ҚАЗАҚСТАН КП ОРТАЛЫҚ КОМИТЕТІ жанындағы ПАРТИЯ ТАРИХЫ ИНСТИТУТЫ-КПСС ОРТАЛЫҚ КОМИТЕТІ жанындағы МАРКСИЗМ-ЛЕНИНИЗМ ИНСТИТУТЫНЫҢ ФИЛИАЛЫ
В.И. ЛЕНИН
10
ТОМ
Март — июнь 1905
БАСПАСЫ
АЛМАТЫ «1975


ЗК 2
Л 40
„ 10102-253 ,
Л ■ 4—75
401(07)—75
(6) Ңазаңша аудармасы, «Ңазақстап» баспасы, 1975.


XX
АЛҒЫ СӨЗ
Бұл томға В. И. Леииннің 1905 жылдың март — июнь айларында, Россияда буржуазиялық-демократия- лың революцияның одан әрі өрістеген жағдайында жаз- ған шығармалары еніп отыр.
¥лы халық революциясы Россия социал-демркратия- сынын алдына «... зор талаптар ңояды; тарих демокра- тиялык, төңкеріс заманыяда жүмысшы партиясының ал- дыпа әлі бірде-бір рет және еш жерде мұндай талаптар қойып көрген емес»,— деп жазды Ленин (осы том, 232-бет). Партия алдына революция кезінде жұмысшы табына саяси басшылыц жасау, пролетариат пен ша- руалардың одағын куру, самодержавиеге қарсы куресу үшін барльщ революциялық күштерді топтастыру, бү- кіл халықтық ңарулы көтерілі-сті ұйымдастыру міндет- тері қойылды.
Бұл міндеттерді шешу орасан зор ңиындьщтарға бай- ланысты болды. Партия меныпевиктердің антипартия- льщ, жікшілдік әрекеттері нәтижесінде туған дағдарыс- ты басынан өткізіп жатты. Меныпевиктер РСДРП II съезінің шешімдерін жүзеге асыруға бөгет жасады; пар- тмяның орталык, мекемелерін басып алып, олар больше- виктерге қарсы өршелене күрес жүргізді, партия ұйым- дарының жұмысына іріткі салды, жүмысшы табының қимыл бірлігіне кесел келтірді; меныневиктік «Искра- ның» беттерінде ұйымдық және тактикалық мәселелер бойынша оппортунизм жүгенсіздікнен уағыздалды. Пар- тняга осы кезеңде, Ленин атап көрсеткендей, бастыүш


X
АЛҒЫ СӨЗ
мәселені шешу: партиядағы дағдарыстан шығу, өзінің к,ызмет жағдайыньщ өзгеруіне байланысты партия жұ- мысының ұйымдьщ формаларын ңайта ңарау және пар- тияның революциядағы тактикалык, багытын белгілеу ңажет болды.
Ленин дағдарыстан шығудың жолы РСДРП III съезін шаңыру деп білді. Ол тек съезд ғана меньшевиктердің іріткі салушылык, әрекетін тоңтатып, партия к,атарын топтастыра алады, партияпың стратегиясы мен такти- касын белгілей алады деп есептеді. Ленин III съездің тезірек шақырылуына барынша күш салды. Ол әсіресе 1905 жылғы мартта және апрельдің бас кезінде күшті әзірлік жұмыстарын жүргізді; «Вперед» газетіне мақа- лалар жазды, партия съезін әзірлеу мәселелері жөнінде Женевада сөз сөйледі, съезд к,арарларының жобаларын әзірледі, Россиядағы партия комитеттеріне съезге деле- гаттар ұсыну жайында хаттар жолдады. Оның ұсынысы бойынша съезге барлык, комитеттер, 'болыпевиктік ко- митеттер де, сондай-аң меньшевиктік комитеттер де ша- қырылды; бірак, меньшевиктер РСДРП III съезіне қаты- судан бас тартьш, Женевада өздерінің конференциясын піақырды. Екі съезд — екі партия,— жағдайды Ленин осылай деп сипаттады. Ленин ұсынған съезд шақыру идеясы жергілікті партия үйымдарында қызу қолдау тапты. 28 комитеттен 21 комитет съезд шаңыруды жаң- тап шықты. Басты-басты партия ұйымдары — Петербург, Москва, Тула, Урал, Тверь, Кавказ жене басқала- ры болыпевиктер жағында болды.
РСДРП III съезі 1905 жылғы 12 апрельден 27 апрель- ге дейін (25 апрельден 10 майға дейін) Лондонда өтті. Оган 38 делегат қатысты; 21 комитеттен шешуші да- уыспен 24 делегат болды. Партияньщ барлык, ірі уйым- дарынан өкілдер келді. Съездің бірінші мәжілісінде Ленин съезд председателі болып сайланып, оның бүкіл жұмысына басшылың етті. Осы томда жарияланып отырған негізгі қарарлардың жобаларын Ленин жазды. Ол социал-демократияның револкщиялык, уақытша үкі- метке қатысуы туралы және шаруалар ңозгалысын қол- дау жөніндегі ңарар туралы баяндамалар жасады, қару- лы көтеріліс туралы, үкіметтің төңкеріс ңарсаңындагы


АЛРЫ СӨЗ
XI
тактикасына көзңарас туралы, содиал-демократияльщ ұйымдардағы жұмысшылар мен интеллигенттердің қа- рым-қатынасы туралы, партия уставы туралы, Орталық Комитеттіц баяндамасы және басқа мәселелер бойынша сөз сөйледі. Осы томда съезге қатысы бар 70 документ басылып отыр, олардыц 43-і В. И. Ленин Шығармала- рында тұңғыш рет жарияланады.
Томға енген басқа да еңбектері сияңты, Ленин жаз- ған съезд қарарлары, оныц съезде сөйлеген сөздері В. И. Ленинніц марксизм іліміне творчествольщ тұрғы- дан дарайтынын, оның революцияльщ теорияны жаңа қорытындылармен және ңағидалармен одан әрі дамы- тып, байыта түскенін айқын көрсетеді. Съезд өз шешімдерінде империализм дәуіріндегі буржуазиялық- демократияльщ революция ретінде бірінші орыс револю- циясының сипаты, қозгаушы күштері және перспекти- валары жөніндегі мәселе бойынша бүтіндей лениндік позицияны жақтап шықты.
Қоғамдык, дамудың заңдыльщтарын, таптык, күштер- дің орналасуын терең талдау, Россиядағы және басқа елдердегі революцияльщ цозғалыстың тәжірибесін ес- керу негізінде, Ленин партияның революция кезіндегі стратегиялық жоспарын талдап жасады. РСДРП III съезі қабылдаған бұл жоспарда пролетариаттың шаруа- лармен одадтасып, буржуазияны оқшау ңалдыра открыл, буржуазиялық-демократияльщ революцияның же- цісі жолында,— самодержавиені күлату және демокра- тияльщ республика орнату жолында, крепостниктік тортіптің барлық қалдьщтарын жою жолында,— күресуі көзделді. Демократияльщ революцияда пролетариаттың гсгемондығы жөніндегі лениндік идея — «пролетариат озіпің алатын орны жағынан анағұрлым озат және бір- доп-бір дәйекті-революцияшыл тап болғандьщтан, ол осынысымен Россиядағы жалпы демократияльщ революцияльщ қозғалыста басшыльщ роль атқаруға тиіс» (126- бот) деген қорьгтынды болыпевиктердің стратегияльщ жоспарының негізі болды.
Жұмысшы табының шаруалармен одағы революция жоцісінің аса маңызды шарты деген болыпевиктердің багьтты шаруалар ңозғалысына көзқарас туралы ленин-


XII
АЛҒЫ СӨЗ
дік қарарда нақты бейнесін тапты. Қарарда помещик- тік, қазыналық, шіркеулік, монастырьлік және удельдік жерлерді конфискелеуге дейінгі шаруалардың барлык, революциялық шараларын барынша қолдауды РСДРП өзіне міндет етіп қояды делінген. Партияның шаруалар қозғалысы жөніндегі позициясы Лениннің «Маркс аме- рикалық «ңаралай бөліс» туралы» және «Либералдар- дың аграрлық программасы» деген мақалаларында, сон- дай-ак, осы моселе бойышпа съездегі баяндамасында негізделді. Ленин съезде жасаған баяндамасында шаруа- лардың помещиктік жерлерді конфискелеуге дейінгі бар- лык, революциялық шараларын қолдау жөніндегі қағи- да революциялық қозғалыстың тәжірпбесі мен шаруалар дыц талаптарын есепке алу негізінде РСДРП II съезінде қабылданған партияның аграрлық программа- сын одан әрі накдылау және дамыту болды, деп көр- сетті. РСДРП III съезі, Лениннің ұсынысы бойынша, барлық революциялық-демократиялық өзгерістерді жүр- гізу мақсатыпда революциялық шаруалар комитеттерін құруға шақырды және село пролетариатын дербес ұйымдастырудың, оны социал-демократиялың партийный; туы астында қала пролетариатымен топтастырудың және оның өкілдерін шаруалар комитеттеріне енгізудің қажеттігін атап көрсетті.
Ленин пролетариаттың революциядағы гегемондығы және жұмысшы табының шаруалармен одағын орнату либерал буржуазияны бұк,арадан оқшау қалдыруды, ша- руаларды оның идеялық-саяси ықпалынан босатуды көздейді, деп үйретті. Лениннің нұсқауларына сүйене отырып, партияның III съезі либерал буржуазияға көз- қарас туралы қарар қабылдады, онда либерал буржуа- зияның патша өкіметіне қарсы жекелеген бой көрсету- лерін пайдаланудан бас тартпаумен бірге, оның контр- революцияшылдығын өшкерелеп отыру қажет деп тапты.
Стратегиялық жоспарға сәйкес Ленин партияның так- тикалық бағытын белгілеп берді, мұны да съезд макүл- дады. Съезд партия мен жұмысшы табының ең басты және кезек күттірмейтін міндеті ретінде қарулы көтері- лісті ұйымдастыру міидетін алға қойды. Съездің қара-


АЛҒЫ СӨЗ
XIII
рыпда пролетариата көтерілістің саяси жағы ғана емес, соиымен бірге практикалық-үйымдастыру жағы да, котерілістің бас кезіндегі және нақ барысындағы бұ- қаралық саяси стачкалардың ролін анықтап берудің, пролетариатты қаруландыруға жігерлі шаралар қолда- нудың, қарулы көтеріліс жоспарын әзірлеудің жәнө оғаи тікелей басшылық жасаудың қажеттігі атап көрсе- тілді. Съезде осы мәселе бойынша сөйлеген созінде Ленин котерілісті әзірлеудіц практикалың міндеттерінө иазар аудару ңажет және қарулы күрестің қолда бар тәжірибесін қорытындылау керек деп атап көрсетті.
Томға енген шығармаларда қаралатын большевиктер- дің тактикалық бағытының негізгі мәселелерінің бірі революцияльщ уақытша үкімет жәие оған социал-де- мократияныц қатысуы туралы мәселе болып табылады. Лениннің «Социал-демократия және революциялык, уақытша үкімет», «Пролетариат пеи шаруалардың рево- люциялық демократиялық диктатурасы» деген мақалала- ры, Лениннің қарар жобалары және осы мәселе бойынша партияның III съезінде жасаған баяндамасы, оның съезден кейін жазған «Революцияльщ уақытша үкімет туралы» деген мақаласы мен «Революциялық уаңытша үкіметтің бейнесі» дегеп заметкалары осы мәселеге эр- налғаи. Бұл мақалалар мен съезде сөйленген создердің томда жарияланып отырған дайындық материалдары ре- волюциялық уақытша үкімет туралы мәселенің тарихи, теориялық және саяси жақтарын Лениннің қалай терең зерттегеніп айқын көрсетеді.
Россиядағы буржуазиялың-демократиялық револю- цияның жецісі нәтижесінде пайда болатын мемлекеттік окімет жөніндегі мәселеге Ленин творчестволың марксизм нозициялары тұрғысынан қарайды. Буржуазиялық- демократиялық революцияның нәтижесі өкімет басына буржуазияпың келуімен аяқталуы тиіс деген мепыпе- виктердің пайымдауына қарама-қарсы, Ленин патша окіметін ңұлатудың нәтижесінде пролетариат пен піа- руалардыц революцияльщ-демократиялық диктатурасы орпатылуға тиіс, ал оның саяси органы революцияльщ уақытша үкімет болады деп көрсетті. Тек осындай жағ- дайда ғапа революцияның толық жеңіп шығуы және


XIV
Л Л ГЫ СОЗ
оның одан әрі дамуы қамтамасыз етіледі. Революциялың уақытша үкіметтің міндеттері контрреволюцияның қар- сылығын басып-жаншу, өзі шақыратын құрылтай жиналысына дейін елдің бүкіл өміріне басшылық ету, РСДРП-ның программа-минимумын жүзеге асыру, со- циалистік революцияға өту үшін жағдайлар әзірлеу бо- лып табылады.
Социал-демократия өкілдерінің революциялық демо- кратиямен бірге революцияльщ уақытша үкіметке қа- тысуын Ленин мүмкін деп қана қойған жоқ, қолайлы жағдайларда қатысу қажет те деп санады. Бұған ңара- ма-қарсы көзқараста болған, мильеранизм жолына түсті деп болыпевиктерді айыптаған, егер социал-демо- краттар буржуазиялық-демократиялық міндеттерді ше- шуге тиісті үкіметке енетін болса, өздерін жалған жағ- дайға душар етеді деп пайымдаған меныпевиктерді ол қатаң сынға алды. Ленин Мильеранның реакциялың буржуазиялық үкіметке еніп, оның жұмысшы табына ңарсы бағытталған саясатын қолдағанын, ал социал-де- мократтардың революциялық-демократиялык, үкіметке қатысуы контрреволюциямен үзілді-кесілді күресті ңам- тамасыз ету, жұмысшы табының дербес мүдделерін қор- ғап қалу және революцияны одан әрі дамыту мақсатын көздейтінін көрсетті. Меныпевиктердің позициясы, деп жазды Ленин, «бұл пролетариат авангардының көзқа- расы емес, қайта оның құйыршығының көзқарасы... бұ- лар саяси баспіылар емес, қайта саяси өсиетшілер, бұ- лар революционерлер емес, ңайта филистерлер» (33- бет) .
Маркс пен Энгельстің пікірлеріне сүйене отырып, Ленин социал-демократтардың үкіметке қандай жағдай- да қатыса алатынын негіздеп берді: біріншіден, партия өз уәкілдеріне қатаң бақылау жасап, социал-демократия- ның тәуелсіздігін мүлтіксіз қорғап отыруы керек, екін- шіден, социалистік төңкерістің мақсаттарын бір сот те естен піығаруға болмайды. Соның өзінде үкіметке жо- ғарыдан, социал-демократия уәкілдері тарапынан ық- пал жасау осы үкіметке төменнен, халық бұңарасы та- рапынан ықпал жасаумен ұштасып отыруға тиіс. Рево- люциялық үкімет «төменгі бұқара халыққа, жұмысшы


АЛҒЫ СӨЗ
XV
табы мен шаруалар бұқарасына сүйенуге тиіс,— бұлай етпейінше ол орныға алмайды, халыцтың революция- лық ынта-жігері болмайынша бұл үкімет нуль — нуль- деп де жаман» (363-бет).
Лениннің революциялық уақытша үкімет және оған социал-демократтардыц қатысуы туралы ңағидалары ре- волюцияльіқ теорияны дамьттудағы жаңалық болды жәие марксизмнің тактикалық арсеналын байытты. Бұл қағидалардыц принципті маңызы бар жәпе бұлар ре- акциялык, күштерге қарсы, демократия мен халықтар- дың ұлттық тәуелсіздігі жолында күресіп жатқан ком- мунистік және жұмысшы партиялары үшін басшылық- қа алатын нұсқау болып табылады.
РСДРП III съезінің лениндік қарарлары Россияда буржуазиялық-демократиялық революцияның толық жеңіп шығуын қамтамасыз етуге және оның социалис- тік революциями ұласуына бағытталған еді. Ленин про- летариаттың демократиялық революцияда жетекшілік роль атқаруы оның социализм үшін күресті неғұрлым қолайлы жағдайда жүргізуін қамтамасыз етеді, «демо- кратиялык, тоңкеріс еңбекті қанау атаулыдан толық азат ету, ұлы социалистік маңсатқа жету жолындағы тек алғашқы баспалдақ қана» (364-бет) деп көрсетті.
Пролетариаттың гегемондығы туралы, пролетариат пен шаруалардың революциялық-демократиялық дик- татурасы туралы, буржуазиялық-демократиялық рево- люцияның социалистік революциями ұлисуы туралы идеяларды Ленин келесі томға енетін өзінің «Социал- демокритияпың демократиялык, революцияднғы екі так- тикнсы» деген кітабында жап-жақты днмытып, негіздеп берді.
Съездің пнртияныц жнңн устивын қабылдауының жә- пе оныц партия құрылысы мәселелері жөніндегі қарар- ларыпың орасан зор мацызы болды. Бұл іпешімдер «тек идея жағынан емес, сонымен қатар практика жүзінде де пролетариаттың күресіне басшылык, етіп отыратын социал-демократиялық жұмысшы партиясының туы ас- тында біртұтас және дербес саяси күш болып бірігіп алғанда ғана пролетариат» революцияда гегемондық роль «атқара алады» (126-бет) деген ңағидаға негіздел-


XVI
АЛҒЫ СӨЗ
ді. Съезд партия уставының бірінші параграфы^, Мар- товтың тұжырымын алып тастап, лениндік тұжырымда қабылдады, мұның жаңа тұрпатты партияны нығайту жолыпдағы бұдан былайғы күресте орасан зор маңызы болды. Екі орталықтың орнына (Орталық Комитет желе Орталык, Орган) съезд партияның бірыңғай басшы- лық орталығын — Орталық Комитетті құрды. Орталық Комитет пен жергілікті комитеттердің праволары не- ғұрлым дәл айқындалды. Съезде Ленин партияның жұ- мысшы табының қалың бұңарасымен байланысып барынша күш-жігермен нығайта беруді батыл талап етті, ол жұмысшы социал-демократтарды партияныц жергілікті комитеттеріне және жалпы партиялық орта- лыққа ендіру қажеттігіне назар аударды.
Съезд ұйымдық және тактикалың мәселелер жөнін- дегі оппортунист^, меныпевиктік көзқарастарды айып- тады. Сонымен бірге, съезд революцияда пролетариат күштерін біріктіру қажеттігін ескере отырып, меныпе- виктерге қосылған партия мүшелері, әсіресе жұмысшы- лар съезд шешімдерін және уставты мойындаған, пар- тиялық тәртіпті мойындаған жагдайда, оларды партия ұйымдарының жұмысына қатыстыруға болады деп таныды. Лениннің ұсынысы бойынша съезд Орталық Комитетке партияның III съезінің шешімдеріне бағын- байтын меныневиктік ұйымдарды таратып жіберуді тапсырды.
РСДРП III съезі, Ленин атап көрсеткендей, Россия социал-демократиялық ңозғалысының тарихында жаңа бет ашты. Бұл тұңғыш болыпевиктік съезд болды. Ле- ниндік ұйымдық және тактикалық принциптер оның шешімдерінде айқын бейнеленді. Съезд партиядағы дағ- дарысты жойды, партияның жаңа уставын қабылдады, партияның демократиялық революциядағы стратегиясы мен тактикасын белгілеп берді.
Съезден кейін жазылған және осы томға еніп отыр- ған шығармаларыида,— «Россия социал-демократиялық жұмысшы партиясының III съезі туралы хабарда», «Үшінші съезд» және «Үшінші адым кейін» деген ма- қалаларында, сондай-ақ, Женевада және Париждө оқылған баяндамалары мен рефераттарыида,— Ленин


АЛҒЫ СӨЗ
XVII
РСДРП III съезініц мацызын ашып корсетеді, оныц шешімдерін түсіндіреді, меньшевиктер конференциясы- ііың оппортунисты^ қарарларын сынайды.
Партияныц III, больпіевиктік съезі мен меньшевиктер копференциясының талқылаған мәселелері бірдей болатын, бірақ ол мәселелер бойынша принциптік жа- ғыпан әр түрлі піешімдер қабылданды. Меньшевиктер либерал буржуазияпың соңынан салпақтап ерді. Олар пролетариаттың гегемондығын және пролетарлық партийный; буржуазиялық-демократиялық революциядағы басшылық ролін теріске шығарды, жұмысшы табы мен шаруалар одағының қажеттігі мен мүмкіндігіп мойын- дамады, қарулы көтерілісті ұйымдастыруға және со- циал-демократияньщ революциялық уақытіпа үкіметке қатысуына қарсы шықты. Меныпевиктердің ұстаған бағыты революцияны жеңіліске ұшыратуға, пролета- риаттың мүдделерін буржуазияның мүдделеріне бағып- дыруға бастады, сойтіп іс жүзінде жұмысшы табыныц ісіне опасыздық жасау болды; жаңа искрашылдардың «хвостизмі», деп жазды Ленин, буржуазияға ғана тиім- ді. Меньшевиктер конференциясыныц шешімдеріп Ленин «іріткі салуды нағыз принципке айналдыру» деп сипаттады және конференцияны «үшінші адым кейін» доп атады.
Ленин Батые Европа жұмысшыларын болыпевиктер- дің саяси бағытымен, РСДРП III съезінің шешімдері- мен таныстыруға үлкен маңыз берді, ол съезд туралы «Хабар» шығаруды және съездің аса маңызды қарарла- рьш неміс және француз тілдеріпде бастырьш шығару- ды үйымдастырды. Герман социал-демократиясыиыц және II Интернационалдың Каутский бастаған оппортунисты лидерлері РСДРП III съезінің шешімдеріне жә- пе оларды батыс европалық социалисты баспасөзде жа- рпялауға қарсы шықты. Каутский РСДРП-дағы жағ- дайды бұрмалап көрсетті, меныпевиктерді қорғауына алып, III съездің жұмысына барынша кінә тағып бақты. РСДРП Орталық Органы — «Пролетарий» газеті редак- цпясының — «Leipziger Volkszeitung» редакциясына жолдаған хатында, оны Ленин жазғаң болатын, Каут- скийдің осы әрекеттеріне қарсы, неміс Ъоциал-демокра-


XVIII
АЛҒЫ СӨЗ
тиялық баспасозіпде болыпевиктердің үнін өпгіру әре- кетіпе қарсы батыл наразылың білдірілді.
Съезден кейін Ленин большевиктердің революцияда- ғы стратегиялық жоспары мен тактикалық бағытын одап әрі түсіндіріп, негіздеп берді. «Революциялық кү- рес және либералдық маклерлік», «Революцияшыл про- летариаттың демократиялық міндеттері», «Буржуазия- лық сатқындықтың алғашқы адымдары», «Пролетариат күресі және буржуазияның малайлығы» деген және басқа мақалаларында Ленин пролетариаттың гегемон- дығы туралы, либерал буржуазияны оқшау қалдыру ңажеттігі туралы қағиданы нақты саяси жағдайға және партияның міндеттеріне байланыстыра отырып дамыт- ты. Революция басталғаннан-ақ патша өкіметімен келі- сім жасасу жолына түскен буржуазиялық либерализм- пің бет-бейнесін халыкда көрсету үшін, Ленин либерал- дардың әрбір әрекетін пайдалануға шақырды, орыс либерал буржуазиясының контрреволюцияшылдығын, оның халықтан жасырын және халықтың есебінен патша өкіметімен ауыз жаласуын әшкереледі.
Ленин конституциялық-демократиялық партияның (кадеттердің) жалған «демократизмінің» бет пердесін ашып, оның таптық-саяси мәнін көрсетіп берді. ««Конс- титуциялық-демократиялық партия» деген ат,— деп жазды ол,— партияның монархиялыу сипатын жасыру үшін ойлап табылған. Расында, бүкіл осы партияныц, оныц үстем бөлегі — земство фракциясыныц да, «Азат- тық одағының» да монархияны жақтайтынын кім біл- мейді?» (273-бет). Ленин былай деді: самодержавие мен халық арасындағы күрес шиеленіскен кезде либерал буржуазия шебер бұлтадақңа салады,— бір жа- ғынан, ол самодержавиеден жеңілдіктер талап ете отырып, революцияшыл халықтың көзін алдайды (оны «демократизммен» алдарқатады), екінші жағынан, са- модержавиеге арқа сүйеп, революцияшыл халықтың «ұшқарылығына» қарсы шығады.
Ленин еңбекшілер өз жағдайын жақсартуды либерал буржуазиядан күтпеуге тиіс деп атап көрсетті. «Ендігі жерде орыс революциясының тағдыры,— деп жазды ол,— пролетариата байланысты. Бұл саудаға тыйым


АЛҒЫ СӨЗ
XIX
салу тек соның ғана қолынан келеді. Жаңадан қайрат көрсетіп, бұқараны көтеру, қобалжып тұрған армияны бөліп әкету, шаруаларды өз жағына шығарып алу, қа- рулы күшпен бүкіл халыққа бостандық алып беру, бос- тандык, дұшпандарын аяусыз жаныштап табанға салу, озімшіл әрі тұрлаусыз буржуазиялық бостандық азан- шыларын шетке ысырып тастау тек пролетариаттың ғана қолынан келеді» (32'1-бет).
Ленин партияға революцияда әлі де оз орындарын таппаған жұмысшыларға саяси білім беру және оларды оз жағына тарту үшін күрестің жәпе ұйымдастырудың барлык, формаларын пайдалану, оларға социал-демокра- тиялық көзқарасты түсіндіру, пролетариаттың дербес партия ұйымы болуы керек екенін дәлелдеу қажеттігія уйретін отырды. Ленин «Жаңа революциялык, жұмыс- шы одағы» деген мақаласын осы мәселеге арнады. Про- летарлык, күреске жан-тәнімеп іш тартатын жұмысшы- ларға өте-мөте сақ, әдеппен, жолдастықпен қарау керек, өйткені олардың бізден бөлектігі дүниеге социал- демократиялық көзқарастарындағы кемшілігінде, маркс- измге қарсы нанымында, әр түрлі ескірген револю- цияшыл көзқарастарды бастан кешіріп отырғандығында, деп көрсетті. Мұндай пікірі бөлек жұмысшылардан ір- гені аулак, салуға болмайтынын атап көрсете отырып, Ленин жұмысшы табының бірлігі үшін күрес туралы аса маңызды қағида ұсынды. «Біз мынаны есте сақта- уымыз керек,— деп жазды ол,— социал-демократия тек пролетариаттың қалың бұқарасының бірлігімен ғана күшті болуы мүмкін, ал капитализмнің адамдарды бы- тыратып, бөлгіпттеп, есеңгіретіп жіберетін жағдайлары себепті, бұл бірлік бірден жасала қоймайды, тек қажыр- лы еңбектің, ересен шыдамдылықтың күшімен ғана жа- салады» (306-бет). Ленин болыпевиктердің алдыиа революциялык, маркстік партияның бүкіл пролетариат бұңарасына басшылық ьщпалын жүзеге асыруды үйре- пуді міндет етіп қойды.
РСДРП III съезінің шешімдеріне сүйеніп, болыпе- виктер бүкіл халықтық қарулы көтерілісті саяси және, әсіресе, ұйымдьщ-техникалық жағынан әзірлеу ісіне ерекше назар аудара отырып, пролетариат бұдарасы


XX
АЛҒЫ СӨЗ
арасыпда орасан зор саяси және ұйымдастыру жұмы- сын орістетті. Болыневиктік баспасөзде және партия ұйымдарында соғыс ісі мәселелері кеңінен талқыланды. Ленинпің инициативасы бойынша, «Пролетарий» газе- тінде пролетариаттың қарулы күресі мәселелеріне ар- налған мақалалар мен материалдар ұдайы жариялана бастады. Лепин партия мүіпелерінен соғыс ісін табап- дылықпен зерттеп үйренуді талап етті. Ол қару-жарақ сатып алуды және оны Россияға жөнелтуді ұйымдасты- ру жөніпде батыл шаралар ңолданды.
«Бірінші май» (съезге дейін жарыққа шыңты) жәпе «Үш конституция немесе мемлекет құрылымының үш тәртібі» деген листовкаларда Ленин қарапайым және бұқараға ұғымды формада пролетариат пен шаруалар- дыц революциядағы міндеттерін түсіндірді, самодержа- виені құлату жолындағы, демократиялық республика жолындағы күреске шақырды.
1905 жылдың көктемі мен жазында бүкіл елде қапат жайған революциялың оқиғалар РСДРП III съезі шо- шімдерініц дұрыстығын растады. Болыпевиктердің үгі- ті мен насихатының ықпалымен жұмысшылардыц стачкалык, күресі барған сайын айбынды сипат алып, зор ұйымшылдығымеп козге түсті. Әсіресе, Иваново- Вознесенск, Одесса, Лодзь, Харьков, Ецатеринослав, Нижний Новгород сияқты ірі өиеркәсіп орталықтарында революциялық шайқастар мейлінше күшті болды. Ивапово-Возпесенскіде майда басталған ереуіл 72 күп- ге созылды. Тоқымашылардың күресін болыпевиктер құрған РСДРП Солтүстік комитеті мен оның Иваново- Вознесенск тобы басқарды. Стачкаға басшылық ету үшін жұмысшы уәкілдерінің (депутаттарының) Советі сайлапды, ол революциялық піайқастардыц барысыпда жұмысшы депутаттарының алғашқы Советтерінің бірі- пе айналды, олар Лениннің апықтамасы бойыпша, ко- теріліс органы және жаңа, революциялыц өкіметтіц бас- тамасы болды.
Лодзьдегі бұқаралық саяси стачка қарулы көтеріліс- ке үласты. Жұмысшылар үш күн бойы қала кошелерін- де патша әскерлерімеи нағыз шайқас жүргізді. Лодзь жұмысшылары, деп жазды Ленин, «революциялыц жі-


АЛҒЫ СӨЗ
XXI
гер мен ерліктің жаңа үлгісін ғана емес, сонымен қа- тар күрестің жоғары формаларын да» көрсетті (329- бет). Лодзьде жұмысшыларды атқылауға қарсы нара- зылық ретінде Варшава жұмысшылары жаппаи стачка жариялады. Стачкалар Тифлис, Баку, Батум және бас- да қалаларды қамтыды.
Пролетариат өзінің революциялық күресімен, ша- буыл димылдарымен піаруаларға үлгі көрсетті. Орел, Курск және Воронеж губернияларында, Поволжьеде, Прибалтикада, Полыпада, Украинада, Грузияда шаруа- лар қозғалысы өріс алды. Партияның III съезіпіц шешімдерін орындай отырып, болыпевиктер деревняда- ғы жұмысты күшейтті.
Елдегі революцияльщ қозғалыстың орлеуі патша армиясын да шарпыды, әскери көтерілістер кезеңі бас- талды. Бірінші болып «Князь Потемкин Таврический» броненосецінің матростары көтерілді. Лениннің инициа- тивасы бойынша Орталық Комитет Ңара теңіз фло- тындағы және броненосецтегі көтеріліске басшыльщ еткен социал-демократияльщ ұйыммен байланыс орна- ту үшін Одессаға М. И. Васильев-Южинді жібердй В. И. Ленин Васильев-Южинге батыл және тез қимыл жасап, қаланы басып алудың, жұмысшыларды қарулан- дырудың, шаруалардың белсене қолдауына сүйенудіщ қалған флотты өз қолдарына қаратып алудың қажетті- гіне матростардың көздерін жеткізуді тансырды. Васильев-Южин бұл тапсырманы орындай алмады,— ол Одессаға келгенде, «Потемкин» портты тастап кеткен еді. Потемкиндіктер бүкіл флотты көтеріліске шығара алмады және өздерінің қимылын Одесса жұмысшыла- рының димылымен біріктіре алмады. Қаладағы болыпе- виктік комитет қамауға алынудан әлсіреп қалған еді, батыл қимыл корсете алмады, ал меныпевиктер Одесса жұмысшыларыи флоттағы көтерілісті қолдауға ұйым- дастыруды ойлаған да жоқ.
«Потемкин» котерілісініц патша үкіметін қордытңа- ны соншальщ, ол революцияны басып-жапшу үшін Европа мемлекеттерінен көмек сұрауга мәжбүр болды. «Орыс патшасы өз халцынан қорғану үшін түрік сұл- танынан көмек сұрап отыр» дегеп мақаласында Лепин


XXII
АЛҒЫ СӨЗ
патша өкіметінің «көтеріліс жасаған матростарға царей полицейлік көмек сурап», Румыния мен Түркия үкі- меттеріне өтініш жасауын масқараның шырқау шегі деп атады. РСДРП Орталық Комитетінің атынан Ленин Халықаралык, социалистік бюроға хат жазып, осы том- да жарияланып отыр, онда Россиядағы революция- ны тұнпіықтьгруға жол бермеуге шақырып, барлық ел- дердің жұмысшыларына арнаған үндеу шығаруды сұ- раған.
«Потемкин» броненосеціндегі көтеріліс Россияға жә- не бүкіл дүние жүзіне зор эсер етті. Көтерілістің табыс- ты болмағанына қарамастан, Ленин оған аса зор маңыз берді, Осы оқиғаларға байланысты ол «Революциялық армия мен революциялык, үкімет» деген өте маңызды мақала жазды.
Ленин Одессадағы көтеріліс және армияның бір бөле- гінің — «Потемкин» броненосецінің — революция жағы- на шығуы самодержавиеге қарсы революциялык қозға- лыстың дамуында алға к,арай жасалған жаңа, ірі қадам болды, деп көрсетті. Тарихта тұңғыш рет патша өкіме- тінің әскери күштерінің ірі бөлегі, тұтас броненосец, ашықтан-ашык, көтеріліс жағына шықты. Біз, деп жазды Ленин, аса елеулі мына бір фактіні көріп отырмыз: революциялык, армияның ұйтқысын күруға әрекет жа- салды.
Революция туралы маркстік ілімді дамыта отырып, Ленин Россиядағы революциялык, қозғалыстың тәжіри- бесін цорьгтудың негізінде, революцияның жеңіп шы- ғуы үшін революциялык, армия куру қажет деген аса мацызды цорытынды жасады. Революциялык, армия са- модержавиеніц және оған көмектесетін капиталистік мемлекеттердің әскери күшіне қарсы әскери күрес жүр- гізу үшін және халык, бұқарасына әскери басшылык, жасау үшін қажет. Бірак, революциялык, армия ескі окі- метті, самодержавиені кулату үшін ғана емес, ол сон- дай-аң, жаңа өкіметтің,— революциялык, үкіметтің,— тірегі ретінде де қажет.
Ленин большевиктерді революциялык, армияны куру әрекеттерін барлык, күшті салып қолдауға, бостандық жолындағы күрес ісінде революциялык, армияның ма-


АЛТЫ СӨЗ
XXIII
ңызын пролетариат пен шаруалардың қалың бұқарасы- на түсіндіріп отырута, самодержавиені жоя алатын бұл армияның жеке отрядтарына өз күштерін біріктіруге ко- мектесуге шақырды.
Хальщты езушілер мен құлданушыларға қарсы сотые, деп жазды Ленин, еңбекшілердің капиталистік қотамдаты бірден-бір әділетті, заңды сотысы болып та- былады. «Пролетариат Россияда осы ұлы азаттык. соты- сын бастады, ол мұны ілгері апара алады, өзі револю- циялық армия отрядтарын құрып, біздің жатымызта шыққан солдаттардың немесе матростардың отрядтарып нытайтады, інаруаларды өз жатына тартады, азамат со- тысының от-жалынында қалыптасып, шынығып жат- қан Россияның жаца азаматтарын бүкіл адамзаттьщ бостандыгы мен бақыты жолындаты күрескерлердің ер- лігімен, шабытымен жігерлендіреді» (361-бет).
Ленин өзініц мақалаларында патша самодержавиесін құлату барлык, елдер пролетариатының капитализмге қарсы күресін жеңілдететінін, Россиядағы революция Батыстағы социалистік төңкерістің прологы, оның ал- гашңы хабаршысы болатынын талай рет атап көрсетті.
«Дайындық материалдар» бөліміне 24 документ енген, олар—Лениннің мақалалары мен сөйлеген сөзде- рінің жоспарлары, заметкалары мен нобайлары. «Бірін- ші май листовкасының жоспарынан» басқа документ- тер В. И. Ленин Шығармаларына бірінші рет енгізіліп отыр. Олардың көпшілігі РСДРП III съезінің материал- дарына, әсіресе, революциялық уақытша үкімет туралы мәселеге қатысты.
РСДРП III съезі туралы баяндаманың жоспарьц «Партияның жікке бөлінуі очеркі» цеген заметкалар ерекше назар аударарлық, оларда партия ішіндегі кү- рестің 1900 жылдан бастап III съезд болып өткен ара- лыққа дейінгі негізгі кезеңдері көрсетілген. Том «Лис- токтың жобасымен» аяқталады; листоктың жобасында Ленин, өзі атап көрсеткендей, «басқарудың халықтык, формасының» негізі болып табылатын революциялық үкіметтің ұрандары мен мацсаттарын тұжырымдайды.
КПСС Орталыц Іъомипъеті мса/нындсігы Марксизм-леішнизм институты,


СОЦИАЛ-ДЕМОКРАТИЯ ЖӘНЕ РЕВОЛЮЦИЯЛЫК УАҚЫТША ҮКІМЕТ '
1905 ж, 5 жэне 12 апрельде (23 және 30 мартта) «Вперед» еазетініц 13 жэне 14-номерлергнде басылған
Газеттіц цолжазбамен салъістырылған текстг бойынша басылып отыр


3
I
Бұдан не бары бес жыл бұрын «самодержавие жойыл- сын!» деген ұран социал-демократияныц көптеген өкіл- деріне уақытынан бұрын айтылған, жұмысшы бұқарасы үшін түсініксіз ұран болып көрінген-ді. Ондай өкілдер- дің оппортунистер датарына жатцызылуы әділ еді. Олардың қозғалыстан кейін қалып отырғаны, таптың алдыңғы қатарлы отряды ретіндегі, оның басшысы жә- пе ұйымдастырушысы ретіндегі, тұтас алғанда қозға- лыстың өкілі ретіндегі партияның міндеттерін, қозға- лыстың түбегейлі және басты мадсаттарын ұқпайтыны оларға түсіндіріліп келді және түсіндіріліп болды. Күн- делікті күйбең жұмыс бұл мақсаттарды уақытша бүрке- мелеуі мүмкін, бірад күресуші пролетариат үпіін жа- рық жұлдыз ретіндегі өзінің маңызын бұлар еш уақыт- та жоғалтуға тиіс емес.
Міне, енді революциялыд жалын бүкіл елді шарпы- ган кез, таяу болашақта самодержавиенің сөзсіз құлай- тынына тіпті сенбейтіндердің өздері де ден қойған кез келді. Ал бірақ, тарихтың дәл бір тәлкегіне дуіпар бол- гандай, социал-демократияның қозғалысты кейін сүй- реуге, оның міпдеттерін төмендетуге, оның ұрандарын күңгірттеуге тырысқан дәл сондай реакциялық, оппортунист^ әрекеттермен тағы да істес болуына тура келіп отыр. Мұндай әрекеттердің өкілдерімен айтысңа шығу бүгінгі күннің міндетіне айналып отыр, (партия ішінде пйтысуды ұпатпайтын талайлардьщ пікіріпе дарамас- тап) орасан зор практикалъщ маңыз алып отыр. Өйтке-


4
В. И. ЛЕНИН
ні біз өзіміздің ец таяу саяси міндеттерімізді тікелей жүзеге асыруға неғұрлым жақындаған сайын, бұл мін- деттерді мейлінше айқын түсіне білу қажеттігі соғұр- лым арта түседі, бұл мәселеде екіұшты пікірдің, сөзді бүгіп қалушыльщтың немесе ұшңарылықтың ңандайы болсын соғұрлым зиянды бола түседі. .
Ал ұшқары ойлау жаңа искрашыл немесе (одан ешбір айырмашылығы жоқ дерлік) рабоче-делошыл ла- герьдегі социал-демократтар арасында онша аз емес2. Самодержавие жойылсын!— бұған жұрттың бәрі ңосы- лады, бұған барлың социал-демократтар ғана емес, со- нымен ңатар барлық демократтар да, егер қазіргі мәлімдемелеріне сенетін болсақ, тіпті барлық либерал- дар да ңосылады. Бірак, бұл не деген сөз? Ңазіргі үкімет нақ қалай ңүлатылуы корек? Ңұрылтай жиналысын кім шақыруы керек? тіпті освобождениешілдер де жалпыға бірдей және т. с. сайлау правосын танып, ңазір осы жи- налысты өздерінің ұраны етіп көтеруге дайын отыр («Освобождениенің» 67-номерін ңараңыз3). Мұндай жиналысқа еркін және күллі халықтың мүддесін білді- ретін етіп сайлауды шын цамтамасыз етудің мәнісі нақ қапдай болуға тиіс?
Кімде-кім бұл сұрақтарға айқын да наңты жауап бе- ре алмаса, ондай адамның: самодержавие жойылсын! — деген ұранды түсінбегені. Ал бұл сұрақтар бізді рево- люциялық уацытша үкімет туралы мәселеге сөзсіз алып келеді; самодержавие тұсында құрылтай жиналысына шын мәнісінде жалпыға бірдей, тең, төте және жасырын дауыс беруді толық цамтамасыз ететін, шын мәнісінде еркін жалпы халықтыц сайлау жүргізілуіне сенуге бол- майтыны былай тұрсын, тіпті мүмкін емес екенін түсі- ну циын емес. Ал егер біз самодержавиелік үкімет де- реу цұлатылсын .деген практикалыц таланты босқа ұсынып отырмаған болсац, онда біз құлатылатын үкі- метті нат} басца цандай укіметпен алмастырғымыз келетінін немесе басқаша айтқанда: социал-демокра- тияның революциялық уақытша үкімет жөніндегі көз- царасына біздің цалай царайтынымызды өзімізше ай- цындап алуға тиіспіз.


СОЦИАЛ-ДЕМОКРАТИЯ ЖӘНЕ ... УАҚЫТША ҮКІМЕТ
5
Бұдан бес жыл бурын рабоче-делошылдар жалпы ал- ганда саяси күрес мәселесі жөнінде партияны ңалай кейінге тартңан болса, қазіргі социал-демократияныц оппортунистері, яғни жаңа искрашылдар, осы мәселе жөнінде партияны нак, солай өршеленө кейінге тартуда. Осы пункт жөніндегі олардың реакцияшыл көзқарас- тары Мартыновтың «Екі диктатура» деген кіташнасын- да неғурлым толығырақ дамытылған, бұл кітапшаны «Искра» 4 (№ 84) арнаулы заметкада мақұлдап, жұрт- қа ұсынған-ды, бұл кітапшаға біз де талай рет оқушы- ларымыздыц назарын аударған едік.
Өз кітаншасының ең басында Мартынов бізді мына- дай ңатерлі перспективамен ңорқытады: егер револю- циялық социал-демократияның мыцты ұйымы, Ленин арман еткендей, самодержавиеге қарсы «жалпы халық- тьщ дарулы көтеріліс тағайындап, оны жүзеге асыра» қалғандай болса, онда «бүкіл хальщтың ерік-жігері, дәл осы партияны революцияның артынша іле-шала уақыт- пта үкімет етіп тагайындап жіберуі айқын емес пе? Ре- воЛюцияның ең таяудағы тағдырын халың қандай да болса басқа партияға тапсырмай, дәл осы партияға тап- сыра қалуы айңын емес пе?»
Муның өзі аңылға сыймайды, бірак, бұл факт. Соци- ал-демократияның жирондистері орыс революциясыпың сонау бастапқы кезінде-ақ революцияшыл пролетариат- ты осы сияқты перспективамен цорцытцанъш орыс социал-демократиясының болашақ тарихшысы таңдана отырын атап көрсететін болады! Мартынов кітапшасы- пьщ (сонымен бірге жаңа «Искраның» бірсыпыра мақа- лаларының жәпе мақалалардағы кейбір жерлөрінің) күллі мазмұны осы перспективаның «сұмдыңтарын» мыжи беруге келіп саяды. Бұл жерде жаңа искрашылдар дың идеялык, көсемінің көзіне «өкіметті басып алу» олестеп отыр, «якобиншілдіктің», бакунизмнің, ткаче- ішзмніц5, тағы басқа сол сияқты қордынышты измдер- діц ңубыжығы елестеп отыр; сан түрлі революциялық сәби күтушілер саяси сәбилерді нақ осы ңұбыжықпен қорқытута әуес-аң *. Әрине, бұлай еткенде Маркс пен
* Ңолжазбада: «... революцияға жолдан ңосыла кететін кәрі қатын-
дпр саяси сәбилерді нақ осы құбыжықпен қорқытуға өуес-ақ>>. Ред.


6
В. И. ЛЕНИН
Энгельстен «цитаттар» келтірмей отыра алмайтыны да өзінен-өзі түсінікті. Ңайран Маркс пен Энгельс-ай, олар- дың шығармаларынан алынған цитаттармен нендей га- на қиянат істелмеді десеңізші! Сіздердің естеріңізде шығар: біздің саяси міндеттеріміздің және саяси үгіт пен күрес тәсілдеріміздің өресіздігін, артта қалғанды- ғын ацтау ушін «қандай да бір тап күресі — саяси күрес» 6 деген ақиқатгы мысалға келтірді емес пе? Енді хвостизмнің пайдасына бола Энгельсті өтірік куәға тар- тып отыр. «Германиядағы шаруалар соғысы» деген кі- табында ол былай деп жазған еді: «Өзі жоқшысы бо- лып отырған таптьщ үстемдік жүргізуі үшін және осы үстемдікті ңамтамасыз ететін шараларды қолдану үшін қозғалыс әлі толык, пісіп жете қоймаған кезде амал- сыздан өкіметке ие болу — әсіре партияның көсеміне кездесуі мүмкін жағдайлардың ішіндегі ец ңолайсы- зы» 7. Автордың пікірін біздің хвостистің ңалай бұрма- лап отырғанына көз жеткізу үшін, Мартынов келтіріп отырған ұзын цитаттың осы бас жағын жете зер салып ок,ып шығудың өзі-ак, жеткілікті. Энгельс талтың ус- темдігін цамтамасыз ететін өкімет туралы айтып отыр. Мұның өзі қалайша айқын емес? Демек, пролетариат жөнінде бұл өкімет пролетариаттъің устемдігін цамта- масыз ететін өкімет, яғни социалисты төңкеріс жасай- тын пролетариат диктатурасы. Мартынов мұны ұкдай отыр, самодержавиені ңұлату заманындағы революция- льщ уаңытша үкіметті буржуазия ңұлатылған заманда ■қамтамасыз етілген пролетариат үстемдігімен шатасты- рып отыр, пролетариат пен шаруалардың демократия- лык, диктатурасын жұмысшы табының социалисты дик- татурасымен шатастьгрып отыр. Ал енді Энгельстен кел- тірілген цитаттың жалғасынан оның пікірі мұнан да гөрі айқындала түседі. Әсіре партияның көсемі — дейді ол — «басца тсиптың мудделерін өз муддем деп, оз та- бын сылдъір сөзбен, уэдемен, цур сендірумен шығарып салады да, өзіне жат таптың мүддесін ңорғауга» тиіс болады. «Кімде-кім осы жалған жатдайта бір рет ду- шар болса, оның біржола күрығаны» 8.
Цитаттыц осы асты сызылған жерлері «өз» табының шын мүдделерін және төңкерістің шын таптың мазмұ-


СОЦИАЛ-ДЕМОКРАТИЯ ЖӘНЕ Л. УАЦЫТША ҮКІМЕТ 7
нын көсемнің ұцпағандығыныц нәтижесі болып табы- латын нац осы жалған жагдайдан Энгельстің сақтан- дыра білгенін айқын көрсетеді. Көз жеткізу үшін өзі- міздің терең ойлы Мартыновңа мұны жай мысалдар арқылы талдап түсіндіріп көрейік. Халық ерікшілері, «еңбек» мүдделерін ңорғамаңшы болған кезде, келешек- тегі орыс құрылтай жиналысындағы шаруалардың 90 проценті социалист болады деп, өздерін де, басқаларды да сендірген-ді, олар осынысы арцылы өздерін бір- жола саяси өлімге сөзсіз байлап беретін жалған жағ- дайға душар болған еді, өйткені бұл «уәделер мен құр сендірулер» объективті шындыққа сәйкес келмейтін-ді. Олар іс жүзінде буржуазиялыц демократияның мүдде- лерін, «басқа таптың мүдделерін» жүзеге асырған болар еді. Сіз аз-маз бірдеңе ұға бастаған жоқ па екенсіз, аса құрметті Мартынов? Социалист-революционерлер 9 Россияда сөзсіз болғалы тұрған аграрлық өзгерістерді «социализациялау» деп, «жерді халыкда беру» деп, «жерді теңгермелікпен пайдаланудың» басы деп көрсе- тіп отырғанда, олар өздерін өздері біржола саяси олім- ге сөзсіз байлап беретін жалған жағдайға ұрындыра- ды, өйткені олардың жүзеге асыруга ұмтылып жүрген сол өзгерістерінің нац өзі іс жүзінде басца таптъщ, ша- руа буржуазиясының үстемдігін ңамтамасыз етеді, сон- дыцтан революцияның дамуы неғұрлым жедел жүрсе, олардыц сылдыр сөздерін, уәделері мен құр сендірулерін гаындық соғұрлым тез теріске шығаратын болады. Істің мәнісінің неде екенін сіз әлі ұдқан жоқсыз ба, аса құрметті Мартынов? Энгельс пікірінің мәні төңке- рістің шынайы тарихи міндеттерін угынбаудъщ мерт қылатынын көрсетуде екенін, демек, Энгельстің сөзде- ріп халық ерікшілері мен «социалист-революциоиерлер- ге» ңолдануга болатынын сіз әлі ұкдан жоқсыз ба?
II
Энгельс төңкерістің пролетарлыц емес сипатын пролетариат көсемдерінің ұғынбауының қауіпті екендігін корсетеді, ал ақылды Мартынов бұдан, революциялық демократиядан өздерін программамен де, тактикамен де


8
В. И. ЛЕНИН
(яғпи барлық насихатпен, үгітпен), ұйыммен де бөлек- тсгсн пролетариат көсемдерінің демократпялық республика құруда басшылық роль атқарғаны қауіпті ғой детей қорытынды шығарады. Энгельс төңкерістің жалған социалистік мазмұны мен иақты демократиялық мазмұ- нып көсемпің шатастыруын қауіпті деп біледі, ал ацилди Мартынов бұдан буржуазия үстемдігінің ақырғы формасы болатын, пролетариаттың буржуазияға қарсы тап күрссінің ең жақсы формасы болатын демократия- лык республиканы орнатуда пролетариаттьщ шаруалар- мен бірге саналы түрде диктатураны өз қолына алға- ны қауіпті ғой деген қорытынды шығарады. Энгельс созіне ісі сай келмейтін, уәдесінде бір таптың үстемді- гін орнатамын деп, ал іс жүзінде екінші таптың үстем- дігін қамтамасыз ететін алдамшы, жалған жағдайды қауіпті деп біледі; Энгельс осы алдамшылық біржола саяси өлімге ұрыидырмай қоймайды деп біледі, ал акылды Мартынов бұдан пролетариат пен шаруалардың шын демократияльщ республиканы қамтамасыз етуіне демократияның буржуазияшыл жақтаушылары жол бермейтіндігі себепті өлім қаупі бар деген қорытынды шығарады. Ондай өлім, пролетариат көсемінің өлімі, шын демократиялық республика жолындағы күресте қаза тапқан мыңдаған пролетарлардың өлімі, адам өлі- мі болғандықтан саяси өлім емес екендігі былай тұр- сын, қайта, оның керісінше, пролетариаттьщ ең үлы саяси жеңісі екендігін, оның бостандық жолындағы кү- ресте өзінің гегемониясын тамаша жүзеге асырғаны екендігін ақылды Мартынов ешбір түсіне алмай-ақ қой- ды. Энгельстің айтып отырғаны — санасыз түрде өзі- нің таптық жолынан тайып, жат таптың жолына түсу- шілердің саяси өлімі, ал Энгельстен қастерлей цитат келтірген ақылды Мартыновтың айтып отырғаны — таптық дұрыс жолмен үсті-үстіне алға басып бара жат- қандардың өлімі.
Революциялық социал-демократия мен хвостизм көз- қарастарының айырмашылығы бұл арада мейлінше айқын көрініп отыр. Мартынов пен жаңа «Искра» про- летариатқа шаруалармен қоса жүктеліп отырған ең ра- дикалды демократиялық төңкерістің міндеттерінен ше-


СОЦИАЛ-ДЕМОКРАТИЯ ЖӘНЕ ... УАҚЫТША ҮКІМЕТ
9
гіпшектеп отыр, бұл төңкеріске социал-демократиялық басшылық беруден шегіншектеп отыр, сөйтіп, осынысы- мсн санасыз түрде болса да пролетариаттың мүдделерін буржуазиялық демократияның қолына беріп отыр. Маркстің біз болашацтъщ үкіметтік партиясын емес, ңайта оппозициялық партиясын әзірлеуіміз керек деген орынды пікірінен Мартынов: біз ңазіргі революция- ның хвостистік оппозициясын жасақтауымыз керек де- геп қорытынды шығарады. Оның саяси даналығы міие осыган келіп тіреледі. Оның гіікірі міне мынадай, біз оқушының бұл жайында ойлануын өте-мөте өтінер едік:
«Пролетариат социалистік революцияны өзі жасамай тұрып, мемлекеттегі саяси өкімет билігін бүтіндей де, жарым-жартылай да ала алмайды. Мұның өзі — оппортунист^ жоресизмнен біздің арамызды айыратып даусыз қағида...» (Мартынов, 58-бет),—ал біз өз жаны- мыздан қосып, бұл — істің мән-жайын түсінуге курмет- ті Мартыновтың қабілетсіздігін даусыз дәлелдейтін қағида деп айта аламыз. Пролетариаттың социалистік тоңкеріске қарсыласатын окіметке ңатысуын пролета- риаттың демократиялық революцияға қатысуымен ша- тастыру, әңгіменің не туралы болып отырғанын мүлдем үғынбау деген сөз. Мұның өзі Мйльеранның жендет Галифенің министрлігіне датысуын республика орнату- га күш салған және оны орпатқан Коммунаға Варлен- пың қатысуымен шатастыру дегенмен бірдей.
Ал біздің автордың ңалай шатасып отырғанын кору үіпін оыан әрі тыңдаңдар: «... Ал олай болса, алдағы революция букіл буржуазияның еркіне царсы (курсив Мартыновтыкі) ешңандай саяси формаларды жүзеге а сыра алмайтыны анық, ойткені буржуазия ертеңгі күн- іі іц қожайыны болмақ...» Біріишіден, мұның алдындағы созде әңгіме пролетариаттың жалпы екімет билігі туралы, тіпті социалистік революция жасауы туралы болып келсе, епді бұл арада тек саяси формалар туралы гапа айтылып отырғаны далай? автор экономикалық формаларды жүзеге асырз^ туралы неге айтпайды? Өйт- кепі, социалистік төңкерістен демократиялық төңкеріске к,арғып түскенін оның өзі де байқамай қалды. Егер со- лай болса (бұл екіншіден), онда автордың tout court •* 10-том


10
В. И. ЛЕНИН
(әншейіннен-әншейш) «бүкіл буржуазияның еркі» туралы айтуы мүлде ңате, өйткені демократиялық төңке- ріс заманының өзгешелігінің өзі абсолютизмнен енді ғана күтылып келе жатқан буржуазияның әр к,илы жіктері еркінің түрліше болуында. Демократиялык, төң- керіс туралы сөз ңозғау және пролетариат пен буржуа- зияны құр өншейін жай ғана ңарама-қарсы қоюмен іпектелу барып тұрған ңисынсыздык, *, өйткені бул төң- керіс қоғам дамуының нак. мынадай дәуірін көрсетеді: бұл дәуірде цоғам бұқарасы шынында пролетариат пен буржуазияның екі ортасында болады, өзінен ұлан-ға- йыр ұсақ буржуазия, шаруалар жігін құрайды. Наң демократиялық төңкеріс әлі жасамағандыңтан, саяси формаларды жүзеге асыру ісінде, сөздің қазіргі, тар ма- ғынасында айтылып отырған «буржуазияға» қарағанда,’ бұл керемет зор жіктің пролетариатпен ортак, мүдде- лері әлдеқайда көп. Мартыновтың шатасуының бас- ты себебінің бірі міне осындай жай нәрсені түсінбеуіндс.
Онан әрі оқысақ: «... Ал бұлай бола қалған күнде пролетаридттың революциялық күресі буржуазиялық элементтердің көпшілігін жай қорқыту арқылы тек бір- ак, түйіпге,—- абсолютизмді әуелгі түрінде қалпына кел- тіруге әкеле алар іеді,— осындай болуы мүмкін нәтиже- ге кездескепде, әрине, пролетариат аңырып тұрып қалмайды, егер істің бет алысы шіруге айналған само- державиелік өкіметті алдамшы конституциялық кеңші- ліктер беру арқылы жандандырып, күшейту жағына үзілді-кесілді ауатын болса, онда пролетариат ең күры- ғанда буржуазияны ңорқытудан бас тартпайды. Бірақ, күреске аттанғанда, пролетариаттың көздейтіні істің осылайша ақыры жаман болып тынуы емес екендігі өзі- нен-өзі түсінікті».
Окушы, сіз бірдеңе ұғасыз ба? Алдамшы конститу- циялық кеңшілік жасау к,аупі туа ңалса, пролетариат абсолютизмді ңалпына келтіруге бастайтын қорқыту- дан да тайынбайды! Егер мен: маған Мартыновтың бір өзімен бір күндік сөйлесу сияқты египеттік өлім жаза- сы төніп тұр; сондықтан мен тым күрығанда, Марты-
* Қолжазбада: «барып тұрған ңисынеыздық» дегеннің орнында «ас- дан ақымақтық». Ред.


СОЦИАЛ-ДЕМОКРАТИЯ ЖЭНЕ ... УАҚЬІТША YKIMET
Tt
новпен жэне Мартовпен тек екі күн сөйлестіре алатын цорцьгтуды цолданамын десем — мұның өзі жаңағы ай- тылғанмен бірдей ғой. Мұның өзі бос сандырақ қой, аса құрметтім-ау! . .
Жаңағы біз келтіріп өткен сандырақты жазғанда Мартыновқа елестеген ой мынау еді: егер пролетариат демократия лык, төңкерістің заманында буржуазияны со- циалистік революциямен қорқыта бастаса, онда мұның озі демократиялык, жеңістерді де әлсірететін реакцияға ғана әкеліп соқтырады. Бар болғаны осы ғана. Абсолю- тизмді әуелгі түрінде қалпына келтіру туралы да, про- летариаттың тым құрығанда ең бір жетесіздікке жарма- суға әзір тұратыны туралы да әңгіме болуы, әрине, мүмкін емес. Мәселенің барлығы айналып келгенде жаңағы, Мартынов ұмытып отырған, демократиялық тоңкеріс пен социалистік төңкерістің арасындағы айыр- машылыңқа, демократиялык, төңкерісті ңолдау қолынан келетін, ал социалистік революцияны қолдау дәл қазір цолынан келмейтін орасан көп шаруа, ұсақ буржуазия халқының өмір сүріп отырғандығына келіп тіреледі.
Ақылды Мартыновымызды тағы да тыңдап көрейік: «... Буржуазиялык, революцияның царсацында пролетариат пен буржуазияның арасында болатын күрестің буржуазиялык, революцияньщ кррытынды сатысында, (•оциалистік революцияның қарсаңында болатый нақ сол күрестен кей жағынан айырмашылығы болуы эсте мүмкін...». Иә, бұл әсте мүмкін, егер Мартынов осы айырмашылыңтың дәл неде екенін ойланған болса, онда ояың жоғарыда корсетілген сандырағын да, өзінің бүкіл кітапшасын да жаза қоюы екіталай еді.
«... Буржуазиялық революцияньщ барысы мен нәти- жесіне эсер ету жолындағы күрес тек мынада болуы мүмкін: пролетариат либерал буржуазия мен радикал буржуазияныц еркіне революциялык, цысым жасап оты- ратын болады, қоғамның неғұрлым демократияшыл «томенгі топтары» оның «жоғарғы топтарын» буржуа- аиялыц революцияны ңисыпды аяқталатындай етіп ақы- рына дейін жеткізуге еріксіз көндіреді. Бұл күрес бы- .ііайтпа йррінеді: пролетариат әрбір ретте буржуазияның алдына: не өзің т^ншығатын абсолютизмнің қыспағына 9.*


12
В. И. ЛЕНИН
қарай кейін шегін, не халықпен бірге ілгері бас деп, шдрт қоятын болады».
Бұл ұзақ тирада — Мартынов кітапшасының негізгі пункті. Кітапшаның барлық сөлі, оның бүкіл негізгі «идеясы» осында. Сонда бұл ақылды идеялар не болып шығады? Ңараңыздаршы: қоғамның осы «төменгі топ- тары» дегеніміз, ацырында данышпанымыздыц ойына түсіп отырған осы «халық» дегеніміз кімдер екен? Бұ- лар — атап айтқанда қаладағы миллиондаған ұсақ бур- жуазиялық топ пен миллиондаған шаруалар тобы, рево- люцияшыл демократ болып бой корсету бұлардың қо- лынан әбден келеді. Ал қоғамның жоғарғы топтарына пролетариат пен шаруалардың осы уысым жасауы де- генгміз не, қоғамньщ жоғарғы топтарына қарамастан пролетариаттың халықпен осы ілгері басып отырған қозғалысы дегеніміз не? Бұл — біздің хвостист қарсы шығып отырған пролетариат пен шаруалардыц револю- циялыу демократиялыц диктатурасының дәл өзі! Хвостист тек ацыр соңына дейін ойлаудан қорқады, затты өзінің шын атымен атаудан қорқады. Ол сондықтан мэ- нше өзі түсінбейтін сөздерді айтады, ол кісі күлерлік, ацылсыз бұлталақпен *, шын мағынасы ойына кірмей- тін ұрандарды жасқана қайталай береді. Сондықтап өзінің ақырғы қорытындыларының ең «қызықты» же- рінде: қоғамның жоғарғы топтарына пролетариат та, «халық» та революциялық ңысым жасасын, бірақ пролетариат пен шаруалардың революциялық-демократиялық диктатурасы болмайтын болсын деген күлкілі жайтты тек хвостистің ғана айтуы мүмкін,— мұндай сөзді тек Мартыновтың ғана айтуы мүмкін! Мартынов: пролетариат өзінің халықпен бірге ілгері басатындығын айтып, қоғамның жоғарғы топтарын қорқьттса екен дейді, 61- рак, сонымен қатар, пролетариат өзінің жаңа искрашыл көсемдерімен бірге демократиялық жолмен ілгері царай журмеске бел байласа екен, өйткені бұл жол — револю- циялыц-демократиялық диктатура жолы дейді. Мартынов: пролетариат өзінің жігерсіздігін ашып корсете оты- рып, жоғарғы топтардың еркіне қысым жасай берсе
* Пролетариат тіпті тым құрығанда буржуазияны кейін шегере ала- ды деген пікірдің сорақылық екенін біз жоғарыда атап өткенбіз.


СОЦИАЛ-ДЕМОКРАТИЯ ЖӘНЕ ... УАКЫТША YKIMET
13
екен дейді. Мартынов: пролетариат буржуазиялық революцияпы оның қисынды аяцталатын демократия- лық-республикалык, шегіне дейін жеткізуге жоғарғы топтарды «конетіидей етіп» пиеттенсе екен, бірақ ниет- тенгенде, халықпен бірігіп отырып революцияпы осы қисынды аяқтауға дейін жеткізу ісіи өз міндетіне алу- дан, өкіметті және демократиялық диктатураны өз к,о- лына алудан өзінің қорқатындығын білдіре отырып пиеттенсе екен дейді. Мартынов: пролетариат демокра- тиялық төңкерісте авангард болса екен дейді, сондъщ- тан да ақылды Мартынов пролетариат™, көтеріліс же- ціп шыға қалған күнде, революциялық уақытша үкі- метке ңатысу перспективасымен цорцытады.
Реакцияшыл хвостизмде бұдан әрі барар жер жоқ. Мартыновқа, әулие адам болғандықтан, жаңа «Искра- ның» артта жүрушілік тенденцияларын ақырына дейіп жеткізгендігі үшін және бұл тенденцияларды ең зәру де түбегейлі саяси мәселе жөиінде ап-айңып, әрі жүйе- лі айтып бергені үшіп ецкейіп бас ию керек *.
III
Мартыповтың шатасуының себебі неде? Демократия- лык, төңкеріс пен социалистік төңкерісті шатастыруын- да, «буржуазия» мен «пролетариат» аралығында тура- тын екі аралык, халык, тобының (қала мен деревня кедейлерінің ұсак, буржуазиялық бұқарасының, «жар- тылай пролетарлардың», жартылай қожайынсымақтар- дың) ролін ұмытуында, біздің программа-минимумның нгын маңызын ұғынбауьшда. Мартынов буржуазиялык, министрлікке қатысу социалиске лайык, емес (пролетариат социалистік төңкеріс үшін күресіп жатқан кезде) догенді естігенде, мұны революциялык-демократиялык, тоңкеріске, мұндай төңкерісті толық жүзеге асыруға қажет болатын диктатураға революциялык, буржуазиялык, демократиямен бірге қатысуға болмайды екен деп «үғынуға» асыққап. Мартынов біздің программа-мини- мумды ок,ып шыкдан, бірак, оның ішінде буржуазия-
* «Искраның» 93-номерін алгаи кезімізде бұл мақала теріліп қой-
гап еді, біз бұл номерге тағы ораламыз І0.


14
В. И. ЛЕНИН
лык, қоғам негізінде жүзеге асырылатын өзгерістердің социалисты өзгерістерден өзгеше қатаң айырмасының кітаптык, ңана емес, қайта нағыз өмірлік, практикалық маңызы бар екенін байқамаған *; революция дәуірінде ол программаның дереу тексеріліп, іс жүзінде қолданы- луға тиісті екеніп ол байқамаған. Самодержавиенің құ- лауы заманында революцияльщ-демократиялык, диктатура идеясьшан бас тарту өзіміздің программа-мини- мумды жүзеге асырудан бас 'тартумен бара-бар екенін Мартынов ойламаған. Шынында осы программада ұсы- нылған барлык, экономикалык, және саяси өзгерістерді, республика орнату, халыцты. қаруландыру, шіркеуді мемлекеттен белу, демократиялык, толык, бостандықтар, экономикалык, батыл реформалар жасау талаптарын ес- ке түсіріңіздерші. Төменгі таптардың революциялық-де- мократиялык, диктатурасы болмайынша бұл өзгерістер- ді буржуазиялык, курылыс негізінде іске асыру мүмкін емес екендігі айқын емес пе? Бұл жерде әңгіменің «бур- жуазиядан» ** өзгешелігі бар жалғыз пролетариат тура- лы ғана емес, демократпялык, төңкеріс атаулының бел- сенді к,озғаушысы"больш табылатын «төменгі таптар» туралы да болып отырғандығы айңын емес пе? Бұл таптар — пролетариат жэне к,ала мен деревняның ұсаң буржуазиялык, күн көріс жағдайында тұрып жатқан оп миллиондаған кедейлері. Осы бұқараның өте көп өкіл- дерінің буржуазияға жататындығы күмәнсыз. Ал де- мократизмді толык, жүзеге асыру осы бұқараның мүдде- лерін көздейтіні және де бұл бұқара неғұрлым сауатты болса, оның өлгі демократизмді толык, жүзеге асыру үшін күресетіні соғұрлым сөзсіз екені одан да күмән- сыз: Ңала мен селоның ұсак, буржуазияльщ бұқарасы- ның екі жацты юаяси-экономикалық жаратылысын социал-демократ, әрине, епщашан үмытпайды, социализм үшін күресіп іжатңан пролетариаттың өз алдына жеке, * Қолжазбада: «... социалистік өзгерістерден өзгепіе қатаң айыр- масының кітаптық қана, догматтық маңызы емес, мұндай маңызды оғаи маркстік дүмшелер қуана-ңуана бере салады, ңайта нағыз өмір- лік, практикалық...». Ред.
** Цолжазбада «буржуазиядан» деген сөзден кейін: «(буржуазияльщ ңұрылыстың күйреуі ңарсаңында оныц толық аяқталған және.таза категориясын орынсыз ңолданатын дүмше осылай ойлайды)» делін- ген. Ред,


СОЦИАЛ-ДЕМОКРАТИЯ ЖӘНЕ . . УАҢЫТША ҮКІМЕТ 15
дербес таптык, ұйымы болуының қажеттігін де социал- демократ ешқашан ұмытпайды. Бірақ, сонымен ңатар социал-демократ аталған бұқараның «өткендегісінен басқа келешегінің, ескі нанымдарынан басца санасы- пың» 11 бар екенін, мұның өзі оны революциялық-де- мократиялық диктатураға қарай алға итермелейтінін де ұмытпайды; ол, білімге жалаң ғапа кітап арқылы емес, ңайта, тіпті кітаптан гөрі жұрттың көзін ашатын, оған саяси мектеп болатын революция барысының өзі арқы- лы қол жететінін ұмытпайды. Мұндай жағдайда рево- люциялыц-демократиялык, диктатура идеясьшан бас тартатын теория саяси мешеулікті философиялық тұр- гыдан ақтау * дегеннен басқаша аталуы мүмкін емес.
Революцияшыл социал-демократ мұндай теорияны озінен жиіркенішпен ысырып тастайды. Революция қар- сацьшда социал-демократ революцияның «ақыры жаман болып тыпатынын» ғана көрсетіп қоймайды **. Жоқ, сопымен қатар оның ақыры жақсы болып тынуы мүмкін (исснін де көрсетеді. Ол — Европаның орасан зор тәжі- рибесінен кейіи, Россияда жұмысшы табыиың жігері бұ- рып-соңды болып көрмеген дәрежеде тасып, ңұлаш сер- могеннен кейін, қараңғы, езілген бұңараның алдына бұ- рын-соңды болып көрмеген революция шамшырағын жагып бер-е алатынымыз туралы, Европаның толып жатқан революцияшыл буындарына цол артып отыр- гапдығымыздан, барлыц ^демократиялық өзгерістерді, оз іміздің программа-минимумды бұрын-соцды болып кормеген дәрежеде толығынан жүзеге асыра алатыны- мыз туралы; орыс революциясын бірнеше айлык, қана цозгалыс емес, бірнеше жылдық қозғалыс етуге, ол ре- пол гоцияның орнығып қалған өкімет тарапынаи беріле- тііі үсак, жеңілдіктерге ғапа бастап қоймай, сол өкімет- ті біржолата күлатуға әкелетініне жететіндігіміз туралы арман ететін болады,— егер социал-демократ үмітсіз филистер болмаса, осыны арман етуге міндетті де. Ал * Ңолжазбада: «... орыс пролетариатының «кейінгі жағын» фило- пініпііілық тұрғыдан ңарау». Ред.
*♦ Қолжазбада: «ңоймайды» деген сөзден кейін «(және бұл аңыры ікпміш больш тынуы ешңашан «абсолютизмді әуелгі түргнде ңалпына цплтіру» мүмкін емес және ақылға сыйымсыз нәрсе деп қарамайтын Піыіііды)» делінген. Ред.


Iß
В. И. ЛЕНИН
стер мұиы істей алатып бол сад,— онда ма... онда рево- люцияның өрті Европаиы шарпиды; буржуазия реак- циясыпан дажып, азап көрген Европаның жұмысшысы да оз тарапынан бас көтеріп, «мұның далай істелетініи» бізге корсетйі береді; сонда Европаның революциялыд өрлеуі Россияға дайта эсер етеді де, бірнеше жылдыд революциялыд заманнан бірнеше он жылдыд революциялыд заман жасайды, онда ма... «онда» біз не істей- тіндігіміз туралы бір рет дана емес, бірнеше рет сөйле- сіп үлгереміз, сойлескенде Женеваның дарғыс атдан алыс түкпірінен емес, Москва мен Петербургтің көше- лерінде өтетін мыңдаған жұмысшылардың жиналыста- рында, орыс «мужиктерінің» еркіи жиындарында сөйле- семіз.
IV
Жаңа «Искрапың» филистерлері мен опыц «адылгойі- ие», біздіц ізгі дүмшеміз Мартыновда бұл сиядты армап- ның жат, оғаш болып көріпетіпі белгілі. Олар біздіц программа-минимумиың жай, дара халыдтың революциялыд диктатурасы ардылы толыд жүзеге асырылуы- нан дордады. Олар тура өздерінің саналылығына сенбей- ді, оздері дұр жаттап алған (бірад ойластырылмаған) кі- тапшаның нұсдағаныпан айрылып даламыз деп дордады, демократиялыд өзгерістердің дұрыс, батыл дадамда- рын таптыд емес, халыдшылдыд социализмнің немесө анархизмнің авантюристік сейірістерінен айыра алмай даламыз деп дордады. Күнделікті, ұсад жұмыстың күй- беңіне шырмалған кездегіден гөрі шапшац ілгері басу үстінде түзу жолды айыру жәпе күрделі, жаңа мәселе- лерді тез шешіп отыру диыиырад соғады деп өздерінің филистерлік жаратылысы дұрыс еске салады; сондыд- тан олар: мепен аулад, мепсн аулад! мені революция- лыд-демократиялыд диктатураның шарпуынан садтай гөр! апыр-ай, өліп кетпесем жарар еді! мырзалар! сіз- цердің «аядтарыңызды жай басып, жасдана бұлталад- тай жүргендеріңіз» жөн болар!.. деп бірдеңепі сезгендей сыбырлайды.
Әңгіме көбінесе байырғы және еңбегі сіңген адамдар- ды кооптация жасау туралы болған кезде, жаңа искра- шылдарды шын пейілімен жадтап келген Парвусда,


СОЦИАЛ-ДЕМОКРАТИЯ ШЭНЕ ... УАҚЫТША YKIMET 17
пқыр аяғыпда, бул сияқты керенау цауымда болу ауыр тигендігі таңқаларлық емес. Оның мунда taedium vitae, омірдің мехнатын жиі-жиі тарта бастағаны да таңқалар- лық емес. Сөйтіп ол, ақырыпда, дүңк етіп ашу шығар- ды. Ол жаца «Искраны» өлердей қорқытқан «революция үйымдастыру керек» деген ұранды ңорғаумеп шек- телген жоқ, «Искраның» «якобиншілдік» қатерден қор- қып, социал-демократиялык, жұмысшы партиясы туралы корсете кетуді де жасырып, жеке листоктар ретінде басни шығарған үпдеулерімен шектелгеп жоқ*. Жоқ. Парвус аксельродтық (әлде люксембургтік пе?) процесс- үйым деген данасынған теорияның былықпайынан арылып, ақырында, шаяы сияқты кейін тартудың орны- па, ілгері баса алды. Ол Мартынов пен Мартовтың жете- сіздігіне таусылмас түзетулер жасаймын деп «Сизиф жұ- мысын»12 істегісі келмеді. Ол революциялық-демокра- гнялық диктатура идеясын**, самодержавие құлатыл- гапнан кейін революциялық уақытша үкіметке социал- демократияның қатысуға міндетті екені туралы идеяны ашықтан-ашық (амал пе, Троцкиймен бірге) қорғап игықты. Социал-демократия ілгері ңарай батыл қадам жасаудан қорықпауы керек, революциялық буржуазия- лық демократиямен тізе қоса отырып, жауға бірлесіп «соққы» беруден қауіптенбеуі керек, бірақ бұл арада үйымдардың араласып кетпеуі міпдетті (өте орынды ес- кертіліп отырған) шарт болуы керек; бөлек жүріп, бірі- гіп соққы беру керек; мүдделердің түрліше екенін жа- сырмау керек; озіңніц одақтасыңды өзіңнің жауыңдай бақылап отыру керек, т. т. деп Парвус мың мәртебе дұ- рыс айтты.
Бірақ хвостистерден сырт айналғап революцияшыл со- циал-демократтың *** бұл ұрандарының бәріне біздің * Білмеймін, оқушыларымыз мынадай бір ерекше фактіні байңады ма екен: жаңа «Искрапың» листоктар түрінде құшақ-құшақ етіп ба- сып шығарған қоқсьщтарының ішінде Парвус қол ңойған жаңсы листоктар да болды. «Искра» редакциясы біздің партиямыз туралы да, өзінің баспасы туралы да атағысы келмей, нақ осы листоктардан сырт айналып шықты.
** Қолжазбада: «Ол революциялық-демократиялық диктатура идея- сын... (амал не, даурықпа Троцкиймен бірге, оның «9 январьға дейін» деген даурықпа кітапшасына арнаған алғы созінде) ашықтан-ашық к.орғап шыңты». Ред.
*** Ңолжазбада беттің соцында ескерту бар: «Нартияның баспахана- сында басылған, Парвустың алғы сөзімен іпыққан Троцкийдің кітап-


18
В. И. ЛЕНИН
ыстық ықыласымыз неғұрлым артқан болса, Парвустың кейбір теріс қылықтары бізді соғұрлым жирендіріп, таң- дандырып отыр. Оныц осы азын-аулақ теріс жерлерін атап көрсеткенде, біз мұны жоқ-барды теріп, ілгіштей беретіндігімізден емес, кімге көп берілсе, содан көп сұ- ралатын болғандықтан атап көрсетіп отырмыз. Егер Парвустың дұрыс позициясы оның өз абайсыздығы се- бөпті беделінен айрылса, енді бәрінеп қауіптісі осы бо- лар еді. Троцкийдің кітапшасына арнап жазған, өзіміз тексеріп отырған Парвустың алғы созіиде ең аз дегенде абайсыздықтап кеткен создердің қатарына мыналар қо- сылады: «Егер біз революцияшыл пролетариатты басқа саяси ағымдардан бөлектегіміз келсе, онда біз револю- циялық қозғалысқа идеялық жағынан бас бола білуіміз керек» (бұл дұрыс), «басқалардың бәріпен де революцияшыл болуымыз керек». Бұл дұрыс емес. Яғни, егер бұл қағиданы оған Парвустың сөздерінде берілген жал- пы мағынада алсақ, бұл дұрыс емес, мұны, Парвус ата- май кеткеп Мартынов пен жаңа искрашылдарға бұл ал- ғы создің қатысы жоқ, өзіндік мәні бар нәрсе деп ұғы- натып оқуптының қөзқарасы тұрғысынан алғанда дұрыс емес. Егор бұл қағидаға,— коп жыл өткеннен кейін де тұтас піығарманың жеке сөздеріп үзіп-жүлып, оның іш- кі мағыпасын бүрмалайтын алып қашпа әдебиетшілерге еліктемей,— диалектикалық жолмен, яғни шартты, нақ- ты түрде, жан-жақты алып қарайтын болсақ, онда мұны Парвустың нақ хвостизмге қарсы бағыттағаны, сондыц- тан да оның мұнысының әділ екендігі айқын болады (Парвустың әсіресе бүдан кейінгі: «егер біз революция- лық дамудан артта цалып цоятын болсац» және т. т. сөздерін салыстырыңыз). Бірақ оқушы жалғыз хвостис- шасы туралы, «Искра» шынтуайтқа келгенде көтеріліп отырған мәсе- ле жөнінде сыпайылық жасап, үндемей қалады. Оған шырмаудың түйінін шешіп жату пайдасыз екені түсінікті: Мартынов орманға ты- ғылды, Парвус отынға кетті, ал Плеханов Мартовты қүлағынан сүй- реп шығарғанша біз үндемей тұра тұралық’ Бұл бізде «партияның идеялык, басшылығы» деп аталады! Реті келгенде, бір «формалистік» күлкілі жайтты айта кеткен жөн. Советтегі біздің Соломондар партия- ның атын партия ұйымдарының тапсырмасы бойынша басылған кітап- шаларда ғана көрсетуге болады деп қаулы етіпті. Надеждиннің, Троц- кийдің және басқалардың кітапшаларын басып шығаруды қандай үйым тапсырды екен? Соломондардан осыны білген қызың болар еді. Әлде жогарыда аталған «қаулыны» Лениннің баспасына қарсы жа- салған түкке турғысыз үйірмешілдік әдепсіздік деп жариялағандар- дыкі дұрыс болды ма екен?». Ред.


СОЦИАЛ-ДЕМОКРАТИЯ ЖӘНЕ ... УАҚЫТША ҮКІМЕТ 19
терді ғана есте ұстап отыра алмайды ғой, революцияның қауіпті достарының ішінде революционерлердің лагері- иен шыққан хвостистерден мүлдем басқа адамдар да бар, «социалист-революционерлер» бар, оқиғалар тасқы- нына іліккен, революцияшыл сөздің алдында дәрмен- сіз — Надеждиндер сияқты адамдар, немесе өздерінің ипстинктісі революциялық көзқарастың орнын басатын (Гапон сияқты) адамдар бар. Парвус олар жөнінде умытый кеткен, ұмытқан себебі, оііың баяндауы, оның ой- пікір өрісі еркін болмай, қайта өзі оқушыны сақтанды- руға тырысқан мартыновшылдықты сүйсіне еске түсіру- мен байланысты болып шыққан. Парвустың баяндауы опша нақты емес, өйткені ол Россияда болып отырған демократиялық төңкеріс заманында болмай қалмайтын және мұндай заманда қоғамиың тап-тапқа жіктеліп бол- мағанын табиғи түрде көрсететін әр алуан революция- лық ағымдардың күллі жиынтығымен есептеспей отыр. Айқын емес, кейде тіпті реакцияшыл социалистік пікір- лер мұндай уақытта революцияшыл құрғақ сөздерге бой тасалап, революциялық-демократиялык, программаны табиғи түрде бүркеп тастайды (социалист-революцио- нерлер мен Надеждинді еске алыңыздар; Надеждин «со- циалист-революционерлерден» жаңа «Искраға» көшкен- де, сірә, атағын ғана өзгерткен тәрізді). Ал бұл сияқты жағдайда біздер, социал-демократтар: «басқалардың бә- ріпен де революцияшыл болу керек» деген ұранды еш- қашан қоя алмаймыз және қоймақшы емеспіз. Біз тап- тық негізден айрылған, құрғақ сөзді сән көретіи өтімді және арзан (әсіресе аграрлык, мәселе жонінде) ұран- дарға құштар демократтың революцияшылдығына іле- с-уді ойламаймыз да; біз, қайта, оған әрдайым сын көзі- меп қараймыз, ондай создердің шын маңызын, дәріпте- лін отырған ұлы оқиғалардың шын мазмұнын әшкере етеміз, революцияпың нағыз қызу кезеңдерінде таптар- ды және таптардың өз ішіидегі сарыпдарды дұрыс есөп- ке алуды жұртқа үйретеміз.
ІІарвустың: «Россиядағы революциялық уақытша үкі- мет жұмысшы демократиясының үкіметі болады», «егер орыс пролетариатының революциялык, қозғалысын бас- таушы социал-демократия болатын болса, онда бұл үкі-


20
В. II. ЛЕНИН
мет — социал-демократиялык, үкімет болады», социал- демократиялык, уақытша үкімет «социал-демократиялық көпшілік қатысқан біртұтас үкімет болады» деген қағи- далары да нак, сол себептен теріс. Егер кездейсоқ, өткін- ші елестер туралы айтпай, аз да болса ұзақ, аз да болса тарихта із қалдыруға жарайтын революциялык, диктатура туралы айтатын болсақ, мұның олай болуы мумкін, емес. Олай бола алмайтын себебі — халықтың ең қалың көпшілігіне арқа сүйеген революциялық диктатура тана аз да болса берік (әрине, сөзсіз берік емес, біршама берік) диктатура бола алады. Ал ңазір орыс пролета- риаты Россияда халықтың азшылығы болып отыр. Ол жартылай пролетарлар, жартылай қожайындар бұқара- сымен, яғни қала мен селоның ұсақ буржуазиялық ке- дейлерімен біріккенде ғапа орасан зор, басым көпшілік бола алады. Сонда болуы мүмкіы және қажет болып отырған революциялық-демократиялык, диктатураның әлеуметтік базисінің мұндай күрамы, әрине, революция- лық үкіметтің күрамына эсер етеді, оған революциялык, демократияның нағыз әр текті өкілдерінің оған қаты- суын немесе тіпті онда басым болуын сөзсіз етеді. Бұл жөнінен өзіңнің қандай да болса бір қиялға берілуің ба- рып тұрған зиянды іс болып шығар еді. Егер деқазір даурықпа Троцкий (амал не, Парвуспен қатар түзеп) «священник Гапон бір-ақ рет көріне алды», ал «екінші Гапонға орын жоқ» деп жазып отырса, онда мұның се- бебі оның тек даурыңпа екендігінде ғана. Егер Россияда екінші Гапонға орын болмаса, онда бізде ақырына дейіп баратып, шын «ұлы» демократиялық революция- ға да орын болмас еді. ¥лы болу үшін, 1848—1850 жыл- дарды емес, 1789—1793 жылдарды аңғарту үшін, ол жылдардан да асып түсу үшін, демократиялық революция қалың бұқараны белсенді омірге, ерлік күш-жігер жұмсауға, «түбегейлі тарихи творчествоға» котеруі ке- рек, сұмдық қараңғылықтан, көз көріп, күлақ естімегеп жаншылудан, адам айтқысыз тағылықтан, саңылаусыз топастықтан оятуы керек. Демократиялық революция қазірдің өзінде-ақ бұқараны көтеріп келеді, ол бұқара- ны көтереді,— бұл істі өзінің жанталасқан ңарсылығы- мен үкіметтің озі жеңілдетіп отыр, бірак, бұл жерде ол


СОЦИАЛ-ДЕМОКРАТИЯ ЖӘНЕ ... УАҚЬТТША ҮКІМЕТ 21
бұқараның, оның көптеген «өзіндік», халықтық, айта берсе, тіпті мужиктік жетекшілерінің ойластырылған саяси саналылығы туралы, социал-демократиялық сана- лылығы туралы, әрине, сөз болуы да мүмкін емес. Олар оздерінің надандығынан ғана емес (революция жұрт- тың сауатын тым тез ашатынын қайталап айтсақ), қай- та өздерінің таптық жағдайы пролетарлық болмаған- дықтан, тарихи дамудың объективтік логикасы дәл қа- зір олардың алдына әсте социалистік төңкеріс міндетін қоймай, демократиялық төңкеріс міндетін ңойып отыр- гандықтан, бірсыпыра революциялық сындарды бастан кешірмейінше, қазірдің өзінде бірден социал-демократ- тар бола алмайды.
Ал осы төңкеріске революцияшыл пролетариат бар жі- герін сала қатысатын болады, қатысқанда, біреулердің бейшаралық хвостизмін, екінші біреулердің революция- лық сылдыр сөздерін өз бойынаи аластай отырып, оқи- галардың ғаламат құйынына таптық айқындық пен са- палылық енгізе отырып, революциялық-демократиялық диктатурадан қорықпастан, қайта оның болуын барын- піа тілеп, бұлтармай, батыл ілгері баса отырып, өзіпе социализм жолындағы күрестің шын мәнісінде кең, XX гасырға шын мәнісінде лайықты майданын жасап алу үшін республика жолында, республикалық толық бос- тандықтар жолында, экономикалық елеулі реформалар жасау жодында күрес жүргізе отырып қатысатын болады.


22
ПРОЛЕТАРИАТ ПЕН ШАРУАЛАРДЫҢ РЕВОЛЮЦИЯЛЫҚ-ДЕМОКРАТИЯЛЫҚ ДИКТАТУРАСЫ
Социал-демократияның революциялық уақытша үкі- метке қатысуы туралы мәселені оқиғалардың барысы- нан гөрі бір бағыттағы социал-демократтардың теория- лық пайымдаулары алға қойып отыр. Екі фельетонда (№№ 13 және 14) біз бұл мәселені бірінші болып көтер- ген Мартыновтың * пайымдауларын талдап анықтап алдық. Алайда бұл мәселеге жұрттың құштарлығы соп- шама зор, ал жоғарыда айтылған пайымдаулардан (әсі- ресе «Искраның» 93-номерін қараңыз) туатын шатақ соншама үлкен екен, сондықтан бұл мәселеге тағы да бір рет тоңтала кету қажет болды. Таяу болашақта бұл мә- селені біздің тек теория жағынан ғана шешумен тынып қоймауымыз мүмкін екенін социал-демократтар қалай бағаласа, солай бағаласын, партия үшін қайткен күнде де ең таяудағы мақсаттардың айқын болуы қажет. Бұл мәселеге анық жауап берілмейінше қобалжудан немесе бүкпелеуден аулақ табанды насихат пен үгіт жүргізу қазірдің өзінде мүмкін емес.
Даулы мәселенің мәні неде екенін еске түсіруге ты- рысып көрелік. Егер біз самодержавиеден жеңілдік алу- ды ғана күтпей, қайта, оны біржолата құлатуды ойла- сақ, онда біз патша үкіметінің орнына революциялық уақытша үкімет орпатуға күш салуға тиіспіз, бұл үкі- мет, бір жағынан, шын мәніндегі жалпыға бірдей, төте және тең сайлау правосы негізінде дауысты жасырын
Ңарацыз: осы том, 1—21-беттер. Ред.


[23
КАВКАЗСК1Й СОЮЗЪ РОС. СОЦ.-ДЕМ. РАБОЧЕЙ ПАРТІИ.
Пролетаріи всііъ стравъ, соединяйтесь!
Брошюры по портіинымъ вопросамъ № 3.
Революцюнная демократическая диктатура ПРОЛЕТАРІАТА И КРЕСТЬЯНСТВА.
(Перепеч. изъ № 14 „Впередъ“)-
Изданіе Союзнаго Комитета.
'Гипографія Союза.
1905.
В. И. Ленпнніц «Пролетариат пен шаруалардьш революциялық демократиялық диктатурасы» дегеп кітапшасыныц мұқабасы.— 1905 ж.


ПРОЛЕТАРИАТ ПЕН ШАРУАЛАРДЫҢ... ДИКТАТУРАСЫ 23
беру жолымен құрылтай жипалысын шақырар еді, ал екінші жағынан, сайлау кезіиде толық бостандықты іс жүзінде жүзеге асырарлық халде болар еді. Енді міне осындай революциялық уақытша үкіметке социал-демо- кратиялық жұмысшы партиясының қатысуына бола ма? — деген сұрақ туады. Бұл мәселені бірінші рет біз- дің партияның оппортунисты^ қанатыпың өкілдері, атап айтқанда, Мартынов, тіпті 9 январьдан бұрын қойды, ал бірақ ол және оның ізінше «Искра» да бұл мәселені бол- майды деп іпешті. Мартынов революцияны ұйымдасты- ру жұмысымыз табысты болған күнде, біздің партия тарапынан қарулы халық көтерілісіне басшылық жа- салған күнде бізге революциялық уақытша үкіметке қатысуға тура келеді деп революцияшыл социал-демо- краттарды цорцытып, олардың көзқарасын сандыраққа шығаруға тырысты. Ал ондай қатысу «өкіметті» жол- сыз «басып алғандық» болады, таптық социал-демокра- тиялық партия үшін лайықсыз, «тұрпайы жоресизм» болады деді.
Осы көзқарасты жақтаушылардың пікірлеріне тоқтап көрелік. Уақытша үкіметте бола отырып, дейді олар біз- ге, социал-демократия өкіметті қолында ұстайтын болады; социал-демократия пролетариаттың партиясы ретін- дегі біздіц программа-максимумды орындауға тырыс- пайынша, яғни социалистік төңкерісті жүзеге асыруға тырыспайынша өкіметті қолында ұстап тұра алмайды. Ал қазіргі уақытта мұндай істе социал-демократия сөз- сіз жеңіліске ұшырайды, тек озін масқаралайды, тек ре- акцияның сойылын соғады. Сондықтан революциялық уақытша үкіметке социал-демократияның қатысуы жол- сыз — деседі.
Бұл пікір демократиялық төңкеріс пен социалистік тоңкерісті,— республика жолындағы күрес (бұған біз- дің бүкіл программа-минимум да кіреді) пен социализм жолыпдағы күресті шатастырудан туған. Социал-демократия социалистік төңкеріс жасауды дереу өзіне мақсат етіп қоюға тырысса, мұнымен ол шынында да өзін озі тек масқаралаған болар еді. Алайда социал-демократия біздіц «социалист-революцпоиерлердіц» дәл осы секілді күңгірт, көмескі идеяларымен әрдайым шайқасып кел-


26
В. И ЛЕНИН
ген еді. Дэл сондықтан социал-демократия Россияда бол- ғалы тұрған революцияның буржуазиялық сипатын әр- дайым баса айтып келді, дәл сондықтан демократиялық программа-минимумды социалистік программа-макси- мумнан айыра білуді қатаң талап етіп келді. Ал мұның бәріп төңкеріс уақытында бүкіл партия ұмытпай, қайта стихияльщтың алдында бас сауғалауға бейім тұратын кейбір социал-демократтар ғана ұмытуы мүмкін. Бұл қате пікірді жақтаушылар жағдай осындай болып тұр- ғанда оқиғалардың барысы социал-демократияны еркі- не қоймай, социалистік тоңкерісті жүзеге асыруды қол- ға алуға мәжбүр етеді деп ойлап, стихиялық алдында бас иіп отыр. Егер бұл осылай болып шықса, онда біз- дің программамыз теріс болғаны ғой, онда ол программа «оқиғалардың барысына» сәйкес келмес еді ғой: стихия- лық алдында бас июшілер дәл осыдан қорқады, біздің программамыздың дұрыстығынан қорқады. Бірақ олар- дың қорқынышы (бұл қорқыныштың психологиялық се- бебін біз фельетондарымызда көрсетуге тырысқанбыз) ақырына дейін негізсіз. Біздің программамыз дұрыс. Дәл осы оқиғалардың барысы оның дұрыстығын сөзсіз дәлелдейді және әрі барған сайын көбірек дәлелдейді. Дол осы оқиғалардыц барысы бізге республика үшін жанталаса күресудің сөзсіз керектігін «жүктейді», дәл осы оқиғалардың барысы іс жүзінде біздің күштеріміз- ді, саяси белсенді пролетариаттьщ күштерін нак, осы жолға багыттайды. Дәл осы оқиғалардың барысы демо- кратиялық төңкеріс кезінде бізге ұсак, буржуазия мен шаруалардан соншама көп одақтастарды сөзсіз қосып береді, олардың нақты қажеттері дәл осы программа-ми- пимумды жүзеге асыруды талап етеді, сондықтан про- грамма-максимумға өте тез өтуден ңауіптену тура кісі күлерлік болады.
Ал, екінші жағынап, ұсақ буржуазиялық демокра- тиядан шыққан дәл осы одақтастардың өздері белгілі бағыттағы социал-демократтар арасында жаңа қауіптер туғызады, атап айтқанда, «тұрпайы жоресизм» жөнінде қауіптер туғызады. Буржуазияптыл демократиямен бір- ге үкіметке қатысуга Амстердам конгресініц13 к,арары бойынттта тыйым салынған, жоресизм деген міне осы,


ПРОЛЕТАРИАТ ПЕН ШАРУАЛАРДЫҢ... ДИКТАТУР АСЫ 27
яғни пролетариаттың мүдделерін санасыздықпен сатып кеткендік, пролетариат™ буржуазияньщ құйыршығына айналдырғандық, буржуазиялық қоғамда іс жүзінде еш- бір қол жетпейтін өкімет сағымымен пролетариат™ аз- дырғандық деген осы.
Бұл пікірдің қателігі де кем түспейді. Бұл пікір — оііың авторларының жақсы қарарларды жаттап алға- иын, бірақ олардың маңызын түсінбегенін көрсетеді;— кейбір антижорестік сылдыр сөздерді жаттап алғанын, бірақ оларды ақылға салып ойламағанын, сондықтан оларды мүлде орынсыз қолданып жүргенін көрсетеді;— халықаралық революциялық социал-демократияның соң- гы тағлымдарының рухын үйренбей, қайта әрпін ғана үйреніп алғанын көрсетеді. Кімде-кім жоресизмді диа- лектикалық-материалистік тұрғыдан бағалағысы келсе, ол субъективтік дәлелдер мен объективтік тарихи жағ- дайларды кәміл айыра білуге тиіс. Субъективтік тұрғы- дан алғанда Жорес буржуазиялық демократиямен одақ жасай отырып, республиканы сақтап қал^іақшы болды. Г>ұл «тәжірибенің» объективтік жағдайлары — Фран- цияда республика сол кездің өзінде-ақ факт еді және оган ешбір елеулі қауіп төнген жоқ еді,— жұмысшы та- бының дербес таптық саяси ұйымын өркендетуіне то- лық мүмкіншілігі болды, бірақ ол бұл мүмкіншілікті жеткілікті пайдалана алмады, пайдалана алмағанда, іші- пара, оның жетекшілерінің парламеиттік жылтырауық бояма істермен орасан көп әуестенгендігінен пайдалана алмады,— іс жүзінде жұмысшы табының алдына та- [ніхтың өзі-ақ социалистік төңкеріс жасау міндеттерін объективті түрде қойған еді, бірақ Мильерандар проле- гариатты болмашы әлеуметтік реформалар жасау деген- меи алдап, оны бұдан басқа жаққа бұрып әкетіп отырды.
Енді Россияны алыңыздар. Субъективтік тұрғыдан ал- гаида впередшілдер немесе Парвус сияқты революция- іііыл социал-демократтар республиканы қорғап қалғысы келеді, бұл үшін олар революциялық буржуазиялық демократиямен одаққа кіреді. Мұндағы объективтік жағ- дайлардың Франциядағы объективтік жағдайлардан лйырмасы жер мен көктей. Объективтік тұрғыдан алған-


28
В. И ЛЕНИН
да, оқиғалардың тарихи барысы енді орыс пролетариа- тының алдына дәл демократиялык, буржуазиялың төңке- рістің міндетін қойып өтыр (бұл төңкерістің күллі маз- мұнын ықшамдап республика деген сөзбен көрсетеміз); дәл осы міндет бүкіл халык, алдында, яғни ұсак, буржуазия мен шаруалардың күллі бұңарасының алдыяда тұр; социалистік төңкеріс жасауға керекті дербес тап- тық ұйымның қалайда бұл төңкеріссіз кеңінен өркен- деуі мүмкін емес.
Объективтік жағдайлардың бүкіл айырмасын өздері- ңіз нақты ойға түсіріңіздер де, мынаны айтьщыздаршы: кейбір сөздердің ұқсастығыныв;, кейбір әріптёрдів; үн- дестігінів/ субъективтік дәлелдемелердің бірдейлігінің қызығына түсіп кетіп, бұл айырманы есінен шығарып алатын адамдар туралы не ойлауға болады?
Францияда Жорес республика жолындағы күрестіц субъективтік мақсатын теріс жамылып, буржуазиялык, әлеуметтік реформаға бас иген екен деп, сірә біз, орыс социал-демократтары, республика үшіп елеулі күрес жүргізуден бас тартуға тиіс екенбіз ғой! Әсте жаңа ис- крашылдардың данасынуы осыған, нақ осыған соғып отыр.
Шынында да, пролетариат үшін халыңтьщ ұсак, буржуазиялык, бұңарасымен одаңтаспай тұрып, оньщ ' республика жолында күресуі мүмкін болмайтыны айқын емес пе? Пролетариат пен шаруалардьщ революциялық диктатурасы болмайынша бұл күрес ойдағыдай болады деп үміттенудің ешқандай нышаны жоқ екені айқын емес пе? Біз талдау жасап отырған көзқарастың басты кемшіліктерінщ бірі — оньщ жансыздығында, шаблон- дылығында, революциялық дәуірдің жағдайларын естен піығарып отырганында. Республика үшін күресу және сөйте тұра революциялық демократиялық диктатурадан бас тарту,— мүның өзі Ойямапың Мукденге өзі кіру пі- кірінен күні бұрын бас тартып, оньщ Мукден түбінде Куропаткипмен соғыспақ болғаны сияқты нәрсе. Егер біз, революцияшЫл халық, яғни пролетариат пен іпаруа- лар, самодержавиеге «бірігіп соққы бергіміз» келсе, он- да біз оны біржола бірігіп құртуға, бірігіп өлтіруге тиіс- піз, самодержавиені ңайта жаңғыртуға сөзсіз болатын


ПРОЛЕТАРИАТ ПЕН ШАРУАЛАРДЬЩ... ДИКТАТУРАСЫ 29
ерекеттерді бірігіп тойтаруға тиіспіз! (Нендей бір теріс түсініктен аулақ болу үшін, тағы бір ескертетініміз: біз басқару формасын ғана, жене тіпті соны ғаиа республика деп санамаймыз, программа-минимумныц демокра- тиялық өзгерістерінің күллі жиынтығын республика деп санаймыз.) Мәселені «секірусіз» болатын, баяу, бір- қалыппен жоғары өрлеп отыратын бір тура жол сияқты пәрсе деп түсіну үшін: әуелі кезек либерал ірі буржуа- зияға беріледі-міс — онда самодержавие жеңілдіктер бе- реді; онан соң кезек революцияшыл ұсак, буржуазияға беріледі-міс — онда демократиялық республика орнай- ды; ақырында, кезек пролетариатқа’ тиеді-міс — онда социалистік төңкеріс болады — деп түсінсек, шынында тарихты мектеп шәкіртінше ұғынғандык, болады. Жал- пы, тұтас алғанда бұл дұрыс желі, француздар айгқаи- дай, «ұзак, уаңытңа» дүрыс болатын, бір ғасыр кезеңі бойына (мәселен, Франция үшін 1789 жылдан 1905 жылға дейін) дұрыс болатын желі, бірақ революциялық замандағы өз қызметініц жоспарын осы желіге сүйеніп жасау үшін — бұл үшін филистерліктің асқан шебері болу керек. Егер орыс самодержавиесі, тіпті қазірдіц озінде кёлте конституция шығару арңылы да құтыла алмайтын болса, егер оның іргесі шайқалып ңана қой- май, шынымен ^латылатът болса, онда бұл жеңісті сақтап ңалу үшін, тегінде, барлық алдыңғы қатарлы таптардың революцияльщ ңайрат-жігерін барынша мық- тап жұмсау керек болады. Ал осы «сақтап қалынатын» персе — пролетариат пен шаруалардың революциялық диктатурасы, одан басқа еш нәрсе де емес! Ңазір біз не- гүрлым көп персе жеңіп ала алсаң, жеңіп алынғанды пеғұрлым зор жігермен сақтап ңала алсақ, кейіннен бол- май қоймайтын болашақ реакцияның бізден тартып ала- тын нәрсесі соғұрлым аз болмаң, реакцияның осы пралык, кезеңдері соғұрлым қысқа болмақ, біздің соңы- мыздан еретін пролетарлық күрескерлердің міндеті со- гүрлым жеңіл болмаң.
Ал бүл арада болашаң жеңістердіц тәуірлеу бір кесе- гіи күн ілгері, күреске дейін, «Иловайскийше» кезбен дәл мөлшерлеп алғысы келетін адамдар табылып отыр, бүлар Россияныц жұмысшы табын сұмдык, революция-


30
В. И. ЛЕНИН
лык, демократиялық диктатура деген құбыжықпен к,ор- ңытуды самодержавие құламас бұрын, тіпті 9 январь- дан бұрын-ақ ойлап ңойған болатын! Ал осы кезшілер де революцияшыл социал-демократтар деген аткд ие бол- ғысы келеді...
Буржуазиялык, революциялык, демократиямен бірге уақытша үкіметке цатысу — бұл буржуазиялык. күры- лысты ңастерлеу ғой, абаңты мен полицияның, жұмыс- сыздык, пен қайыршылықтың, жеке меншік пен жез өк- піеліктің сақталуын ңастерлеу ғой деп зар жылайды олар. Мұның өзі не апархистерге, не халықшылдарға лайықты дәлел. Бұл буржуазиялык, саяси бостандық екен деп, социал-демократия саяси бостандық жо- лындағы күрестен сырт айналып кетпейді. Социалдемократия буржуазиялык, күрылысты «қастерлеуге» та- рихи тұрғыдан ңарайды. Фейербахтан Бюхнердің, Фог- тың және Молешоттың материализмін қастерлейсің бе деп сұрағанда, ол: мен материализмнің болашаққа к,а- тынасын емес, өткенге қатынасын к,астерлеймін деп жауап берген екен. Міие, социал-демократия да буржуазиялык, күрылысты дәл осылайша ңастерлейді. Само- державиелік-крепостниктік буржуазиялык, курылыспен салыстырғанда республикалық-демократиялык, буржуа- зиялық күрылысты ңастерлейміз деуден социал-демократия еш уақыт цорыққан емес, еш уақыт қорыңпай- ды да. Бірак, социал-демократия буржуазиялык, респуб- ликаны «қастерлегенде» таптық үстемдіктің ақырғы формасы ретінде ғана ңастерлейді, оны пролетариат- тың буржуазиямен күресуіне неғұрлым крлайлы майдан есебінде қастерлейді, оны абаңтылары мен поли- циясы, жеке меншігі мен жез өкшелігі үшін емес, осы сүйкімді мекемелерге қарсы кең де еркін күрес ашу үшін ңастерлейді.
Эрине, революциялык; уацытша үкіметке өзіміздің қатысуымыз социал-демократияға ешқандай қауіп ту- ғызбайды деген пікірден біз мүлде аулакцыз. Ңауіп ту- ғызбайтын күрес формасы, қауіп туғызбайтын саяси жағдай болмайды, болуы да мүмкін емес. Егер революциялык, таптык, сезім болмаса, егер ғылым дәрежесінде тұрған тұтас дүние тану кезцарасы болмаса, егер баста


ПРОЛЕТАРИАТ ПЕН ПІАРУАЛАРДЫҢ... ДИКТАТУРАСЫ 31
ми болмаса (жаца искрашыл жолдастардыц шамына тию үшін айтылып отырған жок,),—онда стачкаларға қатысу да қауіпті — «экономизма» соқтыруы мүм- кін,— парламент күресіне қатысу да қауіпті — парла- менттік кретинйзммен 14 аяқталуы мүмкін,— земство- лық либералдық демократияны ңолдау да қауіпті — «земство науқанының жоспарына» үрындыруы мүм- кін, Онда тіпті француз революциясының тарихы жө- ніндегі Жорес пен Олардың өте-мөте пайдалы шығар- маларын оку да қауіпті — Мартыновтың екі диктатура туралы кітапшасына әкеліп соғуы мүмкін.
Әлбетте, егер социал-демократия пролетариаттыц ұсак, буржуазиядан таптык, өзгетпелігін бір минутқа болса да ұмытса, егер социал-демократия сенуге болмайтын бел- гілі бір интеллигенттік үсақ буржуазиялық партиямен озімізге тиімсіз одаңты мезгілсіз жасаса, егер социалдемократия өзінің дербес мақсаттарын және (қандай да болсын барлық саяси ситуациялар мен ахуалдар тұсын- да7 қандай да болсын барлык, саяси бұрылыстар мен төңкерістер тұсында) пролетариаттыц таптык, санасы мен оның дербес саяси ұйымын дамытуды ең негізгі міндет етіп қою керектігін бір минутқа болса да ұмыт- са — онда революциялыц уақытша үкіметке ңатысу мүлдем қауіпті болып шыгар еді. Бірак, мұндай жаццай- да, саяси қадамның ңай-қайсысы да дәл сондай дәреже- де қауіпті болатынын ңайталап айтамыз. Болуы мүм- кін бұл қауіптерді революциялык, социал-демократия- ның ең таяудағы міндеттерді қазіргі алға ңоюымен орайластырудың ңаншалықты негізсіз екенін, мұны жұрттың бәріне ең жай анықтамалар көрсетіп береді. Өзіміз туралы айтпай-ақ, өзіміз царастырып отырған мәселе жөнінде «Вперед» газетінде жасалған толып жатқан мәлімдемелерді, сақтандыруларды, нұсқаулар- ды қайталап жатпай-ақ, Парвусңа жүгініп көрейікші. Социал-демократияның революциялык, уақытша үкімет- ісе қатысуын жақтай келіп, Парвус біздің еш уақыт умытуымызға болмайтын мьша шарттарды мейлінше баса көрсетіп отыр: белек жүріп, бірігіп соққы беру ке- рек, ұйымдарды араластырмау керек, одаңтасыңды жа- уыцдай қадағалап отыру керек және т. т. Біз істің бұ-


32
В. И. ЛЕНИН
рын фельетонда атап көрсетілгеп бұл жағына егжей-тег- жейлі тоқталып жатпаймыз.
Жоң, қазіргі уақытта социал-демократияға шын са- яси қауіп мүлде жаңа искрашылдар іздеп жүрген жақ- тан төніп тұрған жоц. Бізді пролетариат пен шаруалар- дың революциялық демократия лық диктатураоы тура- лы ой қорқытпауға тиіс, қайта бізді хвостизм мен әрекетсіздік* рухы ңорқытуға тиіс, бұл рух ұйымдас- тыру-процесі, қарулалу-процесі деген және т. с. неше түрлі теориялардан көрініп, пролетариат партиясына іріткі саларлың эсер етіп отыр. Мәселен, пролетариат пен шаруалардың революциялық демократиялық дик- татурасы мен революциялық уақытша үкіметтің ара- сынан айырмашылык, таппак, болған «Йскраның» ең жаңа әрекетін алып қараңыз. Мұның өзі әрекетсіз схо- ластиканың үлгісі емес пе? Мұндай айырмаларды ой~ лап шығарушы адамдар жел сөзді жіпке тізуге қабі- летті, бірақ ойлауға мүлдем қабілетсіз. Шынында жо- ғарыда көрсетілген ұғымдардың арасындағы ңатынас шамамен айтқанда заңдык, форма мен таптық мазмұн- ның арасындағы қатынас тәрізді. Кімде-кім «револю- циялык, уақытша үкімет» десе, ол мәселенің мемлекет- тік-праволық жағын, үкіметтің заң арқылы ніықпай, революция арқылы шьщқаньін, болашақ қүрылтай жи~ налысына телінген үкіметтің уақытша сипатын атап айтңаны. Бірақ формасы қандай болса да, шьщқан тегі қандай болса да, жағдайлар қандай болса да, цайткеіт күнде де, революциялық уақытша үкіметтің белгілі таптарға сүйенбей тұра алмайтыны анық. Революция- лык, уақытша үкімет пролетариат пен шаруалардың ре- волюцияльщ диктатурасынан басқа еш нөрсе де емес екенін кору үшін осы айдан анық нәрсені еске түсірсе болғаны. Демек, «Искраның» айтып отырған айырма- сы, партийны тек кері сүйрейді, орыс революциясында- ғы таптық мүдделерге нақты талдау жасау міндетінен аулақтатып, сез жүзіндегі жеміссіз таласңа сүйрейді.
* Қолжазбада: «... хвостизм, филистерлік, көргенінен жазбау, шаб- лондық және әрекетсіздік рухы».
Бұл арада және төменде, кітап беті соңьшдағы ескертулерде, .газет үшін М« С. Ольминский түзеткен өте маңызды жерлер қолжазба бо- йынша қалпына келтіріліп отыр. Ред.


ПРОЛЕТАРИАТ ПЕН ШАРУАЛАРДЬІҢ. . ДИКТАТУР АСЫ 33«
Немесе «И'^аньщ» екінші бір пікірін алып к,ара- ңыз: революцимлык, уақытша үкімет жасасын!—деген ұран жайында «Искра» уағыз1 айтқансып: ««жасасын», «үкімет» деген сөздердің тіркес келуі ауызды ластаи- ды» деп ескертеді. Мұның өзі құрғақ, бос сөз емес пе?* Олар самодержавиені құлату туралы соз қозғайды да, сөйте тұра революциялык, үкіметті құттықтаумен өзі- мізге кір келтіреміз деп қорқады! Олардың республика- ны куттыцтаганда өздеріне кір келтіруден қорықпауы шынында таңқаларлык, іс: республика болса сезсіз үкі- мет те болады ғой, болғанда да нак, буржуазиялық үкі- мет болатынына ешбір социал-демократ еш уақытта күмәнданған емес. Революциялық уақытша үкіметті құт- тықтау мен демократиялық республиканы куттьщтау- дың арасында қандай айырмашылық бар? Ең револю- цияшыл таптың саяси басшысы — социал-демократия іижір жапырағы керек деп қылымсьш кдсарысатын, одексе, бейшара кәрі қызға ұқсап: буржуазиялық-демо- кратиялык, үкіметті білдіретін нәрсені құттықтауға болады, бірак, революциялық-демократиялық уақытша үкіметті тікелей күттыңтауға болмайды дей ала ма?
Жағдай мынадай делік: Петербург жұмысшылары- •пьтң көтерілісі жеңді. Самодержавие ңүлатылды. Революциялык, уақытша үкімет жарияланды. Ңарулы жұ- мысшылар: революциялык, уаңытша үкімет жасасын! — деген ұранды естіп шаттыққа бөленуде. Бір шетте жаңа искрашылдар тұр, олар мүләйім көздерін жаутаң- датып, ет-бауыры елжіреген жүректерін үстап, тәубе етіп: біздің мына сорлыларға ұқсамағанымыз үшін, ау- зымызды әлгіндей тіркес сөздермен ластамағанымыз үшін... иә, құдайым, өзіңе мың мәрт^бе рақмет, деп зі- кір салады.
Олай емес, мың мәртебе олай емес, жолдастар! Революциялык, буржуазиялық демократиямен бірге мейлін- пго батыл, еш нәрседен именбестен республикалык, төң- * Қолжазбада «бос сөз емес пе?» дегеннен кейін мынадай сөздер Пар: «Социал-демократтардың кейбір бөлегінің идеялың жағынан кей- ПІр іріп-шіру процесін көрсету упіін осы сөздің бір өзі-ақ жеткілікті омес пе? Бұл пролетариат авангардының көзқарасы емес, ңайта оның цүйыршығының көзңарасы ғой, бұлар саяси басшылар емес, қайта (uirrcir өсиетшілер, бұлар революционерлер емес, қайта филистерлер».


34
В. И. ЛЕНИН
керіске ңатысу арңылы өзімізге кір жұқтырамыз деп қорықпаңдар. Оған қатысудан туатын қауіптерді тым әсірелеп көрсетпеңдер, оны біздің ұйымдасқан пролетариат толық жеңіп шыға алады. Пролетариат пен ша- руалардың революциялық диктатурасының бірнеше айы саяси тоқыраудың бейбіт, жұртты топастандыратын қалпының ондағаи жылының істейтінінен көп нәрсе іс- тейді. Егер орыс жұмысшы табы 9 январьдан кейін саяси құлдьщ жағдайында отырып, миллионная астам про- летарларды бірлескеп, табанды, ұстамды күреске шығуға жұмылдыра алған болса, онда революциялық- демократиялық диктатура жағдайында біз қала мен де- ревняның ондаған миллион кедейлерін жұмылдыра ала- мыз, біз орыстың саяси революциясынан европалық социалистік төңкерістің прологын жасаймыз.
«Вперед» № 14, «Вперед» газетінгц
12 апрель (30 март), 1905 ж. ъолжазбамен салыстырылған
тексті бойынша басылып отыр


35
ФРАНЦУЗ-ОРЫСТЫҢ «ЖЕҢ ҰШЫНАН ЖАЛҒАСУ» ӘДЕТТЕРІ!
Немістің социал-демократиялық газеті «Vorwärts» 15 осындай тақырыппен таяуда оте бағалы бір документ: Батиньолдағы (Париж маңындағы) ірі машина фабри- касының директоры Жюль Гуэн (Jules Gouin) мырза- ның Питер министрліктеріпің бірінде қызмет істейтін чиновникке жазған хатының түпнұсқасын басып шы- ғарды. Осы мырзаныц делдалдығы арқылы француз фабрикасы 114 локомотивке заказ алған. Заказдыңжал- пы ңүны (бір локомотив 27 700 франк) — 3 миллион франк, яғни 1 200 000 сом шамасы. Заказды жеткізіп берудегі делдалдығы үшін министрліктің ізгі чиповнигі (өз жанымыздап ңосып айтсақ: сірә, ол әжептәуір жо- ғары қызметте болса керек), хаттан көрініп отырғанын- дай, 1-ден, сатып алу бағасыпың екі процентін алады. Бұл 25 000 сом шамасы болады. Хаттан (орынжетпей- тіндіктен біз бұлхатты түгел келтірмейміз) бұл сомадап 13 000 франк ақшаны делдалдың к,азір-ақ алып қойғаны, қалғаны әр түрлі мерзімде төленетіні көрініп отыр. Оның үстіне локомотивтердің әдеттегі типін орыс жолдарына лайықтап өзгерткендік үшін айрықша төле- неді. Париж фирмасының Петербургтегі өкілі фабрика талап етіп отырған осы қосымша төлемнің ңаншалық көтеріңкі екенін әлгі чиновникке алдын ала хабарлау- ды міндетіне алады. Егерде чиновник орыс үкіметінен фабрика белгілеген бағадан көтеріңкі баға «түсіріп ал- са», онда айырмасы, шартқа сәйкес, нақ әлгі «делдал- ға» тиеді. Мұның өзі француз хатын немісшеге аудар- ғанда Vermittlungsgebühr, «делдалдығы үшін беріле-


36
В. И. ЛЕНИН
тін сыйльщ» деп аталады. Ал іс жүзінде, элбетте, француз капиталист мен орыс министрлігі чиновнигінің шарт бойыпша бірлесіп жасаган арсыз алаяқтығы мен қазына ұрлагыштығы осы сөзбен бүркеліп отыр.
Бұл хат орыс сатылғыштығын жэне осы сатылгыш- тықтан шетел капиталының қалай пайда түсіріп отыр- ғанын айқын көрсетеді деп «Vorwärts» дұрыс айтады. Хат мәдениетті капиталистік ұлттарда «іскерлік» қатынастардың дағдьтлы практикасы қандай екеніп документ жүзінде дәлелдеп отыр. Мұндай қылықтар Европаның барлық жерінде бар, бірак, бұлар еш жерде Россиядағыдай арсыздықпен істелмейді, сатылу үшін самодержавиелік Россиядағыдай «саяси қауіпсіздік» (әйгіленуден қауіпсіз болушылық) басқа еш жерде де жоқ. Европалық өнеркәсіптің орыс самодержавиесін оның астыртын епті кулық-сүмдық істейтін жауапсыз чиновниктерімен қоса аман саңтауды не үшін көздеп отырғаны түсінікті!—деп қорытады неміс социал-демо- краттары. Әкімшілікке жария бақылау қаупін туғыза- тын конституциядан орыс чиновниктерінің не үшіи ат-тонын ала қашатыны түсінікті. Осы мысалға қарап, орыс-жапон соғысында орыс бюрократиясының өз пай- дасына қанша акціа «тауып» отырғанын,— немістің му- хит кемелерін Россияға сатқанпың өзінде Питердегі министрліктер чиновниктерінің қалталарына қанша со- маның түскенін елестетуге болады! Халық күйзелісі — соғыс қару-жарағып берушілер мен сатылғыш чинов- никтер үшін алтын қойма.
«Вперед» № 14,
12 апрель (30 март), 1905 ж.
«Вперед» газетгнщ ^олжазбамен салыстырылған текстг бойынша басылып отыр


37
САНКТ-ПЕТЕРБУРГ МЕТАЛЛ ЗАВОДЫНЫҢ БІР ТОП ЖҮМЫСШЫЛАРЫНЫҢ ЦАР АРЫНА «ВПЕРЕД» РЕДАКЦИЯСЫНЫҢ ЕСКЕРТУІ16
Редакциядан. Біз жұмысшы жолдастардың бұл қарарын бел- гілі бір жағдайларда күресуші пролетариаттың едәуір бөлегін қамтуы мүмкін пиғылға тән көрініс ретінде басып отырмыз *. Партияның жіктелуі,— әсіресе жасырын жік,— жұмыс- шы қозғалысына қисапсыз көп қырсығын тигізетіндігі- не күмән жоқ. Россияда, жоғарьіда келтірілгеп Харьков қарарынан 17 көрініп отырғапындай, партиялық борыш- қа шетелде жүргендерден'гөрі әлдеқайда ар-ұятпен қа- райтын меныиевиктер бар. Көпшілік Комитеттері Бю- росымен бірігіп жасаған Орталық Комитеттің жаңа декларациясы да, міне, осыны дәлелдейді18. Бірігу жөніндегі соңғы әрекеттің табысты болуын тағы да ті- лейміз.
«Вперед» № 14, «Вперед» газетгнгц
12 апрель (30 март), 1905 ж. цолжазбамен салыстырылған
текстг бойынша басылып отыр
* Бірінші сөйлемді М. G. Ольминский жазған. Ред.


38
АУРУ БАСТЫҢ САҚИНАСЫН САУ БАСҚА ТЕЛУ *
«Искраның» 92-номерінде «Берік бағыттың бұралаң жолы» деген мақала басылды; мақала «Вперед» іс жү- зінде ескі «Искраның» 19 принциптері мен жолын әсте бұлжытпай, берік ұстап отырған жоқ, қайта керісінше, жаңа «Искраның» ізімен бұралаңдап жүріп келеді деп дәлелдеуге тырысады. Шынына келгенде, бұл пікірдің сөлекеттігі соншалық, бұған онша көңіл бөліп, тоқтап жатпаса да болар еді. Мұндағы ерекшелік, жаңа искра- лық айтыстың мазмұны емес, өйткені ол мазмұннан мүлде жұрдай, мұндағы ерекшелік оның тәсілдері. Бұл тәсілдерге тоқталуға болады; осы тәсілдерді талдаудан біз айтыстың да айтысы бар екенін көреміз. Ескі «Иск- раны» айтысы үшін жақтырмайтын, бірақ бұл айтысты принципсіз деп жариялау бұрын-соңды бірде-бір адам- ның ойыпа кіріп те шыққан емес. Айтысы үшін жаңа «Искраны» жек көреді, себебі, практик-қызметкерлер бұқарасы да, табанды рабоче-делошылдар да, Плеханов бастаған «ымырашылдар» да айтыстың принципсіздік сипатын көріп отыр.
Мұндай айтыстың қандай тәсілдер қолданатынын біз қазір оқушыға көрсетпекшіміз.
«Искраның» әрбір қадамына ілесіп отырайық. «Вперед» партийны жіктелуге итермелейді,— дейді ол. Бұл өтірік. Партия дағдарысын сөз жүзінде емес, документ- тер бойынша зерттегендердің бәрі екінші съезден соң 20 іле-шала партияны жікке бөлген, онда да жасырын ұйым құрып, жасырын жікке бөлген азшылықтың нақ
Орынныц жеткіліксіздігінен кешігіп қалды.


АУРУ БАСТЫҢ САҚИНАСЫН САУ БАСҚА ТЕЛУ
39
өзі екенін біледі. Енді шындықты айтпай, «Искра» екі- жүзділік жасап отыр. Ашық жіктелу үшін жек көруге болады, ал жасырын жіктелуден жиренбеуге болмайды. «Вперед» жасырын жікті тілемейді, бар болғаны осы.
Сонан соң, автономизм мен централизм мәселесі жөнінде бізден қайшы пікір тапқысы келетіндер бар. Ленин «Адымдарда»* автономизм дегеніміз оппорту- низмнің принципі деп сендіріп еді, ал енді Көпшілік Ко- митеттері Бюросының өзі жергілікті комитеттердің мүм- кіндігінше кең автопомиясы болуын жақтап отыр десе- ді. Ленин демократизмге көзқарастағы бюрократизм дегеніміз оппортунистердің ұйымдық принципіне көзқа- растағы революцияшыл социал-демократияның ұйым- дық принципі деп сендіріп еді, ал Көпшілік Комитетте- рі Бюросы бюрократизм туралы өзі айтып отыр деседі. Бізге тағылған айыптың мазмұны осындай. Мұның өзі тағы тікелей өтірікке негізделген. Ленин «Адымдарда» (және «Адымдарға» дейін ««Искра» редакциясына хат- та» **) бюрократизмге қарсы, автономизмді жақтап ай- тылған және т. т. сөздер тым комескі, бұлардың мағы- пасын әркім өзінше өзгертіп, түрліше ұғынып жүр деп ондаған, жүздеген рет ескертті де, айтты да, ойға сал- ды да, атап көрсетті де. Істің шын мәнісіпде, деді Ленин жүздеген рет, бұл сөздер тек қана кооптация жасау тілегін бүркемелеп отыр. Лениннің бұл сөздері енді түгелімен және документ жүзінде расталып отыр. Егер бұл сөздерді алуға принцип жүзінде келіссек,— деді Ленин {егер келіссек!),— онда біз мынаны көреміз. бюрократизм, жалпы алғанда, кеңсешілдікті, сергелдең- ге салушылықты, қағаз бастылықты, ат үсті жауап берушілікті білдіруі мүмкін. Мұндай бюрократизм жақ- сы емес, деді. Ленин және өзінің сөзіп Мартовтың белгі- jri устав жобасын мысалға келтіре отырып түсіндірді. Копшілік Комитеттері Бюросының осындай бюрократизм туралы айтып отырғаны азды-көпті түйсігі бар оқу- шыға айқын, сондықтан «Впередте» қайшы пікірлер бар деп айыптау балалық жасаумеп бірдей. Бюрократизм — оппозиция атаулының заңды праволарын және, егер * Қараңыз: Шығармалар толық жпнагы, 8-том, 199—442-беттер. Ред.
** Бүл да сонда, 103—110-беттер. Ред.


40
В. И. ЛЕНИН
осылай деуге болатын болса, «табиги» праволарын бүз- ғандық, азшылыкда қарсы теріс амалмен күрескендік деген мағынаны білдіруі мүмкін. Мұндай бюрократизм- нің болуы мүмкін, деді Ленин, бірақ мұнда принциптік еш нәрсе жоқ. Онымен күресу керек, күрескенде азпгы- лықтыц праволарын қамтамасыз ететін конституциялық кепілдіктер белгілеу арқылы күресу керек. Мұндай ке- пілдіктерді тұңғыш рет тастай беріктер немесе, қазіргі- ше айтқанда, впередшілдер 22-нің белгілі декларация- сында21 айңын, тура, ашық ұсынды; ол декларация августа, бұдан 7 ай бұрын шыңты, содан бері жаңа искрашылдар бұл декларацияга өзінің көзңарасын екі- ұшты етпей белгілеуге титтей де әрекеттенген емес.
Бірақ бюрократизм, антиавтономизм және т. б. жө- ніндегі бұл ұғымдардан басқа оларда жеке жөнсіздік- тер, ұшқарылықтар және т. с. ретіндегі емес, бүкіл ұйымның жалпы принциптері ретіндегі нағыз принципов ұгым болуы мүмкін. Біздің еркімізге қарамастан, біздің қарсылығымызға қарамастан бізге осындай ұғым- ды меныпевиктер тацып келді. Ленин ««Искра» <редак- циясына хатта» да, «Адымдарда» да дағдарыс пен жік- телудіц нақты жәпе іс жүзіндегі бет алысын бүркейтін мұндай ұғымнан жүздегеп рет сақтандырып отырды: Ленин ««Искра» редакциясына хатта»: мырзалар, бос сөз- ді қойыңдар, мұның 9/ю-ы түкке тұрғысыз сөз ғой!—деп ашыңтан-ашық шаңырды. Сол үшін Ленинге тарпа бас салды, ал Орталық Орган принциптер бар деп дәлелдей бастады. Ал егер осылай болса, онда автономизм принципа дегеніміз социал-демократиялық ұйымның нағыз оппортунистік принципі деп жауап берді Ленин және впередшілдер әрқашап осылай жауап береді. Егер осылай болса, онда сіздердің бюрократизмге қарсы айқай-шуыңыз принцип жүзінде Франциядағы жоресис- тердің, Германиядағы бернштейншілдердің, Италиядағы реформистердің айқай-шуымен әбден бірдей. Істің жайы, міне, осылай болып отыр; бұған көз жеткізу үшін партия дағдарысын дос-жарандардың сендіруі бойынша емес, докумепттер бойынша зерттесе болғаны. Ленин II съездің озіпде-ақ бундшыл Либерге (протоколдарды қара), мен ұсақ-түйекшіл централизмге қарсы «дайда-


АУРУ БАСТЫҢ САҢИНАСЫН САУ БАСҢА ТЕЛУ
41
гы бір» Тула комитетінің автономиясып қоргаймын деген болатын *; біздің партия уставының 8-параграфып- да осы автономияны цамтамасыз етуге Ленин тіптен де ңарсы болған жоң. Бірак, автопомизм принципін Ленин де, Көпшілік Комитеттері Бюросы да ешңашан қорға- ган емес; оны Акимов, Либер, жаңа искрашылдар ңор- гады. Мүлде түрлі жағдайларда айтылған, мүлдө түрлі мағынасы бар сөздерді әр жерден үзіп-жұлып алып,' жай-жапсарды білмейтін окушы алдында істі шатасты- ру, әрине, қиын емес,— ал осылай үзіп-жүлып алу жо- лымен айтысатын газеттерге жұрт «Новое Время»22 газетіне қарағандай қарайды.
«Рабочийдің» кітапшасын алыңыз. «Искра» шатасты- рьіп отырған істің мәнісі неде? Істің мәнісі — принцип- аз адамдар автопомизм принципі және т. с. жөнінде айқай-шу көтеремін деп соғылып к,алды, өйткені жауап ретінде сайлау негізіп гапа талап ету мүмкіп еді. Сонда соғылған адамдар кейіп итегіпді. Впередшілдер: жел сөз- дермен, автономизм, демократизм «принциптерімен» ле- гііру лайьщсыз персе, ал егер у ставца орыс жағдайы тұсында болуы мүмкіп демократизм рухыпда айтарлық- тай, елеулі өзгерістер жасау керек болса, онда, келің- дср, соларды тура ашықтан-ашың талқылайық деп кел- ді және осылай деп те отыр. «Вперед» «Рабочийге» үн тастап: социал-демократиялық әдебиетте жұмысшылар- ды партия комитеттеріне алудың ңажеттігін Ленинде- гідей айқын айтылатын тым болмаса бір жерін көрсе- тіцізші деп ұсыныс жасады **. Жаңа искрашылдар адастырған «Рабочий» ұсыпысты ңабылдаймын деп бас- иасөз бетінде жауап берді; біраң ол ұсынысты қабылдау дегениің не екенін түсінбейтін болып шыңты, өйткені ().н ешқандай басңа жеріп еш жерден корсетпеді, текқа- іга: Ленинге «танытамыз» немесе оиың «сазайын бере- міз» деп сес көрсетті. Эрине, «Вперед» мұндай апайы қоңан-лоққыға жауап берген жоқ.
Бүдан соң бір орталық жайындағы мәселені алыңыз. Ленин «Адымдарда» бір орталықты оппортунистер жак-
* Ңараңыз: Шығармалар толық жпнағы, 7-том, 293—294-беттер. І'ед.
** Ңараңыз: Шығармалар толық жинағы, 9-том, 173—174-беттер. Ред.
3 10-том


42
В. И. ЛЕНИН
тады деп айтып еді, ал епді бір орталықты Көпшілік Комитеттері Бюросының өзі жақтап отыр деседі. Тағы да жағдайдан бейхабар немесе зердесіз оқушыға арнап айтылған сол өрескел бос сөз. Кімде-кім «Адымдарды» оңып шыққысы келсе, ол болыпевиктің екі орталық бо- луына қарсы жазған біріиші мақаласынан («Біздің тү- сініспеушілігіміздегі» Рядовойдың мақаласынан) көп бұрын Лениннің былай деп жазғаиын көреді («Искра» фельетонисі сақтық жасап соқпай кеткен 28-бетінде): екі орталық идеясы «шетелдерде революциялық тегеу- ріннің алғашқы операциялық базасы құрылған күнде, саяси құлдық жағдайындағы нақ орыс социал-демокра- тиялық жұмысшы қозғалысының уақытша (тыңда- ңыздар!) және ерекше мұқтаждарып ескерді». «Бірден- бір (тыңдаңыздар!) принциптік идея болып табыла- тын,—делінген «Адымдарда» ізінше жалпы централизм идеясы жөніпде,— бірінші идея бүкіл уставтың арқауы болуға (ескі «Искраның» жоспары бойынша) тиіс еді; екінші идея — орынга және іс-әрекеттің түріне байла- нысты уақытша жағдайлардан туатып жеке идея —цеп- трализмнен ауытқығандық сияқтанып, екі орталық... құрудан көрінді» (28-бет) *. Енді біздің партиялық «Новое Времяның» айтыс тәсілдері туралы төрелік беруді оқушыға қалдырамыз! «Искра» оқушыны қа- лайда алдауға тырысып, одан мыналарды жасырып қалды: 1) екі орталық идеясыпың уақытша, жеке ма- ңызы бар екеиін Ленин әлдеқашан көрсеткеп болатын; 2) сондықтан бір орталық болуын оппортунистердің жақтағандығыи Лепин жалпы припциптер деп ешқа- шан түсіндіргеп емес, қайта әрқашан «орыпға жәпе іс- әрекеттің түріпе байланысты уақытша жағдайлардан туған» нәрсе деп түсіпдірді, мұның өзі партияның оп- портунистік қапаты бір орталық болуын іс жузінде жақтаған жәпе жақтауға тиіс болғап кездегі жағдайлар еді. Ескі «Искра» оппортунизмге қарсы күрестің тірегі болды — бұл факт. Съезде нақ оппортунисты қапат азшылық болды — бұл да факт. Ңазір, жаңа «Искра» оппортунисты болып отырса, шетелден гөрі, Россия әл- Ңарацыз: Шығармалар толық жинағы, 8-том, 242-бет. Ред.


АУРУ БАСТЬІҢ САЩПІАСЫН САУ БАСҢА ТЕЛУ
43
деқайда принциптік тұрақтылық және партиялық ұс- тамдылық көрсетіп отырса, қазір «уақытша жағдайлар» өзгеріп кеткен болса, мұнда таңқаларлық не бар? Егер рабоче-делошылдар, Мартынов, «батпақ» және жаңа искрашылдар екі орталық болуын (мысалы, үшішпі съезде делік) жақтаса, ал болыпевиктердің бәрі (неме- се бәрі дерлік) — бір орталық болуын жақтаса, қазір бізді бұл жагдай ешбір таңдандырмас еді. Мұның өзі, «уақытша жағдайларға» сәйкес, революциялық со- циал-демократияның принциптері, ескі «Искраның» принциптері жолындағы, Ленин мен болыпевиктер жақ- тап, үздіксіз күресіп келген және күресіп отырған прин- циптері жолындағы күрестің тәсілдерін өзгерту ғана болар еді. Мұндай бет бұрысты тек нововремяшыл ке- йіптегі адамдар ғана «керемет» дей алар еді. (Біз бір орталық болуын большевиктердің бәрі дерлік жақтауы мүмкін дедік. Мұның өзі III съезде ңалай болады, оны біз әлі көреміз. Біздің арамызда «орынға және іс-әре- кеттің түріне байлаиысты уақытша жағдайлардың» ма- ңызы туралы түрлі пікірлер бар, сондықтан біз бұл пі- кірлердің бәрін съезде салыстырып көреміз және «қо- рытамыз».)
Жаңа «Искра» айтысының тәсілдері жоғарыдағылар- дан жеткілікті анықталатын сияқты, сондықтан енді біздің қысқартып айтуымызға болады. Советтен тыс 23, уставқа қарамастан съезд шақырып, Көпшілік Комитет- тері Бюросы партия тәртібін бұзды дейді «Искра». Бұл дұрыс емес, өйткені съезден жалтарып, Совет уставты әлдеқайда бұрын бүзды. Біз мүпы баспасөзде әлдеқа- шан-ақ, ашықтан-ашық баяндадық (Орловский) 24. Меныпевиктер жасырын жіктелу арқылы партияны скіге бөлгеннен кейін және алдау арқылы съезден жал- тарғаннан кейін, бізде орталықтардың еркінен тыс, с-ъезд шақырудан басңа жол, сорақы жағдайдан күты- лудың бұдан басқа ешқандай практикалық жолы қал- мады. «Впередтің» 9-номеріндегі бас маңала — «Жаңа міндеттер және жаңа күштер» * — сап алуан түрлі пар- тиялық ұйымдардың сапын едәуір көбейтудің қажетті- * Ңараңыз: Шығармалар толық жинағы, 9-том, 319—332-беттер. Ред.
3*


44
В. И. ЛЕНИН
гін жақтап, уставтыц лениндік біріпші параграфының идеясына қайшы келіп отыр, өйткені Ленин съезде өз идеясын қорғап, партия ұйымын ықшамдау ңажет деген болатын, дейді «Искра». «Искраның» бұл қарсы дәлелін айтыстың байыбына баруға жастарды уйрететін логика- ның гимназиялык, есебі ретіиде ұсынуға болады. Боль- шевиктер партияны партиялық ұйымдардыц жинағына, немесе комплексіне дейіп ықшамдау керек, ал содан кейін бұл ұйымдардың санын көбейту керек деп айтып келді және айтып та жүр (қараңыз: съездің протокол- дары және «Адымдар», 40 жәие басқа беттер, әсіресе 40—41 және 46-беттер) *. Жаңа «Искра» партия шец- берін кеңейтуді партия уғымын кеңейтумен, партиялыц уйымдардыц санын көбейтуді партияны партиялъіц уйымдардан тыс кеңейтумен шатастырып отыр! Осын- дай бас қатыратын нәрсені түсіндіру үшін жай ғана бір мысал келтірейік: қарапайым тұрғыдан айтқанда, бүкіл армия тек қана бір түрлі қаруы бар адамдардан құрал- ған делік; армияның құрамын шып мәпісінде тексеру бойынша, ата білетін адамдардың санына сәйкес ық- шамдау керек, олар әскерге жарамдымыз деген жел соз- беп, құрғақ уәдемен кутылып кетпейтін болсын; одан соң ата білетінін тексеретіп сынақтан сүрінбей өтуге ңабілетті адамдардың санын көбейтуге барынша тыры- су керек. Енді сіздер мәселенің неден екенін аздап түсіпе бастағап жоқсыздар ма, жаңа искрашыл мыр- залар?
«Впередті» әшкерелеу ретінде «Искра» былай дел жазды: «Бұрын ұстамды социал-демократтар деп таны- луға тиістілер ғана қажет болған еді, енді ең ңасиетті орынға шығуға коріпеу социал-демократ еместерден бас- қа элементтердің бәріне рұқсат етіледі». «Впередтің» 9-номерін алыңыз да, оқып көріңіз: «...үйірмелердіц бәрі, көрінеу социал-демократиялық еместерден басңа- лары, не партияға тура кіретін болсын, не партияға жанасатын болсын (курсив автордікі). Соңғыларынан біздің программаны қабылдауды да, біздермен ұйымдық
* Қарацыз: ІПыгармалар толық жшіағы, 8-том, 259—263 және
268—269-беттер. Ред.


АУРУ БАСТЫҢ САҢННЛСЫН САУ БАСҢА ТЕЛУ
45
жағынап міндетті түрде қатынас орнатуды да талап етуге болмайды...» *. Партияға епгізу үшін «бұрын ке- рек болғап» норсені партияға ңосылатып топ үшін «енді рұқсат етілетін» нәрсемен шатастырып, «Искраның» ті- келей бұрмалап отырғапы әлі де айқыи емес пе? Өзіп партиядамын деп есептеу — интеллигенттік анархизм, партия мүшелері «ұйымдық жағынап міпдетті түрде қатынас жасауды» тек соз жүзінде ғапа мойындауға ти- іс емес деп большевиктер бұрын да айтып келді, еиді «Впередте» де айтып отыр. Мүны тек шатастыру мак,- сатын көздеген адамның ғана түсінбеуі мүмкін. «Впе- редтің» ұраны мынау болды: жаңа міндеттер үшін партиялық ұйымдарда немесе, тым болмаса, партияға қосылатын ұйымдарда жаңа күштер ұйымдастырыцдар. «Искраның» ұраны — «есік кең ашылсын». Біреулер: оз полктеріңе жаңа атқыштар алыңдар, атуға үйренуші- лерді көмекші отрядтарға қосыңдар дейді. Енді біреу- лер: есік кев; ашылсын! әркім қалауынша, өзін озі ар- мияға қоса берсін!— дейді.
Революцияны ұйымдастыру және қарулапдыруды ұйымдастыру мәселесі жопіпде «Искра» қазір «Вперед- пен» екі арамызда алауыздық жок, деп иландырғысы келеді. Біз ең алдымеы: ІІарвусты қайда қоясыңдар?— деп сұраймыз. Етер зұлым «Вперед» алауыздықты ой- лап шығарған болса, опда «Искраға» мін тағады деп күмәндаиуға болмайтын жаңа искрашыл Парвуспен сіз- дер ашықтан-ашық неге түсініспейсіздер? Сіздер Парвуспен келіспейтіндөріцізді алдымен өздеріңіз мойын- дауға тиіс едіңіздер ғой? Бұлай жасырынбак, ойнаудьщ пеге керегі бар? Істің шын мәнісінде, «Рабочее Дело» ескі «Искраға» қалай қарсы болған болса, бұл арада жаңа «Искра» «Впередке» де дәл солай қарсы болып отыр. Өз партиясының тарихыца ынта қоюшы жолдас- тарға «Рабочее Делоны», әсіресе 10-номерін, қайта оқып птығыцдар деп кәміл ұсыпуға болмайды. Саяси күрес міндеттерін төмендеткендігі «Рабочее Делоның» бетіне басылған болатын. Сонда ол: «Искра» окономикалық кү- ресті жеткілікті бағаламай отыр ғой деп ңарсы дау айт-
* Қараңыз: Шығармалар толың жинағы, 9-том, 331-бет. Ред.


46
В. И. ЛЕНИН
қан-ды. Жаңа «Искраның» революцияны ұйымдастыру, көтеріліс жасау, жұмысшыларды қаруландыру міндет- терін, социал-демократияның революциялық уақытша үкіметке қатысу міндеттерін төмендеткендігі бетіне ба- сылған болатын. Жаңа «Искра»: ал «Вперед» революция меи көтерілістің стихия лылығын, саясаттың «тех- никадан» (қару-жарақ) басым екенін жеткілікті баға- ламай отыр деп қарсы дау айтады. Біртектес хвостистік позиция біртектес дәлелдерге әкеп соғады. Жаңа міндеттер туралы мәселе жонінде өзінің жетекші уран бере білмейтіндігін жұрт ескі міндеттер өте-мөте ма- ңызды деген көпірме сөздермен бүркемелейді. Ескі мін- деттердің маңызын, социал-демократияның әліппесінің маңызын оппоненттің өзі қалай бағалайтындығып корсету үшін жеке сөздерді бөліп алады. Жаңа искрашыл жолдастар *, біз әрине, социал-демократияның әліппе- сін әбден бағалаймыз, бірақ біз өмір баци бір ғана әліппеде цалғымыз келмейді. Бар болғаны осы. Парвус та, Көпшілік Комитеттері Бюросы да, «Вперед» те жұ- мысшылардың ұйымдар мен партиядан тыс өздері қару- лана алатыны, қаруланатыны және қарулануға тиіс еке- ні жөніндегі әліппеге қарсы дау айтуды ешқашан ойына да алмаған болар еді. Ал егер «Искра» озінің атышулы «өздігінен қарулануын» уран ретінде ұсынса,— онда стихиялылыққа осылай бас июшілікті коріп, жұрттыц бәрі, әлбетте, езу тартады. Егер «Искра» Парвусты ту- зей отырът, Кричевский мен Акимовтың өте терең ой- лы шығармаларына лайық «өздігінен қаруланудың кө- кейтесті қажеттігімен жұмысшыларды қаруландыру» жөніндегі жаңа міндетті ашатып болса,— онда оның тек мазаққа ұшырайтыны табиғи порее. Егер «Искра» со- циал-демократияның ескі міпдеттеріне бұңараны қару- ландыру, көшедегі күрес жәпе т. т. жөнінде жаңа мін- деттер қосылған осындай кезеңде (бұл міндеттерді жү- зеге асыруға енді-енді кіріскен кезде), бұл міндеттерді «техника» жөпінде және оның екінші дәрежелі ролі жо- нінде тәкаппарлык, данасыну арқылы төмендетуге асы- * Ңолжазбада «жолдастар» дегеннің орнына «мырзалар» делінген, Ред.


АУРУ БАСТЫҢ САҢИНАСЫН САУ БАСҚА ТЕЛУ
47
ғыс әбігерленген болса, егер партияның ежелгі, дағды- лы және байырғы саяси міндеттерін «техниканың» жада міндеттерімен толъщтырудыц орнына, «Искра» бұл екі міндетті бір-бірінен айыру жайында пікір ұсынса, онда жұрт бұл пікірлерді, әлбетте, хвостизмнің жаңа нұсқасына жатқызар еді.
Ңорытындыда, күлкілі жағдай ретінде, үрей туғыз- бау туралы атышулы теорияның шарапатты беделін өзі- нен аудара салуға «Искраның» қалай әрекеттенгенін корсете кетейік. Қазір «Искрапың» өзі де бұл мәселепі «атышулы» мәселе деп атайды, сөйтеді де, Көпшілік Комитеттері Бюросы да «үрей туғызбауды» уағыздап отыр, ол көтеріліс туралы өзінің листогында 25 ұсақ бур- жуаны босқа қорқытып алмау үшін олардың меншігін жоюда (аса қажеттігі болмайынша) сақ болу керек деп отыр дегенді дәлелдеуге тырысады. «Искра»: міне енді сіздердің де үрейлендіргіңіз келмейді!—деп масай- райды.
Мұның өзі өте тамаша ғой, рас емес пе? Бейбіт манифестация жасау кезінде үрей туғызбау туралы земст- вошылармен жасалғаи келісім көтеріліс кезінде қажет- тігі болмайынша меншікті қиратудан алдын ала сақтан- дырумен салыстырылып отыр! Ал соиымен қатар бір жағынан, «жоғары дәрежелі демонстрация», екіиші жа- ғынан — кошедегі қарулы күрестің жексұрын, оңбағап «техникасы»... Достар *, кішкентай ғана бір сұрақ: кө- теріліс кезіиде ұсақ буржуаны қажеттігі болмайынша қорқытпау керек деген кеңеске әрбір социал-демократ ** қалайша көне қояды жәие не үшін конеді? ал, оның керісінше, земство науқаны жоніндегі сіздердіц жоспарыңыз, өздеріңіздің мойындауларыцыз бойыпша, социал-демократтар арасында қалайша «атышулы» жоспар бола қалды? оған өз қатарыңыздан Парвус та, коптеген басқа адамдар да неге қарсы шықты? сіздер оздеріңіз осы уақытқа дейін осы атышулы жоспарды * Ңолжазбада: «достар» дегеннің орныиа «мырзалар» делінген. Ред.
** Осы кезге дейііт тек ғілең анархистер ғапа оздерініц мұнымен келіспейтіндігін білдірді. Олар өз листогында . «Впередке» тап берді, сойтіп демократиялық тоңкеріс пен социалистік тоңкеріс арасындағы айырмашылықты мүлде түсінбейтіндігін аңғартты.


48
В. И. ЛЕНИН
жарпялаудан неге ұяласыздар? Бюропьщ берген кецес- тері қапшалықты даусыз жопе социал-демократия тү- гел мойындаған кецестер болса, сіздердің атышулы ха- тыцыздағы кецестеріңіз де сопшалык, орынсыз жэне ерсі болгапдыгынан емес не екеп?
1905 ж. 30 марттан (12 апрелъден) ертерек жазылғап
1905 ж 20(7) апрельде, «Вперед» газетгнгц 15-номергнде басылган
Газеттгц ^олжазбамен салыстырылган тексті бойынша басылып отыр


49
ЛИБЕРАЛДАРДЫҢ АГРАРЛЫҚ ПРОГРАММАСЫ
Москвада Россиянин, әр жсрлерінеп келгсп земство қайраткерлеріпің ксңесі болды деген хабар жария га- зеттерде әлдеқашан-ақ басылды. «Московские Ведомости» 26 Россияда үкімет жол берін отырғап револю- циялық съездер туралы, монархиялық партия съезінің қажеттігі және т. т. туралы даурығып, бул жопіпдс, Tin- Ti айқай-шу көтеруге дейіп барды, бірақ бұл айқайға ешкім онша көңіл аудармады, өйткепі қазір иолиция- пың анағұрлым елеулі мәні бар толқуларға байланысты істері басынап асып жатыр. Ал земствошылар, сірә, дағдылы конституциялық тілектер шецберіпеп шықпа- гап сияқты. Алайда земствошылардыц аграрлық мәсе- лені қамтуы себепті де, олардьтң кецесіпе едәуір пазар аударылды. Съезде көпшілік даусымеи ңабылданғап ережелерді, газет деректері бойыпша, түгел келтіре- йік 27:
«1) Экономикалық тіршілікке мемлекеттіц араласуы аграр- лық қатыпастар саласына да қолданылуға тиіс. 2) Аграрлық заңдардың дұрыс қойылуына түбегейлі өзгеріс себеп болып отыр (??). 3) Алдағы аграрлық реформа мына негіздерде жа- салуға тітіс: I. Түрлі категориялардың жері аз топтарыныц иайдасыи коздеп жеке иеліктегі жерлерден қажетті кесінді жерлерді міндетті толемін төлеп алу арцылы егінші таптың экономика лық жағдайын жақсарту (бүл мәселені талдап піешу бірнепіе адамға тапсырылды). II. Ңазыналық жерлерді және удельдік жерлердің бір бөлегін мемлекеттік жер қоры деп тану; жеке иеліктегі жерлерді сатып алу және төлем ақы тө- леп алу арқылы бұл қорды арттыру, сойтіп оны еңбекші халық- тың мүддесіпе пайдалану. III. Аренд алық қатынастарға мем- лекеттің араласуы арқылы аренда шарттарын тәртіпке кел-


50
В. И. ЛЕНИН
тіру. IV. Жоғарыда корсетілген негіздерге сәйкес аграрлық ша- раларды жүзегө асыру үшін қоғамдық-мемлекеттік делдал ко- миссияларын құру. V. Ңоныс аудару мен қоныстануды кең не- гізде дұрыс жолға қою, кредиттің алуан түрін пайдалануды жөңілдету, шаруа банкіне реформа жасау және кооперативтік кәсіпорындарға жәрдемдесу. VI. Жерлерді межелеу ісін оңай- лату, тездету, арзандату, жеке иеліктегі жерлер мен үлесті жерлердің аралас танаптарын жою, учаскелерді айырбастау жә- не т. т. мақсатында межелеу заңдарын түбегейлі қайта қарау».
Осы төтенше сабақ боларлық программаны пункт- пунктімен талдаудан бұрын, оның жалпы маңызыпа аз- дап тоқтала кетейік. Күмән жоқ, помещиктер табы өкілдерінің осындай программаны алға қоюы фактісі- нің бір өзі-ақ, барлық қалыптасқан батыс европалық капиталиста ұлттарға қараганда, Россияның әлденендей бір ірі ерекшелігі бар екенін шұбалаңқы пікірлерден әл- деқайда айқын дәлелдейді. Бұл ерекшелік дәл қандай, мәселе осында. Бұл ерекшелік жартылай социалистік қауымдық құрылыста болып отыр ма, осыған орай, ескі социалист-халықшылдардың ойлағанындай және ішін- ара «социалист-революционерлердің» ойлап отырғанын- дай бізде буржуазиялық интеллигенция мен буржуазия- лык, демократияның жоқтығында болып отыр ма? Әлде мұпың өзі капитализмнің кең, еркін дамуына мүмкін- дік бермей, нақ буржуазиялық демократия элементте- рінде халықшылдық пиғыл туғызып, біздің деревняны шырмап алған крепостниктік сарқышпақтардың мол- дығында ма? Азын-аулақ ой жүгіртетін социалистер жалтарма сылтаулар арқылы, немесе мәселе дерексіз және теориялық мәселе, сондықтан революция зама- нында бұл мәселе орынсыз деген сылтаулар арқылы, немесе помеіциктердің сақтығын әбден дәлелдейтін факт деп шаруа көтерілістеріп корсету арқылы бұл мәселе- ден ңұтылып кете алмайды. Теориялық мәселелердегі жалтарғыштық немесе принципсіздік нақ революция за- манында идеялық жағынан толық күйреумен барабар, өйткені дәл қазір, социалистерді оқиғалар билемей, оқиғаларды социалистер билеу үшін байыпты, тыңғы- лықты дүние танымы болу керек. Шаруа котерілістерін мысал етуден де түк шықпайды, ойткені қазір земство одақтарына саяси ұйымдасқан жер иелері қабылдаған


ЛИБЕР АЛДАРДЫҢ аграрлық программасы
51
программаның мазмұны бүкіл либералдық баспасез бен барлык, либерал қайраткерлердің бірнеше ондаған жыл- дар бойы баяндап келген тілектерін білдіреді. Халық- шылдардың программасы помещиктердің программасы болып отыр,— бұл факт біздің қойған сұрауымызға ай- қын саяси жауап береді. Революция заманында қоғам- дық тақырыптар жөніндегі теориялық таластар әр түрлі таптардың ашык, бой көрсетуі арқылы шешіледі.
Енді либералдардың аграрлық программасына жақы- нырақ көз жіберейік. Біздің жария баспасөз мұны рет- сіз мадақтауға бейім болып жүр. Мәселен, «Экономическая Газета» «земство адамдарының аграрлық программа ұсынған фактісін атап көрсетеді, оның бер жағында мұның өзі земство қауымының осы кездегі құ- рамы туралы дағдылы ұғым бойынша айтқанда, ойла- ғандағыдан әлдеқайда өлшеусіз әсіре» (міне қалай!) «программа болып табылады» (яғни помещик мырза- лардың тұрғысынан қарағанда әсіре ме?). «Мұның өзі,— дейді одан әрі газет,— саяси земстволық топтың саяси әдептілігі де, айналамызда болып жатқан құбы- лыстарды терең түсіну қабілеті де бар екепіп дәлелдей- ді...» 28.
Ал помещик мырзалардың әдептілігі мен түсіпігі мы- нада: аграрлық қатынастар саласына шаруалардың өз- дері белсенді, әрі айқын түрде араласа бастаған кезде, помещиктер мемлекеттің араласуы ңажет дегенді айта бастады. Әрі ескі, әрі мәңгі-бақи жаңа оқиға! Аграрлык, қатынастарға мемлекеттің араласуы Россияда ұдайы болып келді: ал егер бұл араласу жоғары таптардыц пай- дасы үшін болған кезде, полиция тілінде бұл «тәртіп» деп аталды; ал егер араласу төменнен басталса, онда «тәртіпсіздіктер» туралы сөз қозғалады. Бірақ айты- ңызшы, помещиктердің тілеп отырғаны дәл қандай араласу? Олардың программасынан көрінетіні, тек қана — жер иелену мен жер пайдалану жөніндегі араласу. Ке- сінді жерлерге төлем ақы төлеп алудан бастап кредитке дейінгі, учаскелерді айырбастауға дейінгі шаралардың бәрі тек жерді піаруашылық ретінде пайдаланушы адамдарға, яғпи қожайындардың түрлі разрядтарына қа- тысы бар. Ал шаруашылығы жоқ село жұмысшылары


52
В. Й. ЛЕНИН
ше? Біздіц Россияда бір ғана «ішкі» 50 губернияда өт- кен ғасырдың 90-жылдарының өзінде-ақ кемінде уш жарым миллион батырақ пен күндікшілер бар деп есеп- телетін, селода жалданып жұмыс істеу олар үшін күп көріс қаражатып табудың ең негізгі көзі болған еді. Ңа- зір, күмәнсыз, ауыл шаруашылығындағы жалдама жү- мысшылардың саны бұрыиғыдан әлдеқайда көп, оның үстіне олардың басым кошпілігінде шаруашылық мул- дем жоқ немесе мүлдем жоқ дерлік. Үйі жоқ, піаруашы- лығы жоқ адамдардан басқа бізде бұдан он жыл бұрын жоғарыда көрсетілген губернияларда шамамен он миллион шаруа шаруашылъіғьінъщ үш миллионная астамы атсыз шаруаіпылықтар деп есептелетін. Күллі осы бұ- қараның — тек цожайыпдар доген атагы ғана бар. Не- ғұрлым жоғары жалақы алу, жұмыс күніпің неғұрлым қысқа болуы, еңбек жағдайларыпыц неғұрлым қолайлы болуы олардың ец өмірлік мүддесі саналады. Помещик мырзалар жалдаушылардың жүмысшыларға деген қаты- пасына араласу туралы әдейі жұмған аузып ашпай отыр. Сондықтан село жұмысшыларының өздері кіріс- пейінше, мұндай араласу туралы ешкім де шындап еш- теңе ойламайды деп кәміл сенуге болады.
Біздер, социал-демократтар, осы араласуга барынша мықтап назар аударуымыз керек. Ңозғалыстың тікелей практикалык, мүдделері де, біздің ортақ принциптеріміз де осьшы талап етеді. Орыс либерализмі мен орыс ха- лықшылдарыпың буржуазиялық-демократиялық сипа- ты, бір есептен, дәл мынадан коріпіп келді жәпе корініп те отыр: селолық ұсаң шаруашылықтыц мүдделері село- льщ жалдама сцбектіц мүдделерін мүлде ңаға беріс қалдырып жүр. Әрипе, кәпігі халықшыл, ал кейде тіпті «социалист-революционер» де жалдама еңбек ролінің «екінші дәрежелі» болуы (мужиктің омірінде емес, социалист-революционер қиялыпда ссылай) себепті, «қа- уымдық дәстүрлердің», «еңбек козңарастарының» және «теңгермелікпен пайдаланудыц» одаи әрі дамуында бұл рольдіц мүлде жокда тән болуы мумкін екені себепті, мұпың өзі әбдеп табиғи нәрсе деп есептеуге бейім тұ- рады. Бірақ бұл бейімдік, жалынды жәпе бүкпесіз, социалисты; асқақ сөздермеп ңаншама дәлелденгенімеп,


ЛИБЕР АЛДАРДЬІҢ АГРАРЛЫҚ ПРОГРАММАСЫ
53
шынтуайтқа келгенде ой-орісіиіц ұсақ буржуазиялық тар шеңберішң айғағы, одан басқа түк емес. Орыс ша- руасына да, орыс интеллигентіне де тән бұл сияңты ңиялшылдық — ұсаң буржуазиялык, қиялшылдық. Осы халыңшылдық қиялшылдықтың гүлдері — атап айтқан- да, еңбекші адамзаттың мойныидағы бұғаулардың бірін әшекейлейтін жалған гүлдер, сопдықтан социал-демо- кратиялық сын мұндай гүлдерді аяусыз жұлып тастау- ға тиіс; жұлғанда «адамзат мойнындағы бұғауларды қуаныш атаулыдан, рақат атаулыдан құр алақан әше- кейлі түрінде тағып жүре беруі үшін емес, адамзаттың мойнындағы бұғауларды сыпырып тастап, тірі гүлге ңол созуы үшін» 29 жұлып тастауға тиіс.
Біз піаруалар қозғалысына әбден тілектестік білдіре- міз. Егер шаруалар, біздің көмегіміз арқылы, помещик- тердің барлыц жерін революциялық жолмен тартып ала алса, біз мұны Россияның бүкіл қоғамдық дамуы үшін де, орыс пролетариаты үшін де орасан зор ұтыс деп есептер едік. Бірак, тіпті осы жақсы жолдың өзін алып қараңызшы,— тіпті сонда да ауыл шаруашылығындағы жалдама жұмысшылар бұқарасы сан жағынан ғана уа- қытша азаяр еді, бірақ эсте жойылып кете алмас еді. Тіпті сонда да селолық жалдама жұмыспіылардың дер- бес мүдделері дербес мүдделер болып қала берер еді.
Жердің шаруалар қолына өтуі Россияда капиталистік өндіріс әдісінің үстемдігін зәрредей де жоймаған болар еді, оның өзі қайта, капиталистік әдістің дамуына не- ғұрлым кең өріс ашқан болар еді, оның өзі бұл даму- дың түрін қайдағы бір итальяндық түрден американдық түрге жақындатар еді. Шаруалар арасында қазірдің озінде-ақ орасан зор болып отырғап, бірақ тек қана са- модержавиелік-крепостниктік курылыстың жаппай ез- гісінің салдарыпан опша байқалмай отырған мүлік жө- піндегі адырмашылық әсте жойылмас еді. Ішкі рынок- тын; ұлғаюы, айырбас пеп товарлы шаруашылықтың жаңа ауқымда дамуы, өперкәсіп пен қалалардың шап- шаң осуі,— шаруалардың жағдайын айтарлықтай жақ- сартудың барлық осы даусыз нәтижелері мүлік жө- иіндегі айырмашылықты сөзсіз күшейтер еді. Бұл жөнінде бізде жалған үміттер неғұрлым көп таралған


54
В. И. ЛЕНИН
сайын, социал-демократия, егер ол жұмысшы ңозғалы- сының мүдделерін тек бір сатысында ғана емес, тұтас шын қорғаймын десе, осы жалған үміттерге қарсы со- ғұрлым үзілді-кесілді күресуге тиіс *.
Толың социалистік төңкеріс болмаған күнде, оған де- йін аграрлық озгерістер жөніидегі ең радикалдық, ең революциялық шаралардың ешқайсысы да ауыл шаруа- шылығындағы жалдама жұмысшылар табын жойып жібере алмайды. Барлық адамдарды ұсақ буржуаға айналдыру туралы қиял—реакцияшыл пасықтық. Міне, сондықтан біз қазірдің өзіиде-аң селолық жалдама жұ- мысшылардың таптық сана-сезімін өсіру жөніиде, олар- дың дербес таптық ұйымы жөнінде жүмыс істеуге тиіс- піз. Ңалалың стачка толқыны тек шаруа көтерілістері түрінде ғана емес, сонымен қатар иағыз жұмысшы стач- калары түрінде де,— әсіресе пішеп шабу мен егіи ору кезінде,— деревняны шарпи алады жәие шарпуы керек те. Программаның жұмысшы жөиіндегі бөлімімізде көр- сетілген, көп ретте қала жұмысшыларының оз қожа- йындарына қойып жүрген талаптарды тұрмыс жағдай- ларының өзгешелігіне сәйкес- тиісіппіе өзгертіп, село жұмысшылары да қоюға тиіс. Ңала жұмысшысынап өзгеше, село жұмысшысының жағдайын кемітетін еш- қандай ерекше заңдар (егер жұмыстан өз бетімен кету- шілік туралы заңды еске алмасақ) Россияда әзірге жоқ екенін пайдаланып қалу керек. Пролетарлық өрлеудіц толқыны батырақтар меп күпдікшілердің арасына шы- найы пролетарлық ниет пен пролетарлық күрес әдісте- рін енгізетін болуын көздеу керек.
Деревня халқының ұсак, буржуазиялық тобы, сөздің озіндік, тығыз мағыпасыпда алғанда шаруалар, белгілі бір тарихи кезецде революцияшыл болмай қоймайды. Опың қазіргі революцияшылдығы «ескі тәртіптің» бар- лык, жағдайларыпан созсіз туады, ал біз осы революция- шылдықты барынша қолдап, дамытуға тиіспіз. Жаңа тәртіптің, жаңа, азат капиталистік Россияның тіршілік жағдайларынан тағы да бір сөзсіз туатын нәрсе,— де- ревнядағы ұсақ буржуаның бір болегі «тәртіп» жағына * Маркстің төменде басылып отырған, 1846 жылғы мақаласын са- лыстырыңыз. (Қараңыз: осы том, 58—65-беттер. PedJ


ЛИБЕРАЛДАРДЫҢ АГРАРЛЫҚ ПРОГРАММАСЫ
55
шығып кетеді,— сөйтіп, қазір шаруалар помещиктердің жерлерін неғұрлым көп тартып алса, бұл өзгеріс соғұр- лым тез болады. Деревняда да нағыз революцияшыл тап, барлық жағдайда, қандай да бір жағдайда, ақыры- па дейіп революцияшыл тап — тек село пролетариата ғана. Бейшара, байғұс мужикті азат, жігерлі европалык, фермерге айпалдыру зор демократиялық табыс болып табылады,— бірақ біздер, социалистер саналы, азат, ұйымшыл село пролетары фермерге қапшалық қарсы тұра алса, тек сонда ғана, тек соншалық дәрежеде ғана бұл табыс адамзатты езушілік атаулыдан толык, азат ету ісіие нақты пайда келтіретіндігін бір минут та ұмытпаймыз.
Либерал помещик мырзалар село жұмысшыларын ауызға алмай отыр. Болашақ фермер жөнінде олар өзде- рінің бар әрекетін оны неғұрлым тез арада өзінің одақ- тасыиа, менптік иесі қожайынға, тәртіптің тірегіне ай~ налдыруға жұмсап отыр, бұл ретте өз қалтасына нұқсаи келтірмеу жағын (бәлкім, дұрысын айтқанда: өз қалта- сына мүмкіндігінше пайда түсіру жағыи) ойластырып отыр. Олар ауыз жарымайтып қайыр-садақамен құтыл- мақшы! Бірден-бір революциялық шара — удельдік жерлерді конфискелеу болса, олар мұны осы жерлердің бір бөлегімен шектейді, копфискелеуді конфискелеу деп атауға қорқады, ал шіркеу жерлерін тіпті ауызға ал- майды. Жерлері аздарға кесінді жер беруге уәде етіп, олар толем ақыға мықтап жармасып отыр, бірак, олар алынатын жер үшін толем ақыны кім төлейтіні жөнінде жұмған аузын ашпай отыр. Олар, сірә, 1861 жылғы әй- гілі толем сияқты, мұны да мужиктің төлейтіиі өзінен- озі түсіпікті деп есептейтін болуы керек. Помещиктер оздеріпің ең иашар жерлерін үш есе қымбат бағамен береді,— олардыц кесінді жерлері міне осындай болмақ. Кредит, кооперация, учаскелерді айырбастау және т. т. жөнінде олар ұсынып отырған шаралардың бәрі бүтін- дей өз мепшігіиің өрісі тар мүдделерін көздейді. Шаруа шаруашылығының ец күрделі мәселелерінің бірі — аренда жөнінде олар «тәртіпке келтіру» деген нағыз тиянақсыз ұранмеп шектеледі. Нормалау деген сылтау- меп арепдалық бағаны арттыруға дейінгі кез келген


56
В. И. ЛЕНИН
нәрсевіц бәрі осыгап орайласа кетеді,— билеуші таптар- дың өкілдері «тәртігі» деп пепі түсініп келгеніп және пені түсіиетшдігін біз жоғарыда атап корсеткен бола- тьлібыз.
Ал либсралдық программапың «қоғамдық-мемлекет- тік делдал комиссиялар» жөніндегі пунктіп біз саяси жағыиан ец маңызды және сң қауіпті пункт деп санай- мыз. Аграрлық озгерістер жасау тәсілі туралы мәселе- нің зор мацызы бар, өйткепі озгерістердің азды-көпті елеулі сипаты оны жүргізу тәсілінің нақты және шьь найы болуына байланысты. Халықшылдар бізді бұл мә- селе жөнінде де (басқа көптеген мәселелер жөніндегі сияқты), істің саяси жағын елемей немесе жете бағала- май, экономикалық ұтысқа баса көңіл аударуға үйретті. Үсақ буржуа үшін табиғи, «қожайын» үшін түсінікті бұл көзқарас социал-демократ үшін мүлде жарамсыз. Егер қожайындар мен мепшік иелері таптарының немесе разрядтарының ішінде болып жатқан өзгерістерден пролетариаттың тап күресін жеңілдететін саяси ұтыс көрінбесе, онда социал-демократ үшін мұндай өзгеріс- тердің бәрібір. ¥сақ буржуазиялық қиялшылдық көзқа- рас тұрғысынан «теңгермелікпен пайдалану» және т. т. жөніндегі бұлдыр жобалардың қай-қайсысы да маңыз- ды. Социал-демократтың көзқарасы тұрғысынан мұндай бұлдыр жобалардың бәрі — қоғамдық сананы нақты де- мократиялық табыстардың нақты шарттарынан басңа жаққа аударатын мағынасыз, зиянды ңиял. Билеуші таптардың экономикалық қайыр-садақа беру арқылы еңбекшілерді бытыратып, аздыруға әрдайым, барлық жерде тырысатындығын социал-демократтар ешқашаи ұмытпақ емес. Жер шаруашылығындағы өзгерістер са- ласында бұл саясат билеуші таптар үшіп ерекше оңай және олар мұны ерекше шсбер жүргізіп келеді.
Сопдықтан да біз аграрлық программамыздыц тубе- гейлі талаптарын иеғұрлым айқын, неғұрлым батыл ұсынуға тиіспіз: шаруалардың революциялық комитет- тері құрылуы керек, ітіын түбегейлі (помещиктерше — «түбегейлі» емес) аграрлық өзгерістерді олардың өздері жүргізетін болсып. Бұлай етпейінше, аграрлық рефор- маныц қаидайы болсып қайткеп күиде де, созсіз, 61


ЛИБЕР АЛДАРДЫҢ АГРАРЛЬІҚ ПРОГРАММАСЫ
57
жылғы әйгілі «реформа» сияқты жацадап алдауға, жа- ңа тұзаққа айпалып кетеді. Ал «қоғамдық(?)-мемлекет- тік делдал комиссиялар» дегеніміз тұзақты тікелей озірлеу дегеп соз ғой! Біз помещиктерді «қоғам» деп, чииовпиктерді «мемлекет» деп түсіпсміз. «Қогамдық- мемлекеттік» дегенніц мәпісі помещиктік-чиновииктік деген сөз, бұдап басқа түк те емсс.
Біз деревпядагы үгітіміздің бар ауыртпалығын дереу міпе осы пупктке аударуга тиіспіз. Есітесіздер ме, ша- руалар? Сіздерді чиповниктік жолмсп тағы да жарыл- қамақшы, тұрмыстарыңызды помещиктің араласуымеп «реттемекші», сіздерге қарғыс атқан ескі төлемнің үлгі- сімен «төлемін беріп» жер әпермекші! Помещиктер соп- шама қайырымды, соншама қайырымды-ақ: өздерінің жерлерін тегіннен-тегін алып қою қаупін коре салып, олар жерлерін сатуға кең пейілділікпен көніп отыр,— әлбетте, тиімді бағаға сатпақ... Сіздер помещиктер меп чиновниктердің осылайша араласуына ризасыздар ма? Әлде сіздер іске өздеріц араласып, өздеріңнің азат өмірлеріңді оздерің құрғыларың келе ме? Онда қала пролетариатымен бірігіңдер, республика үшіп күресің- дер, өздеріңе революциялық үкімет пен шаруалардың революциялык, комитеттерін әкелетіп көтеріліске атта- ныңдар!
«Вперед» № 15, 20(7) апрель, 1905 ж
«Вперед» газетінің. Ъолжазбамен салъістырылган текстг бойынша басылып отыр


58
МАРКС АМЕРИКАЛЫҚ «ҚАРАЛАЙ БӨЛІС» ТУР АЛЫ
«Впередтің» * 12-номерінде Маркстің аграрлық мәсе- ле жөнінде Кригеге қарсы пікірі еске салынған. Бұл — ъ жолдастың мақаласында 1848 жылы болды деп қате көрсетілгеніндей емес, 1846 жылы болған. Маркстің қызметтес адамы, Герман Криге, ол кезде әлі тым жас жігіт, 1845 жылы Америкаға көшіп барып, онда ком- мунизмді насихаттау үшін «Volks-Tribun» («Халықтық Трибун») 30 журналының негізін қалады. Бірақ Герман Криге бұл насихатты коммунистік партияның беделін түсіретін етіп жүргізді, сондықтан Маркс бұған неміс коммунистерінің атынан батыл қарсы шығуға мәжбүр болды. 1846 жылы «Westphälische Dampfboot» 31-те ба- сылып шыққан және Маркстің Меринг бастырып шы- ғарған шығармаларының екінші томында қайта басыл- ған, Кригенің бағытына берілген сынның осы заманғы орыс социал-демократтары үшін өте зор маңызы бар.
Әңгіме мынада: аграрлық мәселенің осы кезде Рос- сияда алға қойылып отырғаны сияқты, ол кезде де бұл мәселені америкалық әлеуметтік қозғалыстың өзі біріп- ші орынға көтеріп, алға қойған болатын, оның бер жа- ғында әңгіме нақ дамыған капиталистік қоғам туралы болған жоқ, әңгіме капитализмнің шындап дамуы үшін алғашқы, негізгі шарттарды жасау туралы болды. Бұл соңғы жағдай америкалық «ңаралай бөліс» идеяларына Маркстің қалай қарағандығы мен осы заманғы шаруа-
Қараңыз: Шыгармалар толық жинағы, 9-том, 394-бет. Ред.


МАРКС АМЕРИКАЛЫК, «ЦАРАПАЙ БӨЛІС» ТУР АЛЫ
59
лар қозғалысына орыс социал-демократтарының қалай қарайтындығын салыстыру үшін айрықпіа маңызды.
Криге өзінің журпалында американ құрылысының нақтылы әлеуметтік өзгешеліктерін зерттеуге, рептаны жоюға ұмтылған аграрлық реформистердің сол кездегі қозғалысының шын сипатын анықтауға керекті ешқан- дай материал берген жоқ. Біраң оның есесіне Криге (дәл біздің «социалист-революционерлер» сияқты) аграрный, революция жөніндегі мәселені көпірме, лепірме сөздерге айналдырды. «Әрбір кедейге,— деп жазды Криге,— өзінің өнімді жұмыс істеуіне мүмкіншілік берілсе болғаны, ол бірден-ақ адамзат қоғамының пайдалы мү- шесіне айналады. Егер оған қоғам ұлтарақтай жер бе- ріп, сол жерімен ол өзін, өзінің семьясын асырай ала- тын болса, мұндай мүмкіншілік оған мәңгі қамтамасыз етілетіні даусыз. Егерде осы адам айтқысыз орасан көп жер (атап айтқанда, Солтүстік Америкадағы 1400 миллион акр мемлекеттік жер) сауда айналымынан алы- нып, шектелген мөлшерде еңбекке берілетін болса *, он- да Америкада қайыршылық бірден жойылады»...
Маркс бұған қарсы шығып, былай дейді: «Криге тіле- ген патриархтық қүрылыстың индустриялық құрылыс- қа ңарай дамуын тоқтату немесе шығыс жағалаудағы өнеркәсіпті, саудалы штаттарды патриархтық варвар- лыққа қарай декрет арқылы шегіндіріп тастау заң шы- ғарушылардың құзырында емес екенін түсінуге бола- тындай еді».
Сонымен, біздің көз алдымызда нағыз америкалық қа- ралай бөліс жоспары: толып жатқан жерді сауда айналымынан босатып алу, жер пайдалану правосы, жер ие- ленудің немесе жер пайдалаиудың шегін тежеу. Сон- дықтан да Маркс утопизмді әуел бастан-ақ байыпты сынға алады, патриархтык, құрылыстың сөзсіз индуст- риялық құрылысқа айналатындығын, яғни, осы заман- гы сөзбен айтқанда, капитализмнің сөзсіз дамитынды- гын көрсетеді. Бірақ қозғалысқа ңатысушылардың уто- * «Революционная Россиянин» 32 8-номерінен бастап жердің капитал- дан еңбекке өтуі туралы, Россиядағы мемлекеттік жердің маңызы туралы, жерді теңгермелікпен пайдалану туралы, жерді сауда айналы- мына тартуды көздейтін буржуазиялық идея туралы және т. т. туралы пе жазғанын еске түсіріңіздерші. Дәл Кригенің жазғанындай ғой!


