй уыдис, йæ бон Хуыцауимæ дзурын кæй уыдис,
уый тыххæй. Цæй фæдыл ракодта Сатана æртæ мыдамæсты æмæ
скуывта?
14. Радзурут, куыд рауад Уырызмæг æмæ йе ’нæном лæппуйы
балц Терк-Турчы бæстæмæ? Æрдзурут таурæгъы фæлгонцтыл:
æфсæн уырс, æфсæндзых бирæгъ æмæ æфсæндзых хъæрццыгъа.
15. Цæмæн акодта лæппу идæдз усы риу йæ дзыхы æмæ йын
цавæр «нæртон лæджы дзырд» радта? Куыд ын æмбарут йæ ми-
дис? Абон дæр ма ацы дзырдбастæн фехъусæн ис æви нæ?
16. Кæд базыдта Уырызмæг, æнæном лæппу йæ фырт кæй
уыдис, уый? Раст байуæрста лæппу Уарæн фæзы йæ фос æви нæ?
Цæуылнæ бакуымдта фос байуарын Уырызмæг - уый хистæр
куы уыдис? Цæмæн рахицæн кодта æнæном лæппу фосæй урс гал
æмæ йæ цæмæн æрбаста зæлдаг синагæй? Марды кæндтæй (хис-
тытæй) цавæртæ зонут ирон адæммæ? Цæмæн агуырдта Уырыз-
мæджы æнæном лæппу йæхицæн афæдзы кæнд (афæдзы хист)?
17. Федта ма Сатана йе ’нæном лæппуйы? Куыд ын бантысти
хæхтыл дыдзы хур æрбакæсын кæнын?
18. Хæдзары кастыстут кадæг «Уырызмæг æмæ Сохъхъыр Уæ-
йыг». Бердзенаг (грекъаг) таурæгъгæнæг Гомеры мифтæй (рагон
таурæгъы) кæцыйы хуызæн уæм фæкасти ацы нæртон таурæгъ?
Хицæн та цæмæй кæнынц?
19. Разы стут зæронд Къармæгоны ныхæстимæ: «Нартæй —
лæг хуыздæр — Уырызмæг, ус хуыздæр та — Сатана»? Сбæлвырд
кæнут ацы ныхæстæ таурæгъы текстæй. Цы æрхъуыды кодта
Уырызмæг, цæмæй Сохъхъыр Уæйыджы лæгæтæй раирвæза, уый
26
тыххæй? Цæмæн скодта æмæ кæмæн радта фосы уæлдай хай
Уырызмæг?
20. Æрхæссут дæнцæгтæ таурæгъ «Уырызмæджы фæстаг фосы
конд»-æй, цæмæй сбæлвырд кæнат Уырызмæг æппæт нартæй зонд-
джындæр кæй уыди, уый.
21. Цы æрхъуыды кодта Уырызмæг, Сау денджызы æлдары
мæсыджы куы бадтис, уæд? Куыд бамбæрста Сатана Уырызмæ-
джы ныхæстæ: «Рарвитут мын ахæсты аргъ: сæдæ сæдæ иусион
галтæ...»? Цæмæн загъта Сатана нартæн, куы бамбæрста хъуыддаг
цæй мидæг ис, уый, уæд: «Уыцы зæронд лæг уын куы нæ уа, уæд
фесæфдзыстут! Кæмдæр та уын ссардта æнæхæрд бæстæ æмæ уæ
хоны уый хæрынмæ...»? Радзурут-ма, куыд рацыд Уырызмæг хи-
нæй Сау денджызы æлдарыл? Цы загъта нартæн Уырызмæг? Куыд
ын æмбарут йæ ныхæстæ? (Уырызмæг загъта нартæн: «Мæ зæронд
сæр уын куынæ уа, уæд уæ халон йæ ахстонмæ фæхæсдзæни».)
22. Сымах бакастыстут кадджыты цикл «Уырызмæг æмæ Са-
тана». Цавæр адæймаг уæм кæсы Уырызмæг (йе ’ддаг бакаст, йæ
удыхъæд, йæ уæлæдарæс)? Æрфыссут Уырызмæджы фæлгонц, нар-
ты кадджытæ æмæ Тугъанты Махарбег æмæ Хъаныхъуаты Умары
нывтæй пайдагæнгæйæ.
23. Уырызмæджы тыххæй радзырд хæдзары цæттæ кæнгæйæ,
пайда кæнут Дзанайты Иваны (Нигеры) уацæй «Нарты кадджытæ».
Критикы ныхæстæй уæ разы удæгасæй слæудзæн нарты цытджын
хистæры сурæт, йæ зондахаст, йæ фæндтæ, йæ хъуыдытæ: «Уырыз-
мæджы фæлгонц афтæ хорз æвдыст цæуы кадджыты, æмæ Уырыз-
мæг, зæгъгæ, куы фехъусы, нарты кадджытæ хорз чи зоны, уый,
уæд йæ цæстыты раз слæууы урсзачье бæрзонд, бæзæрхыг, зонд-
джын, номдзыд зæронд лæг, йæ тинты кæрц йе уæхсчытыл, йæ
цирхъ йæ фарсыл, йæ пылыстæг лæдзæг йæ къухы, афтæмæй,
нарты цытджын ныхасы нарты адæмæн зæлдагуадзæгау фæлмæн
хъæлæсæй арф, зонды ныхас чи кæны, ахæм зæронд лæг; йæ
барæвзæрст — нарты Сатанаимæ йе ’ргъæу уæтты чи бады, дзаг
фынг йæ разы, афтæмæй æмæ нарты адæмы царды уаг раст æвæрд
уа, зæгъгæ, уыцы ныхас чи кæны».
а) Сымахмæ гæсгæ, цæуыл у сæ ныхас нарты хистæртæн?
б) Уæ радзырдмæ бафтаут Уырызмæджы ныхæстæ нарты Ны-
хасы æвзæрст лæгтæ æмæ Нарты фæсивæдимæ.
24. Бакæсут нæртон æмбисæндтæ Уырызмæг æмæ Сатанайы
тыххæй æмæ сын райхалут сæ хъуыды:
а) «Дæлæ быдыры гутонджынтæ, Нарты Уырызмæг — сæ гу-
тондар» (зарæджы ныхæстæй);
б) «Царциаты Суа ’мæ нарты Уырызмæгау рæдау»;
в) «Хорз æфсин Сатана, нартæн зонд чи амыдта, йæ дыууа-
дæс къæбицы хæрд æмæ нозтæй дзаг кæмæн уыдысты»;
г) «Сатанайы цонгæй æнтыд фæу!»;
гъ) «Се ’нтауæг Сатана, сæ кувæг Уырызмæг!»;
д) «Сæ бæгæны Сатанайы фых»;
дз) «Нарты Уырызмæг зæгъ — æмæ цард цæуа, Сатана зæгъ —
æмæ бæркад цæуа».
27
25. Уæ зæрдыл уын цавæр рагон бердзенаг (грекъаг) мифы
сюжет æмæ хъайтары æрлæууын кæны нарты кадæг «Уырызмæг
æмæ Сохъхъыр Уæйыг»? Бердзенаг мифы хъайтар Одиссей æмæ
нарты Уырызмæджы фæлгонцты иудзинад æмæ хицæндзинæдтæ
раргом кæнут.
(Бердзенаг поэмæ «Илиада» æмæ нарты кадæджы сюжет сты
кæрæдзимæ хæстæг, хæстæг лæууынц сæ хъайтартæ дæр: Уырыз-
мæг æмæ Сохъхъыр Уæйыг — сакъадах Итакæйы паддзах Одиссей
æмæ циклоп (уæйыг) Полифем. Гомер æнæзонгæ сакъадахыл сæм-
бæлын кæны зонынджын Одиссейы æмæ, тæригъæд чи нæ зыдта,
Хуыцауы ныхасмæ чи нæ хъуыста, ахæм иуцæстон циклоп (уæйыг)
Полифемы. Сæ арф зонд æмæ хиндзинады руаджы дыууæ хъайта-
ры дæр — Уырызмæг дæр æмæ Одиссей дæр — аирвæзтысты стыр
фыдбылызтæй æмæ фæуæлахиз сты Сохъхъыр Уæйыг æмæ циклоп
Полифемыл. Цæудзарм сæ уæлæ æркодтой æмæ уый фæрцы та-
лынг лæгæтæй раирвæстысты. Уазæгæн кад кæй не скодтой, уый
тыххæй Хуыцау йæ фыдæх сæвæрдта Сохъхъыр Уæйыг æмæ цик-
лоп Полифемыл (иу дзы баззад æнæ цæстæй, иннæ та — Сохъхъыр
Уæйыг - асхъиудта былæй æмæ ныххæррæгъ ис кæмтгы).
26. Бацæттæ кæнут радзырд Уырызмæджы кæнæ Сатанайы
тыххæй нывтæй иумæ гæсгæ, пайда кæнут нарты кадджыты цикл
«Уырызмæг æмæ Сатана»-йæ (нывгæнджытæ: Тугъанты Махарбег
æмæ Хъаныхъуаты Умар).
Кадджытæ кæсгæйæ, ахуырдзаутæ фембæлынц æнæзонгæ æмæ
зынæмбарæн дзырдтæ æмæ дзырдбæстытимæ. Ахуыргæнæджы
æххуысæй æмæ сын дзырдуæттæм гæсгæ бæрæг кæндзысты сæ
мидис æмæ дзы сæ куыстыты (сочинениты, радзырдты) пайда
кæндзысты. Дзырдуатон-фразеологион куыстæн факультативон
ахуырты Уырызмæг æмæ Сатанайы тыххæй кадджытæй равзæр-
стам ахæм æнæзонгæ ныхæстæ æмæ дзырбæстытæ: цирхъ, æрчъи,
залмысыф, базыг, зæд, дуаг, ронг, æлутон, æнтуан, тъæр, æндæрг,
сæнхъизын, Сырдоны гадза, æнæуаг митæ, пыльгстæг лæдзæг,
пылыстæг къæлæтджын бандон, сæрыхицау, æмцекк, æртæ мы-
дамæсты, æрмаццагæй хæцын, уылынджы бæрц хæссын, дыдзы
хур, хæд-зилгæ дыкъухыг уæхст, стæры цæуын, иусион гал, Бара-
стыр, Аласа, Æрфæн, Æмхицхæрæн Бæрæг Обау, Терк-Турчы
бæстæ, Æнæхæрд бæстæ, Уарæн фæз æмæ æндæртæ.
Кадджытæй уæлдай ма ахуыргæнæг факультативон ахуырты
хъуамæ пайда кæна нырыккон ирон поэтты лирикон æмдзæвгæ-
тæй. Ахæм лирикон уацмыстæ раргом кæнынц поэты идейон æмæ
эстетикон хъуыдытæ нарты кадджыты æмæ сæ сæйрагдæр хъай-
тарты фæдыл. Æмдзæвгæ кæсгæйæ, ахуыргæнæг хъуамæ æппæт
мадзæлттæй дæр архайа, цæмæй поэты мидхъуыдыйæ ссарой уæрæх
фæндаг скъоладзауты зæрдæтæм, цин кæной йæ циныл, хъыг
кæной йæ хъыгыл. Ахуыргæнæджы аив бакастæй бирæ аразгæ у
поэзи скъоладзаутæн бауарзын кæныны хъуыддаджы. Дæлдæр
хæссæм ахуыргæнæгæн æрмæг — цалдæр лирикон æмдзæвгæйы
Уырызмæг æмæ Сатанайы тыххæй, цæмæй сæ ахуырдзаутæ аив
кæсой факультативон ахуырты.
28
1-аг скъоладзау
ДЗАБОЛАТЫ Хазби
НÆРТОН УДЫХЪÆД
УЫРЫЗМÆГ
(Ирон æгъдау)
— Рæвдздæр, рæвдздæр кæн, Сатана!
Æз цæуын фæстаг ыстæры.
Ехх... мæ зæронды заман ма
Бахъуыдтæн нæртон кæстæры!..
— Нарты разагъды Уырызмæг!
Нарт дæу куы ’взарынц тæрхонæн,
Уæд ныр цавæрдæр хъуымыздзых
Дæу æмхæтæгæн куьтд хоны?!
— Ма тæрс фегадæй мæ сæрæн,
Рæвдздæр, мауал кæс æрхуымæй, -
Аргъ куынæ кæнай кæстæрæн,
Уæд æгъдау домæн нæй уымæй!
Мыхуыргонд щеуы чиныгсей: Дзаболаты Х.Д. Уацамонгсе: Уацмыстæ
/ Чиныг сарсезта семсе йсем разныхас ныффыста Ходы Камал. Дзсеу-
джыхъсеу: «Ир», 1974. —220ф.
Дзырдуат æмдзæвгæмæ:
Стæр (балц) — афтæ хуындис, нарты эпосы хъайтартæ-иу тæ-
лæт кæнынмæ, фыццаджыдæр, искæйы фос байсынмæ æмæ атæ-
рынмæ куы цыдысты. Нартæн сæ хъуыстгонд куывдтимæ стæры
цæуын уыдис сæ сæйрагдæр хъуыддæгтæй иу.
Æгъдау — социалон нормæ, традици кæй сфидар кодта, ахæм
индивиды кæнæ æгас этносы æнæмæнг хи дарыны æгъдау бæрæг
царды уавæры. Æгъдаумæ гæсгæ архайын, æгъдау æххæст кæны-
ныл адæймаджы æфтауынц куыд йæ мид-зондахаст, афтæ æгас
æхсæнады тыхфæлгъуыд дæр (кæннод индивидæн бауайдзæф код-
таиккой, кæнæ ма йыл суанг хъоды дæр бакодтаиккой, зæгъæм,
хъæубæстæ). Ирон фыдæлтыккон æхсæнады социалон нормæ у,
зæгъæм, уазæгуарзондзинады æгъдау, зиуы æгъдау, кæнгæ ’фсы-
мæртæ кæныны æгъдау, искæйы хæдзармæ лæппу хъомыл кæ-
нынмæ раттыны æгъдау æмæ æнд. а.
Разагъды — зындгонд, нымад, хъуыстгонд.
Хъуымыздзых — хæрз æрыгон (молокосос).
Æмхæтæг — иумæ стæры кæимæ ацæуынц, ахæм адæймаг.
Æрхуымæй — хъуынтъызæй (удрученный), фæлмæцыд, æр-
хæндæгæй.
29
Фæрстытæ æмæ хæслæвæрдтæ æмдзæвгæмæ:
1. Уæ зæрдæмæ фæцыдис Дзаболаты Хазбийы æмдзæвгæ? Цæмæй?
2. Цавæр поэтикон мадзалæй спайда кодта поэт йе ’мдзæв-
гæйы æмæ цæмæн? (Поэтикон диалог — Уырызмæг æмæ Сата-
найы ныхас ирон æгъдау æмæ кæстæрты тыххæй.)
3. Цæуыл у сæ ныхас нарты разагъды Уырызмæг æмæ Сата-
найæн?
4. Куыд æмбарут æмдзæвгæйы ацы рæнхъытæ:
Аргъ куынæ кæнай кæстæрæн,
Уæд æгъдау домæн нæй уымæй!?
5. Хазби йе ’мдзæвгæ схуыдта «Нæртон удыхъæд» («Ирон
æгъдау»). Цæмæн? Куыд цæуы æвдыст ирон æгъдау æмдзæвгæйы?
6. Æмдзæвгæйæн ис схонæн æндæр хуызы дæр: «Фæстаг ыстæ-
ры», кæнæ та «Нарты разагъды Уырызмæг». Цавæр сæргонд рав-
зарис ды æмæ цæмæн? Кæцы сæргонд ирддæр æвдисы æмдзæв-
гæйы сæйраг хъуыды?
7. Цы цæстæй кастысты нарты хистæртæ (Уырызмæг) сæ кæс-
тæртæм?
8. Нæ абоны царды куыд у хистæрты æмæ кæстæрты ахаст?
Цæимæ дæ разы сæ ахастдзинæдты? Сымах та цавæр цæстæй кæ-
сут хистæртæм? Уæ хъуыдытæ равдисыны тыххæй æрхæссут дæн-
цæгтæ ирон фысджыты чингуытæй, нарты кадджытæй æмæ або-
ны царды нывтæй.
9. Цавæр æндæр поэтикон мадзæлттæй ма пайда кæны поэт
йе ’мдзæвгæйы?
10. Уырызмæг æфсæрмы кæны йæ кæстæртæй. Цавæр ныса-
ниуæг уыдис нартмæ æфсармæн? Цы уæ бон у зæгъын ирон æфсар-
мы тыххæй абоны царды?
(Æфсарм - хи дарыны æгъдæуттæ ирон традицион æхсæнады
æмæ бинонты ’хсæн. Æвдисынц кад æмæ æгъдау кæнын, зæгъæм,
кæстæртæ хистæртæн, чындз — йæ мойы хæстæджытæн, сиахс —
йæ бинойнаджы хионтæн, æхсæнад — саударæг усæн æмæ афтæ
дарддæр.)
11. Зындгонд ирон драматург æмæ фыссæг Токаты Асæх йе
’мдзæвгæтæй иуы фыста:
Æфсарм зын хæссæн у, зын дарæн,
Куы уый уæззау вæййы, куы — рог.
Базманæй1 дæр ын нæй ысбарæн,
Сыгъдæг хрусталау та — хæрог,
Æмæ йæ ма бауадз æрхауын,
Дæ цард,
Дæ цæсты гагуыйау ын тæрс.
Кæд дын нæ Сау хохау уæззау у,
Уæддæр æй урс бумбулийау хæсс.
Цæмæн тæрсы Асæх не ’фсармæн æрхауынæй? Сымахмæ гæсгæ,
цы хъæуы саразын нæ абоны царды, цæмæй æфсарм уа адæммæ,
1 Базман — хъандзал уæзбарæн.
30
сæ ахастдзинæдты кæрæдзиимæ? Цавæр барæнтæй пайда кæны
фыссæг, ’фсармы кой куы фæкæны йе ’мдзæвгæйы уæд? Ссарут
сæ æмдзæвгæйы тексты.
2-аг скъоладзау
ДЖЫККАЙТЫ Шамил
УЫРЫЗМÆДЖЫ КАТАЙ
Лæппу хъæбатыр у, — йæ ных
Сосланау тулгæ цалхмæ дары.
Фæлæ куы басæтта йæ тых,
Уæд ма йæ лæгдзинад цы мары!
Мæ цардæй бафæлладтæн, — ныр
Тæрсын æгад æмæ лæмæгъæй...
Фæлтау мыл бабæттут къуыдыр,
Тæсчъы мæ раппарут къæдзæхæй.
Мыхуыргонд цæуы чиныгæй: Джыккайты Ш. Саст дзæнгæрæг:
Æмдзсевгсетæ. Дзсеуджыхъсеу: «Ир», 2000. 59 ф.
Фæрстытæ æмæ хæслæвæрдтæ æмдзæвгæмæ:
1. Цæуыл у йæ катай нарты Уырызмæгæн?
2. Куыд æмбарут æмдзæвгæйы ацы рæнхъытæ:
Фæлæ куы басæтта йæ тых,
Уæд ма йæ лæгдзинад цы марьР.
3. Цæмæй тæрсы нарты Уырызмæг йæ царды кæрон?
4. Цавæр цæстæнгас уыдис нартмæ зæронд адæймагмæ? Уæ
хъуыдытæ равдисынæн æрхæссут дæнцæгтæ нарты кадджытæй.
5. Уæ зæрдыл æрлæууын кæнут Шамил йе ’мдзæвгæ цы ка-
дæджы мотивмæ (сюжетмæ) гæсгæ ныффыста, уый (кадæг «Уырыз-
мæджы фæстаг фосы конд»).
6. Цы хицæндзинад ис нарты кадæг æмæ Шамилы æмдзæв-
гæйы ’хсæн?
7. Æмдзæвгæ фыст у нæртон хъайтары монолоджы хуызы.
Уырызмæг сагъæс кæны йæ зæронды бонтыл. Цæмæн пайда кæны
поэт ахæм поэтикон мадзалæй? Сымахмæ гæсгæ, цавæр сты по-
эты сæйрагдæр хъуыдытæ æмæ цæуыл?
3-а г скъоладзау
ПЛИТЫ Грис
УЫРЫЗМÆГ ÆМÆ САТАНАЙЫ ДУЭТ
Макæд амæлæнт, ма ’рхауæнт
Нарты кад æмæ рад!
О бæрзонд Хуыцау, мах амонд
Ныр нæ кæстæртæн ратт!
31
Цас хылтæ кодтам! Байуæрстам
Авд-авд хаттæй фылдæр.
Ног-иу алы хатт бауарзтам,
Цард та кодта хуыздæр.
Махыл разади зокъотæ,
Цард уæззау уыд, йе рог -
Авд-авд хатты зæронд кодтам,
Авд-авд хатты та ног.
Раттæнт дауджытæ фидæны
Нарты сагсуртæн уарзт! -
Дуне уарзынæй фидауы,
Тайæд уарзынæй маст!
Амонд фенут, нæ кæстæртæ,
Цард уын ма уæд æнад!
Авд-авд хатты уæ зæрдæты
Судзæд уарзондзинад!
Мыхуыргонд иæуы чииыгæй: Плиты Грис. Мады фседзæхст: Стихтсе.
Кадджытæ. Орджоникидзе: «Ир», 1986. — 99 ф.
Фæрстытæ æмæ хæслæвæрдтæ æмдзæвгæмæ:
1. Равзарут æмæ радзурут Грисы æмдзæвгæйы мидис.
2. Цæмæн зæгъы поэт йе ’мдзæвгæйы:
Макæд амæлæнт, ма ’рхауæнт
Нарты кад æмæ рад!?
Цы бынат ахстой нарты царды кад æмæ ’гъдау?
3. Æрлæууын кæнут уæ зæрдыл иу-цалдæр нартон æмбисонды
кад æмæ рады тыххæй.
(- Нæ адæм адæм уæд уыдысты, æмæ нæ кæстæр хистæры
куы нымадта, кад ын куы лæвæрдта, кæрæдзимæ куы хъуыстой;
сылгоймаджы тыххæй йæ цæсгом куы ничи сæфта.
— Нарт нарт уæд уыдысты, сæ гуыбыныл хæцын куы фæрæз-
той, нозтæй сæхи куы хъахъхъæдтой, ронгæй сæ бæрц куы зыд-
той, ацы рæстæджы хуызæн сæ мæрдты къоти куы нæ калдтой
нозт æмæ хæрдыл; æнæгъдау фыднозтæй се ’фсарм куы нæ сæф-
той, сæ зонд, се ’хсар куы нæ састой.
— Нарт кадыл мæлæг уыдысты...)
4. Кæимæ дзурынц æмдзæвгæйы нарты хистæр Уырызмæг æмæ
се ’фсин Сатана? Цæуыл у сæ ныхас?
5. Цавæр нæртон кадæгмæ гæсгæ ныффыста йе ’мдзæвгæ Грис?
6. Куыд æмбарут æмдзæвгæйы рæнхъытæ:
Дуне уарзынæй фидауы,
Тайæд уарзынæй маст!
Разы стут поэты хъуыдыимæ?
7. Цы у сæйрагдæр адæймаджы царды, Уырызмæг æмæ Сата-
найы хъуыдымæ гæсгæ?
32
8. Цæмæн ысхуыдта Грис йе ’мдзæвгæ «Уырызмæг æмæ Сата-
найы дуэт». Цы у дуэт музыкалон аивады?
9. Раиртасут æмдзæвгæйы аивадон æууæлтæ.
10. Грис йе ’ннæ æмдзæвгæ «Нарты 'гъдау»-ы фыста:
Кæд дæ цæрыы срæнды лæгау,
Уæд цæр æзхуыздæронæй нартау:
Дæ уд дæм ма кæсæд æвгъау
Æмæ дæ бæстыл ног кад бафтау!
Разы стут Грисы ныхæстимæ? Сымахмæ гæсгæ, куыд цæрын хъæуы
«æзхуыздæронæй нартау»? Куыд æмбарут æмдзæвгæйы ацы рæнхъытæ?
11. Цавæр хъуыдытæ уæм райгуырын кодта Грисы æмдзæвгæ?
Куыд баст сты уыдон нæ абоны цардимæ?
АДÆМОН СФÆЛДЫСТАД САТАНАЙЫ ТЫХХÆЙ
ФÆЛЛОЙЫ ЗАРДЖЫТÆ
4-æм скъоладзау
БÆГÆНЫЙЫ ЗАРÆГ
Уæй, бæгæны, дам, бæгæны,
Уастырджийы фæлдисгæ бæгæны.
Уæлæ хохæй цъиу ратахти,
Дæлæ рæзбынмæ ныттахти.
Дыргъбыны бæласыл бабадти,
Хуымæллæджы мæцкъортæ бахордта,
Уый йæ сæры бацыди;
Мæгуыр цъиу зæхмæ ахаудта,
Мæгуыр сугдзау æй ссардта.
Мæнæ, дам, диссаг - æмбисонд, -
Сатанамæ йæ бахаста;
Уый, дам, æй артмæ батавта.
Магуыр цъиу уомынтæ байдыдта:
Хуымæллæджы мæцкъортæ фæуомдта.
Мæнæ, дам, диссаг — æмбисонд.
Уæлæ, дам, хохмæ арвыста,
Æмæ сыгъзæрин Уастырджийæ
Зады нæмгуытæ æрхаста,
Уыдонæй бæгæны бантыдта;
Ой, бæгæны, дам, бæгæны.
Ой, бæгæны, сой бæгæны.
Сой бæгæны, амонды бæгæны
Уæдæй нырмæ, дам, базыдтам.
Бирæ фæцæра уыцы цъиу,
Уымæй фылдæр та — Сатана.
Мыхуыргонд цæуы чиныгæй: Ирон адæмы сс/хелдыстад. 2 томæй.
Т. II. / Рауагъды редактор Абайты В.И.; Чиныг сарæзта Салæга-
ты З.М. — Дзæуджыхъсеу: Цæгат Ирыстоны чингуыты рауагъдад,
1961. 329-330 ф.
М.юкгы Аслгенбег
зз
5-æм скъоладзау
БÆГÆНЫ ÆНТАУДЖЫТЫ ЗАРÆГ
Нарты нæртон æфсин Сатанайы
Къухæй æфтыд фæу!
Дæ кад Сидæмоны кадæн фæуæд!
Де ’хсар Æлгъуызы æхсарæн фæуæд!
Дæ бæркад — Хъусæгоны бæркадæн!
Кæй тыххæй дæ рауагътой,
Уымæ сыгъдæгæй фæхæццæ у!
Мæ къах æмæ дын мæ къух хорз фæуæнт!
Чи дæ баназа, уыдонæн сойау батай!
Мæн та дæ кадæй хай уæд!
Мыхуыргонд цсеуы чиныгæй: Ирон адæмы сс/келдыстад. 2 томæй.
Т. II. Рауагъды редактор Абайты В.И.; Чиныг сарæзта Салæгаты
З.М. Дзæуджыхъæу: Цæгат Ирыстоны чингуыты рауагъдад, 1961.
330 ф.
ХЪÆЛДЗÆГ ЗАРДЖЫТÆ
6-æм скъоладзау
САТАНАЙ ЗАР
Ой, Сатана, Сатана, Сатана,
Ой, ракæсуй къæсæй Сатана,
Къæбецмæ бауайуй Сатана,
Гæрафин рахæссуй Сатана.
Сау гъосини сау бæгæни, Сатана,
Дзæбодури сиуæ æ сæрбæл, Сатана,
Уотемæй нæмæ рацæудзæнæй Сатана,
Ранин ковдзæнæй Сатана,
Даргъ курæтгин Сатана,
Цилле дзикко Сатана,
Ой, Сатана, Сатана, Сатана!
Мыхуыргонд цæуы чиныгæй: Ирон адæмы а/хелдыстад. 2 томæй.
Т. II. Рауагъды редактор Абайты В.И.; Чиныг сарæзта Салæгаты
З.М. Дзауджыхыеу: Цæгат Ирыстоны чингуыты рауагъдад, 1961.
538-539 ф.
7-æм скъоладзау
НÆРТОЯ ФЫСЫМ
Ой, нæ буц фысым Сатана!
Ой, хъæздыг царды, Сатана!
Ой, дæумæ, дам, куы зарæм,
Ой, дæумæ, не ’фсин, Сатана!
34
Ой, кæд сойджын у дæ къæбиц,
Ой, бæркадджын та — дæ къухтæ!
Ой, рахæсс-ма нын сау бæгæны,
Ой, сау бæгæны ’мæ бур физонæг!
Ой, сау бæгæны сæрсæргæнгæ,
Ой, бур физонæг цъысцъысгæнгæ!
Ой, нæ буц æфсин Сатана,
Ой, хъæздыг царды Сатана!
Ой, рахæсс-ма нын уæлибыхтæ,
Ой, цæрвджын æмæ дзаджджынæй!
Ой, рахæсс-ма нын карз арахъхъ!
Ой, рахæсс-ма нын, уæдæ, рахæсс,
Ой, дæ цыхтытæн сæ бинаг!
Ой, нæртон æфсин Сатана!
Ой, хъæздыг царды Сатана!
Мыхуыргонд цæуы чиныгæй: Ирон адæмы сфæлдыстад. 2 томæй.
Т. II. Рауагъды редактор Абайты В.И.; Чиныгсарæзта Салæгаты
З.М. Дзсеуджыхъсеу: Цæгат Ирыстоны чингуыты рауагъдад, 1961.
539 ф.
Дзырдуат адæмон зарджытæм:
Уастырджи — æппæты кадджындæр æмæ адæмæн уарзондæр
дзуар ирон мифологийы, нæлгоймæгтæ, бæлццæттæ æмæ хæстон-
тыл аудæг бардуаг. Нарты эпосы йæ хонынц уæларвцæрæг, æвдыст
цæуы тызмæг хæстоны хуызы урс бæхыл, урс уæйлаг нымæты.
Æмткæй райсгæйæ, Уастырджийæн нартимæ хорз ахастдзинæдтæ
ис. Семæ вæййы сæ тæлæт-стæрты, семæ фæбады нарты куывдты
æмæ афтæ дарддæр. Нарты кадджыты Уастырджи арæх фæзыны
сылгоймæгты фæливæджы хуызы дæр. У номдзыд нарты кадджы-
ты хъайтар Сатанайы фыд. Ирон адæмы хъуыдымæ гæсгæ, Уас-
тырджи Хуыцау æмæ адæмы ’хсæн у рæстаг лæг. Адæммæ фæзыны
мæгуыр зæронд лæджы хуызы. Сылгоймæгтæ йын йæ ном нæ дзырд-
той - тобæгонд уыдис. Хуыдтой йæ - Лæгты дзуар. Тæккæ фыл-
дæр кувæндæтгæ ис Уастырджийы номыл. Æмбæлынц æппæт Иры-
стоны дæр. Йæ номыл схуыдтой хъуыстгонд кувæндæтгæ: Реком,
Дзывгъисы дзуар æмæ æндæртæ. Алы аз дæр ноябры мæй хъæууон-
хæдзарадон куыстыты фæстæ æппæт Ирыстон дæр парахатæй, кад
æмæ радимæ бæрæг кæны Уастырджийы бон. Иу ахæм ирон фынг
æмæ бадт дæр, иу ахæм хорз хъуыддаг дæр нæ вæййы, æмæ дзы
Уастырджийы ном ма ссарой, сæхи йыл ма бафæдзæхсой æмæ дзы
ахъаз æмæ æххуыс ма ракурой. Ивгъуыд заманы-иу ахæм ахъазы
курдиæттæ фæуд кодтой Уастырджийы зарæгæй.
Сидæмон, Æлгъуыз, Хъусæгон — ирон адæмы рагфыдæл Ос-Бæ-
гъатыры фырттæ, уыдысты фондз (Цæразон æмæ Цъæхилон дæр
ма). Фыдæлты таурæгътæм гæсгæ, рацыдысты Уæлладжыры æхсæ-
надæй, кæцы дих кодта цыппар æхсæнадон фæлтæрыл: уæздан
лæгтæ, фæрсаглæгтæ, кæвдæсæрдтæ æмæ цагъайрæгтæ. «Бæгæны
æнтауджыты зарæджы» Сидæмоны ном баст у «кад»-имæ, Æлгъуы-
3Ь1 ном «æхсар»-имæ, Хъусæгоны ном-та «бæркад»-имæ.
35
Бæгæны — ирон нозт, хор æмæ хуымæллæгæй конд лæмæгъ
нуазинаг.
Мæцкъор, хуымæллæджы мæцкъортæ — плющ, хуымæллæджы
мыггæгтæ, тауинæгтæ, гагатæ.
Усестырджийы фæлдисгæ бæгæны — созданный, сотворенный
Уастырджи.
Зад, зады нæмгуытсе — солод, зерна солода (из ячменя, пше-
ницы).
Бæгæны бантауын — заквасить, забродить; бæгæны æнтауын
кæнын, æнхъизын кæнын.
Цыллæ дзыкку — шелковая коса; зæлдаг.
Арахъхъ — ирон нозт, вæййы алы ирон хæдзары дæр. Таурæгъ-
тæм гæсгæ, ирон адæмы арахъхъ кæнын хæйрæджытæ сахуыр код-
той. Уый тыххæй иу таурæгъ афтæ зæгъы: иуахæмы Хуыцау уæларв-
цæрджытæн бахæс кодта алы мыггаг нозтытæ скæнын. Иутæ дзы
сфыхтой бæгæны, иннæтæ скодтой сæн, «æрвнæрды бардуаг»
Уацилла та — ронг. Дæлимонтæ хи хъæппæрисæй (уымæн æмæ
сын Хуыцау ницы бахæс кодта) скодтой арахъхъ. Хуыцау дзы
куы сахуыста, уæд æй ронджы фæстæ банымадта хуыздæр ноз-
тыл. Хуыцау сын сæ нозтæн ахæм стыр аргъ кæй скодта, ууыл
хæйрæджытæ тынг бацин кодтой æмæ уайтагъд ирон адæмы
арахъхъ уадзын ацахуыр кодтой.
Фæрстытæ æмæ хæслæвæрдтæ зарджытæм:
1. Абайты Васо Сатанайы фæлгонцы тыххæй афтæ зæгъы: «Мах
исчи куы бафæрсид, Нарты эпосы тæккæ зынаргъдæрыл цы ны-
майæм, зæгъгæ, уæд æнæ ахъуыдыгæнгæйæ зæгъиккам: Сатанайы
фæлгонц. Эпосы архайджытæй, суанг ма сæйраг геройтæй дæр кæ-
цыфæндыйы куы аппарай, уæдцæр кадджытæн сæ арæзт нæ фехæл-
дзæн, фæлæ æнæ Сатана эпос ницы хуызы сфидаудзæн». Разы стут
Васойы хъуыдыимæ? Цæмæн не сфидаудзæн æнæ Сатанайы фæл-
гонцæй Нарты эпос? Зæгъут уæ хъуыдытæ Васойы ныхæсты тыххæй.
2. Цавæр бынат ахсы Сатана нарты æхсæнады? Нарты кад-
джыты?
3. Чи у Сатана? Кæй чызг у? Кæй бинойнаг? Цæмæн æй хо-
нынц «нарты мад», «нарты дунейы артдзæст», «æнувыд хъомыл-
гæнæг æмæ кæстæр хъæйтарты зондамонæг», «зондджын уынаф-
фæгæнæг», «Нарты бартæ æмæ æдасдзинад хъахъхъæнæг»?
4. Дзанайты Иван йæ уац «Нарты кадджытæ»-йы фыста: «Са-
тана у Сатана, нæдæр Агуындæйы хуызæн у, нæдæр Бедухайы.
Сатанайы фæлгонц у æххæст, индивидуалон, монументон, ни-
кæимæ йын ис схæццæ кæнæн». Цæмæн? Цавæр адæймаджы хуыз-
дæр миниуджытæй хайджын у Сатана? Ранымайут-ма сæ.
5. Цавæр нæртон кадæджы мидисимæ баст сты фæллойы зар-
джытæ Сатанайы тыххæй?
• 6. Куыд æвдыст цæуы зарджыты ирон кадджын нозт бæгæ-
ныйы фæзынд?
7. Цæмæн загъдæуы зарæджы: «Уастырджийы фæлдисгæ бæ-
гæны»?
36
8. Куыд æмбарут «Бæгæны æнтауджыты зарæджы» ацы рæн-
хъытæ?
Дсе кад Сидæмоны кадæн фæуæд!
Де ’хсар Æлгъуызы æхсарæн фæуæд,
Дæ бæркад — Хъусæгоны бæркадæн!
9. Цавæр аивадон фæрæзтæй арæзт у Сатанайы фæлгонц ирон
адæмон зарджыты?
10. Куыд равдыста зындгонд ирон нывгæнæг Тугъанты Ма-
харбег Сатанайы фæлгонц йæ ныв «Нарты куывд»-ы?
11. Нарты кадджыты цикл «Уырызмæг æмæ Сатана»-мæ ныв-
гæнæг Хъаныхъуаты Умар ныффыста æртæ нывы — «Уырызмæг
æмæ Сатана мæйрухс æхсæвы», «Нарты куывд» æмæ «Бæгæны
куыд фæзынд» (кæс чиныг «Нарты кадджытæ». Дзæуджыхъæу,
«Ир», 1975. 56—57 ф.) Куыд равдыста Умар Уырызмæг æмæ Сата-
найы фæлгонцтæ? Цавæр аивадон фæрæзтæй æмæ ахорæнтæй
спайда кодтой Махарбег æмæ Умар, нæртон хъайтарты фæлгонцтæ
кæнгæйæ?
12. Нырыккон ирон поэттæ арæх пайда кæнынц Сатанайы
фæлгонцæй се ’мдзæвгæты. Дæнцæгæн хæссæм Хъодзаты Æхсары
æмдзæвгæйы рæнхъытæ:
Гъей, разагъды нарт, фехъусут мæ зын!
Лæджыхъæд уæ къæбæр курæгау курын.
Сатана, о мæхи дзыцца, фæзын,
Уынгæг сахат дæ зонды рухсмæ кувын.
Цæмæн сиды поэт Сатанамæ? Цы куры уый нарты мадæй
«къæбæр курæгау» æмæ цæмæн? Куыд æмбарут поэты ацы ны-
хæстæ «фæзын, уынгæг сахат»!
8-æм скъоладзау
БЕСТАУТЫ Гиуæрги
САТАНАЙЫ КУЫВД
(Монолог)
Нæртон фæсивæд, амондыл хæст ут, —
Æнус-æнус зæххы фарнæй — æфсæст!
Зæрин хур уæм йæ хæлар цæстæй худæд,
Йæ цæссыг уын мигъ ма кæнæд æвгъау,
Фæскъæвда ’рттивæд арвы рон уæ сæрмæ!
Хæрзамонды цыкурайы фæрдыг
Куыстдзагъд лæджы ныхæй æртагъд кæддæр,
Ныддур, æмæ дзы царды фидыц худы.
Уæ ныхæй калæд уыцы фæрдыг рухс, —
Фæрныг æмæ хъæздыг куыд уат æнус,
Æрдзæ сæдæ — уæ рæгъæуттæ, уæ дзугтæ!
37
Уæ къæбицты ныккæнæн ма уæд хорæн,
Мыдхуыз суадæттæй абузæд æлутон!..
Нæртон фæсивæд, амондыл хæст ут.
Ис амондмæ зæххыл фæндæгтæ бирæ,
Цæуынц æм — зонут — се ’ппæт дæр æрмæст
Лæгæн йæ бæстæ, й’ адæмы зæрдæйыл.
Уæ дзыллæ искуы царæфтыд куы уа,
Æнæуый уæ куы бæлла исчи цинмæ, —
Уæд баззайæд нæ фидæны фæлтæртæм
Йæ ном цылгъагдæр фидисæн зæххыл.
Нæ зæххы сой нæ фыдæлты туг у! —
Уый бацыдис уæ буары, уæ магъзы:
Уæ дзыллæйы цæрдхъом къабæзтæ стут,
Æмæ фыдамонд макуы фæут ахæм, —
Зын уын куы уа йæ сæрвæлтау мæлын!
Фидауынц адæм се ’гъдауæй, сæ уагæй, —
Нæртон æгъдау уæ фæдзæхст уæд, мæ хуртæ!
Сæ фæтк, сæ ныхас — адæмтæн сæ ис,
Цæсты гагуыйау хъахъхъæнут нæртон дзырд, —
Нæй фидæнмæ афтидармæй цæуæн!
Нæртон фæсивæд, амондыл хæст ут!
Хæрамы охыл макуы сласут кард.
Фыццаг-фыццаг æхсаргард æмæ фат
Фыдæхзæрдæйæ чи райста йæ къухмæ,
Уый туджы зæйтæ фенкъуыста зæххыл,
Æмæ ивылынц абон дæр нæ сæрты.
Кæд уыдис маст мæрддзаг хæдон мæлæтæн! —
Фыдмаст у ног фыдбылызы æхсидав.
Фæлæ фыдгул уæ уæзæгмæ куы бырса, —
Ныккалут туг сæрибары сæрыл:
Фыццаг-фыццаг æхсаргард æмæ фат
Хæрамы ныхмæ чи райста йæ къухмæ,
Уый цины денджыз рауагъта зæххыл,
Æмæ ныр дæр нæ зæрдæтыл ивылы...
Нæртон чызджытæ, рухс амонд уæ хай!
Зæххыл æппæт ысфæлдисæг у мад, —
Нæртон мады ном фарнимæ хæссут.
Сымахæй цæудзæн уарзт æмæ хæрам дæр,
Зæнæг уын ахæм рацæуæд, фæлтæртæм
Фыды уæзæджы судзгæ уарзт, лæгдзинад,
Нæртон æгъдау, нæртон кад æмæ намыс,
Тырысайау, куыд адæттой сыгъдæгæй!
Нæртон кæстæртæ, цардамонд уæ хай!
Мыхуыргонд щеуы чиныгæй: Ирон литературсе. Ахуыргсенсен чиныг—
хрестомати: 8 кълас / Сарсезта йсе Джыккайты Шамил. Дзсеу-
джыхыеу: «Ир», 2004. 417-419 ф.
38
Дзырдуат æмдзæвгæмæ:
Арвы рон — арвæрдын, адæм ма йæ хонынц Сосланы æрдын
дæр.
Цыкурайы фæрдыг — зынаргъ дуры мыггаг, мардæгасгæнæг,
дзæбæх кæны цæфтæ, тых кæмæ ис, ахæм фæрдыг, ома, цы ку-
рай, уый дæттæг.
Куыстдзагъд — куыствæллад.
Æрдзæ — у рагон ирон дзырд - мин.
Царæфтыд — хæдзархæлд, тыхст.
Фæрстытæ æмæ хæслæвæрдтæ æмдзæвгæмæ:
1. Æнæмæнгæй, уæ зæрдæмæ фæцыдаид Гиуæргийы æмдзæвгæ
«Сатанайы куывд». Цæмæй? Цавæр хъуыдытæ æмæ æнкъарæнтæ
равзæрын кодта уый уæ зæрдæйы?
2. Цæуыл у йæ куывд Сатанайæн?
3. Фыццаг, дыккаг æмæ æртыккаг æмдзæвгæйы хæйттæ бай-
дайынц ахæм рæнхъæй: «Нæртон фæсивæд, амондыл хæст ут!»
Цæмæн равзæрста автор ахæм поэтикон мадзал? Мад — Сата-
намæ гæсгæ, цавæр нысаниуæг ис ацьг ныхæстæн?
4. Цавæр арфæтæ кæны Сатана æмдзæвгæйы фыццаг хайы?
Цы хоны поэт «хæрзамонды цыкурайы фæрдыг»?
5. Амондмæ цавæр фæндаг æвзарын кæны Сатана фæсивæдæн
уацмысы дыккаг хайы?
6. Поэт сиды фæсивæдмæ:
Цæсты гагуыйау хъахъхъæнут нæртон дзырд, —
Нæй фидæнмæ афтидармæй цæуæн!
Равзарут, æвзагæн автор цы нысаниуаг дæтты ацы рæнхъыты,
уый. Разы стут поэтимæ æмæ йæ хъуыдытимæ?
7. Цы фæдзæхсы Сатана фæсивæдæн æмдзæвгæйы æртыккаг
хайы?
8. Цавæр аивадон мадзæлттæй спайда кодта поэт йæ уацмы-
сы? Ссарут сæ æмдзæвгæйы.
9. Æмдзæвгæ фыст у монолоджы хуызы. Цæмæн равзæрста
йе ’мдзæвгæйæн Гиуæрги ахæм поэтикон мадзал?
10. Цы нысаниуæг ис адæмы æгъдæуттæн, Сатана æмæ по-
этмæ гæсгæ?
11. Æмдзæвгæйы цыппæрæм хайы ныхæй-ныхмæ æвæрд цæ-
уынц поэты сæйраг хъуыдытæ. Зæгъут сæ.
12. Равзарут, гуманистон æмæ патриотон хъуыдытæ цы рæн-
хъыты æвдыст цæуынц, уыдон.
13. Куыд баст сты æмдзæвгæйы хъуыдытæ ирон адæмы абоны
Царды домæнтимæ? Сымах та цы хъуыды кæнут уый тыххæй?
14. Ныффыссут цыбыр сочинени ахæм темæйыл:
Цы сты нæ абоны царды «нæртон æгъдау,
нæртон кад æмæ намыс ?
39
9-æм скъоладзау
ДЗАБОЛАТЫ Хазби
УАЦАМОНГÆ
Мæлгъæвзæгтæ, хъуыддагхуыз кадвæлгъаутæ,
Хæлоф кæнут - дзырды бар уæм æрхаудта!
Æмæ цы сты нæртон цытджын лæгты раз
Сымах разæй
Ацæмæз
йе Батырадз
Уæ дзыхты руаджы
нарты Стыр Ныхасы?
Фæлæ цы ’рцыд, -
цы уæ ныууагъта тасы?
Уый тæрхоны
Сатанайы урс цонгæй
Æрхызти фынгмæ нарты уацамонгæ.
Нæ бацæудзæн уый къулбылæй уæ размæ, -
Уый фезмæлдзæн æрмæст
æцæг Ныхасмæ.
Уый хъусы дардмæ
зонды хъæр,
ныфсы хъæр,
Æмæ йæ сисдзæн
зондджындæр,
ныфсджындæр.
Мыхуыргонд щеуы чиныгæй: Дзаболаты ХД. Уацамонгсе: Уацмыстæ.
Чиныг сарсезта Ходы Камал. Орджоникидзе: «Ир», 1974. 222 ф.
Дзырдуат æмдзæвгæмæ:
Уацамонгæ — (Ацамонгæ, Амонгæ, Нартамонгæ) диссаджы къу-
сы ном Нарты эпосы. Уацамонгæ ис Алæгаты хæдзары. Нарты
æмбисонды куывдтæ дæр адонмæ вæййынц, куывды сæйрагдæр
æгъдæуттæй иумæ гæсгæ-иу хъуамæ нарт радзырдтаиккой се сгуыхты-
ты тыххæй. Уацамонгæйы фæлгонц нарты эпосы у удгоймаджы
сурæты уагыл арæзт æмæ нымад цæуы эпосы хицæнхуыз персона-
жыл. Ис æм нарты хъæбатырты лæджыхъæд рабæрæг кæныны хъо-
мыс. Стыр сгуыхтдзинæдтæ равдисæг нарты хъæбатыртæй-иу йæ
лæгдзинады тыххæй куывды бон раст чи радзырдта, уымæн-иу йæ
былтæм æмбисонды Уацамонгæ йæхæдæг йæхи систа. Иннæтæй
йæ къухы никæмæн æфтыд Уацамонгæйæ бануазын.
Фæрстытæ æмæ хæслæвæрдтæ æмдзæвгæмæ:
1. Нарты кадджытæй кæцымæ гæсгæ ныффыста йе ’мдзæвгæ
Дзаболаты Хазби? Уæ зæрдæмæ фæцыдис? Цæмæй?
2. Цы миниуæг уыд нарты Уацамонгæмæ (Нартамонгæмæ,
Амонгæмæ)? Цæмæн нымадтой Нарт Уацамонгæйы се стырдæр
хæзнайыл?
40
3. Куыд æмбарут æмдзæвгæйы ацы рæнхъытæ:
Нæ бацæудзæн уый къулбылæй уæ размæ, —
Уый фезмæлдзæн æрмæст
æцæг Ныхасмæ?
Цæмæн æрцыд фыст дзырд «Ныхас» ацы рæнхъы стыр дам-
гъæйæ? Сымахмæ гæсгæ, цавæр нысаниуæг ис дзырдбаст «æцæг
Ныхас»-æн?
4. Поэт зæгъы йе ’мдзæвгæйы: «...тæрхоны Сатанайы урс цон-
гæй / Æрхызти фынгмæ Нарты Уацамонгæ». Цæмæн хоны поэт
Сатанайы - «тæрхоны Сатана»? Куыд баст у Сатанайы фæлгонц
Уацамонгæимæ?
5. Цавæр кадæгæй ист у ацы скъуыддзаг: «Хæмыц Уацамонгæ
йæ дзыхыл сдардта, фæлæ Уацамонгæ айдзаг ис алы ’взæр æмæ
æлгъаг хилджытæй: кæлмытæй, хæфсытæй, гæккуыритæй. Сæхи
иу систой уыдон Уацамонгæйæ æмæ-иу нуазинагимæ фæцæйцы-
дысты Хæмыцы дзыхмæ. Уæд-иу сæ Хæмыц йæ болат рихитæй
æрцавта, æмæ-иу Уацамонгæйы бын амбæхстысты»? Цæмæн бай-
дзаг Хæмыцы къухы нарты æрдхæрæны кæхц хилджытæй?
6. Кæй хоны æмдзæвгæйы автор «мæлгъæвзæгтæ, хъуыддаг-
хуыз кадвæлгъаутæ», хæлофгæнджытæ? Кæй æвæры уыдоны ныхмæ
поэт?
7. Цавæр поэтикон фæрæзтæй пайда кæны поэт æмдзæвгæйы?
8. Ссарут æмдзæвгæйы сидæнтæ, риторикон фæрстытæ, эпи-
теттæ, антитезæтæ. Цавæр дзуæппытæ раттис ды æмдзæвгæйы
риторикон фæрстытæн?
10-æм скъоладзау
ХОСТЫХЪОТЫ Зинæ
СУСУ-БУСУ САТАНАИМÆ
Ды-иу, Сатана, ’ппæт дæр
Куыд базыдтай æваст!..
Дæ ныттабу-иу зæдтæн
Куыд уыд æдзухдæр барст?!
Куыд дæм-иу хъуыстой нартæ?
Дæ уынаффæ сын — зонд...
Цы ’хсыры цад дын дардта
Нывыл дæ уынд, дæ конд?
Хатыр мын уæд мæ уæндон:
Цы ныфс дæм уыд, цы хин? —
Уырызмæджы нын иу бон
Куы бакодтай дæхи?
Мыхуыргонд щеуы журнал «Мах дуг»-æй, 1999. №5. 74 ф.
41
Фæрстытæ æмæ хæслæвæрдтæ æмдзæвгæмæ:
1. Цæуыл у сæ «сусу-бусу» æмдзæвгæйы автор æмæ Сатанайæн?
2. Æмдзæвгæйы авд хъуыдыйадæй фондз сты фарстон хъуы-
дыйæдтæ. Раттут дзуæппытæ поэты фæрстытæн, пайда кæнут
нарты кадджыты цикл «Уырызмæг æмæ Сатана»-йæ. Цæмæн рав-
зæрста поэт йе ’мдзæвгæйæн ахæм поэтикон мадзал?
3. Æрфыссут Сатанайы «уынд æмæ конд».
4. Адæймаджы хуыздæр миниуджытæй цавæртæй хайджын уы-
ди Сатана?
5. Фæстаг æмдзæвгæйы фарстæн дзуаппæн уыдзæн радзырд —
кадæг «Сатана Уырызмæджы ус куыд сси».
Ахуырдзаутæ бацæттæ кодтой хæдзары факультативон ахуыр-
тæм сæхи хъарутæй æмæ ахуыргæнæджы æххуысæй цалдæр рефе-
раты Уырызмæг æмæ Сатанайы тыххæй. Ахæм куыст пайда у 7—8
кълæсты скъоладзаутæн: уыдон рефератты раттынц характерис-
тикæ кадæджы хъайтарæн, геройы тыххæй фæзæгъынц сæ хъуы-
дытæ, раиртасынц аивадон фæлгонц æмæ йæ аразæн фæрæзтæ,
уацмысы композицион арæзт, йæ аивадон хицæндзинæдтæ, йе
’взаджы æууæлтæ; ахуыр кæнынц реферат ныффыссын æмæ йæ
ахуырты замæн аив радзурынц.
Реферат цæттæгæнгæйæ, скъоладзаутæ пайда фæкæнынц алы-
хуызон аивадон чингуытæ æмæ иртасæн куыстытæй: Нарты кад-
джытæй, дзырдуæттæй, Абайты Васойы, Дзанайты Иваны, Джык-
кайты Шамилы æмæ иннæ иртасджыты уацтæ æмæ чингуытæй.
Ахуыргæнæг бацамоны ахуырдзауæн æнæмæнг хъæугæ уацтæ га-
зет «Рæстдзинад»-æй æмæ журналтæ «Мах дуг», «Фидиуæг» æмæ
«Ногдзауæй», куы фæхъæуы, уæд та йын ратты монографион ир-
тасæн куыстытæ. Дæлдæр хæссæм ахуыргæнæгæн æххуысæн æрмæг
цалдæр рефератæй.
11-æм скъоладзауы реферат: «Уырызмæг — домбай хæс-
тон æмæ дзырддзæугæ раздзæуæг»
Уырызмæг — нарты кадджыты хъæбатыр, Хæмыцы фаззон
æфсымæр. Уырызмæджы фыд уыдис Æхсæртæг, йæ мад - Дзе-
рассæ. Уырызмæг куы райрæзти, уæд ракуырдта Алæгаты мыгга-
гæй рæсугъд чызг — Йелдайы. Тагъд рæстæджы райрæзти Уырыз-
мæджы хо иу мадæй, фæлæ хицæн фыдæлтæй райгуыргæ Сатана
æмæ сфæнд кодта чындзы Уырызмæгмæ фацæуын. Уырызмæг
æмæ Сатанайæн райгуырдис 17 фырты, уыдонæй 16 фырты амар-
дис Уырызмæджы къухæй. Æвддæсæм фырты радтой Донбетты-
рæн, цæмæй йæ схъомыл кæна, уый тыххæй. Фæлæ уый дæр мард
æрцыдис Уырызмæджы къухæй.
Уырызмæг æдзух уыд сæргълæууæг нарты балцыты æмæ нарты
Ныхасæн, сæ хуыздæртæй иу, нарты фынгтæн се ’гъдаухæссæг.
Куы бамбæрста, кæй сæгуыдзæг ис, нартæн уæзы хос у, уый, уæд
Уырызмæг загъта адæмæн: «Нывæрут мæ чырыны æмæ мæ ныппа-
рут денджызы». Бирæ ракæ-бакæйы фæстæ йын нарт сæххæст код-
той йæ фæндон. Цасдæр рæстæджы фæстæ æлдары уæлахизондæр
æххуырстытæ денджызы былыл ссардтой уыцы чырын.
42
Уырызмæг загъта æлдарæн:
— Ды райсдзынæ стыр æхца сæрмæ сæр мæн тыххæй нартæй;
сæдæ хатгы сæдæ иусион галы æмæ иу уыйбæрц та дыууæсион æмæ
афтæ дарддæр фондзсионты онг. Нартæн куы фехъусын кодтой
уыцы хабар, уæд Сатана бамбæрста, Уырызмæг æлдары ныхмæ уый-
бæрц æфсад цæтгæ кæнын кæй амоны. Афтæмæй нарт куы фæуæ-
лахиз сты æлдарыл, уæд зæронд Уырызмæг фæстæмæ æрыздæхт.
Æмæ фæстæмæ иннæтимæ амардис, Хуыцауы ныхмæ хæцгæйæ.
Дзанайты Иван (Нигер) фыста нарты хистæры тыххæй: «Уы-
рызмæг - нарты цытджын хистæр, зондджын, хиуылхæцгæ, нар-
ты ’хсæн фæлмæн, фæлмас лæг. Ничи дзы фехъусдзæн зыст ны-
хас, тызмæг дзырд, сонт дзырд: бирæ чи фæхатг, æнæсгæрст къуым
кæмæн нал баззад уыцы заманы дунейы, ахæм фендджын лæг;
йæ зонд нарты адæмæн хæлæг чи нæ кæны, нарт нарт уой, дæл-
дæр макæмæй уой, тьтхæй дæр æмæ æгъдауæй дæр, кадæй дæр
æмæ радæй дæр, зæгъгæ, ууыл лæуд чи у; нарты адæм кæмæ хъу-
сынц — нæлгоймагæй, сылгоймагæй, стырæй, чысылæй, кад кæ-
мæн кæнынц, æгъдау кæмæн дæттынц, ахæм зæронд лæг; хъуыд-
дагыл лæмбынæг чи ахъуыды кæны, сайд кæуьтл нæ цæуьт, нартмæ
худинаг чи нæ уадзы йæ зонды фæрцы, йæ ном дардыл хъуьтст
кæмæн у, уыцы Уырызмæг; йæ кæрдзындæтгоны тыххæй æрдхæ-
рæнæн чи баззад, нарты кæрæдзимæ æнгом кæньтны хъуыддæг
йæ зонд æмæ йæ туджы арф бынат кæмæн ахсы, бинонты рæвда-
уæг, бинонты æхсæн фæлмæн ныхасгæнæг чи у, уьтцы Уырыз-
мæг; Нарты знæгты ныхмæ хъæбатырæй чи хæцы, нартьт адæмы
разæй йæхи уды кой, йæхи бинонты кой чи нæ кæньт, уыцы
Уырызмæг».
Уырызмæгæн ис диссаджы бæх Æрфæн, зæххон бæхты фы-
дæл, зонынджын æмæ адæймагимæ дзурын чи зоны, ахæм. Хъу-
лон дæр ма йæ хо^ны, тохьт æмæ стæры у йæ ныфс, йе ’нцой, йæ
уынаффæгæнæг. Йæ куыдз Силæм та у, зæххон куьтйты мыггаг
кæмæй рацыд æмæ сырд кæуыл нæ тых кæньт, ахæм.
Нарты Уырызмæг ирон зарджыты æмæ æмбисæндты дæр у
фæзминаг хистæр æмæ зондамонæг, зарæджы ис ахæм ныхæстæ:
«Махæн нæ хистæр Уырызмæг у, махæн нæ кæстæр Ацæмæз у»,
«Дæлæ быдыры гутонджынтæ, нарты Уырызмæг — сæ «гутон-
дар», æмбисæндтæ: «Сæ кувæг Уырызмæг», «Нарты Уырызмæг
æмæ Царциаты Суайау рæдау» æмæ æндæртæ.
12-æм скъоладзауы реферат: «Сатана — нарты æфсин,
нарты мад».
Нарты сылгоймæггы æхсæн фыццаг бынат ахсы Нарты Уырыз-
мæджы ус Сатана. Чи уьтд Сатана?
Сатана у уæларвон Уастырджи æмæ Донбеттыры чызг Дзерас-
сæйьт (Сасанайы) чьтзг. Райгуырд зæппадзьт Уырызмæг æмæ Хæ-
мыцы мард мадæй. Уастырджийы зæрдæмæ Дзерассæ тьтнг цыд,
фæлæ удæгасæй йæ къухы нæ бафтыд, уæд æм, зæгъы, куьт амард
уæд зæппадзмæ бацыд, «нымæтын ехсæй йæ æрцъыкк ласта, æмæ
Дзерассæ, удæгасæй цы уыд, авд ахæмы хуыздæр фестад æмæ
43
йын батых кодта. Уый фæстæ та нымæтын ехсæй æрцъыкк ласта
Дзерассæйы, æмæ ус йæ мæрдон хуызы бацыд».
Афæдз куы рацыд, уæд зæппадзы цурты æрбацæйцыд нарты
фыдбылыз Сырдон. Зæппадзæй йæм райхъуысти сывæллоны кæ-
уын. Уыцы хабар уый ракодта Æртæ Нарты Ныхасы, Уырызмæг
бадти Ныхасы уæле. Фестадис æмæ бацыд зæппадзмæ æмæ дзы
рахаста чызг. Уый уыди Сатана. Мæймæ афæдздзьгды цахъхъæн
кодта Сатана, афæдзмæ та — æртæаздзыды цахъхъæн. Йæ конд,
йæ уындæн та æмбал нæ уыди — сыгъзæринхил, цæхæрцæст. Са-
тана ахæм рæсугъд, зондджын æмæ зонынджын рауади, æмæ та-
лынг æхсæв бон кодта йæ уындæй, йæ ныхас уьгд кардæй кæрдаг-
дæр, топпьг фатæй растдæр, зьгдта хатиаг æмæ цæрæгойты æвзаг
дæр. Æмæ йæм зæдтьг зæрдæтæ дæр æхсайдтой, йæ рæсугъддзина-
дьг фæрцьг равзæрд Сослан дæр.
Сатана у Уырызмæг æмæ Хæмыцæн иу мадæй райгуыргæ хо,
уьгмæй уæлдай ма Уьгрьтзмæджьг ус дæр, стæй нартьг хъæбатьгртæ
- Сослан æмæ Батрадзы - æнæныййаргæ мад. Уьгй нартьг фæси-
вæдьг фæрцьг дурыгуыбынæй райста Сосланы, уьгй зондамьгн-
дæй нартьг лæппутæ Батрадзы расайынц денджызæй, æмæ сæ
дыууæйы дæр рахъомьгл кæньг йæхæдæг.
Сатана у нартьг сьглгоймæгтæн сæ зондджындæр. Уьгй ном
баст у нартьг хъæбатыр хъуыддæгтæн се ’ппæтимæ дæр. Нартьг
царды нæ уьгдис иунæг ахæм æхсæнадон хъуыддаг дæр, Сатана
фарст кæм нæ уыд. Нартьг кадджыты нæй ахæм хъæбатыр, зын
уавæрьг уæвгæйæ, Сатанайы зондджьгн уынаффæмæ чи нæ бай-
хъуыста æмæ Сатана кæмæн нæ баххуыс кодта.
Сатана нартæн бирæ хæрзтьг бацьгд. Æлутон бæгæньг дæр сьгн
уьгй æрхъуыды кодта. Куы фæтыхсьгнц æмæ Уырызмæджы зонд
дæр куьг ницыуал фæкæрдьг, уæд сæ фæстаг ньгфс свæййьг Сата-
на. Æмæ йьгн уьгдон дæр кад кæнынц, нымайынц æй æгъдауы.
Уыцьг кад æмæ æгъдау хатгай нартæн разьгнынц сæхицæн ирвæ-
зьгньг хос.
Сатанайыл ирон адæм сарæзтой тьгнг бирæ хорз зæрджытæ.
Уьгцы зарджытæ æвдисынц Сатанайы хорз æфсинæй, хæларзæрдæ
æмæ зондджын мадæй («Сой», «Сатана», «Æфсин Сатанайы за-
рæг», «Онай» æмæ æндæртæ).
Уазæгуарзаг, бæркадкъух æмæ кæрдзындæттон æфсин уьгдис
Сатана. «Уазæгæн æгъдау Сатанайæ раттынмæ уæлдай нæу», —
афтæ фæзæгъынц хорз æфсинæй ирон адæм. Нартьгл æххормаг аз
куьг скодта, уæд Сатана байгом кодта йæ диссаджы къæбицтæ
«иннабонæй иннабонмæ» фæхынцта нартьг адæмьг æмæ сæ фер-
вæзьгн кодта мæлæтæй. «Къуыппыл цæрæг æлдар æмæ Батрадз»,
зæгъгæ, уыцьг кадæджы æвдыст цæуьг, Сатана нартьг райгуырæн
бæстæ знæгтæй куьгд фервæзын кодта, уьгй.
Сатана уьгд æнæмæлгæ, растдæр заегъгæйæ та, уый цæры, ца-
льгнмæ нартьг мьгггаг цæра, уæдмæ. Йæ номимæ баст ис бирæ
адæмон æмбисæндтæ:
— «Нартьг Уырызмæг зæгъ — æмæ цард цæуа, Сатана зæгъ —
æмæ бæркад цæуа»; «Хорз æфсин Сатана, нартæн зонд чи амыд-
44
та, йæ дыууадæс къæбицы хæрд æмæ нозтæй дзаг кæмæн уыдыс-
ты»; «Се ’нтауæг Сатана, сæ кувæг — Уырызмæг»; «Сæ бæгæны
Сатанайы фых» æмæ æндæртæ.
13-æм скъоладзауы раныхас: «Сатанайы фæлгонц Тугъ-
анты Махарбеджы сфæлдыстады».
Сатанайьг фæлгонц Тугъанты Махарбег уæлдай арæхстджы-
нæй æвдисы нарты куывды — Уырызмæг Сатанаимæ ахицæныл
куы ныллæууыди, уæд Сатана йæхæдæг цы куывд сарæзта, уым.
1926 азы ныффыста Махарбег йæ ныв «Нарты куывд». Фæкуыс-
та йыл дзæвгар азты. Ныв кæнын куы сфæнд кодта, уæд йæ размæ
æрæвæрдта сæйраг хæс: нывы геройты адæмы ’хсæн ссарын. Йæ
уацы «Куыд куыстон Нарты кадджыты нывтыл» Махарбег фыс-
сы: «Уырысы ныв кæныны хуыздæр дæснытæ: Иванов, Репин,
Суриков, Васнецов æмæ æндæрты нывтыл кусыны метод мын
тынг феххуыс ис. Мæ куыстæн æз райстон нарты сæйрагдæр ге-
ройты нывтæ саразыны хæс, суанг Уырызмæгæй Батрадзмæ. Гъе
уый тыххæй мæ дарддæры куысты мидæг æз архайдтон ууыл,
цæмæй равдыстаин нарты типтæ уыцы нывты. Типтæ равдисы-
ныл архайдтон, нарты таурæгъты сæ адæм куыд æвдыстой, афтæ»
(Махдуг, 1949. №7. 41 ф.).
Уырызмæг нывы æвдыст цæуы миты хуызæн урс зачъеимæ,
уæнгты кондæй та — æрыгон лæппуйы хуызæн.
Куывды адæмы астæу Сатана хæрзаивæй лæууы. Йæ къухы
бæгæныйы^къус, адæммæ кæсы хъæлдзæгæй, уазæгуарзон цæс-
тæнгасæй. Йæ разы тымбыл фынг, алы хæрд æмæ нозтæй йедзаг.
Нывы тæккæ зынгæдæр бынаты уынæм Сатанайы цардæмба-
лы — Уырызмæджы. Уый амоны кæстæрты ’рдæм. Куывды адæ-
мæн разамынд дæтты Уырызмæг. Фынджы фарсмæ бады дыууæ
зæронд лæджы. Иу дзы хæцы къусыл æмæ, æвæццæгæн, кувы.
Адæм æм ныхъхъуыстой. Йæ фарсмæ цы куырм зæронд лæг бады,
ууыл хæцы æндæр зæронд лæг, иу æрыгон лæппу, Сатанамæ æна-
хуыр кæстытæгæнгæ, куырмы æрбахоны. Ацы ран нывгæнæг æвæ-
джиауы хорз равдыста нарты^æгъдау — куывдмæ адæмы се ’ппæ-
ты хонын стырæй-чысылæй. Йæ бон æрцæуын кæмæн нæу, уыдо-
нæн хæйттæ сæ хæдзæрттæм æрвитын. Уыцы æгъдау ирон адæммæ
абоны онг дæр ис.
Нывы хорз æвдыст æрцыдысты бадæг адæмы хъæлдзæгдзи-
над, фысымтæ рæдау æмæ уазæгуæрзон кæй сты, фынгты бæрка-
дæн ныккæнæн кæй нæй, уыдæттæ.
14-æм скъоладзауы реферат: «Ном «Уырызмæг» цы амо-
ны?»
Мæ рефераты æз ратдзынæн дзуапп ахæм фарстæн: «Цымæ
кæцæй равзæрд ном Уырызмæг æмæ цы амоны?»
Агънаты Æхсар йæ мидисджын чиныг «Иуæй-иу дзырдты рав-
зæрд»-ы (Дзæуджыхъæу, 1993) фыссы:
«Ацы ном дыгур дзурынц дыууæ хуызы: Урузмæг æмæ Орæзмæг.
Уырызмæг, зæгъгæ, нарты кадджыты хонынц нарты æфсин
45
Сатанайы сæрыхицауы. Нымад лæг уыди нарты Уырызмæг. Ныр-
тæккæ дæр ирон адæммæ кадджын у ацы ном.
Уырызмæг у рагон ирон æмæ ирайнаг ном. Йæ бындуры ис
дзырд уæраз. Афтæ нæ рагон фыдæлтæ хуыдтой хъæддаг хуы.
Ахуыргæндтæ куыд сбæлвырд кодтой, афтæмæй нæ рагон
фыдæлтæ скифтæ, сæрмæттæ æмæ алантæ хуытæ нæ дардтой,
фæлæ цуан кæнын уарзтой сагтыл æмæ хъæддаг хуытыл. Афтæ
фыста уырыссаг ахуыргонд А.П. Смирнов йæ чиныг «Скифы»-йы.
Дыгурон æвзаг бахъахъхъæдта ном «Уырызмæг»-ы рагон ирай-
наг фонетикон хуыз, æмæ йæ ныр дæр ма дзурынц Орæзмæг. Ацы
ном дыгурæй айстой балхъар, хъæрæсе, кæсæг æмæ иннæ адæмтæ
дæр. Уыцы ’взæгты хъуысы Орузмег, Озырмег, Озермег, Озермеш,
Урузмес. Дзурынц æй æндæр фонетикон хуызты дæр.
Рагон ариаг æвзагæй хъæддаг хуыйы ном орас бацыди финнæ-
угораг æвзæгтыл дзурæг адæмтæм дæр.
Æндæр хуызы æвзары ацы ном зындгонд англисаг профессор
Г. Бейли. Ном Уырызмæг уый иртасы рагон ирайнаг дзырд ача —
га^така-йæ; амоны «предводитель», кæнæ «ведущий вперед» —
йæ фæстæ иннæты размæ чи хоны, ахæм (ВаИеу Н. XV. 08§е1ю (Ыаг1æ)
|| ТгасШош оГНегою апд Ерю Рое1ку. Ьопйоп, 1980. 5. 289.).
15-æм скъоладзау. Раныхас: «Зындгонд æвзагиртасджытæ
ном «Сатана»-йы тыххæй».
Сатана - Уырызмæджы хо æмæ йæ сæрыхицау. Ацы ном ис иннæ
кавказаг адæмтæм дæр. Кæсгæтгæ йæ дзурынц Сатаней æмæ Сатане,
балхъайрæгтæ — Сатанай, Сатаной, абадзехæгтæ — Сатаней, цæ-
цæйнæггæ — Сели-Сата, Сатай-хан, черкесæгтæ та — Сетеней.
Ном цы амоны, уый абон дæр æвзагиртасджытæ нæма сбæрæг
кодтой. Абайты Васо йæ уац «О собственных именах нартовского
эпоса»-йы (фыст æрцыд 1935 азы) зæгъы ном «Сатана» хæстæг
кæй лæууы таурæгъон алайнаг сылгоймаг — паддзах Сатиник-ы
номмæ. Моисей Хоренски йæ «Сомихы историйы» радзырдта тау-
рæгъ Сатиник æмæ йæ къай сомихаг паддзах Арташесы тыххæй.
Васойы хъуыдыимæ разы у зындгонд францаг иртасæг Жорж
Дюмезиль дæр (Ье§еп<3е§ 8иг 1ез №11е8, 167-178 р.). Уый дæр иу
кæны дыууæ номы — Сатиник æмæ Сатанайы.
Сатана алайнаг ном кæй^ у, уый дызæрдыггаг нæу. Фæлæ ацы
алайнаг ном ирайнаг нæу. Йæ мыртæм гæсгæ йын (звуковой об-
лик имени ЗаШпа), зæгъы Васо, нæй хæссæн ирайнаг æвзагмæ
(уæлдайдæр та ацы дзырды æртæ дæргъвæтин «а»-йы кæй ис,
æмæ уыдонæй дæр иу кæронæй кæй ис, уымæн).
Сатанайы дыккаг ном кадджыты дыгурон вариантгы — Æхзупæ,
(Æ/зупсе), иронау та Æфсин. Æхзупсе лæууы ном Сатанайы размæ куыд
эпитет. Цы амоны уый æппæт адæм дæр зонынц — «госпожа».
Факультативон ахуырты кæрон скъоладзауты æхсæн къласы
арæзт цæуы викторинæ: «Цьг зоныс ды бæгæныйы тыххæй?» Дæл-
дæр дæттæм викторинæйы æрмæг (фæрстытæ æмæ дзуæппытæ)
ахуыргæнæгæн æххуысæн.
46
Викторинæ: «Цы зоныс ды бæгæныйы тыххæй?»
1. Цы у бæгæны? Кæд фæзынди бæгæны зæххыл? (Бæгæны у
хор æмæ хуымæллæгæй конд лæмæгъ нуазинаг. Ахуыргæндтæ куыд
зæгъынц, афтæмæй йæ кар баргæ у мингай азтæй, арахъхъ æмæ
«водка» та фæзындысты хæрзæрæджы, цалдæр æнусы размæ. Ра-
гон Шумер, Вавилон, Египет, Урарту, æндæр паддзахæдты цæр-
джытæ хорз зыдтой бæгæныйы рæсуг æмæ тар хуызтæ æмæ сæ
адджынæн нуæзтой. Фараонты заманы фынккалгæ нуазинаджы
сфæлдисæгыл нымадтой Мæрдты бæсты æмæ бæркады бардуаг
Осирисы, ирайнаг адæмты рагондæр чиныг «Авестæмæ» гæсгæ та
йæ æрхъуыды кодта фыццаг зæххон адæймаг Йима, финнаг эпо-
сы та баст у номдзыд хъæбатыр Калевимæ.)
2. Скифтæ æмæ сæрмæттæ зыдтой бæгæны? (Æппæты раздæр
бæгæны чи базыдта, уыцы адæмты æхсæн уыдысты нæ рагфы-
дæлтæ дæр. Скифаг æмæ сæрмæтаг обæутты археологтæ ссардтой
дыхъусыг æрхуы цæджджинæгтæ фæтæнвæд къахимæ, стæй æлы-
гæй конд бæгæнынуазæн кæхцытæ. Æцæгдæр, дыууæ æмæ æрдæг
мин азы размæ ма скифаг цæджджинæггы тыххæй фыста «исто-
рийы фыд» Геродот, нæ эрæйы агъоммæ 1 æнусы чи царди, уыцы
римаг поэт Вергилийы æмдзæвгæты та бакæсæн ис, скифтæ хорз
зонгæ кæй уыдысты, сæн сын чи ивта, ахæм æнхъизгæ нуазинæг-
тимæ. Римæгтæ сæхæдæг тынг уарзтой сæн, бæгæны та нымадтой
скифтæ æмæ гермайнæгты нуазинагыл).
3. Цы у æлутон? Куыд æй æхсыстой нæ фыдæлтæ? (Бæгæ-
ныйы бæрæг хицæн хуыз нæ рагфыдæлтæ хуыдтой æлутон. Уый
тыххæй фыссы Цогойты Валодя, историон наукæты кандидат:
«Хистæртæй куыд æрыхъуыстон, афтæмæй ма æлутон 19 æнусы
дæр æхсыстой Ирыстоны иуæй-иу хæххон хъæуты. Фыс-иу ар-
гæвстой, бакой кодтой, стæй йæ æд дымæг æнæхъæнæй фыхтой
бæгæныйы, цалынмæ дзидза стджытæй ахицæн, уæдмæ. Цæдж-
джинагы ма æвæрдтой цыдæр кæрдæджытæ, зайæгойты уидæгтæ
æмæ æбæрæг буаргъæдтæ. Бæзджын нуазинаджы миниуджытæ уый-
бæрц диссаг уыдысты, æмæ фæстагмæ æлутон нымайын райдыд-
той æмбисонды хосыл, адæймаджы стонг чи сæтты, низтæ чи
суры, цæрæнбон даргъдæр чи кæны, суанг ма марды чи æгас
кæны, ахæмыл дæр. Скифаг дзырд «æлутон» бахауд бирæ адæм-
тæм æмæ сæм амоны «бæгæны».)
4. Цæмæн загъдæуы ирон фæллойы зарæджы «Уастырджийы
фæлдисгæ бæгæны»? (Рагон ирон зарæг куыд амоны, афтæмæй
бæгæны сфæлдыста уæларвон Уастырджи. Нарты кадджытæм гæсгæ,
Лæгты дзуар æмæ иннæ дауджытæ — æрвнæрынгæнæг Уацилла,
сырдты хицау — Æфсати, фысвосы бардуаг - Фæлвæра, дæтты
хицау — Донбетгыр, стæй Куырдалæгон æмæ Сафа — куывды рæс-
тæг адджын сау бæгæны нуæзтой дзæбидыры сыкъайæ.
Уæларвон нуазинаг зæхмæ æрхæццæ ис Хуыцауы минæвар —
зæрватыччы руаджы. Кадæггæнæг хабар уый тыххæй ракодта афтæ:
цъиу Нарты хъæумæ куы æртахти, уæд къутæрыл ахордта хуы-
мæллæджы æртæ гагайы, хуртуаны та — зады нæмыг. Уый фæстæ
47
ахаудта æмæ ратул-батул байдыдта. Уырызмæг зæрватыччы Сата-
найы гонмæ бахаста æмæ йæ мæнæуы кæрийыл æрæвæрдта. Уай-
тагъд хор сæрæй исгæ æмæ бынæй ахадгæ фæцис, ома, уæле дзы
цас истой, уыйас ыл бынæй æфтгæ кодта. Сатана уыд уæларвон
Уастьгрджийы чызг, æмæ йæ зондæй ничи амбылдтаид зæххон
адæмæй. Уайтагъд бамбæрста, Хуыцауы минæвар сын кæй хъу-
сын кæны хуымæллæг æмæ хоры зады бæркады хабар. Хъæбæр-
хорæй бахсыста сау бæгæньг, йе ’нтуан та уьгд бур хуымæллæг.
Афтæ фæзынди фьгццаг æмæ тæккæ хуыздæр нуазинаг).
5. Сьглгоймаг æви нæлгоймаг скодта фьгццаг хатт бæгæньг?
(Фьгццаг хатт бæгæньг скодта сьглгоймаг — Сатана, фæстæдæр æй
кæньтн райдьгдтой æрмæстдæр лæгтæ. Бæгæньт сæйраджыдæр
æхсыстой нæлгоймæгтæ, уьгмæн æмæ уьгй у уæззау куыст: иугæр
æй райдьтдтой æхсидын, уæд хъуамæ кæронмæ фæуыдаид æхсьгст,
уьгмæн та иу бон фаг нæ уыд, æхсæвьггæтты йæм хъуьгд бадьгн.
Аджьг мидæг цас ньтффьтца, ууьгл баст уьтд бæгæныйы хæрзхъæд-
дзинад æмæ уьгмæ та хъуыдис лæмбынæг кæсын.)
6. Цæм æхсыстой бæгæны нæ фыдæлтæ? (Бæгæньт æхсидынæн
уыдис сæрмагонд æрхуьг агтæ, цæджджинаг, стæй йæ æнтаугæ
æмæ фæрсудзгæ та кодтой хъæдьтн мигæнæнты:
Тъæпæнбын æрхуы аджы рахсыд-бахсид.
Тъæпæнбын гарзы рантау-бантау.
Тъæпæнбын мигæнæнмæ йæ рафæлдахын.
Урсзачъе зæронд лæг ракув-бакув... —
амоны адæмон зарæг бæгæныйьг тыххæй. Æрхуы цæджджинæг-
тæн уыдис дьгууæ хъусы, сæ бьтн та уьгд тъæпæн кæнæ цыргъ.
Иуæй-иу дыхъусыгты бæрцуат уьгд фондзыссадз бедрайæ фьгл-
дæр, зад та дзьг хъуыди 20 мæртьт (1 мæрты уьтд 12 килограммы.)
7. Цæмæй кæнынц бæгæны Ирыстоны хъæуты абон? (Бæгæны
абон кæньтнц алыхуызон хорæй — мæнæуæй, нартхорæй, хле-
пайæ, фæлæ тæккæ хуыздæр бæгæниагыл ньгмад у хъуыдалыйы
дзаг нæмьтг. Хауы хъæбæрхорьт мыггагмæ, адæймагæн та зьгнд-
гонд у 7 мин азæй фылдæр. Хъуыдалы, мæнæу æмæ еуу скифтьг
заманьт уыдысты тынг арæх. Ирон эпосмæ гæсгæ, раздæр хъæ-
бæрхоры зæнгъгл зади æхсæз æфсирьг, фæлæ дзы Нартьг фьгдæ-
нæн Хорæлдар фондз сыскъуыдта, йæ фырт Бурхор-Алийы йын
Батрадз кæй амардта, уьгй тьгххæй. Цы иунæг æфсир ма дзьг баз-
зади, уый та хортьг бардуаг фæуагъта Уастырджийы курдиатмæ
гæсгæ, цæмæй Лæгты дзуар йæ бæхьг бафсæстаид.)
8. Куыд-иу куывтой æмæ цавæр ныхæстæ дзырдтой бæгæньт-
гæнджытæ кусгæ-кусьгн?
(— Нæртон æфсин Сатанайы къухæй æнтьгд фæу, дæ кад Си-
дæмоньг кадæн фæуæд, де ’хсар Æлгъуызы кадæн фæуæд, дæ бæр-
кад — Хъусæгоны бæркадæн!
— Кæй тьгххæй дæ рауагътой, уымæ сыгъдæгæй фæхæццæ у!
— Нæ къах æмæ дьгн нæ къух хорз фæуæнт!
— Чи дæ баназа, уьгдонæн сойау батай, махæн та дæ кадæй
хай уæд!)
48
9. Цæмæй нуæзтой бæгæны нæ фыдæлтæ? (Къоппытæй - хъæ-
дын кружкæтæй, кæнæ та кæхцытæй. Нарты кадджыты зындгонд
у цыппархъусыг зонынджын кæхц Уацамонгæ. Уый уыдис нарты
стырдæр хæзнатæй иу. Уыдис æм ахæм миниуæг, æмæ, æвæдза,
лæг йæ хæстон сгуыхтдзинæдты тыххæй æцæгтæ дзуры, уæд-иу
æнæвналгæйæ, йæхигъдауæй йæхи систа æмæ æфсæддоны дзыхы
размæ бацыд, уый-иу йæ бынатæй змæлгæ дæр нæ фæкодтаид.
Уацамонгæйæ баназын æфтыд æрмæстдæр хъæбатырты къухы.)
10. Кæд кодтой бæгæны ирон адæм? (Бæгæны, кæй-иу кæд
æрбафæндыд, уæд-иу æй нæ ацарæзтой, мæнæ ныр куыд акæ-
нынц, афтæ. Бæгæны æхсыстой тæккæ стырдæр, цытджындæр
бæрæгбæттæм, сæйраджыдæр та хоры бæрæгбонмæ, хоры куыв-
дæн, æмæ йæм цæттæ кодтой афæдзы дæргъы. Зарæг нын куыд
амоны («Сау бæгæны цæмæй вæййы»), афтæмæй бæгæныйæн
мæнæу байтауынæн æвзæрстой хуссарварс, хур хуыздæр кæдæм
кæсы æмæ хъæздыгдæр мæр кæм ис, ахæм хуым, кæнгæ дæр æй
кодтой равзаргæ галтæй, равзаргæ мæнæу дзы тыдта кадджын-
дæр, фæрнджындæр лæг.)
11. Æрлæууын-ма кæнут уæ зæрдыл бæгæныимæ баст ирон
æмбисæндтæ æмæ уыци-уыцитæ.
(- Сау хъуджы бын - бур род (бæгсены).
— Бæгæны нуæзтæн нозт у, хæрдæн — хойраг.
— Къæцæлтæй артыл бæгæны не ’хсидынц.
— Ног фæлдæхт бæгæны дæ мад, дæ фыдæн дæр ма ратт.
— Бæгæны — къоппы дзаг, худинаг — комы дзаг.
— Зады нæмыг не ’ппары, афтæмæй цæджджинагæй бæгæны
’хсиды.
— Фидæнмæ бæгæныйæ ныры къуымæл хуыздæр.)
12. Цавæр бынат ахста бæгæны рагон ирон царды уаджы, абон
та? (Ахсджиаг бынат, æмæ йæ уымæн æвæрдтой парахатæй чындз-
æхсæвты, куывдты, хисты фынгтыл. Фынкгæнаг нуазинагæй ра-
уадзæн уыд цыфæнды гаджидау дæр, сæрмагондæй та — бæркады
тыххæй. Уæлдай разæнгардæй бæгæныйæ ардтой Уастырджи, Алар-
ды æмæ Куырдалæгоны нæмттæ. Бæгæны пайда у æнæниз адæй-
магæн, фæлæ дзы зонын хъæуы бæрц. Нæ фыдæлтæ бæгæны ны-
мадтой табуйагыл æмæ йæ йæ хорз миниуджыты тыххæй бирæ
уарзтой. Мах хъуамæ бацархайæм, цæмæй рагон ирон нуазина-
джы кад ногæй райгас уа. Ацы мадзал нæ фæсивæды æнæмæнг
хъуамæ рахицæн кæна водкæ æмæ арахъхъæй.)
Хæдзармæ куыст: ныффыссын нывæцæн ахæм темæтæм гæсгæ
(равзар дзы иу):
1. Уырызмæг — нарты цытджын хистæр.
2. Нæртон æфсин Сатана;
3. Уырызмæг æмæ Сатанайы фæлгонцтæ нарты кадджыты.
4. Кæд æмæ куыд æхсыстой бæгæны нæ фыдæлтæ?
5. Цæмæн уарзтой æмæ нымадтой бæгæны нæ фыдæлтæ та-
буйагыл?
6. Нарты кадджытæ бæгæныйы фæзынды тыххæй.
7. Уацамонгæ — нарты стырдæр хæзнатæй иу.
4 Мзокты Лслæнбег
49
Литературæ
1. Нарты кадджытæ. Дыккаг рауагъд / Литературон редактор Дзанайты
Иван. Нывгæнджытæ Тугъанты М. æмæ Хъаныхъуаты У. Дзæуджыхъæу: «Ир»,
1975. 360ф.
2. Ирон адæмон сфæлдыстад. Бæрнон ред. Абайты В. 2 томæй. Сарæзта
йæ Салæгаты Зоя. Дзæуджыхъæу: Цæгæт Ирыстоны чинг. рауагъдад, 1961.
3. А б а й т ы В. Нарты кадцжыты аивадон мадзæлттæ // Известия Сев.
Осет. НИИ. Дзæуджыхъæу, 1945. Т. X. Фыццаг рауагъд. 110-116 ф.
4. А б а е в В. И. Нартовский эпос осетин. Цхинвал: «Ирыстон», 1982.
5. А б а й т ы 3. Сатанайы фæлгонц Нарты кадджыты // Фидиуæг. 1964.
№3. 64-70 ф.
6. Г у ы р и а т ы Т. Сатана: йæ сурæт æмæ йæ номы равзæрд // Мах дуг.
1975. №4. 105-112 ф.
7. Д з а д з и т ы А., Дзуццаты X., X ъ а р а т ы С. Ирон адæмы
этнографи æмæ мифологи. Цыбыр дзырдуат. Дзæуджыхъæу, 1994. 284 ф.
8. ДзанайтыИван (Нигер). Нарты кадджытæ / Нарты кадджыты
бæрзонд аивдзинады сæйраг бæрæггæнæнтæ // Нарты кадджытæ. Дзæу-
джыхъæу: «Ир», 1975. 7—22 ф.
9. Д з и ц ц о й т ы Ю. А. Старость Нарта Урузмага // Историко-филоло-
гический архив. Владикавказ, 2004. №2. С. 4-9.
10. Д ж ы к к а й т ы Ш. Нæртон лæг æмæ нæртон намыс // Джыккайты
Шамил. Ныхасы фарн. Дзæуджыхъæу: Ир, 1996. 55-107 ф.
11. К ъ æ б ы с т ы 3. Цы ’рцыд ирон бæгæныйыл? // Рæстдзинад, 1998.
2 сентябрь. №170. 2 ф.
12. Мамиева Н. К. Образ Сатаны в публикациях осетинского нарт-
ского эпоса. Орджоникидзе, 1964. 65 с.
13. М а м и а т ы Н. Нарты кадджыты иу фæлгонцы эволюцийы тыххæй
// Мах дуг, 1969. №2. 87-95 ф.
14. Мамиева Н.К. Сатана в осетинском нартском эпосе (Типология
образа, проблема его эволюции). Орджоникидзе, 1971. 165 с.
15. Т у а т ы О. Сылгоймаджы обрæз Нарты кадджыты // Рæстдзинад,
1941. 18февраль.
16. Т у г ъ а н т ы М. Куыд куыстон Нарты кадджыты нывтыл // Мах дуг,
1949. №7. 39-42 ф.
17. Ц г ъ о й т ы X. Сатана; Уырызмæг / Ирон мифологион дзырдуат //
Рæстдзинад, 2000. 29 январь; 29 апрель.
18. Ц о г о й т ы В. Ирон бæгæны. Историйы сыфтæ // Рæстдзинад, 1999.
11 ноябрь. №217. 4ф.
19. Чеджемты Г. Нарты нæртон Уырызмæг// Махдуг, 1976. №3. 85—
98 ф.
ЦИКЛ «СОСЛАН»
Нарты дуне — уый у диссаджы, хуымæтæг æмæ
æмбысонды пластикон хъомысæй нывгонд легендарон
дунейы сурæт, æмæ нын гъе уымæн у уарзон æмæ æм-
бсерстгонд, аргъгæнæг аргъ не сшндзæнуый сс/хелдисæг
адæмы поэтикон генийæн.
Абайты Васо
Астæуккаг кълæсты ирон литературæйы программæ домы дард-
дæр дæр кæсын æмæ хи ныхæстæй дзурыныл ахуыр кæнын. Хъуа-
мæ скъоладзаутæ базоной текст æвзарын, йæ мидис ын рафæлгъа-
уын æмæ радзурын. Раттын сын хъæуы бæлвырд зонинæгтæ ав-
тор æмæ йе сфæлдыстады тыххæй. Лæмбынæг кæсын хъæуы аив-
дзинады æууæлтæм. Ахуырдзаутæ хъуамæ базоной, аивадон ныв
æмæ фæлгонц цьг мадзæлттæй арæзт цæуынц, уыдон, хъуамæ ир-
тасой нывæфтыд æвзаджы рæсугъддзинад æмæ йæ аивадон гæ-
нæнтæ.
Факультативон ахуыртæ литературæйæ дæттынц ирон лите-
ратурæйы ахуыргæнæгæн ног уæлæмхасæн гæнæнтæ, цæмæй йæ
ахуырдзаутæ хуыздæр ахуыр кæной æмæ базоной мадæлон лите-
ратурæ. Ахæм факультативы куыст хъуамæ арæзт уа рацыд æрмæ-
гæй зонындзинæдтæ арфдæр æмæ уæрæхдæр кæныныл, скъола-
дзаутæй чи цавæр проблемæмæ йæ хъус тынгдæр дары, цæмæ
хуыздæр арæхсы æмæ йæм цымыдисдзинад цы фарстатæм ис,
уыдон хынцгæйæ. Уымæ гæсгæ факультативы программæйы хъуа-
мæ уа алыхуызон кустыты хуызтæ: темæйæ цы наукон-иртасæн
æрмæг ис, уый систематизаци кæнын; лæвæрд литературон тема-
тæм библиографи агурьтн æмæ аразын; докладтæ, рефераттæ,
нывæцæнтæ фыссын; уацмысмæ гæсгæ радзырд аразын; æмдзæвгæ
наизусть ахуыр кæнын; уацмысыл цы рецензитæ ис, уыдоныл
æнцой кæнгæйæ, хи хъуыды равдисыныл архайын; литературон-
критикон уацтæн пълан æмæ конспект аразын; фысгæйæ æмæ
ныхасы дзырдуатæй пайда кæнын æмæ а. д.
Иудзырдæй, факультативон ахуырты нысантæ сты æрмæст
практикон: зонын æмæ арæхсын. Æмæ ма уыдонимæ иу вазыг-
джын нысан — адæмон сфæлдыстад æмæ мадæлон æвзаг æмæ
литературæйы фæрцы рæзгæ фæлтæры хъомыл кæнын уæздан,
хæрзæгъдау æмæ лæгдзинадыл.
Нæ ацы уацы дæттæм ахуыргæнæн æрмæг нарты кадджыты
иу циклмæ — кадджытæ Сосланы тыххæй. Программæмæ гæсгæ
51
ацы темæйæн дихгонд æрцыд 3 сахаты. Фыццаг урокмæ скъола-
дзаутæ хъуамæ хæдзары бакастаиккой ахæм кадджытæ: «Сосла-
ны райгуырд æмæ йæ байсæрын», «Дауджыты лæвæрттæ Сосла-
нæн», «Сослан — тыхагур», «Сослан æмæ гуымаг лæг», «Сосла-
ны кæрц», «Сослан æмæ Тары фырттæ», «Сырдон Сосланимæ
цæмæн фезнаг ис», «Сослан Бедухайы куыд æрхаста», «Сослан
Сатанайы зындоны цадæй куыд фервæзын кодта», «Сослан Ко-
серы куыд ракуырдта», «Сослан Мæрдты бæсты» æмæ «Сосла-
ны мæлæт».
Ацы урокты сæйраг хæс у ахуырдзауты Сосланы тыххæй кад-
джытимæ базонгæ кæнын, кæдджытæн сæ идейон, эстетикон æмæ
аивадон хъуыды раргом кæнын, ахуыр кæньтн аив кæсын кадæ-
джы æмæ ирон поэтты аивадон тексттæ; рефераттæ æмæ раны-
хæстæ (сообщения) кадджыты хъайтартыл фыссын æмæ факуль-
тативон ахуырты уыдон скъоладзаутæн дзурын.
1-аг урок. Сослан — Нарты «нарæмон». Кæсын семсе æрдзурын
Сосланы тыххæй кадджытыл.
2-аг урок. Сослан — æндон, хъæбатыр, æнæхатыр нæртон
гуырд. Бакæсын семсе æрдзурын Сосланы тыххæй кадджытыл. Рефе-
раттæ æмæ радзырдтæ нарты хъайтартыл.
3-аг урок. Нарты кадджытæ ирон поэзийы. Аив кæсын æмдзæв-
гсетсе, сæ мидисыл сын æрныхас кæнын.
Эпигрæфтæ уроктæм:
Сослан канд æвзыгъд семæ æхсарджын хсестон нæу,
фселæ ма у цыргъзонд æмæ хиуылхæцгæ хæстон дæр.
Джыккайты Шамил
Сослан — ирон нарты эпосы æппæты номдзыддæр
хъайтар.
Жорж Дюмезиль, францусаг ахуыргонд
I. Цыбыр раныхасæй байдайдзæн урок ахуыргæнæг. Уый фæстæ
хъæуьг нарты кадджыты тексттæ кæсын æмæ уыдоныл æрдзурын.
Фæлæ кадджыты текстты æмбæлы бирæ зынæмбарæн дзырдтæ
æмæ дзырдбæстытæ. Уымæ гæсгæ хъæуы дзырдуатон-фразеоло-
гион куыст саразын, тексты сын цы нысаниуаг ис, уый раргом
кæнын. Кадджыты чиныджы алы фарсыл дæр æмбæлæм рагон
зынæмбарæн ирон ныхæстыл: «ирæд, рифтаг, хъуаз, фæрчытæ,
гæбæт, фæринк, дзывыр, цъацъа, зыгуым, кæрдих, уари, тæлм, цирхъ,
цыппæрхъусыг, зиллакк, байсæрын, цъæх арт уадзы, æмгуыппæй,
астымгæрдæг-къуыстымхал, ризын семризæджы, цъенгсе их, церечы
згъæр, Бидасы тахъа, мигъæмдзу бæх, уадæмдых бæх, Дзындз-аласа,
къаты бон, хъандзалсæфтæг бæх, мæхæлыстыгъд акæнын, сау сынт
æрбцтахт, мæцъис сарæзта, йæхи ацц фестын кодта, авд дселдзсе-
хы фæци, хъæдгоммсегсесджытæ, марды сыджыт бакалдта, фсецъу-
ла ксенын, сагъадахъ, бсегæны ’хсидын, Галсегон, Фселвæра, Æфсати,
Уацилла, Сафа, Куырдалсегон» семсе а.д.
52
Дзырдуат кадджытæм:
Гæбæт — лалым.
Болат — рагон æндоны мыггаг.
Уырдыгыстæг — хъæугуывдты æмæ хицæн бинонты куывдты
йæ хæс комкоммæ уазджытæн баллæггад кæнын кæмæн вæййы,
ахæм адæймаг. Уырдыгыстæг равзарынц куывдцæттæгæнджытæ
кæнæ фысымтæ æрыгон хæстæджытæй æмæ æввахс сыхæгтæй.
Уырдыгыстæгæн вæййы бæлвырд хæс лæвæрд: иутæ кусарт фæ-
кæнынц, аннæтæ — фæлæггад кæнынц фынгыл бадджытæн. Йæ
лæггады тыххæй уырдыгыстæгæн арфæ ракæнынц æмæ йын æгъдау
скæнынц.
Силæм — куыдзы ном; Силæм у зæххон куыйты хистæр, зæх-
хон куыйты мыггаг кæмæй рацыд, уый.
Сафа — къонайы дзуар ирон мифологийы, къонайы рæхыс
саразæг æмæ йæ бардуаг. Нарты эпосы Сафа у уæларвцæрæг.
Уацилла — ирон мифологийы у адæмы уарзондæр дзуæрттæй,
арвнæрды бардуаг, хоры зайæгхалтæ æмæ тыллæгыл аудæг дзуар.
Æфсати — уæларвцæрæг «уæздан хъæддаг цæрæгойты хицау»,
цуанæтты бардуаг. Нарты кадджыты Æфсатимæ ис диссаджы
сызгъæрин уадындз, балæвар æй кодта разагъды нарты Ацæмæзы
фыдæн.
Фæлвæра - ирон мифологийы сæйрагдæр дзуæрттæй иу, лыс-
тæг фосы, фыццаджыдæр, фысвосы бардуаг. Кадджыты у уæларв-
цæрæг, хæдзарон фосы хицау. Иннæ ирон дзуæртты хуызæн Фæл-
вæра дæр æдзух бады нарты куывдты.
Куырдалæгон — уæларвон куырд, куырдты бардуаг ирон ми-
фологийы. Аразы згъæртæ, хотыхтæ æмæ æндæр хæстон дзаума.
Сарæзта нартæн гутон.
Донбеттыр — дондунейы паддзах нарты кадджыты. Нымад-
той ма йæ кæфты бардуагыл дæр. Эпосы æвдыст цæуы, бирæ
чызджытæ кæмæн ис, ахæм тызмæг лæджы хуызы.
Галæгон — дымгæйы бардуаг ирон мифологийы. Уæларвон
Галæгон цæры иунæгæй хæхты бæрзæндты, уырдыгæй рауадзы
уад æмæ тымыгътæ.
Фæринк - цирхъ кæнæ æхсаргарды мыггаг.
Сагъадахъ — нарты кадджыты: иу варианттæм гæсгæ у фат-
дон, иннæ варианттæм гæсгæ та — хæдæхсгæ фатдон.
Бузна, бузнаг нæл хуы — фыдмитæгæнæг, налат хъæддаг хуы.
Залты мит æмæ æнусты цъити — тынг бирæ миты æруард,
ома, залты бæсты цы мит æруары, ахæм.
Астымгæрдæг-къуыстымхал — астымты, дурджын рæтты кæр-
дæг тыхджын вæййы, æмæ, ома, астымгæрдæг арæх-халæй, би-
рæйæ; хорз, бæзджын кæрдæг.
Хъуытаз — чысыл дзæнгæрæг.
Церечы згъæр — кадджытæм гæсгæ — номдзыд лæг Церечы
згъæр хæдон. Хæсты коймæ-иу йæхæдæг йæ хицауы уæлæ фестад,
æмæ йæ уæд кард дæр нæ карста, фат дæр дзы нæ хызти.
Бидасы тахъа — номдзыд Бидасы æмбисонды згъæр худ; хæс-
53
ты коймæ-иу йæхæдæг абадти хæстоны сæрыл æмæ-иу уыцы хæ-
стон лæджы уæд кард дæр нал карста, фат дæр дзы нал хызти.
Дзæгъыидзæг - маргъы мыггаг, гæркъæраджы хуызæн.
Цыкурайы фсердыг — зынаргъ дуры мыггаг: мард æгас кæны-
ны, цæфтæ дзæбæх кæныны тых кæмæ ис, ахæм фæрдыг. Ома,
цы курай, уый дæттæг.
Барастыр — ирон мифологийы Мæрдты бæсты паддзах. Адæ-
мæн сæ зæххон хъуыддæгтæм гæсгæ Барастыр кæй дзæнæтмæ бар-
виты, кæй та — зындонмæ.
Дзындз-аласа - зæлдагхуыз, сызгъæринхуыз аласа. Чысыл уæв-
гæйæ, тынг домбай чи у, ахæм бæхты мыггаг.
Хуыйысæр фæндыр — рагон ирон хъисын фæндыр.
Хъан — кадæджы «авд уæйыджы хъан — Хуры чызг Ацырухс» —
фыццаг заманы-иу уыдис ахæм æгъдау, æмæ æдыхдæр мыггагæй
чи уыд, ахæм хæдзар-иу хæссынмæ иста лæппу (кæнæ чызг) тых-
джындæр мыггагæй. Æмæ уæд уыцы дыууæ хæдзары (дыууæ мыг-
гаджы) кæрæдзийæн уыдысты æмцегтæ. Хъомыл кæнынмæ-иу цы
лæппу кæнæ цы чызг радтой, уый та хуындис хъан.
Хъандзалсæфтæг бæх - æндонсæфтæг бæх.
Аминон — Мæрдты бæсты дуаргæс.
Нæрæмон — йæхиуыл хæцын, йæхи уромын чи нæ фæразы,
æрхъæцмæ чи нæ хъæцы, ахæм адæймаг.
Рифтаг — дзæкъул, хордзен.
Кайын ~ хъауын, фæхъуаг кæнын.
Къаты бон — кусгæ бон (бæрæгбон нæ, фæлæ).
Лыстхуыд — ома, лыстæг сынкæй хуыд.
Аза-бæлас — зайы дзæнæты, ис æм низтæ сурыны æмæ мард
æгас кæныны тых.
Фалгæрæттæ - куыройы фыдæй фæлгæтæджы æхсæн цы сса-
ды рыгтæ æрæмбырд вæййы, уыдон.
Балсæджы цалх — ирон мифологийы уæларвцæрæг æвирхъау
æмæ быларæфтауæг зынг цалх.
Зилахар, Зилахары быдыр — нарты Хъазæн фæз, нарт фат æмæ
’рдынæй, кардæй, дугъы уайынæй, кафын æмæ симынæй сæ хъа-
ру кæм æвзæрстой, уый.
Хъуаз — сыл саг.
Харсе хъуымац — зæлдаг хъуымацы мыггаг.
Ацц — хъæддаг бабыз (хъаз?).
Гуым, Гуымы быдыр - бæстæйы ном; æвæццæгæн, уый у -
Хъуым, Хъуымы быдыр Цæгат Кавказы, ныры Пятигорскы цур.
Зонынджын — цы ’рцыди æмæ цы ’рцæудзæн, уый чи зоны,
ахæм адæймаг.
Мæрт — фыццаг заманы хорбарæн, æхсæз килограммы бæрц.
Кæфты-Сæр-Хуыйæндон æлдар — ирон мифологийы кæфты,
кæсæгты бардуаг.
Цусонг — сырддзæрмттæй кæнæ бæласы къалиутæй конд рæс-
тæгмæ цæрæнбынат, халагъуд.
Мыдамæстытæ — мыдджын хыссæйæ конд кувинæгтæ.
Мæцъис — лом, рычаг.
54
Къæсса — цармæй конд голлаггонд.
Ирсед — лæвæрдтой йæ къайады ныхмæ. Ирæд фыстой стыр
æмæ лыстæг сыкъаджын фосæй, зынаргъ дзаумæттæй (хæцæн-
гæрзтæ, егъау архуы æгтæ), æхцайæ.
Аххæрæг - поперечная балка в потолке дома.
Дзырдуатон куысты фæстæ ахуыргæнæг æмæ скъоладзаутæ
æрдзурдзысты Сосланы тыххæй кадджытыл. Дæлдæр хæссæм
ахуыргæнæгæн æххуысæн фæрстытæ æмæ хæслæвæрдтæ, ахуырдзау-
тæ ахуыр кæндзысты кадæджы текст æвзарын, йæ мидис рафæл-
гъауын æмæ радзурын; дзырдуатæй ныхасы пайда кæнын (дзур-
гæйæ); кадæджы æмæ йæ хъайтарты тыххæй сæ хъуыдытæ зæгъын.
Фæрстытæ æмæ хæслæвæрдтæ кадцжытæм:
1. Куыд райгуырди нарты Сослан? Чи уыди йæ хъомылгæнæг?
2. Цæмæн загъта Сослан Сатанайæн: «Мæнæн кæй хæрын кæ-
нут, уый иу куыдзæн хæрын кæнут, æмæ уын уый уæ къæсæр
уæддæр хъахъхъæндзæн»?
3. Чи байсæрын кодта нарты Сосланы? Кæм самал кодта
Уырызмæг сæдæ гæбæты дзаг бирæгъы ’хсыр, цæмæй Куырдалæ-
гоы Сосланы байсæра бæлæгъы?
4. Цæмæн баззадысты нарты Сосланы уæрджыты сæртæ фæл-
мæнæй, æнæсарыдæй? Кæй аххосæй рауад бæлæгъ цыппар æнгуыл-
дзы цыбырдæр?
5. «Нарт æмхæрд, æмнуæзт уыдысты дауджытимæ», - зæгъы
кадæг. Цавæр лæвæрттæ ракодтой нарты Сосланæн æмæ нарты
адæмæн уæларв Сафайы уазджытæ-дауджытæ — Лæгты дзуар Уас-
тырджи, арвнæрынгæнæг Уацилла, сырдты хицау хъæрæу Æфса-
ти, фысвосы бардуаг Фæлвæра, уæларвцæрæг Куырдалæгон, дым-
гæты бардуаг Галæгон æмæ фурдты-дæтты хицау Донбеттыр?
6. Цы хæслæвæрд уыдис нарты Сосланыл уæларв Сафайы хæ-
дзары куывды?
7. Зæгъут-ма, кæцы зæдтæ æмæ дауджытæм куывтой нарты адæм,
кæцытæн дзы кодтой куывдтæ æмæ азы афонтæй кæцыты?
8. Цавæр хъæзтытæ уыд нартмæ? Куыд æвзæрстой нарты фæ-
сивæд сæхи Хъазæн фæзы æмæ цæмæй? (Кафтæй, фатæхсынæй,
тых æвзарынæй). Чи разынд нарты фæсивæды ’хсæн се ’ппæтæй
тыхджындæр, кæй ном хастой адæм æмбисондæн?
9. Цы сфæнд кодта Сослан? Кæуьгл амбæлд фæндагыл?
10. Цы цаутæ æрцыдис Сослан-тыхагурыл йæ балцы, баздæ-
хон æмæ тыхагур ахæтон бæстæтыл, зæгъгæ, йæхицæн куы загъта
уæд? Цæмæн баххуыс кодта уæйгуыты мад Сосланæн? Чи йæ
фервæзын кодта?
11. Цы зонд бацамыдта уæйыг Сосланæн? Куыд æмбарут иу-
дзонгон уæйыджы ныхæстæ: «Ацу, мæ хур, ды дæр, æмæ-иу афтæ
макуыуал зæгъ, мæхицæй тыхджындæр никуы уыдзæни, зæгъгæ».
12. Ссардта Сослан йæхицæй тыхджындæр æви не ссардта?
Сбæрæг кæнут кадæг «Сослан-тухагур»-ы сæйраг хъуыды. Цæуыл
нæ ахуыр кæны ацы нæртон кадæг?
55
13. Радзурут-ма, куыд æмæ кæм фембæлдысты Сослан æмæ
гуымаг лæг æмæ куыд баззадысты æрдхорд æфсымæртæй?
14. Ссарут гиперболæтæ кадджыты «Сослан-тыхагур» æмæ
«Сослан æмæ гуымаг лæг»-ы. Куыд нывгонд сты ацы кадджытæ
гиперболæйы фæрæзтæй, куыд æвдыст цæуынц геройты ныфс
æмæ æгæрон тых?
15. Цæмæн бахъуыдис Сосланы Куыцыччы фырт Елтагъаны
сызгъæрин сæрдзарм æмæ йæ куыд рамбылдта Сахъолайы уæзæ-
гыл хъулæй хъазтæй? Скифты æгъдаумæ гæсгæ, цæмæй хуыйын
кодта йæхицæн кæрц нарты Сослан?
16. Цæмæн хуыдта Сатана Сосланы «ме ’нæныййаргæ хъæбул»?
17. Радзурут-ма, нарты Сослан Тары дыууæ фыртыл — Мука-
ра æмæ Бибыцыл куыд фæтых ис, уый тыххæй. Цавæр хъазтытæй
бафæлвæрдта Сослан Тары фыртты æмæ сыл зондæй куыд фæуæ-
лахиз? Нарты фыдбылыз Сырдон хинæй куыд рацьгд Сосланыл
хæлттæ ’ппарыны заман?
18. Цæмæн гуырысхо кодта Тары фырт Мукара æххуырст лæг
нарты фосгæсыл? Цæмæн хоны Мукара Сосланы «кæлæнгæнæ-
джы фырт»? Чи уыд уыцы «кæлæнгæнæг»?
19. Куыд базыдта Сатана, Тары фырт Бибыцы тых, ныфс
æмæ уд кæм сты, уый?
20. Цæй фæдыл рахастой знаг Сырдон æмæ Сослан? Цы загъ-
та Сырдон нартæн, йæ фырты мысанæн куы æрæвæрдта, уæд?
21. Цæуыл фæбыцау сты Сослан æмæ Хызы фырт Челæхсæр-
тæг Алæгаты стыр куывды? Чи рамбылдта хæснаг - Сослан æви
Челæхсæртæг?
22. Бакæсут скъуыддзаг кадæг «Сослан Бедухайы куыд æрхас-
та»-йæ (Нарты кадджытæ. Ордоконикидзе: Ир, 1975. 105—106 ф.)
Æрдзурут Тугъанты Махарбеджы ныв «Нарты куывд»-ыл:
а) кæй базыдтат нæртон геройтæй Махарбеджы нывы? Зæгъут
сын сæ нæмттæ.
б) куыд баст у Махарбеджы ныв нæртон кадæгимæ?
в) куыд æвдыст цæуы нывы, Сослан æмæ Челæхсæртæг быцæу
кафт кæм кæнынц фыццаг фынгыл, стæй та кæхцыл, уыцы бынат?
г) уæ зæрдæмæ фæцыдис Тугъанты Махарбеджы ныв? Цæмæй?
Цавæр æндæр нывтæ ма сарæзта Махарбег нарты кадджытæм?
23. Радзурут уæхи ныхæстæй Хызы фырт Челæхсæртæг æмæ
Сосланы кафты тыххæй Алæгаты куывды (пайда кæнут кадæджы
ныхæстæй).
24. Куыд сси Бедуха-рæсугъд Сосланы ус? Цавæр кæлæнгæ-
нæг дзаумайы руаджы райгас Бедуха? Куыд æвдыст цæуы кадæ-
джы Сосланы хиндзинад?
25. Радзурут-ма, Сослан Сатанайы зындоны цадæй куыд фер-
вæзын кодта, уый тыххæй. Цы сфæнд кодтой нарты фæсивæд
æмæ цæмæн? Куыдæй базыдта Сослан, Сатана зын уавæры кæй
ис, уый?
26. Цæй тыххæй байрæджы кодта Сослан Сатанайы фервæ-
зын кæнынмæ? Цæмæн рауагъта Барастыр Сатанайы Мæрдты
бæстæй?
56
27. Куыд æвдыст цæуы кадæджы Сатанайы кæлæнгæнæг тых?
28. Сбæрæг кæнут кадæджы сæйраг хъуыды (ссарут мæрдты
Барастыры ныхæстæ кадæджы æмæ сæ аив бакæсут).
29. Куыд ракуырдта Сослан Косер-рæсугъды? Сослан авд дæл-
дзæхы хæйрæджытæм куыд æмæ цæмæн ныххаудта?
30. Куыд цард Сослан хæйрæджытæм æмæ куыд сæмбæлдис
йæ адæмыл?
31. Радзурут-ма Сосланы балцы тыххæй Мæрдты бæстæм. Куыд
бахауд Сослан авд æддæгуæлæ галуанмæ? Кæй уыдис уыцы га-
луан? Цавæр ирæдыл бафидыдтой Сослан æмæ авд уæйыджы?
Кæм æмæ кæй æххуысæй хъуамæ ссардтаид Сослан Аза-бæласы
сыфтæ? Цавæр диссæгтæ федта Сослан Мæрдты бæсты? Чи уыд
Мæрдты бæсты дуаргæс?
32. Ранымайут-ма Мæрдты бæсты диссæгтæ æмæ зæгъут, цы
амонынц, уый. Куыд раздæхти Сослан Мæрдты бæстæй? Цы ба-
фæдзæхста Бедуха Сосланæн, фæстæмæ куы цыд, уæд? Сæххæст
кодта Сослан Бедухайы фæдзæхст?
33. Куыд базыдта Гæтæджы фырт гæды Сырдон, Сосланæн
йæ мæлæт, стæй йæ бæхы мæлæт цæмæй у, уый; куыд бауырныд-
та Сатанайы, Сослан Мæрдты бæсты кæй уыдис, уый?
34. Цавæр ирæд бафыста Сослан авд уæйыгæн сæ хъан — Хуры
чызг Ацырухсы тыххæй?
35. Куыд æрвыста йæ рæстæг Сослан Зилахары быдыры? Цы
загъта Сослан Балсæджы чызгæн, уый йæ йæхицæн бинонтæн
куы хонын кодта, уæд? Цæмæн рарвыста Балсæг йæ цалх æмæ
йыл цавæр хæс сæвæрдта?
36. Чи разынди тыхджындæр — Сослан æви Балсæджы цалх?
Цæмæн бахордта ард Балсæджы цалх? Чи сардыдта ногæй цалх
Сосланыл: «Сосланæн йæ адзал дæуæй у, æмæ йыл иу скъæрд
ракæн дæхи», «Сосланæн йæ уæрджытыл атул, хуысгæ куыд кæна,
афтæмæй»?
37. Зонут ацы бæлæстæ: фæрв, сусхъæд, фатхъæд, тæрс, тулдз,
бæрз, æхсæры къутæр? Раивут сæ уырыссаг æвзагмæ. Бæлæстæй
кæцы баххуыс кодта Сосланæн Балсæджы цалхы бауромын?
38. Кæм æмæ куьгд атæхын кодта Балсæджы цалх Сосланы
уæрджытæ сæ тæккæ сæртыл? Чи фæхабар кодта Æхсæртæггатæм
Сосланы мæлæты тыххæй?
39. Куыд бавæрдтой нарт Сосланы? Цæмæн сразы ис Сослан
мæрдтæм цæуын мæгуыр лæджы фыртимæ? Радзурут-ма, цæмæн
уыдис уыцы мæгуыр лæппу дзæнæты? Цал рудзынджы ныууа-
дзын кодта Сослан йæ ингæны æмæ цæмæн?
40. Кæмæй райста йæ маст Сослан æмæ цæмæн? Чи райста
Балсæджы цалхæй Сосланы туг æмæ куыд æрцыдис уый? Чи
загъта ацы ныхæстæ æмæ цы у сæ нысаниуæг: «Сослан, Балсæ-
джы цалх дын мæрдты фæлдыст фæуæд, дондзау æмæ дын лæг-
гадгæнæгæй фæхæтæд, уæлæуыл та дын цырт уыдзæн!»?
41. Нæ чиныджы ис Хъаныхъуаты Умары æртæ нывы Сосла-
ны тыххæй кадджытæм: фыццаг — кадæг «Сослан — тыхагур»-мæ,
дыккаг — «Сослан Мæрдты бæсты»-мæ, æртыккаг — «Сосланы
57
мæлæт»-мæ. Уæ зæрдæмæ цæуынц? Цавæр аивадон мадзæлттæй
пайда кæны нывгæнæг (ахорæнтæ, кадæджы сюжет, геройты фи-
гурæтæ куыд арæзт сты...).
42. Нарты кадджыты францусаг иртасæг Жорж Дюмезиль Со-
сланы (Созырыхъойы) хоны «ирон нарты эпосы æппæты ном-
дзыддæр хъайтар» («величайший герой осетинского нартовского
эпоса»). Цæмæн?
43. Сымах бакастыстут кадджыты цикл нарты Сосланы тых-
хæй. Цавæр адæймаг уæм кæсы Сослан (йе ’ддаг бакаст, йæ ха-
рактеры æууæлтæ, йæ уæлæдарæс, йæ удыхъæды миниуджытæ)?
Æрфыссут Сосланы сурæт, нарты кадджытæй æмæ Тугъанты Ма-
харбеджы æмæ Хъаныхъуаты Умары нывтæй пайдагæнгæйæ.
44. Дзанайты Иван (Нигер) йæ уац «Нарты кадджытæ»-йы
фыста: «Сослан — Нарты «нæрæмон». Разы стут Нигеримæ? Цы
кадджытæ бакастыстæм, уыдонæй æрхæссут дæнцæгтæ Нигеры
ацы ныхæстæн.
45. Сæрдмæ уын кæсынмæ лæвæрд уыдис Булкъаты Михалы
роман «Нарты Сосланы æвдæм балц» (Мах дуг, 1987. №7). Кæсын
хъуыди иронау кæнæ та уырыссагау (Булкаты М. Седьмой поход
Сослана. Нарты. М.: Советский писатель, 1989. 278 с). Фæцыдис
уæ зæрдæмæ Михалы роман? Цæй тыххæй у ацы прозаикон уац-
мыс? Чи сты йæ сæйрагдæр хъайтартæ? Цы пайда фесты фыссæ-
гæн нарты кадджытæ Сосланы тыххæй? Сбæрæг кæнут Михалы
романы сæйраг хъуыды.
46. Ныффыссут цыбыр рецензи Булкъаты Михалы романыл:
«Мæ хъуыдытæ роман «Нарты Сосланы æвдæм балц»-ы тыххæй».
47. Поэттæ æмæ фысджытæй чи пайда кæны Сосланы фæл-
гонцæй йе ’мдзæвгæты æмæ уацмысты? (Хъайттаты Сергей ныф-
фыста дыууæархайдон пьесæ «Нарты Сослан»; æмдзæвгæтæ; Ходы
Камал «Сосланы мæлæт»; Хостыхъоты Зинæ «Сослан»; Хъодза-
ты Æхсар «Алæгаты Тотрадзы мæлæт»; Дзаболаты Хазби, Мали-
ты Васо, Плиты Грис.)
Ацы фæрстытæн дзуæппытæ дæтгæйæ, ахуырдзаутæ ахуыргæ-
нæджы æххуысæй æрцæуынц бæлвырд æмæ раст хатдзæгтæм. Сæ
хъуыдытæ бафидар кæныны тыххæй æнцой кæнынц нарты кад-
джыты текстыл.
II. Уый фæстæ скъоладзæутæ факультативон ахуырты байхъу-
сынц се ’мбæлтты рефераттæм, уыдон фыст æрцыдысты кад-
джытæ бакæсыны фæстæ.
1-аг ахуырдзауы реферат: «Сослан — «кæлæнгæнæджы
фырт».
Сослан (Созырыхъо) — Нартьг кадджыты зындгонддæр, бирæ-
вæрсыгдæр, ныхмæвæрддæр фæлгонцтæй иу. Йæ райгуырдæй йæ
мæлæтмæ йæ алы ми дæр, йæ удыхъæд, суанг йæ конд æмæ иæ
уæлæдарæс дæр диссаг кæмæн сты, ахæм хъæбатыр у Сослан. Йæ
хъæбатырдзинад, йæ тых, йæ хъару кæм нал фæфаг кæны, уым
дæр йæ ныфс нæ сæтты. Знагыл фæуæлахизы сæраппонд пайда
кæны алы мадзæлттæй дæр. Никæуыл ауæрды, хионыл дæр (ка-
58
дæг «Тотрадз æмæ Сослан»). Алцæмæ дæр ныфсхаст æмæ йæ фыр-
ныфсхастæй хаттæй-хатт цъысымы дæр бахауы, фæлæ дзы уæд-
дæр уæлахизæй рацæуы.
Нарты кадджыты æрмæст Сосланы хонынц «нæрæмон». Ома,
йæхиуыл хæцын, йæхи уромын чи нæ фæразы, æрхъæцмæ чи нæ
хъæцы, ахæм адæймаг. Сослан у хæрзконд, æвзыгъд, кафаг (кафгæ-
кафын æй иттæг хорз равдыста Тугъанты Махарбег йæ ныв «Нар-
ты куывды»), зараг, тыхæвзарæн ерысы цырв. Уыимæ у тæссар-
вад æмæ хъоппæгцæст. Йæ дыууæ уæны астæу ис æрдзæй рахæсгæ
сау стъæлф. Уымæй йæ базоны Хуры чызг Ацырухс. «Йæ къæхтæ
тæссар æвæрд чи кæна, йæ цæстытæ сасиры чъилы йæстæ кæмæн
уой, йæ иу цæсты дыууæ гагуыйы кæмæн уа, йæ зачъетæ уызыны
сындзыты хуызæн кæмæн уой, уымæй-иу дæхи бахъахъхъæн», —
афтæ амоны Тотрадзæн йæ мад Сосланы æмæ йæ фæдзæхсы ка-
дæг «Тотрадз æмæ Сослан»-ы.
«- Гъæ, кæлæнгæнæджы фырт, кæлæнгæнæджы! — дзуры йæм
Тары фырт Мукара, кадæг «Сослан æмæ Тары фыртты»-йыл сай-
дæй куы рацауы æмæ йыл куы фæуæлахиз вæййы, уæд. — Уæлæ
хохы сæрмæ куы фæцæйцыдтæ, уæд дыл дæ тæссарвадæй фæгуы-
рысхо дæн æмæ дæм-иу фат фæдардтон: фехсин æй, зæгъгæ, æмæ
йæхæдæг куы нæ уа; нæ йæ æхсин, æмæ уыцы кæлæнгæнæджы фырт
йæхæдæг куы уа! Ныр ма дын цы кæнон! Мæнмæ æндæр тых нал ис».
Сослан у Сатанайы æнæныййаргæ фырт æмæ йæ Мукара дæр
кæлæнгæнæджы фырт уымæн хоны (Сатанамæ уыд ахæм миниуæг).
Сосланы номимæ баст сты бирæ хорз хъуыддæгтæ нарты цар-
ды. Æрмæст сын, Сафайы фынгыл уырдыгыстæг куы уыд, уæд
зæдтæ цы лæвæрттæ ракодтой, уыдон дæр цастæ сты! Уастырджи
сын радта фæринк кард; Æфсати сын бахай кодта йæ фосæй,
фæлæ бынтон лæвар нæ: цуанон-иу цуаны куы цæуа, уæд-иу ра-
хæссæд йемæ æртæ чъирийы æмæ æфцæгыл Æфсатийы ном сса-
рæд. Стæй-иу сырд куы амара, уæд ын йæ рахиз сгуы раттæд,
фыццаг ыл чи сæмбæла, уымæн æмбæлæггаг; Фэелвæра сын хъахъ-
хъæдта æмæ фылдæр кодта сæ фысвос; Уацилла нартæн радта
хоры нæмгуытæ; Куырдалæгон сын йæ куырдадзы сарæзта дзы-
выр; Галæгон сын сæ хортæ хъахъхъæдта алцы фыдбылызтæй.
Донбеттыр æм дзуры: «Нæртон гуырд, мæ дæттыл-иу саразут куы-
рæйттæ. Æз бафæдзæхсдзынæн мæ чызджытæн, цæмæй сын доны
мидæг сæ цæлхытæ æнæрынцайгæйæ рæвдз зилой. Махæй та уый
фæуæд нарты адæмæн лæвар».
2-аг ахуырдзауы реферат: «Сослан — нæрæмон, æнæба-
сæттон адæймаг».
Сослан уыд æгъатыр æмæ карз адæймаг æмæ сфæнд кодта
нæрты астæу бæрæгдæрæй фæцæрын. Уый тыххæй йæ зæрды
æрæфтыд лæджы сæрдзæрмттæ æмæ рихидзæрмттæй кæрц скæ-
нын (кадæг «Сосланы кæрц»). Лæг-иу куы амардта, уæд ын-иу
йæ сæры царм æд рихитæ растыгъта, афтæмæй æнæхъæн кæрц-
хор æрæмбырд кодта. Бахъуыдис ма йæ Куыцыччы фырт Елта-
гъаны сæрдзарм æмæ уый дæр амардта.
59
Æвæджиауы адæймаг у Сослан: дурæйгуырд, нæрæмон, æнæ-
басæттон. Цы сфæнд кæны, уый цалынмæ сæххæст уа, уæдмæ
æнцой нæ зоны. Уый сæраппонд бамидæг вæййы уæларвы зæд-
тæм, дæлдзæхх дæлимонтæм, Мæрдты бæсты Барастырмæ (кад-
джытæ «Сослан Мæрдты бæсты», «Сослан Сатанайы зындоны
цадæй куыд фервæзын кодта»). Уромæг æй нæ уромы, тыхгæнæг
ыл нæ тых кæны. Сослан Мæрдты бæстæй фæстæмæ Барастырæй
ракуырдта йе ’нæныййарæг мад Сатанайы. Бедухайæ рахаста,
æрмæстдæр уым чи зайы, уыцы Аза-бæласы сыфтæ. Кадæг «Со-
слан Мæрдты бæсты» у А. Дантейы «Æрвон комедиау» стыр цы-
мыдисаг. Ирон адæм дзы бавæрдтой сæ зондахаст, дунембары-
над, сæ уды фарн æмæ цардмæ, адæймаджы хъысмæтмæ цы цæс-
тæй кæсынц, цардæн, рæстдзинадæн куыд аргъ кæнынц, уый.
Сæйрагдæр та - сæ куырыхондзинад.
Сослан йæхи байсæрын кодта Куырдалæгонæн бирæгъы æхсы-
ры Сатанайы фæндонæй. Бирæгъы æхсыр та йын самал кодта
Уырызмæг йæ куыдз Силæмы æххуысæй. Æрмæст æй цы бæлæгъы
сæрыдтой, уый Сырдоны фыдвæндæй арæзт æрцыд цыппар æн-
гуылдзы цыбырдæр æмæ йын дзы йе ’мбæрц адаргъ кæнæн нæ
уыд, уæрджытæ къæдзæй баззадысты æмæ сæ бирæгъы æхсыр нæ
бамбæрзта. Уыйадыл йæ уæрджытæ æнæсæрыдæй баззадысты æмæ
уыдонæй уыд йæ мæлæт. Балсæджы цалх дæр ын бахъавыд йæ
уæрджытæм. Уымæй дæр Сырдоны ардыдæй. Сослан æмæ Сыр-
дон сты цыфыддæр знæгтæ. Ис сæрмагонд кадæг «Сырдон Со-
сланимæ цæмæн фезнаг ис». Балсæджы цалх Сосланан йæ уæр-
джытæ сæ тæккæ сæртыл куы атæхын кодта æмæ йæ туджы куы
мæцыд, уæд æм иугай цыдысты сырдтæ.
Сосланæн фæд-фæдыл уыд æртæ усы — Бедуха, Косер æмæ
Хуры чызг Ацырухс, дыууæ фыртьг Хъайтар æмæ Битар.
Диссагæн дзуринаг уыд йæ кæрц: хъуырæй заргæ кодта, цæнг-
тæй — æмдзæгъд, фæдджитæй — кафгæ. Æцæгæлон-иу æм куы
бавнæлдта, уæд та цъæхахст кодта, æмæ йæ адавын никæй къухы
æфтыд.
Сосланы ном ирон адæммæ баззад арвыл дæр: фæсуарын хурмæ
цы кæркæ-мæркæ æрдынгонд разыны, уый — Арвы рон, Арвæр-
дын Сосланы æрдын хонынц. Дыгургомы та ис Сосланы зæп-
падз, йæхи, дам, удæгасæй кæм бавæрын кодта, уый.
Ирон фысджытæ æмæ поэттæ ныффыстой нарты кадджытыл
бирæ æмдзæвгæтæ. Факультативон ахуырты цы лирикон уацмыстæ
фæкæсынц, уыдон ахуыргæнæг æмæ скъоладзаутæ рагацау бацæттæ
кæнынц. Цæмæй скъоладзаутæ лирикон æмдзæвгæ, куьгд æмбæлы,
афтæ аив кæсын базоной, уьгй тыххæй сæ иудадзыг дæр хъæуы
фæлтæрын. Альг æмдзæвгæйæн дæр фæхъæуы ссарьгн йæхи дæ-
гъæл, йæ иумæйаг ахаст æмæ ритмикон арæзтыл чи фидауы, ахæм
интонаци. Хъус дарьгн хъæуьг уьгмæ, цæмæй скъоладзаутæ раст
æххæст кæной ирон литературон æвзаджы орфоэпион закъæттæ.
Кæм хъæуы тексты, уым хъуамæ фæлæууой, хъæлæсы уаг кæм фæ-
бæрзонддæр, кæнæ фæныллæгдæр кæнын хъæуы, уьгй дæр хъуамæ
60
зонои, хицæн дзырдтæ логикон цавдæй хъуамæ рахицæн кæной.
Ахæм бæрнон æмæ ахсджиаг куыст хъуамæ цæуа нывыл, скъола-
дзаутæ хъуамæ раст æмбарой, алы дзырдæн дæр, алы æрхæцæн
нысанæн дæр цы нысаниуаг ис æмæ цы эстетикон функцитæ æххæст
кæны, уыдон. Уæд аив кæсдзысты лирикон уацмыстæ.
НАРТЫ КАДДЖЫТÆ ИРОН ПОЭЗИЙЫ
3-аг ахуырдзау
ХОДЫКамал
НАРТЫ КАДДЖЫТÆ КÆСГÆЙÆ...
Сослан
Дзырддзæугæ нарт, фод сауæлгъыст уæ даргъ мыггаг!
Уæ байзæддаг мын не сбæззыд æмбалæн...
«Нæрæмонæй», «фæйнæгфарсæй» мæ батыдтат —
æрра барæг, дам, донысгарæг балæн!..
Уыдтæн æдзух йæ хосгæнæг уæ фыртыхстæн,
уæ сау фыдгул мæ цонгдыхæн нæ лæууыд...
Ныр Зилахары - сынтытæ ’мæ сырдты ’хсæн —
мæ зындоны хай бафыстон уæлæуыл.
Дзæгъæл у ныр мæ уæззау арц — æндон æрттигъ,
сæ хъару тайы цадæггай мæ къухтæн...
Сæрддон хурмæ зынг фестади мæ болат риу —
хæрзаудæн мыл нал кæны Бедуха.1
Фæлæ нæ тæрсын! Рацардтæн нæртон лæгау.
Мæрдты бæстæ дæр басгæрстон тыхагур...
Æвæрдтон æз уæлæрвты дæр зæххон æгъдау —
ныр мын цæрынæн сау зæппадз дæр фаг у.
Мыхуыргонд цсеуы чиныгæй: Хъодзаты Æ., Малиты В., Ходы К.
Æрттигъ: Æмджвгæтæ. Орджоникидзе: Ир, 1983. 240 ф.
Дзырдуат æмдзæвгæмæ:
Зылахар — Нарты Хъазæн фæз, ерыс-иу кæм кодтой, уыцы
бынат.
Сынтытæ — халæттæ.
Арц — рагон рæхойæн хæцæнгарз; йæ даргъ хъæды кæроныл
сагъд уыдис æрхуыйæ кæнæ та æфсæйнагæй конд цыргъ фындз.
Болат — рагон æндоны мыггаг.
1 «Ды дард балцы куы вæййыс æмæ дæ сæрмæ асæст куы цæуы, уæд дын
уый дæр æз вæййын, цæмæй ма фæлмæцай хурæй» (Сослан Мæрдты бæстæм
куы бафтыд, уæд ын ацы ныхæстæ загъта йæ мард ус Бедуха).
61
Байзæддаг — бындар.
Фыдгул — знаг.
Дзырддзæугæ — кадджын, авторитетный, влиятельный.
Цадæггай — сындæггай, сабыргай.
Фæрстытæ æмæ хæслæвæрдтæ æмдзæвгæмæ:
1. Цавæр хъуыдытæ æмæ æнкъарæнтæ уæм сæвзæрди Ходы
Камалы æмдзæвгæ бакæсыны фæстæ?
2. Кæимæ у йæ ныхас нарты Сосланæн? Цæуыл сты йæ са-
гъæстæ?
3. Цы ’рцыдис нарты Сосланыл? Цæмæн зæгъы уый:
Ныр Зилахары — сынтытæ ’мæ сырдты ’хсæн —
мæ зындоны хай бафыстон уæлæуыл ?
4. Цавæр нæртон кадæджы мидисимæ баст у Камалы æмдзæв-
гæ? Радзурут-ма, цы ’рцыдис нартьг Сосланыл Зилахары быды-
ры? Чи уыд йæ марæг Сосланæн?
5. Æмдзæвгæ фыст у Сосланы монолоджы хуызы. Цæмæн рав-
зæрста Ходы Камал ахæм поэтикон фæрæз йе ’мдзæвгæйæн?
6. Лæмбынæг бакæсут æмдзæвгæ æмæ дзы ссарут, Камал ка-
дæджы ныхæстæй нарты Сосланæн героикон характеристикæ кæй
фæрцы дæтты, ахæм ныхæстæ æмæ дзырдбæстытæ.
7. Куыд æмбарут ацы рæнхъыты мидис:
Фæлæ нæ тæрсын! Рацардтæн нæртон лæгау,
Мæрдты бæстæ дæр басгæрстон тыхагур... ?
8. Сымахмæ гæсгæ, цы у «нæртон лæгау цæрын»? Куыд æмбаргæ
сты æмдзæвгæйы ацы ныхæстæ? Ис ма абон дæр ирæттæ, «нæр-
тон лæгау» чи цæры? Кæй дзы зонут?
9. «Фæлæ нæ тæрсын!» — ацы ныхæстæй байдайы æмдзæвгæйы
фæстаг цыппаррæнхъон. Цæуылнæ тæрсы Сослан мæлæтæй? Уæдæ
цауыл у йæ сагъæс? Мæлæтæй фылдæр цæмæй тæрсы Сослан?
10. Æмдзæвгæйы тексты ссарут синонимтæ дзырд «нæрæмон»-
мæ. Цавæр нысаниуæг ын ис ацы тексты — иунысанон у æви
бирæнысанон? Цы хуызы цæуы æвдыст тексты? Афтæ бакусут
дзырдтæ: «хъару», «болат», «тыхагур», «æгъдау»-имæ дæр.
11. 60-æм фарсыл ссарут æмæ бакæсут Бедухайы ныхæстæ.
Цавæр нæртон кадæджы фембæлы кæсæг Бедухайыл? Бацæттæ
кæнут радзырд кадæг «Сослан Бедухайы куыд æрхаста»-мæ гæсгæ.
Пайда кæнут, уæлдæр цы фæрстытæ радта ахуыргæнæг кадджы-
тæм, уыдонæй.
12. Цавæр æндæр поэтикон мадзæлттæй ма пайда кæны Ка-
мал йе ’мдзæвгæйы? Бацамонут сæ.
4-æм ахуырдзауы реферат: «Уæд дын уый дæр æз вæй-
йын...» (Бедуха).
Нарты Сослан Хызы фырт Челæхсæртæджы чызг Бедухайы
куырдта, фæлæ йын æй фыд нæ лæвæрдта. Авд азы йыл фæдзырд-
та Сослан — уæддæр не сразы Челæхсæртæг йæ чызджы раттыныл.
62
Иуахæмы Алæгатæ куывд кодтой. Æрхуыдтой нарты адæмы
æмæ бадынц, хæрынц, гаджидæуттæ уадзынц.
Иу рæстæг Сослан æмæ Челæхсæртæг фæбыцæу сты кæрæдзи-
имæ — алчи дæр сæ йæхицæй æппæлыд.
Уæд адæм бауынаффæ кодтой — сæ дыууæ дæр ракафæнт,
æмæ чи хуыздæр акафа, уый фæуæлахиз уыдзæн.
Сослан йæ диссаджы кафтæй нарты йæхимæ æрхæсын кодта,
уæлдайдæр та йæ фынгыл кафтæй: фынджы былтыл-иу цъилау
ныззылд, афтæмæй иу къус дæр, иунæг къæбæр дæр нæ фезмæ-
лын кодта йæ бынатæй.
Кæй зæгъын æй хъæуы, Сослан амбылдта. Хызы фырт мæс-
гæйдзагæй фестади, абадтис йæ бæхыл æмæ афардæг йæ хæдзармæ
- Хызы фидармæ. Фæсайдта Челæхсæртæг йæ дзырд. Сослан сфæнд
кодта Хызы фидар басæттын, Бедухайы тыхæй байсын. Æмæ уый
йæ къухы æфтгæ дæр бакодта. «Байдыдтой цæрын иумæ ус æмæ
лæгæй Сослан æмæ Бедуха æмæ цардысты хъæлдзæгæй, кæрæдзи
уарзгæйæ», — зæгъы кадæг «Сослан Бедухайы куыд æрхаста».
Кадджыты Бедуха æмбæлы дыккаг хатт кадæг «Сослан Мæрд-
ты бæсты». Ам Сослан куры Хуры чызг Ацырухсы, фæлæ дзы
уый бацагуырдта диссаджы зын бафидæн ирæд. Сæхимæ куы
æрбацыд, уæд Сослан Сатанайæн ирæды хабар æнкъардæй ра-
кодта. Уый йын бацамыдта, куыд ссаргæ у Ацырухсы ирæд, уый.
— Фæлæ Аза-бæласы сыфтæ ацы дунейыл никуы ссардзынæ,
уыдон ракурын хъæуы Мæрдты бæсты хицау Барастырæй, æмæ
дын сæ дæ мард ус Бедуха куы нæ ракура, уæд дæ къухы нæ
бафтдзысты.
Сослан Мæрдты бæстæм фæцыд Бедухайы агурæг. Фæндагыл
бирæ диссæгтæ федта. Бахæццæ ис уалынмæ йæ ус Бедухамæ.
Бирæ фæцин кодтой кæрæдзийыл. Стæй йын Бедуха радзырдта,
Барастырæй куыд ракуырдта Аза-бæласы сыфтæ, уый.
Дзанайты Иван (Нигер) Бедухайы тыххæй фыста: «Бедуха —
Сосланы ус. Дунейы эпосты бирæ ис, йæ лæгыл иузæрдион чи
уыд, ахæм сылгоймæгты фæлгонцтæ. Уыдоны æхсæн Бедухайы
фæлгонц йæхимæ æркæсын кæндзæн Беатричейы фæлгонцау. Со-
слан Мæрдты бæстæм куы бафтыд Аза-бæласы сыфтæ агурæг, уæд
уым фембæлд йæ мард ус Бедухайыл. Сослан æй фæфæрстытæ
кодта, Мæрдты бæсты цы диссæгтæ федта, уыдонæй. Бедуха йын
дзуæппытæ фæлæвæрдта. Уæд æй Сослан фæстагмæ фæрсы:
— Ардæм куы ’рбацыдтæн, уæд дæ сæр дæ гуырыл цæуыннæ
уыд? Уый та цы диссаг у?
— Æмæ уый та куыннæ зоныс? — загъта Бедуха. — Мæ сæр
æдзухдæр демæ вæййы. Æз дын ардыгæй бирæ æххуыс кæнын.
Ардæм куы сфæнд кодтай, уæддæр дын фæндæгтæ мæ руаджы
суæгъд сты. Ды дард балцы куы вæййыс æмæ дæ сæрмæ сау асæст
куы фæцæуы, уæд дын уый дæр æз вæййын, цæмæй хурæй ма
фæлмæцай. Хæсты куы вæййыс, уæд, демæ чи фæхæцы, уыдо-
нæн сæ сæрмæ тыгъдызæй куы ныллæууы, уæд уый дæр æз вæй-
йын, де ’фсæдтæ кæд фæтыхджын уаиккой, зæгъгæ.
Бедухайы уарзондзинад йæ фыдмæ дæр у диссагæн дзуринаг.
63
Йæ фыды мард уынынмæ йæ Сослан куы бакодта, уæд йæ дысы
болат хæсгард бамбæхста, æмæ йæм куы ныккаст, уæд хæсгардæй
йæ зæрдæсæр фæрæхуыста æмæ мардæй йæ фыд Челæхсæртæгыл
ныххауд. Йæхицæн йæ фыды фæстæ цæрæн бон йæ цæст нал
уарзта. Фæлæ йæ Сослан фервæзын кодта.
5-æм ахуырдзау
ХЪОДЗАТЫ Æхсар
СОСЛАНЫ НЫХАС МÆРДТЫ БÆСТЫ
ДУАРГÆС АМИНОНИМÆ
— Кæдæм ивылынц уытæппæт дзыллæтæ?
— Зындонмæ — иутæ, иннæтæ — дзæнæтмæ.
— Цы у зындон та?
— Рохуаты зæхх — Ивгъуыд.
— Дзæнæт та уæд?
— Цæрæццаг дуне - Фидæн.
Тæппуд, æгуыдзæг чи уыд,
йæ бынат уымæн - Ивгъуыд.
Æхсарджыны та Фидæн
йæ рухс дыргъдонмæ ’рвитдзæн.
Мыхуыргонд цæуы чиныгæй: Хъодзаты Æхсар, Малиты Васо, Ходы
Камал. Æрттигъ: Æмджвгæтæ. Орджоникидзе: Ир, 1983. 10ф.
Фæрстытæ æмæ хæслæвæрдтæ æмдзæвгæмæ:
1. Нарты кадджытæй кæцыимæ баст у Хъодзаты Æхсары æмдзæвгæ?
2. Æмдзæвгæйы сæргонд æнæ бакæсгæйæ, нæй базонæн, чи
сты æмдзæвгæйы хъайтартæ, кæм сты æмæ цæуыл дзурынц. Зæ-
гъут-ма, кæм ныхас кæнынц нарты Сослан æмæ Мæрдты бæсты
дуаргæс Аминон?
3. Цæуыл у сæ ныхас Сослан æмæ Аминонæн?
4. Куыд уæм кæсы, цæмæн равзæрста Æхсар йе ’мдзæвгæйæн
ахæм поэтикон мадзал — диалог (дыууæ дзурæджы ныхас)?
5. Куыд æмбарут ацы рæнхъыты мидис:
Рохуаты зæхх — Ивгъуыд,
Цæрæццаг дуне — Фидæн?
6. Цæмæн фыссы поэт дзырдтæ «Ивгъуыд» æмæ «Фидæн» стыр
дамгъæйæ? Ссарут ирон-уырыссаг дзырдуаты ацы ныхæстæ æмæ
сын рабæрæг кæнут сæ нысаниуæгтæ. Иунысанон æви бирæныса-
нон дзырдтæ сты? Цавæр у сæ нысаниуæг ацы дзырдтæн Æхсары
æмдзæвгæйы та?
7. Фыццаг бакастæй ис зæгъæн, ома Æхсары æмдзæвгæ у зын-
дон æмæ дзæнæты тыххæй. Фæлæ уый фыццаг бакастæй... Арф-
дæр æркæсгæйæ та... Цавæр философон мидис ис ацы 10-рæн-
хъон æмдзæвгæйæн? Æрдзурут æмдзæвгæйы фæстаг цыппар рæн-
хъыты философон мидисыл.
64
8. Цы уыдысты нартæн сæ царды «дзæнæт» æмæ «зындон»?
Кæцы нæртон кадæджы фембæлы чиныгкæсæг зындон æмæ дзæ-
нæтимæ?
9. Куыд кæсын хъæуы ацы æмдзæвгæ? Цавæр хъæлæсы уагæй?
10. Ссарут-ма æмдзæвгæйы хатдзаг æмæ йæ бакæсут.
11. Уæддæр цæй тыххæй у Хъодзаты Æхсары цыбыр æмдзæвгæ?
Зæгъут уæ хъуыдытæ уый фæдыл.
12. Ацы æмдзæвгæйæн схонæн ис поэтикон шедевр. Цæмæн?
Цавæр аивадон мадзæлттæй спайда кодта æмдзæвгæйы автор?
13. Цæмæ бæллыдысты Нарт сæ мæлæты фæстæ æмæ цæмæн?
14. Хæдзары ныффыссут цыбыр нывæцæн: «Цæмæй цæуынц
нарты кадджытæ мæ зæрдæмæ».
6-æм ахуырдзауы раныхас: «Чи уыд Аминон?»
Аминон — Мæрдты бæсты хицау Барастыры æххуысгæнæг.
Мæрдты бæсты къæсæрыл уый æмбæлы, йæ цардæй чи ахицæн
вæййы, уыдоныл. Ставдæнгуылдз Амултахъ дæр сын мæрдты дуар
байгом кæны Аминоны барлæвæрдæй. Стæй сæ уый барæвзар
кæны æмæ æрвиты, уæлæуыл хорз хъуыддæгтæ, хорз фæд чи ныу-
уагъта, уыдоны — Дзæнæтмæ: æвзæрты, тæригъæдджынты та —
Зындонмæ. Аминоны тæрхон карз у чырыстон дины сыгъдæг
Михаилы тæрхонау. Барастыр ыл æууæнды, æмæ уый дæр у йе
’ууæнчы аккаг. Мæрдты бæсты къæсæрыл мидæмæ чи бахизы,
уымæн фæстæмæ рацæуæн нал ис, тынг сæ куы бафæнда, уæд-
дæр. Æрмæст Сосланæн баци йæ бон Мæрдты бæстæй раздæхын;
уый дæр йæ мард ус Бедухайы фæрцы.
— Кæд мæрдтæм цæугæ æрбакодтай, уæд уый — дæ хъаруйы фæр-
цы, — зæгъы йын Бедуха. — Æндæр Хуыцауы æвастæй мæрдтæм
фæндаг никæмæн ис, нæдæр фæстæмæ Мæрдты бæстæй уæлæуыл
дунемæ ис цæуæн. Ды дæр иугæр мæрдтæм æрбацыдтæ, уæд дын
фæстæмæ фæндаг нал ис. Фæлæ æз мæ цæстытæ куы æрныкъулон,
уæд дæ бæхы цæфхæдтæ фæстæрдæм сагъд фестдзысты, æмæ-иу уæд
цæугæ. Мæрдты адæм дæ фæсте сурдзысты, чидæр фæлидзы æмæ
мах дæр лидзæм, зæгъгæ, фæлæ фæдмæ æркæсдзысты, æмæ мидæмæ
разындзæн; мæрдтæ раздæхдзысты фæстæмæ алчи йæ бынатмæ.
Бедуха куыд загъта, афтæ бакодта, æмæ Сосланæн йæ бæхы
цæфхæдтæ фæстæрдæм сагъд фестадысты...
Цас та фæцыдис Сослан, чи зоны, фæлæ та иу афон æрба-
хæццæ ис мæрдты дуармæ.
— Дуар бакæн! — дзуры Сослан Аминонмæ.
— Сослан, иугæр Мæрдты бæстæм æрбацыдтæ, уæд ардыгæй
фæстæмæ здæхæн нал ис, — дзуапп ын радта Аминон.
Куы нæ йын кодта Аминон дуар, уæд Сослан (нæрæмон куыд
нæ уыд!) æрцæфтæ кодта ехсæй йæ хъандзалсæфтæг бæхы, рарæ-
мыгъта дуар, афтæмæй тыхæй бацыд æмæ тыхæй рацыд Мæрдты
бæстæй.
Аминон тынг зæрдæдаргæ хъахъхъæнæг у. Чи амæлы, уыдоны
Дæр мидæмæ уадзы æрмæст боны рухсæй, Мæрдты бæсты хур —
Дыдзыхур ма куыд кæса, афтæ.
Г) Мзокты Аслæнбег
65
ахуырдзау
МАЛИТЫ Васо
ТУГЬАНТЫ МАХАРБЕДЖЫ НЫВТÆМ
КÆСГÆИÆ
(скъуыддзаг æмдзæвгæйæ)
VII
Цагъайраг дуг æмæ цагъартæ!
Æфсæн хъадамантæ... Хæрам...
Тых адæймаг уæвыны бартæ
Куы байста адæймагæй ам.
Ныр дæр ма се стæгдартæ мæрдты
Кæнынц сæ фырмæстæй къæс-къæс,
Фæлæ ма цы?
Мæлæты сæрты
Нæй ногæй цард ссарæн фæрæз.
VIII
Æндæр Тотрадз йæ бæхыл мæрдтæй
Æрыздæхид.
Æмæ та зæхх
Нынкъуысид. Стыр тохы фыдæх
Кæлид цъæх цыренкалгæ кæрдтæй,
Фат калмы ’взагæй ’хситт кæнид,
Сæ хъабахътæй кæсиккой мæрдтæ,
Æгæстæ ’мбæхсиккой сæ сæртæ.
Сослан!
Дæ сау тæригъæд фид!
Тотрадзыл рацыдтæ мæнгардæй:
Дæ тых æмæ дæ ныфсæй нæ, —
Дæ хинæй аскъуыдтай йæ цардæй
Тотрадзы саби уд æмæ
Лæджы æууæнк зæххон рæстадыл...
Дæ хин дын батайдзæни, ау?
Æви Хуыцауы фæндæй цардыл
Хæссы фыдæх æдзух йæ тау?
IX
Ойноны цалх дæ^ хинæй рацыд, —
Мæлы Сослан... Иæ зæнгтæ хауд...
Кæм вæййыс, кæ, Рæстдзинад? Ацы
Фыдæхы цур цæмæн дæ цауд?
Мыхуыргонд цсеуы чиныгæй: Хъодзаты Æхсар, Малиты Васо, Ходы
Камал. Æрттигъ: Æмдзæвгсетæ. Орджоншсидзе: Ир, 1983. 164—
165 ф.
Дзырдуат æмдзæвгæмæ:
Хъадамантæ — путы, кандалы.
Хсерам — 1) коварный, злой, враждебный; 2) зло, коварство
Хъабахъ — рагон заманы даргъ хъил, йæ уæлæ нымæты кæнæ
фæйнæджы гæбаз фидаргонд, марды номыл мысан æхсынæн.
Мæнгардæй — хæрамæй, вероломно, коварно, нечестно.
Ойноны цалх — Балсæджы цалх (Малсæджы цалх) — тыхджын
удгоймаг цалхы хуызы, цардис уæлæрвты.
Фæрстытæ æмæ хæслæвæрдтæ æмдзæвгæмæ:
1. Цæмæн схуыдта йе ’мдзæвгæ Малиты Васо «Тугъанты Ма-
харбеджы нывтæм кæсгæйæ»?
2. Цавæр нывтæ ауадысты уæ цæстытыл, æмдзæвгæ куы бака-
стыстут, уæд?
3. Куыд æмбарут ацы рæнхъытæ:
Мæжеты сæрты
Нæй ногæй цард ссарæн фæрæз ?
4. Нарты кадджытæй кæцыимæ баст сты æмдзæвгæйы VIII æмæ
IX сæргæндтæ?
5. Цæмæн рацыд Сослан мæнгардæй Алæгаты Тотрадзыл?
Сослан тæригъæджын у? Цæмæй?
6. Радзурут уæхи ныхæстæй, Сослан Алæгаты Тотрадзы куыд
амардта, уый тыххæй.
7. Малиты Васойы æмдзæвгæйы сæйраг герой у нарты Сос-
лан: раттут ын характеристикæ, æрдзурут ын йæ фæлгонцыл, йæ
адæймаджы миниуджытыл.
8. Æмдзæвгæйы æртæ сæргонды дæр автор пайда кæны рито-
рикон фæрстытæй. Цæмæн пайда кæны поэт ахæм поэтикон
мадзалæй? Цавæр дзуæппытæ раттаиккат сымах ацы риторикон
фæрстытæн?
9. Дзырдтæ «Рæстдзинад» æмæ «Фыдæх» фæстаг дыууæ рæн-
хъы сты фыст стыр дамгъæйæ. Цæмæн? Раттут дзуапп æмдзæв-
гæйы фæстаг риторикон фарстæн: «Ацы Фыдæхы цур цæмæн у
цауд Рæстдзинад?»
10. Цавæр философон хъуыды æвæрд ис IX сæргонды? Радзу-
рут ын йæ мидис.
11. Цæуыл дзурæг сты æмдзæвгæйы ацы ныхæстæ:
Тых адæймаг уæвыны бартæ
Куы байста адæймагæй ам.
Разы стут поэтимæ? Цавæр рæстæджы кой кæны автор?
12. Ссарут тексты, автор цы поэтикон фæрæзтæй пайда кæны,
уыдон.
13. Æрдзурут Тугъанты Махарбеджы ныв «Тотрадзы мæлæт»-ыл.
Цавæр адæймагæй æвдисы нарты Сосланы зындгонд ирон ныв-
гæнæг? Куыд æвдыст цæуынц ацы нывы хæстонты бæхтæ? Цæ-
мæй фæцыдис уæ зæрдæмæ Махарбеджы конд ныв?
67
8-æм ахуырдзау
ДЖЫККАЙТЫ Шамил
АЦЫРУХСЫ ХЪАРÆГ
Амард Сослан, æмæ Нарты гæлхуыртæ
Бадынц сæ устыты фарсмæ æнцад.
Систы фæныкгуызтæ махæн нæ фырттæ,
Уыдонæй ферох и стæр æмæ кад.
Амард Сослан, æмæ фестæм дывыдон,
Хизынц нæ хуымты сæ хъомтæ агуыр,
Скодтой хынджылæгдон Зилахар уыдон,
Хъазынц уæлбæхæй нæ фæныкыл ныр.
Амард Сослан, æмæ Нартæ сæ зондæй
Нал кæнынц саусæр уæйгуытæн дæр тых.
Фидæм нæ хæрæмггæ абон фыдбонтæй,
Уымæн у не знаг нæ разы къæйных.
Амард Сослан, фæлæ хаты мæ зæрдæ:
Хъазы мæ гыццыл тиу арвыл кæмдæр.
Ма йæ фæсайæнт сæ рæвдыдæй зæдтæ,
О Хуыцау, фехъуысæд уымæ нæ хъæр.
Амард Сослан, фæлæ сау арв ныннæры, —
Систа мæ куывдмæ йæ хотыхтæ Нарт.
Додой, фыдгултæ! — уый рацæуы стæры,
Кальг цæхæртæ сырх зынгæй йæ кард.
Мыхуыргонд цæуы журнал «Мах дуг»-æй, 1991. №10. 6 ф.
Дзырдуат æмдзæвгæмæ:
Стæр — хæстон къорды балц (стæрон — стæры уæвæг).
Дывыдон фестын, уæвын — попасть в бедственное положение.
Хотыхтæ — доспехи, згъæртæ (вооружение воина).
Фæныкгуыз — ам: зивæггæнаг, сидящий у золы (буквально).
Агуыр — нарты кадджыты адæмыхатты ном; агуыры фос, агуы-
ры æфсад.
Уæлбæхæй — бæхыл бадгæйæ.
Фæрстытæ æмæ хæслæвæрдтæ æмдзæвгæмæ:
1. Чи уыд Ацырухс? Цæмæн хъарæг кæны нарты Сосланы амар-
дыл?
2. Кæцæй æмæ цы æрхæссын кодтой Сосланæн авд уæйыджы
ирæды иу хæсæн?
3. Кæм фембæлд фыццаг хатт Сослан Ацырухсыл — Хуры
чызгыл? Радзурут-ма, кадæджы ныхæстæй пайда кæнгæйæ, куыд
æрцыд уыцы фембæлд?
68
4. Цавæр ирæд æрдомдтой авд уæйыджы Ацырухсы тыххæй
нарты Сосланæй?
5. Кæй руаджы бафыста ирæд Сослан авд уæйыгæн?
6. Уæ зæрдæмæ фæцыд Шамилы æмдзæвгæ? Цæмæй? Цавæр
хъуыдытæ æмæ æнкъарæнтæ равзæрын кодта уый уæ зæрдæты?
7. Бацæттæ кæнут цыбыр раныхас ахæм темæйыл: «Мæ хъуы-
дытæ Джыккайты Шамилы æмдзæвгæ «Ацырухсы хъарæг»-ы фæ-
дыл».
8. Цæуыл у йæ хъарæг Ацырухсæн — Сосланы фæстаг усæн?
9. Цæмæн зæгъы Ацырухс нарты фæдонæй афтæ:
Систы фæныкгуызтæ махæн нæ фырттæ,
Уыдонæй ферох и стæр æмæ кад?
10. Шамил йе ’мдзæвгæйы алы цыппаррæнхъон дæр байдайы
ахæм ныхæстæй: «Амард Сослан...». Фыццаг æртæ цыппаррæн-
хъоны райдайынц афтæ: «Амард Сослан, æмæ...». Цыппæрæм æмæ
фæндзæм цыппаррæнхъоны та афтæ — «Амард Сослан, фæлæ...».
Куыд хуыйны ахæм поэтикон мадзал? Цæмæн дзы пайда кæны
Шамил йе ’мдзæвгæйы? Цавæр мидис æмбæхст ис «æмæ» æмæ
«фæлæ»-йы æхсæн? Лæмбынæг æркæсут æмдзæвгæйы текстмæ æмæ
бамбардзыстут ацы дзырдты мидис.
11. Айдагъ Сосланыл у Ацырухсы хъарæг? Цæмæн скодтой
агуыр хынджылæгдон Зилахар, цæмæн хъазынц уæлбæхæй нарты
фæныкыл уыдон ныр?
12. Цы у хъарæг? Куыд æй æмбарут сымах? Цæмæн фæкæ-
нынц хъарæг ацæргæ æмæ зæронд устытæ?
13. Зæгъут-ма, æмдзæвгæйы ныхæстæй пайда кæнгæйæ, бын-
тондæр фесæфт Сосланы амардимæ нæртон кад æмæ æхсар?
Ацырухсы хъарæджы нæй иунæг ныфсы ныхас дæр?
14. Кæй хоны Ацырухс «мæ гыццыл тиу»? Цы куры Хуыца-
уæй кæуæг, хъарæггæнæг ус? Кæимæ бæтты нарты ныфс поэт?
15. Куыд кæсгæ у Шамилы æмдзæвгæ? Йæ фыццаг æртæ цып-
паррæнхъоны, фæстаг дьтууæ цыппаррæнхъоны? Цавæр интона-
цийæ?
16. Æмдзæвгæйы кæцы рæнхъытæ фæцыдысты уæ зæрдæмæ
тынгдæр?
9-æм ахуырдзауы реферат: «Авд уæйыджы хъан».
Ацырухс — Хуры чызг. Авд уæйыджы хъан. Нæрæмон Сосла-
ны æртыккаг æмæ фæстаг ус. Авд уæйыджы йын æрхæссын код-
той Мæрдты бæстæй дзæнæты бæлас — Аза-бæласы сыфтæ ирæ-
ды иу хæсæн. Кадæг «Сослан Мæрдты бæсты»-йы Сослан фем-
бæлы цуангæнгæйæ Ацырухсыл, Уырызмæг ын саг кæм бацамыд-
та, уым. Саджы фæлгонцы бацыд Ацырухс, æмæ хур куыддæр
скаст, афтæ йæм сарæзта йæ тынтæ. Хуры тынтæ сагæй фæстæмæ
здæхтысты лыстæг хæрдгæ ’ндæхтæй æмæ цæстытæ къахтой. Со-
слан, гъа-ныр æй фехсон, куыд загъта, афтæ кæсы, æмæ йæ фæттæ
фæпырх сты — иу дæр дзы йæ фатдоны нал аззад. Саг йæ бына-
тæй дæр нæ фезмæлыд. Цирхъимæ йæм куы балæбурдта, уæд
69
уыцы-иу гæпп фæласта æмæ йæ ных Сау хохмæ сарæзта æмæ иу
лæгæты фæмидæг. Сослан дæр йæ фæдыл — æмæ уыны авд æддæг-
уæлæ галуан. Ам цæры Ацырухс авд уæйыгмæ. Зонынджын у æмæ
зоны, йæ мойаг Сослан кæй у, уый. Уæйгуытæ йын куы загътой,
иу уазæг нæм æрбафтыд æмæ йæхи Нарты Сослан хоны, уæд сын
загъта: «Сосланæн йæ дыууæ уæны астæу ис æрдзæй рахæсгæ сау
стъæлф. Сбæгънæг æй кæнут, æмæ кæд ахæм стъæлф уа йæ дыууæ
уæны астæу, уæд уый æцæгæй дæр мæ мойаг нарты Сослан у».
Уæйгуытæ Сосланæй Ацырухсæн ирæд æрдомдтой: денджызы
был æфсæйнагæй сау галуан, йæ цыппар фисыны Аза-бæласы
сыфтæ сагъд куыд уа, афтæмæй, стæй æртæ сæдæ сырды - уыдо-
нæй иу сæдæ сагтæ куыд уой, иу сæдæ дзæбидыртæ, иу сæдæ та —
алымыггаг æндæр сырдтæ.
Сослан ирæд бафыста Сатана, йæ мард ус Бедуха æмæ Æфса-
тийы уадындзы руаджы. Авд уæйыджы куы федтой сæ ирæд, уæд
радтой сæ хъан — Хуры чызг Ацьгрухсы Сосланæн усæн. Æрхаста
Сослан Хуры чызг Ацырухсы йæхицæн усæн. Цæрынтæ, хæрынтæ
райдыдтой, бонтæ, азтæ сыл ивгъуыдтой.
10-æм ахуьгрдзау
ХЪОДЗАТЫ Æхсар
АЛÆГАТЫ ТОТРАДЗЫ МÆЛÆТ
Дуар бакæн, Аминон! Æрцьгди мæ рад:
дыдзьгхур æрлæсы цъæх цъитийы русьгл,
мæ хъарм туджьг ’ртæхтæ æрттивьгнц йæ рухсьтл.
Дæ рахиз уæрагыл мьгн удæнцой ратт,
о мæрдтьг Барастыр.
Хæрамьг дæр сраст кæньгс, сраст кæньгс растьг.
Æз дзидзидай саби, æнахъом уьгдтæн.
Нæ хæдзары чи уыд мæ разæй нæльгстæг —
фæцьгди сьгл сайдæй Сосланы æлгъыстаг;
йæ къухæй фацыдысты авдæй мæрдтæм.
Мæн авдæнмæ басыгъта мадьг цæссьгг,
мæн авдæнæй раргъæвтой маст æмæ хъьгг:
йæ сау мыггаг сыскъуынон, загътон, мæнгардæн.
Фæрчытæй фæйнæрдæм фæтахти мæ авдæн.
Æз тохмæ фæраст дæн æд фаттæ, æд уарт.
Фыдгул мæм лæбурьг. Æвзарæм æрцытæй.
Нæ бæхтьг хуыррыттæй, нæ тохы къæрццытæй
кæрæдзи фæстæты æмбæхстыстьг нарт.
Фьгдгулы бæх бастад. Йæ барæг æрхауд,
зæронд худьг фаркау. Мæ арцьгл æй систон.
Уæлбæхæй йæ рахастон. Хъазьгн дзы систон.
70
Фæци уæд лæгъстæтæм, уæд бахордта ард.
Фæхъазыдтæн бирæ фыдгулæн йæ удæй,
ыстæй йæ ныууагътон - къуырийы æмгъуыдæй.
Кæм æвзарынц нартæ Хæрам æмæ Раст,
уым райстаин хъуамæ Сосланæй мæ маст, —
æргом хæстæй азылд, йæ ныфс æй нæ хаста.
Мæнгардæй мыл рацыд, фæсте мæ æрбахста...
Дуар бакæн, Аминон! Æрцыди мæ рад.
Мæнг дунемæ рантыстæн растæй цæрынмæ, —
мæ авдæнæй бахызтæн марды чырынмæ.
Дæ рахиз уæрагыл мын удæнцой ратт,
о мæрдты Барастыр.
