Text
ҚАЗАҚСТАН КП ОРТАЛЫК, КОМИТЕТІ жанындағы ПАРТИЯ ТАРИХЫ ИНСТИТУТЫ-КПСС ОРТАЛЫК,
КОМИТЕТІ ЖАНЫНДАҒЫ МАРКСИЗМ-ЛЕНИНИЗМ ИНСТИТУТЫНЫҢ ФИЛИАЛЫ
В.И.ЛЕНИН
15
TOM
Феералъ — июнъ 1907
«ҚАЗАҚСТАН» БАСПАСЫ
ААМАТЫ «1976
3K2
Л40
„ 10102—167 л „„
Л 4—76
401 (07)-76
(g) Ңазақша аудармасы, «Қазаңстан» баспасы, 1976.
IX
АЛҒЫ СӨЗ
В. И. Ленин Шыгармалары толық жинағының он бесіиші томына 1907 жылы февраль — июньде жазыл- гап пгыгармалары кіреді. Сол кезеңде партия өмірінде аса мацызды оқиға болған РСДРП V съезімен байла- пысты мақалалар мен материалдар томның негізгі маз- мүиыи құрайды.
Корсетілген кезең— 1905—1907 жылдардагы ревсн люция тарихында революцияның одан әрі жалпы бәсең- д<\у және реакцияның шабуылға шығу, революциящыл халыққа қарсы, әсіресе жұмысшы табына және оның алдыңғы қатарлы отряды — болыпевиктерге қарсы жа- залау кезеңі болды. Патша өкіметі әскери-дала сотта- рыц енгізіп, жазалауды күшейтіп, сондай-ақ «монархия- лық «конституция» арқылы халықты езу, халық »ик тандығын басып жаншу» (В. И. Ленин. Шығарма- лар, 13-том, 16-бет) жолымен жүрді, контрреволюция- лық либерализмнің көмегімен конституциялық жалған үмітті таратып, жайды. Алайда пролетариат шайқаса отмрып шегінді. Россияның алдыңғы ңатарлы өнеркә- < іп гі губөрнияларының болыпевиктер басшылық еткен үмысіиылары күш жинап, піегіністі тоқтатуға және іиііітадан шабуылға шығуға тырысты. 1907 жылғы коктгмде жұмысшылардың стачкалық күресі 1906 жыл- мічі с.алыстырғанда күшейе түсті. 1907 жылдың екінші •іокгапьшда саяси стачкаларға 271 мың жұмысшы қа- н.к ты (1906 жылдың осы тоңсанында саяси стачкалар- in 757 мың адам қатысқан еді). Кейіннөн 1907 жылғы
X
АЛҒЫ СӨЗ
көктемде стачкалық қозғалыстың осы өрлеуіне баға бере келіп, Ленин былай деп жазды: «Санақ бізге іс «романтиктердің дәмесі» туралы емес, шегінудің факт жүзіндегі үзілісі, кідірістеуі туралы болғанын көрсете- ді. Бұл кідірістеу болмаса, шегінудің аты шегіну бол- ғандықтан, тарихи жағынап болмай қоймайтын 1907 жылғы 3 июнь оқиғасы ерте, мүмкін, бір жыл бұрын, әлде тіпті бір жылдан да бұрын болған болар еді» (Шығармалар, 16-том, 435-бет).
Шаруалар да революциялық пиғылда болды. Столы- пиннің аграрлық заңы революцияны болдырмау, кре- постник-помещиктердің өкіметін, меншігін және пұрсат- тылығын сақтап ңалу, самодержавиеге кулактар түрін- де тірек жасау жолындағы соңғы саңылауды ашуға жасалған әрекет еді. Шынында бұл әрекет елдің «прус- сиялық жолмен» капиталистік эволюциясын және ша- руалардың негізгі бұқарасын күшпен экспроприация- лауды тек қана тездетті, деревнядағы қайшылықтарды шиеленістіріп, тап күресін күшейте түсті. Шаруалар- дың революциялық пиғылы екінші Мемлекеттік дума сайлауынан көрінді. Шаруалар Думаға сайлағандардың 7,5 проценті ғана оңшылдар болды; шаруалар сайлаған депутаттардың басым көпшілігі (67,95%) кадеттерден солшылырақ еді.
Революцияның саябырсуына және әскери-полиция- лық жазалауларға қарамастан, екінші Дума құрамы жа- ғынан бірінші Думадан анағұрлым солшыл болды. Оның жұмыс істеген уақыты 1907 жылғы стачкалық толқулардың неғұрлым өрге басқан кезімен тұстас келді. Дума ашылғаннан соң бір аптадан кейін Ленин «Дума- ны қуудың таялуы және тактика мәселелері» деген ма- қаласында Думаны шақыру патша үкіметі үшін лажсыз ңажеттілік болды деп жазды. Үкімет жазалауларды кү- шейтумен қат-қабат, революцияға қарсы бірігіп күресу жөнінде буржуазиямен келісім жасасу үшін, Дума ша- қыруға тағы да әрекет етті.
Экономикалық дағдарыстың созылуына, қалалардағы жұмыссыздық пен деревнядағы аштыққа байланысты қа- ла мен деревняда тап күресі шиеленісті; барлық таптар- дың саяси саналылығы өсті, мұның өзі ұшқары партия-
АЛҒЫ СӨЗ
XI
лардың — бір жағынан, тура контрреволюционер-қара- жүздіктердің, екінші жағынан — социал-демократиялық және халықшылдық партиялардың күшөюінен, сондай- ақ патша өкіметімен мәмлөге келу арқылы революцияны тоқтатуға өзінің құштарлығын әбден айқын көрсеткен орталық партияның, яғни либералдық-буржуазиялық кадеттер партиясының әлсіреуінен көрінді,— елдегі тап- тық күштердің жағдайы мен орналасу реті, міне, осын- дай еді.
Объективті жағдайды талдау Лениннің, болыпевик- тердің сол кезде Россияда болып жатқан дағдарыстың конституциялық дағдарыс емес, бұқараның тікелей самодержавиегө қарсы күресіне әкеп соғатын револю- циялық дағдарыс екендігі туралы қорытындысын дәлел- деді. Болыпевиктердің буржуазиялық-демократиялық революцияның аяқталмағандығы, оның міндеттерінің шешілмегендігі және объективті жағдайлар революция- пы аяқтау жөнінде сөз етуге де орын қалдырмай отыр- гандығы туралы қағидаларының мейлінше зор маңызы болды. Контрреволюция біржолата жеңіске жетті деп кәміл сеніммен айтуға болмайтын еді, революциялық жұмысшы және шаруалар қозғалысының жаңа өрлеуі- пен үміттенуге әлі болатын еді.
Партияда 1905—1907 жылдардағы революция бірінші орынға қойған тактика мәселелері 1907 жылдың кокте- мінде өзінің маңдайалды маңызын әлі жойған жоқ еді. ІІартияның меныпевиктер жеңіске жеткен IV (Бірігу) съезі (10—25 апрель (23 апрель — 8 май), 1906 ж.) кезеңге баға беру және революциядағы пролетариаттың міндеттері туралы қарар қабылдамады, яғни партияға тактикалық бағыт бермеді. Ал пролетариат пен оның ігартиясының негізгі міндеттерін дұрыс түсінбейінше ешқандай да үстамды, принципті саясат жүргізуге бол- майтын еді. Партияның IV съезінде сайланған меныпе- виктік Орталық Комитеттің оппортунистік бағыты пар- тия көпшілігшің, әсіресе ірі өнеркәсіп орталықтары партия ұйымдарының еркіне қайшы келді; Орталық Ко- митеттің елдегі аса маңызды оқиғаларға байланысты қабылдаған шараларының ешқайсысы, оның ұрандары- п ың ешқайсысы партия ұйымдарының көпшілігінен
XII
АЛҒЫ СӨЗ
қолдау тапқан жоқ. Ресми түрде біртұтас партия болды, іс жүзінде екі партия еді, жеке екі ұйым, екі фракция болатын, олар әрбір елеулі мәселелер бойынша екі так- тика әзірлейтін. Меиыпевиктік Орталық Комитет про- летариаттың революциялық күрес ұрандарын мұқалтып, олардың өрісіп тарылтты, бұқараның революциялық күресін күзелгеп ұрандарға шағындап шектеуге тырыс- ты, пролетарлық саясатты либерал буржуазияның сая- сатыпа бейімдеді. Ленин партияның V съезінде Орта- лық Комитеттің дәрменсіздігі ең алдымен және бәріпеп де бұрын оппортунизм саясатының дәрменсіздігі болды деді.
Осындай қиын-қыстау жағдайда болыпевиктерге аса маңызды тарихи міндет: елдің қоғамдық-экономикалық және саяси эволюциясының кезеңі мен негізгі тенден- цияларына дұрыс, маркстік баға беру, таптар мен пар- тиялардың саяси топтарып ашып корсету, қоғамдық күштердің осыидай топтарға бөлінуі жағдайында про- летариат пен оның партиясының негізгі міндеттері қан- дай екенін белгілеу жүктелді. Партияның стратегиялық жоспары мен оның тактикасы, оның жалпы демократия- льщ азаттық қозғалысындағы пролетариаттың гегемо- ниясы жолындағы күресі осы талдауға байланысты бо- латын.
Партияның V съезі қарсаңында жазылған «Жалпы ұлттық революция туралы мәселе жөнінде» деген мақа- лада Ленин революцияның жеңіске жетуі үшін халық көпшілігінің күреске саналы түрде қатысуы қажет еке- нін көрсете келіп, жалпы ұлттық революция ұғымын тактиканың жалпы формуласы мен өлшемі ретінде ан- тимаркстік жолмен қолдануға барынша қарсы шықты; мақаланың теориялық және практикалық зор маңызы болды. ««Жалпы ұлттық революция» деген ұғым,— деп жазды ол,— марксистке белгілі, анық, шектеулі жалпы міндеттерге сәйкес келетін әр турлі таптардың түрлі мүдделеріне дәл талдау жасаудың қажет екенін көрсету- ге тиіс. Бұл ұғым ешқандай жағдайда да белгілі бір ре- волюцияның барысында тап күресін зерттеуді көмескі- леп, бүркемелей алмайды» (осы том, 304—305-беттер).
АЛҒЫ СӨЗ
XIII
Тап күресінің барысыпда әр алуан таптар меп партия- лардың мүдделері арасында терең тұдғиықтың бар екепі ашылған жағдайда Ленин таптар мен партияларға дәл- ме-дәл талдау жасап, жалпылама, бұлдыр саяси және экономикалық талаптарды нақты және айқын талаптар- мен алмастыруды талап етеді. Ол социал-демократия- ның алдына пролетариаттың таптық социалистік мүд- делерін берік қорғай отырып, қаражүздік самодержавие мен контрреволюциялық либерал буржуазияға қарсы, демократиялық революция талаптары жолындағы кү- ресте бүкіл демократияның авангардында болу міндетін қойды.
Елдегі және РСДРП ішіндегі жағдай партия съезін дереу шақыруды талап етті. Съезд партияның бағытып белгілеп, оны ұйымдық жағынан нығайтуға тиіс еді; тө- ніп келе жатқан реакция жағдайында күш жинап, пар- тияны жаңа шайқастарға әзірлеу керек болды.
РСДРП V съезіне әзірлік болыпевизмнің жеңісі жо- лында партияның оппортунистік бөлегі меньшевиктерге қарсы ымырасыз күрес үстінде өтті. Аса ірі ұйымдар көпшілігінің талап етуі бойынша, меныпевиктердің қа- сарыса қарсылық көрсетуіне қарамастан, жаңа съезд шақырылатын болған кезде формальды жағынан біртұ- тас партияның екі фракциясы — болыпевиктер мен меньшевиктер — әрқайсысы өз платформаларын ұсын- Ды.
«Алдағы болатын съезгө тактикалық платформа» жә- пе «Мемлекеттік думаға көзқарас туралы», «Бұқаралық жұмысшы ұйымдары туралы және жұмысшы съезі ту- ралы» қарарлардың жобаларын ұсынған меныпевиктер- дің келісімпаздық тактикасына Ленин күйрете соққы берді. Бұл документтер партияның IV съезіне арналған меныпевиктік қарар жобаларымен салыстырғанда бір адым кері шегінгендік еді. Бұл документтер партияның бүкіл жұмысын жария думалық қызметке бейімдеді, бо- лашақ жойымпаздьщты негіздеді.
Болыпевиктік платформада — он бесінші томның бет- ашары болған «РСДРП бесінші съезіне арналған қа- рарлардың жобаларында», сондай-ақ съезге әзірлік ба-
XIV
АЛҒЫ СӨЗ
рысында жазылған: «Революциялық социал-дсмократия- ның платформасы», «Қарарларды бұлай жазбау керек», «Интеллигенцияның үстемдігіпе қарсы интеллигенттік жауынгерлер», «Меиыпевиктердің тактикалық платфор- масы», «Ашуға булығып абыржу (Жұмысшы съезі туралы мәселе жоніпде)» деген және басқа шығармала- рында — Ленин буржуазиялық-демократиялық револю- цияныц қазіргі кезоңіпе және барлық таптар мен пар- тиялардыц революциядағы арасалмағына терең баға бе- реді, сол кезеңдегі пролетариат пен партияның негізгі міндеттерін белгілейді, партияның революциялық және оппортунистік бөлектері арасындағы саяси пікір ала- лықтарының принципті негіздерін ашып көрсетеді. Бұл шығармалар бүкіл бірінші орыс революциясы кезеңінде Лениннің, болыпевиктердің ұстамды таптық цролетар- лық саясат жолында оппортунизмге, меныпевиктердің артта жүрушілік тактикасына қарсы қажымай-талмай жүргізген күресіне қорытынды жасайды. Бұлар револю- циялық социал-демократия принциптері жолындағы ымырасыз күрестің үлгісі болды. Бұл еңбектерде Ленин болыпевиктер платформасының негізгі қағидаларын тү- сіндіре және негіздей келіп, меныпевиктердің тактика- сын, олардың өзөкті мәселелердің бірі — оуржуазиялық партияларға және ең алдымен либералдық-монархия- лық кадеттер партиясына көзқарас жөніндегі түп-тамы- рымен оппортунистік позициясынан туған тактикасын өлтіре сынайды.
Болыпевиктер мен меныпевиктердің Россиядағы рево- люцияның сипаты мен перспективаларына әр түрлі баға беруіне байланысты буржуазиялық партияларға көзқа- рас туралы мәселе жөнінде Россия социал-демократия- сының ішіндегі пікір алалығы 1905 жылдың бірінші жартысының өзінде-ақ шиеленісе түскен еді; түрліше баға беруден партияның екі бөлегінің әр түрлі страте- гиялың жоспарлары мен әр түрлі тактикасы туды. Боль- шевиктер революция басталған бойдан-ақ кадеттердің қаражүздіктер мен самодержавиеге қолайлы жеңілдік- тер арқылы революцияны тоқтатуға тырысып отырға- нын айқын көрді. Партияның III съезі «Либералдарға көзқарас туралы» қарарында партия мүшелеріне бур-
АЛҒЫ СӨЗ
XV
жуазиялық либерализмнің антиреволюциялық және про- летарларға қарсы сипатын жұмысшыларға түсіндіруді ұсынды, революциялық қозғалыста либерал буржуазия- ның гегемонияны басып алу үшін жасайтын әрекеттері- не қарсы күресу қажет екенін атап көрсетті. В. И. Ленин IV съезге арнап жазған болыпевиктердің буржуазиялық партияларға көзқарас туралы қарарының жобасы Рос- сиядағы буржуазиялың-демократиялық революцияның гегемоны ретіндегі жұмысшы табының ролін белгілеп берді және патша өкіметімен келісім жасасу саясатын жүргізген либерал буржуазияның партиясын аяусыз әшкерелеуді талап етті.
Партияның IV съезінде меныпевиктер либералдар- дың самодержавиемен мәмлеге келуге барып отырғаны жөніндегі бұлтартпас фактіні мойындаудан бас тартты. Ленин «Революциялық социал-демократияның платфор- масы» деген мақаласында былай деп жазды: «Болыпе- визмнің бұл идеясын, өзіміз 1906 жыл бойы (тіпті одан да бұрын, 1905 жылдан, «Екі тактика» атты кітапша шыққан уақыттан бері) табандылықпен қорғап келе жатқан идеяны Плеханов пен оның РСДРП-ның оң қа- патындағы пікірлестерішң мұны буржуазияның роліне бүлікшілдік көзбен қараудан туған жартылай фантасти- калық жорамал деп, немесе, ең кем дегенде, мезгілсіз сақтандырғандық, т. т. деп жариялағаны күні кеше ға- на еді деуге болады.
Біздің дұрыс айтқанымызды бүгін журттыц бэрі кө- ріп отыр» (91—92-беттер).
Томдағы бірқатар мақалаларда Ленин меныпевиктер- дің реформистік ұрандарын және, атап айтқанда, олар- дың кадеттік «думалық» немесе «жауапты министрлік» ұрандарды қолдауын самодержавиеге қарсы күресті ре- формизм рельсіне бұрып жіберу үшін жасалған әрекет- тер ретінде әшкерелейді. «Бұлай істеу,— деп жазады Ленин меныневиктердің тактикасы туралы,— нақ Берн- штейнше әрекет ету деген сөз» (117-бет).
Патша самодержавиесі мен қаражүздік партиялар саясатының шын мәні мен мағынасын, кадеттердің сат- қыпдығын және қаражүздік самодержавие мен либе- рал-монархиялық буржуазияның революцияны тұншық-
XVI
АЛҒЫ СӨЗ
тыру үшін бір-біріне қарай жасаған адымдарын Ленин «Екінші Мемлекеттік думаның ашылуы», «Екінші Ду- ма және пролетариаттыц міндеттері», «Думаны қуудың таялуы және тактика мәселслері», «Көзінде — күлкі, көкейінде — арамдық», «Мәмле пегіздері», «Дума және бюджетті бекіту», «Кокск қоразды мақтайды...», «Дума және орыс либералдары» деген және басқа мақалала- рында ашып береді. Бұл мақалаларда I Мемлекеттік ду- мадан кейінгі уақытта таптар мен партиялардың саяси топтарға боліпуінде болған өзгерістерге талдау жасала- ды, орыс революциясындағы барлық таптар мен партия- лардың эволюциясы көрсетіледі, реакция мен халық кү- ресі арасында ауытқып жүруден халық күресіне деген тікелей өшпенділікке көшкен, революцияны тоқтатуға, реакциямен келісімге келуге ашықтан-ашық және ар- сыздықпен бел байлаған кадеттердің ролі анықталады.
Ленин либералдық-монархиялық партиялар мен ең- бектік партиялар арасына айқын шек қояды. «Кадеттер және трудовиктер» деген мақаласында Ленин кадеттер мен трудовиктердің аграрлық жобаларын салыстыра си- паттай келіп, кадеттердіц либералдық иартия екенін ай- қын көрсетеді; еңбектік партиялар (трудовиктер, энес- тер, эсерлер), яғни қаланың, әсіресе шаруалардың ұсақ буржуазиялық демократиясы, революцияны одан әрі өрістетуге тырысып отырғанда, кадеттердің шаруаға зи- ян келтіріп, помещик пен шаруаны бітістіру арқылы революцияны тоқтатуға тырысып отырғанын көрсетеді. Ленин бүкіл болыпевиктік тактиканың негіздерін белгі- леген, өзі талай рет қайталап айтып келген және 1905— 1907 жылдардағы революцияның тәжірибесі нығайтқан қағиданы — егер пролетариат ескі тәртіпке қарсы, контрреволюциялық либерализмге қарсы шаруаларды өз соңынан ерткен жағдайда ғана Россияда буржуазиялық- демократиялық революцияның жеңуі мүмкін екендігі туралы ңағиданы алға тартады.
Ленин халықшылдық партиялардың тартыншақтығы мен ауытқушылығын қатаң сынға алады, олардың уто- пизмі меи «жалған социалистігін» әшкерелейді. «¥сақ буржуазиялық тактика», «Масаттанған иасықтық неме- се кадеттенуші эсерлер», «Қауқарсыз Дума немесе қау-
АЛҒЫ СӨЗ
XVII
қарсыз ұсақ буржуазия» деген және басқа мақалала- рында Ленин бұл партиялардың ұсақ буржуазиялық саясатының ең осал жері — либерал буржуазияның идеялық және саяси гегемониясынан құтыла білмеуі жә- не құтыла алмауы екенін, социал-демократияның негіз- гі міндеті — либералдардың демократтарға гегемония- сын үздіксіз күйретіп, ұсақ буржуазиялық бұқараны ка- деттердің ықпалынан әрдайым босатып алу, сөйтіп, оны социал-демократияның әсері мен ықпалына бағындыру екенін көрсетеді.
1905—1907 жылдардағы революция кезеңінде либе- рал-монархиялық буржуазияның гегемониясына қарсы, шаруаларды оның ықпалынан босатып алу жолын- да, жұмысшы табы мен шаруалардың одағы жолын- да болыпевиктердің үздіксіз жүргізген күресі «солшыл блоктың» екінші Мемлекеттік дума сайлауы мен Дума- пың өзіндегі тактикасынан көрінді, Кадеттердің ықпа- лында болған қаланың ұсақ буржуазиялық топтарының бір бөлегін өз жағына шығарып алу жолындағы күресте болыпевиктер ұсынған «солшыл блок» идеясының нақты маңызы болды. Ленин «Дума сайлауы және орыс соци- ал-демократиясының тактикасы», «РСДРП-ның сайлау пауқаны кезіндегі тактикасы» деген мақалаларында екіпші Мемлекеттік дума сайлауының нәтижелеріне талдау жасап, Россияның түрлі таптарыпың саяси кү- інін цифр деректері негізінде сипаттап, мынадай қоры- тындыға келеді: меныпевиктердің саясаты, олардың ка- деттермен блок жасасуының мағынасы, олардың өздері мәлімдегендей, «қаражүздік қауіпті» жоюда емес, жұ- мысшы табының дербес саясатынан бас тартып, оны лпбералдарға бағындыруда болып отыр. Меныпевиктер- діц қарсылығына қарамастап, «солшыл блок» аса ірі 22 қалада табысқа жетті; Петербургтегі сайлауда «солшыл блок» сайлаушылар даусының 25 процентіне ие болды,, ісалапың ұсақ буржуазиялық топтарының бір бөлегін ка- дсттердің ықпалынан босатып алып, оларды өз жағына тартты. Егер меныпевиктер штрейкбрехерлердің ролін- дг болмаған болса және солшыл партиялардың Петер- бүргте жеңіске жетуіне кедергі келтірмеген болса, «сол- ніьтл блок» анағұрлым зор табыстарға жеткен болар
XVIII
АЛҒЫ СӨЗ
еді. Ленин кадеттермен блок жасасуға бола Петербург социал-демократиялық ұйымын жікке бөлуден беттері шімірікпеген меныпевиктерді әшкерелейді.
Кейін, солшыл блок тактикасыпың мәнін анықтай ке- ліп, Ленин былай деп жазды: «Ел ішіндегі ең саны көп демократияшыл бұқараиы (шаруаларды және егінші емес ұсақ буржуазияның жақын тұрған жіктерін) «ка- деттер мен марксистердің бірін таңдауға» «көндіру»; әрі ескі режимге қарсы, әрі қобалжушы контрреволю- цияшыл либерал буржуазияға қарсы жұмысшылардың және шаруа демократиясының «бірігіп қимылдау» бағы- тын ұстау,— мінеки, 1905 жылғы оқиғалардың барысы- мен де (жұмысшы және шаруа қозғалысы), бастапқы Думалардың екеуінде бірдей «еңбек» және жұмысшы топтарының дауыс беруімен де... қасиетті болған «сол- шыл блок» тактикасының негізі мен мазмұны осы» (Шығармалар, 17-том, 409-бет.)
Болыпевиктердің екінші Мемлекеттік думаға қаты- суы жаңа типті партияның парламенттік қызметінің бі- рінші қадамы болды. Ленин партияның парламенттік қызметін пролетариаттың өкімет жолындағы парламент- тен тысқары қызметіне бағындырылған революциялық күресі кезеңдерінің бірі деп білді.
Думада социал-демократтардың алдына қойылған мін- деттерді Ленин партияның бесінші съезіне арналған «Социал-демократияның Мемлекеттік думадағы такти- касы туралы» қарардың жобасында былай деп тұжы- рымдады: Думаның пролетариат пен революцияшыл ұсақ буржуазияның, әсіресе шаруалардың талаптарын жүзеге асыру құралы болуға мүлдем жарамсыз екенін, патша самодержавиесі жағдайында парламенттік жол- мен саяси бостандыққа жетудің мүмкін емес екенін ха- лыққа ашып айту керек, жалпыға бірдей, төте, тең жә- не жасырын дауыс беру негізінде күрылтай жиналысын шақыру үшін қарулы көтеріліске шығу және револю- циялық уақытша үкімет құру арқылы күресу қажет екенін түсіндіру керек. Бұл тактика — Думаны проле- тариаттың социалистік және демократиялық талапта- рын насихаттау үшін, халықтың таптык, сана-сезімін тәрбиелеу үшін, шаруалардан сайланған депутаттарға
АЛҒЫ СӨЗ
XIX
үнемі ықпал жасап отыру үшіп трибуна ретіиде револю- циялық жолмен пайдалану дегөн сөз.
Ленин партияның Думадағы міндеттерін былай деп тұжырымдады: социал-демократтар өзінің дербес фрак- циясын құруға тиіс; Думада ұсақ буржуазиялық демо- кратиялың партиялармен бірлесе отырып қимыл жасау—пролетарлық партияның программасы мен рево- люциялық тактикадан шегіну мүмкіндіктерінің қай-қай- сысыпа да жол бермеуге тиіс, реакцияға қарсы, либерал буржуазияның сатңындығына қарсы жалпы тегеуріп көрсету мақсаттарына ғана ңызмет етуге тиіс. «Біз ұсақ буржуазиялық топтар мен жіктердің бәрінен де болек- тенуіміз керек,— деп жазды Лөнин «Екінші Мемлекөт- тік думаның ашылуы» деген мақаласында,— бірақ бө- лектенгенде тәкәппарсып оңшау қалу үшін емес (бұл іс жүзінде либерал буржуаға көмектесу, оның соңынан еру болар еді), өзімізді ауытңу атаулыдан, жартыкештік атаулыдан босатып, өз соцымызға демократияшыл ша- руаларды ерте білу үшін бөлектенуміз керек» (осы том, 23-бөт).
Жұмысшы табы мен шаруалардың одағына және Ду- мада олардың өкілдерінің революциялық блогын күруға сүйенген болыпевиктердің бүл тактикасы реакциямен күресте бірден-бір дүрыс маркстік тактика ретінде өзін өзі ақтады. Болыпевиктердің осы кезеңдегі парламент- тік тактикасының тәжірибесін зерттеп үйренудің бар- лық елдердің коммунистік және жұмысшы партиялары үшін қазіргі жағдайларда да зор маңызы бар.
Думадағы социал-демократиялық фракцияның алғаш- цы қадамдарынан бастап-ақ Ленин оның қызметін зер сала қадағалап, әрбір қимыл-әрекетіне пікір айтып оты- рады. II Интернационалдың батыс европалық партияла- рының парламенттегі жұмысшы өкілдігінің функциясын бұрмалаған, «парламенттік кретинизм» делініп әділетті айыпталған парламенттік фракцияларынан түбегейлі айырмашылығы бар парламенттік фракция құруды пар- тияның мақсаты етіп қояды. Ленин Россия жұмысшы табының өкілдері парламентте либерал буржуазияның інылауы болмауы үшін, партияның шешімдеріне бағы- нып, партияның бүкіл насихат және үгіт жұмысына бе-
XX
АЛҒЫ СӨЗ
йімделіп, Думадағы жария цызметті бұқара ішіиде құ- пия насихат және ұйымдастыру жұмысымен ұштасты- рып, Думада пролетариаттың дербес саясатын тура, ашық жүргізуі үшін көп күш-жігер жұмсады. Мұның өзі пролетариат өкілдерінің парламенттік мекемелердегі іс-әрекетінің жаңа, револіоциялық-маркстік бағытын, бүкіл хальщаралық жұмысіпы қозғалысына үлгі болған бағытын жасау еді. ІІарламентте жұмысшы табының окілдері оздсріп революция мақсатында жұмысшы табы- па қызмет етуге арнауға тиіс болды. В. И. Лениннің томдағы: «Алғашқы маңызды қадам», «Кадеттерді қол- дау саясатын жүргізуге меныпевиктер праволы ма?», «Л. Мартовқа жауап», «Социал-демократиялық фракция және Думадағы 3 апрель» деген және басқа бірқатар мақалдларында, РСДРП V съезінде сөйлеген сөздерінде социал-демократ депутаттардың Думада сөйлеген сөзде- ріне талдау жасалады, Думадағы социал-демократиялық фракцияның қателері сыналады; фракцияда меныпевик- тер көпшілік болды және фракция, нақ меныпевиктік Орталық Комитет сияқты, партиядағы шын жағдайды, бүкіл партияның көзқарасын білдірмеді. Мемлекеттік думаның меньшевик депутаттарын аяусыз сынға ала ке- ліп, Ленин олардың саясатын кадеттік тәрізді саясат, социал-демократияны либералдардың шылауына айнал- дыруға тырысу саясаты деп атайды, сөйтіп фракцияның болыпевик мүшелерінен революциялық саясатты бұл- жытпай жүргізуді талап етеді.
Ленин фракцияның болыпевиктік бөлегіне тікелей басшылық етті, оның жұмысына бағыт беріп отырды, фракцияның бірқатар документтерін жазды. Томға «Столыпиннің декларациясы жөнінде» деген халыққа арналған үндеудің жобасы енгізіліп отыр, бұл үндеу Ду- мада П. А. Столыпин оқыған үкімет декларациясына социал-демократиялық фракцияның жауабы болуға тиіс еді. Бұл документте Думаның дәрменсіздігі және 1905— 1907 жылдардағы революцияның халықтық революция ретіндегі маңызы ашып көрсетілген. «Егер Россия аз уа- қытқа болмашы ғана бостандықтар алған болса,— деп жазады Ленин үндеудің жобасында,— егер ол аз уақыт- қа болса да халық өкілдігін алған болса, онда мұның
АЛҒЫ СӨЗ
XXI
бәрінө бостапдық жолындағы халық күресі арқылы ға- на, жұмысшы табының, шаруалардың, солдаттар мен матростардың жанқиярлық күресі арқылы ғана ңолы жетті» (32-^бет).
Ленин фракцияның болыневиктік бөлегі үшін «Екін- ігті Мемлекеттік думада аграрлық мәселе жөнінде сөйле- нетіи сөздің жобасын» әзірледі. Бұл документте ол Рос- сиядағы буржуазиялық революцияішң негізін қүраған және сол революцияпың ұлттық ерекшелігінің шарты болған басты-басты төрт партияныц аграрлық мәселеге козқарастарыи қорытады.
1906 жылғы жаздың аяқ ксзінен Финляндияда, Куок- калада, «Ваза» дачасыпда тұрған Лешш Петербург ко- митетінің жұмысына басшылық етті. Оған партия қыз- меткерлері, Петербург заводтарының жұмысшылары, ігартияпыц ТТсторбург комитеті меи Орталық Комитеті- н іц мүліелері, екілші Мемлекеттік думаныц болыпевик депутаттары келіп тұрды. Мұпда Леиинге газеттер меи хат-хабарлар әкелініп, одан әр алуан материалдар әке- тіліп тұрды. Ленин осы жерде болыпевиктік басшы ор- гап — «Пролетарий» газетін, күнделікті жария газет- тер — «Новый Луч» пен «Наше Эхоны» редакциялады, қарарлардың жобаларын, болыпевиктік газеттер мен жииақтарға мақалалар жазды. Лениннің жария және қүггия баспасөзде жарияланған, партия қызметінің өмір- л ік маңызы бар барлық мәселелеріне үн қосып, меныпе- внктердің оппортунизмін әшкерелеген мақалалары пар- тияпы болыпевизм туы астында топтастыруда, оның дұ- рыс стратегия мен тактика жасап алуында орасан зор роль атқарды.
Нетербург партия ұйымын болыпевизм принциптері пегізінде' идеялық жағьшан топтастыру жолындағы Лепиннің күресін «Жік туғызушылар болашақ жік ту- ралы», «Петербургтегі ңайта құру және жікке бөлінуді жою» деген мақалалар айқын көрсетеді. Сол кезеңде іюлыпевиктер Петербург ұйымында көпшілік еді, мень- пі(‘виктермен мейлінше кескілескен күрес жүріп жатты. 1907 жылғы 6 (19) январьдағы конференциядан кейін м<‘ііг»шевиктер Петербург ұйымын жікке бөлді; тек 1907 .һьілгы 25 марттағы (7 апрельдегі) конференцияда жік-
XXII
АЛҒЫ СӨЗ
ке бөліну жойылды. Ленин «Петербургтегі жікке бөліну және соған байланысты партия сотын құру жөнінде РСДРП V съезіне арналған баяндамада» меньшевиктік Орталық Комитеттіц сатқындық саясатын біртұтас пар- тияның емес, оның мепыпевиктік бөлегіпіц ғана Орта- лық Комитетінің саясаты ретінде әшкерелеп, меньше- виктердің әрекетіне саяси дұшпанның әрекеті деген баға береді. Ленин жікке бөлінуді партияға қарсы асқан зор қылмыс деп атай келіп, меныиевиктерді олар сайлау қарсаңында партияға сатқындық жасады деп айыптады. Жікке бөлінуден кейін партия мүшесінің борышы, деп жазды Ленин, бұқараны бөлініп шыққандардың басшы- лығынан босатып алу, біртұтас партияның мүшесі болу- дан қалған адамдарға деген олардың өшпенділігін, жиіркенішін туғызу үшін күресу. «Мундай саяси дұш- пандарға,— деп жазады Ленин,— мен ол кезде жойуъін күрес жүргіздім — ал жікке бөліну қайталанған немесе өріс алған жағдайда әрцашан да осылай ететін бола- мын» (328-бет).
Ленин «Интеллигенцияның үстемдігіне қарсы интел- лигенттік жауынгерлер», «Ашуға булығып абыржу (Жұмысшы съезі туралы мәселе жөнінде)» деген мақа- лаларында жойымпаздықтың бастамасы болған атышу- лы «жұмысшы съезі» идеясын сынауға тағы да қайтып оралады. Ленин «жұмысшы съезі» идеясы мен оны жақ- тап үгіт жүргізуді пролетарлық партияны жоюға, пар- тияны ұсақ буржуазиялық ортамен араластырып жіберуге бағытталған анархистік-синдикализм және оп- портунизм деп санайды. Ленин «жұмысшы съезі» ағы- мының мынандай негізгі үш себебін атап көрсетеді: революциядан интеллигенттік-тоғышарлық шаршау, революциялық социал-демократия программасының негізгі қағидаларын,— демократиялық республика үшін, пролетариат диктатурасы үшін күресу жөніндегі қағи- даларды қажетсіз етуге құштарлық; таптық пролетар- лық қозғалысты буржуазиялық саясат пен идеологияға бағындыруға тырысқан интеллигенттердің оппортуниз- мі; 1905 жылғы октябрьдің ұлы дәстүрлеріне — көтері- лістің органы және революциялық өкіметтің бастама органы болған пролетариаттың бұқаралық ұйымдарын
АЛҒЫ СӨЗ
XXIII
құрған Россия революциясына сын көзбен қарамаған- дық. Тарихи даму жұмысшы депутаттарының жергілік- ті советтерін схема түрінде бүкіл россиялық жұмысшы съезіне дейін жалғастыру емес, деді Ленин, қайта рево- люциялық өкіметтің бастама органдарын жеңіп шық- қан революциялық өкіметтің орталық органдарына, революциялық уақытша үкіметке айналдыру болуға тиіс.
Лениннің басшылығымен болыпевиктердің меныпе- виктерді, меныпевиктік Орталық Комитетті әшкерелеу жөнінде жүргізген орасан зор, қажырлы да күнделікті жұмысы 1907 жылы 30 апрельде (13 майда) Лондонда ашылған РСДРП V съезінің құрамы мен оның жұмы- сының нәтижесінен көрінді. Съезге дайындық 1906 жы- лы августа, партияның аса ірі үйымдарының көпшілігі, оның ішінде партияға IV (Бірігу) съезде кірген Поль- ша Корольдігі мен Литва социал-демократиясы және Латыш өлкесі социал-демократиясы партияның IV съе- зінде сайланған меныпевиктік Орталық Комитеттің оп- портунистік саясатын қабылдамай тастап, съезді шақы- руды жақтап шыққаннан кейін басталды.
Съезд революциядағы екі бағытты, екі тактиканы: болыпевиктердің революциялық-пролетарлық бағытыи және меныпевиктердің реформистік-буржуазиялық ба~ гытын айқын көрсетті. Болыпевиктер өз платфор- масының төңірегіне ұлттық социал-демократиялық үйымдарды топтастырып, революциялық бағыттың же- цісін қамтамасыз етті. Томға енгізілген съезд материал- дары, сондай-ақ съезд жұмысын қорытындылаған «Бур- жуазиялық партияларға көзңарас» деген маңала Ленин меп болыпевиктердің Россия революциялық социал-де- мократиясын меныпевиктердің, бундшылдардың және Троцкийдің оппортунизмінө қарсы болыпевизм плат- формасына топтастыру жолындағы күресін көрсетеді.
Съезд 1905—1907 жылдардағы революция кезеңінде йолыпевизмнің меныпевизмді жеңген жеңістерінің қо- рытындысын шығарып, болыпевизмнің Россия жұмыс- піы қозғалысындағы жеңісін нығайтты. Большевиктік тактика бүкіл партия үшін біртұтас тактика ретінде ма- күлданды. РСДРП V съезі меныпевиктердің бағытын
XXIV
АЛҒЫ СӨЗ
келісімпаздық бағыт ретінде айыптап, болыпевиктердің бағытын революциялық-маркстік бағыт рөтінде мақұл- дады. Осы арқылы съезд бірінші орыс революциясының бүкіл барысы нығайтқан бағытты тағы да нығайта түсті.
Томға Лениннің съезде аса маңызды мәселелер жо- нінде: партияның буржуазиялық революциядағы такти- касының негіздері туралы припципті мәселелөрді съез- дің күн тәртібіне енгізу жөнінде, Орталық Комитеттің қызметі туралы баяндама бойынша, Думадағы фракция- ның қызметі туралы баяндама бойынша және басқа мә- селелер жөнінде сөйлеген сөздері, меныпевиктерге, бундшылдарға, Троицкийге қарсы революциялық такти- каны қорғап сөйлеген сөздері енгізілді. Ленин съезд күн тәртібінің негізгі мәселесі — буржуазиялық партиялар- ға көзқарас туралы мәселе жөнінде баяндама жасап, қорытынды сөз сөйледі. Бұл мәселе күн тәртібіне табан- ды күрестен кейін, поляк және латыш социал-демократ- тарының қолдауымен енгізілді, сөйтіп, «съездің барлық принципті мәселелерінің ғана емес, жалпы алғанда бү- кіл жұмысының да ең басты мәселесі болды» (405—406- беттер).
Буржуазиялық партияларға көзқарас туралы баянда- масында Ленин пролетарлық емес партияларға көзқарас туралы мәселе жөнінде болыпевиктер мен меныпевиктер арасында болған күрестің тарихын, олардың револю- цияға, оның қозғаушы күштеріне баға берудегі түбегей- лі пікір алалығын ашып көрсетті, съезде ұсынылған меныпевиктік қарар жобаларын марксизмнің жұрнағы да жоқ либералдық қарарлар ретінде ңатаң сынады. Съезд қарарларының болыпевиктік жобасын қорғап, да- мыта келіп, Лепин Россияның барлық пролетарлық емес партияларына баға берді, олар жоніндегі болыпе- виктік тактиканы тұжырымдады.
Ленин қаражүздік партияларға, помещиктер мен ірі буржуазияның партияларына царсы аяусыз күрес жүр- гізу қажет деп санады. Кадеттергс — либерал-монархия- лық буржуазияның партиясыпа — көзңарас жөнінде Ленин бұл партиямен күресте оның жалған дсмократиз- мі мен конституциялық жалған үмітін ңажымай-талмай әшкерелеп, кадеттердің демократиялық ұсақ буржуа-
АЛҒЫ СӨЗ
XXV
зияпы өз соңынаи ертуіие мүмкіндік бермеуді талагі ет- ті. Халықтық иемесе еңбектік партияларға көзқарас жөнінде Ленин оларды кадеттердің ықпалынан босату тактикасын қорғады, олармеп бірлесіп қимылдауға бо- лады деп санады; алайда бірлесіп жасалған қимылдар реакцияға қарсы және сатқын либерал буржуазияға к,арсы бірігіп қат-қабат тегеуріп корсету мақсаттарына ңызмет етіп, революциялық социал-демократияның про- граммасы мсн тактикасыпап қаидай болса да шегіпу мүмкіпдігі атаулыпы жоюға тиіс.
1904 жылдыц аяғы — 1905 жылдың басыпда, Ленин- піц анықтамасы бойынша, партияда даулы мәселелер тарихи жағынан дайындалып, оларға жалпы баға беріл- ді. Революцияпың бір жарым жылы (1905 жылдың ая- гы — 1907 жылдың жартысы) осы даулы мәселелерді іграктикалық саясат саласында сыппан өткізу болды. «Бұл сыннап откізу либерализмді қолдау саясатының толық сәтсіздікке ұшырағандыгын тәжірибеде көрсетіп берді, бұл сыппап өткізу буржуазиялық революциядағы пролетариаттың бірден-бір революциялық саясатын: сатқын либерализмге қарсы демократияшыл шаруалар- ды озіне ңосып ала отырып, революцияны ақырына де- йіп жеткізу жолыпда күресу саясатын мойындауға әкеп жеткізді» (425-бет).
Социал-демократиялық фракцияның есебі бойынша сойлеген сөзі мен Орталық Комитеттің есебі бойынша сойлеген сөзінде Ленин меныпевиктердің капитулянт- тық позициясын әшкереледі, оларды либерал буржуа- зияның алдында құрдай жорғалайды деп. айыптады, мепьшевиктердің Думадағы әрекеттерін бейшара саясат қүмарлық деп атады.
Съезд буржуазиялық партияларға көзқарас туралы, Мемлекеттік дума туралы, Думадағы социал-демокра- тиялық фракцияның есебі бойынша, «жұмысшы съезі» туралы, кәсіптік одақтар туралы мәселелер жөнінде болыпевиктік қарарлар қабылдады, партия уставына болыпевиктік рухта өзгеріс енгізді. Съезд қарсаңында жәпе съезд кезінде Лениннің меныпевиктерге қарсы съозде революциялық бағыттың жеңіске жетуін қамта- масыз еткен күресі принципті саясаттың үлгісі, проле-
XXVI
АЛҒЫ СӨЗ
тариаттың дербес таптық саясатын сақтау жолындағы батыл күрестің өнегесі болды. V (Лондон) съезд рево- люциядағы болыпевиктік бағыттың дұрыстығын, бұл бағытты саналы жұмысшылар кепшілігішң қолдағанын дәлелдеді.
Меныпевиктермен күрестің жаңа фазасы басталды. Съезд жұмысыиың аяғында кеңес болды, онда болыпе- виктер Ленин бастаған баспіы орган — Болыпевиктік орталықты құрды. Большевиктік орталық съезд шешім- дері рухында дәйекті-революциялық бағыт жүргізуді қамтамасыз етуге тиіс болды.
Партияның V съезі аяқталғаннан кейін Ленин 1907 жылы 21—25 майда (3—7 июньде) Лондонда өткен Латыш өлкесі социал-демократиясының II съезінің жұ- мысына қатысты. Ол 24 майда (6 июньде) кешкі мәжі- лісте буржуазиялық-демократиялық революцияның қа- зіргі кезеңіндегі пролетариаттың міндеттері туралы баяндама жасады. Ленин ұсынған және съезд протокол- дарына талңылаусыз тіркелген «Буржуазиялық-демо- кратиялық революцияның қазіргі кезеңіндегі пролета- риаттың міндеттері туралы» қарар 1907 жылы 7 июльде «Zihqa» газетінің 78-номерінде жарияланды. Бұл қарар орыс тілінде бірінші рет жарияланып отыр.
Он бесінші томға 1907 жылы П. Дауге басылымында шыңңан ««И. Ф. Беккердің, И. Дицгеннің, Ф. Энгельс- тің, К.Маркстің және басқалардың Ф. А. Зоргеге және басқаларға жазған хаттары» деген кітаптың орысша ау- дармасына арналған алғы сөз» енгізіліп отыр. Бұл кі- таптың шығуының зор маңызы болды: орыс оқушылары Маркс пен Энгельстің бірқатар маңызды хаттарымен танысуға бірінші рет мүмкіндік алды. «Алғы сөзде» Ленин хаттардың пролетарлық партияның тактикасын жасау тұрғысынан алғанда мейлінше маңызды жерлері- не назар аударады. Сонымен қатар Ленин түрлі елдер- дегі жұмысшы қозғалысының нақты тарихи жағдайла- ры мен ерекшеліктерін зерттеп алмай тұрып, Маркс пеп Энгельстің айтқан кеңестерін қолданудан сақтандыра- ды, марксизмнің методын анықтап алуды талап етеді, марксизм қатып қалған догма емес, іс-әрекетке басшы- лық деп атап көрсетеді.
АЛҒЫ СОЗ
XXVII
Маркс пен Энгельстің социализмдегі екі ағымға — ағылшын-американ социализміндегі сектанттық және неміс социализміндегі реформистік ағымдарға — берген бағасына зер сала келіп, Ленин Маркс пен Энгельстің ондаған жылдар бойы бұл екі ағымның екеуіне де қар- сы үнемі және табанды күрес жүргізгенін, герман со- циал-демократиясындағы оппортунизмге қарсы күреске мейлінше көңіл бөліп, социализмдегі интеллигенттік фи- листерлік пен мещандық атаулыны жазғырып отырға- нын атап көрсетеді. Ленин партияның назарын мына- ған аударады: халықаралық жұмысшы қозғалысында терең адасу мен ауытқудың елеулі белгілері пайда бол- ған кезде, оппортунизм мен «парламенттік идиотизм- нің» ұшқарылығы революциялық синдикализмнің оған керісінше ұшқарылығын туғызған кезде, міне, осындай кезеңде Маркс пен Энгельстің ағылшын-американ жәнө неміс социализміне енгізген «түзетулерінің» жалпы ба- ғытын зерттеу өте-мөте маңызды болды. Ленин Маркс пен Энгельстің оппортунизм мен реформизмді сынаған сынын Россия социал-демократиясындағы оппортунизм- ді бейнелейтін меныпевиктерге қарсы бағыттай отырып, пайдаланады. Маркс пен Энгельстің мұрасы Россия жұ- мысшы қозғалысындағы оппортунизмге қарсы күрестің, буржуазиялық филистерліктің отірігіне және бұқараны топастандыруға қарсы күрестің таптырмас құралы қыз- метін атқаруға тиіс болды.
В. И. Ленин Шығармалары толық жинағының он бе- сінші томы — 1905—1907 жылдардағы орыстың бірінші буржуазиялық-демократиялық революциясы кезеңінде жазылған еңбектері енген соңғы том. Үшінші июньдегі мемлекеттік төңкерістен кейін жаңа, партия үшін ең ауыр кезеңдердің бірі — Столыпин реакциясының кезе- ңі басталды.
КПСС Орталыц Комитеті э/санындағы Марнсизм-ленинизм институты
РСДРП БЕСІНШІ СЪЕЗІНЕ АРНАЛҒАН ҚАРАРЛАРДЫҢ ЖОБАЛАРЫ 1
1907 ж. 15—18 февралъда (28 февралъ — 3 мартта) жазылған 1907 ж. 4 мартта «Пролетарий» газетінгц 14-номергнде басылған
Газеттщ текстг бойъінша басъілып отъір
3
1. ДЕМОКРАТИЯЛЫҚ РЕВОЛЮЦИЯНЫҢ ҚАЗІРГІ КЕЗЕҢІ ТУРАЛЫ
Мыналарды еске алу керек:
1) Россия бастан кешіріп отырған экономикалық дағ- дарыстың таяу арада жойылу белгілері аңғарылмай, озі- нің үзаққа созылған барысында қалаларда жұмыссыз- дықты, деревняларда аштықты бұрынғысынша зор кө- лемде туғызып отыр;
2) осыған байланысты пролетариат пен буржуазия- пың арасындағы тап күресі, помещиктер меп іларуалар- дьщ арасындағы, сондай-ақ үкімет озіне қаратып алған шаруа буржуазиясы мен деревня кедейлерінің арасын- дағы күрес шиеленісе түсуде;
3) бірінші Думадан 2 басталып, жаңа сайлаумен аяқ- талатын өткен бір жыл ішіндегі Россияның саяси тари- хы барлық таптардың сана-сезімінің тез өскенін көрсе- тіп отыр, мұның өзі ұшқары партиялардың мықтап күшейгенінен, конституциялық жалған үміттердің қо- жырай бастағанынан, қаражүздік помещиктер мен само- державиеге ңолайлы кеңшіліктер жасау арқылы рево- люцияны тоқтатуға тырысатын «орталық партияның», ягпи либералдық-буржуазиялық кадеттер партиясының3 әлсіреуінен көрініп отыр;
4) кадеттер партиясының осы мақсатқа бағытталған саясаты буржуазиялың қоғамның өндіргіш күштерінің мейлінше аз босануына, пролетариаттың және шаруа- лар бұқарасының негізгі мұқтаждарының толық қана- гаттандырылмауына және бұл бұқараны үнемі күшпен і>асып-жаншып отыру қажеттігіне әкеліп соғады; —
4
В. И. ЛЕНИН
осыларды еске ала келіп, кеңес былай деп санайды:
1) біздің көз алдымызда өршіп келе жатқан саяси дағдарыс конституциялық дағдарыс емес, революция- лық дағдарыс, мұныц озі пролетариат пен шаруалар бұ- қарасын самодержавиеге қарсы тікелей күреске бас- тайды;
2) сопдықтан алдағы Дума пауқанын халықтың өкі- мет үшін жүргізетін революциялық күресі кезеңдерінің бірі деп біліп, сол мақсатқа ғана пайдалапу керек;
3) қазіргі кезде социал-демократия алдыңғы қатарлы таптың партиясы ретінде жалпы алғапда кадеттік сая- сатты, жеке алғанда кадеттік министрлікті ешбір жағ- дайда қолдай алмайды. Социал-демократия бұл саясат- тың опасыздық сипатын бұқара алдында ашып көрсету- ге, бұқараға олардың алдында тұрған революциялық міндеттерін түсіндіруге, бұқараның жоғары саналылық көрсеткен және берік ұйымдасқан жағдайында ғана са- модержавиенің беруі мүмкін жеңілдіктері алдау және аздыру құралыяан револтоцияны одан әрі дамыту қүра- лына айнала алатынын оларға дәлелдеп беруге барлық күш-жігерін жұмсауға тиіс.
2. БУРЖУАЗИЯЛЫҚ ПАРТИЯЛАРҒА көзқарас ТУРАЛЫ
Мыналарды еске алу керек:
1) социал-демократияның алдына қазіргі кезде өте- мөте шұғыл қойылып отырған міндет: пролетарлық емес әр түрлі партиялардың таптық мазмұнын анықтау, таптардың қазіргі кезеңдегі озара қатынастарын еске ала келіп, осыған орай өзінің басқа партияларға көзқа- расын белгілеу;
2) социал-демократия Россиядағы қазіргі қоғамдық және саяси тәртіпке қарсы бағытталған оппозициялық және революциялық қозғалыстың қандайын болса да қолдау қажеттігін әрқашан мойындап келді;
3) буржуазиялық-демократиялық революцияда про- летариаттың көсем ролін атқаруы үшін барлығын да іс- теу міндеті социал-демократияға жүктеледі,—
осыларды еске ала келіп, кеңес былай деп санайды:
...ҢАРАРЛАРДЫҢ ЖОБАЛАРЫ
1) ңаражүздік партиялар (Орыс халқы одағы4, мо- нархистер, Біріккен дворяндар советі5 және басқалары) крепостник-помещиктердің таптық ұйымы ретінде бар- ған сайын батылырақ және айқынырақ бой көрсетіп ке- леді, революция жеңістерін халық қолынан барған сайып арсыздықпен тартып алып, сол арқылы револю- циялық күрестің шиеленісуін сөзсіз туғызып отыр; со- циал-демократия бұл партиялардың патша окіметімеи және ірі крепостниктік жер иеленушіліктің мүдделері- мен тығыз байланысты екенін әшкерелей отырып, вар- варлықтың осы қалдықтарын толық жою жолында бітіс- пес күрес жүргізу қажеттігін түсіпдіруге тиіс;
2) 17 октябрь одағы6, сауда-өнеркәсіп партиясы7, ішіиара бейбіт жаңарту партиясы 8 және т. т. сияқты партиялар белгілі бір цепзалық және нағыз антидемо- кратиялық копституция негізінде самодержавиелік бю- рократиямен окіметті бөлісу туралы әзірге біржола ке- лісім жасаса қоймаған, бірақ қазірдің өзіиде контррево- люция жағына әбден шығып болған және үкіметті коріне қолдап отырған * помещиктердің бір бөлегінің, әсіресе ірі сауда-өнеркәсіп буржуазиясының таптық ұйымдары болып табылады; социал-демократия [бұл партиялардың қаражүздік самодержавиемен қақтығыс- тарын революцияны дамыту мақсатында пайдалана оты- рып] [сонымен қатар] ондай партиялармен нағыз аяу- сыз күрес жүргізуге тиіс;
3) либерал-монархиялың буржуазияның партиялары және бұл партиялардыц бастысы — кадеттер қазірдің озінде-ақ революциядан айқын теріс айиалып, контрре- воліоциямен мәмлеге келу арқылы революцияны тоңта- ту міндетіп көздеп отыр; мұндай партиялардың эко- помикалық негізі орташа помещиктер мен орташа буржуазияиыц бір бөлегі, әсіресе буржуазиялық интел- .ниеиция болып табылады, ал қалапың демократиялық буржуазиясы мен деревнян&сң үсак, буржуазиясыпыц бір бөлегі бұл партияларғаЯэлі де тек дәстүр бойынпіа
♦ Азшылықтың ұсынған нұсңасы: «...қазірдің озінде контрреволю- п.и:г жағына толық шығып алған, үкіметті көрінеу көзге қолдап отыр- і.нг және цензалық, нағыз антидемократиялық конституцияны жүзеіе .к і.іруды озінің міндеті етіп қойып отырған буржуазияның».
15-том
6
В. И. Л Е Н И Н
ғапа және либералдардың тура алдауы бойынша еріп келеді; бұл партиялардың коздеген мұраты тәртіпке кел- тірілген, монархия арқылы, полиция, екі палаталы сис- тема, тұрақты армия және басқалар арқылы пролета- риаттың қол сұғуынан қорғалған буржуазиялық ңоғам шеңберінен аспайды; социал-демократия бұл партиялар- дың әрекетін халыққа саяси тәрбие беру мүдделеріне пайдалана отырып, олардың екіжүзді-демократиялық тілмарлығына пролетариаттың дәйекті демократизмін қарама-қарсы ңоюға, олардың таратып жүргеп консти- туциялық жалғап үміттерін әшкерелеуге, олардың де- мократиялық ұсақ буржуазияға гегемондық жасауына царсы аяусыз күрес жүргізуге тиіс;
4) халықтық немесе еңбек партиялары (халықтық социалистер 9, Еңбек тобы 10, эсерлер 11) либералдардың гегемониясына бағыпу мен помещиктік жер иеленуші- лікке және крепостниктік мемлекетке қарсы батыл кү- рес жүргізудің арасында ауытқи отырып, шаруалар мен қаланың ұсақ буржуазиясының қалыц бұқарасының мүдделері мен көзқарасын азды-копті жақын көрсетеді; бұл партиялар өздеріиің шын мәпіпде буржуазиялық- демократиялық міндеттерін азды-көпті күңгірт социа- листік идеологиямен бүркемелейді; социал-демократия бұлардың жалған-социалистік сипатын үздіксіз әшкере- лей беруге және олардың пролетар мен ұсақ қожайын- сымақтың арасындағы таптық қарама-қарсылықты кө- мескілеуге тырысқан әрекеттеріне ңарсы күресуге тиіс,— ал, екінші жағыиан, бұл партияларды либерал- дардың ықпалы меп басшылығында болудан барлық күшті салып айырып алуға тиіс, бұл партияларды кадеттер саясаты мен революцияшыл пролетариат саясатының бірін таңдауға мәжбүр етіп, оларды, сопы- мен, қаражүздіктер мен кадеттерге қарсы социал-демо- кратия жағына шығуға көндіруге тиіс;
5) осыдан келіп туатьяа бірлескен қимылдар, реак- цияға қарсы және сатқын либерал буржуазияға қарсы бірігіп қат-қабат тегеурін көрсету мақсаттарыпа ғапа қызмет етіп, социал-демократиялық программа мен так- тикадан қандай болса да шегіпу мүмкіндігінің барлы- ғын жоюға тиіс.
...ҚАРАРЛАРДЬІҢ ЖОБАЛАРБІ
7
Ескерту. Жоғарыда көрсетілген нұсқаны ұсынған аз- іііылықтьіц сызып тастайтын сөздері тік бұрышты жақ- шаға алынып отыр.
3. СОЦІІАЛ-ДЕМОКРАТИЯНЬІҢ МЕМЛЕКЕТТІК ДУМАДАҒЫ ТАКТИКАСЬІ ТУРАЛЫ
1) Мемлекеттік думаға бойкот жасау тактикасы, бұл мекеменің билігі жоқ, дербес ролі жоқ екенін халық бұ- қарасының дұрыс бағалауына комектескен тактика, бі- ріиші Мемлекеттік думапың заң шығарушылық әрекеті комедиясы мсн оның қуылуынан толық дәлелденді;
2) бірақ буржуазияиыц контрреволюциялық әрекеті меи Россия либерализмінің келісімпаздық тактикасы бойкоттың тікелей табысқа жетуіпе кедергі жасап, про- . іетариатты помещиктік және буржуазиялық контррево- люцияға қарсы осы Дума науқаны пегізінде де күрес ашуға мәжбүр етті;
3) Думадан тыс жағдайда да, Дума ішінде де бұл кү- рссті социал-демократия пролетариаттыц таптық сана-
< •ыіі дамыту, оның ұйымын нығайту және ұлғайту, кон-
< гитуциялық жалғап үміттерді бүкіл халық алдында <>даи әрі әшкерелей беру мүдделерінде және революция- иьт дамыту мүддесінде жургізуге тиіс;
4) социал-демократияның алдағы Дума науқанында- гы тікелей-саяси міндеттері, 1-деи, пролетариат пен ре- іюлюцияшыл ұсақ буржуазияиыц, әсіресе шаруалардыц •галаптарын жүзеге асыру күралы ретінде Думаның мүлдем жарамсыз екенін халыққа түсіидіру, 2-ден, паң- і і.і окімет патша үкіметінің қолында қалып отырғав .кагдайда саяси бостандықты парламенттік жолмен жү- :и‘ге асыру мүмкін емес екеніи халықңа түсіндіру, қару- н.і котерілістің, революциялық уақытша үкіметтің жәие жа.игыға бірдей, төте, тең, жасырын дауыс беру негізіп- ,іг құрылтай жиналысын шақырудың қажеттігін түсіп-
иру;
5) озінің негізгі социалистік, сонымеи қатар тікелей- <-аяси міндеттеріи орындау үгпін социал-демократия, пролетариаттың таптық партиясы ретінде, сөзсіз дербес п.іртия болып ңала беруге тиіс, Думада партиялық со-
8
В. И. ЛЕНИН
циал-демократиялық фракция құрып, өзінің ұрандарын да, өзінің тактикасын да ешбір жағдайда басқа ешбір оппозициялық немесе революциялық партиямен қосып жібермеуге тиіс;
6) жекелеп айтқанда, революциялың социал-демокра- тияпың Думадағы жұмысы жөнінде қазіргі минутта са- яси өмірдің барлық барысы ұсынып отырған мына мәсе- лелерді түсіндіру қажет:
1) біздің партия ұйымдарымыздың бірі ретінде Ду- мадағы социал-демократиялық фракцияның сын жөнін- дегі, насихат, үгіт және ұйымдастыру жөніндегі ролі алдыңғы қатарға қойылуға тиіс. Думадағы социал-демо- кратиялық фракцияның ұсынатын заң жобалары да — әсіресе пролетариаттың тұрмыс жағдайларып жақсарту және тап күресінің бостандығын ңамтамасыз ету, дерев- няда крепостпиктік помещиктік езгіні жою, ашығып жатқан шаруаларға жәрдем беру, жұмыссыздықпен кү- ресу, матростар мен солдаттарды казармалық каторга- дан құтқару жәпе т. т. сияқты мәселелер жөніндегі заң жобалары да,— тікелей «заң шығарупіылық» мақсат- тарға емес, нақ осы мақсаттарға ңызмет етуге тиіс;
2) революцияшыл халық үзілді-кесілді жеңіп шық- қанға дейін патша үкіметі, дау жоқ, өз позицияларын бермейді, сондықтан, Дума халықтың мүдделерін қара- жүздікке құрбан етіп сатып кететін жағдайдан басқа жағдайдың бәрінде де, Думаның тактикасы қандай бол- са да Дума мен үкімет арасында жанжал тумай қой- майды, солай болғандықтан социал-демсжратиялық фракция мен социал-демократиялық партия объективтік жағдайлардың ықпалымен Думадан тыс дамып отырған революциялық дағдарыстың барысымеп ғана санасып, мезгілі жетпегеп жапжалдарды туғызуға да, оз ұранда- рын бәсеңдету арқылы жаижалды әдейі болдырмауға пемесе кешеуілдетуге де тиісті емес; олардың өз ұран- дарын бәсеңдетуі социал-демократияның бұқара алдын- да қадіріп кетіріп, опы пролетариаттың революциялық күресінен бөліп тастауға ғана жол береді;
3) барлық пролетарлық емес партиялардың буржуа- зиялық мәнін аша отырып және олардың барлық заң жобаларына және басқаларына өзінің заң жобаларын
І..ҢАРАРЛАРДЫҢ ЖОБАЛАРЫ
9
қарама-қарсы қоя отырып, социал-демократия азаттың қозғалысына кадеттердің гегемондық жасауына да ңар- сы үнемі күресіп отыруға тиіс, ұсақ буржуазиялық де- лгократияны кадеттердің екіжүзді демократизмі мен пролетариаттың дәйекті демократизмінің бірін таңдауға мәжбүр етуге тиіс.
4. ЖАППАЙ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МҰҚТАЖДЫҚТЫҢ ӨСУІ ЖӘНЕ ЭКОНОМПКАЛЫҚ КҮРЕСТЩ ШИЕЛЕНІСУІ ТУРАЛЫ
Мыналарды еске алу керек:
1) бірқатар фактілер пролетариаттың экономикальщ мұқтаждығының шегіне жете өскендігін және оның эко- ігомикалың күресінің мықтап шиеленіскендігін көрсетіп отыр (Полыпадағы локаут 12; Петербург пен Иваново- Вознесенск жұмысшыларының арасында тұрмысқа қа- жетті өнімдердің қымбаттауына қарсы күресу мақса- тында болған қозғалыс; Москва өнеркәсіп ауданында ңанат жайған стачкалық қозғалыс; кәсіптік одақтар органдарының мықты күреске әзірлену жөніндегі үрей- лі үндеулері және т. т.);
2) барлық белгілеріне қарағанда экономикалық кү- рестің бұл әр алуан көріністерінің шоғырланғаны сон- піалық, пролетариаттың бұрынғыдан да гөрі анағұрлым қалың топтарын қамтитын жаппай экономикалық бой корсетулер жер-жердің бәрінде де болады деп күтуге дә- лслдер бар;
3) Россия революциясының бүкіл тарихы революция- лың қозғалыстың күшті өрлеулерінің бәрі осындай жап- най экономикалық қозғалыстар негізінде ғана туғанын корсетеді; —
осыларды еске ала келіп, кеңес былай деп санайды:
1) партия ұйымдарының бәрі бұл ңұбылысқа мықтап назар аударулары қажет; мейлінше толық материал жи- ігап алып, бұл туралы партияның V съезінің күн тәрті- бііге мәселе қоюлары керек;
2) партия күштерінің неғұрлым көп бөлегін бұқара арасында экономикалық үгіт жүргізуге жұмылдыру қажет;
10
В. И. Л Е Н II Н
3) Россияда дамып келе жатқан бүкіл революциялық дағдарыстың түпкі бастауы және аса маңызды негізі ретінде нақ осы экономикалық қозғалыспен санасу қа- жет.
5. ПРОЛЕТАРИАТ ІШІНДЕГІ АИАРХИСТІК- СИНДИКАЛИСТІК АҒЫМҒА БАЙЛАНЫСТЫ БЕЙПАРТИЯЛЫҚ ЖҮМЫСШЫ ҮЙЫМДАРЬІ ТУРАЛЫ
Мыналарды еске алу керек:
1) Аксельрод жолдастың бейпартиялық жұмысшы съезін 13 шақыру жолында жүргізген үгітіне байланыс- ты РСДРП ішінде социал-демократиялық жұмысшы партиясып жоюға жәпе оны пролетариаттың бейпартия- лық саяси ұйымымен алмастыруға бағытталған ағым (Ларин, Щегло, Эль, Иваповский, Миров, Одессаның «Освобождение труда» 14 басылымы) белгіленіп отыр;
2) мұнымен қатар пролетариат арасында партиядан тыс және тікелей партияға қарсы нақ сондай бейпар- тиялық жұмысшы съезін шақыру және бейпартиялық ұйымдар («Одақ ісі» және оиың Москвадағы тобы, Одес- садағы аиархистік баспасөз жәие т. т.) ңұру ұрапын кө- теретіп анархистік-синдикалистік үгіт жүргізіліп отыр;
3) РСДРП-ның Бүкіл россиялық ноябрь конферен- циясыпың қарарына 15 қарамастан біздің партия ішінде бейпартиялың ұйымдар құруға бағытталған бірқатар іріткі салу әрекеттері бар екені аңғарылып отыр;
4) екінші жағынан, РСДРП жұмысшы табына соци- ал-демократияның ықпалын күшейту үшін және соци- ал-демократиялық жұмысшы қозғалысын пығайту үшін азды-көпті революциялық өрлеу кезеңінде жұмысшы депутаттарыпың советтері сияқты белгілі бір бейпар- тиялық ұйымдарды. пайдаланудан ешқашан бас тартқан емес («Пролетарийдің» 3 және 4-номерлерінен , Петер- бург комитеті меп Москва комитетінің жұмысшы съезі туралы септябрьде қабылданған* қарарларын 16 қара- ңыз);
5) басталып отырған өрлеу негізінде жұмысшы табы- ның: жұмысшы депутаттарының советтері, жұмысшы уәкілдерінің советтері және т. т. сияқты бейпартиялық
...ҢАРАРЛАРДЬІҢ ЖОБАЛАРЬІ
11
окілдік мекемелерін социал-демократияны дамыту мақ- сатында құруға иемесе пайдалануға мүмкіндік туады, мүпың үстіне социал-демократиялық партияның ұйым- дары мынаны ескеруге тиіс: пролетариат бұқарасының -ірасында социал-демократиялық жұмысты дұрыс, берік жәпе кеңінен қойған жағдайда ондай мекемелер іс жү- зіцде қажетсіз болып қалуы мүмкіп; —
осыларды еске ала келіп, кеңес былай деп санайды:
1) пролетариат ішіндегі анархистік-синдикалистік козғалысқа қарсы және социал-демократия ішіндегі ак- сельродтық, лариндік идеяларға қарсы мейлінше батыл принциптік күрес жүргізу қажет;
2) РСДРП ішінен партия ұйымын әлсіретуге немесе партия ұйымын социал-демократияны пролетариаттыц бейпартиялық саяси ұйымдарымен алмастыру үшін пай- далануға бағытталған іріткі салушылық және демагог- тық әрекеттер атаулының бәріне ңарсы мейлінше батыл күрес жүргізу ңажет;
3) қажет болған жағдайда жұмысшы уәкілдерінің жалпы партиялық советтеріне, жұмысшы депутаттары- ныц советтеріне және олардың өкілдерінің съездеріне социал-демократиялық партия ұйымдарыпың қатысуы- на, ал сопымен қатар социал-демократиялың жұмысшы нартиясын дамыту және нығайту мақсатымен осы іс катац партиялық түрде қойылған жағдайда ондай меке- мелерді құруға болады;
4) пролетариаттың қалың бұқарасына социал-демо- кратияның ықпалын кеңөйту және нығайту үшін, бір жағынан, кәсіптік одақтар ұйымдастыру және олар- іьғң ішінде социал-демократиялық насихат пен үгіт жүргізу жұмыстарын күшейту қажет, ал екінші жағы- натг, жұмысшы табының неғұрлым қалың топтарын әр түрлі партия ұйымдарына қатысуға тарта беру ңажет.
12
РСДРП-ның САЙЛАУ НАУҚАНЫ КЕЗІНДЕГІ ТАКТИКАСЫ
1907 ж. 17 ФЕВРАЛЬДА (2 МАРТТА) «L’HUMANITE17» ҚЫЗМЕТКЕРІНЕ БЕРІЛГЕН ИНТЕРВЬЮ
Орыс социал-демократйясының 1906 жылы апрельде Стокгольмдө болып өткен соңғы съезі18 социал-демо- краттар буржуазиялық партиялармен ешқандай сайлау келісімдерін жасасуға тиіс емес деп қаулы алды. Бұл принцип бірінші Дума сайлауында Сибирьде және Кав- казда дереу жүзеге асырылды. Ол принцип екінші Ду- маға да жарамды болды ма? Большевиктер жарамды болды, меныпевиктер жарамсыз болды дейді. Осы мәсе- лені шешу үшін болыпевиктер төтенше съезд шақыру- ды талап етті. Ноябрьдің бас кезінде конференция ғаиа болып өтті, оған партияның барлық ұйымдарының өкіл- дері қатысты. Меныпевиктер, Бундпен 19 бірге, алдағы сайлауда кадеттермен келісім жасасу туралы ұсыпысты қолдады. Большевиктер, латыштармен20 және поляк- тармен 21 бірге, бұл келісімді теріс деп тапты. Меиыпе- виктердің ұсынысы — 18 дауыс, большевиктердікі — 14 дауыс алды. Конференция жергілікті ұйымдар бұл мәсе- ле жоніпде ез пікірлерін дербес айтуға тиіс деп шешті. Болыпевиктер меньшевиктерге әдейі: «Петербургте де басқа жерлердегідей болсын» деді. *
Екі нәрсені білу керек: бір жағынан, меныпевиктер, азшылық деген атына қарамастан, партияның Орта- лық Комитетінде көпшілік болып отыр, басқаша айтқан- да: партияпың жалпы саясатының басшылары болып отыр; екінші жағынан, большевиктер Петербург neu
РСДРП-ның САЙЛАУ НАУҚАНЫ КЕЗІНДЕГІ ТАКТИКАСЫ 13
Москвапың губерниялық комитеттерінде көпшілік бо- лып отыр. Екі астанапың екеуіп де өзіне қарсы қойып алу: бұл —- Орталық Комитет үшін ауыр да намысқа тиетін жағдай. Орталық Комитеттің Петербург пен Москвада қайткен күнде де меньшевиктік саясат- ты өткізуге тырысып отырған себебі осы. Петербург- тө сайлау жүргізу үшін ол (Орталық Комитет), сылтау табыла салысымен-ақ, жікке бөлінуді туғызып, жергі- лікті автономияны бұзуға тәуекел өтті22.
Пөтербург ұйымы Бүкіл россиялық поябрь конферен- циясы белгілеген губерниялық конферепцияны әлі өт- кізген жоқ. Ал либералдық газеттер сайлау тактикасы туралы мәселені әлдеқашан қызу талқылап алды. Олар: социалистер оларға қарамай-ақ әрекет жасай береді, сөйтіп бұқараны оларсыз, оларға қарсы, революциялық гудың тоцірегіне ұйымдастырады деп қорықты. Олар болыпевиктерді біртіндеп «сектанттар, догматиктер, бланкистор, анархистөр және басқалар» деп атап, әбден балағаттады, бірақ олар басқа революциялық партия- лармеп бірігіп науқаи жүргізгілері келді, олармен бір- лесіп ортақ сайлау тізімін жасамақ болды. Олардың қо- лында Петербургтің ең үлкен газеттері бар: сондықтан оларға өз айтқандарын тыңдату оңай болды. Ал болыпе- виктердің қарамағьшда өздерінің шетелде шығып, айы- па екі рет қана келіп тұратын құпия органы «Пролета- рий» ғана болғаи-ды.
Меныпевиктік Орталық Комитет жасырын түрде және астыртын байланыстар арқылы кадеттерге социал-демо- краттардың тактикасы, болыпевиктік губерниялық комитетке емес, опың өзіне байланысты деп хабарлады. Бұл — январьдың алғашқы күндеріиде кадеттердің, ха- лықтық социалистердің, трудовиктердің, социалист-рево- люционерлердің және социал-демократтардың өкілдері жиналған информациялық конференцияда23 ашылды. Олардың бәрі ортақ тізім жасауды жақтады. Губерния- лық комитет делегатынан басқасының бәрі осыны жақтады, ал губерниялық комитеттің делегаты кеңестен кейін: комитет тек бірнеше күннен кейін ғана шешім пгығарады деді. Сол арада Орталық Комитеттің делегаты
14
В. И. Л Е Н II Н
араласып: «Бәрінен де гөрі,— деп мәлімдсді ол,— келі- сім бүкіл ұйыммен емес, әрбір ауданмен жеке жасалға- ны жақсы (Петербургте ондай аудан 12). — Бірақ мен мұндай ұсынысты бірінші рет естіп отырмын! — деп жауап берді губерниялық комитеттің делегаты.— Бұл Орталық Комитеттің жоспары ма? — Жоқ, бұл мепің оз идеям,— деп жауап қайырды оғап Орталық Комитеттің делегаты».
Аңғара білетін адам ә дегеннен-ақ түсіне қояды. Ка~ деттер түсінді. «Речь» (кадеттер партиясыпың ресми ор- ганы) 24, «Товарищ» (социалист-мильеранистер сияқты, солшыл кадеттер органы) 25, «Страна» (демократиялық реформалар партиясының оргапы) 26 меныпевиктер — социал-демократияпың парасатты бөлігі, үлгілі бөлігі, әдепті бөлігі. Ал болыпевиктер болса варварлықтыц өкілдері. Олар социализмнің цивилизациялық және пар- ламенттік социализм болуыиа кедергі жасайды! деп мә- лімдеді. Бірақ, кадеттердің көсемі Милюковтың көз ал- дында оларға болыпевиктер сайлауға кадеттерден бөлек қатысатывьш хабарлады.
Сайлау тактикасы туралы мәселені шешуге тиіс бол- ғап Петербург коиференциясы 6 япварьда өтті. Оғап 39 болыпевик және 31 меныпевик қатысты. Меныпевиктер әуелі мандаттың бөлінуі жөнінде дауласты; сөйтсе де олар көпшілік дауыс алуға дәмелене алмады; бірақ бұл олардың конференцияны тастап кетуіне сылтау болды. Екінші сылтау: олар, Орталық Комитеттің 4 январьдағы ұсыпысына сәйкес, сайлау тактикасы туралы мәселені іпешу үшін ұйым екіге бөлініп: Петербург қаласы үшін жеке конференция және жеке Петербург округтік кон- ференциясы шақырылсын деген талап қойды. Ішінара тұратып жері принципіне, ішіиара ұлттық принципке (латыш секциясы, эстон секциясы) немесе кәсіптік принципке (әскери секция, темір жолшылар секциясы) негізделген Петербург социал-демократиялық ұйымын білетіндерге — мұның өзі ұйымдардың автономиясын бұзғандық қана емес, сонымен қатар, кейбір жағынан қарағанда, жалпы ақылға қонбайтын іс болатыи. Сон- дықтан, өзіне императивті ұсыныс ретінде ұсынылған
РСДРП-ның САЙЛАУ НАУҢАНЫ КЕЗІНДЕГІ ТАКТИКАСЫ 15
жәие озінің принципіие ешбір үйлеспейтін бұл ұсыныс- қа конференция қарсы шықты.
Отыз бір делегат жиналысты тастап кетті, сөйтіп Орталық Комитет азшылық көпшіліктің шешіміие бағы- пу қажеттігінен құтылады деп жариялады. Мұның өзі жікке бөлінуге шақыру ғана емес, Орталық Комитет тарагіынан жікке бөлінгендікті жариялаудың нағыз озі болды.
Отыз бір делегат өзінің дербес комитетін ұйымдас- тырып, трудовиктердің, халықтық социалистердің және социалист-революционерлердің солшыл блогымен ка- деттердің жүргізіп жатқан келіс сөздеріне қатысты, біраң тағы бір жаңа кейіпкердің сахнаға шығуы бұл сауданы бұзып жіберді. 4 январьда «Новое Время»27 министрдің інісі октябрист Столыпипнің мақаласын жариялады. «Егер кадеттердің революциялық топтар- дап біржолата қол үзіп, толығынан конституциялық пегізге түсуге батылы жеткен болса, олардыц партиясы жария жағдайға кешірілген болар еді»,— деп жазды ол. Бірнеше күннен кейін(15 январьда) Милюков министр Стольшипде болды, ол Столыпинге барып шыққан күн- ніц ертеңіне барлық кадеттік газеттер кадеттердің сол- ттіылдармен келіс созді үзгендігі жөпіпде хабар жария- лады. Бірақ бұл ойын кадеттерге ешқандай пайда бермеді, олар тек мықтап тұрып, бірақ бостан-босқа мас- ңара болды. Олар Столыпиннің қойғап шарттарын қа- былдай алмады.
Меныпевиктерге келетін болс-ақ, олар да кадеттерден кем масқара болған жоқ жәнө соншалықты бостан-бос- қа масқара болды. Әуелі олар, Милюковтың Столыпинге барғанына ңарамастан, оздерінің кадеттермен және солшыл топтармен келіс создерін жүргізе берді. Олар- дың ажырасқан және депутаттық орынды бөлісу жо- кіпде келісімге келе алмаған конференциясы 18 январь- да ғана болды28. Одан соң, осы уақыттың ішінде «Речь» болыпевиктерді ығыстырып шығару үшін кадеттер бұрын жұмысіиы куриясына бермек болған орынды мепыпевиктерге бергелі отыр деп жазды, мүның үстіне меиыневиктер жұмысшылар даусын саудаға салудың
16
В. И. Л ЕНИН
бұл ерекше әдісіне ешбір қарсылық жасамады. Ол ол ма! Орталық Комитет кадеттермен саудаласуын жалғас- тыра берді, мұның өзі оның кадеттердің шарттарына көнетінін көрсетті. Жұмысшылар арасында ашу-ыза туғызған да, міне, осы факт! «Отыз бір менъшевиктщ екіжузділігі»* деген кітапшамды жазуыма себепші бол- ған да, міне, осы факт, ал оны жазғаным үшін меныпе- виктер мені партия сотына тартқысы келеді.
6 январьдағы ажырасылған конференциядан кейін болыпевиктер былай деді: «Егер солшылдар, өздеріне меныпевиктерді де ңосып, кадеттермен одақ жасайтын болса, біз жеке күресетін боламыз. Егер олардың келіс сөздері іске аспай қалса, біз оларға оз тарапымыздан келісім жасасу шарттарын ұсынамыз, ал бұл шарттар- ды қабылдау олардың пролетариат гегемопиясы прин- ципін қабылдауы болады».
Солшылдардың кадеттермен жүргізген келіс сөздері іске аспай қалды (18 январьдағы конференция); бұл біз үшін бірінші жеңіс болды. Біз, кадет партиясымен мәм- леге келмейтін солшыл блок құру шарттарын ұсындық: бұл шарттарды 25 январьда меныпевиктерден басңаныц бәрі қабылдады. Бұл екінші жеңіс болды. Біз Петер- бургтегі алты орынның екеуін — жұмысшы куриясына, екеуін — социал-демократтарға, екеуін — қалған пар- тияларға ұсындық. Ал жұмысшы куриясыйыц екі со- циал-демократты сайлайтыны анық болды. Сайлауға дейін әлі де он бес күп қалған еді, бірақ енді кадеттер мүлдем күтпегеп оқиға болды,— қара тізімнен, октяб- ристер мен кадеттердің тізімінен басқа, кадеттерсіз жә- не меныпевиктерсіз құрылған солшыл блоктың тізімі шықты.
Өздерінің солшыл ііартиялармеп өткізген бұрынғы копференцияларында кадеттер оларға екі орын ұсынған еді, ал солшылдар үш орын талап еткеп-ді. Кадеттер өздеріпе қарсы біздің солшыл блогымыз* құрылғанын корген кезде шошып кетті де, өздерінің тізіміне оз партиясынан тек үш кандидат қана енгізді. Қалғап үш
Ңараңыз: Шығармалар толық жинағы, 14-том, 339—351-беттер. Ред.
РСДРП-НЫҢ САЙЛАУ НАУҚАНЫ КЕЗІНДЕГІ ТАКТИКАСЫ 17
орыпның біреуін — профессор Ковалевскийге (демокра- тиялық реформалар партиясынан), екіншісін — свя- іценник Петровқа (христиан демократы, өте әйгілі дема- гог), үшіншісін жұмысшыларға ұсынды. Алайда, олар осы соңғы кеңшілікті халық арасында қатты реніш ту- гызбау үшіп ғана істеді.
Кадеттер сайлауда табысқа жетті, бірақ солшыл блоктың Петербургте барлық дауыстың 25 процентін алғанын және оның Выборг ауданында жеңіп шыққа- пып атап көрсету керек. Көптеген аудандарда кадеттер болмашы ғана копшілік болып жеңіп шықты. Солшыл блоктың жеңіп шығуын қамтамасыз ету үшін бес аудапда тағы да 1600 дауыс алу жеткілікті болатын еді; Коломна ауданында 99 дауыс қана жетпей қалды. Со- нымен, Петербургте солшыл партиялардың жеңіп шы- гуына меньшевиктер кедергі жасады; дегенмеп, жалпы алғанда, революцияшыл солшылдар жаңа Думада бұ- рыпғы Думаға қарағанда анағұрлым күшті болып отыр.
Біз өте-мөте гибрат боларлық тәжірибе алдық. Ең алдымен, біз Петербургтегі жұмысшылардыц өз ұйы- мының автономиясын Орталық Комитеттің қол сұғуы- пан қорғауға белін бекем байлаған болыпевиктер болудан таймағанын көріп отырмыз. Онан соц, біз енді қара қауіп туралы — сайлаудың бірінші сатысында кадеттермсн келісім жасасуды ақтау үшін пайдалаиыл- ған осы дәлел туралы ойлану керек екенін біліп отыр- мыз. Бұл — социалистік партияларды алдау үшін жәпе кадеттерді солшылдар қаупінен қорғап цалу үшін ой- дан шығарылған өтіріктен басқа еш нәрсе емес. Өйтке- ііі, бірде «Речьтің» мойындауға мәжбүр болғапытідай, «кадеттерге нақты қауіп сол жақтан туып отыр». «Кім- де-кім солшылдарға дауыс берсе, ол оңшылдардың отіп кетуіне мүмкіндік береді»,— деп кадеттік газеттер бізге бір апта бойы қақсады. Бұл ұран олардың қолына қор- галақтарға күмән туғызатын құрал берді. Өздерінің ба- тыл пауқанының арқасында олардың қолы жеткені сол — солшыл блок Москвада Петербургтегідеп кем дауыс (13%) алды, өйткені Москвада біздің едіқапдай газетіміз жоқ еді. Бірақ олар қара қауіп дегеннщ.жал-
18
В. И. ЛЕНИН
ған және сылтау екені туралы мүлтіксіз ақиқатты ашып көрсетуге кедергі жасай алмады. Москвада да, Петербургтегідей, төрт тізім болды; Москвада да, Пе- тербургте де қаралар мен октябристердің одағы оцшыл- дарды жеңіске жеткізе алмады. Біздің қолымызда цифрларымыз бар, қажет болған жағдайда біз соларға сүйене аламыз.
Сопымен, меныпевиктер кадеттерге жақтасып, олар- ға қызмет етуге ерікті. Біз оларға ермейміз. Хальщ оларға ермейді. Кадеттер іс-әрекетінің ұнамсыздығы сондай, бұқара барған сайын солға қарай бет бұрып ке- леді. Егер Милюков біздің «саясатымызды авантюра- лық» деп, ал біздің туымызды «қызыл шүберек» деп бағалау арқылы бізді ізбасарларымыздан айырамын деп түсінетін болса, онда біз өзімізге соншалықты пай- далы осы тәрізді мағынасыз создерін айта беру үшіп ғана оны шақыра аламыз. Егер Петербургтің жұмыс- шылары бұрын болыпевиктер болған заводтарыида қазір де болыпевиктер сайланып отырған, ал қазір жұ- мысшылары бұрын меныпевиктер болғап жәие меныпе- виктер басқалардың бәріпен де кеп пасихат жүргізген заводтарыпда... социалист-революционерлер өтіп отыр- тан факт жонінде кадеттеніп бара жатқан меньшевик- тер ойланып көрсе, онда олар жақсы істейді! Тіпті со- циалист-революционерлердің оздері де алып отырғаи дауыстарыиың санына қатты таңдаиған болар. Мень- шевиктердіц оппортунизміпе олар сопдай алғыс айтып отырған болар! Бізге келетіп болсақ, мұндай нәтижелер бізді мына идеяға: бұрыпғы қай кездегіден болса да, біздің қазіргі парызымыз бен табысымыздың кепілі — революциявы құртып, жоқ еткісі келетін либерал буржуазиямен емес, демократияшыл шаруалармен бірі- гіп, күниен-күнге пеғұрлым контрреволюцияпзылдапьіп бара жатңан буржуазияпыц пасықтығы мен сатңынды- ғыыа ңарсы бағытталған жұмыс жүргізу дегея идеяға бе- рік екенімізді тек қана ігығайта түседі. Ең жақсы саясат дегеиіміз тағы да және әрқашан да ашық рево- люциялық саясат жүргізу, пролетар-жұмысшылармен бірге біздің тоңірегімізге демократияшыл шаруалардың
РСДРП-ның САЙЛАУ НАУҢАНЫ КЕЗІНДЕГІ ТАКТИКАСЫ 19
сапсыз көп бұқарасып аз-аздап топтастыра беретін про- летарлық тудың астында кескілескен, мүлдем тәуелсіз күрес жүргізу.
1907 ж. 4 апрелъде «L’Humanite» газетінщ 1082-номерінде басылған
Оръіс тілінде бірінші рет 1929—1930 жылдары В. И. Ленин Шығармаларының 2—3-басылу- ларында басылған, XI там
Газеттщ тексті бойынша басъілып отъір
Француз тілінен аударма
20
ЕКІНШІ МЕМЛЕКЕТТІК ДУМАНЫҢ АШЫЛУЫ29
СПБ. 20 февраль, 1907 ж.
Бүгін екінші Дума жиналады30. Оның шақырылу жағдайы, оның ішкі, сыртқы сайлау жағдайы, оның жұмыс жағдайы,— бірінші Думаға қарағанда мұның бәрі өзгерді. Оқиғалар жай бұрынғысындай ңайталана береді деп күту көрінеу қате болар еді. Ал, екінші жа- ғынан, тағдырдың құбылмалы жағдайларыпа сонша- лықты бай, өткен саяси жыл ішінде болған озгерістер- дің бәрінде де қозғалыстың бұралацды қисық жолмен, бірақ үнемі алға және алға қарай баса отырып, жалпы алғанда жоғары сатыға көтерілгенін көрсететін бір не- гізгі белгі бар екені байқалады.
Бұл негізгі белгіні қысқаша былай деуге болады: жоғарғылардың оңшылдануы, төменгілердің солшылда- нуы, саяси ұшңарылықтың шиеленісуі. Және саяси ғана емес, сопымеп қатар, ең алдымен әлеуметтік-эко- помикалық ұшқарылықтың да шиеленісуі. Екішпі Ду- ма қарсаңындағы соцғы оциғалардың өте-мөте ерекше- лігі сол: саясаттың сырт қалпында қозғалыс жоқ сияқты көріпіп отырған кезде жұмысшы табының да, шаруалардың мейліпше мол топтарының да жаппай сана-сезімінің өсуі жопіпде көзге көрінбейтін, ың-шың- сыз, біраң терең жұмыс жүріп жатты.
Өткеп жылдың ішінде әскери-далалық койституция озгеріп жарыған жоқ. Бірақ таптар саяси жағынан ора- сан зор қозғалысқа түсті. Қаражүздіктерді алып қара- ңыз. Бастапңыда бұл, ең алдымен, полициялық банды- лардың шағын тобы еді, оған мүлдем қараңғы, ақымақ-
ЕКІНШІ МЕМЛЕКЕТТІК ДУМАНЬІҢ АШЫЛУЫ
21
тандырылған, кейде тікелей ішкілікпен суарып масайт- қан қарапайым халықтың аз ғана бір бөлігі ерген еді. Енді қара партияларды Біріккен дворяндар советі бас- ңарып отыр. Крепостник-помещик топтасты жәпе революңияда біржолата «озін озі таныды». Ңара пар- гиялар қазіргі революция ең зор қауіп төндіретін игіліктерді: аса ірі жер иеленушілікті,— крепостниктік замапның осы қалдығын,— жоғары сословиенің пұрсат- тылығын, мемлекеттік істерді сарай маңыидағы сұрқия- лармеп жеке байланыс жасау арқылы шешу мүмкінді- гін және т. т. қорғауда өліспей беріспеуге тиістілердің таптық ұйымына айналып келеді.