60
В. И. ЛЕНИН
пиялық армандары Марксті жалны қозғалыстың озіне теріс қарауға көндірді деп ойлау үлкен қате болар еді. Эсте олай емес. Маркс, сол кезде-ақ, өзінің әдебиет май- данына қатыса бастаған алғашқы кезінен-ақ қозғалыс- тың нақты прогрестік мазмұнып оның жылтырағап идеологиялық алдамшы көрінісінен ажырата білді. ««Халықтық Трибунның» экопомиясы (яғни саяси экономия) және оның жас Америкаға көзңарасы» деп атал- ған, өз сынының екіпші бөлімінде Маркс былай деи жазды:
«Біз американ ұлтшыл-реформистері қозғалысының тарихи правоға сәйкестігін толық мойындаймыз. Біз бүл қозғалыстың тиісінше нәтижеге жетуге ұмтылып отырғапын білеміз, рас, бұл нәтиже дәл осьт сәтте қазір- гі буржуазиялық қоғам ипдустриализміпіц дамуына қозғау салар еді, бірақ бұл нәтиже пролетарлық қозға- лыстың ?кемісі болғапдықтап, жердің жеке меншікте бо- луына қарсы шабуыл жасау ретіиде және әсіресе Американки; қазіргі уақыттағы жағдайларында, өзінің ту- ғызатын нәтижелері арқасында коммунизмге қарай сөзсіз ілгері бастауға тиіс. Нью-Йорктегі неміс комму- нистерімен бірге рентаға қарсы қозғалысқа (Anti-Rent- Bewegung) қосылған Криге, қозғалыстың өзінің маз- мұнына үңіліп қарамастан, бұл қарапайым фактіні жылтырақ лепірме сөздермен әсірелеп отыр. Ол мұны- сымен, жас Америка мен америкалық қоғамдық жағ- дайлардың арасындағы байланыстың өзіне мүлде дүдә- мал екендігін дәлелдейді. Жер иелігін америкалық ау- қымда тілкемдеп бөлмекші болған аграрлардың жоспа- ры туралы Кригенің айтқан лепірме создерінің тағы бір мысалын келтірейік..
«Халықтық Трибушіыц» 10-померіндегі «Біз нені ті- лейміз» деген мақалада былай делінген: «Американ ұлтшыл-реформпстері жерді барлық жұрттың игілігі деп атайды... сөйтіп әлі тонаушы-жалдаптардың қолы- на түспеген 1400 миллион акр жерді адамзаттың иелік- тен айыруға жатпайтын ортақ игілігі ретінде сақтап қалу үшіп халық заңдарының тиісті шаралар қолда- нуын талап етеді». Сөйтіп, осы «иеліктен айыруға жатпайтын, ортақ игілікті» бүкіл адамзат үшін сақтап ңалу


МАРКС АМЕРИКАЛЬІҚ «ҚАРАЛАЙ БӨЛІС» ТУРАЛЫ 61
үіліп Криге ұлтшыл-реформистердің: «әрбір шаруаның қай елде туып-өскеніне ңарамастан, оган күн көріс үшін Американың 160 акр жері берілсін» деген жоспа- рын қабылдап отыр. «Халықтық Трибунның» 14-номе- ріидегі «Концеге жауап» (Konze) деген мақалада бұл жоспар былай баяндалгаи: «Әлі қол тимеген осы халық игілігінен ешкім де 160 акр жерден артық жер алуға тиіс емес, ал осы мөлшердің өзін де оны өз күшімен ұқ- сататын болғанда гана алуы керек». Сонымен, жерді «иеліктен айыруға жатпайтын ортак, игілік», оныңүс- тіне «бүкіл адамзаттың» игілігі етіп сақтап қалу үшін, бұл жерді дереу беле бастау керек. Криге осы бөлістен туатын қажет/гі зардаптарды: шоғырлануды, өнеркәсіп прогресін жәпе т. с. қандай да болса бір заңмен тыйып тастауга күшім жетеді деп ойлайды. Оған 160 акр жер өз-өзінен тең бір нәрсе сияқты болып, бұл мөлшердегі жердің ңұны, оның сапасына қарай әр түрлі емес сияқты болып корінеді. «Шаруалар» өзара және басқа адамдармен жердің өзін болмаса да, жерден өнген өнім- дерді айырбастап отыратын болады. Ал осыған қолы жетісімен, «шаруа» лезде-ақ өзінің еңбегі арқасында жәпе озінің 160 акр жеріпің табиги құпарлылыгы ар- қасында капиталсыз-ақ екінші біреуді өзіііің батырагы халіне жеткізетін болады. Ал одан соң «топаушы-жал- даптардыц ңолына» «жер» түссе де немесе жерден алып- ган өпімдер түссе де, мұның бәрібір емес пе? Адамзатқа Криге тартып отырган осы сыйлықты жақсылап қаран отелік. 1400 миллион акр жер «бүкіл адамзаттың иелік- тен айыруға жатпайтын ортак, игілігі» болып сақтальш қалуға тиісті. Мұпың өзінде орбір шаруаға 160 акрдан жер тиюге тиісті. Демек, біз Криге айтқан «адамзаттың» қапшалықты көп екепдігіи санап шыгара аламыз: дәл <S3/4 миллион «шаруа» немесе, эр семьяга 5 адамнан есептегепде, 433Д миллион адам бар екен. Біз «адамзат- тыц өкілі ретіндегі пролетариатты күллі жерге», тым курыса Құрама Штаттарында «ие ететін» осы «мәңгі заманапың» ңаншаға созылатындыгыи да осылай есеп- тсп шыгара аламыз. Егерде Курама Штаттардың халңы, осы уақытқа дейінгісі сияқты шапптаң, ягпи әрбір 25 жыл ішіпде екі еседен осіп отьтратын болса, онда осы


62
В. И. ЛЕНИН
«мәңгі замана» 40 жылга да жетпейтін уақытқа созы- лады. Әлгі 1400 миллион акр жер 40 жыл ішінде иеле- ніп бітеді, ал содан кейіпгі ұрпақтардың «иеленуіне» ешбір жер қалмайды. Бірақ жерді тегін үлестіріп беру иммиграцияны өте-мөте күшейтетіндіктен, әсіресе 44 миллион адамға берілетін жер мөлшері осы күнгі евро- палық пауперизмді болдыртпаудың амалы ретінде пай- далануға да жетпейтіндігін ескере алсақ, Кригенің «мәңгі заманасы» одан да ертерек аяқталуы мүмкін. Европада он адамның бірі қайыршы: Британия аралда- рыньщ бір өзінде 7 миллион қайыршы бар. Осы сияқты саяси-экономика лық аңғалдықты 13-номердегі « Әйел- дерге» деген мақаладаи да кездестіреміз, мұнда Криге: егерде Нью-Йорк қаласы өзінің Лонг-Айлендтегі 52 000 акр жерін жұртқа беретіп болса, осының өзі-ақ Нью- Йоркті пауперизм, ңайыршылық, қылмыс атаулыдан «бірден» мәңгі құтқаруға жетіп жатыр дейді.
Егер Криге, жерге еркіндік алуға ұмтылатын қозға- лысты белгілі бір жағдайда пролетарлық қозғалыстыц қажетті алғашқы формасы деп қараған болса, егер ол бұл қозғалысты оны туғызып отырған таптың тұрмыс жағдайына сәйкес одан әрі коммунистік қозғалысқа қа- рай дамуға тиіс қозғалыс деп бағаласа, егер ол Амери- кадағы коммунистік тілектердің бірден қарағанда коммунизм атаулыға қайшы келетіи осы аграрлық формада әуелі қалай жарыққа шығуға тиіс болғанын көрсетсе — онда бұған қарсы еш норсе де айтуға болмас еді. Ал Криге белгілі шын мәлім адамдар қозғалысының бағы- нышты ғана маңызы бар осы формасын жалпы адам- заттың ісі деп жариялап отыр. Криге бұл істі жалпы қозғалыс атаулының түпкі, ең жоғарғы мақсаты ретін- де алға қойып отыр, сөйтіп қозғалыстың белгілі бір мақ- саттарын мағыиасыз нағыз даурықпаға айналдырып отыр. 10-номердегі дәл сол мақаласында ол мынадай шалқыта ән шырқайды: «Міне, сөйтіп, ең ақырында, ев- ропалықтардың ізгі арманы орындалған болар еді, олар үшіп мұхиттың бергі жағынан жер сайлаулы тұрар еді, оларға сол жерді алып, қолының күшімен күнарланды- ру-ақ қалар еді, сонда әлемнің барлык, қатыгез жауыз- дарының бетіне мына сөзді мақтапышпен басар еді: бұл


МАРКС АМЕРИКАЛЫҚ «ҚАРАЛАЙ БӨЛІС» ТУР АЛЫ
63
меніц өз лашығым, мұны сендер салып берген жоқсың- дар, бұл — сендердің жүректеріңе қызғаныш кернетер менің ошағым дер еді».
Криге бұған қоса: мынау жатқан бір үйме көң менің көңім, өзімнің, әйелім мен балаларымның көңі, батыра- ғым мен малымның көңі дей алар еді. Сөйтіп бұл арада өз «армандарын» жүзеге асты деп білетін ңандай евро- палықтар екен? Бұлар коммунист жұмысшылар емёс! Бұлай деп білетіндер Америкада тағы да сол ұсақ буржуа мен шаруа болу бақытына кенелуге ұмтылған, банкротқа ұшыраған дүкеншілер мен цех шеберлері не- месе күйзеліп жұтаған шаруалар болар! Ал осы 1400 миллион акр жердің комегімен жүзеге асырылатын «ар- ман» не екен? Ол арман барлық жұртты жеке меншік иелеріне айналдырудан басқа еш нәрсе де емес. Бүкіл жұртты императорға, корольге жәпе папаға айналдыру- ды көздеген арман қапшалықты жүзеге аспайтын, қан- шалыңты коммуиистік емес арман болса, бұл да дәл сондай арман».
Маркстің сыны соидай уытты, әрі мысқылды сын. Маркс Кригені түйрегенде, оның көзқарастарындағы дәл қазір өзіміз біздің «социалист-революционерлерден» көріп отырған: көпірме сөзге үйірлігі, ең жоғары рево- люциялық утопизм ретінде алға қойылып жүрген ұсақ буржуазиялық утопиясы, осы заманғы шаруашылық құрылыстың және оның дамуының нақты негіздерін тү- сінбеу сияқты ерекшеліктері үшін түйрейді. Ол кезде өзі болашац экономист қана болған Маркс айырбас пен товарлы шаруашылықтың ролін тамаша көрегендікпен болжап көрсетті. Шаруалар жермен айырбас жасамаса да,— дейді ол,— жердің өнімдерімеи айырбас жасайды, осымен-ақ барлығы айтылып отыр! Мәселенің осылай- ша қойылысының бәрін өте-мөте көп жағдайда орыс шаруалары қозғалысына және оның ұсақ буржуазиялық «социалистік» идеологтарына қолдануға болады.
Бірак, Маркс, сонымен бірге, бұл ұсақ буржуазиялық қозғалысты кур «теріс» деп табудан, оны доктринерлік бұрмалаудан, көптеген дүмшелерге тән, революцияшыл ұсақ буржуазиялық демократияға жақындасқан күнде озіме кір келтірем деп қорқудан аулақ болды. Маркс


64
В. И. ЛЕНИН
қозғалысты идеологиялық жағыпан әлемештеудіц мас- қаралығып мейліншө шспеп, қозғалыстың шын тарихи мазмұнын, оныц болмай қалмайтып иәтижелерін мате- риалистік жолмен байсалды анықтауға тырысты, ал бү- лар ңайсыбір адамдардыц еркі меп сапасына, қиялдары меи теорияларьша байланысты тумай, объективтік жағдайлар арқылы тууға тиісті. Сондықтан Маркс ком- мунистердің бұл қозғалысты қолдағанын сокпейді, қай- та оны толығынаи мақұлдайды. Диалектикалық көзқа- раста бола отырып, яғпи қозғалысты барлық жағынан қарастыра открыл, откенді де, болашақты да ескере отырып, жер меншігіне қарсы жасалған шабуылдың ре- волюциялық жағын атап көрсетеді. Маркс ұсақ буржуа- зиялық қозғалысты пролетарлық, коммунистік қозға- лыстың өзгеше бір бастапқы формасы деп тапиды. Маркс Кригенің атына былай дейді: сіз бұл қозғалыс арқылы жетпекші болған мақсатыңызға жете алмайсыз, туысқандық орнына ұсақ буржуазиялық оқшаулық туа- ды, шаруа үлестерін иеліктеп айырмаудыц орнына — жерді сауда айналымына қатыстыру туады, тонаушы- жалдаптарға соққы берудің орнына — капиталистік дамуға база кеңейеді. Ал сіздің арам тер болып соқпай кеткіңіз келіп жүргеп капиталистік кесел тарихи жак,- сылық болып табылады, өйткені ол қоғамдық дамуды әбден тездетеді, коммунистік қозғалыстың жаңа, жоғар- ғы формаларыи әлдеқайда жақындата түседі. Жер мен- шігіне берілген соққы мұнан былайғы жерде де жалпы меншік атаулыға сөзсіз берілетін соққыны жеңілдете түседі; төменгі таптың азын-аулак, жұртқа ғана уақыт- ша біраз жайлы тұрмыс туғызатын өзгеріс жасау жо- лындағы революциялық қимылы ец томенгі таптың бар- лык, еңбекшілергс шып толық адамшылық бақыт әпере- тін өзгеріс жасау жолыпдағы мұнан былайғы сөзсіз болатын революциялық қимылып жеңілдетеді.
Маркстің Кригеге қарсы мәселені осылайша қоюы біз үшін, орыс социал-демократтары үшін үлгі болуға тиіс- ті. Россиядағы қазіргі шаруалар қозғалысының шынайы ұсақ буржуазиялық сипаты ешбір күмән туғызбайды; біз бар күш-жігерімізді салып, мұпы жұртңа түсіндіру- ге тиіспіз және қандай да болсын «социалист-революцио-


МАРКС АМЕРИК АЛ ЫК, «ЦАРАЛАЙ ПОЛЮ» ТУР АЛЫ 65
нерлердің» немесе дөрекі социалистердің бұл жөніндегі қандай да болсыл бос үміттеріне қарсы мейірімсіз, мей- лінше қатты күресуге тиіспіз. Пролетариаттьщ барлық демократиялық тоңкерістер арқылы толық социалистік революция жасауға ұмтылатын өзіндік дербес партия- сын айрықша ұйымдастыру біздің түпкілікті, естен бір сот шығаруға болмайтып мақсатымыз болуға тиісті. Бі- рақ сондықтан шаруалар қозғалысынан сырт айналу — пағыз барып тұрған үмітсіз филистерлік және педант- тық болар еді. Жоқ, бұл қозғалыстың революциялық-де- мократиялық сипаты бар екені күмәнсыз, сондықтан біз бар күш-жігерімізді салып, оны қолдауға тиіспіз, оны өрістетуге, саяси-саналы және таптық-айқып қозғалыс етуге тиіспіз, оны ілгері бастыруға, онымен бірге қол ұстасьтп, ақырына дейін баруға тиіспіз,— өйткені, біз ітіаруалар қозғалысы атаулыпыц барып жететіи жеріиеп олдеқайда әрі асып кетеміз, біз қогампыц тапқа бөліпуі- ітіц озі толық жойылып бітуіпе дейіи барамыз. Шаруа- лардыц Россиядағыдай бастап кеіпіріп отыргап мұпдай азабы, мұидай езгісі мен қорлығы дүние жүзіндегі озге қай елден табыла қояр екен. Бұл езгі пегұрлым мехнат болса, елді оның ояпуы соғұрлым құдіретті болмақ, оныц революциялық тегеуріпі соғұрлым тоқтаусьтз бол- мақ. Осы тегеурінді бар күш-жігер салып, қолдап оты- ру, қолдағапда, ол тегеуріи ескі, қарғыс атқан крепост- ииктік-самодержавиелі құл Россияның күл-талқаныи іттығаратыпдай етіп, ол тегеурін азат, батыл адамдардыц жаца ұрпагын туғызатындай етіп, социализм жолында- ғы біздіц пролетарлық күресіміз ұлап-гайыр өріс ала- тьш жаца республикалық ел қүратьтпдай етіп, қолдау революцпяшыл сатіалы пролетариаттыц ісі.
/(Вперед» № 15,
20(7) апрель, 1905 ж
«Вперед» газетгпщ ^олжазбамен салыстырылган тексгі боііыпша басылып отыр


66
ӘШКЕРЕЛЕНГЕН СОВЕТ
«Искраның» 95-номерінен жеке мақала түрінде «Партия Советінің» қаулысы жаңа ғана жарыққа шықты, онда 1905 жылғы 7 апрель, Женева қаласы деп көрсе- тілген. Бұл қаулы «шындықтан жалтарудың» бүтіндей өрмегі болып табылады. Басты-бастыларын атап өтейік *.
Бізге Совет партиядағы ішкі күрес опың бірлігін бұз- бауын көздеп отырды дегенді айтады. Бұл дұрыс емес. Теріске шығарылмаган жәпе теріске шығаруға болмай- тып докумепттерден партияның барлық мүшелері мы- наны білуге тиіс: бұдан бір жылдап астам бұрын, 1904 жылғы январьда, Орталық Комитеттің мүшелері Ленин мен Васильев бойкотқа жәие үйірмелердің жалпы пар- тиялық ақшаны ** жасырын иемденуіпе тыйым салу туралы бүкіл партияға үндеу жазу жөнінде Советте ұсыныс жасады. Совет олардыц усынысын цабылдама- ды. Совет мұның орпыпа партияиың жасырын жіктелуі- не тікелей ңатысты, азшылықтың жасырын ұйымы- ның33 «кооптация» үшін күресіне дем беріп отырды.
* Қолжазбада: «Күтуге болатындай-ақ, бұл қаулы шындықты ба- рып тұрған өрескел бүрмалаудың шым-шытырың ормегі болып табылады. Бұған қатысы бар және жалпы жұртқа хабарлау үшін әлдеқа- шан басылып шьщқан документтерді өздігінен тексеруге еңбек сіңір- ген адамның қай-ңайсысы болсын бұл айтылғанға оңай сенеді. Біз өзіміздің «Советтің» «шындықтан жалтаруының» басты-бастыларын қысқаша көрсетумен ғана шектелеміз».
Бүл арада және төменде. кітап бетінің соңындағы ескертулерде, газет үшін М. С. Ольминский түзеткен өте-мөте маңызды жерлері қол- жазба бойынша қалпына келтіріліп отыр. Ред.
** Ңараңыз: ПІығармалар толық жинағы, 8-том, 120—123-беттер, Ред.


ӘШКЕРЕЛЕНГЕН СОВЕТ
67
Бұл күрес II съезд кезінен бастап, яғни 1903 жылғы августан 1904 жылғы ноябрьге немесе декабрьге дейіп жүргізілді, мұпың өзі қазір документ жүзінде дәлелде- іііп отыр.
Сопымеп, 1904 жылғы январьдан бастап Совет пар- тияның жоғарғы мекемесі емес, азшылықтың жасырын ұйымының қол шоқпары болды *. Бұл ұйымның өмір сүріп отырғанып тек ымырашыл Орталық Комитет қа- на емес, сопымен ңоса Орталық Комитеттің азшылық жағына кошкен кезіпде тіпті «Искраның» өзі де жұрт алдында және баспасөз бетінде мойындады 34.
Азшылықтың жасырын ұйымының құралы болған Совет комитеттер талап еткен жалпы партиялық съезден жалтаруға ** бар күшін салды. Россиядағы социал-демо- кратиялық жұмыс шетелдегі азшылык, *** іріткі салған- дықтан аттай бір жарым жыл бойы бөгеліп келді. Рос- сиядағы комитеттер аттай бір жарым жыл бойы съезд үшін үздіксіз, өршелепе күрес жүргізді, женевалық Со- ветке қарсы күрес жүргізді, ол Совет не комитеттердің қарарларын жасырды, не ең дөрекі жаман сөздерді («алаяқтар, оңбаған комедия, ойдан қиыстырылған до- кументтер» — деген сөздер Мартовтың хатында бар, Орловскийдің «Совет партияға қарсы» деген кітапшасын қараңыз) тіркеп, қарарларды кері қайтарып отыр- ды****. Жасырын жіктелу қайраткерлерінің мінез-құл- қына қарсы ***** жүргізілген осы машақат күрестің әрбір ірі қадамы қазір әдебиет бетінде документ жүзін- де расталып отыр. 1904 жылғы октябрьдің өзінде-ақ, яғни будан жарты жыл бурътн, мәселен, Орловскийдің «Совет партияға ңарсы» деген кітапшасында Советтің съезд іпақыру жөніндегі устав бойынша белгіленген өз * Ңолжазбада «Сонымен, 1904 жылғы январьдан бастап Совет іс жүзінде партияның Советі емес, азпіылықтың жасырын ұйымының ңол шоқпары болып, бүкіл партияны барып тұрған арсыздықпен алдады». Ред.
** Ңолжазбада: «... алдау жолымен жалтаруға...». Ред.
*** Қолжазбада «шетелдегі азшылық» деген сөздің соңында: «Рос- сияға өздерінің сыбайластарын жіберіп» деген сөздер бар. Ред.
**** Ңолжазбада: «... ол Совет комитеттердің қарарларын барып түрган арсыздықпен жасырып, осы игілікті істе Орталық Комитеттің ымырашыл мүшелері дейтіндер тарапынан әрқашан қолдау тауып отырды». Ред.
***** Қолжазбада: «... жасырын жінтелу кейіпкерлерінің жарамсыз жоне лас мінез-құлқына қарсы...». Ред.


68
В. II. ЛЕНИН
міндетінен себепсіз жалтарғандығы * дәлелденді. Осы- дан кейін Россиядағы толып жатқан партия комитеттері бірінен соң бірі Советке жәпе барлық орталық мекеме- лерге формалъды турде сенбе-стік білдірді. Бірақ Совет бұған ешқандай көңіл аудармады, партияпы беті шімі- рікпестен қорлады. Совет азшылықтың қол шоқпары болды. Қазір Совет 1905 жылғы 7 апрельдегі қаулыда тікелей өзін таласушы жацтардыц бірі деп санайды, бі- рақ сонымен қатар ол партиядан алған мапдатын пар- тияға қайтарып беруден бас тартып, жилпы партиялыц мекеменің атағын, праволары мен уәкілдіктерін ұялмай пайдаланып отыр. Мұның өзі сенімді бүтіндей сорақы түрдө бұзғандық болды **.
Ақырында, Россиядағы партия комитеттері Советтің съезден жалтарғанын көріп, үш конфереицияда өздері сайлаған «Бюро» арқылы съезді өздері ша^ырған кезде, тЬпті азшъільщ жағына шыцан Орталыц Комитет те оз қатесін түзетуге асықты ***. Көпшілік комитеттеріне ті- лектес еместігі былай тұрсын, тіпті оларға қарсы кү- рескен оръіс Орталъіц Комитеті, дегенмен орыс істерін көріп, Россияда шынында да копшіліктің басым екенді- гін біліп, съезді шақыру жөнінде Көпшілік Комитеттері Бюросының әділдігін мойындауға тиіс болды, Советке царсы шығуға тиіс болды. 1905 жылғы 12 мартта бүкіл партияға жазған үндеуінде орыс Орталық Комитеті Советке тура фарсы шығады, мұны біз баспасозде бұрын да көрсеттік және барлық орыс қызметкерлері мұны дек- ларациядап біледі; Орталық Комитет осы декларация- пың 5-пуиктінде: «Советтің съезге қарсы 8 марттағы («Искра» № 89) қарары съезді ұйымдастыру жөніндегі жұмысты тоқтату үшін негіз болып табылмайды» деп жариялады.
Біздің Совет мүлде ауызға алмай отырған осы жарна- мапың мәнісі не? Оның мәнісі — орыс Орталық Комитет! орыс істеріпің жайын біле отырып және, тегінде, шетелдік Советтің пайымдауларын тексере келіп, бул * Қолжазбада: «... Советтің алдаумен жалтарғандығы...». Ред.
** Қолжазбада: «сенімді» деген сөзден кейіп — «жәие партияны алдағандьщ». Ред.
*** Ңолжазбада: «... Орталъі/қ Комитет өз тактикасыныц терістігін және жалгандығын көріп, оны түзеуге асықты». Ред.


ӘШКЕРЕЛЕНГЕН СОВЕТ
69
пайымдауларды теріс * den табадъі дегеи сөз, съезді шақыруға қарсы айтылғап сылтауларды қисынсыз деп табады деген соз, іспен танысуға мүмкіншілігі болған орыс комитеттері басым копшілігінің съезді талап ету фактісін дэлелдекген факт деп табады деген сөз.
Орталық Комитеттің 5-пункттегі мәлімдемесі туралы біздің Советтің үн қатиай отырғап себебі, міне, осы! Неге десеңіз, бұл мәлімдеме бүкіл партия алдында Совет пайымдауларын теріс деп тіке мойындаумен бара- бар, партияның қоғамдық пікірін ** Совет бұрмалап отыр деп мойындаумен барабар!
Сондықтан Советтің таласушы жақтардың кеңесін не- месе келісімін ұсынып, партийны тағы да адастыруға әрекеттеніп отырғаны босңа әурешілік. Россияда мун- дай келісім цазірдің өзінде жасалды. Меньшевиктердің орыс орталық орны Орталық Комитет болды — мұны Орталық Комитеттің июль декларациясын меныпевиктік ұйымдардың қабылдағаны туралы хабарлағанда «Иск- раның» өзі тура айтқап болатып. Копшіліктің орыс ор- талық орны Көпшілік Комитеттері Бюросы болды. Таласушы екі жақтың орыс орталық орындары жалпы съезд жайында цазірдің өзінде келісім жасады- Бұдап Россияда партиялық пен партия бірлігін шетелдегі меныпевиктерден горі аз-кем жоғары бағалайтын мень- шевиктер бар екендігі көрінеді. Бұдап өздерінің орта- лық орны, Орталық Комитет арқылы орыс меныневик- терінің өздері шетелдік Советті әшкерелеп, одан бетін бұрып отырғандығы көрінеді. Бұдан таласушы екі жақ- тың орыс орталык, орындары келісімге келгенпен кейіп шетелдік Советпен, яғни Женевада отырған джентель- мендермен ешқандай келісімге келу туралы әңгіме бо- луға тиіс емес екендігі коріпеді.
Сондыңтан біздің Совет озіи Орталық Комптеттің бо- лашаң уақытта қүлататывы туралы босқа әңгіме қозғап отыр. Мұныц озі болашақтагы іс емес, өткендегі іс. Орталық Комигеттің 1905 жылғы 12 мартта партияға жазған үндеуінің бесіпші пункті оздері оқып шыққан- * Ңолжазбада: «...өтірік...». Ред.
♦* Қолжазбада: «... бүкіл партия алдьшда Совет пайымдауларының жалгандығын мойындаумен, қоғамдық пікір дәлелдерін Совет бұрма- лап отыр деп мойындаумен...». Ред.


70
В. И. ЛЕНИН
дарының мағынасын түсіне алатындардың бәріне бұл құлатудың қазірдің өзінде іске асқандығын білдіреді. Екі жақтың біріккен орталық орындары арқылы Россия шетелді құлатты. Партияның Советі енді партия- ның өкілі емес, қайта женевалықтар тобының өкілі бо- лып отыр *.
Партия істерінің осы суреттемесінің қаншалық дұ- рыс екендігі төмендегіден ерекше айқын көрінеді. Совет 1905 жылғы 7 апрельдегі өз қаулысын бір ауыздан қабылданды деп мәлімдейді. Партия мүшелері мұны оқып, әрине, Орталъщ Комитеттщ Советтегі екі мушесі де қаулыға қатысқан екен деп ойлауға тиіс. Ал Совет- тің оқушыларға ой салуға тырысып отырған бұл жора- малы мейлінше күмәнды болып қалады '**.
Дәлел келтірейік. Біз «Впередтің» 13-номерінде бурый көрсеткеніміздей, Көпшілік Комитеттері Бюросы мен Орталық Комитет арасындағы шартты жариялауға бізге әлі право берілген жоқ. Бірақ сонымен қатар біз- ге: партия Советі партияның III съезін шақыруға царей бағытталған қаулы қабылдай қалған ретте бұл шарт- тың ең болмағанда бір пунктін жариялауға болады де- лінген-ді.
Енді осының реті келіп отыр.
Сондықтан енді біз жарияланбаған шарттың бірінші пунктін жариялаймыз:
«Көпиьілік Комитеттері Бюросы мен Орталыц Комитеттщ 1905 жылы 12 мартта уол уойылған шартъі:
Бірінші пункт: Орталық Комитет пен Көпшілік Ко- митеттері Бюросы екілдерінен құрылған ¥йымдастыру комитеті съезді шақыру жөнінде Советтің қандай қарар қабылдағанына ңарамастаи, партияның III съезін дереу ұйымдастырады».
Айқын шығар?
* Ңолжазбада: «большевиктік және меныпевиктік біріккен орта- лық орындар арқылы Россия қазірдіц өзінде шетелді құлатты. Партийный, Советі енді партияның өкілі емес, қайта женевалық үш джентельменнің өкілі болып отыр». Ред.
*♦ Қолжазбада: «... Советтің оқушыларға ой салуға тырысып отыр- ған бүл жорамалы өтгрік. Совет бұл жерде де партияны алдауға ты- рысады. 1905 жылғы 12 марттағы шарттан кейін Советте Орталық Но- митеттің өкілдігі не мулде б о лғ ан ж оу, не Совет о н ы ц о л д а н ж а с а д ы». Ред.


ӘШКЕРЕЛЕНГЕН СОВЕТ
71
Орталық Комитет Советтің болашац қарарларына өзі- нің бағынбайтындығын ерекше ескертті *, Совет жаза- тайым адалдық көрсетіп қала ма деген оймен мұны уа- қытша жарияламаған еді. Мұның мәнісі — орыс мень- шевиктері Совет тарапынан тым құрығанда жазатайым бір адал ниетті әрекет жасалуы мүмкін деп әлі де бол- са сеніп келген еді деген соз.
Өздерінің орыс орталық орны арңылы орыс меньше- виктері енді қатты түңіліп отыр.
Демек, Советтің пайдасын бүтіндей көздеген Орталық Комитеттің өзі шетелдегі өз әріптесін әбдеи әшкерелеу- ге тиіс болғандығы енді толық дәлелденіп отыр.
Енді оқушыларға біздің тек қана кішкентай қоры- тынды сұрақ беруіміз қалды: осыдан кейін Советтің Женевада отырған мүшелері туралы, Советтің 1905 жылғы 7 апрельдегі қаулысы Женевада бір ауыздан қа- былданды деп баспасөз бетінде және жұрт алдында мә- лімдеген ** мүшелері туралы не ойлауға болады?
«Вперед» № 15, «Вперед» газетгнгц
20(7) апрель, 1905 ж. т$олжазбамен салыстырылған
текстг бойынша басылып отыр
* Ңолжазбада: «Советтің партийны тағы да алдайтынын Орталық Комитет күні бұрын-ақ болжап білді. Сондықтан Орталық Комитет <Чіекше ескертті...». Ред.
** Қолжазбада: «... баспасоз бетінде және жұрт алдында мәлімде- і’<чі Советтің Женевада отырған үш мүіпесі, Плеханов, Аксельрод және Мартов туралы...». Ред.


72
КОНСТИТУЦИЯЛЫҚ БАЗАР
Петербургтің ақ сүйек топтарында әділ сөз болып жүргепіндей, Булыгпп қазір уақыт ұтумен шұғылданып жүр. Ол патша уәде еткеп рсформаларды, мүмкін қа- дарьтнша кеіиеуілдетіп, бұл реформаларды самодержа- виелік патша мен самодержавиелік чиновниктердің би- лігін етпбір кемітпейтін, түкке тұрғысыз нәрсе етіп ітіы- ғаруға тырысып отыр. Біздіц бұрын «Впередте» бір рет көрсеткепіміздей *, констптуцияның орнына ол ешқан- дай правосы жоқ кеңесші палата құрмақ. Ңазір бізде айтқанымызды дәлелдейтіп сипаттама бар,— атап айт- қапда иемістің «Vossische Zeitung» 35 атты либералдыц газетінде жарияланған булыгиндік жобаның тексті бар. Осы газеттің мәліметтеріне қарағанда, жобаның автор- лары Булыгин, Ермолов, Щербатов, Мещерский, граф Шереметев пен князь Урусов көрінеді. Жобапьщ маз- муны мыпадай.
Барлық зац жобаларып талқылау үшін (одан артық емес!) жәпе бұларды белгілеу үіттіп екі мекеме құрыла- ды: 1) Момлекеттік ксцес жәпе 2) Мемлекеттік жина- лыс. Мемлекеттік кецестіц орбір мүшесі жәно Жипа- лыстыц кеміпде 20 мүшесі заң жобаларын енгізуге праволы. Зац жобалары Жипалыста талқыланып, қа- былданады да, одан соң Кеңес-ке барып түседі, ақырын- да, патшанъіц бекітуіне беріледі. Бұл жобалардың қай формада заң болуға тиіс екенін патша шептеді, пемесе бұларды мүлде ңабылдамай тастайды.
* Қарацыз: ПГығармалар толың жпнағы, 9-том, 412—413-беттер. Ред.


КОНСТИТУЦИЯЛЬЩ БАЗАР
73
Сөйтііі Булыгин «конституциясы», кілең кеңесші па- латаларды: жоғарғы палата мен төменгі палатаны енгі- зіп, самодержавиені ешбір тежемейді! Жоғарғы палата немесе Мемлекеттік кеңес сайланулы 60 мүшеден тұрады, бұларды 60 губернияның (поляк губерниялары да осының ішінде) дворяндық жиналыстары сайлайды, одан соң Мемлекеттік кеңеске чиновниктер мен офицер- лерден патшаның өзі тағайындайтын мүшелер кіреді. Мүшелердің жалпы сапы 120-дап аспайды. Сайланған мүшелердің уәкілдік мерзімі — үш жыл. Кеңестің өз ұйғаруы бойынша Кеңестің мәжілістері жария өткізі- леді немесе жұртшылық үшін жабық болады.
Төменгі палата немесе Мемлекеттік жиналыс тек дана сайланулы мүшелерден тұрады (министрлер мен жо- ғарғы басқарушылар екі палатаның да мәжілістеріне қатысып отыруға праволы), атап айтқанда: 34 земство- лық губернияның әрқайсысынан 10 адамнан сайланады (пе бары 340); земстволық мекемелері бар, бірақ дво- ряндық мекемелері жоқ 3 губерниядан 8 адамнан (не бары 24); 9 солтүстік-батыс губерниядан 8 адамнан (72); поляктың 10 губерниясынан 5 адамнан (50); үш остзейлік губерниядан 5 адамнан (15); Сибирьден 30; Кавказдан 30; Орта Азия мен Закаспий облысынан 15; Финляндиядан 32; үлкен қалалардан 20 (Санкт-Петербург — 6, Москва — 5, Варшава — 3, Одесса — 2, Лодзь, Киев, Рига жэне Харьков — бір-бірден); православие діи басыларынан 10; католиктерден, лютерандардан, ар- мяндардан, мухамед дініндегілерден жэне еврейлерден бір-бірден. Демек, не бары 643 мүше. Бұл Жиналыс нредседательден, екі вицепредседательден жэне 15 мү- IIIеден құрылатын атқару комитетін сайлайды. Уәкілдік мерзімі — үш жыл. Атқару комитеті — тұрақты меке- ме; Жиналыс жылына тек екі рет: февраль —- мартта жәпе октябрь — ноябрьде мәжіліс өткізеді. Жиналыс- гыц ұйғаруы бойынша мәжілістері жария өткізіледі немесе жабық болады. Жиналыс мүшелерінің уәкілдік мерзімі кезінде олардың жеке басына қол сұғылмайды. Жасы 25-тен кем емес, орысша сойлей, жаза білетін, россиялық азаматтар ғана .сайлана алады. Олар жылы- па 3000 сомнан жалақы алып отырады.
'1 10-том


74
В. И. ЛЕНИН
Сайлау былай уйымдастырылады. 34 земстволық гу- бернияда дворяндар жиналысы 2 мүшеден сайлайды, гу- берниялық земство жиналысы 3 мүшеден сайлайды, қа- лалардан дербес сайламшылар арқылы бір мүше сайла- нады, шаруалардан дөрбес сайламшылар арқылы үш мүше, көпестерден де сайламшылар арқылы бір мүше сайланады. Земстволық емес губерниялардан да депу- таттар нақ осындай негізде сайланады,— біз осы қисын- сыз кеңсешіл-полицейлік мекемелердің бәрін тізіп жатпаймыз. Төте емес жолмен сайлаудың қалай ұйым- дастырылғалы отырғанын көрсету үшін земстволық губернияларда шаруа депутаттарын сайлау тәртібін ғана келтірейік.
Әрбір болыс 3 сайламшыдан сайлайды. Олар уездік қалаға жиналады да, дворяндар жетекиьісшщ председа- телъдігімен(\) екінші дәрежелі үш сайламшы сайлайды. Бұл сайламшылар губерниялық қалада дворяндар- дың губерниялық жетекшісінің председательдігімен жиналады да, тек қана шаруалардан үш шаруа депутатын сайлайды. Сөйтіп сайлау үш сатылы болады!
Булыгин мырзаның жұмысы жаман емес. Ол патша- дан жалақыны текке алып отырған жоқ. Оқушының өзі көріп отырғанындай, оньщ конституциясы — халық өкілдігін бастан-аяқ қорлағандық. Біздің жоғарыда айт- қанымыздай, самодержавиелік өкіметке ешбір шек қо- йылмайды. Екі палатаның да тек қана кеңесші сипаты болады, ал бәрін бүтіндей патшаньщ жалғыз өзі шешіп отырады. Мұның мәнісі — алдап шақырып алып, түк бермеу деген сөз. Біріншіден, «өкілдіктің» сипаты ар- найы дворяндъщ, помещиктік сипат. Жоғарғы палатаға сайлау жөніндегі дауыстардың жартысы, ал төменгі па- латада жартысына жуығы дворяндардыкі (земстволық губерниялардан сайланатын 10 адамнан 2 адам тікелей дворяндардан сайланады, 3 адам шындығына келгенде дворяндық дерлік земство жиналыстарынан сайланады). Шаруалар сайлаудан мүлде сорақы түрде шеттетілген. Ңара халықты Жиналысқа жібермей тұрып үш сатылы сайлау оны әбден мұқият екшеп алып қалады.
Екіншіден, жумъісшылардъіц мулде ескерілмеуі өте- мөте көзге түседі. Осынау момақан парламенттің бүкіл


КОНСТИТУЦИЯЛЬЩ БАЗАР
75
өкілдігі сословиелік негізде құрылған. Жұмысшылар- дың «сословиесі» жоқ, оның болуы да мүмкін емес. Қа- лалық және копестер сайлауы сайламшылардың түрлі разрядтары арқылы кілең өнеркәсіп және сауда бур- жуазиясын іріктеп алады, оның бер жағында айта қа- ларлық бір ғажап нәрсе, осы буржуазияньщ өзі дворян- дармен салыстырғанда таза кейін ығыстырылып таста- лады. Патшаның қызметшілері, сірә, помещиктік либерализмнен оніпа қорқа қоймайтын болса керек: олардың байқағыштығы соншалық, осы үстірт либе- рализмнің өзінен «жабайы помещиктің» барып тұрған кертартпа әлеуметтік жаратылысын көре біледі.
Жұмысшылар мен шаруалардың Булыгин конститу- циясымен кеңінен танысқаны өте пайдалы. Таптардап тыс тұрады деліпіп жүрген патша өкіметінің шын ниет- тері мен таптық негізін бұдан айқынырақ корсету мүм- кін бола қоймас. Жасырын дауыс беру жолымен жал- пыға бірдей, төте және тең сайлау правосы туралы та- ғылым сабақ боларлық бұдан артық материал табыла қоймас.
Орыстың саяси партиялары туралы соңғы хабарларды осы помещиктік-чиновниктік келте «конституциямен» салыстырудың озі де қызғылықты. Бір ағылшын тілшісі (сірә, оның өзі «жоғары қауымда» жүретін, сондықтан да жұмысшылар сияқты қара халықты байқамайтын болса керек) әсіре партияларды, террористер мен реакционерлерді қоспағанда, үш партия бар деп есептей- ді: 1) консервативтік немесе панславистік партия («сла- вянофильшылдық» система: өкімет күші патшада бол- сын, ой-пікір күші, яғни тек кеңесші дауыспен ғана пайдаланатын өкілдер жиналысы оның қол астындағы адамдарда болсын дейді); 2) либералдық немесе «оп- портунистік» партия (көсемі Шипов, программасы, бар- лың оппортунистердікі сияқты=«екі орындықтьщ ара- сында») жәпе 3) радикалдық немесе (кәдімгі «немс- се»!) конституцияшыл партия, бұған земствошылардың, профессорлардың «және студенттердің» (?) көпшілігі кіреді. Программасы — жалпыға бірдей сайлау правосы жоне сайлауда дауысты жасырын беру.
4*


76
В. И. ЛЕНИН
Консерваторлар дазір Петербургте жиналып жатдан сиядты, либералдар майдьщ бас кезінде Москвада жи- налмад, радикалдар нақ сол мезгілде Петербургте бас доспад. Үкімет орындары дауысты жасырын беру жо- лымен жүзеге асырылатын жалпыға бірдей сайлау пра- восына «республиками жариялаумен» бірдей деп дарай- ды деседі. «Радикалдар» — барлыд партиялардың ішін- дегі ең саны көп партия.
Булыгин жобасы, тегі, консервативтік партияның жобасы болса керек. Освобождениелшілдер жобасы «радикалдыд немесе конституцияшыл» (ал іс жүзінде радикалдыд емес жэне нашар конституцияшыл) пар- тияның программасына өте ұдсас. Адырында, «либе- ралдыд», шиповтыд партия, сірә, Булыгиннің ұсынға- нынан гөрі көбірек, ал конституцияшылдардың талап етіп отырғанынан горі азырад тілейтін болса керек.
Базар дызу жүріп жатыр. Саудаласу мыдты. Қоғам- ның игі жадсылары нарыдты асыра сұрайды, сарай ма- ңындағы әккі мырзалар да асыра сұрайды. Істің сыңа- йына дарағанда, екі жағы да нарыдты кеміте түспек, а.л одан соң... жумисщылар мен шаруалар араласпай тур- танда, дол алыспад.
Үкімет шебер айла-шарғы жасап отыр: ол консерва- торларды либералдармен дордытады, либералдарды «ра- дикалдыд» освобождениешілдермен дордытады, осво- бождениешілдерді республикамен үрейлендіреді. Тап- тыд мүдделердің және буржуазияның жұмысшыларды данауы жөніндегі басты мүдденің тілімен айтданда — бұл айла-шарғының мәні мынау болып шығады: келің- дер, помещик және көпес мырзалар, нағыз халыдтыд көтеріліс басталмай тұрғанда, бүкіл пролетариат, күллі шаруалар бас көтермей тұрғанда саудаға келісейік, өкі- метті ынтымадпен, татулыдпен бөлісейік, әйтпесе кеш даламыз деседі, өйткені оларды келте копституциялар- мен, жанама сайлаумен және басда чиновниктік додыс- пен тойдыра алмайсыц деседі.
Саналы пролетариат ешдандай жалған үмітке беріл- меуге тиіс. Россияны бүкіл крепостниктік-самодержа- виелік дұрылыстан шын азат етудің кепілі шаруалар


КОНСТИТУЦИЯЛЬЩ БАЗАР
77
қолдайтын пролетариаттьщ өзінде ғана, олардың қару- лы көтерілісінде ғана, солардың «өлім не бостандық» деген үран көтеріп, жанталаса күрес жүргізуінде ғана болып отыр.
1905 ж. 2(15.) апрелъде
жазылған
1905 ж. 30(17) апрелъде Газеттщ т^олжазбамен
«Вперед» газетініц 16-но- салыстырылған текстг
меріпде басъілған. бойынша басъілъіп отыр
Ңол ^ойған: К — в


78
РСДРП СОВЕТІНЩ ПРЕДСЕДАТЕЛІ ПЛЕХАНОВ ЖОЛДАСҚА АШЫҚ ХАТ 36
Ңұрметті жолдас!
4(17) апрельде Орталық Комитет Советтегі оз окілде- рі етіп Иогансен мен Валерьян жолдастарды тагайыпда- ғанын партия Советіне хабарлап, Советтің мәжілісіп партия уставыпда белгіленген ңұрамы бойынша мүм- кіндігінше ец таяу уақыттың ішіпде шаңыруды өтін- ген болатын.
Бұл өтіиішке жауап ала алмай, біз сол өтіпішті Сізге қайталап айтуға ұйғарған едік, «сөйтіп 22(9) апрельде жауап алдық, онда Сіз: «партия уставын бұзушылар ре- тінде және Советтің қызметін заңсыз тартып алушылар ретінде әрекет жасауды» қойгапша Совет мәжілісін ша- қырудан бас тартамыз депсіз.
Советтің ресми мәжілісіп шақырудан бас тартудан тугаи жағдай біздің партия Советіне бірңатар молімдеме- лер жасауымызға мүмкіндік бермей отыр, ал осы мәлім- демелерді жасамай отыра беру ендігі жерде, біздің пікірімізше, мүмкіп емес, сондықтап біз Советтің таяу- дағы мәжілісінде жасауға тиісті болғап басты-басты мә~ лімдемелерімізді бүкіл партия алдында Сізге хат арк,ы- лы баяндауға мәжбүр болып отырмыз.
1) 	Орталық Комитет партия Советіпе мыпаны мәлім- дейді: 4(17) апрельге дейіп партияның мынадай толық праволы ұйымдары — комитеттері: Петербург, Москва, Солтүстік одақ, Нижний Новгород, Тверь, Тула, Рига, Сибирь одағы, Воронеж, Саратов, Одесса, Кавказ одағы (8 дауыс), Николаев, Урал, Орел-Брянск, Курск, Смо¬


РСДРП СОВЕТІНІҢ ПРЕДСЕДАТЕЛИ ... АПІЫҚ ХАТ 70
ленск, Полесье, Солтүстік-Батыс, Харьков, Самара коми- теттері, қосып есептегеиде 48 дауысқа правосы бар не бары 21 ұйым партияпың III съезін шақыруды жақтап иікір айтты. Орталық Комитет те съезді шақыруды жақтап, съезге өзінің делегатын және партия Советінде- гі өз өкілдерін жіберуге ұйғарды.
Астрахань, Ңазан, Кубань, Дон комитеттерінен, Гор- лозавод одағынан, Екатеринослав, Қырым одағынан, Лигадан, Орталық Орган редакциясынан және Советтің шетелдегі 3 мүшесінен қарарлар не алынбады, не съезд шақыруды жақтамаған қарарлар алынды.
Ақырында Киев комитеті, 25 мартта съезге қарсы қарар алса да, соның ізінше съезге делегат сайлап, оны піетелге жіберді.
Сонымен, бүкіл партия атынан съезде болатын 75 да- уыстан * 52 дауыс (Киев комитетін есептемегенде) пар- тияның III съезін шақыруды жақтап отыр.
Осындай жағдайларда Орталық Комитет партия Со- встіндегі өз өкілдері арқылы мынадай талап қоюды қа- жет деп санайды: бәрін қосқанда съезде болатын да- уыстардың жартысына праволы партия ұйымдары талап еткенде, съезд шақыру жопінде партия уставыпыц 2-параграфынан туатын формальды міидеттемені Совет дереу орындауға тиіс.
Орталық Комитеттегі деректерге қарағанда, қазір ус- тавта талап етілетіп мөлшерден анағұрлым көп дауыс (75-тен 52) съезді жақтап отыр, сондықтан Совет партия уставында корсетілмеген ешқандай алғы піарттар немесе талаптар ұсынбастан, съездің піақырылатынын дереу, сөзсіз жариялауға тиіс.
2) 	Орталық Комитет мынаған кәміл сенеді: партия мои бүкіл Россия қазір басынан кешіріп отырған кезең- де партия съезіп шақыру сияқты оте-мөте маңызды моголе, тіпті партия Советіпіц барлық мүшелері шын ті- леген күнде де, тек қана таза ресми жолмен шешілуі мүмкіп емес. Біздіц партия уставы бұл үшін онша тың- гылықты жасалып болмаган және, мәселен, съезді жақ- гаи берілген дауыстар зацды мөлшерге жеткенде, пар- * «Искраның» 89-номерінде жарияланған толық праволы ұйымдар- дың тізімін қараңыз.


80
В. И. ЛЕНИН
тия Советі съезді қандай мерзімпің ішінде шақыруға міндетті деген сұраққа онда ешқандай жауап айтыл- маған. Партияның орталық мекемелері осы мәселе және басқа да мәселелер жөнінде уставтың тусінігін қолдана отырып, 1-пункттен көрініп отырғанындай, съезді қа- зірдің өзінде жақтап партияның ресми түрде білдірген еркіне сәйкес іс істеп қана қоймай, сонымен қатар пар- тиядағы болсьш, сондай-ақ жалпы Россиядағы болсын іс жүзіндегі жағдаймен де санасуға тиісті болып отыр.
Орталық Комитет партия Советіне мынаны білдіруді борыш санайды: Россияда партия дағдарысының асқы- нып кеткені сошпалық, бүкіл партия жұмысы түгел дер- лік тоқтап қаларлық жағдай туып отыр. Комитеттердегі жағдай әбден былығып кетті. Жергілікті жердегі фрак- циялар арасында мейлінше шиелепіскен алауыздықтар туғызбайтын тактикалық пемесе ұйымдық ешбір мәсе- ле жоң деуге болады, оның бер жағында бұл алауыз- дықтар кебінесе мәселенің мәпіне қарай емес, таласу- шылардың партияның әр түрлі жіктеріне жататындығы салдарынан туып отыр. Партия қызметкерлері көпшілі- гінің алдында партия Советінің де, Орталық Органның да, Орталық Комитеттің де онша беделі жоқ, барлық жерде бірінің жұмысыпа бірі кедергі жасайтын және пролетариаттың көз алдында партияның беделін түсі- ретін қосарлас ұйымдар пайда болуда. Көбінесе әдеби жұмыспен, тіпті партияның едәуір бөлегі сенімсіздік білдіріп отырған жағдайда да тоқтаусыз айналыса бере- тін жолдастар, жалпы партиялық істің қазіргі жайы мүшкіл, төзімсіз екенін практикалық орталықтың қыз- меткерлері білгепдей айқын білмеуі мүмкін, ал практи- калық орталықтың қызметкерлері өз жұмысында Россияда күн санап, барғаи сайын зор қиыншылықтарға кездесіп отыр. Қазіргі кезеңде біздің партия өміріндегі ішкі қайшылықтардың дамуы бізге партияның II съезі берген уставтың тар шеңберінен, епді бәрімізге белгілі болған, кемелсіз шеңберінен асып кетіп отыр. Сопдық- тан жаңа формалар қажет немесе тым болмағанда ескі формаларды өзгерту қажет, ал мұны социал-демокра- тиялық партияның бірден-бір заң шығарушы орны — партия съезі ғана істей алады, өйткені жалпыға міндет-


РСДРП С0ВЕТІНЩ ПРЕДСЕДАТЕЛИ ... АШЬТҢ ХАТ 81
ті иормалар шығару соның, тек соның ғана міндеті, одан басқа ешқандай конференция, ешқандай жеке ке- лісім бұларды жасап бере алмайды. Съезд арқылы партия дағдарысын тез реттеудің маңыздылығын ұғынып, россиялык, комитеттердің көпшілігі съезді тез жүзеге асыру үшін делегаттар сайлап жіберуге дейінгі барлық шараларды қазірдің өзінде қолданып отыр; оның бер жағында съезді бұрыниан жақтаған көпшілік комитет- тері ғана емес, сонымен қатар азшылың комитеттерінің, топтар мен перифериялардың көпшілігі де осылай істеп отыр. Партия съезді жақтады, оны әзірлеу ісіне орасан көп қаржы, күш-жігер жұмсады. Ңазір, съезд шақыру- дың міндетті екендігі күмәнсыз болып отырғанда съезд жариялауды кейінге қалдыруға партияның орталық ме- кемелерінің ешқандай формальдық правосы жоқ, сон- дықтан олар осы жұмсалған күштердің партия үшін зая кетпеуі үшін өз тарапынан барлық шараларды қолда- нуға моральдық жағынан міндетті. Ңазір Россия өте- мөте зәру болып отырған аса белсепді ондаған делегат жолдастардың шетелде белгісіз уақытқа кідіріп қалуы, ол тұрсын, Орталық Органдағы жолдастардың партия уставының рухы үшін, партия бірлігін сақтаудың жо- гарғы мүддесі үшін уставтың әріптеріиеи бас тартқысы келмегендігінен ғана болмай қалған съездеп олардың Россияға қайтуы партия күштерін орынсыз ысырап ет- кендік және партия өмірі алдына қойған міндеттерді партия басшыларының орындауға қабілетсіздігі болып табылар еді. Формалар жойылып отырғанда, өсіп, да- мып келе жатқан партияға бұл формалар тар келіп отырғанда, заң әрпі киелі деп сан жүз рет қайталап ай- тумеи ғана құтыла алмайсың. Дағдарыстан құтқаратын жол бұл емес, одан құтқаратын бірдеп-бір жол — тек партия съезін шақыру ғана болмақшы.
3) 	Партия уставының 6-параграфы бойынша, Орта- лык, Комитеттің жалпы партиялық маңызы бар барлық жұмыстарды ұйымдастырып, басқаруына ерік берілген, сондықтан ол өзінің бұлжымас және шек қоюға жат- пайтын правосы ретінде, партия съездерін ұйымдастыру жөнінде әзірлік шараларын ңолдану және бүкіл практи- калық жұмысты орындау правосын батыл қорғайды.


82
В. И. ЛЕНИН
Партияньщ бірден-бір практикалық орталығы болып отырғап Орталық Комитет партияпың басқа мекемелері тарапыпан бүл жұмысқа қол сұғу әрекетіпің қапдайып болса да партия уставьш бұзғандық деп санайды және опы оз правосына қол сұққапдық деп біліп, қабылда- майды. Ал уставтың 2-параграфы бойынша партия съездерін шақыру жөпінде партия Советіне берілетін праволарға келетін болсақ, онда Ортальщ Комитет бұ- ларды Советтің съезд шақырылады деп жариялауы ма- ғынасында және Орталық Комитеттің іс жүзінде жүргіз- ген жұмысын бақылауы мағынасында түсінеді.
Жоғарыда айтылғандарға сүйеніп Орталық Комитет партияньщ III съезін шақыру жөнінде Көпшілік Коми- теттері Бюросымен жасасқан оз келісімінде партия Совет! съезді алдын ала формальды түрде жарияламай-ақ съезді піақыру ниеті айтылғандықтан ғана (шарттың 1-параграфын қараңыз) бұл келісім партия уставына ңайшы келеді деп мойындайды.
4) 	Орталық Комитеттің өзін есептемегенде, партия- пың толық праволы 18 ұйымының III съезді шақыруды жақтаған қарары туралы деректер алып, Орталық Комитет 12 мартта мұны Советке хабарлау жөнінде қаулы шығарды, сөйтіп Советке мынадай мәлімдеме жіберді: «Орталық Комитет партия Советіне мынаиы хабарлай- ды: қазіргі уақытта (12 мартта) партияньщ толық праволы 18 комитеті (Орталық Комитетті есептемегенде), яғни партия уставы бойынша өздерінің III съезге қатысуы қамтамасыз етілген шешуші дауыстардың жар- тысынан артығы партияның III съезін шақыруды жақ- таған пікір айтты. Осы тәріздес қарарлар ең жақын ара- да тағы да бірнеше комитеттеи келетін түрі бар. Мұндай жағдайда Орталық Комитет съезді дереу шақыру қажет деп санайды, сондықтан партия Советінен тиісті қаулы- лар қабылдап, съездің іпақырылуын жариялауды өтіне- ді. Бұл мәселе жөнінде Ортальщ Комитеттің қолында бар документтердің бәрі жақын арада партия Советіне жіберіледі». Мұнымен бірге Ортальщ Комитет тіпті 10 мартта-ақ өз агенті Вадим жолдасқа істің жайын партия Советіпе мәлімдеу мақсатымен дереу шетелге баруды ұсьтнған болатын, ал Вадим жолдас Советтің мәжіліс-


РСДРП СОВЕТІНІҢ ПРЕДСЕДАТЕЛІ ... АШЫҚ ХАТ
83
теріне қатысуға Орталык, Комитеттен уәкілдік алған еді. Жолы болмай қалып, Вадим жолдас иіекараға жетпей- ақ қамауға алыныпты. Бұл арада келтірілген доку- ментті,— съезд шақыруды дереу жариялауға Советті міндеттейтін қарарлардың бар екенін Орталық Комитет атап көрсеткен документті алатын болсақ,. онда Орта- лық Комитет мүшелері Иогансен мен Валерьян жолдас- тардың 4(17) анрельде Дейч жолдастан алған жеке деректеріие қарағапда, бұл документ мүлде қолға тиме- ген. Кейіннен Дейч жолдас бұл нұсқауды түзетіп, документ Локарнода алынғанын, бірақ Советтің 7 апрель- дегі мәжілісінен кейін алынғанын айтты. Орталык, Комитетов, өкілдері ретінде біздерді Совет мәжілісіне қатыстырмау Орталық Комитеттің бұл мәлімдемесінің Совет мүпіелеріне неге бұлай кешігіп тапсырылғанды- ғын біздің анықтауымызға мүмкіндік бермей отыр. Алайда, тінті мәлімдеме Советтің 3 мүшесінін; Локарно- дағы мәжілісінен кейін алынған күнде де, съезді шақыру үшін қажетті деректер бар екенін көрсететін доку- менттің маңыздылығы себепті Орталық Органдағы жол- дастар және Советтің 5-ші мүшесі дереу жиналып, партия уставы белгілеген ңарарды қабылдауға тиіс еді не- месе, тым болмағанда, Орталық Комитеттің шекараға жетпей ұсталып ңалған өкілінің келмегендігінен 7 ап- рельдегі қаулыны жариялауды тоқтата тұруы керек еді.
5) 	Орталың Комитет партия Советінің 1905 жылғы февральдан бері алған қаулыларының заңдылығына дау айтады, өйткені январьдьщ аяғында Бем меп Второв жолдастар шетелден кеткеннен кейін Орталық Комитет партия Советінде өкілдік етуге ешкімге уәкілдік берген жоқ. Орталық Комитет пен Советтің шетелдік мүшеле- рі арасындағы осы дау-жанжалдан көп бұрын, атап айт- қанда, 1904 жылғы 14 февральда, Орталык, Комитеттің жалпы жиналысы қаулы қабылдады, ол қаулы Орталың Комитеттің Советтегі өкілдігі туралы уставтың 4-пара- графын мыпа мағынада түсіндіреді: Орталық Комитетов, Советке кіретіп мүіпелері уәкілдікті бүкіл коллегия- дап алады, тіпті Орталық Комитеттің түрлі себептермен іпетелде жүрген мүшелері де, егер Орталық Комитетов; жалпы жипалысының бұл жөпіндегі қарары бол-


84
В. И. ЛЕНИН
маса, Совет мәжілістеріне қатысу правосымен пайда- ланбайды.
Орталық Комитеттің осы түсіндірме қаулысы Орта- лык, Комитеттің шетелдегі өкілдігі үшін негіз болды, сөйтіп, 1904 жылғы февральдан бастап Орталық Комитет өкілдерінің бәрі де Орталық Комитеттің жалпы жиналысы оларды алдын ала бекіткеннен кейін ғана партия Советінде сөз сөйлейтін болды. Глебов жолдас пен Ленин, шетелге өзінің екінші рет барған кезінде Глебов жолдас, өзі Россияға қайтқанға дейін Орталық Комитет- тің Советтегі окілі болған Бем жолдас, белгілі бір мәсе- лелер жөнінде Орталық Орган редакциясымен келіс сөз жүргізу және Совет мәжілістеріне қатысу правосымен январьда шетелге барған Второв жолдас, осылардың бә- рі өз уәкілдіктерін Орталық Комитеттіц белгілі бір мү- шесінен немесе партия Советіпде озінеп бүрын өкіл болғап адампап алған жоқ, керісінше Орталық Комитетов; жалпы жиналысынан алды. Аталған қаулыны Ор- талық Комитеттің 1904 жылғы 14 февральда қабылда- уына және осы қаулыны кейінгі бүкіл практикасында бұлжытпай қолдануына итермелеген себептер мынадай: Орталық Комитеттің Советтегі өкілдігін осылайша ұйымдастыру Орталық Комитетпеп екі арада жеткілікті тығыз байланысы жоқ және партия өмірінің барлық мәселелері жөнінен оның саясатымен егжей-тегжейлі таныс емес жолдастарға партия Советінде Орталық Комитет атынан сөз сөйлеуге тыйым салудьщ бірден-бір амалы болды. Біз бұдан да басыңқырап айтамыз: Совет- тің 2 мүшесін Орталыц Комитеттщ тек жалпы жиналысы арқылы ғана тағайындау Россияда жұмыс істеуші орталықтың партия Советіне ықпал жасауын, ықпал жасағанда Орталық Оргаинан белгіленген жолдастар- дьщ, Советте тек сан жағынан ғана емес, кейбіреулері- нің россиялық социал-демократия былай тұрсын, тіпті халықаралық социал-демократияның алдьщғы сапында ұзақ жылдар даңқты күрес жүргізуі арқасында алған беделі бойынша да басым жолдастардың ықпалына аз да болса жақындайтын ықпал жасауын қамтамасыз ететін бірден-бір күрал болды. Бұл жолдастарды,— Совет мүшелеріи әрқашан да тиісінше қадірлей отырып,


РСДРП СОВЕТІНІҢ ПРЕДСЕДАТЕЛЕ ... АПІЫҢ ХАТ
85
Орталык, Комитет, алайда, егер партия Советінің құра- мын аз уақытқа болса да өзгертуге жол берсе, соньщ пәтижесінде, бар істі сіңірген еңбегі кеп, құрметті адамдар болғанмен, бірак, Россияда жүргізіліп жат- к,ан тікелей практикалық жұмыстың басы-қасында болуын жағдайы көтермейтін жолдастардан құралған коллегия ғана шешетін болса, онда Орталық Комитет бүкіл партия алдында өз борышын бұзган болар еді. Со- веттің мәжілісін шақыру жөиіндегі біздің өтінішіміз қа- былданбады, сопдықтан Орталык, Комитеттің шетелдік «техникалық комиссиядағы» уақытша өкілі етіп Второв жолдас тағайыпдаған Дейч жолдастың Орталык, Комитет атынан партия Советінде сөз сөйлеуді қалайша мүм- кін деп тапқанына біз көзімізді жеткізе алмадық, ал Орталық Комитеттің Россиядағы жұмысына тегінде оның ешқашан ешқандай қатысы болған емес. Орталық Комитет Дейч жолдастың бұл сөзін іске алғысыз деп жариялайды, өйткені бұл сөзді Орталық Комитет ал- дын ала бекіткен жоқ, ал егер Второв жолдас (ол кезде Орталық Комитеттің тек агенті ғана болатын) немесе тіпті Орталық Комитет мүшелерінің әйтеуір біреуі партия Советінде Орталық Комитеттің өкілі болуын Дейч жолдастан сұрады деп ойлағанның өзінде, Дейч жол- дастың позициясының заңсыздығы мұнымен де жойыл- майды, өйткені көрсетіліп отырған уәкілдікті Орталық Комитеттің жалпы жиналысы ғана беруі мүмкін, ал Дейч жолдастың Советте өкілдік етуі жөнінде бұлай іс- телген жоқ. Жоғарыда айтылғандарға сүйеніп, Орта- лык, Комитет партия Советінің барлық қаулыларын, Бем мен Второв жолдастар шетелден кеткеннен соң, Ор- талық Комитеттің ешбір қатысуынсыз қабылданған қаулыларын дұрыс емес деп санайды, сондықтан Орта- лык, Комитеттің заңды өкілдерін шақырып, жаңа мәжі- лісте барлық мәселелерді қайта қарауды талап етеді.
6) 	Орталық Комитет орталық орындардың қайсыбірі- не кінә тағуға және олардың Советтің барлық қаулы- ларына сөзсіз бағынуын талап етуге партия Советінің правосы жоқ деп біледі. Устав бойынша Советтің мін- деті Орталық Комитет пен Орталык, Орган редакциясы- ньщ қызметін үйлестіріп, біріктіріп отыру, ал орталык,-


86
В. И. ЛЕНИН
тардың бірі мен Совет арасында жанжал туатын болса, онда жанжалды, сірә, партияның төтешпе шақырыла- тын съезі ғана шешуі керек. Орталықтардьщ бірімен партия Советінің арасында алауыздықтар болса, партия Советінің даусы шешуші дауыс бола алмайды, себебі бұл ретте Совет әрі төреші, әрі дауласушы жақ болып шығар еді. Ал оның бер жағында Советтің мәжілісін Орталық Комитеттің өкілдерін қатыстыра отырып ша- қырудан бас тарту арқылы Советтің үш мүшесі (Орта- лык, Орган редакциясының мүшелері) Орталық Комитеты іс жүзінде кінәлап қана қойған жоқ, сонымеп қатар оны, уставқа сәйкес, бұлжымайтын правосынан, партия Советіне өз өкілдерін жіберу правосынан айы- рып, қазірдін; өзінде жазалап отыр.
Советтің 3 мүшесінің (Орталық Орган редакциясы мүшелерінің) қаулыларына қалай болғанда да Орталық Комитеты бағындыруды көздеген басқа да шаралар қол- данылып отыр. Мәселен, Орталық Комитеттің техника- лық істері мен ақша істерінің бәрін, оларды басқару үшін тағайындалған Орталық Комитеттің мүшесі Валерьян жолдасқа тапсыру жөніпде Орталық Комитеттің шетелдегі өз агенті Дейч жолдасқа қойған заңды тала- бынан Дейч жолдас Орталық Комитеттің Советпен екі арадағы жанжалын сылтауратып, бас тартып жауап берді.
Сөйтіп Орталық Комитет Көпшілік Комитеттері Бю- росымен жасасқан өз келісімінің 1-параграфында тіпті Совет бас тартқан күнде де съезді шақыруға дайын екендігін білдіру арқылы уставқа қайшы келген болса, ал Советтің үш мүшесі Орталық Комитеттің Советке қатысу правосын, Орталық Комитеттің шетелдегі тех- никалық және ақша істерін билеу және бақылауға алу правосын жойып, өз тарапынан уставты екі рет бұзды (партия уставының 2 және 6-параграфтарын бұзу).
Партия уставы тұрғысынан қарағанда шешуге бол- майтын, жоғарыда баяндалған жанжалды — Орталық Комитет пен партия Советі (Орталық Органнан екі мү- ше және Советтің 5-ші мүшесі) арасындағы жанжалды партия алдында корсете келіп, Орталық Комитет, партия Советінің председателі Советы шақырудан бас тарт-


РСДРП СОВЕТІНІҢ ПРЕДСЕДАТЕЛИ ... АШЫҚ ХАТ
87
қандықтан, Совет председателі Плеханов жолдастың ус- тавты қатты бұзатын өзінің осы әрекетімен партия Со- ветінің жұмыс істеу мүмкіншілігін жоятынын, сөйтіп осы арқылы бетімен лағып партия Советіп іс жүзінде жоятынын мәлімдейді.
Жолдас, Сіздің Орталық Комитет партия Советіне сөзсіз бағынуы керек, бұл өте қажетті шарт, мұнсыз Со- вегтің шақырылуы мүмкін емес деген талабыңыз іс жүзінде съезді белгісіз уақытқа кейінге қалдыру, пар- тияның айқын көрсетілген еркін бұзу болып шығады.
Партияға өзінің шын адалдығын Советтің шетелдегі үш мүшесіне деген шын адалдықтан жоғары қойып отырған Орталық Комитет осы жанжалдың бәрін партийный; өз төрелігіне береді.
РСДРП Орталъгц Комитеті
23 (10) апрель, 1905 ж-
«Вперед» № 16, 30(17) апрель, 1905 ж.
«Вперед» газетінщ текстг бойынша басылып отыр


88
РОССИЯ СОЦИАЛ-ДЕМОКРАТИЯЛЫҚ ЖҰМЬІСШЫ ПАРТИЯСЫ
Барлыл} елдердіц ттролетарлары, бірігіцдер!
БІРІНШІ МАЙ37
Жұмысшы жолдастар! Бүкіл дүние жүзі жұмысшы- ларының ұлы мереке күні жақындап қалды. Бірінші майда жұмысшылар өздеріпің нұр мен білімге аңсары ауғанын мейрамдайды, езушілік атаулыға қарсы, зор- лық атаулыға қарсы, қанаушылық атаулыға қарсы кү- ресу үшін, қоғамды социалистік жолмен құру жолында өздерінің туысқандық бір одаққа біріккенін мейрамдайды. Еңбек ететіндердің бәрі, өз еңбегімен байларды жә- не төрелерді асырайтындардың бәрі, жартымсыз ақы үшін әл жетпес ауыр жұмыста өмірін сарп ететіндердің бәрі, өз еңбегінің жемісін ешқашан татпайтындардыц бәрі, біздің цивилизацияның үлде мен бүлде, сән-салта- наты ортасында жүк артқан мал сияқты күнелтетіндер- дің бәрі, осылардың бәрі жұмысшылардың азаттығы мен бақыты жолында күресуге қол созып отыр. Ұлтта- ры әр түрлі немесе діндері әр түрлі жұмысшылардың арасындағы араздық жойылсын! Мұндай араздық про- летариаттың қараңғылығы меп бытыраңқылығы арқа- сында өмір сүріп жүргеп топаушылар меи озбырларға ғана тиімді. Еврей мен христиан, армян мен татар, поляк пен орыс, фин мен швед, латыш пен неміс — осы- лардың бәр-бәрі социализмнің ортақ туы астында бірге сап түзеп келеді. Барлық жұмысшылар — бауырластар, сондықтан олардың берік одағы бүкіл еңбекші, езілгеп адамзаттың игілігі мен бақытының бірдеп-бір кепілі. Бірінші майда барлық елдер жұмысшыларының осы одағы, халықаралық социал-демократия, өз күштерін


БІРІІ1ШІ МАЙ
89
байқап коріп, бостандың, теңдік, туысқандық жолыпда жаңадаи, қажымай-талмай, табапды күрес жүргізу үшін топтасады.
Жолдастар! Біз қазір Россиядағы ұлы оқиғалар қар- саңында тұрмыз. Біз самодержавиелік патша үкіметіне қарсы жанталасқан ақырғы ұрысқа кірістік, біз бұл ұрысты жеңіп шыққанша жүргізуге тиіспіз. Жауыздар мен озбырлардың осы үкіметі, сатылған патшалық ор- дашылар мен капитал ңүйыршықтарының үкіметі бүкіл орыс халқын қандай бақытсыздыққа ұшыратқанын қа- раңыздаршы! Патша үкіметі орыс халқын Жапонияға қарсы есалаңдық соғысқа айдап салды. Халықтың жүз мыңдаған жас қыршындары өмірін қиып, Ңиыр Шы- ғыста опат болып, қаза тапты. Осы соғыс душар еткен барлық қасіретті айтып жеткізуге болмайды. Ал осы соғыс не үшін жүргізіліп отыр? Біздің тонаушы патша үкіметі Ңытайдан тартып алған Маньчжурия үшін жүр- гізіліп отыр! Өзгенің жеріне бола орыстың қаны төгіліп, еліміз күйзеліп отыр. Жұмысшы мен шаруаның тұрмы- сы барған сайын ауырлай түсуде, капиталистер мен чиновниктер барған сайын жұмысшы мен шаруаның ал- қымын қаттырақ қыса түсуде,— ал патша үкіметі ха- лықты өзгенің жерін тонауға айдап жатыр. Патшаның дарынсыз генералдары сатылған чиновниктермен бірле- сіп, орыс флотын құртты, халықтьщ жүздеген, мыңда- ған миллион дәулетін төгіп-шашты, тұтас армиялардан айрылды,— ал соғыс әлі де жүргізіліп, жаңа құрбан- дықтарға ұшыратып отыр. Халық қатты күйзеліп, өнер- кәсіп пен сауда тоқтап қалуда, аштық пен оба төніп ке- леді, ал самодержавиелік патша үкіметі дүлей соқыр- лық сезімінің жетегінде, ескі жолмен жүріп келеді; бұл үкімет тек ат төбеліндей жауыздар мен озбырларды аман сақтап қалу үшін Россияны құртып жіберуге әзір, бұл үкімет Жапонияға қарсы соғыстың үстіне, екінші соғысты — бүкіл орыс халқына ңарсы соғысты бастап отыр.
Ұйқыдан, тепкі мен қапастан қазіргідей сергіп ояну- шылықты Россия бұрын-соңды бастан кешіріп көрген емес. Жұмысшылар мен шаруалардан бастап, помещик- тер мен капиталистерге дейінгі қоғамның барлық тапта-


90
В. И. ЛЕНИН
ры бас көтерді, тұс-тұстан, Петербург пен Кавказдан, Польша мен Сибирьден ызалы дауыстар естіле бастады. Барлық жерде де халық соғыстың тоңтатылуын талап етеді, халың ерікті халықтық басқару мекемелерін құ- руды, халықтық үкіметті тағайындау үшін, халықты патша самодержавиесі итермелеп отырган тұңғиықтан ңұтқару үшін түгелдей барлық азаматтардан сайлан- ған құрылтай жиналысыпа депутаттар сайлауды талап етеді. Халықтың осы талаптарын білдіру үшін Петер- бургтің екі жүз мың адамға жуық жұмысшысы 9 яп- варьдағы жексенбіде священник Георгий Гапонмен бірге патшаға қарай беттеді. Патша жұмысшыларды дұшпа- ны ретінде қарсы алды, патша Петербург көшелерінде мыцдагап қарусыз жұмысшыларды атқызып тастады. Ңазір бүкіл Россияда күрес қызып жатыр, жұмысшы- лар бостандық пен жақсы тұрмысты талап етіп, ереуіл- ге шықты, Рига мен Полыпада, Еділ мен Оңтүстікте қан төгілуде, барлық жерде де шаруалар бас көтеруде. Бостандық жолындағы күрес бүкіл халықтық күреске айналып отыр.
Патша үкіметі ақылынан алжасты. Ол соғысты соза беру үшін ақшалай ңарыз алғысы келеді, бірақ қарыз беретіндер енді оған сенбейді. Ол халық өкілдерін ша- қыруға уәде беріп отыр, бірақ іс жүзінде бәрі де бұ- рынғыша қалып отыр, бұрынғыша қуғындау жүріп жатыр, чиновниктердің жүгенсіздігі бұрынғыша өріс алып отыр, халықтың еркін бас қосқан жиындары жоқ, ха- лықтың еркін газеттері жоқ, түрмелердің есігі жабық, жұмысшының мүддесі үшін күрееушілер сарғайып жатыр. Патша үкіметі бір халықты екінші бір халыққа айдап салуға тырысады, бұл үкімет Бакуде, армяндар- ды татарларға айдап салып, қапды қырғын ұйымдас- тырды, бұл үкімет қазір қараңғы халықты еврейлерге өшіктіріп, оларға қарсы жаңа қырғын әзірлеп жатыр.
Жұмысшы жолдастар! Біз орыс халқын бұлайша қор- лауға енді жол бермейміз. Біз бостандыңты қорғауға шығамыз, біз халықтың ашу-ызасын нағыз дұшпаны- мыздан басқа жаққа аударгысы колетіндердің бәріне тойтарыс береміз. Біз патша үкіметін құлатып, бүкіл халыққа бостандық әперу үтпін қолға қару альш, коте-


БІРІНШІ МАЙ
91
ріліс жасаймыз. Жұмысшылар мен шаруалар, қолга қа- ру альщдар! Жасырын жиындар өткізіңдер, жасақтар құрастырыңдар, қолдарыңа қандай қару түссе, соның бәрін сайлап қойыңдар, Россия социал-демократиялық жұмысшы партиясымен ақылдасу үшін сенген адамда- рыңды жіберіңдер! Биылғы жылдың бірінші майы біз үшін халық көтерілісінің мейрамы болсын,— кәне, осы- ған әзірленіңдер, озбырға қарсы шешуші шабуыл жа- сау дабылын күтіңдер. Патша үкіметі жойылсын! Біз оны құлатамыз жәпе халықтық құрылтай жиналысып шақыратын революциялық уақытша үкімет тағайын- даймыз. Халык, депутаттары жалпыға бірдей, төте, тең және жасырын дауыс беру жолымен сайланатын болсын. Бостандық жолында күресушілердің бәрі де түр- мелерден шығарылып, айдаудан қайтарылсын. Халық жиындары ашық өткізілсін және халықтық газеттер қарғыс атқан чиновниктердің бақылауынсыз басылатын болсын. Бүкіл халық қарулансын, әрбір жұмысшыға қару берілсін, сөйтіп халықтың тағдырын ат төбеліндей тонаушылар шешпей, халықтың өзі шеіпетін болсын. Крепостниктік помещиктік өкіметті құлату үшін, ха- лықты чиновниктердің қорлауынан құтқару үшін, ша- руалардың тартып алынған жерлерін өздеріне қайта- рып беру үшін селода еркін шаруа комитеттері бас қоссын.
Социал-демократтар мынаны көздейді, олар қолға қа- ру алып мыналар үшін: толық бостандық үшін, демо- кратиялық республика үшін, 8 сағаттық жұмыс күні үшін, шаруа комитеттері үшін күресуге шақырады. Жү- мысшы жолдастар, ұлы ұрысқа әзірленіңдер, 1 майда фабрикалар мен заводтарды тоқтатыңдар немесе социал- демократиялық жұмысшы партиясы комитеттерінің ке- ңесі бойынша қолға қару алыңдар. Көтеріліс сағаты әлі соққан жоқ, бірақ оның соғар кезі енді алыс емес. Бү- кіл дүниө жүзінің жұмысшылары бостандық ісінө қисапсыз құрбандықтар берген ер жүрек орыс пролета- риатына елеңдеп көз тігіп отыр. Петербург жұмысшы- лары 9 январьдың даңқты күні: бостандық не өлім! — деп ұран көтерді. Бүкіл Россиянин, жұмысшылары, біз осы айбыпды ұлы ұранды қайталаймыз, біз ешқандай


92 в. и. Лёнин
құрбандықтардан тайынбаймыз, біз көтеріліс арқылы бостандыққа, бостандық арқылы социализмге қарай қа- дам басамыз!
1 май жасасын, халықаралық революциялық социалдемократия жасасын!
Жұмысшы мен шаруа халқының бостандығы жасасын, демократиялың республика жасасын, патша само- державиесі жойылсын!
1905 ж.
Көпшілік Комитеттері Бюросы «Вперед» редакциясы
1905 ж,. 12(25) апрелъге дейін жазылған
1905 ж. жеке листовка болъіп басылған
Листовканыц тексті бойъінша басылып отыр


93
III СЪЕЗД ТУР АЛЫ МӘСЕЛЕ ЖӨНІНДЕ
Жалпы съезді шақыру үшіп Орталық Комитеттің Көпптілік Комитеттері Бюросыпа қосылуына «Искра» (№ 94) балағат сөзбен, долданумен, жеке кісілер жо- пінде жаңа күдік білдірумен, азшылық топтарының кү- ші туралы ертегілер айтумен және т. т. жауап қайтар- ды 38. Лиганың 39 атақты съезіне тән осы ңылықтардың бәріне де біз, әлбетте, жауап қайырмаймыз. Асылында, тек екі пунктті ғана атап көрсетуге болар еді. Егер съезд бола қалса, дейді «Искра», тек оцшауланған агымдардъщ конференциясы ретіпде ғана болады. Бас- қаша айтқанда: жаңа искрашылдар өздерін партиядан оқшауланғандар деп біледі, жікті болған іс деп мойын- дайды. Осыны ашық мойындауды біз әрқашан жиір- кенішті жасырын жіктен артық санаған болар едік. Тек бұл қалайша, мырзалар: сіздер өздеріңізді партияның екінші бір бөлегінен бөлініп шыққан бір бөлегі деп та- нисыздар және сөйте тұрып, бүкіл партияның дәреже- атақтарын («Орталық Орган», «Совет») ұялмай иеленіп отырсыздар? сөйте тұрып, бүкіл партия үшін шетелдік жолдастардан жиналған ақшаны иеленіп отырсыздар? бүкіл партияға тиісті баспахананы ұстап отырсыздар*. Бұл адалдық па?
Екінші. «Искра», өзінің дағдысы бойынша, орталық- тардың партия алдында есеп беруі туралы әңгіме бол- ғанда, партияны жікке бөлінді деп мойыпдайды, ал ор- * Қолжазбада: «сөйте тұрып» деген сөздерден бастап «ұстап отырсыздар» деген сөздерге дейінгі текст сызылып тасталған. Ред.


94
В. И. ЛЕНИН
талықтардың партияға билік жүргізуі туралы әңгіме болғанда, партияны біртұтас деп біледі. Қазірде де осы- лай болып отыр. Бір жағынан, «оқшауланған ағымдар». Екінші жағынан, «съезді тек Совет қана шақыра ала- ды». Өте жақсы, мырзалар! Онда сіздің «Совет» неге үндемейді? Орталық Комитеттің 1905 жылғы 4 мартта- ғы мәлімдемесіне ол Совет неге үн қатпады? «Искра- ның» 94-номерінде Совет туралы не себепті бір ауыз да сөз айтылмаған? Партия мүшелері: айтыңызшы осы, со- лардың Советі дүниеде бар ма? опың өзі бас қосып, қа- рар қабылдауга жарай ма?— деп сұрауға праволы емес пе?
1905 ж. апрелъде жазылған
Бгргншг рет 1931 ж. Лениннгц XVI жинағында басылған
Қолжазба бойынша басылып отыр


95
РСДРП Ш СЪЕЗІ^
12—27 АПРЕЛЬ (25 АПРЕЛЬ — 10 МАЙ), 1905 ж.
Сөздер, баяндамалар, жарыс соз- дер мен царарлардыц жобалары 1905 ж. мына кгтапта басылған: «РСДРП-ныц кезекті уиігнгиі съе- зі. Протоколеардыц толыц текст!,». Женева, Орталыц Комитет басылымы; Орталыц Комитеттіц жалпы жиналыстары туралы ца- рар жобасын талцылаған кезде сөйлеген сөздер, партияныц бөлі- ніти шыццан болег! туралы царар жобасы мен царар жонгнде сой- ленген сөздер бірінші рет 1924 ж. «РСДРП-ныц 1905 жылғы кезектг үшінші съезі. Протоколдардыц толыц текст!» деген кгтапта ба- сылған; Ңазан комитет!н!ц съез- дегг өкілдігі туралы мандат ко- миссиясыныц баяндамасы бойын- ша сөйленген сөз бгрінгиі рет 1937 ж. «РСДРП-ныц ушгншг съезг. Протоколдар» деген кітап- та басылған; документтердіц бір болег! біргнші рет Ленин жинац- тарында басылған
Кітаптардыц текст! бойыпша; донументтердіц бір болег! цолжазба бойынша басылып отыр


Российская Соц. Дем. Рабочая Партія. ПРОЛЕТАРИИ ВСЪХЪ СТРАНЪ, СОЕДИНЯЙТЕСЬ!
ТРЕТЕЙ ОЧЕРЕДНОЙ СЪЪЗДЪ
Росс. Соц.-Дем. Рабочей Партш.
ПОЛНЫЙ ТЕКСТЪ ПРОТОКОЛОВЪ.
Изданіе Центральная Комитета.
ЖЕНЕВА
Типографія Партіи. 6, Quai du Cheval Blanc, 6.
1905.
«РСДРП-НЫҢ кезекті үшінші съезі. Протоколдардың толық тексті» деген кітаптың мұқабасы. Орталық Комитет басылымы, Женева, 1905 ж.
Кгш ірейтілгел


97
t
III СЪЕЗДІ ПІАҚЫРУ ЖӨНІНДЕГІ ҮЙЫМДАСТЫРУ КОМИТЕТІНІҢ КЕЙБІР ҮЙЫМДАРДЫҢ ӨКІЛДІГІ ЖӨНІНДЕГІ ҚАУЛЫЛАРЫНЫҢ ЖОБАСЫ41
Кавказ.
Үйымдастыру комитеті Кавказ делегациясы туралы мәселені әдебиет деректері мен куәлардың, Кавказдан келгеп жолдастардың берген айғақтары негізінде қа- рап, мынадай бір ауызды шешімге келді:
1. Съездегі шешуші дауыстардың ішінде Кавказ деле- гациясының 8 даусы болуы қажет деп және бұл бірден- бір дұрыс деп саналсын, өйткені Орталық Комитет 1903 жылдың күзінде-ақ Одақтас Кавказ комитетінің уста- вып бекіткен болатын және бул устав бойыиша Одақтас Кавказ комитетіне, Одақтас комитет ретінде, съезде 8 шеіттуші дауыс берілген болатын.
2. Бұган қайшы келетін Глебов жолдастың Советте жасагап мәлімдемелеріне және Советтің 1904 жылғы майдагы, уақытша, мәселе анықталғанға дейін, Кавказ- дың торт жеке (Баку, Батум, Тифлис, Имерети-Минг- рель) комитетінің дауыстары шешуші дауыстар деп саналсыи деген шешіміне келетін болсақ, онда Үйым- дастыру комитеті Глебовтың бұл мәлімдемесін және Со- веттіц шешімін 1-пунктте көрсетілгеп қорытындыны қабьтлдауға кедергі болады деп санай алмайды, өйткеиі Глебов жолдас бұл мәселе жөнінде мүлде бейхабар бо- лып пгықты, сондықтан Советті еріксіз адастырды.
3. Кавказдар шешуші алты даусы бар үш делегаттың қазір осьтида екендігін күмәнсыз деп саиап, Үйымдас- тыру комитеті мынаиы атап көрсетеді: Одақтас Кавказ комитеті и іц мүшесі Леонов жолдас шешуші екі даусы бар тортіінпі делегат жөнінде мынаны мәлімдейді: Одақ-


98
В. И. ЛЕНИН
тас Кавказ комитстіпің осы 4-делегатты бекітуді Батум комитетіне бермек ойы болған-ды. Ал Батум комитеті бұл жөнінде екіұшты жалтарып жауап берген соң, Одақтас Кавказ комитеті Леонов қатысқан мәжілісте, съезде Батумнан арнаулы делегат болмаган күнде, төр- тінші делегаттың шешуші дауыстары Каменев (Юрий) жолдасқа берілсін деген тілек білдірді.
4. 	Осыларды корсете келіп, Ұйымдастыру комитеті Одақтас Кавказ комитетінен келетін төртінші делегат туралы мәселені шешуді съездіц өзіне береді.
Кременчуг.
Кременчуг комитетінің праволылығы жөнінде ¥йым- дастыру комитеті мынаны атап көрсетеді:
1) Орталық Комитеттің мүшесі, Орталық Комитеттің Кременчуг комитетін бекіткен жиналысына қатысқан Марк жолдастың айтуынша Кременчуг комитетін Орта- лык, Комитет 1904 жылдың авгусында ғана бекіткен.
2) Партия Советінің «Искраның» 89-номерінде жа- рияланған тізіміндегі праволы деген 33 ұйымның ішіндо Кременчуг комитеті жоқ.
Осы айтылғандардың негізінде Үйымдастыру комите- ті қаулы етеді: Кременчуг комитеті осы съезде шешуші дауыс правосы бар толық праволы ұйымдардың цата- рында саналмасын.
Екатеринослав.
Екатеринослав көпшілік комитетінің делегаты Морозов жолдастың баяндамасын және Екатеринославтағы бұрынғы комитеттің мүшесі Евгений жолдастың жазба- ша хабарын тыңдап, Үйымдастыру комитеті мынадай бір ауызды шешімге келді:
Ұйымдастыру комитеті қазіргі Екатеринослав копші- лік комитетінің заңдылығын формальдық жағынан да, сондай-ақ сабақтастығы және жергілікті жұмысшылар- мен байланысы жағынан да, азшылық комитетінің заң- дылығынан гөрі кем деп санауға ешқандай пегіз жоқ деп біледі.
Алайда екінші жақтың берген түсінігін тыңдауға Үйымдастыру комитетінің мүмкіндігі болмағандықтан,


РСДРП III СЪЕЗІ
99
ол Екатеринослав көпшілік комитетінен келген делегат- тың шешуші даусы туралы ңаулы қабылдамайды, мә- селені шешуді съездің өзіне береді.
Ңазан мен Кубань комитеттерінің праволылығы жө- нінде Үйымдастыру комитеті ешқандай тоқтамға келме- ді, өйткені Орталық Комитет пен Көпшілік Комитеттері Бюросының дауыстары бөлініп кетті.
Көпшілік Комитеттері Бюросы бұл комитеттерді пра- волы деп тануға болмайды деп ойлайды, өйткені Совет- тің 1904 жылы майда болған мәжілісінде (Орталық Ко- митеттен болған делегаттар Ленин мен Глебов) 1905 жылдың 1 апреліие дейін бекітілген комитеттер тізімін- де бұл комитеттер жоқ. Егер тіпті Ңазан мен Кубань комитеттерін Орталық Комитет 1904 жылғы майдан кейін бекіткеннің озіпде, олар окілдік правосын ең бері дегенде тек бір жылдан кейін ғана алады. Оның үстіне Орталық Комитеттің 1904 жылғы июльдегі жалпы жп- палысында бұл комитеттердің бекітілуі мүмкін емес, ойткені бұл жиналыстың протоколдарын түгелдей Глебов шетелдегі Ленинге жеткізіп берген-ді, ал бұл протоколдарда Ңазан мен Кубань комитеттерінің бекі- тілгені туралы деректер жоқ. Ақырында Орталық Ко- митеттің августағы немесе сентябрьдегі, Орталық Ко- митеттің мүшесі Марк жолдас қатысқан, мәжілісінде Ңазан мен Кубань комитеттерін бекіту туралы мүлде сөз болмаған.
Орталық Комитет былай деп ойлайды: бұл комитет- тор «Искраның» тізіміне, сірә, партия Советінің атыпап епген болу керек, демек бұл комитеттерді правосыз дсп тануға біздің дәлеліміз жоқ.
Неіи дегенде 11(24) апрелъде К,олжазба бойычша басылып
жазылған отыр


100
В. И. ЛЕНИН
2
ҮЙЫМДАСТЫРУ КОМИТЕТІНІҢ СЪЕЗД ҚҮРЫЛЫМЫ ТУРАЛЫ ҚАРАРЫНЫҢ 5КОБАСЫ 42
Орталық Комитет пен Көпшілік Комитеттері Бюро- сының арасында жасалған шарттың орыс комитеттері делегаттарының 3/4-і қатысса съезд ашылады деген пункті жөнінде Үйымдастыру комитеті қаулы етеді:
Үйымдастыру комитетін құрған екі жақ та бұл пункт- тің мағынасы мынада деп біледі: съезде өкілдіктің то- лық болуы жөніпде, сондай-ақ Орталық Комитет пеп Көпшілік Комитеттері Бюросының фракциялык, съезд емес, жалпы партиялық съезд ұйымдастыруды өздеріне мақсат етіп қоюын партия алдында қамтамасыз ету жө- нінде ең шұғыл шаралар қолдану Орталық Комитетке де, Көпшілік Комитеттері Бюросына да қажет болды. Шарттың бұл пункті партия уставының шешуші дауыс- тардың жалпы санының жартысы болса съезд заңды дейтін параграфының кушін жоюды тіпті де көздегеи жоқ. Ал съезде өкілдіктің толык, болуына келсек, онда бұл жөнінде барлық шаралар қолданылды. Тек Астрахань мен Ңырым комитеттерінен хабар жоқ. Делегат- тарды сайлап, оларды шетелге жіберуді (екі ретте шет- елдік жолдастарға, Парвусқа және «Искра» редакция- сының тағайындауы бойынша Кубань комитетінен баратын адамға мандаттар беру) Дон, Горнозавод, Киев, Кубань, Тверь, Харьков, Смоленск, Сибирь, Екатерино- слав комитеттері жүргізді. Жиынтығында 19 комитет- тен келген делегаттарды және жоғарыда аталған 9 ко- митетті қосқанда бізде 28 комитет, яғни 34 комитеттің 3/4-інен астамы болар еді (maximum праволы ұйымдар


РСДРП III СЪЕЗІ
101
саны 34, бұлар Ұйымдастыру комитетіпің алғашқы ті- зіміне енген).
Жоғарыда аталған комитеттердің тоғыз делегаты ко- митеттерден тиісті мандаттарды алып, шетелге бара тұрып съезге келмей қалса, онда олардың съезде бол- мауының себебі Үйымдастыру комитетінің кінәсы емес, оның себебі съезде толық өкілдік жасағысы келген Үйымдастыру комитетінің барлық күш-жігері партия Советінің үш мүшесінің заңсыз қарсы әрекетіне ұшы- рағандығында.
Кеш дегенде 11(24) апрелъде Цолжазба бойынша басылып
жазылған отыр


102
В. И. ЛЕНИН
3
ЦАЗАН КОМИТЕТІНІҢ СЪЕЗДЕГІ ӨКІЛДІГІ ТУР АЛЫ МАНДАТ КОМИССИЯСЫНЫҢ БАЯНДАМАСЫ БОЙЫНША СӨЙЛЕНГЕН СОЗ 43
13 (26) АПРЕЛЬ
Меніц мәлімдемеме * сүйенеді. Осында келген қазан- дық: өзінің сайланып кетуі әбден мүмкін екенін айтты. Комитет мүшесі ретінде оны шақырған жөп болар. Комиссия қарарының аяғы меніңше огаш сияқты, түзету- ді ұсынар едім.
Бірінші рет 1937 ж.
«РСДРП-ныц үшгншг съезі. Кгтаптыц тексті бойынша
Тіротаколдар» деген кітапта басылып отыр
басъілған
Қарацыз: осы том, 113—114-беттер. Ред,


РСДРП III СЪЕЗІ
103
4
ҚАЗАН КОМИТЕТІНІҢ СЪЕЗДЕГІ ӨКІЛДІГІ ТУРАЛЫ МӘСЕЛЕ ЖӨШНДЕ МАНДАТ КОМИССИЯСЫНЫҢ ҰСЫНЫСЫНА ТҮЗЕТУ
13 (26) АПРЕЛЬ
Мынадай түзөту ұсынылады: «Делегат ретінде емес, съезде өкілдігі жоқ, бірақ съезді шақыруды жақтаған комитет мүшесі ретінде».
Вгргншг рет 1931 ж. Лениннгц XVI жинағында басъілған
Ңолжазба бойынша басылып отыр


104
В. И. ЛЕ II И II
5
ҮЙЫМДАСТЫРУ КОМИТЕТІНІҢ БАЯНДАМАСЫН ТАЛҚЫЛАУ ТУРАЛЫ МӘСЕЛЕ ЖӨНІНДЕ СӨЙЛЕНГЕН СӨЗ
13 (26) АПРЕЛЬ
Мен Сосновский жолдастың және басқалардың ¥йьш- дастыру комитетінің баяндамасы жопінде жарыс сөз- дерді тек формальдық жағынап шектеудің қажеттігі туралы мәлімдемесін еске алуды ұсынған болар едім. Андреев жолдастыц қарары өз мақсатына жетпегеп44. Жолдастардың факт жағыпан емес, съезді шақырудың заңдылығы тұрғысыпан ғана талқылагысы келді. Баян- даманы факт жағынан талқылау дегеніміз — бұл пар- тиядағы дағдарысты талқылау деген сөз. Бюро піеіпен- дерді съезд шақырудыц заңдылығын талқылау шегінде ұстап отырады.


РСДРП III СЪЕЗІ
105
6
ҮЙЫМДАСТЫРУ КОМИТЕТІНІЦ БАЯНДАМАСЫН ТАЛҚЫЛАУ ТУРАЛЫ ҚАРАРДЫҢ ЖОБАСЫ
Съезд қазіргі уақытта Ұйымдастыру комитетініц ба- яндамасын тек съездің заңдыпығы тұрғысынан ғана талқылайды *.
13(26) апрслъде енггзглген
* Протокол комиссиясьшың жазбасыяда қарар жобасының аяғы мьь падай редакцияда беріліпті: «... партия дағдарысының тұрғысынан гмес, съездің заңдылығы және оны біржолата белгілеу түрғысынан». Ред.
5 10-том


106
В. И. ЛЕНИН
7
СЪЕЗДІҢ ЗАҢДЫЛЫҒЫ ТУРАЛЫ СӨЙЛЕНГЕН СӨЗ
13 (26) АПРЕЛЬ
Мен съездің шақырылу заңдылығы туралы пікірге жауап бергім келеді. Орталық Комитет съезді заңсыз деп таныды. Орталық Комитеттің озі партия Советіне жіберген өзінің хатын «өкінерлік» деп атады. Бірақ Ор- талық Комитет өкінерліктей не болып еді? Съезд әбдеп заңды. Рас, уставтың әрпін қуалағанда оны заңсыз деп санауға болар еді; бірақ біз уставты осылай түсінсек, келемеж күлкілі формализмге ұшыраған болар едік. Ал уставтың мағынасы жағынан алғанда съезд толық заң- ды. Партия Советі үшін партия жаралған жоқ, партия үшіп партия Советі жаралған. Үйымдастыру комитеті- нің45 шатағы жөнінде, II съездің өзінде-ақ: төменгі коллегияға бағыну тәртібі жоғары коллегияға бағыну тәртібіне жол береді делінген, мұны Плеханов жолдас- тың өзі де айтқан болатын. Орталық Комитет, егер партия Советі партияға, яғни съезге бағынатын болса, біз де партия Советіне бағынуға әзірміз деп көрсетті. Мұ- ның озі әбден заңды талап. Алайда бұл талапқа партия Советі бағынбаймыз деп жауап берді. Бірақ жұрт: Ор- талық Комитет партия Советі ниетінің түзулігіне күдік- теніп, оған сепімсіздік білдірді деседі. Ал конституция- лы елдердің бәрінде де азаматтар белгілі бір қызмет адамдарына немесе белгілі бір мекемелерге сенімсіздік білдіруге праволы ғой. Олардың бұл правосын ешкім де тартып ала алмайды. Ақырында, Орталық Комитеттің ісі заңсыз-ақ болсын, сонда мұның өзі партия Советінің де заңсыздық істеуіне право бере ме? Толық праволы дауыстың тең жартысы талап еткен болса, партия Сове- ті съезд шақырады дейтін устав пупктінің орындалуы-


РСДРП III СЪЕЗІ
107
на кепілдік беретін пе? Герман социал-демократиялық нартиясының уставында бір пункт бар, бұл пункт бо- йынша, Vorstand* съезд шақырудан бас тарта қалса, бақылау комиссиясына съезд шақыруға рұқсат беріледі. Візде мұндай параграф жоқ, сондықтан съезд шақыру кепілдігі бүтіндей партияның озіне жүктеледі. Егер ус- тавты тұтас күйінде алсақ, уставтың рухы жағынан, тіпті әрпі жағынан алып қарағапда да партия Советі дегеніміз—партия комитеттерінің сенген өкілі екені ай- қын. Комитеттердіц сенген өкілі өзіне сенушілердің ті- легін орындаудан бас тартып отыр. Егер сенген өкілі партияның тілегін орындамайды екен, онда бұл тілекті иартияның өзі орындаудан басқа жол қалмайды. Сон- дықтан партиямыздың комитеттері съезд шақыруға пра- волы ғана емес, сонымен қатар съезді өздері шақыруға міндетті де болды. Сондықтан мен съезд әбден заң- ды шақырылды деп білемін. Партия Советі мен коми- теттердің арасындағы бұл дауға төрелік беретін кім? Торе лік беретіндер — баяғы сол комитеттер, партияның озі. Партияның еркі әлдеқашан-ақ білдірілген. Шетел- дердегі орталық орындардың жұмысты созбұйдаға са- лып, түрлі кедергілер жасауы бұл ерікті өзгерте алма- ды. Съезді комитеттердің өздері шақыруға міндетті болды, және съезд заңды шақырылды.
Тигров жолдасқа жауап берейін. Тигров жолдас партия Советін талқыға салу керек емес дегенді айтады. Үііымдастыру комитеті өзінің баяндамасында партия Советін талқыға салып отыр. Меніңше, Тигров жолдас- тыц сырттан талқылауға болмайды деген сөзі қате. Сая- < атта әрдайым сырттан талқылауға тура келіп отырады. Г>із өзіміздің публицистикамызда, жиналыстарымызда, барлық жерде де эсерлерді, бундшылдарды және т. б. ылги талқыға салып отырмаймыз ба. Сырттан талқыға салмайынша қалай болады? Партия Советінің съезге келгісі келмейді, бүйте берсе тіпті ешкімді де еш уаңыт- та талқыға салуға болмас. Егер сотталушы адам сотқа м‘.чуден қашатын болса, онда тіпті ресми соттардың (»здері де сырттан соттай береді ғой.
ф — Басқарма. Ред.


108
В. И. ЛЕНИН
8
ПАРТИЯНЫҢ III СЪЕЗІ КҮН ТӘРТІБІНІҢ ЖОБАСЫ 46
А) Тактикалъщ мэселелер.
1. Ңарулы көтеріліс.
[2. Социал-демократияның революциялық уақытша үкімөтке қатысуы.] *
2. Социал-демократияның ашық саяси күрссіне әзір- лік.
3. Үкіметтің төңкеріс қарсаңындағы, нақ төңкеріс ке- зіндегі және төңкерістеп кейінгі саясатына социал-демо- кратияның көзқарасы.
4. Шаруалар қозғалысына көзқарас.
Б) Басца партиялар мен атымдарга көзцарас.
5. Россия социал-демократиялық жұмысшы партия- сының бөлініп шыққан бөлегіне көзқарас.
6. Россиянин; ұлттық социал-демократиялық партия- лары мен ұйымдарына көзқарас.
7. Либералдарга көзқарас.
8. Социалист-ревоюционерлерге көзқарас.
В) Партиянъщ уйымы.
9. Партия уставы.
10. 	Партия ұйымдарыпдағы жұмысгпылар мен иптел- лигенттердің қарым-қатынасы.
* Квадрат жаңшаның ішінде петитпен терілген текст қолжазбада сызылып тасталған. Ред.


РСДРП Ш СЪЕЗІ
109
Г) Партияньщ ішкі жумысы.
11. Делегаттардың есептері.
12. Насихат пен үгітті жақсарту.
[13. Бірінші май.] *
14. Ңызмет адамдарын сайлау.
15. Протоколдарды жариялау жэпс жада мокемелер- діц қызметке кірісу тәртібі.
13(26) апрелъде енггзглген
Бгргншг рет 1934 ж. Ленинніц Цолжазба боиынша басылып
XXVI жинағычда басылған отыр
* Квадрат жақшаның ішінде петитпен терілген текст қолжазбада
сызылып тасталган Ред.


но
В. И. ЛЕНИН
9
СЪЕЗДІҢ КҮН ТӘРТІБІН ТАЛҚЫЛАҒАН КЕЗДЕ СӨЙЛЕНГЕН СӨЗ
13 (26) АПРЕЛЬ
Мен Михайлов, Воинов жэне Зимин жолдастардыц ұсынысына ешбір қарсы болмас едім 47. Бірақ съезге күн тәртібі туралы жарыс сөздің қызығына түсіп кету қауні тоніп отыр. Герман социал-демократиясының съездерін- де күн тәртібі 5—6 нунктті қамтиды; біздің II съезіміз- де пункттер саны 25-ке дейін жетті. Ңазірдің өзіпде жарыс сөздердің көбейіп кету қаупі бар. Өте-мөте скше- ленген күн тәртібін пегізге алуды ұсыиамын.


РСДРП III СЪЕЗІ
111
10
СЪЕЗДІҢ ЖҮМЫС ТӘРТІБІН ТАЛҚЫЛАҒАН КЕЗДЕ СӨЙЛЕНГЕН СӨЗ
13 (26) АПРЕЛЬ
Съезд мәжілісін комиссиялармен ауыстыру қауіпті. Комиссияларда коптеген қызықты мәселелер талқыла- ііып, кейіннен бұлар протоколдарға түспей, жоғалып кетеді. Комиссиялардың елеулі жұмыс істеуіне уақыты аз, оны съезд жұмыстарына нұқсан келтіре отырып ұл- гайту орынсыз. Жұмыстыц барысын аздап болса да ба- гыттау үшіп қарарлар әзірлеуге дәл қазір комиссия сайлағап пайдалы. Баяндамаларды қарау үшін де комиссия қажет. Үйымдық, аграрлық комиссиялар және қарулы котеріліс жөнінде комиссия керек пе, жоқ па, оған күмәнданамын. Бізде бұрыпғы устав бар, Иванов- тың жобасы бар, Н. Ф. жолдастың гіікірі бар 48, мате- риалдар жеткілікті.


112
В. И. ЛЕНИН
II
ДЕЛЕГАТТАРДЫҢ БАЯНДАМАЛАРЫН ҚАРАП ШЫҒУ ЖӘНЕ ЦАРАРЛАРДЫҢ ЖОБАЛАРЫН ӘЗІРЛЕУ ҮІПІН КОМИССИЯЛАР САЙЛАУ ТУРАЛЫ ЦАР АР ЖОБАСЫН ҮСЫНА ОТЫРЫП СӨЙЛЕНГЕН СӨЗ
13 (26) АПРЕЛЬ
Мына қарарды ұсыиамын: «Съезд: 1) делегаттардыц баяндамаларын қарап, оларды съезге хабарлауға әзір- леу үшін комиссия; 2) баяндамашыларды тағайыидау және күн тәртібініц аса мацызды мәселелері жөнінде қарарлар жобаларын әзірлеу үіттін комиссия сайлайды».
Тек осы жолмеи ғана жемісті жұмыс істей алатынды- ғымызға делегаттардың сойлеген сөздері менің көзімді жеткізді. Егер жалпы дискуссия ашып, кейіннен комис- сияларда талқылау тәртібін қабылдасақ, мұның өзі дәл II съезде болған жағдайға әкеп соқтьтрады. Партияны жақсы хабардар ету үшін съездің жұмыстарын мүмкін- дігіпше толық жариялау ңамын жасау қажет. Съезіміз- діц тоңірегіиде күдіктепу жағдайы туып отырғандық- тан, жарыс сөздерді мүмкіпдігінше неғұрлым атпық жүргізіп, протоколдарға түсіру айрықша қажет.


РСДРП Ш СЪЕЗІ
113
12
СЪЕЗДІҢ МАНДАТ КОМИССИЯСЫНА МӘЛІМДЕМЕЛЕР
1
Съезд ц у р а мын тексеружөніндегі комиссиями
Мен Үйымдастыру комитетінің 1905 ж. 24 апрельдегі мәжілісінде Ңазан комитетінің мүшесі Арнатский49 жолдасты (шын (NB) фамилиясы) съезге кеңесші да- уыспен шақыру туралы ұсыныс жасауды ұмытып кетіппін. Комиссиядан осы ұсынысты қарауды оті- пемін.
Арпатский жолдас шетелде, Францияда жүр, ол съезге өз қаржысымен келу жөнінде маған ризалығын біл- дірді. Ол тіптен жақын арада Россияға жүреді, съезд туралы өз комитетіне тез баяндап берер еді. Қазан ко- митетімен бірге Үйымдастыру комитеті, барлық күш- жігер жұмсауына қарамастан, Қазаннан жауап ала ал- мады. Сондықтан Ңазан комитеті съезге қатысады-ау деген енді ешқандай дерлік үміт жоқ. Біздің осы жердей Қазанмен байланыс жасаймыз деген шетелден істе- ген әрекеттерімізден еш нәрсе шықпады, біздің хатта- рымызға жауап болмады. Арнатскийдің осы арадан Қа- занмен байланыс жасауының да сәті түспеді. Съезде Қазан комитетінен делегаттъщ қатысуына мүмкіндік болмай отырғанда Арнатский жолдасты комитет мушесі ретінде кеңесиьі дауыспен піақырған жон болмас па екен?
Ленин 13(26) апрелъде енггзілген


114
В. И. ЛЕНИН
2
Мандат комиссиясына
Үйьшдастыру комитетінің мәжілісінде мен Филатов (шын фамилиясы) жолдастың съезге кеңесші дауыспен қатыстыру туралы жазба түрдегі өтінішін хабарлаган- мын. Филатов жолдас котеріліс туралы «Впередте» жа- рияланған мақалалардың авторы — В. С. Ол съезге хат жәие «Халықтық көтеріліске тактика мен фортифика- цияны қолдану» деген баяндама-кітапша (Boulogne-де чемоданда қалған) табыс етті. Филатов жолдас туралы онымен Парижде бірге жұмыс істеген Бельский және Воинов жолдастардан сұрастыруды өтінемін 50.
Ленин
14(27) апрелъде енггзглген
Бгргнші per 1931 ж. Лениннщ XVI жинағында басылган
Цолжазба бойынша басылып отыр


РСДРП III СЪЕЗІ
115
13
МАНДАТ КОМИССИЯСЫНЫҢ БАЯНДАМАСЫН ТАЛҚЫЛАҒАН КЕЗ ДЕ СӨЙЛЕНГЕН СӨЗ 51
14 (27) АПРЕЛЬ
1
Ұйымдарды съездің дереу бекітуі орынсыз болар еді деп ойлаймын. Мен шешуші дауыс беруге царсымын. Coup d’etat жөнінде Камский жолдаспен келіспеймін.
2
Мандат комиссиясыныц қорытындысынан біздің пар- тиямызда барлығы 75 шешуші дауыс бар екені көрінеді, олай болса біздің съезіміз дәл осы құрамында заңды деп танылуға тиіс екені күмәнсыз. Қазіргі уақытта біздің съезімізге күдіктене қараушылық бар, осыны еске ал- ғанда, съезге керек заңды көпшілікті көбейткісі келген- дей, комитеттерді барынша көбірек бекіте беруге тырыс- қан мандат комиссиясыныц «либералдығын» мақтарлық деп білу керек. Осы жағынан қарағанда меи мұндай «либерализма» тіпті тілектестік білдіруге де әзірмін, бірақ, екінші жағынан, сақ болу керек және барлығына бірдей әділ болу керек, міне осы тұрғыдан, Ңазан мен Кубань комитеттерін мандат комиссиясыныц бекітуіне менің қарсы болмасыма лажым жоң. «Искра» өзінің 89- номерінде бұларды толық праволы комитеттердің тізімі- не қосып жариялады, бірак, бұлар партия Советінің про- токолдарындағы толык, праволы ұйымдардың тізімінде жоқ. Партия Советінің мәжілісінде Мартов жолдас 1904 жылдың 1 сентябріпе дейін болған толық праволы ко- митеттердіц тізімін келтірген болатын.


116
В. II. ЛЕНИН
(Партия Советінің протоколдарынан ү з і и д і о қ ы л а д ы):
«Мартов озінің қарарын оқиды:
«1. Егер съездегі дауыстардың тең жартысын алатын партия ұйымдары қосыльш съезд шақырылуын талап етсе, партия Совет^ уставтың 2-параграфы бойынша, съезді шақыруға міндетті. Усгавтың 3-параграфындағы 1-ескерту бойынша, съезге өкілдік алу правосымен съезден ең кемінде 1 жыл бұрын бекітілген ұйымдар ғана пайдаланады.
Совет қаулы етеді: съездің шақырылуын қуаттаған ұйымдар- дың санБгн есептеп пшғарға-н уақытта, ұйымныц берген даусы есепке алынатын болуы үшін де ұйымның бекітілген кезінен бастап дәл осындай мерзім өтуі еске алынады. II съезде өкіл- дері болған және сол съезд сайлаған ұйымдар бұл ретте партия уставын қабылдаған кезден бастап толық праволы ұйымдар болып саналады. Ал II съезде өкілдері болмаған ұйымдар үшін олардың бекітілу кезі оларды Орталық Комитет бекіткен кезден бастап саналады.
II. Сол себепті, 1904 жылғы септябрьге дейін, съезд шақыру мәселесін шешуге правосы барлар тек мыналар ғана: 1) Орта- лық Комитет, 2) Орталық Орган, 3) Шетелдік лига, 4—20) Петербург, Москва, Харьков, Киев, Одесса, Николаев, Дон, Екате- ринослав, Саратов, Уфа (қазір Урал), Солтүстік, Тула, Тверь, Нижний Новгород, Баку, Батум, Тифлис (Кавказ одағының бе- кітілгеп кезінен бастап бір жыл мерзім өткенге дейін) коми- теттері, 21—23) Горнозаводск (Донецк), Сибирь және Қырым одақтары.
Осы ұйымдар толық праволы болған күнде олардың съезде алуға тиісті дауыстарының саны 46 болады. Бұларға Совет мү- шелерінің 5 даусын қосқанда, съезде болатын дауыстардың жалпы саны 51 дауыс болады, ал съезд шақыру үшін 26 дауыс керек, яғни осында аталып өткендердің ішінен толық праволы 13 ұйымның даусы керек. Орталық Комитеттің съезден соң пайда болған жаңа комитеттерді өзінің қай уақытта бекіткен- дігі жөнінде партия Советіне мағлұмат түсіру ұсынылады»».
Қарардың бірінші бөлегі бір ауыздан қабылданды.
Содан кейін Глебов жолдас нақ сол мәжілісте сөйле- ген өзінің сөзінде жаңадан құрылған комитеттердің ті- зімін келтірді.
(Глебов жолдастың сөйлеген сөзі, партия Советінің и р о т о к о л д а р ы н а н а л ы н д ы):
«Мен Мартов жолдастың айтқанына қосыламын, сондықтан тек жаңадан қүрылған комитеттерді ғана көрсетіп өтемін: Смоленск және Астрахань комитеттері — 1903 жылы сентябрьде бе-


РСДРП III СЪЕЗІ
117
кітілген; Воронеж комитеті (Күрес кассасы) — 1904 жылы ян- варьда бекітілген; Рига комитеті — январьда бскітілгеп; Полесье комитеті — апрельде бекітілген; Солтүстік-Батыс комитет! — апрельдө бекітілген; Курск комитеті — январьда бекітіл- ген; Орел-Брянск комитеті —1903 жылы сентябрьде бекітілген; Самара комитеті —1903 жылы сентябрьде бекітілген; Урал (Уфа) комитеті — апрельде бекітілген».
Бұл фактілер Орловский жолдастың «Совет партия- ға қарсы» деген кітапшасында жариялапды, ал содан бері партия Советі бұл фактілерді теріске шығарған жоқ, даулы комитеттердің бекітілгеп уақытып жарияла- ғап жоқ, ал мұның өзі, сірә, олардың бекітілгендігіне дәлел жоқтығын көрсететін болса керек. Мартов жолдас партия Советінің нақ сол мәжілісінде сөйлеген сөздері- нің бірінде: менің ойымша, август айында тағы 2 комитет, атап айтқанда, Кременчуг және Полтава комитет- тері бекітілуге тиіс дегепді айтты, бірақ әлгі Қазан мен Кубань комитеттері туралы тағы да жұмған аузын аіп- қан жоқ.
Бұдан соң июль декларациясынан52 кейін Глебов жолдас маған Орталық Комитет мәжілістерінің толық протоколдарын жіберді, бұл протоколдардан Қазан ко- митетінің де, Кубань комитетінің де бекітілгені көрін- бейді, ал Орталық Комитеттің мүшесі Летнев жолдас- тың айтуынша, одан кейін де бұл комитеттердің бекіті- луі туралы Орталық Комитеттің мәжілістерінде сөз болмапты; рас, Орталық Комитеттің мүшесі Зимин жолдас Ңазан мен Кубань комитеттерінің бекітілгені жа- йында есімде бір нәрсе бар сияқты деген болады, бірақ ашып еш нәрсе айта алмайды.
Комитеттердің жылдан артық жұмыс істеп келе жат- қаны іс жүзінде анықталды деген дәлел бойынша олар- ды толық праволы деп тану керек дейтін комиссияның шешімі дұрыс емес, сондықтан бұл комитеттердің пра- восы жоқ деп санауды ұсынамын.


118
В. И. ЛЕНИН
14
ҢАЗАН МЕН КУБАНЬ КОМИТЕТТЕРІН БЕКІТУ ТУР АЛЫ ҚАРАРДЫҢ ЖОБАСЫ53
Съезд қаулы етеді: съездің құрылымын белгілеу ке- зінде Ңазан мен Кубань комитеттері есептелмесін, бі- рақ олар келешек уақытта толық праволы комитеттер болып бекітілсін.
14(27) апрелъде енггзглген
Ңолжазба бойъінша басылып отыр


РСДРП III СЪЕЗІ
119
15
СЪЕЗДЕ МӘСЕЛЕЛЕРДІ ДАУЫСҢА ҚОЮ ТӘРТІБІ ТУРАЛЫ ҢАРАРДЫҢ ЖОБАСЫ54
, Съезд қазірден бастап барлық дауысқа қоюды регла- менттің 7-параграфына лайық жүргізеді, шешуші да- уыстарды кеңесші дауыстардап бөліп алады.
14(27) апрелъде енгізглген


120
В. И. ЛЕНИН
16
РСДРП-ның ҚАРУЛЫ КӨТЕРІЛІСКЕ КӨЗҚАРАСЫ ТУР АЛЫ ҚАРАРДЫҢ ЖОБАСЫ55
1) пролетариат, тіпті өзінің алып отырған орны жа- ғынан анағұрлым озат және дәйекті революцияшыл таи болғандықтан, осынысымен Россиядағы жалпы демо- кратиялық революциялық қозғалыста көсемнің, басшы- ның ролін атқаруға міндетті;
2) дүниеге келгелі тұрған буржуазиялық-демократия- лық Россияның дәулетті таптарына қарсы социализм жолында одан әрі күрес жүргізе беру үшін пролетариат революция кезінде тек осындай роль атқарғанда тана, неғұрлым қолайлы позицияға ие бола алады;
3) социал-демократия туының астында пролетариат өз алдына дербес саяси күш болып ұйымдасып алғанда ғана және стачкалар меи демонстрацияларға әбден тыц- ғылықты ауыз бірлікпен шыққанда ғапа пролетариат әлгі рольді орындай алады;
осыларды еске ала келіп,—
РСДРП III съезі ңаулы етеді: жаппай саяси стачкалар мен қарулы көтеріліс әдістерін цолдаиып, самодер- жавиеге қарсы тікелей күрес жүргізу үшін пролетариат күштерін ұйымдастыру міндеті және осы мақсатпен ха- бардар ететін, басшылық жасайтын аппарат құру пар- тияның қазіргі революциялық кезеңдегі басты міндет- терінің бірі болып табылады, сондықтан съезд Орталық Комитетке де, жергілікті комитеттер мен одақтарға да жаппай саяси стачкалар әзірлеуді қолға алуды тапсыра- ды, сонымен қатар қару-жарак, тауып, оиы боліп отыру үшін, қарулы көтеріліс жоспарын жасап шығару үшін


РСДРП III СЪЕЗІ
121
және осы котерілісті тікелей басқару үшіп ерекше топ- тар үйымдастыруды қолға алуды тапсырады. Бұл мін- деттің орыпдалуы пролетариаттыц таптық сапа-сезімін ояту жөніпдегі жалпы жұмысқа ешбір пүқсап келтір- мейтіні, келтірмеуге де тиіс екені былай тұрсыи, қайта сол жұмыстыц терец және ойдағыдай жүргізілуіне се- бепкер болады, себепкер болуга да тиіс.
14(27) апрслъде енгізглген


122
В. И. ЛЕНИН
17
ҚАРУЛЫ КӨТЕРІЛІС ТУР АЛЫ МӘСЕЛЕ ЖӨНІНДЕ СӨЙЛЕНГЕН СӨЗ
15 (28) АПРЕЛЬ
Осында принцип жағыиап мәселе барынша айқын деген сөздер айтылды. Алайда социал-демократиялық эде- биетте болған кейбір мәлімдемелер («Искраиың» 62-но- мерін жәие Рабочийдің кітапшасына жазған Аксельрод жолдастың алғы сөзін қараңыз) мәселенің оншалыцты айқын емес екенін көрсетеді. «Искра» мен Аксельрод заговоршылдық туралы соз қозғады, көтеріліс туралы тым көбірек ойға беріліп кету қаупі бар дегенді айтты. Бірак, дәл сондай ойға берілушілік өте шамалы болып шықты... Аксельрод жолдас Рабочийдің кітапшасына жазған алғы сөзінде әңгіме «халықтың жабайы бұқара- сының» көтерілісі туралы ғапа болуы мүмкін дейді. Алайда, әңгіме «жабайы бұқараның» көтерілісі туралы емес, ұйымдасып күрес жүргізу қолынан келетін, сапа- сезімі мол бұқараның көтерілісі туралы болып отырға- нын өмір көрсетті. Котерілістің маңызын және оның сөзсіз болатындығып біздің жете бағаламағапымызды соңғы жылдың бүкіл тарихы корсетті. Істің практика- лық жағына назар аудару керек. Бұл арада Петербург- тің, Риганың, Кавказдьщ практиктері мен жұмысшы- ларының тәжірибесі өте-моте маңызды. Сондықтан меп жолдастардың өз тәжірибесіп ортаға салуын қостар едім,— мұның өзі біздің жарыс сөздерімізге схоластика- лық емес, қайта практикалың сипат берер еді. Пролета- риаттың пиғылы қандай екеп, жұмысшылар өздерінде күресерлік және күреске басшылык, етерлік қабілет ба- рыи сезе ме екеп, соны анықтау керек. Осы уақытқа де- йін қорытылмай келген коллективтік тәжірибені жинак,- тап қорыту керек.


РСДРП III СЪЕЗІ
123
18
ҢАРУЛЫ КӨТЕРІЛІС ТУРАЛЫ ҢОСЫМША ҢАРАРДЫҢ ЖОБАСЫ
Практиктердіц тәжірибесі мен жұмысшы бұқарасы- ның пиғылына сүйеніп, съезд мынаны анықтап отыр: көтеріліс әзірлеу дегеніміз тек қару әзірлеу, топтар ұйымдастыру, тағы сол сияқтылар ғана екен деп түсіну- ге болмайды, сонымен қатар ара-тұра қару алып бой көрсетулерді практика жүзінде байқап қарау жолымен, мысалы, белгілі бір ашық халық жиналыстары бола қал- ған реттерде қарулапған отрядтардың полиция мен әс- керге шабуыл жасап бой көрсетуі жолымен немесе қару- ланған отрядтардың түрмелерге, үкімет мекемелеріне және т. т. шабуыл жасауы жолымен тәжірибе жинауды да көтеріліс әзірлеу деп түсіну керек. Съезд осындай бой көрсетулердің шегін және бой көрсетуге дем бере- тін қолайлы себептердің шегін белгілеуді бүтіндей пар- тияның жергілікті орталықтары мен Орталық Комите- тіне тапсыра отырып, бұл жөнінде жолдастардың жеке, ұсақ-түйек террорлық актілерге бола күшті орынсыз рәсуа қылып жіберуге жол бермейтін қабілеттілігіне әб- ден сене отырып, жоғарыда айтылған тәжірибе нұсқау- ларын еске алу керек екеніне барлық партия ұйымда- рының назарын аударады.
1905 ж. кеш дегенде 16(29) апрелъде жазылған
Бірініиг per 1931 ж. Ленинміц
XVI жгінағында басылған
Ңолжазба бойъинша басъілып отыр


124
В. И. ЛЕНИН
19
ҚАРУЛЫ КӨТЕРІЛІС ТУР АЛЫ МӘСЕЛЕ ЖӨНІНДЕ СӨЙЛЕНГЕН СӨЗ
16 (29) АПРЕЛЬ
Айтыстарда мәселе практикалық негізде — бұқара- ның ппғылы туралы қойылып отыр. Лесков жолдас бұ- қараның пиғылы біркелкі смос деп дұрыс айтады. Bi- рак, көтеріліске қалай қарайтынымызға қарамастан, біз көтерілістің сөзсіз болатындығымен санасуымыз керек деп Жарков жолдас та дұрыс айтады. Енді ұсыпылып отырғаи қарарлардың арасында принциптік айырма бар ма деген сұрак, туады. Мен ешқапдай айырма көріп отырғапым жоқ. Меп озім нағыз ымырасыз адам сана- лып жүрсем де, бүл екі қарарды ымыраға келтіріп, үй- лестіріп көрейін, оларды ымыраластыруды қолға ала- йын. Мен Воинов жолдастың қарарына түзету енгізуге ешбір қарсы емеспін. Толықтырудан да мен принциптік алауыздык, көріп отырғаным жоқ. Өте-мөте жігерлі түр- де ат салысқаннан әлі гегемония туа қоймаса керек-ті. Меніңше Михайлов жолдас оңдырак, айтқан,— ол геге- монияны баса көрсеткен және опың үстіне нақты фор- мада көрсеткен. Ағылшын пролетариаты социалистік революцияны жүзеге асыруға тиіс,— бұл күмәнсыз; 61- рак, оның әлеуметтік ұйымдаспауы себенті және бур- жуазиянкің оны аздыруы себепті, қазіргі шақта оның социалистік революция жасарлык, қабілеті жок, екені де күмәнсыз. Воинов жолдастың пікірі де сол; нағыз жі- герлі түрде ат салысқандық, күмәи жоқ, нағыз шешуші түрде ат салысқапдык,. Революцияныц нәтижесіи пролетариат шеше ме, жок, па,— оны кесіп айтуға болмайды. Косемніц ролі туралы да осылай. Воинов жолдастың қа-


РСДРП III СЪЕЗІ
125
рарындағы пікірлер сақ жазылған. Социал-демократия көтерілісті ұйымдастыра алады, тіпті оны шеше де ала- ды, бірақ жетекшілік ролі оның ңолында бола ма, жоқ па, оны күні бұрын кесіп айтуға болмайды,— мұның өзі пролетариаттың күшіне, ұйымшылдығына байланысты. ¥сақ буржуазия жақсырақ ұйымдасып кетуі мүмкін, оның дипломаттары да күштірек, жақсырақ әзірленген болып шығуы мүмкін. Воинов жолдас сағырақ — ол бы- лай дейді: «сенің орындап шығуыц мүмкіп» дейді; Михайлов жолдас айтады: «сен орындап шығасың» дейді. Мүмкін, революцияның үзілді-кесілді нәтижесін шеше- тін пролетариат болар, бірақ опы біржолата кесіп айтуға болмайды. Михайлов пен Сосновский жолдастар өздері- іііц «Шайқасқа барар жолда мақтанба» деп Воинов жолдасқа таққап қателерін ақыры келіп өздері істеп отыр. Воиновтың айтып отырғаны: «қамтамасыз ету үшін қажет» деген сөз, ал олардың айтып отырғаны: «қажет және жеткілікті» деген сөз. Ерекше жауынгер- лік топтар құру мәселесі туралы айтарым: мен оларды қажет деп саиаймын. Ерекше топтар қүрудан қорқа- тын біздің етпбір жоніміз жоң.


126
В. И. ЛЕНИН
20
ҚАРУЛЫ КӨТЕРІЛІС ТУРАЛЫ ҚАРАР
1) пролетариат өзінің алатын орны жағынан анағұр- лым озат және бірден-бір дәйекті-революцияшыл таи болғандықтан, ол осынысымен Россиядағы жалпы де- мократиялық революциялық қозғалыста басшылық роль атқаруға тиіс;
2) бұл қозғалыс қазірдің өзінде-ақ қарулы котері- лістің қажеттігіне бастап әкелді;
3) бұл көтеріліске пролетариат барыпша жігермеи созсіз қатысады, ал бұл — Россиядағы революцияның тағдырын шешсді;
4) тек идея жағыпап емес, сонымен қатар практика жүзіпде де пролетариаттың күресіне басшылық етіп отыратын социал-демократиялық жұмысшы партиясы- ның туы астында біртұтас және дербес саяси күш бо- лып бірігіп алғанда ғана пролетариат бұл революцияда басшылық ролін атқара алады;
5) тек осындай рольді атқарғапда ғана пролетариат- кд социализм үшіп буржуазиялық-демократиялық Рос- сияның дәулетті таптарына қарсы күрес жүргізуге оте- мөте қолайлы жағдай қамтамасыз етіледі;
осыларды еске ала келіп,—
РСДРП III съезі былай деп табады: қарулы көтері- ліс жолымен пролетариатты самодержавиеге қарсы ті- келей күреске ұйымдастыру міндеті — партияның қа- зіргі революциялық кезеңдегі ең басты және кейінге қалдыруға болмайтын міндеттерінің бірі.


[127
В. И. Лениннің «Ңарулы көтеріліс туралы қарар» деген қолжазбасыныц бірінші беті.— Апрель, 1905 >к.
Кішірейтілген


РСДРП III СЪЕЗІ
129
Сондықтан съезд барлык, партия ұйымдарына мына- ларды тапсырады:
а) пролетариата алда тұрған қарулы көтерілістің тек саяси мәпі ғана емес, сонымен бірге практикалық- ұйымдастыру жаты да насихат және үгіт жолымеи анықтап берілсін,
б) сол насихат пен үгіт кезінде жаппай саяси стач- калардыц ролі анықтап берілсін, бұл стачкалар котері- лістің бас кезінде және нақ барысыпда аса маңызды бо- лып шығуы мүмкін,
в) пролетариатты қаруландыруга, сондай-ақ қарулы көтеріліс жоспарын, оған тікелей басшылық ету жоспа- рып әзірлеуге барынша жігерлі шаралар қолданылсын, бұл үшін, қажетіне қарай, партия қызметкерлерінен ерекше топтар құрылсын.
1905 ж. 16(29) апрелъде енггзглген
Қолжазба бойынша басъілып отыр


130
В. И. ЛЕНИН
21
ҮКІМЕТТІҢ ТӨҢКЕРІС ҚАРСАҢЫНДАҒЫ ЖӘНЕ ТӨҢКЕРІС КЕЗІНДЕГІ САЯСАТЫНА КӨЗҚАРАС 5КӨНІНДЕГІ МӘСЕЛЕ ТУР АЛЫ ҢАРАРҒА ҢОСЫМША 56
Шмидтің қарарын (шамамен) мына төмендегідей оз- герту арқылы Александров жолдасты қанағаттандыру- ға болмас па екен:
1) (съезд) «қаулы етеді» дегеннің ориыііа: съезд социал-демократияның II съезд белгілеп берген, бұрын- ғы тактикасын ағымдағы кезеңге лайық дәлме-дәл тү- сіндіре отырып, цуаттайды десек (немесе осы мағынада бірдеңе айтсақ);
2) қарарға, шамасы, мына мазмұнда тағы бір пункт қоссақ:
Ңазіргі уақытта жалпы демократияға, әсіресе жұмыс- шы табына, іргесі шайқалған самодержавиенің шыи- дап болсын, алдап болсын беріп отырған жеңілдіктері- не келетін болсақ, бұл ретте социал-демократиялық жұ- мысшы партиясы оларды пайдалануға тиіс, мұндағы мақсат, бір жағынан, күресті күшейте түсу үшін эконо- микалық жағдайдыц әрбір оңалысын, бостандықтың әр- бір кеңеюін халыққа баянды етіп беру; ал екінші жа- ғынан, үкіметтің реакциялық мақсаттарын пролетариат алдында үздіксіз әшкерелеп отыру, өйткені үкімет жұмысшы табып ыдыратып, аздырып жіберуге тырыса- ды, революциялық кезеңде жұмысшы табының назарын оның зәру мүдделерінен басқа жаққа аударуға тыры- сады.
1905 ж. 16 (29) апрелъде
жазылған т. - ~
Ңолжазба боиъінша басылып Біргнші рет 1931 ж. Ленинніц отыр
XVI жинағында басылған


РСДРП III СЪЕЗІ
131
22
ҮКІМЕТТІҢ ТӨҢКЕРІС ҚАРСАҢЫНДАҒЫ ТАКТИКАСЫНА КӨЗҚАРАС ЖӨНІНДЕ СӨЙЛЕНГЕН СӨЗ
18 АПРЕЛЬ (1 МАЙ)
Біз қиын жағдайда отырмыз. Бізде үш қарар және үіп түзету бар. Ңарарлар көбейіп молайып кеткен, ал бұл процесс мүлде ретке келтірілмеген. Тақырып баян- дамашының ойлағанынан көлемдірек болып шығыпты. Сергеев жолдас бұл үсынысты мысқылдап отырса да, қарарды комиссияға кері қайтаруға тура келеді. Ашық бой корсету мәселесіпе шешепдердің бәрі де тоқталды. Баяндама тақырыбына сай, бірақ оны толықтыру керек. Қоғамдарға қатысу жөніпде екі пікір қақтығысып қал- ды. Съезд қоғамдарға қатысу туралы үзілді-кесілді пұсқау бере алмайды. Үгіт жүргізу ушін барлық құ- ралды пайдалану керек. Шидловскийдің комиссиясы- иан алган тәжірибеміздеп әлбетте теріс көзқарас жасау керек 57 деп қорытыпды шығаруга болмайды. Қарар түк те жаңалық енгізбейді деседі. Жақсы екен — айт, тағы да айт. Зимин жолдастьщ пікірі дөрекілеу. Земство жиынына қатысу керек пе дегеи сұраққа кесіп жауап беруге болмайды. Мүның бәрі де саяси конъюнктурага, сайлау системаларыпа және басқа да нақты жағдайлар- га байланысты, ал бұларды күні бүрын есепке алуға болмайды. Земство жиыпы — ңұр алдау деседі. Бұл рас, бірақ кейде алдауды әшкерелеу үшін сайлауга қа- тысу керек. Жалпы пұсқаудан басқа сш нәрсе беруге болмайды. Ңайталап айтамын, меніңше, барлық қарар- ларды комиссияға қайыру керек, комиссияның құра- мын кеңейту керек.


132
В. И. ЛЕНИН
23
СОЦИАЛ-ДЕМОКРАТИЯНЫҢ РЕВОЛЮЦИЯЛЫҚ УАҚЫТША YKIMETKE ҚАТЫСУЫ ТУР АЛЫ ҢАРАРДЫҢ ЖОБАСЫ58
1) пролетариаттьщ буржуазиям царсы шынымен жаппай, еркін және ашық күрес жүргізуі үшін мүмкін болғанынша неғұрлым кең саяси бостандық керек, де- мек, республикалық құрылысты мүмкіндігінше толы- ғырақ жүзеге асыру керек;
2) халық ішіндегі әр түрлі буржуазиялық және ұсақ буржуазиялық жіктердің, шаруалардың, тағы басқа- лардың қазіргі уақытта революциялық-демократиялық ұрандар көтеріп жүрген өкілдері барған сайын көбейіп келеді, бұл ұрандар табиғи және сөзсіз халық бұқара- сының негізгі ңажеттерінен туып отыр, самодержавие тұсында бұл қажеттердің отелуі мүмкін емес, бірақ Россиянин; бүкіл қоғамдық-экономикалық өмірінің объективтік өркендеуі талап етіп отырғандықтан бұлар- дың өтелуі сөзсіз қажет;
3) халықаралық революциялық социал-демократия пролетариат партиясының толық дербес болуын және өзінің уақытша одақтастарына қатаң сын көзімен қа- рауын шарт ете отырып, революциялық буржуазияның барлық реакциялық таптар мен мекемелерге қарсы кү- ресін пролетариаттьщ бар жігерімен қолдауын әрдайым қажет деп танып келді;
4) самодержавиелік үкіметті революциялық уақытша үкіметпен ауыстырмайынша Россияда самодержавиелік үкіметті құлату мүмкін емес, тек осындай ауыстыру рана Россияда жаңа саяси құрылыс орнатылған кезде бү- кіл халықтың шыпымен бостандығын және еркін дұрыс білдіруін қамтамасыз ете алады, біздің саяси және эко-


РСДРП III СЪЕЗІ
133
помикалық озгерістер жасау жоніндегі ең таяу, тура алдымызда тұрғап программамыздың орындалуын қам- тамасыз ете алады;
5) самодержавиелік үкіметті Россияның барлық ре- волюциялық-демократиялық таптары мен тап элемент- теріне сүйенетін рсволюциялық уақытша үкіметпен ауыстырмайыпша, республикаға ие болу мүмкін емес, опсыз пролетариаттың мешеу, дамымаған жіктерін, әсі- ресе шаруаларды революция жағына тарту мүмкін емес, онсыз самодержавиелік-крепостниктік құрылысқа мүдделері сөзсіз қарсы келетін және көбінесе тек са- яси жағдайдың миғұла етіп жіберетіп қыстамшылығы салдарынан ғана, самодержавиені қолдап жүрген неме- се онымен күресудеп шеткері жүрген жіктерді революция жағыпа тарту мүмкіп емес;
6) оз дамуының бастапқы сатысында ғана болғаны- мен, Россияда әлден-ақ ұйымдасып алған социал-демо- кратиялық жұмысшы партиясы болып отырғанда, әсі- ресе саяси бостапдық жағдайыпда, революциялық уа- қытша үкіметтегі өз делегаттарының мінез-құлқыи бақылап, бағыттап отыра алатын партия болып отыр- ғанда, бұл делегаттардың дұрыс таптық жолдан тайып кету қаупі ырық бермес нәрсе емес;
осыларды еске ала келіп,—
РСДРП III съезі, революциялық буржуазиялық де- мократиямен тізе ңосып, барлык, контрреволюциялық әрекеттерге қарсы аяусыз күрес жүргізу мақсатында және пролетариаттың дербес таптық мүдделерін қорғау мақсатында партия өкілдерінің революциялық уақыт- ша үкіметке қатысуын мүмкін деп табады, ал мұндай қатысудың шарты — партияның өз уәкілдеріне қатаң бақылау қою және толық социалистік төңкеріске ұмты- латын, бұл жөнінде буржуазиялық-демократиялық пар- тиялар мен топтардың барлығына да қас-дұшпан соци- ал-демократияльтқ жұмыспты партиясының тәуелсізді- гііі мүлтіксіз қорғап отыру болып табылады.
1905 ж. 18 апрелъден (1 майдан) ертерек жазылған
Біріншг рет 1926 ж. Ленинніц V жинағында басылған
Ңолжазба бойынша басъілып отыр


134
В. И. ЛЕНИН
24
СОЦИАЛ-ДЕМОКРАТИЯНЫҢ РЕВОЛЮЦИЯЛЫҚ УАҚЫТША YKIMETKE ЦАТЫСУЫ ТУРАЛЫ ЖАСАЛҒАН БАЯНДАМА
18 АПРЕЛЬ (1 МАЙ)
Менің міндетім — социал-демократияпың революция- лық уақытша үкіметке қатысуы туралы мәселенің қа- лай қойылып отырғаиын баяндау. Тосынпан қарағанда мұндай мәселенің тууының өзі де ерсі болып көрінуі мүмкін. Социал-демократияның ісі оңға басып тұр, оның революциялық уақытша үкіметке қатысуы ықтимал екені өте зор деп ойлап қалуға болады. Бірақшыиды- ғында олай емес. Бұл мәселені жуық маңда практика жүзінде жүзеге асыру тұрғысынан талқыға салу донки- хоттық болар еді. Алайда бұл мәселені бізге зорлап таңып отырған істің практикалық жайы емес, қайта әдебиет бетіндегі айтыс. Бұл мәселені 9 январъдан бу- рын-ац Мартыновтың бірінші болып көтергенін әрқа- шан есте ұстау керек. «Екі диктатура» дегеп кітапша- сында (10—11-беттер) ол} міне, былай деп жазған:
«Лениннің утопиясының жүзеге асуын бір сәт көз алдыңызға елестетіп қараңыз, оқушы. Профессионал революционерлер ғана қатысатын болып мүшелерінің құрамы тарылған партияға «бүкіл халықтық қарулы котсрілісті әзірлеудің, тағайындаудъіц және өткізудің» сәті түсе қалған екен деп көз алдыңызға елес- тетіп қарацыз. Сонда бүкіл халық тілегі революциядан кейін-ақ ілс-шала дәл осы партияны уақытша үкімет етіп тағайындай- тыны анық емес пе? Революцияпың ең таяу арадағы тағдырьтн шешуді халықтың басқа ешбір партияға емес, нақ осы партия- ға тапсыратыны анық емес пе? Бұл партия, халықтың бұрын- ғы өзіне көрсеткен сенімін алдағысы келмегендіктен, окіметті өз қолына алуға, сөйтіп қашан озі революциялық шаралар ар- қылы революцияны баянды еткенге дейін оны ұстап тұруға мәжбүр болатыны, міндетті болатыны анық емес пе?»


РСДРП III СЪЕЗІ
135
Мәселенің бұлайша қойылуы өрескел-ақ, алайда іс жүзінде мәселе осылай қойылып отыр. Мартынов бы- лай демекші: егер біз көтерілісті өте жақсы әзірлеп, жүргізіп жіберсек, онда біз өте қиын жағдайға тап бо- лар едік. Егор біз озіміздің таласымызды бір шетел адамына сыпатқан болсақ, онда ол мәселеиің бұлайша қойылуына ешбір сенбеген болар еді және бізді түсін- беген болар еді. Біздің таласымызды тек россиялық социал-демократия көзқарастарының тарихын білгенде тана, «Рабочее Делоның» «хвостистік» көзқарастарыныц сипатын білгенде ғана түсіпуге болады. Бұл мәселе теорияның шұғыл мәселесі болып отыр, оның анығына жету қажет. Бұл — біздің мақсаттарымыздың айқынды- ғы жайлы мәселе. Менің жолдастардан өте-мөте өтіне- тінім: орыс практиктерінің алдында біздің жарыс сөзде- рімізді баянда^ан кезде, Мартыновтың мәселені дәл осылай қойтанын баса корсету керек.
«Искраныц» 96-номерінде Плехановтыц мақаласы ба- сылды. Біз Плехановты оның оппортунистерді барынша «окпелетіп» алтаны үптін жәпе сонысына қарай оның коптеген адамдарды өзіне қадірмен дұшпан еткені үшін оте бағалап келдік, баталаймыз да. Бірақ Мартыновты жақтағаны үшін біз оны бағалай алмаймыз. Бұл жерде біздің көз алдымызда бұрынты Плеханов емес. Ол ма- қаласын «Өкіметті басып алу туралы мәселе жөнінде» деп атайды. Мұның өзі мәселенің өрісін жасанды түрде тарылтады. Біз ешқашан мәселені бұлайша ңойған емеспіз. Плеханов былай дегенді шытарып жүр: «Вперед» Маркс пен Энгельсті «филистерліктің асқан ше- берлері» деп атады-мыс дейді. Бірақ істің шыны олай емес, мұнда ітіамалы ғана әбестік бар. Маркстің бұл мә- с-еледегі жалпы концепциясы дұрыс екенін «Вперед» еректле атап корсетті. Филистерлік дегеп создердің Мар- тыновқа пемесе Л. Мартовқа қатысы болтап еді. Біз Плехановпеп бірге қызмет атқарып жүргендердің бәрін жоғары бағалаута қапшама әзір тұртанымызбен, Мартынов қалай дегенмеп Маркс емес қой. Плехапов мар- тыповшылдықты құр бекер мәймоңкелеп отыр.
Мартынов: егер біз көтеріліске бел байлап кіріссек, опда біз зор қауіпке ұшыраймыз, пролетариат бізді өкі-


136
В. И. ЛЕНИН
метті алуға кондіреді дейді. Бұл пайымдауда озгеше бір логика, бірақ шегіишектік логика бар. Самодержавиеге қарсы күресте жеціп шығу қаупі бар деп осылай озгеше корсету жайында «Вперед» Мартынов пей Л. Мар- товқа: әңгіме не туралы болып отыр — социалистік диктатура туралы ма, элде демократиялык, диктатура туралы ма? деп сұрақ қояды. Бізге Энгельстің толық үстемдік жүргізуге әлі пісіп жетілмегеи таптың атынан окіметті қолға алған косемпіц халі қауіпті болатыны жайыпдагы атақты создеріп кслтіретіндер бар 59. «Впе- редте» біз мынаны түсіпдіргенбіз: Энгельстің айтып отырғаны — принциптер мен шындықтың, сөз бен фак- тілердің алшақтығын көсем post factum білген болса, сонда оның халінің қауіпті болатындығы. Мұндай ал- шақтық күш-қайрат жағынан жеңіліске емес, саяси күйреу мағынасындағы мерт болуға апарып соғады *. Төңкеріс тек демократиялық төңкеріс болған күпде, сіз социалистік төңкеріс деуіціз керек (Энгельстің ойы осы). Егер біз қазір-ақ толық үстемдікті қамтамасыз ете аламыз деп Россия пролетариатына осы бастан уәде берген болсақ, онда біз социалист-революциоперлердіц жасап жүрген қатесіпе ұшырағаи болар едік. Революция «буржуазиялық емес, демократиялык,» болады деген социалист-революционерлердің пақ осы қатесіп біздер, социал-демократтар, әрдайым күлкі қылатынбыз. Біз әрдайым: революция буржуазияны әлсіретпейді, қайта күшейте түседі, дегенмен пролетариаттың социализм жолында ойдағыдай күресуіпе қажетті жағдайлар бере- ді дейтінбіз.
Ал әңгіме демократиялык, тоцкеріс жайында болып отыр екеп, оида біз екі күш бар екенін көроміз: самодержавие және революцияшыл халық, яғни пегізгі күресуші күш болып отырғап пролетариат және итаруа- лар меп әр түрлі ұсақ буржуазиялык, элемепттер. ІІро- летариаттың мүдделері шаруалардың жәпе ұсақ бур- жуазияның мүдделерімен бір жерден шықпайды. Революцияшыл халықтыц ішінде мұндай таптық алшақтық сөзсіз болатыиыи социал-демократия әрдайым атап көр-
Қараңыз: осы том, 5— 8-беттер. Ред.


РСДРП III СЪЕЗІ
137
сетіп келді. Ңызу күрес үстінде күрес объектісі қолдан- қолға көше беруі мүмкін. Революцияшыл халық халық- тың самодержавиесіне жетуге ұмтылады, ал барлық реакцияшыл элементтер патша самодержавиесін қорғай- ды. Сондықтан ойдағыдай төңкеріс болса, ол пролетариат пен шаруалардың демократиялық диктатурасы болмауы мүмкіп емес, бұлардыц патша самодержавиесі- не царсъі мүдделері бір жерден шығады. «Болек жүріп, бірігіп соққы беру керек» дегеп ұрапға «Искра» да, «Вперед» те қосылды, бірақ, «Вперед» бұған: егер бірі- гіп соққы беру керек болса, онда бірігіп қирату да керек, жаудың айрылып ңалғанын қайтарып алуға тырысқан әрекетін бірігіп тойтару керек деген ңосымша енгізді. Самодержавие құлатылғаннан кейін күрес тоқтамайды, қайта шиеленісе түседі. Реакцияшыл күштер нақ сол кезде шыпдап күресуге жұмыла ұйымдасады. Егер біз котеріліс ұранып қолдапады екеибіз, онда біз котеріліс жеңіп ітіығуы мүмкіп деп социал-демократияны қор- қытпауға тиіспіз. Халық самодержавиесін орнатқанпан кейін, біз оны қорғауға тиіспіз — революциялық-демо- кратиялық диктатура дегепіміз, міпе, осы. Ол диктату- радап қорқуға ептбір пегіз жоқ. Республика орнату — пролетариат үшін аса зор жеціс, бірақ социал-демократ республикапы буржуазияітіыл революционер сияқты, «абсолюттік мұрат» деп білмейді, социализм жолыида кец күлаш сермеген күрес жүргізуге керекті бостандык,- тыц кепілі ғана деп біледі. Парвус — бостандықты же- ціп алу бірде-бір елде мұншалық зор құрбандыққа түс- кен емес дейді. Мұнысы рас. Орыс оқиғаларын сырттан зер салып қадағалап отырғап европалық буржуазиялық баспасөз де осыны растап отыр. Самодержавиенің ең жеціл-желпі дегеп реформалардың озіие де қарсылығы керемет күшті, ал қимыл неғұрлым күшті болса, қар- сылык, та соғұрлым күшті болмақ. Самодержавиенің то- лық күйреуіпің обдеп ықтимал екені де осыдан. Бүкіл революциялық демократиялык, диктатура туралы мәсе- ле тек самодержавиені толық құлатңан күнде ғана ма- ғыналы болып шығады. Мүмкін, бізде 1848—1850 жыл- дардың оқиғалары қайталанар, яғни самодержавие ңұ- латылмас, тек тежелініп, конституциялық монархияға 6 10-том


138
В. И. ЛЕНИН
айналар. Онда ешқапдай демократиялық диктатура ту- ралы соз болуы да мүмкін емес. Бірақ егер самодержа- виелік үкімет шынымен құлатылса, онда ояың орнына басқа үкімет қойылуға тиіс. Ал бұл басқа үкімет дегені- міз тек революциялық уақытша үкімет қана бола ала- ды. Ол үкімет тек революциятиыл халыққа ғана, яғни пролетариат пен шаруаларға ғана сүйеие алады. Ол үкіметтің тек диктатура вана болуы мүмкіп, ягни «тәр- тіп» ұйымы емес, соғыс ұйымы ғана болуы мүмкін. Кім- де-кім қамалға лап цойып, шабуыл жасайтын болса, ол әлгі қамалды алганнап кейін де соғыса беруден тартын- байды. Екіпің бірі: не қамалды ұстап тұру үшін оны алуымыз керек, не шабуылға шығуды қойып, қамалдың маңынан іттағын ғана орып алғымыз келеді деп мәлім- деуіміз керек.
Плехановқа келейін. Ол мейлінше теріс тәсіл қолда- нып отыр. Ол ұсақ-түйек бірдецелерді іліп-шалып, кей нәрсенің оңін айпалдырып, аса мацызды принцинтік мәселелердеи бұлтарып кетіп отыр (Барсов жолдас: «Солай!» деп дауыстайды.) «Вперед»: жалпы ал- ғанда Маркстің схемасы (самодержавиенің әуелі бур- жуазиялық монархияға, ал онан соң ұсақ буржуазиялық демократиялық республикаға ауысу схемасы) дұрыс дейді, бірақ біз өзіміз жететін шегімізді күні бұрыи осы схема бойынша тұжырып қоятын болсақ, опда біз филистерлер болып шығамыз. Сонымеп келіп Плеха- повтың Марксті қорғауы «verlorene Liebesmühe» (рәсуа болған махаббат күші) болып шығып отыр. Мартынов- ты жақтағанда Плеханов Коммунистер Одағы Орталық Комитетінің Одақ мүшелеріне арнаған «Үндеуіне» 60 сүйенеді. Плеханов бұл «Үндеуді» тағы да дұрыс баян- дамай отыр. Бұл «Үндеу» пролетариаттың 1848 жылғы Берлипде жеңімпаз котеріліс жасағандығына қарамас- тан, халықтың толық жеціске жете алмай қалған кезіп- де жазылғанын ол тасада қалдырып отыр. Самодержа- виенің орнына ол кезде буржуазиялық-конституциялық монархия орнағап оолатын, епдеше демек, бүкіл рево- люцияшыл халыққа сүйенетін уақытша үкімет туралы соз қозғаудың да жоні жоқ еді. «Үндеудің» бар мәні мынадай: халық көтерілісі сәтсіздікке ұшырағаннаи ке-


РСДРП III СЪЕЗІ
139
йін, Маркс жұмысшы табыпа ұйымдасу керек, әзірлепу керек деп кеңес береді. Бұл кеңестер Россиянин; көте- ріліс басталмай түрғаидағы жағдайын анықтауға қалайша жарар екен? Бұл кеңестер пролетариаттың же- ңімпаз көтерілісін көздейтін біздің талас мәселемізді қа- лайша шешіп бере алар екен? «Үндеу» былай бастала- ды: «... Екі бірдей революциялық жылдың, 1848—1849 жылдардың бойында Коммунистер Одағы өзін екі жа- ғынан көрсетті: біріншіден, оның мүшелері барлық жер- де де қозғалысқа жігерлі түрде қатысты... содан соң оның қозғалыс жөніндегі көзқарастары» (оның бер жа- ғында, «Коммунистік Манифесте» баяндалған көзқарас- тары) «бірден-бір дұрыс болып шықты»... «Дәл сол кез- дің өзінде Одақтың бұрынғы берік ұйымы едәуір әлсі- реген еді. Революциялық қозғалысқа тікелей қатысқан мушелердщ көпшілігі: енді астыртын қоғамдардың замани өтті, сондықтаи ашық бой көрсетудің бір өзі де жеткілікті деген ойда болды, Жеке округтер мен қа- уымдар Орталық Комитетпеи (Орталық Басқармамен— Zentralbehörde) қарым-қатынасып босаңсыта бастап, бірте-бірте оны мүлде тоқтатты. Сонымен, ол кезде демократиялыц партия, уса^ буржуазия партиясы, Гер- манияда барған сайын неғурлым уйымдаса береен бол~ са, жумысшы партиясы өзінің бірден-бір берік тірееінен айрылып цалды, ұйымдасқан түрінде ол ең көп болған- да кей жерлерде ғана, жергілікті мақсат үшін сақталып қалды, ал соның себебінен жалпы цозғалыста (in der allgemeinen Bewegung) туеелімен уса^ буржуазиялъщ демократтардың билеуіне және басцаруына бағынышты болып цалды» («Ansprache» 75-бет).
Сөйтіп, 1850 жилы Маркс мына жағдайды: қазірде отіп кеткен 1848 жылғы революция кезінде ұсақ бур- жуазиялық демократия ұйымшылдық жағынан ұтыл шыққанын, ал жұмысшы партиясы ұйымшылдығынан айрылып шыққанын атап көрсетеді. Жұмысшы партия- сының тағы да буржуазия соңында қалып қоймауына Маркс өзінің бар назарын аударғаны табиғи нәрсе. * — «Үндеу». Ред.
6*


140
В. И. ЛЕНИН
«... Қазіргі уақытта, жаңа революция болайын цеп түр- ған кезде, жұмысшы партиясы тағы да 1848 жылғы сияқты буржуазияның қанауына түспейін десе, буржуа- зияның соңына еріп сүйретілмейін десе, оның мүмкін- дігінше ұйымшылдықпен, мүмкіндігінше бір ауызды- лықпен және мүмкіндігінше дербестікпен күреске шы- ғуы өте-мөте қажет» («Ansprache», 76-бет).
Егер сол сәтте жаңа төңкеріс бола қалса, буржуазия- лық демократияның нақ осы зор ұйымшылдығы себеп- ті, оның сөзсіз басым болып шығатынына Маркс күмән келтірмейді. «Революцияның онан әрі дамуында ұсақ буржуазиялық демократия Германияда белгілі уақытқа дейін (für einen Augenblick) басым ықпалға ие бола алады, бұған ешбір күмән келтірмесе де болады» («Ansprache», 78-бет). Осының барлығын еске ала ке- ліп, біз: пролетариаттың революциялық уақытша үкі- метке қатысуы жайында «Ansprache»-^ Маркстіңне- ліктен бір ауыз сөз айтпағанын енді түсінеміз. Маркс «пролетариаттың саяси өкілдері ұсақ буржуазия өкілде- рімен бірге жаңа қоғамдық құрылысты жасау жолында еңбек етеді деп, тіпті ойлап та корген емес» дегеи Плеха- новтың пікірі («Искра» №96) сондықтан да мүлде те- ріс. Бұл дұрыс емес. Маркс социал-демократияның рево- люциялық уақытша үкіметке қатысуы туралы мәселе кө- термейді, ал Плеханов болса Маркс бул мэселені теріс шешеді деп көрсетеді. Маркс былай дейді: біздер, со- циал-демократтар ылғи артта болдық, біз иашар ұйым- дастық, егер жаңа төңкерістен кейін ұсак, буржуазия өкімет басына келе қалатындай болса, онда біз дербес ұйымдасып алуымыз керек. Маркстіц бұл алғы шартта- рынан Мартынов мыпадай қорытыпды жасайды: қазір- де ұсақ буржуазиялык, демократиядан гөрі жақсы ұйымдасқан және созсіз дербес партия болып табылатып біздер, социал-демократтар, көтеріліс нәтижелі бола қал- ған күнде, өзіміздің революциялық уақытша үкіметке қатысуымызға тура келетіндігінен қорқуға тиіспіз. Мәс- саған Плеханов жолдас, марксизм бір басқа да, марты- новизм бір басқа. Россияныц 1905 жылғы жағдайы мен Гермапияның 1850 жылғы жағдайыныц бар айырмашы- лығын айқыпырақ көрсету үшін, «Үндеудің» тағы


РСДРП III СЪЕЗІ
141
кейбір қызықты жерлеріне тоқталып көрейік. Пролета- риаттың демократиялык, диктатурасы туралы Маркс ешбір соз қозғамағап еді, ойткепі ол ұсақ буржуазия- лык, төцкерістеи кейін іле-шала пролетариаттың тікелей социалистік диктатурасы болады деп сенді. Мәселен, аг- рарлық мәселе жөнінде ол былай дейді: демократия ұсақ буржуазиялық шаруалар табын курып алуды көз- дейді, ал жұмысшылар село пролетариатының мүдде- лері үшін және ез басының мүдделері үшін бұл жос- парға қарсы тұруға тиіс. Жұмысшылар конфискеленген феодалдық жер меншігінің мемлекет меншігі болып қа- луып, сөйтіп оның жұмысшы колонияларына айналды- рылуын талап етуге тиіс, сол колонияларда ассоциация- ланған село пролетариаты ірі егіншіліктің барлық құ- ралдарын пайдалапуға тиіс дейді. Әлбетте, бұл сияқты жоспар болып отырғанда, Маркстіц демократиялык, диктатура туралы соз қозғауы мумкін емес. Ол мұны ұйымдасқан пролетариаттыц окілі ретінде революция қарсаңында жазған жоқ, ұйымдасып жатқан жұмыс- шылардың өкілі ретіпде, революциядан кейін жазды. Маркс бірінші міидет ретіиде мынаны атап көрсетеді: «тоңкерістеп кейін Орталық Комитет дереу Германия- га барып, партия съезін шақыруға тиіс, сөйтіп съезге жұмысшы клубтарын орталықтандыру жөнінде шара қолдануды ұсынуға тиіс». Сонымен, біздің қанымызға тарап, сүйегімізге сіңген дербес жұмысшы партиясы- ның идеясы ол кезде жаңалық еді. Мынаны естен шығармау керек: 1848 жылы, Маркс еркін және аса ре- волюцияшыл газетті («Neue Rheinische Zeitung» 61) ре- дакциялап тұрғап кезде, ол ешқапдай жұмысшы ұйы- мына сүйепе алған жоқ. Оііың газетін радикал буржуа қолдады, ал июнь күндерінен кейін Маркс сол газеттің бетінде Париж буржуазиясына қаһарын төккен кезде, әлгі радикал буржуа бұл газетті құлатуға аз-ак, қалған еді. Сондықтан да бұл «Үпдеуде» жұмысшылардың дербес ұйымы туралы соишалық көп айтылып отыр. Онда ресми жаңа үкіметпен қатарлас, әрі жұмысшы клубта- ры мен жұмысшы комитеттері түріндегі, әрі қауым со- веттері меп коммунальна басқармалар түріндегі револю- циялык, жұмысшы үкіметтерін құру жайында сөз болыіі


142
В. И. ЛЕНИН
отыр. Онда жұмысшылардың қарулануы және дербес жұмысшы гвардиясын құруы керек екені жайында сөз болып отыр. Программаның 2-пункті ретінде былай деп көрсетіледі: бұларға буржуазия кандидаттарымен қатар жұмысшы кандидаттары ұсынылуға тиіс, мүмкіндігіп- іпе Одак, мүшелеріпен ұсынылуға тиіс. Маркстің өз кан- дидаттарымызды ұсынуымыз керек дегенді дәлелдеуге тиіс болгаиы бұл Одақтың қаншалықты әлсіз екеніп көрсетеді. Осының барлығынан мынадай қорытынды шығады: Маркс революциялық уақытша үкіметке цаты- су мәселесін еске алған да емес, шешкен де емес, өйт- кені ол кезде бұл мәселенің ешқандай практикалық маңызы болған жоқ, сондықтан бар назар дербес жұ- мысшы партиясының ұйымдастырылуына аударыл- ған еді.
Одан соң Плеханов «Искрада»: «Вперед» шын мәнін- де ешбір дәлел келтірмейді де, тек өзіне ұнаған бірне- ше сөзді ңайталаумен тыпады, «Вперед» Марксті сына- ғысы келеді-міс дегенді айтады. Шыпында солай ма екен? Ңайта бұл жерде біз «Впередтің» Россиядағы де- мократиялық төңкеріс жолындағы күреске қатысып отырған нақты қоғам күштерін есепке алып, мәселепі нақты негізге қойып отырғанын көрмейміз бе. Ал Плеханов болса, нақты орыс жағдайлары туралы бір ауыз сөз айтпайды. Оныц бар дәлелі орынсыз келтірілген бір- екі цитаттан аспайды. Мұның өзі өрескел-ақ, бірақ қай- терсіз солай. Орыс жағдайының Батые Европа жағда- йынан айырмашылығы соншалық, тіпті Парвус бізде ре- волюциялық демократия бар ма деп сұрақ қоюға дейіп барды. «Вперед» Марксті «сынағысы келеді» деген сө- зін дәлелдей алмаған соц, Плеханов Мах пен Авенари- усты құлағынан сүйреп алып келіп отыр. Маған зәрре- дей де сүйкімі жоқ осы жазушылардың әлеуметтік революция мәселесіне қандай қатынасы бар екенін мен тіптен түсінбеймін. Олар тәжірибені жеке дара және әлеуметтік жолмен ұйымдастыру жайында немесе осы тәрізді бір нәрсе жайында жазды, бірақ, асылы, демо- кратиялық диктатура жайын тіпті ойына алған емес. Ендеше Парвустың Мах пен Авенариус жағына шығып кеткені де Плехановқа мәлім болмағаны ма? (К ү л к і.)


РСДРП III СЪЕЗІ
143
Немесе, мүмкін, Плехановтың халі сондай мүшкіл шы- гар, сондықтан ол тисе терекке, тимесе бұтаңқа деген- дей, Мах пен Авенариустан өзіне ешбір қисыны жоң нысана жасап алып жүрген болар. Одан әрі Плеханов: Маркс пен Энгельс әлеуметтік революцияның жуықты- ғына тез-ақ сепуден қалды, дегенді айтады. Коммунис- тер Одағы ыдырап кетті. Эмигранттық ұрыс-керіс басталды, Маркс пен Энгельс мұның себебі революцио- нерлер болғанмен, революция болмагапдықтан деп тү- сіндірді дейді. Плеханов «Искрада» былай деп жаза- ды: «Пролетариаттың саяси міпдеттерін белгілегенде, олар» (әлеуметтік революцияның жуықтығыпа сенуден қалған Маркс пен Эпгельс) «демократиялық құрылыс едәуір ұзақ кезең бойыпа үстем болып қала береді деген жорамалдыц озіпе сүйеніп-ақ белгілеген болар еді. Бірақ нақ соның үшін де олар социалистердің ұсақ буржуазиялық үкіметке қатысуын бұдан да гөрі соккен болар еді» («Искра» № 96). Неге соккен болар еді? Оган жауап бермейді. Плеханов тагы да демократиялыц диктатураны социалистік диктатурамен шатастырады, ягни Мартыновтың ңатесіне ұрынады, бұл қатедеи «Вперед» талай рет барынша сақтандырған еді. Пролетариат пен шаруалардың демократиялык, диктатурасы болмайынша, Россияда республика болуы мүмкін емес. Бұл пайымдауды «Вперед» нақты шын жағдайды талдау негізінде ұсынды. Өкініші сол, Маркс бұл жаг- дайды білген жоқ және ол туралы жазған да жоқ. Міне, сондықтан тек Маркстен келтірген цитаттарга сүйеніп, бұл жағдайдың талдауын куаттауға да, бекерге шыға- руға да болмайды. Ал нақты жағдай туралы Плеханов бір ауыз сөз айтпайды.
Энгельстеи келтірілген екініпі цитат мұнап да сәтсіз. Біріншіден, Плехановтың бір колденең хатқа сүйеяуі, опыц қай жерде, қапган жариялапғапып корсетпеуі, оте таңырқарлық 62. Энгельстің хаттарын жариялағанға біз оте разы болар едік, бірақ солардың толық текстін де көрсек деп едік. Алайда Энгельс хатының шын мағы- насының байыбына баруға бізде кейбір деректер бар.
Екіншіден, біз тоқсаныншы жылдары Италияда бол- ган жағдайдың орыс жағдайына мулде ұқсас емес еке-


144
В. И. ЛЕН И Н
нін анық білеміз. Италия қырық жылдан артығырақ уа- к,ыт бостандықтың игілігін көрді. Россияда жұмысшы табы буржуазиялық революциясыз оидай бостандық ту- ралы арман ете де алмайды. Демек, Италияда жұмыс- шы табы социалистік төңкеріс жасау үшін озііііц дер- бес ұйымын әлдеқашаи-ақ өркендете алатын еді. Тура- ти — Италияның Мильераны. Сондықтан Туратидің дәл сол кезде-ақ мильераишыл идеяларды бетке ұстап шы- ғуы өте ықгимал. Мүпдай жорамалдың әбден дәлелді болатын бір жері сол — Плехаповтыц өзінің айтуынша, Энгельстің буржуазиялық-демократиялық төңкеріс пен социалистік төңкерістің айырмасын Туратиге түсіндіріп беруіне тура келген. Ал Энгельс мына жағдайдан: Ту- рати озі қатысып отырғап төңкерістің әлеуметтік мәні- сін түсінбейтін көсемнің жалғаи күйіне ұтлырап қал- мас па екен деп қорыққан еді. Демек, Плехановтың демократиялық тоңкеріс пен социалистік төңкерісті шатастырып отыргапып біздің тағы да қайталап айтуы- мызға тура келеді.
Бірақ, мүмкін, Маркс пен Энгельстен нақты орыс жағдайы жөніндегі мәселеге емес, пролетариаттың ре- волюциялық күресінің жалпы принциптері жайындағы мәселеге жауап табуға болар? Қалай дегенмен де «Искра» осындай бір жалпы мәселепі алға тартты.
93-номерінде «Искра» былай деп жазады: «Пролета- риаттың буржуазиялық-демократиялық мемлекетке оп- позициялық партия болып ұйымдасуы үшін ең жақсы жол—өкімет басында тұрған демократияға пролетариат- тын; қысым көрсетуі арқылы буржуазиялық револю- цияның төменнен даму жолы». «Искра» былай дейді: ««Вперед» пролетариаттыц революцияға қысым корсе- туі (?) тек төмеппеп гапа емес, тек көшеден ғана емес, сонымен қатар жоғарыдаи да, уақытша үкіметтің орда-сарайынан да болғанын тілейді». Бұл дұрыс тұжы- рым; «Вперед» шынында да осыны тілейді. Бұл жерде алдымызда шынында да жалпы принциптік мәселе: ре- волюциялық қимылдың төмеппен болғаны немесе, сон- дай-ақ жоғарыдан болғаны жоп бе деген мәселе тұр. Бұл жалпы мәселеге Маркс пен Энгельстен жауап та- буға болады.


РСДРП III СЪЕЗІ
145
Менің айтып отырғаным Энгельстің «Бакуниншілдер- дің әрекеті» 63 деген ңызықты мақаласы (1873 ж.). Энгельс 1873 жылғы испан револіоциясын ңысқаша сурет- тейді, ол кезде бұл елде иптраттсижепттер, яғни әсіре республикашылдар көтерілісі етек алған еді. Ол кезде жұмысшы табының дереу азаттық алуы туралы ешбір сөз болуы мүмкін емес екенін Энгельс атап көрсетеді. Ондағы міндет мынау еді: әлеуметтік революцияны әзірлейтіп алғашқы сатылардан пролетариаттьщ өтуін тсздету керек еді, бұл револіоцияньщ жолында түрған бөгеттерді жою керек еді. Осы мақсатқа жоту мүмкін- дігіи республика жасады да. Испан жұмысшы табы ре- волюцияға белсепе қатысқанда ғана бұл мүмкіншілікті пайдалапа алатын еді. Оның революцияға бұлай қаты- суыпа сол кезде бакуииншілдердің ықпалы кедергі бол- ды, өңгесін былай қойғапда, олардың жаппай стачка жайындағы идеясы кедергі болды. Энгельс осы идеяны дәл тауып сыпаған-ды. Энгельс, мәселен, 30 мың фабрика жұмысшысы бар Аісоу қаласыпда болған оқиға- ларды суреттейді. Онда барлык, жағдайды пролетариат билеп алды. Сопда ол не істеді деңіз? Бакунизмнің принциптеріне қарамастап/пролетариаттьщ революция- лық уақытпта үкіметке қатысуына тура келгеп. «Баку- нинпіілдер,— дойді Энгельс,— жогарыдан томен қарай жүргізілетін революциялыц қимылдың қандайы болса да зиянды деп ұзақ жылдар бойы уағыздап келді; іс- тің бәрі де томеппен жоғары қарай ұйымдастырылуы және жүргізілуі керек деп уағыздап келді».
Соиымен, «жоғарыдап және төмеинен» деген туралы «Искраның» котерген жалпы мәселесіне Энгельстің бер- ген жауабы міне мынадай болды. «Искраныц»: «тек тө- мениен тана, еш уацытта да жотаръідан емес» деген принципі — анархиялыц принцип. Испан революциясы- ның оқиғаларыпап қорытынды жасай келіп, Энгельс былай дейді: «Бакунипшілдер өздеріпің принциптеріпе, революциялык, үкімет құру жұмысшы табын тағы да бір алдағандық, оған тағы да бір опасыздық жасаған- дық болып табылады-мыс деген принципке қарсы эре- кет жасауға тиіс болды» (енді Плеханов та бізді осылай деп иландырмақиіы болады). «Осы припциптеріне қай-


146
В. И. ЛЕНИН
шы келетініне қарамастан, бакуниншілдер жеке қала- лардың үкіметтік комитеттерінде мәжіліс құруға тиіс болды, соның өзінде буржуазиядан ығып қалған және саяси жағынан қаналған әлсіз азшылық есебінде мәжі- ліс құруға тиіс болды» дейді. Сонымен, Энгелъске бул арада унамай отырғаны — бакуниншілдердіц сонда ба- рып мәжілісте отырғандығъі емес, тек олардъщ азшы- лыц болтаны. Кітапшасын аяқтаи келіп, Энгельс: баку- ниншілдердің мысалы «бізге революцияны қандай жол- мен істеуге болмайтынын көрсетеді» дейді.
Егер Мартов өзінің революциялық жұмысын тек қа- на төмепнен қимыл жасаумен шектейтін болса, ол ба- куниншілдердің қатесін қайталаған болар еді.
А лайда, «Искра» «Впередпен» припциптік алауыздың дегенді шығарып алып, енді біздің көзқарасымызға өзі ауытқьш отыр. Мәселен, Мартынов: пролетариат халық- пен тізе ңоса отырып, революцияны ақырына дейін жеткізуге буржуазияны еріксіз көндіруге тиіс дейді. Ал мұнымыз «халықтың», яғни пролетариат пен шаруа- лардыц революциялық диктатурасы дегеннен басқа еш нәрсе емес. Буржуазия революцияны ақырына дейін жеткізуді әсте тілемейді. Ал халық өз тұрмысының олеуметтік жағдайлары себебіяен оны тілеуге тиіс. Ре- волюцияльщ диктатура халықтың көзін ашып, оны саяси өмірге қатыстырады.
95-номерінде «Искра» былай деп жазады:
«Бірақ социализмді жүзеге асыру үшін ұлттық жағдайлар әлі пісіп жетілмей тұрған кезде, біздің еркімізге қарамастан, революцияның ішкі диалектикасы ақыры келіп бізді өкімет ба- сына альш баратын болса, біз онда кейін шегінө қоймас едік. Біз онда револіоцияның ұлттық тар шөңберлерін бүзып, бұдан жүз жыл бұрын Францияның ПІығысты революция жолына итермелегені сияқты, Батысты революция жолына итермелеу мақсатын алға қойған болар едік».
Сөйтіп, егер біздің басымызға жеңіп шығатындай ба- қытсыздық орнай қалса, біз онда нақ «Впередтің» айт- қаныидай істеуге тиіс болар едік деп «Искраның» өзі- ақ мойындап отыр. Демек, «Искра» практикалыц мәселеде «Впередтіц» ізімен журіп, өзінің ұстаған пози- циясын әлсіретеді. Менің жалғыз-ақ түсінбейтінім Map-


РСДРП III СЪЕЗІ
147
тов пен Мартыновты, олардың еркінен тысқары, қалай- ша өкімет басына сүйреп алып баруға болады? Мұиың өзі мүлде мағынасыз нәрсе.
«Искра» Францияны мысалға келтіреді. Бірақ онысы якобиндік Франция. Революция кезінде якобиншілдікті айтып қорқыту барып тұрған арсыздық. Мен жоғарыда айттым ғой деймін, демократиялык, диктатура дегеніміз «тәртіп» ұйымы емес, соғыс ұйымы. Егер біз тіпті Пе- тербургті басып алып, Николайдың басын шапқан күн- де де, алдымызда бірнеше Вандея 64 тұрған болар еді. Ал Маркс мұны жақсы білді, сондықтан ол 1848 жылы «Жаңа Рейн Газетінде» якобиншілдерді еске салды. Маркс былай деді: «1793 жылғы террор — абсолютизм- нің және контрреволюцияның сазайын плебейлік тәсіл- мен тартқызғаннан басқа еш нәрсе емес» 65. Біз де орыс самодержавиесіпің сазайын «плебейлік» тәсілмеп тарт- қызуды артық көреміз, сөйтіп жирондистік тәсілдерді «Искраға» береміз. Орыс революциясының алдында еш уақытта болып көрмеген қолайлы жағдай бар (самодер- жавиенің халыққа қарсы соғысы, азиялык, консерватизм! және т. т.). Ал бұл жағдай көтерілістің ойдағы- дай аяқталуына үміт артуға мүмкіндік береді. Пролета- риаттың революциялық пиғылы күн санап емес, сағат санап күшеюде. Ал нақ осындай кезде мартыновтпыл- дық ақымақтык, қана емес, тіпті ңылмыс та, өйткені ол пролетариаттың революциялық күш-жігерінің құлаш сермеуіне залал келтіреді, оның революцияшыл піабы- тын қайтарады. (Лядов: «Әбден дұрыс!».) Мұның өзі — бәз-баяғы екінші бір жағдайда, демократиялық диктатура туралы емес, социалистік диктатура туралы мәселе жөнінде, неміс партиясында Бернпітейннің істе- ген қатесі.
Революциялық уақытша үкіметтің бұл атышулы «ор- да-сарайларының» іс жүзінде қандай екеніп сіздерге нақты түрде ұғындыру үшін тағы да бір нұсқаға жүгі- нейін. Энгельстің «Die Reichsverfassungskampagne» * деген мақаласында осы «орда-сарайлар» маңында өзі- нің революцияға қалай қатысқанын суреттегені бар 66.
— «Империялық конституция жолындағы науқан». Ред,


148
В. И. ЛЕНИЙ
Ол, мәселен, Германияның ең индустриалы орталықта- рының бірі — Рейн Пруссиясында болтан көтерілісті су- реттейді. Мұнда демократиялық партияның жеңіп шы~ гуына, дейді ол, өте қолайлы мүмкіндік болды. Мұнда- ғы міттдет мыпау еді: барлық басы бос күшті Рейииің оң жақ жағасыпа тогіп, көтөрілісті неғұрлым кең майданға жайып жіберу керек еді, сөйтіп бұл жерде ландвер (жа- сақ) арқылы революциялық армияның ұйтқысын жа- саута тырысып кору керек еді дейді. Энгельс озіиіц жоспарын жүзеге асыру үшін мүмкіп болған шараны іс- темек болып, Эльберфельдке бартан кезінде нақ осын- дай ұсыныс жасаған да болатын. Сондықтан Энгельс ұсақ буржуазиялық басшыларға тиіседі, тиіскенде, олардың көтерілісті ұйымдастыра білмегені үшіи, ақша қамдап алмағаны үшін, мәселеи, баррикадаларда күрес- кен жұмысшылардың қажетіне ақша қамдамағапы үшін және т. т. үшін тиіседі. Жігерлірек қимылдау керек еді дейді Энгельс. Бұл жөніндегі біріиші қадам — Эльбер- фельдтегі азаматтық армияны қарусыздандырып, оның қару-жарағыи жұмысшыларға үлестіріп беру болуға тиіс еді, содап кейіи осылайша қаруланып алғап жұ- мысшылардың қажеті үшін еріксіз салық өндіріп алу болуға тпіс еді. Бірақ бұл жалғыз ғана, тек қана ме- нен шыққан ұсыныс еді дейді Энгельс. Ардақты Ңогам- дық қауіпсіздік комитеті бұл сияқты «террорлық шара- ларға» зәрредей де беттемеді.
Соиымен, біздің Марксіміз бен Эигельсіміз (яғни Мартынов пен Мартов) (д у күлкі) якобиншілдікпен бізді қорқытып отырса, Энгельс революцияшыл ұсақ буржуазияны «якобишттілдік» қимыл әдісін меисінбеге- ні үшін мінеп-шенеді. Соғысуга қамдана тұрып, сол сотые кезінде мемлекеттік қазыиадап, мемлекеттік окі- меттен ат-тонын ала қашу — мұның аты жон-жосықсыз сөзуарлық екенін Энгельс түсінген-ді. Ал көтеріліс жалпы халықтық бола қалса, оғаіі ақшапы қайдан ала қоймақсыңдар, жаңа искрашыл мырзалар? Мемлекет- тік кассадан алмайсыңдар той, әйтеуір? Бұл буржуа- зиялық болады ғой! Бүл якобипшілдік болады ғой!
Баденде болған көтеріліс жонінде Энгельс былай деп жазады: «Көтерілісшілер үкіметінің ңолында табысқа


РСДРП III СЪЕЗІ
149
жету үшін барлык, мүмкіншілігі: әзір тұрған армиясы, лық толы арсеналдары, мемлекеттік мол қазынасы, бір ауызды халқы болды». Мұндай жағдайда не істеу керек екенін іс өткен соң жұрттың бәрі және әркім түсінді. Үлттық жиналысты қорғау үпіін әскер ұйымдастыру керек еді, австриялықтар мен пруссактарды кейін ысы- рып тастау керек еді, котерілісті корпіі мемлекеттерге жато керек еді, сойтіп «дәуреиі откеп пемістіц ұлттық жиналысы дейтіпді котеріліс жасаған халық пен коте- ріліс жасаған армияиың террорлық ықпалына түсіру керек еді; одан әрі көтеріліс күштерін ұйымдастыру керек еді, оның қолына мол ақша сомаларын беріп қою керек еді, барлық феодалдық салғырттарды дереу жою арқылы егіпші халықты көтеріліске қызықтыру керек еді. Сөйтіп көтеріліске қызу сипат беру үшін осының бәріп дереу істеу керек еді. Баден комитетін тағайын- дағатшан кейін бір апта откенде мұныц борі кеш бо- лып қалды».
Біз, Россияда котеріліс болған мезгілде революция- шыл социал-демократтар, Энгельстің өнегесі бойынша, революция солдаттығына жазылып, дәл осындай «яко- биндік» кеңестер береді деп сенеміз. Ал енді біздіц «Искрамыз» революциялық уақытша үкімет туралы жә- не құрылтай жиналысын революциялық жолмен күзету туралы мәселені кейінге ысырып, сайлау бюллетеньдері конверттерінің қандай түсте болуы туралы жазуды ар- тык, көреді. Біздің «Искрамыз» еш уақытта да «жоға- рыдан» қимыл жасамақшы емес.
Карлсруэден Энгельс Пфальцке аттанды. Уақытша үкіметтің мәжілісінде оның досы Д’Эстер (бір жолы Энгельсы тұтқыннан босатып алған) отырды. «Біздің партиямызға жат қозғалысқа ресми түрде ңатысу туралы сөз болуы да мүмкін емес еді,— дейді Энгельс.— Мен қозғалыстан орын алғанда, тек «Жаңа Рейн Газе- тінің» ңызметшілері алуға тиісті орынды, солдат орнын алуға тиіс болдым». Біз Коммунистер Одағының ыды- рағаны туралы, ал бұл Энгельсы жұмысшы ұйымдары- мен байланыс жасау атаулыдан тысқары дерлік қалдыр- ғаны туралы жоғарыда айттық. Мұның озі біз келтір- ген мына цитаттың мәнісін ұғыпықты етеді: «Маған


150
В. И. ЛЕНИН
азаматтық және әскери қызметтен көп орын ұсыныл- ды,— деп жазады Энгельс,— пролетарлық қозгалыс тү- сында болса, бұл орындарға отырудан мен бір минут та тартына қоймаған болар едім. Ал мынадай жагдайда мен олардың бәрін де қабыл алмадым».
Көріп отырсыздар, Энгельс жоғарыдан қимыл жасау- дан қорыққан жоқ, гіролетариаттың озін уақытша үкі- метке ңатысуға жеткізе алатып оныц асқан ұйымшыл- дығы мен күшінен қорыққан жоқ. Энгельс қайта жұмысшылардың толық ұйымдаспаганы себепті қозга- лыстың жеткілікті дәрежеде табысты болып шықпага- нына, жеткілікті дәрежеде пролетарлық болып шықпа- ганына өкінді. Тіпті осындай жагдайдың өзінде Энгельс қызмет қабылдады: ол армияда Виллихтің адъютанты болып қызмет істеді, ол әскери керек-жарақты жеткізіп тұруды мойнына алды, ғаламат қиыншылықтарға төзіп, оқ-дәрі, қоргасын, патрондар жәпе т. т. тасып беріп тұрды. «Менің сол уақыттагы мақсатым республика жо- лында олу еді» деп жазады Энгельс.
Ал, жолдастар, уақытша үкіметтің Энгельс суреттеген осы бейнесі жаңа «Искраның» жұмысшыларды бізден үркітпек болып айтып жүрген «орда-сарайларына» ұқ- сай ма, жоқ па, осыган төрелік айтуды оздеріңе берем. (Қол шапалақтау.) (Ш е ш е н өз қарары- ның жобасын оқып, оны түсіндіреді.)