Хæрамы дæр сраст кæныс, сраст кæныс расты.
Мыхуыргонд цсеуы чиныгæй: Хъодзаты Æ. Зынджы бардуаг: Æмдзсев-
гсетсе. Дзæуджыхыеу: Ир, 2003. 182—185 ф.
Дзырдуат æмдзæвгæмæ:
Барастыр — ирон мифологийы — Мæрдты бæсты хицау.
Нселыстæг — мужской пол, мужчины дома.
Фæрчытæ — хæйттæ.
Заронд худы фаркау — зæронд худы гæппæл.
Дыдзыхур — Мæрдты бæсты хур.
Ард хæрын — сомы кæнын; давать клятву, присягу, клясться,
присягать.
Фæрстытæ æмæ хæслæвæрдтæ æмдзæвгæмæ:
1. Цавæр нæртон кадæгмæ гæсгæ ныффыста йе ’мдзæвгæ Хъо-
дзаты Æхсар? (Кадæг «Тотрадз æмæ Сослан».)
2. Бакæсут кадæг «Алæгаты чысыл Тотрадз» (кæс: чиныг «Ирон
адæмон сфæлдыстад / Бæрнон ред. Абайты А. / 2 томæй. Т. 1.
Нарты кадджытæ (Сарæзта йæ Салæгаты Зойæ. — Дзæуджыхъæу,
1961. — 285—299 ф.) æмæ дзуапп раттут фæрстытæн:
а) цæмæн ацыдысты нарт Æмхиц хæрæн бæрæг обаумæ?
æ) чи ацыд нартимæ уырдæм Алæгаты хæдзарæй? Цæуыннæ
куымдта стын обауы разæй Сырдон, цы загъта уый нартæн?
б) цæмæн хъарæг кодта Алæгаты саударæг чындз? Цæуыл уыд
йæ хъарæг? Цæмæн хоны уый йæ кæуыны ноггуырд лæппуйы
«фыдмыггаджы гуырд»?
в) цы бацагуырдта лæппу йæ мадæй, цæмæй ацæуа нартмæ
Æмхиц хæрæн бæрæг обаумæ?
г) кæмæй базыдтой Нарт Алæгаты лæппуйы ном?
д) чи разынд Тотрадзы æмкъай Æмхиц хæрæн бæрæг обауыл нар-
ты хъæзтыты? Сразы ис Сослан Тотрадзимæ — уый къай суæвын?
е) цы загъта Сослан Тотрадзæн? Цы рауад нарты Сослан æмæ
Алæгаты Тотрадзы ’хсæн?
ж) Сослан Тотрадзыл куыд рацыд хинæй? Куыд æй амардта?
71
3. Бацæттæ кæнут радзырд ахæм темæйыл: «Алæгаты Тотра-
дзы мæлæт». Пайда кæнут кадæджы ныхæстæ æмæ Æхсары æмдзæв-
гæйæ.
4. Æмдзæвгæйы Тотрадз ныхас кæны Мæрдты бæсты дуаргæс
Аминонимæ, дзуры йын йæ царды æмæ мæлæты хабæрттæ. Мах,
кæсджытæ, хъусæм Алæгаты Тотрадзы монологмæ. Цы у моно-
лог? Цæмæн равзæрста Æхсар ахæм поэтикон мадзал?
5. Æмдзæвгæйы фыццаг æмæ фæстаг строфатæ сты æмхуызон.
Цæмæн? Цавæр аивадон мадзæлттæй спайда кодта поэт ацы стро-
фаты?
6. Куыд æвдисы поэт Алæгаты Тотрадзы æмæ Нарты Сосланы
фæлгонцтæ? Ацы геройтæй кæцыйы фæлгонцæй зæгъæн ис æвæрц-
цæг кæнæ та æппæрццæг?
7. Куыд æмбарут æмдзæвгæйы ацы рæнхъытæ:
Дæ рахыз уæрагыл мын удæнцой ратт,
о мæрдты Барастыр.
Хæрамы дæр сраст кæныс, сраст кæныс расты?
8. Сбæрæг кæнут æмдзæвгæйы сæйраг хъуыды.
9. Уæ зæрдæмæ фæцыди Хъодзаты Æхсары æмдзæвгæ? Цæ-
мæй? Цы зонд райстат уæхицæн ацы æмдзæвгæйæ?
10. Раргом кæнут дзырдтæ «хæрам» æмæ «раст»-ы символон,
философон мидис.
11-æм ахуырдзау
ТОКАТЫ Алихап
ЦЫКУРАЙЫ ФÆРДЫГ
Сонет
Мæнмæ цыкурайы фæрдыг ныр ис,
Æдзух вæййы мæнмæ æппæт, цы курон.
Уый нæу зæххон, уæларвонтæй у — хурон,
Дзæбæх кæны фыдниз, уый зоны рис.
Нæ радта уый мæнæн ыстыр дзуар Дзывгъис,
Нæдæр та Сафа, Уацилла, Æртхурон.
Æз калмæй байстон уый - уыди фыдхъулон,
Цæхæртæ калгæ сау маргæй сыгъдис.
Фæндонæй æз фæтæхдзынæн уæларвмæ,
Æркалдзынæн нæ зæхмæ Рухсæй тын.
Мæ аууон бæстыл райдайдзæн хæтын.
Дæлдзæхæн та ныккæсдзынæн йæ арфмæ,
Дунетыл таудзынæн рæсугъддæр фын.
Æз талынгæн æрхаудзынæн йæ тарфмæ.
Мыхуыргонд цæуы журнал «Мах дуг»-æй, 2003. Ирон поэзийы ан-
тологи: Токаты Алихан (1893—1920). Æмдзæвгæтæ //№12. 134 ф.
72
Дзырдуат æмдзæвгæмæ:
Сафа — къонайы бардуаг ирон мифологийы, къонайы рæхыс
саразæг æмæ йæ бардуаг, йæ лæвар адæмæн — къонайы рæхыс
нымад цæуы æппæты кадджындæрыл.
Уацилла — дыгуронау Елиа - ирон мифологийы у адæмы уар-
зондæр дзуæрттæй иу, арвнæрды бардуаг, хоры зайæгхалтæ æмæ
тыллæгыл аудæг дзуар.
Æртхурон — арты бардуаг, буары цармы низтæ æрвитæг. Кад-
джыты ма æвдыст цæуы Стыр Хуыцауæй адæмæн хъæздыгдзинад
æмæ амонд курæгæй. Ирон мифологийы - зынджы, арты бар-
дуаг.
Дзывгъисы дзуар — Уастырджийы номыл æппæты кадджын-
дæр кувæндæттæй иу Куыртатты комы. Кæддæр уыдис Дзывгъи-
сы хъæубæсты бардуаг. Хъæуы цæрджытæ, Дзывгъисы аргъуаны
цы кувæндон ис, уый хонынц Уастырджийы номæй, Уастыр-
джийы кувæндон.
Фæрстытæ æмæ хæслæвæрдтæ æмдзæвгæмæ:
1. Уæ зæрдæмæ фæцыдис Токаты Алиханы æмдзæвгæ? Цæмæй?
2. Сосланы тыххæй Нарты кадджыты циклы кæсæг арæх фем-
бæлы цыкурайы фæрдыгыл. Ранымайут-ма, цыкурайы фæрды-
джы кæлæнгæнæг тыхы тыххæй кæм бакастытут, уыцы кадджытæ.
3. Цавæр ахадындзинад ис цыкурайы фæрдыгæн? Цæмæн афтæ
хуыйны? (Цыкурайы фæрдыг, ома, цы курай, уый дæттæг.)
4. Цы равдыста Алихан йе ’мдзæвгæйы цыкурайы фæрдыджы
хуызы?
5. Куыд бафтыд йæ къухы поэтæн цыкурайы фæрдыг?
6. Зæгъут цавæр у цыкурайы фæрдыг. Пайда кæнут æмдзæвгæ
æмæ кадæджы ныхæстæй.
7. Цы у йæ бæллиц Алиханы лирикон хъæбатырæн? Уыцы
рæнхъытæ ссарут æмдзæвгæйы æмæ сæ аив бакæсут.
8. Цæмæн зæгъы поэт: «Æз талынгæн æрхаудзынæн йæ тарф-
мæ»? Цы уыдзæн уæд?
9. Алиханы æмдзæвгæйæн ис символон нысаниуæг, цыкурайы
фæрдыг та у символон фæлгонц. Цавæр аивадон мадзæлттæй пайда
кодта поэт, уыцы фæлгонц сфæлдисгæйæ?
10. Куыд бафтыд Сосланы къухы цыкурайы фæрдыг? Радзу-
рут-ма кадæг «Сослан Бедухайы куыд æрхаста». Куыд базыдта
Сослан, цыкурайы фæрдыг марды кæй æгас кæны, уый?
11. Цавæр лирикон æмдзæвгæйы хуыз у сонет? Чи уыд поэт-
тæй сонеттæ фыссынмæ тæккæ дæсныдæр? (Данте Алигъери,
Франческæ Петраркæ, Пьер Ронсар, Вильям Шекспир.)
12. Цæмæй хицæн кæны сонет æмдзæвгæйæ? Куыд арæзт вæййы
сонет? Куыд хуыйнынц сонеты дыууæ цыппаррæнхъоны æмæ
дыууæ æртæрæнхъоны?
13. Сонет ахсы аккаг бынат ирон поэзийы дæр. Чи уыд фыццаг
ирон сонеты автор? Куыд хуынди уыцы сонет æмæ цавæр уыд?
14. Ранымайут-ма, ирон поэттæй тæккæ зæрдæмæдзæугæдæр
73
сонеттæ чи сфæлыста, уыдоны (Чехойты Сæрæби, Царукъаты
Алыксандр, Джыккайты Шамил, Малиты Васо, Хъодзаты Æхсар,
Ходы Камал, Джусойты Нафи, Кокайты Тотрадз, Дзасохты Му-
зафер...)-
15. Цæмæн равзæрста Алихан йе ’мдзæвгæйæн сонеты хуыз?
Цы равдыста йæ сонеты Алихан символикон æгъдауæй? (Йæ бæл-
лицтæ æмæ тырнæнтæ.)
12-æм ахуырдзау
ХЪОДЗАТЫ Æхсар
ХÆХХОН ЛÆГ
Æз - дурæйгуырд, нæртон Сосланы ’фсымæр,
Сатанайы æнæныййаргæ фырт.
Куы рантыстæн зæххон дунемæ, — дуртæ
æвгъæдгæстау лæууыдысты мæ уæлхъус.
Уыди мын дур фынг дæр æмæ къæсæр дæр.
Уыдис æртхос: æхсонæй цагътон зынг.
Мæ цæрæнуат, мæ уарт æмæ мæ марæг...
Мæ чиныг... сартæй сау къæйтыл фыстон...
Мæн ацы дуртæ сау ныккæнды дардтой —
Иры дзыхъхъæй мæ уынгæг зард нæ хъуыст.
Дзырдæуыд мын: цæй дæргъæн у дæ хуыссæн,
дæ къæхтæ уыйбæрц адаргъ кæ.
Нæ, нæ!
Нæй зæрдæйæн къуындæг джиппы æвæрæн.
Нæу зарæгæн æрдзы фæткæй лæвæрд
æндзыг уæвын. Урсдуры фырт Сосланау
æнæсæрыдæй баззайдзæн йæ уæраг.
Гуыргуыргæнгæ кæмдæр фæсвæдты тулы
Балсæджы цалх.
Мыхуыргонд и^гуы чиныгæй: Хъодзаты Æхсар. Рухс: Æмджвгæтæ.
Орджоникидзе: Ир, 1987. 45 ф.
Дзырдуат æмдзæвгæмæ:
Уарт — раджы рæстæг — карды цæфæй хи хъахъхъæнæн стыр
тымбыл хæстон дзаума, цонгыл кæнгæ (щит).
Ныккæнд — зæххы бын царæнбынат, хæзна дзаумæттæ æвæрæн
бынат.
(Æнæ)сæрыдæй, ссерын — æфсæйнаг, æндон хъæбæрдæр кæнын.
Сослан йæхи байсæрын кодта бирæгъы æхсыры.
Æвгъæдгæс — акушерка, повитуха.
Сарт — пълотничы кусæнгарз; стамеска.
Джиппы сгвсерын — ам: бæлвырд фæлгæты æвæрын; форма,
модель.
74
Фæрстытæ æмæ хæслæвæрдтæ æмдзæвгæмæ:
1. Уæ зæрдæмæ фæцыди Хъодзаты Æхсары æмдзæвгæ? Цæ-
мæй? Цавæр философон хъуыды æвæрд ис ацы уацмысы?
2. Радзурут-ма, цæуыл æмæ цæмæн дзуры лирикон хъайтар
зæрдæрыстæй йæ царды хабæрттæ кæсджытæн? Цæуыл тыхсы
æмæ катай кæны «нæртон Сосланы ’фсымæр»?
3. Цавæр ирон æмбисæндтæй пайда кæны поэт йе ’мдзæв-
гæйы? Ссарут сæ тексты, раиртасут сын сæ хъуыды.
4. Цы хуызы уыны йæ фидæн, йæ хъысмæт поэт?
5. Куыд æмбарут ацы рæнхъытæ:
Нæй зæрдæйæн къуындæг джиппы æвæрæн.
Нæу зарæгæн æрдзы фæткæй лæвæрд æндзыг уæвын ?
6. Ссарут æмæ зæгъут, цавæр поэтикон мадзалы (фæрæзы) руа-
джы баст цæуынц æмдзæвгæйы хæйттæ?
7. Лæмбынæг бакæсут æмдзæвгæйы 1, 2, 3 хæйттæ. Хъуыди ма
æмдзæвгæйы æртыккаг хай? Цæмæн? Цавæр философон хъуыды
æвæрд ис фæстаг хайы:
Гуыргуыргæнгæ кæмдæр фæсвæдты тулы
Балсæджы цалх?
Цæмæн — «кæмдæр»?
8. Æхсар пайда кæны бирæ алыхуызон поэтикон фæрæзтæй
(абарстытæй, олицетворенитæй, метафорæтæй). Ссарут сæ æмæ
сыл æрдзурут.
9. Уæддæр цæй тыххæй у Хъодзаты Æхсары æмдзæвгæ: нарты
кадджыты хъайтарты æви поэты зын царды тыххæй? Цавæр хъуы-
дытæ æмæ æнкъæрæнтæ уæм сæвзæрын кодта æмдзæвгæ?
10. Цæмæн схуыдта Æхсар йе ’мдзæвгæ «Хæххон лæг»? Разы
стут æмдзæвгæйы ахæм номимæ? Сымах та йæ куыд схониккат?
13-æм ахуырдзау
ДЗАБОЛАТЫ Хазби
АЛАСА
Уый уыд рæсугъд.
Йæ цъæх егъау цæстытæ
Зæрдæбын тæмæн калдтой,
Æууæнчы суадæттау.
Йæ зæлдаг барц хæххон чызджы дзыккуйау
Бæрзонд къубалыл дымгæмæ фæйлыдта,
Йæ лæгъз тæрныхыл амонды нысанау
Дзыхъхъынног мæйау урс зыгъар æрбадти...
Лæг загътаид: уый рухс хъысмæтæн равзæрд,
Хæрдзæн сысджы, нæрдзæн йæ намыс дугъты!
Фæлæ йæ хицау — бинондар куыстхæрд лæг
Уыдта æрмæстдæр байрагæн йæ уæнгдых,
75
Æмæ йьгн, хъавгæ, стъалыты мæнг рухсмæ
Хуыйæндагæй дæрзæг хамут рæхсадта...
Æмæ дзы рауад аласа. Суг ласта.
Йæ лæгъз рæсугъд рагъ æфтаугæйæ схаудта,
Æлвæст ныхыл дыууæ суадоны астæу
Ныджджих цæуылдæр хидхъулон æрдæг мæй...
Мыхуыргонд щеуы чиныгæй: Дзаболаты Х.Д. Уацамонгсе: Уацмыстсе
/Чиныг сарсезта Ходы К. Орджоникидзе: Ир, 1974. 269 ф.
Дзырдуат æмдзæвгæмæ:
Аласа — чысыл уæвгæйæ, тынг домбай чи у, ахæм бæхы мыг-
гаг.
Барц — грива.
Зыгъар — с белым пятном на лбу.
Сысджы — овес.
Хуыйæндаг — ставд æндах хамут рæхсынмæ.
Фæрстытæ æмæ хæслæвæрдтæ æмдзæвгæмæ:
1. Цы бынат ахста раджы заман бæх ирон лæджы царды? Абон та?
2. Уæ зæрдæмæ фæцыд Дзаболаты Хазбийы æмдзæвгæ? Цæмæй?
3. Цавæр æнкъарæнтимæ бакастыстут Хазбийы уацмьгс?
4. Лирикон уацмысы ссарут аивадон æрфыст — байраджы
фæлгонц. Цавæр поэтикон мадзæлттæй спайда кодта Хазби, бай-
раджы, стæй та аласайы сурæттæ аразгæйæ? Ссарут сæ текстьг.
5. Æмдзæвгæйы æртæ хатты æмбæлæм бирæстъæлфыгыл. Цы
амоны уьгцьг ньгсан? Цы ньгн зæгъьг Дзаболатьг Хазби ацьг поэти-
кон фæрæзы руаджы?
6. Ссарут æмдзæвгæйы антитезæ. Уый фæрцы автор арфдæр æмæ
ирддæрæй æргом кæны йæ хъуыды. (Байраг — аласа; байраг — би-
нондар лæг; лæгъз тæрных — æлвæст ньгх; рухс хъьгсмæт — стьалы-
тьг мæнг рухс; дзыхъхъынног мæйау — хидхъулон æрдæг мæй...)
7. Ссарут æмдзæвгæйы абарстытæ. Куыд æмæ цæмæн пайда
кæньг абарстытæй поэт?
8. Цæмæн схуыдта йæ уацмыс автор «Аласа»? Хуыздæр нæ
уыдаид, æмдзæвгæ «Байраг» куы схуыдтаид, уæд? Разы дæ по-
этимæ? Цæмæн?
9. Цавæр у æмдзæвгæйы сæйраг хъуьгды? Зæгъ дæ хъуьгдытæ
диспуты урочы.
14-æм ахуырдзауы реферат: «Сосланы фæлгонц Тугъан-
ты Махарбеджы сфæлдыстады».
1949 азы журнал «Мах дуджы» (№7, 39—42 ф.) Махарбег ра-
уагъта йæ мысинæгтæ, «Куыд куыстон Нарты кадджыты ныв-
тыл», зæгъгæ, ахæм уацьг. Адæмон таурæгътимæ фидæньг нывгæ-
нæг базонгæ ис йæ саби бонтæй фæстæмæ. «Мæ зæрдыл æрæфты
ахæм ныв. Дыгур. Дур-дуры хъæу. Рагон даргъ уазæгдоны бадынц
уæздæттæ. Арты фарсмæ сты хистæрты къорд, къулгæрон фæси-
76
вæд куыдхистæрæй лæууынц, уыдонæн
бар нæ уыди хистæрты ныхасмæ дзырд
æппарын, фæлæ-иу æрмæст æнæдзур-
гæйæ хъуыстаиккой хистæры ныхасмæ.
Къултыл тыбар-тыбур кæнынц сызгъæ-
рин æмæ æвзистдонытылд хæцæнгæрз-
тæ. Æнцад бадæг зæронд лæгты æмæ
æнæзмæлгæ лæууæг фæсивæды сызгъæ-
рин æмæ æвзистсæр бæрцытæ, хъаматæ,
дамбацатæ æрттивынц уазæгдоны...
Зæронд лæг йæ фæндыр ситындзы,
фидар æмæ æууæнкджын хъæлæсæй
хъырнын райдайы йæ фандырæй. Фæн-
дыры цагъд хъуысы сабыр æмæ фæл-
мæнæй.
Кадæггæнæг цы арф хъуыдытæ фæ- ,
зæгъы, уый райдайы афтæ: «Фæхъæр, |
зæгъы, кодта Нарты Сослан æртæ нарт-
мæ: «Абон майрæмбон, иннæ майрæмбонмæ Уазайы хохмæ, Хъа-
зæн фæзмæ чи нæ рацæуа, уымæн тыхæй йæ хæдзарæй рахæсдзы-
стæм йæ къаннæгдæр лæппуйы...»
Уыцы таурæгъ («Тотрадз æмæ Сослан») мын ме ’взонг зæрдæ
афтæ сызмæлын кодта, æмæ-иу мæ алыхатт, хæхтæм æмæ хъæдтæм
кæсгæйæ, фæндыди къаннæг Тотрадзы авдæны пырхыты стыр
хæйтгæ фенын. Мæн афтæ тынг уырныдта, цыма нарт адæмон фан-
тази не сты, фæлæ цыма æцæг цардысты æмæ цæрынц».
1926 азы Махарбег ныффыста йæ сæйраг ныв — «Нарты куывд».
Фæкуыста ыл дзæвгар рæстæг. Цавæр хъуамæ уыдаид нывы Со-
слан, нывгæнæджы хъуыдымæ гæсгæ? Махарбег фыссы:
«Нарты Сослан уыд фæтæнуæнг æмæ нарæгастæу. Зæххыл-иу
куы хуыссыди, уæд-иу тæрхъус алыгъди зæххæй йе уæнты ’хсæн».
Дæсгай азты дæргъы агуырдта нывгæнæг дзуапп иу фарстæн: «Цы
хуызы равдиса Нарты Сосланы нывы?»
Хохы Дыгуры Махарбегæн бацамыдтой нарты Сосланы зæп-
падз, Мæхческмæ хæстæг, Мæцутæйы. Уыцы ран уыд æвæджиау
стыр стæг. Бынæттон цæрджытæ йæ хуыдтой нарты Сосланы
стæг. Махарбег уымæ гæсгæ Сосланы ныв кодта стыр егъау нæр-
тон лæгæй, уый фæстæ сахуыр кодта рагон скифты, сæрмæтты
æмæ аланты уæлæдарæс æмæ хæцæнгарз, рагон заманы рæстæ-
джы хæдзары æрхуы æмæ æндæр дзаумæттæ.
«Мæ ныв «Нарты куывд»-ы Сосланы кафт Нарты таурæгъты
æвдисы, Сослан æмæ Челæхсæртæг быцæу кафт кæм кæнынц, раз-
дæр фынгыл, стæй та кæхцыл, уыцы бынат. Мæнæн фадат фæци
мæхи цæстытæй фенын ахæм быцау кафт: иуæн йæ сæрыл бæгæ-
ныйæдзаг кæхц, æмæ-иу дзы уый кафгæ-кафын иунæг æртах дæр
нæ акалдта, аннæ та-иу сгæпп кодта фынгмæ, фынджы сæрыл та
уыдысты хъæдын кæхцытæ нæ, фæлæ бæгæныйы æвгтæ, стæй тагъд
фынгæй зæхмæ æргæпп кодта, иунæг авг дæр дзы нæ ахаудаид,
афтæмæй. Ахæм хæрзарæхст кæфтытæ-иу кæддæриддæр кодтой
77
Ирыстоны фæсивæд. Уыдон-иу уыцы кæфтытæ сæрмагондæй нæ
ахуыр кодтой. Гъе уыцы ирон фæсивæды æвзыгъд кæфтытæ фен-
гæйæ, мæ зæрдыл æрæфтыди «Нарты куывд»-ы сюжет раттын,
уымæн æмæ уый нарты таурæгъты текстмæ хæрз æввахс лæууыди
сæ куывдтæм гæсгæ. Цас бæстондæр зонгæ кодтон нарты тау-
рæгътимæ, цас бындурондæрæй ахуыр кæнын райдыдтон зæронд
цард æмæ йе ’гъдæуттæ æмæ Ирыстоны ныры царды уаг, уыйас
мæ сæрызонды арф ныххызтис уыцы зондахаст, зæгъгæ, нарты
эпос у ирон адæмæн сæхи сæрмагонд сфæлдыстад, кæцыйы лæм-
бынæгæй æвдыст æрцыди сæ ивгъуыды истори» («Мах дуг». 1949.
№7. 42 ф.).
Факультативон ахуыртæ (кадджытæ Сосланы тыххæй) фæвæй-
йынц, æмæ ахуыргæнæг ратгы ахуырдзаутæн хæдзармæ ахæм куыст:
1. Урочы цы æмдзæвгæтыл дзырдтой скъоладзаутæ, уыдонæй
сæхи фæндонмæ гæсгæ, равзарын иу кæнæ дыууæ æмдзæвгæйы
æмæ сæ наизусть æмæ аив кæсын сахуыр кæнын.
2. Джыккайты Шамилы уац «Нарты кадджытæ - ирон адæмы
эпос» бакæсын æмæ йын пълан саразын (кæс: фарс 4—10 чиныджы
«Ирон литературæ. Хрестомати, 8 кълас. Дзæуджыхъæу: Ир, 2004).
3. «Сослан Мæрдты бæсты» — ацы кадæгмæ ныффыстой нывтæ
Тугъанты Махарбег, Дзанайты Азанбег, Хетæгкаты Сослан, Хъа-
ныхъуаты Умар. Кæй ныв тынгдæр бацыд уæ зæрдæмæ? Цæмæй?
Ныффыссут цыбыр нывæцæн нывмæ гæсгæ æмæ йæ бакæсут къла-
сы иннæ факультативон ахуыры.
Литературæ
1. Нарты кадджытæ. Дыккаг рауагъд. — Дзæуджыхъæу: Ир, 1975. 360 ф.
2. Нарты кадджытæ. Фыццагчиныг. Кадджыты иугонд текст сарæзта Гуы-
тъиаты Хъазыбег. Дзæуджыхъæу: Ир, 1989.
3. Нарты кадджытæ. Кадджыты иугонд текст сарæзта Гуытъиаты Хъазы-
бег. Æртыккаг чиныг // Мах дуг, 2005. №№2-12.
4. Нарты кадджытæ. Дзæуджыхъæу: Аланыстон: Цæгат Ирыстоны гума-
нитарон иртасæнты институт, 1995. 344 ф.
5. Абайты Васо. Нарты кадджыты аивадон мадзæлттæ // Абаев В.
Нартовский эпос. Известия Сев. Осет. научно-исслед. института. Т. XI. Фыц-
цаг рауагъд. Дзæуджыхъæу, 1945. 110—116 ф.
6. Абаев В. О собственных именах нартовского эпоса // Абаев В.И.
Избранные труды: Религия, фольклор, литература. Владикавказ: Ир, 1990.
С.243-260.
7. А б а й т ы В а с о. Ирон æвзаджы историон-этимологион дзырдуат.
8. Баликъоти С. Нарти Сослани мæлæт Ойнони цалхæй // Рæстдзинад. —
2000. - 4 июля.
78
9. Г у ы р и а т ы Т. Нарты Сослан æмæ историон Сослан // Мах дуг, 1972.
№6. 104-109 ф.
10. Дзадзиты А. Б., Дзуццаты X. В.,Хъараты С.М. Иронадæмы
этнографи æмæ мифологи. Цыбыр дзырдуат. Дзæуджыхъæу, 1994. 284 ф.
П.Дзанайты Иван. Нарты кадджыты бæрзонд аивдзинады сæйраг
бæрæггæнæнтæ // Нарты кадджытæ. Дыккаг рауагъд. Дзæуджыхъæу: Ир, 1975.
7-22 ф.
12. Дзиццойты Ю. СосланæмæКолаксай//Махдуг, 1999. №6. 133ф.
13. Джыккайты Шамил. Нæртон лæг æмæ нæртон намыс // Джык-
кайты Шамил. Ныхасы фарн: Зонадон уацтæ æмæ эссе. Дзæуджыхъæу: Ир,
1996. 55-107 ф.
14. К а л о е в Б. А. Уархаг/Сырдон/Уырызмаг/Сослан // Мифы народов
мира. Энциклопедия. В 2-хт. М. Российская энциклопедия, 1997.
15.Тугъанты Махарбег. Куыд куыстон нарты кадджыты нывтыл //
Мах дуг, 1949. №7. 39-42 ф.
16. Т ъ е х т ы Ф. Нæмттæ Сослан æмæ Созырыхъойы равзæрд нарты эпосы
æмæ ирон æвзаджы // Фидиуæг, 1985. №2. 88—92 ф.
17. Цагараев В. Золотаяяблонянартов: История, мифология, искус-
ство, семантика. Владикавказ, 2000. 300 с.
18.Цгъойты X. Сослан/Созырыхъо/Агуындæ-рæсугъд/Ацырухс//Рæст-
дзинад, 2000. 4 мартъи; 22 июль.
19. Ц г ъ о й т ы X. Цыкурайы фæрдыг // Рæстдзинад, 1988.31 июль.
20. Цгъойты X. Бедуха/Аминон // Рæстдзинад, 1999. 11 декабрь;
18 декабрь.
ЦИКЛ «ХÆМЫЦ ÆМÆ БАТРАДЗ»
Эиос «Нарты кадджытсе» у ирон фолыоюры стыр-
дæр хсезна. Уый у нсе царды айдсен, нсе зонды суадон.
Уый стыр ахъаз у не ’взаг зонынсен, нсе литературæ
семсе нсе кулътурсейы дарддсеры рсезтсен.
Джыккайты Шамил
Ирон адæмон героикон эпос «Нартæ»-йы фылдæр хай сты
кадджытæ Хæмыц æмæ Батрадзы тыххæй. Æдæппæтæй — дыууæ
æмæ ссæдз кадæджы. Уыдонæй дæр фондз кадæджы сты Хæмы-
цы сурæтимæ баст («Хæмыц ус куыд ракуырдта», «Батрадзы рай-
гуырд», «Батрадз æмæ Нарты Уацамонгæ», «Нарты æмбырд» æмæ
«Хæмыцы мæлæт»). Мах цы чиныгмæ гæсгæ ахуыр кæнæм нарты
кадджытæ скъоладзаутимæ (Дзæуджыхъæу: Ир, 1975), уыдон ли-
тературон редакци скодта Нигер (Дзанайты Иван). Æндæр æртæто-
мон «Нартæ»-йы (Мæскуы, 1991, чиныг сарæзтой Хæмыцаты Т.
æмæ Биазырты А., наукон редактор Абайты Васо) фыццаг чи-
ныджы лæвæрд цæуынц æртын æртæ кадæджы æмæ ма уыдон
варианттæ цикл «Хæмыц æмæ Батрадз»-мæ.
Цæмæй хицæн кæны Батрадзы кадджыты цикл иннæ нæртон
хъайтарты кадджытæй? Таурæгъгæнджытæ нæ размæ бæстонæй
рахастой Батрадзы царды хабæрттæ йæ райгуырдæй йæ амæлæты
бонмæ. Кадджытæй базонæм, куыд райгуырд Батрадз, куыд бай-
сæрын кодта йæхи, йæ фыд Хæмыцы мæлæт æмæ Батрадзы хъæз-
тыты тыххæй, йæ фыды туг куыд райста Хæмыцы марджытæй
æмæ куыд схæцыд зæдтæ æмæ дауджытимæ. Фæстагмæ — куыд
ссардта йæ мæлæт æмæ кæм æрцыд Батрадзы мард æвæрд, уыдо-
ны тыххæй.
Эпигрæф уроктæм
1-аг урок. Хæмыц
кадджыты мидис.
Кæсын æмæ æрдзурын Хсшыцы тыххæй кадджытыл.
Батрадзсен йсе с/хелгонц, йсе ном, йсе кады сгуых-
тытсе ссентыстысты ирон адсемы сс&ыдыстадон зон-
дсей. Æнусон цардивсенты Уаз Бардуаг сси уаз адсей-
маг — зседтсей тыхджындсер, усездандсер семсе намыс-
джындсер Адсеймаг.
Джыккайты Шамил
Нæртон номдзыд лæг. Хæмыцы тыххæй
80
2—3-аг уроктæ. Хæмыцы фырт болат Батрадз — нæлгоймаг æмæ
хæстон лæджы идеал.
Батрадзы тыххæй кадджыты мидис. Нарты цард. Тыхгсен-
джыты фыдракæндтсе. Нарты тыхст уавæр. Сатанайы мæт йсе
адæмыл. Батрадзы хæст тыхгсенджытимсе, йсе лсегдзинад семсе сгуыхт
адсемы ссервселтау.
Кæсын æмæ æрдзурын Батрадзы тыххæй кадджытыл. Радзырд-
тæ æмæ рефераттæ нæртон хъайтартыл.
4—5-æм уроктсе. Хæмыц æмæ Батрадзы фæлгонцтæ ирон по-
эзийы.
Аив ксесын поэтикон уацмыстсе семсе уыдоны мидисыл серныхас
ксенын. Зонын семдзсевгсеты аивадон фсерсезтсе ссарын семсе ссе аха-
дындзинадыл сердзурын.
I. Фыццаг—æртыккаг урокты лæмбынæг кæсдзыстæм æмæ
æрдзурдзыстæм скъоладзаутимæ «Хæмыц æмæ Батрадз»-ы кад-
джыты циклы мидис æмæ аивадон фæрæзты тыххæй, уый фæстæ
байхъусдзыстæм хъайтартыл ахуырдзауты фыст рефераттæ æмæ
радзырдтæм. Фæлæ, фыццаджыдæр, кæсыны размæ бацамонын
хъæуы сывæллæттæн æнæзонгæ æмæ зынæмбарæн дзырдты ми-
дис, бакæнын хъæуы дзырдуатон-фразеологион куыст. Уыцы ны-
хæстæ æмæ дзырдбæстытимæ сты ахæмтæ дæр: уарийы уаст нык-
кодтау сæвидийсен нсей, сефтаугæтсе, серхъсецмсе нсе хъсецыд, нселгой-
маджы гуырдз, айтсе-уыйтæ нал фсекодта, йсе маст аныхъуырдта,
фсейнсердсем фсеркгай фсетахтысты, уайаг бсех, размсе секкуырсын,
къудайсе цсеуын, ног милтсе рахсецы, къуырмадзсеусег хъуаз, стъселды
фсеуын, байссерын ксенын, дойнаг дзсенхъа фселаста, атсебсекк всеййы,
азымы дарын, сынсег, хъыпп-сыпп нал сусендыд, йсе зсердсе бауазал,
йсе уд йсе хъуырмсе схсеццсе ис, цсесгом армыдзаг йеддсемсе нсеу, дари
дзаума, дсе барысчъи суадз, джискъус ксенын байдыдтой, сызгъсерин
ссехъис къуыбылой, курæджы куырды ссерты куыд ахизон — дсеу тых-
хсей йын барст фсеусед/
Дзырдуат цикл «Хæмыц æмæ Батрадз»-мæ:
Хъуаз — сыл саг.
Зым — хъæддаг гогыз.
Йсе сырды мардыл ын късецселтсе бакалдта — цуанонты ’гъдау-
мæ гæсгæ, афтæ кæнын хъæуы, цæмæй иннæ хатт дæр Æфсати
цуанæттæм ракæса хорз цæстæй, ралæвар сын кæна сырд.
Æрдзсе (амардта сседсе сседсе семсе сердзсе сседсе сырды) — мин.
Нсе цсесгом фесæфтам — ’гъдауыл хæст нал стæм.
Æртсе Нарты — нарты сæйрагдæр æртæ мыггаджы: Æхсæртæг-
гатæ, Борæтæ, Алæгатæ. Иуæй-иу варианттæм гæсгæ та, Нарты
хъæуы æртæ сыхы: Уселлаг Нарт, Дселлаг Нарт, Астсеуккаг Нарт.
Уселдзармсей хорасан худтсе — хорз цъæх уæлдзарм худ. Хора-
сан, зæгъгæ, афтæ хуыйнынц бæстæ æмæ горæт Ираны (Перси).
Гуыдын — раджы заманты-иу бæрæг истæй тыххæй, истæй но-
мыл кодтой, иу лæг сисын кæй нæ фæрæзта, ахæм стыр уæлибых.
Уый хуындис гуыдын, стыр кæрдзын дæр уымæ гæсгæ хонынц
гуыдын.
0 Мзокты Аслæнбс-г
81
Ардамонгæ хæдзар — мыггаг-иу ард кæм хордтой, ахæм хæдзар.
Ердо — хуынкъ рагон ирон хæдзары цары, фæздæг æмæ рухс
цæуынæн; иуæй-иу рæтты ма йæ хонынц «сæйраг рудзынг».
Сухты цагъд фесты — ома бындзагъд фесты.
Уаз, Уаза, Уазайы къуыпп — хохы ном Дыгургомы.
Кадзитæ — кадджытæм гæсгæ, зæххы бын, денджызы бын цæ-
рæг адæм; дæлимонтæ, зинтæ.
Дæлтъур — рагон ирон хæдзары артдзæсты фæйнæ фарсы-иу
цы дуртæ æвæрд уыдис æхсидæвты кæрæттæ æвæрынæн, уыдон.
Догъ — иу хъугæй иу хатмæ кæй æрдуцынц, уыцы æхсыр.
Уацамонгсе, Амонгсе, Нартамонгæ — кадджытæм гæсгæ, Нарты
диссаджы зонынджын къус, кæхц, хъæбатырты кæхц. Йæ миниу-
джытæ йын базондзынæ, кадæг «Батрадз æмсе нарты Уацамонгæ»
куы бакæсай, уæд.
Хорæлдар — ирон мифологийы хоры бардуаг.
Суанг («дысон иу суангыл цуаны ацыдыстæм») — фахс.
Æрфæн — нарты хистæр Уырызмæджы æмбисонды бæхы сæр-
магонд ном. (Дзырдбаст «Æрфæны фæд» дæр ацы мифон бæхы
номæй рацыд.)
Тапка (уæ тапкайы хуызæн) — цауд агъуыстгонд.
Агуыр (агуыры сефсæдтсе) - туркаг адæмыхатт - огуз-огур.
Алантæ огуримæ æмбæлдысты нæ эрæйы VI—VII æнусты.
Хъандзалджын тулсег — цъæтджын уæрдон.
Хатиаг севзаг (æфссен чырынмсе хатиагау сдзур) — нарты кад-
джыты цавæрдæр æвзаг.
Налхъуыт-налмас — зынаргъ дуры мыггаг, æвæццæгæн, брил-
лиант.
Цылыхъ — цармæй конд фæндаггон доннуазæн дзаума.
Сафа — ирон мифологийы — артдзæсты, уæларт рæхысы, цыр-
гъаджы æмæ бинонты царды бардуаг.
Телыг (стыр тулдз телыг) — ставд лæдзæг.
Тутыр — ирон мифологийы бирæгъты бардуаг.
Архъызы дсендаг — ксенсе хъохдæндаг, Хсемыцы дсендаг — кадджы-
тæм гæсгæ, ахæм дæндаг кæй комы уыдаид, уымæн йæ фæндо-
ныл «нсе» никæцы сылгоймаг загътаид.
Æхснарцы — къутæр зайæгойты мыггаг, йæ зæнг вæййы фыл-
дæр-фылдæр æнгуылдзы стæвдæн.
Хуысар хъуымац — зынаргъ зæлдаг хъуымац.
Уазкъуыпп — кувæн къуыпп.
Уарпы фидар — уыдис ныры Кубаны облæсты, Урупы доны
был.
Хезмы быдыр — бæрæг нæу, цавæрдæр быдыр кадджыты.
Бакайдта — фæхъæуын кодта, фæцагъта.
Софиайы зсеппадз — Батрадз Софиайы зæппадзы куыд ныгæд
æрцыдис, уый фæсномыгæй æвдисы чырыстон дины уæлахиз мур-
таккаг диныл. Чырыстон дин цыдис Византийæ, æмæ уым та стыр-
дæр æмæ рæсугъддæр аргъуан уыдис Софиайы аргъуан.
Таранджелос — ирон мифологийы хорарæх æмæ хосарæхы ра-
гондæр бардуаг; йæ кувæндæттæ баззадысты Тырсыйы, Тибы.
82
Мыкалгабыртæ — ирон мифологийы — хорарæх æмæ зад кæр-
дæджы бардуаг, аудыдта Цæразонты мыггагыл.
Реком — ирон мифологийы стурвосы бардуаг; Рекомы кувæн-
дæттæ Ирыстоны ис цалдæр раны (сæ тæккæ рагондæр Цъæйы
комы).
II. Дарддæр ахуырты заман куыст цæудзæн, скъоладзаутæн ра-
гацау ахуыргæнæг кæй радта, уыцы фæрстытæ æмæ хæслæвæрд-
тæм гæсгæ.
Фæрстытæ æмæ хæслæвæрдтæ кадцжытæм:
1. Нартыл стонг аз скодта. Цы хордтаиккой, уый сын нал
уыди, зæгъы кадæг. Цы бакодта Хæмыц, цæмæй нарт фервæзой,
уый тыххæй? Кæмыты хатти цуаны Хæмыц? (Бурфæсалы, Хуыскъ-
ададжы, Сау хохы сæрыл).
2. Кæм æмæ куыд базонгæ Хæмыц гыццыл лæппуимæ? Чи
уьтд уыцы лæппу? (Донбеттыртæй, Быцентæй йæ мыггаг.)
3. Цавæр адæм уыдысты Быцентæ? Цæмæн бафæндыд Хæмы-
цы хæстæгиуæг бакæнын Быцентимæ?
4. Кæдæм ацыдысты чындзхæссæг нарты хæрзæджытæ Хæмы-
цимæ æмæ куыд сæмбæлдысты сæ фысымтыл зæххы бын? Цæмæн
загъта Сослан: «Хæмыц нырмæ дæр æнæ усæй уымæн баззади, æмæ
хынджылæггаг уыди: ныр нарты хæрзæджыты дæр фæхудинаг код-
та. Апчи уæ йæ бæхтыл сбадæд, æмæ цом нæ хæдзæртгæм!»?
5. Кæм сæвæрдтой Быцентæ хæфсы Хæмыцæн æмæ цæмæн
рараст уый сæхимæ æнкъардæй? (Йæ саргъы къуыдырæй æфтау-
гæты æхсæн.)
6. Куыд фестадис хæфс рæсугъд чызг — арвы рухс, зæххы фи-
дауц; йæ дзыккутæ йæ уæхсчытыл æрпырх сты æмæ фадхъултæм
хæццæ кодтой; сæ рухсæй агъуыст ныррухс и, цыма йæ цары хур
февзæрди, уыйау?
7. Радзурут, æхсæвæй бонмæ, сæдæ лæгæн къахæй къухмæ цы-
дæриддæр хъæуы фæлыстæй, уый кæрдгæ дæр æмæ хуыйгæ дæр
цæмæй æмæ куыд бакодта Хæмыцы ус Быценон? Цæмæн дис
кодтой нарт, Хæмыцæн уыцы дарæс кæм уыди, зæгъгæ?
8. Чи уыдысты Батрадзæн йæ мад æмæ йæ фыд? Кæй хæрæ-
фырт уыди Батрадз?
9. Цæуылнæ байхъуыста Хæмыц Быценонмæ, разагъды нарты
Стыр Ныхасмæ куы цыдис, уæд? Цы бауайдзæф кодта гæды Сыр-
дон Стыр Ныхасы Хæмыцæн? Цæмæн фæхаста фæстæмæ Быце-
ноны Хæмыц Донбеттыртæм?
10. Радзурут, куыд райгуырд Батрадз æмæ цæмæн асхъиудта
денджызмæ? Цавæр лæппуйæ федта рухс Батрадз? (Сырх зынг
сынкъæй рагæпп кодта лæппу — æрдæгæй уæлæмæ — æндон, уыр-
дыгæй дæлæмæ — болат.)
11. Цæуыл æнкъард кодтой нарты сывæллæттæ, Батрадзимæ-
иу денджызы ихыл хъулæй куы хъазыдысты, уæд? Цы ’фсонæй
расайдтой Батрадзы нарты лæппутæ денджызæй? Цавæр зонд
бацамыдта нартæн Сатана, цæмæй Батрадз рацæуа сæ фæдыл
нартмæ æмæ уым цæрынтæ байдайа?
83
12. Цы базыдта Сатана Батрадзы тыххæй æмæ йæ цæмæн бам-
бæхста талынг агъуысты? Цавæр хъæзтытæй хъазыдысты фæны-
кæйдзаг Батрадз æмæ Бурæфæрныджы хъал фырттæ? Бурæфæр-
ныджы авд фырты цæмæн ацыдысты сæхимæ уæнтæхъил, сæргуы-
бырæй? Куыд амбылдта Батрадз Дæллаг Нарты фæсивæды æрдын
æмæ фатæй хъазты? Цæмæн араст ис Батрадз денджызы былмæ?
Куыд амбылдта Батрадз фæсивæды æвзаргæдæрты, авдæй айк
мысанæн чи дардта, уыдоны? Цæмæн ныссадзын кодта Батрадз
айкыл судзин?
13. Куыд æрвыста йæ рæстæг Батрадз нарты Уырызмæджы
хæдзары? (Къонайыл, дæлтъурыл, арты фарсмæ бады иу лæппу
бæгъæмзæнгæй æмæ къусбартæ кæны сæ фæныкæй.) Куыд базыд-
та Деденæджы фырт Арæхдзау, йæ фæндаг амонæг Ацæтæм, Фæс
- Нарт Хусдзæгатмæ, Батрадз кæй уыдис, уый? Сослан Батра-
дзæн йе ’хсæрфарс цæмæн ныдздзæхст ласта æмæ йын куыд загъ-
та? (Куыдзы хъæвдын! уый дын фат æвзарæггаг æнахъомæй.) Разы
стут нарты Сосланимæ? Зæгъут уæ хъуыдытæ.
14. Цы зиан æмæ знаггад хаста нартæн Хъулонзачье уæйыг?
Цæмæн арвыста Уырызмæг хонджытæ Æртæ Нартмæ? Цы загъта
куывды Уырызмæг? Цæуылнæ æрбацыдис куывдмæ Батрадз? Куыд
бамбæрста Уырызмæджы ныхæстæ æмæ хъуыддаг Батрадз æмæ
цæмæн райста кувæггаг? (Кувæггаг та уыд - æртæ гуыдыны æмæ
галы сгуы. Йæ комы къулы сæ баппæрста лæппу æмæ сæ ахорд-
та.) Куыд фервæзын кодта Батрадз нарты адæмы фос Хъулон-
зачъе уæйыгæй, цæмæй фос сæхи барæй хизой уæрæх хизæнты?
15. Чи байсæрыдта Батрадзы? Цæмæн байсæрын кодта йæхи
Батрадз æмæ куыд уыдис уый? (Ныр куыд дæн, афтæмæй мын
искуы тыхгæнæг тых ссардзæн. Цæуон æмæ уæларв Куырдалæго-
нæн мæхи байсæрын кæнон.) Радзур бæстон, куыд байсæрыдта
Куырдалæгон Батрадзы. Цæуылнæ бахъардта зынг Батрадзмæ
фыццаг хатт? Цытæ бахъуыдис Батрадзы, цæмæй йæ уæларв Куыр-
далæгон байсæра, уый тыххæй?
16. Цьт æрхъуыды кодтой Борæтæ, цæмæй Æхсæртæггаты фæл-
лой сæхи бакæной, уый тыххæй? Чи ацыди Уырызмæгмæ хонæг
куывдмæ æмæ йын цы загъта? Чи бамбарын кодта Уырызмæгæн
Сырдоны ныхæсты æцæг мидис? Цы ’фсон скодта Уырызмæг
Борæты хонæгæн?
17. Борæтæ загътой: «Кæд ма Уырызмæгæн йæ уд йæ мидæг
ис, уæд ын æнæ ’рбацæугæ нæй». Чи ацыд дыккаг хатт хонæг
Уырызмæгмæ æмæ цæмæн араст ис уый куывдмæ? Цавæр алæмæ-
ты дзауматæ радта Сатана Уырызмæгæн? (Зæлдаг кæлмæрзæн æмæ
хæтæл). Куыд феххуыс сты уыдон лæджы фервæзынæн? Чи загъ-
та Борæтæй ахæм ныхæстæ: «Нæ зæронд галæн йе ’ргæвдæн афон
æрхæстæг кæны» æмæ цæмæн? Цы нысан кодтой уыдон? Куыд
фехъусын кодта нарты Сатана йе ’нæныййаргæ фырт Батрадзæн
Донбеттыртæм, йæ зæронд фыдыфсымæры йын Борæтæ æгады
мардæй кæй марынц, уый тыххæй? Радзурут, Батрадз Борæты
сухы цагъд куыд фæкодта, уый тыххæй. Куыд æмбарут Уырыз-
мæджы дзуапп: «Мард нæ дæн, фæлæ мæрдон æгас дæн».
84
18. Цæмæн дардта йæхи Батрадз уæларв æмбæхстæй? Цавæр
хъалоны кой кодта Тыхы фырт Мукара æмæ йæ цæмæн агуырдта
Нартæй? (Уæ фыдæлтæ мæ фыдæлтæн чызг-хъалон фыстой.) Куыд
фехъусын кодта Сатана уæларвмæ Батрадзæн, Тыхы фырт Мука-
ра нарты чызджы-дзæбæх æмæ чындзы-рæсугъд кæй акодта йæ
фыццаг, уый тыххæй? Чи уыди Донбеттырты гыццыл Чех æмæ
куыд феххуыс Батрадзæн? Тыхьг фырт Мукара Батрадзæн хæст
тæккæ майрæмбоны цæмæн расидти? (Нарты хæцæн бон у май-
рæмбон.) Радзурут, куыд хæцыдысты Батрадз æмæ Тыхы фырт
Мукара Хызы быдыры? Куыд фæуæлахиз Батрадз Мукара æмæ
кадзитыл?
19. «Нарт Зилахары сарæзтой стыр симд, ахæм симд, æмæ
зæхх сæ быны рызти». Цæуылнæ байхъуыста йæ фыдмæ —
сохъхъыр уæйыг Æфсæронмæ — йæ хъал фырт Алæф? Цы уыд йæ
зæрды Алæфæн, нарты Зилахары стыр симд куы федта хохæй,
уæд? Куыд дардта йæхи нарты симды хъал Алæф, цæмæн байста
нарты фæсивæдæн сæ дарæс? Кæй хуыдта сохъхъыр уæйыг «сау-
дзагъд æмæ къуыпных лæппу» æмæ дзы цæмæн тæрсын кодта йæ
фырт Алæфы? Цæуыл уыд йæ хъуыды Батрадзæн, хохы сæр цъи-
тийыл куы бадти æмæ сохъхъыр уæйыджы фырт дыккаг хатт
нарты æнæрцæф фæсивæдæй хынджылæг куы кодта, уæд? Куыд
райста Батрадз нарты фæсивæды маст хъал Алæфæй? «Æмризæ-
джы рызти сохъхъыр уæйыджы фырт» æмæ «гъæйт-мардзæ! — йæ
син йæ фæстæ ласгæ ныййарц ис сæхимæ»? Цæмæн? Сохъхъыр
уæйыг Æфсæрон цы дзуапп радта йæ фырт Алæфы фарстæн?
(«Уымæн, æмæ йæхи уæларв Куырдалæгоны куынцгомы байсæ-
рын кодта».) Куыд байсæрын кодта йæхи хъал Алæф æмæ цæмæн
фесæфт?
20. Цы æрхъуыды кодта сохъхъыр уæйыг Æфсæрон, цæмæй
нартæй йæ маст райса, уый тыххæй? Цы амыдта сохъхъыр уæ-
йыджы «нырыккон зарæг» Уырызмæг æмæ Хæмыцæн? Чи айхъуы-
ста Æфсæроны зарæг æмæ чи фервæзын кодта нарты зæрæдты —
Уырызмæг æмæ Хæмыцы? Уырызмæджы зарæджы та цавæр дзуапп
уыдис Æфсæрон æмæ йæ фырттæн? (Нæл хуытæм æххуыс кæ-
нынмæ / Хохы бæрзæндæй фæзынди иу франчы лæппын, /
Æвзыгъд æмæ цæхæрцæст....) Чи уыд уыцы «франчы лæппын»?
Цæмæн «ныттæбæкк кодта уæйгуыты фыдæй, фыртæй» Батрадз?
21. Куыд фервæзын кодта Батрадз нарты гуыппырсарты -
Уырызмæг, Хæмыц æмæ Сосланы — авд уæйыгæй? Цæмæн ра-
куырдтой нарт сæ мæлæты размæ ныззарыны бар? Чи сын фе-
хъуыста уæларвмæ сæ зарыны хъæр? Куыд «ныккодта бынцагъд»
уæйгуыты Батрадз? (Тымбылкъухæй ралæууыд уæйгуытыл. Кæй
дзы нырриуыгъы, уый йæ къах атилыны бон дæр нал фæвæййы,
афтæмæй йæ уд фелвасы.)
22. Сатана кæй рарвыста æмæ кæмæ кæхцгур? Сослан æмæ
мæгуыр лæджы фырты Сатана фæстæмæкъахджынты руаджы сæ
пысултæй цæмæн байтыгъта уаты къулыл? Æртæ Нартæй цæ-
уылнæ ничи ницы сдзырдта Батрадзмæ, «уе ’зæр хорз уæд» сын
куы загъта, уæд? Чи бамбарын кодта Сосланы сæфты хабар Бат-
85
радзæн? Фыццаджыдæр кæмæ ссыдис æмæ кæй бафарста Бат-
радз йæ сæфт æфсымæр Сосланы тыххæй? Цы загъта Хуры чызг
— йе ’рдхорд хо — Сосланы тыххæй? Куыд фервæзын кодта Бат-
радз Сосланы æмæ мæгуыр лæджы фырты? Цæмæн загъта Бат-
радз Сосланæн: «Цы фыдбылыз дæ ’рхаста ардæм цуаны? Дæ
цуры дын мæгуыр лæджы лæппуйы тыххæй барст фæуæд, æндæ-
ра дæ ныууагътаин ацы ран къулыл тыгъдæй»? Куыд æмбарут
ацы ныхæсты мидис? Раргом кæнут уæ хъуыдытæ.
23. «Нартыл та фыдаз скодта, æмæ бирæ хъуæгтæ æййæфтой».
Цæмæн ауæй кæнын кодта йæхи нартæн Батрадз, фыдаз сыл куы
скодта, уæд? Радзурут, куыд рацыдысты нарт иу дард бæстæм
æмæ уым Батрадзы иу æлдарæн куыд ауæй кодтой, уый тыххæй.
Куыд куыста Батрадз æлдармæ? Цæмæн загъта Батрадз æлдарæн:
«Де ’лхæд йæ хæдзармæ цæуынвæнд скодта». — «Ме ’лхæд, зæгъгæ,
мын куы нæ загътаис, уæд нæ ацыдаин, фæлæ мын ныр æдзæугæ
нал ис». Куыд æмбарут Батрадзы ныхæсты мидис?
24. Цы фæнд уыди рагæй дæр Хызы ’лдармæ Сосланы ус Хуры
чызджы тыххæй? Цал азы дæргъы фæзылди йæ бæхмæ къæйгонд
хъæбæр хорæй Хызы æлдар? Куыд бантысти Хызы ’лдарæн Со-
сланы усы хæдзарæй афардæг кæнын æмæ йæ Хызы фидары бам-
бæхсын? Цæуылнæ баци нартæн сæ бон Хызы фидар басæттын
æмæ Хуры чызджы суæгъд кæнын? Чи æххуыс кодта Хызы æлда-
рæн? (Зæд æмæ дуагæй цыдæриддæр уыд, уыдон.) Радзурут, цы
æрхъуыды кодта Батрадз æмæ куыд баци йæ бон Хызы фидар
басæттын. (Нарт Батрадзы фатмæ фидар бабастой, уый фæстæ
йæ æрдыныл сæвæрдтой, æрдынбос, сæ бон циу, уымæй айвæз-
той æмæ йæ Хызы фидармæ фехстой.)
25. «Нартæн се стырдæр хæзнатæй иу уыди Уацамонгæ». Цы
зонут сымах Уацамонгæйы тыххæй? Цавæр миниуæг уыд Уаца-
монгæмæ? Цæмæн не змæлыди йæ бынатæй Уацамонгæ, нарт
алыхуызон таурæгътæ куы кодтой, уæд? Куыд дардта йæхи Уаца-
монгæ, Батрадз æй ехсы хъæдæй куы бахоста æмæ дзурын куы
байдыдта, уæд? Радзурут-ма, цы загъта нарты Батрадз фыццаг,
дыккаг æмæ æртыккаг хатт æмæ куыд дардта йæхи Уацамонгæ?
Цæмæн сдзырдта Хæмыц Батрадзмæ æртыккаг хатт: «Зæгъын цы
’мбæлы, уый зæгъ, зæгъын цы не ’мбæлы, уый ма зæгъ»? Куыд
рабæрæг, чи амардта Хорæлдары фырт Бурхор-Алийы? Цæмæн
рагæпп ласта Хорæлдар Уацамонгæйы хуылфæй? Куыд афæл-
дæхта Уацамонгæйы нарты Хæмыц?
26. «Арвы рухс æмæ зæххы фидауц басгуыхти авд æфсымæры
иунæг хо Акула-рæсугъд». Кæмæн æмæ кæм саразын кодта йæхи-
цæн æфсæн мæсыг Акула-рæсугъд? Цæмæн бæллыдысты йæ
уындмæ нарты хæрзæджытæ? Цæмæн симдтой нарты гуыппыр-
сартæ, Уырызмæгæй фæстæмæ, Сау хохы сæрыл æмæ цавæр уыд
сæ дзуапп Уырызмæджы фарстæн? (Симæм, кæд, мыййаг, йæ иу
рацыды махырдæм фæкомкоммæ уаид æмæ нæ йæ цæст искæуыл
æрхæцид...) Куыд æвдыст цæуы таурæгъы симд? Бакæсут уыцы
бынат. Куыдæй-иу фæзынди Акула-рæсугъд алы бон дæр уæлар-
выл æмæ-иу цал зылды æркодта? Нарты хæрзæджытæ цавæр лæ-
86
вæрттæ раттаиккой Уырызмæгæн, куы сын фенын кодтаид Аку-
ла-рæсугъды, уæд? Хæмыцы фырт болат Батрадз та цæмæй ба-
вæрдта зæрдæ Уырызмæгæн, Акула-рæсугъды Сау хохы сæрмæ
куы ’рсайа, уæд? (Ивгъуыйгæ цы æрдын нæ кæны, уый дæр нæ
бавгъау кæнын.)
27. Радзурут, куыд сæххæст кодта Уырызмæг Батрадзы фæн-
дон. Куыд рацыд хинæй Уырызмæг Акула-рæсугъдыл æмæ йæ
куыд æрбасайдта Сау хохы сæр Нарты симдмæ? Цавæр фаутæ
æвæры Акула-рæсугъд нарты гуыппырсартæ: Сослан, Къандзы
фырт чысыл Сæууай, Хæмыц æмæ Уырызмæгыл? Кæмæй загъта
Акула-рæсугъд: «Нарты ’хсæн æнаипп иунæг ды куы дæ»? Цы
домы Батрадзæй чызг? Цавæр аххос ссардта уый Батрадзмæ?
28. Чи уыд Уон æмæ куыд бахауд базырджын æвдсæрон уæ-
йыг Хъæндзæргæсмæ? Куыд баххуыс кодта Сатана Батрадзæн?
Куыд бафтыд Уоны бæх Хæмыцы фырты къухы? Равзарут, Бат-
радзыл хæстон фæлыст куыд фидауы, уыцы абарст. (Хуры тын
хæхтыл куыд фидауы, афтæ дыл де ’згъар фидауы, уалдзыгон
æртæх нæуæг кæрдæгыл куыд фидауы, афтæ та — дæ цирхъ.) Куыд
æвдыст цæуы кадæг «Нарты симды» бæх æмæ йæ ахадындзинад
нарты адæмы царды? Зæгъут уæ хъуыдытæ уый фæдыл.
29. Радзурут, куыд амардта Батрадз æвдсæрон уæйыг Хъæн-
дзæргæсы æмæ куыд фервæзын кодта Уон, Хуры чызг Хорческæ
æмæ Мæйы чызг Мысырханы? Цавæр зындзинæдтæ уыд Батрадзы
фæндагыл? Куыд æвдыст цæуынц Хъæндзæргæсы тых æмæ хъару?
Цы нысан кæнынц уæйыджы уайдзæф æмæ Батрадзы дзуапп? Рар-
гом кæнут уæ хъуыды. Цавæр диссаджы æрдхæрæны дзауматæ рав-
дыстой чызджытæ Батрадзмæ? (Алæмæты æрчъиаг, синаг, дыууæ
хъандзал базыры, хохы дагъы æхсыры цад.) Куыд раздæхтысты
Батрадз æмæ йе ’мбæлттæ фæстæмæ нарты бæстæмæ? Кæмæн скод-
той Нарт стыр чындзæхсæвтæ? (Уон æмæ Мæйы чызг Мысырха-
нæн, Хæмыц æмæ Хурьт чызг Хорческæйæн, Батрадз æмæ Акула-
рæсугъдæн.)
30. Ранымайут Акула-рæсугъд æмæ болат Батрадзы миниуджы-
тæ. Раиртасут кадæг «Нарты симды» патриотизмы мотивтæ.
31. Ссарут кадæг «Нарты симды» æмбисонд. (Нарты Æхсæр-
тæггатæ Елиайау иудзæфон сты.) Куыд æмбарут ацы æмбисонды
мидис. Раргом кæнут уæ хъуыдытæ.
32. Цæмæн фæнадта Батрадз Нартæн сæ дзуары? (Нарты дзуар
загъта Батрадзы усæн: «Дæ хуызæн мондагджынтæн æз хæрзиуæг
нæ кæнын».) Уыдис Батрадзы ус «мондагджын» — ома хæлд, æдзæс-
гом? Дзуæрттæй кæй тыххæй аирвæзти нартæн сæ дзуар? (Тутыры
руаджы). Батрадз Уацилла æмæ Сафайы ныхæстæн цæуылнæ не
скодта аргъ? Цы загъта Тутыр Батрадзæн? (Гъæйтт-мардзæ, нæр-
тон Батрадз, курæджы куырдæн аргъ скæн æмæ йын ныббар!)
Цы дзуапп радта Батрадз Тутырæн? (Цæсгом армыдзаг йеддæмæ
нæу — курæджы куырды сæрты куыд ахизон! — дæу тыххæй йын
барст фæуæд, Тутыр!)
33. Цæуыл уыд нарты гуыппырсарты тæрхон, æмбырдæй куы
бадтысты сæ къæлæтджынты, уæд? Цæуыл уыд сæ ныхас нарты
87
æмбырды æртæ хистæрæн? Лæмбынæг æмæ бæстон æрдзурут хис-
тæрты ныхæстыл. Кæронмæ ахæццæ кæнут нарты хистæрты ны-
хæстæ:
а) нарты æмбырды радзырдта иу хистсер:
«Нарт нарт уæд уыдысты, арв сæ нæрын уæд нæ уæндыди, æмæ...»;
б) дыккаг хистæр загъта:
«Адæмтæ хæлæг уæд кодтой нартмæ, сæ хорзы кой дардыл уæд
хъуысти...»
в) уæд радзырдта æртыккаг хистæр:
«Нæ адæм адæм уæд уыдысты, æмæ нæ кæстæр хистæры куы...»
34. Кæмæ æрхаудысты нартæй «æртæ тыны, фыдæлты кадджын
æмæ зынаргъ хæзнатæ»? Цавæр миниуджыты тыххæй лæвæрд цы-
дысты фыццаг, дыккаг æмæ æртыккаг тынтæ? Чи разынд Нарты
фæсивæдæй «фыдæлты кадджын æмæ зынаргъ хæзнаты» аккаг?
Цæй тыххæй сæ радтой Хæмыцы фырт болат Батрадзæн? Радзу-
рут, куьгд бавзæрстой нарты хистæртæ Хæмыцы фырт Батрадзы
йæ хъарутæй æмæ куыд сбæлвырд сты æнæмæнгæй Батрадзы лæг-
дзинæдтæ тæрхоны лæгтæн.
Радзурут, куыд райста хъæбатырдзинад Батрадз йæ цуанон
куыдзæй? Куыд æмбарут Батрадзы ныхæсты мидис: «Фыдхæрд —
фыдрын»; «Лæджы уæцъæфæн нæй байдзаг кæнæн, ничима йын
базыдта æгас дунейыл дæр никуы йе ’фсис»? Цавæр адæймаджы
миниуджытыл дзурæг сты ацы ныхæстæ? Цæмæн загъта Батрадз:
«Уæдæй фæстæмæ никуыуал байдзаг кодтон æз мæ гуыбын»? Уæ
зæрдæмæ фæцыдысты йæ ныхæстæ?
35. «Сылгоймаджы сæраппонд цы ’гъдæуттыл хæцыс, уыдо-
ны тыххæй та уæд куыд хъуыды кæныс?» — фарстой нарты тæр-
хоны лæгтæ Батрадзы». Цавæр уыд йæ дзуапп? Цæмæн радта йæ-
хицæн дзырд Батрадз: «Мæ фыды хæдзармæ цы сылгоймаг æрцæуа
мæ номыл, уый куыд никуы фæсайдзынæн; йæхæдæг куы фæрæ-
дийа, уæд дæр æй азымы кæй никуы бадардзынæн»? Уæ зæр-
дæмæ цæуынц Батрадзы ныхæстæ? Разы стут нæртон хъайтаримæ?
Цавæр уыд нарты ахаст сылгоймагмæ, куыд ын кад кодтой нæл-
гоймæгтæ кæстæрæй, хистæрæй?
36. «Иуахæмы та нарты Стыр Ныхасы ноджы дзырд рауад,
нарты адæмæй чи хуыздæр у, зæгъгæ, ууыл». Кæй бафарстой нарт
æмæ сын цавæр дзуапп радта? Нартæй ныфсæй домбай чи уыд
æмæ йæхи чи сфæнд кодта бафæлварын? Уæдæ сæ дзырдæн нарт
цавæр дзуапп райстой? (Хæмыцы фырт болат Батрадз.)
37. Цæуыл мæсты уыд рагæй нарты Хæмыцмæ Борæты Бурæ-
фæрныг? Чи сфæнд кодта Хæмыцæй Борæты маст райсын? Ца-
вæр уац фехъусын кодта Сырдон — «арвы хин æмæ зæххы кæлæн,
Нарты фыдбылыз», Æхсæртæггаты фæлхæрстыты куы æрæмбырд
кодта, уæд Хæмыцьг тыххæй? Чи æмæ куьгд амардта Нартьг ном-
дзьгд Хæмыцы? Чи бацамыдта Сайнæг-æлдарæн Хæмыцы хæтæ-
ны цæуæн фæндаг, стæй, цафон фæцæуьг, уый? Куьгд базыдтой
Æхсæртæггатæ, Хæмыцы бæллæх сыл Борæты ардьгд æмæ Сай-
нæг-æлдары къухæй кæй æрцьгди, уьгй? Кæдæй ньгрмæ ис арвьгл
Мæй? (Хуыцауы кард Хæмыцæн йæ Архъызы дæндагыл сæмбæ-
88
лын кодта, æмæ кардæй иу къæртт фæхауд æмæ арвыл абадт —
Мæй уæдæй фæстæмæ ис.)
38. Батрадз куыд базыдта йæ фыды мæлæты хабар æмæ йæм
чи фæцис саудары хъæргæнæг? Цавæр ныхæстимæ ныккуыдта
Батрадз йæ фыдыл? (О, мæ къона хæрз хæлд куы фæкодта, о, мæ
зынг куы æрбахуыссыди!) Цæуылнæ схъæр кодта Сатана йе ’нæ-
ныййаргæ фырт Батрадзæн, йæ фыды йын чи амардта, уыдоны
нæмттæ? Куыд базыдта Батрадз, йæ фыдыл ын æмвæнд чи скод-
та, уыдоны?
Радзурут, куыд райста Батрадз йæ фыд Хæмыцы туг Сайнæг-
æлдар æмæ Борæты Бурæфæрныгæй? Чи йын бацамыдта, Сай-
нæг-æлдар куыд амаргæ у, уый? Цæмæн ралыг кодта Батрадз
мардæн йæ рахиз цонг æмæ йæ йемæ цæмæн рахаста?
39. Кæд бауырныдта Сатанайы, Батрадз Сайнæг-æлдарæй йæ
фыды туг кæй райста, уый? Куыд æмбарут Сатанайы ныхæсты
мидис: «Мæ фæллой дын хæлар уæд! Æцæг у — дæ фыды туг
райстай». Кæдæм æмæ цæмæн арвыста Сатана Батрадзы? Цавæр
лæгæй равдыста йæхи Батрадз Сайнæг-æлдары хъæуы æмæ мæрд-
дзыгой адæмы астæу?
40. Зæгъут, цавæр дзауматæ байуæрстой нарты Хæмыцы амарды
фæстæ се ’хсæн Сайнæг-æлдар, Борæты Бурæфæрныг æмæ Сослан?
(Хæмыцы кард, йæ тинты кæрц, йе ’ртæ ’фсургъы.) Куыд райста
йæ маст Батрадз Борæты Бурæфæрныг æмæ йæ авд фыртæй?
41. Куыд ракодта Батрадз Хæмыцы æртæ ’фсургъы Сухы бы-
дырæй? Цæуыл дзурæг сты Сатанайы фæдзæхсты ныхæстæ?
(«Маргæ-иу æй ма акæн, мæ хур, - уæ мыггаджы хуыздæр у!»)
Цæмæн ныббарста Батрадз Сосланæн йæ фыды мæлæт, цæуыл
хъуыды кодта, йæ цирхъ куы сласта æмæ йæ Сосланы хурхмæ
куы ныддардта, уæд?
42. Уыдысты нарт аххосджын Хæмыцы марды дæр æмæ Бы-
ценоны фæсырды дæр æви нæ? Радзурут, куыд фыстой нарт Бат-
радзæн йæ мады ’фхæрд æмæ йæ фыды туг. Куыд ардыдта Сыр-
дон нарты æмæ сæ куыд фервæзын кодта Батрадзæй? (...дæ фыды
дын амардтой зæдтæ ’мæ дауджыты ардыдæй. Ныртæккæ дæр та
Уарпы фидары æмбырдæй бадынц æмæ тæрхон кæнынц Хæмы-
цы удæн.) Куыд равдыста йæхи Сырдон, нарты Батрадзы зæдтæ
æмæ дауджытыл куы ардыдта, уæд?
43. Цæмæн байдыдта Батрадз зилын зæдтæ æмæ дауджыты
фæдыл æмæ сæ тыхсын кæнын? Цавæр уыд Хуыцауы дзуапп зæдтæ
æмæ дауджытæн сæ хъасты фæстæ? («Уый ме ’ввастæй равзæрд,
æмæ йын мæ къухы мæлæт нæй», — загъта сын Хуыцау.) Цæмæн
сфæнд кодта Батрадз Хуыцауы бабæрæг кæнын? Цытæ æрæп-
пæрста Хуыцау Батрадзы размæ? (Зæххы æмуæз дзæкъул, сызгъæ-
рин сæхъис къуыбылой.) Цæмæн аздæхти фæстæмæ Батрадз? («Ис
ма мæнæй тыхджындæртæ».) Цы баныхас кодтой Хуыцау, зæдтæ
æмæ дауджытæ Батрадзы амарыны тыххæй? Чи ма сын баххуыс
кодта уыцы хъуыддаджы? (Хур.)
44. Кæм бавæрдтой Батрадзы мард зæдтæ æмæ дауджытæ?
Цæуылнæ ардтой уыдон амал Батрадзы мард зæппадзмæ бахæс-
89
сынæн? Цавæр лæвар агуырдта Хуыцауæй Батрадз? (Хуыцауы æртæ
цæссыджы.) Кæм æрхаудтой Хуыцауы æртæ цæстысыджы æмæ
цавæр æртæ кувæндоны февзæрди? (Хуыцауы æртæ цæстысыджы
кæм æрхаудтой, уым февзæрди æртæ кувæндоны: Таранджелос,
Мыкалгабыртсе æмæ Реком.) Кæм ысты абон уыцы кувæндæттæ?
(Таранджелос — Тырсыгомы, Мыкалгабыртæ — Уæлладжыры, Ре-
ком — Цъæйы.)
1-аг скъоладзауы реферат: «Хæмыц — нæртонномдзыдлæг».
Хæмыц у нарты хистæр Уæрхæджы фаззон фырт Æхсæртæджы
æмæ Донбеттыры чызг Дзерассæ-рæсугъды фырт, Нарты номдзыд
Уырызмæджы фаззон, æндонриу Батрадзы фыд, Быценты сиахс.
Болатрихи Хæмыцы тыххæй Нигер афтæ фыссы: «Уырызмæджы
кæстæр æфсымæр, кæстæр у канд гуырцæй нæ, фæлæ зондæй дæр,
хъаруйæ дæр æмæ æгъдауæй дæр. Ис ахæм æмбисонд: «Хъулæггæ
иу мады хуылфæй дæр цæуы». Уырызмæг æмæ Хæмыцьт ’хсæн
æмхуызондзинадæй ницы ис. Ирон царды-иу æфсымæртæй иу ра-
уад «магусайæ цæлуарзаг». Хæмыц дæр у раст ахæм. Чындзæхсæв-
тыл зилын, бахæрын, бануазын, рæстæг хъæлдзæгæй арвитын, сыл-
ваз митæ кæнын - уыдон сты Хæмыцы бæрæггæнæнтæ».
Нарты адæм Хæмыцы сурæт сæхæдæг тынг хорз равдыстой
кадæг «Нарты æмбырды». Байхъусæм-ма сæм: «Ды рагæй дæр дæ
аууонæй куы тæрсыс, лæгмæ комкоммæ бакæсын куы никуы ба-
уæндыдтæ зæронды бонмæ». «Хæмыц, дæ хъуыддаг: дæ фыдгуы-
бын дын чи нæ зоны, иу ахæм адæймаг дæр нæй нарты. Никуы
дын ничи базыдта де ’фсис, иуабонæй-иннабонмæ фынджы уæл-
хъус бадгæйæ, «бæркад», зæгъгæ, никуы ссыд дæ дзыхæй». «Адæ-
мæн æмбисонд куы фæци дæ Хъох-дæндаг (Архъызы дæндаг),
быруйы хуынчъытыл куы бырыдтæ ды искæй устытæм; дæхи ус
Быценты чызджы дæ дзыппы куы хастай...» Æмæ басæтты йæ
аиппытыл: «Уæ уайдзæфтæ сæ бынаты сты, фæлæ уый зонут,
нарт, Батрадзæй тыхджындæр, ныфсджындæр, гуыбынхæстдæр,
сылгоймагимæ уагджындæр уæвын никæй ссардзыстут».
Иуныхасæй, кæд Хæмыцмæ исты хорздзинад ис, уæд йæ сау-
дзагъд æмæ тыхгæнæг тых кæмæн нæ ары, уыцы уæздан, æгъдау-
джын æмæ зондджын фырт Батрадз. Йæхæдæг, удыхъæдæй фыд-
цъылыз уæвгæйæ, алкæимæ дæр кæны быцæу. Суанг йæ фаззон
æфсымæр Уырызмæгимæ дæр, чи сæ хистæр у, ууыл. Кадæг
«Уырызмæджы мæсыджы» йæ кæстæрдзинад сбæрæг вæййы Уас-
тырджийы æххуысæй. Кадæг «Сатанайы райгуырды» сæ æртæ ’хсæ-
вы бахъахъхъæнын хъæуы сæ мады зæппадз. Дыууæ ’хсæвы йæ
Уырызмæг бахъахъхъæдта. Æртыккаг æхсæв æй бахъахъхъæнын
Хæмыц æркуырдта йæхæдæг. Уырызмæг ын афтæ: «Æз дæуыл
куы æууæндин, уæд ды гуырцæй кæстæр дæ æмæ йæ æртæ ’хсæвы
дæр хъуамæ ды бахъахъхъæдтаис». Йæ бар^ын æй бæргæ бакодта,
фæлæ бынтон æбæрнон разыны Хæмыц. Йæ мады мард бахъахъ-
хъæныны бæсты уый ацыд цины хъуыддагмæ: «Бын бауа, мæлæг
рынчыны коммæ чи кæсы! Ам ма мын зæппадзæй мæ мады чи
хæссы! Ацæуон æмæ искуы иу чындзæхсæв бахæрон».
90
Хæмыц фыдæх у Сырдонимæ дæр. Сæ ахастытæ бæстон
æвзæрст æрцыдысты кадæг «Фæндыр куыд фæзынди»-йы. Ацы
кадæджы Хæмыц йæхи равдыста фыдлæг æмæ хъæбæрзæрдæйы
хицауæй. Фæлæ, йæ ронбæгъд æмæ куыдфæндыйы цæстæнгасæй,
йæ фыдвæнды аххосæй цы фыдбылызтæ æрцæуьг, уьтдон нартæн
сины саст фæрæстмæйау хорзырдæм фæвæййынц. Йæ мад Дзе-
рассæйы зæппадзы æртыккаг æхсæв кæй нæ бахъахъхъæдта, уый
фæрцы дунемæ фæзынд Сатана, Уырызмæджы бæх Æрфæн æмæ
зæххон куыйты фыдæл Силæм. Сырдоны бинонты фæцагъта
Хæмыц, æмæ Сырдон йæ хистæр фырты цонджы стджытæй фæн-
дыр сарæзта, иннæ лæппуты зæрдæйы тæгтæй фæндырæн скодта
дыууадæс тæны. Йе сконд фæндыр Сырдон нартæн балæвар кодта.
Хæмыцмæ цыдæриддæр аиппытæ ис, уыдон хорзæй æххæст
кæны йæ фьтрт Батрадз. Уый йын Быценонæй хъуамæ райгуыр-
даид, фæлæ райгуырд йæ дыууæ уоны астæу сынкъæй. Уырдæм
æй ньгуулæфыд Быценон йæ фæстаг сахат. Хæмыцæн йæ бæх
хуыйньг Хъулон, тæхьг маргъау уæлæрвты. Быценоны фæстæ усæн
ракурьг Хурьг чьгзг Хорческæйьг, йæ иунæг чьгзг у нартьг Уæрхтæ-
нæджьг цардæмбал, номдзыд Сыбæлцы мад.
Уьгрызмæг æмæ Хæмьгц бьгцæу кæньгнц Æхсарьг кардьгл дæр,
фæлæ сæ фьглдæр бьгцæу у, чи сæ хистæр у, ууьгл. Сæ хъаст сæ
фьтдыхо Хъьгзмыдæмæ куьг бахæссынц, уæд уьгй дæр йæ зонд æмæ
’гъдауы тьгххæй хистæр рахоньг Уырьгзмæджы. Уый фыдæй йæ Хæ-
мьгц карз бафхæрын сфæнд кодта, фæлæ йын Хъьтзмыдæ йæ зæрдæ
балхæны, Архъызьг (Хъох) дæндаг ьгн кæй балæвар кæньг, уьгмæй.
Дæндаг та ахæм уьгд, æмæ-иу æй сылгоймаджы мыггагæй кæмæдæ-
риддæр равдыстаид Хæмьгц, уьгй-иу ьтн йæ фæндоныл дьгууæ нал
загътаид. Æмæ ма сьглваз лæджьг уымæй хуьгздæр цьг хъуыд!
Хæмьгцы мæлæт дæр æрцьтд уьтцы диссаджы дæндаджьг аххо-
сæй. Цæвиттон, Борæтьг Бурæфæрныджы усмæ дæр фæрæдыди,
æмæ дзы сæ маст куьгд райстаиккой, уьгмæн амал нæ ардтой.
Сайнæг-æлдар Борæтæн сæ хæрæфырт уыд, æмæ уымæн бахæс
кодтой Хæмьгцы амарьгн. Иу бон куьт уыд, уæд Хæмьтц цуаны
ацыд, æмæ йæ Сайнæг-æлдар рауыдта. Ие ’фсургъыл куьтд фæ-
цæйбадти Хæмьгц, афтæ йæ Сайнæг-æлдар кардæй ныцъцъьткк
ласта. Хуыцау кард Хæмыцæн Архъызы дæндагыл сæмбæлын код-
та, æмæ кардæй иу къæртт фæхауди æмæ арвыл абадт — Мæй
уæдæй фæстæмæ ис. Бæх Хæмыцьг мард Æхсæртæггатæм æрхаста.
Афтæ Хæмьгцы номимæ баст сты Мæйы равзæрд, æвæджиау Ар-
хъызьг (Хъох) дæндаг æмæ кæрдæджы ном — Хæмьтцы рихи
(уырыссагау — ковыль).
2-аг скъоладзауы реферат: «Батрадз — нæлгоймаджы æмæ
хæстон лæджы идеал».
Батрадз у нæртон мыггаг Æхсæртæггатæй. Йæ фыд — болат-
рихи æмæо æндонриу Хæмыц, райгуырд йæ фыдьг дьгууæ уæны
астæуæй. Йæ мад — Быценон. «Нартæн сæ тæккæ хъаруджындæр,
~ фьгссы Нигер (Дзанайты И.), — æппындæр аипп кæмæ нæ арьгнц
нарт, уыцы болат Батрадз. Лæгæй-лæгмæ æргом чи цæуы знаджьг
91
ныхмæ, хиндзинадæй мисхалы бæрц дæр кæмæ нæ хæццæ кæны.
Нарт се ’хсæнæй хуыздæрæн кæй равзæрстой, уый. Сослан æмæ
Батрадз, кæд дыууæйæн дæр сæ хъæбатырдзинадæн кæрон нæй,
уæддæр сты хицæн фæлгонцтæ, сæ сурæттæ дæр æмæ сæ удыхъæ-
ды дæр иудзинадæй ницы ис. Батрадзæн тыхгæнæг тых никуы
ссардта. Батрадз Сосланау цъысымы никуы бахауд. Раст, æнæ-
хин, æнæкæлæн».
Нæртон адæмы ’хсæн куыннæ уыд, чындздзон чызджы зæр-
дæмæ чи фæцыдаид, ахæм гуырдтæ. Чи цы загътаид уынд æмæ
кондæй дурæйгуырд Сосланæй, кæнæ Къандзы фырт хæрзконд
Сæууаййæ! Фæлæ авд æфсымæры иунæг хо, арвы рухс æмæ зæххы
фидауц Акула-рæсугъд йæхицæн равзæрста, тыхгæнæг тых кæ-
мæн нæ ардта, уыцы саудзагъд, къуыпных æмæ хорадзаст болат
Батрадзы (кадæг «Нарты симд, кæнæ Батрадз ус куыд ракуырдга»).
Батрадз у Донбеттыртæй равзæргæ мыггаг Быценты хæрæфырт.
Хæмыцы ус Быценон бон хæфсы цъары цард, фæлæ йыл йæ мой
тынг æнувыд уыд. Æмæ йæ иу бон нарты Стыр Ныхасмæ йæ
дзыппы ахаста. Бæргæ йын дзырдта Быценон, мах фидисæй рын-
чын кæнæм, уайдзæфæй та — мæлгæ, зæгъгæ, фæлæ йæм нæ бай-
хъуыста. Сырдон рагæй дæр нартæн фыдбылыз кæм нæ уыд! Хæ-
мыцæн йæ ус йемæ кæй ис, уый бамбæрста æмæ йæхи фæсивæ-
димæ загъдгæнæг скодта, стæй йæ кæнон бакодта:
«Кæсут-ма Хæмыцмæ! Кæд æрхаста Быценоны йемæ разагъ-
ды нарты Стыр Ныхасмæ».
Сæхимæ æрцыд мæстæйдзагæй Хæмыц æмæ йæм Быценон
дзуры:
«Бæргæ дын загътон, адæммæ мæ ма хæсс, зæгъгæ, æмæ мæм
нæ байхъуыстай. Ныр уыцы уайдзæфы мæнæн демæ цæрæн нал
ис, æмæ бавдæл æмæ мæ, кæцæй æрхастай, уырдæм фæстæмæ
фæхæсс».
Цы гæнæн ма уыд Хæмыцæн æмæ йæ ахаста. Быценонты дуар-
мæ куы бахæццæ, уæд ын ус зæгъы:
«Æртæ хорздзинады бакæнинаг дын уыдтæн, фæлæ дзы ныр
иу сæххæст кæнын йеддæмæ мæ къухы нал бафтдзæн. Дæуæй
мæнмæ ис нæлгоймаджы гуырдз. Мæхи дзидзийæ куы схъомыл
уыдаид, уæд ын дунейыл æмбал нæ разындаид: кард æй нæ кар-
стаид, фат дзы нæ хызтаид. Æрбадар дæ уæнтæ, æмæ дын гуырдз
уырдæм ныуулæфон».
Быценон ныуулæфыд, æмæ Хæмыцы уæнты астæу февзæрд
сынкъ. Сатана райдыдта бонтæ æмæ мæйтæ нымайын, æмæ афон
куы æрхæццæ, уæд акъæртт кодта Хæмыцы сынкъ, æмæ дзы сырх
зынгæй рагæпп кодта, æрдæгæй уæлæмæ — æндон, уырдыгæй дæ-
лæмæ — болат, ахæм лæппу æмæ асхъиудта денджызмæ. Уый уым
схъомыл. Фæстæдæр æй Сатанайы ныхасæй нарт расайдтой ден-
джызæй. Уый уыд болат æмæ æндонриу хъæбатыр Батрадз.
Нарты кадджыты сæрмагонд цикл ис Хæмыц æмæ йæ æнæр-
цæф фырт, саудзагъд, къуыпных æмæ хорадзаст болатриу Бат-
радзы тыххæй. Уым цы кадджытæ ис, уыдоныл куы афæлгæсай,
уæд дзы дыууæ сты: «Хæмыц ус куыд ракуырдта» æмæ «Хæмыцы
92
мæлæт», иннæ ссæдз — Батрадзы кад æмæ намысыл, хъару æмæ
зондыл дзурæг. У нарты сæрхъызой, æфхæрын сæ на уадзы, хъахъ-
хъæны сæ тыхгæнæгæй, уæлдайдæр та уæйгуытæй (Хъулонзачъе
уæйыг, сохъхъыр уæйыг Æфсæрон, йæ фырт Алæф, Тыхы фырт
Мукара). Хицæн кадцжытæ сты «Батрадз Уырызмæджы куыд фер-
вæзын кодта», «Батрадз нарты гуыппырсарты куыд фервæзын
кодта», «Батрадз Сосланы куыд фервæзын Кодта». Кæнæ «Бат-
радз йæ фыды туг куыд райста». Æппæты сæйрагдæр та дзы у,
Батрадзы удыхъæд, зондахаст, дунембарынад, хъару æмæ уæла-
хизмæ тырнæг хæстон лæджы зонд ирдæй кæм разындысты, уыцы
кадæг «Нарты æмбырд (кæнæ «Нарт чи-хуыздæрыл куыд дзырд-
той»). Ам, фыццаджыдæр ныхас цæуы адæмы удварны, адæм адæм
цæмæй сты, уыдæттыл, стæй хуыцауысконд адæймаджы миниу-
джытыл, адæм сæрыстыр кæмæй сты, æмдзыхæй хорз у кæмæй
фæзæгъынц, сыгъдæгзæрдæйæ сæхицæн раздзæуæгæн кæй равза-
рынц, йæ дзыхæй рæстдзинад йеддæмæ кæмæн ницы ирвæзы,
рæстдзинадыл чи архайы, йæ дзыллæйы сæрыл мæлын дæр чи
зоны, ахæм разамонæг. Ахæмæй равзæрстой Батрадзы, æмæ йæ
уый хъуыддагæй равдисы.
Батрадз тæригъæдгæнаг у, бараг^мæгуырæн, лæмæгъ адæймагæн,
сылгоймагæн, æгъатыр у знагимæ. Йæ фыды марæгæй цалынмæ йæ
туг нæ райста, уæдмæ йæхицæн бынат нæ ары, фæлæ æгъдауы сæр-
ты никуы ахизы, æнаххосæй никæй бафхæры. Хæмыцы фæстæ йæ
зæрдæйы уаг, йæ ахастдзинæдтæ фæивтой нартмæ, мæ фыд Хæмы-
цы марды дæр æнаххос не стут, мæ мад Быценоны дæр мын фæ-
сырдтат æмæ мын мæ мады ’фхæрд æмæ мæ фыды туг бафидут,
зæгъгæ, сын фыдмитæ кæны. Сæ сæрæн дзы куынæуал уыдысты,
уæд сæ Сырдон уыцы уавæрæй фервæзын кæны. Зæдтæ æмæ йæ
дауджытыл сардыдта: «Цы дын æй æмбæхсон — дæ фыды дын
амардтой зæдтæ æмæ дауджыты ардыдæй. Ныртæккæ дæр та Уарпы
фидары æмбырдæй бадынц æмæ тæрхон кæнынц Хæмыцы удæн».
Батрадз нарты æрæмбырд кæнын кодта æмæ сæм дзуры: «Фа-
тыл мæ бабæттут æмæ мæ æрдынæй Уарпы фидармæ фехсут!»
Куыд сын загъта, афтæ бакодтой. Батрадз фидар йе ’мбæрц
батыдта, йæ цирхъ фелвæста æмæ ралæууыд зæдтæ æмæ дауджы-
тыл æмæ сæ æнæцæнгтæ, æнæбазыртæ фæкодта.
Уымæй фæстæмæ зилын райдыдта зæдтæ æмæ дауджыты фæ-
дыл Батрадз, æмæ сыл кæм хæст кодта, уым сæ тыхсын кодта,
цагъта сæ. Уыдон сæ хъаст бахастой Хуыцаумæ. Хуыцау сын зæгъы:
«Йæхæдæг йæхигъдауæй куы нæ амæла, уæд ын мæлæт нæй. Æмæ
ацæут æмæ Хурæн зæгъут, афæдзæй афæдзмæ йæм цы тæвд ис,
уый иу бон куыд радта, афтæ. Сымах асайут Батрадзы Хæзмы
быдырмæ, зды дурнад кæнут æмæ йыл æй афтæмæй цæвут. Уый
фырхæстæй куы сзынг уа, уæд йæ доннуазæн суадонмæ цæудзæн,
цæмæй йæ тæвд æрцæуа, уый тыххæй, фæлæ æз суадон байсысын
кæндзынæн. Уырдыгæй цæудзæн фурдмæ, æмæ æз фурд дæр бай-
сысын кæндзьгнæн».
Афтæ бакодтой, æмæ Батрадз бынтон куы сзынг, уæд ма йæхи
Куырдæлæгонæн куы сæрын кодта, уæд йæ хуылфы æнæсæры-
93
дæй цы иу тъанг баззад, уый асыгъд. Батрадз æрхаудта æмæ амарди.
Хуыцау загъта зæдтæ æмæ дауджытæн: «Ацæут æмæ йæ уæларв
Софиайы зæппадзы бавæрут». Зæппадзмæ йæ бæргæ сластой, фæлæ
мидæмæ бахæссынæн ницы амал ардтой, цалынмæ йыл Хуыцау
æртæ цæссыджы не ’рыппæрста, уæдмæ. Æмæ сын уæд Софиайы
зæппадзмæ бахæссын бакуымдта. Хуыцауы æртæ цæссыджы кæм
æрхаудтой, уым та февзæрд æртæ кувæндоны: Таранджелос, Мы-
калгабыртæ æмæ Реком.
3-аг скъоладзауы раныхас: «Цы нысан кæны ном «Бат-
радз»?
Ирон адæмæн уарзон у ном Батрадз. Дзурынц ма йæ Батыраз,
Батырадз. Нарты кадджыты Батрадз стыр бынат ахсы, сæ тæккæ
хъæбатыртæй у, уыди Хæмыцы фырт. Йæ тых æмæ хъаруйы руа-
джы æнæхъæн нарт æдас уыдысты знæгтæй.
Абайты Васойы хъуыдымæ гæсгæ, ном Батрадз арæзт у дыууæ
дзырдæй: батыр æмæ ас-æй. Нæ фыдæлты — аланты ас хуыдтой.
Уырыс сæ хуыдтой яс-тæ, гуырдзы та ос-тæ. Номы фыццаг хай
батыр бирæ ’взæгты ис, амыдта хъæбатыр — бæгъатыр. Уырыссаг
дзырд богатырь дæр багъатыр-æй рацыд.
Рагон гуырдзиаг фыстыты ис аланты разамонæг — æлдар Ос-
Бæгъатыры кой (V æмæ VI æнустæ). Амоны ос-ты, ома аланты
багъатыр, ныртæккæ йæ зæгъиккам «хъæбатыр».
Ном Батрадзы равзæрдыл ахуыргæндты ’хсæн цæуынц быцæу-
тæ. Иутæ йæ хонынц мангойлаг дзырд, иннæтæ йæ æвзарынц рагон
ирон æвзагæй. Фæстаг хъуыдыйæн ис тыхджын бæрæггæнæн. Ман-
голы кой историйы æппындæр куы нæма уыди, уæддæр V æнусы
гуырдзиаг фыстыты уыди Ос-Бæгъатыры кой. Уымæ гæсгæ зæгъæн
ис, дзырд батыр рацыди бæгъатырæй æмæ йæ нæ фыдæлты хæстон
балтæ ХШ-Х1У æнусты ахæццæ кодтой дард Китай æмæ Ман-
голмæ. Уыцы хъуыддагæн дæр историйы ис стыр æвдисантæ, ома
мангол æмæ тæтæры зæрдæмæ фæцыд ирон дзырд, уæлахиздзинад
æвдисæг кæй уыд, уый тыххæй æмæ дзы пайда кодтой.
Манголты ’взагмæ ма бацыд æндæр ирон хæстон дзырд нæрын
дæр. Алантæ хæстон адæм уыдысты æмæ сын сæ бæгъатырдзинад
æвдисæг дзырдтæ истой æндæр адæмтæ. Уымæ гæсгæ рагон ирон
дзырд бæгъатыр мангол дзырдтой багъатур кæнæ багъадур, стæй
баатур, батур, ома сæхи ’взаджы æууæлтæм гæсгæ йæ ивтой.
Ныртæккæ нæм ис нæмттæ Батыр æмæ Батырбег. Адонæн дæр
сæ бындуры ис дзырд бæгъатыр, фæлæ тюркаг æвзæгтыл дзурæг
адæмтæ афтæ дзурын байдыдтой æмæ нæм фæстæмæ æрбаздæхт
уыцы нæмттимæ.
4-æм скъоладзауы раныхас: «Ном «Хæмыц»-ы равзæрд».
^Тарты кадджыты тæккæ сæйрагдæртæй хъайтартæй иу у Хæ-
мыц. «Ахуыргæндтæ рагæй дзурынц ном Хæмыцы равзæрды тых-
хæй, фæлæ йын абоны онг дæр рæстмæ этимологи нæма ис», —
зæгъы йæ иртасæн уацы ацы номы тыххæй нæ рагфыдæлты исто-
94
ри иртасæг Дзиццойты Юри. Йæ уац «Ном Хæмыцы равзæрды
тыххæй» йын ссардтон æмæ йæ цымыдисæй бакастæн журнал
«Мах дуджы» (1999, №8, 154-158 ф.).
Ацы номы æппæты зындгонддæр этимологи у, йæ рæстæджы
Абайты Васо кæй сбæрæг кодта, уый. Васо зæгъы, зæгъгæ, Хæмыц
æмæ йæ фырт Батрадзы нæмттæ цæуынц мангойлаг æвзагæй. Ман-
гойлаг фольклоры æмбæлы иу хъайтары ном Хабичи батур æмæ,
дам, ацы номæй ирон адæм сарæзтой дыууæ номы — фыд æмæ
фырты нæмттæ «Хæмыцы фырт Батрадз». Васоимæ разы у Гуыри-
аты Тамерлан. Ацы гипотезæйы ныхмæ сæ хъуыдытæ загътой В.И.
Чичеров, Уанеты Захар, Гаглойты Юри æмæ В.А. Кузнецов.
Бирæ ахуыргæндтæ иртæстой ацы номы равзæрд. Г. Бейли
радта ацы дзырдæн ирайнаг этимологи. Уый зæгъы, зæгъгæ, Хæ-
мыцы ном йæ равзæрдæй баст у ирон дзырд «æмхиц»-имæ, уымæн
æмæ, дам, нæртон Хæмыц сылæмхиц уыди. Дыууæ ирон дзыр-
дæн дæр сæ бындуры Г. Бейли хоны ирайнаг уидаг «ин» (Бейли Г.
Оссетика (Нартæ). Лондон, 1980, 240 ф.). Бейлийы этимологийы
хорздзинад уый мидæг ис, æмæ автор бафæлвæрдта эпикон хъай-
тарæн йæ ном æмæ йæ функциты æхсæн хæстæгдзинад бацагуры-
ныл. Фæлæ, Хæмыцы номæн Бейли цы этимологи бавдыста,
уымæй ирон æвзаджы хъуамæ равзæрдаид «Æмыц».
Æндæр ахуыргонд Техты Федыр та ном Хæмыцы равзæрд бæт-
ты рагон персаг дзырд хамитрийæ ома «змæнтæг»-имæ. Ам ис
семантикон æмæ фонетикон ныхдуртæ: рагон ирайнаг хамитри
ирон æвзаджы хъуамæ раттаид «Æмылц».
Уæдæ куыд иртасы ном Хæмыцы равзæрд ахуыргонд Дзиццой-
ты Юри? Уый зæгъы: рагон нæмттæ этимологизаци (æвзарыны)
кæныны хъуыддаджы ахсджиаг у дзырдарæзт. Цы номы кой кæ-
нæм, уым ис рахицæнгæнæн, ирон антропонимийы хорз зынд-
гонд чи у, ахæм аффикс (хай) «ыц // иц». Уый у æнæпродуктивон
суффикс æмæ æмбæлы æндæр нæмтты дæр: Хæмыц, Бибыц, Ди-
быц, Габиц, Гæбыц, Гæбыци, Гибыц, Гибыцо, Дзыбыци, Дыгыци,
Кимыц, Хьылыц, Хъылци (Хъылыци).
Ирон суффикс «ыц // иц» йæ равзæрдæй баст у æндæр рагон
суффикс «ича»-имæ. Ацы суффиксы руаджы «Авестæйы» æвзаджы
сырæзт дæлимонты сæрмагонд ном Заирича, парфяйнаг æвзаджы та
~ сæрмагонд нæмтгæ Уархрангич, Уахманич, Фарнича æмæ æндæртæ.
Иугæр кæд афтæ у, уæд Хæмыцы номы фыццаг хай дæр хъу-
амæ ирайнаг æвзагæй цæуа. Кæд Хæмыцы номы равзæрд æцæг-
дæр ацы хъайтарæн йæ функцитыл баст у, уæд.
5-æм скъоладзауы раныхас: «Джыккайты Шамил Бат-
радзы сурæты тыххæй».
Нæ курдиатджын поэт æмæ ахуыргонд Джыккайты Шамил ныф-
фыста бирæ наукон уацтæ æмæ чингуытæ. Зындгонд у чиныгкæс-
джытæн йæ чиныг «Ныхасы фарн» (Дзæуджыхъæу: Ир, 1996, 284
ф.), уый у наукон уацтæ æмæ эссеты æмбырдгонд. Уыдоны Бат-
радзы сурæтимæ баст сты йæ цымыдисаг уацтæ — «Батрадз —
скифаг хуыцау» æмæ «Нæртон лæг æмæ нæртон намыс».
95
Фыццаг уацы (46—54 ф.) Шамил иртасы ном Батрадзы рав-
зæрд æмæ дзуапп дæтты фарстæн: цæмæн æфтауы дисы ирон
æмæ фæсарæйнаг ахуыргæндты Батрадзы фæлгонц? Францаг
ахуыргонд Жорж Дюмезиль йæ чиныг «Ирон эпос æмæ мифоло-
ги»-йы æппæтвæрсыгæй æркаст Батрадзы кадджытæм, равзæрста
сæ бæстон æмæ скодта бæлвырд наукон хатдзæгтæ. Дюмезиль арф
раиртæста Батрадзы кадджыты мифологион бындур æмæ эпикон
æууæлтæ, равдьгста, скифты арвнæрды мифтимæ кæрæдзийæн хи-
цон кæй сты, уыцы æрдзон бастдзинад.
Шамил фыссы: «Ирон эпосы хъайтар Батрадзы фæлгонц сæв-
зæрд незаманты, Инди æмæ Ираны цоты хæстæгдзинад фидар куы
уыд, уæд. Уый сæвзæрд эпос сфæлдисæг адæмы æхсæнады. Номы
мидис у мифологион æмбарынад. Геродот скифты хуыцау Арес кæй
хуыдта, уый уыд Батрадз. Тызмæг хуыцауы миф æрхæццæ æнусты
сæрты суанг нæ заманмæ. Батрадз^уыд скифты æмæ аланты Арвнæр-
ды Бардуаг æмæ Кард-хуыцау. Йæ сæйраг миниуджытæй иу уыд
хæрам тыхты сæтгын».
Йæ дыккаг стыр уацы (55-107 ф.) иртасæг æвзары нæртон
адæмы дуне æмæ нæртон зонды мидис, цыбыр ныхасæй, дæтты
дзуапп фарстæн: «Цы уыд рагзаманты ирон адæмы царды энцик-
лопеди?» Уацы хицæн сæргæндтæ дæр бирæ цæуылдæрты дзурæг
сты: I. «Эпос - адæмы зонды хæзнадон», II. «Адæмы сæрап-
понд», III. «Нæртон фидауц», IV. «Кард æмæ фæндыр», V. «Ирон
фынг - æгъдауæн», VI. «Цардфæлварæн».
«Нарты кадджытæ», Абайты Васомæ гæсгæ, сты ирон адæмы
стырдæр хæзна, ацы «дзургæ эпос уыд литературæ дæр, истори
дæр, царды зондисæн скъола дæр». Ирон адæймаг дзы уыдта
канд фыдæлты сгуыхт хъуыддæгтæ нæ, фæлæ йæ абоны цард дæр,
дзуапп дзы агуырдта йæ рæстæджы судзаг фарстатæн, кадæг ын
лæвæрдта аккаг дзуапп, æргом ын кодта карз æцæгтæ.
Карз æмæ æгъатыр у Ахиллесау Батрадз, зæгъы Шамил. Фæлæ
тыхгæнæг нæу, уый у рæстæвзарæг. Нартæн æй схъомыл кодта Са-
тана. Æмæ дзы дауад адæмы сæрхъызой, Нарты хъахъхъæнæг, сæ
ирвæзынгæнæг. Ие сгуыхтытæ сты рухсдæр æмæ цытджындæр Ге-
раклы сгуыхтытæй, уымæн æмæ сæ нæ кæны йæ паддзахы барвæн-
дæй, фæлæ йæхи фæндонæй, науæд Сатанайы фæдзæхстæй. Бат-
радз хъахъхъæны æппæт нарты æцæгæлон знæгтæй, фæлæ нартæ
уыдысты хицæн фæлтæртæ, æмæ æндæр мыггаг Æхсæртæггатæн
тыхми кæны, зæгъгæ, уæд Батрадз, кæй зæгъын æй хъæуы, хæцы
йæ хионты сæрыл. Уый у мыггагон царды фæтк. Уый у тох хæра-
мы ныхмæ, йæ маст исын та у рæстдзинады сæраппонд.
Идеалон не сты нартæ дæр. Идеалон нæу суанг Батрадз дæр.
Хинæй амары Сайнæг-æлдары. Геройы æууæл нæу, Хъæндзæргæ-
сы фынæйæ кæй мары, уыцы ми дæр: «Хæмыцы фырт нæртон
Батрадз! Фынæй лæгмæ бавналын дын аккаг нæ уыди!» — «Бæргæ
нæуыди, фæлæ æгæр кæй бафхæрдтай нарты, уымæ гæсгæ мæ
маст мæ хъуырмæ схæццæ ис, мæхи нал баурæдтон, уыййеддæмæ
мын аипп кæй уыди, уый зонын, — загъта Батрадз». Батрадз
басæтты йæ рæдыдыл, æмæ уымæн къаддæр кæны йæ азым; æххæст
96
кæны Акулайы домæн (Батрадзмæ фау куы ’рхаста Акула-рæ-
сугъд), ссæрибар кæны йæ хионы, æмæ уымæй ссыгъдæг вæййы
йæ намыс.
IV. Нывтæ æмæ иллюстрацитимæ куыст.
Цæстуынгæ æрмæг - дыууæ чиныджы. Иу дзы - «Нарты Бат-
радз» (Дзæуджыхъæу: Ир, 1993), йæ нывтæ йын сарæзта Джык-
кайты Мурат. Ам мьгхуыр цæуынц Батрадзы тыххæй кадджытæ
иронау (21 кадæджы) æмæ уырыссаг æвзагмæ тæлмацæй (20 ка-
дæджы). Чиныджы конд у æнахуыр: разæй — ирон текст, иннæ-
рдæм æй куы ’рзилай — уæд та уыцы кадджыты текст уырысса-
гау. Дыууæ варианты дæр ис ссарæн æмхуызон 9 хуызджын нывы
кадцжытæм.
Иæ фарсмæ æндæр чиныг - «Нарты кадджытæ» (Дзæуджыхъæу:
Ир, 1975), ацы^чиныджы текстмæ гæсгæ мах ахуыр кæнæм Нæр-
ты кадджытæ. Йæ нывгæнæг - Хъаныхъуаты Умар. Батрадзы тых-
хæй циклмæ ис æртæ нывы: «Батрадз Хызы фидар куыд басас-
та», «Батрадз æмæ Нарты Уацамонгæ» æмæ «Батрадзы сурæт».
Ныр бæстон æрдзурæм Джыккайты Мурат æмæ Хъаныхъуаты
Умары нывты мидисы тыххæй фæрстытæм гæсгæ:
1. Фæцыдысты уæ зæрдæмæ Джыккайты Мурат æмæ Хъаны-
хъуаты Умары нывтæ цикл «Хæмыц æмæ Батрадз»-мæ? Цæмæй?
2. Зæгъут, цавæр кадджытæм сарæзтой сæ нывтæ нæ зындгонд
ирон нывгæнджытæ?
3. Ахæмæй ауади уæ цæстытыл Батрадзы сурæт, цавæрæй йæ
уынут Мурат æмæ Умары иллюстрациты? Сымах та куыд равди-
сиккат нарты Батрадзы сурæт?
4. Нывкæнынады цавæр техникæйæ арæзт æрцыдысты ныв-
гæнджыты иллюстрацитæ? Ахорæнтæй куыд æмæ цавæртæй пай-
да кæнынц?
5. Цы иу кæны æмæ цæмæй хицæн кæны Батрадзы сурæт Умар
æмæ Мураты конд нывты? Адæймаджы миниуджытæй цавæртæй
фæхайджын кодтой сæ хъайтары дыууæ дæр?
6. Дыууæ нывгæнæгмæ дæр ис æмхуызон темæтыл фыст нывтæ:
«Батрадз Хызы фидар куыд басаста» æмæ «Батрадз æмæ Нарты
Уацамонгæ». Абарут нывтæ æмæ зæгъут, нывгæнджытæй кæй къу-
хы бафтыд ирддæрæй равдисын нæртон царды дуне æмæ йæ хъай-
тарты цардæгас хуыз?
Ахуырдзауты размæ ма ис рахæссæн æмæ æрныхас кæнæн Иры-
стоны адæмон нывгæнæг Тугъанты Махарбеджы нывтыл Батра-
дзы циклмæ — «Батрадз Хызы фидар куыд басаста», «Батрадз
æмæ Æфсæроны фырт Алæф», «Нарты куывд (Уацамонгæ)», «Бат-
радзы хæст дзуæрттимæ» æмæ йæ иннæтыл. Махарбеджы ацы
уацмыстæн ис абарæн, уæлдæр цы нывты кой кодтам, уыдонимæ?
Мæ куысты факультативон ахуырты рæстæг мæнæн фæпайда
сты зындгонд ирон нывгæнæг Дзанайты Азанбеджы нывтæ дæр:
«Алантæ стæры», «Батрадз æмæ Тыхы фырт», «Нарты балц», «Нар-
ты хæст дзуæрттимæ», «Нарты хæст уæйгуытимæ», «Нарты симд»
æмæ йæ иннæ нывтæ. Уыдон ирдæй æвдисынц нæртон адæмы
Цард æмæ се ’гъдæуттæ.
7 Мзокты Аслæнбег
97
4-æм æмсе 5-æм уроктæ мах схуыдтам афтæ: «Хæмыц æмæ Бат-
радзы фæлгонцтæ ирон поэзийы». Скъоладзаутæ аив кæсдзысты,
хæдзары цы поэтикон уацмыстæ сахуыр кодтой, уыдон æмæ æрны-
хас кæндзысты æмдзæвгæты мидис æмæ сæ аивадон фæрæзты
тыххæй.
Эпигрæф уроктæм
Æппæтыл уæлахизгсенæг, æвидигæ æхсар æмæ хъа-
руйы хицау уæвгæйæ, уый (Батрадз. — Ред.) рæстзæр-
дæйæ, æргошей йæхи андзары йе знæгтыл, хинæмæ га-
лиу митыл æлгъ кæны, хатыр нæ зоны, йæ сæрæй йæ
къæхтæм фесты маст.
Абайты Васо
1-аг скъоладзау аив кæсы æмдзæвгæ.
ХÆМЫЦАТЫ Албег
ХÆМЫЦЫ ФЫРТ БАТЫРАДЗ
Уыцы рæстæджы Батрадз бадти хохы сæр цъи-
тийыл, цæмæй йе ’ндон уазал кодтаид, уый тыххæй.
Нарты кадцжытæ.
Цъитийыл цæргæсау сахъ Батырадз бадти,
Их-къæдзæх йæ быны дон — хæххытæй тади.
Урс æврæгътæй дуне, арвы денджыз нал зынд,
Тарст дымгæ гæмæхсæр рох къуылдымтыл хъазыд.
Ауыдта Батырадз, арф комы рæбынæй
Бафæллади барæг стад бæхыл тæхынæй.
Салд цъитимæ схæццæ, удаистæй дзуры:
«О æндон Батырадз, разагъды Нарт куры -
Тагъд фæзын! Уæззау бон бахъуыди дæ хъару,
Фервæзынæн мах бон мисхал бæрц дæр нал у.
Не знæгтæ кæлмытау рахылдысты хурмæ,
Нал дарынц нæ намыс, Нарты стьтр кад мурмæ.
Даргъ æрцытæй марынц, байстой нын нæ хæхтæ,
Се ’фсад ныл æртыхсти нарæг кæмтты, рæгътыл.
Пиллон калынц хъæутæ, сау фæздæг — нæ сæрмæ,
Бакъуырма ис адæм; хъаматы дзæхст — хъæрмæ.
Не ’ртæ Нартæй иу дæр нал лæууы йæ къахыл,
Стыр Хуыцау дæр рахатт тохы заман махыл.
98
Чи ма у хæцынхъом — бамбæхстысты къуымты,
Знаджы бæхтæ хизынц къордгæйттæй нæ хуымты.
Нарты гуыппырсартæ балцы сты, ыстæры.
Хъомрæгъæутты, дзугты сау ызнаг фæтæры.
Рагон тар мæсгуыты нал баззад хæцæг лæг.
Знаг кæны фыдмитæ, чызджытæй - хынджылæг.
Нæй зынæг æххуысмæ, бын кæны нæ бæстæ,
Доны къусау сæфы Нарты фарн, сæ хъæстæ!»
Сахъ Батырадз фестад, рафыхти фырмæстæй,
Арæвдз кодта тохмæ уайтæккæ йæ гæрзтæ.
Ратахт, — цыма арвæй ирд ыстъалы рахауд,
Рахаста йæ сæрыл цъитийы ’рдæг хохау!
Сау мигътæй нæрыди йе ’ндон хъæлæс дардмæ:
«Чи куьтдз, чи хæрæг та бауæндыдис Нартмæ!»
Хъæрмæ дымгæ сыстад, цъити-хох ныррызти,
Цины уац æрвнæрдау Зилахармæ хъуысти!
Мыхуыргонд цæуы журнал «Мах дуг»-æй, 2003. №6. 57—58ф.
Фæрстытæ æмæ хæслæвæрдтæ æмдзæвгæмæ:
1. Эпигрæфмæ гæсгæ базондзыстут, цавæр нæртон кадæджы
бындурыл фыст æрцыд Хæмыцаты Албеджы æмдзæвгæ. Зæгъут
уыцы кадæджы ном. (Кадæг «Батрадз æмæ Сохъхъыр Уæйыг
Æфсæроны фырт Алæф».)
2. Уæ зæрдæмæ фæцыдис Албеджы æмдзæвгæ? Цæмæй?
3. Кадæг æмæ æмдзæвгæйы хъайтартæ æмæ сæ мидис æмхуы-
зон не сты. Æрлæууын кæнут уæ зæрдыл кадæджы архайджыты
æмæ зæгъут: цы иу кæны æмæ цæмæй хицæн кæны кадæг Албе-
джы æмдзæвгæйæ?
4. Лæмбынæг бакæсут барæджы монолог тыхгæнджыты фыд-
ракæндты тыххæй. Цæмæн ныккодта Нартыл сау бон? Цæмæн
афтæ бæстонæй дзуры уый тыххæй поэт?
5. Цавæр аивадон мадзæлттæй пайда кæны автор, цæмæй ирд-
дæрæй равдиса знаджы фыдмитæ нарты зæххыл? Ссарут æмдзæв-
гæйы уыцы æрфыст. (Поэтикон сидæн, абарстытæ, эпитеттæ,
метафорæтæ, антитезæ, олицетворени.)
6. Цавæр синтаксисон аивгæнæн мадзалы руаджы ’вдыст цæуы
æмдзæвгæйы Батрадзы архайд барæджы ныхасы фæстæ? (Хъуы-
дыйады æмхуызон уæнгты — æмхуызон зæгъинæггы руаджы: Бат-
радз «фестад, рафыхти фырмæстæй, арæвдз кодта тохмæ гæрзтæ,
ратахт, рахаста йæ сæрыл...») Цæмæн бахъуыд поэты ахæм поэти-
кон фæрæз?
99
7. Æмдзæвгæйы райдиан æмæ кæрон мах уынæм æрдзы нывтæ.
Æмхуызон не сты. Цавæр æнкъарæнтимæ кæсын хъæуы ацы ных-
мæвæрд поэтикон рæнхъытæ? (Æрхуым, æрхæндæг — цин, амонд,
уæлахиз).
8. Цы нысан кæнынц æмдзæвгæйы фæстаг æртæ хъæрон хъуы-
дыйады?
2-аг скъоладзау аив дзуры æмдзæвгæ.
ХОДЫ Камал
ХÆМЫЦЫ ФЫРТ
Хæмыцы фырт Батрадз бадти хохы сæр цъити-
йыл, цсемсей йе ’ндонуазал кодтаид, уый тыххæй. Ка-
сти уырдыгсей семсе уыдта, Зилахары цытсе щеуы, уый.
Нарты кадджытæ
Ныгуылæнырдæм Хур тылди сындæггай,
Сыгъзæрин тынтæй хохрындзтимæ баиу...
Йæ зæдбадæн цъæх Цъитийы сынæгæй
Фæлгæсыд Уый — зынгдзаст æмæ болатриу.
Уыдта бæрзондæй:
Кад æмæ бæркадæн
Кæддæрау нал и арвы бын æмфидьщ,
Уæрхæджы цот парахат фынгтыл бадынц,
Фæлæ фыдæлты карз хæстæ нæ фидынц.
Уыдта — куыдта, цæссыгтæй нæ — цæхæртæй:
«Кæд йе ’нусон фæтк нал æмбарын цардæн —
Хæлæгæймард дæлæмæдзыд сæлхæртæ
Цы монцæн систы номы лæгтæ Нартæн?
Ацæмæзы сыгъзæринæфцæг уадындз
Ныддургомыг, сыбырттæг дæр нæ кæны...
Уæнтæхъилæй нæ гуыппырсартæ бадынц,
Нæ къуызыппатæ риуæмбæрц лæгæрдынц.
Нæ ауæрдынц былалгъ æппæлд, мæнг фауыл,
Сæхи æнхъæлынц арвæнцой цæджындзтæ...
Кæнынц тæрхæттæ Намысыл, Æгъдауыл
Æртæ Нартæн сæ худинаггæнджытæ!..»
...Ныгуылæнырдæм Хур тылди сындæггай,
Сыгъзæрин тынтæй хохрындзтимæ баиу...
Йæ зæдбадæн цъæх Цъитийы сынæгæй
Фæлгæсыд Уый — зынгдзаст æмæ болатриу.
Уыдта — куыдта...
Мыхуыргонд цсеуы журнал «Мах дуг»-сеи, 2011. №1. 9—10ф.
100
Фæрстытæ æмæ хæслæвæрдтæ æмдзæвгæмæ:
1. Кæцы нæртон кадæгæй райста Ходы Камал эпигрæф йе
’мдзæвгæмæ? Зæгъут ын йæ ном.
2. Эпигрæф цы кадæгæй ист у, уый æмæ æмдзæвгæйы мидис
иу не сты. Батрадз «бадти хохы сæр цъитийыл æмæ уырдыгæй
уыдта, Зилахары цытæ цæуы, уый». Цы «уыдта бæрзондæй зынг-
дзаст æмæ болатриу» Батрадз æмæ цæмæн куыдта?
3. «Куыдта, цæссыгтæй нæ — цæхæртæй». Куыд хуыйны ахæм
аивадон фæрæз? Цæмæн пайда кæны уымæй Камал? (Метафорæ).
4. Æмдзæвгæ йæ мидисæй дæр, йæ аивадон мадзæлттæй дæр
арæзт у антитезæйыл (ныхмæвæрдыл). Ссарут æй тексты æмæ
зæгъут: цæмæн бахъуыд поэты ахæм поэтикон фæрæз? (Батрадз —
нарты гуыппырсартæ Батрадзы адæймагон миниуджытæ: зынгд-
заст, болатриу, ныфсхаст, уæздан, хæрзæгъдау, хæдæфсарм — нар-
ты гуыппырсартæ: хæлæгæймард, дæлæмæдзыд, сæлхæртæ, пара-
хат фынгтыл бадынц, хæрынц, минас кæнынц, æппæлынц сæхи-
цæй).
5. Ходы Камал йе ’мдзæвгæйы пайда кæны ноджы фæлхатæ-
нæй. Ссарут тексты (фыццаг æмæ фæстаг строфатæ, æмдзæвгæйы
рæнхъ — «Уыдта — куыдта»).
6. Тексты рæнхъыты кæрон æхсæз хатты уынæм бирæстъæл-
фыгтæ. Цæй нысан у бирæстъæлфыг аивадон уацмысы?
7. Цы у æмдзæвгæйæн йæ сæйраг хъуыды? Цæуыл дзурæг у
Батрадзы мидмонолог? Куыд æвдыст дзы цæуынц нæртон хъай-
тары адæймагон хуыздæр миниуджытæ? Цæуыл риссы Батрадзы
зæрдæ?
8. Куыд æмбарут ацы поэтикон рæнхъыты мидис:
Кад æмæ бæркадæн
Кæддæрау нал и арвы бын æмфидыц ?
9. Æмдзæвгæ куыд баст у нæ абоны цардимæ? Ирон адæм
ссæрибар ысты, адæймаджы сыгъдæг ном чи чъизи кæны, худи-
наггæнæг кæмæй фæзæгъынц, уыдонæй?
3-аг скъоладзау наизусть дзуры æмдзæвгæ.
ДЖЫККАЙТЫ Шамил
БАТЫРАДЗÆН
Хæмыцы фырт! Хуыцау æмæ йæ зæдтæ,
Уырны мæ ныр, æцæг амардтой дæу.
Цы кæнæм? — де сгуыхт афтæ æцæг нæу,
Хæрамы тых Нæртон тыхæй нæ сæтты.
Уæд Хъæндзæргæс фынæй бацис æрмæст,
Фæсайдта мах рæсугъд фынау дæ кадæг!
Æрыхъал ныр мæрдон фынæйæ цадæг,
Нæ марæн кард — йæхи къухы — æлвæст.
101
Бырсы нæ бæстæм сау æфсад æвдиутæй,
Хæрынц нын уыдон пелтъыгай нæ зæхх.
Сæ талынг уаты Хуры чызг ныцъцъæх, —
Йæ туг ын цъиры сау уæйыг йæ риутæй.
Зынг ныл æфтауынц Кар æмæ Кæрæф,
Гæлхуыр гуымаг нæ зад хуымты лæгæрды.
Мукара хъазт æрцаразы нæ кæрты,
Æфхæры мах æнæфсармæй Алæф.
Нæ хистæр сын цыты сидтытæ уадзы,
Нæ цоты тугæй не знæгты хынцæм...
Цы кæнæм? Мах уæнгмард æмæ æдзæм,
Ды та кæныс мæрдон фынæй зæппадзы.
Мыхуыргонд иреуы чиныгæй: Джыккайты Шамил. Саст дзсенгæрæг:
Æмдзæвгæтæ. — Дзсеуджыхыеу: Ир, 2000, 33 ф.
Фæрстытæ æмæ хæслæвæрдтæ æмдзæвгæмæ:
1. Шамилы æмдзæвгæ фыст æрцыд нарты кадджыты бынду-
рыл. Ранымайут сын сæ нæмттæ.
2. Уыдонæй фыццаг кадæг — «Батрадзы мæлæт». Æрлæууын
кæнут уæ зæрдыл ацы кадæджы архайд æмæ зæгъут, куыд фæтых
сты Хуыцау æмæ зæдтæ Батрадзыл? Цæмæн фесты Хуыцау æмæ
Хур уæларвон тыхты - зæдты æмæ дауджыты - фарс?
3. Куыд æмбарыс ацы поэтикон рæнхъыты мидис:
Цы кæнæм ? — де сгуыхт афтæ æцæг нæу,
Хæрамы тых Нæртон тыхæй нæ сæтты?
4. Батрадз уыд тызмæг хæстон. Нарт æм-иу куьг фæдзырдтой,
уæд-иу сæм баххуыс кæнынмæ фæзындис. Уый уыд нарты сæр-
хъызой, уæларвцæрджыты æмæ уæйгуыты басæттæг. Абон та? Куыд
æвдыст цæуы нарты бæсты уавæр Шамилы æмдзæвгæйы? Чи у
аххосджын ахæм уæззау уавæры?
5. «Нæ хистæр сын (нарты знæгтæн — М.А.) цыты сидтытæ
уадзы, / Нæ цоты тугæй не знæгты хынцæм...» Куыд æмбарут
æмдзæвгæйы ацы рæнхъыты мидис?
6. Шамилы уацмыс фыст æрцыд «1996 азы сæрды» (афтæ ныф-
фыста поэт æмдзæвгæйы бынмæ). Цæмæн? Куыд баст у ацы
æмдзæвгæ нæ абоны цардимæ, нырыккон ахастытæ нæ сыхæг-
тимæ, нæ абоны царды уавæримæ?
7. Сбæрæг кæнут æмдзæвгæйы сæйраг хъуыды.
8. Шамил йе ’мдзæвгæйы пайда кæны алыхуызон аивадон
фæрæзтæй. Ссарут сæ тексты æмæ сын зæгъут сæ нæмттæ (сидæн,
риторикон фæрстытæ, эпитеттæ, метафорæтæ, фæлхатæн (Цы
кæнæм?), антитезæ).
9. Уæ зæрдæмæ фæцыди Джыккайты Шамилы æмдзæвгæ? Цæ-
мæй?
10. Цавæр хъæлæсы уагæй кæсын хъæуы ацы поэтикон уацмыс?
102
4-æм ахуырдзау аив дзуры æмдзæвгæ.
ДЗАБОЛАТЫ Хазби
УАЦАМОНГÆ
Мæлгъæвзæгтæ, хъуыддагхуыз кадвæлгъаутæ,
Хæлæф кæнут - дзырды бар уæм æрхаудта!
Æмæ цы сты нæртон цытджын лæгты раз,
Сымах разæй
Ацæмæз
йе Батырадз
Уæ дзыхты руаджы
Нарты стыр Ныхасы?
Фæлæ цы ’рцыд, —
цы уæ ныууыгъта тасы?
Уый тæрхоны
Сатанайы урс цонгæй
Æрхызти фынгмæ нарты Уацамонгæ.
Нæ бацæудзæн уый къулбылæй уæ размæ, —
Уый фезмæлдзæн æрмæст
æцæг ныхасмæ.
Уый хъусы дардмæ
зонды хъæр,
ныфсы хъæр,
Æмæ йæ сисдзæн
зондджындæр,
ныфсджындæр!
Мыхуыргонд цæуы чиныгæй: Дзаболаты Х.Д. Уацамонгæ: Уацмыстæ.
Орджоникидзе: Ир, 1974. 222 ф.
Фæрстытæ æмæ хæслæвæрдтæ æмдзæвгæмæ:
1. Дыууадæс рæнхъы йеддæмæ нæу Дзаболаты Хазбийы
æмдзæвгæ. Фæлæ цас хъуыдытæ æмæ æнкъарæнтæ ’взæрын кæны
уый чиныгкæсæджы зæрдæйы! Цæмæн?
2. Зæгъут, цавæр нæртон кадæджы бындурыл ныффыста йæ
поэтикон уацмьгс Хазби? («Батрадз æмæ Нарты Уацамонгæ»).
3. Æмдзæвгæйы фыццаг дыууæ рæнхъы ис риторикон сидæн.
Кæй хоны поэт «мæлгъæвзæгтæ, хъуыддагхуыз кадвæлгъаутæ», «хæ-
лæфгæнджытæ, дзырды бар кæмæ æрхаудта», уыдон?
4. Иннæ дыууæ поэтикон рæнхъы — риторикон фæрстытæ. Цæ-
мæн пайда кæны Хазби æмдзæвгæйы ахæм аивадон мадзæлтгæй?
5. Ссарут уацмысы тексты метафорæтæ (сты цалдæр) æмæ зæ-
гъут, куыд æвдыст цæуы æмдзæвгæйы Уацамонгæйы удгоймаджы
сурæт?
6. Кæцæй «æрхызти фынгмæ нарты Уацамонгæ»? Уырдыгæй
Цæмæн?
7. Дзырд «Ныхас» поэт ныффыста стыр дамгъæйæ. Цæмæн?
Ацы дзырд у бирæнысанон.
103
8. Сбæрæг кæнут æмдзæвгæйы сæйраг идейæ.
9. Нæртон гуыппырсартæй кæй хай фæуыдзæн Уацамонгæ?
Чи разындзæн уыдоны ’хсæн «зондджындæр, ныфсджындæр»,
чи хъусы уыдонæй дардмæ «зонды хъæр», «ныфсы хъæр»?
10. Цавæр поэтикон мадзал равзæрста йе ’мдзæвгæйæн Хазби?
(синтаксисон аивадон фæрæз-фарстон-дзуаппон таурæгъон
формæ: раздæр риторикон фæрстытæ, уый фæстæ та — уыдонæн
бæстон дзуæппытæ). Цæмæн?
5-æм скъоладзау наизусть дзуры æмдзæвгæ.
КЪАДЗАТЫ Станислав
УАЦАМОНГÆ
Уацамонгæ - балцамондæн,
Уацамонгæ — фарнæн,
Уацамонгæ — растамонгæ
Удæн æмæ армæн.
Нарты зылды, Нарты бæсты
Диссагдæр цы уыди!
Ахуырст дзырдтæм, сау ныхæстæм
Цавддурау лæууыди.
Гъе фæлæ-иу уаз ныхасмæ
Базмæлыд æдзæмæй,
Ленк-иу кодта расты размæ
Йе ’мыдзаг дзæм-дзæмæй.
Афтæмæй æмбисонд сасмæй
Фæлтæрты ныхæста,
Хурау сын æфсармы тавсæй
Урс фæндаг нывæста.
Мыхуыргонд щиуы чиныгæй: Къадзаты С. Ирдгæ: Æмдзæвгæтæ. Дзæу-
джыхыеу: Ир, 2001. 35 ф.
Фæрстытæ æмæ хæслæвæрдтæ æмдзæвгæмæ:
1. Цавæр нысаниуæг уыд нартмæ Уацамонгæйæн? Цавæр æндæр
нæмттæ ма йын уьгд? (Ацамонгæ, Амонгæ, Нартамонгæ.)
2. Æртæ нартæй кæцы мыггаджы хæдзары дардтой уыцы дис-
саджы къус? (Алæгаты хæдзары.)
3. Куыд равдыста Къадзаты Станислав йе ’мдзæвгæйы нарты
хъæбатырты лæджыхъæд рабæрæг кæныны хъомыс?
4. Цавæр аивадон фæрæзтæй спайда кодта уацмысы поэт, цæ-
мæй Уацамонгæйы фæлгонц рауæйа удгоймаджы сурæты уагыл
арæзт? (Риторикон хъæртæ, абарстытæ, метафоратæ, эпитеттæ.)
Ссарут сæ тексты æмæ зæгъут, цæмæн сæ пайда кæны поэт? Цы у
сæ нысан?
104
5. Куыд æмбарут ацы рæнхъыты мидис:
Афтæмæй æмбисонд сасмæй
Фæлтæрты ныхæста... ?
Раргом кæнут уæ хъуыдытæ.
6. Дыккаг, æртыккаг æмæ цыппæрæм строфатæ сты æнæххæст
хъуыдыйæдтæй арæзт. Уыдоны нæй сæйраттæ. Цæуылнæ? (Иувæр-
сыг хъуыдыйæдтæ, æрмæст зæгъинæгтæй арæзт (æбæлвырд-цæс-
гомон иувæрсыг хъуыдыйæдтæй.)
7. Скæнут Уацамонгæйы ныв, уæ цæстытыл куыдæй уайы,
афтæмæй.
8. Уæ зæрдæмæ фæцыдис Станиславы æмдзæвгæ? Цæмæй?
6-æм скъоладзау аив дзуры æмдзæвгæ.
ХАДЖЕТЫ Таймураз
НАРТЫ БАТРАДЗЫ ФÆДЗÆХСТ
Кæрæдзи уарзгæйæ цæрут...
Къоста
О кадылмард бæрзонд хуры цот — Нартæ!
Уæ тох цæуыл у? — Бафæрсæг уæ нæй...
Нæхи куы у нæ удæгас, нæ мард дæр:
Домбай, дзылыйæ, — аппарæн сын нæй!
Уæд ма нæ чи у зондджындæр, тыхджындæр, -
Уый чи нæ зоны? Дард куы уыны цæст...
Фæлæ та ног чыргъæды уаз бындзытау
«Æзлæгдæроныл» бацайдагъ и хæст.
Фыдызнаг худы, уымæн у æхсызгон:
Ныххæлæттаг йæ фыдгулы къæсæр,
Æмæ рæхджы нæ сæфт къонайы зынгыл
Нырттивдзæни йæ зынджыты цæхæр!
Уæ ныфс, уæ тых æз дæн, фæлæ нæ дзурын, -
Нæ мæ хъæуы быцæуы номыл хай,
Æрмæст Хуыцауæй иунæг хорзæх курын:
Уæ хуыздæртыл-иу ма кæнут тæргай!..
Мыхуыргонд цæуы чиныгæй: Хаджеты Таймураз. Урс хæхты зар-
джытæ: Æмдзæвгсетæ. Дзæуджыхъæу: Ир, 1991. 13 ф.
Фæрстытæ æмæ хæслæвæрдтæ æмдзæвгæмæ:
1. Цы зонут поэт Хаджеты Таймуразы тыххæй? Уæ зæрдæмæ
фæцыдис йе ’мдзæвгæ? Цæмæй?
2. Цавæр хъуыдытыл уæ бафтыдта уацмыс?
3. Ие ’мдзæвгæйæн Таймураз æрхаста эпигрæфæн Къостайы
ныхæстæ. Цæмæн? Куыд баст у уацмысы мидисимæ?
105
4. Цы у æмдзæвгæйы идейæ? Цы бафæдзæхста Хæмыцы фырт
болат Батрадз нартæн? Разы у нарты хъайтаримæ поэт? Загъут уæ
хъуыдытæ.
5. Æмдзæвгæ райдайы риторикон сидæнæй — «О кадылмард
бæрзонд хуры цот — Нартæ!» Цæмæн хоны поэт нарты адæмы
«кадылмард»?
6. Поэты базонын фæнды, цæмæн тох кæнынц кæрæдзиимæ нартæ.
Цæуыл у сæ тохы сæр? Цы сын ис дих кæнинаг? Цæмæй рабæрæг уа
рæстдзинад, уый тыххæй Таймураз пайда кæны синтаксисон аива-
дон мадзалæй — фарстон-дзуаппон таурæгъон формæйæ: «Уæ тох
цæуыл у? — Бафæрсæг уæ нæй... / ...Уый чи нæ зоны? — Дард куы
уыны цæст...» Цæмæн хъæуы авторы ахæм аивадон фæрæз?
7. Цавæр аивадон мадзалыл лæууы æмдзæвгæйы бындур? (Ан-
титезæйыл.) Цæмæн? Ссарут æй тексты.
8. Адæймаджы хуыздæр миниуджытæй цавæртæй хайджын уыд
болат Батрадз æмæ куыд æвдыст æрцыдысты уыдон Таймуразы
æмдзæвгæйы?
9. Цæуыл дзурæг сты Батрадзы ныхæстæ: «Нæ мæ хъæуы бы-
цæуы номыл хай»?
10. Цавæр зонд райстам мах Хаджеты Таймуразы æмдзæвгæйæ?
Куыд æххæст кæнынц Батрадз æмæ Къостайы фæдзæхстытæ ны-
рыккон ирон адæм? Нæ абоны царды ма у ахсджиаг Батрадзы
фæдзæхст? Раргом кæнут уæ хъуыдытæ.
7-æм скъоладзау наизусть дзуры æмдзæвгæ.
ХОДЫ Камал
НАРТЫ КАДДЖЫТÆ КÆСГÆЙÆ
Батрадз
Мæ намыс калы арвы бын тæмæн.
Мæ къабæзты ныхъхъандзал и нæртон тых.
Æз — Хуры хъæбул! А дунейыл мæн
нæ басæтдзæни хотыхæй зæххон гуырд.
Нæ мын фæччы мæ зоныгыл лæууын.
Мæ хæцæнгарз æдзæллагмæ нæ тасы.
Æз дауджытимæ рабадын æмвынг
мæ зонд æмæ мæ цонджы тыхы руаджы.
Æвзæры ном мын не скодта фыдæл —
Æхсæртæггатæн баззади уæззау кад:
сæ азарæн нæ фæрæзта фыдлæг,
фæнык-иу фестад сау лæгæн йæ сау кард.
Мæ карз хæтæнты нæй мæнæн цæлхдур.
Фæндæгтæ гæрдын цирхъæй æмæ уартæй.
Бæрзонд арвыл фегуыппæг вæййы хур —
куы рацæйцæуынц нарты гуыппырсартæ.
106
Мæнæн нæ ныннывчындæуыд мæлæт —
ныффæдзæхста мæ дауджытыл Æртхурон...
Фæлæ ис сау тых — хин æмæ кæлæн,
сæ ныхмæ сты мæ гæнæнтæ æдзухъом.
Мыхуыргонд цæуы ниныгæй: Хъодзаты Æ., Малыты В., Ходы К.
Æрттигъ: Æмдзæвгæтæ. Орджоникидзе: Ир. 1983. 238ф.
Фæрстытæ æмæ хæслæвæрдтæ æмдзæвгæмæ:
1. Уæ зæрдæмæ фæцыдис Ходы Камалы æмдзæвгæ? Цæмæй?
2. Æмдзæвгæ хуыйны - «Нарты кадджытæ кæсгæйæ. Батрадз»:
разы стут ахæм сæргондимæ? Арæх райсут уæ къухтæм «Нарты
кадджытæ»? Цы хъуыдытæ уæм сæвзæры, кадджытæ куы фæкæ-
сут, уæд?
3. Цавæр æмдзæвгæйы хуыз равзæрста Камал, цæмæй ирддæ-
рæй равдиса нæртон хъайтары сурæт, адæймаджы хуыздæр æмæ
хæстон лæджы миниуджытæ?
4. Автор таурæгъ кæны Батрадзы номæй («Æз - Хуры хъæ-
бул!, Æз дауджытимæ рабадын æмвынг...») Уацмыс фыццаг цæс-
гомæй фыст у. Цæмæн равзæрста поэт ахæм таурæгъон формæ?
Цæй нысаниуæг у уый?
5. Зæгъут, адæймаджы миниуджытæй цавæртæ сты ныхмæ-
вæрд? Ссарут сæ тексты.
6. Цавæр лæгæй ауади уæ цæстытыл Хæмыцы фырт болат
Батрадз? Разы стут, Ходы Камал куыд равдыста Батрадзы сурæт
уыимæ? Раргом кæнут уæ хъуыдытæ.
7. Цавæр æндæр аивадон фæрæзтæй ма пайда кæны йæ уац-
мысы Камал?
8. Хъæлæсы уагæй куыд кæсын хъæуы ацы æмдзæвгæ? Дæ аив
касты равдис авторы хъуыдытæ æмæ ’нкъарæнтæ.
8-æм скъоладзау аив дзуры æмдзæвгæ.
ДЖЫККАЙТЫ Шамил
НÆРТОН ÆНДÆРГ
Фæцыдысты дард балцы Нарты сæрæнтæ,
Гуыппырсартæ нал зынынц афæдз сæ бæстæм, —
Сæ хæтæнтæ дард ысты Талхъы быдырты.
Сæ фæстæ ныууагътой фæныкгуыз гæлхуырты,
Чызгæнгæс лæппутæ гæлæмытæй хъазынц,
Хъахбайты рæвдыдыл нæртон æгъдау ивынц.
Уæд саусæр уæйгуытæ æрæфсæрынц Нартæм,
Сæ Хъазæн фæзмæ сæ æртæрынц тыгуыртæй,
Лæппуйæ, чызгæй сæ æууæрдынц, ыссæндынц.
107
Мæлæтдзаг зæрæдтæ æруадзынц сæ сæртæ,
Æфсæрмаг чындзытæ хæкъуырццæй ныккæуынц,
Сæ хъæрзыныл уæйгуытæ худынц чыр-чырæй.
Сатанайы кувын уæд фехъуысы арвыл
Болатдзагъд Батырадз, Хæмыцы нæртон фырт,
Æрвнæргæ æрцæуы, цæхæртæ æппары.
Уый бацæуы симды, фыдгулты æууæрды,
Кæны сæ гуымсытæ, кæны сæ гуыппытæ,
Кæй фелхъивы, уымæн ыскæлы йæ фæздæг.
Уæд саусæр уæйгуытæ æфснайынц сæ сæртæ,
Йæ разæй сæ айсы нæртон гуырд тыгуыртæй,
Кæй æрцæвы, уый та æрхауы тымбылтæй.
Ызгъорынц йæ разæй изæрмилты кæмтты,
Æххæлбын æрхыты æрдонгтæй фæлидзынц,
Сæ хъæрзын, сæ богъ-богъæй тархъæд нырризы.
Фæтæры сæ дарддæр уый фæрвджын тæрфыты,
Лæсæнласт кæлдымтыл фæкæлынц, æрхауынц,
Æндæртæ сæрбихъуырой сисынц сæ сæрты.
Фырадæргæй хатгай фæстæмæ фæкæсынц,
Нæргæ æндæрг фенынц — æртæхы тымыгъау,
Уæд фесхъиуынц, аппарынц размæ сæ гуыртæ.
Сæ хъысмæт æлгъитынц, ныххойынц сæ сæртæ,
Сæ фæндагыл хуыр æмæ хъæдтæ ыссæндынц,
Нæ хатынц сæ разы рындз æмæ сæрсæфæн.
Сæ бынæй хæрæ мигъау сау фæнык сысты,
Сæ удтæ сæ хъуырмæ ысхæццæ сты, - лидзынц,
Сæ сæрмæ ныннæры нæртон æндæрг арвау.
Мыхуыргонд цæуы чиныгсей: Джыккайты Шамил. Саст дзсенгсерсег:
Æмдзсевгсетсе. Дзсеуджыхъæу: Ир. 2000. 151—152 ф.
Фæрстытæ æмæ хæслæвæрдтæ æмдзæвгæмæ:
1. Цавæр нæртон кадæгмæ гæсгæ ныффыста йе ’мдзæвгæ Ша-
мил? Уæ зæрдæмæ фæцыдис? Цæмæй?
2. Куыд уæм кæсы, чи уыд нартæн «болатдзагъд Батырадз,
Хæмыцы нæртон фырт» æмæ куыд æвдыст цæуы æмдзæвгæйы?
3. Æмдзæвгæйы мидисмæ гæсгæ цавæр æмбисæндтæ ис æрхæс-
сæн? («Арв Батырадзæй нæрын нæ уæндыд», «Нарт цæмæй Нарт
уыдысты? — Тых æмæ хъаруйæ, зонд æмæ æхсарæй», «Нартау
иугъæдон», «Нартау æргом æмæ рæстзæрдæ», «Нарты ном æхса-
рæн баззад», «Нарт сæркъулæй нæ цыдысты» æмæ а.д.).
4. Раиртасут уацмысы патриотизмы мотивтæ.
108
5. 6—12 строфаты æвдыст цæуы Батрадзы архайд нарты фыд-
гулты ныхмæ. Цавар аивадон мадзæлттæй пайда кæны поэт, цæ-
мæй ирддæрæй равдиса Батрадзы хъайтарон æмæ адæймагон ми-
ниуджытæ, йæ алæмæты тых æмæ хъару?
6. Ссарут уыцы поэтикон фæрæзтæ æмдзæвгæйы тексты æмæ
сæ ранымайут.
7. Куыд æвдыст цæуынц æмдзæвгæйы æрдзы нывтæ — пей-
заж? (Кæмттæ, æрхытæ, тархъæд, кæлдымтæ.)
8. Куыд æмбарут ацы рæнхъыты мидис:
Нæргææндæрг фенынц —æртæхы тымыгъау...
Сæ сæрмæ ныннæры нæртон æндæрг арвау?
Загъут дзырд «æндæрг»-ы нысаниуæг. Цавæр аивадон фæрæ-
зæй пайда кæны ацы рæнхъыты Шамил?
9. Сбæрæг кæнут Шамилы æмдзæвгæйы бæрцбарæн {амфыбра-
хи). Цæмæн равзæрста поэт йæ уацмысæн ахæм бæрцбарæн цы
загъта уый руаджы?
10. Æмдзæвгæ æрцыд фыст 1991 азы. Нæ цардæй цавæр цау-
тимæ у баст ацы поэтикон уацмыс?
11. Уæ хъуыдытæ зæгъут Шамилы æмдзæвгæйы фæдыл.
Литературæ
1. Нарты кадджытæ. Дыккаг рауагъд / Лит. ред Дзанайты И. Ор-
джоникидзе: Ир, 1975. 360 ф.
2. Нарты Батрадз: Кадджытæ/Нывгæнæг Джыккайты М. Дзæу-
джыхъæу: Ир, 1993. 124 ф.
3. Абаев В. И. Нартовский эпос осетин //Абаев В.И. Избранные
труды. Т.1. Владикавказ: Ир, 1990. С. 182-192.
4. Абаев В. И. О собственных именах нартовского эпоса // Абаев
В.И. Избранные труды. Т.1. Владикавказ: Ир, 1990. С. 243—260.
5.Агънаты Æ. Нырыккон нæмттæ// АгънатыÆ. Иуæй-иудзырд-
ты равзæрд. Дзæуджыхъæу: Ир, 1993. 115—116 ф.
6. Дзиццойты Ю. Ном «Хæмыц»-ы равзæрды тыххæй // Мах
дуг, 1999. №8. 154-158 ф.
7. Джыккайты Ш. Нарты Батрадз// Мах дуг, 1992. №10. 106—
111 ф.
8. Джыккайты Ш. Нарты Батрадз — скифаг хуыцау // Джык-
кайты Ш. Ныхасы фарн. Дзæуджыхъæу: Ир, 1996. 46—54 ф.
9. Тъехты Ф. Нæмттæ Хæмыц æмæ Батрадзы равзæрд // Фиди-
уæг, 1986. №3. 74-76 ф.
10. Туаллагов А. Нартовский Батрадз и история христианства у
алан // Проблема осетинского нартовского эпоса. Владикавказ: 2000.
С. 217-231.
11. X æ м ы ц а т ы Т. А. Хæмыц æмæ Батрадз: Комментаритæ//Нартæ:
Ирон адæмы героикон эпос: 3-аг чиныг. М.: Наукæ, 1991. 55—90 ф.
12. Ц гъо йты X. Батрадз // Рæстдзинад, 2000. 27 май. №97-98, 4 ф.
13. Цгъойты X. Хæмыц // Рæстдзинад, 2000. 24 июль. №118, 4 ф.
ЦИКЛ «СЫРДОН»
Нарты дуне — уый у диссаджы хуымæтæг семсе
æмбисонды пластикон хъомысæй нывгонд легендарон
дунейы сурсет, æмæ нын гъе уымæн у уарзон æмæ æм-
бсерстгонд; аргъгæнаг аргъ не скæндзсен уый сс/келдисæг
адсемы поэтикон генийæн.
Абайты Васо
Иууыл цагъды куы с/кеуæм, уседдæр ацы с/кендырсен
ма усед феаес/хен. Уый чи цсегъда семсе мах ном чи мыса,
уый уыдзсен нсехион!
Нарты кадджытæй
Нарты кадджытæ Сырдоны тыххæй нымæцæй бирæ не сты.
Факультативон ахуыртæм скъоладзауты бакæсын хъæуы ахæм кад-
джытæ — «Сырдоны райгуырд», «Нарты балц», «Фæндыр куыд
фæзынд», «Сырдон Нарты куыд фæсайдта», «Сырдон йæ мæрд-
тæн хист куыд кодта», «Дæ тын дæ къух ссардта», «Сырдоны
тохъхъылы æргæвст» æмæ «Сырдоны мард». Сырдоны сурæт Нарты
кадджыты иннæ хъайтарты сурæттæй — Уырызмæг, Сатана, Со-
слан, Батрадз, Хæмыц, Ацæмазæй — номдзыддæр нæу. Куы афæл-
гæсæм ирон адæмы эпосыл — нартæн сæ равзæрдæй сæ фесæфты
бонмæ, уæд дзы, Сырдоны сурæт кæм нæй ссарæн, ахæмтæ бирæ
нæ разындзæн. Хъайтары архайд — Сырдоны фæзынд — баст у
бирæ таурæгъты сюжеттимæ, нарты Сослан æмæ Батрадзы адзал
дæр баст у Сырдонимæ, сæ хъысмæтты Сырдон йæхи хорзæй нæ
равдыста. Йæ характеры æууæлтæй Сырдонæн нæй фæивддзаг
кæнæн нарты кадджыты иннæ хъайтартимæ — у хинæйдзаг, арæх-
стджын, цыргъзонд, дзырдарæхст, хъæбатырдзинадæй та у цух.
Ирон адæмон сфæлдыстад иртасджыты хъуыдымæ гæсгæ,
æнцон нæу Сырдоны сурæт равзарын, йæ архайдæн æмæ йæ адæй-
магон миниуджытæн аргъ скæнын. Уымæн æмæ хъайтар у ных-
мæвæрд иннæ нарты геройтимæ, йæ сурæт та у æппæтæй вазыг-
джындæр æмæ зындæр равзарæн.
Иннæрдыгæй, Санаты Г. æмæ В.Ф. Миллер куыд нымадтой,
афтæмæй Сырдон у хурскæсæйнаг гæдывад, цыргъзонд Ходжа
Насреддины хуызæн, нæй йын иннæ хъайтартимæ хæццæ кæ-
нæн, нæй йын нарты иннæ адæмæй искæмæй баивæн, уымæн
æмæ Сырдоны сурæт у æнусон æмæ æнæмæлгæ иннæ хъайтарты
сурæттау.
Нæ ацы уацы дæттæм ахуыргæнæгæн æрмæг нарты кадджыты
иу циклмæ — Сырдоны тыххæй. Программæмæ гæсгæ йын дих-
110
гонд æрцыд 4 сахаты. Цымыдисæй бакæсдзысты скъоладзаутæ
Сырдоны тыххæй кадджытæ, уымæн æмæ сты аив, мидисджын,
сты, ахуырдзау йæ кармæ гæсгæ кæй бамбара, ахæмтæ. Дæлдæр
хæссæм ирон литературæйы ахуыргæнæгæн урокты темæтæ æмæ
сæ нысантæ (цæуыл бакусын хъæуы сывæллæттимæ факультати-
вон ахуырты заман).
1-аг урок. «О арвы кæлæн, зæххы хин, Сырдон, ды дурты бын
дæр ифтонг дæ мадзалæй». (Хъодзаты Æхсар)
Нарты кадджыты мидис. Юмор нарты кадджыты. Кæсын æмсе
æрдзурын Сырдоны тыххæй кадджытыл.
2-аг урок. Сырдон — ирон фæндыр сфæлдисæг. Трагедийæ рай-
гуырд музыкæ.
Ксесын семæ сердзурын Сырдоны тыххæй кадджытыл. Радзырдтæ
семсе рефераттсе нсертон хъайтарыл.
3—4 уроктсе. Сырдоны фæлгонц ирон поэзи æмæ прозæйы.
Аив ксесын поэтикон семсе прозаикон уацмыстсе æмсе лæмбынæг
ссе мидисыл серныхас ксенын, зонын уацмысты тексты аивадон фсе-
рсезтсе ссарын.
Нæ ахуыртæм равзæрстæм ахæм эпигрæфтæ:
Нарт нæ фидауынц æнæ мæн,
Нарты фидыц у Сырдон!
Плиты Грис
Сырдоны маст нæ баууылдта æмырсей —
Нартонлæг цагъта диссаджы фæндырæй.
Къадзаты Станислав
I. Таурæгътæ кæсгæйæ, ахуырдзаутæ фембæлдзысты зынæмба-
рæн ныхæстæ æмæ дзырдбæстытимæ. Ахуыргæнæг, æнæмæнгæй,
хъуамæ бамбарын кæна уыцы дзырдты нисаниуæг скъоладзау-
тæн.
Дзырдуат кадджытæм:
Дыхъусыг (аг) — 1) тъæпæн стыр æрхуы аг (цæджджинаг); 2) дыу-
уæхъусджын стыр дурын.
Къулыбадсег ус} къулгонд, късес — хæдзары рагон нæмттæ: ирон
адæмон сфæлдыстадмæ гæсгæ, къулгонды цардысты иунæг, æнæ-
лæг устытæ, цот кæмæн нæ рацыд; æнæмæнг хайджын уыдысты
хин æмæ кæлæнгæнæджы курдиатæй. Уымæ гæсгæ ирон æвзаджы
баззади дзырд къулбадсег ус, дыгуроны та — късесибадсег уоссе.
Гсетсег — ирон мифологийы — суадæтты бардуаг, Сырдоны
фыд.
Гуыппырсартсе — уæнгджын, домбай, æххæстгонд, æгъдауджын
æмæ номдзыд лæгтæ.
Дзсенхъайы цсест — кристалл.
Бурсемседз — мифон сасмы мыггаг (клей).
Донхæрсег, доххæрсег — хуымтæм, уыгæрдæнтæм дон уадзæн
чысыл къанаугонд.
Баджиз дардзсен — бахъыгдардзæн.
111
Уырдæндах — уырд — тынуафæн дзаума; уырдæндах — уырдæй
конд æндах.
Фурд - 1) денджыз, 2) сындæг чи цæуы, ахæм стыр дон.
Иннæбонæй — иннæбонмсе хорз федта — иу абонæй иннæ абонмæ,
ома къуыри хорз суазæг кодта.
Ссеццсейæ аззад — джихæй, сагъдауæй аззад.
Мæрт — фыццаг заманы хорбарæн, 6 килограммы бæрц.
Бсегæныты цсехгсертсе — бæгæныстон стыр уæрæх гарз, мигæнæнтæ.
Хъаймæт, хъаймсеты бон — ирон адæмы уырнынадмæ гæсгæ,
æппæт адæмы бæллæхы бон. Уыцы бон ахæры дур зæхмæ æрхау-
дзæнис æмæ йæ æвирхъау стыр дзыхы баппардзæн æмæ аныхъуыр-
дзæн æгас зæхх дæр æппæт цæрæгойтæ æмæ зайæгойтимæ, стæй
та — стъалытæн сегасы дæр.
Иумсейаг сембырддон хседзар — Æхсæртæггаты зæронд хæдзар,
Алæгаты стыр хæдзар, Борæты ардамонгæ хæдзар, Нарты æмбырд-
дон хæдзар. Нарты кадджыты бирæ ис ахæм ныхæстæ: уыдон
сты, æгас мыггаг ма-иу се ’ппæт иумæ куы цардысты, уыцы не-
заманты царды æгъдæутты бæрæггæнæнтæ.
Дыууадсестсенон фсендыр — рагон ирон фæндыр, музыкалон
инструмент.
Хæтæны фæцсеуын — балцы фæцæуын фос фæкæныны тыххæй.
«Дсе тын дсе къух ссардта» — Сырдоны куырыхон ныхас, ома
хæсдæттæгæн йæ хæс бафыстой.
«Сырдонсен дурты бын дсер мселсен нсей!» — нарты ныхæстæ Сыр-
доны тыххæй, йæ амæлæты фæстæ уый фурдмæ куы бахауд, уæд
райгас æмæ ссыд нарты Ныхасмæ.
Дзырдуатон куысты фæстæ факультативон ахуырты ныхас
цæудзæн Сырдоны тыххæй кадцжыты циклыл. Цæмæй кадджыты
мидис арфдæр æмбæрстгонд цæуа, уый тыххæй ахуыргæнæгæн
æмæ скъоладзаутæн сæ бон спайда кæнын у ацы фæрстытæ æмæ
хæслæвæрдтæй. Уыдонмæ гæсгæ скъоладзаутæ ахуыр кæндзысты
кадджыты текст æвзарын, йæ мидис рафæлгъауын æмæ йæ ра-
дзурын.
Фæрстытæ æмæ хæслæвæрдтæ кадджытæм:
1. Куыд райгуырд Сырдон? Чи уыдысты йæ мад æмæ йæ фыд?
Цавæр сывæллон уыд Сырдон? Цæуылнæ фидыдта Сырдон нар-
тимæ æмæ сыл цæмæн цыди сайдæй? Цавæр лæг уыдис Сырдон?
2. Дард балцы цæугæйæ, нарты гуыппырсартæ — Уырызмæг,
Хæмыц, Сослан, Батрадз æмæ иннæтæ — цæмæн загътой: «Гъей-
джиди, Сырдон дæр ма немæ куы уаид»?
3. Куыд сразы ис Сырдон нарты фæстæ балцы фистæгæй аца-
уын? Кæд бамбæрста Сырдон, сайд ыл кæй æрцыдис, уый? Куыд
бахызтысты стыр фурды сæрты Уырызмæг æмæ Сырдон?
4. Цы æрхъуыды кодта Сырдон, цæмæй йæ нарт радыгай сæ
фæсарцты æвæрын байдайой, уый тыххæй? Цы бакусы Сырдон,
кæй фæсарц фæбады, уыдонæн?
5. Куыд фервæзын кодта Сырдон нарты авд уæйыгæй? Цы
æрхъуыды кодта гæды Сырдон уый тыххæй?
112
6. Сырдон бахъæр кодта уæйгуыты хæдзармæ: «Цы фестут,
нарты хъалтæ? Сæрæй та уæ гуыбыны куыст куы кæнут...» Фæс-
тæдæр та уæйгуытьт хæдзары фæхъæр кодта уæйгуытьгл: «Бирæ
хæрдæй номгæнджытæ! Сæрæй та уæ гуыбыны куыст кæнут?»
Сырдоны ацы бадзырды цавæр мидис æвæрд æрцыд? Уæ хъуы-
дытæ райхалут.
7. Цæмæн смæсты сты нарт Сырдонмæ æмæ йæ йæ рихитæй
куыд бабастой бæласмæ? Куыд афæлывта Сырдон Бæлгъæйы
æлдары фыййауы æмæ йæхи куыд фервæзын кодта мæлæтæй?
8. Цавæр лæджы миниуджытæ нын равдисынц Сырдоны ны-
хæстæ: «Мæнæ уын фос æмæ сæ байуарут! Мæн сæфт хонут, фæлæ
сæфт сымах стут. Бæлгъæйы быдыр æнæгæс фосæй байдзаг ис,
æмæ уырдыгæй йæхицæн нырма кусæрттаг чи не ’рыскъæрдта,
сæфт уый у»?
9. Цы бакодтой нарт Сырдоны бæхæн æмæ цæмæн? Цы бакуыс-
та Сырдон та нарты бæхтæн? Цæмæн сфæнд кодтой нарт Сырдо-
ны фесафын æмæ уый сæ бон уыдис æви нæ?
10. Кадæг «Нарты балц»-ы кæрон ис ахæм ныхæстæ: «Фурды-
иу æй баппар, уæд-иу дзы сурæй рагæпп ласта — æмæ йæ уый
тыххæй бирæ уарзтой нарт». Сымахмæ гæсгæ-иу цæмæн рагæпп
ласта Сырдон донæй хусæй?
11. Бирæ фыдæнæн митæ кодта нартæн Гæтæджы фырт Сыр-
дон, фæлæ йæ «Нарт бирæ уарзтой», зæгъы кадæг. Цæмæн æмæ
цæй тыххæй?
12. Цæмæн уынын кодтой нарт сæ иумæйаг æмбырддон хæ-
дзар номхуындæй Сырдонæн? Радзурут, цавæр фаутæ ’рхаста нар-
ты æмбырддон хæдзармæ хинæйдзаг Сырдон?
13. «Сырдон бафаудта хæдзар, астæуæй дзы ницы ис, зæгъгæ»,
- радзырдта Сослан. Цæй кой кодта Сырдон? Цавæр нысаниуæг
уыд къонайы рæхысæн фыдæлтыккон ирон хæдзары? Къонайы
рæхысыл цы дзуар ауыгъд уыд, уый та цы хуындис?
14. Хæмыцæй цавæр маст бавæрдта йæ зæрдæйы Сырдон? Ра-
дзурут, кадæджы ныхæстæй пайда кæнгæйæ, куыд адавта Сыр-
дон Хæмыцы хъуг æмæ йæ куыд аргæвста, хидыхъусы йын цы
хæдзар уыдис, уым.
15. Чи бацамыдта Хæмыцæн фæндаг, Сырдонæн зæххы бын
цы хæдзар уыд, уырдæм? Цавæр бæллæх æрцыд Сырдоны бинон-
тыл Хæмыцы къухæй?
16. Куыд фæзынд нартмæ фæндыр? Чи уыд йе сфæлдисæг?
Аив бакæсут кадæджы фæстаг хай (170—171 ф.). Чи балæвар кодта
нартæн фæндыр?
17. Цæмæн загъта Сырдон нартæн: «Нарт, ай уын мæ лæвар
æмæ мæ уемæ цæрын бауадзут»? Цавæр цаутæ æрцыдис Сырдон
æмæ йæ бинонты царды? Цæмæн царди Сырдон хидыхъусы зæх-
хы бын хæдзары? Цæмæн æй сусæг кодта?
18. Куыд æмбарут нарты Уырызмæджы ныхæсты нысаниуæг:
«Кæд нын уый хуызæн хæзна дæ цæст уарзы, уæд негасæн —
æфсымæр иумæйагæй; нæ Ныхасы дын бар уæд хъусынæн, нæ
хæдзæрттæм дын фæндаг уæд æфсымæрау»?
8 Мчокты Ас 1æнбег
113
19. Дзанайты Иван (Нигер) йæ уац «Нарты кадджытæ»-йы
фыста Сырдоны тыххæй: «Сырдон нартæн фæкодта æнæкæрон
æмæ æнæбын фыдбылызтæ, фæлæ фæстагмæ йæ фыдбылызтæ
йæхимæ æрзылдысты... Сырдон уый куы федта (йæ бинонты
мæлæт), уæд йæхимæ ’ркаст, бамбæрста, фыддзинад цы ад кæны,
уый, æмæ ’рфæсмон кодта. Трагедийæ равзæрди музыкæ! Уый у
стыр æрхъуыдыдзинад Нарты кадджыты». Разы стут Нигеримæ?
Зæгъут уæ хъуыдытæ ирон литературæиртасæджы ныхæсты фæдыл.
20. Хорздзинад фæуæлахиз фыддзинадыл. Цæвæр æнкъарæнтæ
уæм равзæрын кодта кадæг «Фæндыр куыд фæзынди»? Кæнут
тæригъæд Сырдонæн? Цæмæн? Сырдоныл æрцыд стыр бæллæх —
трагеди, йæ бинонтæ иууылдæр фæцагъды сты. Уый та цæгъды
фæндырæй — дыууадæстæнонæй — æмæ ныззары. Цæмæн? Цы
зæгъы йæ хъарæджы Сырдон?
21. Цы аргъ скодтой нарт Сырдоны лæварæн? Цæмæн загътой
кæрæдзийæн: «Иууыл цагъды куы фæуæм, уæддæр ацы фæнды-
рæн ма уæд фесæфæн. Уый чи цæгъда æмæ мах ном чи мыса, уый
уыдзæн нæхион»?
22. Уарзуг музыкæ, ирон фæндыры цагъд? Цавæр бынат ахсы нæ
абоны царды ирон музыкæ, ирон фæндыр? Ранымайут ирон музыка-
лон инструментгæ, зæгъут ирон композиторты мыггæггæ æмæ нæмтгæ.
23. Куыд асайдта Сырдон нарты сындзджын къохы æмæ цæ-
мæн? Цæй тыххæй зæгъынц нарт Сырдонæн: «Сæрæй та ныл
сайдæй рацыдтæ»?
24. Куыд фæсайдта Сырдон æртæ уæйыджы æмæ сæ куыд «ба-
фидауын кодта»? Радзурут хи ныхæстæй кадæг «Сырдон уæйгуы-
ты куыд фæсайдта». Цавæр кæлæнгæнæг миниуджытæ уыдис
уæйгуыты дзæумæттæм: æрчъиаг, фынг æмæ бæндæнмæ?
25. Цæмæн кодтой нартьг адæм Сырдонæн фидистæ, йæ мæрд-
тæн хист кæй нæ кодта, уый тыххæй? Цы æрхъуыды кодта Сыр-
дон, цæмæй, хистæн кæй æрæмбырд кодта йæ хæстæджытæй æмæ
лымæнтæй, уыдон йæхицæн баззайой? Цавæр ныхас ауагъта Сыр-
дон уырдыгстджыты ’хсæн æмæ цæмæн?
26. Ацы нæртон таурæгъ хуыйны «Дæ тын дæ къух ссардта».
Куыд æмбарут ацы базырджын ныхæсты мидис? Цæмæн уыд нар-
ты Сырдон цыбыркъух лæг? Цæуылнæ æфтыд лæгæн йæ хæс йæ
къухы? Куыд бафидинаг уыд лæгæн йæ хæс Сырдон? Кадæг фæци
ахæм ныхæстæй: «Сырдон ма абон дæр сындз садзы». Ацы ны-
хæстæ та куыд æмбаргæ сты? Цавæр лæгæй ис зæгъæн ахæм ны-
хæстæ? Куыд схонæн ис ахæм адæймагæн?
27. Куыд аргæвстой нарт Сырдоны хæрзхаст тохъхъылы? Цæ-
мæн бакалдта Сырдон нарты дзаумæттæ арты?
28. Куыд амарди Сырдон? Цы ныффæдзæхста йæ усæн æмæ
нартæн? Сæххæст кодтой Сырдоны фæдзæхст йæ ус æмæ нарт?
Цæмæн загътой нарт: «Сырдонæн дурты бын дæр мæлæн нæй»?
Куыд æмбарыс ды та ацы нæртон æмбисонды нысаниуæг?
29. Адæймаджы индивидуалон миниуджытæй цæмæй хицæн
кæны Сырдоны фæлгонц нарты иннæ номдзыд фæлгонцтæй (Со-
сланæй, Батрадзæй, Уырызмæгæй)?
114
30. Сырдоны тыххæй кадджытæй уæ зæрдæмæ тынгдæр кæцы
фæцыд? Цæмæн? Цавæр хъуыдытæ æмæ æнкъарæнтæ сæвзæрын
кодта уый уæ зæрдæты? Ныффыссут хæдзары нывæцæн (равзар
темæ дæхæдæг): а) «Мæ хъуыдытæ Сырдоны тыххæй»; б) «Сыр-
доны лæвар нартæн»; в) «Сырдоны фæлгонц нарты кадджыты»;
г) «Сырдон — арвы хин æмæ зæххы кæлæн».