Кадеттерді алып қараңыз. Айқын да атпық буржуа- зиялық партиялардың ішінде бұл партия, күмәнсыз, ең «алдыцғы қатарлы» партия деп есептелетін. Ал оиыц і^атішалықты оңға ойысып отырганын қараңыз! Өтксн жылғыдай реакция мен халық күресіпің арасында ауытқу деген енді жоқ. Епді осы халық күресіпе тіке- лей ешпенділік бар, револіоцияны тоқтатуға, тыныш жайғасып отырып алуға, реакциямен келісімге келу- гс,— капиталистік үлгідегі помещик үшін және фабри- капт үшін,— монархиялық конституцияның, тар өрісті, таптық күлқынды көздеген конституцияның, бүкіл ха- л ық бұқарасы жөнінде аяусыз қатаң конституцияның жайлы «ұясын» сала бастауға тікелей, арсыздықпен үмтылу талабы бар.
Кадеттер орталық межеден солға таман тұр, бостап- дық партиялары мен реакция партияларының арасын болетін меже олардан оңға таман өтеді деп коптеген .ідамдардың жасағап қателерін енді қайталауға болмай- дьт. Кадеттер — орталық, осы орталық өзінің оңға ойыс- қап мәмлеге келуін бірден-бірге ашықтан-ашық жолға қойып келеді. Таптардың саяси жағынан қайтадан тоігқа бөлінгендігі — шаруашылықты капиталистік тұр- гыда жүргізіп отырғап помещик пен буржуазияның ңалың тобының кадеттердің тірегіне айналғанынаи коріпіп отыр. Ал демократиялық, ұсақ буржуазиялық топтар кадеттерден көрінеу көзге аулақтап барады, тек іастүр, әдет бойынша ғана, кейде тікелей алдау салда- рыпан ғана оларға еріп отыр.
22
В. И. ЛЕНИН
Ңазіргі революцияның крепостпиктік тәртіпке қарсы, помещиктік жер иеленушілікке ңарсы бағытталған бас- ты күресі деревняда айқын да көрнекірек байқалып отыр. Кадетте демократизмнің жоқ екепі шаруаның көзіне қаланың ұсақ буржуасынан гөрі айқындау көрі- неді. Шаруа кадеттен бұрынғысынан да батылыраң теріс айналды. Шаруалар сайламшылары кадеттерді губер- ниялық сайлау жиналыстарыиан басқалардың бәрінеіі де гөрі көбірек ығыстырып шығарды.
Ңалаларда шаруа мен помещиктің аптагонизмі, ха- лық бостандығы мен крепостниктік тәртіптің буржуа- зиялық революциядағы осы ең терең жәпе типтік анта- гонизмі бірінші кезекте тұрғап жоқ. Қалаларда проле- тарлар — қазірдің озінде мүдделердің бұдан анағұрлым терең қарама-қарсылығып түсініп отыр, бұл ңарама- қарсылық социалистік қозғалысты туғызды. Жұмысшы куриясы жалпы және тұтас алғанда Россия көлемінде өңкей социал-дөмократтарды сайлады, эсерлерді аз, басқа партиялардың мүшелеріп мүлдем болмашы мөл- іперде ғана сайлады. Бірақ қалалық ұсақ буржуазия- лық демократия ішіпде де томенгі топтардың кадеттер- ден солға бұрылып кеткепі күмәнсыз. Кадет статистигі Смирнов мырзаның «Речьтегі» мәліметтеріне қарағанда, төрт тізімнен сайлаған 153 мың сайлаушысы бар 22 қалада монархистер — 17 мың, октябристер — 34 мың, солшыл блок — 41 мың, кадеттер —74 мыц дауыс ал- ған. Бірінші сайлау шайқасында-ақ кадеттің күнделікті баспасөзінің, кадеттік жария ұйымның, қаралардың өтіп кету қаупі туралы кадеттік өтіріктің орасан күшті болған жағдайыпда, солшылдардың астыртыи өмір сүргеп жағдайыида — кадеттерден коп дауыс тартып алынғаны сопшалықты, онда приказчиктің, ұсақ қыз- метшінің, томенгі чиновниктің, кедей пәтер жалдаушы- ның бетбұрыс жасағаны айқын болды. Енді бір сондай шайқасқа кадеттер тотеп бере алмайды. Қалалық демо- кратия олардан трудовиктерге және социал-демократ- тарға кетіп қалды.
Біріккен дворяндардың қаражүздік советіне қарсы, революциядан әбден зәресі кетіп, одан теріс айналған либерал буржуазияға қарсы бүкіл пролетариат, демо-
ЕКІНШІ МЕМЛЕКЕТТІК ДУМАНЫҢ АПІЫЛУЫ
23
кратиялық ұсақ буржуазияпың, әсіресе шаруаларцың аса қалыц бұқарасы жүмылып отыр.
Таптардыц саяси жағынап қайта топтасуының терең болгаиы, кең болғаны, күшті болғаны соншалық, Дума- да осы қайта топтасудың корінуіпе ешқандай әскери- далалық езгі, ешқандай сепат түсініктемелері31, реак- цияныц ешқандай ңулықтары, күнделікті баспасөздің бэріті мопополиялық түрде жайлап алған кадеттік оті- ріктің ешқандай тасқыны, еш нәрсе кедергі жасай ал- мады. Екіпші Дума әр түрлі таптардың терең, бұқара- лық, ұйымдық жағыпап нығайған, сапалы күресініц іпиелешсіп отырғанын көрсетеді.
Кезеңнің міндеті — осы негізгі фактіыі түсіну, Думаның әр түрлі топтарын осы томенгі мыңты тірек- іген тығызырақ байланыстыра білу. Жоғарыға, үкіметкө ңарамау керек, томенгі таптарға, халыққа қарау керек. Думадағы ішкі ұсақ-түйектерге назар аудару керек (\мес. Өйтіп-бүгйтіп көрінбей қалуға, тыпыштық алуға, сойтіп Думапы таратып жібертпеуге, Столыпип мен К°-ні ашуландырып алмау жоніпдегі пасық пікірлер,— кадеттердің осы пасық пікірлері демократты алаң қыл- мауға тиіс. Ол төменде шапшаң айнала бастаған үлкен доңғалақ пен жоғарыдағы кішкене доңғалақтың арасын- дағы жалғастырғыш айылды бекітуге барлық пазарын аударып, барлық күшін салуға тиіс.
Алдыңғы қатарлы таптың партиясы ретінде социал- демократия еңсесін барынша тік көтеріп, дербес, үзіл- ді-кесілді және батыл бой көрсету инициативасын енді мейлішпе мойиына алуға тиіс. Пролетариаттың социа- . ністік және таза таптық міндеттерін орындау үшін. ол озіп бүкіл демократияпьщ авапгарды етіп корсетуғе тпіс. Біз ұсақ буржуазиялық топтар мон жіктердің бәрі- пеіі де бөлектепуіміз керек,—бірақ бөлектенгепде тәкәп- парсып оңшау қалу үшін емес (бұл іс жүзілде либерал буржуаға комектесу, оыың соңынан еру болар еді), өзі- мізді ауытқу атаулыдап, жартыкеіптік атаулыдан боса- іьтгг, өз соңымьізга демократияшыл іпаруаларды ерте білу үшіп болектепуіміз керек.
Либералдар гегемониясыпаи демократияның қалдық- тарып тартып алу, оыы өз соңына ертіп алу, овы
24
В. И. ЛЕНИН
халыққа арқа сүйеуге, төменгі таптармен топтасуға, бүкіл жүмысшы табының алдында, күйзелген, аштыққа ұшырап отырған бүкіл шаруалар бүқарасының алдын- да өзініц туын желбірете көтеруге үйрету,— міне, со- циал-демократия екінші Думаға кіргенде осындай мақ- сатты бірінші кезекке ңойып кіреді.
«Новый Луч» № 1, «Новый Луч» газетгніц тексті
20 февралъ, 1907 ж. бойъшша басылып отъір
[25
Россійсиая Соціалдемонратичесная Рабочая Партія,
ТТро^таріһ всіьхъ странъ с^глЗинлитпиь:
РАБОЧІЙ
Газета Охтенек. и Самсон. лодрайоновъ Бмбозгснаго ранона.
Лг 2. | пятница, 23 Февраио l90Tv | Ц-fcwa I к.
Товаршци-рабочіе!
День созыва вторЛ Госуд. Думы насталъ.. Сознательный лролетаріагъ никогда не вірилъ въ то, чтобы можно было добиться воли народу, земли крестьянству путемъ посылки ходатаевъ къ царю, уііравляющему иіайкой черносотенныхт, насильниковт Сознательный пролетаріатъ бойқо- тировалъ Думу, чтобы предупредить темныя кре- с.тьянскія массы, которыя вЪрили въ Думу. И опытъ съ первой Думой, издЪвка правительства надъ ея предложеніями, ея разгонъ показали, что сознательный пролетаріагъ былъ правъ,— пока- зали, что мирнымъ путемъ, на почвЪ законовъ. царемъ изданныхъ и черносотенцами оберега- емыхъ, нельзя добиться свободы.
Во вторую думу соціалдемократія совЪтовала народу посылать не ходатаевъ, а борцовъ. ВЪра ет> мирный путь подорвана у иарода. Это вндно изъ того, чтолартія либераловъ, лроповЬдующая мир- ный луть, кадеты, потерпіла крушеніе на выбо- рахъ. Эта партія либеральныхъ поміщиковъ и буржуазныхъ адвбкатовъ, пытающаяся прими- рить черносотенное самодержавіе съ народной свободой, входитъ во вторую Думу ослабленной. Усилились черносотенцы, которые лровели кі- сколько десятковъ депутатовъ. Но еще гораздо болЪе усилились лЪвые,?. е. тЬ. кто боліе или менЪе рЪшительно и послЪдавательно стоятъ не за ммрный путь, а за революціонную борьбу.
Вторая Дума—лЪвЪе первой Думы. Во второй ДумЪ гораздо больше соціалдемократовъ и больше революціонныхъ демократовъ (с.-р. и часть трудо- виковъ). Первая Дума била Думой надеждъ на мирный путь. Вторая Дума —Дума остройборь- бы между черносотеннымъ цар^кимъ правитель- ствомъ и представителями массыг^іассм пролета- ріевъ. сознательно добивающихся свободы ради борьбы за соціализмъ, — массы крестьянства, стихійио лодымающагося лротивъ крЪпостниковъ поміщиковъ.
Выборы новой Думы показали, что не смотря на всі преслЪдованія и запреты растегь и крі- пнетъ революціонное сознаніе въ широкихъ народныхъмассах ь. Близится новая революціонкая оолна, новый революціонный бой народа за свободу.
Этотъ бой будетъ данъ не въ Дум%. Этотъ бой рі.шитъ возстаніе лролетаріата, крестьянсгва и сознательной части войсқа. Этогь бой надвига- ется на насъ всЪмъ ходомъ событій, всЪ.мъ хо- домъ столкновеній лівой части Думы съ лрави- тсльствомъ и кадетамм.
Будьте же гогови, рабочіе, къ серьезнымъ с-?бы- тіямъ. Не тратьте своихъ силъ поиапрасну. Н>мъ не надо ускорять развязки: пусіь царь и tro черносотенные слуги нападаютъ первые. Имъпри» дется нападать на народъ, разгонять Думу отмЪ’ нить избирательный законъ, нзчинать рядъ на- силій, чтобы развязаться съ новой Думой.
Пусть насильники начинаютъ. Пролетаріатъ долженъ стойко, твердо. выдержанно готовить болЪе и болЪе ілирокія массы народа къ вбли- кому, отчаянному бою за свобиду. Товарищи-. рабочіе! Мы пережили первьія великія схватки революціи. 9-ое января ч1905г., октябрьсхую стачку, декабрьское возстаніе. Мы будемъ вновь собирать новыя силы для новаго еще болЪе гроз- наго, рЪшительнаго выступленія когда разгорит- ся костеръ лЪвой Думы во всероссійскій пожаръ. Нужно всі силы собрать и сосредоточить для грядущаго рЪшителыіаго сраженія.
Помняте, товарищи, что вторая Дума неиз- ббжно ведеть кь борьбЬ, кь возстанію, Не рас- трачивайте своихь силъ на пустяки.
Да здравствуетъ всенародное воэстаніе за свободу!
Да здравствуеті» революція!
Да здраествуетъ междунгродная революціон- ная соціапдемократія!
Н. Ленинъ,
ПИСЬМА РАБОЧИХЪ-
Заводъ Нрейтона.
(Окончаніе.)
Къ сожаленію, фильтровка вь кузнечной мастер- ской хо.зяину удалась. Литература туть игворируетгя, особенно платная, и лропаганді; якшаетъ куэнецъ по клнчкі «сгарый хрычю. Органіиованиыхъ вь зтой мастерскОй только одинъ челонікъ. Мастеръ, однофа- у.илецъ извЬстнаго провокатора Ушакона, вполні опра' вдывавтъ свою фамилію собственнымъ повменівиь.
Дереді. выборами по городской к уріи чериосотеи- кыя и кадвтскія прокламаціи и бюллекни м. боль- шомъ количргтвЬ полу^аются иікоторыаи квартнрива- нимател^яя, которьі< принося ихт. нз заводь, казнятъ подь молотомъ и затііъ вывішивахлъ на показъ сь подписью; еКадетская бюллетеиь луслі достоймэй каэнк».
В. И. Лениннің бас мақаласы басылған «Рабочий» газетінің 1907 ж. 23-февральдағы 2-номерінің бірінші беті
Кішгрейтглген
27
ЕКШІПІ ДУМА ЖӘНЕ ПРОЛЕТАРИАТТЫҢ МІНДЕТТЕРІ32
Жұмысшы жолдастар!
Екінші Мемлекеттік дума шақырылатын күн келді. Қаражүздік зорлықпіылар шайкасын басқарып отырған патшаға өтініш айтушылар жіберу арқылы халыққа — ерік, шаруаларға — жер алуға болады дегенге саналы нролетариат еш уақытта сенген емес. Саналы пролета- риат Думаға сенген қараңғы шаруалар бұқарасын сақ- тапдыру үшін Думаға бойкот жасаған болатын. Ал бірінші Думаның тәжірибесі, оның ұсыныстарын үкі- мсттің мазақ етуі, оны таратып жіберуі саналы проле- тариаттың дүрыс істегенін көрсетті,— бейбіт жолмен, патша шығарған және қаражүздіктер қорғаштап отырған заң негізінде бостандық алуға болмайтынын корсетті.
Социал-демократия халыққа екінші Думаға өтініш айтушылар емес, күрескерлер жіберіңдер деп кеңес берді. Халықтың бейбіт жолға деген сенімі жойылды. Мүның өзі бейбіт жолды уағыздайтын либералдар пар- тпясы — кадеттердің сайлауда ойсырап жеңілгендігінеи корініп отыр. Либерал помещиктер мен буржуазияшыл ■ ідвокаттардың қаражүздік самодержавиені халық бос- гаидығымен бітістіруге тырысатын бұл партиясы екінші Думаға әлсіреп келіп отыр. Ңаражүздіктер күшейіп ал- ім, олар ондаған депутаттар өткізді. Ал солшылдар, ягіііі бейбіт жолды емес, революциялық күресті азды- іаніті батыл және дәйекті түрде жақтаушылар, олардап з ідеқайда кобірек күшейді.
28
В. И. ЛЕНИН
Екінші Дума — бірінші Думадаи солшылдау. Екінші Думада социал-демократтар анағұрлым көп, револю- цияшыл демократтар да (социалист-революционерлер және трудовиктердің бір бөлегі) көп. Бірінші Дума бей- біт жолға үміт артқан үміт Думасы еді. Екішпі Дума— қаражүздік патша үкіметі мен бұқара өкілдері—социа- лизм жолында күресу үшін бостандықты саналы түрдө жеңіп алуға ұмтылған пролетарлар бұқарасының, кре- постник-помещиктерге қарсы стихиялы түрде көтеріліп отырған шаруалар бұқарасының өкілдері арасындағы шиеленіскен күрестің Думасы.
Жаңа Думаны сайлау мыналарды көрсетті: қуғынға ұшыратып, тыйым салулардың бәріне қарамастан қа- лың халық бұқарасыпың революциялық сана-сезімі осіп, нығайып келеді. Жаңа революциялық толқыщ халықтың бостандық жолындағы жаңа революциялық піайқасы жақындап келеді.
Бұл шайқас Дума ішіпде болмайды. Бұл піайқасты пролетариаттың, шаруалардыц және әскердің саналы болегінің көтерілісі шешеді. Оқиғалардың бүкіл бары- сы, Думаның солшыл бөлегіпің үкіметпеп және кадет- термеп қаңтығысыпың бүкіл барысы осы шайқасты бізге жақындатып келеді.
Жұмысшылар, елеулі оқиғаларға әзір болыңыздар. Күштеріңді бостан-босқа ысырап етпеңіздер. Бізге түйінніц шешілуін тездетудің керегі жоқ: патша мен оның қаражүздік малайлары-ақ бірінші болып тиіссін. Жаңа Думадап қүтылу үшін олардың хальіққа тиісуі- не, Думаны таратып жібюруіне, сайлау заңын жоюына, бірқатар зорлық-зомбылық жасай бастауыпа тура ке- леді.
Зорлық жасаушылар-ақ бастасын. Пролетариат ха- лықтың неғұрлым қалың бұқарасын бостандық жолын- дағы жанталасқан, үлы шайқасқа табанды, берік, ұс- тамды түрде әзірлеугө тиіс. Жұмысшы жолдастар! Біз революцияның алғашқы ұлы шайқастарын—-1905 жыл- ғы 9 январьды33, октябрь стачкасын34, декабрь көтерілі- сін53 басымыздан кешірдік. Солшыл Думаның жаққан оты бүкіл россиялық өртке айналған кезде біз жаңадан, неғұрлым айбынды, батыл бой көрсету үшін жаңа күш-
ЕКІНШІ ДУМА ЖӘНЕ ПРОЛЕТАРИАТТЬІҢ МІНДЕТТЕР] 29
терді тагы да жинай береміз. Келешектегі шешуші шайқастар үшін барлық күшті жинап, іпорырланды- руымыз керек.
Жолдастар, естеріңізде болсын, екінші Дума күреске, котеріліске сөзсіз әкеледі. Күштеріңді болмапіы нәрсе- лерге ысырап етпеңіздер.
Бостандық жолындағы бүкіл халықтық көтеріліс жасасын!
Революция жасасын!
Халықаралық революциялық социал-демократия жа- сасын!
1907 ж. 20 феврсілъда
(5 мартта) жазылған
1907 ж. 23 февралъда «Рабочий» газетгнщ 2-номерінде басъілған
Ңол цойған: Н. Л е нин
Газеттіц тексті бойынша басылып отыр
30
СТОЛЫПИН ДЕКЛАРАЦИЯСЫ ЖӨНІНДЕ
ҮІІДЕУ ЖОБАСЫ36
Мемлексттік думадағы Россия социал-демократиялық жұмысшы партиясының депутаттары халыққа мынаны мәлімдейді жәпе Думаның да халыққа осыны мәлімде- уін ұсынады:
Үкімет өзінің премьер-мипистрі Столыпин мырза арқылы халық өкілдеріне I Думаны қуғаннан кейіп жүргізген саясатын бұдан былай да жүргізе бергелі отырғанып мәлімдеді. Үкімет халық өкілдерінің еркі- мен сапасқысы келмейді. Ол халық окілдерінің оның саясатына мойын ұсьшуларын, осы үкіметтік саясатты оның дамытуына, жетілдіруіне, дәлме-дәл және толық қолдануыпа көмектесулерін талап етеді.
Ал үкіметтің саясаты дегепіміз пе?
Ол — ат төбеліндей аса ірі помещиктердің, сарай маңындағылар мен ұлықтардың мүдделерін қорғау, олардың халықты қанау және езу праволарын қорғау деген сөз. Жер де жоқ, ерік те жоқ!— міне, үкіметтің халыққа Столыпин арқылы айтқызып отырғаны осы.
Шаруалар үкіметтен помещиктерді қорғаудан басқа және шаруалардың жарық дүниеге, бостандыққа, өз жағдайларын жақсартуға, жердің шаруалар қолына көшуіне, ауыр кіріптарлықтан, каторгалық омірден, аштыққа шалдығып, азып-тозып өлуден құтылуға талаптануына қарсы аяусыз-құтырына күресуден басқа еш нәрсе күтуге тиісті емес. Шаруалар үкіметтен
СТОЛЫПИН ДЕКЛАРАЦИЯСЫ ЖӨНІНДЕ
31
чиновниктік озбырлық пен помещиктік езгіге қарсы ба- гыл күрескені үшін түрмеге жабылып, жер аударылып, олтіріліп, шаруалардың мыңдаған және он мыңдаған таңдаулы адамдарын жойған зорлық-зомбылықтардың одан әрі жалғастырыла беретінін күтуге тиіс. Алпа- уыттар мен кулактардың болмашы азшылығын шамалы гана жемтікпен сатып алу, самодержавиелік үкіметке комек бергені үшін сыйлық ретінде жеріпе жете күй- золгеп деревняны олардың талауыпа көмектесу,— Сто- лыпип меп оның министрлігінің жүргізгелі отырғап саясаты, міне, осындай.
Жұмысшылар бұл үкіметтен зорлық-зомбылықтар моіі езгіден басқа еш ңәрсе күтпеуге тиіс. Үкімет жұ- мысшылардың өз жағдайларын жақсарту жолындағы күрссінде бұрынғыдай олардың қолып байлай береді. Жұмысшы одақтары бұрыиғыдай жабылып, жұмысшы газеттері бұрынғыдай қудалана береді. Жұмысшыларға қысым көрсетуге бағытталғап қадамдарьшың бәріяде ірі фабриканттар үкіметтсн бұрынғыдай қолқабыс және комек ала беретіп болады. Жұмыссыздықтан ауыр мұқтаждыққа душар болған жұмысшылар үкіметтеи комек күтпеуі керек, қайта сол мұқгаждықты күшейте- ді жәпе асқындыра түседі деп күтуі керек. Жүмысшы табына берілетін үкіметтік көмек дегеніміз фабрикант- тар мен полиция чиновниктерінің кецсстеріиде жасала- тыи заңдар. Россияның жұмысшылары жұмысшы табы жопіпдегі үкімет «қамқорлығының» бұл саясатын әлде- ңатпан-ақ бағалап қойғап-ды.
Ат тобеліпдей сарай маңындағылардыц жыртқыштық мүдделеріне бола үкіметтің Жапониямеп жүргізген со- гысында қандарын төккен,— ал оз отапыида өздеріпің түрмысын жеңілдету жольшдағы, казармалық каторга- ,і,аи қүтылу жолындағы, солдат та озін мал емес, адам- мьгіі деп сезіиуі жолындағы күресте қапдарыи төккен голдаттар мен матростар,— осы солдаттар мен матрос- г.ір үкіметтен бұрынғы зорлық-зомбылықтар мен езгі- диг басқа, бұрынғыдай қатыгездіктеіі басқа жәпе бос- г.іпдық алуға, шаруалар үшіп жер алуға ұмтылып жатқан озінің бауырларын — жұмысшылар мен шаруа-
32
В. И. ЛЕНИН
ларды жуасытқаны және бағындырғаны үшін сыйлық ретінде берілетін бір үзім қатқан наннан басқа еш нәр- се күтпеуге тиіс.
Үкіметтің мәлімдемесі үкіметтің халықпен бітімге ке- луді емес, соғысуды тілейтінін айқын көрсетті. Бұл мә- лімдеме бір нәрсені ашып айтпай отыр, халыққа оны халықтыц Думаға жіберіп отырған, халық мүдделеріне адал депутаттары ашып айтуға тиіс: үкімет өзінің мә- лімдемесінде II Думаны қалай да және сөзсіз таратып жібермек болып ұйғарым жасалғанын, II Думаның Tin- Ti халық еркін білдіруіне де, іпаруалардың, жұмысшы- лардың, солдаттардың мұқтажын, барлық еңбекшілер- дің мұқтажын білдіруіпе де, депутаттарын Думаға шы- ғарып сала отырып, өз аманаттарында халық нені айт деп тапсырса, солардың бәрін айтуына да мүмкіндьк бермей таратып жібермек болып ұйғарым жасалғанын білдіретінін ашып айтпай отыр.
Халыққа бостандық пен жер беруге Думаның дәрмен- сіз екенін социал-демократиялық жұмысшы партиясы халыққа әрқашан да айтып келген болатын. Думаның жұмысшы табы мен шаруалардың мүдделерін қорғай- тын депутаттары осы мүдделерге ңызмет етуге, Думада шындықты айту арқылы, Россияның түкпір-түкпірінде шашырап жатқан миллиондаған халыңтың бәріне үкі- меттің халыққа қарсы қандай зиянды саясат жүргізіп отырғанын, халыққа ңарсы ол қандай зұлымдық әрекет ойлап жатқанын, халыққа ол қандай заңдар мен шара- ларды беруден бас тартып отырғанын түсіндіру арқылы халықңа көмек көрсетуге өздерінің барлық күшін сарп етуге даяр.
Бірақ халыққа көмектесе алатын Думаның депутат- тары мен бүкіл Думаның өзі халықсыз түкке тұрмайды. Егер Россия аз уақытқа болмашы ғана бостандықтар алған болса, егер ол аз уақытқа болса да халық өкілді- гін алған болса, онда мұның бәріне бостандық жолын- дағы халық күресі арқылы ғана, жұмысшы табының, шаруалардың, солдаттар мен матростардың жанқияр- лық күресі арқылы ғана қолы жетті.
Үкімет халыққа тағы да соғыс жариялап отыр. Ол II Думаны таратуға, қазіргі сайлау правосын жоюға, бұ-
СТОЛЫПИН ДЕКЛАРАЦИЯСЫ ЖӨНІНДЕ
33
рыпгы орыс самодержавиесінің бұрынғы тәртіптерін ңайта орнатуга әкелетін жолға түсіп отыр.
Жұмысшы табының депутаттары бүкіл халыққа осы- ны хабарлайды.
1907 ж. 20 және 28 февралъ
(5 жэне 13 март) аралыгьінда
жазылған
Бгргнші рет 1931 ж. Ленинніц Қолжазба бойъінша
XVI жинағъінда басылған басъілып отъір
34
АЛҒАШҚЫ МАҢЫЗДЫ ҚАДАМ
СПБ. 21 февраль, 1907 ж.
Кеше біз «Русская Жизньде» 37 социал-демократия- ның дербестігі туралы жақсы создер айтып жүргеп меньшевиктер дұрыс саясат жүргізер деп үміттенген едік.
Бұрнағы күні кештс болғап кадеттік жипалыс осы үміттің бәріп быт-шыт егті...
Мәселе былай болды.
19 февральда түстеп кейін Думадағы социал-демокра- тиялық фракцияныц жиналысы болды. Олда кадеттор шақырып отырған оңаша кецеске бару ұсынылған еді. Депутаттардың бір бөлегі қатты қарсылық білдірді. Олар Столыпинмеп саудаласьш жүрген либерал буржуа- ларға жүмысшы табы депутаттарының баруы масқара, социал-демократтар кадетгік саясат жүргізуге тиіс емес, пролетарлық саясат жүргізугс тиіс, шаруаны либерал барииге ертіп баруға, кадеттік «соліпыл» блок құруға көмектесуге тиіс емес деді. Мепьшевиктер оз шешімде- ріп откізді.
19 февраль күпі ксшке Долгоруковтың пәтерінде «оп- позициядағы» 300-ге жуық Дума мүшесінің жипалысы болды: бұған кадеттер, халыцтык-демократтар (поляк- тың қаражүздік ұлтшыл-буржуалары) 38, барлық сол- шылдар, трудовиктер, эсерлер және... социал-демократ- тар қатысты. Социал-демократиялық депутаттардың бір бологі кадеттерге бармай қалды.
Кадеттің үйіндегі жиналыста не болды?
АЛҒАПЩЫ МАҢЬІЗДЫ ҚАДАМ
35
Кадеттің үйіндегі жиналыста барлық солшылдар, бар- лық демократтар, ұсаң буржуалар (халықшылдар, тру- довиктер, эсерлер) жәпе барлық кадет бейнелі социал- демократтар кадеттік усыныстарта цол уойды. «Това- рищ» бетінде меныпевиктер өз шешімдері түпкілікті піешім емес, әлі де фракция пікірін сұрау керек дегеи формальды ескерту жасады. «Речь» (кадеттердің орта- лық органы) бетінде ешкім ешқандай ескертулер жаса- ған жоқ.
Сонымен, социал-демократтар, либералдардың адал құлдары ретіпде, олардың барлық жоспарын қабылдады, президиумның көпшілігіп (үш орынның екеуін) кадет- терге берді, сөйтіп үшінші орынды кадеттерге тацылған трудовиктердің алуына келісті, президиум сайлаудың ңандай саяси мәні бар екенін, әрбір саналы аза- маттың бұл мәселені, жеке, жасырын келісімдер бойын- ша емес, партияның қалай қарайтыны тұрғысынан ше- шуге міндетті болатын себебі не екенін халыққа түсің- дірмеуге келісті.
Мұндай әрекетті Думада қаражүздік президиум бо- лып.кетеді деп қорқудан туған деуге бола ма? Жоқ. Біз кешегі күинің өзінде-ақ П. Орловский жолдастың мақа- ласында кадеттер мен солшылдардың арасында дауыс ңалай бөлінсе де қаралардың жеңе алмайтынын көрсет- кен болатынбыз.
Ңаражүздік жеңістен қауіптепу емес, либералдарға жағымпаздану үміті — меньшевиктік саясатты іс жузін- де анықтайтын, міне, осы.
Социал-демократтар қандай саясат жүргізуге тиіс?
Не бостандық сатңындарынан және халықты қанау- піы либералдардан сыртқары тұрғап социалистер ретін- де қалыс қалуға тиіс, пе қараларға да қарсы, либерал- дарға да ңарсы күресе алатып демократиялық ұсақ бур- жуазияны өз соңына ертіп алуға тиіс.
Бірінші саясат, демократия жолындағы күрес тұрғы- сыпан барлыц буржуазиялық партиялар арасында елеу- л і айырмашылықтар жойылған кезде, социалистер үшіп міндетті саясат. Осындай жағдай Европада болады. Ре- волюция жоқ. Барльщ буржуазиялық партиялар демо- кратия жолында күресу қабілетінен айрылған, олар тек
3G
В. И. ЛЕНИН
қожайындардың немесе уожайынсымаутардың, ұсақ, қа- ра басының мүдделері үшін ғана күреседі. Мұндай жағ- дайларда социал-демократия бұқара алдында өзінің со- циалистік кезқарастарын үздіксіз дамыта отырып, де- мократияның мүдделерін жалғыз қорғайды.
Екінші саясат буржуазиялық-демократиялық револю- цияға керекті жағдайлар әлі де бар кезде, пролетариат- і\а қажетті демократия үшін күресе алатын, жұмысшы табыпан басқа да, белгілі бір буржуазиялық немесе ұсак, буржуазиялық топтар бар кезде, міндетті саясат.
Россияда қазіргі кезде екінші саясат жүргізілуге тиіс. Өзінің социалистік уағыздауын, үгітін, пролетарларды тап етіп үйымдастыруын бір сәт те естен шығармай, со- циал-демократия, демократиялық ұсақ буржуазиямен бірге журе келіп, қараларға да^ либералдарта да оқтын- оқтын соцңы беріп отыруға міндетті.
Өйткені либералдар (кадеттер, халықтық демократ- тар (?), демократиялық реформалар партиясы және бас- қалар, т. с.) революциядан қазірдің өзінде-ақ үзілді-ке- сілді теріс айналып, халық бостандығына, өздері ол жа- йында әншейіп ғана мылжыңдап жүргеп бостандыққа қарсы самодержавиемен мәмлеге келіп отыр. Ңазір Tin- Ti кадеттердің өткен жылы укіметтің Франциядан әске- ри-дала соттары мен атып-асу істеріне екі миллиард қарыз алуына көмектескені де анықталып келеді, өйтке- ні Клемансо кадеттерге: егер кадеттер партиясы заемға ресми царсы шығатып болса, заем болмайды деп кесіп айтты. Кадеттер ертеңгі укіметтік партияда өз жағда- йынаы айрылып ңалудап қорқып, заемға қарсы шығу- даи бас тартты! Россияны Треповтың пулеметтері ғана емес, сонымен қатар кадет-француз миллиондары да ат- қылап жатты.
Революцияшыл социал-демократтарға кадеттердің ге- гемопиясып ңолдауға болмайды. Ал олардың 19 фев- ральдағы кадеттік жиналысқа баруға қарсы пікір айтуы да жеткіліксіз. Олар фракцияның кадеттік саясат сияқ- ты саясаттан қол үзуін және Думада пролетариаттың дербес саясатын қолдап, турадан-тура, ашық сөйлеуін үзілді-кесілді және сөзсіз талап етуге тиіс.
АЛҒАПІҚЫ МАҢЬІЗДЫ ҚАДАМ
37
Президиум туралы мәселеде социал-демократтар бы- лай деуге тиіс еді: біз өз президиумымыз болсын демей- міз. Біз кадеттерге ңарсы солшылдардың немесе трудо- виктердің букіл тізімін, яғни кадет кандидаттарыпа қарсы үш каидидаттың үшеуінің де президиумға сайла- нуын қолдаймыз, ал егер, біздің сақтандырғанымызға қарамастан, трудовиктер кадеттердің соцына еретін бол- са? қалыс қаламыз. Солшылдардап кандидат ұсыну қа- лай болған күнде де, тіпті опыц отуіне мүмкіндік бол- мағап күнде де оте қажет еді; бірінші рет дауысқа сал- ғаида-ақ оған берілген дауыстың саны кадеттерге қарсы күресе қалғаи күнде социал-демократтардың ңандай күштерге сенім артуыпа болатыныи көрсеткеп болар еді. Ал егср опыц алғап даусы, сайлануға қажетті абсолют- тік копшіліктен кем болып, бірақ кадеттің алған даусы- пан көп болып шықса,— онда осы дауысқа қою Дума ка- деттік емес екенін, кадет — Думада мыцты куш емес екеніи халыңқа айқып корсеткен болар еді.
Президиум сайлау уақ-түйск мәселе емес. Бұл — бі- ріиші қадам, оған келесі қадамдар жалғасады. Жеребе тасталды.
Не кадеттік саясат сияқты саясатты таңдау керек, ал ойткоп күнде социал-демократтар іс жүзінде либерал- дардыц шылауына айналып кетеді.
Не революциялың социал-демократияпың саясатып таңдау керек, ал өйткен күнде біз кадеттерге бас июдеп емес, оз туымызды ашықтан-ашық желбірете көтерудеп бастаймыз. Сонда біз кадеттерге бармайтын боламыз. Сопда біз ұсақ буржуазиялың, әсіресе шаруалар демо- кратиясып қаралармсн де, либералдармеи де гаайқасқа шығуға шақырамыз.
(•ІІовъій Луч» № 2, «Ноеъій Луч» газетгпщ текстг
і февралъ, 1907 ж. бойыніиа басылып отъір
• J 15-том
38
КАДЕТТЕРДІ ҚОЛДАУ САЯСАТЫН ЖҮРГІЗУГЕ МЕНЫПЕВИКТЕР ПРАВОЛЫ МА?
Социал-демократияньщ саясаты пемен белгіленеді?
Шын мәнінде ол пролетариаттың таптық мүдделері- мен белгіленеді. Формальдық жағынан — партия съез- дерінің шешімдерімен белгіленеді.
Ол шешімдер бізде қандай? Біріншіден, РСДРП-ныц Бірігу (Стокгольм) съезінің шешімдөрі. Екіншіден, РСДРП Бүкіл россиялық ноябрь конференциясының Орталық Комитет бекіткен шешімдері.
Стокгольм съезінің қарары Мемлекеттік дума туралы бізге нені тапсырды?
...(1-пункт, а) «бұл дау-жанжалдарды (нақ үкімөт пен Дума арасындағы, сол сияуты Думанъщ өз ішіндегі дау-жанжалдарды) ...ға бағытталған кең бұқаралық қоз- ғалыстардыц басталатын жері етуге мүмкіндік беретін- дей шектерге дейін кеңейтуге, шиеленістіруге ұмтылу керек» жэне т. т.
Съездің осы тапсырмасын меныиевиктер орындап отыр ма? олар президиум туралы мәселеде Думадағы сол қанаттың кадеттермен дау-жанжалып ұлғайтып, шиеленістіріп отыр ма?
Жоқ, меньшевиктер съездің қаулысын бұзып отыр.
Бүдан әрі, съезд нақ сол қарарда былай деп тапсыр- ды: «... өзінің бұл іске араласуын мына түрде бағыттау керек: осы шиеленісіп отырған қақтығыстар: (а) Дума- да халық еркін білдірушілердің роліп өзіне алатын бар- лық буржуазиялық партиялардың дәйексіздігін буцара алдында ашып беретіндей етіп және (б) ңалыц бут$ара-
КАДЕТТЕРДІ ҢОЛДАУ САЯСАТЫН ЖҮРГІЗУГЕ...
39
ны (пролетариаттьі, шаруалардъі және цала мещанда- рыи) Думаиың мүлдем жарамсыздығын түсінуге жет- мзетіндей етігі бағыттау керек» және т. т.
Демек, ешбір қауіп-қатерсіз жәпе тіпті барынша жа- рня пегізде қала отырып-аң мелыпевиктер кадеттік пре- зпдпум — рсволюциядаи сырт айналып кеткен партпя- ның президиумы екендігін буңара алдыпда, яғни Дума- <Һі ашъіктан-ашыц айқындап бере алатып еді және меяыпевиктер бұған міндетті еді.
РСДРП Бүкіл россиялық ноябрь конфереіщиясыпың Орталық Комитет бекіткен және 18 меиыпевик делегат қабылдағап қарары партияға непі тапсырды?
«РСДРП пролетариаттың дербес таптық партпясы peri ігде бой көрсеге отырып, озіпің сайлау науқаныпда мыпадай мағусатты алдыпа қояды... 2) өкімет үшін кү- рестің бейбіт жолмен аяңталуына үміттенудің цандайы болса да бос киял екенін бұқараға түсіпдіру.
... 4) буцаранъщ саяси белсенділігін арттыру және, Думадан тыс жерде де, опың оз ішінде де революция нуштерін ұйымдастыра отырып, Думаны революцияның тірек пуиктіне айпалдыруға жағдай жасау...».
Меньшевиктердің 1906 жылдың ноябрінен бастап оң- шылдапа түскені соншалық, тіпті бірдеп өздерінің қау- илсыя өздері бұзды. Олар күрес бейбіт аяқталады дегеп умітті бұқара ішіпде кушейтіп, өздеріпің осы алғашқы қадамымеп Дума ішінде «революция күштерше» іріткі салып отыр, ойткеяі солшылдар тарапынан қар- <илықсыз, бүкіл Дума сайлағап кадеттік президиум со- иііал-демократияпың өзі иақ сол «бос қиял» деп білетін үміттерді социал-демократияпың бүкіл халық алдында ресми түрде растауы болар еді.
Кадеттер револтоциядаи ашықтап-ашық жәпе бүтіндей
< ырт айналып кетті. «Революция күштері» дегепіміз —
< < >. и 11ылдар, трудовиктер, социалист-революционерлер (річюлюциялық буржуазия) және социал-демократтар. - Революция күштеріне» іріткі салуға емес, оларды \ ііымдастыруға комектесу үшін біз бұқараға мы- п.іііғл айтуға міндеттіміз: социал-демократтар кадеттер- • қарсы солшыл, трудовиктер президиумын қолдайды. І тгр трудовиктер президпумы отіп, демократтың үмітіті
40
В. И. ЛЕНИН
ақтамаса — онда біз мұнымен демократиялық ұсақ бур- жуазияны бұқара алдында әшкерелеп, бірден-бір дәйек- ті демократиялық тап — пролетариат екендігіне сенімді күшейткеи болар едік.
Орталық Комитет сайлау науқанын бастағап кездө бүкіл партияға және бүкіл халыққа пө деді? РСДРП- ның ресми сайлау платформасынан мынаны оңимыз:
«...Азаматтар, Думаға Россия үшін бостандық тілеп цана ңоймай, сонымен қатар осы бостаидықты жеңіп алу үшіп халыц революциясына көмектесуге де ұмтыла- тын адамдарды сайлау керек... Бірінші Дума мұиы істе- меді. Думаның «халық бостандығы» партиясы басшы- лық еткеп көшпілігі бостандық пен жерді үкіметпеп бейбіт келіс.сөз жургізу арцылъі аламыз деп үміттенді... Сондықтан да Думаға жігерсіз өтініш жасаушыларды сайламау керек... Азаматтар, өткен жылғы январьда, ок- тябрь мен декабрьде басталған ұлы істі сіздермен бірге жалғастыратын революция күрескерлерін сайлацыз- дар».
Вұл — пролетариатқа лайықты айтылған қандай әде- мі, қандай ұлағатты создер десеңізші! Меныпевиктер үшін мұның бос сөз болып көрінетіні өкінішті-ақ.
Партияныц сайлау платформасыпда бірінші Думаның кадеттік көпшілігі жәпе оның кадеттік саясаты айып- талтан еді, ал енді солшыл Думада кадеттердің гегемо- ниясын цолдан қайта орпатуға көмектеспек болады.
«Новый Луч» Л? 3,
22 февралъ, 1907 ж.
«Новый Луч» газетініц тексті бойынша басылып отыр
41
ДУМА САЙЛАУЫ ЖӘНЕ ОРЫС СОЦИАЛ-ДЕМОКРАТИЯСЫНЫҢ ТАКТИКАСЫ 39
Дума сайлауының нәтижесі әр түрлі таптар мен олар- дың күштерін сипаттайды.
Россияда сайлау правосы — төте де емес, тец де емес. Шаруалар ең әуелі он үйліктерді сайлайды; он үйліктер оз арасынан шаруа уәкілдерін сайлайды; уәкілдер — шаруа сайламшыларын, ал ақырында, сайламшылар басқа сословиелерден сайланған сайламшылармен бір- ге — Думаға депутаттар сайлайды. Мұндай сайлау тәрті- бі жер иеленушілік, қалалык, және жұмысшы курияла- ры үшін қолданылады, сонымен бірге бүл куриялардыц әрңайсысына келетін сайламшылардың сапы жоға- ры таптардыц, помещиктер мен буржуазияның мүдделе- рі мен пайдасын көздеген заң бойынша белгіленгеи. Оның үстіне, тек революциялық партиялар ғана емес, оппозициялық партиялар да нағыз варварлық, нағыз заңсыз полициялық жазалауға ұшыратылады; одап соң,— баспасөз бен жиналыс бостандығының мүлдем жоқтығы, жүгенсіздікпен тұтқынға алулар мен жер ау- дарулар, Россияның жартысынан көп жерінде әрекет ететін әскеии-дала соттары және олармен байланыс- ты туатын ерекше жағдай өріс алған.
Алайда, осындай жағдайларда, жаңа Думаның бірін- іпі Думадан анағұрлым оппозицияшылырақ және рево- люцияшылырақ болуы қалайша мүмкін болды?
Бұл сұраққа жауап беру үшін біз ең әуелі кадеттер- діц органы «Речьтің»,— Россияның Европалық жағын- да (Полыпаны, Кавказды, Сибирьді ?кәне т. б. қоспа-
42
В. И. ЛЕНИН
ғанда) барлық сайламшылардың шамамеп 9/ю бөлігін қамтитын,— мәліметтері бойынша, екіпші Думаның партиялық саяси-құрамына қарай, сайламшылардың жеке партияларға бөлінуі жайындағы деректерді қарап өтуіміз керек. Біз негізгі бес саяси топты аламыз, өйт- кені сайламіпылардың саяси бет-әлпетін одан дәлірек көрсететін мәлімет жоқ. Бірінші топқа кіретіндер — оц- шылдар. Бұғаи «қаражүздік» дейтіпдер (монархистер, Орыс халқыодағы және т. б.) кіреді, бұлар тап-таза күйіндегі толық самодержавиеге қайта оралуды жақтай- ды, революционерлерге қарсы аяусыз әскери террор жасауға.— Дума мүшесі Герценштейнді олтіру сияқ- ты,— оларды қалтарыста өлтіре беруге шақырады, әде- йілеп «ойрандар» ұйымдастырады және т. б. істейді. Сонан соң бұған «октябрист» дейтіндер (Россияда ірі өнеркәсіпшілер партиясы осылай аталады) жатады, бұ- лар 1905 жылғы 17 октябрьдегі патша манифесінеп 250 кейін іле-шала контрреволюцияға қосылып кетті, қазір үкіметті барыиша қолдап отыр. Сайлау кезінде бұл пар- тия көбінесе монархистермеп блок жасайды.
Екіпші топқа кіретіндер — партияда жоңтар. Көптс- геп сайламшылар мен депутаттар, әсіресе шаруалар ара- сынан шыққандары, ездерінің революциялық сенімдері- не бола қуғынға ұшырамау үшін осы атақты бүркенге- нін біз алда көреміз.
Үшінші топ либералдардан құралады. Либералдық партияларды бастап отырған конституциялық-демокра- тиялық («кадеттік» партия деп аталатын) партия, яғни «халық бостандығы» партиясы. Бұл — орыс революция- сыпдағы орталық партия; ол партия помещиктер меп шаруалардың арасында тұр. Буржуазия осы екі тапты бітістіруге тырысады. Либерал буржуазияның — кадет- тердің — партиясына баға беру — орыс социал-демокра- тиясының ішіндегі екі бағыт арасындағы алауыздықтыц аса мацызды пункті.
Думада, саяси сенімдеріне қарай емес, оппортунизм тұрғысындағы пікірлері бойынша, орыс либералдары жағына шығатындардың бірі поляк «қаражүздіктері» — «халықтық демократтар» партиясы; бүлар Полыпада жасырын шағым беру, локаут жасау жәпе кісі өлтіруге
...ОРЫС СОЦИАЛ-ДЕМОКРАТИЯСЫНЫҢ ТАКТИКАСЫ 43
дейін барлық ңұралдарды қолданып, революцияшыл пролетариатқа қарсы күрес жүргізіп отыр.
Төртінші топқа кіретіндер — прогрессистер. Бұл пар- тияның аты емес, нақ «партияда жоқтар» деген сияқты ешбір мағына білдірмейтін, шартты белгі; оның мақса- ты — ең алдымен, полиция қуғындарынан бой тасалау.
Ақырында, бесінші топ солшылдардан құралады. Бұ- ған социал-демократтар мен социалист-революционер- лер, халықтық социалистер (бұлар шамамен француз радикал-социалистеріне41 сәйкес келеді) партиялары және «трудовиктер» дейтіндер — шаруа демократиясы- пың әлі де айқын қалыптаспаған ұйымы * кіреді. Тру- довиктер, халықтық социалистер және социалист-рево- люционерлер өздерінің таптық сипаттары бойынша ұсақ буржуазияшыл және шаруа демократтары. Кейде жеке революциялық топтардың сайламшылары полиция қуғынынан құтылып кетуге сенімдірек болу үшін сай- лау науқаны кезінде «солшылдар» деген жалпы атақты бүркенуге тырысты.
Партиялардың әлеуметтік құрамы жөніндегі біздің қорытындыларымыздың дұрыс екенін қазір «Речь» кел- тірген цифрлар көрсетеді. [44-беттегі кестелерді қара- цыз. Ред.]
Бұл кестелерге ңарағанда ірі цалалар өз алдына бір топ болатыны көрініп отыр, атап айтқанда: Петербург G депутат, Москва — 4, Варшава мен Ташкент — 2-ден, басқа қалалар 1-ден, барлығы 17 қала—27 депутат сай- . іайды. Думаның басқа мүшелері барлық төрт курия бас қосқан жеке губерниялар сайламшыларының жиналыс- гарында сайланады; ал оның үстіне әрбір губернияда шаруадан шыққан сайламшылар шаруа куриясы атынан I депутат сайлайды. Сонымен, депутаттар: губерниялық < айлау жиналыстарынан, шаруа куриясынан жәпе ірі қалалардан сайланғандар болып үш топқа бөлінеді.
Прогрестік блок пен солшыл блоктың белгілі бір сай-
* Неміс баспасөзінде бұл партия кобінесе «жүмысшы тобы» деп ата- іі.іды, бұл оны жұмыспіы табына бейне бір жақын етіп көрсететін сияқ- гі.і. Шынында, Россияда олардың арасында тіпті мұндай сөз жүзінде нг лсақындық жоқ. Сондықтан «трудовиктер» деген сөзді аудармай-ақ, ••нмң ұсақ буржуазиялық, атап айтқанда шаруа демократиясын сол ар- і.і і.иы белгілеген жөн.
44
В. И. ЛЕНИН
Сайламшылар саны
Партиялар
Е в р о л а л
51 г у
ЬІ Қ Р 0 с с и я и ы ң ' б е р н и я с ы
Ірі ңа- лалар
Жер иелеиу- шілік
Қала- лық
Шаруа
Жұ- мысшы
Ж и ы- II ЬІ
Сайлам- шылар
%
Сайлам- шылар
%
Сайлам- шылар
%
Сайлам- шылар
%
g&
сС Л u 5
%
Сайлам- шылар
%
Оңшылдар
1224
70,9
182
13,9
764
33,8
—
—
2 170
40,0
346
20,7
Партияда жоқ- тар
81
4,7
27
2,1
248
11,0
2
1,4
358
6,6
—
Либералдар
154
8,9
504
38,7
103
4,6
-
-
761
14,0
940
56,4
Прогрессистер....
185
10,7
280
21,5
561
24,9
3
2,1
1 029
18,9
55
3,3
Солшылдар
82
4,8
311
23,8
582
25,7
140
96,5
1 115
20,5
327
19,6
Жиыны .
1 726
100, о|
1 304)100,0
2 258)100,0
| 145
100,0
5 433
100,0
1 668
100,0
Дума депутаттаръіныц саны
|| Европалық Россия- | ныц 51 губерниясы
Сибирь Вүюл мен Россия
П а р т и я- л а р
Губер- ния- лардан
Шаруа курия- сынан
1 Ірі қа-
лалар- дан
ііоль- ша
1\ав- каз
шығыс импе- губер- Риясы ііиялар і боиын- ш а
ь rt Ь
С
%
?путат
%
сЗ Ен г>- к
%
Е- CS
Ь1
%
Е-. св Ь
е
%
Е- я ь к-
гпутат
%
II
й
Й
5
й
11
Оңиіылдар
85
25,7
4
7,5
5
18,5
1
2,7
о
7,1
— 97
19,8
Партияда жоқтар....
1 18
5,4
3
5,7
—
—
1
7,1 22
4,5
Либерал- дар
82
24,8
10
18,9
17
63,0
32
86,5
9
32,2
6
42,9 156
31,8
Прогрес- систер
20
6,0
10
18,9
—
3
8,1
2
7,1
—
- 35
7,1
Солшыл-
дар
126
38,1
26
49,0
5
18,5
1
2,7
15
53,6
7
5О,о| 180
36,8
Жиыііы
I331
100,0
53
1
100,0)
| 27
100,о|
37
100,0
28 |
100,0
14 |
ЮО,о| 490
100,0
...ОРЫС СОЦИАЛ-ДЕМОКРАТИЯСЫНЫҢ ТАКТИКАСЫ
45
ламшылар тобы тек есеп негізінде ғана жеке партияльщ топтарға бөлініп кетуі мүмкін; ал жалпы алғанда бұл цифрлар әр түрлі орыс партияларының таптық құрылы- мын түсіну үшін әзірге ең толық және сенімді материал береді.
Жумысшы куриясы тіпті провинцияда да жәле, ең ал- дымен, әрине, ірі қалаларда тек қана дерлік солшыл- дарды сайлайды, атап айтсақ, бұлар — 96,5 %. Жұмыс- шы куриясынан сайланған 140 солшыл сайламшыныц 84-і социал-демократ, 52-сі айқын белгіленбеген солшыл (көбінесе бұлар да социал-демократтар) жәпе 4 социа- лист-револіоционер. Сонымеп, орыс социал-демократия- сы, оны революциялық интеллигенцияның партиясы деп корсеткісі келетін либералдардың өтірік дәлелдеріне қа- рамастан, нағыз жумысшы партиясы. Петербургте — қала мен губернияда — жұмысіпы куриясынан сайлан- ған 24 сайламшының 20-сы социал-демократ және 4-еуі социалист-революционер болған; Москвада — қала меи губернияда — тек қана социал-демократтар, атап айт- қанда, 35 социал-демократ сайланған жәпе т. б.
Шаруа куриясында таңқаларлықтай үйлесімсіздік бірден көзге түседі: шаруа-сайламшылардың ішінен 33,8 проценті оңшылдарға жатады, ал сонымен қатар, шаруа куриясының сол сайламшылары сайлаған Дума депу~ таттарыныц тек 7,5 проценті оңшылдар. Бұдан шаруа- лардан шыққан сайламшылардың үкімет қуғынынан құтылу үшін ғана оздерін оңшылдармыз деп атаганы айқын аңғарылып тұр. Бұл жағдайды орыс баспасөзі жүзден астам рет көрсеткен, ал сайлау статистикасы қа- зір мұны біржолата растап отыр.
Шаруа куриясы туралы пікір айтқанда оның сайлам- шылары оздерін ңалай атайтынына қарап емес, олар- дың депутаттары өздерін қай партияға есептейтіндігіне қарап қана айтуға болады. Біз шаруа куриясының жу- мысшы куриясынан кейінгі ең солшъіл топты цурайтъі- н.ын коріп отырмыз. ІІІаруалар оңшылдарды тек 7,5% с.айлап, либералдардан гөрі солшылдарды 67, 95% сай- лады! Россияда таруалар көбіне революцияшъгл ииет- ге,— екінші Дума сайлауының берер сабағы осындай. 1>үл — аса зор маңызды факт, себебі ол Россияда рево-
46
В. И. ЛЕНИН
люцияның аяқталудан әлі де алыс жатқанын дәлел- дейді. Шаруаның талаптары қанағаттандырылмай тұрғанда, ең болмағанда, ол тынышталмай тұрғанда ре- волюция жалғаса беруге тиіс. Бірақ, әрине, шаруаның революцияшыл ниеті социал-демократиямен ешқандай ңатысы жоқ: шаруа — буржуазиялық-демократиялық революционер, ол тіпті де социалист емес. Ол өндіріс құрал-жабдықтарының бәрін қоғамның қолына беру үшін күреспейді, бірақ помещиктердің жерін шаруа- лардың конфискелеп алуы үшін күреседі.
Шаруалардың буржуазиялық-демократиялық револю- цияшыл сана-сезімі трудовиктердің, социалист-револю- ционерлердің және халықтық социалистердің партияла- рында типтік партиялық-саяси тұрпат алады. Думаның шаруа куриясынан сайланған 53 депутатының 24-і осы шаруа демократтарына жатады (10 солшыл, 10 трудо- вик, 4 социалист-революционер), ал содан соң шаруалар- дан сайланған 10 прогрессист пен партияда жоқ 3 депу- таттың көпшілігі трудовиктерге жататыны күмәнсыз. Біздің мұны күмәнсыз дейтіп себебіміз: бірінпіі Думадан кейін трудовиктер аяусыз қуғынға ұшыратыл- ды, сопдықтан шаруалар Думада іс жузінде трудовиктер- мен бірге дауыс беріп отырса да, өздерін трудовйктерміз деп атамай, сақтық жасап отыр. Мысалы, трудовиктер- дің I Думаға ұсынған ең маңызды заң жобасы—«104- тің жобасы» деген атпен белгілі болған аграрлық жоба (бұл жобаның негізгі мазмұны — помещиктердің жерін, ал болашақта — шаруалардыц үлесті жерлеріп дереу национализациялау, сонымен қатар жерді теңгер- ме пайдалану) еді. Бұл жоба — шаруалар өміріндегі аса маңызды мәселелердің бірі саналатын мәселеде піаруа- лар бұқарасының саяси ой-пікірінің аса корнекті жемі- сі. Бұл жобаға 70 «трудовик» пен өздерін партияда жоқтармыз деп атаған немесе өздерінің қай партияға жататындығы туралы сұраққа жалпы ешқандай жауап бермегеп 25 шаруа ғана қол қойған!
Сонымен, Россиядағы «Еңбек» тобы, даужоқ, селолық шаруалар демократиясының партиясы. Бұлар сөздің со- циалистік мағынасында емес, буржуазиялық-демокра- тиялық мағынасында, революциялық партиялар.
...ОРЫС СОЦИАЛ-ДЕМОНРАТИЯСЫІІЫҢ ТАКТИКАСЬІ 47
Қалалъщ курияда ірі қалалар мен ұсақ қалалардың арасындағы айырмашылықты ажырата білу керек. ¥сақ қалаларда жеке таптардың арасыпдағы саяси ңайіпы- лықтар онша айқын білінбейді, пролетариат бұқарасы (өз алдына жұмысшы куриясын құратын) көп емес, мұида оңшылдар әлсіздеу. Ірі қалаларда партияда жоқ сайламшылар мүлдем жоқ, мұнда әрі-сәрі «прогрессис- тердің» сапы мүлдем аз; оның есесіпе мұнда оңшылдар күштірек те, солшылдар әлсізірек. Себебі — түсіиікті: ірі қалалардың пролетариаты оз алдыиа жұмысшы ку- риясын күрады, ол курия біздің сайламшылар жөнінде- гі кестемізге * енгізілмей отыр. ¥с-ақ буржуазия мұнда ұсақ қалаларға қарағанда апағұрлым аз. Ірі өнеркәсігі басым: одап ішінара оңшылдар, ішіпара либералдар өкіл болады.
Сайламшылар құрамы жөніндегі мәліметтер либерал- дық партиялардың (демек, негізінен, кадеттердің) негі- зі қалалық, ең алдымен, ірі өнөркәсіп буржуазиясы еке- иін айқын дәлелдейді. Пролетариаттың дербестігі мен күшінен сескенетін бұл буржуазияпың оңға қарай ойы- суы ірі қалалар меи ұсақ қалаларды салыстырған жағ- дайда әсіресе айқын көрінеді. ¥сақ қалалардағы қала- лық (яғни буржуазиялық) курияда солшыл элементтер апағұрлым басым.
Орыс социал-демократтарының негізгі алауыздықта- ры осы мәселеге тығыз байланысты. Олардың бір қана- ты («мепыпевиктер» деп аталатын қанаты) кадеттер мен либералдарды, артта қалған деревнялық ұсақ бур- жуазияға (трудовиктерге) қарама-қарсы, прогрестік қалалық буржуазия деп есептөйді. Осыдан келіп, бур- жуазия революцияның қозғаушы күші деп танылады да, кадеттерді қолдау саясаты жариялапады. Екінші қа- паты («большевиктер» деп аталатын қанаты) либерал- дарды ірі ипдустрия өкілдері деп есептейді, олар проле- * Бұған дерек жоқ. Сондықтан жұмысшы куриясынан сайланғая сай- ламшьтлардың цифры кестеден сызып тасталып отыр. Бізде тек 37 ЖҰ' мысшы сайламшы туралы ғана анық мәлшеттер бар. Бүлардыц бэрг де түгеліиен солшъілдарға жатады. Европалық Россиядағы барлық жұ- мысшы-сайламшылардың жаліпы саны заң бойынша 208. Бұлардың 145-і жөнінде ғана біздің неғурлым анық дерегіміз бар, бұларды жаңағы ірі қалалардың жұмысшы куриясынан сайланған 37 сайлампіымен ңос- қанда не бары 182, яғни жалпы жұмысшы-сайламіиыларының 9/ю бөлі- гі болады.
48
В. И. ЛЕНИН
тариаттан қорқып, революцияны мүмкіндігіише тез аяқтауға тырысады, реакциямен ымыраласуға барады. Трудовиктерді бұл қанат революциялық ұсақ буржуа- зиялық демократия деп есептейді де, оларды шаруалар үшін аса маңызды жер мәселесінде — ірі жер иеліктерін конфискелеуде батыл позицияда болуға бейім деген пі- кірде болады. Осыдан болыпевиктердің тактикасы келіп шығады. Олар сатқын либерал буржуазияны, яғни ка- деттерді қолдауды теріс деп тауып, демократиялық ұсақ буржуазияны либералдардың ықпалынан босатуға ты- рысады; олар шаруалар мен қалалык, ұсақ буржуаны либералдардан ажыратып алып, авангард ретіндегі про- летариатқа ертіп, революциялық күреске бастағысы ке- леді. Орыс революциясы өзінің әлеуметтік-экономика- лық мазмұны жағынан — буржуазиялық революция, бі- рақ оның қозғаушы күпіі, дегенмен, либерал буржуазия емес, пролетариат пен демократияшыл шаруалар. Про- летариат пен шаруалардың револіоциялық-демократия- лық диктатурасы арқылы ғана революцияның жеңіп шығуы мүмкін.
Егер біз либералдар меи қалалық ұсақ буржуазия ара- сындағы одақтың қаншалықты берік екенін білгіміз келсе, онда біз үшін ірі қалаларда партиялық блоктарға берілген дауыстар саныныц статистикасы ерекше назар аударарлық. Статистик Смирновтың деректері бойынша, 22 ірі қалада монархистерге — 17 000, октябристерге — 34 500, кадеттерге — 74 000 жәпе солшыл блокқа — 41 000 * дауыс берілген.
Екінші Дума сайлауы кезінде, кадеттермен блок жа- сасу керек пе немесе кадеттерге қарсы трудовиктермен блок жасасу керек пе деген мәселе жөнінде социал-де- мократияның екі қанатының, меныпевиктер мен боль- шевиктердің, арасында қиян-кескі күрес болды. Москва- да болыпевиктерді жақтаушылар күштірек. Онда сол- шыл блок құрылды да, меныпевиктер соның қүрамына кірді. Петербургте де болыиевиктер күштірек болды, * «Солшыл блок» деп отырғанымыз — социал-демократтардың ұсаң буржуазиялық демократия партияларымен (ең әуелі «трудовиктер- мен», бұл сөзді ең кең мағынада түсініп жөне бұл топтың солі қанаты социалист-революционерлер деп есептеп) жасасқан сайлау блогы. Бұл блок оңшылдарға да, либералдарға да қарсы бағытталтан.
...ОРЫС СОЦИАЛ-ДЕМОКРАТИЯСЫНЫҢ ТАКТИКАСЫ
49
сопдай-ақ мұнда да сайлау кезінде солшыл блок құрыл- ды, бірақ меньшевиктер оған ңосылмай, ұйымнан шы- гып кетті. Жікке бөліпу пайда болды, ол осы күнге дейін де солай болып келеді. Меныпевиктер қаражүз- діктер тарапынан қауіп туып отыр дегенді тілге тиек етті, яғии олар солшылдар мен либералдар дауыстары- ның бөлінуі себепті сайлауда қаралар жеңіп кетеді деп қауіптенді. Болыпевиктер бұл қауіпті ұсақ буржуазия- лық және пролетарлық демократияны буржуазиялық либерализмнің қанаты астына тарту мақсатын ғана көз- деген либералдардың ойдан шығарғап өтірігі деп жария- лады. Цифрлар солшылдар мен кадеттердің дауыстарын қосып алғанда ол октябристер мен монархистердің да- уыстарын қосып есептегендегідеи екі еседен де астам коп екенін дәлелдеп отыр *. Демек, оппозиция дауыста- рының екіге бөлінуі оңшылдардың жеңуіне көмектесө алмайтын еді.
200 000-нан астам қала сайлаушыларын қамтитын бұл цифрлар, сондай-ақ екінпіі Думаның жалпы құрамы жөніндегі деректер социал-демократтар меи кадеттер блоктарының шын саяси мағынасы тіпті де «қара» қа- уіпті жоюда емес (бұл пікір, тіпті, нағыз таза оймеи ай- тылғанның өзінде де, жалпы алғанда жалғап пікір), жұ- мысшы табының дербес саясатын жоюда және опы либералдардың гегемониясына бағындыруда екенін дә- лелдейді.
Орыс социал-демократиясының екі ңанатының ара- сындағы таластың мәнісі буржуазиялық революцияда либералдардың гегемониясып мойындау керек пе пеме- се жұмысшы табының гегемониясыпа ұмтылу керек пе дегеи мәселені шешуде болып отыр.
Социал-демократтар мен трудовиктердің кадеттерге қарсы алғашқы келісімі кезінде, үгіт жұмысының кез- дескен аса зор қиыншылықтарына қарамастан, солшыл- дар 22 ңалада 41 000 дауыс алды, яғни октябристердеп * Сол Смирнов мырзаның есебі бойынша, сайлауға 72 000 сайлаушы- лар келген және 4 емес, 2 (немесе 3) тізім күрескен 16 қалада оппо- зиция 58,7%, ал оңшылдар 21% дауыс алған. Мұнда да бірінші сан гкіншіден екі еседен де артық болып отыр. Ңаражүздіктерден қауіп бар деу бұл арада да,— шындығында «сол жагу ъаупінен» (біз бұл сөз- ді кадеттердің органы «Речьтен» алып отырмыз) қорқатын болса да, оң жақ қаупі туралы көп сөйлеген,— либералдардың алдамшы құбыжығы.
50
В. И. ЛЕНИН
асып түсіп, либералдардың дауыстарыныц жартысыиап көбін алды; міне, бұл жағдай большевиктерге: қалалар- дағы демократиялық ұсақ буржуазия кадеттерге ергеп- де, осы топтардың революцияға оіппенділігіпен гөрі олардың ескі әдеттеріиен жәпе либералдардың қулық- сұмдықтарыпың салдарыпап еретіпін дәлелдеуіне негіз болады.
Енді ец соңғы курияға — жер иеленушілік куриясы- на келелік. Мұнда біз оңшылдардың апық басым екепін көреміз: сайламшылардың 70,9 процепті оңшылдар. Ірі жер иелснушінің революцияға сырт беруі жәие ша- руаның жер үшін күресіиің әсерімен опыц контррево- люция жағына шығуы — қалай да болмай ңоймайды.
Егер біз енді губерниялық сайлау жиналыстарындағы сайлау топтарының құрамын және сол жиналыстарда сайланған депутаттардыц саяси бет-әлпеті жағынан Ду- маның қүрамын алып салыстырсақ, оида прогрессист дегеніміз көбінесе солшылдардың бүркеиіп жүрген ата- ғы ғана екеніті байқаймыз. Сайламшылардың 20,5 про- центі — солшылдар және 18,9 проценті—прогрессистер. Депутаттардың 38 проценті солшылдарга жатады! Оц- шылдардың депутаттары 25,7 процент қана болды, алайда, сайламшылардың 40 проценті оіциылдар болып есептеледі; ал егер біз бұлардан — шаруалардан шық- қан сайламшыларды шығарып тастасақ (сайлау жөнін- дегі хабарларды бұрмалап теріс корсеткен орыс үкіметі- пің агенттері ғана оларды оңшылдар деп есептей алаты- нын біз жоғарыда дәлелдедік), сопда 2170—764=1406 оңшыл сайламшы, яғни 25,8% болады. Сонымен, екі пә- тиже бір-біріне толығынаи сәйкес келіп отыр. Либерал сайлампіылардың бір болігі, сірә, «партияда жоқтар» де- ген, бір бөлігі «прогрессистер» деген аттарды, ал шаруа- лар тіпті «оңшылдар» деген атты бүркенетін болса керек.
Россияныц орыс емес бөліктерімен, Полыпамен және Кавказбен салыстыру Россиядағы буржуазиялық рево- люцияның шын қозғаушы күші буржуазия емес екеніне жаңа дәлел болады. Польшада революциялық шаруалар қозғалысы, ешқандай қалалық буржуазиялық оппози- ция дегендер мүлдем жоқ, либералдар жоққа тән. Рево-
...ОРЫС СОЦИАЛ-ДЕМОКРАТИЯСЫНЫҢ ТАКТИКАСЫ 51
люцияшыл пролетариатқа қарсы опда ірі және ұсақ бур- жуазиядан құралған реакциялық блок тұр. Сондықтан онда халықтық демократтар жеңді. Кавказда револю- цпялық шаруалар қозғалысы өте күшті, либералдардьщ күші Россияда қандай болса, онда да сондай дерлік, бірақ онда солшылдар — ең күшті партия: Думадағы солшылдардың проценті (53,6%) шаруа куриясынан шыққан депутаттардың процентімен (49%) шамалас. Буржуазиялық революцияны тек жұмысшылар мен ре- волюцияшыл-демократияшыл шаруалар ғана аяқтай алады. Алдыңғы қатарлы, капиталистік жағынан жоға- ры дамыған Полыпада орыс мағынасындағы аграрлық мәселе жоқ, помещиктер жерін конфискелеу жолында- ғы шаруалардың революциялық күресі деген мүлдем жоқ. Сондықтан Полыпада революцияның пролетариат- тан тыс ешқандай берік тірегі жоқ. Тап қайшылықтары онда Батыс Европа типіне жуық. Кавказда біз оның ке- рісінше жағдайға тап болып отырмыз.
Осы арада тағы бір ескерту жасалық, «Речьтің» есеп- теуіне қарағанда, 180 солтлыл жеке партияларға былай- ша бөлінеді: 68 солшыл, 9 халықтық социалист (трудо- виктердің оң қанаты), 28 социалист-революционер және 46 социал-демократ... Іс жүзінде социал-демократтардың саны қазір — 65. Либералдар мүмкін болғанынша соци- ал-демократтардың саиып азайтып көрсетуге тырысады.
Бұл топтарды таптық құрылымы жағынаи екі жікке болуге болады: демократиялық ұсақ буржуазияға, қала- лық, әсіресе селолық ұсаң буржуазияға — 134 депутат, пролетариатқа — 46 депутат келеді.
Жалпы алғанда біз Россиядағы әр алуан партиялар- дың таптық құрылымы оте-мөте айқын екепін көреміз. Ірі жер иелері қаражүздіктерге, монархистерге және октябристерге жатады. Ірі өнеркәсіптің өкілдері октяб- ристер меп либералдар болып отыр. Шаруашылық жүр- гізу тәсілдері жағынан Россияның помещиктері: шаруа- шылығыи әлі де жартылай феодалдық әдістермен, жұмысын шаруалардың малы және құрал-саймапы арқылы жүргізетіндерге (мұнда птаруа помещикке кі- ріптар) және шаруашылық жүргізудің осы замапғы ка- питалистік формаларын қазірдің өзінде енгізгендерге
52
В. II. ЛЕНИН
бөлінеді. Осы соңғылардың ішінде либералдар аз емес. Ңалалық ұсақ буржуазияның өкілдері — либералдар мен трудовиктер. ¥сақ шаруа буржуазиясының өкілде- рі — трудовиктер, әсіресе олардың сол қанаты — социа- лист-революционерлер. Пролетариаттың социал-демо- кратия болып табылатын өз өкілдігі бар. Россияның капиталистік дамуы көріне артта қалып отырған жағ- дайда, қоғамның таптық құрылысына қарай партиялық топтасулардың бұлайша айқын көріпуі тоқырау дәуірі- пе немесе бейбіт прогресс деп аталатын дәуірге ңара- ғанда партиялар анағұрлым тез құрылып, таптық сана- сезім шексіз тез өсіп, шыңдалып отырған дәуірдің қаулап өскен революциялық пиғылы арқылы ғана түсін- діріледі.
1907 ж. 27 мартта «Die Neue Zeit» журналыныц 26-номерінде басылған
I. Band, 1906—07
Ңол цойған: А. Linitsch
Оръіс тілінде бірінші рет 1922 ж. Н. Леиинпіц (В. Улъяновтыц) Шығармалар жинағында басылған, VIII том
Журналдыц тексті бойытиа басылып отъір Неміс тілінен аударма
¥САҢ БУРЖУАЗИЯЛЫҚ ТАКТИКА
«Товарищ» 21 февральда социалист-революционерлер партиясыпың соңғы, шұғыл шақырылғап съезінің қа- былдаған қаулыларынан үзінділер алып жариялады 42. Бұл қаулылар Думадағы тактика туралы мәселеге ар- палған.
Бұл қаулылар жайыида өте көп нәрсслер айтуға бо- лады және айтылуға тиіс. Бірақ біз бұл арада бұл қау- лылардың жәпе жалпы алғанда эсерлер қаулыларыпың бәріпің негізгі кемшілігіне: әр түрлі партияларға тап- тық талдау жасаудың жоқтығына тоқталып жатпаймыз. Тактика деп аталуға лайықты тактика ондай талдаусыз белгілене алмайды. Эсерлер қаулыларын революциялық социал-демократияның платформасымен (15—18 фев- ральда бірнеше большевиктік ұйымдар окілдерінің ке- цесінде жасалған қарарлар *; бұлар жуырда жарияла- нады) ** салыстыру бұл пікірге біздіц әлі де сан рет оралуымызға мүмкіндік береді.
Сондай-ақ біз революционерлер «сыртқы (?), жеңіл- желпі жанжалдарды туғызуға», «Думаның таратылуып тездетуге», т. с. тіпті де тырыспайды деген ап-айқын ақиқатты эсерлердің бірсыпыра асыра көрсетуіне де юқталып жатпаймыз. Бұл — жеке мәселе.
* Бүгінгі «Современная Речь» 43 (22 февральдағы) 3-бетінде осы ке- цеетің құрамын дұрыс көрсетіп, ңабылданған алты қарардың біреуінің нііикене бөлеггн қайта басып отыр. Тіпті осы ңайта басылған кішкене іюлектің өзінде де қателер бар екені оңушылардың есінде болсын.
** Қараңыз: осы том, 1—11-беттер. Ред.
54
В. И. Л ЕНИ Н
Қазіргі кезеңнің көкейтесті мәселелері тұрғысынап ңарағанда эсерлер тактикасының түйіні мыпа қаулы бо- лып табылады:
«4. Съезд былай деп табады: Дума ішіндегі айқын жіктелген партиялық топтасулар, әрбір жеке топтың оқшаулапа бой көр- сетуі жағдайында және фракция аралық шиеленіскен күрес жағдайында, оппозициялық көпшіліктің қызметін мүлдем әлсі- ретіп, сол арқылы еңбекші таптардың көз алдында халық өкіл- дігі идеясының өзінің қадірін төмендетуі мүмкін. Сондықтан съезд партия депутаттары барлық социалистік және барып тұр- ған солшыл фракциялардың мүмкін болғанынша неғұрлым тұ- рақты және келісе отырып бой көрсетуін ұйымдастыруға бар- лық күштерін салулары қажет деп есептейді; халықтың саяси праволары мен бостапдығы жолында Думаның оңшылдарымен жәно үкіметпен күрес жүргізу мәселелерінде Думаның револю- циялық-социалйстік бөлегі меп оның оппозициялық бөлегінің жеке-жеке, мүмкін болғаныпша неғұрлым келісе отырып бой көрсетуін арнайы ұйымдастыруға тырысу қажет, соиымен қатар бұл ұзақ уақыттық та, сондай-ақ ішінара келісе отырып та жүр- гізілетін барлық бой көрсетулер партия программасы мен так- тикасының негізгі принциптеріне ешбір жағынан қайшы кел- мейтін негіздерде жүруге тиіс».
¥сақ буржуазиялық тактиканың принциптік негізде- рін тамаша етіп баяндау! Опың өте солқылдақтығын Ta- Mama етіп әшкерелеу!
«¥зақ уақыттық (!) және ішінара келісе отырып жүргізілетін бой көрсетулер», «мүмкін болғапынша не- ғұрлым тұрақты (!) және келісіп алынған ...». Барлық осы «келісушіліктің» негізінде нақ қандай таптардыц нақ қапдай мудделер ортацтығы бар екепін анықтауға әрекет жасаудың болмағандығыпан бұлар бос сөз ғана болып тұр! Біз, революцияшыл социал-демократтар, пролетариат партиясы мен демократиялық ұсақ буржуа- зия партияларының қараларға қарсы және сатқын ли- берализм партиясы ретіндегі кадеттерге қарсы бірігіп бой көрсетулерін мақұлдаймыз. Ал, эсерлердің Россия революциясының бұл таптық иегізін түсінбейтіні сон- шалық, бір жағынан, социалистік және барып тұрған солшыл фракциялардың жалпы келісімге келуі туралы, яғни пролетар меп ұсақ өндірушінің арасыпдағы ңай- шылықтарды көмескілеу туралы;—ал, екінші жағынап, Думаның революциялық-социалистік және оппозиция-
¥САҢ БУРЖУАЗИЯЛЫҢ ТАКТИКА
55
лъщ бөлсктерінің қараларға қарсы келісімге келуі туралы сөз қылады.
Жоң, мырзалар, біз сіздермен тұрақты келісімге келу туралы да, келісе отырып бой көрсету туралы да тіпті соз еткелі отырған жоқпыз. Сіздер әуелі біздермен қа- раларға да, кадеттерге де қарсы күресу саясаты тұрғы- сында келісіп алыңыздар, іс жузінде келісіп алыңыз- дар — біздің қоятын үзілді-кесілді талабымыз осындай. Демократиялық революциядағы біздің саясатымыздың бағыты осыидай. Петербургтегі сайлауларда да, осы за- манғы революцияның цай мәселесі жөнінде де біз былай деп мәлімдейміз: пролетариат қараларға да, кадеттерге де қарсы шайқасуға тайсалмай барады. ¥сақ буржуалар жалтақтап отырған кезде, олар кадеттерге еріп отырғаи кезде,— ұсақ буржуаларға қарсы аяусыз күрес жүргізі- леді. Кадеттеріңізді тастадыңыздар ма? Кадеттерге қар- сы күресуге келісесіздер ме? Егер осылай болса, егер бүл ңағаз бетінде айтылмай, іс жүзінде корсетілген бол- са,— сонда, тек сонда ғана социал-демократтар демокра- тиялыц бой корсетуде сіздермен бірге шайңасқа кіреді.
Ал енді, жоғарыда келтірілген қарардың ең тамаша жері, сірә, бірінші болімі болар. Мынаны ғана ойлап қа- раңыздаршы: «Дума ішіндегі айқын жіктелгеп партия- лық топтасулар», «фракциялық шиеленіскен күрес» * арқылы «еңбекші таптардың көз алдында халық өкілді- гі идеясыныд қадірін кетіруге болады»! Мұның озі сөз- діц «васильевтік» мағынасындағы эсерлердің «Плеха- повтары» ғой! **
Жоқ, мырзалар. Тап күресі принципі дегеніміз соци- ал-демократияның барлық ілімдері мен барлық саяса- тьшың негізі. Пролетарлар, шаруалар, мещандар—окіл- дік идеясы олардыц көз алдарыпда таптардың шиеле- ніскен таластары мен ңатаң күресіпен сөнеді деп сенетін жас бала емес. Біз олардьщ алдында маймөңкелеуге тиіс * 22 февральдағы «Речь» эсер қарарларына арнап, бас мақалаға қоса арнаулы мақала жариялады. «Айқын жіктелген партиялық топтасулар- дың» зияндылығы туралы айтылған нац осы жерін цитат етіп келтіріп, либерал буржуалардың органы: «Сонымен жаца тактиканыц тупкі не- гізі әбден дурыс белгілюнді» деп жазады. Әрине! жалпы алғанда либе- рал буржуазия мүдделерінің, әсіресе оның реакциямен мәмлеге келуі түрғысынан қарағанда әсерлер тактикасы дурыс-аъ!
** Қараңыз: Шығармалар толық жинағы, 14-том, 258, 261-беттер. Рсд.
56
В. И. Л ЕН И Н
емеспіз, қайта оларды Дума трибунасы арцылы партия- ларды айқын айыра білуге, партиялардың епті буржуа- лар көмескілеп жүрген таптыц негіздерін түсіне білуге уйретуге тиіспіз.
Думадағы меныпевиктік саясаттың барлық цылмысы- ныц өзі де осы, әр түрлі партиялардың таптық сипаты жайында, Милюковтардың Столыпиндермен жасырын жасаған саудалары 44 жайында, шаруа мен либералдың арасындағы демократия мақсаттарында,— шаруа мен пролетар арасындағы социализм мақсаттарында түбе- гейлі айырмашылық бар екені жайында барлың піын- дықты Дума трибунасы арқылы халыққа айтқысы кел- мейтіндіктерінде немесе айта білмейтіндіктерінде болып отыр.
Бірақ бар дүние кадеттің нұсқауымен шарларды үн- сіз-түнсіз домалата беруден басталған меньшевиктік саясатқа тіреліп тұрмаған шығар.
Бостандық пен демократияны Столыпин мен К°-ге жасырын сатып жүрген «оппозициялық» либерализм- иің таптық негізін бұлайша мүлдем түсінбеу — ұсақ буржуалар (трудовиктер, халықтық социалистер, социа- лист-революционерлер) мен жұмысшы партиясының ұсақ буржуазиялық қанаты, меныпевиктер, жүргізіп келген оппортунистік тактиканың негізі болып отыр.
Қаралармен күрес дегеніміз көз бояу жәпе қолайлы сылтау. Іс жузінде мұндай ұсақ буржуазиялық тактика, мысалы, Петербургтегі сайлауда және Дума председате- лін сайлауда болғаны сияқты, қаражүздіктің жеңуі мул- дем мумкін болмаған жағдайда қолданылады. Трудовик- тер де (эсерлердің дербестігі — жалған дербестік; іс жүзінде олар трудовиктермеп байланысты, олар тек тру- довиктердің сол қанаты ғана, мұпы Петербургтегі сайлау дәлелдеп берді және қазіргі екіпші Думада партиялар- дың топтасуы дәлелдеп отыр),— трудовиктер де, мень- шевиктер де кадеттердің гегемопиясын қолдайды, ұсақ буржуазиялық тактиканың мәні, міне, осында. Либерал- дар Россияда ғана емес, сонымен қатар Европаның бар- лық жерлерінде де демократиялық ұсақ буржуазия- ны,— дербес болуға тым ұсақталып кеткен, мешеу қал- ған, жасқаншақ, ал пролетариатқа еруге тым шаруақор
ҮСАҢ БУРЖУАЗИЯЛЫҚ ТАКТИКА
57
ниеттегі демократиялық ұсаң буржуазияны өте ұзақ уақыт өз соңынан ертіп келді. ¥сақ буржуазиялық сая- саттың Ахиллес өкшесіндей жанды жері — либерал бур- жуалардың идеялық және саяси гегемониясынан құты- ла білмеу және құтыла алмау. ¥сақ буржуалар кез- дейсоқтан емес, капиталистік қоғам атаулының негізгі экономикалық ерекшеліктерінің салдарынан кадеттер- дің құйырпіығы болып отыр. Сондықтап социал-демо- кратияның негізгі міндеті,— мепьшевиктердің түсінігі- пе мүлдем жат міндет,— либералдың демократқа гегемония жасауын үздіксіз күйрете беру, ұсақ буржуа- зия бұқарасын кадеттердің қанатының астынан үздіксіз босата беру, сөйтіп оны социал-демократияпың әсеріне, ықпалына бағындыру болып табылады.
Трудовик бізге «тұрақты түрде келісе отырып бой көрсетуді» ұсынады. Ықыласыңызға рақмет! Рюмка корсе дәті шыдамайтын маскүнемдей, кадетке ауып ке- туге құштар адамдармен байланыс жасау үшін бе? Пе- тербургтегі сайлауда айлар бойы кадеттермен блок жа- сасуды сұраған, қойша шұбырып, 19 февральдағы кадет жиналысына барып, демократияны сатып кететін кадет- ке дауыс берген адамдармен байланыс жасау үшін бе? * Ықыласыцызға рақмет!
1907 ж. 22 февралъда
(7 мартта) жазъілған
1907 ж. 23 февралъда «Новый Газеттгц текстг бойынгиа
Луч» газетгнщ 4-номергнде басылып отыр
басъілған
Ңарацыз: осы том, 34—37-беттер. Ред.
58
ЖІК ТУҒЫЗУШЫЛАР БОЛАШАҚ ЖІК ТУРАЛЫ
«Русская Жизнь» «Новый Лучтың» Думадағы соци- ал-демократиялық фракцияға көзқарасы жөпінде адам күлерлік байбалам салды. («Тіпті бұл арада да!» дегсп мақала, № 45).
Адам күлерлік болатын себебі: «Русская Жизнь» тым болмағанда фракцияның іс-әрекеті жөніндегі біздің сы- нымызға тікелей байланысты бірдеңе деп жауап беруге талаптапудың орнына айналма жолды қалаған.
Біздің фракция председательдікке ұсыпылған кадет капдидатыпа ешбір жағдайда да дауыс беруге тиіс емес еді дегснбіз.
Біздің фракция біздің фракция болғандықтан да, ка- деттер мен халықтың-демократтардың оңаша кецестері- не ешбір жағдайда да баруға тиіс емес еді дегенбіз.
Біз, ақырында келіп, фракцияпың іс-әрекеті жікке бо- лінуге әкеп соғуы мүмкін, ойткені бұл іс-әрекеттіц ба- ғыты партияныц Стокгольм съезі қаулыларының рухы мен мәніне қайшы келіп отыр дегенбіз.
Біз, ақырында келіп, біздің фракцияның большевик- тік бөлегін фракция копшілігінің опиортунизміне қарсы мейлінше аяусыз күрес жүргізуге, сөйтіп онда револіо- циялық социал-демократияның позициясып бұлжытпай қорғауға шақырған болатыибыз.
Біз бұл жөнінде өте көп жаздық; біз фракцияның президиум туралы мәселе турасыидағы іс-әрекетіне жағ- дайды барлық жағынан бірдей баяпдайтьш бірсыпыра мақалалар арпадық.
ЖІК ТУҒЫЗУШЫЛАР БОЛАШАҚ ЖІК ТУРАЛЫ
59
«Русская Жизнь» тарапынан, шын мәнінде, ешқандай ңарсылық болған жоқ; Думадағы фракцияны іс жүзінде басқарып отырған меныпевиктердің тактикалық бағы- тын ңорғау жонінде бір рет те елеулі әрекет жасал- ған жоң.
Біз «Русская Жизнь» өзінің тактикалық бағыты РСДРП Стокгольм съезінің қаулыларына толық сәйкес келеді деп, нақ осы бағыт Думадағы біздің фракция- мызды Думаның бүкіл солшыл бөлегіне гегемон болуға жеткізуге тиіс бағыт деп дәлелдеуге тырысар деп күту- ге праволы едік — және күткен де едік.
Біраң біз мұндай еш нәрсе көре алмадық. Мұның бә- рінің орнына — «Новый Луч» Думадағы социал-демо- кратиялық фракцияны қудалап отыр, «Новый Луч» фракцияның болыпевиктік бөлегін дереу жік туғызуға итермелеп отыр деген толып жатқан түкке тұрғысыз создер, адам күлерлік байбаламдар естідік.
Нақ осы мәселеге тиісінше жауап қайырудың орны- на: ««Новый Луч» анықтаңқырап айтсын. Ол ақырына дейін жеткізе айтсып. Және ол інжілдің: «ие істесең де, тез істе» деген кеңесін есінде сақтасьш» деп екіжүзді- лікпен айтысқа шақырды.
Жолдастар! Сіздер ездеріңіздің дөрекіліктеріңіз жа- гынан алғанда шыиыпда да тамашасыздар. Болыпевик- гер тарапынан жікке бөліну туралы байбаламдарыңыз— шындық пеп адалдыңтың асқан сорақы түрі.
Ңазір жікке бөліну орын алып отырған және сның <>те ауыр формасы орын алып отырған бірден-бір пар- тия ұйымы — Петербург ұйымы. Онда жікке бөліпуді туғызған кім? — Жікке болінуді туғызған меныпевик- тер. Олар кадеттерге жарамсақтанып, ұйымдасқан жұ- мысшылардың еркіне қарсы, қаражүздік қауіп бар дегенді сылтауратып жікке бөлінуді туғызды, ал қара- жүздік қауіп Петербургте болмай шықты. Ал бұған қа- рамастан, осы күнге дейін меныпевиктер Петербург үйымының тұтастығып қалпына келтіруге қасарыса қарсы болып, осы жікке бөлінушілікті кеңейтіп, терец- , і.ете беруге қасарыса ұмтылып отыр.
Болыпевиктер сайлауда кадеттермен келісімдер жа- < асуға жол беруге қарсы барлық күшін салып күресті.
60
В. И. ЛЕН-ИН
Бірақ партияның поябрь айында болған коиференция- сында келісімдер жасасуға жол беруге болады деп танылды. Болыиевиктер конфереицияда жергілікті ұйымдардың шешімдеріне бағынуға міндеттенді, сөйтіп жергілікті ұйымдар кадеттермен сайлау келісімдеріп жасасу қажет деп тапқан жерлердің бәрінде де өздері- нің партиялық борышын «қастерлеп, бұлжытпай» орын- дады. Меньшевиктер де оздеріне осындай міндеттеме ал- ған еді, бірақ, Петербургтің ұйымдасқан жүмысшылары оларға еріп, кадеттердің жетегінде жүруге риза емес екеніне коздері жеткеппен кейін,— ұйымды жікке бө- ліп жіберді.
Енді келіп жікке боліну туралы байбалам салып жүр! Ал «Русская Жизньнің» бізді айтысқа шақыруына ке- летін болсақ, оған жауап қайыру бізге ешбір жағдайда да қиындық туғыза алмайды. Онсыз да біз айтатыны- мыздың бәрін ақырына дейін жеткізе айтып бергенбіз: оларды көзі бар әрбір адам көре алады.