РСДРП III СЪЕЗІ
151
25
РЕВОЛЮЦИЯЛЫҚ УАҚЫТША ҮКІМЕТ ТУРАЛЫ ҢАРАРДЫҢ ЖОБАСЫ
1) Россия пролетариатының тікелей мүдделері бол- сын, сондай-ақ социализмнің түпкі мақсаттары жолын- дағы пролетариат күресіпің мүдделері болсын мүмкіи- дігінше неғұрлым толық саяси бостандықты талап етеді, демек, самодержавиелік билеу формасын демокра- тиялық республикамен ауыстыруды талап етеді;
2) халықтың қарулы көтерілісі толық табысқа жетсе, яғни самодержавие құлатылса, ол котеріліс революция- лық уақытша үкіметтің құрылу ңажеттігін туғызады, тек сопдай үкіметтің өзі ғаиа толық үгіт бостандығып қамтамасыз етіп, жалпыға бірдей, тоте, тең сайлау пра- восы негізінде дауысты жасырын беру жолымен сай- ланғап, шынында да халықтыц биік мәртебелі еркін біл- діретіи құрылтай жиналысын шақыра алады;
3) Россиядағы бұл демократиялық революция бур- жуазияпың үстемдігін әлсіретпейді, қайта күшейте тү- седі, буржуазия белгілі бір кезеңде, еш пәрсеге қара- мастап, Россия пролетариатыныц революция дәуірінде ие болғап жецістеріиің мүмкіндігінше кобірегіп тар- тып алуға созсіз тырысып бағады;
осыларды еске ала келіи,—
РСДРП III съезі қаулы етеді:
а) 	революциялық уақытша үкіметтің қажет екеніне жүмысшы табының көзіи жеткізіп, сендіре беру керек жәие біздің программамыздың ең таяу арадағы саяси және экономикалық талаптарының барлығын толығы-


152
В. И. ЛЕНИН
мен дереу жүзеге асырудың шарттарын жұмысшы жір налыстарында талңыға салу керек;
б) халық көтерілісі жеңісті болып, самодержавие то- лығымен құлатылғап ретте, контрреволюциялық әре- кеттердің барлығына ңарсы мейірімсіз күресу мақсаты- мен және жұмысшы табыпың дербес мүдделерін қорғау мақсатымен партиямыздың уәкілдеріпің революциялық уақытша үкіметке ңатысуына болады;
в) бұлай цатысудың қажетті шарттары мыпалар: партияпың өз уәкілдеріне қатаң бақылау жүргізіп оты- руы және толық социалистік төңкеріске ұмтылатын, сол себепті буржуазиялық партиялардың барлығына да бі- тіспес қас болатын социал-демократияның тәуелсіздігін мүлтіксіз қорғап отыру;
г) социал-демократияның революциялық уақытпга үкіметке қатысуына мүмкіндік бола ма, жоқ па, оған қарамастан, революцияның жеңістерін қорғау, баянды ету және ұлғайта беру маңсатында, қарулапған және социал-демократия бастаған пролетариат тарапынан уа- қытша үкіметке үнемі қысым жасау қажеттігі жайын- дағы идеяны пролетариаттың ең қалың топтарының ішінде насихаттай беру керек.
18 апрелъде (1 майда) енггзілген
Ңолжазба бойынша басылып отыр


РСДРП III СЪЕЗІ
153
26
РЕВОЛЮЦИЯЛЫҚ УАҚЫТША ҮКІМЕТ ТУРАЛЫ ҚАРАРҒА ҚОСЫМША
Революциялық уақытша үкіметке қатысуды жақтай- тын тағы бір дәлел
— революциялық уақытша үкіметке қатысудан сөз- сіз бас тарту керек деп қазірдің өзінде партиямыздьщ оң қанатының қойып отырғаи ұсынысы революцияшыл пролетариаттың ңарулы көтсрілісті әзірлеу, ұйымдас- тыру және өткізу жөпіндегі қызметіп жасқаншақтық- да, жартыкештікке және бытыраіщылыққа ұшырататы- пы сөзсіз; —
1905 ж. кеш дегенде 19 апрелъде (2 майда) жазылған
Бгріншг per 1931 ж. Леиинніц XVI жинағъғнда басылған
Ңолжазба бойынша басылып отыр


154
В. И. ЛЕНИН
27
РЕВОЛЮЦИЯЛЫҚ УАҚЫТША YKIMET ТУРАЛЫ ҚАРАРҒА ТҮЗЕТУЛЕР ЕНГІЗУ ЖӨНІІІДЕ СӨЙЛЕНГЕН СӨЗ
19 АПРЕЛЬ (2 МАЙ)
Зимин жолдастың пікірін мен жалпылай және бүтін- дей қостаймын. Эрине, мен әдебиетші ретінде мәселенің әдебиет жағынан қойылуына көңіл аудардым. Күрес мақсатының маңыздылығын Зимин жолдас өте дұрыс көрсеткен, мен оған бүтіндей қосыламын. Күресуде коз- деген жерді алар есебің болмайышпа, күресуге бол- майды...
Зимин жолдастың 2) пунктке — «жүзеге асырылуы және т. т. ... уақытша үкімет, осындай үкіметтің тек бір өзі ғапа» және т. т. дейтін түзетуі әбден орынды, меи оны сөз айтпастан қабылдаймын.— 3-пунктке түзету де дәл осындай — бұл арада мынаны айту өте орынды: қазіргідей қоғамдық-экономикалық жағдай тұсында буржуазия ңажетіпе қарай күшейе түседі, деу керек.— Ңа- рар бөлімінің а) пунктіндегі «пролетариат талап етеді» дегеп сөз менің тұжырымдауымнан гөрі тәуірірек, өйт- кені салмақтың дені пролетариатқа аударылған. Күш- тердің арасалмағына тәуелді екені б) пунктінде әбдеп орынды айтылғап. Дәл осылай тұжырымдағанда, ме- нің ойымша, Андреев жолдастың түзетуі қажет болмай қалады. Айтқандай-ақ, меп орыс жолдастардың пікірін білейін деп едім: «ең таяу арадағы талаптар» деген соз түсінікті болар ма екен, әйтпесе жақша ішінде «про- грамма-минимумы» деп көрсеткен жөн болмас па екен. Мен в) пунктінде «болып табылады» деген сөзді ңол- данғанмын, ал Зимин жолдаста «қойылады» делінген,— әлбетте, бұл жеріне стилистік түзету енгізу керек


РСДРП III СЪЕЗІ
155
болар. Менің байқауымша, партияның баңылауы туралы айтылған жерде «социал-демократияның тәуелсіздігін қорғау» деген менің бұрынғы тұжырымдауым, Зимин жолдас ұсынған «сақгау» деген сөзден гөрі тәуірірек сияқты. Біздің міндетіміз социал-демократияның тәуел- сіздігін тек «сақтау» ғана емес, сонымен қатар оны үне- мі «қорғап отыру» да. Сосновский жолдастыц осы пункт жоиіндегі түзетуі тұжырымды тек нашарлатып жібере- ді, оны одан бетер бұлдыр етеді. Андреев жолдастың түзетулері менің қарарым мен Зимин жолдастың қара- рының пункттеріне бөлініп-бөлініп кіріп отыр. Ал, Андреев жолдастың ұсынуынша, «уақытша үкімет» деген сөзді тұжырымға көпше түрінде енгізу орынды бола қояр ма екен. Әрине, бізде уақытша үкіметтер көп бо- луы мүмкін, бірақ оны атап көрсетудің қажеті жоқ, өйткені біз бұлайша бөлшектей беруге әсте тырыспай- мыз. Біз әрқашан біртұтас россиялық уақытша 'үкімет болуын қостаймыз және «біртұтас орталық, орталық болғанда, орыс орталығын» құруға тырысамыз. (Күл- к і.)


156
В. И. ЛЕНИН
28
РСДРП-ныц АШЬЩ САЯСИ БОЙ КӨРСЕТУІ ТУР АЛЫ МӘСЕЛЕ ЖӨНІНДЕГІ ҢАРАРДЫҢ ЖОБАСЫ
1) Россиядагы революциялық қозгалыс қазірдің өзін - де-ақ самодержавиелік үкіметтіц іргесін біраз шайқал- тып, берекесін ңашырып отыр, самодержавиелік үкімет өзіне дұшпап таптардыц саясп бой корсетулеріпе бірқы- дыру елеулі молшерде ерік беруге мәжбүр болып отыр;
2) саяси бой корсетудің бұл еркіндігін бәріиен де көбірек және мүлде дерлік буржуазиялық таптар ғана пайдаланып отыр, остіп олар жұмысшы табынан озде- рінің бұрынғы экопомикалық жәпе саяси басымдығын тағы да күшейтіп, гіролетариатты буржуазиялың демо- кратияпың күр әншейіп шылауыпа айпалдыру қаупін арттыра түсіп отыр;
3) жұмысшы бұқарасыпьщ ішіпде оз алдыпа дербес ашық түрде саяси майдапға шығу талабы да барғап са- йын етек алып, өрістеп отыр (козге түсіп, сыртқа те- уіп отыр), тіпті социал-демократияның ешбір қатысып- сыз да (тіпті мацызы іттамалы реттерден болса да) осылай болып отыр;
осыларды еске ала келіп,—
РСДРП III съезі барлық партия ұйымдарының наза- рын ең қажетті дегепге аударады:
а) 	қоғам мен халықтың баспасоз жүзіндегі, одақтар- дағы, жиналыстардағы ашықтап-ашық саяси бой көрсе- тулерінің бәрін жәпе барлық түрлерін пайдалану қа- жет, пайдаланғанда, жалпы демократиялық талаптарға пролетариаттың дербес таптың талаптарын қарама-қар- сы қою үтттін, оііың сапа-сезіміп орістсту үшін, осындай


РСДРП III СЪЕЗІ
157
бой көрсетулердің барысында-ақ оны дербес социалисты; күш етіп ұйымдастыру үшін пайдалану қажет;
б) жұмысшы қоғамдарын, одақтарын және ұйымда- рьш құру үшін жария және жартылай жария жолдар- дың бәрін пайдалану керек, соның өзінде мұндай одак,- тарға социал-демократияның ықпалы басым болуын ңамтамасыз етуге (қандай да бір жолмен болса да) ты- рысу керек, бұл одақтарды Россияның келешектеғі атпық социал-демократиялық жұмысііты партиясыпың тірек пупкттеріне айналдыруға тырысу керек;
в) біздің партия ұйымдарымыз өздерінің астыртын аппаратын сақтап, дамытумен қатар, мүмкін болған рет- тердің бәрінде де, социал-демократияның ашық жұмыс жүргізуіпе көшудің қолайлы формаларын әзірлеуге де- реу кірісетіп болсып, бұл ретте үкіметтің қарулы күш- терімен қақтыгысудан да тайыпбау керек, бұларды орындауға тпаралар қолдану керек.
79 апрелъде (2 майда) жазылған т„ *
Ңолжазоа боиътша басылып Бгргншг рет 1926 ж. Лениннгц отыр
V жинағында басылған


158
В. И. ЛЕНИН
29
РСДРП-ның АШЫҚ САЯСИ БОЙ КӨРСЕТУІ ТУР АЛЫ МӘСЕЛЕ ЖӨНІНДЕГІ ҚАРАРДЫ ТАЛҚЫЛАҒАНДА СӨЙЛЕНГЕН СӨЗ67
19 АПРЕЛЬ (2 МАЙ)
Сергеев жолдастың сөзі дұрыс емес. Біздің алдымыз- да социал-демократия қызметіпің сипатын озгерту ту- ралы тұтас мәселе тұр, қарардыц көрсетіп отыргаиы да осы.


РСДРП III СЪЕЗІ
159
30
ҮКІМЕТТІҢ РЕВОЛЮЦИЯ АЛДЫНДАҒЫ ТАКТИКАСЫНА КӨЗҚАРАС ТУРАЛЫ ҚАРАРДЫҢ ЖОБАСЫН ТАЛҚЫЛАҒАН КЕЗДЕ СӨЙЛЕНГЕН СӨЗДЕР
19 АПРЕЛЬ (2 МАЙ)
1
Бельский жолдастың пікіріне қосыламын 68. Біз революция деген сөзді кейбір ұсақ праволарды жай ғана тартып алу тұрғысынан ңолданатын болсақ, онда революция ұғымын төмендетіп жібереміз.
2
«Революциялық жол» деген соз күресті неғұрлымжі- герлі түрде жүргізуді көрсетеді дегенге қосыламыи, бірақ мұнымен революция ұғымы томендейді. Не «заңға қарамастан» деген сөздермен алмастыруды, не «революциялық жолмен» деген сөзден кейін — «мини- мальдық программа» деген сөздерді өшіріп тастауды ұсынамын, өйткені бізді жұрт барлық революцияны осындай жолмен жүргізгісі келеді деп ұғуы мүмкіп.


160
В. И. ЛЕНИН
31
ШАРУАЛАР ҚОЗҒАЛЫСЫН ҚОЛДАУ ЖӨИІНДЕГІ КАР АР ТУР АЛЫ БАЯНДАМА 69
19 АПРЕЛЬ (2 МАЙ)
Съезд жұмысын тездетудің өте қажет екенін көрсет- кен 17 жолдастың70 мәлімдемесі болғандықтан, мен мүмкіндігінше қысқаша сөйлеуге тырысамын. Турасын айтқанда, қаралып отырған мәселеде принцип жөнінен талас туғызатын пункттер жоқ; ондай пункттер тіпті «принциптік» алауыздықтар көп болған партия дағда- рысы кезінде де ұсынылған емес.
Оның үстіпе, қарардың жобасы «Вперед» газетінде едәуір ертерек басылып шьтқты, сондықтан меп бұл қа- рарды жай жақтаумеп ғана шектелемін.
Шаруалар қозғалысып ңолдау мәселесі дұрысыпда екіге бөлінеді: 1) теориялық пегіздер және 2) партия- ііың практикалық тәжірибесі. Соңғы мәселеге екінші баяндамашы Барсов жолдас жауап береді, ол шаруалар- дың ең озат қозғалысымен — Гуриядағы қозғалыспеп өте жақсы таныс. Ал мәселепің теориялық негіздеріне келетіп болсақ, опда епді әңгіме қазіргі шаруалар қоз- ғалысына бейімдеп социал-демократия жасап шығарған ұрапдарды қайта котеруге тірсліп отыр. Бұл қозғалыс біздіц коз алдымызда ұлғайып, өсіп келеді. Үкімет тағы да баяғысыидай жалғап жеңілдіктер беруді уәде етіп, шаруаларды алдап кету жолына түсіп отыр. Бұл сияқ- ты аздыру саясатына партиямыздың ұрандарын қарсы қоюымыз керек.
Бұл ұрандар, меиің ойымша, мына қарардың жоба- сында тұжырымдалғаи:


РСДРП III СЪЕЗІ
161
«Россия соцпал-демократиялық жұмысшы партиясы саналы пролетариаттың партиясы ретінде, барлық ең- бекшілерді қанаушылық атаулыдан толық азат етуге ұмтылады және қазіргі қоғамдық, саяси құрылысқа царсы бағытталғап революциялық қозғалыстыц қанда- йын болса да қолдайды. Сондықтан РСДРП ңазіргі кез- дегі шаруалар қозғалысын да мейлінше жігерлі түрде қолдайды, шаруалардыц жағдайын жақсарта алатын барлық рсволюциялық шараларды ңорғайды, және бұл мақсат үшін помещиктік жерді экспроприациялаудап да тайынбайды. Бұл арада РСДРП, пролетариаттыц таптық партиясы болғандықтан, село пролетариатының дербес таптық ұйымдасуына үздіксіз тырысып отыра- ды, опың мүдделері мен піаруа буржуазиясының мүд- делері ксліспес қарама-қарсылықта екепіп оғап түсін- діріп отыру міндетіи, село пролетариаты меи қала про- летариатының бүкіл буржуазиялық қоғамға қарсы бірлескен күресі ғана социалисты революцияға жеткізе алатынып, деревня кедейлерінің бүкіл бұқарасып жоқ- шылық пеп қанаушылықтан жалғыз социалисты рево- люцияиың ғана шын мәнінде құтңара алатыиып оғап түсіпдіріп отыру міндетін бір минут та ұмытпайды.
Шаруалар арасындағы үгіттің практикалық ұраны ретінде және бұл қозғалысқа сапалылықты кобірек ен- гізудің құралы ретінде, РСДРП бүкіл демократиялық өзгерістерді және сонымен қатар ол озгерістердің жүзеге асуын барлық жағынан бірдей қолдау үшін ре- волюциялық піаруалар комитеттерін дереу құруды ұсы- нады. Мұндай комитеттерде де РСДРП, бір жағынан, барлық революциялық-демократиялық бой корсетулер- де бүкіл шаруаларды қолдап отыру мақсатын коздеп, ал екінші жағынап, село пролетариатыиың шаруа буржуазиясына қарсы күресіиде оның шын мүдделерін қорғау мақсатып коздеп, село пролетарларыиыц дербес ұйымдасуына тырысатып болады» («Вперед» № 11) *.
Съезд олі басталмай тұрған кезде, опың жұмыста- рып әзірлеу үшін съезд делегаттары құрған аграрлық мәселе жопіпдегі комиссияда бұл жоба талқыланған-
Ңараңыз: Шыгармалар толық жинагы, 9-том, 378—379-беттер. Ред.


162
В. И. ЛЕНИН
ды. Үлкен мікір алалығына қарамастан, кейбір басты- басты пікір сарындары белгілі болып қалды, енді мен соларға тоқталып өтемін. Ңарардың жобасы бойынша, аграрлық мәселе жөніндегі мүмкін болатын және қа- жетті болатын революциялық шаралардың сипаты «ша- руалардың хал-жайын жақсартуға» тіреліп отыр. Де- мек, осы заманғы қоғамдық-экономикалық құрылыстың түп негіздерін мұндай шаралармен өзгертуге жету еш- бір мүмкін емес деген барлық социал-демократтардың ортақ пікірін бұл қарар осының өзімен айқын білдіріп отыр. Социалист-революционерлерден біздің айырмашы- лығымыз осы. Шаруалардың революциялық қозғалысы олардың хал-жайын едәуір жақсартуы мүмкін, бірақ ка- питализмді басқа өпдіріс тәсілімен алмастыруға жет- кізбейді.
Ңарарда помещиктердің жерлерін экспроприациялау- дан да тартыябайтып шаралар туралы сөз болып отыр. Бұлайша тұжырымдау біздің аграрлық программамыз- ды өзгертіп жібереді деседі. Бұл пікірді мен теріс деп есептеймін. Әрине, редакциясын жақсартуға болады: экспроприациядан тартынбайтын біздің партиямыз емес, шаруалар; ал біздің партиямыз шаруаларды қол- дайды,—қолдағанда олар мұндай шаралардан тартынбайтын күиде де қолдайды. Экспроприация дегеннің ор- нына мағынасы тарырақ ұғымды — «конфискелеу» де- генді — қолдану керек, ойткені біз төлемін беріп алу дегеннің қандайына болса да бүтіндей қарсымыз. Жер- ді конфискелеу шараларыпан біз ешқашан тартынбай- мыз. Ал егер осы сияқты жеке түзетулерді былай қой- сақ, біздің қарарымызда аграрлық программаны өзгер- ту деген жоқ екенін көреміз. Социал-демократияның барлық жазушыларының әрдайым айтып жүрген пікір- лері: кесінді жер жайыпдағы пункт шаруалар қозғалы- сыпа ешбір шек қоймайды,— оны ешбір тежемейді жә- не шектемейді деген мағынада болып келді. Социал-де- мократиялық партия шаруалардың қолын аграрлык өзгеріс жөніндегі революциялық шаралардан, тіпті «қа ралай бөліс» 71 жүргізуге дейінгі шаралардан еш уақыт- та тартпайды деп Плеханов та, мен де баспасөз бетінде айтумен келдік. Сонымен. біз аграрлык, программамыз-


РСДРП III СЪЕЗІ
163
ды өзгертіп отырған жоқпыз. Біз енді, қандай да бол- са түсініспеушіліктің, қандай да болса бұра мағына бе- рушіліктің мүмкіндігін жою үшін, шаруаларды ақыры- па дейін қолдайтындығымыз туралы практикалық мәселеде үзілді-кесілді пікір айтып шығуға тиістіміз. Қазір шаруалар қозғалысы бүгінгі күн тәртібіне қойы- лып отыр, сондықтан пролетариат партиясы бұл қоз- ғалысты өзінің мейлінше қолдайтынын және оның өрі- сін тіпті де тарылтпайтыиып ресми түрде мәлімдеуге тиіс.
Одан кейін қарарда село пролетариатының мүдделе- рін белек көрсету керек екепі және оның өзінің ерекше ұйымы болуы керек скені айтылады. Социал-демократ- тардың жиналысында бүл даусыз ақиқатты қорғап жа- тудың қажеті жок,. Аграрлық комиссияда село жұмыс- шылары мен шаруалардың әсіресе, егін орағы, пішен шабу және т. с. кезіндегі стачкаларын қолдау керек екенін қосқан жөн болар еді деген создер айтылды. Әл- бетте, принцип жағынан бұған қарсы ein нәрсе айтуға болмайды. Мұндай нұсқаудың ең таяудағы келешек үшін қаншалық маңызы болуы мүмкін екенін практик- тер айтсын.
Одан соң, қарар революциялық шаруалар комитетте- рін құру туралы айтады.
«Впередтің» 15-номерінде революциялық шаруалар комитеттерін дереу қүру талабы үгіттің өзекті мәселесі болуға тиіс деген пікір егжей-тегжейлі дамытылған *. «Тұрмысты жақсарту» туралы қазір тіпті реакционер- лер де айтып жүр, бірак, олар тек әйтеуір аты жацсар- ту дегеннің чиновниктік, бюрократтық тәсілін ғана жақ- тайды, ал социал-демократия, әрине, революциялық жолды жақтауға тиіс. Басты міндет — шаруалар қозға- лысына саяси саналылық енгізу. Шаруалар өздеріне не керек екенін бұлдыр ғана сезеді, бірақ олар өздерінің тілектері мен талаптарын жалпы саяси күрылыспен байланыстыра білмейді. Сондықтан оларды саяси алаяқ- тар оп-оңай алдай алады, мәселені саяси өзгерістерден
Цараңыз: осы том, 56—57-беттер. Ред.


164
В. И. ЛЕНИН
экономикалық «жақсартуларға» аудара отырып алдай- ды, ал оидай озгерістерді іс жүзінде саяси өзгеріссіз жүзеге асыруға болмайды. Сопдықтан революциялық шаруалар комитеттері деген ұран — бірден-бір дұрыс ұран. Осы комитеттер жүзеге асыратын революциялың право болмайынша шаруалар ендігі жерде өздерінің жеңіп алатын табыстарын еш уақытта сақтап қала ал- майды. Бұл арада да аграрлық программаны өзгертіп отыр деп бізге қарсы сөйлеушілер бар, өйткені аграр- лық программада революциялыц шаруалар комитеттері туралы сөз қозғалмайды, олардың демократиялық өзге- рістер саласындағы міндеттері туралы сөз қозғалмайды деушілер бар. Бұл қарсылық негізсіз. Біз программа- мызды өзгертіп отырған жокдыз, біз оны қазіргі нақ- ты жағдайға сәйкес ңолданып отырмыз. Ал енді қазір- гі жағдайда шаруалар комитеттерінің тек қана револю- цияшыл болып шығатыпына күмән жоқ екен, онда біз осы жағдайды көрсете келіп, программаіты революция- лық кезеңге қолданып отырмыз, бірақ оны өзгертіп отырғанымыз жоқ. Мысалы, біздің программамыз біз ұлттардың өзін өзі билеуін мойындаймыз дейді: егер нақты жағдай бізді белгілі бір ұлттың өзін өзі билеуін, оның толық тәуелсіз болуын жақтап шығуға мәжбүр етсе,— мұның өзі программаны озгерткендік болмайды, қайта оны қолданғаидық болады. Шаруалар комитет- тері — ебдейлі мекеме, ол қазіргі жағдай тұсында да және, айталық, революциялық уақытша үкімет тұсында да, яғни сол комитеттердің өздері осы үкіметтің орган- дары болып алатын кезде де жарамды бола береді. Бұл комитеттер революцияшыл болмай, реакцияшыл болып шығуы мүмкін дегепді айтып жүр. Бірақ біздер, соци- ал-демократтар, шаруаның екі жақты жаратылы- сын, пролетариатқа қарсы шаруалардың реакцияшыл қозғалысы болуы мүмкін екенін ешқашан ұмытқан емес- піз. Мәселе қазір опда емес, мәселе мынада: жер жө- ніпде болатын өзгерістерді тпяиақтау үшіп құрылғалы тұрған шаруалар комитеттері қазіргі уақытта тек революцияшыл ғана бола алады. Ңазіргі уақытта шаруалар қозғалысы, соз жоқ, демократиялық-революцияшыл болып отыр. Шаруалар жерді басып алғапнан кейін ты-


РСДРП III СЪЕЗІ
165
ныштала ңалады дегенді айтып жүр. Бұл мүмкін. Бірақ шаруалар жерді басып алып отырған кезде самодержа- виелік үкімет те тыиыіп отыра алмайды, істің бар мәні- сі, міне, осында. Мүпдай басып алуды тек революция- лық үкімет қаиа немесе революцияльщ шаруалар ко- митеттері ғапа тияпақтай алады.
Ақырында, қарардьщ қорытынды бөлімі социал-демо- кратияның шаруалар комитеттері жөніндегі позиция- сын, атап айтқанда, село пролетариатымеп бірге жүру- дің және опы болек, дербес ұйымдастырудың қажетті- гін тағы да айқыпдап береді. Деревняның өзінде де тек пролетариат қана ақырыпа дейін революцияшыл тап бола алады.
Ңолжазбамен салъістырылды


166
В. II ЛЕНИ И
32
ШАРУАЛАР ҚОЗҒАЛЫСЫН ҚОЛДАУ ТУРАЛЫ ҚАРАРДЫҢ ЖОБАСЫ
1) 	қазірде ұлғая түскен шаруалар қозғалысы, сти- хиялық және саяси санасыз қозғалыс болғанымен, ,со- ның өзінде де сөзсіз осы күнгі саяси құрылысқа қарсы және артыуша пурсатты таптарта царсы бағытталып отыр;
2) осы күпгі қоғамдық және саяси құрылысқа қарсы бағытталған революциялық қозғалыстың қандайын бол- са да қолдау социал-демократияның міндетіне кіреді;
3) осы айтылғапдарға сүйепіп, социал-демократтар шаруалар қозғалысыпың революциялық-демократиялық сипаттарын (ерекшеліктерін) айырып алып, оларды да- мытып, ақырына дейін жеткізуді көздеуге тиіс;
4) социал-демократия, пролетариат партиясы болған- дықтан, барлық ретте және барлық жағдайда село про- летариатын дербес ұйымдастыруды тынбастан көздеуге тиіс және село пролетариатының мүдделері мен шаруа буржуазиясының мүдделері арасындағы бітіспейтін қа- рама-қарсылықты оған түсіндіріп отыруды көздеуге тиіс;
осыларды еске ала келіп,—
РСДРП-ның партиялық III съезі барлық партия ұйымдарына мыналарды тапсырады:
а) 	осы күнгі шаруалар қозгалысын барынша қолдау- ды, помещиктердің жерлеріи конфискелеуге дейінгі оның революциялық әрекеттеріне тіпті ешбір і$арсы турмауды РСДРП-ның өзіне міндет етіп қойып отыр-


РСДРП III СЪЕЗІ
167
ганы пролетариаттың ең қалың топтары арасында на- сихатталатын болсын;
б) барлық революциялық-демократияльіқ өзгерістерді шаруалардың мүдделеріне лайық жүргізу және шаруа- ларды полициялық-чиновпиктік, помещиктік езгіден құтқару мақсатын көздеп, шаруалар арасында үгіт жүр- гізудің практикалық ұраны ретінде және шаруалар ңоз- галысына неғұрлым кобірек саналылық енгізудің әдісі ретінде революцияшыл шаруалар комитеттерін дереу ұйымдастыру жоспары алға қойылсын;
в) самодержавиенің берекесін қашырып, оған жа- салған революциялық қысымды қолдау мақсатымен ша- руаларға әскерлік міндетті орындаудан бас тартуға, алым-салықтарды төлеуден бүтіндей бас тартуға және өкіметке мойыпсұнбауға кеңес берілсін;
г) шаруалар комитеттері ішінде село пролетариаты- ның дербес ұйымдасуына тырысу керек жәие жұмыс- ітты табының бірыңғай социал-демократиялық партиясы ішінде сол село пролетариатыпыц қала пролетариаты- мен неғұрлым тығыз жақыпдасуына ұмтылу керек.
20 апрелъде (3 майда) енггзілген


168
В. И. ЛЕНИН
33
ШАРУАЛАР Ң03ҒАЛЫСЫНА КӨЗҚАРАС ТУР АЛЫ ҢАРАР
1) қазірде ұлғая түскеп шаруалар қозғалысы, сти- хиялың жәпе саяси сапасыз ңозғалыс болғанымен, со- иыц өзіпде, созсіз осы күигі саяси құрылысқа қарсы және жалпы алғапда крепостішктіктіц барлық қалдық- тарьша қарсы бағытталып отыр;
2) осы күпгі қоғамдык, және саяси ңұрыльтсқа қарсы бағытталғап рсволюциялык, цозғалыстыц қандайын бол- са да қолдау социал-демократияпыц міидетіпө кіреді;
3) сондықтаи социал-демократия шаруалар қозғалы- сыныц революциялық-дсмократиялық мазмұныи әр түр- лі реакциялық қоқыстардап тазартуға, шаруалардың ре- волюциялық саиа-сезімін өрістетіп, олардың демокра- тиялық талаптарыи ақырыпа дейін жеткізуді коздеуге тиіс;
4) социал-демократия, пролетариат партиясы болған- дьщтан, барлық ретте жәие барлық жағдайда село про- летариатын дербес ұйымдастыруды тынбастаи көздеуге тиіс және село пролотариатыііыц мүдделері мен шаруа буржуазиясыиыц мүддслері арасындағы бітіспейтін қа- рама-қарсылықты оғаи түсіидіріп отыруды коздеуге тиіс;
осыларды еске ала келіп,—
— Россия социал-демократиялық жұмысшы партия- сының III съезі барльтк, партия ұйымдарына мыналарды тапсырады:
а) 	шаруалардыц барлық революциялык, тттараларьш, өздерінің хал-жағдайып жақсарта алатыи, помещиктік,


[169
В. II. Ленпннің «ПГаруалар қозғалысына козқарас туралы ңарар» дегеи қолжазбасыньщ екініпі беті,—Апрель, 1905 ж.
Кгшгрейтглген
7 10-том


РСДРП III СЪЕЗІ
171
қазыналық, шіркеулік, монастырьлік және удельдік жерлерді конфискелеуге дейінгі революциялық шарала- рын барынша қолдауды социал-демократия өзіне мін- дет етіп қоятынын халықтың ең қалың топтарының арасында насихаттау керек;
б) барлық революциялық-демократиялық өзгерістерді шаруаларды полициялық-чиновниктік, помещиктік ез- гіден құтқару мүдделерінде жүргізу мақсатын көздеп, шаруалар арасында үгіт жүргізудің практикалық ұраны ретінде және шаруалар қозғалысына неғұрлым көбірек саналылық енгізудің күралы ретінде, револю- цияшыл шаруалар комитеттерін дереу ұйымдастыру қа- жеттігі алға қойылсын;
в) самодержавиенің берекесін қашырып, оған жа- салған революциялық қысымды қолдау мақсатымен шаруалар мен село пролетариаты әр түрлі саяси демонст- рациялар жасауға, алым-салықтарды төлеуден, әскерлік міндетті орындаудан және үкімет пеп оның агенттері- нің қаулылары мен бұйрықтарын орындаудан бірлесіп бас тартуға шақырылсын;
г) село пролетариатын дербес ұйымдастыру, оны со- циал-демократиялық партияның туы астында қала про- летариатымен біріктіру және оның өкілдерін шаруалар комитеттеріне енгізу көзделетін болсын.
20 апрелъде {3 майда) енггзілген Ңолжазба бойынша басылып
отыр
7*


172
В. И. ЛЕНИН
34
СОЦИАЛ-ДЕМОКРАТИЯЛЫҚ ҮЙЫМДАРДАҒЫ ЖҰМЫСШЫЛАР МЕН ИНТЕЛЛИГЕНТТЕРДІҢ ҢАРЫМ ҚАТЫНАСЫ ТУРАЛЫ МӘСЕЛЕ ЖӨНІНДЕ СӨЙЛЕНГЕН СӨЗ
20 АПРЕЛЬ (3 МАЙ)
Мен мәселені кеңірек қою орынды емес деген жол- дастармен келісе алмаймын. Кеңірек қою обден орынды. Осында жұрт: социал-демократиялық идеал ар ды ұстанушылар көбінесе интеллигепттер болды дегенді айтты. Бұл дұрыс емес. «Экономизм» дәуірінде револю- циялық идеяларды устаиушылар интеллигенттер емес, жумысшылар болды. Муны Аксельрод жолдастьщ алғы сөзімен басылып шыққан кітаншаның авторы «Рабочий» да растайды.
Осында Сергеев жолдас сайламалы негіз көбірек ха- бардар болуға мүмкіндік бермейді деді. Бул дурыс емес. Егер сайламалы негіз іс жузінде қолданылса, ол, сөз жоқ, көбірек хабардар болуға мүмкіндік берер еді. Одан соң, жікке бөлінуді бастауіпылар көбінесе интеллигенттер болғаны айтылды. Мұны айту өте маңызды, бірақ оның бір өзі мәселені шешпейді. Мен комитеттер- ге жұмысшылар мүмкіндігінше көбірек енгізілсін деп өзімнің баспа жүзіндегі шығармаларымда көптен бері- ак, кеңес беріп келемін *. II съезден соңғы уақыттың бір белгісі — осы міндеттіц жеткілікті дәрежеде орындал- мағаны болды,— мен практиктермен әңгімелескенде осындай эсер алдым. Егер Саратовта комитетке 1 ғана жұмысшы енгізілген болса, опда мұның өзі жұмысшы- лардың ішінен лайықты адамдарды таңдап ала білме- гендік болғаны. Күмәп жоқ, бул партия ішіпдегі жікке * Қараңыз: Шығармалар тольщ жинағы, 7-том, 9-бет, Ред.


РСДРП III СЪЕЗІ
173
бөлінушіліктен де болды: комитеттердің құрылуын жақ- тап жүргізілген күрес практикалық жұмысқа эиян ти- гізді. Сондықтан да біз съездің шақырылуын барынша тездетуге тырыстық.
Болашақ орталықтыц міндеті комитеттеріміздің бірталайын қайта ұйымдастыру. Комитетшілердің ен- жарлығын жеңу керек. (Қо л ш а п а л а қт ау, ы с- қыру.)
Естіп тұрмын, Сергеев жолдас ысқырып отыр, ал ко- митетші еместер қол соғып жатыр. Менің ойымша, істі кеңірек алып қарау керек сияқты. Комитеттергө жұ- мысшыларды енгізу тек педагогикалық қана міндет емес, сонымен бірге саяси міндет. Жұмысшыларда тап- тық түйсік бар, сол себепті шамалы ғана саяси дағды- сы бар жұмысшылар өте тез-ак, ұстамды социал-демократ болып алады. Мен біздің комитеттеріміздің қүра- мында әрбір 2 интеллигентке 8 жұмысшы болғанына өте тілектес болар едім. Егер комитеттерге мүмкіндігін- ше жұмысшылар енгізілсін деп әдебиет жүзінде айтыл- ған кеңес жеткіліксіз болып шықса, онда мұндай ке- ңестің съезд атынан берілгені жөн болар еді. Егер сіздердің қолыңызда съездің айқын және тиянақты нұсқауы болса, онда сіздердің демагогиямен күресуге тыңғылықты тәсілдеріңіз болады: съездің айқын тілегі, міне, осы дер едіңіз.


174
В И ЛЕНИН
35
СЪЕЗД ПРЕЗИДИУМЫНА72
Қарар шығаруды (жұмысшылардьщ интеллигенттер- ге көзқарасы туралы) дер кезінде істелген іс деп санай- мын.
Ленин
1905 ж. 20 апрелъде (3 майда) жазъслған
Бгргнші рет 1934 ж. Лениннгц XXVI жинағында басылған
Ңолжазба бойъімша басылып отыр


РСДРП III СЪЕЗІ
175
36
ПАРТИЯ УСТАВЫН ТАЛҚЬІЛАҒАН КЕЗДЕ СӨЙЛЕНГЕН СӨЗДЕР 73
21 АПРЕЛЬ (4 МАЙ)
t
Иванов жолдастың өзінің бірыңғай орталық идеясын жақтағандағы дәлелдері маған тым қисынсыз сияқты көрінетінін айтуға тиіспін 74. (Иванов ж о л д а с- тың дәлелдерін о қ и д ы):
«4 жэне 5-параграфтар туралы. Совет сияқты теңгерткіші бар екі орталық системасын өмірдің озі-ақ айыптады. Бұл система- ның алауыздықты, ұрыс-керісті, орда маңындағы бақастықты өршітуге қолайлы негіз болатыны партия дағдарысының тари- хынан-ақ көрініп отыр. Бүл система Россияны шетелге бағын- дыру деген сөз: сәтсіздікке ұшырай беру салдарынан Орталық Комитеттің құрамы тұрақты емес, Орталық Органның редак- циясы тұрақты, Совет болса шетелде тұрады. Россиянин, іс жү- зінде піетелмен қатынасы жоқтығына сүйеніп бір орталык, жө- нінде айтылып жүрген маңызды-маңызды қарсы пікірлердің бәрі де, бір жағынан, тек екі орталықтың арасында жікке бөлі- нушілік болуы мүмкін және ықтимал деген ойды растайды, екінші жағынан, егер съезд Орталық Комитеттің орыс жерін- дегі және шетелдегі мүшелерінің кеңестерін оқтын-оқтын өт- кізіп отыруды міндетке айналдырса, онда әлгі пікірлер едәуір дәрежеде керексіз болып қалады».
Алайда, мұндағы еске алынып отырған мүләйім қа- сиеттер шетелдегі Орталық Органға да, сол сияңты «на- ғыз орыстық» Орталық Комитетке де бірдей тән болын отыр. Иванов жолдастың бүкіл сөз топшылауынан мен: post hoc, ergo propter hoc * дейтін логикадан шығатын қатені көріп отырмын. Үш орталық біздің ісімізді, ғапу
осыдан кейін дегеніміз — осының себебінен деген сөз. Ред.


176
В. И. ЛЕНИН
етіңіздер, ылаңдаған екен,— оыда бізде бір-ақ орталық бола қойсын. Мен бұл жерде «propter» көріп отырғаным жоқ! Біздегі пәленің себебі механизмнен емес, жеке адамдардан болып келді: оның мәнісі сол, жеке адамдар уставтың формальдьіқ мағынасын бетіне ұстап, съездің еркін орындаудан жалтарумен болды. «Нағыз орыстық» Орталық Комитет өзінің «диалектикалық» қарама-қарсы түріне айналып кеткен жоқ па? Иванов жолдас бы- лай пайымдады: іпетелдегілер өздерія наіттар ұстады,— оларды «қоршау жағдайына» қою керек, оларды «мық- тап қолға» алу керек дейді. Жұртқа мәлім, мен өзім қа- шан да болса, «қоршау жағдайына» қоюды да, «мықтап қолға» алуды да жақтап келдім, сондықтан мұндай ша- раларға қарсы болмаймын, бірақ дәл осындай шараны Орталық Комитеттің өзіне де қолдану лайық емес пе? Оның үстіне Орталық Орган тұрақты бола алады, ал Орталық Комитет тұрақты бола алмайды деп кім тала- сады. Мейлі, жұрт қалай десе олай десін, бұл факт ғой. Алайда іс жүзінде мен ешбір таласқа бармай-ақ қоя- йын: бұрын бізде Совет болып еді, енді кеңес (Орталық Комитеттің шетелдік бөлегі мен орыстық болегіпің ке- ңесі) болады. Не бары үш-ақ әріп артық. Біздің арба- мыз ылғи оң жаққа, Орталық Орган жағына қарай ауу- мен болды,— Иванов жолдас келешекке деп арбаның оң жағына сабан төсей түседі, бірақ менің ойымша, сол жағына да, Орталық Комитет жағына да, сабан тосеу керек сияқты. Мен комитеттерді таратып жіберу керек деген Михайлов жолдастыц үсынысына қосылар едім, бірақ, нансаңыз, мен периферия дегеинің не екенін біл- меймін. «Мәжілісшеңдер меп мөр сақтаушыларды» аластау-ақ керек, бірақ периферия деген ұғымды қалай- ша дәл апықтауға болады? «Периферия дауыстарының 2/з-і!» дейді — бірақ опың дол есебін кім жүргізе алады? Оның үстіне, мен уставты коптеген параграфтармен толтыра беруден съезді сақтандыруға тиіспін. Жақсы параграфтар жазу оңай, бірақ практика жүзінде олар көбінесе артық болып піығады. Уставты ізгі тілектердің жинағына айиалдырып жібермеу керек...


РСДРП III СЪЕЗІ
177
2
Китаев жолдастың ұсынысы іске жанасымды, бұл ұсыпыс бойынша төтеншө съезд шақыру үшін мұның алдындағы съездегі дауыстар санының жартысына тең дауыс болуы керек.
3
Оиың керісіпше, съезді шақырудың қажеттігі үшін белгілі мөлшерде дауыс саньін белгілеу арқылы мәселе жеңілдейді. Әрбір съезден кейін керекті дауыстар саны белгіленеді. Тек мынадай ескертуді қосу қажет: бұл ес- керту бойынша Орталық Комитет бекітетін комитеттер- дің тізімі Орталық Органда басылатын болады.
4
Жаңадан бекітілстін ұйымдардың тізімі, бұларды Ор- талық Комитеттің бекіткен уақыты көрсетіліп, Орта- лык, Органда дереу жарияланады.
5
6-параграфтыц «Впередте» басылған75 алғашқы ре- дакциясын жақтаймын, өйткені басқаша дүрыс бол- майды.
6
Петров жолдастың және басқалардың пікіріне қосы- ламын. Бельский жолдастың ұсынысын ескертуге қою керек 76.
7
Мен комитеттерді таратып жіберу жагында едім, бі- рақ партия Советінде, біздің фракциялық өшпенділігі- міз қызған кезде, мен оған қарсы шықтым, оның себебі бұл правоны қолданудыц озі біршама лайықсыздау бол- ды. Егер бұл параграф интеллигенциядан құралған комитеттерге қатер туғызатын болса, мен оны әбден қолдаймын. Интеллигепцияны әрдайым қолда мықтап


178
В. И. ЛЕНИН
ұстау керек. Интеллигенция цашан да эр түрлі ұрыс- керістің басында жүреді, сондыцтан мен «периферия» деген сөздің орнына «ұйымдасқан жұмысшылар» деген сөздерді кіргізуді ұсынамын (өзінің түзетуін жазба түрде енгізеді); «§9. Егер партия ұйымдарына кіретін жергілікті жұмысшылардың 2/з болт жергілікті комитетті таратып жіберуді қостайтыи болса, онда Орталык, Комитет оны таратып жіберуге тиіс».
Кіші-гірім интеллигенттік периферияны арқа тұтуға болмайды, ал жүздеген ұйымдасқан жұмысшыларды ар- қа тұтуга болады жәпе арқа тұту керек те. Мен бұл параграфты есеп беру мәселесімеп тыгыз байланыстыргым келеді. Бұл жагына келгенде біз Бундтан 77 үлгі алуы- мыз керек, ол ұйымдасқан жұмысшылардың цифрып әрдайым дәлме-дәл біліп отырады. Сонымен, егер біздің Орталық Комитет белгілі бір ұйымда қанша ұйымдас- қан жұмысшы бар екенін әрдайым біліп отыратын болса, опда Орталық Комитет олардың пікірімен санасып отыруга тиіс және ұйымдасқан жұмысшылардың талап етуі бойынша жергілікті комитеты таратып жіберуге міндетті.
8
Мен Орталық Органның мүддесін көздеп, Китаев жолдастың түзетуін жақтауга тиіспін. Газетті апта са- йып шығарып тұрган жагдайда істің жай-жапсарына ңаиық болу қажет және жеткілікті мөлшерде материал болуы керек 78.
9
Мен бір ауыздап кооптациялауды жақтаймын 79. Орталык, Комитет шагын, сондықтан біз тәуір жұмыс ат- қару мақсатын және саяси басшылық жасау мақсатып көздеп оның құрамының бірлігін қамтамасыз етуіміз керек.
10
Кузнецов жолдасқа қосыламын. Уставтан 13-параграфты алып тастап, бюрога Бельский жолдас енгізген тиісті қарарды қабылдау керек 80.


РСДРП III СЪЕЗІ
179
37
ОРТАЛЫҚ КОМИТЕТТІҢ ЖАЛПЫ ЖИНАЛЫСТАРЫ ТУРАЛЫ ҚАРАР ЖОБАСЫН ТАЛҚЫЛАҒАН КЕЗДЕ СӨЙЛЕНГЕН СӨЗ 81
21 АПРЕЛЬ (4 МАЙ)
Мен Максимовтың қарарын жақтаймын. Егер 3 айда бір рет жиналып тұру қиын болса, онда мерзімді 4 айға дейін ұзартуга болады. Орталық Комитеттің шетелдегі мүшесі бәрін білуге және аса маңызды істерді шешуге қатысып отыруға тиіс. Егер жұрттың бәрінің келуі қиын болса, онда жиналыстың толық құрамда болмауы да мүмкін.
Бгргнші рет 1924 ж. «РСДРП-нъщ
1905 жылғы кезекті ушгнші съезі. Кітаптыц текстг бойынша
Протоколдардыц толъіъ текстг» басылъіп отыр
деген кгтапта басылған


180
В. И. ЛЕНИН
38
ҚАЗАН КОМИТЕТІНІҢ ӨКІЛДІГІ ТУР АЛЫ МАНДАТ КОМИССИЯСЫНЫҢ БАЯНДАМАСЫ БОЙЫНША СӨЙЛЕНГЕН СӨЗ 82
22 АПРЕЛЬ (5 МАЙ)
Ленин II съездің протоколдарынан анықтама кел- тіреді, бұл анықтамадан Қазан комитетінің толық пра- волы болу үшін ресми түрде бекіту талап етілетін ұйым- дардың ңатарына қосылатыны байқалады. Осы уа- қытқа дейін ресми түрде бекітілмегендіктен съездің қабылданып қойған қаулысын бұзуға негіз жоқ. Қазан өкілі съезде кеңесші дауыспен ғана қалуға тиіс, ал комитет комиссияның ұсынысына сәйкес қазір-ақ ресми түрде бекітілуге тиіс.


РСДРП III СЪЕЗІ
181
39
СОЦИАЛ-ДЕМОКРАТИЯЛЫҚ ҮЙЫМДАРДАҒЫ ЖҮМЫСШЫЛАР МЕН ИПТЕЛЛИГЕНГТЕРДІҢ ҢАРЫМ-ҚАТЫНАСЫ ТУРАЛЫ ҚАРАРДЬЩ ЖОБАСЫ
1) партияга мүше жұмысшылар мен интеллигепттер арасында араздық, сепімсіздік туғызбақ болып, партия- мыздың оц қапатыпыц «экономизм» кезіпеп бері қарай істеп келе жатқап орекеттері, біздіц партия ұйымдары- мызды таза иптеллигенттік ұйымдар дсп көрсетпекші болғап, социал-демократияның жаулары шебер пайда- ланып жүргеп әрекеттері,— жүмысшы табыныц талап- керлік қызметіп партия тәртібімен матап-байлап қой- мақшы дсп социал-демократия ұйымдарыпа айып тақ- пақ болғап әрекеттері,— сайламалы негіз ұрапып сән етіп, кобіпесе ояы жүзеге асыруға ешбір айтарлықтай қадам жасамау әрекеттері күпі бүгінге дейін үнемі жүр- гізіліп келеді;
2) саяси еркіндік жагдайында болуы мүмкін және қажет болып табылатын сайламалы пегіздің толыу үс- темдік алуып самодержавие тұсында жүзеге асыруга болмайды,— бірақ сойтсе де, социал-демократияпың осы бір оң қапатыпың партияға тигізгеп кесірінен болып отыргап партия ұйымдарыпың формальдық бытыраңқы- лығы меп іс жүзіпдегі тәртібіпіц бұзылуы бөгет болма- ған күиде, самодержавие тұсыпда да сайлау системасын ңазіргісінеп едәуір кеңірек колемде қолдануға болар еді;
осыларды еске ала келіп,—
РСДРП III съезі таяуда болатын съездердің ңарса- цында партия омірінде мүмкін болған молшерде сайламалы пегізді шып мәпінде жүргізуге бірцатар ұйымдас-


182
В. И. ЛЕНИН
тыру реформалары арқылы жағдайлар әзірлеуді өзінің міндеті деп танып, социал-демократиялык, жұмысшы партиясын саналы жақтаушылардың мына міндетін тары да еске салады: жұмысшы табының бұқарасымен партияның байланысын барынша нығайта беретін болсын, сөйтіп, пролетарлар мен жартылай пролетар- лардың неғұрлым қалың топтарын толық социал-демо- кратиялық саналылық дәрежесіне дейін көтеретін болсын, олардың революциялық социал-демократиялық та- лапкерлік қызметіи өрістете беретін болсын, жұмысшы бұқарасының ішінен жергілікті орталықтар мен жалпы партиялық орталыққа мүше болып, қозғалысқа және партия ұйымдарына басшылық ете алатын жұмысшы- лардың неғұрлым көбірек шығуына қамқорлық жасала- тын болсын,— біздің партиямызға кіретін жұмысшы ұйымдарын неғұрлым кобірек құратын болсын,— пар- тияға қосылғысы келмейтін пемесе қосылуға мүмкінші- лігі жоқ жұмысшы ұйымдарының, ең болмағанда, пар- тияға жанасуын коздейтін болсын.
22 апрелъде (5 майда) енггзглген


РСДРП III СЪЕЗІ
183
40
СОЦИАЛ-ДЕМОКРАТИЯЛЫҚ ҮЙЫМДАРДАҒЫ ЖҮМЫСШЫЛАР МЕН ИНТЕЛЛИГЕНТТЕРДІҢ ЦАРЫМ-ҚАТЫНАСЫ ТУРАЛЫ ҚАРАРЛАРДЫҢ ЖОБАСЫН ТАЛҚЫЛАҒАН КЕЗДЕ СӨЙЛЕНГЕН СӨЗДЕР
22 АПРЕЛЬ (5 МАЙ)
1
Бөлшектеп жіберуге ұрынбас үшін қарарларды же- ке-жеке қарауға қарсылық білдіремін, сондықтан олар- ды біріктіру үшін комиссияға беруді ұсынамын. Атап айтқапда, Китаев жолдастың комитеттор тек қана ұйым- дастырушылардан құралуы керек деген пікірі туралы айтатыным: комитеттің* жұмыс істеуі үшін тек қана олардың болуы жеткіліксіз.
2
Мен бұл жөнінде Сергеев жолдасқа қосылмаймын: съездердің дәл осындай қарарлары болған да емес. Әде- биетшілердің бір ғаиа тілектері әлі жеткіліксіз. Оның үстіие, қарарлар қабылданбай қалған жоқ, тек күн тәр- тібінің басқа пунктіне көшірілді. Жүмысшыларға Ор- талық Комитеттің келісімімеп, комитеттерді орындары- нан түсіруге право берілген дегенді айтып жүр. Бұл аз: демагогия керек емес, директива керек. Сергеев жолдас «Впередтің» «бұлбұлды ертегімен жемдемейді» деген сөздерін келтіріп, «Впередтің» пікірін теріс түсіндіреді. Устав параграфының қысқаша болуының нақ өзі белгілі директива беретін қарар қабылдауға мәжбүр етеді. Андреев жолдастың үсынысына қарсылық білді- ремін 83. Демагогияны шығарған «экономистер» де емес, «меныпевиктер» де емес деу дұрыс болмайды. Ңайта,


184
В. И. ЛЕНИН
нақ солардың өздері демагогтар болды. Қарардың озі де демагогиядан сақтандыру. Соидықтан қарарды садтап ңалуды батыл жақтаймын.
3
Комитеттіц мүшелігіио жарамды жұмысшылар жоқ деген созді естігепде меп үпдемей отыра алмадым. Масел е созылып барады; тегінде партияиың ішінде бір дерт болу керек. Жұмысшыларды комитеттерге енгізу керек. Бір ғажабы: съезде бар болғаны үш әдебиетші бар, қал- ғандары — комитетшілер, ал сөйте тұра әдебиетшілер жұмысшылардың енгізілуін жақтайды, ал комитетші- лер, неге екені белгісіз, ңызбалыққа салынады.
Голубин мен Михайлов жолдастардың мәлімдемелері өте-мөте бағалы 84.


РСДРП III СЪЕЗІ
185
41
ЭР ТҮРЛІ ПАРТИЯ ҮЙЫМДАРЫ ӨКІЛДЕРІНІҢ МЕРЗІМДІ КОНФЕРЕНЦИЯЛАРЫ ТУРАЛЫ ПАРТИЯ УСТАВЫНА ҚОСЫМША ЦАРАРДЫ талқылаған кезде СӨЙЛЕНГЕН СӨЗДЕР 85
22 АПРЕЛЬ (5 МАЙ)
1
Мепің бұғап ешқандай қарсылығым болмас еді, бірақ Орталык, Комитетке коиференциялар ұйымдастыру ұсы- иылып, оған жұмыс тым көп жүктеліп отырған жоқ па?
«Орталық Комитет ұйымдастыратын болсып» дегеп- пің орпына: «Орталық Комитет те, сопдай-ақ жергілікті комитеттер де ұйымдастыратып болсып» деп және «жергілікті комитеттер өкілдеріпіц копференцияларын» дегеппіц орпыиа: «біздіц партиямыздың әр түрлі ұйым- дары өкілдеріпің копферспцияларын» деп айтуды ұсы- памын.
2
Рас. Меп тек формализм мои созбұйда туғызатыи қо- сымшаларға қарсымын.


186
В. И. ЛЕНИН
42
ПАРТИЯНЫҢ БӨЛІШП ШЫҚҚАН БӨЛЕГІ ТУР АЛЫ ҚАРАРДЫҢ ЖОБАСЫ86
РСДРП III съезі РСДРП-ның бөлініп шыққан бөлегі- мен қосылу шарттарын әзірлеп, жасау үшін барлық ша- раларды қолдануды Орталық Комитетке тапсырады, ал мұндай шарттарды біржолата бекіту партияның жаңа съезіне берілуге тиіс.
NB: жариялауға жатпайтын
23 апрелъде (6 майда) енггзілген Бгргншг рет 1924 ж. «РСДРП-нъщ 1905 жылғы кезекті ушінші съезі.
Протоколдардыц толыт} текстг» деген кгтапта басылған
Ңолжазба бойъснша басылып отыр


РСДРП III СЪЕЗІ
187
43
ПАРТИЯНЫҢ БӨЛІНІП ШЫҚҚАН БӨЛЕГІ ТУРАЛЫ РУМЯНЦЕВТІҢ ЦАРАРЫ ЖӨНІНДЕ СӨЙЛЕНГЕН СӨЗ 87
23 АПРЕЛЬ (6 МАЙ)
Меніңше, бірінші бөлегі лайықсыз сияқты: жіктелу негізінде үгіттеуге қалайша болмайды? Меныпевиктік комитеттерді таратып жіберуге келетін болсақ, оііы мей- лінше сақтықпен істеу керек.
Бгргнгиг per 1924 ж. «РСДРП-ныц
1905 жылғы кезекті үіигншг съезі. Кітаптыц текстг бойъіниіа
Протоколдардыц толы?у тексті» басъілып отъір
деген кигапта басылған


188
В. И. ЛЕНИН
44
ҮЛТТЫҚ СОЦИАЛ-ДЕМОКРАТИЯЛЫҚ ҰЙЫМДАРҒА КӨЗҢАРАС ТУРАЛЫ ЦАРАРДЫ ТАЛҚЫЛАҒАН КЕЗДЕ СӨЙЛЕНГЕН СӨЗ 88
23 АПРЕЛЬ (6 МАЙ)
Бізге лайықсыз бірдеңеиі ұсыиады. Шындығында Михайлов жолдастың коздеп отырғаиы пе? Келісімді тек Орталық Комитет пеи жергілікті комитеттердің бі- рігіп жасауы ма? Бірақ Орталық Комитетгің жалпы қаулылары жергілікті комптсттор үшін міпдетті ғой. Меиыпевиктік Орталық Комитет бірдецелерді шатасты- рып алған кезде, кейбір жайттармеи сапасып жату орыпсыз. Жергілікті комитеттерге де инициатива беру керек. Біз социал-демократиялық ұйымдармен жергілік- ті жұмысты келісіп отыруды да жергілікті комитеттерге тапсыруга тиіспіз. Егер Орталық Комитет, опы табу- ға болмайтыидай жагдайда болмаса, одаи, әрине, әрқа- шан да сұрап отырады.


РСДРП III СЪЕЗІ
189
45
ЛИБЕРАЛДАРҒА КӨЗҚАРАС ТУРАЛЫ МӘСЕЛЕ ЖӨНІНДЕ СӨЙЛЕНГЕН СӨЗ
23 АПРЕЛЬ (6 МАЙ)
Либералдармен келісім жасасу туралы мәселе котеру орынсыз. Россияда біздің ісіміздің көтеріліске ыңгайы келіп қалды, ал мұпдай жағдайда келісім жасаудың ық- тималдыгы аз. Егер тіпті пәлепдей бір «Азат ету» топ- тары пемесе қолына қару алып бой көрсетуден бас тартпайтын либералдық ниеттегі студенттер табыла қой- ған күнде де Струвемен келісім жасасуға болмайды ғой.
Москвадағы земство съезі туралы Воинов жолдастың хаба- рын толықтьтрады («Times»-тен цитат келтіреді) 89.


190
В. И. ЛЕНИН
46
СОЦИАЛИСТ-РЕВОЛЮЦИОНЕРЛЕРМЕН ПРАКТИКАЛЫҚ КЕЛІСІМДЕР ЖАСАСУ МӘСЕЛЕЛЕРІ ЖӨНІНДЕ СӨЙЛЕНГЕН СӨЗ
23 АПРЕЛЬ (6 МАЙ)
Мен социалист-революционерлермен келісім жонінде- гі бір сәтсіз әрекет туралы съезге баяндауға тиіспін. Шетелге Гапон жолдас келген еді. Ол социалист-рево- люционерлерге жолықты, сонан соң «Искрамен» сөйлес- ті, ал одан кейін менімен кездесті. Ол маған өзінің социал-демократияның көзқарасында тұрғанын, бірақ кейбір себептерден бұл жөнінде ашық мәлімдеуге бола- ды деп санамайтынын айтты. Мен оған: дипломатия деген өте жақсы ғой, бірақ ол революционерлер ара- сында жүрмеуге тиіс дедім. Арамызда болған әңгімені айтып жатпаймын — оның мазмұны «Впередте» жазыл- ған *. Ол маған революцияға сөзсіз берілген, инициати- валы, ақылды адам сияқты болып, бірақ, амал не, дү- ние танымы жағынан революцияшыл ұстамды көзқара- сы жоқ адам сияңты болып көрінді.
Біраз уақыттан кейін меп Гапон жолдастан социалиста ұйымдардың конференциясына шақырған хат ал- дым, бұл конференция, Гапонның ойынша, олардың жұмысын өзара үйлестіру мақсатын көздейді екен. Сол хат бойынша Гапон жолдастың конференциясына ша- қырылған 18 ұйымның тізімі мынау:
1) Социалист-революционерлер партиясы. 2) РСДРП. «Вперед». 3) РСДРП. «Искра». 4) Поляк социалистік партиясы. 5) Польша мен Литва социал-демократиясы. 6) Поляк социалистік партиясы. «Пролетариат». 7) * Қараңыз: Шығармалар толық жинағы, 9-том, 301—305-беттер. Ред.


РСДРП III СЪЕЗІ
191
Латыш социал-демократиялық жұмысшы партиясы. 8) Бунд. 9) Армян социал-демократиялық жұмысшы ұйы- мы. 10) Армян революциялық федерациясы (Дрошак). 11) Белорус социалистік громадасы. 12) Латыш социал- демократиялық одағы. 13) Финляндияның табанды қар- сылық корсету партиясы. 14) Финляндияның жұмысшы партиясы. 15) Грузин социал-федералист-революционер- лер партиясы. 16) Революциялық Украип партиясы. 17) Литва социал-демократиялық партиясы. 18) Укра- ин социалистік партиясы 90.
Мен Гапон жолдасқа да және бір корнекті социалист- революционерге де конференцияның күмәнды құрамы- ның істі қиындатып жіберуі мүмкін екенін айттым. Конференцияда социалист-революционерлердің өте зор басым болатын сыңайы бар. Конференцияны шақыру ісі ұзаққа созылып кетті. Гапон жолдастың маған көр- сеткен докумепттеріне қарағанда, «Искра» өзінің берген жауабында ұйьтмдасқан партиялармен тікелей келісім- дер жасасуды артық көретініи айтыпты. Мұнысы «Впереди» іріткі салушы-мыс және т. т. деп «астарлап» қағытқандық еді. Ақырында «Искра» конференцияға бармай қалды. Біз, «Вперед» редакциясыпың өкілдері болып, және Көпшілік Комитеттері Бюросының өкілдері болып, конфереіщияға бардық. Біз бұл жерде конференция социалист-революционерлердің қолындағы ойыншы- ғы екенін кордік. Жұмысшы партиялары не мүлде ша- қырылмаған болып шықты, не олардың шақырылғаны жайында ешбір дерек болмай птықты. Мәселен, Фин- ляндияныц табанды қарсылық корсету партиясының өкілдігі осындай болды, ал Финляндияның жұмысшы партиясы болмады.
Неге бұлай болды?— деген біздің сұрағымызға олар: Финляндияпыц жұмысшы партиясына шақыруды табанды қарсылық корсету партиясы арқылы жіберіп едік деп жауап берді,— өйткені, осыны айтқан социа- лист-революционердің сөзіне ңарағанда, олар бұл ха- барды қалай тікелей жеткізудің жолын біле алмағап көрінеді. Ал опың бер жагыпда, Финляндияның жұмыс- шы партиясымен Швед социал-демократиялық жұмыс- шы партиясының көсемі Брантинг арқылы хабарласуға


192
В. И. ЛЕНИН
болатыпы шетелдегі жұмыстың аз да болса жайын бі- летін адамның қай-қайсысына да мәлім. Конференция- да Поляк социалистік партиясының окілдері болды, ал Польша мен Литва социал-демократиясыпың өкілі болмады. Олар шақырылды ма, жоқ па — бұл туралы дерек алуға болмады. Тағы сол социалист-революцио- нердің бізге айтуынша, Литва социал-демократиясынан, Украинаның революциялық партиясынан жауап алын- бапты.
¥лт мәселесі әуел бастан-ақ алға қойылды. Поляк социалистік партиясы бірнеше құрылтай жиналысы туралы мәселе көтерді. Ал осының өзі: ендігәрі мұндай конференцияға қатысу немесе мүлде бас тарту керек, не конференцияны бір ұлтқа қараған жұмысшы партия- ларының өкілдерінен шақыру керек, не болмаса конфе- ренцияға халқы орыс емес аудандардағы жергілікті партия комитеттерінің өкілдеріи шақыру керек деуіме пегіз болып отыр. Бірақ мен бұдан припциптік алауыз- дықтар болуы себепті конференциялар шақыруға бол- майды деп әсте қорытынды шығарып отырғаным жоқ Тек таза іскерлік мәселелер қойылуы керек.
Біз шетелде тұрып конференциялардың құрамын жә- пе т. с. бақылап отыра алмаймыз. Мұнда орыс жерінде- гі орталықтың өкілдігі болуы керек және жергілікті ко- митеттердің өкілдері міндетті түрде ңатысатын болуы керек. Біздің кетіп қалуымызға себеп болған мәселе ла- тыштар мәселесі болды. Конференциядан кетерде біз мыпадай мәлімдеме беріп кеттік:
«Россияның басынан өткізіп отырған мацызды тарихи кезеңі самодержавиелік тәртіпке анағұрлым ойдағыдай шабуыл жасау үшін елімізде қимыл жасаушы социал-демократиялық және ре- волюциялық-демократиялық партиялар мен ұйымдардың алды- на практикалық келісім жасасу міндетін қояды.
Сондықтан бұл мақсат үшін шақырылып отырған конферен- цияға айрықша зор мән бере отырып, біз әлбетте, оның құрамы жөніндегі мәселеге барынша қатаң қарауға тиіспіз.
Амал не, Ганой жолдас шақырған конференцияда оның жұ- мысының жемісті болуының бұл сияқты қажетті шарты жөткі- лікті сақталмаған, сондықтан да біз конференцияның ең алғаш- қы ресімделе бастаған кезінде-ақ бұл мәжілістің шын нәтижелі болуын қамтамасыз етерліктей шаралар қолдануға мәжбүр болдық.


РСДРП III СЪЕЗІ
193
Конференцияныц таза іскерлік сипаты, мәселен, ед алды- мен, конференцияға қатысуға Россияда шин нақты күш болып отырған ұйымдарға ғана окілдік берілуін талап еткен еді.
Алайда сөйте тұра кейбір ұйымдардыц нақты болуы тұрғы- сынан алғанда конференцияныц құрамы өте қанағаттанғысьтз болып шықты. Бұл конференцияға тіпті жалғандығы ешбір куман туғызбайтып ұйым да өкілдік алғап больтп шықты. Біздің айтып отырғанымыз Латыш социал-демократиялық одағы.
Латыш социал-демократиялық жұмьтсіпы партиясының окілі бұл одаққа отвод берілуін талап етті, бұл талапқа үзілді-ке- сілді сипат берді.
Содан соц торт социал-демократиялық ұйым окілдеріиіц «Одақ» делегаттарымен бас қосқад ерекше мәжілісінде бұл «Одақтың» бүтіндей жалған ұйым екенінің анықталғаны бізді де — конференцияда болған басқа социал-демократиялық ұйьш- дар мен партияларды да — осы үзілді-кесілді талапты қостауға мәжбүр етті.
Бірақ дәл сол арада, ә дегеннен-ақ, біз барлық революция- лық-демократиялық партиялардың қатты тойтарысына тап бол- дық: олар біздің үзілді-кесілді талабымызды орьшдаудан озде- рініц бас тартуы арқылы бір жалған топты белгілі-белгілі бір- неше социал-демократиялық ұйымдардан артық санады.
Ақырында, бірқатар басқа да социал-демократиялық ұйым- дардың конференцияда болмауы конференцияныц практикалық мацызын онан сайын томепдетті, біздіц мүмкін қадары анык,- тауымызша, бұл ұйымдардыц қатысуы тиісті шаралармен қам- тамасыз етілмепті.
Осылардың барлығының себебінен конференцияпы тастап ке- туге мәжбүр болсақ та, біз сонымен қатар бір әрекеттіц сәті түспей қалғаны оны ең жуық арада қайтадан қолға алуга та- бандылықпеи ұмтылуға бөгет болмас деп сенеміз, және де жал- ған ұйымдардан құралмай Россияда шынайы жұмыс істейтін үйымдардан құралып, ең жуықта болатын конференция бар- лык, революциялық партиялардыц алдында тұрған практикалық келісім жасасу міидетін орындап іпығады деп сенеміз.
Латыш социал-демократиялық жұмысшы партиясы үшіп — Ф. Розин
Россия РСДРП-сы «Вперед» үшін — Н. Ленин Бундтың Орталық Комитеті үшін — И. Гелъфин В. Виницкий Армян социал-демократпялық жүмьтсшы ұпымы үпііп — Лерр». 3 апрель, 1905 ж.
17г—2 апта откепнен кейін Гапоп жолдас мағанмы- падай мәлімдеме тапсырды:
«Қымбатты жолдас! Өзіңізге мәлім копференциядап шыққан екі декларацияны сізге жіберіп, осыларды РСДРП-пыц алдагьт III съезіне хабарлауыцьтзды өтіпеміп. Өз пікіріме келетін бол-


194
В. И. ЛЕНИН
сам, мынаны ескертіп айтып қоюды борышым деп санаймын: мен бұл декларацияларды қабылдағанда социалисты программа мен федералисты принцип мәселелеріне біраз ескертулер жа- сап барып қабылдаймын.
Георгий Гапон».
Осы мәлімдемемеп бірге қызықты екі документ тап- сырылды, бұлардың өте көзге түсерлік жерлері мынау:
«Бір мемлекет қол астында қалатын ұлттар арасындағы қа- тынастарда федерация негізін қолдану...
Кісі еңбегін қанау жолымен өңделіп жүрген жерлердің бә- рін социализациялау, яғни қоғамның қарамағына және еңбек- кер егінші халықтың пайдалапуына көшіру, мұның өзінде бұл шараны жүргізудің нақты түрін, кезек ретін және молшерін белгілеу жеке ұлттар партияЛарының қарауында қалады да, сол ұлттардың өз еліндегі жергілікті жағдайларға лайық бола- ды; қоғамдық, муниципалдық және қауымдық шаруашылықты дамыту...
... Нан — аштарға!
Жер және оның игілігі — барлық еңбекшілерге!
... Польша мен Финляндияны қоспағанда, Россия империясы- ныц барлық жерлерінің өкілдерінен құрылтай жиналысы ша- қырылсын!
... Россиямен федерациялық түрде байланысы бар, автоно- миялық бөлегі ретіндегі Кавказ үшін құрылтай жиналысын шақыру...»
Осы келтірілген цитаттардан корініп отырғанындай, конференцияның нәтижесі біздің конференцияны тас- тап кеткендегі қауіптенген ойымызды толығымен растап шыцты. Бұл арада біздің көріп отырғанымыз — пролетарлың емес ұлтшыл партияларға сан алуан кец- шіліктер жасаған социалист-революционерлер програм- масының бір түрі. Конференцияда көтерілген мәселелер- ді пролетарлық ұлт партияларынсыз шешуге цатысу ерсі болды. Мәселен, конференция Польша үшін ерекше ңұрылтай жиналысын шақыру талабыи қойды. Біз оны жақтай да алмаймыз, оған қарсы да шыға алмаймыз. Біздің программамыз ұлттардың өзін өзі билеу принципы мойындайды. Бірақ бұл мәселені Польша мен Лит- ваның социал-демократиясыпсыз шешу кешірімсіз. Конференция құрылтай жиналысын боліске салды,— әрі мұнысын жұмысшы партияларының қатысуынсыз істе- ді! Біз мұндай мәселелердің іс жүзінде пролетарлар


РСДРП III СЪЕЗІ
195
партияларының сыртынан шешілуіне жол бере алмай- мыз.— Алайда, сонымен қатар принциптік алауыздык,- тар, қанша айтқанмен де, практикалық конференция- лардың мүмкіндігін жоймайды деп білемін, бірақ 1- ден,— бұлар Россияда болуы керек, 2-ден, күштердің нақтылығын тексергеннен кейін болуы керек және, 3- ден, ұлт мәселелері жеке бөлініп алынуы керек, немесе, ең болмаған күнде, конференцияға ұлттық социал-демо- кратиялық және социал-демократиялық емес партияла- ры бар аудандардың жергілікті комитеттерінің өкілдері шақырылуы керек.
Социалист-революционерлермен практикалық келі- сімдер жасасу туралы ұсынылып отырған қарарға кө- шемін (Воинов жолдастың редакциясы- мен жазылған жобаны оқиды):
«1) социалист-революционерлер партиясы ұсақ буржуазия- лық демократияның әсіре революцияшыл қанаты болып отыр- ғанын;
2) самодержавиемен күресу мақсатында социал-демократтар- дың социалист-революционерлер ұйымымен уақытша жауынгер- лік келісімдер жасасуы қазіргі кезде жалпы алғанда қажетті екенін;
3) мұндай келісімдер еш уақытта да социал-демократиялық жұмысшы партиясының толық дербестігін шектемеуге тиіс жә- не оның пролетарлық тактикасы мен оның принциптерінің бү- тіндігін, тазалығын бұзбауға тиіс екенін;
осыларды еске ала келіп,—
РСДРП III съезі Орталық Комитет пен жергілікті комитеттер- ге, қажет болған ретте, социалист-революционерлер ұйымдары- мен уақытша жауынгерлік келісімдер жасасуды тапсырады, ал соның өзінде жергілікті келісімдер тек Орталық Комитеттің ті- келөй бақылауымен ғана жасалынады».
Мен бұл жобаға қосыламын. Тек айтарым, аздап аяқ жағын жұмсартыңқырауға болмас па екен, мәселен, «Орталык, Комитеттің тікелей бақылауымен» деудің ор- нына «Орталық Комитеттің бақылауымен» деп қана қалдырса қайтер еді.


196
В. И. ЛЕНИН
47
ОРТАЛЫҚ КОМИТЕТТЩ ҚЫЗМЕТІ ТУРАЛЫ БАЯНДАМА БОЙЫНША СӨЙЛЕНГЕН СӨЗ 91
25 АПРЕЛЬ (8 МАЙ)
1
Шындығында, Орталық Комитеттің қызметі туралы баяндама Орталық Комитеттің саясатынан гөрі, көбіне техника жағына ңатысты болды. Мен 1900 жылдан бері партияның орталық аппаратының қызметін қадағалап келемін және орасан зор ілгері басқандык, бар екенін атап көрсетуге тиіспіи. Бәлкім, бұл бізді қалағаттандыр- майтын іпығар, бірақ толық қапағаттанарлық жағдай пролетариат диктатурасы тұсында ғана болады ғой, Tin- Ti оның өзі де екіталай! Естеріңізде болсын, «кооптация» әлі де зиян тигізумен келеді. Орталық Комитет өзінің саясаты туралы өте аз айтып отыр, өйткені бұл туралы ол мақтанарлық ештеңе тауып айта алмақ емес. Оның басты қатесі — съезд шақыруға қарсы күрескені. Съезд осыдан бір жыл бұрын піақырылған болса, ол қа- зіргіге қарағанда, әлдеқайда ымырашыл болып шығар еді. Мен өзім таратып жіберу жағындамын, бірақ мен бұған бір ретте ғана — бұл іс съездің болуын жақтап үгіт жүргізу үшін істеліп отырған ретте ғана, қарсы- мын: 99 күнәсыздан гөрі, тәубеге келген бір күпәкардың қуанышы артық 92. Енді менің атыма айтылған ескерт- пелерге келетін болсақ, онда мепің тек қапа айтарым: партиясыз әдебиетші еш иәрсе істей алмайды.
2
Мені сот жоиіиде қайшылыгы бар деп айыптайды. Егерде съезд ортац болған болса — сот туралы мәселе мұнан ерте көтерілген болар еді, бірақ енді істің мәнісі


РСДРП III СЪЕЗІ
197
коде екеиіп ілгеріде болғапдардыц бәрі айқып көрсетті. Орталық Комитет есеп бере алмайды, ойткені ол шата- сып болды. Орталық Комитет үшіи мұпап құтылу жо- лы, бұрын ол жол неде болса, содан табылды — бұл съезд еді, бірақ ол жиналуға тиіс уақытынан кешігіп жиналды. Ал «мойындағаи айыпкер» бар жерде — сот тергеуі керексіз болып піығады.


198
В. И. ЛЕНИН
48
ОРТАЛЫҚ КОМИТЕТ САЙЛАУЫ ТУРАЛЫ ҮСЫНЫС
25 АПРЕЛЬ (8 МАЙ)
Алдымен қанша адам сайлау керектігін анықтап алу- ды, сайлауды жасырын дауыс беру жолымен жүргізу- ді, ал содан кейін дауыс беру қорытындысын жариялау мөлшері жөнінде келісуді ұсынамын.


РСДРП III СЪЕЗІ
199
49
ОРТАЛЫҚ КОМИТЕТТІҢ ҚЫЗМЕТКЕ КІРІСУ УАҚЫТЫ ТУРАЛЫ ҚАРАРДЫҢ ЖОБАСЫ
Съезд: өзі сайлаған жаңа Орталық Комитет қызметін атқаруға дереу кіріседі деп қаулы етеді93.
25 апуелъде (8 майда) енггзглген
Ңолжазба бойъінша басылып отыр


200
В. И. ЛЕНИН
50
РСДРП Ш СЪЕЗІІПҢ ПРОТОКОЛДАРЫН БАСТЫРЫП ШЫҒАРУ ТУР АЛЫ СӨЙЛЕНГЕН СОЗ
25 АПРЕЛЬ (8 МАЙ)
Председатель съезд протоколдарын қысқарту- дың мөлшері туралы мәселені күні бұрын шешуге бол- майды деп корсетеді. Күп тәртібіне ңатысы бар жарыс создердің бәрін бастырып шығару қажет; одан әрі: шет- елде техниканы қайтадап жолға қоюға тура келеді, мұ- ның озі съезд протоколдарын бастырып иіығаруды тез- детуге эсер етуі мүмкіп деп атап корсстеді.


РСДРП III СЪЕЗІ
201
51
РСДРП III СЪЕЗІ ТУР АЛЫ ХАВАРДЫ ЖӘНЕ СЪЕЗД ПРОТОКОЛДАРЫН БАСТЫРЫП ШЫҒАРУ ТУР АЛЫ ҢАРАРДЫҢ ЖОБАСЫ 94
Съезд Ортальщ Комитетке III съезд туралы қысқаша хабарды, оған ңоса программапың, уставтың және қа- рарлардың толық текстіи бастырып шығаруға дереу кі- рісуді тапсырады.
Съезд Орталық Комитетке барлық шараларды қолда- нып, осы хабардың жариялаиуыи тездетуді тапсырады.
Съезд протоколдарын бастырып шығару жөпіндегі комиссияға съезд мыпаларды тапсырады95: 1) құпия- лық сақтау мақсатымен пе нәрсенің ешбір жариялауға жатпайтыны біржолата анықталсыи, 2) III съезд прото- колдарының жарияланбаған болімімен партия мүшеле- рін қапдай жолмен және қай мөлшерде таныстыру ке- рек екепі анықталсыи, 3) басылып шығатын материал- дарга қажетті қысқартулар жасалсын, жасалғапда, тек мәжіліс тәртібі туралы болған жарыс сөздер жөнінде ға- иа пемесе қарарларга епгізуге ұсынылып, қабылданбай қалған ұсақ түзетулер жоніиде ғана жасалсын.
25 апрелъде (8 майда) енггзглген
8 10-том


202
В II ЛЕН II Н
52
КАВКАЗДАҒЫ ОҚИҒАЛАР ЖӨНІНДЕГІ ҚАРАРДЫҢ ЖОБАСЫ 96
1) Кавказдың әлеуметтік-саяси тіршілігінің айрықша жағдайлары онда біздің партиямыздың анағұрлым жа- уынгер ұйымдарының құрылуына қолайлы жағдай ту- ғызды;
2) Кавказ халқы көпшілігіпің революциялық ынтасы қалаларда да, деревняларда да самодержавного қарсы бүкіл халық котерілісін жасауга дейіп әлден-ақ барып отыр;
3) самодержавиелік үкімет қазірдің озінде Гурияға эскер мен артиллерия жіберіп жатыр, котерілістің бар- лык, аса маңызды ошақтарып барынша мейірімсіз тал- қандауға әзірленіп жатыр;
4) Кавказдағы халық котерілісін ондағы халықтыц озге ітәсілді болуынан біраз оңайға түсіп, самодержавие- пің жеціп кетуі, бүкіл Россиядағы котерілістіц табысқа жетуіне аса зиянды зардабын тигізеді;
осыларды еске ала келіп,—
Россия социал-демократиялық жүмысшы партиясы- пың III съезі Россиянин; саналы пролетариаты атынап Кавказдың ер жүрек пролетариаты мен шаруаларыпа жалыиды сәлем жолдайды жәпе партияның Орталық Комитеті меп жергілікті комитеттеріпе кітапшалар, ми- тингілер, жұмысшы жиналыстары, үйірмелік әңгімелор және т. т. арқылы Кавказдағы істіц жайы туралы маг~ лұматтарды неғұрлым кең таратуға, сондай-ақ Кавказга дер кезінде қарулы күшпен көмектесуге барынша жі- герлі шаралар қолдануды тапсырады.
26 апрелъде (9 маііда) екгізілген


РСДРП III СЪЕЗІ
203
53
КАВКАЗДАҒЬІ ОЦИҒЛЛАР ЖӨНІНДЕГІ ҢАРАРДЫ талқылаған кезде СӨЙЛЕНГЕН СӨЗДЕР
26 АПРЕЛЬ (9 МАЙ)
1
Кавказ революцияпы бастағаи кезде партия көтері- лісті ұйымдастыру міндетін өзіне алады деу дұрыс емес. Біз Орталық Комитетке қозғалысты ңолдауды ғапа тап- сырамыз *  **.
2
Мен жалпы алғанда Петров жолдастың түзетуіне 97, онда революцияшылдык, шақыру жоқ болса да, қосыла-
* Бұл сөздің аяғы протоколдық комиссияныц жазбасында мынадай редакциямен берілген:
«Біз Орталық Комитетке тек қозғалысты қолдауды, Кавказдағы жағ- дайдың басқапіа болып отырғандығын еске алып, үгіттеу, насихаттау ғана керек екендігі жөнінде қорытынды жасауды ғана тапсырамыз. Осы абзацқа барлығыңыздың назарыңызды- аударамын.
Ешкім сөз сұрамайды. Жарыс сөз жабыладъс». Ред.
** Лениннің бұл сөзі протоколдық комиссияның жазбасында мынадай редакциямен берілген: «Лени н. «Россия пролетариаты мен ша- руаларына» деп қосу керек болмас па екен. Россия қолдайтындай халге жетпейінше, Кавказдың көтерілісті бастамауы қарарда көрсеті- луі мүмкін деп Рыбкин жаца ғана айтып кетті. Біраң бүл үшін бүкіл қарарды өзгерту керек. Жергілікті адамдардың көрсетулері маңызды; жалпы алғанда мен Петров жолдастың түзетуіне, онда революциялық шақыру жоқ болса да қосыламын». Ред.
8*


204
ПАРТИЯ ҮЙЫМДАРЫНЫҢ ЕКІ АПТАЛЫҚ ЕСЕПТЕРІ ТУРАЛЫ
Барлыц партия ұйымдарының, әсіресе барлық жу- мысиіы партия ұйымдарының екі апталык, есебі партия- ның құрамы мен ұйымдық топтасқандығын нығайту үшін, сондай-ақ партия өкілдігін (съездерде) ұйымдас- қан жұмысшылардың санына қарай ариайы қайта құру үшін өте-мөте маңызды болар еді.
Бұл есептерді, үзінділер түрінде, партияның Орталың Органында басып, осы арқылы партияның нағыз, бояма- сыз өмірі туралы аса бағалы материал беріп отыруға болар еді.
Үйірмелердегі, топтардағы және т. т. мүшелердің са- нын да басып отыруға болады, бұлай еткенде, айталық, әрбір топты немесе әрбір ұйымды бір әріппен немесе екі әріппен белгілеуге болар еді. Біздің партия ұйымда- рымыздың күрамы туралы мұндай есептер жақсы тек- серу материалы болар еді. (Мұндай есептер көп орын алады деп қарсы пікір айту қисынсыз. Мүшелердің са- нын көрсететін екі әріп пен екі цифрды алып есепте- сек — мәселен: аб 13, вг 41, дж 17 және т. с.— газет ба- ғанасының бір жолыиа осындай он бір хабар сыяды.)
III съезд бен IV съездің аралығындағы уақытты (1 жыл) съездің екіге бөлгені жөн болар еді. Жылдың ал- ғашқы жартысында эрбір партия ұйымы, партиямыз- дың ең төменгі жұмысшы ұясына дейінгісі ңалыптасып болып, орталыңпен дұрыс қатынастарды сөзсіз жөнге салуы керек, екі апталық дұрыс есепті жөнге салуы керек. Жөнге салуы керек деймін, өйткені адресін алып,


ПАРТИЯ ҮЙЫМДАРЫІІЫҢ ... ЕСЕПТЕРІ ТУР АЛЫ
205
жазу жеткіліксіз, адрестерді тексеру керек, есептердің жетуін ңамтамасыз ету керек және т. т. және т. т. Жа- ца дағдыпы, жаңа есепті (екі апталық есепті) ұдайы беріп тұруды жөнге салуға 4—5 ай мерзімді * жеткілік- ті деп есептеуге әбден болады. Күмән жоқ, ъінта болса мұны уш есе тез істеуге болады.
Одан соң, жылдың екінші жартысында партия ұйым- дарының екі апталық есебіне енді, былайша айтқанда, конституциялық маңыз беруге болады, яғни партияның IV съездегі өкілдігін қайта құруды осы есептерге тіке- лей тәуелді етіп қоюға болады. Мысалы, III съезд 1905 жылғы апрельде былай деп қаулы алады делік: партия- ның IV съездегі өкілдігін қайта құрған кезде, 1905 жыл- ғы 1 сентябрьден бастап орталыққа екі апталық дұрыс есеп тапсырып отырған партия ұйымдары ғана есепке алынуға праволы деп саналады. Кемінде үш ай бойын- да тапсырылған осы есептер (яғни minimum 6 есеп) бо- йынша ғана, IV съезде партияның съездердегі өкілдігі әрбір жерде социал-демократиялық одақтарға ұйымдас- қан жұмысшылардың санына қарай пропорциялы түрде белгіленеді. Сопдықтан мүшелер саны әрбір есепте сөз- сіз көрсетілуге тиіс.
1905 ж. кеш Өегенде 20 апрелъде
(3 майда) жазылған
Бгріншг рет 1926 ж. Ленинніц
V жинағында басылған
Ңолжазба бойынша басылып отыр
* Осы мерзімнің ішінде әрбгр үйым орталыққа өз шифрын (екі не- месе үш өріп=ұйымның аты) мәлімдеп, Орталық Органда тым болма- са бір есеп бастыруға тиіс, сөйтіп осы ұйымның барлыц мүшелері өз ұйымының орталықпен байланысты екенін кәміл білуі керек.


206
САЯСИ СОФИЗМДЕР
Орыс революциясының басталғаны жаңа ғана, бірақ сонысына қарамастан ол қазірдің өзінде-ақ буржуазия- ның саяси революцияларының кәдуілгі белгілерін әбден айқын танытып отыр. Ңаналушы таптар күресуде, жо- ғарғы топтар рақатын көруде. Революциялық күрестің барлың адам айтқысыз ауыртпалығы бүтіндей тап ре- тінде пролетариата және буржуазиялык, интеллигент жастардың ортасынан шыққан жеке адамдарға түсіп келді жәие түсіп отыр. Ңазірдің өзінде ішінара жеңіп алынған барлың бостандықтың (дәлірек айтқанда: бол- машы бостандық) оннан тоғызы қоғамның жоғарғы топ- тарына, еңбек етпейтін таптарға тиіп отыр. Ңазір Рос- сияда, заңға қарамастан, сөз бостандығы, жиналыс және баспасөз бостандығы осыдан 10 жыл бұрынғыдан, бір жыл бұрынғыдан анағұрлым мол, бірақ мұны біршама кең көлемде тек буржуазиялық газеттер ғана, «либерал- дық» жиналыстар ғана пайдаланып отыр. Жұмысшылар бұған дейін өздеріне беймәлім, мүлде қол жетпес деп саналып келген салаларға қарай әрдайым өзіне жол сала отырып, бостандыққа ұмтылуда, бірақ пролетарлық элементтің бұлайша кеулеп кіруі біздің пікірімізді бе- керге шығармайды, қайта растайды. Саяси күреске қа- тысудағы белсенділік күрестің жемістерін иемденудегі белсенділікке кері пропорцияда болып отыр. Белгілі бір таптың қоғамдық-экономикалық құрылыстағы жагдайы қаншалықты тиімді болса, жария қозғалыс пен ңұпия ңозғалыстың (яғни заңда рұқсат етілген қозғалыс пеп


САЯСИ СОФИЗМДЕР
207
заңға сыймайтын ңозғалыстың) арасалмағы да сонша- лықты «тиімді». Либерал буржуазия қозғалысының, әсі- ресе 9 япварьдап кейін, заң көтеретін формаларда кең орістегені соишалық, құиия либералдық қозғалыс біздің көз алдымызда адам айтқысыз тездікпен құлдырап ба- рады. Жұмысшы табыпың ңозғалысы, өзінің ең маңыз- ды кезеңдерініц біріиде әсіре-«заңды» формаға енуіие царамастан (Петербург жұмысшы халқыпың патшаға отініш беруі), оте-мөте заңсыз болып және аса қатал, әскери жаза тартуға тиісті болып шықты. Жұмысшы та- бының қозғалысы бұрыпғысынан әлдеқайда ұлғая түс- ті, бірақ жария және қүпия элементтің арасалмагы ал- дыңгысыпың пайдасытіа озгергеп жоқ деуге болады.
Бұл айырмашылық иеден? Атап айтқанда, Россияпың бүкіл қогамдық-экоиомикалық құрылысы ең аз еңбек ететіидерге ең көп жеміс берілуін қамтамасыз ететінді- гінен. Капитализм тұсыпда бұдан басқаша бола алмай- ды. Б үл — жалғыз экопомикалық өмірді ғапа емес, со- нымеп бірге саяси өмірді де өзіне бағындырып алатын капиталдың заңы. Ңаналушы таптардың қозғалысы ре- волюциялық күшті орге бастырады; ол халықтыц қалың бұқарасып күреске көтереді, бұл бұқара, біріпшіден, ші- руі жеткен бүкіл құрылысты шындап қирата алады, екіншіден, оның жағдайында өзіп бұл құрылысқа бай- лапыстыра қоятындай ешбір ерекшелігі жоқ, сопдықтан ол бұл құрылысты құлшыиа қиратады. Ол ол ма, бұл бұңара тіпті өз мақсаттарын толық ұғынбай тұрып-ақ, сол құрылысты қиратып тастауға қабілетті де ықыласты болады, ойткепі бұл халық бұқарасының жағдайы өте лажсыз, өйткепі омір бойы көріп келген езгі опы рево- люциялық жолға итермелейді, ал оның бұғаудан басқа жоғалтатып дәнеңесі жоқ. Бұл халықтық күш, пролетариат, шіріген құрылыстыц иелеріне сопшалық бір қаһарлы күіп болып көрінеді, себебі пролетариат жағда- йыпың өзінде барлық қанаушыларға қауіпті қатер бар. Осы себепті, пролетариаттың тіпті болмашы қозғалысы- пың өзі-ақ, ол бастапқыда қаншалықты шағын болғаны- мен, қандай да бір ұсақ-түйек себептеп басталғапымен, өзінің тікелей көздеген мақсатынан асып, букіл ескі


208
В. И. ЛЕНИН
құрылыс үшін бітіспейтін қиратушы күшке айналаты- иы сөзсіз.
Пролетариат табының капитализм тұсындағы жағда- йынан туатын ең негізгі өзгешеліктері себепті, пролетариат қозғалысында барлыц мақсат жолындағы, түрлі қа- ра ниетті, қанаушы, құлданушы атаулының бәрін толық жеңу жолындағы кескілескен күреске айналудың айны- майтын тенденциясы бар. Мұның керісінше, тағы да сол себептерден (яғни буржуазия жағдайының пегізгі өзгешеліктері себебінен), либерал буржуазияның қозға- лысында күрес орнына мәмлеге, радикализм орнына оппортунизма ұрыну, толық жеңіске жету үшін «әдеп- сіз», батыл, табанды талап қою орнына неғұрлым ықти- мал және таяу уақытта, мүмкін болатын болмашы табыстарды есепке алу тенденциясы бар. Кімде-кім шындап күресетін болса, ол, әлбетте, барлъщ мақсат үшін күреседі; кімде-кім күрестен гөрі, мәмлеге келуді артық көретін болса, ол, әлбетте, ең сәтті шыққан күнде өзі қанағат тұтуға бейім отырған «қиқым-сиқымдарды» күн ілгері көрсетумен болады (ал сәтті шықпаған күнде ол тігіті күрестің жоқтығын да қанағат тұтады, яғни ес- кі дүниенің қожаларыиа ұзақ уақыт мойынсұнады).
Міне, сондықтан да социал-демократияның револю- цияшыл пролетариаттың партиясы ретінде өз програм- масына соншалықты ұқыптылықпен қарауы, өзінің түп- кі мақсатын,— еңбекшілерді толық азат ету мақса- тын,— көп уақыт бұрын соншалықты мұқият белгілеп қоюы, осы түпкі мақсатты * тарылту ниеттерінің бәріне соншалықты қызғанышпен қарауы әбден табиғи нәрсе; нақ осы себептерден социал-демократия ұсақ, ең жуық экономикалық және саяси мақсаттарды түпкі мақсаттап соншалықты догматиктік қаталдықпен, доктринерлік қайсарлықпен бөліп тастайды. Кімде-кім барлың мақсат үшін, толық жеңіп шығу үшін күресетін болса, оған ұсақ табыстардың қол байлау болмауынан, жолдан тай-
* Ңолжазбада: «...күллі еңбекші адамзатты езу атаулыдан толық азат ету мақсатын,— осы түпкі мақсатты тарылту, кеміту немесе кем- сіту ниеттерінің бәріне соншальщты қызганышпен қарайды».
Бұл жерде және бұдан кейін де беттің соңындағы ескертулерде газетке арнап М. С. Ольминский түзеткен ең мацызды жерлері қол- жазба бойынша ңалпына келтірілді. Ред.


САЯСИ СОФИЗМДЕР
209
дырып жүрмеуінен, әзірге біршама алыста жатқан, бі- рақ онсыз барлық ұсақ табыстар құр әурепіілік болатыи басты пәрсені ұмыттырып жіберуге мәжбүр етпеуінен сақтанбасқа болмайды. Бұғаи керісінше, буржуазия партиясына, мейлі ол нагыз бостандық сүйгіш және на- ғыз халық сүйгіш партия болса да, программалар жө- пінде мұпдай қамқорлық жасау деген, бірте-бірте бола- тын аздағап жақсартуларға оне бойы сын козімеп қарап отыру дегеғі оган түсініксіз және жат нәрсе *.
Бізге осы пікірді қозғауға жуырда «Россия империя- сының негізгі мемлекеттік заңы» деген тақырыппен «Освобождение» редакциясы шығарған «Орыс консти- туциясының жобасы» түрткі болды. Россияда әлдеқа- шаннан-ақ белгілі бұл жоба енді ескертулер, түсініктер жазылып, «бірден-бір толық, түпкілікті және авторлар- дың өздері қарап шыққан басылым» ретінде шығары- лып отыр. Бақсақ, бұл жоба «Азаттық одағының» өзі- пікі болмай шықты, оны сол Одаққа қарайтын жеке бір топ қана әзірлепті. Сонымен, біз бұл арада айқын, тия- нақты, ашық программадан қорыққандық, либерализм- ге** тән қорыққандық бар екеиін тағы да, тағы да көріп отырмыз. Россияда социал-демократияға қарағанда, ли- бералдық партияның олшеусіз көп ақша ңаражаты меп әдебиетші күштері бар, жария түрде жүріп-тұру еркін- дігі де олшеусіз мол,— сөйте тұрып оның программа ай- қындығы жөнінде социал-демократиядан кейін қалып ңойғапдығы бадырайып-ақ көрініп тұр. Либералдар программадан ашықтап-ашық ат-тонын ала қашады, олар өз органында жекелеген қарама-қайшы мәлімдемелер (мысалы, жалпыға бірдей сайлау правосы туралы мәсе- ле жөнінде) немесе жеке топтар жасап шығарған, бү- кіл партияны (яки бүкіл «Азаттық одағын») біртұтас етіп ешқандай байланыстыра алмайтып «жобалар» жа-
* Ңолжазбада: «... буржуазия партиясына, мейлі ол нағыз либе- ралдық, нағыз зиялы, нағыз бостандың сүйгіні, нағыз халық сүйгіпі
партия болса да, түпкі мақсаттан мұндай айнымаушыльщ дегенің, программалар жөнінде мұндай ңамңорлық жасау деген, бірте-бірте болатын аздаған жақсартуларға өне бойы мұндай сын көзімен, өне бойы місе тұтпай қарау деген оған түсіпіксіз және жат нәрсе» Ред.
** Қолжазбада: «... орыс либерализміне, тек жалғыз орыс либера-
лизміне ғана емес-ау». Ред.


210
В. И. ЛЕНИН
риялауды артық көреді. Эрине, мұның кездейсоқтық бо- луы мүмкін емес; мұның өзі — осы күнгі қоғамдағы таи ретіндегі буржуазияның,— самодержавие мен пролетариат арасындағы қыспақта тұрған, ұсақ-түйек мүдде айырмашылықтарынан фракцияларға жіктеліп отыр- ған таптың,— әлеуметтік жағдайының сөзсіз нәтижесі. Саяси софизмдердің осы жағдайдаи келіп шығатыны— әбден табиғи нәрсе.
Енді біз осындай софизмдердің біреуіне оқушылардың назарын аудармақшымыз. Конституцияның освобожде- ниелік жобасының негізгі сипаттары белгілі: монархия сақталып қала береді,— республика туралы мәселе тіпті талқыланбайды да (сірә, буржуазияның «нақты саясат- шылары» бұл мәселені маңызды деп санамайтын бо- лар!), екі палаталы парламент системасы құрылады, оңың төменгі палатасы жалпыға бірдей, төте, тең және жасырын дауыс беру арқылы сайланады, жоғарғы па- латасына екі сатылы сайлау тәртібімеп сайланады. Жо- ғарғы палатаға өкілдерді земство жиналыстары мен қа- лалық думалар сайлайды. Бұл жобаның бүге-шігесіне тоқталып жатуды біз артык, деп санаймыз. Опың жал- пы жоспары меп «принцип жағыпан» қорғалып отыр- ғапдыгы назар аударарлық.
Біздің жайсац жанды либералдарымыз мемлекет би- ліғіп үш күштің арасына: монарх, жоғарғы палата (Земство палатасы), томенгі палата (Халык, окілдерінің палатасы) арасына: самодержавиелік бюрократия, буржуазия, «халық» (яғпи пролетариат, шаруалар жэне жалпы ұсақ буржуазия) арасына мүмкіп цадарынша те- пе-тең жәпе «әділ» боліп бермекші. Либерал публицис- тердің іштей арман ететіпі — осы эр түрлі күштер жәие сол күштердің әр түрлі комбинациялары арасындағы күрестің орнына олардың қағаз жүзінде... «әділет жолы- мен» біртұтас болып бірігуін жүзеге асыру! Бірте-бірте, біркелкі дамудың қамын ойлау керек, консерватизмнің көзқарасы тұрғысынан жалпыға бірдей сайлау правосып ақтап алу керек (Струве мырзаның қаралып отырғап жобаға алғы созі); монархия мен жоғарғы палата түрін- де құру арқылы билеуші таптардың мүдделерін (яғни наңты консерватизмді) нақты қамтамасыз ету керек;


САЯСИ СОФИЗМДЕР
211
күрделі больш көрінетін, ал іс жүзінде барып түрған ңарадүрсін бүкіл осы құраманы лепірмелі софизмдер- мен бөлендіру керек. Орыс пролетариатының талай-та- лай уақыт бойыиа либералдык, софизмдермен санасуы- на тура келеді. Енді солармен жақынырак, таныса бас- тайтын мезгіл жетті!
Екі палаталы системаны қорғауға кіріскенде, либе- ралдар оған қарсы айтылуы мүмкін-ау деген ой-пікір-« лерді талдаудап бастайды. Бір ерекшелігі сол, бұл қар- сы пікірлер түгелімен біздің жария баспасөзіміз кеңінен насихаттап жүрген кәдуілгі либералдық-халықшылдық идеялар шеңберінен алынып отырады. Айталық, орыс ңоғамының «терең демократиялық сипаты» бар, Россия- да саяси ецбектерімен, байлығымен, т. б. күшейіп алған жогары тап сияқты ештеңе жоқ, ойткені біздегі дворян- дар «саяси атаққұмарлығы» жоқ қызметшіл сословие болды, сонан соң оның материалдық маңызы да «мұқал- ды»-мыс. Социал-демократтың көзқарасы тұрғысынаті қарағапда, ішінде бір ауыз ақиқаты жоқ бұл халықшыл- дьщ создерді тіпті құлаққа ілудің өзі ерсі. Россиядағы дворяндардың саяси пұрсаттылығы жұртқа мәлім; олар- дың күтлі консервативтік және баяу немесе шиповшыл партияның тендепцияларынан-ақ бірден корініп тұр; оның материалдык, мацызын «мұқалтып отырған» буржуазия ғана, ал дворяндар буржуазиямен қосылып кетіп отыр, сіның бер жағында бүкіл осы мұқалту дво- ряндардың қолында ондаған миллион еңбекшілерді то- науға мүмкіндік беретіндей орасан көп күш-құралдың жинаңталуына ешбір бөгет болып отырған жоқ. Саналы жұмысшылар бұл жөніпде өздерін бос қиялмен алдар- қатпауға тиіс, орыс дворяндарының бейшаралығы тура- лы халықшылдық сөздер либералдарға келешекте дво- ряндарға берілетін конституциялық артықшылықтардьщ із-түзін білдірмеу үшін ғана қажет. Мұндай либералдық логика психологиялык, шарасыздықтан туады: дворян- дардың артықшыльщтарын* демократизмнен болмашы ғана ауытқушылық деп көрсету үшін біздің дворянда- рымызды бейшара етіп корсету керек.
Ңолжазбада: «... дворяндардың саяси артықшылықтары». Ред.


212
В. И. ЛЕНИН
Сол сияқты буржуазияның тес пен балға арасына тү- сіп отырған жағдайында идеалистік сөздердің бола бе- руі де психологиялық шарасыздықтан туады, бұл сөз- дерді ңазір жалпы алғанда біздегі либерализм, әсіресе оның сүйікті философтары соншалық дәм-татусыз қол- данып жүр. «Орыстың азаттық қозғалысы үшін,— де- генді оқимыз біз түсіндірме жазбадан,— демократия де- геніміз — тек факт ңана емес, сонымен қатар моральдық саяси постулат. Ол әрбір қоғамдық форма үшін тарихи дәлелден гөрі адамгершілік дәлелін жоғары санайды...» Біздің либералдардың демократиям опасыздық жасау- дағы өз әдістерін «ақтап жүрген» көпірме, мән-мағына атаулыдан жұрдай жел сөздерінің айта қалғандай үлгі- сі! Олар: «әсіре элементтер тарапынан орыстың либе- ралдық партиясы бюрократтық самодержавиенің орнына буржуазиялық-дворяндық самодержавие орнатпақшы екен деп бұл партияға өте жаман кінәлар (?) тағы- лып жүр» деп қынжылады,— ал сөйте тұрып біздің либералдарымыз өз жобасыпдағы бірден-бір шынайы де- мократиялық мекемені — Халық өкілдерінің палатасын монархиямен де, жоғарғы земство палатасымеп де өкі- мет билігін бөлісуге мәжбүр етеді!
Олардың жоғарғы палатаны жақтағандағы «адамгер- шілік» және «моральдық-саяси» дәлелдері мынау. Біріп- шідеп, «екі палаталы система Европаның Грециядаи, Сербиядан, Болгариядан және Люксембургтен басқа жерлерінің бәрінде бар...». Демек, бірқатар жерлер қо- сылмағасып-ақ, бәрінде бар болмағаны ғой? Сонан соц мынадай да дәлел болып па: Европада антидемократия- лық мекемелер өте көп, сондықтан... сондықтан оларды біздің «терең демократиялық» либерализміміз үлгі етіп алуы керек? Екінші дәлелі: «заң шығару билігін бір органның қолына беріп қою өте қауіпті», қателерді, «тым асығыс» шешімдерді түзетіп отыратын басқа бір орган құру керек. «... Россия Европадан батылырақ болып шығуға тиіс пе?». Сөйтіп, орыс либерализм! проле- тариаттан қорқып өзінің барлық прогресшілдігін куні бурын жоғалтып, европалық либерализмнен батылырақ болғысы келмейді! Бәрекелді, «азаттық» қозғалысының жетекшісі болғандарыңа болайын! Россия азаттық жо-


САЯСИ СОФИЗМДЕР
213
лында әлі бірде-бір рет пәлендей елеулі қадам жасап та көрген жоц, ал либералдар «асығыстық» жасаудан қа- зірде-ақ зәрелері қалмай жүр. Онда, мырзалар, осы дә- лелдермен жалпыға бірдей сайлау правосынан бас тар- туды да ақтап шығуға болады емес пе?
Үшінші дәлелі: «Россиядағы қандай да болсын саяси тәртіпке қатер туғызатын басты қауіптердіц бірі — яко- биндік бір орталыққа бағындыру режиміпе айналдыру». Неткен сұмдық! Сірә, халықтың қаналушы таптарының демократизміне қарсы социал-демократия оппортунисте- рінің, жаңа искрашылдардың қолданып жүрген қаруын оппортунист-либералдар да пайдалана қоюдан аулақ болмаса керек. Аксельрод, Мартынов және К° шығарып жүрген «якобиншілдік» қисынсыз құбыжық освобожде- ниешілдерге де пайдалы қызмет етіп отыр. Бірақ тоқтай тұрыңыздар, мырзалар, егер сіздер шынымен-ақ центра- лизмнің ұшқарылықтарынан (дәйекті демократизмнің «ұшқарылықтарынан» емес) қорыққан^ болсаңыздар, онда жалпыға бірдей сайлау правосын жергілікті зем- стволық және қалалық мекемелерге теліп іиектеудіц не қажеті бар еді?? Ал сіздер оны шектеп отырсыздар ғой. Сіздер оз жобаңыздың 68-статьясында: «Халық окілдері палатасының сайлауыпа қатысуға правосы бар әрбір адам, егер ол бір жылдан аспайтын, белгілі бір мерзім ішінде нац сол уезде немесе цалада орын теуііг турған болса, оның жергілікті сайлауларға да дәл солай қаты- суға правосы бар» деп қаулы етесіздер. Ал піындығын- да бұл статья ценз енгізіп отыр, ол сайлау правосын іс жүзінде жалпыта бірдей етпей отыр ғой, өйткені дәл жұмысшылардың, батырақтардың, күндікшілердің баян- ды мекен таппай, ңаладан қалаға, уезден уезге жиі коше беруіне тура келетінін, әркім-ақ түсінеді. Капитал жұмысшылар бұқарасып елдіц бір шетінен екінші шеті- не ауыстырып отырады, оларды мекенінен айырады, ал сол ушін жұмысшы табы өзінің саяси праволарының бір бөлігінен айрылуға тиіс болмақ!
Жалпыға бірдей сайлау правосын осылайша шектеу нақ сол жоғарғы, земстволық палатаны сайлайтын зем- стволық және қалалық мекемелерге ңолданылмаңшы. Якобиндік цептрализмнің ұілқарылықтарына қарсы бол-


214
В. И. ЛЕНИН
ғансып күресу үшін демократизмнен тайқудыц екі турі болып отыр: біріншіден, жалпыға бірдей сайлау право- сын отырықшылық цензісімен піектеу; екіншідеи, екі сатылы сайлау енгізіп, тэте сайлау правосы принципі- нен бас тарту! Якобинизм құбыжығының тек түрлі оп- портунистерге* ғана қызмет етіп отырғаны осыдап-ақ айқып емес пе?
Иә, Струве мырзапың социал-демократиялық жирон- дистерге — жаңа искрашылдарға — озінің припциптік тілеулестігін білдіргеиі тегін емес, оның «якобинизмге» қарсы атақты күрескер Мартыновты жер-көкке сыйғыз- бай мақтағаны тегін емес. Якобинизмнің социал-де- мократиялық дұпіпандары либерал буржуазияға тұп-ту- ра жол төсеп берді және төсеп беруде.
Земство мекемелері сайлайтып жоғарғы палатаныц нақ өзі «децентрализацияның басталганып» бейнелей алады, «Россияныц әр түрлі боліктеріпіц сан алуан си- патты кезеңівь» бейнелей алады деп жүрген освобожде- пиешілдердің пайымдауы — барып тұрган бос сөз. Децентрализация сайлаудың жалпыға бірдейлігін шектеу- мен бейнелене алмайды; сан алуандық сипаты төте сайлау принципін шектеумен бейнелене алмайды. Істің мәні мұнда емес, мұны освобождениешілдер көлеңкелеу- ге тырысып жүр. Істің мәні мынада: жоғарғы палата олардың системасы бойынша, айрыцша және негізіпеп сөзсіз дворяндар мен буржуазияның органы болып алады, ойткені отырықшылық цензісі меп екі сатылы сайлау системасы бәрінен бұрын пролетариатты көбірек шеттетіп цалдырады. Істің осы мәнініц саяси мәселе- лермен аз да болса таныстығы бар әрбір адамға айқып екендігі соншалық, жоба авторларыиың оздері де огаи қарсы пікір болмай қалмайтынын күп ілгері сезігі отыр.
«Бірақ,— дегенді оқимыз жазбадан,— сайлау қалай ұйымдастырылғанымен де, жергілікті өмірде ірі-ірі жер иелері мен кәсіпкерлер табынъщ басымырақ маңыз алу- ға мүмкіндігі мол деушілер болар. Біздіц ойымызша» (неткен терең демократиялық ой десеңізші!), «бұл ара- да да «буржуазиялық элемеиттен» тым әсіре қорыққан-
* Қолжазбада: «... түрлі оппортунист ерге, түрлі саяси сатқындар-
га?». Ред.


САЯСИ СОФИЗМДЕР
215
дық ацгарылады. Жер иеленуінілер табы мен өнеркәсіп табы оз мүдделеріи білдіруі үшіп жеткілікті (!) мүмкін- дік алса, онда түрған ешбір (буржуазиялық элементке жалпыға бірдей сайлау правосы аздық қылады!) әділст- сіздік жоқ (!!), ойткені мұпымен қатар халықтың басқа тонтарыпың да окілдік алуыпа мол мүмкіндік туып отыр. Тек пұрсаттылық қана адамгершілік тұрғысыпап жөнсіз, саяси тұрғыдан қауіпті...»
Бұл «либералдың» адамгершілікті жұмысшылар есте- ріне мықтап сақтасын. Бұл — адамгершілік демократизм ді айтып мақтануға, «пұрсаттылықты» айыптауға және отырықшылық цензісін, екі сатылы сайлауды, мо- нархияны ацтаута мүмкіндік береді... Монархия, пгама- сы, «пұрсаттылық» емес болса керек немесе ол — адам- гершілік тұрғысынан жол берілетін және саяси тұрғы- дап ңауіпсіз пұрсаттылық болса керек!
Ңоғам ішінен шыққап «азаттың» қозғалысы жетск- шілеріміздің аяқ алысы жамаи емес! Олар тіпті өздері- піц тым батыл кеткен, оздеріпің бүкіл партиясып байла- пыстырарлық ешбір дәнекер болмайтын жобаларыпда реакцияны ақтау жолын күн ілгері-ақ ойлагі шығарып отыр, пұрсаттылық дегепіціз пұрсаттылық емес деп со-* фистікпен дәлелдеп, буржуазияның пұрсаттылығын қор- гап отыр. Керек десе, өздеріпің материалдық есепке аса кіріптар емес дейтіи, тікелей саяси мақсаттардан әлде- қайда аулак, дейтін әдеби істерінде де олар енді демократизм ұғымын саудаға салып жүр және ең дәйекті буржуазиялық демократтарға — ұлы француз револю- циясы заманыпдағы якобиншілдерге жала жауып жүр. Ал енді мұнан әрі не болар екен? Егер нағыз идеалист либералдар қазірдің өзінде-ақ опасыздықты теория жү- зіпде әзірлеумен шұғылдапып жүргеп болса, онда либерал буржуазияның партия алдында жауап беретін, іс- кер саясатшылары қандай әнге басар екен? Егер осво- бождениешілдердің әсіре сол қанатының ең батыл ті- лектеріпің өзі екі палаталы парламенті бар монархия- дан әрі аспайтын болса, егер либерализм идеологтары- ныц бар сурағаны осы ғана болва, опда либерализмніц епті-пысықшалары пемсп сауда жасар екен?


216 В. И. ЛЕНИН
—
Либерализмнің саяси софизмдері буржуазияның тіпті алдыңғы қатарлы деген элементтерінің де шын таптық табиғатымен танысу үшін революцияшыл пролетариат- қа аз болғанымен, бағалы материал береді.
«Вперед» № 18, 18(5) май, 1905 ж.
«Вперед» газетгніц ■ңолжазбамен салыстырылған текстг бойынша басылып отыр


217
РОССИЯ СОЦИАЛ-ДЕМОКРАТИЯЛЫҚ ЖҮМЫСШЫ ПАРТИЯСЫНЫҢ III СЪЕЗІ ТУРАЛЫ ХАБАР
Жұмысшы жолдастар! Жақын арада РСДРП III съезі болып өтті, бұл съезд біздің социал-демократиялық жұмысшы қозғалысымыздың тарихында жаңа бір дәуір ашуға тиіс. Россия тарихи ұлы кезеңді басынан кешіріп отыр. Революция бұрқ ете қалды, енді ол барған сайын қаулап, жаңа жерлерді және халықтың жаңа топтарын қамтуда. Пролетариат революцияпыц жауынгер күште- рінс бас болып отыр. Ол бостандық ісі үшін қазірдің өзінде анағұрлым көп құрбандық берді, енді патша са- модержавиесіне ңарсы шешуші шайқасқа әзірленіп жа- тыр. Бостандық еңбекшілерді қайыршылықтан, езгі мен қанаудан құтқармайтынын пролетариаттың сапалы окілдері біледі. Ңазір бостандық ісін жақтап отырған буржуазия революция болған күннің ертеңіне-ақ жұ- мысшылардың ңолы жеткен жеңістерінің мүмкіндігінше үлкен бөлігін тартып алуға тырысады, пролетариаттың социалистік талаптарының бітіспес дұшпаны болып шы- ғады. Бірақ біз еркін, біріккен және нығайып алған бур- жуазиядан қорықпаймыз. Бостандық біздің социализм жолында кең көлемде, ашық, бұқаралық күрес жүргі- зуімізге мүмкіндік беретініп біз білеміз. Экономикалық даму арынды күшпен — бұл даму неғұрлым еркінірек өрістеген сайын, соғұрлым тезірек қарқынмен — капитал өктемдігіне ор қазып, социализмнің жеңісін әзірлей- тінін біз білеміз.
Жұмысшы жолдастар! Осы ұлы мақсатқа жету үшін біз барлық саналы пролетарларды Россия социал-демо-


218
В. И. Л ЕН И И
кратиялық біртұтас жұмысшы партиясына топтастыруы- мыз керек. Біздіц партиямыз әлдеқашан-ақ, 1895 жэпе 1896 жылдардагы кең өріс алған жұмысшы қозғалысы- пан кейіи іле-шала қалыптаса бастады. 1898 жылы бі- ріпші съезд болды, ол Россия социал-демократиялық жұмысшы партиясып құрып, опың міндеттерін белгіле- ді. 1903 жылы екінші съезд болып өтті, бұл съезд пар- тияға программа жасап берді, тактика жөнінде бірқатар қарар қабылдады, түтас партия ұйымын құруға тұңғыш рет талаптанды. Рас, бұл соңғы міндетті партия бірден орындай алмады. Екінші съездің азіпылық жағы съез- дің көпшілігіне бағынғысы келмей, жік шығара бастады, мұның өзі социал-демократиялық жұмысшы қозға- лысына мықты залалын тигізді. Екінші съездің қаулы- ларын орындағысы келмеуі, съезд ңұрған орталық мекемелердің басшылығымен жұмыс істеуден бас тар- туы осы жікке боліпудің алғашқы қадамы болды; ал III съезге қатысудан бас тарту оның ақырғы қадамы болып табылды. III съезді Россияда жұмыс істейтін комитет- тердің көппгілігі сайлаған Бюро мен партияпың Орта- лық Комитеті шақырды. Съезге барлық комитеттер, бо- лініп шыққан топтар және комитеттерге наразы болып жүрген перифериялар шаңырылды, бұлардың аса зор копшілігі, оның ішінде азшылыққа қараған комитеттер мен ұйымдардың бәрі дерлік, өздеріпің делегаттарып сайлап, оларды шетелдегі съезге жіберді. Сопымся, жал- пы партиялық съезд піак,ыру үшін біздің полицейлік жағдайымызда жүзеге асыруға мүмкін болғанның бәрі істелді, бірақ тек партияныц бұрынғы Советінің шетел- дегі үш мүшесіпің бас тартуы ғана бүкіл партия азшы- лығыпың съезге бойкот жасауына әкеп соқтырды. Съез- дің төменде келтірілген қарарынан98 көріпіп отырпа- пындай, III съезд партияда жік туғызғаны үшіп бар жауапкершілікті осы үш мүшеге жүктейді. Бірақ, әйт- седе III съезд, азшылықтың қатыспай қалғанына қара- мастан, азшылықтың копшілікпен бірге, бір партияда жұмыс істей алуы үшіп барлық шараларды қолданды. III съезд партиямызда байқалып отырған ескірген, дәу- рені откен «экономизм» козқарастарына қарай бет бұ-


РСДРП III СЪЕЗІ ТУР АЛЫ ХАБАР
219
рушылыңты дұрыс емес деп таныды, бірақ сонымен бір- ге съезд цандай да болсып азшылыцтыц праволарыпа дэл және айқын, партияныц барлык, мүшелері үшіи мін- детті болып табылатыы партия уставыпда баяпды етіл- ген, кепілдіктер жасап берді. Енді азшылықтың өз көз- қарастарып қорғауыпа, идеялық күрес жүргізуіне еш- бір даусыз, партия уставы бойыпша қамтамасыз етілгел правосы бар,— тек қаиа таластар мен алауыздықтар бейберекеттікке бастамайтын болуы керек, оцды жұмыс- қа оралғы болмау керек, күштерімізді бөлшектемейтін болуы керек, самодержавие мен капиталистерге қарсы жұмыла күресуімізге бөгет жасамайтын болуы керек. Енді устав бойынша партияның әрбір толық праволы ұйымына партиялық әдебиетті басып шығару правосы берілді. Енді толык, праволы комитеттердің бесеуі, явни партияныц барлық толық праволы комитеттерінің ал- тыдан бір бөлігі талап етсе, партиялық әдебиеттіц қап- дайын болса да тасымалдап отыру міндеті партияныц Орталық Комитетіне жүктелді. Комитеттердің автоно- миясы дәлірек белгіленді, комитеттердің адам құрамы- ның дербес праволылығы жарияланды, яғни Орталық Комитет жергілікті комитеттің келісімінсіз комитеттер- дің мүшелерін шығару және оларға жаңадан мүшелер енгізу правосыпан айырылды. Бұғап жатпайтып бір тана ерекшелік сол, ұйымдасқан жұмысшылардың 2/з бо- лігі комитеттің орныпан алынуын талап еткен кезде, III съезд қабылдаған устав бойынша, егер Орталық Ко- митеттің 2/з болігі жұмысшылардың шеіпімін қостайтын болса, комитеты орпыпап түсіру Орталық Комитет үшін міндетті болады. Әрбір жергілікті комитетке периферия- лық ұйымдарды партия ұйымдары дәрежесіпде бекіту правосы берілді. Периферияга комитеттердің мүшелі- гіне кандидаттар үсыпу правосы берілді. Партияныц ара шегі партия көпшілігінің тілегіне сәйкес дәлірек белгіленді. Екі немесе үщ орталық орныпа бір орталық құрылды. Партияныц шетелдегі бөлегіпен гөрі Россияда жүмыс істеп жүргеп жолдастардың мейлінше басым болуы қамтамасыз етілді. Бір созбеп айтцанда, көгішілік көптігін жасап қиянат етті, күшпеп басып-жаныштьі,


220
В. И. ЛЕНИН
партияның орталық мекемелері өктемдік жасады, т. б., т. с. с. деген ренішті сөздердің болуына ешбір жол қал- дырмау үшін, үшінші съезд қолдан келгенді істедк Барлың социал-демократтардың бірге жұмыс істеуіне, бір партияның, партия болғанда ескі үйірмешілдік- тің дәстүрлеріне өріс бермеу үшіп, бұрынғы егес- тер мен ұсақ-түйек жанжалдардың ізін жою үшін айтарлықтай кең көлемді, әрі өміршең, жеткілікті дәре- жеде нығайған, күшті партияның қатарына сенімді түр- де кіруіне толық мүмкіндік жасалды. Социал-демокра- тияның партиялықты шын мәнінде бағалай білетін қыз- меткерлерінің бәрі енді III съездің шақыруына құлақ асатын болсын, осы съездің қаулылары партия бірлігін қалпына келтіру үшін, іріткі салудың қандайып болса да жою үшін, пролетариат қатарын топтастыру үшін істелер істің басы болсып. Бірлігі күшті, ынтымақты жұмыстың маңызын бәрінен де жақсы бағалай білетін, араздықтың, тұрақсыздықтың, өзара қырқысудың күллі зардабын бәрінен де тереңірек сезіпген наң саналы жұ- мысшылар енді партияның төменгі ұйымдарындағы, сондай-ақ жоғарғы ұйымдарындағы барлық мүшелері- нің партиялық тәртіпті жаппай және сөзсіз мойындауып бар күш-жігерін сала талап ететіндігіне біз кәміл се- неміз!
III съезд, өзінің барлық ұйымдық және тактикалық шешімдерінде екінші съездің жұмыстарымен сабақтас- тық байланыс болуын сақтауға ұмтылып, партияны ашық айқасқа әзірлеу туралы, партия тарапынан қару- лы көтеріліске бар күш-жігерімен тікелей қатысудың және оған баспіылық етудің қажеттігі туралы, ақырын- да, партияның революциялық уақытша үкіметке көзқа- расы туралы қарарларда нақты кезеңнің жаңа міндетте- рін ескертуге тырысты. Съезд үкіметтің әрбір қобал- жуын, біздің қызметімізге берілген еркіндіктің заң жүзінде немесе іс жүзінде әрбір ұлғаю сәтін пролета- риаттың таптық ұйымын нығайту үшін, оның ашық кү- реске шығуын әзірлеу үшін пайдалану керек екеніне барлық партия мүшелерінің назарын аударды. Бірақ со- циал-демократиялық жұмысшы партиясының осы ай- тылған жалпы және негізгі міндеттерінен басқа, бастан


РСДРП III СЪЕЗІ ТУР АЛЫ ХАБАР
221
кешіріп отырған революциялық кезең партияға бостан- дық жолындағы алдыңғы қатарлы күрескер ролін, са- модержавиеге қарсы.қарулы күрестің авангарды болу ролін жүктеп отыр. Халықтың бостапдыққа ұмтылған талабына патша өкіметінің қарсылығы неғұрлым кү- шейе түскен сайын, революциялық тегеуріннің күші де соғұрлым керемет өсе түседі, жұмысшы табы бастағап демократияның толық жеңіп шығу мүмкіндігі де соғұр- лым арта түседі. Жеңімпаз революцияны жүзеге асыру, оның жемістерін қорғап қалу пролетариаттың мойнына орасан зор міндеттер жүктейді. Бірақ пролетариат ұлы міндеттерден қорықпайды. Өз жеңісің өзіңе пәле болып жабысады деушілерді пролетариат өз маңайынан жире- не серпіп тастайды. Россия пролетариаты өз борыпіын ақырына дейін орыпдап шыға алады. Ол халықтық қа- рулы көтеріліске басшылық ете алады. Егер революция- лық уақытша үкіметке қатысу сияқты қиын міндет жүк- теле қалса, ол ондай міндеттен қорықпайды. Ол контр- революциялық әрекеттердің бәріпе тойтарыс бере алады, бостандықтың барлық жауларын аяусыз талқан- дап, демократиялық республикапы кеудесін тосып қор- ғай алады, біздің бүкіл программа-минимумды револю- циялық жолмен жүзеге асыра алады. Россия пролетарла- ры істің осындай нәтижеге жетуінен қорықпауы керек, қайта бар ниетімен соны тілеуі к-ерек. Біз алда тұрған демократиялық революцияда жеңіп шығып, сол арқылы өзіміздің социалистік мақсатымызға қарай қарышты қа- дам жасаймыз, біз бүкіл Европаның мойнынан реак- циялық әскери державаның ауыр бұғауын сыпырып тастаймыз, сөйтіп, буржуазиялық реакциядан әбден қажып-қалжыраған, Россиядағы революцияның табыс- тарын көріп енді ғана рухани серги бастаған өз бауыр- ларымыздың, бүкіл дүние жүзінің саналы жұмысшыла- рының социализмге қарай тезірек, табанды түрде, батылырақ аяқ басуына көмектесеміз. Ал Европіаның социалисты пролетариатының көмегімен біз демокра- тиялық республиканы қорғап қана қалмай, сонымеп бірге социализмге қарай алып адыммен қарыштай береміз.
Жұмысшы жолдастар, бостандық жолындағы ұйым-


222 В. И. ЛЕН И Н
дасқан, ынтымацты да табанды күреске ңарай алға
үмтылыңдар!
Революция жасасыи!
Халықаралық революңиялық социал-демократия жа-
сасын!
РСДРП Орталыц Комитеті
«Пролетарий» № 1, 27(14) май, 1905 ж
«Пролетарий» газетінгц цолжазбамен салыстырылғаіі текстг бойынша басылып отыр


223
СЪЕЗДІҢ ҚҮРЫЛЫМЫ ТУР АЛЫ"
Орталыц Комитет съезд басталған кезінде қабылдан- ган бұл ңарарға, кейіннен түскен мәліметтер негізінде, мынадай қосымша енгізуді қажет деп санайды. Біздің партиямыздағы толық праволы дауыстардың жалпы са- нын съезд түптей келгенде 71 деп белгіледі, ягни толық праволы 31 ұйымда 62 дауыс және партияпың орталық мексмелерінде 9 дауыс бар деп белгіледі. Кременчуг, Қазап және Кубань комитеттерін съезд толық праволы деп тапымады. Съезге Петербург, Москва, Тверь (съез- дің соңына тамап), Рига, Солтүстік, Тула, Нижний Новгород, Урал, Самара, Саратов, Кавказ одагы (8 дауыс, яғни торт комитетке барабар), Воронеж, Николаев, Одесса, Полесье, Солтүстік-Батыс, Курск жэне Орел- Брянск комитеттерінің делегаттары шешуші дауыспен цатысты. Барлыгы 42 даусы бар 21 ұйым, сонан соц барлыгы 4 даусы бар Орталыц Комитет делегаттары мен Орталық Комитеттің Советтегі өкілдері. Жиыны 71 ұйымнан 46 дауыс. Кеңесші дауыспен қатысқандар: Архангельск комитетінің, Урал одагыныц (съездің соңына таман келген екінші делегат), Қазап комитеті- нің, Одесса комитетіпің делегаттары; Екатерипослав, Харьков, Минск топтарының, «Вперед» редакциясының және Шетелдік ұйым комитетіпің делегаттары. Кременчуг комитетінің делегаты съезд жұмысына қатысуға ті- лек білдірген еді, бірақ кешігіп қалды. Одан соц, съезд мәжілістері үстінде үшінші съезд делегаттарының қолы- на бір документ тиді, ол документтеп Үйымдастыру ко- митетінің жалпы партиялық съезд шақыруга күш жүм-


224
В. И. Л ЕНИН
сауы арқасында шетелге мына ұйымдардан өкілдер кел- гені айқын болды: Орталық Комитеттің Петербургтегі тобынан, Орталық Комитеттің Одессадағы тобынан, Николаев комитетінен, Харьков комитетінен, Киев комите- тінен, Екатеринослав комитетінен, Кубань комитетінен, Дон комитетінен, Донецк одағынан, Сибирь одағынан, Москва комитетінің шеткері аймағынан, Сормовоның шеткері аймағынан, Смоленск комитетінен, Ңырым ода- ғынан және Украина социал-демократиялық одағынан. Бүл документ — «Ұйымдастыру комитетінің шақыруы- мен съезге жиналған жолдастарға» арналған хат, осы аталып өткен барлық ұйымдардың өкілдері қол қойған хат. Бұдан Ұйымдастыру комитеті жалпы партиялық съездің шақырылуын шын мәнінде қамтамасыз ете алғаны көрініп отыр.
Съезд барлығы 26 мәжіліс өткізді. Күн тәртібінде мына дай тактикалық мәселелер тұрды: 1) Қарулы көтері- ліс. 2) Үкіметтің төңкеріс қарсаңындағы жәпе наң төң- керіс кезіндегі саясатына көзқарас. 3) Шаруалар қозғалысына көзқарас. Сонан соң ұйымдық мәселелер. 4) Партия ұйымдарындағы жүмысшылар мен иителли- генттердің көзқарасы. 5) Партия уставы. О дан кейін басқа партиялар мен ұйымдарга көзқарас туралы мәсс- лелер, атап айтқанда: 6) — РСДРП-ның болініп шық- қан бөлегіне көзқарас. 7) — ұлттық социал-демократия- лық партияларға көзқарас. 8) — «социал-революционер- лерге» көзқарас. 9) — либералдарға көзқарас. Одан кейін, 10) Насихат пен үгітті жақсарту. 11) Орталық Комитеттің есебі. 12) Жергілікті комитеттер делегат- тарының есептері. 13) Сайлау. 14) Съездің протокол- дары мен шешімдерін жариялау тәртібі және қызмет адамдарының қызметке кірісу тәртібі.
Съездің протоколдарын бастырып шығару съезд сай- лаған арнаулы комиссияға тапсырылды, ол комиссия қазірдің өзінде-ақ өз жұмысына кірісті.
РСДРП Орталыц Комитет!
«Пролетарий» № 1, «Пролетарий» газетінщ
27(14) май, 1905 ж. ^олжазбамен салыстыръілғаи
текстг бойынша басылып отыр


225
ҮШІНШІ СЪЕЗД
РСДРП ішінде съезд үшіп жүргізілген ұзақ, әрі табан тірескен күрес ақырында аяқталды. Үшінші съезд бо- лып отті. Съезд протоколдары жарықңа шыққаннан кейін гана оның барлық жұмыстарына толық баға беру мүмкін болады. Ңазіргі уақытта біз жарияланған «Хабар» * және съезге қатысушылардың алған әсерлері негі- зінде III съездің шешімдерінде бейнеленген партиялың дамудың басты кезеңдерін корсетіп қана отпекшіміз.
III съездің қарсаңында Россиядагы саналы пролетариат партиясының алдында басты үш мәселе тұрған еді. Біріншіден, партия дағдарысы туралы мәселе. Екінші- ден, жалпы партия ұйымының формасы туралы анағүр- лым маңыздырақ мәселе. Үшіншіден,— бастан кешіріп отыргап революциялық кезеңдегі біздің тактикамыз туралы басты мәселе. Мәні азырағыная көбірегіне көше отырып, осы үш мәселенің қалай шешілгеніп қарап ко- рейік.
Партия дағдарысы съездің шақырылған бір ғана фак- тісімен-ақ озінен-өзі шешілді. Жұртқа мәлім, дағдарыс- тың негізі II съезд азшылығының съезд көпшілігіне ба- ғынудан қасарыса бас тартқандығы болды. Бұл дағда- рыстың жанға батқан азабы және ұзаққа созылу сипаты III съезді шақырудың кешеуілдеуінен болды, партия ішінде іс жүзінде жікке бөліну орын алғандықтан, сырт- тай, жасанды бірлікті сақтаған болып көлгірсігенмен,
Ңараңыз- осы том, 217—222-беттер Ред.


226
В. И. Л ЕНИН
көппгілік тұйыққа тірелген жағдайдап шығудың тура жолын тездеткісі келіп жанталаса күш-жігер жұмсаға- пымеи жасырьш жәіте құпия жікке боліпу орып алған- дықтан болды. Съезд копшіліктіц шешімдеріп мойыпдау туралы, яғни партия бірлігін іс жүзіпде қалпына келті- ру немесе оны ресми түрде толық бұзу туралы мәселені азшылықтың алдына тіке қойып, тура жолды тауып берді. Азшылық жікке боліиуді жои коріп, бұл мәселспі екіпші мағынада шешті. Партияның толық праволы ұйымдары көпшілігінің күмәнсыз білдірілген еркіне қа- рамастан Советтің съезге қатысудан бас тартуы, бүкіл азшылықтың съезге келуден бас тартуы, бұдан бұрын «Хабарда» айтылғанындай, жікке бөлінуге қарай жасал- ған ақыргы ңадам болды. Біз бұл арада съездің фор- мальды зацдылығына тоқталып жатпаймыз, ол жағы «Хабарда» толық дәлелденген. Совет шақырмаған, яғни партия уставы бойынша шақырылмаған съезд заңсыз дегеп дәлелге партиядағы жапжалдың бүкіл тарихынап кейін тіпті мәп берудің өзі қиын. Жалпы алғанда, кёз келген партия ұйымыпыц пегіздеріп ұғынғап әрбір адамға айқын порее — томенгі коллегия жөніндегі тәр- тіп жоғаргьт коллегия жөпіндегі тәртіпке байланысты; Совет женіндегі тәртіп Советтің өзінің сенімгерлеріне, яғни комитеттер мен олардың жиынтығына, партия съе- зіпе багыиуыпа байланысты. Кімде-кім осы ақиқатқа қосылмайтып болса, опдай адамның сепім білдірілген өкілдер сенімгерлер алдыпда жауапты емес және олар- ға есеп бермейді, қайта мұның керісінше болады деген ағат қорытыпдыга ұрынары хақ. Бірақ, қайталап айта- мыз, бүл мәселеге үзак, тоқталып жатудың қажеті жоқ, оныц себебі — істіц жайыті түсіпгісі келмейтіндердің тана түсіпбейтшдітіпеп емес, опьтң тағы бір себебі — жік- ке бөліяген кезден бері жікке болінгендер арасындағы формальдылық туралы талас оте-мөте құрғақ, мақсат- сыз схоластикага айналып барады.
Азшылық қазір партиядаті бөліпіп шықты, бұл — бол-. гап факт. Оның бір болегі, болкім, күшпен басып-жа- нышты және т. с. дегеп түрлі ертегілердің қисынсыз екепіне, жаңа уставта жалпы азіттылықтың праволары- на толық кепілдік беріліп отырғанын, жікке бөлінудің


ҮШІНШІ СЪЕЗД
227
зіпшдылығын съезд шешімдеріиен және көбіне-көп сьездің протоколдарынан көріп, көздері жетер,— сөйтіп нартияға кірер. Екінші бөлегі, бәлкім, біраз уақыт партия съезін мойындамай қарысып бағар. Азшылыцтың бүл бөлегі жөнінде бізге оньщ өзгеше тактикасы мен озгеше уставы бар тұтас ұйым болып неғұрлым тезірек ііптей ұйымдасуына тілек білдіру ғапа қалып отыр. Бұл пеғұрлым тезірек болса, барша жұрт және әрбір адам, партия қызметкерлеріпің қалың бұқарасы жікке бөліну- діц себептерін және оған берілген бағаға соғұрлым оңай түсінетін болады, жер-жердегі жұмыстың қажеттеріне ңарай, партияның және бөлініп шыққан ұйымның ара- сындағы практикалық келісімдер соғұрлым жүзеге аса- тын болады, ақырында, келешекте партия бірлігінің сөз- сіз қалпына келуіне соғұрлым тезірек жол ашылады.
Енді екінші мәселеге, партияның жалпы ұйымдық пормаларына көшейік. III съезд партияның бүкіл уста- вын қайта қарай келіп, бұл нормаларды елеулі дәреже- де қайта жасап шықты. Осы қайта қараудың басты-бас- ты үш пунктке қатысы болды: а) уставтың 1-парагра- фын өзгерту; б) Орталық Комитеттің праволарын және комитеттердің автономиясын дәл белгілеу, автоиомияпы кеңейту; в) бірыңғай орталық құру. Уставтың 1-параграфы туралы атышулы мәселепі алатын болсақ, оны пар- тиялық әдебиет қазірдің өзінде-ақ жеткілікті түсіндіріп берді. Мартовтың тұрлаусыз тұжырымын принцип жү- зінде қорғаудың теріс екендігі әбден дәлелденді. Каут- скийдің осы тұжырымды принциптік пікірлер арқылы емес, орыстың астыртын жұмыс жағдайына қолайлылы- ғы тұрғысынан қорғамақ болған әрекеті іске аспады жә- не іске асуы да мүмкін емес еді. Кімде-кім Россияда жұ~ мыс істеген болса, қолайлылық жөнінде мұндай пікір- дің болмайтындығыи жақсы біледі. Енді уставтың жаңа 1-параграфын жүзеге асыру жөніндегі партияның кол- лективтік жумысыныц алғашқы тожірибесін күту керек болады. Оны жүзеге асыру жөнінде әлі де жұмыс істеу керек, көп жұмыс істеу керек екенін біз атап корсете- міз. «Партия ұйымдарының біріпің бақылауымеп» озіп өзі партия мүшесі деп есептеу үшін,— бұл үшін епіқан- дай жұмыс істеу талап етілмейді, ойткені бұл форму¬


228
В. И. ЛЕНИН
ла — бос соз және екінші съезден үшінші съезге дейіп барлык, уақытта бос сөз болып келді. Шағын, әрі астыр- тын партия ұйымдарынан бастап, мүмкін болғанынша аса көлемді және мүмкін болғанынша астыртындығы кемірек эр тектес партия ұйымдарының кең жүйесін цұру үпіін, бұл үшін ұйымдастыру жұмысып табанды түрде, ұзақ, шебер жүргізу керек, бұл жұмыс қазір біз- дің Орталық Комитетке, көбіне-көп біздің жергілікті ко- митеттерге жүктеліп отыр. Нақ осы комитеттердің аса көп ұйымдарға партия ұйымдары деген атак, берулеріне тура келеді, бұл істе қажетсіз қағазбастылық пен кінәм- шілдік атаулыдан аулақ болуына тура келеді, біздің партиямызға кіретін әр алуан жұмысшы ұйымдарын мүмкіндігінше көбірек құру қажет деген идеяны жұ- мысшылар арасында әрқашан және үздіксіз насихаттап отыруына тура келеді. Бұл арада біз осы қызықты мәсе- леге бұдан ұзағырақ тоқтала алмаймыз. Тек айта кете- тініміз — революция дәуірі социал-демократияны бар- лық және кез келген демократиялык, партиялардан айқып айырып қарауды айрықша қажет етеді. Ал партия ұйымдарының санын молайту және олардың өзара байланысын нығайту жөнінде үздіксіз жұмыс жүргіз- бейінше, бұлайша айырып қарау мүмкін емес. Айталық, съезд белгілеген екі аптада есеп беріп отыру осы бай- ланысты нығайту ісіне ңызмет етуге тиіс. Бұл есептер- дің қағаз жүзінде қалып қоймауын, практиктер бұл жөнінде қағазбастылық пен кеңсешілдіктің машақатта- ры көп деп шошынбауын, олар өздерін алдымен кіші- гірім нәрсеге, тым болмаса әрбір, тіпті ең ұсақ, орта- лықтан өте шалғай жатқан партия ұйымы мүшелерінің санын хабарлап отыруға дағдыландыруын тілейміз. «Істің басталуы ғана қиын» деген мацал бар, ұдайы ұйымдық қатынастар жасап дағдыланудың қапдай ора- сан зор маңызы бар екені істей келе өзі-ақ көрінеді.
Бір орталық туралы мәселеге біз көп тоқталып жат- паймыз. «Ңос орталықты» II съезд қаидай орасан көп- шілік дауыспен қабылдаған болса, оны III съезд сондай көпшілік дауыспен қабылдамай тастады. Партияның та- рихын зер сала қадағалап отырған әрбір адам мұның себептерін оңай түсінеді. Съездер жаңалық жасап қана


ҮШІНШІ СЪЕЗД
229
қоймай, қол жеткеп нәтижелерді де баянды етеді. 11 съезд кезінде «Искра» редакциясы тұрақтылықтың гірегі болды жәпе солай есептелді,-— сондықтан да оған басымдық берілді. Партияның сол кездегі даму дәреже- сіігде Россиядағы жолдастардың шетелдегі жолдастар- даи басым болуы әлі де проблемалы мәселе болып көрін- ді. Екінші съезден кейін нақ шетелдегі редакция тұр- лаусыз болып шықты, партия өсе түсті, нақ Россия да күмәнсыз және едәуір өсті. Мұндай жағдайда партия Орталық Комитетінің Орталық Органның редакциясын тағайындауына партия қызметкерлері көпшілігінің та- рапынан тілектестік білдірілмей қала алмайтын.
Ақырында, Орталық Комитет пен жергілікті комитет- тердің праволарын, идеялық күрес пен іріткі салушы- лық кикілжіңді неғұрлым дәл айыру әрекеттері II съезден кейінгі оқиғалардың бүкіл барысынан сөзсіз келіп туған еді. Бұл арада біз «партиялық тәжірибенің» дә- йекті де жүйелі түрде «жиналғанын» көріп отырмыз. Плеханов пен Лениннің 1903 жылғы 6 октябрьде нара- зы редакторларға жазған хаты*— ашу-ыза меп алауыз- дық элементтеріне шек қою талабы болды. Орталық Комитеттің 1903 жылғы 25 ноябрьдегі ультиматумы100— бұл да әдеби топтың тұжырымдалған ұсынысы түрінде- гі талабы. Орталық Комитеттің Советтегі өкілдерінің 1904 жылғы январьдың аяғында жасаған мәлімдеме- сі**— бүкіл партияны күрестің идеялық формаларын бойкоттан, т. с. ажыратуға шақырған әрекеті. Лениннің 1904 жылғы 26 майда Орталық Комитеттің орыс мүше- леріне жазған хаты*1** — азшылықтың праволарына формальды түрде кепілдік беру қажеттігін мойындау. Белгілі «22-нің декларациясы» (1904 ж. күз) — бұл да неғұрлым айқын, талдап жасалған және үзілді-кесілді түрдегі мойындау. III съездің де осы жолмен жүрген- дігі әбден түсінікті, бұл съезд «қоршау жағдайдың са- ғымын біржола сейілтті, ресми шешімдермен сейілтті». Осы ресми шешімдердің, яғни партия уставындағы өзге- рістердің мәні нақ неде екенін біз бұл арада қайталап * Ңараңыз: ІТІығармалар толық жинағы, 8-том, 365-бет. Ред.
** Вүл да сонда, 120—123-беттер. Ред.
♦** Бул да сонда, 443—447-беттер. Ред.


230
В. И. Л Е Н И Н
жатпаймыз, ойткені ол уставтап және «Хабардан» корі- ніп тұр. Тек екі нәрсені ғана айтып отпекшіміз. Бірін- шідеп, әдебиет шығару правосыиа кепілдік беру және комитеттерді «таратылудан» сақтау бөлініп шыққап ұлттық социал-демократиялық үйымдардың партияға қайтьш оралуын оцайлатады деп сенуге болады. Екін- шіден, комитеттердіц адам қүрамының дербес право- лылығының белгіленуіпе байланысты осындай дербес праволъілықты теріс пайдаланудың орын алуы мүмкіп екені, яғни мүлде жарамсыз комитеттің «ауыстырыл- майтын» болуының ңолайсыз екені алдын ала көзделді. Сөйтіп партияның жаңа уставының 9-параграфы пайда болды, оңда партия ұйымдарына кіретін жергілікті жұ- мысшылардың 2/з бөлігі талап еткенде комитетті тарату шарттары белгіленді. Бұл ереженің қаншалықты ңолай- лы болғанын білу үшін тәжірибенің нәтижесін күтейік.
Ақырында, съезд жұмысының соңғы, ең маңызды мәселесіне, партияның тактикасын белгілеуге көше открыл, біз бұл арада жеке қарарларды тізіп шығудың жә- не олардың мазмұнын толық қарап жатудың жені жоқ екенін ескертуге тиіспіз. Бәлкім, бұған ең басты ңарар- ларға арналғап арпаулы мақалаларда көңіл белуге тура келер. Ал бұл арада съезд талдап анықтауға тиіс болған жалпы саяси жағдайды суреттеп өту қажет. Басталғап орыс революциясының барысы мен нәтижесі екі түрлі болуы ықтимал. Бәлкім, патпіа үкіметі өзі түскен қыс- пақтан болмашы кеңпііліктер жасау арқылы, әлденен- дей «шиповтық» конституция101 арқылы әлі де сытылып шығар. Олай болуы екіталай, бірақ егер самодержавие- нің халықаралық жағдайы, мәселен, біршама сәтті бітім жасалуыпа байланысты жақсаратын болса, егер бур- жуазияның дәулеттілср окіметімен ауыз жаласып, бос- тандық ісіне жасаған опасыздығы тез іске асатын болса, егер болмай қоймайтыи революциялық дүмпу немесе дүмпулер халықтың жеңілуімен аяқталатын болса, — онда әлгіндей нәтижеге соқтырады. Онда біздер, социал- демократтар, сондай-ақ бүкіл саналы пролетариат, тап ретіндегі буржуазияның жалған конституциялы қаты- гез үстемдігінің, жұмысшылардың саяси ынта-жігеріп әр түрлі жолмеп басып-жаншудың, жаңа жағдайда эко-


ҮШІНШІ СЪЕЗД
231
помикалық прогрестің шабандап, ұзақңа созылатын сү- рецсіз күндерін бастан кешіретін боламыз. Революции қалай аяқталса да біз, әлбетте, жасьшаймыз, біз жағ- дайдағы әрбір өзгерісті жұмысшы партиясыпың дербес үііымын ұлғайтып, нығайту үшін, пролетариатты жаңа кұреске саяси жағьшан тәрбиелеу үшін пайдаланамыз. РСДРП-пың ашық бой корсетуі туралы қарарда съезд, тегіпде, осы міпдетті де еске алды.
Революцияиың басқаша нәтижемен тынуы, атап айтқанда, «Хабарда»* айтылғанындай, «жұмысшы табы бастаған демократияның толық жеңіп шығуы» мүмкін және аиағұрлым ықтимал. Осы нәтижеге жету үшін, бі- рінші нәтижеге жол беретін жағдайларды жою үшін біздің ңолдан келгеннің бәріи істейтіндігіміз туралы айтпасақ та болады. Объективтік тарихи жағдайлар да орыс революциясы үшін қолайлы болып отыр. Мағьіпа- сыз, орі масқара соғыс патша үкіметініц мойньпіа түс- кен қыл тұзақты тарта түседі жәие соғысқұмарларды революциялық жолмен жою үшіп, тұрақты армиялар- дың орнына халықтың қарулануын кеңінен пасихаттау үшін, халық бұқарасының тілектестігімеп бұл шараны тез жүзеге асыру үшіп айрықша қолайлы жағдай ту- гызады. Самодержавиенің ұзақ уақыт бойы, бір озінің билеп-төстеуі халықтың бойына, бәлкім, тарихта болып кормеген революциялық күш-жігер жипатса керек: ора- сан зор жұмысшы қозғалысымен қатар шаруалар көте- рілісі өрістеп, өсіп келеді, негізінен еркін мамандық окілдерінен тұратыи ұсақ буржуазиялық демократия топтаса бастады. Тарихтың талқысы самодержавиені бы- лайша жазалады: тіпті оған дос клерикализм сияқты қоғамдық күштердің өзі полициялық бюрократизмніц тпеңборін қиратып немесе сиротіп, ішінара самодержа- виеге қарсы ұйымдасуга тиісті болып отыр. Дін басыла- ры арасыпдагы қобалжу, олардыц омірдің жаңа форма- ларына талпыпуы, клерикалдардыц боліпіп шығуы, христиан социалистер меп христиан демократтардыц пайда болуы, «ботеп діпдегілердіц», ссктапттардың ашынуы жәпе т. т.: осыньтң бәрі шіркеуді мемлексттон * Ңараңыз: осы том, 221-бет. Ред.


232
В. И. Л ЕНИН
толық ажырату жолында үгіт жүргізу үшін аса қолайлы негіз жасап, революцияға айта қаларлықтай көп қызмет көрсетеді. Революцияның ерікті және еріксіз, саналы және санасыз одақтастары күн санап емес, сағат санап өсіп, көбейіп келеді. Халықтың самодержавиені жеңу мүмкіндігі күшейіп келеді.
Пролетариат ерлікпен бар күшін салғанда ғана бұл жеңіс мүмкін болады. Бұл жеңіс социал-демократияға зор талаптар қояды; тарих демократиялың төңкеріс за- манында жұмыспіы партиясының алдына әлі бірде-бір рет және еш жерде мұндай талаптар қойып көрген емес. Бұл арада біздің алдымызда баяу әзірлік жұмысының даңғыл жолы тұрған жоқ, көтерілісті ұйымдастыру, пролетариаттың революциялық күштерін шоғырланды- ру, осы күштерді бүкіл революцияшыл халықтың күш- терімен топтастыру, қарулы шабуыл жасау, революция- лық уақытша үкімет құру жөнінде аса ұлы, орасан зор міндеттер қойылып отыр. Қазір барша жұрттың білуі үшін жарияланған қарарларда, III съезд осы жаңа міп- деттерді ескеруге және саналы пролетарлар ұйымдары- на щама-шарқынша директивалар беруге тырысты.
Россия барлық прогресшіл халық күштерінің само- державиеге қарсы жүргізген ғасырлар бойғы күресініц шешілер шағына таянып келеді. Бұл күреске пролета- риаттың бар қажьір-қайратымен қатысатынына жәпе күреске нақ соның қатысуы Россиядағы революцияның тағдырын шешетініне қазір ешкім де күмәнданбайды. Ңазір біздер, социал-демократтар, ең революцияшыл таптың лайықты өкілдері меп басшылары болуымыз ке- рек, социализмге қарай жеңімпаз шерудің кепілі — оның ең дарқан бостандыққа жетуіпе комектесуіміз керек.
((Пролетарий» № 1, 27(14) май, 1905 ж.
«Пролетарий» газетінгц тексті бойыиша басъілъіп отыр


233
ЖЕҢІМПАЗ РЕВОЛЮЦИЯ
Бұл сөздерді қазір жиі естіп те, оқып та жүрсіздер. Ал шынында осы создердіц мағыиасы пе? «Революция» деген ұгымды құдайдай коріп, табьшуға болмайды (буржуазияіиыл революциопсрлер, соз жоқ, осылай іс- тейді, осылай істегі те жүр). Болмас іске үміт артуға, озіце қолдан миф жасауға болмайды — мұпың озі та- рихты материалистік тұрғыдап түсіпуге жәпе таптық козқарасқа созсіз жат иорсе.
Бірақ солай бола түрса да, біздіц коз алдымызда екі күштің күресі болып жатқаны, күрес болғанда, оліспей беріспейтін күрес болып жатқапы күмәпсыз,— дұрысын- да да екі күштің күресі, ойткені күрестің объектісі пат- шаның самодержавиесі, respective * халықтың самодержавием болып отыр. Бұл екі күш — революция мен контрреволюция.
Демек, біздің міпдетіміз: (1) осы әлеуметтік күштер- діц таптық мазмұпы қандай екетті жоніпде; (2) олардыц күресіпіц қазіргі, дәл осы кездегі нақтылы, экопомика- лық мазмұііыпыц қандай екепі жопіпде озімізге дәл ай- кыпдап алу болады.
Бұл сұрақтарға бсрілетіп қысқаша жауап (егжей-тег- жейлі дамытылуға тиісті жауап) мыпадай:
революцияшыл күштер == пролетариат пен шаруалар (шаруалар революцияшыл ұсақ буржуазияның басты окілі ретіпде; интеллигенцияның революциялыц маңы- зыныц мардымсыздыгы).
* —. немесе, тиісінше. Ред.
9 10-том


234
В. И. Л ЕНИН
Жеңімпаз революция = пролетариат пен шаруалар- дың демократиялыц диктатурасы.
Төңкерістің мазмұны = демократиялық саяси құры- лыс орнату, құрылыс болғанда, өзінің экономикалық маңызы жағынан (1) капитализмнің дамуына еркіндік беруге; (2) крепостниктіктіц қалдықтарын жоюга; (3) халық бұқарасыныц, әсіресе оныц томепгі топтарыпыц тұрмыс дәрежесі мен мәдени дәрежесіп котеруге тец ке- летін құрылыс орпату. ['Америка және Россия, пауперизм жәие капитализм. |
Mythenbildung *— буржуазиялық демократияның та- рихи позициясының созсіз салдары. |.Адвокаттардың қарарларып 102 салыстыру керек. | Барлық «социа- листер»...
Umwälzung**, Umsturz ***... кімде? интеллигепция- да ма?? адвокаттарда ма?—А Z/ ****. Тек пролетарлар мен шару ала р д а ғана. Бұлардың қолы жеткен та- быстарыи баянды ететін не?? Тек республика, демокра- тиялық диктатура.
1905 ж. май — иктъде жазылған
Бірікшг per 1926 ж Ленинніц V жинағында басылған
Ңолжазба бойъінша басылып отыр
* — Миф туғызушылық Ред.
** — Төңкеріс, революция. Ред.
+** — құлату Ред.
= ғ*ч- — Nihil — түк жоқ. Ред.


235
ХАЛЫҚАРАЛЫҚ социалистік БЮРОҒА ХАТ 103
Женева, 2 июнь, 1905 ж.
Халықаралық социалисты бюроға
Қымбатты жолдастар! Бұдан бірнеше апта бұрын РСДРП-ның 3-съезі болып өтті. Коп ұзамай француз және неміс тілдеріне аударылған съезд қарарлары ар наулы кітапша 104 болып басып шығарылып, Бюроға жеткізіліп беріледі. Съездің шешіміне сәйкес «Искра» газеті партияның Орталық Органы болудан қалды. Му- пан былай Жепевада апта сайын шығатын «Пролетарий» газеті105 Орталық Орган болады.
Орталық Комитет, жаңа уставқа сәйкес, партиямыз- дың бірден-бір орталық мекемесі болғандықтан, Халык, аралық бюроға партияның өкілін тағайындайды. Біз Сіздердің ендігі жерде Орталық Комитеттің өкілі Ульянов жолдасқа хабарласып тұруларыңызды отінеміз: 3, rue de la Colline, Geneve.
Біздің туысқандық сәлемімізді ңабыл алыцыздар, қымбатты жолдастар.
РСДРП Орталық Комитеті үшін Н. Ленин (В. Ульянов)
1905 ж. жене листок болып Гектографта басылған
гектографта басылтан листоктыц текстг бойынша
басылып отыр
9*


236
КЕРТАРТПА БУРЖУАЗИЯНЫҢ КЕҢЕСТЕРІ
Бұдан бірнеше апта бұрын Москвада земствошылар- дың екіпші съезі болды. Бұл съезд жайында орыс газет- теріпе бір ауыз да сөз жаздырмай қойды. Ағылшын га- зеттері съезге қатысқан және оның шешімдерін ғана емес, сонымен қатар әр түрлі бағыттағы өкілдердің сөй- леген сөздерінің мазмұнын да телеграф арқылы беріп тұрған адамдардың сөзіне сүйеніп, съездің бірсыпыра егжей-тегжейін хабарлап отыр. Земствоның 132 өкілі шешімдерінің мәні баяғы сол Струве мырза жариялаған және біз «Впередтің» 18-номерінде талдаған («Саяси со- физмдер») * конституция программасын қабылдауға са- яды. Бұл программа монархияны сақтай отырып, халық өкілдігінің екі палаталы системасы болуын көздейді. Жоғарғы палата — земстволар мен думалардың делегат- тарынан, төменгі палата — жалпыға бірдей төте, тең сайлау арқылы дауысты жасырын беру жолымен сай- ланбақ. Съезд жайында үпдемей қалуға мәжбүр болған біздің жария газеттеріміз бұл программа туралы толық мағлұматтарды енді баса бастады, міне сондықтан да бұл программаны талдаудың енді ерекше зор маңызы болып отыр.
Ал земство съезінің өзіне келетін болсақ, сірә, біздің бұғап әлі де талай рет қайтып оралуымызға тура келе- тін шығар. Әзірше, ағылшын газеттеріпе сүйеніп, осы съезде болған бір ерекше цызық оқиғапы — «либерал-
* Ңараңыз: осы том, 206—216-беттер. Ред.


КЕРТЛРТПА БУРЖУАЗИЯНЫҢ КЕҢЕСТЕРІ
237
дық» немесе оппортунистік немесе шиповшыл партия мен «радикалдық» партия арасындағы алшақтықты немесе жікке бөлінушілікті ғана хабарлай тұрамыз. Ал- шақтык, жалпыға бірдей сайлау правосынан туды, жал- пыға бірдей сайлау правосын алдыңғы айтылған партия қаламады. 7 майда (24 апрельде) жексенбіде съездің 52 мүшесіпің Шипов жағында екепі және, жалпыға бірдей сайлау правосын мойындағаи күнде бұлардың съезден кетіп қалуға әзір скені мәлім болды. Дүйсенбі күні бұ- лардың ішінен жиырма адамға жуығы көпшілікке қосы- лып, жалпыға бірдей сайлау правосын жақтап дауыс берді. Содан соң жалпыға бірдей сайлау правосы негі- зінде құрылтай жиналысын шақыру туралы қарар бір ауыздан қабылданды, оның үстіне едәуір көпшілігі, со- нымен бірге, сайлау правосының төте болуын және думалар мен земстволардап (қүрылтай жиналысында) өкілдер болмауын жақтаған пікір айтты. Сонымен, зем- ствошылар съезіпде шиповшылдар әзірше жеңіліп қал- ды. Съезд көпшілігі екі палатаның біреуіне төте емес және тең емес сайлау арқылы залалсыз етілген жалпы- ға бірдей, төте, 'тең және жасырын сайлау правосын беру жолымен ғапа монархияпы сақтап ңалуға және рево- люцияныц бетін қайтаруға болады деген қорытындыға келді.
Бұл съезге және бұл шешімге ағылшынның кертарт- па буржуазиясының берген бағасы өте-мөте сабақ бо- ларлықтай. «Орыс халқының қалың бұқарасы арасында бұл съездің қаншалықты ңолдау тауып отырғанын ең анық мәліметтердеп біліп алмай тұрып,— деп жазады «Таймс»,— бұл тамаша съездің саяси мацызына баға беру біздерге, шетелдіктөрге, ешбір мүмкін емес. Бұл съезд пағыз конституциялық озгерістің бастамасы бо- лып шығуы мүмкін; ол революцияға апаратып жолдың бірінші сатысы болуы мүмкін; ол жай ғана фейерверк болуы мүмкін, сол себепті де бюрократия оның өзіне ешбір зиян келтірмей жанып кететініп біліп, оған тө- зімділік жасап келді».
Тамаша дүрыс сипаттама! Шынында да, орыс револю- циясының мұпап былайғы барысын осы съезд сияқты оқиға тіпті де айқындай алмайды. «Халықтың қалың


238
В. II. ЛЕНИН
бұқарасының қолдауы» әлі де мәлімсіз болып отыр, мә- лімсіз болғанда, халықтың нақ қолдау фактісі мағына- сында емес (халықтың қолдауы күмәнсыз), сол қолдау күшінің қандай болатыпдығы мағынасында. Егер үкімет көтерілісті жеңіп кетсе, онда либералдық съезд әншейін ғана фейерверктің нак, өзі болады да шығады. Сондық- тан да Европаның ынсапты либералдары, әлбетте, орта жолда қалуды: революцияны болдырмайтын ынсапты конституция қабылдауға кеңес береді. Бірак, үкіметтің абыржуы оларда қауіптену мен наразылық туғызып отыр. Съездің шешімдерін жариялауға тыйым салынуы «Таймсқа» таңырқарлық болып көрінді, өйткені өз уез- деріне жүріп кеткен делегаттардың қолында өздерінің шешімдері жайында бүкіл орыс қоғамына хабарлай ала- тындай барлық құралдар бар. «Үкімет съезге мүлде тыйым салып, съезге келген земствошыларды тұтқынға алса, сөйтіп олардың съезін бір алдамшы реформа жүр- гізуге сылтау ретінде пайдалапған болса, онда үкіметтің мұндай шараларының бәрі түсінікті болар еді. Ал енді земствошылардың бас қосуына және тарап кетуіне мүм- кіндік беріп алып, соңынан олардың шешімдерін жасы- рып қалуға тырысу,— бұл барып тұрған ақымақтық».
Патша үкіметінің абыржығанын және дәрменсіздігін дәлелдейтін ақымақтығы (өйткені революция кезеңінде абыржу дегеніміз — дәрменсіздіктің ең айнымас белгі- сі), Европа капиталына («Таймс» — Ситидің, дүние жү- зіндегі аса бай қаланың көрнекті финанс шонжарлары- ның органы) үлкен уайым туғызып отыр. Үкіметтің осы абыржуы нағыз, жеңімпаз, жолындағының бәрін жай- пап өтетін революцияпың ықтимал екенін күшейте тү- седі, бұл революция Европа буржуазиясының зәресін ұшырып отыр. Европа буржуазиясы абыржып қалғаны үшін самодержавиепі, талаптарының «ынсапсыздығы» үшін либералдарды балағаттауда! «Бас-аяғы бес күннің ішінде,— деп бұлан-талан болады «Таймс»,— өздерінің көзқарастарын өзгерте салып, тым ұшқары шешімдер (жалпыға бірдей сайлау правосын) қабылдады, оның үстіне Европаның ең тәжірибелі заң шығарушы жина- лыстары бүтіндей бір сессия бойына пікір қорытуға ба- тылы бара қоймайтын мәселе жөнінде қабылдады». Ев-


КЕРТАРТПА БУРЖУАЗИЯНЬІҢ КЕҢЕСТЕРІ
239
ропа капиталы орыс капиталына өзінен опеге алуға ке- цес беріп отыр. Бұл кеңестің құлаққа ілінуіне біз кү- мәпданбаймыз,— бірақ самодержавиеге тежеу салынған- лан кейіп болмаса, одан бергі жерде құлаққа іліне қояр ма екеп. Кезіпде Европа буржуазиясыпың абсолютизм- го қарсы шығуы орыс буржуазиясына қарағанда ана- гұрлым «ыпсапсыз» болды, аиағұрлым революцияшыл болды. Орыс самодержавиесінің «қарысуы» мен орыс либерализмінің ынсапсыздығы «Таймстың» мәселе қо- йысынан көрініп отырғанындай, олардың тәжірибесізді- гіне байланысты емес, олардың еркіиен тыс жатқан жағдайларға, халықаралық жағдайға, сыртқы саясатқа байланысты болып отыр, бәріпен гөрі самодержавиені тырп еткізбей қойғап жәпе соның саясында Батыс Ев- ропада болып кормеген қайшылықтар мен жанжалдар- ды туғызган орыс тарихы мұрасына байланысты болып отыр. Орыс патша окіметінің өткен замандағы атышу- лы беріктігі мен күштілігі оған жасалатып революция- лың шабуылдың да күшті болуын қажетті түрде талап етеді. Мұның өзі барлық жайбасарлар мен оппортунис- терге өте-мөте ұнамсыз, мұның өзі хвостистер қосыпын- дағы тіпті коптеген социал-демократтардың да үрейіп ұшырады, бірақ, бұл — факт.
«Таймс» Шиповтьщ жеңіліс тапқаныпа жоқтау айтып отыр. Күні кеше ноябрьде ғана ол реформа партиясы- ның жұрт таныған басшысы еді! ал енді... «көрдіңіз бе, революцияның өз перзенттерін қалай тез жалмай- тынын». Байғұс Шипов! Әрі жеңіліс тапты, әрі революция перзенті деген атаққа қалды,— жазмыштың әді- летсіздігін қараңызшы! Земствошылар съезінде Шипов- ты омақастырған «радикалдар» «Таймстың» ашу-ыза- сын туғызып отыр. Бұлар,— деп зәресі кетіп байбалам салады «Таймс»— француз Конвентінің теориялык, принциптерін ұстапады. Барлық азаматтардың теңдігі мен тең праволылығы, халықтың суверепділігі және т. т. жөніидегі доктрина «қазірдің озіпде-ақ оқиғалар көрсеткеніндей, Жан-Жак Руссоның адамзатқа өсиет етіп кеткен апатты софистикасының барлық ойдан шы- ғаргандарының ішіпдегі, бәлкім, ең қара ниеттілерінің бірі болып шықты». «Мұның өзі якобинизмнің басты ір-


240
В. И. Л ЕНИН
гетасы, түпкі тамыры, оның орын алуының озі-ақ әді- легті және шипалы реформаның табысты болуы үшін орасан зор қатер туғызады».
«Якобинизмнің» осы құбыжығын қолдаиуға құштар- лығы жөніпен либерализм оппортунистері социал-демократия оппортунистерімен балдай тәгті болып жараса кетеді. Демократиялық революция заманыида тек оң- байтын реакциоперлер немесе оцбайтып филистерлер ғана якобинизмді айтып қорқытуы мүмкін.
«Пролетарий» № 2, «Пролетарий» газетініц
3 июнь (21 май), 1905 ж. іуолжазбамен салыстырылған
текстг бойынша басылып отыр


241
РЕВОЛЮЦИЯЛЫҢ УАҚЫТША
ҮКІМЕТ ТУРАЛЫ 106
1905 ж. 3 жәие 9 июнъде (21 жане 27 майда) «Пролетарий» газетініц 2 жэне 3-номерлергнде басылған
Газеттің. цолжазбамен салъістыръілған текстг бойыиша басъілып отъі/р


БІРІНШІ МАҢАЛА
ПЛЕХАНОВТЫҢ ТАРИХИ АНЫҚТАМАСЫ
Партияның үшінші съезі революциялық уақытша үкі- мет туралы мәселе бойынша қарар қабылдады. Бұл қа- рар дәл біздің «Вперед» газетінде ұстаған позициямыз- ды бейнелейді. Енді біз озіміздің позициямызға қарсы айтылған пікірлердің бәріне толық талдау жасауға және съезд қарарының шын принциптік мәні мен прак- тикалық маңызын барлық жағынан түсіндіруге кіріспек- піз. Алдымен Плехановтыц бұл мәселені қатаң прин- циптік пегізге қоймақ болған әрекетін алайық. Плеханов өз мақаласыпа «Өкіметті басып алу туралы мәселе жөнінде» деп ат қойған. Ол «пролетариаттың саяси өкі- метті басып алуына бағыттайтын (шамасы «Вперед» болса керек) тактиканы» сынайды. Шынына келгенде, «Впередпен» таныс әрбір адам жақсы біледі, «Вперед» еш уақытта өкіметті басып алу туралы мәселе көтерген емес және «басып алуға» ешқандай «тактиканы» ба- ғыттаған емес. Плеханов шын талқыланған мәселені оз ойынан піығарған басқа бір мәселемен ауыстыра қой- мақшы; мұның анығына жету үшін тек таластың бары- сын еске түсірсек болғаны.
Бұл мәселені өзінің әйгілі «Екі диктатурасында» тұңғыш рет Мартынов көтергеп болатын. Ол былай деді: егер біздің партиямыз көтеріліске басшы ретінде ңаты- сатын болса, онда іс нәтижелі бола ңалған жағдайда, оның революциялық уақытша үкіметке қатысуы қажетті болып шығады, ал мұндай қатысуға принциптік жа- ғынан жол беруге болмайды және ол апатқа ұшыра-


244
В. И. Л Е Н И Н
татын, абырой төгетін нәтижеден басқа еш нэрсеге жет- кізе алмайды. «Искра» осы позицияны жацтады. «Вперед» бұған қарсы болып: қайта, мұндай нәтиже ең қажетті нәтиже, пролетариат пен шаруалардың демо- кратиялық диктатурасына барабар болатындықтан, соци- ал-демократияның революцияльщ уақытпга үкіметке к,а- тысуы әбден лайықты, мұндай диктатура болмайынша республиканы сақтап ңалу мүмкін емес деді. Сонымен, таласушы екі жақ Мартыновтъщ ңойған сұрағына жа- уап боре отырып, екі түрлі жорамал жасады, бірақ осы жорамалдардан қорытынды піығаруда бір-біріне қайшы келді: екі жад та 1) көтеріліске пролетариат партиясы- ның басшы ретінде қатысуын; 2) көтерілістің жеңуін және самодержавиенің толык, құлатылуын қабылдады; олар осы жорамалдардан туатын тактикалық қорытып- дыларға баға беруде бір-біріне қайшы келді. Ал мұның «өкіметті басып алуға (??) бағыттайтын (!!) тактикаға» ұқсастығы бар ма? «Искра» мен «Вперед» талқылағап, Мартынов көтергеп мәселедон Плехаповтыц жалтарып кеткісі келіп отырғапы айқын емес пе? Егер көтеріліс революциялық уақытша үкіметке ңатысуды қажет ете- тін жағдайға жеткізсе, көтерілістің жеңіспен іске асы- рылуы қатерлі ме, апатты ма,— біздің таласымыз осы жөнінде болды. Плеханов тактиканы өкіметті басып алуға батыттаудыц қажеті бар ма дегеп мәселе жайын- да таласуға пиет білдіреді. Плехановтың бұл ниеті (Мартынов қойғаи мәселені бүркеу тұргысынан ғана түсіпетін ниеті) әшейін ғана бос ниет болып қала ма деп қорқамыз, ойткені бұл тақырыпта ешкім таласқап емес, таласып та отырған жоқ.
Плехановтыц бүкіл дәлеліпде мәселепі бұлайша ал- мастырудың қапдай мәпі бар екепі «филистерліктің ас- қан шеберлері» жопіпдегі оқигадап оте-моте айқын ко- рінеді. «Впередтің» қолдаиған бұл созі Плехановқа ты- ныштық берер емес. Плеханов бұған жеті рет қайтып оралады, сөйте келіп: «Вперед» Маркс поп Энгельсы осы сияқты тым ұнамсыз созбеи атауга дейін барды, «Вперед» Марксы «сынауға» кірісті дегеп жэне т. с. сөздермеп өзінің оқушыларын айбар шегіп, ызғарлана сендірмек болады. Егер «Вперед» Плеханов таңып


РЕВОЛЮЦИЯЛЫҚ УАҢЫТІТІА ҮКІМЕТ ТУРАЛЫ
245
отырган қисынсыздыққа аз да болса ұқсастау бірдеңе аіітқан болса, онда Мартыновты ақтап алу, «Впередті» «быт-шыт қылу» мақсатын коздеген Плехановқа бұл әб- ден ұнар еді, мұны біз өте жақсы түсінеміз. Бірақ әңгі- ме мынада: «Вперед» ондай еш нэрсе айтцан жоц, ал ыпта қойып оқыған әрбір оқушы қызықты принциптік мәселені түкке түрмайтын, ұсақ ілікшілдікке салып ша- тастырып жіберіп отыргап ІІлехановтың сырын оп-оцай әшкерелей алады.
Ілікшілдікке жауап беріп жату қаншалық көңілсіз іс болғанымен атышулы «филистерліктің асқан шеберле- рі» жөніндегі осы оқиғаның мәнісі дұрысында не екенін толық түсіндіруге тура келеді. «Впередтің» пайымдауы былай болды. Біз бәріміз де республиканы жеңіп алу туралы әңгіме етіп жүрміз. Республиканы іс жүзінде жеңіп алу үшін біз,— яғни революцияіпыл халық, пролетариат пен шаруалар — самодержавиеге «бірігіп соқ- қы беруіміз» керек. Бірақ бұл әлі жеткіліксіз. Тіпті са- модержавиені «бірігіп қиратудың», яғни самодержавие- лік үкіметті мүлде ңұлатудың өзі жеткіліксіз. Оның үстіне құлатылған самодержавиені қайта орнату жолын- дағы созсіз жасалатып алдағы жапталасқан әрекеттерді де «бірігіп тойтару» керек. Осы «бірігіп тойтару» деге- німіз революция замапына қолдапғанда — пролетариат пен шаруалардың революциялық демократиялық дикта- турасы болып табылады, пролетариаттың революциялық үкіметке қатысуы болып табылады, басқа еш нәрсе де емес. Сондықтан жұмысіпы табын осы диктатураның болу мүмкіндігімен уорі$ытушы адамдар, яғни жаңа «Иск- радағы» Мартынов пен Л. Мартов сияқты адамдар республика үшін күресу және революцияны ақырына дейін жеткізу керек дегеп оздерінің ұранына өздері қайшы шығады. Тегіпде, бұлар бостапдық жолындағы өз күре- сін шектегісі, тежегісі келетіп адамдарша,— атап айт- қапда жецістердіц болмашы ғапа болегіп, республика орныпа олдеқандай бір шолақ конституцияпы өздеріне күн ілгері лайықтап қойғысы келетін адамдарпіа пікір айтады. Мұндай адамдар, деді «Вперед», XIX (және XX) гасырдағы революцияпыц басты үш күші жопө оның негізгі үш сатысы жайындағы белгілі маркстік ңа-


246
В. II. ЛЕНИН
ғиданы филистерлерше цорлайды. Ол ңағиданың мәнісі мынау: революцияның бірінші сатысы абсолютизмді те- жеу деген сөз, бұл буржуазияиы цанагаттапдырады; екінші сатысы — республиканы жеңіп алу, бул «халық- ты», ягни шаруалар мен жалпы усац буржуазияиы қанагаттандырады; үшінші сатысы — социалистік төң- керіс, тек жалғыз осы ғана пролетариатты қанағаттан- дыра алады. «Бул көрініс оісалпы жэне тутас алғанда ду- рыс» деп жазды «Вперед». Біздің алдымызда шынында да осы айтылған үш түрлі схемалық сатыға өрлеу тұр, бұл сатылардың түрліше болуы осы өрлеуде бізге ең тәуір дегенде қандай таптардың ере алатыныпа байла- нысты. Ал егер біз үш саты жайындағы осы дұрыс маркстік схемаиы түсінгенде эрбір өрлеуге дейін өзіміз- ге күн ілгері бір аз ғапа мөлшерді, мәселен, бір сатыдан аспайтын мелшерді өлшеп алу керек деп түсінсек, егер біз әрбір орлеуге дейін осы схема бойынша, «революция заманъіндағы өз ісіміздіц жоспарын жасайтын» болсақ, онда біз филистерліктің асқан шеберлері болып шы- ғамыз.
«Впередтің» 14-номерінде айтылған пікір міне осып- дай болатын *. Міне дәл осы жерде келіп Плеханов соңғы асты сызылған сөздерге шүйіле бастады. «Вперед» — деп масаттана жария етеді ол,—сөйтіп Маркске филистер деген атақ тақты, өйткені нағыз революция заманында өзіпің іс жоспарын нақ осы схема бойынша жасаған Маркстің өзі болатын!
Мұның дәлелі қайсы? Дәлелі мыпау: 1850 жылы, Гер- манияның революцияшыл халқы 1848—1849 жылдар- дағы күресте самодержавиені қирата алмай, жеңіліс тапқан кезде, либералдық буржуазия шолақ конститу- цияны алып, реакция жағына шығып болған кезде,— бір созбен айтқанда, гермап демократиялық-рсволюция- лық қозғалысы жалғыз ғапа бірінші сатыға көтеріліп, одан жоғарырак, көтерілуге шамасы жетпей тоқтаған кезде, сонда... сол кезде Маркстің жаца революциялық орлеу екінші сатыға котерілу болады дегені бар.
* Қараңыз: осы том, 28—30-беттер. Ред.


РЕВОЛЮЦИЯЛЫК, УАҢЫТША ҮКІМЕТ ТУРАЛЫ
247
Оқушы, сіз езу тартып отырсыз ба? Шынында да I Ілехановтың силлогизмі сәл ғана... қалай жұқалап айт- сақ екен?... «диалектикалық» болыи шыгып отыр. Өйт- кені иақты демократиялық рсволюцияпың белгілі бір нақты кезецінде Маркс біріиші сатыға орлеу болғанпаи кейіп епді екіпші сатыға орлеу болады дегеп-ді,— еиде- ше сол себептен ғана Марксті «сынаушылар» біріпші сатыға көтерілгенге дейін бірдеп екі сатыға (котеріліс айрықша жақсы ұйымдастырылып, сәтті откізілген жағ- дайда) секірудің сұмдық перспективасымеп бізді шо- шытпақ болатын адамдарды филистерлер деп атай алады.
Рас, рас, Марксті «сынау» жақсы емес... ал Маркске сәтсіз сілтеме жасау да онша жақсы емес. Мартынов Маркстің пікіріп теріс тусіндірді. Плеханов Мартыпов- ты сәтсіз қорғады.
Ендігі жерде қапдай да бір қазымыр оқушы біздіц созімізді іліп-нталып: бүлар қоғамдық күштердіц ара- салмағына қарамастан, аралық сатыдан қалай да аттан отуге «бағытталған тактиканы» уағыздайды екеп деп қорытынды шығарып жүрмесін. Жоқ, біз ешбір опдай тактиканы уағыздамаймыз. Біз тек республика туралы және революцияиы ақырына дейін жеткізу туралы сөз ңылуға бейім тұратын, сөйте жүріп, демократиялық диктатураға қатысу мүмкіндігін өзіне де, өзгеге де құ- быжық етіп көрсететін адамдардың пролетариатқа ық- пал жүргізуіне қарсы күресеміз. Біз «Впередтің» 14-но- мерінде-ақ былай дегенбіз: қазіргі революциялық өр- леуден кейін, әрине, реакция болмай қалмайды, бірақ біз қазір неғұрлым көбірек жеціске жетсек, болуы мүм- кін (және қажетті) демократиялық диктатура заманын- да контрреволюциялық күштерді біз неғұрлым рақым- сыз жапыштап, құрта түссек, соғұрлым ол реакция біздің бостандығымызды кемірек тартып алатын болады. «Впередтің» сол 14-номерінде біз тағы да былай дегенбіз: осы диктатура жайындағы мәселенің өзі оқи- ғалардың мынадай барысына жол берілгенде ғана, де- мократиялық революция орта жолда тоқтап қалмай, абсолютизм^ толық қүлатуға дейін, республика орнатуға дсйіп жеткеп кезде ғапа мацызды болып шыгады.


248
В. И. Л Е И II Н
Еітді «филистөрліктің асқап шеберлері» жоніндегі оқпғаны қоя тұрып, Плеханов цитат келтіріп отырған атақты «Үпдсудіц» (Коммупистер Одағы Орталық Ко- митетіпің Одақ мүшелеріне 1850 жылгы мартта жолда- ғап) мазмұпына кслейік. Осы оте-моте қызықты жәпе лұғатты «Үндеуде» (мұны түгелімеп орыс тіліне аудар- са дұрыс болар еді) Маркс Гермапиядағы 1850 жылгы паңты саяси жағдайды қарастыра келіп, жацадап саяси дүмпудің болуы ықтимал екепін корсетеді, революция бола қалған күнде, өкіметтіц республикалық, ұсаң бур- жуазиялық демократиялық партияиың қолыиа сөзсіз өтетініп баяндайды және пролетариаттың тактикасын талдайды. Революцияға дейіпгі, нақ революция кезіндегі және ұсақ буржуазиялық демократия жеңгепнен кейінгі тактиканы ерекше қарай келіп, Маркс «жұмысшы пар- тиясының дербес ңұпия және ашық ұйымын» құру қажет деп талап етеді, «опы ресми буржуазиялық демо- кратияпың шылауы ролін атқаратыидай етіп төменде- туге» қарсы бар күшімеп күреседі, жұмысшыларды царуландырудың, дербес пролетариат гвардиясып құру- дың, сатқын ұсақ буржуазиялық демократияны проле- тарлардыц қатаң бақылап отыруыныц және т. т. маңы- зыті баса корсетеді.
Жұмысшы партиясының революциялық уақытша үкіметке қатысуы жайында болсын, пролетариат псп шаруалардың революциялық демократиялық диктату- расы жайында болсын бүкіл «Үндеуде» бір ауыз да сөз айтылмайды. Осыдап келіп Плеханов: «революцияіпыл пролетариаттың саяси өкілдері ұсақ буржуазияныц өкілдерімсп бірге жаңа қоғамдық құрылыс орпату жо- лында ецбек ете алады-ау деп Маркс тіпті ойламаған да болу керек» деген қорытынды жасайды. Бұл қорытып- дының логикасы ақсап жатыр. Маркс жүмысшы пар- тиясының революциялық уақытша үкіметке қатысуы жайында мәселе көтермейді, ал Плеханов бұл мәселені Маркс жалпы және принцип жүзінде сөзсіз кері мәні- сінде шешкеи деп қорытынды жасайды. Маркс тек нақ- ты жағдай туралы ғана айтады, ал Плеханов, мәселені тіпті де нақты түріпде қарамай, жалпылама қорытынды жасап отыр. Ал сонымеп бірге Плехановтьің қорытып-


РЕВ О ЛЮЦИЯ ЛЫҚ УАҚЫТША ҮКІМЕТ ТУР АЛЫ
249
дыларының түгелдей теріс екендігін аңғару үшін «Үн- деудің» Плеханов қалдырып кеткен кейбір жерлеріне коз салса да жетіп жатыр.
«Үндеу» революция дәуіріпің екі жылыпың, 1848 жоме 1849 жылдардың тожірибесі пегізіпде жазылған. Бұл тәжірибеніц нәтижелеріп Маркс былай деп тұжырым- дайды: «Дол сол кездің өзінде (яғии дәл 1848—1849 жылдары) Коммунистер Одағының бүрыпғы берік ұйы- мы едәуір әлсіреген еді. Революциялық қозғалысқа тікелей қатысқан мүшелердің көпшілігі: енді құпия қо- ғамдардың уақыты өтті, сондықтан ашық цызметтің бір өзі-ақ жетіп жатыр деген ойда болды. Жеке округтер мен қауымдар (Gemeinden) Орталық Комитетпен өзде- рінің қарым-қатынасын босаңсыта бастап, бірте-бірте оны мүлде тоқтатты. Сонымен, ол кезде демократиялыц партия, усац буржуазия партиясы, Германияда барган сайъш негурлым уйымдаса берген болса, жумысшы партиясы өзініц бірден-бір берік тірегінен айрылып цалды, ұйымдасқан түрінде ол ең көп болғанда кей жер- лерде ғана, жергілікті мақсат үшін сақталып қалды, ал соның себебінен жалпы цозғалыста, тугелімен усац бур- жуазиялыц демократтардыц билеуіне жэне басцаруына батынышты болып цалды» Ал «Үндеудің» келесі бе- тінде Маркс былай дейді: «Ңазіргі уақытта, жаңа революция болайын дсп тұрған кезде,.. жұмысшы партиясы тагы да 1848 жылғы сияқты буржуазияпың қапауыпа түспейін десе, буржуазияның соңына еріп сүйретілме- йіп десе, оның мүмкіндігінше ұйымшылдықпен, мүмкін- дігіпше бір ауыздылықпен және мүмкіндігіпше дербес- тікпен күреске шығуы өте-мөте қажет».
Осы үзілді-кесілді тұжырымдардың мәнісіне жақсы- лап ой жіберіңіздерші! Ашық революцияның 2 жылы өткеннен кейін, Берлинде халық көтерілісі жеңіп шық- ңанпан кейін, революциялық парламент шақырылғап- нан кейін, елдің бір бөлегі ашық көтеріліске шығып, өкімет билігі революциялық үкіметтердің қолына уа-
* Ansprache der Zentralbehörde an den Bund, von März 1850, K. Marx: «Enthüllungen über den Kommunistenprozeß zu Köln», 1885, Anhang IX, S. 75. (Орталық Комитеттің Одаққа үндеуі, 1850, март, К. Маркс: «Кёльнде коммунпстерге болған процесс туралы эшкерелеулер», 1885, IX қосымша, 75-бет. Ред.) Цитаттардағы курсивтің бәрі біздікі.