31. Ирон адæмон сфæлдыстад иртасджытæй иу афтæ фыста
Сырдоны фæлгонцы тыххæй: «Сæрмагонд бынат ахсы нарты адæ-
мы ’хсæн Сырдон. Æвæццæгæн æмæ уый у æппæтæй вазыгджын-
дæр æмæ зындæр равзарæн сурæт нарты адæмы ’хсæн... Мæ хъуы-
дымæ гæсгæ, Сырдон у хурскæсæйнаг гæдывад, цыргъзонд Хо-
джа Насреддины хуызæн». Разы стут литературон критикы ахæм
хъуыдыимæ? Цæмæн у Сырдоны сурæт «зындæр равзарæн Нарты
адæмы ’хсæн»? Цы зоныс Ходжа Насреддины тыххæй? Цы иу
кæны Сырдон æмæ Ходжа Насреддины?
II. Факулътативон ахуыртæм Сырдоны тыххæй ахуырдзаутæ,
ахуыргæнæджы ’ххуысæй ныффыстой цалдæр рефераты æмæ ба-
цæттæ кодтой радзырдтæ нæ хъайтары тыххæй.
1-аг ахуырдзауы реферат (цыбыргондæй): «Сырдоны цар-
ды хабæрттæ».
Сырдон — нарты кадджыты хъайтар, Гæтæг æмæ Дзерассæйы
фырт. Сырдон куы райгуырд, уæд ныууагъта дæлдон бæстæ æмæ
æрцард нартмæ. Нарт æй нæ бауагътой сæхимæ, кæлæн æмæ хи-
нæйдзаг кæй уыди, уый тыххæй, æмæ уæд дæлзæхх хæдзар скодта
æмæ уым æрцарди. Сырдон алы бон дæр цыди нарты ныхасмæ
æмæ-иу сæ кæрæдзиуыл ардыдта, стæй-иу уайтагъд фæдæлзæхх ис.
Нарт Сырдоны рахуыдтой «арвы хин æмæ зæххы кæлæн». Сырдо-
нæн йæ дзыхарæхстдзинадæй йæ бон уыди айнæг къæдзæх феха-
лын, уый зыдта, цы уыди æмæ цы уыдзæн, уый. Уый-иу арæх
асайдта нарты, фæлæ уæддæр нарт, балцы цæугæйæ, æнæмæнг
семæ хуыдтой сæрæн æмæ цыргъзонд Сырдоны. Сырдоны уæй-
дзæфты тыххæй Курдалæгон фæцыбыр кодта, Сосланы кæм æхси-
дын кодтой, уыцы бæлæгъ. Сырдон худ фестади æмæ сусæгæй
байхъуыста Сослан æмæ йæ бæхы ныхæстæм. Фыццагдæр уый ба-
зыдта Сатанайы райгуырды тыххæй мард Дзерассæйæ æмæ йæ ра-
дзырдта Ныхасы, цæмæй Уырызмæг æмæ Хæмыцы фæхудинаг кæна.
Сырдон сарæзта музыкалон инструмент — дыууадæстæнон
фæндыр. Хæмыц, Сырдон ын йæ хъуг кæй адавта, уыцы маст
райсыны тыххæй, баирвæзти Сырдоны сусæг дæлзæххон хæ-
дзармæ, амардта йын йæ усы æмæ йæ дыууадæс сывæллоны æмæ
сын сæ фыдтæ ныккалдта фыцгæ аджы. Сырдон йæ бинонты
стæгдар агæй систа æмæ йæ хистæр фырты цонджы стджытæй
фæндыр сарæзта, иннæ лæппуйы зæрдæйы тæгтæй фæндырæн
скодта дыууадæс тæны. Уыцы фæндыр Сырдон балæвар кодта
нартæн æмæ йæ уæд уыдон бауагътой семæ цæрын.
Сырдон куы марди, уæд бафæдзæхста нартæн, цæмæй йæ ба-
ныгæной ахæм ран, адæмы дзурын æмæ фосы уасын кæм нæ
хъуысы. Фæлæ йæ фыддæрагæн нарт баныгæдтой Ныхасы. Нартæ
115
бæлвырд куы базыдтой, Сырдон сын зиан хæссы йæ мæлæты
фæстæ дæр, нарт иу Сырдоны номæй ард хордтой, уæд æй скъах-
той æмæ йæ фурды баппæрстой. Сырдон бахаудта Донбеттыры
хæдзармæ, уый йæ райгас кодта, æмæ уæд Сырдон ногæй æрба-
цыди нарты Ныхасмæ.
2-аг ахуырдзауы реферат: «Арвы хин æмæ зæххы кæ-
лæн» (Сырдоны фæлгонц нарты кадджыты).
Сырдон - «Гæтæджы фырт гæды Сырдон», «арвы хин æмæ
зæххы кæлæн», «нарты фыдбылыз» æмæ цы нæ хуызы рахоны
кадæггæнæг Сырдоны. Æдзухдæр ныхмæвæрд у нарты гуыппыр-
сартæм, сæ куырыхонтæм. Шекспиры драмæты быдзæу (клоун)
сæйраг архайджытæн сæ аиппытæ куыд гом кæны, ахæм хæстæ
æххæст кæны нарты кадджыты Сырдон дæр. Фæлæ хатт æгæр
карз æмæ æвирхъау вæййынц йæ фыдбылызтæ нартæн æмæ йæм
æгъатыр разынынц уыдон дæр.
Сырдон Хæмыцы хъуг адавта, Нарты æмбырдмæ йæм хонынмæ
куы æрбацыд, æмæ йæ кæй нæ куымдта, уый тыххæй кæй ра-
цæфтæ кодта, уый фыдæнæн. Хæмыц бавдæлд æмæ йын йæ га-
дзайы фæрцы хидыхъусы зæххы бын йæ сусæг хæдзар ссардта.
Сырдон уым нæ уыд. Йæ бинонтæ фæтарстысты, ай та цавæр
бæллæх у, куыд нæ ссардта. Хæмыц агæй систа йæ хъуджы дзи-
дзатæ, йæхæдæг хæдзары дуæрттæ фидар æрæхгæдта, аргæвста би-
нонты æмæ сæ фыцгæ аджы ныккалдта. Сырдон йæ Хуыцауы
цæф куьг базыдта, уæд исдугмæ сæццæйæ аззад. Уый фæстæ йæ
бинонты стæгдар агæй систа æмæ йæ хистæр фырты цонджы
стджытæй фæндыр сарæзта, иннæ лæппуйы зæрдæйы тæгтæй
фæндырæн скодта дыууадæс тæны, æрбадти йæ хъæбулты стæг-
дары цур æмæ цæгъдын байдыдта:
«Мæ лæппутæ, мæнæн уын мæ бон хæрнæг кæнын нæ бауы-
дзæн, фæлæ мын уæ иу хуынди Къонагæ. Къонагæ, марды фæл-
дисинагæй къонайыл цы бавæрой, уымæй ды рухсы бад!»
Стæй та ныццæгъды æмæ зæгъы: «Мæ иннæ лæппу — Уæрагæ,
марды фæлдисинагæй уæрагыл цы æрæвæрой, уымæй ды рухсы бад!»
Стæй та ныццæгъды: «Ме ’ртыккаг лæппу — Фуагæ, марды
фæл^исинагæй фу цæуыл бакæной, уымæй ды рухсы бад!»
Иæ фæсдуар уæрм уыди — стæгдар уым ныккалдта, йæхæдæг
йæ фæндыр райста æмæ рацыд нартмæ. Ныхасы йæ ныццагъта
æмæ йемæ ныззарыд:
«Нарт, ай уын мæ лæвар, æмæ мæ уемæ цæрын бауадзут!»
Нарт уыцы фæндыр райстой æмæ кæрæдзийæн загътой: «Иууыл
цагъды куы фæуæм, уæддæр ацы фæндырæн ма уæд фесæфæн.
Уый чи цæгъда æмæ мах ном чи мыса, уый уыдзæн нæхион».
Афтæ фæзынд фæндыр. Фæзынд Сырдоны, адæймаджы тра-
гедийæ. «Трагедийæ равзæрди музыкæ! Уый у стыр æрхъуыды-
дзинад Нарты кадджыты, — фыссы Нигер. — Уый у Сырдоны
стырдæр сгуыхт. Уый йæ æвæры Нарты кадджыты хъæбатырты
фарсмæ».
Сырдон у суадæтты, омæ дзыхдоны бардуаг Гæтæджы æмæ
116
Æхсæртæггаты мад Донбеттыры чызг Дзерассæйы фырт. Сæв-
зæрд Дзерассæйы æвæндонæй, Гæтæджы тыхмийæ. Сырдон зыд-
та æппæт дæр, цы уыди æмæ цы уыдзæн, уыдæттæ. Нартимæ нæ
фидыдта, цыдис сыл сайдæй, æмæ йæ сæхæдæг дæр сайдтой,
фæлæ йæ уарзгæ дæр бирæ кодтой. Арæх æй фарстой зондæй дæр.
3-аг ахуырдзауы реферат: «Адæймаджы миниуджытæ
Сырдоны фæлгонцы».
Фаутæ хæссаг æмæ æлхыскъ ныхасгæнаг уьгд Сырдон, æмæ
йын уыцы миниуæгæн дæр нарт нæ барстой. Мæнæ куыд зæгъы
иу кадæг: «Нарт иумæйаг æмбырддон хæдзар арæзтой æмæ йыл
фæцархайдтой афæдзæй-афæдзмæ, цæмæй йæм Сырдон фау ма
æрхастаид, уый тыххæй».
Сырдон нарты кадджыты, Уырызмæг æмæ Сатанайау цæры
кæрæй-кæронмæ. Архайы бирæ кадджыты, йæхицæн дзы ис сæр-
магонд цикл. Уым æй нартæ æфхæрынц, сайынц, мæнгардæй
йыл рацæуынц, фæлæ сыл уæддæр йæхæдæг фæуæлахиз вæййы.
Сæ зындгонд адæмæй, Уьтрызмæг йеддæмæ, æфхæрд кæмæй нæ
зоны, ахæм нæй. Йæхæдæг дæр æрмæст уымæй аргъуыц кæны,
нымайы йæ. Борæтæ йæ амарынвæнд куы скæнынц, уæд Сырдон
йæхи хонæг акæны Уырызмæгмæ æмæ йын дæлгоммæ ныхасæй
бамбарын кæны Борæты фыдвæнд. Борæтæ, дам, куывд кæнынц
сæ ардамонгæ хæдзары æмæ дæ хонынц. Кæд дæ фæнды — рацу,
кæд дæ нæ фæнды - ма рацу, зæгъгæ.
Сырдон мæлгæ дæр акæны, æмæ куы марди, уæд нартæн ныф-
фæдзæхста, адæмы хъæр кæм хъусон æмæ фосы уасын кæдæм
хъуыса, уым мæ ма бавæрут, зæгъгæ. Уыдон æй фыддæрадæн ба-
вæрдтой сæ Ныхасы, æмæ-иу кæрæдзимæ куы рамæсты сты, уæд-
иу сæ иу иннæйы фæлдыста Сырдонæн.
Уæд нарты адæм загъгой: «Амæн нын йæ æгасæй йæ мард
ноджы диссагдæр куы у æмæ нын фыддæрæн куы фæци: цæй,
æмæ йæ скъахæм æмæ йæ фурды баппарæм!» Афтæ бакодтой.
Сырдон та уьгдис Донбеттырты хæрæфьгрт, æмæ фурдьт куы ба-
хауд, уæд райгас ис æмæ ссьгд нарты Ныхасмæ. Æмæ та сæ сайьгн
райдыдта, фыдмитæ сьгн кодта. Уый зондæй фæныхмæ сты нарт
Хуыцауимæ дæр, æмæ цæмæй сæ быцæу цырендæр кæна, ууьгл
Сырдон архайы карзæй. «Цагъдьг фæуат, нартæ, — загъта сын
Сьгрдон, — кæд искуы ис (ома Хуьгцау), уæд ын кувгæ мауал
кæнут. Стæй уæ дуæрттæ бæрзонд саразут, цæмæй уæ сæртæ гуьг-
быр ма кæнат, на ’мæ, мæнæн кувынц, зæгъгæ, зæгъдзæн. Афтæ
куьг бакæнат, уæд уæ йæхæдæг агурдзæн». Æмæ Сырдоны фьгдæй
æрцьгд нарты сæфт. Семæ уьгй дæр йæхи къахт ингæнмæ ных-
хызт удæгасæй.
Сырдоны æнгæс фæлгонцтæ ис иннæ адæмты фольклорты
дæр. Сæ зындгонддæр — Ходжа Насреддин. Уыдон дæр стьг рæст-
дзинадыл тохгæнджытæ, сæ сайæн митæ адæмæн хæссынц æхсьгз-
гондзинад. Фæлæ ирон адæм Сырдонæн цьг эпикон фæлгонц са-
рæзтой, цьг миниуджытæ йын радтой, йæ хорз æмæ йе ’взæрдзи-
над дæр куыд карз сты, уымæй йын æмбал нæй.
117
4-æм ахуырдзауы реферат: «Нигер нарты кадджытæ æмæ
Сырдоны фæлгонцы тыххæй».
Дзанайты Иван (Нигер), зындгонд ирон поэт, фыссæг æмæ
æхсæнадон архайæг, ныффыста дыууæ уацы нарты кадджытыл.
Статьятæй иу хуыйны — «Нарты кадджытæ», иннæ та — «Нарты
кадджыты бæрзонд аивдзинады сæйраг бæрæггæнæнтæ». Ацы ир-
тасæн куыстыты Нигер бæстонæй æрдзырдта нарты кадджытыл
æмæ сæ сæйрагдæр хъайтартыл. Уый фыста: «Нарты кадджытæ
тынг стыр культурон хæзна сты. Бирæ сæдæ азты дæргъы ирон
адæм уыдон цæсты гагуыйау хъахъхъæдтой. Ирон адæм сæ дард-
той сæ зæрдæйы тæккæ арфдæр æмæ сусæгдæр ран. Нарты кад-
джытæй уæд та иу-цалдæр скъуыддзаджы чи нæ зоны, æвæццæ-
гæн, ахæм ирон лæг нæ разындзæн».
Нарты кадджыты фæлгонцтæ (Уырызмæг, Хæмыц, Сослан,
Сырдон, Батрадз, Ацæмæз, Акула, Сатана æмæ иннæтæ) сты ин-
дивидуалон æмæ дзы дыууæйæн кæрæдзиимæ схæццæ кæнæн нæй:
Уырызмæг у Уырызмæг, нæдæр Хæмыцы хуызæн у, нæдæр Со-
сланы, кæнæ Сырдоны. Сатана у Сатана, нæдæр Агуындæйы хуы-
зæн у, нæдæр Бедухайы. Алы фæлгонцы дæр нарты кадджыты
æвдыст цæуы хицæн миниуæг, кæнæ хицæн миниуджытæ.
Сырдоны тыххæй Нигер зæгъы афтæ: «Сырдон - арвы хин
æмæ зæххы кæлæн», «Нарты фыдбылыз Гæтæджы фырт гæды
Сырдон», - ахæм ныхæстæй бæрæггонд цæуы кадджыты Сыр-
дон. Бирæ ныхас цæуы Сырдоны фæлгонцы алфамбылай. Чи
йæ куыд æмбары, чи куыд. Æз дæр зæгъын мæ ныхас. Нарты
кадджыты геройтæй алкæцыдæр у хицæн миниуджыты хицау,
хицæн идейæ æвдыст кæм цæуы, ахæм. Сырдон у фыддзинад
(зло) хæссæг. Адæймаджы хорз миниуджытæ, царды хорздзи-
нæдтæ сæхицæн бынат ссардтой Уырызмæг, Сослан, Батрадз,
Сатана, Бедуха, Акула, Агуындæ æмæ иннæты фæлгонцты. Фыд-
дзинад та æвдыст цæуы Сырдоны фæлгонцы. Сырдон у демоны
фыдминиуджытæ хæссæг фæлгонц. Лермонтов цæйау загъта:
«Собранье зол — его стихия!» Нарты ’хсæн фыдбылызæй цыдæ-
риддæр цыд, уыдон уыдысты Сырдоны аххосæй. Хæмыц, Со-
слан, Батрадз - уыдон бабын ысты Сырдоны фыдæй. Кæд хат-
тæй-хатт Сырдон æвдыст цæуы, юмор йæхицæн бынат цы фæл-
гонцы ссардта, ахæмы хуызы, уæд уый тыххæй æз афтæ зæгъи-
наг дæн: юморы элементтæ Сырдоны фæлгонцмæ хаст æрцы-
дысты фæстаг рæстæг. Раздæр нарты кадджыты, æвæццæгæн,
уыди дыууæ фæлгонцы: иу — Сырдон — фыддзинадхæссæг, уæл-
дæр куыд загътон, афтæ, иннæ та юморхæссæг. Уыцы дыууæ
фæлгонцы баиу сты фæстæдæр дугты, фæлæ уыцы иугонд фæл-
гонцы сæйрагдæр бынат æрцахста фыддзинад (зло). «Сырдон
нартæн хорздзинæдтæ кодта», — афтæ фæзæгъынц бирæтæ æмæ
’ркæнынц, Сырдон нартæн фæндыр куыд балæвар кодта, уый
кой. Сырдон фæндыр кæй сарæзта æмæ йæ нартæн кæй балæвар
кодта, уый, æнæмæнг, хорздзинад у, стыр хорздзинад. Фæлæ
уый цæмæн рауад? Сырдон нартæн фæкодта æнæкæрон æмæ
118
æнæбын фыдбылызтæ, фæлæ фæстагмæ йæ фыдбылызтæ йæ-
химæ æрзылдысты — Хæмыцы хъуг адавта, æмæ йын Хæмыц,
уый фыдæнæн, йæ бинонты аргæвста æмæ сæ аджы бафтыдта,
Хæмыцæн йæ хъуджы фыдтæ цы аджы фыхтысты, уым. Сыр-
дон уый куы федта, уæд йæхимæ æркаст, бамбæрста, фыддзи-
над цы ад кæны, уый æмæ æрфæсмон кодта.
Трагедийæ равзæрди музыкæ! Уый у стыр хъуыдыдзинад Нар-
ты кадджыты. Сырдон, цæмæй йæ фыддзинæдтæ барст æрцæ-
уой, уый тыххæй бацыд нарты Ныхасмæ æмæ зæгъы: «Ай уын мæ
лæвар, нарт, æмæ мæ уемæ цæрын уадзут». Нарт сразы сты.
Демон фыддзинæдтæ фæкодта, фæлæ фæстагмæ схъыг и фыд-
дзинæдтæ кæнынæй. «И зло наскучило ему». Фæфæсмон кодта.
Хочу я с небом помириться.
Хочу любитъ, хочу молиться.
Хочу я веровать добру.
Сырдон фæндыр кæй æрхъуыды кодта æмæ йæ нартæн кæй
радта, уый у стыр хъуыды Нарты эпосы: царды ис фыддзинад,
фæлæ цасфæнды ахæсса уыцы фыддзинады дуг, уæддæр æй рæс-
тдзинад басæтдзæн. Сырдон бирæ фыдбылызтæ фæкодта Нар-
тæн, фæлæ йæ фыдбылызтæ фæстагмæ йæхи сæрыл æртыхстыс-
ты, æмæ фæфæсмон кодта, æмæ сæргуыбырæй фидыд æркуырдта
нартæй. Нарт фыддзинадыл фæуæлахиз сты!
5-æм ахуырдзауы цыбыр раныхас: «Сырдоны хæрзтæ нар-
тæн».
Сырдон нартæн бацыд æртæ хорзы.
1. Дыууадæстæнон фæндыр нартæн скодта Сырдон, æмæ йæ
нартæ семæ цæрьгн бауагътой. Уый размæ кæм цард, уый адæмæй
ничи зыдта.
2. Рыны æлутон хос - уый дæр Сырдоны æрхъуыды у. Хуы-
цау нартыл куы рахатт æмæ сыл йæ уынаффæйæ Рыны бардуаг
алы низтæ куы бафтыдта, уæд сын низты ныхмæ æрхъуыды
кодта æвдадзы хос, рыны æлутон хос. Афтæмæй уый фæрцы
фервæзтысты сæ низтæй: æрбадтысты сæ буары рæсыдтытæ,
сдзæбæх сты сæ хъæдгæмттæ — Сырдон у мифон фыццаг ирон
дохтыр.
3. Нартæн сæ бон Хуыцау, зæдтæ æмæ дауджытимæ хæцын
куы нал уыд, уæд сын Сырдон бацамоны: «Нæхи уал айсæм уæлæ
стыр хæхтæм». Уым сæм хæхты аууæттæм, йæ цъæссытæм Арвы
рæхысы цæлхъытæ нал хæццæ кодтой. Æмæ Хуыцау сæ ныхмæ
йæ хæст ныууагъта, йæ зынг фатыгтæ æрмынæг кодта.
3-аг æмæ 4-æм урокты темæ: «Сырдоны фæлгонц ирон прозæ
æмæ поэзийы».
Ацы ахуыртæм скъоладзаутæ бацæттæ кодтой наизусть дзу-
рын ирон поэтты æмдзæвгæтæ æмæ прозаикон скъуыддзæгтæ.
Уацмыстæ фыст æрцыдысты Сырдоны тыххæй. Æнæмæнгæй
æрдзурын хъæудзæн ахуырдзаутимæ æмдзæвгæты æмæ прозаи-
119
кон уацмысты тыххæй, сæ аивадон мадзæлттыл. Ахуыргæнæг
йæ размæ æвæры ахæм хæс: сывæллæттимæ равзарын, цавæр
аивадон фæрæзты руаджы бафтыд фыссæджы къухы саразын
Сырдоны сурæт, куыд пайда кодта поэт не ’взаджы рæсугъд-
дзинæдтæ æмæ йæ аивадон гæнæнтæй, ныв æмæ фæлгонц куы
сфæлдыста, уæд, цавæр дзуапп дæттынц ирон фысджытæ сæ
уацмыстæй абоны царды ахсджиаг проблемæтæн æмæ фарста-
тæн.
1-аг скъоладзау наизусть дзуры æмдзæвгæ.
ХЪОДЗАТЫ Æхсар
ДЫУУАДÆСТÆНОН
(Скъуыддзаг æмдзæвгæйæ)
Фæндыр куыд ([хезынди? Цы нæртон кадæгу, ирон
аивады тæккæ диссагдсер уацмыстæй иу. Фæлæ дыууа-
дæстæнон фæндырæй цæгъдын ничиуал зоны. Уый тых-
хæй фыстæуы журнал «Фидиуæджы» 1965 азыæхсæ-
зæм чиныджы. Хабармæ бафтыдта сагъæсы. Æмæ рай-
гуырдысты ацы рæнхъытæ.
ДЗУРЫ КАДÆГ
Фæхаттæн хæтæнты, цæуæнты фæцыдтæн
æнусты хæцæнтыл, паддзæхты æрцытыл.
Нæ уарзтон фыдраконд, нæ уарзтон рæхыстæ.
Æмбисæндтæй арцау ызнаджы рæхуыстон.
Тыхмитæн, фыдлæгæн нæ уыдтæн цагъар.
Æфхæрды-иу тавта мæ уды цæхæр.
Хæххон дзигло, багъæц, мæ хардзаг æрисон:
фыдæлты бæстæй дын æрхастон æмбисонд.
У йедзаг мæ рифтаг æнусты цæссыгæй,
ыскъуыйы мæ рифтаг нæ зæххæн йæ хъыгæй.
.„Нæртон лæгыл раджы уæззау фыд æрцыд.
Йæ хъæбулты сæфтæй йæ зæрдæ ыскъуыд.
Йæ хъæбулты мæрдтæн æрбадти сæ разы.
Цы кæна, куыД кæна? Уынæргъы, дзыназы.
Цы кæна? Иæ рис æй фæдзурын фæнды.
Æмæ, дам, нæртон лæг ыскодта Фæндыр.
Йæ зынгхуыст хъæбултæн сæ цæнгты ыстджытæ
йæ фæндырæн систы æнусон фæрсчытæ.
Зынгхуыстыты удтæн сæ уидæгтæ систа,
кæугæйæ сæ баста — йæ Фæндырæн хъистæ.
120
Уæд Ныхасмæ рацыд æфхæрд лæг æд Фæндыр,
йæ хъыгау йæ аууон ныггуыбыр йæ фæдыл:
«Мæ хъыг мын, мæ рыст мын куыд уромы зæхх?
Мæ Фæндыр, мæ дуне, ды дунейæн зæгъ,
мæ Фæндыр, мæ дуне, ды дунетыл ахæсс
мæ иунæджы сагъæс, мæ иунæджы сагъæс.
Кæд исчи нæ бавзæрста дудгæбон, сау маст,
уæд хъусæд: мæ зæрдæ сыгъдæг хъыджы самæст».
Пырхытæ æнгуылдзтæ куы базмæлынц ризгæ,
уæд судзгæ бæлæстау ныууынæргъынц хъистæ.
Дыууæ тыхы сиу ысты: лæг æмæ хъыг,
æхсон дур дæр фестид сæ бамбæлдæй рыг.
Ныууагътой уæд цуан кæнын сау хъæды сырдтæ,
æнахуыр цæгъдæгмæ куы систой кæсынтæ.
Æртахтысты мæргътæ мæрддзыгой — дзыгуыртæй,
пырх зæрдæйы мастыл æдзæмæй фæкуыдтой.
Уæд дзыллæ сæркъулæй сæхимæ ныхъхъуыстой,
сæ цæссыг сæ рустæй тымбыл къухæй истой.
Зæрдæхалæн цагъдмæ арв пиллон кæны.
Лæг фестæлфы артау — хæкъуырццæй кæуы:
«Æз абон мæ хъыджы æвзалы сыгъд бадæн.
Мæ уды лæвар мын, о, бакомут, адæм».
Уæд Ныхасы хистæр фæзæгъы — Уырызмæг:
«Нæхи дæ, нæртон лæг, дæ лæварæй бузныг.
Нæ туг æмæ не стæг куы фæуой бындзагъды,
уæддæр-иу нæ байзæддаг мысдзæн йæ цагъды.
Кæд Фæндырæн нал зоной йе ’взаг нæ фæстæ —
æлгъыстæй, фыдвæдæй мыггагыскъуыд фестæм!»
Мыхуыргонд иæуы чиныгæй: Хъодзаты Æ. Зынджы бардуаг: Æмдэæв-
гæтæ. Дзæуджыхыеу: Ир, 2003. 10—23 ф.
Дзырдуат æмдзæвгæмæ:
Цагъар - æххуырст.
Усеззау фыд серцыд — æрцыд æнамонддзинад, бæллæх, зиан.
Багъæц - бæнхъæлмæ кæс.
Рыфтаг — дзæкъул, хордзен.
Уынæргъын — хъæрзын, нæтын.
Фæндыры хъис — фæндыры тæн; струна.
Дзыгуыртсей — гуппартæй, къордгай æмбырд кодтой.
Æдзсемæй — æнæсдзургæйæ.
Пиллон калын — цæхæртæ (арты) калын.
Нсе туг не стсег — нæхион, иу артæй дих.
Байзседдаг — бындар.
Фыдвсед — æнамонд, æгад цæуæт, зæнæг.
121
Фæрстытæ æмæ хæслæвæрдтæ æмдзæвгæмæ:
1. Цавæр нартон кадæджы мотивмæ гæсгæ ныффыста йе
’мдзæвгæ Хъодзаты Æхсар? Уæ зæрдæмæ фæцыдис? Цæмæй?
2. Бакæсут поэты æмдзæвгæ æнæхъæнæй. Куыд арæзт у? Цæ-
мæн равзæрста йе ’мдзæвгæйæн Æхсар ахæм хуыз: Дзуры Кадæг,
Дзуры Фæндыр (диалог).
3. Куыд æргом кæны æмдзæвгæйы мидис поэты равзæрст эпиг-
рæф? Цавæр хабар бафтыдта Æхсары сагъæсы? Куыд райгуырди
поэты сфæлдыстады ацы æмдзæвгæ æмæ цæмæн? Зæгъут уæ хъуы-
дытæ ацы фæрстыты фæдыл.
4. Куыд равдыста поэт æмдзæвгæйы Сырдоны цардьг траге-
ди? Куыд æмбарыс дзырд - «трагеди»-йы нысаниуæг?
5. Цæуылнæ зонынц абон цæгъдын дыууадæстæнон фæнды-
рæй? Цæмæн фесæфт рагон адæмы уыцы диссаджы «лæвар»?
6. Куыд скодта Сырдон фæндыр? Ссарут æмдзæвгæйы уыцы
рæнхъытæ æмæ сæ лæмбынæг бакæсут. Цавæр поэтикон фæрæз-
тæй пайда кæны поэт ам?
7. Куыд æвдыст цæуынц Сырдоны ныхæсты йæ уды хъыг æмæ
зæрдæйы сагъæс? Цавæр аивадон мадзæлттæй пайда кæны ацы
рæнхъыты поэт, цæмæй арфдæр æвдыст цæуа Сырдоны зæрдæйы
рыст, йæ трагеди?
8. Цы иу кæны æмæ цæмæй хицæн кæны нарты кадæг «Фæн-
дыр куыд фæзынди» Хъодзаты Æхсары æмдзæвгæ «Дыууадæстæ-
нон»-æй? Уый равзарыны тыххæй аив бакæсут æмдзæвгæйы 9-æм
æмæ 10-æм строфатæ.
9. Фæндыр. Ацы дзырд æмдзæвгæйы фыст цæуы стыр дам-
гъæйæ. Сымахмæ гæсгæ, цæмæн? Зæгъут дæ хъуыдытæ.
10. Сырдон зæгъы æмдзæвгæйы: «Мæ Фæндыр, мæ дуне, ды
дунейæн зæгъ...» Цæмæн хоны Сырдон фæндыр «йæ дуне»? Цæ-
мæн æй дзурын кæны? Æмæ фæндыр зоны дзурын? Цы зæгъы
фæндыр Сырдоны уды сконды æмæ хъыджы тыххæй?
11. Уарзут ирон фæндыры цагъд? Цавæр фæндыры цæгъдытæ
зонут? Нæ рагондæр цæгъдтытæй иу у «Ханты цагъд». Зонут,
цæмæн афтæ хуыйны? Уæ зæрдæмæ цæуы?
12. Уырызмæджы ныхæстæ фæндыры тыххæй мæхæн зæрдыл-
даринаг сты. Кæй хоны нарты хистæр «нæ туг не стæг»? Цы
нысан кæны ацы фразеологизм?
13. Цæмæн зæгъы Уырызмæг нартæн: «Кæд Фæндырæн нал
зоной йе ’взаг нæ фæстæ / — æлгъыстæй, фыдвæдæй мыггагыс-
къуыд фестæм!»? Нарты хистæры ныхæстæ саххæст ысты?
14. Уарзут музыкалон аивад? Цавæр æнкъарæнтæ æмæ адæй-
маджы хуыздæр миниуджытæ уæм раргом кæны ирон музыкæ?
Ирон композитортæй кæй музыкæ у уæ зæрдæмæ хæстæгдæр æмæ
цæмæн?
122
2-аг скъоладзау наизусть дзуры æмдзæвгæ.
КЪАДЗАТЫ Стапислав
СЫРДОНЫ ЛÆВАР
Сырдон уæлæуыл бавзæрста зындон,
Йæхицæй хъæлдзæгдæр нæ уыди Нартæм,
Йæ фæрцы-иу цыфæнды цин дæр ба ’ртæ,
Фæлæ йын Нартæ не ’мбæрста йæ зонд.
Æваст Сырдоныл акодта фыдбон —
Зæххонтæй ничима уыд ахæм равджы —
Йæ хъæбулты йын бафтыдауыд аджы,
Ыссардта ма йæ амондæй сыгъдон.
Сырдон уæлæуыл бавзæрста зындон,
Фæлæ уæддæр йæ хъысмæты мæйдарæй
Уый рарæдывта Нартæн Рухс хæларæй,
Йæ зæрдæйæ сын сарæзта æхсон.
Сырдоны Маст нæ баууылдта æмырæй -
Нæртон лæг цагъта диссаджы фæндырæй.
Мыхуыргонд цæуы чиныгæй: Кьадзаты С. Уидсегты рухс: Æмджв-
гсетæ. Дзæуджыхьæу: Ир, 1990. 23 ф.
Фæрстытæ æмæ хæслæвæрдтæ æмдзæвгæмæ:
1. Уæ зæрдæмæ фæцыдис Къадзаты Станиславы æмдзæвгæ?
Цæмæй? Цавæр поэтикон хуыз равзæрста йе ’мдзæвгæйæн поэт?
(Сонет.)
2. Цæмæн схуыдта йе ’мдзæвгæ поэт «Сырдоны лæвар»? Ца-
вæр лæвар скодта нартæн Сырдон æмæ цæмæн?
3. Æмдзæвгæйы фыццаг æмæ æртыккаг строфатæ сты æмхуы-
зон: «Сырдон уæлæуыл бавзæрста зындон». Цæмæн пайда кæны
поэт ахæм аивадон мадзалæй йе ’мдзæвгæйы? Куыд æмбарут дзырд
«зындон»-ы нысаниуæг? Цавæр зындон «бавзæрста» Сырдон «уæлæ-
уыл»?
4. Æцæгæйдæр афтæ уыд, Станислав куыд зæгъы: «Фæлæ йын
Нартæ не ’мбæрстой йæ зонд»? Цæмæн хъуыды кæны поэт афтæ?
Разы стут авторы хъуыдыимæ? Раргом кæнут уæ ахаст Сырдоны
характермæ.
5. Æмдзæвгæйы поэтикон фæрæзтæй иу у антитезæ — ныхмæ-
вæрд. Сты цалдæр. Ссарут сæ æмдзæвгæйы тексты æмæ зæгъут,
цæмæн пайда кæны поэт ахæм аивадон мадзалæй?
6. Цæмæй æрхаста нартæн Сырдон æхцондзинад, «равдыста
Нартæн Рухс хæларæй»?
7. Цавæр философион хъуыдытыл æфтауы чиныгкæсджыты
ацы æмдзæвгæ? Зæгъут сæ.
123
3-аг скъоладзау наизусть дзуры æмдзæвгæ.
ПЛИТЫ Грис
СЫРДОН ДЗУРЫ НАРТÆН
Ма мыл худут райгæ-цинæй,
Ма хæссут бæрзонд уæ сæр:
Марг мын чи у, хорз мын чи нæу,
Уымæн хорз нæ дæн æз дæр.
Нарты хиппæлойтæ, фестут
Арвы номдзыддæр цæуæт —
Уе ’хсæн æз куы нæ уон, не стут
Худынхъом, кæуынхъом уæд.
Ам уæ уæйдзæфтæ цы ’рхастат,
Йе цы хъаст кæнут мæнæй?
Ау, куывд уа, кæнæ та хъаст уа -
Уе ’хсæн мын бынат куы нæй.
Искæй раз уæ фарсмæ балæуу,
Уæд æлгъаг куы хонут мæн:
Иу мæм не сдзурдзæн æмбалау,
Йе — нæ рахондзæн лымæн.
Курын иунæг хорз сымахæй:
Ма кæнут æгад мæ сæр,
Ма лæуут мæ удыл къахæй.
Адæймаг куы дæн æз дæр!
Алчи ту кæны мæ удыл,
Алкæд фау мæнмæ хæссы:
Куы былысчъилæй фæхуды,
Куы сæрбæрзондæй кæсы...
Райут, Нарты хъалтæ, цинæй
Абон фаронæй хуыздæр! —
Марг мын чи у, хорз мын чи нæу,
Уымæн хорз нæ дæн æз дæр!..
Нæй мын уе ’хсæнæй фæцæуæн,
Хъуамæ Нартимæ цæрон:
Нарт нæ фидауынц æнæ мæн,
Нарты фидыц у Сырдон!
Мыхуыргонд цæуы чиныгæй: Плиты Г. Мады с/хедзсехст: Стихтæ.
Кадджытæ. Орджоникидзе: Ир, 1986. 100—101 ф.
124
Дзырдуат æмдзæвгæмæ:
Æлгъаг — чъизи, æнæхсæст, зынæрвæссон.
Былысчъилæй худын — æнæрвæссонæй кæсын.
Сæрбæрзондæй кæсын — сæрыстырæй, хъалæй кæсын.
Фидыц — аивдзинад.
Фæрстытæ æмæ хæслæвæрдтæ æмдзæвгæмæ:
1. Цавæр поэтикон хуыз равзæрста йе ’мдзæвгæйæн Плиты
Грис? (Æмдзæвгæ-монолог.)
2. Цæуыл дзуры йæ ныхасы «Нарты фьгдбылыз» — Сырдон?
Цæмæн хъаст кæны Нартæй? Йæхимæ фау хæссын уадзы?
3. Куыд æмбаргæ сты æмдзæвгæйы ацы ныхæстæ:
Марг мын чи у, хорз мын ни нæу,
Уымæн хорз нæ дæн æз дæр!
4. Нартæ æмæ Сырдон цæмæн ныхмæвæрд сты? Цæй тыххæй
дарынц кæрæдзимæ хæрам зæрдæ?
5. Æмдзæвгæйы кæрон Грис зæгъы: «Нарт нæ фидауынц æнæ
мæн / Нарты фидыц у Сырдон!» Разы стут поэты ныхæстимæ?
Зæгъут уæ хъуыдытæ Сырдоны фæлгонцы тыххæй.
6. Цавæр поэтикон мадзæлттæй пайда кæны поэт, цæмæй ирд-
дæр равдиса Сырдоны сурæт æмæ йæ ныхмæлæуд нартмæ?
7. Куыд раргом Сырдоны миддуне Грисы æмдзæвгæйы? Цæмæ
сиды Сырдон? Бамбæрстой Сырдоны ныхас нартæ?
8. Сырдоны монолоджы ис бирæ дзырдбæстытæ: «удыл къа-
хæй лæууын», «сæр æгад кæнын», «иунæг хорз курын», «удыл ту кæ-
нын», «адæймагмæ фау хæссын», «былысчъилæй худын», «сæрбæрзон-
дæй кæсын» æмæ а.д. Раргом сын кæнут сæ мидис. Цæмæн пайда
кæны Грис ацы дзырдбæстытæй?
9. Куыд кæсгæ у Грисы æмдзæвгæ? Цавæр хъæлæсы уагæй? Аив
бакæсут æмдзæвгæ æмæ интонацийæ равдисут Сырдоны сидт нартмæ.
10. Грис æмæ Станиславы æмдзæвгæтæй тынгдæр дæ зæрдæмæ
кæцы фæцыдис? Цæмæн?
4-æм скъоладзау наизусть дзуры æмдзæвгæ.
ХАДЖЕТЫ Таймураз
НАРТЫ СЫРДОН МАРДТЫ БÆСТЫ
Хъазгæмхасæн
Дзæнæтьг къæсæр бахостон
Мæ фыдфынты!..
Æцæгæлон,
Кæй нæй æндæр фæрæз,
Раст ахæмæй фæбадтæн уьгм
Фæрньгг фьгнгыл
Æххормаг æмæ удæгасæй æз.
125
Фыр ыстонгæй ысурс ысты
Мæ мылытæ:
Ыскомдзаг кæ дын ничи зæгъдзæн уым.
Мæ алыварс-иу æлхынцъæрфыг
Æдылытæ
Куы систой цоппай: мерс кæнынц сæ хуым.
Уæд гаджидæуттæ рауагътой
Фых хъуымызæй...
Фæлитой лæгæн уым уæздан - йæ ном.
Цæуылфæнды дæр дзур, æрмæст
Фыдбылызæн.
Цы дæ фæнды, уый макуы зæгъ æргом
Æмæ дын ном, бæрзонд хæрзтæ
Аслам аргъыл.
Хъæуа-нæ хъæуа бахуд та-иу. Цæр.
О, ис мæлæн хъæбатырау
Зæрин саргъыл,
Фæлæ цæмæн? — Мæ сæрвæлтау дæ сæр!
Нæ уарзтой Нарт мæн рагæй дæр
Фæлывд лæгау, —
Фыдбылызæн сын райгуырдтæн, фæлæ
Цæйнæфæлтау мæ быллайы къус
Агургæ
Фæцæрон ам, фæлтау — цæугæ хъæмæ.
Мыхуыргонд цæуы чиныгæй: Хаджеты Т. Урс хæхты зарджытæ:
Æмдзæвгæтæ. Дзæуджыхъæу: Ир, 1991. 180—181 ф.
Дзырдуат æмдзæвгæмæ:
Цоппай кæнын — ирон мифологимæ гæсгæ, кафыны æмæ за-
рыны фæтк æрвдзæфы алыварс, стæй хус рæстæг сыхаг хъæутыл
кафгæ æмæ заргæйæ зилыны æгъдау.
Мылытæ — десна.
Мерс кæнын — зыд хæрд кæнын.
Хъуымыз — ногзад хъуджы ’хсыр.
Хьæмæ — хæдзар; хæдзармæ цæуын.
Фæрстытæ æмæ хæслæвæрдтæ æмдзæвгæмæ:
1. Цæвæр нартон кадджытæм гæсгæ ныффыста йе ’мдзæвгæ
Хаджеты Таймураз? Æрлæууын кæнут уæ зæрдыл уыдон æмæ ра-
дзурут Сырдоны мæлæт æмæ йæ райгасы хабæрттæ.
2. Куыд уæм кæсы, цæмæн бафæндыди поэты равдисын Сыр-
доны Мæрдты бæсты?
3. Йе ’мдзæвгæйы сæргонды бын Таймураз ныффыста — «Хъаз-
гæмхасæн». Цæмæн? Куыд æмбарут ацы дзырды нысаниуæг?
4. Цавæр поэтикон мадзæлттæй пайда кæны æмдзæвгæйы поэт
æмæ цæмæн?
5. Сæйрагдæр поэтикон фæрæз ацы æмдзæвгæйы у ныхмæ-
126
вæрд. Ссарут æмдзæвгæйы ныхмæвæрдтæ æмæ зæгъут, цавæр ны-
сан сын ис? Æнæ уыдонæй ис бамбарæн Сырдоны сурæт æмæ йæ
зæрдæйы уаг?
6. Фæцыди Сырдоны зæрдæмæ Мæрдты бæсты - дзæнæты?
7. Зæгъут æмдзæвгæйæн йæ сæйраг хъуыды.
8. Цæуыннæ «уарзтой Нарт рагæй дæр Сырдоны фæлывд лæгау»?
9. Уæ зæрдæмæ фæцыдис Хаджеты Таймуразы æмдзæвгæ? Ба-
кæсут æй хъазгæмхасæн интонациимæ. Цавæр хъуыдытæ æмæ
’нкъарæнтæ уæм сæвзæрын кодта?
10. Цы зæгъæн ис æмдзæвгæйы кæронбæттæн? Куыд æмбарут
æцы рæнхъыты мидис: «Фæлæ / Цæйнæфæлтау мæ быллайы къус
/ Агургæ / Фæцæрон ам, фæлтау — цæугæ хъæмæ»?
5-æм скъоладзау наизусть дзуры æмдзæвгæ.
ЦÆРУКЪАТЫ Алыксандр
СЫРДОН
Æз чи дæн, уый, мыййаг, фæнды
Кæронмæ базонын дæу дæр? —
Кæнын кæд иуырдæм хъуыды,
Фæдзурын иннæрдæм уæддæр.
Æвзæр мын - хорз уаджы хыгъды,
Фæхонын хорзы та æвзæр.
Цæуын кæд сыхæгтæм хуынды -
Фынгыл æрбадын æз кæмдæр.
Бæлвырд хъуыддагвæды кæнды
Нысан та равзарын æндæр.
Уæлæнгай хосгæрдæн рæтты
Мæ цæвæг ауадзын бындæр.
Мæрдадзы, хъарæджы, куыды
Чыр-чырæй райхъуысы мæ хъæр.
Хайыры, номхынцæн куывды
Хæссын æлгъыстыты фыддæр!
Мæ ацы гомкъæсæр дзырдты
Нæй, нæй æцæгдзинад ныр дæр!
Мæн ма кæн ракъах-бакъах ды,
Дзæгъæлы ма риссæд дæ сæр!
Мыхуыргонд цæуы чиныгсей: Цæрукъаты А. Æвзистсыг къæвдатæ:
Æмдзсевгсетæ. Орджоникидзе: Ир, 1988. 232 ф.
Фæрстытæ æмæ хæслæвæрдтæ æмдзæвгæмæ:
1. Цæрукъаты Алыксандры æмдзæвгæ куы бакастыстут, уæд
цавæр хъуыдытæм æрцыдыстут? Зæгъут уæ ныхас æмдзæвгæйы
рæнхъытæй.
127
2. Тексты райдайæны Алыксандр дæтты дзуапп фарстæн: «Æз
чи дæн, уый, мыййаг, фæнды / Кæронмæ базонын дæу дæр?» Чи
уыди Сырдон? Иу ныхасæй йын дзуапп раттæн ис? Цæуылнæ?
3. Цавæр лæгæй æвдыст цæуы Алыксандры æмдзæвгæйы Сырдон?
4. Цæмæн зæгъы Сырдон йæхицæй афтæ: «Æвзæр мын — хорз
уаджы хыгъды / Фæхонын хорзы та æвзæр»? Цæвæр поэтикон
фæрæзæй пайда кæны ам поэт?
5. Куыд арæзт у æмдзæвгæйы стих? Раргом кæнут æмдзæв-
гæйы сæйраг фæрæзтæ. (Риторикон фарст, ныхмæвæрд, метафорæ.)
6. Куыд æмбарут дзырдбаст «гомкшсæр дзырдтæ»-йы нысаниуæг?
7. Цавæр интонацийæ кæсгæ у Алыксандры æмдзæвгæ, цæ-
мæй раргом кæнат Сырдоны адæймаджы миниуджытæ?
8. Уæддæр цавæр лæгæй зыдтой нарт Сырдоны? Разы стут
Плиты Грисы ныхæстимæ: «Нарты фидыц у Сырдон»? Зæгъут уæ
хъуыдытæ æмдзæвгæйы тыххæй.
9. Цы иу кæны æмæ цæмæй хицæн кæнынц Хаджеты Тайму-
раз æмæ Цæрукъаты Алыксандры æмдзæвгæтæ? Сырдоны сурæт-
тæй кæцы фæцыд уæ зæрдæмæ тынгдæр æмæ цæмæн?
10. Равзарут темæ æмæ ныффысут цыбыр нывæцæн: а) «Сырдо-
ны сурæт Хаджеты Таймуразы æмдзæвгæйы», б) «Сырдоны образ Цæру-
къаты Алыксандры æмдзæвгæйы», в) «Сырдоны сурæт ирон поэзийы».
6-æм скъоладзау наизусть дзуры æмдзæвгæ.
ХЪОДЗЛТЫ Æхсар
НАРТЫ БАЗАРЫ
Сырдон (хъæр кæны):
Æфсарм уæййаг!
Æлхæнгæут æфсарм!
Аслам аргъæй!
Гъей, рацæут æввахсдæр!
Лæппу, цы кæсыс?
Афтид у дæ арм?
Æфсæрмы ма кæн, ахæс дзы лæвар дæр!
Гъе-гъей, хорз лæг!
Æфсарм уæййаг!
Аслам!
Мысырæй ласгæ!
Балхæн дзы дæ чындзæн,
Æмæ дæ де ’фсин тынг бузныг фæуыдзæн!..
Æфсарм уæййаг!
Æлхæнгæут æфсарм!
Гъе-гъей, чызджытæ!
Хорз дзаума у ’фсарм!
Æлхæнгæут!
Уæ мадæлтæн, уæхицæн!
128
(Йæ хæрæджы хъусы):
Æфсарм, æфсарм...
Уый никæй хъæуы ам.
Цæуæм, Хъихъо,
Æндæр ранмæ фæлидзæм.
Мыхуыргоид иæуы чиныгæй: Хъодзаты Æ. Зынджы бардуаг: Æмдзæв-
гæтæ.Дзæуджыхъæу: Ир, 2003. 174-175 ф.
Дзырдуат æмдзæвгæмæ:
Æфсарм - хи дарыны æгъдæуттæ ирон традицион æхсæнады
æмæ бинонты ’хсæн. Иумæйагæй нысан кæны кад æмæ æгъдау.
Мысыр — афтæ хуынди Египет.
Фæрстытæ æмæ хæслæвæрдтæ æмдзæвгæмæ:
1. Уæ зæрдæмæ фæцыдис Хъодзаты Æхсары æмдзæвгæ? Цæ-
мæй?
2. Цавæр поэтикон мадзалæй пайда кæны поэт æмдзæвгæйы,
цæмæй йын йæ сæйраг хъуыды раргом кæна, уый тыххæй?
3. Æхсар йе ’мдзæвгæ схуыдта «Нарты базары». Цæмæн? Нартмæ
дæр уыдис базар?
4. Æмдзæвгæйы сæйраг архайæг - «арвы хин æмæ зæххы кæ-
лæн» — Сырдон. Цæмæн равзæрста уымæн Æхсар Сырдоны? Зæгъут
уæ хъуыдытæ уый фæдыл.
5. Куыдæй ауайы уæ цæстытыл Сырдон Нарты базары? Кæимæ
ис ам? Цы уæй кæны æмæ кæмæ сиды Сырдон?
6. Цæуыл у йæ ныхас лæппу, хорз лæг æмæ чызджытимæ Сыр-
донæн?
7. Сырдон лæппуйæн дæтты æфсарм лæвар. Цæмæн?
8. Хорз лæгæн та дзы асламæй уæй кæны. Æфсарм йæ чын-
дзæн, цæмæй дзы йе ’фсин тынг фæбузныг уа. Цæмæн?
9. Чызджыты дæр нæ ферох кодта йæ ныхасы Сырдон. Уыдо-
нæн дæр уый æлхæнын кæны «’фсарм — хорз дзаума». Цæмæн?
10. Куыд уæм кæсы, цавæр бынат ахста æфсарм нарты кад-
джыты, нæ рагфыдæлты царды?
11. Хъæуы ма ирон адæмы — лæппуты, чызджыты, чындзы-
ты, сиæхсты, хистæрты æмæ кæстæрты — æфсарм? Цæмæн хъæуы
ныры цардьг æфсарм?
12. Куыд пайда кæны Æхсар йе ’мдзæвгæйы аивадон мадзæлт-
тæй: æвастхъæртæй, сидæнтæй, фарстон, фæдзæхстон æмæ хъæ-
рон хъуыдыйæдтæй, мивдисæджы барджын формæтæй æмæ цæ-
мæн? Цы у поэты нысан?
13. Сырдоны бынаты сымах та кæмæ фæсидиккат Нарты ба-
зары? Цæуыл уаид уæ ныхас адæммæ?
14. Бакæсут æмдзæвгæ хъæрæй. Цавæр хъæлæсы уагæй æмæ йæ
куыд кæсын хъæуы?
15. Æхсары æмдзæвгæйæн ис философион æмæ моралон аха-
дындзинад (смысл). Разы стут ахæм хъуыдыимæ?
9 Мзокты Аслæнбег
129
7-æм скъоладзау наизусть дзуры æмдзæвгæ.
КЪАДЗАТЫ Станислав
ХЪИСФÆНДЫР
Хъисфæндыр — нæ ивгъуыдæн йæ зæрдæ,
У æрмæстдæр армыдзаг йæ къус.
Бацыди дзы дунейы æрхæндæг,
Бацыди дзы стъалытæн сæ рухс.
Нартæй нын æрвон зæлтæ æрхæссы,
Худын у йæ бон æмæ кæуын,
Куы йæ цагъдмæ стæхынхъом — цæргæсау,
Куы йæ цагъдмæ цавддурау лæууын.
Цæр уæдæ зæххон хурау æнусты,
Кæн æргъæвст дуне дæ зæлтæй хъарм!
Арвы зынг нæ ахуысдзæн дæ къусы,
Саби сисдзæни уæлдæр дæ фарн.
Мыхуыргонд щеуы чиныгсей: Къадзаты С Уидæгты рухс: Æмдзсев-
гсетсе. Дзсеуджыхыеу: Ир, 1990. 16 ф.
Фæрстытæ æмæ хæслæвæрдтæ æмдзæвгæмæ:
1. Искуы федтат хъисфæндыр? Куыд æвдыст цæуы æмдзæв-
гæйы хъисфæндыры цагъд? Цы дæтгынц адæмæн фæндыры зæлтæ?
2. Поэты ныхæстæм гæсгæ, хъисфæндыр «Кæны æргъæвст дуне
йæ зæлтæй хъарм». Куыд æмбарут ацы поэтикон рæнхъы (мета-
форайы) мидис?
3. Æмдзæвгæйы ис цалдæр поэтикон барæны. Ссарут сæ тек-
сты æмæ зæгъут, куыд пайда кæны автор ахæм аивадон фæрæзæй
æмæ цæмæн?
4. Раргом кæнут æмдзæвгæйы сæйраг хъуыды. Разы стут по-
этимæ? Цы бæтты рагон нæртон хъисфæндыр æмæ нырыккон цард?
5. Поэты зæрдæ дзаг у ныфсæй, кæй нæ фесæфдзæн нæртон
хъисфæндыр, ног фæлтæр кæй «сисдзæни уæлдæр йæ фарн». Разы
стут йемæ?
6. Ранымайут ирон, зындгонд фæндырдзæгъдджытæй кæй зонут,
уыдоны нæмтгæ. Кæй цагъд цæуы тынгдæр уæ зæрдæмæ æмæ цæмæй?
ДЖУСОЙТЫ Нафи
СЫРДОНЫ ЦÆССЫГТÆ
(Скъуыддзаг романæй)
1 Сырдон бирæ нæ афынæй кодта, фæлæ куы райхъал, уæд æм
афтæ каст, цыма йæ уæнгтæ ногдзыд сыфтæрæй рогдæр æмæ цард-
бæллондæр сты. Йæ зæрдæмæ ныхъхъуыста æмæ йыл уырдыгæй
та цыди цавæрдæр зарын. Цыдæр йæ риуы фæсгуыдыр фæндыры
130
хъисау ризæгау кодта æмæ дзы хъуысти зæрдæхцон хъæлæсы иу-
гъæдон зæл, рогбазыр тæхгæ зæл. Сырдон æй фæзмæгау акодта
æмæ йæ хъуырæй стахтысты цахæмдæр æнахуыр мыртæ: е-оо-ой!
Фатакуй йæ зæбул хъустæ фæгæмæл кодта æмæ айхъуыста, ома
ай та цы хабар уа?.. Ног та куы базарыд Сырдон, йæ сæр нæма
фæхицæн кодта йæ нывæрзæнæй, афтæмæй, уæд Фатакуй йæхи
систа йæ раззаг къæхтыл æмæ скаст хуыссæнмæ. Сырдон цармæ
нымдзаст æмæ зарæгау кодта. «Фæдисы хабарæй дзы ницы ис»,
- загъта Фатакуй æмæ та йæ даргъ хъустæ æхсыры тылд хъолойы
сыфтау æрзæбул сты. Фатакуй сау-сауид куыдз уыди, æрмæст йæ
мукъутæ æмæ йæ хъусы тъæпæнтæ уыдысты урс.
Сырдон йæ зæрдæйы зарынмæ байхъуыста кæронмæ, стæй,
цыма ныр райхъал, уыйау та йæ хъуыды æрыздæхт^фыны фæли-
вæнтæй æцæг дунейы хабæрттæ æмæ сагъæстæм. Йæ хъуыдыйы
сног зноны æнахуыр фембæлд Арпаданы былгæрон... «Мæнæн
фыд ис!..» — уый уыд йæ фыццаг цины фæтъæбæртт, фæлæ стæй
фефсæрмы Сырдон ацы саби цинæй æмæ йæ зæрдыл æрбалæу-
уыдысты фæдзæхсты ныхæстæ: «Лæппу, ацы дунейыл алчи дæр
хъуамæ йæхи хъаруйæ æмæ йæхи зондæй цæра. Зонд æмæ удæй
мæгуырдæр — уый иууыл æнамонддæр æмæ тæригъæддагдæр цæ-
рæгой уаид зæххыл, Хуыцау дæ бахизæд уымæй!.. Æз дын радтон,
мæ бон цы уыд, уый — зондæй дæр, удæй дæр. Ныр дæ хъару
æмæ дæхæдæг. Цу æмæ цæр!.. Зонын æй, ис дæм зæрдæмийы
фæндиаг. Ис дæ зæрдæйы рæбын иу сылыстæджы æндæрг. Бар
ын ратт, æмæ сурæт фестдзæн, стæй æххæст фæлгонц, удыкъалиу
суыдзæн, æмæ дзы дæ цæст ма ис, дæ зæрдæ йыл макуы сив...
Уый дæ ныв у... «Цу æмæ цæр!..»
Сырдон цыма йæхи ирхæфсæгау кодта, афтæ зындысты йæ
митæ, фæлæ йæ мид-зæрды йæ хъуыды не ’нцади йæ сагъæстæй:
цы кæна, цæмæй райдайа? Æмæ ныллæууыд иу фæндыл: Ала-
фарнмæ бацæуын хъæуы, Алæгатæй уымæй хуыздæр кæмæ бадзу-
ра, уый йын ничи ис. Кæд не ’мбæла ахæм хабар, уæд та йын æй
сабыр бамбарын кæндзæни. Кæд уымæй исты ныфсы зонд ра-
хæсса, уæд йæхæдæг дзурдзæн Зæринæимæ. Уый дæр мæхи хуы-
зæн иунæг у æмæ дзы гæды радзур-бадзур цæмæн хъæуы?.. Нæхи-
цæй тынгдæр ныл чи батыхса, ахæм нын ничи ис æмæ нæ хъуыд-
даг искæй дзыхы цы ’фтауæм?
Ацы хъуыдыйæ рацыд Сырдон Алафарны хæдзармæ. Хур уæдмæ
уæлиау систа йæхи, æмæ Сырдон Алафарны хæдзары нал æрца-
гуырдта, комкоммæ йæ хъуыраугæнæны балæууыд. Арфæтæ куы
ракодтой кæрæдзийæн, уæд æм Алафарны зæрдæ фæкъæпп кодта:
— Цыдæр бæрæгбонгъуыз дæ, Сырдон, ацы райсом, цыма дыл
дысон дауджыты куывдмæ хонæг фембæлди, — хин цæстæй йæм
фæлгъауæг каст кæны Алафарн.
— Æмæ уæд цы диссаг у, дæ фыдæлтæн нæ зонын, фæлæ
Æхсæртæггатæ рагæй дæр дауджытæ æмæ зæдтимæ æмхæрд-æмнозт
уыдысты, — æнæкъæрццæй дзуры уазæг.
— Æтт, Сырдон, уый дыл æмбисонд куы ’рцыди, фыдæлты
ныхас. Хæргæфс, дам, цасфæнды куы фæсира, уæддæр ын иу ахæ-
131
мы æнæ асæпгæнгæ нæй! Æхсæртæггатæ дæр афтæ сты, иууыл зонд-
джын сæ чи фæуа, уымæн дæр иу хатт æнæ раппæлгæ нæй йæ
мыггагæй, афтæмæй та минас æмæ симынæй дарддæр ницы басгуых-
тыстут. Цы зæгъыс, рæдийын, мыййаг? — фæлвары Алафарн.
— Уымæй раст зæгъыс, фæлæ, нæ минасы дауджытæ дæр кæй
фæвæййынц, уый дæр раст у. Æниу уыдон дæр махау тыхы сæ-
рыл хæст æмæ гуыбындзæл: кæд ын хорз фæминас кæнай, уæд —
дæ фарс, науæд — де знаджы фарс... Уый дын нæ дауджытæ... —
нымайын райдыдта Сырдон æмæ фыццаг йæ зæрды уыцы кой
æппындæр нæ уыд, фæлæ йæ Алафарны уайдзæф бацагайдта.
Æрæджиау фæхатыд, йæ дзырд йе ’рбацыды нысанæй кæй фæ-
иппæрд, æмæ цæхгæр фæзылд. - Æниу раст зæгъыс: æз дæр нæ
мыггаджы зондæй мацы рахастаин, уый гæнæн нæй. Гъе фæлæ...
Раст мын зæгъ, хъуыраугæнджыты æлдар, уыцы æппæлой мыгга-
гæй иу лæппу дæ сиахс куы бауид, уæд тынг фæфæсмон кæнис?
Алафарн æлыгимæ архайын фæуагъта æмæ Сырдонæн къæр-
тамæ ацамыдта:
— Мæ къухтыл мын дон æркæн, лæппу, ахæм хъуыддагыл змæст
армæй ничи дзуры, фарны хъуыддаг у, - Сырдон райста къæрта
æмæ дон кæны, фæлæ йæ зæрдæ дзуры, цы сфæнд кодта ацы
хъуыраугæнæг, цы ма ивазы йæ ныхас?
Алафарн бæстон ньтхсадта йæ къухтæ, фæсмын раздарæнæй
сæ асæрфта, стæй раздарæн феппæрста æмæ йæ тыхтæй тæрхæ-
гыл æрæвæрдта, æрбадт æртæкъахыг бандоныл æмæ афтæ бакодта:
— Æрбад-ма ды дæр, лæппу, æмæ дæ сусæг зарæг дзæбæх ра-
нывæнд, хæдзары нæ исчи куы бахъыгдара, æндæра уырдæм дæр
ацæуиккам, фынгыл кæнинаг бæргæ у ахæм ныхас, фæлæ йын ам
дæр ницы у...
Сырдон йæ цины равгæй фæиртæст. Ныр йæ ныхас хъуамæ
сæрæй райдайа, йæ мыггагæй кæй рахицæн дысонизæр, уый хъуа-
мæ радзура, æндæра йæхи къахæй усгур кæй æрбацыд, йæ мыгга-
гæй хатæг кæй не ’рбарвыста, уый йын куыд бамбарын кæндзæн!
Нæ фæнды уыдæттæ дзурын Сырдоны, ногæй та йæ зæрдæ
къаха, уый йæм зын кæсы, фæлæ йын цы гæнæн ис, Алафарнæн
æргом дзурын хъæуы æппæт, науæд æй фæхатдзæн, цыдæр дзы
кæй æмбæхсын, æмæ фæхъыг уыдзæн, уый дæр æддиæутты дзу-
рыныл схæцдзæн. Нырхуым Сырдоны зæрдæ, афтæмæй райдыд-
та цыбыртæй дзурын:
— Мæ уарзон мыггаг мæ сæхиуыл кæй нæ нымайынц, уый ды
хорз зоныс. Мæ мадызæнæгæн дæр æз æрхæссæггаг кæй дæн, уый
дæр зоныс... Дысон мыл Ныхасы Уырызмæг ахæм æфхæрды зæй
рауагъта, æмæ мæ бон нал баци йæ бауромын. Загътон сын, цы
сты, уый дæр, æмæ сæ абонæй фæстæмæ куыдзы хъуыды дæр
кæй нал кæндзынæн, мæхи зондæй кæй цæрдзынæн, уый дæр.
Ныр у, æмæ мæхи бæргæ рахицæн кодтон, фæлæ дарддæр куыд
цæрон, уый та мын ды бацамон... Иунæгæй, хъæды сырдау æниу
уыдон дæр иунæджытæй нæ цæрынц, кæдмæ хъуамæ рауай-бауай
кæнон? Хæдзар мæнæн нæй, балцы, хæтæнты æз нæ цæуын, фос
æз нæ дарын, хуым æз никуы бакодтон... Цæмæй æмæ куыд цæ-
132
рон? Адæмы къæбæртæй цæрын мæныйас лæгæн худинаг у. Гъе
æмæ сфæнд кодтон, мæ мыггаг дæлæсинæй цы Алæгатыл худы,
уыдон цард хъуамæ бафæлварон... Хуыцаумæ кувæг мæ нæ рауай-
дзæн, уый зонын, фæлæ зæххимæ архайын, сыджытæй мæ арм
ахорын бирæ уарзын, дæхæдæг мын æй схæлар кодтай уыцы æды-
лыдзинад, æмæ кæд уымæй мæхи фæдарин... Уæдæ цы кæнон?
Æмæ иугæр сымахыл мæхи ныхасын, уæд æххæст ныхæст, сымах
дæр мæ æрхæссæггагæй, науæд дзæгъæлдзу уазæгæй куыд нæ тонат...
- Ома дæ нæ мадызæнæг рахонæм?
- Нæ, уе сиахс, — алыг кодта Сырдон.
- Æмæ дын уæд кæй хъуамæ сфыццаг кæнæм, и? - фæхудыз-
мæл Алафарны цæсгом, æмæ Сырдон бамбæрста: æхсызгон ын
уыдысты йе ’ргом ныхæстæ.
- Кæй, куы зæгъай, уæд уæ сидзæр чызджы, хъуыраугæнджы-
ты æлдар, — сфæрæзта Сырдон йæ фæнд раргом кæнын æмæ йын
фенцондæр. — Гъе ныр фест ме ’лдар дæр æмæ мын мæ царды
фæнд дæхи армæй ныллыг кæн...
Бирæ фæхъуыды кодта Алафарн, цыдæртæ нымадта йæхими-
дæг, фæлæ сæ æргом нæма дзырдта. Сырдон хъавыд, уый цæуыл
дызæрдыг кæны, уыдæттæ рахатын, фæлæ ницы йæ зæрдæмæ
хаста æмæ æнхъæлмæ каст, кæд сдзурдзæн хъуыраугæнæг, уымæ.
- Цы дын æй æмбæхсон, æхсызгон мын у, ахæм фæнды фæ-
дыл мæм кæй æрбаулæфыдтæ, уый, фæлæ... Уый дæр дын цы
’мбæхсон, тæрсын æз дæ мыггаджы адæмæй. Уыдон бирæгъау сæ
маст зæнгыл нæ уадзынц. Маст дæм кæй хæсдзысты, уый та, мæ
армы цы æлыг феууæрдын, уыйау зонын. Нæ дæ ныууадздзысты
уыдон æнцад-æнцой цæрын. Нæма хатынц, цы зонды лæг дæ.
Кæд Сатана. Фæлæ, куы базоной, ды махæн стыр ныфсы лæг
кæй дæ, уæд сæм хардзау æркæсдзæн æмæ дæ сæ маст исдзысты,
цыма дæ уыдон нæ расырдтой, уыдон дыл не суæлæхох сты,
фæлæ сыл ды систай дæ арм, ахæм хуызы бавдисдзысты хъуыд-
даг. Алы хуызы дын маст кæндзысты, цæмæй сæм баздæхай фæс-
тæмæ, махæн мацы ахъаз уай. Сæхæдæг дыл уæддæр худдзысты,
гæбæр Сырдонæй дæ тондзысты, фæлæ мах та æнæ дæу æдыхдæр
уыдзыстæм, æмæ сæ фæндиаг уый уыдзæн. Иудзырдæй, де ’рва-
дæлтæй зын у рахицæн...
Гъе æмæ тæрсын, зын дын куы уа æмæ дын мах та ахъазхъом
куынæ фæуæм... Дæ тыхсты ма ноджы де ’ккой скæндзынæ Зæ-
ринæйы маст дæр. Æмæ куыд фæраздзыстут афтæмæй? — йæхи-
цæн сагъæсгæнæгау дзуры Алафарн. — Мæ бон кæд исты уа, уæд
уын мæ сæрастæу дæр фæндаг, фæлæ...
- Æвæццæгæн, рæстытæ нымайыс, Алафарн, фæлæ уæдæ цы
кæнон? Мæнæн уыдонмæ фæцæуæн нал ис, ницы хуызы... Ныр кæд
сымахæн дæр исты фыдбылыз ис ме ’рбацыды, уæд мын кæддæр
иу лæппу зонгæ уыд уæйгуытæй, æмæ уыдонмæ фæхæсдзынæн мæ
сæр, æндæр хуыздæр ницы мæ зонд ахсы, — Алафарны катайтæм
нынкъард Сырдон æмæ та йе зноны мастæй айдзаг йæ зæрдæ.
- Цæмæн зæгъыс, лæппу, æви мын ахæм ницæйаг æнхъæлыс?
Æви ам æлыгимæ мæ тæппудæй архайын? Иу бирæгъы фаг мæ
133
цармы зæронд дæр суыдзæн, фæлæ мæ дæ маст и, стæй Зæри-
нæйы... Фыццаг дæ мидæгмойæ тондзысты, уæхиуæттæ дæр æмæ
не ’дылытæ дæр, стæй уын сабитæ куы рацæуа, уæд та уыдон дæр
хæссын хъæудзæн. Сæ тас æмæ сæ фыдæбоны аргъ не сты. Фæлæ
дзы мæ зондæй дæр хуыздæр ницы гæнæн ис... Цæй, æз разы
дæн, бирæгъы лæппын, цы ма дæ хъæуы? Æрмæст цæргæ хъуамæ
дæхи хæдзарьг кæнай: нæ уынгмæ дын мидæгмоймæ цæугæ нæу.
Иу агъуыст дæ хъæуы æмæ нырма фæрæтимæ архайын зонын,
исты амал дын скæндзынæн.
— Уый мæхи фæнд дæр афтæ у, уартæ мын хъæдгæрон, Арпа-
данмæ æввахс иу уисын къул ис æмæ уым цæрдзынæн, кæд мæ
бирæгътæ хæрдзысты, уæддæр мæхи къуымы, куыд никæй бар
мыл цæуа, куыд никæй фидис мæм хауа...
— Гъе æмæ хуыздæр фæу. Уый мæ зæрдæмæ цæуы. Уæд ма
нын иу хъуыддаг ис æмæ уый дæр бакæнæм... Нæ сидзæрмæ Ар-
дагъуйæ æввахсдæр ничи ис тугæй æмæ уымæн æнæ бафæрсгæ
нæй. Æгъдау бакæнынæй махыл ницы æрцæудзæн, уымæн та
æхсызгон уыдзæни: куырм лæджы дæр нымайынц, зæгъгæ...
Текст мыхуыргонд щеуы чиныгæй: Джусойты Н. Сырдоны цæссыгтæ:
Роман 2 чиныгæй. Дзæуджыхъсеу: Ир, 2004. 85—89 ф.
Дзырдуат скъуыддзагмæ:
Йсе хъустæ фæгæмæл кодта — фæхъил кодта.
Хъолойы сыфтсе — кæрдæджы хуыз; конский щавель.
Хъуыраугæнæн — æлыгæй дурынтæгæнæн æрмадз.
Късерта — донхæссæн мигæнæн.
Фæиппæрд йсе нысанæй — йе ’рбацыды нысан æй ферох.
Фсесмын раздарсен - къуымбил хъуымацæй хуьгд раздарæн.
Мсе мыггаг дселсесинсей цы Алæгатыл худы — ницæйаг уæвгæйæ,
худьгнц Алæгатьгл.
Мидсегмоймæ цсеуын - усьг хæдзары цæрын.
Æрхсессæггаг — райсгæ сывæллон.
Асæпп ксенын — ацæуын тагъд, æвæндонæй.
Ссе маст зсегъын нæ уадзынц — сдзурын нæ уадзынц.
Иу бирсегъы фаг мсе цармы зæронд дсер суыдзсен — ам: ньгбыхс-
дзынæн, ныххатыр кæндзынæн иу хатт.
Фæрстытæ æмæ хæслæвæрдтæ скъуыддзагмæ:
1. Цæй бындурыл фыст æрцьгд Джусойты Нафийы роман «Сьгр-
доньг цæссыгтæ»? (Эпос «Нартьг кадджытæ».)
2. Нартьг кадджыты сюжеттæм гæсгæ ма Нафийау ирон фьгс-
джьгтæй чи сфæлдыста литературон уацмыстæ? Зæгъут сьгн сæ мьгг-
гæгтæ æмæ чингуыты нæмтгæ (Булкъаты Михал «Нарты Сосланы
æвдæм балц», Гусалты Барис «Иу артæй уæрст», Хуыгатьт Сергей
«Нартьг Фарнæг», Жажитьг Анатолий «Этюд Уастырджийыл»).
. 3. Нафи зæгъьг: «Уьтрньг мæ, альт ирон лæг дæр йæ сабийæ
фæстæмæ хъуыста нæртон адæмьг кой. Æз та мæ мидсагъæсты
цæргæ кодтон уъгцы дунейьг, нæртон адæмы ’хсæн, æмæ мæнæн
уыцьг дуне æмæ уыцьг адæмы цард мæлæты бонмæ мысинаг стьг.
134
Сæ кой дæр уымæн дæн ракæнинаг». Куыд уæм кæсы, цымæ
цæмæн афтæ арф айста йæ зæрдæмæ фыссæг нæ рагон фыдæлты
царды æууæлтæ æмæ уыдонимæ баст проблемæтæ?
4. Бафæндид уæ Нафийы роман æнæхъæнæй бакæсын æмæ
кæронмæ базонын Нарты хъайтарты хъысмæтгæ? Уацмыс куы кæ-
сат, уæд уæ зæрдыл дарут фыссæг æмæ критик Хъазиты Мелито-
ны ныхæстæ: «Æмæ чи бакæса уацмыс, уый зæрдæйы æнæуынон-
дзинад æвзæры фыдмимæ, тыхмимæ, æнаккаг хъуыдцæгтæм. Уый-
хыгъд ын роман йæ ныфсыл æфтауы ныфс, йæ тыхыл - тых.
Æвзæрын æм кæны царды, рæстдзинады, лæджыхъæды сæрыл тохы
монц. Роман иууыл райгондæй та кæсдзысты, нарты эпосимæ хорз
зонгæ чи нæу, уыдон. Стыр идейæ, оригиналон фæлгонцтæ æмæ
сæ уацмысы удæгас æвзаг сайдзысты сæ фæдыл».
5. Таурæгъты Сырдон Нафийы арæзт сурæтимæ æмхуызон не
сты. Критик Мамиаты Изетæ зæгъы: «Романы Сырдон у нарты
цæсгом, сыгъдæгдзинады символ, уымæн æмæ йæ фæнды нарты
æхсæн адæмы хуыздæр миниуджытæ ныффидар кæнын: уарзон-
дзинад, хæлар ахæст, кæрæдзийæн барын». Цавæр лæгæй равдыс-
та йæ хъайтары Нафи, цы скъуыддзаг бакастыстæм, уым? Цы
кары уыд Сырдон? Кæимæ фембæлд Сырдон Арпаданы былгæ-
рон? Чи уыд йæ фыд æмæ цы зонд бацамыдта йæ фыртæн? Сса-
рут уыцы бынат тексты æмæ йæ лæмбынæг бакæсут.
6. Кæмæй уыд Сырдон? (Æхсæртæггатæй). Цæмæ бацыд уый
Алæгаты Алафарнмæ æмæ цавæр ныфсы зонд рахаста уымæй?
7. Цæуыл уыд сæ ныхас Сырдон æмæ Алафарнæн? Цы бауы-
наффæ кодтой æмбæлттæ? Цæуылнæ фидыдта Сырдон Æхсæр-
тæггатимæ?
8. Гæтæг, Сырдоны фыд, дзуры йæ фыртмæ: «Зонын æй, ис
дæм зæрдæмийы фæндиаг». Цы уыд Сырдоны фæндон?
9. Цы иу кæны нарты кадджытæ æмæ Нафийы романæй скуыд-
дзаджы хабæрттæ? Хицæн та цæмæй кæнынц? Нарты адæмы цар-
дæй цавæр æгъдæуттæ æвдисы фыссæг ацы тексты?
10. Зын кæсæн у Джусойты Нафийы прозæ? Цæуы уæ зæр-
дæмæ йæ стиль? Йæ уацмысы цавæр аивадон фæрæзтæй спайда
кодта Нафи? Ссарут сæ скъуыддзаджы (абарстытæ, синонимтæ,
эпитеттæ, сидæнтæ, метафорæтæ æмæ а.д.).
11. Цæмæн загъта поэт Къадзаты Станислав Нафийы уацмы-
сæй афтæ:
Цы ма нæм ис Нартæй ?Æрмæстдæр къæристæ,
Уæлæуыл дзæнæтæй куы скодтам сырддон.
«Сырдоны ыæссыгтæ» мæ цæссыгтæ систы,
Куыдтонæз Сырдоныл, мæхиуыл куыдтон... ?
12. Чи у Джусойты Нафи? Цавæр литературон уацмыстæ ма
йын фехъуыстат кæнæ зонут? Уæ зæрдæмæ цæуынц?
Факультативон ахуырты нарты кадджытæй ахуыргæнæджы
æнæмæнгæй хъæуы пайда кæнын ирон нывгæнджыты уацмыс-
тæй. Фыццаджыдæр скъоладзауты размæ рахæссын æмæ равза-
рын хъæуы Тугъанты Махарбеджы нывты мидис. Уыдон сты цал-
135
дæр: «Нарт Сырдон», «Сырдон Нарты Ныхасы», «Сырдон» —
эскиз спектакль «Нарты Батрадз»-мæ æмæ «Нарты куывд». Ацы
нывты Сырдоны сурæт æвдыст цæуы йæ царды алы заманты.
Нывтимæ куыст райдайдзæн фæрстытæм гæсгæ:
1. Цы иу кæны Махарбеджы нывтæ «Нарт Сырдон» æмæ «Сыр-
дон нарты Ныхасы»? Куыд æвдыст цæуы нывты Сырдоны уды
трагеди? Цавæр ахорæнтæ равзæрста æмæ сæ куыд спайда кодта
нывгæнæг Сырдоны зæрдæйы хъыг æмæ рыст равдисынæн?
2. Бынтон æндæрхуызон у Сырдоны сурæт Махарбеджы эски-
зы «Нарт Батрадз»-мæ. Æрфыссут Сырдоны портрет эскизмæ
гæсгæ. Цæмæн у ацы ныв афтæ зæрдæисгæ æмæ зæрдылдаргæ?
Цы зæгъæн ис нывы ахорæнты тыххæй?
3. Тугъанты Махарбеджы «Нарты куывд» у аивадон шедевр.
Кæй базыдтат нарты хъайтартæй Махарбеджы нывы? Зæгъут сын
сæ нæмттæ.
4. Нывæн йæ кæцы хайы уынæм Сырдоны фæлгонц? Куыдæй
æвдыст æрцыд Сырдон «Нарты куывды»? (Йæ позæ, къухты ар-
хайд, йæ бакаст, йæ дарæс, дыууадæстæнон фæндыр.) Цы зæгъæн
ис Сырдоны гуырыкондæй? Цæмæн ис Сырдоныл ахæм дарæс?
Цæуыл дзурæг у уый?
5. Цавæр адæймагæй равдыста Махарбег Сырдоны æмæ цæй
^зуаджы? (Ахорæнтæ, нывы раззаг пълан, хъайтары егъау фигурæ,
Иæ цæсгомы æвæрд, къухты архайд.)
6. Цæуы уæ зæрдæмæ Сырдоны фæлгонц Махарбедасы нывы?
Цæмæй?
Æндæр хуызы æвдыст цæуы Сырдоны сурæт Хъаныхъуаты
Умары конд нывты (чиныг «Нарты кадджытæ» — Дзæуджыхъæу:
Ир, 1975): 1) «Фæндыр куыд фæзынди», 2) «Сырдон уæйгуыты
куыд фæсайдта», 3) «Сырдоны лабиринт». Ацы иллюстрацитæ
конд æрцыдысты Сырдоны тыххæй кадджытæм. Дыккаг нывы
уынæм Сырдоны, алæмæты æрчъиагыл бадгæйæ, йæ фарсмæ фынг
æмæ бæндæн, тæхы уæлæрвты Нарты бæстæм.
Æртыккаг ныв — «Сырдоны лабиринт». Сырдон цæры кæм-
дæр зæххы бын лабиринты (ирон адæмы материалон культурæйы
цыртдзæвæн — Мæхческы лабиринты нывимæ, хонынц æй Сыр-
доны лабиринт). Ныртæккæ уыцы æвæджиауы дур ис Дзæуджы-
хъæуы Цæгат Ирыстоны Бæстæзонæн музейы. Йæ уæлæ цы хах-
ныв ис, уый у, бацæуæн, фæлæ фæстæмæ зынтæй рацæуæн кæ-
цæй вæййы, ахæм алыхуызон здыхтытæ фæндагау. Чи йæ ныв
кодта, адæймаджы хъуыдыйыл бафтауыны тыххæй, уый бæрæг
нæу. Æмæ йæ ирон адæм «Сырдоны дур» рахуыдтой. Ома, уый
йеддæмæ — «арвы хин æмæ зæххы кæлæн» — адæмæн ахæм хын-
цинаг ничи раттаид. Нывгæнæг Хъаныхъуаты Умар дæр æй ду-
римæ архайгæйæ уымæн сныв кодта.
1. Уæ зæрдæмæ фæцыдысты Хъаныхъуаты Умары иллюстра-
цитæ? Цæмæй?
2. Умар Сырдоны куыдæй равдыста, ахæм адæймаг уыд «Нар-
ты фыдбылыз»? Зæгъут уæ хъуыдытæ.
136
Мæскуыйаг ирон нывгæнæг Лотиты Игоры нывы уынæм Сыр-
доны фыд — Гæтæджы портрет. Уый уыд дæтты бардуаг.
Фæрстытæ нывмæ:
1. Цавæр адæймаг у Гæтæг Лотиты Игоры нывы?
2. Цы иу кæны Гæтæг æмæ Сырдоны сурæттæ Тугъанты Ма-
харбег æмæ Лотиты Игоры нывты?
3. Фыццаджыдæр Гæтæджы сурæты нæ цæст æрæвæрæм йæ
цæсгом æмæ йæ къухтыл. Цæмæн?
4. Цавæр æнахуыр дзæума уынæм Гæтæджы къухты? (Лæдзæг.)
Цæмæн бакодта уый нывгæнæг бардуаджы къухы?
5. Цавæр ахорæнтæй пайда кæны нывгæнæг, ацы портрет араз-
гæйæ, æмæ цæмæн?
Литературæ
1. Абаев В. Нартовский эпос осетин // Абаев В. И. Избранные
труды: Религия, фольклор, литература. Владикавказ: Ир, 1990. С. 142—
260.
2. Гагкайты Хъ. Нарты Сырдоны обрæз Скандинавы эпосы //
Махдуг, 1961. № 4. 88-93 ф.
3. Джыккайты Ш. Нæртон лæг æмæ нæртон намыс // Джык-
кайты Ш. Ныхасы фарн. Дзæуджыхъæу: Ир, 1996. 55-107 ф.
4. Дзæттиаты Р. Дæргъæвсаг лабиринт // Мах дуг, 1989. № 4.
108-110 ф.
5. Дзадзиты А. Б., Дзуццаты X. В., Хъараты С. М. Ирон
адæмы этнографи æмæ мифологи. Дзæуджыхъæу, 1994. 284 ф.
6. Дедегкаты Дж. Худыны фарст Нарты кадджыты //Мах дуг,
1981. № 1. 104-107 ф.
7. Дюмезиль Ж. Осетинский эпос и мифология. — М.: Наука,
1976. С. 92-97.
8. Калоев Б. А. Сырдон // Мифы народов мира: Энциклопедия.
В 2-хт. М., 1997.
9. Кристоль А. Сырдон и Одиссей // Осетия. XX век. Выпуск I.
Владикавказ, 1996. С. 142-153.
10. Мамиаты И. Дзырддзæуæны: Автор æмæ хъайтары æмдзæдис.
Дзæудасыхъæу: Ир, 2008. 296-331 ф.
11. Мзокты А. Фæндыр куыд фæзынди // Мах дуг, 1997. № 2,
105-121 ф.
12. Нарты кадджытæ: Дыккаг рауагъд / Лит. ред. Дзанайты И.
Дзæуджыхъæу: Ир, 1975. 360 ф.
13. Салбиев Т. Второй дар Нарта Сырдона// Дарьял, 1994. № 4.
С. 190-199.
14. Хъазиты М. Нафи: Монографи (1 чиныг). Дзæуджыхъæу:
Ир, 2010. 303 ф.
15. Цгъойты X. Сырдон // Рæстдзинад, 2000. 12 февраль. 4 ф.
ЦИКЛ «АЦÆМÆЗ»
Нарты кадджытæ тынг стыр кулътурон хæзна
сты... ахæм хæзна, æмæ дунейы эпикон уацмысты
æмрæнхъ æрæвæрæн кæмæн ис. Ирон адæм сæ дардтой
сæ зæрдæйы тæккæ арфдæр семæ сусæгдæр ран.
Нигер (Дзанайты Иван)
Сæ мидисмæ гæсгæ Ацæмæзы тыххæй кадцжытæ дихгонд цæ-
уынц дыууæ хайыл. Фыццаг хайы кадджыты Ацæмæз йæ авдæны
фæйнæджытæ асæтты æмæ ацæуы Насран æлдары æфсадмæ æх-
хуыс кæнынмæ, уымæн йæ усы Мысыры-æлдар куы аскъæфы,
уæд (варианттæм гæсгæ Елтæ-Быцæмæ, Тогуысмæ, Гуычмæзмæ),
кæнæ та райсы йæ фыд Ацæйы туг (Ацæ мард æрцыд Елтæ-Бы-
цæйы къухæй).
Дыккаг хайы кадджытæй мах базонæм, Ацæмæз Сайнæг-алда-
ры чызг Агуындæ-рæсугъды куыд ракуырдта, уый хабæрттæ. Ие
’фсымæртимæ уæрсты фæстæ Ацæмæзмæ æрхауди (варианттæм
гæсгæ та йын æй балæвар кодтой) æнусон диссаджы уадындз.
Уый зардæй, Ацæмæзы диссаджы цагъдæй уарзонддзинады æнкъа-
рæнтæ бацæуынц Агуындæ-рæсугъды зæрдæйы æмæ сразы вæййы
Ацæмæзмæ чындзы фæцæуын. Ацы кадджытæ ирон адæммæ зар-
джыты æмæ таурæгъты хуызы арæх уыдис фехъусæн, ныр дæр сæ
фæзарынц ирон чындзæхсæвты.
Кадджытæ — «Ацæмæз æмæ Насран-æлдар» æмæ «Ацæмæз æмæ
Агуындæ-рæсугъд» — сты æнцонæмбарæн æмæ кæсæн. Ацы кад-
джытæ ахуыр кæнынæн дихгонд цæуы æртæ сахаты: фыццаджы
æмæ дыккаджы ахуыргæнæг æмæ скъоладзаутæ дзурдзысты тау-
рæгъты мидисыл æмæ бакæсдзысты сахи цæттæгонд рефераттæ
æмæ раныхæстæ, æртыккаджы та кæсдзысты ирон поэтты уац-
мыстæ Ацæмæзы тыххæй æмæ æрдзурдзысты уыдоны мидис æмæ
аивадон мадзæлтты нысаниуæгыл.
Кадæг «Ацæмæз æмæ Агуындæ-рæсугъд»-ы мидисыл ахуырдзау-
тимæ дзургæйæ, ахуыргæнæг хъуамæ бæстон равзара Нарты царды-
уаг, сæ дин, сæ чындзхæссыны æгъдæуттæ куыд æвдыст цæуынц,
уый.
Дæлдæр дæттæм ахуыргæнæгæн æрмæг, цæмæй дзы бархийæ
пайда кæна.
1—2-аг уроктæ. Курдиат æмæ аивад Нарты кадджыты. Ацæмæз —
нæртон музыкалон аивады гени. Ацæмæзы тыххæй кадджыты ми-
дис. Нарты царды нывтæ. Мифты бынат фыдæлты царды æмæ кад-
138
джыты. Ацæмæзы миниуджытæ, йæ фæлгонц. Музыкæйы тых æмæ
нысаниуæг. Уацмысы поэтикон фæрæзтæ.
Бакæсын æмæ æрдзурын Ацсемæзы тыххæй кадджытыл. Раны-
хсестсе æмæ рефераттæ кадджыты хъайтартыл.
3-аг урок. Ацæмæзы фæлгонц ирон поэзийы.
Аив ксесын поэтикон уацмыстсе, ссе мидисыл сын серныхас ксенын.
Зонын æмдзæвгсеты аивадон фсерсезтæ ссарын семсе сæ ахадындзина-
дыл сердзурын.
Уромæ эпигрæфтæ сты фыст къласы фæйнæгыл:
Иартæ кардæй куыдæрсехстысты, афтсе дсес-
ныуыдысты срæндырсей щегъдынмсе дсер.
Джыкайты Шамил
Нсертон Ацæ йæ уадындз райста ныр:
Æгас дуне куы фестади срæндыр.
Уырымты Петка
Ахуыргæнæг бакæсы эпиграфтæ æмæ сын бабæтты сæ мидис
факультативон ахуырты темæимæ, радзуры, цавæр бынат ахста
аивад (фæндырæй цæгъдын, кафын, зарын, аивад æмбарын) нар-
ты царды, уый тыххæй.
II. Таурæгътæ бакæсыны размæ хъæуы скъоладзауты базонгæ
кæнын зынæмбарæн дзырдтæ æмæ дзырдбæстыты нысаниуæгимæ.
Дзырдуат кадджытæм:
Ивар — штраф.
Фæныны късермæг дымгсемæ сдарын — ам: хæдзары къонайы арт
ныппырх кæнын.
Денджыз хсерз хуыскъ ацис — йæ дон байсыст, бахус ис.
Хъсед цъсех арт суагъта — пиллонæй ссыгъди.
Сау хох фселсебырдтытсе ис — рæсугъд зардмæ афæзтытæ ис.
Хъсемпы рагъы йас бсех — тынг мæллæг бæх.
Æфссен серттигътсе — фæтты кæрæттьгл-иу цы æртæтигъон
æфсæн фындзтæ (бырынчъытæ) конд уыдис, уыдон.
Арыхъхъ сапон — хорз сапон. Арыхъхъыты ранæй-рæтты вæййы
фынкгæнаг цъæх æлыджы мыггаг, раджы заман дзы надтой бæхты.
Хахиаг хæрх идон — бæрæг нæу, цавæр идон у, уый.
Бабиаг авд сефтаугсейы — цавæрдæр бæстæйæ, «Бабийæ», æр-
æфтгæ æфтаугæтæ, бæхы рагъ æмбæрзæнтæ.
Ангусаг фселыст саргъ — цавæрдæр бæстæйæ, æвæццæгæн, «Ан-
гусæй», æрæфтгæ саргъ.
Мæ хъару мын æмбис фæкодтай — мæ тых мын басастай.
Кæраз — цæджындзтыл арæзт тапкагонд. Раджы заман-иу арвдзæ-
фы кæнæ мард æвæрынæн ныссагътой бæрзонд цыппар цæджын-
дзы, сæ уæлæ цæхгæрмæ кау кæнæ хъилтæ æвæрд, афтæмæй.
Гурсей-гурмсе йсем бацыдис (гуырæй-гуырмсе) — ома хæд фæстæ
цæуын.
Лæгты дзуары бсехты рсегъау — Уастырджийы бæхты рæгъау.
139
Фæрнæй цсерут — арфæйы ныхас: бæркад æмæ амондцжын цар-
ды арфæ.
Ныббыцæутсе сты — нæ разы кодтой, кæрæдзи не ’мбæрстой,
иу хъуыдымæ не ’рцыдысты.
Бонвæрнон (Боброн) — сæууон стъалы, бонырдæм цы стыр, ирд
стъалы скæсы, уый.
Кæрдæджы стъалы - ирддæр стъалытæй иу.
Хъуаз — сыл саг.
Сæгуыт — хъæддаг сæгъ, косуля.
Гуыму Гуымы быдыр — бæстæйы ном; æвæццæгæн, уый у —
Хъуым, Хъуымы быдыр Цæгат Кавказы, ныры Пятигорскы цур.
Дудахъхъытæ æмсе совахъхъытæ — фæтæнбазыр маргъы мыггаг.
Сырх дариты батыхта - батыхта зынаргъ цыллæ хъуымацы.
Схоны хуызæн цæхæртæ калдтой — схон - дуры мыггаг; кре-
мень.
Бестауы бæрзонд — Пятигорскы цур цы хох ис, уый ном. Тур-
каг æвзагыл дзырд «бестау» амоны «фондз ссеры»; фондз цъуппы
кæмæн ис, ахæм хох.
Минæвар лсегсен йсе хæс йе ’ккойы ис — йæ хъуыддаджы тыххæй
æппынæдзух хъуыды кæны.
Ныхыдзуардэюын — амондджын.
Дсе хорзсех нсе куы уаид} усед дсеттсег курседжы хъуыддаг саразид —
дæу куы фæнда, уæд кæрæдзийы бамбардзыстæм, æмæ хъуыддаг
нæ фæндонмæ гæсгæ срæвдз уьтдзæн.
Йсе ссер сафынвсенд скодта — йæхи марынмæ æрцыди.
Йсе къухы фыдтæ хордта — уынгæджы бон ыл скодта, уыди
тынг тыхст.
Æргъсеу — рæсугъд, зынаргъ згъæр, перламутр.
Адайы кому Адайы хох — Ирыстоны хæхтæй иу, ис Зæрæмæг,
Цъæй æмæ Рацъы æхсæн; ам, кадджытæм гæсгæ, уыд Æфсатийы
бадæн бынат.
Нарты гуыппырсартсе — уæнгджын, домбай, æххæстзонд,
æгъдауджын æмæ номдзыд лæгтæ.
Тсетсертупп — ирон мифологийы — дуаджы ном, йæ кувæн-
дон ис Æрджынарæджы сæрмæ, Елхоты ныхмæ.
Куырыппы бсерзонд — нæухох, ис Цæгат Ирыстоны.
Тыбауы хох — Ирыстоны хæхтæй иу, ис Дæргъæвсы комы.
Æврсегътсе — мигътæ, сылæгтæ.
Дсе быгъдуан усед — дæ бар уæд.
Елиа — ирон мифологийы — арвы нæрд æмæ арвæрттывды
бардуаг.
Ныккола — ирон мифологийы — бардуаджы ном.
Фселвсера — ирон мифологийы — фысвосы бардуаг.
Æфсати — ирон мифологийы — сион сырдты æмæ цуанонты
бардуаг.
, Уазджытсе ’рфистсег сты — сæ бæхтæй æрхызтысты кæрты.
Минас — хæрд, нуæзт.
Ронг — нарты нозт, уыд тынг хæрзад æмæ карз.
Сы — сыкъа.
140
Чындзæхсæвы тырысахæссæг — фæцæуы чындзхæсджытæ æмæ
чындзы разæй.
Арц — рагон рæхойæн хæцæнгарз; йæ даргъ хъæды кæроныл
сагъд æрхуыйæ кæнæ та æфсæйнагæй конд цыргъ фындз.
Донбеттыр — ирон мифологийы — фурды бардуаг.
Фæрстытæ æмæ хæслæвæрдтæ кадджытæм:
1. Хуынæн цы ’рцыди Насран-æлдармæ? Цавæр мæстаг уац
сæмбæлдис æлдарыл уый фæстæ?
2. Цæмæн ныхъхъæр кæнын кодта Насран-æлдар фидиуæджы,
цæмæй нарты алы хæдзар дæр æфсæддон сцæттæ кæна? Цы ба-
кодтаид, æфсæддон цы хæдзар нæ рарвыстаид, уымæн? («Аргæвд-
дзыстæм ын йæ гал иварæн, йæ артыл ын дон ауадздзыстæм, йæ
фæнычы къæрмæг ын дымгæмæ ныдцардзыстæм».)
3. Цæуылнæ рарвыстой æфсæддон æлдары мадырвадæлтæ -
Ацæты мыггаг?
4. Куыд ацыд Ацæйы фырт чысыл Ацæмæз Насран-æлдары
æфсадмæ æмæ куыд бафтыдысты йæ къухьг бæх æмæ хæцæнгæрзтæ?
5. Цæмæн загъта Ацæмæз: «Мæ фыд Ацæ куы амæла, уæд хæрæ-
джы тъæнгтæ бахæрæд, кæд ын дæуæй хуыздæр бæх нæ уыдис,
уæд»? Радзурут бæстон, Ацæйы фырт чысыл Ацæмæз ныккæн-
дæй бæх куыд ракодта æмæ йæ Насран-æлдары æфсадмæ цæуын-
мæ куыд сцæттæ кодта, уый тыххæй.
6. Цы загътой Ацæмæзæн йæ ныййарæг æмæ йе схæссæг мад,
æфсæддоны хуызы йæ куы федтой, уæд? («Хæхтыл мæйрухс куы
’рбаныдзæвы, уæд уый куыд фæфидауы, афтæ ды дæр фидауыс
бæхыл».)
7. Ссарут кадæджы зæронд Ацæйы фæдзæхсты ныхæстæ æмæ
сæ лæмбынæг бакæсут. Цы нысан кæнынц?
8. Куыд бахызтысты денджызы сæрты Мысыры зæхмæ Ацæ-
мæз æмæ йæ бæх?
9. Чи разынди Насран-æлдары æфсады, Мысыры æлдармæ
лæгæй-лæгмæ чи бацыдис, ахæм? Цæуылнæ фæуæлахиз Ацæйы
фырт чысыл Ацæмæз Мысыры æлдарыл? Чи æххуыс кодта Мы-
сыры æлдарæн? Цавæр æрдхæрæны миниуæг уыди, Мысыры
æлдар Насран-æлдарæй цы ус аскъæфта, уымæ?
10. Цы ’рхъуыды кодта Ацæйы фырт Ацæмæз, цæмæй амара
Мысыры æлдары æмæ суæгъд кæна Насран-æлдары усы? Кæмæн
байуæрста Ацæмæз Мысыры æлдары фос æмæ хæзнатæ? Цавæр
арфæтæ фæкодта Насран-æлдар Ацæмæзæн — йæ мадырвадæн?
11. Ссарут кадæг «Ацæмæз æмæ Насран-æлдар»-ы алæмæты
диссæгтæ æмæ сæ ранымайут.
12. Цæмæн ныллæууыдысты нарты Ацæйы фыртты уарыныл?
Чи байуæрста æртæ æфсымæры æмæ цавæр уыдис уарæджы тæрхон?
13. Цавæр дзаума æрхаудта кæстæр фыртмæ — Ацæмæзмæ?
(Æнусон сызгъæрин уадындз.) Куыд бафтыд Нарты Ацæйæн йæ
къухы æнусон сызгъæрин уадындз? Кæй уыдис раздæр?
14. «Ацæмæз сфæнд кодта фæцæуын Сау хохмæ». Цæмæн? Уæ
зæрдыл æрлæууын кæнут, нарты Ныхасы цы адæм бадти, уыдо-
141
ны ныхæстæ. Цæимæ абарстой уыдон Ацæмæзы? («Уæлæ фæс-
рагъæй Бонвæрнон скасти!», «Уæлæ хурыскæсæнырдыгæй Кæр-
дæджы стъалы скасти».)
15. Кæм цардис Сайнæг-æлдар æмæ йын цотæй цы уыдис?
Ссарут кадæг «Ацæмæз æмæ Агуындæ-рæсугъд»-ы куринаг чыз-
джы æрфыст: дзыккутæ, цæстытæ, йе ’ддаг бакаст, йæ рацыд, йæ
митæ, йæ бавнæлд. Радзурут Агуындæ-рæсугъды тыххæй хи ны-
хæстæй, пайда кæнут кадæгæй.
16. Цæмæн баихсыдысты Нарты хистæртæн сæ галдзарм
уæфстæ Сау хохы сæрмæ Сайнæг-æлдары чызг Агуындæ-рæсугъдмæ
минæвар цæуынæй?
17. Бакæсут æмæ равзарут, музыкæ æрдз æмæ цæрæгойты уагыл
куыд фæзынд, уыцы поэтикон æрфыстытæ кадæджы.
18. Цы ми кодтой хъæддаг цæрæгойтæ, Ацæйы фырт чысыл
Ацæмæз йæ фыды хæзна, æнусон сызгъæрин сауæфтыд уадындзæй
Сау хохы цъуппæй цæгъдын куы байдыдта, уæд? Куыд æнкъардтой
Ацæмæзы зæрдиаг зардмæ сæхи гæмæх быдырты алыхуызон рæ-
сугъд дидинджытæ, гæлæбутæ æмæ стонг мыдыбындзытæ, Сау хохы
мæргътæ, Гумы быдыры цъæх дудахъхъытæ æмæ сау совахъхъытæ?
19. Куыд æнкъары Ацæмæзы зардмæ æрдз йæхи? («Мигъы цъуп-
пытæ кæрæдзи фæстæ уæд куы рарæнхъ вæййынц сау хъæды рæ-
бынты, зæххыл сæ хъарм цæссыг згъалгæ; арвы нæрын уæд куы
фехъуысы æмæ кæрдæджы хал цингæнгæ йæхи уарынмæ уæд куы
бацъæгъды».)
20. Цæмæн райдыдтой хъырнын Ацæмæзы уадындзы зардмæ
«хæхтæ — Сау хох æмæ Урс хох; Сау хох лæбырдтытæ фæци, Урс
хох урс змис фестади» æмæ куыд скафыдысты?
21. Радзурут, кадæджы текстæй пайда кæнгæйæ, куыд «æрыхъ-
ал вæййынц æнæхъæн дунетæ Ацæмæзы ноджы рæсугъдæр ба-
зардмæ» («æнусон цъититæ, уынгæг кæмтты уайаг дæттæ», «уалд-
зыгон хур».)
22. Адæймаг та йæхи куыд банкъары Ацæмæзы уадындзы дис-
саджы зардмæ? («Сыгъдæг уæлдæфмæ алы адæймаг дæр йæ уæнгтæ
уæд айвазы. Æмæ йæ фæтæн риуы дзаг уæд сулæфы».)
23. Цæмæн «нал фæлæууы Агуындæ-рæсугъд Ацæйы фырт
чысыл Ацæмæзы зарджытæм, йæ куыст куы фæуадзы æмæ ай-
нæджы тигъæй куы ракæсы»? («Ацæмæз йæ уадындз аст æвзагæй
сифтындзы æмæ ноджы рæсугъддæр ныззары».)
24. Цæуыл фæдис кодта Ацæмæз? Куыд æмæ цæмæн «ахъард-
та уарзондзинад Ацæмæзы уæнгты»? Куыд æвдыст цæуы кадæ-
джы Агуындæ-рæсугъды уарзондзинад, Ацæмæзы ауынгæйæ?
(«Уарзондзинадæй куы базыр-зыр кæны»...)
25. Цы загъта Агуындæ-рæсугъд Ацæмæзæн æмæ цæмæн æрба-
мæсты лæппу? Цы ’рцыди сызгъæрин æнусон уадындзыл?
26. Кæуыл фембæлди Ацæмæз, æнкъардæй сæхимæ цæугæйæ?
Чи æххуыс кæны дауджытæй Ацæмæзæн æмæ куыд? Чи бацыдис
Сайнæг-æлдармæ йæ чызг Агуындæ-рæсугъды тыххæй Ацæмæзæн
минæвар? (Уастырджи æмæ Ныккола.) Цавæр уыд минæвæртты
курдиат Сайнæг-æлдармæ Ацæмæзы тыххæй æмæ сын цы дзуапп
142
радта уый? («Ацæмæз кæд иу азы гуырд сагтæй сæдæ нæ кæртмæ
æртæра, уæд мын аккаг у».)
27. Куыд бафтыдысты «иу азы гуырд сæдæ сæджы» Ацæмæзы
къухы? Цавæр æххуыс бакодта Ацæмæзæн Æфсати, йæ фыды æрдхорд?
28. Чи рарасти нарты хъæуæй нарты сагсур фæсивæдæй æмæ
нарты гуыппырсартæй Сау хохы Сайнæг-æлдармæ Агуындæ-рæ-
сугъды хæссынмæ чындзхæсджытæй? («Нарты фæйнæгфарс хорз
Сослан, Тæтæртупп, Быдыры зæд, рухс Елиа, хорз Ныккола, кад-
джын Æфсати, фосы Фæлвæра, бæрзонд Уастырджи, нарты хис-
тæр Уырызмæг».)
29. Кæцæй рацыдысты чындзхæсджытæ Сау хохмæ? (Нарты
хъæуæй Æрджы Нарæгмæ, Куырыппы бæрзондмæ, Тбау хохмæ,
Уазайы бæрзондмæ, Адайы цъупмæ, Хъæриуы хохмæ, уæларвмæ).
30. Цы бауынаффæ кодтой сæ даргъ фæндагыл зæдтæ, дау-
джытæ æмæ нарты æвзæрст адæм?
31. Цавæр чындзæхсæв скодта Сайнæг-æлдар йæ иунæг чызг
Агуындæ-рæсугъдæн? Радзурут, цæмæй кодтой минас уазджытæ?
Чи скуывта чындзæхсæвы æртæ чъирийы? Кувæггагæй та чи аца-
хуыста? Цавæр нуазинаг уыд фынгыл? («Карз ронг æмæ æлутон
фых сау бæгæны сæм — донæй арæхдæр, сæ хæринаг та уымæй
дыууæ хатты фылдæр».)
32. Куыд зарыд Ацæмæзы сызгъæрин æнусон уадындз чын-
дзæхсæвы? Цавæр нæртон кæфтытæ систой «Нарты хорз лæгтæ
тымбыл фынгыл, бæгæныйы кæхцы былтыл»?
33. Цас фæбадтысты, фæминас кодтой, фæзарыдысты æмæ
фæкафыдысты уазджытæ? Куыд рараст сты чындзхæсджытæ Сау
хохы айнæгæй? Цавæр уыд Агуындæйы чындздзон уæрдон æмæ
йæ чи балæвар кодта Ацæмæзæн? («Агуындæйы чындздзон уæр-
дон уыдис æвзистæй, æмæ дзы ифтыгъд уыдис авд сæрджын са-
джы — Æфсатийы лæвар».)
34. Чи уыдысты Агуындæйы къухылхæцæг æмæ дыккаг æмбал?
(Бæрзонд Уастырджи æмæ нарты Уырызмæг.) Тырысахæссæг та
чи уыди? (Быдыры зæд.)
35. Кæдæм æрхастой Агуындæ-рæсугъды чындзы æмæ кæмæ
бакуывта сæрæй нарты кадджындæр устытæй? (Нарты Хæдзармæ,
нæртон хорз æфсин, нарты мад Сатанамæ.)
36. Цавæр зарæг базарыдысты къæсæрæй чындзхæсджытæ?
Бакæсут зарæджы ныхæстæ æмæ зæгъут: цæмæн хонынц Сата-
найы «нæртон æфсин, хъæздыг царды Сатана»? Цавæр мидис
æвæрд ис ацы ныхæсты? Раргом æй кæнут.
37. Цæуыл уыд чындзæхсæвы нарты хистæр урсзачъе Уырыз-
мæджы куывд Хуыцау æмæ Уастырджимæ?
38. Уырызмæджы куывды фæстæ базарыд Тæтæртупп. Цæй
тыххæй уыд йæ зарæг? Йæ ныхæстæй уæ зæрдæмæ кæцытæ фæ-
цыдысты? Раргом кæнут зарæджы мидис. (Зарæг «Хорз хæдзар»,
фыдæлтæ, фæсивæд, хæдзары хистæр, æфсин, бинонтæ...)
39. Зæгъут, æрдзы нывтæн кадцжыты цы аивадон нысаниуæг
ис, уый. Пайда кæнут кадæджы текстæй.
143
40. Равзарут, кадæг «Ацæмæз æмæ Агуындæ-рæсугъд»-ы цы
нарты царды уаг, чындзхæссыны æгъдæуттæ æвдыст цæуы, уыдон.
41. Раиртасут кадджыты аивадон æууæлтæ.
II. Ныр та скъоладзаутæ байхъусдзысты, сæхæдæг кæй ныф-
фыстой, уыцы рефераттæ æмæ цыбыр раныхæстæм (сообщения).
1-аг ахуырдзауы реферат: «Ацæйы фырт чысыл Ацæмæз»
Ацæтæ уыдысты нæртон мыггаг Алæгатæй. Ацæмæз æмæ йæ
дыууæ хистæр æфсымæры сты Ацæтæй. Кадæг «Ацæмæз æмæ На-
сран-æлдар» зæгъы: «Ацæтæй мыггаг нал уыдис — Ацæ йæхæдæг
зæронд баци, йæ фырт Ацæмæз та ма дзидзидай уыдис». Ахæм
уавæры æрæййæфта зæронд Ацæйы йæ хæрæфырт Насран-æлдары
усы скъæфты рæстæг, æмæ йемæ сæ бинонтæй фæдисы чи ацыда-
ид, уый нæ уыди. Ууыл сагъæстæ кæнгæйæ, Ацæмæзы авдæны
бабастой йæ дыууæ мады — йæ ныййарæг æмæ йе схæссæг, — йæ
фæйнæфарс æрбадтысты æмæ йæ аузтой: «А-ло-лай, а-ло-лай! Сау-
болат æмæ цъæх болатæй дæ авдæн, уæйыджы рагъдзармы гæрз-
тæй — дæ авдæнбостæ. Фæлæ нын нæ гал аргæвддзысты иварæн,
нæ фæнычы къæрмæг нын дымгæмæ сдардзысты, нæ артыл нын
дон ауадздзысты, Насран-æлдарæн йæ рæсугъд усы аскъæфтæуыд,
æмæ уый æфсады махæн æфсæддон кæй нæй, уый тыххæй».
Лæппу сæм авдæнæй æнæнхъæлæджы сдзырдта, æз ацæудзы-
нæн, зæгъгæ. Стæй йæхи айвæзта авдæны мидæг, авдæнæн йæ иу
фарсы фæйнæг раппæрста, æмæ фæйнæг денджызы сæмбæлдис —
денджыз хæрз хуыскъ бацис, — иннæ фарсы фæйнæг хъæды сæм-
бæлдис, æмæ хъæд цъæх арт суагъта, йæ нывæрзæны фæйнæг та
Сау хохыл сæмбæлдис, æмæ Сау хох фæлæбырдтытæ ис; йæ дæл-
фæдты фæйнæг та Урс хохы сæмбæлдис, æмæ уый дæр фæлæбырд-
тытæ ис. Лæппу рабадти æмæ загъта: «Гъе ныр мын бæх æмæ хæ-
цæнгæрзтæ æриут æмæ асурон æфсæдты æмæ сæ баййафон».
Цымыдисаг сты, Ацæмæз йæхицæн бæх æмæ хæцæнгæрзтæ куыд
агуры, уыцы хабæрттæ. Уæлдай цымыдисагдæр та, æфсадимæ куыд
баиу вæййы, стæй, Мысыры бæстæйы æлдаримæ лæгæй-лæгмæ
хæсты цы хъæбатырдзинад равдыста, куыд ыл фæуæлахиз æмæ
Насран-æлдарæн йæ рæсугъд усы куыд байста, уыдæттæ.
Кадæг «Ацæмæз æмæ Агуындæ-рæсугъд»-ы Ацæмæз у Ацæйы
æртыккаг — кæстæр фырт. Ацæ куы амард, уæд æм йæ мулчы уæр-
сты æрхаудта æнусон сыгъзæрин уадындз. Ацæйæн æй радта Æфса-
ти. Хистæр æфсымæртæ тынг разыйæ баззадысты. Ацæмæз дæр рай-
ста уадындз æмæ сфæнд кодта Сау хохмæ фæцæуын. Куы рацæй-
цыд, уæд афтæ фидыдта, æмæ нарты Ныхасы адæм дзырдтой:
— Уæлæ фæсрагъæй Бонвæрнон скасти!
— Уæлæ хурскæсæнырдыгæй Кæрдæджы стъалы скасти!
— Уый Ацæйы фырт чысыл Ацæмæз Сау хохы сæрмæ йæ
уадындзимæ Сайнæг-æлдары чызгмæ рацæуы.
Нарты сагсур фæсивæдæн-иу сæ бæхты фынк калди Агуындæ-
рæсугъды цæстмæ хъазынæй, фæлæ сæм уæддæр Агуындæ-рæ-
сугъд иу хатт дæр нæ ракаст Сау хохы айнæджы сæрæй. Нарты
144
хистæртæн сæ галдзарм уæфсытæ баихсыдысты Сау хохы сæрмæ
Сайнæг-æлдары чызг Агуындæ-рæсугъдмæ минæвар цæуынæй.
Нартмæ ахæм фæсивæд нал баззад, Сайнæг-æлдармæ Агуындæйы
тыххæй чи нæ баминæвæр кодта, фæлæ дзы Агуындæ-рæсугъд
иуæн дæр нæ бакуымдта.
Ацæйы фырт чысыл Ацæмæз рахаста йæ фыды хæзна æнусон
сыгъзæрин сауæфтыд уадындз. Схызти Сау хохмæ. Бæрзонддæр
къæдзæхыл æрбадти æмæ зарынтæ байдыдта уадындзæй.
Ацæмæзы зардмæ сæрджын сагтæ уæд галхъæлæсæй уасын бай-
дайынц, сæ сыкъатæ бæрзонд сисынц æмæ лыстæг расирынц. Сау
хохы сычъитæ чъыллипп кафт кæныныл схæцыдысты. Сау хохы сау
нæл сæгътæ æрызгъордтой сау айнæгæй æмæ диссаджы хъæзтытæ
æмæ кæфтытæ систой, уырынгсыкъа гал-дзæбидыртимæ рог симд
кæнын байдыдтой. Хъуазтæ æмæ дын сæгуыттæ Туацъæйы былмæ
куы разгъорынц, уым куы амбырд вæййынц, сыкъайæ хъазын куы
сисынц. Тæрхъустæ æмæ рувæстæ сæхи куынæуал бауромынц æмæ
куы радугъ кæнынц фæтæн быдырты; Æфсатийы фос дзугтæ-дзуг-
тæй айнæджы бынмæ æмбырд кæнын куы байдайынц. Фæлвæрайы
фос дзуггæ-дзуггæй фæтæн быдырты куы рацæйцæуынц.
Ацæйы фырт чысыл Ацæмæз та ноджы зæрдиагдæрæй куы
ныззары; хъуыр-хъуыргæнгæ уæд райхъал сты хуссары æрсытæ,
сæ хъарм хуыссæнтæ ныууагътой æмæ уæззаугомау лæпп-лæпп
симд самадтой сау хъæды астæу.
Гæмæх быдырты уæд алыхуызон рæсугъд дидинджытæ куы
равзæрынц. Сæ алыварс гæлæбутæ æмæ стонг мыдыбындзытæ
гуыв-гуывгæнгæ ратæх-батæх уæд куы байдайынц. Сау хъæды
мæргътæ сæ уасынæй сау хъæд сæ сæрыл сисынц æмæ Нæртон
Ацæмæзæн сæ алыхуызон хъæлæстæй хъырнын куы райдайынц.
Гуымы быдырты цъæх дудахъхъытæ æмæ сау совахъхъыты кафтмæ
дуне куы ’ркæсы.
Мигъы цъуппытæ кæрæдзийы фæстæ уæд куы рарæнхъ вæй-
йынц. Сау хъæды рæбынты, зæххыл сæ хъарм цæстысыг згъалгæ;
арвы нæрын дæр уæд куы фехъуысы æмæ кæрдæджы хал цин-
гæнгæ йæхи уарынмæ уæд куы бацæгъды.
Ацæмæз дæр та ноджы йæ арæхст къух куы бацаразы æмæ
рæсугъддæр йæ уадындзæй куы базары. Сау хъæд тъыфылтæй
хæрдмæ хауын уæд куы байдайы, гæмæх æрдузтæ æмæ гæмæх
къуылдымтæ, кæрдæджы хал кæм нæ зади, уыдон цъæх зæлдаг
уадзын уæд байдыдтой.
Ацæмæзы уадындзы зардмæ хæхтæ хъырнын райдыдтой, уый
фæстæ та дын куы скафиккой Сау хох æмæ Урс хох, æмæ Сау хох
лæбырдтытæ фæци, Урс хох урс змис фестади.
Ацæйы фырт чысыл Ацæмæз ноджы рæсугъддæр базары, æмæ
æнæхъæн дунетæ æрыхъал вæййынц: æнусон цъититæ тайын куы
байдайынц; уынгæг кæмтты хæххон уайаг дæттæ хæл-хæлгæнгæ
уæрæх быдыртæм згъорынтæ куы сисынц.
Уалдзыгон хур йæ рæсугъд цæстæй æгас дунемæ хъæлдзæгæй
уæд куы ракæсы: сыгъдæг уæлдæфмæ алы адæймаг дæр йæ уæнгтæ
уæд айвазы æмæ йæ фæтæн риуы дзаг уæд куы сулæфы.
10 Мзокты Асътнбег
145
Ацæйы фырт чысыл Ацæмæз йæ уадындз аст æвзагæй сиф-
тындзы æмæ ноджы рæсугъддæр ныззары, æмæ Сау хохы айнæг
дуары йас куы фегом вæййы: Агуындæ-рæсугъд Ацæйы фырт
чысыл Ацæмæзы зарджытæм куынæуал фæлæууы, йæ куыст куы
фæуадзы, айнæджы тигъæй куы ракæсы.
Ацæмæз дын тынг куы фæдис кодта: «Ау, ай цы хъуыддаг уа:
Сайнæг-æлдары чызг Агуындæ-рæсугъды хур дæр куы никуыма
федта: æдзух Сау хохы мæсыджы æмбæхстæй куы бады, уæд ныр
цæмæн ракасти айнæджы былæй?!» Ацæмæзæн уарзондзинад йæ
уæнгты куы ахъары. Агуындæ-рæсугъд дæр, лæппуйы ауынгæйæ,
уарзондзинадæй куы базыр-зыр кæны.
Уастырджи æмæ Ныккола сразы сты Ацæмæзæн Сайнæг-
æлдармæ Агуындæ-рæсугъды тыххæй минæвар бацæуын. Æмæ чызг
йæ фыдæн афтæ зæгъы: «Ацæйы фырт чысыл Ацæмæз кæд иу
азы гуырд сагтæй сæдæ нæ кæртмæ æртæра, уæд мын аккаг у!»
Ацæмæзæн Æфсати йæ фыды æрдхорд уыдис æмæ нарты фæси-
вæдæн афтæ: «Уæртæ Адайы коммæ бацæут дæсæй, æмæ фæйнæ
дæс саджы, иу азы гуырдтæ бафтдзæни уæ къухы».
Ацæйы фырт чысыл Ацæмæзæн Агуындæ-рæсугъды Сау хо-
хæй рахастой нарты фæсивæд. Къухылхæцæг ын уыдис бæрзонд
Уастырджи, дыккаг æмбал — нарты Уырызмæг, сæ разæй цыдис
бæрзонд Ныккола, тырысахæссæг та сын уыдис Быдыры зæд.
Цытджын Елиа сæ размæ бæхыл æрхъазы. Зæрдæхъæлдзæгæй
Агуындæ-рæсугъды æрхастой æмæ йæ Нарты Хæдзармæ бакодтой
Сатанайы размæ.
2-аг ахуырдзауы реферат: «Агуындæ-рæсугъд Сайнæг-
æлдары чызг».
Сау хохы цъуппыл цардис Сайнæг-æлдар. Уыдис ын æвæ-
джиауы рæсугъд чызг, чызгæн та йæ ном хуындис Агуындæ. Сай-
нæг-æлдарæн уыцы иунæг чызгæй фæстæмæ цот нæ уыдис æмæ
æнæкæрон бирæ уарзта Сайнæг-æлдар йæ иунæг чызджы.
Агуындæ-рæсугъдæн йæ цыллæ хъуымбылдзыкку хæццæ код-
та раст йæ фадхъултæм. Уыд нарæгастæу æмæ гуырвидауц. Йæ
сау цæстыты каст уыдис фæскъæвда хур бон; исты ми кæнынмæ
йæ бавнæлд - цæрдæг, раст бирæгъы фæлæбурдау; денджызы
хъазау, уæдæ цы загъдæуа, — йæ рацыд. Райсом раджы-иу тасгæ-
уасгæ куы рацæйцыдис дон хæссынмæ, уæд-иу цыма, мæй йæ
гогонæй касти, сæнтхур та — йæ цæсгомæй. Уыдысты рæсугъд
пылыстæджы хуызæн йæ урс-урсид къухтæ.
Нарты сагсур фæсивæдæн-иу сæ бæхты фынк акалдис Агуын-
дæ-рæсугъды цæстмæ сæ бæхтыл хъазынæй, фæлæ сæм уæддæр
Агуындæ-рæсугъд иу хатт дæр нæ ракаст Сау хохы сæрæй. Сай-
нæг-æлдармæ Агуындæйы тыххæй чи нæ сминæвæр кодта, фæлæ
дзы иуæн дæр нæ бакуымдта.
Агуындæ-рæсугъд йæхи куынæ бауромы Ацæйы-фырт чысыл
Ацæмæзы уадындзы цагъдмæ, йæ зарджытæм куынæуал фæлæууы,
йæ куыст фæуадзы, айнæджы тигъæй куы ракæсы. Ацæмæзæн
146
уарзондзинад йе уæнгты куы ахъары. Агуындæ-рæсугъд дæр, лæп-
пуйы ауынгæйæ, уарзондзинадæй куы базыр-зыр кæны. Мæнæ
куыд зæгъы Сайнæг-æлдар йæ чызджы уарзондзинады тыххæй:
- 0 мæ хивæнд иунæг бындар, куыд дæм кæсын, афтæмæй
æнæкæрон бирæ уарзыс сыгъзæрин уадындз æмæ рæсугъд цæгъд-
тытæ æмæ иуазыккон сæрджын сагтæ, фæлæ уыдонæй тыхджын-
дæр бауарзтай Ацæйы-фырт чысыл Ацæмæзы.
Иуабонæй иннæ абонмæ фæбадтысты, фæзарыдысты, фæка-
фыдысты Ацæмæзы чындзхæсджытæ Сайнæг-æлдары хæдзары,
стæй, рараст сты Сау хохы айнæгæй — Агуындæ-рæсугъды нартмæ
Ацæмæзæн рахастой. Агуындæйы чындздзон уæрдон уыдис æвзи-
стæй, æмæ дзы ифтыгъд уыдис авд сæрджын саджы — Æфсатийы
лæвар. Чындзхæсджытæн сæ фæстæ авд уæрдоны дзаг - чындзы
дзаумæттæ. Агуындæйæн къухылхæцæг уыд бæрзонд Уастырджи,
дыккаг æмбал ын — нарты Уырызмæг. Зæрдæхъæлдзæгæй йæ æрха-
стой æмæ йæ Нарты Хæдзармæ бакодтой.
Агуындæ-рæсугъдмæ ис нымæтын ехс. Ацæмæз ын йæ ныхæс-
тæм сæ фыццаг фембæлды куы рамæсты, йæ сызгъæрин уадындз
Сау хохы тигъыл куы ныццавта æмæ уадындз лыстæг муртæ куы
баци, уæд Агуындæ æрхызт айнæгæй, æрæмбырд кодта уадындзы
сæстытæ æмæ сæ бахаста сæхимæ, йæ нымæтын ехсæй сæ æрцав-
та æмæ аныхæстысты, — цы уыдис, уый фестадис сызгъæрин
уадындз. Æмæ йæ афтæмæй фæстæдæр балæвар кодта Ацæмæзæн.
Уый дзы йæ чындзæхсæвы бирæ фæзарыд.
3-аг ахуырдзауы раныхас: «Куыд равзæрд нæлгоймаджы
ном «Ацæмæз».
Ирон адæммæ ном Ацæмæз кадджын у æмæ йæ сæ лæппутыл
арæх æвæрынц. Нарты кадджыты дæр ис. Æрхæсдзыстæм нарты
кадджытæй хицæн цæвиттонтæ: зæронд Ацæ йæ чысыл фырт
Ацæмæзæн радта йæ фат æмæ йе ’рдын. (Нарти Уази фурт минги
Ацæмæз Сау хонхи сæрмæ ку фæррæдæхсуй. Ацæмæз дæр дин
уæд æ хæтæлæй рæсугъддæр цæгъдтитæ нур ку низдохуй».)
Академик Абайты Васо куыд раиртæста, афтæмæй Ацæмæз-
ном уыди нæ рагон фыдæлтæ — скифтæм. Фыст æрцыд IV æнусы
нымадæй Сау денджызы был бердзенаг горæт Горгиппийы.
Уырыссаг академик В.В. Латышев æрæмбырд кодта, Сау денджызы
был бердзенагау цы скифты, сæрмæтты æмæ аланты нæмттæ фыст
æрцыдысты, уыдон. Ратæлмац сæ кодта уырыссаг æвзагмæ æмæ
сын ныффыста фиппаинæгтæ. Ацæмæзы кой дзы цæуы 2-аг æмæ
4-аг томты.
Немыцаг иранист профессор К. Мюлленхофф бакаст уыцы
фыстытæ æмæ ном Ацæмæз равзæрста афтæ.
Скифаг ном Ацæмæз дих кæны дыууæ хайыл: Ацсе æмæ маз.
Дзырд Ацæ-йæи этимологи (равзæрд) нæ радта, фæлæ номы дык-
каг хай маз афтæ ’мбарын кæны: маз у рагон ирайнаг дзырд, йæ
мидис — цытджын, стыр, фæрнджын, кадджын. Абайты Васо
сразы Мюлленхоффимæ, стæй ма равзæрста номы фыццаг хай
147
дæр. Æвзагиртасæджы хъуыдымæ гæсгæ, Ацæ нæ фыдæлты æвза-
джы хъуамæ хъуыстаид уац, уыди, дам, рагон дины термин. Ацæ-
мæз та хъуамæ хъуыстаид Уачамаз кæнæ Вачамаз. Ацæмæз-ы хуы-
зæн ма ирон æвзаджы ис дзырд Ацы — рухс. Ацы ном дæр нæ
рагон фыдæлтæ дзырдтой Уачи — рухс кæнæ Уачирохсæ.
Нæ фыдæлтæ — алантæм уыди дзырд Уацамонгæ, хонынц æй
Ацамонгæ дæр, ома уæларвон хорз хабар.
Рæсугъд у ном Ацæмæз, ньгр ыл 2500 азæй фылдæр цæудзæн,
афтæмæй, цыма бынтон æрыгон у, афтæ кæсы адæймагмæ.
4-æм ахуырдзауы реферат «Джыккайты Шамил Нарты
аивады тыххæй».
Шамилы зонадон уацты æмæ эссеты чиныг «Ныхасы фарн»-ы
(Дзæуджыхъæу^ Ир, 1996, 55-107 фф.) мыхуыргонд æрцыд тынг цы-
мыдисаг уац. Йæ ном - «Нæртон лæг æмæ нæртон намыс», ныхас
дзы цæуы нæртон адæмы хуыздæр æмæ рæсугъддæр æууæлты тых-
хæй. Фыссæг иртасы йæ наукон куысты ирон героикон эпос «Нартæ»-
йы хъайтарты миниуджытæ: æхсар, патриотизм, рæстдзинад, на-
мыс, хæрзæгъдау (бæрц зонын), сылгоймагæй аргъуц кæнын.
Нартæ стыр аргъ кодтой аивадæн. Адæймаджы зонд æмæ кур-
диат цы стырдæр трагедитæ сфæлдыстой, уыдонæй иу у кадæг
«Фæндыр куыд фæзынди». Сырдон, дæлимонты фæдон, нартæн
фæндыр кæй сарæзта, уый тыххæй йæ райстой нарты æхсæнадмæ,
скодтой дзы æфсымæр. Нарт дæсны уыдысты фæндырæй цæгъ-
дынмæ, хорз арæхстысты симд кафынмæ. Уый дæр зонæм нарты
кадджытæй (Нарты симд Зилахары быдыры, Хъазæн фæзы, Со-
слан æмæ Челæхсæртæджы быцæу, кафынæй ерыс).
Ирон эпосы музыкæйы аивады гени у Ацæмæз. Нартæн Ацæ-
мæз у Бонвæрнон, рæстгæнæг Уастырджи та - Кæрдæджы стъа-
лы. Ацæмæзæн Æфсати лæвæр кæны, æмæ Уастырджи Ныкко-
лайы амындæй рæгъæуттæ нæ бакомы, фæлæ йын ракуры йе ’ну-
сон хæтæл — сызгъæрин уадындз. Æндæр варианты Ацæйы бынтæ
йæ фырттæ уарынц æмæ нæ фидауынц, фæлæ нарты Мæгуырæг
уарæг сси æмæ фос иуæрдыгæй æрæвæрдта, уадындз — иннæрды-
гæй. Ацæмæз кæстæр уыд, æмæ уадындз фæци уый хай - райста
йæ æхсызгонæй. Зыдтой нартæ хæзна æвзарын, зыдтой аивадæн
аргъ кæнын. Ацæмæз у нæртон лæг, фæлæ хайджын у хурон хуы-
цау Аполлоны æууæлтæй, йæ дæсныйадæй лæууы Орфейы æм-
рæнхъ, йæ диссаджы аивадæй зæхх дидинæг æфтауы, кафынц æм
сырдтæ æмæ мæргътæ. Абайты Васомæ гæсгæ, «цыбыр ныхасæй,
нæ разы ис уалдзæджы ныв дæсны æвдыстæй. Геройы зарæг æрхæс-
сы уалдзæг. Геройы зарæджы ис хуры тых, ис ын хуры æууæлтæ».
Нæ фыдæлтæ зыдтой аивады тых æмæ йæ миниуджытæ. Кардæй
куыд арæхстысты, афтæ дæсны уыдысты фæндырæй цæгъдынмæ
дæр. Уымæн сфæлдыста нарты поэтикон курдиат хъаруджын,
æх^арджын æмæ хæрзæгъдау уæздан адæмæй.
5-æм скъоладзауьг раныхас: «Орфейы мотив Нарты кад-
джыты».
148
Нигер (Дзанайты Иван) йæ уац «Нарты кадджытæ»-йы афтæ
фыста: «Ацæмæзы кадæджы ис, æрдз йæ зарынмæ кæмæн рай-
хъал вæййы, уыцы Орфейы мотив... Ацæмæз — у хицæн фæл-
гонц, æххæст æмæ индивидуализацигонд». Иваны ныхæстæм
гæсгæ, махæн нæ бон у зæгъын, нарты Ацæмæз у ирон Орфей.
Кæд Сырдон фыдохы бон йæ хъыгæй дыууадæстæнон фæндыр
сфæлдыста кадджытæ æмæ таурæгътæ кæнынæн, уæд Ацæмæзы
æнусон сызгъæрин сауæфтыд уадындзы зæливылæнтæ та сты кæ-
лæнгæнæг зарæджы хуызæн, адæймаджы нæ, фæлæ æппæт цæрæ-
гойты дæр, хæхты, дæтты, зайæгойты йæхимæ арф чи ныхъхъу-
сын кæны, музыкæйы, аивады, рæсугъддзинады тых тынгдæр кæм
зыны, ахæм.
Чи уыд Орфей та? Бердзенаг мифологийы - Орфей уыд фра-
киаг дæтты Хуъщау^Эагр (иуæй-иу фыстыты Аполлон) æмæ музæ
Каллыопæйы фырт. Йæ мад Каллиопæйæн уыд 8 хойы — музæтæ
- Клио (историйы музæ), Мельпоменæ (трагедийы музæ), Эвтерпсе
(лирикон поэзийы музæ), Эрато (уарзондзинады поэзийы музæ),
Терпсихорæ (кафты музæ), Талия (комедийы музæ), Полигимния
(пантомимæйы музæ) æмæ Урания (астрономийы музæ). Уыдон
иууылдæр уыдысты Поэзийы, Аивæдты æмæ Зонындзинады Хуы-
цæуттæ, баст уыдысты зард, кафт æмæ музыкæимæ. Орфейы мад
Каллиопæ уыд эпикон поэзи æмæ зонынады музæ. Иæ дурæй
конд сурæты йæ къухы ис гæххæтт æмæ стиль — фыссæн сис.
Орфей хъуыстгонд уыд куыд диссаджы зарæггæнæг æмæ му-
зыкант, йæ зард æмæ йæ цагъдмæ йын-иу ныхъхъуыстой хуымæ-
тæг адæм, хуыцæуттæ æмæ æрдз. Орфейы музыкæ сабыр кодта
хъæддаг сырдтьт, йæ зæлтæм дуртæ сæ бынæттæй æнкъуыстысты,
бæлæстæ сæ къалиутæ æруагътой ныллæг. Орфейы мæлæт тынг
хъыг уыд сырдтæн, мæргътæн, хъæдтæн, бæлæстæн, дуртæн,
зайæгойтæн.
Эвридикæ уыди Орфейы ус, æмæ æнæнхъæлæджы калмы хæс-
тæй куы амардис, уæд Орфей^бархийæ ацыд йæ уарзон усы фæстæ
Аидмæ - Мæрдты бæстæм. Йæ зарджытæ лирæйы цагъдмæ афтæ
тынг фæцыдысты Аид æмæ Персефонсейы зæрдæмæ (Мæрдты бæс-
тæйы паддзæхтæ), æмæ уыдон радтой Орфейæн Эвридикæйы
мæрдтæй рахæссыны бар. Æрмæст Орфейæн нæ уыд фенæн йæ
уарзоны цæсгом, цалынмæ нæ бахæццæ уа сæ хæдзармæ, уæдмæ.
Фæлæ Орфей йæ ныхасæн хицæу нæ разынди, æмæ æмгъуыдæй
раздæр æркаст Эвридикæмæ. Афтæ Орфей æнусмæ Эвридикæйæ
фæцис æнæ хай.
Æртыккаг урочы ахуырдзаутæ радзурдзысты, чиныгмæ æнæ-
кæсгæйæ, ирон поэтты æмдзæвгæтæ; фыст æрцьгдысты Ацæмæзы
тыххæй кадджыты сюжетмæ гæсгæ. Уый фæстæ ныхас урочы цæу-
дзæн, Ацæмæзы сурæт ирон нывкæнынады цавæр бынат æрцах-
ста, уый тыххæй. Скъоладзаутæ æрдзурдзысты Тугъанты Махар-
беджы, Хъаныхъуаты Умары æмæ Сæбанты Хæджумары аивадон
нывты мидисыл, уыдоны хицæндзинæдтыл.
149
1-аг ахуырдзау аив кæсы æмдзæвгæ.
ДЗАБОЛАТЫ Хазби
АЦÆМÆЗ
— Нарт! Æгъгъæд нымайут джихæй, —
Кæд æнæ уаргæ нæ уадзынц,
Уæд мæ хистæрты бындихæй
Мæн хъæуы æрмæстдæр уадындз!
Гъей нæртон къуыпных фæсивæд!
Ахсут хъазты фæзæн Сау рындз, —
Æз быныуæрстæй уæ симдæн
Райстон бурæгъæдæй уадындз!
Гъей уæлхох цæрæг Агуындæ!
Нарт кæд не ’рвæссой мæгуыртыл,
Уæд æрхондзынæн нæ куывдмæ
Æз сыгъдæгзæрдæ сæгуытты.
Уалæ сау хохы бæрзонд рындз
Махæн рог уддзæф æрвитдзæн, —
Уыдон фаг аргъ кæнын зонынц
Зæрдæйы бæллицтæн!
Мыхуыргонд цæуы чиныгæй: Дзаболаты Х.Д. Уацамонгсе: Уацмыстæ
/ Чиныг сарæзта Ходы К. Орджоникидзе: Ир, 1974. 221 ф.
Фæрстытæ æмæ хæслæвæрдтæ æмдзæвгæмæ:
1. Уæ зæрдæмæ фæцыдис Дзаболаты Хазбийы æмдзæвгæ? Цæмæй?
2. Чи уыди Дзаболаты Хазби? Цы зонут поэты цард æмæ сфæл-
дыстады тыххæй? Хазбийы сфæлдыстадæй ма цавæр æндæр
æмдзæвгæтæ ахуыр кодтат раздæр кълæсты?
3. Цавæр нæртон кадæджы бындурыл ныффыста йе ’мдзæвгæ
Хазби?
4. Цæмæн байуæрстой Ацæмæз æмæ йæ хистæр æфсымæртæ?
Чи байуæрста æфсымæрты? Цавæр дзаума æрхауди Ацæйы фырт
чысыл Ацæмæзмæ?
5. Цавæр алæмæты миниуæг уыдис Ацæмæзы уадындзмæ? Куыд
æрбафтыд æнусон диссаджы уадындз Ацæмæзы фыд Ацæмæ?
6. Ссарут æмдзæвгæйы аивадон фæрæзтæ æмæ зæгъут, цæмæн
æмæ куыд пайда кæны уыдонæй поэт?
7. Цæмæн райдайынц æмдзæвгæйы æртæ строфайы сидæнтæй
(«Нарт!», «Гъей нæртон къуыпных фæсивæд!», «Гъей уæлхох цæ-
рæг Агуындæ!»)? Цы нысан кæнынц сидæнтæ æмдзæвгæйы?
8. Ссарут æмдзæвгæйы антитезæ — ныхмæвæрд. Равзарут сын
сæ нысаниуæг уацмысы.
9. Куыд уæм кæсы, цавæр хъæлæсы уагæй кæсын хъæуы Хаз-
бийы æмдзæвгæ?
150
2-аг ахуырдзау аив дзуры наизусть æмдзæвгæ.
МАЛИТИ Геуæрги
ТÆХОДУЙ, ÆНА
Тæходуй, æна,
Ацæмæзау дин
Æз ку фестинæ
Дессаг фæндургин:
Хъазбеги цъонкмæ
Исцæйцæуинæ,
Дессагон зартæ
Æрцæйцæгъдинæ...
Уæд еугур дуйне
Æримбурд уидæ,
Мæ цæгъдтæлтæмæ
Æригъосидæ.
Кæми ци седзæр,
Кæми ци мæгур, —
Бауарзионцæ
Мæ дессаг фæндур...
И фарни тунæ
Æрфелауидæ, —
Уарзондзийнадæ
Æрфедар уидæ.
Уæд алли адæм,
Уæд алли бæстæ
Æркалионцæ
Сæ тохæн гæрзтæ.
Мыхуыргонд цсеуы газет «Адсемон Цæдис»-сей, 1990. №4(сентябръ). 1 ф.
Фæрстытæ æмæ хæслæвæрдтæ æмдзæвгæмæ:
1. Ацы æмдзæвгæйы автор у курдиатджын дыгурон поэт Ма-
литы Геуæрги. Цы зонут поэты цард æмæ сфæлдыстады тыххæй?
Цавæр æндæр уацмыстæ ма ахуыр кодтат скъолайы Георгийы
сфæлдыстадæй?
2. Цæмæн фæнды æмдзæвгæйы лирикон геройы «Ацæмæзау /
фестинæ дессаг фæндургин / Хъазбеги / цъонкмæ исцæйцæуинæ
/ дессагон зартæ / æрцæйцæгъдинæ»?
3. Раргом кæнут дзырдбаст «диссаджы фæндыр»-ы символон
мидис.
4. Цавæр рæстæг æмæ цардмæ бæллы лирикон герой?
5. Раиртасут Малиты Геуæргийы æмдзæвгæйы идейæ, йæ хъуы-
ды.
6. Равдисут уæхи цæстæнгас Геуæргийы æмдзæвгæмæ.
7. Куыд баст у æмдзæвгæйы мидис ирон адæмы абоны царди-
мæ?
151
3-аг скъоладзау аив дзуры наизусть æмдзæвгæ.
БАСИТЫ Мысоап
НАРТЫ АЦÆМÆЗЫ УАДЫНДЗЫ ФАРН
Нарты Ацæмæз йæ уадындзы зардæй
Тар хъæды мадау рæвдауы...
Уый, дам, йæ рæзгæ цæрæгойты фарнæй
Дзыллæтыл амонд æфтауы...
Æмæ йын уадындзæй уымæн æрцагътон,
Уымæн æй бауарзтон бирæ!..
Дзыллæтæ та йæ ысхуыдтой хæзнадон, —
Царды æвидигæ лирæ!..
Æмдзæвгæ мыхуыргонд цсеуы журнал «Ирæф»-æй, 1995. №4. 64 ф.
Фæрстытæ æмдзæвгæмæ:
1. Цæмæн схуыдтой ирон дзыллæ Ацæмæзы æнусон сызгъæ-
рин уадындз «хæзнадон, / Царды æвидигæ лирæ»?
2. Ссарут æмдзæвгæйы аивадон фæрæзтæ æмæ зæгъут цы аива-
дон нысаниуæг сын ис уацмысы?
3. Æмдзæвгæйы иуæй-иу рæнхъыты кæрæтты цæмæн ис би-
рæстъæлфыгтæ? Цы нысаниуæг ис ахæм æрхæцæн нысанæн?
4. Куыд æмбарут ацы рæнхъыты мидис:
Уый, дам, йæрæзгæ цæрæгойты фарнæй
Дзыллæтыл амондæфтауы... ?
5. Цавæр фарн ис нарты Ацæмæзы уадындзæн? Ирон æвза-
джы дзырд фарн у бирæнысанон. Зæгъут ын йæ нысаниуæг Баси-
ты Мысосты æмдзæвгæмæ гæсгæ.
4-æм ахуырдзау аив кæсы æмдзæвгæйæ скъуыддзаг.
МАЛИТЫ Васо
ТУГЪÆНТЫ МАХАРБЕДЖЫ НЫВТÆМ КÆСГÆЙÆ
Дæ ныв — парахат æмæ бæрц,
Тых æмæ зонды стыр æмгуыстад,
Фæрæт, фæндыр æмæ æнгуырстуан,
Нæ рагон уд, нæ рагон æрдз.
Кæуы дæ кæттаг æмæ худы
Æнусон змæлдæн зынг дæтты.
Хæты хуымгæнгæ дымгæ фурдыл
Æмæ æрра тыхæй сæтты.
Хуыснæгау чи нымбæхст йæ арфы,
Гъе уыцы фын — мæрдон, уæззау...
152
Дæу дæр дæ хъысмæты зын тавы, —
Хæцы уым урсы ныхмæ сау
Æмæ дыл сау хъылма рæдзæхсьг...
Йæ цъупмæ систа дæу æнус, —
Дæ бæллицтæ, дæ сæнтты рухс,
Дæ уарзт фæстагонæн фæдзæхсы.
V
Нæртон Ацæмæзæн йæ цагъдмæ
Æрыхъал æрдз,
Æрыхъал цард.
Сызгъæрин мыртæ уд æрцахстой, -
Хъыгæн дзы нал баззад бынат.
Лæг ферох йе ’нусон мæстытæй,
Йæ уæнгтæ суæгъд ысты бынтон.
Йæхимæ каст æндæр цæстытæй,
Æндæр цæстытæй федта бон.
Мыхуыргонд цæуы чиныгсей: Хъодзаты Æ., Малиты В., Ходы К.
Æрттигъ: Æмдзæвгæтæ. Орджоникидзе: Ир, 1983. 163—164 ф.
Фæрстытæ æмæ хæслæвæрдтæ æмдзæвгæмæ:
1. Уæ зæрдæмæ фæцыдис поэт Малиты Васойы æмдзæвгæ?
Цæмæй? Цы зонут Васойы цард æмæ сфæлдыстады тыххæй?
2. Æмдзæвгæйы фыццаг хайы æвдыст цæуынц Тугъанты Ма-
харбеджы ныв «Нарты куывд» æмæ йæ иннæ аивадон уацмыстæ.
Цæмæн схуыдта поэт ацы ныв «тых æмæ зонды стыр æмгуыс-
тад», «нæ рагон уд, нæ рагон ардз»?
3. Ацы скуыддзаджы ис бирæ метафорæтæ. Ссарут сæ æмдзæв-
гæйы æмæ зæгъут: цы нысаниуæг сын ис тексты? («кæттаг кæуы
æмæ худы», «хæты хуымгæнгæ дымгæ фурдыл», «хæцы уым урсы
ныхмæ сау» æмæ æнд.).
4. Цавæр æндæр поэтикон фæрæзтæй ма пайда кæны поэт,
нывгæнæгæн характеристикæ куы фæдæтты, уæд?
5. Цавæр «бæллицтæ, сæнтты рухс æмæ уарзт» бафæдзæхста
«фæстагонтæн» йæ аивады нæ адæмон нывгæнæг Тугъанты Ма-
харбег?
6. Æмдзæвгæйы дыккаг хай баст у Ацæмæзы циклы кадæгимæ.
Куыд æвдыст цæуы скъуыддзаджы Ацæмæзы диссаджы цагъд
уадындзæй?
7. Цавæр хъуыдытæ æмæ æнкъарæнтæ æвзарын кæны лирикон
геройы зæрдæйы Ацæмæзы цагъд?
8. Цавæр аивадон мадзал ис ссарæн ацы рæнхъы:
Сызгъæрин мыртæ уд æрцахстой ?
9. «Æрыхъал æрдз, / Æрыхъал «цард», — фыссы поэт. Мивди-
сæг «æрыхъал уæвын» у бирæнысанон. Цы нысан кæны ацы
хъуыдыйæдты? Цавæр поэтикон фæрæз у? (Метафорæ, лексикон
фæлтæрæн.)
153
5-æм скъоладзау аив дзуры наизусть æмдзæвгæ.
ХЪОДЗАТЫ Æхсар
СИДТ АЦÆМÆЗМÆ
Æз фестын кæиын кæлмыты зседтæ.
...Орфей дæнæз.
Эдит Сёдергран
Автор
Ацæмæз, фехъус мын мæ хъæр!
Ацæмæз, бахъуыди дæ сæр!
Цæры дæ байзæддаг зындоны:
Ныххуыссыд зайраг калм нæ доны.
Уырытæ, рувæстæ, мæтых -
Æвзарынц иууылдæр сæ тых.
Нæ сæртыл туджы къæвда уары.
Дзынга, мæрдтыбирæгътæ, уари,
гиена, цъиусур æмæ стай
нæ цурæй аскъæфынц нæ хай.
Нæ фарн, нæ фæллой нын ыссивынц.
Дæ уадындз аст æвзагæй сифтындз.
Æрцу, дæумæ у, мæ хур, каст,
æрцараз балбирæгътæн хъазт.
Ныууадза не стигъæг тыхтона,
дæ цагъд æй арв-дунемæ хона.
Уыдысты тугдзыхтæ, сырдтæ,
ды нын сæ фестын кæ зæдтæ.
Фæдис! Фыдæлты бæстæ уарынц!
Æрцу, нæртон лæппу, æд уадындз.
Ацæмæз
Сырдтæ куыннæ федтон, зыдтон.
Фæлæ... дыкъахыгтыл мæ бон
нæ цæуы. Уадындз сæм нæ ары
фæндаг. Мæ байзæддаг, ныббар мын.
Мыхуыргонд цсеуы чиныгæй: Хъодзаты Æ. Хуыцауы бон: Æмдзсев-
гсетæ. Дзæуджыхыеу: Ир, 1998. 90—91 фф.
154
Фæрстытæ æмæ хæслæвæрдтæ æмдзæвгæмæ:
1. Цæуыл у поэт Хъодзаты Æхсары хъынцъым, йæ зæрдæйы
хъæр? Цæмæн кæны фæдис?
2. Сымахмæ гæсгæ, цæмæ сиды нарты Ацæмæзмæ? Цæмæн æй
бахъуыдис Ацæмæзы сæр? Цы домы уымæй Æхсар?
3. Чи стьт уыцы сырдтæ: «дзынга, мæрдтыбирæгътæ, уари, /
гиенæ, цъиусур æмæ стай»? Цæмæн «фыдæлты бæстæ уарынц»,
«нæ цурæй аскъæфынц нæ хай»?
4. Цы уыдзæн, Ацæмæз «йе ’нусон сызгъæрин уадындз / аст
æвзагæй куы сифтындза», уæд? «Тугдзыхтæ æмæ сырдтæ» фест-
дзысты «зæдтæ»?
5. Куьтд æмбарут Ацæмæзы дзуаппы мидис: «Фæлæ... дыкъа-
хыгтыл мæ бон / нæ цæуы»? Цæуылнæ «сæм нæ ары фæндаг /
уадындз»?
6. Æмдзæвгæйы сæйраг аивадон мадзал — авторы диалог Ацæ-
мæзимæ. Цæмæн равзæрста поэт йæ уацмысæн ахæм аивадон
фæрæз? Зæгъут ын йæ нысаниуæг.
7. Æмдзæвгæйы иннæ аивадон фæрæзтæ дæр æнцон ссарæн
стьт: метафорæтæ, сидæнтæ, фразеологион дзырдбæстытæ, анти-
тезæ, æрхæцæн нысантæ æмæ æнд. Цæмæн пайда кæны уыдонæй
поэт?
8. Цавæр ахадындзинад ис æмдзæвгæйы эпиграфæн?
9. Куыд баст у Æхсары æмдзæвгæ нæ абоны цард, ирон адæмы
экономикон уавæримæ?
10. Цавæр хъуыдытæ æмæ æнкъарæнтæ сæвзæры зæрдæйы
æмдзæвгæ бакæсыны фæстæ?
6-æм ахуырдзау аив дзуры æмдзæвгæ.
НÆКУЫСЛТЫ Наирæ
СЫГЪЗÆРИН УАДЫНДЗ
Сыгъзæрин уадындз ракуырдтон Хуыцауæй,
Цæмæй мæ зарæг айхъуыса дæрдтыл,
Цæмæй, куы уынон ацы дуне сауæй,
Уæд тауон ныфс зæрин зæлтæй бæстыл.
Мæ уадындз исдзæн адæмæн сæ хъыгтæ,
Зæххыл ыссудздзæн амонд æмæ уарзт,
Куы нал хус кæной хъарм рустыл цæссыгтæ,
Куы абуха фæллад зæрдæты маст.
Сыгъзæрин уадындз рахастон Хуыцауæй.
Цæй адджын у Ыскæнæджы лæвар!
Нæй уымæн сафæн, никуы йын ис ауæй,
Уый таудзæн рухс, куы уа нæ дуне тар.
Мыхуыргонд цсеуы чиныгæй: Нæкуысаты Наирæ. Уадындз:Æмдзæв-
гæтæ. Дзсеуджыхыеу: Ир, 2007. 5 ф.
155
Фæрстытæ æмæ хæслæвæрдтæ æмдзæвгæмæ:
1. Нæкуысаты Наирæ у æрьггон ирон поэтессæ. Цы зонут Наи-
рæйы сфæлдыстады тыххæй?
2. Цæуы уæ зæрдæмæ йе ’мдзæвгæ? Цавæр хъуыдытæ уæм æвзæ-
рын кæны ацы поэтикон уацмыс?
3. Цæмæн схуыдта автор йе ’мдзæвгæ «Сыгъзæрин уадындз»?
Цавæр нæртон кадæгимæ быст у æмдзæвгæ йæ мидисæй?
4. Цæуыл дзурæг сты лирикон геройы бæллицтæ? Цæмæн æй
фæнды «йæ зарæг дæрдтыл куыд айхъуыса»?
5. Куыд æмбарут поэты ацы рæнхъыты мидис:
Цæмæй, куы уынон ацы дуне сауæй,
Уæд тауон ныфс зæрин зæлтæй бæстыл ?
Цавæр поэтикон мадзалæй пайда кæны ам автор? (Метафо-
райæ.)
6. Цы хæссынц адæмæн уадындзы диссаджы зæлтæ? Сымахмæ
гæсгæ, цавæр алæмæты тых хъуамæ уа уадындзмæ, «Хуыцаусей
ксей рахастой / семсе Ысксенæджы лсевар чи уыди», уымæ?
7. Раттут цыбыр характеристикæ лирикон хъайтарæн.
8. Раиртасут æмдзæвгæйы хъуьгды, йæ идейæ.
9. Ссарут æмдзæвгæйы тексты аивадон фæрæзтæ æмæ зæгъут:
цæмæн дзы пайда кæны поэт?
III. Нывтæ семсе иллюстрацитимæ куыст.
Ацæмæзы тыххæй кадджыты мидис хуыздæр бамбарынæн
спайда кæнын хъæуы нывтæй æмæ нывгæнджыты иллюстраци-
тæй.
Фыццаджыдæр рахæссын хъæуы скъоладзауты размæ Тугъан-
ты Махарбеджы аивадон шедевр — «Нарты куывд». Уæлдæр йæ
кой цыд Малиты Васойы æмдзæвгæйы. Куыст цæудзæн фæрсты-
тæм гæсгæ:
1. Кæм æфснайд ис Махарбеджы ацьг шедевр?
2. Кæд æмæ цæмæн сфæлдыста йæ уацмьгс нæ адæмон нывгæ-
нæг?
3. Цавæр нæртон кадæджы сюжет æвæрд æрцьгд Махарбеджы
уацмысы бындуры?
4. Ссарут нывьг нæртон хъайтарты, ранымайут сын сæ нæмттæ.
Зæгъут цалдæр ныхасьг сæ архайды тыххæй.
5. Ацæмæз дæр ис уьгдоны ’хсæн? Цæмæй бæрæг у? Цы ми кæньг?
6. Нывмæ гæсгæ æрфыссут Ацæмæзы сурæт. Цавæр ахорæн-
тæй пайда кæньг нывгæнæг, цæмæй ирддæрæй равдиса Ацæмæзы
адæймагон миниуджытæ æмæ ’нкъарæнтæ?
7. Цагъдьг æмæ кафты архайд куьгд рабæрæг вæййынц, нывмæ
чи кæсьг, уый миддунейы? Зæгъæн ис, Махарбег дæсны нывгæ-
нæг кæй уьгдис, уьгй? Цæмæй?
8. Цавæр бынат ахста нартьг адæмы царды кафт æмæ зарды
аивад?
Фæкультативон ахуырты æркæсын хъæудзæн Хъаныхъуаты
156
Умары æмæ Хохты Аслæнджерийы иллюстрацитæм дæр Ацæмæзы
циклмæ æмæ Ирыстоны адæмон нывгæнæг Сæбанты Хаджумары
ныв «Ацæмæзы чындзæхсæв»-мæ. Ацы аивадон уацмыстæ æвзар-
гæйæ, ахуырдзаутæ æрдзурдзысты сæ мидисыл æмæ пайда кæнд-
зысты кадджыты текстæй. Дæттæм ахуыргæнæгæн æххуысæн цал-
дæр фарсты нывтæм:
1. Кæмæн цæгъды йæ уадындзæй Ацæмæз? Кæцырдæм у йæ
каст?
2. Радзурут Ацæмæзы зарды тыххæй Сау хохы бæрзонддæр
къæдзæхы сæрæй. Куыд дарынц сæхи Ацæмæзы зардмæ Æфса-
тийы фос, зайæгойтæ, хæхтæ, быдыртæ, мæргътæ?
3. Цавæр ахорæнтæй пайда кæнынц нывгæнджытæ, цæмæй
равдисой Ацæмæзы уарзондзинад Агуындæ-рæсугъдмæ?
4. Нывтæй кæцы фæцыдис уæ зæрдæмæ тынгдæр æмæ цæ-
мæй?
Литературæ
1. Нарты кадджытæ: Дыккаг рауагъд / Лит. редактор Дзанайты И.
Орджоникидзе: Ир, 1975. 360 ф.
2. Аб аев В. И. Нартовский эпос осетин // Абаев В.И. Избранные
труды. Т. 1. Владикавказ: Ир, 1990. С. 198-204.
3. Абаев В. И. О собственных именах нартовского эпоса// Абаев
В.И. Избранные труды. Т. 1. Владикавказ: Ир, 1990. С. 243-260.
4. Агънаты Æ. Ацæмæз: Номы равзæрд // Ногдзау, 1999. №6.
34-35 ф.
5. Джыккайты Ш. Нæртон лæг æмæ нæртон намыс // Джык-
кайты Ш. Ныхасы фарн. Дзæуджыхъæу: Ир, 1996. 55—108 ф.
6. Мифологический словарь: Кн. для учителя. М: Просвещение,
1985. С. 176.
7. Хæмыцаты Т. А. Ацæмæз: Комментаритæ // Нартæ: Ирон
адæмы героикон эпос. 3 чиныг. М.: Наукæ, 1991. 91—99 ф.
8. Хъараты И. Нарты Ацæмæзы обрæз // Рæстдзинад, 1941. 7
февраль. №31. 4 ф.
9. Цгъойты X. Ацæмæз // Рæстдзинад, 2000. 8 июль. № 128. 4 ф.
10. Ц гъ о й ты X. Агуындæ-рæсугъд // Рæстдзинад, 2000. 22 июль.
№138. 4 ф.
ЦИКЛ «НАРТЫ СÆФТ»
Æппæт Нартæи дæр сæ хъысмæт афтæ рауад:
æгад æмæ фыдвæды бæсты равзсерстой кады мæлæт.
Æмбисондæн баззад ае эпикон формулæ: «Мах нæ хыеуы
æнусты цард, ратт нын æнусты кад!»
Джыккайты Шамил
Ирон адæмы героикон эпос «Нартæ»-йы фæстаг кадæг у «Нар-
ты сæфт». Нарты адæм кад æмæ радимæ фæцардысты æмæ æнусон
кады тыххæй радтой сæ удтæ. Цикл «Нарты сæфт»-ы кадджытæ
бирæ не сты, эпос иртасджытæн дзы зындгонд сты цыппар хуызы
кадæджы, сæ варианттæ та сты фынддæсы бæрц (Нартæ. 3-аг чи-
ныг. Комментаритæ. - Мæскуы, 1991, 117-118 ф.) Кадæг фыст
æрцыд цалдæр кадæггæнæгæй: Борæнаты Гадзгийæ (Дур-Дуры хъæу,
1900 аз, ныффыста йæ Тугъанты М.), Гуыриаты Хъæвдынæй (Гу-
лийы хъæу, 1900 аз, ныффыста йæ Гуыриаты Г., ацы кадæггæнæг
нарты сæфт амоны доны хъаймæтæй), Хъалæгаты Иналдыхъойæ
(Дзæуджыхъæу, 1921 аз, ныффыста йæ Дзагуырты Г.) æмæ Мæргъи-
ты Иликъойæ (Тлийы хъæу, 1943 аз, ныффыста йæ Абайты Васо).
Нарты сæфты тыххæй кадджыты иу кæны Хуыцауимæ тох кæ-
ныны мотив. Раздæр нарт хуыцæуттæ, зæдтæ æмæ дауджытимæ
цардысты хæларæй, уыдысты æмвынг ,сæхи нымадтой уыдонимæ
æмсæрыл. Зæххыл ахæм тых нал разынди, нарт кæй нæ басастой.
Фæлæ уый фæстæ нарт фестырзæрдæ сты, Хуыцаумæ нал куывтой
(кадæджы варианттæм гæсгæ: Хуыцаумæ фæсидтысты хæцынмæ,
тох кæнынмæ) æмæ уымæн æрцыди се сæфт разагъды нартæн.
Кадджыты дзырдæуы, нарт кæй уыдысты цардуарзон адæм æмæ
сæ кæй фæндыди бирæ цæрын. Хортæ-иу быдырты сцæттæ сты
æхсæвы, бонæй та-иу ысцъæх сты, науæд та-иу хортæ æппындæр
зæххыл нал задысты, цæттæ нал кодтой, æрмæстдæр-иу арвыл фæ-
зындысты цæттæ æфсиртæ æмæ сойын цырæгътау сыгъдысты. Уæд
нарт æрхъуыды кодтой сæ фæтты фындзтыл саджил æрцытæ ба-
кæнын æмæ-иу хорты уымæй фехстой. Уый фæстæ нартæн Сатана
зонд бацамыдта: уый цыдæр бæлас ныллыгтæ кодта цалдæр хайыл
æмæ уыцы къæрттытæ ныссадзын кодта хъæздыг мæры. Уыдонæй
сырæзт нартхор — нæртон дзуллаг, æмæ ма нарт уый руаджы фæ-
цардысты цалдæр азы. Фæлæ сын уый дæр байста Бурхор-Али,
Хорæлдары фырт, æмæ уæд нарт æххормагæй амардысты.
Кадæг «Нарты сæфт»-ы нарт æнусон кады тыххæй разы сты
мæлæтыл. Нарт бирæ лæггад фæкодтой Хуыцауæн, уый дæр сæ
бирæ уарзта æмæ сын радта бар равзарынæн: кæнæ æнусон цард,
158
кæнæ та - æнусон кад. Нарт сæ хистæр Уырызмæджы номæй
радтой дзуапп Хуыцауы минæварæн: «Фыдвæдæй æвæд хуыздæр
у. Цы дзы кæнæм æнусон цардæй? Нæ нæ хъæуы æнусон цард,
фæлæ нын раттæд æнусы кад».
Фæстаг нæртон кадæджы бындуры æвæрд ис стыр зонд æмæ
хъомыладон мадзæлттæ: нарт барвæндонæй ацыдысты цардæй,
фæлæ æнустæм цæргæйæ баззадысты ирон адæмы героикон эпо-
сы, кадджыты, зарджыты, зæрдæйы.
Факультативон ахуыртæн ацы кадæгæн дихгонд æрцыд æртæ саха-
ты. Кадæг «Нарты сæфт» у æнцон кæсæн, йæ мидисыл ын бирæ дзу-
рын нæ бахъæудзæн. Ахæм куыст урочы бацахсдзæн фыццаг сахат.
Дыккаг æмæ æртыккаг урокты ахуырдзаугæ дзурдзысты ирон нырык-
кон поэтгы æмдзæвгæтæ æмæ базонгæ уыдзысты Айларты Измаилы
публицистон уацимæ. Поэтикон уацмыстæ æмæ публицистон уац баст
сты кадæг «Нарты сæфт»-ы мидис æмæ райхалинаг фæрстытимæ.
1 -аг урок. Урочы темæ. Кадæг «Нарты сæфт».
Кадæджы сюжеты арæзт. Кадæджы мидис семсе хьомыладон ныса-
ниуæг. Нарт — хæстон адогм. Нарты ахастытæ Хуыцауимсе. Сырдоны
зонд нартæн. Нарты тæрхон. Уырызмæджы дзуапп нарты номсей Хуы-
цаусен. Нарты зондахаст кадседжы. Разагъды нарты сæфт.
2 — 3-аг уроктсе. Кадæг «Нарты сæфт»-ы сюжет ирон поэзи
æмæ публицистикæйы.
Аив кæсын поэтикон уацмыстсе семсе сын ссе мидисыл серныхас
ксенын. Зонын семдзсевгсетсе семсе публицистон уацы аивадон фсерсезтсе
ссарын семсе ссе ахадындзинадыл сердзурын.
Литературæйы теори. Публицистон уац. Публицистон
æууæлтæ аивадон уацмысы.
I. Эпигрæф уроктæм:
Уæ бæхты бын-иу тасыди фæндаг,
Фселæ и^емæ, цæмæ цыди уæ тох,
Цы агуырдтат уæ дауджытæй, Хуыцауæй?
Цы бсесты ма уæм рæуæндыди знаг,
Æвæдсей уæ куыд фесæфта фыдох?
Брытъиаты Аслæнбег
Дзырдуат кадæгмæ:
Хуыцауы хьуыды ксенын — Хуыцаумæ кувын, Хуыцауы нымайын.
Хатиагау радзурын, хатиаг севзаг — цавæрдæр æнæзонгæ æвзаг
нарты кадджыты.
Минсевар серсервитын — Хуыцауæй нартмæ æрвыст зæрватыкк.
Æмдзыхсей зсегъын — иу хъуыдымæ æрцæуын, иу ныхасыл сра-
зы уæвын.
Мыггаг иууыл сыскъуынын — адæмæй иу дæр нал баззайын,
æппæты сæфт, аххæрæт.
Фыдвсед ныууадзын — æвзæр фæд ныууадзын царды, æвзæр
фæлтæртæ ныууадзын.
Æвсед — æнæ бындарæй баззайын, æнæ фæдонтæй баззайын.
Æнус — сæдæ азы.
Уселдай нал загътой - сразы сты, æрцыдысты иу зондмæ.
159
Æрнай кæнын — мæнæу йæ хъæмпæй фæхицæн кæнын.
Куырис — мæнæуы æфсирты баст.
Уыгæс — авд мæнæуы куырисы иумæ æмбырдæй.
Халагъудтæ — хъæмпæй кæнæ та бæласы къалиутæй арæзт
цæрæн бынæттæ.
Саджил æрцытсе — рæхойæн хæцæнгарз, сæ фындзтæ æфсæй-
нагæй саджилгондæй.
Æфсиры хъæды арх — мæнæуы цъар.
Фæрстытæ æмæ хæслæвæрдтæ кадæгмæ:
1. Куыд æрвыстой сæ царды бонтæ нарты тыхджынтæ? Кæимæ
ма уыд сæ зæрды сæ тых бавзарын?
2. Цавæр зонд бацамыдта нартæн фыдбылызы Сырдон? Кæимæ
æвзарын кодта Сырдон сæ тых нартæн?
3. Цæуыл уыд нарты тæргай Хуыцауыл? Цæуылнæ куывтой
нартæ Хуыцаумæ æмæ йын цæмæн ферох кодтой йæ ном?
4. Цæмæн рарвыста Хуыцау нартмæ йæ минæвар — зæрватыч-
чы æмæ цавæр хæсимæ?
5. Цавæр дзуапп радтой нартæ тæрхоны фæстæ Хуыцауы ми-
нæварæн?
6. Цал хатты æртахти нарты Ныхасмæ зæрватыкк æмæ цавæр
уыд нарты фæстаг дзуапп Хуыцауæн?