Партияпың бірлігі бізге өте-мөте қымбат. Ал револіо- циялық социал-демократия принциптерінің тазалығы біз үшін одан да қымбат. Біз партияның Стокгольм съе- зі копшілігінің еркіне бағындық және бағынамыз да. Біз оның барлық қаулыларын орындау қажет деп са- яаймыз. Бірақ біз бұл қаулыларды партияның орталық басшы органдарыпың орындауын талап етеміз. Сон- дықтан меныпевиктердің оппортупистік бұлталақтары, олардың кадеттерге жағымпаздаиып, съезд белгілеген жолдан шегіну әрекеттерінің бәрі біздің тарапымыздан аяусыз сыпға алынып, табанды тойтарысқа ұшырап кел- ген-ді, әлі де солай бола береді. Бұл — біздің правомыз. Бұл — біздің борышымыз. Бұл правомыздап біз еш уа- қытта бас тартпаймыз, бұл борышымыздан біз еш уа- қытта шегінбейміз. Ал егер жік туа қалса, ол Стокгольм съезінде өздерінің өткізген қаулыларын меныпевиктер- дің өздері аяққа басқапын ғапа корсетеді. Бұдан басқа- ша жікке бөліну болуы мүмкін емес және болмайды да. Сондықтан бұл жікке бөліну бір ғана нәрсені: меныпе- виктердің кадет вассалыпа біржолата айиалып кеткенін ғана көрсететін болады.
ЖІК ТУҒЫЗУШЬІЛАР БОЛАИІАҢ ЖІК ТУРАЛЫ 61
Біз бұрнағы күні: «пролетариаттың қызыл туы Дума- дағы социал-демократиялық фракцияның қолында ңал- тылдап тұр» деп жазған едік.— Кадеттөр қызыл тудың олардыц алдына бас июін талап етіп отыр. Мепыпевик- тердің дегепі бойыпша осындай адам айтқысыз масқа- рашылық болғап күні жікке боліпу де болады, ойткспі сол күні мепыпевиктер Россия социал-демократиялық жұмысшы партиясының бір болегі болудап қалады.
«ІІовый Луч» № 5, «ІІовый Луч» газетгнгң, тексті
24 февралъ, 1907 ж. бойынша басъілып отъір
62
ОППОРТУНИЗМ ТАКТИКАСЫ ТУРАЛЫ
«Толық билікті Дума» туралы социал-демократтар мен кадеттердің ортақ ұраны болсын деген атақты ұсы- ныстан кейін Плеханов өзінің бірден-бір ақылға сыйым- ды тактикасы болған үндемеушілігін бұзды. «Русская Жизньде» Плеханов біздің партияны кадеттерге қарай итермелеуге жаңадан әрекет жасады, «жауапты ми- нистрлікті» қолдау жөніндегі партия біріиші Дума ке- зінде теріске шығарған ұранды қабылдатуға әрекет жа- сады 45.
Плехаиовтың пікірін талдап көрелік.
Ең алдымен мынаны көрсете кету керек: болыпевик- термен өріпелене жауласа келіп, Плеханов олардың көз- қарастары жөнінде туп-тура, жалган айтып отыр. Атап айтқанда, ол бізге «омыраулауға барғысы» келіп отыр, «ңазірдің өзіиде» шайқаса кеткісі келіп, соған ұмтылып отыр дегенді мүлдем айқын таңады.
Плехановтың қаишалықты жалған айтып отырғанын окушыларға көрсету үшін біз 11 февралъ den белгілен- ген болыпевиктік ресми басылымнан цитат келтірейік: «...Күрестің... болмай қоймайтыпдығыпда сөз жоқ. Ал күрес сөзсіз болмай қоймайтыны себепті де, бізге оны жеделдетіп, бастырмалатып, қамшылап жатудың керегі жоқ. Мұның қамын Крушевандар мен Столыпиндер-ақ жасай берсін. Біздің жұмысымыз — пролетариат пен шаруалардың алдында шындықты мейлінше айқын, ту- ра, аяусыз-ашық эшкерелеу, оларға келе жатқан да- уылдың маңызын түсіндіру, олардың жауды... ұйым-
ОППОРТУНИЗМ ТАКТИКАСЫ ТУРАЛЫ
63
шылдықпеп, байсалды сабырмеп... ңарсы алуына көмек- тосу. «Алдымен сендер атыңдар, буржуа мырзалар!» — дегеп болатын Энгельс 1894 жылы яеміс капиталына. «Алдымеи сендер атыңдар, Крушеван... мырзалар!» деп- міз біз... Сондықтан — мезгілі жөтпей тұрып... ешңаи- дай уран салу болмасып» *.
Ңұрметті Плехановтың «сыншы» міндетін оп-оцай орындап отырғаны рас емес пе? Ешңандай кун ілгері шайқасқа уран салу болмасьш — дейді болыпевиктердің ұйымдары, Думадан бір жарым апта бұрын.— Больше- виктер «уазірдіц өзінде» шайқасты бастағысы келіп отыр, «омыраулауға барғысы» келіп отыр дейді Плеха- гіов 23 февральда басылғап мақаласында.
Әрине, бұл — болылевиктерді жерден алып, жерден салудыц — оларта сорацы ой таңудың, сонап соң шу ко- теріп, балағаттаудың («жонсіз тырысу», «ақылсыздық», «опасыздықтап да жаман» және басқа және т. с. деудіц) ец оңай, тым арзан және жеңіл тәсілі. Бірақ өлі адам- дарға аудара салғандай большевиктерге арта беруге бол- майтыпын, болыпевиктер Плеханов созінің қаншалық- ты теріс екенін ресми документте көрсетілген жай тана анъіцтама аруылы жұрттың бәріне, әрбір адамға көрсете алатыпын Плеханов бекер ұмытады. Бұл Плехаповты үятқа қалдырады. Сонда ғана Плеханов революционер- лер жонінде осы күнге дейін «Новое Время» гана қай- та-қайта айтып келген иәрселерді өзіпің болыпевиктер жоніпде беталды айта беруіпе бола қоймайтынын түсінс бастайды.
«Жауапты министрлік» ұраньш жұмысшы партиясы- пың қолдауы туралы Плехановтың көтергеп мәселесініц мәиіне келелік. Плеханов бұл ұранды былай қорғайды:
«Екіпің бірі. Не революцияның тез өсіп келе жатқан күші ңа- зірдіц езінде үкіметтің күшінен басым болып отыр, ал бұл жаг- дайда жауапты министрлікті талап ету реакцияға қарсы шешу- піі шайқасқа шақырған дабыл бола алады және болуға да тиіс.
Не революцияның күші мемлекеттің қарсыласу күшінен элі <Һ> басым емес, ал онда шешуіпі шайқасқа шығудың әлі реті жоц; бірақ онда да атальш отырған талап халықтың саяси са- па-сезіміп дамытатын, сөйтіп оны келешектегі жеңімпаз іпай- * Қараңыз: Шығармалар толық жинағы, 14-том, 417—418-беттер.
64
В. И. ЛЕНИН
ңасқа әзірлейтін тамаша тәрбиелік құрал ретінде крлданылуға тиіс.
Демек, бұл жағдайлардың қай-қайсысында да социал-демо- крат депутаттар халық мүдделерін, революция мүдделерін көз- дей келіп, көрсетіліп отырған талапты өз талабы етпей отыра алмайды».
Бұл пікір — өте ғибрат аларлық пікір. Әуелі оның бі- рінші бөлімін алайық. Демек, біз, Плехановпен бірге, революцияның күші үкіметтің күшінен басым екен де- лік. Егер бұл осылай болса, онда жауапты министрлікті талап ету, 1-ден, қажет емес; 2-ден, зиянды; 3-ден, ли- бералдар оны қолдамаған болар еді.
(1) Ол қажет болмас еді, өйткені мұндай «шешуші шайқасқа шақырған дабыл» қалай болған күнде де ті- келей шақырған дабыл емес, жанама түрде шақырған дабыл. Бұл «дабыл» реакцияға қарсы нағыз шеиіуші шайқас туралы белгілі бір ойды көрсетпейді, керісінше, реакцияның өзі де өз еркімен бара алатын жеңілдік ту- ралы ойды көрсетеді. Біз, жалпы айтқанда, ерекше жағ- дайларда, шешуші шайқастың өзіне емес, сол шайқасқа құлшындыратын күні-бұрынғы үсақ-түйек қақтығысқа, тіпті демонстрацияға да шақыратын дабыл қағуға бола- тынын теріске шығармаймыз. Бірақ бұл — басқа мәсе- ле. Ал Плеханов келтірген алғы шартқа (революциянъщ күші қазірдің озіпде басым болып отыр және т. б.) қа- рағанда жанама дабылдың керексіз екені айқын.
(2) «Революцияның күші қазірдің өзінде реакцияныц күшінен басым болып отыр»... Бұл — ие деген сөз? Бү- ған революция күштеріпің саналылығы кіре ме? Плеха- нов, сірә, кіреді дегенге келісетін болар. Революциялық міндеттерін түсінбеген халық шешуші шайқаста реак- цияны жеңуде жеткілікті дәрежеде күшті болып шыға алмайды. Енді одан әрі баралық: біздің қарастырып отырған талабымыз революцияның реакцияға қарсы кү’- рестегі міндетін дурыс көрсете ме? Жоқ, көрсетпөйді, өйткені жауапты министрлік дегеніміз, біріншіден, Tin- Ti де өкіметтің халық қолына көшуі емес, өкіметтің Tin- Ti либералдар қолына да көшуі емес, қайта, шыныпа келгенде, реакцияның либералдармен мәмлеге келуі не- месе мәмлеге келмек болған әрекеті; екіншіден, тіпті
ОППОРТУНИЗМ ТАКТИКАСЫ ТУРАЛЫ
65
өкіметтің либералдар қолына шынымен көшуі де, объ- ективті жағдайлардың әсерінен, революцияның негізгі талаптарып жүзеге асыра алмайды, Бұл пікір «Бірінші жинақ» мақаласының Плехапов цитат алған жерінде ашық айтылған, ал Плеханов тіпті мәселенің мәні жо- ніпеп бұл пікірге соғуға да әрекет жасамады.
Енді мыиадай сұрақ туады: революцияның (өзінің куші үкіметтің күшінен басым — Плехановтың шар- ты! — болып отырған революцияның) талаптарын теріс көрсететін ұранның реакцияға қарсы шешуші (Плеха- новтың шарты) шайқас үшіп қандай маңызы болмақ? Сөз жоц, зиянды болатыны айқын. Бұл ұран шешуші шайқасқа шығатын бұқараның сана-сезімін куцгірттен- діру болып табылады. Бұл ұраиды көтеру — шешуіиі шайқасқа шақырумен, ал сөйте тұрып шайқастың ше- шуші мацызы жоц объектісін көрсетумен: қарғаны көз- деп, сиырға тигізуге шақырумен бірдей.
Кімнің күші жау күшінен «басым болып отырғанып» шайқас алдъшда әбден дәл анықтауға еш уацытта бол- майды. Мұпы педанттар ғана армандай алады. «Жау кү- шінеп басым болған күштер» деген ұғымға күресуші- лердің міпдеттерді айцын тусінуі де кіреді. Шайқастыц «шешуші» шайқас болатыпын болжай келіп, ал соны- мен қатар, осы сана-сезімді куңгірттендіріп, Плехаиов революцияға тікелей зиян келтіріп отыр. Міне, бұл, шы- пыпа келгенде, «опасыздықтан да жаман», ңұрметті сыншы! Реакцияны жеңу үшін «күштер» жеткілікті, ал «көсем» әскерді реакциямен мәмлеге келу жолындағы күреске шақырады... Плеханов өзін, әзіл ретінде, шай- қасты мезгілі жетпей ерте бастағапы үшін баласын жа- залаған Рим қолбасшысыиа теңеді. Уытты әзіл. Ал егер мен «революцияның күші үкіметтің күшінен басым бо~ лып отыртан» шешуші шайқас кезінде «баласы» бол- сам, мен бір секунд та ойланбастан, реакциямен мәмле- ге келу ұранын көтерген «әкені» атып салған (немесе, римше айтқапда, түйреп өлтірген) болар едім де, менің ңылығым опасызды өлтіру, оны жазалау болды ма әлде шенді сыйлау дәстүріне қарсы жасалған қылмыс болды ма, осыны айыруды болашақ Моммзеидерге үн-түнсіз бере салған болар едім.
66
В. И. Л Е Н II Н
(3) Бірінші Дума дәуірінде «жауапты министрлік» ұраныиа қарсы айтысқан кезімізде біз жоғарыда келті- рілген екі дәлелмен ғана шектелген едік. Еиді мынадай үітіінші дәлелді қосуымыз керек: егер жауапты ми- шістрлікті талап ету «революцияның» реакцияға қарсы шешуші шайқасына шақырған, тікелей немесе жанама дабылға айнала алатын болса, онда бұл талапты либе- ралдардъщ өздері-aij алып тастаған болар еді.
Бұл дәлелді епді келіп қосудың керек болатын себебі не? Өйткені либералдар (сопың ішінде кадеттер) біріп- ші Думадаи кейін мейлінше оңға қарай ойысып, рево- люцияға узілді-кесілді қарсы шығып отыр. Өйткепі ли- берализмі үшін жамап социал-демократтар қолдаған Головиннің айтқан бірінші созі-аң либоралдық емес, ка- деттік емес, октябристік сөз болды.
Егер Плеханов орыс істеріпен соншама артта қалып, мұпы білмейтін болса, опда оның мақаласыиа, арипе, кешірім етуге болады. Бірақ оның дәлелдері, өзінің ма- цызы жағьінап, оііың жеке қателеріне қарамастан, негі- зінен мүлдем теріс болып қала береді.
Екіпші жағдайға келейік. Революцияпыц күштері элі реакция күштерінен басым емес, шешупті шайқасқа піығудың әлі реті жоң. Онда ұранның маңызы оның ха- лықтың саяси сана-сезімін дамытуға тигізетіп әсерінде болады дейді Плеханов. Бұл рас. Бірақ онда — бұл ара- да да ГІлехановтың айтқаны мың мәрте қате — ондай ұрап халықтың сана-сезімін ағартпайды, қайта бузады; оиы революцияшылдандырмайды, қайта куцгірттейді; тәрбиелемейді, қайта аздырады. Мұпың айдан апық еке- пі соншалық, біз бұл пікірді дамытуға, ең болмағанда, аса құрметті Плехановпеп келесі әңгімелескепге дейіп, тоқталмай-ақ қоюымызға болады.
Сонымен: былай барсаң өгіз өледі, былай барсаң арба сынадының кері келеді. Революцияпыц күпіі өсіп жетті ме немесе өсіп жетпеді ме, бәрібір, Плехановтың ұранын қалай болған күнде де социал-демократиялық пролета- риаттың санасына дейін «осіп жеткен» деп есептеуге болмайды. Бұл ұран демократия мен біздің бүкіл рево- люциямыздың негізгі мудделерін — халытугьщ нацты өкімет жолындағы нақты күресінің міндеттері жонінде
ОППОРТУНИЗМ ТАКТИКАСЫ ТУРАЛЫ
67
бұқараны ағарту ісін — міне, осыларды уақытша, кез- дейсоқ, қосалқы, піатасқан, либералдыц ұрандарға, мін- деттерге және мүдделерге құрбан етеді.
Пролетариаттың негізгі міндеттерін либерализмпіц жартыкеш және шатасқан міндеттеріне осылай құрбан ету — тактикадағы оппортунизмнщ мәні осы.
Ңорыта келіп, тағы бір-екі сөз айталық. Плеханов өзіпің мақаласында бойкот үшін бізді шымшылап бай- қағысы келеді. Біз оның шыміпылаудан тікелей күрес- ке көшуге ұйғарған кезінде онымен бұл жөнінде жақ- сылап сөйлесеміз. Ал әзірше бір ғана нәрсені ескерте кетелік. Рим қолбасшысынын; баласы піайқасты мезгілі жетпей ерте бастағанымен, бәрібір жеңген еді, ал боль- шевиктер әзірге тек жеңілумен ғана келеді, деп қағы- тады Плеханов.
Сіз өте ұмытшақсыз, Плеханов жолдас. Булыгин Ду- масын46 есіңізге түсіріп көріңізші. Парвус пен Өзіціз колдатан жаңа «Искраның» 47 ол кезде бойкот жасауға қалай царсы болғанын есіңізге түсіріп көріңізші. Боль- шевиктер бойкот жасауды жақтаған болатын.
Революцияның дамуы болыпевизмді толыц жеңіске жеткізді, одан октябрь-ноябрь күндеріндегі меныпевик- тердің айырмашылығы Троцкийдің әуестенушіліктерін- де ғана болды.
Солай болған — солай бола да береді, аса құрметті Плехапов жолдас. Революция бәсөңдеген кезде өткен «Рим қолбасыларының» ролін өз мойнына алатын пе- данттар өздерінің шағымдарымен сахнаға шыға келеді. Революция өрлей бастаған кезде, революцияшыл соци- ал-демократтарды «албырт жастарға» қаншама теңесе де, сол революцияшыл социал-демократтардъщ дегені болады.
1907 ж. 23 февралъда
(8 мартта) жазылған
1907 ж. 24 февральда «Новый
Луч» газетінгц 5-номергнде Газеттщ тексті бойыниіа
басылған басылып отыр
Қол ъойған: Н. Л е нин
68
БОЛЬШЕВИКТЕР ЖӘНЕ ¥САҚ БУРЖУАЗИЯ
«Новые Силы» 48 осылай деп аталғаи мақала жария- лады, ол мақала бірқатар түсіпіктер беруге жақсы сылтау болып отыр.
Газет буржуазияны біздің «қайта-қайта» ұсақ, рево- люциялық және либерал буржуазия деп бөлуімізге паразы көрінеді. Дағдылы меныпевиктік дәлелді қайта- лай келіп, трудовиктердің бұл органы кадеттерге, кү- мәи жоқ, коптеген ұсақ буржуа дауыс берді дейді.
Иә, кадеттерге көптеген ұсақ буржуа дауыс берді. Бұл рас. Бірақ партияның таптық сипатын оған осы минутта, айталық, пәлендей және түгендей бір эломеит- тердің дауыс бергеніне қарап қана бағалауға болмайды. Неміс социал-демократтарына көптеген ұсақ буржуа- ның, неміс «центріне» көптегеп жұмысшылардың дауыс беретіні күмәнсыз. Бірақ бұдаи «Новые Силы», сірә, еңбекші таптарды ұсақ буржуазияға және пролетариат- ңа «қайта-қайта» боле беру теріс деген қорытынды шығаруға болмайды деп түсінетіи болар.
Тұтас алғапда кадеттер партиясының бүкіл тарихы және әсіресе соңғы сайлаулар бұл партияның таптыц пегізі капиталистік шаруашылық жүргізетін помещик, орташа буржуа және буржуазиялық иптеллигеит екеніп айңын көрсетті. Халық бұқарасы, яғни қала мещаида- рыиың қалың топтары және одап кейія шаруалар бұл партияға жат, бұл партия бұқараның қаидай да болса дербес әрекетінен қорқады, оған қарсы күреседі, ңүиып төлеп алуды қорғайды, «4 талаптың»49 пегізіиде жергі-
БОЛЫПЕВИКТЕР ЖӘНЕ ¥САҢ БУРЖУАЗИЯ
69
лікті аграрлық комитеттермен күреседі және т. б. Соң- ғы сайлауларда ұсақ буржуазияның кадеттерден сон- шама ғажап тез бөлініп кетуі де тек осыдан болып отыр. Жұртқа белгілі, шаруалар кадеттерді мүлдем өткізбей тастады және губерниялық сайлау жиналыс- тарында олардың жеңілуіне бәрінен де көбірек көмек- тесті. Солшылдардың күнделікті баспасөзінің және т. б. жоқтығына қарамастан, қала мещандары, «Новый Луч- тың» 1-номерінде көрсетіп өткеніміздей*, ңалаларда кадеттердің 74 мьщ даусына қарсы солшыл блокке бірден 41 мың дауыс алып берді.
Кадеттер — либерал буржуалардың партиясы. Бұл таптың экономикалық жағдайы оны шаруалардың же- ңісінен және жұмысшылардың топтасуынан цорцута мәжбүр етеді. Осыдан келіп халық бұқарасы неғұрлым тез солшылдана түскен сайыи кадеттердің оңға қарай, реакциямен мәмлеге келу жағына қарай, соғұрлым тез, әлдеқалай емес, амалсыздан ойысу тенденциясы туып отыр. Дума қуылғапнан кейін пролетариаттың, шаруа- лардың және қалалың ұсақ буржуазиялың кедейлердің мықтап солшылдануы, революцияшылдануы, ал кадет- тердің мықтап оңшылдануы кездейсоқтан туып отырған жоқ, оны экономикалық қажеттілік туғызды. Бұғап тек мещандар мен саясаттағы филистерлер ғана өкіне ала- ды, бұл процесті өзгертуге немесе тоқтатуға тек солар ғана тырыса алады.
Біздің, социал-демократиялық міндетіміз басқаша: бұқараны кадеттердің гегемониясынан босату процесін тездету. Бұл гегемонияны байырғы дәстүр, либералдар- дың ескі байланыстары мен ықпалы, олардың ұсақ буржуаға шаруашылық жағынан гегемопиясын жүргі- зуі, олардың буржуазиялық интеллигенция, либерал чиновниктер ретіндегі ролі және т. б. қолдап отырады. Бұқара өзініц мүдделерін неғұрлым айқынырақ ұғын- ган сайын, олар бұқаралық қозғалысқа либералдардың дұшпан екенін соғұрлым тезірек түсінеді, белгілі бір демократиялық, революциялық ұйымдар, одақтар, пар- тиялар және т. с. либералдардан саяси жағынан согур- * Қараңыз: осы том, 22-бет. Ред.
4 15-том
70
В. И. Л EH II Н
лым тезірек оқшауланып шығады. Атап айтқапда, Россиядағы бүкіл ұсақ буржуазияның оннан сегіз немесе ониап тоғыз бөлігі болып отырған шаруалар ең алдымен жер үшін күреседі. Либерал помещик (ондай- лар Россияда әлі де бар: соңғы сайлауларда жер иелену- шілер куриясы 24,4% кадеттер мен олардан да солшыл- дарды сайлады) бұл күресте шаруаға царсы тұрады, ал либерал чиновник пен буржуазиялық интеллигент либе- рал помещикке өте жақын. Міне, сондықтан да қаланың ұсақ буржуазиясына қарағанда шаруалар кадеттердің ықпалынан анағұрлым батыл және тезірек босанып шығады. Шаруалардың жер үшін күрестегі жеңісі де- геніміз Россияда буржуазиялық революция жеңісінің нағыз экоиомикалық негізі. Либералдар (соның ішінде кадеттер де) шаруалардың жеңіске жетуіне царсы; олар құнын төлеп алуды, яғни шаруаның біразын гросс- бауэрге, біразын пруссиялыц типтегі помещик тұсын- дағы кнехтіге айналдыруды қорғайды. Міне, сондықтан да, шаруаларды либералдардың саяси гегемониясынан босатып алмай тұрып, Россияда буржуазиялық-демо- кратиялық революцияның жеңуі мумкін емес. Шаруа- лардың жеңуі помещиктік жер иеленушілікті жойъіп, өндіргіш күштердің таза капиталистік негізде дамуыпа мейлінше кең жол ашады. Либералдардың жеңуі поме- щиктік жер иеленушілікті сацтап уалады, оны тек крепостниктік белгілерінен аздап қана тазартып, капи- тализмнің соншама тез, соніиама еркін дамып кетуіне жол бермей, былайша айтқанда, американдық емес, пруссиялық үлгіде дамуына әкеледі.
¥сақ буржуазия озінің әлеуметтік-экономикалық та- лаптары жағынан либералдарға, саяси талаптары жа- ғынан пролетарларға жақын, ал «революцияның ауырт- палыры» «саясатқа» ауады дей келіп, «Новые Силы» орыс революциясының осы экономикалық, таптық негі- зін түсінбейді. «Новые Силыдың» бұл пайымдауының бәрі түгелдей шатасып жатыр. Үсақ буржуа, соның ішіпде шаруа да, әрине, пролетардан гөрі либералға жақын, жақыи болғанда, уожайын рөтіндө, ұсақ өнді- руші ретінде жақын. Сондықтан ұсақ буржуалар мен пролетарларды бір партияға телу (социалист-революцио-
БОЛЫПЕВИКТЕР ЖӘНЕ ¥САҚ БУРЖУАЗИЯ
71
нерлер осыны тілейді) саяси жағынаи ақылға сыймай- тын, ал социализм мағынасында тікелей реакциялық пікір болар еді. Бірақ Россиядағы қазіргі, буржуазия- лық-демократиялық революцияда күрес қазір тіпті де қожайыпдар мен жұмысшылар арасындағы антагонизм- нен болып жатқан жоқ (социалистік революцияда солай болады), шаруа мен помеіцик арасындағы анта- гонизмнен болып жатыр: «революцияның ауыртпалы- ғы» осы, тіпті де «саяси» емес, экономикалыц күреске ауып отыр.
Ал егер біздің революциямыз өзіпің экономикалық мазмұиы жағыпан буржуазиялық революция болса (бұған күмән жоқ), онда бұдан біздің революциямызда буржуазия басшы роль атқарады, буржуазия оның қоз- ғаушы күші болады дегеи қорытынды шығаруға бол- майды. Мұпдай қорытынды — Плеханов пеп меныие- виктердің дағдылы қорытындысы, марксизмді бұрма- лау, марксизмді масқаралау болады. Буржуазиялық революцияға фабрикантпен, көпеспен, адвокатпен жәнө т. с. бірге либерал помещик те,— шаруалар бұқарасы- мен бірге пролетариат та басшы бола алады. Төңкеріс- тің буржуазиялық сипаты осы екі жағдайдың екеуінде де сақталып қала береді, бірақ оның шеңбері, оның пролетариатқа пайдалы болатын жағдайлары, оның социализмге (яғни, ең алдымен, өндіргіш күштер да- муының тездеуіне) пайдалы болатын жағдайлары бірін- ші жағдай мен екінші жағдайда мулдем эр турлі бо- лады.
Болыпевиктер социалистік пролетариаттың буржуа- зиялық революциядағы негізгі тактикасын: демократия- лың ұсақ буржуазияны, әсіресе шаруалардың ұсақ бур- жуазиясын өз соңына ертіп алу, оны либералдардап ажырату, либерал буржуазияның тұрақсыздығын жою, бұқараның крепостниктік тәртіптің барлық қалдықта- рын, соның ішінде помещиктік жер иеленушілікті, толық жою жолындағы күресін дамыту тактикасын осыдан шығарады.
Дума президиумы туралы мәселе социал-демократ- тардың буржуазиялық революциядағы жалпы тактика- сының жеке мәселесі еді. Социал-демократтар не трудо- 4*
72
В. И. ЛЕНИН
виктерге дауыс беріп, не қасақана қалыс қалып және өзінің қалыс қалғанын түсіндіре отырып, трудовиктер- ді кадеттерден жулып алуға тиіс болды. Кадеттермен өтетін кеңеске бару солшылдардың цатесі болғанызі «Новые Силы» енді мойындап отыр. Бұл — бағалы мойындау. Біраң «Новые Силы» «бұл принциптік қате емес, практикалық мақсаттағы қате болды» деп ойлап, қатты адасып отыр. Мұндай пікір, біздің көрсеткені- міздей, социалистік пролетариаттың буржуазиялық ре- волюциядағы тактикасының негіздерін, принциптерін түсінбеушіліктен туып отыр.
«Новыө Силыдың» басын қатыртып отырған жеке мәселелерге тек осы тұрғыдан келгепде ғана дүрыс жа- уап табуға болады.
««Новый Луч» одақтасымыз деп танып отырған ұсақ буржуа солшылдарға сырт бермейді, кадеттер лагеріне ңашып кетпейді деп кепілдік беруге» бола ма? Осыған кепілдік беруге болмайтындықтан да барып біз трудо- виктермен тұрақты көлісімдер жасасу атаулыға царсы- мыз. Біздің бағытымыз — қараларға да, кадеттерге де «бөлек жүріп, бірлесіп соцуы беру». С.-Петербургте болған сайлауда біз тап осылай істедік, әрқашан да тап осылай істей береміз.
Кадеттерден ұсақ буржуалардың бір бөлегін ажыра- тып жіберуге болады,—деп қарсы шығады «Новые Си- лы».—•Болады, С.-Петербургте болған сайлауда біз ка- деттік «Товарищтің» бір бөлегін ажыратып та жібер- генбіз50. Бұған қол жеткізу үшін кадеттік Марья Алексевна не айтар екен деп жалтақтамай, өзіміздің, революциялық жолымызбен нық басып жүре беруіміз керек.
Заң шығару жұмысы «созсіз кадеттердің қолына бе- рілуге тиіс». Тіпті де олай емес. Кадеттер, Думаның либералдық «центрінің» көсемдері ретінде, біздің қол- дауымызсыз-ақ қаралардан басым болып отыр. Соидың- тап біз кеңсе тілімен емес, революциялық тілмен жа- зылған, либералдық емес, ұсақ буржуазиялық емес, өзіміздің социал-демократиялың заң жобаларымызды ұсынуымыз керек жэне оларды дауысца ^оюымыз ке- рек. Оларды қаралар да, кадеттер де өткізбей-ақ қой-
БОЛЬШЕВИКТЕР ЖӘНЕ ¥САҚ БУРЖУАЗИЯ 73
сын. Сонда біз кадеттік жобапы аяусыз сынауға, оған үнемі түзетулер енгізуге көшетін боламыз. Түзетулер аяқталғаннан кейін — кадеттердің қараларды соққыла- уына мүмкіндік беріп, кадеттің жалған демократизмі- пің бейшаралығына және пасықтығына халық алдында жауапты болмай, кадет жобасын түгелінен дауысқа қой- ғаи кезде біз қалыс қаламыз.
«Новый Луч» № 6, «Новый Луч» газетгніц текстг
25 февралъ, 2907 ж. бойыниіа басъілып отыр
Қол ъойған: Н. Л е нин
74
Л. МАРТОВҚА ЖАУАП 51
«Русская Жизньнің» нақ сол номерінде Л. Мартов жолдастың фельетоны басылған, онда ол біздің 2-но- мердегі бас мақаламызға* қайта оралып, фракция ко- митетінің бұл мәселе жөнінде берген түсінігін елемей, өзі кесіп, өзі пішеді.
Мартов жолдас осы таңқаларлық қадамымен не істе- мек болып отыр? Ол егер осъі тұрғыдан — жеке тиісу- лер мен күдіктенулер тұрғысынан — бізді күреске ша- қырғысы келетін болса, қатты қателеседі. Біз оның жетегіне ермейміз. Бізде өзара кикілжің мен бас араз- дықтың жетегінде кетіп ңалмай, фракцияда да, баспа- сөзде де, партия ішінде де принципті күрес жүргізуі- мізге тура келетін елеулі алауыздықтар тым көп. Жо- лың болсын, жолдас, бұл соқпақпен жалғыз өзің-ақ тарта бер, біз сізге серік емеспіз. Шынында да «одан әрі» барар «жер қалмайтып» ақтыц сөзді айту құрметін сізге ықыластана береміз.
«Новый Луч» № 7, «Новъій Луч» газетгні-ң тексті
27 февралъ, 1907 ж. бойыниіа басылып отыр
Қараңыз: осы том. 34—37-беттер. Ред.
75
ДУМАНЫ ҚУУДЫҢ ТАЯЛУЫ ЖӘНЕ ТАКТИКА МӘСЕЛЕЛЕРІ
Петербург, 27 февраль, 1907 ж.
Газеттер беті Думаның таяуда қуылатыны туралы хабарларға, қауесеттерге, болжауларға лық толы.
Бұл мүмкін бе? Егер мәселенің объективті жағдайы- па көз жіберсек: әбден мүмкін деген қорытынды жасау- ға тура келеді. Думаны шақыру үкімет үшін лажсыз қажеттілік болды. Буржуазиямен келісімге келу үшін, ңысым жасауды мүмкін болғанынша күшейте отырып, халық өкілдігін тағы бір шақырып көру керек болды. Тәжірибенің сәтсіздікке ұшырағаны анық. Әскери-дала соттары және столыпиндік конституцияның тағы басқа кереметтерінің бәрі осы кезге дейін қамтылмай келген бұқара арасында революциялық үгіт жүргізуге ңатты көмектесті, сөйтіп мужик бұқарасының тап орта- сынан солшыл Дума берді. Кадеттер, орыс революция- сындағы осы орталық партия, бірінші Думаға қараған- да әлсіреп қалды. Кадеттердің оңшылдана түскені кү- мәнсыз, бірақ осындай кездегі мұндай Дума тұсында үкімет олармен мүлдем мәмлеге келе алмайды. Кадет- тер октябристермен қосылып кете алады және олар бұлтармастан осыған қарай келе жатыр: бұған Струве мырза мен Головин мырзаны атасақ жеткілікті. Бірақ бұл жағдайдың өзгешелігінің өзі де Думада кадеттік- октябристік көпшіліктің жоқтығында болып отыр. Бү- кіл «орталық партияны» ұшқарылардың: оң жақтағы монархистер мен Думаның солшыл бөлегінің шиеленіс- кен күресі мүлдем таптап тастады. Солшыл бөлек бес- гоп екі бөлікке жетіп жығылады. Оның Думадағы ролі
76
В. И. Л Е Н И Н
орасан зор. Оның халық бұқарасы арасындағы ықпалы оте күшті. Оның бұл бұқарамен арадағы өсіп келе жатқан байланысының ешбір жартыкеш шаралар ар- қылы үзілуі мүмкін емес. Үкімет үшін Думаны тарату қажеттілікке айналып отыр: ол туып отырған жағдай- дың шырмауынан күш қолданбайынша шыға алатын емес. Бұл туып отырған жағдайдың «заңдылығы» дағдарысты тек ауырлата түседі, өйткені оның халық бұқарасы ішіндегі ақиқат күші оның «заңды» көрінісі- нен, яғни ондаған және жүздеген полициялық електер- ден өткен көрінісінен басым болмай тұра алмайды.
Думаның қуылуы әбден мүмкін: оның сөзсіз қуыла- тын себебі, біз, істің шын мәпіне келгенде, тіпті де кон- ституциялық дағдарысты емес, революциялық дағда- рысты бастан кешіріп отырмыз. Нақ сондықтан да бас сауғалап қанат астына тығылу, қазіргі саяси жағдай- дың болмай қоймайтын салдарынан сылтау айтып құты- луға тырысу, айқын нәрсені сөзбен, жылтыр сөзбен бүркемелеуге, өткір нәрсені жасытып көрсетуге, анық нәрсені көмескілеуге тырысу ең зиянды, адам күлерлік және бейшаралық саясат болар еді.
Осы сияқты саясатты кадеттер жүргізіп отыр. Бүгін Изгоев мырза «Речьте»: «Думаңы сақтап қалу—біздің қолымыздан келмейтін дерлік іс» деп жазады. Мұны- сын дұрыс деуге болады. «3—4 айдан кейін, өзінің заң шығарушылық жұмысымен Дума ел ішінде бедел ала- тын кезде, жағдай өзгеше бола алар еді». Бұл дұрыс қана емес, анық та. Ал апық нәрсені үкімет те көріп отыр.
Бірақ Изгоев мырза боямалапбаған шындықтан қор- қып, абыржи бастайды: «Бірақ оның қарауында осы 3—4 ай болар ма екен? Томаға-тұйықтық, бұдан шығар жол жоқ. Бұдан шығатын жол «ұйымдасқан» немесе «ұйымдаспаған» көшеде емес, егер өкімет басында шын патриотизмге берілген адамдар отырса ғана бұдан шы- ғатын жол болар еді...», —дейді.
Әрине десөңізші! Бос сөздөрмен өздерін өздері шыр- мап алып, көлгірсіген сөздердің тұйығына өздерін өздері қамап алып, енді зар еңірейді, шағынады, қамығады...
ДУМАНЫ ҢУУДЫҢ ТАЯЛУЫ ЖӘНЕ ТАКТИКА МӘСЕЛЕЛЕРІ 77
Шынында да бұл сасқалақтаған, жылауық, бейшара филистердің үлгісі емес пе!
Оқушы Изгоевтің мұпдай сөздеріп кездейсоқ кадет жазушысының кездейсоқ айта салған сөзі екен деп ойламасын. Жоқ. Бұл — кадеттер партиясының, ез председателін өткізіп алған бастаушъі партияның ресми түрде белгілеген саясатыиың тұжырымы. Сол «Речь- тен» мынаны оқимыз: «Халық бостандығының парла- менттік фракциясының кешкі мәжілісінде, 25 февраль- да, үкімет декларациясына көзқарас туралы мәселе жөніиде үзаққа созылған айтыстардан кейін: ол жөнін- де, сепім де білдірмей, сенбестік те білдірмей, үн-түнсіз қалу керек, сөйтіп ағымдағы мәселелерді қарауға көше беру керек деген қаулы алынды. Егер оңшыд партия- лар арандатушылық мақсатпен министрліке сенім біл- дірстін тұжырым енгізе ңалса, оған қарсы дауыс беруге қаулы алыпды. Ал егер барып тұрған солшылдар (социал-демократтар) сенбестік білдірілсін деген ұсы- ныс енгізсе — халық бостандығы партиясы кезектегі істерге көшу туралы өз тұжырымын енгізетін болды. Айтпақшы, бұл мәселе жөнінде бүкіл оппозиция алдын ала келісімге келетін болар деген үміт бар, социалист- революционерлердің, халықтық социалистердің және трудовиктердің қазірдің өзінде осыған бүйрегі бұрып отыр». Бұған біз мынапы қосамыз: Думадағы біздің со- циал-демократиялық фракция, «Русская Жизньнің» сөз- деріне қарағаида, «толық дербес бой көрсетуге» ұйғар- ғап, бұл ұйғарымды біз қызу құттыңтаймыз.
Бірақ кадеттердіц саясаты деген, шынында, ала бө- тен бірдеме. «Сенбестік білдіремін» деу аңғырттық бо- лады. Думапы сақтап қалу керек. Ал «сенім білдірмей- міп» деуге болады.— Mine, бұл саясаттағы «құндақтау- лы адамдар» емес пе? Бұл сөзсіз төиіп келе жатқан дауыл алдында өздерінің түнгі қалпағын көзіне түсірө киіп алып: біз сақпыз... біз саңтап і^аламыз... дей бере- тін филистерлер емес пе. Сіздер өздеріңіздің филистер- лік қалпағыңызды ғана сақтап қаласыздар, ал одан басқа еш нәрсені де сақтап қала алмайсыздар, «халық бостандығының» құрметті серілері!
78
В. И. Л ЕНИН
Оңшьілдардың министрлікке сеиім білдіру туралы тұжырымын бұлайша «арандатушылық» деп атаудан откеп адам күлерлік не болмақ? Думаның әрбір мүіпе- сінің нағыз заңды правосы, министрліктің: менің про- граммам осындай, осы бағытта Дума менімен жұмыс істегісі келе ме, деген сұрағына халық өкілінің беретіп нағыз табиғи жауабы қайсы? Кадеттердің бұл мағына- сыз сөздерді жазуын олардың тек әбден абыржығанды- ғынаи деуге болады. Жоқ, мырзалар, түнгі қалпақ контрреволіоциядан қорған бола алмайды. Бейшара ли- бералдар соишама ақымақтықпен дәріптеген конститу- цияның, оиы шынымеп қабылдау керек деп халықты оз- дері сошпама сатқындықпеи сендіргеп конституцияның негізінде Думаны тарату правосы — оте-мөте «заңды» право. Мииистрліктіц Думадан опың белгілі бір про- граммаиы орындағысы келетін-келмейтіпін сұрауынан бұлтаруға болмайды. Ал «сенім білдірмеймін» деген жа- уап бәрібір Думаны таратуға ең тамаша және әбдеп жеткілікті «копституциялық» сылтау болады: әскери-да- ла соттары мен жазалау экспедицияларынан да, тағы сопдайлардан да... мацызы апағұрлым төмеп нәрселер жонінде үкімет ұсыпысынан бас тартқандары үшін пар- ламентті таратуға тіпті Ковалевскийлердің көмегінсіз-ақ ондағаи «конституциялық дәлел» табуға болады.
Бұдан шығатын ңорытынды қандай? Ңорытынды сол, конституция жоқта конституцияны ойыншық ету ақымақтық. Орыстың тіпті қазіргі «коиституциясыма- ғының» да күиі бітіп отырғаиын, сайлау заңының жо- йылуы және толық самодержавиегс қайта оралу бол- май цоймайтынын көрмеу пе олар жөніиде жұмған ау- зын ашпау ақымақтық.
Ал не істеу керек? Aussprechen was ist — барды бар деп айту керек. Үкіметтің Думаны таратуға мәжбүр болып отырғаны сөзсіз. Үкіметке, Думаиың құлдық ұра конституциялық комедия жасап, мемлекеттік тоң- керістің болмай уоймайтынын халыққа білдірмей, үн- түнсіз тарап кеткені пайдалы. Сондықтан қорқақ ка- деттер өздерінің: «ун-тунсіз қалу керек» деген сияқты адам көрмеген, теңдесі жоқ, «тарихи» тұжырымымен, «сенбестік білдіремін» деудің орнына «сенім білдірмей-
ДУМАНЫ ҚУУДЫҢ ТАЯЛУЫ ЖӘНЕ ТАКТИКА МӘСЕЛЕЛЕРІ 79
мін» деуімен,— үкіметтің ун-тунсіз мемлекеттік төңке- ріс жасауына тек қана көмектеседі.
Бостандықты шын жақтаушылар, халықтың шын өкілдері басқаша әрекет етуге тиіс. Олар Думаның одан әрі өмір сүруі сыпайылыққа, сақтыққа, ұқыптылыққа, дипломаттыққа, әдептілікке, үн-түнсіз қалушылыққа және басқа молчалиндік қайырымдылыққа52 тіпті де байланысты емес екенін түсінуге тиіс. Олар Дума три- бунасъшан халыққа Думаның қуылмай қоймайтыны, мемлекеттік төңкерістің болмай қоймайтыны жәле па- ғыз самодержавиеге қайта оралынбай қоймайтыны неліктен екеніне дейін барлыц шындыфгы жұрттың бәрі есітетііідей етіп, түсінікті де ашық айтуға тиіс. Үкімет- ке бұл жөнінде үндемеу керек. Халықтың мұны білуі керек. Халық өкілдері,— өздері әлі де халық өкілдері болып тұрған кезінде!—- мұны Дума трибунасынан ай- туға тиіс.
Жағдай әбдеи айқын. Не құлдық ұрып бас иіп, абы- ройсыз молчалиндікке душар болу керек, не қаражүз- діктердің мемлекеттік төңкерісінің алғашқы әрекегі жасалынып жатқаны жайында халыққа сабырлы түрде, бірақ айқып айтып беру керек: таңдайтын басқа жол жоқ.
Тек халық күресі ғана бұған кедергі жасай алады. Сондықтап халық барлық шындықты білуге тиіс.
Думадағы социал-демократтар бұл шындықты халық- қа айтар деп үміттепеміз.
«Пролетарий» № 14, 4 март, 1907 ж.
«Пролетарий» газетгніц тексті бойыниіа басылып отыр
80
В. И. ЛЕНИН
КАДЕТТЕР ЖӘНЕ ТРУДОВИКТЕР 53
Д. Кольцов жолдас «Русская Жизньпің» 49-номерін- де кадеттерді қолдау саясатын қорғап, дағдылы мень- шевиктік пікірді қайталап отыр. Бірақ оның мұны тө- тесінен және аңқаулықпен қайталайтыны соншалық, қате теорияны сандыраққа дейін жеткізгені үшін оған тек рақмет айту ғана қалады.
«Социал-демократтардың жалпы козқарасы кіммен кобірск жанасады,— деп сұрайды ол «Кадеттер және буржуазиялық де- мократия» деген мақаласында,— қалалық демократиямен бе не- месе селолық демократиямен бе? Соцпал-демократтар өзінің мә- дени, діни, үлттық және т. с. соқыр сенімдердің барлығына ңарсы күресінде ең алдымен кімнен көмек күте алады? Өндір- гіш күштердің еркін дамуына бағытталған шаралардьщ бәрін алдымеп кім қолдайды? Социал-демократиялың саясат үшін аса маңызды осы сұрақтарды қойсақ-аң, жауап өзінен-өзі айқын бо- ла кетеді. «Коммунистік манифесте» буржуазияның революция- льщ ролі туралы айтылғандардың бәрі ол XIX ғасырда қандай дұрыс болса, XX гасырда да сондай дүрыс, Англияда қандай дұ- рыс болса, Россияда да сондай дүрыс болып ңала береді... және т. б. Ал селолық демократияны алатын болсаң, ол өзінің рево- люциялық аяқ алыстарына ңарамастан көп реттерде өндіріс пен жұртшылыңтың ескі, тозығы жеткеп формаларын қорғайды... Болыпевиктер кадеттер туралы айтқан кезде, олардың сыртын- да тұрған қала демократиясын ұмытады, ал, оның керісінше,— барлық шаруалар оларға эсерлер мен трудовиктердің парламент- тік тобында сияқтанып көрінеді. Мұның өзі ағаш тасасынан ор- манды көрмеу, парламенттік өкілдіктің тасасыпап халықтың қальщ бүдарасыныц әлеуметтік мүдделерін көрмеу деген соз».
Меньшевиктердің бұлайша біздің тактикалық алауыз- дықтарымыздың принциптік негіздеріп апықтауға кө-
КАДЕТТЕР ЖӘНЕ ТРУДОВИКТЕР
81
шуін біз шын көңілмен құттықтаймыз. Мұпың мезгілі әлдеқашан жеткен-ді.
Сонымен, кадеттер — прогрестік цала буржуазиясы да, трудовиктер — артта цалган село буржуазиясы. Сіз- дердің «марксизміңіз» осыған келіп саяды.
Ал егер осылай болса, сіздер неге мұны бүкіл партия алдында ашықтан-ашық, тура айтпайсыздар? Сіздер «Коммупистік манифеске» бола РСДРП трудовиктерге царсьъ шығып, кадеттерді қолдауға міндетті дегенді пар- тия съезіне арналған қарар жобасында неге әбден ай- қьш мәлімдемейсіздер?
Сіздердің тарапыңыздаи мұндай мәлімдеме жасалуы- иа біз өте қуанған болар едік. Біз тіпті әлдеқашан. Бі- рігу съезінен бұрын-ақ, буржуазиялық партияларға көзқарас туралы қарардың өзіміз жасаған жобасында кадеттердің де, эсерлердің де таптық мазмұнын анъіцта- ған кезімізде, сіздердің өз аныцтауларыцызды берулері- ңізді сұрап, осығап шақырған болатынбыз.
Біздің бұл шақыруымызға сіздер қалай жауап беріп едіңіздер?
Сіздер одан жалтарган болатынсыздар. Сіздердің Бі- рігу съезіне арналған қарарларыңыздың жобасында ка- деттер прогрестік қалалық демократия да, ал трудовик- тер (ПІаруалар одағы54, социалист-революционерлер және т. с.) — артта қалған селолық демократия деген пікірді айтуға әрекет жасалмаған. Сіздердіц буржуа- зиялық партияларға көзқарас туралы Бірігу съезіне ар- налған қарарларыңыз сасқалақтауы жағынан Амстер- дам қарарын 55 күлкілі түрде қайталау ғана.
Біз қазір сол шақыруымызды цайталап отырмыз. Біз Россиядағы әр түрлі буржуазиялық партиялардың тап- тың негізін маркстік көзқарас тұрғысынан анықтау мә- селесін тағы ұсынып отырмыз. Біз қарардың тиісті жо- басын бастырып шығардық.
Ал біз сіздердің шауыруды тағы да цабылдамайтын- дарыцызга шүбәланбаймыз. Біз ресми меныпевиктік қарардың жобасында сіздердің: кадеттер — прогрестік қала буржуазиясы, олар — өндіргіш күштердің еркін да- му саясатына трудовиктерден гөрі көбірек көмек етеді
82
В. И. ЛЕНИН
және т. б. және т. с. деп жазуға батылдарыңыз бармай- тынына піүбәланбаймыз.
Істің жайы осылай.
Россиядағы қазіргі буржуазиялық революцияда ең басты экономикалық мәселе — шаруалардың жер үшін күресі туралы мәселе. Бұл күрес шаруалар жағдайының өте нашарлығынан, орыс деревнясында крепостпиктік тәртіп қалдықтарының өте көптігінен және т. б. лажсыз туып отыр. Бұл күрес шаруалар бұқарасын саяси қаты- настарды батыл демократияландыруға да (өйткені мем- лекет демократиялық жолмен құрылмайынша шаруалар крепостпик-помещиктерді жеңе алмайды), помещиктік жер иелеиушілікті жоюға да итермелеп отырады.
Социал-демократтардың өз программасыпда помещик- тік жерлерді конфискелеу мәселөсін қойып отырғаи се- бебі осы. Социал-демократтардың ішіндегі тек барып тұрған оппортунистер ғана бұл программапы жаратпай- ды, «конфискелеу» деген сөзді «иеліктен айыру» деген сөзбен ауыстыруды жақтайды, бірақ ондай жобаны аіиыу айтута цорцады.
Кадеттер — либерал буржуазияның, либерал поме- щиктердің, буржуазиялық интеллигенцияның партиясы. Егер Д. Кольцов кадеттердің помеіциктік бейнесіне кү- мән келтіретіп болса, онда біз оған мынадай екі фактіні көрсетелік: 1) I Думадағы кадет фракциясының құра- мы. Бородиннеп қараңыз, Кольцов жолдас, сонда сіз онда қанша помещик бар екенін көресіз; 2) кадеттердің аграрлық жобасы, істің піын мәніпе келгенде. капита- листік помещиктіц жоспары. Жерді құнын төлеп алу да, шаруаиы кнехтіге айналдыру да, үкіметтен председа- тель қосып, помещиктер мен шаруалардан тепе-тең құ- рамда жергілікті жер комиссияларын құру да, міпе, осылардың бәрі кадеттердің аграрлық мәселе жөніндегі саясаты — помещиктік жер иеленушілікті кейбір кре- постниктік белгілерінен тазарту арқылы, мужикті жер- дің құнын төлеу арқылы күйзелту және оны чиновник- тердің кіріптарлыққа салуы арқылы помещиктік жер иеленушілікті сацтаіг цалу саясаты екенін айдан анық көрсетеді. Ал мұның өзі кадеттік аграрлық саясаттың
КАДЕТТЕР ЖӘНЕ ТРУДОВИКТЕР
83
экономикалық маңызы өндіргіш күштердің дамуын баяу- латуда екенін көрсетеді.
Оның керісінше, помещиктік жерлерді коифискелеу жәие шаруалар демократиясыпың толық жеңуі капита- лизм тұсында өндіргіш күштерді мүмкіндігіише тез да- мытудың максимумы болып табылады.
Кадеттік саясаттың экономикалыц мәні жөніндегі осы баға V съезге арналған біздің қарарларымыздың жоба- сында тура айтылған. Тағы айтамыз: озіңіздің «маркс- тік» теорияңызды осындай тура айтып беріңіз, Д. Коль- цов жолдас!
Кадеттер мен трудовиктордің аграрлық жобаларын және олардың саяси демократия мәселелеріпе көзқарас- тарып (бірінші Думадағы жипалыстар туралы зац, жер- гілікті ауыл шаруашылық комитеттерін құрудың әр алуан типтеріпе көзқарастар, I Думадағы кадеттер пар- тиясы мен Еңбек тобының программасы және т. с. жә- не т. б.) салыстырып қарасақ, мұның бәрі кадеттер — бостандықты ескі өкіметпеп (бостандыққа зиян келтіре отырып), помещикті шаруамен (шаруаға зиян келтіре отырып) бітістіру арқылы революцияпы тоқтатуға ты- рысатын жәпе соған мәжбүр болып отырғаи либералдар партиясы екенін көрсетеді. Ал Еңбек партиялары (ха- лықтық социалистер, трудовиктер және социалист-рево- люционерлер) дегеніміз революцияны одан әрі дамыта беруге тырысуға мэжбур болып отырған қалалық, әсі- ресе селолық (яғни шаруалар) ұсақ буржуазиялық де- мократия.
Пролетариат демократияшыл шаруаларды ескі тәр- тіпке де қарсы, либералдарға да қарсы өз соңынап ер- тіп алған жағдайда ғана Россияда революцияның жеңуі мүмкін.
Бүкіл болыпевиктік тактиканың негізін белгілейтін бұл қағиданы бірінші Думаның жәие Думадап кейіягі дәуірдің барлық тәжірибесі тамаша түрде дәлелдеп отыр. Біздің таластарымызды осы негіздерге әкеліп ті- регеи жағдайда ғана біз оларды жай ұрыс-керістерден Россиядағы буржуазиялық революцияның негізгі мәсе- лелерін шешуге айналдырамыз.
84
В. И. ЛЕНИН
Сондықтан біз: кадеттер мен трудовиктер туралы осы ойларын меньшевиктер қалыптастыруға, айқын және екі ұшты етпей айтуға тырысып көрсін деген шақыруы- мызды қайталап, Кольцов жолдастьщ ашықтығы мен турашылдығын құттықтаймыз.
«Рабочая Молва» Л5 1. «Рабочая Молва» газетгнгц
1 март, 1907 ж. тексті бойынша басъілып отыр
Ңол ъойған Н. Л-н
85
РЕВОЛЮЦИЯЛЫҚ СОЦИАЛ-ДЕМОКРАТИЯНЫҢ ПЛАТФОРМАСЫ
I
Бірер аптадан кейін партия съезіиің шақырылатыны мәлім. Съезге әзірленуге, партияның сол съезде тиянақ- тап шешіп алуға тиісті негізгі тактикалық мәселелерін талқылауға неғұрлым жігерлі түрде кірісу керек.
Партиямыздың Орталық Комитеті съездің күн тәрті- бін белгілеп те қойды, ол газеттерде жарияланды. Күн тәртібіпің негізгі пункттері мыналар: 1) «Таяудағы саяси міндеттер» және 2) «Мемлекеттік дума». Екінші пупктке келетін болсақ, оның қажеттігі өзінеп-өзі ай- қын, оған талас болмауға тиіс. Біздің пікірімізше, бі- ріпші пункт те қажет, бірақ, біраз басқаша тұжырымда немесе, дұрысырац айтқанда, біраз өзгертілген мазмұп- да болуы ңажет.
Съездің міндеттерін және съезд шешуге тиісті такти- калық мәселелерді жалпы партиялық талқылауды де- реу бастау үшіи партиямыздың екі астаналық ұйымы мен «Пролетарийдің» редакциялың коллегиясы окілдері- нің бас қосңан кеңесі екінші Думаның шақырылар қар- сацында төменде басылып отырған ңарарлардың жоба- ларын дайындады *. Кеңестің өз міндеттерін цалай ұғынғаны, дәл осындай мәселелер жөніндегі қарарлар- дың жобаларып неліктен біріиші кезекке қойғаны және бұл ңарарларда цандай негізгі пікірлер белгілеигені жо- пінде очерк бермекшіміз.
Бірінші мәселе: «Таяудағы саяси міндеттер».
Қарацыз: осы том, 1—11-беттер. Ред.
86
В. И. Л Е Н И Н
Біздің пікірімізше, өзіміз бастан кешіріп отырған дә- уірде РСДРП съезінің алдына мәселепі булай қоюға болмайды. Бұл дәуір — революциялық дәуір. Ңай фрак- цияда екеніне қарамастап барлық социал-демократтар бұған қосылады. Біздің айтып отырған қағидамыздың дұрыстығына коз жеткізу үшін 1906 жылғы иоябрьде болған РСДРП-ның Бүкіл россиялық коиферепциясыида меныпевиктер меи бундшылдар ңабылдағаи қарардың принциптік боліміпе көз жіберу жеткілікті.
Ал революциялық дәуірде таяудагы саяси міндеттер- ді белгілеп қоюмен шектелуге болмайды, оның екі түр- лі себебі бар. Біріншіден, мұндай дәуірлерде социал-дс- мократиялық қозғалыстың негізгі міндеттері біріяші қатарга шығарылады, олар «бейбіт» және ұсақ копститу- циялық құрылыстың дәуірлеріндегідей емес, егжей-тег- жейлі талдауды талап етеді. Екіншіден, мұндай дәуірде таяудаты саяси міндеттерді белгілеуге болмайды, өйтке- ні революцияның өзгешелігінің өзі де мыиада: іиұғыл озгерістер, жедел бұрылыстар, күтпеген оқиғалар, қат- ты дүмпулер болуы мүмкін, болмай қалмайды да. Мұны түсіпу үшіи, солшыл Думаиың қуылып, сайлау зацы- ның ңаражүздік рухта өзгсртілуі мүмкін және ықтимал екендігін көрсетудің озі жеткілікті.
Мәселен, австриялықтарға өздеріпің «таяудағы» міи- детін: жалпыға бірдей сайлау правосы жолындағы кү- ресін белгілеп алу оп-оңай болды, өйткені барлың белгі- лер азды-көпті бейбіт, дәйекті және сабақтасып жатңан конституциялық даму дәуірі одан әрі жалғасуда екепіи көрсетті. Ал бізде, бейбіт жолдың болуы мүмкін еместі- гін, Думаға өтініпі айтушыларды емес, күрескерлерді сайлаудың қажеттігін жоғарыда аталған қарарда тіпті меныпевиктер де айтып отырған жоқ па? Олар құрыл- тай жиналысы үшіп күресу керектігін мойындамай отыр ма? Белгілі уақытта конституциялық құрылысы қалыптасып, орпыққан, «құрылтай жипалысы» деген ұран туралы, Думадағы «өтініш айтушыларды» «күрес- керлерге» қарсы қою туралы әңгіме бола аларлық дәрежеге жеткен европалық бір елді коз алдыңызға елестетіп көріңізші,— сопда сіз мұндай жағдайларда «таяудағы» міидеттер қазір Батыста қалай белгіленіп
...СОЦИАЛ-ДЕМОКРАТИЯНЫҢ ПЛАТФОРМАСЫ
87
отырса, солай белгілеуге болмайтынын түсінесіз. Со- циал-демократия мен революциялық буржуазиялық де- мократияның Думадағы жұмысы неғұрлым нәтижелі болған сайын, думалық емес күрестің бұрқ ете түсуі де соғұрлым ықтимал болады, бұл күрес бізге мүлдем ай- рықша таяудағы міндеттерді жүктейді.
Жоң. Біз партия съезінде таяудағы міпдеттерден го- рі, буржуазиялық револіоцияның дәл қазіргі кезеңінде пролетариаттың алдында тұрған негізгі міпдеттерді тал- қылауымыз керек. Олай етпесек, біз оқиғалардың әрбір бұрылысында дәрменсіз болыщ сасқалақтап қалатып адамдардың жағдайына түсеміз (1906 жылы бірнеше рет осылай болған-ды). Екінші Думапың және 1905 жылғы 11 декабрьдегі сайлау заңыиың 56 бір апта, бір ай немесе жарты жыл шыдап тұра алар-алмасын ешкім- нің болжап айта алмайтыны сияқты,— біз де, бәрібір, «таяудағы» міндеттерді белгілей алмаймыз. Ал социал- демократиялық пролетариаттың біздің революциядағы легізгі міндеттерін қалай ұғыну керек екені бізде жал- пы партиялың жолмен әлі белгіленген жоқ. Ал мұны жасамайынша, ешқандай ұстамды, принципті саясаттың болуы мүмкін емес,— «таяудағы» міндеттерді белгілеу- дің соңынан қанша түскенмен, одан нәтиже шықпақ емес.
Бірігу съезі кезеңге баға беру туралы және пролета- риаттың революциядағы міндеттері туралы қарар қа- былдаған жоқ, социал-демократиялық партия ішіндегі екі ағымныц екеуі де тиісті жобаларыи таігсырганына қарамастан,— кезеңге баға беру мәселесі күн тәртібіне қойылып, съезде талуыланғанына, қарамастан, қарар қабылдаған жоқ. Демек, журттыц бәрі бұл мәсе- лелердіц маңызды екенін мойындады, бірақ Стокгольм съезінің копшілігі ол кезде бұл мәселелерді жеткілікті дәрежеде анықталмағаи деп тапты. Бұл мәселелерді талдауды қайтадап бастау қажет. Біз: 1-ден, қоғамдық- экономикалық және саяси эволюцияның негізгі тенден- циялары бойыиша қазіргі революциялық кезең қандай кезең; — 2-ден, қазіргі Россиядағы таптар (партиялар да) қандай-қандай саяси топтарға бөлініп отыр; — 3- ден, осындай кезеңде, қоғамдың күштер осындай саяси
88
В. И. Л Е Н И Н
топтарға бөлініп отырғанда, социал-демократиялық жұ- мысшы партиясының негізгі міпдеттері қандай болмақ деген мәселелерді қарауымыз қажет.
Әрине, таяудағы саяси міндеттер жайындағы мәселе дегенде оны кейбір меныпевиктер (мүмкін Орталық Ко- митет те) жай ғана думалық, яғпи кадеттік, министрлік- ті талап етуді қолдау мәселесі деп түсінгеніи кормей отыра алмаймыз.
Өзіпе тән,— және, әрине, мақтан тұтылған,— екпінді- лікпен меныпевиктерді оңға қарай итермелей түскен Плеханов «Русская Жизньде» (23 февральдағы) осы та- лапты қорғап та үлгерді.
Біздің ойымызша, бұл — маңызды мәселе, бірақ бағы- нышты мәселе, марксистер революциямыздың дәл қа- зіргі кезеңіпе баға бермейінше, кадеттер партиясыиың таптық мазмұнына және оның осы күнгі бүкіл саяси роліне баға бермейіише, бұл мәселені жеке қоя алмай- ды. Бұл мәселені жалаң саясатшылдыққа айналдыру, жалпы алғанда конституциялық құрылыста министрлік- тің палата алдында жауапты болуы «принципіне» ай- налдыру дегеніміз тап күресішц көзқарасыи түгелдей тастап, либералдың козқарасыиа көшу болып шығар еді.
Міне, сондықтан да біздің кеңесіміз кадеттер ми- пистрлігі туралы мәселені революцияпың қазіргі кезеңі- пе баға берумеи байланыстырды.
Тиісті і^арарда біз ең алдымен дәлелдемемізде бар- лың марксистердің негізгі мәселе деп таныған мәселесі- нен, экономикалық дағдарыс пеи бұқараның экопомика- лың жағдайы туралы мәселеден бастадық. Кеңес: дағдарыстың «тез бітетін түрі жоқ» дегеп тұжырымды қабылдады. Бұл тұжырым — тым сақтықпен жасалғап тұжырым. Бірақ социал-демократиялық партия үіпіп, әрине, мәселенің ғылыми жағынан талдап жасалуып партиялық әдебиетке беріп, даусыз фактілерді анықтау, негізгі белгілерін белгілеу жағы маңыздырақ.
Осы дағдарыстың негізінде біз пролетариат пеп бур- жуазияпың арасыпдағы тап күресіпің шиеленіскешн (бұл күмәпсыз факт, бұл шиеленісудің байқалып отыр- ғаны жұртқа мәлім), сонан соң деревняда әлеуметтік күрестің шиеленіскснін көрсетіп отырмыз (дәлелдердің
.. .СОЦИА Л-ДЕМОКР АТИЯНЫҢ ПЛАТФОР МЛСЫ
89
екінші пункті). Деревняда локауттар сияқты козге біі=>- ден түсе қоятын айқын оқиғалар жоқ, бірақ үкі-меттің поябрьдегі аграрлық заңдары 57 («шаруалар буржуазия- сын сатып алу») сияқты шаралары күрестің шиелешсе түскенін, жалпы шаруалардың тегеурінін бәсецдету үшін помещиктер барлық күшін шаруалар арасында жік туғызу ісіне жұмсауға мәжбүр болып отырғанып дәлелдейді.
Мұпдай күш салудың, сайып келгеиде, немен тьша- тынын біз білмейміз. «Аяқталмаған» (Маркстің созі) буржуазиялық революциялардыц бәрі ауңатты шаруа- лардың тәртіп жағына шығуымен «аяқталатын» еді58. Ңалай дегенмен де, социал-демократия шаруалардыц ең қалың бұқарасыиың сана-сезімін дамыту үшін, олардың деревняда болып жатқан тап күресін ұғынуы үшін қол- дан келгеннің бәрін істеуге тиіс.
Сонан соң, 3-пунктте Россияның бір жыл ішіндегі саяси тарихының негізгі фактісі: жоғарғы таптардың «оңшылданғаны», төмендегі таптардың «солшылданға- ны» көрсетіліп отыр. Біз әсіресе, революция дәуірлерін- де социал-демократия өз съездерінде ңоғам дамуының кезеңдеріпе цорытынды жасап отыруға тиіс, қорытьшды жасағанда, оларға өзінің маркстік зерттеу әдістеріи цол- данып отыруы керек, басқа таптарға өткен жолға көз тастауды, саяси оқиғаларға принципті түрде қарауды, шынына келгенде, теория атаулыны жек көретін, бастан кешіріп отырған тарихқа таптық талдау жасау атаулы- дан қорқатын буржуазия сияқты бір минуттық мүдде- нің пемесе бірнеше күндік қана табыстың тұрғысыпан қарамауды уйретіп отыруы керек деп ойладық.
Үшқары партиялардың күшеюі дегеніміз орталық партияның әлсірегені. Орталық партия дегеніміз, кейбір социал-демократтардың (соның ішінде Мартовтың) қа~ те ойлағанындай, октябристер емес, кадеттер. Бұл пар- тияның объеятивтч-тарихи міндеті неде? Марксистер өз іліміне адал болып қала бергісі келсе, бұл сұрауға /Rayan беруге тиіс. Ңарар бұл партияның міндеті: «қара- жүздік помещиктер меп самодержавиеге цолайлы келе- тін (өйткені кадеттер ерікті келісім жасасуды жакдай- ды) жеңілдіктер жасау арқылы революцияны тоцтату»
90
В. И. Л ЕН ИН
деп жауап береді. К. Каутскийдің «Әлеуметтік револю- ция» деген белгілі еңбегінде реформаның революциядан айырмашылығы сол — реформа өкіметті езушілер табы- ның қолында қалдыра береді, олар өз өкіметін жоймай- ак, езушілер үшін цолайлъі келетін жеңілдіктер жасау арқылы езілгендердің көтерілісін басып тастап отырады деп жақсы түсіндірілген.
Буржуазиялық-демократиялық революцияда либерал буржуазияның объективті міндеті атап айтқанда мынау: «ақылға сыйымды» жеңілдіктер жасаудың арқасында монархияны және помегциктер табын сақтап қалу.
Бұл міндет жүзеге асарлық міндет пе? Мұның озі жағдайларға байланысты. Марксист мұны сөзсіз жүзеге аспайтын міндет деп мойындай алмайды. Бірақ буржуа- зиялық революцияның булай аяқталуы мынаны білдіре- ді: 1) буржуазиялық қоғамның өндіргіш күштерінің еркін дамуы мейліпше баяу болады (помещиктік жер иеленушілік оны кадеттік жоспар бойынша қайта құр- ғаннаи гөрі, революция арқылы жойылса, Россияның экономикалық прогресі әлдеқайда тез болады); 2) ха- лық бұқарасының негізгі мүқтаждары қанағаттанды- рылмайды және 3) халық бұқарасын кушпен басып жапыштау қажет болады. Бұқараны күшпен басып жа- ныштамайынша, кадеттердің конституциялық жолмен «бейбіт» даму дегені жузеге аспайды. Біз осыны есіміз- де берік ұстап, бұқараның санасына сіңіруге тиістіміз. Кадеттердің «әлеуметтік бейбітшілігі» помещик пен фабрикантқа арналған бейбітшілік, шаруалар мен жү- мыспіылардың басып-жаншылган котерілісінің «бейбіт- шілігі».
Столыпиіінің әскери-далалық жазалаулары мен ка- деттердің «реформалары» дегендеріміз бір езушініц екі қолы.
II
Біздің осы таңырыпқа жазылғаи бірінші мақаламыз- дың жарияланғанына сегіз күн — ал содан бергі саяси өмірде бірңатар ірі-ірі оқиғалар болып отті, бұл оқиға- лар біздің сондағы айтқанымызды дұрысқа шығарып, сонда қозғаған толғағы жеткен мәселелерді «болған
...СОЦИАЛ-ДЕМОКРАТИЯНЬІҢ ПЛАТФОРМАСЫ
91
(яки болып жатқан?) фактіге» айиалдырып, айқындап берді.
Кадеттердің оңға қарай ойысқандығы Думада қазір- дің өзінде-ақ аңғарылып отыр. Баяулыңты, сақтықты, жариялылықты, халықты тыныштандыруды, желіктір- меуді уағыздап, Родичевтердің Столыпинді қолдауы,— және Столыпиннің Родичевті қолдауы, әйгілі «жан- жақты» қолдауы фактіге айналды59.
Бұл факт қазіргі саяси жағдайға жасаған талдауы- мыздың, екінші Дума ашылмастан бурын, 15—18 фев- ральда жазылғап қарарлардың жобаларында жасаған талдауымыздың дұрыстығын тамаша дәлелдеп берді. Біз Орталық Комитеттің ұсынысына ермей, «таяудағы саяси міндеттерді» талқылаудан бас тартқанбыз, біз ре- волюциялық дәуірде мұндай ұсыныстың мүлдем негізсіз екенін көрсеткенбіз, біз осы минуттық саясат туралы мәселеиің орнына буржуазиялық революциядағы со- циалистік саясаттың негіздері туралы мәселені қой- ғанбыз.
Сопымен, революциялық дамудың бір аптасы біздің болжауымызды түгелдей дұрысқа шығарды.
Біз өткен жолы өз қарарымыз жобасының дәлелдеме бөліміи талдағанбыз. Бұл бөлімнің ең иегізгі пункті — әлсірегеи «орталық» партияның, яғни либералдық-бур- жуазиялық кадеттер партиясының, қаражүздік поме- щиктер мен самодержавиеге қолайлы келетін жеңілдік- тер жасау арқылы револіоцияны тоқтатуға тырысаты- нын көрсету болатын.
Болыпевизмиің бұл идеясып, өзіміз 1906 жыл бойы (тіпті одан да бұрын, 1905 жылдан, «Екі тактика»* ат- ты кітапша шыққан уақыттан бері) табандылықпен қорғап келе жатқан идеяны Плеханов пен оның PCДРП- ның оң қанатындағы пікірлестерінің мұпы буржуазия- ның роліие бүлікшілдік көзбен қараудан туған жарты- лай фантастикалық жорамал деп, немесе, ең кем дегеп- де, мезгілсіз сақтандырғандық, т. т. деп жариялағаны күні кеше ғапа еді деуге болады.
Ңараңыз: ДІығармалар толық жинағы, 11-том, 1—139-беттер. Ред.
92
В. И. Л Е Н И Н
Біздің дұрыс айтқанымызды бүгін журттыц бэрі көріп отыр. Кадеттердің «талабы» жүзеге аса бастады, сон- дықтан тіпті кадеттерді аяусыз әшкерелегені үшін боль- шевизмді бәрінен жек коретін «Товарищ» сынды газет те, кадеттердің қаражүздік үкіметпен келіс сөз жүргіз- гепдігі туралы «Речь» бекерге шығарып отырған лақап жөнінде*: «жел болмаса, шөп басы қимылдамайды»,— деп отыр.
«Товарищте» «болыпевиктерге арналған аптаның» осы қайта басталуын құттықтағаннан басқа біздің айта- рымыз жоқ. Бізге мынаны ескертіп өту ғана қалады: та- рих біздің алдын ала саутандырған сөздеріміздіц, уран* дарымыздъщ бэрін дурысца шығарды, біздің кадеттерге жасаған сыпымызды елемеген «демократтардың», амал не, тіпті кейбір социал-демократтардың да, күллі жеңіл- тектігін (ең жақсы дегенде жеңілтектігін) тарих әшке- релеп берді.
Кадеттер халықтың сыртынан үкіметпен саудаласып жүр деп бірінші Дума дәуірінде айтқан кім еді? Боль- шевиіггер болатын. Соңынан байқап отырсақ, Трепов сияңты адам кадеттік мииистрлікті жақтап жүр екен.
Халық бостандығының партиясы болғансып жүрген партияның үкіметке қарсы сайлау күресінің (бейне бір күрес жүргізгендей-ақ) нағыз қызу кезінде, 15 январь- да Милюковтың Столыпинге барып жолығуы жөнінде әшкерелеу науқанын бәрінен де жігерлі түрде жүргіз- ген кім еді? Болыпевиктер болатын.
1906 жылғы екі миллиард франк заемның іс жүзінде Дубасовтар мен К°-ге кадеттердің жанамалай жәрдем- десуі бойынша берілгепін, партияның атынан бұл заем- * Біз осы жолдарды жазып қойғаннан кейін «Речьтің»13 марттағы бас мақаласынан мынадай сөздерді оқыдық: «Өткен жыл-ғы июнь айын- да кадеттердің үкіметпен жүргізген атышулы келіс сөздері жайында нақты мәліметтер жарияланған кезде, ел оның анығын білетін болады: «халықтың сыртынан» жүргізген осы келіс сөздері үшін кадеттерге пәлендей бір кіиә қойылмақ болса, оларға ымыраға келмейді деп ««Рос- сияныц» айтып отырғанын кінә етіп қоюға болады». Иә, нақ сол «жа- рияланған кезде»! Ал әзірше кадеттер, сұрау салына тұрса да, 1906 жылғы июпьде болған келіс сөздер туралы да, j907 жылғы январьда болған келіс сөздер (15 январь күні Милюковтың Столыпинге барып жолыққаны) туралы да, 1907 жылғы мартта болған келіс сөздер тура- лы да «нақты мәліметтерді» жарияламай отыр. Сөйтіп халы^тыц сыр- тынан үкіметпен келіс сөздер жүргізілген фактісі факт болып қала береді.
.. .СОЦИАЛ-Д ЕМОКР АТИЯНЫҢ ПЛАТФОРМАСЫ
93
ға ашыңтан-ашық қарсы тұрыңдар деген Клемансоның формальды ұсынысын кадеттердің қабылдамай тастаға- нын Петербургте болған сайлау алдындағы жиналыс- тарда және екінші Думаның алғашқы күндерінде еске салған («Новый Луч» газетін қара) кім еді? Болыпевик- тер болатын.
«Кадеттер саясатының сатцындъщ сипатын» әшкере- леуді екінші Думаның царсацында дәйекті (яғпи про- летарлық) демократизм саясатының түйінді міндеті етіп қойған кім еді? Болыпевиктер болатын.
Думалық министрлік немесе жауапты министрлік құ- ру талабын, немесе атқару өкіметін заң шығарушы өкі- метке бағындыру талабын, т. т. қолдау туралы қауесет- тердің бәрін сәл ғана желдің өзі-ақ ңауырсындай ұшы- рып әкетті. Бұл ұранды шөшуші шайқасқа шақырған дабыл немесе бұқараиы ағартуға құрал етіп пайдалан- бақ болған Плехановтың армандары ақ пейіл филистер- дің арманы болып шықты. Сірә, мұндай ұрандарды шындап қолдауға енді ешкімнің де батылы бара қоймас. Іс жүзіне келгенде бұл арада әңгіме тіпті де «консти- туциялық негізді» неғұрлым толық, неғұрлым дәйекті түрде жүргізу «принципі» туралы болып отырмағанын, атап айтқанда, кадеттердіц реакциямен мәмлеге келуі туралы болып отырғанын өмірдің өзі көрсетті — немесе, дұрысырақ айтқанда, көрсете бастады. Бейне бір про- грестік жалпы принциптің либералдық сырт керінісінің тасасында жиренішті, лас нәрселерді жақсы сөздермен атайтын зәросі ұшқан либералдың тар өрісті таптық мүдделері бар деп білген және соны корсеткен адамдар- дың айтқаны дұрыс екенін өмір көрсетіп берді.
Сонымен, біздің бірінші қарарымыздың ңорытынды- ларының дұрыс екенін логика емес, тарих, сөз емес, іс, социал-демократтардың қаулылары емес, революция оқиғалары өзіміз күткендегіден әлдеқайда тез және әл- деқайда жақсы дәлелдеп берді.
Бірінші қорытынды: «біздің көз алдымызда өршіп ке- ле жатқан саяси дағдарыс конституциялық дағдарыс емес, революциялық дағдарыс, мұның өзі пролетариат пен шаруалар бұқарасын самодержавиеге қарсы тікелей күреске бастайды».
94
В. И. Л ЕН И Н
Бірінші қорытындыдан тікелей туындайтын екінші қорытынды: «сондықтан алдағы Дума науқанын халық- тың өкімет билігі үшін жүргізетін революциялық күресі кезеңдерінің бірі деп біліп, сол мақсатқа ғана пайдала- пу керек».
Конституциялық дағдарыс пен революциялық дағда- рыстың арасындағы айырмашылыңтың мәні неде? Оның мәиі мынада: конституциялық дағдарыс мемлекеттің қа- зіргі пегізгі заңдары мен тәртіптері иегізінде шешілуі мүмкін, ал революциялық дағдарыс бұл заңдар мен кре- постниктік тәртіптердің қиратылуын талап етеді. Осы уақытқа дейін біздің қорытындыларымызда айтылған пікірді қай фракцияда екепіне қарамастап бүкіл рос- сиялың социал-демократия түгел мақұлдап келген бо- латын.
Тек соңғы кезде ғана меньшевиктер арасында бір ағым күшейді, бұл ағым мүлдем қарама-қарсы козқа- расқа — революциялық күрес туралы ииеттерді тастап, қазіргі «конституцияны» сақтап, соның негізінде әрекет істей беруге бүйрегі бұрып отыр. Мемлекеттік думаға көзқарас туралы «бір топ практиктердің қатысуымен Дан, Кольцов, Мартынов, Мартов, Негорев жолдастар және басқалары» жазып, «Русская Жизньнің» 47-номе- рінде * басылған (жеке листок болып шыққан басылы- мы да бар) қарар жобасының елеулі пункттері мына- лар:
«...2) орыс революциясында ең маңызды орынға көте- ріліп келе жатқан тікелей өкімет үшін күрес жүргізу міндеті қоғамдық күштердің (?) арасалмағы қазіргідей болып отырғанда, ең алдымен, халық өкілдігі үшін (?) күресу туралы мәселеге (?) тіреліп отыр (?);
...3) революцияны дәйекті түрде (?) жақтаушылар- ды едәуір мөлшерде көбейткеп екінші Дума сайлауы халық бұқарасы арасында өкімет үшін осы (?) күрестің қажеттігін түсінудің пісіп жетіліп келе жатқанын көр- сетті...».
Бұл пункттердің жазылуы қаншама шым-шьітырық болып, қаншама шатасып жатқанымен, пролетариат
24 февраль, 1907 ж.
... СОЦИ А Л-Д ЕМОНР АТИЯНЫҢ ПЛАТФОРМАСЫ
95
пен шаруалардың өкімет жолындағы революциялық кү- ресінің орнына жұмысшы партиясының міндетін осы кунгі халық өкілдігі жолындағы немесе соның негізін- дегі либералдык күреске айналдыру тенденциясы айқын аңғарылып отыр. Мәселенің осылай қойылуын қазіргі уақытта иемесе партияның бесінші съезінде меныпевик- тердің шыиында да бәрі бірдей мойындай ма екен, енді осыны күте тұру ғана қалып отыр.
Ңалай болғанда да кадеттердің оңға қарай ойысуы және оларды Столыпиннің «жан-жақты» мақұлдауы біздің партияның оң қанатын тез арада-ақ мәселені ті- кесінен қоюға мәжбүр етеді: не кадеттерді қолдау сая- сатын одан әрі жүргізіп, сөйтіп, оппортунизм жолына біржолата түсіп алу керек, не кадеттерді қолдауды мүл- дем тоқтату керек те, пролетариаттың социалистік дер- бестігі және демократиялық ұсақ буржуазияны кадет- тердің ықпалы меп гегемониясынан босату саясатын қабылдау керек.
Біздің қарарымыздың үшінші қорытындысында бы- лай делінеді: «Ңазіргі кезде социал-демократия алдың- ғы қатарлы таптың партиясы ретінде жалпы алғанда ка- деттік саясатты, жеке алғанда кадеттік министрлікті ешбір жағдайда қолдай алмайды. Социал-демократия бұл саясаттың опасыздық сипатын бұқара алдында ашып көрсетуге, бұқараға олардың алдында тұрған ре- волюциялық міндеттерін түсіндіруге, бұқара жоғары саналылық корсеткен және берік ұйымдасқан жағдайда ғана самодержавиенің беруі мүмкін жеңілдіктері алдау және аздыру құралынан революцияны одан әрі дамыту құралына айнала алатынын оларға дәлелдеп беруге барлық күш-жігерін жұмсауға тиіс».
Біз жекелеген жеңілдіктер жасалу мүмкіндігін жал- пы теріске шығармаймыз және оларды пайдаланудан ңашпаймыз. Қарардың тексті бұл жөнінде епщандай кү- мән қалдырмайды. Сондай-ақ кадеттік министрліктің де белгілі бір жағынан «самодержавиенің жеңілдіктері» категориясына сай келіп қалуы мүмкін. Бірақ жұмыс- шы табының партиясы, «бөлшектеп төлегенін» (Эн- гельстің сөзі) 60 қабылдай беруден бас тартпауымен қа- тар, істің екінші, өте маңызды және либералдар мен
96
В. И. Л ЕН ИН
оппортунистердің көбінесе ұмытып кете беретін жағын, атап айтқанда: «жеңілдіктердің» алдау жэне аздыру уу- ралы ретіндегі ролін ешбір ұмытпауға тиіс.
Буржуазияшыл реформист болғысы келмесе, бұл жа- ғыи социал-демократ ұмыта алмайды. Меныпевиктер жоғарыда айтылған қарарында: «...Думаның атқару өкі- метті өзіие бағындырып алуға барлыц куш-жігерін са- луын социал-демократия қолдап отыратыи болады...» деп, мәселеніц осы жағын тіпті кешірімсіз түрде ұмы- тып отыр. Мемлекеттік думаның күш салуы дегеніміз Дума көпшілігінің күш салуы деген сөз. Думаның көп- шілігі солшылдарға царсы оңшылдар мен кадеттерден қалыптасуы мүмкін екеніп тәжірибе қазірдің озінде-ақ көрсетті. Мұндай көпшіліктің «күш салуы» өзіие «атқа- ру өкіметті» халықтың күйін пашарлататындай немесе оны көрер көзге алдайтындай етіп багындырыіг алуы мүмкін.
Меныпевиктер бұл арада тек асыра сілтеп кеткен бо- лар: ңазіргі Дума көпшілігінің жоғарыда айтылған ба- ғыттағы барлыц күш салуларын олар қолдай қоймас деген үміттеміз. Бірақ меныпөвизмнің аса көрнекті кө- семдерінің осындай тұжырымды қабылдай алғаны, әри- не, назар аударарлық.
Кадеттердің оңға қарай ойысуы, іс жүзінө келгенде, цай фракцияда екеніне қарамастан, барлыц социал-де- мократтарды кадеттерді қолдаудан бас тарту саясатын, олардың сатқындығын әшкерелеу саясатын, жұмысшы табының дербес және дәйекті революциялық партиясы болуы саясатын қабылдауға мәжбүр етеді.
«Пролетарий», Л«Л5 14 және 15,
4 және 25 март, 1907 ж.
«Пролетарий» газетгніц текстг бойынша басылып отыр
97
ҢАРАРЛАРДЫ БҮЛАЙ ЖАЗБАУ КЕРЕК61
1907 ж. мартта (1 апрелъде) жазылған; «Соцғы сөз орнына>> 1907 ж. 19 жэне 25 март (1 және 7 апрелъ) аралығында жазылған
1907 ж. апрелъде мына жина/фга басылған: «Тактика мдселелері», II. С.-Петсрбург, «Новая дума» баспасъі Ңол цойған: Н. Леиин
Жинагутыц тексті бойынша басылып отыр
99
«Русская Жизньнің» 47-номерінде (24 февральда) ңа- рардың бірінші (бір топ практиктердің қатысуымен, Дан, Кольцов, Мартыиов, Мартов, Негорев жолдастар және басқалар жасаған) жобасыи жариялағаны үшін меныпевик жолдастарға алғыс айтпай болмайды. (Бөлек листок болып басылғаны да бар.) Партия съезіне шын- дап әзірлепу үшін қарарлардың жобаларын алдын ала басып, оларды жете талдау қажет.
Ңарар Мемлекеттік дума жөніндегі көзқарасқа ар- палғап.
1- пункт:
«ңазіргі уақытта, террордан үрейленіп қалған халық бұқара- сьшың ұйымдасқан қарсы қимылына кездаспеген мейлінше жү- генсіз кеткен диктатураның жөті айлық үстемдігінен кейін, Мемлекеттік думаның қызметі әлгі бұқараныц назарын елдің саяси оміріне аудара отырып, оларды жұмылдыруға және олар- дың саяси белсенділігін арттыруға көмектесе алады және көмек- тесуге тиіс те».
Мұиымен не айтқысы келген? Дума Дума болмаған- дықтан жақсы дегендік пе? Немесе бұл — «Думаны сақ- тау» керек дегендік пе? Сірә, авторлардың пікірі дәл осылай болса керек. Бірақ ол ашық айтылмаған. Оған тек меңзеу ғана бар. Қарарды меңзеулермен жазуға болмайды.
2- пункт:
«орыс революциясында басты орынға көтеріліп көлө жатқан (сірә, қойылып отырған дөгөннің орнына қатө басылған болар)
100
В. И. Л Е Н И Н
өкімет үшін тікелеи күресу міндеті қоғамдық күштердің арасал- мағы қазіргідей болып отырғанда, ең алдымен, халық өкілдігі жолындағы күрес туралы мәселеге тіреліп отыр».
Бұл пункт «Речьтің» мақтауына тегіпнен-тегін ілініп отырған жоқ (27 февральдағы бас мақала: «Россия со- циал-демократиясы үшін бұл ілгері басқан зор адым»... «саяси сана-сезімнің табысы»). Бұл, шыпында, тұп-ту- ра ғажап пункт.
Өкімет үшін күресу міндеті «өкілдік үшін күрес ту- ралы» мэселеге қалайша тіреле алады?! «Халық өкілді- гі ушін күрес» дегеніміз не?? «Қоғамдық күштердің қазіргі арасалмағы» қай арасалмақ?? Мұның алдында- ғы пунктте: «мейлінше жүгенсіз кеткен диктатураның жеті айлық үстемдігі террордан үрейленіп қалған халық бұқарасының ұйымдасңан қарсы қимылын кездестірме- ді» деп қана айтылған еді. Бұқараның айқын, орасан зор солшылдануы кезінде, осы жеті айдың аяғында ке- ліп, сайлауда білінген солшылдануы кезінде 7 ай бойы бұқараның ұйымдасқан тойтарыс бермеуі «қоғамдық күштердің арасалмағы» туралы шынымеи бірдеме айта қояр ма екен??
Мұның өзі саяси ойдың қайдағы бір ақылға сыйым- сыз дерлік күңгірттігі.
Ңоғамдық күштердің арасалмағы соңғы жарты жыл ішінде мына мағынада айқын өзгерді: «орталық пар- тия», либералдар әлсіреді; ұшқарылар: қаражүздіктер мен «солшылдар» нығайып, күшейді. Екінші Дума сай- лауы мұны даусыз дәлелдеп берді. Демек, саяси қай- шылықтардың (және экономикалыц ^айшылыцтардьщ да: локауттар, аиітыу, т. т.) шиеленісуі салдарынан қо- ғамдық күштердің арасалмағы анағурлым революция- шылдана түсті. Біздің меньшевиктер революциялық міндеттерді («өкімет үшін күрес») қайдағы бір либе- ралдық міндеттерге («халық өкілдігі үшін күрес») дейіп төмендетіп, ол міндеттерді әлсіретуге ездерің мәжбүр еткен керісінше қорытындыға қандай керемет арқылы келді екен?
«Жүгенсіз кеткен диктатура» жәнө солшыл Дума,— осыдан керісінше қорытыпды шығатыны айқын: халық өкілдігі яегізінде күресудің немесе оны сақтап қалу
ҚАРАРЛАРДЬІ БҮЛАЙ ЖАЗБАУ КЕРЕК
101
үшін күресудің либералдық міндеті дегепіміз мещандық утопия, өйткені объективті жағдайлардың себебінен мұндай міндет «өкімет үшін тікелей күрессіз» орындал- майды.
Меныиевиктік саяси ой-пікір ілгері қарай шаян сияқ- ты жылжиды.
Екінші пункттен іпығатын қорытынды: меньшевиктер революциялық социал-демократия позициясыпап либе- ралдардың позициясына ауып кетті. Екінші пункттің қорытыиды «көмескілігі» («халық өкілдігі үшін күрес») іс жузінде либерал буржуазияның идеясын білдіреді; ал либерал буржуазия өзінің революциядан «үрейленіп қалғандығыи» «халық бұқарасының үрейленіп қалғап- дығыпа» жауып отыр, сөйтіп осьшы сылтау етіп, бейне жария күрестің («халық өкілдігі үшін күрес») пайда- сыпа революциялық күрестен («окімет үшіп тікелей күрес») бас тартуға асығады. Столыпин көп ұзамай «қо- ғамдық күштөрдің қазіргі арасалмағы жағдайында» «халық өкілдігі үшін күрес» дегенпің не екенін мень- шевиктерге үйрететін болар!
3-пункт:
«Революцияны дәйекті түрде жақтаушы бірқатар адамдар бер- гсн 2-Дума сайлауы халық оұңарасы арасында өкімет үпіін осы күрестің ңажеттігін түсіпу сезімінің пісіп жетіліп келе жатқа- пын көрсетті».
Бұл пе? Бұл қалай? 2-пунктте қоғамдық күштердің қазіргі арасалмағынан өкімет үшін күресті өкілдік үшіи күреспен алмастыруға қорытынды шығарылып еді, ал енді сайлау ңорытындыларынан екімет үшін «осы» кү- рестің қажеттігін түсіну сезімінің бұқара арасында пі- сіп жетілуі жөнінде қорытынды шығарылып отыр!