250
В. И. ЛЕНИН
қытша көшкеннен кейін,— Маркс революцияшыл ха- лықтың жеңілгеніп және, партияның ұиымшылдығы жағынан, ұсақ буржуазиялық демократияның утцанъш, жұмыспты партиясыныц утылғанын атап корсетеді. Осыпың өзі-ақ жүмысіпы партиясыныц үкіметке қаты- суы туралы мәселе қойып жатуды керек етпейтін саяси жағдайдың болғапын айдан апық көрсетпей ме? Маркс- тің озі тоғыз ай бойы жұмысшы партиясының нағыз ре- волюциялық газетін ашық шығарып тұрған революция- лық дәуірдің 2 жылы өткеннен кейін, жұмысшы партиясыныц мүлде берекесі кеткенін, жалпы арнада аз да болса айқын көзге түсерлік пролетариат ағысының мүл- де жоқ екенін (Стефан Борнпың 107 Жұмысшылар туыс- қандығы тым шағын ұйым), пролетариаттың буржуазия үстемдігіне ғана емес, сонымен қатар оның басқа- руына да толық кіріптар болғанын атап көрсетуге тура келіп отыр! Әрипе, экономикалық қатынастар әлі тым дамымағап еді, ірі өперкәсіп жоққа тән еді, ауызға алар- лықтай шамада ешбір дербес жұмысшы қозғалысы бол- мады, ұсақ буржуазия еміп-еркіп үстемдік құрып тұр- ды. Әлбетте, мұндайда нақты жағдайды зерттеуші жа- зушыпың жұмысшы партиясыныц уақытша үкіметке қатысу мүмкіндігі туралы тіпті ой қозғауына да бол- майтын еді. Әлбетте, қазір бізге соншалық ұғымды көрі- петін ақиқаттарды Маркс өзінің «Үндеуінде» Комму- нистер Одағының мүшелеріне ежіктеп түсіндіруге (сө- зімді ғану етіңіз) тиіс болды. Маркс сайлау кездерінде жұмысшылардың буржуазиялық демократиядан бөлек ерекше кандидаттар ұсынуының қажеттігін дәлелдеп көрсетуге тиіс болды. Жұмысшылардың бөлектенуі де- мократиялық партийны «қақ жарады» (осы жері есте- ріңізде болсын! күні кеше біртұтас тұрғап және идея жагынан қазір де әлі біртұтас затты ғана қақ жаруға болады!) дегеп демократиялық жел сөзді Маркс теріске шығаруға тиіс болды. Маркс Коммунистер Одағыныц мүшелерін осындай жел сөздермен әуестенуден сактан- дыруға тиіс болды. Маркс жұмысшы клубтарын орта- лықтандыру үтпін мүмкіпдік болысымен-ақ жұмыспты партиясыныц съезін шақыруға Одақтың Орталық Комитет! атыпап уәде беруге тиіс болды,— 1848—1849 ре-


РЕВОЛЮЦИЯЛЬЩ УАҚЫТІПА ҮКІМЕТ ТУР АЛЫ
251
волюциялың жылдардың ішінде жұмысшы партиясы- ның ерекше съезін шақыру мүмкіндігі туралы ойлауға да әлі нақты жағдай болмаған еді!
Мүнан шығатын қорытыпды -айқын: Маркс атақты «Үндеуінде» пролетариаттың революциялық уақытша үкіметке қатысуыпың принциптік тұрғыдап мүмкіндігі туралы мәселені мүлде қозғамайды да. Маркс тек 1850 жылғы Германияпың пақты жағдайын ғапа талдап ңа- райды. Мұның өзінде Маркс Коммунистер Одағының революциялық үкіметке ңатысуы жайында бір ауыз да соз айтпайды, өйткені ол кездегі жағдайда демократия- лық диктатураның мақсаты түрғысынан, жұмысшы пар- тиясыныц атынан мұндай үкіметке ңатысу туралы ой тууы да мүмкін емес еді.
Маркстің ой-пікірі мынадай: біз, 1850 жылдағы неміс социал-демократтары, ұйымдасып жетіспегенбіз, біз ре- волюцияиыц алғашңы кезецінде жеңіліс таптық, біз бү- тіндей буржуазияның жетегіпе түсіп қалдық; біз қалай- да, сөзсіз дербес ұйымдасуға, қайткеп күпде де дербес ұйымдасуға тиіспіз,— әйтпесе өзінің ұйымын күшейтіп алғаи, күші басым ұсақ буржуазиялық партияның ке- лешектегі жеңісі кезінде біз тағы да соцда қалып қоя- мыз.
Мартыновтың ой-пікірі мыпадай болды: біз, 1905 жылдағы орыс социал-демократтары, дербес партияға ұйымдасып отырмыз, еиді патша өкіметіпің қамалына ңарсы бірінші шабуылға аттанбақпыз, ұсақ буржуазия- іпыл халықты бастап аттанбақпыз. Ал егер біз шабуыл- ды өте жақсы ұйымдастыра алсақ және, тәңірі сақта- сып, оны жеңіспен аяқтап шықсақ, опда, шамасы, бізге революциялық уақытша үкіметке немесе тіпті демокра- тиялық диктатураға қатысуға тура келіп қалатыи бо- лар. Ал бұлай қатысу принцип жоніиеп дүрыс емес.
Сонда Плеханов Мартыповты Маркске сүйепіп ңор- ғауға болады деп әлдекімді шыпымен-ақ сендірмекші ме? Сірә, Плеханов «Искраның» оқушыларын балаға санайтын болар. Бұғап біздіц айтарымыз мынау ғана: марксизм бір басқа да, мартыповизм бір басқа.


252
В. И. ЛЕНИН
«Үндеу» туралы әңгімені бітіру үшін Плехановтың тағы бір мынадай теріс пікірін түсіндіру керек. 1850 жылғы мартта, «Үндеу» жазылып жатқан кезде, Маркс капитализм қаусап тұр деп сенген еді, сондықтан оған социалистік революция «тым жақын» көрінген еді деп Плеханов дұрыс айтады. Маркс өзінің ңатесін өте тез түзетті: 1850 жылғы 15 сентябрьде-ақ ол Шаппермен айрылысып кетті (Шаппер мен Виллих Одак, ішіпде аз- шылық болып қалып, одап шығып кетті), Шаппердің буржуазиялық-демократиялық революционаризмге не- месе утопизмге беріліп кеткені соншалық: «біз дереу өкіметті қолға алуымыз керек, әйтпесе жатып ұйқтай берсек те болады» дегенге дейін барады. Маркс Шап- перге былай деп қарсы шықты: революцияның қозғау- шы күші шындық жағдайлар емес, тек бір ғана өзімнің еркім деуге болмайды. «Тек осы жағдайларды озгерту үшін ғана емес, сонымеп қатар пролетарлардың оздеріп озгертуі үшін де, сөйтіп оздерін саяси үстемдік жүргі- зуге цабілетті ету үшін де» пролетариатқа, бәлкім, тағы да 15, 20, 50 жылдай азамат соғыстары мен халықара- лық қақтығыстарды басынан кешіруге тура келер 108. Плеханов Маркстің козқарастарының осылай өзгерге- пін қысңаша айта келіп, өз ойып былай қорытады:
«Пролетариаттың саяси міндеттерін белгілегепде олар» (Маркс пен Энгельс сол «өзгерістен» кейін) «де- мократиялық құрылыс айтарлықтай ұзақ уақыт бойыпа үстем болып қала береді дегеп есеппен белгілегеи болар еді. Бірац дәл сондыіутан да олар социалисте рдіц усац буржуазиялыц укіметке цатысуъін бурынғыдан бетер цатты айыптаған болар еді» («Искра» № 96).
Плехановтың бұл пайымдауы тіпті дұрыс емес. Оны- сы бәз-баяғы социалистік диктатура мен демократиялық диктатураны шатыстыру болып шығады, бұл үшін біз Л. Мартов пен Мартыповты талай рет кінәлағанбыз. 1850 жылы Маркс пен Энгельс демократиялық диктатура мен социалистік диктатураны айырған жоқ, немесе шынып айтқапда біріншісіп мүлде ауызға алған жоқ, ойткені оларга капитализм қаусап қалгап болып, социализм таяу тұргап болып корінді. Олар сопдықтап да ол кезде программа-минимумды программа-максимум-


РЕВОЛІОЦИЯЛЫҚ УАҚЫТША YKIMET ТУРАЛЫ
253
пан да айырмады. Егер мұиы айыру ңажет болса (613- дер, марксистер осыны түсінбегені себепті «социалист- революционерлердің» буржуазиялық-демократиялық ре- волюционаризмімен арпалыса отырып, қазір бәріміз де осылай істеп те жүрміз), онда социалистік диктатура меи демократиялық диктатура туралы мәселені ерекше талдап қарау керек. Плеханов бұлай етпестен, дәйексіз- дік жасап отыр. Әлде бір жалтарма тұжырымды тауып алып, «социалистердің ұсақ буржуазия лық үкіметке қа- тысуы» жайыпда жалпылама сөз қылып, ол сөйте отырып демократиялық диктатура туралы ашық, айқын және дәл қойылған мәселенің орнына социалистік диктатура туралы мәселені әкеп тықпалап отыр. Ол («Впе- редтің» салыстыруын қолданып*) социалистік төңкеріс қарсаңындағы дәуірде Мильеранның Галифемен қатар министрлікке қатысқанын Варлепнің республиканы қорғаған жәпе қорғап қалған ұсақ буржуазиялық демо- краттармен қатар революциялық үкіметке қатысуымен шатыстырып отыр.
1850 жылы Маркс пен Эпгельс социализм таяу тұр деп есептеді, сондықтан демократиялық жеңістерді жете бағаламады, бұл демократиялық жеңістер ұсақ буржуа- зиялық-демократиялық партияның күмәнсыз жеңуі се- бепті оларға әбден баянды болып көрінді109. Арада 25 жыл өткен соң, 1875 жылы, Маркс Германияның құры- лысы демократиялық құрылыс емес екенін — «парла- менттік формалармен жамап-жасқалған абсолютизм» 110 екенін атап көрсетті. Ал 35 жыл откен соң, 1885 жылы, Эпгельс Европаның келешектегі сілкіністері кезінде Германияда өкімет ұсақ буржуазиялық демократияға кошетінін болжап айтты 11L Бұдан Плехановтың дәлел- демек болған пікіріне тура қарама-қарсы қорытынды шығады: егер Маркс пен Энгельс демократиялық құры- лыстың біршама ұзақ мерзімге үстемдік етуінің сөзсіз екенін түсіпген болса, опда олар республиканы баянды ету, абсолютизмнің барлық сарқыншақтарын толық құрту және социализм жолындағы күреске майданды әбден тазартып алу мақсатында пролетариат пен шаруа- лардыц демократиями^ диктатурасына одан сайын зор * Қарацыз: осы том, 9-6 ет. Ред.


254
В. И. ЛЕНИН
маңыз боргсп болар еді. Олар демократиялық төңкеріс қарсацьшда пролетариат™ революциялық-демократия- лық диктатураның мумкіндігімен шоіиытудан шімірік- пейтін хвостистерді одан сайын айыптаған болар еді.
«Үндеуді» теріс түсіндіруге негізделген өз позиция- сының осалдығын Плехановтың өзі де сезеді. Сондық- тан да ол анықтамада мәселені біржолата түгел қамты- ғалы отырған жоқпын деп жұқалап қана ескертіп қоя- ды,— сөйтсе де іске түк қатысы жоқ анықтамадаи басқа ешбір дәлел келтірместен, керек десе «Впередтің» нақты мәселе қойысып талдап қарауға да әрекеттенбес- тен, «бәрін түгел қамтитын» үзілді-кесілді қорытынды жасайды. Плеханов «Впередке» Марксті «сыпау» ние- тін де, Мах пен Авенариустың козқарасып да таңбақшы болады. Оның бұл қиянаты біздің тек күлкімізді келті- реді: егер Плеханов «Впередтіц» шып пікірлерінен озі- не нысана таба алмай отырса және «Вперед» газетіне де, ңаралып отырған мәселеге де мүлде жат сюжеттер- ден нысана ойлап табуға тиіс болған болса, онда, сірә, Плеханов позициясының нашар-ақ болғаны. Ақырында, Плеханов тағы бір дәлелге сүйенеді, бұл оғап «мызғы- мас» дәлел болып көрінеді. Шынына келгенде, бұл дәлелі (1894 жылы Энгельстің Туратиге жазған хаты) тіпті де нашар.
Осы хатты Плехановтың баяндауынан көрініп отыр- ғанындай, (бір өкініштісі, Плеханов хатты толық кел- тірмеген және ол басылған болса, дәл қайда басылғанып көрсетпеген), Энгельс Туратиге социалистік революция мен усаі$ буржуазиялың революцияның арасындағы айырмашылыңты дәлелдеп корсетуге тиіс болған. Осы- ның өзімен-ақ бәрі айтылып отыр гой, Плеханов жол- дас! Турати — Италияның Мильераны, бернштейншіл, оған Джолити өз министрлігінен портфель ұсынған бо- латын. Турати, сірә, таптык, мазмүны жағынан мүлде әр түрлі екі төңкерісті шатыстырған болуы керек. Турати пролетариат үстемдігінің мүдделерін жүзеге асырамын деп қиялдаған, сонда Энгельс оған: 1894 жылғы Италия- ның бұл жағдайында (яғни Италия «бірінші сатыға» ко- терілгеннен кейін, пролетариаттың ашың, кең және дер- бес ұйымдасуына мүмкіндік берген саяси бостандыққа


РЕВОЛЮЦИЯЛЬЩ УАҚЫТПІА ҮКІМЕТ ТУР АЛЫ
255
дол жеткеннеп кейін бірнеше ондаған жылдар өткен соң!) сен, Турати, жеңіп шыққан ұсақ буржуазиялық партияның министрлігінде іс жүзінде бөтен таптың, ұсақ буржуазияның мүдделерін қорғап, іске асыратын боласың деп түсіндірді. Демек, біз бұл арада мильера- низмнің бір түріи көріп отырмыз; мильеранизмді демо- кратиялық диктатурамен шатыстырушылыққа «Вперед» тұп-тура қарсы шықты, ал «Впередтің» дәлелдеріне Плеханов тіпті маңайлаған да жоқ. Біз бұл арада әсіре партиялардың көсемдерін Энгельс әлдеқашан сақтан- дырған алдамшы жағдайға тән мысалды көріп отырмыз; мұндай жағдайда олар төңкерістің іпын сипатын түсінбейді және «бөтен» таптың мүдделерін аңғармай жүзеге асырады. Плеханов жолдас, құдай ақы айтыңыз- шы: Мартынов көтерген және «Вперед» талдап қараған мәселеге осының ипенің жасуындай қатысы бар ма? Бірінші басқышқа котеріліп алған адамдардың екінші және үшінші басқышгарды шатыстырып алу қаупі бі- рінші басқышқа көтерілгелі тұрған бізді болашақта екі басқышқа бірден секіру мүмкіндігі бар деп қорқытуға негіз бола ала ма??
Жоқ, Плехановтың «кішкенс тарихи анықтамасы» тіпті еш нәрсені де дәлелдемейді. Опың: «ұсақ буржуа- зияның өкілдерімен бірге революциялык, үкіметке қа- тысу пролетариата опасыздық еткендік болады» деген принциптік дорытындысы 1850 жылы Германияда, 1894 жылы Италияда болған жағдайларға сілтеме жасаумен еіпбір расталмайды, өйткені, олардағы жағдайлар, 1905 жылғы январь мен майда Россияда болған жағдайлар- дан бүтіндей өзгеше. Бұл сілтемелер демократиялық диктатура мен революциялык, уақытша үкімет мәселесі жөнінде ештеңе де бермейді. Ал егер Плеханов өзінің қорытындысын осы мәселеге ңолданбақшы болса, егер ол республика үшін күрескен кезде, демократиялық төңкеріс кезінде пролетариаттьщ революциялык, үкімет- ке қатысуының цандайына болса да принцип жагъшан жол беруге болмайды деп есептесе, онда біз бұл Энгельс тұп-тура айыптаған анархизм «принципі» екенін оған дәлелдеп беруді мойнымызға аламыз. Бұл дәлелді біз келесі мақалада келтіреміз.


256
В. И. Л Е Н II Н
ЕКІНШІМАЦАЛА
ТЕК ТӨМЕННЕН БЕ, ӘЛДЕ ТӨМЕННЕН ДЕ, ЖОҒАРЫДАН ДА МА?
Алдыңғы мақалада біз Плехаповтың тарихи апықта- масын талдап қарап, Маркстіц сөздеріне сүйеніп Пле- хановтың шығарган жалпы принциптік қорытындылары негізсіз екенін, Маркстің бұл сөздері бүтіндей және ай- рықша 1850 жылы Германияда болған пақты жағдайға ғана қатысты екенін көрсеттік. Осы нақты жағдай Маркстің ол кезде Коммунистер Одағының революция- лық уақытша үкіметке қатысуы туралы неліктен мәсе- ле котермегенін және көтере де алмағапып толық тү- сіндіреді. Енді біз мұндай қатысудың мүмкіндігі туралы жалпы және принциптік мәселені талдап қарауға көшеміз.
Ең алдымен талас мәселепі дәл қою керск. Бір жақ- сы жері, бұл жөнінде біз, таластыц мәніне байланысты ұрыс-керісті болдырмау үшін, оз оппоненттеріміздің келтірген тұжырымдарының бірін ііайдалапа аламыз. «Искраның» 93-номерінде былай делінгеп: «Бұлайша ұйымдасудыц (пролетариаттың буржуазиялық-демокра- тиялық мемлекөткө, оппозициялық партияға ұйымда- суыныц) ең жақсы жолы — буржуазиялық революция- ның төменнен (курсив «Искраныкі»), өкімет басында тұрган демократияға пролетариаттыц қысым корсетуі- мен даму жолы». Одап әрегірек «Искра» «Вперед» жо- пінде былай дейді: «ол пролетариаттыц революцияға қысым көрсетуі тек «төменнен» ғана емес, тек көшедеп ғана емес, сонымен қатар жоғарыдан да, уақытша үкі- меттің орда-сарайыпан да болғанын тілейді».
Сонымен, мәселе айцын қойылып отыр. «Искра» төменнен қысым жасалуын тілейді, «Вперед» «тек тө- меннен ғана емес, жоғарыдан да қысым жасалуын» ті- лейді. Төменнен жасалатын қысым — азаматтардың ре- волюциялық үкіметке жасайтын қысымы. Жоғарыдан жасалатын қысым — революциялық үкіметтің азамат- тарға жасайтын қысымы. Біреулер өз қызметін төмен- нен қысым жасаумен шектейді. Екінші біреулер мұндай шектеуге риза емес, сондықтан төменнен жасалатын қы-


РЕВОЛІОЦИЯЛЫҢ УАҢЫТША ҮКІМЕТ ТУР АЛЫ
257
сымды жоғарыдан жасалатын қысыммен толыт^тыруды талап етеді. Демек, талас біз өзіміз нац тақырыпшада қойған мәселеге: тек төменнен бе, әлде төменнен де, жоғарыдан да ма?— деген мәселеге келіп, тіреліп отыр. Демократиялық революция дәуіріпде пролетариаттыц жогарыдан, «уақытша үкіметтің орда-сарайынан қысым» жасауы принцип жагыпап орыпсыз дейді біреулер. Де- мократиялық революция дәуіріпде пролетариаттыц жо- гарыдап қысым жасаудан, революциялық уақытіпа үкі- метке қатысудан сөзсіз бас тартуы принцип жағынан орынсыз,— дейді екінші біреулер. Сонымеп, әңгіме бел- гілі бір жағдайда жоғарыдап қысым жасау мүмкін бе, күштердің пәлеидей бір арасалмағы жағдайында мұның өзі жүзеге асырылатын нәрсе ме деген мәселе жайында болып отырған жоқ. Жоқ, біз қазір тіпті ешқапдай да пақты жағдайды талдап отырғап жоқпыз, сопдықтап бір талас мәселенің орныпа екіпшісіп тықпалауга әлдепеше рет әрекет жасалғапы себепті, оқушылардың осыпы ес- керіп қоюын біз қатты өтінеміз. Біздің алдымызда де- мократиялық революция дәуіріпде төменпен қысым жасаудан жоғарыдап қысым жасауға кошудің мумкікдігі туралы жалпы принциптік мәселе тұр.
Бұл моселепі түсіпдіру үшін әуелі ғылыми социа- лизмпің пегізін салушылардың тактикалық көзқараста- рының тарихына көз жіберейік. Бұл тарихта нақ жоға- рыдап қысым жасаудың орыпды-орыпсыздығы туралы жалпы мәселеге байланысты талас болған жоқ па екеп? Мұндай талас болған. Ол таласты туғызған — 1873 жыл- дың жазындағы испан котерілісі. Энгельс «Бакупипшіл- дердің әрекеті» деген мақалада социалистік пролетариаттыц осы көтерілістеп алуға тиіс сабақтарына баға берді, бұл мақала 1873 жылы пеміс социал-демократта- рының «Volksstaat» 112 газетіпде басылды жәпе 1894 жылы «Internationales aus dem Volksstaat» * деген кі- тапшада қайта басылды. Енді Энгельстіц қандай жалпы ңорытыпдылар жасагапып корейік 113.
1873 жылғы 9 февраль да испан королі Амадео тағы- пан өзі түсті — бұл «ереуіл жасаған біріппті король»,
— «Халық мемлекетінен» хальтқаралык, тақырыпқа». Ред.


258
В. И. Л ЕНИН
деп мысқылдайды Энгельс. 12 февральда республика жарияланды. Содап кейін Баск провипцияларында карлшылдардың көтерілісі бұрқ ете түсті. 10 апрельде Ңұрылтай жипалысы сайлапды, ол 8 июньде федера- циялық республика жариялады. 11 июньде Пи-и-Мар- гальдің жаңа министрлігі ресімделді. Мұның өзінде әсі- ре республикашылдар, «интрансиженттер» (ымырага келмейтіндер) деп аталатыпдар конституция әзірлеу жөніндегі комиссияға кірмей қалды. Ал 3 июльде, осы жаңа конституция жарияланган кезде, интрансиженттер көтеріліс шығарды. Июльдің 5-нен 11-не дейін олар Севилья, Гранада, Алькой, Валенсия және басқа да бір- қатар провинцияларда жеңіп шықты. Отставкага шың- қан Пи-и-Маргальдің орнына келген Салмеронпың үкіметі көтерілген провинцияларга қарсы әскери күш жіберді. Азды-көпті табанды тірестен соң көтеріліс күш- пен басылды: 1873 жылғы 26 июльде Кадикс алынды, 1874 жылгы 11 январьда Картахена алынды. Энгельстің істің жайын баяндаудап бұрын берген қысқаша хроно- логиялық моліметтері осындай.
Оқиганың сабақтарын багалай келіп, Энгельс ең ал- дымен Испанияда республика үшін жүргізілген күрес әсте де социалистік төңкеріс жолындагы күрес болган жоқ және болуы мүмкін емес еді деп атап көрсетеді. «Испания,— дейді ол,— өнеркәсіп жагыпан тым артта қалган ел, сондықтан опда жұмысшы табып дереу то- лық азат ету туралы сөз болуы да мүмкін емес. Бұгап жетуден бұрып, Испания әлі де дамудың әр түрлі алгы сатыларыпаи отуге және жолындагы толып жатқан ке- дергілерді жоюға тиіс. Осы алғы сатыларды мүмкінді- гінше неғұрлым қысқа мерзім ішінде өту, осы кедергі- лерді тез жою,— республиканың беретін мүмкіпдіктері, міне, осылар еді. Біраң бұл мүмкіндіктерді тек испан жұмысшы табының пәрмепді саяси араласуы арқылы ғана пайдалануга болатын еді. Жұмысшылар бұқарасы мұны сезді де; ол бұрынғыдай дәулетті таптардың іс- әрекеті мен айла-шарғысына еркін өріс бермей, жер- жердің бәрінде оңиғаларға қатысуға іс-қимыл жасау үшін қолайлы жағдайды пайдаланып қалуға ұмтылды».


РЕВОЛЮЦИЯЛЫҢ УАҚЫТІПА ҮКІМЕТ ТУРАЛЫ
259
Сонымен, әңгіме республика үшін күресу туралы болды, социалистік революция туралы емес, демократиялық революция туралы болды. Жұмысшылардың оқиғаларға араласуы жайындағы мәселе ол кезде екі түрлі цойыл- ды: бір жағынан, бакуниншілдер (немесе «аллиансис- тер»,— маркстік «интернационалға» қарсы күресуге ар- налған «аллианстың» негізін салушылар) саяси іс-қи- мылды, сайлауға қатысуды және т. т. жоңқа піығарып келді. Екінші жағынан, олар жұмысшы табып дереу толық азат ету мақсатып көздемейтіп революцияға ңа- тысуға қарсы болды, революциялық үкіметке қандай түрде болса да қатысуға қарсы болды. Міне істің осы соңғы жағы біздің талас мәселеміз тұрғысынан алғанда біз үшін айрықша назар аударарлық нәрсе. Былайша айтқапда, істің дәл осы жағы екі тактикалық ұранның арасындағы принциптік айырмашылықты тұжырымдау- ға себепші болды.
«Бакуниншілдер,— дейді Энгельс,— жотарыдан темен царай жургізілген революциялъщ цимылдыц уандайы болса да зиянды, бэрі де төменнен жоғары уарай уйым- дастырып, жургізілуге тиіс деп коп жылдар бойы уағыз- дап келді». Сонымен, «тек төменнен ғана» деген принцип анархистік принцип.
Энгельс нақ осы принциптің демократиялық революция дәуірінде өте-мөте қисынсыз принцип болып іныға- тынын көрсетеді. Бұл принциптен өзінен-өзі және сөзсіз туатын бір практикалық қорытынды бар, ол — революциялық үкіметтерді күру жұмысшы табына опасыздық ету болып иабылады деген қорытынды. Ба- куниншілдер нақ осындай қорытынды жасады, «революциялъщ укімет цуру жумысіиы табын тағы да алдау, жумысшы табына тағы да опасыздъщ ету» дегенді нақ принцип ретінде жариялады.
Оқушының өзі байқағанындай, біздің коріп отырға- нымыз жаңа «Искраның» да айтуға аузы барған баяғы сол екі «принцип», атап айтқанда: 1) «төменнен де, жо- ғарыдан да» дейтін тактикаға қарама-қарсы тек төмеп- пен болатын революциялық іс-қимыл ғана орынды дей- тін принцип; 2) революциялық уақытша үкіметке қа- тысу жұмысшы табына опасыздық еткендік дейтін


260
В. И. ЛЕНИН
принцип. Жаңа искрашылдардың бұл екі принципі де— анархистік принциптер. Испанияда республика үшін болған күрестің іс жүзіндегі аяқ алысы осы екі прин- циптің де барыпша қисыпсыз және барынша реакция- лық принцип екенін көрсетті.
Энгельс мұны испан революциясының жеке-жеке эпи- зодтары арқылы көрсетеді. Міне, мәселен, Алькой қала- сыпда революция бұрқ ете түседі. Бұл озі 30 мың халқы бар, біршама берегіректе пайда болған, фабрикалы қала. Революцияны ұйымдастыру идеясынан принцип жүзіп- де ат-тонын ала қашып жүрген бакуниншілдердің бас- шылыгына қарамастан, жұмысшылар көтерілісі жеңіп шыгады. Бакуниншілдер болар іс болған соң барып, біз «жағдайды билеп тұрдық» деп мақтана бастады. Ал сон- да бұл «билеушілер» өздерінің «жағдайынан» не шығар- ды деп сұрайды Энгельс. Біріншіден, олар Алькойда «әл-аук,ат комитетін», яғни революциялық үкімет күр- ды. Оның бер жағында нақ осы аллиансистер (бакунин- шілдер) 1872 жылгы 15 сентябрьде, яғни революциядап не бары он ай бұрын өз конгресінде былай деп ңаулы алған болатын: «саяси өкіметтің, уақытша немесе рево- люциялық өкімет деп аталатын өкіметтің қандай да ұйымы тағыда бір алдау ғана болады және пролетариат үшіп осы күнгі үкіметтердің бәрі қандай қауіпті болса, ол да нақ сондай қауіпті болып шығар еді». Осы анар- хистік жел сөздерді теріске шығару орнына, Энгельс: қарарды жаңтаушылардың дәл өздеріне Алькойдағы «осы уақытша және революциялық үкіметке қатысуға» тура келді деп мысқылдаумен ғана тынады. Энгельс бұл мырзалардың қылықтарынап қатты жиреніп, олар- ды өкімет басына келіп алғапнан кейін «мүлде дәрмен- сіздік, абыржушылық жопе жігерсіздік» көрсеткені үшін кемсіте мінейді. Социал-демократия жирондисте- рінің әдетінше біреуді «якобиншіл» деп айыптаушылық- қа да Энгельс дәл осындай жиренішпен жауап берген болар еді. Ол: бірсыпыра басқа қалаларда, мәселен, Сан- Люкар-де-Баррамедада (Кадикс маңындағы, 26 мың халқы бар портты қала) «аллиансистердің де өздерінің анархистік принциптерін былай қойып, революциялык, үкімет құруына тура келді» деп атап корсетеді. Ол бұ-


РЕВ0ЛЮЦИЯЛЫК, УАҚЫТША ҮКІМЕТ ТУРАЛЫ
261
ларды: «өкіметті аларын алса да, оны қайтерін білмеді» деп кіпәлайды. Жұмысшылардың бакуниншілдік көсем- дерінің уақытша үкіметтерге интрансиженттермен бірге, ягпи республикашылдармен, ұсақ буржуазия өкілдері- меп бірге қатысқанып әбдеп жақсы біле турып, Эпгельс бакуниппплдердіц үкіметке кіргепіп мінемейді (ал жада «Искрапың» «припциптері» бойынша бұл мінелуге тиіс еді), қайта уйымдасудъщ жеткіліксіздігін, цатъісу жігерініц кемдігін, олардың буржуазиялық республика- шыл мырзалардың жетегіне еріп кеткенін мінейді. Революция дәуірінде «техникалық» және әскери басшы- лықтың маңызын кемітіп жүрген адамдарды Энгельс өлтіре әжуалаған болар еді, бұлай болатыны, өзгесіи қойғанда мынадан-ақ көрінеді: Энгельс жұмысшылар- дың бакуниншілдік көсемдерін бұлар революциялық үкіметке кіріп алғаннан кейін, «саяси және әскери бас- шылыңты» буржуазиялық республикашыл мырзаларға беріп қойды, ал өздері жұмысшыларды лепірме сөздер- мен және «әлеуметтік» реформалардың қағаз жүзіндегі жобаларымен риза етіп отырды деп кінәлайды.
Социал-демократияпың нағыз якобиншілі болғандық- тан, Энгельс жоғарыдан іс-қимыл жасаудың маңызып тек бағалай біліп қана қойған жоқ, революциялық үкі- метке республикашыл буржуазиямен бірге қатысуға әбден болатынын айтып қана қойған жоқ, сонымен қа- тар мұндай ңатысуды және революциялык, өкіметтің әс- кери инициативасының жігерлі болуын талаіг етті. Со- нымен бірге Энгельс праяшмлы^-басшылык, жөнінен әскери кеңестер беріп отыруды өзінің борышы санады.
«Көтерілістіц мақсатсыз басталғанына қарамастан,— дейді ол,— егер оғап ең болмаса зәредей де мән-матына- мен*, тым құрығапда тіпті испанпың әскери бүліктері- ііің үлгісімен бағыт беріліп отырған болса, оның қалай да табысты болу мүмкіндігі мол еді. Мүндай бүліктер кезінде бір қаланың гарнизоны көтеріледі де, көршілес қалаға бет алып, оның күм ілгері үгіттеліп қойған гар- * Wäre er nur mit einigem Verstand geleitet worden. Байғұс, Энгельс! Әттең, жаңа «Искрамен» ол таныс емес қой! Онда көтеріліс жүрггзу (geleitet werden) жайындағы «якобиншілдік» идеяның апат- ты, зиянды, утопиялық, буржуазиялық, техникалыц жағынан сыңар жақ және заговоршылдық тар орісті идея екенін білген болар еді!


262
В. И. Л Е II И II
низонын соцына ертіп алады, сөйтіп, көтерілісшілер тас- ңын селдей ұлғая келіп, қашан с-әті түскен бір шайқас не оларга қарсы жіберілген әскерлсрдің осылар жағына шығып кетуі жеңіске жеткізгепше, астапаға беттей бе- реді. Бұл тәсіл әсіресе осы ретте қолдануға аса қолай- лы сді. Ипсургенттер жер-жердің бәріпде әлдеқашап-ақ еріктілер батальопдарыпа ұйымдастырылып қойғап бо- латып; рас, бұларда тәртіп пашар болды, бірақ ол қалай дегенмен де бұрынғы, басым көбі таратылып жіберілгеи испап армиясының қалдықтарындағы тәртіптен темен емес еді. Үкіметтің бірден-бір сенімді әскері жандарм- дар болды, бірақ олар бүкіл ел ішінде бытырап жатқап еді. Бұл арадагы міндет, ең алдымен, осы жандармдар- дың бір-бірімен қосылуына ырық бермеуде болды, ал бұ- лай ету тек тоқтаусыз шабуыл жасағанда және ашық майданда батыл ұрысқа шыққанда ғана мүмкін еді. Осылай қимыл жасау аса қауіпті емес еді, өйткені үкі- мет еріктілерге қарсы, нақ сол еріктілердің өздері сияқ- ты, тәртібі нашар әскерлер ғана шығара алатын еді. Ал кімде-кім жеңіп шыққысы келсе, оны жеңіске жеткізе- тін басқа жол болған жоқ».
Революциялық дүмпу дәуіріпде көтерілістің және ті- келей күрестің міндеттерімен айналысуға тура келген кезде, ғылыми социализмнің негізін салушы, міне, осындай пікір айтқан болатын! Көтерілісті ұсақ буржуа- зиялық республикашылдар шығарғанына қарамастан; пролетариат үшін социалистік төңкеріс жөнінде де, жай ғана ңажетті саяси бостандық жөнінде де мәселе көте- рілмегеніне ңарамастан; — осыған қарамастан, Энгельс республика үшін жүргізілген күреске жұмысшылардың барынша белсене қатысуын керемет жоғары бағалады, Энгельс пролетариат көсемдерінен өздерінің бүкіл қыз- метін басталған күресте жеңіске жету қажеттігіне ба- ғындыруларын талап етті; Энгельс сонымен бірге пролетариат көсемдерінің бірі ретінде, өзі де әскери ұйымның тіпті егжей-тегжейіне дейін үңілді, жеңіс үшін ңажет болған ретте Энгельс әскери бүліктердің ескі ұрыс салу тәсілдерін де елеусіз қалдырмады, Энгельс істің басты тетігі — революциялық күштердің тоқтаусыз шабуыл жасауында және бір орталыққа бағындырылуында деп


РЕВОЛЮЦИЯЛЫҚ УАҢЫТША ҮКІМЕТ ТУРАЛЫ
2G3
білді. Ол бакуниншілдер «пеміс шаруалары соғысы дәуірінде жәпе 1849 жылғы Германиядагы май котері- лістері кезінде лажсыз қырсық болған нәрсені, атап айтңанда, революциями^ куштердіц бытыраццылығъі мен оцшаулығъш, белгілі бір құрамдағы үкімет әскерле- ріиің жекелеген көтерілістерді біріпеи соң бірін басып отыруыиа мүмкіпдік бергеп пәрселерді» принципке айналдырып жіберді деп оларды мейлінше ренжи кіііә- лады. Энгельстің көтерілісті жүргізу, революциями ұйымдастыру, революциялық өкіметті пайдалану жөніи- дегі көзқарастарының жаңа «Искраның» артта жүруші- лік көзқарастарынан айырмасы жер мен көктей.
Испан революциясының сабақтарын қорыта келіп, Энгельс ең алдымен мынаны атап көрсетеді: «бакунин- шілдер елеулі революциялық жағдайға бетпе-бет келісі- мен-ақ өздерінің бұрынғы бүкіл программасын лақты- рып тастауға мәжбүр болды». Атап айтңанда, бірінші- ден, саяси істерден, сайлаудан тартыну принципін, «мемлекетті құрту» принципін лақтырып тастауына тура келді. Екіншіден, «олар пролетариатты дереу толық азат ету мақсатын коздемейтін революцияның қанда- йына болса да жұмысшылар қатыспауға тиіс дегеп прин- ципті лақтырып тастады, олар коріпеу таза буржуазия- лық қозғалысқа өздері қатысты». Үшіншідеп,— бұл қо- рытынды да дәл біздіц талас мәселемізге жауап бере- ді,— «олар соның алдында ғапа өздері жариялағап принципті: революциялық үкімет құру дегеніміз тек жұмысшы табын тағы да алдау, оған тағы да опасыз- дық жасау деген принципті аяққа басты,— олар мұны жеке қалалардағы үкімет комитеттерінде жайбарацат мәжіліс құра отырып, онда да барлық жерде дерлік буржуа мырзалардың тізесі батқап және олардыц саяси қанауына түскен әлсіз азшылык, бола отырып, аяққа басты». Көтеріліске басшылық ете білмей, революция- лық күштерді бір орталыққа багындыру орпына быты- ратып жіберіп, революцияны жүргізуді буржуа мырза- лардың еркіне беріп, Интериациопалдың берік және мықты ұйымын таратып жіберіп, «Испанияда бакупип- шілдер бізге революцияны қалай етіп жасауға болмай- тындығыныц тецдесі жоқ үлгісіп корсетін борді».


264
В. И. ЛЕНИН
Жоғарыда айтылғанды жинақтай келіп, мынадай қо- рытындылар іпығарамыз:
1) Принцип жүзінде революциялық іс-қимылды тө- меннен жасалған қысыммеп шектсу жәпе жогарыдап да қысым жасаудаи бас тарту анархизм болады.
2) Кімде-кім революция дәуіріндегі жаца міпдеттерді, жоғарыдап іс-қимыл жасау міндеттерін түсінбесе, кім- де-кім осындай іс-қимылдың шарттары мен программа- сын анықтай білмесе, ондай адам пролетариаттыц қандай да болсын демократиялық революциядағы мін- деттері туралы ештеңе де түсінбейтін болып шығады.
3} Социал-демократияныц буржуазиямен бірге рево- люциялық уақытша үкіметке қатысуына жол беруге болмайды, мұпдай қатысудың қандайы болса да жұмыс- шы табына опасыздық жасағандық боліады дейтіп принцип — анархизм принципі.
4) Әрбір «елеулі революциялық жағдай» пролетариат партиясыпыц алдына котерілісті сапалы түрде жүргізу, революцияпы ұйымдастыру, барлық революциялық күш- терді бір орталыққа бағындыру, батыл әскери піабуыл жасау, революциялық өкіметті зор жігермен пайдалану міндеттерін қояды*.
5) Ңазіргі революциялық кезеңде жаңа «Искраның» тактикасын Маркс пен Энгельс мақұлдамаган болар еді және ешқашан мақұлдамас та еді, өйткепі бұл тактика дәл жоғарыда айтылып өткен барлық қателерді қайта- лау болып табылады. Маркс пен Энгельс жаца «Искра- ныц» принциптік позициясыи пролетариаттыц «соцы- нап» қарап қалу жопе апархиялық адасқап ағаттық- тарды ** қайталау деп атағап болар еді.
♦ *
*
Келесі мақалада біз революцпялық уақытша үкімет- тің міндеттерін талдауға кошеміз.
* Ңолжазбада: «өкіметті... қояды» деген сөзден кейін былай делін- ген: «Бүл міпдеттерді түсіпбейтін немесе бұл міпдеттерді үнемі кем- сітетін жұмысшы табыныц басшыларын пролетариат аяусыз лақты- рып тастауға тиіс». Ред.
** Қолжазбада: «...анархистердіц үятсыздыгын» деп жазылган. РеО.


265
ТАС-ТАЛҚАН
Корей бұғазында болған теңіз шайқасы бүкіл дүние жүзіндегі саяси баспасоздің пазарып аударды. Әуелі патша үкіметі осы ащы шындықты озіпің қол астында- гы жамағаттарынан жасырмақпты болды, бірақ коп ұза- май бұл әрекеттен түк птықпайтыпыпа козі жетті. Бүкіл орыс флотыпың толық талқапдалгапып жасыру бәрібір мүмкін болмас еді.
Соңғы теңіз шайқасыпыц саяси маңызын бағалағапда, біз «Впередтің» 2-померінде* Порт-Артурдың құлауы жонінде айтқапымызды қайталап айтуға тура келеді. Патшалық Россияпыц соғыста толығымен күйрегепдігі сол кездің өзінде-ақ анық еді, бірақ Балтық эскадрасы орыс патриоттарына әлі де үміт елесін емексітуде болды. Соғыстың ақтың нәтижесі екі жақтың бірінің теңіз бетіпде жеңуіне байланысты екеніп жұрттың бәрі түсін- ді. Соғыстың сәтсіз аяқталуы «ішкі жаудың» жеңуімеп, яғни революцияның жецуімен пара-пар екенін самодержавие біліп отырды. Сондықтан да қолда бардың бәрі бәске тігілді. Балтық эскадрасын жедел жонелтуге жуз- деген миллион сом ақша жұмсалды. Ойдан-қырдан экипаж жиналды, соғыс кемелерінің жолға шығуына ақырғы әзірлік жүмыстары апыл-құпыл аяқталды, әрі жаца, әрі күшті броітепосецтерге «ескі сапдықтар» ңо- сылып, бүл кемелердің саны кобейтілді. Осы үлы армада — бүкіл Россия империясыныц пак, озіндей зор,
* Қараңыз: Шығармалар толың жинағы, 9-том, 160—169-беттер. Ред.
Ю Ю-том


266
В. И. ЛЕНИН
нақ өзіндей цауциған, цолапайсыз, әлсіз, цұбыжыц цұ- рама — жолға шыцты, сөйтіп көмірге, күтімге цисап- сыз царжы жұмсады, әсіресе бейтараптыцтың барлыц дәстүрлері мен талаптарын өрескел аяцца басып, ба- лыцшылардың цайыцтарын цирата жеңгеннен кейін, бүкіл Европаның келеке-мазағьша цалды. Ең кеміте есептегеннің озінде бұл армада 300 миллион сомға түс- ті, ал оны жонелтудің озіне 100 миллион сом жұмсал- ды,— жинағы, патша самодержавиесінің осы соғысца тіккен соңғы бәсіне 400 миллион сом шығын болды.
Енді соңғы тіккен бәстен де ұтылды. Мұның осылай болатынын жұрттың бәрі білген еді, бірац орыс флоты жеңілгенде де дәл осыншалыц тас-талцан болып күйрей- ді деп ешкім де ойлаған емес. Орыс кемелерінің арма- дасы, бейне бір тағылардың тобырындай, тамаша цару- ланған және ең жаңа цорғаныс цұралдармен түгел жарацтанған жапон флотына тұп-тура барып ұрынды. Екі-ац күн ұрыс болды,— Россияның 12—15 мың адам экипажы бар жиырма соғыс кемесінің он үші суға ба- тырылды, жойылды, төртеуі тұтцынға алынды, тек бі- реуі ғана («Алмаз») цұтылып шығып, Владивостокца келді. Экипаждыц жартысьшан көбі цырылды, Рож- дественскийдіц «озі» және оның ең жацын жәрдемшісі Небогатов тұтцынға алыиды, ал бүкіл жапоп флоты бар болғаны үш миноносеціиен ғана айрылып, ұрыстан цұлан-таза аман шыцты.
Орыстың соғыс флоты біржола жойылды. Соғыс бір- жола жеңіліс тапты. Орыс әскерлерінің Маньчжурия- дан түгелдей цуылуы, жапондардың Сахалин мен Вла- дивостокты тартып алуы — енді тек уацыттың ғана мә- селесі болып цалды. Біз тек соғыстағы жеңілісті ғана емес, самодержавиеиің бүтіндей әскери күйреуін көріп отырмыз.
Жапондар үсті-үстіне жаңа соццы берген сайын, патша өкіметінің бүкіл саяси системасының күйреуі ретін- дегі бұл жеңілістің маңызы Европаға да, бүкіл орыс халцына да айцыпдала түсіп отыр. Ңазір бәрі де само- державиеге жапа-тармағай царсы шүйлігуде — мұнда ірі буржуазия меи ұсац буржуазияның ұлттыц намысына тиген цорлыц ызасы да бар, армияпың абыройы тогі-


ТАС-ТЛЛҚАН
267
.ііуіпің жаи ашуы да бар, мағынасыз согыс авантюра- сында қаза тапқан он мыңдағаи, жүз мыңдаған жас ңыршындардың күйігі де бар, жүз миллиондағап сом халық қаржысының талан-таражға түс-уіпе қарсы ашу- ыза да бар, осындай соғыс салдарынан болатып лаж- сыз финанстық күйреу мен ұзаққа созылатын экономи- калық дағдарыстың қатері де бар, қаһарлы халық ре- волюциясы алдындағы үрей де бар; ал патша дер ке- зінде «ақылға сыйымды» кеңшіліктер беру арқылы (буржуазияның ойынша) бұл революцияны болдыр- мау мүмкін еді, болдырмауға тиіс те еді. Бітім та- лабы өрістеп, ұлғая түсуде, либералдық баспасөз нара- зылық білдіруде, тіпті «шиповтық» бағыттағы жер иеленушілер сияқты ең самарқау элементтер де қоқи- лана бастады, тіпті құлдық ұрып жүрген «Новое Вре- мяның» өзі дереу халық өкілдерін шақыруды талап етуде.
Патша өкіметінің аса сенімді сүйеніші болып табыла- тын Европа буржуазиясы да тағатын тауыса бастады. Ол халықаралық қатынастарда болмай қоймайтын қай- та жіктелуден, жас әрі тың Жапонияның өсіп келе жат- қан күш-қуатынан, Европадағы соғыс одақтасынан айрылып қалудан қорқады. Ол самодержавиеге кең пейілділікпен қарызға берген миллиардтарының тағды- рын ойлап мазасызданады. Ол Европа пролетариатын өте толқытып отырған және бүкіл дүние жүзінде революция өртін тұтандырғалы тұрған Россиядағы револю- циядан да қатты қауіптенеді. Патіпа өкіметімен «достигни» сақтау үшін оны ақылмен іс істеуге шақырыл отыр, бітім жасау қажеттігін — жапондармен де, орыс- тың либерал буржуазиясымен де бітім жасау қажетті- гін — талап етіп отыр. Жапопиямеп бітімнің енді өте ңымбат бағаға түсуі мүмкін екеніне Европа тіпті де көз жұмып қарамайды, қайта ол сырттағы соғыс пен іштегі революцияның әрбір жаңа айы бұл бағаны сөзсіз көтере беретінін және бүкіл «кеңшіліктер» саясатын тозаңдай ұшырып жіберетін революцияның бұрқ ету қаупін кү- шейте беретінін анық ацгарып, есепке алып отыр. Само- державиенің енді бетінеи қайтуы оте қиын екенін, тіпті мүмкін емес дерлік екепін, оның істі тым асқындырып 10*


268
В. И. ЛЕНИН
алғапып Европа түсіпеді, соидықтап да ол, осы буржуа- зиялық Европа, өзін де, өзінің одақтасын да құрғаң қиялмен жұбатуға тырысып отыр.
Мәселен, француздың патриот буржуазиясының га- зеті «Le Siede» 114 Корнелидің «Бір эпопеяның ақыры» деген мақаласымағында былай деп жазды: «Қазір, орыс- тар құрылықта бірқатар жеңіліске ұшырап, теңіз бетін- де қиратылғаннан кейін олардың үкіметіне бітім жасасу және өзінің әскери күштерін қайта құру міндеті жүкте- леді. Авантюрашыл үкіметтер өздерінің сұғанақтығы салдарынан немесе қауіпсіздігін сақтау мақсатымен кей кездері қол астындағы халықтарды соғысқа тартуға мәжбүр болады. Мұндай үкіметтер үшін жеңіс жолын- дағы күреске тігер бәсі — өзінің өмір сүруі болғандық- тан, олар өз халықтарынан үсті-үстіне жаңа құрбандык,- тар талап етумен болады, сөйтіп оларды құрып бітуге апарады. Франциядағы біздің екі империямыздың тари- хы осындай болған. Егер біз өзімізде үшінші империя жасай алған болсақ, оның да тарихы осындай болған бо- лар еді.
Ал керісінше, орыс үкіметінің жағдайы мүлде мұндай емес; ол орыс халқының нағыз қалың бұқарасына табап тіреп отыр, сондықтан ортақ бақытсыздық үкімет пен халықтың арасын ажыратпайды, қайта оларды бір-бірі- мен тығыз ынтымақтастыра түседі. Жеңілген Цезарь енді Цезарь емес. Ал бақытсыз патша қасиетті де әй- гілі патша болып қала беруі мүмкін».
Бекер, бекер! Француздың шовинист бақалшысының мақтаншақтығы «қазір-ақ айдан анық», опың соғыс орыс үкіметі мен халқының арасын ажыратқан жоқ деп сендіруі жалпы жұртқа белгілі фактілерге мүлде қайшы келетіндігі соншалық, бұл мүлде кісі күлерлік және аңғал, аңқау адамның қулығы сияқтанып коріпсді. На- ғыз «Цезарь» сияқты сөзсіз күйреуге қарай көз жұмып, қасарысып кетіп бара жатқан өзінің досы мен одақта- сын, орыс самодержецін осы күйреудеи сақтандыру үшін француз буржуасы бұл Цезарьға басқа цезарьлар- ға ұқсауың тиіс емес, саған бүдан басқа, оңды жол бар деп оны мүләйімси сендіріп отыр. «Нені тілесең, соғап сенесің». Француз буржуазиясына құдіретті одақтас-


ТАС-ТАЛҚАН
269
тың — патшаның көрөк болып отырғаны соншалық, ол орыс халқын патшамен ынтымақстыратын бақытсыз- дық жайлы романтикалық ертегімен өзін өзі жұбатып отыр. Әлбетте, бұл ертегіге Корнели мырзаның өзі де онша сенбейді,— ал бізге оны есепке алудың тіпті де қа- жеті жоқ.
Тек цезарьлардың үкіметтері ғана емес, сонымен қа- тар ескі династиядан шыққан әбден заңды монархтар- дың үкіметтері де авантюрашыл болады. Тарихтан ба- қандай жүз жыл кейін қалған орыс самодержавиесінің авантюрашылдығы француз империяларының қай-қай- сысыныкінен болса да басымырақ. Самодержавие нақ авантюрашылдығы себепті халықты мағынасыз, әрі мае- қаралық соғысқа айдап салды. Ол енді өзінің түбіне өзі жеткелі отыр. Соғыс оның барлық мерезін ашты, оның әбден шіріп біткендігін әшкереледі, оның халықтан бір- жола қол үзгенін көрсетті, цезарьлық үстемдіктің бір- ден-бір сүйенішін қиратты. Соғыс айбынды сот болып шығып отыр. Ңарақшылардың бұл үкіметіне халық өзі- нің үкімін шығарып та қойды. Революция бұл үкімді іске асырады.
«Пролетарий» № 3,
9 июнь (27 май), 1905 ж.
«Пролетарий» газетгнгц Ъолжазбамен салыстырылған текстг бойынша басылып отыр


270
РЕВОЛЮЦИЯЛЫҚ КҮРЕС ЖӘНЕ ЛИБЕРАЛДЫҚ МАКЛЕРЛІК
Саяси партиялардың пайда болуы — біздің қызықты заманымыздың ең қызықты және ерекше өзгешелікте- рінің бірі. Ескі тәртіп, самодержавие күйреуге айналды. Нақ қандай жаңа тәртіп орнату керек және оны нақ қалай орнату керек екені жайында тек «қоғам» деп ата- латыипың, яғни буржуазияның ғана емес, сонымен қа- тар «халықтың», яғни жұмысшы табы мен шаруалар- дың қалың топтары да барған сайын көбірек ойлай бастады. Әр түрлі таптардың программа белгілеу және саяси күрес ұйымдастыруды жолға қою жөніндегі осы әрекеттерінің саналы пролетариат үшін орасан зор ма- ңызы бар. Көбінесе ешкімнің алдында жауап бермейтіп және соңынан ешкімді де ертпейтін жекелеген «қайрат- керлерден» шығатын осы әрекеттерде кездейсоқтық, бе- тімен лаққандық, кейде босқа даурыққандық қаншама көп болғанымен, бірақ жалпы және тұтас алғанда ірі-ірі қоғамдық таптардың пегізгі мүдделері мен тенденцияла- ры тоқтаусыз күшпен белгі береді. Шым-шытырық бо- лып көрінетін мәлімдемелерден, талаптардан, програм- малардан біздің буржуазияның саяси бейнесі жәие оның шын (тек бояма емес) саяси программасы анық көріне бастады. Ңазір саяси іс-қимыл туралы сөз көте- ріп жүрген орыс буржуазиясының қалай іс-цимыл жасайтынын,—Россия соншалықтез жуықтап келе жат- қан шешупіі революциялық күресте оның қандай пози-


РЕВОЛЮЦИЯЛЬТҚ КҮРЕС ЖӘНЕ ЛИБЕРАЛДЫҢ МАКЛЕРЛІК 271
ция ұстайтынын пайымдауға керекті материалды пролетариат барғап сайып үсті-үстіне коп алып отыр*.
Орыс либералдарының толып жатқан сөздерін цензу- раиың ешбір богетінсіз қорытып отыратын піетелдік «Освобождение» буржуазияның саясатын зерттеу үшін кейде айрықттта бағалы материал береді. Ол жаңа ғана басып шығарған (немесе 5 апрельдегі «Новостиден» 115 алыпып басылғап) ««Азаттық одағының» программасы» II. С. мырзаяың лұғатты түсініктемелерімен бірге земство съездерінің шешімдеріне және конституцияның освобождениелік жобасына тамаша толықтыру болыл табылады, бұл жоба туралы біз «Впередтің» 18-номерін- де сөз еткенбіз**. «Осы программаны жасау жәпе дауысқа салу арқылы орыстың конституциялық-демо- кратиялық партиясын ңұруға қарай мықты ңадам жа- салды»,— деп П. С. мырза дұрыс айтады.
Күмән жоқ, орыс либералдары үшін мұпыц өзі либе- ралдық сөздердің біршама ұзақ дастаны ішіндегі көзге түсерлік мықты қадам. Әйтсе де нағыз партия құру үшін қажет болатып іспен салыстырғанда, тіпті ең бол- мағанда социал-демократияның осы мақсатта тындыр- ғап ісіпің өзімеп-аң салыстырғанда, либералдардыц бұл мықты «қадамы» петкен ұсақ десеңізші! Пролетариата қарағапда буржуазияітың жария соз сойлеуіне еркінші- лігі өлшеусіз мол, интеллигенттік күштері меп ақша қа- ражаты да өлшеусіз көп, партия ұйымына керекті к,о- лайлы жағдайлары да анағұрлым артық,— сөйте тұрса да біз соз қылып отырған «партияның» әлі ресми аты жоқ, тұтас, айқын және дәл программасы жоқ, тактика- сы жоқ, партиялық ұйымы жоқ, осы жөнінде хабары мол П. С. мырзаның пікірі бойыпша бұл «партия» «земство фракциясы» меп «Азаттық одағынаи», яғпи ұйым- даспаған қырық ру адамдар мен ұйымпап құралған. Bi- рак,, мүмкін, земство фракциясыпыц мүшелері программаны мойындай отырып, «партия ұйымдарының бірінің бақылауымен», «Азаттық одағыпдагы» топтардың бірі- нің бақылауымен жүмыс істейді дейтіп әйгілі мағына-
* Қолжазбада бірінші абзац сызылып тасталған және «Пролета¬
рий» газетінде жарияланған текстіге епбеген. Ред.
** Қараңыз: осы том, 209—210-беттер. Ред.


272
В. И. ЛЕНИН
дағы «партия мүшелері» болар? Партия мүшелігін бұ- лайша түсіиушілік социал-демократияның бүкіл рухына қаншалың жат болса, ол либералдар үшін соншалық қо- лайлы, әрі орынды, олардың бүкіл саяси бейнесіне сон- шалық тән келеді. Партияны бүлайша түсінуден (осы «партияның» жазулы уставында емес, нақты құрылы- сыпда бейііеленген түсініктен) туатын пәрсе, былайша айтқанда, мынау: партияның ұйымдасқаи мүшелерінің, яғпи «Азаттық одағы» мүшелеріпіц копшілігі бір пала- талы системаны жақтайды, бірақ сөйте тұрса да пар- тияның ұйымдаспаған мүшелерінің, екі палаталы системаны жақтайтын «земство фракциясының» ыңғайына бағып, мәселені мүлде ауызға алмай, өз программасын- да бір палаталы системадап бас тартып отыр. «Күштер- дің» арасалмағы саяси белсепді буржуазия үшін ғайып- тың бұйырып қойғаныпдай шықты деуге болады: ұй- ымдасқан интеллигенттер ойланып-толғапумеп жүр де, ұйымдаспаған пайдакүнем-ептілер, птоижарлар, ка- питалистер билеп-төстеп жүр.
П. С. мырза «Азаттық Одағының» программасыи бар ықыласымен құттықтай отырып, программапың көмескі, олқы, шала болуын да, ұйымдық тұрлаусыздығып да, тактикалық үнсіздіктерін де принципті турде жақтайды, «нақты саясатты» ойлау тұрғысынан жаңтайды! Біз бүл ғаламат ұғымға, буржуазиялық либерализмнің бүкіл мәніне өте-моте тән келетін ұғымға әлі қайтып орала- мыз; ал енді либералдық программаның негіздерін тал- дауға көшейік.
Біз жоғарыда айтқанымыздай, партияныц ресми аты жоқ. П. G. мырза оны, байқауымызша, біздіц либерал- дық бағыттағы жария газеттеріміздің беттерінде де кө- рініп жүрген атпен:— «копституциялық-демократиялық партия» деп атап отыр. Атау туралы мәселенің маңызы алғаш қарағанда шамалы болып көрінгенімен, бірақ бізге осы арада-ақ буржуазияның пролетариаттан әзге- ше, саяси тұрлаусыздықты неліктен қапағат тұтуға, Tin- Ti оны «принцип жағынан» ңорғауға тиіс болатынып, онда да тек өз көсемдерінің субъективтік пиғылдарына немесе қасиеттеріне қарай емес, тұтас алғанда бүкіл буржуазия табының өмір сүруініц объективтік жағдай-


РЕВОЛЮЦИЯЛЫҚ КҮРЕС ЖӘНЕ ЛИБЕРАЛДЫҚ МАКЛЕРЛІК 273
ларына байланысты қорғауға «тиіс» болатынын түсін- діруге қажетті материал табылып отыр. «Конституция- лық-демократиялық партия» деген ат: адамға тіл өз пікірін жасыру үшін берілген дейтін белгілі нақылды бірдеи еске түсіреді. «Конституциялық-демократиялық партия» деген ат партияпың монархиялъщ сипатын жасыру үшін ойлап табылған. Расында, бүкіл осы партийный;, опың үстем бөлегі — земство фракциясының да, «Азаттық одағыпың» да монархияны жақтайтынын кім білмейді? Анасы да, мынасы да республика туралы тіпті әңгіме етпейді, мұндай әңгімені «ұшқалақтық» деп са- найды, ал конституцияның олар жасаған жобасында монархия басқару формасы ретінде тұп-тура әрі ап-анық танылған. Демек, біздің айтып отырғанымыз — консти- туциялы монархияпы жақтаушылардың партиясы, кон- ституцияшыл-монархистердің партиясы. Бұл ешбір кү- мәндануға болмайтын және республиканы «принципы түрде» мойындау жайындағы ешқандай создсрмеп (бі- рақ әзірінше біз «конституцияшыл-демократтардан» мұпдай пікірлерді естігеніміз жоқ!) бекерге шығаруға болмайтып факт, ойткені әңгіме нақ «принципы түрде» мойыпдап қапа ңою жайында емес, практикалық-саяси мойыпдау жайында, республиканы жеціп алу ниетін жә- пе сол үшіп күресу қажеттігін мойындау жайында болып отыр.
Бірақ істің бар мәнісі мынада: буржуа мырзалардың қазір өздерінің шын аттарын атауына болмайды. Адам- ның тыр жалаңаш кошеге шығуы қаншалық мүмкін болмаса, бұл да соншалық мүмкін емес. Шындықты ашық айтуға болмайды, жүртқа есіттіріп aussprechen was ist (барды айтуға) болмайды, өйткені бұл нағыз со- рақы жәпе зиянды саяси пұрсаттылықтардың бірін мо- йыидаумеп бірдей, өзінің бшгидемократизмін мойындау- мен бірдей. Саяси бостапдық үшін күресіп жүрген бур- жуазияның мұпы мойындай алмайтын себебі мұның тым масқара, ұят, әрі әдепсіз екендігінен ғана емес. Жоқ, буржуазиялық саясаттың адамдары өздерінің мүдделе- рі талап еткен күнде, ешқандай да әдепсіздіктен тан- байды. Бірақ қазір олардың мудделері бостандықты талап етіп отыр, ал бостандыққа халыусыз жетуге бол-


274
В. И. ЛЕНИН
майды, ал өздерін «демократ» деп (= халык, самодержа- виесінің жақтаушысы деп) атамайынша, өздерінің монархизм™, жасырмайынша, халықтың қолдауына ие белуга тағы болмайды.
Сонымен, буржуазияның таптық жағдайы оның негізгі саяси міндеттерінің қойылысының өзінде ішкі тұр- лаусыздық пен екіжүзділікке созсіз ұрындырады: бос- тандық үшін, самодержавиенің ғасырлар бойғы пұрсат- тылықтарын құрту үшін жүргізілетін күрес жеке мен- шіктің пұрсаттылыңтарын жақтаушылықпен сыйыспақ емес, өйткені бұл пұрсаттылықтар монархияны «мәпе- леп ұстауға» мәжбүр етеді. Сондықтаи да монархиялың конституцияның нақты программасы демократиялық конституцияның үлбіреген әсем пердесін жамылып шы- ғады. Ал программаның шынайы мазмұнын көрінеу жалтырауық жалған сырмеп осылай бояушылық «пақ- ты саясат» деп аталып жүр... Сопдықтан либерал бур- жуазияпың идеологи «әсіре партиялардың окілдері» айналысып жүргеп «теориялық рақаттапушылық» жа- йыпда теңдесі жоқ токаппарлықпеп, көңілі тасыған масаттанумеп айтады («Освобождение» № 69—70,308- бет). Буржуазияның нақты саясатшылары оздеріп республика туралы әңгімемен де, тіпті қиялмеп де рақатқа бөлегісі келмейді, ойткені олар республика үшін күрескі- сі келмейді. Бірақ дәл сопдықтап да олар халықты «демократизм» желеуімен рацаттандыруга өлердей құштар- ланады. Олар монархиядап бас тартуға қабілетсіз екепі жонінде өздерін оздері алдағысы келмейді, міне, дәл сондықтап да олар оздеріпіц мопархизмі туралы жұм- ған аузып ашпай халықты алдауға тиісті.
Көріп отырсыздар, партияпың аты, алғаш ңараганда жұрт ойлап қалатындай, әсте кездейсоқ нәрсе емес және маңызы шамалы да нәрсе емес. Кейде партия атының тым асқақ та әсем көрінуінің озі партияның бүкіл тактикасының ішкі терең кемшілік-мінін де білдіріп тұрады. Ірі буржуазияның идеологи өзінің монархияға берілгендігін неғұрлым жақын сезінсе, ол жұрттыц бәрін өзінің демократияшылдығыиа сендіру үшін соғұр- лым даурығып ант-су ішеді, қарғанады. ¥сақ буржуа- зияньщ идеологи сол буржуазияның тұрақсыздығып?


РЕВОЛЮЦЙЯЛЫҚ KYPEÖ ЖӘНЕ ЛИБЕРАЛДЫҚ Маклерлік 275
оиың демократиялық революция жолында және социализм жолында дәйекті түрде, үздіксіз күрес жүргізуге қабілетсіздігін неғұрлым көбірек білдіретін болса, ол «социалист-революциоперлер» партиясы туралы соғұр- лым қызулана сөз сөйлейтін болады; шынында бұл партийный; социализмі тіпті де революцияшыл емес, ал оның революцияшылдығы тіпті де социализммен байла- иысты емес деп бұл партия жайында дұрыс айтылған- ды. Енді тек самодержавиені жақтаушылардың өздеріне «халық партиясы» деп ат қоюы ғана қалды (олар талай рет осылай етпекші болған да), сонда біз саяси жарна- маларда таптың мүдделердің қалай озгеріп шыға келе- тініп толық көретін боламыз.
Либерал буржуазияның жарпамасы (немесе «Азат- тык, одағының» программасы), кәдімгі жарнамаға ла- йықты, мынадай ұтымды кіріспе сөздеп баста лады: ««Азаттық одағы» былай деп біледі: Россия бастан кешіріп отырған ауыр сыртқы дағдарыстың да, ішкі дағдарыстың да қазіргі уақытта асқынғаны сопшалық, халык, осы күнгі тәртіпке қарсы шыққан басқа да қо- ғамдық топтармен бірлесе отырып, бұл дағдарысты шешуді оз қолына алуға тиіс».
Сонымен, өкімет халықтың қолыпа көшсіп, патша са- модержавиесінің орнына халық самодержавиесі жаса- сын. Осылай емес пе, мырзалар? Демократизмнің талап етіп отырғаны осы емес пе?
Жоқ, бұл теория рақатына берілгендік және нақты саясатты түсінбегендік болады. Ңазір бүкіл өкімет билігі самодержавиелік монархияпың ңолыпда. Оған қарсы халық, яғни пролетариат пен шаруалар тұр, олар қазір- ақ күрес бастады, бұл күресті жан аямай жүргізіп те жатыр, тегінде... тегіиде жауды толық құлатқанға дейін осы күресін тоңтатпайтын сияқты. Бірақ «халықпен» қа- тар тұрған сондай-ақ «басқа да қоғамдык, топтар» бар, яғни «қоғам», яғни буржуазия, жер иелері, капиталис- тер, профессионал интеллигенция бар. Міне соның үшін өкіметті үшке тең болу керек. Мұның үштен бірін мо- нархияда қалдырып, екінші бөлігін буржуазияға (төте емес және, мүмкіпдігінше, іс жүзінде тең емес, жалпы-


276
В. И. ЛЕНИН
ға бірдей емес сайлау правосына негізделген жоғар- ғы палата), қалған үшініпі бөлігін халыққа (жалпы- ға бірдей және т. с. сайлау правосына негізделген тө- менгі палата) беру керек. Бұл «әділ» бөліс болады, мұн- дай бөлісте жеке меншікті мықтап қорғау қамтамасыз етіледі және егер халық «әсіре партиялар өкілдерінің тек теориялык, рақаттанушылыққа берілгендіктен ғана» ұсынып жүрген әлдеқандай «ақылға сыйымсыз» талаи- тарының біріне «еріп кеткендей» болса, опда монархия- ның ұйымдасқан күшін (әскерін, бюрократиясын, по- лициясын) халыққа қарсы қою мүмкіндігі қамтамасыз етіледі. Революцияшыл халықты залалсыз азшылыққа, үштен бір үлеске әкеп таңатын осы әділ бөліс тіпті де монархизм негізінде емес, буржуазиялық пұрсаттылық- тар негізінде де емес, «демократизм негізінде түбегейлі өзгеріс жасау» болады-мыс.
Бұл бөлісті қалай жүзеге асыру керек? Адал маклер- лік жолымен. Мүны П. Струве мырза Виттепің хатына берген алғы сөзінде әлдек,ашан-ақ сәуегейлікпен атап көрсеткен болатын, ол әсіре партиялардың арасыпдағы күрестің ұшығуынан әрқашан да ынсапты партиялар ұтады деген-ді. Самодержавие мен революцияшыл ха- лық арасындағы күрес шиеленісе түсуде. Сопдықтап бұл екеуінің арасында бұлталаққа салу керек, самодер- жавиеге қарсы шығарда революцияшыл халыққа (оны «демократизммен» алдарқатады) арқа сүйеу керек, революцияшыл халықтың «ұшқарылығына» қарсы шы- ғарда монархияға арқа сүйеу керек. Шебер бұлталаққа салғанда сөзсіз жоғарыда айтылған бөліс сияқты бір нәрсе келіп шығады және де буржуазияға ең кемінде бөлістің «үштен бірі» қайтсе де, сөзсіз тиеді, ал халық пен самодержавие арасындагы үлестің болінуі олардың табан тірескен күресінің нәтижесіпе байланысты. Кімге көбірек арқа сүйеу керек екені әр кезеңге байлапысты— жалдаптық саясаттың, немесе «пцқты» саясаттың мәні, міне, осындай.
Қазіргі кезеңде бүкіл өкімет әлі самодержавпенің қо- лында. Сондықтан өкіметті халық оз ңолыпа алуға тиіс деп айту керек. Сондықтан да демократ деп аталу керек. Сондықтан да «орыс копституциясын жасап шыға-


ІЧЛЮЛЮЩІЯЛЫҚ КҮРЕС ЖӘНЕ ЛИБЕР АЛДЫҢ МАКЛЕРЛІК 277
ру үшін жалпыға бірдей және т. т. сайлау правосы не- гізінде дереу құрылтай жиналысы шақырылсын» деген талап қою керек. Ңазір халық самодержавиелік монар- хияға қарсы ңаруланбаған, бытыраңқы, ұйымдаспаған, орі дәрменсіз. Бүкіл халықтық құрылтай жиналысы оның басыи қосады, сонда ол патшаның күшіне қарсы тұратын үлкен күшке айналады. Әне нақ сопда, патша- пың күші мен революцияшыл халықтыц топтасқан күші бір-біріне қарама-қарсы келген кезде, дәл сол кезде бур- жуазияның нағыз күиі туады, тек сол кезде ғана ұта- тынына кәміл сене тұрып, осы күшті «келістіруге» және дәулетті таптар үшін ең тиімді нәтижені ңамтамасыз етуге болады.
Либерализмнің пақты саясатшыларының есебі, міне, осындай. Жамап есеп емес. Монархияиыц сақталуы және бүкіл халықтық ңұрылтай жиналысыиың тек мо- пархиямеп ғапа ңатар болуы бұл есепке әбдеп сапалы түрде енгізіліп отыр. Буржуазия осы күнгі окіметті құ- латуды, монархияны республикамен ауыстыруды қала- майды. Сондықтан Россия буржуазиясы (1848 жылғы герман буржуазиясының үлғісі бойыпша) халық пеи патшаиың «келісуіи» жаңтайды. Осы келісу саясаты- ның табысты болуы үшін күресуші жақтардың бірде-бі- рі, халық та, патша да толық жеңіске жете алмауы керек, олар бір-бірімен тең түсіп тұруы керек. Әне сол кезде, тек сол кезде ғаиа буржуазия монархиямен біріге алады, халықты бағынуға күштей алады, халықты окі- меттің тек «үштен бір» бөлігімен... немесе, бәлкім, жүз- ден бір бөлігімен де қанағаттануға көндіре алады. Букш халықтық құрылтай жипалысыныц патшаны конституция беруге мәжбүр ету үшіп ғана жетерліктей күші болады, бірақ одан асарлық күші болмайды және (буржуазияиың мудделері тұрғысынап қарағанда) бо- луға тиіс те емес. Ңұрылтай жиналысы тек монархияны тец ұстап тұруға тиіс, бірақ оііы құлатуға тиіс емес, ол окіметтің материалдық құралдарын (әскерді жоне т. т.) монархияның қолында қалдыруға тиіс.
Освобождениешілдер патшаға окімет күшін, халыққа пікір күшін беріп қойғысы келетін шиповшылдарды


278
В. И. ЛЕНИН
эжуалайды. Ал шын мәнінде освобождениешілдердің өздері де сол шиповшылдардың позициясында тұрған жоқ па? Өйткені олар да халыққа букіл өкіметті бер- мекші емес қой, өйткені олардың өздері де патша өкі- метінің халық пікірімен келісуін жақтайды ғой!
Сонымен, біз мынаны көріп отырмыз: тап ретінде буржуазияның мүдделері қазіргі революциялық кезең- де мүлде табиғи түрде және лажсыз бүкіл халықтық құ- рылтай жиналысы ұранын котеруге, ал революциялыц уаңытша укімет уранын тіпті де көтермеуге әкеліп соқ- тырады. Бірінші ұран — келісімпаздық, жалдаптық жә- не маклерлік саясаттың ұраны немесе сондай ұран болып отыр. Екінші ұран — революциялық күрес ұраны. Бірінші ұран — монархияшыл буржуазияның ұраны, екіпші ұран — революцияшыл халықтың ұраны. Бірін- ші ұран халықтың революциялық тегеуірініне қара- мастан, бәрінен де гөрі монархияны сақтап қалу мүм- кіндігін қамтамасыз етеді. Екіпші ұран республикаға тура жол ашады. Біріпші ұрап окіметті патшаның қо- лында қалдырады да, оны тек халықтың пікірімен ғана шектейді. Екінші ұран — создің толық мәнінде халық самодержавиесіпе дәйекті түрде және бұлтарыс- сыз бастайтын бірден-бір ұран.
Либерал буржуазия мен революцияшыл пролетариат- тың саяси міндеттерді қоюдағы тек осы негізгі айыр- машылығы ғана бізге «освобождениешілдер» програм- масының, жоғарыда айтылғандардан басқа, екінші дә- режедегі толып жатқан белгілерін түсіндіреді. Тек осы айырмашылық тұрғысынан қарағанда ғана «освобожде- ниешілдердің» ескертуінің, мәселен, олардың Одағының шешімдері «тек саяси жағдайлар өзгеріссіз қалған күн- де ғана міндетті болып саналады», программада да «уақытша және шартты элементке» жол беріледі детей ескертуінің цажеттілігін түсінуге болады. Бұл ескерту (П. Се мырзаның түсініктемелерінде егжей-тегжейлі жә- не айрықша «дәмді» сөзбен өрістетілген ескерту) ха- лықты патша өкіметімеп «келістіруші» партия үшін сөзсіз қажет. Бұл ескерту «Азаттық одағының» мүше- лері жалдаптық («нақты») саясатқа бола өздерінің де-


РЕВОЛЮЦИЯЛЬІҚ KYPEG ЖӘНЕ ЛИБЕРАЛДЫҚ МАКЛЕРЛІК 279
мократиялық талаптарының талай-талайынан-ақ бас тартатыпын айдап апық аңғартады. Олардың програм- масы оздерінің бұлжымас пікірлерінің бейнесі емес (мұидай нәрсе буржуазияға тән емес), пе үшін күресу- ге міндетті екенінің де көрінісі емес. Жоқ, олардың программны — шайқасушы жақтардың әрқайсысыныц «та- бандылығыпа» қарай, «бағаны кемітуге» лажсыз тура келетінімен күн ілгері санасылған, жай асъіра сурау тана. Конституциялъщ-«демократиялыц» (дурысы: кон- ституциялыц-монархиялыц) буржуазия патша өкіметі- мен өзініц цазіргі программасынаи гөрі арзанырац бағаға келіседі,—бұған ешбір күмән жоқ, сондықтан са- налы пролетариат бұл жөнінде ешқандай жалған үмітке беріліп кетпеуге тиіс. П. С. мырзаның программа-минимум мен программа-максимумды айырып көрсетуге, «жалпы қатаң программалықшешімдерге» қас болатын себебі осыдан. П. G. мырзаның «Азаттық одағы- пың» программасы (белгілі бір талаптарды дәл тұжы- рымдау түрінде емес, оларды тек әдеби жағынан, шама- мен ғана, суреттеу түрінде әдейі баяндалған программасы) «нақты саясат мақсаттарын коздейтін партия үшіп әбден жеткілікті» деп сендірмек болып отырған себебі осыдап. «Демократ»-мопархистердіц программасында халықты қаруландыру туралы айтпай кету, шіркеуді мемлекеттеп болу талабыи үзілді-кесілді тұжырымдау- дан жалтару, жапама салықтарды жою мүмкін емес деп қасарысу, езілгеп халықтардың саяси жағынан өзіп озі билеуін олардың мәдени жағынан озін өзі би- леуімен ауыстыру себебі осыдан. Демократизм мен капитал мүдделері арасындағы байланысты аңғырт- ашық мойындау, «жеке кәсіпорындар мен кәсіпкерлер- ге қамқорлық жасау» орнына «халықтың өндіргіш күштерінің өркендеуіпе баса қамқорлық жасау», «өнеркәсіптің гүлденуіпе» көмектесу және т. т. қажет- тігін мойындау себебі осыдан. Аграрлық реформаны барып тұрған бюрократтық жолмен шаруаларға жер «бөліп беру» ісіпе айналдыру, сонымен бірге шаруа- ларға кететін жерлері үшін помеіциктерге «ацы төлеу- ге» міндетті түрде кепілдік беру,— яғни, басқаша айт- қапда, кіріптарлық жәпе крепостпиктік «меншікке»


280
В. И. ЛЕНИН
қол сүғылмауын жаитдласа қорғау себебі осыдан. Қай- талап айталық, мүпың бәрі — тап ретіндегі буржуа- зияның қазіргі қоғамдағы жағдайыпың табиғи және лажсыз нәтижесі. Мұның бәрі — революциялық күрес- тің ітролетарлық саясатыпың либералдық маклерлік- тіц буржуазпялық саясатыиап түбегейлі өзгеше екені- піц айқып дәлелі.
«Пролетарий» № 3, «Пролетарий» газетгніц
у июнь (27 май), 1905 ж. цолжазбамен салыстырылған
тсксті бойынша басъілъіп отыр


281
ЕВРЕЙ ЖҰМЫСШЫЛАРЫНА 116
Партияның Орталық Органының редакциясы РСДРП III съезі туралы есепті еврей тілінде басып шығара отырып, осы басылым жөнінде бірнеше сөз айтуды қа- жет деп табады.
Бүкіл дүние жүзіндегі саналы пролетариаттың өмір жағдайының алған бағыты түрлі ұлттар жұмысшылары- ның жоспарлы социал-демократиялық күресінде неғұр- лым тығыз байланыс және күшті бірлік жасалуын көз- дейді. Осыдан жарты ғасырдан астам уақыт бұрын тұңғыш рет жария болғап «Барлык, елдердің пролетар- лары, бірігіцдер!» дегеи ұлы ұран қазір тек әр түрлі елдердегі социал-демократиялық партиялардың ғапа ұралы болып отырған жоқ. Бұл ұран халықаралық со- циал-демократияның тактикасын біріктіруде болсын, сол сияқты белгілі бір деспоттық мемлекеттің езгісіпде бостандык, псп социализм үшін күресіп жатқан әр түр- лі үлттар пролетарларыиың ұйымдық бірлігін қалып- тастыруда болсын, барған сайын кең жүзеге асырылыи келеді.
Россияда барлық ұлттардың жұмысшылары, әсіресе орыс ұлтына жатпайтын жұмысшылар, басқа бірде-бір мемлекетте болмаған экономикалық және саяси езгіде отыр. Еврей жұмысшылары тек өздерін правосыз ұлт ретінде қысымға алған жалпы экономикалық және саяси езгіден ғана емес, сонымен қатар оларды қарапа- йым азаматтық праволарынан айырып отырған езгідеп де азап шегуде. Бұл езгі неғұрлым ауыр болған сайын әр түрлі ұлттар пролетарларыныц мүмкіи қадарынша озара


282
В. И. ЛЕНИН
тығыз бірлесуі соғұрлым қатты қажет болып отыр, ойткені мұндай бірліксіз осы езгіге қарсы жеңімпаз күрес жүргізу мүмкін емес. Ңарақшы патша самодер- жавиесі өзі езіп отырғап ұлттар арасында араздық, се- пімсіздік пен өпшенділік туғызуға неғұрлым көбірек тырысса, оііың қараңғы бұқараны айуапдық ойранға айдап салатыи саясаты неғүрлым жексұрын болса,—әр түрлі ұлттардыц барлық бытыраңқы социал-демокра- тиялық партияларын Россиянин; біртұтас социал-демо- кратиялық жұмысшы партиясына біріктіру жолында жұмыс істеу міндеті біздерге, социал-демократтарға со- ғұрлым көбірек жүктеледі.
Партиямыздың 1898 жылғы көктемде болып өткен I съезі осыидай бірлікті жүзеге асыру мақсатын алға қой- ды. Партия езінің ұлттық сипаты туралы қандай да бол- сын ой-пікір туғызбас үшін өзіне орыс партиясы деп ат қоймай, Россия партиясы деп ат қойды. Еврей жұмыс- іиыларының ұйымы — Бунд — партияға автономиялы бөлік ретінде кірді. Өкінішке қарай, сол кезден бастап бір партия ішіпдегі еврей және еврей емес социал-де- мократтардың бірлігі жойылды. Бунд қайраткерлері арасыпда социал-демократияпың бүкіл дүние танымы- на мүлде қайшы келетін ұлтшылдық идеялар етек ала бастады. Еврей жұмысшылары мен еврей емес жұмыс- шыларды жақындастыруға ұмтылу орнына, Бунд өзде- рінің съездерінде еврейлердің ұлт ретінде оқшау тұру- ын алға тартып, әуелгілерді соцғылардан айыру жолы- на түсе бастады. Россия социал-демократиялық партиясы I съезінің Бундты партиямен бұрынғыдан да күштірек бірлестіру бағытыидағы жұмысын жалғасты- ра беру орнына, Бунд партиядан бөлініп шығу жағыпа қадам басты: Бунд әуелі РСДРП-ның шетелдегі бір- тү^тас ұйымыпан шығып, шетелде дербес ұйым құрды, ал кейінірек, 1903 жылы, партиямыздың II съезі едә- уір көпшілік дауыспен Бундты еврей пролетариатының бірден-бір өкілі деп танудан бас тартқан кезде, Бунд РСДРП-дан да шығып кетті. Бунд еврей пролетариа- тының бірден-бір өкілімін дегенімен қоймай, опыц үс- тіне, өзінің қызметіпде ешбір аудан шегіпе қарамай- тыпдығын жақтап түрып алды. РСДРП-пыц II съезі,


ЕВРЕЙ ЖҮМЫСШЫЛАРЫНА
283
әлбетте, мұндай шарттарды қабылдай алмады, өйткені бірсыпыра облыстарда, мәселен, оңтүстік Россияда үііымдасқап еврей пролетарпаты жалпы партиялық үйымға кіріп отыр. Осымен сапаспастаи, Бунд партия- дан шығып кетті, сөйтіп, II съезде бірлесе жүргізілген жүмысқа қарамастан, партияның программасы мен үйымдық уставына қарамастан, соцпал-демократиялық пролетариаттыц бірлігін бұзды.
Россия социал-демократиялық жұмысшы партиясы озінің II және III съездерінде Бундтың партиядан бұл шығуы оның тарапынан жіберілген елеулі де өкінішті ңателік болды деп өзіпің берік сеніміи білдірді. Бундтыц істеген қатесі — оның принцип жағынан негізсіз ұлт- шылдық көзқарастарының нәтижесі: еврей пролетариа- тының бірден-бір өкілдігіне ие болуды көздейтін қисын- сыз талабының, ұйымның федералисты^ принципін сөз- сіз туғызатын талабының нәтижесі: озін өзі партиядан қашықтату және оқшаулау жоніпде көп жылдар бойы жүргізген саясатының нәтижесі. Қозғалыстың онан әрі есуіне байланысты бұл ңате түзетілуге тиіс жәпе сөзсіз түзетіледі де,— бұған біз сенеміз. Біз озімізді идея жа- ғынан еврейдің социал-демократиялық пролетариаты- мен біргеміз деп есептейміз. II съезден кейін біздіц Орталық Комитет ұлтшылдық саясат жүргізген жоң, қайта, жергілікті жұмысшылардың бәрін, еврей жұ- мысшыларын да, сондай-ақ еврей емес жұмысшыларды да біртұтас етіп біріктіретін комитеттер (Полесье, Сол- түстік-Батыс) ұйымдастыруға қамқорлық жасады. РСДРП-ның III съезінде жаргон тілде әдебиет басып шығару туралы қарар алынды. Осы қарарды орындауға кірісе отырып, біз енді РСДРП-ның III съезі туралы орыс тілінде қазірдің озінде басылып шыққан есептің толық аудармасын жаргоп тілде бастырып жатырмыз. Бұл есептен еврей жұмысшылары,— қазір біздіц пар- тиямызда тұрғандары да, сопдай-ақ уақытша одан тыс қалып отырғандары да,— партиямыздың қалай дамып келе жатқанын көреді. Еврей жұмысшылары бұл есептен партиямыздың II съезден кейіпгі жерде зардап шек- кен ішкі дағдарыстан енді ңұтыла бастаганын көреді. Олар біздің партиямыздың шын коздегені не екенін жә-


284
В. И. ЛЕНИН
не басңа ұлттық социал-демократияльщ партиялар мен ұйымдарға қалай қарайтынын, сол сияқты бүкіл пар- тияның және оның орталығының өз құрамына кіретін жеке-жеке бөлімдеріне қалай қарайтынын да көреді. Ақырында, олар, — бұл ең бастысы, — РСДРП-ның III съезі бүкіл саналы пролетариаттың қазіргі революция- лық кезеңдегі саясаты жөнінде қандай тактикалық ди- рективалар жасап шығарғанын кореді.
Жолдастар! Патша самодержавиесіпе қарсы саяси кү- рестің, — пролетариаттың Россиядағы барлық таптар мен халықтардың бостандығы жолындағы, социализмге қарай пролетарлық талпыну бостандығы жолындағы күресінің мезгілі жақындап келеді. Бізді сұрапыл сы- нақтар күтіп тұр. Россиядағы революцияның нәтижесі біздің саналылығымыз бен әзірлігімізге, біздің бірлігі- міз бен батылдығымызға байланысты. Жұмысқа неғұр- лым батыл, әрі ынтымақтаса кірісейік, әр түрлі ұлттар пролетарларының бостапдықты шыи біртұтас Россия со- циал-демократиялық жұмысшы партиясыныц басптылы- ғымен қарсы алуы үшін қолымыздан келгенпің бәріп істейік!
Россия социал-демократиялъііү жумысшы партиясы Орталыц Органыныц редакциясъі
1905 ж. майдыц аяғында жазылған
Бгргнші рет 1905 ж, «Россия социал-демократиялыц жумысиіы партиясыныц III съезі туралы хабар» деген атпен еврей тглгнде гиыццан кгтапшаныц алғы сөзі ретіиде басылғап
Кітапгианыц тексті бойынша басылып отыр Еврей тглінен аударма


285
РЕВОЛЮЦИЯПІЫЛ ПРОЛЕТАРИАТТЫҢ ДЕМОКРАТИЯЛЫҚ МІНДЕТТЕРІ
Социал-демократия, жұмысшы қозғалысының саналы көш басшысы ретінде, барлық еңбекшілерді езгі меы қанаудың қапдайынан болса да толық ңұтқару маңса- тын көздейді. Бұл мақсатқа жету, өндіріс құрал-жаб- дықтарына жеке меншікті жою, сойтіп социалистік қо- гам орнату капитализмнің опдіргіш күштеріпің оте жо- ғары дәрежеде оркендеуін жәие жұмысшы табыныц мықтап ұйымдасуын талап етеді. Саяси бостандық бол- майынша осы заманғы буржуазиялық қогамда өидіргіш күштердің толық өркепдеуі де, кең етек алған, ашық жоне еркін тап күресі де, пролетариат бұқарасын саяси ағарту, тәрбиелеу жәпе топтастыру да мүмкін емес. Mine, сондықтан да сапалы пролетариат толық саяси бос- тандық үшін, демократиялық революция үшін батыл күрес жүргізуді әрдайым озінің міндеті етіп алға қоя- ДЫ.
Өзінің алдына осы міпдетті қоюшы жалғыз пролетариат қапа емес. Саяси бостаидық буржуазияға да ке- рек. Дәулетті таптардың білімді окілдері бостапдық ту- ын әлдеқашан-ақ котерді; коппіілігі осы таптардан шық- ңан революцияшыл интеллигенция бостандың жолында ерлікпеп күресті. Бірақ тұтас алғанда бүкіл буржуазия самодержавиеге қарсы батыл күресуге қабілетті емес: ол осы күресте өмір сүріп тұрған қоғамға өзін байлас- тырып отырған оз меншігінеп айрылып қаламын деп қорқады; ол ешқашаи бір гапа домократиялық револю- циямен тыпбайтын, социалистік төңкеріске ұмтыла


286
В. И. ЛЕНИН
беретін жұмысшылардың ересен революциялық қимы- лыпап қорқады; ол чиповниктердеп, бюрократиядап бір- жола қол үзіп қаламып деп қорқады, ойткені бюрокра- тияныц мүдделері дәулетті таптардың мүдделерімеп мың сан желі арқылы байланысып жатады. Сон- дыңтан да буржуазияның бостандық жолындағы күресі тым жалтақ, дәйексіз, шалағай болып келеді. Пролетариат міндеттерінің бірі — буржуазияны ілгері итерме- леу, бүкіл халықтың алдыиа толық демократиялық төң- керіс ұрандарын қою, осы ұрандарды жүзеге асыру ісіи дербес және батыл қолға алу, бір сөзбен айтқанда, бү- кіл халықтың азаттығы жолындағы күрестің авангарды, алдыңғы қатарлы отряды болу.
Осы міндетті орындап шығу мақсатыпда орыс социал- демократтарына буржуазиялық либерализмнің дәйексіз- дігіне қарсы бұрьш да талай рет ұрыс жүргізуге тура келген-ді. Мәселен, Струве мырзаның Россияны «азат ету» жолындағы саяси күрескер ретіпде озіііің цензура- ға тәуелсіз қызметін ңалай бастағанын еске салайық. Ол қызметін Виттепің «Жазба хатына» алғы сөз жазу- дан бастады, мұпда «право және өктем земство» деген нағыз «шиповшыл» (осы күпгі саяси жіктеулердің тілі- мен айтқанда) уран, көтерілген болатын. Социал-демократия бұл ұранның бүтіндей мешеулігін, бүтіндей қи- сынсыздығын, бүтіндей реакцияшылдығын көрсетумеп болды, айқын және үзілді-кесілді демократиялық прог- рамманы талап етті, мұндай программаны өзінің пар- тиялық программасының ажырамас бір бөлігі ретінде өзі де ұсынып отырды. «Экономистер» деп аталып жүр- гендер демократиялық міндеттердің маңызын мейлінше түсірмек болып, «өндіріс қожаларына және үкіметке қарсы экономикалық күрес жүргізуді» уағыздаған кез- де, оны праволарды жеціп алудан бастау, одан әрі саяси үгіт жүргізу, тек сонан кейін ғана, бірте-бірте (са- тылар теориясы) саяси күреске көшу қажеттігін талап еткен кезде, социал-демократия өз қатарындағы демо- кратиялық міндёттерді тайыз түсінетіндерге де қарсы күрес жүргізуге тиіс болды.
Ңазір саяси күрес кең етек алды, революция бүкіл елді қамтыды, барып тұрған баяу либералдардың өзі


РЕВОЛІОЦИЯШЫЛ ПРОЛЕТАРИАТТЫҢ ... МІНДЕТТЕРІ 287
«үшқарыланып» алды, сондықтан, жуырда өткен уақыт- тан қазір біз келтіріп отырғап осындай тарихи деректер орынсыз болып көрінуі, көз алдымыздағы, қаулап тұр- гап бүгінгі өмірге ешқандай қатысы жоқ сияқты көрі- пуі мүмкін. Бірақ бұл алғаш қарағанда ғана солай корінуі мүмкін. Әрине, құрылтай жиналысы, дауысты жасырын беру арқылы жалпыға бірдей, төте және тең сайлау правосы (өздерінің партиялық программасында социал-демократтар әлдеқашан және жұрттың бәрінен бұрын котергеп право) сияқты ұрандар жұртшылыққа жайылды, бұларды купия «Освобождение» қабылда- ды, бұлар «Азаттык, одағының» программасына кірді, земствошылардың ұранына айналды, бұларды жария баспасөз түрлі саққа құбылта қайталап жүр. Орыстың буржуазиялық демократизмінің соңғы жылдар мен ай- ларда ілгері басқандығы күмәнсыз. Буржуазиялык, демократия оқиғалардап сабак, алып үйренуде, қарадүрсін ұранддрды (шиповшылдардыц: право және октем земство деген ұрапы сияқты) лақтырып тастап, рево- люцияның соңынап салпақтауда. Ол шыпында да революция соңынан салпақтауда: оның сөзі мен ісі арасын- дағы, принцип жүзіндегі демократизмі мен «нақты саясаттағы» демократизм! арасындағы сскі қайшылыц- тарының орнына жаңа қайшылықтар туып жатыр, өйт- кені революцияның өршуі демократияның крятын та- лаптарын үсті-үстіне ұлғайта түсуде. Ал буржуазиялық демократия өзінің ұраидарын көтергенде әрқашан оқи- ғалардан кейін қалып отырады, әрқашан сүйретіліп артта жүреді, бүл үраидарды әрңашан нағыз бостап- дык, жолындағы шып революциялың нағыз күрестіц талаптарынан біриеше градус төмеп түжырымдайды.
Расында да, жалпыға бірдей және т. с. сайлау правосы негізінде құрылтай жиналысын шақыру жөніндегі әбден кең тараған, жалпы жұртқа танылған ұранды алып қараңыздаршы. Ол дәйекті демократизм тұрғысы- нан алғанда жеткілікті ме? Ол бастан кешіріп отырған кезеңнің революциялық көкейтесті міндеттері тұрғысы- нан алғанда жеткілікті ме? Осы екі сұрақтың екеуіне де жеткіліксіз дегеннен басқа жауап беруге болмайды. Бутан көз жеткізу үшін тек біздіц партияльщ программа-


288
В. И. ЛЕНИН
мызды зер салып ңараса-ақ болғаны, бірақ, бір өкініш- тісі, біздің ұйымдарымыздың осы программаны еске тү- сіруі, мысалға келтіруі және таратуы жетерліктей жиі болып жүрген жоң. (Бұл жерде кеңінен үлгі етуге тұ- рарлық бір сәтті ерекшелік ретінде, жуырда партия- мыздың программасы Рига, Воронеж, Москва комитет- терінің листоктарында қайыра басылып піықңапып атап көрсеткен жөн.) Біздің программамызда бүкіл халық- тық («бүкіл халықтык,» деген сөзді біз қысқалық үшіп жалпыға бірдей және т. с. сайлау правосы деген сөздер- дің орнына қолданатынымызды келісіп алайық) курыл- тай жиналысы ұранын маңдай алды ұран етіп қояды. Бірақ біздің программамызда бұл ұран оқшау тұрғаи жоқ, белгілі контексте толықтырулармен және анықтау- лармен бірге тұр, бұлар бостандық жолында дәйекті кү- ресуге табандамайтын не тіпті бостандыққа қарсы күре- сетін адамдардың ол ұранға теріс мағына беруіне саң- лау қалдырмайды. Бүл ұрап біздің программамызда мына ұрапдармен байлаиысты тұр: 1) патша самодер- жавиесін цулату; 2) оныц орпына демократиялық республика орнату; 3) демократиялық конституция арқы- лы қамтамасыз етілген халыц самодержавиесін орнату, яғни бүкіл жоғарғы мемлекеттік окімет билігін халық өкілдерінен күралған жәпе бір палатадан тұратып зац шығару жиналысыныц қолына ңарату.
Осы ұрандардың бәрін де мойындау әрбір дәйекті демократ үшін міндетті екеніне күмәндануға бола ма? Өйткені «демократ» дегеп сөз грамматикалық мәні жа- ғынан да, Европаның бүкіл тарихында берілген саяси маңызы жағыпан да халық самодержавиесін жақтаушы деген сөз ғой. Ендеше, демократизм туралы әңгіме қоз- ғай тұрып, сонымеп қабат осы ұрандардың тым болма- са біреуін жоққа шығарудыц өзі кісі күлерлік қой. Bi- рак, буржуазияның қайткен күнде де жеке меншікті қорғап ңалуға тырысуы мен бостандыққа жету тілегі арасындағы негізгі қайшылықтың терең екендігі сонша, либерал буржуазияиың окілдері, жақтаушылары осын- дай күлкілі халге сөзсіз түсіп к,ала береді. Жұрттыц бәріне мәлім, Россияда орасан зор жылдамдықпен аса кең колемде либералдық партия қалыптасып келеді, бұ-


РЕВОЛІОЦИЯШЫЛ ПРОЛЕТАРИАТТЫҢ ... МІНДЕТТЕРІ 289
гаи «Азаттың одағы» да, земствошылардың көпшілігі де, «Наша Жизнь», «Наши Дни», «Сын Отечества», «Русские Ведомости» 117 сияцты газеттер де жэне т. т. жэне т. с. қарайды. Бұл либерал-буржуазиялық партия озін <<шіістту[[иялъщ-демократиялыіу>> партия деп ата- ганды сүйеді. Ал шынына келгенде, астыртын «Ос- вобождениеиің» мәлімдемелері мен программасыпаи коріпіп тургандай, бул — монархиялыц партия. Ол рес- публиканы мүлде қаламайды. Ол бір палата болуын да- ламайды, сондықтан жоғарғы палата үшін тоте емес жо- пе іс жүзінде жалпыға бірдей емес сайлау правосып (отырыңшылық цензы) енгізеді. Ол букіл жоғарғы мем- лекеттік өкімет билігінің халық қолына көшуін тіпті де қаламайды (ол сырт көз үшін ғана өкіметтің халықңа көшуін әңгіме дылып қоюды өте жаратады!). Ол само- державиенің цулауын қаламайды, ол тек өкіметті мыпа- ларға бөліп бергісі келеді: 1) монархияға, 2) жоғарғы палатаға (мұнда жер иеленушілер мен капиталистер ба- сым болмақ) және 3) томенгі палатаға, тек жалғыз осы гана демократиялық негізде құрылмақ.
Сонымен, біз мынадай күмәнсыз фактіпі айқып коріп отырмыз: біздің «демократиялық» буржуазия, тіпті оның ең алдыңғы қатарлы, білімді дегеп, капиталға ті- келей бағыныштылығы кемірек окілдеріпің озі револю- цияның соңында салпақтаумен келеді. Бұл «демокра- тиялық» партия халық самодержавиесінен цорцады. Бүкіл халықтық құрылтай жипалысы детей біздіц ұранымызды қайталай жүрсе де, ол іс жүзіиде бұл ұранның мәиі мен мадызын мүлде теріс бұрмалап жүр, ол осы ұранды қолдану арқылы, дұрысып айт- ңанда, осы ұранды оз мүддесіне пайдалану арқылы ха- лықты алдап жүр.
«Букіл халықтық курылтай» жиналысы деген ие? Бұл, біріншіден, халық еркін шыиымен білдіретін жива лыс;— бұл үшін жалпыға бірдей және т. т. сайлау правосы болуы керек және сайлау алдындагы үгітке ер- кіпдік болатынына толық кепілдік керек. Бұл, екінші- ден, халық самодержавиесін қамтамасыз етерліктей мемлекет тәртібін «куруға» шъінымен куші де, өкімет билігі де жететін жиналыс. Сөз жоқ, осы екі шарт бол-


290
В. И. ЛЕНИН
майыпша жиналыстың нағыз халықтық та, нағыз құ- рылтайлың та болуы мүмкіп емес екені құдайдыц ашық күиіпдей айқып. Ал оның бер жағында біздің либерал буржуаларымыз, біздің конституцияшыл-мопархистері- міз (халықты аңымақ ету үшін өздерін демократ деп атап жүргендер) осы шарттардың біреуін де шындап қамтамасыз еткілері келмейді! Олар сайлау алдындағы үгітке толық еркіндік болуыи да, күш пен өкімет билі- гінің құрылтай жиналысының қолына шынымен көш- уін де еш нәрсемен қамтамасыз етпейді,— олар, қайта мұның екеуінің де.мумкін болмауын цамтамасыз етеді, өйткені олар монархияны қамтамасыз етеді. Нақты өкі- мет билігі мен күш Ңанішер Николайдың қолында қа- ла береді: бұл — халықтың қас дұшпаны жиналыс ша- қыра отырып, сайлаудың бүкіл халықтық және еркіп сипатын «қамтамасыз етеді» деген сөз. Расында да, осы демократияшылдық-ақ па? Бұл — бүкіл күш пен бүкіл өкімет билігі құрылтай жиналысының қолында епғқа- шан да болмайды және болуға тиіс те емес (либерал буржуалардың ойынша) деген сөз; ол мүлде ешбір күшсіз және мүлде өкімет билігінсіз қала беруге тиіс деген сөз; ол жиналыс өзіне патшалық өкімет билігіиің бір жұрнағын ғана сұрап алу үшін II Николаймен тек мэмлеге келуге, келісім жасасуга, шартца отыруға, сау- даласуға тиіс деген сөз! Сонда жалпыға бірдей дауыс беру жолымен сайланған құрылтай жиналысының төменгі падатадан ешбір айырмашылығы болмайды. Демек, ха- лықтың еркін білдіру үшін және оны жүзеге асыру үшін піақырылатын құрылтай жиналысын либерал буржуазия халыц еркінщ устінен жоғарғы палатаның еркін, оған қоса мопархияның еркін, Николайдың еркін «ор- нықтыруға» пайдалапады деген соз.
Бүкіл халықтық ңұрылтай жиналысы туралы әңгіме күрып, шешепсіп, даурығып жүрген либерал буржуа мырзалардың, освобождениешілдердің іс жүзінде халыіу- ца царсъі кецесші жиналыс әзірлеп жатқаны бадыра- йып-ақ көрініп тұрған жоқ па? Халықты азат ету орны- на олар халықты конституциялық жолмеп, біріншідея, патша өкіметіне (монархиялық принцип) және, екінші-


РЕВОЛЮЦИЯШЫЛ ПРОЛЕТАРІІАТТЫҢ ... МІНДЕТТЕРІ 291
деп, ұйымдасқан ірі буржуазияпың өкіметіне (жоғарғы палата) бағындырғысы келеді.
Кімде-кім осы тұжырымды бекер деп таласқысы кел- се, ол мынаны растай қойсып: 1) үгіт жүргізуге толық еркіндік болмайынша және осы үгітте патша үкіметі- ііің қолында болуы мүмкін артықшылықтардың қанда- ііын болса да іс жүзінде жоймайынша, сайлау кезінде халықтың еркін шын білдіруге болады деп айта қой- сын; 2) күш те, өкімет билігі де патшаның қолында қа- лып отырған кезде, өз қолында нақты күш пен өкімет билігі жоқ өкілдер жиналысы іс жүзінде тек қана ке- ңесші жиналыс болып шықпайды деп айта қойсын. Мұ- ның екеуін де тек суайт алаяқтар немесе түйсіксіз ақы- мақтар ғана растауы мүмкін. Тарих бас бұлтартпай мынаны дәлелдеумен келеді: монархия өкіметімен қатар омір сүріп отырған окілдік жиналыс, өкімет монархия қолында қалып тұрған кезде, іс жүзінде кеңесші жиналыс болын шығады, ол жиналыс монархтың еркін халық еркіне бағындырмайды, тек халықтың еркін мо- нархтың еркімен жарастырып қана отырады, яғни ха- лык, пен монарх екеуіне өкіметті бөліп береді, жаңа тәр- тіпті саудалап алады, бірақ оны өзі орнатнайды. Тарих бас бұлтартпай мынаны дәлелдеумен келеді: революция- ға қарсы күресуші үкіметтің орнына революциялық уа- қытша үкімет орнатпайынша, шын еркін сайлау тура- лы, ол сайлаудың маңызымен және сипатымен букіл халықты біршама толык, таныстыру туралы сөз болуы да мүмкін емес. Егер біз тінті бір сәтке ақылға сый- майтын, мүмкін емес бір жорамал жасан көрсек, атап айтқанда, патша үкіметі «күрылтай» (кеңеспіі деп оқи бер) жиналысын шақыруды ұйғарып, үгіт жүргізуге формальды турде еркіндікті қамтамасыз етті дейік, 61- рак, соның өзінде де үгіт жөніндегі ұйымдасқан мемле- кеттік өкімет беретін орасан зор тиімділік пен артық- шылықтың бәрі патша үкіметінің қолында қалады: тұң- ғыш халық жиналысының сайлауы кезіндегі үгітте осы тиімділіктер мен артыңшылықтарды халықты бар к,ұ- ралдарымен басып-жапшып келген адамдар пайдалана- тын болады, халық олардап бостандықты күшпен тар- тып ала бастады.


292
В. И. ЛЕНИН
Бір созбеп айтқапда, біз откен жолы бүл мәселені екіпші жағынан қараған кезімізде («Пролетарий» № 3) * келген қорытындымызға тағы келіп отырмыз. Бүкіл халықтық құрылтай жиналысы жөніндегі ұран өзінше, жеке алғанда, қазіргі кезде мопархиялық бур- жуазияның ұраны, буржуазия мен патша үкіметі ара- сыпдағы мәмлеге келу ұраны болып табылады. Ал революциялық күрес ұраны тек патша үкіметін құ- лату және оның орнына революциялық уақытша үкімет орнату ғана болуы мүмкін, бүкіл халықтық құрылтай жиналысын революциялық уақытша үкімет шақыруға тиіс. Россия пролетариаты бұл жөнінде өзін болмас іс- пен алдарқатпай-ақ қойсын: жалпы жұрттың дүрбеле- ңін пайдаланып, пролетариаттың өз ұрандарын қолдану арқылы оның өзін алдап кетіп жүр. Егер үкіметтің қа- рулы күшіне қаруланған халық күшін қарсы қоюға біз- дің шамамыз келмей қалса, егер патша үкіметі тас-тал- қан етіліп қиратылмаса және оның орнына революция- лық уақытша үкімет орнатылмаса,— онда әрбір өкілдік жиналыс, оған бүкіл халықтық, құрылтайлық деген атақтардың қандайы берілсе де, іс жүзінде өкіметті өза- ра бөлісу туралы патшамен мәмлеге келу үшін шақы- рылған ірі буржуазия өкілдерінің жиналысы болып шығады.
Халықтың патшаға қарсы күресі неғұрлым шешуші кезеңге таянған сайын, халық өкілдерін шақыру тала- бының тезірек жүзеге асуы неғұрлым мүмкін болған сайын, революцияшыл пролетариат «демократиялың» буржуазияны соғұрлым қатаңырақ қадағалауға тиіс. Біз бостандықты неғұрлым тезірек жеңіп алсақ, про- летариаттың бұл одақтасы соғұрлым тезірек оның жауына айпалады. Ал бұл өзгерісті бүркемелеу үшін мыналар себепші болады: 1-ден, буржуазияның демо- кратиялық-мыс деп жүрген ұрандарының айқын емес- тігі, толық еместігі, нақты еместігі, 2-ден, пролета- риаттың ұрандарын сылдыр сөзге айналдыруға, бос- таддық пеи революцияның нацты кепілдерін құр- ғақ уәделермен алмастыруға тырысушылық. Қазір
Қараңыз: осы том, 277—278-беттер. Ред.


РЕВОЛЮЦИЯШЫЛ ПРОЛЕТАРИАТТЫҢ ... МІНДЕТТЕРІ 293
жүмысшылардан он есе сақ болу және «демократтар- ды» қырағылықпен қадағалау талап етіледі. Егер сайлаудың және сайлаудағы үгіттің нақты жағдайла- рына байлапысты бүл жиналыс халықтың еркіи білдіре алмаса, егер опыц оз бетімен жаңа тәртіп орпатуга купи жетпесе, опда «бүкіл халықтық құрылтай жиналы- сы» деген создер бос соз болып шығады. Қазір негізгі салмақ бүкіл халықтық қүрылтай жиналысын піақыру туралы мәселеден сол іпақырудың тәсілдері туралы мә- селеге ауып отыр. Біз шешуші оқиғалардың қарсаңын- да тұрмыз. Пролетариат жалпы демократиялық ұран- дарға сеніп қалмай, оларға өзінің нағыз пролетарлық- демократиялық ұрандарын барынша толык, қарсы қо- йып отыруға тиіс. Тек осы ұрандарды басшылыққа ал- ған күш қана революцияның іс жүзінде толық жеңіп шығуын қамтамасыз ете алады.
«Пролетарий» № 4, 17(4) июнь, 1905 ж.
«Пролетарий» газетінгц іуолжазбамен салыстырылған текстг бойынша басылып отыр


294
ЖАҢА РЕВОЛЮЦИЯЛЫҚ ЖҮМЫСШЫ ОДАҒЫ
Бізге Россия азаттық одағы (РАО) Орталық комите- тінің Россияда басылып, таратылған үндеулері жеткі- зілді, бұлар: 1) Россия азаттық одағының мақсаттары мен сипатын баяндайтын, ешкімге арналмаған үндеу; 2) Россия азаттық одағы Жұмысшы одағының құрылуы жайында жұмысшыларға арналған үндеу және 3) осы Жұмысшы одағының уставы. Бұл документтерге қара- ғанда, «Россия азаттық одағы — белгілі бір, тек өзіне ғана тон программасы бар, әлденендей бір партия емес,— бүл — қарулы көтерілістің көмегімен», жалпыға бірдей және т. т. сайлау правосы негізінде, «құрылтай жиналысын шақыру жолымен өкімет билігін самодер- жавиеден алып халық қолына беруді тілейтіндердің бә- рінің одағы». Бірінші үндеуде былай делінген: «Жалпы- ға бірдей таяудағы мақсатқа,' құрылтай жиналысына жетудің шұғыл қажеттігі Россия азаттық одағының ұйымдасуына себеп болды, мұның алдына қойып отыр- ған мақсаты — Россиянин, саяси бостандық алуын жә- не революция ісін нақты жүзеге асыруды көздейтін- дердің бәрін топтастыру. Ал осы мақсат орындалғам кезде Россия азаттық одағы өзінің қызметін тоқтатады да, халық өкілдерін және қоғамдық қауіпсіздік ісін қорғауды ұйымдастырылған азаматтық милицияға жүктейді».
Жұмысшы одағының уставы 43 параграфтан тұрады. Жұмысшы одағының мақсаты былайша белгіленген: «1) қарулы көтеріліс жасау үшін жасақтар ұйымдасты- ру; 2) қару-жараққа және нағыз пролетарлық сипаттағы


ЖАҢА РЕВОЛІОЦИЯЛЬЩ ЖҰМЫСШЫ ОДАҒЫ
295
әдебиетке ңажетті ақша қаражатын жинау». Жұмыс- шы одағының ұйымы төрт сатылы коллегиялардан құралады: 1) жұмысшылар топтары (кобіпесе бір ше- берхананың ішіндегі жұмысшылар); 2) завод советтері; 3) аудандық жиналыстар; 4) Жұмысшы одағының ко- митеттері. Жогары коллегиялардың бәрі төменгі колле- гияның сайламальт окілдерінеи құралады, мұның екі түрлі ерекшелігі бар: біріншіден, Жұмысшы одагының комитеттеріне Россия азаттық одағы Орталық Комите- тінің бір-бір мүшесі кіреді; екіншіден, бұл Орталық Ко- митеттің сайлануы туралы, оған қандай да бір бақылау болатыны туралы бір ауыз сөз айтылмаған. Жұмысшы одағының Россия азаттық одағына қатынасы туралы тек былай делінген: «Біз арқылы (Россия азаттық о дары Орталық Комитеті арқылы) Жұмышы одағы барлың басқа жұмысшы одақтарымен және жұмысшы еместер- дің одақтарымен байланысты болады». Россия азаттық одағының өзінің ұйымдасуы туралы, оның Орталық Ко- митетінің бүкіл Россия азаттық одағыпа қатынасы туралы бір ауыз сөз айтылмағап. Жұмысшыларға арпа- ған үндеуінде Россия азаттық одағы Орталық Комите- ті озінің тікелей міндетін былайша баяндайды: «Біз ко- терілістің егжей-тегжейлі жоспарьш жасаймыз, сіздер- ге жасақты қалай қүру керек екенін айтамыз, қалайша қарулану керек екенін үйретеміз, дәрімен атылатып қаруды жипастырамыз. Ақырында, біз Россияны самодержавие езгісінен азат етуді тілейтін, барлық қала- ларда, жер-жерлерде бытырап жүргендердің бәрініц іс- қимылын біріктіреміз және біріктіріп болып, жаппай көтеріліс жасауға дабыл қағамыз». Ақырында, тағы бір атап көрсететініміз, Жұмысшы одағының уставында (§ 4) былай делінген: «Жұмысшы одағын қүруға ша- қырған үндеу С.-Петербургтегі және оның төңірегінде- гі барлық заводтарға таратылады».
Жоғарыда баяндалғанның бәріне қараганда, біз жал- пы алғанда қарулы халық котерілісін, әсіресе Петербург жұмысшыларының көтерілісін «дербес», партиядан тыс ұйымдастыру әрекетін коріп отырмыз. Бұл әрекет- тің қаншалықты елеулі екені туралы мәселені біз бұл арада қозғап жатпаймыз — ол туралы түпкілікті пікір-


296
В. И. ЛЕНИН
ді осы әрекеттің нәтижелері бойынша ғана, ал алдын ала пікірді Россия азаттық одағы жайындағы жеке мә- ліметтер мен құпия мағлұматтар бойынша ғана айтуға болады; бірақ ол туралы бізде ешцандай мағлұмат жоқ. Біз бұл әрекеттің принциптік маңызын бағалауға және оның социал-демократияның алдына қойып отырған тактикалық және ұйымдастыру міндеттеріне тоқталмақ- пыз.
Күмән жоқ, біз бұдап қарулы халық котерілісі туралы мәселенің қаншалықты мезгілі жеткен мәселе еке- нін сипаттайтын мықты дәлелдердің бірін көріп отыр- мыз. Енді бұл мәселені теоретиктер емес, практиктер көтеріп отыр. Ол белгілі бір программадан туған қоры- тынды ретінде қойылып отырған жоқ (мәселен, 1902 жылы бұл мәселе шетелдегі социал-демократиялық әде- биетте осылайша қойылған болатын) *, практикалық к,озғалыстыв; маңызды кекейтесті мәселесі ретінде ңо- йылып отыр. Бұл арада әңгіме мәселепі талқылау туралы, тіпті жалпы алғанда көтерілісті әзірлеу туралы да болып отырған жоқ, котерілісті тікелей іске асыру туралы болып отыр. Сірә, омірдің бүкіл ағымы котеріліске келіп тірелген болу керек, бостандық жолындағы бүкіл күрес наң осындай шешуші иәтиженің қажеттігін ту- ғызған болу керек. Осындай міндетті күн тәртібіне тіке- лей қоюдан партияны кері сүйреуге тырысатып социал- демократтардың қаншалық қатты қателесетіні, былай- ша айтқанда, осыдан-ақ көрініп отыр.
Содан соң, біз сөз етіп отырған әрекет Россиядағы революциялъщ демократияныц ілгері қарай зор қадам жасағанын дәлелдейді. Самодержавиеге қас күштердіц, партиялар меп ұйымдардың ішіпде осы жаңа топтың пайда болғанып біз әлдеңашан, «Впередтіц» 7-номерін- де-ақ корсеткен болатыпбыз**. Біз былай деп көрсеткеи едік: Россияда болып жатқан революцияның, атап айт- қанда: буржуазиялық-демократиялық революцияныц сипатының озі мейліпше алуан түрль жауынгер эле- менттердің өсіп, көбеюіне созсіз жағдай туғызады және солай бола береді де, бұл элементтер халықтың ең ал- * Қарацыз: Шығармалар толық жинағы, 6-том, 195-бет. Ред.
** Ңарацыз: Шығармалар толық жинағы, 9-том, 304—305-беттер. Ред.


ЖАҢА РЕВОЛІОЦИЯЛЫҚ НШІЫСШЫ ОДАҒЫ
297
уан түрлі тонтарының мүдделерін білдіреді, үзілді-кесіл- ді күреске әзір, бостандық ісіне жан-тәнімен берілген, бұл іс үшін қандай да болсын ңұрбандыққа әзір, бірақ бұлар болып жатқаи революцияның тарихи маңызын, оның таптық мазмұнын айыра білмейді және айыруға цабілетті емес. Мұндай қоғамдық элементтердің тез осуі бүкіл халықты самодержавие езіп отырған жәпе ашық саяси күрес таптардың арасын әлі біржола жік- теп, айқын, тіпті қалың бұқараға да түсінікті партия жасап бола қоймаған қазіргі дәуірге әбден тән. Жікте- ліп жетпеген, өз орнын тауып үлгермеген нақ осындай элементтердің бәрі революциялық демократияның кадр- ларын күрайды. Демократиялық революция үшін бұ- лардың жауынгерлік маңызы өте зор: бұлардың партия- дан тысқары, әрі-сәрі жағдайы, бір жағынан, халықтың аралық топтарының, капиталисты қоғамдағы қастасқан екі таптың біріне онша қосыла қоймаған топтардың, шаруалар, ұсақ буржуазия және т. с. топтарының жан- таласқан күреске және көтеріліске шыға бастағанының белгісі болып табылады. Екінші жағынан, партияда жоқ осы революционерлердің революциялық жолға түсуі таптык, шеңберден мейлінше алыс жатқан, барлық жа- ғынан мейлінше артта қалғап халык, топтарыпың енді оңайырақ, кеңірек және тезірек сілкіиіп, күреске ңаты- сатындығыпың кепілі болады. Бұрынғы замандарда Рос- сияда тек жалғыз интеллигенция ғана революцияшыл болатын еді. Жаңа заманда қала пролетариаты револю - цияшыл болды. Енді самодержавиеге қарсы «халықтың» қалың ортасыпан шыққан, бұқарамеп өте тығыз байла- нысқан бірқатар басқа да әлеуметтік элементтер рево- люцияшылдана бастады. Бұл элементтердің майданға піығуы халыц көтерілісі ісі үпіін аса қажет. Ңайталап айтамыз, бұлардың жауыпгерлік маңызы өте зор. Бірақ пролетарлыі^ қозғалыс үшін бұлардың саяси маңызы- ның кейде аз болатыны былай тұрсын, тіпті оның кері әсері де болуы мүмкін. Бул элементтер — жалаң рево- люционерлер, жалаң демократтар, олай болатын себебі бұларға бір ғана белгілі бір таппен, үстемдік етунті бур- жуазиядап біржола жігін айырғап таппен, яғни проле- тариатпен байлапыс жасаудыц озі жат. Бүл элементтер И 10-том


298
В. И. ЛЕНИН
бостандық жолындағы күресіп социализм жолыпдағы пролетарлық күреспен тығыз байланыстырмай жүргізе- ді, сөйтіп олардың мұндай ретте атқаратын ролінің объективтік маңызы буржуазияның мүдделеріи іско асыру болып шығады. Кімде-кім бостандық ісіне жал- пылама қызмет етіп, бұл бостандықты пролетарлың жолмен пайдалану ісіне, бұл бостандықты социализм жолындағы пролетарлық күрестің пайдасына айналды- ру ісіне арпап ңызмет етпесе, ол сонысының озімеп, самый келгенде, буржуазия мүдделері жолыпда қызмет ететін күрескер болып шығады, онан басқа түк те бол- майды. Біз мұндай адамдардың ерлігін кемітпейміз. Біз бұлардың бостандықты жеңіп алу ісіндегі орасан зор ролін де әсте кемітпейміз. Бірақ біздің айтарымыз және барынша кесіп айтарымыз — бұлардың қызметі жеңіс жемістерін, бостандық жемістерін пролетариат үшін, социализм үшін пайдалануға зәрредей де кепілдік бер- мейді. Кімде-кім партиялардан тысқары тұрса, ол осы- нысы арқылы, тіпті солай істегісі жәпе ойлағысы келмесе де, үстем партияның мүдделеріне қызмет етеді. Кімде-кім партиялардан тысқары тұрып бостапдық жо- лында күрессе, ол осынысы арқылы бостандық кезіпде сөзсіз үстемдік құратын күштің мүдделеріне, яғии бур- жуазияның мүдделеріне қызмет етеді. Міне, сондықтан да біз жогарыда партиядан тысқары тұрған көтеріліс ұйымын «дербес» ұйым деп тырнақшаға алып атадық. Іс жүзінде партиядан тысқары тұрудың озі, дербестікті қамтамасыз ететін сияқты көрінгенмен, барып тұрған дербессіздік, үстем партияға барынша тәуелділік болып табылады. Іс жүзінде жалаң революционерлер мен жа- лаң демократтар ең мықтағанда буржуазиялық демокра- тияның алдыңғы қатарлы отряды, ал кейде оның әшейін ғана қызметші күші, тіпті сол үшін зеңбірек жемі болып табьтлады.
Епді осы жалпы қағидалардан кейін әлгі документте- рімізбен толығырақ танысуға көшейік. Өзінің бірінші үндеуінде Россия азаттық одағыиыц Орталың комитеті былай деп жар салады: «Уақытша партиялық талаптар меп припциптік келіспеушілікті былай қояйық, біртұ- тас жойқып күш болып, Россия азаттық одағына топ-


ЖАҢА РЕВОЛІОЦИЯЛЫҢ ЖҮМЫСШЫ ОДАҒЬІ
299
тасайық, сөйтіп халықтың ортақ дұшпанға қарсы, самодержавием қарсы ұлы күресінде оған өзіміздің күші- мізді, қаржымыз бен білімімізді берейік. Құрылтай жиналысына дейін бәріміз бір сайта болуға тиіспіз: са- яси бостандықты тек сол ғана береді, ал саяси бостандық болмаса, дұрыс партиялық күрес жүргізу мүмкін емес». Самодержавиемен күресуші халыңтың буржуазия мен пролетариаттан тұратынын азды-көпті саиалы жұмыс- шы жақсы біледі. Буржуазия бостандықты қатты тілей- ді, буржуазия қазір елден ерек айқай-шу көтеріп, бас- пасөз жүзінде болсын, жиналыстарда болсын самодержавием қарсы шығып жүр, бірақ буржуазияның жер мен капиталды жеке меншіктенуден бас тартпайтыны былай тұрсын, қайта бұл меншіктерін жүмысшылардың қол сұғуынан жаиталаса қорғайтынын түсінбейтін аңқау адам табыла қояр ма екен? Жұмысшының самодержавием қарсы күресте тізе қосып отырған буржуазиямен арасындағы принциптік келіспеушілікті былай қоюы — социализмді былай цойғандығы, социализм туралы ой- лауды былай қойғандығы, социализмге әзірлік жұмы- сын былай қойғандығы болып шығады. Бір сөзбен айт- қанда, бұл жұмысшының өзіиің экономика жағынан азат болуын, еңбекшілерді қайыршылық пеп езгіден азат ету ісін ойлауды қойғапдығы болып шығады. Өйт- кені дүние жүзінің бәрінде буржуазия бостандық үшін күресіп келді және бостандықты көбінесе жұмысшы- лардың күшімен жеңіп цлып отырды, сөйтіп кейін социализмге қарсы өршелене күрес жүргізді. Демек, алауыздықты қою керек деген уран — буржуазиялыц ұран. Россия азаттық одағының Орталық комитеті бей- партиялықты бетке ұстап, жұмысшыларға буржуазия- лык, жел сөздерді таратады, оларға буржуазиялык, идея- ларды тықпалап, олардың социалистік сапа-сезімін буржуазиялык, бұлдыр сөздермен аздырады. Жұмысшылар мен буржудлар арасындағы алауыздықты уақытша қоя түру керек деген пікірге біле тұра іш тартатындар тек социализмнің дұшпандары, либерал буржуалар, осво- бождениешілдер ғана болуы мүмкін, ал білместіктен іш тартатындар тек социализмге немқұрайды қарайтын со- циалист-революционерлер тәрізді революцияшыл де- 11*


300
В. И. ЛЕНИН
мократтар ғана болуы мүмкіп. Жұмыспіылар бостандық үшін күрескенде социализм туралы ойларын, оны жү- зеге асыру жөніндегі жұмыстарын, социализмді жеңіп алу үшін керекті күштер мен ұйымды әзірлеу ісін бір сдт те естен шығармауға тиіс.
Россия азаттық одағыныц Орталық комитеті былай дейді: «Осы күнгі партиялар мен ұйымдарға көзқара- сымыз жайындағы мәселені анықтай отырып, біз, Россия азаттық одағының Орталық комитеті, социал-демо- кратиялық партияларымен арамызда принциптік келіс- пеушіліктер туып қалуы мүмкін деп ойламайтынымыз- ды мәлімдейміз, өйткені Одақтың идеясы олардың программа ларына қайшы келмейді...» Бұл сөздер Россия азаттык, одағы Орталың комитетініц социализмді қан- шалықты түсінбейтіндігін корсетіп отыр. Орталык, комитет тіпті социал-демократиямен келіспеушілік туып қалуы мүмкін екен деп те ойламайды, ал біз болсақ арамызда аса терең принциптік келіспеушілік бар екеніи әлден-аң көрсетіп бердік! Орталық комитет Одақтың идеясы мен социал-демократия программасының ара- сында қайшылық барын көрмейді, ал біз болсақ, бұл қайшылықтың пролетариат пен буржуазия арасындағы қайшылықтай терец екенін әлден-ақ көрсетіп бердік. Біздің Россия азаттық одағымен арамыздағы негізгі ке- ліспеушілік нақ мынада: Россия азаттық одағы социализм туралы мүлде үн қатпай отыр. Социализм туралы үндемеуге жол беретін саяси бағыт атаулы социал-де- мократияның программасына бүтіндей қайшы келеді.
Біз келтірген сөздер Россия азаттық одағының соци- ал-демократияға тілектес екенін көрсетіп отыр. Шығар- ған листогынан басқа Россия азаттық одағы жайында еш нәрсе білмегендіктен, әзірге біз бұл тілектестіктің қаншалықты шынайы екеніне баға бере алмаймыз. Біз ешқашанда, қандай жағдайда болса да бір ғана құрғақ тілектестікке қанағат ете алмаймыз, бізге бір ғана кур- рак, сүйіспенптілік жеткіліксіз. Біз жұрттың бізге тілек- тестік білдірумен қатар, жұрт бізді түсінсе екен және оз идеяларыныц біздің программага қайшы келуіп коз- демейтін адамдар ғапа сол программаға қосылса екеп деп тілейміз. Россия азаттық одағы «жұмысшылар ара-


ЖАҢА РЕВОЛЮЦИЯЛЬЩ ЖҰМЬІСШЫ ОДАҒЫ
301
сында натыз пролетарлыц (курсив біздікі) көзқарасты ұстанған әдебиетті кең тарату» жөніндегі өз міндеттері жөнінде айтады. Бұл өте жаңсы создер, бірақ ңұр сөз- дің өзі жеткіліксіз. Ал егер осы жақсы создер іске қай- шы келетін болса, опда епіқандай шын пейіл әлгі жақ- сы сөз авторларының іс жүзінде жұмысшы табының ішіне буржуазиялық идеяларды таратушы болып шы- ғуына кедергі бола алмайды. Шынында да ойлап қара- цыздарпіы, осы «нағыз пролетарлык, көзқарас» дегепнің мәнісі не? Сол көзқарастың нағыз пролетарлық көзқа- рас екеніне кім төрелік айта алады? «Уацытша партия- лық таластар мен принциптік келіспеушіліктерді ңоя тұрып», бұл мәселені шешу мүмкін бе? Бұл үшін жұ- мысшылар арасында әдебиет таратуды «уақытша қоя тұруға» тура келмес пе екен?
Россия азаттық одағының Орталык, комитеті жұмыс- шы «талапкерлігі» деген ұранды тағы да қолдана баста- ды. Осы атышулы ұранның туын көтеріп социал-демократия ішінде ерекше бір бағыт туғызуды коздеген әрекеттерді біздің партиямыз талай рет басынан кешір- ген-ді: өткен кезде «экономистер» жөпінде осындай болван, қазіргі кезде меныпевиктер пемесе жаца искра- шылдар жөнінде осындай болып отыр. Қай ретте болса да және қашан болса да бул уран (опы цолдаиушы адамдар түсініп отыр ма, әлде түсінбей отыр ма, оған қарамастан) қозғалыстың принцип жағынан тия- нақтылығын және идеялы болуын кемірек бағалайтын элементтерге ғана қызмет етуге жарамды болып келді. Ескі ұранныц осылай жацаша қолданылуына қараңыз- дар: «нағыз пролетарлык, көзқарастың» пе екенін бағалауда «талапкерлікке» шақырушылық біздің көз алдымызда антипролетарлық, буржуазиялық сылдыр сөздерді «талапкерлікке» салып қайталаумеп, партия- дап тысқары болу жайыпдагы буржуазнялық идеяны уағыздаумен ұштасып жатңап. жок, на? Ал біз Россия азаттық одағы Орталык, комитетіне былай деп жауап береміз: нағыз пролетарлык, көзқарас тек біреу ғана, ол — марксизм. Нағыз пролетарлык, программа мен тактика дегеніміз — халықаралық революциялық социал- демократияның программасы мен тактикасы, Мұны біз-


302
В. И. ЛЕНИН
ге, өңгесін қойғанда, пролетарлық тәжірибенің дәл өзі-ақ, Германиядан бастап Америкаға дейін, Англия- дан бастап Италияға дейін бүкіл дүние жүзінде болып жатқан пролетарлық қозғалыстың тәжірибесі-ақ дәлел- дейді. Бұл ңозғалыс алғаш рет 1848 жылы кең саяси майданға шыққаннан бері жарты ғасырдаи астам уақыт өтті; пролетариат партиялары қалыптасып, ості, милли- ондаған армияға айпалды; олар бірқатар революцпя- ларды бастап кешірді, сап алуап сыпдардан өтті, оцға да, солға да ауыткушылықты, оппортупизммен де, анархизммен де күресті бастан кешірді. Бүкіл осы ора- сан зор тәжірибе маркстік дүние таным мен социал-де- мократиялық программа,ның айғағы бола алады. Қазір Россия азаттық одағының соңынан еріп жүрген жұмыс- піылар да социал-демократияға бүкіл тобымеи келетіиі- не, сөзсіз және қайткен күнде де келетініне бүкіл осы тәжірибе кепіл болады!
Үндеуден тағы да цитат келтірейік: «... Негізінен практикалық ұйым ретінде, Россия азаттық одағы озі- иің қызметінде социалист-революционерлер партиясы- иан да шеттеп кетітейді, ойткені неге десеңіз, бізді онымеп ортақ құрал—самодержавиеге қарсы қарулы курсе жәпе ортақ мақсат — демократиялық негізде құрыл- тай жиналысын шақыру мақсаты біріктіріп отыр...». Жоғарыда айтылғандардың бәрінен кейін, революция- лық демократияның социалист-революционерлермен бұл жақындасуы бізді, әрине, таңқалдыра алмайды. Үндеу- дің дәл осы жерінде өз ұйымының практикалық сипа- тын баса корсете отырып және өздерінің социалист-революционерлермен ынтымағын («өйткені, неге десе- ңіз») құралдардың және таяудағы мақсаттың ортақты- ғымен шектей отырып, сірә, Россия азаттық одағы социалист-революционерлер «принциптерінің» «нағыз пролетарлық көзқарас» принциптеріне ңатынасын анықтаудан әзірге тартынатын болса керек. Мұндай тартынушылық социал-демократты оте пашар жағыпан сипаттар еді, бірақ мұның озі революцияшыл демократии оте жақсы сипаттама береді. Алайда, бір өкініштісі, үндеудің келесі сөзі «бейпартиялық» позицияның түбі неге соғатынын көрсетіп отыр... Россия азаттық одағы-


ЖАҢА РЕВОЛІОЦИЯЛЫҚ ЖҮМЫСШЫ ОДАҒЫ
303
ныц Орталық комитет! былай дейді: «Егер, әрине, қү- рылтай жиналысын шақыру үшін қарулы көтерілістің болмай қалмайтынын «Азаттық одағы» ұғынатын бол- са, біз, саяси пікірлеріміздің бүтіндей басқа екеніне қа- рамастан, «Азаттық одағына» да қарсы болмаймыз».
Бұл жөнінде біздің айтарымыз, біріншіден, мынау: стер Россия азаттық одағы «Азаттық одағының» тек саяси козқарастарыпап ғана бүтіндей алшақ болса, де- мек, ол «Азаттық одағының» экопомикалық программа- сыиан алшақ болмайтып тәрізді,— демек ол социализм- пен тұп-тура бас тартып отыр және бүтіндей револю- циялық буржуазиями^ демократияның негізіне көшіп отыр! Мұндай ңорытындыға, әрине, Россия азаттық ода- гының «нағыз пролетарлық көзқарасқа» тілектестігі қайшы келеді, бірақ «бейпартиялық» позицияның мәні- сінің өзі нақ оның ұшы-қиыры жоқ, шешілмес қайшы- лықтарды туғыза беретіндігінде ғой.
Екіншіден, Россия азаттық одағы мен «Азаттық ода- гының» саяси пікірлерінің бүтіндей басқалығы шынын- да да неде? Россия азаттық одағы қазір осы арада өзіп озі соққыға жығып отыр: оның «құрылтай жиналысына дейін бір сайта болуға» және «партиялық таластар меп принциптік келіспеушіліктерді» «уақытша қоя тұруға» (сірә, құрылтай жиналысы шақырылғанға дейін болар) шақырғапы жаңа ғана еді, ал енді сол Россия азаттық одағының дәл озі демократиялық негізде бүкіл халық- тық құрылтай жипалысып шақыруды өзінің программа- сына кіргізген «Азаттық одағымен» құрылтай жиналысы болмай тұрып-ақ таласқа барып, келіспейтінін білді- ріп отыр!! «Өзінің саяси сенімдерін насихаттауға» тілек білдіре тұрып, Россия азаттық одағы сол сепімдердіц мәнісі неде екепін айтпай, ңалайша бүгіп қалып отыр? Мопархияшыл «Азаттық одагыпа» қарағанда Россия азаттық одағы республикашыл ма? Мәселен, Россия азаттық одағының саяси сепіміпе тұрақты армияны жою және оның орнына халықты қаруландыру талабы кіре ме екеп? Шіркеуді мемлекеттен толық бөлектеу талабы кіре ме екеп? Жанама салықтарды толық жою талабы кіре ме екен? жәпе т. т. Партиялық таластар меп принциптік келіспсушіліктерді ысырып қою арқылы істі


304
В. И. ЛЕНИН
оцайлатпақ, жеңілдетпек болғанымен, Россия азаттық одағы шындығында өз позициясының бүтіндей көмескі- лігімеп істі шатыстырып, қиындатып жіберді.
Үшіншіден, Россия азаттық одағының қойып отырған шартыи «Азаттык, одағының» орындағаны туралы біз қалай білеміз, яғни «Азаттық одағы» шыиыида да «қа- рулы котерілістіц болмай қалмайтынып ұғыиғандығыя» біз қалай білеміз? Бұл туралы біз «Азаттық одағының» ресми мәлімдемесін күтпекшіміз бе? Біраң «Азаттық одағы» өзінің программасын жүзеге асыру құралдары туралы еш нәрсе айтқысы келмейді. «Азаттық одағы» өзінің мүшелеріне осындай құралдарды таңдап алуда ғана емес, сонымен қатар тіпті өзінің программасына өзгеріс енгізуде де еркіндік береді. «Азаттық одағы» өзін «койституциялық-демократиялық» (дұрысы: кон- ституциялық-мопархиялық) партияның бір бөлегі деп есептейді, бұл партияның екінші бөлегін ешбір про- граммамен де, ешбір тактикамен де өзіне қол байлау жасағысы келмейтін земство фракциясы құрайды. Осы- дан кейін «Азаттық одағына» Россия азаттык, одағының қойып отырғап шартының қанша маңызы болмақ? Со- дан соң, освобождөниешілдердің жеке реттерде террор- ды да, котерілісті де жақтап шығуға (әсіресе ресми емес жолмен жақтауға) толық еркіндік алу үшін ешбір әб- ден айқын программамен де, ешбір тактикамен де к,ол- дарын байламайтынын, кім білмейді? Ендеше біз мына- дай күмәнсыз қорытындыға келеміз: «Азаттық одағы- ның» беделді мүшелерінің, тіпті беделді топтарының да, өздері қаласа, Россия азаттық одағына кіріп, бас- шылық орынға ие болуы тіпті қиын емес. Россия азат- тық одағы бейпартиялык, позицияда тұрған күнде, оның еркіне байлапысты емес бірсыпыра жағдайлар (ірі-ірі ақша қаржылары шығатын коздер, қоғамдық байланыс- тар және т. т.) нақ осындай нәтижеге бастайды. Ал мұндай нәтиже халықтың қаруланған жасақтарын либерал буржуазияпыц қол шоқпарына айналдыру болып шыгар еді, жұмысшы котерілісін буржуазияның мүдде- леріпе бағындыргапдық болып шығар еді. Мұидай нәти- же орыстың демократиялық революциясында буржуа- зияның пролетариат™ саяси қанағаны болар еді. Мұн-


ЖАҢА РЕВОЛЮЦИЯЛЫҢ ЖҰМЫСТТГЬТ ОДАҒЫ
305
дай нәтиже болғанда істің ақыры мынаған саяр еді: буржуазия пролетариаттың қарулануына ақша берер еді, бейпартиялықты уағыздау арқылы социализмнен опың бетін аударуды, социал-демократиямен оның бай- ланысын нашарлатуды ойластырар еді, сөйтіп жұмыс- шыларды озіпің қол шоқпары етуге, олардыц револю- циядағы озшдік, ерекше, «партиялық», пролетарлық мүдделерін қорғауыпа жол бермеуге зор мүмкіншілік тапқан болар еді.
* * *
Жаңа одақтың дүниеге келуіне байланысты осы ай- тылғандардың бәрінен социал-демократияның алдына қойылатын тактикалық міндеттер өзінеп-өзі туады. Дәл осы одаққа, Россия азаттық одағына, әсіресе оныц ба- қыланбайтын және еш нәрсеге жауап бермейтіп Орта- лык, комитетіие сенім көрсетуге бола ма, әлде жоқ па, онысын біз білмейміз. Біз Россия азаттық одағының Ор- талық комитеті туралы емес, Россия азаттық одағының жұмысшы одағы туралы әңгіме етпекпіз, тіпті нақ осы жұмысшы одағы туралы да емес, жалпы осы сияқты жұмысшы одақтары туралы әңгіме етпекпіз. Қазір Россиянин; барлық жерінде мұндай «одақтар», ұйымдар, топтар, үйірмелер белгілі бір формада, белгілі бір ат- пен, белгілі бір көлемде пайда болуда. Халықты қару алып, котеріліске әзірленуге мәжбүр етіп отырған самодержавиенің бүкіл саясаты осындай топтардыңқұ- рылуына сөзсіз себепкер болады. Бұл топтардың құра- мының таптық жағынан ала-қүла, тұрлаусыз болуы, кө- бінесе кездейсоқ болуы, сонымен қатар олардың социал- демократиялық жұмысының шеңбері мен тереңдігі тым жеткіліксіз болуы бұл топтарға сөзсіз бейпартиялық ре- волюциялық-демократиялық топтарға тән сипат береді. Социал-демократияпың бұларға практикалық көзқара- сы жайындағы мәселе — партиямыздың ең көкейтесті мәселелерінің бірі.
Біз жалпы осындай топтардың мүшелеріне, әсіресе жұмысшыларға социал-демократиялық көзқарасты тү- сіпдіру үшін, бәрінен бұрын, қалайда барлық құралдар- ды пайдалануға тиіспіз, бұл жөнінде титтей де көмескі- лікке, титтей де бүкпелікке жол бермеуіміз керек,


306
В. И. Л Е Н И н
пролетариат буржуазияпыц саяси қанауына түс-кісі келмесе, оныц нақ партиялық, созсіз партиялық социалдемократия ұйымы болуы қажет екеніп дәлелдеп корсе- туіміз керек. Ал егер біз мұпдай топтарға қолды бір сытей жүре берсек иемесе олардың құрылғанып жәпе бос- тандық жолында күрес жүргізу ісінде олардыц орасаи зор маңызы болатынын «байқамай» қалсақ, мұпымыз тым сорақы педантизм болар еді. Егер социал-демократ- тар мұндай топтарға кіретін «бейпартиялық» жұмысшы- ларға тәкаппарлықпен немесе менсінбей қарай баста- са, бұл кешірілместей доктринерлік болар еді. Мұндай қателерден, әсіресе социал-демократия қатарында жа- ман атқа ие болған «экономизмнің» қайта жандана бас- тауы арқасында және міндеттерімізді тым тайыз, артта жүрушілік мағынасында түсінудің арқасында мүмкін болатын қателерден біз партияның барлық мүшелерін өте-мөте сақтандырғымыз келеді. Жұмысшылардың мүмкіндігінше басым көпшілігін қаруландыру мақса- тында осы сияқты топтар меп партиямыздың ұйымдары арасында өзара қызмет көрсетісуді жүзеге асыру үшін барлық күш-жігерді жұмсау керек. Бостандық үшін өлуге бел байлаған, күресу үшін ұйымдасып, қарула- нып жатқан, пролетарлық күреске жап-тәнімен іштар- татын жұмысшыларға өте-мөте сақ, әдеппеп, жолдас- тықпен қарау керек, өйткені олардың бізден болектігі дүниеге социал-демократиялық көзқарастарындагы кем- шілігінде, марксизмге қарсы нанымында, әр түрлі ескір- ген революциялық көзқарастарды бастап кешіріп отыр- ғандығында. Осындай пікірі бөлек жұмысшылардап дереу айрылып кету немесе олардан Лргені аулақ салу әдісінен оңай еш пәрсе жоқ, бірақ мұндай әдістен асңап есуастық та болмақ емес. Біз мынаны есте сақтауымыз керек: социал-демократия тек пролетариаттың қалың бұқарасының бірлігімен ғана күшті болуы мүмкін, ал капитализмнің адамдарды бытыратып, бөлгіштеп, есең- гіретіп жіберетін жағдайлары себепті, бұл бірлік бірден жасала қоймайды, тек қажырлы еңбектің, ересен шы- дамдылықтың күшімен ғана жасалады. Біз өзіміздіц европалық жолдастарымыздың тәжірибесін естен шы- ғармауға тиіспіз, олар ең арғысы католиктік одақтарға


ЖАҢА РЕВОЛЮЦИЯЛЫҚ ЖҮМЫСШЫ ОДАҒЫ
307
мүше болғаи жұмысшыларға да өте абайлап, жолдастық- пен қарауды өздерінің борышы деп біледі, діни және саяси сенімдеріне жақтырмай қарап, оларды шеттетпей- ді, қайта олардың көзін ашу үшін және бірлесіп күресу пегізінде оларды саналы пролетариатпен жақындастыру үшін әрбір саяси және экономикалық күрес актісін та- бандылықпен, әдеппен, ыждаһатпен пайдаланады. Ал епді бостандық үшін күресуге бел байлап отырған, бірақ әлі социал-демократияны жат көретіи жұмысшы-рево- люционерлерге қамқорлықпен қарауға біз әлденеше есе көбірек міндеттіміз! Ңайталап айтамыз: социал-демо- кратиялық көзқарастарды бүгіп қалушылық және бұл көзқарастарға қосылмайтын революцияшыл жұмысшы топтарына менсінбей қараушылық зәрредей де болмау- ға тиіс. Ңашан мұндай топтар қандай да бір социал-де- мократиялық емес партияға ресми түрде қосылмай тұр- ғанда, дәл сол кезге дейін біз бұларды РСДРП-та жана- сушы топтар деп есептеуге праволы екеніміз былай түрсып, тітгті міндеттіміз де. Мәселеп, Россия азаттық одағыпың Жүмысшы одағына да біз дәл осылай қарауға тиіспіз. Біз бұл одақтың мүшелеріне социалистік әде- биетпен таныстыру үшін, бұл одақтың барлық бөлімше- леріндегі жиналыстардың бәрінде өзіміздің көзқараста- рымызды ауызша насихаттау үшін бар күш-жігерімізді жұмсауға тиіспіз. Тіпті ерікті Европа елдерінің өзінде де капитализм тұсында пролетарлардың барлығын саналы социал-демократ етіп шығаруға болады деген ой уто- пиялык, ой болып танылады. Бірақ Россияда болсын, Ев- ропада болсын, социал-демократияның бүкіл пролетариат бұқарасына басшылық ықпалы туралы ой утопия- лық ой емес. Тек осы ықпалды жүзеге асыруды үйрену керек, ңдраңғы жұмысшылардың көзін ашуда біздің дұшпапдарымыз, үкімет пен буржуазия біздің ең жақсы одақтасымыз болатынын есте ұстау керек,— міне сонда біз шешуші сәтте социал-демократияның шақыруына бүкіл жұмысшы бұқарасын үн қосатын етеміз!
«Пролетарий» № 4, 17(4) июнь, 1905 ж.
«Пролетарий» газетінгц цолжазбамен салъістырылған текстг бойынша басылып отыр


308
БУРЖУАЗИЯЛЫҚ САТҚЫНДЫҚТЫҢ АЛҒАШҚЫ АДЫМДАРЫ
Жепева, сәрсенбі, 21 (8) июнь.
Телеграф кеше мынадай хабар әкелді: дүйсепбі күні II Николай земство делегациясып қабылдапты, сопда ол князь Сергей Трубецкой мен Федоров мырзаныц соз- деріне қайтарған жауабыпда халық окілдерін шақыру жөнінде өзінің берген уәдесін үзілді-кесілді растапты.
Бұл «оқиғаның» мәнісін дұрыс бағалау үшін, ең алды- мен, шетел баспасөзінде жария болған кейбір фактілер- ді еске түсіру керек.
Майдың ескіше 24 және 25 күндері Москвада земст- волар мен қалалар өкілдерінің үш жиналысы өткен, он- да 300-ге тарта адам болған. Біздің қолымызда олардың патшаға арнап қабылдаған петициясы мен қарарының литографияға басылған, Россиядан келіп түскен тексті бар, мұнда делегаттардың саны көрсетілмейді, тек ке- ңеске земство және қала мүшелерінен басқа, қала бас- тықтары мен дворян жетекшілерінің қатысқаны ғана айтылады. Помещиктік жер иеленушілер мен ңала ка- питалының өкілдері Россияның саяси тағдырын сөз қылган. Шетел тілшілері жарыс создер өте қызу болды деседі. Шипов партиясының ықпалы өте-мөте басым болған,— мұның өзі патшаның сарайымен байланысы мол, баяу партия. Провинциялықтар бәрінен де гөрі ра- дикалшыл, петербургтіктер бәрінен де гөрі баяу болып шыққан; москвалықтар «орта» орын алгап. Пстицияпың әрбір сөзі талқыға түскен, ақырында, Питер де сол пе- тицияға дауыс берген. Петиция әрі патриоттық, әрі адал


ВУРЖУАЗИЯЛЫҚ САТҚЫНДЫҢТЫҢ АЛҒАПІҚЫ АДЫМДАРЬіЗОЭ
берілгендік рухта жазылғап. «Отапға дегсп махаббат жалыны билеген» қадірмен буржуалар «өздерінің ара- сын ашып жүрген алауыздық пен айырмашылық атау- льтның бәрін де» былай қалдырып, патшаға жүгінеді. Олар «Россияға және патша тағының өзіне де зор қауіп туып отырғанын», бұл қауіп сырттап гөрі көбінесе «іш- кі тартыстап» туып отырғанын айтады. (Россия, рас, «тақтыц» алдыпда тұр, біздің патриоттарымыз әуелі таққа жүгініп отыр, тек халыққа жүгінеміз деп ңор- қытқан болады, онысын да жапамалап және астарлап қапа айтады.) Белгілі ғой, петицияның өзі тұрғап бойы қазыналық жалған, ол кінәны патшаның кеңесшілері- не, патшаның ұлағатты жобалары мен нұсқауларын бұрмалаушыларға аударады, соның салдарынан полиция өктемдігінің күшейіп, «ақиқат үнінің» патша тағы- па жетуіне богет болғанын және т. т. айтады. Сондағы келген тоі^тамы: «іс насырға шаппай тұрып», «патша қол астындағылардың түгел бәрі тең негізде сайлағап халық өкілдерін ешбір кідіртпей шақыруды» өтіну бол- ды. Халық өкілдері патшаның «келісуімен» соғыс неме- се бітім мәселесін шешуге тиіс және «жаңартылған мем- лекеттік күрылыс орпатуға» тиіс (тағы да патшаныц келісуімен). Сонымен, петицияда «конституциялық-де- мократиялық» партия қабылдады-мыс деп жүрген да- уысты жасырын беру жолымен жүргізілетіи жалпыға бірдей, төте және тең сайлау правосы (төте және жасырын дауыс беру тіпті айтылмаған да, әрине, айтылмауы кездейсоқ емес) жайында айқын талап та жоқ, сайлау- дың еркін болатындығына қандай да бір кепілдік беру талабы да жоқ. Петицияның авторлары: «Жеке _адам мен қоғамға қыстамшылық корсетілуі, сөзге қыстам- шылық көрсетілуі және неше түрлі озбырлық өсіп, кө- беюде» деп жыламсырайды, бірақ оған қарсы ешбір шара ұсынбайды. Патшаның «келісуімен» озбырлық өсуде,— ендеше патшаның келісуімен мемлекет құры- лысы да «жаңарсыншы»... дейді. Буржуазия өкілдері халықпен «келісу» емес, әрине, буржуазияның халық- ты қанаушылармен «келісуі» теориясып мықтап ұстап алған.


310
В. И. ЛЕНИН
Кеңес патшаға петицияны тапсыру үшін Гейден, Головин, Петрункевич, Г. және Н. Львовтар, Петр жэне Павел Долгорукийлер, Ковалевский, Новосильцев, Ро- дичев, Шаховский, Сергей Трубецкой мырзалардан делегация сайлады. Соңынан II Николай цабылдаган кез- де буларға Петербургтен Корф, Никитин, Федоров мыр- залар цосылды.
Ал содан кейін ол кеңес төмендегідей ңарар қабылда- ды, бұл қарарды шетел газеттері хабарламай отыр; бі- рац о л орыс листогында басылып шыцты:
«Земство мен қала қайраткерлерінің бірлескен топтарының кеңесі, жеке саяси мәселелер жөніндегі пікір алалығына қара- мастан, мынадай ортақ түжырымға келеді: Россиянин; қазіргі ішкі және сыртқы жағдайының ауыр халге түсуінің негізгі се- бебі — адамның жеке басының бостандығы мен қоғам бостан- дығын танымайтын, халықтың сана-сезімі мен талапкерлігін ба- сып тұншықтыратын, халықты мемлекет өміріне қатысудан шеттететін, жауапсыз әкімшілік орындарының ешбір тежеусіз және барған сайын үдеп бара жатқан озбырлығын туғызатын, күні бүгінге дейін жойылмай отырған әміршіл құрылыс болып отыр: осы құрылыс көп жылдар бойы біздің ішкі өмірімізге, зорлық-зомбылық істеп келді, алдау-арбау қолданды, іріткісал- ды, қазір мемлекетті апатты соғысқа ұрындырып, қатерлі сырт- цы қауіпке киліктірді, соғыс болып жатқанда ішімізден өзара қастастық туғызып, оған дем берді, елімізді бірқатар жеңіліс- терге ұшыратты, ақырында, бұл жоңілістер біздің теңіз күште- ріміздің орыс тарихында болып көрмеген дәрежеде күйреуімен аяқталды; бұл құрылыстың бұдан әрі өмір сүре беруі ішкі ты- ныштығымызға, тәртібімізге жәнө халықтың әл-ауқатына қатер төндіріп қана қоймай, сонымен бірге патша тағының беріктігі- не, Россияның бүтіндігіне, сыртқы қауіпсіздігіне қатер төндіре- ді деп есептеп, елді аман сақтап қалу үшін мыналарды сөзсіз қажет деп біледі:
1. — Монархпен бірлесе отырып, соғыс пен бітім мәселесін шешу үшін және мемлекеттік право тәртібін орнату үшін еркін сайланған бүкіл халықтық өкілдер жиналысы дереу шақы- рылсын;
2. — Адамның жеке басының бостандығы, сөз, баспасөз, одақ- тар мен жиналыстар бостандығы негіздеріне қарсы келетін зад- дар, мекемелер, қаулы-қарарлар мен бұйрық-жарлықтар дереу жойылсын және саяси кешірім жариялансын;
3. — Орталық басқарманы басқаруға мемлекетті қайта құру ісіне шын берілген және ңоғамның сеніміне ие болған адамдар- ды шақыру арқылы әкімшілік құрамы дереу жаңартылсын».
Бұл қарардың петицияға және делегацияның мойны- на жүктелген тапсырмаға қатынасы қандай екені, яг-


Г.УРЖУЛЗИЯЛЫҚ САТҢЫНДЬЩТЫҢ АЛҒАШҚЫ АДЫМДАРЫ 311
пи делегация қарардың мазмұнын баяндап беруді неме- се оны петициямен бірге тапсыруды міндетіне алды ма — бұл белгісіз. Бәлкім, петиция — «таққа» арналган ресми документ шыгар да, қарар — «халыққа» арналган ресми емес документ болар?
Кеңесте болған жарыс сөздердің сипаты жайында француздың «Le Malin» 118 газетінің тілшісі Гастоп Леру мырза: негұрлым «алдыңғы қатарлы» делегаттар, провинциялық земствошылар төте сайлауда «қалалар» басып кетеді деп қорқып (олар, сірә, тэте сайлауда по- мещиктердің шаруалардан пұрсаттылығы толық қамта- масыз етілмей қалады деп қорыққан болса керек), екі сатылы сайлауды жақтады деп хабарлады. «Франкфурт Газетінің» 119 тілшісі былай деп жазды:
«Саяси партия ретінде орыс земствосы үш фракцияга бөлінеді: көпшілік жағы болып табылатын либерал земствошылар (көсемі — граф Гейден), азшылық жагы болып табылатын Шипов мырза бастаган баяу-либерал ұлтшыл-славянофилшыл земствошылар жэне радикал- шыл земствошы-конституцияшылдар тобы. Бір айрыц- ша жері, делегаттар сайлағанда нагыз «феодалдық» өкілдер өтіп кеткен. Баяу земствошылар патшапыц алдына баратын қалаулы өкілдерініц қадірлі ескі фами- лиялардап шыққан адамдар болуын тіледі. Ал радикал- дар, петицияның нәтижесі қандай болатыны жөнінде ешбір жалған үмітке берілмей, үкіметтің өз ъіцтияры- мен бір сүйем де икемге келмейтінін ескі фамилиялар өкілдерінің өз көздерімен көріп қайтуын тіледі».
Струве мырза дәріптеп жүрген «конституциялық-де- мократиялық» (дұрысы: монархиялық) партияның түр- лаусыз ұйымының оңтайлылыгы іс жүзінде өте тез білі- пе бастады. Мәмле мен жалдаптық жасау үшін, бұлта- лақ пен құйтырқыға салу үшін партияның берік және нық болып құрылуы қолайсыз болады. «Партияға» «Азаттық одағы» да (кім біледі, «Франкфурт Газеті- нің» тілшісі жазып жүрген «радикалдар тобы» дегені- ңіздің өзі осы шығар), «земство фракциясы» да (яғни Гейден жағындағылар да, Струве мырза ресми түрде цазір іргесін аулак, салғысы келіп жүрген Шипов жа- ғындағылар да) кіре берсін. Ал земство фракциясына


312
В. II. ЛЕНИН
Гейденпіц жацтастары да, шиповшылдар да жэне... «ра- дикалдар» да кіреді. Әулие екенсің, түсіпіп кор! Осы- лардың бәрінің, отанға және буржуазияпың пұрсатты- лығына айрықша ықыластары түскендіктен, келісу тео- риясына ымыралары біріге қалыпты, бұл теорияны біз «Пролетарийдің» өзінде-ақ талай рет түсіндірген бола- тынбыз және «петициядан» да, «қарардан» да осы тео- рияның салқыны ап-айқын сезіліп тұр.
Сірә, бұл қарар радикалдардың «мұратты» талап-ті- лектеріне нәр беріп отыруға тиіс болса керек. Ал петиция — «баяу» делегаттардың ойынша, патша окіметімен материалдық мәмле жасау ісіне қызмет етуге тиіс. Ке- ңестің фракцияларға қалай бөлінгені де, делегациялар- дың уәкілдіктері де, мәмленің шарттары да, земствошы- лардың ендігі жердегі көздеген ойлары да еш нәрседен хабары жоқ қара халықтан мейлінше мұқият жасырыл- ды. Тәйірі, буржуа мырзалар халық атынан патша өкі- метімен саудаласып жатқанда, «халыққа» «конститу- циялъщ-демократиялыі'} партияныц» мәртебелі саясатып білудің пе қажеті бар! Буржуа мырзалар сөзге қыстам- піылык, көрсетілуі жайында, ақиқат үнінің тұншықты- рылуы жайында, халыц өкілдері жайында, «бірыңғай халыц туы астыпа топтасқан» Россия жайыпда және т. т. жайында патшамен әңгіме-дүкен құрады,—ал ха- лыққа либералдық және «освобождениешіл» жалдаптар- дың саясаты жөніндегі барлық ақиқатты білу мүлде қажет емес... Иә, иә, жақын арада «әсіре партиялардың» (яғни, әсіресе, социал-демократтардың) орісі тар, заго- ворлық, якобиндік «конспирацияға» шамадан тыс әуес- тігін Струве мырзаның «Освобождениенің» бетінде ай- ыптағаны тегін емес. Біз, социал-демократтар, ісімізді патшадан және оның тыңшыларынан астыртын істей- міз, ал сонымен қатар партиямызды, оның ішіндегі түр- ліше пікір алалықтарын, оның программасы мен такти- касының дамуын, тіпті партия съезіндегі әрбір делегат- тың сол съезде не айтқанын халықтың барынша біліп отыруы үшін күш саламыз. Ал оқымысты буржуа, ос- вобождениешіл мырзалар атышулы «конституциялың- демократиялық» партияныц не екенін анык, білмейтін халықтан... жасырын жұмыс жүргізеді, бірақ оның есе-


ҺУРЖУАЗИЯЛЫҚ САТҚЫНДЫҚТЫҢ АЛҒАШҚЫ АДЫМДАРЫ 313
<чпо патшамеп жәпе опың тыңшыларымен барлық сы- рып ақтарып сойлеседі. Демократ-ақ емес пе?
Земствошылардың делегаттары оздеріп патшаға жі- бергісі келмеген патша сарайыпың тоңірегіпдегі ңарақ- шылармен не деп сыр ашысты екен, опысын біз білмей- міз. Әйтеуір, сыр айтулары, шүйіркелесулері ұзак, бол- ды. Шетел газеттері делегат мырзалардың «мәртебелі саясатыпың» орбір қадамы жайындағы хабарды жерге түсірмей қақшып алып отырды. Петербург, 9 июнь (27 май). Земствошылардың делегациясы Треповтың үсті- неп арыз айту үшін әуелі ішкі істер министрі Булыгин мырзаға көрінеді.— 10 июнь (28 май). Булыгин делега- цияға патшаның қабылдамайтындығын жариялап, олар- га Петербургтен кетуге кеңес береді.— 12 июнь (30 май). Патшаның делегацияны қабылдауы ықтимал де- сед!.— 15 (2) июнь. Гастон Леру мырзаның «Le Matin» газетіне арнаулы телеграммасы: «Земствошылардыц делегаттары императордың алдына бару жөнінде өздеріне сарай министрлігініц цойтан шарттаръін цабылдады. Осыдаи соң барон Фредерикс патшаның депутацияпы қабылдайтын-қабылдамайтынын білу үшін бүгін кешке Патша Селосына жүріп кетті».
Орыс жұмысшылары мен шаруалары, естідіңдер ме мұны? «Демократ»-«освобождениешілдердің», заговор- шылдыққа дұшпан адамдардың, астыртын әрекетке қас адамдардың істеп жүргені, міне, осы! Олар полициялык, алдиярдың сарай министрлігімен бірігіп заговор құра- ды, олар тыңшыларға қосылып, халыққа қарсы астыртын сөз байласады. Олар «халықтың» өкілдері болғысы келе тұрып, «хальщ» мұқтаждары туралы патшамен цалай сөйлесу керек екені жөнінде тыңшылардың қой- ғап шарттарын қабылдайды!
«Отанға деген махаббат жалыны билеген», бай, тә- уелсіз, зиялы, либерал адамдардың істеп жүргені, міне, осы. Олар дөрекі, надан, көрінген приказчикке күні тү- сіп отырған, жұмысшы қара табандар сияқты емес, өйт- кепі ңара табандар патшамен тілге келудің шарттары туралы ешбір беделді тыңшылармен күні бұрын келіс- пей-ақ, бір содыр попқа қосылып алып, патшаға тұп- тура, ашықтан-ашық ентелеп жетіп барады. Халық бұ-


314
В. И. ЛЕНИН
қарасының саясат жағынан осынша қараңғы кезінде республика құрудың немесе тым болмаса тэте сайлау жүргізудің және бір палаталық система енгізудің жөні болушы ма еді? Саяси білімді адамдар түрлі жолды бі- леді және таса жолмен айналып барып ең алдымен тың- шыларға жолығудың, тіпті патшаға жолданатын хаттың мазмұны мен тілі туралы олармен кеңесіп алудың да жөн-жосығын біледі,— тек сон да ғана «ақиқат үні» шы- нымен-ак, «патша тағына жетер» болар.
«Халық өкілсымақтарының» патша тыңшыларымен саудасы немен тынғапын біз білмейміз. Телеграммалар- дан біздің білетініміз мынау: делегацияны қабылдаған жерде князь С. Трубецкой «ұзақ сөз» сөйлепті, жарты сағат бойы ол Россияның ауыр халін және земствошы- ларды патшаға тікелей (тыңшылар арқылы емес пе?) жүгінуге мәжбүр еткен жағдайларды баяндапты. Сөз патшаға аса зор эсер етіпті. Федоров мырза Петербург өкілдерінің атынан сөйлепті. Патша ұзақ сөз сөйлеп, жауап қайтарыпты. Ол соғыстың келтірген орасан зор шығындары жөнінде аяныш білдіріпті, ол теңізде болтан соңғы жеңіліске көзінің жасын төгіпті. Сөзінің со- ңын ол былай аяқтапты: «Сіздердіц осындай ъіцылас білдіргендеріцізге, мырзалар, алғыс айтамыи» (сірә, «демократ» Трубецкойдың тыңшылармен ақылдасып алып білдірген осы ықыласы ұнап қалса керек!). «Сіздердің жаңа негізде жаңа мемлекеттік күрылыс орнату жолын- да менімен бірігіп іс істеуге әзір екендеріңе сенемін» (патша либерал буржуазияға сенеді; либерал буржуазия патшаға сенеді; сөйтіп жең ұшынан жалғасады). «Ха- лық жиналысын шақыру» (қашан шақырмақ? сайла- нып қойылатын өкілдердің жиналысы ма? бұл өкілдерді кім және қалай сайлаған?— онысы белгісіз. Трубецкой мырза өзінің бас ұрып жүрген монархыпан кеңестіц «қарарын» көрер көзге жасырып қалса керек. Шамасы, тыңшылар оған патшаның алдында бұл туралы сөз етпе деп кеңес берген болар!) «деген ниетімнен қайтпаймын. Мен бұл туралы күн сайын ойлаймын. Менің ойым орындалады. Сіздер мұны қалалар мен деревнялардың халқына бүгін-ақ жариялай берсеңіздер де болады. Бұл жаңа істе сіздер маған көмек бересіздер. Халық жина-


Г.УРЖУАЗИЯЛЫҚ САТҢЫНДЫҚТЫҢ АЛҒАШҢЫ АДЫМДАРЫ 315
лысы Россия мен оның императоры арасындағы бірлікті қалпына келтіреді» (Трубецкойлар мен Федоровтар- дың— және императордың арасындағы бірлікті ме?). «Бұл жиналыс орыс халқының жол-жобаларына сүйе- иетін құрылыстың негізі болмақ». Делегаттар бұл ңа- былдаудан тамаша эсер алып піықты — дейді ресми телеграмма. Патша да риза болған сияқты...
Ал мұның өзі шындыққа ұқсайды! Патша да риза, либерал буржуалар да риза. Олар бір-бірімен берік бітім жасауға әзір. Самодержавие мен полиция (нағыз орыс халңының жол-жобалары) риза. Ақшалы қапшық та риза (ендігі жерде жаңағылар онымен ұдайы және дұрыс кеңесіп отыратын болады).
Жұмысшылар мен шаруалар өздерінің мүдделеріп буржуазияшыл сатқындардың саудаға салып ұтқызып жүргеніне риза бола қояр ма екен?
«Пролетарий» № 5,
26 (16) июнь, 1905 ж.
«Пролетарий» газетініц цолжазбамен салыстырылган тексті бойынша басылып отыр


316
АҚ БИЯЛАЙЛЫ «РЕВОЛЮЦИОНЕРЛЕР»
Жұма, 23 (10) июнь.
Шетелдік газеттер патшаның земство делегациясын қабылдағанына аздап баға бере де бастады. Буржуазия- лық баспасөз, әдеттегісінше, патшаның мәмлешілдігіне, земствошылардың ақылдылығына сүйсіне құлдық ұру- да, бірақ сонысыпа қарамастап, әлгіндей бұлдыр түрдс берілген уәделердің қаншалықты баяпды екепіне аздап күдіктенушілік бар екені де байқалады. Социалистік газеттер бүл қабылдаудың комедия екенін турадан-тура, ашып айтып отыр.
Самодержавиеге уақыт ұту, либерал буржуазияны жетегіне ерту әбден тиімді. Бір жағынан, Треповқа дик- таторлық уәкілдік беріп қою. Екінші жагынан, либерал- дарга ешбір мағынасы жоқ, түкке тұрмайтын уәделер беріп қою, сөйтіп олардың онсыз да қобалжып тұрған қатарында одан сайын қобалжу туғыза беру. Самодер- жавиелік үкіметтің тактикасы ақылсыз емес. Либе- ралдар адалдық, баяулық және кішіпейілділік көрсет- кенсіп жүр. ІПыидығында да, үкіметке олардың ақымақтығы мен қорқақтығын неге пайдаланып қал- масқа? «Соғыс болғап соң, соғыстағыша болсын». Әс- кери айла қолданбайтын соғыс болмайды. Сондықтан «дұшпанының (либерал буржуазияның) не дұшпап екені, не аңғал дос екені белгісіз болып тұрғанда,— неге оны жетегіңе ертіп кетпеске?
Біз бас мақаламызда айтып кеткен Гастон Леру мыр- за депутацияны қабылдаудың томендегідей жай-жапса-


AK БЙЯЛАЙЛЫ «РЕВОЛІОЦЙОЙЕРЛЕР»
317
рын хабарлайды, мұның озі оншалықты шын болмаға- нымен, ңалайда қисынға келеді және бірдеменің ұшығын білдіреді. «Сарай министрі Барон Фредерикс депутаттарға: ңашпа тырыссам да императорға Петрун- кевич мырзаны ңабылдатуым қиын, өйткені бұл мырза- ның революциямен байланысы бар деседі депті. Сонда министрге: Австрия императорыпың министрлері ішінде бір кезде сотталғап Андраши болғап еді ғой деп зкауап ңайтарыпты. Осы дәлелдеи кейіп ақырғы богет жойы- лып, депутаттардың бәрі де ңабылданыпты».
Дәлелі дәлел-ақ. Батыс Европаның буржуазиясы бас- тапқы кезде қалайда шындап ұрысқан еді, кей кездері тіпті республикашыл да болған еді, оның көсемдері «сот- талған» да еді — мемлекетке царсы ^ъілмыстары үшін, яғни революциямен байланыс жасағаны үшіп ғана емес, нағыз революциялыц іс-цимылдары үшін сотталған еді. Осыдан кейін көптеген жылдар, тіпті ондаған жылдар өткен соң, сол буржуалар барып тұрған жұпыны, шұн- тиган шолақ конституцияға мыцқ стпестен көніп цал- ды, тіпті республикасы жоқ, ец аяғы жалпыға бірдей сайлау правосы жоқ, нағыз саяси бостандығы жоқ кон- ституцияға көиіп қалды. Либерал буржуалар «тақпен» де, полициямен де әбден табысып алды, өздері өкімет ба- сына отырып алып, жұмысшылардың бостандыққа, әлеуметтік реформаларға қарай ұмтылғап әрбір талабын ұдайы айуандықпен жаншып келді, жаншып та отыр.
Орыс либерал буржуазиясы жағымды нәрсені пайда- лы нәрсемен ұштастырғысы келеді: «революцияға бай- ланысты» адам саналу — жағымды, Ңанішер Николай императордың жанынан министрлік орын алуға жарап кету — пайдалы. Орыстың либерал буржуазиялары мемлекетке қарсы қылмыстар үшіи «сотталып жатуға» тіпті де бел буғылары келмейді. Олар Андраши сияқтанғап бұрынғы революционерлердің тәртіп партиясы атынан министр болған замандарына бірден царғып өтуді ар- тық кереді! Граф Андрашидің 1848 жылы революция- лық қозғалысқа білек сыбана қатысқаны сошла, революция жеңілгеннен кейін ол өлім жазасъіна кесіліп, сырт- тай (in effigie) дарға асылды. Содан кейін ол эмигрант болып Франция мен Англияда тұрды, тек 1857 жылғы


318
В. И. ЛЕНИН
кешірімнен кейін ғана Венгрияға қайтып оралды. Сонда оның «министрлік» бағы көтеріледі. Ал орыс либералда- ры революция болғанын тәуір көрмейді, олар одан қор- қады, революционер болмай-ақ бірден бурынғы революционер лер деген атаққа ие болғылары келеді! 1847 жылдан 1857 жылға бірден қарғып өткілері келеді! Пат- шамен саудаласып, 1848 жылғы революция жеціліс тап- цанынан кейіп реакция құтырып тұрған кезде Европада болған конституциялар сияқты бір конституцияға бір- ден келісе қойғылары келеді.
Иә, иә, Андраши мысалы тамаша табылған. Өз кезін- де революцияшыл және республикашыл болған Европа- ның буржуазиялық демократиясы мен Россиянин; мо- нархиялық конституционалиста (тіпті 1905 жылғы 9 январьдан кейін де) буржуазиялық «демократиясының» арасындағы ұқсастық осы Андраши мен Петрункевичті салыстырудан су тамшысындағы күн сәулесіндей ай- ңын көрінеді. Европа буржуалары алдымен республика үшін баррикадаларда ұрысты, оның артынан айдауда жүрді, ақыры келіп, бостандықты сатты, революцияға опасыздық жасады, сөйтіп конституцияшыл монархтар- ға қызмет етуге барды. Орыс буржуалары «тарихтан үйренбекші», «даму сатыларын қысқартпақшы»: олар революцияға салған жерден-ақ опасыздық жасамақшы, бостандықты салғап жерден-ақ сатып кетпекші. Өзара сырласқаи әңгімелерінде олар бір-біріне Христостың: не істесең де, тез істе!—деп Иудаға айтқан сөздеріп қай- талай береді.
«Сарайдың патша келетін бөлмесіне депутаттарды кір- гізген уақытта,— дейді Гастон Леру мырза одан әрі,— кенет революционер Петрункевичтің ақ биялайы жоқ екені байқалып қалды. Лейб-гвардия полковнигі Путятин дереу өзінің биялайын шешіп алып, жалма-жан революционер Петрункевичке бере қойды».
Ңабылдау басталды. Князь Трубецкой сөз сөйледі. Гастон Леру мырзаның хабарлауына қарағанда, ол сө- зін патшаның «бұларды қабылдауға рақымы түскені- не, осы арқылы бұларға өзінің сенетінін дәлелдегеніпе» алғыс айтудан бастапты. Князь Трубецкой былай деп сендіріпті (бүкіл «копституциялық-демократиялық» не-


АҚ БИЯЛАЙЛЫ «РЕВОЛЮЦИОНЕРЛЕР»
319
месе «освобождениешіл» партияның атынан емес пе екен?): «біз тәртіп пен тыныштық жағындағы адамдар- мыз», кеңесшілері «патшаны алдапты». Оның сөзінде ең «батыл» айтылганы мыпау болыпты: өкілдерді Бу- лыгиннің жобасынша, сословиеге бөліп шақыру «дурыс емес»... сондағы көрсеткен себебі не десеңізші?.. себебі— «сіз, алдияр, дворяндардың, көпестердің, шаруалардың патшасы емессіз, күллі Россияның патшасысыз». «Өкіл- дік алаламастан бүкіл халықты қамтуға тиіс». Ал земство кеңесінің біз бас мақалада басқан * қарары туралы бір ауыз сөз айтылмады,— мұның осылай болары белгі- лі де еді.
Федоров мырза өзінің сөзінде... «ақ биялайлы револю- цияның»... финанс жагын қозғапты. Мемлекеттің бюджет! соғыстан кейін 300—400 миллион сомға артады, бұған «прогресс пен цивилизация орасан зор күш жұмсауы» қажет — ал ол үшін «қоғам тәуелсіз болуы» керек және «халықтан шыққан барлық талантты адам- дар» (Треповтың бақылауымен сайланғандар?) «өмірге араласулары керек» депті.
Патшаның жауабы белгілі. «Патша сөзін аяқтаған соң,— дейді Гастон Леру мырза телеграммасыида,— де- путаттардың әрқайсысымен мейлінше сыпайы сөйлесті. Тіпті ол мынаған дейін барды: атақты революциопер- ден (Петрункевичтен) сіз дворяндар жетекшісі емессіз бе деп сұрады. Ол жоқ деп жауап берді. Сонда патша оған дворяндар жетекшісі болатын күніңіз де туар деп үміт білдірді, одан соң келесі бір депутатпеп сойлесіп кетті. Патша бөлмеден шығып кеткен соң, депутаттар сарайдың бір түкпір бөлмесіне шақырылды, онда бұлар- ға өздерінің шамалауынша, бағасы 75 тиыннан кем түс- пейтін таңертеңгі ас ұсынылды. Ңалай дегенмен де, депутаттар мұндағы көргендеріне риза болды». (Ңайткен- де де бірден министр ете ңоймағанымен, дворяндар жетекшісі етіп тағайындауға уәде берді ғой! Тіпті, Анд- рашидің өзі де дәл осындай дворяндар жетекшісі сияқ- танған бірдемеден бастаған шығар!) «Бұлар жан-жаққа үсті-үстіне телеграмма бере бастаған да еді» (енді пат-
Қараңыз: осы том, 309—311-беттер. Ред.