7. Куыд æмбарут сымах Уырызмæджы ныхæсты мидис: «Фыд-
вæдæй æвæд хуыздæр у. Цы дзы кæнæм æнусы цардæй? Нæ нæ
хъæуы æнусы цард, фæлæ нын раттæд æнусы кад»?
8. Хуыцауы лæвæрттæй нартæ кæцы равзæрстой? «Æнусы цард»
æви «æнусы кад»?
9. Цæмæн смæсты ис Хуыцау нартмæ æмæ сæм цæмæн рарвы-
ста Уастырджийы?
10. Æрцыдис нартыл Уастырджийы æлгъыст: «Уæ боны куыст-
иу голладжы дзагæй фылдæр ма кæнæд!»?
11. Сбæлвырд кæнут, куыд фæцардысты нарт афæдзæй-
афæдзмæ Хуыцауы ’лгъысты фæстæ?
12. Кадæггæнæг зæгъы: «Фæлæ нарт æрхъуыдыджын куыд нæ
уыдысты æмæ ныхъхъуыды кодтой...» Цы та ныхъхъуыды кодтой
нарт?
13. Цæмæн бафæлвæрдтой нарт Хуыцауимæ схæцын? Чи ра-
зынд тыхджындæр - Хуыцау æви нарт?
14. Куыд æрцыди се сæфт разагъды нартæн æмæ цæмæн? Рар-
гом кæнут уæ хъуыдытæ ацы проблемæйы тыххæй.
15. Кадæг «Нарты сæфт»-æй цавæр ныхæстæ систы нарты
æмбисондæн дзуринаг? («Фыдвæды бæсты — æвæд!»)
16. Кадæггæнæг нæртон адæмы цардæн ахæм кæрон цæмæн
равзæрста? Æндæр кæрон сын уæвын уыдис?
Дыккаг æмæ æртыккаг урокты ахуыргæнæг æмæ скъоладзаугæ аив
кæсдзысты нырыккон ирон поэтты уацмыстæ æмæ æрдзурдзысты
Айларты Измаилы публицистон уацы мидис æмæ райхалинаг фар-
статыл, зæгъдзысты, куыд баст сты ацы поэтикон æмæ прозаикон
уацмыстæ ирон адæмы æхсæнадон царды вазыгджын проблемæтимæ.
160
1-аг скъоладзау наизусть дзуры æмдзæвгæ.
ПЛИТЫ Грис
НАРТЫ СÆФТ
Уыдысты хуры зæнæг нартæ,
Уыди сæ чидæриддæр цæу,
Æмæ сæ кадæггаг хъæйтартæ
Нæ кодтой хи цытыл быцæу.
Цыди сæм радгай цыт йæхæдæг
Сæ хæстон фесгуыхты фæдыл,
Уæд нартæй ничи уыд æрхæндæг,
Цæрын сын адджын уыд зæххыл.
Фæлæ фæзынд фыдбылыз с’ астæу,
Сæ тых сын саста уый бынтон:
Хæрам æвзаг сын се ’хсæн хаста
Æнусон хингæнæг Сырдон.
Йæ дзырдмæ лæг лæгæй загъд къахта,
Йæхи лæгдæр хуыдта лæгæй
Æмæ-иу кардыл хæцгæ загъта:
«Цæмæй хуыздæр дæ ды мæнæй?»
Куы фесты химидæг хæцынмæ,
Уæд-иу сæ нал æвдæлд æппын
Нæдæр сæ зад хуымтæ кæрдынмæ,
Нæдæр сæ рæгъæуттæм кæсынмæ,
Æрмæст кæрæдзи кодтой бын.
Æмæ куы фехæлди сæ цæдис,
Уæд сыл фыдгул тыдта мæлæт, —
Йæ ныхмæ-иу хæцæг нæ фæцис:
Кæрæдзи уæрмы калдтой уæд!
Æмæ сæ мыггаг азгай тади,
Æмæ уæд нарты сæфт æрцыд:
Хъайтар хъайтары ныхмæ стади,
Хъайтар хъайтаримæ хæцыд.
Æмæ сæ иу нæ кодта ’фсæрмы,
Кæй халы нарты стыр бындур,
Æрмæст кæрæдзи калдтой уæрмы,
Æмæ сыл аныгуылди хур.
Мыхуыргонд цсеуы чиныгæй: Плиты Г. Мады с/кедзæхст: Стихтæ.
Кадджытæ. Орджоникидзе: Ир, 1986. 104—105 ф.
Фæрстытæ æмæ хæслæвæрдтæ æмдзæвгæмæ:
1. Уæ зæрдæмæ фæцыдис Плиты Грисы æмдзæвгæ? Цæмæй?
Цавæр хъуыдытæ æмæ æнкъарæнтæ уæм сæвзæрди?
11 Мзокты Аслæнбег
161
2. Цавæр нæртон кадæджы æви кадджыты бындурыл фыст
æрцыд ацы æмдзæвгæ? Кадæг «Нарты сæфт»-ы бындурыл, æви...?
3. Æмдзæвгæйы сæргонд — «Нарты сæфт». Уацмыс лæмбынæ-
гæй куы бакæсай кæрæй-кæронмæ, æрмæст уæд ис бамбарæн,
цавæр нысаниуæг æвæрд æрцыд дзырд «сæфт» æмæ дзырдбаст
«Нарты сæфт»-ы бындуры. Раргом кæнут авторы хъуыды ацы
дзырдты мидисы тыххæй.
4. Цы зæгъы Грис нарты адæмы æмæ нæртон хъайтарты тых-
хæй? Æмдзæвгæ кърандасимæ ногæй бакæсут æмæ дзы бахахх кæ-
нут, поэт нæртон адæмы царды уаг æмæ сæ кæрæдзиимæ ахастытæ
кæм æвдисы, уыцы бынæттæ. Зæгъут, Грисы хъуыдымæ гæсгæ, ца-
вæр адæм уыдысты нарт, цæмæн фехæлд «нарты стыр бындур»?
5. Раргом кæнут ацы дзырдбæстыты нысаниуæг: «хуры зæнæг»,
«хи цытыл быцæу кæнын», «хæрам æвзаг», «загъд къахын», «кæрæдзи
бын кæнын», «мæлæт тауын», «кæрседзи усермы калын», «сæ сæфт
æрцыд», «’фсæрмы кæнын», «хур сыл аныгуылди».
6. Цавæр зонд бацамыдта нартæн «æнусон хингæнæг Сырдон»?
Зæгъут, чи уыди Сырдон æмæ цæмæн «хаста хæрам æвзаг нарты
’хсæн»? Цавæр уыдысты Нарт æмæ Сырдоны ’хсæн ахастытæ?
7. Йе ’мдзæвгæйы Грис пайда кæны алыхуызон аивадон фæ-
рæзтæй. Ссарут сæ тексты æмæ зæгъут, цæмæн дзы пайда кæны
поэт æмæ цы зæгъы уыдоны ’руаджы?
8. Æмдзæвгæйы ис иунæг риторикон фарст:
Æмæ-иу кардыл хæцгсе загъта:
«Цæмæй хуыздæр дæ ды мæнæй ?»
Абон дæр ма ис фехъусæн ацы фарстæн адæмы ’хсæн. Сы-
махмæ гæсгæ, цавæр лæг фæзæгъы ацы ныхæстæ æмæ цæмæн?
Уды скондæй та цавæр вæййы ахæм адæймаг?
9. Нарты сæфт, Сырдоны зондмæ кæй байхъуыстой, уый тых-
хæй æрцыди? Уæдæ цæмæн сыскъуд нарты мыггаг?
10. Цавæр зонд ис рахæссæн ирон адæмæн Плиты Грисы аива-
дон уацмысæй? Цы ис зæгъæн зындгонд ирон поэты адæймагон
миддунейы тыххæй? Раргом кæнут уæ хъуыдытæ.
2-аг сколадзау дзуры наизусть æмдзæвгæ.
ДЗАБОЛАТЫ Хазби
НÆРТОН СИДТ
Ныууагътой фæзы фæсивæд сæ хъазын,
Æмæ сæ урссæр хистæртæм ныхъхъуыстой:
Фæдзырдтой нарт сæ иумæйаг ныхасы,
Æмæ Хуыцаумæ минæвар æрвыстой:
«Хуыцау! Дæуæн мах худайстæй фæкуывтам,
Нывонд дын кодтам не ’рвылбоны хидæй,
Фæлæ нын ды нæ кодтай аргъ нæ куывдæн,
Ды ма нæм суанг нæ равдыстай дæхи дæр.
162
Фæнды нæ зонын: ды цы дæ, йе чи дæ,
Зæххон цæрæг йæ хъуыдыты хæдбар у,
Æмæ дæм ныр мæлæтдзаг тохмæ сидæм.
Кæд уа-стыр дæ, уæд равдис уым дæ хъару!»
Æмæ сæм уый сæ тохмæ сидты уацæн
Куы ’рæрвыста: «Куыд уыдзæни уæ кæрон,
Куы хæцæм, уæд — фыдвæд ма уæ ныууадзон,
Æви-иу уæ бынтон æвæд фæкæнон?»
Уæд загътой нарт: «Кæд сæфгæ кæнæм иугæр,
Нæртон фæлтæр кæд нал цæудзæни стæры,
Уæд нæ фыдтохæй ма рацæуæд иу дæр,
Фыдвæдæй уæд бынтон æвæд хуыздæр у!»
Мыхуыргонд цæуы чиныгæй: Дзаболаты X. Уацамонгæ: Уацмыстæ.
Орджоникидзе: Ир, 1974. 238 ф.
Фæрстытæ æмæ хæслæвæрдтæ æмдзæвгæмæ:
1. Уæ зæрдæмæ фæцыдис Дзаболаты Хазбийы æмдзæвгæ? Цæ-
мæй? Цы зонут поэты цард æмæ сфæлдыстады тыххæй?
2. Цавæр нæртон кадæджы сюжетмæ гæсгæ фыст æрцыди ацы
поэтикон уацмыс?
3. Цæмæн схуыдта Хазби йе ’мдзæвгæ — «Нæртон сидт»? Цæмæ
сидынц сæ царды кæрон нарт?
4. Ссарут æмдзæвгæйы аивадон фæрæзтæ. Ранымайут сæ, куыд
дзы пайда кæны поэт?
5. Аивадон фæрæзтæн сæ сæйрагдæр у диалог (нарты ныхас
Хуыцауимæ). Куыд дзурынц нарт Хуыцауимæ? Цавæр хъæлæсы
уагæй кæсгæ сты нарты ныхæстæ? Уæ зæрдæмæ цæуынц, минæ-
варæн нарт цы ныхæстæ фæдзæхсынц, уыдон?
6. Куыд æмбарут ацы рæнхъыты мидис:
Кæд сæфгæ кæнæм иугæр,
Нæртон фæлтæр кæд нал и^æудзæни стæры,
Уæд нæ фыдтохæй ма рацæуæд иу дæр,
Фыдвæдæй уæд бынтон æвæд хуыздæр у!?
7. Сымахмæ гæсгæ, Хуыцауимæ, нæ Дунескæнæгимæ ис тох
кæнæн? Разы стут нартæй, Хуыцауимæ кæй схæцыдысты, уымæй?
3-аг сколадзау наизусть дзуры æмдзæвгæ:
ЦÆРУКЪАТЫ Алыксаидр
ФЫДÆЙ ФЫРТМÆ
Цæнгдых, рæстаг зæрдæ, хъуыдыйæ
Кæд уыд нæртон адæймаг цауд?
Зæххыл, æхсарджынты куывды йæм,
Мыййаг, æхсыд ысгуы нæ хауд!..
163
Ныхлæууæг чи разынд Батрадзæн? —
Уый суанг хуыцæуттимæ хæцыд!
Сослан хъару æвзарæн балцы
Уæвгæ дæр цал хатты фæцыд!
Борæ, Мукара, йе Челехсан —
Уæдæ ма хъисыгдар куыд уа!
Кæнæ æгуыдзæгдæрæй се ’хсæн
Кæд баззад Къандзы фырт Сæууа?..
Ирон лæг нарты гуыппырсартæн
Æгадмæ не ’руагъта сæ сæр.
Оси-Бæгъатыры цыргъ кардæн
Нæ лæууыд ницавæр ызгъæр!
Дауыт-Сослан æмæ Æлгъуызæн
Нæ хæхты баззади сæ кой...
Иронæй зонд дæр æмæ ’ххуыс дæр
Нæ сыхаг адæмтæ куырдтой...
Тæтæр-персайнæгтæн сæ гоцъеф
Тыдта тыхджындæрты хъуынхъис.
Фæлæ нæ иу риуыгъдæн Гоцъи
Фæкодта й’ астæуыл æмбис!
Аланты — не ’фсæдцон фыдæлты —
Куы бахъуыд сау бонты æхсæв,
Сæ астæу разынди богæлттæ —
Анбал, Идадз æмæ Еухар.
Уыдысты уæд Базыг, Æмбазыг!..
Хæххонмæ алчи уадз бæлла! —
Æрæджы дæр та нæм куы разынд
Нæхи Чермен æмæ Бола!..
Уæнгдых, рæстаг зæрдæ, хъуыдыйæ
Нæ фæддзу не скъуырдзæн йæ къах.
Ыстыр Уæлахизы куывды йæм
Æрхауд дзæбидыры сыкъа!
Мыхуыргонд цæуы чиныгæй: Цæрукъаты Л.И. Фыдæй фыртмæ.
Æмдзæвгæтæ. Орджоникидзе: «Ир», 1978. 201—202 ф.
Дзырдуат æмдзæвгæмæ:
Хъисыгдар — нарты чи æфхæрдта, ахæмтæ.
Ызгъæр — згъæрын агъуд; броня, панцирь; фидаргонд.
Гоцъеф (диг.) — богал, тыхджын, хъаруджын.
Хъуынхъис тонын — кæрæдзи ратон-батон кæнын.
Нæ фæддзу — фæстагæттæ, фидæны фæдонтæ.
Йæ къах не скъуырдзæн — нæ фæцуддзæн, нæ фæрæдидзæн.
Дзæбидыры сыкъа йсем куывды æрхауд — кады нуазæн æм æрхауд.
164
Фæрстытæ æмæ хæслæвæрдтæ æмдзæвгæмæ:
1. Поэт Цæрукъатьг Алыксандры æмдзæвгæтимæ раздæр дæр
ма фембæлдыстут. Цы зонут йе сфæлдыстад æмæ йæ царды ха-
бæртты тыххæй?
2. Цæуы уæ зæрдæмæ ацы ’мдзæвгæ? Цæмæй?
3. Цавæр адæймагон миниуджытæй хайджын уыдысты нартæ?
4. Ранымайут-ма нæртон хъайтарты нæмттæ æмæ зæгъут, цæ-
мæн нын æрлæууын кодта уыдоны нæ зæрдыл автор? (Батрадз,
Сослан, Борæ, Мукара, Челехсан, Къандзы фырт Сæууа).
5. Ос-Багъатыр, Дауыт-Сослан, Æлгъуыз... Цæмæй зындгонд сты
ацы адæймæгтæ æмæ паддзахадон лæгтæ ирон адæмы историйы?
6. Гоцъи, Анбал, Идадз, Еухар, Базыг, Æмбазыг, Чермен, Бола...
Цæмæн баззадысты ацы ирон богæлтты æмæ адæмы бартыл дзур-
джыты нæмттæ дзыллæйы зæрдæты? Ирон адæмон зарæджы хъай-
тартæй кæй кой кæны йе ’мдзæвгæйы Алыксандр?
7. Цавæр аивадон мадзæлттæй пайда кæны йæ уацмысы ав-
тор? Ранымайут сæ. Цæмæн пайда кæны поэт фарстон æмæ хъæ-
рон хъуыдыйæдтæй?
8. Абарут æмдзæвгæйы фыццаг æмæ фæстаг строфатæ. Цавæр
мидис æвæрд ис сæ рæнхъыты? Цæмæн пайда кæны ам Алык-
сандр фæлхатæнæй?
9. Куыд æмбарут æмдзæвгæйы сæргонды мидис? Сымах та
æмдзæвгæ куыд схуыдтаиккат?
10. Зæгъут ацы рæнхъыты аивадон фæрæз: «æхсарджынты куыв-
ды»..., «Ыстыр Уæлахизы куывды»...
11. Цавæр хъуыдытæ уæм сæвзæрд æмдзæвгæ бакæсыны фæстæ?
Куыд уæм кæсы, «скъуырдзæн Нарты фæддзу йæ къах»? Цавæр
уыдзæн ирон адæмы хъысмæт фидæны?
4-æм скъоладзау аив кæсы æмдзæвгæ.
ДЖУСОЙТЫ Нафи
СКИФТЫ ХÆЗНАТÆ
Æрхауди арвæй бур хæзнатæ скифтæм:
Зæрин гутон, зæрин къус æмæ кард...
Куывтой, хуым кодтой æмæ рæстæг ивта, —
Хæцгæ-мæлгæ сыл ивгъуыдта сæ цард.
Нæ рантысти Хуыцауæн йе згъæрдонæй
Рæстаг зонды, лæгуарзоны фæрныг.
Æвæццæгæн, нымадта: лæг нартон у,
Хъуыдыйæ, удæй ме ’мсæр у, хъæзныг!
Фæлæ кæцæй!.. Хæрзиуæгау йæ фыртæн
Хуыцау ныббаста буц хъазæнау кард...
Æмæ-иу бахъуыд хæцæны йæ цыртæн,
Æмæ ысси дывыдоны мал цард...
165
Нызгъæлæнтæ сты тугуарæнты кæрдтæ,
Нæ кувæн къусы нал и хос рыстæн,
Уæддæр — цы рох ныл бафтыди, æмгæрттæ? —
Бæрзонд хъуыды, зæрдæйы хорз — ыстæм...
Цы стæм?..
Нæ гутон хуым кæны фыццагау,
Нæ кард ракетæй раивтам ныр та,
Фæлæ йæ мадæн чи бæззы фыртæн?..
Мыййаг нын зæхх куы бахъæуа мæрддзагæн,
Нæ гутон нын куы баззайа цыртæн?..
Мæнг ныфсытæ, фæлывд ныхæстæ - бирæ,
Фæлæ мæ ныфс нæма ’рцыди ныгæд:
Уыдзæн лæгуарзон, кæд нæ фестæм бирæгъ!
Уыдзæн рæстаг зонд, не сæрра уæм кæд!
Мыхуыргонд иреуы журнал «Мах дуг»-æй, 2012. №8. 9—10 ф.
Фæрстытæ æмæ хæслæвæрдтæ æмдзæвгæмæ:
1. Нафийьг æмдзæвгæ уæ зæрдæмæ фæцыд? Цæмæй?
2. Цавæр æнкъæрæнтæ æмæ хъуыдытæ уæм æвзæрын кæны
Нафийы æмдзæвгæ?
3. Рагон грекъаг историк Геродотæй зонæм скифты хæзнаты
хабар. Уыдон æрхаудысты арвæй Таргитайы æртæ фыртмæ: Ли-
поксай, Арпоксай æмæ Колаксаймæ. Цы нысан кодтой «зæрин
гутон, зæрин къус æмæ кард» скифты æхсæнадон царды?
4. Куыд æмбарут ацы поэтикон строфайы мидис:
Нæрантысти Хуыцауæн йе згъæрдонæй
Рæстаг зоиды лæгуарзоны фæрныг.
Æвæццæгæн, нымадта: лæг нæртон у,
Хъуыдыйæ, удæй ме (мсæр у, хъæзныг?
5. Æмдзæвгæйы тексты ссарæн ис цалдæр фарстон хъуыдыйа-
ды. Сæйрагдæртæ сты — «Цы стæм?» æмæ «Фæлæ йæ мадæн чи
бæззы фыртæн?» Цæуыл у Нафийы катай? Цæмæн риссы поэты
зæрдæ? Цы домы уый ирон адæмæй, фæсивæдæй?
6. Цавæр хъуамæ уой æрыгон лæппутæ æмæ чызджытæ хъуы-
дыйæ, удæй, æгъдауæй, цæмæй сæ нæ бон уа зæгъын: ацы «лæг
нæртон у»? Цы зæгъы Нафийы зæрдæ Ирыстонæн?
7. Ногæй лæмбынæг бакæсут уацмысы текст æмæ дзы ссарут
аивадон фæрæзтæ. Куыд пайда кæны уыдонæй автор? (Эпитеттæ,
абарстытæ, метафорсетæ, риторикон аэæрстытсе).
8. Цы нысан кæнынц хъæрон æмæ фарстон æрхæцæн нысантæ
æмæ бирæстъæлфыгтæ поэтикон рæнхъыты кæрон? Цæмæн пай-
да кæны уыдонæй автор?
9. Цавæр ныфс ис Нафийы Ирыстоны фидæны тыххæй? («Фæ-
лæ мæ ныфс нæма ’рцыди ныгæд: уыдзæн лæгуарзон, ...уыдзæн
рæстаг зонд...») Зæгъут ацы рæнхъыты поэтикон мадзал.
166
5-æм скъоладзау аив кæсы æмдзæвгæ.
ХЪОДЗАТЫ Æхсар
КЪОСТАЙЫ ХÆДЗАР
.. .уыцы хæдзар. Къостайы шдзар...
Æз йæрсезты цсессыгкалгæ ’рщеуын...
Хуыгаты Сергей
Уый абон æмæ сомбонæн куыста,
мæ Иры фидæн бацыдис йæ хуызы.
Мæ хурыскаст, мæ хуырныгуылд — Къоста.
Йæ фарны хъæр мæм скифты дугæй хъуысы.
Æрра уыд уый: нæ зыдта циу тæрсын.
Æрра уыд, о, ысчынди йын кæлæнтæ:
сæ хорз бындарæн чи не скодта бын,
куыста сæ бæсты уыдонæн: алантæн.
Æнцой нæ зыдта: бонæй уа, æхсæвæй
йæ уарзты хурæй арæзта хæдзар.
Уыдаид хъуамæ бонвæрнон йæ цар,
йæ бын — цъæх авг, йæ къултæ та — æргъæуæй.
Хæдзар... Хæдзар — йæ ис æмæ йæ низ,
Йæ уд цырагъау Иры дзыхъхъы батад,
æрхуыссыдис æнафоны, фæцис.
Йæ хæдзар, охх, æрдæгарæзтæй баззад.
Æрцæуын æм. Сæрныллæгæй лæууын,
табугæнгæ: нæ кувæндон у, н’ аргъуан.
Æрцæуын æм. Къæмдзæстыгæй кæсын.
О, хъуамæ махæн аргъуанау зынаргъ уа.
О ме ’фсымæртæ, цырд фæлæууæм, цæй,
о ме ’фсымæртæ, равдисæм нæ хъазуат:
йæ хæдзарæн æнæ саразгæ нæй,
йæ хæдзар хъуамæ ма фæуа хæдзаруат.
Къостайы бындар ма фæуæд æвæд,
Къостайы къона мин азты цæрæд!
Цæй, бахсидæм ын ахæм рæхыс, ахæм,
сæрмæттаг арвæй чи ’рыххæсса махмæ.
Нæхицæн, цæй, æнусмæ скæнæм ном:
кæд ацы хæхты нал фаг кæна дуртæ,
уæд фестын кæнæм урс дуртæ нæ удтæ,
æндон къулты сæ бавæрæм æнгом.
Мыхуыргонд щеуы чиныгст: Хъодзаты Æ. Къостайыхседзар: Æмдзсев-
гсетсе. Дзсеуджыхъæу: Ир, 1991. 189-190 ф.
167
Фæрстытæ æмæ хæслæвæрдтæ æмдзæвгæмæ:
1. Фæцыдис уæ зæрдæмæ Хъодзатьг Æхсары æмдзæвгæ? Цæ-
мæй? Цавæр хъуыдытæ æмæ æнкъарæнтæ уæм сæвзæрын кодта
поэт Къостайы хæдзармæ?
2. Цæмæн у ирон адæмæн Къостайы хæдзар «нæ кувæндон,
н’ аргъуан», «аргъуанау зынаргъ»?
3. Абарут Æхсары æмдзæвгæйы ныхæстæ: «Йæ уарзты хурæй
арæзта хæдзар» æмæ Къостайы фæдзæхст: «Ме ’фсымæртæ! Кæ-
рæдзи уарзгæйæ цæрут!» Куыд æмбарут дзырд «уарзт»-ы нысани-
уæг?
4. Цæуыл у Хъодзаты Æхсары хъынцъым?
5. Цæмæ сиды лирикон герой йе ’фсымæртæм? Къостайы хæ-
дзары кой куы фаекæны автор, уæд цавæр «хæдзар»-ы кой вæййы
йæ хъуыдыйы? («Йæ хæдзарæн æнæ саразгæ нæй/йæ хæдзар хъуа-
мæ ма фæуа хæдзаруат»).
6. Ссарут æмдзæвгæйы аивадон фæрæзтæ æмæ сæ ранымайут.
Куыд пайда кæны уыдонæй Хъодзаты Æхсар?
7. Куыд æмбарут æмдзæвгæйы метафорæтæ: «Уыдаид хъуамæ
бонвæрнон йæ цар, / йæ бын — цъæх авг, йæ къултæ та — æргъæ-
уæй»; «ахæм рæхыс / сæрмæттаг арвæй чи ’рыххæсса махмæ»;
«уæд фестын кæнæм урс дуртæ нæ удтæ»?
8. Куыд баст сты кадæг «Нарты сæфт» æмæ Хъодзаты Æхсары
æмдзæвгæ? Ссарут æмдзæвгæйы поэтикон рæнхъытæ, уыцы баст-
дзинад æвдыст кæм цæуы, уыдон. («Къостайы бындар ма фæуæд
æвæд, / Къостайы къона мин азты цæрæд!»).
9. Зæгъут, цавæр аивадон фæрæз у фæлхатæн? Ссарут æмдзæв-
гæйы фæлхатæнтæ («æрра уыд уый...», «хæдзар... хæдзар...»; «Æрцæ-
уын æм. Æрцæуын æм»; «О ме ’фсымæртæ..., О ме ’фсымæртæ...»).
Цæмæн æмæ куыд пайда кæны уыдонæй поэт?
6-æм скъоладзау аив кæсы æмдзæвгæ.
ХЪАЙТЫХЪТЫ Азæмæт
ДÆ НÆРТОН ФАРН ЦЫ ФÆЦИ?
Сæ уаг ныхæлд нæ тугдадзинты цавдæн,
Сæ къанæуттæ нын нал комынц сыгъдæг.
Алан-Ир уыд геройты гуырæн авдæн,
Ныр та ысси кæлмхæрд удты сынтæг.
Кæй ма хъæуы нæ фыдæлты тырыса,
Нæ къæхты бын йæ фарн æмæ йæ кад.
Ирон саби ирон æвзаг куы мьгса,
Уæд ьгн йæ бьглтæ бакъуьгрьг йæ мад.
Фæхтьг хостау нæ æфсиртæн сæ сау хал,
Цъæхæй рæгъæдтæ модæйы сты ам.
168
Кæмæн лæмæгъ, ызгæхæрдау йæ сампал,
Кæмæн та йе ’ккой — фидиссаджы дам.
Æвæры фиу хуыснæджытæн сæ фæдджи,
Рæстудæн та сæ хамбохъ дæр æдзæхх.
Мæ Ирыстон, дæ нæртон фарн цы фæци?
Æви та дыл ныффæлдæхти къæдзæх?
Цы ныл æрцыд? Цы фыдбылыз? Цы бæллæх?
Цæмæн мæлæм хъæздыг зæххыл сыдæй?!
Дæлдонæввонг куы ныггæлир нæ бæлæгъ,
Куы нæ хæры гæны хъылма зыдæй.
Нæ уæлмæрдты æнæ фидгæ нæ мардæн
Ныгæнæн дæр куынæуал и, дæдæй.
Алан-Ир у хъайтартæ гуырæн авдæн,
Æрмæст ын балхон ацы дуджы нæй.
Мыхуыргонд цæуы чиныгæй: Хъайтыхъты Л. Сафайы рæхыс: Тау-
рæгътæ, æмдзсевгæтæ, царды хабæрттæ. Дзæуджыхъæу: Ир, 2008.
137ф.
Фæрстытæ æмæ хæслæвæрдтæ æмдзæвгæмæ:
1. Уæ зæрдæмæ цæуы Азæмæты æмдзæвгæ? Цæмæй? Цы зонут
фыссæг æмæ поэт Хъайтыхъты Азæмæты цард æмæ сфæлдыста-
ды тыххæй?
2. Æмдзæвгæ фыст у фарстон-дзуаппон хуызы. Цæмæн?
3. Цавæр ирон æхсæнадон царды ахсджиаг фарстатæ æвæры
йе ’мдзæвгæйы поэт? Ис уыдонæн дзуæппытæ? Кæм сæ хъæуы
агурын?
4. Азæмæт дæсны пайда кæны аивадон фæрæзтæй. Ссарут сæ
æмдзæвгæйы тексты æмæ сæ ранымайут.
5. Цавæр у уацмысы сæйрагдæр аивадон мадзал? («Антитезæ
— ныхмæвæрд; «Алан-Ир уыд хъайтартæ гуырæн авдæн, / Ныр та
ысси кæлмхæрд удты сынтæг»).
6. Куыд æвдыст цæуы æмдзæвгæйы, Ирыстоны адæм ныры
рæстæджы цы уавæры сты, уый? Цавæр у поэты цæстæнгас йæ
райгуырæн Ирыстон æмæ адæмы цардмæ?
7. Куыд æмбарут ацы рæнхъыты мидис:
Кæй ма хъæуы нæ фыдæлты тырыса,
Нæ къæхты бын йæ фарн æмæ йæ кад?
8. Цавæр «ног миниуджытæй» фæхайджын ирон лæг? Цæмæн
сæ хоны поэт «фидиссаджы дам»?
9. Сымахмæ гæсгæ, цы у «нæртон фарн»! Цæмæн æй хонæм
мах «нæртон»? Нæ абоны царды ма ис уый? Раргом кæнут уæ
хъуыдытæ.
10. Цавæр хъысмæт æнхъæлмæ кæсы фидæны ирон адæммæ?
169
Разы дæ Азæмæты ныхæстимæ: «Æрмæст ын балхон ацы дуджы
нæй»?
11. Цы зæгъы поэты зæрдæ Ирыстонæн? Цавæр хъуыдытæ æмæ
æнкъарæнтæ уæм æвзæрын кæны ацы æмдзæвгæ?
7-æм скъоладзау аив кæсы æмдзæвгæ:
КЪАДЗАТЫ Стапислав
«Мах Нартæ стæм» цæуыл хойут уæ риутæ?!
Ныууадзут-ма, сæ фыдвæды фæлтæртæ,
Æндæртæ нæм куыд уæндиккой æвдиутæ?
Ныр ирæн иунæг иу мыггаг — Æфхæрдтæ!
Æгæр карз дæн? Цы ма нæм ис нæртонæй?
Фæлтау æвæд хуыздæр уыдаид Нартæн -
Хъæстæ судзинæй мах æфсис нæ зонæм,
Цъæх арахъхъ донау ауагътам нæ артыл.
Цы ма нын баззад не ’гъдæуттæй? Къæристæ...
Хæлæг, хæрам, мæнгардзинад та - ’ргъæмттæй...
Нæхи зæххыл уæрæседзаутæ систæм —
Муссæ, Муссæ, цы ма цыдтæ кæдæмдæр?!
Кæрæдзиимæ тохы мах багъатыр —
Бынæттæ, цинтæ, премитæ, хæзгултыл.
Ирон иронæн ницы кæны хатыр,
Фæлæ ныббарæм алцыдæр фыдгултæн.
Нæ худинаг хъæбатырæй куы хæссæм,
Уæд ма ныл Хур цæлхыдзагæй куыд кæса?
Сæ аууæттæй дæр хицæуттæн куы тæрсæм,
Уæд ма нын Арв хæрзиуджытæ куыд хæсса?
Цагъайрæгтæ нæ сау монцтæ, фыдвæндæн,
Нæ фырхъалæй сайтанæн хъалон фидæм.
Фыдæлты зæххыл, охх, кæнæм æвæндаг,
Æмæ нынниуы бирæгъау нæ Фидæн...
Мыхуыргонд щеуы журнал «Мах дуг»-æй, 2005. №12. 61—62 ф.
Дзырдуат æмдзæвгæмæ:
Æвдиутсе — зинтæ, куырысмæдзогтæ, демонтæ.
Уæрæседзаутæ — йæ адæмы æгъдæуттæ æмæ æвзаг чи ферох
кодта, ахæм ирæттæ.
Муссæ — 25-аздзыд уæрæседзау, Брытъиаты Елбыздыхъойы
пьесæйы сæйраг хъайтар (пьесæ «Уæрæседзау», 1904 аз).
Сайтан — иблис, хæйрæг.
170
Фæрстытæ æмæ хæслæвæрдтæ æмдзæвгæмæ:
1. Къадзаты Станислав у курдиатджын поэт, журналист. Йе
’мдзæвгæ уæ зæрдæмæ фæцыдис? Цæмæй?
2. Æмдзæвгæ райдайы риторикон фарстæй: «Мах Нартæ стæм»
цæуыл хойут уæ риутæ?!». Цæмæн? Цавæр у поэты дзуапп ацы
фарстæн? Уæ зæрдæмæ цæуы? Ирæттæ иу мыггаг сты - «Æфхæрд-
тæ»?
3. Станислав йæ сæйрагдæр фарстæн: «Цы ма нæм ис нæрто-
нæй?» дзуапп дæттын райдайы ахæм ныхæстæй: «Фæлтау æвæд
хуыздæр уыдаид Нартæн». Æмæ дæрддæр зæгъьг, цæмæн. Цавæр
бæлвырдгæнæнтæ æрхаста йæ дзуаппы автор? Ранымайут сæ. Исты
дзы байрох? Истæмæй рæдийы йæ ныхæсты поэт?
4. Равзарут, поэт «фыдвæды фæлтæрты» цы хуызы æвдисы,
уый. Цавæр дзуапп ис раттæн йæ иннæ риторикон фарстæн: «Æгæр
карз дæн?» Разы стут поэты хъуыдыимæ?
5. Раиртасут, поэт ирон адæмы абоны цардыуаг æмæ æгъ-
дæуттæ куыд æнкъары, уый.
6. Æмдзæвгæйы тексты уынæм бирæ æрхæцæн нысæнттæ: фар-
стон, хъæрон, бирæстъæлфыгтæ. Цы у уыдонæн уацмысы сæ ны-
саниуæг?
7. Авторы хъуыдымæ гæсгæ, цавæр у уацмысы идейæ, цавæр
аивадон æууæлтæй пайда кæны поэт?
8. Æмдзæвгæ æрцыд фыст монолоджы хуызы, поэт дзуры ирон
адæмы царды ахсджиаг проблемæйыл: цы уыдзæн ирон адæмы
фидæн? Абарут уацмысы хъуыдытæ æмæ на абоны царды до-
мæнтæ.
9. Цæмæн ныффыста автор дзырдтæ «Хур», «Арв» æмæ «Фи-
дæн» стыр дамгъæйæ? Цавæр нысаниуæг ис ацы дзырдтæн уац-
мысы? Зæгъут æй.
10. Цавæр хъуыдытæ æмæ æнкъарæнтæ сæвзæры чиныгкæ-
сæгмæ, æмдзæвгæйы фæстаг рæнхъ бакæсгæйæ «Æмæ нынниуы
бирæгъау нæ Фидæн»? Цы нысан кæны ацы рæнхъы кæроны
бирæстъæлфыг? Цавæр ныфс уадзы нæ зæрдæты автор?
Ахуьгргæнæгæн бархийæ ис фæпайда кæнæн æндæр аивадон
уацмыстæй дæр. Уыдон сæ мидисмæ гæсгæ баст сты кадæг «Нар-
ты сæфт»-имæ: æмдзæвгæтæ — Цомартаты Дунетханы «Нарты
сæфт», Хостыхъоты Зинæйы «Зæхх», Хъодзаты Æхсары «Кæуыл-
ты ньгззылди / нæ Ивгъуыд, нæ Фарон», Нæкуысаты Наирæйы
«Ирон æгъдауы тых», Годжыциан-Челдыты Надяйы «Æргом ны-
хас», Брытъиаты Аслæнбеджы «Æндон бæлæстыл чи æрцьгд хъæд-
дзауæй» æмæ æндæртæ.
Альг ахуырдзауы размæ дæр скъуыддзаг фыссæг Айларты Из-
мæилы публицистон уацæй. Уый хъæуы лæмбынæг бакæсын æмæ
æрдзурын йæ мидисыл. Фæлæ раздæр цалдæр ныхасьг ахуыргæ-
нæг хъуамæ зæгъа, публицистикæ æмæ публицистон уац цы у,
уьгй тыххæй.
Публицистикæ (латинаг дзырд, амоньг — æхсæнадон) — поли-
тикон æмæ æхсæнадон фарстатыл дзурæг литературон уацмыстæ.
171
Уыцы фарстатыл дзуры аив литературæ дæр, фæлæ сæ уый æвди-
сы царды нывты æмæ адæймæгты фæлгонцты руаджы, æмæ уымæй
хицæн кæны аив литературæ публицистикæйæ. Хетæгкаты Къос-
та, нæ литературæйы бындурæвæрæг, ныффыста бирæ публици-
стон уацтæ йæ заманы хæххон адæмы æхсæнадон-политикон æмæ
экономикон царды ахсджиаг фарстаты фæдыл (Хетæгкаты Къос-
та. Уацмысты æмбырдгонд фондз чиныгæй. IV чиныг: Публици-
стикæ. Мæскуы, 1960. 496 ф.).
АЙЛАРТЫ Измаил
НÆ ДЗЫЛЛОН СÆРЫСТЫРДЗИНАД
(Скуыддзаг)
Иры дзыллæйы стыр, сыгъдæг удыхъæдæн хуыздæр æвдисæн
чи уыди, уыдонæй иу уыди Къоста. Иæ рæстæджы æфхæрд Иры-
стоны мæт æмæ сагъæсæй цардæмбал æрхонынмæ, хæдзар сара-
зынмæ, зæнæджы цинтæ бавзарынмæ кæй нал равдæлди, уыцьт
куырыхон, нæрæмон Къоста. Иæхи цардхъуаг сыгъдæг уды раз
бирæ цæмæйдæрты хæсджынæй баззад, фæлæ уыйхыгъд йæ мæ-
гуыр, æфхæрд Ирыстонæн кæуылты стыр хæрзты бацыди. Уæд-
дæр нымдæй, къæмдзæстыгæй, сæрхызтæй Ирыстоны раз ка-
тæйттæ-тæхудытæ кодта:
Тæхуды, йæ фыды зæххыл,
Йæ уарзон æмгæртты рæгъыл
Кæмæн хъуысы дардмæ йæ зарæг!..
Тæхуды, йæ уарзондзинад,
Йæ хорз ном, йæ фыдæлты кад
Чи уадзы уæлæуыл зæрондæй!..
Цымæ цæуыл тынгдæр уыди Къостайы зæрдæйы маст?
Рагон нæртон лæгау зарын куы зонин,
Арвмæ куы хъуысид мæ фæндыры хъазт, —
Дунеты се ’ппæт мæхимæ æрхонин,
Радзурин уыдонæн зæрдæйы маст.
Кадмæ бæлгæйæ мæгуыр ирон адæмы хуыздæртæ æгадæй кæй
мардысты, ууыл уыди йæ судзгæ маст æви, уæды тæрхоны лæгтæ
сæ бухъ царды фæлгæтты аууонæй Ирыстоны сидзæрты стонг æмæ
бæгънæг кæй нал хатыдтой, уыдæттыл? Уыдæттыл дæр æмæ ма
бирæ æндæр æнæраст хъуыддæгтыл. Æмбисондæн йæ фыд Леуаны
зонд хаста, фæлæ уымæн дæр йæ азым аивæй бамбарын кодта:
Тызмæгæй мæм ма кæс,
Мæ фыды зæронд,
Дæ зæрдæмæ ма хæсс
Мæ зæрдæйы конд!
Стыр зондджын лæгтæй лæгты ’хсæн дæр зæрдæйæн конд и.
Къоста нæртон фыдæлты зардæй сæрыстыр куыннæ уыди: йæхæ-
172
дæг дæр уыдоны стыр аивадон хъомысæй хайджын фæци. Фæлæ,
фæрнджын фыдæлтæн фæрнджындæр кæстæртæ куынæ сгуыха
сæ фæдыл, уæд дзыллæйы иумæйаг фарн сæфтмæ кæй цæуы, уый
дæр хорз æмбæрста.
Дæ фыдæлтæ рухсаг,
Дæхæдæг мын бæзз!
Нæ кадылмард, худинагæй сæрхызт уæздан æмæ хæстбойнон
фыдæлтæ, Къостайы загъдау, рухсаг уæнт, мæрдты дзæнæты фæ-
бадæнт! Фæлæ, уыдоны кадæй сæрыстыр уæвгæйæ, нæхæдæг цы
стæм? Цæмæйты сын бæззæм аккаг фæдонтæн, сур былдауæн
ныхæстæй æви разагъд-раппæлды хъуыддæгтæй!!! Гъо-гъо-гъо!..
Уый æнахъуаджы уæззау фарст нæу, æмæ йын дзыллæйы номæй,
фæлтæрты цæсгомæй цæмæйты дзуапп раттаиккам?
Мæлæтæй царды астæуты æнусты дæргъы хæхты уынгæг цъас-
сыты сæ игæртæй зæхх чи фæмарзта, афтæмæй сæдæгай фыдгул-
тæй ирон фарн чи бахъахъхъæдта, мадæлон æвзаг æмæ дзыллон
хæзнатæ фæстауæрцæй зæрдæсæрты чи фембæхста, кусгæйæ-хæц-
гæйæ цот чи фæкодта фæстаджы цæрæццаг æвдисæнтæн, уыцы
æдзард фыдæлтæй мах, сæ абоны фæдонтæ, сæрыстыр куыннæ
хъуамæ уæм? Фæлæ се стыр фарнæн хæрзты та цæмæйты бацы-
дыстæм?!
Къостайы загъдау, хъæр мæрдтæм дæр хъуысы. Æмæ не ’дзард
фыдæлтæ фехъусæнт нæ абоны уынгæджы хъæр, æрмæст рагацау
хатыр курæм, цæмæй нын ныббарой нæ фидиссаджы-зарæгга-
джы рæдыдтытæ.
Сымах, нæ нæртон фыдæлтæ, сау мылазон æнусты иу къухæй
æхсаргардыл хæцыдыстут, иннæмæй дзывыры къæдзыл, афтæ-
мæй хуымтæ фæлдæхтат, дур дурыл æвæргæйæ, фидæрттæ-гæ-
нæхтæ амадтат. Мах та, уæ ахуыргонд байзæддаг, ног цард араз-
гæйæ, дур дурæй схуыстам, ауæдз ауæдзы бын кодтам, афтæмæй
хæлдтам фыдæлтыккон мæсгуытæ æмæ хуымтæ. Сымах, нæ уды-
бæстæджын Хуыцауысконд фыдæлтæ, мæрдты цæсгомæн чъи-
зийæ тарстыстут æмæ сын сæ уæлмæрдтæ, сæ ингæнтæ кувæндон,
дзуары бынау сыгъдæгæй дардтат. Мах, уе ’нæудыбæстæ, Хуыца-
уæй æлгъыст, хæйрæджытæй фæлдыст байзæддаг, бавдæлдыстæм
æмæ нæ фыдæлты мæрдтыл куыдхистæр æмæ кадджындæрæй
æххытæ-тутæ фæкодтам, фæкъахтам сын се стæгдар, ныккалдтам
сын сæ ингæнты алы бырæттæ.
Сымах, нæ кадылмард фыдæлтæ, мæлæты раз дæр æгады цар-
дæй тарстыстут. Мах, уæ фæдонтæ, æгадæй нал тæрсæм, тæрсæм
бæгънæг æмæ æххормагæй ис зæххытæ, ис куыстытæй.
Сымахæн, не ’нахуыргонд фыдæлтæ, лæгæмсæртæ уыди, гуы-
бынæмсæртæ — нæ. Махæн, уæ ахуыргонд байзæддагæн, лæгæм-
сæртæ нал и, гуыбынæмсæртæ — бирæ.
Сымах, нæ куыстдзагъд, бæркадарм фыдæлтæ, æппæты стыр-
дæр ард хордтат хойрагæй. Махæй, уæ магуса цæлуарзаг фæдон-
тæй, хойраг æмæ бæркæдтæй фылдæр чи адава, уый — лæгдæр,
кадджындæр, нымаддæр.
173
Сымах, нæ уæздан, намысджын фыдæлтæ, ирон чызджытæ
æмæ чындзытæ, æфсинтæ æмæ мадæлтæм сыгъдæг зæдты цæстæй
кастыстут æмæ сыл Мады-Майрæмау къæм абадын нæ уагътат,
се ’фсарм бакайыны фæлтау уæхи мæлæтмæ лæвæрдтат. Мах, ных-
хатыр нын кæнут уыцы митæ, нæ сылгоймæгтæм пайдайы цæс-
тæй акастыстæм æмæ сæ разы нал æфсарм зонæм, нал фæтк, нал
бæрц...
Сымах райгуырæн къона, фыдыуæзæг, фыдызæххæй ард хорд-
тат æмæ сæ цæсты гагуыйау хъахъхъæдтат. Мах нæ райгуырæн
хæхты къонатæ, уæзæгтæ æмæ хъæутæ ныууагътам æдзæрæгæй.
Сымах уæ мадæлон æвзагыл стыр ныхæсты хъуыддаджы тæр-
хæттæ кодтат. Мах Цæгатæй Хуссармæ уырыссаг æмæ гуырдзиаг
зæрдæтæ райстам куыдбынхордæр æмæ гуыбындзæлæй, уыйадыл
нæ фылдæр дзурынц æндæрниан æвзæгтыл.
Уæ, нæ разагъды æдзард фыдæлтæ! Уæ разы цас рæдыд стæм,
уый куы зониккат, уæд уæ ингæнты уæлхъус бæргæ рабадиккат
фæдисы уынгæг хъæрмæ бадæгау. Фæлæ ма ныр цы загъдæуа?!
Хъæдæргъæвæны рындзыл мæцъистæ æмæ артъæнгтæ агурæгау.
Рæгъауы фæтарды фæстæ рæгъаугæстæ æххуырсæгау. Æвзæртæ
сæхицæй æмбисонд фæхæссынц, æмæ уын ацы уынгæджы заман
цæмæй хуыздæрæн раппæлæм, уый дæр куынæ и. Афтæмæй нæ
азымтыл, нæ рæдыдтытыл æргом дзурын куыннæ уарзæм, куын-
нæ, куыдлæгдæр, куыдхицаудæрæй!
Æрмæст нæхицæй раппæлынмæ махæн æмбал нæй, уæлдай-
дæр бæркадджын фынгты уæлхъус дывæрсыгæй бадгæйæ, карз
нозтæй дæлæмæ-уæлæмæ рæгъытæ кæнгæйæ.
Æмæ цæмæн уыцы уавæрмæ æрцыдыстæм, уый-ма нын мæрд-
ты æгъдауæй фынты уæддæр нæ цæстытыл бафтаут, науæд, гор-
мон фæуинæгтæ, бынтон æгадьг сæфтæй сæфæм!
Адæймаг ныхстуаты катæйттæ куы кæна, сæфты къахыл куы
ныллæууа, уæд дæр йæ сæрыстырæй фидауьг. Æмæ уьтцы адæй-
маджьг нæрæмон сæрыстырдзинадæй, нæртон фыдæлтæй æппæл-
гæйæ, абоньг Ирьг альг карьг фæлтæртæ кæуылты разы вæййынц.
Байхъус сæм, уæд алчи дæр йæхи скифты, сæрмæтты, алантьг
фæдон — ирон хоньг. Кæцы мад æмæ ма фьгд нал бадзырдтой сæ
цотмæ Сослан æмæ Батрадз, Уырызмæг æмæ Ацæмæз, Æхсар æмæ
Тотрадз, Дзерассæ æмæ Агуындæ, Ацьгрухс æмæ Зæринæ, Чермен
æмæ Хазби-нæмттæй! Гъемæ ном — номæн, фæстæмæ фæкæсы-
нæн. Æмном куыдзæй дæр адджьгн у, зæгъгæ, баззад фыдæлтæй
ньгхас. Фæлæ номæй номьг астæу арæнтæ нæй, лæгæй лæджьг
’хсæн та бирæ зæххытæ ис. Нæмттьг æмсæр хорзæхæй фыдæхмæ
слæууынц цардвæндаджы хъуыддæгтæ, æмæ уыдоньг бæллиццаг-
дæртæ бафтынц фарньг æгъдауæй Ирьг дзыллæйы удьгбæстæйы
райгонддæр хæзнатьтл.
Хæргæ æмæ даргæ алчи дæр кæньг, стыр фæллæйттæ-бынтæм,
хъарм бынæттæ æмæ кадмæ дæр бирæтæ бæллы. Уæдæ цьгфæнды
фыдгæнæджы бафæрс, æмæ дьгн йæхицæй хæрзудыбæстæдæр дуæг-
тæй дæр никæй рахондзæн. Лæг искæй æназьтм уд скъуынынмæ
кард фæцыргъ кæны, топпыхосы хусдæртæ февзары, уæддæр
174
фæндагсар Уастырджимæ фæкувы, цæмæй йын рæстæмбæлæг
фæуа. Адæймаг сыгъдæг удыбæстæйæ, фæрнджынæй рæстаудæ-
ны тæразыл куынæ лæууа цæрынæй-хæрынмæ, уæд ыл дин куыд
фæлывдæй фæцыди, политикæ дæр — афтæ, Хуыцау æмæ йыл йе
сконд зæдтæ куыд фæрадысты, йæ алыварс адæмтæ дæр — афтæ.
Лæг, удгоймаг, адæймаг фидауы æмæ стыр у йæ сæрибар, йæ
сæрыстырæй, йæ сыгъдæг намыс æмæ хæрзудыбæстæйæ, йæ фыр-
нымд æмæ тæригъæдгæнагæй, йæ хæларзæрдæ æмæ цæстуарзо-
нæй. Уыдонæй хайджын цы адæймаг нæ фæци, уый у бынты
бынысæфт æмæ тæригъæддаг.
Мыхуыргонд цæуы журнал «Мах дуг»-сей, 1992. №7. 119—121 ф.
XI. Дарддæр урочы куыст цæудзæн публицистон уацы текстмæ
фæрстытæ æмæ хæслæвæрдтæм гæсгæ.
1. Уæ зæрдæмæ фæцыди Айларты Измаилы публицистон уац?
Цæмæй? Фыссæгимæ цæимæ стут разы? Цæимæ не стут? Цавæр
хъуыдытæй ма баххæст кæникат Измаилы публицистон уац?
2. Цæуыл у нæ фысджыты хистæр Айларты Измæилы «абоны
уынгæджы хъæр»? Цавæр «зарæггаджы рæдыдтытыл» дзуры зæр-
дæрисгæйæ йæ публицистон уацы автор? Ранымайут сæ.
3. Цавæр стыр хæрзты бацыди йæ мæгуыр, æфхæрд Ирысто-
нæн куырыхон, нæрæмон Хетæгкаты Къоста? Цæмæн уыдысты
уымæн æфтæ зынаргъ «йæ уарзондзинад, йæ хорз ном, йæ фы-
дæлты кад»? Цымæ цæуыл тынгдæр уыди Къостайы зæрдæйы
судзаг маст?
4. Куыд æмбарут Къостайы рæнхъыты мидис:
Дæ фыдæлтæ рухсаг,
Дæхæдæг мыы бæзз!?
Цæмæн уыд нæ зындгонд поэт афтæ сæрыстыр йæ «нæртон
фыдæлты зардæй»?
5. Мах та, нырыккон фæлтæр, цæмæйты стæм аккаг фæдонтæ
нæ кадылмард фыдæлтæн? Цæмæйты раттикам мах дзуапп «дзыл-
лæты номæй, фæлтæрты цæсгомæй»?
6. Сымахмæ гæсгæ, цæмæн загъта Къоста: «Хъæр мæрдтæм
дæр хъуысы»? Цæуыл у ирон адæмы хуыздæрты «нæ абоны уын-
гæджы хъæр»?
7. Измаил пайда кæны йæ публицистон уацы алыхуызон аива-
дон фæрæзтæй. Лæмбынæг бакæсут текст æмæ дзы ссарут уыцы
фæрæзтæ (абарстытæ, антитезæтæ, эпитеттæ, риторикон фар-
стытæ, метафорæтæ, анафорæтæ, фæлхатæнтæ).
8. Цавæр у ацы публицистон уацы сæйрагдæр аивадон фæ-
рæз? (Антытезæ.) Цæмæн æмæ куыд пайда кæны уымæй фыссæг?
(Мах — абоны фæлтæр, нырыккон ирæттæ — сымах нæ нæртон
фыдæлтæ, нæ æдзард фыдæлтæ.)
9. Ссарут тексты ныхмæвæрдтæ (сымах — «мæлæты раз дæр
æгады цардæй цардыстут», мах — «æгадæй нал тæрсæм, тæрсæм
бæгънæг» æмæ æххормагæй ис зæххытæй, ис куыстæй»; сымах —
«бæркадарм фыдæлтæ, æппæты стырдæр ард хордтой хойрагæй»,
175
мах — «уæ магуса цæлуарзаг фæдонтæй хойраг æмæ бæркæдтæй
фылдæр чи адава, уый — лæгдæр, кадджындæр, нымаддæр»; сы-
мах — «фыдыуæзæг, фыдызæххæй ард хордтат æмæ сæ цæсты
гагуытау хъахъхъæдтат»; мах — «нæ райгуырæн хæхты къонатæ,
уæзæгтæ æмæ хъæутæ ныууагътам æдзæрæгæй» æмæ а.д.) Цæмæн
сты афтæ бирæ? Цы зæгъы уыдоны руаджы фыссæг?
10. Кæмæй зæгъы фыссæг: «Байхъус сæм, уæд алчи дæр йæхи
скифты-сæрмæтты, аланты фæдон — ирон хоны»? Цæмæн?
11. Тексты кæрон Измаил фæрсы: «Æмæ цæмæн уыцы уавæрмæ
æрцыдыстæм?» Цæмæн бæллынц иуæй-иутæ «стыр фæллæйттæ-
бынтæм, хъарм бынæттæм æмæ кадмæ»?
12. Адæймаджы хуыздæр миниуджытæй цавæртæй хъуамæ хай-
джын уа, фыссæджы хъуыдымæ гæсгæ, «лæг, удгоймаг, адæй-
маг»? (Сæрибар, сæрыстырæй, сыгъдæг намыс æмæ хæрзудыбæс-
тæйæ, фырнымд æмæ тæригъæдгæнæгæй, хæларзæрдæ æмæ цæс-
туарзонæй.) Куыд ис схонæн, уыдонæй хайджын цы адæймаг нæ
фæци, уымæн? (Бынты бынысæфт æмæ тæригъæдцаг.)
13. Кæмæ здæхт у авторы монолог? Цæмæн? Сымах та цавæр
ныхæстимæ фæсидиккат нæ нырыккон ирон фæсивæдмæ — æры-
гон лæппутæ æмæ чызджытæм? Зæгъут уæ хъуыдытæ ацы фарсты
фæдыл.
14. Сæйрагдæр цавæр æхсæнадон царды фарстатьгл дзуры йæ
публицистон уацы Айларты Измаил æмæ цæмæн?
Литературæ
1. Нарты кадджытæ. Дыккаг рауагъд // Лит. редактор Дзанайты И.
Орджоникидзе: Ир, 1975. 360 ф.
2. Абае в В. И. Нартовский эпос осетин //Абаев В.И. Избран-
ные труды. Т. 1. Владикавказ: Ир, 1990. 142-243 ф.
3. Безаты Ф. Фæсурокты куыст ирон литературæйæ скъолайы.
Дзæуджыхъæу: 2006. 76 ф.
4. Джыккайты Ш. Нæртон лæг æмæ нæртон намыс // Джык-
кайты Ш. Ныхасы фарн. Дзæуджыхъæу: Ир, 1996. 55-108 ф.
5. Литературæзонынады терминтæ: Цыбыр дзырдуат. Дзæуджыхъæу:
Орион, 2012. 89 ф.
6. X æ м ы ц а т ы Т. Нарт куыд фесæфтысты: Комментаритæ // Нартæ:
Ирон адæмы героикон эпос. 3 чиныг. М.: Наука, 1991. 117—118 ф.
II. ХЕТÆГКАТЫ КЪОСТАИЫ
ЦАРД ÆМÆ СФÆДЦЫСТАДЫ ТЫХХÆЙ
АХУЫРТÆ СКЪОЛАЙЫ
12 Мзокты Аслæнбег
«ПРЕДВЕСТНИК ЖЕЛАННОЙ СВОБОДЫ»
(Семипар-копферепция по творчеству Коста Хетагурова
в IX классе)
Программой по литературе в IX классе при изучении вводной
темы предусмотрено ознакомить учащихся с воплощением идей
революционной демократии в литературах разных народов (Т.Г.
Шевченко, А. Церетели, М. Налбандян, К. Хетагуров, М. Ахундов).
Изучение наследия этих писателей помогает воспитывать учащих-
ся в духе патриотизма и любви к национальным истокам. Перед
учителем стоят сложные задачи: необходимо показать девятикласс-
никам общность идейных устремлений прогрессивных писателей,
которая проистекает из народных глубин. Особо нужно отметить,
что творчество каждого из представителей литератур по своим идей-
ньгм устремлениям и воздействию на широкие народные массы
составляло часть общедемократического революционного процесса
в России. Все это важные методические вопросы, а на изучение
этого раздела программой отводится лишь один час!
Как проводить такое занятие? Целесообразнее сосредоточить
основное внимание на творчестве одного из поэтов, включенных
в программу, ограничившись кратким обзором творчества других,
и предложить учащимся более подробное ознакомление с их про-
изведениями в качестве самостоятельной работы или же взять
еще один урок за счет часов, выделенных на внеклассное чтение.
В школах Северной Осетии на этом уроке в центре внимания
должен быть, конечно же, Коста Хетагуров. Что известно уча-
щимся о творчестве К. Хетагурова к началу IX класса? На уроках
истории в VIII классе они узнают о влиянии идей Чернышевско-
го, Добролюбова и других представителей передовой русской
мысли на творчество Т. Г. Шевченко, «который мыслил осво-
бождение украинского народа только в союзе с русским наро-
дом»; знакомясь с именами великих художников слова — Акакия
Церетели, Марко Вовчок, Ивана Франко, Ильи Чавчавадзе, Мирза
Фатали Ахундова, Микаэла Налбандяна, Абая Кунанбаева. К со-
жалению, в этом славном ряду поэтов не названо имя Коста
(Константина) Левановича Хетагурова (1859—1906) — замечатель-
ного осетинского поэта, революционера-демократа, основопо-
ложника осетинской литературы. Это обстоятельство наклады-
вает еще болыную ответственность на учителя, впервые знако-
мящего учащихся с жизнью и деятельностью замечательного осе-
тинского поэта. Именно поэтому так важно сконцентрировать
178
внимание девятиклассников на участии К. Хетагурова в револю-
ционном движении на Северном Кавказе, его активной творчес-
кой и общественной деятельности, глубокой человечности его
поэзии, прозы, публицистики.
Главные задачи урока — показать формирование революци-
онно-демократического мировоззрения поэта, дать краткий ана-
лиз основных произведений, определить место и значение твор-
чества К. Хетагурова в революционном движении и передовой
литературе 80—90-х годов XIX века. Чтобьг решить эту задачу,
важно рассмотреть творчество поэта на широком фоне литера-
турно-общественного движения, охарактеризовав общественно-
политическую обстановку в России, и в частности на Кавказе,
как жесточайший политический террор. «Боятся громко гово-
рить, посылать письма, знакомиться, читать книги, боятся по-
могать бедным, учить грамоте», — так характеризовал это время
один из героев чеховского рассказа «Человек в футляре».
Наиболее полно можно осветить эти вопросы на уроке, про-
веденном в форме семинара-конференции по творчеству К. Хе-
тагурова.
«Предвестник желанной свободы» — так можно сформулиро-
вать тему семинара-конференции. За две недели до занятия уча-
щимся предлагается план избранной для семинара-конферен-
ции темы, дается список литературы, с которой надо ознако-
миться для написания доклада, список произведений К. Хетагу-
рова для самостоятельного чтения. Кроме этого даются методи-
ческие указания как работать с книгой, на что обратить внима-
ние и, конечно, индивидуальные консультации. Казалось бы,
семинар-конференцию подготовить нетрудно, но это только пер-
вое впечатление (чего проще: прослушали доклады — обсудили
доклады). Важно помнить: нужна активизация познавательной
деятельности учащихся. Каждый ученик должен участвовать в
решении той проблемы, которая вынесена на обсуждение семи-
нара-конференции. Только тогда учащиеся смогут слышать выс-
тупающего, волноваться за него, правильно оценить выступле-
ние товарища: уровень подготовленности, умение самостоятель-
но работать с художественным текстом и научной книгой. Все
это будет способствовать формированию научного мировоззре-
ния, эстетического воспитания девятиклассников.
Одновременно с докладчиками, чтецами готовятся к занятию
и оппоненты. Их задача состоит в том, чтобы дать правильную
оценку докладу или сообщению, показать хорошее знание темы
(ведь они тоже знакомились с литературой по теме); оппонент
должен уметь отстаивать свою точку зрения.
План семинара-конференции
1. «Страдальческий мой путь...» (сообщение ученика).
2. «Средь русских вырос я...» (индивидуальное задание).
3. «Ирон фандыр» («Осетинская лира») (доклад, чтение уче-
никами подготовленных стихотворений).
179
4. К. Хетагуров и русская литература и культура (сообщение
ученика с чтением наизусть стихотворений и их анализом):
а) К. Хетагуров и Н. Некрасов (групповое задание);
б) К. Хетагуров и Т. Шевченко (групповое задание).
5. Во главе газеты «Северный Кавказ». Коста — пламенный
публицист (индивидуальное задание).
6. Певец дружбы и братства народов России (сообщение уче-
ника). При подготовке к семинару мы пользовались следующей
литературой:
1. К. Хетагуров. Собрание сочинений в 5-ти т. М., 1959—1961
(т. 1 — «Осетинская лира», т. 2 — «Стихотворения. Рассказы», т. 3 —
«Поэмы, драматические произведения», т. 4 — «Публицистика»,
т. 5 — «Письма. Записи. Наброски. Деловые бумаги»).
2. К. Хетагуров. Собрание сочинений в 3-х т. М., 1974.
3. К. Хетагуров. Осетинская лира. М., 1977 г. (б-ка «Поэтичес-
кая Россия»).
4. А. Фадеев. Дружба народов. В кн.: Коста Хетагуров. Сбор-
ник памяти великого осетинского поэта. М.,1941.
5. М. Шагинян. Публицистика Коста Хетагурова. В кн.: Ша-
гинян М. 06 искусстве и литературе. М., 1958.
6. Корзун В. Б. Коста Хетагуров. Очерк жизни и творчества.
М., 1957 г.
7. Г. И. Кравченко. Коста Хетагуров. Жизнь и деятельность.
Орджоникидзе, 1961.
8. Н. Джусойты. Коста Хетагуров (Очерк творчества). Юго-
Осет. кн. изд., 1958.
9. Л. П. Семенов. Избранное. Статьи об осетинской литерату-
ре. Орджоникидзе, 1964.
10. В. М. Цаллагов. Публицистика Коста Хетагурова. Орджо-
никидзе, 1983.
11. Г. Кусов. Вокруг Коста. Орджоникидзе. «Ир», 1979 г.
12. К. Хетагуров. Библиографический указатель (1887—1975).
Орджоникидзе, 1979.
13. Мятежная лира горца. Сборник материалов празднования
120-летию со дня рождения К. Хетагурова. Орджоникидзе, 1981.
14. Калоев Б. А. Вторая родина Коста. Ставрополь, 1988.
Чтобы обсуждение на семинаре получилось живым, классу
предлагаются следующие вопросы-задания:
I. Проработать в учебнике «Русская литература» (IX класс)
раздел «Идеи революционной демократии в литературе братских
народов», выделить ее основные мысли. Ответить на вопросы.
1. В чем схожесть судеб и творческих поисков Т. Шевченко и
К. Хетагурова?
2. Как и кем закладывались основы многонациональной ли-
тературы народов России?
3. Расскажите о роли русской литературы в борьбе против
национальной розни, в формировании духовного братства и раз-
витии национальных литератур народов нашей страны.
180
II. Прочитать стихотворения и поэмы К. Хетагурова: «Горе»,
«Я смерти не боюсь», «Песня бедняка», «Сердце бедняка», «Сол-
дат», «Мать сирот», «Друзьям-приятелям» и Н. Некрасова: «Не-
сжатая полоса», «Мороз, Красный Нос», «Размышление у парад-
ного подъезда», «В деревне», «Железная дорога».
Вопросы:
1. Докажите, что прав А. А. Фадеев, когда говорил, что «Кос-
та сформировался под влиянием идей Некрасова»?
2. Какие темы в творчестве Н. Некрасова находят отклик в
стихотворениях К. Хетагурова?
3. Как перекликаются мысли и чувства Некрасова и Хетагу-
рова в стихотворениях «Элегия» и «Не верь, что я забыл родные
наши горы...»?
4. Что роднит поэмы «Кому на Руси жить хорошо»? Некрасо-
ва и «Кому живется весело?» К. Хетагурова?
5. Как вы понимаете подзаголовок хетагуровской поэмы «Под-
ражание Н.А. Некрасову»?
III. Всемирно известный ученый-лингвист В.И. Абаев указы-
вает на большое влияние в формировании К. Хетагурова как
поэта и гражданина русской среды, русской демократической
культуры: «Совершенство и зрелость поэзии Коста, при отсут-
ствии до него какой-либо национальной традиции, восприни-
маются как явление исключительное. Минуя ступень примити-
вов, Коста одним взлетом достиг пушкинской чистоты, силы и
ясности стиха, помимо исключительной одаренности ему по-
могло знакомство с русской литературой, русскими классика-
ми». Прочитайте стихотворения, посвященные Хетагуровым вы-
дающимся русским писателям и деятелям культуры: М.Ю. Лер-
монтову, А.Н. Островскому, А.С. Грибоедову, А.Н. Плещееву,
П.И. Чайковскому, укажите их художественные особенности.
Мысленно включите эти стихотворения, рисующие идеал обще-
ственного деятеля, в ряд таких стихотворений его предшествен-
ников, как «Гражданин» К.Б. Рылеева, «К Чаадаеву», «В Си-
бирь» А.С. Пушкина, «Смерть поэта» М.Ю. Лермонтова. Составьте
небольшой рассказ на тему «Образ общественного деятеля в ли-
рике К.Л. Хетагурова. Вклад К. Хетагурова в эту поэтическую
традицию».
IV. Прочитайте публицистические статьи К. Хетагурова: «Не-
урядицы Северного Кавказа», «Владикавказские письма», «На-
сущные вопросы», «Накануне», «Горские штрафные суммы» и
этнографический очерк «Особа».
Вопросы:
1. Какие проблемы поднимались К. Хетагуровым в публици-
стических статьях?
2. Чем объясняется в творчестве поэта обращение к журнали-
стской и редакторской деятельности в 1893—1897 годах?
181
3. Докажите примерами из вышеперечисленных статей, что
Хетагуров мастерски владел «эзоповым» языком, приемами и
методами журналистов «школы Чернышевского».
4. Прочитав статьи К. Хетагурова и работы М. Шагинян и
В. Цаллагова (см. список литературы), назовите особенности твор-
ческой манеры Коста-публициста.
По этим вопросам и развернется дискуссия на семинаре.
Эпиграф к семинару:
Люблю я целый мир, люблю людей, бесспорно,
Люблю беспомощных, обиженных сирот,
Но больше всехлюблю, чего скрывать позорно, —
Тебя, родной аул и бедный наш народ.
(Коста)
182
На доске — большой портрет К.Л. Хетагурова (фотография
середины 90-х годов). Кроме того, учитель совместно со школь-
никами разворачивает в классе большую книжно-иллюстратив-
ную выставку «Весь мир — мой храм...», состоящую из книг по-
эта, собраний сочинений, отдельных изданий «Ирон фандыра»,
миниатюрных изданий, монографий о поэте и его творчестве,
вырезок из республиканских газет и журналов «Растдзинад», «Сев.
Осетия», «Мах дуг», «Фидиуæг», «Ногдзау», альманах «Литера-
турная Осетия». Со многими материалами выставки учащиеся
знакомились во время подготовки к семинару.
Урок начинается прослушиванием грамзаписи песни «Куба-
ды» в исполнении Владимира Баллаева — народного артиста Се-
верной Осетии. Под звуки фандыра звучат любимые и такие зна-
комые каждому с детства слова Коста. Постепенно музыка сти-
хает, учитель называет тему урока-семинара, задачи и цели, сто-
ящие перед учащимися на этом занятии.
Остановимся кратко на основных моментах вступительного
слова учителя и фрагментах сообщений и докладов, подготов-
ленных учениками.
Во вступлении к теме учитель кратко охарактеризует К. Хета-
гурова как «возжигателя из собственного сердца пламени рево-
люции» (Н. Грибачев), борца за свободу против реакционных и
враждебных сил освободительного движения трудовых горцев за
светлое справедливое демократическое будущее, как певца дружбы
и братства народов. На протяжении всего XIX столетия на Се-
верном Кавказе не было такого высокого трибуна идей братства
и дружбы народов, каким явился сын осетинского народа, рево-
люционер-демократ Коста Леванович Хетагуров. Имя К. Хетагу-
рова стоит рядом с именами великих художников слова много-
национальной России — Тараса Шевченко, Акакия Церетели,
Мирза Фатали Ахундова, Абая Кунанбаева.
Высоко оценили жизненный подвиг и творчество Хетагурова
выдающиеся советские писатели. М. Горький, по воспоминани-
ям В.Д. Абаева, говорил в августе 1935 года: «Я знаком главным
образом с поэтическим творчеством К. Хетагурова. Это — заме-
чательный поэт, творчество которого трогает человека социаль-
ной правдивостью и душевными, четко оформленными стиха-
ми». А. Фадеев в речи, произнесенной на торжественном заседа-
нии, посвященном 80-летию со дня рождения поэта (1939 г.),
высоко оценивая деятельность поэта, указывал на энциклопеди-
ческий характер его дарования: «Коста Хетагуров является свое-
го рода Леонардо да Винчи осетинского народа. Какую силу любви
к своему народу нужно иметь, чтобы в условиях старой Осетии
быть одновременно и поэтом, и прозаиком, и драматургом, и
театральным деятелем, и художником, и публицистом, и обще-
ственным деятелем». О масштабах личности и творчества Хета-
гурова хорошо сказал Николай Тихонов (1959 г.): «Коста Хетагу-
ров действительно шире, чем просто осетинский писатель, он —
представитель общечеловеческой поэзии — стал принадлежать
183
передовой мысли, передовому искусству, передовому человече-
ству. Он вошел в интернациональную семью прославленных про-
светителей и гуманистов». М. Шагинян писала в своей статье о
значении творчества К. Хетагурова для цивилизации (1941 г.): «У
человечества есть очень много поэтов, которые становятся как
бы нравственной совестью народа, в чьих именах сливается и
надежда на будущее, и память о прошлом, и постоянное нрав-
ственное мерило настоящего. К. Хетагуров принадлежит к этой
немногочисленной семье. Его нельзя не любить. И, полюбив его,
нельзя не стремиться быть лучше, нельзя не воспитывать в себе
то высокое единство поэта и борца, художника и гражданина,
совершенным образом которого он является».
К. Хетагурова называют писателем, художником, просветите-
лем. Огромен его вклад в осетинскую культуру. Но прежде всего
Хетагуров — поэт, родоначальник осетинской литературы. Он
рассказал в своих произведениях о труде, горестях и радостях
своего народа, о красоте и величии горного края. Трудно сложи-
лась жизнь борца за освобождение горских народов от ига мест-
ной знати и царизма. Коста воспринимал всякое насилие, не-
справедливость, произвол остро и болезненно. И тотчас же от-
кликался на них в своем творчестве. Любовь к человеку, мило-
сердие, сострадание к униженным и оскорбленным были орга-
ническими чертами его личности. К. Хетагуров мечтал увидеть
свой край освобожденным, а народ - свободным. И все, что
делал поэт, было посвящено этой великой цели. Революционная
деятельность Хетагурова рождала и укрепляла в нем надежду,
что цель эта осуществима и близка. Литературное наследие Хе-
тагурова — тот светлый родник, из которого человек будет чер-
пать «разумное, доброе, вечное». Писатель не может не думать о
том, что после него останется потомкам.
«Лишь то святое дело,
Которому он жизнь с любовъю посвятил,
Пусть не умрет в тебе, иди под знамя смело,
Храня его завет и не жалея сил» —
эти строки из стихотворения Коста «Памяти Плещеева» (т. 2,
с.85) можно отнести и в адрес самого поэта.
Поэзия К. Хетагурова находит отзвук в сердцах не одного
поколения читателей. Коста с нами и сегодня. Многие его стихи
стали народными песнями. На разных языках нашей страны и
мира звучат они сегодня. С нами лучшие его традиции — острое
восприятие тревог и забот современности, предельно совестли-
вая ответственность перед грядущим.
В сообщении «Страдальческий мой путь...» ученик расскажет
о нелегкой жизни поэта.
Коста прожил неполных сорок семь лет (1859—1906), как поэт
и общественный деятель выступал лишь в течение пятнадцати
лет, но за эти годы он снискал всенародную славу и любовь
народов Северного Кавказа.
184
Коста обличал царское самодержавие, и оно ненавидело его.
Своей непокорностью Коста как бы сам предрешил свою судьбу.
Дважды сосланный, лишенный даже кратковременного пребыва-
ния на родине, больной и совершенно одинокий, он никогда не
знал смирения, не шел на сделки с совестью, прекрасно понимал
свой долг и предназначение поэта-борца, поэта-трибуна.
Поэт сознательно шел на протяжение многих лет на эту не-
равную схватку, хотя понимал, что сразить самодержавную власть
смогут лишь народы России, но и свой поединок не считал бес-
смысленным — он словом и личным примером будил народное
самосознание. Защита «униженных и оскорбленных», прав и ин-
тересов народа, борьба с царской администрацией на Кавказе
составляли содержание общественно-политической и литератур-
ной деятельности К. Хетагурова. Это полностью соответствует
словам самого поэта: «Я, художник и народный поэт, всю мою
жизнь посвятил борьбе с администрацией Кавказа... Меня увле-
кала борьба... злу противиться везде присуще мне» (т. 5, с. 297).
Привлечет внимание учащихся и такой факт из биографии поэта
- история борьбы за единственное на Северном Кавказе учебное
заведение для горянок — Владикавказскую осетинскую женскую
школу.
В 1891 году церковные власти края решили закрыть школу. С
возмущением было воспринято это известие передовой интелли-
генцией. Коста писал: «На всю Чечню, Ингушетию, Кабарду и
Балкарию с населением; свыше полумиллиона душ имеются все-
го три городские школы. В то же время нам известны случаи,
когда она (администрация Терской области) не разрешала ин-
теллигентным туземцам открывать даже на свои средства част-
ные школы в аулах». И хотя в Осетии начальных церковнопри-
ходских школ было больше, чем в других регионах Северного
Кавказа, К. Хетагуров, зная тяжелые условия работы и учебы в
них, требовал коренного улучшения дела просвещения: «В гор-
ной Осетии школьные здания скорее похожи на хлев, чем на
просветительные учреждения. Тесные, низкие, ничем не обма-
занные каменные сараи, большей частью с земляными полами, с
маленькими окошками и жестяной плитой вместо печи». Не-
сколько представителей многонациональной передовой интел-
лигенции Терской области во главе с Коста Хетагуровым напи-
сали протест на имя оберпрокурора святейшего Синода Победо-
носцева в Петербург.
Решение о закрытии школы было отменено, а сам поэт был
подвергнут административной высылке из Терской области в
Карачай «за подстрекательство живущих во Владикавказе осетин
к подаче неправильных прошений и неузаконенных адресов».
Сам факт участия в этом деле К. Хетагурова был воспринят как
протест против политики местной администрации.
В ноябре 1895 года Сенат отменил высылку Коста из Терской
области. Постановление Сената было опубликовано в «Прави-
тельственном вестнике» и перепечатано многими газетами. Ре-
185
шение Сената и публикации в прессе получили большой резо-
нанс. В Терской области и на всем Кавказе резко возросло со-
противление властям. 9 февраля 1897 года военный министр со-
общал министру юстиции: «Отмена распоряжения о высылке
Хетагурова произвела брожение в среде осетинского населения...».
За два дня до этого начальник главного штаба Н. Обручев в
письме просил главноначальствующего гражданской частью на
Кавказе Г. Голицына выслать К. Хетагурова за пределы Кавказс-
кого края, «мотивировав высылку... вызываемым Хетагуровым
волнением в умах». Находившийся в инспекционной поездке по
Кавказу генерал-лейтенант Д. Скалов в своем отчете особо отме-
чал, что случаи неподчинения «начали увеличиваться и учащаться
после решения по делу Хетагурова». Местной администрации,
кавказским властям не потребовалось особых усилий для фабри-
кации материалов, чтобы снова выслать Коста за пределы вве-
ренного им края. В это время в центральных и местных газетах
появились страстные статьи поэта, разоблачавшие колонизатор-
скую политику царизма на Кавказе, 9 января 1899 года было
принято решение о его второй ссылке «во избежание преступ-
ных между осетинами событий и для успокоения умов местного
населения, так как... распространяет между ними - нежелатель-
ные слухи..., подстрекая к неповиновению, равно как рассылает
вырезки из газет, заключающие в себе пасквили на начальствую-
щих и духовных лиц, а также на преданных правительству осе-
тин, и разные корреспонденции о мнимом угнетении осетин,
автором которых преимущественно является он сам или руково-
димые им лица».
К. Хетагуров прекрасно понимал, за что его высылают с лю-
бимой родины теперь уже во второй раз. 06 этом он пишет в
одном из писем: «Никаких преступлений я за собой не знаю,
никакой агитацией я не занимался, если не считать моего со-
трудничества в газетах».
Глубоким патриотическим чувством наполнены строки сти-
хотворения «Не верь, что я забыл родные наши горы»:
Люблю я целый мир, люблю людей, бесспорно,
Люблю беспомощных, обиженных сирот,
Но больше всех люблю, чего скрывать позорно ? —
Тебя, родной аул и бедный наш народ.
За вас отдам я эшзнъ... все помыслы и силы —
Всего себялишь вам я посвятить готов!!!(т. 2, с. 132).
Глубоким убеждением поэта была необходимость в коренном
изменении всей системы государственной машины, в свержении
самодержавия. И хотя Коста очень часто требовал позитивных
реформ, писал письма и прошения в административные учреж-
дения и даже самому царю, но никогда не переоценивал значе-
ния «уступок сверху».
Цель, смысл своей жизни К. Хетагуров видел в беззаветном
служении народу. Ни свинцовые рудники Карачая, ни далекий
186
провинциальный городок Херсон — место его второй ссылки, ни
царская цензура, ни полицейский надзор — ничто не испугало
поэта-демократа. Он писал:
Я смерти не боюсъ, — холодный мрак могилы
Давно меня манит безвестностью своей,
Но жизнъю дорожу, пока хотъ капля силы
Отыщется во мне дляродины моей...
Ясчастия не знал, но я готов свободу,
Которой я привык, как счастъем, дорожитъ,
Отдать за шаг один, который бы народу
Ямог когда-нибудь к свободе проложитъ. (т. 2, с. 169)
Таким был девиз жизни этого пламенного поэта, революцио-
нера, борца. Ему он оставался верен до последнего дыхания.
Индивидуальное задание «Средь русских вырос я...» позволит
ученику дать ответы на вопросы: Какое значение в жизни поэта
сыграла Россия, знакомство с русской культурой и литературой? Как
Хетагуров относился к русскому народу? Что повлияло на формиро-
вание его общественно-политических и литературных взглядов?
Учеба в гимназии и пребывание в Ставрополе сыграли реша-
ющую роль в формировании революционно-демократического
мировоззрения будущего поэта. А.А. Фадеев писал: «...Хетагуров
был истинным сыном своего народа... Но как поэт он не мог бы
сложиться таким, каким представляется нам сейчас, без идей-
ной и художественной связи с лучшими людьми прошлого сто-
летия. ...Мы, русские писатели, гордимся тем, что Коста сфор-
мировался под влиянием идей Чернышевского, Добролюбова,
Некрасова.., но это не значит, что он их повторял, он был глубо-
ко национальным по формам». Именно здесь, в стенах гимна-
зии, поэт познакомился и приобщился к идеям Белинского и
Герцена, Чернышевского и Добролюбова, Некрасова и Салтыко-
ва-Щедрина. Именно здесь он увлекся и изучил русский язык во
всех его тонкостях, которым овладел в совершенстве и на кото-
ром в гимназические годы начал писать стихи и прозу.
Мужская классическая гимназия в Ставрополе, в которой обу-
чался поэт, являлась главным очагом культуры и просвещения
для всего Северного Кавказа. Некоторые из преподавателей гим-
назии в официальных кругах считались «неблагонадежными ли-
цами». Среди них был и учитель естественной истории Милови-
дов, дружбой с которым Коста дорожил всю жизнь. Уже в гимна-
зии будущий поэт проявлял незаурядное литературное дарование,
написал несколько стихов и рассказ «Зима», активно участвовал
в ученических спектаклях, обладая выразительной дикцией, на
вечерах читал свои собственные стихи, произведения Пушкина,
Лермонтова, Крылова. Друг поэта — Андукапар Хетагуров вспо-
минает: «Помню, в какой восторг привел он чтением предобе-
денной и послеобеденной молитвы добрейшего Неверова, попе-
чителя Кавказского учебного округа, приехавшего в Ставрополь
и присутствовавшего на обеде гимназистов».
187
Многие гимназисты посещали публичную библиотеку города,
в которой знакомились с книгами авторов, чтение которых на-
чальством гимназии запрещалось. Это были журналы «Дело», «Ис-
кра», «Современник», книги Добролюбова, Чернышевского, Ми-
хайлова, Герцена. Несмотря на запреты, гимназисты находили
возможность знакомиться с запрещенной литературой. Педагоги-
ческий совет в 1897 году постановил для удержания гимназистов
«от посещения общественной библиотеки и пользования без раз-
бору имеющимися там книгами устроить особую ученическую биб-
лиотеку».
В Ставропольской гимназии Коста проявил себя как талант-
ливый художник, его рисунки часто выставлялись на всеобщее
обозрение. Художественный дар Коста заметил и по достоин-
ству смог оценить преподаватель рисования В.И. Смирнов. Он
прилагал большие усилия для развития Коста, его дара, ока-
зывая ему моральную и материальную поддержку. В 1877 году
В.И. Смирнов послал его рисунки в Москву на Всероссийскую
выставку работ учащихся средних учебных заведений. После окон-
чания гимназии в 1881 году при содействии Смирнова Коста
удалось получить билет «Для поступления в Императорскую Ака-
демию художеств», по которому ему предоставлялась и «одна из
стипендий, оплачиваемых из городских штрафных сумм... с це-
лью оказания ему содействия на пути художественного образова-
ния в Академии художеств». Экзамены в Академию Хетагуров
выдержал блестяще и был зачислен в класс живописи, затем
перешел в класс гипсовых фигур профессора П.П. Чистякова.
Учениками П.П. Чистякова были Репин, Васнецов, Поленов,
Врубель, Суриков. Занятия Коста посещал одновременно с Ва-
лентином Серовым и Михаилом Врубелем. П.П. Чистяков был
талантливым педагогом, авторитетным, умным наставником мо-
лодежи. Три года занимался Хетагуров в Академии под руковод-
ством П.П. Чистякова, с волнением слушал его слова: «Идеалы,
направления и суть все. Они и подымают общество, они же и
роняют его». Смелые мысли учителя пали на благодатную почву.
Петербургский период жизни Коста, годы ученичества у П. Чис-
тякова — один из важнейших моментов в становлении революци-
онно-демократических взглядов будущего писателя, журналиста,
художника.
В 1884 году Коста вынужден был оставить Академию из-за
прекращения выплаты ему стипендии из фондов горских штраф-
ных сумм. Хотя он был исключен из числа студентов Академии,
ему было разрешено остаться в ней «на положении вольнослу-
шателя». Чтобы продолжить учебу и на что-то существовать, поэт
вынужден был разгружать на пристани баржи, выполнять раз-
личные тяжелые физические работы, что впоследствии сказа-
лось на его здоровье.
Летом 1885 года Хетагуров оставляет учебу и уезжает на Кав-
каз к отцу. Четыре года, прожитые Хетагуровым в столице Рос-
сийской империи, были решающими в формировании его обще-
188
ственно-политических и идейно-
эстетических взглядов. Поэт сам
принимал участие в событиях тех
лет. Однажды, например, Коста
был арестован около склада оружия
и взрывчатых веществ на Васильев-
ском острове, но вскоре был осво-
божден, так как в квартире, где он
жил, во время обыска ничего пре-
досудительного не было найдено. В
эти годы им была написана неза-
конченная поэма «Чердак» (1884-
1885), из содержания которой мы ви-
дим, что Коста был тесно связан с
подпольным кружком демократи-
ческой молодежи Петербурга. Поэт
поднимает в ней злободневные для
российской действительности про-
блемы восьмидесятых годов. Герои
ее обсуждают возможность и необходимость свержения самодер-
жавия, говорят о роли интеллигенции в борьбе за свободу, о
долге перед родиной, о самопожертвовании во имя лучшего бу-
дущего народа и родины.
К. Хетагуров понимал, что врагом горцев является самодер-
жавие, а не трудовой народ России. В статье «Накануне» он от-
мечал, что «осетины на Кавказе никогда не служили враждеб-
ным элементом для русских» (т. 4, с. 30). В другой статье «Неуря-
дицы Северного Кавказа» он бичует администрацию Терской
области за то, что она «прилагала все старания, чтобы отнять у
туземцев всякую возможность научиться чему-нибудь и непосред-
ственно наблюдать русскую гражданственность и жизнь, а также
деятельность культурных людей, слышать русскую речь, работать
рука об руку с русским пионером, отдавать детей в русские школы
и мало-помалу ассимилироваться...» (т. 4, с. 133).
Видный осетинский писатель Арсен Коцоев вспоминает об
отношении К. Хетагурова к простому русскому народу: «Под игом
самодержавия стонут все народы России, и в том числе и сам
русский народ... Я живу среди русских, знаю хорошо передовую
русскую интеллигенцию. Русская передовая интеллигенция про-
тив самодержавия, и недалеко то время, когда русский народ
заявит громогласно, что не «инородцы» его враги, а самодержав-
ный русский царь вместе со своей правящей кликой. Русский
народ это скажет, и тогда плечом к плечу с горцами восстанет
против угнетателей и сокрушит их в прах».
Коста любил русский язык. Первый сборник поэта был со-
ставлен из стихотворений и поэм, написанных им на русском
языке. О прекрасном знании Хетагуровым русского языка, сви-
детельствуют пословицы и поговорки, которыми изобилуют его
статьи и письма. В них же мы встречаем и многочисленные ци-
189
таты из произведений Грибоедова, Крылова, Пушкина, Лермон-
това, Гоголя, Некрасова.
Всю свою жизнь поэт боролся за приобщение своего народа к
прогрессивной русской культуре.
Читая стихи, поэмы, прозу, письма К. Хетагурова, перед нами
во всем своем величии предстает поэт-патриот, одинаково счи-
тавший своей родиной и Осетию и Россию.
Докладчик по книге «Ирон фандыр» («Осетинская лира», 1895)
расскажет об истории создания и напечатания этого «бессмерт-
ного поэтического сборника» (М. Цирихов). «Осетинская лира»
— это подлинная энциклопедия жизни горцев последней четвер-
ти XIX века. Профессор В. И. Абаев писал об «Ирон фандыре»:
«Говорить с народом о том, что его больше всего волнует, и в
такой форме, которая его покоряет и захватывает без остатка, —
эту тайну Коста постиг в совершенстве, и поэтому он стал на-
родным в самом высоком и полном значении этого слова».
К. Хетагуров «Осетинской лирой» положил начало осетинс-
кой литературе, осетинскому литературному языку.
Еще задолго до напечатания, стихи «Ирон фандыра» распро-
странялись в рукописях и устно. Современник К. Хетагурова
Г. К. Джанаев вспоминает о необычайной популярности «Осе-
тинской лиры»: «Тетрадь с его стихами, переписанными самим
Коста, переходила из рук в руки... Трудно было найти горца,
который бы не знал его стихов. Поэтому-то все горцы распевали
раньше и поют сейчас стихи своего народного поэта». В 1896
году учительница Раиса Гайтова писала Коста: «Что значит быть
Коста! Вас знают в каждом осетинском доме...» Немаловажен и
такой факт: за книгу «Осетинская лира» давали верхового коня.
Это говорит о том, насколько популярны были в народе поэт и
его бессмертная книга.
Что же создало такую славу и популярность стихов «Ирон
фандыра»? В первую очередь гражданская лирика сборника —
стихи о тяжелом положении осетинского народа, горькой доле
бедняка-горца, о его борьбе против гнета царского самодержа-
вия и местных властей, о бесправном и тяжелом положении
женщины-горянки.
На уроке ученики выразительно читают лучшие стихи сбор-
ника: «Песня бедняка», «Кубады», «Сердце бедняка», «Пропа-
ди», «Мать сирот», «Горе», «Солдат», «Без пастуха», каждому из
этих стихотворений по желанию исполнителя возможен инте-
ресный комментарий, который будет дополнением и к докладу.
Различны по тематике стихи «Осетинской лиры». Здесь и
интимная лирика — проблемы личного счастья в современной
поэту социальной среде («Знаю», «Прощай», «Без доли», поэма
«Кто ты?» и др.), и тема освобождения родины и народа от гнета
и пррабощения, и призыв к борьбе за лучшую жизнь, призыв к
объединению для борьбы с угнетателями («Горе», «Без пастуха»,
«Солдат», «Тревога», «Походная песня»), стихи, написанные по
фольклорным мотивам, мотивам осетинского устного народного
190
творчества («Всати», «На кладбище», «Безумный пастух», «В па-
стухах»), замечательные басни, созданные на основе осетинских
народных пословиц («Редька и мед», «Упрек», «Постник») и на
сюжеты, заимствованные у великого русского баснописца И.А. Кры-
лова («Ворона и Лисица», «Волк и Журавль», «Гуси»), и стихи,
специально написанные для детей («Школьник», «Шалун. «Будь
мужчиной», «Кому что...», «Синица», «А-лол-лай!», «Колыбелъная»).
Сборник «Осетинская лира» вызвал большую тревогу у царс-
кой цензуры, на него был наложен арест. В секретном письме на
имя председателя Кавказского цензурного комитета округа от 15
марта 1899 года говорилось о том, что «цензурою пропущены в
печать стихотворения Константина Хетагурова, предназначен-
ного к высылке из Кавказа. Стихотворения... крайне возмути-
тельного и противоправительственного содержания...». Но книга
все же увидела свет. И горцы услышали голос поэта, его разду-
мья о судьбе народа, веру поэта в его светлое будущее. Сборник
открывался стихотворением «Завещание», в котором поэт гово-
рит о предназначении человека, которое К. Хетагуров видел в
служении революционному делу.
Прости, если отзвук рыданъя
Услышишъ ты в песне моей:
Чъе сердце не знает страданъя,
Тот пустъ и поет веселей.
Но если б народу родному
Мне долг отплатитъ удалосъ,
Тогда бя запел по-другому,
Запел бы без боли, без слез. (т. I, с. 9).
Цензура изъяла из сборника по идейным соображениям сти-
хотворения «Горе» и «Солдат». Но они еще в рукописях были
широко известны народу, их передавали друг другу, пели. Толь-
ко в 1907 году смогло увидеть свет стихотворение «Солдат», став-
шее любимой песней революционной молодежи в Осетии, «Горе»
же было переведено на русский язык в годы Первой русской
революции. Стихи поэта стали народными песнями борьбы и
протеста. Хотя каждый знает, что автор стихов К. Хетагуров, но
считает песни народными. С песней «Горе», ставшей уже бое-
вой, в 1941 году уходили бойцы-осетины на священную войну с
фашистскими захватчиками. Они уносили с собой в вещевых
мешках книгу стихов К. Хетагурова «Ирон фандыр». В Великую
Отечественную войну стихи поэта воодушевляли воинов-осетин
на ратный подвиг. Книга «Ирон фандыр» на фронтовых дорогах
стала спутником советских солдат.
В Литературном музее г. Владикавказа хранится экземпляр
«Осетинской лиры». Его нашли в обгорелом танке, подбитом на
Курской дуге летом 1943 года. На титульном листе книги только
единственное слово — имя владельца книги — «Асланбек...».
«Осетинскую лиру» сегодня читают на многих языках наро-
191
дов нашей страны и мира. И это благодаря замечательным пере-
водам русских поэтов: М. Исаковского, Дм. Кедрина, А. Ахмато-
вой, Н. Заболоцкого, Н. Тихонова, В. Казина, Л. Озерова, Н. Пан-
ченко, С. Олендера. По решению ЮНЕСКО в 1979 году «Осетин-
ская лира» и другие стихи поэта были изданы сборником на анг-
лийском языке в Лондоне к 120-летию со дня рождения поэта.
К. Хетагуров на протяжении всей жизни проявлял большой
интерес к русской культуре и литературе. Овладеть богатствами
русской литературы и культуры ему удалось благодаря прекрас-
ному знанию русского языка. Трудно переоценить значение рус-
ской литературы в формировании мировоззрения и становлении
поэтического дара Коста Хетагурова. Впервые в Ставропольской
гимназии он прочитал произведения А.С. Пушкина, М.Ю. Лер-
монтова, Н.В. Гоголя, Н.Г. Чернышевского, В.Г. Белинского,
Н.А. Добролюбова, Л.Н. Толстого и других прозаиков, поэтов и
литературных критиков России. Восхищаясь выдающимися тво-
рениями мастеров художественного слова, Коста впитывал и ре-
волюционные идеи русской классической литературы. Он ценил
и любил их произведения не только за высочайшие художествен-
ные достоинства, не только за то, что он многому научился у
них, но и потому, что в этих произведениях Коста находил со-
звучные своим мыслям идеи. Его взгляды на многие проблемы
кавказской и российской действительности совпадали с позици-
ями русских классиков. Без Пушкина, Лермонтова, Некрасова
Коста был бы невозможен. Это они помогли ему, минуя младен-
ческие ступени литературного развития, сразу выразить сокро-
венные думы и чаяния осетинского народа в зрелых и закончен-
ных поэтических произведениях. В русской демократической
литературе Хетагурову были созвучны мотивы борьбы за права
народа, любви к народу, служения его интересам и ненависти к
угнетателям. Письма, стихи, статьи поэта пересыпаны цитатами
из Фонвизина, Крылова, Пушкина, Грибоедова, Гоголя, Лер-
монтова, Островского, Щедрина и Некрасова. Особенно любил
Коста «Евгения Онегина» Пушкина, «Горе от ума» Грибоедова,
«Ревизора» и «Мертвые души» Гоголя, «Демона» и лирические
стихи Лермонтова, лирику и поэму-эпопею Некрасова. Чаще всего
поэт цитировал именно эти произведения.
В творческом наследии поэта есть стихотворения, посвящен-
ные русским писателям — М.Ю. Лермонтову («Перед памятником»,
«Памяти М.Ю. Лермонтова»), А.С. Грибоедову («Памяти А.С. Гри-
боедова»), А.Н. Плещееву («Памяти А.Н. Плещеева»), Н.А. Остро-
вскому («Памяти А.Н. Островского») и вьщающемуся русскому ком-
позитору П.И. Чайковскому («Памяти П.И. Чайковского»). Сооб-
щение ученика на тему «К. Хетагуров и русская литература и куль-
тура» будет неоднократно прерываться чтением учениками стихот-
ворений, подготовленных наизусть, и также комментарием и их
анализом. Это будут как бы небольшие микровыступления в боль-
шом сообщении: «Коста и Лермонтов», «Коста и Грибоедов», «Ко-
ста и Островский», «Коста и Плещеев», «Коста и Чайковский».
192
Из русских писателей XIX века ближе всех К. Хетагурову твор-
чество Н.А. Некрасова, которого он почитал и любил. Задача той
группы учащихся, которым дано групповое задание «К. Хетагу-
ров и Н. Некрасов», сопоставить творчество этих писателей, найти
темы и проблемы в произведениях Некрасова, которые находят
отклик в поэзии К. Хетагурова, те мысли и чувства, которые
перекликаются в творчестве обоих поэтов.
06 интересе Хетагурова к творчеству Некрасова говорит тот факт,
что имя Некрасова не раз упоминается Хетагуровым в стихах, пись-
мах, публицистике. Н.А. Некрасов — выдающийся русский писа-
тель, соратник Чернышевского и Добролюбова, именно под влияни-
ем его идей шло формирование демократического мировоззрения
К. Хетагурова. В трудные минуты Коста обращался к живительно-
му для него источнику - поэзии Некрасова, здесь он находил для
себя моральную поддержку, силы ддя дальнейшей борьбы.
Коста часто цитировал Некрасова. В статье «Церковноприход-
ские школы в Осетии» автор, защищая интересы учителей, кото-
рые находились в бедственном положении, называет их сеятеля-
ми разумного, доброго, вечного» (т. 4, с. 292). Эти слова из стихот-
ворения Некрасова «Сеятелям». К другой статье «На чужбине»,
которая рассказала о тяжелой судьбе украинцев — переселенцев
на Кавказе, он дает эпиграф из стихотворения Некрасова «Раз-
мышление у парадного подъезда»: «Родная земля! Назови мне та-
кую обитель...» (т. 4, с. 30). Современники поэта вспоминают, как
Коста с чувством декламировал стихи Некрасова на художествен-
ных благотворительных вечерах. Это были стихи «Железная доро-
га», «Осторожность», «Размышление у парадного подъезда».
Общая направленность поэзии Некрасова — изображение кре-
стьянского горя и нищеты — была понятна и близка Коста. Под
непосредственным влиянием поэмы Некрасова «Кому на Руси
жить хорошо» Хетагуровым была написана сатирическая поэма
«Кому живется весело» (т. 3, с. 65), она имеет подзаголовок «Под-
ражание Н.А. Некрасову». В поэме автор высмеял представите-
лей местных властей, а также представителей царской админис-
трации, грабящих народ. Современники поэта в образах дей-
ствующих лиц легко узнали тех, кто послужил прототипами для
персонажей, созданных поэтом. Под именем Голубятникова был
изображен начальник Владикавказского округа полковник Голу-
бов, Кузьма Пантелеймонович Подлизов — это протоиерей К.Г.
Токаев; Иван Зуботычев — атаман И.Н. Братков; Максим Лизоб-
людов — редактор газеты «Терские ведомости» Е.Д. Максимов;
Сенька Людоедов — начальник Терской области генерал-лейте-
нант С.В. Каханов; «любитель этнофафии, знаток старинной утва-
ри» — заведующий Терским областным музеем Г.Л. Вертепов.
Содержание и композиция поэм Некрасова и Хетагурова раз-
личны, но стихотворный размер, применение белого стиха, рез-
кий обличительный пафос, обороты народной речи — все это
роднит названные произведения.
Некрасова и Хетагурова сближает ненависть к самодержавно-
13 Мзокты Асл.пенбег
193
му строю, при котором власть имущие благоденствовали и бога-
тели, а закабаленный народ голодал, терпел лишения и гнет.
Эта же мысль сближает стихотворение Некрасова «Размышле-
ние у парадного подъезда» с хетагуровским стихотворением «Дру-
зьям-приятелям». Обоим поэтам близка тема родины (Некрасов
— «Родина», Хетагуров — «Я смерти не боюсь»). Трагические
стороны жизни народа, горькая доля крестьянина-труженика,
воспетая Некрасовым в поэмах «Мороз, Красный Нос» и «Кому
на Руси жить хорошо», стихотворении «Несжатая полоса» и дру-
гих стихотворениях поэта, нашли отражение и в творчестве Хе-
тагурова («Песня бедняка», «Сердце бедняка», «А-лол-лай» и
другие). В знаменитой «Элегии» — «самом душевном и люби-
мом» из последних стихотворений — Некрасов выступил как стра-
стный защитник и выразитель народных интересов. Размышле-
ниями о жизни, о людях, о невозможности душевного покоя «на
лоне счастья и забвенья» для каждого, кому невыносимо зрели-
ще народного рабства, роднят некрасовскую «Элегию» и стихот-
ворение Коста «Не верь, что я забыл родные наши горы».
Пускай нам говорит изменчывая мода,
Что тема старая «страдания народа»,
И что поэзия забыть ее должна,
Не верьте, юноши!не стареет она!
Н. А. Некрасов
Но больше всехлюблю, — чего скрывать позорно? —
Тебя, родной аул и бедный наш народ.
К. Хетагуров
В творчестве обоих поэтов большое место занимает тема тяже-
лого, бесправного положения женщины (Некрасов — «Мороз, Крас-
ный Нос», «Забытая деревня», «В деревне», «Кому на Руси жить
хорошо»; Хетагуров — «Фатима», «Мать сирот», «На смерть моло-
дой горянки»). Тяжким бременем ложилась солдатчина на крес-
тьянские и горские семьи, обрекая призванных из них на службу
на моральные и физические муки (Некрасов — «Орина, мать сол-
датская», Хетагуров — «Солдат»). Идейную близость Некрасова и
Хетагурова мы обнаруживаем в стихах, посвященных долгу поэта,
его назначению и роли в обществе. Некрасов призывал:
Иди в огонь за честь отчизны,
За убежденье, за любовь,
Иди и гибни безупречно —
Умрешь недаром: дело прочно,
Когда под ним струится кровь...
Некрасов, «Поэт и гражданин».
Я не стою любви, я не смею любить, —
Меня родина ждет уже к бою} —
Коль врага ее мне неудастся сразить,
То не встретимся больше с тобою...
Хетагуров, «В решительную минуту».
194
Материалом для сообщений «Во главе газеты «Северный Кав-
каз» и «Коста — пламенный публицист» послужат статья Мари-
этты Шагинян «Публицистика Коста Хетагурова», специальная
работа В. Цаллагова «Публицистика Хетагурова», статьи и пись-
ма поэта.
Публицистика — новый для девятиклассников жанр литера-
туры (от лат. РиЬПсиз — общественный), посвященный злобод-
невным общественно-политическим вопросам. Ярко выражен-
ный публицистический характер приобрели во второй половине
XIX века литературно-критические статьи Чернышевского, Доб-
ролюбова, Писарева. Газетные публицистические статьи К.Хета-
гурова составляют целый том (т. 4 собр. соч.). У кого мог учиться
Коста «газетному жанру»? Читая публицистику Коста, «мы на-
ходим у Хетагурова язык той самой газетной школы, истоки ко-
торой можно проследить до Чернышевского и дальше, до Белин-
ского, а Коста — не простой представитель этой школы, а блестя-
щий» (М. Шагинян). Критические статьи Н.Г. Чернышевского,
Н.А. Добролюбова, Н.А. Некрасова, М.Е. Салтыкова-Щедрина,
продолжавших дело В.Г. Белинского, становились крупными со-
бытиями. Они, по словам В.И. Ленина, «поражали, как мол-
ния», мощно воздействовали на мировоззрение и общественные
позиции читателей. Именно у них учится Коста умению исхо-
дить из фактов, обращаться со статистическими данными, во
всем опираться на живую действительность и от нее восходить к
принципиальным, глубоким, бесспорным в своей логике обоб-
щениям — такой была школа русской газетной и журнальной
публицистики 40-60 годов. Лучшие статьи Хетагурова «Неуря-
дицы Северного Кавказа», «Горские штрафные суммы», «Нака-
нуне», «Владикавказские письма», «Насущные вопросы», «Разви-
тие школ в Осетии», «Сословный вопрос в Осетии», этнографи-
ческий очерк «Особа» свидетельствуют о том, что Хетагуров обра-
щался к богатому публицистическому опыту своих идейных учи-
телей — революционных демократов 60-х годов.
Журналистика для поэта была ареной борьбы за свои убеж-
дения и идеалы: «Я грудью грудь насилия встречаю и смело всем
о правде говорю» (т. 2, с. 102). Каковы же взгляды Хетагурова на
задачи и цели публицистики вообще?
В письме к Андукапару Хетагурову (4 ноября 1896 г.) Коста
писал: «Я в заключение пришел к выводу, что единственный
легальный способ борьбы с кавказскими «мельницами» — это
печать... Пером можно сделать очень много пользы». В другом
письме Гаппо Баеву поэт открыто изложил свои взгляды на на-
значение журналиста и писателя: «Я никогда своим словом не
торговал, никогда ни за одну свою строку не получал денег. И
пишу я не для того, чтобы писать и печатать, потому что и
многие это делают. — Нет! Ни лавры такого писателя мне не
нужны, ни выгоды от него... Я пишу то, что я уже не в силах
бываю сдержать в своем изболевшемся сердце...» (т. 5, с. 144).
Сердце поэта страдало за судьбу народа, изнывающего в тисках
195
безжалостного угнетения. Став редактором самой крупной на
Кавказе газеты «Северный Кавказ», Хетагуров помещает в ней
статьи, поднимающие самые злободневные вопросы не только
для региона Кавказа, но и животрепещущие вопросы государ-
ственного значения. Благодаря Хетагурову газета «Северный Кав-
каз» стала на революционно-демократические позиции, превра-
тилась в орган революционной демократии, который горячо от-
стаивал идейное наследие «шестидесятников», пропагандировал
идеи российской социал-демократии. Коста много работал в га-
зете, «как каторжный, контролируя ее содержание от первой
строки до последней»... (т. 5, с. 185). Под руководством Коста
«Северный Кавказ» защищал интересы народных масс от произ-
вола администрации, призывал к единению горцев и русского
населения, разоблачал колонизаторскую политику разжигания
национальной розни, проводимую царизмом на Кавказе.
В статье «Я привожу их целиком» (т. 4, с. 277), не пропущен-
ной в печать цензурой (1888 г.), Хетагуров осуждал насильствен-
ную русификацию кавказских народов, грубые методы царизма,
направленные на уничтожение всякой национальной самобыт-
ности под предлогом борьбы с вредными адатами.
В многочисленных статьях, публикуемых в «Северном Кавка-
зе», по словам М. Шагинян, «Коста откликался буквально на все
проблемы устройства Кавказа, притом с позиции человека, ко-
торый превосходно знал и местные условия, и исторические осо-
бенности кавказских народов, и их нужды, видел и понимал всю
преступность царской политики на Кавказе, все самодурство чи-
новников, все хищничество первых капиталистов, начинавших
грабить богатства Кавказа и эксплуатировать его рабочую силу».
Особенно значительной по глубине затронутых проблем, силе
и резкости аргументации была статья К. Хетагурова «Неурядицы
Северного Кавказа», опубликованная в столичной газете «Санкт-
Петербургские ведомости» в 1899 году. В статье Коста решитель-
но заявил, что «на воспетом нашими знаменитыми поэтами,
Пушкиным и Лермонтовым, Кавказе дело весьма далеко от того
положения, которое в официалъных донесениях обыкновенно
резюмируется фразою: «Все обстоит благополучно». (т. 4, с. 184).
Статья повествует о «фактах ненормальностей», происходящих
на Кавказе, о которых почти ничего не знают в столице и в
верхах, а если и знают, то, по официальным версиям, виновны-
ми в них всегда оказываются «единственно и исключительно по-
лудикие, недисциплинированные туземные племена», то есть
кавказские народы. Коста не согласен с подобной точкой зрения
на происходящие на Кавказе «ненормальности». Он пишет: «Мы
позволим себе думать, что существуют и другие объяснения про-
исходящих ныне на Кавказе ненормальностей».
В статье Хетагуров показал картину бедственного положения
горцев Кавказа, притесняемых местной администрацией, которая
применяла к ним всевозможные репрессии — в виде насильствен-
ного переселения, денежных штрафов, присылки в горные аулы и
196
селения карательных военных отрядов, требовавших выдачи пре-
ступных элементов, якобы укрывавшихся в том или ином ауле.
Из статьи «Неурядицы Северного Кавказа» вся читающая Рос-
сия узнала о бесправном положении горцев, и как пример Хета-
гуров приводит здесь случай по ложному обвинению осетина-
бедняка Александра Каирова в убийстве семьи русского пересе-
ленца Маринина.
Негодованию и возмущению Хетагурова нет предела, когда
он критикует особые постановления по охране имущества про-
живающих в области русских «от хищничества туземцев», поря-
док назначения сельских старшин, систему военно-полевых судов
для рассмотрения дел по обвинению горцев, административные
высылки заподозренных в преступлении и полную бездеятель-
ность властей «в смысле просвещения туземного населения, в
смысле приведения его к началам гуманности, приобщения... к
культуре и улучшения его экономического благосостояния» (т.4,
с. 205). Сердце поэта болит за вопиющее малоземелье горцев и
бесчеловечную эксплуатацию кавказских народов горнопромыш-
ленниками, туристами, административными агентами и прочими.
Рассмотрев «неурядицы» Кавказа, Хетагуров заключает в сво-
ей статье: «Мы отказываемся заглядывать в будущее, но не мо-
жем не выразить своего искреннего глубокого убеждения, что
если государство преследует всестороннее приобщение туземцев
Северного Кавказа к общегосударственному организму и его куль-
туре, то практикуемые до сих пор для этого меры ведут к совер-
шенно противоположным результатам» (т. IV, с. 209).
Статья поэта произвела в правительственных кругах и на Кав-
казе впечатление разорвавшейся бомбы. Сам автор так описыва-
ет это в письме к А. Цаликову от 8 мая 1899 года: «Сегодня я был
у князя Ухтомского, редактора «Петербургских ведомостей». Он
встретил меня чуть не с распростертыми объятиями. «Ну, — го-
ворит, — наделали же мы своей статьей... Читается нарасхват...
только и разговоров... Куропаткин прислал ко мне своего адью-
танта... Министр, говорит, страшно возмущен... надо, говорит,
положить конец этим безобразиям... Такой порядок вещей не
может продолжаться... В это же лето пошлем целую комиссию
подробно исследовать все, что происходит в Терской области...
Если хоть сотая доля того, что передается в «Петербургских ве-
домостях», правда, то и тогда это выше всякого вероятия... Про-
сит дать ему несколько номеров. Я дал» (т. 5, с. 76).
На статью нельзя было не откликнуться, так как она стала
событием не только в политических, но и в журналистских кру-
гах столицы и Кавказа. На нее откликнулись столичные газеты
«Новости» и «Сын Отечества». Правительство вынуждено было
принимать меры. «После производства дознания, — писал Кос-
та, — начальника Терской области генерал-лейтенанта С.В. Ка-
ханова отправили в «почетную ссылку» командовать корпусом в
Туркестане» (т. V, с. 219). Так царское правительство «решало»
злободневные проблемы горских народов на Кавказе.
197
Примечательным является тот факт, что Коста все свои ра-
зоблачения строит на противопоставлении официальных декла-
раций с конечными результатами их проведения в жизнь. Несо-
ответствие оказывалось настолько разительным, что у читателей
не оставалось сомнений в лживости и антинародности самого
правительственного курса, хотя поэт из-за цензурных соображе-
ний обвинял в неурядицах жизни горских народов администра-
цию Терской области.
В марте 1898 года в петербургской газете «Сын Отечества»
была напечатана другая статья Коста «Горские штрафные сум-
мы». Статья предназначалась для газеты «Северный Кавказ», но
по требованию начальника Терской области была запрещена став-
ропольским цензором. Статья была перепечатана целиком дру-
гой столичной газетой — «Санкт-Петербургскими ведомостями».
Хетагуров обнародовал неопровержимые факты о присвоении
общественных денежных сумм — фонд из штрафных сумм — выс-
шими чиновниками Терской и Кубанской областных админист-
раций. Штрафные суммы и доходы от земли расходовались не
по назначению, не для потребностей горских народов, а «расхо-
довались по единоличному произволу» (т. 4, с. 178). Преступные
деяния местных властей, злоупотреблявших своим служебным
положением, вызвали гнев и возмущение поэта. Резонанс от ста-
тьи на Кавказе был настолько неожиданным, что кавказский
цензурный комитет запретил местным газетам даже изложить и
прокомментировать отдельные факты, сообщавшиеся Хетагуро-
вым, «ввиду тенденциозности» (т. 5, с. 431).
Так публицистика Коста мужала и крепла в борьбе за рево-
люционно-демократические убеждения и высокие идеалы.
Творческий подвиг Коста Хетагурова подтверждает плодотвор-
ность только одного пути: искусство слова истинного поэта дол-
жно служить народу, делу его освобождения.
В творчестве Хетагурова отразились история и судьба осе-
тинского народа. Под автографом одного из стихотворений он
написал мучавшее его сомнение: «Услышавший меня, надеюсь,
поймет, понявший — может, и не забудет...».
Коста и услышали, и поняли. В нем признали совесть и от-
кровение народа. Его «Ирон фандыр» произвел переворот в пси-
хологии горцев. И сегодня Коста с нами. И всегда будут люди
черпать из светлого родника, каким является поэзия Хетагурова,
разумное, доброе, вечное, потому что она принадлежит и сегод-
няшнему дню, и дню грядущему, ибо книги его нетленны.
В заключение урока учащимся могут быть предложены темы
для домашних письменных работ:
1. Мой Коста.
2. Читая «Ирон фандыр» К. Хетагурова...
3. Свободолюбивые и патриотические мотивы в поэзии Лер-
монтова и Хетагурова.
4. Идейно-тематическое родство лирики Некрасова и Хетагу-
рова.
198
5. Тема поэта и поэзии в творчестве Некрасова и Хетагурова.
6. Мечта о вольной семье народов в поэзии Шевченко и Хе-
тагурова.
7. Размышляя над публицистикой Коста Хетагурова...
С интересом воспринимают девятиклассники пожелание учи-
теля прочитать дополнительную художественную литературу о
жизни и деятельности Коста Хетагурова:
1. Джатиев Т. И. Горная звезда. (Ист.-биогр. роман о К. Хета-
гурове). М.: Сов. писатель, 1962 г.
2. Джатиев Т. И., Либединская Л. За вас отдам я жизнь. По-
весть о К. Хетагурове. М.: Политиздат, 1969 г. (Пламенные рево-
люционеры).
3. Шелепов Б. Ф. Вольнослушатель. Повесть о петербургском
периоде жизни Коста Хетагурова. — М.: Сов. Россия, 1962 г.
4. Фатуев Р.М., Цагараев М.Н. «Сын Иристона». Киноповесть.
«Сов. Осетия», №№ 13, 14, 1959 г.
©
Н.А. НЕКРАСОВ И К.Л. ХЕТАГУРОВ
(Понятие «литературные взаимосвязи» в X классе)
Проблема взаимоотношений школьников разных националь-
ностей в учащейся среде всегда была в поле зрения учителя лите-
ратуры. Одно из средств влияния на эти отношения — уроки ли-
тературы, на которых рассматриваются связи русской и родной
литератур. Подобные уроки, созвучные нынешним тенденциям
развития национальных отношений в стране, способствуют уг-
лублению интереса учеников к познанию истории и культуры не
только своего народа, но и других народов нашей Отчизны.
Изучение литературных взаимосвязей помогает словеснику
использовать «искусство слова» в патриотическом и интернаци-
ональном воспитании учащихся. Говоря о благотворном влия-
нии русской литературы на литературы народов нашей страны,
об их взаимовлиянии и неповторимости национального характе-
ра каждой из братских литератур, учитель на конкретных лите-
ратурных фактах воспитывает в своих питомцах дух патриотизма
и интернационализма, дружбу и братство наций и народностей
России, чувство принадлежности к Родине.
Становление и развитие осетинской литературы относится к
шестидесятым годам XIX века. Оно связано с творчеством осно-
воположника осетинской литературы и осетинского литератур-
ного языка Коста Левановича Хетагурова (1859-1906), революци-
онера-демократа, «поборника разума и свободы», отразил в сво-
ем творчестве благотворное влияние классиков русской литера-
туры. Русская литература и культура имели особое значение в
формировании мировоззрения и становлении поэтического и пи-
сательского дарований национальных поэтов и писателей. Иван
Франко так писал о значении русской литературы для писателей
других народов нашей страны: «...произведения русских... про-
буждали нашу совесть, пробуждали в нас человека, пробуждали
любовь к бедным и обиженным».
Изучая творческий путь многих русских писателей, я отвожу
время на специальные уроки межпредметных связей русской и
осетинской литератур, связанные с творческой и общественной
деятельностью Коста Хетагурова. Это специально разработан-
ные уроки: «Кавказ в русской литературе XIX века и в творчестве
К. Хетагурова», «К. Хетагуров и М.Ю. Лермонтов», «К. Хетагу-
ров и Т.Г. Шевченко», «К. Хетагуров и Н.А. Некрасов», а также
200
фрагменты уроков, рассказывающие о воздействии А.С. Пушкина,
И.А. Крылова, А.С. Грибоедова, А.Н. Плещеева и А.Н. Островско-
го на творческую судьбу осетинского поэта.
Учащимся полюбились эти уроки, они охотно готовят сооб-
щения и доклады, выполняют индивидуальные задания, читают
дополнительную критическую и художественную литературу и
заучивают стихотворения наизусть на родном и русском языках.
На таких уроках звучит и русская, и родная осетинская речь,
учащиеся это приветствуют как проявление подлинного равно-
правия своего родного языка наряду с русским.
Тема урока. «Н.А.Некрасов и К.Л.Хетагуров»
Урок проводится после изучения лирики и поэмы — эпопеи
«Кому на Руси жить хорошо» Некрасова, перед написанием со-
чинения.
Цель:
1. Проследить истоки идейно-тематического родства в лири-
ке Некрасова и Хетагурова; обучить учащихся умению анализи-
ровать лирическое произведение, выявляя характерные особен-
ности индивидуального стиля писателя.
2. На произведениях Некрасова и Хетагурова воспитывать лю-
бовь к русскому языку — средству межнационального общения
народов нашей страны, дружбу и братство между ними, неприми-
римость к националистическим проявлениям в любой форме.
3. Развивать у учащихся умения сравнивать, сопоставлять,
находить сходные явления, а затем их обобщать, делать выводы.
Урок предваряют план, вопросы и задания, которые учитель
заранее вывешивает в классе на специальном стенде «К уроку».
По своему желанию ученики вписывают свои фамилии напротив
вопросов плана (задания), которые они будут готовить. Это со-
общения, доклады, чтение стихотворений наизусть. Учитель дол-
жен кроме этого обязательно проконсультировать каждого уче-
ника индивидуально или по группам по выбранным заданиям:
как работать с книгой, что читать, на что обратить особое вни-
мание, что учить наизусть.
Вопросы к уроку:
1. Чем был вызван интерес Коста Хетагурова к русской куль-
туре и литературе?
2. Какие черты русской классической литературы оказали вли-
яние на К.Хетагурова и осетинскую литературу с начала ее ста-
новления?
3. Почему К.Хетагуров создавал свои произведения на рус-
ском языке?
4. Как Коста Хетагуров относился к русскому народу?
5. Приведите факты прямого обращения Хетагурова к твор-
честву Некрасова. Чем оно было вызвано?
6. Какие темы в творчестве Н. Некрасова находят отклик в
лирике К.Хетагурова?
201
7. Как перекликаются мысли и чувства Некрасова и Хетагу-
рова в стихотворениях «Элегия» и «Не верь, что я забыл родные
наши горы...», «Орина, мать солдатская» и «Солдат»?
8. Что характерно для некрасовской и хетагуровской «поэзии
сердца»?
9. Что роднит поэмы «Кому на Руси жить хорошо» Некрасова
и «Кому живется весело» Хетагурова? В чем проявилась преем-
ственность творческой манеры Хетагурова в этой поэме? Как вы
понимаете подзаголовок поэмы «Подражание Н.А. Некрасову»?
Эпиграфы к уроку:
«Я лиру посвятил иароду своему.
Быть может, я умру, неведомый ему,
Но я ему служил...»
Н.А.Некрасов
«Но больше всехлюблю, чего скрывать позорно? —
Тебя, родной аул и бедный наш народ».
К.Л.Хетагуров
Развернутый план урока
I. Вступительное слово учителя.
Н.А. Некрасов в жизни и творчес-
кой судьбе К.Л. Хетагурова. Коста
Хетагуров и русский язык.
II. Идейно-тематическое родство
лирики Некрасова и Хетагурова:
1) Патриотическое чувство в по-
эзии Некрасова и Хетагурова.
2) Тяжелая жизнь трудового кре-
стьянства и горских народов (ее от-
ражение в лирике).
3) Призыв к революционной
борьбе и вера в победу над самодер-
жавием.
4) О назначении поэта и поэзии
в обществе.
5) Женская доля в лирике Некрасова и Хетагурова.
6) «Поэзия сердца».
7) Поэмы Некрасова «Кому на Руси жить хорошо» и Хетагу-
рова «Кому живется весело».
Выполнение письменных работ (сочинений)
, Предлагаемые по творчеству Н.А. Некрасова темы сочинений
дополняются темами литературных взаимосвязей:
1. «Важно только одно — любить народ, родину, служить им
сердцем и душой» (Родина в поэзии Некрасова и Хетагурова).
202
2. «Я смерти не боюсь...» (Гражданский подвиг К. Хетагурова.
Его отражение в лирике поэта).
3. «Нет выше ничего предназначения поэта...» Поэт и поэзия
в творчестве Некрасова и Хетагурова).
4. Идеал общественного деятеля в поэзии Некрасова и Хета-
гурова.
5. Размышляя над стихами Некрасова и Хетагурова...
6. Мысли и чувства лирики Некрасова и Хетагурова, нашед-
шие отклик в моем сердце...
Вступительное слово учителя
Основоположник осетинской художественной литературы,
революционный демократ Коста Леванович Хетагуров был выда-
ющейся личностью, пламенным поэтом, драматургом, публици-
стом, художником. Своим творчеством и активной обществен-
ной деятельностью он снискал всенародную славу и любовь сре-
ди народов Северного Кавказа. Это был неутомимый защитник
народных интересов, убежденный интернационалист, призыва-
ющий горские народы к дружбе, братству, единению, к борьбе
за освобождение, активно противостоявший вековой националь-
ной розни между народами.
Царское правительство ненавидело поэта, дважды ссылало
его за пределы родиньг. Но опальный поэт не знал смирения, не
шел на сделки с совестью, осознавая свой долг и предназначение
поэта-борца, поэта-трибуна перед народом. Почти на пустом ме-
сте он заложил прочный фундамент осетинской национальной
литературы и живописи, стал известным «русским писателем и
поэтом» (Н.С.Тихонов).
Известный писатель-литературовед Нафи Джусойты считает,
что осетинская литература, «порожденная талантом народа, вскор-
млена молоком двух матерей — фольклором осетинского народа
и классической русской литературой».
Именно на традициях русской классической литературы учил-
ся Коста Хетагуров. Он испытал благотворное влияние творче-
ства Пушкина и Лермонтова, Белинского и Чернышевского, Ре-
пина и Чайковского, других великих русских деятелей искусства
и литературы.
Свои произведения Коста Хетагуров писал и на русском язы-
ке, которым овладел в гимназические годы. Именно тогда он
создал на русском языке свои первые стихи и прозу. Русским
языком поэт владел в совершенстве. Благодаря этому Коста смог
приобщиться к миру русской литературы, открыл для себя Пуш-
кина, Лермонтова, Грибоедова, Некрасова... У них он учился
поэтическому мастерству, развивал их великие традиции реализ-
ма и народности в родной осетинской литературе.
Высоко оценивал жизненный и творческий подвиг Хетагурова
А.А. Фадеев, который прямо указывал на роль передовой русской
литературы в формировании мировоззрения и становления по-
203
этического дара Коста Хетагурова: «Коста Хетагуров является
своего рода Леонардо да Винчи осетинского народа. Как писа-
тель, как поэт, он не мог бы сложиться таким, каким он пред-
ставляется нам сейчас, без идейной и художественной связи с
лучшими людьми русского народа, с революционной демократи-
ей второй половины прошлого столетия. Мы, русские писатели,
гордимся тем, что Коста сформировался под влиянием Черньг-
шевского, Добролюбова, Некрасова». Из русских писателей XIX
века Хетагурову ближе всех было творчество Николая Алексее-
вича Некрасова (1821 — 1878), которого он считал своим учителем.
06 интересе Хетагурова к жизни и творчеству Некрасова свиде-
тельствуют многочисленные упоминания о нем в стихах, пись-
мах и публицистике Коста.
Впервые с лирикой поэта Хетагуров познакомился в Ставро-
польской гимназии. С тех пор поэт больше не расставался с
Некрасовым, знал многие его стихотворения наизусть.
Во многом оценка Хетагуровым жизни и деятельности Не-
красова сходна с мнением ближайшего друга и учителя —
Н.Г. Чернышевского, который писал из далекой якутской ссыл-
ки своему двоюродному брату А.Н. Пыпину: «...Я убежден: его
слава будет бессмертна, что вечна любовь России к нему, гени-
альнейшему и благороднейшему из всех русских поэтов... Он дей-
ствительно был человек очень высокого благородства души и
человек великого ума. И как поэт он, конечно, выше всех рус-
ских поэтов».
Под непосредственным влиянием идей Некрасова, голос ко-
торого «был эхом русского народа», его произведений, шло ста-
новление Хетагурова как революционного демократа, борца, три-
буна. В трудные для Коста минуты он припадал к живительному
источнику — поэзии Некрасова. Здесь он находил отдохновение,
моральную поддержку, силы для дальнейшей борьбы.
Коста Хетагуров часто цитировал Некрасова. В статье «Цер-
ковноприходские школы в Осетии» автор, защищая интересы
учителей, которые находились в бедственном положении, назы-
вает их сеятелями «разумного, доброго, вечного». Эта цитата из
стихотворения Некрасова «Сеятелям».
В письме к Анне Цаликовой 8 июня 1899 года Хетагуров пи-
шет: «У Некрасова в одном стихотворении говорится: «Хорошо
поет собака, убедительно поет». Поэт здесь имеет в виду стихот-
ворение Некрасова «Осторожность». К другой статье «На чужби-
не», в которой поэт рассказал о тяжелой судьбе украинцев-пере-
селенцев на Кавказе, Хетагуров дает эпиграф из стихотворения
Некрасова «Размышления у парадного подъезда»:
«... Родная земля!
Назови мне такую обитель,
Я такого угла не видал,
Где бы сеятель твой и хранитель,
Где бы русский мужик не стонал ?»
204
О любви и уважении к русскому поэту говорит и тот факт,
что Хетагуров был одним из участников литературно-музыкаль-
ного вечера, посвященного памяти Н.А.Некрасова. Газета «Терс-
кие ведомости» сообщала об этом 22 марта 1890 года: «Хетагуров
не без чувства прочел одно из лучших стихотворений Н.А. Не-
красова «Железная дорога».
Творчество Некрасова привлекало Хетагурова своей глубокой
народностью и революционным духом, тем, что оно говорило о
народе и для народа. Революционный демократизм - вот глав-
ная идеология, которая роднит творчество этих поэтов. На уроке
мы и проследим идейно-тематическое родство лирики Некрасо-
ва и Хетагурова, рассмотрим темы, которые сближают их твор-
чество, найдем точки соприкосновения лирики поэтов.
Школьники производят краткие записи во время прослуши-
вания слова учителя. Рассмотрение темы урока необходимо на-
чать с выяснения вопросов о том, чем был вызван интерес Хета-
гурова к русской культуре и литературе, какие черты русской
классической литературы оказали влияние на осетинского по-
эта, на осетинскую литературу, почему поэт создавал свои про-
изведения на русском языке, как он относился к русской культу-
ре, к русскому народу. Учащиеся раздумывали дома над этими
вопросами, их суждения были достаточно аргументированными.
Вот ответы школьников на вопросы:
- Коста Хетагуров был тесно связан с русской культурой и
литературой. Особое значение для него в этом смысле имели
годы учебы в Ставропольской мужской гимназии (1871 — 1881), а
затем в Петербургской Академии художеств (1881 — 1885). Именно
в это время Хетагуров и овладел русским языком, основательно
изучил творчество выдающихся русских и зарубежных писате-
лей. Тогда и приобщился осетинский поэт к идеям Белинского
и Герцена, Чернышевского и Добролюбова, Некрасова и Салты-
кова-Щедрина. Из запрещенных для чтения в гимназии журна-
лов «Искра», «Дело», «Современник» и книг Добролюбова, Чер-
нышевского, Михайлова и других писателей Коста черпал идеи
русских революционных демократов. Общение и дружба с луч-
шими представителями русского народа — учителя в гимназии
В. Миловидов, Я. Неверов, В. Смирнов и в Академии — профес-
сор П.П. Чистяков — помогло будущему поэту в становлении его
ревоюционно-демократических убеждений. Поэтому в творчестве
Коста так много стихотворений, посвященных русским писате-
лям и деятелям культуры А.С. Пушкину («Салам»), М.Ю. Лер-
монтову («Перед памятником», «Памяти М.Ю. Лермонтова»),
А.С. Грибоедову («Памяти А.С. Грибоедова»), А.Н. Плещееву («Па-
мяти А.Н. Плещеева»), А.Н. Островскому («Памяти А.Н. Остро-
ского»), П.И. Чайковскому («Памяти П.И. Чайковского»).
— На традициях русской классической литературы учился
К.Хетагуров, стоявший у истоков осетинской литературы. Он не
имел предшественников, у которых мог бы многому поучиться,
унаследовать их традиции. Поэтому для Хетагурова в русской
205
литературе было важно все: и содержание, и форма, при помо-
щи которой оно выражалось. Но прежде всего в русской литера-
туре его привлекали прогрессивные традиции, которыми про-
славилась русская литература критического реализма: правдивое
и всестороннее изображение жизни, критика социальных устоев
капиталистической действительности, утверждение обществен-
ного идеала, глубокая народность, гуманизм и интернациона-
лизм, патриотизм и оптимизм. Эти черты русской литературы в
сочетании с высоким мастерством Пушкина, Лермонтова, Гого-
ля, Чернышевского, Добролюбова, Толстого, Некрасова оказали
значительное влияние на К. Хетагурова и на осетинскую литера-
туру с начала ее становления и развития. Без Пушкина, Лермон-
това, Некрасова Хетагуров был бы невозможен. Это они помога-
ли ему, минуя младенческие ступени литературного развития,
выражать в зрелых поэтических произведениях сокровенные думы
и чаяния осетинского и других кавказских народов.
— Лучшие произведения Хетагурова — поэма «Фатима», «Пе-
ред судом», «Кому живется весело», множество стихотворений,
драма «Дуня», публицистические статьи — написаны на русском
языке. У русских писателей Коста учился мастерству создавать
высокохудожественные произведения общественного звучания.
Но Хетагуров никогда не повторял русских писателей, а «отра-
жал думы и чаяния своего народа» - создавал неповторимые,
национальные по формам и революционные по содержанию про-
изведения. Причины, побуждавшие его к созданию произведе-
ний на русском языке, мне представляются такими:
1. Коста ясно осознавал необходимость приобщения осетин-
ского народа к передовой русской культуре и литературе, а через
нее и к достижениям мировой культуры.
2. В царской России народьг национальных окраин подверга-
лись двойной эксплуатации, находились в ужасающе тяжелых
условиях. Хетагуров считал своим человеческим долгом обра-
тить внимание на это положение передовой русской обществен-
ности. Поэтому его стихи, поэмы и публицистические статьи
имели ярко выраженный общественно-политический характер.
— С любовью и глубокой симпатией относился Хетагуров к
русскому народу. Хетагуров был на стороне русской демократи-
ческой культуры, из которой вычерпнул передовые идеи. Поэт
понимал, что судьба осетинского народа и судьбы всех кавказских
народов неразрывно связаны с судьбой любимой России. Он ве-
рил, что горский народ, за освобождение которого Коста так стра-
стно боролся, обретет настоящую свободу только в союзе с рус-
ским народом, с передовой мыслящей Россией. Воспитываясь на
идеях революционных демократов, вьгдающихся русских писате-
лей, Хетагуров понимал, что господствующий класс царской Рос-
сйи есть не вся нация. В России есть люди, которые не разделяют
антинародной политики правящей верхушки. Это — революцио-
нерьг-демократы, которые боролись и страдали за высокие идеа-
лы добра и справедливости, за освобождение русского народа.
206
Коста ненавидел царское самодержавие, которое со всей стра-
стью поэтического дара бичевал в своих произведениях. Совре-
менник Хетагурова, видный осетинский писатель Арсен Коцоев,
вспоминая об отношении Коста к русскому народу, передает его
слова: «Под игом самодержавия стонут все народы России, в том
числе и сам русский народ... Я живу среди русских, знаю хорошо
передовую русскую интеллигенцию. Русская передовая интелли-
генция против самодержавия, и недалеко то время, когда рус-
ский народ заявит громогласно, что не «инородцы» его враги, а
самодержавный русский царь вместе со своей правящей кликой.
Русский народ это скажет, и тогда плечом к плечу горцами вос-
станет против угнетателей и сокрушит их в прах».
Поэт всячески содействовал тому, чтобы горцы приобщались
к прогрессивной русской культуре, поэтому он страстно клей-
мил те препоны, которые возводили искусственно на пути ду-
ховного развития и просвещения кавказских народов царские
каннибалы — так Коста называл господствующую клику царской
России. Кавказские и русский народы виделись Хетагурову на-
родами-братьями, вместе борющимися против общего врага —
русского самодержавия, который являлся главной помехой для
их политического и социального раскрепощения.
Учитель разъясняет учащимся значение слов и словосочета-
ний: гуманизм, патриотизм, интернационализм, сокрушить в прах,
прогрессивная культура, препоны, каннибалы, раскрепощение.
Затем он сделает краткий вывод:
— Коста Хетагуров беззаветно служил интересам трудового
народа, неутомимо пропагандировал среди осетинского и других
народов Кавказа идеи дружбы и братства, убеждал передовых
деятелей культуры и литературы, что осетинский народ добьет-
ся освобождения, а затем расцвета своей экономики.
Дальнейший ход урока определяется развернутым планом,
предложенным заранее учителем. С биографией поэта школьни-
ки уже знакомы, поэтому заслушивают ряд самостоятельно под-
готовленных сообщений, в которых рассматривается проблема
идейно-тематического родства лирики Некрасова и Хетагурова
(темы сообщений выше в развернутом плане урока).
Сопоставление стихов Некрасова и Хетагурова, посвященных
той или иной теме, поможет учителю обучить школьников ана-
лизу лирического произведения, при этом обращая особое вни-
мание на особенности индивидуального стиля писателя. Умение
найти сходные темы, явления в творчестве Некрасова и Хетагу-
рова, указать их истоки, а затем их обобщить — вот задача, кото-
рую должны решать совместно ученик, готовящий к уроку сооб-
щение, и учитель, с помощью которого оно будет подготовлено.
Приведем краткие фрагменты этих сообщений:
— Чувство пламенной любви к родине пронизывает все твор-
чество Некрасова и Хетагурова (анализу подвергаются стихи «Ро-
дина», «Зеленый шум», «Газетная» Некрасова и «Я смерти не
207
боюсь», «Взгляни!..» Хетагурова). Некрасову дороги знакомые с
детства запахи родимых дорог, лугов, лесов, могучие просторы
родины:
Опять она, родная сторона
С ее зеленым, благодатным летом,
И вновъ душа поэзией полна...
Да, толъко здесъ могу я бытъ поэтом!
«Начало поэмы»
Мотивы любви к Родине, служения ее интересам пронизыва-
ют и лирику Хетагурова. В стихотворении «Взгляни!..» он писал:
Сказал я: неси же домой —
В Осетию, в край наш родной,
Свое одинокое горе...
И хлынули слезы из глаз,
Ирадостъ в груди разлиласъ:
Увидел я снежные горы.
Оба поэта на родине, в родных местах, переживают творческое
возрождение. Русский народ, родная земля с ее бескрайними нива-
ми и лесами, полями и реками — неиссякаемый источник вдохно-
вения Некрасова. О родине в далеких ссылках не забывал и Хетагу-
ров. Он много размышлял о прошлом и будущем своего народа.
Прекрасно осознавая тяжелое положение горцев, Хетагуров пони-
мал, что без России его родина обречена, что без русского народа,
без союза с ним, у нее нет будущего. И этой великой идее он
посвятил свою жизнь. Возможно, ему не придется увидеть резуль-
таты своего труда, но они будут, непременно будут. И Хетагуров
разделял призыв Некрасова «не робеть за отчизну любезную», так
как знал, что родной народ завоюет свободу и счастье.
— Патриотизм Некрасова и Хетагурова был неразрывно свя-
зан с их революционно-демократическими убеждениями, с по-
стоянными призывами к борьбе за счастье и свободу родины и
народа. («Рыцарь на час» Некрасова, «Горе», «Без пастуха», «Сол-
дат», «Тревога», «Походная песня», «Друзьям-приятелям» Хета-
гурова). Некрасов мечтал о революционной буре, которая бы раз-
рушила мир насилия и бесправия:
Душно/без счастъя и воли,
Нонъ бесконечно длинна.
Буря бы грянула, что ли ?
Чаша с краями полна.
Грянъ над пучиною моря,
В поле, в лесу засвищи,
Чашу вселенского горя
Всю расплещи!..
Он прямо призывал народ к открытым революционным дей-
ствиям:
Чем хуже был бы твой удел,
Когда б ты менее терпел ?
208
Призывом к революции, к борьбе против угнетателей испол-
нены многие стихи Хетагурова. Поэт мечтает о вожде, который
бы смог собрать народ и повести на борьбу за новую жизнь («Горе»).
Враг наш ликующий в бездну нас гонит,
Славы желая, бесславно мы мрем.
Родина-мать ирыдает, и стонет...
Вождь наш, спеши к нам — мы к смерти идем.
Как боевой лозунг звучат строки из его поэмы «Плачущая
скала»:
.. .лучше умереть народом
Свободным, чем кровавым потом
Рабами деспоту служить.
Для лирики Некрасова и Хетагурова характерны глубокая вера
в силы народа, его единение, лучшее будущее:
С нами высокое
Знамя народа.
Ксвету, с победною
Песней похода!
К правде сверкающей
Смело шагайте!
Трусы, бездельники,
Прочъ! Не мешайте!
К. Хетагуров. «Походная песня»
Ратъ подымается
Неисчислимая!
Сила в ней скажется
Несокрушимая!
Ты и убогая,
Ты и обильная!
Ты и забитая,
Ты и всесильная,
Матушка Русь!
Н.Некрасов. «Русь»
— Некрасов писал в письме Л.Н. Толстому: «В нашем отече-
стве роль писателя есть прежде всего роль заступника за без-
гласных и униженных». Таким было писательское кредо вели-
кого русского поэта. И Хетагуров, всю свою жизнь посвятив-
ший борьбе с царской администрацией на Кавказе за свободу и
социальное равноправие угнетенных горских народов, видит свое
предназначение в служении народу. Взгляды обоих поэтов на
поэта и назначение поэзии прояснятся, когда будут сопостав-
лены стихотворения Некрасова «Поэт и гражданин», «Элегия»,
«Поэзия» и Хетагурова «Завещание», «Я не пророк», «Поэту»,
«В решительную минуту», «Я не поэт». Некрасов требовал от
поэта быть гражданином, верным сыном своей родины и наро-
да. Поэтому в стихотворении «Поэт и гражданин» он сформу-
1А Мзокты Ас гæнбсг 209
лировал свой поэтический манифест, свои взгляды на долг по-
эта-гражданина:
Иди в огонь за честь отчизны,
Заубежденье, залюбовъ...
Будь гражданин! служа искусству,
Для блага ближнего живи,
Свой гений подчиняя чувству
Всеобнимающей любви.
Истинный гражданин не может и не должен быть равнодуш-
ным к горю и мукам «не имеющих хлеба», он не имеет права
уклоняться от борьбы за счастье народа, но должен тратить свой
талант попусту:
С твоим талаытом стыдно спать;
Еще стыдней в годину горя
Красу долин, небес и моря
И ласку милой воспевать.
В поэте Некрасов видел борца за народное счастье, а его пред-
назначение — в служении народу. Поэтому он писал в знамени-
той «Элегии»:
Ялиру посвятил народу своему.
Быть может, я умру неведомый ему,
Но я ему служил — и сердцем я спокоен...
Все силы, знания, талант, жизнь посвятил родному осетинс-
кому народу Коста Хетагуров. Его поэзия полна «печали», «гне-
ва», «слез», «страданий» за судьбу осетинского народа и других
кавказских народов. Поэт писал:
Кто не изведал борьбы и печали,
Тот за других не страдает, любя...
В стихотворении «Завещание» Хетагуров повествует о вели-
ком своем долге и обязанности поэта-трибуна, поэта-гражданина:
Но если б народу родному
Мне долг оплатить удалось,
Тогда бя запел по-другому,
Запел бы без боли, без слез.
Хетагурову, как и Некрасову, поэт представляется борцом за
счастье и свободу народа, который высшее свое предназначение
видит в служении его интересов. Поэтому в стихотворении «Я не
пророк» Хетагуров писал:
Везде, для всех я песнь свою слагаю,
Везде разврат открыто я корю
И грудью грудь насилия встречаю,
И смело всем о правде говорю.
210
Ради народа, его счастья, лучшей доли поэт готов на любые
трудности и жертвы, готов жертвовать даже личным счастьем и
благополучием:
Я не стою любви, я не смею любитъ, —
Меня родина ждет уже к бою, —
Колъ врага ее мне не удастся сразитъ,
То не встретимся болъше с тобою...
— Трагические стороны народной жизни, горькая доля крес-
тьянина-труженика, воспетая Некрасовым в стихотворениях «Же-
лезная дорога», «Размышления у парадного подъезда», «Плач
детей», «Несжатая полоса», «На Волге», «Еду ли ночью по улице
темной», в поэмах «Мороз, Красный Нос» и «Кому на Руси жить
хорошо», нашла отражение и в творчестве Коста Хетагурова («Без
пастуха», «Песня бедняка», «Горе», «Сердце бедняка», «Кубады»,
«Раздумье», «А-лол-лай»). Никто до Некрасова не изобразил так
страшную тяжесть подневольного труда, безмерные страдания го-
лодного крестьянина. Великий русский поэт рано понял:
Вмире естъ царъ: этот царъ беспощаден,
Голод названъе ему.
Водит он армии; в море судами
Правит; в артели сгоняет людей,
Ходит за плугом, стоит за плечами
Каменотесцев, ткачей.
Некрасову вторит Коста Хетагуров, видевший подобную бес-
просветную нужду в осетинском ауле:
Улюдей — не дом, а терем,
Там светло, тепло, уют,
А у нас в пустой пещере
Дети с голоду ревут.
«Песня бедняка»
Бесправное положение народа, каторжный труд крестьян,
произвол помещиков и богачей не оставляли безучастными Не-
красова и Хетагурова. В стихотворений «Размышления у пара-
дного подъезда» Некрасов гневно восклицал:
...Родная земля!
Назови мне такую обителъ,
Я такого угла не видал,
Где бы сеятелъ твой и хранителъ,
Где бы русский мужик не стонал ?
Несмотря на большое различие условий, в которых жили рус-
ский крестьянин и горец, в их участи было много сходного: они
трудились в поте лица, страдали от страшной нужды, терпели
жестокие насилия. Подобное положение горцев ярко показал
Хетагуров в стихотворении «Горе», ставшем впоследствии на-
родной песней:
211
Цепъю железной нам тело сковали,
Мертвым покоя в земле не дают.
Край наш поруган, и горы отняли.
Всех нас позорят и розгами бьют.
С глубоким состраданием говорил Хетагуров о безысходном су-
ществовании горской бедноты, когда рисовал картины ее жизни:
Бедняк живет в хлеву и стойлах,
Ктруду его — вниманья нет,
И жесток ложа серый войлок,
И плод забот его — обед.
Все дни его полны трудами
Иутешенья лишены,
Но, горю вопреки, ночами
Он видит радостные сны.
«Сердце бедника»
В творчестве обоих поэтов даны целые галереи образов «обор-
ванных», «нищих», «голодных», «сгорбленных непосильной ра-
ботой».
У Некрасова — это семеро странников, ищущих счастье: Яким
Нагой, Савелий — богатырь святорусский, Ермил Гирин, Агап
Петров, Матрена Тимофеевна, разбойник Кудеяр, другие крес-
тьяне. У Хетагурова — Кубады, старик-сказитель, о горькой судьбе
которого поэт рассказал в одноименном стихотворении, или ге-
рой другого стихотворения — «Кто ты?» — горец-бедняк, всю
жизнь работавший пастухом у богатых и к старости не имевший
ни клочка земли, ни собственного угла.
Некрасов правдиво рассказал в своих творениях, о том, как
живет и работает русский народ в условиях помещичьего гнета.
Но поэт верил в освобождение русского народа, в то, что он
«широкую, ясную грудью дорогу проложит себе». И Хетагуров, с
такой силой показавший угнетенное положение горских наро-
дов, глубоко верил в свой народ, в его будущее, за которое он
готов был жертвовать собою:
За вас отдам я жизнь... все помыслы и силы, —
Вего себя лишь вам я посвятить готов...
Вы так мне дороги, так бесконечно милы,
Что сил нет выразить, что высказать нет слов!
Особое внимание Некрасов и Хетагуров уделяли в своей по-
эзии женщине, тяжелой доле крестьянки и горянки (Некрасов —
«Забытая деревня», «В полном разгаре страда деревенская», «В
деревне», «Орина, мать солдатская», поэмы «Мороз, Красный
Нос», «Кому на Руси жить хорошо»; Хетагуров — «На смерть
горянки», «Мать сирот», поэмы «Фатима», «Кто ты?», драма
«Дуня»).
Любовью и сочувствием проникнут образ Дарьи — героини
поэмы Некрасова «Мороз, Красный Нос». О ее горькой доле,
трудней которой «вряд и сыскать», повествует автор:
212
Три тяжкие доли имела судьба,
И первая доля — с рабом повеннаться,
Вторая — быть матерью сына раба,
А третъя — до гробарабу покорятъся,
И все эти грозные доли легли
На женщину русской земли.
Нельзя равнодушно смотреть, как страдает раздавленная раб-
ством и непосильным трудом бесправная русская женщина. И
Некрасов говорит, обращаясь к ней:
Тот сердца в груди не носил,
Кто слез над тобою не лил.
Душевная сила, воля к жизни спасают героиню поэмы «Кому
на Руси жить хорошо» Матрену Тимофеевну, в душе которой
живет бунтарский дух, копится гнев, зреет душевная гроза:
Япотупленную голову,
Сердце гневное ношу!
Вот как говорит она о тяжелой женской участи:
Не дело между бабами
Снастливую искатъ!
В стихотворении «В деревне» перед нами трагедия старухи-
крестьянки, потерявшей единственного сына-кормильца. Такова
же участь Орины, солдатской матери, у которой единственный
сын, замученный солдатчиной, вернулся домой и умер на руках
матери.
Если бы некрасовские странники побывали на Кавказе в по-
исках счастливой женщины, то и здесь бы они такой не нашли.
Они бы увидели тягостную и невыносимую судьбу горянки. Пе-
ред нами мать-вдова из стихотворения Хетагурова «Мать сирот»,
которая жестоко исстрадалась в борьбе с нуждой:
Горе истерзало —
Где уж тут до сна ?
Над огнем устало
Возится она.
На полу холодном —
Кто в тряпье, кто так,
Пятъ сирот голодных
Смотрят на онаг.
Ей нечем кормить голодных детей. С трудом сдерживает она
слезы, утешает их надеждой, что скоро сварится похлебка:
Детям говорила:
«Вот бобы вскипят!»
А сама варила
Камни для ребят.
С сердечной болью повествует Хетагуров о судьбе другой го-
рянки, рано ушедшей из жизни («На смерть горянки»):
213
Кроме рабства, борьбы и труда,
Ни минуты отрадной свободы
Ей бы жизнь не дала никогда...
Хорошо умереть в ее годы.
Внимание школьников привлечет поэма Хетагурова «Кому
живется весело», сопоставленная с великой поэмой Некрасова.
Задача, стоящая перед учеником, готовящим это сообщение -
найти точки соприкосновения поэм русского и осетинского по-
этов: обличительный характер, проблематика, форма стиха, его
размер, языковые средства. Знакомя класс с поэмой Хетагурова
важно ответить на вопрос: с какой целью осетинский поэт ис-
пользовал художественный прием «подражание» Некрасову? Та-
кое сообщение поможет закрепить знания учащихся по поэме
Некрасова и познакомит с новой для них поэмой К.Хетагурова.
Родство поэм Некрасова и Хетагурова уже в самом названии:
«Кому на Руси жить хорошо» и «Кому живется весело». Хетагу-
ровская поэма имеет еще и подзаголовок «Подражание Н.А. Не-
красову», указывающий на то, что осетинский поэт осознанно
следует за великим русским писателем.
В своей поэзии Некрасов показал судьбу русского народа в поре-
форменную эпоху, его тяжелое угнетенное положение, думы и чая-
ния, ненависть к своим поработителям. Поэмой Некрасов ставил и
разрешал злободневные вопросы времени: кто виноват в народном
горе, что надо делать, чтобы народ стал свободным и счастливым.
И Хетагуров, посвятивший свою жизнь борьбе за освобожде-
ние кавказских народов от гнета царской администрации, пока-
зывает в поэме «Кому живется весело» угнетенное положение
горских народов, разоблачает колонизаторскую сущность поли-
тики царской России, ведущей к разжиганию национальной роз-
ни на Кавказе. Коста ставил в поэме важнейший вопрос, требую-
щий своего разрешения:
И что за жизнъ народная,
Когда в земле нужда ?
Представители администрации чиновники
... вместо просвещения
Наукой и искусствами,
Нанали одичание
Нагайкой изводить.
Ивместо бережения
Народного довольствия,
Начали грабить каждого
И днем и по ночам.
Это вызывало законное возмущение кавказских народов:
И вместо миролюбия
И чувства благодарности
В сердцах народных сеяли
Проклятье и вражду.
214
Поэма в сатирическом тоне повествует о «грабительских под-
вигах» «семи выгнанных чиновников, отчисленных начальни-
ков», «правителей, грабителей народной нищеты». Кто же они —
«герои» поэмы? Собственные имена чиновников («говорящие
фамилии») позволяют раскрыть не только их «дела», но и внут-
реннюю сущность персонажа: правитель канцелярии Иван Ха-
панцев, начальник полиции Голубятников, столоначальник Кузь-
ма Подлизов, чиновник Иван Зуботычев, Рубков, редактор газе-
ты Максим Лизоблюдов, начальник области Сенька Людоедов,
журналист Яша Юродивый, старшина Фомка Конокрадов, ка-
батчики Дурманов и Бурсаков. Автор вводит в повествование об-
раз условного персонажа — Старика, обличающего деятельность царс-
ких чиновников, взяточников и казнокрадов различных рангов.
«Подражание» Н.А. Некрасову у Хетагурова довольно услов-
но, оно выражается в форме стиха, его размера, в использовании
«говорящих фамилий» как средства разоблачения и развенчания
персонажей, народно-сказочных образов (скатерть-самобранка,
булатный нож, море разливное, милость барская, могучий бога-
тырь), в использовании разговорно-просторечной лексики и фра-
зеологии, разнообразных изобразительных средств.
В использовании художественных средств у обоих поэтов про-
явилась неповторимая черта их индивидуального поэтического
почерка. Каждый герой поэмы Некрасова строго индивидуален,
говорит своим языком «какого не придумаешь, хоть проглоти
перо» (Некрасов). Хетагуров учился у Некрасова народному язы-
ку, его умению пользоваться богатствами русского языка, про-
стоте, сжатости, меткости, которыми характеризуется народная
речь. «Подражая» Некрасову, осетинский поэт старался в своей
поэме пользоваться теми же изобразительными средствами, что
и русский поэт. Это проявилось в использовании повторов, по-
стоянных эпитетов, зачина, речи героев как средства характери-
стики. По зачину, сближающему поэмы, мы можем определить,
что написаны они в в основном трехстопным ямбом:
В каком году — рассчитывай,
В какой земле — угадывай,
На столбовой дороженьке
Сошлись семь мужиков...
Н. Некрасов
В каком году — рассчитывай,
В какой земле — угадывай,
На городском бульварчике
Сошлисъ под вечерок
Семь выгнанных чиновииков,
Отчисленных начальников...
К. Хетагуров
Тяжелое положение горцев можно определить уже по назва-
нию тех мест, в которых правят чиновники — села Дырявино,
Болотово, Неурожаево, волость Пустопорожняя, уезды Безот-
215
радный, Терпигорев. Эти же топонимы мы найдем в поэме Не-
красова, оттуда они и были заимствованы Хетагуровым.
Следуя за Некрасовым, Хетагуров явился в своей поэме мас-
тером создавать образы людей, наделенных своеобразными, толь-
ко им присущими чертами. Мастерской портретной зарисовкой
он может все сказать о персонаже. Таким предстает перед нами
один из «уволенных» чиновников — Сенька Людоедов, прототи-
пом которого послужил начальник Терской области генерал-лей-
тенант С.В. Каханов:
Изломанная талия
Семена Людоедова,
Его задорный нос.
Папаха заостренная,
Уста полураскрытые
И, как у мопса старого,
Стеклянные глаза,
Аришнныйрост, надменный тон...
Уничтожающая характеристика Людоедова показывает его
внутреннюю сущность в сжатых, скупых словесных красках, со-
здающих сочный колорит рисуемого персонажа. Подбором яр-
ких определений к деталям портрета - изломанная талия, за-
дорный нос, уста полураскрытые, стеклянные глаза, аршинный
рост, надменный тон - автор пробуждает у читателя резко отри-
цательное отношение к своему горю. Оно усиливается сравнени-
ем - стеклянные глаза, как у мопса старого. Хетагуров тонко
использует здесь другое средство изобразительности - темп по-
вествования: отрывисто, ударно, быстро звучит каждое слово,
извлекающее и подчеркивающее ту или иную черту портрета «зве-
ря лютого» Семена Людоедова.
«Говорящие фамилии» под пером Хетагурова становятся важ-
ным средством создания сатиры и юмора. Ярко это показано на
образе правителя канцелярии «грабителя» Хапанцева (от слова
«хапать» — брать, красть, присваивать неблаговидным способом):
И новость скандалезная,
Как ишлом, пршодняла их...
Иван Иваныч Хапанцев...
Не он ли осторожнейишй,
Не он ли гениальнейишй
Меж нами был делец ?
Иван Иваныч Хапанцев,
Бесспорно осторожнейший,
Бесспорно гениальнейишй
Меж вами был паук.
И.И. Хапанцев — «мошенник», который и «с нищего абаз
последний брал». Понять образ «грабителя» помогают прилага-
тельные в превосходной степени — «осторожнейший» и «гени-
альнейший», подчеркивающие самые характерные его черты. А
слово «делец» (человек, ловко ведущий свои дела, не стесняю-
216
щийся в выборе средств для достижения своих корыстных це-
лей) способствует в данном контексте приданию предыдущим
словам нового смыслового и эмоционального оттенка значения в
раскрытии данного образа. Разговорно-просторечное сравнение
«как шилом» в сочетании с «новость скандалезная» служит уси-
лению оценки присутствующими последней новости:
Иван Иваныч Хапанцев,
Уволен по прошению
От должности своей...
Удачно найденное поэтом сравнение Хапанцева с пауком спо-
собствует окончательному развенчанию этого «героя», показан-
ного сильным хищником, «погибающим в борьбе с такими, как
он «пауками».
Манера повествования поэмы свидетельствует о том, что в
начале автор перечисляет признаки персонажа и обстоятельства
его деятельности, из которых потом следует вывод, подготов-
ленный этим перечислением.
Он сам дарил чиновников,
Он сам сменял начальников, —
И вдруг ему капут.
Богат язык поэмы, в ней много разговорно-просторечных фра-
зеологизмов («возводить напраслину», «драть горло», «сказка про
белого бычка», «хлеб да соль, без зазрения совести», «вывести на
чистую воду», «бросать грязью»), а также книжные фразеологиз-
мы («в минуту жизни трудную», «плоды просвещения», «мыши-
ные жеребчики» и др.).
Хетагуров, «подражая» Некрасову, одновременно продолжал
лучшие его традиции, сохранил в поэме национальную самобыт-
ность. Близость к кавказской действительности содержания по-
эмы сказалась и в лексике поэмы, словах, перешедших в русский
язык из кавказских языков. На уроке учитель познакомит с ними
школьников и даст их толкование:
Абаз (перс.) — восточная мелкая серебряная монета, распрос-
траненная в старину на Кавказе.
Адат (араб.) ист. — написанные законы, традиции, бытовав-
шие у мусульманских народов Северного Кавказа.
Башлык (тюрк.) — разновидность капюшона с длинными кон-
цами.
Бурка — род войлочного плаща без рукавов.
Духан (араб.) уст. — харчевня, столовая, лавка.
Джыгитовка (тюрк.) — разнообразные упражнения на скачу-
щей лошади.
Сакля (груз.) — название жилища кавказских горцев.
Талмуд (др. евр.) — собрание догматических, религиозно-эти-
ческих, правовых, бытовых предписаний иудаизма.
(Толкование слов дается по И.Е.Гальченко. Глоссарий лексики на-
родов Северного Кавказа. Орджоникидзе, 1975).
217
С какой целъю К.Хетагуров использовал такой художествен-
ный прием как «подражание» Н.А. Некрасову? Поэт хотел пока-
зать, что грабежу и социальному гнету царских чиновников тру-
довой народ подвергается не только в России, но и на ее отда-
ленных окраинах, на Кавказе. Взяточничество и казнокрадство
приобрели здесь особо угрожающий характер.
Кроме того, используя подзаголовок «Подражание А.Н. Не-
красову», Хетагуров надеялся обойти цензуру и ускорить разре-
шение на публикацию поэмы, так как поэма Некрасова была
уже опубликована.
При выразительном чтении стихотворений Некрасова и Хе-
тагурова учитель непременно должен требовать, чтобы в чтении
был слышан пафос поэтов, сила их негодования и сострадания.
Тогда ученики увидят родство Некрасова и Хетагурова в горячей
проповеди любви к человеку, призыве к борьбе за счастье наро-
да, в глубокой вере в любимый им народ, в его светлое будущее.
После прослушивания сообщений школьники обсудят их,
оценят качество подготовки и исполнения, выразительность чте-
ния стихотворений наизусть. Выступающие ответят на дополни-
тельные вопросы учащихся. В конце урока учитель кратким сло-
вом подведет его итог:
— Проследив истоки идейно-тематического родства лирики
двух великих поэтов, мы рассмотрели темы, сближающие твор-
чество Некрасова и Хетагурова. Своими творениями о Кавказе
Пушкин, Лермонтов, Толстой и другие русские писатели зало-
жили основы глубокого человеческого уважения и любви к горс-
ким народам: осетинскому, кабардинскому, ингушскому, наро-
дам Дагестана, к их обычаям, национальному достоинству, тра-
дициям, фольклору. Такие же чувства испытывал к кавказским
народам «любимейший русский поэт, представитель добрых начал
в нашей поэзии» (Н.А. Добролюбов) Н.А. Некрасов. К. Хетагу-
ров, унаследовавший лучшие традиции Некрасова, своими тво-
рениями разоблачал самодержавную политику царизма и узко-
корыстные цели местной феодальной верхушки горских наро-
дов, которые были истинной причиной распрей и раздоров.
Поэтому осетинский поэт неустанно ратовал за единение осво-
бодительного движения горцев с могучей освободительной борь-
бой русского народа. Отсюда его призыв: «За братский союз наш»
и его справедливый вывод: только при дружеской братской со-
лидарности и совместных усилиях народов «качнется гора!» Ве-
лико было желание Хетагурова увидеть кавказские народы в со-
ставе свободной, демократической России полностью раскрепо-
щенными. В истинном интернационализме поэт видел счастье
всех народов. Поэтому так пророчески звучат слова Хетагурова —
«высокого трибуна идей братства и дружбы народов» (И. Аба-
шидзе):
Весь мир — мой храм, любовъ — моя святыня,
Вселенная — отечество мое.
218
Литература
1. М з о к о в А. Б. Высокая лира осетинского Кобзаря. Семинар-конфе-
ренция по творчеству Коста Хетагурова. — «Рус. яз. и лит. в средн. учебных
заведениях», 1990. №2.
2. Джусойты Н. Единение народа, единение литератур: «Вопросыли-
тературы», 1962. №6. С. 61.
3. Ф а д е е в А. А. Коста Хетагуров. — В кн.: Фадеев А.А. За тридцать лет.
Избр.статьи, речи, письма о литературе. М., 1957. С. 241-242.
4. М з о к о в А. Б. «Предвестник желанной свободы». (Семинар-конфе-
ренция по творчеству Коста Хетагурова в 9 классе). В кн.: Литература —
источникдуховности. (В помощь учителю.) Владикавказ, 1990.
ВЫСОКАЯ ЛИРА ОСЕТИНСКОГО КОБЗАРЯ
(К.Л. Хетагуров и Т.Г. Шевченко)
Программой по литературе в 10-м классе при изучении ввод-
ной темы предусмотрено ознакомить учащихся с воплощением
идей революционной демократии в литературах братских наро-
дов (Т.Г. Шевченко, А. Церетели, М. Налбандян, К. Хетагуров,
М. Ахундов). Как проводить такое занятие? На мой взгляд, целе-
сообразнее сосредоточить основное внимание на творчестве од-
ного из поэтов, а именно Коста Хетагурова.
«Предвестник желанной судьбы» - так можно сформулиро-
вать тему урока, который проводится в форме семинар-конфе-
ренции. За две недели до занятия учащимся предлагается план
работы над темой, дается список литературы, список произве-
дений К. Хетагурова для самостоятельного чтения. Казалось
бы, семинар-конференцию подготовить не трудно (чего проще:
прослушали доклады — обсудили их), но это не так. Важно
помнить: нужна активация познавательной деятельности деся-
тиклассников, каждый из них должен участвовать в решении
той проблемы, которая вынесена на обсуждение. Поэтому од-
новременно с докладчиками, чтецами к занятию готовятся и
оппоненты. Их задача не только в том, чтобы верно оценить
доклад или сообщение, но и в том, чтобы показать хорошее
знание темы, ведь они также знакомились с литературой, а
затем с докладом.
План семинара-конференции
1. «Страдальческий мой путь...» (сообщение ученика).
2. «Средь русских вырос я...» (индивидуальное задание).
3. «Ирон фандыр» (доклад, чтение учениками стихотворений).
4. К. Хетагуров и русская литература, культура (сообщение
ученика с чтением наизусть стихотворений и их анализом).
5. Хетагуров и Некрасов (групповое задание).
6. Хетагуров и Шевченко (групповое задание).
7. Во главе газеты «Северный Кавказ». Коста — пламенный
публицист (индивидуальное задание).
8. Певец дружбы и братства народов России (сообщение уче-
ника).
220
Чтобы обсуждение на занятии получилось живым, ученикам
предлагаются следующие вопросы и задания:
1. Прочитать в учебнике «Русская литература» раздел «Идеи
революционной демократии в литературе братских народов»,
выделить основные мысли. Ответить на вопросы: В чем схо-
жесть судеб и творческих поисков Т. Шевченко и К. Хетагурова?
Как и кем закладывались основы многонациональной литерату-
ры народов России? Подготовить рассказ о роли русской литера-
туры в борьбе против национальной розни, в формировании ду-
ховного братства и развития национальных литератур народов
нашей страны.
2. Прочитать стихотворения и поэмы К. Хетагурова «Горе»,
«Я смерти не боюсь», «Песня бедняка», «Солдат», «Мать сирот»,
«Друзьям-приятелям» и Н. Некрасова «Несжатая полоса», «Мо-
роз, Красный Нос», «Размышления у парадного подъезда», «В
деревне», «Железная дорога». Прав ли был А.А. Фадеев, когда
говорил, что «Коста сформировался под влиянием идей... Не-
красова»? Какие темы творчества Н. Некрасова находят отклик в
стихотворениях К. Хетагурова? Как перекликаются мысли и чув-
ства Некрасова и Хетагурова в стихотворениях «Элегия» и «Не
верь, что я забыл родные наши горы...»? Что роднит поэмы «Кому
на Руси жить хорошо» Н. Некрасова и «Кому живется весело»
К. Хетагурова? Как вы понимаете подзаголовок хетагуровской
поэмы «Подражание Н. А. Некрасову»?