Жолдастар, мұпың озі былық. Шамамен былай етіп қайта жазу керек еді: екінші пункт: «Екінші Думаның сайлауы өкімет үшін тікелей күрестің қажеттігіп түсіну сезімінің халық бұқарасы арасында пісіп жетіліп келе жатқанын көрсетті». Үшінші пункт: «Сондықтап либе- рал буржуазияның өзінің саяси қызметін осы халық өкілдігі негізіпдегі күреспен шектеуге тырысуы идея- лық жағынан біздің либералдардың мүлде топастыгьш
5 15-том
102
В. И. ЛЕНИН
көрсетеді, ал материалдық жағынан олардың реакция- мен мәмлеге келу арқылы революцияны тоқтатуға (қа- зіргі кезеңде жүзеге аспайтыи) ұмтылуып көрсетеді». Егер бұған қосымша біздің марксистер халық ішінде ұшқары саяси пікірлердің шиеленісуін қандай экономи- калық себептер туғызып отырғанын 1-пунктте анықтау- ға тырысқан болса, онда бір-біріне байланысы бар бір- деме шыққап болар еді.
Сонан соң, «революцияның дәйекті жақтаушылары» дегеніміз пө?? Сірә, бұл арада ұсаң-буржуазиялық демо- кратия, ец алдымен, шаруалар демократиясы, яғни тру- довиктер (кец мағынасында, халықтық социалистер мен социалист-революционерлерді де қоса) айтылып отыр- ған болу керек, ойткені біріиші Думадан екінші Дума- ның айырмашылығы дәл осындай. Бірақ, біріншіден, бұл тағы да меңзеу, ал қарарлар меңзеумен жазылмай- ды. Ал, екіншіден, бул дурыс емес цой, жолдастар! Трудовиктерді «революцияның дәйекті жақтаушылары» деп атағандарың үшін біз сіздерді эсерленуші ересътер деп формальды түрде айыптауға тиіспіз. Буржуазия- лың революцияпыц дәйекті (сөздің дәл мағынасында) жақтаушысы тек пролетариат цана бола алады, өйткені ұсақ өндірушілер, ұсақ ңожайындар табының қожайын- дық талаптар мен революциялық талаптар арасында ауытцуы сөзсіз,— мәселен, Петербургтегі сайлауда эсер- лердің кадеттерге сатылуға ұмтылу мен кадеттерге қарсы шайқас ашуға ұмтылудың арасында ауытқуы.
Сондықтан абайлаңқырап айту керектігіне,— шама- мен алғанда болыпевиктік қарардың жазылуы рухында айту керектігіне, жолдастар, бізбеп, бәлкім, келісерсіз- дер (27 февральдағы «Новый Лучты» қараңыз):
«...еңбек партиялары... либералдардың гегемониясына бағыну» (Петербургтегі сайлау, кадетті Дума председа- телі етіп сайлау) «мен помещиктік жер иеленушілікке және крепостниктік мемлекетке қарсы батыл күрес жүргізудің арасында ауытци отырып, шаруалар мен ңа- ланың ұсақ буржуазиясының қалың бұқарасының мүд- делері мен көзқарасын аздьі-көпті жацын көрсетеді...» *
Ңараңыз: осы том, 6-бет. Ред.
ҚАРАРЛАРДЬІ Б¥ЛАЙ ЖАЗБАУ КЕРЕК
103
Орайы келгенде айтпай болмайды, осы қарарда Коль- цов жолдас (басқа меньшевиктермен бірге) трудовик- терді революцияның дәйекті жаңтаушыларына жатқы- зады да, «Русская Жизньиің» 49-номерінде сол Коль- цовтың озі трудовиктерді уалалыц демократияга (ягии кадеттерге) і$араганда «өндіріс пен қоғамның күні өт- кен ескі формаларып оте коптеген жағдайларда жақтай- тын» селолық демократияға жатқызады. Мұпың озі тым қисыпсыз ғой, жолдастар!
4-пункт:
«Думаның құрамыңда революцияньщ осындай дәйекті жақ- таушыларының болуы халық бұқарасының осы мекемеге дегеи сенімін көтере жоне нығайта отырып, ол мекемеиің бостандық пен өкімет жолындағы жалпы халықтық күрестің нағыз орта- лыгына айналу мүмкіндігіп жеңілдетеді».
ІІесін айтасыц, «сүп-сүйкімді» қорытыпды. Бірақ та- ғы да логика ақсап жатыр. Меиьшевиктер қарардың бүкіл дәлелдеме бөлімін осы пунктпен аяқтайды. Олар қарарда бул мэселе жөнінде бұдап басқа тіпті де еш нәрсе айтпайды. Сондықтан қорытыпды да аксап жа- тыр.
Егер «революцияның дәйекті жақтаушылары» Дума- да көпшілік болмай, тек «едәуір мөлшерде» ғана болса (3-пупктте айтылғандай жәпе өте дұрыс айтылған), оіі- да сонымеп қатар революцияның дұшпандары да, рево- люцияның дәйексіз жақтаушылары да бар екені айқыи. Демек, тұтас алғанда Думаның тіпті де «бостандың пен окімет жолындағы жалпы халықтық күрестің» емес, дэйексіз демократиялық саясаттың «пағыз орталығына айналу» «мумкіндігі» бар болғаны.
Бұл жағдайда екіиің бірі болар еді: (1) Не бұл ме- кемеге халық бұқарасыиың сенімі артпас та, нығаймас та еді, қайта томендеп, әлсіреген болар еді. (2) Не ре- волюцияның дәйексіз жақтаушыларының саясатын дә- йекті демократиялық саясат ретінде бұқараның ұғынуы нәтижесінде халық бұқарасының саяси сана-сезімі аз- ғындатылғаи болар еді.
Осыдан келіп, менъшевиктердіц жасалған қорытынды- ларынан: революцияиың дәйекті жақтаушысы ретінде пролетариаттың партиясы революцияның онша дәйекті 5*
104
В. И. ЛЕНИН
емес (мысалы, трудовиктер) жақтаушыларын револю- цияның дәйексіз жақтаушыларына царсы және әсіресе революцияны тоцтатуды көріне көзге жақтаушыларға (мысалы, кадеттер) қарсы жұмысшы табының соңынан ертуге үздіксіз ұмтылуға тиіс деген алғы шарты цалай- да туатыны әбден аиқын, ал меныпевиктер, неге екені белгісіз, мұндай ңорытыпды жасамаған.
Меныпевиктерде осы қорытындының болмауы олар- дың пікірлерінің бір-біріне мүлде жанаспауына әкеп соғады. Былай болып шығады: Дума*да «революцияның дәйекті жақтаушылары» едәуір мөлшерде болған жағ- дайда революцияпы тоқтатуды көріне козге жақтаушы- ны қолдап... дауыс беру керек!
Тіпті де жақсы емес, жолдастар!
Талданып отырған қарардың қорытынды бөлімі бы- лай дейді (пункт-пунктімен алайық):
«Социал-демократия — Мемлекеттік думаны нағыз заң шыға- рушы мекеме деген жалған түсіні-кті әшкерелей отырып, халық бұқарасына, бір жағынан, іс жүзіндө заң жөніндегі кеңесші ме- кеме болып табылатын Думаның шын сипатын, ал екінші жа- ғынан,— ол қаншалықты болымсыз мекоме болғанымсн, оны ха- лықтың өкімет билігі жолында одан әрі күрес жүргізу мақса- тында пайдаланудың мүмкіндігі мен қажеттігін түсіндіреді, Думаның заң шығару жұмысына қатысады, мұнда төмендегі ерөжелерді басшылыққа алады...»
Мұның өзі 4 (Бірігу) съездің қарарында Думаны «ре- волюцияның құралына» «айналдыру» туралы, бұқараны «Думаның мүлде жарамсыздығын» ұғынуға дейін жет- кізу туралы, т. т. сөздерде куштірек айтылган ойдың әлсіретіліп айтылуы.
«... I а) Социал-демократия барлық пролетарлық емес партия- лардың ұсыныстары мен заң жобаларын қалалық, селолық про- летариаттьщ және дәйекті демократизмпің мүддөлері тұрғысы- нан сынға алады, сөйтіп оларға өзіпіц талаптары мен ұсыныс- тарын қарсы ңояды, бұл жұмыста таяудағы саяси міндеттерді пролетарлар бұқарасының әлеуметтік-экономикалық мұңтажда- рымен, жұмысшы қозғалысының барлық формалардағы қажетте- рімон бапланыстырады.
Ескерту. Жағдайлар мұны талап еткенкездө, социал-демокра- тия басңа партиялардың жүзегө асырылатын заң жобалары іші- нен халың бұқарасының қолында шын мәніндегі демократиялың бостандықңа жету жолындағы революциялық күрес құралы бо-
ҢАРАРЛАРДЫ Б¥ЛАИ ЖАЗБАУ КЕРЕК
105
ла алатын заң жобаларын, зиянсызырақ жобалар ретінде, қол- дайды...»
Бұл ескертуде социал-демократияның буржуазиялъіц- реформаторлыц жұмысқа Дума негізінде қатысуының қажеттігі туралы пікір айтылған. Ерте емес пе, жолдас- тар? Думаны нағыз заң шығарушы мекеме деп ұғыну- дың жалғандығы жайында сіздер өздеріңіз айтңан жоқ па едіңіздер? Сіздер жузеге асьірылған жагдайда алда- ғы күреске пайда келтіре алатындай буржуазиялық заң жобаларын қолдағыларыңыз келеді.
«Жүзеге асырылған жағдайда» деген шарт жөнінде ойланып қараңыздар. Сіздердің қолдауларыңыздың мақсаты — «зиянсызырақ жобаны» жүзеге асыруға ко- мектесу. Бірақ жүзеге асыратын Дума емес, Дума мен Мемлекеттік совет62 және жоғарғы өкімет қой! Демек, сіздер өздеріңіздің қолдауларыңыз арқылы «зиянсызы- раң жобаны» жүзеге асыруға көмектесетініңізге ешцан- дай кепілдік жот$. Ал «зиянсызырақ жобаны» қолдап, оны жақтап дауыс беру арқылы сіздер бұларыңызбен, дау жоқ, жартыкеш буржуазиялық реформаторлық үшін, Думаның, шын мәнінде, комедиялъщ,— сіздердің өздеріңіз де мойындаған комедиялық! — заң шығару жұмысы үшін жауапкершіліктің бір бөлегін өз мойын- даръщызға, пролетар партиясына, артасыздар!
Осы екіталай «қолдауды» не ушін жасау керек? Өйт- кені бұлайша «қолдау» өздеріңіз сүйеніп отырған бұ- ңараның революциялъіц сана-сезімін тікелей әлсіретугө қауіп туғызады, ал ол ңолдаудың практикалыіу паидасы «жалған үміт»!
Сіздер қарарды жалпы реформаторлық жұмыс тура- лы емес (онда социал-демократтар одан безбейді деп ай- туға ғана тура келер еді), екінші Дума туралы жазып отырсыздар. Сіздер бұл Думада «революцияпың дәйекті жақтаушыларының» саны едәуір деп айтып та қойды- ңыздар. Демек, сіздер Думаның цазірдің өзінде анытугал- ган ггартиялық құрамы бар екенін айтып отырсыздар ғой. Бұл — факт. Сіздер қазіргі Думада «революцияның дэйекті* жақтаушылары» ғана емес, «реформалардың * Оқушыдан осы сөзге менің жоғарыда жасаған түзетуімнің қажет болғанын әрдайым есте ұстауды сұраймын.
106
В. И. Л Е Н И Н
дәйексіз жақтаушылары» да, солшылдар мен трудовик- тер ғана емес, кадеттер де бар екенін, оның үстіне оң- шылдардан кадеттердің өздері-ац күштірек екенін біле- сіздер (100 оңшылға қарсы 150-ге жуық кадеттер мен бұларға қосылатын халықтық демократтар). Думада іс- тің жағдайы осындай болып отырғанда «зиянсызырақ жобаны» әйтеуір жүзеге асырудың жөні осы екен деп сіздердің оны қолдауларыңыздың цажеті жоц, реакция- ның «реформалардың дәйексіз жақтаушыларына» қар- сы күресіиде сіздердің цалыс цалгандарыңыз жетіп жатыр. Бұл ретте (заң жобаларып жүзеге асыру мағы- насыпда) практикалық нәтиже бұрыпғыша болады, ал идеялық-саяси мағынада революцияшыл пролетариат партиясы ретіпде сіздер оз позицияңыздың тұтастығын, тазалығып, ұстамдылығын, оғап сенімділікті сөзсіз ұта- сыздар.
Революцияшыл социал-демократ осы жағдайды елеу- сіз қалдыра ала ма?
Меныпевиктер төмендегілерге қараудың орнына жо- ғарыдағыларға қарайды. Мепыпевиктер, өз сөздеріне қарағанда, Думада «саны едәуір» «революцияның дә- йекті жақтаушыларыныц» санасы мен жауынгерлік қа- білетін көтеруден гөрі «реформалардың дәйексіз жақ- таушыларының» реакциямеи мәмлеге келуі арқылы «зиянсызырақ жобаның» жүзеге асырылатыидығына көбірек қарайды (өйткені заң жобаларын жүзеге асыру- дың шын маңызы нақ осындай). Мепьшевиктердің өз- дері «революцияпың» азды-көпті «дәйекті жақтаушыла- рыныц» буцараға арнаған үпдеуіпе емес, кадеттердің самодержавиемеп келісімге келуіпе («зиянсызырақ жо- баны», реформаларды жүзеге асыруға) к,арайды жәие халъщты да соған царауға уйретеді. Мұның өзі проле- тарлық саясат емес, либералдық саясат. Мұпың өзі соз жүзінде Думаның заң шығарушылық праволарының жалғандығын жариялап, ал іс жүзінде Дума арңылы заң реформаларын жасауға халықтың сепімін нығай- тып, революциялық күреске деген сепімді әлсірету бо- лады.
Дәйектірек, адалырақ болыңыздар, меиьшевик жол- дастар! Егер сіздер революцияны бітті деп сепетін бол~
ҢАРАРЛАРДЫ Б¥ЛАЙ ЖАЗБАУ КЕРЕК
107
саңыздар, егер өздеріңіздің осы (бәлкім, ғылыми жол- мен анықталған?) сеніміңізден революцияға сенімнің жоқтығы туатын болса, онда революция туралы айту- дың да керегі жоқ, онда өздеріцнщ тікелей міндеттерің- ді реформалар жолындағы күрес деп білулерің керек.
Егер де сіздер өздеріңіздің айтқандарыңызға сенетін болсаңыздар, егер сіздер екінші Дума депутаттарының «едәуір бөлегін» шынында да «революцияның дәйекті жақтаушылары» деп санайтын болсаңыздар, онда сіздер реформаларды қолдауды (практикалық жағынан түкке тұрғысыз, идеялық жағынаи зиянды ңолдауды) емес, қайта әлгі революцияны жақтаушылардың революция- лық сана-сезімін ашуды, пролетариаттың ықпалы арқы- лы олардың революциялық ұйымшылдығы мен батыл- дығын нығайтуды бірінші цатарға қоюға тиіссіздер.
Әйтпесе сіздердікі ңисынсыздық пен шатасушылық- тың піыңы болып шығады ғой: жұмысшы партиясы ре- волюцияны дамыту ушін «революцияның» азды-көпті «дәйекті жақтаушылары» жөніндегі міндеттерін бір ауыз сөзбен де анықтамайды, оның орнына «зиянсызы- рақ жобаны», реформалардың дәйексіз жақтаушыларын қолдау міндетіне ерекше ескерту арнайды!
«Ескертуді» шамамен былай етіп қайта жасау керек еді: «Думада революцияпы азды-көпті дәйекті жақтау- шылардың саны едәуір болғандықтан, социал-демократ- тар Думада реформалардың дәйексіз жақтаушылары жүзеге асырғысы келіп отырған заң жобаларын талқы- лаған кезде осы заң жобаларының жартыкештігі мен сенімсіздігін сынауға, бұл заң жобаларында либерал- дардың реакциямен жасап отырған келісіміне, револю- цияның азды-көпті дәйекті жақтаушылары үшін батыл, аяусыз революциялық күрес жүргізудің қажеттігін тү- сіндіруге баса назар аударуға тиіс. Зиянсызырақ болып табылатын заң жобалары дауысқа қойылған кезде со- циал-демократтар қалыс қалады, сөйтіп реакцияны қа- ғаз жүзінде «жеңуді», самодержавие тұсында «либерал- дық» реформаларды жүзеге асырғаны үшін халық алдында жауап беруді тек либералдарға ғана ңалдыра- ды».
108
В. И. ЛЕНИН
«...б) Социал-демократия қазіргі режимнің теріс жақтарын ғана емес, буржуазиялық қоғамның бүкіл таптық ңайшылықта- рын да ашып көрсету үшін түрлі заң жобаларын талқылауды да, мемлекеттік бюджетті талңылауды да пайдаланады...»
Өте жақсы мақсат. Буржуазиялық қоғамның таптық қайшылықтарын ашып көрсету үшін партияны таптар- ға айналдырып жіберу керек. Думадағы «бейпартия- лық», «бірыңғай» «оппозициялық» рухпен күресу керек, мысалы, бейие бір «халық бостандығы» деген ат арқы- лы «таптық қайшылықтарды» көмескілеуге бәрінен де көбірек ұмтылып отырған кадеттердің таптық тар өріс- тілігін аяусыз ашыіг көрсеру керек.
Меньшевиктердің буржуазиялық қоғамның таптық қайшылықтарын ашу туралы айтып қана қоймай (само- державиенің пасықтықтарын ашу туралы айтып «цана уоймай»), муны істеуіне де тілектеспіз...
«...в) Социал-дөмократия бюджет мәселесінде «жауапкерші- ліксіз үкіметке бір тиын да берілмесін» деген принципті басшы- лыққа алады...»
Тамаша принцип, егер: «жауапкершіліксіз» дегеннің орнында үкіметтіц Дума алдында жауапкершілігін көр- сететіп емес (қазіргі «конституция» кезінде бұл бос сөз), қайта үкіметтің жоғарғы өкімет алдындағы «жа- уапкершілігін» көрсететіп басца сөз тұрған болса (бұл бос соз емес, шындыц, өйткені нағыз өкімет халықтың қолында емес, «өкімет үшін күрестің» пісіп жетіліп ке- ле жатқаны туралы мепьшевиктердіц оздері де айтып отыр), бұл принцип отс жақсы болар еді.
Былай деп айту керек еді: «бүкіл өкімет халық қо- лына көшкенше, үкіметке бір тиын берілмесін».
«II. Социал-демократия қазіргі үкіметтің піын сипатын және оның барлық іс-әрекеттерініц халық мүдделеріне түгелдей қай- шы келетінін халық алдында әшкерелеу үшін; қала мен дерев- няда жұмысшы табының жағдайын және өзініц саяси, экономи- калық жағдайларын жақсарту жолындағы оның күрес жағдай- ларын анықтау үшін; үкіметтің және оның агенттерінің болсын, сондай-ақ дәулетті таптардың және олардың жоғын жоқтайтын саяси партиялардың болсын жұмысшы табы жөнінде қандай роль атқаратынын баяндау үшін сұраулар қою правосымен пай- даланады...»
ҚАРАРЛАРДЫ БҮЛАЙ ЖАЗБАУ КЕРЕК
109
Өте жақсы пункт. Думадағы біздің социал-демократ- тар осы сұрау қою правосын осы кезге дейін (19 март) аз пайдалапып келгені ғана өкінішті.
«...IIL Осы жұмыстың негізінде жүмысшы бұқарасымен өтө тығыз қарым-қатынас жасай отырып, өзінің заң іпығарушылық қызметінде жұмысшы бұқарасының ұйымдасқан қозғалысын бейнелөуші болуға ұмтыла отырып, социал-демократия Думаның ескі тәртіпке қарсы және оның өз қызметінде оны тежеп отыр- ған негізгі заңдардың шеңберінен шығуыпа мүмкіндік беретін- дей жағдайларды жасау күресінде Думаны қолдау үшін жұмыс- піы бұқарасының, жалпы халық бұқарасының да, ұйымдасуына көмектеседі...»
Бірішпіден, социал-демократтардың «заң шығаруіпы- лық» қызметі туралы айтудың керегі жоқ. Сондықтан «думалық қызмет» деу керек еді.
Екіншіден, «Думаның ескі режимге қарсы күресінде оны қолдау» ұранының қарардыц алғы шарттарымен мүлдем байланысы жоқ, шын мәніне келгенде, теріс ұран болып табылады.
Ңарардың дәлелдерінде өкімет ушін революциялық күрес жүргізу туралы және Думада «революцияны дә- йекті жақтаушылардың саны едәуір» екені туралы ай- тылады.
Бұл арада «өкімет үшін күрес» доген әбдөн айқын, револіоциялық категория «ескі режимге қарсы» тұрлау- сыз «күреспен», яғни тікелей реформаторлыц күресті қамтитын сөзбен неге ауыстырылған? Өкімет үшін «ал- дамшы» күрестің орнына «реформа үшін күресу мінде- ті» ұсынылатын рухта дәлелдерді ңайта жасау керек емес пе екен?
Бұл арада әңгіме «революцияның дәйекті жаңтаушы- ларын» буцараныц қолдауы туралы болмай, «Думаны» қолдау туралы болып отырғаны несі? Меныпевиктер бұ- қараны реформалардың дәйексіз жақтаушыларын қол- дауға шақырып отырған болып піығады ғой!! Жақсы емес, жолдастар.
Ақырында, «Думаның» ескі тәртіпке қарсы күресіп- де оны қолдау туралы сөздер, шын мэнінде, тікелей те- ріс пікірлер туғызады. «Думаны» қолдау дегеніміз — Думаның көпшілігін қолдау деген сөз. Көпшілік деге-
110
В. И. ЛЕІІИН
німіз — кадеттер плюс трудовиктер. Демек, сіздер іш- plicite, яғни, мұны тура айтпасаңыз да, кадеттерге олар «ескі режиммен күресіп жатыр» деп сипаттама берді- Ңіздер.
Мұндай сипаттама дұрыс емес және толық емес. Мұн- дай нәрселерді жартылай меңзеп айтпайды. Оларды ту- ра, анық айту керек. Кадеттер «ескі режиммеи күресіп жатқан» жоц, қайта осы ескі режимнщ өзін реформа- лаута, жаңғыртуға тырысып отыр, сөйтіікқазірдің өзін- де ескі өкіметпен келісімге келуді әбден анық және ашықтан-ашық көздеп отыр.
Ңарарда бұл жонінде түк айтпау, мұны қағыс қалды- ру — пролетарлық көзқарастап либералдық көзқарасқа ауып кету деген сөз.
«...IV. Ңұрылтай жиналысын жеңіп алуға бағытталған халық қозғалысын дамытуға социал-демократия өзінің қызметі арқы- лы көмектесе отырып, Мемлекеттік думаның атқарушы өкімет- ті өзіне бағындыру жөнінде жұмсап отырған бүкіл күш-жігерін, осы халық күресінің кезеңі ретінде, қолдапды, сонымен бүкіл мемлекеттік өкіметтің халық қолына көпіуі үшін негіз дайын- дайды...»
Бұл — қарардың «думалық» пемесе «жауапты» ми- нистрлік деген атышулы ұранды қамтитын ең маңызды пункті. Бұл пунктті тұжырымдау жағынан да, сонан соң, мәні жағынан да талдау керек.
Бұл пункт өте таңырқарлық түрде тұжырымдалған. Бұл мәселе ең маңызды мәселелердің бірі екенін мень- шевиктердің білмеуі мүмкін емес. Сован соң партия- мыздың Орталық Комитеті мұндай ұраиды будан бурын бір рет, атап айтқапда, бірінші Дума кезінде цойғанын және ол кезде бул уранды партияньщ ңабылдамаганын олардың білмеуі мүмкіп емес. Мұның дұрыстығы сон- іпалық, бірінші Думаның, жүртқа мәлім, тек меныпе- виктерден құралған, Жордания жолдас сияқты аса кор- некті меныпевик лидері болғап Думадағы социал-демо- кратиялық фракцияның өзі де,— осы фракцияның өзі де «жауапты министрлік» ұрапып қабылдаған жоқ, оны Думада бірде-бір сөзде бір рет те ұсыпған жоқ!
Мәселеге ерекше зер сала қарау үшін осының өзі-ак тым жеткілікті сияқты. Ал біз мұның орпына жалпы
ҚАРАРЛАРДЫ Б¥ЛАЙ ЖАЗБАУ КЕРЕК
111
жеткіліксіз ойластырылған қарардан ец салақ жазыл- ған пунктті көріп отырмыз.
«Жауапты мипистрлік» (Плеханов «Русская Жизнь- де») пемесе «Дума көпшілігінің мипистрлігі» (Орталық Комитөттің бірінші Дума дәуіріндегі қарары) деген ай- }уын ұранның орнына жаңа, анағұрлым бұлдыр тұжы- рым неге алынған? Бұл нақ сол «жауапты министрлік- ті» тек қана қайталап айту ма әлде басқа бірдеңе ме? Осы мәселелерді талдап көрейік.
Дума атқарушы өкіметті өзіне қалайша бағындыра алар еді? Не қазіргі (пемесе аздап озгертілген) монар- хиялық копституция негізіпде жария бағындырады, пе «өзіп тежеп отырғап негізгі заңдардың шеңберінен шы- ға отырып», ескі окіметті құлатып, революциялық кон- вентке, уақытша үкіметке, т. с. айпала отырып, құпия бағындырады. Біріпші мүмкіпдік «думалық» немесе «жауапты» министрлік деген создермен айту әдетке айналған нәрсені көрсетеді. Екінші мүмкіндік—«Дума- ның» (яғни Дума көпшілігінің) өкімет үшін тікелей-ре- волюциялық күреске белсене қатысуын корсетеді. Ду- маға атқарушы өкіметті «бағындырудың» басқа жолда- ры болуы мүмкін емес, ал түрлі жолдардың өзара жымдаса алуы туралы жеке мәселені бұл арада қоюға тура келмейді: біздің алдымызда тұрғап — жалпы қап- дай жағдайлардың мүмкін екендігі туралы ғылыми-ака- демиялың мәселе емес, социал-демократияның дәл нені қолдауға тиіс, нені қолдамауға тиіс екендігі туралы практикалық-саяси мәселе.
Бұдан шығатын ңорытынды айқын. Жаңа тұжырым талас мәселепің мәніп жасыру үшін, қарар арңылы көр- сетілуге тиісті съездің шып еркін жасыру үшін әдейі ойлап шығарылған тәрізді. «Жауапты министрлік» ұра- ны социал-демократтардың арасында қатты таластар туғызды жәие туғызып отыр. Думапың революциялық қадамдарын қолдау социал-демократтар арасында қат- ты алауыздықтар былай тұрсын, тіпті, ешқандай ала- уыздықтар да туғызғаи емес және туғызбайды да. Осы- дан кейін таласты жәпе талассыз нәрселерді жалпы бір тұрлаусыз формулаға біріктіру арк^ылы алауыздықтар- ды буркемелейтін қарарды ұсынған адамдар жайында
112
В. И. ЛЕНИН
не айтуға болады? Съездің қарарын ештеңе шешпейтш сөздермен,—- біреулердің бұл сөздерді Думаның «шең- берден іпығатын» революциялық ңадамдары, т. с. деп түсінуіне, басқа біреулердің—оны кадеттердің мипистр- лікке кіруі туралы Милюковтың Столыпинмен мәмлеге келуі деп түсінуіне мүмкіндік беретін сөздермен жазу- ды ұсынған адамдар жайында не айтуға болады?
Бұлай істейтін адамдар жайында ең жұмсақ айтқан- ның өзінде: кадет министрлігін қолдаудың бір кездегі айқын программасын, бір кезде ашық айтылған про- граммасын бүркемелеп, олар шегіншектеп отыр,—деуге болады.
Сондықтап біз бұдан әрі осы бытысқан тұжырымды және мәселені адам түңілерлік бытыстыратын тұжырым- ды жайына қалдырамыз. Тек мәселенің мэні туралы, «жауапты» (немесе, бәрібір, кадеттік) министрлікті та- лап етуді қолдау туралы сөз етеміз.
Думалық немесе жауапты министрлікті талап етуді қолдаудың қажеттігін қарар немен дәлелдейді? Бұл — «халық күресіндегі құрылтай жиналысы үшін күрес дә- уірі», бұл — «бүкіл өкіметтің халың қолына көшуінің негізі» деп дәлелдейді. Барлыц дәлел осы. Біз бұл дә- лелге социал-демократияның думалық министрлікті та- лап етуді қолдауына қарсы өз дәлелдеріміздің қысқаша қорытындысымен жауап береміз.
1) «Русская Жизньде» Плехановтың істеп отырға- нындай және осы мәселені өздері талдағанда меньше- виктердің әрқашан істегеніндей, марксистің «жауапты» мипистрлікті «жауапкершіліксіз» мииистрлікке, «дума- лық» министрлікті самодержавиелік министрлікке абст- ракт-заңды түрде қарама-қарсы қоюмен, т. с. шектелуі марксист үшін мүлде жақсы емсс. Мұның өзі проле- тарлық-материалистік пайымдау смес, либералдық-идеа- листік пайымдау.
Талқыланып отырған шараның таптық маңызын ашып алу керек. Осылай істегеи адам мүның мазмұ- ны — революцияны тоқтату үшін самодержавиенің ли- берал буржуазиямен мәмлеге келуі немесе мәмлеге келуге әрекеттенуі екенін түсінеді. Думалық министр- ліктің объективті-экономикалық маңызы нақ осындай.
ҢАРАРЛАРДЫ Б¥ЛАЙ ЖАЗБАУ КЕРЕК
113
Сондықтан болыпевиктердің: думалық немесе жауапты министрлік дегеніміз іс жүзінде кадеттік мипистрлік деп айтуына толық правосы және негізі болды. Мень- шевиктер алмастыру, бұрмалау, т. с. бар деп ашуланды, айқай-шу көтерді. Бірақ олар болыпевиктердің дәлел- дерін — юридикалық жалған нәрсені (думалық мини- стрлік Думадан гөрі монарх алдында көбірек, халықтан гөрі либерал помещиктердің алдында көбірек «жауап- ты» болады) таптық негізге тіреген дәлелдерін түсінгісі келмегендіктен ашуланды. Ал Мартов жолдас қанша- лықты ашуланғанымен, енді Думаның өзі де кадеттік Дума емес деп қаншалықты байбалам салғанымен,—ол мұнысымен шын мәніне келгенде әңгіме нац кадеттік министрлік туралы болып отыр деген даусыз қорытын- дыны титтей де әлсірете алмайды, өйткені мәселенің туйіні нақ осы либералдың-буржуазиялық партияда бо- лып отыр. Думалық министрліктің болуы ықтимал ара- лас құрамы (кадеттер плюс октябристер, плюс «партия- да жоқтар», плюс тіпті жаман-жәутік «трудовик» неме- се жалған «солшыл» және т. т.) мәселенің осы мәнін титтей де өзгертпес еді. Меныпевиктер мен Плехапов- тың істеп отырғапындай, мәселенің осы мәнінеп орағы- тып оту — марксизмнен орағытып өту деген соз.
Думалық немесе «жауапты» министрлікті талап етуді ңолдау — істің шын мәпіне келгенде, жалпы алғаида кадеттік саясатты, жеке алғанда кадеттік министрлікті ңолдау деген сөз (V съезге ұсынылған болыпевиктік қарардың бірінші жобасында дәл осылай айтылғап-ды). Кімде-кім мұны мойындаудан қорықса, ол осынысы арқылы-ақ -өз позициясының әлсіздігін, социал-демо- кратияның жалпы кадеттерді қолдауыи жақтаған дәлел- дерінің әлсіздігін мойындайды.
Біз самодержавиенің либерал буржуазиямен мәмлегө келуін, революцияны тоқтатуға бағытталған мәмлегө келуін социал-демократия қолдай алмайды дегенді әр- қашан да жақтап келдік және жақтап отырмыз.
2) Меныпевиктер думалық министрлікке әрқапіан да жақсылыққа қарай басқан қадам, революция жолын- дағы одан арғы күресті жеңілдететін шара деп қарай- ды, ал талданып отырған қарар осы ойды айқын аң-
114
В. И. ЛЕНІІЫ
ғартты. Бірақ меныпевиктер сыңаржақтыққа салынып, бұл арада цателесіп отыр. Марксист ңазіргі буржуазия- лың революцияның Россияда толық жеңіске жетуіне кепіл бола алмайды: бұл буржуазиялық-демократиялық идеализм мен утопизмге салыну болар еді. Біздің мін- детіміз — революцияның толың жеңіске жетуіне ұмтьь лу, бірақ біздің аяқталмаған, жартыкеш буржуазиялық револіоциялардың бұрын болғаиын және қазір де болуы мүмкін екенін ұмытуға хақымыз жоқ.
Меныпевиктер озінің қарарын думалық мииистрлік құрылтай жипалысы үшін күресте міндетті кезең бо- лып шығады, т. т. жәнс т. с. деп тұжырымдайды. Бул мулде дурыс емес. Россияпың экономикалық дамуыпың екі типі болуының объективтік мүмкіндігін елемей, думалық министрлікті тек цана осы жағыпан қарауға марксистің хацы, жоц. Россияда буржуазиялық-демо- кратиялық тоңкеріс болмай қоймайды. Бірақ ол поме- щиктік шаруашылық сақталып ңалған және оны бірте- бірте юнкерлік-капиталистік піаруашылыққа көшіргеп жағдайда (столыпипдік және либералдық аграрлық реформа) болуы мүмкіп, сондай-ақ помещиктік шаруа- шылықты жойып, жерді шаруаларға берген жағдайда да (социал-демократиялық аграрлық программа қол- дайтын шаруалар революциясы) болуы мүмкін.
Марксист кадеттік министрлікке бір жағынан емес, екі жағынан да: ңұрылтай жиналысы жолындағы курестіц болуы мүмкіп кезеңі ретінде де, буржуазиялыц револю- цияныц жойылуы мүмкін кезеңі ретіпде де қарауға міндетті. Кадеттер мен Столыпинніц ниеттеріне қара- ғанда, думалық министрлік екіпгпі роль атқаруға тиіс; мәселенің объективті жағдайына қарағапда, ол екінші рольді де, бірінші ролъді, де атқара алады*.
Буржуазиялық революцияпы либералдық тежеудің және тоқта.тудың мүмкіп екепдігін (және қауіптілігін) ұмытып, мепыпевиктер пролетариаттың тап күресі көз- қарасынан монархияны да, құнып толеуді де, екі пала- * Біз Плеханов пен меныпевиктер үшін ец жацсы жорамал, атап айтқанда: кадеттер думалық министрлік талабын ұсынады деген жора- мал жасаймыз. Булай болмауы өбден ықтимал. Онда Плеханов (және меньшевиктер) өзінің «толық билікті Дума» жөнінде күлкі болғаны сияқты, либералдар ұсынбаған ұранды өзінің «қолдауымен» де күлкі болады.
ҢАРАРЛАРДЫ БҮЛАЙ ЖАЗБАУ КЕРЕК
115
таны да, революцияны тоқтатуды да, т. т. және т. с. боя- малап көрсететін либералдардың кезқарасына ауып кетіп отыр.
3) Мәселенің экономикалық-таптық жағынан мемле- кеттік-праволық жағына коше келіп, мынаны айту ке- рек: меньшевиктер думалық министрлікке парламента- ризмге қарай басқан адым, копституциялық құрылысты жетілдіріп, оны пролетариаттың озінің таптық күресі үшін пайдалануып жеңілдететін реформа деп қарайды. Бірақ мұның өзі тағы да «сүйсінерлік құбылыстардың» сыңаржақ көзқарасы болып шығады. Дума көпшілігінен министрлер тағайындау актісінде (кадеттер бірінші Думада дәл осылай тағайындауға ұмтылған болатын) реформаның мейлінше елеулі бір белгісі, коиституция- дағы белгілі жалпы өзгерісті заңды турде мойындау жоң. Мұның өзі белгілі бір дәрежеде жеке акт, тіпті дербес акт. Ол цупия мәмлеге келуге, келіс сөздерге, шарттарға сүйенеді. «Речь» 1906 жылдың июшнде ка- деттердің үкіметпен жүргізген келіс сөздері, әлі де (!) жариялауға жатпайтын келіс сөздер болғапып і$азір (1907 жылдың мартында!) бекерден-бекер мойындағап жоқ. Кадет жаршысы «Товарищтің» өзі бүлай жасы- рынбақ ойнауға жол беруге болмайтынын мойындады. Сондықтан Победоносцевтің (газет хабарларына қара- ғанда) мынандай шараны: либералдық, кадеттік, ми- нистрлерді тағайындау керек, ал сонан соц Думаны таратып жіберіп, министрлікті өзгерту керек!— деген іпараны ұсынуы таңданарлық емес. Бұл — реформаны жасатпау, заңды өзгерту болмас еді, бұл — монархтың әбден заңды, «конституциялық актісі» болып шығар еді, Кадеттердің думалық министрлікке ұмтылуын қолдап, меныпевиктер іс жузінде, өзінің еркі мен санасына қар- сы, халықтың сыртынан жасалатын құпия келіс сөздер мен мәмлеге келулерін қолдады.
Мұнда меньшевиктер кадеттерден ешқандай «міпдет- темелер» алған жоқ және ала да алмады. Меньшевик- тер жұмысшы табының санасына іріткі салып, аздырып, кадеттерге өзінің қолдауын сыйга тартты, опы несиеге берді.
4) Меныпевиктерге тағы бір жеңілдік жасайық. Жақ-
116
В. И. Л ЕНИН
сы бір жағдай болуы мүмкіи делік, атап айтқанда: ду- малық министрлерді тағайындау актісі дербес акт ғана емес, халықты алдау, боямалы мәмлеге келу ғана емес, пролетариаттың күрес жағдайларын шынымен жацсар- татын нағыз копституциялық реформапың бірінші қада- мы болады делік.
Тіпті бұл жағдайда да социал-демократияның дума- лың министрлікті талап етуді қолдау туралы ұранды ұсынуын ешқапдай ақтауға болмайды.
Бұл — жақсылыққа бастайтын кезең, бұдан былайіы күрестіц пегізі дейсіз ғой сіз? Солай-ақ болсын. Ал жал- пыға бірдей, бірац төте емес сайлау правосы жақсылық- қа бастайтын кезең болуы мумкін емес пе? Жалпыға бірдей, бірац төте емес сайлау правосып талап өтуді «4 мүщелі формула» үпіін күрестің «кезеңі» ретінде, осы формулаға «көшудің негізі» ретінде социал-демократия- ның қолдайтындығын неге жарияламасқа? Онда кадет- тер ғана емес, педерактар63 да, октябристердің бір бө- легі де бізбен бірге болар еді! Ңұрылтай жиналысы жолындағы халық күресінің «жалпы ұлттық» кезеңі — жалпыға бірдей, бірац төте де емес, жасырын да емес дауыс беруді социал-демократияның қолдауы, міне, осы- ны білдіреді!
Думалық министрлікті талап етуді қолдау мен жал- пыға бірдей, бірақ төте де емес, жасырын да емес дауыс беру талабын қолдаудың арасында тіпті де ешқандай принципті айырмашылық жоқ.
«Жауапты министрлік» ұранын ұсынуды жақсылық- қа бастайтып кезең, т. с. деп ақтау — социал-демокра- тияныц буржуазиялық реформаторлыққа көзқарасы ту- ралы мәселенің пегіздеріп түсіпбеу дегея сөз.
Реформа атаулы (реакциялық, консерваторлық шара емес) тек реформа болғапдықтап да жақсылыққа бас- таудың белгілі адымып, «кезсціп» корсетеді. Бірақ ре- форма атаулыныц капиталистік қоғамда екіжақты си- паты болады. Реформа дегеніміз революциялық күресті кешеуілдету, әлсірету немесе тұнпіықтыру үшін, рево- люцияшыл таптардың күші мен жігерін тозғындату үшін, олардың сана-сезімін күңгірттету және т. т. үшін билеуші таптардың жасайтын жеңілдігі.
ҚАРАРЛАРДЬІ БҮЛАЙ ЖАЗБАУ КЕРЕК
117
Сондықтан революциялық социал-демократия рефор- маны революциялық тап күресін өрістету мақсаттарын- да пайдаланудан титтей де бас тартпай («біз төлемді бөліп-бөліп те аламыз», wir nehmen auch Abschlagszahlung — деген болатын Фридрих Энгельс64), жартыкеш буржуазиялық-реформистік ұрандарды, ешқандай жағ- дайда да «оз ұрапы етпейді» *.
Бұлай істеу — нақ Берпштейнше әрекет ету деген сөз (өзінің қазіргі саясатын қорғау үшін Плехановтың Бернштейнді ақтауына тура келеді! Бершлтейн органы- ның, «Sozialistische Monatshefte» 65-нің Плехановты мақтаудан жалықпауы құр бекер емес!), социал-демо- кратияны «демократиялыц-социалистік реформалар пар- тиясына» (Бернштейннің атақты «Социализмпің алғы шарттарындағы» әйгілі нақыл сөзі) айналдыру деген сөз.
Социал-демократия реформаларды пролетариаттың революциялық тап күресінің цосалцы нэтижесі деп қа- рап, оларды сол мағынада пайдалапады.
Сойтіп бұл арада біз талқыланып отырған ұранға қарсы соңғы дәлелімізге келеміз:
5) социал-демократия жалпы алғанда реформа атау- лыиы, жеке алғанда Россияда конституциялық рефор- маларды, әсіресе думалық министрлік пен оныц проле- тариат үшін пайдалы нәтижелеріи жүзеге асыруды іс жузінде немен жақындата алады? Ол буржуазиялық ре- формистердің ұрапдарын «өз ұраны ету» арқылы жа- қыпдата ма әлде мұндай ұрандарды «өз ұраны етуден» үзілді-кесілді бас тартып, толық, күзеліп болмаған ұран- дар туы астында пролетариаттың революциялық тап кү- ресін үздіксіз жүргізе беру арқылы жақындата ма? Бүл сұраққа жауап беру қиын емес.
Буржуазиялық реформаторлықтың әрқашан да жар- тыкеш, әрқашан да күзеліп отыратын, әрқашан да екі- жүзді ұрандарын «өз ұранымыз ету» арқылы біз рефор- маның жүзеге асырылуының ықтималдығын, мүмкінді- * Плеханов «Русская Жизньде» былай деген: «...социал-демократ де- путаттар көрсетілген талапты («жауапты министрлік» талабын) халық мүддесі үшін, революция мүддесі үпіін өз талабы етпей отыра ал- майды...».
118
В. И. ЛЕНИН
гіп және жақындығын іс жүзінде күшейтпейміз, қайта әлсіретеміз. Өйткені реформаны туғызатыи шып күш революцияшыл пролетариаттың күші, оның күрестегі саналылығы, ұйымшылдығы, табанды батылдығы болып табылады.
Буцаралъік қозғалыстың осы қасиеттерін біз бұқара ішіне буржуазиялық-реформаторлық ұрандар тарату ар- қылы әлсіретіп, күшін жоямыз. Әдеттегі буржуазиялық софизм мынада: өзіміздің революциялық талаптарымыз бен ұрандарымыздан жеңіл-желпі жеңілдіктер жасап (мысалы, «думалық министрлікті» «кезең», т. т. ретінде «халық самодержавиесі» мен құрылтай жиналысының орнына қойып), біз осыпдай әлсіретілген шараныц жу- зеге асырылуы мүмкіндігін кушейтеміз, өйткені оның белгілі бір бөлегін пролетариат та, буржуазия да жақ- тайтын болады деседі.
Мұның өзі буржуазиялық софизм, дейді халықаралық революциялық социал-демократия. Керісінше, біз мұны- мен реформаның жүзеге асырылу мүмкіндігін әлсірете- міз, өйткені әрқашаи да тек еркіне қарсы жеңілдік жа- сайтып буржуазияпыц көңілін табамыз деп, біз бұқара- ның революциялық сана-сезімін нашарлатамыз, оны азғыпдатамыз, күңгірттете түсеміз. Біз буржуазияға, оныц монархиямен мәмлеге келуіне бейімделеміз, сөйтіп бұқараның революциялық күресінің дамуына зиян келті- реміз. Сайып келгенде әрқашан былай болып шығады: мұндай тактика жағдайында реформалар не болмайды, не нағыз алдау болып шығады. Реформалардың бірдеи- бір берік негізі, олардың жалғап болмауының, оларды халық игілігі үшін пайдалапудың бірден-бір елеулі Kennri — пролетариаттың оз ұрандарыныц уунын тусір- мейтін дербес революциялық күресі.
Меныпевиктер думалық мииистрлікті талап етуді қолдау ұранын бұқараға 1906 жылдың июпіпен бастап таратып келеді. Олар осынысы арқылы бұқараның ре- волюциялық сана-сезімін әлсіретіп, күңгірттеуде, үгіт- тің пәрменділігін нашарлатып, осы реформаны жүзеге асырудың ықтималдығын және оны пайдаланудың мүм- кіндігін кемітеді.
ҢАРАРЛАРДЬІ «ҮЛАЙ ЖАЗБАУ КЕРЕК
119
Бұқара арасында революциялық үгітті күшейту ке- рек, озіміздіц толық, кесіп-қысқартылмаған ұрапдары- мызды кеңінеи жаю керек, айқынырақ дамыту керек,— осы аркылы біз, жақсы болған жағдайда, революцияпың толық жецісін жақындатамыз, ал жаман дегенде, әііте- уір бір жартыкеш жеңілдіктердің жасалуыи (думалық министрлік, жалпыға бірдей, бірақ тоте емес, сайлау правосы, т. т. сияқтыны) жеңіп алып, оларды револю- ция ңұралыпа айиалдыру мүмкіндігімен озімізді қамта- масыз етеміз. Реформалар — революцияшыл пролета- риаттыц тап күресінің ңосалцы нәтижесі. Ңосалқы нәтиже алуды «өз» ісіміз ету дегеніміз либералдық- буржуазиялық реформизмге салыпу.
* *
*
Ңарардың соңғы пункті:
«V. Думадағы қызметті тап күресі формаларының бірі деп қарап, Думадағы социал-демократиялық фракция толық дербес- тігін сақтайды, агрессиялық қимылдар үшін қазіргі кезеңде міпдеттері пролетариаттьщ міидеттерімен сәйкес келетін пар- тпялармен және топтармен, ал халық өкілдігінің озін жәпе оньтц правосын қорғауға бағытталған қорғаныс қимылдары үшіи — саяси бостандықтың салтанат қүруы жолында, ескі тәртіпке қар- сы күресуге мүдделі партпялармен әрбір жекслеген жағдайда келісім жасасьш отырады».
Мұның бірінші болімі қапшалықты жақсы болса («агрессиялық» деген сөзге дейін), екінші болімі сон- шалықты жамап, мүлде өрескел.
«Агрессиялық» және «қорғаныс» қимылдарының күл- кі келтірерлік айырмашылығы деген не? Біздің мепыпе- виктер өткеи ғасырдьщ 90-жылдарындағы «Русские Ве- домостидіц» 66 тіліп еске түсірмеді ме екен, ол кезде либералдар Россияда либерализм «қорғайды», ал реак- ция — «агрессияшыл» деп дәлелдеген болатын. Тек ой- лап қараңыздаршы: марксистер саяси ңимылдардың «бұрынғы» революциялық және реформистік, револю- циялың және контрреволюциялық, парламепттік жәие парламенттен тыс қимылдар болып бөлінулерінің орны-
120
В. И. ЛЕНИН
на — бізге: «қорғаныс» қимылдары қазіргіні «қорғай- ды», «агрессиялық» қимылдар одан әрі барады,— деген жаңаша жіктеуді ұсынып отыр! Ңұдайдан қорықсаңыз- дар етті, меныпевик жолдастар! «Ңорғаныс» және «аг- рессиялық» қимыл деп осылай айырудағы сасыц иісті аңғармау үшін революциялық таптық күрес сезімі атау- лыны осыншама дәрежеде жоғалтудың не керегі болады екен!
Өздері ашық мойындағысы келмей отырған ащы (меныпевиктер үшін) шындық осы бейшаралық тұжы- рымнан, заттың ойыңқы айнадағы бейнесі сияқты, ңандай күлкілі болып көріиіп отыр, десевДзші! Меньше- виктер партиялардың атыи дәл айту мен шегін айқын ажыратудан қорқып, олар туралы жалпы айтуға дағды- ланған, «оппозициялық-демократиялық партиялар» де- ген жалпы аттың пердесін кадеттерге де? солшылдарға да жаба салуға дағдыланған. Қазір олар өзгеріс туып ке- ле жатқанын сезіп отыр. Олар, шын мәніне келгепде, ендігі жерде либералдардың қазіргі Думаны және біздің қазіргі, бұлай айтқапымды кешіріңіздер, «конституция- мызды» («Русские Ведомостидің» 80-жылдары земство- ны «қорғағаны» сияңты тізе бүгу арқылы) цоргауга га- на қабілетті екенін сезіп отыр. Меныпевиктер либерал буржуалардың онан әрі бара алмайтынын («агрессия- шыл» болу — осындай да жексұрын терминдер болады екен ғой!) және барғысы келмейтінін сезіп отыр. Сөйтіп меныпевиктердің шындықты осылай бұлдыр ұғынуы адам күлерлік жәпе адам айтқысыз былыққан тұжы- рымға әсер еткен, бұл тұжырымныц дәлме-дәл мағы- насына қарағанда, социал-дсмократтар «міндеттері» пролетариаттың міндеттерімеп сәйкес келмейтін «адам- дармен» бірігіп қимылдау үшін олармен эйтеуір бір кез- дерде келісімге келе алады екен!
Меныпевиктік қарардың осы қорытынды түйіні, шын- дыцты тура, айқын айтудан осы күлкі келтірерліктей зәресі ұшуы — атап айтқанда, либерал буржуалардың, кадеттердің революцияға көмектесуді мүлде қойға- нын,— өзіміз талдаған бүкіл қарардың рухын түгелдей ете тамаша көрсетеді.
ҢАРАРЛАРДЫ Б¥ЛАЙ ЖАЗБАУ КЕРЕК
121
СОҢҒЫ СӨЗ ОРНЫНА
Мен РСДРП «Эстон өлкесі одағының» февраль (1907 ж.) конференциясының67 қарарып алғанымда жоғарыдағы жолдар жазылып та қойған еді.
Бұл конференцияда меньшевик жолдастар М. мен А. сөз сөйлеген (Орталық Комитет делегаттары ретінде сөйлеген болуға тиіс). Мемлекеттік дума туралы мәсе- ле талқыланған кезде олар, сірә, жоғарыда мен талдаған царардъщ дәл өзін усынған, болу керек. Сондықтан эс- тондық социал-демократ жолдастардың бұл қарарға цандай өзгерістер енгізгепін қарап өту бір ғибрат алар- лық нәрсе. Конференция қабылдаған қарарды толық келтіреміз:
МЕМЛЕКЕТТІК ДУМАҒА КӨЗҚАРАС ТУРАЛЫ
«Халық мұқтаждарын қанағаттандыруға Мемлекеттік дума- ның қолында ешқандай билік те, күш те жоқ, өйткені бүкіл билік бұрынғыша халық жауларының — патша самодержавиесі- нің, бюрократия мен бір шоғыр помещиктердің қолында болып отыр. Сондықтан социал-демократия қазіргі Мемлекеттік дума- ның заң шығарушылық күші жөніндегі алдамшы үміттерді аяу- сыз жоюға тиіс, сөйтіп патша самодержавиесін жойған бойда халықтың өзі өрікті түрде сайлайтын толық билігі бар бүкіл халықтық құрылтай жиналысы ғана халық талаптарыи қанағат- тандыра алатынын халыққа түсіндіруге тиіс.
Пролетариаттың таптық сана-сезімін дамыту, халық бұқара- сына саяси тәрбие беру үшін, революциялық күштерді дамытьш, ұйымдастыру үшін социал-демократия осы әлсіз, дәрменсіз Мем- лекеттік думаны да пайдалануға тиіс. Осыны ескере отырып, социал-демократия Мемлекеттік думаның қызметіне төмендегі негіздерде қатысады:
I. Социал-демократия қала мен село пролетариатының мүд- делерін көздеп және дәйекті демократизм принциптеріне сүйене отырып, үкімет пен буржуазиялық партиялардың барлық үсы- ныстары мен заң жобаларын және мемлекеттік бюджетті сынай- ды, сөйтіп өзінің талаптары мен заң жобаларын оларға қарама- қарсы қояды, мұнда ол қалың халық бұқарасының талаптары мен мұқтаждарын үнемі негізге алып отырады, өзінің осы қыз- меті арңылы қазіргі құрылыстың жарамсыздығын, буржуазия- лың қоғамның таптық қайшылықтарын әшкерелеп отырады.
II. Қазіргі үкіметтің мәні мен жаратылысын ашып, оның бар- лық қызметі халықтьщ мүдделеріне тікелей қарсы бағытталғаи екендігін халыққа көрсету үшін, жұмысшы табының правосыз жағдайын айқындап, үкімет пен үстемдік етуші таптардьтң жә-
122
В. И. ЛЕНИН
не бұларға арқа сүйеп отырғаи партиялардың жұмысшы табы жөніндө атқаратын ролін баяндау үшін социал-демократия сұ- рау қою правосымен пайдаланады. Айта кеткен жөн, социал- демократия кадеттердің келісімпаз, сатқын партиясына қарсы күресуге тиіс, олардың жартыкештігін, екіжүзді демократизмін әпікерелеуге, осы арқылы олардың гегемониясы мен ықпалынап революциялық ұсақ буржуазияны босатып алып, оны пролета- рпаттың соңынан еруге мәжбүр етуге тиіс.
III. Пролетарлар табының партиясы болғандыңтан социал-де- мократия Мемлекеттік думада әрқашан да дербес ңимыл жасау- ға тиіс. Социал-демократия Мемлекеттік думадағы басқа рево- люциялық және оппозициялық партиялармен социал-демокра- тияның еркін қимылдауына мүмкіндік бермейтін ешқандай түпкілікті келісімдер мен шарттар жасамауға тиіс. Жеке жағдай- ларда, басқа партиялардың міндеттері меи жасайтын адымдары социал-демократияпың міпдеттері меп адымдарына сәйкес кел- генде,— социал-демократпя осыпдай адымдар жөнінде басқа пар- тиялармен келіс сөздер жүргізе алады және жүргізуге тіііс.
IV. Қазіргі крепостниктік үкіметпен халықтың ешқандай ке- лісімге келуі мүмкін болмағандықтан, тек толық бнлік берілген құрьтлтай жиналысы ғана халық талаптары мен мұқтаждарын қанағаттандыра алатыңдықтан, конференция қазіргі әлсіз Ду- маныц алдында жауап беріп отыратын министрлік үшін күресу- ді пролетариаттың міндеті деп есептөмейді. Пролетариат жауап- ты мипистрлік туы астыида емес, құрылтай жипалысы туы ас- тьтпда күресуге тиіс.
V. Мемлекеттік думадағы социал-демократпялық фракция осылайша күресе отырып, Думадан тыс пролетарлар бұқарасы- мсп, қалыц халық бұқарасымен өзін мейлінше тығыз байланыс- тыруға тпіс және осы бұқараныц ұйымдасуына көмектесе оты- рып, самодержавиені құлату үшін революциялық армпяпы құ- руға тиіс».
Бұған түсініктеме берудің қажеті де жоқ. Мен өз ма- ңаламда қарарды талдапылған қарар сияқты етіп жазбау керектігін корсетуге тырыстым. Эстоп револю- цияшыл социал-демократтары оздерінің қарарында жа- рамсыз қарарларды қалай түзету керектігін көрсетіп отыр.
123
ЭСТОН СОЦИАЛ-ДЕМОКРАТТАРЫНЫҢ ҚАРАРЫНА ЕСКЕРТПЕ 68
Біздің тілшіміз РСДРП «Эстон өлкесі одагынъщ» кон- ференция қабылдаған уставъш да жіберді. Біз орын жеткіліксіз болғандықтап оны баспай отырмыз.
Оқушылардың назарын Дума туралы қарарға аудара- мыз. Меныпевиктердің «Русская Жизньнің» 47-номерііь де басылған қарары ол қарардың негізі болғаны одан айқын көрініп отыр: меньшевиктер М. мен А-ның ық- палы осыған тиген, осымен тынган. Эстон социал-демо- краттары бұл қарардың жауынгерлік жерлерінің бәріи айуын болъшевиктік рухта қайта жазған (әсіресе кадет- тер туралы және «жауапты министрлік» туралы). Мень- шевиктік қарарларды «түзетудің» жақсы үлгісі!
«Пролетарий» № 15, 25 март, 1907 ж.
«Пролетарий» газетгнгц тексті бойынша басъілып отъір
124
КӨЗІНДЕ - КҮЛКІ, КӨКЕЙІНДЕ - АРАМДЫҚ69
Мемлекеттік думадағы аграрлық айтыстар — өте-мөте гибрат аларлық айтыстар. Әр түрлі партиялар жетекпіі- лерінің сөздеріне толығырақ тоқтап, ол сөздердің маз- мұнына ой жіберу керек.
Сөз жоқ, аграрлық мәселенің басты пункті — поме- іциктік жер меншігіпе көзқарас. Шаруалар өздеріне жер алуға тырысып, жер мепшігіне қарсы күресуде. Бұл кү- реске әр түрлі партиялар қалай қарайды?
Социал-демократтар цунын төлемей иеліктен айыру талабын тікелей және ашық ұсынды. Социал-демократ- тардың өкілі Церетели өзінің сөзінде помещиктік мен- шік «праволарын» қорғаудың жалғандығын қызу дәлел- деді, оның жыртқыштықтан туғанын түсіпдірді, жеке меншіктің мызғымастығы туралы сөздердің шексіз екі- жүзділік екенін көрсетті, «мемлекеттік» дегепді халы^ мудделері емес, мемлекеттік өкіметпен біте ^айнасцан бір тоіг помещиктердің мудделері деп ұғатын премьер- министрдің айтқанын теріске шығарды.
Бұған Церетели жолдастың сөзінің аяғында мәселені жер жөніндегі жергілікті комитеттердің (әрине, жалпы- ға бірдей, төте, тең және жасырын дауыс беру жолы- мен сайланған комитеттердің) қарауына беру керек де- ген ұсыпысын қосыңызшы,— сонда сіз жер мәселесі жө- піндегі пролетарлық позицияпың тұтас және айқын суретін көресіз. Помещиктердің жер иелену праволары бекерге шығарылады. Мұны өзгерту әдісі айқын белгі- ленеді: жергілікті комитеттер дегепіміз — шаруалар
КӨЗІНДЕ — КҮЛКІ, КӨКЕЙІНДЕ — АРАМДЫҚ
125
мүдделерінің помещиктер мүдделерінен басым болуы деген сөз. Ңұнын төлемей иеліктеп айыру — шаруалар- дың мүдделерін толық қорғау, помещиктердің таптық пайдакүнемдігіне қарсы бітіспес күрес жүргізу де- ген сөз.
Трудовиктерге келейік. Караваев «құнын төлемей ие- ліктеп айыру» принципін мейлінше айқын, анық ұсын- ған жоқ. Шаруалардың өкілі халықтың помещиктерге қоятын талабын жұмысшылардың өкіліне қарағанда ба~ тыл қоя алмады. Мәселені жергілікті комитеттерге беру талабы айқын ұсынылмады, либералдардың (кадеттер- дің) өзекті мәселені халықтан аулағырақ, жария етудеп аулағырақ, еркін сыинан аулағырақ әкетіп, комиссияда жасырып талқылау әрекетіне қарсы наразылық білді- рілгеп жоқ. Бірақ, трудовик сезінің социал-демократ сө- зімен салыстырғандағьі осы кемшіліктершің бәріне ңарамастан, трудовиктің помещиктерге қарсы піығып, шаруалардың ісін қорғағанын біз қалай дегенмен де мойындауға тиістіміз/ Трудовик халыққа шаруалардың бейшаралық жағдайын ашып көрсетті. Ол піаруалар- дың жер иелігін кеңейту қажеттігін теріске шығаратып Ермоловтың және басқа помещиктік тапты қорғаушы- лардың қорытындыларына қарсы шықты. Ол шаруалар- дың жерге мұқтаждығын ең кем дегенде 70 миллион де- сятина мөлшерінде белгіледі және шаруалардың мұқта- жын қанағаттандыру үшін 70 миллиоп десятинадан астам помещиктік, уделдік және басқа жерлер бар деп түсіндірді. Трудовик созіпіц жалпы сарыны — қайталап айтамыз, біз атап көрсеткен кемшіліктеріне царамао тан — халыққа арналған үндеу, халықтың көзін жеткі- зуге тырысқандық болды...
Кадет Кутлердің сөзін алайьщ. Біздің алдымызда бір- ден-ақ мүлдем басқа көріпіс пайда болады. Шаруалар- ды помещиктерге царсы әбден дәйекті (социал-демо- краттар) немесе біраз ауытқушы (трудовиктер) қорғау- шылардың лагерінен біздің қалайда «жеңілдіктер» берілетінін түсінетін, бірақ жеңілдікті мейлінше аз жасау үшін жанын салып жүрген помещиктердіц лагеріне тап болғанымыз аңғарылады.
126
В. И. ЛЕНИН
Кутлер өзінің трудовиктермен «келісетінін», трудо- виктерге «тілеулестігін» айтты, мұны трудовиктердің жобасында керек болады-мыс деген дереу шек қоіошы- лықтарды, кемітулерді, қысқартуларды жуып-шаю үшін тана айтты. Кутлердің бүкіл сөзі социал-демократтарға царсы, трудовиктерге қарсы қойылатын алуан түрлі дә- лелдерге толы.
Сөзіміз жалаң соз болмауы үшін Кутлердің сөзін бір- тіндеп талдайық.
Кіріспе. Трудовиктерге бас ию. Кадет негізгі пікірге қосылады, ол қызу тілеулестік білдіреді... бірац... бірац... Еңбек тобының жобасы «жері аз шаруаларға жәрдемде- судіц тусінікті және айқып міпдетімен шектелмейді. Жоба одан әрі тереңдей түседі, ол жер жөніндегі қазіргі право қатынастарының бәрін тубірінен ңайта жасаута тырысады» (цитаттар барлық жерде «Товарищтің» есе- бінен келтірілген).
Сонымеп — с&з жузінде мужикке «тілеулестік», іс жузінде мужиктің талаптарын іиектеу. Сөз жүзінде — мужикті жақтау, іс жүзіиде — помещикті жақтау.
Ал мұиың үстіпе келіп Кутлер трудовик тусінікті жә- не айцын мақсатпен шектелмейді деп Думаны сендір- мекші болады! Ойлап ңана көріңізші, оқушы: трудовик тура 70 миллион десятина жер туралы айтады. Ол жер- лерді помещиктердің қолынан шаруалардың қолына ауыстыру керек. Бұл «айқын» емес, бұл «түсінікті» емес!!
«Айцындық» үшін еңбек нормасы туралы, тұтыну нормасы туралы, 1861 жылғы үлес болу пормасы тура- лы сөз ету керек. Ал Кутлер мырза сөйлейді кеп, сөй- лейді кеп, сөйлейді. Осы түкке тұрғысыз барлық мәселе- лер туралы көп сөздер арқылы, ол шаруалардың үлесті жерін 1861 жылғы нормаға жеткізу үшін «менің ойым- іпа... 30 миллион десятина жетпейді» деген қорытыпды шығармақ болып тыңдаушылардың басын қатырады, ал ол норма тұтыну нормасынан да төмен. Бар болғаны осы. Бар болғаны мұқтаждық және оны қанағаттандыру мөлшері туралы мәселе жөнінде.
70 миллион туралы осы да жауап болып па? Сіз тек бұлтарып отырсыз ғой, «халық бостандығының» күр-
КӨЗІНДЕ — КҮЛКІ, КӨКЕЙІНДЕ — АРАМДЫҚ 127
метті сёрісі, сіз тек алдамақшы болып отырсыз ғой! Ша- руаларға 70 миллион десятина жер берілуге тиісті ме әлде жоқ па? Осылай ма, жоқ па?
Бұл жалтарулардың мәнін одап да айқыиырақ көрсе- ту үшіи біз трудовиктің дәлеліп жер жөніндегі ең жа- ңа статистиканың қорытынды мәліметтерімен нығайта түселік. 1905 жылғы зерттеу бойынша жеке адамдарда барлығы 101,7 миллион десятина жер болған. Бұл жер- дің 15,8 миллиопы қауымдар мен серіктіктерде; 3,2 мил- лион десятииасы 20 десятинаға дейін жері бар жер иеле- рінде; 3,3 миллиоп десятинасы 20 десятинадан 50 де- сятинаға дейін жері бар жер иелерінде; 79,4 миллион десятинасы 50 десятинадан астам жері бар жер иелерін- де. Осы соңғы жер иелерінің саны не бары 133 898. Де- мек, бұлардың әрқайсысына орта есеппен 594 десятина- дан келеді. Бұл мырзалардың әрқайсысыиа біз 50 десятинадан жер қалдырамыз делік. Бұл 6,9 миллион десятипа болады. 79,4 миллионнан 6,9 миллион десяти- наны шығарып тастасақ,— уделдік, ңазыналыц, шіркеу- лік, монастырьлік және басца жерлерді цоспатанда, 72,5 миллион десятина помещиктік жер босайды.
Шаруалардың алуына болатын және алуына тиісті жердің көлемін трудовиктің әлі де дұрыс белгілеме- генін көріп отырмыз, бірақ оның жалпы цифры (70 миллион десятина) шындыққа жақып.
Сопымен, түсінікті және айқын жауап беруге тыры- сып бағыңыздар, кадет мырзалар: помещиктерден ша- руаларға 70 миллион десятина жерді алып беру керек, солай ма, жоқ па?
Біздің бұрынғы министр, ңазіргі екіжүзді либерал ту- ра жауап берудің орныиа, таң намазы алдындағы піай- тан сияқты бұлтарып-жалтарып, әсерлі пішіпмен былай дейді:
«Мұньщ өзі право болғанда (Еңбек тобының жобасы бойынша я^ерді иемдепу правосы) — жұрттьщ бәрі ор- нығып отырып алған үйге кіру правосы емес пе?».
Расында, жақсы айтылған емес пе? 70 миллион деся- тина туралы мәселені орағытып өткен. Шаруаларға ли- берал төре: уй бос емес деп жауап береді.
128
В. И. ЛЕНИН
70 миллион десятина туралы жағымсыз мәселені жұ- тып қойып (неткен надан бұл мужиктер! қайдағы бір 70 миллионды тықпалап қоймайды!), Кутлер жерді на- ционализациялаудың «практикада жүзеге асуы» жөніп- де трудовиктерге қарсылық білдірө бастайды.
Мұның бәрі — қасақана алдау, өйткені егер 70 мил- лион десятина помещиктердің қолында ңала берсе, он- да национализациялайтын да ештеңе жоц! Бірақ Кутлер мырза өз ойын жасыру ушін де сөйлей береді.
Оның жерді национализациялауға қарсы болуының мәиі неде?
«Менің байқауымша, жерді национализациялау туралы жоба- ның заң күшіне енө алатындай саяси жағдайлар болуы мүмкін деп ойлауға болады, бірақ мен бұл заң шынымен жүзеге асы- рылатындай саяси жағдайлар таяу арада болады деп ойлай алмаймын».
Дәлелді де нанымды. Өмір бойы «әсемдеп бас иіп кел- ген» либерал чиновник заң шығарушы өкіметтің халық өкілдөрінің қолында болатынындай саяси жавдай бо- луы мүмкін деп ойлай да алмайды. Әдетте — деп мең- зейді біздің сүйкімді либерал,— өкімет халыққа үстем- дік ететін бір топ помещиктердің қолында болады.
Иә, солай болады. Россияда істің жайы сондай. Біраң әңгіме халық бостандығы жолында күресу туралы бо- лып отыр ғой. Нақ помещиктік үстемдіктің экономика- лық және «саяси жағдайларын» цалай өзгерту туралы мәселе талқыланып отыр. Ал сіз қазір өкімет помещик- тердің қолында, сондықтан бас ие түсу керек дегенге сүйеніп і$(ірсы боласыз:
«Шаруа халқына жәрдөмдесу жөніндегі түсінікті және сөзсіз пайдалы міндетті қиындату негізсіз және әділетсіз...».
Құлақ маңдайдан жоғары бітпейді, бітпек те емес!
Сөйтіп Кутлер мырза «жүзеге аспайтып» национали- зациялаудың орнына «шаруалардың жер пайдалануын кеңейту» ғана керөктігі туралы ұзыннан-ұзақ сөйлей берөді.
Шаруалардың жер иелігін (жер пайдалануын емес, аса құрметтім!) помещиктік жердің есебінен 70 милли-
КӨЗІНДЕ — КҮЛКІ, КӨКЕЙІНДЕ — АРАМДЫҚ
129
он десятинаға кеңейту туралы сөз болғанда,— онда Кутлер «национализациялау» туралы мәселеге көшті. Ал «национализациялау» туралы мәселеден ол «кеңей- ту» туралы мәселеге қайта оралды... Бәлкім, 70 милли- он десятинаны еске алмас! деп ойлады.
Кутлер мырза жеке жер меншіктенуді ашық қорғай- ды. Мұны жоюды ол «барып тұрған әділетсіздік» деп жариялайды.
«Жалпы меншік атаулыны жоюды ешкім ұсынып отырған жоқ екен, онда жер меншігінің бар екенін барынша толық мо- йындау керек».
Куні бугін екі адым ілгері басуға болмайды екен, «он- да» бір адым ілгері басудан да бас тарту «қажет»! Ли- бералдың логикасы осындай. Помещиктік ашкөздіктің логикасы осыпдай.
Кутлер мырзаның сөзіндегі сырт қарағанда помещик- тердің емес, шаруалардыц мүдделерін қорғауға қатысы бар бір ғана пункт оның жеке меншікті жерлерді куш- теп иеліктен айыруды мойындауы деп санауға болар еді.
Бірақ бұл сөздердің әуеніне сеніп қалған адам мық- тап қателесер еді. Помещиктер шаруаларға жерді көп және арзан беруге мәжбур етілгенде ғана, тек сонда ға- на помещиктік жерлерді күштеп иеліктен айыру шаруа- ларға тиімді болады. Ал егер помещиктер шаруаларды ұлтарақтай жер үшін қымбат төлеуге мэжбур етсе ше?
Помещиктердің шаруаларды алдап кетпейтіндігінің шын кепілдігі жоң болып отырғанда «күшпен иеліктен айыру» деген сөздің ешбір мағынасы жоқ.
Кутлер мырза бұл кепілдіктердің бірде-біреуін ұсын- байтыны былай тұрсын, керісінше, өзінің бүкіл сөзімен, өзінің бүкіл кадеттік позициясымен ол кепілдіктерді жоцца шығарады. Кадеттердің Думадан тыс жұмыс жүргізгісі келмейді. Жергілікті комитөттерді олар ашықтан-ашық антидемократиялыц цурамда болсын: шаруалардан және помещиктерден өкілдер тең болсын, председательді үкімет қойсын дөп уағыздап жүр! Мұ- ның өзі шаруаларды түгелдей помещиктердің табаныиа салып беру деген сөз.
130
В. II. ЛЕНИН
Бұған мынаны қосыңыздар: жердің бағасын әлгіндей помещиктік комитеттер белгілейді,— шаруаларға кадет- тер қазірдің өзінде-аң (Кутлер сөзінің соңын қараңыз) жер үшін ақының жартысын төлеуді жүктеп отыр (қал- ған жартысын да сол шаруалар төлейді, тек көбейтілген салықтар түрінде толейді!) —сонда сіздер кадет мыр- залардың көзінде — кулкі, көкейінде—арамдъіц тұрға- ныиа коз жеткізесіздер.
Социал-демократтар мен трудовиктер Думада шаруа- ларды жақтап сөйледі. Оңшылдар мен кадеттер — по- мещиктерді жақтады. Бұл — факт, ешқандай айла-піар- ғы мен бос сөздер мұны бүркей алмайды.
«Наше Эхо» № 1, 25 март, 1907 ж.
«Ііаше Эхо» газетінгң. тепсті бойынша басылып отыр
131
МӘМЛЕ НЕГІЗДЕРІ
Петербург, 21 март, 1907 ж.
Бұдан үш апта бұрын «Пролетарийдің» 14-номерінің бас мақаласы * жазылғаннан бері жағдай едәуір өзгер- ді. Үкімет пөн кадеттер, қаражүздік самодержавие мен либерал-монархиялық буржуазия бір-біріне бір адым жақындай түсті, сөйтіп біріккен күшпен революцияны тұншықтыру үшін, жер мен еріктің орнына халыққа оны жартылай аш-жалаңаштыққа, жартылай ңұлдың- қа душар ететін болмашы қайыр-садақа беру үшін ті- зе қосуға әзірленіп жатыр. Ңалыптасқан жағдайға зер сала үңіліп көрейік.
Ңаражүздік самодержавиеиің жүрегінде екі мәселе — бюджет пен аграрлық мәселе — зіл қара тас болып жа- тыр. Бюджетті Дума бекітпейінше — кредит жоқ. Жер мәселесінің упіыққан жарасын уақытша болса да бірде- ңе етіп бүркемейінше, аз уақытқа болса да тыныштық болуына сенім жоң. Дума мақұлдаған бюджет пен аг- рарлық заң болмайынша, Думаиы ңууға үкіметтің ба- тылы бармайды. Үкімет Думаны қуудан цорцады, ал сонымен қатар Дума туралы байбалам салады, жасқан- піақтарды үрейлендіріп, ауытқушыларды мәмлеге келті- ру үшін Орыс халқы одағының бүкіл қаражүздік аппа- ратын іске ңосады. Үкімет қуамын деп қорқыту арқылы Думаның үнін өшіріп, Думаны кеңшілік жасауға мәж- бүр еткізгісі келеді. Ал, сонан соң масқараланған, беті- не түкіріліп, қарабет етілген «жоғары» жиналысты не
Қараңыз: осы том, 75—79-беттер. Ред.
132
В. И. Л Е II И Н
істейтіні белгілі болады. Бюджетті бекітуді сұрау, фи- нанс министрі заемға рұқсат беру туралы мәселені Мем- лекеттік думаға ұсынуды ойламайды да деп сендіру осыдан туып отыр. Осыдан келіп Васильчиков мырза- ның мыиа әдепті сөздері туып отыр: үкімет «жеке адамдардың. жеке топтар мен жеке сословиелердің мүд- делері» «жапасатып шектердің бұлжытылмауын қорғай- ды», бірақ сопымеп қатар «белгіленген шектер мемле- кеттің жалпы мүдделерімен қаншалықты сәйкес келсе, әлгі қоргау жопіпдегі өз міндетін соншалықты кеңейту- ге болады деп санайды. Осы шектер элгі мудделермеи сәйкес келмейтін жерде олар әрі жылжъітылуға тиіс». Осы создерде, әсіресе біз астып сызып корсеткен жерде, кадеттер жағына қарай әрең байқалатын меңзеудің бар екені, кадеттік «күштеп иеліктен айыру» дегеннің ко~ кейге біраз қонатынына жұқалап меңзеудің бар екені күмәнсыз.
Осы байқалуы қиып үміттердің бәріне кадеттер не жауап береді? 0! олар байқалмайтын нәрсені байқала- тыіі нәрсе етуге, жасырын меңзеулер, көмескі пікірлер арқылы бүркемелепген нәрсепі — ашық, ақырына дейіп жеткізе айтылған нәрсе етуге бар күшін салып тыры- сып отыр. Сопдықтан да өз тарапынан үкіметті шама- даи тыс мықтап үміттепдіріп отыр, өздеріне тән сақтық- пеп болса да өзінің сырын әзірше тек жартылай ғана ашып, Столыпин мырзаның өздеріне мейірімділікпен созған сұқ саусағып алу үшін қолын жасқана созып отыр. Кадеттік лейборган «Речь» 18 марттағы номерінде бүкіл дүние жүзіне халық бостапдығы партиясы жаңа аграрлық зац жобасын әзірлеуді аяқтап келеді деп, ол жоба бұл партияны «жер мөселесіп іскерлікпен талқы- лау үшіп жақсы қаруланғаи партия» етеді, оның үстіпе «мәселенің жаңа қойылысында күштердің нақты ара- салмағы делінетінге анағұрлым кобірек көңіл бөлінген» деп хабарлап отыр. Келесі күпі Думаның мәжілісінде депутат Кутлер шынында «іскерлік» сөз сөйледі, сөйтіп ол осы сөзі арқылы кадет партиясының заң шығарушы- лық творчествосының жаңа нәтижесінің «реализм» мен «іскерлік сипатының» әзірге ұялшақтап бүркеліп отыр- ғап пердесін біраз (онша толық болмаса да) ашты. Біз-
МӘМЛЕ НЕГІЗДЕРІ
133
дің түсінуімізше, іскерлік реализм қазіргі жағдайда: біріншіден, «тұтыну нормасының» орнына көптеген жерлерде шаруаларға жер анағұрлым аз,—Кутлер мыр- заның өте көмескі айтып отырғанындай, «қанша болса, сонша» берілуіне келіп тіреледі. Шамасы, помещиктік жердің көп миллиондаған десятиналарын «күшпен ие- ліктен айырғанмен» де иеліктен айырусыз қалпында бос қала беретін болар. Мұның өзі, Васильчиков мырзаның айтқанындай, «шекті біраз жылжыту» деген сөз. Жаңа заң жобасының «реализмін» сипаттайтын екіпші бір белгіні Кутлер мырза мына сөздермен бейпелейді: «ша- руаларға бөліп беруге жататын жерлерді» «шаруалар- дың иелігіне біржолата беру» керек, өйткені «бұл жер- лер епщандай жағдайларда да келешекте олардан қай- тып алынбайды», ол жерлер «шаруаларға уақытша пайдалаиуға емес, түпкілікті пайдалануға берілетін» бо- лады, онымеп бірге «тек иеліктен айыру мен залог пра- восын шектеу» керек болады. Мұыың бәрі тағы да үкіметтің Васильчиков мырзаның аузымен жарияла- ған,— «мешпіктің бастамаларынан шығып отырған игі- ліктерді шаруалардың жер иеленуінің осы кезге дейін сол игіліктерден қүралақан қалып келген байтақ терри- ториясына жаю ниетіпе» өте жаңын келеді. Сонымен, ақырында, кадеттік жаңа аграрлық заң жобасының үшінші «іскерлік» белгісіне ерекше көңіл аударуға бо- лады: бұрын жерді қазына есебінөн сатып алу көзделіп келгеп-ді, ал қазір «жер реформасы кезінде болатып шығындардың бөлгілі бір бөлегінің шамамен жартысын шаруалардың оздері отеуге тиіс». Ал мұның озі сатыгі алу төлемдерінің 1906 жыл үшін үкіметтің жарты мөл- шерде шаруаларға белгілеген жарнасынан нендей айыр- масы бар? Сонымен, кадеттік аграрлық жоба үкіметтің «алдын ала белгілеген нәрселерімөн» принцип жағынан келісетіндігі айтарлықтай айқын көріпіп отыр. Жерді кадеттің күшпен иеліктен айыруы жалған болып табы- латындықтан да оған күмәндануға болады: кадеттік жер комитеттерінің жартысы шаруалардан, жартысы поме- щиктердеп құралып, олардың мүдделеріи чиновпиктер «ымыраластырып» ’ отырғанда, ол комитеттердө кім «күштейтін» болады? Мәмлеге келінді. «Речьтің» дума- 6 15-том
134
В. И. Л Е Н И Н
лың шолушысы 20 марттағы номерде Васильчиков мыр- запың сөзі жөнінде «мәселе бұлай қойылғанда ол іскер- лік негізге көшеді» деп босқа ескерту жасап отырған жоқ. Ал мұның өзі қазіргі кадеттердің аузынан шыққан зор мақтаныш қой!
Бюджетке келетін болсақ, онда кадеттердің ңаражүз- дік самодержавие жөніндегі ымыраластыру позициясы «Речьтің» сол 20 марттағы номерінің бас мақаласында жеткілікті түрде көрініп отыр. Мұнда «халық бостанды- ғы партиясы бюджетті түгелдей қабылдамай тастауды ұсыиады-мыс» деген лақапты «көрінеу өтірік» деп ата- ған, мұнда «халық өкілдері, мүмкін, кейбір өзгерістер- мен 1907 жылдың бюджетін бекітер» деп сенім білдіріл- ген, сонымен ақырында,— тыңдаңыздар, мырзалар! — мұнда былай делінген: «егер Дума финанс министрі мырзаның Дума праволарын кеңейтуге (әрине, «иегізгі заңдардың» шеңберінде,— сол мақаланың жоғарғы жа~ ғын қараңыз) көмектесуге әзірлігінің дәлелдемесін ал- са,— Думаның ішінде үкіметке деген сенім көбірек туа- ды», ал «егер Думаның финанс мипистрі мырзаға сенуге негізі болса, ол керегінше царыз алута руцсат етуге жеткізетін тұжырымға келіскен болар еді» ғой (курсив біздікі). Мұның өзі — масқаралық жеңілдіктердің, ха- лық бостандығьтп осылай жекелеп сатудың,— сайып келгенде халық бостандығын көтере сату үшін қажетті жекелеп сатудың бәрінің осы ұзын тізбегін айтарлық- тай қорытатын керемет сөз.
Кімде-кімпің қаражүздіктер мен либерал буржуалар- дың арасындағы масқаралық саудапың күллі егжей-тег- жейін бақылауға шыдамы жотсе, бұл егжей-тегжейлер- дің қазіргі кезецде көрініп отырғапы соншалық,— ол адамның: ұлы азаттық қозғалысыпа түпкілікті, қансы- рата соққы беруге, күшті, батыл күрескерлөрдің сағын сындыруға, аңқауларды, жасқаншақтар меп жалтақтар- ды алдауға, шеттетуге контрреволюциялық күштердің ұйымдасып жатқанына күмәпы қалмайды. Оңшылдар, поляк колосы 70, кадеттер осы соққыпы беру үшін біртұ- тас болып бірігіп отыр. Үкімет озі айдап салып отырғап қаражүздіктердің, Думаны ңууды жәпе «пасық консти- туцияны» жоюды талап етіп отырғап ңаражүздіктердің
МӘМЛЕ НЕГІЗДЕРІ
135
даурықпасы арқылы кадеттер мен трудовиктерді қор- қытып отыр. Кадеттер дәл сол даурықпаны және Дума- ны дереу қуу жөніндегі Столыпиннің жалған ниеттерін дәлел етіп, әлгі трудовиктердің озін қорқытып отыр. Осы қорқытулар мен үрейлендірулердің бәрі қаражүз- дік самодержавие мен либерал буржуазияның халық сыртынан жақсылап келісуіне, сүйіспеидікпен бөлісіп, осы халықты тонауына қажет болып отыр. Барлық са- рындағы трудовиктер, алданып қалмаңыздар! Халық мүдделерін қорғаңыздар! Кадеттердің үкіметпен жиір- кенішті мәмлеге келуіне кедергі жасаңыздар! Социал- демократ жолдастар! біз сіздердің жағдайды түсіпетін- діктеріңізге, сіздердің Думаның барлық революцияшыл элемепттерін бастай алатындықтарыңызға, либерал-мо- нархиялық буржуазия жасап отырған масқара сатқын- дыққа трудовиктердің көзін жеткізетіндіктеріңізге се- неміз. Біз осы сатқындықты бүкіл халық алдында Дума трибунасынан сіздердің қаһарлы да қатаң әшкерелей- тіндіктеріңізге сенеміз.
«Пролетарий» № 15, 25 март, «Пролетаріій» газетінщ текстг
1907 ж. бойынша басылып отыр
6*
136
ЕКІІІШІ МЕМЛЕКЕТТІК ДУМАДА АГРАРЛЫҚ МӘСЕЛЕ ЖӨНІНДЕ СӨЙЛЕНЕТІН СӨЗДІҢ ЖОБАСЫ 71
Мырзалар! Түрлі партиялардың жер туралы мәселеге негізгі көзқарастарын баяндаған бірсыпыра шешендер Дума алдында сөйлеп те өтті. Кейбір қорытындылар шығаратын уақыт жетті. Біздің мынадай сұрақтарға ай- қын да дәл жауап алуымыздың уақыты жетті: таластың мәні неде? жер туралы мәселенің қиыидығы неде? өкіл- дері Думада пікірлерін айтып шыққан барлық басты- басты партиялардың негізгі көзқарастары қапдай? жер туралы мәселеде түрлі партиялардың бір-бірінен батыл және үзілді-кесілді пікір алалығы нө жөнінде болып отыр?
Думада басты-басты төрт партияның немесе партия- лық ағымдардың өкілдері аграрлық мәселе жөнінде не- гізгі төрт түрлі көзқарасты баяндады. Депутат Свято- полк-Мирский «оңшылдардың» көзқарастарын баянда- ды, ол октябристерді, монархистерді жәпе т. б. осы «оңшыл» деген сөзге біріктірді. Депутат Кутлер кадет- тердің, немесе «халық бостандығы партиясы» дейтіннің, көзқарасын баяндады. Депутат Караваев трудовиктердің көзқарастарын баяндады. Караваевты шынына келгепде оның пікіріне ңосылатын депутаттар — Зимин, Коло- кольников, Баскин, Тихвинский толықтырды. Ақырын- да, менің жолдасым Церетели Россия социал-демокра- тиялық жұмысшы партиясының көзқарастарын баянда- ды. Үкімет өкілі, министр Васильчиков, үкіметтің қөзқарастарын баяндады, үкіметтің көзқарастары «оң- шылдардың» көзқарастары мен «кадеттердің» көзқарас-
[137
B. И. Лениннің «Екінші Мемлекеттік думада аграрлық мөселе жонінде сөйленетін сөздің жобасы» деген қолжазбасының бірінші беті.— 1907 ж.
Кгшірейтілген
ЕКІНШІ МЕМЛЕКЕТТІК ДУМАДА АГРАРЛЫҚ МӘСЕЛЕ...
139
тарын ымыраластыруға сайып отыр, мұны мен кейін өз сөзімде көрсетіп өтемін.
Ал енді осы төрт саяси бағыттың аграрлық мәселедегі негізгі көзқарастарының мәні неде екенін қарастырып көрелік. Депутаттардың Думада сөйлеген ретімен, яғни оңшылдардан бастайын.
Депутат Святополк-Мирскийдің негізгі көзқарасы — барлық «монархиялық» партиялар дейтіндер мен бар- лық октябристердің көзқарасы, орыс помеіциктерінің орасан көпшілігінің көзқарасы. Депутат Святополк- Мирский мұны өзінің мына сөздерімен тамаша айтып жеткізді: «Сонымен, мырзалар, шынымен жері тарлық ететін ерекше реттерде болмаса, шаруалардың иеленуін- дегі жер көлемін арттыру деген ойды тастацыздар» (мен ең толық есеп ретінде «Товарищ» газетінің есебінен цитат келтіріп отырмын, өйткені стенографиялық есеп- тер әлі шыңқан жоқ).
Мұньщ өзі жақсы айтылған: тура, айқын, түсінікті. Шаруалардың жерлерін көбейту деген ойды тастаңыз- дар — Орыс халқы одағынан бастап октябристерге де- йінгі барлыц оңшыл партиялардың шьш көзқарасы, міне, осы. Орыс помещиктерінің және Россияны мекен- деген өзге ұлттар помещиктері көпшілігінің көзқарасы нақ осындай екенін біз де жақсы білеміз.
Помещиктер шаруалардың иеленуіндегі жерді кеңей- ту жөніндегі ойды тастау керек деп шаруаларға не се- бепті кеңес беріп жүр? Депутат Святополк-Мирский мұны былай түсіидіреді: өйткені помещиктік шаруашы- лықтар шаруалар шаруашылықтарына қарағанда жақ- сы жолға қойылған, шаруалардың шаруашылықтары- пан «мәдениеттірек». Шаруалар «мәдениетсіз, қараңғы, надан» дейді ол. Ңарап тұрсаңыздар, помещиктердің басшылығынсыз олардың күні жоқ. «Попына қарай қа- уымы» деп қуақыланды депутат Святополк-Мирский. Ол, сірә, помещиктің әрқашан поіг болатынына, шаруа- лар осылардың әрқашан да алдына салып айдаған цойы болып қала беретініпе, өзін әрқашал кузеуге ерік бере- тініне кәміл сенетін болса керек.
Барлық уақытта солай бола берер ме екен, Святополк- Мирскяй мырза? Барлық уақытта солай бола берер ме
140
В. И. ЛЕНИН
екен, помещик мырзалар? Осы арасынан қателесіп жүр- мегей едіңіз? Шаруалардыц осы уақытқа дейін «айда- лып жүрген қой» болып келген себебі, олар өте «қараң- ғы, надан болды» емес пе? Бірақ қазір шаруалардың саналылығы артып келе жатқанын бәріміз де көріп отырмыз. Думадағы шаруалар дөпутаттары «оңшылдар- ға» қосылмай, трудовиктер мен социал-демократтарға қосылып отыр. Святополк-Мирскийдің сөзі сияқты сөз- дөр ең қараңғы деген шаруалардың да шындықтың қай- да екенін аңғаруына, шаруалардың иелігіндегі жерді кеңейту деген ойдьі тастау керек деп шаруаларға кеңес беріп жүрген партияларға шыпымеп көмектесуге бола- тын-болмайтынын аңғаруыпа көмектеседі.
Mine, сондықтан да мен депутат Святополк-Мирский- дің сөзін және осы мәселе жөпінде болашақта оңшылдар орындығынан тұрып сөз сөйлейтін шешендердің де соз- дерін шын ниетіммен құптаймын. Дәл осы рухта сөйлей беріңіздер, мырзалар! Сіздер тіпті ең қараңғы деген ша- руалардың да козін ашуға тамаша көмектесіп отыр- сыздар!