320
В. И. ЛЕНИН
ша мен «халық» арасында қайтадан сенім орнағаны жайында шығар?), «оларға патша жауабының ресми текстін әкеліп хабарлады. Одан уәденің нышаны болар- льщ жалғыз ауыз мацызды соз таба алмай, олардың қалай қайран қалғанын көрсеңіз еді. «Мен халық өкіл- дерін шақыру жөніндегі патшалық еркімнен қайтпай- мын» деген сөздердің орнына: «меп патшалық еркімнсн қайтпаймын» деген сөздер жазылыпты. Депутаттар бұл ресми тексті қабылдай алмайтын болғандықтан, ізінше қайтарып жіберді. Бүгін олар бәрініц де өз құлағымен естіген сөздері жазылған текстің жіберілуін біріпама тықыршып күтті. Бүгін кешке (Г. Леру мырзаның те- леграммасына 20 (7) июнь деп белгі соғылған) депутат- тардың бірі сөздердің бұлай ғажайып алмасуы жөнінде: мұнысы енді самодержавие емес, әлденендей көз алдау, дегенді айтты».
Жаман айтылмаған, ал Леру мырза осыныц бәрін ойынан шығарған болса, онысы жаман шықпаған. Мун- да көз алдаудың бар екеніпде дау жоқ, тіпті сөздің ресми текстіне халық өкілдеріп шақырамып деген уәдені кіргізіп қойғапның озіпде де коз алдау бар. Ақ биялай, және де малайдың ақ биялайы — Петрункевичтер мен Родичевтер сияқты мырзалардың саяси актісінің бұл- жымас эмблемасы. Аудиенция шарттары туралы келісу арқылы ғана емес, сонымен бірге өздерінің қарары мен шын тілектерін кдлтаға бүгіп қалу арқылы, патшаның алданып жүруі және т. б. және т. с. туралы жарамсыз сөздер айту арқылы олардың өздері де көз алдаудан бастады. Енді келіп өздерінің коз алдағыштығына коз алдағыштыңпен жауап бергеніне олардың шағым айта- тын жөндері жоқ. Өйткені халық өкілдерін шақыру жө- ніндегі уәде түкке де сеп болмайды, түк те бермейді, ол тек Булыгиннің де, Треповтың да «конституциясына» және неше түрлі ұзын-сонарға салушылыққа кең жол ашады. Бәрі де бәз-баяғысынша қалып отыр — тек ба- лаша алдаііған, дворяпдар жетекпіілігінің атағын бере- міп дегенге сеніп, масқара болған либералдар ғана «се- нім» жайында жан-жакда телеграмма жіберіп және, мә- селен, Петербург думасында патшаның қабылдауы


AK, БИЯЛАЙЛЫ «РЕВ0ЛЮЦИ01ІЕРЛЕР»
321
туралы Никитин мырза жасаған баяндама сияқты ба- яндамаларымен самодержавиеге қызмет етті.
Біз Кассандраның120 ролін мойнымызға алғымыз кел- мейді. Орыс революциясы күлкілі және масқара болып аяқталады деп сәуегейлік жасағымыз да келмейді. Бі- рақ біз істің осындай нәтижеге қарай бет алып бара жатқапып жұмысшыларға, бүкіл халыққа турадан-тура, ашықтан-ашық айтып беруге міпдеттіміз. Копституция- лық демократиялық-мыс партия мен осы освобождение- шіл мырзалардың бәрі де істі басқаша емес, нак, осылай бітіруге бастап жүр. Радикалдық-освобождениешілдік сөздер мен земстволық қарарлардың сылдыраған үніне, жылтыраған өңіне алданып қалып жүрмеңдер. Бұл — «халықтың» көзін алдау үшін сырлап қойған сахнаның бер жағы, ал сахнаның арғы жағында қызу сауда жүріп жатыр. Либерал буржуазия роль бөлуді жақсы біледі: радикалшыл мылжыңды — банкеттер мен жиналыстар- ға жіберсе, айласы мол пысықты — патша сарайы төңі- регіндегі қарақшылдардың ішінен «таяпыш даярлауға» жұмсайды. Ал енді бүкіл өкімет бұрынғысынша, ешбір тежеусіз самодержавие қолыпда қала беретіндіктеп, онда мундай істің барысынан шығатын лажсыз нәти- же — освобождениешілдік конституциядан горі булы- гиндік конституцияға жүз есе ұқсасырақ «конституция» болады.
Ендігі жерде орыс революциясының тағдыры проле- тариатқа байланысты. Бұл саудаға тыйым салу тек со- ның ғана қолынан келеді. Жаңадан қайрат көрсетіп, бұқараны көтеру, қобалжып тұрған армияпы бөліп әкету, шаруаларды өз жағына шығарып алу, қарулы күшпен бүкіл халыққа бостандық алып беру, бостан- дық дұшпандарын аяусыз жаныштап табанға салу, өзімшіл әрі тұрлаусыз буржуазиялық бостандық азан- шыларын шетке ысырып тастау тек пролетариаттыц ғана қолынап келеді.
«Пролетарий» № 5, «Пролетарий» газетгнкң
26(13) июнь, 1905 ж. цолжаг.бпмеи салъістырылган
тексті бойы.нша басылып
отъір


322
OFFENER BRIEF AN DIE REDAKTION «LEIPZIGER VOLKSZEITUNG»
Werte Genossen!
In der Nummer 135 «Leipziger Volkszeitung» schreibt Genosse K. Kautsky über die Spaltung der russischen Sozialdemokratie. Wir müssen Sie bitten unsere Antwort auf Angriffe des Gen. Kautsky zu druk- ken sowie auch uns zu gestatten tatsächliche Unwahrheiten in dem erwähnten Artikel richtig zu stellen. Wir werden so kurz wie möglich sein.
Kautsky sagt, «die deutsche Ausgabe der Resolutionen des eben abgehaltenen rusischen Kongresses konnte zu keinem ungelegeneren Zeitpunkt erscheinen», die Resolutionen «müssen der Mehrzahl der Leser ein ganz falsches Bild der Verhältnisse in der russischen Sozialdemokratie beibringen». Kautsky kommt soweit die deutschen Genossen aufzufordern diese Resolutionen nicht weiterzuverbreiten.
Wir gestatten uns darauf zu erwidern, daß nichts den deutschen Genossen ein so richtiges Bild über die Verhältnisse in der russischen Sozialdemokratie geben kann, als authentische Resolutionen des dritten Parteitags der S.-D. A.-P. Rußlands, sowie auch die Resolutionen der von den Neuiskristen besuchten «Konferenz».
Wir erklären, daß Kautsky großen Irrtum begeht, wenn er über Dinge schreibt, die er im besten Fall nur nach Hörensagen kennt und daß seine Schilderung der Verhältnisse in der russischen Sozialdemokratie sehr schief


323
«LEIPZIGER VOLKSZEITUNG» 121-ТЩ РЕДАКЦИЯСЫНА АШЫҚ ХАТ
Ңұрметті жолдастар!
«Leipziger Volkszeitung»-TiH; 135-номерінде К. Каутский жолдас орыс социал-демократиясының жікке бө- лінуі туралы жазады. Біз Каутский жолдастың шабуыл жасауына берген жауабымызды басуыңызды, сондай-ақ аталмыш мақаланың шын мәніндегі теріс жерлерін бе- керге шығаруымызға рұқсат етуіңізді отінуге мәжбүр болып отырмыз. Біз мүмкшдігіише сөзімізді қысқа жа- замыз.
Каутский былай дейді: «Жаңа ғана аяқталган орыс съезі қарарларының немісше басылымы аса бір қолай- сыз мезгілде жарыққа шығып отыр», бұл қарарлар «Россия социал-демократиясындағы қарым-қатынастар туралы оқушылардың көпшілігіне мүлде теріс түсінік бе- реді». Каутскийдің қатты кеткені соншалық, ол тіпті неміс жолдастарға бұл қарарларды таратпауды ұсы- «конференцияның» неміс жолдастарға қарым-қатынастар-
нады.
Біз бұған қарсы мынадай пікір айтпақшымыз: РСДРП III съезінің түпнұсқа ңарарларынан басқа, соя- дай-ақ жаңа искрашылдар өткізген қарарларыпап басқа еш нәрсе де Россия социал-демократиясыидағы ды дұрыс бейпелеп бере алмайды.
Біз былай деп мәлімдейміз: бұл арада Каутский зор қателік жасап отыр, себебі ол ең оңды дегепде аннан- мұннан естіп білгенін ғана жазып отыр және орыс со- циал-демократиясындағы қарым-қатынастардың жайын


324
В. И. ЛЕНИН
ist. Z. В. ist es einfach lächerlich, wenn Kautsky annimnit, daß «die Resolutionen (des 3. Parteitags der S.-D. A.-P. Rußlands) vielleicht jetzt schon ihre Gültigkeit selbst für diejenigen, die sie faßten*, verloren haben». Einigungsverhandlungen zwischen uns und Neuiskristen gibt es viel genug und ga,b immer genug während der letzten 2—3 Monate, aber bis jetzt ist das Resultat dieser Verhandlungen gleich Null.
Wir protestieren energisch gegen den Versuch, unsere Stimme in der deutschen s.-d. Presse mundtot zu machen mittelst so eines groben, mechanischen, unerhörten Mittels wie Boycott. der Broschüre, die nichts als Ueberset- zung der Resolutionen des dritten Parteitags der S.-D. A.-P. R. enthält und die im Münchener Parteiverlag der S.-D. A.-P. Deutschlands (G. Birk & Co.) erschienen ist. Kautsky hat kein Recht über seine Unparteilichkeit zu sprechen. Er war immer parteilich im jetzigen Kampfe innerhalb der russischen Sozialdemokratie. Es war sein gutes Recht, natürlich. Aber wer parteilich ist, tut es besser, nicht zu viel über Unparteilichkeit zu sprechen, um nicht wegen Heuchlerei gewiesen zu werden.
Kautsky schildert alle Resolutionen des 3. Parteitags der S.-D. A.-P. R. als «Attacken Lenins und seiner Freunde gegen Plechanow und dessen Freunde». Drei kleine Bemerkungen dazu. Erstens, von den 17 Resolutionen berühren nur vier direkt oder indirekt unsere Gegner innerhalb der S.-D. A.-P.R. Zweitens, ist jetzt Plechanow aus der Redaktion der «Iskra» ausgetreten. Siehe Ks 101 der «Iskra». Das zeigt, wie wenig Kautsky von unseren Verhältnissen versteht. Drittens bitten wir die deutschen Genossen zu überlegen, welchen Eindruck es auf russische Sozialdemokraten haben muß, wenn der Mann mit der Autorität des Genossen Kautsky in dieser Weise die Arbeiten des ganzen Parteitags herunterzureißen sucht mit solcher «Schilderung»: «Attacken Lenins * In «Leipziger Volkszeitung»—Druckfehler: «haßten».


«LEIPZIGER VOLKSZEITUNG»-Tin редакциясына..
325
өте бұрмалап көрсетіп отыр. Мәселен, Каутскийдің «бұл қарарлар (РСДРП III съезінің дарарлары), бәлкім, қазіргі кезде тіпті осыны жасаған * адамдардың өздері үшін де маңызын жойған болар» деген жорамалы тіпті кісі күлерлік қой. Қазір жаңа искрашылдар мен біздіц арамызда бірігу туралы келіс сөздер едәуір көп жүргі- зіліп жатыр, соңғы 2—3 ай бойы да жүргізіліп келді, бірак, осы күнге дейін бұл келіс сөздердің нәтижесі жоқ- ңа тән.
Германия социал-демократиялың жұмысшы партия- сының Мюнхендегі партиялық баспасы (Г. Бирк пен К°) шығарып отырған, тек РСДРП III съезі қарарла- рының аудармасы ғана басылған кітапшаға бойкот жа- сау сияқты дөрекі, қарадүрсін, күлақ естімеген айла қолданып, пеміс социал-демократиялық баспасөзінде біздің үнімізді өшірмек болған әрекеттерге біз үзілді- кесілді наразылык, білдіреміз. Каутскийдің еш жаққа да бұра тартпаймын деп айтуына ешбір қақысы жоқ. Россия социал-демократиясының қазіргі ішкі күресінде ол ңашанда бір жаққа бұра тартумен болды. Бұлай ету- ге, әрине, оның толық қақысы бар еді. Бірак, бұра тар- татын кісінің бура тартпау туралы көп айта бермегені мақұл, өйтпеген күнде екіжүзді деген айыпты арқалап ңалуы мүмкін.
Каутский РСДРП III съезінің барлық қарарларын «Лениннің және оның достарының Плехановқа және оның достарына қарсы жасаған шабуылы» деген мағы- нада түсіндіреді. Мұнысына айтатын үш ауыз ескертпе- міз бар. Біріншіден, РСДРП ішіндегі біздің қарсыласта- рымыз жайында 17 қарардың тек тортеуінде ғана тіке- лей немесе жанамалап сөз болады. Екіншіден, Плеханов қазір «Искраның» редакциясынан шығып кетті («Искрапың» 101-номерін ңараңыз). Осының өзі біздің ңарым-қатынастарымызды Каутскийдің қаншалық аз білетінін көрсетеді. Үшіншіден, біз неміс жолдастардың мынаны ойлап қарауын өтіпеміз: Каутский жолдастың беделіндей беделі бар адам «Лениннің және оның дос- тарының жасагап шабуылы» дегеп сияқты «суреттеуі- * «Leipziger Volkszeitung»-те «жек көрген» деп қате басылған.


326
В. И. ЛЕНИН
und seiner Freunde»? Was würde man in Deutschland von Leuten denken, die sich anmaßten, die Verhandlungen meinetwegen des Dresdener Parteitags (ohne die Protokolle gelesen zu haben) so schildern: Attaken Kaut- skys und seiner Freunde..?
Ein Wort der Warnung an alle deutschen Sozialdemokraten: Parteigenossen! Betrachten sie wirklich die S.-D. A.-P. Rußlands als ihre Bruderpartei, dann glauben Sie keinem Worte davon, was Ihnen sogenannte unparteiliche Deutsche über unsere Spaltung erzählen. Fordern Sie nur Dokumente, authentische Dokumente. Und vergessen Sie nicht: das Vorurteil ist weiter von der Wahrheit entfernt, als die Unkenntnis.
Mit sozialdemokratischem Gruß
die Redaktion des Zentral-Organs
(der «Proletarier») der Sozialdemokratischen Arbeiterpartei Rußlands
P. S. Die französischen Sozialisten verstehen unter der Unparteilichkeit etwas anderes wie Deutschen. Soeben druckte ihr Zentralorgan «Le Socialiste» die Ueberset- zung der Resolutionen des dritten Parteitags der S.-D. A.-P. Rußlands als besondere Beilage.
Немгс тглінде 1905 ж.
12(25) июнънен кешірек жазылған
Бгргншг per 1931 ж. Ленинніц XVI жинағында басылған Ңолжазба бойынша басылып отыр


(LEIPZIGER VOLKSZEITUNG»-TiH редакциясына...
327
мен» бүкіл партия съезінің жұмысын қаралауға тырыс- са, мұның өзі орыс социал-демократтарына қандай эсер етуге тиіс? Егер біреулер, айталық, Дрезденде болған партия съезіпің жұмысын (протоколдарды оқымай тұ- рып) Каутскийдің және оның достарының жасаган ша- буылы... деп суреттейтін болса, Германияда мұндай адамдар жөнінде не деп ойлар еді?
Барлық пеміс социал-демократтарына ескертіп қоя- тын бір созіміз бар: Жолдастар! Егер сіздер шынымен РСДРП-ны туысқан партия деп есептейтін болсаңыз- дар, бұра тартпаймыз деп жүрген немістердің біздің жікке бөлінуіміз жайында айтқандарының бір сөзіне де илапбаңыздар. Мұндайда тек қана документтерді, түп- нұсқа документтерді талап етіңіздер. Жаратпаушылық білместіктен гөрі ақиқаттан бір табан алысырақ екенін ұмытпаңыздар.
Социал-демократиялық сәлеммен
Россия социал-демократиялъщ жумысшы партиясыныц Орталыц Органынъщ («Пролетарий») редакциясы
Р. S. Немістерге қарағапда, француз социалистері бұ- ра тартпаушылықты біраз басқарақ түсінеді. Олардың орталық органы «Le Socialiste» 122 РСДРП III съезі қа- рарларының аудармасыи жақында ғана ерекше қосым- ша етіп жариялады.
Бгріншг рет 1931 ж. Лениннгц XVI жинағында басылған
Неміс тглінен аударма


328
ПРОЛЕТАРИАТ КҮРЕСІ ЖӘНЕ БУРЖУАЗИЯНЫҢ МАЛАЙЛЫҒЫ
Лодзьдегі123 көтеріліс пен баррикадалардағы қарулы шайқас,— Иваново-Вознесенскідегі124 қырғын,—Варшава мен Одессадағы 125 жаппай стачкалар және жұмыс- шыларға қарсы оқ атылуы,— земство делегациясы жө- ніндегі комедияның масқара болып аяқталуы,— өткен аптадағы басты-басты саяси оқиғалар, міне, осындай. Егер бұған Харьков губерпиясының Лебединск уезіндегі шаруалардың толқуы туралы, бес имениенің талқандал- ғаны және ол жаққа әскер жіберілгені туралы бүгіп (28—15 июньде) Жепева газеттерінде жарияланған ха- барларды қоссақ, онда барлық негізгі қоғамдық күіп- тердің қазір революция кезінде ашыла, айқындала түскен сипаты осы бір аптадағы оқиғалардан-ақ анық көрінеді.
Пролетариат әсіресе 9 январьдан кейін үздіксіз қыр көрсетіп, дұшпанға бір сот те тыным бермей отыр, пат- ша өкіметіиің ңарулы күшімен тіке шайқасуға бармай, өз күштерін ұлы, шешуші ұрысқа әзірлеп, көбінесе стачкалар түрінде шабуыл жасап отыр. Өнеркәсіп жа- ғынан неғұрлым оркендегеп жерлерде, жұмысшылар саяси жағынан неғұрлым әзірленген жерлерде, эконо- микалық және жалпы саяси езгіге ұлттық езгі қосылып отырған жерлерде,— патша өкіметінің полициясы мен әскерлері өте-мөте сотқар қимылдап, жұмысшыларды тура арандатып жүр. Ал жұмысшылар, тіпті күреске әзір еместері де, тіпті бастапқы кезде жалаң қорғану- мен шектелгендері де, Лодзь пролетариаты арқылы біз-


ПРОЛЕТАРИАТ KYPEGI ...
329
ге тек революциялық жігер мен ерліктің жаңа үлгісін гана емес, сонымен қатар күрестің жоғары формаларын да көрсетіп отыр. Олардың қарулапуы әлі нашар, мей- лінше нашар, олардың көтерілісі әлі де бұрынғыша дара-дара, жалпы қозғалыспен байланысты емес, бірақ сонда да олар алға қадам басты, олар қала көшелерін ондаған баррикадалармен оте шапшаң толтырды, олар патша өкіметінің әскерлерін елеулі шығыпға ұшыратты, олар жеке үйлерде жап аямай қорғапды. Қарулы коте- ріліс кеулей де, кецейе де өсіп келеді. Патша жепдет- терінің қолыпан қаза тапқан жаңа құрбандықтар — Лодзьде 2000-дай адам өлді және жараланды — тағы да он мыңдаған, жүз мыңдаған азаматтардың қарғыс ат- қан самодержавиеге қатты өшпенділігін қоздыра түсті. Ңарулы жаңа ұрыстар патша окіметінің қарулы күш- теріне қарсы халықтың шешуші қарулы күресі болмай қоймайтынын барған сайып айқын көрсетіп отыр. Же- ке-жеке жалыннан лаулаған жалпы россиялық орттің алауы барған сайын айқып корінуде. Пролетарлық кү- рес оте-мөте артта қалғап, жаңа аудапдарды қамти бас- тады, ал патша опричниктері де жап сала әрекст істеп бағуда, мұның озі экономикалық қақтығыстарды саяси қақтығыстарға айпалдыруда, самодержавиені құлату сөзсіз қажет екенін жұмысшыларға барлық жерде де олардың өз тағдыры арқылы түсіндіруде, олардан ха- лық котерілісінің болашақ батырлары мен күрескерле- ріп тәрбиелеуде революцияға пайдалы болып отыр.
Ңарулы халық көтерілісі,— міне, Россия социал-демо- кратиялық жұмысшы партиясының III съезі арқылы пролетариат партиясы соншалық батыл ұсынғап осы ұранға оқиғалардың өзі, ұлғайып әрі шиеленісіп келе жатқап революциялық қозғалыстың стихиялық проце- сіпің озі барғап сайын жақындатып отыр. Қобалжу, кү- дік дегенпің қандайы болса да тезірек жойылатын бол- сыи, қазіргі уақытта осы шұғыл міндеттен — қарулы котеріліске мейлінше жігерлі әзірлену міндетінен — жалтарудың сорақы, лайықсыз қылық екенін, кешеуіл- деу қауіпті екенін, барлық жерде туып жатқан дара-дара котерілістердің ұштасып, ұласуы оте қажет екеніп барша жұрт және әрбір адам тезірек ұғыпатын болсын. 12 10-том


330
В. И ЛЕНИН
Бұл ұшқындар дара-дара күйіядо әлсіз болады. Егер қозғалыс қаладан ңалага, ауданнан ауданға осылай сти- хиялы-баяу қарқынмен жайылатын болса, патша үкіме- тінің ұйымдасқап күші котерілісшілерді бірінен соц бі- рін жаныштап тастайды. Ал біртүтас болып біріксо, бүл ұшңындар дүниеде ешқандай күш төтеп бере алмайтын революциялық жалынның қуатты шарпуьшеп табыса- ды. Осы бірігу жүріп жатыр, біз білмейтіщ біз сезбей- тін мыңдағап жолдармен жүріп жатыр. Әлгі жеке ұіті- қыпдар мен шайқастарда халық революцияға үйрепу- де,— біздің ендігі ісіміз — кезең міндеттерінеп қалып қоймау, откен кез бей қазіргі кезден тәжірибе мен са- бақ ала отырып, жұмысшылар мен шаруаларды халық- тың толық жеңісіне қарай, қазір өлім жазасына кесіл- ген қылмыскердей жанталаса арпалысып жатңаи самодержавие қарақшы тобып толық жоюға қарай алга баса беруге пеғұрлым батыл, пеғұрлым кец шақыра отырып, әрдайым күрестің келесі, жогары сатысып корсете білу болады.
Қозғалыстың міидеттерін кеміткен, жұмысшы табы- ның революциялық жігеріне сары уайымшылдықпеи се- німін жоғалтқан адамдар социал-демократияның қата- рынан, әсіресе оныц интеллигенттік қанатынан жиі кездесіп отырды. Кейбіреулер қазірде: демократиялық тоңкеріс өзінің қоғамдық-экономикалық сипаты жағы- нан буржуазиялық төңкеріс болғандықтан, пролетариат бұл қозғалыста жетекшілік роль атқаруға, оған мейлін- ше жігерлі қатысуға, патша өкіметін құлатып, револю- циялық уақытша үкімет құру жонінде озык, ұрапдар ұсынуға құлшынбауы керек деп ойлайды. Оңиғалар осы артта қалған адамдарды да үйретіп отыр. Оқиғалар марксизмпің революциялық теориясыпан жасалған ай- бынды қорытындыларды қуаттап отыр. Демократиялық революцияның буржуазиялық сипатта болуы оның озі тек буржуазияға ғана тиімді деген соз емес. Ңайта, бұл революция пролетариат пен шаруаларға бәрінен де гөрі тиімді және бәрінен де горі керек. Буржуазияның се- німсіздігіне, тұрлаусыздығыпа қарама-қарсы, тек пролетариат қана толық бостандық жолыпда, республика жолында үзілді-кесілді күрес жүргізуге қабілетті екенін


ПРОЛЕТАРИАТ KYPECI ...
331
оңиғалар барғап сайып аиқын көрсетіп отыр. Пролетариат шаруаларды өз жағына тарта отырып, бүкіл ха- лықты бастай алады; ал шаруалардың самодержавие- деп — сзгі меп зорлыңтан басқа, халықтың буржуазия- лық достарыпап — опасыздық пен сатңындықтан басқа күтері жоқ. Пролетариат қазіргі қоғамда тап ретіндегі озінің жағдайына байланысты болғандықтан да, ұлы тарихи мәселелер сайып келгенде тек қана күшпеи ше- шілетінін, орасап мол ңұрбапдықтарсыз бостандык, кел- мейтінін, патша өкіметінің қарулы қарсылығы қарулы қолмен күйретіліп, жанышталуға тиіс екенін басқа тап- тардың бәрінен бұрын түсінуге ңабілетті. Бұлай етпе- йінше біз бостандьщқа жете алмаймыз, бұлай етпейінше Россия Түркияның аяғын құшады, ұзақ уақыт азапты жолмен кері кетіп, азып-тозады, бұл жол әсіресе бар- лык, еңбекшілер үшіи және қаналушы халық бұқара- сы үіиіи азапты жол болады. Буржуазия бостандықтыц келемежі секілді бірдеңеге жету жолында арын сатып, малайлық істей берсін, жалдаитық жасап, қайыр-сада- ңа сұрай берсін. Ал пролетариат ұрысқа шығады, ең жексұрын, адам төзгісіз крепостниктік тәртіп езіп-жа- нышқан, зәбір-жапа шеккен шаруаларды соңына ертіп, толық бостандыққа ұмтылады, бұл бостандықты тек ре- волюциялык, өкіметке сүйенетін қарулы халық қапа қорғап цала алады.
Социал-демократия көтеріліс ұранын ат үсті ұсына салған жоқ. Ол қашанда революциялық жел сөзге ңар- сы күресіп келді және күресе береді, күштерді дұрыс есепке алып, кезеңге талдау жасауды талап етіп оты- рады. Социал-демократия көтерілісті әзірлеу туралы 1902 жылдың өзінде-ақ айтқан болатып, бірақ бұл әзір- лікті мағынасыз бүліктер жасаумен ешқашан да шатыс- тырғаи емес, ал қолдан жасалғап мұндай бүліктер біздіц күшімізді иәтижесіз ысырап еткеп болар еді. Жү- мысшы партиясы көтеріліс ұранып тек енді ғана, 9 ян- варьдан кейін, күн тәртібіне қойып отыр, көтерілістің ңажет екенін және оғап әзірлену міндетінің шұғыл еке- нін мойындап отыр. Осы ұранды жұмысшы қозғалысы- ның практикалық ұраны еткен самодержавиенің өзі. Самодержавие азамат соғысының келелі, бұқаралық 12*


332
В. И. ЛЕНИН
тұңғыш сабақтарын берді. Бұл соғыс басталды және барған сайын ұлғайып келеді, барған сайын өршіп келе- ді. Біз бар болғаны соның сабақтарын жинақтап қоры- туға тиіспіз, «азамат соғысы» деген создердің ұлы ма- ғынасып жұртқа түсіндіруге тиіспіз, осы соғыстағы жеке ұрыстардың практикалық тәжірибелерін пайдала- нуға тиіспіз, күштерді ұйымдастырып, нағыз соғыс үшін қажеттілердің бәрін тікелей, дереу әзірлеуге тиіспіз.
Социал-демократия шындыққа тура қараудан қай- мықпайды. Ол буржуазияның сатқынпіылық сұрқын бі- леді. Ол бостандықтың жұмысшыға тыныштык,, бейбіт- шілік әпермейтінін, қайта социализм жолында жаңа, бұрынғыдан да ұлы күрес туғызатынын, бостандықтың қазіргі буржуазиялық достарына қарсы күрес туғыза- тынын біледі. Бірақ солай бола тұрса да, және дәл сон- дықтан да — бостандық жұмысшыларға сөзсіз керек, бостандық басқалардың бәрінен де соларға көбірек керек. Толық бостандық жолында, демократиялық республика жолында тек жұмысшылар ғана халықты бастап күресе алады, осы жолда олар өлімге бас тігіп күреседі де.
Сөз жоқ, халық арасында қараңғылық пен қорға- лақтық әлі толып жатыр, шаруалар туралы айтпаған- ның өзінде, жұмысшылардың сана-сезімін дамыту үшін әлі көп еңбек жұмсау керек болады. Бірак, қараңыздар- шы, кешегі құл еңсесін тез көтере бастаған жоқ na, Tin- Ti жанары жартылай сонген көздердің өзінде бостандық оты жайнап тұрған жоқ па. Шаруалар қозғалысына қа- раңыздаршы. Бұл — бытыраңқы, санасыз қозғалыс, біз мұның қөлемі мен сипаты туралы шындықтың ұшығын ғана білеміз. Бірақ біздің анық білетініміз — саналы жұмысшы мен күреске беттеп келе жатқан шаруа ә де- геннен-ақ бірін-бірі түсіне қояды, жарық дүниеиіц әр- бір сәулесі оларды бостандық жолыпдағы күреске тығы- зырақ біріктіреді, сол кезде олар өз революциясын, жер мен ерік беретін, социализм жолында одан әрі күресу үшін буржуазиялық қоғамда еңбекшілердің өмірін же- ңілдетерлік мүмкіндіктердің бәрін беретін демократия- лық революцияпы жексұрын, су жүрек, құлқын құмар буржуазия мен помещиктердің қолына ұстатпайды. Ор-


ПРОЛЕТАРИАТ KYPECI ...
333
талық өнеркәсіпті ауданға ңараңыздаршы. Оның бізге терең ұйқыда жатқандай болып көрінгөніне көп бола қойды ма, онда тек жеке-дара, бытыраңқы, ұсақ, кәсіп- тік қозғалыс қана болуы мүмкін деп есептегенімізге көп болды ма? Ал онда қазірдің өзінде жаппай стачка өріс алып отыр. Он мыңдаған, жүз мыңдаған адамдар бас көтерді және бас көтеруде. Саяси үгіт ерекше өсіп ке- леді. Әрине, ондағы жұмысшылардың ер жүрек Поль- шаның ер жүрек пролетариатына жетуіне әлі көп бар, бірақ патша үкіметі олардың сауатын тез ашып, тез «Полыпаны қуып жетуге» мәжбүр етіп отыр.
Жоқ, бүкіл халықтық қарулы көтеріліс қиял емес. Пролетариат пен шаруалардың қазіргі демократиялық революцияда толық жеңіске жетуі туралы пікір қисын- сыз пікір емес. Мұндай жеңіс Европа пролетариаты үшін қандай ұлы перспективалар ашады десеңізші, ал оның бақытқа талпынуын әскери және помещиктік реакция көп жылдан бері тежеп отыр! Россияда демокра- тиялың революцияның жеңуі социалистік революция- ның басталуына, біздің бауырларымыздың, барлық ел- дердегі саналы пролетарлардың жаңа жеңіске жетуіне дабыл болады.
Пролетариаттыц қуатты, ерлік күресімен салыстыр- ғанда земствошылар мен «освобождениешілдердің» II Николайдың атақты қабылдауында құлдық ұрып сөз сөйлеуі қандай жиіркенішті де мардымсыз болып көрі- неді. Комедианттар лайықты жазасын тартты. Патша- ның жарылқаған сөздері туралы олардың есіре-лепіріп есеп жазған сиясы кеуіп болмай-ақ, ол сөздердің шын мәнісі барша жұрттың көз алдында жаңа істерден кө- рінді. Цензура қүтырынып тұр. «Русь» 126 газеті болма- шы-болмашы адресті басқаны үшін ғана тоқтатылып тасталды. Трепов бастаған полиция диктатурасы білге- нін істеуде. Патшаның сөздері ресми түрде былайпіа түсіндіріліп жүр: ол ежелгі және «өзгеше жаралған» самодержавиеге қол сұғылмайтын болса ғана, халық өкілдерінің кецесіиі жиналысын шақыруға уәде еткен!
Князь Мещерскийдің делегацияны қабылдау жөнінде «Гражданинде» 127 берген бағасы дүрыс болып шықты. Николай земствошылар мен либералдарды donner le


334
В. И. ЛЕНИН
change ете білді,— деп жазды ол. Николай оларды ал- дап сота білді!
Ңайран ақиқат-ай! Земствошылар мен освобождение- шілдердің көсемдері жетекке еріп кетті. Оларға сол ке- рек. Малайлық сөз сойлегені үшіп, конституция туралы өздерінің шып шешімдері меп ойларып жасыргапы үпііп, пасықтықпен патшаның жәдігөйлік созіне үн қат- пай қалғаны үпіін олар сазайын тартты. Олар буржуазия үшін «қауіпсіз» келемеж бостаидықты алуға тыры- сып, ылғи саудаласып келді және әлі де саудаласыи жүр. Шипов Булыгинмен саудаласуда, Трубецкой Шп- повпен саудаласуда, Петрункевич пен Родичев Трубец- коймен саудаласуда, Струве Петрункевичпен және Ро- дичевпеп саудаласуда. Олар земство делегациясыпың нағыз шиповтық программасына «уақытша» келісеоты- рып, саудаласып жүр. Бұл саудагерлерге жақсы жауап берілді... солдат етігімен тебілді.
Орыс буржуазиялык, «освобождениешілдігі» косем- дерінің бұл масқара болуы олардың түбіне жетудің басы емес пе екен? Шыпайы және адал демократ болуға қабілеттілер тіпті ендігі жерде де осы атышулы «кон- ституциялық-демократиялық партиядап» сырт айналмас па екен? «Земство фракциясы» самодержавиеніц алдыи- да құрдай жорғалаған, ал «Азаттық одағы» земство фракциясы алдында құрдай жорғалаған «партийны» қолдай отырып, олар өздерін біржолата масқара ететі- нін жәие революция ісін сатып кететініп шынымен-ақ түсінбес пе екен?
Земство делегациясының жеткен жерін құттықтай- мыз! Бет пердесі жұлынды. Помещик мырзалар мен буржуа мырзалар, екінің бірін таңдаңыздар. Білімді мырзалар және қайдағы бір «одақтардың» мүшелері, екінің бірін таңдаңыздар. Революцияны жақтайсыздар ма, әл- де контрреволюцияны жақтайсыздар ма? Бостандықты жақтайсыздар ма, әлде бостандыққа қарсысыздар ма? Кімде-кім іс жүзінде демократ болам десе, ол күресуге тиіс, ол жағымпаздар мен сатқындардан қол үзуге тиіс, ол өзін және өзінің сенімдерін ардақ тұтатып адал партия құруға тиіс, ол біржолата, үзілді-кесілді қарулы кө- теріліс жағына шығуға тиіс. Ал кімде-кім дипломатия-


ПРОЛЕТАРИАТ KYPEGI ...
335
ны бетке үстап, екіұшты созбеп ойнаймын, саудаласып, малайлық ете берем десе, ешкім сенбесе де, соз жүзінде қоқан-лоқы көрсетем десе, сейте отырып, сүйікті мо- нархтың жетекшілік орын берем деген уәдесіи масатта- нып қабыл алса,— одан бостандық жағындағылардың бәрі жұрт алдында жиренуге тиіс.
Бостандықты сатушы буржуазиялық опасыздар жо- йылсын!
Революцияшыл пролетариат жасасып! Толық бостаи- дық жолыпдағы, республика жолындагы, пролетариат пеи шаруалардың ең тол, кокейтесті мүдделері жолындагы қарулы көтеріліс жасасын!
1905 ж. 15(28) июнъде жазъілған
1905 ж. 3 июлъде (20 июнъде) «Пролетарий» газетінщ 6-номергнОе бас-ылған
Газеттіц цолжазбамен салыстырылған тексті бойынша басылып отъьр^


336
ҮШІНШІ АДЫМ КЕЙІН
Азшылық немесе жаца искрашылдар дейтіпдерге принциптік және ұйымдық қатынас қандай болуы керек екені барлық жолдастарға РСДРП III съозіпің қарарла- рынан белгілі. «Экопомизмніц» қалдықтарына қарсы идеялық күрестің ңажеттігін мойыидай отырып. III съезд азшылық жағындағылардың партия ұйымдарына кіруін мүмкін деп тапты, бірақ мұныц үшіп партия съездерін тану және партия тәртібіне бағыну шарт. Ал мұндай шарт іс жүзінде жоқ екен, онда «азшылықтың» барлық топтарын партиядан тысқары тұр деп білу кс- рек, бірақ, Бундпен және т. с. жасалған келісім сияқты негіздерде, Орталық Комитеттің және жергілікті коми- теттердің ұйғаруы бойынша, олармен практикалық ке- лісімдер жасасуға, әлбетте, болады.
Қазіргі кезде біз жолдастарға партиядан болініп шық- қан азшылықтың шетелдік бөлегі туралы тек кейбір де- ректерді ғана хабарлай аламыз. Орталық Комитет съез- ден кейін іле-шала «Лигаға» да, партияның техникасы мен кассасын меңгерушілерге де хат жіберіп, «Лигадан» өзінің III съезге көзқарасы қандай екенін айтуды сұра- са, техника мен касса меңгерушілерінен Оргалық Коми- тетке партия мүлкін табыс етуді өтінді. Бұл екі хаттың бірде-біреуіне жауап келмеді. Жаңа искрашылдар бүкіл партия атынан партия баспаханасы меп қоймасын пай- далануға, неміс социал-демократиясыпан, жалпы алган- да шетелден ақша алуға да ынталы еді, біраң партия мүлкін тұтынғаны жөнінде, партия қаржысып жұмса-


ҮШІНШІ АДЫМ КЕЙІН
337
ғаны жонінде партияға есеп беруді қаламады. Мұндай қылыңтарды түсіндіріп жатуды біз артық деп білеміз.
III съезд туралы мақалада («Пролетарий» № 1 *) біз мынадай тілек білдірдік: партияның болініп шыққан бө- легі ең болмағанда өз ішіыде мүмкіндігіне қарай тұтас болып тезірек ұйымдасса екен дедік: сонда жеке келі- сімдер жасасуымыз оңайырақ болады жәпе келешекте бірлікке жеткізер жолымыз айқынырақ болады. Амал не, біздің бұл тілегіміз де орыпдалмастай дерлік болып отыр. Азшылық «конференциясының» қарарлары қазір жарияланды (мынадай өте қызықты кітапшаны қара- цыз: «Партия қызметкерлерінің жалпы орыстық бірін- ші конференциясы», «Искраның» 100-номеріне Жеке Ңосымша, сондай-ақ «Искраның» 100-номері). Біз бар- лык, партия ұйымдарына осы кітапшамен қалайда таны- суды ұсынамыз, ойткені партияның бөлініп шыққан бө- легімен идеялық күрес жүргізуге бұдан артық материал бар деп біз ешбір ойлай алмаймыз. Бұл қарарлардан азшылықтың керек десе өз жақтастарып ұйымдастыруға да бүтіндей қабілетсіз екені көрініп тұр. Олар тіпті оз конференциясып да шақыра алмады: олардыц конфе- ренциясын біз, Көпшілік Комитеттері Бюросы мен Ор- талық Комитет, III съезді шақыру арқылы шақырып бердік. Меныпевиктік ұйымдардың делегаттары өз ұйымдарының тапсыруы бойынша съезге деп аттанды да, конферепцияға тап болды! Конференция III съез- дің қарарлары танылмасын, II съезде қабылданған партия уставы жарамсыз деп табылсын деген қаулы шығарды! Конференция заңдылығы жағынан съезд бола алмады — оиыц қарарлары тек кеңесші жииалыстың ғана қарарлары болып есептеледі, сондықтан оларды әрбір жеке ұйым бекітуі керек. Конференцияға қаты- сушылардың толық тізімі жоқ, протоколдары да жоқ. Демек, азшылық ұйымдары өздерінің қайсыбір қарар- ды мойындайтын-мойыидамайтыны жайындағы сұрау- ға мақұл немесе мақұл емес деп қана жауап бере ала- ды. Сонымен, шешуші дауыстар қарарлардың текстін өзгерту мүмкін болмайтын жағдайда және қарарлар * Қарацыз: осы том, 226—227-беттер. Ред.


338
В И Л ЕНИН
жайынддғы бүкіл жарыс сөздер дауыс берушілерге бел- паз болатыы жағдайда беріледі. Қарардың бір бөлегі бекітіліп, екінші бөлегі қабылданбай қалған жағдайда бөлініп кетуі ықтимал шешуші дауыстардыц қалай жи- нақталатынын бір аллаиың озі біледі. Біздіц бұл коріп отырғапымыз — бопапартистік плебисциттердің принцип!, мұныц өзі халықаралық социал-демократияда жалпы қолдапылып жүрген демократиялық окілдік принципіне қарама-қарсы принцип. Бізде — толық пра- волы ұйымдардың демократиялық жолмен сайланған, есеп беруші өкілдері мәселені кеңесіп шешеді. Олар- да — өкілдер мен қонақтар кеңеседі де, үсыныс жасай- ды, ал толық праволы үйымдар соцынан мақұл пемесе мақүл емес дейді. Социал-демократтарға іріткі салуға келгенде’ бүдан сорақы жүйені ойлап табу қиын-ақ. Іс жүзіиде плебисциттердің бұл жүйесі қашан да бол- сын комедйяға айналып кетеді.
Конференция қабылдаған, 13 параграфтан құралғап «Ұйымдық устав» өзінше бір керемет сияқты. Мынадай ретпеп төменнеп жоғарыға қарай алты цабат болып партия үйі салыпбақшы: 1) басшы коллектив, 2) комитет, 3) облыстық съезд, 4) облыстық комитет, 5) конференция жәие 6) атқару комиссиясы. Жалпы айтқанда, тө- менгі коллегия жоғарғыны сайлайды. Ал басшы коллектив пен комитет арасындағы қатынастар, жаңа искрашылдардың ойынпіа, сайлау жолымен емес, «келі- су» жолымен, немесе, біздің ойымызша, «шатастыру» жолымен белгіленеді. Бір жағынан, комитет тек аудан- дық комитеттердің ғана емес, «халықтың ерекше жікте- рі арасында жұмыс істеп жүрген топтардың» да барлық мүшелерімен бірге түгелдей басшы коллективтің құра- мына кіреді. Екінші жағынан, «аудандық комитетке ко- митеттен де өкіл кіреді»!! Бір жағынан, елеулі шешім- дердің бәрі басшы коллективтен шығуы керек, екінші жағынан шұғыл реттерде «аудандық комитеттердің пікі- рін сұрап алғанға дейін (!)» комитет оз бетімен әрекет ете береді. Үшінші жағынан, «комитет аудандық коми- теттерге өзінің қызметі туралы оңтын-оқтын есеп беріп отыруға міндетті». Аудандық комитеттер мүшелерінің көпшілігі комитетке сепімсіздік білдірген күнде, ол «об-


ҮІІІІЙІІП АДЫМ КЕЙІН
339
лыстық комитет пен аудандық комитеттердің өзара ке- лісімі бойынша» қайта құралады. Басқа партия ұйымда- рының (соның ішінде аудандық комитеттердің де) пра- восы да, құрамы да тіпті белгіленбеген. II съезде мень- шевиктердің принципті түрде ұрыс ашуына себеп болғап партия мүшесі деген ұғым мүлде шығарылып тас- талған! Бір ұйымның немесе бір партияның программа мен тактиканың барлық елеулі мәселелері жөнінде өза- ра ымыраласңан мүшелері арасындағы «келісім» принцип! осы уақытқа дейін анархизм принципі деп есепте- ліп келді. Бүкіл жер жүзінің социал-демократтары мұндай реттерде азшылықтың көпшілікке бағыну принципы қолданып келді және қолданып жүр. Жаңа иск- рашылдар жер жүзіне осы екі принциптің нағыз «ой- ранботңа» болып бытысуының ғаламат үлгісін корсет- пекші. Жақын арада біздің көзімізге әлдеқалай бір неміс газеті түсе қалды, оның ұраны: «Weder Autorität noch Majorität» — «бедел де болмасын, көпшілік те бол^ масын». Бул принцип жаца искрашылдардыц уйым- процесс дегенімен тектес. Бул газет — неміс анархисте- рініц органы: «Der Anarchist».
Орталық орынды («бүкіл партия жұмысын біріктіре- тін органды») сайлаған кезде жаңа искрашылдар тоте сайлаудан тоте емес, сайламшылар арқылы сайлауды артық көреді. Атңару комиссиясын тікелей басшы кол- лективтердің өкілдері сайламайды, төрт сатылы сайлау арқылы сайланады! Оларға тэте сайлау неліктен ұна- май ңалғанын бір алланың өзі білсін. Кейбіреулер: жаца искрашылдарға Струве мырзаның өнегесі эсер етпе- ді ме екен деп ойлайды, өйткені ол жоғарғы палата үшіп жалпыға бірдей, бірақ тете емес сайлау қолдап- бақ болып еді. Ал бул торт сатылы сайлаудың дәл қа- лай жүргізілетінін де бір аллапың өзі біледі, ойткені «уставта» бұл туралы бір де соз жоқ.
Бар тамашасын біз түгел айтып бітірмегеи бұл устав- қа шыпымеп маңыз беріп жатудың күлкі екені озінен- өзі түсінікті. Ол ешқашан да қолдапылмайды. Егер отыпшының бұл алты қабат арбасын піынымен-ақ жа- саған күнде де, ол орнынан ңозғала алмас еді. Бұл ус- тавтың маңызы практикалық емес, принциптік. Бұл —


340
В И ЛЕНИН
атақты «ұйым-процесс» теориясының тамаша, таптыр- мас бейнесі. Ендігі жерде ұйым-процестің шыр бузу екенін тіпті соқыр адам да көруге тиіс. Осы күнге дейін меныпевиктер өздерінің оппоненттері жөнінде, II съезд және оның құрған органдары жөнінде шыр бұзушы бо- лып келді. Енді меныпевиктер өздерінің пікірлері жө- нінде де шыр бұзушы болып отыр. Ал мұның өзі—шыр бұзушылықты нағыз принципке айналдырғандық.
Меныпевиктердің істі өз уставтарын бұзудан бастага- нына біз таңырқамаймыз. Олар тіпті Россияпы облыс- облысқа бөлуді де белгілеген жоқ. Олар комитеттер мен ұйымдар бекітілгенше, тіпті алдын ала ешқандай атқа- ру комиссиясын да сайламады. Конференция уставта көзделмеген Үйымдастыру комиссиясын сайлады да, оған ерекше тапсырмалар берді! Енді меньшевиктермен уақытша, жеке келісімдер жасасудың өзі мүлде қиын- дап кетті, өйткені бұл Ұйымдастыру комиссиясы ешбір ресми орын алып отырған жоқ, сондықтан опыц ісінің ешбір шешуші маңызы да бола алмайды. Кімде-кім меньшевиктермен істес болғысы келсе, ол солардыц әр- бір жеке ұйымымен, тіпті «жол бермейміз!» деп айта алатын бір жеке «шонжарымен» байланыс жасаудың қамына кірісуі керек.
Ақырында, азшылықтың «уставында» партия орган- дарының, жалпы партиялык, әдебиеттің мүлде ауызға алынбауына ерекше таңырқауға болады. Органдар («Искра», «Социал-Демократ» 128) бар және болады да, бірақ конференция қабылдаған «устав» бұл оргапдар мен партия арасында ешцандай байланыс белгілеп отырған жоқ. Бұл — сұмдық, бірақ солай болып отыр. Әдебиетшілер партиядан тыс, партиядан жоғары тур- мац. Ешқандай бақылау, ешқандай есеп беру, ешқандай материалдық тәуелділік жоқ. Мұның өзі француз социа- листерінің оппортунизмі барынша үдеп тұрған замаи- дағыға ұқсайды: партия өз бетімен, әдебиетшілер өз бе- тімен жүрмек. Осы тұрғыдан қарағанда коиференция- ның мынадай бір ңаулы алғаны, мүмкін, кездейсоқ емес болар. Партиялыц (?) әдебиет туралы ңарарда былай делінген: «Конференция мынаны қажет деп бі- леді: 1) Үйымдастыру комиссиясы жария баспасөзде


ҮШІНІЛІ АДЫМ КЕЙІН
341
партияның теориялық принциптерін қорғап күрес жүр- гізуге партия әдебиетшілерінің мүмкіншілігін күшей- тетін шаралар қолдансын». Меныпевиктік ұйымның 61- раз бейнесі көрініп-ақ тұр: жауапты емес және «тә- уелсіз», теңдесі жоқ және теңдесі болмайтын «партия әдебиетпіілерінің» тобы. Ал бұлардың жанында —... жария баспаныц қамып жеген комиссия!
Ұйымныц бұл типі туралы шындап соз ету қиып. Революция неғұрлым жақындағап сайын, «жария» баспа- сөзде социал-демократтардың апіық жазу мүмкіндігі не- ғұрлым таянған сайын, пролетариат партиясы «партия әдебиетшілерінің» партия алдында сөзсіз жауапты бо- луы жөніндегі және олардың партияға тәуелді болуы жөніндегі принципті соғұрлым қатаңырақ сақтауға тиіс.
Конференцияның тактикалық қарарларына келетін болсақ, олар III съездің социал-демократия ішіндегі ««экономизммен» тектес» сарындар туралы, «партия жұмысының өрісін тарылтушылық» туралы мәлімдеме- сін тамаша растайды. Қарарлардың оте салақ редакция- ланғанын сөз қылмай-ақ қояйық. Бұлар кобінесе қоры- тылмаған пікірге, афоризмдерге, пайымдауларға, өңдел- меген жазбалардың үзінділеріне ұқсас. Бұл жонінеп конференцияның қарарларымен тек ««Азаттық одағы- ның» программасы» ғана бәсекелесе алады. Біздің бұл көріп отырғанымыз партияның жоғарғы органы беріп отыратын айқын нүсқаулар емес, қайта... кейбір партия әдебиетшілерінің қалам сынауы.
Олардың мазмұнын алып қараңыздаршы. Олар сіздер- ге көтеріліс туралы көкейтесті мәселе жөиіпде: көтеріліс «қажет» болып отыр, оның тек саяси маңызын ғапа емес, «практикалық-ұйымдастыру жағын» да түсіндіру керек, осы мақсатпен «пролетариатты ұйымдастыру» ке- рек, «ңажеттігіне қарай ерекше топтар құру» керек (III съездің қарары) деп ештеме айтпайды. Жоқ. Олар сіз- дерге әуелі көтерілісті белгіленгеи мерзімге доп келті- руге және оны астыртын ұйымдастыру әдістерімеп әзір- леуге «болмайды» дейді,— ал бұдан әрі: үгіт пен ұйым ұлғайған кезде стйхиялық ңозғалыстардың «жоспарлы көтеріліске» айналып кетуі мүмкін дегенді оқисыз. Жә-


342
В. П. Л ЕНИН
не осы сияқты шатпак, пролетариат партиясына идея- лың басшылық болмақшы! РСДРП үшінші съезі наси- хат, үгіт жөніндегі, жалпы демократиялык, қозғалыс жә- не т. т. жөніндегі бұрыннан келе жатқаи ақиқаттардың бәрін цайталайды және цуаттайды, бірақ бұган пролетариат™ көтеріліске ұйымдастыру керек, күрестің, бос- тандық жолындагы шешуші күрестің жаңа тәсілдерінің «практикалық-ұйымдастыру жағын» апықтап алу керек деген жаца міндет у осады. Конференция «котеріліс әзірлеу» туралы тек жалпылама гапа соз етеді, үгіт пеп жалпы ұйымдастыру туралы тек өткенді ғана қайталай- ды, өз бетімен қандай да бір жаңа міндет белгілеуге ба- тылы бармайды, 1902 жылдан бері қарай біз айтып келе жатқан жалпы әзірлік жасаудан асып, істі практика- лық ұйымдастыру жолына көшіруге қарай қадам басу керектігі жөнінде ешбір жетекіпі ұран котермейді. Ескі «экономистерден» айнымайды. Саяси күрестің жаңа міндеттері туған кезде, олар бұл міпдеттерді кемсітіп, саты-сатыға бөліп, экопомикалық күрес міпдеттеріпе ба- ғындыра бастады.
Тек экономикалық күрес қапа емес, сопымоп бірге на- ғыз кең стек алған және батыл саяси күрес те керек де- ді революцияшыл социал-демократтар. Саяси үгіттіц ец жақсы құралы — экономикалық күрес деп жауап берді «экономистер». Ендігі жерде революцияшыл социал-де- мократтардың айтатыны: тек жалпы пасихат пен үгіт қана емес, тек көтерілістің саяси мәніп апықтау гапа емес, сонымен бірге ерекше топтар құру, ешбір кідіріс- сіз практикалық-ұйымдастыру жұмысыпа кірісу, «пролетариат™ қаруландыру жөнінде нағыз қызу шаралар қолдану» керек дейді. Бұған жаңа искрашылдар былай деп жауап береді: жоспарлы көтеріліс болмайды, үгітті ұлғайту керек, ұйымды нығайту керек, стихиялық қоз- ғалыстың жоспарлы қозғалысқа айналуын әзірлеу керек; тек осы негізде ғана «көтерілістің мезгілі жуық- тайтын болады», «техникалық-жауынгерлік әзірліктер азды-көпті елеулі маңыз алатын болады...»
Олар үшін көтерілістің мезгілі әлі «жуыңтаған» жоқ! Олар үшін практикалық әзірліктер әлі де «азды-копті елеулі маңыз» «алуы мүмкін»! Енді осылары барып тұр-


ҮІШНШІ АДЫМ КЕЙІН
343
ған хвостизм емес пе? Енді осылары «піұғыл» (III съез- дің пікірішпе) міндетті, орындауға өзіміз әлі де өте аз еңбек сіңірген міндетті тым кемсіту емес пе? Енді осы адамдар, саяси күрестен бой тартып, қожайындарға, үкіметке қарсы жүрғізілетін экономикалық күреске қарай шегіншектеп кеткеп «экономистер» сияқты, кө- терілістен үгітке қарай шегінпіектеп жүрген жоқ па? «Освобождеииеиің» 71-номерінде Струве мырзаиьщқа- рулы котеріліс ұранынаи қалай шегіншектегеніп, либерал буржуазияның бұл көсемі көтерілістің болмай қоймайтыпдығына қалай дауласқанын (340-бет), «тех- никалық мағынадағы революцияыың» маңызын томен- детуге оның қалай тырысатыньш, «әлеуметтік-психика- лық жағдайларды» айту арқылы көтеріліс ұранын қа- лай «тереңдететінін», бұл ұранды «бұқараның миына демократиялық озгеріс идеяларын сіңіру» ұранымеи қалай алмастыратынын оқып көріңіздерші, сонда сіз- дер жаца искрашылдардың хвостизмі пролетариата қапдай терец-аздырғыш ықпал жасауға тиіс екепіп, мүпың озі кімге тиімді екепіи түсіпесіздер.
Екішпі бір кокейтесті саяси мәселе: революциялық уақытша үкімет туралы. III съездің қарары бұл мәселе- пі айқып да апық қойып отыр. Дәлелі—республика жо- лындағы күрес; тек көтеріліс толық жеңгенде ғаиа рес- публикапы жеңіп алуға болатындығы; бостандықты жә- не сайлаудыц дұрыстығын шын қамтамасыз ету үшін революциялық уақытша үкімегтің құрылтай жиналысып шақыруы қажет екендігі; революцияның табыста- рын қорғау жолында буржуазияға қарсы күреске әзір- лепудің қажеттігі. Съездің қорытындылары меп дирек- тивалары: революциялық уақытша үкіметтің қажеттілі- гін пролетариата ұғыпдыру керек. Пролетариат бұл үкіметтен иақты белгілі нәрселерді, атап айтқанда: бү- кіл программа-минимумның орындалуын талап етуге тиіс. Социал-демократтардың үкіметке қатысуына («жоғарыдан» әрекет жасауға) жол беріледі; бұл қаты- судың мақсаты дәл көрсетіледі (контрреволюцияға қар- сы аяусыз күрес жүргізу және жүмысшы табының дер- бес мүдделеріп іқорғау). Қатысудың шарттары да ай- қып көрсетіледі; формальды шарт — партияның қатаң


344
В. И. ЛЕНИН
бақылау жасауы; материалдық шарт, яғни қатысудыц тиімді болу шарты — социал-демократияның дербесті- гін табанды қорғау, социалистік төңкеріске жағдай әзірлеу. Біз санап өткен үкіметке қатысу шарттары, жоғарыдан қысым жасау шарттары, қызметтің жаңа, тек революциялық дәуірге ғана тән формасы ретінде, үдайы және барлық ретте міндетті түрде төменпеи қысым жасаудың,— яғни революциялық уақытша үкі- метке қаруланған, социал-демократия басшылық еткен пролетариат тарапынан қысым жасаудың,— формасы мен маңсатын көрсету арқылы толықтырыла түседі. Жалпы және тұтас алғанда, біз бұл арада жаца саяси сұраққа толық жауап берілгенін, күрестің жаңа фор- маларының маңызы, олардың мақсаттары, сол күрестің программасы, оларға жол беру шарттары дәл белгілен- генін көріп отырмыз.
Ал конференцияның қарарынан не көреміз? Бұл қа- рар мынадай шектен шыңқан цате пайымдаудап баста- лады: «революцияның патша өкіметіп үзілді-кссілді жецуі» пе уақытша үкіметтің құрылуымеп, «ие қан- дай да бір окілдік мекеменің революциялық инициатива корсетіп, халықтыц тікелей революциялык, қысым жасауы пәтижесінде, бүкіл халықтық құрылтай жина- лысып ұйымдастыру жөнінде шешім қабылдауымен» тынуы мүмкіп.
Котерілістіц жеңіп шығуын да, жеңіліс табуын да, революциялық жолмен шын күрылтай жиналысыныц шақырылуын да, патшаның қандай да бір халық окіл- дігісымақ бірдеңеиі шақыруын да күн ілгері ескеріп, партияға тактикалық нұсқау беруге болады және беру керек те. Бірақ жеңіп шығуға нағыз шешуші шарты жетіспей тұрған нәрсені шешуші жеңіс деп атау — революциялык, санаға басшылық еткендік болмайды, қай- та оны шатастырғандық болады. Сөздің істен алыс жат- қаны сияқты кез келген өкілдігі бар мекеменің құрыл- тай жииалысын ұйымдастыру жөніндегі кез келген «шешімі» де шешуші жеңістен әлі алыс жатыр, өйткені патша өкіметінің қолында сөздің іске айналуына бөгет жасай алатып күш бар. Жаңа искрашылдардың қарары ескі «экономистердің»: жұмысшылардың шешуші жеңі-


ҮШІНШІ АДЫМ КЕЙІН
345
сі — не олардыц 8 сағаттық жұмыс күнін жеңіп алуы, не үкіметтің 10 сағаттық жұмыс күнін сыйға тартып, одап жұмысшылардың 9 сағаттық жұмыс күніне кошу еді деген пайымдауыпан аумайды.
Копференцияның қарары марксизмнің демократия- лық революцияның буржуазиялық сипаты жөніндегі даусыз қағидаларыи қайталайды, бірақ оларға тар өріс- ті немесе теріс түсінік береді. Республиканы талап ете- тін жауынгерлік ұранның орнына, бізге «монархия қү- рылысын жою» процесіп суреттеп береді. Революция дәуіріндегі пролетариат көтерілісі табысқа жеткен жағ- дайда мүмкін және міндетті түрде болатын «жоғары- дан» жүргізілетін күрестің жаңа тәсілінің шарттары мен міидеттерін көрсетудің орнына, бізге «әсіре рево- люцияшыл оппозиция партиясы болып қалудың» ере- жесін ұсыпады. Бұл ереже парламенттік күрес жүргі- зу үшін өте жақсы, төменнен әрекет жасау үшін өте жақсы, бірақ нақ көтеріліс кезіиде мүлдем жеткіліксіз болады. Мұндай кезде «оппозицияның» міпдеті үкімет- ті күшпен құлату болып табылады, ал конференция бүл мәселе жөнінде жетекші басшылыңқа алатып ұрап бере алмады.
Конференцияның қарары жеке қалалар мен аудан- дарда ішінара, тиіп-қашып «окіметгі басып алуға» жол бере отырып, жаңа «Искраның» «принципінен» бас тар- тады, буржуазиямен бірге революциялық уақытша үкіметке қатысушылық—пролетариата опасыздық істе- гендік, мильеранизм және т. с. болып шығады-мыс дей- ді. Ішінара, тиіп-қашып істелген опасыздық та опасыз- дық болып қалады. Алайда, міндетті жеке қалалармен пемесе аудандармен шектеу міндетті шешпейді, тек қа- на назарды бытыратып, мәселені ұсақтатып, шатасты- рады. Ақырында, конференцияның қарарындағы «рево- люциялық коммупалар» дегеп үран өзінің айқып емес- тігі жағынан құрғақ сөзге жақын, ол: пролетариат neu шаруалардың революциялық-демократиялық диктату- расы деген ұранға маңайламайды.
Жаңа искрашылдардың революциялық уақытша үкі- мет туралы қарары да түгелімен олардың котеріліс ту- ралы қарарыпдағыдай кемшіліктерге толы, ол кемші-


346
В. И. ЛЕНИН
ліктер: қазіргі кезеңнің жаңа тактикалық міндеттерін анықтай білмеушілік, ілгері басуға шақырудың орнына кейінге қарайлай берушілік, демократиялық революция- дағы алдыңғы қатарлы тапқа арналғаи басшылық ұран- ның жоқтығы, сол таптыц міндеттерін, қызмет орісіп, опың роволюциялық эптузиазмы мон революциялық жі- герін тым кемітушілік. Бұл тактикалық қате бағыттыц саяси тенденциясы — жаңа искрашылдықтың освобож- депиешілдікке жуықтауы, демократиялық төңкерісте басшылық ролін либерал буржуазияға беріп қойғандық, пролетариатты либерал буржуазияиың жай шылауына айналдырып жібергендік болып шығады.
Конференцияның маңызы кемірек басқа қарарларыи- да да осы айтылған негізгі кемшіліктің әсері байқала- ды. Мәселен, революциялық жолмен 8 сағаттық жұмыс күнін жүзеге асыру ұранының (III съездің қарары) орнына, бар болғаны заң жолымен 8 сағаттық жұмыс күнін енгізу үшін үгіт жүргізу жөиінде ескі, қазіргі ке- зең үшін жеткіліксіз ұран ұсыпылады. Революциялық шаруалар комитеттеріп дореу үйымдастырудьщ орпы- на, бар болганы осыларды құру туралы күрылтай жиналысына талаи қою үсынылады. Буржуазияпыц азаттық қозгалысыныц дәйексіздігіпе, шектелгеидігінс және жеткіліксіздігіпе қарсы бүл кемшіліктер козге тү- сетін жерлердің бәрінде күрес жүргізу (III съездіцқа- рары) ұранының орнына,— копференцияның қарары, Старовердің қатесіп қайталап, орындалмайтып мііідет- ті: «сиқырлы қағаз» табуды буржуазиялык, демократты халықтың екіжүзді емес досы деп атау үшін орыпдалуы тиіс «пункттерді» тізіп беруді көздейді. Жаца искра- лық қарардың «пункттері», әрипе, бірден-ақ толық бол- май шықты. Республика үраны жоқ болып шықты. Tori, «Россия азаттық одағы» («Пролетарий» № 4*) сияқты демократиялық топтьтц осы «пункттерге» тура келетін сыңайы бар, бірақ іс жүзінде бұл топтыц ішіп- де освобождениешілдердің басым болуына қарсы еш- қапдай кепілдік жоқ.
Қарацыз осы том, 294—307-беттер. Ред.


ҮШІНШІ АДЫМ КЕЙІН
347
Газет мақаласында біз жаца искрашылдыцтың конференция ңарарларынан көрініп отырған бүкіл тактика- лык, бағытының нсгізгі қатесін тек жалішлама жәие қысқаша ғана корсете алғанымыз өзінен-өзі түсінікті. Олардың «ұйым-процесі» қаншалық маңызсыз болса, олардың тактикасының қате тенденциялары партия үшін сонтпалық елеулі әрі маңызды. Сопдықтап біз бұл тепденцияларды ерекше кітапшада егжей-тегжейлі тал- даймыз, ол кітапша қазір басылып жатыр жәпе жуық арада жарыққа шығады 129.
«Пролетарий» № 6,
3 июль (20 июнь), 1905 ж.
«Пролетарий» газетінщ ъолжазбамен салыстырылған тексті бойынша басылып отыр


348
AU BUREAU SOCIALISTE INTERNATIONAL
Chers Citoyens,
La Redaction du «Proletaire» a regu aujourd’hui un telegramme de Berlin. Un camarade nous pris d’informer le Bureau Inter., que selon un telegramme prive du «Berliner Tageblatt» le gouvernement russe a prie les puissances d’envoyer leurs stationnaires de Constanti- nople ä Odesse pour lui aider ä retablir l’ordre.
II est bien probable que le gouvernement russe ayant perdu toute confiance en ses propres forces navales tachera ä faire combattre contre la revolution russe les navires de guerre des etats europeens sous le pretexte de defense des etrangers demeurant ä Odessa.
Ainsi existe-t-il un grave peril que les peuples europeens ne soient reduits a röle des bourreaux de la liberte russe. C’est pourquoi nous vous prions, chers citoyens, de considerer cette question et de chercher un moyen pour prevenir cette eventualite. Peut-etre serait-il opportun de publier un appel au nom du Bureau Int. Soc. aux ouvriers de tous les pays. Dans set appel il faudrait souligner que ce ne sont pas des erneutes de la populace qui ont lieu en Russie, mais que c’est la revolution, la lutte pour la liberte, que cette lutte a pour but la convo- cation d’une assemblee Constituante, exigee par tous les partis progressistes et surtout par le parti democrate socialiste ouvrier. Peut-etre un pareil appel, traduit en toutes les langues, publie dans tous les journaux socia- listes du monde, repandu par tous les moyens qui peuvent


349
ХАЛЫҚАРАЛЫҚ СОЦИАЛИСТІК БЮРОҒА
Ңымбатты азаматтар,
«Пролетарийдің» редакциясы бүгін Берлиннен телеграмма алды. Бір жолдас Халықаралық бюроға біздің мынаны хабарлауымызды өтінеді: «Berliner Tageblatt»- тің130 жеке телеграммасына қараганда, орыс үкіметі тәртіп орнатуына көмектесу үшін державалардың өз стационерлерін 131 Константинопольден Одессага жібе- рулерін сұрапты.
Орыс үкіметі ендігі жерде өзінің теңіз күштеріне се- пуден қалып, Одессада туратъш шетелдіктерді қоргау сылтауымен Европа мемлекеттерінің соғыс кемелерін орыс революциясына қарсы шайқасуға мәжбүр етуі әб- ден мүмкін.
Сонымен, Европа халықтарын орыс бостандығывың жендеті ролін атқаруга мәжбүр ете ме деген үлкен қа- уіп бар. Сондықтан, қымбатты азаматтар, біз Сіздерден осы мәселені талқылауды және осы мүмкіндікті бол- дырмаудың амалын қарастыруды отіпеміз. Бәлкім, Ха- лықаралық социалистік бюроныц атыпап барлық ел- дердің жұмысшыларына үндеу жариялаған дұрыс болар. Ол үндеуде Россияда қара халықтың бүлігі емес, революция болып жатқанын, бостандық үшін күрес бо- лып жатқанын, бұл күрестіц мақсаты қүрылтай жина- лысын шақыру екеніи, мұпы прогресшіл партиялар- дың бәрі, әсіресе СДРП талап етіп отырғанын баса көрсеткен жөн болар еді. Бәлкім, осындай үндеу бар- лык, тілдерге аударылып, бүкіл жер жүзінің социалисты газеттеріне басылса, біздің ңолымыздағы барлық


350
В. И. ЛЕНИН
etre ä notre disposition, pourrait-il influencer Горіпіоп publique et frustrer les plans libcrticides du gouverne- ment russe.
Nous esperons que vous nous communiqucrez votre opinion sur ce sujet.
Veuillez agreer, chers citoyens, nos salutations bien fraternelles.
Au nom du Comite Central
du parti ouvrier democrate socialiste de Russie
N. Lenine (VI. Oulianoff)
Француз Тілгнде 1905 ж.
21 июнъде (4 июлъдеі жазъілған
Бгргншг рет 1924 ж. 2 февралъда «Le Реиріе» газетінгц 33~ номергнде басылған
Ңолжазба бойъінша басылып отыр


ХАЛЫҚАРАЛЬЩ СОЦИАЛИСТІК БЮРОҒА
351
қүралдармен таратылса, жұртшылық пікіріне эсер етер еді дө, бостаидыққа қатер төядірген орыс үкіметінің жоспарын іске асырмай тастар еді.
Сіздер бұл туралы Өз пікірлеріңізді бізге хабарлар- сыздар деп сснеміз.
Біздің туысқандык, сәлемімізді ңабыл алыңыздар, қымбатты азаматтар.
Россия социал-демократиялық жұмысшы партиясының Орталык Комитеті атынан
Я. Ленин (Вл. Ульянов)
Біріншг рет 1928 ж В. И. Ленин ПІығармаларыныц 2—3 басъілымдарында басылған, VII том
Француз тілгнен аударма


352
РОССИЯ СОЦИЛЛ-ДЕМОКРАТИЯЛЫҚ ЖҰМЬІСШЫ ПАРТИЯСЫ
Барлы/г} елдердгц пролетарлары, бгрггіцдерГ
ҮШ КОНСТИТУЦИЯ НЕМЕСЕ МЕМЛЕКЕТ ҚҮРЫЛЫМЫНЫҢ ҮШ ТӘРТІБІ132
Полиция МОП чи- новниктер нені көздейді?
— Самодержавис- лік монаі шяны.
Нағыз либерал буржуалар (осво- бождениешілдер пемесе конститу- цияльщ-демокра- тиялық партия) нені көздейді?
— Коиституция- лық монархияны.
ианалы жұмысшы- лар (социал-де- мократтар) непі коздейді?
— Демократиялық республиканы.
МЕМЛЕКЕТ ЦҮРЫЛЫМЫНЫҢ БҮЛ ТӘРТШТЕРІНІҢ МӘНІ НЕДЕ?
САМОДЕРЖАВИЕЛІК МОНАРХИЯ
1. Патша — са- модержавиелік монарх.
2. Мемлекеттік совет (патшаныц тағайындаған чи- новниктері).
КОНСТИТУЦИЯЛЫҚ МОНАРХИЯ
1. Патша — кон- ституциялық монарх.
2. Халық өкілде- рінің жоғарғы па- латасы (тоте емес, онша тең емес, он- ша жалпыға бір- дей емес сайлау).
ДЕМОКРАТИЯЛЬІҚ РЕСПУБЛИКА
1. 	Ешқаидай патша болмайды.
2. 	Ешқандай жо ғарғы палата бол майды.


ҮШ КОНСТИТУЦИЯ...
353
3. 	Мемлекеттік дума немесе ха- лық өкілдерінің кеңесші палатасы (төте емес, тең емес, жалпыға бір- дей емес сайлау).
3. Төменгі палата (жасырын да- уыс берілетін жад- пыға бірдей, төте және тең сайлау).
3. 	Бір республи- калық палата (жасырын дауыс бері- летіп жалпыга бір- дей, тоте және тец сайлау).
МЕМЛЕКЕТ ҚҮРЫЛЫМЫНЫҢ
БҮЛ ТӘРТІПТЕРІНЩ ҚАНДАЙ МАҢЫЗЬІ БАР?
С А МО Д ЕРЖ АВИЕЛІК МОНАРХИЯ
1 және 2. Полиция мен чиновник- тердің халықты то- лык, билеп-төстеуі.
КОНСТИТУЦИЯЛЬІҚ МОНАРХИЯ
1. 	Өкіметтің үш үлесінің бірі пат- ша бастаған полиция мен чиновник- терге беріледі.
ДЕМОК РАТИЯЛЫҚ РЕСПУБЛИКА
1. Полицияга да, чиновпиктерге де ептқандай дербес окімет билігі бе- рілмейді; олар бү- тіпдсй халыққа бағынады.
3. 	Ірі буржуазия мен бай помещик- терге кеңесші дауыс беріледі.
— Халыққа еш- қандай өкімет би- лігі берілмейді.
2. Өкіметтің үіп үлесінің бірі ірі буржуазия мои бай помещиктерге бе- ріледі.
3. 	Өкіметтің үш үлесінің бірі бүкіл халыққа беріледі.
2. 	Капиталистер- ге де, помещиктерге де ешқапдай ар- тықшылыц беріл- мейді.
3. Барлық окімет, тұтасымеп, толы- ғымен, боліп-жар- мастан бүкіл ха- лыққа беріледі.


354
В. И. ЛЕНИН
МЕМЛЕКЕТ ҚҰРЫЛЫМЫИЫҢ Б¥Л ТӘРТІПТЕРІ ҚАНДАЙ МАҚСАТҚА ҚЫЗМЕТ ЕТУГЕ ТИІС?
САМОДЕРЖАВИЕЛІК МОНАРХИЯ
Сарай тоңірегін- дегілердің, поли- цияның, чиновник- тердің жұрттыц бәрінен де жацсы тұруына қызмет етеді;
— байлардың жұ- мысшылар мен шаруаларды қалай болса солай тона- уына қызмет ете- ді;
— халықтың мәң- гі-бақи правосыз, қараңғы және на- дан болып қалуы- на қызмет етеді.
КОНСТИТУЦИЯЛЬІҚ МОНАРХИЯ
Полиция мен чи- новниктердің напита листер мен по - мещиктерге тэуел- ді болуына цызмет етеді;
— капиталистер- дің, помещиктер- дің, бай шаруалар- дың, қала жэне деревня жұмысшы- ларын цалай болса солай емес, зацды түрде емін-еркін әрі жайбарақат то- най беруіпе ңыз- мет етеді.
ДЕМОКРАТИЯЛЫҚ РЕСПУБЛИКА
Бостандық ал- ған, көзі ашылған халықтың барлық 03 ісін озі жүргі- зетіп болып үйре- нуіне қызмет ете- ді,— ең бастысы, жұмысшы табы- ның социализм үшін, бай да, ке- дей де болмайтын, барлық жер, бар- лық фабрикалар мен заводтар бар- лык, еңбекшілерді- кі болатын тәргіп үшін емін-еркіп күресетін болуыпа қызмет етеді.
1905 ж. 24 июнъде (7 июлъЬе) жеке листовка болып басылған
Листовканыц текстг боиынша басылып отыр


355
РЕВОЛЮЦИЯЛЫҚ АРМИЯ МЕН РЕВОЛЮЦИЯЛЫҚ ҮКІМЕТ
Одессадагы котеріліс және «Потемкин» броненосеці- нің революция жағыиа шығуы самодержавиеге қарсы революциялыққозгалыстың дамуында алға қарай жа- салган жаңа, ірі қадам болды. Көтеріліске шақырған және революциялық уақытша үкіметті құруға піақыр- ған үндеулердің,— Россия социал-демократиялық жұ- мысшы партиясының III съезі арқылы пролетариат- тың саналы өкілдері халыққа арпаған үндеулердіц дер кезінде көтерілгенін оқигалар керемет тез растап бер- ді. Революциялық жалынның жаңадан лаулауы осы үндеулердің практикалық мацызын айқын көрсетіп, Россия бастан кешіріп отырған кезеңде революцияшыл күрескерлердің міндеттерін дәлірек анықтауымызды ке- рек етіп отыр.
Оқиғалардың стихиялы барысының ықпалымен бүкіл халықтық қарулы көтеріліс біздің коз алдымызда же- тіліп, ұйымдасып келеді. Буліктер, яғни санасыз, ұйым- даспаған, стихиялы, кейде тым тұрпайы бүліктер самодержавиеге қарсы халық күресініц бірден-бір көрінісі болған кез онша алыстап кеткен жоқ. Бірақ жұмысшы қозғалысы, ең алдыңғы қатарлы таптың, пролетариат- тың қозғалысы ретінде, осы бастапқы қалыптан тез осіп шықты. Социал-демократияның саналы насихаты мен үгіті өз жемісін берді. Бүліктердің орнына ұйым- дасқан стачкалық күрес және самодержавиеге қарсы саяси демонстрациялар жүргізілетін болды. Сорақы әс- кери жазалау шаралары бірнеше жыл бойына пролета¬


356
В. И. ЛЕНИН
риат пен қарапайым қала халқын «тәрбиеледі», олар- ды революциялық күрестің жоғары формаларына әзір- леді. Самодержавие халыңты душар еткеи қылмысты, масқара соғыс халықтың шыдамын тауысты. Патша әс- керлеріне тобырдың қарулы тойтарыс беру әрекеттері басталды. Халықтың әскерлерге қарсы нағыз көше урыстары басталды, баррикадаларда шайцастар басталды. Кавказ 133, Лодзь, Одесса, Либава 134 бізге ең соңғы уақыттың ішінде пролетарлық ерлік пен халықтық эн- тузиазмның үлгілерін көрсетті. Күрес көтеріліске ұла- сып отырды. Бостандық жендеттерінің масқара ролі, полиция ңол шоқпарларының ролі бірте-бірте тіпті патша армиясының да көзін ашпай қоймады. Армия қо- балжи бастады. Ең әуелі жеке бағынбаушылықтар, за- пастағылардың өрекпуі, офицерлердің наразылық білді- руі орын алып, солдаттар арасында үтіт жүргізілді, жеке роталар мен полктар оз бауырларына — жұмыс- шыларға оқ атудан бас тартты. Кейіп — армияныц бір бөлігі көтеріліс жатына шъіт$ты.
Одессадағы соңғы оқиғалардың орасан зор маңызы нақ мынада болып отыр: бұл жерде алғаш рет патша өкіметінің әскери күшінің бір ірі бөлігі,— тұтас броненосец,— ашықтан-ашық революция жағына шықты. Бұл оқиғаны халықтан жасыру үшін, матростардың кө- терілісін бастапқы кезінде басып тастау үшін үкімет жанталаса күш жұмсап, алуан түрлі айлалар істеп бақ- ты. Бірақ еш нәрсе сеп болмады. Революциялық «Потемкин» броненосеціне қарсы жіберілген соғыс кемеле- рі жолдастарына царсы куресуден бас тартты. «Потем- киннің» берілгені туралы, патшапың революциялық броненосецті суға батыру жөніндегі бұйрығы туралы Европаға хабар таратып, самодержавиелік үкімет бутил дүние жүзі алдында озіп біржолата масқара етті. Эскадра Севастопольге қайтты, үкімет матростарды та- ратуға, соғыс кемелеріп кдрусыздандыруға асықты; Ңаратеңіз флоты офицерлеріиің жаппай отставкаға шығуы туралы лақап тарап жүр; берілген «Георгий Победоносец» бропеносецінде тағы да паразылықтар басталды. Либава мен Кронштадттағы матростар да ко- теріліс жасап жатыр; әскермен екі арадағы қақтығыс-


РЕВОЛІОЦИЯЛЫҚ АРМИЯ МЕН ... ҮКІМЕТ
357
тар жпілеп барады; баррикадаларда (Либавада) мат- ростар мен жүмысшылар солдаттарға қарсы ұрыс жүр- гізуде. ПІетел баспасөзінде басқа да бірсыпыра соғыс кемелерінде («Минин», .«Ғжінші Александр» және т. т.) болған паразылықтар туралы хабар басылуда. Патша үкіметі флотсыз қалған болып шықты. Оның әзірге бар қолынап келгепі — флоттыц революция жағына белсе- пе шығуын тоқтатты. Ал «Потемкин» броненосеці ре- волюцияның жеңілмеген территориясы болып қалды, еиді оның тағдыры қандай болғанымен де, біз күмән- сыз және аса елеулі мына бір фактіні көріп отырмыз: революциялың, армияныц уйтцысын цурута әрекет жа- салды. ,
Жазалау шараларының ешқандайы да, революцияны ішінара жеңудің ешқандайы да бұл оқиғаның маңы- зын жоймайды. Алғашқы адым жасалды. Рубикопнан оттік135. Армияпыц революция жағыпа шығуы бүкіл Россияға және бүкіл дүние жүзіпе әйгілі болды. Ңара- теңіз флотындағы оқиғалардап кейіп революциялық армия құру жөнінде бұрынғыдан да күшті жаңа әрекет- тер сөзсіз жасалады. Біздің қазіргі міпдетіміз — осы әрекеттерді барынша қолдау, пролетариат пен шаруа- лардың қалыц бүқарасына бостандық жолындағы кү- ресте революциялық армияныц бүкіл халықтық маңызы бар екенін түсіндіру, осы армияның жеке отрядта- рының бұқараны ұйыстыра алатын, патша самодержа- виесін жаныштайтын күштерді біріктіре алатын бүкіл халықтық бостандыц туын котеруіне көмектесу.
Бүліктер—демонстрациялар — көше ұрыстары — ре- волюциялық армияның отрядтары,— міне, халық кө- терілісіпің даму кезеңдері осындай. Енді біз ақырыпда соңғы кезеңге де жетіп отырмыз. Әлбетте, бұғап қарап енді бүкіл қозғалыс осы жаңа жоғары сатыда тұр скеп деуге болмайды. Жоқ, қозғалыстың жетілмеген жерлері әлі де көп, Одессадағы оқиғаларда ескі бүліктіц айқын белгілері әлі де бар. Бірақ мұның мәнісі — стихиялық тасқынның алдыцғы толқындары қазірдің өзінде самодержавие «қамалының» пақ босағасына дейін жетті деген сөз. Мұның мәнісі — нағыз халық бұқарасыпың алдыңғы қатарлы өкілдері күрестің, орыс халқының жа-


358
В. И. «ЧЕН ИН
уына қарсы ақтық күрестің жаңа жоғарғы міндеттері- нің дәрежесіне жетті, жеткенде теориялың ий-пікірдің нәтижесінде емес, осіп келе жатқаи қозғалыстың тегеу- рінімеп жетті дсген сөз. Осы күресті әзірлеу үитін самодержавие бэрін істеді. Ол — жылдар бойы халықты әскерге қарсы қарулы күрсске итермеледі, енді не ексе, соны орып отыр. Әскердіц озінен революциялың армия- ның отрядтары шығып отыр.
Мұндай отрядтардың міндеті — котеріліс жариялау, басқа да әрбір соғыс сияқты, азамат соғысы үшін де бұ- қараға қажетті эскери басшылъіц жасау, бүкіл халық- тық ашық күрестің тірек пункттерін құру, көтерілісті іргелес жерлерге жаю, ең әуелі мемлекет жерінің кіші- гірім бөлігінде болса да, толың саяси бостапдықты цам- тамасыз ету, шіріп біткен самодержавиелік ңұрылысты революциялық жолмен қайта құра бастау, бейбіт уа- ңытта революциялық творчествоға аз қатысатын, бірақ революция дәуіріпде алдыңғы қатарға шығатын халық бұқарасының революциялың творчествосын мейлішпе кең өрістету. Осы жаңа міндеттерді ұғынғанда ғана, бұл міндеттерді кеңінен, батыл алға қойғанда ғана — революциялық армияның отрядтары толық жеңіске жете алады, революциялъіц укіметтіц тірегі бола алады. Халық котерілісінің ңазіргі кезеңінде революциялық армия қандай қажет болса, революциялық үкімет те нақ сондай сөзсіз қажет. Революциялың армия әскери күрес үшін және самодержавиенің әскери күшінің қал- дықтарына қарсы халық бұқарасына әскери басшылық жасау үшін керек. Революциялық армияның қажет бо- латын себебі — ұлы тарихи мәселелерді тек кушпен ға- на шешуге болады, ал қазіргі күресте уйымдасцан куш дегеніміз әскери ұйым болып табылады. Самодержавие- нің әскери күшінің қалдықтарынап басқа коршілес мемлекеттердің әскери күштері және бар, ал құлауға айпалған орыс үкіметі олардан жалбарынып күш-ко- мек сұрап отыр, бұл туралы біз төменде айтпақпыз *.
Революциялык, үкімет әуелі революциялық армия патша өкіметінен тартып алған территорияда, одансоң бүкіл мемлекетте халық бұқарасына саяси басшылық * Қараңыз: осы том, 365—370-беттер. Ред.


РЕВОЛЮЦИЯЛЬЩ АРМИЯ МЕН ... YKIMET
359
жасау үшін қажет. Революциялың үкімет қазіргі рево- люцияның мақсаты болып табылатын саяси өзгерістер- ге дереу кірісу үшін,— халықтың революциялық өзіндік басқаруын орнату үшін, нағыз бүкіл халықтық, на- ғыз құрылтай жиналысын шақыру үшіп, «бостандық- тарды» жүзеге асыру үшін қажет, ал мұндай «бостаи- дықтар» болмайынша халықтың еркін дұрыс білдіру мүмкін емес. Революциялық үкімет халықтыц котеріліс жасағап, іс жүзінде және біржолата самодержавиедеп қол үзген бөлегіп саяси жолмен біріктіру үшін, оны саяси жолмен ұйымдастыру үшін қажет. Бұл ұйым да, халықтың еркін орындау үшін, халықтыц жәрдемімен қызмет ету үшін халық атынан окіметті өз қолына ала- тын революциялық үкіметтің де тек қапа уақытша үкі- мет болатыны сияқты, әрипе, тек қана уақытша ұйым болады. Бірақ бұл ұйым, көтерілістің әрбір ойдағыдай қимылымен біте қайнасып, дереу басталуға тиісті, өйт- кені саяси бірігу мен саяси басптылық жасауды бір ми- нутңа да кешеуілдетуге болмайды. Патша өкіметін ха- лықтыц толық жеңуі үшін көтерілісші халыққа саяси басшылық жасауды осылайша дереу жүзеге асыру қа- жеттігі оның күштеріне әскери басшылық жасау қа- жеттігінен кем емес.
Самодержавие жақтастары мен халық бұқарасының арасындагы күрестің ақтық нәтижесі қандай болатыны жөнінде байсалды ойлау қабілетін жоғалтнаған адам- дардыц бірде-бірі күмәндана алмайды. Бірақ біз елеулі күрестіц тек енді ғана басталып келе жатқанына, бізді әлі де ұлы сындар күтіп тұрғанына көз жұма алмай- мыз. Сопдықтаи революциялық армия мен революция- лык, үкіметтіц жоғары тұрпатты «организм» болып та- былатыпы соншалық, күрделі мекемелер құруды, аза- маттардың сана-сезімі дамыған болуып керек ететіні соншалық, бүл міпдеттер бірден оп-оңай, жып-жылдам, дұп-дұрыс орындала салады деп күту қате болар еді. Жоң, біз мұны күтпейміз, біз социал-демократия әрқа- піан жүргізіп келген жәпе әрқашап жүргізе беретін табанды, сабырлы, көбінесе козге корінбейтін саяси тәр- бие жұмьтсыпыц маңызып бағалай білеміз. Бірақбізқа- зіргі уақытта бүдап да ңауіпті пәрсеге — халықтыц кү~


360
В. И. ЛЕНИН
шіне сенбеушілікке жол бермеуге тиіспіз, біз құдіретті тарихи оқиғалар тоғышарларды жылы орындарынан, үй шатырларынан, подвалдарынан күшпен суырып альш, азамат болуға мәжбүр етіп отырған кезде революция- ның ағартуитылық, ұйымдастырушылық күші қанша- лық зор болатынын ескеруге тиісгііз. Революция а ллары кейде дзаматтарды, саяси тоқыраудың ондаған жыл- дарынан гөрі, тезірек және толығырақ тәрбиелейді. Ре- волюцияшыл таптың саналы басшыларыныц міндеті — осындай тәрбие беру ісінде әрқашап таптыц алдыпда болу, жаңа міндеттердің маңызын түсіндіру және біздің түпкілікті ұлы мақсатымызға қарай ілгері басуға ша- қыру. Революциялық армия құру және революциялык, уақытша үкімет орнату жөнінде істейтін болашақ әре- кеттерімізде бізге сөзсіз кез болатын сәтсіздіктер тек бізге осы міндеттерді практика жузінде орындауды үй- ретеді, тек халықтың қазір бүркеулі жатқап жаңа, тыц күштерін осы міндеттерді орындауға қатыстырады.
Соғыс өнерін алыңыздар. Тарихтап аз да болса хабары бар, осы онерді жетік білетін ұлы кемеңгер Энгельс- тен тәлім алған бірде-бір социал-демократ сотые білімі- нің орасан зор мәніне, ұлы тарихи қақтығыстарды шешу үшін халық бұқарасы мен халық таптары пайда- ланатыи құрал ретіндегі соғыс техникасы мен әскери ұйымиың орасан зор маңызына ешқашан күмән келтір- геп емес. Социал-демократия ешқашан әскери заговор- лармеп әусстеиушілікке дейін құлдырағап емес, бас- талғап азамат соғысының жағдайлары белгілі болғапға дейін ол ешқашан соғыс мәселелерін алдыңғы кезекке қойғдн емес *. Ал енді барлық социал-демократтар сотые мәселелерін ец алдыцғы орынға демесек те, алдыц- ғы орыидардыц біріпе қойып отыр, оларды зерттеу ісіп және халық бұқарасып олармеп таныстыру ісін күп тәртібіпе қойып отыр. Революциялык, армия орыс хал- қының келешектегі бүкіл тағдырын шешу үшін, ең бі- рінші, кокейтесті мәселені, бостандық туралы мәселені * Салыстырыңыз: Лениннің «Орыс социал-демократтарының міндет- тері», 23-бет, патша өкіметіне үзілді-кесілді шабуыл жасау тәсілдері туралы мәселеніц мезгілсіз (1897 ж.) мәселе екені жонінде (қараңыз’ Шыгармалар толық жпнагы, 2-том, 501-бет. Ред.)


РЕВ0ЛЮЦИЯЛЫҢ АРМИЯ МЕН ... ҮКІМЕТ
361
шешу үшін әскери білім мен соғыс қаруларын і.с жү- зіиде қолдануға тиіс.
Социал-демократия соғысқа ешқашан сентиментал- дық көзқарас тұрғысынан қарағаи емес және қарамай- ды да. Адамзаттың дау-дамайларып шешудің айуапдық тәсілдері ретіндегі согысты мейліиіие айыптай отырып, социал-демократия қоғам таптарға боліпіп отьтрған кезде, адамды адампың қапауы больтп тұрғап кезде соғыстар болмай қоймайтыпып біледі. Ал осы қапау- шылықты /кого үшіи біз соғыссыз мұратқа жете алмай- мыз; бұл соғысты әрқашан, барлық жерде қанаушы, үс- темдік етуші және езуші таптардың өздері бастайды. Соғыстың да соғысы бар. Династия мүдделерін, қарақ- шы кәззаптардың құлқынын, капиталистік баю майтал- мандарыныц мақсаттарып қапағаттандыратын соғыс— авантюра бар. Халықты езушілер мен құл етушілерге қарсы сотые бар—ал мұныц озі капиталистік қоғамдағы бірдсп-бір заңдъі соғыс. Мұндай соғысты тек утопис- тер пемесе филистерлер ғаиа принцип жүзіпде мінейді. Қазір Россияда бүл соғыстап, халықтың еркі жолында- ғы согыстан тек бостапдыққа опасыздық етуші буржуа- лар гапа шеттеуі мүмкіп. Пролетариат Россияда осы ұлы азаттық соғысын бастады, ол мұпы ілгері апара алады, өзі революциялық армия отрядтарын құрып, біз- діц жағымызға шыққаи солдаттардың немесе матрос- тардыц отрядтарын пығайтады, шаруаларды өз жагына тартады, азамат соғысыпың от-жалыпыпда қалыпта- сып, піыпыгып жатқан Россияпыц жаңа азаматтарыи бүкіл адамзаттың бостапдығы меп бақыты жолыпдағы күрескерлердің ерлігімеи, шабытымеп жігерлендіреді *  **.
Ал революциялық үкіметті құру міпдеті — рсволю- цияііыц осксри күштеріп ұйымдастыру міндеті сияқты, әрі жаца, әрі қиып күрделі міндет. Бірақ халық бұл міидетті де орыпдай алады жоне орыпдауға тиіс те. Бұл істе де әрбір жеке сәтсіздік тәсілдер меп амалдарды* * жетілдіруге, қол жеткен пәтижелерді баяпды етіп, мо- * Қолжазбада бүкіл абзац сызылып тасталған жәпе «Пролетарий» газетінде жарияланған текстіге енбегеи. Ред.
** Ңолжазбада: «Г>үл істегі әрбір әрекет, әрбір жеке сәтсіздік елік- теу туіътзады, жігерді оп еселеп арттырады, тәсілдер мен қүралдарды кемелдендіре түседі...».
13 Ю-том


362
В. И. ЛЕНИН
лайта беруге көмектеседі. Россия социал-демократиялық жұмысшы партиясының үшінші съезі өз қарарында жа- ңа міндетті орындаудың жалпы шарттарып белгіледі,— мұны жүзеге асырудың практикалық шарттарыи тал- қылап, әзірлеуге кірісетін уақыт жетті. Біздің партийный; программа-минимумы бар, демократиялық (ягни буржуазиялық) тоңкерістің шеңберіпде дереу толыц жүзеге асыруға болатын және пролетариаттың социалисты; төңкеріс жолында одан әрі күресуі үшін қажет- ті өзгерістердің тұжырымды программасы бар. Бірақ бұл программада негізгі талаптар бар және негізгі та- лаптардан туатын немесе өзінен-өзі ұғынылатын жеке- дара талаптар бар. Революциялық уақытша үкіметті құру жопіпдс жасалатын әрбір әрекет тұсыида, осы үкіметтің мақсаттарын, оныц жалпы халықтық міндет- терін бүкіл халыққа, тіпті бүкіл пеғұрлым қарацғы бұ- қараға қысқаша тұжырымдап, пақты, айқын бейнелеп көрсету үшіп дәл осы негізгі талаптарды ұсыну қажет.
Біздің ойымызша, осыпдай пегізгі алты пуиктті атап көрсетуге болады, бұл пупкттер әрбір революциялық үкіметтің саяси туы* және ең таяуда орындалатын программасы болуға тиіс, сол үкіметке халықты тілек- тес етуге тиіс және халықтың бүкіл революциялық жі- гері ең көкейтесті іс ретіидегі осы пункттерге жұмыл- дырылуға тиіс.
Бұл алты пункт мыналар: 1) бүкіл халықтық құ- рылтай жиналысы, 2) халықты қаруландыру, 3) саяси бостандық, 4) езілгеп және кем праволы халықтарға толыц бостандық беру, 5) 8 сағаттық жұмыс күні жәпе 6) шаруалардың революциялық комитеттері. Әлбетте, бұл тек цапа үлгі тізім, бұл тек демократиялық респуб- ликаны дереу жеціп алу үшін қажетті бірқатар озгеріс- тердің атаулары, белгілері ғана. Біз бұл арада толық айтып жеткіздік деп отырған жоқпыз. Біз тек белгілі негізгі міндеттердің маңыздылығы туралы өз пікіріміз- ді жете айқындамақпыз. Революциялық үкімет то¬
нул жерде және төменде, беттің соңындағы ескертулерде, газет үшін М. С. Ольминский түзеткен өте-мөте маңызды жерлері қолжазба бойынша қалпына келтіріліп отыр. Ред.
* Қолжазбада: «... бірінші кезекке қ-ойылуға тиіс, ... саяси туы бо- луға тиіс». Ред.


РЕВОЛЮЦИЯЛЫК, АРМИЯ МЕН ... ҮКІМЕТ
363
менгі бұқара халықңа, жұмыспіы табы мен шаруалар бұқарасына сүйенуге тиіс,— бұлай етпейінше ол орны- ға алмайды, халықтың революциялық ынта-жігері бол- майывша бұл үкімет — нуль, нульден де жаман. Біздің міидет — халықты даурыңпалы, бірақ қисынсыз уәде- лердің (айтушылардың өздері де түсінбейтін дереу «со- циализациялау» деген сияқты уәделердің) авантюриз- мінен сақтандыру, сонымеп бірге қазіргі кезеңде шын жүзеге асырылатын және революция ісін баянды ету үшін шын ңажет өзгерістерді ұсыну. Революциялық үкімет «халықты» көтеріп, оның революциялық белсен- ділігін уйымдастырута тиіс. Езілген халықтарға толық бостандық беру, яғни олардың тек мәдени жағынан рапа емес, сонымеи қатар саяси жағынаи да озін өзі билеу правосын тану,— жұмысшы табып қорғау жөпінде пәр- менді шараларды қамтамасыз ету (8 сағаттық жұмыс күні— осы шаралардың біріншісі), ақырында, поме- щиктердің құлқын құмарлығымеп санаспайтын, шаруалар бұқарасының пайдасып көздейтін елеулі шараларды қамтамасыз ету,— біздің пікірімізше, әрбір революция- лық үкіметтің өте-мөте атап корсететін басты пунктте- рі, міне, осылар. Біз алғашқы үш пункт туралы айтып отырғанымыз жоқ, өйткені бұлар өте айқын, түсіндіру- ді керек етпейді. Біз өзгерістерді тіпті кіші-гірім терри- торияда, мысал үшін айталық, патша өкіметінен тартып алынған территорияда практика жүзінде іске асы- ру қажеттігі туралы да айтып отырғанымыз жоқ, практика жүзіпде іске асыру қандай манифестерден болса да мың есе маңызды және, әрине, мың есе қиын да. Біз тек мынаған ғана назар аударамыз: біздің жалпы ха- лықтық және ең таяудағы міндеттеріміз туралы қазір- ден бастап, дереу барлық шараларды қолдану арқылы дұрыс түсінік тарату керек. Халыққа жүгіне білу керек,— осы сөздің нағыз мағынасында жүгіне білу керек,— жүгінгенде күреске шақыратын тек бір ғана жалпы үпдеумен емес (жалпы үндеу революциялық үкімет құрылғанға дейінгі дәуірде жеткілікті), ең негізгі демо- кратиялық өзгерістерді дереу жүзеге асыруға, оларды тез арада, дербес орындауға шақыратын тікелей үндеу- мен жүгіну керек.
13*


364
В. И. ЛЕНИН
Революциялық армия мен революциялық үкімет де- геиіміз — бір медальдың erd беті. Бұлар — котерілістіц табысты болуы үшін және оның жемістерін баянды ету үшін бірдей қажетті екі мекеме. Бұлар — бірдеы-бір дә- йекті революциялык, ұраидар ретінде созсіз ұсьшылып, түсіндірілуге тисті екі ұран. Ңазір бізде оздерін демо- кратпыз деп атайтын адамдар көп. Бірақ аты көп бол- ғанымен, заты аз. « Конституция лық-демократиялық партияның» сөзуарлары коп те, атышулы «қоғамда», демократиялық болып көрінетін земствода нағьіз демо- краттар аз, яғни халықтың толық самодержавиесін шын жақтайтын, халық самодержавиесінің дұшпандарына қарсы, патша самодержавиесін қорғаушыларға қарсы өлімге бас тігіп күресе алатын адамдар аз.
Тап ретіндегі буржуазияға тән мұндай жүрексіздік, мұндай екіжүзді тұрлаусыздық жұмысшы табында жоқ. Жұмысшы табы әбден дәйекті демократ бола алады және болуға тиіс те. Жұмысшы табы Петербургтіц, Ри- ганың, Либаваның, Варшавапың, Лодзьдің, Одессаныц, Бакудің және басқа коптеген қалалардыц көшелерінде төгілген өз қанымен * демократиялық революцияда авангардтық роль атқаруға өзінің праволы екенін дә- лелдеп берді. Ол үстіміздегі шешуші кезеңде де осы ұлы роль деңгейінде болуға тиіс. Пролетариаттың сапа- лы өкілдері, РСДРП мүшелері,— өздерінің социалистік мақсатын, өздерінің таптық және партиялық дербесті- гін бір сәт те ұмытпастан,— бүкіл халық алдында озық демократиялык, ұрандар көтеруге тиіс. Біз үшін, пролетариат үшін, демократиялық төңкеріс еңбекті қанау атаулыдан толық азат ету, ұлы социалистік мақсатқа жету жолындағы тек алғашқы баспалдақ қана. Сондық- тан дд біз осы бірінші баспалдақтан неғұрлым тез өтуге тиіспіз, біз халық бостапдығыпың жауларын неғұрлым батылырақ құртуға тиіспіз, біз дәйекті демократияпыц: революциялық армия мен революциялық үкімет дегеп ұрандарын неғұрлым күштірек уағыздауға тиіспіз.
«Пролетарий» № 7, «Пролетарий» газетгнгц т$олжазбамен
10 июлъ (27 июнь), 1905 ж. салыстырылған текстг бойыниіа
басылып отыр
* Қолжазбада: «Жұмысшы табы өзінің қаһармандық күресімен, өзі-
ніц қаыьшен...». Ред.


365
ОРЫС ПАТШАСЫ ӨЗ ХАЛҚЫНАН ҚОРҒАІІУ ҮШІН ТҮРІК СҮЛТАНЫНАН КӨМЕК СҰРАП ОТЫР
Барлық елдерге, барлық партияларға қарасты шетел- дік баспасөз бетінде Ңара теңіз флоты кемелерінің бір бөлігінің орыс революциясы 136 жағына шығып кеткені’ жайындағы хабарлар, телеграммалар, мақалалар толып кетті. Газеттер өздерінің қайрап қалғанын айтып жет- кізу үшін, самодержавиелік үкімет душар болған осы масқара жағдайды күштірек сипаттау үшіп соз таба ал- май отыр.
Патша укіметініц көтеріліс жасаған матростарға қар- сы полицейлік көмек сурап, Румыния мен Туркияга оті- ніш жолдаганы осы масқараның шырқау шегі! Орыс халқына «сыртқы түріктердің» қандайынан болса да «ішкі түріктер» қорқыныштырақ екені нақ осы арада көрініп отыр. Түрік султаны патша самодержавиесін орыс халқынан қорғауға тиіс;— патша орыс соғыс күш- теріне сүйене алмайды, сондықтан ол жат державалар- дан жалбарынып көмек сұрайды. Патша өкіметінің то- лық күйрегендігіне бүдан артық дәлел табу қиын-ақ. Орыс армиясыпың солдаттарына өздерінің рольдерін түсіндіру үшін бүдан артык, материал табу ңиын-аң.
«Таймс» газеті 4 июльдегі (жаңаша) бас маңаласын- да былай деп жазады;— айта кетелік, бұл газет — бүкіл жер жүзіндегі ең бай, ең хабардар газеттердің бірі, ағылшын консерватор буржуазиясының органы; бұл газет тіпті біздің «освобождениешілдерімізді» де шамадан тыс радикалшыл деп санайды, шиповшылдарға және т. т. іш тартады. Қысқасы, орыс революциясыиың күші


366
В. И. ЛЕНИН
мен маңызын асыра бағалап отыр деп ешкім бұл газетті айыптай крймас.
«Орыс үкіметінің теңіздегі әлсіздігі,— деп жазады «Таймс»,—хабарларға қарағанда, Портаға (яғни турік үкіметіне) және румын үкіметіне жолдаған нотасыпда ғажап расталып отыр. Орыс үкіметі бұл нотасында аталған мемлекеттерден орыс флотының бас көтерген матростарын кәдімгі бұзақы қылмыстылар деп есептеу- ді өтінеді, әйтпеген күнде халықаралық шатақ туып ке- туі мүмкін деп сақтандырып ңояды. Ғасқаша айтқанда, патша үкіметі өзін соншалық қорлап, турік султаны мен румын короліне қайырым ете көріңдер деп жалба- рынады, өз қолынан келмей қалған полицейлік қызме- тін орындап беруді өтінеді. Абдул-Гамид орыс патша- сының сұраған көмегін корсете ме, жоқ па — соны күту ңалып тұр. Матростар көтерілісінің түрік өкіметіне жа- саған әсері тұрғысынан қарағанда, бұл көтерілістің осы уақытқа дейінгі бірден-бір нәтижесі мынау: көтеріліс түрік өкіметінің бақылауды әдеттегіден қатайта түсуі- не дем берді; ал соның өзінде сенбі күні орыс жағалау ңорғанысыпың кемесі бұл бақылаудың алғашқы тұза- ғына ілінді, бұл кемемен қараңғы түскен кезде орыс ел- шісі Босфорға кірген еді. Түріктер бұл кемені оқсыз дә- рімен атты. Осыдан бір жыл бұрын нақ осындай әдіс- пен бақылау жасауға түріктердің батылы бара ңоймас еді. Румын үкіметіне келетін болсақ, ол көтеріліс жа- саған матростарды бұзақы қылмыстылар деп есептеу туралы өтінішті елемей, дұрыс істеді. Өзін өзі қадірлей- тін ұлт үкіметі осылай істейді деп, әрине, күту де ке- рек еді. Румын үкіметі «Потемкинге» азық-түлік те, ко- мір де берілмесін деп бұйрық берді, бірақ сонымен бірге ол кеменің 700 матросына: егер Румыния жағалауына келіп түссеңдер, сендерді шетел қашқындары деп қана есептейміз деп хабарлады».
Сонымен, румын үкіметі тіпті де революция жағын- да емес, олай деп айтуға ешбір дәлел жоқ! Дегенмен ол бүкіл Россияның барша жұртты өшіктірген, баршаға жексұрын болған патшасына полицейлік қызмет көрсе- тіп, өз басын қорлағысы келмейді. Ол патшаның өтіні-


ОРЫС ПАТШАСЫ... КӨМЕК СҮРАП ОТЫР
367
шін қабыл алмады. Ол «өзін өзі цадірлейтін улт үкіме- тіпе» лайық іс істеді.
Европада күні кеше «айбынды, ұлы монархқа» бас ұрып, жарамсақтанып жүрген адамдардың енді келіп орыс самодержавиелік үкіметі туралы айтып жүрген сөздері, міне, осындай!
Самодержавиенің тағы да осындай құлақ естімеген масқараға душар болғаны туралы хабарлар епді неміс газеттерінде де шыға бастады. «Франкфурт Газетіне» жаңаша 4 июльде Константинополъден мынадай телеграмма берілді: «Орыс елшісі Зиновьев кеше түрік үкі- метіне Петербург кабинетінің нотасын тапсырды, бұл нотада 400-ге жуық орыс матростарының бір крейсерді суға батырып, өздері үшінші күні Константинопольге қарай бара жатқан агылшынның бір сауда кемесіне Mi- Hin күтылып кеткені айтылады. Орыс елшісі Түркия- дан осы сауда кемесін Босфордан өтерде сөзсіз ұстау- ды, сондай-ақ бас көтерген орыс матростарын тұтқын- ға алып, ұстап беруді талап етеді. Түрік үкіметі сол кештің өзінде-ақ министрлер советінің жедел мәжілісін шақырып, орыс нотасын талқылады. Түркия орыс ел- шілігіне берген жауабында, оның талабын өзінің орын- дай алмайтъшын, өйткені халықаралық право бойынша агылшын жалауымен жүрген кемелерге, тіпті бұл ке- мелер түрік гаваньдарында тұрса да, Түркияның поли- цейлік бақылау жасарлық правосы жоқ екенін хабар- лады. Оның үстіне Россия мен Түркия арасында қыл- мыстыларды ұстап беру туралы шарт жоқ деді».
Түркия «ерлікпен» жауап берді,— дейді бұл жөніпде неміс газеті. Түріктер патшаның полиция қызметшілері болгысы келмейді!
Тагы да мыпадай хабар бар: «Стремительный» * минопосеці басқа да бірнеше соғыс кемесімен бірге «Потемкииді» іздеп, Констанцаға (Румыния) келгеп кезде, румын үкіметі орыс өкімет орыпдарыиа: тіпті «Потемкин» румын суларында тұрган күнде де, румын суларында тәртіпті румын армиясы мен румын поли- циясы бақылайды деп мәлімдеген.
* «Стремительныйда» матростар жоқ деседі. Командасы түгел дер- лік кілең офицерлерден қүралған. Ақ сүйектер хальщқа қарсы!


368
В. II. ЛЕН II Н
Сонымен, бақсақ, шетел кемелеріне тыңышсыздың туғызып отырған «Потемкин» болмай шыңты (патша самодержавиесі Европаны солай деп қорқытып еді), қайта қазір оларға орыс флоты маза бермей отыр. Ағылшындар өздерінің «Granley» деген кемесінің Одес- сада ұсталып, тінтілгеніне ашу шақырып жатыр. Но- містер де өздерінің Одессадан Константинопольге бара жатқан «Пера» деген кемесін орыстардың отініші бо- йынша түріктер тоқтатып, тінтеді дегеп хабарға бұл- қал-талқан болуда. Бәлкім, мұпдай жағдайда Россияпыц Европадан орыс революционерлеріпе қарсы комек ала қоюы оңай болмас. Мұндай көмек көрсетілуі жайында- ғы мәселені оте коп шетел газеттері әңгіме қылуда, 61- рак, олар да көбінесе патшаның «Потемкинге» қарсы күресіне жәрдемдесу Европаның жұмысы емес деген тоқтамға келіп отыр. «Berliner Tageblatt» дейтін неміс газетінде: орыс үкіметі державалардап тәртіп орпатуға жәрдемдесу үшін өздеріпіц Констаптипопольдегі соғыс кемелерін Одессаға жіберуді өтінді дегон хабар басыл- ды! Бұл хабардың қангпалықты дұрыс екенін ^кейбір газеттер мұны бекерге шығарып отыр) жуықтағы келе- шек көрсетер. Мұндағы бір күмәнсьіз нәрсе: «Потем- киннің» көтеріліс жағына шығып кетуі орыс револю- циясының халықаралық күшке айналуындағы, оның Европа мемлекеттерімен бетпе-бет келуіндегі бірінші қадам болды.
Леру мырзаның жаңаша 4/VII күні Парижде іпыға- тын «Le Matin» газетіне Петербургтен берген хабарын бағалағанда осы жағдайды естен шығармау керек: ««Потемкинге» байлапысты бүкіл осы оқиғада,— деп жазады ол,— орыс өкімет орындарының аңғырттығыпа қайран қаласың, ал сонымен қатар революциями уйым- дастырудағы кемшіліктерді де айтпай кетуге бол- майды. Революция броненосецке ие болады — мұның озі тарихта болып көрмеген оқиға!— бірак, сөйте тұ- рып, онымен не істерін білмейді».
Сөз жоқ, бұл сөздің жаны бар. Дау жоқ, революция- ның жеткілікті түрде ұйымдаспағанына біз кінәлымыз. Біз революцияны ұйымдастыру керек екепін, котерілісті кезек күтпейтін практикалық міпдеттсрдің қатарына


ОРЫС ПАТШАСЫ... КӨМЕК С¥РАП ОТЫР
369
қою керек екепін, революциялық уақытша үкіметтің қажеттігіп пасихаттау керөк екенін кейбір социал-де- мократтардың нашар түсінетіиіне кіиәлымыз. Енді ке- ліп, революциялық жұмыстардың нашар жолға қойыл- гаиы жөнінде буржуазияшыл жазушылар бізге, револю- циоперлерге кінә қояды екои, ол біздің сазайымыз.
Бірақ бұл кінәны «Потемкин» броненосеціне тағуға бола ма,— олай деуге біздің батылымыз бармайды. Мүм- кін, оның командасының көздеген мақсаты — бір евро- палық державаның гаванінен барып шығу болған тлығар? Ал «Потемкин» оз еркімен Румынияға өтіп кет- кепше, орыс үкіметі Қаратеціз флотында болған оқиға- лар туралы хабарларды халықтан жасырмады ма екен? Енді Румынияға келген соң, революцияшыл броненосец патша флотыпа соғыс жариялағанын айтып, бейтарап кемелерге ешқандай қастық әрекет істемейтінін растап, копсулдарға прокломация тапсырды. Орыс халцының патша өкіметіне уарсы ашыц сотые бастатанын орыс революциясы Европата жария етті. Іс жүзінде орыс революциясы осынысы арқылы Россиянин; жаңа, револю- циялық үкіметі атынан сөйлеуге әрекет жасап отыр. Күмон жоқ, мұның өзі тек қаиа алғашңы, әлсіз эре- кет,— бірақ «істің басталуы ғана қиып» деген мақал бар ғой.
Соңғы хабарларға қарағанда, «Потемкин» азық-түлік пеп көмір талап етіп Феодосияға келген. Қала халқы толқыды. Жұмысшылар революцияшыл броненосецтің отінішін қапағаттандыруды талап етеді. Дума көмір бе- рілмесін, бірақ азық берілсін деп ңаулы шыгарады. Россияиың бүкіл Оңтүстігі бұрын болып көрмеген дәре- жеде толқуда. Одессада азамат соғысыпыц күрбаны 6000 адамта жеткен. Соғыс сотының 160 көтерілісшіні атқызып тастағаны туралы, Петербургтен «аяушылыц болмасын!» деп бұйрық берілгені туралы телеграмма- лар келіп жатыр. Бірақ әскер дәрменсіз, әскердің озі сенімсіз. Одессаның фабрикалы аймақтарында толқу басылатын емес. Өткен түні (жаңаша июльдің 4-нен 5-не қараған түні) 35 адам өлтірілген. Әскерлердің көп- шілігі, генерал-губерпатордың бұйрығы бойынша, қала- дан шығарылып әкетілгеп, өйткені әскерлердің арасъш-


370
В. И. Л ЕНИН
да тәртіптің мы^таіг жетіспейтіндігі аныцталған. Николаев пен Севастопольце үкімет арсеналдарында толку болван. Севастопольце 13 адам өлтірілген. Херсон гу- берниясының бес уезіпде шдруалар көтерілісі болып жатыр. Соцты торт кун ішінде 700-дей шару а өлтіріл- ген. Жацаша 5/ VII-де Одессадан Лопдопға берілгеп телеграмм ада былай делінген: «Сірә, халық пен бюро - кратияпың арасыпда оліспей беріспейтіп күрес бастал- ғап болуы керек».
Иә, бостандық жолындағы нағыз күрес, өліспей беріс- пейтін күрес енді-епді басталып келеді. Революцияшыл броненосец өзінің соңғы сөзін әлі айтқан жоқ. Рево- люциялық армия жасасын! Революциялық үкімет жа- сасын!
1905 ж. 23 июнъде (6 июлъде) жазылган
1905 ж. 10 июлъде Газеттгц ^олжазбамен
(21 июнъде) «Пролетарий» салыстырылған тексті
газетініц 7-иомерінде басылған бойынша басылып отыр


371
СОҢҒЫ ХАБАР ЛАР
«Потемкин» Феодосияға келді. Ол азық-түлік қорын жасап алып, белгісіз бағытңа жүріп кеткен, орыстың мал тиелген бір сауда кемесін озімеи бірге ала кеткен. Ол ағылшынның бір сауда кемесінен көмір де алды деген хабар бар. Тіпті, берілу дегенді ойға алмайды: «Потемкин» жағалаудағы қалалардың бәрінде көтеріліс шығару мақсатын көздейді. «Потемкин» таратып жүр- ген манифестің тексті (Бухарестен бір иеміс газетінің хабарлауынша) мынау.
«Цивилизациялы азаматтар мен жұмысшы халыққа! Самодержавиелік үкіметтің қылмыстары шыдам атау- лыны тауысты. Ашу-ыза жалыны піарпығап бүкіл Россия: құлдық бүғауы жойылсын! деп ұран тастайды. Үкі- мет әскердің езілген халықтың ұлдарынаи күралғанын ұмытып, бүкіл елді қанға бояғысы келеді. «Потемкин» экипажи алғашқы батыл қадамды жасады. Біз бұдап әрі өз халқымыздың жендеті болғымыз келмейді. Біздің ұранымыз: бүкіл орыс халқы үшіи не өлім, не бостан- дық! Біз соғысты тоқтатып, жалпыға бірдей сайлау пра- восы негізшде құрылтай жиналысын дереу шақыруды талап етеміз. Біз осы мақсатқа жету жолыпда ақырына дейін күресеміз: не жеңіс, не өлім! Бостандық жолын- дағы, бейбітшілік жолындағы күресте басында еркі бар адамдардың бәрі, жұмысшылардың бәрі біздің жағы- мызда болады. Самодержавие жойылсын! Құрылтай жи- налысы жасасын!»
«Пролетарий» № 7,
10 июль (27 июнь), 1905 ж.
«Пролетарий» газетгнітр ^олжазбамен салыстъірылған текстг бойынша басылып отыр


372
БУРЖУАЗИЯ САМОДЕРЖАВИЕМЕН САУДАЛАСУДА, САМОДЕРЖАВИЕ БУРЖУАЗИЯМЕН САУДАЛАСУДА
Мұндай «сауданыц» бар екенін растайтып хабар кун сайын келіп жатыр деуге болады, бұған біз көптен бері орыс пролетарларының назарын аударып келеміз. Леру мырза жаңаша 2 июльде Петерургтен мыпадай қызық телеграмма берді: 28 және 29 июпьде (ескіше 15 жәпе 16 июньде) қалалар мен земстволар окілдеріпің жипа- лысы тағы да (жүзінші рет!) конституциялық талаптар әзірлеп, оларды телеграф арқылы министрліктерге жі- берді. Бұл талаптары әдеттегіден асып түседі: халық өкілдігінің сөзсіз конституциялыц негізде болуы талап етіледі; «булыгиндік» конституция тура мансұқ етіледі; адамның жеке басының дербес праволылығын, соз бос- тандығын жәие т. т. дереу жариялау талап етіледі. Ке- ңесте жалпыға бірдей сайлау правосып талап ету бір ауыздан қабылданыпты-мыс (бірац онысы петицияға кіргізілмей цалған — саудаласқанда, барлык, сырыңды ашып салуға болмайды ғой!).
Ал енді буржуазйялық газеттің тілшісі помещик жә- не фабрикант мырзалар талаптарыныц остіп айта қал- ғандай өскендігіне ңапдай баға береді? 0, ол оте сергек баға лайды:
«Шамасы,— деп жазады ол,— делегаттар аз да болса жырытг т$алу ушін көбірек сурайтын сияцты. Біра^ бір кумәнсыз нәрсе: осы аз нәрсенің өзі, оларға жарамды болуы ушін, өздерінін сурап отырғандары мен буларға Булыгиннің усынъиг отырғаиъінъщ орта шеиінде болуы керек». '


БУРЖУАЗИЯ САМОДЕРЖЛВИЕМЕН САУДАЛАСУДА... 373
Нағыз базардың өзі, бұл базарда буржуазия орыс жұ- мысшылары мен орыс шаруаларыньщ мүдделеріп, пра- воларын саудаға салып, ұтқызып отыр. Сатып алушы — буржуазия, сатушы — патша, бұлар, нац базардағыша қол ұрысады, «ең соңғы айтарым» осы деп жүз қайта- ра айцайласады, «озіме қымбатырақ» деп ант-су ішеді, кетіп қаламын деп қорқытады,— бірақ оздеріпің тығыз достығын үзіп кетуге батылдары бармайды.
«Земство кеңесініц ең корпекті окілдерінің бірі» Леру мырзаға: егер патша біздің талаптарымызды орыпдама- са, онда біз «халыққа жүгінеміз» депті.
Осы атышулы «халыққа жүгіиу» дегенді дұрысында ңалай түсіну керек?— деп француз тілшісі өзіне және өз оқушыларына сұрақ қояды. Сөйтіп оған өзі жауап береді: мұнда «әулие Антоний елді мекені жоқ» (Па- риждің жұмысшы кварталы: «Впередтіц» 2-номсріпдс- гі137 фельетонды салыстыр). Халық көшеге аяқ аттагы- сы келмейді, тек үйде отырып, алым-салық толеудеп бас тартып, толстойшылап қапа наразылык, білдіргісі келеді!..
Бостандықты сатып жүрген буржуазияшыл мырза- лар, хальщқа жала жаппаңдар! Сендер оздеріцнің мас- қара қорқақтықтарыңды ешқаидай жала жабумен жуа алмайсыңдар. Бүкіл Россияда халық өз қанып төгіп жа- тыр. Бізде де бірсыпыра қалаларда, көптеген деревня- ларда «әулие Антоний елді мекепі» көбейіп келеді. Халык, жан аямай күрес жүргізуде. Егер сендердің шыпы- мен «халыққа жүгінгілерің» келген болса (егер бұл жүгінумеп тек оздеріңнің одақтастарыцды, патшаны қорқытуды ғана ойламағап болсаңдар), онда сендер оздеріңнің соз сапыруларыца жүздеген, мыңдаған сом- ды босқа шығын қылмай, миллиопдаған сомды қарулы көтеріліске жұмсаған болар едіңдер. Онда сендер пат- шапың табалдырығын тоздыру үшіп емес, революция- лық партиялармеп, революцияшыл халықпен қатынас жасау үшін делегация сайлаған болар едіңдер.
Өздеріңнің ақшалы қапшықтарың әлде қайтеді деп қорыққандықтан, халықтан қорыққапдықтан сендердің олай істей алмайтындарыңды патша меп оның қарақшы тобыры өте жақсы біледі. Сондықтап патша сепдерді


374
В. И. ЛЕНИН
малай есебінде қорлагі отырса;—бәз-баяғы құрғақ уәде- мен, бәз-баяғы Булыгин конституциясымен есек дәмелі етіп жүрсе;— сендер керек десе Булыгиппің садаңасы- на да іс жүзінде батыл қарсы шығуға бата алмайды деп есептеп отырса, оның солай істейтін әбден жөні бар. Женевада шығатын «Journal de Geneve» 138 дейтін «көр- некті»-либералдық газеттің арнаулы тілшісінің жуықта мынадай хабар бергені тегін емес: «Либералдар Булыгин жобасының шалағай екеніне(!) көз жұмып отырған жоқ, бірақ олар прогресс пен тэртііг мүдделері үшіп оны ңабылдау керек деген ойда.., Үкімет жобасъшман- суц ету — халы/f пен бюрократиялыц тәртіптің арасъін- да туып отырған цазіргі жанжалдъщ бейбіт шешілуі жөніндегі ацырғы умітті көре-біле жойғандыц болар еді». (Соңғы сөйлемнің астын сызған тілшінің өзі.)
Буржуазия патшамен бітіскісі келеді және патшаға царсы халыц сотысынан қорңады. Патша буржуазиямен бітіскісі келеді, бірақ ол озінің халыққа қарсы бастап отырған және аяусыз жүргізіп отырган соғысыпан қор- қа ңоймайды. Буржуазияныц опасыздығына царамас- тан, халыу толың жеңіп шъщпайтын болса, онда бұл жағдайдан сөзсіз туатын нәтиже Булыгин копституция- сы болатыны ап-анық емес пе?
{(Пролетарий» № 7,
10 июль (27 июнъ), 1905 ж.
«Пролетарий» газетгніц ?}олжазбамен салыстырылған тексті бойынша басылып отыр


375
САЯСАТТЫ ПЕДАГОГИКАМЕН
ШАТАСТЫРУ ТУР АЛЫ 139
Жұмысшылардыц капиталистерге немесе үкіметке қарсы болған кейбір шайқастарында олардың ұшыра- ған әрбір жеңілісінің әсерімен пессимизмге салынып жүрген және бұқараға біздің ықпалымыз жеткіліксіз дсгепді тілге тиек етіп, жұмысшы қозғалысының асыл да ұлы мақсаттары туралы әцгімелердің бәрінен нем- құрайдылықпен бойды аулақ салып жүргеп социал-де- мократтар бізде аз емес. Мұпдай адамдар: бұл біздің қолымыздан қайдан келе қойсын! Біз мұны атңара ала- тып ба едік! дейді. Өзіміз керек десе бұқараиың пиғы- лын да дұрыс біле алмай отырғаида, бұқарамен жақын- дасып кете алмай отырғанда, жұмысшылар бұқарасын іске жұмылдыра алмай отырғанда, революция авангарды ретіндегі социал-демократияның ролі туралы әңгіме ететін дәиеце жоқ! Социал-демократтардың осы жылғы 1 майдағы сәтсіздігі мұндай пиғылды едәуір күшейтс түсті. Меньшевиктер немесе жаңа искрашылдар, әлбет- те, бұл пиғылды іліп әкетті, сөйтіп біреуді мұқатпақ болғандай, революциялық уақытша үкімет жайындағы, революциялық-демократиялық диктатура жәпе т. с. жа- йындағы пікірлер меіі сөздерге жауаи бергеидей: бұ- қараға бет бүру керек! деген ұранды ерекше ұран ре- тінде тағы бір рет котермек болды.
Бұл пессимизмнің және ұшқалақ жаңа искрашыл публицистердің одан шығарып жүрген қорытындылары- ның социал-демократиялық қозғалысқа үлкен зиян келтіре алатын оте қауіпті бір жері бар екенін мойында-


376
В. И. ЛЕНИН
масца шара жоқ. Қандай да болсын пәрмепді әрі омір- шең партияға өзара сыпның сөзсіз қажет екені күмән- сыз. Тоқмейілсігеп оптимизмнен жаман еш пәрсе жоқ. Өзіміздіц бұқараға жасағап ықпалымызды, озіміздіц шыпайы маркстік насихатымыз бен үгітімізді, жұмыс- шы табыныц экономикалық күресіне жақындыгымызды жәііо т. т. үпемі, созсіз тереңдетіп жәпе ұлғайтыи, ұлғайтып жәиө тереңдетіп отыруымыз керек екепіп ес- кертудсп заңды еш пәрсе жоқ. Бірақ мұпдай ескерту- лердіц, ңапдай кезде, қапдай жағдайда болсып, әрда- йым, үпемі заңды болатыны себепті олар ерекше бір ұрапдарға айналып кетпеуі керек, олар социал-демо- кратияда әлдебір ерекше бағыт туғызу әрекетіне де пе- гіз бола алмайды. Бұл арада бір шек бар, ол шектеп ас- сацыз болғапы, осы сшкім таласпайтыи ескертулерді қозғалыстьщ міпдеті меп орісіп тарылтушылыққа ай- палдырасыз, доктриперлікке салыпып, кезеңпіц кокей- тесті озық саяси міндеттеріп үмытушылыққа айпалды- расътз.
Жұмысты жәпе бұқараға жасайтып ықпалды орқа™ шап да терецдсте беру, ұлғайта беру керек. Мүпсыз социал-демократ социал-демократ емес. Бұл жұмысты ұдайы, үзбей жүргізіп отырмаса, бірде-бір ұйым, топ, үйірме социал-дсмократиялық ұйым дсн саиала алмайды. Біздіц оз алдымызга дербес пролетариат партиясы болып үзілді-кесілді боліпіп шығуымыздыц бүкіл МӘІ1І- сі кобіпесе мынада: осы маркстік жұмысты әрдайым тынбастап жүргізе беруіміз керек болды, жүргізгенде мүмкіп болғанынша бүкіл жұмысшы табып саналы со- циал-демократтық дорежете котеруіміз керек болды, ешңапдай, тіпті ешқаидай саяси дауылдың — ол ол ма, саяси декорация өзгерістсрінің—бұл кокейтесті жү- мыстан бетімізді аударып окетуіне жол бермеуіміз керек болды. Мүндай жұмыс болмаса, саяси қызмет сөзсіз ойыншыққа айналып кетер еді, өйткені бұл қызмет белгілі бір таптың бұқарасын қаншалық дәрежеде кө- теретін болса, оны ертіп әкететін болса, оны оқиғалар- ға алдыңғы қатарда белсепе қатысуға қозғайтып болса, тек сопда ғана, тек сопдай дәрежеде ғапа опың пролетариат үшін елеулі маңызы болады. Біз жоғарыда


САЯСАТТЫ ПЕДАГОГИКЛМЕН ШАТАСТЫРУ ТУРЛЛЫ
377
айттық, бұл жұмыс әрқашап да керек: әрбір жеңілістен кейіп ол жұмысты еске салып қоюға болады жәпе еске салып қою керек те, оны атап корсету. керек, өйткепі бұл жұмыстыц нашарлығы әрдайым пролетариаттың же- ңілу себоптеріпің бірі болып отырады. Әрбір жеңістен кейіп де бұл жұмысты әрдайым еске салып, оның маңы- зып атап корсету керек, ойткені олай стпегеп күиде же- цісіміз шын жеңіс болмай, коз алдау болып шығады, опың жемісті болуы қамтамасыз етілмейді, түпкі мақ- сатымыз жолындағы бүкіл ұлы күресіміздіц тұрғысынаи қарағанда оның піын маңызы түкке татымайтып болады, тіпті теріс болып шығуы да мүмкін (егер азып-ау- лақ жеңіс біздің қырағылығымызды кемітіп, тұрлаусыз одақтастарға сенбеушілігімізді бәсеңдетіп жіберетіи болса, жауға одан әрі бұрынғыдан бетер қысым жасай түсуіміздің кезеңіп өткізіп алуымызға жол ашатып болса, міне дәл сол жағдайда теріс болып шығуы мүмкіп).
Бұқараға жасайтып ықпалды терецдету жәпе ұлғай- ту жөніпдегі бұл жүмыстың әрқашап да — орбір жеңіс- теп кейіп де, орбір жеңілістеп кейіп де, саяси тьшыстау заманыпда да, пағыз дауылды революция кезіпде де бір- дей қажет болгапдығынап, пақ сондықтап ол туралы ай- тылғанды әлдебір ерекше ұран жасауға болмайды, де- магогияға түсіп кетпейіп досец жәпе алдыцғы қатарлы, бірдеи-бір пағыз революцияшыл тап міидеттерінің мацызын төмеидетпейіп десец, одап ерекше бір бағыт туғызуға болмайды. Социал-демократиялық партияныц саяси қызметінде әрқашан белгілі дәрежеде педагогика элементі бар жәпе болады да: бүкіл адамзатты езгі атау- лыдан азат ету жолыидағы күрескерлер роліие бүкіл жалдама жұмысшы табын тәрбиелеу керек, бұл таптын үсті-үстіне жаңа топтарын үнемі үйрете беру керек, бұл таптың нағыз қараңғы, жетілмегеп, біздің ғылымымыз дап да, өмір ғылымынап да кеиже қалған окілдеріпе жанаса білу керек, сөйтіп олармен тілдесе білу, олар- меп жақындаса білу керек, оларды социал-демократия- лық сананың дәрежесіне ұстамдылықпен, шыдамды- лықпен котеру керек, көтергенде, ілімімізді күрғақ дог- маға айналдырып жібермеу керек, оны тек кітаптап үйретіп қапа қоймай, сонымен қатар пролетариаттыц


378
В. И. ЛЕНИН
әлгі пағыз қараңғы және нағыз жетілмеген топтарының күнделік өміріндегі күрестеріне қатысу арқылы да үй- рету керек. Бұл күнделікті қызметте, қайталап айта- мыз, белгілі дәрежеде педагогика элемепті бар. Бұл қызметті ұмытқап социал-демократ социал-демократ бо- лудан қалар еді. Бұл дұрыс. Бірақ саяси міндеттерді пе- дагогикаға тели бастаган социал-демократ та — басқа бір себептен болганымен — социал-демократ болудап ңалар еді, мұны осы күпі жұрт умыта беретін болыи жүр. Кімде-кім бұл «педагогикадап» ерекше бір ұран шығаруды, оны «саясатқа» царсы цоюды, с ы қарсы қоюшылык, арқылы ерекше бір бағыт туғызуды, сол ұранға бола социал-демократия «саясатшыларының» үс- тінен бұқараға шағынуды ойласа, ол бірден жәие сөзсіз демагогияға ұрынғаи болар еді.
Әрбір салыстырудың жетіспейтіп жері бар, бұл ежел- деп белгілі. Салыстырудың ңай-қайсысы болса да са- лыстырылып отырған заттардың пемесе ұғымдардыц тек бір жағын ғана не тек кейбір жаңтарып ғана ұқ- састырып алады да, басқа жақтарын уақытша, шартты түрде абстрактіге айпалдырады. Жалпы жұртқа мәлім, бірақ көбіне ұмытылып кете беретін осы ақиқатты оқу- шыпың есіне салып қояйық та, социал-демократиялык, партияны бір үлкен мектеппен, мектеп болғанда, әрі төменгі, әрі орта, әрі жоғары мектеппен салыстырайық. Мұндай үлкен мектеп еш уақытта, қандай жағдайда болсын әліппені үйретуді, бастауыш білім беруді, өз бе- тімен ойлаудың алғашқы негіздерін үйретуді ұмыта алмайды. Ал кімде-кім әліппені дәлел етіп жоғары білім мәселелерінен сырт айналуды ойласа, егер кімде-кім осы жоғары білімпіц (әліппені өтіп жүрген адамдар- дың саныпа қарағанда әлденеше есе аз адамдардың қо- лы жететін білімпіц) пәтижелеріпің баянсыздығын, кү- мәндылығын, «орісі тарлығып» бастауыш мектептің ба- янды, терең, өрісі кең және келелі иәтижелеріпе қарсы қоятын болса, ол керемет тайыздығын көрсеткен болар еді. Опдай адам тіпті үлкен мектептің бүкіл мәнісін мейлінше бұрмалауға комектескен болар еді, өйткені жоғары білім мәселелерін елемеушілік тек шарлатан- дардың, демагогтардың, реакционерлердің тек әліппені


САЯСАТТЫ ПЕДАГОГИКАМЕН ШАТАСТЫРУ ТУРАЛЫ
379
ғана өткен адамдарды алжастыруына жеңілдік жасаған болар еді. Немесе партияны армиямен салыстырып қа- райық. Бейбіт уақытта да, соғыс кезіпде де рскруттар- ды үйрету ісін, атыс ғылымын, бұңараға соғыс онерініц әліппесін әрі кең, әрі терең тарату ісін үмытуға бол- майды. Ал егер маневрлердің немесе шьш ұрыстардың басшылары... *
1905 ж. июнъде жазъілған
Вгргнші рет 1926 ж. Лениннгц Ңолжазба бойынша басылып
V жинағында басылған отыр
Ңолжазба осы арада үзіледі. Рсд.


380
РЕВОЛЮЦИЯЛЫҚ УАҚЫТПІА ҮКІМЕТТЩ БЕЙНЕСІ
Кезең. Санкт-Петербургте патша өкіметі қиратылды. Самодержавиелік үкімет құлатылды,— қиратылды, бі- рақ жете қиратылған жоқ, олтірілгеп жоқ, жойылган жоц, түп тамырымен жойылган жоқ.
Революциялық уақытша үкімет — халыққа жүгіпеді. Жүмысшылар меи шаруалардыц оз ыптасыпап туған т а- лапкерлігі. Толық бостадідық. Халық оз тұрмысын озі ңүрады. Үкіметтіц программасы=толъщ респуб- ликалық бостапдыңтар, аграрлың қатыпастарды толы- ғымен озгертуге арпалгап шаруалар комитеттері. Со- циал-демократиялық партпяның программасы ө з алдына. Уақытша үкіметтегі соцпал-демократтар== социал-демократиялық партияныц делегаттары, приказчик те рі.
Опан әрі,— күрылтаи жипалысы. Егер халық котері- ле қалса, ол... * (бірден болмаса да) копшілік болып шығуы мумкін (жұмысшылар мен шаруалар). Ergo **, пролетариат пен шаруалардыц революциялыц диктату р а с ы.
Ңара түнек күштер жапталасып царсыласады. Азамат согысы б арыніиа цыз ад ы — патша окіметі жойылады.
Пролетариат уйымы осуде, социал-демократияпыц насихаты мен үгіті опдаған мың еселеп ұлгаюда: бар- лық үкімет баспаханалары etc. etc. «Mit der Gründlich* Ңолжазбада сөз түсініксіз. Ред.
** — Сонымен, демек. Ред.


РЕВОЛЮЦИЯЛЫҢ УАҚЫТША ҮКІМЕТТІҢ БЕЙНЕСІ
381
keit der geschichtlichen Aktion wird auch der Umfang der Masse zunehmen, deren Aktion sie ist» *.
Шаруалар барлъіц аграрлық қатынастарды, букіл жерді өз ңолына алады. Сонда национализация жүреді.
Өндіргіш күштердің орасан өсуі — барлық деревня интеллитенциясы, барлық техникалық білім ауыл ша- руашылық ондірісін котеруге, піырмаудан (мәдениет- шілер, халықшылдар etc. etc.) құтылуға жүмсалады... Капиталистік прогресс жойқып дамиды...
Соғыс: цамал қолдан-қолға көшеді. Не пролетариат пен шаруалардың революциялық диктатурасын буржуазия құлатады, не бұл диктатура Европаны дүр сілкін- діреді, сонда..?
Егер революциялык, диктатура жайыыдағы мәселені маркстік жолмен талқылайтын болсақ, онда бұл мәселе- ні таптардыц куресін талдауға әкеп саю керек.
Ergo, басты-басты қандай қогамдық күштер есепке кіреді? Ordre de bataille? **
(а) самодержавие жатындаты бюрократтық-әскери- ордалық элементтер, оран ц о с а халық қараңғылы- ғынан туғап элементтер (жылдам ыдырауға бет алгап жиынды-құрандылар, бұлар күпі кеше барынша мықты болса, ертең әлсіз). (Бұлардың оз ішінде әулеттік etc. шекісулер созсіз болып тұрады.)
ұйымы өте жоғары maximum
(ß) неғұрлым және біршама ірі, баяу-либерал буржуа- зия.
(Меп бұған либерал помеіциктерді, ірі-ірі финансХ шонжарларын, копестерді, фабриканттарды etc. \ etc. қосамын. Бұлар = 2 буржуазиялық елдің би- | леп-төстеуші қожалары. «Олардың қолыпад бәрі I келеді». /
Фракцияларының арасында жанжал созсіз болып жатады,— ұйымы тым жеңіл
* — «Демек, тарихи қимыл тиянаңты болган сайын, сол тарихи қимылды жасайтын бұқараның көлемі де өсе түседі» 14°. Ред.
** — ¥рыс ДИСП.03ИЦИЯСЫ, ұрысқа әзірленген күштердіц орналасуы ма? Ред.


382
В. И. ЛЕНИН
ұйымы minimum
бірақ бәрі де тіпті қазірдің озінде конституцияны жақтай- ды, ал ертең онан да бетер жақ- тайды.
Идеялық көсемдері өте көп— чиновниктерден, помещиктер- ден, журналистерден.
(ү) ұсақ буржуазия және шаруалар тобы. Ондаған миллион.
«Халық» раг excellence *.
Қараңғылығы, ұйымдаспа- ғандығы өте басым.
Шарасыздығы өте мол, революциядан тікелей таба- тын пайдасы өте мол. Табансыздығы бәрінен де мол (бүгін революция жағыпда, ертең аздаған жақсартулар- дан кейін тәртіп жағында).
Демократия. Идеялық көсемдері —
оте көп демократиялық интеллигенция. Социалист- революционерлердіц «ти- пі».
(6) пролетариат.
ұйымшылдығы, тәртібі өте күшті
Революцияшыл. ¥сақ буржуазияға сын көзімен қа- райды. Идеялық көсемдері, басқалардың бәрінен де го- рі азырац, тек социал-демократиялық интеллигенция мен социал-демократиялық сауатты жұмысшылар ғана. Ілгергімен салыстырғанда саны жағынан анағұрлым әлсіз, бірақ Kampffähigkeit** анағұрлым күшті.
Күрестің республика (бұған демократия-
лық бостандықтардыц бэрі, программа-mini- m u m және маңызды әлеуметтік реформалар да кіреді).
а — бүтіндей қарсы.
* — көбінесе. Ред.
* — күреске ңабілеті, жауынгерлік қабілеті. Ред.


РЕВОЛІОЦИЯЛЫҢ УАҢЫТІПА ҮКІМЕТТІҢ БЕЙНЕСІ 383
ß — конституция жағында, республикаға қарсы (7г— 72). ((Сауда элементі.))
ү — революциялық кезеңде (табансыздау түрде) республика жағында ((күрестің тұрақсыз элемент- тері)).
6 — толығымен және бүтіндей республика жатында,
1905 ж. июнъде жазылған Крлжазба бойынша басылып
Біргнші рет 1926 ж. Ленинніц отыр
V жинағында басылған


384
РСДРП III СЪЕЗІІІІҢ ПРОТОКОЛДАРЫН БАСТЫРЫП ШЫҒАРУ ЖӨНІНДЕГІ КОМИССИЯНЫҢ ПРОТОКОЛДАРДЫҢ ТЕКСТШЕ ЕСКЕРТУІ
Протокол комиссиясы съездегі дауыстардың сапы жо- нінде оқушылардан мынаны ескеруді сұрайды. Съезде окіл болып келген 23 делегаттың 46 даусы болды, бұ- лардың біреуінің бір даусы, біреуіттіц үш даусы, қал- ғандарының екідеп даусы болды. (Голубип жолдас келгеп соң, ягни 18-мәжілістеп бастап 24 делегат болды). Съезде дауыс берудің бәрі дерлік делегаттардың санына қарай есептелді, яғни оңайлық үліін делегат- тардың бәрініц бір-бірден даусы бар деп қабылдаиды. Міне сондықтан жақтап берілген дауыстар мен қарсы берілген дауыстар саныныц қосындысы 46 емес, 23 болып піығады. Есепті осылай оңайлатудың нәтижелерге эсер етпегені озіиен-озі түсіпікті, ойткені жақтап бс- рілген дауыстар да, қарсы берілген дауыстар да бір- келкі екі есе азайтылды. Ал шешім 3 даусы бар бір жолдасқа байланысты болатыпдай түрде дауыстардыц бөлінуі бір рет те болған жоқ.
1905 ж. кеш ОегенОе июлъде жазылған
1905 ж. мына кгтапта басылған «РСДРП-нын кезектг ушгншг съезг Протоколдардыц толъіт} тексті».
Женева, Орталъи$ Комитет
басъілымы
Цолжазба бойынша, басъілып отыр


385
Д А Й Ы Н Д Ы Қ
МАТЕРИАЛДАР


387
«СОЦИАЛ ДЕМОКРАТИЯ ЖӘНЕ РЕВОЛЮЦИЯЛЫҚ УАҚЫТША YKIMET» ДЕГЕН МАҚАЛАНЫҢ ЖОСПАРЫ
Шатастырудыц үлгісі
- ft
У а цы т ш а укімет т у р а лы мд се ле жөнінде
1. Революциялык, қозғалыстың жандануы уақытша үкі- мет (және отан социал-демократиянъщ цатысуы) ту- ралы мәселені жандандырды.
2. Оншама жақын емес те секілді еді,— бірақ хвостис- терге «қатердің» орасаи зор болып көрінгені сонша- лық, Мартынов оған арнап кітапша да жазды.
Мұндай мәселеде айқындық керек.
3. Мартыновтың ойлары жәие бұл ойларының пасық- тығы.
«Ойларды» талдау.
«Искраның» 87-номерінде үндемей қалу. Гапонға оның «программасы» 141 жөнінде жауап берілмеді.
4. 	Парвустың Taedium vitae *-сі: листоктарда, «Искра- да», Троцкийге алғы сөзінде ол «бүлік шығарады».
5) Нақ «бүлік шығаруы» себепті де ол лағып кетті.
6) Ңорытындылар. Біздің ұйым=1/іооо. Тіпті жүз есе үлкейтіп көрсеткенде де — мартыновтық реак- цияшыл үрейлерді ақтай алмайды. Программа — т аптыц позиция.
Демократиялыц төңкерістегі революциялық дик¬
татура.
1905 ж. 23 марттан (5 апрелъден) ертерек жазылған
Бгргншг рет 1926 ж. Лениннщ V жинагында басылған
Ңолжазба бойынша басылып отыр
— өмір жиіркеніші. Ред.


388
«ПРОЛЕТАРИАТ ПЕН ШАРУАЛАРДЫҢ РЕВОЛЮЦИЯЛЫҚ ДЕМОКРАТИЯЛЫҚ
ДИЕТ АТУ РАС ЪТь ДЕГЕН МАҢАЛАГА АРНАЛГАН МАТЕРИАЛДЛР
1
«ИСКРАНЫҢ» 93-НОМЕРІНДЕГІ ФЕЛЬЕТОН ЖӨНІНДЕ ЗАМЕТКАЛАР
«Искраның» 93-номерін салыстыр, фельетон — біз тек томеннен ғана, ал жоғарыдан емес.
Бұл тақырыпқа бөлек мақала жазған жөн болар еді. Революциялық дәуірде өзін тек томендегі қызметпеп шектейтін, жоғарыдан ңысым жасаудан бас тартатып революционер ео ipso * революциядан бас тартады, осины корсету керек.
Буржуазиялық дамудың немесе крепостниктік апсіеп regime **-ден революциялық жолмеп шығудың екі типі бар:
1) жоғарыдан жеңілдіктер жасау жолы, кеміту, азай- ту, оңайлату жолы
2) томеннен қайта жасау жолы, жаңа құрылысты бо- лымды түрде енгізу жолы...
конституция
земстволар
парламенттік форма-
революция
саяси
мен көмкерілген аб¬
бостандың
солютизм республика.
* сол арқылы. Ред.
— ескі тәртіптен. Ред.


«ПРОЛЕТАРИАТ ПЕН ШАРУАЛАРДЪЩ... ДПКТАТУРАСЫ ...»
389
2
МАҚАЛАИЫҢ ЖОСПАРЫ
Таты да у ацытш а у кiмет тура л ы
1. Революциялық мақсаттарда айқындық керек. Мартынов күңгірттендіруді 9 январьға дейін бастады. Ңоз- ғалыстың жеке жақтарып өсіре корсету емес (әрда- йым мүмкіп пәрсе), ал кері қарай шегеріп тастау.
2. Мәселепің қойылысы: (1) уақытша үкімстке социал- демократияның қатысуыпа бола ма? Болады («Вперед» ), жоқ («Искра»). (2) Революциялық д е мо- кратиялыц диктатура үкіметіпе революциялық демократиямен бірге социал-демократияның қаты- суына бола ма? Болады («Вперед»), жок, («Искра»). «Жоресизм»— «якобиншілдік» (tantum mutatus ab illo! *).
Мәселенің күрделілігі.
3. «Искраның» дәлелдері:
қастерленетін буржуазиялық тәртіп: полиция, түр- мелер, кредит,— жұмыссыздық etc.
(1) «укімет те «жасасын!» деген сөзбен тілдщцасие- тін кетіру». {Фраза} тұрпайы жоресизм.
программа = іпахішит-ді жүзеге асыру. буржуазияныц саналылыгы жол бермейді| contra Баку].
сыртта түрып итермелеу цолайлырақ.
— осымеп байланысты мүлде өзгеріп кеткен’ Ред.


390
В. И. ЛЕПИН
4. Оның қателіктері:
міндет пен кезеңнің эскери шарттарын түсін- беушілік.
Kurz * = республика үшін күрес. Жақтай ма не- месе қарсы ма? «Қастерленіп» отыр ма?
буржуазиялық құрылысты, түрмелерді, армия- пы etc. «қастерлеуді» диалектикаға жат тұрғыдан түсіну. Ich stimme rückwärts, nicht vorwärts zu..**
«бірігіп соққы беру»—және бірігіп өлтіру? қи- рату? тойтару?
күрестің шытырмаиы: «the run of the true love is never smooth...» **■*
«жоресизм»: үйренді, бірақ ұқпады. Жаттап ал- ды, бірақ ойластырып алмады.
Мәнін ұқпаған, тек әрпін жаттаған. Принцип не? (Салыстыр. Paris. 1900) 142.
Программа-minimum жоне maximum. Пролетариат сергеі^ пе?
5. Шын мәпіндегі қатер: д е р б е с ұйымның және про- летариаттың д е р б е с күресінің міндеттерін ұмыту- шылық.
Бул сөзсіз.
Мұның өзі уақытша үкіметке қатысуды қиындата ма? Одақтар бостаидығы? Үгіт құралдары? Бас- пасөз? Б е л г і л і бір ж аг дай ла р д а отставкам а шы г ып к е т у д і ц уолайлы- лыг ы.
(2) (а) Революциялыгү уацытша укімет пен (ß) револю-
циялык диктатура («Искра» жасап отыртан) арасында- ты айырмашылыту = схоластика, а=за,цдық форма, ß = таптық мәпі. Бір жағыпан, ß болмайынша а болмақ емес. Екінші жағынаи, ß қайткенде де уацытіиа нэрсе (не бур ж уазиялыту диктатураға көшу, пролета- риаттың жеңілісіне кошу, не социалистік диктатураға кошу).
* — Кысқаша. Ред.
** — Мен, келешекте болатынға емес, өткендегіге санкция беремін (келісемін)... Ред.
*** — «шынайы махаббат еш уақытта оп-оцай өтпек емес...» (Шекспир). Ред.


(ПРОЛЕТАРИАТ ПЕН ШАРУАЛАРДЫҢ... ДИКТАТУР АСЫ ...»
391
Тактикалық сақтық. Әзірлену, ңатарларды топтасты- ру, ал losschlagen gedankenlos (Draufgänger) * емес, «бәрінен де революцияшыл болу» емес...
Революциялық демократия деген бар ма? Эрине, бар (Л. Мартовтыкі дұрыс contra Троцкий және Parvus жә- пе Троцкий). Л. Мартов революциялық демократия енді гана «осе бастады», ал пролетариат осіп келеді деп, Троцкийге тіпті босқа сенеді. Қайта мұның v і с е v е г- s а ** (жария баспасоз, қалыц интеллигенция оның ша- руалармен байланысы etc. sehr bald **■* қалпына ке- леді).
«Есерсоқ адамдар» («Frankfurter Zeitung»). Баку. Егер адал болса, жария либералдардың бәрі=дайын тұрған революцияшыл демократтар, адал жазушылар- дың, ізгі ниетті адвокаттардыц, парасатты оқытушы- лардың, дәрігерлердіц ж э н е т. т. ж э и е т. т. бар- лык, ықпалы...
«Искраныц» Bessere Einsicht ****-i: Revolution in Permanenz революциялық диктатура дегеніміз де осы.
«Бәрінен де революцияшыл болу». Ал социалист-ре- волюциоиерлер ше? Социалист-революционерлер меп со- циал-демократтардың күресі. Социал-демократтардыц социалист-революционерлердің революциялық үкіметі- иен кетуіне, сөйтіп «революцияшыл аваитюризмге» оп- позицияга шығып, олардың «Abwirtschaften»*****-ін кутуіне тура келуі де әбден мүмкін... (Социалист-рево- люциоперлерді тип ретіпде алып, революцияшыл демо- краттардың социалист-революциоиерлерге боялуының болмай уоймайтындығы.) Бұл жерде ешбір жағдайда оз цолыцды матамау керек. Пролетариаттың ұйымшыл- дыгы мен тәртіптілігі, революцияшыл интеллигенция мен революцияшыл ұсақ буржуазияпың «авантюризмі» және тұрлаусыздығы...
1905 ж. 30 марттан (12 апрелъден)
ертерек жазылған
Бгріншг рет 1926 ж. Лениннгц Колжазба бойынша басылъіп
V жинағында басылған отыр
* — ағат қимыл. Ред.
** — керісінше. Ред.
*** — тез арада. Ред.
**** — Ең жаңсы болжамы. Ред.
***** — қожайынсуыпың аңыры. Ред.


392
«ЛИБЕРАЛДАРДЫҢ АГРАРЛЫҚ ПРОГРАММАСЫ» ДЕГЕН МАҚАЛАНЫҢ ЖОСПАРЛАРЫ
1
Либералдардың аграрлық программасы туралы бас- ты 2 мәселе:
I. 	жеке пупкттерге талдау— — —
II. жалпы қорытыидылар. Мәпі. Россияпың ерекшелігі айқып (помсщиктер аграрлыц реформапы жа-қтай- Дьі).
Бұл срокшелік иеде?
(а) орыс аграрлық тұрмысының социалистігінде ме?
(Ö) аграрлық қайта өзгерістің буржуазиялъщ- демократиялыу мәніпде.
That is the question *.
Социал-демократтар (б)-ны пайымдап, дұрысып айт- қаны епді барғап сайын айқындалуда. (Contra халық- шылдар меп социалист-революциоперлер.)
Селольщ жұмысшылар туралы Nil **.
Селолық ууръілысты уайта өзгертетін Nil: уоғам- д ыі$ тэртіпке о ла р д ы «м у д д е л і е т у» у шін ұсац буржуазиялық шаруашылықтардың шагьш тобыпыц жылжуы ғапа.
Бүтіпдей «игі пиетті қамқорлықтың», «ақылды же- ңілдіктердің», Шидловский комиссияларъшъщ, алдарқа- тулардың etc. шеңберінде.
Т у йін і: шаруалар комитеттері және революциялъщ диктатура...
* — Мәселе, міне, қайда жатьтр. Ред.
** — Nihil — түк жоң. Ред.


«ЛИБЕР АЛДАРДЬІҢ АГРАРЛЬІҢ ПРОГРАММАСЫ» ДЕГЕН... 393
[[7 ——
Ңорытындылар:
аламыз деп қорқытып жүргеп пәрсе- лерін сатқылары келеді.
Белгілі п і I
барлық реформалардътң чиновниктік сипаты, шаруалардың революциялық қимыл-әрекетіпен қорқушылық,
2
Либералдардыц аграрлыц программасы
1. «Освобоэісдениедегі» Л.-дің мақаласы. Епді Москва- дағы земство съезінің программасы.
2. «Түбегейлі қайта озгеріс» ...Quoad * түбегейлі?
( 1861 жылғы «реформалардыц» шалалыгып, қазір-]
1 гі аграрлың қүрылыс гіеп қогамдық-экопомикалық
Ідаму талаптары арасыпдағы қайшылықты түсіну. J
Түсіпгеттдіктеп емес, түйсік бойыпша. Қайшы- лықтьщ мэиі педе?— сословиелілікте, крөпостпиктік- те, жұмыспеп отеуде, кіріптарлықта. Деревняпы буржуазиялық тттаруатпылық жағдайыпа епгізу (со- циалист-революционерлердің etc. бұл жопіндегі бай- баламы).
3. Жеке иеліктегі жерлсрден кесіп алу жәпе оның қү* пып толеп алу.
(Помсіциктерден піығып отыр! Қажет емес. Аламыз деп қорқытқан жағдайда сатып жіберген жақ- сы. Көптегеи жеке иеліктегі имепиелердің шаруа- шылық жағынан тияиақсыздығып түсіиу. Мэдениет «мужиктің» қолында.
Помещиктердің билігіндегі елеулі нәрсені жеціл- дік беру жолымен сақтап қалу — олардың программасы.
— помещиктердің билігіп цирату — шаруалар- дыц «программасы»)...
Кесінді жерлер, экспроприация..,
• — Ңаншалықтьт, қашанга дейін. Ред.
14 10-том


394
В. И. ЛЕНИН
4. Ңазыналық және уделдік жерлер. Уделдік жерлер- дің б і р б ө лі г i (NB) (қорқады!).
Ал шіркеулік жерлер ше?
«Оны еңбекші хальщтың мүддесіне пайдалапу»...
(«Халықшылсыған буржуазия ».)
5. «Аренданы реттеу». Біздің аграрлық программамен салыстыр...
6. «Ңоғамдың-мемлекеттік делдалдық комиссиялар».
Т у йін і! Неге мемлекеттік? Шаруалар комитеттеріи салыстыр.
«Коғамдық» деген не?
7. Ңоныс ауыстыру, эр жерге көшіру, банктер, кооперация
{либералдар жэне социалист-революционерлер — са- лыстыру...}
8. Меже жоніпдегі заң. Іскерлікпеп. Quid est re vera?* =Жеке меншікті және фермерлікті, капиталистік шаруашылықты дамыту (аттамалы алапңа қарсы etc.). Arrondirung...**
9. Summa summarum помегциктің билігіндегідеп сақтауға болатынның бәрін саутай о т ы р ы п, деревняны буржуазиялыц жолмен демократияланды- руды аяқтау, бітіру.
10. «Искраның» 3-номерін салыстыр {аграрлык мәселе
ш ы ғ а д ы} II күи тәртібіпдеЦ 143.
11. Marx über Kriege-ні салыстыр. Біздің бағыт=қол- дау, қоян-қолтық істеу, ілгері бастыру, итермелеу, саяси сапалылықты енгізу, революциялық-демокра- тиялық сипатып атап көрсету, таптық ерекшелікті сақтау, село пролетариатын ұйымдастыру және ағарту...
1905 ж. 7(20) апрелъден ертерек
жазылған
Бгріншг рет 1926 ж. Лениннгц Ңолжазба бойыншсі басъілъіп
V жинағында басылған отъір
— істің шын мәні ңандай? Ред.
— Жинақтау... Ред. Жалпы қорытынды. Ред.


395
БІРІНШІ МАЙ ЛИСТОВКАСЫНЫҢ ЖОСПАРЫ
1. Соз «көктемі» жәпе жексұрын қылықтар.
2. Булыгиндік алдау.
3. Соғыс және үкімет системасының күйреуі.
4. Күйзелу, аштық, оба...
5. СПБ., Рига, Варшава etc. 9. I.
6. Баку және еврейлерге қарсы қатерлі қозғалыс.
7. 9. I. және одан кейінгі революциялық стачка мен революциялық қозғалыс. Революция!
8. Шаруалар қозғалысы. Оның жанышталуы және оның мақсаттары.
9. Ңұрылтай жиналысы және революциялық уақытша үкімет.
10. Республика және барлық демократиялық бостан- дықтар жолындағы күрес.
11. Республика жолындағы және социализм жолында- ғы пролетарлық күрес.
12. Бүкіл дүние жүзілік революцияшыл пролетариат™ бастаушы революцияшыл орыс пролетариаты.
1. 	V. жалпы алғанда.
Қайда әкеліп соқтырды? 1—4. Революциялық қозғалыс. 5 және 7. Үкіметтің қудалау әрекеті. 6. Шаруалар ңозғалысы. 8.
Қарулы котеріліс.
Күрестің мақсаттары. 9—11.
14*


396
В И ЛЕНИ Н
О. Бірінші май жалпы алғанда.
A. Революцияның басы 1—6.
Б. Жұмысшылар мен шаруалардың күресі 7—8.
B. Күрестің мақсаттары 9—11.
Г. Орыс революциясының бүкіл дүние жүзілік та- рихи маңызы 12.
1905 ж. 12(25) апрелъден
ертерек жазылған
Бгргншг рет 1931 ж. Лениннгц Ңолжазба бойынша басылып
XVI жинағында басылған отыр


397
РСДРП ІП СЪЕЗІНЕ АРНАЛҒАН МА ТЕРМА Л ДА Р
1
СЪЕЗДЩ КҮН ТӘРТІБІНІҢ ЖОБАСЫ ЖӨНІНДЕ
1
СЪЕЗДЩ КҮН ТӘРТІБІНІҢ БАСТАПҚЫ ЖОБАСЫ
1. Ңарулы көтеріліс.
2. Социал-демократияның революциялық уақытша үкіметке қатысуы.
3. Социал-демократияның ашық саяси бой корсе- туге әзірлігі.
4. Шаруалар қозғалысып қолдау.
5. Либералдық қозғалыс- қа көзқарас.
6. Социалист-революцио- нерлерге көзңарас.
7. Партия уставы.
8. Партия ұйымдарында- ғы интеллигепттерге жұмысшылардың көз- қарасы.
1. Ңарулы котеріліс.
2. Уақытша үкіметке қа- тысу.
4. Либералдарға көзқа- рас.
5. Социалист-революцио- нерлермеп келісім.
6. Үгіт пен насихатты ретке келтіру.
7. Шаруалар қозғалысын ңолдау.
8. Партия уставы.
9. Жұмысшылардың ин- теллигенттерге көзқа- расы
—делегаттардың есебі.
10. Сайлау.
11. 1 Май?
12. Съездің шешімдері меп протоколдарды


398
В И ЛЕНИН
жариялау тәртібі, сай- ламшы міндетін атқа- руға кірісу тәртібі.
? 13. Ұлттық социал-демо-
кратиялық партиялар-
ға көзқарас.
14. Партияның бөлініп шыққан бөлегіне көз- қарас. Партия ішінде- гі алауыздық.
1) Тактика.
2) Басқа партиялар мен ағымдарға көзқарас.
3) ¥йым.
4) Партияның ішкі жұ- мысы.
1 Май.
Насихат пен үгітті рет- ке келтіру.
Сайлау.
Жариялау тәртібі.
75. 71 144.
2
СЪЕЗДІҢ КҮН ТӘРТІБІ ПУНКТТЕРІН ТОПТАУ
7 пп. 145 I. 1) Тактикалық мәселелер.
3 пп. II. 2) Үйымдық мәселелер.
' [партияның уставы тұрғы-
сынан алғанда ұйымдық жұмыстьщ шарттары] *
централизм және демократизм.
жу мъъ сшылард ыц
и н теллигенттер- {\ге көзуарасы.
* Шаршы жақша ішіндегі петитпен терілген текст қолжазбада
сызылып тасталған. Ред.


РСДРП III СЪЕЗІНЕ АРНАЛГАН МАТЕРИАЛДАР
399
III. 	3) Басқа пар- тиялар мен ағымдарға көзқарас.
1. болініп іпыққан бөле- гіне
2. ұлттық
3. либералдарға
4. социалист-револю-
ционерлерге
5. 	жұмысшы қозғалы- сының томенгі фор- маларыиа
IV. 	4) Партия жұмысының насихат және ішкі мәселелері үГ|т
V. 	5) Делегаттардың есебі
1) Орталық Коми- теттің есебі.
2) делегаттардың есебі.
VT. G) Сайлау.
(1) сайлау.
(2) тәртіп.
I -
- 7
II -
-4
III -
-5
IV-
- 1
V-
-2
VI -
-2
21 146
3
СЪЕЗДІҢ КҮН ТӘРТІБІНІҢ БАЯНДАМАШЫЛАР КӨРСЕТІЛГЕН ЖОБАСЫ
Партияныц III с ъ е з і к ун тәртібінің ж о б а с ы
А) Тактикалыц мәселелер.
1. Ңарулы котеріліс.
Вернер, Воинов 147<


400
В. И. ЛЕНИН
2. Социал-демократияның ашық саяси бой көрсетуіне әзірлік.
Шмидт.
3. Үкіметтің төңкеріс қарсаңындағы және төңкеріс ке- зіндегі саясатына социал-демократияның көзқарасы.
Шмидт, Ленин.
4. Шаруалар қозғалысын қолдау.
Ленин, Шмидт.
Б) Басі$а партиялар мен агымдарға көзцарас.
5. Россия социал-демократиялық жұмысшы партиясы- ның бөлініп шыққан болегіие көзқарас.
6. Россияның ұлттық социал-демократиялық партияла- ры меп ұйымдарына козқарас.
[7] 6. Либералдарға көзқарас.
[8] 7. Социалист-революционерлерге көзңарас.
Ленин, Вернер. В) Партийный уйымы.
[9] 8. Партия уставы. Вернер.
[10] 9. Партия ұйымдарыпдағы жұмысшылар меп пн-
теллигенттердің қатынасы.
Вернер.
Г) Партияныц ішкі жумысы.
[11] 10. Делегаттардың есебі.
[12] 11. Үгіт пен насихатты жақсарту.
13. 	Бірінші май.
[14] 12. Қызмет адамдарып сайлау.
[15] 13. Протоколдарды жариялау және жаңа мекеме-
лердің іске кірісу тәртібі.
1905 ж. 13(26) апрелъде жазъілған
Бгргншг per 1926 ж. Лениннщ Қолжазба бойынша басылып
V жинағында басъілған отыр


РСДРП III СЪЕЗІНЕ АРНАЛҒАН МАТЕРИ АЛД AP
401
Жақсы Р)
2
РСДРП-ның АШЫҢ САЯСИ БОЙ КӨРСЕТУІ ТУРАЛЫ МӘСЕЛЕ ЖӨНІНДЕ РУМЯНЦЕВТІҢ ЦАРАРЫ жобасына ескертпелер
Меніңшө, қарарды былайша қайта жазу керек: Дәлелдер:
(1) мыналар атап көрсетілсіп: революциялық қозга- лыстың тегеуріпімен саяси партиялардың ашық бой корсетуі іс жүзіпде басталып отыр etc.
(2) бұл жөніпде либералдар ерекше алыс көтеді, олардың іс жүзіндегі артықівылыгы (ЛІмидттің 1-п.).
(3) бұғап жұмысшылардыц ынтасы орасан зор (ІІІмидттің 2-п.) — ң о р ыт ын д ы л а р:
(1) ашық бой корсөтудің бірде-бір қолайлы жағ- дайы пайдаланылмай қалмасып, жұмыспіылар бой корсету устінде дербес күш болып ұйымдастырыл- сын;
(2) жұмысшылардың жария ұйымдарын социал- демократияпың ықпалына бағындыруға тырысып, тіпті болмашы жария формалардың бәрі пайдала- пылсын.
(3) біздіц астыртып аппаратымызбен қатар ашық саяси бой корсету үшін аппарат құруга практика- лық шаралар қолданудың қажеттігі барлық жұ- мысшы ұйымдарыпда жәпе мүмкіпдігіпше пеғұр- лым ңалың бұқара арасында пасихатталсын.
[+0) Қызмет бостандыгын іс жүзінде жеңіп алудың басы.
1) 	Жұмысшы бұқарасы ашық бой көрсетуге ұм- тылуда.
2) 	Лпбералдар мыцтап пайдалануда жоне ба- сымдық алып отыр.


402
В. II. ЛЕНИН
3) 	Жұмыс жүргізудің дағдылы тек ңана астыр- тын формаларынан ашық формаларына таяу бола- шақта мүмкін болатын көіиуге дайындалудың қа- жеттігі.
Қаулы етеді:
(1) қолайлы жағдайды құр жібермеу... ашық бой көрсетулер — әрекет жасайтын жерде жеке ұйымдар әзірлейді.
(2) ұйымдарды социал-демократияның ықпалына бағындыруға тырысып, олардыц тіпті ішін- ара ж ария формаларын да пайдалану]*
1905 ж. 16 және 19 апрель (29 апрель мен 2 май) аралығында жазылған
Бгргншг рет 1926 ж. Лениннгц V жинағында басылған
Ңолжазба бойынша басылып
отыр
* Шаршы жақша ішіндегі петитпен терілген текст қолжазбада сы-
зылып тасталған. Ред.


РСДРП III СЪЕЗІНЕ АРНАЛҒЛН МАТЕРИАЛДАР
403
3
СОЦИАЛ-ДЕМОКРАТИЯІІЬЩ РЕВОЛІОЦИЯЛЫҚ УАҚЫТША ҮКІМЕТКЕ ҚАТЫСУЫ ТУРАЛЫ БАЯНДАМАҒА АРНАЛҒАН МАТЕРИАЛДАР 148
1
СОЦИАЛ-ДЕМОКРАТИЯНЫҢ РЕВОЛЮЦИЯЛЫҚ УАҚЫТША ҮКІМЕТКЕ ҚАТЫСУЫ ТУРАЛЫ БАЯНДАМАНЫҢ ЖОСПАРЫ ЖӘНЕ ЦАРАРҒА АРНАЛРАН ТЕЗИСТЕР
Ж а лпы алганда«Впередтің» ігозициясы:
1) Плехановтың қарсылықтарын талдау.} Маркс 1848 ж.
2) «Искраның» 93-номері жәие Bakunisten.
3) «Искраның» 93-номері («Revolution in Permanenz»). ?
4) Ңарар.
5) Ңорытындылар.
Қарардъіц дәлелдері:
1) 	Саяси бостандықтар мен демократиялық республи- каның қажеттігі.
[2) Сол үшін күресе алатьтн жәие күресті бастайтын револіо- циялық буржуазия меп ұсақ буржуазиялық демократияның бар екендігі.
3) Пролетариаттың революциялық демократияны қолдауының қажеттігі...] *
4) Самодержавиені толық құлату және құрылтай жи- налысы бостандығын шын мәнінде қамтамасыз ету үшін революциялық уаңытша үкіметтің қажеттігі.
[5) Революциялық социал-демократияның тек төмелнен ғана емес, сонымен бірге жоғарыдан да революциялық қимыл жасалуын мойындауы.
* Шаршы жақша ішіндегі петитпен терілген текст қолжазбада сьр
«ыльш тасталған. Ред.


404
В. И. ЛЕПИН
6) Революция толық жеңген күнде, социал-демократия көтері- ліске басшылық жасаған күнде революциялық уақытша үкіметке социал-демократияның қатысуы қажеттігі.] *
7) Төңкерістің буржуазиялық-демократиялық сипаты және буржуазиялық демократиядан өзгеше пролета- риаттың дербес позиция ұстауының қажеттігі.
[8) Ашық түрде ұйымдастыруға (жұмысшылардың кеңінен қа- тысуымен), партияның уәкілдеріне бақылау жасауға қабі- летті үйымдасқан социал-демократиялық жұмысшы партия- сының бар екендігі] *
Қарардыц ш е ш і м шығаратын б ө ле гі
социал-демократияның революциялық уацытша үкіметке ңатысуы туралы
1) Революциялық уақытша үкімет идеясыи насихаттау және оны жақтауға үгіттеу жеңімпаз революцияиыц қажетті құрамдас болсгі.
2) Жұмысшылар жипалыстарыпда біздің бүкіл про- грамма-шіпітиш-ды, біздің программа-тахітит-ды талқылағанымыз жәпе одап әрі талқылай беретіиі- міз сияқты, жалпы тұрғыдан ғана емсс, соиымеп бірге оны дереу толық жүзеге асыру мүмкіидігі тұр- ғысынан да талқылау керек.
3) Халыцтъіц көтеріліс жеңіске жеткен жатдайда бар- лық коитрреволіоциялық әрекеттерге қарсы аяусыз күресу мақсатыпда, Россиядағы демократиялық пе- гіздерді толық тазарту мақсатыида, жұмысшы та- бын неғұрлым кеціиеп ұйымдастырудың үкімет рұқ- сат ететіп құралдарып толық пайдалану мақсатын- да социал-демократияпың революциялық буржуазиями және ұсаң буржуазиялық демократиямеи бірге революциялық уақытша үкіметке қатысуы мүмкіи деп таиылсын.
4) 	Мұпдай қатысудың қажетті шарт- Бұл субъектив- тары—социал-демократиялық жұ-
тік шарттар. Ал мысшы партиясыпыц үкімегтегі
* Шаршы жақиіа ішіндегі петитпен терілген текст қолжазбада сы-
зылып тасталған. Ред.


РСДРП III СЪЕЗІНЕ АРНАЛҒАН МАТЕРИАЛДАР
405
объективтік шарт- тар ше? контрре- волюциямен аяу- сыз күресу мақса- тында. П. 3.
NB Қ а р у- л ы
пролетариат
өзінің уәкілдеріп бақылап отыруы және толық социалистік төңкеріс- ке ұмтылуында буржуазиялық де- мократияның бәріне және қан- дайына болсын дүшпап тәуелсіз таптық жүмысшы партиясын бұл- жытпастан қорғауы.
Ңаидай жағдайда болса да, рево- люциялық уақытша үкіметке со- циал-домократияпыц қатыса алу- алмауьша қарамастан, револю- цпялық үкіметтің ^андайына б о л сын бақылау жасау үшін және оғап қысым жасау үшіп жұ- мысшылардың дербес р е в о лю- ция лы if үйымдарыиың ңажет- тігіп жұмысшы табыныц арасын- да тарата беру.
2
РЕВОЛЮЦИЯЛЬЩ УАҚЬІТША ҮКІМЕТ ТУРАЛЫ БАЯНДАМАНЫҢ ЦЫСҢАША КОИСПЕКТІСІ
1. Алғаш қарағаида мәселе оғаш қойылған: революция- лық уақытша үкіметтің жүзеге асуы соншалықты жақын емес. Бізге әдеби айтыстың әкеп тацған мә- селесі. Мартынов және опың 1905 жылгы 9 япварьга дейінгі пікірі («Екі диктатура», 10—11-беттер). Осы пікірдегі хвостизм.
Социал-демократия мақсаттарыныц айқын болуыпың маңызы.
2. Плехановтың таластың басын дұрыс суреттемеуі (№ 96): мартыповшылдықты 149 бүркемелейді.
3. Мәселенің жалпы қойылысы: социалистік диктатура ма, әлде демократиялық диктатура ма? Біріпшісін тықпалаудың ақылға сыйымсыздығы.
Екіншісінің болмай қалмайтындыгы.


406
В. И. ЛЕНИН
4. 	96-номердегі Плехаповтың дәлелдері.
Ңараңыз: ерекше жазбалар, 1 — 6-беттер*. Сонан соң.
а) Екі күш: революция және контрреволюция. Олар- дың қарулы күүесі, күрес тағдырыпың құбылмалы- лығы, күрестің томенпеп де, жогарыдан да болмай қоймайтындыгы.
б) Энгельс 1849 жылғы, Reichsverfassungskampagne150- ні баяндаудан алынгап цитаттар.
в) Ңарар және оныц қысқаша дәлелдемелері.
3
ПЛЕХАНОВТЫҢ «ӨКІМЕТТІ БАСЫП АЛУ ТУРАЛЫ МӘСЕЛЕ ЖӨНІНДЕ» ДЕГЕІІ МАҢАЛАСЫНА ЕСКЕРТПЕЛЕР Плехановтың 96-номердегі мақаласынад мыналар атап корсетілсін:
1) ««Вперед» «Искраны» айыптайды» (1-бағана) деу асыра айтцандыц; бұл арқылы мәселепің қойылысы бұр- маланады деген мағыпада осылай.
Іс жүзінде Мартынов пролетариат басшылық еткеп көтеріліс жеціске жеткен жағдайда впередшілдердің ре- волюциялық үкіметке ңатысуы цажеттігімен оларды 9 январьға дейін-ақ цорцыта бастаған болатып (Мартынов, 10—11-беттер). ((Мартынов жэне «Искра», NB Энгель стен цитат келтіру NB.))
Ergo**, «өкіметті басып алу» (бұл тұжырым біздікі емес, «Искраныкі». Бұл тұжырымныц өрісі тар) тура- лы мәселені ойлап шығара бастағап «Вперед» емес, ал сәтті көтерілістен уркіту ретінде Мартынов пен «Искра» ойлап шығарды.
2) «Вперед» Маркс пеп Энгельсы «филистерліктіц ас- қан шеберлері» деп атады деу орескел бұрмалагандық. Мартынов = Маркс емес!!
«Вперед» былай деді, мына алмасу: самодержавие —- либералдыц конституция — демократиялыц республика — социалистік төңкеріс,— «жалпы жәпе тұтас алған- да дуры с», бірақ филистерлік дегеніміз өзіңді екіпші дәрежелі рольмен алғаіицы тиіскенге дейін шек- * Қарацыз: осы том, 406—410-беттер. Ред.
** — Сонымен, демек. Ред.


РСДРП III СЪЕЗІНЕ АРНАЛҒАН МАТЕРИАЛДАР
407
т е у, пасықтық. «Секіру болмайды деп ойлау» — пасық- тық. «Баяу жәпе бірқалыпты жоғары өрлеген түзу сы~ зық деп ойлау» — пасықтық. Плеханов мәсөлені шатыс- тырып отыр.
3) «Үндеуді» 151 баяпдаганда Плехапов бұл мәселе жопінен тагы да бұрмалауға жол береді, ол бұл үндеу- діц халықтың толыц жеңісііске аспагап кезде, либерал буржуазия самодержавием алмастырып улгерген кезде, демек, революция кемітіліп, байқалмайтындай етіліп болған кезде, нац осы кезде жазылғанын әдейі колеңкеде қалдырады.
Толық жеңіске жеткізе алмаған халық котерілісінің сәтсіздігінен соц, Маркс пен Энгельс жұмысшы табына ұйымдасуға жәпе әзірлепуге кеңес береді. Мұның өзі біріппіі котеріліске дейінгі жағдайға жауап болғаны ма? Мұның өзі пролетариаттың жецімпаз көтерілісінің жорамалына жауап болғапы ма?? (ал «Искра» мен Мартынов пак, осындай жорамалды негізге алды).
4) Плехапов «Үпдеуді» баяндағанда Маркстің 1848 жылы және 1848—1850 жылдары Гермапияда ұсақбур- жуазиялық демократия «барған сайып үйымдаса бер-
тірегін ді», ал «жұмысшы партиясы өзінің бірден-бір негізін жогалта берді» ((S. 75 «Ansprache»)) деген аса мацы з д ы пікіріп қоса айтуды у м ы т а д ы.
Ergo: Маркс усац буржуазиялыц демократияныц ана- турлым ұйымшылдығын атап көрсетеді, 1848 жылы жұ- мысшы партиясы буржуазияныд соңында салпақтапжүргенін ((S. 76 «Ansprache»)) атап көрсетеді. Сондыцтан Маркс барлык, назарын түгел- дей пролетариаттыц дербес ұйымы қажеттігіне аудара- ды, сондықтан ол ұсак, буржуазиялыц партияның ба- сымдылығы кумәнсыз ((S. 78 «Ansprache»)) деп санайды, сондыцтан ол жұмысшы партиясының ба- сымдылығына және оның революциялык, үкіметке ца- тысуыпа мүмкіндік болады деп есептемейді.
«Үндеуде»
5) Маркс «Ansprache»-fle жұмысшы партиясының ре- волюциялыц (уақытпіа) үкіметке ц а т ы с у ы туралы мүлдем у н д е м е й д і.


408
В. И. ЛЕНИН
Сондықтан «пролетариаттыц саяси өкілдері ұсақбур- жуазияның окілдерімен бірге жаңа қоғамдық құрылыс орнату жолында ецбек ете алады-ау деп Маркс тіпті ойламаған да болу керек» деп пайымдағанда Плеханов мүлде қателеседі.
Бұл д у р ы с емес. Маркс револкщиялық уақытша үкімет жөніпде иақты айтуға келгепде бул ойгатоң- талмайды. Маркс роволюциялық уақытша үкіметке социал-демократтардыц қатысуы туралы мәселе к ө- термейді, ал Плеханов Маркс б у л мәселені сөзсіз гурде теріс мағынада шешті деп корсетіп отыр.
Маркс былай дейді: біз, социал-демократтар, бәріміз де салпақтап артта жүрдік. Біздің ұйымдасуымыз на- шар, революция табысңа жеткен күпде ұсак, буржуа- зиялық демократия өкімет басына колгенде, біздіц дер- бес ұйымымыз болуы керек.
Мартынов былай деп қорытады: Россиядагы револю- циялык, ұсақ буржуазиялық демократиядан горі қазір апағұрлым жақсы ұйымдасқап жопе созсіз түрде дербес партия цұрып отырған біздер, социал-демократтар, ко- торіліс табысқа жетксп жағдайда бізге революциялық уақытша үкіметке қатысуға тура келетінінен қорқуға тиістіміз.
Иә, Плеханов жолдас, марксизмпің жопі бір басқа да, мартыиовизмпің жөні бір басқа.
6) 	Плеханов ««Впередтің» дәлелдері ұдайы қайтала- иа беретін бірпеше сөздермен шектеледі», ал «Искра» — «Марксті сыпағысы келмейді» дейді.
Бұл солай ма екеп?
Кімнің дәлелдері «қайталана беретіп создермеп» шек- теліпті? Б а р лъіц байлығып «цитаттардан» құрастыр- ған Плеханов емес пе екен?? Жартымсыз байлық бұл.
«Вперед» Марксті «сынамайды». Мах пен Авенариус — плехановтық дәлелдердің жұтаңдығын жасыратын бүркепіш.
«Вперед» нацты орыс жагдайларын талдайды, бұл жағдайлар жайыпда Плеханов бі р а у ы з с ө з д е


РСДРП III СЪЕЗІНЕ АРНАЛҒАН МАТЕРИ А ЛДАР 409
айтқан жоқ: пролетариат пен шаруалардьщ арақаты- насы
ананың да, мынаның да ұйымшылдығы
ұсак, буржуазиялық демократия мен социал-демокра- тияның күшін салыстыру
бірінші котеріліске д ей ін г і кезең
бүкіл пайымдаудың шарттары: жецімпаз котеріліс.
Плеханов жолдас, мұның керісінше емес пе екеп? Сөзбен, цитаттармеп шектеліп қалған сіз емес пе еді- ңіз? Нақты — тарихи мәселені талдаудың дәлелдерін «Вперед» берген жоқ па еді?
7) Плеханов Маркс пен Энгельс өздерінің козқарас- тарын социалистік төңкеріс әлі жақындаган жок, деген мәпде гана өзгертті дейді.
«Пролетариаттың саяси міндеттерін белгілегенде олар демократиялық күрылыс айтарлықтай ұзақ уақыт бойына үстем болып қала береді дегеп есеппеп (осы қа- тепі түзеткенде) белгілеген болар еді. Б і р ац д э л со ндъіцтан да о ла р социалистердіц у с ац бур ж уазиялыц укіметке ц а т ы с- у ын бу р ы н т ы д ан б е т е р уатты а й ы п т а- т а н болар е д і».
Cur? * Плеханов бул арада демократиялыц жәпе социалисты диктатураны шатастырып отыр!!
8) Энгельстің Туратиге жазганы.
а) Тұтас хат жоқ.
б) Турати = Мильерап. Портфель. Дэл с о л ж а т- д ай м а?
в) Энгельс тоңкеріс социалистік емес, демокра- тиялыц тоцкеріс болатынын Туратиге дэлелдеп берді.
Шын мәпінде Nil! **
9) «¥ сау бур ж уазиямен біргереволю- ц и я л ы у, у ацыт ш а укіметке уатыс у — пролетариата о пасыздыу ж а с а у деген со з...».
* — Неліктен? Ред.
** — Nib.il — түк ?коқ. Ред.


410
В. И. ЛЕНИН
Солан ма? {1848, 1873 «Bakunisten an der Arbeit».}
Төменнен бе? Жоғарыдан ба?
10) «Искра» №93 (теменнен).
Baku nisten,
11) «Искра» № 93 — егер стихиялы түрде қол жст- се, оида іпегіншектомейміз.
1905 ж. 18 апрельден (1 майдан)
ертерек жазылған
Біргнші per 1926 ж. Лениннгц К,олжазба бойынша басылып
V жинағында басъілған отыр


РСДРП III СЪЕЗІНЕ ЛРНАЛҒАН МАТЕРИАЛДАР
411
4
СОЦИАЛ-ДЕМОКРАТИЯЛЬЩ ҮЙЫМДАРДАҒЫ ЖҮМЫСІПЫЛАР МЕН ИНТЕЛЛИГЕИТТЕРДІҢ ЦАРЫМ-ҚАТЫПАСЫ ТУРАЛЫ МӘСЕЛЕ ЖӨШНДЕ СӨЙЛЕНГЕН СӨЗДЩ КОНСПЕКТІСІ 152
Менің 3/V (15-мәжіліс) сөйлегеи созімітіц копс- пектісі.
I. 	Бізде социал-демократиялық пдеяларды таратушы- лар көбінесе иптоллигепттср болып табылады деу (Власовтыц айтқаиыидай) дұрыс смсс.
II. 	Сайлау негізгі жергілікті жерлердіц бәріп хабар - дар етуге мүмкіндік бермейді деу (Власовтыц айт- қанындай) дүрыс емес etc.
III. Власов (жіктер меп оппозицияларды) интеллигент- тер бастап отыр деді. Латышев, Лядов, Крамольников etc. дәлелдейді.
IV. Ж у мы с шы л а p д ы комитеттерге е н г і-
з у керек.
1905 ж. 20 апрельде (3 майда) жазъілған
Бгргншг рет 1926 ж. Ленинніц V жинағында басылган
Ңолжазба бойынгиа басылып отыр


412
ВИ ЛЕНИН
5
НАСИХАТ ЖӘНЕ ҮГІТ ТУРАЛЫ
ҚАРАР ЖОБАСЫНА ТҮЗЕТУЛЕР 153
Қарар түгелдей
а) Жалпы насихаттық программаны әзірлеу үшін және оған сәйкөс партиялық программаның, тактиканың, ұйымныц басты-басты мәселелері бойынша көшпілікке түсінікті бірсыпы- ра кітапшалар жазу үшін әдеби-насихаттық топ ұйымдасты- рылсын, *
а) мұпьщ озінде шаруалар арасыпдағы жұмысқа ар- пал гап кітапша одебнет піыгаруға ерекше коціл бо- ЛІИСІІІ,
б) Россияда копшілікке түсінікті орган шығаруды ұйымдастыруға қамқорлық жасалсып.
п. в) ауыстырылсын
ңабылданды
в) 	жергілікті орталықтарға комок корсету үшін үгіт- шілер мен насихатшылардың жүріп тұратып топтарын ұйымдастыруға шаралар қолдапылсып 154.
Ленин
1905 ж. 25 апрелъде (8 майда)
жазылған
Біргншг рет 1905 ж. мына кітапта
басъілған: «РСДРП-ныц кезектг Ңолжазба бойынша басылып
үшінші съезг. Протоколдардыц отыр
толыц текстг». Женева, Орталы^
Комитет басылымы
Ңарар жобасыныц тексті петитпен берілген. Ред.