3. Известный ученый-лингвист В. И. Абаев указывает на боль-
шое влияние русской среды, русской демократической культуры
на формирование К. Хетагурова как поэта и гражданина: «Со-
вершенство и зрелость поэзии Коста, при отсутствии до него
какой-либо национальной традиции, воспринимаются как явле-
ние исключительное. Минуя степень примитивов, Коста одним
взлетом достиг пушкинской чистоты, силы и ясности стиха, по-
мимо исключительной одаренности ему помогло знакомство с
русской литературой, русскими классиками». Выучите наизусть
и прочитайте выразительно стихотворения Хетагурова, посвя-
щенные выдающимся русским деятелям культуры. Дайте крат-
кий анализ стихотворений, посвященных М.Ю. Лермонтову, А.Н.
Островскому, А.С. Грибоедову, А.Н. Плещееву, П.И. Чайковско-
му. Составьте небольшой рассказ на тему «Образ общественного
деятеля в лирике К. Хетагурова».
4. Прочитайте публицистические статьи К. Хетагурова «Не-
урядицы Северного Кавказа», «Владикавказские письма», «На-
сущные вопросы», «Накануне», «Горские штрафные суммы» и
этнографический очерк «Особа». Какие проблемы поднимались
К. Хетагуровым? Чем объясняется в творчестве поэта его обра-
щение к журналистской и редакторской деятельности в 1893—
1897 гг.? Докажите примерами из вышеперечисленных статей,
что Хетагуров мастерски владел эзоповым языком.
По этим вопросам и развернется дискуссия на уроке.
Коста Хетагуров прожил неполных сорок семь лет (1859—1906),
221
но он усгтел нажить себе лютого врага в лице царского самодер-
жавия и снискать любовь среди народов Северного Кавказа. Дваж-
ды сосланный, лишенный даже кратковременного пребывания
на родине, больной и совершенно одинокий, он никогда не знал
смирения, прекрасно понимая, в чем его предназначение. Он
был поэтом-борцом, поэтом-трибуном, вселявшим уверенность
в потерявших надежду:
Сколъко нужно еще вам позорных веков,
Чтобза браство, любовь и свободу
Не боялись цепей и терновых венков,
А несли бы с ним крест на Голгофу?!
И хотя Коста не видел рядом с собой преданных друзей, пос-
ледователей, он никогда не терял присутствия духа, с оптимиз-
мом смотрел в будущее, умел находить в себе мужество и силы
для дальнейшей борьбы:
Когда тебя постигнет горе,
Ты вспомни лишъ народ, —
Среди его невзгод
Твои страданъя — капля в море.
Ни свинцовые рудники Карачая, ни далекий провинциаль-
ный городок Херсон — место его второй ссылки, ни царская
цензура, ни полицейский надзор — ничто не пугало поэта-де-
мократа. Он писал:
Я счастия не зыал, но я готов свободу,
Которой я привык, как счастъем, дорожить,
Отдать за шаг один, который бы народу
Ямог когда-нибудь к свободе проложитъ.
Важный момент урока — разго-
вор о родстве идейной близости
К. Хетагурова с Т.Г. Шевченко.
Максим Танк так писал о воз-
действии лирики украинского и
осетинского поэтов на читателей:
«Шевченко и Коста... Два этих име-
ни одинаково дороги украинскому
народу. Оба зажигали факел сво-
боды своими гордыми стихами, оба
терпели гонения в царской России,
оба взошли теперь яркими звезда-
ми на поэтическом небосклоне».
Высоко оценивали жизненный и I
творческий подвиг К. Хетагурова
украинские критики. В статье «Осе-
тинский Кобзарь» критик Г. Левиц-
кий писал: «Не случайно Хетагу-
рова на Украине называют осетин-
ским Кобзарем. Для кавказских гор-
222
цев «Осетинская лира» была тем же, чем для украинского народа
«Кобзарь» Шевченко, об одном и том же пели в то время печаль-
ные струны бандуры и фандыра». Литературовед В. Орел в своей
работе «Коста Хетагуров и Украина» назвал истоки идейных со-
впадений поэзии обоих художников «До Коста Хетагурова лишь
украинский поэт назвал свой первый сборник названием любимо-
го народного музыкального инструмента. Коста Хетагуров после-
довал за Тарасом Шевченко. Этим он как бы продемонстрировал
преемственность в своей поэзии традиций и идей Кобзаря укра-
инского народа. Так это понимали и современники Коста».
Впервые Коста познакомился с украинской литературой и
лирикой Шевченко в стенах Ставропольской гимназии. Здесь он
прочитал «Кобзарь», широко известный на Северном Кавказе.
К. Хетагуров видел в Т.Г. Шевченко своего единомышленника.
Он хорошо знал творчество великого украинского поэта.
Идейное родство о творчестве двух поэтов можно проследить
при сопоставлении стихотворений, посвященных воспоминани-
ям о тяжелом, безрадостном детстве.
А все же иногда пеналь
Найдет такая, что заплачу!
Когда еще, к тому впридачу,
Мальчишку встречу. Одинок,
Как с ветки сорванный листок,
Сидит он, прислонившись к тыну,
Одетый в рваную холстину, —
И мнится мне, что это я,
Что это молодость моя.
«И золотой, и дорогой»!
Т. Шевченко. «Мне золотую, дорогую...»
Тяжелым, грустным сновиденьем
Началось детство в дебрях гор.
В лохмотьях, грязный и босой
Ярос по княжеским задворкам,
Выл по ночам голодным волком
И петухом кричал с зарей.
К. Хетагуров. «Перед судом»
Тяжелая судьба Шевченко, бывшего крепостного, схожа с бес-
просветно тоскливыми детскими годами Коста, который писал:
«Лишенный с самого раннего детства материнской ласки и радос-
тей семьи, я до сих пор с поразительной восприимчивостью пере-
живаю волнения, радости и печали счастливого детского возраста».
Отсюда и еще один общий мотив поэзии Шевченко и Хетагу-
рова.
Тяжко, тяжко жить на свете
Сироте без роду:
От тоски- печали горькой
Хотъ с моста — да в воду!
Т Шевченко. «Думка»
223
Блажен, кто с младенческих лет
Был солнцем весенним согрет
Иласкою матери милой!
К. Хетагуров. «Желание»
Оба поэта были преследуемы за их революционную деятель-
ность. Царское правительство, его администрация на Украине и
Кавказе делали все, чтобы заставить смириться, замолчать, «быть
благоразумными».
Т. Шевченко писал: «Страдаю, мучаюсь... но не каюсь». Эти же
мысли о непримиримости, о готовности отдать свою жизнь за сча-
стье и свободу угнетенного народа мы находим и у К. Хетагурова:
Ясмерти не боюсь, холодный мрак могилы
Давно манит меня безвестностъю своей,
Но жизнъю дорожу, пока хотъ капля силы
Отыщется во мне для родины моей.
Герои многих произведений Т.Г. Шевченко, таких как «Пе-
ребендя», «Катерина», «Тарасова ночь», «Гайдамаки», «Марья-
на-черница», простые люди. И Хетагуров делает героями своих
стихотворений людей из народа. У Шевченко мы встречаем об-
раз народного певца-сказителя Кобзаря, а у Коста — народного
певца Кубады, немало повидавшего на своем веку.
Перебендя слепой, старый, —
Кто его не знает!
Он повсюду скитается,
Как на кобзе играет.
Кто ж играет, того люди
Знают, привечают:
Он тоску им разгоняет,
Хотъ и сам страдает.
Горемыка, он ночует
И днюет под тыном —
Нет ему угла на свете;
Горъкая судъбина
Насмехается над старым
Что ни денъ — то хуже!
А ему — ничто: затянем
«Ой, не шуми, луже!..»
Вот таков-то Перебендя —
Старый он да странный!
Начнет свадебной, а кончит
Грустно нежданно.
Жара лъ, бураны —
В шубенке рваной
Он ходит сирый.
Среди нихаса
Кубады часто
Сидит с фандыром.
«Перебендя»
224
Пастух, бывало,
Дожди встречал он
В хлеву дырявом,
А снег нагрянет,
В пещере станет
Он петь на славу.
Ему внимая,
Смеясь, рыдая,
Все были рады.
В пути-дороге
Не слабнут ноги,
А песни краше.
Вот видим снова
Певца слепого —
В ауле нашем.
Жара лъ, бураны —
В шубенке рваной
Он путь свершает.
Но кто Кубады
Унас незнает?
«Кубады»
Шевченко и Хетагуров были гуманистами. Они поднимали
свой голос и в защиту женщины. О тяжелой женской доле в
крепостнической России писал Шевченко в своей знаменитой
поэме «Катерина» и в других произведениях. О горе и страдани-
ях простой горской женщины поведал миру Хетагуров в стихах
«Мать сирот», «На смерть горянки», «В бурю», в пьесе «Дуня», в
поэме «Фатима». Сравнение поэм «Катерина» и «Фатима» вызы-
вает у ребят горячее сочувствие к их главным героиням, к их
трагическим судьбам.
Шевченко и Хетагуров не только наблюдали страдания, без-
радостную, угнетенную жизнь своих народов - они сами были
угнетенными. Вместе со своим народом каждый из них делил
его радости и печали, его горе и нужду, его любовь к родине.
Я так, я так ее люблю,
Украину, мой край убогий,
Что прокляну святого бога
И душу за нее сгублю!
Т. Шевченко. Сон («Горы мои высокие...»
Люблю я целый мир,
люблю людей бесспорно,
Люблю беспомощных, обиженных сирот,
Но больше всех люблю,
чего скрывать позорно, —
Тебя, родной аул, и бедный наш народ.
К. Хетагуров. «Не верь, что я забыл..»
15 Мзокты Аслæнбег
225
Лучшие стихи Шевченко и Хетагурова служат примером граж-
данской лирики. В них звучит страстный протест против деспо-
тизма, произвола самодержавия и призыв к объединению демок-
ратических сил в предстоящей борьбе с угнетателями (Шевчен-
ко — «Кавказ», «Еретик», «Завещание», «И мертвым, и живым...»;
Хетагуров — «Горе», «Солдат», «Без доли», «Песня бедняка», «Я
не пророк...»).
Взгляни, в том раю, что теперь покидаешь,
Рваную сермягу с калеки сдирают,
С кожею сдираю — ведъ надо ж обутъ
Княжат малолетних. А вон распинают
Старуху за податъ, а сына ведут,
Кормилъца, который одной был опорой,
Одною надеждой, — в солдаты сдают —
Мало их/А там вон, голодный и хворый,
Опухший ребенок сейчас вот умрет,
А матъ в это время на барщине жнет.
Т. Шевченко. Сон («У всякого своя доля...»)
Цепъю железной нам тело сковали,
Мертвым покоя в земле не дают.
Край наш поруган, и горы отняли.
Всех нас позорят ирозгами бъют...
Враг наш ликующий в бездну нас гонит,
Славы желая, бесславно мы мрем.
Родина-мать ирыдает и стонет...
Вождь наш, спеши к нам — мы к смерти идем.
К. Хетагуров. «Горе»
Т. Шевченко и К. Хетагуров были противниками национа-
лизма, национальной ограниченности, они проповедовали в
своем творчестве идеи дружбы и братства народов. Даже в на-
званиях их стихотворений на эту тему есть что-то единое: у
Шевченко — «И мертвым и живым»; у Хетагурова — «Друзьям-
приятелям...»
К. Хетагуров рассматривал литературу как могучее средство в
борьбе за народное счастье, за его освобождение. И Т. Шевченко
был сторонником такой поэзии, которая бы будила сознание
народа, прониклась к нему сочувствием. После возвращения,
встретившись у себя на родине с фактами тяжелой жизни укра-
инцев-переселенцев, он опубликовал в газете «Казбек» статью
«На чужбине», в которой выступил в их защиту. Эпиграфом к
статье Коста взял слова из стихотворения Некрасова «Размышле-
ния у парадного подъезда»:
Назови мне такую обителъ, —
Я такого угла не видал,
Где бы сеятелъ твой и хранителъ,
Где бы русский мужик не стонал.
226
На основании анализа конкретных фактов из жизни пересе-
ленцев-украинцев Хетагуров показал страшную трагедию крес-
тьянства в послереформенный период. В статье была нарисова-
на безрадостная картина разорения жителя украинского села на
Уманщине, его вынужденного поиска счастья на чужбине. Луч-
шей доли на «погибельном» Кавказе переселенцы с Украины,
конечно, не нашли. Они жестоко страдали от болезней, особен-
но от малярии, унесшей шестнадцать из ста семидесяти душ, от
нападений горцев, похищающих лошадей и коров. Хетагуров как
гуманист и защитник угнетенных обратился ко всем жителям
Терской области с призывом подать руку братской помощи пе-
реселенцам.
На уроке могут быть использованы репродукции картин Т. Шев-
ченко и К. Хетагурова. Реалистические позиции обоих художни-
ков очевидны десятиклассникам. Шевченко и Хетагуров следо-
вали лучшим традициям русских художников и своего нацио-
нального изобразительного искусства. Главная тема их полотен —
жизнь народа, родная природа, события личной жизни (У Шев-
ченко — «Катерина», «Крестьянская семья», «Государственный
кулак», «Наказание шпицрутенами», «Наказание колодкой», «Ка-
зарма», «В тюрьме»; у Хетагурова — «Старик», «Дети каменщи-
ка», «За водой», «В осетинской сакле», «Природный мост», «Ав-
топортрет», «Вид большого Карачая», «Гора Столовая»).
С 25 мая 1899 г. по 6 марта 1890 г. Хетагуров пребывал в
херсонской ссылке. Здесь он оставался в курсе всех обществен-
ных событий, происходящих в России, на Украине, на Северном
Кавказе, так как вел регулярную переписку с друзьями и получал
газеты «Северный Кавказ», «Казбек», «Терские ведомости», «Юг»,
«Новости», «Одесский листок», «Санкт-Петербургские ведомос-
ти», «Сезонный листок».
Здесь же Коста написал много стихотворений на осетинском
и русском языках, историческую поэму «Хетаг» и приступил к
созданию поэмы «Плачущая скала».
@
РАДЗЫРД «ДЗÆБИДЫРДЗУАН»
(«Охота за турами»).
6-æм кълас
Адæмы æхсызгои чи хъуыд, ажем уацмыстæ чи фы-
ста, йæ уацмысты с/хеллойгæнæг дзыллæты хъару æмæ
диссаджы курдиат чи равдыста, сæрибар æмæ рухс
амондмæ чи сидти, Къоста уыд ахæм фысджытæй.
Дзанайты Иван (Нигер)
Къостайы прозæимæ скъоладзаутæ фыццаг хатт зонгæ кæнынц
6-æм къласы. Йæ прозаикон уацмыстæ бирæ не сты. Зындгонддæр
дзы у — радзырд «Дзæбидырдзуан», фыст æрцыд уырыссаг æвзагыл.
Ирон æвзаг æмæ литературæйы программæмæ гæсгæ, «Дзæби-
дырдзуан» сахуыр кæнынæн лæвæрдæуы дыууæ сахаты. Уымæй
уæлдай ма Къостайы сфæлдыстадæй 6-æм къласы ахуырдзаутæ
базонгæ вæййынц йе ’мдзæвгæтæ «Балцы зарæг», «Сидзæргæс»,
«Марходарæг», «Æй-джиди!», æмбисонд «Хъазтæ» æмæ «Всати»-
имæ (фæсурокты кæсынæн).
Къостайы уацмысты æххæст æмбырдгонды (М., 1959—1961)
«Дзæбидырдзуан» мыхуыр цæуы дыккаг чиныджы (228—239 ф.).
Ам «Радзырдты фиппаинæгты» кæсæм: «Мыхуыр цæуы журна-
лæй «Детское чтение», Санкт-Петербург, 1893 аз, № 3, 243—254 ф.,
радзырд фыццаг хатт рацыд ам. Йæ къухфыст бæрæг нæу. Кæд
æрцыд фыст, уый дæр нæ зонæм. Ирон æвзагмæ йæ фыццаг хатт
раивта Тотиты А. æмæ мыхуыры фæзынд газет «Кермен»-ы 1920
азы, № 44—46. Бетъырбухы цы журналы мыхуыргонд æрцыд, уым
ма радзырдмæ лæвæрд уыдысты нывтæ» (2 том, 362 ф.).
«Хетæгкаты Къостайы цард æмæ сфæлдыстады азфыст» куы
рафæлдахæм (V том, 407 ф.), уæд уым дæр нæ цæуы амынд, кæд
æмæ кæм æрцыд фыст «Дзæбидырдзуан». Æрмæстдæр загъдæуы:
Къоста Стъараполы гимназы куы ахуыр кодта, уæд ныффыста
уырыссагау радзырд «Зима» («Зымæг», 43 ф.) æмæ скодта сæри-
бар тæлмац И.В. Гетейы æмдзæвгæ «Лæг æмæ ус». Радзырд «Зима»
ничима ссардта. Æбæрæгæй баззад Къостайы роман дæр, уымæн
нæм фæхæццæ æрмæст йæ кой, кæй фесæфт, уый тыххæй зонæм
газет «Казбек»-æй (1902 аз, № 1245, 18 январь).
«Дзæбидырдзуан» ахуыргæнгæйæ, нæ размæ ахæм нысантæ ис:
скъоладзауты базонгæ кæнын поэты прозæимæ, уацмыс къласы
бакæсын, йæ мидис æмæ йын йæ идейон хъуыды бамбарын кæ-
228
нын; хæхбæсты мæгуыр царды нывтæ фенын æмæ хъайтарты
удыхъæды сæйраг миниуджытæ базонын; фыссæджы ахаст йæ
уацмысы персонажтæм раиртасын; радзырдæй иу скъуыддзаджы
тæлмацтæ кæрæдзиимæ абарын; радзырд цавæр литературон уац-
мыс у, уый базонын, литературон тексттæн радзырдмæ гæсгæ
раттын раст дзуæппытæ.
1-аг урок: Къостайы радзырд «Дзæбидырдзуан». Хæхбæсты сева-
дат царды нывтсе семсе рагон ирон хæдзары фсетк радзырды.
Эпигрæф урокмæ
Ирон цуанæтты цард, сæ цуаны нысан, сæ тыз-
мæг æгъдæуттæ æмæ хъысмæт æххæстæй нæ базон-
дзынæ, Къостайы трагикон радзырд «Дзæбидырдзуан»
куы нæ бакæсай, уæд.
Хъесаты В.
Фæйнæгыл фыст урочы темæ æмæ эпиграф, цæстуынгæ æрмæг:
Дзанайты Азанбеджы ныв «Æртæ нарты, саджы фæдыл цæугæйæ»,
Дзантиаты Юрийы ныв «Сусæг æргæвст. Сусæгцуангæнджытæ»,
Тугъанты Махарбеджы конд иллюстрацитæ Къостайы «Всати» æмæ
«Дзæбидырдзуан»-мæ æмæ йæ ныв «Зæйластыты агурынц», Дзиу-
аты Батрадзы æмæ Хъаныхъуаты Умары иллюстрацитæ радзырдмæ,
Дзбойты Михалы конд скульптурæйы хуызист - Всатийы сурæт.
Ахуыргæнæг йæ разныхасы радзуры хæххон адæмы æвадат цар-
ды уавæрты тыххæй. Зебаты хъæуы цæрджытæн (æмæ канд уыдо-
нæн нæ) цуан уыд сæ царды сæйраг фæрæз. Цуаны цы фæндæг-
тыл цыдысты, уыдон уыдысты тæссаг æмæ æвирхъау зын. Цуа-
нæттæй-иу бирæтæ сæ хæдзæрттыл нал сæмбæлдысты: кæнæ-иу
сæрсæфæн былæй ахаудысты, кæнæ та-иу зæйы бын фесты. Къо-
ста хорз зыдта хæхбæсты адæмы цард, сæ уæззау уавæр, æгъдæуттæ,
сæ ахастдзинæдтæ кæрæдзиимæ. Уыдоны тыххæй фыста йæ эт-
нографион очерк «Особа»-йы дæр.
«Цуаноны тæссаг хæххон фæндæгтæ, сæ зын æмæ хъизæмай-
раг куыст æвдыст æрцыдысты Къостайы радзырд «Дзæбидыр-
дзуан»-ы («Охота за турами»). Абон нæ урочы мах бакæсдзыстæм
ацы радзырд Дзасохты Музаферы тæлмацæй».
Къостайы радзырд асæй егъау нæу. Уымæ гæсгæ йæ æппæтæй
дæр æмбæлы къласы бакæсын, фæлæ уый къухы куы нæ бафта,
уæд æй скъоладзаутæ кæронмæ бакæсдзысты хæдзары.
Радзырды текст бакæсыны агъоммæ хъæуы дзырдуатон-фра-
зеологион куыст бакæнын, зынæмбарæн æмæ æнæзонгæ дзырд-
гæн раргом кæнын сæ нысаниуæг:
Айнæджы цъассыты — хæхты æрфыты.
Гæмхетт ксернытсе — фыдуынд, фыдхъуын кæрчытæ.
Халас пъсеззыйау ныббадт — халас йæхи нал исы.
Нырхсены мсейы ксерон — рухæны (сентябры) мæйы кæрон.
Къседзсехты цыргъ цъуппытсе гсенсехтау фсезынынц — мæсгуытау
фæзынынц.
Минмырон хъселæс — алыхуызон, бирæхъæлæсон.
Мызыхъхъарсезт лсег — бæзæрхыг, фидар лæг.
229
Ерæдзыпп — уæды рæстæджы æппæты кадджындæр æмæ зы-
наргъдæр хæцæнгарз, топп, хъыримаг.
Уафс — ирон дзабыры æрчъиаг бын.
Æрчъи, серчъшпæ — къахыдарæс койгонд стурвосы цармæй.
Хатæн — цæрæнуат, къуым.
Æфцæг — иу хохæй иннæмæ ахизæн, арæн.
Нымдгæнгсейæ йæ фыды цур сербадт — æфсæрмыгæнгæйæ æрбадт.
Æмхæрд фахсыл суайын — цæхгæр хæрды суайын.
Къæдзæхты рæдзæгъдтæ — цалдæр къæдзæхы кæрæдзийы фарсмæ.
Уысм — рæстæджы бæрц, цæстыфæныкъуылд.
Фсенык къусбар ксенын — æнæмæтæй хæдзары бадын, ницæуыл
хъуыды кæнын.
Æгуыппæгдзынад - æгомыг, æнæсым, æнæсыбыртт, æдзæм.
Адыли - дæргъы бæрц, 0,71 м.
Бон ивайын райдыдта - бон цъæхтæ кæнын райдыдта.
Æрдзедзыкка — æрцауындзæг.
Тсерхсеттсе ксенын — уынаффæ кæнын, хъуыддагыл ныхас кæ-
нын, ам — цуаныл ныхас кæнын.
Рындз — цъупп, хауæн был.
Æнседызсердыгæй — æнæгуырысхойæ.
Сæ фæсонæрхæджы дæр нæ уыди — сæ хъуыдыйы дæр нæ уыди.
Æнæхъола — æнæчетар, æнæаив, æнæджелбетт.
Мæнгвæдæг — хæцæнгарзы æргъæвæн.
Сылкъи — сылваз, ам: тæрсаг, тæппуд, æнæныфс лæг.
Хуыздæр уаид, ахуыргæнæг къласы радзырд йæхæдæг куы ба-
кæсид, уæд. Æмæ ма фиппаинæгтæ дæр куы скæнид (ома зынæм-
барæн дзырдтæ æмæ дзырдбæстыты нысаниуæг кæсгæ-кæсын куы
амонид).
Уый фæстæ ахуыргæнæг саразы беседæ, скъоладзаутæ радзыр-
ды мидис цас арф бамбæрстой, уый базоныны тыххæй.
Фæрстытæ æмæ хæслæвæрттæ радзырдмæ:
1. Цавæр цæрæнбынат равзæрста йæ радзырды хъайтартæн Къо-
ста? Куыдæй уайы уæ цæстытыл Зебаты хъæу? Ссарут тексты
Зебаты хъæу æмæ йæ цæрджыты царды æрфыст æмæ йæ лæмбы-
нæг бакæсут (65—66 ф.).
2. Литературон уацмысы тынг ахадынц æрдзы нывтæ — пей-
заж. Цавæр пейзаж уынæм мах радзырды? (Зебаты хъæу нырхæ-
ны мæйы кæрон). Кæсæджы зæрдæйы цавæр хъуыдытæ æмæ æнкъа-
рæнтæ æвзæрын кæны ацы хæххон хъæууон пейзаж?
3. Цавæр аивадон мадзæлттæй пайда кæны Къоста, цæмæй
равдиса Зебаты хъæу æмæ йæ цæрджыты цард?
4. Цы базыдтат Тедо æмæ йæ хионты царды тыххæй?
5. Тедо, Сабан, зæронд Зураб, Зæлинæ, Зауьтрбег сты радзыр-
ды архайджытæ. Ис сын æрмæстдæр нæмттæ. Куыд хъуыды кæ-
нут, цæуылнæ радта фыссæг йæ хъайтартæн мыггæгтæ æмæ цæимæ
баст у уый?
230
6. Чи уыд зæронд Зураб? Цы цæстæй касти лæгдзинадмæ?
Цавæр хорз миниуджытæ ма йæм уыди?
7. Къостайы радзырды уынæм мæгуыр, фæлæ кæрæдзиуыл
æнувыд Тедойы бинонты цард æмæ фæтк. Цавæр ирон æгъдæут-
тæ æмæ бинонты ’хсæн ахастдзинæдтæ равдыста йæ радзырды?
Ранымайут сæ.
8. Зæлинæ - Тедойы æрыгон ус, дзидзидай сывæллоны мад.
Цæмæн уыд æнкъард Зæлинæ? Цæмæй тарсти Тедойæн? Цавæр
куыстытæ æнхъæлмæ кастысты Зебаты хъæуы сылгоймæгтæм?
9. Цæмæй тæссаг уыд дзæбидыртыл цуан кæнын?
10. Цавæр фæндагыл ацыдысты цуанæттæ? Цæмæн равзæр-
стой ацы фæндаг?
11. Ссарут тексты Мыствæндаджы æрфыст (70—72 ф.). Цавæр
аивадон мадзæлттæй пайда кæны ам Къоста, цæмæй кæсæг ирд-
дæрæй бамбара фæндаджы тæссаг æмæ сæрсæфæн уавæр?
12. Цавæр миниуджытæ хъуыди Тедо æмæ йе ’мбæлтты, цæ-
мæй айнæг къæдзæхты зына-нæзына тигътыл, зыхъхъыртæ æмæ
æнхъырдтыл хæцгæйæ, фаллаг фарсмæ бахызтаиккой, уымæн?
13. Радзурут-ма, цуанæттæ куыд бахызтысты лæбырды сæрты,
къахвæндаг кæм æрбайсæфт, уыцы ран?
14. Цуаноны цавæр миниуджытæй хайджын уыд Тедо? Куы-
дæй равдыста фыссæг Тедойы цуаны заман?
15. Цæмæн æруагъта йæ ерæдзыпп Тедо, дзæбидырты хæст
куы федта, уæд?
16. Къоста фыссы: «Цы дзæбидыры равзæрста (Тедо. — М.А.),
уымæн сыкъаты хæст бацайдагъ. Ахæм хæст фенын стæм цуано-
ны къухы æфты». Куыд æмбарут радзырды ацы ныхæстæ?
17. Лæмбынæг бакæсут радзырдæй скъуыддзаг «Дзæбидырты
хæст» (74-75 ф.). Цавæр ног миниудаштæ раргом кодтам Тедойы
сурæты?
18. Радзурут-ма, куыд æмæ цæмæн фесæфт Тедо?
19. Фæстаг дыууæ абзацы хъуыдыйæдты кæрон радзырды арæх
фенæн ис бирæстъæлфыгтæ:
«Алы гыццыл дур дæр йæ фæдыл сайдта мингай æндæр дуртæ...
Дурты тыхджын нæрын æмæ гуыр-гуыр комæй коммæ азæлыды-
сты... Рыг æнæхъæн ком мигъау бамбæрзта...
Дурты зæй банцад... Йæ фæстаг уынæр кæмдæр комы арфы
æрмынæг... Рыг æрбадт... Тедо цы рындзыл лæууыд, уымæн йæ
фæд дæр нал аззад. Бынхафт, бынсæрфт æй ныккодта...»
Æнæнхъæлæджы пайда кæны Къоста ам æрхæцæн нысантæй?
Цæмæн равзæрста фыссæг ахæм аивадон мадзал радзырды кæро-
нæн æмæ цы амоны уый?
Урочы ахуыргæнæг пайда кæндзæн Къостайы иннæ уацмы-
сæй — æмдзæвгæ «Джук-тур»-æй. Ацы æмдзæвгæ мыхуыргонд
æрцыд фыццаг хатт газет «Северный Кавказ»-ы 13 июлы 1893
азы, № 46, йæ бынмæ уыд къухфыст «Коста». Æмдзæвгæ фыст у
уырыссагау, йæ кой ма ис Къостайы писмотæй иуы — Цæлыкка-
ты Аннæмæ (1898 аз, 6 декабрь): «Затем я был выслан из Влади-
кавказа... Попал в трущобы Карачаевских гор, на серебросвинцо-
231
вый рудник... Бестрепетно, гордо стоит на откосе джук-тур кру-
торогий в застывших снегах, — старался я передать свое чувство,
действительно, как тур, скитаясь по неприступным скалам цен-
трального Карачая...»
Ахуыргæнæг хъуамæ рагацау бацæттæ кæна ахуырдзауты аив
кæсынмæ: иу дзы раздæр кæсдзæн æмдзæвгæ «Джук-тур» уырыс-
сагау, уый фæстæ йæ иннæ бакæсдзæн иронау — ратæлмац æй
кодта Хаджеты Таймураз.
ДЗÆБИДЫР
Æдæрсгæ, сæрыстырæй митæвдылд фахсыл
Зырнæйзылд дзæбидыр уæнгрогæй лæууы.
Ысхæцыд ьгл халас... Уæд судзы æгасæй
Налхъуытау сæууон хуры тынтæм йæ хъуын.
Йæ сæрмæ паддзахау зæрин налмас худы,
Нырттивы æрвон рухсмæ Саты хох — уаз;
Дæлдæр та лæгъз айнæгыл хъал дон фæцуды,
Рæумигъы фæздæджы ныгъуылы Кавказ.
Нæ арф кæмтты кæрдæг фæцыди мæстагæй,
Хъуыдыдзастæй сонт сычъи дардмæ нымдзаст...
Кæсы мæм, æрдхæрæны нывмæ кæсгæйæ,
Фыццаг хатт æрæмбæрстон хъыг æмæ уарзт.
Мыхуыргонд цæуы чиныгæй: Хаджеты Т. Урс хæхты зарджытæ:
Æмдзсевгсетæ. Дзæуджыхъæу: Ир, 1991. 87 ф.
Цæмæй скъоладзаутæ æмдзæвгæйы идейон æмæ аивадон хъуы-
ды арфдæр бамбарой, се ’нкъарæнтæ фæтыхджындæр уой, уый
тыххæй урочы пайда кæндзысты музыкæйæ — байхъусдзысты
Гæбæраты Ильяйы романс «Джук-тур»-мæ. (Пластинкæ 33 Д —
034859 ГОСТ 5289—69) (Цæгат Ирыстоны Паддзахадон симфони-
он оркестр — дирижер Павел Ядых).
Ацы музыкалон уацмыс у романс-пейзаж, романс-сагъæс.
Гæбæраты Илья йæ сæйрагдæр хæсыл нымадта йæ музыкæйы
зæлты равдисын адæймаджы, уарзондзинад æмæ æнкъарддзинад,
ахæм адæймаджы уавæр æмæ ’нкъарæнтæн романсы ныхмæвæрд
сты алæмæты хæхты нывтæ.
Фæрстытæ æмæ хæслæвæрдтæ æмдзæвгæмæ:
1. Уæ зæрдæмæ фæцыдысты Къостайы æмдзæвгæ æмæ Гæбæ-
раты Ильяйы романс? Цæмæй?
2. Куыд равдыста Къоста йе ’мдзæвгæйы ныхасæй æмæ Илья
йæ романсы зæлтæй адæймаджы миддуне, йе ’нкъарæнтæ?
3. Цавæр аивадон мадзæлттæй пайда кæнынц поэт æмæ ком-
позитор сæ уацмысты, цæмæй ирддæрæй равдисой лирикон хъай-
тары зæрдæйы «хъыг æмæ уарзт»?
232
4. Ссарут æмдзæвгæйы антитезæ — ныхмæвæрд. Зæгъут уæ хъуы-
дытæ уый тыххæй.
5. Куыд æвдыст цæуы æмдзæвгæйы æмæ романсы дзæбидыры
сурæт?
6. Цавæр нывтæ ауади уæ цæстытыл, æмдзæвгæ æмæ романсмæ
куы хъуыстат, уæд?
7. Цы у æмдзæвгæйы æмæ романсы музыкæйы сæйраг хъуыды?
Хæдзармæ куыст: кæронмæ бакæсын радзырд; радзырдæн
æрхъуыды кæнын пълан; сахуыр кæнын радзырдæй скъуыддзаг
«Дзæбидырты хæст» кæнæ «Тедойы æрцæттæ дзæбидыр æхсынмæ»
хи ныхæстæй дзурынмæ.
2-аг урок. Тедо — фæлтæрд цуанон; йæ фæлгонц æмæ йæ удыхъæ-
ды сæйраг æууæлтæ. Хæххон æрдзы рæсугъдцзинад, йæ бархъомыс
адæймаджы царды.
Эпигрæф урокмæ
Цуанон лæг мæрдтæм
Хæстæгдæр цæры,
Йæ мард та уæлмæрдтæм
Нæ хæщцæ ксены.
Къоста. «Чи дæ?»
Дыккаг урочы райдиан ахуыргæнæг базоны, скъоладзаутæ куыд
сæххæст кодтой хæдзармæ куыст. Цалдæрæй бакæсынц радзырды
текстмæ гæсгæ хæдзары арæзт пълан. Пъланыл дзургæйæ, ахуыр-
дзаутæ ногæй æрлæууын кæнынц сæ зæрдыл йæ сюжет æмæ йæ
хъайтарты. Дæлдæр хæссæм ахуыргæнæгæн æххуысæн «Дзæбидыр-
дзуан»-ы пълан, сарæзтой йæ иумæ ахуыргæнæг æмæ сабитæ.
Радзырды пълан:
I. «Зебаты хъæуы нымадæй æртындæс хæдзары йеддæмæ нæ уыди».
II. «Ацы хъæуы цардысты ир, цардысты тынг мæгуыр».
III. «Нырхæны мæйы кæрон иуæй-иу хатт скæны хур бонтæ».
IV. «Иу ахæм изæр кæройнаг хæдзары дуармæ æрлæууыд иу
ирон лæппулæг».
V. «Тедойы тьæпæнсæр хæдзары уыд дыууæ хатæны... Уыдон уы-
дысты... Тедойы бинонтæ: йæ фыд, йæ ус æмæ йæ чысыл лæппу».
VI. «Мæйрухс æхсæв дзæбидыртæ дæлдæр æрхизынц. Мыствæн-
дагыл куы ацæуат, уæд боныцъæхтыл сæ размæ фæуыдзыстут».
VII. «Æхсæвæр сцæттæ... Хуыцауæй курæгау дæ курын: уыцы
æлгъыст фæндагыл ма ацу», — лæгъстæ йын кодта Зæлинæ».
VIII. «Мыствæндагыл цæуын æнæуи дæр тæссаг уыд, уæлдай-
дæр та æхсæвыгон».
IX. «Æцæгæйдæр, уыцьг ран къахвæндаг æрбайсæфт... Фæлæ
цуанæттæ æмæ къахвæндаджы æхсæн уыдис... æмуырдыг дурын
къул».
X. «Сабан фæбырыд, фæлæ йе ’мбæлттæ ахæм хъуыддагмæ
Цæттæ уыдысты: фидар хæцыдысты бæндæныл».
XI. «Уалынмæ æмбырдгæнæн бынатмæ схæццæ сты... Цуанæттæ
233
тымбыл æрбадтысты æмæ аходæн хæрынмæ бавнæлдтой..., тæр-
хæттæ кодтой сæ дарддæры цуаныл».
XII. «Цуан кæныны рæстæг ^æр æрхæццæ. Тедо йе ’мбæхсæн
бынатмæ фæцæйхæццæ кодта. Иæ рахизфарсырдыгæй иу чысыл
фахсыл хызти дзæбидырты æнæхъæн дзуг».
XIII. «Тедо ныры хуызæн ныфсджын æмæ цæрдæг никуыма
уыд... Уый уыди, ныртæккæ кæй бахсдзæн, æрмæстдæр уыцы дзæ-
бидыры сагъæс».
XIV. «Рыг æрбадт. Тедо цы рындзыл лæууыд, уымæн йæ фæд
дæр нал аззад. Бынхафт, бынсæрфт æй ныккодта...»
Дыккаг урочы ахуыргæнæг хъуамæ лæмбынæг æрдзура радзырды
хъайтарты фæлгонцтыл, уыдонæн раттын хъæуы характеристикæ.
Урокæн йæ ацы хай мах бæттæм фарстимæ: цы у радзырд?
Радзырд — у литературон термин, у прозæйæ фыст цыбыр аива-
дон уацмыс, æвдыст дзы æрцæуы адæймаджы цардæй исты цау.
Фыссæг радзырды равдисы архайджыты цардæй чысыл ныв. Зæгъæм,
Къоста «Дзæ5идырдзуан»-ы сæйрагдæр хъайтарæн райста, Тедо иу
цыбыр рæстæг цуаны куыд ацыд æмæ куыд фесæфт. Тедо уыди
мæгуыр хæххон лæг, йæ царды фæрæз æрмæстдæр цуанæй кæмæн
уыд, ахæм. Йæ фыд Зураб, кæддæр дæсны цуанон, Тедойæн радта
йæ фæлтæрддзинад, стæй йæ номхæссæны хъыримаг - ерæдзыпп.
Тедо æвдыст цæуы фæлтæрд, цыргъзонд, хæрзарæхст цуанонæй.
У ныфсхаст, хиуылхæцгæ, быхсон, бинонтыл æмæ æмбæлтгыл æну-
выд. Æхсæвыгон тæссаг фæндæгтыл, лæбырдтыл, сæрсæфæнты сæрты
цæуы арæхстгай æмæ ныфсхастæй. Йæ фæдыл кæны йе ’мбæлтгы
дæр. Зын ран сын авæры ныфсытæ, æххуыс сын кæны. Уыцы ми-
ниуджытæ фыссæг уый тыххæй æвдисы, цæмæй æргомдæр, бæл-
вырддæр цæстытыл ауайа радзырды сæйраг хъайтар.
Фыццаг хатт зонгæ кæнæм тæлмацимæ 6-æм къласы ахуыр-
дзауты. Ахуыргæнæг хъуамæ зæгъа, цы у тæлмац, уый, æмæ ахс-
джиагдæрыл нымайа аивадон уацмыс тæлмац кæныны сусæгдзи-
кæдтæ райхалын, аивадон дзырдмæ скъоладзаутæм æнкъарынад
рæзын кæнын.
Ахуырдзаутæ хъуамæ зоной: тæлмацы аивад тынг зын æмæ
вазыгджын у, уæлдайдæр та поэтикон (æмдзæвгæйы) тæлмацы
аивад. Джусойты Нафи дзæгъæлы нæ зæгъы: «Цæмæй иу æвзагыл
фыст уацмыс иннæ æвзагыл ногæй снывæндай, уый тыххæй хъæуы
сфæлдыстадон курдиат, бирæ цыдæртæ зонын æмæ аив дзырды
ад æмæ нысаниуæг бæлвырд æмбарын» (Джусойты Нафи. Ирон
литературæ. Ахуыргæнæн чиныг астæуккаг скъолайы 9-æм къла-
сæн. Дзæуджыхъæу: Ир, 2001, 323 ф.).
Ахуырдзауты размæ гæххæттыл æмæ кълаеон :>æйнæгыл фыст
скъуыддзаг Къостайы «Дзæбидырдзуан»-æй æмæ Тотиты А., Джу-
сойты Н. æмæ Дзасохты М. тæлмацæй. Тæлмацгонд текст æмæ
оригинал (уырыссаг текст) скъоладзаутæ ахуыргæнæгимæ кæрæ-
дзийыл абарынц, раст сæм цы бынæттæ нæ кæсынц, уыдонæн
дæттынц сæхи вариаштæ. Уырыссаг-ирон дзырдуатæй пайда кæн-
гæйæ, дзырдты нысаниуæг агургæиæ, ахуырдзаутæ ссарынц æппæ-
ты растдæр дзырдтæ æмæ дзырдвæстытæ.
234
Къостайы «Дзæбидырдзуан»-æй скъуыдцзаг:
Аул Зебат состоял из тринадцати дворов. Сакли его, словно
гнезда ласточки, лепились в складках утеса, вздымавшегося до
облаков из глубокой теснины. БушующПий поток на скалистом
дне ущелья казался из аула серебряной нитью. Ни кусточка, ни
деревца кругом! Везде скалы, одни скалы, поросшие мхом, и
голый безжизненный камень.
Тотиты А. тæлмац
Зебаты хъæуы цардис æгасæй æртындæс хæдзары. Арф уын-
гæг комы сæрмæ, бæрзонд мигъты æмвæз, йæ хæдзæрттæ уæлиау
зындысты зæрватыччы ахстæттау хохы айнæгыл. Бынæй, комы,
дон хъæргæнгæ уади йæ айнæг къæйбыныл калмау къæдзтæгæнгæ
дыууæрдæм æмæ дардмæ æрттывта æвзист æндахау. Иу бæлас, иу
къутæр никуы уыдис. Æрмæст дардыл бæстæ бацахстой ихсыд
къæдзæхтæ æмæ дуртæ.
Джусойты Нафийы тæлмац
Зебаты хъæуы цардис æгасæй æртындæс хæдзары. Хæдзæрттæ
зæрватыччы ахстæттау сты ныхæст, арф уынгæг комæй æврæгъты
онг чи фæцыд, уыцы хохы дыдæгътыл. Комы рæбын дурвæдыл
абухгæ æхсæрдзæн хъæумæ зыны æвзист æндахау. Иу къудзи, иу
бæлас никуы ис æввæхсты! Иууыл къæдзæх æмæ къæдзæх! Хъуы-
на хæхтæ æмæ гомгæрцц æдзард дуртæ.
Дзасохты Музаферы тæлмац
Зебаты хъæуы нымадæй æртындæс хæдзары йеддæмæ нæ уыди.
Йæ тъæпæнсæр бæстыхæйттæ зæрватыччы ахстæттау баныхæсты-
сты, комы арфæй мигъты онг чи фæцыд, уыцы айнæджы цъас-
сыты. Къæдзæхдурты æхсæнты абухгæ дон комы бынæй хъæумæ
зындис æвзист æндахы хуызæн. Бæстыл иу къудзи, иу бæласы
мур никуы уыд! Алы ран дæр къæдзæхтæ, хъуына кæуыл схæцыд,
ахæм къæдзæхтæ æмæ гæмæх, æдзард къæйдуртæ.
Дарддæр тæлмацтимæ куыст цæуы, дæлдæр цы фæрстытæ æмæ
хæслæвæрдтæ дæттæм ахуыргæнæгæн, уыдонмæ гæсгæ.
Фæрстытæ æмæ хæслæвæрдтæ тæлмацтæм
1. Уæ размæ фæйнæгыл æмæ гæххæттыл скъуыддзаг Къостайы
«Дзæбидырдзуан»-æй. Ирон æвзагмæ йæ раивтой Тотиты А., Джу-
сойты Нафи æмæ Дзасохты Музафер. Ацы тæлмацтæй уæ зæр-
дæмæ кæцы фæцыдис тынгдæр æмæ цæмæн?
2. Сымахмæ гæсгæ, цæмæй хицæн кæнынц кæрæдзийæ ацы
тæлмацтæ (стилистикæйæ, сæ хъуыдыты æууæлтæм гæсгæ, сæ эмо-
ционалон тыхмæ гæсгæ æмæ а. д.).
3. Тæлмацтæй рагондæр кæцы у? Цæмæн афтæ нымайут?
4. Тæлмацтæй Къостайы оригиналон текстмæ хæстæгдæр кæцы у?
5. Чи сты Къостайы уацмыс тæлмацгæнджытæ? Сæ царды
хабарттæй сын цы зонут?
235
6. Раст у, сымахмæ гæсгæ, иу уацмысæн цалдæр тæлмацы уа,
уый? Хуыздæр нæ уаид, æрмæст дзы иу куы кæсиккам æмæ ахуыр
кæниккам, уæд? Уæ хъуыдытæ раргом кæнут, фæйнæгыл æмæ
гæххæттыл цы тæлмацтæ ис, уыдонæй пайда кæнгæйæ.
7. Тæлмацгæнджытæй алкæиы дæр йæ хæсыл нымадта Къос-
тайы заман ирон цард æмæ адæмы хъысмæт ирддæрæй равди-
сын. Æнус æмæ æрдæгæй фылдæр рацыд «Дзæбидырдзуан»-ы ха-
бæрттыл. Тæлмацгæнджытæй кæй къухы бафтыд аивдæрæй рав-
дисын Къоста æмæ йæ хъайтарты заман? Цавæр дзырдтæ æмæ
дзырдбæстытæй пайда кæны тæлмацгæнæг? Куыд æвдисынц
уыдон рагон заман?
8. Уæ ныфс хæссут тæлмац кæнынмæ? Куыд раивиккат Къос-
тайы «Дзæбидырдзуан»? Кæцы скъуыддзаг ратæлмац кæниккат?
9. Æнцон у тæлмацгæнæджы куыст? Цавæр адæймаг хъуамæ
уа тæлмацгæнæг? Ранымайут, ирон поэттæй æмæ фысджытæй
тæлмацыл чи куыста, уыдоны нæмттæ.
Скъоладзауты сфæлдыстадон хъуыды рæзын кæныны тыххæй
рахиздзыстæм алыхуызон цæстуынгæ æрмæгмæ. Спайда кæнæн ис
Къостайæн йæхи нывтæй дæр («Æрдзон хид», «Зикъарайы æфцæг»
æмæ Тугъанты Махарбеджы, Хъаныхъуаты Умары, Дзиуаты Батра-
дзы иллюстрацитæй радзырдмæ. Фылдæр æрдзурдзыстæм Дзиуа-
ты Батрадзы нывтыл: уыдон фæзындысты æрæджы — 2003 азы.
Ахуыргæнæджы раныхас. Ныр та æркæсæм чиныг «Дзæбидыр-
дзуан»-мæ. Ацы чиныг дыккаг хатт уагъд æрцыд Уæрæсейы Феде-
рацийы сгуыхт нывгæнæг Дзиуаты Батрадзы фæрцы. Уый ногæй
бакуыста чиныджы иллюстрацитыл. Дыууын иумæ схæццæ «Дзæ-
бидырдзуан»-ы нывты бæрц. Æмæ уый хуымæтæджы нæу. Дзиуа-
ты Батрадз зæгъы: «Къостайы базыдтон, скъоламæ нæма цыдтæн,
афтæмæй. Черменыхъæуы ма цардыстæм уæд. Нæ цары ссардтон
чиныг, фæстæдæр мын куыд бамбарын кодтой, афтæмæй æмбæхст
уыд. Кæсын æмæ ныв кæнынæй фылдæр ницы уарзтон, иннæ
сывæллæттæй-иу алыгъдтæн æмæ-иу ныв кодтон. «Дзæбидырдзуан»
куы бакастæн, уæд Тедойæн ахæм тæригъæд кодтон, æмæ... Уæдмæ
хæхтæ уынгæ дæр никуы фæкодтон, фæлæ уацмысмæ гæсгæ мæ
цæстытыл ауадысты, суанг ма-иу сæ мæ фыны дæр федтон».
Нывгæнæг Мæскуыйы полиграфион институты куы ахуыр кодта,
уæд йæ фыццаг зæрдиаг куыстытæ уыдысты «Дзæбидырдзуан»-мæ.
Йæ аивадон уацмыстæ æнгом баст сты ирон литературæ æмæ адæ-
мон сфæлдыстадимæ. Фылдæр уарзы нарты кадджытæ æмæ поэзи.
Цы сразæнгард кодта нывгæнæджы хуызджын иллюстрацитæ Къос-
тайы радзырдмæ саразынмæ. Йæхæдæг Батрадз дæтгы ахæм дзуапп:
«Дзæбидырдзуан» куы райсæм, уæд мæ фæндыд нывтæ симфонийы
хуызæн равæрын — райдиан, кульминаци æмæ дзы кæрон дæр куыд
уа, афтæ. Стæй дзы бавæрдтон иумæйаг хъуыды — адæймаджы фи-
лософи. Уацмысмæ символикон цæстæй куы æркæсай, уæд у адæй-
маджы цардвæндаджы хуызæн. Нарæг къахвæндагыл цыма рухсмæ
тындзыдтой. Фæндыд мæ адæймаджы ас дунейы тыгъдады рав-
дисын, æрдзы хъæбысы уый мæлдзыджы йас фæзыны.
236
Фæрстытæ Тугъанты Махарбеджы, Хъаныхъуаты Умары æмæ
Дзиуаты Батрадзы нывтæм:
1. Уæ зæрдæмæ фæцыдысты нывтæ? Цæмæй?
2. Арæхдæр цавæр хуызтæй ггайда кæнынц нывгæнджытæ æмæ
цæмæн?
3. Цавæр аивадон техникæйы фыст æрцыдысты хуызджын
иллюстрацитæ?
4. Нывгæнджыты æнкъарæнтæ куьгд æвдыст цæуынц ньгвтьг?
5. Дзиуаты Батрадз зæгъьг: «Нывгæнæгæн йæ зæрдæйы цæф
æмæ къухьг тых хъуамæ иу уой». Разьг стут нывгæнæджы хъуьгды-
имæ? Куьгд фæзындысты Батрадзы «зæрдæйы цæф æмæ къухы
змæлд», нæ разьг цьг ньгвтæ ис, уыдоныл?
6. Цьг ис иумæйагæй æмæ цæмæй хицæн кæнынц Тугъанты М.,
Хъаныхъуаты У. æмæ Дзиуаты Б. иллюстрацитæ?
7. Æркæсæм Тугъанты Махарбеджы иллюстрацитæм. Куыд
равдыста нывгæнæг Тедойьг бинонты? Цавæр ирон æгъдæут-
тæ æмæ бинонты ’хсæн ахастдзинæдтæ базонæн ис Махарбеджы
нывты? Цавæр аивадон техникæйы конд æрцыдысты ацы нывтæ?
8. Куьгд равдыста йæ ньгвтьг Зебатьг хъæуы тьгхст царды уавæртæ
Хъаныхъуаты Умар? Цæмæй хицæн кæньгнц Умарьг иллюстра-
цитæ иннæтьг куыстьгтæй?
9. Дзиуатьг Батрадзы нывтæ стьг бьгнтон æндæрхуызон. Сæй-
рагдæрыл уьгй банымадта хæххон æрдзьг рæсугъддзинад æмæ йæ
бархъомыс адæймаджы царды. Æмæ йæ къухы бафтьгди уый?
Цæй руаджьг равдьтста Батрадз æрдзьт рæсугъддзинад, Тедойьг
зæрдæйы ’нкъарæнтæ?
10. Уæхæдæг та цавæр нывтæ саразиккат Къостайы радзырдмæ
æмæ цавæр аивадон техникæйы? Уæ ньгвты цавæр хъуыдытæ æмæ
’нкъарæнтæ бавæриккат?
Дьгккаг урочы кæрон ахуыргæнæг раттьг скъоладзаутæн ра-
дзырдмæ гæсгæ арæзт тексттæ.
Хæслæвæрд: равзар раст дзуапп.
1. Кæм æрцыд фьгццаг хатт мыхуыргонд Къостайы радзырд?
А. Дзæуджыхъæуы.
Æ. Мæскуыйы.
Б. Стъараполы.
В. Санкт-Петербурджы.
2. Цавæр æвзагътл ныффыста Къоста радзырд «Дзæбидырдзуан»?
А. Ирон.
Æ. Уырыссаг.
Б. Немыцаг.
В. Латинаг.
3. Кæй фæрцы кæсæм ньгртæккæ иронау Къостайы радзырд?
Чи у йæ тæлмацгæнæг?
А. Мамсыраты Дæбе.
Æ. Дзасохты Музафер.
Б. Зæнджиаты Бæбу.
В. Хæблиаты Сафар.
237
4. Цавæр хæдзæрттæ уыди Зебаты хъæуы цæрджытæн?
А. Бирæуæладзыгон хæдзæрттæ.
Æ. Дурæйамад хæдзæрттæ.
Б. Тъæпæнсæр хæдзæрттæ.
В. Бетонæйарæзт хæдзæрттæ.
5. Фосæй цы уыди Зебаты хъæуы адæммæ?
А. Бæхтæ æмæ хъуццытæ.
Æ. Сæгътæ æмæ хæрджытæ.
Б. Хъуццытæ æмæ фыстæ.
В. Сæгътæ æмæ бæхтæ.
6. Цавæр къахыдарæс уыдис цуанæттьгл?
А. Цырыхъхъытæ.
Æ. Къалостæ.
Б. Батинкæтæ.
В. Æрчъитæ.
7. Цæмæй цардысты Зебаты хъæуы цæрджытæ?
А. Зæххы куыстæй.
Æ. Дзæбидырдзуанæй.
Б. Базар кодтой.
В. Хæдзарон фосы продукттæй.
8. Цавæр хæцæнгæрзтæй цуан кодтой Тедо æмæ йе ’мбæлттæ?
А. Хъыримагæй.
Æ. Ерæдзыппæй.
Б. Дамбацайæ.
9. Бардуæгтæй кæцыйыл фæдзæхсын кодта йæхи Зæлинæйæн
Тедо?
А. Всатийыл.
Æ. Тутырыл.
Б. Уастырджийыл.
В. Фæлвæрайыл.
10. Цавæр фæндагыл ацыдысты цуанæттæ мæйрухс æхсæвы?
А. Сосæфæндагыл.
Æ. Дурвæндагыл.
Б. Мыствæндагыл.
В. Къахвæндагыл.
11. Цал адæймагæй ацыдысты цуаны Зебаты хъæуæй?
А. Æхсæзæй.
Æ. Авдæй.
Б. Астæй.
В. Фондзæй.
12. Кæцы фæндагыл æнæдызæрдыгæй бацыд Тедо дзæбидыр-
тæм?
А. Уæллаг фæндагыл.
Æ. Дæллаг фæндагыл.
Б. Æввахсдæр фæндагыл.
В. Æдасдæр фæндагыл.
238
Цал дзæбидыры афæлдæхта Тедо иу гæрахæй?
А. Иу дзæбидыр.
Æ. Иу дæр нæ.
Б. Æртæ дзæбидыры.
В. Дыууæ дзæбидыры.
Ирон æгъдауттæй цавæр æвдисы фыссæг йæ уацмысы?
А. Ирон чындзæхсæв.
Æ. Авдæнбæттæн.
Б. Уайсадын.
В. Хистæр æмæ кæстæры ’хсæн ахастдзинæдтæ.
Дзуæппытæ:
1. В; 6. В; 11. Б;
2. Æ; 7. Æ; 12. А;
3. Æ; 8. Б; 13. Æ;
4. Б; 9. Æ; 14. В;
5. Æ; 10. Б; 15. Б.
Хæдзармæ куыст: 1. Ныффыссын цыбыр радзырд ахæм те-
мæйыл: «Цы кæсы Тедойы бинонтæм йæ сæфты фæстæ»? 2. Кæнæ
та нывæцæн «Дзæбидырдзуан»-ы иллюстрацитæм гæсгæ: «Кæй
нывтæ фæцыдысты тынгдæр мæ зæрдæмæ æмæ цæмæй?» (Хъа-
ныхъуаты Умары, Тугъанты Махарбеджы, Дзиуаты Батразы).
Литературæ
КХетагуров К. Л. Охотазатурами: Рассказ//Хетагуров КЛ. Собра-
ние сочинений в 5 т. Т.Н. Стихотворения. Рассказы. М.: Изд-во АН СССР,
1960. С. 223-239.
2. Хетагуров К. Охотазатурами: Рассказ/Иллюстрации У. Канукова
. Орджоникидзе: Ир, 1979.
3. X е тæ г к а т ы К ъ. Дзæбидырдзуан: Радзырд ирон æмæ уырыссаг æвзæг-
тыл / Ирон æвзагмæ Дзасохты М. тæлмац / Нывгæнæг Дзиуаты Б. Дзæу-
джыхъæу: Ир, 2003. 32 ф.
4. Хетагуров К. Охота натуров: Рассказ// Литература народов Рос-
сии. М.: Дрофа: Вече, 2002. С. 236-244.
5.Хетæгкаты Къ. Дзæбидырдзуан: Радзырд /Дзасохты М. тæлмац//
Ирон литературæ: Хрестомати 6-æм къласæн. Дзæуджыхъæу: Ир, 2003. 65—76 ф.
б.Бекъойты В.И. Хетæгкаты Къостайы сфæлдыстад астæуккагскъо-
лайы. Дзæуджыхъæу: Ир, 1999, 57—77 ф.
7. Джусойты Н. Хетæгкаты Къоста//Джусойты Н. Ирон литературæ:
Ахуыргæнæн чиныг астæуккаг скъолайы 9-æм къласæн. Дзæуджыхъæу: Ир,
2001. 75-133 ф.
8. Коваленко Е. Творческие вершины Михаила Дзбоева//Северная
Осетия, 2008. 12 апреля. № 64. С. 5.
239
9. М з о к о в А. Б. «Предвестник желанной свободы» / Семинар-конфе-
ренция по творчеству К.Л. Хетагурова в X классе //Литература — источник
духовности. Сбстатей. Владикавказ: Ир, 1990. С. 80—110.
10. Н а л д ы х ъ у а т ы 3. «Зæрдæйы цæф æмæ къухызмæлд хъуамæ иу уой»
/Хетæгкаты Къ. чиныг «Дзæбидырдзуан»-ы презентаци. НывгæнæгДзиуаты
Б. // Рæстдзинад, 2005, 23 ноябрь, № 220, 4 ф.
И.Нартов К. М. Рольхудожественного перевода при изучении рус-
ской и зарубежной классики в национальной школе. Москва: Изд-во ИНПО
МОРФ, 1992.
12. Салагаева 3. М. КостаХетагуров и осетинское народноетворче-
ство. Орджоникидзе: Сев.Осет.гос.кн.изд-во, 1959.
13. Салагаева 3. М.Оточерка к рассказу: Проза КостаХетагурова//
Салагаева З.М. От Нузальской надписи к роману: Орджоникидзе: Ир, 1984.
С. 190-200.
14. С о т т и т ы Р. Бæркадджын ауæдзгæ: Дзиуаты Батрадзы аивадон пор-
трет. Рæстдзинад, 2008. 5 август. № 141. 3 ф.
15. Къесаты В. Цуан ирон фысджыты сфæлдыстады; Ирон цуанæтты
æгъдæуттæ // Хъесаты В. Ирон цуанæтты æгъдæугтæ æмæ æвзаг. Дзæуджыхъæу:
ГПП «Рухс». 1998, 45-65 ф., 81-123 ф.
ÆМДЗÆВГÆ «ВСАТИ»
7-сем кълас
Ирон фольклор уыд Къостайæн йæ поэтикон кур-
диаты фыщагдæр æмæ хуыздæр ахуыргæнсег. Уырдыгссй
цы темæтæ иста йæ уацмыстæн, уыдоны æвдыста
мæгуыр адæмы маст æмæ сагъæстæ, сæ уды хъæздыг-
дзинад, сæрибар цардмæ тырнындзинад
Хъесагы Валодя
Хетæгкаты Къоста хорз зыдта ирон адæмон сфæлдыстад æмæ
йын стыр аргъ кодта. Адæмон аргъæуттæ, нарты кадджытæ, æмби-
сæндтæ, зарджытæ арф айста йæ зæрдæмæ æмæ сæ æмбырд кодта
цымыдисæй. Дзыхæйдзургæ сфæлдыстады сюжеттæ æмæ мотив-
тæм гæсгæ уый ныффыста диссаджы уацмыстæ: «Лæскъдзæрæн»,
«Хъуыбады», «Лæг æви ус», «Уæлмæрдты», «Всати», поэмæтæ
«Хетæг», «Кæуæг айнæг» æмæ æндæртæ. Уыдоны ’хсæн сæрма-
гонд бынат ахсы æмдзæвгæ «Всати». Тыбылты Алыксандр уый
тыххæй фыста: «Къостайы поэтикон куыстæн æмбисонды æх-
хуыс бакодта ирон фольклор. Йæ зарджытæ хæстæг лæууынц адæ-
мон уацмыстæм. Аппæй æмæ поэтикон хуызæй хъæздыг сты удæ-
гас фольклорон уацмыстæ, æмæ уый Къоста хорз æмбæрста йæ
поэтикон зæрдæйæ. Фольклоры фæрцы Къоста иудадзыг дæр
фæлыста йæ зарджытæ удæгас адæмон æвзаджы хæзнатæй. Йæ
хуыздæр зарджытæй сæ иуты комкоммæ систа фольклоры мо-
тивтæ æмæ хуымæтæджы адæмон æвзагæй сфæлдыста^рæсугъд
поэтикон фæрдгуытæ — «Всати» æмæ «Лæскъдзæрæн». Йæ иннæ
уацмыстæ кæмæй фидауынц, уыцы фæлгонцон мадзæлттæ Къос-
та парахатæй исы ирон удæгас фольклоры ахадгæ къæбицæй» (6,
162-168 ф.).
Ирон литературæйы программæмæ гæсгæ æмдзæвгæ «Всати»
ахуыр кæнынц 6-æм къласы (фæсурокты кæсынæн) æмæ 7-æм
къласы (ам лæвæрд цæуы кæсынæн æмæ сахуыр кæнынæн). Раз-
дæр скъоладзаутæ темæ «Ирон литературæ XIX æнусы кæрон»-
æй сахуыр кæнынц Къостайы иннæ æмдзæвгæтæ — «Ныфс», «Мæ-
гуыры зæрдæ», «Хъуыбады», «Тæхуды», «Æнæ хай» æмæ «М.Ю.
Лермонтовы цырты раз».
Хъесаты Валодя йæ уац «Хетæгкаты Къостайы æмдзæвгæ «Вса-
ти»-йы æмбарынгæнæн фыстаджы (14, № 46, 3 ф.; № 47, 3 ф.)
æвзары æмдзæвгæ «Всати» æмæ дæтты ирон æвзаг æмæ литерату-
рæйы ахуыргæнæгæн методикон амындтытæ. Валодяйы цæстæн-
К) М ЮК1Ы Лс.КТ’Нбс!
241
гасимæ разы стæм æмæ нæ дарддæры куысты пайда кæндзыстæм
йæ амындтытæй.
Ахуыргæнæг хъуамæ йæ хæсыл нымайа зонын æмæ бацамо-
нын ахуырдзаутæн, ирон адæммæ цуанæтты зарджытæ тынг бирæ
кæй ис, фæлæ дзы æппæты фылдæр кæй ис зарджытæ Всатийыл.
Уыдонæн бакæсæн ис чиныджы: «Ирон адæмон сфæлдыстад». 2 то-
мæй. Т. 2. Сарæзта йæ Салæгаты Зоя. Орджоникидзе. Цæгат Иры-
стоны чиныгуадзæн, 1961, 448—480 фф.
Къостайы «Всати» фыст у, ирон цуанæттæ Всатийыл цы зар-
джытæ скодтой, уыдоны бындурыл. Всатийы зарджытæ æмæ тау-
рæгътæ бирæ сты, æмæ дзы алкæмæн дæр ис цалдæр варианты.
Къоста дзы равзæрста æмæ спайда кодта, Всати мæгуыр адæммæ,
мæгуыр цуанæттæм хорз цæстæй кæм кæсы, уыцы зарæгæй. Къо-
стайы æмдзæвгæйыл фыст зарæг «Всати» ссис адæмы уарзондæр
зарджытæй иу дыууæ Ирыстоны дæр.
Скъоладзауты хъæуы базонгæ кæнын Всатийы тыххæй тау-
рæгъимæ. Таурæгъы дзырд цæуы, цыппæрдæс хъæздыг барæджы,
дам, Всатийæ куырдтой сырд. Уый сыл рауагъта хъæддаг хъыбы-
лы, æмæ уый ныццагъта барджыты се ’ппæты дæр. Стæй фæ-
зынд мæгуыр цуанон æмæ æнæ фыдæбонæй амардта уыцы хъæд-
даг хъыбылы. Раласта хъæздыг цуанæтты дарæс æмæ сæ æрхаста
йæ хæдзармæ, æркодта сын сæ бæхты дæр.
Уый, иуырдыгæй, у мæгуыр цуаноны хъæбатырдзинад æвди-
сæг (æрфæлдæхта, уыйбæрц барджыты чи фæцагъта, уыцы хъы-
былы), иннæрдыгæй та, у фыдраконд (кæйдæр фæллой йæ хæ-
дзармæ æрхаста). Къоста ацы таурæгъæй не спайда кодта йе ’мдзæв-
гæйы, йæ зондахастмæ гæсгæ. Уый спайда кодта, Всати мæгуыр
цуанæттæм хорз цæстæй кæм ракаст, зарæджы уыцы вариантæй.
Æмдзæвгæ «Всати» кæсын æмæ сахуыр кæнынæн мах радих
кодтам дыууæ сахаты. Цæмæй скъоладзаутæ æххæстæй базоной
æмдзæвгæйы сæйраг хъуыды, йæ мидис, уый тыххæй йæ æрмæст
бамбарын нæ хъæуы, фæлæ банкъарын, хъуамæ сæм арф бахъарой
йæ хъуыды, йæ эмоционалон тых, Къостайы мæт æмæ сагъæс.
Æвдæм къласы ахуырдзаутæ хъуамæ арæхсой æмдзæвгæйы текст
раст, аив æмæ рæвдз кæсынмæ, мидис раст бамбарой, фæрстытæн
бæстон дзуæппытæ дæттой, мидис равдисынæн пълан саразой
æмдзæвгæйы ныхæстæй, æмдзæвгæйы персонажтæн характерис-
тикæ раттой, дзырдуатæй пайда кæной, зарæджы мелоди æмæ
нывгæнæджы иллюстрациты тыххæй сæ хъуыдытæ зæгъой.
Ахуыргæнæг пайда кæндзæн Къостайы ныхæстыл фыст адæ-
мон зарæг «Всати»-йæ, Тугъанты Махарбеджы æмæ Лотиты Игоры
нывтæй, Дзбойты Михалы скульптурæ «Всати»-йы хуызистæй.
Фæйнæгыл фыст урочы темæ: Къостайы æмдзæвгæ «Всати».
1-аг урок. Уацмысы мидис. Всатийы цæрæн бынаты нывтæ
æм^е йæ царды уаг. Йæ лæггадгæнджытæ. Фараст барæджы
æууæлтæ. Цуанæтты уæлæдарæсы ныхмæвæрд æрфыст. Авд цуа-
ноны лæджыхъæд. Дарддзæст лæппу æмæ Всатийы ахаст цуанон-
ты дыууæ къордмæ.
242
Эпигрæф урокмæ
Къостайы «Всапш» у ирон иуанæтты зарджытæн
сæ тсеккæхуыздсер, семсе, щемсей бс&юырддсер зонай иуа-
нсетты зарджытсе, уый тыххсей хорз зонынхъæуы Къо-
стайы семдзсевгсе «Всати»-йы текст
Хъесаты Вшюдя
Фыццаг урокæн ис райдайæн ирон адæмон зарæг «Всати»-йæ.
Зары йæ Цæгат Ирыстоны камерон хор (Кокойты Агуындæйы
разамындæй) (Пластинкæ С 10 30041 006 - ГОСТ 5289-88). Ахуыр-
дзаутæ лæмбынæг хъусынц зарæгмæ, уый фæстæ сæм ахуыргæнæг
ратты цалдæр фарсты:
1. Уæ зæрдæмæ фæцыдис зарæг? Искуы ма йæ фехъуыстат
радио æмæ телевизорæй? Зонгæ уын у?
2. Куыд хуыйны зарæг? Чи сты йæ автортæ? Чи æрымысыд
зарæджы мелоди? Чи ныффыста текст?
3. Цæмæн хонæм мах ацы зарæг адæмон? Чи у зарæджы сæй-
раг хъайтар? Цы зонут Всатийы тыххæй?
Къостайы ныхæстыл ма зарæг «Всати» ныффыста компози-
тор Алыккаты Ахболат дæр. Не ’ннæ зындгонд композитор Æлбор-
ты Феликс ныффыста музыкалон сюитæ (5-хайон) Коцойты Ар-
сены радзырдтæм гæсгæ.
Ацы сюитæйы дыккаг хай хуыйны «Цуанæтты зарæг». Йæ
бындуры зарæг «Дзудты Кудзи» — зары йæ нæлгоймæгты хор
симфонион оркестримæ.
Дарддæр ахуыргæнæг фæзæгъы ахуырдзаутæн урочы темæ æмæ йæ
нысантæ æмæ йæ цыбыр ныхасы раргом кæны темæ «Къоста æмæ
цуан». Къоста тынг хорз зыдта цуанæтты цард æмæ се ’гъдæутгæ, се
’взаг, сæ зарджытæ æмæ таурæгътæ. Уымæн сæ афтæ дæсны пайда
кодта йе сфæлдыстады. Ирон цуанæтгы цард, сæ тызмæг æгъдæутгæ
æмæ хъысмæт æххæстæй нæ базондзынæ, Къостайы трагикон ра-
дзырд «Дзæбидырдзуан» («Охота за турами») куы нæ бакæсай, уæд.
Дарддæр æнæмæнг хъæуы дзырдуатон-фразеологион куыст ба-
кæнын. Цæмæй хуыздæр равдиса йæ хъуыды æмæ цæмæй зæр-
дæмæ тынгдæр хъара, уый тыххæй Къоста пайда кæны, æппæт
адæмæн зындгонд чи у, канд ахæм дзырдтæй нæ, фæлæ, арæх чи
нал æмбæлы, ахæмтæй дæр, архаизмтæй, цуанæгты æвзагæй. Уыдо-
ны фæрцы ирддæрæй разынынц рагон царды нывтæ, уыцы зама-
ны хицæндзинæдтæ, суанг лыстæг хабæртты онг.
Дзырдуат æмдзæвгæмæ:
Всати — уæларвцæрæг, «уæздан» хъæддаг цæрæгойты хицау,
цуанæтты бардуаг. Ирон нарты кадджыты Всатимæ ис диссаджы
сызгъæрин уадындз, балæвар æй кодта разагъды нарты Ацæмæзы
фыдæн. Ацæмæз Агуындæйы куы хаста, уæд Всати бафыста ирæд
- фондзыссæдз афæдздзыд саджы. Всати æвдыст цæуы урс даргъ-
зачъеджын зæронд лæджы хуызы, бады бæрзонд хохы сæр æмæ
фæлгæсы, ир «Всатийы фос» кæй хонынц, уыцы æнæнымæц рæ-
гъæуттыл.
243
Иннæ ирон зæдтæ æмæ дауджытæй хъауджыдæр Всатийы но-
мыл кувæндон нæ уыдис, æмæ йæ кадæн сæрмагонд куывдтæ нæ
кодтой. Фæлæ уæддæр æнхъæлдтой, зæгъгæ, Всатийы æвастæй
нæй цуаны цæуæн. Уый тыххæй цуанæттæ цуаны размæ хъуамæ
баххæст кодтаиккой бæлвырд домæнтæ, æмæ, Всатимæ кувгæйæ,
ракуырдтаиккой, цæмæй сын йæ фосы рæгъæуттæй исты балæ-
вар кæна.
Уастырджи - (Уасгерги (дыг.) — æппæты кадджындæр æмæ
адæмæн уарзондæр дзуар ирон мифологийы; нæлгоймæгтæ, бæлц-
цæттæ æмæ хæстонтыл аудæг бардуаг. Нарты эпосы йæ хонынц
уæларвцæрæг, æвдыст цæуы тызмæг хæстоны хуызы урс бæхыл,
урс уæйлаг нымæты. Ирон адæмы хъуыдымæ гæсгæ, Уастырджи
Хуыцау æмæ адæмы ’хсæн у рæстаг лæг. Адæммæ хатгай фæзыны
мæгуыр зæронд лæджы хуызы. Сылгоймæгтæ йын йæ ном нæ
дзырдтой - тобæгонд уыдис. Хуыдтой йæ Лæгты дзуар.
Их-зсейтæ — ихтæ куы ралæбырынц цъититæй, уæд.
Дауджытæ - ирон мифологийы уæларвон тыхтæ.
Дзæгъгъа (дзæихъа) — дуры мыггаг.
Тын нывæндын ~ ам: хур йæ рухс апырх кодта дунейыл.
Æхсæрдзæн — къæдзæхтæй хаугæ дон.
Тинтычъи — сæгъы мыггаг.
Залмысыф — стыр сыфджын зайæгой, зайы уымæл ран.
Фæхсынтæ нæрсынц — кусарты фæрсчытæ аджы фыцынц.
Ерæдзыпп — хъыримаг, хæцæнгарз, топп, хотых, конд уыдис
хорз æндонæй, нывæфтыдтæ æмæ зынаргъ дуртæй фæлгонцгонд.
Саулох бсехтæ — бæхты мыггаг.
Æрчъитсе, серчъи — æууæрст цармæй хуыд къахыдарæс.
Пака - фæтæн, уæрæх.
Рсехсæнтсе — цармæй конд гæрзытæ, стурдзармы уадздзæгтæ,
бастой дзы хæцæнгарз кæнæ æрчъитæ, топп.
Сион - саг, цуанонтæ ма йæ хуыдтой сæрджын, сыкъаджын,
хъæлсы, цыбыркъæдзил, лæдзæгджын, уæздан (дзырд арæзт у
сиутсе-й — ома дыгуронау сыкъа).
Бафседзæхс — ам: бабар кæн, баххуыс кæн.
Фæрстытæ æмæ хæслæвæрдтæ æмдзæвгæмæ:
1. Цæй бындурыл фыст у Къостайы æмдзæвгæ «Всати»? Чи
уыд Всати ирон мифологийы?
2. Цавæр адæмон зарджытæ зонут Всатийы тыххæй? Кæд фæ-
зындысты ацы зарджытæ æмæ сæ чи æрхъуыды кодта?
3. Цавæр бынат ахсы цуан кæнын хæхбæсты адæмы царды?
4. Куыд æмбарут «цуанон лæг»? Цы зонут цуаны тыххæй, цуа-
нæтты æгъдæутты æмæ æвзаджы тыххæй?
5. Кæм, куыд æмæ цы уавæрты цæры сырдты хицау, цуанæт-
ты бардуаг?
, 6. Куыд равдыста Къоста æрдзы рæсугъддзинад, райсомæй хур
куы скасти, уæд? Ссарут æмдзæвгæйы, æрдзы рæсугъддзинад
æвдыст кæм цæуы, уыцы строфатæ æмæ сæ аив бакæсут. Уæ зæр-
дæмæ цæуынц? Цæмæй?
244
7. Всатийы дзаумæттæй цæй кой кæны дарддæр поэт? Чи сты
сырдты бардуаджы лæггадгæнджытæ æмæ цы куыст кæнынц?
8. Аходæны рæстæг цы хæры Всати? Цы цæстæй ракаст уый
фараст барæгмæ æмæ цæмæн? Цы курынц уыдон Всатийæ?
9. Цы загъта Всати авд цуаноны тыххæй та? Цавæр уыд бардуа-
джы дзуапп авд цуанонæн?
10. Куыд æмбарут ацы рæнхъыты мидис:
Мах — дæ уазæг Всаты,
Ды — нæ фæдзæхсæг!
Бæрзондæй нылжегмæ
Ракæс, расрæлгæс!..
Цы нысаниуæг ис, дзырд «фæдзæхсын»-æн ацы строфайы?
11. Æмдзæвгæйы ис, æппæт адæмæн зындгонд чи у, канд ахæм
дзырдтæ нæ, фæлæ ма зæронд, арæх кæуыл нал æмбæлæм, ахæмтæ,
архаизмтæ, цуанæтты ’взаджы дзырдтæ. Ссарут сæ тексты æмæ зæгъут:
цæмæн пайда кæны Къоста ахæм дзырдтæй? Цы у поэты нысан?
12. Куыд равдыста Къоста Всатийы?
13. Цы у æмдзæвгæйы сæйраг хъуыды? Сымахмæ гæсгæ, цæ-
уыл хъуыды кодта Къоста, цы уыд йæ мæт æмæ йæ сагъæс, «Вса-
ти» куы фыста, уæд?
14. Цавæр аивадон мадзæлттæй спайда кодта поэт? Ссарут «Вса-
ти»-йы тексты эпитеттæ, метафорæтæ, барæнтæ, цуанæтгы ныхæстæ,
архаизмтæ. Куыд пайда кæны автор ацы аивадон мадзæлтгæй?
15. Рабæрæг кæнут, цавæр бæрцбарæнæй фыст у «Всати» (æртæ-
дæстæгон хорейæ).
16. Цы зæгъæн ис «Всати»-йы æвзаджы тыххæй?
17. Цавæр нысаниуæг ис æмдзæвгæйæн?
18. Цæмæй бæрæг у Всатийы фæлмæн цæстæнгас мæгуыр цуа-
нæттæм æмæ йе ’нæуынондзинад хъæздгуытæм — фараст барæгмæ?
19. Æмдзæвгæйæн ис фольклорон бындур. Æрдзурæм ууыл.
Ахуыргæнæджы æмæ скъоладзаутæ кæсынц æмдзæвгæ хайгай
æмæ саразынц уацмысы ныхæстæм гæсгæ пълан.
Æмдзæвгæйы рæнхъытæй конд пълан:
1. «Хур æркаст...нывæнды / Хохæй хохмæ тын...»
2. «Раст йæ астæу зайы / Стыр нæзы бæлас».
3. «Арсы хъуын — йæ лыстæн, / Тинтычъи — йæ баз...»
4. «Авд лæппуйы зилынц / Всатийы алварс...»
5. «Иннæ авд æддæдæр / Аходæн фыцынц...»
6. «Рахъил, дурыл сбадти... / Аходæн хæры...»
7. «Дарддзæст лæппу араст / Айнæджы былмæ...»
8. «Курынц иу мæллæг саг / Фараст барæджы...»
9. «Ауадз сæ йæхимæ! — / Уый та сæ хынцдзæн...»
10. «Авд цуаноны бадынц / Айнæджы ныхыл...»
11. «Гъе ныр, гъе, нæхион, — / Разын ныр рæдау!»
Пълан саразыны фæстæ ахуырдзаутæ æрдзурдзысты æмдзæв-
гæйы мидис æмæ йæ архайджыты сурæтты тыххæй. Скъоладзау-
гæй иу радзурдзæн цыбырæй «Всати»-йы мидис.
245
1-аг ахуырдзауы раныхас: «Æмдзæвгæ «Всати»-йы мидис».
Райсомæй хуры фыццаг тынтæ кæмттæн хæссынц царды хос,
фæлæ ма хуыссы дауджыты зæронддæр Всати. Уый цæры айнæг къæ-
дзæхты сæрмæ. Уырдыгæй дон кæлы урс æхсæрдзæнтæй, йæ фæрсты
та цъититæ бадынц их-зæйтæй, фалæрдæм та дзы сау дурты цæндгæ
лæбырынц. Всатийæн йæ бандæтгæ, йæ тæрхæг сты урс-урсид дзæн-
хъатæй, йæ сынтæг та у конд саджы урс сыкъатæй, йæ лыстæн —
арсы хъуынæй, йæ баз — тинтычъийæ. Авд лæппуйы зилынц Вса-
тийы алыварс, залмысыфтæ тилынц æмæ йæм бындз æввахс нæ уа-
дзынц. Иннæ авд лæппуйы та аходæн фыцынц. Арв куы ныннæрыд,
уæд Всати дæр рабадт æмæ аходæн хæры. Комæй æрбайхъуысти за-
рын, æмæ сæм Всати бæрæггæнæг арвыста дарддзæст лæппуйы. Уыдон
уыдысты хъæздыг цуанæтгæ, сæ бæхтæ — саулох бæхтæ, сæ хæцæн-
гæрзтæ - ерæдзыпп, хъыримаг; фараст барæгæй куырдтой иу мæл-
лæг саг. Всати фæмæсты, ницы сын радта, ахæмты тыххæй, дам,
Уастырджи фæдавта фос нæ мæгуыртæй, ауадз, дам, сæ йæхимæ æмæ
сын уый давæггаг фыдимæ карз арахъхъ дæтдзæн.
Изæрырдæм та хъуысы зарæг: зарыдысты авд мæгуыр цуано-
ны тынг хъæлдзæгæй, цæмæй сæм Всати ракæса æмæ сæ бафæ-
дзæхса, бахъахъхъæна, исты сырд сын балæвар кæна. Сæ мæ-
гуырдзинад сын поэт афтæ æвдисы:
Дзабыр нæй — æрнъитæ!
Топп рæхсæнтæй баст,
Пака худ нысчъилтæ,
Сæр æхсырфæй даст...
Всати бардзырд радта йæ лæггадгæнæгæн, цæмæй разына рæ-
дау, хорз сæ фена лæгау, балæвар сын кæна сыкъаджын саг, сион.
Цуанæтты мифологион бардуаг Всати атæры хъæздыг цуанæт-
ты æмæ хæрзаудæн кæны мæгуыртыл — дæтты сын рæдау лæвар.
Уый у æмдзæвгæйæн йæ сæйраг хъуыды.
Урочы кæрон ахуыргæнæг ратты скъоладзаутæн хæдзармæ
куыст: наизусть сахуыр кæнын æмдзæвгæйы фыццаг аст стро-
файы (æрдзы нывтæ) аив кæсын; сбæлвырд кæнын æмдзæвгæйы
мидис æмæ йæ сæйраг хъуыды.
2-аг урок. Æрдзы нывтæ, сæ нысаниуæг Къостайы æмдзæвгæйы.
Уацмысы фольклорон бындур. Всатийы сурæт нырыккон ирон ныв-
кæнынад, скулъптурæ æмæ музыкæйы.
Дыккаг урочы ахуырдзаутæ аив бакæсынц, хæдзары цы аст
строфайы сахуыр кодтой «Всати»-йæ, уыдон. Æмдзæвгæйæн сса-
рын хъæуы, йæ ритмикон арæзтыл чи фидауы, ахæм интонаци,
скъоладзаутæ хъуамæ раст æххæст кæной ирон литературон æвза-
джы орфографион, орфоэпикон нормæтæ, фæлæууын кæм хъæуы,
уым дæр æрлæууой, хъæлæсы уаг кæм фæбæрзонддæр кæнæ фæ-
ныллæгдæр кæнын хъæуы, уый дæр зоной, хъуамæ арæхсой хи-
цæн дзырдтæ логикон цавдæй рахицæн кæнынмæ.
Уымæй уæлдай «Всати»-йы интонацийыл æнæ фæзынгæ нæ
уыдзæн, поэт йæ уацмысы лирикон хъайтары зæрдæйы ахаст рар-
246
гом кæнынæн цы аивадон мадзæлттæй пайда кæны (цуанæтты
лексикæ, эпитеттæ, метафорæтæ, барæнтæ, ныхмæвæрдтæ, ин-
верситæ, иу дзырд цалдæр хатты фæлхат кæнын), уыдон дæр.
Ахуырдзаутæ хъуамæ хорз зоной æмæ сæ бон бацамонын уа
æмдзæвгæйы аивадон мадзæлттæ.
Æмдзæвгæ «Всати»-йы фæлгонцтæй сæйрагдæр у Всатийы су-
рæт. Иннæ фæлгонцтæ — Всатийы лæггадгæнджытæ, хъæздыг бар-
джытæ æмæ мæгуыр цуанæттæ — сты фæрссаг архайджытæ.
2-аг ахуырдзауы раныхас: «Всатийы фæлгонц Къостайы
æмдзæвгæйы».
Хæларзæрдæ урсзачъе бардуаг Всати æппæт цуанæттæм иу-
хуызон зæрдæ нæ дары. Искæй чи ’фхæрдта, æвæлмоны фæл-
лойæ чи цард, уыдон ын æнæуынон уыдысты. Уыйхыгъд, рæвдаугæ
æмæ цæстуарзонæй касти Всати хуымæтæг фæллойгæнæг адæммæ.
Лæвæрдта сын æппæты хуыздæр сырд. Хæларæй царди Всати
мæгуыртæй бирæ зындгонд цуанæттимæ. Уый тыххæй баззади
бирæ аив таурæгътæ.
Къуыдипп хъæздыг цуанæттæн, сæ бæхтæ саулохаг кæмæн сты,
сæ хъыримаг топпытæ тæмæнтæ кæмæн калдтой, уыдонæн Всати
æвæстиатæй «нæ», зæгъгæ, загъта. Фæлæ мæгуыр цуанæттæ куы
фæзындысты, уæд сæ зæрдæхæларæй суазæг кодта æмæ сын ба-
лæвар кодта нард кусæрттаг — саг.
3-аг ахуырдзауы раныхас: «Всати»-йы ’взаджы аивадон
мадзæлттæ».
«Всати»-йы æвзаг у алкæмæн дæр æнцонæмбарæн, адæмон.
Къоста арæхстджынæй пайда кæны архаизмтæ æмæ цуанæтты
æвзагæй: «ныхас», «дауджытæ», «æрчъитæ», «рæхсæнтæ», «сион»
æмæ æндæртæй. Мæгуыр цуанæттæ комкоммæ нæ курынц Вса-
тийæ сырд, фæлæ йын лæгъстæ кæнынц сæхи — цуанæтты —
’взагыл: «Мах дæр бафæдзæхс».
Цалдæр дзырдæй поэт сныв кодта хæххон доны сурæт:
Дон кæлы йæ рæзты
Урс æхсæрдзæнтæй;
Цъититæ йæ фæрсты
Бадынц их-зæйтæй.
Мæнæ куыд зæгъы Къоста, хæхбæсты хур куыд скæсы, уый
тыххæй та:
Хур æркаст... нывæнды
Хохæй хохмæ тын...
Иунæг строфа бахъуыд поэты, цæмæй сныв кæна мæгуыр цуа-
нæтты æддаг бакаст.
Дзабыр нæй, — æрчъитæ!
Топп рсехсæнтæй баст,
Пака худ нысчъилтæ,
Сæр æхсырс/жй даст...
247
Къоста адæмон сфæлдыстадæй ист нымæцтæй дæр пайда кæны
тынг дæсны, алчи дæр дзы вæййы бынаты æмæ йын æндæр ны-
мæцæй баивæн нæй: «авд лæппуйы», «иннæ авд», «фараст барæ-
джы», «авд цуаноны». Ирон мифологийы, уыимæ цуанæггæм дæр,
нымæц «авд»-мæ уыдис магион тых.
Фæлæ поэты æвзаг хъæздыг æрмæст хицæн дзырдтæ æмæ ньт-
хæстæй нæу. Уый ма хъæздыг у æндæр аивадон мадзæлтгæй дæр:
эпитет, метафорæ, барæн æмæ афтæ дарддæр. Уыдон æй хъæуынц
нывтæ æмæ фæлгонцтæ æххæстдæрæй, ирддæрæй равдисынмæ.
Æрхæссæм дæнцæгтæ: эпитеттæ — «Урс-урсид дзæгъгъатæй / Бан-
дæттæ, тæрхæг»; «Арф, уынгæг кæмттæ»; «Дардцзæст лæппу...»;
метафорæтæ - «Хур... нывæнды / Хохæй хохмæ тын...», «Цард
тындзы йæ размæ...», «Мит лæджы цæст сайы...»; барæнтæ — «Хорз
сæ фен лæгау»; уыцы иу дзырд дыккаг хатт зæгъыны мадзал - «Хо-
хæй хохмæ», «комæй коммæ», «урс-урсид», дыккаг хатт загъд æрцæ-
уынц æнæхъæн рæнхъытæ дæр - «Ракæс, рафæлгæс Бæрзондæй
ныллæгмæ»; «Бæрзондæй ныллæгмæ / Ракæс, рафæлгæс!..»
Æмдзæвгæйы аив композици, дзырдты азæлд, ныхасы ритми-
кон-мелодион арæзтæн ис иттæг ахсджиаг нысаниуæг.
Цавæр бæрцбарæнæй фыст у æмдзæвгæ? «Всати» фыст у æртæ-
дæстæгон хорейæ, æмдзæвгæйæн ис дзуарæвæрд рифмæтæ æмæ
æвæджиауы рæсугъд, лæгъз ритмикæ».
Дарддæр скъоладзаутæ æмæ ахуыргæнæг кусынц цæстуынгæ
æрмæгимæ. Цæмæй ахуырдзауты цæстытыл хуыздæр ахъазой
æмдзæвгæйы архайджытæ, сюжетон нывтæ, уый тыххæй куыст
уыдзæн нывтæ, иллюстрацитæ æмæ хуызистытимæ. Уыдон фыст
æмæ арæзт æрцыдысты Къостайы уацмысмæ гæсгæ.
Нæ размæ Всатийы ныв. Йæ автор - зындгонд ирон нывгæ-
нæг Лотиты Игорь. Зæгъæм цалдæр ныхасы уымæн йæхи æмæ йе
сфæлдыстады тыххæй.
Лотиты Игорь райгуырд 1960 азы Цæгат Ирыстоны, каст фæци
Дзæуджыхъæуы нывкæнынады училище æмæ Мæскуыйы Сури-
ковы номыл нывгæнынады паддзахадон институт. Цæры æмæ
кусы Мæскуыйы, 1998-æм азæй фæстæмæ у Уæрæсейы Нывгæнд-
жыты цæдисы уæнг.
Лотиты Игоры нывтæн фенæн уыдис алыхуызон аивадон рав-
дыстыты.
Всатийы ныв мах райстам Игоры нывты каталогæй: «Лики
вечности» («Æнусон сурæттæ»). Ам фенæн ис ирон бардуæгты
сурæттæ — нæ размæ Уастырджи — нæлгоймæгтæ, бæлццæттæ æмæ
хæстонтыл аудæг бардуаг; Уацилла — æрвнæрды бардуаг, хоры
зайæгхæлттæ æмæ тыллæгыл аудæг, Фæлвæра — лыстæг фосы бар-
дуаг; Тутыр — бирæгъты бардуаг, фосдарджытыл аудæг дзуар; Сафа
— къонайы рæхыс саразæг æмæ йæ бардуаг; Всати — хъæддаг цæ-
рæгойты хицау, цуанæтты бардуаг; Донбеттыр — дондунейы пад-
дзах; Куырдалæгон — уæларвон куырд, куырдты бардуаг; Галæгон
— дымгæты бардуаг; Гæтæг — цæугæдæтгы бардуаг; Балсæг — Хуры
бардуаг; Барастыр — Мæрдты бæсты паддзах.
248
Фæрстытæ æмæ хæслæвæрдтæ нывтæм:
1. Цæмæн равзæрста йæ нывты æмбырдгондæн Игорь ахæм
ном? («Æнусон сурæттæ»). Цы зæгъинаг уыди ахæм номæй ныв-
гæнæг? Цы ис «æнусонæй» ирон бардуæгты сурæтты?
2. Ирон дауджытæй кæй равзæрста Игорь йæ нывты хъайтар-
тæн?
3. Игоры нывтæ хуымæтæг не сты: сæ аивадон мадзал — ныв-
сурæт. Æмбырдгонды нывтæй кæцы фæцыди уæ зæрдæмæ тынг-
дæр æмæ цæмæн?
4. Бардуæггæ æви хуымæтæг ирон нæлгоймæггæ æвдыст цæуынц
нывты?
5. Цавæр ирон бардуаг æвдыст цæуы ацы нывы æмæ куыд?
(Всати). Бардуаджы номæн куьгд ис базонæн, нывы бынмæ йын
йæ ном раздæр куы нæ бакæсай, уæд? Цавæр аивадон мадзæлт-
тæм гæсгæ ис базонæн бардуаджы номæн?
6. Сурæты хæйттæй сæйрагдæрыл нывгæнæг нымайы хъайта-
ры цæсгом (йæ цæстæнгас) æмæ йæ къухтæ. Уыдон Игорь æвдисы
бардуаджы сурæты иннæ хæйттæй ирддæрæй. Цæмæн?
7. Цавæр ахорæнтæй спайда кодта нывгæнæг, Всатийы сурæт
аразгæйæ, æмæ цæмæн? Цы зæгъынмæ хъавьтд, ахæм ахорæнтæй
куы пайда кодта, уæд?
8. Куыд равдыста нывгæнæг Всатийы зæрдæйы уаг, йæ миниу-
джытæ? Куыд уæм кæсы цавæр уыдаид хъуамæ Всати?
9. Лотиты Игорь равдьгста Всатийæн йе ’ддаг бакаст (йæ да-
рæс, йæ хæцæнгарз, бардуаджьг æндæр дзаумæттæ). Ахæмæй уьгнут
сымах дæр уæ хъуыдыйы Всатийы? Разьг стут нывгæнæгимæ?
10. Ныффьгссут цьгбьгр нывæцæн кæнæ саразут цьгбьгр радзырд
Всатийы тьгххæй. Пайда кæнут Къостайы æмдзæвгæ æмæ Лотитьг
Игорьг ньгвæй. Ньгвæцæны темæтæ: «Всати — хъæддаг цæрæгойты
хицау, цуанæтгы бардуаг», «Куыд цыдысты ирон адæм цуаньг?», «Цуан
нартьг кадджыты», «Цуанæтгы æгъдæутгæй цавæртæ зонут?», «Вса-
тийьг сурæт Лотитьг Игоры ньгвьг. Мæ хъуыдытæ уьгй тьгххæй».
Урочьг ноджьг спайдагæнæн ис Цæгат Ирыстоны адæмон ньгв-
гæнæг Тугъанты Махарбеджы конд ньгвтæй: «Всатийы хæдзар»,
«Всатийы сурæт» æмæ «Мæгуьгр цуанæттæ Всатийæ курьгнц сьгрд».
Уьгдон Махарбег ныффыста Къостайы æмдзæвгæмæ гæсгæ. Дард-
дæр æрдзурдзьгстæм ацы ньгвтьг мидисыл.
Фæрстытæ Тугъанты Махарбеджы нывтæм:
1. Уæ зæрдæмæ цæуьгнц Махарбеджы конд ньгвтæ? Цæмæй?
2. Нывкæнынады техникæйæ цавæрьг фæрцьг фыст æрцыдьгс-
ты ацы ньгвтæ? Цæмæн пайда кæньг нывгæнæг ахæм аивадон
мадзалæй?
3. Куьгд æвдьгст цæуьгнц Махарбеджы иллюстрациты Всати
æмæ авд цуаноны? Разьг стут Всатийы ахæм сурæтимæ?
4. Худæндзастæй нæм кæсьгнц Махарбеджьг ньгвæй авд мæгуьгр
цуаноны? Цæмæн? Цæуьгл у сæ ньгхас? Æви заргæ кæнынц? Сса-
рут æмдзæвгæйы, ацьг ньгвьг хъуыдьг ирддæрæй чи ’вдисьг, уьгцьг
строфатæ æмæ сæ аив бакæсут.
249
5. Иллюстрациты уынæм ирон рагон царды нывтæ, хъайтар-
ты фæлгонцтæ. Куыд бафтыд Махарбеджы къухы ахæм дисса-
джы нывтæ æмæ сурæттæ саразын?
Фæйнæгыл Дзбойты Михалы конд скульптурæ «Всати»-йы
хуызджын хуызист.
Цалдæр ныхасы скульпторы тыххæй. Михал у нæ республи-
кæйы зындгонддæр скульптортæй иу, Цæгат Ирыстоны адæмон
æмæ Уæрæсейы сгуыхт нывгæнæг, Хетæгкаты Къостайы номыл
премийы лауреат. Сфæлдыстадон куыст кæны дыууиссæдз азæй
фьглдæр, йæ куыстытæ зынгæ бынат æрцахстой нæ аивады. Зæ-
гъæм дзы цалдæрьг тыххæй: Ногхъæуы æдзард хæстонты цырт-
дзæвæн, Дзæуджыхъæуы «Цæнгæт хидыл» дыууæрдыгæй цыппар
фæранчы, Брытъиаты Елбыздыхъойы цыртдзæвæн Куырттаты
комы, Всатийы сурæт Уæлладжыры комы Буроны, Хетæгкаты
Къостайы номыл паддзахадон университетæй Фыдыбæстæйы
Стыр хæсты цæрынхъуагæй чи фæмард, уыдоны номарæн цырт-
дзæвæн, Кировы цыртдзæвæн, Чермены фæлгонц, Гæздæнты авд
зынгхуыст æфсымæры реквием-цыртдзæвæн, Едзиты Сослæнбе-
джы сурæт, Хъантемыраты Алыбеджы барельеф æмæ æндæртæ.
Адæм сæ зæрдæмæ арф айстой «Всати»-йы фæлгонц.
Михал æрмæст зындгонд скульптор нæу, фæлæ ныр дæс æмæ
ссæдз азæй фылдæр ахуыргæнæгæй кусы Дзæуджыхъæуы нывкæ-
нынады училищейы. Йæ къухæй цы бирæ хъомылгæнинæгтæ ра-
цыд, уыдон ныр сæхæдæг систы зындгонд нывгæнджытæ. Миха-
лы фырт Арсен дæр равзæрста йæ фыды дæсныйад. Уый дæр
æнтыстджынæй фæцис Мæскуыйы Суриковы номыл нывкæны-
нады паддзахадон институт æмæ ныртæккæ йæ фыдимæ кусынц
иумæ. Йе ’рмдзæф ныридæгæн бæрæг у, цы скульптурон уацмыс-
тыл кусы, уыдонæй зæрдæ рухс кæны.
Ныртæккæ Михал кæронмæ аразы Советон Цæдисы Хъæба-
тыр Дойаты Давиды монументалон цыртдзæвæн, кусы ног скульп-
турон сурæттыл. «Тынг мæ фæнды нарты гуыппырсарты фæл-
гонцтæ иумæйаг стыр комплексон куысты равдисын. Уый у ме
стырдæр бæллиц, æмæ, кæд мæ къухы бафта, уæд мæхи амонд-
джын хондзынæн», — зæгъы скульптор.
4-æм ахуырдзауы раныхас: «Куыд æрцыд арæзт дуры Вса-
тийы сурæт».
Уый тыххæй Дзбойты Михал зæгъы: «Чысыл сабийæ бауарз-
тон æлыгæй алыхуызон сырдтæ æмæ мæргъты сурæттæ кæнын...
Рагæй нырмæ дæр мæ зæрдæмæ уæлдай хæстæгдæр исын Ирысто-
ны алæмæты æрдз. Бирæ уарзын нæ цъитиджын айнæг къæдзæхтæ,
нæ цъæхвæлыст хъæдтæ, нæ урсбарц æхсæрдзæнтæ æмæ цæссыгау
рæсуг суадæттæ. Фæлæ мын уымæй зындæр ницы вæййы, æмæ
куы фенын нæ дидинæгкалæг хъæдты бæлæстæ кæлдтытæй,
уыимæ кæмттьг куьг анæрынц топпы гæрæхтæ æмæ куьг ’рбайсæ-
фьг æрдзы æгуыппæгдзинад. Институты ахуьгр кæнгæйæ, сарæз-
тон Всатийы сурæт. Экологийы конкурсы ацы куьгст нæ инсти-
тутьг ньгмад æрцыд æппæтьг хуыздæрыл.
250
Сфæнд кодтон Всатийы скульптурон куыст Ирыстоны хæх-
ты сæвæрын. Фæлæ уыцы рæстæг нæ хицауадæй бирæтæ, сæ
фæлмæн къæлæтджын бандæттæн тæрсгæйæ, нæ уагътой нæ уд-
варны хæзнатæн сæ кой кæнын дæр. Мæныл дæр партийы об-
коммæ ныффыстой, ома, дины æгъдæуттæ адæмы ’хсæн пропа-
гандæ кæны, зæгъгæ.
Фæлæ адæмы фарн тыхджындæр у кæцыфæнды хицауады
хъæуа-нæхъæуа уынаффæтæй. Всатийы скульптурæ йæ бынат
ссардта Ирыстоны бæрзонддæр хæхты хъæбысы. Сырдты бардуаг
бады йæ къæлæтджыны, йæ къæхты бын ныцъцъæл кодта мæ-
лæтхæссæг фаттæ, йæ фарсмæ та адджын фынæй кæны сæгуыты
лæппын, афтæмæй Всати дæрдтыл фæлгæсы. Йæ цæстæнгас дзу-
рæг у ууыл, цæмæй адæм зæрдæйæ аудой, хъахъхъæной æрдз æмæ
сырдты. Гъе афтæ райдыдта мæ аивадон фæндаг».
Ныр бæстон æрдзурæм, Дзбойты Михалы скульптурæ «Вса-
ти»-йы тыххæй, дæлдæр цы фæрстытæ дæттæм, уыдонмæ гæсгæ:
1. Скульптурæ у нывкæнынады аивады иу хуыз. Цæмæй æмæ
куыд хицæн кæны уый иннæ аивадон хуызтæй?
2. Кæй зонут дунейы зындгонддæр скульптортæй? (Фидий,
Мирон, Праскитель, Микеланджело, Роден).
3. Кæй зонут ирон зындгонд скульптортæй та? (Дзантиаты
Алыксандр, Тауаситы Сослæнбег, Дзбойты Михал, Дзантиаты
Инал æмæ Давид, Едзиты Сослæнбег, Хайаты Валодя, Дзанæга-
ты Чермен, Баллаты Надеждæ, Гадаты Лазæр, Санахъоты Сер-
гей, Соскиты Владимир, Тотиты Барис, Фидараты Батрадз, Цæ-
рикъаты Мæирбег, Цорæты Дауырбег, Шанаты Барис).
4. Уæ зæрдæмæ фæцыди Дзбойты Михалы конд Всатийы су-
рæт? Цæмæй?
5. Михалы куыстытæй нывгæнджытæ арæх фæзæгъынц: дур-
ты дæр бауадздзæн уд æмæ сæ сдзурын кæндзæн. Всатийы су-
рæтмæ куы кæсæм, уæд цыма хъæддаг сырдты бардуаг æгас адæй-
маг у æмæ немæ дзуры. Сымахмæ гæсгæ, цæуыл у йæ ныхас Вса-
тийæн? Цы зæгъы ирон адæмæн?
6. Цавæр аивадон мадзæлтгæй пайда кæны йæ куысты скульптор?
7. Дзбойты Михал куыд равдыста йæ скульптурæйы Всатийы
сурæт, ахæмæй ауад уæ цæстытыл сырдты бардуаг?
8. Разы стут Михалы конд Всатийы сурæтимæ? Уæхæдæг скульп-
тортæ куы уаиккат, уæд сырдты бардуаджы сурæт куыд скæник-
кат? Хъæддаг сырдтæй йын йæ фарсмæ кæй сбадын кæниккат?
9. Куыд баст сты Къостайы æмдзæвгæйы хъайтар æмæ Миха-
лы конд сурæт? Цы сæ кæны иу?
10. Айларты Таймураз, ирон нывгæнæг, скульпторы тыххæй
зæгъы: «Михалæн ис йæхи æрмдзæф». Куыд фæзынд Всатийы
скульптурæйы нывгæнæджы сæрмагонд æрмдзæф?
11. Михалы аивадон куыст æвæрд не ’рцыд Дзæуджыхъæуы,
фæлæ Цъæйы коммæ фæзилæны, бæрзонд хæхты астæу. Цæмæн,
кæй фæндонмæ гæсгæ?
Ууыл фæвæййы дыккаг урок æмæ ахуыргæнæг ратты ахуырдзау-
тæн хæдзармæ куыст: ныффыссын нывæцæн ахæм темæтæм гæсгæ:
251
1. «Цы ис иумæйагæй адæмон зарæг æмæ Къостайы æмдзæвгæ
«Всати»-мæ æмæ цæмæй хицæн кæнынц?»
2. «Всатийы сурæт музыкæ, нывкæнынад æмæ скульптурæйы».
3. «Мæ хъуыдытæ Лотиты Игоры конд Всатийы фæлгонцыл».
4. «Цæмæн уарзынц ирон адæм Къостайы æмдзæвгæ «Всати»?».
5. «Всатийы фæлгонц Къостайы æмдзæвгæйы».
6. «Мæ хъуыдытæ, адæмон зарæг «Всати»-мæ хъусгæйæ».
Литературæ
1.Хетæгкаты Къ. Всати. Ирон литературæ: Хрестомати 7-æм къла-
сæн. Дзæуджыхъæу: Ир, 2004, 61-72, 64—66 ф.
2. Хетагуров К Л. Собрание сочинений в 5 т. Т. 1. Ирон фæндыр /
Осетинскаялира. М., изд-во АН СССР, 1959. С. 96-103, 294, 439.
З.Хетагуров К Весь мир — мой храм, любовь — моя святыня. Сти-
хотворения и поэмы. М.: Современник: 1989. С. 46-49, 306.
4. Б а й а т ы Г. Сызгъæрин Уастырджи æмæ æртæ ’фсымæры. Рæстдзи-
над, 1996, 20январь.
5. Барахъты Г. Цуанонтæ. Арс æмæ хуытæ. Алыхуызон мæсыг. Цхин-
вал, 1987. 268-270, 403-407 ф.
6. Б е к ъ о й т ы В. Хетæгкаты Къостайы сфæлдыстад астæуккаг скъолайы.
Дзæуджыхъæу: Ир, 1999, 168 ф.
7. Джусойты Н. Иронлитературæ. Ахуыргæнæнчиныгастæуккагскъо-
лайы 9-æм къласæн. Дзæуджыхъæу: Ир, 2001. 75—133 ф.
8.Дзадзиты А., Дзуццаты X., Хъараты С. Иронадæмонэт-
нографи æмæ мифологи. Цыбыр дзырдуат. Дзæуджыхъæу: 1994. 31 ф.
9. Н и ге р. Уацмысты æххæстæмбырдгонд. Т.1. Орджоникидзе: 1966. 20-
23 ф.
10. Л о т и т ы И. В. Æнусон сурæттæ / Лики вечности. Каталог выставки.
Мæскуы — Дзæуджыхъæу: 2001.
11. Ирон адæмон сфæлдыстад. Сарæзта йæ Салæгаты Зоя. Т. I. Орджони-
кидзе: 1961. 7-348 ф.
12. Салагаева 3. М. КостаХетагуров и осетинское народноетворче-
ство. Орджоникидзе: 1959. С. 16-111, 112-123.
13.Хадарцева А. А. Творческая история «Осетинской лиры». Орджо-
никидзе: 1955. С. 3-64.
14. Хъе с ат ы В. Хетæгкаты Къостайы æмдзæвгæ «Всати»-йы æмбарын-
гæнæн бакаст. Рæстдзинад: 1994. 11,12 мартъи. № 46, 47. 3 ф.
15.Хъесаты В. Ирон цуанæтты æгъдæуттæ æмææвзаг. Дзæуджыхъæу:
Ир, 1997.
16. Ирон адæмон сфæлдыстад. 2 томæй. Сарæзта йæ Салæгаты Зоя. Т. II.
Орджоникидзе: 1961. С. 448-480.
17. Ч е р ч е с т ы X ъ. Йæ курдиаты цæхæрæй тавы адæмы зæрдæтæ. Дзбой-
ты Михалыл сæххæст 70 азы. Рæстдзинад, 2008. 26 апрель. № 74.
III. ИРОН ФЫСДЖЫТЫ
СФÆЛДЫСТАДЫ ТЫХХÆЙ
АХУЫРТÆ
ЦÆЛЫККАТЫ АХМÆТЫ СФÆЛДЫСТАД
Мæ рæбыи «дзаг у»... Нал баззади хистæр,
мæ кæстæр ацыд, адзæгъæл бæстыл...
Зын у мæнæн...
Хъодзаты Æхсар
Советон Цæдисы заман ирон фыссæг æмæ æхсæнадон арха-
йæг Цæлыккаты Ахмæты ном æвдай азæй фылдæр уыд хъоды-
гонд. 1921 азæй фæстæмæ йын йæ уацмыстæ нæ мыхуыр кодтой,
йæ райгуырæн бæсты - Ирыстоны. Уымæн æмæ царди эмигра-
цийы: Турк, Чехословаки æмæ Польшæйы, сæйрагдæр уымæн,
æмæ кæй нæ уыд разы советон царды уагимæ.
Ахмæты радзырдтæ, æмдзæвгæтæ, критикон уацтæ æмæ поли-
тикон афæлгæстытæ куы кæсай, уæд дзы раиртасæн ис иу хъуы-
ды: кæцыфæнды адæм дæр сæрыстыр æмæ буц кæмæй уыдаик-
кой, уыцы курдиатджын адæймаг цæмæн фæхауæггаг йæ фыды-
бæстæй, хъулон уарзтæй кæй уарзта, уыцы Ирыстонæй? Цы уыди
сæ аххос, цæмæн бавзæрстой Цæлыккаты Ахмæт æмæ йæ иннæ
æмзæххонтæ утæппæт фыдæбæттæ, кæйдæр фæскъуымы цæмæн
рахау-бахау кодтой?
Кæронмæ йæ ныр дæр ма бирæтæ не ’хсæн нæма æмбарынц,
нæма сæм байдыдта хъарын, дыууынæм æмæ артынæм азты нæ
литературæ æмæ культурæйыл цы стыр бæллæх æрцыди, цы фар-
ны лæгтæй фестæм æнæхай, уый. Разагъды лæгтæ, йæ зонд дæрд-
тыл кæмæн аххæссыд, йæ хъуыды кæрдаг кæмæн уыд, йæ зæрдæ
парахат, йæ цæст уынаг, уыдон аивылдысты æцæгæлон бæстæм,
эмиграцимæ. Сæ «аххос» та уый уыд, æмæ ног царды нысантæ сæ
зæрдæмæ нæ айстой, советон цардыуаг сын нæ фæадджын, Мид-
хæсты æвирхъау цаутæ, æфсымæр æфсымæрмæ туджджыны цæс-
тæй кæй акасти, адæм кæрæдзи цæгъдыныл кæй систы, уыцы
нывтæй сæ зæрдæ амарди, сæ ныфс асасти, райсомы бон сæм
разынди ноджы мылазондæрæй.
Азтæ цыдьтсты. Паддзахæдты ’хсæн фыдæх иуцасдæр байсыс-
ти, фæлæ уд йæ хъизæмарæй нæма фервæзти, тыхсы, риссы: цас
æмæ цас адæймæгтæ бабын сты æртынæм азты, Фыдыбæстæйы
Стыр хæсты цæхæры.
Фæлæ, Хуыцауæй разы, знон хъодыгонд чи уыд, адæмы зна-
джы, националисты, гадзрахатæйцæуæджы номæй кæй тыдтой,
уыцы хæрзæджытæ здæхынц сæ райгуырæн бæстæм (сæхæдæг нæ
— сæ нæмттæ), систы нæ историйы, нæ культурæйы, нæ литера-
254
турæйы иу хай. Сæ бынтæ, сæ фæллæйттæ биноныг кæнын —
кæсын æмæ ахуыр кæнын — нæ хæс.
Бирæ рæстæг нæма рацыд, Ахмæты сфæлдыстадон бынтæ ас-
тæуккаг æмæ уæлдæр скъолаты ахуыр кæнын куы байдыдтой,
уæдæй.
Нæма ис методикон традици, куыд ахуыр кæнын хъæуы Ах-
мæты радзырдтæ æмæ æмдзæвгæтæ астæуккаг скъолайы.
Цæлыккаты Ахмæты радзырдтæ, æмдзæвгæтæ æмæ йæ роман
фыст сты аив уырыссаг æвзагыл, адæймаджы æфтауынц хъуыды-
тыл, æвзæрын æм кæнынц рæсугъд æнкъарæнтæ. Ахмæты ра-
дзырдтæй цалдæр тæлмац æрцыдысты ирон æвзагмæ. Раивтой сæ
Дзасохты Музафер, Хъодзаты Æхсар æмæ Мамыкъаты Хъазыбег.
Ахмæты царды хабæрттæ æмæ сфæлдыстадон бынтæ скъола-
дзаутæ ахуыр кæнынц 9-æм къласы. Ирон литературæйы про-
граммæйы фыссæджы сфæлдыстад хауы стыр темæмæ: «Ирон
литературæ XX æнусы райдайæны (1905-1917)». Ацы темæйы лæм-
бынæг æркаст цæудзæн Байаты Гаппо, Коцойты Арсен, Цæгол-
ты Георги, Тлатты Хох, Брытъиаты Елбыздыхъо, Цæлыккаты
Ахмæт, Хъороты Дауыт, Илас Æрнигон æмæ Токаты Алиханы
сфæлдыстадмæ. Уыдонæй эмиграцийы уыдысты дыууæйæ — Байа-
ты Гаппо æмæ Цæлыккаты Ахмæт.
Ирон литературæйы программæ Цæлыккаты Ахмæты тыххæй
домы ахуыргæнæгæй, цæмæй уый радзура ахуырдзаутæн фыссæ-
джы царды æмæ æхсæнадон архайды хабæрттæ, равдиса Ахмæты
куыд публицисты, йæ уацмыстæ йын куы æвзара, уæд æнæмæн-
гæй зæгъа, æхсæнадон цард æмæ аивады фарстатæ æмæ сæриба-
ры идейæтæ Ахмæты уацты куыд æвдыст цыдысты, уый тыххæй.
Ноджы ма Ахмæты сфæлдыстады сæйраг мотивты тыххæй дæр.
Ахмæт фæцард 46 азы, уыдонæй аст азы фæци эмиграцийы,
йæ мард ныгæд æрцыд Варшавæйы пысылмон уæлмæрды. Æнæ-
мæнгæй, ахуыргæнæг хъуамæ радзура скъоладзаутæн, цæмæн ахауд
Ахмæт эмиграцимæ уый тыххæй, куыд цард ам, Ирыстоны цы
куыста æмæ цавæр уацмыстæ ныффыста Чехословакийы æмæ
Польшайы. Ахуыргæнæг йæ раныхасы спайда кæны «Рæстдзина-
дæй» æмæ «Мах дуджы» уацтæй.
Цæлыккаты Темболаты фырт Ахмæт (Ахмет) райгуырд 1882
азы Ногхъæуы. Каст фæци Стъараполы гимназ. Уый фæстæ ба-
цыд Мæскуыйы университеты юридикон хайадмæ, æнтыстджы-
нæй йæ фæци 1906 азы иттæг хорз бæрæггæнæнтимæ. Ахуыр ^ма
кодта, афтæ тохы бацыд хæдхæцæг паддзахиуæгады ныхмæ. Йæ
фæдыл зылдысты, иу заман æй рацух кодтой уæлдæр скъолайæ,
бадти ахæстоны. Уырныдта йæ, цардæн фæхуыздæргæнæн кæй ис
революцион архайды фæрцы, æмæ^Ахмæт бацыд Уæрæсейы соци-
алон-демократон кусæг партимæ. Йæхи нымадта марксистыл. Зæ-
гъæм, 1917 азы пысылмæтты Æппæтуæрæсеон 2-æм съезды дзырд-
та кълассон тохы æмæ Марксы теорийы тыххæй, адæмы уæззау
уавæрыл, сбæрæг кодта йæ уæдыккон социалон принцип: «Хъуы-
дыгæнæг æмæ æнкъараг лæджы хæс у адæммæ сæрибары, æмбара-
ды æмæ æфсымæрдзинады ирвæзынгæнæг уац хæссын; уыдонæн
255
та уæвæн ис социалистон цардарæз-
ты уавæрты». Фæстæдæр Ахмæт аив-
та йæ æхсæнадон-политикон цæстæн-
гас. Раздæр дзырдта хæдхæцæг-хъа-
зайрадон цардарæзт тыхæй раппары-
ныл, ныр та (1905—1907 азты фæстæ,
Февралы революцийы заман, бирæ
рæстаг туг куы ныккалд, уæд) æрлæу-
уыд æндæр зондыл: ома — социализмы
сæраппонд тох дарддæр дæр кæнын
хъæуы, фæлæ — æхсæнады демокра-
тон ивддзинæдты руаджы, капитали-
стон ахастдзинæдтыл æнцайгæйæ.
Æмæ Ахмæтæн рапарахат йе ’хсæна-
дон-революцион æмæ литературон-
публицистон архайд.
Зонгæ уыд стыр революционер
В.Г. Плехановимæ, уымæн йе
’мкусджытæ Архангельский, Соломин æмæ Элиимæ. Хион ын
уыдысты сæ хъуыдытæ, хæцыд сæ фарс. Гъе уый тыххæй йæ
ныхмæ дзырдтой болыпевиктæ. Фæлæ рохгæнгæ нæу, В.И. Ле-
нин Цæлыккаты Ахмæты куыд революционер-интернациона-
лист, куыд революционер-трибун бæрзонд кæй æвæрдта. 1917
азы сæрды революцион Петрограды ныхмæ алы адæмыхæттыты
минæвæрттæй арæзт дивизийы (историмæ бацыд Хъæддаг ди-
визи, зæгъгæ, ахæм номимæ) куы арвыстой, уæд уыцы рæстæг
Ахмæт уыд пысылмæтты Æппæтуæрæсеон советы сæрдар, æмæ
дзы В.И. Ленин куырдта, цæмæй ацæуа «Хъæддаг дивизийы»
размæ æмæ йæ баурома. Ахмæт, дзурынмæ иттæг хæрзарæхст
уæвгæйæ, дивизийы командæгæнæгæн уавæр бамбарын кодта,
Петроградмæ сæ хуымæтæг кусæг адæмы цæгъдынмæ кæй æрви-
тынц æмæ бонджынты, паддзахы фæсдзæуинты сæрыл кæй хæц-
дзысты, уый. Пропагандистон куыст бакодта, дивизи цы æфсæд-
дон иугондмæ хауд, уымæн йæ сæргълæуджытимæ дæр. Дивизи
сразы Цæлыччы-фыртимæ æмæ революцион Петроградмæ ба-
цæуын нæ бакуымдта.
Советон хицаудзинад Кавказы йæ бартæ куы æвæрдта, уæд
Ахмæт уыдис ам — Ирыстоны. Йæ архайд баст уыд Цæгат Кавка-
зы иууыл адæмты сæрыл тохимæ. 1918 азы Терчы адæмты съезды
уыдис æмсæрдариуæггæнæг. Уæрæсейы паддзахадон хицаудзинад
кæй фендæрхуызон, уымæй разы уæвгæйæ, Ахмæт йæ раныхасы
бацамыдта: «Мæнæ ныр сымах мæн, афтæ зæгъæн ис — æмхъæ-
лæсæй равзæрстат сæрдары бынатмæ; уый уымæн, æмæ æз дæн,
революцийы рухсмæ чи тырны, æгас фæллойгæнæг адæмтимæ
æфсымæрон хъæбысы чи баиу, уыдонæй иу».
Ахмæт фæсарæнтæм кæд ацыд, уый бæлвырд нæ зонæм. Уый,
æвæццæгæн, уыдаид 1921 азы фæудыл кæнæ 1922 азы кæрон. Ай-
демир Иззет йæ чиныджы «Афсизаг (черкесаг) мухадзырты рухс-
тауджытæ» (мыхуырæй рацыд Анкарайы 1991 азы) фыссы: «Боль-
256
шевикты революцийы фæстæ Цалыккаты Ахмед ныууагъта йæ
райгуырæн бæстæ æмæ æрцарди Турчы, фæстæдæр та — Чехосло-
вакийы...» Ахмæты разамындæй 1924 азы Прагæйы уырыссаг æвза-
гыл уадзын байдыдтой журнал «Кавказский горец». Цыбыр рæс-
тæгмæ уый æрбангом кодта цæгаткавказæгты, сси кадджын мы-
хуыры оргæн Чехословакийы. Журналæн йæ мидис (уæлдайдæр
та кавказæгты культурæйы фæдыл уацты) уыд цымыдисаг æмæ
вазыгджын.
1928 азы Цæлыккаты Ахмæт йæ куыст рахаста Польшæмæ. Сæ
бынат раивтой йе ’мкусджытæ Байтугъанты Барысби, Джанбек
Хавзоко, Ибрагим Чулик, Бало Билатти æмæ иннæтæ дæр. Уым
уадзын райдыдтой ног журнал — «Сæрибар хохæгтæ».
Зындгонд лæг уæвгæйæ, 1928 азы сентябры дыккаг бон Ахмæт
куы фæзиан, уæд Европæйы (уæлдайдæр та Францы) политикон
æхсæнадтæ иууылдæр хъыгзæрдæйæ тæфæрфæс ракодтой кавка-
зæгтæн. Йæ мæлæты размæ, тыхст рынчынæй, Ахмæт Советон
хицауадæй куырдта йæ райгуырæн Ирыстонмæ æрбаздæхыны бар,
фæлæ йын ахæм бар нæ радтой. Цæлыччы-фырт йе ’нусон бынат
ссардтæ Варшавæйы Пысылмон уæлмæрды.
Ахуыргæнæг урокты пайда кæны цæстуынгæ æрмæгæй - Ах-
мæты къамтæй — райстам сæ журнал «Мах дуг»-æй (2001, №2).
Ам сты йæ дыууæ хуызисты - портреты (иу дзы ист у айдæнмæ
кæсгæйæ), æртыккаджы Ахмæт йæ мад Гиго, йæ кæстæр æфсы-
мæр Шамил (ахст æрцыд 1937 азы) æмæ йæ хойы чызг Дибæха-
нимæ. Иннæйы — Ахмæт æмæ Цæлыккаты Газо. Бынтон цымы-
дисаг та у фæндзæм хуызист — ам Ахмæт дыккаг рæнхъы рахи-
зырдыгæй цыппæрæм — 1917 азы Петроградмæ Хъæддаг дивизи
хæцынмæ куы æрбацыд, уæд уый чи баурæдта, пысылмон минæ-
варады уыцы уæнгтимæ.
Ацы къамтæй базонгæ уыдзысты скъоладзаутæ фыссæгимæ.
Ахуыргæнæг Ахмæты царды хæбæрттыл куы дзура урочы, уæд
ратдзæн ацы хуызистытæм комментаритæ. Ахæм куыст ахъаз фæ-
уыдзæн сывæллæттæн бамбарынæн, цæмæн ацыд Ахмæт эмигра-
цимæ æмæ цавæр зындзинæдтæ æмæ тухитæ бавзæрста, уым цæр-
гæйæ.
Дæлдæр дæттæм ирон литературæйы ахуыргæнæгæн Цæлык-
каты Ахмæты царды æмæ сфæлдыстады тыххæй æрмæг.
1-аг урок. Урочы темæ: «Лыгъд адæмы хъизæмæрттæ Цалыкка-
ты Ахмæты радзырд «Бынылзад уыбыхаг»-ы.
Туркмсе лидзæг хæххон адæмы трагикон хъысмæтæй иу ныв. Ха-
тажучы фселгонц. Хатажук семсе йсе бсех. Фыдыбсестæ семсе райгуы-
рсен зсехмсе уарзондзинад. Радзырды аивадон мадзселттсе.
Урочы нысантæ: скъоладзауты базонгæ кæнын Цæлыккаты
Ахмæты царды хабæрттæ æмæ сфæлдыстадимæ; йе ’хсæнадон-
политикон куыстимæ; йæ цардимæ эмиграцийы, аив бакæсын
æмæ равзарын радзырд «Бынылзад уыбыхаг»; сывæллæттæм рæ-
зын кæнын уарзондзинад райгуырæн бæстæмæ; радзырды аива-
Дон мадзæлттæ раргом кæнын.
17 Мзокты Аслæнбег
257
Эпигрæф урокмæ:
Идут года... О тяжкий путъ изгнания!..
О песня родины! О зарево пожара!..
Поймет ли кто ненужные страдания —
Печалъное наследие прошедшего угара ?!.
Цæлыккаты Ахмæт. Потух очаг!.. (1927)
I. Раздæр ахуыргæнæг радзурдзæн Ахмæты царды æмæ сфæл-
дыстады тыххæй, равдисдзæн ахуырдзаутæн фыссæджы чингуы-
тæ, йæ къамтæ, æрдзурдзæн Ахмæты куыст æмæ сфæлдыстадыл
фæсарæнты. Ахуыргæнæг спайда кæндзæн йæ ныхасы, уæлдæр
цы æрмæг ис Цæлыккаты Ахмæты тыххæй, уымæй.
II. Уый фæстæ аив бакæсдзæн Ахмæты радзырд «Бынылзад
уыбыхаг». Ахуыргæнæджы аив кастæй скъоладзаутæ хуыздæр бам-
бардзысты радзырдæн йæ сæйраг хъуыды æмæ йæ идейæ.
III. Радзырды ис бирæ зынæмбарæн дзырдтæ æмæ дзырдбæс-
тытæ. Ахуыргæнæджы хæс — сæ нысаниуæг раргом кæнын ахуыр-
дзаутæн.
Дзырдуат радзырдмæ:
Эмыграцы — æвæндонæй (кæнæ барвæндонæй) цæрæн бынат
баивын иу бæстæйæ иннæмæ алыхуызон экономикон, иолити-
кон, дин æмæ æндæр аххосæгтæм гæсгæ
Уыбыхтæ — кавказаг адæмыхатт, цардысты Сау денджызы
былыл, сæ фылдæр ацыд Туркмæ, иннæтæ фесæфтысты алы
хæстыты.
Æнаккæгтæ — знæгтæ, æндæр диныл хæст адæм, ам: уырыс-
сæгтæ.
Бынылзад — иунæг, тугхæстæг дæр кæмæн нал ис, ахæм адæймаг.
Гæзæмæ — цъус.
Æфсургъ — алæмæты, хæрзмыггаг бæх.
Хуры тын зæрдæмæ ныккæсы — лæгмæ цæрын æрцæуы.
Агъуд — хъыримаджы æвæрæн бынат, чехол.
Гадзрахатæй — вероломно, предательски; сайдæй рацæуын,
ауæй кæнын (адæймаджы тыххæй).
Къæрттæй цъула не ’нпæрстой — ам: не сразы сты, лæджы
фæндонмæ нæ байхъуыстой.
Бæрц фасын — расчесывать гриву коня.
Сынты базыр — халоны базыр.
Æрхъула сты — йæ алыварс æрлæууыдысты, æртымбыл сты.
Æмыр кæуын — ныдæмæй кæуын.
Сæ цæст æрæвæрдтой — дис кодтой.
Цатыртæ — шатры, палатки.
Къамбец — буйвол.
Нæрæмондæрæы архайын — ам: тыхджын æмæ хивæнд.
Æнæрцæфæй равдысын — ам: тæвдтуг.
Денджызы хуыдым — денджызы уылæнтæ кæм зилдух кæнынц,
уыцы ран.
258
Дарддæр урочы куыст цæуы радзырд «Бынылзад уыбыхаг»-ы
мидисыл, дæлдæр цы фæрстытæ æмæ хæслæвæрдтæ дæттæм ахуыр-
гæнæгæн, уыдонмæ гæсгæ
Фæрстытæ æмæ хæслæвæрдтæ радзырдмæ:
1. Уæ зæрдæмæ фæцыдис Цæлыккаты Ахмæты радзырд? Цæ-
мæй? Цавæр хъуыдытæ æмæ æнкъарæнтæ уæм равзæрд йæ бакас-
гы фæстæ?
2. Кавказы историйæ кæцы рæстæг равдыста йæ радзырды
фыссæг? Цæмæн ныууагътой сæ райгуырæн зæхх уыбыхæгтæ æмæ
иннæ хæххон адæм æмæ цæмæн лыгъдысты Туркмæ, Стамбулмæ?
3. Чи уыд Хатажук? Цавæр адæмыхатт уыдысты уыбыхтæ?
Кæцы ран цардысты Кавказы зæххыл?
4. Куыд равдыста Ахмæт йæ радзырды «ацы æнаккæгты»? Сса-
рут радзырды уыдоны æрфыстытæ (493 ф., 497 ф.), лæмбынæг сæ
бакæсут æмæ раттут дзуапп фарстæн: цæмæн «сарæзтой сæ ных
денджызы былмæ» уыбыхæгтæ, цæмæн «хъуамæ сæ сæрæн исты
хос скæной, кæннод бæйрæджы уыдзæн»?
5. Куыд хъуыды кæнут, фæрæдыдысты æви нæ уыбыхæгтæ
æмæ иннæ хæххон адæмтæ, сæ райгуырæн зæххыл сæ къух кæй
систой, уымæй? Цавæр дзуапп дæттут ацы фарстæн? Истори та
цавæр уынаффæ рахаста ацы проблемæйæн?
6. Радзурут, цавæр хъизæмæрттæ бавзæрстой лыгъд адæм, Сау
денджызы былмæ цæугæйæ? Куыд рауад Хатажучы бинонты хъыс-
мæт?
7. Куыд равдыста Ахмæт йæ радзырды Хатажук æмæ йæ бæхы
хæлардзинад? Цæмæн афтæ бирæ уарзта йæ бæхы Хатажук?
8. Цавæр бынат ахста бæх хæххон адæмы царды? Цы уыд ацы
«диссаджы рæсугъд æнæрцæф æфсургъ» Хатажучы царды? Цæ-
мæн-иу «ныккасти хуры тын» Хатажучы зæрдæмæ, йæ «иузæрди-
он æмбалы»-иу куы федта, уæд?
9. Лæмбынæг бакæсут радзырды, Хатажук йæхи æмæ йæ бæхы
балцмæ кæм цæттæ кæны, уыцы бынæттæ.
10. «Хатажучы зæрдæ суынгæг æмæ бæхы бæрзæйæ йæ æмыр
кæуын райхъуыст...» — фыссы радзырды Ахмæт. Цæуыл куыдта
Хатажук? Радзурут Хатажучы царды хабæрттæ: куыд бафтыд йæ
хицауы къухы æмæ куыд райрæзт рæгъауы байрагæй «æмбисон-
дæн хæссинаг æфсургъ»?
11. Цæмæн æмæ цæмæ хæлæг кодтой Хатажукмæ йе знæгтæ?
12. Раргом кæнут радзырды ацы скъуыддзаджы хъуыды: «Ха-
тажучы цард, зæгъæн ис, æмæ иууылдæр баст уыд йæ бæхимæ.
Цыдæриддæр æхсызгондзинадæй бавзæрста, уыдон ыл иууылдæр
^ыимæ æрцыдысты. Æмæ мæнæ ралæууыд сæ фæхицæны рæстæг.
Йæ царды тæккæ уæззаудæр сахат. Зыбыты иунæгæй куы баззад,
уæд...»
13. Радзурут, куыд равдыстой Хатажук æмæ йæ бæх лыгъд
адæмæн æмæ се знæгтæн «æвзыгъд барæджы митæ» æмæ цæмæн?
259
Цæуылнæ уыд адæмы дисæн кæрон? Барæг æви бæх архайдта
нæрæмондæрæй уæрæх бацæуæны?
14. Цæмæн смæсты Хатажук йе знæгтæм? Цы банымадта уый
йæхицæн стыр æфхæрдыл?
15. Куыд фесæфтысты Хатажук æмæ йæ бæх? Лæмбынæг куы
бакæсат радзырды фæстæг хай, уæд зæгъдзыстут, цæмæн равзæр-
ста «бынылзад уыбьгхаг» йæхицæн ахæм кæрон (мæлæт)?
16. Йæ масты фæндагыл кæй ацыд Хатажук, уымæй раст ба-
кодта? Сымах та куыд хъуыды кæнут, цæмæн равзæрста Ахмæт
йæ радзырды хъайтарæн ахæм адзал? Разы стут фыссæгимæ?
17. Зæгъут, цавæр лæджыхъæды миниуджытæ уыд Хатажукмæ?
Текстæй пайда кæнгæйæ сæ ранымай.
18. Цæмæн схуыдта Ахмæт йæ радзырд «Бынылзад уыбыхаг»?
Раргом кæнут дзырд «бынылзад»-ы нысаниуæг. Радзырд фыст уыд
уырыссагау æмæ хуынди «Последний убых». Ирон æвзагмæ раст
тæлмацгонд æрцыд Ахмæты радзырды ном? Зæгъут уæ хъуыдытæ
уый фæдыл.
19. Ирон æвзагмæ радзырд раивта фыссæг Дзасохты Музафер.
Тæлмац уæ зæрдæмæ цæуы? Цæмæй?
20. Радзырды сæйраг хъайтар у Хатажук. Мах ын нæ зонæм
йæ мыггаг, зонæм æй йæ номæй æмæ йæ адæмыхаттæй (у уыбы-
хаг). Цæмæн равзæрста Ахмæт йæ радзырдæн ахæм аивадон ма-
дзал æмæ цы зæгъынмæ хъавыд уымæй?
21. Радзырд арæзт у æртæ хайæ. Цæмæн равзæрста Ахмæт йæ
уацмысæн ахæм структурæ? Хæйттæн ис аивæн сæ бынæттæ? Сы-
мах та куыд саразиккат ацы литературон уацмысы композици?
22. Фыссæг цæмæй йæ хъуыды æххæстдæрæй раргом кæна æмæ
уацмысы архайджыты миддуне бирæвæрсыгдæрæй равдиса, уый
тыххæй пайда кæны алыхуызон фæрæзтæй, мадзæлттæй. Ахмæты
радзырды бирæ ис метафорæтæ, абарстытæ, аллитерацитæ æмæ
æндæр аивадон фæрæзтæ. Лæмбынæг æркæсут текстмæ æмæ сæ
рафыссут уæ литературæйы тетрæдтæм. Раттут дзуапп фарстæн:
Ахмæт арæх цæмæн пайда кæны ахæм аивадон мадзæлттæй?
23. Радзырд кæсгæйæ, рабæрæг вæййы фыссæджы позици. Ам
стыр æххуыс сты аивадон мадзæлттæ. Сæйрагдæр аивадон фæрæз
уацмысы — ныхмæвæрд (антитеза, противопоставление). Ссарут уыдон
радзырды æмæ зæгъут: йæ нысан цы у ныхмæвæрдæн ацы уацмысы?
24. Ахмæт радзырды пайда кæны ноджы æндæр аивадон фæ-
рæзæй — бирæстъæлфыгæй. Ссарут тексты ахæм хъуыдьгйæдтæ,
лæмбынæг сæ бакæсут æмæ зæгъут: куыд æмæ цæмæн пайда кæны
бырæстъæлфыгтæй Ахмæт йæ уацмысы? Цавæр хъуыдытæ æм-
бæхст ис хъуыдыйæдты, куыд сæ æмбарут?
25. Ирон литературæиртасæг Салæгаты Зоя йæ фæсныхасы
Ахмæты æвзæрст уацмысты чиныджы (Дзæуджыхъæу. «Ир», 2002.
461 ф.) фыста радзырды тыххæй: «Последний из убьгхов» — это
целая поэма о высоком понимании горцем человеческого досто-
инства, о том, что позорной жизни он предпочитает гибель, о
его по-детски трогательной привязанности к коню, что говорит
о мягкости его души, поэма о гордости и решительности кавказ-
260
цев». Разы стут литературæиртасæджы хъуыдыимæ? Цæмæн сху-
ыдта Зоя Ахмæты радзырд «æнæхъæн поэмæ»?
26. Цавæр нывтæ саразиккат радзырд «Бынылзад уыбыхаг»-
мæ? Куыдæй равдисиккат нывты Хатажук æмæ йæ диссаджы
æфсургъы?
27. Библиотекæйæ райсут æмæ бакæсут чиныг (Цæлыккаты
Ахмæт. Æвзæрст уацмыстæ. Дзæуджыхъæу. «Ир», 2002. 543 ф.).
Уым фылдæр базондзыстут йе сфæлдыстад æмæ йæ царды ха-
бæртты тыххæй. Ныффыссут реферат ахæм темæйыл: «Цселыкка-
ты Ахмæт: йсе цард семсе йе сфселдыстад».
IV. Цæлыккаты Ахмæты хъысмæты хуызæн у уырыссаг фыс-
сæг Николай Туроверовы цард æмæ сфæлдыстад дæр. Сæ уацмысты
мидис дæр у æмхуызон. Байхъусут йе ’мдзæвгæтæй иумæ æмæ
раттут дзуапп фæрстытæн:
1. Цы иу кæны æмæ цæмæй хицæн кæнынц Ахмæты радзырд
æмæ Н. Туроверовы æмдзæвгæ?
2. Куыд ис бамбарæн: цæмæн фесæфт уыбыхаг Хатажук йæ
бæхимæ, уырыссаг афицер та ныууагъта йæ бæхы йæ адзалы бар?
3. Уæ зæрдæмæ кæй уацмыс фæцыдис тынгдæр - Ахмæты
радзырд æви Н. Туроверовы æмдзæвгæ? Цæмæй?
V. 1-аг ахуырдзау наизусть дзуры уырыссагау æмдзæвгæ.
Николай ТУРОВЕРОВ
КРЫМ
Уходили мы из Крыма
Среди дыма и огня,
Я с кормы все время мимо
В своего стрелял коня.
А он плыл, изнемогая,
За высокою кормой,
Все не веря, все не зная,
Что прощается со мной.
Сколько раз одной могилы
Ожидали мы в бою.
Конь все плыл, теряя силы,
Веря в преданность мою.
Мой денщик стрелял не мимо,
Покраснела вдруг вода...
Уходящий берег Крыма
Я запомнил навсегда.
1942
Мыхуыргонд щеуы газетæи: Новые известия, 2007. Пянваря. № 3.
С. 20. (Из антологии Евгения Евтушенко «Десятъ веков русской
поэзии».)
261
2-аг скъоладзауы раныхас: «Николай Туроверов — хъа-
захъхъаг поэт».
Туроверов Николай Николаевич райгуырд 18 мартъийы 1899
азы станицæ Старочеркасскаяйы Ростовы облæсты, раздæр
службæ кодта хъазахъхъаг æфсады. Архайдта Фыццаг дунеон æмæ
Граждайнаг хæстыты. Паддзахы афицер уæвгæйæ, 1920 азы Уæрæ-
сейæ урс æфсадимæ ацыд фæсарæнмæ эмиграцийы. Фыццаг рæ-
стæг иннæ хъазахъхъæгтимæ цард Сербийы, фæстæдæр æрбаф-
тыд Францмæ. Парижы куыста уаргъæвæрæгæй æмæ уыцьг иу
рæстæг ахуыр кодта Сорбоннæйы университеты. Æвзæрст æрцыд
сæрдарæй Парижаг хъазахъхъаг цæдисæн. Дыккаг дунеон хæсты
заман Французаг фæсарæйнаг легионы хæцыд Африкæйы æдзæ-
рæг^бæсты.
Йæ фыццаг чиныг - «Фæндаг» («Путь») - рухс федта 1928
азы. Хæсты размæ ма йын мыхуыры рацыд дыууæ чиньгджы — 1937
æмæ 1939 азты. Хæстьг фæстæ дæр фæзынд ноджьг дьгууæ чины-
джьг — 1942 æмæ 1965 азтьг.
«Хъазахъхъаг поэттьг» æхсæн, уырьгссаг фæсарæйнаг литера-
турæйы критикты хъуыдымæ гæсгæ, Николай Туроверов ахста
фьгццаг бьгнат. Эмиграцийы Туроверовы хуыдтой «хъазахъхъаг
боян» («хъазахъхъаг зарæггæнæг, кадæггæнæг, фæндырдзæгъдæг»).
Стьгр аргъ кодта поэтæн Георгий Адамович, зынгæ критик. Уый
фьгста поэты стьгр нывгæнæджы курдиаты тьгххæй: «...пласти-
ческий дар поэта, его способность округлять, оканчивать, отде-
льгвать без манерности, — одним словом, его чутье художника».
Туроверов амард 23 сентябры 1972 азы Парижы. Ныгæд æрцыд
Сен-Женевьев-де-Буайьг уæлмæрды Парижмæ хæстæг.
Ахмæт йæхæдæг дæр дæсны уыд æмдзæвгæтæ фыссынмæ. Куыд
йæ радзырдтæ, афтæ йе ’мдзæвгæтæ дæр фыст æрцьгдысты эмиг-
рацийьг уырыссагау. Цæуьгл дзуры Ахмæт йæ поэтикон уацмыс-
тьг? Ацьг фарстæн дзуапп ратдзыстæм, йе ’мдзæвгæтæй йьгн иу
куы фехъусæм, уæд.
3-аг ахуырдзау аив кæсы Ахмæты æмдзæвгæ наизусть.
В ИЗГНАНИИ
Он умирал, гонимый роком,
В чужом краю, в изгнаньи, одиноко,
Среди людей холодно-равнодушных.
Все прошлое вставало, как виденье,
Так ярко, как будто переживал он вновь
Давно забытые мгновенья: —
И башня гордая, и крик осла в ущелии,
И лай собак, и песня пастуха.
И грохот выстрелов из дальнего селения.
И серебристая бурливая река,
262
И первый выезд на коне.
И первый балц в родных горах,
И в неожиданной борьбе.
Удар кинжала, шашки взмах,
И вздох души в бою, в огне,
Как вызов, брошенный судьбе —
Все впечатления далеких дней
От буйного Куртата
Он уносил с собой в тот край,
Откуда нет возврата.
Пред вечным сном
Он думал об одном:
— О, если б еще хоть раз
Мне увидать тебя, Кавказ!
Мыхуыргонд цсеуы чиныгæй: ЦхлыккатыАхмæт.Æвэæрстуацмыстсе.
Дзсеуджыхыеу: Ир, 2002. 268-269 ф.
Фæрстытæ æмдзæвгæмæ:
1. Цавæр хъуыдытæ æмæ æнкъарæнтæ уæм равзæрын кодта
Ахмæты æмдзæвгæ?
2. Цæмæ бæллыдысты, фæсарæнты цы ирæттæ царди, уыдон?
Цы уыд сæ бæллиц?
3. Кæд æмæ куыд афтыдысты уыдон фæсарæнмæ? Цæуыл уыд
сæ сагъæс?
4. Сымахмæ гæсгæ, куыд кæсын хъæуы ацы æмдзæвгæ, цавæр
хъæлæсы уагæй? Цæмæн?
5. Цы ауади йæ цæстытыл æмдзæвгæйы лирикон хъæйтарæн
йæ амæлæты размæ?
6. Уæддæр цæуыл уыдис йæ фæстаг ныхас æмæ йæ хъуыды
эмигрантæн?
7. Цæлыккаты Ахмæты цард æмæ сфæлдыстад иртасæг Са-
лæгаты Зоя ацы æмдзæвгæйы тыххæй зæгъы: «Поэт ам (æмдзæвгæ
«В изгнании»-йы — М.А.) фыссы йæхи тыххæй, йæхи хъысмæ-
тыл, эмиграцийы уæвгæйæ, йæ мæлæты тыххæй, фæлæ йæ ны-
хæстæ иууылдæр дзаг сты уарзондзинадæй йæ адæммæ, йæ
райгуырæн зæхмæ». Сымахмæ гæсгæ, раст у литературæиртасæг?
Цы баззад фыссæджы зæрдæйы Ирыстоны æрдзы нывтæй æмæ
куыдæй?
8. Цавæр уарзтæй уарзтой не ’мзæххонтæ сæ райгуырæн зæхх,
сæ фыдæлты уæзæг, Кавказ?
9. Ахмæт ныффыста цалдæр æмдзæвгæйы: «Черкесская пес-
ня», «Песня горца-узника», «Сонет», «Пора пришла!», «Потух
очаг!..» æмæ «В изгнании». Уыдоны бæрæг дары фыссæджы по-
этикон дæсныйад. Цавæр аивадон мадзæлттæй æмæ фæрæзтæй
пайда кæны Ахмæт æмдзæвгæ «В изгнании»-йы?
10. Цæмæн æрцыд фыст ацы æмдзæвгæ уырыссагау? Нæ бон
зæгъын у, Ахмæт уырыссаг æвзаг хорз кæй зыдта, уый?
263
4-æм ахуырдзау аив дзуры наизусть æмдзæвгæ.
Афлик ОРАЗАЕВ, кæсгон поэт
Х1Хæнусы адыгтæй бирсеты бахъуыд ае Райгуы-
рсен бсестæйæ лидзын, (/хелсе, цардмæ бселгæйæ, Сауден-
джызы усеззау уыженты бын баззадысты
О нана, хъусыс? Нæ рудзгуытæ махæн
Сонт къæвда хойы, кæндзысты дæлдон.
Уартæ-ма пецы чысыл æртдзых бакæн,
Карз уазал ахызт мæ уæнггы бынтон.
Дымгæ ныдздзыназы зилгæ ’мæ кафгæ,
Хус суг уадз пецы къæрцц-гæрах кæнæд.
Дымгæйы ниуын куыннæ хъусон афтæ —
Ихæнриз кæд, мыййаг, нал кæнид уæд.
О нана, бахæрон, уастæн, дæ рынтæ,
Фезмæл-ма тагъддæр, арт бакæн фæлтау.
Ноджы мын зæгъ, нана, фурды дæр дымгæ,
Сонт дымгæ, афтæ æгъатыр у, ау?
Зæрдæ дзы стыхсти, йæ сау маст цы калы?..
Чи ссардта денджызы арфы мæлæт.
Уыцы фыдæлтæн сæ удæнцой халы? —
Афтæ дæр царды куы фесты æвæд.
Къæвдайы сабыр æнæнцой сæх-сæхы,
О нана, хатын адыгты ныхас.
Уый кæд фыдæлтæн нæхимæ ыздæхынц
Се ’намонд удтæ æд сагъæс, æд маст.
Тагъддæр-ма уæдæ цæхæр æртдзых бакæн,
Схъарм уой сæ удтæ, ыссæуа сæ рыст.
Зæххæй сæм, оххай, ингæнваг дæр не ’рхауд, —
Сау денджыз тугæй, цæссыгæй — æхсыст.
Елбрусы хохыл — тымыгъы фæдзæлтæ,
Хатгай уын цыма ысдзурынц уæ ном.
Не ’дзард æфсымæртæ, не ’дзард фыдæлтæ,
Уе ’намонд хъысмæт нæ скодта æнгом.
Къæвда æрсабыр и... Авдæны ’рфынæй
Сауцæст сывæллон, хæрзфынтæ уыны.
Кæрты мæ нана йæ зæрдæйы бынæй
Æхсæвы арвмæ æдзæмæй кæуы.
Ксесгон севзагсеи исе раивта Чеджсмты Æхсар.
Мыхуыргонд цæуы журнал «Мах дуг» -сей, 2003. № 4. 113—114 ф.
264
Фæрстытæ æмæ хæслæвæрдтæ æмдзæвгæмæ:
1. Уæ зæрдæмæ фæцыдис нæ кæсгон æфсымæр - поэт Афлик
Оразаевы æмдзæвгæ? Цæмæй? Зæгъут уæ хъуыдытæ ацы уацмысы
фæдыл.
2. Цæуыл кæуы «нана йæ зæрдæйы бынæй / Æхсæвы арвмæ
æдзæмæй»?
3. Чи уыдысты æмæ цавæр адæмыхæттытæй, «денджызы арфы
мæлæт чи ссардта», уыдон? Цæмæн фесæфтысты Сау денджызы
фурды?
4. Сымахмæ гæсгæ, цы иу кæны Цæлыккаты Ахмæты радзырд
æмæ кæсгон поэты æмдзæвгæ?
5. Куыд æмбарут ацы рæнхъыты хъуыды: «Зæххæй сæм, ох-
хай, ингæнваг дæр не ’рхауд - Сау денджыз тугæй, цæссыгæй -
æхсыст»?
6. Лæппуйы зæрдæ цæмæн кæны ихæнриз?
7. Æмдзæвгæйы ис дыууæ ныхмæвæрд символон фæлгонцы:
дзыназгæ, ниугæ дымгæ æмæ къæрцц-гæрахгæнгæ арт. Цæмæн
пайда кæны поэт ахæм аивадон мадзалæй? Цы нысан кæнынц
ацьг фæлгонцтæ - «æгъатыр дымгæ» æмæ «хус суджы къæрц-
цытæ»?
8. Ис ахæм æгъдау ирон адæммæ - чи амæлы, уымæн арт
кæнын {æртгæнæнтсё). Зæгъут, цæмæн фæкæнынц мардæн арт?
Цы нысан кæны ацы рагон æгъдау?
9. Цæмæн зæгъы лæппу йæ нанайæн:
Тагъддæр-ма уæдæ цæхæр æртдзых бакæн,
Схъарм уой сæ удтæ, ыссæуа сæ рыст ?
10. Ссарут æмдзæвгæйы æндæр поэтикон фæрæзтæ (ритори-
кон фæрстытæ, сидтытæ, эпитеттæ, метафорæтæ, абарстытæ æмæ
æнд.).
11. Цавæр æнкъарæнтæ раргом кодта уæ зæрдæты кæсгон по-
эты æмдзæвгæ? Цæвæр хъæлæсы уагæй кæсгæ у?
Фыццаг урок Ахмæты сфæлдыстад ахуыр кæнынæй фæхæц-
цæ йæ кæронмæ. Ахуыргæнæг амоны скъоладзаутæн хæдзармæ
куыст.
III. Хæдзармæ куыст: 1. Ныффыссын цыбыр нывæцæн ахæм
темæйыл: «Цселыккаты Ахмæт — цыбыр радзырды дæсны»; 2. Фæс-
урокты кæсынæн: радзырдтæ — «Хакимы лæхъуымæтæ», «Хуыцауы
тæрхон», «Дзаджейы æхсаргард», «Адæймаджы хæлар» æмæ «Æфсы-
мсеры тыххæй» (Хъодзаты Æхсары тæлмацтæ) — «Мах дуг», 2001,
№ 2, 5-19 ф.
2-аг урок. Ацы урочы сахуыр кæнын хъæуы дыууæ радзырды —
«Туг тугæй æхсадæуы» æмæ «Тамерлан æмæ айдæн». Методикæмæ
гæсгæ растдæр уыдзæн фыццаг радзырд бакæсын къласы æмæ
йын йæ мидисыл æрдзурын, дьгккаг радзырд та раттын хæдзармæ
кæсынæн æмæ фæрстытæн дзуапп раттынæн. Мах дæттæм æрмæг
дыууæ радзырдмæ дæр ахуыргæнæгæн æххуьгсæн.
265
Урочы темæ: «Мæ царды хъæстагæй ницы ис. Лæг хъуамæ афтæ
цæра. Нæ мæ ферох кæндзысты».
Цæлыккаты Ахмæты радзырд «Туг тугæй æхсадæуы» æмæ йæ
философон мидис. Абырæг Алийы фæлгонц. Æрдзы нывты аха-
дындзинад уацмысы.
Урочы нысантæ: аив бакæсын æмæ равзарын Ахмæты радзыр-
ды сюжет; рабæрæг кæнын æмæ æрдзурын йæ философон миди-
сыл; æрдзурын ирон царды æгъдæуттыл.
Эпигрæф урокмæ:
Мæ Хуыцау — мæ сыгъдæг цсесгом.
Иронæн йе знаг — ирон... Æфсымæр
рацыд æфсымæры ныхмæ. Худинаг —
дæр ма цы уа!
Цæлыккаты Ахмæт
I. Урочы радзырд кæсы кæнæ ахуыргæнæг йæхæдæг (уыдзæн
тагъддæр æмæ аивдæр), кæнæ та, хуыздæр чи кæсы, ахæм ахуыр-
дзау. Кæсгæйæ ахуыргæнæг интонацимæ гæсгæ хъуамæ равдиса
радзырды монологон характер (зæронд Али æргомæй дзуры йæ
царды судзгæ хабæрттæ, куыд сси абырæг, куыд нæ фæхудинаг
кодта йæ фыды æмæ йæ мыггаджы ном). Ахуыргæнæг хъуамæ йæ
хъус æрдара æрдзы нывты ахадындзинадмæ æмæ уый тыххæй сæр-
магондæй радзура ахуырдзаутæн.
II. Уый фæстæ хъæуы бакæнын дзырдуатон-фразеологион куыст
зынæмбарæн дзырдтæ æмæ дзырдбæстытимæ.
Дзырдуат радзырдмæ:
Тугисын — лæгмарды маст мыггаг иста тугкалдæй, ома, уыцы
марæджы мыггагæй-иу хъуамæ амардтаикой лæг.
Туджджынтæ — марæджы мыггаг кæнæ бинонты хуыдтой афтæ.
Туджы аргъ — фыстой фосæй, зæххытæй, æхцайæ.
Тугдар — искæй чи амардтаид, уый хуыдтой афтæ.
Тугысæг — афтæ хуындис, кæй-иу амардтой, уый туг чи иста,
уый.
Абырæг (абырæг алыгъды) — ам: йæ мыггаджы туг райсгæйæ,
Али алыгъд хъæуæй æмæ цард лæгæтты æмæ талынг хъæдты; сси
давæг, стигъæг, фыдгæнæг.
Сахсæнтæ (бæхтыл сахсæнтæ бафтыдтам) — бæхы къæхты бæт-
тæнтæ, цæмæй дард ма ацæуа хизгæйæ.
Æндæрг — аууон.
Саннъех — стыр къахдзæф.
Хæтæнхуагæй æрвыста йсе цæрæнбонтæ — цæугæ цард кодта.
Крмдзог нæма рацыдысты — нымудзын нæма райдыдтой.
Йсе гæндзæхтсе батылдта, бацагъта — мæлыны къахыл ныл-
лæууыди.
Йсе къæхтæ адаргъ кодта — амард, фæзиан, йæ уд систа.
Æрхсендсег æфтауын — æнкъард уæвын, æрхуым уæвын.
266
Бацарæфтыд сты — мæлæт ссардтой кæйдæр къухæй.
Æртхутсег фестын — фæнык фестын.
Късем абадын мсе номыл нсе бауагътон — мæ мыггаджы ном æмæ
кад нæ фæхудинаг кодтон.
Иу «мсен у» зæгъæг ын нсей — æнæ хицау, никæйы хъæуы, сидзæр,
иунæг.
IV. Фæрстытæ æмæ хæслæвæрдтæ радзырдмæ:
1. Цæмæй фæцыд уæ зæрдæмæ Ахмæты радзырд «Туг тугæй
æхсадæуы»? Ирон литературæйæ цавæр æндæр фысджыты уац-
мыстæ æрлæууын кодта уæ зæрдыл ацы радзырд?
2. Чи уыд Али? Цавæр адæмыхаттæй уыд? Иæ царды фылдæр
рæстæг кæм æмæ куьгд арвыста æмæ цæмæн?
3. Радзырды номмæ гæсгæ («Туг тугæй æхсадæуы») зæгъæн ис,
цавæр адæмыхаттæй уыдис зæронд Али, уый?
4. Цæмæн радта Ахмæт йæ радзырдæн ахæм ном? Уацмыс фыст
у уырыссагау, йæ сæргонд ирон. Сымах та куыд хъуыды кæнут,
цæмæн бакодта афтæ уацмысы автор?
5. Цæуыл дзуры ирон сæргонд уырыссагау фыст уацмысæн?
Куыд амоны уырыссаг чиныгкæсæгæн ацы æмбисонды мидис
фыссæг?
6. Цавæр ирон æгъдауыл фыст у Ахмæты радзырд? Радзурут,
фыссæгмæ цы цæстæнгас ис тугисыны æгъдаумæ.
7. Али - радзырды сæйраг хъайтар. Куыд сси Али абырæг?
Куыд рауад йæ хъысмæт? Цы ныффæдзæхста Алийæн йæ фыд йæ
амæлæты размæ?
8. Куыд сæххæст кодта йæ фыды фæдзæхст фырт?
9. Куыд æмбарут уацмысы ацы скъуыддзаджы хъуыды: «Мæ
фыды ингæны уæлхъус ард бахордтон, алы аз дæр ын хист кæй
кæндзынæн. Æмæ мæ дзырд, мæ ард нæ фæсайдтон...»? Райхалут
ацы ныхæсты мидис: «Хист кæнын æрвылаз дæр». Цы амоны уый?
10. Ссарут радзырды абарст. Цæимæ бары йæхи абырæг Али?
Лæмбынæг бакæсут скъуыддзаг. Цавæр æмдзæвгæ уын æрлæууын
кодта уæ зæрдыл Лермонтовæй? (Æмдзæвгæ «Листок» («Сыфтæр»).
Цы иу кæны æмæ цæмæй хицæн кæнынц Ахмæты радзырд æмæ
уырыссаг поэты æмдзæвгæ?
11. Ирон литературæйы бирæ ис туг исыны антигуманон ми-
дисы ныхмæ фыст уацмыстæ. Ранымæйут дзы иу цалдæр (Хъа-
ныхъуаты Инал «Æртæ мæлæты»; Тугъанты Батырбег «Æгъдау
афтæ амоны»; Коцойты Арсен «Фынддæс азы» æмæ æндæртæ).
Цы ис æмхуызонæй ацы радзырдтæм сæ иумæйæг темæйæ уæл-
дай?
12. Цæмæй у бузныг йæхицæй Али? Разы стут радзырды сæй-
раг хъайтаримæ? Зæгъут уæ хъуыдытæ, Али йæ мыггаджы туг
æхсарджынæй кæй райста, уый тыххæй.
13. Джусойты Нафи афтæ фыссы абырæг Алийы фæлгонцы
тыххæй: «Ахæм у Ахмæты радзырды герой дæр: удæгасæй мард».
Разы стут ирон литературæиртасæджы хъуыдыимæ? Цæмæн хоны
Алийы «удæгасæй мард»?
267
14. Алийы хъуыдымæ гæсгæ, цавæр сты ирон лæджы лæгдзи-
нады миниуджытæ? Ранымайут сæ.
15. Цавæр мæстаг хъуыддаг æфтауы Алийы стыр сагъæсы? Али
зæгъы: «Фесты уыцы рæстæджытæ. Кæддæры æхсар æмæ ныф-
сæн сæ фæд дæр нал и. Кæмдæр æрдæгфæндагыл баззадысты.
Суанг ма хъæд дæр фыццаджы хуызæн нал уынæр кæны... Ныр-
тæккæйы цæрдтытæ дæр цæрдтытæ сты?..» Сымахмæ гæсгæ, цæ-
мæн хъуыды кæны афтæ Али? Разы стут йемæ?
16. Цы уыдысты Алийы фæстаг ныхæстæ? Куыдæй фесæфт
зæронд абырæг æмæ цæмæн?
17. Цавæр прозаикон фæрæзтæй пайда кæны йæ радзырды
Ахмæт? (Символикон фæлгонц.) Зæгъæм, — æхсæвы, талынджы
фæлгонц («Нæ алыварс талынгæй-талынгдæр кодта... артæй дыууæ
санчъехы æддæдæр адæймаджы цæст ницыуал уыдта...» — ра-
дзырды райдианы; «Дуне иууылдæр уыди саудалынджы ахæсты.
Талынг аныхъуырдта ивгъуыд æмæ абон, йæ фæстæ бакодта сом-
бон дæр. Хуыдалынгæн райдайæнау нæ уыди кæрон», — уацмы-
сы кæрон.) Цæмæн пайда кæны ахæм аивадон мадзалæй фыссæг?
Цавæр хъуыдытыл æфтауы ацы символикон фæлгонц чиныгкæ-
сæджы? Цы ма равдыста символикон æгъдауæй йæ уацмысы Ах-
мæт? Цавæр бæллицтæ æмæ тырнындзинæдтæ?
18. Ранымайут радзырды æндæр аивадон мадзæлттæ (метафо-
рæтæ, абарстытæ, æмхуызон райдиан æмæ кæрон радзырдæн (при-
ем обрамления), æрдзы нывтæ, фыссæджы диссаджы психоло-
гизм хъайтары миддуне æвдисынæн, радзырды кæрон - авторы
философон хъуыдытæ царды æмæ мæлæты, фæлтæрты ивды æмæ
æндæр вазыгджын проблемæты тыххæй). Цæмæн пайда кæны
уыдонæй Ахмæт æмæ куыд фæзындысты йæ уацмысыл?
19. Нæ абоны царды ирон адæммæ нал ис тугисыны æгъдау.
Цы цæстæй кæсут уыцы æгъдаумæ? Сымахмæ гæсгæ ма цавæр
æндæр æгъдæуттæ хъæуы фесафын нæ цардæй?
Æрныхас кæнын ирон æгъдæутты абоны уавæрыл.
1-аг скъоладзауы реферат: «Тугисыны æгъдау ирон
адæммæ».
Ирон адæммæ дæр, иннæ адæмыхæттытау, кæддæр уыд туги-
сыны æгъдау. Ирон æгъдæутты æмбырдгонды («Сборник осетинс-
ких адатов», 1836 г.) уый тыххæй афтæ фыст ис: «Кæй амардæуы,
уымæн йæ хæстæджытæй алкæуыл дæр æвæрд æрцæуы ахсджиаг
хæс — марæгæй æмæ йæ хæстæджытæй æгъатырæй туг райсын.
Уыцы хæс чи нæ сæххæст кæны, уымæ кæсы стыр худинаг, йæ
бинонтæм æмæ ма суанг йæ мыггагмæ дæр — маст æмæ æфхæрд».
Хетæгкаты Къоста йæ уацау «Особа»-йы тугисыны æгъдауы
тыххæй ныффыста афтæ: «Особайы заман ирон лæгæн амарын
æмæ амæлын синонимтæ уыдысты: абон искæйы маргæйæ, уый
зыдта, йæхи дæр ын кæй амардзысты, райсом куынæ уа, уæд
иннæбон, кæнæ къуырийы фæстæ». Нырма-иу марды нæма ба-
вæрдтой, афтæ-иу марæгыл кæуын байдыдтой. Хъæубæстæ тæ-
фæрфæс кæнынмæ цыдысты сæ дыууæтæм дæр: марды бинон-
268
тæм дæр æмæ марæджы хæдзармæ дæр. Иу мардьт фæстæ-иу дыу-
уæтырдыгæй дæр æрцыдис бирæ мæрдтæ. Бирæ ирон мыггæгтæ-
иу дæсгай азты дæргъы туджджынтæй баззадысты æмæ афтæмæй
сæфтысты уыцы мыггæгты хуыздæртæ.
Фæлæ ирон æхсæнад æнусты дæргъы тырныдта, цæмæй туг-
исыны æгъдæуттæ фæкъаддæр кæной, уымæ. Ацы хъуыддагæн
хъуыди скæнын кæрон. Арæхдæр дзы æмбæлдьгсты: марæджы мыг-
гаг-иу туджы аргъ бафыста; марæджы мыггаг-иу марды мыгга-
гæй йæхицæн лæппу скодта; марæджы мыггагæй-иу туджы аргъы
хуызы моймæ лæвæрдтой чызг æфхæрд баййафæг мыггагмæ.
Ирон æвзаджы тугдар æмæ тугагуры мыггæгты уæнгтæн ис
сæрмагонд нæмттæ. Ацы хабар этнографион æмæ фольклорон
æрмæгимæ дзурæг у, ирон адæммæ тугисыны хъуыддаг арæх кæй
æмбæлд æмæ фидар æвæрд кæй уыдис, ууыл.
Тугисæг-иу марды уæлхъус ард бахордта, йæ туг ын кæй райс-
дзæн, æмæ-иу афтæмæй марды иннæ хæстæджытæ ссæрибар код-
та тугисыны хæсæй (уымæй фæстæмæ уыцы хæстæджытæн бар
нæ уыд марæджы амарын, ахæм фадат сын куы фæуыдаид, уæд
дæр. Уымæн æмæ уæд тугисæгæн йæ дзырд сæххæст кæнын йæ
бон нал бауыдаид, æмæ уымæн та, фыдæлтыккон æгъдаумæ гæсгæ,
гæнæн нæ уыдис). Тугисæг-иу ард куы бахордта, уæд-иу, цалынмæ
марæджы нæ амардтаид, уæдмæ æндæр ницы куыста. Ахæмтæн
Ирыстоны стыр кад кодтой. Уымæн æмæ сæ маст марæджы æппæт
мыггагæй нæ истой: хъуамæ фæмард уыдаид бынтон æнаххос адæй-
маг, æмæ иу фылдæр хатт хъуыддаг афтæ рауади. Фæлæ маст
истой марæгæн йæхицæй.