Жұрт былай деседі: помещиктік шаруашылықтар ша- руалар шаруашылықтарынан мәдениеттірек... Шаруа- лар помещиктердің басшылығынсыз күн көре алмайды!
Ал менің сіздерге айтарым: Россиядағы помещиктік жер иелену мен помещиктік шаруашылықтың бүкіл та- рихы, қазіргі помещиктік шаруашылық жөніндегі бар- лық мәліметтер помещиктердің «басшылыгы» әрңашан да шаруаларға шектеп тыс зорлық жасау, шаруалар мен шаруа әйелдердіц жеке басып шексіз қорлау болғанын, әлі де солай болып отырғаиын, шаруалар еңбегін ең ар- сыз, ұятсыз түрде дүние жүзінде болып көрмегеи дәре- жеде қанау (орыс халқы мұпы: тонау деп атайды) бо- лып табылатынын көрсетеді. Орыс шаруалары бастан кешіріп отырғандай жанышталғандықты, топастықты, мұндайлық қайыршылықты Батыс Европа былай тұр- сын, Түркиядан да таба алмайсың.
Менің жолдасым, Церетели, жұрт қоныстанған име- пиелердің временщиктерге және сарай маңындағы «топ- тардың» сүйіктілеріне қалай үлестіріліп берілгендігі ту- ралы айтып та өтті. Мен сіздердің назарыңызды депу-
ЕКІНШІ МЕМЛЕКЕТТІК ДУМАДА АГРАРЛЫҚ МӘСЕЛЕ...
141
тат Святополк-Мирский ңозғаған шаруашылыц туралы мәселеге аударғым келеді, ол помещиктердің атышулы «мәдепиеті» туралы айтты.
Бұл депутат мынаны біле ме екен: шаруалар жумыс- пен өтеу немесе панщина деп нені атайды? экономика- лық ғылым жумьіспен өтелетін шаруашылыц деп не- ні атайды?
Жұмыспен өтөлетін помещиктік шаруашылық дөген— крепостниктік шаруашылықтьщ, помещиктердің барщи- налық шаруашылығының тікелей ұштығы, тікелей қал- дығы. Крепостниктік шаруашылықтың мәні неде еді? Оның мәні мынада: шаруалар өз семьясын асырау үшін помещиктен улесті жер алып, сол үшін помещиктің же- рінде үш күн (ал кейде одан да көп) жұмыс істёуге тиіс болды. Жұмысшының ақысын, қазір қалалардың бәрінде толеніп жүргені сияқты, ақшалай төлеудің ор- яына жермен төлейді. Помещиктен алған үлесті жері- нен шаруа тамағын әрең ғана асырай алатын. Міне, осы тамағы үшін шаруаның өзі де, оның бүкіл семьясы да помещиктің жерін өзінің ат-көлігімен, шаруаның оз құралдарымен немесе «құрал-саймандарымен» ұқсатып беруге тиіс болды. Крепостниктік шаруашылықтың мәні мынадай: еңбекке ақы алудың орнына қайыршылықпен күнелтетін үлесті жер алады; помещиктің жері шаруа- ның еңбегімен, шаруаның құрал-сайманымен ұқсатыла- ды; помещиктің қамшы ойнатуымен шаруаны жұмыс іс- теуге күштеп көндіреді. Мұндай шаруашылықтың тұ- сында шаруаның өзі де крепостной болуға тиіс болды, өйткені куштеп көндірмесе, үлесті жерден күнін көріп отырған бірде-бір адам помещикке жұмыс істемес еді. Ал іпаруалар үшін осы крепостниктік право қандай бол- ған еді,— бұл жөнінде шаруалардың өздері өте көп бі- леді, олардың есінде бұл өте жақсы сақталған.
Крепостниктік право жойылған деп есептеледі. Бірақ іс жүзінде помещиктердің қолында мұндай билеп-төстеу (өздері талап алған жерлердің арқасында) осы күнге де- йін қалып отыр, олар қазір де жумъъспен өтеу арцылы шаруаны крепостниктік тәуелділікте ұстап отыр. Жұ- мыспен өтеу дегеиіміз осы заманғы крепостниктік тәр- тіп болып табылады. Менің жолдасым Церетели үкімет-
142
В. И. ЛЕНИН
тің декларациясы жөнінде сөйлеген созінде Россиядағы помещиктік жер иелену мен қазіргі бүкіл мемлекеттік өкіметтің крепостниктік сипаты туралы айтқанда,— үкі- мет алдында қүрдай жорғалаушы бір газет,— бұл газет- тің аты «Новое Время»,—депутат Церетели өтірік айтты деп шу көтерді. Жоқ, социал-демократиялық жұмыс- шы партиясының депутаты шындықты айтты. Жұмыс- пеи өтеу крепостпиктік тәртіптің тікелей сарқыншағы, біздің помсщиктік шаруашылықты жұмыспен өтеу ұс- тап тұр, мұны барып тұрған надандар немесе сатқын жазушысымақтар ғана бекерге шығара алады.
Жұмыспен өтеудің мәні неде? Оның мәні мынада: по- мещик жері помещиктің құрал-сайманымен, жұмысшы жалдау арқылы емес, көрші помещик кіріптар еткен шаруаның құрал-сайманымен өңделеді. Ал мужиктің кіріптарлықңа баруына тура келетін себебі, помещик өзіне жақсы жерлерді кесіп алып, мужикті «құмдауыт- қа» отырғызды, оны қайыршылықпен күнелтетін үлесті жерге апарып тықты. Помещиктердің жерді өзіне көп басып алғаны сонша, шаруалардың шаруашылық жүр- гізе алмайтыны былай тұрсын, тіпті «тауығын жібере- тін жері де жоқ».
1861 жылы помещиктік губерниялық комитеттер мен помещиктер — бітістіруші төрешілер (бұлар, сірә, по- мещиктерді қуаттаған себепті бітістірушілер деп атал- ған болу керек) 72 — бұлардың шаруаларды азат еткені соншалық, шаруалар жерінің бестен бір бөлігін поме- щиктер кесіп алған болып шықты! Бұлардың шаруа- ларды азат еткені соншалыц, әлгі топаудап кейін ша- руалардың қолында қалған үлесті жерге мужикті уиі есе цымбат ақы төлеуге мәжбүр етті! 1861 жылғы «тө- лемніц» кезінде жердің құнынан элдецайда көп төлеуге мужикті мәжбүр еткені ешкімге құпия емес қой. Ол кезде шаруаның жері түгіл, шаруанъщ бостандьіғын да сатып алута мужикті мәжбүр еткені ешкімге құпия емес. Қазына помещиктерге берген ацшадан гөрі, жер үшін шаруалардан көп ақша сығып алғапы (сатып алу төлемі түфінде), мемлекеттік төлемпің «игілігі» осылай болғаны ешкімге құпия емес! Мұның өзі мужикті то- нау үшін помещик пен «либерал» чиновниктердің жа-
ЕКІНШІ МЕМЛЕКЕТТІК ДУМАДА АГРАРЛЬЩ МӘСЕЛЕ...
143
сасңан туысқандық одағы еді. Егер Святополк-Мирский мырза мұның бәрін ұмытқан болса, онда шаруалар мұ- ны, сірә, ұмытпағаи болу керек. Егер Святополк-Мир- ский мырза мұны білмейтін болса, онда ол будан тіпті отыз жыл бурын профессор Янсонның «Шаруалардың үлестері мен төлемдері туралы статистикалық зерттеу- дің тәжірибесінде» жазғанын оқып шықсын, мұның озі содан бері статистикалық-экономикалық әдебиеттің бә- ріпде мың мәрте қаіггаланып келді.
1861 жылы шаруаның «азат етілгені» 73 сондай, ол бірден помещиктің тузағына түсті. Помещик басып ал- ған жерлердеп шаруаның қыспаққа түскені сонша, оның не аштан олуі, немесе кіріптарлыққа көнуі керек болды.
Сонымен, «азат» орыс шаруасы XX ғасырда әлі де болса кәрші помещикке кіріптарлыққа баруга мәжбүр болып отыр, барғапда — XI ғасыдра «смердтер» («Орыс шындығы» 74 шаруаларды осылай атайды) кіріптарлық- қа қалай барып, помещиктердің атына қалай «жазыл- ған» болса, дәл солай баруға мәжбур болып отыр.
Соз озгеріп, зацдар шығарылып, жойылып жатты, ға- сырлар өте берді,— ал істің мәні бұрынғы күйінде қала берді. Жұмыспен өтеу дегеніміз — өз құрал-сайманымен көрші помеіциктің жерін өңдеп беруге мәжбүр болған шаруапьтц кіріптарлық тәуелділігінің дәл озі. Жұмыс- пен отеліпетіп шаруашылық дегеніміз — жаңғыртыл- ған, боямаланған, өці айналдырылған, крепостниктік шаруашылықтың дәл өзі.
Өз пікірімді түсіндіру үшін, шаруалар шаруашылығы меп помещиктік шаруашылық жөніндегі әдебиетте то- лып жүрген қисапсыз көп мысалдың бірін келтірейін. Егіншілік департаментінің 90-жылдардың басында шыққан және Россиядағы помеіциктік шаруашылық жүйесі туралы цожайындардан алынған мәліметтерге негізделген колемді басылымы бар («Ңожайындардан алыпған ауыл шаруашылығы және статистика мәлімет- тері». Егіншілік департаментінің басылымы. V кітап. СПБ. 1892). Бұл мәліметтерді С. А. Короленко мырза өңдеген — В. Г. Короленкомен шатастырмау керек; С. А. Короленко мырза прогресшіл жазушы емес, реак-
144
В. И. ЛЕНИН
цияшыл чиновник, міпе, ол осындай адам. Оның оңде- ген кітабының 118-бетінен мынаны оқуға болады:
«Елец уезінің (Орел губерниясы) оңтүстігіндегі поме- щиктік ірі шаруашылықтарда, жыл бойы жұмыс істей- тін жұмысшылардың жер өңдеуімен қатар, жердің едә- уір бөлегін шаруалар өздері арендаға жер алғаны үшін өңдеп береді. Бурынғы крепостнойлар (құлақ салыңыз, Святополк-Мирский мырза!) — өздерінің бурынғы поме- щиктерінен элі де жер жалдап алып турады және сол үшін помещиктердің жерін өңдеп беріп отырады. Мұн- дай деревнялар әлі де (мұны ескеріп қойыңыз!) пәлен- дей помещиктің «барщиналары» деп аталып отыр».
Мұның өзі өткеп ғасырдың 90-жылдарында, шаруа- лардың атышулы «азат етілуінен» кейін отыз жыл өт- кеннен соң жазылған. 1861 жылдан кейін отыз жыл өт- кеннен соң да сол баяғы «барщина», сол баяғы шаруа- ның құрал-сайманымен б у р ы н ғ ы помещиктердің жерін өңдеп беру өмір сүріп отыр!
Бәлкім, мұның өзі некен-саяқ кездесетін жағдай деп маған қарсы шығушылар болар? Бірақ Россияпың орта- лық қара топырақты өціріндегі помещиктік шаруашы- лықпен таныс әрбір адам, орыстың экономикалық әде- биетінің тым болмаса шет-пұшпағын көрген әрбір адам мұның некен-саяқ жағдай емес, жалпы жағдай екеніи мойындауға тиіс болады. Дәл оръіс губернияларында, атап айтқанда, нағыз оръіс помещиктері — (олардың оң жақтағы орындықтарда отырған нағыз орыс адамдары- ның бәріне осынша қымбат көрінетіні тегін емес!) — басым болып отырған жерлерде күні бүгіпге дейін де жумъъспен өтелетін шаруашылыц басым болып отыр.
Мәселен, бірқатар ғалымдар құрастырғаи «Егін шы- ғымдылығы мен астық бағаларыиың әсері» деген кітап сияқты белгілі ғылыми еңбекке сүйенейін. Бұл кітап 1897 жылы шықты. Помещиктерде жумъіспен өтелетін шаруашылықтың басым екені бұл кітапта Уфа, Сим- бирск, Самара, Тамбов, Пенза, Орел, Курск, Рязань, Тула, Қазан, Нижний Новгород, Псков, Новгород, Кост- рома, Тверь, Владимир және Чернигов губерниялары, яғни орыстыц 17 губерниясы жөнінде дәлелденген.
ЕКІНШІ МЕМЛЕКЕТТІК ДУМАДА АГРАРЛЫҢ МӘСЕЛЕ...
145
Жұмыспен өтелетін шаруашылықтың басымдығы... бұл не деген сөз?
Мұның өзі помещик жері тағы да сол шаруаның құ- рал-сайманымен, күйзелген, қайыршыға айналған, кі- ріптарлыққа түскен шаруаның еңбегімен өңделеді де- ген сөз. Депутат Святополк-Мирский айтқан және помеіцик мүдделерін қорғаушылардың бәрі де айтып жүрген әлгі «мәдениет», міне, осындай. Шаруаның ла- шығында тұратын мужиктің жағдайынан төренің ат ңорасындағы малдың жағдайы, әрине, жақсы. Помещик- терде астық өнімі, әрине, жақсы, өйткені помещиктік комитеттер 1861 жылдың өзінде-ақ жақсы жерлерді ша- руалардан кесіп алып, оны помещиктердің атына жа- зуды ойластырған-ды. Бірақ орыс помещиктері іпаруа- шылықтарының «мәдениеттілігі» туралы күлкі үшін ғана айтуға болады. Имениелердің копшілігінде ешцан- дай помещиктік шаруашылық жоқ, сол баяғы шаруалар шаруашылығы жүргізіледі, жер шаруаның титықтаған атымен айдалады, шаруаның ескі, нашар құрал-сайма- нымен өңделеді. Ірі жәие аса ірі жер учаскелеріпдө кіріптар шаруаның көмегімен жүргізілетін осы крепост- никтік шаруашылық күні бүгіпге дейін Европаның бір- де-бір елінде,— Россиядан басқа бірде-бір елде сақтал- ған емес.
Помещиктік «мәдениет» дегеніміз помещиктік крепо- стниктіктің сақталуы. Помещиктік мәдениет дегеніміз қайыршыланған шаруа жөніндегі өсімқорлық, бұл өсім- қорлық шаруаны жүрдай етіп тонайды және бір десяти- на жер үшін, жайылым үшін, суат үшін, орман-тоғай үшін, қыста аш мужикке орасан көп проценттер алу үшін қарызға берілгөн бір пұт ұн үшін, шаруа семьясы жалынып-жалбарынып алған бір сом ақша үшін ңұл- дыққа салады...
Оң жақтағы орындықтарда отырған бұл мырзалар та- ғы да шаруаларды еврейлер қанайды, еврейлер процент алады деп жүр-ау! Иә, мыңдаған көпес-еврейлер орыс мужигін шын орыс помещиктерінің, православие дінін- дегі помещиктердің тонағанындай тонап отырған жоқ! Ең жаман өсімқордың алатын проценті қанша көп бол-
146
В. II. ЛЕНИН
са да, қыстыгүні мужикті жазғы жұмысқа жалдайтын немесе оны бір десятина жер бергені үшін ақшалай тө- леуге де, жұмыс істеуге де, жұмыртқамен де, тауықпен де төлеуге, тағы да пемен төлеттіретінін құдай білсін, осылай төлеуге мәжбүр ететін нағыз орыс помещигі ала- тын проценттердің маңайын да көрмейді!
Мұның қалжың болып корінуі мүмкін, бірақ бұл қа- сіретті қалжыц шьшдыққа тым-ақ ұқсас. Шаруаның бір десятина жер үшін не толейтіні жөнінде сіздерге, міне, мынадай нацты мысал келтірейін (бұл мысал Карышев- тіц шаруалардың арендалары туралы белгілі кітабынан алыиған): бір десятипа жер ушін шаруа IV2 десятина жер өңдеп беруге тиіс, оныц үстіпе 10 жұмыртқа, 1 та- уық әкеліп беруге тиіс, тағы да әйелі бір күн жұмыс істеп беруге тиіс (Карышев кітабының 348-бетін ңа- раңыз).
Бұл не? «Мәдениет» пе әлде барып тұрған арсыз кре- постниктік қанау ма?
Біздің шаруалар мәдениетке қарсы күресіп жатыр- мыс деп ойлауға Россия мен Европаны мәжбүр еткісі келетін адамдар шаруалар жөніпде барып тұрған өтірік айтып, шаруаларға жала жауып жүр. Бәрі өтірік! Орыс шаруалары крепостниктік қанауға қарсы бостандық үшін күресіп жатыр. Натыз орыс крепостниктігі, нағыз орысца тән жұмыспеп отеу, кіріптарлық, кедейленген, борыіпқа батқан шаруапы қорлау неғұрлым берік сақта- лып отырған, неғұрлым терең тамыр тепкен, нак осы нағыз орыс губернияларында шаруалар қозғалысы мей- лінше кец, мейлінше батыл оріс алды, шаруалардың помещиктерге қарсы күресі мейліпше күшті болды!
Жұмыспоп отеу зац күшімеп сақталып отырған жоң— зац боиыиша шаруа аштап олуге «ерікті»!—жұ- мыспен өтеу шаруалардың экономикалъц т э - уелділігі арқасында сақталып отыр. Ешқандай заң арқылы, ешқандай тыйым салу арқылы, ешқандай «ба- қылау» жәпе «қамқорлық» жасау арқылы жұмыспен өтеуге жәпе кіріптарлыққа қарсы ештеңе де істеуге болмайды. Орыс халқының денесіпдегі бұл кеселді жою үшін бір ғана қүрал бар: помещиктік же р мен-
ЕКІНШІ МЕМЛЕКЕТТІК ДУМАДА АГРАРЛЫҚ МӘСЕЛЕ...
147
шігін ж о ю керек, өйткені бұл меншік көптегеп жағдайларда осы кезге дейін крепостниктік меншік, крепостниктік қанаудың көзі, тірегі болып отыр.
Помещиктік жер меншігін сақтау керек пе, жоқ па деген негізгі мэселені орағытып өтеді екен, онда шаруа- ларға «көмектесу» туралы, олардың жағдайын «жақсар- ту» туралы, олардың жер алуына «жәрдемдесу» туралы айтылып жүрген сөз атаулының бәрі, помещиктер мен чиновниктердің айтуға жаны құмар создер, осылардың бәрі құр сылтау, бұлтару болып шығады.
Мәселеиің түйіні осында. Сондықтан мен шаруалар мен шаруа депутаттарын өте-мөте сақтандыруға тиіс- пін: мәселепің осы туйінді жерін орағытып өтугө жол бермеу керек. Ец бастысы: помещиктік жер меншігінің помещиктер қолында қалатындығы немесе шаруалар қолына көшетіндігі анықталмайышпа, ешңандай уәде- лерге, ешқандай әсем сөздерге сенбеу керек. Егер бул меншік помещиктердіц цолында т^алатын, болса — жу- мыспен өтеу мен кіріігтарлъщ та сацталады. Миллион- даған шаруалардың мұқтаждығы мен үнемі ашығуы сақтала береді. Помещиктік жер мешшгінің сақталуы— шаруалар үшін аштықтан бірте-бірте құрып біту азабы- на ұшырау болады.
Аграрлық мәселенің осы мәнінің қандай екенін айқын корсету үшін Россиядағы жер меншігінің қалай бөлін- гендігі жайындағы басты-басты цифрларды еске түсіру керек. Россиядағы жер иелену туралы статистикалық мәліметтер — қолда бар мәліметтердің ең жаңасы—1905 жылгы мәліметтер. Орталық статистикалық комитет бұл мәліметтерді ерекше зерттеу арқылы жинады, бұл зерт- теудің толық нәтижелері әлі жарияланған жоқ. Бірақ басты-басты қорытындылары қазірдің өзінде-ақ газет- терден мәлім. Европалық Россияда барлығы 400 мил- лион десятинаға жуық жер бар деп есептеліп жүр. 39572 миллион десятинаның — бұл туралы алдын ала жасалған мәліметтер бар — 155 миллион десятинасы қазынаға, уделдерге, іпіркеулер мен мекемелерге, 102 миллион десятинасы жеке адамдарға, 1387г миллион десятинасы шаруалардың үлесті жерлерінө жатады.
148
В. И. ЛЕНИН
Тосыинан қарағанда бәрінеп кобі ңазынаның жері, сондықтан мәселе әсте де помеіциктік жерде болып отырмаған сияқты да көрінуі мүмкін.
Біраң мұның өзі жұрттың жиі ұрынып жүрген қатесі, бұл қатені біржола жою керек. Рас, қазынаның жері 138 миллион десятина, бірақ бул жерлердің барлыгы дерлік солтүстік губернияларда — Архангельск, Волог- да, Олонец губернияларында, оның бер жағында бұлар егіншілік жургізуге болмайтын жерлер. Шаруаларға беруге болатын қазына жерлерін үкіметтің өзі, статис- тиктердің дәл есептері бойынша (мәселен, Прокопович мырзаға жәпе оның «Аграрлық мәселе цифр тілінде» деген кітабыиа сүйенеміи), 7 миллион десятинадан ар- тық таба алмас еді.
Демек, ңазыналық жер туралы шындап сөз етуге бол- майды. Шаруаларды Сибирьге ңоныс аударту туралы да айтуға тура келмейді. Мұны Думада трудовиктерден сөйлеген шешен жеткілікті дәрежеде анықтап айтты. Сибирьге цоныс аударудың пайдалы екеніне өздері шы- нымен сенетін болса, помещик мырзалардыц өздері-ақ Сибирьге қоныс аударсын! Бұғап, шаруалар, сірә, келі- сетін болар... Ал шаруалардың мүцтажын Сибирьмен қанағаттандыру керек деген ұсынысты олар, сірә, келе- междеп қарсы алатын болар.
Орыс губерниялары жөнінде, әсіресе шаруалардың мұқтаждығы бәрінен де күштірек орталық қара топы- рақты губернияларда, әңгіме басқа ешқандай жер тура- лы емес, нац помещиктік жерлер туралы болып отыр. Депутат Святополк-Мирский «жері тарлық ететін ерек- ше бір реттер» туралы бекерге соз етеді.
Орталык, Россияда жердің тарлығы ерекше жағдай емес, қайта ережеге айналған. Ал пақ шаруаларға тар болатын себебі: помещик мырзалар тым-ақ емін-еркін, тым-ақ кең жайласқан. «Шаруалардың тарлық көруі»— помещиктер қыруар жерді басып алып отыр деген сөз.
«Шаруалардың жері аз» болуы дегеніміз помещиктер жерінің көп болғандығы.
Мырзалар, міне, сіздерге түсінікті де айқын цифрлар. Шаруалардың үлесті жері 138!/2 миллион десятина.
ЕКІНШІ МЕМЛЕКЕТТІК ДУМАДА АГРАРЛЫҢ МӘСЕЛЕ... 149
Жеке меншіктегі жер 102 миллион десятина. Осы соң- ғысынан ірі жер иеленушілерге қарайтыны қанша?
Әрцайсысыныц 50 десятинадан астам жері бар жер иеленушілердің жетпіс тогыз жарым миллион десятина жері бар.
Ал еиді осы қыруар жердің иесі қанпіа адам? 135 мыңиан кемірек (дәл цифры— 133 898 жер иесі).
Осы цифрлар жөнінде жақсылап ойлап ңараңыздар- шы: Европалыц Россияның жүз миллионнан астам халқының 135 мың адамында сексен миллион десятина дерлік жер бар екен!!
Ал осымен қатар үлесті жері бар 1274 (он екі бүтін оннан төрт!) миллион шаруа үйлерінің иелігінде 13872 миллион десятина жер бар.
Бір ірі жер иеленушіге, бір (оңайлық үшін осылай дейік) помещикке 59 4 десятинадан келеді.
Бір шаруа үйіне II1 Із десятинадан келеді.
Святополк-Мирский мырза мен оның пікірлестері «жері шынымен тарлыц ететін ерекше. бір реттер» деп, міне, осыны айтып отыр! 135 мың адам ат төбеліндей байлардың 600 десятинадан, ал миллиондаған шаруа- лардың әрбір шаруашылығында 11 десятинадан жер болғанда, шаруалар жер жағынан жаппай «тарлық» көрмей дайтеді? Помещиктердің жері осындай орасан, шектен тыс көп болып отырғанда, шаруалардың «жері аз» болмай ңайтеді?
Святополк-Мирский мырза бізге шаруалардың иелі- гіндегі жер көлемін арттыру деген «ойды тастау керек» деп кеңес берді. Жоқ, жұмысшы табы бұл ойды таста- майды. Шаруалар бұл ойын тастамайды. Миллиондаған, он миллиондаған адам бұл ойын тастай алмайды, өз мақсаттарына жету жолындағы куресін тоцтата ал- майды.
Мен келтірген цифрлар күрестің не үшін болып жат- цапын айқын көрсетеді. Орта есеппен әр шаруашылы- ғында 600 десятинадан жері бар помещиктер өз байлық- тары үшін, жылына, сірә, 500 миллион сомнан астам болатын өз табыстары үшін күресіп отыр. Ал аса ірі помещиктер — сонымен қатар олар екінің бірінде ең ірі ұлықтар. Біздің мемлекетіміз, менің жолдасым Церете-
150
В. И. ЛЕНИН
лидің әділетті айтып кеткеніндей, халық мүдделерін қорғамайды, бір топ помещиктердіц мүдделерін ңорғай- ды. Помещиктер копшілігінің де, бүкіл үкіметтің де шаруалардың талаптарына қарсы жанталаса күресіп жатқанына таңырқауға болмайды. Үстемдік етуші, қа~ наушы таптардың оздерінің үстемдік ету, қанау право- ларынан, кіріптарлыққа түскен шаруалар мен жұмыс- шылардан мың-мьщ сомдап табыс келтіру праволарынан оз ықтиярымен бас тартуы жөніндегі мысалдар адамзат тарихында әлі болып көрген емес.
Ал шаруалар кіріптарлықтан, жұмыспен өтеуден, кре- постниктік қанаудан азат болу үшін күреседі. Шаруа- лар аздап болса да адамша тұруға мүмкіндік алу үшін күреседі. Сондықтан жұмысшы табы помещиктерге қар- сы шаруаларды бутіндей қолдайды, қолдағанда жұмыс- шылардың өздерінің мүдделеріне бола қолдайды, өйт- кені помещиктік езгінің ауыртпалығы бұларға да түсіп отыр,— бүкіл қоғамдық дамудың мүдделеріне бола қол- дайды, өйткені помещиктік өкіметтің езгісі қоғамдық дамуға бөгет жасап отыр.
Шаруалардың өз күресі арқылы неге қолы жете ала- тыиын және жетуге тиіс екенін сіздерге көрсету үшін, мырзалар, меп сіздерге бір кішкене есеп келтірейін.
Егіншілік министрі, Васильчиков мырза, былай деді: «бұл мәселені айқындап алу үшін соншалық әсем сөз- дерге емес, енді цифрға, фактілерге, өмір шындығына жүгінетін мезгіл жетті». Менминистр мырзаныц айтқа- нына әбден толық қосыламын. Иә, иә, нақ солай, мырза- лар: цифрды көбірек келтіру керек, помещиктік жер меншігінің мөлиіері мен шаруалардың үлесті жер меншігінің мөлшері туралы цифрларды көбірек келтіру керек. Помещиктердің «басы артық» жері цанша екенін көрсететін цифрларды мен сіздерге бұрын келтіріп өт- тім. Енді шаруалардыц жерге мұқтаждығының көлемі туралы цифрларды келтірейін. Орта есеппен алғанда, жоғарыда өзім айтқандай, әрбір шаруа үйініц ll’/з де- сятинадан үлесті жері бар. Бірақ бұл орта есеп шаруа- лардың жерге мұқтаждығын буркемелейді, өйткені ша- руалардың көпшілігінің үлесті жері орташа мөлшерден
ЕКШІПІ МЕМЛЕКЕТТІК ДУМАДА АГРАРЛЫҚ МӘСЕЛЕ... 151
төмен, ал болмашы азшылығының жері орташа мөл- шерден жоғары.
1274 миллион шаруа үйлерінің 2 миллион 860 мың (жинақтап алып отырмын) үйінде уй басына 5 десяги- надан кемірек үлесті жер бар. Үш миллион 320 үйдіц 5 десятинадан 8 десятинаға дейін үлесті жері бар. Төрт миллион 810 мың үйдің 8 десятинадан 20 десятината дейін үлесті жері бар. Бір миллион 100 мың үйдің 20 десятинадан 50 десятинага дейін үлесті жері бар, тек ширек миллион үйдің ғана 50 десятинадан астам үлесті жері бар (бұл соңғыларының орта есеппен үй басына, сірә, 75 десятинадан артық емес жері болу керек).
Помещиктердің 797г миллион десятина жері шаруа- лардың иелігіндегі жерді кеңейтуге кетеді екен делік. Шаруалар одағын жақтаушы священник Тихвинский- дің айтуынша,— шаруалар помещиктерді ңуралацан калдыртысьі келмейді, олардың әрқайсысына 50 десяти- надан жер қалдырады делік. Мұның өзі, бәлкім, біздіц помеіциктер сияқты «мәдениетті» мырзалар үшін тым көп жер іпығар, бірақ сонда да болса біз әзірге, мысал үшіп, осы цифрды ала тұралық. 135 мыц помещиктіц әрқайсысыпа 50 десятинадан шығарып тастағанда, ша- руалар үшін 72 (жетпіс екі) миллион десятина жер бо- сап қалар еді. Бұл саннан орман-тоғайларды шығарып тастауға (кейбір жазушылар осылай етіп жүр, мәселен, цифрларын өзім талай рет пайдаланған Прокопович мырза осылай етеді) негіз жоқ, өйткені орман-тоғайлар да табыс береді, сондықтан бұл табысты бір шоғыр по- мещиктердің қолында қалдырып қою мүмкін емес.
Осы 72 миллионға қазыпаның жарамды жерлерін (7,3 миллион десятинаға дейін), сонан соң б ар лыт$ уделдік (7,9 миллиоп десятина), шіркеулік және мона- стырьлік (2,7 миллион десятина) жерлерді ңосыңыз- дар,— сонда сіздердің алатын саныңыз 90 миллион де- сятина^а дейін барады *. Бұл сан барлыц оте кедей шаруалардың иелігіндегі жерді уй басына кемінде 16 десятинаға дейін кецейтуге жетіп жатыр.
Сіздер, мұның мәнісін түсіпесіздер ме, мырзалар?
♦ Толық есебі (мағлұмат керек бола қалған күнде) 3-дәптердің аяқ жағында 7S.
152
В. И. ЛЕНИН
Мұның өзі алға қарай орасан зор ңадам жасағандық болар еді, мұның өзі миллиондаған шаруаларды аштық- тан құтқарар еді, мұның өзі ондаған миллион жұмыс- іпылар мен шаруалардың тұрмыс дәрежесін көтерер еді, олардың қазіргі орыс шаруаларының құрып бара жат- қан ұрпағының өмір сүріп отырғаны сияқты емес, «мәде- ниетті» мемлекеттің азды-көпті мәдениетті азаматтары- ның өмір сүріп отырғанындай, азды-көпті дәрежеде адамша өмір сүру мүмкіидігін жеңілдетер еді. Бұл, әри- не, барлық ецбекшілерді қайыршылық пен езгі атаулы- дан құтқармас еді,— (бұл үтпін капиталистік қоғамды социалистік қоғамға айналдыру керек) — бірақ олар- дың осыдан қүтылу жолындағы күресін орасан зор көлемде жеңілдетер еді. 6 миллионнан астам шаруа үй- лерінің, 'барлық шаруалардың жартысынан көбініц, жоғарыда менің айтқанымдай, эр уйіне келетін жер 8 десятинадан аз. Олардың иелігіндегі жер екі еседен астам, уш е с е д е р лік артар еді.
Бұл — үнемі жоқшылық көріп, ашығып, қалаларда, фабрикалар мен заводтарда жұмысшылар еңбегінің ба- ғасып түсіріп жүрген шаруалардың тең жартысы,— осы шаруалардың тең жартысы өздерін адам den сезіне алар е,ді деген сөз!
Ал Святополк-Мирский мырза немесе оның пікірлес- тері ауыр, қиын жағдайдан құтылудың осындай әбден мүмкін, жүзеге асарлық және төте жолы туралы ойлау- ды тастаңдар деп миллиондаған жұмысшылар мен ша- руаларға шындап кеңес бере алар ма екен?
Бірақ кедей шаруа үйлеріпің тең жартысынан көбі жері тым көп помещик мырзаларымыздың есебінен өзі- нің иелігіндегі жерді уиь есе дерлік кобейте алуы үшін бұл да аз. Осы алты миллион кедей үйлерінен басқа, 8 десятинадан 20 десятинаға дейін жері бар тағы да бес (дәл цифры 4,8) миллион дерлік шаруа үйлері бар. Осы бес миллион семьяның да кемінде үш миллионы, дау жоқ, өздерінің мардымсыз үлесті жерлерінде жоқ- шылық көріп отыр. Сондықтан осы уш миллион уй де өздерінің иелігіндегі жерді әр уйге есептегенде 16 деся- тината дейін жеткізе алар еді, яғни оны бір жаръім есе, ал кейбіреулері тіпті екі есе көбейте алар еді.
ЕКІНІПІ МЕМЛЕКЕТТІК ДУМАДА АГРАРЛЫҚ МӘСЕЛЕ... 153
Бәрін жинақтай келгенде, барлық саны 12!/4 миллион шаруа үйлерінің 9 миллион уйі жері тым көп және крепостниктік шаруашылыцца тым дағдыланып кеткен помещик мырзалардыц жері есебінен өз жағдайын (өз- дері бағасын тусіруді цоятын жумысшылардъщ жағ- дайын да!) орасан зор мөлшерде жақсарта алған болар еді!
Ірі помещиктік меншік пен жеткіліксіз шаруалар меншігінің салыстыра келгендегі мөлшері туралы ци- фрлар, міне, осыны көрсетеді. Цифрлар мен фактілерді тәуір көретін егіншілік министрі Васильчиков мырзаға бұл цифрлар мен фактілер ұнамай қала ма деп мен қат- ты қорқамын. Өйткені ол өзінің сөйлеген сөзінде цифр- ларға жүгіну керек деген тілегінен кейін бізге былай деді ғой:
«...Мұның өзінде журттъщ көбі осындай реформалар- ды жүзеге асырумен (яғни жер реформаларын кеңінен жүзеге асырумен) байланыстырып журген уміттердщ цифрлармен салыстыра келгенде толық жүзеге асуы мүмкін болмай шыға ма деп қауіптенбеске болмайды...»
Босқа қауіптенесіз, егіншілік министрі мырза! Нақ цифрлармен салыстыра келгенде шаруалардың жұмыс- пен өтеуден және крепостниктік қанаудан құтылу жо- ніндегі үміттерінің толыц жүзеге асуы мумкін болуға тиіс!! Ал бұл цифрлар егіншілік министрі Васильчиков мырзаға немесе Святополк-Мирский мырза мея бас-қа да помещиктерге қаншалықты ұнамсыз болғанмен, бул цифрларды бекерге шығаруға болмайды!
* *
*
Мен енді шаруалардың талаптарына қарсы қоіоға болатын пікірлерге көшемін. Мұны есіту сырттай қара- ғанда ңұлаққа түрпідей тигенімен, шаруалардың талап- тарына қарсы пікірлерді талдап тексергенде менің көбінесе «халық бостандығы» дейтін партияның өкілі Кутлер мырзаның дәлелдерін талдауыма тура келеді.
Мұның қажеттігі әсте де менің Кутлер мырзамен айтысқым келетіндіктен туып отырған жоқ. Тіпті де олай емес. Шаруалардың жер үшін күресін жақтаушы-
154
В. И. ЛЕНИН
лардың тек цана «оңшылдарға» қарсы айтысуына тура келсе, мен бұған өте қуанар едім. Бірақ Кутлер мырза оз сөзінің басынан аяғына дейін, шынына келгенде, социал-демократтар мон трудовиктер мәлімдеген шаруа- лар талаптарына царсы шыцты, трудовиктерге өздері- нің талаптарын ықшамдаудың, шағындаудың қажетті- гін дәлелдей отырып, тікелей де (мәселен, менің жолдасым Церетелидің бүкіл Россия социал-демокра- тиялық жұмысшы партиясының атынан жасаған ұсы- нысына келіспей), жанама турде де қарсы шықты.
Депутат Святополк-Мирский, шынында, ешкімді сендірейіп деп ойлағап да жоқ. Ол, әсіресе, шаруалар- ды сендіремін дегеп пікірден аулақ болды. Ол жұртты сендірейш дегея жоқ, өз еркін білдірді, дәлірек айтк,ан- да: помещиктер көпшілігінің еркін білдірді. Шаруалар- дың иелігіндегі жердің көлемін еиьбір арттыру дегеи болмасын,— түсінікті етіп, турасын айтқанда, депутат Святополк-Мирскийдің «сөзі», міне осыған келіп ті- релді.
Депутат Кутлер, керісішпе, жұртты үнемі сеидірумен болды, әсіресе шаруаларды сендірумеп болды, оларды Кутлердіц өзі трудовиктердің жобасындағы жүзеге аспайтын пемесе шамадан тыс деп жариялаған нәрсе- ден, ал біздің социал-демократиялық партияның жоба- сындағы социал-демократия өкілінің ұсынысы жөнінде, Кутлердің өзі айтқандай, жүзеге аспайтын ғана емес, сонымен қатар «барып тұрған әділетсіздік» деп те жа- риялаған пікірден бас тартыңдар деп сендірумен болды.
Мен енді депутат Кутлердіц қарсы пікірлерін және «халық бостандығы» дейтіп партияпың аграрлық мәсе- ле жөнінде жақтайтьш козқарастарыиың, сол партия жақтап отырған аграрлық реформа жобаларының бас- ты-басты дәлелдерін талдаймын.
Менің партиялас жолдасымның пікіріне қарсы шыға отырып, депутат Кутлердің «барып тұрғаи әділетсіз- дік» деп нені атағанынан бастайық. «Меиіңше,— деді кадеттер партиясының өкілі,— мепшіктің өзге түрлері, қозғалмалы, қозғалмайтып мүлік мспшігі әзірше сақта- лып отырғанда, жерге жекө метішік болуды жою барып тұрған әділетсіздік болар еді»!.. Ал бұдан әрі былай
ЕКІНПІІ МЕМЛЕКЕТТІК ДУМАДА АГРАРЛЫҚ МӘСЕЛЕ... 155
деді: «...Жалпы алғанда мешпіктің жойылуын ешкім ұсынып отырған жоқ екен, жерге де мешпіктің болуын барынша мойындау қажет».
«Өзге меншік те (жерге меншіктің болуынан басқа), бәлкім, онша мақтаулы жолмен табылмаған болар» де- генді дәлел етіп, социал-демократ Церетелидің пікірін «теріске шығарған» депутат Кутлер осылай пайымда- ды. Ал енді мен депутат Кутлердің осы пайымдауы жөнінде неғұрлым көбірек ойлана түссем, мен оны со- ғұрлым... мұны қалай жұмсағырақ айтсам екен?... оғаш- тау деп білемін. «...Меншіктің өзге түрлері жойылмай- тын болса, жерге меншік болуын жою әділетсіздік...».
Бірақ кешіріңіздер, мырзалар, пақ өз пікірлеріңізді, өз сөздеріңіз бен жобаларыңызды естеріңізге түсіріңіз- дерші! Помещиктік меншіктің белгілі бір түрлері «әділетсіз», әділетсіздігі сонша, оларды жоюдың әдісте- рі мен жолдары туралы ерекше заң шығаруды керек етеді дегенді өздеріңіз айтып отырсыздар ғой.
Шынында да, мұның өзі қалай болып шығып отыр? Әділетсіздіктің өзгө түрлерін жоймай тұрып, овың бір турін жою — «барып тұрған әділетсіздік» қой?? Кутлер мырзаның сөзіне ңарағанда осылай болып шығады. Мен «бәрін немесе ешуайсысын» деген принципті жа- риялайтын либералды, либерал болғанда да осьшдай баяу, байсалды, бюрократтықпен машықтанған либе- ралды бірішпі рет кездестіріп отырмын! Өйткені Кут- лер мырзаның пайымдауы түгелдей «бәрін яемесе ешқайсысын» деген принципке негізделіп құрылған. Сондықтан, революцияшыл социал-демократ ретінде, мен пайымдаудың мұндай тәсіліне батыл қарсы шығуға тиіспін...
Маған, мырзалар, ауладан екі үйме қоқсық тасып шығару керек деп санаңыздар. Ал менің арбам біреу. Ал бір арбамен бір үймеден артық шығаруға болмайды. Менің не істеуім керек? Екі үймені бірден тасып іііы- ғаруға болмайтындықтан, бір үйме қоқсықты тасып әкету барып тұрған әділетсіздік болады дегенді сылтау етіп, менің аула тазалаудап мүлдем бас тартуым керек пе?
156
В. И. ЛЕНИН
Кімде-кім ауланы шынымен тугел тазартқысы келсе, кімде-кім настыққа емес, тазалыққа, қараңғылыққа емес, жарыққа шын пиетімен ұмтылса, ондай адам басқаша пайымдайды, меніц ойым осылай. Егер шыны- мен екі үймені бірден тасып шығаруға болмайды екен, онда алдымен бірден қол жететін, арбаға тиеуге бола- тын бірінші үймені тасып шығарамыз,— сонан соң екінші үймені қолға алу үшін арбаны босатып, үйге қайтамыз. Бар болғаны осы, Кутлер мырза! Бар болға- ны осы!
Алдымен орыс халқы өзінің арбасына крепостниктік, помещиктік меншік деп аталатын қоқсықты түгел тиеп, аулаққа шығарып тастауы керек, ал сонан кейін босаған арбамен неғұрлым таза аулаға қайтып келіп, екінші үймені арбаға тией бастау керек, капиталистік ңанаудың қоқсығын сыпыра бастау керек.
Кутлер мырза, егер сіз қоқсық атаулыға шынымен қарсы адам болсаңыз, қолыңызды әкеліңіз? Келіңіз, сіздің өз сөзіңізді цитатқа келтіріп, Мемлекеттік дума- ның қарарында дәл былай деп жазып қояйық: «капи- талистік меншіктің крепостниктік помещиктік меншік- тен артық мақтарлық түгі жоқ екенін депутат Кутлер- мен бірге мойындай отырып, Мемлекеттік дума Россия- ны алдымен осы соңғы меншіктеп құтқарып, сонан кейін біріншісін қолға алуға қаулы етеді».
Егер Кутлер мырза менің осы ұсыяысымды қолдама- са, онда менің «халық бостандығы» партиясы бізді крепостниктік меншіктен капиталистік меншікке сіл- тегенде, бізді әшпейін, былайша айтңапда, Понтийдеп Пилатқа сілтеп отыр76 пемесе — түсіпіктірек айтқан- да — сылтау іздеп отыр, мәселені ашық қоюдан қашып құтылып отыр деген жорамалым сол күйінде қалады. «Халық бостандығы» партиясының социализм үшін күрескісі келеді дегенді біз ешқашан есіткен жоқпыз (капиталистік меншікке царсы курес те социализм ушін курес қой). Бірақ бұл партияның бостандық үшін, халықтың правосы үшін күрескісі келеді дегенді біз өте көп... өте, өте көп естідік. Ал енді міне, социа- лизмді дереу жүзеге асыру мәселесі емес, бостандыцты, крепостниктік тэртіптен азат болуды дереу жүзеге асы-
ЕКІНШІ МЕМЛЕКЕТТІК ДУМАДА АГРАРЛЬЩ МӘСЕЛЕ... 157
ру мәселесі күн тәртібіне нақты қойылып отырған кезде,— Кутлер мырза бізді кенеттен социализм мәсе- лелеріне сілтеп отыр! Кутлер мырза жұмыслен өтеуді және кіріптарлыңты тірек етіп отырған помещпктік меншікті жоюды «барып тұрғал әділетсіздік» деп жа- риялап отыр — жариялағалда, өзі капиталистік мен- шіктің әділетсіздігін есіне түсіргендіктен, тек цана осы себептен солай деп жариялап отыр... Не десеңіз де, мұпың өзі біраз оғаштау.
Осы уақытқа дейін мен Кутлер мырзаны социалист емес деп ойлап келген едім. Енді мен: ол әсте демократ та емес, тіпті халық босталдығып,— тырнақшаға алын- баған нағыз халық бостандығын жақтаушы да емес деген пікірге келіп отырмын. Өйткені бостандық үшін күрес дәуіріндө бостандықты құртып, бостандықты жаншып, тұншықтырып отырған нәрсені жоюды «ба- рып тұрған әділетсіздік» деп жариялайтын адамдар- ды,— мұндай адамдарды дүниеде әлі де ешкім демократ деп атауға, демократ деп санауға келіскен емес...
Кутлер мырзаның екінші бір қарсылығы социал- демократқа емес, трудовикке қарсы бағытталған. «Ме- ніңше,— деді Кутлер мырза,— жерді национализация- лау жобасы (әңгіме Еңбек тобының жобасы жайында болып отыр, ал Кутлер мырза оны дәл сипаттамайды, бірақ істің мәні қазір онда емес) заң күшіп алуы мүмкін саяси жағдайларды көзге елестетуге болады, бірақ меп бұл заң шынымен жүзеге асатын саяси жағ- дайлардың жуық арада болуын көз алдыма елестете алмай отырмын».
Тағы да адам таңқаларлық оғаш пайымдау, қисынсыз болғанда, әсте де социализм тұрғысынан қарағанда емес (ешбір олай емес!), тіпті «жерге праволы болу» тұрғы- сынан немесе басқадай бір «еңбек» принципі тұрғы- сынан қарағалда да емес,— жоқ, олай емес, Кутлер мырзапың партиясынан өзіміз соншалық көп есітіп жүрген сол «халық бостандығының» өзі тұрғысынан қарағанда оғаш пайымдау.
Кутлер мырза трудовиктердің жобасы — «жүзеге ас- пайтын» жоба, олар «қазіргі жер қатынастарын түбірі- пен қайта қүру» мақсатын тенке коздеп отыр, тағысын-
158
В. И. ЛЕНИН
тағылар деп трудовиктерді өне бойы сендіріп келді. Енді біз Кутлер мырзаның басқа себептен емес, қазіргі кездегі және жуық арадағы саяси жағдайлардың себе- бінен «жузеге аспайды» деп қарайтынын айқын көріп отырмыз!!
Кешіріңіздер, мырзалар, мұның озі барып тұрған күң- гірт, ұғымдарды кешіруге болмайтыпдай етіп шатас- тырғандық қой. Біз нашар жағдайларды талңылап, соларды жақсарту жағына қарай өзгертуді ұсынып отырмыз, сондықтан да біз бұл арада өзімізді халық өкіліміз деп атаймыз, сондықтан да заң шығарушы мекеменің мүшелері болып есептелеміз. Сөйтіп, біз ең нашар деген жағдайлардың біріп өзгерту тура- лы мәселені талқылап жатқанымызда, кенеттен бізге: «қазір де... жуық арада да... жүзеге аспайтын... саяси жағдайлар» деп қарсы шығып отыр.
Екінің бірі, Кутлер мырза: не Думаның өзі саяси жатдай болып табылады,— онда өзге «саяси жағдайлар- дан» тағы ңандай шектеулер туатындығына ыңғайлану, бейімделу демократца лайықты іс емес. Не Дума «са- яси жағдай» емес, жоғары жақта тұратындарға ненің ұнап, непің ұиамайтыиымен санасып отыратын жай ғана кеңсе болып табылады,— онда біздің халық өкіл- деріміз деп мардамситын жөніміз де жоқ.
Егер біз халық өкілдері болсақ, онда біз жоғарғы жақтағыларға немесе қайдағы бір «саяси жағдайларға» не ұяайтынын айту емес, халықтың не ойлайтынын, нені тілейтінін айтуға тиістіміз. Егер біз чиновниктер болсақ, онда бізге «бастықтар» өздеріпе непің ұнамай- тынын сездірген болса, біз сопы алдып ала «жүзеге аспайды» деп жариялайтын боламыз деп түсінуге мен, тегінде, әзірмін.
«...Саяси, жағдайлар»!.. Бұл ие деген сөз? Бұл: әске- ри-дала соттары, қатал күзет, зорлық-зомбылық пен правосыздық, Мемлекеттік совет және Россия империя- сының басқа да дәл сондай сүйкімді ме-ке-ме-лері де- ген сөз. Кутлер мырза өзінің аграрлық жобасын әске- ри-дала соттарының, ңатал күзеттің және Мемлекет- тік советтің тұсында иенің жүзеге асатынына қарай бейімдегісі келе ме екен? Егер осы үшіп Кутлер мыр-
ЕКІНШІ МЕМЛЕКЕТТІК ДУМАДА АГРАРЛЫҚ МӘСЕЛЕ... 159
за... халықтың тілектестігімен емес, жоқ, айталық... жарамсақтығы үшін орденімен... наградталған болса, мея бұған таңырқамас едім!
Кутлер мырза жерді национализациялау жобасы заң күшін алуы мүмкін саяси жағдайларды көз алдына елестете алады... Елестетпей ше! Өзін демократпын деп атайтын адам демократиялық саяси жағдайларды көз алдына елестете алмаушы ма еді... Бірақ халық өкілі деп есептелінетін демократтың міндеті әр түрлі жақсы немесе жаман нәрселерді «ө зініц көз алдына елесте- туде» ғана емес, сонымен қатар халыцца шын халық- тық жобалар, мәлімдемелер, мазмұндамалар беруде ғой.
Кутлер мырза мені Думада заңнан таюды немесе оны бұзуды ұсынды деп ойламас-ын... Тіпті де олай емес! Думада демократия туралы айтуға және нағыз демо- кратиялық аграрлық заң жобаларын ұсыпуға тыйым салатыи заң жоқ. Социал-демократиялық фракцияның «жерді толемсіз иеліктен айыру» туралы да, демокра- тиялъщ мемлекет туралы да айтылатын декларация- сын ұсынғанда менің әріптесім, Церетели, ешбір заңды бұзған жоқ.
Ал Кутлер мырзаның пайымдауы тұтас алғанда біз- дің мемлекетіміз демократиялық мемлекет болмаған- дықтан, біздің демократиялық аграрлық заң жобаларын ұсынуымыздың да керегі жоқ дегенге тіреліп отыр ғой! Сіздер Кутлер мырзапың пайымдауларына қай жағынан қарасаңыздар да, олардан басцаша пікірдің, басцаша мазмұнның жұрнағып таба да алмайсыздар. Бізде мемлекет помещиктердің мүдделеріне қызмет ететін болғандықтан, бізге (ха-лыц өкілдеріне!) аграр- лық жобаларда да помещиктерге ұнамсыз нәрсені жа- зуға болмайды... Жоқ, жоқ, Кутлер мырза, бұл демо- кратизм емес, бұл халық бостандығы емес, бұл бостан- дықтан өте-мете аулақ, сервплизмге бір табан жақын бірдеңе.
* *
*
Еііді Кутлер мырза өз партиясының аграрлық жоба- сы туралы шыпында не айтқанын қарастырып көрелік.
160
В. И. ЛЕНИН
Кутлер мырза, жер туралы айтқанда, ең алдымен, «тұтыну нормасы» жөнінде, жер жете ме деген сөздер жөнінде трудовиктерге қарсы шықты. Кутлер мырза «1861 жылдың нормасын» алды, бұл норма тұтыну нормасынан да төмен екен деді, сөйтіп «өзініц шама- мен жасатан есебі бойынша» (Дума бұл есеп туралы бірде-бір сөз есіткен жоқ және тіпті ештеңе де білмей- ді!) керек десеңіз осы иорманың өзіне де 30 миллион десятина жетпейді дегенді хабарлады.
Сіздердің естеріңізге салайын, мырзалар, депутат Кутлер Еңбек тобының өкілі Караваевтан кейін сөйлеп, нақ соған қарсы шықты. Ал депутат Караваев шаруа- лардың иелігіндегі жерді тұтыну нормасына дейін ко- бейту үшін 70 миллион десятинадай жер керек екенін Думада тура, аныт^ айтты және мұны «Товарищ» газе- тіне жазған арнаулы хатында (21 мартта) жұртшылық- қа растады. Сондай-ақ ол қазыналық, уделдік, шіркеу- лік жерлер мен жеке меншіктегі жерлердің жиынтығы осы цифрға сай келеді деді.
Депутат Караваев өз есептерінің қандай деректерге сүйеніп жасалғанын айтпады, бұл цифрдың алыну әдісімен Думаны таныстырмады. Орталық статистика- лық комитеттің өзім дәл көрсеткен, оның үстіне ресми және ең жаңа басылымына иегізделіп жасалған менің есебім бойынша 70 миллион десятинадан астам цифр шықты. Жеке меншіктегі жерлердің бір өзінен ғана шаруалар үшін 7 2 миллион десятина жер босайды, ал уделдік, қазыналық, шіркеулік және басқа жер 10 мил- лион десятинадан артық, 20 миллион десятинадай бо- лады.
Ңалай болғанда да фактінің аты факт: депутат Караваевқа қарсы шыға отырып, депутат Кутлер ша- руаларға көмектесу үшін жердің жеткіліксіздігін дәлел- деуге тырысты, бірдқ жалаң цифрлар келтіріп, жоғары- да мен айтқандай, теріс цифрлар келтіріп, мұнысын дэлелдей алмады.
Мырзалар, мен тегінде сіздерді: «еңбек пормасы», «тұтыну нормасы» деген осы ұғымдарды пайдаланып, қиянат жасаудан сақтандыруға тиіспін. Бұл «норма- лардың» бәрін былай қойып, біздің, социал-демократия-
ЕКІНШІ МЕМЛЕКЕТТІК ДУМАДА АГРАРЛЫҢ МӘСЕЛЕ... 161
льщ жұмысшы партиямыз әлдеқайда дұрыс істеп отыр. Бұл «нормалар» нақты, айбынды саяси мәселеге чиновниктік, кеңсешілдік сияқты бірдеңелер енгізеді. Бұл «нормалар» жұртты шатастырып, істің шын мәнін көмескілейді. Таласты осы «нормалар» жағына аудару, тіпті бұл нормалар туралы тегінде цазір әңгіме етудің өзі, шынына келгенде, аюды соғып алмай түрып, оныц терісін бөліскендік болады,— оның үстінө бұл теріні бөліскенде де аюды соғып алғаннан кейін сол теріні іс жузінде, сірә, бөліспейтін адамдардың жиналысында ауызша бөліскендік болады.
Әуре болмаңыздар, мырзалар! Жер өз қолына тиген кезде оны шаруалардың өздері-ақ бөлісіп алады. Ша- руалар жерді қиналмай-ақ бөлісе алады,— тек ңана олардың қолына жер тисе болғаны. Сондықтан жерді қалай бөлу керек екенін шаруалар ешкімнен де сұра- майды. Жерді өздерінің қалай болісетіндігіне шаруалар ешкімге қол сұқтырмайды.
Жерді ңалай бөлу керек екепі туралы айтылып жүр- ген сөздер — бос сөздер. Бұл арада біз меже белгілеуші кеңсе емеспіз, жөрге орналастырушы комиссия емеспіз, саяси органбыз. Біз халыққа экономикалыц және саяси міндетті шешуде көмектесуге тиіспіз, крепостниктік ңанаумен өмір сүретін тап ретіндегі помещиктерге ңар- сы күресінде шаруаларға көмектесуге тиіспіз. «Норма- лар» туралы айтылатын сөздер осы нақты, көкейтесті міндетті көмескілейді.
Неліктен көмескілейді? Өйткені шаруалар үшін по- мещиктерден 72 миллион десятина жерді алу керек пе, жоқ па деген мәселені шьіндап шешудің орнына, «нор- малар» туралы көлденец, сайып келгенде, мүлдем маңызды емес мәселе талқыланып отыр. Мұның өзі мәселеден орағытып өтуді, шын мәнісінде жауап беру- ден жалтарып кетуді оңайлатады. Еңбек, тұтыну, тағы да әлденендей норма туралы таластар шаруалар үшін 72 миллион десятина помещик жерін алу керек пе, жоқ па? деген мәселенің нағыз туйінді жерін шатасты- рады.
Белгілі бір норма үшін жер жеткілікті ме әлде жеткі- ліксіз бе дегенді дәлелдемекші болады.
162
В. И. ЛЕНИН
Мұндай дәлелдемелер неменеге керек, мырзалар? Осындай бос сөздер, әлде біреулер оп-оңай балық аулайтын осы лай су неменеге керек? Жоққа жүйрік жетпейді, шаруалардың тілеп отырғаны ойдан шығары- ла салған жер емес, өздеріне әбден мәлім көрші поме- щиктердің жері екені өзінен-өзі-ақ айқын емес пе? Соидықтан «нормалар» туралы сөз етпей, помещиктік жер туралы соз ету керек, түрлі нормалардың жеткілік- ті-жеткіліксіздігі туралы сөз етпей, помещиктік жер- лердің цанша екені туралы сөз ету керек. Ңалғаны- ныц бәрі — жай әншейін жалтару, сылтау, тіпті шаруалардыц көзін бояуға әрекет жасау.
Мәселен, депутат Кутлер мәселенің шып мәніне соқ- пай оте шықты ғой. Трудовик Караваев қалай десеңіз де: 70 миллион десятина деп турасын айтты. Депутат Кутлер б у ғ а н не деп жауап берді? Вутан ол жауап берген жоқ. Ол мәселені «нормалармен» шатастырды, яғни барлыц помещиктік жерлерді шаруаларга беру- ге оныц өзі келісе ме, жоу, па, онъщ партиясы келісе ме, жоц па дегенге жауап берудеи ашықтан-ашық жал- тарды.
Депутат Кутлер мәселені жеткілікті түрде айқын, қатты қоймаған депутат Караваевтың қатесін пайдала- нып, істіц мэнінен орағытып өте шыцты. Ал мәселенің барлық түйіні дәл осында, мырзалар. Кімде-кім барлыц помещиктік жерлерді шаруаларға беруге шынымеи келіспейді екен (еске сала кетейін, ешкімді де құр алақан қалдырмау үшін мен әрбір помещикке 50 деся- тинадан жер қалдыруга келіскеимін!)—ондай адам шаруаларды жацтамайды, ондай адам шаруаларта шы- нымен көмектескісі келмейді. Өйткепі егер сіз барлыц помещиктік жер туралы мәселсиі комескілеуге немесе кері сырғыта тұруға жол береді екепсіз, онда б ар лыц істіц жайы екі талай болады. Онда: поме- щиктік жердің цан д ай у ле с ін шаруаларға беру керек болатынын к і м анықтайды? — деген сұрақ туады.
Кім анықтайды? 79 миллиоп десятинаның 9 миллион десятинасы да «үлес», 70 миллион десятинасы да «үлес». Е г е р бі з аньцт амас (Ц, е г е р М е м~
ЕКІШПІ МЕМЛЕКЕТТІК ДУМАДА АГРАРЛЫҢ МӘСЕЛЕ... 163
лекеттік д у ма айцъън, баты л а й т п а с а, кім анықтайды?
Депутат Кутлердің бұл мәселе жөнінде үпдемегепі тегін емес. Депутат Кутлер «күпгпен иеліктен айыру» деген сөзден жабысып айрылмады.
Мырзалар, өздеріңізді сөзбен алдарқатуға жол бер- меңіздер! Әсем сөзге қызықпаңыздар! Істің мәніне көз жіберіңіздер!
Маған жұрт: «күшпен иеліктен айыру» дегенді айт- қанда, мен өзіме: кім кімді куштеп отыр?— деп сұрақ ңоямын. Егер миллиондаған шаруалар бір топ помещикті халық мүдделеріне күштеп бағындыра- тын болса, бұл өте жақсы. Егер бір топ помещик мил- лиондаған шаруаларды өз өмірін осы топтың мүдделе- рінө күштеп бағындыратын болса, бұл өте жаман.
Міне, дәл осы кішкентай мәселеге депутат Кутлер мүлде соқпай өте шықты. Өзінің «жүзеге аспау», «са- яси жағдайлар» туралы пайымдауымен ол, істіц шык мэніне келгенде, халықты өзінің бір топ помещиктерге бағынышты болғандығына көнуге шақырды.
Депутат Кутлер менің жолдасым Церетелиден кейін іле-шала сөйледі. Ал Церетели біздің социал-демокра- тиялық фракцияның декларациясында барыпша анық е к і мәлімдеме жасады, бұл мәлімдемелер, атап айтқан- да, осы, негізгі және басты мәселені айқын шешіп береді. Бірінші мәлімдеме: жерді демократиялы^ мемлекеттің қарамағына беру. Демократиялық мемле- кет дегеяіміз бір топ пұрсатты адамдардың мүдделерін емес, халың бұқарасының мүдделерін білдіретін мем- лекет. Біз халыққа турадан-тура, ашықтан-ашық мына- ны айтуға тиіспіз: демократиялық мемлекет болма- йынша, саяси бостандық болмайынша, толық билігі бар халық өкілдігі болмайыппіа, жер жопінде шаруа- лар пайдасына ешцанд ай өзгеріс жасау мүмкін емес.
Екінші мәлімдеме: жер жөніндегі мәселені дәл сон- дай демократиялың жергілікті комитеттерде ал д ын а ла талқылау қажеттігі.
Депутат Кутлер бұған пе жауап берді? Үндемеді. Бұл наіпар жауап, Кутлер мырза. Сіз халық мүдделері-
164
В. И. ЛЕНИН
не көнуге помещиктерді шаруалар мәжбүр ете ме әлде тағы да күйзелте түсетін төлемнің жаңа тұзағын мо- йыпдарына ілуге птаруаларды помещиктер мәжбүр ете ме деген нау осы сұрақ жонінде үндемей қалдыңыз.
Мұндай мәселе жонінде үндемей қалуға болмайды.
Мырзалар, Думада жергілікті комитеттер туралы социал-демократтан басқа, халықтық социалистер де (депутат Баскип), социалист-рөволюционерлер дө (де- путат Колокольников) айтты. Жергілікті комитеттер туралы баспасозде әлдеңашан-аң айтылды, бұлар жө- нінде біріиші Думада да сөз болды. Біз мұны ұмыт- пауға тиіспіз, мырзалар. Бұл мәселе жоніпдө пеліктен осынша көп айтылғанып, бұл мәселенің шын маңызы қандай екенін біздің өзіміз де жақсылап гүсініп алып, халыңқа да жақсылап түсіндіріп беруге міндеттіміз.
Бірінші Мемлекеттік дума жер жоніндегі жергілікті комитеттер туралы мәселені он бесінші мәжілісінде, 1906 жылы 26 майда талқылаған болатын. Мәселені Еңбек тобының мүшелері котерді, бұлар Думаның 35 мүшесі (мұныц ішінде екі социал-демократ: И. Савель- ев пен И. Шувалов бар) қол қойған жазбаша мәлімде- ме берген-ді. Мәлімдеме алғаш рет Думада оның 1906 жылғы 24 майдағы 14-мәжілісінде оқылған болатын (бірінші Мемлекеттік • думаның мәжілістері туралы «Стенографиялық есептің» 589-бетін қараңыз); мұнан кейін бұл мәлімдеме басылып шығып, бір күн өткепнеп соң талқыланды. Осы мәлімдемеиің басты-басты жерле- рін толық келтіріп өтейін:
«...Ңажетті дайындық жұмысып жүргізу үпііи, мыса- лы: жергілікті жағдайларға бейімдеіт, жер пайдалану- дың тұтыну жәпе еңбек пормаларыіі жасап шығару, жарамды жерлердің мөлшеріп апықтау, оның ішіндо арендаға алынып, өз қүрал-саймапымсн және басқаның құрал-сайманымен ұқсатылатып жердің мөлшеріп анықтау... және т. т. үшін жалпыға бірдей, тең, төте, жасырын дауыс беретін сайлау правосы негізінде сай- ланған комитеттерді жергілікті жерлерде дереу құру қажет. Жер жөніпдегі заңды жергілікті жағдайлардың барлық өзгешеліктеріне мүмкін қадарышпа толық бе- йімдеу қажет болғандықтан, Думаға епгізілген әр алуан
ЕКІНШІ МЕМЛЕКЕТТІК ДУМАДА АГРАРЛЬІҚ МӘСЕЛЕ... 165
жобаларда баяндалған жер реф о р масының не- гіз д е р ініц ө з ін жалпы талқылауға осы комитөт- төрдің қызу қатысқаны жөн...». Сондықтан трудовиктөр дереу комиссия сайлап, тиісті заң жобасын тездетіп әзірлеуді ұсынды.
Түрлі партиялар бұл ұсынысты қалай қарсы алды? Трудовиктер мөн социал-демократтар өздерінің баспа- сөз органдарында мұны бір ауыздан қолдады. «Халық бостандығы» дейтін партия, өзінің басты органы «Речь- те», 1906 жым 25 майда (яғпи трудовиктердің жобасы Думада бірінші оқылған күннің ертеңіне) трудовик- тердің жобасъіна үзілді-кесілді царсы іиыуты. «Речь» «турадан-тура: мұндай жер комитеттері «аг р а р лыц мәселеніц шешілуін солға царай жыл- жыт у ы»* мүмкін деген қауіп білдірді.
«Рөчь» былай деп жазды:
«Біз жер мәселелері жөніндегі жергілікті комитеттерде олар- дың цызмет сипаты мен арнаулы-іскерлік сипатып, қолымыздан көлгеніншө, сақтауға ұмтыламыз. Сол себептен де біз бұл ко- митеттерді жалпыға бірдөй дауыс беру жолымен құру — оларды жергілікті жерлерде жер мәселесін бейбіт жолмен шешу үшін емес, мүлде басқа бірдеңе үшін әзірлегендік болар еді деп ой- лаймыз. Реформаның жалпы бағытына басшылық ету ісі мем- лөкөт қолында ңалдырылуға тиіс: сондықтан мөмлекеттік өкі- меттің окілдері мәселені шепіу мақсатымен болмаса да, ең бол- мағанда жергілікті инстанцияның піешімдеріне бақылау жасап отыру мақсатымен жергілікті комиссиялардан орын алуға тиіс. Сонан соң — тағы да сол реформаның жалпы негіздерінің шең- бөріңде — мудделері бір-біріне цайшъъ келетін екі жаққа жергі- лікті комиссияда мумкіндігінше теңбе-тец орын берілуге тиіс, қолданылатын реформаның мемлекеттік маңызын бұзбай-ақ, ре- форманы бүкіл істің толық сәтсіздікке ұшырауымен тынуы мүмкін бір жақты күштөу актісінө айналдырмай-ақ бұл мүд- дөлерді бітістіругө болады».
Бұл әбден айқын, анық айтылған.
«Халық бостандығы» партиясы ұсынылып отырған шараны мәніне сәйкес бағалап, оған қарсы шығып отыр. Бұл партия жергілікті жерлерде жалпыға бірдей, төте, тең және жасырын дауыс беру жолымен сайлана- * В пер е д» 77 газетінің 1906 якылғы 26 майдағы 1-номер1н қараңыз, Г, Ал—ский қол қойған «Кадеттер шаруаларға опасыздыц гстеп отыр» деген бас мақала.
7 15-том
166
В. И. Л Е Н И Н
тын комитеттерді тілемейді, ат төбеліндей аз ғана по- мещиктер де, мыңдаған, он мыңдаған шаруалар да тең- бе-тең орын алатын комитеттөрді тілейді. Ал «бақылау жүргізу» үшін мемлекеттік өкіметтщ өкілдері қатысуға тиіс.
Шаруалардың депутаттары мұны жақсылап ойлас- тырып көрсін. Бүл арада істің мәнінің неде екенін олар түсінетін болсып, мұны барлың шаруаларға түсіндіретін болсын.
Істің қалай болып отырғанын көз алдыңызға елесте- тіп қана көріңіздерші, мырзалар. Жергілікті комитет- терде помещиктер де, шаруалар да теңбе-тец орын ала- ды, ал укімет өкілі — баі$ылау жургізу ушін, «бітісті- ру» үшін орын алады екен. Мұның мәнісі: дауыстың үштен бірін помещиктер, үштен бірін шаруалар және үштен бірін мемлекет өкілдері алады деген сөз. Ал мем- лекеттің ірі ұлықтары, мемлекеттік істерді билеп-төс- теушілердің бәрі де аса бай помещиктер! Сонда шаруа- ларды да, помещиктерді де помещиктер «бақылап оты- ратын» болгапы ғой! Шаруалар мен помещиктерді помещиктер «бітістіріп отыратъін» болгапы ғой!
Иә, иә, мұның өзі, дау жоқ, «күшпен иеліктен айыру» болады, атап айтқанда, шаруалардың ақшалары мен шаруалардың ецбегін помещиктердің кушпен иеліктен айыруы болады,— 1861 жылы помещиктердің губерния- лың комитеттері шаруалардан жерінің бестен бір бөлі- гін кесіп алып, ол жер үшін оларға екі есе баға төлет- тірген болса, дәл солай!
Мундай аграрлық реформа шаруаларды буръінтыдан да бетер кіріптарлыққа салу үшін оздеріне керексіз және ең нашар жерлерді помещиктердің шаруаларға уш есе цымбатца өткізуінен басқа ештеңе де емес. М унд ай «күшпен иеліктен айыру» шаруалардың по- мещиктермен өз еркімен келісуінен э л д е ц ай д а жаман, өйткені өз еркімен келіскенде, дауыстардың тең жартысына шаруалар, тең жартысына помещиктер ие болады. Ал кадеттердің күшпен иеліктен айыруы болған жағдайда шаруалар дауыстың уштен біріне, ал помеіциктер уштеи екісіне ие болады: үштен бірі олар-
ЕКІНШІ МЕМЛЕКЕТТІК ДУМАДА АГРАРЛЫҚ МӘСЕЛЕ... 167
дың помещик болғандығы үшін, екінші үштен бірі чиновниктердің де солар екендігі үшін!!
Шаруалардың 1861 жылғы «азат етілуі» мен «т ө - л е мніц» қарғыс атқан ескерткіші жөнінде орыстың ұлы жазушысы, Россиядағы ең алғашқы социалистер- дің бірі, үкіметтің жендеттері азаптаған Николай Гаври- лович Чернышевский былай деп жазған: помещиктер- дің губерниялық комитеттері арқылы осындай «төлем- мен азат еткеннен» гөрі шаруалардың помещиктермен өз еркімен мәмлеге келгені жақсы еді *. Жерді сатып алу жөнінде өз еркімен мәмлеге келген жағдайда ша- руалар мен помещиктерді у кі м е т т іц «бітістіру» арқылы шаруаларды тонағанындай етіп тонай алмаган болар еді.
Сөйтіп, орыстың ұлы социалисінің айтқаны дұрыс болып шықты. Ңазір, атышулы «төлеммен азат етуден» 46 жыл өткеннен кейін біз төлем операциясыныц қоры- тындыларының қандай болғанын білеміз. Шаруалардың қолына тиген жердің сату бағасы 648 миллион сом еді, ал шаруаларды 867 миллион сом, жердің бағасынан 219 миллион сом артық төлеуге мәжбүр етті. Сөйтіп, шаруалар жарты ғасыр бойы әлгі үлесті жерлерде азап шекті, қорлық көрді, ашықты,— осындай төлемдердің езгісінде, үкіметтің шаруаларды помещиктермен «бі- тістіруінің» езгісінде барлық шаруалар қазіргі адам төзгісіз жағдайға душар болғанға дейін,—күрып жатты.
Россия либералдары шаруаларды помещиктермен осылай «бітістіруді» тағы да қайталағысы келеді. Сақ- таныңыздар, шаруалар! Социал-демократиялық жүмыс- шы партиясы сіздерге мынаны ескертеді: егер сіздер осылай «бітістіруге» келіссеңіздер, онда халықты онда- ған жылдар бойы тағы да азап шегуге, ашығуға, кіріп- тар болуға, қорлық, зәбір көруго — міне, осыған душар етесіздер.
Жергілікті комитеттер туралы мәселе мен төлем ту- ралы мәселе дегеніміз аграрлық мәселенің нағыз түйіні. Сондықтан бұл арада күңгірттік, бүгіп қалушылық, * Бәлкім, «Адрессіз хаттардан» және басқа бір жерлерінен дәлірек цитат тауып алған жақсы-ақ болар еді 78е
7*
168
В. И. ЛЕНИН
жұмбақтау, сылтаурату болмауына барынща назар аудару керек.
Ал 1906 жылы 26 майда, бұл мәселе бірінші Мемле- көттік думада талқылапған кезде, трудовиктөргө қарсы шығып сөйлеген кадеттер Кокошкин мен Котляревский бастан-аяқ жұмбақтаумен, сылтауратумен құтылды. Олар Дума мұндай комитөттер жөнінде бірден декрет шъіғара алмайды дегенді,— мұндай декрет шығарудың ешқайсысын ешкім ұсынбаса да,— үсті-үстше қайталай берді! Олар бұл мәселе сайлау правосы мен жергілікті өзін озі басқару орындары жөнінде жасалатын рефор- мамен байланысты деді — яғни Думаның аграрлық мә- селені шешуіне көмектесетін жергілікті комиссияларды құру сияқты көкейтесті және қарапайым істі әншейін кері тарта береді. Олар «заң шығару жұмысының бары- сы бұрмаланды», «жергілікті жерлерде 80 немесе 90 Дума» құру ңауіпті, «шынына келгенде, жергілікті ко- митеттер сияқты органдарды ңұрудың ешбір қажеті де жоқ», т. т. және т. с. дегенді айтты.
Мұның бәрі — құр сылтау, мырзалар, Дума айқын да анық шешуге тиісті мыиа мәселеден: аграрлық мәселө- ні демократиялық мемлекет шешуге тиісті ме әлде қа- зіргі мемлекет шешуге тиісті ме? жер жөніндегі жергі- лікті комитеттерде шаруалар, яғни халық бұқарасы басым болуға тиіс пе әлде помещиктер басым болуға тиіс пе? бір топ помеіциктер миллиондаған халыққа ба- ғынуға тиіс пе әлде миллиондаған еңбекшілер бір топ помещиктерге бағыпуға тиіс пе? дөген мәселеден жап- пай жалтару ғапа.
Жұрт маған Думапың дәрмепсіздігі, әлсіздігі және правосыздығы туралы айтпай-ақ қойсын. Мен мұны әб- ден жақсы білемін. Мен мұны Думаның қандай қара- рында, мәлімдемесінде немесе декларациясында болса да қайталап айтуға, атап көрсетугё ықыластана келісе- мін. Бірақ бұл мәселеде әңгіме Думаның праволары жөнінде болып отырған жоқ — өйткөяі біздің ешқайсы- сымыз болсын Думаның праволары туралы заңды тит- төй де болса бұзатын ұсыныс жасауды ойлаған жоқпыз. Әңгіме мынада болып отыр: Дума халық мүддөлерін айқын, анық жәнө — ең бастысы — дұрыс көрсөтуі ке-
ЕКІНШІ МЕМЛЕКЕТТІК ДУМАДА АГРАРЛЫҚ МӘСЕЛЕ.., 169
рек, аграрлық мәсөлені шешу жөнінде шындықты ай- туы керек, жер туралы мәселені шешуге кедергі болып отырған тосқауылдарды көрсетіп, шаруалар бұқарасы- ның көзін ашуы керек.
Әрине, Думаның еркі әлі заң емес, мен мұны жақсы білемін! Бірақ Думаның өркін шектеуге, Думаны мұ- рындықтауға кім тырысса да еркі білсін,— тек Дума- ныц өзі тырыспасын! Әринө, Думаның шешімі әлі де әр алуан қарсылыққа тап болады,— бірақ мұның өзі бас- қаның еркінө бейімделіп, халың өкілдерінің шешімін басқа кім көрінгеннің еркіне бейімдеп, күні бұрын тізе бүгіп, маймөңкелей бастаған, бас ұрып, мүсәпірлене бастаған адамдарды ешқандай ақтай алмайды.
Әрине, аграрлық мәселені сайып келгенде Дума шеш- пейді, шаруалардың жер үшін күресінің шешуші көзеңі Думада болмайды. Бірақ, біз либерал чииовниктер емес, шын халыу өкілдері болғымыз келсе, біз шынымен ха- лық мүдделерінө, бостандық мүдделеріне қызмет еткіміз келсе, біз мәселені түсіндіру арқылы, оны айцъш қою арқылы, шындықты толыц баяндау арңылы, астарлы, жұмбақ сөздер атаулыны түгел жою арқылы халыққа көмектесе* аламыз, көмектесуге міндеттіміз де.
Ал халыққа шынымен көмектесу үшін Думаның қау- лысында мен өз сөзімде анықтаған, ал депутат Кутлер орағытып өткен, шатастырған жер туралы не г і з гі у ш мәсөлеге барынша айқын жауап берілу керек.
Бірінші мәселе — жетпіс тоғыз миллион десятина помещиктік жер туралы және соның кемінде 70 мил- лион десятинасын шаруаларға беру қажеттігі туралы мәселе.
Екінші мәселе — төлем туралы. Шаруалар жерді тө- лемсіз алғанда ғана аграрлық өзгерістер шаруаларға азды-көпті елөулі пайдасын тигізе алады. Төлем шаруа- лардың мойнына жаңадан тузац салу болар еді, Россия- ның болашақтағы бүкіл дамуына шамадан тыс ауыр ауыртпсьлыц арту болар еді.
Үшінші мәселе — аграрлық реформаны жүзеге асыру үшін қажетті демократиялық мемлекет құрылысы ту- ралы және әсірөсе, жалпыға бірдей, төте, тец жэне жа- сырын дауыс беру жолымен сайланған жер женіндегі
170
В. И. ЛЕНИН
жергілікті комитеттер туралы. Мұнсыз жер реформасьг бір топ помещиктерді бүкіл халықтың пісіп жеткен та- лаптарын қанағаттандыруға мәжбүр еткендік болмай- ды, ңайта шаруалар бұқарасын помещиктерге кіріптар болуға мәжбүр еткендік болады.
Мен сөзімнің бас жағында егіншілік министрі Ва- сильчиков мырза «оңшылдарды» «кадеттермен» ымыра- ластырды деген болатынмын. Енді, 70 миллион десяти- на помещиктік жер туралы, төлем туралы және, ец бас- тысы, жергілікті жер комитеттерінің құрамы туралы мәселенің маңызын айқындағаннан кейін,— министр мырзаыың сөйлеген созінің бір жерін цитатқа келтіру маған жеткілікті:
«...Осы тұрғыдан,— деді министр мырза, помещиктік меншіктің «межелеріне ешкім ңол сұқпайтындығын», ол межелерді «мемлекет мүдделеріне» бола ғана «жыл- жытуға» болатынын ескере отырып,— осы тұрғыдан және белгілі жағдайларда шекараларды еріксіз жыл- жытута жол бере отырып, біз... меншіктің негізгі тірек- терін шайқалтпаймыз деп есептейміз...».
Сіздер министр мырзаның осы мағыналы сөздері жө- нінде жацсылап ойланып көрдіңіздер ме, мырзалар? Бұл сөздер — ойлануға тұратын сөздер... Бұл сөздер жөнінде ойлану керек... Кутлер мырза «куиьтеу» деген сездің помещиктер үшін ешбір цолайсыздыгы жоқ екеніне министр мырзаның әбден көзін жеткізді... Не- ліктен?? Өйткені, помещик мырзалардъщ дәл өздері куштейтін болады ғой!!
* *
*
Мен, мырзалар, сіздерге аграрлық мәселе жөнінде «оңшыл» партияларға да, либералдық орталық партия- ға да (кадеттерге) біздің, социал-демократиялық, көз- қарасымызды анықтап бере алдым деп ойлаймын. Енді мен социал-демократиялық көзқарастың сөздің кең ма- ғынасында алғанда трудовиктердің көзқарастарынан, яғни «еңбек негізінің» тұрғысындағы барлық партия- лардың, халықтық-социалистердің де, сөздің тар мағы- насында алғанда «трудовиктердің» де, социалист-рево-
ЕКІНШІ МЕМЛЕКЕТТІК ДУМАДА АГРАРЛЫҢ МӘСЕЛЕ... 171
люционерлердің де көзңарастарынан ең маңызды бір айырмашылығына тоқталуға тиістімін.
Жоғарыда мен айтқандардың бәрінен шаруалар бұ- қарасын олардың жер үшін, крепостниктік қанаудан құ- тылу үшін помещиктерге қарсы жүргізіп жатқан күре- сінде социал-демократиялың жұмысшы партиясыиың түгелдей қолдайтыны қазірдің өзінде көрініп отыр. Бұл күресте іпаруалардың Россияға бостандық пен жарык сәуле әперу ісіне басқалардан гөрі көбірек құрбандык жасаған пролетариаттан өзге неғұрлым сенімді одақта- сы жоқ, болуы да мүмкін емес. Шаруалардың саналы, халықаралық социал-демократияның қызыл туы астын- да күресіп жатқан пролетариатқа қосылудан басқа өздерінің әділетті талаптарын жүзеге асыртқыза ала- тын құралы жоқ, болуы да мүмкін емес. Либералдық партиялар барлық жерлерде, Европаның барлык, елде- рінде шаруаларға опасыздық жасады, олардың мүдделе- рін помеіцикт.ерге құрбандыққа сатып кетті; біздің Россияда да дәл солай болып отыр, мұны мен жоғарыда либералдық, кадеттік, программаны талдау арқылы көр- сеттім.
Трудовиктер мен социал-демократтардың аграрлық мәселе жөніндөгі көзқарастарының айырмашылықтары- на мен өз созімнің осының алдындағы бөліктерінде әл- денеше рет тоқталып өттім. Енді Еңбек тобының негіз- гі көзқарастарының бірін талдау керек.
Мұндай талдау жасау үшін мен свяіценник Тихвин- скийдің сойлеген сөзіне тоқталмақшымын. Мырзалар! Социал-демократтар христиан дінінің көзқарастарына қосылмайды. Біздің ойымызша, христиан дінінің шын қоғамдық, мәдени және саяси маңызы мен мазмұнын священник Тихвинский сияқтылардан гөрі, епископ Евлогий сияқты діни адамдардың көзқарастары мен ниеттері дэлірек көрсетеді. Міне, сондықтан да соқыр сенім атаулыға жат, ғылыми, материалистік көзқараста болғандығымыздан, сонымен ңатар барлық еңбекшілер- дің бостандығы мөн бақыты үшін күресу біздің ортаң міндетіміз болғандықтан біздер, социал-дөмократтар, христиан діні іліміне теріс көзқарастамыз. Бірақ, осыны мәлімдей отырып, мен дәл қазір, социал-демократия то-
172
В. И. ЛЕНИН
лық ождан еркіндігі үшін күресөді және дін жолына шынымен сену күштеу немесө алдау жолымен жүзөге асырылмайтын болса, бұл сенімнің қандайына болса да толық құрметпен қарайды, дөп мен тура да ашық айту- ды өзімнің борышым деп санаймын. Солай болғандық- тан да, мен мұны баса көрсетугө өзімді міндеттімін деп санаймын, өйткені шаруалар депутаты, езі еш қорқы- нышсыз, батыл қорғаи отырған шаруалар мүдделеріне, халық мүдделеріне шын ниетімен берілгендігі үшін ба- рынша қадірлеуге лайықты священник Тихвинскиймен өзімвің келіспейтін пікірлерім туралы айтпақшымын.
Депутат Тихвинский Еңбек тобыньщ жөр жөніндегі жобасын қолдайды, бұл жоба жерді тецгерме пайдалану негіздеріне сүйеніп жасалған. Осы жобаны қорғай кө- ліп, депутат Тихвинский былай дөді:
«Жер мәселесіне шаруалар, еңбекші халың, міне, былай қа- райды: жер құдайдікі, сондықтан біздің әрңайсысымыздың су мен ауаға ңандай правомыз болса, еңбөкші шаруаның да жергө сондай правосы бар. Егер біреулөр су мөн ауаны сата бастаса, нөмөсе сатып ала бастаса, пемөсө онымен сауда жасай бастаса, мұның өзі бір таңқаларлық нәрсө болар еді,— сол сияқты біреу- лөрдің жермен сауда жасауы, оны сатуы немесө сатып алуы да бізгө таңқаларлық нәрсе болып көрінеді. Шаруалар одағы мен Еңбек тобы: барлық жер — өңбекші халыққа берілсін деген принцип ұстағысы келеді. Ал жерге төлөм ңұнын төлеугө көл- сек — мұның өзі қандай жолмен жүзеге асырылады, төлем құ- нын төлеу жолымен бе әлде жерді төлемсіз жай иеліктен айы- ру жолымен жүзеге асырыла ма,— өңбекші шаруалардың бұл мәселемен жұмысы жоқ...»
Депутат Тихвинский Шаруалар одағы мөн Еңбөк то- бының атынан осылай дөді.
Трудовиктердің қатесі, өрөскел қатөсі де дәл мына- да: төлем туралы және жөр реформасын жузеге асыру әдістері туралы мәселемөн олардың жұмысы ж о —ал шаруалардың помещиктік езгіден азат болу-болмауы шынында осы мәселеге байланысты. Олар жерді сатып алу-сату туралы жәнө жерге барлық жұрттың правосы төң екендігі туралы мәселемөн шұғылданып отыр ғой,— ал шаруалардың помещиктік өзгіден шыны- мен азат болуы жолындағы күрөстө бұл мәселөнің еш- цандай елеулі мацызы жоу.
ЕКІНШІ МЕМЛЕКЕТТІК ДУМАДА АГРАРЛЫҚ МӘСЕЛЕ... 173
Дөпутат Тихвинский жерді сатып алуға, сатуға бол- майды, жөрге барлық еңбөкшілөрдің правосы төң деген көзқарасты жақтайды.
Мұндай көзңарастың нағыз игі ниеттерден туып отырғанын, бай арамтамақтардың монополияларына, пұрсаттылықтарына қарсы болудан, адамды адамның ңанауына мейлінше қарсы болудан туып сгіырранын,— барлық еңбөкшілерді өзгі атаулыдан, қанау атаулыдан азат оту талабынан туып отырғаныи мен әбден түсі- нөмін.
Социал-демократиялық жұмысшы партиясы осы асыл мұрат үпіін, социализм мұраты үшін күрөсуде. Бірақ бұл мұратқа депутат Тихвинский мен оның пікірлестері арман етіп отырған ұсақ қожайындардың жерді теңгер- мелі түрде пайдалану жолымен жетуге болмайды.
Депутат Тихвинский помещиктер өктемдігіне қарсы адал, шын ниетімен, батыл күресуге әзір,— ал мен ақы- рына дейін күресуге әзір деп сенемін. Бірақ ол осы замандағы еңбөкші адамды неғұрлым езгіге салып отыр- ған, анағұрлым ауыр, басқа бір өктемдікті, капитал өк- темдігін, ацша өктемдігін ұмытып отыр.
Депутат Тихвинский жерді, суды немесе ауаны сату шаруаға ерсі болып көрінеді дейді. Бүкіл өмір бойы не- меое бүкіл өмір бойы дерлік деревняда тұратын адам- дарда осындай көзқарастың қалыптасуы тиіс екенін мен түсінемін. Бірақ қазіргі бүкіл капиталистік қоғамға, ірі қалаларға, темір жолдарға, піахталар мен рудниктерге, фабрикалар мен заводтарға көз жіберіп қараңызшы. Сіз байлардың ауаны да, суды да, жерді де қалай басып алғанын көресіз. Сіз он мыңдаған, жүз мыңдаған жұ- мысшының таза ауа дөгеннен қалай құралақан екенін, жер астында жұмыс істеуге, астыңғы үйлерде өмір сү- руге, маңайдағы фабрикалар ластаған суды ішуге душар болғанын көресіз. Сіз қалаларда жер бағасының қалай сұмдық өсіп отырғанын, жүмысшыны тек фабриканттар мен заводшылар ғана емес, сонымен қатар үйлер иелө- рінің де қалай қанап отырғанын көресіз; үйлер иелері, жұртқа мәлім, жақсы пәтерлерден гөрі, жұмысшылар тұрран пәтерлерден, жеркөпелерден, бұрыштар мен ла- шықтардан анағұрлым көп пайда тауып отыр. Осы күн-
174
В. И. ЛЕНИН
гі қоғам жумыс кушін сатып алу-сату арқылы, яғни миллиондағаи адамдардың жалдама цулдығы арқылы ғана өмір сүріп отырғанда, суды, ауаны, жерді сатып алу-сату туралы сөз етудің не қажеті бар!
Ойлап қараңыздаршы, осы ақша октемдігі мен капи- тал өктемдігі өмір сүріп отырғанда, жер иеленудегі тең- дік туралы, жерді сатып алу-сатуға тыйым салу туралы сөз болуы мүмкін бе? Тең мөлшерде жер алуға әрбір азаматтың тең правосы бар деп танылатын болса, мұны- мен бірге ат төбеліндей бір топ адам он мыңдаған неме- се миллиондаған сом ақшаға ие болып, ал бұқара қа- йыршы болып қалып отырса, орыс халқы езгі мен қа- наудан ңұтылуы мүмкін бе? Жоқ, мырзалар, капитал өктемдігі болып отырғанда,— жер иеленушілер арасын- да епщандай тецдік болуы мүмкін емес, жерді сатуға, сатып алуға қандай да болмасын тыйым салынуы мүм- кін емес, мұның өзі күлкі келтіретін, сорақы нәрсе. Ка- питал өктемдігі болып отырғанда, барлығы, жер ғана емес, адам еңбегі де, адамның жеке басы да, ождан да, махаббат та, ғылым да,— бәрі де сөзсіз сатылатын бо- лады.