413
РСДРП III СЪЕЗІ ЖӘНЕ ОНЫҢ ШЕІПІМДЕРІ
ТУРАЛЫ БАЯНДАМАНЫҢ ЖОСПАРЫ 155
III съезд және оның шешімдері
A)
B)
В)
А)
Неліктен съезд және конференция болып шықты? Съездегі жоне конференциядағы ұйымдық мәселе.
тактикалық мәселе
1. Советсіз съезд шацырудъщ зацдылығы.
2. Съездің өзініц заңдылыгы.
3. Съезге пе себепті бармады? (Бір съездің екі съезге айналуы.)
Б) III съезд ұйымдық жұмысыпың басты үш пункті: Бб) 1) § 1.
2) «Бірыңғай орталық».
3) «Азшылықтың праволарына кепілдік».
Бв) Конференцияның ұйымдық уставы.
(1) басшы «коллективтер» (?).
(2) «жергілікті ұйым» (? а § 1?).
(3) Орталық Комитет және Атқару комиссия-
сы — және Ұйымдастыру комитеті ( ???
(4) Келісім шарттары?
съезде ме?
В) 4 1. Революциялык, уақытша үкімет.
3 2. Ңарулы көтеріліс.
2 3. Ңазіргі саяси жағдай.
1 4. Басқа революциялық және оппозициялық партияларға көзқарас.
5. 5. Атқару комиссиясы.


414
В. И. ЛЕНИН
4. 	4. Орта лык, Комитет=Атқару комиссиясы+ облыстық комитеттердің окілдері—конференция.
3. 3. облыстық комитсттор = облыстық съоздер- дің сайламіпылары.
2. 	2. облыстық съездер = баспіы коллективтердің делегаттары.
1. 	Басшы коллектив = комитет+ барлық аудандық комитеттер+ерекше той.
Комитет аудандың комитеттерге есеп береді және оған «сұрақ» жібереді, тапсырады.
Комитетті аудапдық комитоттер мүшелері сай- лап қояды деуге болады.
жергілікті ұйым топтары
Меныпевиктердің комплименттерінен: «уәденің өрескел бұзылуы» «партияга съезді таңу» «естіп көрмеген қылмыс» «партияның сенімін алдау» «шімірікпей бұрмалау»
«алмастыру»
8-бет.
«ұйымдасқан пролетариаттың еркіне зорлық жа- сау» (13-бет.)
Менъшевиктердің шарттаръі
«б у к і л партиядан, яғии оның шын мүшеле- рінің бұқарасынап окіл болуға тиіс»
«тактикалык, мәселелерді бүкіл партия алдыи ала талқыламай түрып шешуге бола ма? Қарулы котеріліс... ұшңалақтық емес пе... талас тіпті әдебиетте де епді тана басталды» (1О-бет.)
«біз естідік» (10—11-бет ).
1905 ж. 15(28) майдан кешіреп
жазылған
Біргншг рет 1931 ж. Лениннгц Ңолжазба бойъінша басылып
XVI жинағында басъілған отъір


415
«РЕВОЛЮЦИЯЛЬЩ УАҚЫТША ҮКІМЕТ ТУРАЛЫ» МАҚАЛАҒА АРНАЛҒАН ЗАМЕТКАЛАР
1. Маркстің 1850 ж. мартта коммунистерге жолдағав «Үндеуінен» демократиялық теңкеріс дәуірінде комму- нистердің буржуазиямен бірге революциялық уақытша үкіметке қатысуы туралы Маркс ойға алмаған дегев қорытынды шыға ма?
2. Маркс жогарыда корсетілгөп «Үндеудо» социал- демократияның революциялық уаңыгша үкіметке қа- тысуы туралы мәселені де тіпті көтерген жоқ деу дұ- рыс па?
3. «Қатысу туралы ойға алмаған» деген сөздер меи «қатысу туралы мәселені көтермеу» деген сөздердің арасында айырмашылық бар ма?
4. Ссщғы уаңытта үсақ буржуазиялық демократиялық партияның нығайғандығын және коммунистік жұмыс- шы партиясының әлсірегенін жоғарыда көрсетілген «Үндеуде» Маркстің өзі атап корсетті деген дұрыс па?
5...*
1905 ж. 21 майдаи (3 июнънен)
ертерек жазылған
Біргншг рет 1926 ж. Ленинніц Ңолжазба бойынша басылып
V жинағында басылған отыр
Қолжазба осы жердей үзіледі. Ред.


416
«РЕВОЛЮЦИЯЛЫҚ КҮРЕС
ЖӘНЕ ЛИБЕРАЛДЫҚ МАКЛЕРЛІК»
ДЕГЕН МАҚАЛАҒА АРНАЛҒАН ЗАМЕТКАЛАР
1
«Конституциялық-демократиялық» партия... һм! Quid est? Осы бір сөз тізбегінде не деліпгеп? Коиституциясы болмаса мемлекеттің демократиялық ңұрылысы болуы мүмкін бе?? Олар оздерін кімнен болектейді? Шиповтаи және К°-ден — олар конституцияға қарсы деседі. Бірақ аналардың демократ болганы ма??
Конституциялық-демократиялық мұнымен бірге рес- /гублшшлы^-демотфатиялықтап боліпіп тасталады. Копс- титуциялық-демократиялык, дегеніміз — монархиялыгг демократиялық пемесе жояаряш^ы^жонституциялық деген сөз.
Алайда, мұның екеуі де жамап естіледі, in de * барып баяндалуы да... Эвфемизм!
Конституциялық-демократиялық партия қалыптасуда...
Ұсақ буржуаЗияның партиясы — революциялық буржуазиялық. демократияпың радикалдық бөлегі.
Интеллигенция және епті-пысыцшала р...
¥сақ буржуазия
Ірі буржуазия.
үлкенірек радикализм үлкенірек бытырандылық
интеллигенттер «көсемде- рінің» үлкенірек маңызы.
* — осыдан. Рсд.


«РЕВОЛТОЦИЯЛЫҢ КҮРЕС ЖӘНЕ ЛИБЕРАЛДЫҢ...» ...
417
Тіл бостандығы — топтар құру бостандығы — әлеумет- тік күшке суйенген жагдай kommt später *...

Саудагерлік — және мат е риалистік мағыпада- ғы «нақты саясат».
2
Б ал татыг ан с ө з д е р
Үйымдасцан либералдардыц программами «Халық дағдарысты шешу ісін өз қолыпа алуы керек...» Халық «б асц а цоғамдыц топтармен б і р- г е» (NB)
Ңұрылтай жипалысын шақыру (кім шақырады?)
Монархия — қыңқ етпе| жақтама да, қарсы да болма | Шіркеуді мемлекеттен белу (nil **)
«Шіркеулік қогамдарды мемлекеттің қамқорлыгынаи босату»
I ал мемлекеттің ақшадай комегінен ше? | «Халықтыц окілдігі» Бір палата ма? Nil.
«Халыңтардың модени жағынан өзііі озі билеуі» |ал саяси жағыпан емес! |
Филапс реформасы: «біртіндеп...»:
«Жеке кәсіпорындар мен кәсіпкерлерге қамқорлық жасаудан бас тартып, халықтыц ондіргіш күштеріиіц өркендеуіне баса қамқорлық жасау...
Өнеркәсіптің көркеюі».
Аграрлық программаны к і м?
иелеріне ц у н ы н өтей отырып «белу...».
Аренда правосы... \ыі а р з а н д а т ы л ғ а н аренда пра- восы емес |
«еңбекшілердің мүдделері үшііі» жұмысшыларға стачка правосы etc.
NB NB
кешірек келеді. Ред. nihil — түк жоқ. Ред.


418
В. И. ЛЕНИН
Жұмысшыларға арналған заң шығару...
Фабрика инспекциясы («халық еңбегішц бар- лық түріне»).
8 сағаттық жұмыс күпі.
. Мерзімнен тыс жұмысқа тыйым салу. Әйелдер мен балалар еңбегін қорғау. Ымыраластыру камералары... Зақымдапгаи жұмысшыларға жәрдем беру.
I Мемлекеттік қамсыздапдыру.
«Саяси жағдайлар өзгермейтін болуы себепті ғана бұл шешімдер міндетті түрде қажет».
«уақытша және шартты элемент»  «нацты саясат».
«...Артығымен жетіп жатыр...».
1905 ж. 27 майдан (9 июнънен)
ертерек жазылған
Бгріншг рет 1926 ж. Лешінтц Ңолжазба бойынша басылып
V жинағында басылған отыр


419
ПАРТИЯНЫҢ ЖІККЕ БӨЛІНУІ ОЧЕРКІ156
«Экономизм» және ескі «Искра». 1900—1903.
Партияның II съезі.
VII. 1903.
Кооптациялау үшін күрес немесе «қоршау жағдайы» VIII-XI. 1903.
ad 5.
1) «Экономизм» және ес- кі «Искра». (Съездің қарарлары 1901) 157.
2) II съезд. 51 = 8+10+
9+24.158 (= «Эконо-
мистер» және ескі «Искра».)
3) 26. 8. 1903-26. 11. 1903. 159
(Мартыновпен еш уа- қытта да! 160 «Сабақтастық».
Хат 8. X. 1903 161).
Үйірмешілдік және партия!
«Экономистермен» бітім! • Лепипдік «бос создер».
XI. 1903-1. 1904. J Ымыраласу әрекеті ескі жэне жаца «Искра» («тұңғиық»). I—VII. 1904.
4) 26. 11. 1903-7.1.1904. [Жасырын ұйым.]
5) 7.1. 1904-? 9.V11.1904.
Орыс комитеттері және «И с к р а» редакциясы. «22» және «19».162 Съезд үшіп күрес. Әшкерелейтіп «документ».


420
В. И. ЛЕНИН
Съезд үшін күрес.
VII. 1904-V. 1905.
Партияның III съезі
V. 1905.
III съезден кейіп.
VI. 1905—
6) VII. 1904—у. 1905.
Копшілік Комитеттсрі Бю- росы=3 конференция. «Вперед».
«Земство пау қа и ы и ы ц
жоспары».
7) V. 1905. Съезд жәпе конференция.
8) Apres le * III съезд 163.
1905 ж. ерте дегенде майда жазылран
Бірінші рет 1926 ж. Лениннгц V жинағында басылған
Ңолжазба бойынша басылып отыр
* — Кейш. Ред.


421
«ТРЕПОВТЫҢ ДИКТАТУР АСЫ ЖӘНЕ ШИПОВТЫҢ КАНДИДАТУР АСЫ» ДЕГЕН МАҚАЛАНЫҢ АЯҚТАЛМАЙ ҚАЛҒАН НОБАЙЫ
Біздің буржуазияпың алдыцғы қатарлы бөлегі «конс- титуциялық-демократиялық партияға» бірігіп қалып- тасқан сайып,— пролетариаттың саналы өкілдеріне осы партияның саясатын зер сала бақылап отырудың және бұл саясатты халыққа түсіндіріп отырудыц күрделі міндеті жүктеледі. Земстволық фракцияның самодер- жавиемен,— және «Азаттық одагының» земстволық фракциямеп істі саудаға салуып біз бүған дейіп талай рет атап көрсеткен болатьшбыз. Енді істі саудаға са- лудың жаңа фактісін атап айтуға тура келіп отыр. Іш- кі істер министрі қызметіпе Шипов мырзаның кандида- турасы туралы сыбыс шетелдік баспасөзде естілгелі қашан. Енді бұл туралы Франция мен Англияның ең бе- делді деген буржуазиялық газеттері «Le Temps» және «Тһе Times» егжей-тегжейлі хабарлауда.
Бұл газеттердің алғашқысыпа Петербургтен жаңаша 7 июльде былай деп хабарланған: «Егер реформалар жасауға патшаның шын тілектестігініц дәлелі қажет болса, Шипов мырзаға ішкі істер министріпіц портфелі ұсынылғандығы осыпдай дәлол болып табылады. Зем- конституцияға қарсы
стволық анти-конституциялық азшылыққа жататын жә- не Булыгин мырза мықтап пайдаланған халық окілді- гінің жобасын жасаған Шипов мырза майдағы съезде өзі көпшіліктің, яғни конституцияшылдардың пікіріпе қосылатыиын мәлімдеді. Сопымен, бұл адам — ұшқары жатқан екі партияның екеуін де қанағаттандыра ала-


422
В. И. ЛЕНИН
тын, сопымен бірге ішкі істер министріпіц орынбасары Треповқа берілген тотепше полициялық уәкілдіктерге де икемделе алатын екі жағына да бірдей кісі.
Жұрттың айтуынша, Шипов мырза бұл орынға бару- ға өзінің келісуінің жалғыз ғана шарты ретінде патша- ныц баспасөз бостандығып беруіп талап ететіп корі- неді».
«Таймстъщ» тілшісі телеграф арқылы мыпадай хабар берген: «Бүгінгі күні басқа оңиғалардың бәрін ке- йін ысырып тастай алатын соңғы жаңалык, ішкі істер министрі портфелінің Шипов мырзаға ұсынылуы болып саналады. Мұндай ұсыпыстың болу мүмкіндігі бұдан бұрын хабарланғак-ды, бірак, соған қарамастан мұның өзі мүлде күтпеген оқиға болып отыр. Шипов мырза соңғы кезде земстволық көпшілікпен бітімге келген бо- латын, сондықтан да министрдің қызметіне оның кан- дидатурасы ұсынылуы мүмкін емес деп ойлау әбдеи орынды еді. Игнатьевы тағайындап қоюға жуықтағап жағдайдан соң патшаның Булыгин мырзаның мұрасын бұған беруді кенеттен шешуі оның жоспарында елеулі өзгерістер болғанын көрсетеді. Революциялық идеялар тіпті патша өкіметінің ең сенімді деген қорғаушылары арасында да тарағанын айқын дәлелдеген Россияның оңтүстігінде болған соңғы қайғылы оқиғалар патшаға эсер етіпті деп ойлауда.
Алайда сонымен бірге Шипов мырзаны таңдап алуда бір қулық та жоқ емес шығар деп корсетеді: бәлкім, либералдық пікірдегі жасанды көсемнің жәрдемімен ес- кі тәртіп халық арасында біраз беделге ие болғанға ұқ- сар. Онда, бәлкім, ец болмағанда, шындығында Шипов мырзапың алғашқы жобасынан алынған булыгиндік сайлау правосы земствопыц қасарысқан қарсылығына ұшырамайтын болар. Бұл пікірде шыпдықтың ұшығы бар, өйткені бюрократия өзінің обструкция жасау және мүләйімсу саясатынан кенет бас тартады деп күту тым артық болар еді.
Бірақ Шипов мырзаның кандидатурасымен байла- нысты негізгі мәселе мынада: оның тағайындалуын по- лициялық диктатураның сақталуымен сыйыстыруға бола ма? Бұл жөніндегі жорамалдың бәрін Шипов мыр-


«ТРЕПОВТЬЩ ДИКТАТУРАСЫ...» МАҢАЛАНЫҢ... НОБАЙЫ 423
заның өзі бітірді, ол былай деп мәлімдоді: бір шарты орындалса, атап айтңанда: жоғары мәртебелі тақсыр баспасөз бостандығына кепілдік берсе, ол патшаның ер- кіне көпуге әзір. Г... *
1905 ж. 25 июнънен (8 июлъден)
кешгрек жазылған
Бірінші рет 1931 ж. Лениннгц Қолжазба бойынша басылып
XVI жинағъі/нда басылған отыр
Қолжазба осы жердей үзілеці. Ред.


424
«РЕВОЛЮЦИЯЛЫҚ АРМИЯ
МЕН РЕВОЛЮЦИЯЛЫҚ ҮКІМЕТ» ДЕГЕН МАҚАЛАНЫҢ ЖОСПАРЛАРЫ
1
Қ ар у лы көтеріліс
1) Баррикадалар. Қарулы күрес.
2) Әскердіц бір болегі бері шықты.
1. 	Котерілістіц мен саудага сіздіктері.
сәтсіздіктері
салудыц сот-
Мақтантпақтық («Vossische Zeitung») 164.
2. 	Земство делегаңиясыпың қа- былдапылуы және орыс «қоғамыпың» пікірлері («қасиетті шыпдық» тура- лы, «мықты» создер тура- лы тау-кеп онеркәсіпшіле- ріпің, бірқатар земстволар- дың etc. Трубецкойга қүт- тықтаулары).
Петрункевич Тверьде.
«Journal de Geneve»1G5^eri корреспонденция.
3. 	Күрестің жаца сатысы. 1) Лодзь, Кавказ. Либава.
2) Одесса,
Әскери күрес. Революцпялық жәпе әскери басшы- лық. Революциялық армия. (Gewalt — Geburtshelfer 166.)
5. 	Котеріліс: III съездіц және копференцияның қарар- лары. Күреске шақыру жәпе «жаза салу». Струве № 71, 3 4 О-бет. 167


«РЕВ. АРМИЯ МЕН РЕВ. ҮКІМЕТ»... МАЦАЛА ЖОСПАРЛАРЫ 425
6. Уақытша үкімет. Жеңіс ұраиы және революциялық ұранды освобождениелік ұранмен шатастыру.
7. « Буржу азиялық революция». Бұдан революциядап
иіеттетуді, оған енжар ңарауды, оның жұмысшы- лар үшін маңызсыздығын шығарып тастамаңыз- Дар.
8. Жалпы у лт т ы у саяси ұрандардың маңызы:
республика
халықты қаруландыру
шаруалар комитеттері (құрылтай жиналысынан емес)
толық бостандықты қамтамасыз ету құрылтай жиналысы жәпе революциялық үкімет- тің оны шақыруы.
9. Бытыранды, дәрмепсіз әрекеттер. Үран жоқ, бірігу
жоқ, батыл шақыру. Біздің партия — таптың партия, оның міндеттері демократиялық (буржуазия- лық) революцияның міндеттеріпен әлдеңайда жо- гары. Бұдан басқа таптардан шеттелу емес, ал оларға басшылыц ету, буржуазиялық революцияға енжар ңарау емес, ал опы мейлінше батыл түрде аяғына дейін жеткізу келіп шығады.
Батыл инициатива, ауқымды ұрандар, біздің таптыц программа-minim urn-ьімьіз енді жалпы ұлттық саяси іс болып отырғанып түсінушілік — міне, бізге жетпей отырған осылар.
2
Революциялъің армия мен революциялыц укімет
Үйымдасқан жұмысшылар ха- лық бұқарасының немесе то- бырдың жетекшілері есебін- де. «...Жоспар...»
1. 	Либералдық буржуазияның саудаласуы созылып отырғанда,— күрес өсе түсуде.
15 Ю-том


426
В. И. ЛЕНИН
2. 	Лодзьдегі көтеріліс, баррикадалық ұрыс;—Одессада- ғы көтеріліс, баррикадалық ұрыс Ң- флоттың бір бөлегіпің бері шыгуы және басқа бөлімдердіц тоқырап ңа- луы,—Либава: баррикадалық ұрыс + ШЬІҒуЬГл
Лодзь Варшава Либава Одесса Николаев Севастополь Кронштадт С.-Петербург Курск Херсоп Киев 169
флоттыц бір болег
—
г бүлік —
саяси ұрандар—
— котеріліс —
әзірлік — бас-
—революция-
шылық
лық армия ,
Петербург — жап-
жэне эс-
Кронштадт және
пай стачкалар, полициямен кермен ңақтығысулар, мобилизациядап бас тарту.
Курскіде офицерді ортеп жіберу
168
3. 	Бұл оқиғалардыц қақ ортасы — Одесса. Революция- пың алғашқы жецісі ме? Алға орасап зор қадам жасалғаимеп, окіпіпгке қарай, әлі олай емес.
Согыста заңды. Өрт—- торыгу, әлсіздік.
а ß
Флот+котері- ß — күйреді ліске шыққан а — тәртіп- халық иеп кейіп
шегіпді
S = же- ціліс, бі- рақ қүрып коту емес.
4. Әскери жәпе саяси басшылық — міпе, жетпегепі
осылар. Ерлік, ынта ұшап-теціз. Тіпті оскери күш те бар.
5. Әскери басшылық, революциялыц армия
есепті. ¥ғым. Ңыр корсеткеп самодержавие. Азамат соғысын ұйымдастыру.
6. 	Саяси басшылық, у а і$ ы т- ш а укімет есепті. Флоттыц, қаланың, армияның, деревняныц бір болегі ме? Жалпы үлттық ұра.іі-Һ уйымдаст ъі р у.
Саудаласу одаи әрі созылуда 17°.
Леру «Le Matim-де. 3; VII. Съезд 1000. Хальтққа үпдоу? Котеріліс?


(РЕВ. АРМИЯ МЕН РЕВ. ҮКІМЕТ»... МАЦАЛА ЖОСПАРЛАРЫ 427
7. Гредескул үкіметке мойынсұнбау туралы 171.
8. Революциялық өкіметтің маңызы.
9. «Искра» ұранының дойексіздігі:
доктрина кедергі жасайды.
(1) Көтеріліс — «Н е і с т е у к е р е к т е н?» цитат келтіру — Конферепциямен салыстыр.— Тағы бір қадамды мойындау. Одесса үйретеді.
(2) Уақытша үкімет.— «Искраның» листогы,— Доктрина кедергі жасайды 172.
10) Мына ұрандарды кең тарату қажет:
1. Құрылтай жиналысы.
2. Халықты
қаруландыру.
3. Халыққа саяси бостандык, беру.
4. Шаруалар комитеттері.
5. Халықтардың толык, өзін өзі билеуі173.
а) Көтерілістерді б у к і л х а лыу т ьц етіп жи- пақтау=революциялық армия.
ß) Котерілісті улттыц, бүкіл халықтық көлемде уйымдастъіру = революциялық уақытша укімет.
— листоктардағы насихат
— бұқаралық жиындар мен жипалыстардың бәрінде
насихаттау
— қимыл жасаудың батыл инициативасы. Революция-
лыц курес үрандары жеткіліксіз, басшылъщ және революциялыц өкімет үрандары керек.
Әрине, революциялық өкімет бірден ңалыптаспайды. Оны декретпеп орнатуға, тағайындауга болмайды, ол озін тануды жеціп алу т а тиіс. Бірақ әрекет жасап кору керек, жеціп ала б ас т а у керек, жеңіп а луга кірісу керек.
1905 ж. 27 июнънен (10 июлъден)
ертерек жазылған Цолжазба бойынша басылып
Бгріншг per 1926 ж. Лениннщ отыр
V жинағъінда басылған
15*


428
ЛИСТОКТЫҢ ЖОБАСЫ 174
Азаматтарға!
Орыс халқына
және Россияның барлық халықтарына.
1. Жаппай соғыс — қантөгіс — ату
9. I. — баррикадалар Рига — Кавказ, Польша — Одесса etc. etc.— Шаруалар көтерілістері.
2. Не үшін?
Қурылтай жиналысы. Халыққа бостанды% беру.
Сауда)
3. Үкіметтің жауаптары. Земство адамдарын алдау.
Үкімет шайқасқа шақырады. Армия меп флот қо- балжуда.
4. Не істеу керек? Революциялық армия мен револю-
циялық үкімет.
5. Саналы жұмысшылардың бәрі, адал демократтардың
бәрі, күреске дайын шаруалардың бәрі жиналып, революциялыц армияның топтары мен отрядтары- на ұйымдасуға тиіс, қару-жарақ тауып алып, өз бастықтарын сайлап, көтеріліске көмектесу үшін керек болғанның бәрін істеуге әзір тұруға тиіс.
6. Революциялық үкімет күру мақсат ретінде қойылу-
ға тиіс. Көтерілісті біріктіру. Халық күштерін жұ- мылдыру. Бостандыцты жэне бостандың жолъшда- гы куресті уйъімдастыру.
7. Революциялық үкіметтің ұрандары мен мақсаттары.


ЛИСТОКТЫҢ ЖОБАСЫ
429
Басты — орталық бес ұран — басқа- рудың халықтық формасының негі- зі
( (1) Құрылтай жиналысы.
I және жеке сайлаулар |
(2) Халықты ңаруландыру.
(3) Бостандық.
(4) Шаруалар комитеттері.
(5) Езілген халықтарды азат ету.
(6) 8 сағаттық жұмыс күні.
8. 	Революциялық армия мен революциялық үкімет. Жұмысшылар, ұйымдасыңдар! Бұқараға басшылык етуге тырысыңдар! Шаруаларды тартыңдар!
1905 ж. июлъде жазылған Біріншг рет 1926 ж. Лениннгц
V жинағында басылған
Ңолжазба бойъінша басылып отъір


431
В. И. Л Е Н И Н Н I Ң
ТАБЬІЛМАҒАН ЕҢБЕКТЕРІНІҢ
Т I 3 I М I
ECKE РТУЛЕР
КӨРСЕТКІШТЕР
В. И. ЛЕНИНЫІҢ
ӨМІРІ МЕН ҚЫЗМЕТІНІҢ
КЕЗЕҢДЕРІ


433
В. И. ЛЕНИ НН ІҢ ОСЫ УАҚЫТҢА ДЕЙІН ТАБЫЛМАҒАН
ЕҢБЕКТЕРІНІҢ TI3IMI (Марттыц аяты — июнь, 1905)
РСДРП III СЪЕЗІН АШАРДА СӨЙЛЕНГЕН СӨЗ
В. И. Лениннің 12 (25) апрельден ертерек жазған сөзінің текст! жайында М. Цхакая өзінің естеліктерінде айтады; ол былай деп жазады: В. И. Ленин маған сөзінің текстін берді, со- иап соң Ұйымдастыру комитеті өзінің атынан және өзінің тап- сыруымен қысқаша «сөз сөйлеп, съездің табысты болуына ті- лек білдіруді» тапсырғанын айтты. Сөзінің тексті «маған өте қатты ұнады, бірақ мен оны өзіне қайтарып бердім» дейді («Ленин туралы». Естеліктер жинағы, I, Л., 1925, 55—56-бет- тер).
ҢАРУЛЫ КӨТЕРІЛІС ТУРАЛЫ ЖӘНЕ РСДРП-ның ОҒАН КӨЗҚАРАСЫ ТУРАЛЫ БАЯНДАМАҒА АРНАЛҒАН ТЕЗИСТЕР
Қарулы көтсріліс туралы баяндаманы РСДРП III съезінің 14 (27) апрельдегі бесінші мәжілісінде А. В. Луначарский жа- сады. Мұның алдында В. И. Ленин Луначарскийге баяндама- ның тезмстеріп, сірә, жазбаша түрде берсе керек. Бұл тезистер жөнінде Луначарскийдің естеліктерінде айтылады: «Владимир Ильич маған баяндаманыц барлық негізгі тезистерін жазып берді... Мен сөйлойтін сөзімді түгелдей жазып алдым да, оған алдын ала оқьтп көругс бердім... Владимир Ильич менің қол- жазбамды іждағаттап оқып шығып, екі-үш болмашы түзетуле- рімен қайтарып берді; бұгаи таңдануға болмайды, өйткені мен сөзімді әзірлегенде Владимир Ильичтің нұсқауларын мейлінше дәл және егжсй-тегжейіне дойін басшылыққа алған едім» («Пролетарская Революция», 1925, № И, 54-бет).
«ЕВРЕЙ Ж ¥ М Ы С Ш Ы Л А Р Ы Н А»
ДЕГЕН ДОКУМЕНТТЩ ОРЫСША ТЕКСТІ
Документ 1905 жылы еврей тілінде басылған «Россия соци- ал-демократиялық жұмысшы партиясының III съезі туралы хабар» деген кітапптағэ алгы соз есебінде жарияланған болатын.


434 В. И ЛЕНИННІҢ ТАБЫЛМАҒАН ЕҢБЕКТЕРІНІҢ TI3IMI
Бұл томда алғы сөз кітапшаның еврей тілінон аударылған текст! бойынша ‘басылып отыр (қараңыз: 281—284-беттер).
«ТРЕПОВТЫҢ ДИКТАТУР АСЫ ЖӘНЕ ШИПОВТЫҢ КАНДИДАТУР АСЫ» ДЕГЕН МАҢАЛА НОБАЙЫНЫҢ СОҢЫ
КПСС Орталық Комитеті жанындағы Марксизм-ленинизм ииститутының Орталық партия архивінде қолжазбаның 4 беті сақтаулы.


В. И. ЛЕНИН РЕДАКЦИЯЛАУҒА ҚАТЫСҢАН ЕҢБЕКТЕР МЕН Б АСЫ ЛЫМ ДАРД ЫҢ TI3IMI «ВПЕРЕД» ГАЗЕТІ
№ 14—12 апрель (30 март), 1905 ж.
№ 15—20 (7) апрель, 1905 ж.
№ 16—30 (17) апрель, 1905 ж.
№ 17—9 май (26 апрель), 1905 ж.
«ПРОЛЕТАРИЙ» ГАЗЕТІ
№ 1—27 (14) май, 1905 ж.
№ 2—3 июнь (21 май), 1905 ж.
№ 3—9 июнь (27 май), 1905 ж.
№ 4—17 (4) июнь, 1905 ж.
№ 5—26 (13) июнь, 1905 ж.
№ 6—3 июль (20 июнь), 1905 ж.
Кг 7—10 июль (27 июнь), 1905 ж.
В. ВОИНОВ. «ПЕТЕРБУРГ ЖҰМЫСШЫЛАРЫ ПАТІПАҒА ҚАЛАЙ БАРҒАН ЕДІ»
Женева, «Вперед» баспасы, 1905
А. В. Луначарскийдің (В. Воиповтыц) «Петербург жұмыс- шылары патшаға қалай барған еді» деген кітапшасының қол- жазбасын В. И. Ленин 1905 жылғы 30 марттан (12 апрельден) ертерек редакциялағаи.
A. В. Луначарский кітаппіасыпың В. И. Ленин рсдакциялық түзетулер енгізген қолжазбасы КПСС Орталық Комитеті жа- нындағы Марксизм-ленинизм ипститутыньщ Орталық партия архивінде сақтаулы.
В. СЕВЕРЦЕВ. «ХАЛЫҚТЫҚ КӨТЕРІЛІСКЕ ТАКТИКА МЕН ФОРТИФИКАЦИЯНЫ ҢОЛДАНУ»
Женева, РСДРП Орталық Комитетінің басылымы, 1905
B. Северцевтің «Халықтық котеріліске тактика мен форти- фикацияны қолдану» деген кітаишасыныц қолжазбасын В. И. Ленин 1905 жылы ерте дегенде 27 июньде (10 июльде) редакциялаған.
В. Северцев шығармасыньщ В. И. Ленин редакциялық түзе- тулер енгізген қолжазбасы КПСС Орталық Комитеті жанында- ғы Марксизм-ленинизм ипститутьшыц Ортальтқ партия архи- вінде сақтаулы.


436
ЕСКЕРТУЛЕР
1 	«Социал-демократия және революциялы^ уакытша укімет» деген мақаланы Ленин 1905 жылғы марттың аяқ кезінде жазды, бұл кезде революциялык, қозғалыстың өрлеуі револю- цияның көкейтесті мәселелерінің бірі — революциялық уа- қытша үкімет және оған социал-демократияның қатысуы туралы мәселе социал-демократтар арасында қызу талқылау тугызды. Бұл мақаласында Ленин социал-демократияның революциялық уақытша үкіметке қатысуына қарсы шыққан меныневиктердің позициясын сынайды.
«Дайындық материалдар» бөлімінде мақаланың жоспары жарияланыи отыр (қараңыз: осы том, 387-бет).
Мақаланың қолжазбасында М. С. Ольминскийдің қолымен жасалған түзету бар, мақала «Вперед» газетінде осы түзе- тумен басылған болатыи. Осы томда қолжазба бойынша бет соңындағы ескертулердің неғұрлым маңызды жерлері қал- пына келтіріліп отыр.
«Вперед» («Алға»)—апта сайын шығып тұрған больше- виктік құпия газет; 1904 жылғы 22 декабрьден (1905 жылғы 4 январьдан) 1905 жылғы 5 (18) майға дейін Женевада шы- ғыгі тұрды. 18 номері шықты; тиражы 7—10 мың дана. Газетой; ұйымдастырушысы, идеялық дем берушісі және тіке- лей басшысы В. И. Ленин болды. Газеттің атын да ұсынған Ленин. Редакцияның құрамына В. В. Воровский, М. С. Ольминский, А. В. Луначарский епді. Газеттің Россиядағы жер- гілікті комитеттермен жәпе тілшілермен бүкіл хат-хабарьш II. К. Крупская жүргізді.
«Вперед» газеті меньшевиктік лидерлер II съезден кейін партияның орталық орындарын (Орталық Органды, партия Советін және Орталық Комитетті) алдау жолымен қолға тү- сіріп, жергілікті жерлерде партия ұйымдарын жікке боле бастаған кезде, партия ішіндегі кескілескен күрес жағда- йында шығыгі тұрды. Меныпевиктердің іріткі салушылың әрекеттері жұмысшы табының қимыл бірлігіп бұзды. Россия-


ЕСКЕРТУЛЕР
437
дағы төніп келе жатқан революция қарсаңында, пролета- риаттың жауынгерлік бірлігін қамтамасыз ету үшін күш- терді топтастыру айрықша қажет болған кезде, партиядағы мұндай жағдайға төзуге болмайтын еді. В. И. Ленин мен большевиктер меныиевиктердің оппортунизміне және олар- дың іріткі салушылық әрекеттеріне қарсы ымырасыз күрес жүргізді,. жергілікті партия ұйьтмдарын партиядағы дағда- рыстан шығудың бірден-бір жолы ретінде партияның III съезін шақыру үшін күресуге үндей бастады. В. И. Ленин газеттің мазмұнып айқыидай отырып, былай дсп жазды: «Вперед» газетіііің бағыты ескі «Искраның» багыты больш табылады. Ескі «Искраның» жолы үшін «Вперед» жаца «Искраға» қарсы батыл күресуде» (Шығармалар толық жн- нағы, 9-том, 253-бет). Ленин «Впередке» тек баспіылық бере- тін мақалаларды ғана жазып қойған жоқ, сондай-ақ ол көп- теген әр түрлі заметкалар жазып, корреспонденцияларды өңдеді. Кейбір мақалаларды Ленин редакцияның басқа мү- шелерімен (Воровскиймен, Ольминскиймен және басқалар- мен) бірлесігі жазды. Түрлі авторлардың сақталып келген қолжазбаларында В. И. Ленинпің көптеген түзетулер мен едәуір қосымпіалар енгізгені айқын көрінеді. Газеттің әрбір номерінің теріліп шыққан беттеріп Ленин міндетті түрде қа- рап отьтрған. Тіпті Лондонда өтіп жатқан III съездің жұмы- сымен бүтіндей шұғылданып жүрген кезінің өзіиде де Ленин «Вперсдтің» 17-номерініц гранкаларын қарап шығуға уақыт таба білген. Сірә, тек 18-номер ғана Лениниің Лон- доинан Женеваға баруына байланысты, оның редакторлық бақылауынан өтпей шықса керек. «Вперед» газетіиде В. И. Лениннің 60-тан астам мақалалары мен заметкалары жарияланды. В. И. Ленин оларда қарулы көтеріліс мәселе- лері жөнінде, революциялық уақытша үкімет және пролетариат пен шаруалардың революциялық-демократиялық дик- татурасы туралы, социал-демократияның шаруалар қозғалы- сына, либерал буржуазияға, орыс-жапон соғысына көзқарасы туралы большевиктердің тактикалық бағытын белгілеп бер- ді. Газеттіц кейбір номерлерін, мәселен, 1905 жылғы 9 (22) январь оқиғаларына және Россияда революцияның баста- луына арналған 4 және 5-померлерді түгелдей дерлік В. И. Ленин құрастырды.
«Вперед» газеті жарық көргеннен кейін көп ұзамай-ақ жергілікті партия комитеттерініц ықыласына ие болды, оны олар өздерінің органы деп таныды. Жергілікті партия коми- теттерін лениндік принциптер негізінде топтастыра отырып, «Вперед» газеті партияның III съезін әзірлеуде үлкен роль атқарды, В. И. Лениннің газет беттерінде ұсынған және не- гіздеген нұсқаулары съезд шешімдеріне негіз етіп алынды. «Вперед» газетінің тактикалық бағыты III съездің тактика- лық бағыты болды. «Вперед» газеті Россияның партия үйымдарымен тұрақты байланыс ұстады. Әсіресе РСДРП Петербург, Москва, Одесса, Баку, Екатеринослав жэне басца


438
ЕСКЕРТУЛЕР
комптсттермсн, сопдай-ақ Кавказ одагы комитетімен тыгыз байланыста болды. В. И. Лениннің «Вперед» газетінде жа- рияланған мақалалары большевиктік баспасоздің жергілікті органдарында жиі-жиі қайта басылып отырды, жеке листов- калар пемесе кітапшалар болып шығарылып тұрды. Ленип- нің «Впередтің» 4-номеріндегі «Россияда революцияның баста- луы» деген мақаласьтн РСДРП Одесса, Саратов жәпе Николаев комитеттері, «Пролетариат және шаруалар» деген мақаласын («Вперед» № 11) РСДРП Петербург комитеті жеке листовка етіи бастырып шығарды. РСДРП Кавказ одағы комитет! В. И. Ленинпіц «Пролетариат йен птаруалардыц ре- волюциялық демократиялык, диктатурасы» деген мақаласын («Вперед» № 14) грузин, орыс жене армян тілдерінде жеке кітапша етіп бастырды.
Партияньщ үшінші съезі өзінің ариаулы қарарыпда «Вперед» газетінің меньшевизмге қарсы, партиялықты қалпыпа келтіру үшін күресте, революциялық қозғалыс тудырған тактика мәселелерін ұсынуда және шепіуде, съезді шақыру жо- лындағы кү,росте аса зор роль атқарғапып атап көрсетті жә- не газет редакцпясыііа алғыс айтты. III съездің шешімі бо- йыптпа «Вперед» газетінің орнына партияпыц Орталық Органы ретінде «Пролетарий» газеті шығарыла бастады, бүл «Вперед» газетінің тура және тікслей жалгасы болды.
«Вперед» газеті біріпші орыс революциясы ксзінде рсво- люциялық-пролетарлың саясп багыттыц ұсақ буржуазиялық және либералдық-буржуазиялық багытпеи күресіндо орасан зор роль атқарды,— 7.
2 Рабоче-делошылдар — «Шетелдегі орыс социал-демократтары одағының» органы «Рабочее Дело» журналының тоңірегіпе топтасқан «экономизмнің» жақтастары. Журнал Женевада 1899 жылдың апрелінен 1902 жылдың февралына дейін Б. Н. Кричевскийдің, П. Ф. Тепловтың (Сибиряктың), В. П. Иваншиннің, одан соң А. С. Мартыновтыц да редак- циялауымен шығып тұрды. 12 ломері (тоғыз кітап) шықты. «Рабочее Дело» марксизмді «сынау бостандығының» берн- пітейнптілдік ұранын қолдады және орыс социал-демократия- сының тактикасы мен ұйымдық міндеттері мәселелерінде оппортунист^ позицияда болды. Рабоче-делоіпылдар пролота- риаттыц саяси күресін экономикалық күреске багындырудың оппортунистік идеяларын пасихаттады, жұмысіпы ңозғалы- сының стихиялылығына бас иді, партияныц басшылық ролін теріске шығарды.— 7.
3 «Освобождение» («Азаттьтқ»)—екі аптада бір рет шығып тұрған журнал. 1902 жылгы 18 июньнен (1 шольдеп) 1905 жылғы 5 (18) октябрьге дейін II. Б. Струвенің редакция- лауымен шетелде шьтғып тұрды. Журнал орыс либерал бур- жуазиясының органы болды, баяу-мопархиялық либерализм идеяларын дәйоктілікпсн жүргізіп отырды. 1903 жьтлы жур-


ЕСКЕРТУЛЕР
439
налдыц тоңірегінде «Азаттық одағы» топтасты (ол 1904 жыл- дың январында қалыптасып болды), бұл одақ 1905 жылдың октябршо дейін өмір сүрді. Земствошыл-конституцияшылдар- меп қатар «освобождешіешілдер» 1905 жылғы октябрьде құ- рылгаи конституциялық-демократиялық партияның (кадет- тер тіартяясьтның) — Россиядағы басты буржуазиялык, пар- тляиыц уйтқысы болдьг.— 4.
4 Бұл арада мепыповиктік «Искра» туралы айтыльш отыр. Пар- тияныц II съезінде құрамыпда В. И. Ленин, Г. В. Плеханов жене Л. Мартов бар партияпыц Орта лык, Органыньщ редакция сы бекітілген болатып. Алайда меньшевик Мартов съез- діц шсшіміне қарамастан II съезд сайламаған бұрынғы мень- шевик-редакторларсыз (П. Б. Аксельрод, А. Н. Потресов жэ- не В. И. Засулич) редакцияға кіруден бас тартты, сөйтіп «Искраның» 46—51-номерлері Ленин мен Плехановтың редак- циялауымеп шықты. Кейіннен Плеханов меньшевизм пози- циясына кошіп кетті де, съезд сайламай тастаған бұрынғы меньшевпк-редакторлардың редакция құрамына енгізілуіи талап етті. В. И. Ленин бұған келісе алмады, сөйтіп 1903 жы- лы 19 октябрьде (1 иоябрьде) «Искраның» редакциясынан шықты; ол Ортальтқ Комитеткс кооптацияланды да, сонда отырын оппортупист-меньшевиктерге қарсы күрес жүргізді. «Искраиьтң» 52-номері жалгыз Плехановтыц редакциялауы- мсл шықты, ал 1903 жылы 13 (26) ноябрьде Плеханов өз бе- тімеп лартияның II съезіиің еркін бұзып, «Искра» редакция- сыныц құрамьтна опың бүрынгы мсиыпевик-редакторлары .Акссльродты, Потресовты және Засуличті кооптацияладъ;. «Искра» елу екінші номерінеи бастап революциялық маркс- измліц айбыпды органы болудан қалды. Меньшевиктср оны марксизмге қарсы, иартияға қарсы күрсс органына, оппорту- ішзмді уағыздау трибупасына айналдырды. Меньшевиктердің өздері де «оскі «Искра» меи жаңа «Искрапың» арасында терец тұцғиық жатыр» деп мойындады. Жаңа, меныпевиктік «Искра» партпялықтың негізін әлсіретті: партия шешімдерін міндетті түрде орындау талабы «бюрократизм» және «формализм» деп жарияланды, азшылықтың копшілікке бағынуы партия мүшесінің еркі мен бостандығын «дөрекі қара күш- пен» басып-жаншу деп қаралды, партиялық тәртіп «крепост- никтік право» деп кемсітілді. Меньшовиктер партияны кері қарай, ұйымдық бытыраңқылық пен ауа жайылушылыққа, үйірмешілдік псн майдагерлікке қарай сүйреді.— 5.
5 Жирондистер мен якобиншілдер — XVIII ғасырдың аяғында- ғы француз буржуазиялық революциясы дәуіріндегі буржуа- зияның екі саяси тобының аты. Баяу буржуазияның мүдде- лерін білдірген жпрондистер революция мен контрреволюция арасътпда ауытқыті, монархітямеп келісімге келу бағытын уста ды. Якобиптпілдер деп буржуазияныц ец батыл өкілдерін, абсолютизм мен феодалпзмді жою кажоттігін дәйектілікпсн


440
ЕСКЕРТУЛЕР
қорғаған рсволюцияшыл демократтарды атады. Якобиншілдер 1793 жьтлғы 31 майдағы — 2 июньдегі халық көтерілісін бас- қарды, бұл көтеріліс Жиронда үкіметін құлатып,. якобиндік диктатураны орнатқан болатын.
Социал-демократияпың жирондистері деп Ленин соцпал- демократиядағы оппортунистік ағымды, меныпевиктерді атады.
Бакунизм — күйзеліске ұшыраған ұсақ меншік иесінің идеологиясын бейнелеген ұсақ буржуазиялық ағым — прудо- пизмге жақын. Мемлекет атаулыны, оның ішінде пролетариат диктатурасын да теріске шығару, пролетариаттың бүкіл дүнне жүзілік-тарихи ролін түсінбеу — бакунизмнің негізгі қағидасы болды. Бакуниншілдер маркстік теорияға, жұмыс- шы қозғалысының тактикасына қарсы қасарыса күрес жүр- гізді. Олардың заговоршылдық, дереу бүлік шығару және террорлық әдісті қолдаиу тактикасы авантюристік тактика еді және көтеріліс туралы маркстік ілімге қас тактика болатын. Бакунизм халықшылдықтың идеялық қайнар көзі- нің бірі болды.
К. Маркс пен Ф. Энгельс бакуниншілдердің теориясы мен тактикасын қатал айыптады. В. И. Ленин бакунизмді «өзін сақтап қалудап үмітін үзген ұсақ буржуаның» (Шығарма- лар, 18-том, 12-бет) көзқарасы деп сипаттады.
Бакунин мен бакунипшілдер туралы К. Маркс пен Ф. Эн- гельстің мына еңбектерін қараңыз: «Социалистік демократия- ныц альянсы және Жұмысшылардың Халықаралық Серікті- гі» (К. Маркс псп Ф. Энгельс. Шығармалар, XIII том, II бо- лім,. 1940, 537—649-беттер), Ф. Энгельстіц «Бакуниншілдердің әрекеті» (К. Маркс пен Ф. Энгельс. Шығармалар, XV том, 1935, 105—124 беттер), т. б.
Ткачевизм — рсволюцияшыл халықшылдықтағы бланкизм- ге жақыи, оныц лдеологы П. Н. Ткачевтің (1844—1885) есімі- меп аталғаи бағыт. Ткачевшылар саяси күресті революция- пыц қажетті алғы піарты деп есептеді, бірақ халык, бұқара- сының птспіуші ролін жете бағаламады. Ткачевтің лікірі бойыпша, революциягпыл азшылық саяси өкіметті басьш алып, жаңа мемлекет құруға және халықтың мүдделері үшін революциялық өзгерістерді жүзеге асыруға тиіс, ал халыққа тек дайын пәтижелерді пайдалану ғана қалады.
Ткачевтің ұсақ буржуазиялық революцияшылдығын Ф. Энгельс «Эмиграпттық одебиет» деген мақаласында сына- ған болатын (қараңыз: К. Маркс пен Ф. Энгельс. ІІІығарма- лар, XV том, 1935, 241—264-беттер).— 5.
6 К. Маркс пен Ф. Энгельс. «Коммунистік партияның манифест» (қараңыз: К. Маркс пен Ф. Энгельс. Шығармалар, 2-ба- сылуы, 4-том, 433-бет).— 6.
7 К. Маркс пен Ф. Энгельс. Шығармалар, 2-басылуы, 7-том, 422—423-беттер.— 6.


ЕСКЕРТУЛЕР
441
s К. Маркс пен Ф. Энгельс. Шыгармалар, 2-басылуы, 7-том, 423-бет.— 6.
9 	Социалист-революционерлер (эсерлер) — Россиядағы ұсақ буржуазиялық партия; эр түрлі халықшылдық топтар меп үйірмелердің («Социалист-революционерлер одагы»,, «Социалист-революционерлер партиясы» және т. б.) бірігуі нэтиже- сінде 1901 жылдың аяғында — 1902 жылдың басында құрыл- ды. «Революционная Россия» газеті (1900—1905) мен «Вестник Русской Революции» журналы (1901—1905) оныц ресми органдары болды. Эсерлер пролетариат пен ұсақ меншік иесі арасындағы таптық айырмашылықтарды көрмеді, шаруалар- дың ішіндегі таптық жіктелу мен қайшылықтарды бүркеме- леді, пролетариаттың революциядағы басшылық ролін теріске шығарды. Эсерлердің көзқарастары халықшылдық пен ревизионизм идеяларының эклектикалық қосындысы еді; Ленин- нің айтуынша, эсерлер, «марксизмді сәнді оппортунисту; түрде «сынау» арқылы «халықшылдықтың кемістіктеріи» жамап-жасқап түзетуге тырысады» (Шығармалар, 9-том, 315- бет). Самодсржавиеге қарсы күрестің негізгі әдісі ретінде эсерлер уағыздаған жеке террор тактикасы революциялық қозғалысқа үлкен зиян келтірді, бұқараны революциялық күреске ұйымдастыру ісін қиындатты.
Эсерлердің аграрлық программасы жерге жекё меншікті жоюды, жерді қауымдардың қарамағына көшіруді, «еңбск ережссін» және жерді «теңгермелікпен» пайдалануды жүзе- ге асыруды, сонымен бірге кооперацияны дамытуды коздеді. Эсерлер «жерді социализациялау» деп атаған бұл программа- да шын мәнінде социалистік дерлік дәнеңе де жоқ еді. Эсерлердің программасыи талдай келіп, Ленин былай деп көрсетті: товар опдірісінің және ортақ жердегі жеке меншік шаруашылықтың сақталуы капиталдың үстемдігін жоймайды,, еңбекші шаруаларды қаналу мен күйзелуден құтқармайды; капитализм жағдайында кооперация да ұсақ шаруаларды құтқару құралы бола алмайды, өйткені ол село буржуазия- сының баюына қызмет етеді. Сонымен бірге Ленин былай дсп атап көрсетті: жерді теңгермешілікпен пайдалану талаптары, социалистік талаптар болмаса да, олардың тарихи жағынан нрогрестік революциялық-демократиялық сипаты болды, ойт- кені олар помещиктердің жсрді реакциялық жолмен иелеиуі- не қарсы бағытталған еді.
Большевиктср партиясы эсерлсрдіц социалистер болып ко- рінгісі кслген әрексттерін әшксреледі, шаруаларға ықпал ету жолында эсерлермен табанды күрес жүргізді, олардың жеке террор тактикасыныц жұмысшы қозғалысы үшін зиянды скс- нін ашып көрсетті. Сонымен бірге болыпевиктер патша өкі- метіне қарсы күресте, белгілі бір жағдайларда, эсерлермен уақытша келісім жасасудан да қашпады. РСДРП III съезі- нің «Социалист-революционерлермен практикалық келісімдер жасасу» қарарыида былай делінген: «РСДРП III съезі Орта-


442
ЕСКЕРТУЛЕР
лық Комитет иен жергілікті комитеттерге, кажет болған рет- те соңиалист-рсволюциоиерлер ұйымдарымен уақытша жа- уьтнгерлік келісімдер жасасуды тапсырды, ал соның өзінде жергілікті келісімдер тек Орталық Комитеттің тікслей бақы- лауымеи ғана жасалынады».
ПІаруалардың таптың жағынап ала-құлалығьт эсерлер пар- тііясында саяси және идеялық тұрақсыздық пеп ұйымдық ауа жайылушылықтың орын алуына, олардың либерал буржуазия мен пролетариат арасында әрдайым ауытқып оты- руыиа негіз болды. Бірінші орыс революциясы жылдарында а к, эсерлер партиясыиаи оның оңшыл цапаты бөлініп шығып, жария «Халықтық-социалистік еңбек партиясын» (энестер) құрды, олар өздерініц көзқарастары жағынан кадеттерге жақын болды, ал оныц солшыл қанаты жартьтлай анархистік «максималистер» одағы болып қалыптасты. Столыпин реак- циясы дәуірінде эсерлер партиясы идеялық және ұйымдық жағынан толық күйреді. Бірінші дүние жүзілік соғыс жылдарында эсерлердің көпшілігі социал-шовинизм позициясын- да болды.
1917 жылгы Февраль буржуазиялық-демократиялық революциясы жеңгеннен кейіп меныневиктермен және кадеттер- мен бірге эсерлер контрреволюцияшыл буржуазиялық-поме- іциктік Уақытша үкіметтің басты тірегі болды, ал партия- пыц лидерлері (Керенский, Авксентьев, Чернов) оның кү- рамына кірді. Эсерлер партиясы шаруалардьщ помещиктік жер иелігін жою жөиіидегі талаптарын цолдаудан бас тарт- ты, иомещиктердің жерге жеке меншігін сақтау жағында болды; Уақытша үкіметтің эсер министрлері помсщиктердіц жерлеріп басып алған шаруаларға қарсы жазалаушы от- рядтар жіберіп отырды.
1917 жылғы ноябрьдің аяғында эсерлердің солшыл қапаты солшыл эсерлердің дербес партиясын құрды. Шаруалар бұқарасы арасындағы ықпалын сақтауға тырысқан солшыл эсерлер соз жүзінде Совет өкіметін мойындады және боль- шевиктермен келісімге келді, бірақ көп ұзамай Совет окі- метіне қарсы күрес жолына түсті.
Шетел соғыс интервенциясы және азамат соғысы жылдарында эсерлер контрреволюциялық бүлдіру жұмысын жүргізді, интервенттер мен аң гвардияшыларды белсенді қолдады, контрреволюциялық заговорларға цатысты, Совет мемлекеті мен Коммунистік партияның қайраткерлеріие қарсы террорлық әрекеттср ұйымдастырды. Азамат согысы аяқталғаннап кейін эсерлер слдің ішінде жоне ақ гвардия- шыл эмиграция қосында Совет мемлекетіне қарсы дұшпап- дық әрекеттерін жалғастыра берді— 7.
10 	Меньтпевиктік «Искраиыц» 93-ітомері 1905 жылы 17 мартта птықт-ы. Онда Л. Мартовтың «Кезекте. Жұмысітіы партиясы жәие «окіметті басып алу» — біздің таяудағы міндетіміз» дсгсн мақаласы басылды. Бұл мақаланы Лепин «Пролета¬


ЕСКЕРТУЛЕР
443
риат пеп шаруалардың рсволюцііялық дсмократиялық дпк- татурасы» деген еңбегінде және сотіиал-демократияның револю циялық уақьгтша үкіметке қатысуы туралы РСДРП III съезінде жасағап баяндамасында сынады (қарацыз: осы том, 22—34, 134— 150-беттср).— 13.
11 К. Маркс. «Луи Бопапарттың он сегізінші брюмері» (қара- ңыз: К. Маркс пен Ф. Энгельс. Шығармалар, 2-басылуы, 8-том,, 209-бет).—15.
12 «Сизиф жумысы» — ңалжырататын ауыр болса да зейнеті жоқ еңбектің баламасы; ежелгі грек патшасы Сизиф туралы аңыздан туған. Аңызда айтылуына қарағанда, ңұдай ал- дында күнәкар болғаны үшін Сизиф қатты жазаланыпты; ол мәңгі-бақи биік тау басына дәу тасты домалатып шыға- руға тиісті болыпты, бірақ тас шьщға жетер-жетпесте оньщ қолынан иіығып кетіп, томен қарай домалап кетеді екен. Сизиф әлгі іске қайтадан кіріседі, алайда тасты тау басына шығарамын дегеи мақсатыиа жете алмайды.
Ленин «Сизиф жұмысы» деген сөздерді қолдапу арқылы Мартовты меньшевизм батпағынан шыгарып алмақ больш босқа әуреленгеи Плехановты бейнелеген П. Лепсшииский- діц келемеж суретіне меңзейді.— 17.
13 Амстердам конгресі —II Интернационалдың Амстсрдамдағы Халықаралық социалистік конгресі 1904 жылгы августыц 14-нен 20-на дейін (жаңаша) отті. Конгресс мына мәселс- лерді: 1) социалистік тактиканың халықаралық ережелері; 2) отар саясаты; 3) жаппай стачка; 4) олеуметтік саясат және жұмысшыларды қауінсіздендіру; 5) трестер мен жү- мыссыздық және басқа мәселелерді қарады.
В. И. Ленин сілтеме жасап отырғап бірінші мәселе жө- піндегі. қарарда социал-демократия «буржуазиялық қоғам шеңберінде үкімет билігіне қатысуға ұмтыла алмайды» ден атап корсетілген болатыи. Алайда, Амстердам конгресінің қарарыпа қарамастан, социал-демократиялық партиялардыц оцшыл көсемдері буржуазиялық мемлекет пен буржуазия үстемдігін сақтау және нығайту саясатын жүргізе оты- рып, буржуазпялық үкімсттерге кіріп келді жәие кірін отыр.— 26.
14 В. И. Лениниің ецбектерінде бірпеше рет кездесетін «парламент кретинизмі» деген создерді К. Маркс псп Ф. Энгельс қолдапған болатып? Ф. Энгсльстіц жазгапындай, «парламент кретипизмі» — ем қонбайтын ауру, дерт,, «осы дерт жайла- ған бейшара жапдар өздерін қай окілдік мекеме мүше етіп, ңызмст көрсетсс, күллі дүние жүзіне, оның өткен тарихы меи бүкіл болашагына нақ сол өкілдік мекеменің көпшілік даусы багыт сілтеп, жол корсстіп отырмақ дейтіи салтапат-


444
ЕСКЕРТУЛЕР
ты сепімге бой алдырып алады» (К. Маркс пен Ф. Энгельс. Шыгармалар, 2-басылуы, 8-tojh, 92-бет).
В. И. Ленин бұл сөздерді парламент системасы — құді- ретті система, ал парламентте қызмет істеу — қандай жағ- дайда болсын саяси күрестің бірден-бір және басты форма- сы деп есептеген оппортунистерге қолданады.— 31.
15 «Vorwärts» («Алға») — күнделікті газет, Герман социал-де- мократиялық партиясының орталық органы; 1884 жылдан бастап шыққан «Berliner Volksblatt» («Берлин Халық Газе- ті») газетінің жалгасы ретінде «Vorwärts. Berliner Volksblatt» деген атпен партияның Галль съезінің қаулысы бойын- ша Берлинде 1891 жылдан шыға бастады. Газет бетінде Ф. Энгельс оппортунизмнің қандай да болсын көріністеріне қарсы күрес жүргізді. 90-жылдардың екінші жартысынан былай, Энгельс қайтыс болғаннан кейін, «Vorwärts»-TbiH; ре- дакциясы партияның оңшыл ңанатының қолына ілікті де, оппортунистердің мақалаларын үзбей басып тұрды. РСДРГ1- дағы оппортупизмге және ревизионизмге қарсы күресті сы- ңаржақ көрсете отырып, «Vorwärts» «экопомистерді» ал партия жікке бөлінгепнен кейіп мсігыпевпктерді қолдады. Реакция жылдарында «Vorwärts» Троцкийдің жалақорлық мақалаларын басып, Ленин меп болыиевиктердің ол мақа- лаларды тсріске шыгаратып жәпе партпядағы істің жағда- йын объективті тұрғыдан бағалайтын мақала бастыруына мүмкіндік бермеді. Бірінші дүние жүзілік соғыс кезінде «Vorwärts» социал-шовинизм позицпясында болды; ¥лы Октябрь социалистік революциясынан кейін антисөветтік насихат жүргізді. Берлинде 1933 жылға дейін шығып тұрды.—35.
16 Бұл ескерту Санкт-Петербург металл заводы жұмысшылары тобының қарарына жазылғаи. 1905 жылы 12 агірельде (30 мартта) «Вперед» газетінің 14-номерінде жарияланған бұл қарарда жұмысшылар партиядағы жікке болінушілікті айыптап, дсреу бірігуді талап еткен болатын.— 37.
17 Бұл арада «Вперед» газетінің 14-номерінде жарияланған Харьков меньшевиктік комитетінің РСДРП III съезіне делегат сайлау туралы және Харьков большевиктік тобының партийны «бірыңғай қатац принципы тактика мен орталықтан- ған ұйым негізінде» біріктіру қажеттігі туралы қарарлары айтылып отыр.— 37.
18 Әңгіме партияның III съезіп шақыру туралы моселс жонінде Көпшілік Комитеттері Бюросы мен РСДРП Орталық Комитеті арасында жасалған келісім жайында болып отыр. Бұл келі-


ЕСКЕРТУЛЕР
445
сімнің негіздері 1905 жылы 12 (25) мартта Орталық Комитет пен Көпшілік Комитеттері Бюросы атынан берілген «Партия- ға» деп аталатын үндеуде баяндалған болатын, үндеу В. И. Лениннің «Екінші адым» деген мақаласында «Вперед» газетінің 1905 жылғы 5 апрельдегі (23 марттағы) 13-номерін- де басылған. Келісімде «съезді шақыру жөніндегі бұдан бы- лайғы жұмысты Көпшілік Комитеттері Бюросы мен Орталық Комитет бірлесіп атқарады, олар Үйымдастыру комитетін құ- рады» деп атап көрсетілді. Бұл келісімге Ленин «Екінпіі адым» (қараңыз: Шыгармалар толык, жинағы, 9-том, 400— 404-беттер) және «Әшкереленгоіі Совет» (қараңыз: осы том, 66—71-беттер) деген мақалаларында баға берді.— 37.
19 	«Искра» («¥шқын») — 1900 жылы Ленин негізін қалаған жә- не Россия жұмысшы табының революциялық маркстік пар- тиясын құруда шешуші роль атқарған тұңғыш жалпы орыстық құпия маркстік газет. Лениндік «Искраның» бірінші номері 1900 жылдың декабрінде Лейпцигте, келесі номерлері Мюнхенде, ал 1902 жылғы июльден — Лондонда, 1903 жыл- дың көктемінен — Жсневада піығып тұрды. Газетті жолға қоюда (астыртьш баспахананьт ұйымдастыруда, шрифт сатып алуда және т. т.) герман социал-демократтары: К. Цеткин, А. Браун және т. б., сол жылдары Мюнхенде тұрған поляк революционер! ІО. Мархлевский, ағылшып Социал-демокра- тиялық федерациясы басшыларыиың бірі Г. Квелч үлкең ко- мек көрсетті.
«Искра» редакциясына В. И. Ленин,, Г. В. Плеханов, Л. Мартов, П. Б. Аксельрод, А. Н. Потресов және В. И. Засулич енді. Редакцияның секретарь! әуелі И. Г. Смидович-Ле- ман, одан соң, 1901 жылдың көктемінен — Н. К. Крупская болды. Н. К. Крупская сонымен бірге «Искраның» орыс со- циал-демократиялық ұйымдарымен хат-хабар алысып тұру ісін басқарды.
«Искра» Россия пролетариаты мен барлық еңбекшілерінің патша самодержавиесіне қарсы революциялық күресі мәсе- лелеріне баса назар аударып, халықаралық өмірдің, негізі- иен халықаралық жұмысшы қозғальтсының аса маңызды оқиғаларыиа зор көңіл бөлді. Ленин іс жүзінде «Искраның» бас редакторы әрі басшысы болды, партия құрылысыныц және Россия пролетариаты тап күресінің барлық негізгі мә- селелері жөиінде мақалалар жазып отырды.
«Искра» партия күштерін біріктіру, партия кадрларын жинақтау және тәрбиелеу орталығы болды. Россияның бір- қатар қалаларында (Петербург, Москва, Самара және т. б.) РСДРП-ның лениндік-искралық бағыттағы топтары мен ко- митеттері құрылды. 1902 жылы январьда искрашылдардың Самарадағы съезінде «Искраның» орыс ұйымы құрылды. Искрашыл ұйымдар В. И. Лениннің шәкірттері мен серікте- рі — Н. Э. Бауманның, И. В. Бабушкиннің,, С. И. Гусевтің, М. И. Калининнің, П. А. Красиковтың, Г. М. Кржижанов-


446
ЕСКЕРТУЛЕР
скийдің, Ф. В. Ленгнпктіц, П. И. Лепешинскийдің, И. И. Рад- ченкопьщ жәпе басқалардың тікелей басшьтлығымен құрыл- ды және жұмыс істеді.
Лспиннің инициативасымсн жәпе оныц тікелей қатысуы- мен «Искра» редакциясы партия программасының жобасын жасады («Искраның» 1902 жылғы 1 июльдегі 21-номерінде жарияланды) және РСДРП II съезін әзірледі, съезд 1903 жылы 17 (30) июль —10 (23) августа болып өтті. Съезді шақыру кезінде Россияның жергілікті социал-демократия- лық ұйымдарыпың көпшілігі «Искраға» қосылды, оның так- тикасын, программасын және ұйымдық жоспарын мақұлда- ды, оны өзінің басшы органы деп таныды. Съезд арнаулы қаулысында «Искраның» партия үшін күресте айрықша роль атқарғаиын атап көрсетті, оны РСДРП-ньщ Орталық Органы деп жариялады.
Партияның II съезінен кейін көп кешікпей, Плехаповтың қолдауымеп мепыпевиктер «Искраны» оз қолдарына алды. Елу екінші номерінен бастап «Искра» революциялық марке- измнің жауынгер органы болудан қалды (қараңыз: 4- ескерту).— 38.
20 	РСДРП екінші съезі 1903 жыльт 17 (30) июль — 10 (23) августа болды. Съездің алғашқы 13 мәжілісі Брюссельде өтті. Одан соң полицияның қудалауы салдарынан съезд мәжіліс- тері Лондонға көшірілді.
Съезді «Искра» әзірледі, ол россиялық социал-демократ- тарды революциялық марксизм принциптері. негізінде топ- тастыру жөнінде Лениннің басшылығымен орасан зор жұ- мыс атқарды. «Искраиың» редакциясы партия программа- сының жобасын әзірлеп, съездің талқылауына ұсынды (1902 жылы 1 июньде «Искраның» 21-номерінде жарияланды). Съезге арналған бірқатар документтерді: РСДРП уставының жобасын, қарарлардың бірнеше жобасын. «Искраның» жұ- мысы туралы баяндаманьщ жоспарын Ленин жазды. Соны- мен бірге Ленин съездің күн тәртібі мен жұмыс тәртібін мұқият жасап берді. Уставтың жобасымен және съезд күн тәртібінің жобасымеи алдын ала «Искра» редакциясы- ның мүшслері, кейіинен съезд делегаттары да танысты- рылды.
Съезге шешуші дауыспеи 43 делегат қатысты, олар 26 ұйымпың («Еңбекті азат ету» тобы, «Искра» ұйымы, Бунд- тың Шетелдік жәпе Орталық комитеттері, «Орыс революция- лық социал-демократиясының шетелдік лигасы», «Шетелдегі орыс социал-демократтарының одағы» және россиялық 20 социал-демократиялық комитеттер мен одақтар) өкілдері еді. Кейбір делегаттардың екі даусы бар болатын, сол се- бепті съезде шешуші дауыстың саны 51-ге жетті. Россияның аса ірі социал-демократиялық комитеттерінің өкілдері болып саналатын съезд делегаттарыпың ішінде Р. С. Землячка, А. В. Шотман, П. А. Красиков, И. Э. Бауман А. М. Стопани


ЕСКЕРТУЛЕР
447
және басқалары лениншіл профессионал, революционер бол- ды. Съездің құрамы біртекті емес еді. Съезге «Искраны» жақтаушылар ғана емес, сонымен бірге оған қарсылар да, тұрақсыз, солқьтлдақ элементтер де қатысты.
Съездіц күн тәртібіне 20 мәселе қойылды: 1. Съезді заң- дандыру. Бюроны сайлау. Съездің жұмыс тәртібі мен күн тәртібін белгілеу. Ұйымдастыру комитетінің баяндамасы және съездің құрамын анықтайтын комиссияпы сайлау. 2. Бундтың РСДРГІ-дағы ориы. 3. Партияның программасы. 4. Партияның Орталың Органы. 5) Дслсгаттардың баянда- малары. 6. Партийны ұйымдастыру. 7. Аудандық және ұлттық ұйымдар. 8. Партияиың жеке топтары. 9. ¥лт мәсе- лесі. 10. Экономикалық күрес және кәсіпшілік қозғалысы. 11. Бірінші майды мейрамдау. 42. 1904 жылғы Амстердам халықаральтқ социалисты конгресі. 13. Демопстрациялар мен көтерілістер. 14. Террор. 15. Партия жұмысыныц ішкі мәсе- лелері: а) насихатты жолға ңою, б) үгітті жолға қою,'в) пар- тиялық әдебиетті жолға қою, г) шаруалар арасындағы жұ- мысты жолға қокц д) әскер арасындағы жұмысты жолға қою, е) оқушылар арасындағы жұмысты жолға қою, ж) сек- танттар арасыидағы жұмысты жолға қою. 16. РСДРП-ның «социалист-революционерлерге» козқарасы. 17. РСДРП-ның орыс либералдық ағымдарыиа козқарасы. 18. Партияның Орталық Комитеты және Орталық Органның редакциясын сайлау. 19. Партия Советы сайлау. 20. Съездің шешімдері мен протоколдарын жариялау тәртібі және сайланған қыз- мет адамдары мен мекемелердің өз міндеттерін атқаруға кі- рісу тортібі.
. Ленин съезде партияның уставы туралы баяндама жаса- ды және съездің күн тәртібіндегі мәселелерді талқылағанда, олардың көпшілігі бойынша сөз сөйледі.
Партияның программасы мои уставын бекіту және басшы партия орталықтарын сайлау съездің аса мацызды мәселе- лері болды. Ленин мен оның жақтаушылары съезде оппор- тунистерге қарсы үзілді-кесілді күрес жүргізді.
Съезде талңыланған партия программасының «Искра» ре- дакциясы әзірлсген жобасына, әсіресе жұмыспты қозғалы- сындағы партияның басшылық ролі туралы қағидаға, пролетариат диктатурасып жеңіп алу қажеттігі туралы пункт пен программаның аграрлық бөліміне қарсы оппортунистср та- рапынан өршелене шабуыл жасалды. Батыс европалық соци- ал-демократиялық партиялардың программаларыида пролетариат диктатурасы туралы қағида жоқ дегенге сүйепіп, оп- портунистер бұл қағидаға тікелей және жанама түрде қарсы шықты, Троцкий пролетариат диктатурасы туралы мәселе- ні оппортунисты тұрғыдан түсіндіріп сөз сөйледі, ол пролетариат диктатурасын орнату үіиін партия мен жұмысшы табының бір-бірімен толық дерлік ұқсастығына жетуді және пролетариат ұлттыц копшілігі болуын міндетті шарт деп


448
ЕСКЕРТУЛЕР
есептеді. Съезд оппортунистердің программаның искралық жобасына батыс европалық социал-демократиялық партия- лардың программалары рухында өзгеріс енгізуге тырысқап барлық әрекеттеріне тойтарьтс беріп, партия программасып бір ауыздан (бір дауыс қалыс қалды) бекітті, онда пролета- риаттың алдағы буржуазиялық-демократиялық революцияда- ғы ең таяу міндеттері де (программа-минимум), сондай-ақ социалистік революция жеңіп, пролетариат диктату- расы орнатылуын көздеген міндеттері де (программа-максимум) тұжырымдалды. Халықаралық жұмысшы қозғалысы- ныц тарихында Маркс пен Энгельс қайтыс болғаннан кейіп тұңғыш рет революциялық программа қабылданды, онда, Лениннің талап етуі бойынша, пролетариат диктатурасы үшін күрес жұмысшы табы партиясының негізгі міндеті ре- тінде ұсынылды.
Партияның уставын талқылағанда партияпы құрудың ұйымдық принциптері туралы мәселе жөнінде шиеленіскен күрес өріс алды.
Ленин мен оның жақтаушылары жұмысшы табының ай- бынды революциялық партиясын цұру үшін күресті, сөйтіп олар барлық тұрақсыз және солқылдақ элементтердің пар- тпяға кіріп кетуін қиындататындай устав қабылдау қажет деп есептеді. Сондықтан уставтыц бірінші параграфыныц Ленин ұсьтиғап тұжырымьтнда партияға мүше болу үшін, программаиы мойыидау және партияға материалдық көмек корсету ғана емес, соньтмен біргс партия ұйымдарыпың бі- ріне тікелей қатьтсу да міпдетті іпарт етііг қойылды. Мартов съезге бірінші параграфтың озі әзірлеген тұжырьтмын ұсып- ды, бұл түжырьтм бойынша партияға муше болу үіиін, ттро- грамманьт мойындау меп партияға материалдық көмек көр- сетуден басқа, партия ұйымдарыпыц бірінің басшылығымеп оған үнемі жеке жәрдемін тигізіп отырса да жеткілікті деіт есептелді. Барлық солқылдақ элсменттердің партияға кіруін жеңілдететін Мартовтың тұжырымын съезде аптиискрашыл- дар мен «батпақ» («центр») қана қолдаған жоқ,. сонымен бірге «солқылдақ» (тұрақсыз) искрашылдар да қолдады, сөйтіп болмашы дауыс көпшілігімен съезд осы тұжырымды қабылдады. Ал негізінен алғанда съезд Ленин әзірлеген ус- тавты бекітті.
Съезде искралық бағьтттың дәйекті жақтаушылары — ле- ниншілдер мсн «солқылдақ» искратпылдар — Мартовтың жаң- тастары екіге бөлінді. Бастапқы кезде съездегі дауыстардың бөлінісі мынадай еді: искрашылдар — 33 дауыс, «батпақ» («центр»)—10 дауыс және антиискрашылдар (3 рабоче-де- лошыл мен 5 бундшыл) — 8 дауыс. Съездің шешімдерімен келіспеген 7 антиискрашыл — екі рабоче-делошыл мен бунд- шьтлдар 5 (18) августа съезден кетіп ңалды. Съездің барьт- сында 7 адамнан искрашылдардың оппортунистік азшылығы қалыптасты, олар орталық органдарды сайлаудың алдында


ЕСКЕРТУЛЕР
449
дәйекті искрашылдардан бөлініп іпыкты. Антиискрашылдар мен «батпақ» қолдаған Мартовтың жақтастары съезде азшы- лық болды, олардың 20 даусы (Мартовтың жақтастары — 9 дауыс, «батпақ» — 10 дауыс, антиискрашыл — 1 дауыс) бар еді, ал Лениннің жаньшан топтасқан 20 дәйекті искрашьтл- дың 24 даусы болды. Партияның орталык, мекемелерін сай- лағанда лениндік бағытты жақтаушылар көпшілік дауыс алып, болыпевиктер деп, ал азтііылық дауыс алған ошюрту- нистср меныпевиктер деп аталына бастады.
Россияда жұмысшы қозғалысыиыц дамуында съездіц ора- сан зор маңызы болды. Ол социал-дсмократиялық қозғалыс- тағы майдагерлік пеи үйірмешілдікті жойып, Россиядағы маркстік революциялық партияның,. большевиктер партия- сының негізін қалады. Ленин: «Большевизм, саяси ой ағымы ретінде және саяси партия ретінде, 1903 жылдан бері өмір сүріп келеді» (Шығармалар, 31-том, 8-бет) деп жазды.
Барлық елдердің революцияшыл марксистері үшін үлгі болғаи жаңа типті пролетарлық партия құрып, РСДРП 11 съезі халықаралық жұмысшы қозғалысыпда бет бұрыс пункт болды.— 38.
21 «22-ніц декларациясы» — Ленин жазған және болыпевиктср- дің 1904 жылы августың бірінші жартысьтнда Женевадағы кеңесінде қабылданған «Партияға» дегеп үндеу (қараңыз: Шығармалар толық жииағы, 9-том, 13—22-беттер). Кеңеске 19 адам — В. И. Ленин, II. К. Крупская, М. С. Ольминский, М. Н. Лядов, П. Н. Лепешинский және басқалар қатысты. Кеңсстің шешімдеріне коп кешікпсй тағы да 3 большевик қосылды, сөйтіп «Партияға» деген үпдеу 22 большевиктің атынан жарияланды. 1904 жьтлы августа жеке листок болып жарпяланғаи 22-иің декларациясы большевиктер үшін пар- тияиың III съезін шақыру жолындағы күрестің программа- сы болды.— 40.
22 «Новое Время» («Жаңа Замап»)—күпделікті газет: 1868 жылдаи 1917 жылға дсйіп Петербургте шығып тұрды; әр түрлі бастырып шығарушылардың қолынан отіп, озінің саяси бағытын әлденеше рет озгертті. Бастапқы кездс баяу-либерал- дық газет болды, ал 1876 жылы бастырып-шығарушы А. С. Суворин болғаинан кейіи реакцияшыл дворяндыц жэне чинов- никтік-бюрократтық топтардьщ органына айналды. 1905 жылдан — қаражүздіктердің органы. Февраль буржуазия- лық-демократиялың революциясынаи кейін газет буржуа- зиялық Уақытша үкіметтің контрреволюциялық саясатын толық қолдапу большевикторге өршелене жала жанты. 1917 жылы 26 октябрьде (8 ноябрьде) Петроград Советі жанын- дағьт Әскери-роволюциялық комитет газетті жауып тастады. В. И. Лепин «Новое Времяны» сатқып газеттердіц үлгісі ден атады ««Нововромяшылдық» дегепіміз шегінушілік ренегат-


450
ЕСКЕРТУЛЕР
тық, жағымпаздық деген түсініктермен бір мағыналы соз болды» (ІПығармалар, 18-том, 276-бет).
Ленин томенде меныпевиктік «Искраиы» «біздің партия- лық «Новое Время»» деп, ал меныневиктерді «нововремялық типтегі адамдар» деп атап отыр.— 41.
23 Партия Советі (1903—1905) РСДРП ІІ съезінде қабылданған партия уставына сәйкес ең жоғарғы партиялық мекеме ре- тінде құрылды, ол Орталық Комитеттің және Орталық Орган редакциясының жұмысын үйлестіріп, біріктіріп отыруға, бұл меқемелердің бірінің бүкіл құрамы шығып қалған жағ- дайда Орталық Комитетті және Орталық Органның редак- циясын қалпына келтіруге, сондай-ақ басқа партиялармен қарым-қатынас жасағанда партияның өкілі болуға міндетті болды. Совет партия съездерін устав белгілеген мерзімде не- месе бәрі бірігіп съездегі дауыстардьщ тең жартысын алуға правосы болатын партия ұйымдарының талап етуі бойынша мерзіміпен бұрын шақыруға міндетті болды. Партия Совет! бес мүшеден құралды, олардың біреуін партия съезі, ал төр- теуін — Советке әрқайсысы екі мүшеден жіберген Орталық Комитет пеп Орталык, Орган редакциясы тағайындады. РСДРП II съезі Советтің бесінші мүшесі етіп Г. В. Плеха- новты сайлады. В. И. Ленин бастапқы кезде Советке Орталық Орган редакциясы атынаи кірсе, «Искра» редак- циясынан шыққанпап кейіп Орталық Комитет атынан кірді. Плеханов оппортунизм™ бет бұрып, меяьшевиктер Орталық Орган редакциясып басып алғанпан кенін партия Советі меньшевиктердің 'большевпктерге қарсы күресінің қаруына айналды. В. 1L Ленин меныпевиктердің іріткі салушылық, жікшілдік әрекетін әпткеролей отырып, Советте партияны топтастыру жольшда дәйекті күрес жүргізді. РСДРП III съезі қабылдағаи устав бойынша партия Советі таратылды. III съезден бастап съездер аралығындағьі кезеңдерде пар- тияның бірден-бір басшы орталығы Орталық Комитет болды, ол Орталътқ Орган редакциясын да тағайындады.— 43.
24 Бұл арада Орловскийдің (В. В. Воровскийдің) 1904 жылы Женевада басылгап «Совет партияға қарсы» деген кітапшасы жайында айтылып отыр.— 43.
25 Кошпілік Комитеттері Бюросы қол ңойған көтеріліс туралы листок «Вперед» газетінің 1905 жылғы 8 марттағы (23 фев- ральдағы) 9-номерінде «Көкейтесті мәселелер» деген тақы- рыппен қайта басылды.— 47.
26 «Московские Ведомости» («Москва Ведомостары»)—орыс- тың ең байырғы газеттерінің бірі; 1756 жылдан бастап Москва университет! (бастапқы кезде іпағын листок түрінде) шыға-


ЕСКЕРТУЛЕР
451
рып тұрды. 1863—1887 жылдары «Московские Ведомостидің» редактор-шығарушысы әсіре реакционер жэне шовинист М. Н. Катков болды. Бұл жылдары газет помещиктер мен дін басыларының ең реакцияшыл топтарының көзқарастарыи білдірген монархиялық-ұлтшылдьщ органға айналдьі; 1905 жылдан бастап «Московские Ведомости» қаражүздіктердің басты органдарының бірі болды. ¥лы Октябрь социалистік революциясына дейін шығып тұрды.— 49.
27 Земство қайраткерлерінің съезі 1906 жылы 24—25 февральда (9—10 мартта) Москвада болып өтті.— 49.
28 В. И. Ленин «Экономическая Газетаның» 1905 жылғы 20 марттағы 1-номерінің «Бастырып шығарушыдан» деген бас мақаласынан цитат келтіріп отыр.— 51.
29 Ленин К. Маркстің «Гегельдің право философиясының сы- нына. Кіріспе» деген еңбегінен (қараңыз: К. Маркс пен Ф. Энгельс. Шығармалар, 2-басылуы, 1-том, 415-бет) цитат келтіріп отыр.— 53.
30 «Der Volks-Tribun» — Нью-Йорктегі неміс «ақиқат социалисте- рі» негізін қалаған апта сайын шығып тұрған газет. 1846 жылғы 5 январьдан 31 декабрьге дейін шықты.— 58.
31 «Das Westphälische Dampfboot» («Вестфалия Пароходы»)—ай сайын шығып тұрған журнал, немістің ұсақ буржуазияшыл социализмінің немесе «ақиқат» социализм бағыттарының бі- рінің органы; 1845 жылдың январынан 1848 жылдың мартына дейін Билефельд пен Падерборнда (Германия) шығып тұрды.
Бұл арада В. И. Ленин жазып отырған «Кригеге қарсы нұсқау хат» К. Маркс пен Ф. Энгельс Шығармаларының 2- басылуына енген, 4-том, 1—16-беттер.— 58.
32 «Революционная Россия» («Революцияшыл Россия»)—эс- ерлердің құпия газеті; 1900 жылдың аяғынан бастап Россия- да «Социалист-революционерлер одағы» птығарды (1900 жыл деп белгі салынған 1-номер іс жүзінде 1901 жылы январьда шықты), 1902 жылдың январынап 1905 жылдың декабріне дейін шетелде (Женева) социалист-революционерлер партия- сының ресми органы ретінде шыгып тұрды.— 59.
33 Меныпевиктердің антипартиялык, жасырын ұйымы болыпе- виктерге қарсы күресу және партияға басшылықты басып алу маңсатымен РСДРП II съезінен кейін коп ұзамай құрыл- ды. 1903 жылы сентябрьде Женевада партияның көпшілігі- нен және опың басшы орталықтарынан жасырын түрде Мартов, Потресов және оппозицияның басқа да лидерлері баста- ған 17 меныпевиктің кеңесі болды. Троцкий мен Мартов


452
ЕСКЕРТУЛЕР
жазған қарарда партияның копшілігіне жәие РСДРП II съезі сайлаған партия орталықтарына қарсы күресу жоспары белгіленді. Кеңес оппозицияның ықпалын кеңейту және пар- тияның жогары мекемелерінің құрамын өзгерту ниетін көздегі күрестің қандай құралынап болса да тартынбауды ұсыпды. Оппозиция мүшелсріне Орталық Комитеттің басшы-. лығымен жұмыс істеуден бас тарту, «Искраға» бойкот жасау, редакцияның ескі құрамын қалпына келтіруге тырысу ұсы- нылды. Кеңесте «Искраның» бұрынғы редакторларынан әде- би топ құрылды: бұл топтың мақсаты меньшевиктерді бірік- тіру және меныпевиктік оппозицияның оппортунистік идея- ларын насихаттау болды.— 66.
34 Бұл арада меныпевиктердің мәлімдемесі туралы айтылып отыр, мәлімдеме «Искра» газетінің 1905 жылғы 7 январьдағы 83-номерінде («Партиядан» дсген бөлімде) жарияланған бо- латын.— 67.
35 «Vossische Zeitung» («Фоссы газеті») — неміс баяу-либерал- дық газеті, Берлинде 1704 жылдан 1934 жылға дейін шығып тұрды.— 72.
36 «РСДРП Советінщ председатель Плеханов жолдасца ашыі$ хат» әуелі листовка болып шығып, кейін «Вперед» газетінің 1905 жылғы 30 (17) апрельдегі 16-иомерінде көшіріліп ба- сылды. Өз окілдерін Советке тағайындау туралы хабарлап,. Советтің мәжілісін өткізуді өтініп Орталық Комитеттің партия Советіпе жолдаған үндеуі Плехановқа 1905 жылғы 4(47) апрельде жөнелтілген болатын. Советтің бұл мәжілісі туралы Ленин төменде жазады. Келесі күні Үйымдастыру комитетінің мәжілісінде жауап қайтару үшіи Советке жеті күндік мерзім берілсін, содан кейін съезд ашылсын деп ұй- ғарылды. III съезд дәл 7 күннен кейін — 1905 жылғы 12 (25) апрельде ашылды,— 78.
37 «Бірінші май» прокламациясын Ленин Женевада жазған; Көпшілік Комитеттері Бюросының және «Вперед» газегі редакциясының қолы қойылған бұл прокламация жеке листовка болып басылған. Листовканы РСДРП Баку, Екате- ринослав, Москва, Нижний Новгород, Рига, Тер-Дағыс- тан жергілікті комитеттері мен Рыбин тобы көшіріп бас- қан.— 88.
38 Бұл арада Ленин 1905 жылғы 25 мартта меньттіевиктік «Искра» газстінің 94-номерінде жарияланған «Партияныц назары- на» деген мақала туралы айтып отыр.— 93.
39 Бұл арада «Оръіс революциялыц социал-демократиясы шет-
елдік лигасыныц» 1903 жылы 13—18 (26—31) октябрьде Же-


ЕСКЕРТУЛЕР
453
невада бо^Нін II съезі туралы айтыльтп отыр. Съезд меиьше- виктердің талап етуі бопынша шақырылды, олар бұл съезді РСДРП II съезіне қарама-қарсы қойғысы келді. ІПетелдік лиганың съезін шақыруға қарсы болып, В. И. Ленин былаіі деп жазды: «Лиганың съезі ^азір төбелес үшін бәрін де бс- реді, ал іс үшін, яғни шетелдегі жұмыс үшін дәнеңе де бер- мейді» (Шығармалар, 34-том, 172-бет).
ІПетелдік лиганың съезінде көпшілікті жақтаушы 18 дау- сы бар 15 адам (екінші мәжілістен бастап —14) болды (В. И. Ленин, Г. В. Плеханов, Н. Э. Бауман, Н. К. Крупская, В. Д. Бонч-Бруевич, М. М. Литвинов және басқалар) және 18 меньшевик болды (екінші мәжілістен бастап — 19), бұлардың 22 даусы болды (П. Б. Аксельрод, Ф. И. Дан, Л. Г. Дейч, В. И. Засулич, Л. Мартов, Л. Д. Троцкий және басқалар).
Съезд мына мәселелерді талқылады: 1) Шетелдік лига әкімшілігінің (Л. Г. Дейч пен И. К. Крупскаяның) баянда- масы; 2) Партияның II съезіндегі Лига дслегатының баянда- масы; 3) Лига уставы; 4) әкімшілікті сайлау.
Партия съезіне қатысқаи Лига делегаты В. И. Лениннің баяндамасы күн тәртібінің негізгі мәселесі болды. Ленин өзі- нің баяндамасында РСДРП II съезінің жұмысына тоқтала келіп, меныневиктердің оппортунизміи әшксреледі, олардың съездегі іс-әрекетінің принципсіздігін көрсетті. Оппозиция Шетелдік лига съезінде өзінің көпшілік болғанын пайдала- нып, Лениннен кейін іле-шала қосымша баяпдама жасау үшін Мартовқа соз беруге шешім қабылдады. Мартов өзінің қосымша баяндамасында меныпевиктердің РСДРП II съезін- дегі іс-әрекетін қоргап, большевиктерге жалақорлық айып- тар таңты. Ленин және көпшілікті жақтаушьтлар оппозиция- мен бұдан әрі айтысудың мүлдем мүмкін емес екенін және түкке тұрмайтынын айқын көрді де, бұл мәселе жөнінде бұ- дан былайғы жарыс сөздерге қатысудан бас тартып, съезд мәжілісінен кетіп қалды. Съездің меныпевиктік көпшілігі партияның орталық мекемелерін басып алуға тырысып, күн тәртібінің екінші пункті бойынша үш қарар қабылдады, бұ- лар да Лениннің ұйымдық мәселелер жөніндегі позициясына қарсы шықты және большевиктерге қарсы үнемі күрес жүр- гізуге шақырды.
Съезд сонымен бірге ПІетелдік лиганың уставын қабылда- ды, оның бірқатар лункттері (Лиганың жалпы партиялық әдебиет шығаруы туралы, Лига әкімптілігінің Орталық Комитет пен Орталық Органның сыртынан басқа ұйымдармен қа- рым-қатынас жасауы туралы жәие басқалар) партия уста- вына қарсы бағытталды; оның үстіне, менытіевиктер Лига уставын РСДРП Орталық Комитетінің бекітуіне правосы жок, Деп таластьт. РСДРП Орталық Комитетінің съезге қаты- сушы өкілі Ф. В. Ленгник Орталық Комитет атынан Лига уставыиың партия уставымеп сәйкестендірілуіи талап етті, ал оппозиция бұл таланты орындаудан бас тартқаннан кейін


454
ЕСКЕРТУЛЕР
ол жиналысты за ценз деп жариялады. Партия Советі Ортали ң Комитет окіліиің іс-әрекетін мақұлдады (қараңыз: В. И. Ленин, Шығармалар толық жинағы, 8-том, 66-бет),
В. И, Ленин Шетелдік лиганың съезін «оппозицияның ор- тальтқ орындарға қарсы шабуылының шырқау шегі» (бұл да сонда, 110-бет) деп атады. Лиганың II съезіиен кейін мень- шевиктер Лиганы партияға қарсы күрестің тірек пункт! ет- ті.— 93.
40 	РСДРП III съезі 1905 жылғы 12—27 апрельде (25 апрель — 10 май) Лондонда болды. Большовиктер дайындаған бұл съезд Леииннің басшылығымеп өтті. Меныпевиктер съезге қатысудан бас тартты да Жеиевада оз конференциясын от- кізді.
Съезге 38 делегат: шешуші дауыспен 24 делегат және ке- ңесші дауыспеп 14 делегат қатысты. РСДРП-ның 21 комите- тінен (Петербург, Москва, Тверь, Рига, Солтүстік, Тула, Нижний Новгород, Урал, Самара, Саратов, Кавказ одагы (Баку, Батум, Имерети-Миигрель, Тифлис комитеттері), Воронеж, Николаев, Одесса, Полесье, Солтүстік-Батыс, Курск, Орел комитеттерінен) делегаттар шешуші дауыспен қатысты. Ленин Одесса комитетінен делегат болды. Делегаттардың ішінде В. В. Воровский, Р, С. Землячка,, Н. К. Крупская, А. А. Богданов, А. В. Луначарский, М. М. Литвинов, М. Г. Цхакая және басқалар болды. Съездің председателі бо- лып Ленин сайланды.
Съезд Россияда өріс алып келе жатқан революцияпыц тү- бегейлі мәселелерін қарап, пролетариаттың және оның пар- тиясының міндеттерін белгіледі. Съезде мына мәселелер тал- қыланды: Үйымдастыру комитетінің баяндамасы; қарулы көтеріліс; үкіметтің төңкеріс қарсаңындағы саясатына көзқа- рас; революциялық уақытша үкімет туралы; шаруалар қоз- ғалысына көзқарас; партияның уставы; РСДРП-ның болінін шыққан бөлегіне көзқарас; ұлттық социал-демократиялық ұйымдарға көзқарас; либералдарға көзқарас; эсерлермен прак- тикалық келісімдер; пасихат пен үгіт; Орталық Комитеттің және жергілікті комитеттер делегаттарының есептері жәпе басқалар.
Съезд талқылағап барлық негізгі мәселелер бойынша Ленин қарарлардың жобаларын жазды. Съезде ол социал-де- мократияның револтоциялық уақытша үкіметке қатысуы туралы және шаруалар қозғалысын қолдау жөніндегі қарар туралы баяндамалар жасап, қарулы көтеріліс туралы, үкіметтің төңкеріс қарсаңындағы тактикасына көзқарас туралы, соци- ал-демократнялық үйымдардағы жұмысптылар мен интелли- генттердің қарым-қатынастары туралы, партияның уставы туралы, Орталық Комитеттің қызметі туралы баяндама және басқа мәселелер бойыпша сөз сөйледі. Съезд партияның буржуазиялық-демократиялық революциядағы стратегиялыц


ЕСКЕРТУЛЕР
455
жоспарын белгіледі: оныц мәні мыпада: пролетариат револю- цияиың кесемі, басшысы болуы керек, шаруалармен одақта- сып, буржуазиям»! оқпіау қалдырып, революцияның жеңісі үпіін — самодержавием құлатыті, демократиялық республика орпату үшін, крепостниктік правоның барлық қалдықтарын жою үшіп күресуі керек. Осы стратегиялық жоспарды пегіз- ге ала отырып, съезд партийный; тактпкалық багытын бел- гіледі. Партияньтң бас/гы жопе піұгыл міпдеті рстінде съезд қарулы котерілісті ұйымдастыру міпдстін алга қойды. Съезд халықтың қарулы котерілісіиің жецісі пәтижесіиде револю- циялық уақытша үкімет құрылуга тиіс, бұл үкімет контрре- волюцияныц қарсылығын басуға тиіс, РСДРП-ның програм- ма-минимумыи жүзеге асыруға тпіс, социалистік революция- ға кешу үшін жағдай әзірлеуі тиіс деп көрсетті.
Съезд партия уставын қайта қарады; ол уставтьщ партия- ға мүше болу туралы бірінші параграфын Лениннің тұжы- рымы бойынша қабылдады; партиядағы қос орталық (Орта- лык, Комитет пен Орталық Орган) системасын жойды жәнс бірьтңгай басшы партия орталығы — Орталық Комитеты құрды; Орталық Комитеттің праволары меп оның жергілікті комптеттермен қарым-қатьтнасып долме-дол белгілеп берді.
Съезд мепыиевиктердің іс-эрскеттеріп, олардыц ұйымдық жопо тактикалық мәселелердсгі ошіортупнзміп айыптадът. «Искра» мепыпевиктердің қолына түсіп, оппортунисты^ ба- ғыт жүргізгендіктея, РСДРП III съезі Орталық Комитетке жаңа Орталық Орган — «Пролетарий» газетін құруды жүк- теді. 1905 жылы 27 апрельде (10 майда) Орталық Комптеттіц пленумында «Пролетарийдің» редакторы болыи В. И. Ленин тагайындалды.
РСДРП III съезіпің орасаи зор тарихи мацызы болды. Бұл тұңгыпі большевпктік съезд еді. Съезд партия мен жұмысшы табып демократияльтқ революцияпың жеңісі жолыпдағы кү- рестің айбынды программасымен қаруландырды. Партияның III съезінің жұмысы мен маңызы туралы Лепиннің «Үшін- ші съезд» (осы том.. 225—232-беттер) дегеп мақаласын қара- ңыз. Съездіц шешімдерін Лепин «Социал-демократпяның дсмократлялық революциядағы екі тактикасы» дегеп кіта- быпда негіздеген болатыи (қараңыз: Шығармалар, 9-том, 1—131-беттер).— 95.
41 	В. И. Ленин жазғап бүл қаулылар 1905 жылы 11 (24) апрельде РСДРП ПІ съезіп шақыру жоніпдегі Үйымдастыру коми- тстіпің соцгы мәжілісіпде қабылдапды және бүл қаультлар- ды Үйымдастыру комитетінің Орталық Комитеттен сайлан- ғап мүшесі Л. Б. Красин 1905 жылы 12 (25) апрельде III съездің біріпші мәжілісінде Ұйымдастыру комитетіпіц есеп- ті баяпдамасыпда оқып берді (қараңыз: «РСДРП үіпініпі съезі. 1905 жылғы апрель — май. Протоколдар», М., 1959, 30—3'1-беттер.— 97.


456
ЕСКЕРТУЛЕР
42 Бұл документ РСДРП III съезін шақыру жөніндегі Үйым- дастыру комитеті 1905 жылы 11 (24) апрельде қабылдаған қаулының бесінші пунктінің жобасы болып табылады (қа- раңыз: «РСДРП үшініиі съезі., Протоколдар», 1959, 31—32-бет- тер).
Осы документтіц пегізгі қағидалары сондай-ақ съезді заңдандыру жайындағы қарарға да енді, бұл қарарды 1905 жылы 13 (26) апрельде съездің үшінші мәжілісінде П. А. Красиков (Бельский), М. С. Лещинский (Жарков) жә- не М. М. Литвинов (Кузнецов) ұсынып, 14 (27) апрельде съездің 5-мәжілісінде ңабылданды (цараңыз: бұл да сон да, 104-бет).—100.
43 Қазан комитетінен делегат он сегізіиші мәжіліске дейін съезде болмады,. өйткені Үйымдастыру комитеті мезгілінде коми- тетпен байланыс жасай алмаған еді. Бұл кезде Қазан коми- тетінің мүпіесі В. В. Адоратский шетелде еді. Ңазан ұйымы- ның съезге қатысуын қамтамасыз ету үшін, Ленин «Съездің құрамын тексеру жоніпдегі комиссияға» дегеи мәлімдемесін- де В. В. Адоратскийді Қазан комитетінің мүшесі ретінде съезге кеңесші дауыспсн шақыруды ұсынғап болатын. Ман- даттарды тексеру жөніндегі комиссия Адоратский жолдасты «қатардағы партия мүшесі, ретінде...» иіақыруды ұсынды. Комиссияның осы түжырьтмын Ленин түсініксіз тұжырым деп атайды.
Съезд екі дауысқа қарсы көпшілік дауыспен Адоратский жолдасты «комитет мүшесі ретінде» шақыруды ұйғарды. Бұл шешімді Адоратскийге хабарлаудың реті келмеді, сөйтіп ол съезге қатыспай қалды. Съездің тек он сегізінші мәжілі- сіие ғана Қазаи комитетінен делегат И. А. Саммер (Савич) келді. Оғап кеңесші дауыс берілді.— 102.
44 И. А. Алексеев (Андреев) мынадай қарар енгізді: «Ұйымдас- тыру комитетінің баяндамасы принцип немесе мораль жағы- паи емес, нақтылық жағынан талқылансын». Бұл мәселеиі талқылаудың барысында Андреев В. И. Ленин ұсынған қа- рарға (қараңыз: осы том, 105-бет) қосылды, съезд осы қарар- ды қабылдады,— 104.
45 Үйымдастыру комитетімсп жанжал РСДРП II съезінің екіи- іиі мәжілісінде болды, ол томендегідей еді:
«Күрес» тобының съезге өз өкілін жіберу туралы талабын Үйымдастыру комитеті тіпті съезд басталмастан бұрын-ақ қабылдамай тастаған болатын. 17 (30) июльде мандаттарды тексеру және съездіц құрамын анықтау жөніндегі комис- сияиыц мәжілісінде, «Күрес» тобыньтң Үйымдастыру комитс- тініц теріс әрекеттеріпо тпағым айтып, комиссияға өтініш бе- руіне бапланысты, Үйымдастыру комитетінің мүшелері


ЕСКЕРТУЛЕР
457
Е. М. Александрова (Штейн) мен П. А. Красиковтың (Пав- ловичтің) осы мәселе жөніндегі хабарламалары тьщдалды. Мандат комиссиясы Үйымдастыру комитетінің шешімін дұ- рыс деп тапты. Съездің 18 (31) июльдегі мәжілісінде осы мәсслені талқылау кезінде съезге кешігіп келген Үйымдас- тыру комптетінің мүшесі Е. Я. Левин (Егоров) «Курсе» тобы туралы мәселені Ұйымдастыру комитетінің мүшелерімен бір- ге талкьтлау үшін үзіліс жасауды талап етті. Үйымдастыру комптетінің үзіліс кезінде болған ксңесінде көпшілік «Курсе» тобының окілі Д. Б. Рязановты кеңесші дауыспен ша- қыру жөнінде съезге ұсыныс снгізуді жақтап дауыс берді. Съездің мәжілісіиде Үйымдастыру комитетінің әрекеттеріне қарсы наразылық білдіріп сөз сөйлеген искрашыл Красиков бұл ұсынысқа қарсы дауыс берді. Левин Красиковты Үйым- дастыру комитетінің көпшілігіне қарсы шығып, ол партия- лық тәртіпті бұзып отыр-мыс деп айыптады.
Съезд Ұйымдастыру комитетінің ұсынысын цабылдамай тастады да, мьтнадай қарарлар қабылдады:
«Съезд, жолдастардың бәрін жеке ұсыныстар енгізген уа- қытта бұл ұсыныстарьш съездің бюросына енгізуге шақыра- ды және Павлович пен Егоров жолдастардың мәлімдсмелері- нен туған жанжал осымен бітті дсп есептсйді».
«Съездің құрамыи анықтайтыи комиссия сайланғандықтап Үйымдастыру комитеті коллегия ретінде съездің құрамына ықпал жүргізу правосыпаи айрылды,, сонымен бұл пункт бойынша оньтң коллегия, ретіндегі қызмсті доғарылды деп есептеледі» («РСДРП екінші съсзі. Протоколдар», 1959, 37, 38-беттер).—106.
4G Күн тәртібінің жобасы 1905 жылғы 13 (26) апрельде кешке съездің үшінші мәжілісінде талқьтланды.
Осы томда «Дайындық материалдар» бөлімінде съездің күн тәртібі жобасыиың пұсқалары басылып отыр (397—400- беттер).
Бұл жоба ескертпе жасау үшін делегаттарға таратылды, кейін В. И. Ленин, М. М. Литвинов (Кузнецов) және
A. А. Богданов (Максимов) қол қойған жоба ретінде азда- ғаи редакциялық өзгерістермен съезде оқылды.
Күп тәртібінің жобасы талқыланған кезде съезд әуелі мә- селслердің негізгі алты рубрикасын қабылдады, бұлар
B. И. Ленин белгілеген рубрикаларға толық сай келеді. Кеши, осы пегізгі рубрикалардың тармақтарын талқылай келіп, съезд мы падай күн тәртібін қабылдады:
«I. Тактикалық мәселелер:
1) Қарулы көтсріліс.
2) Төңкеріс қарсацыпдағы және тоңкеріс кезінде- гі үкімет саясатына көзқарас.
3) Шаруалар қозғалысына көзқарас.
16 10-том


458
ЕСКЕРТУЛЕР
II. 	Үйымдык, мәселелер:
4) Партия ұйымдарындағы жұмысптылар мен ин- те л л иге пттердіц қарым-қатыпасы.
5) Партияныц уставы.
III. Басца партиялар мен ағымдарға козцарас:
6) РСДРП-ның бөліпін шыққан бөлегіне кезқарас.
7) Үлттық социал-демократиялың үйымдарға коз- қарас.
8) Либералдарга козқарас.
9) Социалист-революционерлермен практпкалық келісімдер.
IV. Партия өмірінің ішкі мәселелері:
10) Насихат пен үгіт.
V. 	Делегаттардың есептері:
11) Орталық Комитеттің есебі.
12) Жергілікті комитеттер делегаттарының осөп- тері.
VI. 	Сайлау:
13) Сайлау.
14) Съездің қарарлары мен протоколдарын жария- лау және қызмет адамдарының қызметке кі- рісу тәртібі».—108.
47 Д. С. Постоловский (Михайлов), А. В. Лупачарский (Воинов) және Л. Б. Красин (Зимин) съездің күн тәртібін ұйым- дық мәселелер, тактикалық мәселелер, басқа партияларға көзқарас, делегаттардың есептері деген торт рубрика бойын- ша құрылсын деп ұсыныс жасады. Бұл ұсыныс қабылданды. Бұдан арғы талқылаудың және толықтырулардың барысыпда күн тәртібі мына негізгі рубрикалар бойынша қабылдан- ды: 1) тактикалық мәселелер; 2) ұйымдық мәселелер; 3) бас- қа партияларға көзқарас; 4) партиялык, ішкі жұмыс; 5) де- легаттардың есегітері; 6) сайлау.—110.
48 В. И. Ленин еско алған Иваповтың (А. А. Богдановтың) жо- басы — съезге Копшілік Комитеттсрі Бюросы ұсыпғап РСДРП-ның жаца уставыпың жобасы. Бұл жоба «Вперед» газетінің 1905 жьтлгы 5 апрельдегі (23 марттагы) 13-померіндо «Ұйымдық мәселе» деген атпен жарпяланды. Делегаттардың алдын ала болган кеңестерінде кейбір озгерістер енгізілген жобаны съсздің он бесіппті мәжілісінде 20 апрельдо (3 май- да) кешке Богданов (Максимов) оқып берді. Талқыланып, бірқатар түзетулер епгізілгеппеп кейін устав съездің он же- тінші мәжілісіттдс' 21 апрельде (4 майда) кепіке бекітілді.
Ивановтың жобасыпа П. Ф.-иың (3. 3. Эссешгіц) жасагап ескертпелері ««Впередтің» 1905 жылғы 20 (7) апрельдогі 15-


ЕСКЕРТУЛЕР
459
номеріне жеке қосымшада» «Партия уставының жобасы жө- нінде» деген атпен басылды.—111.
43 Ленин В. В. Адоратскийді қателесіп Арнатский деп атап отыр.—113.
50 Бұл мәселе талқылангап кезде Ленин съездің 1905 жылғы 14 (27) апрольдогі тортіпші мәжілісіпде В. В. Филатовты (NN) шақыруды ұсынбағанын, тек қана оның отінішін съезге та- быс еткенін айтты (қараңыз: «РСДРП үшінші съезі. Прото- колдар», 1959, 80-бет).
Филатовты съезге кецесші дауыспен шақыру туралы ұсы- ныс қабылданбады.—114.
51 Төртінші мәжілісте (14 (27) апрельде таңертең), мандат ко- миссиясының баяндамасынан кейіп, меныпевиктік комитет- термен қосарлас өмір сүріп, жұмыс істеген болыневиктік ұйымдарға (Харьков және Екатеринослав топтары мен Шет- елдік ұйым комитеті), сондай-ақ бекітілмеген Архангельск комитетіне шешуші дауыстар беру мәселесі жөнінде жарыс сөз өріс алды.
В. М. Обухов (Камский) өзінің сөзінде «Шетелдік ұйым комитеті мен қосарлас топтарға» шешуші дауыс беру—«мә- ні жағынан да, формасы жағынан да coup d’etat» (мемлекет- тік төңкеріс) деп мәлімдеді.
Съездің шешімі бойынша аталған ұйымдардың бәріне ке- ңесші дауыс берілді.—115.
52 Бұл арада Орталық Комитеттің мүшелері — ымырашылдар В. А. Носковтың,, Л. Е. Гальпериннің және Л. Б. Красиннің 1904 жылы июльде қабылдаған қаулысы туралы айтылып отыр. Ол 26 пункттен тұрды, оның 9 пункті «Искраның» 1904 жылғы 25 августағы 72-номерінде «Орталық Комитеттің мә- лімдемесі» деген тақырыппен жарияланды. Ңаулы заңсыз қа- былданды, өйткені Орталық Комитеттің екі мүшесі В. И. Ленин мен Р. С. Землячка Орталық Комитеттің мәжілісіне шақырылмады, сөйтіп, олардың Орталық Комитетте партия көпшілігінің позициясын қорғауға мүмкіндігі болмады. Бұл қаулыда ымырашылдар жаңа «Искраның» Плеханов коопта- циялаған меньпіевиктік редакциясының құрамын таныды. Орталық Комитеттің құрамына тағы да үш ымырашыл: А. И. Любимов, Л. Я. Карпов және И. Ф. Дубровинский кооптацияланды. Ымырашылдар партияның III съезін піа- қыруға қарсы шықты және Орталық Комитеттің съезд ша- қыру жолында үгіт жүргізген Оңтүстік бюросын таратып жіберді. Олар В. И. Ленинді партияның Орталық Комитеті- нің шетелдік окілі правосынан айырды және оның шығар- маларын Орталық Комитет коллегиясының рұдсатыпсыз ба- сып шығаруға тыйым салды.
16*


460
ЕСКЕРТУЛЕР
«Июль декларациясын» қабылдау Орталық Комитеттің мү- шелері — ымыраіпылдар тарапынан РСДРП II съезінің ше- шімдеріне біржола опасыздық жасағандық және олардың ашықтан-ашық меныпевиктер жағына шыққандығы болып табылды.
В. И. Ленин «июль декларациясына» қарсы батыл наразы- лық білдірді. Өзінің «Орталық Комитеттің бес мүшесіне» деген хатында, «Орталық мекемелердің партиядан қол үзуі ту- ралы мәлімдеме мен документтер» деген кітапшасында В. И. Ленин Орталық Комитеттің үш мүшесінің заңсыз әрекеттерін әшкереледі (қараңыз: Шығармалар толық жи- нағы, 9-том, 23—25, 121—132-беттер). Партияның жергілікті комитеттері — Петербург, Москва, Рига, Баку, Тифлис, Име- рети-Мингрель, Николаев, Одесса, Екатеринослав комитет- тері — В. И. Ленинді қолдап, «июль декларациясын» батыл айыптады.—117.
53 РСДРП II съезінде қабылданған партия уставы бойынша съезде өкіл болуға съезден кемінде бір жыл бұрын бекітілген ұйымдардың правосы бар еді. Партия уставына сәйкес Қазаи және Кубань комитеттері III съезде толық праволы деп есеп- телмеді, өйткені 1904 жылғы 1 сентябрьге дейін партия Советниц протоколдарында бар толық праволы комитеттердің тізімінде олар болмады. Партияның III съезінің 14 (27) ап- рельдегі бесінші мәжілісінде В. В. Воровский (Орловский) бұл комитеттерді алдағы уақытқа толық праволы комитеттер ретінде бекіту туралы В. И. Ленин жазған қарардың жоба- сын енгізді. Ңарар осы мәжілісте қабылданды.— 118.
54 Съездің бесінші мәжілісінде, 14 (27) апрельде, Қазан және Кубань комитеттерін алдағы уақытқа толық праволы комитеттер ретінде бекіту кезінде кейбір делегаттар былай деді: кеңесші дауыстары бар делегаттардың дауыс беруге қатысуы қажет емес, өйткені ол осы шешуші қаулының нәтижелері- не эсер етуі мүмкін.
В. И. Ленин съезде мәселелерді дауысқа салудың тәртібі туралы қарардың жобасын, міне, осыған байланысты жазды, бұл жоба осы мәжілісте қабылданды.— 119.
55 Қарулы көтеріліс туралы мәселе съездің бес мәжілісінде — бесінші мәжілісінен тоғьтзыншы мәжілісіне дейіи, 1905 жыл- ғы апрельдің 14—16-на (27—29) дейін талқыланды.
Қарулы көтеріліс туралы А. В. Луначарский (Воинов) бе- сінші мәжілісте баяндама жасады, ол съезге РСДРП-ның қа- рулы көтеріліске көзқарасы туралы В. И. Ленин жазған қа- рардыц жобасын ұсындьт. Ңарардың жобасы талқыланған кезде Д. С. Постоловскийдің (Михайловтың) тарапынан бір- қатар қарсы пікір айтылды; ол өз жобасып ұсынды. Екі ңарарды үйлестіру үшін съезд сегізінші мәжілісте, 16 (29)


ЕСКЕРТУЛЕР
461
апрель күні таңертең, қарарларды «ымыраластыру» жөнін- дегі комиссияның мәжілісін тағайындады.
Съездің тоғызыншы мәжілісінде, 16 (29) апрель күні кеіп- кс, қарулы көтеріліс туралы қарар («ымыраластырушы» қа- рар) болмашы түзетулермен бір ауыздан қабылданып, бір адам қалыс қалды. В. И. Ленин жазған жоба осы қарардъщ негізіне алынды (қараңыз: «РСДРП үшінші съезі. Протокол- дар», 1959, 162—164-беттер).
Осы томда сондай-аң қарулы көтеріліс туралы қосымша қарардың лениндік жобасы (қараңыз: 123-бет) басылып отыр; жария етуге болмайтын бұл жоба съезде талқыланбады, бі- рақ танысу үшін делегаттарға берілді.— 120.
56 Съездің тоғызыншы мәжілісінде, 16 (29) апрельде, төңкеріс қарсаңында үкімет саясатына көзқарас туралы баяпдама жасаған П. П. Румянцев (Шмидт, Филиппов) осы мәселе жөніидегі қарардың жобасын енгізді. Тоғызыншы және онын- шы мәжілістердегі жарыс сөзде В. И. Ленин, Д. С. Постолов- ский (Александров, Михайлов) және басқалар сөйледі. Пос- толовскийдің сөйлеген сөзіне байланысты Ленин «Төңкеріс қарсаңындагы және төңкеріс кезіндегі үкімет саясатына коз- қарас туралы мәселе жөніндегі қарарға қосымша» жазды. Бұл мәселе жөнінде П. П. Румянцевтің жобасынан басқа да- рардың тағы да екі жобасы ұсынылды. Лениннің ұсынысы бойынша қарардың барлық жобалары комиссияға тапсырыл- ды. Комиссияға арнап Ленин Румянцев ұсынған қарардың жобасына ескертпелер жазды; бұл ескертпелср «Дайындық материалдар» белімінде (401—402-беттер) басылып отыр; бұдан кейін ол бүкіл қарардың жобасын (қараңыз: осы том, 156—157-беттер) жазды. Бұл жоба талқылауға енгізілмеді. Съездің он үшінші мәжілісінде 19 апрельде (2 майда) «РСДРП-ның ашық саяси бой корсетуі туралы мәселе жөнін- де» Лениннің ескертпелері енгізілген Румянцев жобасы Ленин мен Румянцев ұсынған қарардың жобасы ретінде талқы- ланды және аздаған түзетулер енгізіліп съезде бір ауыздан қабылданды.—130.
57 Сенатор Шидловскийдің комиссиясы 1905 жылғы 29 январь- да (11 февральда) патша указы бойынша «С.-Петербург даласи мен оның маңындағы жұмысшылардың наразылық біл- ДІРУ себептерін дереу анықтау үшін және мұндайларды келешекте болдырмау жөиіндсгі птараларды іздес-тіру үшін» құрьтлды. Комиссияның басына сенатор, әрі Мемлекеттік со- веттің мүшесі Н. В. ІПндловский дойылды. Комиссияның құ- рамына чиновниктер қазыналық заводтардың бастықтары жә- не фабриканттар кірді. Сонымен бірге комиссияға жұмысітіы- лардың өкілдері де еиуге тиіс еді, олар екі сатылы сайлау жолымен сайланды. Больтиевиктер комиссияға мүше сайлау- ға байланысты түсінік жұмыстарын ксцінен өрістетті, осы комиссияны ұйымдастыру арқылы жұмысшылардың назарын


462
ЕСКЕРТУЛЕР
революциялық күрестен аударып әкетуге тырысып отырған патша өкіметінің шын мәніндегі мақсатын әшкереледі. Ал сайламшылар үкіметке сөз бостандығы, баспасөз, жиналыс бостандығы, жеке адампың дербес праволыгы және т. с. жө- нінде талаптар қойғанда, ПІидловский 1905 жылы 18 февраль- да (3 мартта) бұл талаптар қанағаттандырылмайды деп мә- лімдеді. Осыдан кейін сайламшылардың көпшілігі депутат- тар сайлаудан бас тартты және Петербург жұмысшыларына ұран тастады, олар ереуіл жасап, бұларды қолдады. 1905 жылы 20 февральда (5 мартта) комиссия іске кіріспестен тара- тылып жіберілді.
Съезде сөйлегеп созінде «Шидловский комиссиясының тә- жірибесінеп сөзсіз теріс көзқарас тудыруға болмайды»—деп атап көрсеткенде Ленин жұмысшы табы бұқарасы арасында- ғы саяси жұмыс үшін жария мүмкіндіктерді пайдалануға съездің кейоір делегаттарының теріс көзқарасын айтңан еді. Атап айтқанда, Н. В. Романов (Лесков) былай деген болатын: «жұмыспіыларды мұндай қоғамдарға тарту, олардыц наза- рын басқа жаққа аударады, революциялық жолдан жария жолға еліктіреді, жақсылықты осындай қоғамдардан күтуге мәжбүр етеді» («РСДРП үшінші съезі. Протоколдар», 1959, 174-бет).— 131.
58 Социал-демократияның революциялық уақытша үкіметке қа- тысуы туралы мәселе съездің екі мәжілісінде — он бірінші және он екінші мәжілістерінде, 18 және 19 апрельде (1 және 2 майда) талқыланды. В. И. Ленин он бірінші мәжілісте бұл мәселе жөнінде баяндама жасап, «Социал-демократияның ре- волюциялық уақытша үкіметке қатысуы туралы қарардың жобасын» еигізді. Съезд қарарды талқылаған кезде Ленин қарардың тақырыбын өзгертуді ұсынып, оны «Революция- лық уақытша үкімет туралы ңарар» деп атады (қараңыз: «РСДРП үшінші съезі. Протоколдар», 4959, 211-бет). Л. Б. Красин (Зимин) В. И. Лениннің қарарына бірқатар түзету енгіз- ді. Түзетулердің көбін Ленин құп алды (қараңыз: осы том, 154—155-беттер), сөйтіп, съездің он екінші мәжілісінде қарар бір ауыздан қабылданды.
«Дайындық материалдар» бөлімінде мына материалдар ба- сылып отыр: «Социал-демократияның революциялық уақыт- ша үкіметке қатысуы туралы баяпдаманың жоспары жоне қарарға арналған тезистер», «Революциялық уақытша үкі- мет туралы баяндаманың қысқаша конспектісі» және «Пле- хановтың «Өкіметті басып алу туралы мәселе жөнінде» деген мақаласына ескертпелер».—134.
59 Ф. Энгельс. «Германиядағы шаруалар соғысы» (қараңыз: К. Маркс пен Ф. Энгельс. Шығармалар, 2-басылуы, 7-том, 422—423-беттер).— 136.
60 «Орталыг} Комитеттің Коммунистер одағына ундеуін» 1850 жылғы марттың аяғында К. Маркс пен Ф. Энгельс жазды.


ЕСКЕРТУЛЕР
463
«Үндеу» эмиграцияда да, сондай-ақ Германияпың өзінде де Коммунистер одағьтның мүшелері арасында жасырын тара- тылды (қараңыз: К. Маркс пеп Ф. Энгельс. Шығармалар, 2- басылуы, 7-том, 257—267-беттер).
Коммунистер одағы — пролетариаттың тұңғыш халықара- лық коммунистік ұйымы, ол 1847 жылғы июньнің басынан 1852 жылғы 17 ноябрьге дейін өмір сүрді. Коммунистер ода- ғы жұмысшылар мен қолөнершілер XIX ғасырдың 30-жылда- рының орта кезінде ұйымдастырған жәпс Европаның әр түрлі слдерінде құпия әрекет еткен Әділеттілер Одағының негізіпде құрылды. 1847 жылдьтң бас кезіпде бұл Одақтың қайраткерлері Маркс пен Энгельстің көзқарастарының дұ- рыстығына көздері жетіп, оларға Одаққа кіруді және оны қайта қүруға қатьісуды, сондай-ақ Одақтың программасын жасауды ұсынды. Маркс пен Энгельс бұған оздерінің риза- лығьтн берді. 1847 жыльт июныіің басьшда Лопдонда Әділет- тілер Одағының копгрес.і болды; бұл конгресс тарихқа Комму ппстер Одағыиыц біріптпі конгресі ретінде енді. Конгресс Маркс пен Энгельстің революциялық теориясының принциптерін өз қызметінің нсгізі етіп алды. Конгрестің жұ- мысына Энгельс қатысты. Талдап жасауға Энгельс белсене қатысқан жаңа устав коммунистік қозғалыстыц түпкі мақ- саттарын дәл белгіледі, ұйымға заговоршылдық сипат берс- тін пункттері алып тасталды; Одақты ұйымдастыру пегізіне демократиялық принциптер алыпды. Устав Коммунистер одағыиың 1847 жылғы 29 ноябрьде — 8 декабрьде Лондон да болган екіпші копгресінде біржола бекітілді. Конгресс жү- мысыпа Маркс пеп Энгельс қатысты. Осы конгресс Маркс пен Энгельске манифест жазуды жүктеді, бұл манифест 1848 жы- лы февральда жариялапды және «Коммунистік партияның манифесі» деген атпеп кеңінен молім болды. 1848—1849 жьтлдары Франция мен Германияда болған буржуазиялық- демократиялық революциялар кезіиде Коммунистер одағы- ның көптеген қайраткерлері жұмысшы табының күресіне қатысты.
1852 жылы 17-ноябрьде, коммунистердің Кёльндегі проце- сіпен кейін коп кепіікпей, Одақ Маркстің ұсьшысы бойынша өзіпің таратылғанын жариялады.
Пролетарлық революционерлердің мсктебі, пролетарлық партияның ұйтқысы және Жұмысшылардың Халықаралық Серіктігінің (Бірінші Интернацпоналдыц) із ашары ротінде Коммупистер одағы үлкеп тарихи роль атқарды.
Лепип «Үндеудің» 1885 жылғы пемісше басылымының бет- терін көрсетіп отыр. «Үндеуді» Ф. Энгельс мына кітаптың қосымшаларында жариялаған: К. Marx. «Enthüllungen über den Kommunistenprozeß zu Köln» («Кёльнде коммунистерге болған процесс туралы әпікерелеулер»). Цитаттар осы басы- лымнан Ленинпіц аударуы бойынша беріліп отыр. Ленин «Үндеуді» мұқият зерттеп, бұл докумептке талай рет орал- ран,— 138.


464
ЕСКЕРТУЛЕР
61 «Neue Rheinische Zeitung» («Жаңа Рейн Газеті») 1848 жылғы 1 июньнен 1849 жылғы 19 майға дейін күн сайын Кёльнде К. Маркстің редакциялауымен шығып тұрды. Редакцияныц құрамында Ф. Энгельс, В. Вольф, Г. Веерт, Ф. Вольф, Э. Дронке, Ф. Фрейлиграт жэне Г. Бюргерс болды.
Демократияиың пролетарлық қанатының айбыиды органы бола отырып, газет халық бұқарасын тәрбпелеуші ролін ат- қарды, оларды контрреволюцияға қарсы күреске көтерді. Герман және европалық революциялардың аса маңызды мә- селелері бойынша газеттің қандай позиция ұстайтынын аныцтаган бас мақалаларды, өдстте, Маркс иен Энгельс жазды.
«Жаңа Рейн Газетінің» батыл да ымырасыз позициясы, оның айбынды интернационализмі, оның беттерінде Пруссия үкіметіне қарсы және Кёльндегі жергілікті өкімет орында- рына қарсы бағытталган саяси өткір мақалалардың басы- луы,— осының бәрі газет өмір сүрген алгашқы айлардың озінде-ақ феодалдық-монархиялық және либералдық-буржуа- зііялық баспасөз тарапынан, сондай-ақ үкімет тарапынан газетті қуғындау әрекетін туғызды; Пруссиядағы контрре- волюциялық төңкерістен соң бұл цуғындау орекеті тіпті кү- шейді.
Барлық қуғындау әрекеттері мен полиция қойған богет- терге қарамастан, «Жаңа Рейн Газеті» революциялық де- мократияның мүдделерін, пролетариаттыц мүдделеріп ерлік- пен қорғады. 1849 жылғы майда, контрреволюция жапиай шабуылға шыққан жағдайда, Пруссияның үкіметі Маркстің Пруссия азаматтығьтн алмағанын пайдаланып, оны Пруссия жерінен кетіруге бұйрық берді. Маркстің Пруссиядан кетірі- луі және «Жаңа Рейн Газетінің» басқа редакторларына қар- сы жасалған қуғындау әрекеттері газетті шығару ісінің тоң- татылуына себеп болды. Газеттің қызыл бояумен басылғаи соңғы, 301-номері 1849 жылғы 19 майда шықты. Газеттің ре- дакторлары жұмысшыларға арнаған ңопітасу сөзінде «қашан және цайда болсын біздің соңғы сөзіміз жүмысшы табын азат ету болады» деп мәлімдеді.— 141.
62 Бұл арада Ф. Энгельстің Ф. Туратиге 1894 жылғы 26 январь- да жазған хаты туралы айтылып отыр, бұл хат «La futura rivoluzione italiana e il partito socialista» («Болашақ итальян революциясы және социалистік партия») деген тақырыппен Италияның екі аптада бір рет шығып тұрған «Critica Sociale» («Әлеуметтік Сын») деген басылымының 1894 жылғы 1 февральдағы 3-номерінде жарияланғаи болатын (қараңыз: К. Маркс пен Ф. Энгельс. Таңдамалы хаттар, Қаз. мемл. бас- пасы, 1958, 500—503-беттер).— 143.
63 Ф. Энгельстің «Бакуниишілдердің әрекеті. 1873 ж. жазда Испанияда болғап көтеріліс туралы жазбалар» деген мацалась! «Der Volksstaat» газетінің 1873 жылғы 31 октябрьдегі, 2


ЕСКЕРТУЛЕР
465
және 5 ноябрьдегі 105, 106, 107-номерлеріндө жарияланды. Ол Ф. Энгельстің 1894 жътльт «Internationales aus dem Volksstaat (1871—75)» («« Халықтық Мемлекеттен» алынған ха- лықаралық тақырыптарға (1871—75)») деген атпен шыққан мақалалар жинағына енді. Ленин осы басылымды паіідалаи- ды. «Бакуішншілдердің әрекеті» дегеи мацала В. И. Ленин- пің редакциялауымен орыс тіліне аударылды және РСДРП Орталык, Комитеті 1905 жылы Женевада және 1906 жылы Петербургте «Пролетариат» баспасынан жеке кітапша етіп шығарды (қарацыз: К. Маркс пен Ф. Энгельс. Шыгармалар, XV том, 1935, 105—124-беттер) .-145.
64 Вандея — Францияның батыс бөлігіндегі департамент,, мұнда XVIII ғасырдың аяқ шеніндегі Француз буржуазиялық рево- люциясы кезінде артта қалған шаруа халқының республика- ға қарсы бағытталған контрреволюциялық көтерілісі болды. Көтерілісті католиктік дін басылары, дворяндар, эмигрант- роялистер басқарды және оны Англия қолдады.
Вапдея реакциялық бүліктер мен контрреволюция ошаң- тарының синонимі болды.— 147.
65 Ленин К. Маркстіц «Буржуазия және контрреволюция» деген мақаласьтнан цитат келтіріп отыр (қараңыз: К. Маркс пен Ф. Энгельс. ПТығармалар, 2-басылуы, 6-том, 114-бет).—147.
66 Қарацыз: К. Маркс пси Ф. Энгельс. Шығармалар, 2-басылуы, 7-том, 111—207-беттер.— 147.
67 Бұл арада В. II. Ленин мен П. П. Румянцев (Филиппов) ұсынған қарар жобасына қарсы А. И. Рыковтың (Сергеев- тің) съездің он үшінші мәжілісінде сөйлеген сөзі туралы ай- тылып отыр. Рыков: «қарардыц күн тәртібіне қатысы жоқ» жоне оның пункттерін «либералдар туралы және үгіт туралы моселеге жатқызуға болады» деп мәлімдеді, сопдықтан оларды күн тортібіпің тиісті мәселелері талқыланған кезде қарауды ұсьтнды. Съезд Рыковтың ұсынысын қабылдамады. Ленин мен Румянцев еигізген қарарды съезд бір ауыздан қа- былдады.— 158.
68 Съездің он үшінші мәжілісінде революция қарсаңындағы ке- зецде үкіметтің тактикасыиа көзқарас туралы қарардың жо- басьт талқыланғаи кезде қаулы бөлімінің «в» пункті бойын- піа қызу жарыс сөз өріс алды. Бұл пунктте былай делінгеп болатын: «пролетариат революциялық жолмен 8 сағаттык, жұмыс күнін дереу енгізіп, біздің программа-минимумның барлық басты талаптарын жүзеге асыру үшін ұйымдасты- рылатын болсын». П. А. Красиков (Бельский) «революция- лық жол» деген сөздерге қарсы шығып, оларды «нақтылы жеціп алу» деген создермен алмастыруды ұсьтнды.


466
ЕСКЕРТУЛЕР
Талқылаудың нәтижесінде съезд «в» пунктіи мына редак- цияда қабылдады: «пролетариат 8 сағаттық жумыс күиін, жұмысшы табының кезекте тұрған басқа да талаптарыи ре- волюциялық жолмен дереу жузеге асыру үшін уйымдасты- рылатын болсын» (қараңыз: «РСДРП ушінші съезі. Прото- колдар», 1959, 222-бет).— 159.
69 Съездің талқылауына Ленин жазған «Шаруалар қозғалысын қолдау туралы қарардың жобасы» қойылды (қарацыз: осы том, 166—167-беттер). Бул жоба делегаттарға алдын ала та- ратыльш берілді жэне он төртіпші мәжілісте Л. Б. Красин (Зимин) ұсынды. Қарарды талқылау кезінде бірқатар түзе- тулер енгізілді, содан кейін ол «ымыраластыру» қарарын жа- сау үшін комисспяға берілді. Осыған байлапысты Ленин қа- рардыц өзі ұсынатын жобасыи қайта жазды. Бұл жоба «Шаруалар қозғалысына козқарас туралы қарар» (бул да сонда, 168—171-беттер) деген атпеп съсздің он бесіиші мә- жілісінде талқылаиып, бір ауыздап қабылданды.—160.
70 Он жеті делегаттьщ мәлімдемесі съездің он үшінші мәжілі- сінде еигізілді. Бул мәлімдемеде бюроға «III съездің регла- ментін мүмкін болғаньпшіа дәл орындауға қам жасау... съездің жумысьш мүмкін болғанынша тезірек аяқтаудың оте-мотс қажет болуына және барлық делегаттардың әбден қажуына байланьтсты съезді мүмкіндігіне қарай тездету үшін барлық иіараларды қолдаііу» ұсынылған болатын. Съездің бюросы бул мәлімдемеге қосылды (қараңыз: «РСДРП үшін- ші съсзі. Протоколдар», 1959, 214-бет).— 160.
71 «Қаралай бөліс» — шаруалардың жерді жаппай қайта белуге, помеіциктік жер ислепуді жоюға ұмтылуын білдірген уран.
В. И. Ленин «Орыс социал-демократиясының аграрлық программасы» дсгсн мақаласында былай деп атап корсетті: «қаралай болісті» талап етудіц ұсақ шаруалар өндірісіп мәң- гілік ету жоніндегі реакциялық утопиямен қатар революция- лық жағы да, атап айтқанда: «шаруалар котерілісі арқылы крепостниктік құрылыстың барлық қалдықтарын жоюға ұм- тылушылық бар» (Шығармалар толық жинағы, 6-том, 366- бет).
Кейінірек, РСДРП екінші съезінде В. И. Ленин былай де- ді: «Бізге: шаруалар біздің программамызбен қанағаттан- байды, олар одан әрі барады, дейді; бірақ біз бұдан қорық- пағімыз, мұның үшін біздің социалистік программамыз ‘бар, сондықтан біз... жерді қайта бөлуден де қорықпаймыз» (ИІығармалар толық жинағы, 7-том, 309-бет). РСДРП II съезінде Г. В. Плеханов та осындай лікір айтты: «Атышулы қаралай беліс туралы мәселеге кошейін. Бізгс айтады: кесіп- ді жерлерді қайтарып беру туралы талап қоя отырып, сіздер шаруалардың бул талаптан әрі баратынын есте ұстауға тиіс-


ёсКертулеР
467
сіздер. Бұл бізді ешбір дорқытпайды» («РСДРП екіпші съе- зі. Протоколдар», 1959, 223-бет).— 162.
72 	20 апрельде (3 майда), он бесінпіі мәжілісте А. А. Богданов- тын, (Максимовтың) социал-демократиялық ұйымдардағы жұмысшылар мен интеллигеиттердің қарым-датынастары жөнінде жасаған баяндамасып және ол ұсынған қарардың жобасын талқылау кезінде съездің кейбір делегаттары пар- тияда мұндай мәселе жоқ жәпе бұл мәселе бойынша қарар қабылдаудың қажеті жоқ деп дәлелдеді.
Съезд бұл мзселені шешуді партия уставы қабылданғанға дейін кейінге қалдыра тұруға қаулы алды.
22 апрельде (5 майда), он тоғызыншы мәжілісте съезд социал-демократия лық ұйымдардағы жұмысшылар мен интел- лигеиттердің қарым-қатынастары туралы мәселепі талқы- лауға қайта оралды. Бірнеше қарар ұсьтнылды. Талқылау кезіидс Ленпп жазган (қараңыз: осы том, 181—182-беттер) және А. А. Богдановнеп бірлесіп ұсынған жоба негіз етіп алынды. Ленин бұл мәселе жөнінде бірнеше рет сөйледі (қа- раңыз: осы том, 183— 184-беттер). Атап дауысқа қою арқылы съезд бұл мәселе бойынпіа арнаулы қарар шығармауды ұйғарды.
В. И. Лениппің ұсыпыстары пасихат және үгіт туралы қарарда ескерілді. Бұл қарарда былай деп атап көрсетілді: «осы қозғалыспен неғұрлым тікелей байланысты және партийны онымен тығыз байланыстыратын адамдар ретінде саналы жұмыспіылардьт қозғалыстың басшылары роліне — үгітші, насихатшы ретінде және әсіресе жергілікті орталық- тар мен жалпы партиялық орталықтың мүшелері ретінде — мүмкіндігінше көбірек тарту ерекше маңыз алады, ал партия орталықтарьінда интеллигенттердің осы уақытқа дейін байқалыл отырған біршама көп болуына жұмысшылар ара- сындағы мұпдай саяси басшылардьщ жетіспеушілігі себеп болып отыр» («РСДРП үшінші съезі. Протоколдар», 1959, 457-бет).— 174.
73 	Партия уставының жобасын талқылау кезінде съезд партия- ның ұйымдық нормаларын түп негізінен қайта жасады. Мұ- ның негізінен алғаида басты-басты үш мәселеге қатысы болды: 1) уставтың 1-параграфын өзгерту; 2) Орталық Коми- теттің праволарын жәпе жергілікті комитеттердіц кеңейтіле- тін автономиясьш дәл анықтау; 3) бірыңғай орталық құру.
Съезд уставтың 1-параграфын Лспиннің тұжырымдауын- да қабылдады.
Съезд РСДРП II съезі құрған Орталық Комитет пен Орта- лық Орган сияқты қос орталықтап көпшілік дауыспен бас тартты. Бір орталық — Орталық Комитет қалдырылды. III съезд Орталық Комитет пен жергілікті комитеттердің праволарын айқын шектеу жөніндегі комитеттердің шет аймак,- тарга козқарасы және шет аймақтарға үлкен праволар беру


468
ЕСКЕРТУЛЕР
жөніндегі мәселеге көп уацыт бөлді. Көпшілік дауыспен 8- параграфты уставтың жобасынан алып тастау, бұл мәселе бойынша арнаулы царар цабылдау ұйғарылды. Ленин 8-па- раграфтың уставта цалуын жацтап дауыс берді. 22 апрельде (5 майда), он тоғызыншы мәжілісте шет аймацтарға партия істерін хабарлап, олардың кеңесші даусымен санасып отыру жөніндегі орталыц орындардың міндеттері туралы В. В. Во- ровскийдің (Орловскийдің) уставтың сегізінші параграфын алмастыратын царары цабылданды (цараңыз: «РСДРП үшін- ші съезі. Протоколдар», 1959, 325, 327—328-беттер).
Комитеттер өздерінің автономиясыи заңсыз пайдалана ал мауы үшін, өздерін ацтамаған комптеттерді ауыстыруға мүм- кіндік болуы үшін жаңа уставтың 9-параграфында былай деп жазылды: «Егер 2/з дауыспен Орталыц Комитет жәие партия ұйымдарына енетін жергілікті жұмысшылардың 2/3 бөлігі таратылсын деп бір мезгілде пікір айтса, Орталыц Комитет жергілікті комитеты таратуға тиіс».— 175.
74 В. И. Ленин А. А. Богдановтың «Үйымдыц мәселе» деген мацал асынан цитат келтіріп отыр; бұл мацалада партия уста- вының жаңа жобасы келтіріліп, дәлелденген болатын. Мацала «Вперед» газетінің 1905 жылғы 5 апрельдегі (23 мартта- ғы) 13-номерінде жарияланды..— 175.
75 «Вперед» газетінің 1905 жылғы 5 апрельдегі (23 марттағы) 13-номерінде жарияланған устав жобасының 6-параграфында былай делінгеи: «Партия цұрамына енетін барлыц ұйымдар партия цызметінің әуелде сол үпіін цұрылғаи, өздері басца- руға тиіс саласына арнаулы және ерекше цатысы бар істер- дің бәрін автономиялы түрде басцарады». III съезде 6-параграф басца редакцияда цабылданды (цараңыз: «РСДРП үшін- ші съезі. Протоколдар», 1959, 461-бет).—177.
Партия уставы жобасының 7-параграфы бойынша съезде ше- шупіі дауыс правосы бар цандай да болсын партия ұйымы- на өз царажатына және өз атынан партиялыц әдебиет ба- сып шығару правосы берілген болатын. О. А. Квиткин (Петров) «барлыц мерзімді партиялыц басылымдар Орталыц Комитеттің талап етуі бойынша оның барлыц мәлімдемелеріи басуға міндетті» деп А. А. Богданов (Максимов) түзету ен- гізген 7-нараграфты жацтады.
П. А. Красиков (Бельский) партиялыц әдебиетті басып шығаруға тек сол әдебиетте берілетін үрандар халыцаралыц социал-демократиялыц конгрестер мен партия съездерінің ілешімдеріне толыц сәйкес болғанда ғана рұцсат етуді ұсыи- ды. Партия уставының 7-параграфы А. А. Богдаповтың тү- зетуімен, Д. С. Постоловскийдің (Михайловтыц) редакция- сында цабылданды (цараңыз: «РСДРП үшінші съезі. Протоколдар», 1959, 461-бет). П. А. Красиковтың түзетуі көгішілік дауыспен цабылданбады.—177.


ЕСКЕРТУЛЕР
4Ö9
77 Бунд («Литвадағы, Польша мен Россиядағы жалпы еврейлік жұмысшы одағы») 1897 жылы Вильнодағы еврей социал-де- мократиялық топтарының құрылтай съезінде құрылды; көбі- несе Россиянин; батыс облыстарындағы еврей қолөнершіле- рінің жартылай пролетарлық элементтерін біріктірді. РСДРП I съезінде (1898) Бунд «еврей пролетариатына арнайы қатысты мәселелерде ғана дербестігі бар автономиялық ұйым ретінде» («КПСС съездерінің, конференциялары- ның және Орталық Комитет пленумдарының қарарлары мен шешімдері», I том, «Ңазақстап» баспасы, 1971, 14-бет)
РСДРП-ның құрамына кірді.
Бунд Россиянин; жұмысшы қозғалысындағы ұлтшылдық пен сепаратизмді таратушы болды. 1901 жылдың апрелінде Бундтың IV съезі РСДРП-мен ұйымдық қатынастарды өзгер- туге қаулы алдыу ал бұл қатынастарды РСДРП I съезі бел- гілеген болатын. Бундтың съезі өзінің қарарында ол РСДРП- ны ұлттық ұйымдардың федерациялық бірлестігі деп қа- райды, ал Бунд оғаи федерациялық бөлегі ретінде кіруге тиіс деп мәлімдеді.
РСДРП II съезінде, Бундтың өзін еврей пролетариатыниң бірден-бір өкілі деп тану жөніндегі талабын съезд қабылда- май тастағаннаи кейін, Бунд партиядан шықты. 1906 жылы IV (Бірігу) съезінің шешімі негізінде Бунд қайтадан РСДРП құрамына кірді.
РСДРП-ның ішінде бундшылдар ұдайы партияның оппор- тунистік қанатын («экономистерді», меньтиевиктерді, жойым- паздарды) қолдап, болыпевиктер мен болыневизмге қарсы күрес жүргізді. Ұлттардың өзін өзі билеу правосы жөніндегі большевиктердің программалық талабыпа Бунд мәдени-ұлт- тық автономия талабын қарсы қойды. Столыпиндік реакция жылдарында Бунд жойымпаздық позицияда болды; аптипар- тиялық Август б логин құруға белсене қатысты. Бірінші дү- ние жүзілік соғыс кезінде (1914—1918) бундшылдар социал-шовинизм позициясында болды. 1917 жылы Бунд контр- революциялық Уақытша үкіметті қолдады, ¥лы Октябрь социалистік революциясыиыц жаулары жағыида күресті. Шстелдік согыс пнтервенциясы мен азамат соғысы жылдарында Бундтың басшылары контрреволюция күштерімен қо- сылып кетті. Сонымен бірге Бундтың қатардағы мүшелері арасында Совет окіметімен ынтымақтасуды жақтағап бет- бұрыс та байқалды. 1921 жылдың мартында Бунд өзін өзі таратты, ал оның мүшелерінің біразы жалпы негізде РКП(б) қатарына қабылданды.— 178.
7S Партия уставы жобасының «Әрбір партия ұйымы өзінің бү- кіл қызметімен және өзінің құрамындағы барлық адамдармен таныстыру жөніндегі барлық құралдарды Орталық Комитет- ке де, Орталық Органның редакциясына да жеткізіп беруге міндетті» делінген 11-параграфы талқыланған кезде А. М. Эс-


470
ЕСКЕРТУЛЕР
сен (Китаев): «сирен дсгепдс 2 аптада бір рет оз қызметі туралы Орталың Комитетке толық есебін тапсыра отырып», деген қосымша ұсынды. В. И. Ленин сөз сөйлегеннен кейін бұл қосымша көпшілік дауыспен қабылданды.—178.
79 Әңгіме устав жобасының 12-параграфы туралы болып отыр, бұл параграфта «Орталық Комитеттің мүшелері бір ауыздан кооптацияланады» делінген болатын. Орталық Комитеттің мүшелерін бір ауыздан кооптациялау туралы ұсыныс қабьтл- данды.— 178.
80 Устав жобасының 13-параграфыпда былай делінгеп болатыи:
«Партияның шетелдік ұйымдарының комитеті орыс қозғалысый шетелдерде насихаттау мен үгіттеуді,. сонымен бірге оған жәрдемдесуді мақсат етіп отыр. Ол орыс қозғалысына Орталың Комитет ерекше тағайындаған адамдар мен топтар арқылы ғана қолдау жасайды»,
Н. А. Красиковтың (Бельскийдің) қарарында былай делін- ді: «РСДРП III съезі Орталық Комитетке партияның шетелде насихат пен үгіт жүргізетін толық праволы комитет! право- сында Шетелдік ұйымның уставын қарап бекітуді жүктейді, ПІетелдік ұйымдар комитеті орыс қозғалысына қолдауы мен комегін Орталық Комитет ерекше тағайындаған адамдар мен топтар арқылы ғана жүргізетін болуы ескерілуге тпіс».
Съезд уставтан 13-параграфты алый тастап, П. А. Красиков ұсынған қарарды қабылдады — 178.
81 А. А. Богдановтың (Максимовтың) Орталық Комитеттің жалим жиналыстары туралы царарының жобасында былай де- лінді: «съезд Орталық Комитеттің екі бөлігінің де», яғни Ор- талық Комитеттің шетелдік және россиялық бөліктерінің «сирек дегенде үш айда бір рет өтіп тұратып мерзімдік съездерін шақыруды Орталық Комитетке міндет етіп жүк- тейді».
Ңарар көрсетілген жиналыстар «сирек дегенде торт айда бір рет» («РСДРП үшінші съезі. Протоколдар», 1959, 466- -бет) өткізілуге тиіс деген түзетумен қабылданды,— 179.
82 Съездің он сегізіиші мәжілісінде, 22 апрельде (5 майда) Ңазан комитетінің өкілдігі туралы мәселе тағы да қойылды, өйткені бұл кезде съезге Ңазап комитетініц делегаты И. А. Саммер (Савич) келген еді. Мандаттарды тексеру жөиіндегі комиссия съезге «озінің бұрынғы шешімін өзгертпеуді және Қазан комитетінің делегатын кеңесші дауыс правосымен жіберуді» ұсынды (қарацыз: «РСДРП үшіиші съезі. Протоколдар», 1959, 314-бет).
Комитет делегаты И. А. Саммер съезден комитетке шешу- ші дауыс гіравосын беруді өтінді.


ЕСКЕРТУЛЕР
471
Бұл мәселепі талқылағанпап кейін съезд Қазан комитеті- пің делегатьша шешуші дауыс беру туралы Б. В. Авиловтың (Тигровтың) қарарып қабылдамай, комиссияның қарарын бекітті.—180.
83 II. А. Алексеев (Андреев) «партияның оңғттьтл қанатыпа коз- қарас туралы мәселе жөніпдегі шешімді күн ілгері білдіріп қояды» («РСДРП үшіиші съезі. ГІротоколдар»,, 1959, 328-бет) ден мәлімдеп, қарардың бас жагын алып тастауды ұсынды (қараңыз: осы том, 181-бет)183.
84 ГТ. А. Джапаридзе (Голубип) социал-демократиялық ұйьш- дардағьт жүмысшылар мен иптеллигенттсрдің қарым-қаты- настары туралы қарар альтясын деген ұсыиысты қолдай отырып,, былай деді: «Комитет мүшелсрі бола алатын жұ- мысшылар жоқ дегенге тацқаламын. Керісіптпе (Ленив: Тыңдаңыздар! тьтңдаңыздар!), олардың көптігі соншалық, бәрін бірдей комитетке енгізуге мүмкіндік жоқ, сондықтан оларды аудандық комитеттерге енгізуге тура келоді, демек оларға птешуші дауыс беру қажет» («РСДРП үшінші съезі. Протоколдар», 1959« 332-бет). Д. С. Постоловский (Михайлов) де қарар қабылдануын талап етті, ол былай деді: «жүмыс- шылар мен пптеллигеітттор арасыпдағы қарым-қатынас туралы мәселеге жұмысшылар көңіл бөліп отыр» жәпе «съездің бұл моселе жоніпдегі жауабын асыга күтігі отыр... Резолюцияның басты маңызы — жергілікті комптсттерді ұй- ымпыц шеңберін кеңейтуге тнақыру және оларды жұмыс- шьтлармен толыктыру... Съезд Америка ашпайды, ojf тек қа- па партия оміріпің қорытьшдьтсып шыгарады. (Ленин: Әбдеіі дұрыс!)» (бұл да сонда, 333-бет).
Бүл арада Ленин Джапаридзе мсн Постоловскпйдің осы мәлімдемелерін айтьш отыр.— 184.
85 Ңарардың жобасында былай долінгеи болатын: «Партия жұ- мысыи біріктіруді партия өмірінің шұғыл талабы деп біліп, мұидай біріктіруге ең алдымен жұмыс процесінде және партия қызметкерлерінің мүмкіндігінше неғұрлым көбі жалпы партиялық ұрандарды бірлесіп талқылағанда қол жетеді деп біліп, партияның III съезі Орталық Комитеттің осы мақсаттарды көздеп жергілікті комитеттердің өкілдерінеи конференциялар ұйымдастьтруы қажет деп санайды».
В. И. Ленин қарарға түзетулер енгізді және Г. Л. Шкловский (Дедушкин) мен А. И. Рыков (Сергеев) ұсыпған қо- сымшаларға қарсы шыққан Л. Б. Красин (Зимин) мен Д. С. Постоловскийді (Михайловты) қолдады (қараңыз: «РСДРП үптіптпі съезі. Протоколдар», 1959, 342-бет).
В. И. Лепипнің ңарарга енгізген түзетулері ңабылданды.— 185.


472
ЕСКЕРТУЛЕР
86 Ңарардың жобасы В. И. Лениниің қолымен жазылды. Жиыр- масыншы мәжілісте А. М. Эссен (Китаев) мен Р. С. Земляч- каның (Осиловтыц) атынан съездің талқылауына енгізілді. Съезд қарарды жариялауға жатпайтын қарар ретінде қабыл- дады.— 186.
87 II. П. Румянцев (Филиппов) ұсынған қарар жобасында бы- лай деп көрсетілді: съездің шешімдеріне бағынудан бас тар- татын меныпевиктік ұйымдар жөнінде шет аймақтарда және жұмысшылар бұқарасында тұтас меньшевиктік ұйымдарға қарсы және жеке адамдарға қарсы үгіт жүргізілмеуге тиіс жәііе қосарлас ұііымдар өмір сүріп отырған жерлерде меньше- виктік комитеттерді тарату және болыпевиктік комитеттерді баянды ету өте сақ жүргізілуі керек, жергілікті комитет мү- шелерінің көбінің РСДРП III съезінің шешімдеріне бағын- байтындығы мейлінше анықталғаннан кейін ғана жүргізілу- ге тиіс. Талқылаудың нәтижесінде қарардың біріиші бөлімін съезд қабылдамай тастады, ал екінші бөлімі жариялауға жат- пайтып бөлім ретінде Ленин мен Богдановтың (Максимов-, тың) тұжырымьтмен қабылданды (қараңыз: «РСДРП үшін- ші съезі. Протоколдар», 1959, 363-бет).—187.
88 Жиырма біріпші мәжілісте, 23 апрельде (6 майда) ұлттық социал-демократияльтқ үйымдарға көзқарас туралы қарардыц В. В. Воровский (Орловский) ұсынған жобасы талқылаиды. Жобада былай делінген болатын: «... РСДРП III съезі II съез- дің федерализм туралы мәселеге көзқарасын қолдай отырып, жергілікті жердегі жұмысты үйлестіру жәпе осы арқьтлы барлық социал-дсмократпялық партияларды бірыңғай РСДРГІ-ға біріктіру мүмкіндігін даярлау мақсатында ұлт- тық социал-дсмократпялық ұйымдармен келісімге келу үшін барлық күшті жұмылдыруды Орталық Комитетке де, сондай- ақ жергілікті комитеттерге де жүктейді» («РСДРП үшінші съезі. Протоколдар», 1959, 365-бет).
Д. С. Постоловский (Михайлов) бұл тексті былай деп өз- гертуді ұсынды: «бірлесіч күш-жігер жұмсауды жергілікті ұйымдарға, сондай-ақ Орталық Комитетке де жүктейді» (бұл да сонда). Ол өзінің ұсынысын «келісімді тек Орталық Комитет қана емес, сонымен бірге жергілікті комитеттер де қамтамасыз еткенде» (бұл да сонда, 371-бет) ғана келісімге келуге болады деп дәлелдеді. Бұл түзетуге В. И. Ленин қар- сы болды. Съезд түзетуді қабылдамады.—188.
89 А. В. Луначарскийдің (Воиновтың) хабарын толықтыра отырып, В. И. Ленин «The Times» деген ағылшын газетінің 1905 жылғы 6 майдағы 37700-номерінде «Semstwo congress at Moscow. Purposes and prospects» («Москвадағы земство съе- зі. Міндеттер мен мақсаттар») деген тақырыппен Москвадан жарияланған корреспонденциядан цитат келтірді. (Коррес-


ЕСКЕРТУЛЕҒ
473
понденцияның аудармасын Лениинің XXVI жинағынан қара- ңыз, 1934, 229—231-беттср).
Москвадағы земство съезі туралы В. И. Лениннің «Кер- тартпа буржуазияның кецестері» (осы том, 236—240-беттер) деген мақаласын қараңыз.
«Тһе Times» («Замана») — 1785 жылы Лондопда негізіқа- лапған күнделікті газет; ағылшын буржуазпясыныц ірі кои- сервативтік газеттерінің бірі.— 189.
90 	ППС — Поляк социалисты партиясы (Polska Partia Socjalis- tyczna) — реформисты ұлтпіылдық партия, 1892 жылы құ- рылған. Пилсудский мен оның жақтастары басқарған Поляк социалисты партиясы тәуелсіз Польша жолындағы күрес ұранымен әрекет етіп, поляк жұмысшылары арасында сепа- ратистік ұлтшылдьтқ иасихат жүргізді, самодержавие мен капитализмге қарсы орыс жұмысшыларымсн бірлесіп кү- ресуден олардың назарын басқа жаққа бұрып әкетуге ты- рысты.
Поляк социалисты партиясының бүкіл тарихы бойында бұл партияның ішінде қатардағы жұмысшылардың ықпалы- мен солшыл топтар пайда болып отырды. Олардың ішінен кейбірі кейін поляк жұмысшы қозғалысының рсволюциялық қанатына қосылды.
1906 жылы Поляк социалисты партиясы Поляк социалис- тік партиясы-«солшылдар» және оңшыл, шовинистік, Поляк социалистік партиясы-«революцияшыл фракция» деп атала- тын екі жікке бөліпді.
Большевиктер партиясының ықпалымен, сондай-ақ ПКмЛСД-ның (Польша Корольдігі мен Литва социал-демо- кратиясының) ьтқпалымен Поляк социалисты партиясы- «солшылдар» бірте-бірте дәйекті революциялық позициялар- ға көшті.
Бірінші дүние жүзілік соғыс жылдарында Поляк социа- листік партиясы-«солшылдардың» басым көпшілігі интер- националистік позицияда болды, 1918 жылдың декабрінде Польша Корольдігі мен Литва Социал-демократиясына қосы- лып бірікті. Біріккен партиялар Польша Коммунистік жұ- мысшы партиясын (1925 жылға дейін Польша Коммунисты партиясы осылай аталды) құрды.
Оңшыл Поляк социалисты партиясы біріиші дүние жүзі- лік соғыс кезінде национал-шовинизм саясатып одан әрі жүргізе берді; ол Галиция жерінде поляк легиондарын ұйьтм- дастырды, бұл легиондар Австрия-Германия империализм! жағында соғысты. Польша буржуазиялық мемлекеті құрыл- ғаннан кейін оңшыл Поляк социалисты партиясы 1919 жылы бұрын Германия мен Австрия басып алған Польша же- ріндегі Поляк социалисты партиясының бөлімдерімен бірікті, сойтіп тағы да Поляк социалисты партиясы аталды. Ол үкімет басына келгеннен соц окімет билігінің поляк бур- жуазиясыиың қолына көшуіие көмектесті, онан кейін үнемі


ЕСКЕРТУЛЕР
антикоммунист]!? паспхат жүргізді, Совет еліне царсы агрессия саясатъш, Батые Украина мен Батые Белоруссияны басып алу және сзу саясатын жацтады. Поляк социалисты? нартиясыпың мұндай саясатпеп келіспеген жеке топтары Польша Коммунисты? партиясьшың қатарына келіп қосылды.
Пилсудскнпдің фашисты? тоңкерісінен кейін (май, 1926) Поляк социалисты? партиясы формальды түрде парла- мспттік оппозицияда болды, ал іс жүзінде фашисты? тәртіп- ке қарсы белсенді күрес жүргізген жоқ, сөйтіп антикоммунисты? жән.е антисовсттік иасихатты тоқтатпады. Поляк социалисты? партиясы солшыл элемеиттері бұл жылдары поляк коммуписторімен ынтымақтасып, бірқатар науқандар кезінде бірыцгай майдап тактикасын қолдады.
Екінші дүшіе жүзілік соғыс кезінде Поляк социалистік партиясы тағы да екіге бөлінді. Оның «Wolnosc, Rownosc, Niepoclleglos^c» («Бостандық, Теңдік, Тәуелсіздік») деп атал- ған реакцияшыл, шовинисты? бөлегі Лондондағы реакция- шыл поляк эмигранттық «үкіметіне» қатысты. Өзіп «Поляк социалистеріиің жұмысшы партиясы» (ПСЖП) деп атаган Поляк социалисты? партиясының екінші, солшыл бөлегі 1942 жылы құрылған Поляк жұмысшы партиясының (ПЖП) ықпалымеи гитлертиіл басцыншыларға ңарсы күрестің ха- лықтық майданына қосылып, Полытіаны фаптпстік езгідсп азат ету жолында күрес жүргізді және СССР-мен достық байлапыс орпату позициясып ұстады.
1944 жылы, Польшаның піығыс болегі пеміс басқыпшьтлы- ғыиап азат стіліп, Поляк ұлт азаттығы комитеті құрылған- пап ксйін, Поляк социалистерінің жұмысшы партиясы қай- тадан Поляк социалисты? партиясы деп аталды, сойтіп Поляк жұмысіпы партиясымен бірге халықтық-демократиялық Польпіапыц қүрылысына ңатысты. 1948 жылдың декабрінде Поляк жұмыспіы партиясы мен Поляк социалисты? партиясы бірігіп, Поляк біріккеп жүмысшы партиясын (ГІБЖГІ) құрды.
Польша Королъдігі мен Литва социал-демократиясы (ПКмЛСД) — поляк жұмысшы табының революциялық партиясы, 1893 жылы бастапцыда Польша Корольдігінің социал- демократиясы ретінде пайда болды, поляк социал-демократ- тары мен литван социал-демократтарының бір бөлегі бірік- кен Польша Корольдігі мен Литва социал-демократиялық ұйымдарының съезінен кейін, 1900 жылғы августан бастаи Польша Корольдігі мен Литва социал-демократиясы (ПКмЛСД) деп аталатын болды. Партияның сіңірген еңбегі сонда, ол поляк жұмысшы қозғалысьш орыс жұмысшы крага лысымеп одақтасуға бағыттады және ұлтшылдыққа қар- сы күресті.
1905—1907 жылдардағы революция кезеңінде Польша Ко- рольдігі мен Литва соцпал-демократпясы болыпевиктік пар-


ЕСКЕРТУЛЕР
475
тияиың ұрандарына жақын ұрандарды басшылыққа алыи күрес жүргізді, либерал буржуазия жөніиде ымырасьтз позиция ұстады. Сонымен бірге Польша Корольдігі меп Лнтва социал-демократиясының бірқатар қателіктері болды, ол со- циаліістік революцияныц лешіндік-теориясын түсіпбеді, пар- тияның демократиялық революция да ғы басшылық ролін тү- сінбеді, жұмысшы табының одақтасы ретіндегі шаруалардыц ролін, ұлт-азаттық қозғалысының мацызын жете бағаламады. В. II. Ленин Польша Корольдігі мен Литва социал-демокра- тиясыныц қате козңарастарын сынай отырып, сонымеп бірге Полыпаньтң революциялық қозғалысы алдында оның сіңіргеп еңбектерін де атап көрсетті. Ол былай деп атан айтты: поляк социал-демократтары «Польшада бірінші рет таза пролетар- лык, партия құрды, Польша мен орыс жұмысшысыиың өзде- рінің тагітық күресіпде өте тығыз одақ жасауының орасан зор маңызды принципін жариялады» (Шығармалар, 20-том, 448-бет). РСДРП IV (Бірігу) съезінде Польша Корольдігі меп Литва социал-демократиясы территориялық ұйым ретінде РСДРП-ның құрамына қабылданды.
Польша Корольдігі мен Литва социал-демократиясы Үлы Октябрь социалистік революциясын құттықтап,, Полыпада пролетарлық революцияның жеңуі жолындағы күресті өріс- тетті. 1918 жылы декабрьде Польша Корольдігі мен Литва социал-демократиясы мен Поляк социалистік партиясы-«сол- шылдардың» Бірігу съезіпде екі партия бірігіп, Польша Коммунистік жұмысшы партиясын құрды.
Поляк социалистік «Пролетариат» партиясы 1900 жылы Поляк социалистік партиясынан (ППС) бөлінген топтардан құрылды. Социал-демократиялық программапы жалпы мо- йындаумен қатар бұл партия жеке террор тактикасы мен ұйымның федералистік принципін жақтады. «Пролетариат» партиясы поляк революциялық қозғалысьш Россиядағы ре- волюциялық қозғалыспен жақындастыруды жақтады; ол күрестің ең таяудағы мақсаты ретінде партия Россияда де- мократиялық конституция болуы, ол бойынша Польшага автономия берілу талабын қойды. «Пролетариат» партиясы поляк революциялық қозғалысыпда елеулі роль атқара ал- мады; 1905—1907 жылдардағы революциядан койіп өмір сүруін тоқтатты.
Латыш социал-демократиялыц жумысшы партиясы 1901 жылы июпьде партияныц I съезінде құрылды. 1905 жылы июньде Латыш социал-демократиялық жұмысшы партиясы- ның II съезінде партияпың программасы цабылдаиды. 1905 жылы жұмысшылардыц революциялык, бой көтерулеріпе басшылық жасап, бұқараны қарулы көтеріліске әзірледі.
IV (Бірігу) съезінде (1906) территориялық ұйым ретіпде РСДРП-ның құрамына енді. Съезден кейін Латыш өлкесііиң Социал-демократиясы деп атала бастады.


476
ЕСКЕРТУЛЕР
«Армян социал-демократиялыц жумысшы уйымын» («ерек- шешілдер») армян национал-федералист элементтері РСДРП II съезінен кейін көп кешікпей құрған болатын, Бундшыл- дар сияқты «ерекшешілдер» партия құрудың федерациялық принципін, яғни пролетариатты ұлттық белгісі бойынша бө- луді талап етті, сөйтіп өздеріи армян пролетариатының бір- ден-бір өкілі деп жариялады. Өздерінің ұлтшылдығын ақтау үшін олар «әрбір ұлттың ерекше жағдайларын» тілге тиек етті. В. И. Ленин Россиядағы социал-демократиялық ұйым- дардың 1905 жылғы сентябрьде шақырылатын конференция- сыка байланысты РСДРП Орталық Комитетіне жолдаған ха- тында былай деп жазды:
««Армян с.-д. фсдерациясьт» жөпінде ерекше сақтандырам. Егер сіздер оның конференцияға қатысуына келісім берген болсаңыздар, онда улкен қате жасағансыздар, оны цайткен- де де түзету керек. Олар женевалық қос іріткішілер, бұлар осында,, Кавказбен ешбір елеулі байланыстары болмай-ақ, мүлдем түкке түрғысыз бірдеңелер бастырып шығарып жүр. Ол — кавказдық бундизмге нәр беріп отыру үшін әдейі ойлап шығарылған, Вундтъщ цойған адамдары, басқа түк те емес... Кавказдық жолдастардьтң күллісі одебиетші-іріткішілердің бұл шайкасына қарсы...» (Шығармалар, 34-том, 340-бет).
Армян революциялыц федерациясъі (Дрошак)—бұл ара- да контрреволюцпялық, буржуазиялық-ұлтшылдық «Дашнакцутюн» партиясы туралы айтылып отыр; «Дрошак» («Ту») — оның орталық органы. «Дашнакцутюн» XIX ғасыр- дың 90-жылдарьтның бас кезінде пайда болдьт. Бұл партия халықтар арасында ұлттық алауыздық пен дұшпандықты өршіте отырып, жұмысшылар мен шаруалардың революция- лық қозғалысыпа қарсы күресті, Арменияны ұлттық жа- ғынан оқшаулау саясатын жүргізді.
1905—1907 жылдардағы революция кезеңінде дашнактар армян буржуазиясыиың мүдделерін білдіре отырып, ұлттық оцшаулану саясатыи жүргізді, армян халық бұқарасыныц назарын жалпы россиялық революциялық цозғалыстан басқа жаққа аударды, сөйтіп Армениядағы, сондай-ақ бүкілЗакав- казьедегі жұмысшы қозғалысьша зор пұқсан келтірді.
1917 жылғы Февраль буржуазпялық-демократиялық рево- люциясынан кейін буржуазиялық Уақытша үкіметтің саясатын қолдап отьтрды.
Октябрь социалистік революциясынан кейін дашнактар меньшевиктермен, эсерлермен және мусаватистермен бірге контрреволюциялық блокта болыпевиктерге қарсы әрекет жасады. 1918—1920 жылдары дашнактар Арменияның буржуа зиялық-ұлтшылдық коитрреволюциялық үкіметін басқар- ды; олардың барлық әрекеттері Арменияны шетел империа- листеріиің отарына және ағылшын7француз интервенттері мен орыс ақ гвардияшыларының Совет өкіметіне қарсы кү- рестегі тірск пунктіне айналдыруға жәряемдесті. Армения


ЕСКЕРТУЛЕР
477
еңбекшілері болыиевпктер партиясының басшылығымен Қы- зыл Армияның қолдауы арқасында 1920 жылғы ноябрьде дашнак үкіметін құлатты. Совет өкіметі жеңгеннен кейін Закавказьедегі «Дашнакцутюн» партиясы талқандалып, жо- йылды.
«Белорус социалистік громадасы»—ұсақ буржуазиялық үлтшылдық ұпым, 1902 жылы «Белорус революциялық громадасы» деген атпеи пайда болды. Ол белорус буржуа- зпясыиың, помещиктері мен кулактарының мүдделерін қор- ғадъг, революциялық татт күресін бекерге шығарды, белорус халқып орыс революцияшыл жұмысшы табынан боліп а луга, оқшаулауга тырысты. Белорус халңьтның еңбекшілер бұ- қарасы олардың бұл орекеттерін мүлдвхМ қолдамады. Ұлт мәселесінде олар «мәдени-ұлттық автономияны» талап етті. 1917 жылғы Февраль буржуазиялық-демократиялық револю- циясынан кейін «Белорус социалистік громадасы» буржуа- зиялық Уақытша үкіметтің саясатын ңолдап отырды. ¥лы Октябрь социалистік революциясынан кейін Белорус громадасы бірқатар контрреволюциялық топтарға бөлініп кетті; бұл топтар ак, гвардпяшылармен және шетел интервент- терімен бірге Совет өкіметіне қарсы белсенді күрес жүр- гізді.
«Латыш социал-демократиялыу одагы» 1900 жылдың кү- зінде шетелде құрылды, «Одақ» өзінің талаптары жагынан орыс эсерлеріне жақыи болды және едәуір шамада ұлтшыл- дық тенденциялармен уланган еді. 1905 жылы «Одақ» ша- руалардың бір бөлегі арасында уақытша біраз ықпалга ие болды, бірақ көп кешікпей оны Латыш социал-демократия- лық жұмысшы партиясы ығыстырыгі шығарды. Бұдан кейін- гі жерде «Одақтың» азды-көпті айтарлықтай ролі болмады.
«Финляндияныц табанды уарсыласу партиясын» 1903— 1904 жылдары Финляндияның буржуазиялық және ұсақ бур- жуазиялық интеллигенциясы мен студент жастарының бір тобы Финляндияда патша өкіметін құлату және оның орны- на конституциялық тәртіп орнату маңсатып көздеп құрган болатыи. Партия өздері тығыз қарым-цатьтнаста болған орыс эсерлерінің авантюристік тактикасын қабылдап алды, үкімет өкілдеріне бірқатар қастандықтар ұйымдастырды, бомба жасауды жолға қойды. Партия спорт қоғамы дегенді бүрке- ніш етіп, буржуазияны патша өкіметіне қарсы күресуден гөрі, жұмысшыларға қарсы күресу үшін қаруды қолдана 61- луге үйретті.
Финляндия жумысшы партиясы 1899 жылы құрылды, 1903 жылы Финляндия Социал-демократиялық партиясы болып қайта аталды.
1905—1907 жылдардағы революция партия баспіыларының оппортунизмін көрсетіп берді, партия басшылары оқиғалар- дың соңынап салпақтап ере беретіи еді. Партияның солшыл


478
ЕСКЕРТУЛЁР
элементтері пролетариаттың дербес күресін жақтағанымен, партийны оппортунистерден тазарту жонінде батыл піаралар ңолданбады. Финляндия социал-демократтары күрестің жа- рия формаларын ғана қолданып, пролетариатты оны езуші- лерге қарсы қарулы күреске әзірлемеді.
1918 жылы фин'Социал-демократиясы жікке болінді: оііың революцияшыл элементтері коммунистік партияны құрды, реакцияшыл элементтері Екінші Интернационалдың . не- ғұрлым оңшыл партияларының бірі болды.
Екінші дүние жүзілік соғыс аяқталғаннан кейін Финляндия социал-демократиясы мүшелерінің бір бөлегі бейбітшілік пен демократия жолындағы күреске белсене қатысып, ком- мунистермен жақындасуга ұмтыла бастады.
Грузии социал-федералист-революционерлер партиясы — буржуазияльтц-үлтшылдық партия, 1904 жылы апрельде цұ- рылды. Россия буржуазпялық-помещпктік мемлекеті шеңбе- ріпде Грузияга ұлттық автономия беруді талан етті. Реакция жылдарыида соцпал-федера листер революцияиың ашық жау- лары болды.
Социал-федералистер партиясы меньшевиктермен және анархистермен бірлесіп қимыл жасап, Закавказье еңбекшіле- рінің патша өкіметі мен капитализмге қарсы біртұтас интер- националдық майданын бұзуға тырысты.
¥лы Октябрь социалистік революциясынан кейін социал- федералистер грузин меныпевиктерімен, дашнактармен және мусаватистермен бірлесіп, контрреволюциялық блок құрды, бұл блокты герман-түрік интервенттері, ал кейінірек ағыл- піын-фрапцуз интервенттері қолдады.
Революциялъіц украин партиясы (РУП) — ұсақ буржуа- зпялық, ұлтшылдық ұйым; 1900 жылдың бас кезінде құрыл- ды. Украин буржуазиясының Украинаға «автономия» беру туралы негізгі ұранын қолдады. 1905 жылғы декабрьде РУП Украин социал-демократиялық жұмысшы партиясы (УСДЖГІ) болып қайта аталды жәнө Украин социал-демо- кратиялық жұмысшы партиясы РСДРП-дағы «украин проле- тариатының бірден-бір өкілі» деп танитын болсын деген шарт ңойып, РСДРП-мен федерациялық негізде бірігу туралы шешім қабылдады. РСДРП IV (Бірігу) съезі Украин со- циал-демократиялық жұмысшы партиясы окілінің бірігу шарттарын дереу талқылау туралы ұсынысын қабылдамай, бұл мәселені шешуді РСДРП Орталық Комитетінің қарауы- на берді. Украин социал-дөмократиялық жұмысшы партия- сының ұсақ буржуазиялық-ұлтшылдық сипатына байланыс- ты бірігу туралы мәселе жоніпде келісім жасалынбады.
Ұлттық программа саласында Бундтың ықпалында болды және соған ілесе мәдепи-ұлттық автономия талабын ұсынды.


ЕСКЕРТУЛЕР
479
Кейін Украин социал-демократиялық жұмысшы иартия- сы буржуазиялық-үлтшылдық контрреволюция лагерінс қо- сылды.
Украин социалистік партиясы (УСП) 1900 жылы оң жа- ғалық Украина да құрылды. 1903 жылы Рсволюциялық украин партиясымен (РУП) бірікті.
Литва, социал-демократиялыц партиясы 1896 жылы ңұрыл- ды. Партияиы басцару буржуазияның мүдделерін қорғаған оппортунисты; элементтердіц қолыпда болды. Оплортунистер Литвадағы жұмысшы қозғалысын буржуазиялық-үлтшылдық жолына бағыттауга, оны Россия жұмысшыларыиың револю- циялық қозгалысының ықпалынан оқшаулауға тырысты. Литва социал-демократпялық партиясының қатарында интер- националдық элементтердің оппортунизм меп үлтшылдыққа қарсы күресі жүріп жатты. Оппортунистерді әшкерелеу, түр- лі ұлттардың жұмысшыларын топтастыру жөнінде Ф. Э. Дзержинский зор жұмыс жүргізді, ол сол кезде Литва социал- демократпялық партиясыныц мүпгесі еді. 1900 жылы Ф. Э. Дзержинскийдің инициативасы бойынша, Литва социал-де- мократиялық партиясындағы интернациоиалдық элсмепттер- дің бір болегі Поляк Корольдігі социал-демократиясымеи қосылып, бірыңғай Польша Корольдігі мен Литва социал-де- мократиясы болып бірікті, ол 1906 жылы РСДРП IV (Бірі- гу) съезіиде РСДРП қатарыпа алынды.
1905 жылы партия «Литва социал-демократиялық партиясы (ЛСДП) ден аталатыи болды. 1905—1907 жылдардағы революцнялық оқиғалардыц ықпалътмеп Литва социал-демо- кратиялық партиясыныц ішіиде ұлтіпылдық басшылыққа қарсы оппозиция пығайды. Болыпевиктік нартияныц ықпа- лымен Литва социал-демократиялық партиясыныц таңдаулы пролетарлық бөлігі революциялық социал-демократия жолына түсті. 1907 жылы Литва социал-демократиялық партиясыныц VII съезінде РСДРП-мен бірігу туралы шешім қабыл- даігды. Алайда бірігу іс жүзіне асырылған жоқ.
1918 жылы Литва социал-демократиялық партиясыпың ре- волюциялық қанаты социал-шовинистердеп қол үзіп, Литва Коммунисты; партиясын құрды.— 191.
91 	Жиьтрма үшінші мәжілісінде съезд Орталық Комитеттің Л. Б. Красин (Зимин) жасағап есепті баяндамасын тыңдаи, талқылады.
Баяндаманы талқылаудың барысында кейбір делегаттар Орталық Комитеттің есебінде оның саяси қызметі бейнелеи- бегенін этап көрсетіп, Орталық Комитет өкілінің Орталық Комитет қандай себептерге байланысты саяси көсем ролін атқара алмағанып, партпяны басқара алмағапып съезге айтып беруін талап етті. Орталық Комитеттің баяндамасы


480
ЕСКЕРТУЛЕР
бойынша скінші рет сөйлеген созінде «сот туралы» айтқаи- да, Ленин Орталық Комитеттің есебі жоніпдегі осы мәлім- демелерді айтқап болатын.— 196.
92 В. И. Лениннің бұл сөздерінің мына фактіге қатысы бар еді: РСДРП Орталық Комитеті партияның III съезін шақыруға қарсы ұзақ уақыт бойы күрес жүргізгеннен кейіи, әйткенмеп де Көпшілік Комитеттері Бюросымеп бірге Үйымдастыру ко- митетін құру туралы шешім қабылдаған болатын; Үйымдас- тыру комитеті меныпсвиктік партия Советінің қарсылығына қарамай, съезд шақырды. Съезде Орталық Комитеттің екі мүшесі: Л. Б. Красин (Зимин, Винтер) және А. И. Любимов (Марк, Летнев) болды.— 196.
93 Ңарарды съезд бір ауыздан қабылдады.—199.
94 Съезд Ленин жазған қарар жобасын қабылдады.— 201.
95 Протокол комиссиясы съездің жиырма үшінші мәжілісіндө, 25 апрельде (8 майда) сайланды, оньщ курамында В. М. Обухов (Камский), В. В. Воровский (Орловский), II. К. Крупская (Саблина) болды. Протоколдар біріпші рет 1905 жылдыңкү- зінде Женевада жұқа қағазға үсақ әріпиеи тсрілгсн шағыл кітап болып басылып шықты.— 201.
96 1905 жылдың коктсміиде революциялық қозғалыс бүкіл Рос- сияны, соның ішіндс Кавказды да қамтыды.
1905 жылғы марттың аягында — апрельдің басында Баку- де, Тифлисте және басқа қалаларда темір жолшылардың жаппай саяси стачкасы бұрқ сте түсті. Тифлисте темір жол- шылармен бірге баспахана жұмысшылары среуіл жасады. Қа- ланың көшелерінде полпциямеіі және казактармен соқтығыс- тар болды. Стачкалық күрсске Батумпыц, Потидің, Кутаис- тің жұмысшылары да ңатысты. Закавказье темір жолыпдағы ереуілді басып-жаншу үшіи әскерлер жіберілді. Закавказье- де, әсіресе Гурияда шаруалар қозғалысы кең қанат жайды.
В. И. Ленин Кавказдағы революциялық оқиғаларға зор көңіл бөліп қадағалап отырды. Оның ұсынысы бойынша пар- тияның III съсзі бұл мәссле жөпіиде ерекше қарар қабыл- дауды ұйғарды.
Кавказдағы оқиғалар жоніндегі қарардың жарияланып отырған жобасын В. И. Лепин жазған, бұл жоба В. И. Ленин мен М. Г. Цхакаяның (Барсовтың) атынан 26 апрельде (9 майда) съездің жиырма бесіиші мәжілісіпде сол мәжілісте Цхакая ұсынған қарарға түзету ретінде ұсынылды, сөйтіп съезд оны бұл мәселе жөніндегі қарар ретінде қабылда- ды202.
97 О. А. Квиткпн (Петров) Кавказдағьт оқиғалар жөніндегі қа- рар жобасыпың соңындағы «қарулы күшпен» деген сөздерді


ЕСКЕРТУЛЕР
481
«олардың қольтнда бар барлық құралдармен» деген сөздер- мен ауыстыруды ұсынды («РСДРП үшінші съезі. Протокол- дар», 1959, 442-бет). Квиткиннің түзетуін съезд қабылда- ды.— 203.
98 Бұл арада «Съездің құрылымы туралы» қарар айтылып отыр; қарар «Пролетарии» газетінің 1905 жылғы 27(14) -майданя 1-номерінде «РСДРП III съезі туралы хабардан» тіке- лей кейіи басылды (қараңыз: «РСДРП үтиінші съезі. Прото- колдар», 1959, 449—450-беттер)218.
99 III съездің «Съездің құрылымы туралы» қарарыиа ескерту ретінде «Пролетарий» газетінің 1905 жылғы 27(14) майдағы 1-номерінде басылғая болатын.— 223.
100 Орталыц Комитеттің ультиматумы мепыиевиктерге 1903 жыл- ғы 12 (25) ноябрьде қойылды. Партиядағы дағдарысты жою үшін меньшевиктерге жасалатын мүмкін болатыи практика- лық кеіцпіліктерді баяндаған ультиматумның нсгізгі пуикт- терін Ленин 1903 жылғы 22 октябрьде (4 ноябрьде) Орталық Комитетко жазғаи хатында белгілеп берген болатын: 1) «Искраның» редакциясыпа бұрынғы торт редакторды ко- оптациялау; 2) Орталық Комитеттің қалауы бойынша опио- зицияныц екі мүшесін Орталық Комитетке кооптациялау;
3) Шетелдік лигадағы бұрыиғы жағдайды қалпына келтіру;
4) партия Советінде меньшевиктерге бір дауыс беру. Қосым- ша, 5-шарт: партияның 11 съезінде және одан кейін болған дау-шар жөнінде даттаудың, керістің және әңгімелердің бә- рін тоқтату. «Ультиматумды қабылдамаған күиде,— деп атап корсстті Ленин,— ақырьтна дейін соғысу» (Шығарма лар, 34-том, 183-бет). Ленинніи бұл ұсыныстары (қосымша шарттан басқасы) Орталык комитеттің 12(25) ноябрьдег ультиматумының мазмұиына кірді, бірақ Орталық Комитет тің ьгмьтрапіыл пиғылдағы мүшелері оны біраз жұмсартты
Г. В. Плеханов зор комек көрсеткен меньшевиктер ось ультиматумнан кейінгі келесі күиі Орталық Органныц редак циясына бұрынғы редакторлардың бәріп кооптацнялагі алыгг Орталық Комитеттіц ультнматумын қабылдамады, сөйтін партия копшілігіне қарсы аіпық шайқасу жолыпа түсті.
В. И. Ленин «Бір адым ілгері, екі адым кейіп» (қараңыз: Шығармалар толық жинағы, 8-том, 389—390-беттер) дегеп еңбегінде Орталық Комптеттің ультиматумына баға бер- ді.— 229.
101 	«Шипов» конституциясы деп, Ленин баяу либерал, земство- шылдардың оң қанатьш басқарған Д. Н. Шипов жасаған- мемлокеттік құрылым жобасын атап отыр. Революцияныц


482
ЕСКЕРТУЛЕР
кең құлаш жаюын шектеуді және сонымен бірге патша үкі- мсті тарапыпап земстволардың пайдасына кейбір жеңілдік- тср алуды коздеп, Шипов патша жанынан кеңесші окілдігі бар орган құруды үсынды. Баяу либералдар осыидай ымыра- ласу арқылы халық бұқарасын алдауды, монархияны сақтап қалуды және сонымен бірге өздері үшін кейбір саяси право- лар алуды көздеді.— 230.
102 Адвокат царарлары— адвокаттардың 1905 жылғы 28—30 мартта (10—12 агірсльдс) Петербургте болып өткен бүкіл россиялық съезіиің қарарлары. Съездің жұмысын және опың қарарларын сипаттай келіп, «Пролетарий» былай деп жазды: «Адвокаттар съезінің үш күи бойгы мылжыңынан оньщ бур- жуазиялық либерализм! коиституцияны көксеген есек дәме- сі, оның күрестен қоян жүрек қорқақтығы, әлі күшті болып отырған самодержавиенің алдында малайша жарамсақтана- тыны, оның халықты екіжүзділікпеп, қара басыяың қамы үшін жақсы көргенсігені айдан айқын көрінді». (В. Воровский. «Адвокаттардың бүкіл россиялық съезі». «Пролетарий», № 2, 3 июнь (21 май), 1905 жыл).— 234.
103 Халыуаралыу социалисты бюро (ХСБ) — II Иптериационал- дың тұрақты атқарушы-информациялық органы; барлық ел- дер социалистік партияларыпың окілдерінен Халықаралык, социалистік бюроны құру туралы шешім II Интерпационал- дыц Париж копгресінде (сентябрь, 1900 жыл) ңабылданған болатын. Орыс социал-демократтарыныц Халықаралық социалиста бюродағы өкілдері больш Г. В. Плеханов поп Б. Н. Кричевский сайланды. 1905 жылдан бастап РСДРП-ның өкілі ретінде Халықаралық социалистік бюроға В. И. Ленин кірді. Бюропың ішінде Ленин II Интернационал лидерлері- нің оппортунизміне қарсы батыл күрес жүргізді. Халықара- лық социалистік бюро өз қызметін 1914 жылы тоқтат- ты.— 235.
104 Айтылып отырған «арпаулы кітапша» «Le Socialiste» газеті- ліц 8-номеріне қосымша ретінде «Troisieme Congres du Parti ouvrier Social-democrate do Russie. Compte rendu et princi- pales resolutions» («РСДРП үшіиші съезі. Хабарлаидыру жене басты қарарлар») дегеи атпен 1905 жылғы 12(25) июньде француз тілінде жәпе сонымен бір мезгілде Мюнхепде неміс тілінде «Bericht über den III. Parteitag der S.-D. A.-P. R. mit Beifügung des Partei-Statuts und der wichtigsten Resolutionen, die auf dem III. Parteitag angenommen wurden. 1905» («РСДРП III съозі туралы хабар» жопе съездің қарарлары) деген атпен жарық көрді. Бұл кітапшалардың шыққаны туралы хабар «Пролетарий» газетіпің 1905 жылғьт 5 сентябрь- дегі (23 августағы) 15-номерінде «Партиядан» деген бөлім- де басылды.— 235.