Туджы аргъ уыдис туджджынты бафидыны æнæмæнг мини-
уæг. Туджы аргъ бæрæггонд цыдис æхсæны тæрхондоны фæрцы,
æхсæны суды та бадтысты æхсæны кадджындæр зæронд лæгтæ —
тæрхоны лæгтæ. Цавæр уыдис туджы аргъ? Уыдис тынг стыр
æмæ баст уыдис иу къорд ахсджиаг хъуыддагимæ. Туджы аргъ
бæрæггæнгæйæ, æхсæны лæгтæ хъуамæ бæстон æркастаиккой
уыдонæй алы хъуыддагмæ дæр. Туджы аргъ сбæрæг кæныны ахс-
джиаг фарста уыдис, туджджынтæ цавæр æхсæнадон къордмæ
хаудысты, уый. Туджы аргъы фидыны сæйрагдæр иуæг уыди хæ-
дзарон фос, саргъы бæхтæ, зæххы хæйттæ. Туджы аргъ иуæй-иу
хатт фыст цыдис чызджытæй дæр, кæй-иу амардæуыд, уыцы лæ-
джы бинонтæн сæ моймæ ратгæйæ. Ахæм чызджы иу хуыдтой
цыты чызг. Ацы къайады-бафидыды хъуыддаджы этнографион
æгъдауæй диссаг уыдис символикон ирæд — саргъы бæх æд саргъ.
Уыцы ирæд уыдис раздæры туджджынты бынтон бафидауыны
нысан, стæй дзурæг уыдис, се ’хсæн кæй фæзындис хæстæгиуæ-
джы ахастдзинæдтæ.
Абон дæр ирон æвзаджы ис тугисыны æгъдауимæ баст бирæ
дзырдтæ æмæ дзырдбæстытæ: тугдар, тугагур, туджджынтæ, ту-
гисджытæ, туджы аргъ, туджы бонцау, туджы фынг, марæджы
мыггагæй лæппу скæнын, туг тугæй æхсадæуы.
Дæлдæр ахуыргæнæгæн æххуысæн дæттæм æрмæг Цæлыккаты
Ахмæты радзырд «Тамерлан æмæ айдæн».
269
Дзырдуат радзырдмæ:
Къуылых — ам: Тамерлан-Тимур (1356—1405), тыхгæнæг; 1370
азæй фæстæмæ эмир, Астæуккаг Азийы Самарканды сæвæрдта
бьгндур ног паддзахадæн; басаста æмæ басыгъта бирæ сахартæ,
сæ цæрджыты сын акодта уацары; афтæ йæ хуыдтой фæсномы-
гæй.
Цатыр — шатер, палатка.
Тæлæт — тыхгæнæг æмæ йе ’фсад кæй байстой, уыцы бæхтæ
æмæ фосьг рæгъæуттæ, адæмьг атард.
Хæрдгсехуыдтæ — цыллæ æндæхтæй фæлыст дзаумæттæ, дарæс.
Сызгъæрын мигæнæнтсе — хæдзары æфсиньг дзауматæ (къустæ,
тæбæгътæ, нуазæнтæ).
Такатсг — згъæр худтæ.
Цирхь — хъамайы хуызæн æхсаргард, зынаргъ æфсæйнагæй конд.
Æрцытæ — рагон рæхойæн хæцæнгарз: йæ даргъ хъæдьг кæро-
ньгл сагъд уьгдис æрхуыйæ кæнæ та æфсæйнагæй конд цыргъ
фьгндз.
Цытджын балхонæг - фæтæг, раздзæуæг; великий предводитель.
Фыдцъылызтæарæзт — фыдуынд, фыдконд.
Дæлæмæдзыд — ньгллæг, хæрдмæ чи нæ сырæзти, ахæм.
Хæбуздзыхъхъытсе цсесгом - дзуарæйхæлд цæсгом (оспа).
Фсехъулон кæнын уындсей — фæивддзаг кæньгн.
Сæккатсе уадзын — ам: хъæрæй кæуын, хъьгг кæнын.
Фæрстытæ æмæ хæслæвæрдтæ радзырдмæ:
1. Цы зонут Тамерлан-Тимуры царды хабæрттæй? Цæмæй зынд-
гонд уьтди ацьг адæймаг? Цæмæн цæры абон дæр Тамерланьг ном
æппæт дунейьг адæмтьг æхсæн?
2. Цæуылнæ хастой циндзинад алыхуызон æртæлæт хæзнатæ
цытджьгн балхонæджьг зæрдæйæн?
3. Цæуыл куыдта Тамерлан?
4. Тимур фæрсы Стыр Хуыцауы: «...уындæй мæ цæмæн фæхъу-
лон кодтай? Мæ тæккæ ницæйагдæр хæстонæй мæ фыдындæр
цæмæн сфæлдьгстай?!» Раттут дзуапп ацьг фæрстытæн, зæгъут уæ
хъуыдытæ уыдоны фæдыл.
5. Радзырды ис дьгууæ персонажы: Тимур æмæ йæ уынаффæ-
гæнæг. Фыссæджы хъуыдымæ гæсгæ сты ныхмæвæрд. Цæмæн пайда
кæньг ахæм аивадон мадзалæй автор?
6. Цавæр адæймаджы характерон миниуджытæ рабæрæг вæй-
йынц ныхмæвæрды руаджы?
7. Ссарут текстьг, цьг æндæр аивадон мадзæлттæй пайда кæньг
фьгссæг, уыдон.
, 8. Цавæр у ацьг радзырды философон мидис? Æрдзурут уьгй
тьгххæй бæстон.
9. Йæ уынаффæгæнæгæй, йæхицæй чи цыргъзонддæр уьгд?
10. Лæгæн йæхицæй аразгæ у йæ фæлгонц? Сымахмæ гæсгæ,
270
цавæр адæймаг у рæсугъд? Цæмæй у адæймаг адæмæн уарзон æмæ
зынаргъ?
11. Лæмбынаг бакæсут Джыккайты Шамилы уац «Айдæн» (жур-
нал «Мах дуг», 2009. № 12. 110—118) æмæ раттут дзуапп фарстæн:
цавæр функцитæ ис айдæнæн ирон адæмы царды æмæ мифоло-
гийы? Ранымайут сæ.
Хæдзармæ куыст: 1. Фæсурокты кæсынмæ: радзырдтæ «Фæн-
дсегтæ» (Хъодзаты Æхсары тæлмац), «Сау туг», «Абырæг Хæмзæ-
ты зарæг», «Цъитийы рæбын» (Мамыкъаты Хъазыбеджы тæлмацтæ)
// «Мах дуг», 2001. № 2. 19-40 ф.; 2. Раттут дзуапп фарстæн: «Цы
ахадындзинад ис Цæлыккаты Ахмæты цыбыр радзырдтæн ны-
рыккон ирон литературæйы?»
®
Литературæ
1.Цалыккаты Ахмет. Память о мертвых: Рассказы / Публ. А.Б.
Мзокова//Дарьял, 1995. № 4. С. 43-60.
2. Цæлыккаты Ахмæт. Æвзæрст уацмыстæ / Чиныг сарæзтой Та-
хъазты В. æмæ Тъехты Т. — Дзæуджыхъæу: «Ир», 2002. 543 ф.
3. Цæлыккаты Ахмæт. Таурæгътæ, новеллæтæ /Хъодзаты Æ. æмæ
Мамыкъаты Хъ. тæлмац // Мах дуг, 2001. № 2. 5-44 ф.
4. М е д о е в К. Возвращение сына Иристона на свою родину // Влади-
кавказ, 2003. №28, 34, 36^37.
5.Медойты Хъ. Йæ сагъæс — Ирыстоны кад, йæ намыс - Ирыстоны
ном // Рæстдзинад, 2000. 5 сентябрь. № 163. 3 ф.
6. Мзокты А. Фæсарæйнаг ирæттæ æмæ се сфæлдыстад // Мах дуг,
1997. №2. 78-104 ф.
7. Джикаев Ш. «Жизнь- путьподвижничестваидолга»//Литератур-
ная Осетия, 1988. № 72. 72-93 ф.
8. М е д о й т ы X ъ. Ахмæты фæндæгтæ // Мах дуг, 2001. № 2. 45—52 ф.
9. М з о к т ы А Фыдыбæстæй - æнæ хай //Мах дуг, 1995. № 10. 108-125 ф.
10. Уарзиаты В. Дон дæр йæрагонфæдагуры...//Махдуг, 1993. № 5—
6. 59-76 ф.
«УÆХИ АЛИ ФОН ТОКАТЫ - ДÆРГЪÆВСАГ ПАША»
(Токаты Алихапы сфæлдыстад)
Дсе дзырды маргæвдылд æрттигъæн
Иæ Рухсæй батæфсы мæ ныфс.
Хъодзаты Æхсар
Ирон литературæйы программæ Токаты Алиханы биографи
æмæ сфæлдыстад ахуыр кæнынæн 9-æм къласы банысан кодта
æрмæстдæр æртæ сахаты. Кæй зæгъын æй хъæуы, уыдон фаг не
сты поэты царды хабæрттыл парахатæй æрдзурын æмæ йæ цып-
пар уацмысы лæмбынæг сахуыр кæнынæн. Сахуыр кæнын та про-
граммæ домы ахæм æмдзæвгæтæ: «Хохы цард», «Цыкурайы фæр-
дыг», «Малусæг» æмæ «Алыхуызон мæсыг». Ахуыргæнæджы ма
фæсурокты куысты хъæуы кæсын æмæ æрныхас кæнын Алиха-
нæн йе ’ннæ æмдзæвгæтыл - «Райгуырæн бæстæ», «Хох! Мæ хох...»,
«Асин» æмæ «Хъæды фынтæ». Уымæ гæсгæ æрмæг дихгонд æрцыд
ахæм темæтыл:
1-аг урок. Токаты Алихан (1893—1920). Йæ биографи. Алиха-
ны æхсæнадон архайд. Йе сфæлдыстадыл афæлгæст. Иæ ногдзи-
над ирон литературæйы. Йæ символизм.
Æмдзæвгæ «Хохы цард». Хъынцъым хохаг мæгуыр адæмы уæз-
зау цардыл.
2-аг урок. Æмдзæвгæ «Цыкурайы фæрдыг». Философон
æмдзæвгæ. Йæ мидис. Тохы пафос æмдзæвгæйы. Æппæтхъом цы-
курайы фæрдыг — курдиат æмæ зонындзинады символ. Лирикон
хъайтары рæсугъд фæндтæ, йæ хъысмæт. Сонеты символон фæл-
гонцты реалон мидис.
3-агурок. Æмдзæвгæ «Малусæг». Хъуыды царды нысаныл. Фыц-
цаг сгарæджы хъысмæт. Рухсмæ бæллын, рухсмæ цæуыны бæр-
зонд трагизм.
Æмдзæвгæ «Алыхуызон мæсыг». Поэты сфæлдыстады идейон-
эстетикон мидис.
Урокты нысантæ уыдзысты æмхуызон: 1) Алиханы æмдзæвгæ
сахуыр кæнын æмæ йын йæ аивадон фæрæзтæ æмæ сусæгдзи-
нæдтæ иртасын; аив кæсын поэты уацмыстæ, рабæрæг кæнын
фыссæджы миддуне, йæ зæрдæйы æнкъарæнтæ æмæ хъуыдытæ;
базонын, цы у сонет, символон фæлгонцты реалон мидис; скъо-
ладзаутæм Алиханы царды хабæрттыл рæзын кæнын æнæкæрон
уарзондзинад райгуырæн бæстæмæ — Ирыстонмæ, ирон адæммæ,
мадæлон æвзаг æмæ литературæмæ.
272
Фыццаг урок
Æртæ урокæн дæр равзæрстам иу эпигрæф - скъуыддзаг Али-
ханы фыстæгæй:
«Æз мсе зсердсе ксемсен радтон, уымсей йсе нал рай-
сдзынсен с/кестсемсе, цъыфы йсе куы тула семсе йсе ксер-
чытсен куы сссенда, уседдсер. Ксесдзынсен сем æмсе йын
усед сабырсей мсе фыццаджы уарзон ныхсестсей иу-дыуусе
зсегъдзынсен, сендсер сем, мыййаг, хсерамдсер нсе (\югуы-
дзынсен, желардсер йеддсемсе.
Æнкъард ма у семсе дсе зсердсемсе максей ныхсестсе
ис... Лсег сенсениз куы уа семсе йсе тых йсехимсе куы уа,
усед амонд сургæйсе у, семсе йсе баийафдзсени. Æцсег зо-
нын хъсеуы, куыд сургсе у, уый. Макуы хон дсехи мæгуыр,
цалынмсе дсе тых дсемидсегуа, уалынмсе...»
Къласы фæйнæгыл — къухæйфыст плакат:
«Ирон фысджытæ Токаты Алиханы сфæлдыстады тыххæй»
Кæй зæгъын æй хъæуы, зын раха-
тæн у, æдзард поэты курдиат боны-
фæстагмæ цы бауыдаид, уый, фæлæ
йын не ’мбырдгонды цы зарджытæ
ис, уыдоныл бæлвырд-бæрæгæй зыны,
сæ ныффысæг æцæг курдиаты хицау
кæй уыди, уый. Дзæбæх ратæлмац код-
та Бальмонт æмæ Брюсовы æмдзæв-
гæтæ. Фæлæ йæхи оригиналон фыс-
тыты уыйбæрц тыхджындæр у, æмæ
йын абарæн дæр нæй. Йæ авдæны за-
рæг йæ формæ æмæ, йæ апмæ гæсгæ
аивдзинадæй æрымысын кæны Феты.
Токайы-фырты æмдзæвгæ «Малусæг»-
ы бæлвырд-бæрæгæй зыны, поэт бæрц
кæй зоны, йæ чем, йæ равг, йæ зæр-
дыуагæн йæ рохтыл хæцынмæ кæй
арæхсы, уый. Æмдзæвгæйы нæй иунæг æнæхъуаджы хъуыды, иунæг
уæлдай дзырд дæр, аивадон æгъдауæй у хорз ифтонг, къух бакæ-
нæн æм нæй.
Тыбылты Алыксапдр, 1925 аз
Æнæ Токаты Алихан ирон литературæйæн, культурæйæн нæй
сомбон... XX æнусæн йæхи зарæггæнæг, растдæр зæгъгæйæ та,
йæхи хъарæггæнæг хъуыд. Æмæ Ирыстоны райгуырд уыцы зарæг-
гæнæг — Алихан ныккасти æнусы арфмæ, федта йын йæ зынтæ,
йæ тугкалæн фæндæгтæ, федта удгоймаджы хъизæмæрттæ... Йе
’мдзæвгæты зыны, куыд тыхсти, куыд агуырдта фæндаг фидæнмæ,
куыд уарзта йæ Ирыстон, куыд мæт кодта хицæн адæймаджы
хъысмæтыл. Алиханы поэтикон æнтыстыл банымайын хъæуы уый
дæр, æмæ ирон поэзимæ кæй бахаста сонеты формæ — ныууагъта
нын диссаджы шедевртæ: «Цыкурайы фæрдыг» æмæ «Алыхуызон
18 Мзокты Аслæнбег
273
мæсыг». Ам дæр йæхи равдыста иттæг хæрзарæхстæй, ног фæнда-
гыл цæуæгæй.
Алиханы поэзимæ кæсын хъуыди дæлейæ уæлæмæ, Сæнайы-
хохмæ куыд фæкæсынц Джызæлы æмæ Сунжæйы быдыртæй,
афтæ. Æрмæст ын уæд базонæн ис йæ курдиаты æрфытæ, æрмæст
уæд фенæн и, цы бæрзæндтæм схызтис, уыдон.
Биазырты Къамерлан
Поэт, нывгæнæг батайы, басудзы, а дунейыл ын æппæтæй
зынаргъдæр чи у, уыцы Хуры — Поэзийы, Аивады цæхæры. Фы-
дæй-фыртмæ афтæ уыд ахуырады дæр, æхсæны царды дæр. Уымæн
æвдисæн номдзыд революционерты, ахуыргæндты цард. Уымæн
æвдисæн - Алиханы хъысмæт дæр: авд æмæ ссæдзаздзыдæй ба-
сыгъди ног царды сæрыл тохы, басыгъди Поэзийы цырен арты.
Революци æмæ Поэзи уыдысты, йæ «Адджын марг», йæ «Царды
хос», йæ «Алыхуызон мæсыгæй» цы мæйтæ, хуртæ зыны, уыдон.
Мæ уацтæй иуы кодтон персайнаг поэт Фарид Эд-Дины
æмдзæвгæйы кой. Æртæ гæлæбуйы ауыдтой сойын цырагъ æмæ
сæ æрфæндыд, арт циу, уый базонын. Сæ иу батахт арты цурмæ,
фæстæмæ раздæхт æмæ загъта: рухс дзы кæлы. Иннæ ноджы хæс-
тæгдæр батахт артмæ, йæ базыр дзы ацарыдта, раздæхт æмæ загъ-
та: судзгæ кæны. Æртыккаг æм бынтон хæстæг батахти, бахауди
дзы æмæ басыгъд. Æххæстæй базыдта, арт циу, уый, фæлæ цы
федта, уый мæрдтæм ахаста, йе ’мбал гæлæбутæ нал базондзысты
арты сусæгдзинад.
Афтæ у поэты хабар дæр — йæ сусæгтæ йын кæронмæ райха-
лын нæ бон нæу.
Хъодзаты Æхсар
Алихан райста европæйаг символизмы поэтикæ, йæ техникон
дæсныйады фæрæзтæ, фæлæ уыдоны фæрцы æвдыста йæ рæс-
тæджы риссæгтæ, йæ заманы рухсдæр идейæтæ. Поэт символон
фæлгонцты æвдыста реалон цард, бæлвырд хъуыдытæ, удгоймаг
æмæ адæмы æнкъарæнтæ. Ахæм æууæлтæй Алиханы символизм
сси хигъæдон æмæ цардхъом.
Алиханы лирикæйы кæрæй-кæронмæ цæуы рухсы мотив. По-
этмæ гæсгæ цард æмæ тохы нысан у рухс кæнын, рухс та у æппæт
хæрзты символ. Алихан Рухсы номæй æмдзæвгæ «Арвы тын»-ы
сиды: «Рухс дæн, Рухс дæн æз. Мæнмæ ды кæс, уæ, зæххон лæг!»
Рухс у хонæг фидауцмæ, сæрибармæ, амондмæ. Уыцы хъуыды
æмткæй у ирон лирикæйы лейтмотив, йæ бæрзонд идейæ.
Джыккайты Шамил
Токаты Алиханы сфæлдыстад уыди ног æмæ тыхджын фæзынд
ирон литературæйы. Уый бæлвырдæй равдыста: саумæры рæзæг
халы мыггæгты билцъыты хуызæн ирон поэтикон дзырд йæ хуыл-
фы æмбæхсы æнæнымæц гæнæнтæ. Фадат сын ратт — тыхджын
æвзартæ ныггуыпп ласдзысты раст цырен арты æвзæггау.
Малиты Васо
274
I. Ахуыргæнæджы ныхас. Авд æмæ ссæдз азы йеддæмæ нæ бан-
тыст фæцæрын нæ номдзыд поэт Токаты Алиханæн (1893-1920).
Михаил Лермонтовы хуызæн цыбыр рауадысты йæ царды бонтæ.
фæлæ йе сфæлдыстадон бынтæ — йе ’мдзæвгæтæ, йæ драмæ «Урс
сынтытæ», йæ тæлмацтæ æмæ публицистон уацтæ Алиханы ном
æвæрынц нæ зындгонддæр фысджыты æмæ поэтты нæмтты
фарсмæ. Раст зæгъы Алиханы уацмыстæ иртасæг Хъодзаты Æхсар:
«Алиханæн ирон поэзийы йæхи бæрзонд хох ис, йæ æхсонтигъ
урс цъити ныдзæвы стъалытыл, хур ыл рæдауæй тауы йæ зæрин
тынтæ.
Национ литературæйы традицитыл æнцайгæйæ, Алихан хæрз
æрыгонæй биноныг сахуыр кодта, йæ зæрдæмæ арф айста уырыс-
саг æмæ дунеон дзырдаивады стырдæр хæзнатæ, уыдон фарн
ахъардта йæ туджы, систы йын хицон. Æмæ райгуырди ног аивад
- феномен. Нæ нæртон дуне æмæ æндæр адæмты поэтикон ду-
нейы кæрæдзиуыл бандзæвдæй цыма цæхæр акалд æмæ уый рухсмæ
сæдæ хъуытазау æмæ сæдæ мырмырагау нырттывта, ныййазæлыд
ирон æвзаг. Адæмы æнусон удхæрттæй, бæллицтæй дзаг зонд æмæ
зæрдæ».
Алиханы поэзии у вазыгджын æмæ арф, йе ’мдзæвгæтæ бам-
барын чиныгкæсджытæн се ’ппæты бон нæу, уымæн æмæ зонын
хъæуы поэты царды хæбæрттæ, цавæр уæззау дуджы рæстæг цар-
ди æмæ кодта сфæлдыстадон куыст, цæмæн уыдысты ахæм йæ
уацмысты поэтикон символтæ æмæ сын цавæр нысан уыд.
Йе ’мдзæвгæ «Малусæджы» ис поэтикон символтæ — Уал-
дзæджы, Хуры, Рухсы сæрвæлтау æнусон хæрам тыхты ныхмæ
тохгæнæджы фæлгонц ауайы нæ цæстытыл. Алихан йæхæдæг
дæр йæ уд суæлдай кодта æхсæнады фыдбылызтимæ тохы. Иæ
зæрдæ дардта ног царды хурыл æмæ уый «Рухсы йæ мæлæт ссард-
та». Цæвиттон, Алихан пехуымпарау рагацау базыдта йæ мæ-
лæт.
Хъодзаты Æхсар фыссы поэты царды фæстаг азы тыххæй:
«Иудадзыг Алихан кодта революцион куыст. Мидхæсты рæстæг
æхсарджынæй хæцыди деникинонты ныхмæ. 1920 азы Ирыстон
дихгонд арцыди фондз районыл. Алиханы снысан кодтой Джы-
зæлы районы ревкомы сæрдарæй. Сæрды райдайæны тифæй фæ-
рынчын, тыхстæй ма сæхимæ бацыд, уым дæр йæ бинонты бай-
йæфта уæззау рынчынтæй. 17 июны боныцъæхтыл Токаты хæдза-
рæй райхъуысти топпы гæрах. Поэт йæхи амардта æви револю-
цийы знæгты къухæй фæмард? Не сбæрæг».
Йæ ныхасы ахуыргæнæг радзурдзæн Алиханы æхсæнадон æмæ
революцион куысты тыххæй. Стыр æххуыс ын фæуыдзысты, Али-
ханы хорз чи зыдта æмæ уæлдай тынгдæр чи æмбæрста, уыдоны
мысинæгтæ (Токаты Лизæ, Мæхъиты Верæ, Цæллагты Тæтæр-
хъан, Бæдоаты Леза, Токиан-Фидараты Мария (Мах дуг, 2003.
№6. 30-44 ф.; Мах дуг, 2006. №11. 162-164 ф.).
II. Ахуыргæнæг аив кæсы Токаты Алиханы æмдзæвгæ æмæ амо-
ны зынæмбарæн дзырдты нысаниуæг.
275
ХОХЫ ЦАРД
— Нæ фыдæлтæ, нæ сæрæнтæ,
Æрыгонæй — фыд-зæрдæтæ,
Цæй гуыбыр стут сымах?
— Нæ хох у дзаг ныр ахæмтæй,
Фæкъахтам хæхтæ къахæнтæй,
Æккойæ хастам мах.
— Цæуыл кæут, цæ, устытæ?
Цы мын ысты уæ куыстытæ?
Цæмæн ыстут æнкъард?
— Нæ уынæм мах нæ хæстæджы,
Фыдгуырм ыстæм нæ фæздæджы —
Æлгъыст у хохы цард.
— Цæй тар ыстут, нæ фæсивæд?
Цæмæ кæсут уæ фæдивæд?
Цы уæ ферох сымах?
— Нæ зæрдæ гъе ныр - сау мæты:
Ирæдыл зæрдæ банæты,
Ирæд хъæуы ныр мах.
— Цæй фыдхуыз стут, нæ чызджытæ?
Цы ран фестут фыдсыджыты?
Цæуылнæ стут сæрæн?
— Уыдыстæм мах хæрзсæрæнтæ
Ныйистæм ныр фыд-зæрæдтæ.
Ысчынди нын кæлæн.
— Уæ, сабитæ, цæуыл кæут?
Фыдгæмттæй мын кæдæм цæут?
Цы уæ хъæуы сымах?
— Æрцауыгътой нæ дадаты,
Нынныгæдтой нæ нанаты,
Сыдæй мæлæм ныр мах.
Мыхуыргонд цсеуы чиныгæй: Токаты Л. Уацмыстæ. Дзсеуджыхъсеу:
Ир, 1973. 97-98 ф.
Дзырдуат æмдзæвгæмæ:
Ирæд (уырыссагау — калым, брачный выкуп). Ирон традици-
он æхсæнады ирæдмæ кастысты мыггаджы æмæ бинонты социа-
лон уавæры цæстæй. Уымæ гæсгæ ирæд Ирыстоны уыдис Цæгат
Кавказы æппæтæй стырдæртæй. XIX æнусы ирæд фыстой стыр
æмæ лыстæг фосæй. Сæ нымæц-иу хæццæ кодта дæсгæйттæм æмæ
суанг фондзыссæдзгæйттæм. Ноджы ма лæвар кæнын хъуыд зы-
наргъ дзаумæттæ, уыдонимæ æнæмæнг хæцæнгæрзтæ, егъау æрхуы
æгтæ. Ирæдæн бирæ фидын кæй хъуыд, уый аххосæй налгой-
мæгтæ ус куырдтой æрæгмæ, лæппу-иу цалынмæ ирæд æмбырд
кодта, уæдмæ-иу чызджы æндæрæн радтой. Уымæ гæсгæ-иу чыз-
276
джыты скъæфгæ дæр кодтой. Æрцыдис-иу уый тыххæй лæджы-
мæрттæ дæр, æмæ-иу дыууæ мыггаджы туджджынтæ систы.
Фæдивæд — цот (цæуæт), зæйц, зæнæг, потомство.
Фæрстытæ æмæ хæслæвæрдтæ æмдзæвгæмæ:
1. Куыд равдыста Алихан йе ’мдзæвгæйы хæххон адæмы цард?
2. Радзурут, куыд æвдыст цæуы æмдзæвгæйы фыдæлты, сыл-
гоймæгты, фæсивæды, чызджыты æмæ сывæллæтты цард XX
æнусы райдиан. Цы зæгъы поэт уыдонæн сæ цард, сæ куыст æмæ
сæ уавæры тыххæй?
3. Цавæр поэтикон мадзæлттæй пайда кæны автор ацы ’мдзæв-
гæйы? Ранымайут сæ. Зæгъут сын сæ сæйрагдæртæ (риторикон
фæрстытæ, диалог, абарстытæ).
4. Хуымæтæджы нæ ныффыста Алихан «Хохы цард» диало-
джы хуызы. Цæмæн?
5. Риторикон фарстæн ирон царды тыххæй поэт дæтты бæл-
вырд дзуапп. Куыд дæм кæсы, цæмæн?
6. Алихан хохы цардæй зæгъы: «Æлгъыст у хохы цард». Цæ-
мæн? Сымахмæ гæсгæ, цавæр уыд хæххон цард Алиханы æрыгон
бонты заман?
7. Цы у æлгъыст? Куыд ис ысхонæн, æлгъитгæ чи фæкæны,
ахæм адæймаджы? Цавæр нысаниуæг ис ныхас «æлгъыст»-æн
æмдзæвгæйы тексты?
8. Цавæр «фæдивæд кæсы фæсивæдмæ»? Цы зонут ирæды тых-
хæй? Чи фыста ирæд æмæ цавæр бынат ахста уый ирон традици-
он æхсæнады царды?
9. Ранымайут Алиханы æндæр поэтикон уацмыстæ, хохаг адæ-
мы уæззау царды нывтæ, поэты сагъæс йæ адæмьт хъысмæтыл
æвдыст кæм цæуынц (æмдзæвгæтæ «Уæууæй», «Хох! Мæ хох...»,
«Сау аз», «Дыууæ хæлары», «Райгуырæн бæстæ»).
10. Хæдзары ныффысут нывæцæн ахæм темæмæ гæсгæ «Хæххон
адæмы цард XX æнусы райдиан Токаты Алиханы лирикæйы». Пайда
кæнут æмдзæвгæ «Хохы цард» æмæ йæ иннæ поэтикон уацмыстæй.
III. Скъоладзау наизусть дзуры æмдзæвгæ.
ХЪОДЗАТЫ Æхсар
АЛИХАН
Ныр мах ысгпъалыйыл лæууæм...
Æркалдзынæн нæ зæхмæ Рухсæй тын...
Токаты Алихан
Дæ цырт-дзуар афæлдæхт, Алихан1,
Дæхæдæг стъалыйыл лæууыс.
Æз та — йæ тарфдæр цъассы ихæн,
Ды мæм Æрвдунейæ кæсыс.
1 Алиханы ингæн ис Хохы Дæргъæвсы. Рохуаты баззади, зилæг æм нæй.
Йæ цырт — æфсæйнаг дзуар — ныттæстытæ, ныкъкъæдзтæ, згæ йæ бахордта,
фæлдæхтæй лæууы зæххыл.
277
Дæ дзырды маргæвдылд æрттигъæн
Йæ Рухсæй батæфсы мæ ныфс.
Дæ Рухсæн ницыхъом у ихæн,
Мæрдхуызæй бавæййын æртхуыз.
Дæ цырт-цзуар сызгæ и нæ удтау,
Дæхæдæг Иесойы цур, дард.
Дæ зæд Дзыбылаимæ1 бад.
Зæххыл уыдтæ æви нæ уыдтæ?
Æркал æрвон хуынтæ: тьгнтæ,
Хуынтæ-фынтæ... тынтæ-фынтæ...
Æмдзсевгæ мыхуыргонд цæуы газет «Рæстдзинад»-æй, 2003. 10 де-
кабрь. № 237. 3 ф.
Фæрстытæ æмæ хæслæвæрдтæ æмдзæвгæмæ:
1. Уæ зæрдæмæ фæцыдис Хъодзаты Æхсары æмдзæвгæ? Цæ-
мæй? Цавæр хъуыдытæ æмæ æнкъарæнтæ уæм сæвзæрын кодта?
2. Хъæлæсыуагæй куыд кæсгæ у ацы æмдзæвгæ? Цæуыл дзурæг
сты æмдзæвгæйы бирæстъæлфыгтæ? Цавæр хъуыды æвæрд ис
æмдзæвгæйы фæстаг дыууæ рæнхъы?
3. Цæмæн равзæрста Хъодзаты Æхсар йе ’мдзæвгæйæн ахæм
эпигрæф? Æмдзæвгæ æмæ эпигрæфы ныхæсты ис поэтикон фæл-
гонц - «Ныр мах ыстъалыйыл лæууæм» (Токаты Алихан), «Дæ-
хæдæг стъалыйыл лæууыс» (Хъодзаты Æхсар). Куыд æмбарут ахæм
поэтикон фæлгонц?
4. Æмдзæвгæйы сæйраг поэтикон мадзал — ныхмæвæрд: Али-
хан — нырыккон поэт; Алиханы рæстæг — нырыккон рæстæг.
Алихан «лæууы стъалыйыл», «кæсы Æрвдунейæ», поэт та — «тар-
фдæр цъассы ихæн». Цæмæн бахъуыд авторы ахæм поэтикон ма-
дзал? Цьт равдыста поэт ныхмæвæрды руаджы?
5. Куыд æмбарут ацы поэтикон рæнхъыты мидис:
Дре дзырды маргæвдылд æрттигъæн
Иæ рухсæй батæфсы мæ ныфс» ?
Раргом кæнут уæ хъуыдытæ. Куыд æмæ цавæр аргъ кæны Али-
ханы поэтикон ныхасæн Хъодзаты Æхса^?
6. Поэт зæгъы Алиханæй: «Дæхæдæг Иесойы цур, дард». Кæ-
мæн лæвæрд уыд бар Йесо Чырыстийы фарсмæ уæвын æмæ цæ-
мæн? Чи уыдысты уыцы зæдтæ æмæ адæм?
7. Чи уыд Дзыбыла? Зæгъ, Алиханы аивадон уацмыстæй кæ-
цыйы хъайтар у Дзыбыла? Цæмæн æрхъуыды кодта Æхсар Дзы-
былайы ном йе ’мдзæвгæйы? Цы иу кæны Дзыбыла æмæ Алиха-
ны, Æхсары хъуыдымæ гæсгæ?
8. Цæмæн фæрсы автор Алиханы тыххæй: «Зæххыл уыдтæ æви
нæ уыдтæ?» Æмæ йын цавæр дзуапп дæтты? Ды та ацы фарстæн
цавæр дзуапп раттис?
1 Алиханы пьесæ «Урс сынтыты» сæйраг архайæг æхсæзаздзыд лæппу,
амардтой йæ æнаххосæй. Пьесæйы кæрон «арвы дуæрттæ байгом сты æмæ
дзы зæдтæ зынынц, се ’хсæн... Дзыбыла».
278
9. Цавæр «æрвон хуынтæ» ныууагъта йæ фæстæ Токаты Али-
хан? Куыд æмбарут æмдзæвгæйы фæстаг ныхæстæ: «тынтæ, хуынтæ
- фынтæ... тынтæ — фынтæ...»?
10. Зæрдæ риссы, ацы рæнхъытæ кæсгæйæ:
«Дæ цырт-дзуар асрселдæхт, Алихан...»
«Дæ цырт-дзуар сызгæ и нæудтау...»
Цæуыл риссы авторы зæрдæ? Цæмæн у рох абон Алиханы
ингæн ирон адæмæй, фысджытæй? Цæмæн афæлдæхт йæ цырт,
цæмæн ис ахæм æддзæллаг уавæры?
11. Æмдзæвгæйы ноджыдæр ис поэтикон мадзæлттæ — мета-
форæ æмæ абарст — «Дæ цырт-дзуар сызгæ и нæ удтау». Цæмæн
бахъуыд Æхсары ахæм поэтикон мадзал? Цæимæ бары автор, чи
сызгæ, адæмы ахæм удтæ? Зæгъут уæ хъуыдытæ ацы поэтикон
мадзалы фæдыл.
IV. Хæдзармæ куыст: зонын Алиханы царды хабæртгæ; бакæ-
сын ахуыргæнæн чиныджы фæрстыл (316—319) æмдзæвгæты ана-
лиз; раттын дзуапп фарстæн: «Цавæр темæ иу кæны Алиханы
æмдзæвгæтæ «Хохы цард», «Хох! Мæ хох...» æмæ «Райгуырæн
бæстæ»?
Дыккаг урок
I. Урок райдайы зарсег — «Цыкурайы фæрдыг»-æй. Алиханы
ныхæстæм музыкæ ныффыста ирон композитор Тедеты Владис-
лав. Æнцон нæ уыди уый — авд азы бахъуыд музыкæ ныффыссы-
нæн.
Ахуыргæнæг ратты скъоладзаутæм цалдæр фарсты:
1. Уæ зæрдæмæ фæцыди Тедеты Владиславы музыкæ? Фехъуыс-
тат ма раздæр ацы зарæг? Цæмæй фæцыд уæ зæрдæмæ?
2. Чи у зарæджы ныхæсты автор? Чи уыд Токаты Инусы фырт
Алихан?
3. Цавар æндæр зарджытæ ма æрцыд фыст Алиханы ныхæс-
тыл? Ранымайут сæ.
4. Цавæр æнкъарæнтæ æмæ хъуыдытæ уæм сæвзæрди, ацы за-
рæгмæ байхъусгæйæ?
II. Цыбыр раныхасы фæстæ ахуыргæнæг йæхæдæг аив кæсы
Алиханы æмдзæвгæ. Уый фæстæ амоны сонеты зынæмбарæн
дзырдтæ æмæ дзырдбæстытæ, ахуырдзаутæ сæ фыссынц сæ ку-
сæн тетрады. Æмдзæвгæйы мидисыл куыст цæудзæн ахуыргæ-
нæджы фæрстытæ æмæ хæслæвæрдтæм гæсгæ.
9-æм къласы ахуырдзаутæ фыццаг хатт зонгæ кæнынц сонетимæ
- æнахуыр æмдзæвгæйы формæимæ. Цыбырæй цæудзæн ныхас,
кæд æмæ кæм фæзынд фыццаг сонет, чи уыд йе сфæлдисæг æмæ
куыд арæзт уыд (композици), уыдоны тыххæй. Фыццаг ирон со-
неты автор у Токаты Алихан, куыд ын бантыст, цавæр мидис
æмæ хъуыды бавæрдта йæ сонеты, уый тыххæй цæудзæн ныхас
ацы урочы.
279
ЦЫКУРАЙЫ ФÆРДЫГ
Сонет
Мæнмæ цыкурайы фæрдыг ныр ис.
Æдзух вæййы мæнмæ æппæт, цы курон.
Уый нæу зæххон, уæларвонтæй у — хурон,
Дзæбæх кæны фыдниз, уый зоны рис.
Нæ радта уый мæнæн ыстыр дзуар Дзывгъис,
Нæдæр та Сафа, Уацилла, Æртхурон.
Æз калмæй байстон уый — уыди фыдхъулон,
Цæхæртæ калгæ сау маргæй сыгъдис.
Фæндонæй æз фæтæхдзынæн уæларвмæ,
Æркалдзынæн нæ зæхмæ Рухсæй тын.
Мæ аууон бæстыл райдайдзæн хæтын.
Дæлдзæхæн та ныккæсдзынæн йæ арфмæ,
Дунетыл таудзынæн рæсугъддæр фын.
Æз талынгæн æрхаудзынæн йæ тарфмæ.
Мыхуыргонд щеуы журнажей: Ирон поэзийы антологи: Токаты Алихан
(1893-1920). Æмдзсевгæтæ//Махдуг, 2003. № 12. 148 ф.
Дзырдуат æмдзæвгæмæ:
Æртхурон — ирон мифологийы зынджы æрвон арты бардуаг,
хур æмæ арты азарæй буары цармы низтæ чи æрвиты, уыцы бар-
дуаг. Ноджы йæм куывтой, цæмæй Стыр Хуыцауæй адæмæн ра-
кура хъæздыгдзинад æмæ амонд.
Дзывгъисы дзуар — Уастырджийы номыл æппæты кадджын-
дæр кувæндæттæй иу Куырттаты комы. Дзывгъисы дзуар кæддæр
уыдис Дзывгъисы хъæубæсты бардуаг. Хъæуы цæрджытæ, Дзыв-
гъисы аргъуаны цы кувæндон ис, уый хонынц Уастырджийы но-
мæй - Уастырджийы кувæндон.
Цыкурайы фæрдыг — зынаргъ дуры мыггаг. Нарты кадджыты
- мард æгас кæныны, цæфтæ дзæбæх кæныны тых кæмæ ис,
ахæм фæрдыг. Ома, цы курай, уый дæттæг.
Фæрстытæ æмæ хæслæвæрдтæ æмдзæвгæмæ:
1. Уæ зæрдæмæ фæцыдис Токаты Алиханы æмдзæвгæ? Цæмæй?
2. Цавæр ахадындзинад ис цыкурайы фæрдыгæн? Цæмæн афтæ
хуыйны?
3. Сосланы тыххæй Нарты кадджыты циклы чиныгкæсæг арæх
æмбæлы цыкурайы фæрдыгимæ. Ранымайут нарты кадджытæй кæ-
цыты сæмбæлдыстут цыкурайы фæрдыджы кæлæнгæнæг тыхимæ.
4. Цы равдыста Алихан йе ’мдзæвгæйы цыкурайы фæрдыджы
хуызы?
5. Куыд бафтыд поэтæн йæ къухы цыкурайы фæрдыг?
280
6. Цавæр у цыкурайы фæрдыг? Радзурут цыкурайы фæрды-
джы тыххæй, пайда кæнут æмдзæвгæ æмæ кадджыты ныхæстæй.
7. Цьг у йæ бæллиц Алиханы лирикон хъайтарæн? Ссарут
æмдзæвгæйы уыцы рæнхъытæ æмæ сæ аив бакæсут.
8. Цæмæн зæгъы поэт: «Æз талынгæн æрхаудзынæн йæ тарф-
мæ»? Цы уыдзæн уæд?
9. Алиханы æмдзæвгæйæн ис символикон нысаниуæг, цыку-
райы фæрдыг та у символикон фæлгонц. Цавæр аивадон мадзæлт-
тæй пайда кæны поэт уыцы фæлгонц фæлдисгæйæ?
10. Хъодзаты Æхсар йæ уац «Поэты мæсыг»-ы (Рæстдзинад,
2003, 10 декабрь) афтæ зæгъы Алиханы иу дзырды сусæгдзинады
тыххæй: «Йæ уацмысты арæх æмбæлæм дзырд «марг»-ыл. Уыцы
дзырдæн цы нысаниуæг ис, уый алчидæр зоны: адæм дзы фылдæр
хатт пайда кæнынц, æппæрццæг миниуæг æвдисгæйæ. Алиханы
æмдзæвгæты «марг» канд зианхæссæг нæу, фæлæ хæрзгæнæг, рухс-
дæттæг дæр. Марг ауагъди зæрдæйыл, æмæ зæрдæ пиллон скалдта,
судзы, баци æвзалы. Марг зæрдæйæн фæахъаз, расыгъдæг æй код-
та, æмæ ныр зæрдæ «цæхæр сыгъдæй рухс дæтты». Цæмæй адæй-
маг исты стыр хъуыддагыл фæцалх уа, уый тыххæй йæ хатгай
фæхъæуы маргæй фæлварын дæр (ацы ран та марг дæр символи-
кон хъуыды хæссы) — хъуамæ бавзара маст, хъыг, хъизæмар...»
Цавæр миниуæг ис дзырд «марг»-æн æмдзæвгæйы?
11. Цавæр лирикон æмдзæвгæйы хуыз у сонет? Кæм ныффыс-
тæуыд æппæты фыццаг сонет? Чи уыд поэттæй сонеттæ фыс-
сынмæ тæккæ дæсныдæр? (Данте Алигъери, Франческæ Петраркæ,
Пьер де Ронсар, Вильям Шекспир, Александр Пушкин).
12. Цæмæй хицæн кæны сонет хуымæтæджы æмдзæвгæйæ?
Куыд арæзт вæййы сонет техникон æгъдауæй? Куыд хуыйнынц
сонеты дыууæ цыппаррæнхъоны æмæ дыууæ æртæрæнхъоны? (тер-
цеттæ, катрентæ.)
13. Куыд арæзт сты Алиханы дыууæ сонеты — «Цыкурайы
фæрдыг» æмæ «Алыхуызон мæсыг»? Лæмбынæг æркæсут сонеты
рифмæтæм æмæ саразут ацы æмдзæвгæты рифмæты схемæтæ. (Со-
нет «Цыкурайы фæрдыг»: АББА, АББА, ВГГ, ВГВ; сонет «Алы-
хуызон мæсыг»: АААА, ББББ, ВГГ, ВДВ.)
14. Сонет ахсы аккаг бынат ирон поэзийы дæр. Чи уыд фыц-
цаг сонеты автор? Куыд хуыйны сонет æмæ йæ чи ныффыста?
15. Ранымайут, ирон поэттæй уæлдай зæрдæмæдзæугæдæр со-
неттæ чи сфæлдыста, уыдоны.
16. Цæмæн равзæрста Алихан йе ’мдзæвгæйæн сонеты хуыз?
Цы равдыста йæ сонеты поэт символикон æгъдауæй? (Йæ бæл-
лицтæ æмæ тырнындзинæдтæ, йæ зæрдæйы ахаст адæммæ æмæ
райгуырæн бæстæмæ.)
IV. Литературæйы теори:
Сонет (италиаг æвзагæй зопаге — зæлын, хъуысын) у цыппæр-
дæс рæнхъæй арæзт лирикон æмдзæвгæйы хуыз. Рæнхъытæ рифмæ
кæнынц ахæм схемæмæ гæсгæ: АББА, АББА, ВВГ, ДГД. Цæмæй
хицæн кæны сонет хуымæтæджы æмдзæвгæйæ? Æппæты фыццаг,
281
йæ арæзтæй. Сонеты иу хуызы вæййы дыууæ цыппаррæнхъоны
(катрены) æмæ дыууæ æртæрæнхъоны (терцеты). Ис ахæм сонеты
хуыз, æртæ цыппаррæнхъонæй арæзт чи у æмæ йæ сæйраг хъуы-
ды загъд цæуы кæронбæттæны дыууæрæнхъоны.
Фыццаг хуызы сонеты фыццаг катрены рифмæгонд цæуынц
1 æмæ 4, 2 æмæ 3 рæнхъытæ, дыккаг катрены дæр - афтæ —
АББА, ома 5 æмæ 8, 6 æмæ 7 рæнхъытæ. Фыццаг æмæ дыккаг
терцетты та — 1 æмæ 2, 3 æмæ 5, 4 æмæ 6 рæнхъытæ — ВВ, ГД,
ГД. Ис æндæрхуызон рифмæгонд сонеттæ дæр.
Сонет фыццаг хатт фæзынд XIII æнусы Италийы. Куыд æм-
дзæвгæйы хуыз, афтæ йæ арæзт баст у зындгонд италиаг поэттæ
Данте Алигъери æмæ Франческæ Петраркæимæ. Францийы со-
неттæ фыста Жан Пьер де Ронсар, Английы - Вильям Шекспир,
Польшæйы - Адам Мицкевич. Уырыссаг литературæйы сонет
рагæй у зындгонд, райдай В.К. Тредиаковскийæ, В.А. Жуковс-
кийæ, А.С. Пушкинæй, А.А. Дельвигæй æмæ фæу абоны поэттæй.
XVII æнусæй фæстæмæ иу-дыууæ фондзыссæдз азы поэттæ со-
нетмæ сæ хъус уыйас тынг нал дардтой, æмæ æмдзæвгæйы ацы
хуыз иуцасдæр рохуаты аззад, фæлæ та йæ XIX æнусы роман-
тиктæ сног кодтой. XX æнусы сонеттæ фыстой Габриэла Мист-
раль (Чили), Иоганнес Роберт Бехер (Германи).
Сонет аккаг бынат æрцахста ирон поэзийы дæр. Фыццаг ирон
сонет сфæлдыста Токаты Алихан. Йæ ном, уæлдæр куыд загътам,
афтæмæй «Цыкурайы фæрдыг».
Сонетмæ ирон поэттæ тæккæ стырдæр æргом аздæхтой XX
æнусы фæстаг цыппæрæм хай. Уæлдай зæрдæмæдзæугæдæр со-
неттæ сфæлдыстой: Чехойты Сæрæби, Цæрукъаты Алыксандр,
Малиты Васо, Джыккайты Шамил, Джусойты Нафи, Хъодзаты
Æхсар, Ходы Камал, Кокайты Тотрадз æмæ иннæтæ.
V. Алиханы царды хабæрттæ æмæ йæ уацмысты сусæгдзинæдтæ
Хъодзаты Æхсарæй хуыздæр абоны онг иу литературæиртасæг
дæр нæма равзæрста. Сонет «Цыкурайы фæрдыг» фæрстыты руа-
джы, скъоладзаутимæ иртасгæйæ, ахуыргæнæг хъуамæ спайда кæна
Æхсары разныхасæй Алиханы æмдзæвгæты æмбырдгондмæ (То-
каты А.И. Уацмыстæ. - Дзæуджыхъæу. Ир, 1973. 3-69 ф.). Уый
зæгъы: «Æмдзæвгæ композицион æгъдауæй дæр у сонеты æппæт
домæнты аккаг: алы строфа дæр æвдисы æххæст хъуыды. Фыццаг
у экспозици, поэт нын æмбарын кæны, йæ ныхасы сæр цæуыл
уыдзæн, уый: лирикон хъайтар буц у, йæ къухы цыкурайы фæр-
дыг кæй бафтыд, уымæй. Цы у, цæмæн хъæуы цыкурайы фæр-
дыг? Уыцы фарстæн дæр ис дзуапп фыццаг катрены. Цымæ куы-
дæй бафтыдис адæймаджы къухы ахæм æмбисонды хæзна? —
Сцымыдис вæййы чиныгкæсæг. Æмæ йæ фарстæн дзуапп ссары
дыккаг катрены. Ам æмдзæвгæйы мидхъару цæуы тыхджындæр-
гæнгæ. Фæстагмæ схизы йæ тæккæ бæрзонддæр рындзмæ: «Æз
калдæй байстон, уый — уыди фыдхъулон, цæхæртæ калгæ сау
маргæй сыгъдис». Ацы рæнхъыты уыйбæрц змæлд, уыйбæрц экс-
прессии ис, æмæ мах æнкъарæм æрдзы сау тыхтимæ мæлæтдзаг
тохы алы фæзылд дæр. «Фыдхъулон», «цæхæртæ калгæ» æмæ «сау
282
маргæй сыгъдис», зæгъгæ, уыцы цалдæр дзырды руаджы поэт
сарæзта тыхджын контрастон нывтæ, бавæрдта дзы зæрдæйы ар-
фæй цæуæг æнкъарæнтæ. Цымæ цæй охыл уыд уыцы удуæлдай
тох? — Ноджы тынгдæр сцымыдис вæййы адæймаг. Æмæ кæд йæ
фарстæн фыццаг строфайы иумæйаг дзуапп ссардта: «Дзæбæх кæны
фыдниз, уый зоны рис», уæд сонеты фыццаг æмæ дыккаг æртæ-
рæнхъоны та поэт бæстондæрæй зæгъы йæ хъуыды: «Фæндонæй
æз фæтæхдзынæн уæларвмæ, Æркалдзынæн нæ зæхмæ Рухсæй тын.
Дунетыл таудзынæн рæсугъддæр фын...» Кæронмæ райхæлди
æмдзæвгæйы хъуыды, раргом йæ апп. Фæстаг рæнхъ у карды дзæх-
стау, сæмбæлы йæ нысаныл: «Æз талынгæн æрхаудзынæн йæ
тарфмæ».
Ацы ныхæстæй ирдæй зыны, фыццаг ирон сонеты мидис куыд
арæзт æрцыд, уый. Æмдзæвгæйы æвæрд ис арф философи, Æхса-
ры хъуыдымæ гæсгæ, «æппæт фæлтæртыл дæр чи ахады, адæй-
маджы стырдæр идеалтыл чи дзуры, ахæм хъуыды. Уыцы хъуы-
дыйæн ис фидар национ бындур, парахат æмæ нуарджын уидæг-
тæ». Уыдоныл дарддæр цæудзæн ныхас ахуыргæнæг æмæ скъо-
ладзауты ’хсæн.
Алиханы сонеты идейон-аивадон мидис æвзæрст цæуы æн-
дæр иртасæн куыстыты дæр (Тлаттаты А. Токаты Алиханы сонет
«Цыкурайы фæрдыг» // Мах дуг, 2000. № 3. 133—137 ф. æмæ Джу-
сойты Н. Ирон литературæ. Ахуыргæнæн чиныг, 9-æм къласæн.
Дзæуджыхъæу: Ир, 2009, 320—322 ф.). Уыдонæй дæр ахуыргæнæ-
джы бон у спайда кæнын.
Скъоладзауы раныхас: «Цыкурайы фæрдыг нарты кад-
джыты æмæ ирон адæмы царды».
Рагæй-æрæгмæ дæр фехъусæн ис ахæм ирон дзырдбаст: «Цы-
курайы фæрдыг» (ома, цы курай, уый дæттæг). Бирæтæ йæ нæ
зонынц, цы амоны ацы дзырдбаст, цавæр нысаниуæг ын ис. Æз
ыл фембæлдтæн, нарты кадджытæ куы кæстæн, уæд. Кадæг «Со-
слан Бедухайы куыд æрхаста», зæгъгæ, уым кæсæм:
«Сфæнд кодта Сослан бахъахъхъæнын йæ уарзоны мард æртæ
боны æмæ æртæ ’хсæвы. Бады марды уæлхъус, хъынцъым кæны.
Иубон кæсы, æмæ зæппадзы иу къуымæй калм рабырыдис æмæ
мардмæ фæбыры.
Сослан цирхъ фелвæста æмæ дзы калмы ныцъцъыкк ласта.
Калм дыууæ дихы фæцис, æмæ йæ фæстаг æрдæг уым баззад, йæ
фыццаг æрдæг та фæстæмæ хуынчъы фæмидæг ис.
Бады Сослан, хъахъхъæны. Иу заман та кæсы, æмæ калм фæ-
стæмæ ралæстис, йæ дзыхы цыкурайы фæрдыг, афтæмæй. Калм
цыкурайы фæрдыг йæ лыгыл асæрфта, æмæ дыууæ æмбисы ба-
ныхæстысты, афтæмæй уартæ фæстæмæ фæбыры. Сослан дæр
æм фæцырд ис æмæ йæ цирхъæй ныццавта, бынтондæр æй амард-
та. Цыкурайы фæрдыг ын йæ дзыхæй раиста æмæ йæ Бедухайы
хъæдгомыл расæрфта — чызг райгас и. Йæхи айвæзтытæ кодта
æмæ загъта: «Цæй бирæ фæфынæй кодтон!» Ракодта Сослан Бе-
283
духайы зæппадзæй æмæ йæ ’ркодта сахимæ. Байдыдтой цæрын
иумæ ус æмæ лæгæй Сослан æмæ Бедуха æмæ цардысты хъæлдзæ-
гæй, кæрæдзийы уарзгæйæ!»
Цыкурайы фæрдыг уыд зынаргъ дуры мыггаг, æгас кодта мар-
ды, дзæбæх кодта цæфтæ.
Абайты Хъазыбег газет «Советон Ирыстон»-ы 1978 азы фыста
цыкурайы фæрдыджы тыххæй: «Уыцы фæрдыг кæй хæдзары
уыдис, уый нымадтой амондджыныл. Кодтой йын табу, куыд
дзуар, афтæ. Арæзтой йын хицæн бæрæгбон афæдз уыцы иу рæс-
тæг — ногбонты, кодтой йын кусарт, æхсыстой бæгæны сæрма-
гонд мигæнæнты, цыдис æм уынынмæ бинонтьг хистæр. Дардтой
йæ зæлдаг хъуымацы тыхтæй. Тынг лæгъстæ-иу кодтой сæ цыку-
райы фæрдыгæн, цæмæй сын æххуыс кæна се ’нæниздзинадæн,
сæ фосыл сын æфтауа. Афæдз-иу æй иу хатт, йæ рæстæджы, куы
федтой, уæд-иу, æнæхъæн аз хæдзар цы уавæры уыдзæн, уый
зыдтой. Зæгъæм, фæрдыг, дам-иу кæд цæхæртæ калдта, уæд би-
нонтæн ницы тас у, цæрдзысты дзæбæхæй. Кæд æмæ-иу тар уыдис,
уæд нысан кодта фосы зиантæ. Кæд йæ фарсыл сау стъæлфæн
уыд, уæд æнæмæнг æнхъæлмæ кастысты зианмæ.
Æмæ йын уæдæ куыннæ лæгъстæ кодтаиккой? Хъуамæ сæм
мацæуыл фæхъыг уа, науæд хорзæрдæм куыд архайы, æвзæрæр-
дæм дæр афтæ. Уыимæ ма, дам, «тæргай» дæр зоны, стæй, куы
«фæмæсты» уа, — уæд — алидзын дæр.
Кæцæй-иу сæм æрбафтыд, уымæн, æвæццæгæн, уæдыккон
адæм сæхæдæг дæр бæлвырд ницы зыдтой. Æрхæсдзынæн ма иу
цалдæр цæвиттоны. Нæ хъæуккаг ус Абайты Бабале дзырдта, æз,
дам, чындзы куы æрцыдтæн, уæд нæ хæдзары æрæййæфтон цы-
курайы фæрдыг. Хистæртæ йын куыд загътой, уымæ гæсгæ сæ
зæронд усы сæрыл уыдис стыр зыкъуыр. Иу уазал зымæгон бон,
дам, бадтис къонайы фарсмæ, æмæ йæ сæрæй йæ размæ æрхауд
æрттиваг дур. Уый уыди цыкурайы фæрдыг. Уыцы бонæй фæс-
тæмæ, дам, йæ сæрыл цы зыкъуыр уыд, уый фесæфт. Фæрдыг
дардтой сæхимæ æмæ йын кад кодтой уæды æгъдæуттæм гæсгæ.
Иуахæмы, æвæццæгæн, цыкурайы фæрдыгæн йæ «кувинæгтæ» йæ
зæрдæмæ нæ фæцыдысты æмæ сын алыгъд...
Иннæтæ та-иу дзырдтой афтæ: хæдзармæ цыкурайы фæрдыг
æрбахæссы калм, куы базæронд вæййы æмæ мæлынмæ куы фæхъа-
вы, уæд. Иуæй-иутæ та йæ сæхæдæг байсынц калмы дзыхæй. Кæл-
мытæ хыл куы фæкæнынц, уæд сыл дон бакалынц, æмæ цыку-
райы фæрдгуытæ аззайынц хибарæй. Кæд æй хæдзармæ бахæс-
сынц, уæддæр та сын æй кæлмытæй кæцыдæр фæстæмæ адавы.
Кæлмытæ, дам, дзы арæх фæхъазынц мæйдар æхсæвты. Калмæй
цыкурайы фæрдыг чи фæисы, уый, дам-иу тырныдта йæ ама-
рынмæ, уæд фæрдыгæн давынæй тас нал уыдаид. Сæ къухты-иу
куы бафтыд ацы «хæзна», уæд-иу æй, цалынмæ хæдзармæ ’рбаха-
стрй, уæдмæ-иу æй бавæрдтой бæласы саджилы. Кæд-иу бæлас
афæдзмæ бахус, уæд æй нæ хастой, кæд нæ хус кодта, уæд-иу æй
æрбахастой сæ хæдзармæ æмæ йын кодтой, уæлдæр куыд загътам,
ахæм бынат æмæ кад.
284
Æрæджыйы онг дæр ма цыкурайы фæрдгуытæ уыдис нæ хæх-
бæсты иу цалдæр хæдзармæ. Мæхæдæг æмæ ме ’мцахъхъæнтæ куыд
зонæм, афтæмæй уыди Згъуыбиры цæрæг Саулохтæм æмæ Ручъы
цæрæг Дзерантæм. Рагæй сæм æвæрд сты, тынг рагæй, цалдæр
фæлтæры раивтой, фæлæ сæ уæддæр цæсты гагуыйау хъахъхъæ-
нынц, лæггад сын кæнынц».
Ацы цьгмыдисаг æрмæг æз ссардтон мæ уарзон журнал «Мах
дуджы» (2010, № 8. 139-140 ф.) æмæ йæ хæссын уæ размæ, сымах
дæр куыд зонат нæ фыдæлты хæзнаты тыххæй. Чи зоны, æмæ уæ
хæдзæртты дæр ис цыкурайы фæрдгуытæ, фæлæ сты æмбæхст
ран, сымах дæр сæ нæ зонут, кæм ис уыцы бынат. Йæ афон куы
æрцæуа, уæд уын уый тыххæй уæ хистæртæ радзурдзысты, æмæ
сымах дæр хъæхъхъæндзыстут уæ мыггаджы цыкурайы фæрдыг
(йæ кой йын кæнæн нæй никæмæн).
VI. Уроны ксерон ахуырдзаутæй иу наизусть радзурдзæн
æмдзæвгæ. Скъоладзауæн хъæудзæн бацамонын, куыд кæсын
хъæуы æмдзæвгæ: цавæр хъæлæсы уагæй, кæцы хицæн ныхæстæ
æмæ дзырдбæстытыл æвæрын хъæуы цавд æмæ а.д., иуныха-
сæй, ахуырдзау хъуамæ зона æмдзæвгæйы мидис, поэты хъуы-
дытæ.
ХЪОДЗАТЫ Æхсар
ИРОН СОНЕТ
Фыццаг ирон сонеты автор
Токаты Алиханæн
Ирон сонет! Цæргæсбадæн! Мæ удæн
йæ рухсдæр рындзæй ферттивы дæ тигъ.
Уæлвонг бæсты нæртон гæнах, дæ дуртæм
табугæнгæ æвзонг лæппу ныджджих.
Кæсыс сæ сæрты тархъæдтæ ’мæ фурдтæн,
дæ цуры ’рхуыссы урс къæбысау мигъ.
Кæныс нæ таурæгъ стъалытæ ’мæ хуртæн,
сæрбахъуыды та басгуыхыс æрттигъ.
Ирон дзырдæн йæ фидауц дæ, йæ фидар,
йæ фарны хъæр. Æрыхъуыста дæм фидæн:
нæ фароныл, нæ абоныл-иу дзур.
Цы сæ бон у адзал æмæ тиранæн! —
Дæ фисынæй æнусоны нысанæн
ысцæйбырсы фæдисы артау хур.
Мыхуыргонд цсеуы чиныгсей: ХъодзатыÆ. Къостайы хседзар: Æмдзсев-
гсетæ.Дзæуджыхъæу. Ир, 1991. 177 ф.
285
Фæрстытæ æмæ хæслæвæрдтæ æмдзæвгæмæ:
1. Цавæр хъуыдытæ æмæ æнкъарæнтæ гуырын кæны Æхсары
сонет уæ зæрдæты? Зæгъут уæ фæндон ацы æмдзæвгæйы фæдыл.
2. Поэт йæ уацмыс схуыдта «Ирон сонет». Цæмæн? Цы зæ-
гъинаг уыд автор йе ’мдзæвгæйы ахæм номæй?
3. Цавæр нысантæ æвæры Хъодзаты Æхсар, сонеттæ чи фыс-
дзæн, уыцы поэтты раз?
4. Сонет, поэты хъуыдымæ гæсгæ, у «ирон дзырдæн йæ фи-
дауц, йæ фидар, йæ фарны хъæр». Цæмæн? Зæгъут уæ хъуыдытæ
поэты ныхæсты фæдыл.
5. Бацамонут дзырдты æмæ дзырдбæстыты нысаниуæг: цæр-
гæсбадæн, уæлвонг бсесты нæртон гæнах, æрттигъ, фарны хъæр, æнусон
нысан, хур ысцæйбырсы.
6. Раргом кæнут Æхсары сагъæстæ ирон сонет, ирон æвзаг
æмæ адæймаджы хъысмæтыл.
7. Куыд сахадыдтой фыццаг ирон сонет æмæ йæ автор — То-
каты Алихан ирон литературæйы рæзтыл? Цы хоны поэт «уæл-
вонг бæсты нæртон гæнах»? Цæмæн æм дзуры автор нæртоны
номæй?
8. Уæ зæрдыл æрлæууын кæнут, ирон фысджытæй арæхдæр
чи пайда кæны сонеты хуызæй, уыдоны нæмттæ.
9. Цавæр поэтикон мадзæлттæй спайда кодта автор ацы æм-
дзæвгæйы? Ссарут сæ уацмысы тексты.
VII. Хадзармæ куыст: наизусть сахуыр кæнын Токаты Алиха-
ны æмдзæвгæ «Цыкурайы фæрдыг»; ахуыргæнæн чиныджы фæр-
стыл (320-322) бакæсын сонеты тыххæй æмæ зонын йæ миниу-
джытæ; бацæттæ кæньгн радзырд «Токаты Алихан — фыццаг ирон
сонет сфæлдисæг».
Æртыккаг урок
I. Ахуыргæнæджы раныхас.
Ацы урок дæр райдайдзæн музыкалон уацмысæй - Алиханы
ныхæстыл фыст æндæр зарæгæй — «Изæрæй» (музыкæ йын ныф-
фыста æмæ йæ зары Бестауты Дианæ). Арæх æй ис фехъусæн
радиойæ, æрмæст æндæр номимæ — «Булæмæргъ», зæгъгæ. Æмдзæв-
гæйы ис ахæм ныхæстæ:
Зæрдæ æнцадæй ыыр — хъæлдзæг, æнкъард,
Диссаджы зардæй мæ зæрдæ æрцард.
Хъусын, лæууын,
Худын, кæуын...
Алихан дæсны уыд ахорæнтæй ныв кæнынмæ æмæ йæ ацы
æмдзæвгæйы дæр хатæм: изæрыгон хъæды хъуысы булæмæргъы
диссаджы зарын. Æрдзы нывтæ ’вдисгæйæ, уынæм адæймаджы
зæрдæйы уаг: «Хъусын, лæууын, худын, кæуын...» Поэт цин кæны
дидинæгыл, арф ын нынныхъуыры йæ тæф, фæлæ уæддæр зæрдæ
«риссы адæмы хъизæмæрттæй, иудадзыг дзуры æфхæрд хохæгты
сæрыл» (Хъодзаты Æ.).
286
Æрдзы æндæр ныв æмæ лæджы зæрдæйы сагъæсты иудзинад
бæлвырддæр зыны Алиханы иннæ æмдзæвгæ «Малусæджы». Уый
фыццаг хатт мыхуыргонд æрцыд 1922 азы альманах «Малусæ-
джы» (ацы ном ын лæвæрд æрцыд Алиханы æмдзæвгæмæ гæсгæ).
II. Ахуырдзаутæй иу аив дзуры наизусть æмдзæвгæ.
МАЛУСÆГ
Сусæгæй уалдзæг æрулæфыд зæхмæ,
Сусæгæй зæхмæ æрдымдта йæ тæф.
Фæлмæн тæф ацыди зæххæй дæлдзæхмæ,
Уазал уьгд, уазал, уæддæр ма уæлдæф.
Быдыр цæгæр сæрау хъулон фæдардта,
Ранæй-ран урсæй лæууыди ма мит.
Малусæг митæй йæ буц сæр ысдардта,
Малусæг фехъуыста уалдзæджы ’хситт.
Малусæг митæй нæ тарсти, нæ сыди,
Уазалы митимæ тарф уый хæцыд.
Уалдзæджы цинæй-иу бонгай рæзыди,
Хъалæй, фырбуцæй уый Рухсмæ фæцыд.
Рухсмæ йæ буц сæр уый митæй ысдардта,
Хурмæ бæллыди ’мæ Рухсы цæры.
Малусæг Рухсы йæ мæлæт ыссардта —
Хурæй мæлы.
Мыхуыргоид цæуы журналсей: Ирон поэзийы анпюлоги: Токаты Михан
(1893-1920). Æмдзæвгæтæ// Махдуг, 2003. № 12. 136 ф.
Фæрстытæ æмæ хæслæвæрдтæ æмдзæвгæмæ:
1. Уæ зæрдæмæ фæцыди ацы æмдзæвгæ? Цæмæй?
2. Ирон поэзийы ссарæн ис бирæ æмдзæвгæтæ мæлусæджы
гыххæй. Ранымайут сын сæ авторты нæмттæ. Цæмæй цæуынц уæ
зæрдæмæ уыцы æмдзæвгæтæ?
3. Йе ’мдзæвгæйы Алихан равдыста уалдзæджы æрцыд æмæ
малусæджы фæзынд. Цавæр поэтикон фæрæзтæй пайда кæны ав-
тор уыдон равдисыны тыххæй?
4. Зæгъут æмдзæвгæйæн йæ сæйрагдæр поэтикон мадзал. «Афтæ
Алиханы поэтикон дунейы иу æууæлы-миниуæджы ныхмæ æвæрд
æрцæуы иннæ æууæл, иннæ миниуæг, стæй куыдфæстæмæ уыцы
æууæлтæ, миниуджытæ рахизынц бынтон æндæр уавæртæм, рай-
сынц ног хуыз, ног уаг» (Хъодзаты Æ.) Ранымайут æмдзæвгæйы
ныхмæвæрдтæ. Цæмæн пайда кæны уыдонæй поэт?
5. Æмдзæвгæ фыст у хуымæтæг æззагæй æмæ уымæй дисы
æфтауы чиныгкахæджы. Цæуыл дзурæг у уый? Сымахмæ гæсгæ,
цæй мидæг ис ацьг æмдзæвгæйы сусæгдзинад? Раргом кæнут уæ
хъуыдытæ æмдзæвгæйы æвзаджы тыххæй.
287
6. Ранымайут æмдзæвгæйы символикон фæлгонцтæ (малусæг,
уалдзæг, Рухс).
7. Цæмæ бæллыди малусæг? Кæцы ныхæстæй бæрæг у йæ хъуы-
ды царды нысаны тыххæй? Аив бакæсут ацы ныхæстæ.
8. Цы ссардта малусæг Рухсы? Цæмæн?
9. Куыд рауад фыццаг сгарæджы хъысмæт? Алиханы къухы баф-
тыд равдисын рухсмæ бæллиц, рухсмæ цæуыны бæрзонд трагизм?
10. Раргом кæнут æмдзæвгæйы ацы рæнхъыты мидис:
Малусæг Рухсы йæ мæлæт ыссардта —
Хурæй мæлы.
11. Дзырд «Рухс» æмбæлы æмдзæвгæйы æртæ хатты. Цавæр
нысаниуæг ын ис тексты? Цæмæн æрцыд фыст стыр дамгъæйæ
æмæ цæуыл дзурæг у уый?
12. Æмдзæвгæйы мидис æнцон бамбарæн нæу. Хъодзаты Æхсар
зæгъы: «Альг дзырд дæр æмдзæвгæйы сæмбæлы йæ нысаныл,
уымæн æмæ уды тавсæй, æнкъарæнты рухсæй сты царддых, фи-
дауцджын, рæстдзæвин». Зæгъут уæ хъуыдытæ Æхсары ныхæсты
фæдыл.
13. Цы у æмдзæвгæ «Малусæг»-ы идейæ?
14. Алиханы сфæлдыстад иртасæг поэт Хъодзаты Æхсары хъуы-
дымæ гæсгæ, æмдзæвгæйы «поэты идеал - Малусæг - у Хъа-
руйы, Æхсары, Æфсармы, Фидауцы символ». Куыд æмбæрутÆхса-
ры ацы ныхæстæ? Разы стут йæ хъуыдыимæ?
15. Цавæр аивадон мадзал ис Алиханы ацы рæнхъыты:
Малусæгмитæй йæ буц сæр ысдардта...
Малусæг Рухсы йæмæлæт ыссардта... ?
16. Ныффыссут нывæцæн-миниатюрæ ахæм темæйыл «Царды
нысан Токаты Алиханы æмдзæвгæ «Малусæг»-ы.
III. Ныр та байхъусдзыстæм æндæр «Малусæгмæ». Уый ныф-
фыста нырыккон ирон поэт Кокайты Тотрадз æмæ дзы ссардта
Токаты Алиханы ном.
Ахуырдзау наизусть дзуры æмдзæвгæ.
КОКАЙТЫ Тогпрадз
МАЛУСÆГ
Токашы Алиханæи
Уыд рагуалдзæг... Мит сабыр тадæй тади,
Хур зæхмæ хаста иугæндзон йæ хъарм,
Цыма та мад æрæвæрдта йæ арм
Йæ хъæбулыл, — зæхх хуры тæвдæй ради.
Уæд миты бьгн цы малусæг æрзади! —
Фьгццаг дидинæг — рухс уалдзæджьг фарн,
Фæдисонау уый цардæн хордта ард, —
Йæ хъармæй мит йæ алфамблай æртади.
288
Æрттывта уый цыкурайы фæрдыгау,
Æнæхинæй, сывæллоны цæссыгау
Зынг хуры рухсмæ калдта ирд тæмæн.
О рагуалдзæг, бæрзонд уарзты æвдисæн,
Фыццаг малусæг — уалдзæджы фæдисон —
Дæ цинты цинæй дуне у фæлмæн.
Мыхуыргоид щеуы чиныгæй: Кокайты Т Æрвгæиæн: Æмдзæвгæтæ. —
Дзæуджыхъæу: Ир, 2004. 181 ф.
Фæрстытæ æмæ хæслæвæрдтæ æмдзæвгæмæ:
1. Абарут мидисæй Алиханы æмæ Тотрадзы æмдзæвгæтæ æмæ
зæгъут уæ зæрдæмæ уацмыстæй хæстæгдæр кæцы у æмæ цæмæн?
2. Æрдзы нывтæ æмхуызон сты æмдзæвгæты? Сымахмæ гæсгæ,
цавæр нысантæ æвæрдтой поэтгæ, сæ уацмыстæ куы фыстой, уæд?
3. Цы иу кæны æмæ цæмæй хицæн кæнынц æмдзæвгæтæ?
4. Цавæр аивадон фæрæзтæй пайда кæны Кокайты Тотрадз,
малусæджы фæлгонц аразгæйæ?
5. Зæгъут, сымах та малусæджы тыххæй цавæр уацмыс ныф-
фыссиккат?
6. Хæдзары бавзарут уæ тыхтæ æмдзæвгæ «Малусæг» ныффыс-
сыныл.
IV. Уроны дыккаг хайы ахуыргæнæг æмæ скъоладзаутæ аив
кæсынц æмæ æрдзурынц Алиханы иннæ сонет — «Алыхуызон
мæсыг»-ыл.
АЛЫХУЫЗОН МÆСЫГ
Сонет
Сывæллонæн йæ мидбылты фæхудтæй,
Фæллойгæнджыты алыбон хъæрзтæй,
Сырх тугвæдон æнамонды хæстæй,
Кæй тыххæй зайы тар бæстæ гаффуттæй,
Зымæгæн та йæ тымыгъы фæфуттæй,
Мæ сидзæртæн сæ гом сыд сау фæрстæй,
Мæхицæн та мæ зæрдæйы мæстæй —
Æз ниуын, зарын уыдонæн сæ удтæй.
Æз амайын ныр адонæй мæсыг,
Æхсад — цæссыгæй, тугæй — сырх йæ дуртæ,
Æлыгæн ын - Рæстдзинад, Зонд - фыдмуртæ.
Фæйнæрдæм дзы æрттивдзæни цæссыг,
Æддæмæ дзы зындзæни мæйтæ, хуртæ,
Йæ хуылфы та уыдзæни судзгæ зынг.
Мыхуыргонд иæуы чиныгæй: Токаты Л. Æмдзæвгæтæ. Дзæуджыхыеу:
Ир, 1973. 173 ф.
289
Фæрстытæ æмæ хæслæвæрдтæ æмдзæвгæмæ:
1. Уæ зæрдæмæ фæцыдис Алиханы сонет? Цæмæй?
2. Хъодзаты Æхсар афтæ зæгъы ацы сонеты тыххæй: «Ам ис
Алихан æнæхъæнæй дæр: хъуыдытæ, æнкъарæнтæ сты хæдæвзæрд,
фæлгонцтæ дæр — афтæ - æрдзон, сæрибары уагыл нывæст. Поэт
нæ æвиппайды бакæны, йæхæдæг цы равджы, чемы ис, уый уаца-
ры». Сымахмæ гæсгæ, цавæр хъуыдытæ æмæ æнкъарæнтæ бавæрдта
автор йе ’мдзæвгæйы? Разы стут Хъодзаты Æхсары хъуыдыимæ?
3. Цæимæ бары Алихан фыссæджы куыст сонеты?
4. Цæмæй амайы поэт йæ мæсыг? Цавæр хъуамæ рауайа фыс-
сæджы мæсыг?
5. Цавæр поэтикон мадзæлттæй пайда кæны поэт йе ’мдзæв-
гæйы æмæ цæмæн?
6. Алиханы уацмыс аразт у æртæ хъуыдыйадæй. Уыдоны ир-
дæй зыны йæ поэтикон дæсныйад æмæ сонеты сæйраг хъуыды.
Разы стут поэты ныхæстимæ?
7. Сонеты дыууæ хатты æмбæлæм дзырд «цæссыг»-имæ: «мæ-
сыг, Æхсад — цæссыгæй...»; «Фæйнæрдæм дзы æрттивдзæни цæс-
сыг...» Цæмæн афтæ арæх пайда кæны Алихан ацы дзырдæй йе
’мдзæвгæты? Цы нысаниуæг ын ис ацы сонеты?
8. Цæмæн фыссы поэт дзырдтæ «Рæстдзинад» æмæ «Зонд»
стыр дамгъæйæ?
V. Æмдзæвгæты анализы фсестсе ахуырдзаутæ рахизынц æндæр
куысты хуызмæ. Алы ахуырдзауы раз дæр ис гæххæттыл Алиханы
тетрæдтæй ист цитатæтæ. (Мыхуыргонд цæуынц журнал «Мах
дудж»-ы, 2003. № 6. 45—46 ф.) Ахуыргæнæг ратты скъоладзæутæн
хæслæвæрд: лæмбынæг бакæсут поэты ныхæстæ, ахъуыды сыл
кæнут æмæ раттут дзуæппытæ фæрстытæн.
Алиханы тетрæдтæй ист ныхæстæ:
— Изучить хорошо Нарты таурæгътæ. Изучить кадæджы æвзаг.
— Люблю ваши согнутые скорбные спины, о мои горцы.
— Бызгъуыртæ, мызгъуыртæ, дызгъуыртæ. — Даут уал хæхты
уым, даут.
— Райгуырдтæ рухсы, талынджы ныммæл. Родился при свете,
во тьме ты умирай.
— Вот с неведомой вершины я на пир волков в огонь броса-
юсь и небесными песнями их ободряю и ласкаю.
— Цæуын æз дæлдзæхмæ. (Слиться с мраком.) Хочу я чистым
зеркалом быть. Хочу я радугой быть многоцветной и слиться с
эфиром и пропасть в небесах.
— Хочу я зеркалом быть и отражать в себе тьму и свет.
— Мах цæуæм асиныл (куда, неизвестно безумным).
— Я пе молюсь вашему старому богу, бейте камнями меня... Я
ищу... за мною, за мною, друзья.
— Два великих творца жизни человека — Бог и Сатана, добро
и зло.
— Человек блаженство познает только перед смертью...
290
- Люблю вас, о черти, за ваши шутки.
- Чтобы постичь все неземное — ты нищим будь. Тогда лишь
только будешь со мною.
- Найти книги: Рембо, Э. По, Верлен, Метерлинк, Гете, Э. Вер-
харн, Ш. Бодлер («Цветы зла» и «Стихотворения в прозе»), Ниц-
ше («Переоценка всех ценностей»), полное собр. соч. Дю-Преля
(«Философия мистики», «Загадочность человеческого существа»,
«Монистическое учение о душе» и др.), сочинения Владимира и
Сергея Соловьевых...
- Когда бывают праздники, когда веселятся тысячи людей, я
сижу дома всегда печальный и грустный. Не умеем праздновать.
Молимся Богу, будучи пьяными. Неужели так надо праздно-
вать? Все это ведет к пагубным делам...
- Меня радуют праздники религиозные, но не радуюсь праз-
дничной суете, когда веселятся тысячи людей. Был холодный
декабрьский день. Я поехал в родной город Владикавказ к роди-
телям. Снег. Мороз. Улица многолюдная...
Оборванный мальчик с коробкой ириса. В лохмотьях. Пустая
коробка. Пятнадцать лет. Покрасневшее от холода лицо. Окоче-
невшие руки. Красные. Плакал: пьяные господа отняли ирис.
Жевали. Ругались. Я отдал мальчику 23 копейки. Он поблагода-
рил меня и побежал.
Грустно и печально стало на душе... «Веселые люди». Кто без
фуражки, кто в одной рубашке, кто с бутылкой в руках, богатые,
нищие пели, плакали, ругались.
Фæрстытæ æмæ хæслæвæрдтæ Алиханы цитатæтæм:
1. Цавæр хъуыдытæ æмæ æнкъарæнтæ уæм гуырын кæнынц
Алиханы тетрæдтæй ист ныхæстæ? Цы у сæ мидис?
2. Радзурут, куыд æвдыст цæуы ацы ныхæсты Алиханы уды-
конд? Цавæр лæгæй февзæры нæ разы Алихан, йæ тетрæдтæй ист
ныхæстæ йын куы базонæм, уæд?
3. Цавæр нысантæ æвæрдта Алихан йæ разы, цæмæй хуыздæр
базона Нарты кадджытæ æмæ се ’взаг?
4. Цæуыл дзурæг сты ацы ныхæстæ: «Хочу я зеркалом быть и
отражать в себе тьму и свет?» Цы нысаниуæг ис айдæнæн нарты
кадджыты? Ранымайут, цавæр функцитæ ис кæсæнæн ирон цар-
ды æмæ мифологийы?
5. Куыд æмбарут Алиханы фыст ныхæстæ: «Мах цæуæм аси-
ныл (куда, неизвестно безумным)»? Цы ахадындзинад ис асинæн
царды æмæ ирон аргъæутты æмæ кадджыты?
6. Алиханы тетрæдтæй ист ныхæстæ æмæ хъуыдытæн ис фи-
лософион нысаниуæг («Райгуырдтæ рухсы, талынджы ныммæл»,
«Цæуын æз дæлдзæхмæ (слиться с мраком)», «Два великих творца
жизни человека — Бог и Сатана, добро и зло» æмæ а.д.). Куыд
æмбарут ацы ныхæсты æмбæхст хъуыдытæ? Цæмæн уыд афтæ
цымыдис Алихан философион фарстатæм: цы у адæймаг, куыд
арæзт у йæ удыконд, цы у хорз æмæ цы у фыд æмæ а.д.?
7. Цæмæн æфтыдтой ирон адæмы цард æмæ не ’гъдæуттæ Али-
1{) Мзокты Аслгенбег
291
ханы æнкъард хъуыдытыл? Цæуыл цин кæны æмæ цы у поэтæн
йæ мæт, куы акæсы йæ алфамбылæй уæд? Цы нæ цæуы йæ зæр-
дæмæ ирон адæмы цардæй? Зæгъут уæ хъуыдытæ уыцьг æгъдæут-
ты тыххæй.
8. Цавæр фæсарæйнаг (францусагæмæ немыцаг) поэтты, ахуыр-
гæндты æмæ уырыссаг философты чингуытæ кæсынмæ хъавыдис
Алихан? Цæмæн æй хъуыдысты ацы поэтикон æмæ философион
уацмыстæ? Цы зæгъæн ис Токайы-фыртæй куыд чиныгкæсæгæй?
Цæмæн хъæуынц нæ царды философион чингуытæ æмæ цæуыл
дзурынц уыдоны сæ автортæ? Цавæр зонд æмæ зонындзинæдтæ
агуырдта уыдоны æрыгон ирон поэт?
9. Иæ зæрдæйы æнкъарæнтæ, йæ сусæг хъуыдытæ Алихан бау-
уæндыд зæгъын йæ сусæг тетрæдты. Уыцы ныхæсты руаджы мах
зонæм ныр, цæуыл уыд хæст йæ уд, цавæр хъуыдытæ гуырд йæ
зæрдæйы арфы, цæуыл уыд йæ мæт, йæ сагъæс. Ахуырдзаутæй
бирæтæ дарынц ахæм тетрæдтæ, æмæ дзы фыссынц сæ сусæг хъуы-
дытæ царды æмæ бакаст чингуыты тыххæй. Сымахмæ дæр ис
ахæм тетрæдтæ?
VI. Хæдзармсе куыст: наизусть сахуыр кæнын æмдзæвгæ «Ма-
лусæг»; йæ бон кæмæн у ахуырдзаутæй, уый йæ тыхтæ бафæлва-
рæд æмдзæвгæ уалдзæгыл ныффыссын; фæсурокты бакæсын Али-
ханы æмдзæвгæтæ: «Райгуырæн бæстæ», «Хох! Мæ хох...», «Асин»,
«Хъæды фынтæ» æмæ а.д.; ахуыргæнæн чиныджы фæрстыл (318—
320) бакæсын æмдзæвгæты тыххæй.
Литературæ
1. Т о к а т ы А. Уацмыстæ / Чиныг сарæзта Хъодзаты Æ. Дзæуджыхъæу:
Ир, 1973. 308 ф.
2. Токаты А. (1893-1920)Æмдзæвгæтæ/ Ирон поэзийы антологии //
Махдуг,2003.№ 12. 134-149 ф.
3. Т о к а т ы А. Уацмыстæ. Дзæуджыхъæу: Ир. 2004. 303 ф.
4. Б и а з ы р т ы К. Токаты Алиханы сфæлдыстад æмæ ирон культурæ //
Мах дуг, 2006. № 4. 146-160 ф.
5. Б и а з ы р т ы К. Иу дзырд æмæ иу зæл - «зæрдæ» æмæ «æ» // Мах дуг,
2006. №4. 146-160 ф.
6. Джусойты Н. Токаты Алихан // Джусойты Н. Ирон литературæ:
Ахуыргæнæн чиныг 9-æм къласæн. Дзæуджыхъæу: Ир. 2009. 316—325 ф.
7. Тлаттаты А. Токаты Алиханы сонет «Цыкурайы фæрдыг» // Мах
дуг,2000.№3. 133-137 ф.
8. X ъ о д з а т ы Æ. Токаты Алихан // Токаты А. Уацмыстæ. — Дзæуджы-
хъæу: Ир, 1973. 3-67 ф.
9.Хъодзаты Æ. Мæ цæссыджы — мæ уарзт: Поэты мæсыг // Рæстдзи-
над, 2003. 10 декабрь. № 237. 3 ф.
10. Хъодзаты Æ. Цалдæр этюды // Мах дуг, 2008. № 5. 113-143 ф.
«АНГЛИСАГ ЗÆГЪЫ - ШЕКСПИР»...
(Цæрукъаты Алыксандры сопетты цикл «Шекспирæп»)
Цæрукъаты Алыксандры цард æмæ сфæлдыстад астæуккаг
скъолайы бæстонæй ахуыр кæнынц 11-æм къласы. Ирон литера-
турæйы программæйы йын лæвæрд цæуы цыппар сахаты. Уыцы
рæстæг ахуырдзауты бакæсын æмæ сахуыр кæнын хъæуы поэты
уацмыстæ: «Ныхас авдæны сывæллонимæ» (скъуыддзæгтæ), «Шек-
спирæн» (скъуыддзæгтæ), «Мæ кувæндоны къæсæрыл», «Рох сим-
фони», «Гимн хъилхъæдурæн» æмæ «Æхсæвы фæндырдзагъд».
Фæлæ куыд ис цыппар урокмæ сахуыр кæнæн поэты царды
хабæрттæ æмæ æхсæз поэтикон уацмысы? Ахуыргæнæджы прак-
тикон куыст амоны: фыццаг æртæ уацмысы — сонетты циклтæ
(«Ныхас авдæны сывæллонимæ» (скъуыддзæгтæ), «Шекспирæн»
(скъуыддзæгтæ)» æмæ лиро-эпикон поэмæ «Мæ кувæндоны къæ-
сæрыл»-æн радих кæнын фæйнæ иу сахаты, иннæ æртæ æмдзæв-
гæйы кæсын æмæ сахуыр кæнын иу урокмæ.
Урочы темæ: Цæрукъаты Алыксандры сонетты цикл «Шекспи-
рæн». Аивады темæ поэты сфæлдыстады. Поэт — Рæсугъддзинад
æмæ Сæрибары бардуаг, дзыллæтæн — хæрзгæнæг.
Урочы нысантæ: скъоладзауты базонгæ кæнын Шекспиры тых-
хæй сонетты циклимæ, сæ сæйраг хъуыдыимæ — гуманизм, генион
æрмдзæфы æнусон ахадындзинадимæ, сонеттæ аив кæсын æмæ
сын æмбарын сæ ахадындзинад Шекспиры сфæлдыстады æмæ
æппæтдунеон литературæйы, уацмысы аивадон фæрæзтæ ирта-
сын æмæ зонын, куыд пайда кæны стыр поэт Цæрукъаты Алык-
сандр уыдонæй йе ’мдзæвгæты циклы.
Урокæн равзарстам ахæм эпигрæф:
«Алы адсемтæ дсер сæрыстырсей с/хедзурынц, ссе национ
гении йсехи уселдаи серттивгседсер семсе сеххсестдсерсей цы
адсеймсегты с/кыгонцтсе равдисы, уыдоны нсемттсе. Ангш-
саг зсегъы — Шексиир. Шотландиаг зсегъы — Бёрнс. Немы-
цагзсегъы — Гёте. Италиаг зсегъы —Данте. Уырыссаг зсегъы
— Пушкин. Мах, ирсеттсе, зсегъсем — Къоста, семсе нсериутсе
байдзаг всеййынц ссерыстырдзинад семсе цырен уарзтсей».
I. Ахуыргæнæджы раныхас. Ацы ныхæстæ ныффыста 1972 азы
Къостайы тыххæй Абайты Васо (уацмыс «Адæмы рухсмæхонæг»).
Къоста хорз зыдта Шекспиры уацмыстæ, йæ писмоты арæх ис
ссарæн англисаг генийы трагедитæ — арæхдæр «Гамлет», «Отел-
ло»-йæ цитатæтæ. Фæлæ абон нæ ныхасы сæр Къоста нæ уыдзæн,
293
дзурдзыстæм æндæр генийы тыххæй — фæсарæйнаг фыссæг, анг-
лисаг адæмы сомыгæнæны тыххæй — Вильям Шекспирыл.
«Цæрукъаты Алыксандры лирикæ мидисæй у хъæздыг, фор-
мæйæ — аив æмæ зæрдæмæдзæугæ. Поэт хуызджын нывты рæ-
сугъдæй æвдисы Ирыстоны æрдз, адæмы рæдау зæрдæ, нæ хорз
æгъдæуттæ. Поэт кад кæны кусæг адæймагæн, цард йæ уæхсчы-
тыл чи хæссы, бæркад кæй къухтæй цæуы, уыцы адæмæн. Поэты
уæлмонц кæнынц патриотты сгуыхтытæ, æмæ сыл фыста зар-
джытæ. Фæлæ Алыксандр уæлдай кады аккаг хоны, стыр аивад
сфæлдисын кæмæн бантыст, уыцы фысджыты æмæ нывгæнджы-
ты. Поэт табу кæны зонд, хъуыды æмæ аразæг тыхтæн, - уыдон
адæмæн хæссынц фарн, рухс æмæ амонд», — зæгъы Алыксандры
поэзийы тыххæй нæ разагъды лæг æмæ куырыхон поэт Джыккай-
ты Шамил.
II. Ахуыргæнæг йæхæдæг аив ксесы æмдзæвгæты цикл.
ЦÆРУКЪАТЫ Алыксандр
ШЕКСПИРÆН
Йсе райгуырдыл 400 азы сæххæсшы бонмæ
(цыбыргондæй)
1
Æгас дуне нæ байста Македойнаг,
Нæ йæ байстой Атиллæ, Чингисхан.
Сæ фæстиуæг — зæххон цотæн фыдбойнаг,
Фыдты фыддæр — сæ бабырсты нысан.
Наполеон... Зынгæфтауæг хæстонтæй
Кæуыл нæ худт былысчъилæй хъысмæт?
Цы сты дæ разы згъæрджытæ? — Дæ зондæй,
Зæрдæйы монцтæй басастай æппæт, —
Æппæт бæстæтæ... Адæмыхæттытæ!
Гуыринаг дугтыл ахæлиу дæ бар.
Хуыцауæмдых! Тæригъæды нæ цыдтæ,
Ды иу лæджы дæр не скодтай цагъар!
Ды дзыллæтæн — лæггадгæнæг дæхæдæг,
Æнусбонтæм рæстаудæг, хæрзгæнæг!
Адзалы сæр йæ хъалон махæй дары,
Æхсон хæхтæн дæр фехалы сæ конд.-
Дæ розæты цæхæрадон нæ комы
Йæ ныссадзынæй абонмæ зæронд.
294
Тыхджын хуры, тыхджын къæвда, дымгæты
Ысуадзы ногæй таугæнæг æвзар.
Цæргæ удæн æвдадзы тых фæдæтты -
Æлутон хос, джынассы сой, нектар.
Мæнæн дæр у нæхи хæххон сæрвæтау
Мæ хуызæттæн зын ысхизæн — йæ рындз.
Дæ розæтæ сывæллæтты зæрдæтау
Æппынæдзух æртæхдзæстæй тæлфынц.
Сæрд уа, зымæг - сæ улæфтмæ фæхъусынц.
Дæ розæтæ — дæ сонеттæ — æнусон!
< . . . >
4
Ды иу цæстæй сæдæйы бæрц уыдтай,
Сæдæйæ дæр - сыгъдæгдæр æмæ дарддæр.
Ды иу зондæй сæдæйы бæрц зыдтай,
Дæ иу зæрдæ - сæдæ зæрдæйæ арфдæр.
Адзалæй та фæиртæсæн кæд уыд! —
Æнусты тар — ныггæндмæ дæ ныссондзæн.
Хæрзиуæгау куы байуæрстай дæ уд
Дæхи сфæлдыст сæдæйы бæрц фæлгонцтыл...
Фыдæлты загъд: «Дзæгъæл уыдзæн дæ хыл —
Адзалимæ быцæу кæнынвæнд ма скæ. —
Цæргæйæ нын куы баззадтæ зæххыл
Сæдæ хуызы — кæм худгæ, кæм дзыназгæ.
Мæлæтæй дæр тыхджындæр дæ, зæгъин! —
Мæлæтыл дæр фæуæлахиз дæ «хин».
< . . . >
6
Ды — уаддымгæ. Гуыппырсар хъæдтæ, хохтæ
Ысфæлдыстай æгъатырæй ызнон.
Мæнгæвæрдæй цы лæууыдис йæ къæхтыл —
Дæрæнгæнгæ сæ ацыдтæ бынтон.
Ды — судзгæ арт, хъуына æмæ быронæй -
Æртхутæг сæ куы бакодта дæ зынг.
Ды — ивылд фурд. Дæу зæхх йæ иу кæронæй
Суанг йе ’ннæмæ куы бахъуыди цæхсын.
Ды — хурзæрин. Дæ худгæ цæст куы скасти —
Нæзы цырæгътæн бамынæг сæ рухс...
О, аивады ’фсургъ бæхы ды ’рцахстай,
Цух не суагътай сыгъзæрин барц æнус!
Фæкодтай ды мæнг гениты æвæд.
Титан, æрхастай цард æмæ мæлæт!
< . . . >
8
Фæмысын æз æхсæв дæр æмæ бон дæр
Хæххон поэты сагъæссаг дзырдтæ:
«Кæд ме ’взаг райсом фесæфа бынтондæр, —
Мæлынмæ дæн тæккæ абон цæттæ».
Нæй дзыллæтæй уæлдай «хæрзтæ», «æвзæртæ»,
Зынаргъ сын у сæ фыдæлты цæсгом.
Сты се ’взæгтæ æмбар æмæ æмсæртæ —
Францусаг уа, уырыссаг уа, кæсгон...
Лæджы уд нæу æрдзон цардæй æнусваг,
Мæн дæр æййафдзæн саузæрдæ мæлæт —
Нæ хæхтæ-иу зæгъæнт иронау: «Рухсаг»,
Нæ дымгæтæ мыл хъарджытæ кæнæнт!
Нæртон поэт, дæ сурæт ис мæ разы,
Зæгъы мын сусæгæй: «Æз демæ — разы».
< . . . >
10
Фæцыд æнус, йæ хæдфæстæ — æндæртæ...
Бон хауы цардæй, иннæ йыл æфты.
Гъеныр дæр ма йæхи фыды æндæргау
Дæ Гамлет зилы а зæххы къуымты.
«Цæргæ æви мæлгæ? — ныхъхъусы уый йæхимæ, —
Цы у нæ хъысмæт — цин æви фыдох?»
Æмæ дыууæ æнæсæтгæ тыхимæ
Йæ уд, йæ туджы бацайдагъ и тох.
Ысси йын дуне сауталынг цъысымау,
Нæй размæ дæр, фæстæмæ дæр фæндаг.
Нæ йын бæззы, о, ацы зæхх фысымæн —
Кæд æм рæдыдæй рацыди, мыййаг!..
«Дæргæ æви мæлгæ?» — йæ уд ын мæт хæры.
Йæ хъуырдухæнты абон дæр цæры.
1964 аз
Æмдзсевгæйы текст мыхуыргоид цæуы чиныгæй: Цæрукъаты А.И.
Фыдсей фыртмæ: Æмдзæвгæтæ. Орджоникидзе: «Ир», 1978.213—
218 ф.
Дзырдуат æмдзæвгæмæ:
Македойнаг — Алыксандр Македойнаг, рагон стыр паддзах
æмæ хæстон фæтæг, басаста æмæ байста, йæ заманы зындгонд
цы зæххытæ æмæ паддзахæдтæ уыд, уыдон.
Атиллæ — гуннты паддзах, стыр хæстон раздзæуæг.
Чингисхан — Манголты империйы бындурæвæрæг æмæ пад-
дзах (хан), басаста Ази æмæ Скæсæйнаг Европæйы адæмты æмæ
паддзахæдты.
Наполеон — Францийы хицауиуæггæнæг, 1812 азы æрбабырста
йæ бирæнацион æфсадимæ Уæрæсемæ, фæлæ йе стæр нæ фæ-
рæстмæ, лидзæг дзы фæци; æрвыст æрцыд Эльбæйы сакъадахмæ.
Æхсон — зынг цæгъдæн дур; кремень
Монц — соблазн, искушение, желание
Титан — гигант, исполин, колосс
Пигмей — ницæййаг, цъаммар лæг
Саха дæттæ — къæвдатæ
Гамхуд - шапка-невидимка
Аивады сонт бæх (аивады ’фсургъ) — Пегас, поэтикон уæлмон-
цы символ.
III. Литературон теори
Æмдзæвгæты цикл. Цикл у бердзенаг дзырд, амоны «зылд»,
«цалх». Цикл рæзы, иу историон дуг æвдыст кæм цæуы кæнæ та,
се ’хсæн идейон-тематикон иудзинад кæмæн ис, таурæгъон уац-
мысты ахæм къордæй ( А. Блокы æмдзæвгæты цикл «На поле
Куликовом», М. Лермонтовы уацауты цикл «Герой нашего вре-
мени», И. Тургеневы радзырдты цикл «Записки охотника», А. Пушки-
ны драмон уацмысты цикл «Маленькие трагедии», А. Ахмато-
вайы, Б. Пастернакы, Г. Аполлинеры, П. Элюары æмæ æндæр
поэтты лирикон циклтæ). Ис лирикон циклтæ дæр. Уыдон та
кæрæдзийыл баст сты авторы хъуыдыйы, йæ субъективон-эмо-
цион ахасты иудзинадæй. Дæнцæгæн æрхæсдзыстæм Гæдиаты
Цомахъы æмдзæвгæты цикл «Ахæстоны фыстытæй» («Хуры тын»,
«Хæлæг», «Бæлон», «Ме ’фсымæртæ» æмæ æндæртæ). Цæрукъаты
Алыксандры циклы «Ныхас авдæны сывæллонимæ» бындурон у
фæлтæрты бастдзинады идейæ, райдайæнæй кæронмæ дзы æнхъæв-
зы хъæбулмæ уарзты æмæ егъау бæрны æнкъарæн. Йе ’ннæ цикл —
«Шекспирæн»; æмдзæвгæтæ иу кæны сфæлдыстады тых æмæ æнæ-
мæлгæ хъуыды, йæ сæйраг æнкъарæн — генион курдиатыл дис
æмæ дзы сæрыстыр уæвын.
Фæрстытæ æмæ хæслæвæрдтæ æмдзæвгæмæ:
1. Цавæр цауы бындурыл фыст æрцыд Цæрукъаты Алыксандры
æмдзæвгæ?
2. Чи уыд Вильям Шекспир? Цæмæй зындгонд у Шекспиры
ном æппæт дунеон литературæ, культурæ æмæ аивады?
3. Кæм райгуырд æмæ кæм арвыста йæ царды бонтæ англисаг
Драматург?
297
4. Цавæр поэтикон мадзал равзæрста йе ’мдзæвгæйæн Алык-
сандр æмæ цæмæн? (Æмдзæвгæты цикл, сонетты цикл, æмдзæвгæ
арæзт у 10 сонетæй, кæрæдзийыл сæ бæтты англисаг генийы су-
рæт æмæ сфæлдыстад).
5. Цæмæй номдзыд сты Алыксандр Македойнаг, Атиллæ, Чин-
гисхан æмæ Наполеон? Цæмæн баззадысты сæ нæмттæ дунейы
историйы? Цæмæн фесты уыдон «зæххон цотæн фыдбойнаг,
Фыдты фыддæр сæ бабырсты нысан»?
6. Цæй руаджы басаста æппæт бæстæтæ англисаг поэт æмæ
драматург Вильям Шекспир?
7. Шекспиры сфæлдыстадон бынтæ поэт хоны «розæты цæ-
хæрадон», кæцы «нæ комы йæ ныссадзьтнæй абонмæ зæронд».
Сымахмæ гæсгæ, цæуылнæ зæронд кæны Шекспиры аивад — йæ
диссаджы комедитæ æмæ трагедитæ, йæ сонеттæ?
8. Цæмæн дæттынц Шекспиры сонеттæ æмæ драмон уацмыстæ
«Цæргæ удæн æвдадзы тых — æлутон хос, нектар»?
9. Алыксандр хоны англисаг генийы «хуыцауæмдых», «лæг-
гадгæнæг», «хæрзгæнæг». Цæмæн? Разы стут поэтимæ? Зæгъут уæ
хъуыдытæ.
10. Дзырд «хуыцауæмдых» æмдзæвгæйы ис поэтикон сидæны
ролы æмæ автор йæ фæстæ æвæры хъæры нысан. Цæмæн?
11. Куыд æмбаргæ сты æмдзæвгæйы ацы рæнхъытæ:
Хуыцауæмдых! Тæригъæды нсе цыдтæ,
Ды иу лæджы дæр не скодтай цагъар!
12. Шекспир царди тызмæг æмæ уæззау æнусы. Фæлæ йæ дра-
мон уацмысты хъайтартæй иуы дæр нæ равдыста цагъарæй. Куыд
уæм кæсы, цæмæн? Шекспиры ис схонæн адæмуарзæг, гуманист?
13. Алыксандр хоны Шекспиры сонеттæ «æнусон». Цавæр
æмдзæвгæйы хуыз у сонет? Куыд арæзт у сонет? Цæмæн пайда
кæны Алыксандр йе сфæлдыстады сонетæй? Цæмæн зæгъы: «Дæ
розæтæ — дæ сонеттæ — æнусон!»?
14. Ирон поэттæй арæхдæр чи пайда кæны сонеты хуызæй?
Ранымайут сын сæ нæмггæ.
15. Цавæр поэтикон ахорæнтæй нывæнды поэт Шекспиры
сфæлдыстадон куыст? Куыд æвдыст цæуы сонетты циклы англи-
саг поэты аив дзырды хъомыс, йæ удсыгъдæггæнæн нысаниуæг?
16. Бамбарын кæнут æмдзæвгæйы ацы рæнхъыты мидис:
Фыдæлты загъд: «Дзæгъæл уыдзæн дæ хыл —
Адзалимæ быцæу кæнынвæнд ма скæ». —
Цæргæйæ нын куы баззадтæ зсеххыл
Сæдæ хуызы — кæм худгæ, кæм дзыназгæ.
Мæлæтæй дæр тыхджындæр дæ, зæгъин! —
Мæлæтыл дæр фæуæлахиз дæ «хин».
• 17. Цæимæ бары æмдзæвгæйы автор Шекспиры сонеттæ æмæ
цæмæн? Ногæй бакæсут æмдзæвгæ æмæ дзы ссарут барæнтæ, ра-
фыссут сæ уæ кусæн тетрæдтæм.
18. Цавæр бынат ахсы Вильям Шекспиры сфæлдыстад ирон
298
литературæйы? Куыд сахадыдтой англисаг генийы сфæлдыста-
дон бынтæ ирон культурæйы рæзтыл?
19. Алыксандр йе ’мдзæвгæйы пайда кæны бирæ поэтикон
мадзæлттæй. Ранымайут сæ. Сæйрагдæр та дзы кæцы у? (Анти-
тезæ, ныхмæвæрд.) Бакæсут фыццаг æртæ сонеты æмæ базонут,
кæй æвæры поэт Шекспиры ныхмæ?
20. Цæмæн дзуры Алыксандр Шекспирмæ нæртоны номæй?
Цы иу кæны англисаг гени æмæ номдзыд ирон поэты?
21. Сбæлвырд кæнут поэты хъуыды мадæлон æвзаджы тых-
хæй. Кæмæй æрхаста Алыксандр ацы ныхæстæ:
Кæдме ’взаграйсом фесæфа бынтондæр —
Мæлынмæ дæн тæккæ абон цæттæ.
22. «Æз демæ — разы,» — афтæ зæгъы Шекспиры сурæт ирон
поэтæн. Цæуыл у сæ ныхас англисаг фыссæг æмæ авторæн? Разы
стут уыдоны цæстæнгасимæ? Сымах та куыд хъуыды кæнут ма-
дæлон æвзаджы тыххæй?
23. Æмдзæвгæты циклы фæстаг сонеты æнæнхъæлæджы фæ-
зыны Шекспиры хъайтартæн сæ сæйрагдæр — Гамлет. Чи уыд
Гамлет? Цæй тыххæй у Шекспиры трагеди? Цавæр идейæ æвæрд
æрцыд трагеди «Гамлет»- ы?
24. «Цы у нæ хъысмæт - цин æви фыдох?», «Цæргæ æви
мæлгæ?» — фæрсы йæхи æмæ мах Гамлет, хъуырдухæнгæнгæйæ.
Цæуыл у йæ мæт Гамлетæн? Цæмæн ын хæры йæ уды мæт? Сы-
мах та цавæр дзуапп раттиккат Гамлеты фæрстытæн? Цæмæн
фæвæййы Алыксандры æмдзæвгæ Гамлеты риторикон фæрсты-
тæй? Цæуыл дзурæг у ахæм поэтикон мадзал?
25. Уæ зæрдæмæ фæцыдис Цæрукъаты Алыксандры сонетты
цикл? Цæмæй? Цавæр у, Алыксандрмæ гæсгæ, æцæг адæймаджы
идеал? Раргом кæнут уæ хъуыдытæ.
26. Уарзут театр? Кæд уыдыстут фæстаг хатг Цæгат Ирыстоны
Тæбæхсæуты Балойы номыл Паддзахадон академион театры æмæ
цавæр спектакльмæ кастыстут? Раттут раст дзуапп: Шекспиры
трагедитæй кæцытæ æвæрд æрцыдысты ирон сценæйыл? Чи уыд
сæ тæлмацгæнæг? Нæ зындгонддæр артисттæй кæцытæ ахъазы-
дысты Шекспиры драмон уацмысты?
1-аг ахуырдзауы реферат «Вильям Шекспир — дунейы
зындгонддæр поэт æмæ драматург».
Вильям Шекспир (1564—1616) райгуырд, Эйвоны доны был
цы гыццыл провинциалон сахар — Стратфорд — æрбынат кодта,
уым. Йæ фыд уыд хъæздыг æмæ амалджын сæудæджергæнæг.
Фидæны поэт йæ сабийы бонтæ арвыста хуымæтæг адæмы ’хсæн,
ам арф банкъардта æмæ базыдта адæмон æвзаг. Райдиан ахуырад
Шекспир райста Стратфорды грамматикон скъолайы, уæд ам
сæйрагдæрыл нымадтой æмæ ахуыр кодтой рагон æвзæгтæ. Скъо-
лайы Вильям базыдта латинаг æмæ рагон бердзенаг æвзæгтæ.
Уыйадыл йæ ахуыр официалон æгъдауæй фæци, уымæн æмæ йæ
14-аздзыдæй хъуыди æххуыс кæнын йæ фыдæн — йæ куысты
хъуыддæгты. Фæлæ уæддæр Шекспир сси йæ заманы тæккæ ахуыр-
299
гондцæр адæймаг, æдзухдæр куыста йæхиуыл, йæ зонындзинæдтæ
хъæздыгдæр кодта чингуытæ кæсыны руаджы.
Æстдæсаздзыдæй Вильям ус ракуырдта, йæ ном — Энн Хэте-
уэй, уыди дзы аст азы хистæр. Цыппар азы фæстæ Шекспир
ацыд куыстагур Лондонмæ. Уыцы заман йæ фьгд бахауд тынг
тыхст уавæры: фесæфтысты йе ’хца æмæ фæцух йæ кадджын бы-
натæй. Лондоны Шекспир аивта цалдæр дæсныйады æмæ æрмæст
1594 азы йæ хъысмæт бынтондæр сбаста театримæ. Уый бацыд
йæ хъуыстгонд æмзæххон æфсымæртæ Бербеджы актерты æмба-
ладмæ. Ацы актерты труппæ йæхи схуыдта «Слуги лорда-камер-
гера». Дæс азы бæрц (1590-1599) Шекспир раздæр Джеймс Бербе-
гимæ, уый фæстæ та йæ фырт Ричардимæ (уый уыд дæсны æмæ
курдиатджын актер) куыстой иумæ, сарæзтой ног театр «Гло-
бус» (1599-1613).
Театр «Глобус» байгом Лондоны 1599 азы. Уый сси Лондоны
цы æхсæз театры уыд, уыдонæн сæ тæккæ хуыздæр æмæ зындгонд-
дæр. «Глобус»-ы стыр æнтыст уыди йæ репертуар. Пьесæтæ теат-
рæн фыста Вильям Шекспир: трагеди «Ромео æмæ Джульеттæ»,
пьесæтæ «Генрих VI», «Ричард III», «Рæдыдтыты комеди», «Вин-
дзойраг фæлитойтæ», «Къарол Джон», «Ричард II», «Юлий Це-
зарь» æмæ æндæртæ.
Фæстæдæр (1600-1608) Шекспир бахауд литературон сфæл-
дыстадон арты: æнтыстджынæй фыста æрмæстдæр трагедитæ —
«Гамлет», «Дыууадæсæм æхсæв», «Отелло», «Къарол Лир», «Мак-
бет», «Антоний æмæ Клеопатрæ», «Тимон Афинаг», «Кориолан»,
«Перикл». «Глобус»-ы труппæйы Шекспирæн аргъ кодтой куыд
актер нæ, фæлæ куыд дæсны драматург, кæд цыппор азы онг
хъаз^ыд алыхуызон рольты, уæддæр.
Йе сфæлдыстады райдианы Шекспир йæ пьесæты пайда код-
та алыхуызон литературон уацмысты цæттæ сюжеттæй, фæлæ
фæстæдæр бавдæлд йæхи æрхъуыдыгонд сюжеттæм гæсгæ коме-
дитæ æмæ трагедитæ фыссынмæ.
1609—1613 азты Шекспир фыста трагикомедитæ. Ацы æмхæццæ
литературон жанры дæр фесгуыхт — «Цимбелин», «Зымæгон ар-
гъау», «Генрих III», «Карденио», «Тымыгъ» («Буря»).
1612 азы Шекспир ныууагъта Лондон æмæ фæстæмæ æрыз-
дæхт йæ^райгуырæн Стратфордмæ. Ам фæцарди йæ амæлæты
бонмæ. Йæ труппæйæн цы фæстаг пьесæтæ ныффыста, уыдон
хауынц 1612—1613 азтæм. Уый фæстæ фыссæджы хъæлæс нал рай-
хъуыст. Драматурджы сфæлдыстад чи иртасы, уыдоны хъуыдымæ
гæсгæ, Вильям уыцы цыппар азы уыди тыхст рынчын.
Шекспир амард 52-аздзыдæй æмæ ныгæд æрцыд Стратфорды
сахары. Баззади йын æртæ сывæллоны: лæппу æмæ дыууæ чыз-
джы.
Дунейы зындгонддæр фыссæг йæ фæстæ ныууагъта хъæздыг
литературон бынтæ: 154 сонеты, цалдæр поэмæйы, æмдзæвгæты
циклтæ æмæ 37 пьесæйы, уыдон абон дæр алыхуызон æвзæгтыл
æнтыстджынæй æвæрд цæуынц сценæйы.
300
2 - а г а х у ы р д з а у ы реферат: «Аива-
ды тсмæ Цæрукъаты Алыксандры сфæл-
дыстады».
Ирон поэзийы ахъаззаг фæзынд уыдис
Цæрукъаты Алыксандры сонетты цикл
«Шекспирæн». Ныр цыппар æнусæй
фылдæр поэзийы гени дисы æфтауы ду-
пейы дзыллæты. Шекспир у, адæмы чи
иу кæны, нациты æфсымæрдзинад чи фи-
дар кæны, ахæм алæмæты рухсы тых.
Цалынмæ уый уа, уæдмæ нæй фесæфæн
пацийæн. Уый та уыдзæн æнусты. Фæр-
ныг сты, ахæм поэт кæмæ ис, уыцы адæм,
цардхъом æмæ уæлахиз сты, йæ поэтæн
аргъ^кæнын чи зоны, уыдон.
Йæ сонетты зындгонд циклы Алык-
сандр æрæмных кодта хæст æмæ аивад,
алы дугты «згъæрджын тыхгæнджыты» — Атиллæ, Чингисхан,
Македойнаг, Наполеоны æмæ поэзийы «бардуаг» — Шекспиры.
Фыццæгтæ арт æмæ арцæй хъавыдысты историйы сæ фæд ныу-
уадзын, гуымиры тыхы фæрцы домдтой сæхицæн хуыцæутты кад.
Вильям Шекспир аивады хъомысæй басаста æппæт бæстæтæ æмæ
адæмыхæттыты. Фидæньг фæлтæртæ дæр сæрыстырæй дзурдзыс-
ты йæ ном. Цы у Шекспиры æнтыстыты сæр? Уый уыд сæриба-
ры фар^с, йæ аивадæй рæстыл аудæг уыд адæмыл, лæггад сын
кодта. Йæ уды бæркадджын æвæрæнтæ рæдауæй уæрста йе сфæл-
дыст фæлгонцтыл, схайджын сæ кодта йæ зæрдæйы хъармæй, йæ
зонды тыхæй æмæ уыдоны фæрцы баззади цæргæйæ сæдæ хуыз-
гы - «кæм худгæ, кæм дзыназгæ».
Алыксандр дзурьг Шекспиры поэзийы тохмæсидæг гуманиз-
мыл, æмæ йæ æнæмæлæт чи кæны, уыцы æууæлтыл. Йе сфæлдьг-
стад ын хоны, зæронд чи нæ комы, ахæм розæтьг цæхæрадон.
Æцæг аивад æвзонг, æвидигæ кæй у, рæстæджы бар ыл кæй нæ
цæуы, уьгй бамбарын кæнынæн ирон поэт ссардта диссаджы ныв-
фæлгонц: Шекспиры розæтæ — йæ сонеттæ «сывæллæты зæрдæ-
тау æппынæдзух æртæхдзастæй тæлфынц». Авторæн уыдон — уæл-
1æмæнады суадон. Англисаг генийы аив дзьгрды хъомьгс Алык-
сандр бары æрдзы нæрæмон тыхтимæ: уаддымгæимæ — хъæдтæ
æмæ хæхтæ бындзарæй чи срæдувы; артимæ — царды мæлинаг
æууæлтæ (йæ «хъуына æмæ бырон») æртхутæг чи фестын кæньг;
ивылд донимæ — зæххы чъизитæ чи фæласы; хурты хуримæ — йæ
зынг-æрттывдæй дуне чи срухс кæны. Уыцьг рухсмæ ивайынц
мæнг кад æмæ дымст авторитеттæ, уыйхыгъд йæ хуыз скалы æцæг
цыт æмæ, ныхасы аккаг цы ис царды, уый («Фæкодтай ды мæнг
гениты æвæд, Титан, æрхастай цард æмæ мæлæт!»).
Афтæмæй сонетты циклы рæнхъытæй сыстьг поэты идеал: егъау
курдиат æмæ зæрдæйы хицау, хæрам æмæ фьгдох сафын йæ цар-
лы нысан кæмæн у, ахæм Адæймаг-аразæг. Ацы идеалты кæцьг-
301
дæр æууæлтыл дзуры Алыксандр йе ’мдзæвгæ «Микеланджело»-йы
дæр. Иттæг дæсны æвдисы автор уæлтæмæнады баныдзæвд ныв-
гæнæджы уды рæбынтыл, йæ хъизæмар æмæ æгæрон цины стъæл-
фæнтæ.
Дарддæр урочы куыст цæуы Шекспиры сонетыл. Програм-
мæйы ис бирæ тæлмацгонд уацмыстæ. Уыдоны фæрцы сывæл-
лæттæ базонгæ вæййынц фæсарæйнаг фысджыты цард æмæ сфæл-
дыстадимæ. Тæлмацы аивад æнæмæнг хъæугæ фæраз у дунеон
литературæйы, уымæн æмæ уый фæрцы чиныгкæсджытæ зонгæ
кæнынц алы адæмты литературæимæ, хъæздыг кæнынц сæ дуне-
зонынад, сæ культурон бынтæ. Æнæмæнг хъæугæ куыст у тæл-
мацтæ кæрæдзийыл абарын скъоладзаутимæ, уымæн æмæ:
а) практикон æгъдауæй æххуыс кæны аивадон уацмысæн йæ
мидис æмæ формæйы иудзинад хуыздæр бамбарынæн;
б) ахуырдзаутæ хуыздæр бамбарынц тексты бирæнысаниуæ-
гад, алы тæлмацгæнæг дæр уыцы текст йæ курдиатмæ гæсгæ кæй
раивы, уый;
в) æххуыс у аивадон уацмысы стилистикон здæхтытæ æмæ
фыссæджы стилы бындурон миниуджытæ зонынæн;
г) скъоладзаутæн бахæс кæнын уацмыс йæхирдыгонау тæлмац
кæнын, цæмæй сæ арæхстдзинæдтæ равдисой æмæ сæ зоной пай-
да кæнын дзырдæй;
д) зоной уацмысы идейон-аивадон æххæстдзинад æмæ, авто-
ры позици хынцгæйæ, арæхсой уацмысы сæйраг проблематикæ
сбæрæг кæнын, цы дуг дзы æвдыст æрцыд, уый характерон ми-
ниуджытæ равдисын;
е) æмбарын кæны ахуырдзаутæн, фæсарæйнаг аивадон уац-
мыстæ кæй цæрынц æмæ кæй цæрдзысты нæ литературæйы.
3-аг ахуырдзауы реферат: «Тæлмац — хæлардзинады хид
иу адæмы культурæйæ иннæмæ».
Ирон национ литературæйы рæзтæн æвдисæн сты канд бы-
нæттон фысджыты уацмыстæ нæ, фæлæ тæлмацтæ дæр. Ис нæм,
сæрыстыр кæмæй стæм, ахæм тæлмацтæ: Ф. Шиллер «Вильгельм
Телль» (Æмбалты Цоцкойы тæлмац), Лев Толстой «Хаджи-Му-
рат» (Зæнджиаты Бæбуйы тæлмац), Ш. Руставели «Стайы царм-
дарæг» (Бестауты Гиуæргийы тæлмац), уырыссаг æмæ фæсарæй-
наг æндæр классикты уацмыстæ. Цы пайда у национ литерату-
рæйæн аивадон тæлмац? Уый тыххæй йæ хъуыдытæ зæгъы зынд-
гонд ирон поэт Джыккайты Шамил чиныг «Ныхасы фарн»-ы:
«Тæлмацы руаджы иу адæмы литературон бынтæ свæййынц æндæр
æдæмы исбон, уыйадыл адæмтæ монон æгъдауæй хъæздыгæй хъæз-
дыгдæр кæнынц кæрæдзи фæрцы. Уыцы стыр хъуыддаг сæ кæ-
рæдзимæ кæны хæстæгдæр æмæ æнгомдæр. Афтæмæй тæлмац у
хæлардзинады хид иу адæмы зæрдæйæ иннæ адæмы зæрдæмæ, иу
культурæйæ иннæмæ». Тæлмац у фарны хъуыддаг, уый руаджы
чиныгкæсджытæ хайджын вæййынц, адæймаджы зонд æнусты
дæргъы цы сфæлдыста, уыцы аивадон хæзнатæй.
302
Тæлмацы фæрцы, иуæй, хъæздыгдæр æмæ уæлдæр кæны на-
цион культурæ, уæрæхдæр æмæ арфдæр кæны, иннæмæй, национ
литературæйы авналæнтæ рæзынц æмæ хъомысджындæр кæнынц
йæ аивадон фæрæзтæ. Тæлмац стыр æххуыс у æвзагæн дæр, уый
руаджы æвзаг кæны хъæздыгдæр, фылдæр кæнынц йæ гæнæнтæ,
афтæмæй свæййы тасагдæр, мадзалджындæр æмæ, æппынфæс-
таг, цæрæццагдæр.
Ирон æвзагмæ Шекспиры чи раивта, уыдонæй иу уыди Пли-
ты Грис. Уый у нæ дуджы зынгæдæр ирон тæлмацгæнæг. Æнтыст-
джынæй раивта ирон æвзагмæ Пушкин æмæ Лермонтовы, Мо-
льер æмæ Шиллеры, Къостайы уырыссаг уацмыстæ. Грис тæл-
мац кæны, æрмæст кæй уарзы, йæ зæрдæмæ хæстæг чи лæууы,
ахæм авторты. Шекспирæй Грис ратæлмац кодта трагедитæ:
«Отелло», «Ромео æмæ Джульеттæ», «Гамлет», «Кориолан», «Ти-
мон Афинаг», «Цимбелин», «Æфхæрд æфхæрдмæ» æмæ комеди
«Виндзойраг фæлитойтæ». Грис стыр æмæ арфæйаг куыст бакод-
та ацы генион уацмысты тæлмацыл. Ам разындысты йæ курдиа-
ты авналæнтæ, йæ цардхъом тых, тæлмацтыл кæрæй-кæронмæ
зыны аив дзырды дæсныйы æрмдзæф, зæрингуырды лыстæг куыст.
Джыккайты Шамил стыр аргъ кæны Плиты Грисы тæлмац-
тæн. Шекспиры куы ивта ирон æвзагмæ, уæд тæлмацгæнæг , кри-
тикы хъуыдымæ гæсгæ, хæст уыд ахæм фæткыл: тæлмац кæнын
хъæуы хорз, тæлмац хъуамæ уа оригиналы æмсæр, — уый арæх
къухы нæ фефты, фæлæ тырнын хъæуы уымæ. «Грисæн йæ куыс-
ты сæйраг домæнтæ сты: уацмысы идейон-аивадон мидис æххæ-
стæй бахъахъхъæнын; ирон æвзагæн тых ма кæн, афтæмæй, цы
гæнæн ис, уымæй авторы стильмæ хæстæгдæр уæвын; дзырдæй
дзырдмæ тæлмац кæнын нæ, фæлæ ирон æвзаджы фæрæзтæй ори-
гиналы æмсæр-æмуæз уацмыс саразын», — афтæ фыссы Шамил
Грис-тæлмацгæнæджы домæнты тыххæй.
Грисы руаджы Шекспиры æппæт геройтæ дæр иронау сдзырд-
той: Ягойы уынæм хин æмæ кæлæнæй, дыдзæсгом, фæлæ цыргъ-
зонд адæймагæй, Отелло та у уæздан, æргомзæрдæ, йе ’нкъа-
рæнтæ — арф æмæ тыхджын. Æвдисы нын Гамлеты арф куыры-
хон философи, йæ сагъæстæ, йæ судзгæ маст æмæ йæ хъыг.
Цавæр у Грисы тæлмацы стих? Уый у æрдынбосау æлвæст,
чъырын къулау æнгом æмæ фидар амад. Иудзырдæй, Шекспиры
уацмысты поэзи ирон æвзаджы ссардта ног цæрæнбон. Тæлмац-
гæнæг нæм æрхаста гениты нывæфтыд ныхасы рæсугъддзинад,
йæ зонды рухс, йæ зæрдæйы рæдау æнкъарæнтæ. Ахсджиаг сты
Шекспиры сонетты хъуыдытæ нырыккон царды.
V. Шекспиры сонеттæй иу — æхсай æхсæзæм сонет (ЬХУ1) —
у иннæтæй номдзыддæр. Уый тæлмац кодтой æмæ фæкæнынц
иууылдæр, йæ литерæтурон тыхтæ бавзарын кæй бафæнды, уыдон.
Ахуыргæнæг рагацау бахæс кæны ахуырдзаутæн Шекспиры сонет
англисагау дæр æмæ йæ тæлмацтæ дæр бакæсын: фыццагдæр
æй уырыссаг æвзагмæ раивта поэт Владимир Бенедиктов. Уый
уыди зындгонддæр поэт, иннæ — XX æнусы раззагдæр поэт —
303
Б.Л. Пастернак. Ирон æвзагмæ Шекспиры сонет раивтой ны-
рыккон ирон литературæйы зынгæдæр поэттæ — Ходы Камал
æмæ Хъодзатьг Æхсар.
Ахуырдзаутæй иу дзуры англисагау наизусть Шекспиры
66 сонет. Иннæ дыууæ скъоладзауы бакæсынц сонеты
тæлмацтæ уырыссагау æмæ иронау.
William SHAKESPEARE (1564-1616)
LXVI
Tired with all these, for restful death I cry, -
As, to behold Desert a beggar born,
And needy Nothing trimm 'd in jollity,
And purest Faith unhappily forsworn,
And gilded Honour shamefully misplaced,
And maiden Virtue rudely strumpeted,
And right Perfection wrongfully disgraced,
And Strength by limping Sway disabled,
And Ait made tongue — tied by Authority,
And Folly, doctor — like, controlling Skill,
And simple Truth miscall 'd Simplicity,
And captive Good attending captain III:
Tired with all these, from these would I be gone,
Save that, to die, I leave my love alone.
LXVI
Я жизнью утомлен, и смерть — моя мечта.
Что вижу я кругом? Насмешками покрыта,
Проголодалась честь, в изгнаньи правота,
Корысть — прославлена, неправда — знаменита.
Где добродетели святая красота?
Пошла в распутный дом: ей нет иного сбыта!..
А сила где была последняя — и та
Среди слепой грозы параличом разбита.
Искусство сметено со сцены помелом;
Безумье кафедрой владеет. Праздник адский!
Добро ограблено разбойническим злом;
На истину надет давно колпак дурацкий, —
Хотел бы умереть; но друга моего
Мне в этом мире жаль оставить одного.
Перевод В. Г. Бенедиктова
304
ЬХУ1
Измучась всем, я умереть хочу.
Тоска смотреть, как мается бедняк,
И как шутя живется богачу,
И доверять, и попадать впросак,
И наблюдать, как наглость лезет в свет,
И честь девичья катится ко дну,
И знать, что ходу совершенствам нет,
И видеть мощь у немощи в плену,
И вспоминать, что мысли заткнут рот,
И разум сносит глупости хулу,
И прямодушье простотой слывет,
И доброта прислуживает злу.
Измучась всем, не стал бы жить и дня,
Да другу трудно будет без меня.
Перевод Б.Л. Пастернака
ЬХУ1
Мылаз ингæнмæ амондау бæллын,
Мæнгард дуджы цъæх-цъæхид марджы тайын.
Йæ боны хъиутæ сау уæрмы хæры
Лæджы намыс; нæ рæстæджы гакк — сайын.
Фыдæх уæхски-уæхск фарнимæ цæры;
Тæссонд фидыц йæхи сырх туджы найы;
Æдых тыхджыны цъысыммæ тæры;
Фæхонынц нæм уæларвон зæд æррайы.
Бæрзонд аивад - цæгъдæг рынау у раст! -
Куыдзы ’мгад сси, нæй ауайæг йæ цурты, —
Йæ сæр æййафы сау фыдæлгъыст, маст;
Рæстдзинадæн йæ дзыхыл дарæм цъутта.
Адзалæй мын мæ цард æнцондæр нæу, —
Мæ удлæууæн, кæмæн ныууадзон дæу?
Ходы Камалы тæлмац
Мыхуыргонд цæуы журнал «Мах дуг», 2000. № 6. 73 ф.
ЬХУ1
Мæхицæн курын удæнцой адзалæй.
Кæд уонгбастæй мæгуыргур зилы ’хсар,
кæд ницыуæвæг сæлдар и фырхъалæй,
кæд уарзт ысси гадзрахатæн цагъар,
кæд уаджы хуызы ’вдыстæуы æнæуаг,
20 Мзокты Ас т.тнбег
305
кæд у чызджы ном къæхты бын ыссæст,
кæд хъомысæн тыхми кæны æдзæллаг,
кæд саллайаг æппæтæй дæр æххæст,
кæд хурхбастæй, цæнкуылтæй хиты фидауц,
кæд зондæйцух у разагъдыл нымад,
кæд зондджыныл æррайы гакк ныффидар,
кæд хорзæх у фыдæхы цур æгад,
уæд а зæххыл мæнæн цæргæйæ нæу.
Фæлæ кæмæн, кæмæн ныууадзон дæу?
13.07.1984.
Хъодзаты Æхсары тæлмац
Мыхуыргонд цæуы чиныгæй: Хъодзаты Æхсар. Дыууæизæрастæу:
Æмдзæвгæтæ, тæлмацтæ, эпиграммæтæ, пародитæ, хъæлдзæг ны-
хæстæ. Дзæуджыхъæу: Ир, 1994. 153 ф.
Фæрстытæ æмæ хæслæвæрдтæ тæлмацтæм:
1. Бакастыстут Шекспиры 66-æм сонеты оригиналон текст
æмæ йæ тæлмацтæ. Кæй тæлмац фæцыди уæ зæрдæмæ тынгдæр
æмæ цæмæй? Чи равдыста йæ тæлмацы ирддæрæй Шекспиры
хъуыдытæ, йæ зæрдæйы æнкъарæнтæ æмæ сусæгдзинæдтæ?
2. Кæд зонут англисаг æвзаг, уæд лæмбынæг бакæсут Шекспи-
ры сонет æмæ байхъусут поэты мадæлон æвзаджы зæлтæм æмæ
йæ диссаджы мелодикæмæ. Уый йæ сонеты æвзагæй уемæ ныхас
кæны Шекспир йæхæдæг. Зæгъут, кæй тæлмац у хæстæгдæр анг-
лисаг поэты мадæлон æвзагмæ? Цæй руаджы бантыст уый тæл-
мацгæнæгæн?
3. Цæуыл у Шекспиры «зындгонддæр сонет»? Цæуыл у поэты
катай? Цы нæ цæуы йæ зæрдæмæ? Куыд равдыста Шекспир со-
нетьг йæ заманы царды уаг, лæджы намыс æмæ йе ’гаддзинад?
Цы у сонеты сæйраг хъуыды?
4. Уырыссаг æмæ ирон тæлмацты кæрон у фæйнæхуызон. Куыд
хъуыды кæнут: цавæр хъуыдыйадæй хъуамæ фæуа сонет: таурæ-
гъон (уырыссаг тæлмацты) æви фарстон (ирон тæлмацты) хъуы-
дыйадæй? Цæмæн? Раргом кæнут уæ хъуыды.
5. Цæмæй сты æмхуызон æмæ цæмæй хицæн кæнынц Камал
æмæ Æхсары тæлмацтæ? Цæуынц уæ зæрдæмæ? Цæмæй? Зæгъут
уæ хъуыдытæ.
6. Цавæр аивадон мадзæлттæй пайда кæны Ходы Камал йæ
тæлмацы? Ссарут сæ тексты.
7. Æхсары тæлмацы сонет амад у æртæ хъуыдыйадæй. Цавæр
хъуыдыйæдтæ сты? Цæмæн равзæрста Æхсар сонеты раивдæн ахæм
поэтикон мадзал?
8. Æхсары тæлмацы дыккаг хъуыдыйад у домгæвазыгджын
иуæндæс афоны фадат æвдисæг уæлæмхæст хъуыдыйæдтимæ.
Цæмæн равзæрста Æхсар тæлмацæн ахæм фæрæз? Æнæнхъæлæ-
джы уа уый? Цавæр поэтикон мадзал æмбæхст ис хъуыдыйады?
Зæгъут æй.
Анафорæ. У грекъаг дзырд, амоны фæлхатын — «единонача-
306
лие» — æмдзæвгæйьг хицæн рæнхъыты кæнæ строфаты æмхуызон
райдайæнтæ. Анафорæ вæййы мырон, дзырдон, синтаксисон.
/Ехсары тæлмацы уынæм синтаксисон анафорæ — иуæндæс афо-
ны фадат æвдисæг уæлæмхæст хъуыдыйады райдайынц дзырд
«кæд»-æй).
9. Лæмбынæг куы æркæсæм уырыссаг æмæ ирон тæлмацтæм,
уæд, æнæмæнгæй, ахæм æмхуызонад ссардзыстæм Барис Пастер-
нак æмæ Хъодзаты Æхсары тæлмацты. Цы иу кæны ацы тæл-
мацтæ, кæд æмæ ивд сты — иу уырыссаг, иннæ — ирон æвзагмæ?
Цавæр аивадон фæрæзты руаджы райхæлы Шекспиры сонеты
нысаниуæг тæлмацты?
10. Сонеты англисаг тексты алы рæнхъæн дæр раттут сæрма-
гонд тæлмац. Бафæлварут-ма уæ тыхтæ æмæ раивут ирон æвзагмæ
сонет.
11. Сахуыр кæнут Шекспиры сонет (66) наизусть.
12. Цы зонут Вильям Шекспиры царды хабæрттæй? Бацæттæ
кæнут цыбыр раныхас англисаг драматурджы царды тыххæй, пайда
кæнут ахуыргæнæн æмæ наукон чингуытæй æмæ уацтæй.
13. Æркæсут лæмбынæг нывгæнæг М. Друшауты конд Шекс-
пиры портретмæ (ныффыста йæ 1623 азы). Драматурджы цард
æмæ сфæлдыстад иртасæг д-р Л. Рауз афтæ зæгъы нывы тыххæй:
«Цы тыхджын æнкъарæн æвзæрын кæны ацы ныв; йæ лæмбынæг
æмбаргæ цæстæнгас, йæ тæрных, йæ зонд!» Цавæр æнкъарæнтæ
уæм сæвзæрд, портретмæ кæсгæйæ? Зæгъут уæ хъуыдытæ.
14. Бакæсут зындгонд уырыссаг фыссæг И.С. Тургеневы ны-
хæстæ Вильям Шекспиры тыххæй: «Мы, русские, празднуем па-
мять Шекспира и мы имеем право ее праздновать. Для нас Шек-
спир не только громкое, яркое имя, которому поклоняются лишь
изредка и издали; он сделался нашим достоянием, он вошел в
нашу плоть и кровь. Ступайте в театр, когда даются его пиэсы...
ступайте в театр, пробегите все ряды собравшейся толпы, при-
глядитесь к лицам, прислушайтесь к суждениям — и вы убеди-
тесь, что перед вашими глазами совершается живое, тесное об-
щение поэта с его слушателями, что каждому знакомы и дороги
созданные им образы, понятны и близки мудрые и правдивые
слова, вытекающие из сокровищницы его всеобъемлющей души!»
Шекспиры пьесæмæ театры сценæйы куы кæсат, уæд уæ зæр-
дыл дарут Тургеневы фæдзæхст. Цæй тыххæй æмæ цæмæн уар-
зынц æмæ стыр аргъ кæнынц англисаг поэты драмон æмæ поэти-
кон уацмыстæн уырыссаг æмæ ирон театрдзаутæ æмæ чиныгкæс-
джытæ?
IV. Ахуыргæнæджы цыбыр раныхас
2009 азы апрелы мæйы сæххæст 445 азы зындгонд англисаг
драматург Вильям Шекспиры райгуырдыл. Фыссæджы царды
хабæрттæ æххæстæй абон дæр бæрæг нæма сты. Шекспиры цард
æмæ сфæлдыстад чи иртасы, уыцы ахуыргæндтæ се ’ппæт разы
не сты бирæ цавæрдæр факттимæ. Зæгъæм, трагедитæ «Отелло»,
«Гамлет», «Ромео æмæ Джульеттæ» Шекспир кæй ныффыста,
307
уыимæ чидæртæ разы не сты. Уыдоны хъуыдымæ гæсгæ, ацы
драмон уацмыстæ сфæлдыстой, Шекспиримæ иу рæстæг чи цар-
ди æмæ сфæлдыстадон куыст чи кодта, ахæм фысджытæ — кæнæ
Кристофер Марло, кæнæ та Джеймс Таунли. Фæлæ уырыссагау
«шекспироведение» кæй хонынц, уыцы куыст йæ бынаты нæ
лæууы: англисаг æмæ дунеон литературæ иртасджытæ алы аз дæр
сбæрæг кæнынц ног æмæ ног цаутæ æмæ хабæрттæ Вильям Шек-
спиры цардæй. Уыдонæй иутæ вæййынц раст, иннæтæ та — ды-
зæрдыггаг. Дæлдæр цы дæс ног факты раргом кодта «шекспиро-
ведение», уыдонимæ йæ кæсджыты базонгæ кодта англисаг газет
«ТНе Т1те$» (мыхуыры цæуы Лондоны).
1. Вильям Шекспиры царды хæбæрттæ æддаг бакастæй цы
хуызæн уыд, уый ничи зоны. Мартъийы кæрон 2009 азы Лондо-
ны æвдыст æрцыд Шекспиры сурæт. Куыд сбæрæг, афтæмæй
драматурджы ацы ныв конд æрцыд, Шекспир ма æгас куы уыд,
уæд. Зындгонд фыссæгæн æндæр сурæттæ йæ цæргæйæ ничи са-
рæзта. Фæлæ ацы хабары æцæгдзинад дæр хъæуы раиртасын.
2. Вильям Шекспир (уæд ыл цыди 18 азы) ракуырдта дыууын
æхсæзаздзыд чызг Аннæ Хэтеуэйы. Кургæ та йæ уымæн ракодта,
æмæ сылгоймаг уыд æнхъæлцау сæ хистæр чызг Сюзаннæйæ.
3. Шекспир йæ усæн бынтæн ныууагъта æрмæстдæр сынтæг.
Уæды заманы уьгй нымад уыд къайады романтикон символыл.
Цæмæй зындгонд уыд ацы сьгнтæг? Сæ фьгццаг æхсæв Шекспир
æмæ йæ ус арвыстой ацьг сынтæгыл.
4. Зьгндгонд англисаг драматург никуьг уьгд фæсарæнты, Анг-
лийæ уæлдай йæ къах æндæр зæххьгл никуьг æрлæууыд (уый зæ-
гъæн ис нæ зындгонд поэт А. С. Пушкинæй дæр).
5. Англисаг æвзагмæ Шекспир бахаста 1700 ног дзьгрды. Уьгдо-
нæй абон дæр пайда кæньгнц йе ’мзæххонтæ, æмæ йьгн йæ уац-
мьгстæ чи кæсы, уьгдон.
6. Трагеди «Къарол Лир» йæ ныффьгссынæй ньтрмæ сæдæ фæн-
дзай азьг дæргъы иунæг хатт дæр не ’рцьтд æвæрд театралон сце-
нæйьгл, Шекспиры къухьг куыд рацьгд, афтæмæй. Цæмæн рауад
ацы пьесæйæн йæ хъысмæт афтæ? Уымæн æмæ трагедийы кæрон
йе ’вæрджытæм фæкаст æгæр трагикон.
7. Иæ рæстæджы Шекспиры хуыздæр уацмысыл нымад уыд
йе ’мдзæвгæ «Венерæ æмæ Адонис».
8. Драматурджы дьгууæ пьесæйы — «Бесплодные усилия люб-
ви» æмæ «Карденио» — абоньг онг ньгмад сты сæфтыл.
9. Фаззæтты темæ Вильям Шекспир англисаг литературæмæ
æрбайста йæхи цардæй: 1585 азы драматургæн райгуырди дыууæ
фаззоны — фьгрт Хэмнет æмæ чызг Джудит. Уыцьг темæйыл фьгст
æрцыдысты пьесæтæ (комедитæ) — «Двенадцатая ночь» æмæ «Ко-
медия ошибок» («Дыууадæсæм æхсæв» æмæ «Рæдыдтыты коме-
ди»).
10. Фьгццаг хатт экраныл (кинойьг) Шекспиры уацмыстæ фæ-
зындысты 1899 азы. Уæд ист æрцыд киноныв «Сценьг из «Коро-
ля Джона», сæйраг рольт дзы хъазыд Герберт Бирбом Три — зынд-
гонд англисаг актер.
308
4-æм ахуырдзауы раныхас: «Шекспир ирон сценæйыл».
Рагзаманæй фæстæмæ Шекспир у театры патриарх, йæ тыры-
са. Йе ’нæмæлгæ трагедиты æмæ комедиты тыхджынæй равдыста
адæмы ’хсæн ахастдзинæдтæ, рæстдзинадыл тохы карз æмæ фы-
дохы цæхæртæ, уæрзæгой удты пиллон арт æмæ базырджын
монцтæ, цардбæллондзинад. Карз тæрхон рахаста хахуыр, тыхми
æмæ мæнгарддзинадæн, адæймаджы сыгъдæг ном чъизигæнæг
æлгъаг хъуыддæгтæн.
Англисаг генийы сфæлдыстадон бынтæ сты царды ахсджиаг
скъола. Йæ трагедитæ æмæ комедитæ æрцыдысты тæлмацгонд алы-
хуызон адæмыхæттыты æвзæгтæм. Æмæ цæмæн? Ацы фарстæн
дзуапп рæдта номдзыд сомихаг фыссæг Ованес Туманян: «Шекс-
пир у, наци куыд сырæзтис, уый бæрæггæнæн. Йæ мадæлон æвзагмæ
йæ цы адæм нæ тæлмац кæны, уый ахуыргонд нæу: чи йæ не
’мбары, уый ма талынг у; кæй æвзагыл нæ бады, кæй дзырдуатыл
нæ фидауы, уый та мæгуыр æмæ æдзæттæ у, лæмæгъ»...
1940 азы Ирон театры райгуырдыл фондз азы, куы сæххæст,
уæд фыццаг хатт йæ сценæйæ райхъуыст генион англисаг драма-
тург Вильям Шекспиры хъайтар Отеллойы хъæлæс нæ мадæлон
æвзагыл. Сценæмæкæсджытæ уæд тынг цымыдисæй æмæ æхсыз-
гонæй сæмбæлдысты, фæстæдæр сын уарзон æмæ хæстæг чи сси,
уыцы сфæлдыстадимæ. Уæд æрыгон Ирон театр æмæ артистты
къухы бафтыдис, абон дæр ма кадджын кæмæй стæм, ахæм сфæл-
дыстадон уæлахиз. Уæд Отеллойы ролы йæ диссаджы дæсны хъаз-
тæй йæхимæ æркæсын кодта нæ курдиатджын артист Тæбæхсæу-
ты Бало.
Нæ номдзыд трагик йæ аивадæй уæрæх фæндæгтæ ссардта канд
Ирыстоны театрдзауты зæрдæтæм нæ, фæлæ ма Уæрæсейы æмæ
суанг фæсарæйнаг сценæуарзджытæм дæр тынг арф бахъардта йæ
хъазт.
Отеллойы роль артистæн уыдис йæ курдиаты уæлдæр къæп-
хæны ирд æвдисæн. Уырыссаг поэт Лев Озеров, Мæскуыйы ирон
Отелломæ кæсгæйæ, ахæм рæнхъытæ ныффыста:
Слежу за тем, как мечется Отелло,
Как гнев бежит от сердца по руке —
К возлюбленной, к высокой шее белой.
Старик Шекспир, видать, писал умело
На звонком осетинском языке.
Фæстæдæр Бало ахъазыд Шекспиры иннæ трагедитæ — «Къа-
рол Лир» æмæ «Макбет»-ы дæр. «Къарол Лир»-ы дæр артист куыд
зæрдæмæхъаргæ хъазт кодта, уымæн бæлвырд æвдисæн сты ацы
рæнхъытæ:
... Идет гроза вблизи и вдалеке,
Теряет Лир семыо, друзей, корону.
Не подготовлен к этому урону,
Он гол, о том твердят его уста,
Видать, Шекспир писал в горах Ирона
На языке и нартов, и Коста.
309
Поэты ацы ныхæстæ ууыл дзурæг сты, æмæ артист арф рар-
гом кодта къарол Лир æмæ Макбеты фæлгонцтæ, сæ миддуне
сын лæмбынæг банкъардта. Уымæ гæсгæ æнæгуырысхойæ зæгъæн
ис, ацы дыууæ куысты дæр стыр ахъаз кæй уыдысты Балойы
егъау курдиат ноджы арфдæр раргом кæнынæн.
Шекспиры хъайтартæ сдзырдтой рæсугъд аивзæл ирон æвза-
гыл. Æмæ кæй руаджы? Уыцы хъуыддаджы стыр арфæйаг у Иры-
стоны адæмон поэт Плиты Грис. Уый ратæлмац кодта Шекспи-
ры «Отелло» ирон æвзагмæ.
Ирон театры сценæйыл Шекспиры пьесæтæй æвæрд æрцы-
дис дæс. Сæ тæлмац кæныныл куыстой зынгæ ирон фыссæг Мам-
сыраты Дæбе (уый ратæлмæц кодтæ «Ромео æмæ Джульеттæ»),
Ардасенты Хадзыбатыр (раивта «Дыууадæсæм æхсæв»), Токаты
Асæх, Гаглойты Федыр, Хуыгаты Геор, Малиты Васо.
Нæ театры историйæн йæ райдианы Шекспир йæ репертуары
фидыц кæй сси æмæ уæдæй нырмæ йæ пьесæтæ сæ иуæй иннæ
аивдæрæй æвдыст кæй цæуынц, уый ууыл дзурæг у, æмæ Ирон
театры артисттæм ис егъау сфæлдыстадон хъару æмæ уый фæрцы
Шекспиры уацмыстæ цæрынц æмæ цæрдзысты.
Ирон сценæйыл Шекспиры пьесæтæй фæстæдæр æвæрд æрцыд
трагеди «Тимон Афинаг». Уый ирон драмон аивады, театралон
культурæйы бацахста зынгæ бынат. Ацы трагеди дæр ирон æвза-
гыл нæ адæмæн балæвар кодта Плиты Грис. Спектаклы фесгуых-
тысты йæ режиссер Уæрæсейы Федерацийы адæмон артист Хуы-
гаты Геор, Уæрæсейы Федерацийы артисттæ Сланты Къоста æмæ
Икъаты Мæирбег, Мерденты Юрий, Годжыцаты Исахъ, нывгæ-
нæг Челæхсаты Магрез æмæ иннæтæ.
Æмткæй райсгæйæ, ирон сценæйыл æвæрд æрцыдысты
Шекспиры пьесæтæ: «Отелло» (1940, реж. В. Фотиев), «Къа-
рол Лир» (1948, реж. Е. Маркова), «Много шума из ничего»
(1948, реж. Брытъиаты 3.), «Отелло» (1950-1951, реж. Брытъиа-
ты 3.), «Дыууадæсæм æхсæв» (1954, реж. Брытъиаты 3.), «Къарол
Лир» (1959, реж. Е. Маркова), «Ромео æмæ Джульетгæ» (1962, реж.
Брытъиаты 3.), «Макбет» (1963, реж. Хуыгаты Г.), «Дыууадæсæм
æхсæв» (1964, реж. Брытъиаты 3.), «Кориолан» (1968, реж. Хуы-
гаты Г.), «Виндзойраг фæлитойтæ»(1971, реж. Хуыгаты Г.), «Гам-
лет» (1974, реж. Хуыгаты Г.), «Тимон Афинаг» (1982, реж. Хуыгаты Г.).
Шекспирæн йæхи номыл цы театр ис Оксфорды, уый репер-
туары дæр нæй уый бæрц пьесæтæ, Ирон театр англисаг драма-
тургы уацмыстæй цал сæвæрдта йæ сценæйыл. Нæ бæстæйы зынд-
гонд шекспироведтæ куыд зæгъынц, афтæмæй канд нымæцмæ
гæсгæ нæ, фæлæ сæ идейон-аивадон миниуджытæм гæсгæ дæр
нæ театры спектакльтæ лæууынц тынг бæрзонд. Ахæм уыд Шек-
спиры уацмысты фæндаг ирон театрдзауты зæрдæтæм.
VII. Урочы кæрон ахуыргæнæг дæтты скъоладзаутæн хæдзармæ
куыст:
1) наизусть сахуыр кæнын иу сонет Алыксандры æмдзæвгæты
циклæй кæнæ та Шекспиры 66 сонет;
310
2) ныффыссын нывæцæн ахæм темæтæм гæсгæ:
а) «Поэт - Рæсугъдзинад æмæ Сæрибары бардуаг, адæмæн
аæггадгæнæг»;
б) «Нæртон поэт» Вильям Шекспиры сурæт Цæрукъаты Алык-
сандры сонетты циклы»;
в) «Куыд фæлвæрдтон мæ тыхтæ, Шекспиры «номдзыддæр
сонет» тæлмац кæнгæйæ»;
г) «Мæ хъуыдытæ æмæ æнкъарæнтæ спектакль («Гамлет», «Къа-
рол Лир» кæнæ «Отелло») Ирон театры сценæйыл феныны фæстæ».
Литературæ
1. Д ж ы к к а й т ы Ш. Ныхас кувæндоны раз: Цæрукъаты Алыксандры
лирикæ //Джыккайты Ш. Ныхасы фарн. Дзæуджыхъæу: Ир, 1996. 259—279 ф.
2.Джусойты Н. Бæркадджын курдиат//Фидиуæ, 1978. №11.
З.Дауыраты X.Æрвæрттывд. Дзæуджыхъæу: Ир, 1992. 128—133ф.
4. Ирон литературæ: 11 къласæн: Ахуыргæнæн чиныг — хрестомати / I
хай. Дзæуджыхъæу: Ир, 2005. 122-157 ф.
5. Мамиаты И. Адæймагæмæдуне: Цæрукъаты Алыксандры филосо-
фон поэзи // Ирæф, 1998. №3.
6. Рæстæг æмæ сценæ / Чиныг сарæзта Бациаты А. Дзæуджыхъæу: Ир,
1990. 379ф.
7. Цæрукъаты А. Фыдæй фыртмæ: Æмдзæвгæтæ. Орджоникидзе: Ир,
1978.
8. Васильева Л. Таинственный Шекспир и его самый известный со-
пет // Московская школа: вчера, сегодня, завтра, 2004. №4. С. 39—43.
9. Фадеева А. Кто не знает старика Шекспира! // Экспресс-газета,
2009. 13апреля.№15.С. 10.
ХУЫЦАУÆЙ АРФÆГОНД
(Дзесты Куыдзæджы сфæлдыстад)
Бсестон бынат æрцахста Дзесты Куыдзсег ирон
аив литературсейы. Курдиатджын фысссегсей равдыс-
та йсехи.
Нигер (Дзанайты Иван)
Ирон филологион зонады Дзесты Куыдзæджы тыххæй бирæ
иртасæн монографитæ фыст нæма æрцыди. Куыдзæджы ра-
дзырдтæ æмæ уацаутæ куыд ахуыр кæнын хъæуы астæуккаг скъо-
лайы, ирон æвзаг æмæ литературæйы ахуыргæнæгæн, ахуырдзау-
тæн чи феххуыс уа, хуыздæр сын чи базонын кæна фыссæджы
царды хабæрттæ, йæ аивадон æмæ документалон уацмыстæ -
ахæм методикон куыстытæ дæр нырма стæм сты. Нæ ахуыргæн-
джытæ æмæ методисттæй йæ ныфс ничима бахаста ахæм куыст
бакæнынмæ. Фæлæ ирон литературæйы ахуыргæнæгæн æнæмæн-
гæй стыр æххуыс фæуыдзысты литературæиртасæг Мамиаты Изе-
тæйы наукон чингуытæ: «Кудзаг Дзесов: Очерк творчества» (Вла-
дикавказ: Ир, 1990) æмæ «Курдиат рæстæджы тыхæвзарæнты»
(Дзæуджыхъæу: Ир, 2007)».
Лæмбынæг куы æркæсæм, Куыдзæджы уацмыстæ астæуккаг
скъолайы куыд ахуыр кæнынц, уыцы фарстатæм, уæд базондзы-
стæм: æрмæст 9-æм æмæ 10-æм кълæсты не сты фыссæджы ра-
дзырдтæ ирон литературæйы программæйы. Дæлдæр цы таблицæ
мыхуыр кæнæм, уым бæрæггонд цæуы уацмысты дих урочы кæ-
сын æмæ сахуыр кæнынæн æмæ фæсурокты кæсынæн. Æдæппæ-
тæй фыссæджы уацмыстæ ахуыр кæнынæн ирон литературæйы
программæ радих кодта 25 сахаты (урочы). Уыцы уроктæ бирæ
сты, зæгъгæ, уый зæгъæн нæй. Сæ фылдæр — 14 сахаты — лæвæрд
цæуынц райдайæн (2, 3, 4) кълæстæн, æмæ æрмæст 11 сахаты —
хистæр (5—11) кълæстæн.
Куыдзæджы уацмыстæ сты, аргъ кæмæн нæй, ахæм бавæрд нæ
национ культурæмæ. Бынтон диссаг та у йæ радзырдты æмæ уацау-
ты æвзаг. Уымæн æмбал нæй. Куыдзæджы дзырдæн уайтагъддæр
ис базонæн, никæй ныхасимæ йын ис ивддзаг кæнын, у ахадгæ
æмæ зæрдиаг лæвар рæзгæ фæлтæрæн. Иуныхасæй, Куыдзæг у
ирон литературæйы классик, йæ уацмыстæ æмæ мысинæгтæ хъæуы
лæмбынæг кæсын æмæ бæстон ахуыр кæнын.
312
Ахуыргæнæн чиныг 1
Æрмæг кæсын æмæ сахуыр кæнынæн
Кълас
БесолтыЛ, Будайты М. Кæсынычиныг2-агкъласæн. Дзæу-
джыхъæу. Ир, 2008. 183 ф. ’
Радзырдтæ: «Рынчынфæрсæг», «Æххуысгæн-
джытæ», «Хæринæгтæй кæцы адджындæр у?», «Хъæ-
батыр тæрхъус», «Хинæйдзаг къæбыла», «Залгъæд»
Фæсурокты кæсынæн: «Æдзæсгом фыр»
2-аг
Хъантемыраты Р. Кæсыны чиныг 3-æм къласæн. Дзæу-
джыхъæу. Ир, 2005. 231 ф.
Радзырдтæ: «Æвддæс мин цæрынхъуагадæйма-
джы», «Æдзæсгом фыр»
Фæсурокты кæсынæн: «Афон», «Солойы фæ-
дзæхст», «Тасолтаны радзырд».
3-аг
Тлаттаты А., Хабæты Р.Кæсыны чиныг 4-æм къласæн.
Дзæуджыхъæу. Ир, 2010. 231 ф.
Радзырдтæ. «Мæкъуылтæ фервæзын кодта», «Те-
гайы бæлас»
Фæсурокты кæсынæн: «Чи никуыма уыд, ахæм бæ-
рæгбон»
4-æм
Ирон литературæ. Хрестомати 5-æм къласæн. Чиныг сарæз-
та Гæздæрты А. - Дзæуджыхъæу. Ир, 2005. 375 ф.
Радзырд «Æрдхæрæны лæвар»
Фæсурокты кæсынæн: «Бинонтæ»
5-æм
I
Ирон литературæ. Хрестомати 6-æм къласæн. Чиныг сарæз-
той Дзасохты Ф. æмæ Зæнджиаты Р. Дзæуджыхъæу. Ир,
2003. 336 ф. |
Радзырд «Хур скæсæнырдæм нæ ныгуылы»
Фæсурокты кæсынæн. «Уæхæнæзы радзырд»,
«Чъеури»
6-æм
Ирон литературæ. Хрестомати 7-æм къласæн. Чиныг сарæз-
тойГæздæртыА.,ДзапартыЗ. Дзæуджыхъæу: Ир, 2004. 327 ф.
Радзырд «Хорхæссæг»
Фæсурокты кæсынæн: «Фырнымд чындз», «Мæ-
нионы балц», «Мырзайы абетæ», «Кæй аххосу?»
7-æм
Ирон литературæ. Ахуыргæнæн чиныгхрестомати 8-æм къла-
сæн. Чиныг сарæзта Джыккайты Ш. Дзæуджыхъæу. Ир, 2004.
423 ф.
Радзырд «Тегайы бæлас»
Фæсурокты кæсынæн «Бесæ», «Æлгъин», «Арфæ-
йаг», «Æппæты тыхджындæр»
8-æм
Ирон литературæ. Хрестомати 11-æм къласæн. Сарæзта йæ
Габысаты Азæ. Дзæуджыхъæу. Ир, 2005. 656 ф. Ирон литера-
турæ. Ахуыргæнæн чиныг 11-æм къласæн. Сарæзтой йæ Джу-
сойты Н., Мамиаты И., Хъазиты М. Ирон литературæ, Ахуыргæ-
нæн чиныг 11-æм къласæн. Дзæуджыхъæу. Ир, 2013. 92-99 ф.
Сарæзтой йæ Мамиаты И, Безаты Ф. Дзæуджыхъæу. 2005.544 ф.
Уацау «ФæндагсарУастырджи», Мысинæгты чин-
гуытæ «Нæ буц хистæртæ», «Зæрдæйы ностæ»
Бархийæ кæсынæн: «Зæирæ», «Хæс», «Мæт», «Зæр-
дæйы хос»
11-æм
313
2-аг кълас
Радзырдтæ «Рынчынфæрсæг» æмæ «Æххуысгæнджытæ» мы-
хуыргонд æрцыдысты кæсыны чиныджы цыппæрæм сæргонды —
«Æгад митæ дæ сæрмæ ма хæсс, / Рæсугъд хъуьщцæгтæм тырн!»
Ам уынæм сабиты нырыккон царды нывтæ, кæрæдзийæн æххуыс
кæнын — хæлардзинады нысан. Ацы радзырдтæ сты, зонды тых
æмæ хæрзæгъдау æвдыст кæм цæуынц, ахæм уацмыстæ.
Урочы темæ. Радзырд «Рынчынфæрсæг» (2 сах.)
I. Радзырдæн лæвæрд цæуы дыууæ урочы. Фыццаг урочы ра-
дзырды фыццаг хай ахуыргæнæг аив бакæсы йæхæдæг.
Бамбарын кæны ахуырдзаутæн æнæзонгæ дзырдты æмæ дзырд-
бæстыты нысаниуæг: «рынчынфæрсæг, рыннынфæрсæг фæцæуын, хъсе-
лæрдзытæ ратонын, схъулæттсе ксенын æвзаг æмсе дзых, æвиппайды
фæлсеууын, мсе цыд фседзæгъсел».
II. Дарддсер урочы куыст цæудзæн ахуыргæнæджы фæрстытæм
гæсгæ:
1. Цæмæн бадти Боци æнкъардæй рудзынджы раз?
2. Цæмæй бафарста Боцийы йæ мад?
3. Цы дзуапп радта Боци, йæ мад æй Асланмæ рынчынфæр-
сæг куы æрвыста, уæд?
4. Цы не ’мбæрста Боци?
5. Сымах та куыд æмбарут: «рынчынфæрсæг фæцæуын»?
6. Ссарут, тексты мад Боцийæн кæм амоны, куыд фæрсын
хъæуы рынчыны, уый æмæ йæ аив бакæсут.
7. Цæмæн схъæлдзæг Боци?
8. Цы загъта мад Боцийæн йæ азгъорыны размæ?
9. Цæмæн азгъордта Боци цæхæрадонмæ?
III. Хæдзармæ куыст: Зонын радзырд аив кæсын æмæ хи ны-
хæстæй дзурын. Цæмæй ахуырдзаутæ хæслæвæрд хуыздæр сæх-
хæст кæной, уый тыххæй ахуыргæнæг фæйнæгыл ныффысы зæр-
дылдарæн аив кæсыны тыххæй æмæ бацамоны, текст куыд кæ-
сын хъæудзæн хæдзары, уый.
Зæрдылдарæн: «Аив бакæс!»
• Бакæс уацмысы ном (фыссæджы мыггаг æмæ радзырды сæр-
гонд).
• Бакæс радзырд. Зæгъ радзырды сæйраг хъуыды (ахъуыды кæн,
цæуыл у, цæй тыххæй дзы цæуы ныхас).
• Цавæр æнкъарæнтæ уæм сæвзæрын кодта ацы радзырд?
• Ногæй бакæс радзырд, лæмбынæг дар дæ цæст æрхæцæн ны-
сæнттæм (къæдзыг, стъæлф, бирæстъæлфыг, фарстон æмæ хъæ-
рон хъуыдыйæдтæ).
• Кæсынæй афæлвар дæхи: цалдæр хатты радзырд хъæрæй ба-
кæс; стæй та йæ аив бакæс де ’мбæлттæн кæнæ дæ ныййарджы-
тæн.
314
Дыккаг урочы куыст райдайы дзуæппытæй ахуыргæнæджы фсер-
апыгпсен:
1.1. Кæд æрбаздæхт сæхимæ Боци Асланты хæдзарæй?
2. Цы радзырдта Боци рынчын лæппуйæн?
3. Боци цæмæн фæлæууыд æвиппайды æмæ цæмæн ныхъхъус,
йæ мадæн рынчын Асланы кой куы кодта, уæд?
4. Цæмæн загъта Боци кæуынхъæлæсæй: «Мæ цыд фæдзæгъæл»?
5. Цæмæй фæрсинаг уыди Боци Асланы æмæ дзы цы ферох?
6. Бакæсут тексты уыцы бынат, куыд бацамыдта мад йæ лæп-
пуйæн, рынчынфæрсæг цы у, уый?
7. Цæмæй фæфæрсы рынчыны дохтыр?
8. Дзырдтæ сенкъард, хселар, рынчыну ног, сехсызгон, стыр баив
сæ хъуыдымæ гæсгæ ныхмæвæрд дзырдтæй. (Хъселдзæг, знаг, æнсе-
низ, зæронд, æдзæстуарзон, гыццыл.)
II. Чиныджы нывмæ гæсгæ куыст. Æркæсут нывмæ.
1. Кæй уынут нывы? (Боци скъолайы ног хабæрттæ кæны рын-
чын Асланæн.)
2. Ссарут радзырды уыцы рæнхъытæ.
III. Дыууæ-æртæ ахуырдзауы кæсынц хæдзармæ куыстæн лæ-
вæрд текст æмæ йæ хи ныхæстæй дзурынц.
Хæдзармæ куыст: зонын радзырды дыккаг хай аив кæсын æмæ
хи ныхæстæй радзурын.
Урочы темæ. Радзырд «Æххуысгæнджытæ» (2 сах.)
I. Радзырд дихгонд æрцыд дыууæ хайыл. Йæ ахуыр кæныны
методикæ дæр у фыццаджы хуызæн.
Зынæмбарæн дзырдтæ æмæ дзырдбæстытæ: «къопп, саунæмыг,
хæкъуырццсей ксеуын, тызмсегæй сдзурын, хъуывгъан, бадодой кæнын,
доны балæгсердын, марадз».
II. Ахуыргсенсег аив бакæсы радзырд «Æххуысгæнджытæ»-йы
фыццаг хай, уый фæстæ фæрстытæм гæсгæ ахуырдзаутимæ иумæ
раргом кæнынц уацмысы мидис.
1. Кæцæй æрбацæйцыдысты Зозыкк, Хаби æмæ Битту?
2. Цæуыл куыдта гыццыл чызг хæкъуырццæй?
3. Цы сдзырдта Зозыкк сывæллонмæ? Цæмæн бадодой кодта
уый чызгмæ?
4. Куыд бауайдзæф кодта чызгæн Хаби?
5. Бакæсут, куыд ныхас кодтой Зозыкк æмæ Хаби æхсæзаз-
дзыд сывæллонимæ. Уьгдоны ныхæстæ уæ зæрдæмæ цæуынц? Цæ-
уылнæ?
III. Хæдзармæ куыст: аив бакæсын радзырд кæронмæ æмæ хи
бацæттæ кæнын хъайтары тыххæй радзырд ныффыссынмæ.
IV. Ахæм куысты стыр æххуыс фæуыдзæн ахуыргæнæджы зæр-
дылдарæн æрмæг радзырды хъайтары тыххæй. Дзырдæн зæгъæм,
мæнæ ахæм хуызы:
Зæрдылдарæн: «Радзур хьайтары тыххæй»
315
1. Бакæс уацмыс. Рафысс тетрадмæ радзырдæн йæ хъайтарты
нæмттæ.
2. Чи у радзырдæн йæ сæйраг хъайтар? Чи сты радзырды фæр-
саг хъайтартæ? Уыдонæй дæ кæй тыххæй фæнды радзурын?
3. Цавæрæй цæуы æвдыст уацмысы сæйраг хъайтар? Йе ’ддаг
бакаст, йæ миддуне?
4. Цы зæгъы йæ хъайтарæй радзырды автор?
5. Зæгъ дæ хъуыдытæ уацмысы тыххæй.
Дыккаг урочы равзарын радзырды мидис.
I. Хæдзæрмæ куыст сбсерæг ксенын. Скъоладзаутæ кæсынц сæ
радзырдтæ сæйраг хъайтары тыххæй.
II. Фæрстытæм гæсгсе куыст:
1. Битту иннæ лæппутимæ цæуылнæ фæраст хъæумæ?
2. Куыд ныхас кодта Битту чызгимæ? Цæмæй йæ фарста? Ба-
кæсут аив уыцы рæнхъытæ.