Бұлай дегөнде, мен шаруалардың жер үшін күресін әсте де бәсеңсіткім келмейді, оның маңызын, оныңмә- нін, оның кезек күттірмейтіндігін бәсеңсіткім келмейді. Тіпті де олай емес. Мен бұрын айтып өттім, тағы да айтамын: бұл күрес—әділетті де ңажетті күрес, шаруа- лар өз мүдделері үшін де, пролетариат мүдделері үшін де, бүкіл қоғамдық даму мүдделері үшін де өз иығынан крепостниктік помещиктік езгіиі лақтырып тастауға тиіс.
Саналы жұмысшылар шаруалардың жер үшін күресін бәсеңсіткілері келмейді, қайта күшейте түскілері келеді. Социалистер бұл күресті тоқтатуға тырыспайды, қайта оны одан әрі жургізе беругь тырысады, ал бұл үшін айырбас, ақша және капитал өктемдігі өмір сүріп отыр- ғанда ұсақ қожайындарды теңгеру немесе жерді сатып алу-сатуға тыйым салу мүмкін дейтін аңқау сенім атау- лының бәрінен арылуға тырысады.
Жұмысшылар — социал-демократтар — помещиктер- ге ңарсы шаруаларды түгелдей қолдайды. Біраң теңгер-
ЕКІНШІ МЕМЛЕКЕТТІК ДУМАДА АГРАРЛЫҚ МӘСЕЛЕ... 175
ме шаруашылық болғанмен ұсақ шаруашылық арқылы адамзатты бұқараның қайыршылығынан, адамды адам- ның қанауынан, езуінен құтқаруға болмайды. Бүл үшін бүкіл капиталистік қоғамды жою жолында, оны социа- листік ірі өндіріспен ауыстыру жолында күресу керек. Бұл күресті қазір дүние жүзінің барлық елдерінде мил- лиондаған саналы социал-демократ жұмысшылар жүргі- зіп жатыр. Міне, осы күреске қосыла отырып қана — шаруалар өзінің бірінші жауы крепостник-помещикті лақтырып тастап, екінші, неғұрлым қауіпті жауға қар- сы, капитал өктемдігіне қарсы, ойдағыдай күрес жүргі- зе алады!
1907 ж. 21 жэне 26 марттыц
(3 және 8 апрелъдіц) аралығында жазылған
Бгргншг рет 1925 ж. Лениннщ Қолжазба бойынгиа
IV жинағында басылған басылып отъир
176
ДУМА ЖӘНЕ БЮДЖЕТТІ БЕКІТУ
Думаның бюджетті бекітуі туралы мәселеніц өте елеу- лі саяси маңызы бар. Заңның әрпі бойынша, Думаның праволары болымсыз, ал үкімет өз әрекетінде Думаның келісіміне ешбір байланысты емес. Бірақ іс жүзінде Думаның бюджетті бекітуіне үкімет белгілі бір дәреже- де тәуелді: мұпы жұрттың бәрі мойындап жүр, мұны әсіресе осы азын-аулақ тәуелділіктің азып-аулақ шөк- арасын аиықтауды осы тәуелділік туралы көпірме сөздермен ауыстырмақ болатын либерал буржуалар, ка- деттер де, ерекше атап көрсетуде. Үкімет ақшаға мұқ- таж, заем керек. Ал Думаның тікелей немесе жанама келісімінсіз заем алу не мүлдем мүмкін емес, не үлкен қиыншылықтармен ғана, жағдайды тым нашарлататын ауыр шарттармен ғана алуға болады.
Осындай жағдайларда Думаныц біоджетті талқылап, оны дауысқа қоюының екі түрлі саяси мацызы бар екені айдан анық. Біріншідеп, Дума Россияның «мемлекеттік шаруашылығы» деп аталатынды — ат төбеліндей поме- іциктердің, чиновниктердің және басқа арамтамақтар- дың ұйымдасқан жыртқыштығының, халық дәулетін үздіксіз, арсыздықпен тонаушылығының барлық тәсіл- дерін көрсетіп, халықтың көзін ашуға тиіс. Мұны Дума трибунасынан түсіндіру — Россия либерализмінің Ба- лалайкиндері79 соншама көп айтып жүрген «халық бос- тандығы» үшін күресте халыққа комектесу деген сөз. Думаның бұдан былайғы тағдыры қандай болса да жә- не үкіметтің таяудағы аяқ алысы мен «түрі» қандай
[177
Вгоринкъ, 27-го иарта.
W82.
ежеднөвная политическая и литөратурная гааета. Коитора и родаиція арейвмхв повгЪацаатса НевамШ ІМ, нв. 1Т.
1907 ж. 27 мартта В. И. Лениннің «Дума және бюджетті бекіту» деген бас мақаласы шыққан «Наше Эхо» газетінің 2-номерінің бірінші беті
Кгиігрейтілген
ДУМА ЖӘНҚ БЮДЖЕТТІ БЕКІТУ
179
болса да,— қайткен күнде дө бостандық үшін күрестің нәтижесі қаядай болатынын сайыіг келгенде халық бұ- қарасының саналылығы мен ұйымшылдығы ғана шеше- ді. Кімде-кім мұны түсінбесе, ол демократ атағын бе- керге алады.
Екіншіден, бюджетті аяусыз ашъщ сынаудың жәнө ол жөнінде дәйекті-демократиялық дауыс берудің Евро- па үшін және европалық капитал үшін, тіпті Столыпин мырзалардың Россия үкіметіне қарызға ақша беретін европалық орташа және ұсақ буржуазияның қалың топтары үшін де маңызы бар. Банкирлер де, халықара- лық капиталдың басқа шонжарлары да Столыпин және К° мырзаларға қарызға ақша береді, бергенде нақ кез келген өсімқор «тәуекел» ететіндей пайда түсіруге бола береді. Ңарызға берілген ақшаның сақталатындығына және процент алатындығының анықтығына сенімі бол- маса,— «тәртіпке» деген ешқандай сүйіспеншілік (ал пролетариаттан зәресі ұшқан европалық буржуазия үшін «Россия» бейіттегідей тәртіптің ұнамды үлгісі бо- лып табылады) әлгі Ротшильдтердің, Мендельсондар- дың және тағы басқалардың бәрін мырзалыққа мәжбүр ете алмас еді. «Столыпин және К°» фирмасының берік- тігіне және төлем қабілеттілігіне ақша капиталының европалық алпауыттарының сенімін нығайту немесе нашарлату едәуір дәрежеде Думаға байланысты. Егер Европаның қалың буржуазиялық бұқарасы орыс үкіме- тіне сенбесе, банкирлер де миллиардтаған заемдар бере алмас еді. Банкирлер де, орыс үкіметі де сатып алып отырған бүкіл дүние жүзінің сатқын буржуазиялық га- зеттері осы бұқараны үнемі алдауда. Жұртқа көп та- райтын европалық газеттерді орыстарға заем беру пай- дасына сатып алу — «дағдылы» құбылыс. Орыстарға заем беруге қарсы науқаннан бас тартуы үшін тіпті Жореске де 200 000 франк ұсынылды: Франциядағы ұсақ буржуазияның социализмге тілеулес бола алатын топтарының да «қоғамдық пікірін» біздің үкімет осы- лай бағалайды.
Европаның барлық ұсақ буржуазиялық қалың тобы- ның орыс финансының шын жағдайын, орыс үкіметінің шын төлем қабілеттілігін тексеруге мүмкіндігі жоңтың
180
В. И. ЛЕНИН
ңасы,— дұрысын айтқанда, шындықты анықтауға өш- қандай құралы жоқ деуге болады. Думаның жарыс сөз- дөрі мен царарларъі туралы букіл Европа жұртшылығы дереу біледі, бұл жағынан Дума үнінің зор маңызы бар. Столыпиндерді және К° Европаның финанс жәрдемінөн құр алақан ңалдыру үшін Думаның істейтініндөй көп нәрсені ешкім істей алмас еді.
Осыдан келіп «оппозициялық» Думапың міндеті өзі- нен-озі туады. Бұл міндетті тек социал-демократтар ғана орындады. Жартылай кадеттік «Товарищтің» мо- йындауыпша, нақ социал-демократтар депутат Алексин- скийдің бюджет жөніндегі сөзінде мәселені басқалар- дың бәрінен гөрі принципті түрдө қойды. Сөйтіп, жар- тылай кадеттік «Товарищтің» пікіріне қарамастан, Россия бюджеті сияқты бюджетті бекіту социал-демо- краттар ушін кешіргісіз екені туралы айқын, тура, анық декларация енгізіп, социал-демократтар дүрыс іс- төді. Декларацияға таптық буржуазиялық мемлекеттің бюджетіне социалистік көзқарастың мазмұнын қосу ке- рек еді.
Социал-демократтарға өте-мөте солшыл халықшыл- дар, яғни социалист-революционерлер ғана ерді. Illa- руалар демократиясының бұқарасы, трудовиктер мен ха- лықтық социалистер, әдеттегісінше, либералдық партия мен пролетариаттың арасында ауытқып отыр: крепост- никтік-фискальдық «ңыспақтың» жан төзгісіз езгісі ұсақ қожайынды күресіп жатңан жұмысшы табына қарай күшпөн итермелесе де, ұсақ цожайын буржуа- зияның соңыпан ілесіп отыр.
Либералдар, әзірше соңьшап трудовиктер ілесіп отырғанда, Думаға басшылық етуде. Социалистердің бюджет туралы мәселеде кадеттердіц опасыздық роль атқарып отырғапын көрсетуінө олар... түкке түрғысыз қалжыңмен немесе социал-демократтардың әсерлі иша- расы жәнө т. с. туралы струвелік даурықпа тәрізді но- вовремялық, меныпиковтық бос сөздермен жауап бе~ реді.
Бірақ демократтардъщ біз жоғарыда көрсеткөн екі міндөтінің екеуін де буржуазиялық либерализмнің аяқ-
ДУМА ЖӘНБ БЮДЖЕТТІ БЕКІТУ
181
ңа басқандығынан олар қалжыңмен де, жалтарумен де, бос сөздермен де құтыла алмайды.
Либералдардың революцияға опасыздығы, біздің сан рөт анықтағанымыздай, жеке мәмлеге келуде емес, же- кө сатқындық жасауда емес, реакциямен қара басына бола ымыраласуды көздеген таптық саясатында, реак- цияны тікелей және жанамалап қолдауында. Бюджет мәселесіндө кадеттер нақ осы саясатты жүргізіп те отыр. Халыққа шындықты түсіпдірудің орнына олар Кутлер сияқты құндақтаулы кеңсе адамын әдейі көлде- нең тартып, халықтың көңілін алац етііг отыр. Европа- ға шындықты түсіндірудің орнына олар өздерінің сы- нын ұсақ-түйекке бағыттап, сол арқылы «Столыпин жә- не К°» фирмасының банкротқа ұшырағанын растаудан Европаның көз алдында бас тартып, үкіметтің позиция- сын нығайтып отыр.
Бұл қоян жүректік, меіцандық-бейшара саясатты ка- дөттер бұрын да жасырын жүргізіп келген болатын. 1906 ж. көктемде кадеттер үкіметтің атып-асуға, әске- ри-дала соттарына және жазалау экспедицияларына екі миллиард франк қарыз алуына көмектескен еді, мұ- ны социал-демократтар Петербургте екінші Думаны сайлау науқаны кезінде халық жиналыстарында анық- тады. Клемансо кадеттерге егер кадет партиясы бұл заемның орыс халқы үшін қолайсыздығын айтып фор- мальды түрде қарсы шықса, заемға қарсы науңан аша- тынын мәлімдеді. Кадеттер муны істеуден бас тартты, сөйтіп контрреволюцияның ақша табуына көмөктесті. Бұл айла-шарғылары жөнінде олар үндемейді. Бірақ қазір Думада бүл құпия сыр ашылып отыр. Сол адам айтқысыз жексұрын әрекеттерін олар Думада аіпық іс- теп отыр.
Бұл әрекеттерді Дума трибунасынан егжей-тегжейінө дейін әшкерелеп, халыққа барлық шындықты айтатын уақыт жетті.
«Наше Эхо» № 2,
27 март, 1907 ж.
«Наше Эхо» газетгнгц тексті бойынша басылып отыр
182
КӨКЕК ҚОРАЗДЫ МАҚТАЙДЫ...
Кадеттер нововремяшылдарды мақтайды. Нововремя- шылдар кадеттерді мақтайды. «Халық бостандығы» партиясы министр мырзаның бюджет туралы қорытын- ды сөзіне дән риза. Әрқашан барлық министрлерге ри- за болатындардың партиясы думалық «орталықтың» басшысы ретінде кадеттердің Думаны тарату министр- лігінің бюджетіп бекітуге келіскеніне де риза.
«Егер,— деп бастайды «Речьтің» (28 март) бас мақа- лашысы салтанатты түрде,— бюджет туралы жалпы жарыс сөздер Мемлекеттік думада жеміссіз болмағанын дәлелдеу қажет болса, финанс министрі мырзаның қо рытынды сөзі бүған өте тамаша дәлел болар еді».
Бұл тамаша дәлелдің мәні неде?
Оның мәні мынада: министр мырзаның бұрынғы «өр көкіректік-ақыл айтушылық және ашулы-мысқылшыл- дьщ әуенінің» «жұрнағы да қалмаған»... Министр мыр- заның жауабы форма жағыпан сыпайы болды, мазмұн жағынан — «Думада айтылғап сыниыц күшін цурмет- тейтінін» білдірді, министр мырза Думаның праволары жұрттыц ойлағанынан гөрі коп деп Думаны жұбат- ты; — «кейінгі дауыс беру кезінде Думаның басым көп- шілігін өз жағына ңаратып алғаи» (бюджетті комиссия- ға тапсыруға қосылған) халық бостандығы партиясына қошемет сөздер айтты.
Иә, иә, Дума жұмысының «жеміссіз болмағаны» жө- ніндегі кадеттік тамаша дәлелдер осындай. Оның же- місті болуыныц себебі мәселешң шып жағдайын жақ-
КӨКЕК ҢОРАЗДЫ МАҚТАЙДЬІ
183
сартуға елеулі түрде сыңай білдірудің ең болмағанда жұрнағы бар екендігінде емес. Халық бұқарасының бір- деңеиі үйреніп, конституциялық жамылғымен бүркеме- ленген кейбір міндеттерді айқындағанында да емес. Мүлдем олай емес. Оның жемісті болу себебі мынада: министр сыпайырақ, ілтипаттырақ бола бастады — ілтипатты болғанда, «халық өкілдігінің» атынан қандай да болса ымыраға келуге көнетіндерге ілтипаттырақ бо- ла бастады.
Либералдар қаражүздік үстемдіктің негіздерін ны> ғайту үіпін халық окілдігіп сатылғыш етуге келіседі. Столыпин және К° үкіметі осы шартпен Думаны (эзір- ше...) таратпауға келіседі. Екі жақтың ек-еуі де қуа- нышқа бөленіп, өзара елжіресіп отыр.
Бүгінгі «Новое Время», дін жөніндегі комиссияның «еврейлік» құрамы үшін кадеттерді балағаттаудың орай- лы сәтін қалт жібермей, сонымен қатар Думаны тара- тып жіберудің неліктен тиімсіз екендігі туралы өзінің Думадағы тілшісінің шұбалаңқы пайымдауларын басып отыр. «Тіпті өте-мөте оңшыл элементтердің көзқарасы тұрғысынан алғанда да Думаны дәл қазіргі сәтте тара- ту өте қолайсыз және зиянды». Сайлау заңын мемле- кеттік төңкеріссіз өзгертуге болмайды, ал егер қазіргі сайлау заңы бойынша жаңа Дума сайланса, онда «екін- ші Мемлекеттік думаның қазіргі орталығынан айрылып ңалу» мүмкін. Нововремяшылдың айтуынша, бұл орта- лық «октябристерден басталады, содан соң бейбіт жа- ңартушылар, партияда жоқтар, поляктар және кадеттер арқылы трудовиктерге дейін созылып жатыр». «Сөз жоқ, қазіргі орталық қатаң конституциялық-монархия- лық көзңараста және осы уақытқа дейін барынша етенө жұмыс істеуге ұмтылып келді. Бул орталыцтан біз цайткен кунде де айръіламыз (екінші Дума таратылған жағдайда). Демек, біз Дума бекіткен бюджеттен айры- ламыз, өйткені министрлік енгізген бюджетті — кейбір болмашы (тыңдаңыздар!) өзгерістермен — екінші Ду- маның қабылдайтыны мүлдем күмәнсыз деп ойлаймын».
«Новое Время» осылай деп жазады. Оның пікірі өтө айқын. Өте-мөте оцшылдардъщ және сонымен қатар тр-
184
В. И. ЛЕНИН
зір Думанъі сацтап цалуды тілейтіндердің көзқарасы тамаша баяндалған.
Билеп-төстеуші төрелердің жоғарғы топтарында: Ду- маны таратып жіберу керек пе әлде әзірге сақтай тұру керек пе деген екі ағым күресуде. Бірінші саясатты «Новое Время» әлдеқашан дамытты, баяндады, қорға- ды және оңта-текте — дұрысында: әлдеқалай болады! — деп, қазір де қорғап отыр. Бірақ билеп-төстеуші төре- лердің басқа да саясаты бар. Таратып жіберуге үлгере- міз. Ал Дума бекіткен бюджетпен заем алу оңайырақ болар. Ендеше, күте тұрған тиімді. Таратып жібөру қаупі қала береді, сондықтан «біз» кадеттерге осы қауіп арқылы үнемі қысым жасап отырамыз, сөйтіп оларды жұрттың көз алдында оңға қарай ойысуға мәжбүр ете- міз дейді.
Сөз жоқ, реакцияшыл помещиктердің мүдделері тұр- ғысынан, өкінші саясат икемдірек жәнө жақсырақ. Бі- рінші саясат тұрпайы, икемсіз, асығыс. Екіншісі — не- ғұрлым ойластырылған саясат, өйткөні Думаны тара- тып жіберу «запаста ұсталады», ал сонымен қатар укімет либералдарды пайдаланып отыр. Дума бекіткен бюджет вексельді көшіріп жазуға берілгөн келісімге, банкротқа берілген келісімге тең деуге болады. Думаны вексельдің мерзімін ұзартып алуға тырыспай, бірдеп таратып жібергеннен гөрі, әрі жаңа мерзімге көшіріліп жазылған вексельді алып, эрі кейін таратып жіберу тиімдірек.
Ал бекітілген бюджеттеп басқа да осындай вексель- дердің болуы мүмкін ғой. Мысалы, кадеттер өздерінің аграрлық жобасын помещиктердің көзқарасы тұрғысы- нан қазірдің өзінде-ақ жацсарттъі. Бұл жоба Думадан өтсін, содан соң ол Мемлекеттік советтің қарауына жә- не одан эрі жацсартуына түсе берсін. Егер «біз» Дума- ны осындай кезеңде таратып жіберсек, онда біз бір емес, қайта көшірілген екі вексельге ие боламыз. «Біз» Европадан, бәлкім, бір емес, екі миллиард алу мүмкін- дігіпе иө болармыз. Бір миллиард — Дума бекіткен бюджет бойынша, яғни «ңатаң конституциялық төксе- рістің сынынан өткен мемлекеттік шаруашылық» негі- зінде. Екінші миллиард—«халық өкілдігінің ақиқат
КӨКЕК ҢОРАЗДЫ МАҚТАЙДЫ
185
конституциялық творчестволық жұмысының сынынан өткен ұлы аграрлық реформа» негізінде.
Мемлекеттік совет кадеттердің аграрлық жобасын аздап жөндейді. Қазірдің өзінде де бұл жоба анықтап ештеңе айтпайтын, мейлінше бұлдыр сөздерге толы. Іс жузінде бәрі де жерге орналастыру жөніндёгі жергілік- ті комитеттердің құрамына байланысты. Мұндай коми- теттерді жалпыға бірдей, төте, тең және жасырын дауыс беру жолымен сайлауға кадеттер царсы. Кадеттер по- мещиктер мен шаруалардың үкімет тарапынан бақылау жасалып отыратын тепе-тец өкілдігі болуын жақтайды. Тамаша либералдық жобаның осы негізгі идеясын қа- былдаса, үкімет пен помещиктер еш нәрседен ұтылмай- ды, өйткені мундай комитеттер Мемлекеттік советтің, Столыпин және К° ізгі ниетті жәрдемімен помещиктік жерді «күштеп иеліктен айыруды» мужикке бөлінетін құмдақ, батпақ, түбіртекті жөрлер үшін тонаушылық жаңа төлем төлейтін мужикті сөзсіз жәнө қалай да күш- теп кіріптар етуге айналдырады.
Үкімет саясаты мен кадеттер саясатының шын мәні осындай. Либералдар өздерінің сатқындығымен поме- щиктердің өз істерін айлакерлікпен ұқсатып алуына көмөктесіп отыр. Егер шаруалар — «трудовиктер» — социал-дөмократияның ескертуіне қарамастан, либерал- дардың соңынан ере берсе, либерал адвокаттың жәрде- мімөн помещиктің мужикті ақымақ ететіні сөзсіз.
1907 ж. 28 мартта
(10 апрелъдс) жазылған
1907 ж. 29 мартта «Наиіе Эхо» Газеттіц тексті бойынша,
газетінщ 4-номергнде басылған басылып атъір
186
ИНТЕЛЛИГЕНЦИЯНЫҢ ҮСТЕМДІГІНЕ ҢАРСЫ ИНТЕЛЛИГЕІІТТІК ЖАУЫНГЕРЛЕР
«Народная Думаның» 80 13-номерінде бұқаралық жұ- мысшы ұйымдары туралы және жұмысшы съезі туралы бір топ әдебиетшілер мен практик меныпевиктердің ал- дағы съезге жобалаған шексіз ұзақ қарары басылды. Меныпевиктердің басқа қарарларынан (Мемлекеттік дума және «тактикалық платформа» туралы) өзгешелі- гі сол, мұнда әдебиетшілердің есімдері аталмаған. Бұл кемістік кездейсоқ па әлде бұл — осы мәселе жөнінде меныпевиктердің басқаша топтасуы деген сөз бе,— бұл жағы белгісіз күйінде қалып отыр. Эль сияқты қызба меныпевиктің және жұмысшы съезін жақтаушының былай деп мәлімдегенін еске салайық: «Жұмысшы съе- зіне меныпевиктердің бір бөлегі ғана азды-көпті тілеу- лестікпен қарайды» («Бүкіл россиялық жұмысшы съезі туралы. РСДРП-ның кезекті съезіне» деген жинақтыц 82-беті).
Бірақ қарардың мазмұныпа кошейік. Ңарар А және Б деген екі бөлімге бөлінеді. Бірінші бөлімнің дәлелде- месінде жұмысшылар бұқарасын ұйымдастырудың жә- не біріктірудің пайдасы туралы жалпы сөздер шексіз көп айтылады. «Маңғаздану үшін», деп Базаров айт- қандай, ұйым тіпті өзіндік уйымға айналдырылады. Рас, бұл сөзде шын мәнінде ешқандай мағына, ешқан- дай да тиянақты пікір жатқан жоқ,— бірақ оның есесі- не бұл сөзді жұмысшы съезін жақтаушылардың жаны сүйеді! Бұл «өзіндік ұйым» шын ұйымдастыру идеяла- рының кедейлігін бүркейтін интеллигенттік жалтарма
ИНТЕЛЛИГЕНЦИЯНЫҢ ҮСТЕМДІГІНЕ ҚАРСЫ...
187
сөз екенін дәлелдеп жатудың қажеті жоқ,— «өзіндік ұйымды» ойлап піығару жұмысшының еш уақытта да ойына келмес еді...
Ол дәлелдерде «социал-демократияның пролетарлық элөменттерімен салыстырғанда оның ішінде интелли- генцияның атқаратын үстемдік етуші және бағыт сіл- теуші ролі» үшін социал-демократия сыналады. Ңызық сын. Біз әзірге бұл сынның шын қоғамдық-тарихи ма- ңызын талдауға тоқталып жатпаймыз,— өйткені бұл осы тақырыптан едәуір аулақтап кетуге жетелер еді. Біз тек былай деп сұраймыз: «әдебиетіпі және практик меныпевик» жолдастар, сіздер неге өздеріңізден бас- тамайсыздар? Неліктен дәрігер өзін өзі емдемейді? Сіз- дердің «интеллигенцияның үстемдік етуші және бағыт сілтеуші ролі» деп атайтындарыңыз сіздердің қарарла- рыңыздың әрбір сөйлемінен сезіліп тұр ғой! Сіздердің «интеллигенцияңыздың» қарарлар жасауды «пролетар- лың элементтерге» беріп, бойды аулақ салудан іс бас- тауына неге болмайды?? Сіздердің, «азшылықтың әдебиетшілері мен практиктерінің», жобалап отырған «өзіндік ұйымдарында» нақ сол құбылыстың қайталан- байтынына кепілдік қайда??
Ларин, Эль, жұмысшы съезін жақтаушы тағы басқа көптеген адамдар қарарларды амалдап өткізеді деп со- циал-демократияны «тілдейді». Осындай сынға бола әдебиетшілер «өзіндік ұйым» туралы жалықтыратыя, ұзыннан-ұзақ шұбатылған жаңа шимайларын амалдап «өткізеді»... Ғажап көрініс!
Сонымен қатар, орыс социал-демократиялық партия- сының (яғни РСДРП-ның ба? Әлде кең мағыналы бұл сөз бұл арада Прокопович мырзапы, Кускова ханымды, Поссе мырзаны және басқаларын енгізу үшін эдейі алынып отыр ма?) пролетариаттың алдыңғы қатарлы топтарына «идеялық және саяси ықпалын» атап көрсе- те келіп, қарар «пролетариаттың саяси саналы элемент- терімен» орыс социал-демократиясының «куштерін бі- ріктіру» жөн екенін айтады (А, 6-пункт).
Өздеріңіздің шатысқан сөйлемдеріңізді құрайтын сөз- дердің мағынасын ең болмаса бір рет ойлап көріңіздер- ші, жолдастар! «Саяси саналы» пролетариаттыц со-
188
В. И. ЛЕНИН
циал-демократиялыц пролетариат болмауы мүмкін бө? Егер мүмкін болмаса, онда сіздердің сөздеріңіз мағына- сыз қайталау, көптірмө және дәмелі құр көуек. Онда РСДРП-ға осы уақытқа дейін енбеген нағыз социал-де- мократтарды оған енгізу үшін РСДРП-ны кеңейту ту- ралы айту керек.
Егер мүмкін болса, онда сіздер эсер пролетарды да саналы пролетар деп жариялайсыздар. Оны «саяси са- налы» емес деу де күлкі! Сонымен былай болып шыға- ды: таптъщ партияның «өзіндік ұйымы» және «дербес- тігі» туралы даурықпа сөздерді бетке ұстап, сіздер іс жузінде пролетарлъіц емес идеологтарды тарту жолы- мен, шын дербестікті (социал-демократияны) дербессіз- дікпен, буржуазиялық идеологияға және буржуазиялық саясатқа тәуелділікпен . (социалист-революционерлер- мен) араластыру жолымен пролетариатқа іріткі салуды уағыздайсыздар.
Бір бөлмеге бара жатып, басқа бөлмеге тап болған81...
Өздерінің өріссіздігін, өздерінің жүрексіздігін, сол- қылдақтығын, «өзіндік ұйым», «таза жұмысшы» қозға- лысы және т. с. туы астында сенделушілігін жұмысшы- ларға таңбақ болған баяғы 1895—1901 жылдардағы ин- теллигент «экономистердің» 82 дәл өзі!
А бөлімінен шығатын ңорытынды: «съезд орыс со- циал-демократиясының кезектегі өте маңызды ісі — жұмысшылар бұқарасының алдыңғы қатарлы элемент- терін дербес ұйымдарға, жөр және уақыт жағдайлары- на қарай саяси сипаты кейде қандай қарапайым болса да немесе қандай қарапайым болуға тиісті болса да, дербес ұйымдарға біріктіру жолында ол алдыңғы қатар- лы элементтермен қоян-қолтық бірге (олай болса, эсер- жумысшылармен де қоян-қолтық бірге ғой, оларға цар- сы емес қой?) жүмыс істеу деп таниды».
Бұл арада тиянақты, нақты, интеллигенттік курсіну- діц шеңберінен шығатын не бар? Әңгіме нө туралы бо- лып отыр? Белгісіз.
Тұтыну қоғамдарын алайық. Бүл, сөз жоқ, жұмыс- шылардың топтасуы. Олардың сипаты саяси жағынан царапайым. Бұлар «дербес» ұйымдар ма?? Ол — көзқа- расқа байланысты. Социал-демократтар үшін социал-
ИНТЕЛЛИГЕНЦИЯНЫҢ ҮСТЕМДІГІНЕ ЦАРСЫ..;
189
демократиялыц рухңа толы, «рухқа» толы ғана емес, со- циал-демократиялық партияға кіру немесе оған жацын туру арқылы социал-демократиямен тактикалық жағы- нан, саяси жағынан байланысты жұмысшы қоғамдары ғана шын мәнінде дербес қоғам.
Синдикалистер үшін, «беззаглавияшылдар» 83 үшін, Поссені жақтаушылар үшін, эсерлер үшін, «бейпартия- лық (буржуазиялъіц) прогрессистер» үшін, мұның ке- рісінше, социал-демократиялық партияға кірмейтін жә- не оған жацъш турмайтын, өзінің іс жүзіндегі саясаты- мен, өзінің тактикасымен нақ социал-демократиямен және тек қана социал-демократиямен байланысы жоқ жұмысшы қоғамдары ғана дербес қоғам.
Екі көзңарастың бұл айырмашылығын біз ойдан шы- ғарғанымыз жоқ. Бірін-бірі жоуца шығаратын және жұмысшыларды «топтастыру» атаулының бәрінде белгі- лі бір себеппен барлық жерде және қай жерде болсын күресіп жататын нақ осындай екі көзқарастың, шынын- да да, бар екенін әркім-ақ мойындайды. Бұлар — бітіс- пес көзқарастар, өйткені социал-демократтар үшін «бей- партиялық» (тактикада және жалпы алғанда саясатта) жұмысшыларды буржуазиялыц идеологияға, буржуа- зиялық саясатқа багындырудыц бүркемелі, сондықтан өте зиянды формасы ғана.
Ңорытынды: істің мәні жөнінде қарар өзінің қоры- тындысында түк те айтқан жоқ. Оның қорытындысы, ең жақсы дегенде — бос құрғақ сөз. Жаманына бар- сақ — пролетариатты дұрыс жолдан тайдыратын, ай- цын социал-демократиялыц аңиқаттарды көмескілейтін, Европаның барлық елдерінде социал-демократиялъщ жұмысшы қозғалысына көп және ұзақ уақыт зиянын тигізген, әр түрлі азғындаған буржуаға есікті шалқасы- нан ашып тастайтын зиянды құрғаң сөз.
Ңарарды қалай түзеткен жөн?
Құрғақ сөздерді алып тастау керек. Былай деп қара- пайым тілмен айту керек: социал-демократтар жұмыс- шылардың әр түрлі қоғамдарын, мысалы, тұтыпушылар қоғамдарын құруға көмектесуге тиіс, сонымен ңатар олар жұмысшылардың қандай да болса қоғамдары наі$ социал-демократиялыт^ насихаттың, үгіттің, ұйымдасты-
190
В. И. ЛЕНИН
рудың ошағы ңызметін атқара алатын болуына үздіксіз қамқорлық жасап отырулары керек.
Бұл, шынында, «саяси-қарапайым», бірақ тъщғылыц- ты және социал-демократиялыц қарар болар еді. Ал сіз- дерде, «интеллигенцияның үстемдік етуші және бағыт сілтеуші роліне» қарсы интеллигенттік жауынгер мыр- залар,— сіздерде пролетарлық іс емес, интеллигенттік құрғақ соз болып шыққан.
Ңарардың екінші (Б) бөлімі туралы келесі жолы әң- гімелейміз *.
«Наше Эхо» № 5, «Наше Эхо» газетінгц тексті
30 март, 1907 ж. бойынша басылып отыр
Қараңыз* осы том, 191—205-беттер. Ред.
191
АШУҒА БУЛЫҒЫП АБЫРЖУ
(ЖҮМЫСШЫ СЪЕЗІ ТУРАЛЫ МӘСЕЛЕ ЖӨІІІНДЕ)
Талданып отырған * қарардың екінші (Б) бөлімі жұмысшы съезі туралы мәселеге арналған.
Бұл мәселе туралы меныпевиктердің коп жазғаны сонша, көп айтңаны сонша, шын қорытынды шығара- тын, идеяларды түсіндірудегі түсініспеушіліктерді, алауыздықтарды жоятын қарар алу, партияның айқын да тиянақты директивасын беретін қарар алу күнә бол- мас еді. Жұмысшы съезі туралы орыс әдебиетінің ең жаңа тізбесінде (жоғарыда аталған «Бүкіл россиялық жұмысшы съезі туралы» кітапша) бұл мәселені мень- шевиктерше түсіндірген 15-кө тарта кітапша мен жур- налдың аты аталғанын айтса да жеткілікті.
Ал енді бүкіл осы «айтыстың» нәтижелерін көрейік.
Дәлелдердің бірінші пункті:
«тек ңана кәсіби, жергілікті (?) және жалпы (?) топтық (??) мүқтаждар мен ңажеттер негізінде туатын және қалыптасатын бұңаралық жұмысшы ұйымдарының оларға пролетарлық соци- ал-демократиялық партиялардың немесе ұйымдардың ықпалы болмаса, өзінен-өзі жүмысшылар бұі^арасының ақыл-ой және саяси көзқарас өрісін пролетариаттың жеке жіктерінің немесе топтарының кәсіби және жалпы алғанда жеке мүдделері мен күнделікті қажеттерінің тар шеңберінде тарылта беру тікелей тенденциясы болады».
Топтыц мұқтаждар негізінде қандай бууаралъіт^ ұйымдар қалыптаса алады,— мұны бір алланың өзі бі-
♦ Бірінші бөлімге жасалған талдауды «Наше Эхоның» 5-номерінен ңараңыз. (Ңараңыз: осы том, 186—ІрО-беттер. Ред.)
192
В. И. ЛЕНИН
леді. Топ деп әрқашан үсақ, бұқараға тікелей ңарама- қарсы бірдеңе айтылып жүр. Ңарардың авторлары нақ- ты, белгілі бір мазмұн туралы ойламай, сөзге сөзді тізе береді.
Содан кейін: жергілікті мұқтаждар негізіндегі бұқара- лық ұйымдар деген немене? Бұл арада әңгімө қан- дай типтегі ұйым жайында болып отыр,— бұл да күңгірт болып қала береді. Егер әңгіме тұтынушылар қоғамда- ры, кооперативтер және т. т. сияқты ұйымдар туралы болып отырса, опда олардың өздеріне тән белгісі әстө жергілікті сипатында емес. Меныпевиктөрдің жалпы сөздерді жақсы коретіні, мәселені нацты баяндаудан бұлтаруы — нағыз интеллигенттік белгі. Ол өзінің түп- тамырымен пролетариатқа жат және пролетариаттыц көзқарасы тұрғысынан зиянды.
«Жергілікті мұқтаждар мен қажеттөрдің ногізіндегі бууаральіу жұмысшы ұйымдары» деген сөздердің дәл- мө-дәл мағынасы жумысшы депутаттарынъщ советтерін қамтиды. Бұл — революциялық дәуірде Россияда әбден мәлім болған бұңаралық жұмысшы ұйымдарының типі. Бұл типтегі ұйым айтылмай өтөтін жұмысшы съезі ту- ралы және жалпы бұқаралық жұмысшы ұйымдары ту- ралы мақала сирек кездеседі деп айтуға болатын шы- ғар. Ңарарда — белгілі бір пікірлер мен ұрандарды дәлме-дәл және нақты баяндау талабын нақ ма- зақ еткендей — жұмысшы депутаттарының советтері туралы бір ауыз сөз айтылмайды, жұмысшы уәкіл- дерінің советтері және т. т. туралы бір ауыз сөз айтыл- майды;
Сонда, қайдағы бір жергілікті бұқаралық ұйымдардың игі маңызы туралы, олардың жұмыс жағдайлары және басқалары туралы мәселені мүлдем қозғамастан, бізге олар жонінде жеріне жеткізе айтылмаған қайдағы бір сынды ұсынған болып шығады.
Содаи соң, сіздер дәлелдөрдің керемет-қолапайсыз бірінші пунктін бөліп-бөліп қалай түзетсеңіздер де, оның ішінде жалпы, түбірйі қате қала береді. «Проле- тарлық социал-демократиялық партиялардың ықпалы болмаса» тек кәсіби, тек жергілікті, тек топтық ұйым- дардың ғана емес, сонымөн қатар жергілікті емес бұ-
АШУҒА БУЛЫҒЫП АБЬІРЖУ
193
қаралық саяси ұйымдардың да «жұмысшылардың ой- өрісін тарылта беру тенденциясы болады».
Авторлардың ойынша, дәлелдердің бірінші пункті «жалпы орыстық жұмысшы съезіне» өтуді түсіндіруге тиіс: жергілікті, кәсіби және басқа ұйымдар ой-өрісін тарылтады-мыс, ал міна жалпы орыстық жұмысшы съезінің жәнө т. т. жөні басқа. Бірақ аса қадірменді «әдебиетшілер мен практиктер» логика дегеннен біржо- ла жұрдай, өйткені екі жағдайдың екеуінде де социал- дөмократтардың ықпал жасауы немесе ықпалыпың бол- мауы мүмкін ғой! Ңарама-қарсы қоюдың орнына бы- лық болып шыққан...
Дәлөлдердің екінші пункті:
«Жалпы орыстық жұмысшы съезін шақырып, онда орыс жұ- мысшыларын саяси жағынан біріктірудің негізін салу мақсатын көздеу туралы жұмысшы топтары тілеулостікпен қарсы алған пікір жұмысшылар бұқарасының ұйымдық құрылысының бірік- тіруші негізін ңалайды және жұмысшы табының ортақ мүдде- лері мен оның қазіргі орыс рсволіоциясындағы міндеттерін олар- дың алдына бірінші қатарға қояды».
1-ден, атышулы «пікірді» жұмысшы топтарының тілеулестікпен қарсы алғаны рас па? Сол қарар дәлөл- дерінің 5-пунктінде былай делінген: «жұмысшылардың өздерінің оны (жұмысшы съезін) шақыруға тырысуы съезді әзірлеу үшін олардың тарапынан жасалған қан- дай да болса елеулі практикалық қадамдарынан элі де аңгарыла цойған жоц».
Бұл арада абайсызда шындық айтылған. Жұмысшы съезі туралы қазірдің өзінде интеллигенттік шимайлар тау-төбе, ал жумысшылардъщ өздері ешқандай елеулі практикалық қадамдар жасаған жоң. Интеллигенттер- дің ойдан шығарған өтірігін жұмысшыларға аудара салудың реті келмей отыр.
Сонан соң. Жұмысшы съезі деген не? Оның мақса- ты — «орыс жұмысшыларының саяси жағыпан бірігуі- нің негізін қалау».
Сонымен, мұндай негізді әлі РСДРП да қалаған жоқ, 1902 жылғы Ростов демонстрациясы84 да, 1903 жылдың жазындағы стачкалар85 да, 1905 жылғы 9 январь да, 1905 жылғы октябрь стачкасы да мұның негізін қала-
194
В. И. ЛЕНИН
ған жоқ! Осы уақытқа дейін тарих болған, енді ол жоқ! Аксельрод және К° жұмысшы съезін ойлап табуы ар- ңылы ғана «негіз» салынды... Мұның өзі керемет-ақ.
Жұмысшыларды «саяси» жағынан біріктіру дегеніміз не? Егер авторлар осы қарар үшін әдейілеп жаңа тер- минология ойлап шығармаған болса, бұл — белгілі бір саяси программа мен тактиканъщ төңірегіне біріктіру деген сөз. Нақ қандай программа мен тактика?? Бүкіл дүние жүзінде жұмысшылардың буржуазиялыц саясат туы астында саяси бірігулері бар екенін және болғанын біздің интеллигенттер қалайша білмейді екен? Әлде қа- сиетті Руське мұның қатысы жоқ па? Ңасиетті Русьте жұмысшылардың қандай да болса саяси бірігуішң өзі- ақ социал-демократиялық бірігу болып табыла ма?
Ңарардың бейшара авторлары шын мәнінде жұмыс- шы съезінің негізінде жатңан және оның неғұрлым шыншыл немесе неғұрлым жас және қызу жақтаушы- лары әлдеқашан айтқан пікірді тура айтуға батылдары бармағандыцтан да соншалық дәрменсіздік көрсетіп, шатасып отыр. Бұл пікір мынадай: жұмысшы съезі бейпартиялыц жұмысшы съезі болуға тиіс. Шынында да, партиялъіц жұмысшы съезі туралы шындап айтуға болатын ба еді??
Бірақ «жұмысшылардың бейпартиялық саяси бірі- гуі» деп шындыцты тіке және ашық айтуға біздің мелыпевиктер қорыққан...
Пункттің соңы: съезді іпақыру туралы пікір «жұ- мысшылар бұңарасының ұйымдық құрылысының бірік- тіруші негізін қалайды және жұмысшы табыпың ортақ мүдделері мен оның... міпдеттеріп олардың алдына бі- рінші қатарға қояды». Әуелі ұйымдық құрылысы, со- дан соң міндеттер, яғни программа меп тактика! Кері- сінше ойлау керек емес пе експ, «әдебиетші жәнө практик» жолдастар? Ойлап көріңіздерші: егер таптың мүдделері мен міндеттерін түсіпу біріктірілмесе, ұйым- дық құрылысын біріктіруге бола ма? Ойласаңыздар, мұның болмайтынына көздеріңіз жетеді.
Ал жұмысшы табының ортақ мүдделері мен оның қазіргі революциядағы міндеттерін түрлі партиялар әр турлі түсінеді. Бұл міндеттерді тіпті біртұтас
АШУҒА БУЛЫҒЫП АБЫРЖУ
195
РСДРП ішінде де меныпевиктер, Троцкийді жақтау- шылар, большевиктер әр түрлі түсінеді. Ойлап көріңіз- дерші, жолдастар: бұл алауыздықтардың жүмысшы съезіне әсерін тигізбеуі мүмкін бе? съезде цалцып шыупауы мүмкін бе? анархистермен, эсерлермен, тру- довиктермен және басқалармен және т. т. алауыздың болып ітіиеленіспеуі мүмкін бе? «Жұмысшы съезін піаңыру туралы пікір» немесе съезді піақыру бұл ала- уыздықтарды жоя ала ма??
Сондықтан қарар авторларының «съезді шақыру туралы пікір біріктіруші негіз ңалайды және т. т.» деп дәмелендіруі не тым жас және соңғы оқыған кітапша- сына елігіп қалған интеллигенттің балаң арманы, не демагогия, яғни бұңараны орындалмас уәдемен еліктіру болып шығады.
Жоқ, жолдастар. Шын күрес біріктіреді. Партиялар- дың дамуы, олардың ұзақ уақыт парламенттік және парламенттен тыс күрес жүргізуі біріктіреді, жаппай стачка жәіте т. т. біріктіреді. Бірақ бейпартиялық съезд шақырумеи эксперимент жасап, шын бірігуді енгізе алмайсың, «мүдделер мен міндеттерді» түсінуде бірлік орната алмайсың.
Әрине, әр түрлі партиялардың жұмысшы съезіндегі күресі социал-демократтар қимылының өрісін анағұр- лым ұлғайта түседі және оларды жеңіске жеткізеді деп айтуға болады. Егер сіздер жұмысшы съезіне осылай ңарайтын болсаңыздар, онда «біріктіруші негіз» теле- гей-теңіз молшылыққа жеткізеді деп дәмелендірмей, мү- пы тура айту керек. Мұны тура айтпай, сіздер мынадай қауіпке ұшырайсыздар,— алданған және бекерге дәмелі болған жұмысшылар саясатты біріктіру үшін съезге ке- леді, саясаттағы зор және бітіспес алауыздықтарды іс жүзінде көреді, эсерлерді, социал-демократтарды және т. т. дөреу біріктіру мумкін еместігін көреді, сөйтіп ту- ңіліп цайтады, оларды алдаған интеллигенттердің аты- на, жалпы «саясаттың» атына, жалпы социализмшң атына қарғыс айтып қайтады. Мұндай түңілудің сөзсіз нәтижесі: саясат жойылсын! социализм жойылсын! бұ- лар жұмысшыларды біріктірмеиді, қайта арасын айы- рады! деген айқай болады. Бұдан таза тред-юпионизм-
196
В. И. ЛЕНИН
нің немесе анайы сиидикализмнің қайдағы бір тұрпайы формалары күшейе түседі.
Әрине, сайып келгенде социал-демократия бәрін же- ңеді, барлық сынаққа төтеп береді, барлық жұмысшы- ларды топтастырады. Бірақ бұл авантюралар саясатын жақтауға дәлел бола ала ма?
Дәлелдердің 3-пункті:
«пролетариаттыц әлеуметтік-белсенді бұқарасының бытыранды ұйымдастыру әрекеттеріне («маңғаздану үшін» қалай-қалай сілтейтінін көрдіңізбе?) жалпы жұ- мысшы съезін (енді жалпы орыстық емес, жалпы съезд! яғни жалпы партиялық па әлде бейпартиялық па? Ңорықпай-ақ қойыңдар, жолдастар!) шақыру сияқ- ты біріктіруші нақты мақсат беріп, ол съезді шаңыру- ды көздеп жүргізілетін насихат пен үгіт бұл топтардың өзінен-өзі ұйымдасуға (яғни социал-демократияныц ыц- палынсъіз деген сөз ғой, өйткені оның ықпалы тисе өзі- нен-өзі ұйымдасу болмайды ғой?) ұмтылуына күшті түрткі салады және олардың осы бағыттағы белсенділі- гін арттырады».
Мұның аты — Понтийден Пилатқа сілтеу. 2-пункт: жұмысшы съезі біріктірудің негізін қалайды. 3-пункт: жұмысшы съезінің нақты мақсаты негізінде біріктіру өзінен-өзі ұйымдасуға түрткі салады. Өзінен-өзі ұйым- дасу не үшін керек? Жұмысшы съезі үшін. Жұмысшы съезі не үшін керек? Өзінен-өзі ұйымдасу үшін. Интел- лигенцияның үстемдігіне царсы әдебиетшілер қарарла- ры не үшін керек? Интеллигеітттер коңілінің тоқ болуы үшін.
4-пункт:
«Жұмысшы съезі туралы пікірдің жұмысшы топтары арасында барған сайын танымал болып отырғандығы се- бепті, ол съезді жүзеге асыру әрекеттеріне партиялар- дың (?? қате басылған ба? социал-демократиялық пар- тияның ба?) тарапынан енжар жәнө әсіресе дұшпандық көзқараста болуы принципсіз авантюристөрдің жұмыс- шыларды жалған жолға түсіруіне кең жол ашқан болар
АШУҒА БУЛЫҒЫП АБЫРЖУ
197
еді, сөйтіп жұмысшыларды әр түрлі демагогтардың ық- палына түсірген болар еді».
Тым ашулы пункт. Оның мазмұны — ашуға булығып абыржу. Кімді балағаттап отырғандарын өздері жақсы білмейді де, өз адамдарын төпей береді.
«Үндесудің» 86 соңғы (V) кітабын аламын. Е. Чар- ский Ю. Ларинге қарсы былай деп жазады: 10. Ларин «кенеттеп ұйымдастыру еміп табады»... «күтпеген ре- цептура»... «былық»... «Ю. Ларин революцияның жұ- мысшы бұқарасын таптық топтастыру ісіне тікелей қас стихиялың тенденцияларын «саналы» әрекетпен баянды етуді ұсынатынын байқамайды. Ал осының бәрі жұ- мысшы съезінің мүдделері үшін істеліп отыр»... «Қайт- кен күнде де, біз әр түрлі «жер демагогиясы» үшін өте қолайлы негіздерді көріп отырмыз... Ларин жолдастың шым-шытырық пікірінің ңорытындылары».
Жеткілікті шығар? Ларинді меныиевиктер әрі дема- гог деп, әрі авантюрист деп айыптап отыр, ойткені ре- цептура, ем және басқа мақтау сөздер нақ авантюризм- ді көрсетеді.
Сонымен біреуді көздеп, екіншіге тигізген болып шы- ғады! Шынында да, өзді-өзін танымай қалып отыр. Та- ғы мынаны ескеріңіздер: егер қарардың авторлары Ла- ринді авантюрист және демагог деп отырса, Эль және К° Лариннен де асыіг туседі. Жұмысшы съезі туралы мәселеде екі ағым бар, олар, Москва меныпевиктері, «питерліктерге» де (10-бет), Ларинге де қосылмайды, деп Эль ашық жазып отыр («Бүкіл россиялық жұмыс- шы съезі», М. 1907 ж.). «Питерліктер» жұмысшы аван- гардының съезін ғана тілейді-міс, ал мұның өзі «партия съезінің» жай ғана «бір нұсқасы» (10—11-беттер). Ла- рин «Питерде діннен безген және жамандықты ңолдау- шы болып саналады» (10-бет). Ларин «бүкіл россиялық жұмысшы партиясы болуын» тілейді. Москвалықтар букіл россиялыу жумысшы одаты болуын тілейді.
Егер «Үндесуде» Лариннің осылайша «сілікпесі іпы- ғарылса», онда Эльді, Ахмет Ц-ны, Архангельскийді, Соломинді және К° қай жағына қосуға болады? Сонда Ларин де, москвалықтар да ашуға булыққан 4-пунктке тап болып отыр ғой!
8 15-том
198
В. И. ЛЕНИН
Ал егер сіздер ашуланатын болсаңыздар, сүйкімді жолдастар, және өздеріңіздің ңарарыңызда «жалган жолды» кінәлайтын болсаңыздар, онда сіздер ең болма- ғанда дурыс жолдыц қайда екенін айтып беруге міндет- тісіздер. Әйтпесе сіздердің ашуға булығып абыржула- рыңыз мүлде сөкет болады. Ал сіздер «бүкіл россиялық жұмысшы одағып» да, «бүкіл россиялық жұмысшы пар- тиясын» да теріске шығара отырып, жұмысшы съезін сіздердің қандай практикалық мақсат үшін керек ете- тіндеріңіз туралы еиьтеце айтпайсыздар!
Демагогтар мен авантюристер жұмысшы съезіне жал- ған мақсат үшін жармаса алады. Сондыцтан біз, социал- демократтар, жұмысшы съезіие ешцандай мацсат нұсқамай, ол съезге тілеулестікпен қарауға тиістіміз... Ңұдай ақы, меныпевиктік қарар — алуан түрлі қойырт- пақтардың нағыз қосындысы.
5-пункт:
«екінші жағынан, жұмысшы съезіпің міндеттері ту- ралы, оны әзірлеудің жолдары мен әдістері туралы мә- селелер социал-демократиялық топтар арасында әлі де өте аз анықталып отыр (дегенмен, анықталғаны сонша- лық: Ларин де, москвалықтар да съездің міндеттерін, жолдар мен әдістерді айцын көрсетіп берді ғой! Бұғып жатып алудың қажеті қанша, «питерлік» жолдастар. Одан Аксельрод басып шығарған үйрек балапандары бәрібір шалшықтан құрғаққа шыға алмайды!), жұмыс- шылардың өздерінің съезді шақыруға ұмтылуы съезді шақыру үшін олардың тарапынан қандай да бір елеулі практикалық қадамдарынан әлі де аңғарыла қойған жоң және съезді шақыру ісі партияпыц жоспарлы түрдегі күшті көмек көрсетуі арқылы жұмысшылардың өздері үйымшылдықпен өз бетінше әрекет жасап әзірленсе ғана съезд пролетариаттың саналы топтарының коллек- тивтік еркінің жалған көрінісі емес, шын көрінісі бола- ды және оның таптық түрғыдан бірігуі ісіне қызмет етеді».
Мұның аты: мадақтаумен бастап, балағаттаумен аяқ- тау. Ларин мен жас москвалықтар енді ғана «өз бетін- ше әрекет жасай бастап еді», питерліктер оларға: тоқ-
АШУҒА БУЛЫҒЫП АБЫРЖУ
199
тай тұр! сен әлі коллектив еркін білдіруші емессің! сенің анықтағандарың әлі аз! съезді (бейпартиялың съезді) шақыру әлі де партияныц күшті көмек көрсетуі арқылы әзірленіп отырған жоқ! — деп зекиді.
Байғұс Эль, Ахмет Ц. және К° жолдастар-ай! Олар қандай жайдарылықпен, жастық албырттықпен шабыт- тана құлаш сермей бастап еді, жұмысшы съезі туралы мақалалардың тұтас екі жинағын шығарып, мәселені барлық жағынан талдаған еді, оның «жалпы саяси» ма- ңызын да, ұйымдық маңызын да, Думаға көзқарасты да, партияға көзқарасты да, «ұсақ буржуазиялық стихияға» көзқарасты да түсіндірген еді,— енді кенет, Аксельрод- тың жәрдемімен қандай бетбұрыс жасалды десеңізші!
Төрешілдік менъшевизмге * қарсы осы уақытқа дейін жалғыз Ларин «бүлік жасаса» (естеріңізде шығар: «діннен безген және жамандықты қолдаушы»), енді біз бұл бүлік көтеріліске ұласа ма... деп қорқамыз. Аксель- род интеллигенцияныц үстемдігіне қарсы өз бетінше әрекет жасауды және шынайы жұмысшы съезін уәде етіп еді,— ал ңазір әдебиетші «питерліктер» бұл өз бетінше әрекет жасауды... нақ сол балағатталған «ин- теллигенттік» партияның рұқсат етуі арқылы болаты- нып ұғыну керек деп шешіп, солай тусіндіруде!
* *
*
Мұндай дәлелдеменің қорытындылары тура күлкілі болып шығатыны таңдапарлық емес:
«Осы пікірлердің бәрін негізге ала отырып, РСДРП съезі жұмысшы және интеллигент жолдастарға (қалай- ша? интеллигенцияның «үстемдігіне» қарсы күресуші- лердің тарапынан қандай мархабат жасалып отыр!) жұ- мысшы съезінің программасы мен міндеттеріне, оны әзірлеу жөніндегі насихат, үгіт және ұйымдастыру жұ- мысына, оны шақырудың жолдары мен әдістеріне қаты- насы бар мәселелерді жан-жақты талқылау (бірақ ла- ринше емес және ахметше емес!) ісімен шұғылдануды ұсынады.
Ред.
8*
Қараңыз: Шығармалар толық жинағы, 14-том, 183—184-беттер.
200
В. И. ЛЕНИН
Сонымен бірге партия съезі жұмысшы съезін әзірлеу- ге бағытталған насихат, үгіт және ұйымдық әрекеттерді барынша қолдау партия мекемелерінің міндеті деп са- найды; ал бұл сияқты әрекеттерге қарсы дұшпандық үгіт жүргізуге принципті түрде жол беруге болмайды деп санайды, өйткені ол үгіт орыс социал-демократия- сындағы ескіргеи партиялық тәртіпті сақтап, нығайту- ды көздейді, бұл тәртіп оның ішінде және төңірегінде топтасқан пролетарлық элементтердің қазіргі даму дә- режесі мен қажоттеріне де, революцияның қажеттеріне де қазірдің өзінде-ақ сәйкес келмей отыр».
Ал мұны ашуға булығып абыржу демегепде не деуге болады? Мұндай қарарға қалай күлмессің?
Партия съезі ескірген партиялъщ тәртіпті қорғауға тыйым салады, ал сондай тәртіпті сол съездің өзі бе- кітеді!
Партия съезі ескірген тәртіпке ешцандай реформа жасауды усынбайды, тіпті атышулы «жұмысшы съезін» де (қол жетпес «саяси бірігу» мақсатымен) кейінге цалдырады жәпе соиымен қатар «әрекеттерді»... цол- даута міндеттейді!
Нағыз дәрменсіз интеллигепттік күңкіл: мен қазіргі ескірген партиялық тәртіпке наразымын, оны сақтағым, пығайтқым келмейді!— Өте жақсы. Сақтағыңыз кел- мейді екен — белгілі бір өзгерістер ұсыныңыз, біз ол озгерістерді ықыласпеп талқылаймыз. Рақым етіңіз, айтыңызшы, қаидай түрдегі жұмысшы съезін қалар едіңіз?— Бұл әлі апықталғаи жоқ... талпыпыс ацғарыл- майды... птақыруға әзірлік жоқ. Талцылаумен шуғыл- дану керск.— Өтс жақсы. «Талңылаумен шуғылда- ну» жонінде қарарлар жазудың, шынында, қажеті жоқ, қымбатты жолдастар, өйткені біз онсыз да көптен бері талқылап келеміз. Бірақ жұмысшы партиясы — интеллигенттік «талқылаулардың» клубы емес, жауын- герлік пролетарлық ұйым ғой. Талқылаудың аты — талқылау, бірақ тіршілік жасап, әрекет ету керек. Ңан- дай партия уйымына тіршілік жасап, әрекет етуге рұқсат етіледі? бұрынғыға ма? — Бұрынғы ескірген ұйымды қорғаупіы бола көрмеңіздер, оны сақтап, ны- ғайтушы бола көрмеңіздер!— Өте жақсы және т. т.
АПІУҒА БУЛЫҒЫП АБЫРЖУ
201
Бәз-баяғы пәтуәсыз әңгіме. Интеллигент қырсығып, өзінің батылсыздығына, өзінің абыржушылығына ашу- ланады.
«Ңазыналық меныпевизмнің» соңғы сөзі осындай.
ф $
Меныпевиктік әдебиетшілер төңіректеп, айналсоқтап жүріп, өмірде де, әдебиетте де толғағы жетіп, алға қо- йылған: дербес социал-демократиялық жұмысшы пар- тиясы керек пе әлде оны пролетариаттың бейпартиялық саяси ұйымымен ауыстыру керек пе (вариант: оны осы- ған бағындыру керек пе?) деген мәселені аман-есен орағытып өтті.
Біздің болыпевиктік қарар бұл мәселені ашықтан- ашық қойып, тікелей және тиянақты шешеді. Бұл арада бұлтарудан пайда жоқ,— бұл бұлтару абыржушы- лықтан болса да немесе ізгі ниетті «ымырашылдықтан» болса да, бәрібір, пайда жоқ. Бұлтарудан пайда жоқ, өйткені ауыстыру ұсынылып қойды және сондай ауыс- тыру ушін жұмыс жүргізіліп жатыр. Мепьшевизмнің интеллигенттік ұя басар үйректері балапандарын басып шығарды. Балапандары жүзе бастады. ¥я басарлар екі- иің біріп таңдаулары керек: суда жүзу керек пе әлде құрғақта жүру керек пе? Олардың беріп отырған жауа- бы (ол жауапты: суда да жүзбей, құрғақта да жүрмей, батпацпен басу деген сездермен әжептәуір дәл жет- кізуге болады) жауап емес, кейінге қалдыру, созбұй- далау.
Аксельрод Ларинді тежей алмады. Ларин Эльді, Ахмет Ц-ны және К° тежей алмады. Бұл соңғы сыбай- ластар анархист-синдикалистерді тежей алмайды.
Сумен жүзу керек пе әлде қүрғаңпен жүру керек пе, мырзалар?
Біз құрғақпен жүргіміз келеді. Біздің сіздерге алдын ала айтарымыз: сіздер батпаққа неғұрлым ынталырақ, пеғұрлым батылырақ бойлай берсеңіздер, құрғаққа со- ғұрлым тезірек қайтып шығасыздар.
202
В. И. ЛЕНИН
«Пролетариаттың қалың бұқарасына социал-демокра- тияның ықпалын кеңейтіп, күшейту үшін» біз социал- демократияны бейпартиялық типтегі «жұмысшы пар- тиясымен» ауыстыруды, партиядан жоғары тұратын «бүкіл россиялық жұмысшы одағын», белгісіз мақсат- тар үшін жұмысшы съезін ұсынып отырған жоқпыз, қайта жай, қарапайым, сәуегейлік атаулыға жат нәрсе- ні ұсынып отырмыз: «бір жағынан, кәсіптік одақтар ұйымдастыру, олардың ішінде социал-демократия- лық насихат пеи үгіт жүргізу жұмыстарын күшейту қажет, ал екінші жағыпан, жұмысшы табының неғұр- лым қалың топтарын әр түрлі партия ұйымдарына қатысуға тарта беру ңажет» (болыпевиктік қарардың соңғы пункті).
Бойкүйез интеллигенттерге бұл тым «ескірген», тым іш пыстырарлыц болып көрінеді. Сәуегейлікке салына берсін: біз жұмысшыларға ілесіп, «жұмысшы съезіне» де барамыз (егер ол жүзеге асырылса), онда біздің бол- жауларымыздың дұрыстығын іс жузінде көрсетеміз жә- не... және түңілген (дұрысырақ айтқанда: кейбір интел- лигент көсемдерден түңілген) жұмыспіылармен бірге кәсіптік одақтардағы және әр алуан партия ұйымда- рындағы «ескірген» жұмысқа қайтып ораламыз.
* *
*
Біздің партиямыздағы «жұмысшы съезіндік» ағым- ның себебі неде? Біз бұл арада, ез ойымызша, негізгі үш себепті қысқаша ғана корсете аламыз: 1) револю- циядан интеллигенттік-тоғышарлық шаршау; 2) «таза жұмысшы» қозғалысын буржуазияның ықпалына ба- ғындыру бағытында тарихи дамып келе жатңан орыс социал-демократиялық оппортунизмінің өзіне тән өзге- шелігі; 3) Россиядағы октябрь революциясының жете түсінілмеген дәстүрлері.
Ad * 1) Жұмысшы съезін жақтаушылардың бір бөлі,- гінде революциядап .шаршағандық және партияны қайткен күнде де жария етуге, қандай болсын респуб-
— Мына пункт жөніңде. Ред,
АШУҒА БУЛЫҒЫП АБЫРЖУ
203
лика, пролетариат диктатурасы дегендерді және басқа- ларын лақтырып тастауға құштарлық айқын аңғарылып отыр. Жария жұмысшы съезі — бұл үшін қолайлы құ- рал. Осыдан келіп (бір жағы — екінші себептен де) энестер, «беззаглавияшыл»-бернштейншілдер («Това- рищтен» және т. с.), кадеттер мұндай съезге тілектес болып отыр.
Ad 2) Россия социал-демократиялық оппортунизмінің тұңғыш тарихи формасын алыңыз. Бұқаралық жұмыс- шы қозғалысының басталуы (өткен ғасырдың 90-жыл- дарының екінші жартысы) «экономизм» жэне стру- визм 87 түрінде осы оппортунизмді тудырды. Бүл екеуі- нің байланысы бар екенін ол кезде Плеханов та, Аксельрод та, барлъщ ескі искрашылдар83 да талай рет көрсетіп берген еді. Әйгілі прокоповичтік-кускова- лық «Credo»* (1899—1900 ж.) бұл байланысты анық көрсетті: интеллигенция мен либералдар саяси күресті жүргізсін, ал жұмысшылар экономикалық күресті жүр- гізсін. Саяси жұмысшы партиясы — революцияшыл ин- теллигенттің ойдан шығарғаны делінді.
Осы классикалық «Сге0о»-да «таза жүмысшы» ңозға- лысымен интеллигенттік әуестенушіліктің тарихи, тап- тық мағынасы айқын бейнеленген. Мұның мағынасы — жұмысшы табын («таза жұмысшы» міндеттеріне бола) буржуазиялың саясат пен идеологияға бағындыру. Ин- теллигенттердің «әуестенуі» жетілмеген жұмысшылар- ды либералдарға бағындырудың капиталистік тенден- цияларын білдірген еді.
Қазір, дамудың жоғары сатысында біз тағъі да соны көріп отырмыз. Кадеттермен блок жасасу, жалпы алған- да кадеттерді қолдау саясаты — және бейпартиялық жұ- мысшы съезі дегеніміз бір медальдің екі беті, «Credo»- да либерализм мен таза жұмысшы қозғалысы қандай байланысты болса, бұлар да сондай байланысты. Іс жу- зінде бейпартиялық жұмысшы съезі пролетариаттың таптық дербестігін элсіретудің және оны буржуазияға бағындыру дыц нақ сол капиталистік тенденциясын біл- діреді. Бұл тенденция социал-демократияны бейпартия-
наным символы, программа, дүние танымды баяндау. Ред.
204
В. И. ЛЕНИН
льі^ жұмысшы ұйымымен ауыстыру немесе оны бей- партиялық жұмысшы ұйымына бағындыру жоспарла- рында айқын көрінеді.
Энестердің, «беззаглавияшылдардың», эсерлердің жә- не басқаларының «жұмысшы съезі» идеясына тілектес болып отырғаны осыдан.
Ad 3) Россияныц буржуазиялық революциясы проле- тариаттың әдеттегі европалық ұйымдарға (кәсіптік одақтар жәие социал-демократиялық партиялар) ұқса- майтын, өзіпдік бұқаралық ұйымдарын тудырды. Олар— жұмысшы депутаттарының советтері.
Осы сияқты мекемелерді схемалы түрде система етіп дамыта отырып (Троцкийдің істегеніндей) немесе про- летариаттың жалпы революциялық өрлеуіне тілектес бола отырып және «революциялық синдикализмнің» «сәнге айналған» бос сөзімен әуестеніп (Москваның кейбір жұмысшы съезін жақтаушылары сияқты), жұ- мысшы съезінің идеясына оппортунистік жолмен емес, революциялық жолмен оңай келуге болады.
Бірақ бұл — ұлы да даңқты революциялық дәстүрге сыи көзбен қарамағандық.
Іс жузінда жұмысшы депутаттарының советтері және оларға ұқсас мекемелер көтеріліс органдары болды. Олардың күші мен табысы түгелдей көтерілістің күші мөн табысына байланысты болды. Олардың пайда болуы тек қана көтеріліс өрістеген кезде комедия болмай, про- летариаттың ерлігі болды. Күрестің жаңадан өрлеген кезінде, оның осы кезеңге ұласқан кезінде мұндай ме- кемелер, әрине, болмай қоймайды және керек те. Бірақ олардың тарихи дамуы жұмысшы депутаттарының жер- гілікті советтерін схема жағынап бүкіл россиялық жұ- мысшы съезіне дейін жалғастыру болмауға тиіс, қайта революциялық өкіметтің бастапқы органдарын (жұмыс- шы депутаттарының советтері нақ осындай органдар еді) жеңіп шыққан революциялық өкіметтің орталық органдарына, революциялық уақытпіа үкіметке айнал- дыру болуға тиіс. Жұмысшы депутаттарының советтері және оларды біріктіру котерілістің жеңуі үшін қажет. Жеңіп шыққан котеріліс сөзсіз басца органдар құрады.
АШУҒА БУЛЫҒЫП АБЫРЖУ
205
* $
*
Әрине, Россия социал-демократиясы жұмысшы съезі- не қатысудан бас тартпауға тиіс, өйткені революция бұлтарысы мейлінше көп жолдармен дамып келе жатыр және оның мейлінше алуан түрлі және өзіндік ерекше- лігі бар жағдайларға әкеп соғуы мүмкін. Бірақ біресе жоғары өрлеп, біресе томен түсіп отырған революция- ның әр түрлі жағдайларын мұқият зерттеу, ол жағдай- ларды пайдалануға үмтылу — бір басқа да, шатасқан немесе антисоциал-демократиялық сәуегейлікпен шұ- ғылдану — мүлде бір ба(
1907 ж. апрелъде жазылған
1907 ж. апрелъде мъіна жинацта басылған: «Тактика мәселелері», II. С.-Пе тербург, «Ноеая дума» баспасы
Ңол ъойған: Н. Л е ни н
Жинацтыц текстг бойынша басылып отъір
206
МЕНЫПЕВИКТЕРДІҢ ТАКТИКАЛЫҚ ПЛАТФОРМАСЫ
«Алдағы болатын съезге бір топ меньшевик-практик- тердің ңатысуымен Мартов, Дан, Старовер, Мартынов және басқалар дайындаған тактикалъщ платформа» же- ке листок болып басылып піықты.
Мемлекеттік дума туралы меныпевизмнің әлгі лидер- лері жазып, «Русская Жизиьнің» 47-номерінде басыл- ған қарары жөнінде бұл платформаның көзқарасы қан- дай екені белгісіз болып отыр. Біз әңгіме етіп отырған листокта, осында баяндалған тактикалық көзқарастар- ды қарарлардың жобалары түрінде дәл қандай мәселе- лер жөиінде және т. т. егжей-тегжейлі талдау жасалы- натындығы туралы ұйғарылып отыр ма, жоң па, бұл туралы бір де сөз жоқ. Осы күңгірттік туралы өкінбеске болмайды, өйткені «Тактикалық платформа» тұжырым- дарының өзі тым тұрлаусыздықтан және бұлдырлықтан ақсап тұр. Мұны көрсету үшін платформаның «социал- демократияның таяу арадағы кезекті міндеттерін» ба- яндайтып қорытынды үш тезисін толық келтірейік, оның өзін 3-тезистен бастайық:
«...3) Жалдама жұмысшылар табы ретіндө өз мүдделерін өз- дері қорғау негізінде жұмысшы бұқарасының саяси және ұйым- дық ңимыл-әрекетін дамыту. Пролетариаттың қалың топтары арасында оның таяудағы кәсіби, саяси және мәдени қажеттерін қанағаттандыру негізінде, олардың ескі тәртіптен тартып ал- ған жеңілдіктерін сақтап, кеңейту үшін күресу негізінде дамып келе жатқан ұйымдық құрылысына партиялық топтар тарапы- нан көмек көрсету».
МЕНЫПЕВИКТЕРДІҢ ТАКТИКАЛЫҚ ПЛАТФОРМАСЫ 207
Бұдан артық тұрлаусыз, бұлдыр, мазмұнсыз бірдеңе- ні көзгө елестету мүмкін бе? 1907 жылғы съезге арнал- ған «тактикалық платформа ма бұл» әлде жалпы жұ- мысшы табының міндеттері туралы көшпілікке танымал маңаладан үзінді ме?
Жұртқа мәлім, съездің күн тәртібіне кәсіптік одақ- тар туралы да, жұмысшы съезі туралы да, уәкілдердің советтері туралы да мәселе қойылған,— мұның бәрі жұ- мысшы қозғалысы дамуының осы замапғы, қазіргі саты- сының нақты мәселелері. Өмір ұсынған және партия ңойғая мәселелер бойынша өз пікірлерін әдейі жасыр- ғысы келгендей, бізге «өз бетімен әрекет жасау» туралы жауыр болған жалпылама сөздерді үйіп-төгіп отыр! Бұл платформа емес, атусті жауап, жолдастар! Мәселен, жұмысшы съезі сияқты осындай мәселелер жөнінде қа- зірдің өзінде ресми-партиялық «Социал-Демократта- ғы» 89 мақалалардан бастап, бірңатар кітапшаларға де- йін толып жатқан партиялық әдебиет бар. Платформа мәселеден құтылу үшін емес, шын мәнінде жауап беру үшін жазылады.
«...2) Пролетариаттың таптык, дербестігін шектеу әрекетте- рінің бәріне қарсы, оның санасына реакциялық меіцандық жал~ ған үміттер ұялатуға ңарсы және ұйымдасқан таптық күресті анархистік террормен, заговоршылдық авантюризммен ауысты- руға әкеп соғатын тенденциялардың бәріне қарсы үзілді-кесілді идеялық күрес».
Ызамен айтылған. Авторлардың «қаһар төккісі» кел’ гені көрініп тұр. Әрине, бұған олардың правосы бар, біз дө айтыстың қатаңдығына шағым етуге құмар емеспіз. Ңалағандарыңызша қатаң айтыса беріңіздер, тек нені тілейтіндеріңізді айқын айтыңыздар. Ал сіздердің 2- пункттеріңіз айқын еш нәрсе айтпайды. Ол пункт, бай- қауымызша, болыпевиктерді «көздеп отыр», бірақ ол тұжырымының тұрлаусыздығынан оларға дарымай отыр. Анархистік террорды, «заговоршылдық авантю- ризмді», «реакциялық мещандық жалған үміттерді» жә- не «таптық дербестікті шектеу әрекеттерін» айыптауға болыпевиктердің бәрі екі қолымен қол қоюға, әрине, келіседі.
208
В. И. ЛЕНИН
Біз меныпевик жолдастарға жақсы кеңес береміз. Егер сіздер, жолдастар, болыпевиктермен қаттырақ ай- тысқыларыңыз келсе және олардың жанына батыра «шымшығыларыңыз» келсе, онда біз үшін цолайсыз қа- рарлар жазыңыздар. Әлдеқашан көтерілген мәселелерге жаңа жамылғы жаппай, барлық жақшаларды ашып ай~ ту керек! Бізден үлгі алыңыздар: біздің бейпартиялық саяси ұйымдар туралы қарарымыздың жобасында біз Аксельродтыц мынандай-мъшандай идеяларыпа, партия мүшелерінің белгілі әдеби шығармаларында көрініс тап- қан мынандай-мынандай ағымға қарсымыз деп тура ай- тылған. Ңарардың осы жобасы үшін бізді не жөнінде кінәлағанмен,— бізге, сірә, көмескілік немесе таластыц мәнін орағытып өткен деп кінә тақпайтын болар.
«...1) Саяси өмірдің барлық көріністеріне пролетариат бұқара- сының жоспарлы түрде араласып отыруын ұйымдастыру ар- қылы оның саяси инициативасын ояту.
Мұнымен бірге, пролетариатты барлың прогресшіл таптардың реакцияға қарсы ортаң күресінде оларды қолдауға шақыра оты- рып, социал-демократия пролетарлық емес таптардың қандай болсын бөлегімен берік бірігу атаулыны теріске шығарады, ал бұл таптардың жеке фракциялары өзара келіспейтін жерде осындай жағдайдың қай-қайсы-сында болмасын қоғам дамуының мүдделеріне сәйкес келетін қимылдарды қолдайды. Социал-де- мократия өзінің революциялық сынын либерал буржуазияның контрреволюциялық тіміскі әрекеттеріне қарсы және аграрлық- мещандық социализмнің утопиялық және реакциялың соқыр се- німдеріне қарсы бірдей дәрежеде бағыттайды».
Біз бұл пунктті соңғы орынға әдейі қойдық, өйткені меныпевиктер мен болыпевиктердің екі түрлі тактика- сының принципті негіздері осында уозгалып отырған- дыцтан, осы пункт қана біршама мазмұнды пункт бо- лып табылады. Алайда тағы да тек қана «қозғалған», тағы да бос сөзі көп, нақты материал аз! Алғашқы екі сөйлем — труизм, бұл туралы 1894—1895 жылдары бас- пасөзде әндіме ету орынды болар еді, ал 1907 жылы оны әңгіме ету мүлде ыңғайсыз. Ал бұл труизмнің өзі мүлде салақ тұжырымдалған: мысалы, социал-демократия басқа таптармен «бірігудіц» тіпті «берігін» ғана емес, жалпы қандайын болса да теріске шығарады.
МЕНЫПЕВИКТЕРДІҢ ТАКТИКАЛЫҚ ПЛАТФОРМАСЫ 209
Тек үшінші сөйлем ғана тактиканың иегіздерін қоз- ғайды. Осында ғана перде заманымыздың нақты қүбы- лыстарының бейнесі көрінетіндей болып сәл-пәл көте- ріледі.
Социал-демократияға мұнда мыналар қарсы қойыл- ған: 1) либерал буржуазияның контрреволюциялық ті- міскі эрекеттері; 2) аграрлық-мещандық социализмиің утопиялық және реакциялық соцыр сенімдері. Партия- ға ұсынылып отырған директива мүпың екеуіп дс бір- дей дәрежеде сынау жонінде болып отыр.
Осылайша қарсы ңоюшылықтың екі бөлегін де жәпе әлгіндей директиваның маңызын талдап көрейік.
«Либерал буржуазияның контрреволюциялық тімісіи әрекеттері» деп жолдастардың нені айтып отырғаны он- ша айқын емес. Одан әрі сипаттамай, жалпы либерал буржуазия туралы 1897 жылы айту орынды болар еді, бірақ 1907 жылы ешбір айтуға болмайды. Меныпевик жолдастар тым ғажап кешігіп қалып отыр! Ңазір Рос- сияда бірінші және аздап екінші Думаның өзінде өзін көрсеткен саяси партияларымыз бар! Егер Россиядағы осы нақты партйяларды әлі де байуамай отырған болса, мұның өзі қандай «тактикалық платформа» болғаны?
Либерал буржуазия деп октябристерді айтып отыр деу қиын. Сірә, жолдастар кадеттер типті партияны (де- мократиялық реформалар партиясын, мүмкін, сол тип- тің құбылысы ретінде бейбіт жаңарту партиясын) ай- тып отырған болса керек. «Тіміскі әрекеттер» деген сөздер де осыған көз жеткізіп отыр, өйткені біз октяб- ристерден контрреволюция рухындағы тіміскі әрекеттер көріп отырғанымыз жоқ, олардың бүкіл саясаты қазір- дің өзінде контрреволюциялық саясатқа айналды.
Сонымен, әңгіме кадеттік контрреволюциялъщ «тіміс- кі әрекеттер» туралы, яғни кадеттердің қазірдің өзінде контрреволюциялыц рухта практикалыц саясат жүргізе бастағаны туралы болып отыр.
Бұл факт, күмәнсыз, рас факт. Мұны ашық та айқын мойындау ңазір орыс социал-демократиясы ішіндегі жау ағымдарды, сөз жоқ, жақындастырған болар еді. Мұн- дай тіміскі әрекеттерді «революциялық жолмен сынау- дың» қажеттігіне де тіпті дау жоқ.
210
В. И. ЛЕНИН
Ілгері барайық. Либералдардың реакциялық тіміскі әрекеттеріне «аграрлық-мещандық социализмнің» реак- циялық «соцыр сенімдері» ңарама-қарсы қойылған.
Біз аң-таңбыз. Таптардъі (либерал буржуазия) ілім- дермен (социализм), практикалыц саясатты (тіміскі әрекеттер) көзцарастармен (соқыр сенімдер) ңалай са~ лыстырып, салғастыруға болады?? Мұпың өзі барып тұрған қисынсыздық. Тактикалъіц платформада бас- аяғып байланыстыру үшін мьшаларды қарама-қарсы қою керек: 1) бір тапты екінші бір тапқа,— мысалы, либерал буржуазияпы демократиялық (немесе реакция- лық?) шаруаларға; 2) бір саясатты екінші бір саясат- қа,— мысалы, контрреволюциялық саясатты — револю- циялық саясатқа; 3) бір ілімді, көзқарастарды және со- қыр сенімдерді — екінші бір ілімдерге, көзқарастарға және соқыр сенімдерге қарсы қою керек. Мұның айқын екендігі сонша, өзінен-озі түсіиікті екендігі сонша, ерік- сіз мынадай күдік туады: меныпевиктерде осыидай қи- сынсыздықтың орын алуы кездейсоқ па? логикалық бұлдырлың саяси ой-пікірдің бұлдырлығын көрсет- пей ме?
Эсерлердің, трудовиктердің, энестердің «социализмі» утопиялық, реакциялық соқыр сенімдергө толы екені талассыз. Мұны IV съезге де, V съезге де ұсынған өз ңарарларының жобаларында болыпевиктердің айтқа- нындай, жоғарыда көрсетілген партияларға баға беруде мұны, әрине, айту керек. Осы талассыз ой-пікірді осын- дай логикасыз үйлесімдө қайталап, меныпевиктер, сірә, өзінің кадеттерді қолдау саясатын аңтау үшін бірінші кездескен пікірге жабыса кеткен болу керек. Шынына келгрнде, талданып отырғап платформаның текстінде мұндай саясатты ақтау дәлелдері мен әрекеттерінен олар бұлтарып көте алмады. Буржуазиялық орыс рево- люциясында либерал буржуазияның шаруаларға көзқа- расын енді меньшевиктер цозғап отыр. Ал мұның өзі, әрине, үлкен прогресс. Бірінші және (ішінара) екінші Думаның тәжірибесінен кейін кадеттермен сайлау келі- сімдерін, кадеттердің председателіне дауыс беруді, ка- деттердің ұрандарын қолдауды ңорғау үшін «қаражүз- дік қауіптің» атышулы жалған-өтірігіне сілтей салумен
МЕНЫПЕВИКТЕРДІҢ ТАКТИКАЛЫҢ ПЛАТФОРМАСЫ 211
шектелуге болмай қалып отыр. Большевиктердің «Екі тактика» (июль, 1905 ж.) * деген кітапшаның өзінде қойған жалпы мәселесін, атап айтқанда, либерал бур- жуазия мен шаруалардың орыс революциясына көзқа- расы туралы мәселені қоюға тура келііг отыр. Бұл мә- селе жөнінде қазір меньшевиктер, істің шын мәнісіндө, не айтып жүр?
«Ңалалық буржуазиялық демократия Россияда бүкіл халық шаруашылығын өзіне бағындырып алған жоқ, сондықтан ол бұ- рынғы ғасырлардың буржуазиялың революцияларында болға- нындай, дербес революциялық инициатива көрсете алмайды; сонымен қатар өндірушілердің орасан зор көпшілігі болып саналатын шаруалар буржуазиялық өндіріске дейінгі экономика- лық және қоғамдық жағдайлардан енді ғана шыға бастады, сон- дықтан ол революцияның дербес басшысының ролін атқаруға тіпті де жарамайды».
Либералдар мен шаруаларға көзқарас жөніндегі мень- шевиктік саясатты экономикалыц талдау арқылы негіз- деуге жасалған бірден-бір әрекет осы! «Ңалалық бур- жуазиялық демократияға қарағанда шаруалар тіпті де жарамсыз...» осы «тіпті де» деген сөздерде кадеттерді қолдау саясатын ацтау болуға тиіс.
«Тіпті де» деудің себебі не? Себебі: шаруалар «бур- жуазиялық өндіріске дейінгі экономикалық және қоғам- дық жағдайлардан енді ғана шыға бастады». Дәлел кө- рінеу көзге ңанағаттанғысыз. Егер шаруалар «енді ғана шыға бастаса», онда олардың шығуына «тікелей шаруа- ларға ауыр езгі болып отырған крепостниктік тәртіптіц цалдыцтары» кедергі жасап отыр. Біздің партиялық аграрлық программаның бірінші сөйлемінде осылай де- лінген. Крепостниктік қалдықтардың ауыр езгісі тіке- лей шаруаларға түсіп отырған жағдайдан келіп, либерал буржуазия арасынан гөрі, шаруалар арасындағы қазіргі тәртіпке қарсы неғурлым терец, кең және күшті рево- люциялық қозғалыстыц қажеттілігі мен болмай қоймай- тындығы туады. Либерал буржуалардың не шаруалар- дың революция басшысы ролінө жарау-жарамауы жо-
Қараңыз: Шығармалар толық жинағы, 11-том, 1—139-беттер. Ред.
212
В. И. ЛЕНИН
ніпде соз етуге де болмайды*; «дербес революциялық инициативаға» немесе, дұрысырағы, революцияны одан әрі дамытуға дербес қатысуға либералдар мен шаруа- лардың біршама жарамдылығын меныпевиктер тікелей теріс бағалады.
Шаруалардың саяси роліне меныпевиктердің көзқара- сы біздің аграрлық программаның негізгі қағидаларына, букіл партияның, болыпевиктердің де, меныпевиктердің де мақұлдап отырған нақ сол негізгі қағидаларына қай- шы келеді.
1- ден, біздің жоғарыда көрсеткеніміздей, «крепостник- тік тәртіп қалдықтарының ауыр езгісі тікелей шаруа- ларға түсіп отыр». Демек, Россиядағы қазіргі буржуа- зиялық-демократиялық революцияда шаруалар либерал буржуазияға қарағанда неғұрлым революцияшыл бол- май тура алмайды, өйткені революциялық қозғалыстыв; күші, беріктігі, өміршеңдігі, алғырлығы дәурені өткен ескіліктің езушілік жағдайларының күшіне байланыс- ты.
2- ден, біз озіміздің аграрлық программамызда «жеке иеліктегі жердің конфискеленуін» талап етеміз. Біз ли- берал буржуа үшін соншалықты батыл экономикалыц шараға тіпті алыстан болса да жуықтайтын бірдеңені, бұған ұңсас ештеңені талап етпейміз. Неге? Өйткені, ескіліктің тұрғысынан «заңды» меншіктің тым едәуір бөліктерін конфискелеу үшін либерал буржуазияның арасында күрес туғызатындай объективті жағдайлар жоқ. Ал шаруаларда осы объективті жағдайлардың бар екенін біздің бәріміз мойындаймыз, өйткені марксистер конфискелеуді талап еткенде әсіре революциялық шара- ларды ұнататындықтан емес, шаруалар бұқарасының * Жалпы айтқанда, революциядағы басшы ретінде пролетариаттың ролі туралы мәселені меньшевиктердің өз платформасында көтерген жағдайын біз қызу құттықтаймыз. Бұл мәселені съезде талңылап, қа- рар қабылдау мейлінше қажет. Ал басшы болу роліне шаруалардың жарамсыздығын меныпевиктер нашар дөлелдеген. Әңгіме шаруалардың крепостниктік тәртіптен «енді ғана шыға бастағанында» емес, уса?? өн- дірістіц (егіншілік пен өнеркәсіпте) негізгі жағдайларының ұсақ өнді- рупііні, бірінші жағынан, «тәртіп» пен «меишіктің», екінші жағынан, ескі тәртіпке қарсы күрестің арасында ауыт^уға мәжбүр ететіндігінде болып отыр. Дәл осы сияқты либерал буржуазия жөнінде де меньше- виктер оның сенімсіздігінің басты себебін: прожтариаттаи қорқуын, большевиктік қарарда айтылғанындай, «пролетариаттың қол сүғуынан» ңорғануда ескі тәртіп өкіметінің құралына сүйенудің қажеттігін ескер- меген.
МЕНЬПІЕВИКТЕРДІҢ ТАКТИКАЛЫҚ ШІЛТФОРМАСЫ 213
лажсыз жағдайын түсіпетіндіктен талап етеді. Шаруа- лардың буржуазиялық-демократиялық революцияшыл- дығының өте-мөте тереңдігі біздің аграрлық программа- ның осындай алғы шартынан сөзсіз туады.
3- ден, біздің аграрлық программада «шаруалардың революциялық бой көрсетулерін помещиктік жерлерді конфискелеуге дейін қолдау» туралы айтылады. Мұнда шаруалардың тікелей-революциялық күресіне, елдің байтақ жерін және халқының орасан зор бөлегін қамтып отырған бұқаралық сипаттағы «бой көрсетулерге» наң- ты түрде қараудың қажеттігі тура мойындалған. «Либе- рал», яғни орташа, ішінара ірі буржуазия былай тұр- сын, цалалъщ, тіпті демократиялық ұсаң буржуазияның өзінде осындай революциялъщ бой көрсетулерге ұқсас ештеңе жоқ. Социал-демократиялық жұмысшы партия- сы қалалық буржуазияның қандай болсын «конфиске- леу» жоспарларын ешқандай «қолдауға» ешқашан да уәде бергеп емес және уәде бере де алмайтын. Мень- шевиктердің «прогресшіл қалалық» буржуазия мен «артта қалған селолық» буржуазия туралы әдеттегі пайымдауының, талданып отырған платформаның да мецзеп отырған пайымдауының қаншалықты теріс екені осыдан-ақ көрініп тұр. Бұл пайымдау крөпостниктік тәртіптің қалдықтарымен күресу туралы,— Россиядағы буржуазиялық революцияның экономикалық мазмұны болып табылатын күрес туралы мәселе жөнінде біздің бүкіл программаның негізгі идеяларын түсінбеуіпілікке негізделіп отыр.
4- ден, өзінің бүкіл мешеулігіне, бытыраңқылығына және т. т. қарамастан шаруалардың либерал-буржуазия- лық партияларға (соның ішінде кадеттер де) қарағанда негурлым күмәнсыз демократияшыл саяси партияларды («Еңбек» тобы және т. т.) құрудың негізін бірден сала білгенін Россияның өткен жыл ішіндегі саяси тарихы, әсіресе бірінші Дума және екінші Думаның сайлауы айқын көрсетті. Кадеттер мен «104-тің» аграрлық жоба- сын 90, немесе кадеттер мен трудовиктердің жиналыстар бостандығы мен жер жөніндегі жергілікті комитеттер- дің құрамына көзқарасын, немесе кадеттердің халықты алдарқататын, конституцияльщ құрғаң сөздермен рево-
214
В. И. ЛЕНИН
люциялық қозғалысты бәсеңдететін баспасөзі және тру- довиктердің ңалалық, селолық ұсақ буржуазияның жа- ңа топтарын демократиялық мағынада революцияшыл- дандыратын баспасөзін («Известия Крестьянских Депу- татов» 91 және т. т.) салыстырудың өзі жеткілікті.
Ңысңасы, мәселені қай жағынан алып қарасаңыз да, меныпевиктердіц либералдар мен трудовиктерді салыс- тыра отырып беретін бағасының туп-тамырымен т$ате екенін мойындауға тура келеді.
Бұл қатенің негізі — Россияның ауыл шаруашылы- ғында болып жатңан буржуазияльщ төңкерісті түсін- беушілік. Бұл төңкеріс екі формада: не помещиктік жер иеленуді крепостниктік сипаттардан біраз тазарту арқы- лы оны сақтап қалып, шаруа батырақтарды кіріптар ету; не помещиктік жерлерді конфискелеу арқылы олар- дың жерге иелігін жойып, жерді шаруаларға беру (на- ционализациялау, бөлу, «муниципализациялау», т. т. және т. с. формасында) болуы мүмкін *.
Орыс ауыл шаруашылығында буржуазиялық төңке- рістің болмай қалмайтыны анық. Ал бұл төңкеріс екін- ші жағдайда да буржуазиялық төңкеріс болып (халық- шылдардың іліміне қарамастан) қала береді. Бірақ де- мократиялық революция жеңе ме әлде ол аяқталмаи қала ма; — оның барысы мен нәтижесін шаруалар бұ- қарасы шеше ме әлде либерал помещик пен фабрикант шеше ме, осыған қарай ол төңкеріс бірінші немесе екін- ші формада болуы мүмкін.