ЕСКЕРТУЛЕР
483
105 	«Пролетарий» — апта сайын шығып тұрған большевиктік купил газет; Партияиың III съезінің қаулысы бойынша құрыл- ган РСДРП-ның Орталық Органы. Партийный; Орталық Комитета пленумының 1905 жылғы 27 апрельдегі (10 майдағы) шепіімімеи Орталық Органның жауапты редакторы больш В. И. Ленин тагайындалды. Газет Женсвада 1905 жылғы 14 (27) майдан 12(25) ноябрьге дейін шығып тұрды. Барлығы 26 иомері шықты. «Пролетарий» ескі, леииндік «Искра- ның» бағытын одан әрі жалғастырды және болыпевиктік «Вперед» газетімен толық сабақтастығыи сақтады.
Ленин газетке 90-ға жуық мақала мен заметка жазды. Лениннің мақалалары газеттің саяси бет-бейнесін,. оның идеологиялық мазмұнын және большевиктік бағытын белгі- леп берді. Ленин газеттің басшысы және редакторы ретіиде орасан зор жұмыс атқарды. Оның жасаған редакциялық тү- зетулері жарияланған материалға жоғары принциптілік, аса маңызды теориялық проблемаларды қоюда және революция- лық қозғалыстың мәселелерін баяндап жазуда партиялық, дәлме-дәлдік және айқындық енгізіп отырды.
Редакцияның жұмысына В. В. Воровский, А. В. Луначарский, М. С. Ольминский үнемі қатысып отырды. Редакцияда Н. К. Крупская, В. М. Величкина, В. А. Карпинский зор жұ- мыс жүргізді. Газет Россия жұмысшы қозғалысымен тығыз байланысты болды; газет беттерінде революциялық қозғалыс- қа тікелей қатынасқан жұмыстпылардың маңалалары меп заметкалары басылып отырды. В. Д. Бонч-Бруевич, С. И. Гусев және А. И. Ульянова-Елизарова жер-жерден корреспон- денциялар жинап, оларды Женеваға жіберіп тұру ісіп ұйым- дастырдьт. Редакцияньщ жергілікті партия үйымдарымен және оқупіылармен хат-хабар алысуын Н. К. Крупская мен Л. А. Фотиева жүргізді.
«Пролетарий» Россия және хэлықаралық жұмысшы қозға- лысының елеулі оқиғаларының бәріне дереу үн қосып отырды, меныпевиктерге және басқа оппортунистік ревизионис- тік элементтергс қарсы аяусыз күрес жүргізді.
Газет партияның III съезінің шешімдерін насихаттау жө- нінде үлкен жұмыс жүргізіп, большевпктерді ұйымдық жәно идеялық жағынан топтастыруда маңызды роль атқарды. «Пролетарий» Россия социал-демократиясыньщ революция- лық марксизмді дәйекті түрде қорғаған, Россияда өрістеп келе жатқан революцияның негізгі мәселелорінің бәрін тал- дап жасаған бірден-бір органы болды. 1905 жылғы оқиғалар- ды жан-жақты баяпдап жаза келіп, «Пролетарий» еңбекші- лердің қалың бұқарасын революцияның жеңісі жолындағы күреске көтерді.
«Пролетарий» жергілікті социал-демократиялық ұйымдар- ға үлкен ықпал жасап отырды. Лениннің «Пролетарий» га- зетіндегі кейбір мақалаларын жергілікті болыпевиктік газет- тер көпііріп басты және листовкалар түрінде таратылды.


484
ЕСКЕРТУЛЕР
Ленин 1905 жылғы ноябрьдің бас кезінде Россияға жүріп кеткеннен кейін көп кешікпей газеттің шығарылуы тоқта- тылды. Газеттің соңғы екі номері (25 және 26) В. В. Воров- скийдің редакциялауымен шықты, бірақ осы номерлер үшін де Ленин бірнеше мақала жазды; бұл мақалалар В. И. Ленин Женевадан жүріп кеткеннен кейін жарияланды.— 235.
106 В. И. Ленин «Пролетарийде» екі мақала болып жариялаиған « Революция лық уақытша үкімет туралы» деген еңбегіне не- гіз етіп, РСДРП III съезінде социал-демократияның револю- циялық уақытша үкіметке қатысуы туралы баяндамасын ал- ды. Осы томдағы «Дайындық материалдар» бөлімінде осы еңбекке арналған заметкалар басылып отыр (415-бет).
Екінші мақаланың соңында революциялық уақытша үкі- меттің міндеттсрінө талдау үшінші мақалада жасалатын бола ды делінген. Алайда «Революциялық уақытша үкімет туралы» деген еңбектің жалғасы ретінде мұндай мақала баспа- сөз бетінде жарық көрмеді. Ленин революциялық уақытша үкіметтің міндеттері туралы мәселепі «Революциялық уақыт- ша үкіметгің бейнесі» (қараңыз: осы том, 380—384-беттер) деген заметкаларында, «Революциялық армия мен револю- циялық үкімет» (бұл да сонда, 355—364-беттер) деген мақа- ласында және «Социал-демократияның демократиялық революциядағы екі тактикасы» (қараңыз: Шығармалар, 9- том, 1—131-беттер) дегеи кітабында баяндап жазды.
«Революциялық уақытша үкімет туралы» деген еңбек сои- дай-ақ РСДРП Ярославль комитетінің басылымында листовка болып басылды.— 241.
107 Стефан Борнныц жумысшылар серіктігі — герман жұмысшы қозғалысындағы реформистік тенденция өкілдерінің бірі Стефан Борнның 1848 жылы Германияда күрған ұйымы. «Жұ- мысшылар серіктігі» тек қана экономикалық күрес жүргізді және осы арқылы жұмысшылардың назарын саяси күрестен, революцияның негізгі міндеттерінен басқа жаққа аударып отырды. Ф. Энгельс Борнның «Жұмысшылар серіктігі» ұйы- мының қызметіне мынадай баға берді: «Оның серіктігінің рес-ми басылымдарында «Коммунпстік манифест» көзқараста- рының цехтық естеліктермеи және тілектермен, Луи Блан мен Прудон көзқарастарының жұрнаңтарымен, иротекцио- низмді қорғаумен жәпе т. т. үпемі шатасып, араласып жүретіні де сопдықтап, бір созбен айтқанда, бұл адамдар жұрттың бәріне жарамсақтанғысы келді» (К. Маркс пен Ф. Энгельс. ІІІығармалар, XVI том, I бөлім, 1937, 221-бет). 1848—1849 жылдардагы революция кезінде «Жұмысшылар серіктігі» пролстариаттыц саяси қозғалысынан сырт қалды; ол көбінесе қағаз жүзінде өмір сүрді, оның атқарған ролі- нің мардымсыз болғаиы соиша реакция оны 1850 жылы ғана жапты.— 250.


ЕСКЕРТУЛЕР
485
108 К. Маркс. «Кёльнде коммунистерге болған процесс туралы әшкерелеулер» (қараңыз: К. Маркс пен Ф. Энгельс. Шыгар- малар, 2-басылуы, 8-том, 431-бет.).— 252.
109 В. И. Ленин бұл арада К. Маркс пен Ф. Энгельс 1850 жылы марттың аяғында жазған «Орталық комитеттің Коммунистер одағына үндеуін» айтып отыр (қараңыз: К. Маркс пен Ф. Энгельс. Шығармалар, 2-басылуы, 7-том, 257—267-бет- тер).— 253.
110 К. Маркс. «Гота программасыиа сын» (қараңыз: К. Маркс пен Ф. Энгельс. Таңдамалы шығармаларының екі томдығы,, II том, 1955, 24-бст).— ^.
,нҢараңыз: Ф. Энгельс. «Коммунистер одағының тарихы жөнін- де» (К. Маркс пен Ф. Энгельс. Таңдамалы шығармаларының екі томдығы, II том, 4955, 335-бет).— 253.
112 «Der Volksstaat» («Халықтық Мемлекет») —газет, герман со- циал-демократиясының (эйзенахшылдар партиясының) орта- лық органы; 1869—1876 жылдары бастапқы кезде аптасына екі рет, ал кспіннен 1873 жылдан бастап аптасына үш рет В. Либкнехттіц редакциялауымеи Лейпцигте птығып тұрды. Газетке К. Маркс пен Ф. Энгельс қатысып отырды.— 257.
113 Қараңыз: К. Маркс пен Ф. Энгельс. Шығармалар, XV том, 1935, 105—124-беттер.— 257.
114 «Le Steele» («Ғасыр»)—буржуазиялық күнделікті газет, Парпжде 1836 жылдан 1939 жылға дейін піығып тұрған; ми- нистрлер төңірегіне жақын болған. 1905 жылы Вальдек-Рус- соның министрлігінде теңіз министрі болған Ланесан газет- тің редакторы болды.
Ленин цитатты Корнелидің осы газеттің 1905 жылғы 30 майдағы номерінде басылған «La fin d’une ёрорёе» («Бір эпопеяның ақыры») деген мақаласынан алған.— 268.
115 Бұл арада орыс либерал буржуазиясы органдарының бірі — «Новости и Биржевая Газета» («Жаңалықтар жоне Биржа Газеті») атты газет айтылып отыр. Газет Петербургте 1872 жылдан 1906 жылға дейін шығып тұрды. Газет өз беттеріп- де «Азаттық одағының» мақалалары мен ресмп документте- рін басып отырды.— 271.
116 Бұл документ РСДРІІ-ның Орталық Органы «Пролетарий» газеті редакциясының 1905 жылы еврей тілінде басылып шыққан «РСДРП III съезі туралы хабар» деген кітапшаға жазған алғы сөзі болып табылады.
Кітапшада РСДРП III съезінің бұрын «Пролетарий» газе- тіііің 1905 жылғы 27(14) майдағы 1-номе.рінде жарияланғаи


486
ЕСКЕРТУЛЕР
аса маңызды қарарлары берілген еді. Алғы сөзді Ленин жаз- ған болатып. Оныц о.рыс тіліндегі қолжазбасы осыуақытқа дейін табылған жоқ. Басыльш отырган текст — кітапшаиың еврей тіліидегі тскстінің аудармасы.— 281.
117 «Наша Жизнь» («Біздіц Омір») — күн сайын шығьш тұрғаи либералдық бағыттагы газет, ГІетсрбургте 1901 жылғы 6(19) иоябрьден 1906 жылгы 11 (24) шольге дейііі үзіліснеи шыгып түрды.
«Русские Ведомости» («Орыс Ведомостары») — газет; Москвада 1863 жылдан шығып тұрды, баяу-либерал интел- лигенцияның көзқарастарын білдірді. 1905 жылдан газет ка- деттер партиясының оң қанатының органы болды. Ленин «Русские Ведомости» «оцшыл кадетизмді халықшылдық са- рынмен» өзінше ұштастырды (Шығармалар, 19-том, 120-бет) деп көрсетті.
1918 жылы «Русские Ведомости» басқа да контрреволю- циялық газеттермен бірге жабылды.
«Наши Дни» («Біздің Дәуір») — күн сайын піығып тұрған либералдық бағыттағы газет; Петербургте 1904 жылғы 18(31) декабрьден 1905 жылғы 5(18) февральға дейін шығып тұр- ды; 1905 жылгы 7 (20) декабрьде газет қайтадан шыға баста- ды, бірақ небары екі иомері шықты.
«Сын Отечества» («Отан ¥лы») —күн сайын шығып тұр- ған, либералдық бағыттағы газет, Петербургте 1856 жылдан 1900 жылға дейін және 1904 жылғы 18 ноябрьден (1 декабрьден) шығып тұрды. Газеттің қызметкерлері освобож- дениешілдер мен түрлі сарындағы халықшылдар болды. 1905 жылғы 15 (28) ноябрьден газет эсерлер партиясының органы болды. 1905 жылғы 2(15) декабрьде газет жабылды.— 289.
118 «Le Matin» («Таң») — француздың күн сайын шығыптұрған буржуазия лық газеті; 1884 жылы негізі қаланған. Соңғы номері 1944 жылгы августа шықты.
Ленин Gaston Leroux-дің (Гастон Лерудің) «Supreme ар- pel au tsar» — «Le peuple russe s’adresse ä son empereur» («Патшаға үндеу».— «Орыс халқы өз натшасына тілегін ай- туда») деген тақырыптағы корреспонденциясын цитатқа алып отыр. Корреспонденция газеттің 1905 жылғы 15 июнь- дегі 7781-номерінде жарияланған болатын,— 311.
119 «Франкфурт Газеті» («Frankfurter Zeitung») — күнделікті газет, немістің ірі биржашыларының органы, Майндегі Франкфурте 1856 жылдан 1943 жылға дейін шығып тұрды. 1949 жылдан «Франкфурт Жалпыға бірдей Газеті» («Frankfurter Allgemeine Zeitung») дсген атпен қайтадан шыға бастады; батыс герман моиополистерінің жаршысы болып табылады.


ЕСКЕРТУЛЕР
487
Ленин земство делегациясы туралы Петербургтеп алынтан корреспонденцияны цитатка келтіріп отыр, бұл корреспонденция газеттің 1905 жьтлғы 16 июньдегі таңертеңгі скіпші шығарылуында басылғап болатын.— 311.
120 Кассандра — аты аңызға айналған Троя патшасы ГІриамның цызы. Ежелгі грек аңызына царағанда, Кассандраның сәуе- гейлік цасиеті болған,, ол Трояның күйрейтіндігін күні бүрын болжап айтцан.— 321.
121 ««Leipziger Volkszeitung» редакциясына ашъіц хатты» В. И. Ленин «Пролетарий» газеті редакциясының атыпаіі К. Каутскийдің «Die Spaltung der russischen Sozialdemokratie» («Орыс социал-демократиясының жікке бөлінуі») деген мацаласына жауап ретіиде жазған болатып. Каутскийдің бұл мацаласы «Leipziger Volkszeitung»-тің («Лейпциг Халык, Газет!») 1905 жылғы 15 шоньдегі 135-померіиде жарияланған еді. Каутский өзінің мацал асында «Bericht über den III. Parteitag der S.-D. A.-P. R...», München («РСДРП III съезі туралы хабар...», Мюнхен) дегеи кітапшаны таратуға царсы піығып, Россия соцпал-демократиясыидағы алауыздыцтар- дың мәнін бұрмалап корсетті. В. И. Ленин Каутскийдіц маца ласы жөніпде 1905 жылғы 12 июльдо партияпьщ Орталық Комитетіне былай деп жазды: «Каутский «Хабардыц» пеміс- іпе басылуы жонінде барып тұрғап арсыздьтқ мацала басьш шығарды» (Шығармалар, 34-том, 321-бет). Лоішнніц «Ашыц хатын» «Leipziger Volkszeitung»-тіц редакциясы жарияла- мады.
«Leipziger Volkszeitung» —герман социал-демократиясы- ның солшыл цанатыныц органы. Газет 1894 жылдан 1933 жылға дейін күн сайын шығып тұрды; бірқатар жылдар бойы газетті Ф. Меринг пен Р. Люксембург редакциялады. 1917 жылдан 1922 жылға дейін газет герман «тәуелсіздері- нің» органы болды; 1922 жылдан кейін оцшыл социал-демО’ краттардың органына айиалды.— 323.
122 «Le Socialiste» («Социалист») — апта сайып шығып тұрғаи газет, француз жұмысшы партиясының, ал 1902 жылдан — Франция Социалистік партиясының теориялыц органы; 1885 жылдан ітіыга бастадьт. 1905 жылдан газет Француз социалиста партиясыпыц. органы болды; 1915 жылы шыгуыл тоцтатты.— 327.
123 Жумысіпы Полыпаиыц журсгі деп осептеліп келген Поль- шаныц Лодзь цаласында 1905 жьтлгы май — июньдс күшті ереуілдер болды. Роволюцпялыц социал-демократияныц бас- шылығымеп Лодзь жұмыспіылары самодержавиеге царсы царулы көтеріліске мыцтап әзірленді. 10 (23) июньде бүкіл кала да баррикадалар жасалды. Бұл баррикадаларда бірнетие ондагап мың жүмысшылар екі күп боны эскерлерге царсы кескілескеп ұрыстар жүргізді. Үрыстардың нәтнжесіидс 2000- ға жуыц адам олді жоне жараланды. Лодзь жұмысшылары-


488
ЕСКЕРТУЛЕР
ның көтерілісі 1905 жылғы революцияның тарихына проле- тарлық қаһармандық пен халыңтың ынта-жігерінің үлгісі ретінде кірді.— 328.
124 Иваново-Возиесенск қырғыны 1905 жылғы 3(16) июньде то- қьшашы-жұмысшылардың жапиай ереуілі кезінде болды, бұл ереуіл 12 (25) майда басталған болатын. Ереуілге боль- шевиктердің Солтүстік комптетінің болыпевиктер 'бастаған Иваново-Вознесенск тобы басшылық етті. Ереуіл кезінде жұмысшы уәкілдерінің Советі құрылды, ол революциялың ұрыстардың барысында тұцғыш жұмысшы депутаттары Со- веттерінің біріне айналды. Патпіа үкіметі ереуіл жасаған жұмысшылардың жігерін жасыту үшін Иваново-Вознесеи- скіге және оның төңірегіндегі мекендерге коп эскер мен полиция жинады. 1905 жылғы 2 (15) июньде вице-губернатор жиындар өткізуге тыйым салған қаулы шығарды. 1905 жыл- ғы 3 (16) июньде таңертең жұмысшылар тыйым салынғаны- на қарамастан, жиынға жинала бастады. Казактар, солдат- тар мен полицейлер жұмысшыларға тап беріп, оларды айуандықпен ұрып-соға бастады. Жазалау бірнеше сагатқа созылды. Бірақ бұл жазалау жұмысшылардың күреске ұм- гылған жігерін мұқалта алмады. Иваново-Вознесепскідегі жаппай ореуіл 22 июльге (4 авгусқа) дейіп созылды, ал жекелегеи косіпорындарда ішіпара ереуілдер 1905 жылғы август neu септябрьде болды.— 328.
125 Патша әскерлерінің Лодзьдің көтеріліс жасаган пролетариа- тыи қапқұйлы жазалауьша қарсы наразылық ретінде бел- гіленгеп Варшава жұмысшыларының жаппай стачкасы 13 (26) июньде басталды. Варшаваның бірнеше көшесінде баррикадалар жасалып, жұмысшылардың әскерлермен соқ- тығыстары болды.
Одесса жұмысшыларының ереуілі де 1905 жылғы 13 (26) июньде басталды. Кешке жұмысшылар алдында большевик- тік комитеттің окілі соз сөйлеп, қарулы көтеріліске әзірле- нуге шақырды. 14 (27) июньде ереуіл жаппай сипат алды. Жұмысшылар баррикадалар жасай бастады. Полициямен қарулы соқтығыстар болды. 14 (27) шопыіің кешінде көтері- ліс жасаган «Потемкин» бропеносеці Одесса рейдіне келіп тоқтады. Патшаның өкімет орыпдары көтеріліске шыққан теңізшілер күштеріпің қала жұмысшыларымен қосылуына жол бермеу үшін арапдатуға барды. 15 (28) июньиен 16 (29) итоньге қараған түні қаражүздіктор порттағы қоймаларды өр- теп, оларды тонай бастады. Портқа шақырьтлған әскерлер жиналған жұртқа оқ атты. Ешқандай жазығы жоқ көптеген адамдар оққа ұшты және жараланды.
16 (29) июньде Одессада «Потемкин» броненосецінде ага офицер өлтірген матрос Вакулинчукті жерлеу болды. Мұ- ның өзі қуатты революциялық демопстрацияға ұласты. Қа- лада жұмысшылардың полициямен және казактармен соқ- тығыстары болып жатты. Одессадағы буржуазия мен патша


ЕСКЕРТУЛЕР
489
әкімпіілігіпің зәресі ңалмады. Жұмысшылардың үпымдасып бас көтеруі үшін кезең қолайлы еді, бірақ меныпевиктердің іріткі салутлылың әрекеті салдарынан, қамауға алудың нә- тижесінде Одесса большевиктері күшінің әлсірел қалуы се- бепті «Потемкин» теңізпіілері Одесса жұмыспіыларымен біріге алмады. Броненосец 19 июньде (2 июльде) Одесса рейдін тастап шықтьт. Одессадағы жаппай ереуіл бәсеңдей бастады. Солай бола тұрса да, ереуілдің орасан зор маңызы болды. Бұл ереуіл басқа қалалар жұмыспіьтларыныц ре- волюциялық жігеріп оятты, сойтіп олар самодержавиеге қарсы күрсске шықты.— 328.
126 «Русь» («Русь») — күнделікті либералдық-буржуазиялық газет, Петербургте 1903 жылғы декабрьден шығып тұрды. Га- зетті шығарупіы-редактор А. А. Суворин болды. 1905 жыл- ғы революция кезінде «Русь» кадеттерге жақын болды, алай- да кадеттерден де гөрі баяу позиция ұстанды. «Русь» 1905 жылғы 2 (15) декабрьде жабылды. Кейінірек газет «Русь», «Молва», «XX век», «Око», «Новая Русь» деген түрлі аттар- мен, үзіліспен шығып тұрды.— 333.
127 «Гражданин» («Азамат») — реакцияпіыл журнал; Петербургте 1872 жылдан 1914 жылға дейін піығып тұрды. XIX ғасыр- дың 80-жылдарынан бастап әсіре монархистердің органы; князь Мещерский редакциялады, үкімет қаржы беріп тұр- ды. Көп тараған жоц, бірақ чиновниктік-бюрократиялық топтарға ықпал жасап отырды — 333.
128 «Социал-Демократ» — меньшевиктердің органы, «Рабочая Газета» деген тацырыпшасы болды. Женевада 1904 жылғы октябрьден 1905 жылғы октябрьге дейін піығып тұрды. Бар- лығы 16 номері піықты. Оның бас редакторы Ф. Дан болды.— 340.
129 Ленин ерекпіе кітаппіа деп өзінің «Социал-демократияның демократиялық революциядағы екі тактикасы» деген кіта- бын айтып отыр.— 347.
130 «Berliner Tageblatt und Handelszeitung» («Берлиндік Күнде- лікті Листок және Сауда Газеті») — неміс буржуазиялық газеті, 1872 жылдан 1939 жылға дейін піығып тұрды.— 349.
131 Стационерлер — отар немесе жартылай отар елдердің порт- тарында тұрған піетелдік әскери-теціз кемелері; полицейлік қызмет атқарады.
1905 жылы Константинополь рейдінде европалық держа- валардың әскери-теңіз кемелері тұрды, олар Россиядағы ре- волюцияны басып-жаншуға қатысуға әзір еді.— 349.
132 В. И. Лениннің «Үш конституция немесе мемлекет цуръілы- мыныц уш тэртібі» деген ирокламациясы «Пролетарий» га- зетініц, Орталық Комптеттіц жоне Астрахань, Вятка, Москва, ІІижпий Новгород, Ңазан, Омск және басқа жоргілікті
17 ю-том


490
ЕСКЕРТУЛЕР
комптсттордіц басылымында орыс тіліиде, Тифлис комптс- тіиің басылымында грузин тілінде, РСДРП Кавказ одағыныц басылымында армян тілінде, Латыш социал-демократиялық жұмысшы партиясының басылымында латыш тілінде листовка болып шығарылды.— 352.
133 1905 жылғы майда Баку жұмысшылары большевпктердіц басшылыгымен стачка откізді, ол — патша үкіметіиің ұлттар арасыпа от салып ошіктіруіие қарсы наразылық бслгісі рс- тінде жарпялапды. Стачка кезіндс жүмысшылар бірқатар экопомикалық жоие саяси талаптар қойды: 8 сагаттық жү- мыс күиін, жалақыпы кобейтуді, баспасоз, жипалыс бостаи- дығып және т. б. талап етті. Тифлистс жаппай ореуіл 20 шоныіен (3 июльден) 28 июньге (11 июльгс) дейін созылды. Оған Горидің, Телавтың, Кутаистың, Батумның жұмысшы- лары қосылды. Митингіле.р мен жиналыстарда құрылтай жи- налысын шақыруды, қаражүздік бандыларды қарусыздан- дыруды, қалалардан әскерлерді әкетуді, сөз және баспасөз бостандығын жариялауды талап еткен қарарлар қабыл- данды,— 356.
134 Бірінші май ереуілдері бүкіл Латвия да болды. Латыш со- циал-демократиялық жұмысшы партиясы Орталық Комптс- тінің шешімі бойынша ереуілдер 30 апрельде басталды. Бі- рінші май ереуілі, әсіресе Либавада ұйымшылдықпен өтті. Ңалада тіршілік тоқтап қалғапдай болды, фабрикалар мен заводтар жұмыс істемеді, магазиндер, базарлар жабылып, трамвайлар жүрмей қалды. Латыш социал-демократтары қа- рулы көтеріліске әзірленуді күшейтті. Жұмысшылардың жауынгерлік жасаңтары күрылып жатты, Либавада тұрған флот экипаждарының матростарымен байланыс орнатылды.
1905 жылдың жазында Либава әскери портының матрос- тары арасында революциялық қозгалыс күшейді. 2(15) июньде жұмысшылардың жаппай ереуілі басталды. Барлық фабрикалар, заводтар мен темір жол шеберханалары ереуіл жасады. Жаппай ереуіл кезінде бес флот экипажының көте- рілісі бұрқ ете түсті, бұл көтеріліске 4 мыңға дейін адам қатынасты. Көтеріліс жасаған матростар арсеналды және онда сақтаулы тұрған біраз қару-жарақты басып алды, бұ- рын ңамауға алынған матростарды босатты. Алайда матростар мен қала жұмысшыларының күштерін біріктірудің сәті түспеді. Өкімет орындары батыл шаралар қолданып, матростарды қалаға жібермей қойды. Порттың командашысы көмекке әскерлер шақырды, сөйтіп Либавадағы көтеріліс аяусыз басып-жаншылды.— 356.
135 «Рубиконнан өттік» — түпкілікті шеітіім қабылданғанып, бұлтармас қадам жасалғанып білдіретін сөздер. Бұл создер Римиіц кіші консулы Юлий Цезарь (біздің заманымызға дейінгі 100—44 жылдар) замапынан қалған. Жорықтаи қай- тып келе жатып, ол біздің заманымызға дейінгі 49 жылы,


ЕСКЕРТУЛЕР
491
заңмен санаспастан Рубикон өзеиіпен оскерлеріп алып өт- кеп, бұл өзен Цизальпы Галлиясы провинциясы меп Ита- лияның арасындағы шекара болатын. Цезарь осы қадамы арцылы азамат соғысын бастаған. Рубпконнан өткенде Цезарь: «Болары болды!» деп саңц еткен, яғни соғыс басталды, шегінуге кеш деген.— 357,
136 Россиядағы жұмысшы және шаруалар цозғалысының әсері- мен, осіресе большевиктердің армия мен флотта жүргізгеп социал-демократиялЪіц насихатының ыцпалымен 1905 жылғы июнь — июльде Ңаратеңіз флотыньщ мына кемелері революция жағына шыцты: «Князь Потемкин Таврический» (14(27) июнь —25 июнь (8 июль)), оның жанында жүрген № 267 миноносец, броненосец «Георгий Победоносец» (17(30) июнь —18 июнь (1 июль)) жэне «Прут» жаттыц- тырушы кемесі (19—20 июнь (2—3 июль)). (Ңараңыз: В. И. Лениннің «Революциялыц армия мен революциялыц үкімет» деген мацаласы, осы том, 355—364-беттер).— 365.
137 Бул арада А. В. Луначарскийдің «Европа пролетариатыныц революциялыц күресінің тарихы жөніндегі очерктер» деген мацаласы айтылып отыр, мацала «Вперед» газетінің 1905 жылғы 14 (1) январьдағы 2-номерінде жарияланды. Бул ма- цалада Париждің жумысшылар туратын кварталы «эулие Антоний елді мекенінің» Франция еңбекшілерінің революциялыц күресінде зор роль атцарғаны айтылған болатын.— 373.
13S «Journal de Geneve» («Женева Газеті») —либералдыц бағыт- тағы газет, 1826 жылдан шыға бастады. В. И. Ленин газет- те 1905 жылғы 1 июльде жарияланған «Les promesses du tsar. L’attitude des partis» («Патшаның уәдесі. Партиялардың позициясы») деген мацаладан цитат келтіріп отыр.— 374.
139 Лениннің мацаласының жазылуына «Искра» газетінің 1905 жылғы 15 майдағы 100-номерінде жарияланған «Бірінші май табыстары мен сәтсіздіктері» деген мацала себеп болды. Соңғы аталған мацалада Россиядағы 1905 жылғы біріпші май демонстрацияларына торығушылыц тұрғыдан баға бе- рілген болатын.— 375.
140 К. Маркс пен Ф. Энгельс. «Ңасистті әулет, псмесе сышпыл сынға сын» (цараңыз: К. Маркс пен Ф. Энгельс. Шығарма- лар, 2-басылуы, 2-том, 90-бет).— 381.
141 Бул арада Г. Гапонның «Россия социалистік партияларына аіиыц хаты» айтылып отыр, бұл хат 1905 жылғы 21 (8) фев- ральда «Вперед» газетінің 7-номерінде және 10 февральда «Искраның» 87-номерінде басылды. Хатта Россияның бар- лыц социалистік партияларының патша өкіметіне царсы кү- ресу үшін жауынгерлік келісім жасасу цажеттігі туралы айтылған болатын. Ленин бұл хатца «Впередтің» 7-номеріп- де «Котеріліс үшін жауынгөрлік келісім жасасу туралы»
17*


492
ЕСКЕРТУЛЕР
(Қараңыз: Шығармалар толық жинағы, 9-том, 296—305-бет- тер ) деген тақырыппен басылған бас мақалада жауап берді. Ал «Искра» «Ашық хатқа...» мынадай редакциялық ескерту жасаумен шектелді: «Хатта баяндалған мәселелерге біздің көзқарасымыз осы номсрде басылып отырған бас мақала- дан айқын көрінеді». Бірақ «Бөлек жүріп, бірігіп соңқы беру» деген бас мақалада да хатта қойылған мәселелерге жауап берілмеді.
Кейін Гапонның — арандатушы, патша охранкасыныц агенті екені белгілі болды.— 387.
142 Бұл арада Ленин пролетариаттың саяси өкімет билігін же- ңіп алуы туралы және социалистердің ібуржуазиялық үкі- метке қатынасу мүмкіндігі туралы мәселені II Интернацио- налдың 1900 жылғы 23—27 (жаңаша) сентябрьде Парижде болған Бесінші халықаралық конгресінің талңылағанын ай- тып отыр. Бұл мәселені талқылаудың ерекше зор маңыз алған себебі: француз социалисі А. Мильеран 1899 жылы Вальдек-Руссоньщ реакциялық үкіметіне кірді, бұл үкіметке Париж Коммунасының жендеті генерал Галифе де мүше болатын. Француз социалистерінің лидері Жорестің мақұл- дауымен Мильеран үкімет ереуіл жасаған жұмысшыларды атқылаған кезде де әлгі үкіметтің құрамында қала берді. Конгресс К. Каутскмйдің солқылдақ екі ұшты қарарьтн қа- былдады, бұл қарар түптеп келгенде Мильеранның тактика- сын ақтайтын еді.
«Пролетариат пен шаруалардың революциялық демокра- тиялық диктатурасы» деген мақаласында Ленин II Интер- националдың 1904 жылғы августа болған Амстердам кон- гресінде қабылдапған «Социалистік тактиканың халықаралық ережелері» деген қарарға да сілтеме жасайды (қараңыз: осы том, 26-бет).— 390.
143 В. И. Ленин бұл арада 1901 жылғы апрельде «Искраның» 3-номерінде басылған «Жұмысшы партиясы және шаруа- лар» деген өз мақаласын айтып отыр (қараңыз: Шығарма- лар толық жинағы, 4-том, 461—470-беттер).— 394.
144 Бұл цифрлардьщ съезде болуы мүмкін дауыстардың жалпы санына қатысы бар. «Искраның» 1905 жылғы 24 февральда- ғы 89-номерінде жарияланған тізім бойынша РСДРП-ның толық праволы 33 комитеті болды. Олардың әрңайсысының 2 даусы бар еді, барлығы 66 дауыс болды. Партияның II съезінде қабылданған РСДРП-ның ұйымдық уставына сәйкес орталық мекемелердің (Партия Советі, Орталық Орган және Орталық Комитет) 9 даусы болды. Сөйтіп, коми- теттер меп ортальтқ мекемелердің 75 даусы болды. Бұдаи кейінірек түскен мәліметтердің негізінде съезд дауыстардыц жалпы саны 71 болды деп белгіледі: 31 толық праволы ұйымның 62 даусы және партияның орталық мекемелерінің 9 даусы болды. Лениннің келтіріп отырған цифрлары да


ЕСКЕРТУЛЕР
493
осыдан шыққан: 75 — болжамды сан, ал 71 — то лык, право- лы дауыстардың ақтық саны.— 398.
145 Күн тәртібін талқылаған кезде I рубрикаға (Тактпкалық мәселелер) 7 пункт және II рубрикага (Үйымдық мәселе- лер) 3, ал кейін 4 пункт белгіленді.— 398.
146 «21» деген есеп нақтыланғап күп тортібі пункттсріпің са- нын көрсетеді — 399.
147 Съезде баяндамаларды бөлудің белгілспгсн жоспарынап кей- бір ауытқу болды. Бірінші мәселе жоніпде баяндамашы А. В. Луначарский (Воинов), қос-ымша ібаяндамашы
A. А. Богданов (Вернер, Максимов) болды; окііппі мәселе жөнінде — жеке баяндама болмады, бұл моссле тоңкеріс қарсаңында үкіметтің саясатына көзқарас туралы баяндама- ның құрамдас бөлегі болып енді — баяндамашы П. П. Румянцев (Шмидт, Филиппов); төртінші мәселе бойыпша ба- яндаманы В. И. Ленин, қосымша баяндаманы М. Цхакая (Барсов) жасады; жетінтні мәселе бойынша баяндамашы
B. И. Ленин ‘болды.— 399.
148 Жарияланып отырган «Социал-демократияныц революция- лық уақытша үкіметке қатысуы туралы баяндамага арнал- гап материалдар» қарарды бірте-бірте талдап жасау болып табылады және мұның өзі В. И. Лениннің баяндама жазу үшін алдын ала көп жұмыс істегенін көрсетеді; баяндамада К. Маркс пен Ф. Энгельстің «Орталық комитеттіц Комму- шістер одағына үндеуінен» көшірмелер және Плехановтың «Өкіметті басып алу туралы мәселе жонінде» деген мақа- ласына жазылган ескертпелер пайдаланылған. Ңарардың жобалары, қарарға қосымша, қарарға енгізілетін түзетулер туралы сөйленген сөз және социал-демократияның револю- циялық уақытша үкіметке қатысуы туралы баяндама осы томның негізгі материалдарында басылып отыр (132—155- беттер).— 403.
149 В. И. Ленин бұл арада Г. В. Плехановтың 1905 жылғы 5 апрельде «Исқраның» 96-номерінде басылған «Өкіметті басып алу туралы мәселе жөнінде» деген мақаласын айтып отыр.— 405.
150 Қараңыз: Ф. Энгельс. «Империя конституциясы үшін жүр- гізілген германдық науқан» (К. Маркс пен Ф. Энгельс. Шы- ғармалар, 2-басылуы, 7-том, 111—207-беттер)406.
151 Бұл арада «Орталық комитеттің Коммунистер одағына үн- деуі» айтылып отыр (ңараңыз: К. Маркс пен Ф. Энгельс. ПІығармалар, 2-басылуы, 7-том, 257—567-беттор)407,


494
ЕСКЕРТУЛЕР
152 Сөйленген сөздер стенографияға жазылып алынбады және регламент бойынша әрбір шешен мәжіліс аяқталғаннан ке- йіп 2 сағаттан кешіктірмей съездің бюросына сөйлеген со- зінің конспектісін тапсыруға міндетті болды (қараңыз: «РСДРП үшінші съсзі. Протоколдар», 1959, 11-бет).— 411.
153 Насвхат және үгіт туралы қарардьщ жобасы съездің жн- ырма екінші мәжілісіпде, 25 апрельде (8 майда) талқыла- пып, қабылданды. В. И. Лениннің түзетулері мен қосымпіа- лары қабылданып, қарарға енгізілді (қараңыз: «РСДРП үшінші съезі. Протоколдар», 1959, 457-бет).
«а» пунктіне түзетуді В. И. Ленин жазып, А. А. Аристархов (Осетров) пен В. М. Обухов (Камский) енгізді.— 412.
154 Қарардың жобасында «в» пупкті был ай тұжырымдалды: «Россияның барлық басты-басты аудандарында жергілікті орталықтарға көмек корсету үшін жауапты аудандық үгіт- шілердің басшылығымен кешпелі үгітшілер топтарын құру жөнінде шаралар қолдаиылсын». Бұл текстің орнына В. И. Лениннің түзетуі алынды.— 412.
155 Аталғап тақырып бойынша рефератты Ленин Женевада 19 пемесе 20 майда (1 немесе 2 июньде) және көп кешікпей Парижде оқыды. Парижде тұрған Л. А. Фотпеваға 1 немесе 2 июньде жазған хатыпда Ленин өзінің Парижге бармақ ойы бар екенін және сонда «Үшінші съезд және оның ше- шімдері» деген тақырыпта реферат оқуын ұйымдастыруды сұрады. Рефераттың мазмұны, деп жазады Ленин,— «біздің және меньшевиктердің шешімдеріне қатар талдау жасау; олардың конференциясы туралы хабар оларда тек таяуда ғана шықты, ал мен оны талдамақшымын» (Шығармалар, 36-том, 126-бет). «Хабар» туралы айтқанда Ленин меньше- виктердің «Партия қызметкерлерінің жалпы орыстық бірін- ші конференциясы» деген кітапшасын айтып отыр, бұл кі- тапша «Искраның» 1905 жылғы 15 майдағы 100-номеріне жеке қосымпіа болып басылған болатын. Рефераттың жос- парында Ленин осы кітапшаның беттеріне сілтеме жасайды.
Реферат жоспарының кейбір пункттерін В. И. Ленин кейінірек басылған «Үшінші адым кейін» деген мақаласып- да дамытты.— 413.
156 «Партияның жікке бөлінуі очеркінде» Россия социал-демо- кратиясының ішінде революциялық бағыт пен оппортуниста бағыттың арасындағы күрестің дамуының негізгі кезең- дері белгіленген. Жарияланып отырған жоспарға толық сай келетін мақала жоқ.
Партияның ішіндегі күрестің РСДРП III съезіне дейінгі кезеңдеріне Ленин 1905 жылғы февральда жазылғап «РСДРП-дағы жікке бөлінудің қысқаша очеркі. Грейлихкө хат» деген документтө сипаттама береді (қараңыз: Шығар-


ЕСКЕРТУЛЕР
495
малар толық жпнағы, 9-том, 248—255-беттер), «Партияныц жікке бөліиуі очеркінде» баяндалған партия ішіндегі күрес кезеңдері Ленин 1905 жылғы августа жазған «Плеханов және жаңа «Искра»» деген жоспарда да (Ленинніц V жи- нағы, 1926, 360—366-беттер) сол шамада көрсетілгон419.
157 Бұл арада РСДРП-ның шетелдік ұйымдарының 1901 жылгы сентябрьде болып өткен «Бірігу» съезінің қарарлары туралы айтылып отыр. Съезге «Исқра» мен «Заряның» піетолдік ұйымыныц 6 мүиіесі (В. И. Ленип, Н. К. Крупская, Л. Мартов жәпе басқалары), «Социал-демократ» ұйымыпыц 8 мүіпесі (опыц ішіпдо «Еңбекті азат ету» тобыпыц үш мүшесі: Г. В. Плеханов, П. Б. Аксельрод, В. И. Засулич), «Орыс социал-демократтары одағының» 16 мүшесі (оның ішінде Бунд- тың шетелдік комптетінің 5 мүшесі) жәпе «Күрес» тобының 3 мүшесі қатысты. «Фрей» деген бүркеншік атпен қатысқан В. И. Ленин съезде «Одақтың» оппортунисты^ әрекеттерін әшкерелегеи жарқын сөз сөйледі. Оппортунизмді мінейтін және Россияның барлық социал-демократиялық күштерін «Искраның» революциялық принциптері негізінде топтас- тыру қажет деп тапқан қарарға «Орыс социал-демократтары одағының» оппортунистік түзетулері мен қосымшалары съезде жария етілгеннеп кейін съездің революциялық бөле- гі («Искра» мен «Заря», «Социал-демократ» ұйымдарыныц мүшелері) бірігудіц мүмкін еместігін мәлімдеп, съезді тас- тап піығып кетті. В. И. Ленинніц инициативасы бойынша бұл ұйымдар 1901 жылғы октябрьде «Орыс революциялық социал-демократиясының піетелдік лигасына» бірікті.— 419.
158 Бұл арада 1903 жылғы 17 (30) июльден 10 (23) авгусқа де- йін болып өткен РСДРП II съезінде дауыстардың бөлінуі туралы айтылып отыр. Съезде 51 даусы бар барлығы 43 делегат болды. Олардың ішінде: искрашыл көпшіліктің — 24 даусы, искрашыл азшылықтың — 9 даусы, «батпақтың» — 10 дауысы және искрашылдарға қарсылардың — 8 даусы (3 ра- боче-делошыл және 5 бундшыл) ‘болды. Съездегі күрестің жалпы бейнесін неғұрлым айқын көру үшін қараңыз: В. И. Ленин. Шығармалар толық жинағы, 8-том, 344—359- беттер.— 419.
159 1903 жылғы 10 (23) августа РСДРП екінші съезі аяқталды. 15 (28) августа «Искра» газетінің 46-номері шықты, опы ре- дакциялауға В. И. Ленин мен Г. В. Плеханов цатысты. Лениипің 13 (26) августы көрсеткенде нақты қандай фактіні айтқьтсы келгенін анықтаудың сәті түспеді. 13 (26) ноябрь- де Плеханов «Искра» редакциясына меньшевиктер Аксель- родты, Мартовты, Засулич пен Потресовты кооптациялап алған еді.— 419.
160 В. И. Ленин бұл арада «Орыс революциялық соцпал-демо- кратпясы шетелдік лигасының» 1903 жылғы 13 (26) октябрь-


496
ЕСКЕРТУЛЕР
ден 18 (31) октябрьгө дейін болып өткеп II съезіндегі Мар- товтың сезі туралы айтып отыр, онда: ол, Мартов, Марты- новпен бір редакцияда жұмыс істеуге келіспес едім, деген болатын.— 419.
161 «Искра ның» бұрынғы редактор лары 1903 жьтлғы 25—26 сеи- тябрьде (8—9 октябрьде) В. И. Ленин мен Г. В. Плехановқа жазған хатында «Искрада» қызмет етуге шақырғаи ұсыныс- тан бас тартып жауап берді (қараңыз: В. И. Лепин. IIIы- ғармалар толық жииагы, 8-том, 365—366-беттер). Сірә, В. И. Ленин осы хатты айтып отырғаи болса керек.— 419.
162 Бұл арада 22 большевиктің кеңесі және 19 большевиктің декларациясы туралы айтылып отыр. Кеңес 1904 жылғы ав- густың бірінші жартысында болды (қараңыз: 21-ескерту).
19 болыпевиктің декларациясын РСДРП Москва комитеті 1904 жылғы октябрьде «РСДРП мүшелеріне үндеу» дегеп атпен бастырьтп шығарды (қараңыз: «РСДРП үшінші съезі». Документтер мен матсриалдар жинағы. М., 1955, 99—106- беттер).— 419. J
163 Аталған уаңыт мерзімдері 22 болыпевиктің кеңесінен (1904 жылғы августың ‘біріиші жартысы) 1905 жылғы 12 (25) апрельден 27 апрельге (10 майға) дейін болып өткен РСДРП III съезіне дейінгі екі арадағы кезеңді білдіреді.— 420.
164 В. И. Ленин бұл арада, сірә, либералдардың «Москвада уа- ңытша үкімет жариялаймыз» деген лепірме уәдесін айтып отырса керек, бұл жөніпде «Vossische Zeitung»-тың 1905 жылғы 25 июньдегі 293-номерінде «Die revolutionäre Bewegung in Rußland» («Россиядағы революциялық қозғалыс») деген жалпы тақырыптген басылған Ernste Anzeichen-нің заметкасында айтылған болатын.— 424.
165 Бұл арада «Journal de Оепёуе»-інде («Женева Газеті») 1905 жылғы 1 июльде басылған «Патшаның уәдесі» деген заметка айтылып отыр.— 424.
166 «Gewalt—Geburtshelfer» (күштеу — кіндік шеше). Бұл арада Маркстің мына сөздері туралы айтылып отыр: «Ескі ко- ғам атаулының бәрі жаңа қоғамға жүкті болған кезде, күш- теу жаңа қоғамның кіпдік шешесі болады» (К. Маркс. «Капитал», I том, Қаз. мемл. баспасы, 1963, 759-бет.) — 424.
167 Бұл арада Струвепің «Озіцді қайтып табасың?» деген маца- ласы туралы айтылып отьтр; бұл мақаласында ол қарулы көтеріліс жасау үптін «әлеуметтік-психикалық жағдайлар тугызу керек» деп мәлімдеген болатын («Освобождение», № 71, 1905, 340-бет).— 424.


ЕСКЕРТУЛЕР
497
16S 1905 жылғы 17 (30) пюньде Курскіде солдатты олтіргені үшіи ашынған жұрт офицерді вагоида өртеп жіберген.— 426.
169 Сол жақтағы тізім жұмысшыла.рдың әскерлермен соқтығыс- тары болған немесе әскер бөлімдерінде солдаттардың көте- рілістері болған қалалардың тізбесін көрсетеді.— 426.
170 Жоспардың алтыншы пунктінің бұл бөлегі «Революциялық армия мен революциялық үкімет» деген мақалада баяндал- мады, В. И. Ленин оны басқа мақаласында — «Буржуазия самодержавиемен саудаласуда, самодержавие буржуазиямен саудаласуда» деген мақаласында талдады (қарацыз: осы том, 372—374-беттер).— 426.
171 Либерал буржуазияның өкілі Н. А. Гредескул 1905 жылғы 19 мартта (1 апрельде) Харьковтағы заң қоғамының мәжі- лісінде сөйлеген сөзінде былай дсп мәлімдеді: «Қазіргі за- манғы Россиянин; бет-бейнесін мынадай түрде деп елесте- туге болады: жоғарғы мәдениетті таптар үкі метке идеялың жағынан толық және ішінара іс жүзінде мойынсұнбай отыр; жұмысшы табы — идеялық жағынан да, іс жүзінде де мо- йынсұнбай отыр; шаруалар — саяси-идеясыз мойыисұнбау- шылық болса да, іс жүзінде мойынсұнбауға толық әзір бола- тындай өте-мөте қауіпті күйде отыр» (Н. А. Гредескул. «Бүгінгі күн тақырыбына». Харьков, 1905, 41-бет).
Гредескулдың бұл созі жөнінде В. И. Ленин бьтлай деи жазды: «Революция факт болуға айналды. Революцияпы мойындау үпіін енді революционер болудың керегі жоқ бол- ды. Самодержавиелік үкімет іс жүзінде жұрттың көзінше іріп-шіріді, іріп-шіріп те отыр. Жария баспасөзде бір либе- ралдың (Гредескул мырзаның) дұрыс айтқанындай, бұл үкіметке іс жүзінде мойынсұнбаушылық туды» (ІІІығарма- лар, 9-том, 116-бет)427.
172 Жоспардың 9-пуиктін В. И. Ленин «Революция үйретеді» деген мақаласында (қараңыз: Щығармалар, 9-том, 138—148-бет- тер) дамытты.— 427.
173 Мақалада осы бес ұранға алтыншы ұран: ссгіз сағаттық жұ- мыс күнін белгілеу ұраны қосылды (қараңыз: осы том, 362-бет).— 427.
174 В. И. Лениннің тиісті листок (прокламация) жазып, басты- рып піығармақ болған ниетін іске асырған-асырмағанын анықтау мүмкін болмады.— 428.


498
В. И. ЛЕНИН ЦИТАТ КЕЛТІРГЕН ЖӘНЕ АУЫЗҒА АЛҒАІІ ЭДЕ БИ ЕҢБЕКТЕР МЕН ДЕРБЕНТЕ МЕЛЕ Р КӨРСЕТКІШІ
[Аграрная программа, выработанная совещанием земских деятелей 24 и 26 февраля (9 и 11 марта) 1905 г.].— «Русские Ведомости», М., 1905, № 58, 2 марта, стр. 3, в отд.: Московские вести.— 49—51, 52, 55, 56-57, 392-394.
Аграрная программа либералов — царацыз: Аграрная программа, выработанная совещанием земских деятелей 24 и 26 февраля (9 и 11 марта) 1905 г.
Адрес и^арю — царацыз: Петиция царю, принятая 25 мая (7 июня) 1905 г. на съезде земских и городских деятелей.
Аксельрод, П. Б. Объединение российской социал-демократии и ее задачи. Итоги ликвидации кустарничества.— «Искра», [Женева], 1903, № 55, 15 декабря, стр. 2—5; 1904, № 57, 15 января, стр. 2—4.— 213.
— Письмо к товарищам-рабочим. (Вместо предисловия).— В кн.: Рабочий. Рабочие и интеллигенты в наших организациях. С предисл. П. Аксельрода. Изд. РСДРП. Женева, тип. партии, 1904, стр. 3—16. (РСДРП).— 122, 172.
[Алексеев, II. А.] Андреев. [Проект резолюции по вопросу об обсуждении доклада ОК, внесенный на III съезде РСДРП 13(26) апреля 1905 г.].— В кн.: Третий очередной съезд РСДРП. Полный текст протоколов. Изд. ЦК. Женева, 1905, стр. 32. (РСДРП).— 104.
Андреев — царацыз: Алексеев, Н. А.
[Аристархов, А. А.] Осетров, [Романов, II. 5.] Лесков и Лядов, М. Н. [Проект резолюции об отношении рабочих и интеллигентов в соц.-дем. организациях, зачитанный на III съезде РСДРП 22 апреля (5 мая) 1905 г.].— кн.: Третийоче-


ӘДЕБІІ ЕҢБЕКТЕР МЕЙ ДЕРЁКТЕМЕЛЕР КӨРСЕТКІШІ 499
редной съезд Росс, соц-дем. рабочей партии. Полный текст протоколов. Изд. ЦК. Женева, тип. партии, 1905, стр. 293. (РСДРП).— 183.
Бельский — царацыз: Красиков, П. А.
[Богданов, А. И.] Один из выводов.— В кн.: [Ольминский, М. С.] Галерка п [Богданов, А. А.] Рядовой. Наши недоразумения. Изд. авторов. Женева, кооп, тип., 1904, стр. 60—71. (РСДРП). Подпись: Рядовой — 42.
— Иванов. Организационный вопрос.— «Вперед», Женева, 1905, № 13, 5 апреля (23 марта), стр. 2—3.—111, 175—178.
— Максимов. [Проект резолюции об агитации и пропаганде, зачитанный на III съезде РСДРП 25 апреля (8 мая) 1905 г.].—В кн.: Третий очередной съезд Росс, соц.-дем. рабочей партии. Полный текст протоколов. Изд. ЦК. Женева, тип. партии, 1905, стр. 352. (РСДРП).— 412.
— Максимов. [Проект резолюции об общих собраниях ЦП, зачитанный на III съезде РСДРП 21 апреля (4 мая) 1905 г.]. Рукопись L— 179.
— Максимов. [Проект резолюции об отношениях рабочих и интеллигентов в социал-демократических организациях, внесенный на III съезде РСДРП 20 апреля (3 мая) 1905 г.].— В кн.: Третий очередной съезд Росс, соц.-дем. рабочей партии. Полный текст протоколов. Изд. ЦК Женева, тип.
партии, 1905, стр. 226—227. (РСДРП).—174, 183.
— Максимов. [Проект устава партии, внесенный на III съезде РСДРП 20 апреля (3 мая) 1905 г.].— Там же, стр. 241— 243.— 175—178, 183, 185.
[Бранденбургский, Я. Н.] Евгений. Письмо члена екатерино- славского большевистского комитета III партийному съезду о екатеринославской партийной организации. Рукопись1  2.— 98.
Булыгинская конституция — царацыз: Bulygins Wahlgesetz.
1 Біріиші рет мына кітапта жарияланды: «Россия социал-демокра- тиялық жұмысшы партиясының 1905 жылғы кезекті үшінші съезі. Протоколдардың толық тексті. Алғы сөзін жазып, редакциялаған М. Н. Лядов, М., Мемлекеттік баспа, 1924, 314-бет. (Истпарт. Октябрь революциясы мен РКП(б) тарихы жөніндегі комиссия).
2 Бірінші рет мына кітапта жарияланды: РСДРП үшіпіиі съезі. Апрель — май, 1905 ж. Редакциялаған Н. К. Крупская. [МЛ, Партия- лық баспа, 1937, 526—530-беттер. (ВКП(б) Орталық Комитеті жанын- дағы Маркс—Энгельс—Ленин институты. ВК1Т(б) съездері мен копфе- ренцияларыпыц протоколдары).


500 ӘДЕБИ ЁҢБЕКТЁР МЕН ДЁРЁКТЕМЕЛЕР КӨРСЕТКІІШ
В. С. — царацыз: Северцев, В. (Филатов, В. В.).
[Витте, С, Ю.] Самодержавие и земство. Конфиденциальная записка министра финансов статс-секретаря С. Ю. Витте (1899 г.). С предисл. и примеч. Р. Н. С. Печ. «Зарей». Stuttgart, Dietz, 1901. XLIV, 212 стр.—Ж 286, 287,
Вниманию партии.— «Искра», [Женева], 1905, № 94, 25 марта, стр. 6, в отд.: Из партии.— 93—94.
^[Воззвание ЦК Российского освободительного союза без обращения, излагающее цели РОС и его характер. Листовка]. Б. м., изд. ЦК РОС, [1905]. 1 стр.— 294, 298-300, 301—304,
^[Воззвание ЦК Российского освободительного союза к рабочим об основании Рабочего союза. Листовка]. Б. м., изд. ЦК РОС, [1905]. 1 стр.—Ж 295.
Воинов — царацыз: Луначарский, А. В.
[Воровский, В. 5.] Комментарий к протоколам Второго съезда Заграничной лиги русс, революционной социал-демократии. Женева, тип. партии, 1904. 40 стр. (РСДРП).— 229.
— Орловский. [Поправки к проекту резолюции [Румянцева, И. И.] Филиппова по вопросу об отношении к политике правительства накануне переворота, зачитанные на III съезде РСДРП 18 апреля (1 мая) 1905 г.].—В кн.: Третий очередной съезд Росс, соц.-дем. рабочей партии. Полный текст протоколов. Изд. ЦК. Женева, тип. партии, 1905, стр. 157. (РСДРП).— 131.
— [Проект резолюции об отношении к национальным с.-д. организациям, зачитанный на III съезде РСДРП 21 апреля (6 мая) 1905 г.].— Там же, стр. 327.—188,
— Совет против партии. № И. Изд-во соц.-дем. партийной литературы В. Бонч-Бруевича и Н. Ленина. Женева, кооп, тип., 1904. 47 стр. (РСДРП).—17, 43, 67, 78-79, 82, 115,116— 117.
«Вперед», Женева.—Л, 37, 38, 39, 41, 44-45, 46, 48, 92, 136- 137, 144, 146, 190—194, 223, 243-244, 253-255, 256-389, 403, 406, 408, 409, 420.
— 1905, № 2, 14 (1) января, стр. 1, 2-3, 4.-47, 78-79, 82, 183, 265, 373.
* В. И. Ленин белгілер салған кітаптар, газеттер мен мақалалар жұлдызшамен белгіленді; бұлар КПСС Орталық Комитеті жанындағы Марксизм-ленинизм институтының Орталық партия архивінде сақ- таулы.


ӘДЕБИ ЕҢБЕКТЕР МЕН ДЕРЕКТЕМЕЛЕР КӨРСЕТІШПІ 501
— 1905, № 3, 24 (И) января, стр. 4.— 78—79, 82.
— 1905, № 7, 21 (8) февраля, стр. 1.—190, 296.
— 1905, № 8, 28 (15) февраля, стр. 1, 2—3.— 39, 41, 43, 47, 155.
— 1905, № 9, 8 марта (23 февраля), стр. 1—2.— 43, 47.
— 1905, № 11, 23(10) марта, стр. 1, 6.-78—79, 82, 160—165.
— 1905, № 12, 29 (16) марта, стр. 1-2.- 58.
— 1905, № 13, 5 апреля (23 марта), стр. 1, 2—4, 5—6.— 22, 37,
68—69, 70—71, 72, 94, 110, 111, 135-136, 138, 141-143, 175- 178, 244-246, 247, 252-254, 255.
— 1905, № 14, 12 апреля (30 марта), стр. 1—4, 6.—13, 22, 37, 78—79, 82, 114, 135, 136, 138, 142, 143, 244-246, 247, 252—254, 255, 406.
— 1905, № 15, 20 (7) апреля, стр. 1—2, 6.— 53, 163.
— 1905, № 15, 20 (7) апреля. Отдельное приложение к № 15 «Вперед». К третьему съезду, стр. 8—12,— 111.
— 1905, № 18, 18 (5) мая, стр. 1—2.— 236, 271.
Всероссийский союз адвокатов. [I съезд]. 28—30 марта 1905 года. [Листовка, М., 1905]. 4 стр. Гектограф.— 234.
^Второй очередной съезд Росс, соц.-дем. рабочей партии. Полный текст протоколов. Изд. ЦК. Женева, тип. партии, [1904]. 387, II стр. (РСДРП).—13—14, 26, 40-41, 43-44, 45, 54, 67—68, 79, 80, 81—82, 83, 85—87, 100, 106, 107, 110, 111, 151- 152, 162, 163—165, 175—177, 180, 194-195, 208-209, 218, 226, 227, 229—230, 271, 282—283, 286, 287—289, 299—301, 337, 345— 347, 361-363, 394, 413—414.
Гапон, Г. А. [Открытое письмо к социалистическим партиям России].—«Вперед», Женева, 1905, №7, 21(8) февраля, стр. 1, в ст.: [Ленин, В. И.] О боевом соглашении для восстания.— 387.
— Открытое письмо к социалистическим партиям России.— «Искра», [Женева], 1905, № 87, 10 февраля, стр. 4. Под общ. загл.: Новое письмо Г. Гапона.— 387.
*Гапон, Г. А. [Приглашение на конференцию социалистических организаций России, посланное редакции «Вперед». Листовка]. Б. м., [1905]. 1 стр. Гектограф.— 190—192.


502 ӘДЕБЙ ЕҢБЕКТЕР МЕН ДЕРЕКТЕМЕЛЕР КӨРСЕТКІШІ
Главнейшие резолюции, принятые на Втором съезде Российской соц-дем. рабочей партии.— В кн.: Второй очередной съезд Росс, соц.-дем. рабочей партии. Полный текст протоколов. Изд. ЦК. Женева, тип. партии, [1904], стр. 12—18. (РСДРП).— 218.
Главнейшие резолюции [III съезда РСДРП].— «Пролетарий», Женева, 1905, № 1, 27 (14) мая, стр. 1—3.— 219, 225, 226, 230—231, 232, 413.
Главнейшие резолюции [III съезда РСДРП].— В кп.: Извещение о III съезде Российской социал-демократической рабочей партии. С прилож. устава партии и главнейших резолюций, принятых III съездом. Изд. ЦК РСДРП. [Женева], кооп, тип., 1905, стр. 7-20. (РСДРП).— 201, 235, 322-325, 326, 327, 337.
^Граждане! Багровое зарево начинающегося революционного пожара ярко освещает его настоящую природу, его истинное значение. [Декларация социалистических организаций, принятая конференцией социалистических партий России, созванной Г. Гапоном. Листовка]. Б. м., [1905]. 3 стр. Гектограф.— 193—195.
*Граждане! Великий исторический момент переживаем все мы... [Общая политическая декларация конференции социалистических партий России, созванной Г. Гапоном. Листовка]. Б. м., [1905]. 3 стр. Гектограф.— 193—195.
«Гражданин», Спб., 1905, № 45, 9 июня, стр. 18—20.— 333.
Гредескул, Н. А. Две речи, произнесенные в заседании Харьковского юридического общества 19-го марта 1905 года. I. Высочайший указ правительствующему Сенату и рескрипт министру внутренних дел А. Г. Булыгину 18 февраля 1905 г. II. Современное положение в России. Харьков, тип. и лит. Петрова, 1905. 44 стр. На обл. загл.: На темы дня.— 427.
Дейч, Л. Г. [Письмо [Красину, Л. Б.] Иогансену и [Любимову, А. И.] Валерьяну с отказом сдать дела тов. [Любимову, А. И.] Валерьяну. 7 (20) апреля 1905 г.]. Рукопись.— 85—86.
Декларация 22 —х—царацыз: Лепин, В. И. К партии.
Декларация от имени ЦК РСДРП и Бюро Комитетов Большинства. 12 (25) марта 1905 г.— царацыз: К партии. Воззвание ЦК РСДРП п Бюро Комитетов Большинства. 12 (25) марта 1905 г.


ӘДЕБІІ ЕҢБЕКТЕР МЕН ДЕРЕКТЕМЕЛЕР КӨРСЕТКІПІІ 503
[Десницкий, В. И.] Сосновский. [Проект резолюции об отношении к политике правительства накануне переворота, внесенный на III съезде РСДРП 18 апреля (1 мая) 190'5 г.].— В кн.: Третий очередной съезд Росс, соц.-дем. рабочей партии. Полный текст протоколов. Изд. ЦК. Женева, тип. партии, 1905, стр. 158. (РСДРП)131.
«Дневник Социал-Демократа», [Женева], 1905, № 1, март,
стр. 6—16.— 162.
Договор между Бюро К[омитетов] Большинства] и Ц11 [РСДРП. 12(25) марта 1905 г.].—«Искра», [Женева], 1905, № 95, 31 марта, стр. 7—8, в отд.: Из партии.— 69, 70, 82, 86—87, 100, 116.
Документы «объединительного» съезда. Изд. Лиги русской революционной социал-демократии. Женева, тип. Лиги, 1901. IV, И стр.— 419.
Евгений — царацыз: Бранденбургский, Я. Н.
Закон о самовольном уходе с работы — царацыз: Положение о найме па сельские работы.
«Заря», Stuttgart, 1901, № 1, апрель, стр. 152—153.—16—17.
Заявление мартовцев. [25—26 сентября (8—9 октября) 1903 г.]. Подписи: Зас[улич] и др. Рукопись J.— 419.
[Заявление меньшинства о прекращении обособленного существования в партии].— «Искра», [Женева], 1905, № 83, 7 января, стр. 5—6, в отд.: Из партии.— 67, 419.
Заявление представителей ЦК в Совете — царацыз: Ленин, В. И. Особое мнение представителей ЦК, внесенное 17 (30) января 1904 г. на заседании Совета РСДРП.
[Заявление 17 участников съезда о необходимости точного соблюдения регламента, внесенное на III съезде РСДРП 19 апреля (2 мая) 1905 г.].—В кн.: Третий очередной съезд Росс, соц.-дем. рабочей партии. Полный текст протоколов. Изд. ЦК. Женева, тип. партии, 1905, стр. 190. (РСДРП).— 160.
Заявление Сибирского союза. [Май 1904 г.].— «Искра», [Женева], 1904, № 70, 25 июля. Приложение к № 70 «Искры», стр. 3, в отд.: Из партии.— 78—79, 82.
1 Бірінші рет Лениннің VI жинағында жарияланды, 1927, 303-бет.


504 ӘДЕБИ ЕҢБЕКТЕР МЕН ДЕРЕКТЕМЕЛЕР КӨРСЕТКІШІ
Заявление съезду, созванному «Орг. ком[итетом\».— В кн.: Первая общерусская конференция партийных работников. Отдельное приложение к № 100 «Искры». Женева, тип. партии, 1905, стр. 7-14. (РСДРП).— 223-224, 414.
Заявление Центрального Комитета. [Июльская декларация ЦК РСДРП. 1904 г.].-В кн.: Шахов, И. [Малинин, Н. И.] Борьба за съезд. (Собрание документов). Женева, кооп, тип., 1904, стр. 90, 93. (РСДРП).- 69, 117.
Заявление Центрального Комитета. [Июльская декларация ЦК РСДРП. 1904 г.].—«Искра», [Женева], 1904, № 72, 25 августа, стр. 9, в отд.: Из партии.— 69, 117.
[Заявление Центрального Комитета РСДРП}.— В кн.: [Воровский, В. В.] Орловский. Совет против партии. № 11. Изд-во соц.-дем. партийной литературы В. Бонч-Бруевича и И. Ленина. Женева, кооп, тип., 1904, стр. 30. (РСДРП).— 67.
Заявление ЦК РСДРП. 4 (17) марта 1905 г.— царацыз: К партии. Воззвание ЦК РСДРП. 4 (17) марта 1905 г.
Зигзаги твердого курса.— «Искра», [Женева], 1905, №92,
10 марта, стр. 2—5.— 38—39, 41—43, 44—45, 46—48.
Зимин — царацыз: Красин, Л. Б.
Иванов — царацыз: Богданов, Л. А.
Извещение «Искры» о принятии меньшевистскими организациями Июльской декларации ЦК РСДРП — цараңыз: К членам партии.
Извещение о созыве третьего партийного съезда.— «Вперед», Женева, 1905, № 8, 28 (15) февраля, стр. 1.— 39, 41—42, 43—44, 155.
Извещение о III съезде Российской социал-демократической рабочей партии. С предисл. ред. ЦО партии и с прил. партийного устава и важнейших резолюций III съезда. [Лондон], изд. ЦК РСДРП, [1905]. III, 27 стр. На еврейском яз.— 281, 283—284.
^■Извещение о III съезде Российской социал-демократической рабочей партии. С прилож. устава партии и главнейших резолюций, принятых III съездом. Изд. ЦК РСДРП. Женева, кооп, тип., 1905. 20 стр. (РСДРП).— 201, 235, 281, 283, 322—325, 326, 327, 329, 331, 336, 337, 341-344, 345-346, 355, 361—362, 424.


ӘДЕБИ ЕҢБЕКТЕР МЕИ ДЕРЕКТЕМЕЛЕР КӨРСЕТКІШІ 505
«Искра» (старая, ленинская), [Лейпциг—Мюнхен—Лондон- Женева] .— 38, 41—43, 44—46, 228—229, 419.
«Искра» (новая, меньшевистская), [Женева].— 5, 8, 13, 16—17, 18—20, 25, 35, 42—43, 44—46, 79, 80—81, 83—87, 93, 100, 147, 149—150, 175, 176, 190, 191, 229, 235, 244, 245, 251, 256, 261, 262, 263, 264, 340, 345-346, 389, 390, 391, 406, 407, 408, 419, 427.
*«Искра», [Мюнхен], 1901, № 3, апрель, стр. 1—2394.
— [Женева], 1903, № 54, 1 декабря, стр. 1—2.— 394.
— 1903, № 55, 15 декабря, стр. 2—5, 10.— 40, 213.
— 1904, № 57, 15 января, стр. 2—4.— 213.
— 1904, № 60, 25 февраля, стр. 8.—17.
— 1904, № 62, 15 марта, стр. 1—2 — 122.
— 1904, № 66, 15 мая, стр. 2—4.— 227.
— 1904, № 69, 10 июля, стр. 2—7.— 16-18, 339, 346-347.
— 1904. № 70, 25 июля. Приложение к № 70 «Искры», стр. 3.— 78—79, 82—83.
— 1904, № 72, 25 августа, стр. 9—10.— 69—70, 117.
— 1904, № 73, 1 сентября, стр. 8.—17.
— 1905, № 83, 7 января, стр. 5—6.— 67—68, 419.
— 1905, № 84, 18 января, стр. 8.— 5.
— 1905, № 85, 27 января, стр. 1—2. 2—4.—16—17, 44—46, 387.
— 1905, № 86, 3 февраля, стр. 8.— 83.
— 1905, № 86, 3 февраля. Отдельное приложение к № 86 «Искры», стр. 1—2.— 41—42.
— 1905, № 87, 10 февраля, стр. 1—2, 4.— 136—137, 387.
«Искра», 1905, № 89, 24 февраля, стр. 8.— 68, 79, 83, 98, 99, 115.
— 1905, № 91, 6 марта, стр. 3.— 83, 85—86.
— 1905, № 92, 10 марта, стр. 2—5.— 38-39, 41-42, 43, 44—45, 46—47.


506 ӘДЕБИ ЕҢБЕКТЕР МЕН ДЕРЕКТЕМЕЛЕР КӨРСЕТКІІПІ
— 1905, № 93, 17 марта, стр. 2—5.— 13, 22, 25—26, 31—33, 143—
148, 149, 150, 256—257, 259—260, 388, 389, 390, 391, 403, 406, 410.
— 1905, № 94, 25 марта, стр. 6.— 93—94.
— 1905, № 95, 31 марта, стр. 2—6, 7—8.— 69—71, 79, 82, 85—87, 100, 106, 146.
— 1905, № 96; 5 апреля, стр. 1—2, 6.— 78—79, 82, 135, 137—139, 140—141, 142, 143—144, 145, 243, 244—245, 246—248, 250—256, 403, 405, 406—410.
— 1905, № 97, 18 апреля, стр. 8.— 79.
— 1905, № 100, 15 мая, стр. 1—2, 8.—337, 375.
— 1905, № 101, 1 июня, стр. 8.— 324, 325.
Июльская декларация ЦК РСДРП. 1904 г.— царацыз: Заявление Центрального Комитета.
К партии. [Воззвание ЦК РСДРП. 4 (17) марта 1905 г.].— «Вперед», Женева, 1905, № 13, 5 апреля (23 марта), стр. 5—6, в отд.: Из партии, в ст.: [Ленин, В. И.] Второй шаг.— 94.
К партии. [Воззвание ЦК РСДРП и Бюро Комитетов Большинства. 12 (25) марта 1905 г.].— «Вперед», Женева, 1905, № 13, 5 апреля (23 марта), стр. 6, в отд.: Из партии, в ст.: [Ленин, В. И.] Второй шаг.— 37, 68, 69—70.
К членам партии. [Заявление уполномоченных меньшинства].— «Искра», [Женева], 1904, № 72, 25 августа, стр. 9—10, в отд.: Из партии.— 69—70.
К членам съезда, созываемого «Бюро Комитетов Большинства». [Постановление Совета партии от 10 марта 1905 г.].— «Искра», [Женева], 1905, Яг 91, 6 марта, стр. 3, в отд.: Из партии.— 83, 85—86. .
Канун революции. Непериодическое обозрение вопросов теории и тактики. Под ред. Л. Надеждина. № 1. [Женева], 1901, 132 ст,р. (Изд. гр. «Свобода»)17—18.
[Каутский, #.] Каутский о наших партийных разногласиях.— «Искра», [Женева], 1904, № 66, 15 мая, стр. 2—4.— 227.
Китаев — уарацыз: Эссен, А. М.


ӘДЕБИ ЕЦБЕКТЕР МЕН ДЕРЕКТЕМЕЛЕР КӨРСЕТКІШІ 507
[Конституционные требования, выработанные собранием представителей городов и земств 15 и 16 (28 и 29) июня 1905 г.\.— «Русские Ведомости», М., 1905, № 161, 17 июня, стр. 3, в отд.: Московские вести.— 372.
Конференция общепартийных работников.— «Искра», [Женева], 1905, № 100, 15 мая, стр. 8, в отд.: Из партии.— 337.
[Красиков, П. Л.] Бельский. Проект резолюции об уставе заграничной организации — царацыз: Резолюция об уставе заграничной организации III съезда РСДРП.
[Красин, Л. Б.] Зимин. [Проект резолюции об участии во временном революционном правительстве, зачитанный на III съезде РСДРП 19 апреля (2 мая) 1905 а.].— В кн.: Третий очередной съезд Росс, соц.-дем. рабочей партии. Полный текст протоколов. Изд. ЦК Женева, тип. партии, 1905, стр. 178—179. (РСДРП).— 154-155.
[Красин, Л. !>.] Иогансен и [Любимов, А. И.] Валерьян. [Письмо Л. Г. Дейчу с требованием передать все технические и денежные дела ЦК РСДРП тов. [Любимову, А. И.} Валерьяну.
6 (19) апреля 1905 г.]. Рукопись.— 85—86.
— [Письмо председателю Совета РСДРП с просьбой о назначении заседания Совета не позднее 10 (23) апреля 1905 г.
7 (20) апреля 1905 г.]. Рукопись.— 78, 84—85.
Кричевский» Б. Н. Принципы, тактика и борьба.— «Рабочее Дело», Женева, 1901, № 10, сентябрь, стр. 1—36.— 45.
Л. К аграрному вопросу.— «Освобождение», Штутгарт, 1903, № 9 (33), 19 октября (1 ноября), стр. 153—158 —ЗЯ?.
Л. М. — царацыз: Мартов, JI.
[Ленин, В. И.} Аграрная программа либералов.— «Вперед», Женева, 1905, № 15, 20 (7) апреля, стр. 1.— 163.
— [Вторая речь при обсуждении аграрной программы 1 (14) августа 1903 г. на II съезде РСДРП}.— В кн.: Второй очередной съезд Росс, соц.-дем. рабочей партии. Полный текст протоколов. Изд. ЦК Женева, тип. партии, [1904], стр. 209—210. (РСДРП).— 162.
Ленин, В. И. [Вторая речь при обсуждении устава партии 2(15) августа 1903 г. на II съезде РСДРП}.— Там же, стр. 250—252.— 44.


508 ӘДЁБІІ ЕҢБЕКТЕР МЕН ДЕРЁКТЕМЕЛЕР көрсеткііш
— Второй шаг — «Вперед», Женева, 1905, № 13, 5 апреля (23 марта), стр. 5—6, в отд.: Из партии — 68, 70.
— Две тактики социал-демократии в демократической революции. Изд. ЦК РСДРП. Женева, тип. партии, 1905. VIII, 108 стр. (РСДРП). Перед загл. авт.: Н. Ленин.— 346—347.
— Демократические задачи революционного пролетариата.— «Пролетарий», Жепева, 1905, № 4, 17 (4) июня, стр. 1.— 312.
— Европейский капитал и самодержавие.— «Вперед», Женева, 1905, № 13, 5 апреля (23 марта), стр. 1.— 72.
— Заграничной лиге. [Май, позднее 10 (23), 1905 г.]. Рукопись *.— 336.
— Задачи русских социал-демократов. С предисл. П. Аксельрода. Изд. РСДРП. Женева, тип. «Союза рус. с.-д.», 1898. 32 стр.— 361.
— Замечания на статью Плеханова «К вопросу о захвате власти». (Материалы к докладу об участии социал-демократии во временном революционном правительстве). Рукопись1  2.—
405.
— Заявления в мандатную комиссию съезда. В комиссию по проверке состава съезда. Рукопись3.—102.
— Извещение о III съезде Российской социал-демократической
рабочей партии.— «Пролетарий», Женева, 1905, № 1,
27 (14) мая, стр. 1.— 225, 226, 229-231.
— К деревенской бедноте. Объяснение для крестьян, чего хотят социал-демократы. С прил. проекта программы РСДРП. Изд. Загран, лиги русск. рев. соц.-дем. Женева, тип. Лиги, 1903. 92 стр. (РСДРП). Перед загл. авт.: Н. Ленин.— 162.
— К еврейским рабочим.— В кн.: Извещение о III съезде Российской социал-демократической рабочей партии. С предисл. ред. ЦО партии и с прил. партийного устава и важнейших резолюций III съезда. [Лондон], изд. ЦК РСДРП, [1905], стр. I—III. (РСДРП). На еврейском яз.— 281.
— К партии. [Отдельный листок]. Б. м., тип. Рижского комитета, август 1904. 2 стр. (РСДРП).— 40, 229, 419.
1 Бірінші рет Лениннің V жинагында жарияланды, 1926, 284-бет.
2 Бірінші рет Лениннің V жинагында жарияланды, 1926, 302—305- беттер.
3 Бірінші рет Лениннің XVI жинагында жарияланды, 1931, 97-бет.


ӘДЕБИ ЕҢБЕКТЕР МЕН ДЕРЕКТЕМЕЛЕР КӨРСЕТКІШІ 509
— Маркс об американском «черном переделе»,— «Вперед», Женева, 1905, № 15, 20 (7) апреля, стр. 1—2 — 54.
— Народничествующая буржуазия и растерянное народничество.— «Искра», [Женева], 1903, № 54, 1 декабря, стр. 1—2.
Подпись: Н. Ленин.— 394.
— Новые задачи и новые силы — «Вперед», Женева, 1905, № 9, 8 марта (23 февраля), стр. 1.— 43—44, 45.
— Новый революционный рабочий союз.— «Пролетарий», Женева, 1905, Яг 4, 17 (4) июня, стр. 2—4 — 346—347.
— О боевом соглашении для восстания.— «Вперед», Женева, 1905, Яг 7, 21 (8) февраля, стр. 1.— 190, 296.
— О временном революционном правительстве. Статья первая: Историческая справка Плеханова.— «Пролетарий», Женева, 1905, Яг 2, 3 июня (21 мая), стр. 2—4.— 255.
— О временном революционном правительстве. Статья вторая: Только снизу или и снизу и сверху?— «Пролетарий», Женева, 1905, Яг 3, 9 июня (27 мая), стр. 3—4.— 255.
— О нащей аграрной программе. (Письмо III съезду).— «Вперед», Женева, 1905, Яг 12, 29 (16) марта, стр. 1—2.
Подпись:—ъ.— 58.
— О созыве III партийного съезда — царацыз: Ленин, В. И. От редакции.
— [Особое мнение представителей ЦК, внесенное 17 (30) января 1904 г. на заседании Совета РСДРП}.— В кн.: Шахов, Н. [Малинин, Н. И.] Борьба за съезд. (Собрание документов). Женева, кооп, тип., 1904, стр. 84—85. (РСДРП).— 67.
— Падение Порт-Артура.— «Вперед», Женева, 1905, Яг 2, 14 (1) января, стр. 1.— 265.
— [Первая речь по докладу о деятельности ЦК 25 апреля (8 мая) 1905 г. на III съезде РСДРП}.— В кн.: Третий очередной съезд Росс, соц.-дем. рабочей партии. Полный текст протоколов. Изд. ЦК. Женева, тип. партии, 1905, стр. 386. (РСДРП).—196.
Ленин, В. И. [Первая речь при обсуждении устава партии 2 (15)
августа 1903 г. на II съезде РСДРП}.— В кн.: Второй


510 ӘДЕБИ ЕҢБЕКТЕР МЕН ДЕРЕКТЕМЕЛЕР КӨРСЕТКІШІ
очередной съезд Росс, соц.-дем. рабочей партии. Полный текст протоколов. Изд. ЦК. Женева, тип. партии, [1904], стр. 240. (РСДРП).— 43-44.
— Первые шаги буржуазного предательства.— «Пролетарий», Женева, 1905, № 5, 26 (13) июня, стр. 1.— 316, 318—319.
— Письмо в редакцию «Искры». [Почему я вышел из редакции «Искры»?]. Женева, тип. партии, декабрь, 1903. 8 стр. После загл. авт.: Н. Ленин.— 39, 40—41.
— Письмо к товарищу о наших организационных задачах. Изд. ЦК РСДРП. Женева, тип. партии. 1904. 31 стр. (РСДРП). Перед загл. авт.: Н. Ленин.— 172, 173.
— [Письмо членам ЦК. 13 (26) мая 1904 г.].— В кн.: Шахов, Н. [Малинин, Н. И.] Борьба за съезд. (Собрание документов). Женева, кооп, тип., 1904, стр. 86—89. (РСДРП).— 229.
— Политические софизмы.— «Вперед», Женева, 1905, № 18, 18 (5) мая, стр. 1—2.— 236, 271.
— Почему я вышел из редакции «Искры»? — царацыз: Ленин, В. И. Письмо в редакцию «Искры».
— [Про ект порядка дня III съезда РСДРП, зачитанный 13 (26) апреля 1905 г. на III съезде РСДРП].— В кп.: Третий очередной съезд Росс, соц.-дем. рабочей партии. Полный текст протоколов. Изд. ЦК. Женева, тип. партии, 1905, стр. 49— 50. (РСДРП).—110.
— [Проект резолюции о временном революционном правительстве, внесенный 18 апреля (1 мая) на III съезде РСДРП].- Там же, стр. 173-174.-755, 154-155, 403-405.
— [Проект резолюции о мерах по восстановлению мира в партии, внесенный 15 (28) января 1904 г. на заседании Совета РСДРП].—R кн.: Шахов, Н. [Малинин, Н. И.] Борьба за съезд. (Собрание документов). Женева, 1904, стр. 81—83. (РСДРП).— 229.
— [Проект резолюции о § 1 устава партии].— В кп.: Второй очередной съезд Росс, соц.-дем. рабочей партии. Полный текст протоколов. Изд. ЦК. Женева, тип. партии, [1904], стр. 238, (РСДРП).— 43—44.
— [Проект резолюции об отношении РСДРП к вооруженному восстанию, внесенный 14(27) апреля 1905 г. А. В. Луначарским от своего имени на III съезде РСДРП].— В кн.: Третий очередной съезд Росс, соц.-дем. рабочей партии. Полный


ӘДЕБИ ЕҢБЕКТЕР МЕМ ДЕРЕКТЕМЕЛЕР КӨРСЕТКІІШ 511
текст протоколов. Изд. ЦК. Женева, 1905, стр. 87. (РСДРП).— 124—125.
— [Проект резолюции об отношениях рабочих и интеллигентов в с.-д. организациях, зачитанный 22 апреля (5 мая) 1905 г. на III съезде РСДРП].—В кп.: Третий очередной съезд Росс, соц.-дем. рабочей партии. Полный текст протоколов. Изд. ЦК. Женева, тип. партии, 1905, стр. 292. (РСДРП).— 183.
— [Проект резолюции относительно поддержки крестьянского движения].— «Вперед», Женева, 1905, №11, 23(10) марта, стр. 1, в ст.: [Ленин, В. И.] Пролетариат и крестьянство.— 160—165.
— [Проект резолюции по вопросу об открытом политическом выступлении РСДРП, зачитанный 19 апреля (2 мая) 1905 г. на III съезде РСДРП].— В кн.: Третий очередной съезд Росс, соц.-дем. рабочей партии. Полный текст протоколов. Изд. ЦК. Женева, тип. партии, 1905, стр. 190—191. (РСДРП).— 158.
— [Проект резолюции по поводу событий на Кавказе, внесенный 26 апреля (9 мая) на III съезде РСДРП].— Там же, стр. 397-398.— 203.
— Проект устава партии, внесенный на II съезде РСДРП'.— 43—44.
— Пролетариат и крестьянство.— «Вперед», Женева, 1905, № И, 23 (10) марта, стр. 1.— 160—165.
*— Рабочая партия и крестьянство.— «Искра», [Мюнхен], 1901, № 3, апрель, стр. 1—2.— 394.
— Революционная борьба и либеральное маклерство.— «Пролетарий». Женева, 1905, № 3, 9 июня (27 мая), стр. 1—2.— 292,312.
— Революционная демократическая диктатура пролетариата и крестьянства — «Вперед», Женева, 1905 № 14, 12 апреля (30 марта), стр. 1.-13, 136-137, 142-143, 253, 254-255,
406.
— Резолюция о вооруженном восстании, [принятая на III съезде РСДРП].— «Пролетарий», Женева, 1905, № 1, 27 (14) мая, стр. 1. Под общ. загл.: Главнейшие резолюции.— 220— 221.
1 Жоба сақталмаған.


512 ӘДЕБИ ЕҢБЕКТЕР МЕН ДЕРЕКТЕМЕЛЕР КӨРСЕТКІШІ
* [Ленин, В. И.} Резолюция о вооруженном восстании, [принятая на III съезде РСДРП}.— В кн.: Извещение о III съезде Российской социал-демократической рабочей партии. С приложи. устава партии и главнейших резолюций, принятых III съездом. Изд. ЦК РСДРП. Женева, кооп, тип., 1905, стр. 9—10. (РСДРП). Под общ. загл.: Главнейшие резолюции.— 324, 325, 329, 331, 341-343, 355, 424.
— [Речь о законности съезда 13(26) апреля 1905 г. на III съезде РСДРП}.— В кн.: Третий очередной съезд Росс, соц.- дем. рабочей партии. Полный текст протоколов. Изд. ЦК. Женева, тип. партии, 1905, стр. 35—36. (РСДРП).—196.
— [Речь по вопросу о месте Бунда в РСДРП 20 июля (2 августа) 1903 г. на II съезде РСДРП}.— В кн.: Второй очередной съезд Росс, соц.-дем. рабочей партии. Полный текст протоколов. Изд. ЦК. Женева, тип. партии, [1904], стр. 90— 92. (РСДРП).— 40.
— [Речь по вопросу об отношениях рабочих и интеллигентов в с.-д. организациях 20 апреля (3 мая) 1905 г. на III съезде РСДРП}.— В кн.: Третий очередной съезд Росс, соц.-дем. рабочей партии. Полный текст протоколов. Изд. ЦК. Женева, тип. партии, 1905, стр. 234—235. (РСДРП).— 411.
— Русский царь ищет защиты от своего народа у турецкого
султана.— «Пролетарий», Женева, 1905, № 7, 10 июля
(27 июня), стр. 1—2.— 358.
— Соловья баснями не кормят.— «Вперед», Женева, 1905, № 2, 14 (1) января, стр. 2—3.— 41, 183.
— Социал-демократия и временное революционное правительство— «Вперед», Женева, 1905, № 13, 5 апреля (23 марта), стр. 3—4; № 14, 12 апреля (30 марта), стр. 3—4.—22, 135— 137, 138—139, 141—143, 244—246, 247, 252-254, 255.
— Третий съезд.— «Пролетарий», Женева, 1905, № 1, 27 (14) мая, стр. 3.— 337.
— Что делать? Наболевшие вопросы нашего движения. Stuttgart, Dietz, 1902. VII, 144. Перед загл. авт.: II. Ленин.— 5—6, 296, 331, 427.
— Шаг вперед, два шага назад. (Кризис в нашей партии). Женева, тип. партии, 1904. VIII, 172 стр. (РСДРП). Перед загл. авт.: Н. Ленин.— 39, 40, 41—43, 44, 229.


ӘДЕБИ ЕҢБЕКТЕР МЕН ДЕРЕКТЕМЕЛЕР КӨРСЕТКІІПІ 513
[Ленин, В. И. и Плеханов, Г. В. Письмо старым редакторам «Искры» и сотруднику Л. Д. Троцкому. 23 сентября (6 октября) 1903 г.].— В кн.: [Ленин, В. И.] Шаг вперед, два шага назад. (Кризис в нашей партии). Женева, тип. партии, 1904, стр. 117. (РСДРП). Перед загл. авт.: Н. Ленин.— 229.
Лесков — царацыз: Романов, Н. В.
Листок о восстании — царацыз: Насущные вопросы.
[Луначарский, А. Z?.] Очерки по истории революционной борьбы европейского пролетариата.— «Вперед», Женева, 1905, № 2, 14 (1) января, стр. 2—3.— 373.
— Воинов. Проект резолюции о вооруженном восстании, внесенный от его имени на III съезде РСДРП 14(27) апреля
1905 г.— царацыз: Ленин, В. И. Проект резолюции о вооруженном восстании.
— [Проект резолюции о практических соглашениях с соц.-рево- люционерами, зачитанный на III съезде РСДРП 23 апреля (6 мая) 1905 г.].—В кн.: Третий очередной съезд Росс, соц.-дем. рабочей партии. Полный текст протоколов. Изд. ЦК. Женева, тип. партии, 1905, стр. 342. (РСДРП).— 194— 195.
— [Про ект резолюции об отношениях рабочих и интеллигентов в с.-д. организациях, зачитанный на III съезде РСДРП 22 апреля (5 мая) 1905 г.].— Там же, стр. 293.— 183.
Люксембург, Р. Организационные вопросы русской социал-демократии.— «Искра», [Женева], 1904, №69, 10 июля,
стр. 2—7.— 16—18, 339, 346—347.
Максимов — царацыз: Богданов, А. А.
Манифест Российской социал-демократической рабочей партии. [Листовка]. Б. м., тип. партии, [1898]. 2 стр.— 218, 282.
Маркс, К. и Энгельс, Ф. Буржуазия и контрреволюция.— ца- рацыз: Marx, К. Köln, И. Dezbr.
— Обращение Центрального комитета к Союзу коммунистов— царацыз: Marx, К. u. Engels, F. Ansprache...
— Циркуляр против Криге—царацыз: Marx, К. и. Engels, F. Der Volks-Tribun, redigiert von Hermann Kriege in New-York.
Мартов, Л. Борьба с «осадным положением» в Российской со¬
циал-демократической рабочей партии. С прпл. писем


514 ӘДЕБИ ЕҢБЕКТЕР МЕН. ДЕРЕКТЕМЕЛЕР КӨРСЕТКІШІ
Н. Ленина, Г. Плеханова п Ф. Дана. (Ответ на письмо Н. Ленина). Женева, Pfeffer, 1904. VIII, 96 стр. (РСДРП).— 176.
[Мартов, Л.] Гимн новейшего русского социалиста.— «Заря», Stuttgart, 1901, № 1, апрель, стр. 152—153. Подпись: Нарцпс Тупорылов.—16—17.
— Девятое января.— «Искра», [Женева], 1905, № 85, 27 января, стр. 1—2.— 45—46.
— На очереди. Рабочая партия п «захват власти», как паша
ближайшая задача—«Искра», [Жепева], 1905, №93,
17 марта, стр. 2—5. Подпись: Л. М.— 13, 22, 25, 26, 32, 143— 148,150, 256, 259, 388, 389, 390, 391, 403, 406, 410.
— Ответ секретаря Совета [партии. Женева, 6 ноября 1904 г.].— В кн.: [Воровский, В. В.] Орловский. Совет против партии. № И. Изд-во соц.-дем. партийной литературы В. Бонч-Бруевича и II. Ленина. Женева, кооп, тип., 1904, стр. 40—41, в отд.: Приложение I. (РСДРП).— 67—68.
— Первомайские успехи и неудачи.— «Искра», [Женева], 1905, № 100, 15 мая, стр. 1—2.— '375.
— [Письмо Г. Гапону от имени редакции газеты «Искра»]. 1 (14) марта 1905 г. Рукопись ’.— 191.
— [Проект устава партии].—Ъ кп.: [Лепин, В. И.] Шаг вперед, два шага назад. (Кризис в нашей партии). Женева, тип партии, 1904, стр. 31—34. (РСДРП). Перед загл. авт.: Н. Ленин.— 39.
— [Резолюция о полноправности комитетов по вопросу о созыве съезда партии, принятая на заседании Совета партии 5(18) июня 1904 г.].— В кн.: [Воровский, В. В.]. Орловский. Совет против партии. № 11. Изд-во соц.-дем. партийной литературы В. Бонч-Бруевича и Н. Ленина. Женева, кооп, тип., 1904, стр. 10—11. (РСДРП).— 115, 116.
— [Резолюция о порядке голосования по вопросу о созыве съезда, внесенная на заседании Совета РСДРП 5 (18) июня 1904 г.]. Рукопись*  2.— 97, 99.
‘ Мазмуны В. И. Лениннің «Искрашылдардың Гапонга хаты туралы заметкасында» баяндалган, бул заметка Ленинпің XVI жинағында жа- ри; гланды, 1931, 81-бет.
2 Бірінші рет Ленпнніц XV жинагында жарияланды, 1930, 78—79- беттер.


ӘДЕБИ ЕҢБЕКТЕР МЕН ДЕРЕКТЕМЕЛЕР КӨРСЕТКППІ 515
Мартынов, А. Две диктатуры. Изд. РСДРП. Женева, тип. партии, 1905. 68 стр. (РСДРП).— 4—6, 7, 8-14, 16—17, 22, 25, 31, 134—137, 140—141, 142—143, 148, 213, 214, 243-244, 247- 248, 250, 255, 387, 389, 405, 406, 407, 408.
— Обличительная литература и пролетарская борьба. («Искра», №№ 1—5).— «Рабочее Дело», Женева, 1901, № 10, сентябрь, стр. 37—64.— 45, 286.
— Революционные перспективы.— «Искра», [Женева], 1905, № 95, 31 марта, стр. 2—6.—146.
[Мещерский, В. П.] Дневники — «Гражданин», Спб., 1905, № 45, 9 июня, стр. 18—20. —333.
Михайлов — царацыз: Постоловский, Д. С.
«Московские Ведомости», 1905, № 61, 3 (16) марта, стр. 1—2.— 49.
Н. Ф.— царацыз: Эссен, Э. Э.
Надеждин, Л. Канун революции — царацыз: Канун революции.
^[Насущные вопросы}. Листок №2. Б. м., [1905]. 4 стр.
(РСДРП). Подпись: Бюро Комитетов Большинства.— 47— 48.
«Наша Жизнь», Спб.— 289.
— 1905, № 116, 9 (22) июня, стр. 3.— 320—321.
— 1905, № 118, 11 (24) июня, стр. 1.— 333.
«Наши Дни», Спб.— 289.
[Никитин, А. Н.] Доклад А. Н. Никитина о высочайшем приеме депутации земских и городских деятелей.— «Наша Жизнь», жСпб., 1905, № 116, 9 (22) июня, стр. 3.— 320-321.
Николай II (Романов). Речь на приеме земской делегации 6 (18) июня 1905 г.— уарацыз: Leroux, G. La reponse de l’empereur.
«Новое Время», Спб.— 40—42, 43.
— 1905, № 10 490, 18 (31) мая, стр. 3; № 10 491,19 мая (1 июня), стр. 3.— 267.
«Новости и Биржевая Газета», Спб., 1905, № 87, 18 (5) апреля.—
27L


516 ӘДЕБИ ЕҢБЕКТЕР МЕН ДЕРЕКТЕМЕЛЕР КӨРСЕТКІШІ
О вооруженном восстании. [Резолюция первой общерусской конференции партийных работников] — В кн.: Первая общерусская конференция партийных работников. Отдельное приложение к № 100 «Искры». Женева, тип. партии, 1905, стр. 18—19. (РСДРП).— 341—343, 345—346, 424, 427.
О выходе Бунда из РСДРП. [Резолюция, принятая на II съезде РСДРП 10 (23) августа 1903 г.].—В кн.: Второй очередной съезд Росс, соц.-дем. рабочей партии. Полный текст протоколов. Изд. ЦК. Женева, тип. партии, [1904], стр. 355. (РСДРП).— 282—283.
[О выходе в свет брошюры Л. Мартынова «Две диктатуры»].— «Освобождение», Париж, 1905, № 66, 25 (12) февраля,
стр. [2, обл.], в отд.: Библиографический листок «Освобождения».— 214.
О завоевании власти и участии во временном правительстве. [Резолюция первой общерусской конференции партийных работников].—В кн.: Первая общерусская конференция партийных работников. Отдельное приложение к № 100 «Искры». Женева, тип. партии, 1905, стр. 23—24. (РСДРП).— 343—346, 427, 428.
О месте Бунда в партии. [Главнейшие резолюции, принятые на Втором съезде РСДРП].— В кн.: Второй очередной съезд Росс, соц.-дем. рабочей партии. Полный текст протоколов. Изд. ЦК. Женева, тип. партии, [1904], стр. 12, 62. (РСДРП).— 282—283.
О партийной литературе. [Резолюция первой общерусской конференции партийных работников].— В кн.: Первая общерусская конференция партийных работников. Отдельное приложение к № 100 «Искры». Женева, тип. партии, 1905, стр. 26—27. (РСДРП).— 340-342.
О работе среди крестьян. [Резолюция первой общерусской конференции партийных работников].— Там же, стр. 21—23.— 345—346.
Об отношении к либералам (Старовера). [Главнейшие резолюции, принятые на Втором съезде РСДРП].— В кн.: Второй очередной съезд Росс, соц.-дем. рабочей партии. Полный текст протоколов. Изд. ЦК. Женева, тип. партии, [1904], стр. 13-14, 357. (РСДРП).— 345—347.
Об отношениях к другим революционным и оппозиционным партиям. [Резолюция первой общерусской конференции партийных работников].—В кн.: Первая общерусская конференция партийных работников. Отдельное приложение


ӘДЕБИ ЕҢБЕКТЕР МЕН ДЕРЕКТЕМЕЛЕР КӨРСЕТКІШІ 517
к № 100 «Искры». Женева, тип. партии, 1905, стр. 25— 26. (РСДРП).— 345—347.
Об отношениях между двумя частями партии. [Резолюция первой общерусской конференции партийных работников].— Там же, стр. 27—28.— 414.
Об экономической борьбе. [Резолюция первой общерусской конференции партийных работников].— Там же, стр. 19—20.— 345—346.
Обращение к членам РСДРП. [Листовка]. Изд. МК. [М.], тип. МК, октябрь 1904. [2] стр. (РСДРП).— 419.
Обращение ЦК РСДРП и Бюро Комитетов Большинства. 12 (25) марта 1905 г.— царацыз: К партии. Обращение ЦК РСДРП и Бюро Комитетов Большинства. 12 (25) марта 1905 г.
[Объявление о выходе брошюры А. Мартынова «Две диктатуры»].— «Искра», [Женева], 1905, № 84, 18 января, стр. 8, в отд.: Из партии.— 5.
Объяснительная записка [к основному государственному закону Российской империи. Проект русской конституции, выработанный группой членов «Союза освобождения»].— В кн.: Основной государственный закон Российской империи. Проект русской конституции, выработанный группой членов «Союза освобождения». Paris, Societe nouvelle de lib- rairie et d’edition, 1905, стр. 45—76. (Изд. ред. «Освобождения» ).— 209—216.
[Ольминский, М. С.] Галерка и [Богданов, А. Л.] Рядовой. Наши недоразумения. Изд. авторов. Женева, кооп, тип., 1904. 91, 1 стр. (РСДРП).— 42.
Организационный устав, [принятый первой общерусской конференцией партийных работников].— В кн.: Первая общерусская конференция партийных работников. Отдельное приложение к № 100 «Искры». Женева, тип. партии, 1905, стр. 17—18. (РСДРП).— 338—339, 340, 413-414.
Организационный устав Российской соц.-дем. рабочей партии, принятый на Втором съезде партии.— В кн.: Второй очередной съезд Росс, соц.-дем. рабочей партии. Полный текст протоколов. Изд. ЦК. Женева, тип. партии, [1904], стр. 7— 9. (РСДРП).— 40, 43—44, 67-68, 79, 80, 81—82, 83, 85—87, 100, 106, 107, 111, 175—177, 226—227, 229-230, 271, 283, 337.
Организация монархической партии.— «Московские Ведомости»,
1905, № 61, 3 (16) марта, стр. 1—2.— 49.


518 ӘДЕБИ ЕҢБЕКТЕР МЕН ДЕРЕКТЕМЕЛЕР КӨРСЕТК1ШІ
Орловский — царацыз: Воровский, В. В.
«Освобождение», Штутгарт — Париж.— 209, 271, 287.
— Штутгарт, 1903, № 9 (33), 19 октября (1 ноября), стр. 153— 158.— 393.
— Париж, 1905, № 66, 25 (12) февраля, стр. [2, обл.].— 214.
— 1905, № 67, 18 (5) марта, стр. 278—279.— 4, 311.
— 1905, № 69—70, 20 (7) мая, стр. 305—306, 307—308.— 271, 272—276, 277, 278-280, 287, 288-290, 303, 304, 311, 339, 341, 417, 418.
— 1905, № 71, 31 (18) мая, стр. 337—343.—Ж 343, 424.
Основной государственный закон Российской империи. Проект .русской конституции, выработанный группой членов «Союза освобождения». Paris, Societe nouvelle de librairie et d’edi- tion, 1905. XIX, 76 стр. (Изд. ред. «Освобождения»).— 209—216, 236, 271, 320-321.
«От издателя».—«Экономическая Газета», [Спб.], 1905, № 1, 20 марта, стр. 2—3.— 51.
От крестьянского союза партии социалистов-революционеров ко всем работникам революционного социализма в России.— «Революционная Россия», [Женева], 1902, № 8, 25 июня, стр. 5—14.— 59.
От редакции.— «Искра», [Женева], 1903, № 55, 15 декабря,
стр. 10, в отд.: Из партии.— 40.
От Совета Росс. с.-д. раб. партии. Отдельный оттиск из № 95 «Искры». [Женева], тип. партии, 7 апреля 1905. 4 стр.— 66—71, 83—84, 85—86.
Ответ редакции газеты «Искра» на приглашение Г. Гапона — царацыз: Мартов, Л. Письмо Г. Гапону.от имени редакции газеты «Искра».
Парвус. Без царя, а правительство — рабочее. [Листовка]. [Женева], тип. партии, [1905]. 4 стр.— 16—17, 387.
— Итоги и перспективы.— «Искра», [Женева], 1905, № 85, 27 января, стр. 2—4.—16—17, 44—45, 46, 387.
— Кровавая трапеза. [Листовка]. Женева, тип. партии, [1905]. 2 стр.- 16—17, 387.


ӘДЕБТІ ЕҢБЕКТЕР МЕН ДЕРЕКТЕМЕЛЕР КӨРСЕТКППІ 519
— [В. II. Ленину. Ноябрь 1904— ранее 15(28) февраля 1905 г.].—«Вперед», Женева, 1905, № 8, 28 (15) февраля, стр. 3, в ст.: [Ольминский, М. С.] Разновидность оппортунизма.— 47—48.
— [Предисловие к книге: Троцкий, Н. До девятого января].— В кп.: [Троцкий, Л. Д.] До девятого января. С предисл. Парвуса. Женева, тип. партии, 1905, стр. 1—XIV. (РСДРП). Перед загл. авт.: Н. Троцкий,— 17—19, 20—21, 31—32, 136— 138, 141—143, 387, 390, 391.
Первая общерусская конференция партийных работников. Отдельное приложение к № 100 «Искры». Женева, тип. партии, 1905. 31 стр. (РСДРП).— 223—224, 322, 323, 337, 338-339, 340, 341—342, 343—347, 413-414, 424, 427, 428.
^Первая победа революции. Российские граждане, рабочие и крестьяне! [Листовка. Женева. 1905]. 2 стр. (РСДРП). Подпись: Редакция «Искры».— 427, 428.
Перечень комитетов РСДРП, утвержденных по 1 (14) апреля 1905 г.— царацыз: Мартов, Л. Резолюция о порядке голосования.
Петиция петербургских рабочих царю 9-го января [1905 г.]. [Листовка]. Изд. соц.-дем. группы меньшинства. [Спб., январь 1905]. 2 стр. Гектограф.— 207.
[Петиция царю, принятая 25 мая (7 июня) 1905 г. на съезде земских и городских деятелей].— В листовке: Соединенное заседание земских и городских представителей. Б. м., [1905], стр. Зт-А.— 308-309, 310, 311-313, 314.
[Петиция царю, принятая 25 мая (7 июня) 1905 г. на съезде земских и городских деятелей].— «Русь», Спб., 1905, № 151, 8 (21) июня, стр. 2, в ст.: Высочайший прием делегатов от земств и городов.— 333.
[Петрункевич, И. И. Выступление в губернском земском собрании в Твери 7 (20) июня 1905 а.].— «Русские Ведомости», М., 1905, № 155, И июня, стр. 2, в отд.: Внутренние известия, в ст.: Тверь, 8-го июня. — 424.
Письмо к партийным организациям. [Письмо 1-е]. [Листовка]. Б. м., [ноябрь 1904]. 4 стр. (Только для членов партии).— 30-31, 47—48, 420.
[Письмо] председателю Совета РСДРП [тов. Плеханову с просьбой о назначении заседания Совета не позднее 10 (23) апреля 1905 г. 7 (20) апреля 1905 г.]. Рукопись.— 78.


520 ӘДЕБИ ЕҢБЕКТЕР МЕН ДЕРЕКТЕМЕЛЕР КӨРСЕТКІІПІ
Письмо Тверского комитета [РСДРП]. В редакцию ЦО.— «Искра», [Женева], 1904, № 60, 25 февраля, стр. 8, в отд.: Из партии.—17—18.
Письмо ЦК к тов. Староверу. [12 (25) ноября 1903 г.].— В кн.: [Воровский, В. В.] Комментарий к протоколам Второго съезда Заграничной лиги русс, революционной социал-демократии. Женева, тип. партии, 1904, стр. 26—28. (РСДРП).— 229.
[Письмо ЦК РСДРП в Совет партии с просьбой о назначении заседания Совета, немедленно. 4 (17) апреля 1905 г.]. Рукопись.— 78, 84—85.
[Письмо ЦК РСДРП] в Совет партии и редакцию «Искры» с уведомлением о назначении представителями ЦК за границей [Красина, Л. Б.] Иогансена и [Любимова, А. И.] Валерьяна. [4 (17) апреля 1905 г.]. Рукопись.—78.
[Письмо ЦК РСДРП] в техническую комиссию и экспедицию бывшего ЦО «Искры». [20 мая 1905 г.]. Рукопись.— 336.
Письмо ЦК РСДРП Заграничной лиге русской революционной социал-демократии — царацыз: Ленин, В. И. Заграничной лиге.
План земской кампании «Искры» — царацыз: Письмо к партийным организациям.
Плеханов, Г. В. [Б редакцию «Искры». 16 (29) мая 1905 г.].— «Искра», [Женева]. 1905, № 101, 1 июня, стр. 8, в отд.: Из партии.— 324, 325.
— Врозь идти, вместе бить.— «Искра», [Женева], 1905, № 87, 10 февраля, стр. 1—2.— 136—137.
— К вопросу о захвате власти. (Небольшая историческая справка).— «Искра», [Женева], 1905, № 96, 5 апреля, стр. 1— 2.— 135, 137-139, 140—142, 143-145, 243, 244-245, 246-249, 251—256, 403, 405, 406-410.
— «Мужики бунтуют».— «Дневник Социал-Демократа», [Женева], 1905, № 1, март, стр. 6—16.— 162.
— [Письмо ЦК РСДРП. 9 (22) апреля 1905 г.]. Рукопись.— 78, 84-85, 86, 87.
Плеханов, Г. В. — царацыз: Ленин, В. И. и Плеханов, Г. В. Письмо старым редакторам «Искры» и сотруднику Л. Д. Троцкому.
Повторное обращение ЦК к председателю Совета партии тов. Плеханову — царацыз: [Красин, Л. Б.] Иогапсеп и [Люби-


ӘДЕБП ЕҢБЕКТЕР МЕН ДЕРЕКТЕМЕЛЕР КӨРСЕТКІШІ 521
мов, А. И.] Валерьян. Письмо председателю Совета РСДРП... 7 (20) апреля 1905 г.
Положение о найме на сельские работы. 12 июня 1886 г.— «Собрание узаконений и распоряжений правительства, издаваемое при правительствующем Сенате», Спб., 1886, № 67, И июля, ст. 619, стр. 1355—1372.—54.
Порядок дня [II] съезда [РСДРП].— В кп.: Второй очередной съезд Росс, соц.-дем. рабочей партии. Полпый текст протоколов. Изд. ЦК. Женева, тип. партии. [1904], стр. 10. (РСДРП).- 110.
[Порядок дня III съезда РСДРП, предлагаемый ЦК РСДРП и Бюро Комитетов Большинства].— «Вперед», Женева, 1905, № 13, 5 апреля (23 марта), стр. 6, в отд.: Из партии, в ст.: Ленин, В. И. Второй шаг.— 110.
Порядок дня [III съезда РСДРП].— В кн.: Третий очередной съезд Росс, соц.-дем. рабочей партии. Полный текст протоколов. Изд. ЦК. Женева, тип. партии, 1905, стр. 53. (РСДРП).—112.
[Постановление Совета РСДРП о допустимости заголовка партии лишь на брошюрах, издаваемых по поручению партийных организаций].— «Искра», [Женева], 1904, № 73, 1 сентября, стр. 8, в отд.: Из партии.—17—18.
Постановление Совета РСДРП от 8 марта 1905 г.— «Искра», [Женева], 1905, № 89, 24 февраля, стр. 8, в отд.: Из партии.— 68, 79, 83—84, 98, 99, 115.
Постановление Совета РСДРП от 10 марта 1905 г. — царацыз: К членам съезда, созываемого «Бюро Комитетов Большинства».
Постановление Совета РСДРП от 7 апреля 1905 г.— қараңыз: От Совета РСДРП.
Постановление Совета РСДРП от 7 февраля 1905 г.— «Искра», [Женева], 1905, № 86, 3 февраля, стр. 8, в отд.: Из партии.— 83—84, 85—86.
[Постановление ЦК РСДРП от 14 февраля 1904 г.] 83—84,
85.
[Постолоеский, Д. С.] Михайлов. [Проект резолюции по вопросу о вооруженном восстании, зачитанный на III съезде
1 Жарияланбаған. Мазмуны В. И. Лениннің «РСДРП Советініц пред-
седателі Плеханов жолдасқа ашық хат» деген мақаласында баяндал-
ған.
18 Ю-том


522 ӘДЕБИ ЕҢБЕКТЕР МЕН ДЕРЕКТЕМЕЛЕР КӨРСЕТКПШ
РСДРП 16 (29) апреля 1905 г.].— В кн.: Третий очередной съезд Росс, соц.-дем. рабочей партии. Полный текст протоколов. Изд. ЦК. Женева, тип. партии, 1905, стр. 141. (РСДРП).— 124—125.
[Потресов, А. Н.] Старовер. Резолюция об отношении к либералам — уарацыз: Об отношении к либералам (Старовера).
[Предложение мандатной комиссии по вопросу о представительстве на съезде Казанского комитета, зачитанное на III съезде РСДРП 13(26) апреля 1905 г.]. Рукопись һ—702, 103.
[Примечание редакции «Искры» к Открытому письму Г. Гапона к социалистическим партиям России .— «Искра», [Женева], 1905, № 87, 10 февраля, стр. 4.— 387.
[Примечание редакции «Искры» к статье Парвуса «Итоги и перспективы»}.— «Искра», [Женева], 1905, № 85, 27 января, стр. 2.— 44—45, 46.
Программа Российской соц.-дем. рабочей партии, принятая на Втором съезде партии.— В кн.: Второй очередной съезд Росс, соц.-дем. рабочей партии. Полный текст протоколов. Изд. ЦК. Женева, тип. партии, [1904], стр. 1—6. (РСДРП).— 13—14, 26, 44—45, 54, 151-152, 162, 163-165, 194-195, 208- 209, 218, 283, 286, 287-289, 299<-301, 361-363, 394.
Программа Российской соц.-дем. рабочей партии, принятая на Втором съезде партии.-?-В кн.: Третий очередной съезд Росс, соц.-дем. рабочей партии. Полный текст протоколов. Изд. ЦК. Женева, тип. партии, 1905, стр. IX— XV. (РСДРП).— 201.
Программа Российской социал-демократической рабоч. партии. [Листовка]. Изд. Воронежского комитета. [Воронеж], январь 1905. 2 стр. (РСДРП).— 287.
Программа Российской социал-демократической рабочей партий. Принятая на Втором съезде. [Листовка]. Изд. Московского комитета. [М.], тип. МК, июнь 1905. 2 стр.— 287.
Программа Российской социал-демократической рабочей партии, [Листовка]. Рига, 1905.— 287.
1 Бірінші рет мына кітапта жарияланды: РСДРП үшінші съезі. Апрель — май, 1905 ж. Редакциялаған Н. К. Крупская. [М.], Партия- лық баспа, 1937, 35-бет ВКП(б) Орталық Комитеті жанындағы Маркс—Энгельс—Ленин институты. ВКП(б) съездері мен конферен- цияларының протоколдары).


ӘДЕБИ ЕЦБЕКТЕР МЕН ДЕРЕКТЕМЕЛЕР КӨРСЕТКШІІ 523
Программа Союза освобождения.— «Освобождение», Париж,
1905, № 69—70, 20 (7) мая, стр. 305—306.— 271, 272—276, 277—280, 287, 288-290, 303, 304, 341, 417, 418.
Проект коллективной резолюции об отношении к тактике правительства в предреволюционный момент.— В кн.: Третий очередной съезд Росс, соц.-дем. рабочей партии. Полный текст протоколов. Изд. ЦК. Женева, тип. партии, 1905, стр. 191—192. (РСДРП).— 159.
Проект программы партии социалистов-революционеров, выработанный редакцией «Революционной России».— «Революционная Россия», [Женева], 1904, Яг 46, 5 мая, стр. 1—3.— 194—195.
[Проект резолюции (дополнительной) 6-ти о созыве периодических конференций из представителей местных комитетов, зачитанный на III съезде РСДРП 22 апреля (5 мая) 1905 г.].— В кн.: Третий очередной съезд Росс, соц.-дем. рабочей партии. Полный текст протоколов. Изд. ЦК. Женева, тип. партии, 1905, стр. 307. (РСДРП).— 185.
Прокламация «Потемкина», переданная консулам — царацыз: А toutes les puissances de ГЕигоре.
«Пролетарий», Женева.— 235, 281, 284, 326, 327, 348, 349.
— 1905, № 1, 27 (14) мая, стр. 1—3.— 218—220, 221, 223, 225, 226, 227, 228, 229, 230—232, 243, 283, 337, 413.
— 1905, № 2, 3 июня (21 мая), стр. 2—4.— 255.
— 1905, № 3, 9 июня (27 мая), стр. 1, 3—4.— 255, 292, 312.
— 1905, № 4, 17 (4) июня, стр. 1, 2—4.— 312, 346.
— 1905, № 7, 10 июля (27 июня), стр. 1—2.— 358.
Протокол заседания ЦК РСДРП. [9 (22) июля 1904 г.]. Рукопись.— 99, 117.
Протоколы второго заседания Совета РСДРП. Третья сессия. [5(18) июня 1904 г.]. Рукопись1.— 97, 99, 115, 116, 117.
Протоколы 2-го очередного съезда Заграничной лиги русской революционной соц.-демократии. Под ред. И. Лесенко и Ф. Дана. Изд. Заграничной лиги русской революц. социал-
1 Бірінші рет Лениннің XV жинағында жарияланды, 1930, 62-84-
беттер.
18*


524 ӘДЕБИ ЕҢБЕКТЕР МЕН ДЕРЕКТЕМЕЛЕР КӨРСЕТКІШІ
демократии. [Женева, 1903]. VIII, 136 стр. (РСДРП).— 176, 419.
«Рабочее Дело», Женева — 45—46, 135.
— 1901, № 10, сентябрь. 136, 46 стр.— 45, 286.
[Рабочий]. Новоявленные вожди российской социал-демократии.— «Искра», [Женева], 1905, № 86, 3 февраля. Отдельное приложение к № 86 «Искры». Вопросы партийной жизни, стр. 1—2. Подпись: Тот же рабочий.— 41—42.
— Рабочие и интеллигенты в наших организациях. С предисл. П. Б. Аксельрода. Изд. РСДРП. Женева, тип. партии, 1904. 56 стр. (РСДРП).— 41—42, 122, 172.
Распоряжение министра внутренних дел 9 (22) июня 1905 г.— «Наша Жизнь», Спб., 1905, № 118, 11 (24) июня, стр. 1,— 333—334.
«Революционная Россия», [Куоккала — Томск — Женева].— 59.
— [Женева], 1902, № 8, 25 шопя, стр. 5—14.— 59.
— 1904, № 46, 5 мая, стр. 1—3.— 194-195.
[Регламент III съезда РСДРП].— В кн.: Третий очередной съезд Росс, соц.-дем. рабочей партии. Полный текст протоколов. Изд. ЦК. Женева, тип. партии, 1905, стр. 3—4. (РСДРП).—119.
[Резолюции Всероссийского съезда адвокатов 28—30 марта (10— 12 апреля) 1905 г.].— В листовке: Всероссийский союз адвокатов. [1 съезд]. 28—30 марта 1905 г. [М., 1905], стр. 1-4.-2М
[Резолюции конференции заграничных социал-демократических организаций. Июнь 1901 г.].— В кн.: Документы «объединительного» съезда. Изд. Лиги русской революционной социал-демократии. Женева, тип. Лиги, 1901, стр. 1—3.—419.
Резолюции [конференции кавказских комитетов РСДРП. Листовка]. Б. м., тип. Союза, [1904]. 1 стр. (Кавказский союз РСДРП).- 7.8—79, 82.
Резолюции, принятые [первой общерусской] конференцией [партийных работников].— В кн.: Первая общерусская конференция партийных работников. Отдельное приложение к № 100 «Искры», Женева, тип. партии, 1905, стр. 15—30. (РСДРП).— 322, 323, 337, 341-342, 346.


ӘДЕБИ ЕҢБЕКТЕР МЕН ДЕРЕКТЕМЕЛЕР КӨРСЕТКІШІ 525
Резолюции съезда 1901 г. — уарацыз: Резолюции конференции заграничных социал-демократических организаций. Июнь 1901 г.
Резолюция Воронежского комитета [РСДРП о созыве III съезда партии. Середина октября 1904 г.].— «Вперед», Женева, 1905, № 3, 24 (И) января, стр. 4, в отд.: Из партии.— 78— 79, 82.
[Резолюция группы рабочих Санкт-Петербургского металлического завода}.— «Вперед», Женева, 1905, № 14, 12 апреля (30 марта), стр. 6, в отд.: Из партии.— 37.
Резолюция Донского комитета [РСДРП. 20 марта (2 апреля) 1905 г.].— «Искра», Женева, 1905, № 95, 31 марта, стр. 8. в отд.: Из партии.— 79.
Резолюция Казанского комитета [РСДРП о созыве III съезда партии. 20 марта (2 апреля) 1905 г.].— «Искра», [Женева], 1905, № 96, 5 апреля, стр. 6, в отд.: Из партии.— 79.
Резолюция Киевского комитета [РСДРП. 25 марта (7 апреля) 1905 г.].— «Искра», [Женева], 1905, № 95, 31 марта, стр. 8, в отд.. Из партии.— 79.
[Резолюция конференции кавказских комитетов РСДРП — Тифлисского, Бакинского, Батумского и Имеретино-Мингрельского о созыве III съезда партии. Ноябрь 1904 г.].— В листовке: Резолюции [конференции кавказских комитетов]. Б. м., тип. Союза, [1904]. 1 стр. (Кавказский союз
РСДРП).— 78, 79, 82.
[Резолюция конференции южных комитетов — Одесского, Николаевского, Екатеринославского и Южного бюро ЦК РСДРП о созыве III съезда партии. Сентябрь 1904 г.]. Рукопись һ— 79.
Резолюция Крымского союза.— «Искра», [Женева], 1905, № 97, 18 апреля, стр. 8, в отд.: Из партии.— 79.
Резолюция Кубанского комитета [РСДРП. 30 марта (12 апреля) 1905 г.].— «Искра», [Женева], 1905 г., № 96, 5 апреля, стр. 6, в отд.: Из партии.— 79.
Резолюция Николаевского комитета [РСДРП о созыве Ш съезда партии].—В кн.: [Воровский, В. В.] Орловский. Совет против партии. № И. Изд-во соц.-дем. партийной литературы В. Бонч-Бруевича и Н. Ленина. Женева, кооп, тип., 1904, стр. 40. (РСДРП).— 78-79, 82.
1 Бірінші рет Лениннің XV жинағында жарияланды, 1930, 218-бет.


526 ӘДЕБИ ЕҢБЕКТЕР МЕН ДЕРЕКТЕМЕЛЕР КӨРСЕТКІШІ
[Резолюция Одесского комитета РСДРП о созыве III съезда партии. Февраль 1904 г.]. Рукопись 1 — 78—79, 82.
[Резолюция Петербургского, Московского, Северного, Тверского, Нижегородского и Рижского комитетов РСДРП о созыве III съезда партии. Декабрь 1904 г.].— «Вперед», Женева, 1905, № 2, 14 (1) января, стр. 4, в отд.: Из партии.— 78— 79, 82.
Резолюция Полесского комитета [РСДРП о созыве III съезда партии}.— «Искра», [Женева], 1905, № 96, 5 апреля, стр. 6, в отд.: Из партии.— 78—79, 82.
Резолюция, [принятая 23 мая (5 июня) 1905 г. на съезде земских и городских деятелей}.— В листовке: Соединенное заседание земских и городских представителей. Б. м., [1905], стр. 4.— 308, 309—310, 311—313, 314-315, 318—319, 320—321.
Резолюция Самарского комитета [РСДРП о созыве III съезда партии. Февраль 1905 г.].— «Вперед», Женева, 1905, № 14, 12 апреля (30 марта), стр. 6, в отд.: Из партии.— 78—79,82.
Резолюция Смоленского комитета [РСДРП о созыве III съезда партии}.— «Вперед», Женева, 1905, № 14, 12 апреля (30марта), стр. 6, в отд.: Из партии.— 78—79, 82.
Резолюция III съезда РСДРП о вооруженном восстании — ца- рацыз: Ленин, В. И. Резолюция о вооруженном восстании, принятая на III съезде РСДРП.
Резолюция [III съезда РСДРП} о временном революционном правительстве.— «Пролетарий», Женева, 1905, № 1, 27 (14) мая, стр. 1. Под общ. загл.: Главнейшие резолюции.— 220— 221, 243.
Резолюция [III съезда РСДРП} о временном революционном правительстве.— В кн.: Извещение о III съезде Российской социал-демократической рабочей партии. С прилож. устава партии и главнейших резолюций, принятых III съездом. Изд. ЦК РСДРП. Женева, кооп, тип., 1905, стр. 10. (РСДРП). Под общ. загл.: Главнейшие резолюции.— 324, 325, 343, 355, 362.
Резолюция [III съезда РСДРП} о конституировании съезда.— «Пролетарий», Женева, 1905, № 1, 27 (14) мая, стр. 1. Под общ. загл.: Главнейшие резолюции.— 218, 223.
Резолюция [III съезда РСДРП} о конституировании съезда.— В кн.: Извещение о III съезде Российской социал-демокра- 1 Бірінші рет 1925 ж, жарияланды.


ӘДЕБИ ЕҢБЕКТЕР МЕН ДЕРЕКТЕМЕЛЕР КӨРСЕТКІПІІ 527
тпческой рабочей партии. С прилож. устава партии и главнейших резолюций, принятых III съездом. Изд. ЦК РСДРП. Женева, кооп, тип., 1905, стр. 7—9. (РСДРП). Под общ. загл.: Главнейшие резолюции.— 324, 325.
Резолюция [Ш съезда РСДРП] о материальной поддержке партии.— Там же» стр. 19.— 324, 325.
Резолюция [III съезда РСДРП] о периодических конференциях представителей различных партийных организаций.— Там же, стр. 19—20.— 324, 325.
Резолюция [III съезда РСДРП] о практических соглашениях с социалистами-революционерами.— Там же, стр. 14.— 324, 325.
Резолюция [III съезда РСДРП] о пропаганде и агитации.— Там же, стр. 15—16.— 324, 325.
Резолюция [III съезда РСДРП] о Центральном Органе партии.— Там же, стр. 19,— 324, 325.
Резолюция [III съезда РСДРП] об обязанности центров осведомлять периферии о партийных делах и считаться с их совещательным голосом.— Там же» стр. 19.— 324, 325.
Резолюция [III съезда РСДРП] об отколовшейся части партии.— «Пролетарий», Женева, 1905, № 1, 27 (14) мая, стр, 2. Под общ. загл.: Главнейшие резолюции.— 218—220.
^Резолюция [III съезда РСДРП] об отколовшейся части партии.— В кн.: Извещение о III съезде Российской социалдемократической рабочей партии. С прилож. устава партии и главнейших резолюций, принятых III съездом. Изд. ЦК РСДРП. Женева, кооп, тип., 1905, стр. 13—14. (РСДРП). Под общ. загл.: Главнейшие резолюции.— 324, 327, 336,341.
Резолюция [III съезда РСДРП] об отношении к крестьянскому движению,— Там же, стр. 12—13.— 324, 325, 346.
Резолюция [III съезда РСДРП] об отношениц к либералам.— Там же, стр. 14—15.— 324» 325, 346.
Резолюция [III съезда РСДРП] об отношении к национальным социал-демократическим организациям.— Там же, стр. 14.— 324, 325.
Резолюция [III съезда РСДРП] об отношении к тактике правительства накануне переворота.— Там же, стр. 11.—324, 325. 346.


528 ӘДЕБИ ЕҢБЕКТЕР МЕН ДЕРЕКТЕМЕЛЕР КӨРСЕТКІШІ
Резолюция [III съезда РСДРП] об уставе заграничной организации.— В кн.: Третий очередной съезд Росс, соц.,дем. рабочей партии. Полный текст протоколов. Изд. ЦК. Женева, тип. партии, 1905, стр. 271, (РСДРП).— 178.
Резолюция [III съезда РСДРП] относительно «Вперед».— В кн.: Извещение о III съезде Российской социал-демократической рабочей партии. С прилож. устава партии и главнейших резолюций, принятых III съездом. Изд. ЦК РСДРП. Женева, кооп, тип., 1905, стр. 20. (РСДРП). Под общ. загл.: Главнейшие резолюции.— 324, 325.
Резолюция [III съезда РСДРП] по вопросу об открытом политическом выступлении РСДРП.— «Пролетарий», Женева, 1905, № 1, 27 (14) мая, стр. 2.— 220-221, 230-231.
Резолюция [III съезда РСДРП] по вопросу об открытом политическом выступлении РСДРП.— В кн.: Извещение о III съезде Российской социал-демократической рабочей партии. С прилож. устава партии и главнейших резолюций, принятых III съездом. Изд. ЦК РСДРП. Женева, кооп, тип., 1905, стр. 11—12. (РСДРП). Под общ. загл.: Главнейшие резолюции.— 324, 325.
Резолюция [III съезда РСДРП] по поводу событий наКавказе.— Там же, стр. 16.— 324, 325.
[Резолюция Тульского комитета РСДРП о немедленном созыве III съезда партии].— В кн.: Шахов, Н. [Малинин, Н. И.] Борьба за съезд. (Собрание документов). Женева, кооп, тип., 1904, стр. 61. (РСДРП).— 78—79, 82.
Резолюция Уральского комитета [РСДРП о созыве III съезда партии].— «Вперед», Женева, 1905, № 11, 23(10) марта, стр. 6, в отд.: Из партии.— 78—79, 82.
Резолюция Харьковского комитета [РСДРП о созыве III съезда партии].— «Вперед», Женева, 1905, № 14, 12 апреля (30 марта), стр. 6, в отд.: Из партии.— 37, 78—79, 82.
[Резолюция Харьковской группы большинства о созыве III съезда партии].— «Вперед». Женева, 1905, № 14, 12 апреля (30 марта), стр. 6, в отд.: Из партии.— 37, 78—79,'82.
Решения [Z] съезда [РСДРП].— В листовке: Манифест Российской социал-демократической рабочей партии. Б. м., тип. партии, [1898], стр. 2.—218, 282.
[Романовен. 5.] Лесков. [Проект резолюции об отношении к политике правительства накануне переворота, внесенный


ӘДЕБИ ЕҢБЕКТЕР МЕН ДЕРЕКТЕМЕЛЕР КӨРСЕТКІШІ 529
на III съезде РСДРП 18 апреля (1 мая) 1905 г.].— В кн.: Третий очередной съезд Росс, соц.-дем. рабочей партии. Полный текст протоколов. Изд. ЦК. Женева, тип. партии, 1905, стр. 151—152. (РСДРП).— 131.
[Романов, Н. В.] Лесков и др. [Проект резолюции (дополнительной)...} — царацыз: Проект резолюции (дополнительной).
[Румянцев, П. 77.] Шмидт. [Проект резолюции, [не подлежащей опубликованию} об отколовшейся части партии, внесенный на III съезде РСДРП 23 апреля (6 мая) 190'5 г.}. Рукопись L— 187.
— Филиппов. [Проект резолюции об отношении к политике правительства накануне переворота, внесенный на III съезде РСДРП 16 (29) апреля 1905 г.].—В кн.: Третий очередной съезд Росс, соц.-дем. рабочей партии. Полный текст протоколов. Изд. ЦК. Женева, тип. партии, 1905, стр. 146. (РСДРП).— 130, 131, 401.
— Филиппов. Проект резолюции по вопросу об открытом политическом выступлении РСДРП—царацыз: [Румянцев, П. П.] Филиппов. Проект резолюции об отношении к политике правительства накануне переворота.
«Русские Ведомости», М.— 289.
— 1905, № 58, 2 марта, стр. 3.—49-51, 52, 55, 56-57, 392— 394.
— 1905, № 155, 11 июня, стр. 2.—401.
— 1905, № 156, 12 июня, стр. 1.—401.
— 1905, № 161, 17 июня, стр. Z.— 372.
«Русь», Спб.— 333.
— 1905, № 151, 8 (21) июня, стр. 2.— 333.
Рядовой — царацыз: Богданов, А. А.
1 Бірінші рет мына кітапта ткарияланды: Россия социал-демокра- тиялық жұмысшы партиясының кезекті үшінші съезі. Протоколдардың толың тексті. Алғы сөзін жазып, редакциялаған М. Н. Лядов. М., Мем- лекеттік баспа, 1924, 407-бет. (Истпарт. Октябрь революциясы мен РКП(б) тарихы жөніндегі комиссия).


530 ӘДЕБИ ЕҢБЕКТЕР МЕН ДЕРЕКТЕМЕЛЕР КӨРСЕТКІШІ
Салтыков-Щедрин, М. Е. Дикий помещик.— 75—76.
[Северцев, В. (Филатов, В. BJ] К вопросу о постройке баррикад— «Вперед», Женева, 1905, № 14, 12 апреля (30 марта), стр. 1—2. Подпись: В. С.— 114.
[Северцев, В. (Филатов, В. В.)} [Письмо В. И. Ленину с просьбой допустить на III съезд РСДРП. Между 25 и 30 марта (7 и 12 апреля) 1905 г.]. Рукопись *.— 113—114.
— [Письмо III съезду РСДРП и проект устава Боевой организации РСДРП]. Рукопись1.—114.
— Приложение тактики и фортификации к народному восстанию. Изд. ЦҚ РСДРП. Женева, тип. партии, 1905. 45 стр.— 114.
Сервантес, Мигель. Дон-Кихот.— 134.
«Собрание узаконений и распоряжений правительства, издаваемое при правительствующем Сенате», Спб., 1886, № 67, И июля, стр. 1355—1372.— 54.
Соединенное заседание земских и городских деятелей. [Листов- Kal. Б. м., [1905]. 4 стр.— 308—311, 312-313, 314-315, 318- 319, 320—321.
[Сообщение о совещании земских деятелей 24 и 26 февраля (9 и 11 марта) 1905 г.].— «Русские Ведомости», М., 1905, № 58, 2 марта, стр. 3, в отд/. Московские вести.— 49.
«Социал-Демократ», [Женева].— 340.
Старовер — царацыз: Потресов, А. Н.
Струве, П. Б. Демократическая партия и ее программа.— «Освобождение», Париж, 1905, № 67, 18 (5) марта, стр. 278—279.— 4, 311.
— К программе Союза освобождения.— «Освобождение», Париж, 1905, № 69—70, 20 (7) мая, стр. 307—308. Подпись: П. С.— 271, 272, 273—277, 278-279, 287, 311, 339, 417, 418.
— Как найти себя? Ответ автору письма «Как не потерять себя?» — «Освобождение». Париж, 1905, № 71, 31 (18) мая, стр. 337—343.—312, 343, 424.
‘ Бірінші рет мына кітапта жарияланды: Партия 1905 жылғы революция кезінде. Партияныц 1905 жылғы тарихы жөніндегі документ- тер, М., 1934, 321—322, 322—324-беттер.


ӘДЕБИ ЕҢБЕКТЕР МЕН ДЕРЕКТЕМЕЛЕР КӨРСЕТКІШІ 531
— Предисловие [к книге С. Ю. Витте: «Самодержавие и зем¬
ство»].— В кн.: [Витте, С. Ю.] Самодержавие и земство. Конфиденциальная записка министра финансов статс-секретаря С. Ю. Витте. (1899 г.) С предисл. и примеч. Р. Н. С. Печ. «Зарей». Stuttgart, Dietz, 1901, стр. V—XLIV.
Подпись: Р. Н. С.— 275-276, 286, 287.
— Предисловие редактора «Освобождения» [к книге: «Основной государственный закон Российской империи. Проект русской конституции, выработанный группой членов «Союза освобождения»»].— В кн.: Основной государственный закон Российской империи. Проект русской конституции, выработанный группой членов «Союза освобождения». Paris, Societe nouvelle de librairie et d’edition, 1905, стр. VII — XV. (Изд. ред. «Освобождения»).— 210—211.
Суворин, А. С. Маленькие письма.— «Новое Время», Спб., 1905, № 10490, 18 (31) мая, стр. 3; № 10491, 19 мая (1 июня), стр. 3.— 267.
«Сын Отечества», Спб.— 289.
Так ли мы готовимся?— «Искра», [Женева], 1904, №62, 15 марта, стр. 1—2.— 122.
[Телеграмма членов совета съезда горнопромышленников С. П. Трубецкому].— «Русские Ведомости», М., 1905, № 156,
12 июня, стр. 1, в отд.: Телеграфические известия.— 424.
Товарищам, собравшимся на съезд по приглашению «Организационного комитета» — царацыз: Заявление съезду, созванному «Орг. комитетом]».
Требование ЦК РСДРП Л. Г. Дейчу — царацыз:* [Красин, Л. Б.] Иогансен и [Любимов, А. И.] Валерьян. Письмо Л. Г. Дейчу.
Третий очередной съезд Росс, соц.-дем. рабочей партии. Полный текст протоколов. Изд. ЦК. Женева, тип. партии, 1905. XXIX, 401 стр. (РСДРП).— 102, 103, 104, 105, 106, 107, 110, 112, 115, 117, 119, 122, 124—125, 130, 131, 153, 154-155, 158, 159, 160, 172, 174, 175-178, 180, 183-186, 188-189, 194— 195, 196, 200, 201, 203, 224, 225-226, 283, 384, 399-400, 401, 403—406, 411, 412.
Троцкий, Л. Д. Второй съезд Росс, соц.-дем. рабочей партии. Отчет Сибирской делегации. Женева, 1903. 36 стр.—17—18.
— До девятого января. С предисл. Парвуса. Женева, тип. партии, 1905, XIV, 64 стр. (РСДРП). Перед загл. авт.: Н. Троц-


532 ӘДЕБИ ЕҢБЕКТЁР МЕН ДЕРЁКТЕМЕЛЕР КӨРСЕТКІіШ
кий.—17—18, 19, 20-21, 31-32, 136-138, 141-143, 387, 390, 391.
— Наши политические задачи. (Тактические и организационные вопросы). Изд. РСДРП. Женева, тип. партии, 1904. XI, 107 стр. Перед загл. авт.: Н. Троцкий,— 17, 419.
Трубецкой, С. Н. Речь во время приема царем земской делегации 6(19) июня 1905 г.—царацыз: Troubetzkoi, S. Adresses au tsar.
Ультиматум ЦК — царацыз: Письмо ЦК к тов. Староверу.
Устав партии, принятый на Втором съезде РСДРП — уарацыз: Организационный устав Российской соц.-дем. рабочей партии, принятый на Втором съезде партии.
Устав партии, [принятый на III съезде РСДРП].— «Пролетарий», Женева, 1905, № 1, 27 (14) мая, стр. 2. Под общ. загл.: Главнейшие резолюции.— 218—220, 226—230, 235.
Устав партии, [принятый на III съезде РСДРП].— В кн.: Извещение о III съезде Российской социал-демократической рабочей партии. С прилож. устава партии и главнейших резолюций, принятых III съездом. Изд. ЦК РСДРП. Женева, кооп, тип., 1905, стр. 17—18. (РСДРП).— 201.
*Устав рабочего Союза, Б. м., изд. ЦК РОС, [1905]. 2 стр. — 294— 295, 300—301, 303.
Федоров, М. П. Речь во время приема царем земской делегации 6 (19) июня 1905 г.— царацыз: Feodoroff, М. Adresses au tsar.
Филиппов — царацыз: Румянцев, П. П.
Шахов, Н. [Малинин, Н. И.] Борьба за съезд. (Собрание документов). Женева, кооп, тип., 1904. 111 стр. (РСДРП).— 66, 69—70, 78—79, 82, 117, 229.
Шекспир, В. Сон в летнюю ночь.— 390.
Шмидт — царацыз: Румянцев, П. П.
— ъ —царацыз: Ленин, В. И.
«Экономическая Газета», Спб., 1905, № 1, 20 марта, стр. 2—3.— 51.


ОДЕБИ ЕҢБЁКТЁР МЕН ДЁРЕКТЕМЕЛЕР КӨРСЕТКІПІІ 533
Энгельс, Ф. [Письмо Ф. Турати, 26 января 1894 г.].— «Искра», [Женева], 1905, №96, 5 апреля, стр. 1, в ст.: Плеханов, Г. В. К вопросу о захвате власти. (Небольшая историческая справка).—142—144, 254—255.
[Эссен, А. ЛЕ] Китаев. [Проект резолюции об отношении комитетов к периферии, зачитанный на III съезде РСДРП 22 апреля (5 мая) 1905 г.].— В кн.: Третий очередной съезд Росс, соц.-дем. рабочей партии. Полный текст протоколов. Изд. ЦК. Женева, тип. партии, 1905, стр. 291—292. (РСДРП).— 183.
[Эссен, Э. 5.] И. Ф. К проекту устава партии.— «Вперед», Женева, 1905, № 15, 20 (7) апреля. Отдельное приложение к № 15 «Вперед». К третьему съезду, стр. 8—12.—111.
[Л toutes les puissances de l’Europe].— «Le Matin», Paris, 1905, N 7801, 5 juillet, p. 3, dans Tarticle: Un manifeste des mutins.— 369.
«Der Anarchist», Berlin.— 339.
Aulard, A. Histoire politique de la revolution franqaise. Origines et Developpement de la Democratie et do la Republique (1789— 1804). Paris, Colin, 1901. XII, 805 p.— 30-31.
Aus dem literarischen Nachlaß von K. Marx, F. Engels und F. Lassalle. Hrsg, von F. Mehring. Bd. II. Gesammelte Schriften von K. Marx und F. Engels. Von Juli 1844 bis November 1847. Stuttgart, Dietz, 1902. VIII, 482 S.— 58—65, 394.
Aus dem literarischen Nachlaß von K. Marx, F. Engels und F. Lassalle. Hrsg, von F. Mehring. Bd. III. Gesammelte Schriften von K. Marx und F. Engels. Von Mai 1848 bis Oktober 1850. Stuttgart, Dietz, 1902. VI, 491 S.— 147—150, 405.
Bericht über den III. Parteitag der SDAPR mit Beifügung de Partei-Statuts und der wichtigsten Resolutionen, die auf dem III. Parteitag angenommen wurden. München, Birk, 1905. 23 S. (SDAPR).— 235, 322, 323, 324, 325.
«Berliner Tageblatt und Handelszeitung».— 348, 349, 368.
M. Buliguine’s successor. Ministry offered to M. Schipoff.— «The Times», London, 1905, № 37, 753, Juli 7, p. Ъ — 422—423.
Bulygins Wahlgesetz.— «Vossische Zeitung», Berlin, 1905, N 177, 14. April, S. 1—2. Unter dem Gesamttitel: Die revolutionäre Bewegung in Rußland.— 72—77, 319, 320-321, 372-373, 374.


534 ӘДЕБИ ЕҢБЕКТЕР МЕН ДЕРЕКТЕМЕЛЕР КӨРСЕТКШП
[Communique sur le] Troisieme congres du Parti ouvrier social- democrate de Russie. Compte rendu et principales resolutions.— «Le Socialiste», [Paris], 1905, N 8, 25 juin — 2 juillet. Supplement а N 8 «Le Socialiste», p. 5—6.— 235, 326, 327.
Compte rendu stenographique non officiel de la Version franqaise du cinguieme congres socialiste international tenu ä Paris du 23 au 27 septembre 1900. Paris, 4901. 218. p.— 390.
Corneli. La fin d’une epopee.— «Le Siede», Paris, 1905, 30 mai.— 267—269.
«Critica Sociale», Milano, 1894, N 3, 1. febbraio, p. 35—36.— 142— 144, 254—255, 410.
«Deutsch-Französische Jahrbücher», Paris, 1844, 1. u. 2. Lfg., S. 71—85.— 53.
Differences among the delegates.— «The Times», London, 1905, N 37, 701, May 8, p. 5. Under the general title: The zemstvo congress at Moscow.— 236—237.
Engels, F. Die Bakunisten an der Arbeit. Denkschrift über den letzten Aufstand in Spanien.— «Der Volksstaat», Leipzig, 1873, N 105, 31. Oktober, S. 1; N 106, 2. November, S. 1—2; N 107, 5. November, S. 4.— 257—258.
— Die Bakunisten an der Arbeit. Denkschrift über den Aufstand in Spanien im Sommer 1873. (Volksstaat 1873).—In: Engels, F. Internationales aus dem Volksstaat (1871—75). Berlin, Expedition des «Vorwärts» Berliher Volksblatt, 1894, S. 16—33.— 144—147, 257—264, 403, 410.
— Deutsche Bauernkrieg. 3. Abdruck. Leipzig, die Genossenschaftsbuchdruckerei, 1875. 120 S.— 5—6, 7, 8, 9, 135—137, 254—255, 406.
— Die deutsche Reichsverfassungskampagne.— In: Aus dem literarischen Nachlaß von K. Marx, F. Engels und F. Lassalle. Hrsg, von F. Mehring. Bd. III. Gesammelte Schriften von K. Marx und F. Engels. Von Mai 1848 bis Oktober 1850. Stuttgart, Dietz, 1902, S. 289—383.—147-150, 405.
— Internationales aus dem Volksstaat (1871—75). Berlin, Expedition des «Vorwärts» Berliner Volksblatt, 1894. 72 S.— 144— 147, 257—264, 403, 410.
— La futura rivoluzione italiana. e il partito socialista.— «Critica Sociale», Milano, 1894, N 3, 1. febbraio, p. 35—36.—142—144, 254—255, 410.


ӘДЕБИ ЕҢБЕКТЕР МЕН ДЕРЕКТЕМЕЛЕР КӨРСЕТКІИІІ 535
— Zur Geschichte bes «Bundes der Kommunisten».— In: Marx,K. Enthüllungen über den Kommunistenprozeß zu Köln. Neuer Abdruck, mit Einleitung von. F. Engels und Dokumenten. Höttingen — Zürich, Volksbuchhandlung, 1885, S. 3—17. (Sozialdemokratische Bibliothek. IV).— 253—254.
Ernste Anzeichen.— «Vossische Zeitung», Berlin, 1905, N 293, 25. Juni, S. 2. Unter dem Gesamttitel: Die revolutionäre Bewegung in Rußland.— 424.
Feodoroff, M. Adresses au tsar.— «Le Matin», Paris, 1905, N 7787, 21 juin, p. 3, dans I’article: Leronx, G. Le tsar et son peuple.— 308, 313—314, 319—320, 333—334.
Feuerbach, L. Nachgelassene Aphorismen.— In: Grün, K. Ludwig Feuerbach in seinem Briefwechsel und Nachlaß sowie in seiner Philosophischen Charakterentwicklung. Bd. 2. Ludwig Feuerbach’s Briefwechsel und Nachlaß, 1850—1872. Leipzig- Heidelberg, Winter’sche Verlagshandlung, 1874, S. 305— 333.— 29—30, 390.
\The formidable riots at Odessa...'].— «The Times», London, 1905, N 37, 750, Juli 4, p. 9.— 365-367.
«Frankfurter Zeitung», Frankfurt am Mein.— 391.
— 1905, 16. Juni.— 311.
— 1905, Juli.— 367.
Französisch-russische Schmiergelder!—«Vorwärts», Berlin, 1905, N 78, 1. April, S. i.—35-36.
Gouin, J. [Der Brief des Präsidents des Aufsichtsrates in Petersburg].— «Vorwärts», Berlin, 1905, N 78, 1. April, S. 1, in der Art.: Französisch-russische Schmiergelder!— 35—36.
Grün, K. Ludwig Feuerbach in seinem Briefwechsel und Nachlaß sowie in seiner philosophischen Charakterentwicklung. Bd. 2. Ludwig Feuerbach’s Briefwechsel und Nachlaß. 1850—1872. Leipzig — Heidelberg, Winter’sche Verlagshandlung, 1874. VIII, 333 S.— 29-30, 390.
Internationale Regeln der sozialistischen Taktik. [Die Resolution des Internationalen Sozialisten Kongresses zu Amsterdam].— In: Internationaler Sozialisten-Kongreß zu Amsterdam. 14. bis 20. August 1904. Berlin, Expedition der Buchhandlung «Vorwärts», 1904, S. 31—32.— 26.


536 ӘДЕБИ ЕҢБЕКТЕР МЕН ДЕРЕКТЕМЕЛЕР КӨРСЕТКІШІ
Internationaler Sozialisten-Kongreß zu Amsterdam. 14./ bis 20. August 1904. Berlin, Expedition der Buchhandluhg «Vorwärts», 4904. 78 S.— 26. /
Jaures, J. La Constituante (1789—1791). Nombreuses illustra- tions d’apres des documents do chaque epoque. Paris, Rouff, [1901]. 756, VIII p. (Histoire Socialiste (1789—1900). Sous la direction de J. Jaures. T. I).— 30—31.
— La Convention. I. La Republique. Les idees politiques et sociales de L’Europe et la Revolution. (1792). II. La mort du roi.— La chute des Girondins.— Idees sociales de la Convention.— Gouvernement revolutionnaire. (1793—1794 (9) Thermidor). Nombreuses illustrations d’apres des documents de chaque epoque. Paris, Rouff, [1903]. 1824 p. (Histoire Socialiste (1784—1900). Sous la direction de J. Jaures. T. III—IV).- 30-31.
— La Legislative (1791—1792). Nombreuses illustrations d’apres des documents de chaque epoque. Paris, Rouff, [1902]. 757—1316 p. (Histoire Socialiste (1789—1900). Sous la direction de J. Janres. T. II).— 30—31.
«Journal de Geneve», Geneve, 1905, 1. juillet — 373, 374, 424.
Kautsky, K. Die Spaltung der russischen Sozialdemokratie.— «Leipziger Volkszeitung», 1905, N 135, 15. Juni, S. 2—3 — 322—327.
[Kriege, G.] An die Frauen.— «Der Volks-Tribun», New-York, 1846, N 13, 28. März, S. 1—2.— 62.
— Antwort.— «Der Volks-Tribun», New-York, 1846, N 14, 4. April, S. 4.— 59, 61.
— Was wir wollen.— «Der Volks-Tribun», New-Vork, 1846, N 10, 7. März, S. 1—2.— 60, 62.
«Leipziger Volkszeitung», 1905, N 135, 15. Juni, S. 2—3.— 322—327.
Leroux, G. Les delegues des zemstvos ont acceptes les conditions d’audience qui leur ont ete imposees.— «Le Matin», Paris, 1905, N 7782, 16 juin, p. 3. Sous le titre general:. La crise Russe.— 313.
— Les delegues des zemstvos, retmis en assamblee solennelle а Moscou, viennent de preciser, dans un document historique,


ЗДЕВИ ЕҢБЕКТЕР МЕН ДЕРЕКТЕМЕЛЕР КӨРСЕТКШІІ 537
\
les \evendications du peuple russe.— «Le Matin», Paris, 1905, N 77^9, 3 juillet, p. 1. Sous le titre general: L’agitation en Russig. Döclaration des droits de Phomme — 372—374, 427.
— La pu&lication, enfin autorisee en Russie, des evenements de la mer Noire, a produit partout une emotion considerable.— «Le Matin», Paris, 1905, N 7801, 5 juillet, p. 3. Sous le titre general: La crise Russe. Le «Kniaz Potemkin».— 368—369.
— La reponse de Vempereur.— «Le Matin», Paris, 1905, N 7787, 21 juin, p. 3, dans l’article: Leroux, G. Le tsar et son peuple. —308, 313—315, 319—320, 333-334.
— Supreme appel au tsar. Le peuple russe s’adresse ä son empereur.—«Le Matin», Paris, 1905, N 7781, 15 juin, p. 1.— 310—312.
— Le tsar consent d recevoir un certain nombre de delegues des zemstvos, mais dans des condilions telles qu’on doute deleur acceptation.— «Le Matin», Paris, 1905, N 7781, 15 juin, p. 3. Sous le titre general: La crise Russe.— 310—312.
— Le tsar et son peuple.— «Le Matin», Paris, 1905, N 7787, 21 juin, p. 3. Sous le titre general: L’entrevue de Peterhoff.— 316—317, 318—321, 424.
Marx, K. u. Engels, F. Ansprache der Zentralbehörde an den Bund vom März 1850.— In: Marx, K. Enthüllungen über den Kommunistenprozeß zu Köln. Neuer Abdruck, mit Einleitung von F. Engels und Dokumenten. -Höttingen—Zürich, Volksbuchhandlung, 1885, S. 75—83, IX. Anhang. (Sozialdemokratische Bibliothek. IV).— 138—142, 247—254, 255,403, / 406—410, 415.
♦*—Eie heilige Familie, oder Kritik der kritischen Kritik. Gegen Bruno Bauer und K°. Frankfurt а. M., Literarische Anstalt (Rütten), 1845. VIII, 336 S.-20-21, 380.
**—Manifest der Kommunistischen Partei. London, «Bildungs- Gesellschaft für Arbeiter», 1848. 30 S.— 5—6, 138—139.
— Der Volkstribun, redigiert von Hermann Kriege in New- York.— «Das Westphalische Dampfboot», Bielefeld, 1846, [Juli], S. 295-308.- 58.
Marx, K. u. Engels, F. Der Volkstribun, redigiert von Hermann Kriege in New-York.— In: Aus dem literarischen Nachlaß
** В. И. Лениннің нақ қай басылымды айтып отырғаньга анықтауға
болмаған жағдайларда шығармалардың бірінші басылымдары екі жұл-
дызшамен белгіленеді.


538 ӘДЕБИ ЕҢБЕКТЕР МЕН ДЕРЕКТЕМЕЛЕР КӨРСЕТКІШІ-
von К. Marx, F. Engels und F. Lassalle. Hi^g. von F. Mehring. Bd. II. Gesammelte Schriften von K. Marx und F. Engels. Von Juli 1844 bis November 1847. /Stuttgart, Dietz, 1902, S. 414—428.—55-^5, 394.
**Marx, K. Der 18-te Brumaire des Louis Napoleon. New-York, Schmidt und Helmich, 1852. IV, 64 S. (Die Revolution. Eine Zeitschrift in zwanglosen Heften. Hrsg, von J. Weydemeyer.
1. 	Hft).- 14—16.
— Enthüllungen über den Kommunistenprozeß zu Köln. Neuer
Abdruck, mit Einleitung von F. Engels und Dokumenten. Höttingen — Zürich, Volksbuchhandlung, 1885. 88 S. (Sozialdemokratische Bibliothek. IV).— 8—9, 138—142, 247—253,
254—255, 403, 406-410, 415.
**—Das Kapital. Kritik der politischen Ökonomie. Bd. I. Buch I. Der Produktionsprozeß des Kapitals. Hamburg, Meißner, 1867. XII, 784 S.— 424.
— Köln, 11. Dezbr.— «Neue Rheinische Zeitung», Köln, 1848, N 169, 15. Dezember, S. 1—2, in der Abt.: Deutschland — 147—148.
**—Zur Kritik der Hegel’schen Rechts-Philosophie. Einleitung.
— «Deutsch-Französische Jahrbücher», Paris, 1844, 1. u. 2. Lfg., S. 71-85.- 53.
**—Zur Kritik des sozialdemokratischen Parteiprogramms. Aus dem Nachlaß von Karl Marx.— «Die Neue Zeit», Stuttgart, 1890—1891, Jg. IX, Bd. I, N 18, 561-575.- 253-254.
«Le Matin», Paris, 1905, N 7781, 15 juin, p. 1, 3.— 310—311.
— 1905, N 7782, 16 juin, p. 3.— 312—313.
— 1905, N 7787, 21 juin, p. 3.— 308, 313-315, 316-317, 318- 321, 333—334, 424.
— 1905, N 7799, 3 juillet, p. 1.-372-373.
— 1905, N 7801, 5 juillet, p. 3.— 368-369.
«Neue Rheinische Zeitung», Köln.— 141—142, 149—150, 249—250.
— 1848, N 169, 15. Dezember, S. 1—2.— 147—148.
«Die Neue Zeit» , Stuttgart, 1890—1891, Jg. IX, Bd. I, N 18, S. 561—575.— 253—254.


ӘДЕБИ ЕҢБЕКТЕР мен деректемелер көрсеткшп 539
Organisation der Sozialdemokratischen Partei Deutschlands, beschlossen auf dem Parteitag zu Mainz 1900,— In: Protokoll über oje Verhandlungen des Parteitages der Sozialdemokratischen Partei Deutschlands. Abgehalten zu Lübeck vom 22. bis 28. September 1901. Berlin, Expedition der Buchhandlung «Vorwärts», 1901, S. 6—8.— 106—107.
Progress of the reform movement.— «The Times», London, 1905, N 37, 706, May 13, p. 7. Under the general title: The State of Russin.— 237—240.
Protokoll über die Verhandlungen des Parteitages der Sozialdemokratischen Partei Deutschlands. Abgehalten zu Dresden vom 13. bis 20. September 1903. Berlin, Expedition der Buchhandlung «Vorwärts», 1903. 448 S.— 324, 325.
Protokoll über die Verhandlungen des Parteitages der Sozialdemokratischen Partei Deutschlands. Abgehalten zu Lübeck vom 22. bis 28. September 1901. Berlin, Expedition der Buchhandlung «Vorwärts». 319 S.—106—107.
Purposes and prospects.— «The Times», London, 1905, N 37, 700, May 6, p. 9. Under the general title: Zemstvo congress at Moscow.— 189.
Resolutions du congres antiautoritaire international tenu a Saint- Jmier le 15 septembre 1872 par les delegues des Federations et sections italiennes, franqaises, espagnoles, americaines et furassiennes. [Le tract], S. 1., [1872]. 3 p.— 259—261, 262—
Samedi. Les promesses du tsar. L’attitude des partis. (De notre correspondant particulier).—«Journal de Geneve», 1905, 1 juillet.— 373—374.
eLe Siecle», Paris, 1905, 30 mai.— 267—269.
La Situation politique, et la question de la paix en Russie.— «Le Temps», Paris, 1905, N 16090, 8 juillet.— 421—422.
«Le Socialiste», [Paris], 1905, N 8, 25 juin—2 juillet. Supplement ä N 8, p. 5—6.— 235, 326, 327.
«Le Temps», Paris.— 421.
— 1905, N 16090, 8 juillet.— 421—422.
«The Times», London.— 238, 365, 421.


540 ӘДЕБИ ЁҢБЕКТЕР МЕН ДЕРЕКТЕМЕЛЕР КӨРСЕТКПІП
— 1905, N 37, 700, Мау 6, р. 9,- 189.
— 1905, N 37, 701, Мау 8, р. 5.— 236-237.
— 1905, N 37, 702, Мау 9, р. 5,— 237.
— 1905, N 37, 706, Мау 13, р. 7,— 237-240.
— 1905, N 37, 750, Juli 4, р. 9.— 365—367.
— 1905, N 37, 753, Juli 7, р. 5,— 422—423.
[Troubetzkoi, 5.] Adr ess es au tsar.— «Le Matin», Paris, 1905, N 7787, 21 juin, p. 3, dans l’articie: Leroux, G. Le tsar et son peuple.— 308, 314, 318, 320—321, 334, 424.
«Der Volksstaat», Leipzig, 1873, N 105, 31. Oktober, S. 1; N 106,
2. 	November, S. 1—2; N 107, 5. November, S. 1.— 257—258.
«Der Volks-Tribun», New-York.— 58, 60.
— 1846, N 10, 7. März, S. 1—2.— 60, 62.
— 1846, N 13, 28. März, S. 1—2.— 62.
— 1846, N 14, 4. April, S. 4.— 59, 61.
«Vorwärts», Berlin, 1905, N 78, 1. April, S. 1.— 35—36.
«Vossische Zeitung», Berlin, 1905, N 177, 14. April, S. 1—2.— 72—77, 318, 320—321, 372, 373, 374.
— 1905, N 293, 25. Juni, S. 2.— 424.
«Das Westphälische Dampjboot», Bielefeld, 1846, [Julil, S. 295— 308.— 58.
The zemstvo congress at Moscow.— «Tlie Times», London, 1905, N 37, 702, May 9, p. 5.- 237.


S41
ЕСІМДЕР КӨРСЕТКІШІ
А
II Абдул-Гамид (1842—1918)—түрік сұлтаны (1876—1909). Либерал буржуазияның қолдауымен таққа отырды, біраң 1878 жылы-ақ парламентті таратып жіберіп, деспоттық тәртіп ор- натты. Осман империясы халықтарын өзінің езу саясатымен және әсіресе, армяндар ойранын жасауымен қанішер сұлтан деген атаққа ие болды. В. И. Ленин оны «Түркияның Екінші Николайы» (Шығармалар, 15-том, 179-бет) деп атады. Түркия- ның Европа империалистік державаларының жартылай отары- на'айналуына жәрдемдесті. 1908 жылғы революциядан кейін парламентті шақырып, конституцияны қалпына келтіруге мәж- бүр болды. 1909 жылы контрреволюциялық төңкеріс жасамақ болған сәтсіз әрекетінен кейін орнынан түсіріліп, түрмеге қа- малды.— 365—370.
Авенариус (Avenarius), Рихард (1843—1896) — немістің ре- акцияшыл философы, субъективтік идеалист, 1877 жылдан — Цюрих университетінің профессоры. 1876 жылы «Philosophie als Denken der Welt gemäss dem Prinzip des kleinsten Kraftmaßes» («Философия дегеніміз күшті неғұрлым аз жұмсау принципі бойынша дүнио туралы ой-толғау») деген еңбегінде жаратылыс танудың ең соңғы жаңалықтарып өз мүддесіне пайдаланып, Беркли мен Юмның субъективтік идеализмін қай- та жандандырған реакцияшыл философияның — эмпириокрити- цизмнің негізгі принциптерін тұжырымдады.
Ленин «Материализм және эмпириокритицизм» (1909) деген кітабында Авенариус пен оның ізбасарлары философиясының қисынсыздығын және реакциялық мәнін көрсетті.
Авенариустың аса маңызды еңбектері: «Der menschliche Weltbegriff» (1891) («Адамныц дүние туралы ұғымы») және «Kritik der reinen Erfahrung» (1888—1890) («Таза тәжірибеге сын»). 1877 жылдан бастап Авенариус «Vierteljahrsschrift für wissenschaftliche Philosophie» («Ғылыми философияның үш айлығы») журналын шығарып тұрды.— 142—143, 254, 408.


542
ЕСІМДЕР КӨРСЕТКІШІ
Авилов, Б. В. (Тигров) (1874—1938) — социал-демократ, журналист жене статистик. РСДРП III съезіне Харьковтегі боль- шевиктік «Вперед» тобынан делегат, съезде меныпевиктер жо- нінде ымырашылдық позиция ұстады. 1905 жылы Харьковтегі кдрулы көтеріліске белсене қатысты. 1917 жылғы апрельден жартылай меныпевиктік «Новая Жизнь» газетіне қатысып тұр- ды, нақ сол жылдыц авгусында социал-демократ интернацио- налистер ұйымына енді. 1918 жылдан бастап саяси қызметтеи шеттеп кетті. 1928 жылға дейін СССР Орталық статистика бас- қармасында, 1929 жылдан — РСФСР Мемлекеттік жоспарлау комиссиясында, кейінірек Ңатыпас жолдары халық комисса- риатында жұмыс істеді.— 107.
Адоратский, В. В. (Казанец) (1878—1945) —профессионал революционер, большевик, ғалым-марксист. Революциялық крага лысқа 1900 жылы Ңазан университетінің студенті болып жүрген кезінде араласты. 1904—1905 жылдары — РСДРП Ңа- зан комитетінің мүшесі. 1905 жылы қамауға алынып, одан кейін 3 жылға Астрахань губерниясына жер аударылды; 1906 жылы бұл айдау шетелге жер аударумен алмастырылды. Бі- рінші дүние жүзілік соғыс жылдары Германияда азаматтық тұт- ңында болды. Октябрь социалистік революциясынан кейін — Я. М. Свердлов атындағы Коммунистік университетте сабақ бсрді, Орталық архив басқармасьт меңгерушісінің орынбасары (1920—1929), Ленин Институты директорының орынбасары (1928—1931), Маркс — Энгельс — Ленин Институтының директоры (1931—1939) жэне бас редакторы (1939—1941, 1944—1945). СССР Ғылым академиясыньщ Философия институтына басшы- лык, етті; Коммунисты« Академпяның толық мүшесі, 1932 жылдан СССР Рылым академиясыньщ толық мүшесі болды. Мем- лекет және правоның маркстік теориясы, философия жэне марксизм тарихы жөніндегі бірқатар еңбектердің авторы.— 102, 113.
Акимов (Махновец*), В. П. (1872—1921) — социал-демократ, «экономизмнің» көрнекті өкілі, барып тұрған әсіре оппорту- нистердің бірі. 90-жылдардың орта шенінде Петербургтегі «Ха- лық ерікшілері тобына» қосылды, 1897 жылы қамауға алынып, 1898 жьглдың апрелінде Енисей губерииясына жер аударылды. 1898 жылдың сентябрінде шетелге қашып кетіп, онда «Шетел- дегі орыс социал-демократтарының одағы» басшыларының бірі болды, «Еңбскті азат ету» тобына, ал одан кейін «Искраға» да қарсы шықты. РСДРП II съезіне «Одақтан» делегат болды, антиискрашыл, съезден кейін меныпевизмнің әсіре оңшыл қа- натының өкілі. 1905—1907 жылдардағы революция кезеңінде «Жұмысшы табының бүкіл россиялық ұйымын» құру жөнін- дегі жойымпаздық идеяны қорғады, ал ол ұйымның ішінде социал-демократия идеялық ағымдардың бірі ғана болған бо- лар еді. РСДРП IV (Бірігу) съезінің жұмысына кеңесші да- * Жақша ішінде курсивпен шын фамилиясы көрсетілген.


ЕСІМДЕР КӨРСЕТШШІ
543
уыспсн қатысты, меныиевиктердің оппортунисты« тактикасын қорғады, кадеттермен одақ жасауға шақырды. Реакция жыл- дарында социал-демократиядан қол үзді.— 41, 46.
Аксельрод, П. Б. (1850—1928) — меньшевизм лидерлерінің бірі. 70-жылдарда — халықшыл, «Жер және ерік» жікке бөлін- геннен кейін «Қаралай бөліс» тобына қосылды; 1883 жылы «Еңбекті азат ету» тобын құруға қатысты. 1900 жылдан — «Искра» мен «Заря» редакциясының мүшесі; РСДРП II съезіне «Искра» редакциясынан кеңесші дауыспеп қатысты, азшылық жағындағы искрашыл. Съезден кейін — белсенді меньшевик. 1905 жылы кеңейтілген жұмысшы съезін шақыру жөніндегі оппортунисты идеяны ұсынып, бұл съезді ол пролетариат партии- сына қарама-қарсы қойды. Реакция жылдарында—жойымпаздар басшыларының бірі, жойымпаз-менытіевиктердің «Голос Социал-Демократа» газетінің редакциясына кірді; 1912 жылы анти- партиялың Август блогына қатысты. Бірінші дүние жүзілік соғыс жылдарында — центрист, Циммервальд және Кинталь конференцияларына қатысып, оларда оңшыл қанатқа қосыл- ды. 1917 жылы Февраль революциясынан кейін — Петроград Советі Атқару комитетінің мүшесі, буржуазиялық Уақытша үкіметті қолдады. Октябрь социалисты« революциясын дұшпан- дықпен қарсы алды; эмиграцияда жүріп, Советтік Россияға қарры қарулы интервенцияпы иасихаттады.—71, 122, 172, 213.
Александров — цараңыз: Постоловский, Д. С.
Алексеев, Н. А. (Андреев) (1873 ж. туған) — социал-демократ, искрашыл, РСДРП II съезінен бастап — большевик, білі- мі бойынша дәрігер. Революциялық қызметін 90-жылдардың аяғында Петербургте бастады. 1897 жылдың көктемінде Пе- тербургтегі «Жұмысшы табын азат ету жолындағы күрес ода- ғына» кірді. 1898 жылдың бас кезінде қамауға алынып, Вятка губерниясына (Слободск қаласына) 4 жылға жер аударылды, одан 1899 жылы шетелге қашып кетті. 1900 жылдан 1905 жыл- ға дейін Лондонда тұрды, «Шетелдегі орыс социал-демократ- тарының одағына», одан соң «Орыс революциялық социал-де- мократиясының шетелдік лигасыиа» мүше болды. РСДРП II съезінен кейін большевиктердің Лондондағы өкілі. РСДРП III съезіне кеңесші дауьтспсн ңатысты, съездің секретари болды. 1905 жылы декабрьде Петербургке оралды, большевиктік «Вестник Жизни», «Волна» және басқа басылымдарға қатыс- ты, насихат және үгіт жұмыстарын жүргізді.
1911 жылдан 1917 жылға дейін Иркутскіде дәрігер болып іс- теді. 1917 жылғы Февраль революциясынан кейін Иркутскіде әскери депутаттары Иркутск Советінің полктік комитетініц мүшесі болып біріккен социал-демократиялық ұйымда жүмыс істеді. Октябрь социалисты« революциясына цатысуіпы. Азамат соғысы жылдарында Лена бойында Колчак өкіметін құ-


544
ЕСІМДЕР КӨРСЕТКІШІ
латуға қатысты, Киренск ревкомыпың председателі болды. Саяси ағарту мекемелері бас басқармасьшда, Коминтернде іс- теді, Москва мемлекеттік 2-университетінде ВКП(б) тарихы- нап сабак, берді, совет, партия органдарында жұмыс істеді. Алексеев К. Маркс пеп Ф. Энгельстің бірқатар еңбектерін ау- дарды.— 104, 154, 155, 183.
Амадео (Амадей) (1845—1890)—Италияның королі II Вик- тор-Эммануилдың екінші ұлы. Испанияда Бурбондар динас- тиясы құлатылғаннан кейін испан тағьтна отыруға шақырыл- ды және 1870 жылдың ноябрінде құрылтай кортестері оны Ис- панияның королі деп жариялады. 1873 жылдың февралында революциялық қозғалыстың қысымымен тақтан бас тартып, Италияға қайтып оралды.— 257.
Андраши (Andrässy), Дьюла (1823—1890) — граф, венгер мемлекет қайраткері. Венгрияда 1848—1849 жылдардағы рево- люцияға қатысты, революция жеңіліске ұіпырағаннан кейін эмиграцияға кетті. 1858 жылғы жасалған кешірім бойыиша Венгрияға ңайта оралды. 1861 жылы сеймнің төменгі палата- сына сайланды. Абсолюттік Австрияны конституциялық-мо- нархиялык, қосарлас мемлекет (Австро-Венгрия) етіп қайта құрған 1867 жылғы келісімнің жасалуына ықпал жасады жә- не Венгрияның премьер-министрі болып тағайындалды. 1871— 1879 жылдары Австро-Венгрияның сыртқы істер министрі болды, Балқандағы экспансияны күшейте түсті, Германиямен жақындасу саясатын жүргізді, сөйтіп 1879 жылы Германиямен әскери одак, жасау жөніндегі піартқа қол қойды, бұл шарт Россия мен Францияға ңарсы бағытталған еді.— 317, 318, 319.
Андреев — царацыз: Алексеев, II. А.
Б
Барсов — цараңыз: Цхакая, М. Г.
Бельский — царацыз: Красиков, П. А.
Бем — царацыз: Сильвин, М. А.
Бернштейн (Bernstein), Эдуард (1850—1932)—герман-социал- демократиясының және II Интернационалдың әсіре оппортунис- тік қанатының лидері, ревизионизмнің және реформизмнің теоретигі. Социал-демократиялық қозгалысқа 70-жылдардың ортасынан бастап қатысты, Дюрингтің ықпалында болды. 1881 жылдан 1889 жылға дейін — Германия социал-демокра- тиялық партиясыныц құпия орталық органы «Der Sozialde- mokrab-тың («Социал-Демократ») редакторы. 1896—1898 жыл-


ЕСІМДЕР КӨРСЕТКІШІ
545
дарда «Die Neue Zeit» («Жаңа Заман») журналында «Социализм проблемалары» деген тақырыппеп сериялы мақалалар жариялады, кейіп ол мақалалар «Социализмнің алғы шартта- ры және социал-демократияның міндеттері» (1899) деген ат- пен кітап болып шықты, бұл кітабында ол революциялық марксизмніц философиялық, экономикалық және саяси негіз- деріне ашықтан-ашық ревизия жасады. Бернштейн тап күресі жоніндегі маркстік теорияпы, капптализмнің сөзсіз күйрейтін- дігі туралы, социалистік революция жэне пролетариат дпкта- турасы туралы ілімді теріске шыгарды. «Пролетариат револю- циясы туралы оппортунист ойлауды да умытый қалғап»,—деп жазды В. И. Ленин Бернштейн жайында (Шығармалар, 25-том, 445-бет). Бернштейн жұмысшы қозғалысының бірден-бір міи- деті капитализм тұсында жұмысшылардың экономикалық жағ- дайын жақсартуга бағытталған реформа лар жолындағы күрес деп жариялады, «ең бастысы — қозғалыс, түпкі мақсат — түк- те емес» деген оппортунист^ тұжырым ұсынды. Бернштейн- нің және оның ізбасарларының теориялық көзқарастары мен практикалық оппортунистік қызметі жұмысшы табының мүд- делеріне тікелей сатқындық жасауға әкеліп соқтырды, бүл сатқындық II Интернационалды күйретіп тынды. Одан кейінгі жылдары Бернштейн марксизмге қарсы күресін одан әрі жүр- гізе берді, империалистік буржуазияның саясатын қолдауға шақырды.— 147.
Богданов, А. (Малиновский, А. А., Вернер, Иванов, Максимов, Рядовой) (1873—1928) — философ, социолог, экономист, білімі бойынша дәрігер. 90-жылдарда социал-демократиялық үйірмелердің (Тулада) жумт :ына цатысты. РСДРП II съезінсн кейін большевиктерге қосылды. Копшілік Комитеттері Бюро- сының мүшесі ретінде Россияда РСДРП III съезін даярлаужо- ніпде жұмыс жүргізді. РСДРП Тула комитетіпеп III съезге делегат болды, съезде Орталық Комитеттің мүшелігіпе сайлапды. Болыпевиктік органдар — «Вперед» және «Пролетарий» редак- циясына кірді, болыпевиктік «Новая Жизнь» газеті редактор- ларының бірі болды. Реакцияның күшейген кезіпде шақырым- паздардың басшысы, Ленинге және партияға қарсы шыққап «Вперед» тобының лидері болды. Философия мәселелерінде өз жүйесіп — «эмпириомонизмді» (эмпириокритицизмнің жалған маркстік терминологияны бүркенген бір түрі) жасауға тырыс- ты; Ленин «Материализм және эмпириокритицизм» (1909) деген еңбегінде бұл жүйені қатаң сынға алды. «Пролетарий» га- зетінің кеңейтілген редакция мәжілісінде 1909 жылы июньде Богданов болыпевиктік партиядан шығарылды. Октябрь социалиста революциясынан кейін «Пролеткульттің» дем берушіле- рінің және ұйымдастырушыларыныц бірі болды. Пролетарлық университетте жұмыс істеді. 1926 жылдап—өзі негізіп қалагаи Қан құю институтының директоры.— 41,-42, 111, 175—177, 179, 399, 400.


546
ЕСІМДЕР КӨРСЕТКІШІ
Борн (Born), Стефан (шын аты Симон Буттермилъх) (1824— 1898) — герман жұмысшы қозғалысындағы реформистік тенденция өкілдерінің бірі, мамандығы бойынша әріп теруші. Жұ- мысшы қозғалысына 1845 жылдан бастап қатысты; 1846 жыл- дың аяғында Парижге келіп, онда көп кешікпей Ф. Энгельспен танысты, Коммунистер одағына кірді. Германияда 1848 жылғы революция басталғаннан кейін Берлинге келді, осында оныц инициативасы бойынша Берлин жұмысшыларының Орталык, комитеті, одан соң Жұмысшы туысқандығы ұйымы құрылды. Жұмысшы қозғалысын саясп күрестен шеткері ұстауға, оны ұсақ экономикалық реформаларды жүзеге асыру жолыпа ба- ғыттауға тырысты. Борн 1849 жылғы майдағы Дрезден көте- рілісіне қатысты, көтеріліс жеңіліске ұшырағаннан кейін, Швейцарияға эмиграцияға кетіп, көп ұзамай жұмысшы қозға- лысынан қол үзді, журналистикамен шұғылданып, Базель уни- верситетінде неміс және француз әдебиеті тарихының курсыи оқыды. 1898 жылы өзінің буржуазиялық-реформистік рухта жазылған естсліктерін бастырып шығарды.— 250.
Бранденбургский, Я. Н. (Евгений) (1881—1951) — револю- циялық қызметін 1900 жылы университетте (Одесса) жүрген кезінде бастап, мұнда алғашқы искралық ұйымдардың біріне қосылды. 1903 жылы Одесса большевиктер ұйымына кірді. Ека- теринославта, Рига да, о дап кейін Тверьде партия жұмысын жүргізді. РСДРП IV (Бірігу) съезіпің делегаты болды. Патша үкіметі бірнеше рет жазалады. 1908 жылы Францияға эмигра- цияға кетті, 1917 жылы Россияға қайтып оралды, азық-түлік органдарында жұмыс істеді. 1922 жылдан 1929 жылға дейін — Юстиция халық комиссариаты. коллегиясының мүшесі. 1929 жылдан — Төменгі Волга өлкелік атқару комитеті председате- лінің орынбасары. 1931 жылы — СССР Еңбек халық комиссариаты коллегиясының мүшесі, 1934 жылдан — СССР Жоғарғы сотының мүшесі. 1940 жылдан — дербес пенсионер.— 98.
Брантинг (Branting), Карл Ялъмар (1860—1925)—Швеция социал-демократиялық партиясының реформистік лидері, II Интернационал басшыларының бірі; ревизионист және оппортунист. 1884 жылдан либералдык, «Tiden» («Замана») газетінің қызметкері, кейіпнен редакторы болды, 1887—1917 жылдары (үзілістермен) — партияның орталық органы «Socialdemokraton» («Социал-Демократ») газетінің редакторы; риксдаг депутаты (1897—1925). Бірінші дүние жүзілік соғыс жылдарында— социал-шовинист. 1917 жылы Эденнің коалициялық либерал- социалистік үкіметіне енді, Советтік Россияға қарсы соғыс ин- тервенциясын қолдады. 1920, 1921—1923 және 1924—1925 жылдары социал-демократиялық үкіметтерді басқарды.— 191.
Булыгин, А. Г. (1851—1919)—патша үкіметінің ішкі істер министрі, ірі помещик. 1900 жылға дейін сот тергеушісі болды, ал одан кспін бірқатар губернпяларда губернатор болды.