3. Куыд ссардта Битту чызджы хъуывгъан æмæ кæм?
4. Лæппутæй æцæг æххуысгæнæг схонæн кæй ис? Цæмæн?
5. Зозыкк, Хаби æмæ Биттуйæ уæхицæн æмбалæн кæй равза-
риккат?
6. Цы загъта Битту чызгæн, хъуывгъан куы ссардта, уæд?
III. Нывмсе гсесгсе куыст: æркæсут лæмбынæг нывмæ.
Цы архайд дзы æвдыст цæуы, ууыл дзурæг рæнхъытæ ссарут
æмæ сæ аив бакæсут.
Хæдзармæ куыст: бацæттæ кæнын радзырд. Чи у уацмысы сæй-
раг хъайтар?»
Куыдзæджы иннæ радзырдтæ: «Хæринæгтæй кæцы адджын-
дæр у?» æмæ «Хъæбатыр тæрхъус» сты кæсыны чиныджы æндæр
сæргонды — «Нæ хæлар цæрæгойтæй чи куыд цæры?» Уыдоны
фыссæг равдыста адæймаджы ахастдзинад цæрæгойтæм æмæ сæ
дунемæ.
Урочы темæ. Радзырд «Хæринæгтæй кæцы адцжындæр у?» (1 сах.)
I. Ахуыргсенсег аив баксесы радзырд.
Зынæмбарæн дзырдтæ æмæ дзырдбæстытимæ куыст: «сæнттæ цæгъ-
дын, сысджы, хæрзаддæр хæринаг, лыстæн, еуу, æдылы къоппа».
Фæрстытæ æмæ хæслæвæрдтæ радзырдмæ:
1. Цæуыл уыд сæ ныхас иуизæр бæх, гал, куыдз, карк æмæ гæ-
дыйæн?
2. Цавæр хæринаг хоны бæх а бæстыл хуыздæр æмæ хæрзад-
дæр?
3. Разы у гал бæхимæ? Галмæ гæсгæ, цавæр хæринаг у æппæты
хуыздæр?
4. Куыдзмæ та цавæр хæринаг кæсы хуыздæр?
5. Карк разы у куыдзимæ?
6. Цæмæн æрбамæсты каркмæ гæды? Гæды та хуыздæр æмæ
адджындæр хæринагыл цы нымайы?
316
7. Сымахмæ гæсгæ, чи у растдæр хæдзарон фосæй?
8. Сахуыр кæнут радзырд аив кæсын æмæ хи ныхæстæй дзу-
рын.
9. Сымахмæ гæсгæ, хæринæгтæй кæцы у адджындæр? Уæхæ-
дæг зонут хæринаг кæнын? Зын куыст у хæринаг кæнын æви
æнцон?
10. Радзурут цыбырæй, куыд фæкæнут уæхимæ хæринаг, уый.
Радзырд дæтты хорз фадат ахуырдзауты рольтæм гæсгæ кæ-
сын сахуыр кæнынæн. Къласы фæйнæгыл ахуыргæнæг скъола-
дзаутæн æххуысæн ныфыссы зæрдылдарæн æрмæг ахæм куыстæн
æмæ бацамоны, куыд кæсын хъæуы рольтæм гæсгæ, уый.
Зæрдылдарæн: «Кæсæм рольтæм гæсгæ»
1. Бакæс уацмысы ном (фыссæджы мыггаг æмæ радзырды сæр-
гонд).
2. Бакæс диалог.
3. Æмкъласонтимæ æрдзурут радзырды хъайтарты тыххæй. (Чи
сты? Сæхи куыд дарынц? Цæуыл æмæ куыд ныхас кæнынц?)
4. Рольтæ байуарут æмæ алчидæр бакæсæд йæ роль. (Цавæр
хъæлæсы уагæй хъæуы кæсын дæ роль?)
5. Бафæлвар рольтæм гæсгæ кæсын.
6. Радзырд афтæ бакæс, æмæ, кæй роль кæсыс, уый æмбæрст-
гонд куыд уа.
Хæдзармæ куыст: сахуьтр кæнут радзырд рольтæм гæсгæ кæ-
сын æмæ хи ныхæстæй радзурын.
Урочы темæ. Радзырд «Хъæбатыр тæрхъус». (1 сах.)
Ацы радзырдыл урочы цæудзæн куыст: бæстонæй радзурын
уацмысы мидис. Радзырд асæй стыр нæу, æмæ уымæ гæсгæ уро-
чы куыст рауайдзæн æнтыстджын.
I. Ахуыргсенæг аив бакæсы радзырд.
Зынæмбарæн дзырдтæ æмæ дзырдбæстытимæ куыст: «йæ ных
хъæдмæ сарæзта, йæ ныфс нал хæссы, хуыкком, лæппынтæ къуымы
бабукъ сты, йæ уд йæ къæхты бынæй агæпп ласта, амæттаг фæ-
уын, йæ рихи аздыхта, хъуын-хъис акалын искæмæн».
Фæрстытæ æмæ хæслæвæрдтæ радзырдмæ:
1. Кæмæй алидзы тæрхъус быдыры?
2. Бакæсут, куыд лыгъди тæрхъус цæргæсæй.
3. Куыд æмбарут хъуыдыйад: «Тæрхъус йæ ных хъæдмæ сарæзта?»
4. Цæмæн фæмидæг тæрхъус цавæрдæр хуыккомы?
5. Цæуыл уыд сæ ныхас тæрхъус æмæ бирæгъы лæппынтæн?
6. Æцæгæйдæр тæрхъус «хъæбатыр» у? Цæмæн æй схуыдта
фыссæг «хъæбатыр»? Кæд æмæ кæм равдыста йæ «хъæбатырдзи-
пад» тæрхъус?
7. «Тæрхъусæн йæ уд йсе късехты бынæй агæпп ласта». Бæрæг-
гонд фразæ баивут йе ’мнысанон дзырдбастæй.
317
II. Къласы фæйнæгыл фыст зæрдылдарæн:
Хæслæвæрдтæм гæсгæ скъоладзаутæ урочы ахуыр кæндзысты
радзырд хи ныхæстæй дзурын.
«Бæстон радзур»
1. Бакæс уацмысы сæргонд (фыссæджы мыггаг æмæ йæ ном).
2. Бакæс радзырд. Зæгъ ын йæ сæйраг хъуыды.
3. Адих кæн радзырд хицæн хæйттыл.
4. Дихгонд хæйттæм гæсгæ радзур алы хайы мидис дæр.
5. Ногæй текст бакæс æмæ уацмысы мидис хи ныхæстæй бæс-
тон радзур.
Хæдзармæ куыст: радзырд аив кæсын æмæ хи ныхæстæ зонын
дзурын.
Урочы темæ. Радзырд «Хинæйдзаг къæбыла» (1 сах.).
I. Урочы райдиан ахуырдзаутæ хи ныхæстæй радзурдзысты ра-
дзырд «Хъæбатыр тæрхъус». Уый фæстæ ахуыргæнæг аив бакæсы
Куыдзæджы цыбыр радзырд «Хинæйдзаг къæбыла». Ацы уацмы-
сыл ахуырдзаутæ ахуыр кæндзысты радзырд цыбырæй дзурын.
Фæрстытæ æмæ хæслæвæрдтæ радзырдмæ:
1. Кæцæй æрбацыд Батыры мад?
2. Куыд æппæлыди лæппу йæхицæй нанайæн?
3. Къæбыла цæмæн касти сывæллæтты къухтæм?
4. Цы дзуапп радта нана Батырæн? Цæмæн?
5. Хæрды размæ сывæллæттæ цы хъуамæ бакæной?
6. Банымайут-ма, цал хатты ныхсут уæ къухтæ боны дæргъы?
7. Цæмæн схуыдта Куыдзæг йæ радзырд «Хинæйдзаг къæбы-
ла»? Æцæгæйдæр къæбыла хинæйдзаг у?
II. Куыд хъсеуы радзырд цыбырæй дзурын? Ахæм куьтсты ахуыр-
дзаутæн фæпайда уыдзæн зæрдылдарæн «Цыбырæй радзур».
Уымæн абарæн ис, раздæр кæй базыдтой, уыцы зæрдылдарæ-
нимæ — «Бæстон радзур».
Зæрдылдарæн: «Цыбырæй радзур»
1. Бакæс уацмысы сæргонд (фыссæджы мыггаг æмæ ном).
2. Бакæс радзырд. Зæгъ ын йæ сæйраг хъуыды.
3. Адих кæн радзырд хицæн хæйттыл.
4. Бакæс радзырдæн йæ алы хицæн хай дæр æмæ ссар хайы
сæйраг хъуыды.
5. Ногæй радзур алы хайы мидис дæр.
6. Дæхи сбæрæг кæн чиныгмæ гæсгæ: нæ дæ ферох радзырды
иставæр ахсджиаг цау?
III. Хæдзармæ куыст: зонын радзырд аив кæсын æмæ йын йæ
мидис цыбырæй радзурын.
318
Урочы темæ. Радзырд «Залгъæд» (1 сах.)
Залгъæды къутсер йсе цыех фселыст аивта семсе скод-
та йсе ссентсырх къаба.
«Фæндагсар Уастырджи»
I. Ацы радзырд хауы ахуыргæнæн чиныджы æндæр хаймæ —
«Æрцыд, ныллæууыд уалдзæг!». Ам скъоладзаутæ зонгæ кæнынц
райгуырæн бæстæйы æрдзимæ, кæрдæг, сыфтæр æмæ дидинджы-
гы фыццаг фæзындимæ, уалдзыгон куыстытимæ, æрдз æмæ
цæрæгойтыл аудынимæ.
Фыццагдæр бафæрсын хъæуы сывæллæтты: «Чи зоны, цы у
залгъæд? Кæм зайы? Пайда у æви зиан?» Ахæм фæрстыты руаджы
рабæрæг уыдзысты ахуырдзауты зонындзинæдтæ ацы къутæры
тыххæй. Къласы фæйнæгыл фыст дзырд «залгъæд»-ы нысаниуæг.
Залгъсед — ныллæг къутæртæй чи зайы, ахæм зайæгойы мыг-
гаг. Йæ зæнг у лыстæг æмæ цыбыр.
Зынæмбарæн дзырдтæ æмæ дзырдбæстытæ: «сæрвæтты фидыц,
хъуырдзæвæны сенгæс, марг, мидбынаты цъилау зилын, комыфынк
кселы, ссе хъуыры сын цыхтахссен ауагътой, ксесынæй не ’фсæды».
Фæрстытæ æмæ хæслæвæрдтæ радзырдмæ:
1. Цавæр къутæр у залгъæд æмæ кæм зайы?
2. Кæд рафтауы залгъæд дидинæг æмæ цавæр вæййы уый?
Ссарут тексты залгъæды дидины æрфыст æмæ йæ бакæсут.
3. Залгъæды сыфтæртæ кæд æмæ куыд аивынц сæ хуыз?
4. Залгъæды сыфтæ пайда сты æви зиан?
5. Цæмæн бахæрынц сæныччытæ залгъæды сыфтæ?
6. Кæм федтат залгъæд? Цавæр уыдысты йæ дидинджытæ æмæ
йæ сыфтæ?
7. Ахæм ном цæмæн æрцыд æвæрд ацы къутæрыл?
8. Цавæр æндæр къутæрты æмæ къудзиты нæмттæ ма зонут?
Ранымайут сæ. («Тырты, хъалгъæн, уагъæлы, цъуй, какон, æхсæр,
æхсæлы, сындзкъутæр, цъыхыры, фæдæгъд» æмæ а. д.)
9. Хæдзармæ куыстæн скæнут залгъæды къутæрты ныв.
Зæгъын хъæуы сывæллæттæн уый дæр: ирон дзырд «залгъсед»
уырыссагау хуыйны «азалия», «рододендрон желтый», ацы дзырд
уырыссаг æвзагмæ у иронæй æрбайсгæ: «залгъсед» — адзалы дидинсег —
азалия.
II. Кæм базыдта Дзесты Куыдзæг афтæ хорз сырдты æмæ за-
нæгойты цард? Ацы фарстæн дзуапп дæтгæйæ, ахуыргæнæг ра-
Дзуры Куыдзæджы сабибонты тыххæй, Едысы хъæуы уæлыгæсæй
фос куы хызта, уыцы заманы тыххæй. Бакæсæн ис скъуыддзаг
Куыдзæджы радзырдæй «Пъырыстыф. (Уæлыгæсы радзырдтытæй)»:
«Уæрыччытæ хизын райдыдтой æрдузы, сæныччытæ та къу-
тæртыл ныццавтой сæхи æмæ зыдхæрд кæнынц сыфтæртæ.
Бирæ рæстæг нæ рацыд, афтæ кæсын, æмæ сæныччытæй цып-
пар диссаджы митæ кæнынц: сæхимидæг цъилау зилынц, сæ ко-
мыфынк кæлы, афтæмæй. «Æллæх! — зæгъын, — хæйрæджытæ
319
бабырыдысты сæныччыты хуылфы!» Куыддæриддæр уый фе-
хъуыстой мæ кæстæр æххуысгæнджытæ, афтæ фæтъæбæртт лас-
той æмæ хъæуы бамидæг сты.
Чысыл фæстæдæр семæ ’рбацыд мæ мад. Бакаст сæныччы-
тæм, йæ мидбылты бахудт æмæ фæрсы мæн:
— Цы кодтой дæ сæныччытæ?
Зæгъын, нæ зонын, кæд сæ хуылфьг хæйрæджытæ бабырыды-
сты, æндæр сын æз ницы кодтон. Уый бахудт æмæ афтæ зæгъы:
— Ма сын тæрс, залгъæды сыфтæр бахордтой æмæ уымæн
зилынц сæ мидбынаты.
Сæныччыты æрхастой хъæумæ, уым сын сæ хъуыры цыхтах-
сæн ауагътой, æмæ фервæзтысты. Уæдæй фæстæмæ тынг нал
æууæндыдтæн, хæйрæг фосы хуызы кæй бацæуы ууыл, фæлæ,
æргом зæгъгæйæ, уæддæр ма иучысыл тæрсын. Сæныччыты ха-
бар мæ зæрдыл куы ’рбалæууыд, уæд тынг нал тарстæн...»
III. Хæдзармæ куыст: зонын радзырд аив кæсын; бацæттæ кæ-
нын радзырд «Сæрвæтты фидыц — залгъæд».
3-аг кълас
Кæсыны чиныджы сæргонд «Ивгъуыд царды нывтæй», зæгъгæ,
мыхуыргонд цæуы Куыдзæджы радзырд «Æвддæс мин цæрын-
хъуаг адæймаджы». Уый у скъуыддзаг фыссæджы æмном уацмы-
сы райдианæй.
Урочы темæ. Радзырд «Æвддæс мин цæрынхъуаг адæймаджы».
(1 сах.)
I. Къласы фæйнæгыл — Мидхæсты заман урсгвардионтимæ тохы
цы æфсæддонтæ фæмард, уыдоны цыртдзæвæны хуызист. Цырт-
дзæвæн ис Дзæуджыхъæуы хуссаргæрон, Дайраны номдзыд фæн-
даг кæцæй райдайы, уым.
Радзырд аив кæсы ахуыргæнæг. Уый фæстæ бацамоны зынæм-
барæн дзырдты нысаниуæг: «æппынæдзух, æнусон цырагъ, цæргæ-
цæрæнбонтæм, цыртдзæвæн, урсгвардионтæ, æнусмæ кад æмæ ном,
сæраппонд, цалынмæ хохы дур тула, быдыры цалх зила».
Фæрстытæ æмæ хæслæвæрдтæ радзырдмæ:
1. Аив бакæсут радзырд.
2. Æнусон цырагъ кæцæй кæлы сырх пиллон калгæ æмбисæх-
сæв горæт Дзæуджыхъæуы?
3. Цæмæн судзы æнусон цырагъ æхсæв дæр æмæ бон дæр?
4. «Уый судзы цæхæркалгæ... цалынмæ зæххы къорийыл адæй-
маг цæра, нæ фыдæлты загъдау, «цалынмæ хохы дур тула, быдыры
цалх зила». Курсивæй фыст дзырдтæ баивут се ’мнысан дзырдтæй.
5. Кæм лæууы цырт? Кæмæн æвæрд æрцыд ам тæккæ бæрзонд-
дæр цырт Цæгат Ирыстоны?
6. Цавæр ныхæстæ ис бакæсæн цырты фарсыл?
7. Чи уыдысты уыцы «æвддæс мин цæрынхъуаг адæймаджы»,
сæ цард советон хицауады сæраппонд чи радта, уыдон?
320
8. Цæмæн хонæм, цырты хъæбысы цы цырагъ судзы, уый «æну-
сон»?
9. Кæд уыдыстут фæстаг хатт нæ хъæбатырты цырты раз? Ра-
дзурут, цы дзы федтат, уый.
Ю. Уæ хъæуæй хæсты чи уыд, уыдонæй кæй зонут?
Хæдзармæ куыст: радзырд зонын аив кæсын æмæ хи ныхæс-
тæй дзурын.
Урочы темæ. Радзырд «Æдзæсгом фыр» (1 сах.)
I. Ацы радзырд ис «Æрдз — нæ дарæг»-ы сæргонды. Фыссæг
уацмысы равдыста, йæ сабибонты фиййауæй фыстæ куы хызта,
уыцы заман. Ахуыргæнæг радзуры ахуырдзаутæн Куыдзæджы са-
бидуджы тыххæй æмæ аив бакæсы радзырд «Æдзæсгом фыр».
Зынæмбарæн дзырдтæ æмæ дзырдбæстытæ: «тыхкъул сæрвæт-
ты, йсе бон базонын, уый у састы нысан, сапп, дурты цсенд, хи
уæлейсе раскъæрын, цæстыфсеныкъуылдмсе, хъен алæууын, дæ балгъи-
тсег афтсе, саппы сæрсей асхъиуын, цæстытсе цсехсертæ акалдтой,
кæуын мсе ссермсе не ’рхастон, сайдсей рацсеуын йе ’мбалыл».
Фæрстытæ æмæ хæслæвæрдтæ радзырдмæ:
1. Куыдзæг йæ сабийы бонты цыди фыййауæй лыстæг фосæн.
Зæгъут-ма, искуы уæ исчи хызта фыстæ кæнæ сæгътæ? Æнцон у
фыййауы куыст?
2. Искуы федтат, фырытæ куыд хъазынц, уый? Кæд райда-
йынц фырытæ тох кæнын?
3. Цы бафæдзæхста авторæн йæ фыд фырыты тыххæй?
4. Ссарут тексты, фырытæ фæзы æмæ сæрвæтты тыхкъул ран
кæм хæцынц, уыцы рæнхъытæ?
5. Цæмæн афтæ бирæ рæстæг тох кодтой фæстаг дыууæ фыры?
Кæцы фыр разынд тыхджындæр æмæ цæмæн?
6. Цæмæн схуыдта Куыдзæг йæ радзырд «Æдзæсгом фьтр»?
7. Куыд ис схонæн æндæрхуызон ацы радзырдæн? Зæгъут уæ
хъуыдытæ уый фæдыл.
II. Чиныджы нывмсе гсесгæ куыст. Æркæсут нывмæ. Цы архайд
дзы æвдыст цæуы, ууыл сараз радзырд ахæм темæтæм гæсгæ:
«Фыййауы хæстæ», «Хинæйдзаг фыр», «Фæстаг дыууæ фыры
хæст», «Куыд тох кæнынц фырытæ сæрды æмбис».
III. Равзарын адсемон сембиссендты мидис:
1. Цæуыл дзурæг сты адæмон æмбисæндтæ: «Фыры цæф фы-
рæн нæ риссы», «Æмбаргæ сæгъ иу дзæхстæй здæхы», «Æууæндæн
кæуыл нæ уа, уый лæгыл нымад нæу»?
2. Фæстаг æмбисонд куыд баст у Дзесты Куыдзæджы радзыр-
Димæ? Цавæр адæймаджы нæ нымайынц лæгыл адæмон сфæл-
дыстады?
IV. Хæдзармæ куыст: зонын радзырд аив кæсын æмæ хи ны-
хæстæй радзурын; бархийæ саразын нывтæ фыссæджы ра-
дзырдмæ.
-^ 1 Мзокты Аслæнбег
321
4-æм кълас
Ахуырдзаутæ базонгæ уыдзысты Куыдзæджы дыууæ радзыр-
димæ — «Мæкъуылтæ фервæзын кодта» æмæ «Тегайы бæлас».
Уыдон мыхуыргонд цæуынц сæргонд «Царды бындур - фæллой
кæнын»-ы. Ацы радзырдтæ сты, куысты æмæ фæллойы ахадын-
дзинад æвдыст кæм цæуы, ахæм литературон уацмыстæ.
Урочы темæ. Радзырд «Мæкъуылтæ фервæзын кодта» (2 сах.)
I. Урочы райдайæны ахуыргæнæг бакæсы цалдæр адæмон æмби-
сонды, уыдон сты куысты æмæ фæллойы тыххæй: «Зæхх кусын
уарзы», «Абоны куыстагæн райсоммæ æмгъуыд ма кæн», «Адæмы
дарæг хур æмæ зæхх сты», «Хорздзинад зæххы ис, æмæ йæ сис».
Скъоладзаутæ дзуапп дæттынц ахуыргæнæджы фæрстытæн:
1. Цæуыл нæ ахуыр кæнынц адæмон æмбисæндтæ? Цы у сæ
сæйраг хъуыды?
2. Цæмæн хъæуы кусын? Æнæ куыстæй цæрæн ис? Уæ ный-
йарджытæ кæм кусынц?
3. Зæгъут, цавæр куыстытæ фæкæнут хæдзары уалдзæджы, сæр-
ды, фæззæджы?
II. Ахæм куысты фæстæ ахуыргæнæг аив бакæсы радзырд «Мæ-
къуылтæ фервæзын кодта».
Зынæмбарæн дзырдтæ æмæ дзырдбæстытæ: рæгъаугæс, фæсарц
сæвæрын, саргъы гопп, бæхы идон, тъизын, æнтсеф рæстæг, дзын-
гатæ, богъ, йæ къух ауыгъта, атындзыдта, мæкъуыл, æфтауц, арты
пиллон мынæгдæр ксгны, ставд мих.
Фæрстытæ æмæ хæслæвæрдтæ радзырдмæ:
1. Азæмæты фыд кæм æмæ цæмæй куыста?
2. Кæм-иу уыд Азæмæт йæ фыдимæ?
3. Радзурут, куыд сахуыр лæппу бæхыл бадын.
4. Цæмæн сфæнд кодта Азæмæт райсом Дзаттеимæ быдырмæ
ацæуын?
5. Цы федта лæппу, зæронд бæласы бын аууоны куы бадти йæ
фыдимæ, уæд?
6. Цавæр хъазтæй хъазыдысты сывæллæттæ фермæйы холлаг-
доны цур?
7. Цæмæн атындзыдта Дзатте фермæйы ’рдæм?
8. Радзурут, Азæмæты руаджы колхозы мæкъуылтæ артæй
хъахъхъæд куыд æрцыдысты, уый тыххæй.
9. Кæй аххосæй ссыгъди мæкъуылтæй иу?
10. Чи ахуыссын кодта судзгæ мæкъуыл?
11. Зæгъут уæ хъуыдытæ, фермæйы холлагдоны цур арт чи
скодта, уыдоны тыххæй, радзырдæй скъуыдцзæгтæ кæсут, афтæ-
мæй.
12. Цæмæн алыгъдысты еызæллæттæ Дзаттейæ? Цæмæй фæ-
тарстысты?
13. Цæмæн хъæуы хъахъхъæнын æхсæнадон мулк? Раст бакод-
та Азæмæт?
322
II. Нывмæ гсесгсе куыст. 1. Кæй уынут нывы? Чи хуыссын код-
Та судзгæ мæкъуыл?
2. Радзурут, куыд хуыссын кодтой пиллон арт Азæмæты фыд
Дзатте, хъугдуцæг сылгоймæгтæ, фæдисæттæ хъæуæй, адæм.
3. Куыд æмбарут æмбисонд: «Арт ахуыссьг - кад нæ»?
III. Хæдзармæ куыст: зонын радзырд аив кæсын æмæ хи ны-
хæстæй дзурын; бацæттæ кæнын радзырд «Азæмæт мæкъуылтæ
куыд фервæзын кодта».
Урочы темæ. Радзырд «Тегайы бæлас» (2 сах.)
I. Урочы райдайæны ахуырдзаутæ наизусть дзурынц Джыккай-
ты Шамилы æмдзæвгæ «Цæмæ бæллы бæлццон». Поэты уацмы-
сы ис ахæм рæнхъытæ:
Тæхуды ’мæ йæ адæмы æхсæн
Æнусмæ хорз ном чи скæны йæхицæн/
Фселæ æрмæспг бæллынæй нæй цæрæн,
Æцæгдзинадæй никуыдæм ислидзæн...
Цæмæ тæхуды кæны поэт? Цавæр адæймагæн баззайы æнусмæ
йæ ном? («Зæххыл йæ цардæй чи аразы цард, /Æнусондзинад
уымæн ис æрмæстдæр».)
II. Ахуыргæнæг аив кæсы Куыдзæджы радзырд «Тегайы бæлас».
Зынæмбарæн дзырдтæ æмæ дзырдбæстытæ: «фæндаг фæсаджил,
хынцфарсш ксенын, рын бахæрын, нсг хид нæ къæхты бынæй акалд,
рагъы ссер фсегæмсех, тырты, уагъылыйы къутсертсе, тсегсер бселас,
лæгмсе хатын, сендзалм, мардæн дугъ фæуадзын, уыд седдагон, йсе ном
баззад, цал семсе цал фселтсеры аивта, хорз лæджы фсед зсейы бын
дсер нсе сæфы».
Фæрстытæ æмæ хæслæвæрдтæ радзырдмæ:
1. Кæдæм фæцæйцыдысты бæлцæттæ æмæ кæуыл фембæлды-
сты?
2. Цы куыста зæронд лæг «Нæзыты рагъы» бын?
3. Тегайы бæласы тыххæй цы радзырдта зæронд лæг фæндаг-
гæттæн?
4. Ссарут радзырды Тегайы бæласы æрфыст æмæ йæ лæмбы-
нæг бакæсут. Цæимæ бары бæласы бæрзæнд зæронд лæг?
5. Чи уыд Тега æмæ цæмæн баззад адæмы зæрдæты?
6. Автор зæгъы: «Фæлæ Тегайы ном баззад, æмæ ма абон дæр,
ацы бæласы бын чи фæцæуы, уый «Рухсаг у, Тега!» — æнæ зæгъгæ
нæ фæуыдзæн». Цæмæн мысынц адæм Тегайы?
7. Чи у радзырды Тегайы хуызæн лæг æмæ цæмæй?
8. Куыд æмбарут ацы адæмон æмбисонды мидис: «Хорз лæ-
джы фæд зæйы бын дæр нæ сæфы»? Цæмæн æмæ кæй тыххæй
афтæ фæзæгъынц?
9. Радзурут-ма, «Ногдзауты хъæд» куыд æрцыди сагъд æмæ
Цæмæн?
10. Цæмæн баззад Тегайы ном адæмы ’хсæн арфсейагæй?
323
III. Адæмон æмбысæндтымæ куыст. Къласы фæйнæгыл фыст
æмбисæндтæ — «Адæмæн хорз чи кæны, уый æфстау уары», «Лæп-
пуйæ цы байтауай, уый зæрондæй æркæрддзынæ», «Лæг куы бæз-
за, уæд адæм иууылдæр уый сты», «Куыст мард у, лæг — æгас».
Цæуыл сты ацы адæмон æмбисæндтæ? Цæмæй кæны лæг йæ-
хицæн кад? Цæмæн хъæуы адæмæн хорз кæнын? Куыд баст у ацы
æмбисæндты мидис Куыдзæджы радзырд «Тегайы бæлас»-имæ?
IV. Хæдзармæ куыст: зонын аив кæсын æмæ хи ныхæстæй дзу-
рын «Тегайы бæлас»-ы мидис; бархийæ саразын цыбыр радзырд-
дзуапп фарстæн «Цæмæн у Тегайы ном адæмæн арфæйаг»?
5-æм кълас
Урочы темæ. Радзырд «Æрдхæрæны лæвар» (3 сах.)
Ацы радзырд ахуыр кæнынмæ дихгонд цæуы æртæ сахаты.
Уыцы рæстæг ахуыргæнæг æмæ скъоладзауты хъæуы радзырд
æнæхъæнæй бакæсын æмæ сахуыр кæнын æмæ йæ мидисыл бæс-
тон æрдзурын. Цæмæй ахуырдзаутæ хуыздæр базоной радзырды
текст æвзарын, йæ мидис рафæлгъауын æмæ йæ радзурын, уый
тыххæй ахуыргæнæджы хъæуы спайда кæнын Дзесты Куыдзæ-
джы мысинæгты чиныг «Нæ буц хистæртæ»-йæ (Дзæуджыхъæу:
Ир, 1981, 3—19 ф.). Ацы чиныджы дыууæ сæргонды — «Цæры
æмæ цæрдзæн» æмæ «Хуымæтæджы лæг» дзурæг сты Куыдзæджы
ахастыл Къостайы цард æмæ сфæлдыстадмæ. Куыдзæгæн Къоста
уыд йæ сабибонтæй йæ фæстаг сулæфтмæ фыссæджы идеал,
уымæн ныууагъта Куыдзæг йæ мысинæгтæ поэты тыххæй (йæ
сывæллоны бонты куыд ахуыр кодта Къостайы æмдзæвгæтæ, йæ
хæстæджытæй æмæ æмхъæуккæгтæй цы хабæрттæ фехъуыста,
уыдон). Радзырд «Æрдхæрæны лæвар» ахуырдзаутæ куы бакæсой,
уæд æнæмæнгæй хъæудзæн скъоладзаутæн фæсурокты бакæсын
мысинæгты дыккаг сæргонд — «Хуымæтæджы лæг». Бæрцæй бирæ
нæу, кæсынæн бирæ рæстæг нæ бахъæудзæн. Зругаг Асаты зæронд
лæджы фембæлд Къостаимæ рабæрæг кæндзæн, чи уыд уьгцы
«хуымæтæджы лæг», адæмы зæрдæты кæй ном баззад абоны онг,
уьтй.
1-аг урок. Хохаг царды нывтæ. Æхсайнаг хъæуы цард. Сидзæр
лæппуйы уавæр. Йæ тырнындзинад ахуырмæ. Ахуыргæнæджы лæ-
вар Гæбилæн. Лæппуйы нысан.
2-аг урок. Адæмы ахаст Хетæгкаты Къоста æмæ йæ чиныг «Ирон
фæндыр»-мæ. Адæм хъусынц Къостайы ныхасмæ. Æгас комы уынаф-
фæ. Арфæ Къостайæн.
3-аг урок. Гæбил æмæ ахуыргæнæджы ахастытæ. Ахуыргæнæ-
джы лæвар. Гæбилы удыхъæд, йæ фæзминаг миниуджытæ.
I. Фыццаг урок райдайы, Дзесты Куыдзæг сывæллæттæн цы
радзырдтæ ныффыста, уыдоны тыххæй цыбыр раныхасæй. Ахуыр-
гæнæджы фарстæн: «Цавæр радзырдтæ ныффыста Куыдзæг сы-
вæллæттæн?» уыдон ранымайдзысты фыссæджы радзырдты сæр-
гæндтæ («Диссаджы кукла», «Ичъи», «Къæрмæг», «Къуызыппа»,
«Уæлыгæсы радзырдтæ», «Хъæбатыр тæрхъус», «Фыййауы сагъæс»,
324
«/Едзаесгом фыр» æмæ æндæртæ). Цалдæр ныхасы зæгъын хъæуы
баЦ#Уæн ныхасы Куыдзæджы ахасты тыххæй Хетæгкаты Къос-
гайы сфæлдыстадмæ, йæ уацмыстæм. Уый^ фæстæ ахуыргæнæг
рахизы радзырд «Æрдхæрæны лæвар»-мæ. Йæ фыццаг хай йын
йæхæдæг аив бакæсы æмæ бацамоны зынæмбарæн дзырдтæ æмæ
дзырдбаестыты нысаниуæг. Уыдон баст сты ивгъуыд цардимæ:
фаджысы рагъ, рæгъаугæс, сæрвæттæ, ’рчъитæ, къона, хъсебсерхоры
ксердзын, ахуыйсен, æлгъин фысым, аходсен хæрын, гæнах, ссенары
с/хездсег, æмбай, мах серсытимсе ксердо нсе цæгъдæм, балхседта «туд-
жы аргъсей», фосы лыстсен, фæркджын дидинсег, дсе армы дзыхъхъы
цы бацсеуа, куырис, худсегсей бакъсецсел, дсе хуын бирсе усед, азымд-
жын усевын, гседы ныхсестсе ксенын, йсе куыдзы бынат нсе зоны, над
баййсефта, цъиусуры цавд ныккодта йсехи хызыныл, къседзсехы сеххсе-
./6/, йсе зсердсе тынг нал ради.
Æнсе ахуыйæн ксердзын - айдагъ кæрдзын æнæ æндæр исты
(æхсыр, цыхт, дзидза æмæ а. д.) хæринагæй.
Тарваз - дуары фæлгæты хæрдмæ цы дыууæ цæджындзы ис,
уыдоны уæле фæйнæг кæнæ хъæды лыггаг.
Хъугом — хохфарсы уæрæх фæз бынат хуым кæнынæн.
Арсимсе ксердо цсегъдын — тыхджындæр дæхицæй чи у, ахæм
адæймагимæ тых æвзарын.
Йсе куыдзы бынат нсе зоны — цы уавæры ис адæймаг, уый не
’мбары.
Туджы аргъсей балхсенын — исты æгæр зынаргъæй балхæнын.
Худсегсей бакъсецсел — фырхудтæй сдзурын нал фæразын.
Цсесгом нсе хъсецы — цы не ’мбæлы, уый дзурын, аразын æфсæр-
мы кæнын.
Йсе зсердсе йе (муд серцыд — тынг фæтæрсыны фæстæ æрсабыр.
Арсы хъуыны мселдзыг — ома мын уымæй тас нæу; йæ бон
мæнæн æппындæр ницы у.
Фæрстытæ æмæ хæслæвæрдтæ радзырды 1 хаймæ:
1. Чи уыд радзырды сæйраг хъайтар? Цы хуынди йæ ном?
2. Кæм æрбынат кодта Æхсæйнаг хъæуы æмæ дзы цал хæдзары
Уыд?
3. Ссарут радзырды Æхсæйнаг хъæуы æрфыст, бакæсут æй
лæмбынæг æмæ зæгъут: цавæр адæм цардис ацы хъæу — хъæздыг
æви мæгуыр?
4. Куыд бантыст комы цæрджытæн Æхсæйнаг хъæуы ног скъола
байгом кæнын?
5. Цæуылнæ ахуыр кодта скъолайы Гæбил? Цы загъта Гæби-
лæн йæ мад, скъоламæ бацæуын куы афæлвæрдта лæппу, уæд?
Куыд æмбарут Берозоны ныхæсты мидис: «мах, дам, æрсытимæ
кæрдо нæ цæгъдæм»?
6. Цæмæ бæллыди йæ царды Гæбил? Цæмæн хъуыды кодта
афтæ: «Ныр, мæнæй фыддæр чи у, уыдон чиныджы кæсын куы
базоной, æз та куы нæ, уæд мæ мæлæт хуыздæр нæу?»
7. Кæй руаджы базыдта Гæбил дамгъæтæ?
325
8. Цавæр циндзинад сæмбæлд лæппуйыл иу сæрдыгон изæр?'
Куыд бафтыд йæ къухы æнæнхъæлæджы лæвар — абеты чиныг?
9. Радзурут, куыд базонгæ Гæбил ахуыргæнæгимæ.
10. Куыд бацамыдта йæхи лæппу ахуыргæнæгæн æмæ цæмæн
загъта афтæ?
11. Кæмæй балхæдта абеты чиныг Гæбил æмæ цавæр аргъæй?
12. Цæуыл уыд сæ ныхас ахуыргæнæг æмæ Гæбилæн? Де ’мбали-
мæ бацæтгæ кæнут урочы заман ахуыргæнæг æмæ лæппуйы диалог.
13. Цæмæн радта ахуыргæнæг Гæбилæн дзыхъхъынног абеты
чиныг? Цавæр нысан сæвæрдта уый Гæбилы раз? ^
14. Куыд æмбарут ацы хъуыдыйады мидис: «Йæ фысымтæн
хъыг уыдис, сæ фыййау «йæ куыдзы бон кæй нæ зоны» æмæ
чингуытимæ кæй архайы, уый»? Раргом кæнут уæ хъуыдытæ.
15. Радзурут, куыд каст абеты чиныджы Гæбил. Бафсæст чи-
ныджы кæсынæй?
16. Æрлæууын-ма кæнут уæ зæрдыл: кæд æмæ куыд базыдтат
абеты чиныджы кæсын? Чи уын бацамыдта дамгъæтæ? Фыццаг-
дæр цавæр чиныг бакастæ, цæй тыххæй уыд? Чи уыд йæ автор?
III. Хæдзармæ куыст: зонын аив бакæсын радзырды дыккаг
хай; бацæттæ кæнын раныхас «Æз куыд базыдтон ксесын: мсе фæн-
даг чиныгмæ».
I. Дыккаг урочы райдайæны ахуырдзаутæ радзурынц, кæсын
куыд базыдтой æмæ фыццаг цавæр чингуытимæ базонгæ сты,
уыдоны тыххæй. Уый фæстæ ахуыргæнæг рахиздзæн радзырдæн
йæ дыккаг хайы мидис равзарынмæ.
Зынæмбарæн дзырдтæ æмæ дзырдбæстытæ: дыууæ хоры астæу,
фселгæсын, чиныг æрæрвитын, уæлувады късейттсе, ныттыгуыр
уæвын, гæххæт хъалон фидыны тыххæй, зæххы зиллаччы тъæпæн,
цавддуртсе фестадысты, седзсем лсеугсейсе, уселсефтау, хселынхуд,
мисхалы бсерц, дсе рын бахæрон, лсескъыл кусын, хоры къуту, ксефой
чыртсе-чыртсей тындзы, ссенар, севадат адсеймаг, цым лседзсег, ми-
сыны къус, хъсебсерхоры ксердзын, цсесты уселтъыфселттсе, таппыза-
ры хай фесты, цары сæгтсе, къæссеры тарваз.
Фæрстытæ æмæ хæслæвæрдтæ радзырды 2 хаймæ:
1. Куыд хызта йæ фосы Гæбил Æхсырдуцæн къуылдымыл?
Куыд аивгъуыдта лæппуйыл йе ’ххуырсты бонтæй иу?
2. Цавæр диссаджы чиныг касти ахуыргæнæг ныхасы адæмæн?
3. Радзурут, куыд хъуыстой хъæубæстæ стырæй, чысылæй
ахуыргæнæджы кастмæ? Цавæр хъуыдытæ æмæ æнкъарæнтæ гуы-
рыди Æхсæйнаг хъæуы цæрджыты зæрдæты?
4. Цæуыл хъуыды кодта Гæбил? Къостайы æмдзæвгæтæй кæцы
ныххызти лæппуйы зæрдæмæ арф?
5. «Нæ зымæг ингæн у, — /Нæ зæйтæ — нæ мæт...» — Къостайы
ныхæстæ дисы æфтыдтой хъæуы цæрджыты æмæ кæрæдзи фар-
стой: «Цавæр адæймаджы бон бацис уыцы ингæны дзыназæг адæ-
мы сагъæс æгас дунейы размæ рахæссын æмæ йыл чингуытæ фыс-
сын?» Чи уыд уыцы адæймаг?
326
6. Сымахмæ гæсгæ, цæмæн афтæ тынг фæцыдысты «Ирон фæн-
ыры» æмдзæвгæтæ адæмы зæрдæмæ?
7. Куыд раарфæ кодта ахуыргæнæгæн Бегаты Гамсыр? Чи уыд
уый, цавæр уыд йæ арфæ?
8. Къостайы æмдзæвгæйы кæцы рæнхъытæ æрлæууыдысты
рæбилы зæрдыл дыккаг бон? («Хоры къутуйау — йæ тæнтæ... /
Бинаг был — кæфой...»)
9. Цæуыл уыд йæ ныхас Цыппуйæн, Гæбилы фыды ’фсымæ-
ры лæппуйæн? Ссарут уыцы бынат радзырды æмæ йæ лæмбынæг
бакæсут. Чи æмæ цы сдзурын кодта Цыппуйы?
10. Гæбил куы схуыссыд, уæд цæуыл сагъæс кодта? Цæмæн нæ
хицæн кодта Къоста йæ сæрæй? Радзурут, чи æрбалæууыд нывгон-
дæй йæ цæстыты раз æмæ куыд бамидæг паддзахы галуаны?
11. Цы бауынаффæ кодтой æгас комы адæм æмæ цæмæн?
II. Хæдзармæ куыст: зонын радзырд аив кæсын æмæ цыбырæй
хи ныхæстæй дзурын; бархийæ сныв кæнын ахорæнтæй Гæбилы су-
рæт.
Æртыккаг урок рабæрæг кæндзæн радзырды Гæбил æмæ ахуыр-
гæнæджы ахастытæ.'
I. Ахуырдзаутæ æвдисынц сæхи конд нывтæ сидзæр лæппуйы
сурæтимæ. Ныхас цæудзæн Гæбилы удыхъæд, йæ фæзминаг ми-
ниуджытыл.
Зынæмбарæн дзырдтæ æмæ дзырдбæстытæ: «иугæндзон хъуыды,
галвæндаг Цæгат хъуггоммсе, пæлæхсар бселас, цæстыфæныкъуылдмæ
æртахт, йсе зсердæ йе ’муд æрцыд, цикъсейсе фселурсдсер ныцци, йсе
иыфс асаст, уыцы фарстсен исе уселвæд ницы дзуапп радта, късебседа
митсе ксенын, исдугмсе йсе мидбынаты лæугсейсе баззад, мæнсен ахсем
къседзсехты бауайын — арсы хъуыны — мселдзыг».
Фæрстытæ æмæ хæслæвæрдтæ радзырды 3 хаймæ:
1. Æдзух цæуыл хъуыды кодта Гæбил хъæугæрон Сæрзилæдж-
джын къæдзæхы сæр? Цавæр бæллиццæй дзаг уыд лæппуйы зæрдæ?
2. Цæмæн афтæ тынг бауарзта Гæбил ахуыргæнæджы?
3. Радзурут, куыд райста Гæбил ахуыргæнæджы шляпæ-худ ауын-
лзæг цъæх къæдзæхы сæрæй пæлæхсар бæласы къалиуæй?
4. Цы хорзы бацыд ахуыргæнæг Гæбилæн? Цы йын балæвар
кодта?
5. Лæмбынæг бакæсут радзырды тексты, лæппуйы цин ахуыр-
гæнæджы лæварыл цы бынат æвдисы фыссæг, уый. Цæмæн афтæ
тынг цин кодта Гæбил?
6. Иæхи куыд æнкъардта Гæбил, йæ бæллиц куы сæххæст,
Уæд? Ссарут тексты мивдисджытæ æмæ сын сæ быны бахахх кæ-
нут сырх кърандасæй. Цæуыл дзурæг сты уыдон? Куыд æвди-
сынц Гæбилы удысконд? (Гæбил, рагæй кæмæ бæллыд, уыцы
чиныг йæхи къухты куы ауыдта, уæд æй æрбалхъывта иæ риумæ...
ницыуал уыны, ницыуал хъусы. Гæбил фестъæлфыд. Йæ цæсгом
Фæрайдзаст, йæ цæстытæ сæрттывтой, йæ дзых ныххудын æввонг
’омæй баззад»).
327
7. Радзырд фæвæййы ахæм хъуыдыйадæй: «Зæххы къорийыл
фыццаг хатт адæймаг куы сæвзæрд, уæдæй ардæм цыдæриддæр
лæвæрттæ фæчындæуыд, уыдон мур дæр ницы уыдысты, Гæбил
цы лæвар райста, уый цур...» Цæмæн схуыдта Куыдзæг йæ ра-
дзырд «Æрдхæрæны лæвар»? «Ард хæрын» цы у, уый зонут? Рар-
гом кæнут ацы дзырдбасты нысаниуæг. Кæй номæй ард хордтой
æмæ хæрынц ныр дæр ирон адæм?
8. Цавæр лæппу уыд Гæбил? Ранымайут ын йæ удыхъæды хуыз-
дæр миниуджытæ?
9. Радзырд «Æрдхæрæны лæвар»-æй кæцы бынат фæцыдис уæ
зæрдæмæ тынгдæр æмæ цæмæн? Зæгъут уый тыххæй уæ хъуыдытæ.
10. Цавæр цæстæй кастысты ахуыргæнæгмæ Æхсæйнаг хъæу
æмæ æппæт комы цæрджытæ дæр? Аргъ ын кодтой йæ куыстæн?
Цы ахадындзинад ис ахуыргæнæджы куыстæн ныры дуджы?
11. Раргом кæнут радзырдæн йæ темæ æмæ йæ идейон мидис.
12. Радзырды ис æрдзы нывтæ (пейзажтæ). Уыцы аивадон
фæрæзтæ цæмæн хъæуынц авторы? Цы пайда сты фыссæгæн?
13. Бархийæ равзарут темæ æмæ ныффыссут цыбыр нывæ-
цæн-миниатюрæ: «Мæ фыццаг бакаст чиныг», «Цсемсен хъсеуы ксе-
сын чингуытæ?» «Мæ уарзон ирон чиныг», «Чи уыд ирон адæмæн
Хетæгкаты Къоста?», «Мсе хъуыдытæ Дзесты Куыдзæджы радзыр-
ды фæдыл», «Гæбилы фæлгонц Куыдзæджы радзырды», «Гæбилы адæй-
маджы миниуджытæй махæн цавæртæ сты фæзминаг?», «Гæбилы
«æрдхæрæны лсевар».
II. Нывмсе гсесгсе куыст. Æркæсут чиныджы дыууæ нывмæ. Куыд
æвдыст цæуы нывты Гæбил? Цавæр ахорæнтæй пайда кæны ныв-
гæнæг, Гæбилы сурæт аразгæйæ? (Гæбил тоны ахуыргæнæгæн ди-
динджытæ, Гæбил бæласы къалиуыл ныббырыд ахуыргæнæджы
шляпæ-худы фæдыл.) Цавæр ныв саразиккат Гæбилы тыххæй.
III. Хæдзармæ куыст: ныффыссын нывæцæн уæлдæр лæвæрд
темæтæм гæсгæ; зонын дзурын хи ныхæстæй Гæбилы фæлгонцы
тыххæй; бархийæ сныв кæнын ахорæнтæй радзырды иу эпизод.
6-æм кълас
Урочы темæ. Радзырд «Хур скæсæнырдæм нæ ныгуылы» (2 сах.)
1-аг урок. Фыссæджы царды хабæрттæ. Радзырды темæ. Дзырд-
уатон куыст. Дзанджы монументалон сурæт. Иæ характеры сæйраг
æууæлтæ: æхсар æмæ намыс. Радзырд аив бакæсын æмæ йын ана-
лиз скæнын.
2-аг урок. Радзырд анализ кæнын дарддæр. Меныневикты æнæ-
уаг митæ. Дзанджы хъысмæты бæрзонд трагизм. Æрдзы нывты ны-
сакиуæг. Уацмысы идейон мидис (æгады бæсты — мæлæт) æмæ
аивадон фæрæзты æмиудзинад. Куыдзæг — радзырд фыссыны дæс-
ны.
3-аг урок. 6-æм къласы хрестоматийы фыццаг хатт уынæм хи-
цæн сæргонд Дзесты Куыдзæджы тыххæй.
Ам бакæсæн ис фыссæджы царды хабæрттæ æмæ йе сфæлды-
стадон фæндаджы тыххæй, амынд цæуынц йæ райгуырды æмæ
328
иæ амæлæты азтæ (1905—1981), цавæр ахуырдзинад æм уыдис æмæ
йын цавæр чингуытæ рацыд мыхуырæй. Ам ныхас цæуы, фыссæг
йæ кары куы бацыд, уыцы рæстæгыл. Ахуыргæнæгæн фыссæджы
царды тыххæй лæмбынæгдæр радзурынæн стыр æххуыс фæуы-
дзæн Мамиаты Изетæйы чиныг «Кудзаг Дзесов: Очерк творче-
ства (Владикавказ. Ир, 1990).
I. Радзырд «Хур скæсæнырдæм нæ ныгуылы» куыд ахуыр кæ-
нын хъæуы? Методикæмæ гæсгæ хуыздæр уыдзæн фыццаг Куы-
дзæджы биографийы хабæрттыл æрдзурын æмæ радзырд æнæхъæ-
нæй аив бакæсын, уый фæстæ раргом кæнын радзырды мидис,
йæ сæйраг сурæттæ равзарын æмæ сбæрæг кæнын Куыдзæджы
æвзаджы аивадон мадзæлттæ. Дæлдæр дæттæм мадæлон æвзаджы
ахуыргæнæгæн æрмæг йæ урокты Куыдзæджы радзырды тыххæй
спайда кæнынæн.
Зынæбарæн дзырдтæ æмæ дзырдбæстыты нысаниуæг раргом
кæнын: «хъыримаг топп, хæтæл, фугсе, æрæвæрын цагъары фсондз,
сапджын уыгæрдæнтæ, æргъсевсегджын рон, фсесмын зæнгæйттæ,
фсесмын уæлфад дзабыртсе, æхсаргард, æхсонджын дамбаца, хо-
тыхтæ, гсезæмæ, сефссейнаг арц, хъабагъ сехсын, царвы хъуырсеуттсе,
хæппуд зсердсе, æхсидав, рсехснсег бсерзонд бсерз, цыллсехуыз къалиу-
тсе». Дзырдтæн сæ фылдæр амонынц рагон хæцæнгарз æмæ адæй-
маджы дарæсы нæмттæ.
Æрцындз — æртæтигъон ставд судзин, хиконд дзабыры бынтæ
хуыйынæн.
Гуымбыл — 1) ногахст цыхт; 2) æхсыр куы бацахсы, уæд уый ном.
Дывселдах ныхас — дыууæрдæм бамбарæн кæмæн ис, ахæм ныхас.
Мсестселгъсед — тынг мæсты адæймаг, мастæй йæ хъуырмæ чи
сси, ахæм лæг.
Стсенхъ — сæрак.
Фæрстытæ æмæ хæслæвæрдтæ радзырдмæ:
1. Цавæр рæстæг æмæ цы ран цæуы радзырды архайд?
2. Цæмæн райдайы радзырд Фугæджын хъæуы æрфыстæй?
Цавæр уавæрты цардысты Фугæджыны адæм? Ссарут радзырды
уыцы бынат æмæ йæ лæмбынæг бакæсут.
3. Куыд æмбарут ацы хъуыдыйады мидис: «Паддзахы æфсады
руаджы мæгуыр адæмыл æлдæрттæ æрæвæрдтой цагъары ’фсондз»?
4. Чи уыдысты меньшевиктæ, цавæр зондахастыл лæуд уыды-
сты?
5. Радзырд арæзт у дыууæ хайæ. Фыццаг хай нæ зонгæ кæны
Фугæджыны хъæуы адæмы цард æмæ уæззау дуджы уавæримæ.
Дыккаг хайы æвдыст цæуы радзырды сæйраг архайд. Цæмæн рав-
зæрста йæ уацмысæн фыссæг ахæм композици?
6. Чи уыд Дзанг? Ссарут тексты Дзанджы фæлгонцы æрфыст
æмæ йæ лæмбынæг бакæсут. Цæмæн афтæ бæстон дзуры Куыдзæг
Дзанджы дарæс æмæ хæцæнгæрзтыл (худ, цухъхъа, рон, зæнгæйттæ,
дзабыртæ, хъама, æхсаргард, дамбаца, ставд лæдзæг, йæ кæроныл
æфсæйнаг арц)?
329
7. Цæмæн афтæ арæзт у Дзанг? Цавæр хъуыдыты аныгъуылди,
йæ бæрæгбоны цухъхъа куы скодта, уæд? Цæуыл у йæ мæт?
8. Дзанг хъуыды кодта: «...знаджы раз дæр аргъ лæджы ныха-
сæн ис, лæг та йæ бакастæй дæр хъуамæ лæджы хуызæн уа. Лæууы
Дзанг, лæгау лæгæн куыд æмбæлы, ахæм хуызы». Куыд æмбарут
ацы хъуыдыйæдты мидис? Цавæр лæгæй уынæм мах ам Дзан-
джы? Куыд схонæн ис Дзангæн?
9. Цæуылнæ акуымдта Дзанг йæ бинонтимæ Фугæджынæй
алидзын? Цавæр дзуапп радта уый йæ фырттæн? Цæуыл дзурæг
сты Дзанджы ныхæстæ?
10. Цавæр фæндтимæ лæууыд Дзанг хъæумæ æрбахизæны йæ
урс тырысайы цур?
11. Цы нысан кодта уыцы урс тырыса?
12. Куыд дардта знаджы æфсæддонты раз йæхи Дзанг? Цæуыл
уыд сæ ныхас?
13. Зæгъут, куыд дардтой сæхи меньшевиктæ Фугæджыны æмæ
æндæр ирон хъæуты?
14. Цы нысан кодта афицеры дзырд: «Райдайут!» («Уыцы
дзырдмæ гвардионтæ фæпырх сты фæйнæрдæм. Ахуыр уыдысты
ныхасыл, æмбæрстой йæ. Фæлæ йæ Дзанг дæр базыдта»).
15. Цæмæн æмæ цæуыл худтысты дыууæ хистæр афицеры?
Куыд хынджылæг кодтой зæронд лæгæй?
16. Ссарут радзырды хистæр афицеры ныхæстæ. («Калачы му-
зейæн... бынылзад ирон лæг», «зæронды буар уазал кæны, кæд
схъарм уаис», «Дæ цухъхъа цинелæй ивынмæ хъавыс? И? Гъей,
Ос-Бæгъатыр! Ха-ха!», «зæронд хæррæгъ», «зæронд халон», «ным-
бидзынæ ам», «зæронд хæрæг»). Цавæр лæгæй æвдыст цæуы афи-
цер йæ ныхæстæм гæсгæ?
17. Кæмæй загъта Дзанг: «Мæнг зæгъыс, афицер! Хур скæсæ-
нырдæм нæ ныгуылы, нæдæр цæгатмæ! Ардæм сæ хъæуы!»? Ца-
вæр разæнкъарæн уыд зæронд лæгмæ æмæ цæмæн загъта афтæ
хъæрæй?
18. Радзурут, уацмысы ныхæстæй пайда кæнгæйæ, зæронд Дзанг
йæ карды комæй куыд хъавыд йæ маст исынмæ æмæ йын цæ-
уылнæ фæрæстмæ? («...дæ кады сидт дæр худæджы хос фæци де
знагæн»).
19. Цы цæстæй кæсы æхсар æмæ намысмæ радзырды сæйраг
хъайтар — Дзанг?
20. Куыд фесæфт Дзанг? Цавæр адæймагæй равдыста фыссæг
йæ хъайтары йæ амæлæты размæ?
21. Æгады цард æви хъæбатыры мæлæт: кæцы фæндагыл дзы
ацыд зæронд лæг? Цæмæн? Зæгъут уæ хъуыдытæ.
22. Цавæр у радзырды кæрон — трагикон æви оптимистон
(ома фыссæджы уырны, цард йæ къахыл фæстæмæ кæй слæу-
дзæн)? Ссарут тексты уыцы ныхæстæ («О бецау зæронд Дзанг! Иу
хатт ма уæддæр куы ракæсис! Иунæг, æрмæст иунæг сыбыртт
фæцыд фæсæфцæгæй æмæ, кæс-ма!.. Раст загътай, зæронд! Хур
скæсæнмæ нæ ныгуылы, нæдæр цæгатмæ... Туджы зæй рауадзæг
йæ тымыгъы бахаудта, зæй йыл фæстæмæ дагъæй æрбасчъил...
330
Сар кæны уыдон бон, скæсæнмæ нæ, ныгуылæнмæ чи лидзы!»).
Цæмæн?
23. Зæгъут, цæй мидæг ис Куыдзæджы радзырды сæйраг хъуы-
ды?
24. Уацмысы ис ссарæн бирæ æрдзы нывтæ (райдианы — на-
рæг ком, Фугæджын хъæу, æдзæрæг хъæу, судзгæ хъæу, сыгъд
бæрз бæлас хъæуы астæу). Уыдон баст сты Дзанджы фæлгон-
цимæ, æвдисынц ын йæ зæрдæйы уаг. Куыд пайда кæны фыссæг
ахæм аивадон мадзалæй? Цы ахадындзинад ис æрдзы нывтæн
уацмысы?
25. Цавæр æндæр аивадон мадзæлттæй пайда кæны фыссæг?
(эпитет, абарст, диалог, фæлхатæн, ныхмæвæрд æмæ а. д.)
26. Уæ зæрдæмæ фæцыди Дзесты Куыдзæджы радзырд? Цæ-
мæй? Цавæр хъуыдытæ æмæ æнкъарæнтæ уæм сæвзæрын кодта?
27. Куыдзæг уыд радзырды дæсны. Разы стут ацы хъуыды-
имæ? Цавæр у радзырды æвзаг?
Дыккаг урочы кæрон скъоладзаутæ дзурынц сæ бацæттæгонд
рефераттæ.
1-аг скъоладзауы реферат: «Джыккайты Шамил Куыдзæ-
джы радзырды тыххæй».
Дзесты Куыдзæг фынддæсаздзыдæй бавзæрста лидзæг адæмы
хъысмæт. Цаутæ фыссæгæн радтой бар уыдон нывæфтыд кæнын
йæ хицæн уацмысты. Сæ ахадгæдæр у романтикон радзырд «Хур
скæсæнырдæм нæ ныгуылы». Ам Куыдзæг равдыста иу эпизод
1920 азы историон цаутæй.
Шамил зæгъы радзырды тыххæй: «Йæ конфликты бындур у
социалон æмæ национ. Революцийы тымыгъы Гуырдзыстон ра-
цыд Уæрæсейы дæлбазырæй, тыхбар дзы райстой æлдæрттæ æмæ
националистон буржуази, æмæ æмдзæхдон сси меньшевикты
партиимæ. Хуссар ир агуырдтой бартæ, тох кодтой социалон сæ-
рибар æмæ национ хæдбарадыл. Уыйадыл Гуырдзыстоны æфсад
æрбабырстой Ирмæ. Судзынц хъæутæ, туджы лæсæнтæ ивылынц.
Уыцы трагикон цаутæй Куыдзæг райста иу адæймаджы хъысмæт
- ирон лæг Дзанджы мæлæт.
Радзырдæн ис оригиналон сюжет. Зæронд Дзанг нæ ныууагъ-
та йæ артдзæст, — уый фæнды знаджы зынгæй йæ хъæу бахъахъ-
хъæнын. Иæхи ирон арæзт скодта æмæ урс тырысаимæ цæуы
тыхгæнджыты размæ. Фæлæ нæй фидауæн гуырдзиаг æлдар æмæ
ирон зæхкусæгæн. Дзанг йæ сæрæй нæ уадзы хъазын æмæ йæ
бахъæуы хотыхмæ æвналын. Хъæбатыр лæг ссары кады мæлæт.
Дзанджы фæлгонц арæзт у ирд ахорæнтæй. Уый у сыгъдæг-
зæрдæ, хуымæтæг хохаг. Йæхæдæг куыд уæздан у, афтæ æнхъæл у
знагæн дæр. Фыдæлтыккон хæцæнгæрзтæ æрбаста, афтæмæй цæуы
Урс тырысаимæ, — ацы нывæй зыны, Дзанг патриархалон лæг
кæй у, уый. Нывы ис комедион эффект дæр — худæг у кълассон
знаджы ныхмæ ахæм фæрæзтæй лæууын. Лæг йæхæдæг дæр хаты
йæ уавæр æмæ хъуыды кæны йæхимидæг: «Урс тырыса. Састы
331
нысан. Цымæ йæ чи æрхъуыды кодта? Урс цæмæн? Сау боныл
сау хуыз хуыздæр куы фидауы!» Фæлæ нывæн ис æндæр нысани-
уæг. Урс тырыса сау артæй нæ бахызта хъæу. Уый нымады нæу
агрессортæм. Йæ разы бæлвырддæр зынынц знæгты сау митæ.
Афтæмæй ньгвы бацæуы символон мидис. Урстырысаджын урс-
боцъо лæг æмæ «сау афицер» сты контрастон тыхтæ. Нæй фида-
уæн социалон знæгтæн. Сюжет рæзы æмæ комедион уавæр рахи-
зы трагикон уавæрмæ. Дзанг разынд гæрзарм. Афицертæм нæ ра-
зынд нæдæр æгъдау, нæдæр æфсæддон лæджыхъæд».
2-аг скъоладзауы реферат: «Æгады бæсты мæлæт».
Дзанг йæ лæгдзинад, йæ арæхстæй, суанг йæ мæлæтæй дæр
худинаджы гакк æвæры знæгтыл, уæлахиз сыл кæны канд хæстон
фæлтæрддзинадæй нæ, - намысы сыгъдæгдзинад æмæ зæрдæйы
хорзæй. Радзырды кæрон нывтæ райстой сау хуыз. Сыгъд хæ-
дзæрттæ зынынц сауæй, урс бæрз бæласмæ бахæццæ арт. Уый
«саутæ æркодта, царциаты диссæгтæн, æбуалгъ фыдракæндæн
хъæуы бæстастæу саударæг баззад...» Хуызджын сценæйы арф
мидис (бæлас саутæ скодта) уæлдай æмбарынгæнæнтæ нæ домы
фыссæгæй. Уый поэтикон æгъдауæй æвдисы радзырды хъайтары
мæлæты трагизм, гуырдзиаг лæгмар меньшевикты цъаммар зæр-
дæйы уаг. Фæлæ радзырды ис оптимистон пафос. Дзанг мæлгæ-
мæлын дæр йæ зæрдæйæ хаты дард уынæр — кæмдæр æрцæуынц
сæрибары хæстонтæ, хæссынц рæстдзинады сырх тырыса! Сау
хуызыл фæйлауы сырх — сæуæхсид æмæ хуры хуыз. «Хур скæсæ-
нырдæм нæ ныгуылы», нæй басæттæн сæрибарыл тохæн, - уый
уыд Дзанджы фæстаг хъуыды. Уыцы хъуыды радзырды кæрон
зæлы симфониау, хæссы рухс æмæ уæлахизы цин.
Дзанджы сурæт йе стырдзинадæй зæрдыл æрлæууын кæны
нарты эпосы хъайтарты. «Персонажы монументализм иппæрд
нæу йæ удыхъæды сæрмагонд æууæлтæй, у цардхъом, цæстуынгæ,
аивадон æгъдауæй æххæст», — ахæм цæстæнгас дары Дзанджы
сурæтмæ литературæиртасæг Мамиаты Изетæ.
Хæдзармсе куыст: (бархийæ) 1) ратт дзуапп фарстæн: «Цавæр
мидис æвæрд ис радзырды номы?» 2) бацæттæ кæнын раныхас
ахæм темæйыл «Куыдзæджы радзырды аивадон фæрæзтæ æмæ сæ
ахадындзинад».
7-æм кълас
Урочы темæ. Дзесты Куыдзæг. Радзырд «Хорхæссæг» (2 сах.)
1-аг урок. Куыдзæджы царды хабæрттæ. Йæ хъысмæт. Радзырд
«Хорхæссæг». Архайд æмæ цауты рæстæг. Хæххон æвадат царды
нывтæ. Хоры сæфт. Адæмы катай. Фыд æмæ фырты балц.
2-агурок. Тох царды сæрвæлтау æрдзы тыхтимæ. Трагикон хъыс-
мæт æмæ йæ аххосæгтæ. Радзырды гуманистон хъуыдытæ. Пейза-
жы ахадындзинад уацмысы.
332
Литературæйы теори. Æмбарынад уацмысы æвзаджы
тыххæй.
Ирон литературæзонынады радзырд «Хорхæссæг» нымад цæуы
Дзесты Куыдзæджы стыр æнтыстыл. Фыст æрцыд 1930 азы. Сæ
цæст ыл уæд æрæвæрдтой зындгонд фысджытæ Тыбылты Алык-
сандр æмæ Нигер (Дзанайты Иван). Ацы уацмысæй райдыдта
фыссæджы сфæлдыстадон фæндаг. «Хорхæссæг»-æн стыр аргъ
кæнынц нырыккон литературон критиктæ дæр. Джыккайты Ша-
мил уæлдай биноныгдæрæй æркаст радзырды арæзт æмæ йæ ны-
саниуæгмæ. Иртасæг æрдзырдта Куыдзæджы аивадон дзырды гæ-
нæнты тыххæй, уый та баст у радзырды адæмы æмæ сæйраг хъай-
тарты психологион уавæримæ: «Иумæйаг нывæй фыссæг райрæ-
зын кæны хицæн ныв. Сюжеты сæйраг хай у фыд æмæ фырты
балц. Сæ хъизæмар æвдыст цæуы хуызджын ахорæнтæй. Нывтæ
сты зæрдæхалæн. Фæлæ адæймаг цардыл афтæ тох кæны, æмæ
диссаг у йæ хъару. Фьгд æмæ фырты ахастыты зыны уæздан æмæ
гыхджын уарзондзинад. Сæ удхар æмæ сæ тох сты, адæймаг стыр
æмæ рæсугъд кæй у, уый æвдисæн. Ацы уацмысы фæбæрæг ис
Куыдзæджы гуманизм: фыссæгæн адæймаг у зынаргъ, æмæ йын
кæны кад» («Ирон литературæйы истори», 414-415 ф.)
Стыр аргъ скодта Куыдзæджы уацмысæн литературæиртасæг
Мамиаты Изетæ. «Цыбыр, фæлæ мидисджын ныхас, нывты арф
психологион микроанализ, хъуыды æмæ æнкъарæны æндыгъд
иудзинад, цауты, — фат æрдыны хъæлæсæй ратæхынæввонг куыд
уа, ахæм — æлвæст равæрд, сæ тыхджын драматизм — фыссæджы
курдиаты ацы миниуджытæ сæхи ирдæй раргом кодтой йæ фыц-
цаг радзырдтæй иуы, «Хорхæссæг»-ы («Курдиат рæстæджы тьгх-
æвзарæнты», 78 ф.). Критик бæстонæй равзæрста уацмысы ком-
позици, йæ конфликт, хъайтартьг сурæттæ, æрдзырдта радзырды
трагикон финал æмæ Куыдзæджы ныхасы дæсныйадыл.
Эпиграфæн та ацьг урокмæ равзæрстам фьгссæг Гусалты Ба-
рисы ныхæстæ. Уыдон ахуыргæнæг ныффысдзæн къласьг фæй-
нæгыл: «Бынтон стыр ныхас нæ уыдзæн, афтæ куы зæгъон, уæд:
чи зоны, æмæ æнæхъæн дунеон литературæйы дæр бирæ нæ разын-
дзæн, йæ мидисæй Дзесты Куыдзæджы «Хорхæссæг»-æй трагеди-
ондæр æмæ аивадон æгъдауæй тыхджындæр фыст радзырдтæ. Фыр-
нымд Куыдзæгæн йæхимæ æгæр стауæн ныхас ма фæкæсæд...»
I. Уроны райдиан ахуырдзаутæй иу (ахуыргæнæг ьгн рагацау
бахæс кодта сахуьгр кæнын æмдзæвгæ) дзурьг наизусть.
ДЗУГАТЫ Георги
САГ
Куыдзæгсен
Фæлгæсы дунемæ сæрджын саг,
Уæздан, сывæллонау æнæхин,
Бæрзонд - йæ удыхъæд, йæ сьгтæ, -
Йæ фарн, йæ рухс намыс æвдисæг.
333
Йæ цин, йæ хъыгтæ ’мæ йæ зынтæ
Зынынц бæрæг фыстæй йæ ныхыл,
Йæ бирæ сагъæсты æвдисæн.
Цьг уад, цы тымыгътæн ныффидар -
Йæ уæнгты ивылы сæрибар...
Мыхуыргонд цсеуы журнал «Фидиуæг»-æй, 1980. №8. 78 ф.
Фæрстытæ æмдзæвгæйы мидисмæ:
1. Кæй тыххæй ныффыста йæ цыбыр æмдзæвгæ ирон поэт
Дзугаты Георги? Уæ зæрдæмæ цæуы? Цæмæй?
2. Ацы ’мдзæвгæ у лирикон миниатюрæ — номарæн. Кæй ном
ссардта йе æмдзæвгæйы Георги æмæ цæмæн?
3. Литературæиртасæг Мамиаты Изетæ фыссы: «Поэт Дзугаты
Георги йæ лирикон миниатюрæйы («Саг») дзуры йæ хистæр æмга-
ры хъысмæт æмæ удон цæсгомыл». Куыд æвдыст цæуынц æмдзæв-
гæйы Дзесты Куыдзæджы «хъысмæт» æмæ «удон цсесгом»?
4. Цавæр аивадон фæрæзтæй пайда кæны æмдзæвгæйы автор,
цæмæй ирддæрæй равдиса Куыдзæджы сурæт?
5. Зонут исты Дзесты Куыдзæджы «цин, хъыгтæ æмæ зынтæн»?
6. Цавæр аллегори æвæрд æрцыд ацы æмдзæвгæйы бындуры?
7. Цæмæн зæгъы поэт фыссæгæй афтæ: «Цы уад, цы тымыгъ-
тæн ныффидар...»? Куыд кæсын хъæуы ацы ныхæстæ?
II. Ахуыргæнæг æмæ скъоладзауты ныхас æмдзæвгæйы миди-
сыл рахиздзæн фыссæджы биографийы хабæрттæ бæлвырддæр
базонынмæ. Ахуыргæнæгæн фадат фæуыдзæн Куыдзæджы «цин-
ты, ^хъыгты æмæ зынты» тыххæй радзурынæн.
Йæ цинтæ — «Ирон фæндыр æмæ Къостайы æмдзæвгæтæ кæй
базыдта æмæ æнæкæсгæйæ кæй дзырдта, уыдон, 1923—1925 азты
Дзæуджыхъæуы облæстон фæлварæн скъолайы куы ахуыр кодта,
радзырд «Хорхæссæг» (1930) куы ныффыста.
Йæ хъыгтæ æмсе зынтсе — 1936 азы августы Куыдзæг ахст æрцыд
æмæ 1954 азы 8 июлы суæгъд йæ цагъары къæлæтæй. Ссæдз азæй
фылдæр фæрахау-бахау кодта фыссæг ахæстæтты.
III. Куыдзæджы царды хабæрттæй (чиныджы æрмæгæй пайда
кæнгæйæ) рахизын хъæуы радзырд «Хорхæссæг» ахуыр кæнынмæ.
Уый бакасыны размæ æнæмæнгæй ахуырдзауты базонгæ кæнын
хъæуы зынæмбарæн дзырдты нысаниуæгимæ: хъуыдыды, агъуыст
гсенах, хъомпал, мыдадзын цырагъ, Хоры Уацилла, хъолоджын, седгуы-
тæ, батыгуыр, цæхгæркъул серх, късесса, бастайын, фсендараст нсе
фесты, цъсехахст фсекодта.
Дзырдуат радзырдмæ:
Мус — хортæ найгæнæн бынат, уьгд быруйæ æхгæд.
Цъсемсел — афтид, цъæл — æнæуд гага.
Къæмы мур ыл нал баззад — ыссыгъдæг, ницыуал ыл уьгд.
Æнсе сасадгсе — ома æнæ сбирæ уæвæн нæй мигъæн.
Тауинаг — мыггагæн цьг хор ныууадзынц, уьгй.
Късембыр — къæдзæхы рындз.
334
Цыбыркьух лсгг — мæгуыр, йæ авналæнтæ уынгæг кæмæн сты,
ахæм.
Ое дымгæ дсер нал фсезынд — ницыуал сæ баззад, зæй сæ фæласта.
Йæ сыджыты хайыл сæмбæлд — ныгæд æрцыд уæлмæрдты.
Хъызын — тынг фæуазал кодта, боныхъæд февзæр, схъызыд рæстæг.
Уыдисны — къухы æнгуылдзтæ куы ахæлиу кæнæм, уæд стыр
æнгуылдзæй чысыл æнгуылдзы онг.
Къседзонсег — къæдзгонд исты ауындзынæн (хæдзары дзаума,
дарæсæн, бæндæнæн).
IV. Ирон литературæйы урочы арæх нал ис фехъусæн, ахуыр-
гæнæг текст аив бакæса, зæгъгæ, уый. Методикон амындтытæм
гæсгæ хуыздæр уыдзæн радзырд «Хорхæссæг» ахуыргæнæг йæхæ-
дæг куы бакæса къласы, уæд. Уый кастæй, йæ хъæлæсы уагæй
ахуырдзаутæм хуыздæр бахъардзæн Темсыр æмæ Додийы траге-
ди, сæ зæрдæтæ сын агайдзæн, тæригъæд кæндзысты сæхи кары
мæгуыр лæппу Доди æмæ йæ фыд Темсырæн.
V. Дарддæр — радзырды бакасты фæстæ — къласы куыст цæу-
дзæн ахуыргæнæджы фæрстытæ æмæ хæслæвæрдтæм гæсгæ. Бе-
седæ раргом кæндзæн адæмы уавæр, хъайтарты хъысмæт, ра-
дзырдæн йæ аивадон фæрæзтæ æмæ фыссæджы дзырдаивад. Æрмæг
у дыууæ урочы фаг. Дыккаг урочы бакусын хъæуы æвзаджы тых-
хæй æмбарынадыл.
Фæрстытæ æмæ хæслæвæрдтæ радзырдмæ (1—4 сæргонды, 1-аг
урок):
1. Куыдзæг йæ зæрдæмæ арф айста хæххон фæллойгæнæг адæ-
мы æвадат цард, сæ тухитæ æмæ сæ бæстон равдыста йæ уацмыс-
ты. Уыдонæн сæ хуыздæр у радзырд «Хорхæссæг». Фыст æрцыд
1930 азы. Кæцы заман æвдыст цæуы радзырды?
2. Куыд æрзадысты уыцы аз хоры хуымтæ Уæллагкомы? Цæ-
уыл дзырдтой хосдзаутæ, сæ хуымтæм кæсгæйæ?
3. Райсомæй цæуылнæ ацыдысты хосдзаутæ хос кæрдынмæ?
4. Цы ’рцыди Уæллагкомы хоры хуымтыл? Куыд арвыстой
уыцы æхсæв хъæуы цæрджытæ? Цæуылнæ бахуыссыдысты æхсæв
бонмæ адæм?
5. Цæуыл уыд сæ катай ныхасы бадджытæн? Цæмæн дзырд-
той кæрæдзийæн «ма тæрс»?
6. «Ма тæрс» мсегуырæн мсесыг у», — афтæ фæзæгъынц адæм.
Куыд æмбарут ацы æмбисонды мидис? Зæгъут æй уæхи ныхæстæй.
7. Цæмæн ыссыгъта зæронд лæг Дзибо мыдадзын цырагъ æмæ
цæмæн снывонд кодта Хоры Уациллайæн йæ фыркъатæй иу? Цы
куырдта Дзибо йæ зæрдиаг куывды Уациллайæ?
8. «Хъæлæба никæцæйуал хъуысы. Кæуынæввонг æрхæндæгæй
æхсæвы тары ныхъхъус и Уæллагком», — зæгъы фыссæг хъæуæй.
Цæмæн? Хаттæй-хатт-иу куы иу, куы иннæ хæдзарæй цæмæн рай-
хъуыст хъæр: «Марадз-ма, лæппу, фæсхъæуы хуымтæ абæрæг кæн!»?
9. Ссарут 1 æмæ 2-аг сæргæндты хоры хуымты нывтæ. Абарут
сæ кæрæдзийыл. Куыд сæ равдыста фыссæг? Цавæр аивадон фæ-
335
рæзтæй пайда кæны Куыдзæг, ацы нывтæ аразгæйæ? Цæмæн сты
ныхмæвæрд?
10. Комы хоры хуымтæ фесæфтысты уазалæй. «Халас æрбадт
хуымтыл...» Сагъæссаг фæци Уæллагком». Цæуыл сагъæс кодтой
Уæллагкомы цæрджытæ?
11. Цæуыл дзурæг у радзырды ацы скъуыддзаг: «Уæддæр ку-
сын хъæуы, хос кæрдын хъæуы, уæлдайдæр фæскъæвда цæвæг
хорз хæцы. Фосæй куы нæ балхæной хор, урсаг æмæ фыдызгъæл
æнцой куы нæ арвитой зымæг, уæд цы уыдзысты! Æмæ фосæн та
хос хъæуы»? Цæуыл дардтой сæ зæрдæ хъæуы цæрджытæ?
12. Цы уавæры уыдысты Темсыр æмæ йæ фондз бинойнаджы?
13. «Цы хæрдзысты бинонтæ? Цæмæй цæрдзысты? Ахсæв ма
фæныкмæ æнхъæлмæ кæсынц, фæлæ райсом та? Амал хъæуы,
змæлын хъæуы, цалынмæ удæгас у, уæдмæ. Цавæр дзуæппытæ
раттиккат Темсыры ацы фæрстытæн? Цавæр дзуæппытæ сын радта
Темсыр йæхæдæг?
14. Фыссæг тынг дæсны равдыста Темсыры миддуне, йæ зæр-
дæйы сагъæстæ æмæ æнкъарæнтæ: «Хъуыдытæ-иу дардыл фæцы-
дысты, фæстæмæ здæхтысты, уæддæр та - хор нæй, фæлæ исты
амал хъæуы. Адæймаг, цалынмæ удæгас уа, уæдмæ хъуамæ тох
кæна. Фæлæ куыд?» Цы æрхъуыды кодта Темсыр, цæмæй йæ
бинонты фервæзын кодтаид, уый тыххæй?
15. Кæдæм æмæ цæмæ абалц кодта Темсыр йæ фырт Доди-
имæ? Куыд ацыдысты фæсæфцæг æввахсдæр хъæумæ æмæ цæуыл
уыд сæ ныхас фыд æмæ фыртæн?
16. Куыдæй ысхæццæ сты бæлццæттæ æфцæджы сæрмæ? Цы
федтой, æфцæгæй дæлæмæ цæугæйæ?
VI. Хæдзармæ куыст: 1) бацæттæ кæнын раныхас «Куыдзæджы
царды хабæрттæ» (пайда кæн чиныджы æрмæгæй: 167-168 ф.);
2) радзырд хæдзары бакæсын æмæ йын йæ мидис зонын.
Фæрстытæ æмæ хæслæвæрдтæ радзырдмæ (5, 6-æм сæргæндтæ,
2-аг урок):
1. Цы баисты дарддæр хорхæсджытæ? Цæмæн афтæ тагъд код-
той уыдон сæхимæ?
2. Цæуыл сагъæс кодтой фæндагыл Темсыр æмæ Доди? (Афонмæ
Бæдимæт æххормаг сывæллæтты зæрдæ аргъæуттæй æлхæны, стыр
ныфсытæ сын æвæры, Темæ уын бирæ кæрдзынтæ æрхæсдзæн,
зæгъгæ»; «Мыййаг, куы бафæллайон, куынæуал афæразон», —
æндæр хъуыды нал цыд Додийы сæрмæ.)
3. Цы хъыгдардта Додийы тагъд цæуын Темсыры фæстæ æвæд
миты? Цæмæн уыди Доди афтæ æнкъард?
4. Цæмæн загъта йæхинымæр Темсыр: «Æмæ мæ аххос дæр нæу.
Гал кæмæ нæ вæййы, уый йæ уæныджы дæр баифтындзы»? Цавæр
мидис æвæрд ис ацы æмбисонды? Зæгъут æй уæхи ныхæстæй.
5. Ссарут 5-æм сæргонды, боны æнæнхъæлæджы аивды тых-
хæй загъд кæм ис, уыцы бынат. Куыд аивта йæхи æрдз, бæлц-
цæттæ рагъмæ куы схæццæ сты, уæд? Цæуыл дзурæг сты ацы
æнкъард æмæ уазал æрдзы нывтæ?
336
6. Куыд аирвæзт Доди ногуард миты хъæпæны? Цæмæй фаэтарст?
7. Цавæр лæгыл нымад уыд Темсыр æгас хъæубæсты ’хсæн?
ЦарД ыл уый бæрц уæззау уаргъ цæмæн æрæвæрдта æмæ цæргæ-
цæрæнбонты йæ сæр схъил кæнын цæуылнæ никуы бафæрæзта?
8. Куыд ссардтой кæрæдзийы Темсыр æмæ Доди? Цавæр уавæ-
рЬ1 уыд лæппу? (Доди хаудæй баззади йæ мидбынаты. Йæ хъуыды
ницæуыл хæст кæны, сæр зилы, æмæ йын йæхæдæг дæр ницы
’мбары: фынæй у æви хъал?.. Уæлæмæ фестын нæ бафæрæзта, фæлæ
ма бадгæйæ ныхъхъæр кодта... Уæрджытæй дæлæмæ дыз-дыз код-
той къæхтæ, æмæ бæрæг нæ хатыдта: сыд сты æви фæллад.)
9. Ссардта ма Темсыр йæ хоры къæсса, кæм æй ныууагъта, уым?
Цæуыл хъуыды кодтой Темсыр æмæ Доди?
10. «Темæ, æз нал афæраздзынæн, фæлæ мæнæ дзæкъул айс
æмæ ацу нæхимæ... — загъта йæ фыдæн Доди». Куыдæй равдыста
йæ фырты раз йæхи Темсыр? Цæмæн сфæнд кодта Темсыр фæс-
тæмæ сæ фысымтæм аздæхын?
11. Цæмæ бæллыди йæ чысылæй фæстæмæ Доди? Цы уыди йе
стырдæр бæллиц? Ныртæккæ лæппуйы исчи куы бафарстаид,
«цы хуыздæр дæ хъæуы», уæд цы загътаид Доди? Цæмæн æй фæн-
дыд, «Дзæуджыхъæуæй-иу чи ’рцыд, уыдон цы тыхджын Болайы
ныхас кодтой», уый хуызæн тыхджын уæвын?
12. Цы æрцыд Темсырыл цæхгæркъул æрхы? Цы загъта Тем-
сыр Додийæн «хатыр курæг æмæ лæгъстæгæнæг хъæлæсыхаттæй»?
Цæуылнæ радта дзуапп фыды ныхæстæн Доди?
13. Куыд фесæфтысты хорхæсджытæ — Темсыр æмæ Доди?
(...Арф ингæн-комы та сæмбæлдысты фыд æмæ фырт, фæлæ ацы
хатт кæрæдзийы нал базыдтой.)
14. Радзырды кæрон уæм цавæр æнкъарæнтæ сæвзæрд?
15. Зæрдæ риссы, æрхæндæг хъуыдытимæ кæсæм фæстаг фарс
æмæ нæ фæнды не ’ххуысы къух бадарын хорхæсджытæм. Цы уæ
фæнды зæгъын радзырды тыххæй? Раргом кæнут уæ хъуыдытæ.
16. Цæмæн лæууы нæ цæстыты раз Додийы сурæт? Цæмæн у
афтæ хион махæн ацы лæппу? Цæмæн разынд Додийы хъысмæт
ахæм уæззау æмæ трагикон?
17. Радзырды тексты ссарут æрдзы нывтæ.
18. Радзурут, цы ахъаз сты æрдзы нывтæ Темсыр æмæ Додийы
хъуыдытæ раргом кæнынæн?
19. Цы нысаниуæг ис пейзажæн Куыдзæджы радзырд «Хор-
хæссæг»-ы?
20. Фæлæ, кæд радзырдæн йæ кæрон трагикон у, уæддæр йæ
фылдæр хъуыдытæ сты гуманистон, адæймаджы фарс чи у, уарзгæ
йæ чи кæны, чи йыл тыхсы, ахæмтæ. Æрдзурут радзырды гума-
нистон характеры тыххæй. Цавæр миниуджытæ банымадта сæй-
рагдæрыл Куыдзæг йæ радзырды?
21. Фæцыди уæ зæрдæмæ уацмысы æвзаг? Цæмæй? Зæгъут уæ
хъуыдытæ ацьг фарсты тыххæй. Дзуапп дæтгæйæ, пайда кæнут
радзырды текстæй.
22. Цавæр аивадон фæрæзтæй пайда кæны йæ уацмысы фыс-
сæг? Ранымайут сæ.
22 М-юкты Аслæнбег
337
23. Скъолайы библиотекæйæ райсут Дзесты Куыдзæджы ра-
дзырдты чиныг æмæ йæ бакæсут (радзырдтæ — «Хæдмæл хъазт»,
«Уæхæны радзырд», «Скъæфт»); (чингуытæ — «Хинæйдзаг къæ-
была», «Диссаджы кукла», «Пъырыстæф» «Уæлыгæсы радзырдтæ»
æмæ æнд.).
VI. Литературæйы теори
Уацмысы æвзаг. Аив литературæйы æвзаг, наукон литерату-
рæйæ хъауджыдæр вæййы аив, нывджын. Фыссæг дзырдтæ æмæ
дзырдбæстытæ æвзары, цы цаутæ æмæ хъайтарты æвдисы,
уыдонмæ гæсгæ. Нигер фыста Дзесты Куыдзæджы радзырдты
тыххæй: «Цæйдæриддæр тыххæй фыссы йæ радзырдты, уый зоны
хорз, фадæттæ йын аразы йæ куысты. Хъæздыг æвзаджы фæрцы
Куыдзæг аразы хуызджын нывтæ, бæстон æвдисы хохы цард».
«Знон дæр ма Уæллагкомы хуымтæй зæрдæ рухс кодта. Са-
джил хохы ’рдыгæй-иу дымгæ куы рацыд, денджызы уылæнтау-
иу куы афæйлыдта, - хуыздæр ма цы уыдаид уьгдонмæ бакæсы-
нæй! Хуымæтæджы зад не ’ркодтой ацы аз! Уалдзæджы, æвза-
рæфтауын афон, дзæбæх рæстæг ахаста, æмæ æнæ хæмпæлæй сфар-
дæг сты.
— Ацы аз хортæ къухы куы бафтой, уæд мæгуыр нал уыдзыстæм.
— Бæргæ хорз сты, фæлæ сæ цалынмæ дæ мусы мæкъуылтæй
фенай, уæдмæ мацы дзур.
— Хуыцау ма рауадзæд иухатты аз. Уæддæр афтæ зад уыдыс-
ты, фæлæ...
Ахæм ныхæстæ кодтой хосдзаутæ, сæ хуымтæм кæсгæйæ.
— Айхуызæн ма хор снæрсгæ уыдзæн! Æркæсут-ма йын йæ
хъуыдыдытæм — иунæг цъæмæл дæр дзы нæй.
— Табу йæхицæн Хоры Уациллайæн. Уый куы фæнда, уæд ын
дзы йæ ном ссардзыстæм, — дзуры иннæ.
Ныр-ма сæм бакæс (хуымтæм. — А.М.). Куыд базæронд сты
æхсæвæй бонмæ. Сæ сæртæ фæкъул сты. Цъæх-цъæхид цыллæ
сыгтæ мæрдон фæлурс ныйисты æмæ сæ мидбынат хуры тæвдмæ
сæ цæстысыг лæдæрсы. Кæуынц æфсиртæ. Кæуынц сусæгæй. Афтæ
ма фæкæуы ног чындз, сæрзæды бын йæ цæгаты зиан фехъус-
гæйæ.
Боны хъарм куыд тынгдæр æндавы, афтæ халас тайы, æмæ
æфсирты цæсгом тархуызæй разынд. О мæгуыр æфсиртæ! Цал
хуызы аивтой! Хъазæд ныр дымгæ, куыд æй фæнды, афтæ —
халасдзагъд æфсиртæ худын нæ уарзынц. Кæд сæ нæ уадза дымгæ,
кæд сæ базмæлын кæна, уæд сæ къул бæрзæйтæ кæрæдзийыл къа-
дзонæгау сæвæрдзысты, ныббыцæу уыдзысты, уæддæр хъазгæ нæ
кæндзысты».
Ахæм диссаджы ныхæстæй равдыста фыссæг адæмы цин хор-
ты задæй æмæ сæ хъыг хорты сæфтæй. Уыцы æрфыстыты бæрæг
дары Куыдзæджы æвзаг, фыссæг æвдисы йæхи дæсны нывгæнæ-
гæй. Ныхасы руаджы йæ нывтæ рауайынц удджын, цардхъом
æмæ мидисджын.
VII. Дыккаг урочы кæрон ахуырдзау наизусть радзуры, Куы-
дзæджы тыххæй цы æмдзæвгæ сахуыр кодта, уый:
338
Гафез (ГАГЛОЙТЫ Федыр)
ХОРХÆССÆГ
Дзесты Куыдзæгæн
...æртын æвдæм фыд азы
цы уадтымыгъ рацыд, —
стонг, зыд бирæгъау ниудта,
цæф калмау ысхъиудта.
Хурыл самадта мигътæ,
саста талаты къалиутæ...
...æназымæй ахст адæм —
æруагътой сæ сæртæ риутыл,
кæй нал ысты а царды зиуы.
Дæ хоры æфсиртау куыдтой,
сыд хоры æфсиртау
цæрæнбон куырдтой.
Лæг куыннæ цæуа хор хæссæг алаз,
фæлæ алкæд йæ балц
йæ фидæнмæ дарæд;
хосдзау — хоры сæрæй,
барæг — комы бынæй,
фыййау — тигъы былæй,
гутондар хъугомæй зарæд!
Мыхуыргонд и^еуы чиныгсей: Мамиаты И. Курдиат рсестæджы ты-
хсевзарсенты. Дзсеуджыхыеу: Ир, 2008. 165-166 ф.
Фæрстытæ æмдзæвгæмæ:
1. Уæ зæрдæмæ фæцыдис Гафезы æмдзæвгæ? Цæмæй?
2. Сымахмæ гæсгæ, цæмæн схуыдта Гафез йе ’мдзæвгæ «Хор-
хæссæг»? Чи у «Хорхæссæг» æмдзæвгæйы?
3. Æртынæм азты цард æмæ политикон уавæр æвдисгæйæ, ца-
вæр аивадон мадзалæй пайда кæны фыццаг строфайы Гафез?
Ссарут уыцы абарстытæ тексты (уыдон баст сты æрдз æмæ сырд-
тимæ) æмæ сæ бакæсут.
4. Кæй сурæт фæзыны чиныгкæсæгмæ æмдзæвгæйы 2 строфайæ?
Чи уыдысты уыцы адæймæгтæ «æруагътой сæ сæртæ риуыл, /кæй
нал ысты а царды зиуы...? Куыдзæджы радзырд «Хорхæссæг»-ы кæцы
рæнхъытæ æмæ æрдзы нывтæ нын æрлæууын кодтой нæ зæрдыл?
5. Æмдзæвгæйы автор 3-аг строфайы фæдзæхсы: «Лæг куыннæ
Цæуа хор хæссæг алаз, /фæлæ алкæд йæ балц йæ фидæнмæ дарæд...»
Цæмæн? Ис рохгæнæн уыцы фыдæвзарæн цаутæн, зынтæн, рыст
æмæ мастæн, милуангай адæймæгтæ кæй бавзæрстой, уыдонæн?
6. Цавæрæй февзæры нæ размæ фыссæг Дзесты Куыдзæджы
сурæт, Гафезы æмдзæвгæ «Хорхæссæг» куы бакæсæм, уæд?
IX. Хæдзармæ куыст: 1) ныффыссын (бархийæ) нывæцæн —
миниатюрæ «Додийы бæллицтæ»; 2) ссарын радзырды тексты аива-
Дон фæрæзтæ æмæ зæгъын: цæмæн пайда кæны фыссæг уыдонæй?
339
8-æм кълас
Урочы темæ. Радзырд «Тегайы бæлас» (1 сах.)
Фыссæджы сфæлдыстады æууæлтæ. Куыдзæг — радзырды дæс-
ны. «Тегаиы бæласы» мидис. Уацмысы сюжет, Зæронд лæгимæ
фембæлд. Йæ раныхас бæласы тыххæй. Тега — хæрзгæнæг. Адæ-
мы ахаст хæрзгæнæгмæ.
Иу сахат йеддæмæ лæвæрд не ’рцыд Куыдзæджы радзырд «Те-
гайы бæлас» ахуыр кæнынмæ. Уый бирæ нæу, цæмæй ахуырдзаутæ
базоной ног хабæрттæ фыссæджы цард æмæ сфæлдыстадæй, бакæ-
сой æмæ æрныхас кæной радзырды мидис æмæ проблематикæйыл,
базоной Дзесты Куыдзæджы куыд ирон литературæйы радзырды
дæсны. Æстæм къласы ирон литературæйы ахуыргæнæн чиныг-хре-
стоматийы (сарæзта йæ Джыккайты Шамил 2004 азы) фыццаг хатт
ныхас цæуы фыссæджы трагикон хъысмæтыл: «Æртынæм азты æмби-
сы райдыдта йæ царды фыддæр дуг. Хахуырты азарæй бахауд ахæс-
тонмæ, уыди хаст дыууæ хатгы. Сыбыр æмæ Цæгаты саст йæ тых,
мынæг кодта йе сфæлдыстадон хъару, фæлæ сыгъдæгæй баззад йæ
уды фарн. Куыдзæг уыд уæздан æмæ куырыхон ирон лæг, кæстæр-
тыл цæстуарзонæй чи ауды, ахæм хистæр» (316 ф.)
I. Урок Куыдзæджы быографи ахуыр кæнынæй нæ райдайы.
Къласы фæйнæгыл фыссæджы портрет ауыгъд, йæ мыггаг æмæ
ном, райуырды æмæ амарды азтæ (1905-1981) фыст. Дæлдæр ирон
æмбисонды ныхæстæ: «Хорз лæджы фæд зæйы бын дæр нæ сæфы».
Ахуыргæнæг зæгъы:
— Ацы æмбисонды ныхæстæ райстам Дзесты Куыдзæджы ра-
дзырд «Тегайы бæлас»-æй. Куыд ын æмбарут йæ нысаниуæг? Кæ-
мæй фæзæгъынц афтæ? Исты бар дарынц Куыдзæгмæ? Цæмæн
ис зæгъæн уымæй дæр афтæ?
II. Ахуыргæиæджы цыбыр лекци «Куыдзæджы царды хабæрттæ.
Радзырды дæсны» (10 мин.) Скъоладзаутæ лæмбынæг хъусынц
ахуыргæнæгмæ æмæ сæ кусæн тетрæдты фыссынц лекцийы пълан.
1. Едысы хъæу, Урстуалтæ. Куыдзæджы ахуыры азтæ. Куы-
дзæг — фыййау. Бинонтæн æххуысгæнæг хæххон куыстыты.
2. 1920 аз. Лигъдæттæ Хуссарæй. Фыссæджы цард Ногиры.
Ахуыры азтæ. Куыст газет «Рæстдзинад»-ы. Сфæлдыстадон куы-
сты райдиан (радзырдтæ, очерктæ).
3. Фыссæджы трагикон хъысмæт. (Сыбыр, Цæгат, ахæстон.)
4. Радзырды дæсны. Радзырд «Хорхæссæг». Тыбылты Алык-
сандр радзырды тыххæй.
5. Ивгъуыд заман æмæ рæстæджы цаутæ Куыдзæджы радзырдты
(«Хур скæсæнырдæм нæ ныгуылы», «Чъеури»).
6. Куыдзæджы сатирæ æмæ юмор.
7. Уацау «Мæт» (цыбыр афæлгæст).
,8. Уацау «Фыййауы сагъæс». В. И. Ленины сурæт. Адæмы
иугонд монументалон фæлгонц уацауы.
9. Куыдзæджы уацмыстæ сывæллæттæн: «Тæрных», «Фырнымд
чындз» (пьесæтæ), радзырдтæ.
340
10. Нигер (Дзанайты Иван) Куыдзæджы сфæлдыстады тьгх-
ХсСЙ.
III. Радзырд «Тегайы бæлас». Асæй радзырд стыр нæу — 5 фар-
съ\- Ахуыргæнæг йæхæдæг бакæсы текст кæнæ та йæ бакæсы, ахуыр-
дзаутæй хуыздæр чи арæхсы, ахæм скъоладзау. Æрмæст ахуырд-
зауы каст рагацау хъæуы ахуыргæнæгæн бацæттæ кæньгн: бацамо-
пын ын хъæуы, цавæр хъæлæсыуагæй кæсгæ у радзырд, нывтæ
куыд æвзарын хъæуы, лæмбынæг æрдзурын диалогты æмæ моно-
логгы (зæронд лæджы раныхасы) интонацийы тыххæй.
Дзырдуат уацмысмæ:
Æввахсдæр — хæстæгдæр.
Тæгæр бæлас — горный клен, явор.
Фсендаг фæсаджил вæййы — фæндаг дыууæ дихы фæци — рахи-
зæрдæм æмæ галиуæрдæм.
Нсе хид нæ късехты бынæй акалд — тынг бафæлладыстæм, нæ
бон нал уыд.
Нсе къубæлттсе ныддаргъ сты — æнхъæлмæ кæсынæй бафæлла-
дыстæм.
Тырты — сындзджын къутæр, зайы йыл туаггомау лыстæг га-
гатæ (барбарис).
Цъуй бселæстæ — рябина.
Исе фсестаг цот дæн — уыдтæн йæ фæстаг сывæллон.
Æмбонд — кау, быру, каубыд, хуымы алыварс кауæй кæнæ ду-
рæй æхгæд кæрæттæ.
Сбсендæн уыдаид — бафтыдаид нæ фæстæ.
Æнсебастайгсе усевын — æнæфæллайгæ уæвын.
Æнциан — æрæнцайæн, æрулæфæн бынат.
Дугъ уадзын — нæлгоймаджы мардьг кадæн-иу барджытæ уагъ-
гой дугъ.
Хорз лседжы фæд, дам, зсейы бын дсер нæ ссефы — йæ адæмæн
хæрзты чи бацæуьг, уьгй номæн рохгæнæн нæй.
Иуцъусдуг — цьгбьгр рæстæг, цæстыфæньгкъуылдмæ.
Æхсæлыйы къутсер — можжевельник.
Фæрстытæ æмæ хæслæвæрдтæ радзырдмæ:
1. Кæцæй æмæ кæдæм цыдысты балцьг æмбæлттæ? Чи сын
бацамыдта фæндаг Нæзыты рагъæй Суары хъæумæ?
2. Кæуьгл сæмбæлдысты бæлццæттæ сæ фæндагыл? Цы куыст
кодта зæронд лæг?
3. Цæмæн сыстад зæронд лæг бæлццæтты размæ? Цавæр ирон
^гъдæутты кой ис радзырды? Ранымайут сæ.
4. Чи уыд Фæрниаты Тега? Цæмæн æмæ куыдæй баззад йæ
ном адæмьг ’хсæн?
5. Цæмæн хъуыдьг кæнынц нырыккон адæм Тегайы?
6. Цы хæрзты бацыд Тега йæ хъæубæсты адæмæн?
7. Куьгдзæг зæгъы йæ радзырды хъайтарæй: «Куыд дзырдтой,
^фтæмæй йыл бирæ чидæртæ цыма худгæ дæр кодтой». Цæмæн
341
кастысты иуæй-иутæ Тегайы хъуыддæгтæм ахæм цæстæй? Сы-
махмæ та куыд кæсынц?
8. Куыд æмбарут ирон æмбисонды мидис: «Хорз лæджы фæд,
дам, зæйы бын дæр нæ сæфы»? Цæмæн пайда кæны йæ уацмысы
Куыдзæг ахæм аивадон фæрæзæй?
9. Бæстондæр куы дзуриккат Тегайы царды хабæрттыл, уæд
ын йæ цавæр хъуыддæгты тыххæй радзуриккат?
10. Фæзминаг у махæн Тега æви нæу? Цæмæй? Искуы фем-
бæлдыстут уæ царды Тегайы хуызæн адæймæгтыл?
11. Цавæр аивадон фæрæзтæй пайда кæны йæ радзырды Дзес-
ты Куыдзæг? Уыдон куы ранымайат, уæд бамбардзыстут, куыд
дæсны уыд Куыдзæг радзырдтæ фыссынмæ. (Диалог; цыбыр ра-
дзырды адæймаджы æппæт цард равдисын æмæ йæ хорз хъуыд-
дæгтæ; балцы тыххæй радзырды æвæрд æрцыд Тегайы царды ха-
бæртты æмæ хъуыддæгты тыххæй раныхас — «рассказ в рассказе»;
радзырд кæмæй хъусæм, уый у тынг дæсны дзурынмæ — алы ны-
хас дæр ис йæ бынаты, иу дæр дзы дзæгъæлы нæу хъуыдыйæдты;
Куыдзæг дæсны у радзырды сюжет æмæ композици амайынмæ.)
12. Радзырды сæргонд - «Тегайы бæлас». Ис аивæн ацы сæр-
гондæн? Зæгъут уæ хъуыдытæ.
13. Айдагъдæр Тегайы тыххæй у Куыдзæджы радзырд? Цы
базыдтам зæронд лæджы царды хабæрттæй? Цавæр лæгæй æвдыст
цæуы уый радзырды?
14. Радзурут, адæймагæн ном цы хъуыддæгтæ кæнынц, уыдо-
ны тыххæй. Цавæр адæймаг хъуамæ уай, цæмæй баззайай адæмы
зæрдæты?
15. Бæлццæтты «сæрæй нæ цух кодта, бирæ азты дæргъы йæ
ном арфæйаг кæмæн у, уыцы Тега». Цæуылнæ?
16. Джыккайты Шамил фыссæджы тыххæй йæ ныхасы афтæ
загъта: «Куыдзæг æвдыста, адæймаджы бæрзонд æмæ тыхджын
цы миниуджытæ кæнынц, уыдон. Уый уарзта цард æмæ йæ кур-
диатæй куыста царды сæраппонд». Сымахмæ гæсгæ, цавæр адæй-
маг уыд Дзесты Куыдзæг? Равдисут уæхи цæстæнгас Куыдзæджы
уацмыстæм.
17. Кæй æмæ цæмæн бафæзмыдтой скъоладзаутæ æмæ кæм
ныссагътой нæзыйы мыггæгтæ?
1-аг ахуырдзауы реферат: «Джыккайты Шамил Дзес-
ты Куыдзæджы радзырды тыххæй».
Джыккайты Шамил радзырд «Тегайы бæлас»-ы тыххæй афтæ
фыссы: «Куыдзæг гыццыл хъуыддæгты уыны стыр мидис. Ара-
зын у хæрзиуæг: уый цин хæссы архайæгæн йæхицæн дæр æмæ
адæмæн дæр, — ахæм у Куыдзæджы этикон хъуыды. Уьгй нывæф-
тыд æрцыд радзырд «Тегайы бæлас»-ы.
Тега у æрдзы сконд куырыхон адæймаг. Йæхæдæг — æнæзæхх,
æвæрæз, афтæмæй йæ уд хъары адæмæн хорз ракæныныл. Фæн-
дагыл дур фæзынд — иуварс æй аппары. Хид фæхуынкъ ис —
бампъузы йæ. Фæндаг цы къадаты сæрты цæуы, уыдоны сæвæрьг
стьгр дуртæ — къахæвæрæнтæ. Искæй æмбонд фæкъахыр ис —
342
самайдзæн æй: уæд фос хуыммæ нæ хиздзысты, æмæ æнæ фыд-
былыз уыдзысты хуымы хицау дæр æмæ фосы хицау дæр. Ахæм
митæ æнæсæрфат адæммæ кæсынц худæг. Эгоист Тегайы хуызæт-
ты хоны «мыстыты сайд». Йæхицæн «мыстæвæрæнтæ» чи кæны,
уый нæ зоны аргъ кæнын, йæ удæй арт чи цæгъды, уыдонæн.
Тега фæндаггæрон ныссагъта тæгæр бæлас: йæ аууон бæлццæт-
псн уыдзæн фæлладуадзæн. Хорз ракæнын ис йæ хъæды æмæ йæ
кæны, йæ фадат куыд амоны, афтæ. «Хорз лæджы фæд зæйы бын
дæр нæ сæфы» — ахæм хъуыды у Куыдзæджы этикон хатдзæг».
Иуныхасæй, Шамилмæ гæсгæ, ацы радзырды Куыдзæг равдыста
адæймаджы идеал, ам мах уынæм адæймаджы фидауц, цавæр
адæймагæн кæнын хъæуы аргъ, куыд хъæуы адæмы амондæн ку-
сын, уыдæттæ. Шамилы хъуыдытимæ Куыдзæджы радзырды тых-
хæй æз базонгæ дæн йæ чиныг «Ирон литературæйы истори»-йæ.
Уый фæзынд мыхуыры 2003 азы Дзæуджыхъæуы. Ацы чиныджы
ис хицæн сæргонд Куыдзæджы тыххæй (411-422 ф.).
2-аг ахуырдзау наизусть дзуры æмдзæвгæ фыссæджы тых-
хæй.
ХЪОДЗАТЫ Æхсар
ДЗЕСТЫ КУЫДЗÆГ
Æгады ранмæ чи уадзы йæхи сæр,
йæ бæсты сæр дæр уый кæны ныллæг...
Нæ буц даринаг — хистæртимæ хистæр,
кæстæртимæ кæстæр уыдтæ, Куыдзæг.
Уæзданæй дæ нæ амбылдтаид иу дæр,
æнæкъæм арвау — хурзæрдæ, сыгъдæг.
Кæндзæн æдзух дæ Хорхæссæг фæдисхъæр
æнусты ’фцæгæй - фехъуса йæ лæг.
Уыдтæ ды уыйау удвидар, фæразон:
ысдæ хæрæмттæн, хахуыртæн мысан,
фæлæ дæм худти Урс хохæй дæ райсом.
Цæмæй æрдæгыл ма аскъуыйа Фарн, —
æрлæууыдтæ фæлтæрты астæу хидау.
Йæ ном уыдзæни уыцы хидæн — Фидауц.
Мыхуыргонд щеуы чиныгæй: Хъодзаты Æ. Рухс: Æмдзсевгæтæ. Ор-
джоныкидзе. Ир, 1987. 195 ф.
Фæрстытæ æмдзæвгæмæ:
1. Уæ зæрдæмæ фæцыдис Хъодзаты Æхсары æмдзæвгæ — но-
марæн сонет? Цæмæй?
2. Цавæр адæймагæй сырæзы нæ разы фыссæг Дзесты Куы-
дзæг? Ранымайут Куыдзæджы адæймагон миниуджытæ Æхсары
343
æмдзæвгæмæ гæсгæ: «хистæртимæ хистæр, кæстæртимæ кæстæр,
уæздан, хурзæрдæ, сыгъдæг, удвидар, фæразон, хахуыртæн æмæ
хæрæмттæн мысан, Фидауц». Цы ма сæм бафтауиккат сымах та?
3. Цæй тыххæй рахуыдта Æхсар Куыдзæджы «нæ буц дари-
наг»? Кæмæй фæзæгъынц афтæ?
4. Цавæр аивадон мадзæлттæй пайда кæны йæ сонеты поэт?
Ранымайут сæ (абарстытæ, сидæнтæ, эпитеттæ, метафорæтæ, ных-
мæвæрдтæ). Цы у ацы аивадон мадзæлтты нысан?
5. Цæмæн фыссы поэт дзырдтæ «Хорхæссæг», «Фарн» æмæ
«Фидауц» стыр дамгъæйæ? Цы нысан кæнынц ацы дзырдтæ?
6. Куыдзæджы аивадон фæлгонц — фыссæг æрлæууыд фæлтæрты
астæу хидау — йæ ном уыдзæни уыцы хидæн — Фидауц. Кæмæй
фæзæгъынц адæм — сыхы, хъæуы, комы, Ирыстоны фидауц æмæ
цæмæн? Цæй тыххæй зæгъы Хъодзаты Æхсар Куыдзæгæй фæлтæрты
Фидауц? Раргом кæнут уæ хъуыдытæ Æхсары æмдзæвгæйы тыххæй.
7. Куыдзæджы иннæ аивадон фæлгонц — ивгъуыдæй фидæнмæ
фæдисхъæр кæны æнусты ’фцæгæй Хорхæссæг — фидиуæг. Сымахмæ
гæсгæ, цæуыл у фидиуæджы фæдисхъæр? Цы нын зæгъьг фыссæг?
VIII. Хæдзармæ куыст: 1) зонын дзурын пъланмæ гæсгæ Дзес-
ты Куыдзæджы цардьг хабæрттæ (316—318 ф.); 2) бацæттæ кæньгн
радзырд темæйыл «Хорз лæджы фсед».
11-æм кълас
Уацау «Фæндагсар Уастырджи» (2 сах.)
Урочы темæ. Дзесты Куыдзæджы цард æмæ сфæлдыстадыл цы-
быр афæлгæст. Иæ курдиаты сæрмагонд æууæлтæ.
Уацау «Фæндагсар Уастырджи»-йы фæткон-философон ми-
дис. Уацауьг сгожет æмæ композици. Йæ сæйраг фæлгонцтæ. Адæй-
маджы уæвынады æнусон фарстатæ. «Фæндаджы» темæ уацауьг.
Фыссæджы этикон фæдзæхстытæ.
Литературæйы теори. Литературон архетипы æмбарынад.
Дзестьг Куыдзæг ацьг уацау ныффыста 1980 азьт, йæ амæлæты
размæ (1981). Уæд фьгссæгыл цыд æвдай фондз азы æмæ уьгд йæ
тæккæ аивадон тæмæньг. Куыдзæджы ацы прозаикон уацмыс ирон
литературæиртасджытæ нымайынц йе стырдæр уæлахизыл. Ма-
миаты Изетæ бæстон æвзарьг уацауьг сгожет æмæ æрцæуы ахæм
хатдзæгмæ: «Дзестьг Куьгдзæджьг фæстаг уацау — цардьг фæдьгл сагъ-
æсты хатдзæг — у авторы хæрзвæткон-намысон ныстуан йæ фæс-
тагæттæн, нæ абоны фæлтæрæн». Мамионимæ разы у Джыккай-
ты Шамил дæр. Поэты цæстæнгас у ахæм: уацмысьг сюжет —
хуымæтæг, уæлæнгай, иугъæдон, фæлæ йæ мидис — уæрæх æмæ
арф, «адæмы цард уацауы æвдыст цæуьг идеалон хуызы: уьгдон
сты уæздан, рæдау æмæ аудæг». Шамильг хъуыдымæ гæсгæ, «Куьг-
дзæг уарзта адæмы æмæ сæ æвдыста, йæ бæллицты сæ куыд уьгд-
та, афтæмæй». Абоньг цæстæй аргъ кæньг Куыдзæджы уацауæн
фыссæг Гусалты Барис. «Фæндагсар Уастырджи», Барисьг хъуы-
дьгмæ гæсгæ, «у сыгъдæг романтизмы æхсыст». «Уьгй йæ æппын-
дæр нæ хъыгдары, фыссæг ма йын йæхæдæг хорзьг бацьгд, ног
344
хуызьг йæ фæцæрæццаг кодта ног рæстæджы æууæлтæ — уавæрты.
Стæй та ам дæр æппæтхъомысджын курдиат йæхионтæ кæны:
аЛцыдæр аивадон нывыл. Уый дæр та уымæн, æмæ фыссæг йæ
сæйрагдæр хæс — мадæлон æвзаджы раз хæс — хæлæггаг таучелæй
фиды». Æмæ æцæгдæр, уацау «Фæндагсар Уастырджи»-йы сурæт-
гæн æмæ æвзагæн нæй байрохгæнæн.
Уæдæ куыд ахуыр кæнын хъæуы хистæр кары ахуырдзаутимæ
Дзесты Куыдзæджы уацау? Мæ педагогон фæлтæрддзинад амоны
дыууæ варианты ахæм куыстæн: фыццаг — баиу кæнын дыууæ уро-
чы æмæ саразын урок-семинар Куыдзæджы уацауæй. Ахæм урок
бацæггæ кæнын æнцон нæу: рагацау ахуырдзаутæн раттын хъæуы
сæ раныхæсты темæтæ, уыдонмæ равзарын ахуыргæнæгæн йæхи-
цæн иртасæн чингуытæ æмæ уацтæ Куыдзæджы уацауы æмæ æмткæй
йе сфæлдыстады тыххæй. Скъоладзаутæ хæдзары æмæ библиоте-
кæйы бакусдзысты ахæм æрмæгимæ æмæ ныффысдзысты рефе-
раттæ (æмæ сæ семинары æмкъласонты раз бакæсынц). Ахæм урок-
семинары бацæуæн ныхас æмæ хатдзæг урочы кæрон хъуамæ скæна
ахуыргæнæг йæхæдæг. Иухатт ма йæ зæгъын, урок-семинарæн
хъæуы дыууæ сахаты баиу кæнын æмæ бирæ рæстæг бакусын
ахуырдзаутимæ урокæй уæгъд заман, цæмæй сæ рефераттæ рауа-
йой бæлвырд æмæ мидисджын. Дæлдæр дæттæм ахуыргæнæгæн
æххуысæн ахæм урочы пълан (бархийæ дзы спайда кæнынмæ).
Урок-семинар. Дзесты Куыдзæджы уацау «Фæндагсар Уастырджи»
Пълан
1. Дзесты Куыдзæджы трагикон хъысмæт: курдиаты рæзæнтæ
æмæ фæлварæнтæ.
2. Адæймаджы уæвынады æнусон фарстатæ уацау «Фæндагсар
Уастырджи»-йы.
3. Уацауы сюжет æмæ композици, литературæиртасджытæ
уацауы тыххæй.
4. «Зæххон хуыцæуттæ» адæмы ’хсæн (Дзаххо æмæ Дзиттайы
фæлгонцтæ).
5. Бинонты фарн æмæ æгъдау Куыдзæджы уацауы.
6. Дзитта — нарты Сатана — сылгоймаг æмæ æфсины идеал
уацмысы.
7. Цы у æцæг уарзондзинад æмæ йæ куыд равдыста йæ уацауы
Куыдзæг?
8. «Фæндаджы» темæ уацауы, йæ философон мидис.
9. Æрдзы нывтæ æмæ сæ нысаниуæг уацауы.
10. Уацмысы символикон сæргонд æмæ йæ ахадындзинад.
11. Куыдзæг — ирон æвзаджы дæсны. Уацауы «хуымæтæг» æвзаг
æмæ йæ аивадон фæрæзтæ.
12. Цавæр зондыхос райстон æз Куыдзæджы уацау «Фæндаг-
сар Уастырджи»-йæ?
Фæстаг фарст хъуамæ расайа дискусси Куыдзæджы уацауы
мидисы фæдыл. Уый фæстæ ахуырдзаутимæ ахуыргæнæг скæнынц
хатдзæг рефераттæн æмæ æмткæй семинары куыстæн.
345
Дыккаг вариант. Урок-анализ. Уацмыс равзарын ахуыргæнæ-
джы фæрстытæ æмæ хæслæвæрдтæм гæсгæ. Дæттæм ахуыргæнæ-
гæн æххуысæн ахæм урокмæ хъæугæ æрмæг (бархийæ дзы спайда
кæнынмæ).
Эпигрæф урокмæ
Уæздаиæй дсе нсе амбылдтаид иу дсер,
æнæкьсем арвау —хурзсердсе, сыгъдсег.
Хъодзаты Æхсар
Къласы фæйнæгыл — фыссæджы портрет, къухæйфыст плакат-
тæ, Куыдзæджы чингуыты равдыст, йæ хæстæджыты æмæ йæхи
къамтæ.
Ирон фысджытæ æмæ литературæиртасджытæ Дзесты Куыдзæ-
джы тыххæй.
Айфыццаг «Фидиуæджы» рацыдис
Дзесты Куыдзæджы таурæгъ «Хорхæссæг».
Уыцы таурæгъы Куыдзæг диссаджы кур-
диат равдыста. Куыдзæг хорз зоны хох
бæстæ, йæ æрдзы миниуджытæ, йæ адæ-
мы цард æмæ æгъдæуттæ. Зоны, хæххон
зымæг сындæггай кæй ласы дæлæмæ
къуылдымтæм, адгуытæм æмæ иу æхсæв
бынтондæр кæй æрхъуызы... Ницы ир-
вæзы Куыдзæджы цæстæй, йæ къæрц-
хъусæй. Гъемæ удæгасæй лæууынц адæй-
маджы цæстыты раз Куыдзæджы фыст
нывтæ.
Рæсугъд, аив рауадысты «Хорхæссæ-
гæн» йæ сурæттæ. Ис нывæфтауыны дæс-
ныйад Куыдзæгмæ. Цæст сисын нал
фæфæнды йæ иуæй-иу нывтæй.
Уæлдай тынгдæр зæрдæмæ цæуы йæ нæртон æвзаг. Куыд зыны,
афтæмæй Куыдзæг йæ алы дзырд дæр лыстæг тæразæй бары æмæ
афтæмæй нывæнды йæ ныхас.
Тыбылты Алыксапдр
Дзесты Куыдзæг у курдиатджын советон фыссæг, ирон аив
литературæйы æрцахста стыр бынат, ирон аив прозæйы Куы-
дзæджы номæй стырдæр нæмттæ нырма бирæ нæ разындзæн.
Нæ фыссæгæн йе стырдæр миниуджытæй иу у уый, æмæ тынг
хорз зоны ирон адæмы цард — Хуссарæй-Цæгатæй, ивгъуыд цард
дæр æмæ ног цард дæр... Цæйдæриддæр тыххæй фыссы йæ рад-
зырдты, уый зоны хорз, федта йæ, сахуыр æй кодта. Хъæздыг у
йе ’взаг, бирæ хорз фадæттæ йын аразы йæ куысты.
Нигер (Дзапайты Ивап)
346
Мæ фæлтæр йæ эстетикон ахуыр райдыдта Куыдзæджьг уац-
мыстæй. Йæ райгуырæн хæхты сæрмæ цы хур зилы, уый хъарм ис
йæ туджы, уый рухс кæлы йæ алы дзырдæй дæр. Ирон фысджы-
тæй мæ карæнтæ чи ис æмæ мæнæй кæстæр, уыдон схъомыл стæм
Куыдзæджы аивадыл куыд чиныгкæсджытæ æмæ литератортæ.
Йæ аив мидбылхудт, йæ карз ныхас, йæ лирикон пафос æмтад
бакодтой йæ уацмысты æмæ сæ уый кæны фидыиджын æмæ цард-
хъом.
Куыдзæджы хуызæн рæсугъд æмæ тыхджын курдиат, уый хуы-
зæн лæгуарзон æмæ æппæтæй аив адæймаг куы райгуыры æмæ
рахъомыл вæййы, уæд уый æгас дзыллæйæн арфæйы æмæ фарны
хъуыддаг у.
Джусойты Нафи
Куыдзæг сæйраджыдæр у радзырды зæрингуырд. Куыдзæг у
радзырды курдиатджын поэт-ныхасгæнæг, таурæгъгæнæг, йе ’взаг
та у диссаджы поэтикон, эмоцион, нывджын, сыгъдæг ирон æвзаг.
Гафез (Гаглойты Федыр)
Ирон прозæйы дæснытæй иу у Дзесты Куыдзæг. Хъæздыг æмæ
бирæвæрсыг у йе сфæлдыстад. Куыдзæджы цардафыст йæхæдæг
романы сюжет у. Зынынц дзы советон системæйы негативон
æууæлтæ; уынæм дзы, ирон фыссæг цы уавæрты кусы, уый. Сыгъд
æмæ уырыд уыди Куыдзæджы цардвæндаг: фыййауы куыст,
скъуыддзæгтæй ахуыр, ахæстон, Сыбыр. Ахæм царды нæй систе-
мон ахуырад райсæн, нæй æппæт тыхтæ сфæлдыстадæн дæттæн,
нæй рæстмæ рæзæн курдиатæн.
Рæдау æмæ цардхъом уыд Куыдзæджы курдиат. Уый ирдæй
равдыста Иры намысы идеалтæ, социалон рæстдзинадыл тох,
тыхджын национ характертæ. Уæлдай зынаргъ хæзна у йе ’взаг.
Джыккайты Шамил
Дзесты Габрелы фырт Куыдзæджы биографи æмæ сфæлдыс-
тадон бынтæ ирон литературæмæ сты ахъаззаг бавæрæн... Автор
фыста йæ адæмы æмæ дуджы истори, чиныгкæсджыты разæн-
гард кодта æхсæнадон царды судзагдæр фарстатæн дзуапп агу-
рынмæ. Ирон аив дзырд уарзджытæ зæрдæскъæф фесты суанг йæ
фыццаг поэтикон къахдзæфтæй.
Дзесы-фырты курдиат уыд рæдау æмæ бирæвæрсыг, иттæг
уæрæх — йæ кæсджыты аудитори... Ие сфæлдыстадон æрмдзæф
уæлдай хуызджын æмæ ирдæй раргом ис радзырды фæлгæтты.
Ахуыргæндты хъуыдымæ гæсгæ, ам комкоммæ у Секъа æмæ Ар-
сены фæдон. Нæ ахызт Куыдзæг уырыссаг литературæйы фæл-
тæрдзинады, уæлдайдæр Чеховы традициты иувæрсты дæр — сæ
аив æмæ хъынцъымгæнаг юморимæ, сæ мидисы арф æмæ дзырды
фæстауæрцджын фæрæзтимæ.
Мамиаты Изетæ
347
Дзесты Куыдзæг уыд, ирон советон литературæ куы фæзьтнд,
уæдæй фæстæмæ йын хæлар æмæ уарзонæй чи лæггад кæны, уыцы
фысджытæй. Йæ сонты бонтæ арвыста революцийы змæлдьт æм-
буар, хъуыста революцион тохы зарджытæ... «Хорхæссæг» — уый
уьтди, Куыдзæгæн фыссæджы ном чи скодта, уыцы уацмыс...
Ирыстоны ахæм хæдзар нæ баззад, уый кæм нæ бакастысты. Бирæ
бантысти Куыдзæгæн, бирæ рухс бахаста ирон чиньтгкæсджыты
зæрдæмæ — чиныджы рухс, лæгæн йе знон чи æвдисы, йæ абон
æмæ йьтн йæ сом хъæздыг æмæ мидисджын чи кæньт.
Хуыгаты Сергей
Куыд нæ ис, куыд, нæ фыссæджы уæлхур амонд дæр: уарзæ-
гой зæрдæйæ ныффыстай дæ уацмыс, баради дзы дæхи зæрдæ
дæр... Уалынджы адæмымыггаг адæмы зæрдæмæ дæр фæцыд дæ
куыст, уарзон сын сси, кæрæдзийæн æй нымудзынц, бакæс-ма
йæ, зæгъгæ. Уый, дæ адджын хъæбул дзыллæйы æхсæн рад æмæ
кадимæ цæрын куы райдайа, уыцы цинæй къаддæр нæу. Æмæ
ахæм хъысмæт æрхауд Куыдзæджы уацау «Фæндагсар Уастыр-
джи»-мæ дæр. Ирон æвзаг уацауы мидæг йæхи раст аргъæутты
саурæсугъдау æнкъары: мæйтæ æмæ дзы хуртæ кæсынц, хъазынц,
цæхæр кальт; у хæхтæн сæхи уæлдæфау - нæ дзы æфсæдыс улæ-
фынæй...
Гусалты Барис
Куьтдзæджы уацауьт ис бирæ зынæмбарæн дзырдтæ æмæ дзырд-
бæстытæ, уыдон баст уыдысты ивгъуыд царды уавæртимæ (хæ-
дзаримæ, æрдзимæ, фосимæ æмæ а. д.) Уыцы дзырдты ньтсани-
уæгимæ базонгæ кæнын хъæуы ахуырдзауты: хъугом, гсерæн — сис,
хордзен, уселвæд, стæнхъ, къæмисæнтсе, къуыстила, рæстылдзу адсем,
фыдвсендаг фсецис, тугфидсег хседзар, хохы цъассы, сендон сарт, сефссен
цурк, уылынг, халагъуд, азимаг фсецис, късесса, мит рагсебына код-
та, хселынксерц, серчъиаг, дзала, къулаг, усейлаг семсе бинаг нымсет,
адгуытсе, иу адыли бсерзонддсер, 2—3 уыдисны дсергъсен, дсерчъытсе,
далыс, уæргъуынтсе, дыуусе ссегъы донгъ сфыхта, хъселсекк хорз, риф-
тсегтсе, къахкъæлсеттсе, къахдзсефхседтсе, цъысымы фсехауын, хсес-
гсемард фсеуын, басгсердсег, ксердсегхуыз хъседабсе, дзылакъуы, саутсе
сксенын, джиппсейфыст хъуымац, араугсе ацыд, гакксей цсеуын, тсевд
хуырх, хседзарвсендаг, фсецъортт ласта, атселсет кодтой.
Дзырддаг — ома дзуринаг.
Æхсседынмсе — хуымты дуртæ уидзьтн, сыгъдæг сæ кæнын.
Фсесмын куыст — къуымбилимæ архайын, науæд тын уафын.
Уæлсенгон — сæрхъæд, хъайван хæдзары сæр æмбæрзынæн.
Зиу — иумæйаг куыст искæмæн феххуыс кæнынæн.
Фыййæуттсе дарынц фос — ома хизынц, уæтæры сæ дарынц.
Урандык — урядник.
Цъаргсендтсе — чъиритæ, уæливыхтæ.
Чъыбыла — хъæдæй конд къæрта.
Цалдсер голы фугсе семсе бсерзы цъыхырытæй — æндзалмттæ куы-
348
рисбастæй, сæ бынтæ æмæ къæдзилтæ ныхмæвæрдæй — уырды-
джы тулынæн.
Лыстæг зæгъ — лæхурæг мит.
Мсерт — хорбарæн хъæдын мигæнæн, цæуы дзы авд-дæс джи-
ранкайы бæрц.
Лыстсен — хыссæнуат кæрдæг, хос кæнæ хъæмпæй.
Цатыр - сырдты цæрмттæй арæзт халагъуд.
Исщгуист — афæдздзыд кæнæ æхсæзмæйдзыд нæл уæрыкк.
I. Йсе бацæусен ныхасы ахуыргæнæг æрдзуры Куыдзæджы цард
æмæ сфæлдыстады хабæрттыл, йæ трагикон хъысмæтыл, бакæсы
ирон фысджыты æмæ иртасджыты ныхæстæ. Ратты цалдæр фар-
сты ахуырдзаутæм:
- Цæмæн æмæ цæй тыххæй ахæм стыр аргъ кæнынц Дзесты
Куыдзæгæн ирон аив дзырдуарзджытæ, фысджытæ, ахуыргæндтæ?
- Куыдзæг æцæгдæр у «ирон радзырды зæрингуырд»?
- Цавæр радзырдтæ æмæ уацаутæ ныффыста Дзесты Куы-
дзæг? Сывæллæттæн цы радзырдтæ æмæ пьесæтæ ныффыста уыдо-
ны сæргæндтæ дæр-ма ранымайут.
II. Уый фæстæ скъоладзаутсе рахизынц Куыдзæджы уацау «Фæн-
дагсар Уастырджи» æвзарынмæ. Куыст урочы цæудзæн ахуыргæнæ-
джы фæрстытæ æмæ хæслæвæрдтæм гæсгæ. Рагацау уыдоны ном-
хыгъд сауындзын хъæуы къласы фæйнæгыл, цæмæй сæ ахуырдзаутæ
зоной æмæ цæтгæ кæной сæхи урочы æрдзурынмæ (дискуссимæ).
Фæрстытæ æмæ хæслæвæрдтæ уацаумæ:
1. Цавæр уазæгуарзон, рæдау æмæ фæрнджын рагон ирон хъæуы
кой ис уацмысы? Цæмæн æрымысыд Куыдзæг ахæм ном? Ныха-
сы адæм уый бæрц карзæй цæуыл уынаффæ кодтой? Цавæр ахс-
джиаг фарста лыг кодтой рагуалдзæг?
2. Цæуыл æмæ цæмæн баныхас кодтой дыууæ бæлццоны? Гæв-
димæ йæ уазджытæ цавæр адæм фæкастысты?
3. Кæй бæрны иу уыдысты Æхсæйнаг хъæуы фæндаг æмæ
хидтæ? Цавæр уыд йæ мызд фæндагаразæгæн?
4. Дзаххо æмæ Дзитта сæ фысымты зæрдæмæ афтæ тынг цæ-
мæй фæцыдысты?
5. Цы уынаффæ рахастой лæг æмæ ус æмæ цæмæн баззадысты
Æхсæйнаг хъæуы? Ссарут уацауы тексты, Дзаххо бæстон кæм ра-
дзырдта Гæвдийæн йæ балцы хабар, уыцы бынат. Лæмбынæг æй
бакæсут. Цавæр дыууæ хъуыддагыл гуырысхо кодта Дзаххо?
6. Цæмæй байдыдта Дзаххо фæндагаразæджы куыст? Цæмæн
айхъуыст æгас комыл аразæджы кой? Куыд æмæ цæмæй куыста
Дзаххо хъæуæй æфцæджы бынмæ?
7. Кæм сарæзта йæхицæн Дзаххо халагъуд æмæ цæмæн? Куыд
^смбырд кодта йæ хор фæндагаразæг? Цавæр зонд бацамыдта Дзах-
хойæн сидзæргæс ус?
8. Куыд арвыстой сæ фыццаг зымæг Æхсæйнаг хъæуы Дзаххо
а^мæ Дзитта? Сæрды бонты Дзитта цы куыст кодта? Иæ дæсны
къухты кой цæмæн айхъуыст адæмыл æмæ йæ цы хуыйынмæ хуыд-
юй сыхаг хъæутæм дæр?
349
9. Кæм сфæнд кодтой хæдзар саразын лæг æмæ ус? Куыд слæу-
уыд йæ къахыл Дзаххойы хæдзар? Чи сæм фæкаст йæ аразынмæ?
Кæмæн уыд æппæты æхсызгондæр уыцы хæдзары фæзынд? Куыд
хуыдтой Дзаххойы хæдзар æххуырст фыййæуттæ?
10. Фыццаг уазæджы куыд арæвдз кодта Дзитта? Зыбыты иунæг
ма уыдысты уыцы комы лæг æмæ ус? Раргом кæнут Дзаххойы
ныхæсты мидис: «Ард дын хæрын, не ’фсин, адæмы уарзон хæ-
дзар æдзæрæг комы нæ, фæлæ хохы цъуппыл куы цæра, уæддæр
иунæг никæд уыдзæн. Мæгуыр уый у, æмæ бирæ адæмы æхсæн
дæр иунæг чи вæййы...»
11. Чи уыдысты, фыццаг хатт Дзаххойы хæдзары чи бахсæви-
уат кодта, уыдон? Куыд сæмбæлдысты сæ бæлццæттыл фысымтæ?
Цæмæн бæрæг кодта фæндаг Дзаххо æфцæгæн йæ бынæй йæ сæрмæ
къуыри дыууæ хатты?
12. Радзурут, Дзаххойы хæдзарæй чысыл æддæдæр чи æрбы-
нат кодта, уьгцы æнахуыр уазджыты тыххæй. Цы агуырдтой хæх-
бæсты? Цæмæй феххуыс сты геологтæн Дзаххо æмæ Дзитта? Цæ-
мæн фæкаст Дзаххомæ геологты хистæр Никъала Иваноффы ахаст
диссаг?
13. «Адæймаг цал æвзаджы зона, уал лæджы у» - ахæм ныхас,
дам, баззад нæ фыдæлтæй». Цæмæн æрлæууыдысты ацы ныхæстæ
Дзаххойы зæрдыл? Раргом кæнут ацы æмбисонды мидис.
14. Цавæр уыд Дзаххойы дзуапп Никъалайы фæрстытæн?
(Цæмæ гæсгæ цæры ам зыбыты иунæгæй? Куыд разы у йæ цар-
дæй, цæмæ фæбæллы æмæ цы ’нхъæлцау у?).
15. Лæмбынæг бакæсут Дзаххойы сыгъдæгзæрдæ дзуапп, цæ-
мæй бамбарат ирон адæймаджы царды философи. Сымахмæ
гæсгæ, цæмæн загъта Дзаххо йæ зæрдæйы сусæг ныхæстæ уырыс-
саг геолог Никъала Иваноффæн?
16. Радзурут, Дзаххойы зæрдыл чи æрлæууыд йæ ныры цар-
дæй, уыцы иуæй-иу цаутьг тьгххæй (фембæлд, бæх кæмæ нæ уьгд,
ахæм бинонтимæ; фыццаг хатт ацы фæндагыл чи цыд, уыцьг).
æртæ бæлццонимæ. Цæуылнæ райста Дзаххо æхца фæндаггонтæй
æмæ цавæр уыд йæ дзуапп уьгй тьгххæй бæлццæттæн?
17. Цæмæн æрлæууыд Дзаххо сидзæргæс усьг уыгæрдæн Цьгр-
гъисæн бон кæрдынмæ?
18. Цавæр зæрдьтлдарæн лæвар ракодта Никъала Дзаххойæн
æмæ цæмæн?
19. Куьгд афæндараст кодтой фæззæджы Дзаххо æмæ Дзитта
фæсхохæй æрцæуæг фыййæутты? Цавæр адæймагæй равдыста йæхи
Дзитта? Цы загъта фосы хицæуттæй иу, «хæрзбон» зæгъынмæ
куьг фездæхт Дзаххойы хæдзармæ, уæд? Цæуьгл уьгд фыдæлтык-
кон таурæгъ «Рæдау æмæ Æлгъин»? Раргом кæнут таурæгъы ми-
дис. Цавæр лæвар ракодтой фыййæуттæ Дзиттайæн æмæ цæмæн?
20. Цæуыл-иу уыд Дзиттайæн йæ мæт æмæ йæ сагъæс, Дзаххо
фæндаггонты размæ куьг араст вæййьг, уæд? Куьгд цæттæ кодта
йæхи Дзаххо æфцæгрæбынмæ? Куыд æмбæрста Дзаххо, «йæхи цæс-
гом цы хæс æвæры йæ разы, уьгй»? Уьгй цавæр «хæс» уьгди? Сса-
рут дзуапп уацауы фæстаг дьгууæ фарстæн.
350
21. Куыд ссардта Дзаххо, ауындзæг цъитимæ чи бадзæгъæл,
уьщы бæлццæтты æмæ сæ куыд фервæзын кодта мæлæтæй? Кæй
#нгæс уыди Дзаххо æдде бакастæй, фæндаггонтæ йæ куы ауыд-
гой, УæД? 1ДЫ федтой фæндаггонтæ, Дзаххойы хæдзармæ куы
,,ыхæццæ сты, уæд?
22. Цавæр арфæйы ныхæстæ загъта уазджыты хистæр Дзах-
чойæн, нуазæн æм куы рахаста, уæд? Куыд афæндараст кодтой
сх бæлццæтты лæг æмæ ус? Цавæр лæвар — «аслам дзаума» —
ныууагътой уыдон Дзиттайæн?
23. Абарут Дзаххойы хæдзары уавæр, уазджытæ дзы куы вæййы
хмх сæ фысымтæ куы афæндараст кæнынц, уæд. (Афтæ сын ра-
уайы алы хатт дæр. Фæндаггонтæ сæм куы вæййынц, уæд сæ
къаннæг хæдзар куывдбадæг бинонты хуызæн вæййы. Хъæлдзæг
ныхас, зæрдæбын гаджидæуттæ, таурæгътæ, аргъæутгæ. Гъе фæлæ
бæлццæттæ куы ацæуынц, уæд та хæдзары къултæ дæр цыма ныр-
хæндæг вæййынц... Суанг ма Муртакк дæр нынкъард вæййы.)
24. Кæмæ æхсайдта Дзаххойы зæрдæ, кæмæн тарсти фæрæ-
дийынæй? Цы ’рцыд бæлццоныл? Цæмæн «хуыссыд уый йæ иу
фарсыл, йæ армытъæпæн зæххæй йæ сæры фахсмæ быцæу сæвæрд-
га, афтæмæй»? Æнафоны цæмæн рацыд бæлццон, фæсхох ис-
кæмæ цæуыннæ бафысым кодта?
25. Цавæр дзаума уыд йæ уæлæ? Куыдæй æрхæццæ кодтой
хæдзармæ бæлццоны Дзаххо æмæ Дзитта? Куыд адзæбæх кодтой
уыдон уазæгæн йæ къах?
26. Цы радзырдта бæлццон Дзаххойæн йæхи тыххæй? Цæмæн
нымдзаст уый фысыммæ, Дзаххо йын йæхи куы бацамыдта, уæд?
Куыд базыдта Дзитта йæ хъæбулы? (Фæлæ цæстытæ! Уыдон сæ
хуыз нæ аивтой. Кæс-ма! Уæртæ уазæг дæр худы йæ мидбылты...
- Мæ хъæбул! — фæцъæхахст ласта ус, йæ зæнгтæ базыр-зыр
кодтой, фæдыдагъ сты...
— Нана! — йæ къахы рыст дæр айрох, афтæ фæгæпп ласта
уазæг æмæ Дзиттайы фелвæста йæ хъæбысы.
Дзаххо сагъдæй баззад. Нырма ныр бамбæрста, йæ ус та ацы
хатт дæр кæй фæраздæр æмæ йæ фырты кæй базыдта, уый. Фыр-
цинæй йæ цæссыгтæ нал баурæдта, афтæмæй касти, фырт йæ
мады æрчъицын кæныныл куыд архайдта, уымæ.)
27. Чи раздæр базыдта кæрæдзи — Дзамболат фыд æмæ мады
æви уыдон сæ фырты? Фыды кæцы ныхæстæй базыдта Дзамбо-
лат, «йæ мад æмæ йæ фыдыл кæй сæмбæлд, уый? Куыд хъавыд
лæппу йæхи раргом кæнын?
28. Радзурут Дзамболаты царды фæндаджы тыххæй. Цæмæн
æмæ куыд фæхауæггаг Ирыстонæй, цæмæн æрцыд Сыбырмæ хаст?
Куыд равдыста йæхи Германы хæсты? Куыд райста йæ маст, йæ
^æдзар ын цы кæсгон æлдар фехæлдта, уымæй?
29. Йæ иртасæн куысты Куыдзæджы тыххæй Гусалты Барис
Дзамболатæй зæгъы: «Кувинæгты кувинаг хорз æрцæудзæн Дзах-
хо æмæ Дзиттайыл: сæ фырт Дзамболат сæм фæзындзæн. Ноджы
ма афицерæй. Афицер... Æмæ та уыцы сау мигъы цъупп зæр-
лæйы æнæкъæм арвы кæрон фæзыны — Дзамболатæн дæр стæр-
351
сыс, уымæн æмæ та амæн дæр йæ фидæн рагацау зоныс, сызгъæ-
ринпъагонджынтæн. Ахæм пъагæттæ Барахъты Гинойыл дæр уыд,
стæй ма кæд уый нæ ныккалдта туг, Советон хицаудзинады фарс
хæстонæй...»
Цæмæн сæвæрдта иртасæг дзырд «Афицер...»-ы фæстæ бирæстьæл-
фыг? Цы нысаниуæг ис ацы æрхæцæн нысанæн ам? Цавæр фидæн^
æнхъæлмæ кæсы Дзамболатмæ Октябры фæфæлдæхты (переворо-
ты) фæстæ? Зæгъут уæ хъуыдытæ Дзамболаты хъысмæты тыххæй.
30. Сымахмæ гæсгæ, цы радзырдтаид ноджы Дзаххо йæ фыр-
ты тыххæй, Æхсæйнаг хъæуæн цы куывд скодта, уым?
31. Куыд æмæ цæмæн баззади Дзаххо æмæ Дзиттайы хорзы
кой Æхсæйнаг хъæуы æмæ æгас Рæбыны комы дæр? Цæуыл та у
сæ мæт Æхсæйнаг хъæуы цæрджытæн? Чи уыдзæн ацы аз та фæн-
дагаразæг? Цы фæзæгъынц æндæркоймаг бæлццæттæн Æхсæйнаг
хъæуы цæрджытæ, фæндаг амонгæйæ, Дзаххойы тыххæй? (Фа-
лæмæ цæугæйæ æфцæджы бынмæ куы бахæццæ уай, уæд-иу
уæлæмæ ахæрд кæн раст Дзиттайы цыртæй. Æнцон базонæн у,
æфцæджы æмбисы онг дзы уымæй стырдæр цырт нæй. Фæлæ
цæгатырдыгæй ацырдæм куы цæуай, уæд та-иу, æфцæджы тæккæ
сæр цы бæрзонд цырт ис, мах æй Дзаххойы цырт хонæм, раст
уый тæккæ цурæй рауырдыг кæн Зымæгон къуылдымыл. Кæд
дыл, мыййаг, баталынг уа, уæд-иу бахсæвиуат кæн æфцæджы
бынмæ æввахс Дзаххойы къаннæг хæдзары. Ныртæккæ дзы цæрæг
нал ис, фæлæ йæ хицауы ном, йе ’фсины фарн æмæ фæлмæн
лыстæн нырма уым сты...»)
32. Ис ферох кæнæн Куыдзæджы «Фæндагсар Уастырджи»-йæн
— Дзаххойæн æмæ йæ цадæмбал Дзиттайæн? Цæмæн нын систы
афтæ уарзон æмæ зынаргъ?
III. Литературæйы теори
Архетип (бердзенаг дзырд — «сæрысæйраг (фыццаг) фæлгонц»)
- нысан кæны, æппæтадæмон ахаст кæмæн ис, уыцы тæккæ
иумæйагдæр æмæ бындурондæр райдианы мотивтæ æмæ фæлгонцтæ;
ссарæн сæ ис кæцыфæнды адæмты аивадон структурæты дæр.
Уæрæх культурон зæлынад ацы термин райста XX æнусы, швей-
цараг психоаналитик æмæ мифолог Карл Густав Юнгы чиныг «Ар-
хетипты тыххæй» (1937) куы фæзынд, уæд. Уый загъта йæ чины-
джы: «Архетиптæ сты национ æмæ æппæтадæмон рагхъуыдыйы
æрфыты æвæрд, йæхицæн дæр кæронмæ æмбæрст чи нæу, ахæм
æнæивгæ фæлгонцтæ. Уæрæсейаг культуролог Е.М. Мелетинский
фæуæрæхдæр кодта æмбарынады арæнтæ, бабаста йæ историйы
æууæлтимæ, зæгъгæ, архетипты иугæндзон мидис æхсæнады рæз-
ты алы къæпхæнты адæймаджы фæлтæрддзинад кæй фылдæр кæны,
уымæ гæсгæ зына-нæзына ивы: афтæмæй архетип фæхæстæг, «æну-
сон фæлгонцтæ» кæй хонæм, уыцы æмбарынадмæ.
Фольклор æмæ литературæйы ранымайдзыстæм ахæм тради-
цион архетиптæ: мады архетип у царды æнусон фæткы, мæлæ-
тыл фæуæлахизы нысан; доны хъаймæты архетип дзуры исто-
рийы цæхгæр ивæнтыл; адæймаджы уæвынады æнæивгæ символтæ
сты ноджы хæдзар, къæбæр, къона, уарзт, мæлæт; архетип «куы-
352
рыхон зæронды» фæлгонц бæттæм, зæххон æмтъеры цардарæзты
рæстмæ кæй нал уынæм, уыцы удон хæзнатимæ.
Фæндаджы æнусон мотив æргомæй зæлы Дзесты Куыдзæджы
«фæндагсар Уастырджи» æмæ Джусойты Нафийы «Адæймаджы
мæлæт»-ы, фыдæлтыккон æнæивгæ хæзнатыл сагъæсæй рæзы æмткæй
нырыккон мифоэтикон прозæ — Нафийы «Сырдоны цæссыггæ»
хмх Булкъаты Михалы «Нарты Сосланы æвдæм балц».
Архетиптæй сæ уацмысты арæх пайда кодтой зындгонд фæса-
рæйнаг æмæ уæрæсейаг аивады дæснытæ (Герман Гессе, Томас
Манн, Г. Гарсиа Маркес, Джеймс Джойс, В. Распутин, Ф. Абра-
мов, В. Астафьев æмæ бирæ æндæр фысджытæ).
Дыккаг урочы ахуырдзаутæй иу наизусть дзуры æмдзæвгæ
ХАДЖЕТЫ Таймураз
МАРДЫ УÆЛХЪУС
Дзесты Куыдзæгæн
Дæ фыдæбæттæй фервæзтæ, мæгуыр...
Рæдаузæрдæ æппæтæнхъæл у цардæй,
Йæ рын, йæ сармæ дардтай-иу дæ гуыр,
Уæддæр - æнæхай амондæй уа, кадæй.
Ныр нал хъæуынц дæу уыдæттæ, бæгуы! —
Дæ табæтыл рæупакъуы мит ныххуыссы...
Лæгау лæгыл цы пайда у кæуын, —
Дæ цыртдзæвæнæй мæн мæ къах нæ хæссы.
Нал - уарзт, нал - зард... Дæ боны рухс фæци.
Кæмæн у зын, кæмæн, мæгуырæг, фенцон:
Фыдызнæгтæ кæндзысты ахсæв цин,
Дæ хæлæрттæн фæуæззаудæр и се ’фсондз.
Уæдæ хæрзбон! Нæ мæ хауы цæссыг, —
Нызгъæлдзысты мæ уды арфмæ... Абон
Æз базыдтон, куыд бæрзонд у мæсыг,
Куыд ныллæг у адзалæн та йæ тæрхон...
Мыхуыргоид щеуы чиныгæй: Хаджеты Т. Фсесизæр: Æмдзæвгсетæ.
Дзæуджыхъæу: Ир, 1995. 142 ф.
Фæрстытæ æмдзæвгæмæ:
1. Уæ зæрдæмæ фæцыдис Хаджеты Таймуразы æмдзæвгæ?
Цæмæй? Куыд ис схонæн ацы æмдзæвгæ? (Ныхас марды уæлхъус,
фæндарасты ныхас Куыдзæгæн).
2. Цæмæн зæгъы Таймураз афтæ: «Дæ хæлæрттæн фæуæззаудæр
и се ’фсондз»? Куыд æмбарут ацы поэтикон рæнхъы нысаниуæг?
3. «Ацыд цардæй ирон культурæйы æнувыд кусæг, ирон дзыр-
дæн табугæнæг» (Мамиаты Изетæ). Нал ис Куыдзæг. Куыдæй баз-
зад фыссæджы сурæт Хаджеты Таймуразы номарæн æмдзæвгæйы?
4. Цавæр хъуыдытæ æмæ æнкъарæнтæ æвзæрын кæнынц по-
•^З Мзокты Аслæнбсг
353
эты ацы ныхæстæ уæ зæрдæйы: «Абон /Æз базыдтон, куыд бæр-
зонд у мæсыг /Куыд ныллæг у адзалæн та йæ тæрхон...»?
5. Лæмбынæг бакæсут æмдзæвгæ. Ам ис бирæ æрхæцæн ньь
сантæ — тире, бирæстъæлфыг, дыстъæлф, хъæры нысан. Цавæр^
нысаниуæг ис уыдонæн æмдзæвгæйы тексты?
6. Цавæр поэтикон мадзæлттæй пайда кæны Таймураз йе^
’мдзæвгæйы æмæ цæмæн?
7. Цавæр хъæлæсы уагæй кæсын хъæуы ацы æмдзæвгæ? Раст
æй бакаст ахуырдзау?
Хæдзармæ куыст: 1) кæронмæ бакæсын Дзесты Куыдзæджы
уацау (чи нæма бакаст, уыдонæн); 2) раттын дзуапп фарстæн:
«Цавæр этикон фæдзæхстытæ ныууагъта махæн Куыдзæг йæ уацау
«Фæндагсар Уастырджи»-йы? 3) ныффыссын нывæцæн, бархийæ
равзарын темæ: «Мæ уарзои хъайтар Дзесты Куыдзæджы уацауы»,
«Куыдзæджы адæймаджы идеал уацауы», «Дзаххойы хуызæн адæй-
мæгтæ мæ царды», «Ирон адæм æмæ йе ’гъдæуттæ Куыдзæджы
уацауы», бархи темæ (скъоладзауы фæндонмæ гæсгæ).
Ахуыргæнæгæй дæр æмæ скъоладзаутæй дæр рохуаты аззадыс-
ты Дзесты Куыдзæджы мисинæгты чингуытæ. Хъыгагæн, уыдоны
тыххæй иу ныхас дæр нæй «Ирон æвзаг æмæ литературæйы про-
граммæты (1-11 кълæстæ)». Дзæуджыхъæу, 2005, нæй ирон лите-
ратурæйы ахуыргæнæн чиныг-хрестоматийы дæр (Дзæуджыхъæу,
2005). Æрмæстдæр уацмыстæ бархийæ кæсынæн «Уæлæмхасæн
æрмæджы» программæты номхыгъды амынд цæуы Куыдзæджы
радзырдтæ «Зæирæ» æмæ «Хæс»-имæ «Зæрдæйы ностæ». Бæрæг-
гонд дæр дзы нæй, мысинæгты чиныг кæй у, уый.
Фæсурокты кæсыны сахæттæй радих кæнын хъæуы иу æмæ уыцы
урочы æрдзурын Куыдзæджы мысинæгты чингуытыл, уымæн æмæ
сты тынг цымыдисаг, мидисджын, ахуырдзауты зонгæ кæнынц ирон
культурæ æмæ литературæйы зындгонд архайджытимæ æмæ фыс-
сæджы трагикон хъысмæтимæ, йæ «зæрдæйы риссаг ностимæ».
Скъоладзауты размæ нысан æрæвæрыны размæ (Куыдзæджы
мысинæгты чингуытæ лæмбынæг бакæсын) ахуыргæнæг скъола-
дзаутæй алкæмæндæр ратты хицæн фарсыл компьютерыл мыхуыр-
гонд фæрстытæ æмæ хæслæвæрдтæ уацмыстæм:
1. Кæд ныффыста æмæ цавæр уавæрты йæ мысинæгтæ Дзесты
Куыдзæг? Кæд федтой уыдон рухс?
2. Чи уыдысты, Куыдзæг кæй тыххæй загъта йæ хъуыдытæ,
уыцы «Ирыстоны разагъды лæгтæ»?
3. Цавæр фæд ныууагътой уыдон фыссæджы царды? Куыд
фæзынд уыдонимæ хæлардзинад Куыдзæджы аивадон сфæлдыс-
тадыл æмæ йæ характеры миниуджытыл?
4. «Хъулон уарзтæй» уарзта Куыдзæг Хетæгкаты Къостайы æмæ
йæ уацмыстæ. Лæмбынæг бакæсут сæргæндтæ Къостайы тыххæй
æмæ зæгъут: цæмæн æй схуыдта «хуымæтæджы лсег» æмæ Къос-
тайы æмдзæвгæтæй цавæртимæ баст сты фыссæджы мысинæгтæ?
5. Цы банкъардтат, Куыдзæджы мысинæгты чиныг «Зæрдæйы
ностæ» куы кастыстут, уæд? Чиныджы ис 27 сæргонды. Уæ зæр-
дæмæ дзы кæцы айстат иннæтæй хæстæгдæр?
354
6. Сымахмæ гæсгæ, «Зæрдæйы ностæ» æнусон документ у æви
1\х аивадон хъуыдыкæнынад (осмысление)? Аивтат уæ цæстæн-
гаС И.В. Сталинмæ йæ культы тыххæй, Куыдзæджы мысинæгтæ
куы бакастыстут, уæд?
7. Уырнындзинад æви фыдæнхъæлдзинадимæ баст у Дзесты
Куыдзæджы сфæлдыстад? Раргом кæнут уæ цæстæнгас.
8. Цы иу кæны æмæ цæмæй хицæн кæнынц Куыдзæджы «Зæр-
дæйы ностæ» æмæ В.Т. Шаламов æмæ А.И. Солженицыны уац-
мыстæ? («Колымские рассказы», «Один день Ивана Денисовича»).
9. «Зæрдæйы ностæ» у, æвæццæгæн æмæ, иунæг сусæгæй фыст
прон чиныг — бирæ азты йын йæ къухфыст æмбæхстæй фæдард-
та Куыдзæджы бинойнаг Хъариаты Тамарæ. Кæд нæ ирон лите-
ратурæйы классикæн йæ мысинæгтæ кæронмæ ныффыссын нæ
бантыст, уæддæр нæ уырны, алчидæр сæ зæрдиагæй кæй бакæс-
дзæн, уый», — афтæ ныффыста чиныджы кæрон йæ литературон
редактор. Цавæр фыссæгæй равдыста йæхи ацы чиныджы Куы-
дзæг? Фæцыд уæ зæрдæмæ Куыдзæджы «лагерон прозæ»? Чи уыд
Хъариаты Тамарæ? Цавæр хæрзты бацыд уый ирон аивад æмæ
Куыдзæгæн?
10. «Нæ цæстыты раз сысты авторæн йæхи сурæт, цæдæггай
йын рахатæм йæ удыхъæды æууæлтæ, царды цы фæндагыл рацыд
æмæ дзы цавæр хатдзæгтæ скодта, уыдон», — зæгъы чиныгæн йæ
хъайтартæй иуы тыххæй иртасæг Мамиаты Изетæ. Чиныг бакæсы-
ны фæстæ цавæрæй ауайы уæ цæстытыл Куыдзæджы сурæт? Ца-
вæр хатдзæгтæ хъæуы скæнын алкæмæндæр чиныгæй?
Растдæр уыдзæн ахæм урок схонæн - урок-конференци, кæнæ
га урок-афæлгæст (обзор) Куыдзæджы чингуытыл æмæ сæ миди-
сыл. Цæмæй ахæм урок рауайа æнтыстджын, ууыл ахуыргæнæ-
джы æмæ ахуырдзауты бирæ бакусын хъæуы. Фыццаджыдæр, сæй-
рагыл нымайын — лæмбынæг бакæсын дыууæ чиныджы дæр,
уæд скъоладзауты докладтæ рауайдзысты мидисджын. Хæссæм
æххуысæн ирон литературæйы ахуыргæнæгæн æрмæг ахæм урокмæ
(бархийæ дзы спайда кæнæд).
Урочы темæ. Дзесты Куыдзæджы мысинæгты чингуытæ
Эпигрæф урокмæ
Куыджджы чиныг «Нæ буц хистæртæ» у мыси-
нæгты хæзнадон — уым сыгъдæгæй зынынц Ирыстоны
разагъды лæгтæн сæрухс сурæттæ.
Джыккайты Шамил
Урок-конференцийы пълан
1. Мысинæгты жанр ирон литературæйы æмæ Дзесты Куыдзæ-
Джы прозæйы.
2. «Нæ буц хистæртæ» (1981) - Куыдзæджы мысинæгты фыц-
Наг чиныг (Цыбыр афæлгæст чиныджы мидисыл).
3. Къоста — «хуымæтæджы лæг» Куыдзæджы царды æмæ йæ
^ысинæгты.
355
4. Фыссæджы ’мдугон разагъды лæгты литературон фæлгонцтæ
(Дзанайты Иван, Хъамбердиаты Мысост, Гæдиаты Цомахъ, Ко-
сирати Сæрмæт, Гæдиаты Секъа).
5. «Зæрдæйы ностæ» (2002) — æнусон документалон цыртдзæ-
вæн Советон дуджы æнаххосæй æфхæрд æмæ сæфт чи æрцыд,
уыцы æнæнымæц адæмæн.
6. Куыд æвдыст æрцыд æртынæм æмæ цыппорæм азты «æл-
гъыст рæстæг» Куыдзæджы мысинæгты?
7. Фыдæвзарæн лагерьты «цард æмæ æгъдæуттæ» чиныджы
фæрстыл.
8. «Адæмы знæгты» сурæттæ Куыдзæджы мысинæгты.
9. Куыдзæджы чиныджы арф психологизм.
10. Дзесты Куыдзæг-адæймаг — лагерьты уавæрты. Фыссæджы
сурæт æмæ йæ удыхъæды миниуджытæ.
11. «Зæрдæйы ностæ»: прозæйы аивадон мадзæлттæ. Чины-
джы æвзаг æмæ фыссæджы монолог.
12. «Сусæгæй фыст ирон чиныг»: фыссæджы боныг æви доку-
менталон мысинæгтæ?
13. Дзесты Куыдзæджы сурæт ирон поэзийы: Гафез, Дзугаты
Георги, Хаджеты Таймураз, Хъодзаты Æхсар, Кокайты Тотрадз.
Урочы кæрон ахуырдзаутæй иу наизусть дзуры, Куыдзæджы
трагикон хъысмæтимæ баст æмдзæвгæ.
КОКАЙТЫ Тотрадз
НОМАРÆН СОНЕТ
Дзесты Куыдзæгæн
Цыдис ныгъуылдæй адæймаг. Æмбæхста
Йæ риссаг сагъæс — сау бонты æлгъыст,
Æрмæст нæ зыдта иунæг дæр йæ тыхст,
Нæ дзырдта никуы иуæн дæр йæ хъæстаг.
Иæ нымудзæг, йæ бынгæнæг æмбæстаг
Йæ раздæхтмæ уæлдæр бынатмæ схызт,
Æмæ йын уым дæр бирæтæ æнтыст, —
Кæддæры ХАСТ уый иу удæй æмбæрста.
Æмæ нæ ХАСТ йæ сау хъыгтæн фæрæзта,
Лæгау цæрынæн агуырдта фæрæзтæ,
Лæг уæвгæйæ уыд зæдæнгæс йæ хуыз.
КУЫДЗÆГ уыд уый, йæ нымудзæг та — куыдз!
Кæны ныр дæр ма не ’хсæны куыдзы цард,
Æмæ йын ис, цы йæ ’мбæхсон, куыдзы кад.
Мыхуыргоид цсеуы чиныгæй: Кокайты Т. Мæ дзуар: Æмдзæвгæтсе.
Дзæуджыхыеу: Ир, 1994, 271 ф.
356
Фæрстытæ æмдзæвгæмæ:
1. Цавæр хъуыдытæ æмæ æнкъарæнтæ уæм сæвзæрд æмдзæвгæ
бакæсыны фæстæ? Уæ зæрдæмæ фæцыдис? Цæмæй?
2. Куыд равдыста Тотрадз йæ сонеты Куьгдзæджы сурæт? Цæ-
мæн цыд «ныгъуылдæй» Куыдзæг, цæмæн «æмбæхста йæ риссаг
сагъæс»?
3. Цавæр поэтикон фæрæзæй пайда кæны æмдзæвгæйы поэт?
(Антитезæйæ, ныхмæвæрдæй). Цæмæн? (Адæймаг, лæг, зæдæн-
гæс, Куыдзæг, хаст нымудзæг, бынгæнæг æмбæстаг, куыдзы цард,
куыдзы кад).
4. Æмдзæвгæйы ис иу æнæуынгæ сурæт — Рæстæг — тæрхонгæ-
нæг. «Куыдзæджы уый систа намысы бæрзæндтæм, йæ нымудз-
джыты та «куыдзы æмгад» скодта» (Мамиаты Изетæ) «æмæ йын
ис, цы йæ ’мбæхсон, куыдзы кад», — зæгъы поэт цардхалджы-
тæй. Разы стут Тотрадзимæ?
Литературæ
1. Дзесты К. Арфæйаг: Радзырдтæ. Орджоникидзе: Ир, 1975. 201 ф.
2. Д з е с т ы К. Фæззыгон най: Радзырдтæ æмæ уацаутæ. Орджоникидзе:
Ир, 1983. 232 ф.
3. Д з е с т ы К. Æвзæрст уацмыстæ. Орджоникидзе: Ир, 1988. 478 ф.
4. Д з е с т ы К. Фæндагсар Уастырджи: Æвзæрст уацмыстæ. Дзæуджыхъæу:
Проект-Пресс, 2007. 327 ф.
5. Дзесты К. Нæ буцхистæртæ: Мысинæгтæ. Орджоникидзе: Ир, 1981.
105ф.
6. Дзесты К. Зæрдæйы ностæ: Мысинæгтæ. Дзæуджыхъæу: Ир, 2002.
272 ф.
7. Мамиаты И. Курдиатрæстæджытыхæвзарæнты: Монографи. Дзæу-
джыхъæу: Ир, 2007. 175 ф.
8. М а м и е в а И. В. Кудзаг Дзесов: Очерк творчества. Владикавказ: Ир,
1990. 224 с.
9. М а м и аты И. Дзырддзæуæны: Автор æмæ хъайтары æмдзæдис: Мо-
нографи. Дзæуджыхъæу: Ир, 2008. 368 ф.
10. Джыккайты Ш. Дзесты Куыдзæг (1905-1981)//Джыккайты Ш.
Ирон литературæйы истори (1917-1956). Дзæуджыхъæу: Ир, 2003. 411-422 ф.
11. Г у с а л т ы Б. Фыссæг - Фæндагсары Уастырджи // Дзесты К. Фæн-
дагсар Уастырджи. Дзæуджыхъæу: Проект-Пресс, 2007. 6-38 ф. (Разныхас
«Æвзæрст уацмыстæм».)
12.Джусойты Н.,Мамиаты И.,Хъазиты М. Иронлитературæ,
11 кълас: Ахуыргæнæн чиныг. Дзæуджыхъæу: Ир, 2013. 92-99. (сæргонд «Дзе-
сты Куыдзæг»).
13. Туаллагов А. Кудзаг Дзесов//Туаллагов А.Д. Приговоренные к
бессмертию. Владикавказ: Алания, 1993. С. 212—313.
ЦÆГÆРАТЫ МАКСИМЫ СФÆЛДЫСТАД
Цæгæраты Максим у ирон аивадон прозæйы фи-
дардæр цæджындзтæй иу.
Дарчиты Дауыт
Цæгæраты Максимы сфæлдыстад ахсы зынгæ бынат ирон ли-
тературæйы. Æмдзæвгæтæ æмæ лирикон миниатюрæтæ, очерктæ,
радзырдтæ, уацаутæ, роман, оперæйы либретто, киносценаритæ —
ахæм у Максимы бавæрæн ирон культурæ æмæ аивадмæ. Йæ фыц-
цаг æмдзæвгæтæ фыст æрцыдысты, Цæгат Ирыстоны педагогон
институты цур кусджыты факультеты (рабфакы) ма куы ахуыр
кодта, уæд. Фæстæдæр, 1940 азы, Дзæуджыхъæуы мыхуырæй ра-
цыди чиныг «Мах уарзæм». Уый уыдис иумæйаг æмдзæвгæты
æмбырдгонд цыппар æрыгон авторæн — Мыртазты Барис, Баси-
ты Дзаххотт, Кочысаты Мухарбег æмæ Цæгæраты Максимæн.
«Цинæфсæстæй зарыдысты, уарзыны аккаг сæм цы касти, ууыл:
райгуырæн æрдз æмæ рæстæджы тындзгæ уагыл, ныййарæг ма-
дыл, зæрдæскъæф рæсугъдтыл, советон адæймаджы бæрн æмæ
хæстыл...» — афтæ раргом кæны æмбырдгонды мидис литерату-
рæиртасæг Мамиаты Изетæ.
Фыдыбæстæйы Стыр хæстмæ Максим ацыди 1941 азы æмæ
суанг Уæлахизы Бонмæ фæтох кодта Райгуырæн бæстæ хъахъхъæ-
ныныл. Фæцис каст танкистты скъола, уыди танкты ротæйы ко-
мандир, хæстон фæндæгтæ йæ акодтой Сталинград, Орёл, Буда-
пештмæ. Уыцы уæззау хæстон цаутæ æмæ рæстæг фыссæгæй ни-
куы уыдысты рох, уымæн фыста йе ’мдзæвгæтæй иуы:
Цыдыстæм фæлладæй. Æртæ ’хсæвы ныр
Хуыссæджы цъыртт не ’рхæцыд и^æстыл.
Зынджы хуызæн фестад нæ фæндæгты рыг, —
Уæззау танктæ згъордтой нæрæзты...
1943, август
Максим бирæ тугкалæн тохты равдыста лæгдзинад, капитаны
цины æрыздæхтис йæ райгуырæн Ирыстонмæ, хорзæхджын æрцыд
хæстон хæрзиуджытæй — Сырх Стъалыйы, Фыдыбæстæйы хæс-
ты I æмæ 11 къæпхæнты ордентæ æмæ майдантæй.
Хæсты фæстæ, 1947 азы, Максимæн мыхуырæй рацыд йæ про-
зæйы фыццаг чиныг — «Хурныгуылæны». Чиныджы бакæсæн
358
уыди очерктæ æмæ чысыл лирикон новеллæтæ, сæ сæйраг темæ
уыдонæн дæр — тох æмæ æхсар, мæлæт æмæ уæлахиз.