Помещиктік жер иеленуді сақтап қалу мақсатымен буржуазиялық төңкерісті Столыпип де, либералдар да (кадеттер партиясы) жүргізіп отыр. Столыпин — дерев- няда күресті тұтандыратын және революцияны күшей- тетін ең дөрекі, азиаттық формаларда жүргізіп отыр. Либералдар бұдан қорқады, бәрін тәуекелге тіккісі кел- мейді, жеңілдіктер жасауды жақтайды, бірақ помещик- тік жер иеленуді дегенмен сацтап цалатын жеңілдіктер * Мен оқушының көңілін әсіресе мынаған аударамын: аграрлық со- циал-демократиялық программаның даулы мәселелеріне (бөлу, нацио- яализациялау, муниципализациялау) мен өдейі соқпай отырмын, сөйтіп партия съезінің формаліьды түрде қабылдағаны былай тұрсын, тіпті шын мәніне келгенде талас туғызбайтын немесе социал-демократия ара- сында фракциялық бөлінушілік туғызбайтын нәрсені ғана алып отыр- мын.
МЕНЫПЕВИКТЕРДІҢ ТАКТИКАЛЫҚ ПЛАТФОРМАСЬІ 215
жасауды жақтайды: құнын төлеп алуды және — ең бас- тысы — жер жөніндегі жергілікті комитеттерді укімет агенттерінщ председательдігімен помещиктер мен ша- руалардың тепе-тең өкілдіктерінен құруды еске түсіру жеткілікті! Жер жөніндегі жергілікті комитеттердің мұндай құрамда болуы — помещиктердің басымдығъш сақтап қалу деген сөз. Ңұнын төлеп алу — шаруа бур- жуазиясын нығайтып, шаруа пролетариатыи кіріптар ету деген сөз. Столыпиндік және кадеттік аграрлық ре- форманың, міне, осындай негізгі, экономикалыл} ынты- мағын меныпевиктер түсінбейді.
Столыпин мен кадеттердің арасында жеңілдіктер жа- саудың мөлшері жөнінде, реформаны жүргізудің (дөре- кі немесе айламен) тәсілі жөнінде алауыздық туып отыр. Бірақ Столыпин де, кадеттер де реформанъі жақ- тайды, яғни шаруаларға жецілдіктер жасау арқылы по- мещиктердің басымдығын сақтап қалуды жақтайды.
Пролстариат пеп шаруалар революцияны жақтайды, помещиктің басымдығын ғана емес, тіпті букіл поме- щиктік жер иеленуді де жоюды жақтайды.
Помещиктер тарапынан болмашы жеңілдіктер жасау арқылы біз революцияны жоя аламыз, дейді Столыпин.
Помещиктер тарапынан едәуір жеңілдіктер жасау арңылы ғана біз революцияны жоя аламыз, дейді либе- ралдар (оның ішінде кадеттер).
Помещиктік жер иеленуді жойып, біз революцияны ақырына дейін жеткізгіміз келеді, дейді шаруалар мен жұмысшылар.
Аграрлық программалардың осындай арақатынасыи теріске шығару — «жеке иеліктегі жерлерді конфиске- леу» туралы, «шаруалардың революциялық бой көрсету- лерін помещиктік жерлерді конфискелеуге дөйін қолдау» туралы айтатын өзшіздің аграрлық програм- мамызды теріске шығару деген сөз.
Мұндай арақатынасты мойындау — социал-демокра- тияның тактикалық бағытын: пролетариат демократия- шыл шаруаларды самодержавиеге қарсы, либералдарға қарсы өз соңына ертіп шығуға тиіс екенін мойындау деген сөз.
216
В. И. ЛЕНИН
Сондьщтан өзінің бүкіл тактикасында меныпевиктер- дің ауытңуы кездейсоқ емес, олар әзірше осы аграрлық программаны мойындап отырғанда ауыткуға сөзсіз ұшы- райды. Олардың кейбіреулері программадағы «конфис- келеу» деген сөзді «иеліктен айыру» деген сөзбен ауыс- тыруға бейім, сөйтіп олар осы арқылы оппортунизмнің келесі адымын толыц дэйекті түрде көрсетіп отыр, өзі- нің кадеттік саясатын аграрлық программаның кадеттік тұжырымымеп сәйкестендірудің цажеттігін сезіпіп отыр.
Бірақ бұл әлі істелген жоқ. Меныпевизмнің ықпалды көсемдерінің мұны ашық, тура, алдын ала ұсынуға да батылы бармай отыр. Сопдықтан олар саясатта ауытңу- ға сөзсіз ұшырайды.
Кадеттерді қолдау саясатын жүргізуге тура келеді, сонымен қатар оны ашық жариялауға да батылдық жа- сай алмайды! «Думалық министрлікті» талап етуді қол- дау да, жалған қаражүздік қауіпке бола кадеттермен блок жасасу да, Думаның кадеттік председателін жақ- тап дауыс беру де,— осының бәрі кадеттерді қолдау саясатының, пролетариатты либералдардың гегемония- сына бағындыру саясатының жеке көріністері ғана.
Бірақ бүл саясатты ашық қорғауға меныпевиктердің батылы бармай отыр. Сондықтан олардың алып отырған жалған жағдайы, олардың еркі мен санасына қарамай, сайлаудағы «қара қауіп» сияқты, немесе «думалық ми- нистрлік» дегеніміз қаражүздік сұрқиялардың кадет- термен мәмлеге келу әрекетін бүркемелейтін жартыкеш жалған реформа емес деген сияқты, немесе (102 дауыс- қа қарсы 356 дауыс алған) Головиннен өзіміздің 60—70 даусымызды алып қалып, біз кадетті құлатуға «тәуекел еттік», т. т. жәие т. с. дегеп сияқты жалған дәлелдерді «ойлап шығаруға» оларды итермелеп отыр.
Жалған жағдай кадеттерді боямалап көрсетуге мәж- бүр етіп отыр. Бұл партияға оның таптық құрамы жа- ғынан, оның таптық тірегі жағынан тікелей сипаттама беруден қашып отыр. Съездің орыс буржуазиялық пар- тияларына берген бағасынан ауытқып отыр. «Либерал буржуазия» деудің орнына «қалалық буржуазиялық де- мократия» дейді.
МЕНЫПЕВИКТЕРДІҢ ТАКТИКАЛЫҚ ПЛАТФОРМАСЫ 217
Кадеттерге берілген осы, мулде теріс, сипаттаманы * ’ сайлау статистикасы неғұрлым көп кадег сайламшыла- рын ірі қалалар беріп отырғанын көрсетеді деген, алғаш қарағанда өте сыпайы, жалғыз дәлелмен ғана қорғай- ды. Бұл дәлел негізсіз: 1-ден, екінші Думаның сайла- уында, «Речътіц» деректері бойынша, солшыл блок бол- ған 22 ірі қалада кадеттер 74 мың дауыс, ал соліпылдар 41 мың дауыс алған. Демек, солшылдардың жария үгіт ісінде тацданарлық әлсіздігіне (күнделікті газсттердің мүлде жоқтығына, ашық бюролардың және т. т. мүлде жоқтығына) қарамастан, трудовиктер мен социал-демо- краттар кадет дауыстарының үштің бірінен көбін бір- ден-ақ жеңіп алды! Демек, кадеттер тіпті де жалпы қа- лалық «демократия» өкілі емес, қалалық буржуазияның жоғарты тобының, яғни нақ либерал буржуазияның өкі- лі болып шығады. 2-ден, барлық елдердегі либерал бур- жуазия қала мен деревнядағы ұсақ буржуазияның те- менгі топтарының көптеген элементтерін өз соңынан ұзақ уақыт ертті, бірақ бұдан ол тіпті де демократия- лыц партия, буцара партиясы болған жоқ. Социалистер- дің қалалың ұсақ буржуазиялық кедейлер бұқарасына демократиялыц гегемония жүргізу үшін либералдармен күресі дегеніміз ұзақ та қиын күрес. Кадеттерді бірден «қалалық демократия» деп жариялау — осы күрестен бас тарту, пролетарлыц істен бас тарту, ол істі либерал- дардың қолына беру деген сөз. 3-ден, либерал помещик- тердіц әлі де болса кадеттер партиясының таігтыт} тіректерінщ бірі болып табылатындығын теріске шыға- ру — жалпыға белгілі саяси, экономикалық фактілерге: Думадағы кадеттік фракция құрамының, әсіресе, бур- жуазиялық иптеллигенцияның, адвокаттардың және т. т., помещиктермен тығыз байланыстылығының, бірін- шілердің соңғыларға тәуелділігінің фактілеріне де зор- лық жасау деген сөз. Кадеттік аграрлық саясат дегеніміз * Талданып отырған платформада кадеттердің қалалық буржуазия- лық демократияның партиясы екені тура айтылмаған. бірақ бүкіл текст пен барлық қорытындылардың мәні дәл осындай. Меныиевиктік баспа- сөздің «түсіндіруліері» дәл осындай. Платформаның жеткізе айтылмауы түрлі буржуазиялың партиялардың таптық мәні туралы және біздің оларға көзқарасымыз туралы мәселені съездің алдына қоюдың ңанша- лық қажет екендігін үсті-үстіне баса көрсетіп отыр. Мүнысыз ұстамды тактиканың болуы мүмкін емес.
218
В. И. ЛЕНИН
либерал помеіциктің саясаты. Помещиктердің ішінде либералдар азая түскен сайын кадеттік аграрлық сая- сат дәрменсіз буржуазиялық интеллигенттің тарапынан «әлеуметтік татулық» жөніндегі игі тілегіне соғұрлым тезірек айналатын болады. Октябрист-помещиктің тру- довик-шаруамен ымыраласуы және жарастықпен келі- суі туралы арман ете беруден кадеттер «демократия- шыл» болмайды *.
* *
*
Либерал буржуазия мен шаруалардың қарым-қатьь- насын анықтаудағы түбегейлі қате меньшевиктердің бүкіл «тактикалық платформасының» өне бойын бойлап өтеді. Осы қате пікірді олардың тағы да бір тұжырым- дауы мынадай:
«Түгелдей өзімен-өзі болған және қалалық демократия жеткі- лікті қолдамаған (!!) пролетариат басымыздан кешіріп отырған жалпы революцияда қалалық демократияның үлесіне тиетін прогрестік рольді елемеуге (октябрь-декабрь кезеңінен кейін) бейімделді және, осыған сәйкес, қалалық демократия жөнінде сыңаржақ-дұшпандың позиция ұстады... Ңалалық буржуазияның тарихи ролін пролетариаттың теріс ұғынып қалуының нәтиже- сінде, пролетариат өзінің бүкіл революциялық үміттерін тарихи сахнаға шығып отырған шаруалардың қозғалысына сыңаржақ арта бастап отыр».
Мұның өзі орыс социал-демократиясы бір бөлегінің 1907 жылы «өзін ұмытуын» сипаттау үшін тарихқа ену- ге тиісті тамаша жерлер.
Мұның өзі артық та емес, кем де емес социал-демо- краттардың либералдар алдында түгелдей тәубеге кел- ген сөзі ғой! Ойлап көріңіздерші: екінші Думаның ке- * Жұртқа мәлім, оңшыл кадеттер, оның ішінде Струве мырза да, екінші Дума председателінің орынбасарлығына октябрист Капустин мен трудовик Березинді сайлауды ұсынған болатын. Мен бұл жоспарды, ли~ бералдық... «тапқырлықтың» «тамаша» көрінісі деп атауға әзірмін. Шы- нында, объективтг түрде іс дәл осылай: кадеттің тарихи миссиясы ок- тябрист-помещик пен трудовик-шаруаны ымыраластыруда болып отыр. Солшыл кадеттер солшылдардан қорыққанынан мұны ашықтан-ашық көрсеткісі келмеді. Бірақ бұл соған қарамастан талассыз факт. Істің объективті жағдайы октябрист-помещиктерді трудовик-шаруалармен ымыраластыру арқылы революцияны тоқтатуды кадеттердің тарихи міндеті етіп отыр. Және керісінше: егер де октябрист-помещиктердің де, трудовик-шаруалардың да негізгі экономикалық мүдделерін бірге «қанағаттандыруға» мүмкін болатын жағдай болса ғана Россия револю- циясы аяқталмай, ақырына дейін жеткізілмей қалуы мүмкін.
МЕНЫПЕВИКТЕРДІҢ ТАКТИКАЛЫҚ ПЛАТФОРМАСЫ 219
зінде, Думаның қаражүздік қанаты мен сол қанатының арасында саяси ұшқарылықтардың ушығуы айқын кө- рініп отырғанда, өріс алып келе жатңанын ешкім теріс- ке шығаруға тәуекел ете алмай отырған революциялық дағдарыс болып отырғанда, әлсіреген либералдық «ор- талық» (кадеттер) оңға қарай айқын ойысып отырған- да, демократияшыл шаруалар сайлауда либералдарды ығыстырып отырғанда,— либералдарға «сыңаржақ дұш- пандық» жөнінде, олардың прогрестік ролін елемеу жөнінде либералдардың алдында ашыутан-ашыц өкіне- тін социал-демократтар табылып отыр! Сайып келгенде мұның өзі немене? Социал-демократиялық жұмысшы партиясының ең көрнекті косемдеріпің съезд алдында ойластырған, салмақтап көрген тактикалық платфор- масы ма әлде өзіне қолайсыз пролетарлық жағдайда мұңға батқан ұсақ буржуазияшыл интеллигенттердің байбаламы ма?
«Пролетариат қалалық демократия жөнінде сыңар- жақ-дұшпандық позиция ұстады...». Бұл неден көріне- ді? Біз өткен жылдың саяси оқиғаларын бір-бірлеп еске түсіріп көрейік. Бойкот жасаудан ба? Бірақ бұл, 1-ден, Бірігу съезіне дейін болды, ал платформаның авторла- ры одан кейінгі оқиғаларға шолу жасап отыр. Ал, 2-ден, бұл арада «қалалық демократияның» не қатысы бар? Жоқ, сірә, әңгіме бойкот туралы болмаса керек. Думалық министрлік талабын қолдау туралы, кадеттер- мен блоктар жасасу туралы болып отырса керек. Мұнда пролетариат тіпті де қалалық демократия жөнінде емес, кадеттер жөнінде, шынында, дұшпандық көзқарас біл- дірген еді.
Ал пролетариаттыц осы дұшпандық көзқарасын пар- тияда сол кезде кім білдірген болатын? Большевиктер...
Платформаның авторлары үлкен шындықты, атап айтқанда, болыпевиктер «думалық» министрлік тала- бын қолдауға қарсы және кадеттермен блок жасасуға ңарсы ашқан өз соғысында пролетариаттың саясатын білдіргенін аңдамай айтып салды. Мұнысы әділ айтыл- ған. Ал либералдарға дұшпандық көзқарасты жұмсарту жөнінде жұмысшы партиясының ұсақ буржуазиялық бөлегі ғана арман етеді.
220
В. И. ЛЕНИН
...«Ңалалық демократия жеткілікті қолдамаған» про- летариат...
Біріншіден, мұнда либералдарды (кадеттерді) қала- лық демократиямен шатастырудың қателігі әсіресе айқын көрінеді. «Солшыл блок» сайлауда, «Речьтің» деректеріне қарағапда, 22 қалада — оның ішінде мепь- шевиктік ұйымдарда да болды. Бұл қалаларда пролета- риатты кадеттергө қарсы цалалыц демократияныц едәуір дәрежеде қолдағаны (солшыл блок үшін 41 мың, кадеттер үшін 74 мың дауыс) күмәнсыз. Бұдан шығатын қорытынды — мүлде меныпевиктердің пай- дасына емес: пролетариат либерал буржуазияға қарсы қалалық (және селолық) ұсақ буржуазиялық демокра- тияны өз жағына тарта алады және тартуға тиіс.
Екіншіден, меныпевиктер пролетариатты либерал- дардың жеткіліксіз цолдауы туралы айтқанында, олар пролетариатты либералдық қолдаудың цунын түсіне ме екен? Өйткені олар платформаға неғұрлым нақты емес, неғұрлым тиянақсыз сипат беруге қаншалықты тырыс- қанымен, олардың платформасы мүлде уаңыттан және кеңістіктен тыс жазылып отырған жоқ, 1907 жылы жазылып отыр ғой. 1902—1904 жылдары, тіпті 1905 жылы октябрьге дейін Струве мырза да, жалпы либе- ралдар да пролетариатты өздерінің қолдайтындығы туралы талай рет мәлімдеді және самодержавиеге те- геурін көрсетуде пролетариатты іс жүзінде ңолдап отырды.
Ал 1905 жылғы октябрьден кейін ше? Декабръдің^ өзінде-ац және декабръден кейін либералдардың проле- тариаттан теріс айналғанын жәпе оның революциялық күресін қолдау атаулыны тоқтатқанын меныпевиктер- дің білмеуі мүмкін емес.
Мынадай сұрақ туады: кім женіпде кім сыңаржақ- дұшпандық позиция ұстады?
Либералдар жөнінде пролетариат ұстады ма?
Әлде пролетариат жөнінде, революция жөнінде ли- бералдар ұстады ма?
Әлде пролетарлық таптық күрестің тактикасы жөнінде меныпевиктер ұстады ма?
МЕНЬШЕВИКТЕРДІҢ ТАКТИКАЛЫҢ ПЛАТФОРМАСЫ 221
* *
*
«Сыңаржақ дұшпандық» деуге дейін барған меньше- виктер 1905 жылғы октябрьден кейін Россия револю- циясына деген екі көзқарасты мейлінше айқын салыс- тырған. Либералдық көзқарастың — 1848 жылды «есу- астық жыл» деп жариялаған неміс Трейчкелерінің орыс жақтаушылары көзқарасының — мәпі мынада: пролета- риат либерализм жөнінде, конституциялық жариялы- лың жөнінде, монархиялық конституция жөнінде, құнын төлеп алу және т. т. жөнінде сыңаржаң-дұшпан- дық позиция ұстады.
Пролетариат көзқарасының—бүкіл Европа социалис- терінің Европа буржуазиялық революцияларына деген көзқарасына ұқсас көзқарасының мәні мынада: либе- рал буржуазия революция жөнінде, бостандық жөнінде, демократия және т. т. жөнінде сыңаржақ-дұшпаидық позиция ұстады.
Меныпевиктер жұмысшы партиясын екінші көзқа- растан бірінші көзңарасқа ойыстыруға тырысады.
Жұмысшы партиясы меньшевиктердің мұндай әре- кетінің бәрін меныпевиктерді жұмысшы партиясынан либералдарға ойыстыруға ұмтылумен қарсы алады.
* *
*
Меныпевиктер жалпы жұмысшы партиясын либерал- дардың шылауына айналдыруға тырысады деп біздің тіпті де айтқымыз келіп отырған жоқ. Жұмысшы партиясы ішіндегі оппортунистердің оның қатарынан тыс. либералдардан айырмашылығының өзі мынада: біріншілер өз партиясына шын ниетімен қызмет істей береді, бірақ сонымен қатар пролетариатты либерализм- ге саяси жағынан бағындыруға әкеіг соғатын теріс, тү- рақсыз тактикалық позиция ұстайды.
Осы теріс позицияның мынадай «қасіретті» қасиеті бар: большевиктерге тиіспек болып, меныпевиктер пролетариатқа, рөволюцияға деген пролетарлық көзқа- расқа тиіседі. Меньшевиктердің тиісуі шынымен прин- ципті болғанда, яғни екі түрлі тактиканың себептері
222
В. И. Л ЕНИН
туралы мәселені қозғағанда, әрдайым осылай болады. Басқаша тиісулер принципті емес; оқушыларға: біздің алдымыздағы платформа ма әлде либералдық айтыс мақала ма? деген сұрақ қою үшін ондай тиісулерді тек қысқаша көрсетіп өтуге болады.
Мысалы, «платформадан» біз мынаны оқимыз: «про- летарлық бұқара» (sic!*) «пролетариаттың өзінің ішкі қозғалысының дамуына тәуелсіз (!!) туатын және само- державиенің орпына бір-ақ соққымен (!!) еңбекші тап- тардың саяси үстемдігін қоятын кенеттен жасалатын (!!) көтерілістің саяси кереметінің туатынына сенуге бой ұрады».
Мундай нәрселерді «пролетариат бұқарасына» осы- ған дейін осындай формада тек либералдық газеттер ғана таңып келді. Мұнда жалпы көтеріліс туралы әңгі- ме етуге меньшевиктерді ненің мәжбүр еткені бізге түсініксіз. Бірақ тактикалық платформадағы көтеріліс туралы мұндай сөздер,— цитат етіп келтірілген сөздер- ден басқа, көтеріліс туралы бірде-бір сөз жоқ жерде,— мынандай сұрақты туғызбай қоймайды: «меныпевиктік платформа» дегеннің орнына бұдан былай: «либерал- дык, платформа» деп айтуға болмас па екен?
1907 ж. апрелъде мына
жинаіута басылған: Жинаг/гъіц тексті бойъінша
«Тактика мәселелерг», I. С.-Пе- басылып отъір
тербург, «Новая дума» баспасы
Ңол цойған: Н. Л енин
* — солай! Ред.
223
АГРАРЛЫҚ МӘСЕЛЕ ЖӘНЕ РЕВОЛЮЦИЯ КҮШТЕРІ
Трудовиктердің және ІПаруалар одағы мүшелерінің органы «Трудовой Народ»92 газеті шаруалар үшін «өмір мәселесі» болып табылатын жер мәселесі жөнінде Дума ішіндегі күштердің арасалмағын анықтайды.
«Жер мәселесінде, еңбекші халықтың мүдделері үшін, трудо- виктердің (100), халықтық-социалистердің (14) және социалист- революционерлердің (34) бір ауызды болуы мүмкін; барлығы 148 адам. Социал-демократтар да (64) жер мәселесінің көптеген пункттері жөнінде олармен бірге болады делік, барлығы 212 адам.
Ал жер мәселесінде бұлардьщ бәріне кадеттер (91), поляк колосы (46), партияда жоқтар (52), октябристер мен баяулар (32), — барлыгы 221 адам ңарсы болады.
Ңарсылар көп. Біз мұсылмандарды да (30), казактарды да (17) есепке алғанымыз жоқ; ең жақсы дегенде, олардың жарты- сының солшылдар жағына, жартысының оңшылдар жағына шьь ғуы мүмкін: бәрібір трудовиктердің жср заңын жақтаушылар- дан гөрі қарсылар көп».
Бұл есепке тағы да монархистер (22) кірмей қалған, бірақ оларды қосу трудовиктердің қорытындысын тек күшейте түседі.
Бұл қорытындының екі жағынан көңіл бөлерлік жайы бар: біріншіден, ол қазіргі орыс революциясында- ғы қоғамдық күштердің арасалмағы туралы негізгі мәселені айқындайды; екіншіден, азаттық ңозғалысын- да Думаның және думалық күрестің маңызын анықтау- ға көмектеседі.
Болып жатқан қоғамдық-экономикалық төңкерістің мазмұны жағынан біздің революциямыздың буржуазия-
224
В. И. Л Е НИН
лъщ революция екендігіне барлық социал-демократтар- дың көзі жетеді. Мұның мәнісі — бұл төңкеріс капита- листік өпдірістік қатынастар негізінде болып жатыр және төңкерістің нәтижесі қалай да нақ осы өндірістік қатынастардың одан әрі дамуы болып табылады деген сөз. Түсініктірек етіп айтқанда: ең толық бостандың тұсында да, жер үшін күресте шаруалар мейлінше толық жеңіске жеткенде де, бүкіл қоғамдық шаруашы- лық рыноктың өктемдігіне, ақшаның өктемдігіне бағы- нып цала береді. Жер үшін күрес, бостандық үшін күрес дегеиіміз буржуазиялық қоғамның өмір сүру жағдайлары жолындағы күрес, өйткені ең демократия- лық республика тұсында да, «барлық жер халыққа» қалай көшкен жағдайда да капиталдыц үстемдігі қала береді.
Маркстің ілімімен таныс емес адамға мұндай көзқа- растың таңңаларлық болып көрінуі мүмкін. Бірақ мұ- ның дұрыстығына көзді жеткізу қиын емес: ұлы фран- цуз революциясын, оның нәтижелерін, Американың «еркін жерлерінің» тарихын және т. т. еске түсірсе болғаны.
Ңазіргі револіоцияны буржуазиялық деп атап, социал- демократтар оның міндеттерін әсте төмендеткісі кел- мейді, оның маңызын кішірейткісі келмейді. Қайта керісінше. Пролетариаттың неғұрлым ежелгі тарихи жаулары құлатылмай тұрып, жұмысшы табының капи- талистер табына қарсы күресі жсткілікті түрде кең өрістеп, жеңіспеп аяқтала алмайды.
Сондықтап ңазіргі кезецде пролетариаттың басты міндеті — пеғұрлым толық бостапдықты жеңіп алу және помещиктік (крепостииктік) жер иеленуді неғұр- лым толық жою. Ескі, жартылай крепостниктік қоғам- ды демократиялық жолмен толық қирататын осындай жұмыста ғана пролетариат дербес тап ретінде толық нығая алады, «бүкіл правосыз халыққа» ортақ демокра- тиялық міндеттерден өзінің ерекше, яғни социалистік, міпдеттерін бөліп шығара алады және социализм жо- лында неғұрлым еркін, кең және күшейтілген күрестің озіпе ең жақсы жағдайларын қамтамасыз ете алады. Аяқталмаған, ақырына дейін жеткізілмеген буржуазия-
АГРАРЛЫҚ МӘСЕЛЕ ЖӘНЕ РЕВОЛЮЦИЯ КҮШТЕРІ 225
лық-демократиялық азаттық қозғалысыиың тұсында пролетариаттың өз күштерін пролетарлың-таптық, яғни социалистік міндеттерге емөс, жалпьі демократиялық, яғни буржуазиялық-демократиялық міндеттерге ана- ғұрлым көбірек жұмсауына тура келеді.
Бірақ социалистік пролетариат дербес және жетекші күш ретінде — буржуазиялық революцияны жасай ала ма? Буржуазиялық революция деген ұғымның мәнісі — оны тек буржуазия жасай алады деген сөз емес пе?
Осы көзқарасқа келгенде меньшевиктер жиі піатасып жүр. Бірақ бұл көзқарас марксизмді келемеж ету болып табылады. Өзінің қоғамдық-экономикалық мазмұны жағынан буржуазиялық болып табылатын азаттық қоз- ғалысы өзінің қозғаушы күштері жағынан буржуазия- лық болмайды. Оның қозғаушы күштері буржуазия емес, қайта пролетариат пен шаруалар болуы мүмкін. Мұның мүмкін болатын себебі не? Себебі — пролетариат пен шаруалар крепостниктік тәртіптің қалдықтары- нан буржуазиядан гөрі көбірек зардап шегеді, бостан- дыққа және помещиктік езгіні құртуға буржуазиядан гөрі көбірек мұқтаж болады. Мұның керісінше, толық жеңіс буржуазияға қатер туғызады: пролетариат толық бостандықты буржуазияға қарсы пайдаланады және бостандық неғұрлым толық болса, помещиктік өкіметті жою неғұрлым толық болса, оны соғұрлым оңай пайда- лапады.
Осыдан ксліп — буржуазия буржуазиялық револю- цияпы жарты жолда, жартылай бостапдықпеп, ескі окі- метпен және помещиктермен мәмлеге келумеи аяқтауға тырысады. Бұл әрекеттің түп-тамыры буржуазияның таптық мүдделерінде жатыр. Бұл әрекеттің 1848 жыл- ғы герман буржуазиялық революциясында айқын көрін- гені соншалық, коммунист Маркс сол кезде пролетар- лық саясаттың барлық өткір күшін «келісімпаз» (Маркстің созі) либерал буржуазияға93 қарсы бағыт- тады.
Бізде Россияда буржуазия одан да гөрі қорқақ, ал пролетариат 1848 жылғы неміс пролетариатына қара- ғанда анағұрлым саналы және жақсы ұйымдасқан. Бізде демократияшыл шаруалар бұқарасы толық бос-
226
В. И. Л Е Н И Н
тандық үшін және барлық жер үшін күресте пролета- риаттың соңынан ерген күнде ғана «келісімпаз» либерал буржуазияға қарамастан, буржуазиялық- демократиялық қозғалыстың толық жеңуі мүмкін.
Екінші Дума бұл бағаны бұдан да айқынырақ дәлел- деді. Либерал буржуаны, кадеттерді оңшылдарға қосу керек екенін, ал шаруалар мен жұмысшыларды сол- шылдарға қосу керек екенін қазір тіпті шаруалар да түсініп алды. Рас, «трудовиктер», халықтық-социалис- тер, социалист-револіоционерлер іс жузінде түгелдей либералдардың саяси цуйыршъиғы болып, буржуазия. мен пролетариат арасында үнемі ауытқып отыр. (Голо- винді жақтап дауыс беру, «үндемей қалу тактикасы», бюджетті комиссияға тапсыруға келісім беру және бас- ңалары және т. т.94). Бұл ауытқулар кездейсоқ емес. Бұл ауытқулар ұсақ буржуазияның таптық жаратылы- сынан туындайды.
Жер мәселесі сияқты өте зәру мәселеде кадеттерді оңшылдарға ңосу керек болатып себебі не? Себебі, ка- деттердің аграрлық саясаты дегеніміз шын мәнісінде помещиктік саясат. Кадеттердің «күштеп иеліктен' айыруы» дегеніміз іс жүзінде помещиктердің шаруа- ларды куйзелерлік күнын төлеуге мэжбур етуі, өйткені іс жүзінде төлемдердің мөлшерін де, салықтардың мөлшерін де помещиктер белгілейді: жергілікті жерлер- де помещиктер чиновниктермен бірге жер комитетте- рінде басым болады (бірінші Думада кадеттер жер комитеттерін жалпыға бірдей дауыс беру жолымен сай- лауға қарсы болды), ал орталық жалпы россиялық заң шығару орындарында помеіциктер Мемлекеттік совет арқылы үстемдік етеді және т. т. Кадеттік «либерализм» дегеніміз шаруаны помещикпеп бітістіретін және поме- щиктіц пайдасъша бітістіретіп буржуазияшыл адвокат- тың либерализмі *.
* Кадеттердің помещиктік сипаты туралы тек митингілерде айтуға болады деген «Речьтің» сөздері жөнінде тағы да мынаны қоса айта- йық: «II Мемлекеттік думапың мүшелері» (СПБ. 1907) деген белгілі кітап бойынша біз 79 аньщ кадетті есептеп іпығардық; олардыц гшгнде 20 помещик бар. Тучковтъі, Богуславскийді, Бигловты, Бакунинді, Ро- дичевтг, Богдановты, Салазкинді, Татариновты, Стаховичтг, Иконни- ковты, Савелъевтг, Долгоруковты, Челноковты, Головиндг, Перелешин-
АГРАРЛЫҚ МӘСЕЛЕ ЖӘНЕ РЕВОЛЮЦИЯ КҮШТЕРІ 227
Екінші мәселеге көшейік. Кадеттер мен оңшылдар — Думаның көпшілігі. «Будан цалай уұгылу керек?» деп сұрайды «Трудовой Народ». Мұның жауабы оңай: «бұ- дан ңұтылу» үшін таза думалық сөз жарыстырулардан аулақ болу керек.
Бұл — солшылдар Думада көпшілік болған жағдайда да қажет болар еді, өйткені Думада билік жоц, сондық- тан Мемлекеттік совет Думаның кез келген жобасын помещиктердің мүддесі үшін «жацсартады». Бұл қазір- гі уақытта да қажет,— субъективтік-партиялық мағы- нада емес, қайта объективтік-тарихи мағынада қажет: мунсыз жер туралы мәселенің помещиктерге ғана пай- далы болып шешілуі мүмкін.
«Наше Эхо» J\fa 7, «Наше Эхо» газетінгц тексті
1 апрель, 1907 ж, бойынша басылып отъир
дердіц екеуін де, Волоцкийдг, Иорданскийді, Черносвитовты атайық. Асты сызылғандар дворяндардың жетекшілері, земство бастықтары және земство басқармаларының председательдері.
228
ҚАУҚАРСЫЗ ДУМА НЕМЕСЕ ҚАУҚАРСЫЗ ҰСАҚ БУРЖУАЗИЯ
Кадеттерден солшылдау тұрған күнделікті баспасоз органдарының саны аз-аздап көбейіп келеді. Думаның кадеттер мен социал-демократтар арасында тұрған сол- шыл бөлегінің даусы көтеріңкі шығып келеді.
«Халықтық социалистердің» күнделікті баспасөзінің шығуы жаңалық болып отыр. Олардың газеті — «Обще- ственное Дело» 95 (1 апрель, жексеибі) шағым етудің, өкінудің, опынудың өте-моте ерекше және мәнді сары- нына бірден көшті.
Олар не деп шағым етеді? Дума «анемиялы» (яғни, жай сөзбен айтқанда, қауқарсыз, қан-сөлсіз жүдеу) деп шағым етеді.
Олар неменеге өкініп отыр? «Думаны сақтаңдар» деген ұранның ұзақ үстемдік етіп отырғанына өкінеді.
Олар неменеге опынып отыр? Кадеттер тактикасына өздерінің көмектескеніне опынады.
Рас, бұл опыну толық, нағыз, шын жүректен шыққан опынудан,— жұртңа мәлім нақыл сөз бойынша, жарты- лай түзелу болып табылатын опынудан аулақ жатыр. «Халықтың социалистер» опынуының жалғандығы сон- шалық — өздерінің опынған бірінші номерінде-ақ бізге ызалы жауап береді, оларша, біздер, социал-демократ болыпевиктер, «алауыздықтарды шешкенде дұшпанды надан, сорлы деп атап шешетін» көрінеміз және т. т., біздер дұшпапды «келісімпаздың жолға түсті» деп «іс жузінде теріс» жазғыратын көрінеміз.
ҚАУҚАРСЫЗ ДУМА НЕМЕСЕ...
229
Егер бұл мәселе бүкіл екінші Думаға баға беруде,— ол былай тұрсын: бүкіл Россия революциясына баға беруде шешуші маңызы бар мәселелермөн тығыз және тікелей байланысты болмаса, халықшылдық опынудың шындығы немесе жалғандығы туралы мәселемен біз оңушыны, әрине, алаң етпеген болар едік.
Халықшылдар,— Думаның осы үш фракциясы, бір- қатар негізгі моселелерде ыіттымақтас, азды-көпті бір ауызды ортақ саясат жүргізеді, белгілі бір дәрежеде орыс халқының орасан зор бұқарасының мүдделері мен көзқарасын білдіреді.
Депутаттардың бұл категориясыпың арасында бәрі- нен де шаруалар көп, сондықтан шаруалардың қалың бұқарасының өз қажеттерін (және өз соқыр сенімде- рін) Дума депутаттарының басқа бір категориясы арқылы емес, нақ осы категориясы арқылы бәрінен де гөрі дәл білдіргеніне таласуға бола қояр ма екен. Де- мек, халықшылдардың Думадағы саясаты туралы мәсе- ле шаруалар бұқарасының саясаты туралы мәселеге байлапысты, ал шаруалар бұқарасыпыц қатысуынсыз азаттық қозғалысыиың жеңуі туралы соз болуы да мүмкін емес.
Социал-демократтар алауыздықты ұрыс-керіспен meine ді-міс немесе трудовиктерді (яғни халықшылдарды) келісімпаз деп бекерден-бекер жазғырады-мыс деп халықтық социалистер көрінеу көзге сорақы өтірік айтады. Бұл — отірік, мырзалар, өйткені екініпі Дума- ның қызметінің ең бастапцы кезінен-аі$, халықпіылдар- ға және оларға қарсы күреске ешқандай қатыссыз-ақ, социал-демократтар «Думаны сақтаңдар» деген атышу- лы ұранға өздерінің бағасын берген болатын,— енді сіздер, аяқтарыңды сүйрете басып, сол бағаға қарай келе жатырсыздар.
««Думаны сақтаңдар!»,— деп жазды 21 февральда біздің әріп- тесіміз Н. Р.,— буржуазиялық сайлаушылар күн құрғатпай ай- тып жүргеи және кадеттік баспасөз сияқты буржуазиялық бас- пасөз ғана емес, «Товарищ» сияқты «солшыл» баспасөз де қай- талап жүрген ұран осы... Думаны сақтаудың сырын қаражүз- дік-октябристік басггасөз бен үкімет әлдеқашан ашты. Егер Ду- ма «іске қабілетті» және «заңның тілін алғыш» болса, яғни егер ол жасқаншақтықпен жалынудан, мүсәпірсіп өтініш айтудан әрі 9 15-том
230
В. И. ЛЕІІИН
баруга тәуекел ете алмай, үкіметтің алдында құлдық етіп бас ұрса, Думаны сақтау оңай. Егер Дума бүкіл халықтық азаттық ісіне опасыздық істесе және ол істі қаражүздік топқа құрбан- дық етсе, Думаны сақтау оңай. Егер өкімет бұрынғы қолда қал- са ғана, Думаны осындай жағдайда ғана сақтауға болады. Бұл — жұрттың бәріне айқын болуға тиіс, мұны ұмытуға бол- майды. Бірақ Думаны опасыздық істеу арқылы сақтауға болар ма! Бұл сұраққа социал-демократия: еш уақытта болмайды! — деп бар даусьтмен, айқын жауап береді. Опасьтз Думаның про- летариат пеи іпаруаларга керегі жоқ. Москва шаруаларының да өз депутатыпа бергеи тапсырмасътнда: «Сендерді қуып жібер- сін, бірақ хальтқтыц тілегіне опасьтздың істеме» дел мәлімдеуі де тегін емес. Егер Дума негізінен үкіметті ашуландырмаудьщ қамын ойластыратып болса, ол халықтың сенімінен айрылады, ол өзіне жүктелген міндетті: реакцияны жеңу үшін және азат- тың қозғалысының салтанат құруы үшін мүмкін болғанынша халық бұқарасын ұйымдастыруға жәрдемдесу міндетін орында- майды... Тек күштілерден ғана қорқады. Тек күштілерді ғаиа қадірлейді. «Думаны сақтаңдар» деп жанталаса зарлау ерікті халыққа және оның қалаулыларына лайық емес».
Бұл екінші Дума ашылғаннап кейіигі екінші куні жазылғап. Апық жазылған да тәрізді!
Өздерінің әдобиетінде де, жалпы саясатыпда да, Ду- мада да ұсақ буржуазияның әр алуан топтарының, ұсак, қожайындардың (қалада, бірақ әсіресе деревняда, яғни шаруалардың) өкілдері болып табылатын халық- шылдар социал-демократтардың шындықты айтқанын енді түсіне бастады. Оқиғалар біздің саясатымызды дәлелдеді.
Бірақ «тым кеіпігіп келмеу» үшін, «ақылы түстен кейін енетін» саясатшыға айналмау үшін,— оқиғалар- дан үйрену жеткіліксіз. Оқиғалардың барысын тусіну керек, әр түрлі партиялардың және бүкіл Думаның саясатын белгілейтін таптардыц арасындағы негізгі арасалмақтарды түсіну керек.
«Думаны сақтаңдар» деген — кадеттік саясатты біл- діретін кадеттік ұран. Оның мәні неде? Халықтың та- лаптарына қарсы реакциямен келісім жасасуда. Бұл келісім неден көрінеді? Реакция белгілеген мекемелер- ге, қызмет шеңберлеріне бағындырудан көрінеді. Бос- тандықтың талаптары мен халықтың талаптарын сол шеңберлерғе сыятын болымсыз, бейшара, жалған «ре-
ҚАУҚАРСЫЗ ДУМА HEMEGE...
231
формаларға» айналдырудан көрінеді. Либералдардың бұл саясатын социал-демократтар неліктен опасыздық саясат деп атайды? Өйткені сәтсіз болған барлық бур- жуазиялық революциялардың жеңілуі әрқашан либе- ралдардың реакциямен келісім жасасуының салдары- нан ғана, яғни іс жузінде олардың халық бостандығы- нан реакция жағына шығуының салдарынан ғана мүмкін болды. Революциядағы либералдық реформизм дегеніміз халық бостандығыпа опасыздық істеу. Ал оныц озі кездейсоқ жағдайдап туып отырғап жбқ, ха- лықтан, әсіресе, жұмысшы табынан ^ор^атъш буржуа- зияның және помещиктердің бір бөлегінің таптық мүд- делерінен туып отыр.
«Думаны сақтаңдар» деген ұранның маңызды бола- тын себебі де оның әлгі опасыздық саясаттың жалпы бағытын айқын білдіретіндігінен. Оның жекелегсп көрі- пістері: декларацияға жауап ретінде ундемей цалу тактикасы, азық-түлік және жұмыссыздар жөніндегі комиссиялардың міндеттерін қысқарту, Думадағы соз- дерді қысқарту, Думаны комиссияларға бөлшектеу, бюджетті комиссияға тапсыру және басқалары.
Халықшылдар, ұсақ буржуазияның өкілдері, кадет- тердің осы саясатын цолдап келді және цолдап отыр. Халықшылдар қалыс қалудың орнына Головипді жақ- тап дауыс берді. Халықшылдар бейшаралық «үндемей ңалу тактикасыпа» қатысты, хадықтық социалистер де, эсерлер де қатысты. Социал-демократтар қайтадап ықпал жасағанда ғана барып халықшылдар кадеттер- ден бөліне бастады. Бірақ қазір трудовиктер де, халық- тық социалистер де, социалист-революционерлер де ка- деттерге қарсы күресу және оларды Дума трибунасы- нан әшкерелеу міндетін тусінбей, өздерінің бүкіл саясатында ауытқып отыр.
Бұл ауытқулар — усац буржуанъщ цауцарсыздығы- ньщ нәтижесі.
Бір бөлегі революциядан шаршаған, бір бөлегі (әлеуметтік) жаратылысынан ауытқушы және солқыл- дақ ұсақ буржуаның «қауқарсыздығы» —«Дума қауқар- сыздығының» негізгі себебі. Сондықтан біз халыкдпыл- дарға: айнаға өкпелеме,.. дейміз.
9*
232
В. И. ЛЕНИН
Өз саясатыңызда қауңарсыз болмаңыздар, кадеттер- ден қол үзіңіздер, пролетариатқа батыл еріңіздер, Думаны сацтауды либералдарға беріңіздер, ал өздеріңіз азаттық қозғалысының мүдделері мен дәстүрлерін ашық, батыл және берік қорғаңыздар — міне, сонда сіздердің опынуларыңыз, шын мәнінде, «жартылай түзелу» болады!
1907 ж. 2 (15) апрелъде
жазылған
1907 ж. 3 апрелъде «ІІаше Газеттщ тексті бойынша
Эхо» газетінгц 8-номергнде басылып отыр
басылғап
233
МАСАТТАНҒАН ПАСЫҚТЫҚ НЕМЕСЕ КАДЕТТЕНУШІ ЭСЕРЛЕР
Дума бір ай өмір сүргеннен кейін халықшылдардың есіне бірдеме түсе кеткендей болып, олар Думаны сақтаңдар деген атышулы кадеттік ұранның бүкіл опа- сыздығын түсіне бастады... деп айтпаймын, бірақ сезо бастады деп кеше біз атап корсеттік. Бұл жөніндегі мақалада біз: кадеттік ұран — кездейсоқ емес, буржуа- зия мен помещиктердің терең жатқан таптық мүдделе- рінен туатын саясаттың көрінісі деп көрсеттік *.
Бүгін (3 апрельде) кадеттердің басты органы «Речь» бұл мәселеге бас маңаласын арнап отыр. ««Думапы сақтаңдар» деген тактикаға қарсы солшыл газеттердің соңғы күндердегі қатты наразылықтары,— деп жазады кадеттік бас мақалашы,— едәуір қатерлі нышан болып табылады».
Солай. Солай. «Думаны сақтау» жөнінде халықшыл- дардың опынуын кадеттердің де байқағанына біз қуа- ныштымыз. Демек, біздің кешегі байқауымыз қате болмағаны ғой. Демек, ұсақ буржуазияның ішінде либерал помещиктерден жұмысшы табына қарай ойыс- қан ағымныц шынында болғаны ғой. Іске сәт!
Кадеттік «Речьтің» «Думаны сақтау» тактикасын мадақтаған сөздерінің ұсқынсыздығы сонша, оларды пасықтықтың керемет үлгісі ретінде мәңгі есте қалды- руға болар еді. Тек тыңдап көріңдерші: «егер Дума өмір сүріп отыр^ан болса, осының өзі-ақ сіздердің (оп-
Қараңыз: осы том, 228—232-беттер. Ред.
234
В. И. Л Е Н И Н
позицияның) күш жұмсауларыцыздың саналы нәти- жесі. Осының өзі сіздердің еркіңіздің оқигаларға ара- ласуының көзге ұрып тұрған тұңғыш нәтижесі. Осы фактілердің болмауы дегеніміз өзінен-өзі асқан зор маңызы бар факт, мұның озі сіздер ойластырып, жүзө- ге асырған жоспардың орындалуы».
Щедриннің Россияның «ұлы» революциясына дейін өмір сүрмегені өкінішті-ақ. Ол, мүмкін, «Головлев мыр- заларға» жаңа бір тарау қосар еді, ол дүре соғылған, таяқ жеген, аш, кіріптар болған мужикті: сен жағдай- дың жақсаруын күтесің бе? — деп жұбатып отырған Иудушканы суреттегеи болар еді. Сен аштыққа, халық- ты атып-шабуға, дүре мен қамшыға негізделген тәртіп- терге өзгеріс жасалмағанына пазаланасың ба? Сен «фактілердің жоқтығына» шағым етесің бе? Жақсы- лықты білмейтін надан! Осы фактілер болмауының өзі аса зор маңызы бар факт ғой! Лидвальдардың бұрын- ғыша қожайындық істеп отырғаиы, мужиктердің «күрес поэзиясы» туралы зиянды армандарға салыпбай, дүре соқтыруға бүлк етпей арқасып тосатыны өз еркіңнің аралас-уының саналы нәтижесі ғой.
Ңаражүздіктерді жек көру қиын: соғыстағы бірқатар ұзақ шайқастардан кейін, адамдарды атуға әбден ма- шықтанып алғаннан кейін және жарылып жатқан гра- наттар мен зуылдап жатқан оқтың арасында болғаннан кейін адамның еті өліп кетеді деседі, мұнда да нақ соп- дай, табан астыпда етің оліп кетеді. Соғыстың аты со- ғыс,— ал ңаражүздіктерге қарсы барлық жерде бір, ашық, дағдъглы соғыс жүріп жатыр.
Бірақ кадеттік Иудушка Головлев өшпенділік пен жек көрушіліктің ең күшті сезімін тудыра алады. Бұл «либерал» помещик пен буржуазиялық адвокатты жұрт тыңдайды, тіпті шаруалар да тыңдайды ғой. Ол шын мәнісінде халықтың көзін бояйды, шын мәнісінде жұртты топастандырады ғой!..
Крушевандарға қарсы сөзбен, қаламмен күресуге бол- майды. Оларға қарсы басқаша күресуге: тура келеді. Контрреволюцияға қарсы сөзбен, қаламмен күресу де- геніміз, ең алдымен, бәрінен бұрын «халық бостанды- ғы» үшін, «демократия» үшін саяси тоқырауды, халық-
MAGATTAHFAH ПАСЫҚТЬТҚ IIEMECE...
235
тың үндемеуіп, тоғышарға айналдырылған азаматтың пәстігін, «фактілердің болмауын» жыр қылатын жексү- рын екіжүзділерді әшкерелеу деген соз. Осы либерал помещиктер мен буржуазиялық адвокаттарға қарсы кү- ресу керек, олар халықтың үндемеуіне және контрре- волюцияның үстемдігіне «әдепсіздікпен» ашу-ыза біл- дірушілерді тәтті сөздермен жұбатып, өздерін ешбір жа- за тартпай, қаймықпай «мемлекеттік қайраткер» етіп корсете алатынына дән риза.
Мынадай создерді жайбарақат тыңдауға және оған олтіре жауап бермей қалдыруға болар ма:
«Таврический сарайындағы таластар күндізгі түскі тамақ, кешкі театр сияқты сөзсіз қажеттілік рстінде көрінетін, күн тәртібі жұрттың бәрін бірдей емес, белгілі бір адамдарды әде- йілеп (!!) ңызықтыратын, жалпы саясат туралы таластар сирек кездесіп, мағынасыз піешендікке салыну тыңдаушылардың жоқ- тығынан іс жүзінде мүмкін болмайтын күнді,— міне, сол күнді Россиядағы өкілдік басқармаиыц түпкілікті салтанат құрған күні деп құттықтауға болады».
Бұл сен ғой, Иудушка! Дүре соғылгапдар «айтысу- дың» орнына есінен танып үндемейтін күн, либерал Иу- душкаларға күндіз түскі тамақ, кешке театр қандай қамтамасыз етілген болса, помещиктерге помещиктік ескі өкімет («либералдық» реформалармен кушейтіл- ген) нақ сондай қамтамасыз етілетін күн,— міне, сол күн «халық бостандығының» түпкілікті салтанат құрғап күні болмақ. Контрреволюция түпкілікті салтанат құр- ған күн конституцияның түпкілікті салтапат құрған кү- ні болмақ...
Буржуазияның Европадағы барлық опасыздықтары- ның тұсында осылай болды. Осъілай болады... Россияда да осылай болар ма екен, мырзалар?
«Сақтауды» жақтаушылар солшыл партиялардың арасында да болды және бар, деп Иудуіпкалар өздерін ақтауға тырысады. Біздің бағымызға, бұл жолы Иудуш- калар адастырғандардың арасында социал-демократ емес, эсер жүр. Кадеттермен «ынтымақтасуға» шақы- ратын, оларға қарсы күрестің уақыты жеткендігіне жә- не қажеттігіне дау айтатын қайдағы бір эсердің Там- мерфорста сөйлеген сөзінен кадеттер цитат келтіреді.
236
В. И. ЛЕНИН
Біз ол сөзді білмөйміз, одан «Речьтің» цитатты қан- шалыңты дұрыс келтіріп отырғанын білмейміз.
Бірақ біз жеке сөзді емес, эсерлердің соңғы съезінің царарын білеміз,— және бұл қарар шынында да либе- рал Иудушка басын айналдырып қойған ұсақ буржуа- ның топастанғанын білдіреді.
Социалист-революционерлер партиясыиың ресми ор- ганында 96 (1907 жылғы 8 марттағы 6-номері) бұл қа- рар басылып шықты және бұрын, февральда газеттер бұл қарардан үзіндіні дұрыс келтірген көрінеді. Ңарар- да шынында да тайға таңба басқандай былай деп жа- зылған: «съезд (эсерлер партиясының съезі) былай деп табады: әрбір жеке топтың оқшаулана әрекет жасауы және шиеленіскен фракция аралық күрес жағдайында Дума ішінде партияның мейлінше топ-топ болып бөлі- нуі оппозициялық көпшіліктің жұмысын әлсіретіп, сол арқылы еңбекші таптардың көз алдында сол халық окілдігі идеясының беделін түсірер еді». «Речь» сол кез- де-ақ (22 февральда) осы пасықтықты мақтаған бола- тын. Біз сол кезде-ақ (23 февральда) оны жарыққа шы- ғарып, мұндай съезд қарарының ұсақ буржуазиялық тегі мен либералдық-сатқындық мәнін көрсеткен едік *.
Иудушканың сүйгенінен қайсыбір эсер көсемі саяси жағынан өле ме, жоқ па,— бізге мұның бәрібір. Бірақ эсерлер съезінің кадеттік царары солқылдақ социал-де- мократтарды сақтандыру үшін, пролетариат пен рево- люцияшылсымақ эсерлердің арасындағы байланыс атау- лыны үзу үшін жұмысшылар алдында мың мәрте ай- тылуға тиіс.
7907 ж 3 (16) апрелъде жазылған
1907 ж. 4 апрелъде «Наше Газеттіц тексті бойынша
Эхо» газетітц Э-помертде басылып отъір
басылған
Қараңьтз осы том, 53—57-беттер. Ред.
237
СОЦИАЛ-ДЕМОКРАТИЯЛЬЩ ФРАКЦИЯ ЖӘНЕ ДУМАДАҒЫ 3 АПРЕЛЬ
Рига түрмесіндегі кісі өлтірушіліктер мен азаптау- шылықтар туралы жәнө 74 адамды әскери-дала сотына тарту туралы сұрау қойылуына байланысты Мемле- коттік думада болған жанжалға қайта оралуға тура ке- леді. Мұны істеуге тура келетін себебі, айтар болсақ, мыиау дейміз біз: әйтеуір бір себептермен «Народная Думата» оқиғалардың шын мазмұнын күңгірттеу және сол арқылы Думадағы социал-демократиялық фракция- ның бұл істегі әрекетінен туып отырған өте қолайсыз әсерді күшейте түсу қажет болды.
Рас, «Народная Дума» да Думада сұрау қоюдың осы бірінші күні туралы: «көш жүре түзеледі»,— дейді; рас, «Народная Дума» бұл жөнінде «Думадағы фракциялар- дың парламенттік негізге бейімделуі әлі жеткіліксіз» деп көрсетеді, бірақ мәселе мұнда емес. Біздіц ойымыз- ша, бұл арада социал-демократиялық фракция парла- менттік емес, нағыз саяси тәжірибесіздік көрсетті. Бұл арада қырсық социал-демократиялық фракцияның кей- де белгілі бір «формальды қақпандарға» («Народная Думаның» сөздері) түсіп ңалатындығында емес, оның кейде позициясын мүлде бекерге беріп қоятынында, жақсы басталған күрес ісін ақырына дейін жеткізбейті- нінде, толық мүмкіндік болған кезде де жеңісті өзіпе баянды етпейтшінде.
Үкімет декларациясына жауап бергенде осылай бол- ды, онда социал-демократиялық фракция өз жеңісінің тең жартысын бостан-босқа... Столыпин мырзаға беріи
238
В. И. Л Е Н II Н
қойды, Ригадағы сұмдықтар туралы сүрау қоюға байла- нысты 3 апрельде осылай болды.
Кадеттөр шұғыл сұрау қоюға қарсы; бұл — әбден та- биғи нәрсе: шұғыл сұрау қоюда, оның үстіне, үкіметтің халыққа қарсы әскөри-далалық соғысы сияқты іс жөнінде шұғыл сұрау қоюда әрқашан «қыр корсету әре- кеттерінің» элементтері, министрлерге қысым жасау- дың элементтері болады. Мұндай іс жөнінде шұғыл сұ- рау қою дағдылы «күндізгі түскі тамаққа» немесе «кеш- кі театрға» сәйкес келмейтін «фактілердің» бірі, Дума тарапынан болған «әрекеттердің» бірі екеніне күмән жоқ, ал құрдай жорғалаушы «Речь» Думаның өзін де осылармөн қатар қоюға құштар. Бірақ кадеттік азғын- даудың осы уы Думаның солшыл бөлегіне де, тіпті со- циал-демократиялық фракцияға дейін қалайша әсер ете қояр екен?! Біз солай болады деп ойламаймыз, ал оның бер жағында...
— Шуғыл сұрау қоюдың қажеті жоқ,— деп жагымпаз- данды Родичев мырза мінбеден,— шұғыл сұрау қою бұл ретте министрлердің намысына тиюі мүмкін.
Думадағы «tas de blagueurs»* өкілдің ролін сонша- лықты ынтамен атқарып отырған кадеттік Мирабоның аузынан мұндай сөздердің шығуы бізге мүлде таң емес.
Ал депутат Джапаридзе (социал-демократ) Родичев- ке тамаша жауап берді: «біздің борышымыз,— деп ес- кертті ол жағымпаз кадеттерге,— жендет қүрбанына қол көтерген кезде өз сөзімізді айту».
Сол кезде мінбеге Кузьмин-Караваев котеріліп, Рига- дан сондағы сатрап Меллер-Закомел ьскийдон, Сибирь- де шешелері ез балаларып осы күпге дейін атын атап ңбрқытатын наң сол Меллер-Закомсльскийден алынған телеграмманы оңиды. Телеграмма адам айтқысыз ар- сыздықпен жазылған, өрескел қорлауға. толы: «...Ри- гада 74 адамды да, 70 адамды да, 4 адамды да сотқа беруге дәлел болған жоқ; әзірге құтқаратындай ешкім жоқ».
Депутат Алексинский Риганың прогресшіл сайлам- шыларынан алынған және әскери-дала сотына беруге
Бір ТОП МЬІЛЖЫҢ.
СОЦИАЛ-ДЕМОКРАТИЯЛЫҚ ФРАКЦИЯ ЖӘНЕ...
239
әзірлік жүріп жатыр деген телеграмманы әлгі телеграм- маға қарама-қарсы қойды.
Қанша айтқанмен шүғыл сұрау қоюды әбден орын- ды талап еткен депутат Алексинскийден кейін іле-іпа- ла шұғыл сұрау қою талабына Еңбек тобы мен социа- лист-революционерлер тобы қосылды.
Сол кезде кадеттер шегіне бастады. Пергамент тіпті дәлел келтірмеді, талап-тілектер ңою жөніндегі комис- сияныц атынан бұл сұрауды бір тәуліктің ішіндө комис- сия арқылы қоюды ұсынып, ол Думаның солшыл бөле- гінен шұғыл сұрау қоюдың талап етілмеуін өтінді. Тек сұраудың шұғыл ңойылуынан бас тартыңдаршы, деді!
Тәтті тілді-мистик Булгаков сөз сөйлеп, сол шұғыл сұрау қоюдан бас тарту үшін ғана бұл мәселеде партия- лық қызбалық көрсетпеуді өтінді. Мұндай істерде ңұл- дық ұруға басқа қандай істегіден де гөрі жол беруге болмайтынын, сондықтан партиялық қызбалықты әрқа- шан ешкімге қажеті жоқ пароксизмге дейін жеткізу та- биғи нәрсе болатынын Булгаков мырзаның ең алдымен партиядағы әріптестеріне түсіндіруі керек еді.
Булгаковтан кейін Кизеветтер сөйледі, солға қарай жаңа қадам, жаңадан кішкене жеңілдік жасалды. Ки- зеветтер сұрау қоюды комиссияға тапсыруды ұсынады, ал комиссия өз міндетін «мерзімінен тыс» орындасын дейді.
Деларов халықтық социалистердің атынан шұғыл сұ- рау қоюды жақтаған пікір айтады.
Басқаша айтқанда, барлық солшылдар Думада сирек кездесетін бір ауыздылықпен, кадеттерге қарсы шық- ты. Саяси мәселе қойылып отырғандығы, кадеттердің құлдық ұрушылығына қарсы басталған күрес ісін ақы- рына дейін жеткізуге болатындығы және жеткізу керек екендігі барған сайын айқын аңғарылды. А. Столыпин- нің 4 апрельдегі «Новое Времяда» басылған «Замет- каларын» оқып көріңіздерші. Кадеттік партияны мақтағанда ол қандай майда тілге салынады десеңізліі! Мұндай реттерде мұншалықты қатты кету жөн емес, кадеттердің қазіргі келе жатқан келісімпаздық жо- лынан оларды үркітіп жіберу жөн емес деп, «оңшыл- дарға», ақырында, ұғындыру үшін ол өз одақтастары —
240
В. И. ЛЕНИН
«оңшылдарға» қалай дүрсе қоя береді десеңізші! Байқап қараңызшы, бұл күні «кадеттердің сөзінен» Столыпии мырзаға «шыншылдық пен байсалдылық» естіледі!
Сөйтіп, жеңіс социал-демократиялық фракцияның уы- сына түсіп тұрғанда Церетели орнынан тұрды да, фракция шұғыл сұрау қою туралы өз ұсынысын қайтып алады деп мәлімдеді. Неге? қандай дәлелдер бойынша? Сұрау қоюдың комиссияға тапсырылуы шұғыл сұрау қоюға ңарағанда көбірек әсер етеді деп жорамалдауға мүлдем ешқандай дәлел жоқ еді. Мұны кесіп айтуға, әрине, ешкімнің батылы бармайды.
Церетелидің мәлімдеме жасауына ешқандай дәлел жоқ еді. Бұл — толық мағынасында өзін өзі дүрелеу де- ген сөз. 3 апрель күнін социал-демократиялық фрак- цияға пайдалы болды деуге болмайды. Ңайталап айта- мыз, бұл арада мәселе парламенттік тәжірибесіздікте емес. Бұл арада мәселе социал-демократиялық фракция- ның бұдан бұрын талай рет аңғарылған және оның Ду- ма ішінде бүкіл думалық солшылдардың шын косемі болуына кедергі келтіріп отырғап саяси болбырлығын- да, жүрексіздігінде. Бұған көз жұмып ңарамай, бұдан құтылуға тырысу қажет!
1907 ж. 4 (17) апрелъде
жазылған
1907 ж. 5 апрелъде «Haute Газеттіц тексті бойынша
&хо» еазетініц 10-номерінде басылъіп отыр
басылған
24t
ОРЫС РЕВОЛЮЦИЯСЫНЫҢ КҮШІ МЕН ӘЛСІЗДІГІ
I
Кешегі «Народная Думадағы» осылай деп аталған мақала социал-демократия ішіндегі нағыз принциптік алауыздықтарды сабырлы, анық, қарапайым баяндау- дың үлгісі болып табылады. «Приветтегі» 97 немесе «Үн- десудегі» байбаламға жауап беру қашпалықты қолайсыз және мүмкін емес болса, мұндай негізде айтысу сонша- лықты қолайлы және пайдалы.
Сонымен, іске көшейік. Алауыздықтар кадеттер мен халықшылдарға баға беру жөнінде туып отыр. Кадеттер жөніндегі алауыздыңтар, «Народная Думаның» әбден дұрыс пікірінше, олар кімнің өкілі болып табылады де- ген мәселеге келіп тіреледі. «Орташа және ұсақ, көбінесе қалалық, буржуазияның өкілі болып табылады», деи жауап қайтарады «Народная Дума». «Мұндай партия- лардың экономикалық негізі,— дейді болыпевиктердің қарары,— орташа помещиктер мен орташа буржуазия- ның бір бөлегі, әсіресе буржуазиялық интеллигенция болып табылады,— ал ңаланың демократиялық буржуа- зиясы мен деревняпың ұсақ буржуазиясының бір бөле- гі бұл партияларға әлі де тек дәстүр бойынша ғана жә- не либералдардың тура алдауы бойынша еріп келеді»*.
Бізге қарағанда, меныпевиктердің кадеттерге опти- мистік баға беретіні анық. Олар кадеттердің помещик- термен байланысын көмескілейді немесе жоққа шыға- * Қараңыз: осы том, 5—6-беттер. Ред.
242
В. И. ЛЕНИН
рады, біз оны атап көрсетеміз. Олар кадеттердің қалада- ры демократиялық ұсақ буржуазиямен байланысын атап көрсетеді, біз бұл байланысты өте нашар деп есептейміз.
Помещиктерге келгенде «Наше Эхоның» 7-номерінде- гі біздің пайымдауымызды «Народная Дума» аңқаулық деп жариялайды, онда біз кадеттердің Думадағы өткен- дегі емес (бұл «Народная Думаның» қатесі), цазіргі фракциясында 20 помеіцик бар дегенбіз *. Миллионер- лер мен жай геяералдар тіпті социал-демократтардың арасында да бар деп мысқылдайды «Народпая Дума».
Жеңіл мысқыл! Зингерлер, Аронстар, Наливкиндер— буржуазиядан пролетариатқа жекелеп өтудің көрінісі екенін жұрттың бәрі түсінеді. Сонда қалай, мырзалар, сіздер 20 помещик (кадеттер фракциясыныц санап шы- ғарылған 79 мүшесінен, яғни төрттен бірі) 60 буржуа- зияшыл интеллигенттің соңынан жеке еріп келеді, қай- та оның керісінше емес деп шын айтпақсыздар ма?? Сіздер помещиктік саясатты либерал интеллигенттер жүргізіп отырған жоқ, қайта либералдық-интеллигент- тік саясатты помещиктер жүргізіп келеді деп айтпақ- сыздар ма?? Зингер және Наливкин жолдас жөніндегі сіздің әзіліңіз — үмітсіз көзқарасты бүркемелеу үшін айтылған сыпайы әзіл, одан басқа ештеңе де емес.
Әрине, кадеттердің Думадағы фракциясының құра- мы — негізгі дәлел емес, ол тек сырт белгісі ғана. Не- гізгі дәлел—1-ден, Русьтегі помещиктік либерализмнің тарихында (мұны «Народная Дума» да мойындады); 2-ден,— және бұл бастысы — кадеттердің цазіргі саяса- тын талдауда. «Кадеттік аграрлық саясат дегеніміз іс- тіц шын мәнінде (осыны ескеріціздер) помещиктік саясат» («Наше Эхо» № 7). «Кадеттік «либерализм» дегеніміз шаруаны помещикпен бітістіретін және по- мещиктің пайдасын көздеп бітістіретін буржуазияшыл адвокаттың либерализмі» (бұл да сонда).
Бұл дәлелге «Народная Думаның» айтатын ештеңесі жоқ.
Сонан соң. Кадеттер партиясының қалалардың демо- кратиялық ұсақ буржуазиясымеп таптық байланысын * Ңараңыз: осы том, 226-бет. Ред.
ОРЫС РЕВОЛЮЦИЯСЫНЫҢ КҮШІ М.ЕН ӘЛСІЗДІГІ
243
немен дәлелдейді? Сайлаулардың статистикасымен. Қа- лалар кадеттерді бәрінен көп береді. Бұл факт дұрыс. Бірақ ол дәлелді емес. 1-ден, біздегі сайлау правосы қала буржуазиясының демократиялыц топтарына ар- тықшылық бермейді. Жұрттың бәріне мәлім, халық жи- налыстары «қалалардың демократиялъщ ұсаң буржуа- зиясының» көзқарасы мен пиғылын дәлірек білдіреді. 2-ден, ұсақ қалалардың қалалық курияларына қараған- да, ірі қалалардың қалалық курияларында кадеттер күштірек, солшылдар әлсізірек. Мұны сайламшылар ста- тистикасы көрсетіп отыр. Ал осыдан кадеттер — демо- кратиялық ұсақ буржуазия емес, қайта либералдың орташа буржуазия деген қорытынды туады. Ңала не- ғұрлым ірі болса, пролетариат пен буржуазияның ара- сындағы антагонизм де соғұрлым күштірек, қалалық (буржуазиялық) курияда солшылдарға қарсы кадеттер де соғұрлым күштірек. 3-ден, солшыл блок болған 22 ірі қалада оңшылдар 17 мың дауыс, октябристер — 34, кадеттер — 74 және солшылдар — 41 мың дауыс алғап. Кадеттер демократ емес, сондықтан ғана олардан бір- ден осынша көп дауыс тартып алуға мүмкін болды. Либерал адвокаттар демократиялық ұсақ буржуазияны барлық жерде де алдаумен болды, бірақ оларды социа- листер әшкерелеп отырды.
«Народная Дума»: «Біздің орташа және ұсақ бур- жуазия өзіне тікелей қауіп төндіріп отырған пролета- риаттың күшін мұқату үшін қазірдің өзінде революция- ның басып-жаншылуына мүдделі деген дұрыс па?» — деп сұрайды да, оған «сөзсіз дұрыс емес» деп жауап берсді.
Бұл жерде біздіц көзқарасымыз сөзсіз дурыс айтыл- маған. Ңымбатты жолдастар, мұның озі енді принцииті айтыс емес... Мынаны сіздер өте жақсы білесіздер: ка- деттердің контрреволюцияшылдығьш октябристердің контрреволюцияшылдығынан біз ажырата қараймыз; — усац буржуазияға біз контрреволюцияшыл деп айып тақпаймыз; — біз кадет помещиктерді тек жұмысшы- лардан ғана емес, шаруалардан да қорқады деп санай- мыз. Бұл қарсылық білдіру емес, бұрмалау.
«Народная Думаның» төмендегі дәлелдері қарсылыц
244
В. II. Л Е Н И Н
білдіру болып табылады. Кадеттер революцияның өр- леуінен емес, оның бәсеңдеуінен, яғни өзінің контрре- волюцияшылдығының салдарынан емес, өзінің әлсізді- гінің салдарынан баяу да реакцияшыл бола түседі. Ка- деттердің тактикасы,— деп жазады «Народная Дума» курсивпен,— «контрреволюциялыу, куштің тактикасы емес, революциялыу, әлсіздіктщ тактикасы».
Сонда кадеттердің де революционер, тек қана әлсіз революционер болғаны ғой. Сорақы ңорытынды. Осын- дай барып тұрған сорақы пікірді айтуға дейін бару үшін пайымдауды түпкі қатеден бастау керек еді. Бұл қате — кадеттердің помещиктік сипатын теріске шыға- ру (помещик — Россияда не қаражүздік пен октябрист тәрізді, не кадет тәрізді контрреволюцияшыл) және ка- деттердің арасында буржуазиялық интеллигенцияньщ басым екенін теріске шығару. Осы екі қатепі түзетсек, дұрыс қорытындыға келеміз: кадеттердщ тактикасы — помещиктік контрреволюцияшылдъщтың, буржуазия- лыц-интеллигенттік әлсіздіктщ тактикасы. Помеіцик- тер — контрреволюциялық күш. Ірі буржуа да солай. Буржуазияшыл интеллигент пен либерал чиновник — олардың ңорқаң, өздерінің контрреволюцияға малай- лықтарын «демократиялық» екіжүзділікпен бүркемелеп жүрген малайлары.
Кадеттер революция өрлегенде емес, тек бәсеңдегенде ғана «оңшылданды» деу дұрыс емес. «Народная Дума- дагы» жолдастар, «Началоны» 98 еске түсіріңіздерші. «Витте — биржаның агенті, Струве — Виттеяің агеітті» деген рухта жазылған мақаланы сске түсіріціздерші. Бұлар жап-жақсы мақалалар еді! Жап-жақсы уақыт еді... кадеттерге баға беру жоніпдс біз ол кезде мень- шевиктерден ажыраспаған едік... Кадеттердің револю- цияның өрлеуіне немесе революцияның өрлөулеріне көзқарасын дұрыс түсіндіру үшін былай деу керек: ре- волюция көшеге шыцса-ац, кадет министрдіц босағасы- нан сығалайды.
1905 жылғы ноябрьде Струвө Виттеде болды. 1906 жылғы июньде кадеттердің біреуі қаражүздіктердің бі- ріиде болды. 1907 жылғы 15 январьда Милюков Столы- пинде болды. Солай болған — солай бола да береді...
ОРЫС РЕВОЛЮЦИЯСЬШЫҢ КҮШІ МЕН ӘЛСІЗДІГІ 245
*
* *
«Народная Дума» өзінің кадеттерге көзқарасын эко- номикалық жағынан дәлелдей келіп, былаи деп қоры- тындылайды:
«Россиядағы қалалар нашар дамып және қала өнер- кәсібіне ірі индустрияның ықпалы басым болып отыр- ғанда біздің орташа және ұсақ қалалық буржуазия, ағылшын және француз буржуазиялары өздерін кезінде қалай дербес саяси күш деп сезінсе, өзін солай деп сезі- нуі үшін еліміздің жалпы экономикалық өміріне тым аз ықпал жасап отыр...». Өте жақсы және әбден әділ айтыл- ған. Тек мұның кадеттерге қатысы жоц. Ал сонан соң, бұл арада «қаланың ірі прогресшіл» буржуазиясына «селоның артта қалған ұсақ» буржуазиясын бей- пе бір маркстік әдіспен қарама-қарсы қою мүлдем ке- рексіз болып қалады, бұлайша қарсы қою арқылы мень- шевиктік тактиканы ақтауға талай рет әрекөт жасалғаи еді... «Ол пролетариатты өзінің қол шоқпары ете ал- майды, өйткені пролетариат қазірдің өзінде өзінің социал-демократиялық туы астында күресіп жатыр...». Дұрыс!.. «Самодержавиелік крепостниктік құрылысқа ңарсы күресте оның барлық бұлталақтаушылығының, оның барлық жалтақтығының негізі, міне, осында...». Бұл да дұрыс, бірақ тек кадеттер жөнінде емес, ал село- дағы ұсақ буржуазияға ғана емес, сонымен бірге қала- лық ұсаң буржуазияға да сүйенетін ецбек партиялары меп топтары жонінде дұрыс!
«...Біздің буржуазияшыл демократтар солшылдана бастаса-ақ болғаны, олар дереу қалалық негізін жоғалтып, халықіиылдық- шаруалар батпағына бата бастайтынын да қалалық буржуазия- лық демократияньщ осындай біршама әлсіздігімен түсіндіруге болады».
Дұрыс! Мың мәртебе дұрыс! Большевиктік тактика- ны «Народная Дума» осылай толық қуаттайды деп ои- лауға біздің батылымыз да бармаған еді. «Біздің бур- жуазияшыл демократтар солшылдана бастаса-аң болға- ны,— олар халықшылдарға айпалады». Нақ солай: соліиыл буржуазияшыл демократтар дегепіміз нақ
246
R. II. Л E H II H
халыңшылдар. Ал кадеттер тек демократ болғансиды, ал іс жүзінде тіпті де демократ емес. Сондықтан, про- летариатқа буржуазиялық революцияны буржуазиялык демократиямен бірге жасауға тура келетіндіктен,— қа- раларға қарсы және кадеттерге қарсы, сөздің кең мағы- насында айтқанда, оның саяси «блок» жасасуына тура келеді, бұған пролетариат тек қана сайлау келісімдерін емес және тек қана парламенттік келісімдерді емес, сонымен қатар солшыл, яғни халықшыл ұсақ буржуа- зиямен ешбір келісім жасамай-ақ бірлесе отырып қи- мыл жасауды да қосады!
Quod erat demonstrandum — дәлелдеуді қажет еткен- нің өзі де осы еді.
Халықшылдар туралы «Народная Думамен» келесі жолы әдейілеп әңгімелесеміз.
II*
Егер «халықшылдарды — кадеттердің сол жақ көрші- сі», олар «үнемі кадеттер мен социал-демократтар ара- сыпда ауытқып отырады» деп білетін болсақ, онда мұ- нан болыпевиктік саясатты сөзсіз мойындап, халық- шылдарды қаражүздіктер мен кадеттерге қарсы шығару үшін социал-демократтар жағына шығуға мәжбүр ету керек деген қорытынды туады.
Өздерінің мойындауларынан тумай қоймайтын бұл қорытындыяы меныпевиктер әлсіреткілері келеді неме- се либералдарға карағаяда шаруалар «революцияшы- лырац және демократияшылырат^» бола отырып, сопы- мен бірге «әлеумсттік реакцияілыл утопия санасына сіңген» жәнс «экопомика салас-ында тарих доңғалағын кері бұруға» тырысады дегси сылтаулармен жылы жа- уып қоюга тырысады.
Біздің социал-демократиялық әдебиетте тым дағдылы болып кеткен бұл пайымдауда үлкеп, логикалық және тарихи-экономикалық қате бар. Арпіын пұтпен, социа- листік революция жөніндегі шаруалар идеясының реак- * «Народная Думаны» үкімет жауып тастағандықтан, біз, мүмкінді- гінше, онымен тікелей айтысты қоя тұрып, халықшылдықңа марксизм- нің берген принциптік бағасына тоқталамыз.
ОРЫС РЕВОЛІОЦИЯСЫНЫҢ КҮШІ МЕН ӘЛСІЗДІГІ
247
цияшылдығы буржуазиялық революциядағы либерал- дық саясаттың реакцияшылдығымен салыстырылады.
Егер социализмнің міндеттері жөнінде шаруалар, сөз- сіз, реакциялық утопияны жақтаса, либерал буржуа бул міндеттер жөніпде 1848 ж. июньдегі немесе 1871 жылғы майдағы жазалаулар 99 сияқты реакциялық жа- залауды жақтайды.
Егер осъі, яғни буржуазиялық, революцияда шаруа- лар мен олардың идеологтары, халықіпылдар, либерал- дармен салыстырғаида реактціялық саясат жүргізсе, опда марксист халықшылдарды еш уақытта да либерал- дардан гөрі солшылырақ, революцияшылырақ, демокра- тияшылырақ деп танымайды.
Бұл жерде бір нәрсенің теріс екені анық.
Либералдар мен халықшылдардың аграрлық саяса- тын салыстырыңыздар. Онда осы кездегі экономика- лық-реакциялық белгілөр бар ма? Жер иеленушілікті мобилизациялауға шек қоюға ұмтылғанда екі партия- ның да реакциялылығы көрінеді. Бірақ кадеттік аграр- лық саясаттың чиновниктік сипаты (помещиктік-бторо- кратияльі^ жер комитеттері) оның реакцияшылдығып практикалыц жағынан және дереу анағұрлым ңауіпті- рек етеді. Демек, бұл пункт жөніндегі салыстырудың бәрі либералдардың пайдасы емес.
Жерді пайдаланудағы «теңгермешілік»... Социалистік револіоцияның міндеттерін шешуді ілгеріден іздемей, кейінгі жақтан іздеу әрекеті сияқты ұсақ ондірушілер- дің теңдік идеясы да реакциялық идея. Пролетариат ұсақ қожайындардың теңдік социализмін емес, қоғам- дастырылған ірі өндіріс социализмін әкеледі. Бірақ сол теңдік идеясы дегеніміздің өзі буржуазиялық-демокра- тиялык, міндеттердің ең толық, дәйекті және үзілді-ке- сілді бейнеленуі. Мұны ұмытқан марксистерге Маркс- тің «Капиталының» бірінші томы мен Энгельстің «Ан- ти-Дюрингін» қарауға кеңес беруге болады. Теңдік идеясы крепостниктік тәртіптің барлық қалдықтарына қарсы күресті, товар өндірісін мейлінше кең және таза түрінде дамыту жолындағы күресті бәрінен де толығьь рақ бейнелейді.
Халыңшылдардың «теңгермешілік» аграрльщ жоба-
248
В. И. Л Е Н II Н
ларының реакцияшылдығы туралы сөз еткенде, бізде көбінесе осы ұмыт қалады.
Теңдік еркін капитализм мен товар өндірісі неғұрлым толың жүзеге асырылатын жағдайларды идеялық жа- ғынан ғана бейнелеп қоймайды. Бұл жағдайларды материалдық жағынан да бейнелейді, егіншіліктің кре- постниктік тәртіптен туындайтын экономикалық қаты- настары саласында ұсақ өндірушілердің тең болуы капиталистік ауыл шаруашылығының мейлінше кең, толық, еркін және тез дамуының шарты болып табы- лады.
Бұл даму Россияда әлдеқашаннан жүріп жатыр. Ре- волюция оны тездетті. Барлық мәселе мынада болып отыр: бұл даму, былайша айтқанда, пруссиялық (мар- дымсыз үлесті жер үшін «әділетті баға бойынша» төлем төлейтін кнехті кіріптар ету арқылы помещиктік ша- руашылықты сақтайтын) типте бола ма немесе амери- калық (помещиктік шаруашылықты жойып, барлық жер шаруаларға берілетін) типте бола ма.
Бұл — біздің бүкіл буржуазиялық-демократиялық революциядағы негізгі мәселе, революцияның жеңілуі немесе жеңуі жөніндегі мәселе.
Социал-демократтар барлық жердің шаруаларға тө- лем төленбей берілуін талап етеді, яғни капитализм дамуының екінші, халыққа тиімді типі үшін үзілді-ке- сілді күресіп отыр. Шаруалардың крепостник-помещик- терге қарсы күресінде теңдік идеясы жер үшін күрес- тегі ең күшті идеялық түрткі болып табылады,— және крепостниктік тәртіптің қалдықтары атаулының бәрін мейліншө толық жою ұсақ өндірушілердің арасында теңдік орнату болып табылады. Сондықтан теңдік идея- сы — шаруалар қозғалысы үшін тек саяси күреске ын- таландыру мағынасында ғана емес, сонымен бірге ауыл шаруашылығын крепостниктік қалдықтардан экономи- калық жолмен тазартуға ынталандыру мағынасында да ең революцияльщ идея.
Халықшылдар теңдік товар өндірісінің негізінде ға- на бола алады, бұл теңдік социализмге қарай дамудың элементі бола алады деп қиялдайды,— олардың көзқа- расы қате болғандықтан олардың социализмі — реак-
ОРЫС РЕВОЛЮЦИЯСЫНЫҢ КҮІПІ МЕН ӘЛСІЗДІГІ 249
циялық социализм. Мұны әрбір марксист білуге және есте сақтауға тиіс. Бірақ марксист осы теңдік идеясы мен теңгермешіліктің түрлі жоспарлары социалистік емес, буржуазиялық революция міндеттерінің, капита- лизмге қарсы емес, помещиктік және бюрократиялық құрылысқа қарсы күрес міндеттерінің мейлінше толық көрінісі екенін ұмытса, онда ол буржуазиялық-демо- кратиялық революцияның ерекше міндеттерін тарихи тұрғыдан қарау жөніндегі өз ісіне опасьтздық жасаған болар еді.
Не пруссиялық типтегі эволюция болады: крепост- ник-помещик юнкерге айналады. Мемлекет ішіндегі по- мещиктік өкімет ондаған жылға нығайтылады. Монар- хия. Демократияның орнына «парламенттік формалар- мен қапталған әскери деспотизм» 10°. Теңсіздіктің көбі селодағы және қалған жерлердегі халық арасында орыы алады. Немесе америкалық типтегі эволюция болады. Помещиктік шаруашылықты жою. Шаруа еркін фер- мерге айналады. Халық өкіметі. Буржуазиялық-демо- кратиялық күрылыс. Еркін капитализмнің бастама пункті және шарты ретінде село халқының арасында неғұрлым көбірек теңдік орнату.
Кадеттердің (елді бірінші жолмен бастайтын) екі- жүзділігімен және халықшылдардың (елді екінші жол- мен бастайтын) әлеуметтік-реакциялық утопизмімен боямаланған тарихи альтернатива іс жүзінде, міне, осындай.
Пролетариаттың екінпіі жолды қолдау үшін барлық күш-жігерін салуға тиіс екені анық. Тек осы жағдайда ғана еңбекші таптар буржуазиялық соңғы жалған үміт- тен неғұрлым тез арыла алады,— өйткені теңдік социа- лизмі дегеніміз ұсақ қожайынның соңғы буржуазиялык, жалған үміті. Халық бұқарасы осындай жағдайда ғана, кітаптардан үйренбей, тәжірибеден үйреніп, ең қысңа мерзім ішінде барлық теңгерме жоба құмарлық атау- лының дәрменсіздігін, капитал өктемдігіне қарсы дәрменсіздігін іс жүзіндө байқайды. Пролетариат осындай жағдайда ғана «еңбектік», яғни мещандык, дәстүрлерді неғұрлым тез сілкіп тастайды, қазір ауырт- палығы амалсыздан өзіне түсіп отырған буржуазиялық-
250
В. И. ЛЕНИН
демократиялық міндеттерден ңұтылады, сөйтіп өзінің жеке, нағыз таптық, яғни социалистік міндеттеріне тугелдей беріледі.
Буржуазиялық-демократиялық міндет пен социалис- тік міндеттің арасалмағын түсінбеушілік қана кейбір социал-демократтарды буржуазиялық революцияны ақырына дейін жеткізу саясатынан қорңуға мәжбүр етеді.
Буржуазиялық революцияның міндеттері мен мәнін түсінбеушілік қапа мынадай пайымдауларды туғызады: «Ол (біздіц революция) сайып келгенде шаруалардың мүдделерінен келіп туған жоқ, ал (??) дамып келе жатқан буржуазиялық қоғамның мүдделерінен туған» немесе «мұның өзі буржуазиялық революция, сондыц- тан да (!!??) ол шаруалар туының астында және олар- дың басшылығымен жүре алмайды» («Народная Дума- ның» 4 апрельдегі 21-номері). Сонда Россиядағы шаруалар шаруашылығының басқа бір өзге, буржуазия- лық емес, негізде тұрғаны ғой! Шаруалар бұқарасының мүдделері дегеніміздің өзі де «буржуазиялық қоғамды» мейлінше толық, дереу және кең көлемде «дамыту», «пруссиялық» емес, «америкалық» жолмен дамыту. Mine, сондықтан да буржуазиялық революция «шаруалар- дың басшылығымен» (дұрысында: шаруалар кадеттер мен социал-демократтар арасында ауытқи отырып, жал- пы және тұтас алғанда социал-демократтардың соңы- нан еретін болса, пролетариаттың басшылығымен) журе алады. Буржуазияның басшылығымен болатын бур- жуазиялық революция тек қапа аяқталмаған револю- ция (яғни турасын айтқанда, революция емес, тек реформа) бола алады. Революция тек пролетариат пен шаруалардың басшылығымен ғана нағыз революция бола алады.
«Наше Эхо» №№ 10 және 12, 5 жэне 7 апрелъ, 1907 ж.
«Нашс Эхо» газетгніц тексті бойыпша басылып отыр
251
«И. Ф. БЕККЕРДІҢ, И. ДИЦГЕННІҢ, Ф. ЭНГЕЛЬСТІҢ, К. МАРКСТІҢ ЖӘНЕ БАСҚАЛАРДЫҢ Ф. А. ЗОРГЕГЕ ЖӘНЕ БАСҚАЛАРҒА ЖАЗҒАН ХАТТАРЫ» ДЕГЕН КІТАПТЫҢ ОРЫСША АУДАРМАСЫНА АРНАЛҒАН
АЛҒЫ СӨЗ
1907 ж. 6 (19) апрелъде жазылған
1907 ж. С-Петербургте П. Дауге Кітаптыц тснсті бойыніиа
шығарған кгтапта басылған басылып отъі/р
253
Маркстің, Энгельстің, Дицгеннің, Беккердің және өт- кен ғасырдағы халықаралық жұмысшы қозғалысының басқа да көсемдерінің орыс жұртшылығына ұсынылып отырған хаттарының жинағы біздің алдыңғы қатарлы маркстік әдебиетімізге қажетті толықтыру болып та- былады.
Біз бұл хаттардың социализм тарихы үшін жәие Маркс пен Энгельстің қызметін жан-жақты корсету үшін қажетті екендігіне бұл арада егжей-тегжейлі тоқ- талып жатпаймыз. Істің бұл жағын түсіндіріп жату- дың қажеті жоқ. Тек мынаны айта кетелік: басылып отырған хаттарды түсіну үшін Интернационал тарихы (қараңыз: Jekk: «Интернационал». «Знание» басып шығарған орысша аудармасы), одан соң неміс және американ жұмысшы қозғалысының тарихы (қараңыз: Фр. Меринг: «Герман социал-демократиясының тари- хы» және Морис Хилквит: «Америкадағы социализм тарихы»), т. т. жөніндегі негізгі еңбектермен танысу қажет.
Сондай-ақ біз бұл арада осы хат-хабар алы- судың мазмұны жөнінде жалпы очерк және бұл хат- тардың жазылған түрлі тарихи кезеңдеріне баға бер- мекші емеспіз. Меринг өзінің «Der Sorgesche Briefwechsel» («Neue Zeit», 25. Jahrg., Nr. 1 und 2) деген мақаласыпда бұл міндетті өте жақсы орындады, басты- рушы бұл мақаланы, бәлкім, осы аудармаға қосымша етер немесе оз алдына орысша жеке басылып шығар 101.
254
В. И. Л Е Н И Н
Біз бастан кешіріп отырғап революциялық заманда орыс социалистері Маркс пен Энгельстің 30 жылдай (1867—1895) дерлік уақыттың ішіндегі қызметінің же- ке қарым-қатынастарымен танысудан күресуші проле- тариаттың алатын сабақтарына ерекше назар аудара- ды. Сондықтан Маркс пен Энгельстің Зоргеге жазған хаттарымен оқушыларды таныстырудағы алғашқы әре- кеттер біздің социал-демократиялық әдебиетімізде де орыс револіоциясыпдагы социал-демократиялық такти- каның «айбыпды» мәселелерітіо байлапысты жасалган- дығы таңырқарлық емес (плехановтық «Современная Жизнь» 102, меньшевиктік «Үн қосу» 103). Біз оқушы- лардың назарын басылып отырған хаттардың Россияда- ғы жұмысшы партиясының қазіргі уақыттағы міндет- тері тұрғьісынан қарағанда ерекше маңызды жерлеріне баға беруге аудармақпыз.
Маркс пен Эигельс өздерінің хаттарында бәрінен де горі ағылпіын-америкап жәпе неміс жұмысшы қозғалы- сының кокейтесті мәселелорі жопінде жиі-жиі пікір айтып отырды. Бұл түсінікті де, өйткепі олар сол кезде Англияда тұрып, оздеріпіц американ жолдасымен хат жазысып тұрғап пемістер болды. Маркс неміс социал- демократы Кугельманға жазған хаттарында француз жұмысшы қозғалысы жөпінде және әсіресе Париж Коммунасы жөнінде анағұрлым жиі және егжей-тег- жейлі пікір айтып отырды *.