ЕСІМДЕР КӨРСЕТКІШІ
547
1900—1904 жылдары — Москва генерал-губернаторыньщ жәр- демшісі; Зубатов охранкасының қызметіне белсене көмектесті. 1905 жылғы 20 январьдан — ішкі істер министрі. Нақ сол жыл- ғы февральдан патшаньщ тапсыруымен ел ішінде өрши баста- ған революциялың өрлеуді әлсірету мақсатымен кеңесші Мемлекеттік дума шақыру туралы заң жобасын әзірлеуге басшылық етті. Алайда, бұл булыгнндік дума шақырылмай қалды, революция оны жайпап өтті. 1905 жылғы 17 октябрьден кейін Булыгин Мемлекеттік советтің мүшесі болып қала оты- рып, отставкаға шықты және іс жүзінде саяси сахнадан кет- ті.— 72, 74, 76, 313, 319, 334.
Бюхнер (Büchner), Фридрих Карл Христиан Людвиг (1824— 1899) — немістің буржуазияшыл философы, тұрпайы материа- лизмнің басты өкілдерінің бірі, буржуазияшыл реформист; ма- мандығы бойынша дәрігер. 1852 жылдан Тюбинген университе- тінде сот медицинасы кафедрасының приват-доценті. Өзінің «Kraft und Stoff» (1855) («Куш жэне материя») деген негізгі еңбегінде тұрпайы материализмді жүйелі түрде баяндап берді. Жаратылыс тануды дүниеге көзцарастың негізі деп санай оты- рып, алайда, Бюхнер диалектикаға мән бермеді, табиғат пен іюғамға механикалық көзқарастарды жандандырды. Кейінгі жылдары Дармштадта дәрігер болды. Бірқатар еңбектер жаз- ды: «Der Mensch und seine Stellung in der Natur...» (1869), («Адам және оның табиғаттағы орны...»), «Darwinismus und Sozialismus» (1894) («Дарвинизм жоне социализм») жэне т. б.— 30.
В
Вадим — цараңыз: Постоловский, Д. С.
Валерьян — цараңыз: Любимов, А. И.
Варлен (Varlin), Луи Эжен (1839—1871)—француз революционера 1871 жылғы Париж Коммунасыныц аса көрнекті қай- раткері, солшыл прудоншыл (бір кездері бакуниншілдерге жа- қын болды); мамандығы бойынша жұмысшы-түптеуші. Париж түптеушілері қоғамын ұйымдастырды, олардың 1864 жәнс 1865 жылдардағы стачкаларына басшылық етті. 1865 жылы I Ип- тернационалға енді, оның Париж секциялары ұйымдастыру- шыларының және басшыларының бірі болды. I Интернацио- налдың Лондон конференциясының (1865), Женева (1866) жэне Базель (1869) конгрестерінің делегаты. Сот арқылы қуда- лауға түсті. 1871 жылы — Үлттық гвардия Орта лык, Комитеті- пің мүшесі, Париж Коммунасы күндерінде — оның Советінің (үкіметінің) мүшесі, финанс, одан соң әскери комиссиялардың «делегаты», Коммунаның солшыл азшылығына қосылды. Вер- сальдықтар Парижге басып кіргениен кейін 6 жэне 11-округтер цорғанысына басшылық етті. баррикадаларда ерлікпен шай-


548
ЕСІМДЕР КӨРСЕТКІШІ
ңасты. 28 майда версальдықтар қолға түсіріп, азаптап, ешбір сотсыз атьш тастады.— 9, 253.
Васильев — цараңыз: Ленгник, Ф. В.
Вернер — цараңыз: Богданов, А. А.
Виллих (Willich), Август (1810—1878) — Германиядағы ре- волюциялың қозғалысқа қатысушы, офицер, өзінің саяси се- німі себепті 1846 жылы Цруссия армиясындағы қызметін тас- тап кеткен; ұсақ буржуазиялық «ақиқат социализмнің» ықпа- лында болды. 1847 жылы Коммунистер одағына кірді. Герма- ниядағы 1848—1849 жылдардағы революция кезеңінде оңтүстік герман республикашылдарының бірқатар қарулы бой көрсету- леріне қатысты; 1849 жылғы Баден-Пфальц көтерілісі кезінде волонтерлер батальонын басқарды, оның адъютанты Ф. Энгельс болды. Көтеріліс жеціліске ұшырағапнан кейін Швейца- рияға, одан кейін Англияға эмиграцияға кетті. 1850 жылы Коммунистер одағынан бөлініп шыққан сектанттық-авантюристік фракция лидерлерінің бірі болды. К. Маркс пен Ф. Энгельс Виллихтің және оның жақтастарының тактикасына қарсы шық- ты. 1853 жылы Америка Ңұрама Штаттарына кетті, онда аза- мат соғысына (1861—1865) белсене қатысып, солтүстіктегілер армиясында түрлі командалық қызметтер атқарды.—150, 252.
Витте, С. Ю. (1849—1915) — орыстың мемлекет қайраткері; патшалық Россияның «әскери-феодалдық империализмінің» мүдделерін білдірді, самодержавиенің сенімді жақтаушысы, либерал буржуазияға шамалы жецілдіктер жасап, уәделер беру және халықты қаталдықпен жазалау арқылы монархияны сақ- тап қалуға тырысты; 1905—1907 жылдардағы революцияны ба- сып-жаншуды ұйымдастырушылардың бірі. Қатынас жолдар министрі (февраль — август, 1892), финанс министрі (1892— 1903), Министрлер советінің председателі (октябрь, 1905—апрель, 1906) бола отырып, Витте өзінің финанс, баж салығы саясаты, темір жол құрылысы, фабрика заңы саласындағы ша- ралары арқылы, шетелдердің күрделі қаржы жұмсауын ба- рынша қолдауымен Россияда капитализмнің дамуына және оның империалисты; державаларға тәуелділігінің күшеюіне се- бепші болды. «Министр-маклер»,— «биржа агенті» — В. И. Ленин оны осылай сипаттады — 276, 286.
Власов — царацыз: Рыков, А. И.
Воинов — уарацыз: Лупачарский, А. В.
Воровский, В. В. (Орловский) (1871—1923) — профессионал революционер, болыпевиктік партияның көрнекті қайраткері, аса көрнекті совет дипломаты, публицист жэне эдебиет сыншы- сы. Революцпялың қызметін 1890 жылы студенттік үйірмелерде


ЕСІМДЕР КӨРСЕТКШІІ
549
бастады. 1894 жылдан — Петербургтегі «Жұмысшы табын азат ету жолындағы күрес одағымен» тыгыз байланысты болған Москва «Жұмысшы одагының» белсенді мүшесі. 1899 жылы, айдауда жүріп, «экономистерге» қарсы Ленин жазған «Россия социал-демократтарының наразылығына» қосылды. 1902 жылы шетелге эмиграцияға кетіп, лениндік «Искрада» қызмет істеді.
1904 жылдың басында В. И. Лениниің тапсыруымен Одессада РСДРП-ның Оңтүстік бюросын құрды; августың аяғында шетелге кетіп, онда 22 болыпевиктің декларациясыиа қосылды.
1905 жылы — В. И. Ленинмен бірге «Вперед» және «Пролетарий» газеттерінің редакторы болды. РСДРП Николаев комите- тіиен партияньщ III съезіне делегат. 1905 жылдың аяғынан бастап большевиктердің Петербург ұйымында және болыпе- виктік «Новая Жизнь» газетінің редакциясында істеді. 1906 жылы — РСДРП IV (Бірігу) съезінің делегаты. 1907 жылы Одес- саның большевиктік ұйымына басшылық етті. Белсенді рево- люциялық қызметі үшін қамауға алыиды, айдауда болды. 1915 жылы Стокгольмге кетті, ал 1917 жылы В. И. Лениннің ұсы- нысы бойышпа РСДРП Орталық Комитетінің Шетелдік бюро- сына кірді. Октябрь социалистік революциясыпан кейін — бас- шы дипломатиялың жұмыста болды; РСФСР-дің Скандинавия елдеріндегі (1917—1919), Италиядағы (1921—1923) уәкілетті өкілі, Генуя конференциясында совет делегациясының бас сек- ретары болды, Лозанна конференциясында Советтік Россия атынан өкілдік етті. 1923 жылы 10 майда Лозаннада ақ гвар- дияшының қолынан қаза тапты. Бірқатар публицистикалық және әдеби-сын еңбектердің авторы.— 43, 67, 117.
В. С— цараңыз: Филатов, В. В.
Второв — царацыз: Крохмаль, В. Н.
Г
Галифе (Galliffet), Гастон Александр Огюст (1830—1909) — француз генералы; 1871 жылгы Париж Коммупасыныц женде- ті. Францияның бірңатар соғыстарына қатысқан. Франция- Пруссия соғысы кезінде- (1870—1871) Седан түбінде пруссак- тардың қолына тұтқынға түсін, одан Париж Коммунасына қарсы күреске қатысуы үшін арнайы босатылды. Версальдық- тар армиясының атты эскер брига дасына басшылык, етіп, о л коммунарларды жазалауда қатыгездігімен көзге түсті. 1872 жылы Алжирде арабтардың көтерілісін аяусыздыдпен басты. Кейінгі жылдары бірқатар көрнекті әскери қызметтер атқарды. 1899 жылдың июні — 1900 жылдың майы — Вальдек-Руссоныц кабинетінде согыс мшшстрі.— 9, 252—254.
Гапон, Г. А. (1870—1906) — священник; арандатушы, патша
охранкасының агенті. 1905—1907 жылдардағы революция қар-


550
ЕСІМДЕР КӨРСЕТКІШІ
саңында полиция департаментінің тапсыруы бойынша зубатов- шылдық үлгісіндегі «Петербургтегі орыс фабрика-завод жұмыс- шыларының жиналысы» деген жаңа ұйым құрды; бұл ұйымды полиция департамент! мен Петербург охранкасы қаржыланды- рып отырды. 1905 жылдыц 9 январында Петербург жұмысшы- ларын петиция беру үшін патшага баруга арапдатты. Содап соц шетелге қашып кетіп, онда эсерлерге жацын болды. Рос- сияға қайтып оралғаннан кейін, қайтадан охранкамен байла- ныс жасады. Арандатушылық қызметі әшкереленгеннеи кейін Гапонды эсерлер өлтірді.— 19, 20, 90, 190—194, 387.
Гейден,. П. А. (1840—1907) — граф, ірі помещик, земство қайраткері, октябрист, 1895 жылдан — Псков губерппясында уездік дворяндар жетекшісі. Ерікті экономикалық қоғамның президенті (1895). 1904—1905 жылдары земство ңозғалысына бел- сене қатысты. Либерализмді бүркеніш етіп, буржуазия мен по- мещиктерді өршіп келе жатқан революцияльтқ қозғалысқа царей күреске біріктіруге тырысты. 1905 жылдың 17 октябрінеи кейін ашықтан-ашық контрреволюция лагеріне — октябристер партиясы жагына шықты. I Мемлекеттік думада оңшыл де- путаттар тобын басқарды. Ленин Гейденді өз табының ортақ мүдделерін шеберлікпен қорғаған «нағыз контрреволюцияшыл помещик» деп сипаттады (В. И. Лениннің «Граф. Гейденді еске түсіру» деген мақаласын қараңыз — Шығармалар, 13-том, 38— 46-беттер).— 309, 311.
Глебов — цараңыз: Носков, В. А.
Головин, Ф. А. (1867 ж. туған) — земство қайраткері, кадет. 1898 жылдан 1907 жылға дейін — Москва губерниялық земство баскдрмасының мүшесі, одан кейін оныц председатели 1904— 1905 жылдардағы земство съездеріне цатысты. Кадеттер пар- тиясын ұйымдастырушылардың бірі. II Мемлекеттік думаның председателе III Мемлекеттік думаның мүшесі болды. Ірі те- мір жол концессиясына қатысты. 1917 жылдың мартында — буржуазиялық Уақытша үкіметтің Сарай министрлігі бойынша комиссары.— 309.
Голубин — цараңыз: Джапаридзе, П. А.
Гольдман — цараңыз: Либер, М. И.
Гредескул, Н. А. (1864 ж. туған)—юрист және публицист, профессор, кадет. 1905 жылы «Мир» газетін шығаруға қатысты, сол жылдың декабрінде «үкіметке қарсы» сипатта мақалалар жариялағаны үшін газет жабылады да, Гредескул қамауға алынып, 1906 жылы Архангельск губерниясына жер аударыла- ды. Айдауда жүрген кезінде I Мемлекеттік думаның мүшелі- гіне сырттан сайланды, Петербургке қайтып оралып, Дума председателінің орынбасары болды. I Мемлекеттік дума қуыл-


ЕСІМДЕР КӨРСЕТКІШІ
551
ғаннан кейін Выборг үндеуіне қол қойды, қайтадан қамауға алынып, түрмеге отырғызылды. Қамалу мерзімін өтегеннен ке- йін бірқатар либералдық газеттерге қатысын тұрды. 1916 жы- лы кадеттер партиясынаи шықты. 1917 жылғы Февраль революциясынан кейін буржуазиялық «Русская Воля» газетін шы- ғаруға қатысты, бұл газет большевиктер партиясына қарсы үгіт жүргізді. Октябрь социалпстік революциясынан кейін сол- шылдыққа қарай ойысып, озінің көзқарастарын «Бұрыпғы жене қазіргі Россия» (1926) деген еңбегіпде баяидады. Ленинград цаласындағы жоғары оқу орьшдарыида профессор бол- ды.— 427.
Гуэн (Gouin), Жюль — Париж төңірсгіндегі Батиньоледегі машина фабрикасының директоры.— 35.
д
Дейч, Л. Г. (1855—1941)—халықшылдық, ал одан кейін со- циал-демократиялық қозгалысқа қатысты. 1877 жьтлы Чиги- ринск уезіндегі шаруалардың бой көрсетулерін ұйымдастыру- шылардың бірі болды. «Жер және ерік», сонан соң «Қаралай бөліс» ұйымдарыпың мүшесі. 1880 жылы шетелге кетті, 1883 жылы «Еңбекті азат ету» тобып құруға қатысты, маркстік әде- биетті шығару жопе оны Россияға жеткізу жөнінде жұмыс жүргізді. 1884 жылы Германияда қамауға алынып, патша үкіметінің қолына берілді, сөйтіп каторгалық жұмысқа кесілді. 1901 жылы айдалған жерінен қашып шығып, Мюнхенге барды, «Орыс революциялық социал-демократиясы шетелдік лигасы- ның» әкімшілігіне кооптацияланды, «Искра» мен «Заряны» шығаруға және таратуға қатысты. РСДРП II съезінде — «Ец- бекті азат ету» тобынан делегат, азшылық искрашыл; съезден кейін — меньшевик, реакция жылдарында — жойымпаз. Бірін- ші дүние жүзілік соғыс кезінде — социал-шовинист, социал- қорғанымпаздардың органы — «Призывке» қатысып тұрды. 1917 жылғы Февраль революциясынан кейін Плехановпен бір- ге оңшыл меныпевик-қорғанымпаздардың «Единство» газетін редакциялады. Октябрь социалистік революциясынан кейін саяси қызметтен шеттеді, Г. В. Плехановтың әдеби мұрасын шығару жөнінде жұмыс істеді, Россиядағы азаттық қозғалы- сының тарихы жөнінде бірқатар мақалалар жазды.— 83, 85— 86.
Десницкий, В. А. (Сосновский) (1878—1958) — социал-демократ. Социал-демократиялық жұмысқа 1897 жылдан бастап қатыса бастады. РСДРП II съезінен кейін болыпевиктерге қо- сылды. Нижний Новгородта, Москвада, Урал да және Россия- ның оңтүстігінде партия жұмысын жүргізді. РСДРП Нижний Новгород комитетіиен партияның III съезіне делегат. «Вперед- шілдер» ұйымдастырган фракциялық Капри мсктебіие қатыс-


552
ЕСІМДЕР КӨРСЕТКІПП
ты. 1909 жылы большевиктерден қол үзді. 1917 жылы—мепь- шевиктік бағыттағы «Новая Жизнь» газетін ұйымдастырушы- лардың бірі. 1918 жылдыц мартына дейін — социал-демократ интернационалистер партиясынан Бүкіл россиялық Орталык, Атқару Комитетінің мүшесі. 1919 жылдан Ленинградта ғылыми және оқытушылық жұмыста болды.—104, 125, 155.
Джапаридзе, П. Л. (Голубин) (1880—1918) — болыневиктік партияның аса көрнекті қайраткерлерінің бірі, профессионал революционер. 1898 жылы РСДРП Тифлис ұйымына кірді, За- кавказьсде социал-демократиялық ұйымдар күру және нығай- ту жонінде жұмыс жүргізді. 1901—1904 жылдары Кутаис со- циал-демократиялык, ұйымында жұмыс істеді; РСДРП Кавказ одағы комитет!нің мүшесі болды. Оның бұдан кейінгі револю- циялық цызметі негізінен алғанда Бакуде өтті. 1904 жылы — РСДРП Баку комитетініц мүшесі, еңбекші азербайжандар ара- сында жұмыс жүргізу үшін «Гуммет» социал-демократиялық тобын ұйымдастырушылардың бірі. РСДРП Кавказ одағынан партияның III съезіне делегат. 1906 жылы большевиктік «Бакинский Рабочий» газетін шығаруды жолға қою ісіне белсене қатысты, оныц редакциясының мүшесі болды. Реакция жыл- дарында болыневиктік баспасөзде жұмыс істеді, Мұиай өнер- кәсібі жұмысшылары одағы басқармасының секретары болды. Талай рет қамауға алынып, түрмеге отырды және жер ауда- рылды. 1917 жылғы Февраль революциясынан кейін — Баку партия ұйымы басшыларының бірі. 1917 жылдың майында жұ- мысніы және шаруа депутаттары Советтерінің Өлкелік орта- лығыиың құрамына сайланды. Баку ұйымынан РСДРП (б) VI съезіне делегат; партияның Орталық Комитетінің мүшелі- гіне кандидат болып сайланды. Октябрь социалистік револю- циясынап кейіп, Баку Халык, Комиссарлары Советінің құры- луымен байланысты (1918 жылдың 25 апрелі) — ішкі істер комиссары, кейінірек сопымеп қатар азық-түлік жоніндегі комиссар болып тағайыпдалды. Сонымен бірге Баку Советі Ат- қару комитетінің председателі болды. 1918 жылдыц 20 сеп- тябрінде ағылшын интервенттері мен олардың эсер-меиыпевик қарақшылары Бакудіц 26 комиссарының бірі ретіиде атты.— 184.
Джолитти (Giolitti), Джованни (1842—1928)—итальян мем- лекет қайраткері, либералдар партиясының лидері. 1882 жылдан парламент мүшесі, 1889—1890 жылдары финанс министрі, 1892—1921 жылдары бірнеше рет премьер-министр болды. Ірі итальян капиталы мүдделерін көздей отырып, итальян бур- жуазиясының клерикалдармен блогының негізін салды; бол- машы реформалар жасау жолымен және социалистік партия- ның оппортунистік лидерлерімен ынтымақ жасау арқылы жұ- мысшы қозғалысын революциялың бой корсетулерден іркугө тырысты. 1922 жылы, өкімет басыпа фашистер келгеннен ке- йія белсенді саяси қызметтен қол үзді.— 254.


ЕСІМДЕР КӨРСЕТКІІШ
553
Долгоруков, Павел Дм. (1866—1930)—князь, ірі помещик, земство қайраткері, кадет. 1893—1906 жылдары Москва губер- ниясында дворяндардың уездік жетекпіісі болды. «Азаттық одағьтн» және кадет партиясын құрушылардың бірі; 1905—1911 жылдары оның Орталық Комитетінің председателе «Русские Ведомостиге» қатысып тұрды, II Мемлекеттік думада кадет фракциясының председателі болды. Октябрь социалпстік ре- вол юциясынан кейін — Совет өкіметіне қарсы ак, гвардияшьтл қастандыңтарға белсенді қатысты. Контрреволюциялың ңызме- ті үшін сотталды.— 310.
Долгоруков, Петр Дм. (1866 — іиамамен 1945)—князь, ірі помещик, земство қайраткері, кадет. Суджап уездік земство басқармасының председателі болды. 1904—1905 жылдардағы земство съездеріне қатысты. Кадет партиясын ұйымдастыру- шылардың бірі, оның Орталық Комитетінің мүшесі. I Мемле- кеттік думаның депутаты жәпе оның председателінің орынба- сары болды. Октябрь социалистік революциясынан кейін— аң эмигрант.— 30'9.
Е
/Евгений — царацыз: Бранденбургский, Я. Н.
Ермолов А. С. (1846—1917)—патша үкіметінің чиновнигі. 1893 жылы — мемлекеттік мүліктер министрлігінің басқарушы- сы, 1894 жылдан 1905 жылға дейіп—егіншілік және мемлекеттік мүліктор министр!, сонан соң Мемлекеттік советтің мүшесі. 1886—1888 жылдары Ерікті экономикалық ңоғамның вице-президент! болды. Ауыл шаруашылығы мәселелері жөнінде бір- қатар еңбектер жазып, оларда крепостниктік-помещиктердің мүдделерін білдіруші болды. 1892 жылы ол «Егіннің шықпай қалуы және халықтың күйзелуі» деген кітап шығарды, онда ашығушы шаруалар жөнінде патша үкіметінің әрекеттерін аң- тауга тырысты.— 72.
Ж
Жарков — цараңъіз: Лещинский, М. С.
Жорес (Jaures), Жан (1859—<1914) — француз және халық- аралық социалистік қозгалыстың көрнекті қайраткері, француз соцпалистік партиясының реформистік оң қанатының басшы- сы, философ, атаңты шешен, бірқатар тарихи еңбектердің авторы. Ол XVIII ғасырдың аяң кезіндегі Француз буржуазиялық революциясының төрт томдық тарихында осы революцияныц әлеуметтік-экономикалық тарихының мәселелерін алға ңо- йып, шепіуге тырысты. Өзінің философпялық көзқарасы бо- йынша — пдеалист-эклектпк.
19 10-том


554
ЕСШДЕР КӨРСЕТКІШІ
1885 жылдан парламент мүшесі — солшыл радикал, 1902 жылдан бастап парламенттік социалистік фракция лидерлері- нің бірі болды; пролетариат пен буржуазияның таптық ынты- мағьон уағыздап, реформистік позиция ұстады. Жорес 1904 жьо- лы Француз социалистік партиясының орталық органы «L’IIumanite» («Юманите») газетін ұйымдастырып, оны өмірі- нің соңғы күніне дейін редакциялады. Жорес отарлық экспан- сияға, милитаризм мен соғысқа қарсы жалынды күрескер болды. Бірінші дүние жүзілік соғыстың қарсаңында (1914 жылы, 31 шольде) шовинистер өлтірді.— 27, 28, 31.
3
Зимин — царацыз: Красин, Л. Б.
И
Иванов — уарацыз: Богданов, А. А.
Иогансен — царацыз: Красин, Л. Б.
К
Казанец — царацыз: Адоратский, В. В.
Каменев, Л. Б. (Розенфельд, Л. Б., Юрий) (1883—1936) — 1901 жылдан РСДРП мүшесі. РСДРП II съезінен кейін больше- виктерге қосылды. РСДРП Кавказ одағынан партияның III съезіне делегат. Реакция жылдарында жойымпаздар, шақы- рымпаздар жоне троцкийшілдер жөнінде ымырашылдық позоі- цияда болды. 1915 жылы, қамауға алынған кезінде, патша сотының алдында империалист^ соғыста патша үкіметінің же- ңіліске ұшырауын жақтаған болыпевиктік ұраннан бас тартты. 1917 жылғы Февраль революциясынан кейін партияның социалисток революцияға алған бағытына және В. И. Лениннің Апрель тезистеріне қарсы шықты. 1917 жылдың октябрінде Зи- новьевпен бірге партияға опасыздық жасап, жартылай мень- шевиктік «Новая Жизнь» газетінде қарулы көтеріліс туралы Орталық Комитеттің шешімімен өздерінің келіспейтіні жөнінде мәлімдеме жариялады, сөйтіп, партияның жоспарын Уақытпіа үкіметке білдіріп қойды.
Октябрь социалисток револооциясынан кейін — Бүкіл россооя- лық Ортальоқ Атқару Комитетінің председателе Москва Советі- нің председателе Халық Комиссарларьо Советі председателінің орынбасары, Еңбео< және қорғаньос Советінің председателе Ор- талың Комитет саяси бюросының мүшесі болды. Талай рет партияның лениндік саясатына қарсы шықты: 1917 жылдың


ЕСІМДЕР КӨРСЕТКІШІ
555
иоябріиде меньшевиктер мен эсерлердің қатысуымен коали- цнялық үкімет қүруды жақтады, 1925 жылы — «жаңа оппози- цняны» ұйымдастыруигылардың бірі, 1926 жылы антипартня- лық троцкийшіл-зпновьевшіл блок лпдерлерінің бірі. 1927 жылы ВКП (б) XV съезі оны троцкийшіл оппозицияның белсенді қайраткері ретінде партиядан шығарды. 1928 жылы өзінің қа- телерін мойындайтыны туралы мәлімдеме жасады, партпяға ңайтадан алынды, алайда антипартиялық қызметін тоқтатпады, сондьтқтан 1932 жылы ВКП(б)-дан тағы да шығарылды. 1933 жылы партияга қайтадап алынды. 1934 жылы антипартиялық қьгзметі үіліи иартиядаи үиіінпіі рет шығарылды.— 98.
Камский — царацыз: Обухов, В. М.
Каутский (Kaulsky), Карл (1854—1938)—герман социал-де- мократиясы меи II Интернационал лидерлерінің бірі, бастап- ңыда марксист, кейінірек марксизмнің ренегаты, жұмысшы қозғалысындағы оппортунисты« ағымдардың бірі — центризм- нің (каутскийшілдіктің) ітдеологы, герман социал-демократия- сының теорнялық журналы «Die Neue Zeib-тің («Жаңа Заман») редакторы.
Социалисты« қозғалысқа 1874 жылдан бастан қатысты. Ол кезде оның көзқарастары лассальшылдықтың, жаца мальтус- пплдік пен анархпзмнің қойыртпағы болатын. 1881 жылы К. Маркспен және Ф. Энгельспен танысты, сөйтіп олардың ықпалымен марксизмге көшті, алайда сол кездің өзінде-ақ оп- лортунизмге қарай ауытқуы аңғарылды, бұл үінін К. Маркс пей Ф. Энгельс оны қатты сынға алған болатын. 80—90-жыл- дары маркстік теория мәселелері жөнінде бірқатар еңбсктер жазды: «Карл Маркстің экономикалық ілімі», «Аграрлық мәсе- ле» және т. б., бұл еңбектер, оларда жіберілген қателеріие қарамастан, маркспзмді наспхаттауда игі роль атқарды. Кейіні- рск, революцнялық қозғалыс кеңінен орістеген кезсңде, оппортунизм нозпциясына кошті; бірінші дүние жүзілік соғыс қарсацында центрист болды, соғыс кезінде озінің социал-шови- низмін интернационализм туралы сөздермен бүркемелеп, рево- люциялық маркспзмиің ашық жауларыпың лагері жағына шық- ты. Әсіре империализм тсориясыньтң авторы, бұл теорияның реакциялық монін Ленин «II Интернациоиалдың күйреуі» (1915), «Империализм — капитализмнің жоғары сатысы» (1916) деген және басқа еңбектерінде шпкероледі. Ұлы Октябрь со- циалистік революциясьтнан кейін пролетарлық революцпяға және пролетариат диктатурасына, Совет өкіметіне қарсы шық- ты.
В. И. Ленин өзінің «Мемлекет жәно революция» (1917), «Пролетарлық революция жәие ренегат Каутский» (1918) деген және басқа бірқатар иіығармаларында каутскийшілдікті олтіре сынады. Каутскийшілдіктің қауіптілігін ашып көрсете келіп, В. И. Ленин былай деп жазды: «Осы ренегаттықпен, тұрлау- сыздықпен, оппортунизмнің алдында құрдай жорғалаушылық- 19*


556
ЕСІМДЕР КӨРСЕТКІШІ
пен және марксизмді бұрын болып көрмеген теориялық мас- қаралаумен аяусыз соғыс жүргізбейінше, жұмысшы табы өзі- нің бүкіл дүние жүзілік-революциялық ролін жүзеге асыра ал- майды» (Шығармалар, 21-том, 316-бет).— 227, 323, 325.
Квиткин, О. А. (Петров) (1874—1937) — социал-демократ. 1901 жылы Брянск заводы (Бежицеде) жұмысшыларының ара- сында соз сөйлегені үшін полицияныц ашық бақылауымен Вологда губерннясыиа 3 жьтлға жер аударуға кссілді. 1904 жылы партііяға кірді, Орелде, Брянскіде және Кострома да жұмыс жүргізді, Орел, Кострома және Иваново-Вознесенск партия ұйымдарының атынан РСДРП-ньщ III, IV және V съездеріне қа- тысты. 1906 жылы — Москва облыстық бюросының мүшесі. 1908 жылы саясп қызметтен қол үзді. 1919 жылдан бастан СССР Орталық статистика басқармасында істеді.—177, 203.
Ііитаее — цараңыз: Эссен, А. М.
Ковалевский, Н. Н. (1858 ж. туған) — земство қайраткері, Харьков губерниясының помещпгі, кадет. «Азаттық одағыныц» мүіпесі, 1904—1905 жылдардағы земство съездеріне ңатысты. I Мемлекеттік думапың мүшесі болдьт.— 310.
Корпели — француздың буржуазиялық «Le Sieclc («Ғасыр») газетінің қызметкері.— 268—269.
Корф, П. Л. (1837—1913) — барон, земство қайраткері. 1860 жылға дейіи әскери қызмсттс болды. Отставкадап ксйін — Шлиссельбург уезінде бітістіруші төреші, 1866 жылдан — дво- ряндардың уездік жетекшісі, 1868 жылдан — Петербург губер- ниялың земство басқармасының председатель 1878 жылдан 1881 жылга депін — Петербург ңаласының бастығы. 1906 жылы Мемлекеттік советке сайланған.— 310.
Крамольников, Г. И. (1.880—1962) — 1898 жылдан РСДРП мүшесі. Революциялық қызмстін РСДРП Сибирь одағыныц ұпымдарында бастады, Омскіде, Томскіде, одан кейін Самарада, Москвада, Петербургте, Қазанда және басқа ңалаларда жұмьтс істеді. Бірнеше рет патша үкіметі тарапынан қуғынға ұшыра- ды. Самара ұйымынан РСДРП III съезіне делегат. 1905—1906 жылдары партияның Орталық Комитетінің арпайы агенті болды. 1907 жылы меныпевиктер жағына шықты, РСДРП V съезіп- де Иркутск меныпевиктік ұйымының өкілі болды. 1909 жылдан партиялық жұмысқа белсене қатысқан жоқ. 1919 жылы РКІІ(б)-га кірді. Москваның бірқатар жоғары оқу орындарын- да партия тарихы жөнінде ғылыми-зерттеу және оқытушылық жұмыспен шұғылданды, 1924 жылдан 1941 жылға дейіи Маркс — Энгельс — Ленин институтында жұмыс істеді. 1943 жылдан — дербес пенсионер.— 411.


ЕСІМДЕР КӨРСЕТКІШІ
557
Красиков, П. А. (Бельский) (1870—1939) — профессионал революционер, большевик. Революциялық ңызметін 1892 жылы ГІетербургтің маркстік жұмысшы үйірмелерінде наспхатшыбо- льш бастады, нақ сол жылы Швейцарияға кетіп, онда «Еңбек- ті азат ету» тобымси байланыс орнатты. 1893 жылы қамауға альгньтп, 1894 жылы Сибпрьге жер аударылды. Айдауда жур- генде В. И. Лешшмеп және Петербургтегі «Жұмысиіы табын азат ету жолындағы күрес одағының» басңа да қайраткерлері- мен танысты. Айдаудан қайтьш оралғаннан кейін, 1900 жылы Исковқа жер аударылып, сонда «Искра» үйьшына кірді. РСДРП II съезін шақыру жоніндегі Үйымдастыру комптетінің Псков кеңесінде (ноябрь, 1902) Үйымдастыру комптетініц құ- рамына енгізілді. Съезде — Киев комитетінен делегат, көпшілік пскрашыл; В. И. Лсппнмен жөне Г. В. Плехановпен бірге съезд бюросына (президнумыпа) енді. Съездсн кейін меньше виктерге қарсы күреске белсене қатыстьт, бірқатар нтетелдік ортальтқ- тарды аралап, съезд туралы баяндама жасады, съездің қоры- тындылары жайында «Жолдастарға хатты» жазды. 1904 жылғы августа 22 большевиктің Женевадағы кеңесіне қатысты, II ІІи- тернационалдың Амстердам конгресіне большевиктерден делегат/ болды. РСДРП III съезінде шетелдік ұйымнан делегат. 1905—1907 жьтлдардағы революцияға белсене қатыстьт, жұмыс- шы депутаттары Петербург Советі Атқару комитетініц мүшесі болды. Талай рет патша үкіметі тарапынан қуғынға ұшырады.
1917 жылы Февраль революциясынан кейін — жүмысшы жә- пе солдат депутаттары Петроград Советінің мүшесі. Октябрь социалистік революциясынан кейін — коитрреволюцияға қар- сы күрес жөніндегі тергеу комиссиясының председателі, СССР Юстиция Халық Комиссариаты коллегиясының мүпгесі; 1924 жылдаи бастап — Жоғарғы соттың прокуроры, ал 1933 жылдаи 1938 жылға дейін — СССР Жоғарғы соты председателінің орын- басары. Біриеітіе сайланған Бүкіл россиялық Орталық Атңару Комптеті мен СССР Орталық Атқару Комитетіпің мүшесі.— 114, 159, 177—178.
Красин, Л. Б. (Зимин, Иогансен) (1870—1926)—социал-демократ, большевик, көрнекті совет мемлекеттік қайраткері, дипломат. 1890 жылы — Брусневтің Петербургтегі социал-демо- кратиялық үйірмесінің мүшесі. 1891 жылы Красинді полиция Петербургтен Ңазанға және Нижний Новгородца жер аударады. 1895 жылы қайтадан қамауға алынып, Иркутскіге 3 жылға жер аударылады. Айдау мерзімі біткеннен кейін (1897) Харьков технологиялық институтына түсіп, оны 1900 жылы бітірді. 1900—1904 жылдары Бакуде инженер болып істеді, осыпда В. 3. Кецховелимен бірге «Искраның» құпия баспаханасын ұйымдастырды. РСДРП II съезінен кейін болыпевиктерге қосылды, партияның Орталық Комитетіне кооптацияланды, мұн- да меныпевиктер жөнінде ымырашылдық позиция ұстап, олар- дың үш өкілінің Орталық Комитетке кооптациялануына көмек- тесті; алайда көп ұзамай меньшевиктерден қол үзді. Красин —


558
ЕС I МД EP КӨРСЕТКІШІ
партия Совстілен жэпе РСДРП Орталық Комитетінен РСДРП III съезіне делегат; съезде Орталық Комитеттің мүшесі болып сайланды. 1905 жылы — тұңгыш болыиевпктік жарня газет «Новая Жизньді» ұйы.мдастырушылардыц бірі, Орталың Комп- теттіц окілі ретінде жүмысшы делутаттарыиың Петербург Совет! не енді. РСДРП-ның I V (Бірігу) съезінде Орталық Комитет мүтелігіие қайта сайланды. 1908 жылы шетелге эмиграция га кетті.
Реакция жылдарында біраз уақыт шақырымпаздардың «Вперед» тобыпа кірді; кейіпірек саяси қызметтен піеттегі кетті, іпетслде жәнс Россняда инженер болып істеді. Октябрь социа- ліістік революцпясьшан кейін Қызьтл Армияны жабдықтауды үііымдастыруілылардыц бірі, одан соң Халық Шаруаіпылыгы Жогары Советі президнумының мүпіесі, сауда және өнеркәсіп, қатылас жолдар халық комиссары. 1919 жылдан бастап дипло- маттық жұмыста болды. 1920 жылдан сыртқы сауда халық комиссары жәие соньтмеп қатар 1921—1923 жылдары Лоидонда уәкілетті окіл болып істеді, Генуя жәпе Гаага конференцияла- рына ңатыстьт, 1924 жылдан бастап — СССР-дің Франциядағы уәкілетті окілі, 1925 жылдан бастап — Англиядағы уәкілетті өкіл. ІІартпяның XIII және XIV съездерінде ВКП(б) Орталық Комптетінің мүшесі болып сайланды.— 78, 83, ПО, 117, 130, 154—155.
Криге (Kriege), Герман (1820—1850) — пеміс журналпсі, «ақи- қат социализм» дейтіннің өкілі. XIX ғасырдың 40-жылдарының екінші жартысында Нью-Йоркте немістің «ақиқат социалистер» тобын басқарды. «Volks-Tribun» («Халықтық Трибун») журна- лын шығарып, оның бетінде Вейтлннгтің христиандық «этика- лық-діпи» коммунизмін уағыздады. Аграрлық мәселеде жерді пайдаланудың теңгерме әдісін уағыздады. Кригеніц фантастп- калық көлгірсіген сандырағыи Маркс пен Энгельс қатаң сыпал, «Крнгегс қарсы нұсқау хат» деген белгілі еЦоегін жазды (қа- раңыз: К. Маркс пен Ф. Энгельс. Шығармалар, 2-басылуы, 4- том, 1—16-беттер).— 58—65,394.
Кричевский, Б. Н. (1866—1919)—социал-демократ, публицист, «экономизм» лидерлерінің бірі. 80-жылдардың аяғынан бастап Россиядағы соцпал-демократиялық үйірмелердіц жұмы- сына қатысты; 90-жылдардың басында эмиграцияға кетті; шет- слде біраз уақыт «Еңбекті азат ету» тобына қосылды, оныц басылымдарына қатысты. 90-жылдардың аяғында «Шетелдегі орыс социал-демократтарының одағы» басшыларының бірі болды, 1899 жьтлы — осы Одақтың журналы «Рабочее Делоның» редакторы, журналдың бетінде бсрнштейншілдік көзқарастарды насихаттады. РСДРП II съезінен кейін көп ұзамай соцпал-де- мократиялық қозғалыстан шеттеп кетті.— 46.
Крохмаль, В. Н. (Второв) (1873—1933) — социал-демократ,
меньшевик. 90-жылдардың орта шенінде Кпевтің социал-демо-


ЕСТМДЕР КӨРСЕТКІПІІ
559
кратиялық үйірмелеріне кірді; 1898 жылы Уфаға жер ауда- рылды, онда жергілікті социал-дсмократиялық топта белсенді роль атқарды. 1901 жылдан— «Искраныц» агенті, Киевте жұмыс істеді, 1902 жылы қамалды, 1902 жылдың 18 (31) авгусын- да бір топ искрашылдармен бірге Кпевтегі Лукьянов түрмесі- нен шетелге қашып кетіп, онда «Орыс революцпялық социал- демократиясының шетелдік лигасьтна» кірді. РСДРП II съезі- не — Уфа комитетінен делегат, азшылық искрашыл. 1904 жылдың аяғыида меныпевиктерден РСДРП Орталық Комитеті- пе коогітацияланды; 1905 жылғы февральда қамауға алынды; РСДРП IV (Бірігу) съезінде меньшевиктерден Орталық Комп- тетке сайланды. 1917 жылғы Февраль революциясьтнан кейін меньшевиктік «Рабочая Газетаньт» рсдакцпялады, Октябрь со- цпалистік революцпясынан кейіи Ленинградтың әр түрлі ме- кемелсрінде жұмыс істеді.— 83—85.
Кузнецов — царацыз: Литвинов, М. М.
Куропаткин, А. Н. (1848—1925)—генерал, 1898 жылдан 1904 жылға дейін — согыс министре 1904—1905 жылдардағы орыс- жапон соғысында Россияның Қиыр Шығыстагы құрғақтағы әс- керлерінің, одан соң бүкіл қарулы күштерінің бас қолбасшысы болды; өзінің жігерсіз және дарынсыз әскери басшы екенін көрсетті. Бірінші дүние жүзілік соғыста (1916 ж.) Солтүстік майданға қолбасшылық етті, Түркстанда генерал-губернатор және әскердің қолбасшысы болды. Октябрь соцналистік революцпясынан кейін Псков губерниясында тұрды.— 28.
Л
Л. — «Освобождение» журналында жарияланган «Аграрлық мәселе жөнінде» деген мақаланың авторы, 1903, № 9.— 398.
Латышев — царацъіз: Литвинов, М. М.
Ленгник, Ф. В. (Васильев) (1873—1936) — профессионал революционер, большевик. Социал-демократиялық қозғалысқа 1893 жылдан бастап қатысты; 1896 жылы Петербургтегі «Жұ- мысшы табын азат ету жолындағы күрес одагының» ісі бо- йынша қамауға алынып, 1898 жылы 3 жьтлға Шығыс Сибирьге жер аударылды. 1899 жылғы августың аягы — сентябрьдің ба - сында басқа он алты социал-демократпен бірге «экономистср- дің» «Сгсйо»-сына ңарсы В. И. Ленин жазған «Россия социал- демократтарының наразылығына» қол қойды. Айдаудан қай- тып оралғаннан кейін «Искра» ұйымына кірді; РСДРП II съезін дайындау жөніндегі Үйымдастыру комитетінің Псков- тағы кеңесінде (ноябрь, 1902) Үйымдастыру комитетінің құра- мына енгізілді. Съезде Орталық Комитет пен партия Советіие сырттан сайланды. 1903—1904 жылдары шетелде меньшевиктер-


560
ЕСІМДЕР КӨРСЕТКІШІ
ге қарсы күреске белсене қатысты; 1903 жылы октябрьде «Орыс революциялық социал-демократпясының шетелдік лпга- сыньщ» II съезіне қатысты, партияның Орталық Комптеті ұсынған Лига уставын қабылдаудан меныпевиктер бас тарт- қаннан кейін Орталық Комитеттіц атынан съездің одан кейінгі мәжілістерін заңсыз деп жариялап, бір топ болыпевиктермен бірге съезді тастап шығып кетті. 1904 жылғы февральда Рос- сияға қайтып оралды, бірақ көп ұзамай партияньщ Орталық Комитеті Солтүстік бюросының ісі бойынша қамауға алынды. 1905—1907 жылдардағы революциядан кейін Россияның оңтүс- тігінде, Москва мен Петербургте партия жұмысын жүргізді.
Октябрь социалистік революциясынан кейін өнеркәсіп халық комиссариатында, Халық Шаруашылығы Жоғары Советіпде, Жүмысшы-шаруа инсиекциясы Халық Комиссариатында жұ- мыс істеді, ГОЭЛРО жоспарын жасауға қатысты. Партияның XII, XIII, XIV және XV съездерінде ВКП(б) Орталың Баңы- лау Комисспясының мүшесі болып сайланды. Өмірінің соңғы жылдарында ғылыми және педагогтық жұмыс жүргізді, Қарт болыпевиктердің бүкіл одақтық қоғамы председателіиің орьш- басары болды.— 65.
Ленин, В. И. (Ульянов, В. И., Ленин Н.) (1870—1924) — омір- баяндық дсректер,— 5, 17, 22, 39—44, 66, 72, 84—85, 99, 102. 136, 172-173, 174, 180, 190—191, 196, 200, 229—230, 235, 236, 265, 271, 292, 296, 337, 361, 399, 400, 411, 412.
Леонов — царацыз: Цхакая, М. Г.
Леру (Leroux), Гастон (1868 ж. туған)—Росспядағы 1905— 1907 жылдардағы революция кезінде — француз буржуазпялық «Le Matin» («Таң») газетінің Петербургтегі тілшісі.— 311, 313, 316—317, 318, 320, 368, 372, 373, 427.
Лесков — царацыз: Романов, Н. В.
Летнее — цараңыз: Любимов, А. И.
Лещинский, М. С. (Жарков, Морозов) (1882 ж. туған)—социал-демократ. Одессада, Москвада, Екатеринославта партия жұмысын жүргізді. Бірнепте рет патша үкіметінің қуғынына ұшырады. РСДРП Екатеринослав комитетіпен партняиың III съезінің делегаты болды. 1906 жылдың аяғында (немесе 1907 жылдыц бас кезінде) Америкаға эмиграция^ кетті. Кейінірок Россияға қайтып оралды.— 98, 124.
Либер (Гольдман), М. И. (1880—1937)—Бунд лидерлеріиіц бірі. Саяси қызметін 1898 жылы бастады. РСДРП II съезінде Бунд делегациясын басқарды, әсіре оңшыл, антипскрашылдық позицияда болды, съезден кейін — меньшевик. РСДРП V съе- зінде Бундтан РСДРП Орталық Комитетіне сайланды, Орталық


ЕСІМДЕР КӨРСЕТКІШІ
561
Комптеттің Шетелдік бюросында Бундтың өкілі болды. Реакция жылдарында — жойымпаз, 1912 жылы — троцкийшіл Август блогыныц белсенді қайраткері, бірінші дүние жүзілік сотые жылдарында — социал-шовинист. 1917 жылғы Февраль ре- волюциясынан кейін — жұмысшы және солдат депутаттары Петроград Советі Атқару комитетінің және бірінші сайланған Орталық Атқару Комптеті Президиумының мүшесі; контррево- люциялық меньшевикгік позицияда болды, коалициялық үкі- метті жақтады. Октябрь социалистік революциясын дұшиаи- дықгіен қарсы алды, Совет окіметінің қас жауы болды. Кейіи саясн қызметтен кетіп, шаруашылық жүмыстарда болды.— 40—41.
Литвинов, М. М. (Кузнецов, Латышев) (1876—1951) — социал-демократ, большевик, көрнекті совет дипломаты. Револгоция- лык, жұмысты 1898 жылы Чернигов губерниясыныц Клпнцыда- гы жұмысшы үйірмелерінде насихатшы больш бастады. 1900 жылы Киев комитетінде істеді; 1901 жылы цамауга алынды; түрмеде искрашылдарға қосылды. 1902 жылы августа И искра- шыл қатарында түрмеден қашын, шетелге эмиграцияға кетті. «Искра» газетін таратуға белее не ара ласты. «Орыс револю ция- лыц социал-демоқратиясының шетелдік лигасының» II съезіне қатысты, партияның III съезіне РСДРП Рига комитетінен делегат болды. 1905 жылы болыпевиктік біріиші жария газет — «Новая Жизньді» шығаруға қатысты. 1907 жылы Штутгартта- ғы халыңаралық социалистік конгрестің делегаты және Россия делегациясының секретарь! болды; 1912 жылы шетелдік социал-демократиялық тогітардың Берн конференциясына қа- тысты; Халықаралық социалистік бюрода болыпевиктік секция- дан делегат болды. 1915 жылы февральда Лениннің тапсыруы бойынша Лондонда Антанта соцналистерінің конференциясын- да сөз сойлеп, социалистердің буржуазиялық үкіметтерден шы- ғуын және империалистерден толық қол үзуді талап етті. Октябрь социалистік революцігясынан кейін, 1918 жылы Сыртқы істер Халық Комиссариаты коллегиясына мүше етіліп таға- йындалды; Генуядағы халықаралық конференцияда совет деле- гациясының мүшесі, Гаага конференциясында совет делегация- сының председателі болды. 1921 жылдан Литвинов — сыртқы істер халық комиссарының орынбасары. 1930 жылдап 1939 жыл- га дейін — сыртңы істер халық комиссары. 1941—1943 жылдар- да — сыртқы істер халық комиссарының орынбасары және СССР-дің Америка Құрама Штаттарындағы елшісі; Америка Ңұрама Штаттарынан қайтып оралғаннан кейін 1946 жылға дейін — сыртқы істер халық комиссарының орынбасары.— 178, 411.
Луначарский, А. В. (Воинов) (1875—1933) — советтің мемле- кет және қоғам қайраткері. Революциялық қозғалысқа 90-жыл- дардың бас кезінде келді. РСДРП II съезінен кейін — большевик. Большевиктік «Вперед», «Пролетарий», одан соц «Новая


562
ЪСШДЕР КӨРСЕТКІШІ
Жизнь» газеттерінің редакция л ары құрамына кірді. РСДРП III съезіне «Вперед» газеті рсдакциясынан делегат; В. И. Ле- НИШІІҢ тапсыруымен қарулы көтеріліс жөнінде баяндама жа- сады. Партияның IV (Бірігу) және V съездеріне цатысты. 1907 жилы Штутгарт хальтқаралық соцпалистік конгресінде боль- шевпктсрдіц өкілі болды. Реакция жылдарыпда марксизмнсн шеттегг, антппартпялық «Вперед» тобына қатысты, марксизмді діямеп біріктіруді талап етті. В. И. Ленин озінің «Материализм жәпе эмпириокритицизм» (1909) деген ецбегінде Луначарский көзқарасыныц дате екеиіп кәрсетіп, оны қатты сыпға алды. 1911 жылы Луначарский «впередшілдерден» қол үзді. Бірінпіі дүппе жүзілік согыс кезіпде интернационализм позпциясын үс- тадьг. 1917 жътлдың бас кезінде «ауданаралықтпылар» тобына кірді, солармен бірге РСДРП VI съезінде партияға алынды. Октябрь соцпалпстік революцпясыпан кейіп, 1929 жылға дейін — хальтқ агарту халық комиссары, одан соц СССР Орталық Атқа- ру Комитет! жавындагы Ғылыміт комптеттің председателі. 1933 жылгы августа Испанияға СССР-дің уәкілетті өкілі етіліп тагапындалды. Өнер жәпс әдебиет жөпіиде бірқатар сңбектер- діц авторы.— 110, 114, 124—125, 194—195, 309.
Львов, Г. Е. (1861 — 1925)—князь, ірі помещик, 1904—1905 жьтлдардағы земство съездеріне қатысты, кадет. 190.3—1906 жылдары Тула уездік земство басқармасының председателі болды. I Мсмлекеттік думаиың мүшесі. Біріннті дүнпе жүзілік соғыс кезінде — Бүкіл россияльтқ земство одағының председа- телі, одан кейін — империалистік буржуазия мен помещиктер- дің ұйьтмдары — земстволар мен қалалардың бірлескен одагы председательдерінің бірі. 1917 жылгы Февраль революциясы- нап кейін — марттап июльге дейін — Уақытша үкіметтіц ми~ пистрлер советіпіц председателі және ішкі істер миннстрі. 1917 жылғы июль күндерінде Петроградтың жұмысшылары мен солдаттарып қанга бояп жазалаудың пницпаторларының бірі. Октябрь социалпстік революциясыиан кейін — ақ эмигрант; Со- веттік Росспяға қарсы шетелдік соғыс интервенциясын ұйым- дастыруға ңатысты — 309.
Львов, Н. Н. (1867—1944) — помещик; В. И. Лениннің берген аиықтамасы бойынша «коптрреволюцияшыл дворянсымақ», «сатқын кадсттіц үлгісі». 1893—1900 жылдары дворяндардың Балашов уездік жетекпіісі болды; 1899 жылдан бастап Саратов губерниялық земство басқармасының председателі. 1904—1905 жылдардагы земство съездеріне қатысты, «Азаттьіқ одағыныц» жәие кадет партпясыиың негізін ңалаушыларьшың бірі, кадет партпясы Орталық Комитетінің мүпіесі болды. Кадеттердің ал- дауына түскен шаруалардың даусымен I Мемлекеттік думаға сайланған ол, шаруалардың талаптарына үзілді-кесілді қарсы шықты. II Мемлекеттік думаңьің мүшесі. «Бейбіт жаңарту пар- тиясын» құрушылардың бірі. III жәнс IV Думаларда прогрес- систердің лпдері болып әрекет жасады. 1917 жылы — помещик-


ЕСІМДЕР КӨРСЕТКІШІ
563
тер одағы басшыларының бірі. Октябрь социалиста; революция- сыиан кейін — ақ гвардпяшыл журналист, кейінірек — ақ эмигрант.— 309.
Любимов, Л. И. (Валерьян, Летнев, Марк) (1879—1919) — социал-демократ, рсволюциялық қозғалысқа 1898 жылдан бас- тап ңатысты, Москваның «Жұмысшы табын азат ету жолын- дағы күрес одағы» мүшелерініц бірі. Бірнеше рет патша үкіметі тарапьшан қуғынға ұшырады. 1904 жылы РСДРП Орта- лық Комптетіне кооптацияланды. РСДРП III съезіне партия Советінен делегат. Партияның II съезінен кейін де, реакция жылдарында да меньшевиктер жонінде ымырашылдық позп- цияда болды. Бірінші дүние жүзілік соғыс кезінде — әсіре қор- ғанымпаз, плехановтық «Бірлік» тобына кірді.— 78, 83, 86. 98, 99, 117.
Лядов (Мандельштам), М. Н. (1872—1947) — профессионал революционер; революциялық қызметін 1891 жылы Москваның халықшьтлдық үйірмелерінде бастадьт; 1892 жылы маркстік үпірмеге кірді, 1893 жылы Москвадағы тұцғыш социал-демо- кратпялық ұйым — Москва жұмыспіы одағын құруға қатысты. 1895 жылы Москвада маевкаға басшылық етті, қамауға алы- нып, 1897 жылы 5 жылға Верхоянскіге жер аударылды. Айдау- дан қайтьтп оралғаннан кейін Саратовта жұмыс істеді. РСДРП II съезінде — Саратов комитетінен делегат, көпшілік искрашьтл, съезден кейін — Ортальтқ Комитеттің агенті, Россияда және піетелде меньшсвиктерге қарсы күрес жүргізді. 1904 жылғы августа 22 большевиктің Женевадағы кеңесіне қатысты, Көпшілік Комитеттері Бюросына енді, II Интернационалдың Амстердам копгресіне болыпевиктерден делегат болды. Кеңесші дауыспен РСДРП III съезінің делегаты. 1905—1907 жылдардағы револю- цпяға белссне қатысты, Москва партия комитетіиің мүшесі болды, РСДРП Ортальтқ Комитетінің жауапты тапсырмаларыи орындады. Реакция жылдарында шақырымпаздарға қосылдьт, 1909 жылы фракциялық «Вперед» тобыпа енді және Капри аралындағы партия мсктебі лекторларының бірі болды. 1911 жылы «Вперед» тобынан шығьтп, Бакуге кетті.
1917 жылғы Февраль революциясынан кейіи — жұмысшы және оскери депутаттардың Баку Советі гіредседателінің орын- басары; меньшевиктік позицияда болды.
1920 жылы РКП(б) қатарына қайта қабылданды, Москвада шаруашылық жұмысьтнда болды, Халық Шаруашылығы Жо- ғары Советінде, одан кейін Халық ағарту комиссариатында қызмет етті. 1923 жылдан — Я. М. Свердлов атындағы Коммуниста утшверситеттің ректоры; партияның XII, XIII, XIV, XV, XVI съездерінің делегаты болды.— 147, 411.


564
ЕСШДЕР КӨРСЕТКІШІ
м
Максимов — царацыз: Богданов, А. А.
Марк — уарацыз: Любимов, А. И.
Маркс (Marx), Карл (4818—1883) — ғылыми коммунизмнің иегізін салушы, данышпан ойшыл, халықаралық пролетариат- тыц көсемі әрі ұстазы (В. И. Лениннің «Карл Маркс (Маркс- пзмді баяпдаитын қысқаша омірбаяндық очерк)» деген мақа- ласып қараңыз — Шыгармалар, 21-том, 34—81-беттер).— 6*. 9, 54, 58—65, 135, 138-148, 244-254, 256, 264, 394, 403, 406-408, 415.
Мартов, Л. (Цедербаум, Ю. О.) (1873—1923) — меньшевизм
лидерлерініц бірі. Социал-демократиялық қозгалысқа 90-жыл- дардың бірішиі жартысыиан бастап араласты. 1895 жылы Пе- тербургтегі «Жұмысшы табътн азат ету жолындағы күрес ода- ғын» ұйымдастыруга қатысты, осы іс жөніндө 1896 жылы қамауға алынып, 3 жылга Туруханскіге жер аударылды. Аһдау- дап кейіи 1900 жылы «Искраны» шығаруды әзірлеуге қатысты, оныц редакциясы құрамына кірді. РСДРП II съезінде — «Искра» үйымынан делегат, съездің оппортунистік азшылығын бас- қарды, содан бастап — меньшевиктердің орталық мекемс-лері басшыларының және меныпевиктік басылымдар редакторлары- ның бірі. Реакция жылдарында — жойымпаз, «Голос Соцкал- Демократаиы» редакциялады, антмпартиялық август конфсрен- цнясына (1912) қатысты. Бірінші дүние жүзілік согыс жы.т- дарында центристік позицияда болды, Циммервальд және Кинталь коиференцияларына қатысты; 1917 жылгы Февраль ре- волюциясьшан кейіп меныиевлктер-интериационалистер тобын басқардьг. Октябрь социалистік революциясынан кейін Совет окіметініц ашық жаулары жағына піықты. 1920 жылы Германиям эмиграцняга кетті, Берлпнде контрреволюциялық мень- шевиктік «Социалистический Вестникті» шыгарып түрды.— 11, 16, 39, 67, 71, 115, 117, 135—136, 146, 147, 227, 245, 252, 391.
Мартынов, А. (Пикер, А. С.) (1865—1935) — «экономизм» ли- дерлерінің бірі, меньшевпзмніц көрнекті қайратксрі; кейін Ком- мупистік иартияиың мүшесі. 80-жылдардың бас кезінеп халық ерікшілеріиіц үйірмелеріне қатысты, 1886 жылы қамауға алы- ньш, Шығыс Сибирьге жер аударылды, айдауда жүргенле социал-демократ болды. 1900 жылы эмиграцияга кетіп, «экоііо- мистердің» «Рабочее Дело» журналының редакциясына кірді, лениндік «Искрага» қарсы шықты. РСДРП II съезінде—«Шет- елдегі орыс соцпал-демократтарыпың одагынан» делегат, ан- тиискрашыл; съезден кейін — меньшевиктерге қосылды. Реакция жылдарында — жойымпаз. Бірінші дүние жүзілік согыс ксзінде центристік позицияда болды, 1917 жылгы Февраль революциясынан кейін — меныпевик-шітернащіопалист. Октябрь со-


ЕСШДЕР КӨРСЕТКІШТ
565
циалпстік революциясынан кейін меньшевпктердеп ңол үзді, 1918—1920 жылдары Украинада мұғалім болып істеді. 1923 жилы РКП (б) XII съезіітде партияға қабьтлданды. К. Маркс пен Ф. Энгельс Институтында қызмет істсді; 1924 жылдан — «Коммунистический Интернационал» журналы редакциясының мү- тпесі.— 5—14, 16, 17, 18, 22, 25, 31, 43, 134-136, 138, 140, 143,146- 147, 148. 213, 243—244, 245, 247, 251, 252, 255, 387, 389, 405, 406—407, 408, 419.
Max (Mach), Эрнст (1838—1916) —австриялық физик және философ, субъективтік идеалист, эмпирпокритицпзмнің негізіп салушылардың бірі; Грац және Прага универсптеттерінде математика мои физикадап сабақ берді, 1895 жылдан 1901 жылға дейін — Вена унпверсптетінде философия профсссоры. Беркли мен Юмның көзқарастарын жаңгыртты; түйсікті «дүниенің на- ғыз элементтері» деп жариялады. Жаратылыс тану жаңалық- тарын пайдаланыи, матерпалистік таньтм теорпясына қарсы шықты. Шып мәнінде махизм дінді қоргаудың ғыльтмпсымақ бүркеніш формасы болды. В. И. Ленин «Материализм және эмпириокритицизм» де ген кітабында Махтыц реакцпяіиыл философия сын жан-жақты сыпады.
Махтыц пегізгі птыгармалары: «Die Mechanik ...» (1883)
(«Механика...»), «Beiträge zur Analyse der Empfindungen» (1886) («Түйсіктерді талдау»), «Erkenntnis und Irrtum» (1905) («Ta- ным және адасушылық»).—142—143, 254, 408.
Мещерский, В. П. (1839—1914) —реакцияшьгл публицист. По- лпцпяда және ішкі істер министрлігінде қызмет істеді; 1860 жылдап бастап «Русский Вестник» пен «Московские Ведомос- тиге» жазып жүрді; 1872—1914 жылдары қаражүздік «Гражданин* журиалыи шыгарды, 1903 жылы реакциялық «Добро» жэ- ие «Дружеские Речи» журналдарын ұйымдастырды. Мещерский өзіиің басылымдарында үкіметтің жұмысшыларға ғана емес, соны мен бірге либерал буржуазияға да қандай да болсын же- ңілдік жасауына қарсы шықты, патша үкіметі ол басьтлымдар- дан царжы аяган жоц.— 72, 333.
Милъеран (Millerand), Александр Этъенн (1859—1943) — француз саяси қайраткері: 80-жылдары — ұсақ буржуазияшыл радикал, 90-жылдары социалистерге қосылды, француз соцпа- лпстік қозғалысьтндағы оппортунпстік багытты басцарды. 1899 жылы Вальдек-Руссоның реакцияшыл буржуазиялық үкіметінс кіріп, опда Париж Коммунасыпа жендет болган генерал Галп- фемен бірге қызмет істеді. В. И. Ленин мильеранизмді проле- тариаттың мүдделеріне сатқындық жасау, ревизионпзмнің іс жүзіндегі көрінісі деп әшкерслеп, оның әлеумсттік тамырларын ашып көрсетті.
1904 жылы социалистік партиядан шығарылғанпап кеііін
Мпльераи бұрынғы социалистермен (Брпан, Вивпапи) бірге


56ß
ЕС1МДЕР КӨРСЕТКІІШ
«гәуелсіз социалистер» партиясын құрды. 1909—1910, 1912 — 1913, 1914—1915 жылдары әр түрлі министрлік қызметтсрде болдьт. Октябрь социалпстік рсволюциясынан кейін Мильеран антисоветтік интервенцияны ұйымдастырушылардыц бірі болдьт; 1920—1924 жылдары — француз республикасының президент!. 1924 жылғы июньде, солшыл буржуазиялық нартпялар сайлауда жсңіи іиығьш, онымен біргс қызмет істеудеп бас тарт- ңашіан кейін, Мильеран отставкаға шығуға мәжбүр болды. 1925 жәпе 1927 жылдарда сенатор болып сайланды.— 9, 27, 144 252—253, 254—255, 410.
Михайлов — царацыз: Постоловскші, Д. С.
Молешотт (Moleschott), Якоб (1822—1893) — Голландия галы- мы, Гейдельберг университетінің прпват-доценті (1847—1854), Цюрих (1856—1861), Турин (1861—1879) жоне Рим (1879—1893) университеттерінің физиология профессоры. Тұриайы матерпа- лнзмніц басты өкілдерінің бірі; табиғат йен қоғамға механика- лық көзқарастарды жаңгыртты. Физиология жөніндегі бірқатар еңбектер жаздьт, негізгі философиялық шығармасы — «Der Kreislauf des Lebens» (1852) («Өмір айналысы»).— 30.
Морозов — царацыз: Лещинский, М. С.
Н
Надеждин, Л. (Зеленский, Е. О.) (1877—1905) — саяси қыз- метін халықшыл ретінде бастады; 1898 жылы Саратов соцпал- демократиялық ұйымына кірді. 1899 жылы қамауға алыньш, Вологда губерниясына жер аударылды; 1900 жылы Швейцарняға эмиграцияға кетіи, мұнда «Свобода» «революциялық-социа- листік тобын» (1901—1903) ұйымдастырды. «Свобода» журна- лында, «Революция қарсаңы» (1901), «Россияда револіоционизм- нің қайта тууы» (1901) деген кітапшаларында және ‘басқаларда «экономистерді» ңолдады, сонымен бірге «бұқараны ашындыру дың» пәрменді құралы ретінде террорды уағыздады; ленпн- дік «Искраға» қарсы шықты. РСДРП II съезінен кейін мень- шевиктік басылымдарға қатысып тұрды.— 17, 19—20.
Небогатое, Н. Н. (1849 ж. туған)—контр-адмирал; 1905 жылы 3-эскадра ға басшылық етті, бұл эскадра жапондар қоршауға алған Порт-Артурға көмектесу үшін патша үкіметі жіберген адмирал Рождественскийдің Тынық мұхит эскадрасының құра- мына кірген болатын. Цусима түбіндегі шайқаста (1905 жыл- дьтң 14—15 (27—28) майы) жанондықтарға тұтқынға берілді. Осьт үшін оны Россияға қайтып оралғаннан кейін әскерн-теңіз соты 10 жыл қамалда тұтқынға ұстауға үкім шьтғарды, бірақ көп кешікпей кешірім жасалды.— 266.


ЕСІМДЕР КӨРСЕТКІШІ
5G7
Никитин, А. II. (1849—1909) — либералдық қоғам қайраткері, публицист, Петербург қалалық думасыныц мүшесі. «С.-Петербургские Ведомости», «Биржевые Ведомости», «Вестник Европы» жэне т. б. буржуазиялық-либералдық баспасоз органда- рында қызмет істеді. Банк істерінің білгірі ретіиде финанс топтарына ықпалы болды.— 310, 321.
II Николай (Романов) (1868—1918)—орыстың соңғы императоры, 1894 жылдан 1917 жылғы Февраль революцпясына де- ііін патшалық құрды. 1918 жылғы 17 июльде жұмысшы және солдат депутаттары Урал облыстық Советінің қаулысы бойын- П1 а Екатеринбургте (Свердловск) атылды.— 147, 290, 308, 310> 313, 314, 315, 316, 317, 318, 319, 333.
Новосильцев, Л. Н. (1872 ж. туған) — земство қайраткері, кадет. Калуга губернпяльтқ земствосыныц және қалалық думасыныц мүшесі болды. Кадет нартиясының Калуга бөлімшесін құруға белсепе қатысты. Калуга губернпясынан I және IV сайланған Мемлекеттік думаның мүшесі болды.— 310.
Носков, В. А. (Глебов) (1878—1913) — социал-демократ. 90- жылдардыц екінші жартысында Петербургтегі «Жұмысшы та- бын азат ету жолындағы күрес одагына» қосылды. 1898 жылы қамауға алынып, 1899 жылы Ярославльге, ал одан кейін Воро- нежге жер аударылды. Солтүстік жұмысшы одағын ұйымдас- тырушылардың бірі болды. 1902 жылғы апрельде «Искра» редакциясының Цюрихтегі кеңесіне қатысты, онда партия про- граммасының жобасы талқыланған болатын. 1902—1903 жыл- дары құпия социал-демократиялық әдебиетті Росспяға тасын жеткізуді ұйымдастырды, РСДРП II съезін озірлеуге қатысты. Съезге кеңесші дауыс правосымен қатысты, көпшілік искра- шыл, партия уставын жасау жөніндегі комиссияның председа- телі болды, Ортальтқ Комитеттің мүшелігіне сайланды. Съезден кейін меньше виктер жөнінде ымырашылдың позиция ұстады; партияньтң III съезін шақыруға қарсы шықты. 1905 жылы қа- мауға алынды. Реакция жылдарында саяси қызметтен қол үз- ді.— 83—84, 97, 99, 116, 117.
Н. Ф. — ңаранъіз: Эссен, Э. Э.


568
ЕСІМДЕР КӨРСЕТКІШІ
О
Обухов, В. М. (Камский) (1873—1945) — социал-демократ, мамандығы бойынша статистик, экономика ғылымдарының док- торы. Революцпялық жұмысты 1896 жылдан бастады, Петербург- тегі «Жұмысшы табын азат ету жолындағы күрес одағының» қызметіне қатысты. 1897 жылы қамауға алынып, Саратов губерниясына жер аударылды. 1902 жылдан — РСДРП Саратов комитет інің мүшесі. РСДРП Саратов комитетінен партияның III съезіпе делегат. 1905—1907 жылдардағы рсволюцияға белсс- не қатысушы. 1905 жылдың декабрінде қамауға алынып, Тобол губерниясына жер аударылады, сол жерден шетелге қашып кетеді. 1909 жылы Россияға қайтып оралғаннан кейін саяси қызметтен қол үзіп, статистикамен айналысты, 1916 жылға де- йін Земство қамсыздандыру одағының статистика бөлімінде іс- теді: 1926 жылдан 1933 жылға дейін — Орталық Статистика Басқармас-ы коллегиясының мүптесі, Эксперимента льды статистика институтының директоры. Статистика жоне агрометеорология саласындағы көптеген еңбектердің авторы.— 115.
Ойяма, Ивао (1842—1916) — жаион фельдмаршалы, бас штаб- тыц бастығы (1881—1904) және Жапопияның соғыс министрі (1885—1891, 1892—1894); орыс-жапон соғысы кезінде — Маньчжу- риядағы жапои әскерлерінің бас қолбасшысы.— 28.
Олар (Aulard), Франсуа Виктор Альфонс (1849—1928) — француздың буржуазиялық тарихшысы, XVIII ғасырдың аяқ кезіндегі француз буржуазиялық революциясыиың тарихы жө- ніндегі бірқатар еңбектердің авторы, радикалдар партиясының мүшссі. 1886—1922 жылдары Сорбонна университетінің француз революциясы тарихы кафедрасыиың профессоры. «Француз революциясы тарихын зерттеу жөніндегі қоғамның» бірінпіі секретарь! жәие «Revolution frangaise» («Француз Революциясы») журналыныц бас редакторы болды. Өзінің аса бай архив материалдарына негізделген еңбектерінде француз революция- сыныц тарихын реакциялық тарихшылардың бұрмалауына ли- бералдьтқ-буржуазиялық позицпяда қарсы шықты. Оларға 1789 жьтлғы Адам және азамат праволары декларациясы принцип- терін дәріптеу тән қасиет, ол Францияның бұдан былайғы бутил тарихының мәні осы принциптерді жүзеге асыруда деп білді. Олардың иегізгі еңбегі — «Histoire politique de la Revolution fran^aise» (1901) («Француз революциясыныц саяси тарп- хы»).— 31.
Орловский — караңыз: Воровский, В. В.
П
Парвус (Гельфанд, А. Л.) (1869—1924) —меньшевик, 90-жыл- дардың аяғы — 900-жылдардыц бас кезінде Германия социал- демократиялық партиясының қатарында жұмыс істеді, оньщ


ЕСІМДЕР КӨРСЕТКІШІ
569
солшыл қанатына қосылды; «Sächsische Arbeiter-Zeitung»-тің («Саксон Жұмысшы Газеті») редакторы болды; дүние жүзілік шаруашылық мәселелері жөнінде бірқатар еңбектер жазды. РСДРП II съезінен кейін меиьшевиктерге қосылды. Бірінші орыс революциясы кезінде Россияда болды, меньшевиктік «Начало» газетінде істеді, булыгпндік Думаға қатысуға шақырды, кадеттермен ұсақ-түйек келісімдер жасау тактикасын жаңтады және т. с. Парвус антимаркстік «перманенттік революция тео- риясын» ұсынды, кейіннен бұл теорияны Троцкий леиинизмге қарсы күрестің құралына айналдырды. Реакция жылдарында социал-демократпядан қол үзді; бірінші дүние жүзілік соғыс кезінде — социал-шовинист, герман империализмінің агенті, ірі альшсатарлықпен айналысып, соғыс заказдарынан байыды. 1915 жылдан «Die Glocke» («Қоңырау») журналын шығарып тұрды, бұл журнал, Лениннің сипаттауы бойьтиша: «Германия- дағы ренегаттықтың және жиіркенішті малайлықтың органы» болды (Шығармалар, 21-том, 432-бет).—16—20, 21, 27, 31, 45, 46, 47, 100, 137, 142, 387, 391.
Петров — цараңыз: Квиткпн, О. А.
Петрункевич, II. II. (1844—1928) — помещик, земство қайрат- кері, кадет. 1904 жылы «Азаттық одағының» председателі болды. 1904—1905 жылдарда земство съездеріне ңатысты. Кадеттер партиясын ұйымдастырушылардың және оның көрнекті лидер- леріиің бірі, сол партияның Орталық Комитетінің председателі. Петрункевичтің қоғамдық қызметі В. И. Ленин жазғандай, «жұмсақ, реформаторша,— жеңілдік беріп, арпстократпяны, дворяндарды, сарайдағыларды ренжітпей,— сақтықпен, ешбір өзгеріссіз,— жылы жүзбен, сыпайылықпен, төрелерше, ақ долгая киіп» (Шығармалар, 9-том, 47-бет) самодержавиеге қарсы шыдқан либерал буржуазияның самодержавие алдыида саяси ңұрша жорғалауының тән белгісі болды. I Мемлекеттік думаның мүшесі, кадет партиясының Орталық Органы — «Речь» газетін шығарушы болды. Октябрь социалпстік революциясынан ке~ йін — ақ эмигрант.— 309, 318, 320, 334, 424.
Пи-и-Маргалъ (Pi у Margall), Франсиско (1824—1901) — ис- пан саяси қайраткері, солшыл республикашыл-федералистердің лидері, утопиялық социализм идеяларының ықпалында болды; мамандығы бойынша адвокат және әдебиетші. 1854 жылғы революция кезінде бірқатар революциялық ұйымдарға қатысты, 1864 жылдан — республикалық орган «La Оізси8Ібп»-ның («Ай- тыс») редакторы. 1868 жылғы революциядан кейіи 1869 жылғы құрылтай кортесіне сайланды; король Амадео тақтан бас тарт- цаннан кейін (февраль, 1873), республикалық үкіметтің ішкі істер министрі қызметінде болды. 1873 жылғы 8 шоиьде Испания федерациялық республика болып жарпяланды, Пи-и-Мар- галь оның уақытша президенті болыи тағайындалды. Алайда, 20 10-том


570
ЕСІМДЕР КӨРСЕТКІШІ
18-июльде-ақ, оңшыл республикашылдардың қысымымен, ол отставкаға кетуге мәжбүр болды. Бурбондар таққа қайта кел- тірілгеннен кейін (1874) саяси қызметтен шеттеді. 1886 жылы кортеске сайланып, онда республикашылдық идеяларды одан әрі қорғады.— 258.
Плеханов, Г. В. (1856—1918) — орыс және халықаралық жұ- мысшы қозғалысының аса көрнекті қайраткері, Россияда маркс- измді тұңғыш насихаттаушы. 1875 жылы, студент кезінде-ақ, халықшылдармен, Петербургтің жұмысшыларымен байланыс жасап, революциялық жұмысқа араласты; 1877 жылы халық- піылдық «Жер және ерік» ұйымына кірді, ал 1879 жылы, бұл ұйым жікке оөлінгеннен кейін, халықшылдардың жаңадан ңұ- рылған «Ңаралай бөліс» ұйымын басқарды. 1880 жылы Швей- царияға эмиграцияға кетіп, халықшылдықтан қол үзді де, 1883 жылы Женевада орыстың тұңғыш маркстік ұйымы — «Еңбекті азат ету» тобын құрды. 900-жылдардың басында В. И. Ленин- меп бірге «Искра» газеті мен «Заря» журналын редакцпялады, партия программасының жобасын жасауға, РСДРП II съезін дайындауға қатысты. Съезде «Еңбекті азат ету» тобынан делегат, көпшілік искрашыл, съезд бюросына (президиумына) енді.
Плеханов философия, әлеуметтік-саяси ілімдердің тарихы жөнінде, өнер мен әдебиет теориясының мәселелері жөнінде көптеген еңбектер жазды, бұл еңбектер материалистік дүнпе та- нымды қорғауда үлкен роль атқарды және ғылыми социализм- нің қазынасына қосылған бағалы үлес болды. Плеханов шы- ғармаларының ең маңыздылары: «Социализм және саяси кү- рес» (1883), «Біздегі алауыздықтар» (1885), «Тарихқа монистік көзңарастың дамуы туралы мәселе жөнінде» (1895), «Материализм тарихы жөніндегі очерктер» (1896), «Воронцов (В. В.) мырзаның еңбектерінде халықшылдықтың негізделуі» (1896), «Тарихты материалистік тұрғыдан түсіну туралы» (1897), «Же- ке адамның тарихтағы ролі туралы мәселе жөнінде» (1898) және т. б. «20 жыл ішінде, 1883—1903,—деп жазды В. И. Ленин,— ол толып жатқан тамаша шығармалар, әсіресе оппортунпстер- ге, махистерге, халықшылдарға ңарсы шығармалар берді» (Шы- ғармалар, 20-том, 369-бет). Плехановтың философиялық еңбск- терін В. И. Ленин халықаралық маркстік әдебиеттегі таңдаулы еңбектер деп атады.
Алайда сол кездің өзінде Плехановтың елеулі қателіктері болды, бұл қателіктер оның болашақтағы меныпевиктік көзқа- растарының ұрығы болды. Ол піаруалардың революциялың ро- лін жете бағаламады, либерал буржуазияны жұмысшы та бы- ның одақтасы деп қарады; сөз жүзінде пролетариаттың геге- мониясы идеясын мойындай отырып, іс жүзінде бұл идеяның мәніне ңарсы шықты.
РСДРП II съезінен кейін Плеханов оппортунистермен ымы- раласу позициясына көшті, ал одан кейін меныпевиктерге қо- сылды. 1905—1907 жылдардағы революция кезінде тактиканын түбегейлі мәселелері жөнінен Плеханов пен болыпевиктер ара


ЕСІМДЕР КӨРСЕТКІШІ
571
сын да үлкен алауыздықтар болды. Реакция жылдарында марксизмге махистік ревизия жасауға және жойымпаздыққа қарсы шықты, «меньшевик-партияшылар» тобып басқарды. Бі- рінші дүние жүзілік соғыс кезінде социал-шовинизм позиция- сында болды. 1917 жылғы Февраль революциясынан кейін Рос- сияға қайтып оралып, буржуазиялық Уақытша үкіметті ңолда- ды; Октябрь социалистік революциясына теріс көзқараста болды.— 17, 38, 71, 78—87, 106, 135, 138—145, 162, 229, 243—256, 325, 405, 406—409.
Постоловский, Д. С. (Александров, Вадим, Михайлов) (1876— 1948) — социал-демократ. Социал-демократиялың қозғалысқа 1895 жылдан бастап қатысты. Петербургте, Вильнюсте жәие Тифлисте партия жұмысын жүргізді. 1904 жьтлдың көктемі- нен — РСДРП Орталық Комитетінің агенті, ымырашыл. 1905 жылдың мартында РСДРП Орталык, Комитетінің партия Сове- тіндегі өкілі болып тағайындалды. Партияның III съезінде РСДРП-ның Солтүстік-Батыс комитетінен делегат болды, Орта- лық Комитсттің мүшелігіне сайланды. Жұмысшы депутаттары Петербург Советінің Атқару комитетінде РСДРП Орталык, Ко- митотінің ресми өкілі болды. Реакция жылдарында саяси қыз- меттен шеттеді. 1917 жылғы Февраль революциясынан кейін Петроград Советінің заң комиссиясында жұмыс істеді. Октябрь социалистік революциясынан кейін СССР Халық Комиссарлары Советі жаиындағы заң шығаруды жобалау Мемлекеттік компс- сиясында қызмет атқарды. 1932 жылдан дербес пенсионер.— 82—83, 110, 124, 125, 130, 176, 184, 188.
Потресов, А. Н. (Старовер) (1869—1934) — меньшевизм ли- дерлерінің бірі. 90-жылдарда маркспстерге қосылды, Петерс5ург- тегі «Жұмысшы табын азат ету жолындағы күрес одағына» қа- тысқаны үшін Вятка губерниясына жер аударылды. 1900 жылы шетелге кетті, «Искра» мен «Заряны» ұйымдастыруға қатысты. «Искра» редакциясынан кеңесші дауыспен РСДРП-ның II съезінде болды, азшылық искрашыл. Реакция жылдарында — жойымпаздықтың идеологы, меныпевиктік «Возрождение», «Паша Заря» журиалдарында және т. б. басшылық роль атңар- ды. Бірінші дүние жүзілік соғыс кезінде — социал-шовинист. Октябрь социалистік революциясынан кейін эмиграцияға кетті; шетелде Керенскийдің «Дни» апталығында қызмет етті, Советтік Россияға жала жапты.— 346.
П. С — царацыз: Струве, П. Б.
Р
«Рабочий» — 1904 жылы Женевада шыңқан «Біздің «ұйым- дардағы» жұмысшылар мен интеллигенттер» деген кітапшаның авторы. В. И. Ленин осы кітапшаны егжей-тегжейлі талдай 20*


572
ЕСІМДЕР КӨРСЕТКІШІ
открыл, жұмысшылар арасындағы меньшевиктік үгіттің дема- гогиялық мәнін әшкереледі.— 41, 122, 172.
Родичев, Ф. И. (1856 ж. туған) — Тверь помещигі және земство қайраткері, юрист, кадеттер партиясы лидерлерінің бірі, оньщ Орталық Комитетінің мүпіесі. 1904—1905 жылдардағы земство съездеріне қатысты. Барлық сайланған Мемлекеттік думала.рдың депутаты. 1917 жылғы Февраль революциясынан кейін буржуазиялық Уақытша үкіметтің Финляндия істері жо- ніңдегі комиссары. Октябрь социалистік революциясынан ке- йін — ақ эмигрант.— 310, 320, 334.
Рождественский (Рожественский), 3. П. (1848—1909) —патша флотының вице-адмиралы. 1904 жылға дейін — Бас теңіз шта- бының бастығы. 1904—1905 жылдардағы орыс-жапон соғысы ке- зінде патша үкіметі жапондар қоршап алған Порт-Артурға кө- мекке жіберген 2-ші Тынық мұхит эскадрасына басшылық етті. Цусима түбіндегі (1905 жылғы 14—15 (27—28) май) шай- қаста соғыс ісіне мүлдем дарынсыздығын корсетті, тас-талқа- ны піығып жеңіліп, тұтқынға түсті.— 266.
Романов, II. В. (Лесков) (1864—1916) — социал-демократ, большевик. Саяси қызметін халықшылдық үйірмелерде баста- ды. Социал-демократиялық қозғалысқа 1890 жылдан бастап қатысты. Бірнеше рет патша үкіметінің қуғынына ұшырады. 1903 жылдың аяғынан — РСДРП Солтүстік комитетінің мүшесі, РСДРП Солтүстік комитетінен партияның III съезіне делегат, мандат комиссиясының председателі болды. 1906—1907 жылда- ры «Волна», «Вестник Жизни» және т. б. болыпевпктік мерзімді басылымдарда қызмет істеді.— 124.
Румянцев, П. П. (Шмидт) (1870—1925) — социал-демократия- лық қозғалысқа 1891 жылдан бастап қатысты; Петербургте жә- не Россияның басқа қалаларында партия жұмысын жүргізді. РСДРП II съезінен кейін — большевик, Көпшілік Комитеттері Бюросының мүшесі болды. РСДРП Воронёж комитетінен пар- тияның III съезіне делегат. 1905 жылдың июнінде — РСДРП Орталық Комитетіне кооптацияланды. 1905 жылы — больше впк- тік тұңғыш жария газет — «Новая Жизньнің», 1906—1907 жыл- дары — «Вестник Жизни» журналы редакторларының бірі және ңызметкері. Реакция жылдарында партиядан қол үзіп, статистика қызметімен шұғылданды. Шетелде қайтыс болды.— 130, 187, 300, 401—402.
Рыбкин — РСДРП Кавказ одағынан III съезге делегат.— 203.
Рыков, А. И. (Власов, Сергеев) (1881—1938) — 1899 жылдан РСДРП қатарында болды. РСДРП Москва комитетінен партийный; III съезіне делегат. Реакция кезеңінде жойымпаздар, «впередшілдер» және троцкийшілдер жөнінде ымырашылдық


ЕСІМДЕР КӨРСЕТКІШІ
573
позиция ұстады. 1917 жылғы Февраль революциясынан кейін партияның социалистік революцияға алған бағытына және В. II. Лениннің Апрель тезистеріне қарсы шықты.
Октябрь социалистік революциясынан кейін — Халық Шаруа- шылығьт Жоғары Советінің председателе Халық Комиссарлары Советі, Еңбек және Қорғаныс Советі председателінің орынба- сары, СССР және РСФСР Халық Комиссарлары Советінің председателе Орталық Комитет Саяси бюросының мүшесі бол- ды. Әлденеше рет партияның лениндік саясатына қарсы шық- ты; 1917 жылдың ноябрінде меныпевиктер мен эсерлердің қа- тысуымен коалициялық үкімет құруды жақтады; 1928 жылы партия даты оңшыл оппортуниста уклон лидерлерінің бірі. Анти нартиялық қызметі үшін 1937 жылы партиядан шығарыл- ды.— 131, 158, 172, 173, 183, 411.
Рядовой — цараңыз: Богданов, А. А.
С
Сальм ер он-и-Алонсо (Salmeron у Alonso), Николас (1838— 1908) — испаи саяси қайраткері, баяу буржуазиялық республп- кашылдар лидерлерінің бірі, Мадрид университетінің тарих жэне философия профессоры. 1868 жылғы революция кезінде— рсспубликалық партияның революциялық хунтасының мүшесі, центр позициясын ұстады. Король Амадео тақтан бас тартқа- нынан кейін (февраль, 1873) — республикалық үкіметте юстиция министрі. 1873 жылғы июльде республиканың уақытша президенті қызметіне отырып, Пи-и-Маргальдің мұрагері болды; кантондық көтерілістерді басып-жаншуды ұйымдастырды; сен- тябрьде оңшыл республикашылдар мен монархистердің қысы- мымен отставкаға кетті. Бурбондар таққа қайта келтірілгеннен кейін (1874) Францияға эмиграцпяға кетті. 1884 жылы Испа- нпяға қайтып оралды, 1886 жылы кортеске сайланып, бейбіт, эволюциялық прогресті және Испанияны республикаға айнал- дырудың «заңды» жолын одан әрі насихаттады — 258.
Сергеев — царацыз: Рыков, А. II.
Сильвин, М. А. (Бем) (1874—1955)—социал-демократ, рево- люциялық қозғалысқа 1891 жылдан бастап қатысты; 1893 жылы студент-технологтардың социал-демократиялық үйірмесіне кірді, Петербург жұмысшыларының арасында марксизмді белсене насихаттады. Кейінірек Петербургтегі «Жұмысшы табын азат ету жолындағы күрес одағының» орталық тобына кірді. 1896 жылы қамауға алынып, 1898 жылы үш жылға ПІығыс Сибирьге жер аударылды. Осы жылдардың бәрінде Ленинмен ұдайы байла- ныс жасап, Шушенское селосындағы оған барып тұрды. 1899 жылы августың аяғы — сентябрьдің бас кезінде Сильвин, басқа он алты социал-демократией бірге, «экономистердің» «Credo»-


574
ЕСІМДЕР КӨРСЕТКШП
сына қарс-ы В. И. Ленин жазған «Россия социал-демократтары- ның наразылығьтна» қол қойды. Көп ұзамай армияға шақыры- льш, Сибирьде, одан кейін Ригада қызмет етті, В. И. Ленин со- циал-демократтармси байлаиыс ориату үшін Ригаға Сильвипге барды. Сильвин «Искрапыц» арнайы агенті ретінде 1901 жылы Самараға келеді; 1902 жылы қамауға алынып, Иркутск губер- ниясына жер аударылды, біраң айдаудан шетелге қаіпып кетті. 1904 жылы РСДРП Орталық Комитетіне кооптацияланды, 1905 жылдан 1908 жьтлға дейін бірқатар болыпевиктік «Борьба», «Светоч», «Вопросы Дня» газеттеріне және басқаларына жазып тұрдьт. 1908 жыльт саяси қызметтеп піеттеп, партиядан шықты. Октябрь соціталнстік революциясыпан кейін — РСФСР Халык, ағарту компссарпатында, 1923 жылдан 1930 жылға дейін СССР- діц Англиядағы сауда өкілдігінде жұмыс істеді, 1930—1931 жылдары — СССР Ғылым академиясы — Өндіргіш күштерді зерттеу жоніидегі Советтің ғылыми секретары, 1931 жылдан— оқытушылық жұмыста болды.— 83—84, 85—86.
Сосновский — цараңъіз: Десницкий, В. А.
Старовер — царацыз: Потресов, А. Н.
Струве, И. Б. (II. С.) (1870—1944)—буржуазияшыл эконо¬
мист әрі публицист, либералдық-монархиялық кадеттер пар- тпясы лидерлерінің бірі. 90-жылдарда — «жария марксизмнің» аса көрнекті өкілі, «Новое Слово» (1897), «Начало» (1899) жә- не «Жизнь» (1900) журналдарының қызметкері және редакторы. Өзінің «Росспяның экономикалық дамуы туралы мәселе жоніпдегі сын заметкалар» (1894) деген тұңғыпі еңбегінде-ақ Струве халықшылдықты сыпай отырып, К. Маркстің экономи- калық және философиялық ілімін «толықтырды» жоне «сына- ды», буржуазпялық тұрпайы саяси экономияның өкілдерімен ауыз жаласты, мальтусшілдікті уағыздады. В. И. Ленин Стру- вені «ренегаттықтың ұлы піебері» (Шығармалар, 13-том, 503- бет) деп атады. Струве буржуазиялық-либералдық «Азаттьтқ одағының» (1904—1905) теоретиктері мен ұйымдастырушыла- рының бірі жоне оның күппя органы — «Освобождение» жур- иалыныц редакторы (1902—1905) болды. 1905 жылы кадеттер партпясы құрьтлғаннан кейін — оның Орталық Комнтетінің мү- шесі. 1905-^1907 жылдардағы революция жеңіліске ұшыраған- нан кейін — либералдардың оңшыл қанатыиың лндері; бірінші дүнпе жүзілік соғыс басталған күннен — Россия империализм! идсологтарының бірі. Октябрь социалистік революциясынан ке- йін — Совет өкіметінің ңас жауы, Врангельдің контрреволюция- лык, үкіметінің мүптесі. ақ эмигрант.—189, 210, 214, 236, 271, 272, 276, 278—279, 286, 311, 312, 334, 339, 343, 424.
Султан — уарацыз: II Абдул-Гамид.


ЕСІМДЕР КӨРСЕТКІШІ
575
т
Тигров — цараңыз: Авилов, Б. В.
Трепов Д. Ф. (1855—1906) — 1896—1905 жылдары— Москва обер-полицмейстері. В. И. Лениннің берген анықтамасы бойып- ша ол «иатша өкіметінің бүкіл Россияға сң бір жек көрінішті болған, Москвада өзінің айуандық қаталдығымен, дөрекілігімен, жұмысшыларды аздырмақ болып, зубатовшылдық орекеттерге қатысуымен әйгілі болған малайы» (Шығармалар толық жина- ғы, 9-том, 256-бет) 1905 жылғы 11 январьдан — Петербург генерал-губернаторы, одан кейін — ішкі істер министрінің орынба- сары. 1905 жылғы октябрьдегі: «Мылтық босқа атылмасын, пат- ронды аямаңдар» деген атышулы бұйрықтың авторы. Қара- жүздіктер ойранына дем беруші.— 313, 316, 319, 333, 421—423.
Троцкий (Бронштейн), Л. Д. (1879—1940) — ленинизмнің ңас жауы. РСДРП II съезінде — Сибирь одағынан делегат, азпіылық искрашыл; съезден кейін социалистік револтоцияныц теориясы мен практикасынъщ барлық мәселелері жөнінде большевиктер- ге қарсы күрес жүргізді. Реакция жылдарыпда — жойымпаз, 1912 жылы — антипартиялық Август блогын ұйымдастырушьт; бірінші дүние жүзілік соғыс кезеңінде центристік позиция ұс- тады, соғыс, бейбітшілік жоне революция мәселслері жөнінде В. И. Ленинге қарсы күрес жүргізді. 1917 жылғы Февраль рево- люцпясынан кейін эмиграциядан қайтып келіп, «ауданаралық- шылар» тобына кірді және солармен бірге РСДРП (б) VI съезін- де большевиктік партияға қабылданды. Октябрь социалистік рсволюциясынан кейін — сыртқы істер жөніидегі халық комиссары, әскери және теңіз істері жөніндегі халық комиссары, Республиканың Рсволюциялық-әскери советінің председателі; Орталық Комитет Саяси бюросының мүіпесі болды. 1918 жылы Брест бітіміне қарсы шықты, 1920—1921 жылдары кәсіподақ айтысында оппозицияны басқарды, 1923 жылдан бастап социализм орнатудың лениндік программасына қарсы, партияның сара жолына қарсы жанталасқан фракциялық күрес жүргізді, СССР-де социализмнің жеңіске жетуі мүмкін емес деи уағыз- дады. Коммунистік партия троцкизмді партиядағы ұсақ ‘бур- жуазиялық уклон деп әшкерелеп, оны идеялық және ұйымдық жағынаи талқандады. 1927 жылы Троцкий партиядан шыға- рылды, 1929 жылы антисоветтік қызметі үпііи СССР-ден қуыл- ды, ал 1932 жылы совет азаматтығынан айрылды.—17, 18, 20. 387, 391.
Трубецкой, С. Н. (1862—1905) —князь, философ-идеалист, өзінің саяси көзқарастары жағынан — либерал. Баяу констп- туцияны енгізу арқылы патша өкіметін нығайтуға тырысты. В. II. Ленин «патшаның буржуазиялық малайлары» деп атаған земство қайраткерлері делегациясының құрамыпда 1905 жылы II Николайға барған дспутацияға қатысты және оның алдында


576
ЕСІМДЕР КӨРСЕТКШП
программалық сөз сөйледі. Земствопіылардың осы саяси жо- рығын Ленин келісімпаздық әрекет, буржуазияның патша өкі- метімен ымыраласуы, самодержавие алдындағы итаршылықдеп сипаттады. 1905 жылы Трубецкой Москва университетінің ректоры болып сайланды; университет қабырғасында студенттер- дің самодержавиеге қарсы ашық революциялық бой көрсетуле- рінен қорқып, университетті жабуға келісім берді.
Өзінің философиялық «Адам санасының табиғаты туралы» (1889—1891), «Идеализм негіздері» (1896) деген және басқа ец- бектерінде материализмге өршелене қарсы шықты. «Вопросы философии и психологии» журналыныц редакторы болды.— 308, 309, 314—315, 318, 334, 424.
Турати (Turati), Филиппо (1857—1932) — итальян жұмысшы қозғалысының реформистік қайраткері. 1891 жылы «Critica Sociale» («Әлеуметтік Сын») журналын ұйымдастырды, Итальян социалпстік партиясын ұйымдастырушылардың бірі (1892) және оның оңшыл, реформистік қанатының лидері болды. 1896 жылы парламентке сайланып, онда социалист-реформистер то- бын басқарды. Пролетариаттың буржуазиямен таптық ынты- мағы саясатын жүргізді; бірінші дүние жүзілік соғыс кезеңінде центристік позицияда болды. Октябрь социалистік революция- сына дұшпандықпен қарады, итальян еңбекшілерінің револю- циялык, қозғалысына қарсы шықты. Итальян социалистік пар- тиясы жікке бөлінгеннен кейін (1922) реформистік Унитарлық социалистік партияны басқарды. 1926 жылы фашистік Италпя- дан Францияға эмиграцияға кетті.—144, 254—255, 410.
У
Ульянов, В. — цараңыз: Ленин, В. И.
Урусов, С. Д. (1862 ж. туған)—князь, ірі помещик; өзінің саяси көзқарастары жағынан парламенттік монархияны -жақ- таушы ‘болды, баяу конституцияны енгізу арқылы патша өкі- метін нығайтуға тырысты. 1903 және 1904 жылдары — Бессара- бияның генерал-губернаторы. 1905 жылы біраз уақыт Витте кабинетінде ішкі істер министрінің орынбасары болды. 1906 жылы Калуга губерниясынан I Мемлекеттік думаға сайланды, «де- мократиялық реформалар» партиясының мүшесі. I Мемлекеттік дума қуылғаннан кейін «Выборг үндеуіне» қол қойды, сол үшін қамауға алынып, 3 ай түрмеде отыру жазасына кесілді. 1917 жылға дейін ауыл шаруашылығымен шұғылданды. 1917 жыл- дың 1 мартынан июньге дейін Уақытша үкіметте ішкі істер министрінің орынбасары болды. Октябрь социалистік револю- циясынан кейін бухгалтер болып қызмет істеді, одан кейін Ха- лық Шаруашылығы Жоғары Советінің президиумы жанындағы Курск магнит аномалиясын зерттеу жөніндегі ерекше комис- сияда, 1921 жылдан' 1929 жылға дейін Мемлекеттік банкте жұ- мыс істеді.— 72.


ЕСІМДЕР КӨРСЕТКІШІ
577
Ф
Федоров, М. П. (1845 ж. туған) — сауда-өнеркәсіп буржуазиями өкілдерінің бірі; земство ңозғалысының көрнекті қайраткері, кадет. С.-Петербург қалалық думасының мүшесі және II Мемле- кеттік думаның мүшесі; 1905—1907 жылдардағы революцияға қарсы либерал буржуазия мен помещиктердің патша өкіметі- меи мәмлеге келуінде көрнекті саяси роль атқарды.— 308, 309, 314—315, 319.
Фейербах (Feuerbach), Людвиг Андреас (1804—1872) — немістің аса көрнекті философ-материалисі және атеист, марксизм ізашарларыньщ бірі. 1828 жылдан — Эрланген университе- тінің приват-доценті; өзінің «Gedanken über Tod und Unsterblichkeit» (1830) («Өлім және мәңгілік өмір туралы ойлар») деген тұңғыш еңбегінде христиан дінінің жанның өлмейтіндігі жайындағы догматына қарсы шықты; кітап конфискеленді, Фейербахтың өзі қуғынға ұшырап, көп кешікпей университет- тен шыгарылды. 1836 жылы Брукберг (Тюрингия) деревнясына барып, онда 25 жылға жуық тұрды. Өзінің философиялық ңыз- метінің алғашқы кезеңінде — идеалист, гегельдік мектептің солшыл қанатына қосылды. 30-жылдардың аяғында идеализм- нен қол үзді; «Zur Kritik der Hegelschen Philosophie» (1839) («Гегель философиясының сынына») және «Das Wesen des Christentums» (1841) («Христиандықтың м^ні») деген еңбекте- рінде гегельшілдіктен іргесін аулақ салып, материалистік по- зицияға көшеді. Қоғамдық құбылыстарды түсінуде Фейербах идеалист болып қала берді; оның философиясының өзегі адам— қоғамдық-тарихп тұлға емес, тән, сезім иесі. Философиядағы ол жариялаған антропологиялық иринципті В. И. Ленин «ма- териализмді дәлдемей нашар баяндау ғана» (Шығар- малар, 38-том, 73-бет) деп атады. Фейербах метафизикалық ма- териализмнің сырттай пайымдау сипатынан әрі аса алмады, та- ным және қоғамдық даму процесіндегі практиканың роліи түсіне алмады.
Фейербах неміс буржуазиясының неғұрлым радикал, демократия шыл топтарының идеологы болды. 1848 жылғы революция кезінде саясаттың бірінші дәрежелі маңызын мойындады, алайда оның өзі саяси қызметтен аулақ болды; революциядан кейін Германияда оның ықналы едәуір төмендеді. Өмірінің соцғы жылдарында соцпалистік әдебиетке ден қойды, Маркстің «Капиталын» оқыды және 1870 жылы Германия социал-демо- кратиялык, партиясына кірді.
К. Маркстің «Фейербах туралы тезистерінде» және Ф. Эн- гельстің «Людвиг Фейербах және немістің классикалық фило- софиясының ақыры» деген еңбегінде Фейербахтың философия- сына жан-жақты талдау жасалған (қараңыз: К. Маркс пен Ф. Энгельс. Таңдамалы шығармаларының екі томдыгы, II том, 1955, 339-382, 383—385-беттер)30.


578
ЕСІМДЕР КӨРСЕТКІШІ
Филатов, В. В. (В. С., Северцев) (1879 ж. туған) — социал-демократ, журналист. Революциялық жұмысты XIX ғасырдың 90-жылдарында Петербургте бастаған. Оренбург губерниясына жер аударылғаннан кейін шетелге эмиграцияга кетті, «Искра- ға», одан кейін болыпевиктік «Вперед» жэне «Пролетарий» га- зеттеріне цатысып тұрды. РСДРП II съезінен кейін болыпевик- терге қосылды. «Хальщтық көтеріліске тактика мен фортифика- цияны цолдану» (Женева, 1905 ж.) деген кітапша жазды. 1905 жылдың күзінде Россияга қайтып оралды, «Новая Жизнь» жэне «Казарма» газетіне қатысып түрды, кейінірек Москва әскеріь жауынгерлік ұйымында жұмыс істеді. Бірнеше рет патша үкі- метінің қуғынына ұшырады. 1920 жылы РКП (б) қатарынан шықты.— 113—114.
Фогт (Vogt), Карл (1817—1895)—немістің жаратылыс зерт- теушісі, тұрпайы материализмнің басты өкілдерінің бірі. Гер- маниядағы 1848—1849 жылдардагы революцияға қатысты, Франкфурт Үлттық жиналысының депутаты болды, ұсақ буржуазпяшыл демократ ретінде оның сол қанаты жагында болды. Революция жеңіліске ұшыраганнан кейін Швейцарияга эмиграцияга кетті. Зоология, геология жэне физиология жөнін- дегі бірқатар еңбектердің авторы. Тұрпайы материализмнің жақтаушысы болын, «өттің бауырга немесе несептің бүйрекке қандай қатынасы болса, ойдың да мига қатынасы сондай деуге болады» («Физиологиялық хаттар», Спб., 1867, 298-бет) деді. Ғылыми социализмнің қас жауы болып, пролетарлық рсволю- цпонерлерді қудалауга қатысты. К. Маркс пен Ф. Энгельстің қызметі туралы жалақорлық мәлімдемелер жасады. Маркс «Фогт мырза» деген памфлетінде Фогтты Луи Бонапарттың жа- сырын жалдамалы агенті деп әшкереледі (қараңыз: К. Маркс пен Ф. Энгельс. Шығармалар, 2-басылуы, 14-том, 395—691-бст- тер).— 30.
ц
Цезарь (Caesar), Гай Юлий (біздіц заманымыздан бұрынгы 100—44 жылдар) — Рим империясыныц аса ірі мемлекет цай- раткерлерінің бірі, қолбасшы жэне жазушы.— 268.
Цхакая, М. Г. (Барсов, Леонов) (1865—1950) — профессионал революционер, болыпевиктік партияныц жэне халықаралық жұ- мысшы қозгалысының байыргы жэне көрнекті қайраткері. Ре- волюциялық ңозгалысқа 1880 жылы араласты. 1898 жылдан — РСДРП мүшесі. Кавказца, Харьковта және Екатеринославта партия жұмысын жүргізді. РСДРП Кавказ одагы комитеті бас- шыларының бірі болды. РСДРП II съезін әзірлеуге қатысты. РСДРП Кавказ одагынан партияныц III съезіне делегат; съез- дің ең қарт делегаты ретінде оның бірінші мәжілісін ашты. 1905—1907 жылдардагы революцияға белсене қатысты. Бірнеше рет патша үкіметінің қугынына ұшырады. 1907 жылдан 1917 жьтлдың мартына дейін эмиграцияда болды; партияныц V съезі-


ЕСІМДЕР КӨРСЕТКІШІ
нің делегаты болды. 1917 жылғы Февраль революциясынан ке- йін В. И. Ленинмен бірге Россияға оралды. 19'17—1920 жылда- ры — партияның Тифлис комитетінің мүшесі. 1921 жылдың фев- ралында Грузияда Совет өкіметі жеңгсннен кейін — басшы совет және партия жұмыстарында болды: ЗСФСР Орталық Атқа- ру Комитетінің председателе СССР Орталық Атқару Комитеті Президиумының мүшесі, Грузия Орталық Атқару Комитетінің председателе Грузия КП (б) Орталық Комитетінің мүшесі.— 97—98, 138, 160.
Ш
Шаппер (Schapper), Карл (1812—1870) —герман және халық- аралық жұмысшы қозғалысының көрнекті қайраткері. 1836 жылы Парижде революциялық-демократиялық Аласталғандар одағына қосылды, ол жікке бөлінгеннен кейін (1836—1837) — социалистік ниеттегі неміс жұмысшыларын біріктірген Әділет- тілер одағы басшыларының бірі. 1840 жылы Лондонға кетіп, онда И. Молльмен бірге Әділеттілер одағының жергілікті қауы- мын және неміс жұмысшыларының Ағарту қоғамын құрды. К. Маркс пен Ф. Энгельс Әділеттілер одағьш Коммунистер одағы етіп қайта құрғаннан кейін оның қызметіне белсене қа- тысты, Орталық комитеттің мүшесі болды, Германиядағы 1848—1849 жылдардағы революцияға қатысты, демократтардың Рейн округтік комитетінің мүшесі. 1849 жылдың февраль—ма- йында Кёльн Жұмысшылар одағының председателі болды. 1850 жылдың июлінде Англияға эмиграцияға кетті; Коммунистер одағының Орталық Комитетіне енді, А. Виллихпен бірге К. Маркс пен Ф. Энгельс бастаған Орталық комитет көпшілігіне қарсы шықты, Одақтың сектанттық-авантюристік фракциясы лидерлерінің бірі болды.
Өз позпциясының қате екенін түсініп, 1856 жылы Маркспен және Энгельспен қайта жақындасты; 1865 жылы Маркстің ұсы- нысы бойынша I Интернационалдың Бас Советіне кооптация- ланды.— 251—253.
Шаховской, Д. И. (1861 ж. туған) —князь, земство қайратке- рі, «Азаттық одағын» (1904—1905) құрушылардың бірі. 1905 жылдан конституциялық-демократиялық партияның (кадеттер- дің) Орталық Комитетінің мүшесі. I Мемлекеттік думаның депутаты және оның секретары. 1917 жылы майдан июньге дейін бірінші коалициялық Уақытша үкіметте мемлекеттік қамқор- лық министр! болды. Октябрь социалисты революциясынан ке- йін совет кооперациясы жүйесінде істеді.— 310.
Шереметев, С. Д. (1844 ж. туған) — граф. 1885 жылы дворян- дардыц Москва губернпялық жетекшісі болып сайланды. 1900 жылдан — Мемлекеттік советтің мүшесі, сарай маңындағы топ- тармен тығыз байланыста болды, патгпа өкіметінің революция- лық қозғалысты басуына жасырын дам берушілердің бірі.— 72.


580
ЕСІМДЕР КӨРСЕТКІШІ
Шидловский, Н. В. (1843—1907)—Воронеж губерниясының помещигі, сенатор, Мемлекеттік советтің мүшесі. 1905 жылдың 29 январында «С.-ГІетербург қаласында және оның төңірегінде жұмыспіылар наразылығының себептерін жедел айқындау жә- не осьшдай наразылықтардың болашақта болмауы үшін тиісті шараларды белгілеу жөніндегі» төтенше үкімет комиссиясының председателі больпг тағайындалды. Комис-сияны иатша үкіметі 1905 жылдың 20 февралында таратып жіберді.—131, 392.
Шипов, Д. Н. (1851—1920)—ірі жер иеленуші, земство ңоз- галысыиыц көрнекті қайраткері, баяу либерал. 1893 жылдан 1904 жылға дейіи Москва губерниялық земство басқармасыньтң председателе болды. 1904 жылдың ноябрінде — «Земство қайрат- керлері жске кеңесінің» председателі. 1905 жылғы иоябрьде — «17 октябрь одагын» құрушылардьтң бірі жәие оның Ортальщ, Комитетінің председатель 1906 жьтлы «Одақтаи» шығып, «Бей- біт жаңарту партия сына» кірді; нақ сол жылы Мемлекеттік со- веттің мүшесі болып сайланды. 1911 жылы саяси қызметтен шегтеді. Октябрь социалистік революциясын дұшпандықпен қарсы алды, «Үлттық орталық» деген коптрреволюциялық ақ гвардпялық ұйым басшьтларыныц бірі болды.— 75, 237, 239, 308, 311, 334, 416, 421—423.
Шмидт — царацыз: Румянцев, П. П.
щ
Щербатов, Н. Б. (1868 ж. туған) — князь, ірі помещик. 1907 жылдан Полтава губерниясының дворяндар жетекшісі, 1912 жылдан Мемлекеттік советтің мүшесі. 1915 жылы біраз уақыт іпікі істер министрі болды. Октябрь социалистік революциясы- иан кейіи Киевте, Одессада және Россияның оңтүстігіндегі бас- қа қалаларда коитрреволюциялық жұмыс жүргізді, «Россияны мемлекеттік жолмен біріктіру советі» дегеп ақ гвардпялық ұйымның мүшесі болды.— 72.
Э
Энгельс (Engels), Фридрих (1820—1895) ғылыми коммунизм- нің негізін салуіиылардың бірі, халықаралық пролетариаттыц көсемі жәие ұстазьт, К. Маркстің досы әрі серігі (В. И. Ленин- иің «Фридрих Энгельс» деген мақаласын қараңыз: ПІығармалар толық жинагьт, 2-том, 1—15-беттер).— 6, 7, 8, 136, 143—150, 245—252, 253—256, 257—264, 360, 406-408, 409-410, 415.
Эссен, А. М. (Китаев) (1880—1930) — 1899 жылдан социал-демократия лық қозғалысқа қатысты. Екатеринославта, Петербург- те, Москвада және шетелде партия жұмысын жүргізді. Бірнеше


ЕСІМДЕР КӨРСЕТКІШІ
581
рет патша үкіметіпің қуғыпыпа ұшырады. РСДРП III съезіне кеңесші дауыспен делегат болды. 1907—1917 жылдарда партия жұмысына белсеие қатысңан жоқ. 1918 жылдан — меньшевик- интернационалист. 1920 жылы РКП(б) қатарына алынды, 1922 жылы «Кавказский Рабочий» журналын редакцияладьт, 1923 жылдан 1925 жьтлға дейін — Тифлис политехникалық пнститу- тьтның ректоры. 1925 жылдап — РСФСР Жоспарлау комиссиясы предсодателінің орынбасары. 1929 жылдап Қатыпас жолдар ха- лық комиссариатыпда істеді.—177, 178, 183.
Эссен, Э. Э. (II. Ф.) (1879—1931) — социал-демократ, 1898
жылдан партия мүшесі, большевик. Революциялық жұмысты насихатшы ретінде бастады, одан кейін Финляндия арқылы құ- пия әдебиетті тасымалдау жұмысын атқарды. 1903 жылы Ека- теринославта жұмыс істеді, Россияиың оңтүстігіиде стачкалар өткізуге қатысты. 1904 жылдың сентябрінде РСДРП оңтүстік комитеттерінің конференциясына қатысты, бұл конференция Россияның оңтүстігіндегі болыпевиктік комитеттерді топтасты- руда және Көпшілік Комитеттері Бюросын (ККБ) құруда зор роль атқарды. Сондай-ақ Харьковта, Одеосада және Петербургте революциялық жұмыс жүргізді. 1914—1915 жылдары Рига май- данында солдаттар арасында жұмыс істеді. 1917 жылғы Февраль революциясынан кейін — Петербургте Василеостровск Со- ветінің председатель Октябрь социалистік революциясынап кейін, 1918 жылға дейін—Мемлекеттік бақылау халық комисса- рының орынбасары, 1918 жылдан 1924 жылға дейін — Ңызыл Армияда саяси жәнё оңытушылық қызмет атқарды, 1924—1925 жылдары — Ленинградта Халық шаруашылығы институтының ректоры, 1925—1929 жылдары — Ленинградта Көркемөнер ака- демиясының ректоры. 1929 жылдан — пенсионер.—111.
ff Эстер (D’Ester), Карл Людвиг Иоганн (1811—1859)—неміс социалисі жэне демократ, мамандығы бойынша дәрігер. Ком- мунистер одағының Кёльн қауымының мүшесі, 1848 жылы Пруссия Үлттың жиналысының депутаты, оның сол ңанатында болды. 1848 жылдың октябрінен Германия демократтары орта- лық комитетінің мүшесі, 1849 жылғы Баден-Пфальц көтерілі- сінде көрнекті роль атқарды, кейіннен Швеицарияға эмигра- цияға кетті.
Ф. Энгельстің қамауға алыну кезіндегі Д’Эстердің ролі жа- йында мынаны қараңыз: К. Маркс пен Ф. Энгельс. ПІығармалар, 2-басылуы, 7-том, 166—168-беттер.—-149.
21— 10-том.


582
В. И. ЛЕ НИН И ІҢ
ӨМІРІ МЕН ҢЫЗМЕТІНІҢ КЕЗЕҢДЕРІ
(Марттыц сіяғы — июнь, 1905 жыл)
Март — июнь.
Ленин (1903 жыл апреліиің аяқ шенінеп) Женевада тұрады.
23 марттаи (5 апрелъден) ертерек.
Ленин «Социал-демократия жэне революция- лық уақытша үкімет» дегеи мақаланың жос- парын жазады.
23 жэне 30 март (5 жэне
12 апрель).
«Вперед» газетінің 13 жэне 14-номерлерінде Лениниің «Социал-демократия жэне револю- циялыц уақытша үкімет» дегси мацаласы жа- рияланады.
26 март (8 апрель).
Ленин қолөноршілер арасыпда төменгі кәсіп- одақ ұйымын құру туралы мәселе жөнінде Одессадағы 0. И. Виноградоваға жауап хат жазады.
30 марттан (12 апрелъден) ертерек.
Ленин «Пролетариат пен шаруалардың рево- люциялық демократиялық диктатурасы» деген мақаласының жоспары мен заметкаларын жазады.
Ленин «Ауру бастың сақинасын сау басқа телу» деген мақаласын жазады. Мақала «Вперед» газетінің 20 (7) апрельдегі 15-номерінде жарияланды.
Ленин В. В. Воровскийдің «Стачкалар жасау правосы үшін күрес» деген мақаласын редак- циялайды. Мацала «Вперед» газетінің 12 ап- рельдегі (30 марттағы) 14-номерінде жарияланды.
Ленин А. В. Луначдрскийдің (В. Воиновтың) «Петербург жұмысшылары патшаға қалай


В. И. ЛЕНИННІҢ ӨМІРІ МЕН ҚЬІЗМЕТІНІҢ КЕЗЕҢДЕРЗ 583
30 март (12 апрель).
Марттъщ аяты.
2 (15) апрель.
5 (18) апрель.
6 (19) апрель.
7 (20) апрелъ- ден ертерек.
21*
барған еді» деген кітапшасының цолжазба- сын редакциялайды.
Санкт-Петербург металл заводының бір топ жұмысшыларының партия бірлігінің цажет- тігі туралы айтйлған царарына «Вперед» ре- дакциясының атынан Ленин мен М. С. Ольминский ескерту жазады. Бұл царар және ес- керту «Вперед» газетінің 12 апрельдегі (30 марттағы) 14-номерінде жарияланды.
«Вперед» газетінің 14-номерінде Лениннің «Пролетариат пен шаруалардың революция- лыц демократиялыц диктатурасы» деген ма- цаласы жарияланады. Кейініректе мақала Кавказ одағы комитетінің баспасынан орыс, грузин және армян тілдерінде жеке кітаппіа болып шыцты.
Ленин РСДРП-ның III съезі жөнінде ескерт- пелер жазады. Бұл ескертпелерде съезд деле- гаттары үшін цажетті материалдарды атайды. Ленин М. И. Васильев-Южинмен кездеседі; онымен Петербургтегі және Кавказдағы пар- тиялыц істердің жайы туралы әңгімелеседі.
Ленин «Конституциялыц базар» деген мацала жазады. Мацала «Вперед» газетінің 30(17) апрельдегі 16-номерінде жарияланды, сон- дай-ац Баку болыпевиктік комитетінің баспасынан жеке листок болып шыцты.
Ленин партияның III съезін шацыру жөнін- дегі Үйымдастыру комитетінің мәжілісіне ца- тысады.
Ленин «Вперед» газетінің цызметкері Г. Д. Лейтейзенге Француз социалистік партиясы- ның съезінде «Вперед» газеті редакциясының атынан цұттыцтап сөз сөйлеуді тапсырады.
Ленин «Либералдардың аграрлыц програм- масы» деген мацаланың жоспарларын жазады.
Леппп Америка Құрама Штаттарыпдағы 1846 жылгы аграрлыц реформа жолындағы цозға- лысца К. Маркс пен Ф. Энгельстің көзцара- сы жөніндегі мәселені зерттейді және олар- дыц «Кригеге царсы нұсцау хатыиан» көціір-


584 В. и. ЛЕПИННІҢ өмтрі мен ңьізметінің кезеңдері
мелер жасайды; көшірмелерді Ленин «Маркс америкалық «қаралай бөліс» туралы» деген мақаласында пайдаланады.
Ленин «Вперед» газеті редакциясының аты- нан заводтьщ партия комитеттерін уйымдас- тыру туралы Одессадан келген корреспонден- цияға ескерту жазады. Бул материал «Вперед» газетінің 20 (7) апрельдегі 15-номерінде жарияланды.
Ленин В. В. Воровскийдің «Коковцовтың ко- миссиясында» деген мақаласын редакциялай- ды. Мацала «Вперед» газетінің 20 (7) апрель- дегі 15-номерінде жарияланды.
7 (20) апрель.
«Вперед» газетінің 15-номерінде Лениннің «Либералдардың аграрлық программасы» (бас мацала), «Маркс америкалық «қаралай бөліс» туралы», «Әшкереленген совет» деген маңа- лалары жарияланады.
8 (21) апрель- ден ертерек.
Ленин Самарадағы А. А. Преображенскийге хат жазып, РСДРП-ныц алдагы III съезі туралы хабарлайды.
10 (23) апрель,
Ленин РСДРП Орталық Комитетінің атынан «РСДРП Советінің председателі Плеханов жолдасқа ашық хатты» жазады. Хат «Вперед» газетінің 30 (17) апрельдегі 16-номерінде жарияланды.
Кеш дегенде
11 (24) апрель.
Ленин кейбір ұйымдардың съездегі өкілдігі жөніиде Ұйымдастыру комитеті қаулысының жобасын және съезді заңдастыру туралы Ұйымдастыру комитеті қарарының жобасын жазады.
11 (24) апрель.
Ленин партияның III съезін шақыру жөніи- дегі Үйымдастыру комитетінің мәжілісіне қа- тысады.
Апрель.
Ленин «III съезд туралы мәселе жөнінде» деген мақала жазады.
12(25) апрель- ден ертерек.
Лснип прокламацияпыц жоспарып жәпе «Бі- рінші май» прокламациясып жазады. Лис- товканы Көппіілік Комитеттері Бюросы мен «Вперед» газетінің редакциясы басыц цш- ғарды,


в. И. ЛЕНИННІҢ ӨМІРІ МЕН ҢЫЗМЕТІНІҢ КЕЗЕҢДЕР1 585
12—27 апрель (25 апрель — 10 май).
12 (25) апрель.
Ленин кетеріліс туралы мәселеге арналған А. В. Луначарскийдің рефератына қатысады.
Ленин Курск жэне Одесса партия комитетте- рінен РСДРП-ньщ III съезіне қатысуға ман- даттар алады. В. И. Ленин съезге Одесса ко- митетінен делегат болды.
Ленин РСДРП-ның III съозіне келгеп деле- гаттармен съездің алдағы жұмысы жайында әңгімелеседі; Россиядағы партиялық жұмыс-, тьщ жайымен танысады; съездің күн тәртібі- нің негізгі мәселелері жөнінде кеңес өткізе- ді. Әңгімелер Женевада, содан кейін Лондон- да өткізілді.
Ленин Нижний Новгород комитетінен пар- тияның III съезіне делегат В. А. Десницкий- мен әңгімелесу кезінде одан А. М. Горький туралы тәптештеп сұрайды.
Ленин Женевадан Лондонға партияның III съезіне жүріп кетеді.
Ленин партияньщ III съезінің күн тәртібін жасайды, Көпшілік Комитеттері Бюросының мүшелерімен жэне «Вперед» газеті редакция- сының мүшелерімен кеңес өткізеді.
Ленин М. Цхакая үшін съезде сойленетін кі- ріспе сөздің текстін жазады.
РСДРП III съезі.
Ленин съездің жұмысына басшылық етеді.
Ленин съезд мәжілістерінің күнделігін жүр- гізеді.
Съездің бірінші мәжілісінде Ленин съезд председателі болып сайланады.
Лениннің ұсынысы бойынша III съезд регла- ментінің негізіне РСДРП II съезінің регламент! алынды.
Ленин кеңесші дауыстарды санау туралы РСДРП III съезі регламентінің 7-пунктіне В, В. Воровский жасаған қосымшаға түзету енгізеді. Съезд қосымшаны Лениннің түзетуі- мен қабылдайды.
Көпшілік Комитсттері Бюросының атынан Ұйымдастыру комитеті баяндама жасаған уа- қытта Ленин ескертпелер жазып отырады.


586 В. И. ЛЕНИННІҢ ӨМТРІ МЕН ҚЫЗМЕТІНІҢ КЕЗЕҢДЕРІ
13(26) апрель.
Ленин «Съезд құрамын тексеру жөніндегі комиссияға» мәлімдеме жазып, онда Қазаи комитетінен ресми делегаттың жоқтығы се- бепті РСДРП Ңазан комитетінің мүшесі В. В. Адоратскийді кеңесші дауыспен съезге ша- қыру туралы ұсыныс жасайды.
Ленин съездің екінші мәжілісінде сөз сөй- леп, В. В. Адоратскийді съезге шақыру жо- нінде ұсыныс жасайды.
Ленин съезге кеңесші дауыспен А. М. Эссен- ді шақыруды ұсынып, мандаттарды тексеру жөніндегі комиссияға жазылған мәлімдемеге съездің басқа да делегаттарымен бірге қол қояды.
Ленин съездің үшінші мәжілісінде Үйымдас- тыру комитетінің баяндамасы бойынша сез сөйлейді және осы мәселе жөніндегі қарар- дың жобасын ұсынады. Қарар қабылданады.
Ленин съездің заңдылығы туралы сөзінің конспектісін жазады және осы мәселе жөнін- де сөз сөйлейді.
Ленин III съездің заңдылығы туралы қарар- дың жоспарын жазады.
Ленин съезді зацдандыру туралы қаулының жобасына П. П. Румянцев ұсынған қосым- піаға түзету енгізеді.
Ленин съездің өзі жасаған күн тәртібіи қор- ғап екі рет сөйлейді, оны кейбір өзгерістер- мен съезд қабылдайды; съезд жұмысының тәртібін талқылау кезінде сөз сөйлейді.
Ленин делегаттардың баяндамаларын қарай- тын, баяндамашыларды белгілейтін және күн тәртібінің аса маңызды мәселелері жөніндегі қарарлардың жобаларын әзірлейтін комис- сияларды сайлау туралы қарардың жобасып ұсынады.
Ленин қарарлар жобасын әзірлеу жөніндегі комиссияға сайланады.
14 (27) апрелъ- ден ертерек.
Ленин А. В. Луначарскийдің қарулы көтері- ліс туралы және оған РСДРП-ның көзқарасы туралы мәселе жөніндегі баяндамасын редак- циялайды.


В. И. ЛЕНИННІҢ ӨМІРІ МЕН ҢЫЗМЕТІНІҢ КЕЗЕҢДЕР1 587
14 (27) апрель.
Ленттп съездің тортіпші мәжілісінде Батум комптетінің өкілдігі туралы қарардың жоба- сын ұсынады. Қарар қабылданады.
Ленин Николаев комитетінеп В. В. Воров- скийге берілген мандатты съездің тануы туралы қарарды ұсынады.
Ленин РСДРП-ның Минск тобының өкілдігі туралы ңарардың жобасына түзетулер енгі- зеді.
Ленин РСДРП-ның Архангельск комитетіне, Екатеринослав жэне Харьков топтарына, РСДРП-ның Шетелдегі ұйымының комитетіне шешуші дауыс беру туралы мәселені талқы- лау кезінде сөз сөйлейді.
Ленин съездіц бесінші мәжі,лісінде Қазан жэне Кубань комитеттері мандаттарының то- лық праволылығы туралы мандат комиссия- сының баяндамасы бойынша сөз сөйлейді жэне съезді заңдандыру кезінде бұл комитет- тердің мандаттарын есепке алмауды ұсынғап қарар жобасын енгізеді. Ңарар қабылданады.
Съезде мәселелерді дауысқа қою тәртібі туралы Лениннің қарары енгізіледі және қа- былданады.
РСДРП-ның қарулы көтеріліске көзқарасы туралы Ленин жазған қарардың жобасын А. В. Луначарский енгізеді.
15 (28) апрель.
Ленин съездің алтыншы мәжілісінде қарулы көтеріліс туралы мәселе жөнінде сөз сөй- лейді.
Кеш дегенде 16(29) апрель.
Ленин қарулы көтеріліс туралы қосымша қа- рардың жобасын жазады.
16 (29) ап¬
рель.
Ленин съездің сегізінші мәжілісінде қарулы көтеріліс туралы сөз сөйлейді; осы мәселе жонінде өзі жазған қарарды редакциялайды. Лениннің қарулы көтеріліс туралы қарары съездің тоғызыншы мәжілісінде қабылдана- ды.
Ленин төңкеріс қарсаңындағы және төңкеріс кезіндегі үкімет саясатына РСДРП-ның көз- қарасы туралы қарарға қосымша енгізеді.


588 В. И. ЛЕНИННІҢ ӨМІРІ МЕН ҢЫЗМЕТІНІҢ КЕЗЕҢДЕРІ
16 жэне 19 апрель (29 апрель мен 2 май) ара- лыгында.
Лепин РСДРП-ныц ашық саяси бой көрсетуі туралы мәселе жөніндегі П. П. Румянцевтің царар жобасына ескертпелер жазады.
17 (30) ап- релъден ертерек.
Ленин А. В. Луначарскийдің «Православие иіірксуініц қайта жандануы» деген мацала- сып редакцпялапды. Мацала «Вперед» газе- ТІПІҢ 30 (17) апрельдегі 16-номерінде жария- лапады.
18 апрельден (1 майдан) ертерек.
Ленин Ф. Энгельстің «Империя конституция- сы үшін жүргізілген германдық науқан» деген мақаласып орыс тіліне аудару және жеке кітапша етіп шығару қажеттігі жөнінде хат жазады (кімге жазганы анықталмаган). Ленин өзіпің съезде жасаған социал-демократияның революциялық уақытпіа үкіметке қатысуы туралы баяндамасында осы шыгармаға ег- жей-тегжейлі тоқталады.
Лепип революциялың уақытша үкіметке со- циал-демократияның қатысуы туралы қарар- дың жобасын жазады.
Ленин революциялық уақытша үкіметке со- циал-демократияның қатысуы туралы баян- даманың жоспарын, тезистерін, заметкалар мен қысқаша конспектісін жазады; К. Маркс пен Ф. Энгельстің шыгармаларынан көшірме- лер жасап, оларды баяндамада пайдаланады.
18 апрель (1 май).
Ленип съездің оныншы мәжілісінде төңкеріс царсаңындағы үкімет тактикасына РСДРП- ныц көзқарасы туралы мәселе жөнінде сөз сөйлейді.
Ленин съездің он бірінші мәжілісінде рево- люциялық уақытша үкіметке социал-демо- кратияның қатысуы туралы баяндамй жа- сайды және революциялық уақытша үкімет туралы қарардың жобасын ұсынады.
Кеш дегенде
19 апрель (2 смай Л 1
Ленин революциялық уакытша үкімет туралы царарға толықтыру жазады.
19 Апрель (2 май).
Ленин съездің он екінші мәжілісінде рево- люциялық уақытша үкімет туралы қарарга енгізілген түзетулер жайында сөз сөйлейді және «а», «б», «в» пункттеріне түзетулерен-


В. И. ЛЕНИННІҢ ӨМІРІ МЕН ҢЫЗМЕТІНІҢ КЕЗЕҢДЕР1 589
Кеш дегенде
20 апрель
(3 май)
20 апрель (3 май).
21 апрель (4 май).
гізеді. Съезд қарарды түзетулерімен қабыл- дайды. Ленин РСДРП-ның ашық саяси бой көрсетуі туралы қарардың жобасын жазады. Лепин революция қарсацы кезеңіпдегі үкі- мет тактикасыпа көзқарас туралы қарардың жобасына түзетулер мен қосымшалар епгі- зсді.
Ленин РСДРП-ның ашық саяси бой корсетуі туралы қарардың жобасын талқылау кезінде сөз сөйлейді.
Ленин революция қарсаңы кезеңіндегі үкі- мет тактикасына РСДРП-ның көзқарасы туралы қарардың жобасын талқылау кезінде екі рет сөз сөйлейді.
Ленин шаруалар қозғалысын қолдау жөнін- дегі қарар туралы баяндама жасайды.
Ленин «Партия ұйымдарыиың екі апталық ссептері» деген мацала жазады.
Лениннің шаруалар қозғалысып қолдау туралы қарар жобасы съездің он тортінші мә- жілісінде ұсынылады.
Ленин өзінің жобасын редакциялайды. Осы жоба он бесінші мәжілісте ұсынылып, қабыл- данады.
Ленин социал-демократиялық ұйымдардағы. жұмысшылар мен интеллигепттердің қарым- қатынасы туралы сөйлейтін сөзінің конспек- тісін жазады және съездің он бесінші мәжі- лісінде осы мәселе жөнінде сөз сөйлейді.
Ленин социал-демократиялық ұйымдардағы жұмысшылар мен интеллигепттердің қарым- қатынасы туралы қарар қабылдаудың қажет- тігі жөнінде съездің президиумына записка жазады.
Ленин съездің он алтыпшы мәжілісінде партия уставының жобасын талқылау кезінде бес рет шығыіі сөйлейді.
Съездің он алтыншы мәжілісінде уставтың 1-параграфы Лениннің тұжырымы бойынша қабылданады.
Ленин шеткі апмақтардағы ұйымдардың ко- митеттерге қарым-қатынасы туралы заметка- лар жазады.


590 В. II. ЛЕНИННІҢ ӨМІРІ мен ңызметінің кезеңдері
Ленин съездің он жетішпі мәжілісінде партия уставының жобасын жэне устав жөнін- дегі қосымша қарарларды талңылау кезінде сегіз рет шығып сөйлейді.
Партия уставыньщ жобасын талқылау кезін- де П. А. Красиков! ың өзінің сөзінде пайда- лануы үшін Ленин Француз социалистік пар- тиясының уставынан алынған цитатты орыс тіліне аударады.
22 апрель (5 май).
Ленин съездің он сегізінші мәжілісінде Қа- зан комитетінің өкілдігі туралы мандат ко- миссиясының баяндамасы бойынша сөз сөй- лейді.
Ленин съездің он тоғызыншы мәжілісінде «Социал-демократиялық ұйымдардағы жұ- мысшылар меи интеллигенттердің қарым-қа- тыиасы туралы қарардың жобасын» ұсынады және осы мәселе бойынша үш рет шығып сөйлейді.
Ленин әр түрлі партия ұйымдары өкілдері- нің мерзімді конференциялары туралы партия уставының жобасына қосымша қарарды талқылау кезінде екі рет сөйлейді.
22 және 23 апрель (5 және 6 май).
Съезд А. А. Богдановтың партияның бөлініп шыққан бөлегі туралы қарарының жобасып В. И. Лениннің түзетулерімен бірге съездің он тоғызыншы мәжілісінде талқылайды жэне оны жиырмасыншы мәжілісінде қабыл- Дайды.
23 апрель (6 май).
Ленин съездің жиырмасыншы мәжілісінде партияның бөлініп шыққан бөлегі туралы П. П. Румянцевтің қарар жобасына қарсы сөз сөйлейді.
Съезд III съезд шешімдерін танудан бастар- татын комитеттерді тарату туралы қарар- дың жобасын Лениннің түзетулерімен қа- былдайды.
Ленин съездің жиырма бірінші мәжілісінде ұлттық социал-демократиялық ұйымдарға козқарас туралы қарар жобасын талқылау кезінде сөз сөйлейді.
Ленин либералдарға көзқарас туралы мәселе жөпінде сөз сөйлейді; сөзінде өзінің земство-


В. И. ЛЕНИННІҢ ӨМІРІ МЕН ҚЫЗМЕТІНІҢ КЕЗЕҢДЕР] 591
25 апрель (8 май).
лық съезд туралы «The Times» газетінен кө- шіріп алған жазбаларын пайдалаиады.
Ленин эсерлермен практикалық келісімдер жасасу женінде сөз сөйлейді.
Ленин А. В. Луначарскийдің эсерлермен практикалық келісімдер жасасу туралы қа- рар жобасына түзету жасайды.
Ленин съездің жиырма екінші мәжілісінде пасихат және үгіт мәсслесі туралы қарар жобасын талқылаған ксзде барлық партия ұйымдарының Орталық Комитетке екі апта- лық есеп беріп отыруын жақтап сөз сөйлейді және «а», «в», «г» пункттеріне түзетулер мен толықтырулар енгізеді.
Ленин Орталық Комитеттің қызметі туралы баяндама бойынша сөйленетін сөздің конс- пектісін жазады жэне осы мәселе жөнінде съездің жиырма үшінші мәжілісінде екі рет іпығып сөйлейді.
Ленин Орталық Комитеттің сайлауы жөнін- дегі мәселе бойынша сөз сөйлеп, сайлау тәр- тібінің жобасына түзетулер енгізеді.
Ленин Орталық Комитеттің сайлауын тексеру жөніндегі комиссия мүшелерінің тізімін жасайды.
Ленин Орталық Комитет құрамын сайлауке- зіндегі жасырын дауыс беруге қатысады — Орталық Комитет мүшелігіне кандидатура- ларды атаған екі записка ұсынады.
Ленин партияның Орталық Комитетінің мү- шелігіне сайланады.
Орталың Комитеттің өз міндетіне кірісу уа- қыты туралы Лениннің қарар жобасы съез- дің жиырма үшінші мәжілісінде ұсынылады және қабылданады.
Ленин РСДРП III съезінің протоколдарып бастырып шығару тәртібі туралы мәселе жо- нінде сөз сөйлейді.
Леииннің III съездің протоколдарын, қарар- ларын, хабарландыруын программамен және уставпен бірге бастырып шығару жөніндегі қарар жобасы съездің жиырма үшінші мәжі- лісінде ұсынылады және қабылданады.


592 ,в. И. ЛЕНИННІҢ ӨМІРІ МЕН ҢЫЗМЕТІНІҢ КЕЗЕҢДЕРІ
26 апрельден (9 майдан) ертерек.
Ленин «Вперед» газетінің 17-номері үшін материал қарастырады және М. С. Ольмин- скийге жазған хатында өзінің ескертпелерін хабарлайды.
Ленин А. В. Луначарскийдің «Европа проле- тариатының революциялық күресінің тари- хы жөпіндегі очерктер. IV. Аш әйелдердің Версальға жорыгы» дегсн мақаласын редак- циялайды. Мақала «Вперед» газетінің 1905 жылдың 9 майындағы (26 апрельдегі) 17-но- морінде жарияланды.
26 апрель (9 май).
Лепипніц Кавказдағы оқпғалар жөніндегі қа- рары съсздің жиырма бесінші мәжілісіне ұсынылады. Ңарарды талқылау кезінде Ленин екі рет шығып сөйлейді. Ңарар қабыл- данады.
27 апрель
(10 май).
Ленин партияның III съезін жабады.
Ленин партияның III съезі сайлаған Орта- лық Комптеттің бірінші мәжілісін өткізеді.
Орталық Комитет Ленинді партияның Орта- лык, Органы «Пролетарий» газетінің жауап- ты редакторы және Орталық Комитеттің шет- слдегі өкілі етіп тағайындайды.
Ленин шетелде және Россияда жұмыс істеу үшін Орталық Комитет мүшелері арасында міндеттерді бөлу жоспарын белгілейді; Орта- лык, Комитет мүшелері арасында ңатынас жасау үшін пароль, шифр, жанама аттар белгілейді, партиялық жұмысты ңаржылан- дыруды ұйымдастыру техникасып және тәр- тібіп белгілейді.
Ленин РСДРП III съезі делегаттарын «Үгіт- іпілер, насихатшылар, ұйымдастырушьтлар» деген топтарга бөліп, тізім жасайды.
27 апрелъден (10 майдан) кешірек.
Ленин III съездің басқа делегаттарымен бір- ге Лондонпың Хайгет бейітіндегі К. Маркс- тің қабірінің басына барып ңайтады.
Лепин М. Г. Цхакая, Н. К. Крупская және Р. С. Землячкамен бірге Британ табиғат-та- рих музейіне барады.
Ленин Лондоннан Женеваға қайтып орала- ды. Жол-жөнекей Парижде болғанында Ленин М. Г. Цхакая, Н. К. Крупская жәпе Р. С. Землячкамен бірге Париж коммунарларыныц


В. И. ЛЕЙИННІҢ ӨМІРІ МЕН ҚЫЗМЕТІНІҢ КЕЗЕҢДЕР1 593
Майдъщ бірінші жартысы.
5 (18) май.
7 (20) май.
10 (23) майдан кешірек.
Ерте дегенде
13 (26) май.
14 (27) майдан ертерек.
атылған жері — Пор-Лашез бейітіндегі «Ком- мунарлар дуалына» барады; Эйфель мұнара- сын және Луврды барып көреді.
Ленин РСДРП III съезі туралы баяпдаманың жоспарын жазады.
Ленин РСДРП III съезі туралы екі рот баян- дама жасайды. Бірінші баяндама — больше- виктік колония үшін жэне партия ұйымда- рына кетіп бара жатқан агенттер үшін жасалып, жабық түрде, нұсңау беру ретінде откізілді; екінші баяидама — ашық жасалды. Екінпіі баяндама бойьшша болган жарыс сөз- дер кезінде Лепин оппонент Л. Мартовтың сөзін жазып отырады.
«Вперед» газетінің 18-номерінде Лениннің «Саяси софизмдер» және «Бөгде бақылаушы Россия туралы» дсгеи мақалалары жарияла- нады.
Ленин партияның Орталық Органы — «Пролетарий» газеті редакциясы қызметкерлері- нің жиналысына ңатысады, мұнда редакция- ның жұмыс жоспары талқыланады.
Лепин «Англиядағы «Жұмысшылар өкілдігі комитетінің» секретарына» ағылшып тілінде хат жазып, революция құрбандықтарына кө- мек қорына жіберген ақшалары үшін алғыс айтады.
Ленин Г. В. Плехановты Халықаралық социа- листік бюрога РСДРП-ның өкілі етіп таға- йындау жөніндегі РСДРП Орталық Комитеті- нің қаулысына қол қояды.
Ленин РСДРП Орталық Комитетінің атынап «Орыс революциялық социал-демократиясы- ның шетелдік лигасына» хат жазып, партия- пың III съезінің іпешімдеріне оның көзқара- сы туралы сұрайды.
Ленин «Vorwärts»-та басылған Р. Хантердің «Қайыршылық» деген кітабына жазылған ре- цензиядан көшірмелер жасайды.
Ленин «Үшінші съезд» деген мақаланьщ жоспарын жазады.


594 Б. И. ЛЕНИННІҢ ӨМІРІ МЕН ҢЫЗМЕТІНІҢ КЕЗЕҢДЕРІ
Кеш дегенде
14 (27) май.
14 (27) май.
14 (27) майдан кешірек.
15 (28) майдан кеіиірек.
19 немесе 20 май (1 немесе 2 июнь).
20 май (2 июнь).
21 майдан (3 июнънен) ертерек.
Ленин «Пролетарий» редакциясы мен баспа- ханасының қызметкерлеріне газетті көркем- деу туралы нұсқаулар береді.
Ленин РСДРП Саратов комитетінің «Ша- руалар үйірмелеріпде еткізілетін сабақтар- дың программасына» кіріспе заметка жазады.
Ленин РСДРП-ның Шетелдік ұйымының, оның 1905 жылдың мартында өткен құрыл- тай съезінде жасалғап устав жобасына ес- кертпслер жазады.
Лепиинің рсдакщіялауымеп большевиктік «Пролетарий» газетіиің бірінші номері тирады. Бүл номерде оның шығармалары: «Россия социал-демократиялық жұмысшы пар- тиясының III съезі туралы хабар» (бас мақала), «Үшінші съезд» деген мақала, «Съез- дің қүрылымы туралы» қарарға ескерту, сондай-ақ, РСДРП III съезінің көпшілігін Ленин жазған ең негізгі қарарлары жария- ланды.
Ленин Ю. М. Стекловқа жат жазып, оны РСДРП-ның Орталық Органы — «Пролетарий» газетінс қатысып түруға шақырды.
Ленип III съезд және оньщ шешімдері туралы баяндаманың жоспарын жазады.
Ленин РСДРП III съезі және оның шешім- дері туралы реферат оқиды.
Ленин өзінің III съезд және оның шешімдері туралы Парижде реферат оқыгысы келетіні туралы Л. А. Фотиевага телеграмма жібере- ді және хат жазады, реферат оқылатын үйді іздестіруді және сол жөнінде өзіпе Жепевага жедсл хабарлауды сұрайды.
Ленин Халықаралық социалистік бюроға партияның болып өткен III съезі туралы жә- не «Пролетарий» газетін РСДРП-ның Орта- лың Органы деп есептелсін деген оның қа- рары туралы хат жазады.
Ленин «The Times» газетінен земствошылар- дың съезі туралы көпгірмелер жасайды. Кө- ліірмелерді «Кертартпа буржуазияның кеңес- тері» деген мақаласында пайдаланады.


В II ЛЕНИННІҢ ОМІРІ МЕН ҚЫЗМЕТІНІҢ КЕЗЕҢДЕРІ 595
' Ленин «Революциялық уацытша үкімет ту¬
ралы» деген мацаланың жоспары мен замет- каларын жазады.
21 май (3 июнь). «Пролетарий» газетініц 2-номерінде Лснин- пің «Кертартиа буржуазияның кеңестері» деген мацаласы жарияланады.
21 және 27 май Лениннің «Революциялыц уақытша үкімст (3 және 9 июнь) туралы» деген мацалалары «Пролетарий» га- зетінің 2 және 3-номерлерінде жарияланады.
24 майдан (6 июнь- Ленин Женевадан Парижге жүріп кетеді. нен) ертерек.
24 май (6 июнь). Ленин Парижде партияның III съезі және
оның шешімдері туралы реферат оциды.
24—26 май Ленин Парижде болған кезінде театрларга
(6—8 июнь). барады.
26 майдан (8 июнь- Ленин Париждеп Женевага цайтып ораладьт. нен) кешірек.
27 майдан (9 июньнен) ертерек.
Ленин листоктың немесе мацаланыц жоспа- рын жазады, кейінірек «Революцпялыц күрес және либералдыц маклерлік» және «Револю- цияшыл пролетариаттың демократиялыц мін- деттері» деген мацал аларында бүл жоспарды жан-жацты талдайды.
Ленин «Революциялық күрес және либералдыц маклерлік» деген мацалаға заметкалар жазады.
27 май (9 июнь). «Пролетарий» газетінің 3-номерінде Ленин-
нің «Тас-талцан» (бас мацала) және «Рево- люциялық күрес және либералдық маклер- лі-к» деген мацалалары жарияланды.
Ерте дегенде 29 май (11 июнь).
Ленин француз тілінде К. Браке-Деруссога хат жазып, одан революциялыц уацытша үкімст туралы П. Лафаргтың сөзін жіберуді сұрайды.
Майдыц аяты.
Ленин «Еврей жұмысшыларына» деген мацала жазады. Мацала еврей тілінде шыццаи «РСДРП III съезі туралы хабар» деген кітап- індның алғы сөзі ретінде басылды,


596 в. И. ЛЕНИННЩ ӨМІРІ МЕН ҢЫЗМЕТІНІҢ КЕЗЕҢДЕРІ
Ерте дегенде май. Ленин «Партияның жікке бөлінуі очеркі» ^е- ген тацырыппен партиялыц ішкі күрестіңдіе- гізгі кезеңдерін сипаттаудың нобайын іка- зады.
Май — июнь. Ленип «Жеңімпаз революция» деген мацала жазады.
2 және 8 (15 мен Ленин патшаға баратын земствошылар деле- 277 июньнщ аралығында.
гациясының сайлауы жайында «Frankfurter Zeitung» газетіиен көшірмелер жасайды. Бұл көшірмелерді ол «Буржуазиялыц сатцындыц- тың алғашцы адымдары» деген мацалада ішінара пайдаланды.
4 (17) июнънен ертерек.
4(17) июнь.
5 (18) июнь.
8 (21) июнь.
10 (23) июнь,.
Ленин А. В. Луначарскийдің «Жаппай саяси стачка. Екінші мацала» және М. И. Южин- нің (М. И. Васильевтің) «Либерал буржуа және орыс мұғалімдері» деген мацалаларын редакциялайды. Мацалалар «Пролетарий» га- зетінің 17 (4) июньдегі 4-номерінде жария- ланды.
Ленин социал-демократияның Минск тобы- ның, Тверь комитетінің және социал-демо- кратияның Кострома тобының есептерін, Екатеринославтан, Тверьден және Иваново- Вознесенскіден келген хат-хабарды оциды, оларға белгілер салады және сызады. Бұл материалдар «Пролетарий» газетінің 17 (4) июньдегі 4-номерінде жарияланды.
«Пролетарий» газетінің 4-номерінде Ленинніц «Революцияшыл пролетариаттың демокра- тиялыц міндеттері» (бас мақала) және «Жа- ңа революция лыц жұмысшы одағы» деген мацалалары жарияланады.
Ленин РСДРП ІПетелдік ұйымының уставын бекітеді.
Ленин «Буржуазиялыц сатцыпдықтың алғаш- цы адымдары» деген мацала жазады. Мацала «Пролетарий» газетінің 26(13) июньдегі 5-но- мерінде бас мацала болып жарияланды.
Ленип «Ац биялайлы «революционерлер»» деген мацала жазады. Мацала «Пролетарий» газетінің 26 (13) июньдегі 5-ңомерінде жа- риялаңды.


В. И. ЛЕНИННІҢ ӨМІРІ МЕН ҢЫЗМЕТІНІҢ КЕЗЕҢДЕР1 597
12 (25) июнънен ертерек.
12(25) июнънен кеіиірек.
13 (26) июнънен ертерек.
Ерте дегенде 13 (26) июнь.
15 (28) июнь.
18 июнънен (1 июлъден) кешлрек.
Ленин «РСДРП III съезі туралы хабарды» және съездің аса маңызды шешімдерін неміс жоне француз тілдерінде бастырып шығару- ды ұйымдастырады.
Ленин ««Leipziger Volkszeitung»-тің редак- циясына ашыц хат» жазып, он да Каутский- дің РСДРП ішіндегі жағдайды жалған си- паттауына царсы наразылық білдіреді.
Ленин «Русские Ведомости» және «Биржевые Ведомости» газеттерінен земстволыц депута- цияның сипаттамасы туралы «Буржуазия са- модержавиемен саудаласуда, самодержавие буржуазиямен саудаласуда» деген мацала үшіп көшірмелср жасайды.
Ленин В. В. Воровскийдің «Буржуазия және стачкалар. Екіпші мацала», В. С. (В. Север- цевтің) және В. В. Воровскийдің «Револю- циялық күрес және саяси басшылыц» деген мацалаларын, Москва партия конференция- сының РСДРП III съезінің шешімдеріне цо- сылатыны туралы РСДРП Москва комитеті- нің листовкасын редакциялайды. Мақалалар және листовканың бір бөлегі «Пролетарий» газетінің 26 (13) июньдегі 5-номерінде жа- рияланды.
Ленин земстволыц және дворяндыц съездер- дің жорамал нәтижелері жөнінде «Vossische Zeitung» газетінен көшірмелер жасайды.
Ленин «Пролетариат күресі және буржуазия- ның малайлығы» деген мацала жазады. Мацала «Пролетарий» газетінің 3 июльдегі (20 июньдегі) 6-номерінде бас мацала болып жа- рияланды.
Ленин Мемлекеттік думаның булыгиндік жо- басына либералдардың көзцарасы жөнінде «Journal de Geneve» газетінен көшірмелер жасайды. Бұл көшірмелерді «Буржуазия са- модержавиемен саудаласуда, самодержавие буржуазиямен саудаласуда» деген мацала- сында пайдалапды.
Лепин «Потемкин» бронепосеціндегі көтеріліс туралы «Тһе Economist» журналындн көшір- ңелер жасайдьц


598 В. И. ЛЕНИННЛҢ ӨМІРІ мен қьізметінің кезеңдері
20 июнь (3 июль).
«Пролетарий» газетінің 6-номерінде Лениннің «Үшінші адым кейін» деген мақаласы жа- рияланады.
Ленин Халықаралық социалистік бюро сек- ретарыныц аттяпа француз тілінде хат жа- зып, онда Г. В. Плехаиовтың Халықаралық социалистік бюрода РСДРП-ның өкілі емес екендігін хабарлайды.
20 июньнен (3 июльден) кеиіірек.
Ленин Россиядағы революция туралы «Le Matin» газетінен кошірмелер жасайды және оларды «Буржуазия самодержавиемен сауда- ласуда, самодержавие буржуазиямеп саудала- суда» деген мақаласында пайдаланады.
21 июнь (4 июль). Ленин Халықаралық социалистік бюроға
француз тілінде жазғап хатында барлық ел- дердің жұмысшыларына үндеу жолдап, оларды «Потемкин» броненосеціндегі көтерілісгі басуға жол бермеуге шақыру жөнінде өтініш стеді.
23 июньнен (6 июльден) ертерек.
Ленин Одессадағы революциялық қозғалыс- ты басу үшін патшаның европалық мемле- кеттерден әскери көмек сұрағаны жайында «Тһе Times», «Frankfurter Zeitung», «Le Matin», және «Berliner Tageblatt» газеттерінен көшірмелер жасайды. Бұл көшірмелерді ол «Орыс патшасы өз халқынан қорғану үшін түрік сұлтанынаи көмек сұрап отыр» деген мақаласында пайдаланды.
23 июнь (6 июль).Ленин «Орыс патшасы өз халқынан қорғану
үшін түрік сұлтанынан көмек сұрап отыр» деген мақала жазады. Мақала «Пролетарий» газетінің 10 июльдегі (27 июньдегі) 7-номерін- де жарияланды.
24 июнь Ленин жазған «Үш конституция немесе мем-
(7 июль). лскет құрылымының үш тәртібі» деген лис¬
товка «Пролетарий» газстінің басылымында жарық корді.
25 июнь Ленин Г. В. Плехановтың орнына Орталық
(8 июль). Комитет жаңа өкіл тағайындағанға дейіи
РСДРП меп Халықаралық социалистік бюро- ның өзара қатынасу тәртібі туралы мәселе жөнінде Халықаралық социалистік бюроғд хат деазадьі.


В. И. ЛЕНИИНІҢ ӨМІРІ МЕН ҚЫЗМЕТІНІҢ КЕЗЕҢДЕРІ 599
25 июнънен (8 июлъден) кешірек.
Ленин «Треповтьщ диктатурасы жэне Ши- повтың кандидатурасы» дегеи мақаланың жоспарын жэне нобайын жазады.
25 июнънен (8 июлъден) кешірек.
Ленин «Потемкин» броненосеціндегі револю- циялық көтеріліске жетекшілік еткендердің бірі — Женеваға келген матрос А. Н. Матю- шенкомен әңгімелеседі.
27 июнънен (10 июлъден) ертерек.
Ленин В. Северцевтің (В. В. Филатовтың) «Халықтық көтеріліске тактика мен фортифи- кацияпы қолдану» деген кітапшасыпыц қол- жазбасын редакциялайды.
Ленин «Революциялық армия мен револю- пиялық үкімот» деген мақаланың жоспарын жазады.
27 июнь (10 июль).
«Пролетарий» газетінің 7-номерінде Ленин- нің «Революциялық армия мен революциялық үкімет» (бас мацала), «Буржуазия самодер- жавиемен саудаласуда, самодержавие бур- жуазиямен саудаласуда» жэне «Соңгы ха- барлар» деген мақалалары жарияланады.
Июнь.
Ленин мацала жоспарын жэне «Саясатты пе- дагогикамен шатастыру туралы» деген мацала жазады.
Лепин «Революциялыц уацытша үкіметтің бейнесі» деген заметкаларын жазады.
Июнъніц аяты.
Ленин Россияга кетіп бара жатцан М. И. Ва- сильев-Южинге Ңара теңіз флотындагы жэне «Потемкин» броненосеціндегі көтерілісті бас- царган социал-демократиялыц ұйыммен бай- ланыс жасауды тапсырады.
Июль.
Ленин «Листок жобасын» жазады, онда Кав- каздагы, Полыпадагы, Одессадагы жэне т. б. цалалардагы революциялық оцигалар туралы, революциялыц армияны цұру цажеттігі туралы, революциялыц үкіметтің ұрандары мен мацсаттары туралы баяндайды.
Жаз.
Лепин цару-жарац сатып алу жэне оны Россияга жөнелтуді ұйымдастыру мәселелерімен шұгылданады.


600
М А 3 М ¥ Н Ы
Алгы соз
IX
1905 ж.
СОЦИАЛ-ДЕМОКРАТИЯ ЖӘНЕ РЕВОЛЮЦИЯЛЫҚ УАҚЫТ-
ША YKIMET 1—21
I 3
II 7
III 13
IV 16
ПРОЛЕТАРИАТ ПЕН ШАРУАЛАРДЫҢ РЕВОЛЮЦИЯЛЫҚ- ДЕМОКРАТИЯЛЫҚ ДИКТАТУРАСЫ 22—34
ФРАНЦУЗ-ОРЫСТЫҢ «ЖЕҢ ҮШЫНАН ЖАЛҒАСУ» ӘДЕТ-
TEPI! 35—36
* САНКТ-ПЕТЕРБУРГ МЕТАЛЛ ЗАВОДЫНЫҢ БІР ТОП ЖҮМЫСШЫЛАРЫНЫҢ ҚАРАРЫНА «ВПЕРЕД» РЕДАК-
ЦИЯСЫНЫҢ ЕСКЕРТУІ 37
АУРУ БАСТЫҢ САҚИНАСЫН САУ БАСҚА ТЕЛУ. 38—48
ЛИБЕРАЛДАРДЫҢ АГРАРЛЫҚ ПРОГРАММАСЫ 49—57
МАРКС АМЕРИКАЛЫҚ «ҚАРАЛАЙ БӨЛІС» ТУРАЛЫ  .... 58—65
ӘШКЕРЕЛЕНГЕН СОВЕТ 66—71
КОНСТИТУЦИЯЛЫҚ БАЗАР 72—77
* КПСС Орталық Комитеті жанындағы Марксизм-ленинизм институты берген тақырыптар жұлдызшамен белгіленді.


МАЗМҮНЫ
601
РСДРП СОВЕТІНІҢ ПРЕДСЕДАТЕЛI ПЛЕХАНОВ ЖОЛДАС-
ҚА АШЫҚ ХАТ 78—87
БІРІНШІ МАЙ 88—92
III СЪЕЗД ТУРАЛЫ МӘСЕЛЕ ЖӨНІНДЕ 93—94
*РСДРП III СЪЕЗІ 12—27 АПРЕЛЬ (25 АПРЕЛЬ—10 МАЙ)
1905 ж 95—203
*1. III СЪЕЗДI ШАҚЫРУ ЖӨНІНДЕГІ ҮЙЫМДАС-
ТЫРУ КОМИТЕТІНІҢ КЕЙБІР ҮЙЫМДАРДЫҢ
ӨКІЛДІГІ ЖӨНІНДЕГІ ҚАУЛЫЛАРЫНЫҢ ЖО- БАСЫ 97
*2. ҰЙЫМДАСТЫРУ КОМИТЕТІНІҢ СЪЕЗД ҚҰРЫ- ЛЫМЫ ТУРАЛЫ ҚАРАРЫНЫҢ ЖОБАСЫ 100
*3. ҚАЗАН КОМИТЕТІНІҢ СЪЕЗДЕГІ ӨКІЛДІГІ ТУ- РАЛЫ МАНДАТ КОМИССИЯСЫНЫҢ БАЯНДА-
МАСЫ БОЙЫНША СӨЙЛЕНГЕН СОЗ 13 (26) АПРЕЛЬ 102
*4. ҚАЗАН КОМИТЕТIНIҢ СЪЕЗДЕГІ ӨКІЛДІГІ ТУ-
РАЛЫ МӘСЕЛЕ ЖӨНІНДЕ МАНДАТ КОМИССИЯ-
СЫНЫҢ ҮСЫНЫСЫНА ТҮЗЕТУ 13 (26) АПРЕЛЬ 103
*5. ҰЙЫМДАСТЫРУ КОМИТЕТIНIҢ БАЯНДАМАСЫН
ТАЛҚЫЛАУ ТУРАЛЫ МӘСЕЛЕ ЖӨНІНДЕ СӨЙ-
ЛЕНГЕН СОЗ 13 (26) АПРЕЛЬ 104
*6. ҰЙЫМДАСТЫРУ КОМИТЕТIНIҢ БАЯНДАМАСЫН ТАЛҚЫЛАУ ТУРАЛЫ ҚАРАРДЫҢ ЖОБАСЫ 105
*7. СЪЕЗДIҢ ЗАҢДЫЛЫҒЫ ТУРАЛЫ СӨЙЛЕНГЕН
СОЗ 13 (26) АПРЕЛЬ 106
8. ПАРТИЯНЫҢ III СЪЕЗІ КҮН ТӘРТІБІНІҢ ЖОБАСЫ 108
*9. СЪЕЗДІҢ КҮН ТӘРТІБІН ТАЛҚЫЛАГАН КЕЗДЕ СӨЙЛЕНГЕН СӨЗ 13 (26) АПРЕЛЬ 110
*10. СЪЕЗДІҢ ЖҰМЫС ТӘРТІБІН ТАЛҚЫЛАҒАН
КЕЗДЕ СӨЙЛЕНГЕН СӨЗ 13(26) АПРЕЛЬ Ш
*11. ДЕЛЕГАТТАРДЫҢ БАЯНДАМАЛАРЫН ҚАРАП
ШЫҒУ ЖӘНЕ ҚАРАРЛАРДЫҢ ЖОБАЛАРЫН ӘЗІРЛЕУ ҮШІН КОМИССИЯЛАР САЙЛАУ ТУРА-
ЛЫ ҚАРАР ЖОБАСЫН ҰСЫНА ОТЫРЫП СӨЙ-
ЛЕНГЕН СӨЗ 13 (26) АПРЕЛЬ 112


602
МАЗМҮНЬІ
*12. СЪЕЗДІҢ МАНДАТ КОМИССИЯСЫНА МӘЛІМДЕ- МЕЛЕР 113
1. 113
2 114
* 13. МАНДАТ КОМИССИЯСЫНЫҢ БАЯНДАМАСЫН ТАЛҚЫЛАҒАН КЕЗДЕ СӨЙЛЕНГЕН СӨЗ 14 (27) АПРЕЛЬ 115
1 115
2 115
*14. ҚАЗАН МЕН КУБАНЬ КОМИТЕТТЕРІН БЕКІТУ ТУРАЛЫ ҚАРАРДЫҢ ЖОБАСЫ 118
*15. СЪЕЗДЕ МӘСЕЛЕЛЕРДІ ДАУЫСҚА ҚОЮ ТӘРТІБІ ТУРАЛЫ ҚАРАРДЫҢ ЖОБАСЫ 119
*16. РСДРП-ның ҚАРУЛЫ КӨТЕРІЛІСКЕ КӨЗҚАРАСЪІ ТУРАЛЫ ҚАРАРДЫҢ ЖОБАСЫ 120
*17. ҚАРУЛЫ КӨТЕРІЛІС ТУРАЛЫ МӘСЕЛЕ ЖӨНІН- ДЕ СӨЙЛЕНГЕН СӨЗ 15 (28) АПРЕЛЬ, 122
*18. ҚАРУЛЫ КӨТЕРІЛІС ТУРАЛЫ ҚОСЬІМША ҚА- РАРДЫҢ ЖОБАСЫ 123
*19. ҚАРУЛЫ КӨТЕРІЛІС ТУРАЛЫ МӘСЕЛЕ ЖӨНІН- ДЕ СӨЙЛЕНГЕН СӨЗ 16 (29) АПРЕЛЬ 124
*20. ҚАРУЛЫ КӨТЕРІЛІС ТУРАЛЫ ҚАРАР 126
*21. ҮКІМЕТТІҢ ТӨҢКЕРІС ҚАРСАҢЫНДАҒЫ ЖӘНЕ ТӨҢКЕРІС КЕЗІНДЕГІ САЯСАТЫНА КӨЗҚАРАС ЖӨНІНДЕГІ МӘСЕЛЕ ТУРАЛЫ ҚАРАРҒА ҚО- СЫМША 130
*22. ҮКІМЕТТІҢ ТӨҢКЕРІС ҚАРСАҢЫНДАҒЫ ТАК- ТИКАСЫНА КӨЗҚАРАС ЖӨНІНДЕ СӨЙЛЕНГЕН СӨЗ 18 АПРЕЛЬ (1 МАЙ) 131
23. СОЦИАЛ-ДЕМОКРАТІІЯНЫҢ РЕВОЛЮЦИЯЛЫҚ УАҚЫТША ҮКІМЕТКЕ ҚАТЫСУЫ ТУРАЛЫ ҚА- РАРДЫҢ ЖОБАСЫ 132
*24. СОЦИАЛ-ДЕМОКРАТИЯНЫҢ РЕВОЛЮЦИЯЛЫҚ УАҚЫТША ҮКІМЕТКЕ ҚАТЫСУЫ ТУРАЛЫ ЖА- САЛҒАН БАЯНДАМА 18 АПРЕЛЬ (1 МАЙ) 134


МАЗМҮНЬІ
603
*25. РЕВОЛЮЦИЯЛЫҢ УАҚЫТІПА ҮКІМЕТ ТУР АЛЫ ҚАРАРДЫҢ ЖОБАСЫ 151
*26. РЕВОЛЮЦИЯЛЫҚ УАҚЫТША ҮКІМЕТ ТУР АЛЫ ҚАРАРҒА ҚОСЫМША 153
*27. РЕВОЛІОЦИЯЛЫҚ УАҚЬІТША ҮКІМЕТ ТУР АЛЫ ҚАРАРҒА ТҮЗЕТУЛЕР ЕНГІЗУ ЖӨНІНДЕ СӨЙ- ЛЕНГЕН СӨЗ 19 АПРЕЛЬ (2 МАЙ) 154
*28. РСДРП-ның АШЫҢ САЯСИ БОЙ КӨРСЕТУІ ТУ- РАЛЫ МӘСЕЛЕ ЖӨНІНДЕГІ ҚАРАРДЫҢ ЖОБАСЫ 156
*29. РСДРП-ның АШЫҚ САЯСИ БОЙ КӨРСЕТУІ ТУ- РАЛЫ МӘСЕЛЕ Ж0НІНДЕГІ ҚАРАРДЫ ТАЛҚЫ- ЛАҒАНДА СӨЙЛЕНГЕН СОЗ 19 АПРЕЛЬ (2 МАЙ) 158
*30. ҮКІМЕТТІҢ РЕВОЛЮЦИЯ АЛДЫНДАРЫ ТАКТИ- КАСЫНА КӨЗҚАРАС ТУР АЛЫ ҚАРАРДЫҢ ЖО- БАСЫН ТАЛҚЫЛАҒАН КЕЗДЕ СӨЙЛЕНГЕН СОЗ- ДЕР 19 АПРЕЛЬ (2 МАЙ) 159
1 159
2 159
*31. ШАРУАЛАР ҚОЗҒАЛЫСЫН ҢОЛДАУ ЖӨНІНДЕ- ГІ ҢАРАР ТУР АЛЫ БАЯНДАМА 19 АПРЕЛЬ (2 МАЙ) 160
*32. ШАРУАЛАР ҢОЗГАЛЫСЫН ҚОЛДАУ ТУР АЛЫ ҚАРАРДЫҢ ЖОБАСЫ 166
*33. ШАРУАЛАР ҚОЗРАЛЫСЫНА КӨЗҚАРАС ТУРА- ЛЫ Қ АР АР 168
*34. СОЦИАЛ-ДЕМОКРАТИЯЛЫҚ ҰЙЫМДАРДАҒЫ ЖҮМЫСШЫЛАР МЕН ИНТЕЛЛИГЕНТТЕРДІҢ ҢАРЫМ-ҚАТЫНАСЫ ТУР АЛЫ МӘСЕЛЕ ЖӨНІН- ДЕ СӨЙЛЕНГЕН СОЗ 20 АПРЕЛЬ (3 МАЙ) 172
*35. СЪЕЗД ПРЕЗИДИУМЫНА 174
*36. ПАРТИЯ УСТАВЫН ТАЛҢЫЛАҒАН КЕЗДЕ СӨЙ- ЛЕНГЕН СӨЗДЕР 21 АПРЕЛЬ (4 МАЙ) 175
1 175
2 177
3 177
4„_....... 177


МАЗМҰНЬІ
5 177
6 177
7 177
8 178
9 178
10 178
*37. ОРТАЛЬІҚ КОМИТЕТТЩ ЖАЛПЫ ЖИНАЛЫС- ТАРЫ ТУРАЛЫ ҚАРАР ЖОБАСЫН ТАЛҚЬІЛА- ҒАН КЕЗДЕ СӨЙЛЕНГЕН СӨЗ 21 АПРЕЛЬ
(4 МАЙ) 179
*38. ҚАЗАН КОМИТЕТІНІҢ ӨКІЛДІГІ ТУРАЛЫ МАНДАТ КОМИССИЯСЫНЫҢ БАЯНДАМАСЫ БОЙЫН-
ША СӨЙЛЕНГЕН СӨЗ 22 АПРЕЛЬ (5 МАЙ) 180
*39. СОЦИАЛ-ДЕМОКРАТИЯЛЫҚ ҮЙЫМДАРДАҒЫ ЖҮМЫСПІЫЛАР МЕН ИНТЕЛЛИГЕНТТЕРДІҢ ҚАРЫМ-ҚАТЫНАСЫ ТУРАЛЫ ҚАРАРДЫҢ ЖО-
БАСЫ 181
*40. СОЦИАЛ-ДЕМОКРАТИЯЛЫҚ ҮЙЫМДАРДАҒЫ ЖҰМЫСШЫЛАР МЕН ИНТЕЛЛИГЕНТТЕРДІҢ ҚАРЫМ-ҚАТЫНАСЫ ТУРАЛЫ ҚАРАРЛАРДЫҢ ЖОБАСЫН ТАЛҚЫЛАРАН КЕЗДЕ СӨЙЛЕНГЕН СӨЗДЕР 22 АПРЕЛЬ (5 МАЙ) 183
1 183
2 183
3 184
*41. ӘР ТҮРЛІ ПАРТИЯ ҮЙЫМДАРЫ ӨКІЛДЕРІНІҢ МЕРЗІМДІ КОНФЕРЕНЦИЯЛАРЫ ТУРАЛЫ ПАРТИЯ УСТАВЫНА ҚОСЫМША ҚАРАРДЫ ТАЛҚЫ- ЛАҒАН КЕЗДЕ СӨЙЛЕНГЕН СӨЗДЕР 22 АПРЕЛЬ (5 МАЙ) 185
1 185
2 185
*42. ПАРТИЯНЫҢ БӨЛІНІП ШЫҚКАН БӨЛЕГІ ТУРАЛЫ ҚАРАРДЬІҢ ЖОБАСЫ 186
*43. ПАРТИЯНЫҢ БӨЛІНІП ШЫҚҚАН БӨЛЕГІ ТУРАЛЫ РУМЯНЦЕВТІҢ ҚАРАРЫ ЖӨНІНДЕ СӨЙ- ЛЕҢГЕҢ СӨЗ 23 АПРЕЛЬ (6 МАЙ) 187


МАЗМҮНЫ
605
*44. ҮЛТТЫҚ СОЦИАЛ-ДЕМОКРАТИЯЛЫҚ ҮЙЬІМ-
ДАРҒА КӨЗҚАРАС ТУРАЛЫ ҚАРАРДЬІ ТАЛҚЫ-
ЛАҒАН КЕЗДЕ СӨЙЛЕНГЕН СӨЗ 23 АПРЕЛЬ (6 МАЙ) 188
*45. ЛИБЕРАЛДАРҒА КӨЗҚАРАС ТУРАЛЫ МӘСЕЛЕ
ЖӨНІНДЕ СӨЙЛЕНГЕН СӨЗ 23 АПРЕЛЬ (6 МАЙ) 189
*46. СОЦИАЛИСТ-РЕВОЛЮЦИОНЕРЛЕРМЕН ПРАКТИ-
КАЛЫҚ КЕЛІСІМДЕР ЖАСАСУ МӘСЕЛЕЛЕРІ
ЖӨНІНДЕ СӨЙЛЕНГЕН СӨЗ 23 АПРЕЛЬ (6 МАЙ) 190
*47. ОРТАЛЫҚ КОМИТЕТТІҢ ҚЬІЗМЕТІ ТУРАЛЫ
БАЯНДАМА БОЙЫНША СӨЙЛЕНГЕН СӨЗ 25 АПРЕЛЬ (8 МАЙ) 196
1 196
2 _ 196
*48. ОРТАЛЫҚ КОМИТЕТ САЙЛАУЫ ТУРАЛЫ ҮСЫ- НЫС 25 АПРЕЛЬ (8 МАЙ) 198
*49. ОРТАЛЫҚ КОМИТЕТТІҢ ҚЬІЗМЕТКЕ КІРІСУ
УАҚЫТЬІ ТУРАЛЫ ҚАРАРДЫҢ ЖОБАСЫ 199
*50. РСДРП III СЪЕЗІНІҢ ПРОТОКОЛДАРЫН БАС-
ТЫРЫП ШЫҒАРУ ТУРАЛЫ СӨЙЛЕНГЕН СӨЗ
25 АПРЕЛЬ (8 МАЙ) 1 200
*51. РСДРП III СЪЕЗІ ТУРАЛЫ ХАБАРДЫ ЖӘНЕ
СЪЕЗД ПРОТОКОЛДАРЫН БАСТЫРЫП ШЫҒАРУ ТУРАЛЫ ҚАРАРДЫҢ ЖОБАСЫ 201
*52. КАВКАЗДАҒЫ ОҚИҒАЛАР ЖӨНІНДЕГІ ҚАРАР-
ДЫҢ ЖОБАСЫ 202
*53. КАВКАЗДАҒЫ ОҚИҒАЛАР ЖӨНІНДЕГІ ҚАРАР¬
ДЫ ТАЛҚЫЛАҒАН КЕЗДЕ СӨЙЛЕНГЕН СӨЗДЕР
26 АПРЕЛЬ (9 МАЙ) 203
1 203
2 203
* ПАРТИЯ ҮЙЫМДАРЫНЫҢ ЕКІ АПТАЛЬІҚ ЕСЕПТЕРІ
туралы 204—205
САЯСИ СОФИЗМДЕР 206—216
РОССИЯ СОЦИАЛ-ДЕМОКРАТИЯЛЫҚ ЖҮМЫСШЫ ПАР- ТИЯСЫНЫҢ III СЪЕЗІ ТУРАЛЫ ХАБАР 217—222
* СЪЕЗДIҢ ҚҮРЫЛЫМЫ ТУРАЛЫ 223—224


606
МАЗМҮНЫ
үшінші съезд 225—232
ЖЕҢІМПАЗ РЕВОЛЮЦИЯ 233—234
* ХАЛЫҚАРАЛЫҚ СОЦИАЛИСТІК БЮРОҒА XAT 235
КЕРТАРТПА БУРЖУАЗИЯНЫҢ КЕҢЕСТЕРІ 236—240
РЕВОЛЮЦИЯЛЫҚ УАҚЫТТТТА ҮКТМЕТ ТУРАЛЫ 241—264
Бірінші мақала. Плехановтың тарихи анықтама- сы 243
Екінші мақала. Тек төменнен бе, әлде төменнен
де, жоғарыдан да ма? 256
ТАС-ТАЛҚАН 265—269
РЕВОЛЮЦИЯЛЫК, KYPEС ЖӘНЕ ЛИБЕРАЛДЫҚ МАК-
ЛЕРЛІК 270—280
* ЕВРЕЙ ЖҮМЫСШЬТЛАРЫНА 281—284
РЕВОЛЮЦИЯШЫЛ ПРОЛЕТАРИАТТЬІҢ ДЕМОКРАТИЯЛЫҚ
МІНДЕТТЕРІ 285—293
ЖАҢА РЕВОЛЮЦИЯЛЫҚ ЖҮМЫСШЫ ОДАҒЬІ 294—307
БУРЖУАЗИЯЛЫҚ САТҚЫНДЫҚТЫҢ АЛҒАШҚЫ АДЫМ-
дары 308—315
АҚ БИЯЛАЙЛЫ «РЕВОЛЮЦИОНЕРЛЕР» 316—321
OFFENER BRIEF AN DIE REDAKTION «LEIPZIGER VOLKS¬
ZEITUNG» — «LEIPZIGER VOLKSZEITUNG»-ТІҢ РЕДАК- ЦИЯСЫНА АШЫҚ XAT 322—327
ПРОЛЕТАРИАТ KYPEСI ЖӘНЕ БУРЖУАЗИЯНЫҢ МАЛАЙ-
лығы 328—335
ҮШIНШІ АДЫМ КЕЙІН 336—347
* AU BUREAU SOCIALISTE INTERNATIONAL— ХАЛЫҚ-
АРАЛЫҚ СОЦИАЛИСТІК БЮРОҒА 348—351
ҮШ КОНСТИТУЦИЯ HEMEСE МЕМЛЕКЕТ ҚҮРЫЛЫМЫ-
НЫҢ YШ тәртібі 352—354
Мемлекет құрылымының бұл тәртіптерінің мәні неде? 352
Мемлекет құрылымының бұл тәртіптерінің қан- дай маңызы бар? 353
Мемлекет құрылымының бұл тәртіптсрі қандай мақсатқа қызмет етуге тиіс? 354


МАЗМҮНЫ
607
РЕВОЛЮЦИЯЛЫҚ АРМИЯ МЕН РЕВОЛЮЦИЯЛЬЩ ҮКІ-
МЕТ 355—364
ОРЫС ПАТШАСЫ ӨЗ ХАЛҚЫНАН ҚОРҒАНУ ҮШІН ТҮРІК СҮЛТАНЫНАН КӨМЕК СҮРАП ОТЫР 365—370
СОҢҒЫ ХАБАРЛАР 371
БУРЖУАЗИЯ САМОДЕРЖАВИЕМЕН САУДАЛАСУДА, СА¬
МОДЕРЖАВИЕ БУРЖУАЗИЯМЕН САУДАЛАСУДА 372—374
* САЯСАТТЫ ПЕДАГОГИКАМЕН ШАТАСТЫРУ ТУРАЛЫ 375—379
РЕВОЛЮЦИЯЛЫҚ УАҚЫТША ҮКІМЕТТІҢ БЕЙНЕСІ 380—383
* РСДРП III СЪЕЗІНІҢ ПРОТОКОЛДАРЫН БАСТЫРЫП
ШЫҒАРУ ЖӨНІНДЕГІ КОМИССИЯНЫҢ ПРОТОКОЛДАР-
ДЫҢ ТЕКСТІНЕ ЕСКЕРТУІ 384
ДАЙЫНДЫҚ МАТЕРИАЛДАР
* «СОЦИАЛ-ДЕМОКРАТИЯ ЖӘНЕ РЕВОЛЮЦИЯЛЫҚ УА-
ҚЫТША ҮКІМЕТ» ДЕГЕН МАҚАЛАНЫҢ ЖОСПАРЫ 387
* «ПРОЛЕТАРИАТ ПЕН ШАРУАЛАРДЫҢ РЕВОЛЮЦИЯ-
ЛЫҚ ДЕМОКРАТИЯЛЫҚ ДИКТАТУРАСЫ» ДЕГЕН МАЦА-
ЛАРА АРНАЛҒАН МАТЕРИАЛДАР 388—391
*1. «ИСКРАНЫҢ» 93-НОМЕРІНДЕГІ ФЕЛЬЕТОН ЖӨ- НІНДЕ ЗАМЕТКАЛАР 388
*2. МАҚАЛАНЫҢ ЖОСПАРЫ 389
* «ЛИБЕРАЛДАРДЫҢ АГРАРЛЫҚ ПРОГРАММАСЫ» ДЕ¬
ГЕН МАҚАЛАНЫҢ ЖОСПАРЛАРЫ 392
1 392
2 393
* БІРІНШІ МАЙ ЛИСТОВКАСЫНЫҢ ЖОСПАРЫ 395—396
* РСДРП III СЪЕЗІНЕ АРНАЛҒАН МАТЕРИАЛДАР 397
*1. Съездің күн тәртібінің жобасы жөнінде 397
*1. Съездің күн тәртібінің бастапқы жобасы 397
*2. Съездің күн тәртібі пункттерін топтау 398
*3. Съездің күн тәртібінің баяндамашылар көр-
сетілген жобасы 399


608
МАЗМҮНЬІ
*2. РСДРП-ның АШЬЩ САЯСИ БОЙ КӨРСЕТУІ ТУ-
РАЛЫ МӘСЕЛЕ ЖӨНІНДЕ РУМЯНЦЕВТІҢ ҚА- РАР ЖОБАСЫНА ЕСКЕРТПЕЛЕР 401
*3. СОЦИАЛ-ДЕМОКРАТИЯНЫҢ РЕВОЛІОЦИЯЛЫҚ УАҚЫТІПА ҮКІМЕТКЕ ҢАТЫСУЬІ ТУРАЛЫ БД- ЯНДАМАҒА АРНАЛҒАН МАТЕРИАЛДАР 403
*1. Социал-демократияньщ революциялық уа- қытша үкіметке қатысуы туралы баяндама- ның жоспары және қарарға арналған тезис- тер 403
2. Революциялық уақытша үкімет туралы ба- яндаманың қысңаша конспектісі 405
*3. Плехановтьщ «Өкіметті басып алу туралы мәселе жөнінде» деген мақаласына ескерт- пелер 406
*4. СОЦИАЛ-ДЕМОКРАТИЯЛЫҚ ҮЙЫМДАРДАҒЫ ЖҮМЫСШЫЛАР МЕН ИНТЕЛЛИГЕНТТЕРДЩ ҢАРЫМ-ҢАТЫНАСЫ ТУРАЛЫ МӘСЕЛЕ ЖӨНІН- ДЕ СӨЙЛЕНГЕН СӨЗДІҢ КОНСПЕКТІСІ 411
*5. НАСИХАТ Ж.0НЁ ҮГІТ , ТУРАЛЫ ҢАРАР ЖОБАСЫНА ТҮЗЕТУЛЕР 412
* РСДРП III СЪЕЗІ ЖӘНЕ ОНЫҢ ШЕШІМДЕРІ ТУРАЛЫ
БАЯНДАМАНЫҢ ЖОСПАРЫ 413—414
*«РЕВОЛЮЦИЯЛЬЩ УАҚЫТША ҮКІМЕТ ТУРАЛЫ» МА- ҚАЛАҒА АРНАЛҒАН ЗАМЕТКАЛАР 415
* «РЕВОЛЮЦИЯЛЫҚ КҮРЕС ЖӘНЕ ЛИБЕРАЛДЫҚ МАК- ЛЕРЛІК» ДЕГЕН МАҚАЛАҒА АРНАЛҒАН ЗАМЕТКАЛАР 416—418
1 416
2 417
ПАРТИЯНЫҢ ЖІККЕ БӨЛІНУІ ОЧЕРКІ 419—420
* «ТРЕПОВТЫҢ ДИКТАТУРАСЫ ЖӘНЕ ШИПОВТЬЩ КАНДИДАТУР АСЫ» ДЕГЕН МАҢАЛАНЫҢ АЯҚТАЛМАЙ ҚАЛ-
ған нобайы 421—423
*<<РЕВОЛЮЦИЯЛЬЩ АРМИЯ МЕН РЕВОЛЮЦИЯЛЬЩ ҮКІ- МЕТ» ДЕГЕН МАҚАДАНЬЩ ЖОСПАРЛАРЫ 424—427
1 424
2 425
ЛИСТОКТЫҢ ЖОБАСЫ 428—429


МАЗМҮНЫ 609
В. И. Лениннің осы уақытқа дейін табылмаған еңбек- терінің тізімі (марттың аяғы — июнь, 1905) 433—434
В. И. Ленин редакциялауға қатысқан еңбектер мен басылымдардың тізімі 435
Ескертулер 436—497
В. И. Ленин цитат келтірген және ауызга алған әдеби еңбектер мен деректемелер көрсеткіші 498—540
Есімдер көрсеткіші 541—581
В. И. Лениннің өмірі мен қызметінің кезеңдері 582—599


610
СУРЕТТЕР
В. И. Лениннің «Пролетариат пен шаруалардың рево- люциялық демократиялық диктатурасы» деген кітап- шасының мұқабасы. 1905 ж. 23
«РСДРП-ның кезекті үшінші съезі. Протоколдардың толық тексті» деген кітаптың мұқабасы. Орталық Комитет басылымы, Женева, 1905 ж. 96—97
В. И. Лениннің «Қарулы көтеріліс туралы қарар» деген қолжазбасының бірінші беті.— Апрель, 1905 ж. 127
В. И. Лениннің «Шаруалар қозғалысына көзқарас туралы қарар» деген қолжазбасының екінші беті.— Апрель, 1905 ж. . 169
1905 ж. 27 (14) майда шыққан большевиктік «Пролетарий» газетінің 1-номерінің бірінші беті; мұнда
В. И. Лениннің «Россия социал-демократиялық жұ- мысшы партиясының III съезі туралы хабар» деген мақаласы мен съездің басты-басты қарарлары жария- ланған болатын 216—217


Ленин, В. И.
Шығармалар толық жинағы. Орысша 5-басылуынан ауда- рылды, 55 томдық. Т. 1 — Алматы, «Ңазақстан», 1975.
(Қазақстан КГІ Орталық Комптеті жанындағы Партия тари- хы ин-ты — КПСС Ортальтқ Комитеті жанындағы Марксизм-ленинизм ип-тының филиалы.)
Т. 10. Март — июнь 1905.
6126ет.


Томды орыс тілінде баспаға дайындағандар
Л. Ф. Никольская және Е. Ф. Полковникова Әдебиет көрсеткішін дайындаған
Л. А. Кашницкая
Есімдер көрсеткішін дайындағандар Я. П. Коликов, С. П. Кирюхин, Ю. Г. Никифоров
Редактор В. Я. Зе вин
Сканерлеу: Т.Қ.Оразымбетов
Өңдеу: А.Н. Моторин
*
Сдано в набор 27/ХІІ 1974 г. Подписано к печати 23/Х 1975 г. Формат 84x108732. Физ. п. л. 19,875+2 вкл. 3/8 печ. л. Усл. п. л. 33,4. Уч.-изд. л. 27,9.
Тираж 15 000 акз. Бумага тип. № 1. Цена 65 коп. Издательство «Казахстан», г. Алма-Ата, ул. Советская, 50.
Заказ № 265. Полиграфкомбинат Главполиграфпрома Государственного комитета Совета Министров КазССР по делам издательств, полиграфии и книжной торговли, г. Алма-Ата. ул. Пастера, 39.