Фæстæдæр Максим куыста бæрнон бынæтты: чиныгуадзæн
«Ир»-ы сæйраг редакторæй, Ирон театры директорæй, нæ рес-
публикæйы культурæйы министрæй, Фысджыты цæдисы сæрда-
рæй. Уыцы рæстæджы тыххæй Джыккайты Шамил фыста: «Уыцы
куыстытæ домдтой бирæ рæстæг æмæ хъару, фæлæ уæддæр Мак-
сим æнувыд æмæ æнтыстджынæй лæггад кодта ирон литерату-
рæйæн — хаста йæм ног æмæ ног уацмыстæ».
Гыццыл нæу Цæгæраты Максимы бавæрæн ирон литерату-
рæйы къæбицмæ: радзырдтæ, æмдзæвгæтæ, уацаутæ, сценаритæ,
роман. Йе ’нувыд сфæлдыстадон æмæ æхсæнадон куыстæн ын
лæвæрд æрцыдис паддзахадон хорзæхтæ: дыууæ Фæллойадон Сырх
Тырысайы ордены, майдантæ, Цæгат Ирыстоны адæмон фыс-
сæджы ном æмæ Хетæгкаты Къостайы номыл Паддзахадон пре-
миты лауреаты ном.
Максимы хуыздæр аивадон уацмыстæ хаст æрцыдысты ирон
литературæйы программæмæ. Ахуырдзаутæ сæ кæсынц æмæ ахуыр
кæнынц æхсæзæм, æстæм æмæ иуæндæсæм кълæсты.
6-æм кълас
Урочы темæ. Таурæгъ «Хъуыдинæйы галуан» (1 сах.)
Таурæгъгæнæг Бæгъæгуыссæйы зæрдæисгæ фæлгонц. Йæ аива-
дон функци. Таурæгъ «Хъуыдинæйы галуан»-ы мидис. Мад æмæ
йæ цоты цард. Хъæбулы хæс. Галуан — дзыллæйы рахицæны сим-
вол. Уацмысы идейæ: адæмы фарн — лæджы царды фидар æнцой.
I. Фыццаджыдæр ахуыргæнæг хъуамæ базонгæ кæна ахуырдзау-
ты, нырмæ кæй ном нæма фехъуыстой, уыцы фыссæгимæ æмæ
йæ царды цыбыр хабæрттимæ. Сæ кусæн тетрæдты скъоладзаутæ
ныффысдзысты фыссæджы ном æмæ мыггаг, йæ райгуырды æмæ
амарды датæтæ (1916—1990), йæ уацауты æмæ радзырдты сæр-
гæндтæ: «Хурзæрин» (1951), «Сызгъæрин фæззæг» (1952), «Æхсыз-
гон улæфт» (1960), «Сау хохы фыййау» (1961), «Балцы зарæг» (1965),
«Хæххон барæг» (1970).
Цыбырæй зæгъын хъæуы: Максим уыд Фыдыбæстæйы Стыр
хæсты архайæг æмæ хæстон афицер, æхсæнадон царды активон
архайæг.
Максим цард æвдыста йе ’цæг хуызы, æмæ уымæн сты афтæ
зынаргъ æмæ уарзон йæ чингуытæ чиныгкæсджытæн. Чи сты
фыссæгæн йæ хъайтартæ? Сыгъдæгзæрдæ адæм, æгъдауджын,
фæзминаг алы хъуыддаджы дæр. Максимы уацмыстæ сты æлвæст,
сæ архайджытæ зынынц дардмæ, чиныгкæсæг сæ никæимæ фæ-
ивддзаг кæндзæн. Зындгонд у Максимы таурæгъ «Нæ фехъуыс-
тон ма зæгъ». Уым фыссæг дзуры ирон хъæуы зын цардыл Фы-
дыбæстæйы хæсты фæстæ. Бирæ алыхуызон адæймæгты хъыс-
мæттæ æмæ бæллицтæ дзы равдыста фыссæг, æрдзырдта хъæуы
царды ахсджиаг проблемæтыл.
359
Максим ныффыста киносценаритæ æмæ либретто оперæтæм.
«Ленфильм»-ы киностудийы систой кино «Ирыстоны хъæбул» («Сын
Иристона») Хетæгкаты Къостайы цард æмæ сфæлдыстады тыххæй.
Сценари йын Максим æмæ Р. Фатуев иумæ ныффыстой.
Цæгат Ирыстоны телеуынынады студийы И. Шароев æмæ
Максимы фыст сценаримæ гæсгæ ист æрцыд киноныв «Къос-
тайы æрыздæхт» («Возвращение Коста»). Ирон музыкалон теат-
ры сценæйыл та æвæрд æрцыд оперæ «Къоста». Йæ музыкæйы
автор — Плиты Христофор. Либретто оперæмæ ныффыста Цæ-
гæраты Максим.
Мæхъхъæлон фыссæг Саид Чахкиевимæ Максим ныффыста
сценари, æмæ уымæ гæсгæ Роберт Меркун систа киноныв «Æрты-
тæ гæнæхтыл» («Костры на башнях»). Кинонывы æвдыст æрцы-
дысты Цæгат Кавказы адæмты лымæндзинад æмæ иумæйаг тохы
рæстæг паддзахы æмæ революцийы заман.
II. Таурæгъ бакæсыны размæ ахуыргæнæг бафæрсы ахуырдзауты:
— Цавæр литературон уацмыс у таурсегъ!
— Чи у таурсегъгсенсег!
— Цы зонут таурæгъон литературсейы тыххæй?
Ацы терминты мидис куы нæ зоной скъоладзаутæ, уæд сæ
бон нæ баудзæн Максимы таурæгъы аивадон мадзæлттæ равза-
рын. Уымæ гæсгæ хъæуы лæмбынæг æрдзурын литературон тер-
мин «таурæгъгсенæг»-ы нысаниуæгыл.
Литературæйы теори
Таурæгъгæнæг — таурæгътæ, историон легендæтæ, аргъæуттæ,
æмбисæндтæ æмæ фыдæлты рагон цардæй æндæр цымыдисаг ха-
бæрттæ аив радзурынмæ дæсны чи уыд, ахæм адæймаг. Ирысто-
ны рагæй фæстæмæ дæр бирæ дæсны таурæгъгæнджытæ уыд.
Уыдонимæ нæ номдзыддæр таурæгъгæнджытæ Беджызаты Ле-
уан, Джусойты Кудза, Наниты Андо, Кертибиты Кертиби, То-
майты Мате.
Ахуыргæнæг йæхæдæг бакæсы таурæгъ; уæд ахуырдзаутæ хуыз-
дæр бамбардзысты уацмысы мидис.
Дзырдуатон-фразеологион куыст.
Галуан — стыр рæсугъд хæдзар.
Æххæст лæгтæй сæ ныууадздзæн — йæ лæджы кары чи бацыд,
хи хæдзарæй чи цæры, ахæм лæгтæй.
Ком никсемæн лæвсердта — никæмæн разы кодта моймæ цæуын.
Уселхæдзар — хæдзары сæр, хъуарийæ (дранка, тæс) кæнæ
агъуындæн (æмбæрзæн) дурæй æмбæрзт.
Куырсет — бешмет.
, Хурыл дсер ма късем абады — адæймаджы чысыл аипп.
Мæстсей тсевд късейыл кафын — фырмæстæй бынат нал ардта,
тынг мæсты кодта.
Дам-думтæн ксерон сксенын — хахуыртæн кæрон скæнын.
360
Хуыскъастæу — магуса, кусын чи нæ уарзы, йæ астæу кæмæн
нæ тасы, ахæм.
Цардыхос — цæрыны фæрæз, цæрынæн ныфсдæттæг.
Фæсвсед — арæх кæуылты нæ пæуынц, фæндагæй иуварс бынат.
А ’мсе о-йсе цардысты — кæрæдзи æмбаргæйæ, кæрæдзи уарз-
гæйæ, сæ царды бонтæ æрвыстой.
Усе ссер сæрмæ хæссут — уæхицæн аргъ кæнын зонут.
Нсе сæ хъулон кæны — ам: ныхас кæуыл цæуы, уыдонмæ æмхуы-
зон ахаст дары.
Фыдсей фыртмæ ни нæма уыди — рагæй-æрæгмæ чи не ’рцыд,
ахæм диссаг хабар.
Æрхъæцмæ нæ хъæцын — æппындæр нæ быхсын.
Кувæджы куывд сыл серцыд — арфæгонд фесты; цы сæ фæн-
дыд, уый сыл æрцыд.
Урс дзанхъа дурсей — зынаргъ дурæй конд.
Фæрстытæ æмæ хæслæвæрдтæ таурæгъмæ:
1. «Рагон, тынг рагон у ацы таурæгъ», - ахæм хъуыдыйадæй
райдайы йæ уацмыс Цæгæраты Максим. Æрлæууын-ма кæнут уæ
зæрдыл, цавæр нысаниуæг ис не ’взаджы дзырд «таурæгъ»-æн.
Цæмæн равзæрста фыссæг ахæм таурæгъон жанр?
2. Чи уыд авторæн Бæгъæгуыссæ? Цавæр адæймаг уыд уый?
Цæй тыххæй уарзтой сыхы сывæллæттæ «уæлдай хъулон уарз-
тæй» зæронд Бæгъæгуыссæйы? Цæмæн хуыдта зæронд ус йæхи
«стыр амондджын»?
3. Цавæр уыдысты Бæгъæгуыссæ æмæ сыхы сывæллæтты ахас-
тытæ? Кæрæдзийыл цæмæн «уыдысты афтæ æнувыд»? Æрхъæцмæ
кæрæдзиуыл цæуылнæ хъæцыдысты?
4. Бæгъæгуыссæйы таурæгътæй сывæллæтты зæрдæмæ уæлдай
тынгдæр кæцы фæцыди æмæ цæмæн?
5. Ссарут радзырды тексты «диссаджы рæсугъд изæры» æрфыст.
Уæд сывæллæттæ фыццаг хатт фехъуыстой зæронд усы таурæгъ.
Лæмбынæг æй бакæсут æмæ зæгъут: цæмæн баззад сæ зæрдæты
«уыцы сæрдыгон мæйрухс изæр»? Æрфысты ссарут абарстытæ,
эпитеттæ, метафорæтæ. Цæмæн сæ пайда кæны фыссæг?
6. Чи уыди Хъуыдинæ? Цæмæн æй схуыдтой афтæ? Цæмæн
уыдысты хъæубæстæ афтæ сæрыстыр Хъуыдинæйæ?
7. Цавæр миниуджытæй хайджын уыдис Хъуыдинæ? (Хъазты
фидауц, зиуы раззагдæр; нæлгоймæгты ’хсæн нæлгоймаджы
дзуапп, нæлгоймаджы ныфс кæмæ уыд, ахæм; сылгоймæгты ’хсæн
та чызджыты сæрæндæр, чызджыты хуыздæрыл нымад.)
8. Цæуылнæ лæвæрдта курджытæн ком Хъуыдинæ? Кæй «зæр-
дæйы сыгъди пиллон арт» Хъуыдинæмæ? Куыд рабæрæг хъæук-
каг лæппу Цæрайы ахаст чызгмæ?
9. Ссарут тексты æмæ бакæсут Цæрай æмæ Хъуыдинæйы диа-
лог. Равзарут лæппу æмæ чызджы ныхас æмæ зæгъут: цы загътой
фæсномыджы хуызы кæрæдзийæн Цæрай æмæ Хъуыдинæ?
10. Куыд равдыста йæ тых æмæ йæ ныфс Хъуыдинæ, чындз-
хонты хъæуæй куы фæндараст кодтой, уæд? Цы арфæйы ны-
361
хæстæ загътой уазджыты хистæртæ, сæ чызджытæ, лæппутæ æмæ
хъæуы хистæртæ «хъæуы фидауц Хъуыдинæйæн»?
11. Цы загъта кæсгон уазæг Амырхан, Хъуыдинæйы раз бæхæй
куы рахызт, уæд? Цы радта уый чызгæн? Цæмæн?
12. Цæрайы мад цы загъта Хъуыдинæйæн æфсымæрдзинады
тыххæй? (Æфсымæрдзинад хурæмдых у.) Цы нысан кодта, Амыр-
хан Хъуыдинæйæн кæй лæвæрдта, уыцы сызгъæрин æхца?
13. Куыд равдыста йæ уацмысы Максим ирон æмæ кæсгон
адæмы ’хсæн хæлардзинад? Цы зонут сымах æфсымæр кæнæ та
хо зæгъыны æгъдауы тыххæй?
14. Цавæр бастдзинæдтæ уыд Кавказы адæмты ’хсæн? Куыд-
иу базыдтой кæрæдзийы царды хабæрттæ? Цæмæн уыдысты афтæ
æхсызгон Хъуыдинæйæн Амырханы ныстуантæ æмæ арфæтæ йæ
мад æмæ йæ фыд, хæстæджытæн, хъæубæсты адæмæн?
15. «Æрдхæрæны хуын куыннæ скодтаид Хъуыдинæ, æфсы-
мæр ын чи загъта, уыцы Амырханæн!», — кæсæм таурæгъы. Цы
хоны автор «æрдхæрæны хуын»? Цавæр æгъдау æмæ кад скодтой
кæсгон адæм сæ ирон уазджытæн Амырханы чындзæхсæвы?
16. Цæй «кой цыд дзыхæй-дзыхмæ, сыхæй-сыхмæ згъордта
æмæ ахызт сыхаг хъæутæм дæр»? (Сæ хорз æгъдау, сæ зæрдæхæ-
лардзинад, сæ уарзондзинад, сæ рæсугъддзинады кой Кæсæгæн.)
Цæмæн?
17. Цыбырæй радзурут Хъуыдинæйы чындзæхсæвы тыххæй.
Цавæр кад скодта йæ кæнгæ хойæн Амырхан? (Йе ’гъдау, йæ
уæздандзинадыл ын сæ цæстытæ æрæвæрдтой чындзæхсæвы
адæм.)
18. Хъуыдинæ æмæ Цæрай цæмæн уыдысты «хъæубæстæн ад-
джын, æмгæртты ’хсæн та нымад»? Куыд баззад Хъуыдинæ си-
дзæргæсæй æмæ куыд æрвыста йæ сывæллæттимæ йæ царды
бонтæ? Чи-иу æрбалæууыд йæ фарсмæ æмæ йын-иу чи феххуыс
кодта царды уæззау заманты?
19. Хъуыдинæйы зæрдæ цæмæй рухс кодта йæ цотæй? Цы
’рхъуыды кодтой йæ фырттæ, цæмæй сæ мады дзæбæхтæ бафыс-
таиккой, уый тыххæй? (Сæ мадæн Ирыстоны, фыдæй-фыртмæ
чи нæма уыди, ахæм галуан саразын.)
20. Кæм æрцыд амад Хъуыдинæйы галуан? Æрфыссут, галуа-
нæн цы бынат равзæрстой, уый дæр. Цавæр диссаджы галуан
сарæзтой Хъуыдинæйæн йæ цот?
21. Фæцыди мады зæрдæмæ галуан? Йæ бынат та? Цы нысан
кодтой йæ ныхæстæ: «Хурыл дæр ма къæм абады...»? Куыд æмба-
рут ацы ныхæсты мидис?
22. Чи уыдысты, Хъуыдинæ «дардмæ кæй агуырдта æмæ йæм
йæхи къахæй чи æрбацыди», уыдон? Цæмæй фæтарстысты Са-
фиат æмæ йæ сывæллон? Куьгд сæ сбуц кодтой Хъуыдинæйы
бинонтæ? Цы цæстæй сæм ракастысты?
, 23. Бафыстой Хъуыдинæйæн йæ цот йæ хæрзтæ æмæ йæ фы-
дæбæттæ? Куыд æмбарут хистæры ныхæстæ: «Æрмæстдæр адæ-
мæн хорзфæуæг бафиды йæ ныййарæг мады фæллой»? Раргом
кæнут ацы ныхæсты мидис.
362
24. Адæймаджы хуыздæр миниуджытæй цавæртæй фæци хай-
джын ирон сылгоймаг Хъуыдинæ? Ранымайут сæ.
25. Куьгд уæм кæсы: хъæуы мад æмæ фыды хæрзтæ æмæ фы-
дæбæттæ фидын? Цавæр адæймагæй фæзæгъынц: «Йæ ныййарæг
мады фæллой бафыста»? Зонут ахæм адæймаг?
26. Цавæр аивадон фæрæзтæй пайда кæны йæ таурæгъы Цæ-
гæраты Максим? Ссарут тексты пейзаж, зæронд ус Бæгъæгуыс-
сæйы монолог, эпитеттæ, абарстытæ, метафорæтæ.
27. Уæ зæрдæмæ фæцыдис таурæгъ? Цæмæй? Цы ис зæгъæн
гаурæгъы æвзагæй?
III. Хæдзармæ куыст: 1) радзырд лæмбынæг бакæсын æмæ дзы
кусæн тетрадмæ ирон æмбисæнттæ æмæ фразеологион дзырдбæ-
стытæ рафыссын; 2) раттын дзуапп фарстæн: «Мæ ныййарæг мады
фыдæбæттæ куыд ис мæ зæрды бафидын?»; 3) бархийæ скæнын
иллюстрацитæ таурæгъмæ.
Урочы темæ. Таурæгъ «Ацырухс». (1 сах.)
Фыддуджы нывтæ таурæгъы. Ацырухсы фæлгонц. Æрдз æмæ
адæмы сæрыстырдзинад чызджы сгуыхтæй. Адæймаг æмæ æрдзон
дунейы иудзинады нывтæ. Дзыллæйы сæраппонд цард нывон-
дæн хæссын, кады мæлæтæй æнусон цард ссарын — таурæгъы
идейон хатдзæг.
I. Таурæгъ «Ацырухс» кæсын æмæ сахуыр кæнынæн лæвæрд
цæуы 1 сахат. Уацмыс асæй дæр у къаддæр. Урочы райдианы
ахуыргæнæг сбæрæг кæны, ахуырдзаутæ куыд бацæттæ кодтой сæ
хæдзармæ лæвæрд куыст — скъоладзауты дзуæппытæ ахуыргæ-
нæджы фарстæн, зæгъынц сæ хъуыдытæ, бархийæ таурæгъмæ цы
иллюстрацитæ скодтой, уыдоны фæдыл.
II. Сывселлсеттсен сæ зæрдыл æрлæууын кæнын, чи уыд «Хъуы-
динæйы галуан»-ы таурæгъгæнæг æмæ уымæн йæ аивадон ныса-
ниуæг Максимы уацмысы. Таурæгъ «Ацырухс» дæр хуымæтæджы
нæ райдайы зæронд ус-таурæгъгæнæг Бæгъæгуыссæйы фарстæй
сывæллæттæм. Цæмæн?
Дзырдуат таурæгъмæ:
Йсе къухы сынк ын æмбисондæн хастой — ам: сæрæн, дæсны уыд
хуыйынмæ.
Йсе аууоныл та йын нывтсе карстой — тынг хæрзконд, хæрз-
уынд уыд.
Саджы фисынтыл амад авд æфсымсеры — сæхицæй рæсугъддæр
нæй^ ахæм æфсымæртæ: хæрзконд, хæрзуынд нæлгоймæттæ.
Исе цсесты фиутсе тадысты — хæлæгæй йæм марди, йæ хорз-
дзинад æй нæ фæндыди.
Йсе тъæнгтсе йын цагъта — тынг ын фæхъыг и.
Зсерседты тсеригъседсей хæхтсе фсеркгай хаудысты — ома сын сæ
тæригъæдæн дур дæр нæ фæразы, уымæн æмæ æрцыд стыр бæл-
лæх.
Ссе хистæры фсендоныл «дыуусе» нал загътой — кæрæдзи бам-
бæрстой, сразы сты, бафидыдтой.
363
Цалынмæ быдыры цалх зила, хохы дур тула — цалынмæ цард уа
зæххьгл, уæдмæ.
Йсе фсерстæ фæйнæрдæм тыдтой — фырæрхуымæй йæхицæн
бынат нал ардта.
Уæлныхты хæссын — ам: буц дарын искæй.
Хъаймæты дуг — 1) дунейы сæфт; 2) фыдбæллæхты дуг.
III. Радзырд бакæсы ксенсе ахуыргсенсег йæхæдæг, кæнæ та, хуыз-
дæр чи кæсы, ахæм ахуырдзау. Скъоладзауæн рагагъоммæ бамба-
рын кæнын хъæуы, æнæ рæдыдæй куыд кæсын хъæуы прозаикон
текст, уый: интонаци, паузæтæ, (Бæгъæгуыссæйы фæрстытæ, зæ-
ронд лæджы дыууæ монолоджы, авторы ныхæстæ).
IV. Ахуыргæнседжы куыст цæуы фæрстытæ æмæ хæслæвæрд-
тæм гæсгæ. Уыдоны руаджы ахуыргæнæг æмæ скъоладзаутæ ра-
иртасдзысты таурæгъ «Ацырухс»-ы мидис, йæ идейон хатдзæг —
дзыллæйы сæраппонд цард нывондæн хæссын, кады мæлæтæй
æнусон цард ссарын.
Фæрстытæ æмæ хæслæвæрдтæ таурæгъмæ:
1. Цæмæн райдайы радзырд «Ацырухс» таурæгъгæнæг Бæгъæ-
гуыссæйы фарстæй? Цавæр бастдзинад ис ацы радзырд æмæ тау-
рæгъ «Хъуыдинæйы галуан»-æн?
2. «Хъуыдинæйы иунæг чызг уыди авд æфсымæры кæстæр», —
зæгъы Бæгъæгуыссæ. Адæймаджы хуыздæр миниуджытæй цавæр-
тæй фæцис хайджын, «уалдзыгон дидинæгау чи æрттывта», уыцы
чызг? Ранымайут сæ. Зæгъут ын йæ «бирæ хорздзинæдты хуыздæ-
ры» ном.
3. Цæуылнæ цыд моймæ авд æфсымæры кæстæр хо? Цавæр
уыд æфсымæрты дзуапп бæстырæсугъды курджытæн?
4. «Уæдæй нырмæ нæмттьт хуыздæрæн баззад адæмы ’хсæн»,
— зæгъы таурæгъгæнæг ном «Ацырухсы» тыххæй. Кæуыл æвæрд-
той адæм ацьг ном æмæ цæмæн?
5. Цæмæн скодта адæмыл «хъаймæты дуг»? Чи æрбалæбурдта
Хуссар бæстæтæй æмæ чи фехæлдта адæмы сабыр цард? Ссарут
радзырды, Бæгъæгуыссæ фыдызнаджы фыдмиты тыххæй кæм
дзуры, уыцы бынат: адæмы тухитæ, сабиты кæуын, сылгоймæг-
ты хъарджытæ, зæрæдты тæригъæддзинад; ссарут — дæттæ, хæхтæ,
кæмттæ, быдырты æрфыст кæм ис, уыцы бынæттæ дæр.
6. Цы загъта хистæр адæмы фервæзын кæныны тыххæй? Цæ-
мæн асаст сæ фæстаг тых, сæ фæстаг ныфс адæмæн? Цавæр фæн-
дагыл уыд ахизæн быдырмæ?
7. Чи уыд, ацы фæндагыл сæ чи ракодта, уыцы зæронд лæг?
Цæуьгл уыд йæ ныхас адæммæ? Цавæр «лæвар агуырдта адæмæй
æрдз»? (Не ’ппæты сæрыл хъуамæ исчи йæ уд æрхæсса. Уый та
хъуамæ уа нæ чызджытæн сæ хуыздæр... Сæ рæсугъддæр...)
8. Чи уыди Ацырухс æмæ йæ афтæ цæмæн схуыдтой? Цы загъта
адæмæн Хъуыдинæйы чьгзг æмæ цьг уыдысты йæ фæстаг ны-
хæстæ? (Ацы рухс уыл абонæй фæстæмæ макуыуал баталынг уæд...)
9. Куыд фервæзтысты адæм фыдбоны хъаймæтæй? Чи æрхас-
та йæ уд адæмы сæрыл? Ссарут радзырды дыууæ æрфысты: 1)
364
æрД3> зæронд лæг хæхтæм куы фæраст, уæд æмæ 2) æрдз, Ацырух-
сы мæлæты фæстæ æваст куыд аивта, уыцы бынæттæ. Цавæр аива-
дон мадзалæй пайда кæны ам фыссæг? (Ныхмæвæрдæй — антите-
зæйæ.)
10. «Фæлæ Хъуыдинæйы чызгæн уыдис дыууæ царды», — загъта
адæмæн зæронд лæг. Куыд æмбарут зæронд лæджы ныхæсты ми-
дис? Раргом кæнут уæ хъуыдытæ ацы ныхæсты фæдыл.
11. Цæмæн схуыдтой Хъуыдинæйы чызджы адæм «Ацырухс»?
(Цæй, æмæ йæ абонæй фæстæмæ схонæм Ацырухс. Ацы рухсмæ
нæ кæй ракодта, йæ рæзгæ уд не ’ппæты сæрыл кæй æрхаста, уый
гыххæй). Уæ зæрдæмæ цæуы ацы ном?
12. Цæмæн загътой адæм зæронд лæгæн: «Фæуæд дæ фæнд!»
/Енусты цæрæд Хъуыдинæйы авд фырты иунæг хо Ацырухс»?
Цавæр адæймæгтæн вæййы дыууæ царды? Кæд фæвæййы фыццаг
цард æмæ райдайы дыккаг?
13. Куыд ис схонæн, дзыллæйы сæраппонд йæ сæр нывондæн
чи æрхæссы, уый?
14. Хицæн ныхасы аккаг у уацмысы æвзаг. Цавæр аивадон
фæрæзтæй пайда кæны фыссæг æмæ цæмæн? (Æрфыст, абарст,
монолог, диалог, эпитеттæ, метафорæтæ, ныхмæвæрдтæ.)
15. Ссарут радзырды абарстытæ æмæ сæ рафыссут уæ кусæн
тетрæдтæм. Цæмæн ис уацмысы афтæ бирæ абарстытæ? (Уыдоньт
руаджы фыссæг бæлвырддæр æмæ хуызджындæр кæны таурæгъы
сурæттæ æмæ æрдзы ньгвтæ, рабæрæг сын кæны сæ æмхуызон
миниуæг.)
16. Уæ зæрдæмæ фæцыди Цæгæраты Максимы радзырд? Цæ-
мæй?
IV. Нывмæ гæсгæ куыст. Дзанайты Азанбеджы иллюстрацитæ
Максимы уацмыс «Ацырухс»-мæ.
— Чи у ацы нывты автор? Цы зонут Дзанайты Азанбеджы
тыххæй?
— Уæ зæрдæмæ цæуынц йæ нывтæ таурæгъ «Ацырухс»-мæ?
Цæмæй?
— Куыд æвдыст цæуы нывты Ацырухсы фæлгонц? Цавæр ахо-
рæнтæй пайда кæны Азанбег? Цæмæн?
— Куыд æвдыст цæуы иллюстрациты адæймаг æмæ æрдзы иу-
дзинад?
— Азанбеджы конд нывтыл ма кæм сæмбæлдыстæм? Раны-
майут сæ. («Сосланы балц», «Алантæ стæры», «Ссеууай», «Батрадз
æмæ Тыхы фырт», Тотрадз æмсе Сослан», «Нарты балц», «Нарты
симд»...)
V. Урочы кæрон ахуыргæнæг хъуамæ йæ фарстæй расайа ахуыр-
дзауты ’хсæн дискусси: «Ис ма нæ абоны царды дæр, дзыллæйы
сæраппонд йæ цард нывондæн чи æрхæсса, ахæм адæймæгтæ?
Зонут сæ искæй? Радзурут уыдоны тыххæй».
VI. Хæдзармæ куыст: 1) бацæттæ кæнын радзырд дискуссийы
фарсты бындурыл; 2) фæсурокты бакæсын радзырдтæ Къостайы
гыххæй — «Дзыллæйы сагъæстæ» æмæ «Асиаты кино».
365
8-æм кълас
Урочы темæ. Радзырд «Фæстаг æхсæв». (1 сах.)
Хохы хъæуты уавæр цардивæнты. Адæймаджы ахаст фыдыуæ-
зæгмæ.
Мад æмæ райгуырæн зæхх. Нуцайы хъысмæт, йæ удыхъæды
миниуджытæ.
Цæгæраты Максим ирон литературæйы йæхи равдыста дæс-
ны фыссæгæй. Бынтон дæсны уыд радзырдтæ фыссынмæ. Уымæн
æмæ уыдоны фæлгонцтæ уыдысты ист цардæй, сæ цинтæ æмæ
сæ хъыгтимæ. Чиныгкæсæг сæ арф айсы йæ зæрдæмæ. Йæ уыц-
мысты архайджытæ фылдæр уыдысты сыгъдæгзæрдæ адæм,
æгъдауджын, фæзминаг алы хъуыддаджы дæр. Фæлæ царды адæй-
маг айдагъ хæрзгæнджытыл нæ фембæлы, вæййы дзы хуырым
æмæ æнæгъдау адæймæгтæ дæр. Ахæмтæн-иу Максим йæ уацмыс-
ты рахаста карз тæрхон.
Бынтон диссаг та у фыссæджы радзырдты æвзаг. Адæймаг сæ
стыр цымыдисæй фæкæсы, уымæн æмæ йæ хъайтарты æвзаг у
æцæг ирон æвзаг, хъæздыг æмбисæндтæй æмæ адæмон ныхæс-
тæй, алы ныхас дæр йæ бынаты, æнцон æмбарæн.
Радзырд «Фæстаг æхсæв» кæсьтн æмæ сахуыр кæнынæн лæ-
вæрд цæуы 1 сахат. Уыцы рæстæг фаг у фыссæджы царды хабæрт-
тыл дарддæр æрдзурын базонын æмæ радзырд равзарынæн.
I. Ахуыргæнæг цыбырсей радзуры Максимы царды хабæрттæ:
пединституты ахуыры азтæ, йæ хæстон фæндæгты тыххæй, фæс-
хæст цы бæрнон бынатты куыста æмæ ирон литературæмæ цы
стыр æвæрæн бахаста, уыдоны тыххæй.
Æхсæзæм къласимæ абаргæйæ, фыссæджы биографимæ хъæуы
бафтауын, чиныг «Аузбийы кæстæрты» тыххæй Максимæн Хе-
тæгкаты Къостайы номыл Паддзахадон премийы лауреаты ном
лæвæрд кæй æрцыд, уый. Уыди Цæгат Ирыстоны адæмон фыс-
сæг æмæ аивæдты сгуыхт архайæг. Йе ’нувыд æхсæнадон æмæ
сфæлдыстадон куысты фæдыл ын лæвæрд æрцыди паддзахадон
хорзæхтæ: Фæллойы Сырх Тырысайы дыууæ ордены æмæ май-
дан.
Ирон прозæйы зынгæ бынат ахсынц йæ уацаутæ: «Сау хохы
фыййау», «Нæ фехъуыстон ма зæгъ», «Балцы зарæг», «Хæххон
барæг», роман «Райсомы мигъ».
II. Радзырд «Фæстаг æхсæв» урочы бакæсы кæнæ ахуыргæнæг
йæхæдæг, кæнæ та ахуырдзау. Æрмæст скъоладзауæн раздæр бам-
барын кæнын хъæуы, куыд кæсгæ сты зæронд ус Нуцайы мидмо-
нологтæ, уый. Цæст дарын хъæуы радзырды æрхæцæн нысæнт-
тæм, уыдон дзурæг сты Нуцайы зæрдæйы уаг, йæ иунæджы цард
æмæ мады хъысмæтыл. Радзырды цы бирæ фарстон хъуыдыйæдтæ
æмæ бирæстъæлфыгтæ ис, уыдон цы нысан кæнынц, куыд сæ
хъæуы кæсын? Цавæр хъæлæсыуагæй?
366
Дзырдуат радзырдмæ:
Кæхцытæ — Кæхцгæнæны бæрæгбон кодтой лæппуйы рай-
гуырдæн, ноггуырдæн йæ мады цæгат хастой кæхц - стыр хуын.
Суадонмæ кодтой сæ ног нындзыты — ирон æгъдаумæ гæсгæ,
ног чындзы фыццаг хатг ракæнынц донмæ.
Гуыпхæдзар — хъæздыг, алцæмæй æххæст хæдзар.
Фырыхъулы хуызæн цыппар лæппуйы — хæрзхуыз, хæрзуынд,
хæрзæгъдау, алцæмæй дæр æххæст.
Хæрæфырты лæвæрттæ — ирон адæммæ хæрæфырт у кадджын
æмæ барджын, мадырвадæлтæ йын кодтой стыр лæвæрттæ - дзау-
майы фæлыст къахæй сæрмæ æмæ уæлдай лæвар — байраг.
Лæгты дзуар — Уастырджи. Сылгоймæгтæн не ’мбæлы бардуа-
джы ном дзурын, хуыдтой æмæ йæ хонынц фæсномыгæй — Лæг-
ты дзуар.
Гæрзæхсæн — кæрдæджы ном — свинорой — ис ын фидар æмæ
даргъ уидæгтæ.
Йæ тыппыртæ суадзы — фæкæуы, зæрдæйы хъыгтæ фæдзуры.
Удисæг — ирон мифологийы мæлæтхæссæг, адæймаджы уд чи
фæисы.
Иу хуры скастсей иннæ хуры скастмæ — иу райсомæй иннæ
райсоммæ.
Тъахтин — хъæдын сынтæг, хуыссæн.
III. Радзырды мидис æмæ йæ аивадон мадзæлттæ. Куыст сара-
зын ахуыргæнæджы фæрстытæм гæсгæ.
Фæрстытæ радзырдмæ:
1. Цæмæн ралыгъдысты адæм Зæронд хъæуæй, цæмæн ныу-
уагътой сæ цæрæнбынæттæ æмæ сæ зæронд уæлмæрдтæ? Цæмæй
зындгонд уыд Зæронд хъæу?
2. Цæуылнæ сразы сты сæ зæронд цæрæнтæ ныууадзыныл
Бæройты Гайти æмæ йæ ус Нуца?
3. Куыд цардысты адæм Зæронд хъæуы? Цы иу кодта хъæуы
цæрджыты? Цæмæн æрбаивтой хъæуы зæрæдтæ сæ ныхасы бы-
нат, Бæройты цæхæрадоны цы рæсуг суадон абухта, уый цурмæ?
Цæмæн кодтой уым хъæуы адæм сæ иумæйаг бæрæгбæттæ, цæ-
мæн хуыдтой уырдæм сæ ног чындзыты?
4. Куыдæй мысы йæ кæддæры чындзæхсæв зæронд Нуца?
(Уыцы бонты хуызæн рæсугъд æм никуы кастысты хъæуы адæм.
Сæ зард, сæ уæздан ныхас, сæ дарæс, се ’гъдау...)
5. «Кувæджы куывд дæр ыл, æвæццæгæн, уымæн æрцыд: амонд
йæ ног хæдзармæ æрхаста». Цы амонд ссардта Бæройты Гайтийы
хæдзары Нуца?
6. Цæмæн уарзтой æмæ нымадтой Бæройты хæдзарвæндаг хъæу-
бæстæ?
7. Цæимæ абары Нуцайы цыппар лæппуйы фыссæг? (Цыппар
дидинæджы хуызæн сæ тавта, рæвдыдта сæ-иу мады хур. Æмæ
къабазджынæй, иуæй иннæ лæгдæрæй рæзыдысты Гайти æмæ
Нуцайы цыппар фырты).
367
8. Цæмæн «аззади иу сæрдыгон бон афтидæй Бæройты стыр кæрт»?
Кæд бамбæрста Нуца, цы стыр бæллæх ыл æрцыд, уый? Цæуыл-
нæ æрбаздæхтысты фыд æмæ фырттæ сæ райгуырæн хъæумæ?
9. «Бахус сты Нуцайы цæстытæ. Хуыскъ бæлас дымгæмæ куыд
нымраст уа, афтæ ма тыххæйты лæууы йæ фæлмæст зæнгтыл».
Цы уавæры ис мад йæ мой æмæ йæ фыртты фæстæ? Ссарут тек-
сты уыцы бынат æмæ йæ лæмбынæг бакæсут. Зæгъут, цавæр аива-
дон мадзæлтты руаджы æмбарын кæны фыссæг чиныгкæсæгæн
Нуцайы уæззау æмæ тыхст уавæр? (Абарстытæ, метафорæтæ.)
10. Цæуыл ма лæууы Нуцайы зæрдæ? Чи ма у йæ зæрдынцой,
йæ цæсты рухс? Кæуыл ма цин кæны? Кæй уындмæ суынгæг
вæййы хатгай зæронд усы зæрдæ æмæ цæмæн?
11. Куыд уæм кæсы, цæмæн тæрсы зæронд Нуца æппæтæй тынг-
дæр «уыцы фыдфынты æхсæвæй»? Цæуыл фæхъуыды кæны, йæ
фыртты сагъд фæткъуы бæласы бын куы фæбады æхсæвыгон, уæд?
12. Кæимæ фæдзуры æмæ кæдæм фæкæсы зæронд ус «æхсæвы
мæйдары зыбыты иунæгæй»?
13. Ссарут скъуыддзаджы аивадон фæрæзтæ æмæ сын зæгъут
сæ нысаниуæг тексты: «Фæткъуы бæласы сыфтæртæ кæуынц. Сæ
цæстысыг згъалынц хуырджын зæхмæ. Æхсæв йе ’рфгуыты тарæй
кæсьг. Нæ зынынц хиды былы гæдыбæлæстæ».
14. «Фæстаг æхсæв... Æнæ хъæбултæ... æнæ Гайти... Иунæгæй,
— йæ рæуджыты улæфтæй ма загъта Нуца æмæ йæ хъæдын сын-
тæгыл бахауд». Бирæ хъуыдыйæдты кæрон ис бирæстъæлфыгтæ.
Цæмæн афтæ арæх пайда кæны ахæм æрхæцæн нысанæй фыссæг?
Цы зæгъынмæ хъавы уый руаджы?
15. Радзурут зæронд мад Нуцайы фæстаг æхсæвы тыххæй. Цы
æнкъарæнтимæ ис кæсæн радзырд, фыссæг Нуцайы царды фæс-
таг сахат кæм æвдисы, уый?
16. «Цард йæ кæнон кæны Зæронд хъæуы» — зæгъы автор уац-
мысы кæрон. Раргом кæнут ацы хъуыдыйады мидис.
17. Цавæр хъуыдытæ æмæ ’нкъарæнтæ уæм сæвзæрди радзырд
«Фæстаг æхсæв» бакасыны фæстæ? Уацмыс уæ зæрдæмæ фæцьг-
дис? Цæмæй?
18. Радзырд ма уьгдис æндæр номæй дæр рахонæн, зæгъæм,
«Мады хъысмæт», кæнæ та — «Бæройты Гайтийы бинонты хъыс-
мæт». Сымахмæ гæсгæ, цæмæн схуыдта Максим йæ радзырд «Фæ-
стаг æхсæв»?
IV. Хæдзармæ куыст: 1) ныффысын нывæцæн ахæм темæйыл:
«Мады хъысмæт цардивæнты»; 2) бакæсьгн радзырдтæ «Æхсины
лæг» æмæ «Терчы был» (фæсурокты).
11-æм кълас
Урочы темæ. Радзырд «Мады зарæг» (2 сах.)
1-аг урок. Цæгæраты Максимы сфæлдыстадон сурæт. Фыс-
сæджьг цард æмæ сфæлдыстад. Радзырд «Мады зарæджы» сюжет
æмæ композици.
368
2-аг урок. Ивгъуыдимæ фембæлды удсыгъдæггæнæн нысани-
уæг. Аивады хъомыс, музыкæйы райгуыргæ ассоциативон дуне,
’хъпйтары зæрдæйы тæлмæнтæ. Литературæйы теори. Радзырды
жанры æмбарынад фæарфдæр кæнын. Сюжет, композици, сурæт
(кæрæдзиимæ сæ бастдзинад).
Фыццаг урок
Эпигрæф урокмæ
Фыссæг... Цыма исуымæй кадджъшдæр, стырдæр
иом. Тæхуды, уыцы номы аккаг чи вæййы, йæ зарæг
адæмы зæрдæмæ кæмæн бахъары!
Цæгæраты Максим
I. Урочы райдианы эпигрæф бакæсы
ахуыргæнæг. «Цæгæраты Максим. Æв-
зæрст уацмысты» дыккаг том (Дзæу-
джыхъæу: Ир, 1975). Уый фæстæ ахуыр-
гæнæг ратты цалдæр фарсты:
— Цы зонут фыссæг æмæ æхсæнадон
архайæг Цæгæраты Максимы цард æмæ
сфæлдыстады тыххæй?
— Зæгъут, цавæр уацмыстæ — ра-
дзырдтæ æмæ уацаутæ — бакастыстут
фыссæджы сфæлдыстадæй?
— Цæмæн ахæм стыр аргъ кæны Мак-
сим фыссæгæн? Разы стут?
— Сымахмæ гæсгæ, бахъардта ирон
адæмы зæрдæмæ Цæгæраты Максимы
«зарæг»?
II. Ахæм куысты фæстæ скъоладза-
утæ байхъусдзысты се ’мкъласоны
раныхас «Цæгæраты Максимы цард æмæ
сфæлдыстадон фæндаг»-мæ. Цæттæгонд æрцыд ахуыргæнæжы
æххуысæй, йæ бындуры та — Максимы уацмыс «Бæлццоны хъуы-
дытæ», ныффыста йæ 1966 азы 14 январы. Ахуырдзауы раныха-
сы фæстæ (æдæппæтæй бацахсдзæн 10—15 минуты) иннæ
скъоладзаутæ сæ кусæн тетрæдты фыссынц радзырды пълан. Дæл-
дæр ахуыргæнæгæн æмæ скъоладзаутæн æххуысæн дæттæм уыцы
пълан.
Цæгæраты Максим — фыссæг æмæ æхсæнадон архайæг
Пълан:
1. «Нæ урс сæрыхилтæ... Æз кæсын мæ фæлтæры урс хилтæм.
Лæгдзинады урс хилтæ! Цымæ кæд фæзындыстут? Хæсты быды-
ры? Уæззау цæфты фæстæ?..»
2. «Афтæ у цард. Адæймаджы адджын цард. Алыхуызон у, йæ
хорзæн дæр, йæ зынæн дæр кæрой нæй».
21 Мюкты Асътнбст
369
3. «Рæсугъд уалдзыгон бон. Хърупсы хъæугæрон. Кæддæр бæ-
гъæввадæй, бæгъæмзæнгæй родтæ кæм хызтон, уыцы фæз. Цал-
дæр сабийы. Тæхуды, сымах карæн ма чи у!..»
4. «1929. Уæллаг Зджыд. Æргъайзæн. Æрæгвæззæг. Ме ’мбæлттæ
афонмæ скъолайы хъарм уаты бадынц, æз та ме скъуыдтæ нымæ-
ты бæгъæввадæй фосы фæдыл...»
5. «Мæ фыццаг чиныг — Короленкойы «Куырм фæндырдзæгъ-
дæг». Цыма мæм афтæ дзырдта: «Ды та цæмæй тæрсыс, мæнау
куырм куы нæ дæ, мыййаг? Фыд, мад, æфсымæртæ дын...»
6. «Дыккаг бон нæ сыхы лæппутимæ скъолайы балæууыдтæн.
Скъолайы хицау Битарты Евджен: «Хъусыс, мæйы æмгъуыдмæ
дæ уадзын. Кæд де ’мбæлтты баййафай, уæд хорз, кæннод-иу мæ
хъаст ма ракæн».
7. «Цыппæрæм къласы ахуыргæнгæйæ, фыццаг хатт ныффыс-
тон районы газет «Раздзогмæ», раппæлыдтæн нæ хъæуы дукани-
гæс Габанты Хаджумары хорз куыстæй».
8. «Скъолайы мыл уацхæссæджы ном сæвæрдтой. Скъолайы
къулыгазеты редактор. Районы уацхæсджыты æмбырды: Хуы-
тъинаты Цыппу, Дзадтиаты Тотырбег, Баситы Дзаххотт».
9. «Дзæуджыхъæуы педагогон рабфакы: Баситы Дзаххотт, Ко-
чысаты Мухарбег, Калоты Хазби, Мыртазты Барис, Цæрукъаты
Алыксандр, Цырыхаты Михал. Нæ кæрæдзийы циныл цин код-
там, не ’мбалы лæмæгъдзинад та хъыгыл нымадтам не ’ппæт
дæр».
10. «Фыдыбæстæйы хæст - лæгдзинады, хъæбатырдзинады,
æнæуынондзинады рæстæг. Æмæ дард фæндæгтыл ацыдысты...
уыцы æрыгон фысджытæ дæр. Сæ адæмы маст, сæ адæмы рыст
ахастой семæ».
11. «Афтæ уыдысты нæ фæлтæры уæззау фæндæгтæ. Уыцы
фæндæгтыл уыдтæн æз дæр. Институт, Сталинград, Курск, Укра-
инæ, Белорусси, Румын, Венгри... кæуылты нæ фæзылдыстут,
салдаты гуыргъахъхъ фæндæгтæ?».
12. «Цы бирæ диссæгтæ федтам, уыдон радзурын хъуыд нæ
кæстæртæн, нæ адæмæн. Иу лæджы цард æгæр цыбыр у уыцы
диссаджы хабæрттæ сæрæй бынмæ ракæнынæн».
13. «Фыссæг... Цы ма ис уымæй кадджындæр, стырдæр ном.
Тæхуды, уыцы номы аккаг чи вæййы, йæ зарæг адæмы зæрдæмæ
кæмæн бахъары!»
14. Адæмон фыссæг, æхсæнадон æмæ сфæлдыстадон архайæг,
Хетæгкаты Къостайы номыл премийы лауреат.
Ш. Уацмыс бакæсын æмæ сахуыр кæныны размæ ахуыргæнæг
хъуамæ ратта ахуырдзаутæн цалдæр хæслæвæрды. Дзырдæн зæ-
гъæм, ахæмтæ (сæ номхыгъд къласы фæйнæгыл):
1) тексты ссарын æмбисæндтæ æмæ базырджын ныхæстæ, ра-
фыссын сæ кусæн тетрæдтæм, бамбарын сын кæнын сæ аивадон
нысаниуæг;
2) абарын радзырды хъайтарты фæлгонцтæ — Афай æмæ Бек-
370
солтаны фырты, Азаухан æмæ Хангуассæйы, бацамонын сын сæ
адæймагон миниуджытæ;
3) зæгъут уæ хъуыдытæ: а) Афайы тыххæй (æнæрцæф лæппу,
бинойнаг, бинонты хицау, хæстон, зæххы куысты дæсны, фыд,
мыггаджы сæр, зæронд фырнымд æмæ уæздан хистæр); æ) Азау-
ханы тыххæй (хъæууон чызг, диссаджы курдиатджын фæндыр-
дзæгъдæг, бинонты æфсин, уарзон ирон мад); б) Бексолтаны фыр-
ты тыххæй (ирон лæппу, хорз æмгар, хъазты архайæг, Афаимæ
хъæугæрон æнæнхъæлæджы фембæлды заман, фæстаг фембæлды
рæстæг англисаг берданкæимæ);
4) ссарут тексты, фыссæг ирон æгъдæуттæ кæм равдыста,
уыдон æмæ сьтн зæгъут сæ æхсæнадон нысаниуæг ирон адæмы
уæды заманы æмæ нæ абоны царды;
5) бацæттæ кæнут радзырд «Ирон æгъдæуттæ Цæгæраты Мак-
симы радзырд «Мады зарæг»-мæ гæсгæ æмæ сæ нысаниуæг»;
6) лæмбынæг æркæсут æмæ равзарут радзырды композици æмæ
йæ хицæндзинæдтæ;
7) тексты аивадон фæрæзтæн сæ иу у аивадон абарст; ссарут
уыдон тексты æмæ сын сбæрæг кæнут сæ нысаниуæг;
8) кусæн тетрадæдты цыбырæй ныффыссут уæ хъуыдытæ ахæм
темæйыл: «Адсеймаг семсе аивад»;
9) бамбарын кæнут дзырдбæстыты нысаниуæг: хъазтмсе цæуы-
ны чызг нæма у} ныддонласт кодтам кæрседзи, пыхс йсе сæрыл ахас-
та, лсеппутсе ссе хьустсе сдардтой, йсе куыдзы бынат чи нсе зоны, йсе
сины саст фæрæстмсе, семризседжы ныррызт, йсе тыппыртсе суагъ-
тау йсе масты дзсекъул райхалдзсен, йсе къахкъухты пырх акалд,
игсерхуыз глазийсе уыди хуыд, гселирытсе нымсетхуд, йсе фсесмын дза-
быртсе станхъ ссераксей хуыд, авд æвзаджы ксеуыл базад, ус ксерц-
вæлдсехт фсеци, агургсе семсе сенсеаргсе бинонтæ, йе ’муд серцыд, уыр-
дыгыстсегсей лсеууын, куырдуаты баззад, йсе тыппыртсе суагъта,
йсе масты дзæкъул райхалдзсен, йсе цсесгом ссыгъд, йсе ссер схъил ксе-
ныны бон сей нсей, гуымиры ссерыстырдзинад.
Ахæм хæслæвæрдты руаджы ахуырдзаутæ хуыздæр бамбардзы-
сты радзырды мидис æмæ йæ композици, кæсгæйæ цæст дардзы-
сты радзырды æвзаг æмæ йæ аивадон мадзæлттæм.
IV. Ахуырдзауты базонгсе ксенын ирон фысджытæ æмæ лите-
ратурæиртасджыты хъуыдытимæ Цæгæраты Максимы сфæлдыс-
тады тыххæй.
Цæгæраты Максимы уацмыстæ бацахстой ирон литературæйы
ахсджиаг бынат, ирон адæм сæ уарзынц æмæ сæ кæсынц æнувы-
дæй. Ирон литературæйы цы бирæ хъайтартæ ис, уыдоны æхсæн
бæрæг дарынц Максимы хъайтарты фæлгонцтæ, йæ уацмыстæ
сты хъæздыг æмæ рæсугъд æвзагæй фыст, аивдзинадæй æххæст.
Фыссæг арæхсгæ пайда кæны ирон адæмон лексикæйæ, æмби-
сæндтæй æмæ таурæгътæй, адæмон юморæй. Уыдон бирæ аивдæр
кæнынц уацмыс.
Ардасепты Хадзыбатр
371
Ацы уацмыс («Мады зарæг») у æхсар æмæ сыгъдæг уарзондзи-
нады зарæг. Адæмы зæрдæмæ дæр уымæн тынг фæцыдис. У рæ-
сугъд хæрдгæ æндæхтæй фæлыст. Ам дæр та Максим равдыста йае
диссаджы арæхстдзинад.
Дарчиты Дауыщ
Цæгæраты Максимы нæ чиныгкæсджытæ фылдæр зонынц йæ
радзырдты æмæ повестты чингуытæм гæсгæ. Фыссæг, йæ фадат
æмæ йæ курдиаты тых цас амыдтой, уыйбæрц архайдта, цы бирæ
диссæгтæ федта, цы бирæ зындзтшæдтæ бавзæрста, уыдоныл зæр-
дæбын ныхас ракæныныл. Кæм æмдзæвгæты хуызы, кæм та про-
зæйæ фыст уацмысты.
Дыууиссæдз азæй фылдæры фæллой... Хæстыразмæйы фыц-
цаг къахдзæфтæ, уазал акъоппыты фыст æмдзæвгæтæ, уæлахиз-
дзауты æнæкæрон цин, сабыр дуджы æнкъарæнтæ... Уыдон сты
Цæгæраты Максимы æмдзæвгæты сæйрагдæр мотивтæ.
Дзасохты Музафер
Уæрæх сты Цæгæраты Максимы жанрон-тематикон диапазон
æмæ стилы палитрæ: æмдзæвгæтæ æмæ лирикон миниатюрæтæ,
радзырдтæ, уацаутæ, роман, оперæйы либретто, киносценаритæ;
йе сфæлдыстад зындгонд у нæ бæстæйы æндæр адæмтæн дæр,
фыссæджы уацмыстæ уырыссаг æвзагмæ тæлмацтæй иу æмæ дыууæ
хатты нæ рацыдысты Мæскуыйы алы рауагъдæдты.
Мамиаты Изетæ
Рагæй нал бакасттæн ахæм чиныг (уацау «Хæххон барæг»). Дæ
уацмыс, мæнæ афтæ кæмæй фæзæгъынц, йæ былæй кæлы адæй-
маджы рæсугъддзинадæй, иннæ адæмтæм стыр уарзондзинад да-
рынæй, зæгъгæ, ахæм у. Дæ чингуыты хъайтартимæ базонгæ дæн.
Æмæ ныр мæ бон у зæгъын сыгъдæг зæрдæйæ, æнæуæлдай митæ
кæнгæйæ: «Уарзæн ис дæ хъайтартæн, ирæттæн, сæ уæнгты ахæм
сыгъдæг туг кæмæн ис...»
Михаил Пархомепко, критик
Ирон прозæйы зынгæ бынат ахсынц Цæгæраты Максимы
уацаутæ «Сау хохы фыййау» (1961), «Нæ фехъуыстон ма зæгъ»
(1963), «Балцы зарæг» (1965), «Хæххон барæг» (1970), роман «Рай-
сомы мигъ» (1983). Уыдоны автор хуызджын нывты æвдисы
Ирыстоны цард, адæмы тох сæрибар æмæ амондыл, сæ хæстон
сгуыхтытæ Фыдыбæстæйы стыр хæсты, сæ хъазуатон куыст, сæ
зонды тых æмæ сæ уды рæсугъддзинад. Максимæн бантыст цар-
дæгас фæлгонцтæ саразын, йæ геройтæ сты, адæмы амондыл чи
тох кæны, хорз хъуыддаг аразын йæ хæсыл чи нымайы, ахæм
адæймæгтæ. Йæ уацмыстæ тæлмацгонд æрцыдысты бирæ адæм-
ты æвзæгтæм.
Джыккайты Шамил
372
Дзырдуатон-фразеологион куыст.
Радзырды æвзаг у цардæгас, чиныгкæсæг уацмысæй йæхи ато-
нын хъом нал вæййы, уымæн æмæ дзы ссарæн ис бирæ адæмон
æмбисæндтæ, синонимтæ, фразеологион дзырдбæстытæ æмæ, ирон
чъæууон цард бæлвырдæй чи æвдисы, ахæм дзырдтæ. Уыдоны
нысаниуæг бацамонын хъæуы ахуырдзаутæн.
Дзырдуат радзырдмæ:
Камари рон — ирон разгæмтты рон, æвзист рон.
Фæсмын дзабыртæ — къуымбилæй хуыд дзабыртæ.
Станхъ сæрак — сафьян.
Глази (глеси) — зынаргъ хъуымац, зæлдаг, цыллæ.
Гæлирытæ — зылын-мылын.
Пыхс йсе сæрыл ахаста — тагъд азгъордта размæ.
Йсе цæсгом арт суагъта — йæ цæсгом фырмæстæй, фырæф-
сæрмæй асырх ис.
Йсе цæстыты туг фсебадт — фырмæстæй йæхи нал æмбæрста,
цæстытæ сырх-сырхид аисты.
Ссе мыды къæм нæ, фæлæ æнæхъæд уæргъуын бахауд — сæ лымæн-
дзинад фехæлд, кæрæдзийы зæрдæхудты бацыдысты.
Стауынтæ систа — æппæлынтæ байдыдта.
Адсем сей уынгмсе ссе хъселсесы рахастой — адæм æй сæ разæй
ахастой.
Зсердсе ихы късертт фестад — йæхи нал æмбæрста фырæнкъар-
дæй.
Зсердсе йæхи къултыл хоста — фыртыхстæй йæхицæн бынат
нал ардта.
Хох ыл ракалд, зсехх йсе быны аскъуыд — зын уавæры бахаудта.
Ксед цсефсей нсе мселыс, усед та дын рæхуыст — ноджы стырдæр
маст бавзарын.
Цъутта сæвæрдта йсе дзыхыл — дзыхылхæст адæймаг.
Гугтсе серымысын — дам-думтæ кæнын, гæдыныхæстæ æрымы-
сын.
Масты фæндагыл ацсеуын — маст райсын.
Йсе сины саст фсерсестмсе — хорзы ’рдæм йæ хъуыддаг ацыд.
Йсе масты дзсекъул райхалдзсен — йæ мæстытæ радзурдзæн.
Ссе мады фарн мсердтсем нсе ауагътой — сæ мады кад дæлæмæ
не ’руагътой.
Æнсебары бсех дыгсейттæ хсессы — æндæр мадзал мын нæй.
Адсем ыл ссе цсест серсевсердтой — дистæ йыл кодтой.
Фыды ссер нымайын — фыды ном хъуыды кæнын.
Фыд цъсех арс у — тызмæг, карз адæймаг.
Хорз ма раксен семсе фыд ма ссарай — фылдæр хатт хорздзинад
нæ бамбарынц æмæ рацæуы зæрдæхудтмæ.
Йсе судзгсе цсессыгсей йсехи фехсадта — фæхъыг кодта, фæкуыдта.
Хрйы зсердсе сефсымсермсе — æфсымæрыл мæт кæнын.
Йсе зсердсейы арф севсерд уыди ~ никуы дзы рох кодта.
Йæ дыуусе фаззоны уазджыты уселхъус цырагъау лсеууынц - æгъдау
лæвæрдтой, лæггад кодтой уазджытæн.
373
Дыккаг урок
Эпигрæф
Цæгъды мæ срсендыр...
Сусæг катай сисы.
Иæ судзгæ зæлтæ арвгсерæтты ризынц.
Тсехынц мæнмæ нæмыджы згсе ысхъийау,
Æмсе мсе зсердсе судзгсе рыстæй риссы...
Максим
Ацы рæнхъытæ ист сты Максимы æмдзæвгæ «Изæрдалынг-
ты»-йæ. Сæ хъуьгды æмæ се ’нкъарæнтæй хæстæг лæууынц радзырд
«Мады зарæг»-мæ. Ахуырдзауты бафæрсын: «Цæуыл æмæ цæмæн
риссы фыссæджы зæрдæ? Цы иу кæны æмæ цæмæй хицæн кæ-
нынц Максимы радзырд æмæ æмдзæвгæ?»
I. Фыццаг уроны райдайын радзырды мидисыл кусын. Уыцы
куыст бацахсдзæн æнæхъæнæй дыккаг сахат дæр. Равзæрст цæу-
дзæн ахуыргæнæджы хæслæвæрдтæ æмсе фсерстытæм гсесгæ. Ахæм
куыст рабæрæг кæндзæн: а) куыд бакастысты скъоладзаутæ ра-
дзырд; б) куыд ын бамбæрстой йæ мидис, йæ сæйраг идейæ,
аивады хъомыс адæймаджы дунейы.
Фæрстытæ радзырдмæ:
1. Радзырд «Мады зарæг» ирон литературæзонады нымад у
Цæгæраты Максимы стырдæр сфæлдыстадон æнтыстыл. Уымæн
æрцыд хаст астæуккаг скъолайы программæмæ (ирон литерату-
рæйæ) дæр. Цавæр æндæр прозаикон уацмыстæ — радзырдтæ æмæ
уацаутæ — ма ныффыста фыссæг? Ранымайут сæ.
2. Уæ зæрдæмæ фæцыдис Максимы радзырд? Цæмæй? Цавæр
хъуыдытæ æмæ æнкъарæнтæ уæм сæвзæрын кодта фыссæджы аива-
дон ныхас?
3. Чи стьг радзырды хъайтартæ? (Афай, Азаухан, Бексолтаны
фырт, Зæирæ, Изетæ, Дзерассæ, Хангуассæ, Саулаты лæппу —
афицер.) Уыдонæй кæй сурæт баззад уæ зæрдæтьг?
4. Цавæр ньгвæй райдайы радзырд? Чи у, адæмьг йæхимæ чи
æркæсьгн æмæ æрыхъусын кодта, уый? Цæмæн загъта ацæргæ ус
йæ сыхагæн: «Мæ буары дыз-дыз нæма банцад...»?
5. Куыд цагъта хъисын фæндьгрæй концерты заман Саулаты Дзе-
рассæ? Куьгд æвдьгст цæуынц радзырдьг концертдзауты æнкъарæнтæ?
6. «Хъисьгн фæндыры мелоди куьгд динамикон æмæ зæрдæа-
гайгæ у, уьгй æвдьгст цæуьг боньгхъæды ивæнтьг... æрдзьг ньгвты
æнкъарæм чызджьг цагъды темп æмæ диапазоны рæзт», — зæгъьг
литературæиртасæг Мамиаты Изетæ. Цьг хæссьг музьгкæ, кон-
цертмæ чи æрбацыд, уыдонæн?
7. Цавæр ньгвтæ ауадыстьг Афайы цæстытыл, йæ чьгзджы чьгзг
Дзерассæйы диссаджы цагъдмæ куьг хъуыста, уæд?
8. «Азауханы фæндыры цагъд... Лæппуты къæрццæмдзæгъд.
Уыцы бон фыццаг хатт базыдтой хъæубæстæ, фæндыр канд цæгъ-
374
дьш нæ, фæлсе ма дзурын дсер кæй зоны, уый». Кæмæ æмæ цæуыл
уыд йæ ныхас Азауханы фæндыры зæлтæн?
9. Максим йæ уацмысы разныхасæн æрхаста ахæм эпигрæф:
Кæйдæр рыст хьуыдытæ -
Мæ нывæрзæн базæн.
Кæйдæр рыст хъуыдытæ —
Мæ зæрдæ сæ авдæн...
Цæмæн? Куыд раргом кодта фыссæг ацы ныхæсты мидис ра-
дзырды сæйраг хъуыдыйы?
10. Радзырды персонажтæй фыссæг мьгггаджы ном радта æрмæ-
стдæр дыууæйæн — Азаухан æмæ Саулаты афицерæн. Мах нæ
зонæм нæ Афайы, нæ Бексолтаны фырты мыггæгтæ. Цæмæн ба-
кодта афтæ Максим?
11. Бексолтаны фыртæн та ном дæр нæй. Цæмæн? Æмæ дзы
ном æнæмæнгæй хъуыдис?
12. Цавæр лæгæй равдыста фыссæг йæ радзырды Афайы? Кæй
сурæт у ныхмæвæрд Афайæн æмæ цæмæн?
13. Мамиаты Изетæ зæгъы: «Чызджы цагъдмæ зæронд лæджы
зæрдæйы сног сты ивгъуыды карз æмæ рухс мысинæгтæ». Радзу-
рут Афайы ивгъуыд царды карз хъысмæты цæфты тыххæй. Хор-
зæй та цы уыди æмæ ис абон Афайы царды?
14. Цæмæн адард ис Афай йæ хистæр чызг Зæирæйæ? Кæй аххо-
сæй фехæлди бинонты æнгом цард? Цæуылнæ «баныхæст кæрдзын
фæстæмæ»? Раст уыд Афай йæ чызг Зæирæйы хъысмæты? Зæгъ дæ
хъуыдытæ Афай æмæ йæ чызг Зæирæйы ахастыты тыххæй.
15. «Дзерассæ... Кæд Афай уæлæмæ ницы дзырдта, уæддæр йæ
зæрдæйы арф æвæрд уыди йæ хъæбулы фыццаг хъæбул». Куыд
æмбарыс ацы рæнхъыты мидис? Цæуыл дзурæг сты?
16. Цы хуьтзы байсыст зæронд Афайы зæрдæйы фыдæх музы-
кæйы фæрцы? Цæмæй ис ныфс чиныгкæсджыты, Афай йæ чызг
Зæирæ æмæ Саулатимæ кæй бафидаудзæн, уымæй? «Кæдæм? Фæс-
тæмæ хъæумæ?.. Нæ, Саулаты уынгмæ! Дардæй сæм уæддæр бакæса.
Адæм Дзерассæйыл куыд цин кæнынц, уый дардæй уæддæр фена...
Æмæ йыл зонгæ исчи куы фембæла, уæд та? Æмæ уæд цы? Йæ
дыууæ фырты уырдыгстджытæй кæм лæууынц, йæ чызджы чызгыл
утæппæт адæм кæм цин кæнынц, уым Афай не сфидаудзæн? Ны-
хасмæ нæ сарæхсдзæн?..».
17. Куыд сахадыдта музыкалон аивад Афайы æнкъарæнтæ æмæ
фæндиæгтыл? Æмæ куыд равдыста уыцы ахадындзинад йæ кур-
диатджын радзырды Цæгæраты Максим?
18. Цы бынат ахсынц аивады хуызтæ - музыкæ, литературæ,
нывкæнынад, кино æмæ кафт нæ царды? Цы пайда сты адæйма-
гæн? Хъæуынц нæ?
19. Цавæр аивадон мадзæлттæй фæпайда кодта фыссæг йæ
уацмысы? Ранымайут сæ. (Абарстытæ, метафорæтæ, фарстон хъуы-
дыйæдтæ, эпиграф, диалог, риторикон фæрстытæ, монолог, ирон
æмбисæндтæ, аивадон деталь, ныв-фæлгонц, æгоймаг таурæгъ-
хæссæг, хабаргæнæг.)
375
Ахуыргæнæджы хæс ацы урочы — фæарфдæр кæнын ахуыр-
дзауты зонындзинæдтæ литературон теорийæ. Скъоладзау-
тæ зонгæ сты рагæй дæр ахæм литературон æмбарынæдтимæ: ра-
дзырд, сюжет, композици, сурæт, таурæгъкæнынады системæ. Уыдоны
тыххæй ногæй радзырд «Мады зарæп>-ы бындурыл хъæудзæн æрдзу-
рын æмæ ма рабæрæг кæнын сæ бастдзинад ацы уацмысы. Ахæм
куысты фæпайда уыдзæн цыбыр дзырдуат «Литературон терминтæ»
(5—11 кълæсты ахуырдзаугæн). Дзæуджыхъæу. Орион, 1912. 90 ф.»
Радзырд — эпикон, таурæгъон литературæйы хуызтæй иу, йæ
къаннæг формæ, — къаннæг аив уацмыс, арæхдæр дзы æвдыст
æрцæуы адæймаджы цардæй иу цау, йæ цард уый агъоммæ æмæ
уый фæстæ куыд уыд, ууыл уацмысы бæстон ныхас нæ вæййы.
Сюжет — эпикон, лиро-эпикон кæнæ драмон уацмысы мидис чи
у æмæ уацмысы куыдфæстагмæ рæзгæ чи цæуы, царды уыцы цаутæ.
Уыцы цауты æвдыст цæуынц адæймаджы удыхъæды миниуджытæ,
архайджыты зæрдæйы уаг, сæ ахаст, удыхъæды рæзты истори.
Композици — уацмысы конд, йæ хæйтты равæрд фæд-фæдыл,
уацмысы цаутæ кæрæдзи фæдыл æвдисын, - уацмысы архай-
джыты удыхъæдтæ аразыны æмæ царды цаутæ æвдисыны сæйраг
аивадон мадзæлттæй иу.
Сурæт — литературон хъайтары сурæт рабæрæг кæны адæй-
маджы митæ, йæ хъуыдытæ, æнкъарæнтæ, уыдоны иумæйаг сæй-
раг мидис, хицæн адæймаджы удысконд.
III. Дыккаг сахаты кæрон ахуыргæнæг ратдзæн ахуырдзаутæн
хæдзармæ куыст: 1) ныффыссын нывæцæн бархийæ ахæм темæ-
тæм гæсгæ: 1. «Фæндыр канд цæгъдын нæ, фæлæ ма дзурын дæр
зоны»; 2. «Уарзт æмæ рæсугъддзинадæй гуыры удсыгъдæггæнæн,
бæрзонд аивад»; 3. «Цæй фæрцы байсыст Афайы зæрдæйы фы-
дæх?»; 4. «Мæ уды дзæцц - ирон зарæг»; 5. Хи ’взæрст темæ;
фæсурокты кæсынæн — уацау «Хæххон барæг».
Литературæ
1. Цæгæраты М. Равзæрст уацмыстæ. Дыууæ томæй. Дзæуджыхъæу:
Ир, 1976.
2. Цæгæраты М.Æхсызгонулæфт: Уацмыстæ. Дзæуджыхъæу: Ир, 2002.
(«Ирон прозæ»).
3. Цæгæраты М.Æрæгвæззæг:Æмдзæвгæтææмæминиатюрæтæ. Дзæу-
джыхъæу: Ир, 1982.
4. Ц æ г æ р а т ы М. Аузбийы кæстæртæ: Радзырдтæ. Дзæуджыхьæу: Ир, 1973.
5.Мамиаты И. Цæгæраты Максим (1916-1990)//Джусойты Н., Мамиа-
ты И., Хъазиаты М. Ирон литературæ: ахуыргæнæн чиныг/11 кълас. Дзæу-
джыхъæу: Ир, 2013, 39-44 ф.
6. Ардасенты X. Йæ рæзты фæндагыл//Махдуг, 1966. №8. 1975 ф.
7. Дарчиты Д Бæркадджынуйæфæззæг//Махдуг, 1976. №11,116—119ф.
8. Джусойты Н. Ирон аив дзырды сæрвæлтау. Цхинвал, 1966. 344-351 ф.
9. Н аф и . Ныхас æмгары аивадыл// Фидиуæг, 1968. №8.
10. Марзоев С. Максим Цагараев: Очерктворчества. Орджоникидзе:
Сев.-Осет. кн. изд-во, 1960. С. 28.
«ПОЭТÆН ДÆР ФÆЛДИСЫН У ЙÆ КУЫСТ»
Хъодзаты Æхсары сфæлдыстад
Исе адсемы хьысмæт, йсе адсемы культурсе, йсема-
дселон æвзаг седзухдсер сты Æхсарсен йсе хъуыдыты ссер.
Косты Лизæ
Зындгонд ирон поэт, курдиатджын публицист æмæ тæлмац-
гæнæг, активон æхсæнадон архайæг — ахæмæй зонынц Хъодзаты
Æхсары Ирыстоны æмæ Уæрæсейы, йе сфæлдыстад зынаргъ кæ-
мæн у æмæ йын йæ аивад чи уарзы, уыдон.
Ацы аз нæ номдзыд поэтыл æххæст кæны æстай азы. Чи зоны,
æмæ ацы юбилейон датæ кæмæдæр бирæ фæкæса. Фæлæ Æхсары
лæгæй-лæгмæ чи зоны, йæ диссаджы поэтикон дзырд кæмæ хъа-
ры æмæ зæрдæйæ хион кæмæн у, уый не сразы уыдзæн ахæм
зондахастимæ. Цасфæнды бирæ азтæ куы цæуа нæ поэтыл, уæд-
дæр Æхсар зæрдæйæ у æрыгон, йе сфæлдыстад та у арфхъуыды-
джын, алывæрсыг, зæрдæхцон.
Азæй-азмæ, иу чиныгæй иннæмæ Æхсары поэтикон аивад
кодта нуарджындæр æмæ зæрдæскъæфдæр, йæ поэзийы сæйраг-
дæр дзуринæгтæ та куыд рахаста автор райдианæй, афтæ вазыг-
джындæр æмæ актуалондæр. Райгуырæн бæстæйы æмæ ирон адæ-
мы хъысмæт, адæймаг æмæ йæ царды райхалинаг фарстатæ, нæ
мадæлон æвзаг æмæ культурæйы уæззау уавæр — систы поэты
уацмысты сæйраг темæтæ. Æхсар йæ поэтикон дзырды руаджы
тох кæны æхсæнадон хæрамдзинады ныхмæ, фæстæзад зондаха-
стимæ, æнæуынон ын сты цæстмæми, дам-дум æмæ козбаугæн-
джытæ.
Нæ номдзыд поэт бирæ хæрзты бацыд ирон культурæ æмæ
литературæйæн. Æхсай азæй фылдæр кæны фыссæг лæггад ирон
поэтикон дзырдæн, йæ зæрдæ риссы нæ адæм æмæ не ’взаджы
фидæныл. Адæмы хъысмæт, зæгъы поэт, у æвзаджы хъысмæт,
уыдон сты иугонд, хицæн кæнæн сын нæй, æвзагыл дзурæг куы
нæуал уа, уæд ирон адæм куыд наци фесæфдзысты.
Поэты æмдзæвгæтæй бирæтæ хаст æрцыдысты поэтикон ан-
тологитæм, Ирыстоны та ирон литературæйы ахуыргæнæн чин-
гуытæм æмæ хрестоматитæм. Æрыгон фæлтæр сæ æхсызгонæй
зæрдæвæрдæй ахуыр кæнынц астæуккаг скъолайы райдайæн, фæн-
дзæм, æвдæм æмæ иуæндæсæм кълæсты.
377
Нæ цардæгас классик — афтæ зæгъæн ис Æхсарæй, йе сфæлды-
стад та сси нæ мадæлон литературæйы хæзнадоны фидыц.
Ацы уацы мах дæттæм ирон литературæйы ахуыргæнæгæн
æххуысæн хъæугæ æрмæг поэты уацмысты тыххæй. Æрмæджы
нысан - баххуыс кæнын ахуыргæнæгæн методикон æгъдауæй,
Хъодзаты Æхсары царды хабæрттæ æмæ йе сфæлдыстад куы ахуыр
кæна йе скъоладзаутимæ, уæд. Педагогæн йæ бон у уроктæй, куыд
лæвæрд цæуынц, афтæ æнæхъæнæй спайда кæнын. Кæнæ та йæхи
урокмæ бархийæ æрбайсын ацы æрмæгæй хицæн хæйттæ, йæ зæр-
дæмæ дзы чи фæцыдис, ахæмтæ.
5-æм кълас
Урочы темæ. Æмдзæвгæ «Куыст». (1сах.)
I. Æхсары цард æмæ сфæлдыстады хабæрттимæ скъоладзаутæ
фыццаг хатт зонгæ кæнынц фæндзæм къласы, фæлæ йын йæ чин-
гуытæ рагæй бауарзтой, уыдон сын кастысты сæ ныййарджытæ.
Сывæллæттæй бирæтæ сæхæдæг бакастысты райдайан къласты
поэты чиныг «Абеты куывд». Ам, ацы цымыдиссаг чиныджы,
ирон дамгъуат лæвæрд цæуы хъазты хуызы æмæ йæ сывæллæттæ
æхсызгонæй кæсынц. Уацмыс сæ акæны Абеты æнахуыр бæстæм,
зонгæ сæ кæны ирон цард, ирон адæм, ирон æгъдæуттимæ.
Ахуыргæнæг куы бафæрса скъоладзауты, Хъодзаты Æхсары
чингуытæй цавæртæ бакастыстут, зæгъгæ, уæд, æнæмæнг, зæгъ-
дзысты «Абеты куывд».
Ахуыргæнæджы фæрстытæ:
— Чи у Хъодзаты Æхсар?
— Цавæр чингуытæ ныффыста сывæллæттæн? («Абеты куывд»,
«Катится арба навстречу дню», «Урс бæлон», «Сæтæлæгон Сæтæ-
лæг».)
— Уæ зæрдæмæ цæуынц Æхсары уацмыстæ? Цæмæй?
— Цæй тыххæй нын радзырдта Æхсар йæ чиныг «Абеты
куывд»-ы? Кæимæ нæ базонгæ кодта? Чи сты чиныджы хъай-
тартæ?
— Куыд равдыста Абетæй алчидæр йæ лæджыхъæд?
— Куыд сæмбæлдысты сæ уазæг Æхсарыл фысымтæ? Цавæр
кад ын скодтой? Чи йын цы загъта Абетæй алчидæр æмæ йæхи
куыд дардта ныхасы рæстæг?
— Уæ зæрдæмæ фæцыдысты нывгæнæг Цæгæратьг Валерийы
иллюстрацитæ Æхсары чиныгмæ? Цæмæй? Цавæр ирон дамгъæ-
мæ скæнис ды ныв?
II. Цалдсер ныхасы поэты биографийы тыххæй.
Хъодзаты Æхсар райгуырд 1937 азы 30 июлы Цæгат Ирысто-
ны Бруты хъæуы. Авдкъласон скъола каст фæцис йæ райгуырæн
хъæуы, астæуккаг ахуырад та райста 1955 азы г. Теречы Кæсæг-
Балхъары, уырдæм сæ бинонтæ алыгъдысты 1952 азы. Æхсар
378
æрыгонæй байдыдта кусын: 1955-1960 азы куыста Назраньг Цæ-
цæн-Мæхъхъæлы æфсæнвæндаджы поездты радаразæгæй. 1956—
1956 азмæ Æхсар ахуыр кодта Цæгат Ирыстоны паддзахадон пе-
дагогон институты историон-филологон факультеты. Уый фæстæ
алы азты куыста ахуыргæнæгæй Мæцутæйы хъæуы, Алагиры рай-
оны газет «Путь к коммунизму»-йы уацхæссæгæй. 1963 азæй та —
Цæгат Ирыстоны радиойы уацхæссæгæй. 1969 азы Хъодзаты Æхсар
каст фæцис ССРЦ-ы Фысджыты цæдисы цур Уæлдæр литерату-
рон курсытæ. Уæдæй абонмæ у журнал «Мах дуджы» редакцийы
сæйраг редактор. Фысджыты цæдисы уæнг сси 1966 азы, йæ уац-
мыстæ мыхуыр кæны 1954 азæй.
Сывæллæттæн ныффыста чингуытæ — «Абеты куывд» (1968)
æмæ «Ныббар мын, Дзерассæ!» (1967). Ам ныхас цæуы ирон хъæу-
уон лæппу Дзеджы хъысмæтыл, хæсты рæстæг æмæ фæсхæсты
царды тыххæй. Ацы чиныг, уырыссаг æвзагмæ тæлмацгондæй
хуыйны «Катится арба навстречу дню».
Æхсары сфæлдыстад зындгонд у ирон чиныгкæсджытæн, ра-
цыди йын мыхуыры бирæ чингуытæ, уыдонимæ: «Æхсар», «Адæ-
мы хъæр», «Удæвдз», «Рухс», «Зынджы бардуаг», «Дыууæизæрас-
тæу», «Бындзæфхад» æмæ æнд.
III. Ахуыргæнæг кæсы Хъодзаты Æхсары æмдзæвгæ «Куыст».
КУЫСТ
Зырнæй зилай, сау зæхх фæлдахай,
цыргъ бырауæй айгæрдай хох, —
уæхскуæзæй, сæруæлдайæ архай.
Бæркад гуыры хиды æртахæй, —
куыст амонд у, цардæн йæ рох.
Куыст хос у, æвдадзы хос низæн.
Сæумæцъæхæй хосгæрстмæ схиз,
дæ цæвæг дæ тыхæн — æвдисæн:
хæсдзысты дæ дзыллæтæ дисæн,
бæрæг кæд уа фахсыл дæ уис.
Куы ’рцæуа цъæхвæлыстæй уалдзæг,
уæд ауæдзы аппар нæмыг.
Хæлар ын дæ хидвæллой - райдзæн,
цы курай — рæдауæй йæ ратдзæн:
зæрин гага — фарны нæмыг.
Нæргæ цех... Æндон тæрхьг сонт хъæр.
Зæлдаг хæлттæ ризынц тьгнтау.
Ис се ’рттывды де ’хсар, дæ зонд дæр.
Фæллойы зард самон бæрзонддæр,
æнтыстыл æнтыстытæ ’фтау.
379
Поэт дæ, уæд удæнцой ма зон,
цы дын дзура зæрдæ — фысс æй,
аслам кад-иу де рагъæй ассон,
æрвæрттывд — дæ удæн йæ фаззон, —
тæппудæн поэт уæвæн нæй.
Куыст суры нæ риутæй æрхæндæг.
Зæрдæргъæвдæй, райгæйæ кус, —
куыст фидауц у, ’хсар у, лæггæнæг,
ысрухс кæ дæ цардæн йæ фæззæг,
дæ цард уæд уыдзæнис æнус.
Мыхуыргонд цæуы чиныгæй: Ирон литературæ: Хрестомати 5-æм
къласæн. Дзсеуджыхъæу: Ир, 2005. 257—258 ф.
Дзырдуат æмдзæвгæмæ:
Зырн — сæрмагонд кусæнгарз хъæдæрмæгæй къæлæсытæгонд
дзаумæттæ аразынæн.
Бырау — кусæн дзаума; сверло, бур, дрель.
Айгæрдын — хохы астæу ног фæндаг акъæртт кæнын
Уæхскуæзæй архайын — æппæт тыхтæ дæр куыстæн раттын.
Фарны нæмыг — бæркады нæмыг, куывды хæрынæн.
Æндон тæрх — прокатный стан, станок проката стали.
Æвдадзы хос — лæджы йæ къæхтыл чи слæууын кæндзæн, ахæм
хос.
Ауæдз — хуымы гутоны фæстæ цы арф фæд баззайы, уый,
гутонвæд.
Уис — цæвæг иу риуыгъдæн кæуыл аххæссы уыгæрдæнæй, уый
фæтæн карст кæрдæг.
Удæнцой нсе зонын — иу бон дæр нæ зонын цæрын æнæ куыс-
тæй, æнæ фыдæбонæй.
Фæрстытæ æмæ хæслæвæрдтæ æмдзæвгæмæ:
1. Уæ зæрдæмæ фæцыдис Хъодзаты Æхсары æмдзæвгæ? Цæ-
мæй?
2. Цæуыл ныффыста йе ’мдзæвгæ поэт? Поэты хъуыдымæ
гæсгæ, цы у царды ахсджиагдæр фæрæз? Цæмæн?
3. Куьгсты хуызтæ бирæ сты, нымæц дæр сын нæй. Цавæр
куысты хуызты кой кæны йæ уацмысы поэт? Ранымайут сæ (зыр-
нæйзилæг, æрзæткъахæг, хосдзау, зæхкусæг, æндон тæрхыл ку-
сæг, поэт, фыссæг).
4. Куыд æмбарут ацы рæнхъыты мидис?
Бæркад гуыры хиды æртахæй, —
Куыст амонд у, цардæн йæ рох.
5. Куыд цæуы æвдыст æмдзæвгæйы хосдзауы, зæхкусæджы,
нæргæ цехы, поэты куыст? Куысты нывтæ æвдисгæйæ, поэт цы
зæгъынмæ хъавы?
380
6. Поэт æрыгон фæлтæрмæ кæм сиды, уыцы рæнхъытæ ссарут
азмдзæвгæйы æмæ зæгъут цæмæн хъæуы адæймаджы кусын?
Дзуапп дæтгæйæ, пайда кæнут æмдзæвгæйы текстæй.
7. Цавæр аивадон фæрæзтæй пайда кæны æмдзæвгæйы Æхсар?
Ранымайут сæ (абарст, метафорæтæ, фæлхатæнтæ).
8. Æмдзæвгæ кæронмæ бакæсгæйæ, зæгъут: куыд хъæуы ку-
сын, цавæр зæрдæйы уагимæ, цæмæн тырны адæймаг ахуырмæ
æмæ арф зонындзинæдтæ райсынмæ? Цы пайда сты уыдон цар-
ды?
9. Ссарут æмдзæвгæйы тексты æмбисæндтæ æмæ зæгъут: цæ-
мæн фæпайда кодта йæ уацмысы уыдонæй поэт? Равзарут сын
сæ хъуыды.
10. Уæ зæрдыл æрлæууын кæнутæндæр ирон æмбисæндтæ куыс-
гы тыххæй.
11. Куыд æмбарут ацы æмбисæндтæ: «Æнæ куыстæй ницы
ис», «Лæг куыстæй лæг у», «Схъæл астæу — æввонгхор», «Фæл-
лой кæм уа, цард дæр уым ис», «Куыстæн йæ сæр сындз, йæ
бын — сой»?
12. Цавæр куыстыл хæст сты дæ ныййарджытæ? Фидæны ды
цавæр дæсныйад равзардзынæ дæ царды фæрæзæн?
13. Ахуьтр кæнын куыст у æви нæу? Раргом кæнут уæ хъуы-
дытæ.
IV. Ахуырдзаутсе кæсынц уацмысы текст чиныджы.
V. Хæдзармæ куыст: 1) æмдзæвгæ зонын наизусть дзурын; 2) ку-
сæн тетрады ныффыссын æмбисæндтæ куысты тыххæй.
7-æм кълас
Урочы темæ. Æмдзæвгæтæ «Къостайы хæдзар», «Хъæр мæрд-
тæм» (1сах.)
Къостайы стыр куыст æмæ граждайнаг сгуыхт. Поэты хæдзар —
Райгуырæн бæстæйы символ. Авторы ахаст уыцы хæдзармæ —
Ирыстонмæ. Йæ ныстуан — уыцы алæмæты хæдзар аразын, фы-
дыбæстæн лæггад кæнын.
Æртæ Хазбийы — æртæ хъысмæты. Ирыстоны уавæр кæддæр
æмæ абон. Авторы хъынцъым йæ адæмы абон æмæ фидæныл.
I. Ацы къласы ахуырдзаутæ бæстондæр æрдзурдзысты нæ зынд-
гонд поэты цард æмæ сфæлдыстадыл. Иунæг урок фаг нæу, цæ-
мæй скъоладзаутæ базонгæ уой Æхсары биографиимæ бакæсой
æмæ сахуыр кæной йæ дыууæ æмдзæвгæйы.
Гæнæн ис, æмæ Æхсары царды хабæрттимæ ахуырдзауты ба-
зонгæ кæна скъоладзаутæн сæхицæй исчи, развæлгъау ахуыргæ-
нæджы æххуысæй презентаци «Нырыккон ирон поэзийы намыс»
бацæттæгæнгæйæ. Презентацийы рæстæг иннæ скъоладзаутæ сæ
кусæн тетрæдты фысдзысты поэты цардæрфысты пълан:
381
План
1. Хъодзаты Æхсары сфæлдыстад ахсы нырыккон ирон по-
эзийы зынгæ бынат.
2. Поэты сабийы бонтæ. Повесть «Катится арба навстречу
дню» (М.: Дет. лит., 1981) (уацауыл афæлгæст).
3. Ахуыры азтæ Дзæуджыхъæу æмæ Мæскуыйы.
4. Журнал «Мах дуджы» редакцийы, 1986 азæй йæ сæйраг ре-
дактор.
5. Фыццаг поэтикон æмбырдгонд «Æхсар» (1965). Æмдзæвгæ-
ты граждайнаг зондахаст.
6. Поэтикон æмбырдгæндтæ: «Сау æхсон», «Удæвдз», «Рухс».
Поэты бастдзинад адæмы рисимæ, ирон зæххимæ, ирон удыхъæ-
димæ.
7. Адæмы хъысмæт, адæмы культурæ, мадæлон æвзаг — поэты
зарæджы сæр.
8. Æхсары уацмысты хъæздыг æвзаг, аив поэтикон фантази,
оригиналон æмæ бæлвырд ассоциацитæ.
9. Æхсар — курдиатджын тæлмацгæнæг уырыссаг æмæ фæса-
рæйнаг литературæйæ (Пушкин, Жуковский, Лермонтов, Блок,
Пастернак, Ахматова, Шекспир, Байрон æмæ æндæр зындгонд
поэтты уацмыстæ).
II. Бæстондæр сердзурын Æхсары чиныг «Катится арба навстречу
дню»-йы тыххæй. Скъоладзаутæй йæ бирæтæ сæрды бакастысты.
Фæрстытæм уацмысмæ:
1. Уæ зæрдæмæ фæцыдис Хъодзаты Æхсары чиныг? Цæмæй?
2. Нæ паддзахады историйæ цавæр рæстæг равдыста йæ уацауы
Æхсар?
3. Ранымайут чиныджы хъайтарты.
4. Куыдæй мысы йæ сывæллоны бонтæ чиныджы сæйраг хъай-
тар — Дзег? Кæй уарзы фылдæр? Цæмæ бæллы царды?
5. Чиныг фæвæйы ахæм ныхæстæй: «Пусть торжествует жизнь!
Мы живем на прекрасной земле. Наше детство помнит не только
горечь войны, но ликование победы. И фарн отцов никогда не
уйдет в ту страну, где нет печали, нет радости... Потому что он —
не умирает». Куыд æмбарут ацы ныхæсты мидис? Раргом кæнут
уæ хъуыдытæ.
6. Цæмæн афтæ зынаргъ сты Æхсарæн йæ сабийы бонтæ? Цæ-
мæн афтæ бирæ уарзы поэт нæ ирон адæмы, нæ культурæ æмæ
истори?
III. Ахуыргæнсег аив кæсы Хъодзаты Æхсары æмдзæвгæ «Къос-
тайы хæдзар».
382
КЪОСТАЙЫ ХÆДЗАР
.. .уыцы хæдзар, Къостайы хæдзар...
Æз йæрæзты щессыгкалгсе ’рщеуын...
Хуыгаты Ссргей
Уый абон æмæ сомбонæн куыста,
Мæ Иры фидæн бацыдис йæ хуызы.
Мæ хурыскаст, мæ хурныгуылд — Къоста.
Йæ фарны хъæр мæм скифты дугæй хъуысы.
Æрра уыд уый: нæ зыдта, циу тæрсын.
Æрра уыд, о, ысчынди йын кæлæнтæ:
Сæ хорз бындарæн чи не скодта бын,
Куыста сæ бæсты уыдонæн: алантæн.
Æнцой нæ зыдта: бонæй уа, æхсæвæй
Йæ уарзты хурæй арæзта хæдзар.
Уыдаид хъуамæ Бонвæрнон йæ цар,
Йæ бын — цъæх авг, йæ къултæ та — æргъæуæй.
Хæдзар... Хæдзар — йæ ис æмæ йæ низ,
Йæ уд цырагъау Иры дзыхъхъы батад,
Æрхуыссыдис æнафоны, фæцис.
Йæ хæдзар, охх, æрдæгарæзтæй баззад.
Æрцæуын æм. Сæрныллæгæй лæууын,
Табугæнгæ: нæ кувæндон у, н’ аргъуан.
Æрцæуын æм. Къæмдзæстыгæй кæсын.
О, хъуамæ махæн аргъуанау зынаргъ уа.
О ме ’фсымæртæ, цырд фæлæууæм, цæй,
О ме ’фсымæртæ, равдисæм нæ хъазуат:
Йæ хæдзарæн æнæ саразгæ нæй,
Йæ хæдзар хъуамæ ма фæуа хæдзаруат.
Къостайы бындар ма фæуæд æвæд,
Къостайы къона мин азты цæрæд!
Цæй, бахсидæм ын ахæм рæхыс, ахæм,
Сæрмæттаг арвæй чи ’рыххæсса махмæ.
Нæхицæн, цæй, æнусмæ скæнæм ном:
Кæд ацы хæхты нал фаг кæна дуртæ,
Уæд фестын кæнæм урс дуртæ нæ удтæ,
Æндон къулты сæ бавæрæм æнгом.
Мыхуыргонд цсеуы чиныгсей: Ирон литературсе: Хрестомати 7-сем
кълассен. Дзсеуджыхъсеу: Ир, 2004. 291-292 ф.
383
Дзырдуат æмдзæвгæмæ:
Кæлæнтæ ысчынды — хинтæ, колдовство.
Æргъæу — перламутр.
Къæмдзæстыгæй кæсын — аххосджын хуызæй кæсын.
Цырд фæлæууын — æнæ зивæгæй куыстмæ бавналын.
Хъазуат равдисын — æнæрынцой куыст.
Хæдзаруат — хæдзары хæлдцзæгтæ, айдагъ къултæ.
Æвсед — æнæцот, æнæбайзæддаг, æвæстаг.
Рæхыс — æфсæйнаг цæгтæй арæзт бæттæн (цепь)
Скыфтсе, сæрмæттæ, алантæ — ирон адæмы рагон фыдæлтæ.
Ном сксенын — хорз хъуыддæгты фæрцы скадджын уавын.
Фæрстытæ æмæ хæслæвæрдтæ æмдзæвгæмæ:
1. Уæ зæрдæмæ фæцыдис æмдзæвгæ «Къостайы хæдзар»? Цæ-
мæй?
2. Цавæр хъуыдытæ æмæ æнкъарæнтæ уæм сæвзæрын кодта
поэт Къостайы хæдзармæ?
3. Цы у эпигрæф? (Цитатæ искæй уацмысæй кæнæ адæмон
сфæлдыстадæй, йæ хъуыды фæдзуры уацмысы сæйраг мидисыл.)
Куыд æмбарут æмдзæвгæйы эпигрæфы мидис?
4. Лæмбынæг бакæсут æмдзæвгæ æмæ зæгъут: цал хайыл ис
адих кæнын ацы поэтикон текст? Саразут ын пълан æмдзæвгæйы
ныхæстæй.
Пълан
а) «Уый абон æмæ сомбонæн куыста»...;
б) «Хæдзар... Хæдзар — йæ ис æмæ йæ низ»...;
в) «О, хъуамæ махæн аргъуанау зынаргъ уа»;
г) «Нæхицæн, цæй, æнусмæ скæнæм ном».
5. Цæуыл у поэты хъынцъым? Цæмæн лæууы уый Къостайы
хæдзары раз «сæрныллæгæй» æмæ «кæсы къæмдзæстыгæй»?
6. Цæмæ сиды лирикон герой йе ’фсымæртæм? Цы сæ домы?
Цы уыдзæн, Къостайы хæдзар арæзт куы нæ æрцæуа, уæд?
7. Куыд æмбарут ацы рæнхъыты мидис: «Нæхицæн, цæй,
æнусмæ скæнæм ном»; «Къостайы бындар ма фæуæд æвæд, /Къо-
стайы къона мин азты цæрæд!»? Раргом кæнут уæ хъуыдытæ уæ
цыбыр раныхæсты.
8. Æхсар йе ’мдзæвгæйы пайда кæны алыхуызон аивадон фæрæз-
тæй. Ссарут сæ тексты æмæ сæ ранымайут. Цæмæн сæ пайда кæны
поэт? (Эпиграф, метафорæтæ, фæлхатæнтæ, сидæнтæ, абарстытæ.)
9. Куыд æмбарут метафорæтæ — «Йæ уарзты хурæй арæзта
хæдзар» æмæ «Уæд фестын кæнæм урс дуртæ нæ удтæ»?
10. Цы у æмдзæвгæйы сæйраг хъуыды? Иу ранхъæй дæ куы
бафæндид уый зæгъын, уæд æмдзæвгæйæ цавæр рæнхъ равзарис?
11. Цавæр нысаниуджытæ радта дзырд хæдзар-æн йе ’мдзæв-
гæйы Хъодзаты Æхсар? (хæдзар «уарзты хурæй», хæдзар — «нсе
кувсендон, нæ аргъуан», хæдзар — «фестын кæнсем урс дуртæ нсе удтсе,
сендон къулты сæ бавсерсем сенгом»).
384
IV. Ахуыргæнæг кæсы æмдзæвгæ «Хъæр мæрдтæм».
ХЪÆР МÆРДТÆМ
Æртæ Хазбийæн — Алыккаты,
Калоты, Дзаболаты.
Хъæр мæрдтæм дæр хъуысы.
Къоста
«Ой, Хазби!» - æрфæнды мæ ныззарын,
фæлæ — оххай! — нал мæ хауы мыр;
ахгæны мæ цæссыгтæй мæ хъуыр,
заргæ нæ — мæ кæуынхъæлæс марын.
Ой, замана! Иу царды бæрц не сты
уе ’ртæ царды... Нæй амал, фæрæз...
Тугæрхæм, цæссыгæхсад хъæлæс
нал фæразы — цины зæлтæ фесты.
«Ой, Хазби!..» Куы нæ цæуы мæ зарæг,
уæд цы уон, кæмæн дзурон мæ рис?
Риуæй хъуысы ниуды хъæр, фæдис,
риуæй хъуысы зарæджы ’фсон хъарæг.
«Ой, Хазби!» - æрфæнды мæ ныззарын,
фæлæ галау райхъуысы мæ богъ.
«Ой, Хазби!..» Кæнæм сымахау тох,
агурæм рæстдзинад, фæлæ н’ арæм.
Агурæм æвдадзы хос — нæ арæм,
агурæм гæнæн æмæ амал,
агурæм адзалæн дæр мадзал...
Ой, Хазбитæ! Сыстут æмæ — ЗАРÆМ!
Мыхуыргонд иæуы чиныгæй: Ирон литературæ: Хрестомати 7-æм
къласæн. Дзæуджыхъæу: Ир, 2004, 293 ф.
Дзырдуат æмдзæвгæмæ:
Хъсер мæрдтæм дæр хъуысы — фæдисхъæр алы къуыммæ дæр
æмæ алы адæймагмæ дæр хъуысы.
Мæ хъуыр мæ цæссыгтæй ахгæны — фыртыхстæй мæ бон нæу
дзурын.
Замана\ — бæллæх.
Амал агурын — фæрæз ссарын исты хъуыддагæн.
Агурын адзалæн дæр мадзал — цыфæнды зындзинадæн дæр ис
ссарæн фæрæз.
«Иу царды бæрц не сты уе ’ртсе царды»... — иу лæджы бæрц нæ
фæцардысты, иу æнус дæр нæ рацардысты.
25 Мзокты Аслæнбег 385
Фæрстытæ æмæ хæслæвæрдтæ æмдзæвгæмæ:
1. Уæ зæрдæмæ фæцыдис Æхсары æмдзæвгæ «Хъæр мæрдтæм»?
Кæй нæмттæ ссардта ацы уацмысæй поэт? («Æртæ Хазбийы —
Алыккаты, Калоты, Дзаболаты».)
2. Цæуыл дзурæг у æмдзæвгæйы эпигрæф? Кæцæй æрцыд ист?
Куыд ын æмбарут йæ мидис?
3. Чи уыдысты Алыккаты Хазби, Калоты Хазби æмæ Дзаболаты
Хазби? Цæмæй номдзыд сты уыдон ирон истори æмæ культурæйы?
4. Радзурут, æдзард поэттæ Калоты Хазби æмæ Дзаболаты Хаз-
бийы цард æмæ сфæлдыстады тыххæй цы зонут, уый.
5. Цавæр аивадон фæрæзтæй пайда кæны поэт йе ’мдзæвгæйы
æмæ цæмæн? Ссарут сæ æмæ зæгъут: цы нысаниуæг сын ис уац-
мысы? (Сидæнтæ, æвастхъæртæ, фæлхатæнтæ, метафорæтæ, абар-
стытæ, риторикон фарстытæ, бирæстæлфыг хъуыдыйæдты кæ-
рон, хъæрон хъуыдыйæдтæ, антитезæтæ — ныхмæвæрдтæ.)
6. Куыд хъæуы кæсын ацы æмдзæвгæ? Цавæр хъæлæсыуагæй?
Лæмбынæг æркæсут строфаты интонацимæ, кæцы рæнхъыты кæ-
рæттæн ис æмхуызон зæлынад? (Фыццаг æмæ цыппæрæм, дык-
каг æмæ æртыккагæн.)
7. Раргом кæнут ацы рæнхъыты мидис:
Лгурæм æвдадзы хос — нæ арæм,
агурæм гæнæн æмæ амал,
агурæм адзалæн дæр мадзал...?
8. Цæуылнæ хауы поэты хъæлæсæй иу мыр дæр? Цы йæ нæ
уадзы зарын? Цæмæн сиды: «Ой, Хазбитæ! Сыстут æмæ — ЗАРÆМ!»?
Дзуаппæн ис ссарæн æмдзæвгæйы тексты.
9. «Зарæг» — «хъарæг» — «богъ». Раргом кæнут ацы дзырдты
нысаниуæг. Цæмæн æрцыдысты æвæрд иу рæнхъы? (Ацы тексты
сты синонимтæ.)
10. Бацæттæ кæнут цыбыр раныхас Калоты Хазби кæнæ Дза-
болаты Хазбийы тьгххæй. Бакæсут сын се ’мдзæвгæтæ æмæдзы
спайда кæнут.
11. Ссарут æмдзæвгæйы лирикон геройы фæдзæхстытæ йæ фæ-
стагæттæн.
V. Литературæйы теори
Символ у, арæх æмæ арф нысаниуæг чи райсы, ахæм фæл-
гонц. Зæгъæм, гербыл дзæбуг æмæ æхсырф сты куысты нысан,
куысты символтæ. Ирон гербыл фæранчы фæлгонц у тых, кад
æмæ сæрибары символ. Арæх фольклорон æмæ литературон хъай-
тарты фæлгонцтæ дæр свæййынц символон. Зæгъæм Амыран (Про-
метей) у адæмы амондыл тохгæнæг, æмæ йæ фæлгонц у сæриба-
ры символ.
Хъодзаты Æхсары æмдзæвгæ «Къостайы хæдзар»-ы нæ райгуы-
рæн бæстæйы миниуджытæ æмбырдгондæй зынынц поэты хæ-
дзары фæлгонцы, афтæмæй Къостайы хæдзар ам у символон фæл-
гонц, Ирыстоны, Райгуырæн бæстæйы символ.
386
IX. Хæдзармæ куыст: 1) зонын Хъодзаты Æхсары царды æмæ
сфæлдыстады хабæрттæ; 2) барвæндонæй æмдзæвгæтæй иу зонын
наизусть дзурын; 3) ахуырдзаутæй чиныг «Катится арба навстре-
чу дню» чи нæма бакаст, уый йæ фæсурокты бакæсæд.
11-æм кълас
Урочы темæ. Хъодзаты Æхсары сфæлдыстадыл афæлгæст. Йæ
чингуыты символон сæргæндтæ — сæйраг хъуыды бæлвырдгæнæн
фæрæз. Йæ поэзийы граждайнаг мотивтæ. (2 сах.)
«О, мысын та, мысын, мæ сабион азтæ...» Сабидуджы адджын
мысинæгтæ. Лирикон геройы хъынцъым, æвзонгадæн раздæхæн
кæй нæй, уый фæдыл. Æрдз удджын кæнын.
«Ирон^дзырд». «Мадæлон æвзаг — адæмы монон культурæйы
бындур. Йæ ахадындзинад. Ирон æвзаджы историон хъысмæт.
Ирон дзырды фарн. Уацмысы нывæфтыд фæзилæнтæ.
«Гимн Галæгонæн». Поэты философон ахаст царды рæзтмæ.
Тох - царды ноггæнæг фæрæз. Сонеты аллегорион мидис æмæ
метафорон фæлгонцад. Сидтон-хъæрон интонациты поэтикон
хъомыс.
«Цъайкъахæг». Адæймаг-аразæджы цард æмæ куысты симво-
лон ныв. Цард æмæ тохы нысан — рухс тауьтн, адæмæн лæггад
кæнын. Æмдзæвгæйы ирд, хуызджын абарстытæ. Стихарæзты хи-
цæндзинæдтæ. Бæттæг хæрхы нысаниуæг.
«Кафæг чызг». Аивады алæмæттаг хъомыс, адæймаджы зæр-
дæйы уагимæ гармонион иудзинад. Æмдзæвгæйы поэтикон фæ-
рæзтæ. Ассонанс æмæ аллитераци.
«Дæ цæстыты рухс». Лирикон хъайтары мидныхмæдзыд æнкъа-
рæнтæ. Тæхудиаг уарзты рухс æмæ æрхуым.
«Æз æмæ знон», «Æртытæ». Лирикон хъайтары æнтъыснæг
равг, ивгъуыдæн аргъ кæнгæйæ. Дуджы хъæнтæ йын — зæрдæма-
рæн мысинаг. Кæронбæттæны уайдзæф йæхицæн; йæ арф хъуы-
ды æмæ нысаниуæг.
«Æртытæ». Лирикон геройы зæрдæйы уаг. Æууæнксайды рис.
Арты бирæнысаниуæгджын фæлгонц. Фæсмон — æфсармы мотив.
Литературæйы теори. Æмдзæвгæйы аивадон фæрæзтæ.
«Ирон æвзаг æмæ литературæйы программæты» (1 — 11 кълæстæ.
Дзæуджыхъæу: Ир, 2005) нæ зындгонд поэты номимæ 11 къласы
фембæлæм фыццаг хатт, «Ирон литературсе 70-æм семсе 80-сем азты
фыццаг сембис» цы хай хуыйны, уым. Сæйрагдæр ацы рæстæджы
ирон поэзийы уыдис сагъæс адæймаджы хъысмæтыл, лæджы цар-
ды философийыл, номæй номмæ та Хъодзаты Æхсары, Дзуцца-
ты Хадзы-Умары, Малиты Васойы, Джыккайты Шамилы, Ходы
Камалы, Алборты Хадзы-Умары сфæлдыстады.
Бæстондæр Хъодзаты Æхсары цард æмæ сфæлдыстадыл æрдзу-
рын æмæ сахуыр кæнын æмбæлы программæйы æндæр хайы —
«Ирон литературæ фсестаг азты».
Куыд хъæуы 11 -æм къласы ахуыр кæнын нæ номдзыд поэты
уацмыстæ? Программæ радих кодта ахæм куыстæн æрмæстдæр
387
дыууæ сахаты, сахуыр кæнын кæй хъæуы, уыцы æрмæгæн та йæ
бæрцуат у парахат.
Мæ куысты фæлтæрддзинад мæнæн дæттьг бар æнæ къуылым-
пыйæ Æхсары сфæлдыстад дыуусг сахатмæ æнцонæй бакæсын
æмæ сахуыр кæнын. Æз æрцыдтæн ахæм хатдзæгмæ: цæмæй аху-
ырдзаутæ базонгæ уой поэты царды хабæрттимæ æмæ йын бам-
барой йæ хуыздæр æмдзæвгæты мидис, куыд æмбæлы афтæ, уый
тыххæй хъæуы баиу кæнын дыууæ урочы æмæ саразын урок-пре-
зентаци Æхсары сфæлдыстадæй.
Уым хъуамæ скъоладзаутæ æрныхас кæной поэты цард æмæ
сфæлдыстады хицæн фарстатыл, раиртасой йе ’мдзæвгæты æвза-
джы хицæндзинæдтæ, рабæрæг кæной йæ поэтикон æмæ публи-
цистон уацмысты сæйраг хъуыдытæ. Цæмæй ахуырдзауты бацæт-
тæгонд раныхæстæ (сообщения), рефераттæ æмæ докладтæ ра-
уайой æнтыстджын, уый тыххæй бирæ бакусын хъæуы ахуыргæ-
нæджы дæр æмæ скъоладзауты дæр уæлæмхасæн литературæимæ
поэты тыххæй, ахуырдзауты хъæуы сахуыр кæнын аив кæсын
Æхсары æмдзæвгæтæ.
Дæлдæр дæттæм ахуыргæнæгæн æххуысæн хъæугæ æрмæг урок-
презентаци саразынæн.
Эпигрæфтæ урокмæ
Поэтæн дсер фæлдисын у йæ куыст:
жеджы зсердсе дзырды базыртыл сисы —
æрбайсафы щесты ныкъуылдмæ рыст.
«Хуыцау æмæ поэт»
Æз зардзынæн уæд дæр,
Иронаума куы дзура ’рмæстдсер иулсег,
Кæд уыцы иу мсехæдсег уон уседдсер!
Хъодзаты Æхсар
Компьютеры экраныл урочы темæ, эпигрæф, урок — презен-
тацийы пълан æмæ нæ фысджыты æмæ ахуыргæндты ныхæстæ
Хъодзаты Æхсары сфæлдыстады тыххæй; ахуыргæнæг сæ кæсы,
уыцы иу рæстæг ахуырдзаутæ экраныл уынынц Æхсары цардимæ
баст къамтæ, чингуыты нывтæ, фысджыты æмæ тæлмацгæнджы-
ты къамтæ, æмдзæвгæты тексттæ равзарынæн (анализæн).
Урок-презентацийы пълан
1. Ахуыргæнæджы цыбыр бацæуæн ныхас: «Æхсайæмазонтæ
ирон литературæйы æмæ се ’рдзон курдиат».
2. Ирон дзырдаивадæн зæрдиагæй лæггадгæнæг Хъодзаты Æхса-
ры цард æмæ сфæлдыстад (ахуырдзауы цыбыр афæлгæст — презен-
таци).
3. Цæмæй зындгонд у Хъодзаты Æхсар Ирыстоны æмæ Уæрæ-
сейы чиныгкæсджыты æмæ фысджыты ’хсæн? (ахуырдзауы раны-
хас).
388
4. Поэт æмæ йæ нысан Æхсары поэзийы (ахуырдзауы рефе-
рат).
5. Поэты философон хъуыдытæ царды нысан æмæ ирон адæ-
мы нырыккон уавæрыл (ахуырдзауы доклад).
6. «Ирон æвзаг! Мæ зынджы хай, мæ арт!» Цæмæн у афтæ
ахсджиаг мадæлон æвзаг æмæ нæ культурæ бахъахъхъæныны темæ
Æхсары сфæлдыстады (ахуырдзауы реферат).
7. Лирикон хъайтары æнкъарæнтæ Æхсары уарзондзинады
поэзийы (ахуырдзауы раныхас).
8. Цы ногдзинад æрбахаста ирон поэзимæ поэт Хъодзаты Æхсар
(ахуырдзауы раныхас).
9. Æхсары поэтикон уацмысты сусæгдзинæдтæ: хъæздыг æмæ
аив поэтикон фантази, оригиналон ассоциацитæ, ирон æвзаджы
аивадон фæрæзтæ (ахуырдзауы реферат).
10. Æхсар - прозаик æмæ публицист, йæ публицистон уацты
актуалон фарстатæ (чиныг «Æмæ дзырд уыди Хуыцау...» Дзæуджы-
хъæу, 2006) (ахуырдзауы афæлгæст).
11. Уырыссаг æмæ фæсарæйнаг поэзийы дæсны тæлмацгæнæг
(ахуырдзауы доклад).
12. Урок-презентацийы хатдзæгтæ.
Литературæйы архайджытæ Хъодза-
ты Æхсары сфæлдыстады тыххæй
Ирон поэтты раззаг рæнхъы лæууы
Хъодзаты Æхсар дæр. Æхсар йæ поэти-
кон интонацитæ, йæ дзырдарæхстæй,
йæ аивадон хъуыдыгæнынадæй ирон
поэт у. Фæлæ йæ æндавгæ кæны æппæт
дæр: йæ адæмы цард æмæ фидæн æппæт
дунейы цард æмæ хъысмæтыл баст кæй
у, уый бæлвырд зоны, æмæ уымæ гæсгæ
йæ поэзийы арвгæрæттæ уæрæх сты,
æгас дунейыл æххæссынц.
Æхсары æмдзæвгæтæ — лирикон са-
гъæстæ — тыхджын сты канд сæ эмо-
цитæ нæ, фæлæ ма сæ арф хъуыдыйæ
дæр. Уый фæлвары, йæ дзуринаджы
сæр цы вæййы, уый æппæт хуызы рай-
халыныл... Афтæ сты арæзт Æхсарæн йæ хуыздæр æмдзæвгæтæ —
аив, æлвæст, амонд æмæ хъуыдыйæ æххæст, нырыккон сагъæс-
тыл амад: уынаг цæст, лæгуарзон зæрдæ æмæ æппæтыл хъуыды-
гæнаг зонды хъæбулт.
Джусойты Нафи
Æхсар æнæфæцудгæ тох амайы æхсæнадон хæрамдзинады
ныхмæ, фæстæзад зондахастимæ, цæстмæми æмæ æфсæст «сым-
сымимæ», дам-думгæнджытæ æмæ козбаугæнджыты ныхмæ. Йе
389
сфæлдыстадæй, йе ’ппæт цардæй дæр Хъодзайы-фырт æнауæр-
донæй, хæсты хæцæгау хæцы, адæмы^ фарнæн æнæуынон æмæ
æцæгæлон цыдæриддæр у, уыдонимæ. Йæ хæцæнгарз — аив дзыр-
димæ архайын арæхсы гæрзарм æмæ иттæг дæсныйæ. Дзырд Æхса-
ры æмдзæвгæты йæ ахæм чемы сæрттивы, йемæ райгуыргæ ныса-
ниуæг дзыхъхъынногæй ссары æмæ дзы вæййы куырыхон лæджы
уæззау зонд, сагсур лæппуйы фыцгæ маст, дзыццайы фæлмæн
рæвдыд, иунæгæй тохы бон састы бынаты баззайынæй чи стæр-
сы, ахæм лæджы æххуысмæ сидæг удаист хъæр; уайдзæф æмæ
æртхъирæн, сидт æмæ дис, æппæтадæмон фæдисы дзæнгæрджытæ.
Хъодзаты Æхсары æрдыны бос кæддæриддæр æлвæст у, фат дзырд
дзы тызмæг сыфсыфгæнгæ тæхы йæ нысанмæ.
Малиты Васо
Судьба родного слова, языка, родной литературы, сокровен-
ного наследия нартов и Коста — самая нестерпимая боль, самая
большая, отравляющая жизнь трагедия для поэта Кодзати. Ос-
тальные невзгоды как бы вторичны. Слово благодарно. Если ты
соблюдаешь его неподкупность, его монархический авторитет.
Благодарно за талантливое и верное служение ему. Этим глав-
ным делом своей жизни неотступно занят Ахсар. Он прикован к
родному слову. И в этом его высшее счастье. И в нем же его
пожизненная трагедия: судьба народа — судьба слова, судьба слова —
судьба народа.
Гусалты Барис
...Азæй-азмæ, иу чиныгæй иннæмæ нуарджындæр æмæ зæр-
дæскъæфдæр цæмæн кæны Хъодзаты Æхсары аивад, уæд дзы афтæ
хъæрмуд цæмæн сты зырнæйзылд рæнхъ, арф хъуыды æмæ зæл-
ланггæнаг рифмæ?
Хъодзаты Æхсар йæ фыдызæхх цас уарзы, уый тыххæй ард нæ
хæры, зæххыл цард алæмæты хæзна кæй у, йæ бахъахъхъæнын та —
алы адæймагæн дæр йе стырдæр хæс, уый тыххæй лозунгтæй нæ
дзуры: йæ поэзийы алы тихалæг, алы удгоймаг дæр у рухс æмæ
амондыл тохгæнæг æмæ уыдонимæ йæхи иу бинонтау æнкъары.
Фæстаг азты ирон поэзийы сонет барджынæй кæй фæрцы
æрцарди, уыцы поэттæй иу у Æхсар. Поэзийы хъæбæр формæйыл
йæ бон æнцонæй кæмæн цæуьг, уымæн йæ техникон мадзæлттæ
куыд ифтонг, куыд тæхудиаджы рæвдз сты, ууыл, æвæццæгæн,
дзурын дæр нæ хъæуы — иунæг хатт дæр нæ фехæлдта Хъодзайы-
фырт рагон куырыхон поэтты зырнæйзылд сонеты фæтк.
Косты Лизсе
Я бесконечно рад твоему суровому таланту, твоей бескомпро-
миссности. В твоих стихах звучат истинно кавказские слова, есть
боль, но она с высоким достоинством. Нашей, кавказской по-
эзии в последнее время не хватает такого мужского заступниче-
ства; где-то утеряно умение говорить о корнях своих с достоин-
390
ством, но не захлебываясь, не впадая в экзотику и жалобу. Это
достоинство — самое ценное в твоих стихах.
Алим Теппеев, Кæсæг-Балхъары адæмоп фыссæг
Ахсар Кодзати — уже с давних пор общепризнанный в Осе-
тии поэт, думаю, лучший ее лирик, живой классик. Его стихи
там поистине у всех на устах, его книги значительны и весомы.
Но с десятилетиями он, оставаясь поэтом мыслящим и потому
оригинальным, непрерывно менялся и меняется. Проживая в
самом себе всю историю родной словесности, он во все времена
испытывал тоску по мировой культуре. Умел учиться у больших
поэтов разных народов. И тут нам отрадно отметить определен-
ное воздействие и русской классики золотого века, и Блока, Па-
стернака, Ахматовой, Ходасевича. Кодзати культивирует форму
сонета, ставшую в его родной литературе непринужденно есте-
ственной.
Ахсар Кодзати — не только несравненный поэт, но и один из
самых достойных и благородных людей, с которыми мне посла-
ла встречу судьба.
Михаил Сипелъпиков, уырыссаг поэгп æмсе тæлмацгæшяг
Глубины поэтической силы полон мощный, отточенный и
яркий стих Ахсара Кодзати, иногда сгущенно метафоричный,
иногда идеологически заостренный. Это поэзия интеллектуаль-
ной насыщенности и гражданского звучания.
Мамиаты Изетæ, Æлборты Хадзы-Умар
Поэзия Ахсара Кодзати... Мир, полный недосказанности и
страсти, любви и скорби, тайны человеческих чувств и мирозда-
ния.
Что я могу сказать о поэзии Ахсара Кодзати? Каждым своим
стихотворением он вносит неповторимую новизну в бескрайние
просторы поэзии. Она возносит меня на невидимых крыльях к
высотам самых сокровенных чувств, желаний. Мне даже кажет-
ся, что я становлюсь лучше и богаче духовно, уже другими глаза-
ми смотрю на мир.
Гæбæраты Юрий
Зындгонд у Хъодзаты Æхсары поэтикон курдиат. Æмæ йын
кæд советон заманы бахсысти, уæддæр æнусон уд зыдта йе Сфæл-
дисæджы, æмæ уымæ гæсгæ йæ рухс куырдадзы райгуырдис алæ-
мæты рæсугъд æмæ арф мидисджын рæнхъытæ. Æвæджиауы аив
æмæ зæрдæмæхъаргæ æмдзæвгæйы («Хуыцау») поэт стауы йе Скæ-
нæджы, уд дзы чи бауагъта, царды комулæфт ын чи балæвар
кодта, Уый. Йæ зæрдæ у Хуыцауы хæдзар, Ие ’нусон рухс тæ-
мæнтæ кæм калы, уыцы галуан.
391
Æхсар бæллы уарзты уæлахизмæ æмæ йæ уырны, уарзондзи-
над фыдæхы фидæрттæ кæй басæтдзæнис, уый. Ахæм у фыссæ-
джы рухс бæллиц.
Нæкуысаты Нæирсе
Поэты редко посещают этот мир и, по моему убеждению,
один из них Ахсар Кодзати. Он пишет для себя и от себя. Это,
безусловно, самое высокое уважение к читателю, которого он не
считает, не ставит ниже себя. Если верить, что новое — всегда
вечное, то поэзия Ахсара тяготеет к вечному. Что в стихах поэта?
Его собственные страдания, мучения, раздумья о себе, о нашей
с вами жизни.
Дзуццаты Хадзы-Мурат
Ахсар Кодзати — это «поэт из хрестоматии», чье творчество
давно признано выдающимся явлением современной осетинс-
кой культуры. Наше поколение выросло, читая его стихи и свя-
зывая будущее своей родины с нравственной чистотой и твердо-
стью духа Ахсара Кодзати.
Бзарты Руслап
Ахуыргæнæджы цыбыр бацæуæн ныхас.
Ирон поэзийы рæзтыл хъомысджынæй сахадыдта, 1960-æм
азты йæм цы ног фæлтæр «æрбагуылф» кодта, уый æрмдзæф
(«æхсайæмазонтæ» кæй рахуыдтой, уыдон). Æрыгон фысджытæ
Дзаболаты Хазби, Бестауты Гиуарги, Дзуццаты Хадзы-Мурат,
Хъодзаты Æхсар, Хостыхъоты Зинæ, Малиты Васо, Æлборты
Хадзы-Умар, Хъодалаты Герсан, Джыккайты Шамил, Ходы Ка-
мал æмæ иннæтæ сæ фыццаг къахдзæфтæй æууæндын кодтой,
алкæмæн дæр сæ хи сæрмагонд поэтикон хъæлæс кæй ис, ууыл.
Се ’мдзæвгæты æмбырдгæндтæн æрдзон у уæрæх поэтикон ав-
нæлд — ис сæ æхсæнадон хъæндзинæдты ныхмæ тохы пафос,
сфæлдыстадон хæдбарады домæн, рæстдзинад æмæ æфсармы,
адæмæн лæггад кæныны идейæтæ, фæткон-намысон ориентаци.
Поэзийы скъола сын уыди уæрæсейаг литературæ æмæ ирон клас-
сикты дзырдаивад, стæй се ’мдугон хистæрты фæлтæрддзинад.
Дарддæр урок-презентаци цæуы, уæлдæр цы пълан радтам
ахуыргæнæгæн, уымæ гæсгæ. Ахуырдзауты раныхас, рефератты
æмæ докладты заман цæудзæн иртасæн куыст поэты æмдзæвгæты
æвзаджы фæрæзтыл. Скъоладзаутæ наизусть дзурынц програм-
мæ!\1æ хаст Æхсары æмдзæвгæтæ.
1-аг ахуырдзау кæсы æмдзæвгæ «О, мысын та, мысын, мæ
сабион азтæ...»
392
О, мысын та, мысын, мæ сабион азтæ:
къæскъæсгæнаг уæрдон мæн Туацъæмæ ласта.
Рыгкалгæ тылдысты тæссарвад цæлхытæ.
Дæргъæлвæс бæлæстæ...
Къæвдахæрд æрхытæ...
Ныгъуылдысты обæуттæ асæст-фæздæджы.
Тæлфыди тыппыр æртæх уазал кæрдæджы.
Уымæлдзæф быдыртæ, мæ саухал уыгæрдæн,
уæ уындыл, уæ кондыл æнувыд цæмæн дæн?
О каконы къутæр, æнкъардæй цы кæсыс?
Ацабийы суадон, цыдæр мæ æмбæхсыс.
«...Мæ рагуалдзæг, раздæх!» —
хъæлæсыдзаг сидын...
Охх, дзуаппы æнхъæлцау цæмæн лæууын хидыл!
1961
Мыхуыргонд иæуы чииыгæй: ХъодзатыÆ. Зынджы бардуаг: Æмдзсев-
гæтæ. Дзæуджыхъæу: Ир, 2003. 6 ф.
Дзырдуат æмдзæвгæмæ:
Туацъæ — быдыры ном, Бруты хъæумæ хæстæг.
Какон — сындз къутæр; терновник.
Обау - къуыпп, къуылдым.
Фæрстытæ æмæ хæслæвæрдтæ æмдзæвгæмæ:
1. Куыд æвдыст цæуынц ацы æмдзæвгæйы лирикон хъайтары
æнкъарæнтæ?
2. Куыд «мысы йæ сабион азтæ» поэт Хъодзаты Æхсар? Цæ-
мæн сты зынаргъ лирикон геройæн йæ сабийы бонтæ?
3. Цавæр нысаниуæг ис æмдзæвгæйы «фæндаджы темæйæн»?
4. Æмдзæвгæйы текстмæ гæсгæ бамбарæн ис, лирикон герой
йæ сывæллоны бонтæ кæм арвыста Ирыстоны, уый?
5. Цæуыл хъынцъым кæны уацмысы лирикон герой? Цæуыл-
нæ ис раздахæн уый «рагуалдзæгæн»?
6. Цæмæн бахъуыдысты поэты æмдзæвгæйы æрдзы нывтæ?
Куыд сæ скодта поэт удджын, цавæр поэтикон мадзалы руаджы?
(Олицетворенийы фæрцы.)
7. Сбæрæг кæнут уацмысы аивадон фæрæзтæ æмæ зæгъут: куыд
дзы спайда кодта автор, цæмæй равдиса йæ зæрдæйы хъынцъым
æмæ скæна æрдзы сурæттæ удджын?
8. Бамбарын кæнут æмдзæвгæйы фæстаг строфайы хъуыды:
«Охх, дзуаппы æнхъæлцау цæмæн лæууын хидыл!»?
393
9. Ранымайут æмдзæвгæйы аивадон фæрæзтæ, ссарут сæ тек-
сты. (Фæлхатæнтæ, сидæнтæ, абарст, инверситæ, удджын кæнын,
номхуындон хъуыдыйæдтæ, хъæрон æмæ фарстон хъуыдыйæдтæ,
метафорæтæ.)
10. Куыд кæсын хъæуы ацы æмдзæвгæ. Зæгъут æргомæй уæ
хъуыдытæ æмæ æнкъарæнтæ Æхсары уацмысы тыххæй.
2-аг ахуырдзау дзуры æмдзæвгæ «Ирон дзырд».
Абайты Васойæн
Цы удвидар басгуыхт нæ дзырды фарн, уастæн! —
Мæ уарзт мын, мæ маст мын æнусты фæхаста.
Фыстой йæ сæрмæттæ, уæд скифтæ сæ фаттæй,
сæ бæхты цæфхæдтæн сæ цъæхснаг цæхæртæй.
Йæ дардыл хæтæнтæ - Дон, Днепры гуылфæнтæ,
йæ фарны кæлæнтæ — Донбеттырты сæнттæ.
...Æвæрдтой йыл цъутта æрцæуæг хæддзутæ,
цыфыддæр фыдгултæ: агуыр уа, фыд гунтæ.
Рæхуыстой йæ арцæй, фæлвæрдтой йæ артæй,
æхстой йæ мæнгардæй гадзрахаты фатæй.
Æппæрстой йæ хъоргъы — куыд баззайа рохы.
Йæ цот æй фыдохы ныууагътой-иу рохы.
Нæ басаст ирон дзырд — куырыхонæй номдзыд,
тыхы бон хæстон уыд: нæ фегад нæртон цыт.
Æхсысти фæтыгау, куы буц уыд фæрдыгау.
Къостайы цæстытæй æрттывта æрвыгау.
Уый ме ’лгъыст, мæ ард у, мæ денджыз, мæ арв у.
Хъæуы мæ йæ арфæ йæ фæтæн, йæ арфы.
Куысты уа, фæдисы — мæ монц мын, мæ рис мын
æвзæгты цæдисы бæрзонд фарнмæ сисы.
198118.11.
Мыхуыргонд цæуы чиныгæй: Хьодзаты Æ. Æмæ дзырдуыди Хуыцау:
Æмдзсевгæтæ, уацтæ, эссе, фыстседжытæ. Дзæуджыхъæу: Ир, 2006.
36 ф.
Дзырдуат æмдзæвгæмæ:
Цъутта — æхгæд, æгомыг.
Хæддзутæ — æнæхонæгæй æрбацæуæг (фыдгултæ).
Гадзрахат - комдзогæй, сайдæй, мæнгардæй.
Хъоргъ — арф дзыхъ.
Æрвыг — сыгъдæг, цæстысыгау.
Донбеттыртæ — денджызы быны цæрæг адæмы ном нарты
кадджыты.
Фæрстытæ æмæ хæслæвæрдтæ æмдзæвгæмæ:
1. Уæ зæрдæмæ фæцыд æмдзæвгæ. Цæмæй?
2. Куыд равдыста поэт æмдзæвгæйы ирон æвзаг æмæ ирон
адæмы историон хъысмæт?
3. Куыд ахады мадæлон æвзаг адæмы культурæйы рæзты?
4. Цæимæ бары поэт ирон дзырд, ирон æвзаг?
5. Цы у æмдзæвгæйы сæйраг хъуьгды? Куыд æй æмбарут?
6. Æмдзæвгæ фыст у лирикон геройы монолоджы хуызы. Сы-
махмæ гæсгæ, цæмæн пайда кæны поэт ахæм аивадон мадзалæй?
(Поэтикон монолог.)
7. Цавæр æндæр поэтикон мадзæлттæй спайда кодта Æхсар
ацы уацмысы æмæ цæмæн? Ссарут сæ тексты. (Метафорæтæ, абар-
стытæ, инверситæ, фæлхатæнтæ, эпитеттæ, гиперболæтæ æмæ а.д.)
Равзарут сæ.
8. Цавæр уæлмонц æнкъарæнтæ ис, æмдзæвгæмæ гæсгæ, по-
этæн Абайты Васомæ?
9. Ацы æмдзæвгæйæ автор ссардта Васойы ном. Куыд баст
сты ирон дзырд, йæ истори æмæ нæ зындгонд æвзагиртасæг?
10. Æмдзæвгæйы ис ахæм рæнхъ: «Йæ цот æй фыдохы ныу-
уагътой-иу рохы». Куыд ын æмбарыс йæ мидис? Куыд баст у нæ
мадæлон æвзаджы абоны уавæримæ?
11. «Поэтæн йæ мадæлон æвзаг у йæ кусæнгарз дæр æмæ йæ
хæцæнгарз дæр», — зæгъы литературæиртасæг Хъазиты Мелитон.
Разы стут ахуыргонды цæстæнгасимæ? Раргом кæнут уæ хъуы-
дытæ.
12. Ссарут поэты чингуытæ æмæ бакæсут иннæ æмдзæвгæтæ
æмæ публицистон уацтæ ирон æвзаджы тыххæй. Ацы куысты
уын, æнæмæнгæй, феххуыс уыдзæн Æхсары чиныг «Æмæ дзырд
уыди Хуыцау...» (Дзæуджыхъæу, 2006). Ныффыссут иннæ урокмæ
радзырд ахæм темæтыл: «Хъодзаты Æхсар — ирон æвзаджы сæр-
хъызой»; «Мæ ирон Дзырд, мæ иу Исчи, мæ Дис!» (Хъодзаты
Æхсары æмдзæвгæтæ æвзаджы тыххæй); «Ирон иронмæ нал дзу-
ры иронау» (Æхсары публицистон уацтæ). Бархи темæ.
3-аг ахуырдзау кæсы æмдзæвгæ «Гимн Галæгонæн».
Цымæ цы дарын сау мигътæй, цы хæс? —
уæларвы цъæхæй, хуры рухсæй цух дæн;
уæзвад уарынтæм удæсы мæ къæс,
æмæ кæнын æмхасæнтæ мæ къухтæм.
395
О Галæгон! Дæ базыр дард фæхæсс,
дæ нæргæ хъæлæс — зарджыты рæсугъддæр.
Ды цард ноггæнæг, сараз нын фæрæз,
сæ рохтæ суадз дæ мигъæмдзу æфсургътæн.
Æнæ дæу зæхх æндзыг вæййы, æфсырд,
æнæ дæу бæстæ сæвæры цъæх хъуына,
нæхимæ дæр нæ фæхъуысы нæ дзырд.
Кæрдæг, бæлас — бындзарæй сæ нынкъус,
дæ дымгæ, уадз, йæ бæттæнтæ ыскъуына!
Ысуадз йæ бынæй талынг арвæн рухс!
Мыхуыргонд цæуы чиныгæй: Хъодзаты Æ. Рухс: Æмдзæвгæтæ. Ор-
джоникидзе: Ир, 1987. 224-225 ф.
Дзырдуат æмдзæвгæмæ:
Æмхасæнтæ йсе къухтæм кæны — æфтауæнтæ кæны.
Галæгон — ирон мифолгийы дымгæйы, уады бардуаг.
Æфсырд — æнæцард, æнæзмæлд.
Йæ бынæй йын рухс ысуадзын — царды рухс дзы бауадзын.
Æфсургъ — хæрзмыггаг бæх, тæхгæ æмæ æвæллайгæ, æвæлмæцгæ
бæх ирон мифологийы.
Фæрстытæ æмæ хæслæвæрдтæ æмдзæвгæмæ:
1. Цавæр хъуыдытæ æмæ æнкъарæнтæ уæм сæвзæрын кодта
Хъодзаты Æхсары сонет «Гимн Галæгонæн»?
2. Ацы æмдзæвгæ æвдисы поэты философон ахаст царды
рæзтмæ. Раргом кæнут поэты цæстæнгас цард æмæ адæймаджы
ахастытæм.
3. Цæуыл тыхсы поэты зæрдæ фыццаг строфайы. Ссарут ам
ныхмæвæрд (антитезæ). (Саумигътæ — рухс.) Цæмæн пайда кæны
Æхсар ахæм поэтикон мадзалæй?
4. Цы у царды фæрæз авторы хъуыдымæ гæсгæ? Цæмæ сиды
поэт дыккаг строфайы?
Ды цард ноггæнæг, сараз нын (рсерæз,
ссе рохтæ суадз дæ мигъæмдзу æфсургътæн.
5. Цæмæн сси гимны аккаг дымгæйы бардуаг Галæгон?
6. Раргом кæнут сонеты аллегорион мидис. Цавæр æндæр поэти-
кон мадзæлттæй спайда кодта йе ’мдзæвгæйы автор æмæ цæмæн?
7. Ссарут сонеты, поэты сидтон-хъæрон интонацитæ бæрæг
кæм дарынц, ахæм хъуыдыйæдтæ. Цавæр поэтикон хъомыс радта
уыдонæн Æхсар?
8. «Ысуадз йæ бынæй талынг арвæн рухс!» — ахæм у поэты
фæстаг сидт Галæгонмæ. Раргом кæнут ацы сидты мидис. Цы
нысаниуæг ис фразеологизм «бынæй рухс суадзын»-æн?
9. Символон у, искæцы цауы ахсджиаг миниуджытæ, йæ сæй-
раг идейæ уæлдай тыхджындæр æмæ цæстуынгæдæр æвдыст кæм
396
цæуынц, ахæм аивадон фæлгонц (Джусойты Нафи). Ссарут ахæм
фæлгонц Æхсары сонеты æмæ зæгъут: цы у уымæн йæ нысан?
10. Куыд æвдыст цæуы сонеты мивдисджыты руаджы Галæго-
пы цард ноггæнæг, цард ифтонггæнæг тых? Ссарут сæ æмдзæв-
гæйы.
11. Сахуыр кæнут æмдзæвгæ наизусть.
4-æм ахуырдзау кæсы æмдзæвгæ «Цъайкъахæг».
Фыдаз ыскодта...
Сусæны мæй...
Зæххыл
сырхзынг цалхау куы рафæлдæхти хур,
куы тади арв йæ абухгæ цæхæры
æмæ бæзджынæй быдыртыл куы тагъд,
куы бадзæгæрæг зайæгхал уæлхъæдæй,
хуыскъ бæлæстау куы бахус ысты дæттæ,
фырдойныйæ куы арæдыфсттæ зæхх,
куы ’мбæхстысты æнуд аууæтты адæм,
æгас дуне куы кодта хъырды, уæд
æз къахтон цъай.
Еугæфы сау нæмгуытау
мæ цæхджын хид цæппузыртæй ызгъæлд,
уысмæн-иу айсæфт дойныхус сыджыты.
Уыд галы ’взагæй м’ армыдзыхъхъ дæрзæгдæр,
йæ уæзгуытæ ныцъцъæлтæ сты, рыстысты,
куыд фæриссы къæй-рæдзæгъдты быраузылд
бындзарлыг тулдзы здыхтуидаг бындзæфхад.
Æз къахтон цъай.
Мæ сæрмæ сырæзт рагъ
бæзнаг саумæр, лæхурæг бур æлыгæй,
цъæх дойнагдуртæй...
Афтæ арф ныкъкъахтон,
æмæ мæм хур дæр нал æххæссыд.
Хуыр
хъыррыстгæнгæ мæ мæцъисы цæлхъытæй
цъæх фæздæг уагъта.
Агуырдтон фæндаг,
æнхъæлмæ кастæн доны цæстмæ.
Афтæ
дзæгъæл фæндаггон рухсы цъыртт фæмысы
æдзæрæг ран сыгъдонæнгæс мæйдары.
Æз къахтон.
Туг мæ ныхбынты фæбадт,
мæ ихсыд уырзтæй хъардта.
Байсыст хъару...
Хæстулæфтгæнгæ сæфтыдтон фæстаг дур.
Йæ бынæй сау дон фемæхст, цыма арт.
397
Кæдцæр æврагъæй арвы рындзтыл чи хатт,
кæй-иу систа йæ зæрин сытыл хур,
къæвда-сахайæ чи æрхауди хуымтыл,
кæй ныффæрсыгъта мин сасирæй зæхх,
ныр уыцы дон мæ къæхты бын тæлфыди,
æмæ дзы зынд тымбыл тыхтытæй арв
зæлдаг хæцъилау — фаринтæ, пырхытæ:
кæд тартæ кодтой цæстытæ фырцинæй,
кæд разылди фырфæлладæй мæ сæр...
Сыгъд цæссыгтæй, цæхджын хидæй хъæстæ дон
мæ дзыхмæ схастон армыдзыхъхъы æз.
Зыдæй дзы нозтон.
Худæнт мыл-иу хъалтæ...
1970
Мыхуыргонд иæуы чиныгæй: Хъодзаты Æ. Зынджы бардуаг: Æмдзсев-
гæтæ. —Дзæуджыхыеу: Ир, 2003, 118-120 ф.
Дзырдуат æмдзæвгæмæ:
Бадзæгæрæг уæлхьæдæй — зайæгойæ басыгъдысты, кæрдынмæ
нæ ахæццæ сты.
Зæхх арæдыфсттæ ис — аскъуыдтæ ис.
Хьырды кæнын — æнæ донæй тыхсын, сæфын.
Еугæфы сау нæмгуытæ — икра.
Мæцьис — лом, къахæн.
Уырзтæ — æнгуылдзтæ.
Фаринтæ — ыскъуыдтæ, пырхытæ.
Саумæр — чернозем, хъæздыг мæр, зæхх.
Сытæ — ам: хуры тынтæ.
Фæрстытæ æмæ хæслæвæрдтæ æмдзæвгæмæ:
1. Лæмбынæг бакæсут æмдзæвгæ. Разы стут литературæирта-
сæг Хъазиты Мелитоны хъуыдыимæ: «Ацы æмдзæвгæ сси кусæг
адæмы цардыл æнувыды кадæг, гимн»? Раргом кæнут уæ хъуы-
дытæ.
2. Æмдзæвгæйы композици арæзт у цалдæр хайæ. Цæуыл цæуы
ныхас уыцы хæйтты? Рахицæн кæнут уацмысы хæйттæ æмæ йын
саразут пълан æмдзæвгæйы рæнхъытæй.
Пълан
I. «Фыдаз ыскодта... Æз къахтон цъай».
II. «Æз къахтон цъай. Мæ сæрмæ сырæзт рагъ...»
III. «Æз къахтон. Туг мæ ныхбынты фæбадт...»
IV. «Йæ бынæй сау дон фемæхст, цыма арт».
3. Куыд равдыста поэт цъайкъахæджы хуымæтæг куысты по-
эзи йе ’мдзæвгæйы?
4. Сбæрæг кæнут æрдз æмæ адæймаджы мидбастдзинад. Куыд
398
æвдыст цæуы æрдзы ныв уацмысы райдианы? Бацамонут ацы
хайы аивадон абарстыты нысан.
5. Кæд фæзæгъынц афтæ: «Худæнт мыл-иу хъалтæ»? Сымахмæ
гæсгæ, цæмæн фæвæййы Æхсары æмдзæвгæ ахæм рæнхъæй? Куыд
ын æмбарут йæ мидис?
5. Цавæр аивадон фæрæзты руаджы равдыста поэт цъайкъа-
хæджы удуæлдай фыдæбон æмæ сгуыхт адæймаджы сурæт? Ра-
нымайут сæ. (Метафорæтæ, абарстытæ, эпитеттæ, фæлхатæнтæ,
инверситæ, гиперболæтæ, бирæстъæлфыгтæ хъуыдыйæдты кæ-
рон, олицетворенитæ æмæ æнд.) Цы у уыдонæн сæ нысан?
6. Фæстаг рæнхъыты ис дзырд «дон»-ы эпитет «цæхджын хи-
дæй хъæстæ дон». Куыд æмбарыс ацы ныхæсты нысаниуæг?
7. Тексты æмбæлæм æртæ фæлхатæныл — «Уæд æз къахтон
цъай», «Æз къахтон цъай», æмæ «Æз къахтон...». Цы нысаниуæг
сын ис æмдзæвгæйы?
8. Зæгъут аивадон фæрæзы ном: «Кæй ныффæрсыгъта мин
сасирæй хур»? (Гиперболæ, метафорæ).
9. Адæймаджы хуыздæр миниуддытæй цавæртæй фæхайджын
кодта поэт йæ лирикон геройы - хуымæтæг цъайкъахæджы?
10. Цавæр хъуыдытæ æмæ æнкъарæнтæ уæм сæвзæрын кодта
æмдзæвгæ? Зæгъут уæ хъуыдытæ.
11. Искуы нуæзтат цъайæ дон? Уæ зæрдæмæ фæцыдис?
5-æм ахуырдзау дзуры æмдзæвгæ «Кафæг чызг».
ССР Цæдисы одæмон артистюе
Адырхаты Светланæйæн
Глюкы мелоди сæлфынæгау ризы.
Рагон мысинаг æрыхъал и, риссы.
Федзæм и дуне: дыууæйæ сты залы —
чызджы цур уадындз1 зæрин зæлтæ згъалы.
Хоны йæ дардмæ: фæнда йæ, нæ фæнда, —
хуры æлвæст тын уыдзæнис йæ фæндаг.
Талынг, фынæй цадæй арвмæ ыстахтæ,
удхæрæн фидыц! Ныр стъалыйы ’ртах дæ.
Арф цады аззади де ’рттывд, дæ тæмæн.
Арвмæ нæ сайы дæ худын, дæ кæлæн...
Залы — дыууæ уды: чызг æмæ уадындз;
стъалыйæ стъалымæ цины тын уафынц.
1963
Мыхуыргонд щеуы чиныгæй: ХъодзатыÆ. Зынджы бардуаг: Æмдзсев-
гæтæ. Дзæуджыхъсеу: Ир, 2003. 314 ф.
Ам уадындз у иумæйагæй музыкæйы символы хуызы.
399
Дзырдуат æмдзæвгæмæ:
Глюк Крыстофер — австриаг композитор, балет «Дон Жуан»-ы
автор.
Кæлæн — ам: курдиат, дæсныдзинад, талант.
Цины тын уафын — адæмæн циндзинад, æхцондзинад хæс-
сын.
Фæрстытæ æмæ хæслæвæрдтæ æмдзæвгæмæ:
1. Чи у уыцы дунейы зындгонд ирон «кафæг чызг», кæй ном
ыссардта йæ уацмысæй Хъодзаты Æхсар?
2. Куыд равдыста поэт йæ уацмысы аивад æмæ адæймаджы
зæрдæйы уидæгты гармонион иудзинад?
3. Куыд æмбарут ацы поэтикон рæнхъыты мидис:
Талынг, фынæй цадæй арвмæ ыстахтæ,
удхæрæн фидыц!Ныр стъалыйы ’ртах дæ?
4. Цавæр аивадон фæрæзтæй спайда кодта йæ уацмысы Æхсар,
цæмæй равдиса æгæрон аив æмæ уæларвмæ, бæллиццаг дунемæ
тырнæг кафты æмæ музыкæйы зæлд? (Метафорæтæ, инверситæ,
абарстытæ.)
5. Цы разæнгард кæны «кафаг чызджы» йæ аивад æвдисынмæ?
Цæмæй у рухс йæ зæрдæ?
6. Æмдзæвгæйы ис æндæр поэтикон ныхасы фæрæзтæ дæр:
аллитераци (иугъæдон кæнæ æнгæс æмхъæлæсон зæлтæ фæлхат
кæнын, фылдæр хатт дзырдты райдайæны) æмæ ассонанс (хъæ-
лæсон мырты фæлхат). Сæ нысаниуæг у æвзаджы ивддзинад тых-
джындæр кæнын. Ссарут сæ æмдзæвгæйы тексты.
7. Цæмæй фæцыдис уæ зæрдæмæ ацы æмдзæвгæ?
8. Нæ зындгонд ахуыргæндтæй æмæ аивады архайджытæй кæй
нæмттæ ссардта йæ уацмыстæй поэт Хъодзаты Æхсар?
6-æм ахуырдзау дзуры æмдзæвгæ «Дæ цæстыты рухс».
Дзæнæтон рухс цыхцырæджы тæмæнау,
зырзыраг дзинг дæлимоны кæлæнау,
дæ цуры мæйтæ, стъалытæ цы сты!
Дæ цуры хур дæр н’ ахады цæсты.
Тæхудиаг йæ къона у, кæмæн уа
дæ ирд базыр йæ бæллицæн пæлæз-нау.
Цы хъæудзæн уымæн бахъæцын рыстыл,
цы хъæудзæн уымæн амæлын хæсты!
Дæ сонт æрттывдæй нал ауынын ницы,
о удыхос, фырадæргæй дæ лидзын:
мæрдтæмвæндаг, æрдуйы хид — дæ тын.
400
Æхсæвыгон къуырма уаты куы ’рчъицын,
уæд ацы рухсæй ме скъуыд бон æндидзын,
мæ цæфтæ дзы æрхæндæгæй бæттын.
1984
Мыхуыргонд щеуы чиныгсей: ХъодзатыÆ. Зынджы бардуаг:Æмдзсев-
гæтæ. Дзсеуджыхъсеу: Ир, 2003, 302 ф.
Дзырдуат æмдзæвгæмæ:
Дæлымон — хæйрæг, æнæзæгъинаг (миф).
Цсесты нæ ахадын — ам: хур дæр дæ разы бааууон.
Æрдуйы хид — иу хъуынæй хид.
Мæ бон æндидзын — мæ рæстæг æнкъардæй æрвитын.
Фæрстытæ æмæ хæслæвæрдтæ æмдзæвгæмæ:
1. Уæ зæрдæмæ фæцыдис Æхсары сонет? Цæмæй?
2. «Уарзондзинады кадæг» — афтæ ис схонæн ацы æмдзæвгæ-
йæн. Куыд равдыста поэт йæ уацмысы лирикон геройы уарзон-
дзинады цин æмæ рис, уыдоныл сагъæстæ?
3. Цæмæн схуыдта Æхсар йæ сонет «Дæ цæстыты рухс»? Ца-
вæр нысаниуæг ис дзырд «рухо>-æн æмдзæвгæйы?
4. Цыхуызы æргом кæны лирикон геройы уарзондзинад боны
рухсмæ æмæ æхсæвыгон?
5. Цавæр аивадон фæрæзты руаджы амайы автор уарзон чызджы
фæлгонц фыццаг строфайы? (Абарстытæ, сидæн, хъæрон хъуыдыйад.)
6. Цæмæн тæхуды кæны поэт, уарзон чызг йæхæдæг кæй ба-
уарза, уымæ? Бацамонут сонеты дыккаг строфайы аивадон фæ-
рæзтæ. (Иннверси, фæлхатæнтæ, хъæрон хъуыдыйад.)
7. «Рухс» у уацмысы сæйраг мидисы ном. Рухс у æмдзæвгæйы
сæйраг архайæг», — зæгъы Хъазиты Мелитон. Разы дæ литературæ-
иртасæгимæ? (Рухс — уарзондзинад, рухсы фæлгонц, рухс базыр —
наупæлæз, рухс — «сонт æрттывдæй нал ауынын ницы», рухс —
хъæдгомбæттæн урс хæцъил.)
8. Зæрдæйы æнкъарæнтæй цавæртæ раргом кодта йæ сонеты
поэт Хъодзаты Æхсар?
9. Бацамонут сонеты стихарæзты хицæндзинæдтæ.
10. Æрлæууын кæнут уæ зæрдыл Бестауты Гиуæрги æмæ Дзабо-
латы Хазбийы уарзондзинады лирикæ æмæ йæ абарут Хъодзаты
Æхсары уацмысимæ. Цы сæ иу кæны æмæ цæмæй хицæн кæнынц?
7-æм ахуырдзау дзуры æмдзæвгæ «Æртытæ».
Мæ сау сæрæй мæ урс сæрмæ уыдтон
æртæ арты. Мæ алыварс зылдысты,
мæ фæстæ дæр,
мæ разæй дæр,
мæ сæрмæ дæр
сыгъдысты,
æмæ уыди сырхмæтæгау мæ бон.
26 Мзокты Аслæибсг
401
Æртыты астæу мамазила кодтон,
мæгуыры къæбæр уарзгæ-ризгæ хордтон.
Хуыдта йæхи мæ рухс къона сæ иу,
сæ иннæ та — мæ рухс фидæн... Æз-иу
ысцин дæн æмæ æртыккагмæ кастæн:
сырх уардийау йæ базыртæ тылдта.
«Дæ намыс дæн», — дæлæмæ мæм дзырдта.
Фæцардтæн афтæ артæвзæгтæн с’ астæу
æнусы ’мбис, æвдыста мæм йæ дзых
сæ алчидæр — мæ дуне мын ыссырх...
О сихы уд... Æнхъæлдтон сæ æртытæ,
фæлæ уыдысты зинты цот — фыдфынтæ,
хуызыцæуджытæ. Алыгътæн сæ ныр
æмæ кæнын фырадæргæй зыр-зыр:
æууæндаг зæрдæ, бастъæлай, бын бауай —
æд тъанг, æд тъунг дæ ауæйчындис, ауæй! —
Кæд разынди дæ артæй ахстон
ахæстон.
Ныр чи дæн æз? Фæллад æмæ æдых
зæронд куыдзау. Мæ хъæдгæмттæ «æмпъузын».
Æндæр арт та мыл сирвæзти, сæнтсырх:
уæззау сыгъдæй Æфсæрмы арты судзын.
2002
Мыхуыргонд цæуы чиныгæй: Хъодзаты Æ. Бындзсефхад: Æмджв-
гсетæ. Дзæуджыхъсеу: Ир, 2007. 84—85 ф.
Дзырдуат æмдзæвгæмæ:
Мæ сау сæрсей мсе урс сæрмсе — æрыгонæй зæронды бонмæ.
Сырхмæтæг — дидинæг.
Мамазила ксенын — разил-базил кæнын.
Мæгуыры къæбæр хæрын — æнæбары, мæгуыры цард кæнын.
Уары — сокол.
Сихы уд — хъалы, сæрбæрзонды уд.
Æд тъанг, æд тъунг — æнæхъæнæй дæр.
Мсе хъæдгæмттæ «семпъузын» — мæ цæфтæ дзæбæх кæнын.
Æфссермы арты судзын — фырæфсæрмæй хъизæмарæй мæлын,
тухи кæнын царды.
Фæрстытæ æмæ хæслæвæрдтæ æмдзæвгæмæ:
1. Æмдзæвгæ у сагъæс зноны цардыл. Куыд цард поэт раца-
рæзты рæстæджы фæстæ? Цæуыл у йæ сагъæсы сæр?
2. Цавæр у уацмысы ивгъуыд царды символикон фæлгонц?
(Æртæ судзгæ арты — «Фæцардтæн арты ’взæгтæн с’ астæу».)
3. Цæмæн кæсы поэтмæ уыцы «артæй ахстоны» цард ныр «ахæ-
стоны цæрынау»? («Кæд разынди дæ артæй ахстон ахæстон»).
402
4. Цæмæ æнхъæлмæ касти поэт? Чи сты ацы — «зинты цот —
фыдфынтæ, хуызыцæуджытæ» — адæмы хуыз райсджытæ?
5. Æмдзæвгæйы лирикон герой фервæзт «ахæстонæй», фæлыгъд
адæмæй. Фæлæ ис фервæзын ахæстоны дунейæ, йæхи уды фæуц-
цаг миниуæгæй æмæ мæтæй?
6. Цæмæн бахауд уый ноджы тынгдæр мæты:
Æндæр арт та мыл сирвæзти, сæнтсырх:
уæззау сыгъдæй Æфсæрмы арты судзын?
7. Æмдзæвгæйьг кæрон поэт фæрсы: «Ныр чи дæн æз?» Æрмæст
лирикон героймæ хауы ацы риторикон фарст? Чиныгкæсæгмæ —
та? Ис ын дзуапп?
8. Цавæр аивадон фæрæзтæй пайда кæны поэт йе ’мдзæвгæйы?
(Абарстытæ, метафорæтæ, инверситæ, бирæстъæлфыг, сидæнтæ,
фразеологизмтæ, риторикон фарст.)
8-æм ахуырдзау кæсы æмдзæвгæ «Æз æмæ знон».
(Цикл «Рис»-æй)
Ызноны бонтæ... Ма сæ мыс фæлтау.
Æнтъыснæг ысты... Ивынц та кæрæдзи:
нæ фæстæ зилынц хахуыртæ куыйтау,
козбауы рувас батилы йæ къæдзил.
Гæртамхор лæг æрæвæры æгъдау,
кæрæфы къух ыссивынмæ фæрæвдз и.
Тых æмæ тона, додой æмæ дау...
Хæлæджы цæст — æви нын фаг нæ фæци! —
Йæ хъæстæ фат æгъатыр у, тæссаг,
фæндагсудзæг у, макуы су йæ нысан!..
Æгъуыз бонтæ... Нæ мæ фæнды сæ мысын...
Æниу кæм и мæхи уды дæр уаг,
сæрбахъуыды кæд амæлын нæ зонын
æмæ æрвитын карз уайдзæфтæ Знонæн?
1987
Мыхуыргонд щеуы чиныгæй: Хъодзаты Æ. Зынджы бардуаг: Æмдзсев-
гæтæ. Дзæуджыхъæу: Ир, 2003. 360 ф.
Дзырдуат æмдзæвгæмæ:
Æнтъыснæг бонтæ — æрхæндæг, æнкъард бонтæ.
Козбауы рувас — цурон, цæстмæхъус митæ кæнæг адæймаг.
Æгъуыз бонтæ — æнæрай, æнæзæрдæрухс, хъуынтъыз бонтæ.
Сæрбахъуыды кæд амселын нæ зонын — лæгау хи равдисын нæ
базонын.
403
Фæрстытæ æмæ хæслæвæрдтæ æмдзæвгæмæ:
1. Сонет «Æз æмæ знон» поэт ныффыста 1987 азы. Цавæр уы-
дис уыцы рæстæг нæ паддзахады историйы? (Рацарæзт — пере-
стройка.)
2. Æрдзурут уæды рæстæджы æхсæнады фæтк, бæстæйы хицæут-
ты зондахаст (идеологи), адæмы удыхъæды вазыгджын миниуджыты
мидис æмæ реалон формæйыл. Пайда кæнут соцеты текстæй.
3. Куыд дзуры поэт - фæллойгæнæг адæмы сæрхъызой - йæ
дуджы æмæ йæ бæстæйы æхсæнады царды фæткыл, йæ миниуджы-
тыл, йæ рæзты уавæртыл? (Тыхст æмæ уынгæгзæрдæйæ.) Цæмæн?
4. Поэты уырны, фидæны адæймаг сæрибар æмæ лæгуарзон
æхсæнады кæй цæрдзæн, уый?
5. Цæуыл сагъæс кæны автор? Цæмæн æппары поэты æнкъард
сагъæсы адæймаджы æвирхъау хиуарзондзинад æмæ йæ æнæраст-
дзинады уæлахиз?
6. Куыд æвдыст цæуы сонеты поэты дзуринаджы сæр - адæй-
маджы удыхъæд, йæ фæуццаг миниуджытæ?
7. Куыд æмбарут ацы рæнхъыты мидис:
Йæ хъæстæ фат æгъатыр у, тæссаг,
Фæндагсудзæгу, макуы су йæ нысан... ?
8. Цы сæтты поэтæн йæ ныфс? Цæуылнæ «ис йæхи уды дæр
уаг»? Цæмæн ис ахæм уæззау уавæры æмæ цæмæн «сæрбахъуыды
кæд амæлын нæ зоны»?
9. Раиртасут сонеты аивадон фæрæзтæ (номхуындон хъуыдый-
æдтæ, абарстытæ, метафорæтæ, хъæрон хъуыдыйæдтæ, эпитеттæ,
инверси, риторикон фарст) æмæ сын сбæрæг кæн сæ нысаниуæг.
10. Хъодзаты Æхсары чиныг «Зынджы бардуаг»-ы (Дзæуджы-
хъæу: Ир, 2003) бакæсут æнæхъæнæй æмдзæвгæты цикл «Рис» (342—
367 ф.). Сбæрæг кæнут циклы сæйраг хъуыды æмæ идейæ.
Хæдзармæ куыст: лæмбынæг бакæсын ахуыргæнæн чиныджы
сæргонд «Хъодзаты Æхсар» (189—200 ф.); ныффыссын нывæцæн,
темæ бархийæ равзар афтæмæй: «Хъодзаты Æхсары граждайнаг
поэзийы хицæндзынæдтæ», «Поэт Хъодзаты Æхсар — мах дуджы
поэтикон хъæлæс», «Поэт Хъодзаты Æхсар йæхи семсе йсе хъысмæты
тыххæй», «Цы мын у хæстæг æмæ зынаргъ Хъодзаты Æхсары по-
этикон сфæлдыстады?» «Цы ногдзинад сербахаста ирон поэзимæ
Хъодзаты Æхсар?», «Символикон фселгонцтсе æмсе ссе нысаниусег по-
эты сфселдыстады», «Хъодзаты Æхсары поэзийы аивадон дуне»,
«Цавсер ахсджиаг фарстатæ агайы йсе публицистикон уацты Хъо-
дзаты Æхсар?», «Адæймаджы намысы темсе Хъодзаты Æхсары по-
эзийы», «Æмдзсевгсе «Цъайкъахсег»: раргом кæнын, райхалын, аргъ
сксенын аивадон текстæн», «Поэт семсе рсестсег Æхсары чиныг «Бын-
дзæфхад»-ы», «Цавсер хъуыдытæ семсе сенкъарсентæ ссевзсерынц адсей-
магмсе Æхсары уацмыстсе баксесыны фсестсе?», бархи темсе.
404
Литературæ
1.Хъодзаты Æ. Рухс:Æмдзæвгæтæ. Орджоникидзе: Ир, 1987, 286 ф.
2. К о д з а т и А. Катится арба навстречу дню: Повесть и новеллы / Пер.
с осет. Г. Ковалевича. М.: Дет. лит., 1981. С. 93.
3. X ъ о д з а т ы Æ. Дыууæизæрастæу: Æмдзæвгæтæ. Дзæуджыхъæу: Ир, 1994.
248 ф.
4. X ъ о д з а т ы Æ. Зынджы бардуаг: Æмдзæвгæтæ. Дзæуджыхъæу: Ир, 2003.
272 ф.
5. Хъодзаты Æ. Æмæдзырд уыди Хуыцау... Дзæуджыхъæу, 2006. 223 ф.
6. X ъ о д з а т ы Æ. Абеты куывд. Дзæуджыхъæу: Ир, 2002. 24 ф.
7. Xъ о д з а т ы Æ. Бындзæфхад: Æмдзæвгæтæ. Дзæуджыхъæу: Ир, 2007.
287 ф.
8. Н а ф и. Æхсарджын сагъæстæ // Рæстдзинад, 1965. 4 сентябрь.
9. Косты Л. Царддæттæг рухс// Рæстдзинад, 1987. 1 июль.
10. Синельников М. Воспаряющая песня //Лит. газета, 2012. №26.
27 июня.
П.Нæкуысаты Н. Хъуыдытæ сфæлдыстадыл // Рæстдзинад, 2012. 6
декабрь.
12. Г у с а л т ы Б. Йæсфæлдыстады рахæцæн // Рæстдзинад, 2012. 30 июль.
13. Б з а р о в Р. С. Вместо послесловия // Хъодзаты Æ. Æмæ дзырд уыди
Хуыцау... Дзæуджыхъæу. 2006. с. 219—221.
14. Дзуццаты Х.-М. Уынгæгбоны сагъæстæ. Дзæуджыхъæу: Ир, 2010.
244-246 ф.
15. Бырнацты Б. Дзырд ын — табуйагу...// Ираф, 2012. №2. 234—250ф.
16. Xъ аз и ты М. Хъодзаты Æхсар // Джусойты Н., Мамиаты И., Хъази-
ты М. Ирон литературæ, 11 кълас. Дзæуджыхъæу: Ир, 2013. 187-200 ф.
17.Хъодзаты Æхсар/ Кодзати Ахсар Магометович // Писатели Осе-
тии. Дзæуджыхъæу: Ир, 2015. 422-425 ф.
18. Ходы К. Ногæнтыст//Махдуг, 1979. №4. 110-112 ф.
БЛАГОДАРНОСТИ
Надеюсь, мои ученики и коллеги простят меня за эту книгу.
Все, о чем я пишу, — результат нашей совместной работы —
моей, учителя, и моих, ставших мне близкими, учеников. Это
итог нашего совместного труда, с-о-т-в-о-р-ч-е-с-т-в-а. Им я бла-
годарен в первую очередь, им мои слова признательности. Обу-
чая их пониманию искусства слова, одновременно я учился у
них жизни и человечности.
Огромную помощь мне оказали мои мудрые учителя - Софья
Асланбековна Чехоева и Светлана Кирилловна Бирюкова, именно
они помогли в моем исследовательском становлении, в опреде-
лении научного СКЕОО. А мой потрясающий редактор Алла
Гасбоевна Царакти поддерживала меня в мысли о необходимос-
ти издания моих публикаций и с невероятным старанием редак-
тировала рукопись книги. Насколько хуже была бы книга без
рекомендаций моих верных друзей Ирины Хетаговны Джанаевой
и Людмилы Руслановны Габоевой и доброжелательных рецензен-
тов — Анжелы Федоровны Кудзоевой, Азы Хадзбатыровны Газдаро-
вой, Татьяны Иосифовны Валиевой и Клавдии Григорьевны Джусое-
вой, с радостью ознакомившихся с черновым вариантом книги и
поделившихся своими соображениями.
Судьба подарила мне удивительную встречу с Человеком-ле-
гендой, Человеком-энциклопедией, со Львом Толстым осетинс-
кой литературы — народным писателем Нафи Григоръевичем Джу-
сойты, научным редактором книги. Я с благодарностью вспоми-
наю этого Человека, преклоняюсь перед его памятью. Для меня
незабываемы часы общения с ним и его жизненные уроки. Свет-
лая ему память!
На протяжении двадцати семи лет мне посчастливилось знать,
общаться и сотрудничать с необыкновенным человеком и талант-
ливым писателем, главным редактором журнала «Мах дуг», на-
родным поэтом Ахсаром Магометовинем Кодзати. Именно на стра-
ницах этого журнала увидели свет отдельные главы этой книги.
Его внимание к моим трудам, умение поддержать и забота для
меня и сегодня очень важны и значимы.
Выражаю также свою сердечную благодарность моему духов-
ному наставнику наместнику Успенского Аланского мужского
монастыря, секретарю Владикавказской и Аланской епархии игу-
мену Стефану (Дзугкоеву), чье Божие благословение сподвигло
меня к изданию книги.
И наконец, этот труд никогда не бьгл бы завершен без любви,
советов и помощи моей сестры — Светланы Бечмурзаевны Мзоко-
вой-Басиевой, которая мне очень дорога и всегда меня поддер-
живала в моих творческих начинаниях.
Автор
СÆРГÆНДТÆ
Тедтойты З. Зонд æмæ зæрдæ чи æндавы, ахæм дзырдаивад 4
I. Нарты кадджытæ фæсурокты кæсынæн æмæ æрныхас кæнынæн
Цикл «Уæрхæгæмæ йæфырттæ» 11
Цикл «Уырызмæгæмæ Сатана» 23
Цикл «Сослан» 51
Цикл «Хæмыц æмæ Батрадз» 80
Цикл «Сырдон» 110
Цикл «Ацæмæз» 138
Цикл «Нарты сæфт» 158
II. Хетæгкаты Къостайы цард æмæ сфæлдыстады тыххæй
ахуыртæ скъолайы
«Предвестник желанной свободы» 178
Н.А. Некрасов и К.Л. Хетагуров 200
Высокая лира осетинского кобзаря 220
Радзырд «Дзæбидырдзуан» 6-æм къласы 228
Æмдзæвгæ «Всати» (7-æм кълас) 241
III. Ирон фысджыты сфæлдыстады тыххæй ахуыртæ
Цæлыккаты Ахмæты сфæлдыстад 254
«Уæхи Али фон Токаты — дæргъæвсаг паша...» 272
«Англисаг зæгъы — Шекспир...» (Цæрукъаты Алыксандр) 293
Хуыцауæй арфæгонд (Дзесты Куыдзæг) 312
Цæгæраты Максимы сфæлдыстад 358
«Поэтæн дæр фæлдисын у йæ куыст» (Хъодзаты Æхсар) 377
Благодарности 406
Научно-методическое издание
МЗОКОВ АСЛАНБЕК БЕЧМУРЗАЕВИЧ
Моя любовь — искусство слова
Редактор А.Г. Царакти
Художник Н.Ф. Василенко
Технический редактор А.В. Ядыкина
Корректор Э.Дз. Баликоева
Компьютерная верстка З.С. Мисиковой
Сдано п набор 14 08 17. Подписано к псчати 22 22 18 Формат бумаги 60х90'/16.
Бум офс. № 11. Гарн. шрифта «Т^тсч» Псчать офсстная Усл-пл 25,5 Учстно-
изд л 25,65. Тираж 500 экз Заказ №93 от 23 03.2018 С6
Комитст по дслам псчати и массовых коммуникаций Рсспублики Ссвсрная Осс-
тия—Алания
ГУП «Издагсльстно «Ир», 362040, г Владикагзказ, проспскт Мира, 25
Отпсчатано в типографии ООО «Мсдиа-Полис», 344038, г Ростов-на-Дону,
пр М Нагибина, 14а