Маркс пен Эпгельстіц ағылшыи-американ және неміс жұмысшы қозғалысының мәселелері жөніндегі пікірле- рін салыстырып кору оте-мөте ғибрат аларлық нәрсе. Егер, бір жағынан, Германияпың, екінші жағынан, Англия мен Американың капиталистік даму сатылары түрліше екендігін, буржуазияның осы елдердің барлық саяси өмірінде тап ретінде үстемдік ету формаларының түрліше екендігін ескерсек,— онда әлгі айтылған са- лыстыру ерекше зор маңыз алады. Ғылыми тұрғыдан алып қарағанда, мұнан біз материалистік диалектика- ның шағын үлгісін көреміз, белгілі бір саяси жәнө эко- * Қараңыз: «К. Маркстің доктор Кугельманға жазған хаттары». Ау- дарманың редакциясын қарап, алгы сөз жазған Н. Ленин. СПБ. 1907 ж. (Қараңыз: Шығармалар толық жинагы, 14-том, 403—412-беттер. PedJ
Ф. А. ЗОРГЕГЕ ЖАЗЫЛҒАН ХАТТАРҒА АЛҒЫ СӨЗ 255
номикалық жағдайлардың нақты ерекшеліктеріне сәй- кес қолданғанда мәселенің әр түрлі пупкттерін, әр алуан жақтарын бірінші қатарға қойып, баса көрсете білгендікті байқаймыз. Жұмысіпы партиясының прак- тикалық саясаты мен тактикасы тұрғысынан алғанда, мұнан біз «Коммунистік манифесті» жасаушылардың күресуші пролетариаттың міндеттерін түрлі елдердегі ұлттық жұмысшы қозғалысының түрлі кезеңдеріне қол- дануға болатын етіп белгілеудің шағын үлгісін көреміз.
Маркс пен Энгельс ағылшын-американ социализміиде оның жұмысшы қозғалысынан қол үзгендігін бәрінеп де гөрі қатты сынайды. Англиядағы «Социал-демокра- тиялық федерация» 104 мен американ социалистерінің марксизмді догмаға, «қатып ңалған (starre) орто- доксияға» айналдырғаны үшін, марксизмді «іске бас- шылыц деп білмей, сенім символы» 105 деп білгені үшін, оларды төңірегіндегі, теория жағынан дәрмеисіз, бірақ жанды, бұқаралық, құдіретті жұмысшы қозғалысына жанаса білмейтіндігі үшін айыптау Маркс пен Энгельс- тің Англиядағы «Социал-Демократиялық федерация» (Social-Democratic Federation) мен американ социа- листері туралы көптеген пікірлерінің бәріне арқау бол- ды. Энгельс өзінің 1887 ж. 27 январьда жазған хатында былай дейді: «Егер біз 1864 жылдан 1873 жылға дейін- гі дәуірде үнемі біздің программамызды ашықтан-ашық мойындағандармен ғана қоян-қолтық болуды әр- қашан тілеген болсақ, қазір де біз қай жерде болған болар едік?» 106. Ал мұнан бұрынғы (1886 ж. 28 декабрь- дегі) хатында ол Америкадағы жұмысшы табына Ген- ри Джордж идеяларының ықпалы туралы мәселені қоз- ғай келіп, былай деп жазады:
«Теория жағынан кіршіксіз программаға берілген жүз мыңдаған дауыстан гөрі, қазіргі уақытта нағыз («bona fide») жұмысшы партиясына ноябрь айында берілгец бір немесе екі миллион жұмысшының даусы шексіз маңызды».
Бұл — өте ^қызықты жерлері. Бізде хаттың бұл жер- лерін «жұмысшы съезі» идеясын немесе Лариннің «ке- ңейтілген жұмысшы партиясы» дегені тәрізді бірдецені
256
В. И. Л ЕНИН
қорғау үшін пайдалануға асыққан социал-демократтар табылды. Біз Энгельсті мұндай ұшқары «пайдаланушы- лардан»: мұны неліктен «соліпыл блокты» қорғау үшін пайдаланбайсыздар? деп сұраймыз. Цитат алынған хат- тар жұмысшылардың Америкадағы сайлау кезінде Ген- ри Джорджға дауыс берген кезінде жазылған. Орысқа күйеуге шығып, Энгельстің шығармаларын аударған американ Вишневецкая ханым, Энгельстің оған қайтар- ған жауабына қарағанда, Энгельстен Г. Джорджды мық- тап сынауды сұраған. Энгельс былай деп жазады (1886 жылғы 28 декабрьде): бұлай істеуге элі мезгіл жеткен жоц, өйткені жұмысшы партиясы аса мінсіз емес про- грамма негізінде-ақ қалыптаса берсін. Жүре келе жұ- мысшылардың өздері де істіц мәнін ұғынып, «өздерінін; қатесінен сабақ алады», ал «бәрібір, қандай программа- ның негізінде болмасын, жұмысшы партиясының ұлт- тық жағынан бірігіп-нығаюына» бөгет жасауды «мен үлкен қате деп санар едім» 107.
Әрине, Г. Джордж идеяларының социалистік көзқа- рас тұрғысынан алғанда, мүлде ақылға сыймайтынды- ғын және реакцияшылдығын Энгельс өте жақсы ұғы- нып, оны талай рет атап айтты. Зоргеге жазған хат- тарының ішінде К. Маркстің 1881 жылғы 20 июньде жазылған өте қызық бір хаты бар, бұл хатында ол Г. Джорджға радикал буржуазияныц идеологы деген баға береді. «Теория жағынан Г. Джордж мүлде артта қалған адам» (total аггіёге),—- деп жазды Маркс108. Дәл осы нағыз социалист-реакционермен сайлауға бірге ба- рудан Фр. Энгельс қорыққан жоқ, тек бұқараға «өзі жасаған қателерінің нендей зардабы болатынын» (Эн- гельс, 1886 жылғы 29 ноябрьде жазылған хатта) 109 кү- ні бұрын айта алатын адамдар болса болғаны.
Американ жұмысшыларының сол кездегі ұйымы «ең- бек рыцарьлары» (Knights of Labor) 110 туралы Энгельс сол хатында былай деп жазды: «олардың ең нашар жа- ғы (дәл айтқанда: шірік жағы, faulste)—саяси тар- тынша^тығы болды...». «Қозғалысқа жаңадан кіріскен әрбір елдің алғашқы аса маңызды адымдарының бірі — дербес жұмысшы партиясын ұйымдастыру болуға тиіс,
Ф А. ЗОРГЕГЕ ЖАЗЫЛҒАН ХАТТАРҒА АЛҒЫ СӨЗ 257
бұған қандай жолмен болса. сондай жолмен қол жетсін, тек ол нағыз жұмысшы партиясы болса болғаны»111.
Бұдан социал-демократиядан бейпартиялың жұмыс- шы съезіне және т. т. секіріп түсуді қорғайтын ешқан- дай қорытынды шығаруға болмайтыны айқып. Кімде- кім Энгельстің марксизмді «догмаға», «ортодоксияға», «сектанттыққа» және т. т. дейін төмендеттің деген айыптауына тап болғысы келмесе, бұдан сайлау науқа- нын кейде радикал «социал-реакционерлермен» бірге жүргізуге жол беруге қажет деген қорытынды жасауға тиіс.
Бірақ осы американ-орыс салыстырмаларына тоқта- лудан гөрі (біз бұларды өзімізге қарсы адамдарға жауап беру үшін сөз қылуға тиістіміз),— ағылшын-американ жұмысшы қозғалысының негізгі белгілеріне тоқталу, әрине, анағұрлым қызықты. Бұл белгілер — проле- тариат алдында қандай да болсын ірі, жалпы ұлттық демократиялыц міндеттердің тұрмауы; пролетариаттың буржуазия саясатына толық бағындырылуы; бір топ, ат төбеліндей социалистердің пролетариаттан сектанттық- пен қол үзуі; социалистердің сайлау кезінде жұмысшы бұқарасының алдында ешбір табысқа жете алмауы және т. б. Кімде-кім осы негізгі жағдайларды ұмытып, «американ-орыс салыстырмаларынан» кең қорытынды жасамақ болса, ол адам мейлінше ұшқарылық көрсе- теді.
Егер Энгельс мұпдай жағдайда жүмысшылардың экономикалық ұйымдарыпа көп көңіл бөлсе, оның себе- бі мынада: әңгіме пролетариаттың алдыиа таза социа- листік міндеттер қоятын иеғұрлым қалыптасқан демо- кратиялық тәртіптер жайында болып отыр.
Егер Энгельс нашар программамен болса да дербес жұмысшы партиясы болуының маңыздылығына көп көңіл бөлсе, оның себебі мынада: әңгіме жұмысшылар- дың ешқандай да саяси дербестігі туралы осы уақытқа дейін ешбір ауызға алынбаған,— жұмысшылар саясат- та көбінесе буржуазияға еріп келген және еріп те отырған елдер жайында болып отыр.
Бұл сияқты пайымдаулардан алынған қорытынды- ларды, пролетариат өз партиясын либерал буржуалар-
258
В. И. Л Е Н И Н
дан бұрып құрған,— пролетариаттың дәстүрінде бур- жуазия саясат құмарларыпа дауыс берудің нышаны да жоқ,— кезекте тікелей социалистік міндеттер емес, буржуазиялық-демократиялық міндеттер тұрған елдер- ге немесе тарихи кезеңдерге қолдануға тырысу,— осылай етуге тырысу — Маркстің тарихи методын қорлау деген сөз.
Егер біз Энгельстің ағылшын-американ қозғалысы туралы пікірлерін пеміс қозғалысы туралы пікірлері- мен салыстырсақ, біздің ойымыз оқушыға бұдан да гөрі айқыныраң болады.
Басылып отырған хаттарда мұндай пікірлер өте көп және олар өте қызықты. Сөйтіп, осы пікірлердің барлы- ғына арқау болып отырған мүлдем басқа нәрсе: жұмыс- шы партиясының «оң қанатынан» сақтандыру, социал- демократиядағы оппортунизмге қарсы аяусыз (1877— 1879 жылдары Маркс айтқандай — кейде өршелене) соғыс ашу.
Мұны ең алдымен хаттардан алынған цитаттармсп дәлелдеп алып, содан кейін бұл қүбылысқа баға беруге кіріселік.
Бұл арада ең алдымен К. Маркстің Хёхберг пеп К° туралы пікірлерін атап корсетуге тура келеді. Фр. Меринг өзінің «Der Sorgosche Briefwechsel» деген ма- қаласында Маркстің оппортуиистерге қатты айтқаи сөздерін, Энгельстің де кейіигі кезде қатты айтқан сөздерін жұмсартуға тырысады, біздіц ойымызша, бұған шамадан тыс тырысады. Атап айтқанда, Хёхберг пен К° жөнінде, Меринг өзіпіц Лассаль мен лассаль- іпылдарға112 Маркс теріс баға берді деген пікірін қаса- рыса қорғайды. Тағы да айтамыз, бұл арада бізге керектісі Маркстің нақ қайсыбір социалистерге қатты айтқандарының дұрыстығыпа пемесс асыра айтылған- дығына тарихи баға беру емес, Маркстің жалпы алған- да социализмдегі белгілі бір атымдарта берген принцип- ті бағасы.
Маркс неміс социал-демократтарының лассальшыл- дармен және Дюрингпен компромисс жасасқанына өкініш білдіріп (1877 ж. 19 октябрьде жазылған хаты), «социализмге «неғұрлым жоғары идеалистік» бағыт
Ф. А. ЗОРГЕГЕ ЖАЗЬІЛҒАН ХАТТАРГА АЛҒЫ СӨЗ
259
беруді, яғпи опың материалистік базасын — (опы пай- даланбастан бұрын объективті түрде мұқият зерттеп алуды талап ететін базасын) — әДілеттік, бостандық, теңдік және fraternite (бауырластық) тәңірлері атаулы- мен қоса жаңа мифологиямен ауыстыруды өздеріне мақсат етіп қойған кілең дүмбілез студенттер меи асқан ақылды докторлардың» («доктор» немісше — ғылыми дәреже, біздің «кандидатымызбеп» немесе «универси- тетті 1-разрядпен бітіргеп адамымызбеп» бірдей) «бү- тіндей бандасымен» компромисс жасасуын да айыптай- ды. «Осы бағыт өкілдерінің бірі — партияға келіп «киліккен» «Zukunft»113 журналын шығарушы доктор Хёхберг — ол «мейліише адал» ииетімен-ақ келді делік, бірақ мен «ниет» атаулыға түкіремін. Оның «Zukunft» программасынан өткен жексұрын нәрсе және одан өткен «шағын талап» жарың дүниеден сирек кездеседі» (№ 70 хат)114.
Маркс осыдан екі жылдай уақыт өткенпеп кейіп (1879 ж. 19 септябрьдо) жазылған басқа бір хатыпда, өзімен Энгельс екеуі И. Мостты жақтайды-мыс дегеп осекті теріске шығара келіп, неміс социал-демократия- льщ партиясындағы оппортупистерге өзінің көзқарасы жайында Зоргеге егжей-тегжейлі баяндайды. «Zukunft» журналын Хёхберг, Шрамм және Эд. Бершптейн шы- ғарды. Маркс пен Энгельс мұндай басылымға қатысу- дан бас тартты, ал сол Хёхбергтің қатысуымеп жәпе оның ақшалай көмек корсетуімен партияпың жаңа ор- ганын құру туралы сөз қозғалған кезде, Маркс пеп Энгельс ең алдымен «докторлардың, студенттердің жә- не катедер-социалистердің» осындай «қойыртпағына» бақылау жасап отыру үшін өздері тағайындаған жауап- ты редактор Гиршті қабылдауын талап етті, ал содан кейін: егер Хёхбергтің, Шраммның, Бернштейннің бағыты өзгермейтін болса, «теория мен партияны бұл сияқты кемсітушілікке (Verluderung — немісше одан да гөрі куіиті сөз)» қарсы аптық күресетінін ескертіп, Бебельге, Либкпехтке және социал-демократиялық пар- тияның басқа да көсемдеріне тікелей нұсқау хат жол~ дады.
260
В. И. Л Е Н И II
Бұл — неміс социал-демократиялық партиясындағы Меринг озінің «Тарихында» «Лайсаң жыл» («Ein Jahr der Verwirrung») деп жазған мезгіл еді. Партия «ерек- ше заңнан» соң әуелі Мосттың анархизміне және Хёх- берг пен К°-ның оппортунизміне ұшырап, бірден дұрыс жол таба алмады. «Теория жағынан нольге тең, практи- ка жағынан түкке жарамсыз бұл адамдар,— деп жазды Маркс Хёхберг пен К° жайында,— социализм орнатқы- сы келеді (олар социализммен университет рецепті арқылы ғана таныс) және, ең алдымен, социал-демокра- тиялық партияны баяу партия етіп, өздерінің білімі шала-шарпы болса да, жұмысшылардыц көзін ашқысы келеді, немесе, жұмысшыларға, өздері айтқандай, «бі- лім элементтерін» дарытқысы келеді және, оның үстіне, олар бәрінен бұрын ұсақ буржуазияның көз алдында партияның маңызын көтеруді өздеріне міндет етіп қояды. Ңайткенмен де олар контрреволюциялық бей- шара мылжыңдардап басқа ешкім де емес» 115.
Маркстің «оршелене» шабуыл жасауынаи оппорту- нистер шегінді және... үпдерін ошірді. Маркс өзінің 1879 ж. 19 ноябрьде жазған хатында Хёхберг редакция- лық комиссиядан аласталды, партияның Бебель, Либк- нехт, Бракке және тағы басқа ықпалды жетекшілерінің бәрі Хёхбергтің идеясынан бас тартты деп хабарлай- ды116. Социал-демократияның партиялық органы «Со- циал-Демократ» 117 сол кезде партияның революциялық қанатында болған Фольмардың редакциялауымен шыға бастады. Тағы бір жыл өткен соң (1880 ж. 5 ноябрьде) Маркс Энгельс екеуінің осы «Социал-Демократтыц» «бейшара» (miserabel) түрде басқарылуына қарсы үздіксіз күрескенін және жиі-жиі аяусыз күрескенін («wobei’s oft scharf hergeht») айтады. Либкнехт 1880 жылы Маркске барып кездесіп, барлъің жатынан «жақ- сару» басталады деп уәде берді118.
Тыныштық қайта орнады да, тартыс басылып қалды. Хёхберг шеттеп кетті, ал Бернштейн қалай дегенмен де 1895 жылы Энгельс қайтыс болғанға дейін... револю- цияшыл социал-демократ болды.
Бұл күрес жайында өтіп кеткен іс ретінде айта келіп, Энгельс 1882 ж. 20 июньде Зоргеге былай деп жазады:
Ф. А. ЗОРГЕГЕ ЖАЗЫЛҒАН ХАТТАРҒА АЛҒЫ СӨЗ
261
«Жалпы алғанда Германиядағы істің беталысы өте жақсы. Рас, партиялық әдебиетщі мырзалар партия ішінде реакциялық бетбұрыс туғызуға тырысты, бірақ олар оңбай жеңілді. Жұмысшы социал-демократтардың барлың жерде қорлыққа ұшыратылуы оларды бұдан үш жыл бұрынғыдан анағұрлым революцияпіыл ете түсті... Бұл мырзалар (партиялық әдебиетшілер) қайт- ксп күнде де жуастығымен, копгіштіғімен жәпе құрдай жорғалауымен оздерін дорекі түрде әдеби табыстан айырған социалистерге қарсы заңды қайткен күнде де жойғысы келді. Бұл заң бұзылысымен, сөз жоқ, жікке бөліну пайда болады, сөйтіп Фирек пен Хёхберг және т. б. мырзалар оң қанат ңұрып, бөлініп қалады; олар мүлде бірте-бірте үндеріп өшіргенше олармеп ауық- ауық келіс сөз жүргізуге болады. Бұл пікірді біз социа- листерге қарсы заң шығысымен-ақ іле-шала Хёхберг пен Шрамм «Ежегодпикте» партия жұмысыпа берілгеи барып тұрған пасық бағаны басып шығарып, партия тарапынан неғүрлым әдепті, тәлімді және сыпайы қи- мыл жасалуын талап еткен кезде айтқан болатын- быз»119 (gebildetes-тің орнына —«jebildetes». Энгельс неміс әдебиетіпілершіц берлиндік акцентін айтып отыр).
Бернштейниада 120 туралы 1882 жылғы болжам 1898 және одан кейінгі жылдары тамаша дәлелденді.
Міне, содан бері, әсіресе Маркс қайтыс болғаннан кейін, Энгельс,— асыра айтпағанның өзінде: талмас- тан — неміс оппортунистері майыстырған «таяқты қай- та түзетіп» отырды.
1884 жылдың аяғы. Пароход қоғамдарына жәрдем беруді («Dampfersubvention» Мерингтің «Тарихынан» ңараңыз) жақтап дауыс берген рейхстагтағы неміс социал-демократ депутаттарының «мещандық соқыр сенімдері» айыпталды. Энгельс Зоргеге бұл мәселе жө- нінде көп хат жазысуға тура келетінін айтады (1884 ж. 31 декабрьде жазылған хат) 121.
1885 жыл. «Dampfersubvention»-HbiH; бүкіл тарихына баға бере келіп, Эпгельс «іс жікке бөлінумен тына жаз- дады» деп жазады (3 июньде). Социал-демократия де- путаттарының «филистерлігі» «орасан зор» болды. Ю 15-том
262
В. И. ЛЕНИН
«Германия сияқты елде ұсаң буржуазиялық-социалис- тік фракцияның болуы сөзсіз»,— дейді Энгельс 122.
1887 жыл. Фирек (Хёхберг типтес социал-демократ) сияқты адамдарды депутат етіп сайлау арқылы партия өзінің беделін түсіреді деп жазған Зоргеге Энгельс жауап қайтарады. Амал қашпа,— деп қынжылады Энгельс,— жұмысшы партиясы рейхстагңа сайлайтып жақсы депутаттарды қайдан алады. «Оц қапаттағы мырзаларға олар тек социалистерге қарсы зац болғап- дықтан ғана сыйысып отырғаны, ал партияның тынысы кеңіген біріпші күні-ақ олардың партиядан аласталы- натыны мәлім». Әрипе, жалпы алғапда «партия өзінің парламенттік ерлерінен төмен тұрғанпан гөрі жоғары тұрғаны» (1887 ж. 3 март) артық. Либкнехт—ымыра- шыл,— деп мұц айтады Энгельс,— ол алауыздықтарды бос создермен бүркемелей береді. Бірақ іс жікке болі- нуге дейін жеткен кезде,— шешуші сәтте ол бізбеп бірге болады 123.
1889 жыл. Парижде халықаралық социал-демокра- тиялық екі конгресс болды124. Оппортунистер (француз поссибилистеріпің125 бастауымен) революцияшыл со- циал-демократтардап болініп шықты. Энгельс (бұл кез- де ол 68 жаста еді) олармен шайқасқа албырт жас адамдай араласты. Бірқатар хаттар (1889 ж. 12 январь- дан бастап, 20 июльге дейін) оппортунистерге қарсы күреске арналған. Оппортунистер ғана емес, сонымен ңатар ымырашылдығы үшіп Либкнехт, Бебель және басқа немістер де сыбағасын алды.
Поссибилистер үкіметке сатылып кетті,— деп жаза- ды Энгельс 1889 ж. 12 январьда. Ал ағылшын «Социал- демократиялық федерациясының» (S. D. Ғ. мүшелерін ол поссибилистермен одақтасып кетті деп әшкерелей- ді126. «Осы қарғыс атқан съезге байлаиысты зыр қағу және бұл жөнінде орасан көп хаттар жазу менің басқа еш нәрсеге уақытымды қалдырмайды» (1889 ж. 11 май). Поссибилистер әрекет етуде, ал біздің адамдары- мыз ұйқыдан бас көтермейді,— деп кейиді Энгельс. Ңа- зір Ауэр мен Шиппель де біздің поссибилистер конгре- сіне баруымызды талап етеді. Бірақ мұның өзі «ақы- рында» Либкнехттің көзін ашты. Энгельс Бернштейнмен
Ф. А. ЗОРГЕГЕ ЖАЗЫЛҒАН ХАТТАРҒА АЛҒЫ СӨЗ 263
бірге оппортунистерге ңарсы памфлеттер жазады (бұларға Бернштейн қол қойды,— Энгельс мұны: «біз- дің памфлеттеріміз» деп атайды) 127.
«Поссибилистердің жағында бүкіл Европада S. D. Ғ.* дан басқа социалистік ұйымдардың бірде-бірі жод (1889 ж. 8 шонь). Олай болса, олардың кейін қарай социалистік емес тред-юнионға келуден басңа шарасы жоқ» (бұл біздің кеңейтілген жұмысшы партиясын, жұмысшы съезін және т. т. жақтайтын адамдарымыз- дың есінде болсын!). «Америкадан оларға еңбек ры~ царъларынан бір ғана делегат келеді». Дұшпан — сол бакунишпілдерге қарсы күрескендегі дұшпан: «бар айырма сол, анархистер туы поссибилистер туымен алмастырылған, концессия үшін бөлшектеп сату, ал бастысы басшыларға керекті жылы орындар үшін (қалалық думаның, еңбек биржасының және т. т. мү- шелігі) өз принциптерін буржуазияға баяғы бір сатып жіберу». Брусс (поссибилистердің көсемі) пен Гайнд- ман (поссибилистермен біріккен S. D. Ғ. косемі) «авто- ритарлық марксизмге» шабуыл жасап, «жаңа Интерна- ционалдың ұйтқысы» болғылары келеді.
«Сен немістердің соншалықты аңқаулығын түсіне алмайсың! Бұл арада істің мәнісі, шынында, неде еке- нін тіпті Бебельдің озіне ұғындыру үшін маған коп күш жұмсауға тура келді» (1889 ж. 8 июнь) 128. Сөйтіп, екі конгресс болып, революцияшыл социал-демократ- тардың саны поссибилистерден (тред-юнионшылдармен, S. D. Ғ.-мен және австриялықтардың бір бөлегімен жәие т. т. біріккен поссибилистерден) асып түскен кез- де, Энгельстің қуанышы қойнына сыймайды (1889 ж. 17 июль) 129. Ол Либкнехттің және басқалардьщ ымы- рашылдық жоспарлары мен ұсыныстарының өтпей қалғанына қуанады (1889 ж. 20 июль). «Ал біздің сентиментальды ымырашыл ағайындарымыздың өздері- нің татулығы үшін жанды жерінеи қатты соққы жегені сауап болды»- «Бәлкім, бұл соққы олар үшін біраз уақытқа дейін ем болар» 13°.
...Мерингтің («Der Sorgesche Briefwechsel») Маркс пен Энгельс «сыпайыгершілікпеп» сөйлеуге ұмтыла бермейтін деуі дұрыс: «соқңы бергенде көп ойланып 10*
264
В. И. Л Е Н И Н
жатпайтын еді, бірақ өздеріне тиген әрбір соққыға да қынжылмайтын». «Егер сіздер өздеріңіздің түйреуіш- пен түйреулеріңіз менің көпті көрген, әбден иі қанған, цалың теріме отеді деп ойлайтын болсаңыздар,— деп жазды бірде Энгельс,— онда сіздер қателесесіздер» 131. Өздерінің бойына біткен осы төзімділікті,—деп жазады Меринг Маркс пен Энгельс туралы,— олар басқаларда да бар деп ойлаушы еді.
1893 жыл. «Фабийшылдар» 132 жазаланды, берн- штейншілдер туралы пікір айтқанда осы жазалау жөнінде де айтуға тура келеді... (өйткені Бернштейн өз оппортупизмін Апглияда «фабийшылдар» арқылы текке «тәрбиелеген» жоқ қой). «Мұндағы Лондондағы фабийшылдар — мансапқорлардың бандасы, алайда олардың әлеуметтік төңкерістің болмай қалмайтынды- ғын түсіпуге акылы жетеді; бірақ олар бұл орасан үл- кен жұмысты бір ғана дөрекі пролетариатқа беріп қою- ға сенбей, пролетариатқа басшылықты өз қолына алмақ. Революциядан зәресі ұшу — олардың негізгі принципі. Олар par excellence * «интеллигепттер». Олардың социализмі муниципальдық социализм: ең болмағанда, алғашқы кезде өндіріс құрал-жабдықтарына ұлт ие болмай, коммуна ие болу керек. Олар өздерінің социализмін буржуазиялық либерализмнің ең ақырғы, бірақ сөзсіз болатып нәтижесі етіп суреттейді. Осыдан келіп олардың тактикасы: либөралдармеп жау есебінде батыл күреспеу керек, қайта оларды социалистік қорытындыларға қарай итермелеу керек, яғни оларды алдап соғу керек, «либерализмге социализмді сіңіру керек», социалистік кандидаттарды либералдарға қар- сы қоймау ксрек, қайта оларды либералдарға тықпалай беру керск, яғни оларды алдап откізіп отыру керек... Бірақ, олар бұлай еткенде не өздері алданып, не социа- лизмді алдайтындығын, әрине, түсінбейді.
Фабийшылдар түкке тұрғысыз нәрселермен цатар, бірнеше насихаттық жақсы шығармаларды да басып шығарды, ал мұның өзі осы салада ағылшындардың істсгсн барлық пәрсссшің ішіпдегі ең оцдысы. Бірақ
— көбінесе. Ред.
Ф. А. ЗОРГЕГЕ ЖАЗЫЛҒАН ХАТТАРҒА АЛҒЫ СӨЗ
265
олар өздерінің ерекше тактикасыиа — тап күресін бүр- кемелеуге — қайтып оралса болғаны, іс жаманға айна- лады. Олар тап күресі үшін Марксті және біздің бәрі- мізді өлердей жек көреді.
Фабийшылдардың буржуазиялық жэқтаушылары, әрине, кеп, сондықтап олардың «коп ақшалары» да бар...» 133.
СОЦИАЛ-ДЕМОКРАТИЯДАҒЫ ИНТЕЛЛИГЕПТТІК ОГІПОРТУНИЗМГЕ БЕРІЛГЕН КЛАССИКАЛЫҚ БАҒА
1894 жыл. Шаруалар мәселесі. «Континентте,— деп жазады Энгельс 1894 ж. 10 ноябрьде,— қозғалыстың күшейе бастауына қарай, онан да көп табыстарға жету талабы да күшейіп келеді, ал шаруалардың соңына түсу, сөздің дәлме-дәл мағынасында айтқанда, модаға айналып барады. Ең алдымен француздар Лафарг арқылы Нантта: ұсақ шаруалардың күйзелуін тездету біздің ісіміз емес екені былай тұрсын — бізде ол тура- лы капитализм қам жейді,— қайта мемлекеттік қазы- наның, өсімқорлар мен ірі жер иелерінің зәбірлеуінен тікелей қорғау керек, деді. Бірак, біз мұнымен әсте келісе алмаймыз, өйткені мүның өзі, біріншіден, есуас- тық, ал, екіншіден,— мүмкін де емес. Оның артынша Франкфуртта Фольмар сөз сөйлейді, ол тегіндь шаруа- ларды сатып алуға тырысады, ал жоғарғы Баварияда Фольмар істес болып отырған шаруа, Рейн жағасында- ғы борышқа батып, еңсесі түскен ұсақ шаруа емес, қайта еркек, әйел батырақтарды қанап, мал мен астық сатып сауда жасайтын орта шаруа және дербес ірі егінші. Ал мүнымен барлық принциптерден бас тартпай тұрып келісу мүм-кін нәрсе емес» 134.
1894 жыл, 4 декабрь: «...Бавариялықтар мүлде оппортунисшіл болып алды және жай ғана халық партиясына айналуға аз-ақ қалды (мен көсемдердің көпшілігі және партияға жаңадан кірген, көптеген жа- ңа адамдар туралы айтып отырмын); олар Бавария ландтагында бюджеттің тұтас қабылдануын жақтап дауыс берді, әсіресе Фольмар шаруалар арасында үгіт
266
В. И. ЛЕНИН
ұйымдастырды, ондағы мақсаты — батырақтарды емес, жоғарғы бавариялың ірі егіншілерді — 25 акрден 80 акрге дейін (10—30 гектардан) жер иеленетін адам- дарды, яғни жалдама жұмысшыларсыз мүлдем жұмыс істей алмайтын адамдарды, өз жағына тарту еді...» 135.
Біз бұдан Маркс пен Энгельстің неміс социал-демо- кратиялық партиясындағы оппортунизмге қарсы он жылдан астам уақыт бойы үнемі, табандылықпен күре- сіп, социализмдегі интеллигенттік филистерлік пен мещандықты қудалап отырғанын көреміз. Бұл — аса маңызды факт. Неміс социал-демократиясы пролетариат- тың маркстік саясаты мен тактикасының үлгісі бо- лып саналатынын қалың жұртшылық жақсы біледі, бірақ марксизмнің негізін салушылардың бұл партия- ның «оң қанатына» (Энгельстің созі) қарсы үнемі қалай іпайқас жүргізуіне тура келгенін .білмейді. Эн- гельс қайтыс болғаннан кейін көп ұзамай бұл шайқас жасырын шайқастан ашық шайқасқа айналды,— мұ- ның өзі кездейсоқ емес. Бұл — герман социал-демокра- тиясының ондаған жылдар бойындағы тарихи дамуы- ның болмай қоймайтын нәтижесі.
Сөйтіп, енді біздің алдымызда Энгельстің (және Маркстің) кеңестерінің, нұсқауларының, түзетулерінің, қорңыту мен өсиеттерінің екі бағыты мейлінше айқын көрініп отыр. Олар ағылшын-американ социалистерін жұмысшы қозғалысына қосылып, өз ұйымдарындағы өрісі тар жәнө азғын сектанттық рухты жоюға мейлінше табандылыңпен шақырып отырды. Неміс социал- демократтарып олар мейлінше табапдылықпен: филис- терлікке, «парламенттік идиотизмге» (Маркстің 1879 ж. 19 сентябрьде жазған хатында айтқан сөзі) 136, мещан- дың-интеллигенттік оппортупизмге салынып кетпеңдер деп үйретті.
Біздің социал-демократиялың өсекшілердің алғашқы кеңестер туралы пыш-пыш етіп, екінші кеңестерге келгенде жұмған ауыздарын ашпай ңалғаны соларға тән қасиет емес пе? Маркс пен Энгельстің хаттарына баға берудегі мундай сыңаржақтық біздің, россиялық, социал-демократиялық... кейбір «сыңаржаңтықты» жақ- сы көрсетпей ме?
Ф. А. ЗОРГЕГЕ ЖАЗЫЛҒАН ХАТТАРҒА АЛҒЫ СӨЗ
267
Ңазіргі уақытта, халықаралық жұмысшы ңозғалы- сында терең адасу мен ауытқудың белгісі ацғарылып отырған кезде, оппортунизмнің, «парламенттік идио- тизмнің» және филистерлік реформизмнің ұшқарылығы революциялық синдикализмнің оған керісінше үшқа- рылыгын туғызып отырған кезде,— мінс, осы уақытта Маркс пен Энгельстің ағылшын-американ және неміс социализміне енгізген «түзетулерінің» жалпы бағыты ерекше маңыз алады.
Социал-демократиялық жұмысшы партиясы жоц9 парламенттерде социал-демократ депутаттары жоң, нө сайлауда, не баспасөзде және т. т. жүйелі, ұстамды социал-демократиялық саясаты жоц елдерде,— мұндай елдерде Маркс пен Энгельс социалистерді ңайткен кунде де өресіз сектанттықты бұзып, пролетариатты саяси серпілту үшін жұмысшы қозғалысына цосылу керек деп үйретті. Өйткені XIX ғасырдың соңғы үштен бір бөлігінде Англияда да, Америкада да пролетариат ешбір дерлік саяси дербестік көрсеткен жоқ. Бұл ел- дердегі саяси арена — буржуазиялық-демократиялық тарихи міндеттер мүлде дерлік жоқ болып отырған кезде — жұмысшыларды алдауға, аздыруға және сатып алуға піеберлігі жағынан әлемде ешкім тең келмейтін, шат-шадыман, тоқмейіл буржуазияға тугелдей толы болды.
Маркс пен Энгельстің ағылшын-американ жұмысшы қозғалысына берген бұл кеңестерін Россия жағдайла- рына жайдан-жай, тұп-тура қолдануға болады деп ой- лау,— марксизмді оның методъш анықтап, белгілі бір елдердегі жұмысшы қозғалысының нақты тарихи ерек- шеліктерін зерттеу үшін пайдалану емес, фракциялық, интеллигенттік есеппен пайдалану деген сөз.
Керісінше, буржуазиялық-демократиялық револю- ция аяқталмай қалған, «парламенттік формалармен ңапталған әскери деспотизм» (Маркстің «Гота програм- масына сында» айтқан сөзі) 137 үстем болған және үс- тем болып отырған, пролетариат әлдеқашан саясатқа тартылып, социал-демократиялық саясатты жүргізіп отырған елде,—мұндай елде Маркс пен Энгельс жұмыс- шы қозғалысының міндеттері мен қарқынын ең алды-
268
В. И. ЛЕНИН
мен парламенттік кемсітуден, филистерлік төмендету- ден қауіптенді.
Россиядағы буржуазиялық-демократиялық револю- ция дәуірінде біз марксизмнің бул жағын онан сайын баса көрсетуге және оны бірінші кезекке қоюға міндет- тіміз, өйткені бізде коп тараған, «керемет», бай либералдық-буржуазиялық баспасөз коршілес пеміс жұмысшы қозғалысыпың «үлгі боларлық» адалдығы, парламепттік жариялылыгы, қарапайымдылығы меп баяулығы туралы пролетариатқа мыңдағап үп қосьш жар салып отыр.
Орыс революциясының буржуазияшыл опасыздары- ның бұл арам ойлы өтірігі кездейсоқтықтап және кадеттік лагерьдің қайсыбір бұрынғы немесе болашақ министрлерінің жеке бастарының бұзылғапдығынан туып отырған жоқ. Бұл өтірік Россияның либерал по- мещиктері мен либерал буржуаларының экономикалық терең мүдделерінен туып отыр. Сондықтап, бұл өтірік- ке, бұлайша «бұңараны топастапдыруға» («Massenverdummung»— Энгельстің 1886 ж. 29 поябрьдегі хатында айтқан сөзі) 138 қарсы күресте Маркс пеп Эпгельстің хаттары бүкіл Россия социалистері үшіп теңдесі жоқ құрал қызметін атқаруға тиіс.
Либерал буржуалардың арам ойлы өтірігі халыққа неміс социал-демократтарының үлгі боларлық «қара- пайымдылығын» көрсетеді. Бұл социал-демократтардың көсемдері, марксизм теориясының негізін салупіылар, бізге былай дейді:
«Француздардың революциялық бой корсетуі Фирек пен К°-ның (неміс социал-демократиясының парла- менттік фракциясындағы оппортунист социал-демо- краттар) екіжүзділігін бұрынғысынан да гөрі сорақы етіп көрсетті» (әңгіме француз палатасында жұмысшы партиясының құрылуы жайында және француз ради- калдарын француз пролетариатынан бөліп шығарғаи Деказвиль стачкасы жайында болып отыр 139). «Соңғы социалистік айтыстарда тек Либкнехт пен Бебель ғапа шығып сөйледі жәпе екеуі де тауып сөйледі. Біз мұн- дай айтыстармен әжептәуір қоғамда қайтадан көріне
Ф. А. ЗОРГЕГЕ ЖАЗЫЛҒАН XATTAPFA АЛҒЫ СӨЗ 269
аламыз, амал не, бұрып бұл әр уақытта осылай бола бермеп еді. Немістерде, әсіресе олар рейхстагқа осын- шама көп филистерлер жібергеннен соң (алайда, бұл осылай болмай қоймайтын еді), халықаралық әлеумөт- тік қозғалыс басіпыларының ролін атқаруға талас туып отыр, мұның өзі жалпы жақсы нәрсе. Жайбарацат уацытта Германияда барлъиғы да филистерлік болады, сондыңтан мұндай кездерде француз бәсекесінің қысы- мы аса цажет...» (1886 жылғы 29 апрельде жазылғап хат) 140.
Көбінесе неміс социал-демократиясының идеялық ықпалында болып отырған Россия социал-демократия- лық жұмысшы партиясы, міне, осы сабақтарды ең ал- дымен мықтап үйреніп алуға тиіс.
Бізге бұл сабақтарды XIX ғасырдағы ең ұлы адам- дардың жазған хаттарының кейбір жерлері ғана үй- ретпейді,— пролетариаттың халықаралық тәжірибесін олардың дипломатия мен ұсақ мүдделерге жат жол- дастық түрде, тура сынауының бүкіл рухы мен бүкіл мазмұны үйретеді.
Маркс пен Энгельстің барлық хаттары бұл рухқа, шынъінда, қаншалықты дәрежеде толы екенін, рас, біршама жеке түрде болғапымен, ерекше сипатты мыпа бір жерлері корсете алады 141.
1889 жылы Англияда үйретілмеген, мамандығы жоқ, қарапайым жұмысшылардың (газ жұмысшылары, до- керлер және т. т.) жас, тың, жаңа революциялық рух- қа толы қозғалысы басталды. Энгельс бұл қозғалысқа қатты қуанды. Жұмысшылар арасында үгіт жүргізген Маркстің қызы «Тассидің» (Tussy) ролін Энгельс ма- саттана атап корсетеді. «Мұндағы сц жиіркепіпгті пәр- се,— деп жазады Эпгольс 1889 ж. 7 декабрьде Лондон- нап,— жүмысшылардың сүйегі мен қапына сіціп қал- ғап буржуазиялық «құрмөтпіілдік». Ңоғамды толып жатқан, жұрттың бәрі сөзсіз мойындаған, жоғарылы- төменді әлеуметтік жіктерге бөлу дегеніміздің көптен келе жатқаны, беріктігі сонша — бұқараны алдап-ар- баудыц буржуазия үшін ешбір ңиындығы жоқ, бұл жоғарылы-томенді жіктердің барлығыпың да өз «мен- мендігі» бар, «жақсыларды» және «дәрежелілерді»
270
В. И. ЛЕНИН
сыйлау сезімі олардың сүйегіне сіңген. Мәселен, мен Джон Бёрнстің (Burns) өзінің кардинал Маннингке, лорд-мэрге және жалпы буржуазияға кәнігі болғаны- нан гөрі, өз табының ішінде кәнігі болғанын шын ықыласымен мақтаныш ететініне оншама сенбеймін. Ал Чэмпион (Champion)—отставкадағы лейтенант — бұдан көп жылдар бұрын буржуазиялық және, ең алдымен, кертартпа элементтермен істес болып, ал поптардың шіркеулік съезінде социализмді, т. т. уағыз- даған еді. Тіпті мен олардың ішіндегі ең тәуірі деп санайтын Том Мэннің (Mann) озі лорд-мэрмен ертеңгі аста табақтас болатынын айтуды жақсы көреді. Міне осыларды француздармен салғастырғанда ғана, бұл жөнде революцияның қаншалықты жақсы әсер ететінін көресің» 142.
Түсіндіріп жатудың қажеті жоқ.
Тағы бір мысал. 1891 жылы Европада соғыс қаупі төнген еді. Энгельс бұл жөнінде Бебельмен хат жазы- сып, Россия Германияға шабуыл жасайтын болса, не- міс социалистері орыстарға да, орыстардың ңандай да болсын одақтастарына да қарсы аянбай шайқасуға тиіс дегенге келісті. «Егер Германия тұншықтырылатын болса, онымен бірге біз де түншықтырыламыз. Ал істің бет алысы жақсы болған жағдайда, күрестің кескілес- кен сипат алатыны сонша, Германия революциялық шараларға ғана сүйеніп тұра алатын болады, сондық- тап біз, мүмкін оп-оңай-ақ, үкімет басына келуге және 1793 жылды қайталауға мәжбүр болармыз» (1891 ж. 24 октябрьдегі хат) 143.
1905 жылы «якобиндік» перспективалар орыс жұ- мысшы партиясы үшін социал-демократиялық перспек- тива бола алмайды деп, бүкіл дүние жүзіне жар салған оппортунистердің есінде болсын! Энгельс Бебельге социал-демократтардың уақытша үкіметке қатысуына тура келуі мүмкін дегенді ашып айтты.
Социал-демократиялық жұмысшы партияларының міндеттеріне осындай көзқараста болған Маркс пен Энгельс орыс революциясына және оның бүкіл дүние жүзілік аса зор маңызына шын ықыласымен сепген-ді, бұл әбден түсіпікті. Біз бұл хаттан Россияда револю-
Ф. А. ЗОРГЕГЕ ЖАЗЫЛҒАН ХАТТАРҒА АЛРЫ СӨЗ 27 і
ция болуын жиырма жыл дерлік уақыт бойы ынтыға күткендікті көреміз.
Міне, Маркстің 1877 жылы 27 оентябрьде жазган хаты. Шығыстағы дағдарыс 144 Марксті қатты қуанта- ды. «Россия көптен бері-ақ үлкен төңкерістердің қар- саңында тұр, ал бұған қажетті элементтөрдің бәрі әбден пісіп жетілген... Түрік жігіттерінің берген соқ- ңысы арқасында төңкеріс мерзімі көп жылдарға жыл- дамдатылды. Төңкеріс secundum artem («өнердің бар- лың ережелері бойынша») конституциялыц жалпаиіта- нудан басталады да, сұрапыл ойнаққа айналады (іі у aura un beau tapage). Табиғат-ана мейірімділік жаса- са, біз осы салтанатты да көрерміз!» 145. (Маркс ол кезде 59 жаста еді.)
Табиғат-анамыз «бұл салтанатты» Маркстің көруіне мүмкіндік бермеді — мүмкіндік бере де алмас еді. Бі- рақ «конституциялық жалпаштануды» ол болжап айт- ты жәнө оның сөздері Россияпың бірінші жәие екіпші Думалары туралы кеше ғапа жазылған сөз тәрізді бо- лып керінеді. Ал халықты «конституциялық жалпаш- танудан» сақтандыру либералдар мен оппортунистер соншалық жек көретін бойкот жасау тактикасының «нағыз жаны» еді ғой...
Міне, Маркстің 1880 жылы 5 ноябрьде жазған хаты. Ол «Капиталдың» Россияда 146 көп тарауына шатта- нып, сол кезде жаңа ғана пайда болған қаралай бөліс- шілер тобына 147 қарсы шыққан халық ерікшілөрі жағына шығады. Ңаралай бөлісшілердің көзқараста- рындағы анархистік элементтерді Маркс тап басып байқайды, сөйтіп — қаралай бөлісші-халықшылдардың болашақта социал-демократтарға айналу эволюциясын білмей тұрып, білуге мүмкіндігі де болмай тұрып — Маркс өзінің өткір сарказмінің бар күшін жұмсап, ңаралай бөлісшілерге шүйлігеді:
«Бұл мырзалар қандай да болсын саяси революция- лық қимылға қарсы. Россия, олардың пікірішпе, анар- хистік-коммунистік-атеистік мың жылға бір-аң секіруге тиіс. Оның үстіне олар бұл секірісті тым ііп пыстырар- лық доктринерлікпен әзірлеп жатыр. Олардың доктри-
272
В. И. ЛЕНИН
наларының принциптері дейтіні марқұм Бакуниннен алынған» 148.
Социал-демократиянъщ «саяси-революциялық бои көрсетулерінің» 1905 және одан кейінгі жылдардағы Россия үшін қаншалықты маңызды екенін Маркстің қалай бағалайтынып осыдан байқауға болады *.
Міне, Энгельстің 1887 жылы 6 апрельде жазғаи хаты: «Оның есесіне, шамасы, Россияда дағдарыс бол- ғалы тұр. Соцғы жасалған қастандықтар үлкен абыр- жушылық туғызды...». 1887 ж. 9 апрельдегі хатта да осы айтылады... «Армия іштей наразы офицерлерге толы» (Энгельс ол кезде халық ерікшілдік революция- лық күрестің әсерінде болып, офицерлерге үміт артты, орыс солдаты мен матросының 18 жыл өткен соң барып сондай тамаша байқалған революцияшылдығын ол кез- де Энгельс білмеген еді...). «...Істің қазіргідегідей жағдайы тым болмаса тағы да бір жылдай бола тұрады деп ойламаймын. Ал Россияда революция бұрқ еткен көзде, («losgeht»), олай болса, ура!»150.
1887 жылғы 23 апрельде жазылғап хат: «Гермаиия- да (социалистерді) қуғындау үстіпе қуғындап жатыр. Бисмарк, шамасы, Россияда бірнеше айдың мәселесі болып отырған революция бұрқ еткен кезде, Германия- ны дереу Россияның істегенін істеуі үшін барлығын даярлағысы келсе керек» («losgeschlagen werden»)151.
Бірнеше ай дегеніміз өте көпке ұзап кетті. Энгельс- тің «революционаризмін» қабағын түйіп, мұрнын ты- жырайтып, қатты кінәлайтын немесе қарт революцио- нер^эмигранттың бұрынғы утопиясып кемсітіп, күлкі ететін филистерлердің табылатынына күмән жоқ.
Иә, революцияның таяуда болатынын анықтауда, революцияның жеңетініне үміт артуда (мәселен, 1848 жылы Германияда), герман «республикасының» жа- қындағанына сенуде (Энгельс империя конституциясы үшін 1848—1849 жылдары болған соғыс науқаньша * Реті келгенде айта кетейік. Ұмытпасам, «Біздегі алауыздықтар» туралы және Россияда болатын алдағьі революцияның сипаты туралы Энгельстің Плехановқа жазған хаты бар дегенді маған 1900—1903 жыл- дары Плеханов немесе В. И. Засулич айтңан болатын. Мүндай хат бол?- ды ма, болса ол түгел ме және оны жариялайтын уақыт жеткен жоқ па, мүны аиықтагі білген жақсы болар еді.
Ф. А. ЗОРГЕРЕ ЖАЗЫЛҒАН ХАТТАРҒА АЛҒЫ G03
273
ңатысушы ретіндегі өзінің көңіл-күйін есіне түсіре ке- ліп, сол дәуір туралы «республика жолында мерт болайың» деп жазды152) Маркс пен Энгельс көп қате- лесті және жиі қателесті. Олар 1871 жылы, «Франция- ның оңтүстігін көтеру» ісімеп шұғылданган кезінде, «бұл үшін олар (Беккер былай деп жазады: «біз» де- гені оздері және ең жақын достары туралы еді: 1871 жылғы 21 июльде жазылған № 14 хат) адампыц қолы- нан келетінніц бәрін құрбан етіп, тәуекелге тіккен...» кезде қателесті. Сол хатта былай дейді: «Егер бізде март пен апрельде ақша көбірек болғанда, біз бүкіл оңтүстік Францияны көтеріп, Париж Коммунасын аман алып қалған болар едік» (29-бет). Бірақ бүкіл дүние жүзі пролетариатын ұсаң, күнделікті, бір тиын- дық міндеттердің дәрежесінен жоғары көтерген және көтере білген революциялық ойдың асқан алыптары- ның ыундай қателері,— революциялық әбігерліктің әбігерлігі туралы, революциялық күрестен түк шықпай- тындығы туралы, контрреволюциялық «конституция- лық» сандырақтардың ғажаптығы туралы сарнап, жар салатын, опынып, тілмарланатын қазыналық либера- лизмнің жексұрын даналығынан мың есе парасатты, асңақ жәнө тарихи жағынан бағалы, шынды^а жанасымды...
Орыс жұмысшы табы өзіне бостандықты жеңіп ала- ды және өзінің қателерге толы революциялық қимыл- дарымен Европаның ілгері басуына түрткі салады — ал пасықтар өзінің революциялық әрекетсіздігінің қате- сіздігін айтып көпіре берсін.
6 апрель, 1907 ж.
Н. Ленин
274
ДУМА 5КӘНЕ ОРЫС ЛИБЕРАЛДАРЫ
С.-Петербург, 10 апрель.
Россия «қоғамы» деп аталатынның көңілі жабырқаң- қы, үреилі, абыржулы. Өзінің бүркеншік атын өте сәтті таңдап алған Ф. Маловер мырзаның жексенбіде шыққан (8 апрель) «Товарищтегі» маңаласы осы пи- ғылды дүрыс бейнелегендіктен де ғибрат аларлык, және сипатты құбылыс болып отыр.
Маловер мырзаның мақаласы «Дума және қоғам» деп аталады. Орыстың ескі сөз қолдануы бойынша, бұл арада өздерін жердің нәрі деп санайтын, өздерін тәкәп- парлықпен «интеллигенция» деп атайтын, «қоғамдық пікір» тудыратын адамдармыз, т. т. және т. с. деп са- найтын либерал чиновниктердің, буржуазиялық интел- лигенттердің, еріккеп рантьелердің және менмен, тоқ- мейіл, шөп басын сындырмайтын басқа да жұртшылық- тың бір тобы қоғам делініп отыр.
Маловер мырзаға «соңғы күндері солшыл баспасөзден байқалып отырған, Думаға қарсы жасалған жорық мейлінше қатерлі болып коріпеді». Мақаланың негізгі пікірі осы. Маловер мырзапың дәлелдері мынау: ол қоғамның пиғылына қарайды. Ңоғам қажыды-мыс, сая- саттап «ат-тонын ала қашады», сорақылықтарға нара- зылық білдірмейді, оқуға «жеціл» беллетристиканы кітапханадан оқиды, магазиниеп сатып алады. «Жұрт- тың бәрі болбыр»... «Думаның жапдануы үшін,— елдің ңайта жандануы керек». «Дума, әрине, кез келген сәт- те ерлікпен қаза таба алар еді, бірақ, тарап жүрген лақаптарға қарағанда, мұның өзі Думаға лажсыздан өкіл әкө болғандардың ғана көңілінен шығар еді. Ал
ДУМА ЖӘНЕ ОРЫС ЛИБЕРАЛДАРЬІ
275
халың бұдан жаңа сайлау заңынан басқа не ұта алар еді?».
Біз осы цитаттарды Россия либералдарының орасан зор копшілігіне және либерализмнің барлық интелли- генттік малайларына тэн болғандықтан келтіріп отыр- мыз.
Соңғы сөйлемде «қоғам» деген сөздің орнына кенет- тен «халық» деген сөздің піыға келгенін ескеріңіздөр! Маловер мырза, өзіне өзі ңулың істеп (барлық сенімі аз интеллигенттердің жасайтыны сияқты), өзінің бар- лық дәлелдерін бұрмалады, мәселені атышулы «қо- ғам» шынында «сырттан қолдауды» немесе буцараның көзқарасын анықтайды-мыс деп көрсетті. Бірақ бұл көзбояушылық қаншалықты шебер жасалса да, бәрібір іске аспай қалды: «қоғамнан» «халыққа» кошуге тура келді. «Қоғам» адамдарының көшедеп мұқият бөліп тасталған және қорғалған қапырық және сасық каби- неттерінде жиналған барлық шаң «көше» жаққа қарай есік ашылысымен-ақ будақтай жөнеледі. Өзін «интел- лигент», «білімді» деп есептейтін қақталған майшабақ- тың софистикасы айқып аңғарылады.
Тезис: солшылдардыц Думаға қарсы жорығы қатерлі.
Дәлел: цотам қажыды және оқуға жеңіл беллетрис- тиканы тәуір көріп, саясаттан ат-топын ала қашады.
Ңорытынды: Думаның ерлікпеп қаза табуынан ха- лыі$ епгтеңе де ұтпаған болар еді.
Саяси ұран: «енді, сірә, таяу арада үкіметке қарсы күрестің халық (!) қолындағы бірден-бір (!) құралы ретіндегі Думаның праволарын пығайту және ұлғайту жолында ғана саяси күрес жүргізуге болатыны ешкімге де күмән келтірмесе керек».
Скептицизм мен шамадан тыс иемқұрайдылықтыц мөйірбан шапанын киген контрреволюцияшыл екіжүз- ділердің теңдесі жоқ логикасы екені рас емес пе?
Тезис: біз, «қоғам», батпақта отырмыз. Сіздер, сол- шылдар, тазартып көрмекшісіздер ме! — Тимеңіздер— батпақтың зияны жоқ.
Дәлел: біз батпақтан тазарту әрекеттеріпен (біз жасамағап) шаршадық. Тазартуға біздің зауңымыз со- ғып отырғап жоқ.
276
В. И. ЛЕНИН
Қорытынды: батпаққа қол тигізу қатерлі.
Маловер мырзалар жасаған пайымдаулардың маңызы зор, өйткені олар, қайталап айтамыз, сайып келгенде негізі орыс революциясындағы тап күресі болып табы- латын пиғылды дұрыс көрсетеді. Буржуазияның шар- шап-шалдығуы және оның «жеңіл» беллетристикаға үйір болуы — кездейсоқ құбылыс емес, болмай қоймай- тын құбылыс. Халыңтьщ партияларға бөлінуі,— рево- люцияның II Думаның сайлауы кезінде алған осы аса маңызды сабағы және осы аса маңызды саяси табысы,— помещиктер мен буржуазияның қальщ топтарының оңға қарай бұл бетбұрысып жалпы ұлттық колемдегі фактілер арқылы айқын көрсетіп берді. «Ңоғам» мен «интеллигенция» — осы ондаған мың жоғары топтың жай ғана бейшара, мүсәпір, қорқақ-пасық құйыршығы.
Буржуазиялық иптеллигенцияның копшілігі саясат- тан ңашқалақтағапдармен бірге тұрады, солардың төңі- регінде сарқыт ішеді. Халық бұқарасының саяси кітап- шаға, газетке және социалистік білімге «ашцарац» екенін тәжірибе арқылы білетіп аздаған интеллигенттер ғана жұмысшы партиясының насихатшылар үйірмеле- ріне барады. Бірақ, әрине, мұндай интеллигенттер егер ерлікпен қаза табуға бармаса да, мардымсыз ақы алатын, жартылай аш, ылғи шаршап-шалдығып жүре- тін, әбден титықтаған, «қатардағы» партия мүшесінің ерлікке толы каторгалық өміріне бел байлайды. Интел- лигенцияның «қоғамның» көң-қоқыс үймесінен арылуы және оның аудиториясы қоғамдық-саяси мәселелерге немқұрайды қарайды деп ойлауды ұмытуы мундай интеллигенцияны риза қылады. Ал осы мәселелерге бүйрегі бұратып аудиторияны таба алмайтын «интелли- гент», ақшаға сатылып тұрмысқа шыққан әйел сүйіп қосылған зайыпқа қандай ұқсаса, «демократқа» және создің дұрыс мағыпасында интеллигентке нақ сондай ұқсайды. Бұлардың қай-қайсысында да — ресми-сы- пайы және түгелдей ашық жезөкшеліктің жай ғана көріністері бар.
Солптыл партиялар піын мәнінде «қоғамньщ» емес, қандай да болсын бір піоғыр сарыуайымшыл интелли- гепттік қоқыстың емес, қара халықтың, пролетариат-
ДУМА ЖӘНЕ ОРЫС ЛИБЕРАЛДАРЬІ 277
тың және ұсақ буржуазиялық, селолық жәпе қалалық, бұқараиың белгілі бір болегінің мүддөлеріи қаншалық- ты білдірсе және психологиясын қаншалықты бейпеле- се, соншалықты солшыл және осы атаққа лайық болады. Солшыл партиялар дегеніміз—аш .адамның еш уақытта бір тілім нанға немқүрайды қарай алмайтыны сияқты,— аудиториясы еш уацытта қоғамдық-саяси мәселелерге немқұрайды қарай алмайтын партиялар. Осы солшыл партиялардың «Думаға қарсы жорығы» дегеніміз қара халық арасындағы белгілі бір ағымның көрінісі, оздерін қоршаған қоқыс үйінділерін ұнататын, өзіне өзі мәз тоқмейілсігендерге қарсы кейбір бұқара- лық... былайша айтқанда, наразылық корсетудің жаң- ғырығы болады.
Осындай өзіпе озі мәз тоқмейілсігендердің бірі ФІ Маловер мырза былай деп жазады: «Қазіргі кезең үшін халық бұқарасының психологиясы мүлдем белгі- сіз өлшем, сондықтан бұл бұқараның екінші Думаның таратылуына бірінші Думаның таратылуына қараған- нан басқаша қарайтынына ешкім де кепіл бола алмай- ды».
Мұның буржуазиялық ңоғамда ақшасы кобірек адамға тұрмысқа шықсам, маған сүймей шықты деп ешкім де айта алмайды дейтіп «адал әйелдің» психоло- гиясынан қандай айырмашылығы бар?
Ал сіздің оз сезімдеріңіз, мадам, ешкімге ешқандай кепілдік бола қояр ма екен? Ал сіздер, Маловер мырза- лар, өздеріңізді «халық бұқарасының» бір бөлшегіміз деп сезінбейсіздер ме, өздеріңізді (тек көруші емес) қатысушымыз деп сезінбейсіздер ме, өздеріңізді жалпы пиғылды қалыптастырушылардың біріміз, алға қозғау- шылардыц біріміз деп үғып жүрген жоқсыздар ма?
Пролетариаттыц жеңілістерден жеңіске келе жатқа- нына буржуазия «кепіл бола алмайды». Бостандық жолындағы күресте халықтың жеңілістері тұсында да, жеңістері тұсында да буржуазияның бірдей бейшара- лықпеп козге түсетініне пролетариат кепіл болады.
Ауытқушылық пен күдіктепушілікке бейім социал- демократтар Маловер мырзалардыц мысалынап үйрене- тін болсын, еиді тек социал-демократтардың либералдар
278
В. И. ЛЕНИН
жоніндегі «бір жақты-өшпенділік» позициясы туралы сөздердің ғана емес, сонымен қатар «жалпы ұлттық» (Маловерлер басқарған!?) революция туралы сөздердің де қаншалықты реакцияшыл екенін түсінуді үиренетін болсын.
«Наше Эхо» № 14,
10 апрелъ, 1907 ж.
«Наше Эхо» газетінгц текстг бойъі/нша басылып отыр
279
ЛАРИН МЕН ХРУСТАЛЕВ 153
Меныпевиктік «Народная Газетаның» 154 бірінші но- мерінде (10 апрель) Г. Хрусталев жолдас жұмысшы съезі туралы айбынды, айрықша қызғылықты және тамаша (болыпевиктік фракциялық тұрғыдан алғанда) фельетон жазды. Бұл фельетонды біздің тамаша деп есептейтін себебіміз, меныпевик Ларин сиякды мень- шевик Хрусталев те — егер артығырақ болмаса — өзь нің фельетонымен бізге көмектесіп отыр. Оның екеуіне бірдей риза болғандығымыздан біз ол екеуін бір-біріне көрнекі түрде салғастыра отырып, олардың идеялары- ның мәнін талдап көрейік.
Өзінің «Кеңейтілген жұмысшы партиясы мен жұмыс- шы съезі» деген кітапшасында Ю. Лариннің нені уағыздағанын еске түсіріңіздер. Лариннің идеясы бо- йынша, кеңейтілген жұмысшы партиясы бүкіл Россия- дағы 9 миллион пролетариаттың, піамамен, 900 мың- дайын қамтуға тиіс. «Маңдайшадағы жазуды» алып тастау керек — яғни бұл партия социал-демократиялық партия болуға тиіс емес. Социал-демократтар мен социалист-революционерлер қосылуға тиіс. Жаңа пар- тия, шынына келгеиде, «бейпартиялық партия» болуға тиіс (Лариннің өз созі). Социал-демократтар да, социа- лист-революционерлер сияқты, «кеңейтілген партия ішінде насихатіпы қоғамдардың» ролін атқаруға тиіс.
Лариннің жоспары әбден айқын екенін әркім-ақ кө- ріп отыр, ал оның жұмысшы съезі туралы пдеялары Аксельродтың басында көп кездесетін қайсыбір бүгіп
280
В. II. Л Е Н И Н
қалушылық атаулының, екіұштылық атаулының жоқ- тығымен көзге түседі. Ой-пікірінің осы айқындылығы үшін біздер, большевиктер, шыншыл Ларин жолдасты мақтап, осы айқындылықты «қазыналық меньшевизм- нің» (Лариннің сөзі) екіұштылықтарына қарама-қарсы қойған едік. Сопымен қатар біз Лариннің жоспарын оппортунистік аваитюра деп жариялаймыз, өйткені эсерлермеп қосылу жәпе «бейпартиялық партия» жұ- мыспіыпың сапа-сезіміп күңгірттеудеп басқа, социал- демократиялық ұйымды қиындыққа ұшыратудап басқа ештеңе бере алмайды.
Енді оқушы Хрусталев жолдастың жоспарыд зейін салып талқылап корсін. Ол тура былай деп жазады: «Съезді шақыру жөніндегі жұмысты партия өз қолына алуға тиіс емес». «Оны шақыруға кәсіптік одақтар мен съезді шақыру жөніндегі арнаулы комитеттер ини- циатива жасауға тиіс».
Бұл комитеттер қалай құрылуға тиіс?
Хрусталев жолдас бұған тура жауап бермейді. Бірақ мына создерде, жанама болса да, едәуір айқып жауап бар:
«Съездің құрамы жөнінде қаидай жорамал бар? Қандай бол- масыи бір ценз қойыла ма? — деп сұрайды да, ол былай деп жауап береді:— Біз ұйымды кеңейтуге ұмтылып отыр екенбіз, біз осы арқылы шектеу атаулыға қарсы шығамыз. Съезде — жұ- мысшылардың барлық сайланған өкілдеріне орын берілсін. Кә- сіптік одақтар, тұтыну қоғамдары, жұмысшы кассалары, жұмысшылардың өзара жәрдем қоғамдары, завод комитеттері, съезді ұйымдастыру үшін арнайы құрылған комитеттер, завод комитеттері жоқ заводтар мен фабрикалардан сайланған депу- таттар,— осылардың бәрінің бүкіл россиялық жұмысшы съезін- де өздерінің өкілдері болуға тиіс. Оның құрамы осындай».
Бұл әбден түсінікті. Ңандай жолмен болса да жұмыс- шылар сайлағап адамдар түгелдей—«шектеу атаулыға қарсы» шығыңыздар. «Жұмысшыларды» қызметші (сауда, почта, телеграф, темір жол жәпе т. т. қызмет- шілері) атаулыдан және біздің социал-демократиялық ұйымдарға да, «тұтыну қоғамдарына да» кіріп отырғап іпаруалардан қалай шектеуге болатыны туралы —автор айтпайды. Бұл — оның «шектеу атаулыға қарсы» деген көзқарасы тұрғысынан алғанда, техпикалық ұсақ-тү-
ЛаРИН мен хрусталев
281
йек екені рас! ұсақ буржуазиялық элементтерді іпек- теудің керегі қанша еді?
Алайда ілгері барайық. Хрусталев жолдас съездің құрамын айқын белгіледі. Оның міндеттері туралы да ол айқын пікір айтты. «Ңайткен күнде де,— деп жазады ол,— жұмысшы съезінің комитеттері мен жергілікті социал-демократиялық ұйымдар қат-қабат өмір сүретін болады».
«...Завод комитеттері бірінші ұйымдастыру ұясы болады. Ең- бек пен капитал арасындағы жанжалды жайғастырудап, экопо- микалық стачкаларға жоспарлы түрде басшылық етуден, жұмыс іздестіруден және т. т. бастап, кассаларды, клубтарды, лекция- ларды, кітапханаларды ұйымдастыруға дейінгі завод өмірінің барлық көріністеріне қатыса отырып,— сайланып қойылған жә- не есеп беріи отыратын завод комитеттері өз шеңберімен проле- тариаттың қальщ топтарын қамтиды.
Бір қаланың немесе өнеркәсіп орталығының завод комитетте- рі жұмысшы съезінің комитетін ңұрады. Бұл комитеттің үлесі- не кәсіптік және кооперативтік қозғалысқа басшылық ету, оны тереңдетіп, ұлғайту, жұмыссыздарға жәрдем ұйымдастыру, қо- ғамдық жүмыстарды ұйымдастыру жөніндегі қалалық өзін өзі басқару орындарына ықпал ету, ішіп-жем тағамдарының қым- баттауына қарсы үгіт жүргізу, жұмыссыздарға көмек көрсету жөніндегі Дума комиссиясымен байланыс жасау, жумысиьы та- быныц мудделеріне і$атысы бар зац жобаларыныц бәрін жергі,- лікті жерлерде талуылау (курсив автордікі); жергілікті өзін өзі басқару орындарының реформасы кезіндө — сайлау науқанын өткізу және т. т. тиеді.
Жүмысшы съезі бүкіл қозғалысқа басшылық етуші, оған ба- ғыт беруші ғана орган болады. Шамамен алғанда схема осып- дай. Әрине, омір өзінің түзетулерін енгізеді».
Бұл әбден түсінікті. Бейпартиялық завод комитет- тері. Жұмысшы съезінің бейпартиялық комитеттері. Бейпартиялың жұмысшы съезі. «Осы комитеттер арқы- лы және олардың көмегімен,— дейді Хрусталев жол- дас,— партия бүкіл жұмысшы табына ықпал ететін құдіретті тұтқаға ие болады».
Мұның Лариннен айырмашылығы қандай?? деген сұрақ туады. Бұл — тек сәл басқа сөздермен айтылған наі$ сол жоспардыц өзі. Мұның өзі социал-демократия- ны іс жүзінде «кеңейтілген партия ішіндегі насихатшы қоғамның» ролінде ңалдыру деген сөз, өйткені Хруста- лев жолдастың «жоспары» іс жузінде социал-демокра-
282
В. И. Л ЕНИН
тияға басца ешцандай міндет цалдырмай отыр. Жұмыс- шы табының саяси қызметін ол Ларин сияқты «бейпар- тиялық жұмысіпы партиясына» берді, өйткені «заң жобаларыныц бәрін талуъілау», «сайлау науцанын өт- кізу жэне т. т.»— жұмыспіы табының букіл саяси қыз- меті дегеніміздің өзі де осылар ғой.
Тек қана Ларин Хрусталевтан гөрі шыншылырақ және ашыгырақ, ал іс жүзінде олардың екеуі де «со- циал-демократиялық жұмысшы партиясын жоюды, оны пролетариаттың бейпартиялық саяси ұйымымеп ауыс- тыруды» ұсыпады және соны жүргізіп отыр. Бейпар- тиялық жұмысшы ұйымдары туралы болыпевиктік ңарардың бірінші пункті де дәл осыны айтады, ал Хрусталев жолдас бұл қарарға қатты ашуланды, бізді прокурор және т. т. деп балағаттады.
Хрусталев жолдастың ашуланған себебі, біздің қарар- да пролетариаттың күресін кім басқаруға тиіс, социал- демократиялъіц партия ма әлде «пролетариаттың бей- партиялыц саяси ұйымы» ма?— деп тура қойылған сұрақтан жалтару ңажеттігін сезді. Қалалық өзін өзі басқаруға ықпал етуде, Дума комиссияларымен қарым- қатынас жасауда (Хрусталев жолдас Думадагы социал- демократиялъіц фракция жайында тіс жармады! Бұл кездейсоқтық па әлде «жұмысшы съезінің» бейпар- тиялық «комитеттерінің» социал-демократтармен де, социалист-революционерлермен де, трудовиктермен де ңарым-қатынас жасайтынын бұлдыр сезген адамның «сәуегейлік сөзі» ме?), заң жобаларын талқылауда, сайлау науқанып өткізуде және т. т. «басшылық етуші және бағыт беруші оргаи» кім болуға тиіс?
Осы мәселе оның алдына қойылғанда Хрусталев жолдастың ашуланудан басқа амалы қалмайды, өйтке- ні пролетариаттың саяси қызметіп бейпартиялық «ко- митеттер» басқаруға тиіс деп мойындау ыңғайсыз. «Антипартиялық съезді шақыру үшін үгітті қай соци- ал-демократ жүргізді немесе жүргізіп отыр?— деп сұ- райды ол зығырданы қайнап.— Қарсы жақ бірде-бір адамды атай алмайды». Ашуланбаңыз, Хрусталев жол- дас, біз өз қарарымыздың бірішпі пунктінде-ақ бірқатар адамдардың есімін көрсеткенбіз, ал епді біз оларға
ЛАРИН МЕН ХРУСТАЛЕВ
283
Г. Хрусталев жолдастъщ есімін қоса алар едік. Хруста- лев жолдас іс жүзінде Ларин сиядты кецейтілген ецбек партиясы * үшін үгіт жүргізіп отыр. Жұмысшы партия- сы демей, «еңбек» партиясы деп отырмыз, өйткені (1) бейпартиялық саяси ұйымның ңұрамынан Ларин до, Хрусталев те еңбектік, яғни ұсақ буржуазиялық демо- кратияны шығарып тастамайды (мысалы, жұмысшы съезінде «тұтыну қоғамдарынан» делегаттардың болуы немесе «шектеу атаулыға қарсы» ұран), ал (2) жұмыс- шы саяси ұйымының бейпартиялығы қалайда социал- демократиялық көзқарас пен еңбектік көзқарастың араласып кететінін көрсетеді.
Хрусталев жолдас былай деп жазады: «Зубатов пен Гапон құрған ұйымдар полициялық сипаттан тез ары- лып, таза таптық саясат жүргізді». Пролетарлардың саясатына басшылық етуді бейпартиялық ұйымдарға беруге ешқашан да келіспеген, ұйымдасқан социал- демократиялыц партияның бұл іске саналы түрде қа- тысуы арцасында арылды. Хрусталев жолдас «таза таптық» саясатты социал-демократиялыц саясаттан, сірә, ажырататын болар? Одан өз ойын ашъщ түсінді- руді қатты өтінер едік.
«Жұмысіпы съезі болады,— деп бұйыра сөйлейді Хрусталев жолдас,— ал социал-демократтар оған қаты- сады». Егер болса, әлбетте, қатысамыз. Біз социал- демократия жолында күресу үшін зубатовтық және гапондық жұмысшы ңозғалысына да қатысқанбыз. Социал-демократия үшін трудовиктік және трудовик- тік-бейпартиялыц идеяларға ңарсы күресу үшін еңбек- тік жұмысшы съезіне де қатысамыз. Бұл — ескі гапон- шылдықтың пайдасы үшін де, жаңа бейпартиялықтың пайдасы үшін де дәлел болмайды.
Хрусталев жолдас сөзін «жұмысшы большевиктерге» арнайды, сөйтіп жұмысшы депутаттары Советіне ңарсы үгіт жүргізген большевиктермен оларды жанжалдасты- руға тырысады. Бұл әрекетке жауап беріп жатпаймыз. фракцияда жоқ Троцкийге жүгінейік. Хрусталев жол- * Бұл сөз Г. Линдов жолдастікі, ол бұл сөздің дұрыстығын «Такти- ка мәселелері» атты жинаққа кірген «Жұмысшы съезі» деген мақала- да тамаша негіздеп, дәлелдеді.
284
В. И. ЛЕНИН
дас оның: «Партияны қорғау жонінде» дсген кітабын оқып шыңсын, 82-бетін, осы тақырыптағы § 2. «Проко- пович мырзаның жалақорлықпен тура айтуы» деген мақаланы ашсын. Хрусталев жолдас мұны оқып шық- қанда, ол фракциялық теріс әрексттерді фракциялық емес жұмысшы съезіпің идеясымеп бүркемелегеш үшіп ұялатын болады.
Біз саналы жұмысшыларға тек екі ауыз сөзбеп ғана былай деп көрсетеміз: пролетариат саясатында (сайлау науқаны және т. т.) бейпартиялыц комитеттердің бас- шылық роль атқаруы дегепіміз таза интеллигенттік елес, ол ондаған есе улғайған ұрыс-керіс пен өсек-аяң- ға ғана, ал осы ұрыс-керіс пен өсек-аяң арқылы «қай- тадан социал-демократияға» әкелер еді.
Ңорыта келгенде жұмысшы съезін айқын және жет- кізе уағыздағаны үшін Хрусталев жолдасқа тағы да алғыс айтамыз. Ларин мен Хрусталев — болыпевиктер- дің Аксельродқа қарсы ең жақсы одақтастары.
<<Труд» Лв 1,
15 апрелъ, 1907 ж.
«Труд» газетгнщ текстг бойынша басылып отъір
285
ФР. МЕРИНГ ЕКІНПІІ ДУМА ТУРАЛЫ
Немістің социал-демократиялық «Die Neue Zeit» * журналының соңғы померлеріпің біріиде осы журнал- дың кодуілгі «бас мақалашысы» Франц Мериигтің кәдуілгі белгісімеп бас мақаласы басылғап. Бюджет жоиіпдегі кәдуілгі жарыс сөзде социал-демократ ше- шендер Зингер мен Давид соңғы сайлауда жеңіліске ұшырады-мыс деген социал-демократия 155 өзінің про- летарлық позициясын табандылықпеп қалай қорғап отырғандығып көрсету үшін қолайлы жағдайды ұтым- ды пайдаланды, автор осыны атап айтады. Мұның кері- сіише, сайлауда клерикалдық «орталыққа» қарсы және социал-демократияга қарсы үкіметпен ауыз жаласқан пеміс либералдары реакцияның абыройы түскен одақ- тастарыпың ең бейшаралық жағдайына ұшырайдьт. «Либерал буржуазия,— дейді Мерипг,— ост-эльба іоп- керлеріпіц қандайда бір болмашы садақасы үшіп бағы- нышты күңнің (немісше «Dirne» шын мәнісінде, «жәлеп әйел» деген сөз) ролін атқарады.
Германиядағы либералдар туралы мәселені социал- демократиялық тұрғыда ңоюдың сарыны мен мазмұны жағынан ңазір орыстың кадеттік газеттерінде жиі кездесіп жүргендей тұрғыда қоюдан қандай айырма- шылығы бар екенін оқуіпыларға айқын корсету үшін біз осы қатты айтылған создерді дәлме-дәл цитат етіп келтіріп отырмыз. Жұртқа мәлім, бұл газеттер Герма-
1907 ж. 6 мартындағы 23-номер (25. Jahrg.» Bd. I).
286
В. И. ЛЕНИН
ниядағы сайлаудың нәтижесі жөнінде мүлде басқа әуенге басты, буржуазиялық демократияны елемеді- міс немесе ол жөнінде «сыңаржақты-дұшпандық пози- ция» ұстады-мыс және т. т. деп, социал-демократияның қателері туралы қақсап жүр.
Бірақ бұл — жол-жөнекей айтылған сөз. Бұл жерде біздің назарымызды аударып отырған Мерингтің неміс либерализміпе бергеп багасы емес, орыс Думасы мен орыс либерализміне берген бағасы, ойткені ол орыс либерализмінің ұрандарын («Думаны сақтау», «ұнамды жұмыс» жүргізу) тамаша дәл жәпе айңын талдайды.
Меринг мақаласының бүкіл екішпі болімініц толық аудармасын келтіріп отырмыз.
НЕМІС ЛИБЕРАЛИЗМІ ЖӘНЕ ОРЫС ДУМАСЫ
...Осы айтыстардың * мейлінше түкке тұрғысыз еке- нін түсіну үшін бұдан 60 жыл бұрын не болғанына, буржуазияның парламенттік күреске тұңғыш рет белді бекем байлаған кезіндегі Берлиннің Біріккен ландта- гына көз жіберу пайдалы. Ал сол кезде де буржуазия- ның ерлігі мәз емес-ті. Маркс оны былай деп сипаттай- ды: «Өзіне сенбей, халыққа сенбей, жоғарғыларға қарсы күңкілдеп, төменгілерден үрейленіп, мұның өке- уіне келгенде де өзімшіл және өзінің өзімшілдігін мойындайтын, консерваторларға келгенде революция- шыл, революционерлерге келгенде консерватор; өзінің ұрандарына сенбейтін, дүние жүзілік дауылдан қорқа- тын және оны өз пайдасына пайдаланатын; епғқандай жігері жоқ, жаппай плагиат болып табылатын, ол пасық, өйткені онда ерекше ештеңе жоқ, оның ерекше- лігі өзінің пасықтығы, ол озімен-өзі саудаласады; инициативасыз, дүние жүзілік-тарихи ешбір талабы жоқ — нақ шал сияқты, шал болғапда қарғыс атқан, жігерге толы халықтың әдепкі тың серпілістерін қай- тару және ол серпілістерді өзіпің кәрі мүдделеріне бағындыру маңдайына жазылгап — көзсіз, күлақсыз, мұрынсыз — әбден қаусаған шал сияқты» 156.
* Әңгіме бюджет жөнінде рейхстагта болған айтыстар туралы бо- лып отыр.
ФР. МЕРИНГ ЕКШШІ ДУМА ТУРАЛЫ
287
Дегенмен, мұның бәріне қарамастан, ол кездегі бур- жуазия өзінің жеке басының правосы қамтамасыз етіл- мейінше, ақшаны қолынан шығармай және король мен юнкерлердің табыстарын қысқарта білетін; ол —король өзінің үлкендік правосын пайдаланып банкроттықтан құтылуға тырысқанда, оған жәрдемдескеннен гөрі, корольдің қаһарына тозуді жөн көрді.
Қазіргі еркін ойлыларға қарағанда, біріккен ландтаг- тың либералдары ол кезде, ең болмағанда, неғұрлым көреген болған еді. Олар «ұнамды жұмыс» туралы мыл- жың сөзді елегісі келмеді, сондықтан өздерінің консти- туциялық правосынан бас тартуды мойынсұнудаи гөрі сол кездегі шығыс темір жол құрылысы сияңты елдің жағдайын жақсартудағы маңызды істі кешеуілдеткенді жөн көрді.
Бюджет туралы рейхстагта болған айтыстардың қо- рытындылануы мен екінші орыс Думасының ашылуы қатар келгендіктен, ол кезді еске түсіру оте керек бо- лып отыр. Күмән жоқ, орыс революциясының парла- менттік тарихы осы кезге дейін, 1789 жылғы француз революциясының парламенттік тарихынан гөрі, 1848 жылғы Пруссия революциясының парламенттік тарихы- на көбірек ұқсас болып келді; бірінші орыс Думасының тарихы бір кезде Берлин театрында мәжіліс құрған аты- шулы «келісімпаздар жиналысының» тарихын кейбір жағдайларда өте-мөте еске түсіреді, ұсақ-түйектерге дейін, алым-салықтарды төлемеуге шақырған, күрдымға сіңіп, күрып кеткен пәтижесіз үпдеуге дейін еске түсіреді; жиналыс бұл үндеуді конституциялық-демо- кратиялық көпшілік ңуып таратылғаннан кейін шығар- ды. Пруссияда да үкімет шақырған екінші ландтагтың, қазіргі орыс Думасы сияқты, неғұрлым айцын оппози- циялың сипаты болды, ал сонан соң бір айдан кейін қарулы күшпен қайтадан қуылып жіберілді. Жаңа орыс Думасының да тағдыры дәл солай болады деген пікір- лер аз естіліп жүргеп жоқ. Ал тым данасынған либерал- дар былай деп тамаша кеңес береді: Думаны сақтаңдар, «ұнамды жұмыс» жүргізу арқылы халықтың сеніміие ие болыңдар. Либералдар түсінген мағынада алғанда,—
288
В. И. ЛЕНІІН
мұның өзі жаңа Думаға ғана кеңес етуге болатын барып тұрған ақымақтық.
Тарих қайталауды сүймейді. Жаңа Дума — револю- цияның жемісі, ол бір кезде болған екінші пруссиялық парламентке мүлде ұқсамайды. Дума жексұрындық пен пасықтық түрде қысым жасау арқылы сайланды, мұны- мен салыстырғапда немістің — «империялық өтіріктер одағы» істегепдердіц бәрі түкке тұрмайтын болып шы- ғады. Ал қазіргі Думаның солшылдары арасында да конституциялық демократия енді үстемдік етпейді; қа- зіргі солшылдарды күшті социалистік фракция шынық- тырған. Думаны тез арада қуып тарату ісі де онша оңай болып отырған жоқ. Егер Думаны қуып тарату немесе таратпау түгелдей патша өкіметініц еркіне байланысты болса, онда ол сайлауға қысым жасаудың осыншалықты мезі қылатын, осыншалықты жиренішті әрекетімен машақаттанбаған болар еді. Патша өкіметі- не несие берушілер үшін оны банкрот болудан құтқа- ратын халық өкілдігі керек,— тіпті ол қиыншылыққа ұрынбаған күнде де — бұдан да бейшара сайлау жүйе- сін ойлап шығаруға және сайлауға бұдан да гөрі қы- сым көрсетуге патша өкіметінің енді титтей де мүмкін- дігі қалған жоқ.
Бұл жөнінде 1849 жылғы Пруссия реакциясының тағы бір ірі мүмкіншілігі болды: жалпыға бірдей сай- лау правосын жойып, үш сатылы сайлау жүйесін енгі- зіп, ол халық өкілдігі деп аталатын өкілдікке, өзіне ешңандай елеулі қарсылық жасамайтып, ал мемлекетке несие берушілер үшін дегенмеп біраз кепілдік болып табылатын окілдікке ие болды.
Атап айтқапда жаңа Думаігыц сайлауы неміс рево- люциясьшың бір кездегі қарқыітыттап гөрі, орыс рево- люциясының қарқыпы анағұрлым күшті екенін көрсет- ті. Сондай-ақ жаца Думаны революцияпың кездейсоқ таңдамағаны, революцияның оны пайдаланғысы келіп отырғаны күмәнсыз. Егер неміс либералдарының дана- лың кеңестерін тыңдап, олардың түсіну мағынасында «ұпамды жұмыс» жүргізу арқылы халық сеніміне ие болуға тырысса, онда револіоцйя өзіне-өзі опасыздық жасаған болар еді; бұлай істесе, ол неміс либерализмі-
ФР. ЫЕРИНГ ЕКІНШІ ДУМА ТУРАЛЫ
289
нің алпыс жыл бойы жүріп келе жатқап бейшаралық және масқаралық жолына түскен болар еді. Осы ғажап батырдың «ұнамды жұмыс» деп түсінген түсінігі патша өкіметінің финанс қыспақтарынан шығуға жаңа Дума- ның көмектесуіпе, сойтіп қайсыбір Столыпин сияңты- ның министрлігі ғана істей алатын «реформалар» тү- рінде болмашы қайыр-садақа алуына әкеп соққан болар еді.
«Ұнамды жұмыс» ұғымын тарихи мыс-алмен түсінді- рейік. Ұлттық жиналыс 1789 жылы жазғы бір түнде француз шаруаларын азат еткеи кезде, конституция- лық демократияның асқан батыры, данышпан-сатқын авантюрист Мирабо бұл оқиғаны қанатты сөзбен: «жексұрып жын-ойиақ» деп атады. Ал біздіңше, бұл «ұнамды жұмыс» еді. Мұның керісінше, Пруссия ша- руаларын азат ету, өгіз аяңмен 60 жыл бойына, 1807 жылдан 1865 жылға дейін созылған, оның бер жағында қатыгездікпен, аяусыз түрде сансыз коп шаруалардың өмірін жойған азат ету — біздің либералдардың көз- қарасы тұрғысынан қарағаяда «ұнамды жұмыс» бол- ған-ды, олар бұл жайында барынша даурығып жар салып жүр. Біздіңше, бұл — «жексұрын жын-ойнақ» болған еді.
Сонымен — жаңа Дума, егер ол өзінің тарихи мінде- тін орыпдағысы келсе, «ұнамды жұмыспен» сөзсіз шұғылдануға тиіс. Бұл жөнінде қуанышты бір ауызды- лық үстем болып отыр. Бұл «ұпамды жұмыс» қандай түрде болуға тиіс, мәселе тек осында ғана. Біз өз тара- пымыздан Дума орыс революциясының, опы туғызғап революцияның құралы болады деп үміттенеміз жәпе солай болғанын тілейміз.
* *
*
Мерингтің бұл мақаласы орыс социал-демократия- сындағы қазіргі ағымдар жөнінде ой жүгіртуге мәжбүр етеді.
Ең алдымен, автордың 1905 жылғы және келесі жыл- дардағы орыс революциясын 1848—1849 жылдардағы неміс революциясымен салыстырып, бірінші Думаны
290
В. И. Л ЕНИ Н
атышулы «келісімпаздар жиналысымен» салыстырып отырғанын айтпауға болмайды. Тырнақшада алынған сөз Маркстікі. Ол өзінің «Жаңа Рейн Газетінде» 157 сол замандағы неміс либералдарын осылай деп атаған еді. Ал оның берген атағы буржуазиялық революцияға баға берген пролетарлық ой-пікірдің берік мұрасы ретінде тарихқа енді.
Маркстің революциялық замандағы неміс либерал- дарын «келісімпаздар» деп атаған себебі, ол кезде «келісу теориясы», тәждің халықпен, ескі өкіметтің революцияның күштерімен келісім жасасуы либерал буржуазияның саяси тактикасының негізі болды. Бұл тактика немістің буржуазиялық революциясында неміс буржуазиясының таптық мүддесін білдірді: буржуазия революцияны ақырына дейін жеткізуден қорықты, пролетариаттың дербестігінен қорықты, шаруалардың өзінің орта ғасырлық қанаушыларын — помещиктерді, ол кезде шаруашылығы крепостниктік тәртіп белгіле- рін едәуір сақтап отырған помещиктерді толық жеңуі- нен қорықты. Буржуазияның таптық мүдделері оны революцияға қарсы реакциямеи мәмлеге келуге («келі- сім жасасуға») итермеледі, ал «келісу теориясын» жасаған либерал интеллигенттер сол теория арқылы өздерінің револіоциядан шегіншектеуін бүркемеледі.
Меринг келтірген тамаша цитат революциялық за- манда осы келісімпаз буржуазияны Маркстің қалай соңқьтлағанын айқын корсетеді. Ал Маркс пеи Энгельс- тің 40-жылдардағы Меринг бастырып шығарған шьь ғармаларымен тапыс адам, әсіресе олардың «Жаца Рейн Газетінде» шыққан мақалаларымен таныс адам, мундай цитаттарды көптеп келтіруге болатынын, әри- пе, біледі.
Плеханов сияқты социал-демократияның оң қанаты- ның Россия буржуазиялық революциясындағы такти- касын ақтау үшін Маркске сүйенуге әрекеттенетін адам бұл жөнінде ойланып көрсіп! Мұндай адамдардың дәлелдері цитаттарды орынсыз қолдануға негізделінеді: олар реакцияшыл ұсақ буржуазияға қарсы ірі буржуа- зияны қолдау жөніндегі жалпы қағидаларды алып,
ФР. МЕРИНГ ЕКІНШІ ДУМА ТУРАЛЫ
291
оларды орыс кадеттеріне, орыс революциясына талғам- сыз қолдаиа береді.
Меринг бұл адамдарға жақсы тағылым береді. Кімде- кім пролетариаттың буржуазиялық революциядағы міндеттері жайында Маркспен ақылдасқысы келсе, ол адам Маркстің нац немістің буржуазиялық революция- сы замаиыпа қатысты пікірлерін алуға тиіс. Ал біздіц меныпевиктердің бұл пікірлердеп сопшама қорқыныш- пеи орағытып отетіпі тсгіп емес! Біз бұл пікірлерден орыс «болыпевиктерінің» орыстың буржуазиялық ре- волюциясында келісімпаз буржуазияға қарсы жүргізіп отырған аяусыз күресінің ең толық, ең айқын бейнесіп көріп отырмыз.
Маркс немістің буржуазиялық революциясы кезінде революцияны ақырына дейін жеткізуді, пролетариат- тың басшылық рольді жеңіп алуын, «келісімпаз» бур- жуазияның сатңындығын әшкерелеуді, осы буржуазия- ның ықпалынан халық бұқарасын, әсіресе шаруалар- ды * шығарып алуды пролетариаттың негізгі міндеті деп есептеді. Бұл — тарихи факт, Маркстің атын босқа ңабылдаушы адамдар ғана бұл факт жөнінде епітеңе айтпауы немесе орағытып отуі мүмкін.
Ал Мерингтің «ұнамды жұмыс» пен «жиіркенішті әдепсіздікке» берген бағасы осымен тығыз, ажырамас- тай байланысты.
Оның бұл салыстыруы қазір әскери-дала самодержа- виесініц бюджетін екінші Думада бекітуді енгізіп отырған Россия либералдарының, кадеттердің, өңмені- нен оқтай қадалып отырғаны соншалықты, Мерингтің сөздеріне бірдеңе қосу, шын мәпінде, ол сөздерді әлсі- рету ғана болып шығар еді.
Біз Мерингтің мәселе қоюына неміс социал-демокра- тиясының оң қанатының мәселе қоюын қарама-қарсы қоямыз. «Neue Zeib-тің барлық редакциялық колле- гиясы сияқты Мерингтің де революциялық социал-де- мократиялык, көзқараста екені оқушыларға, әрине, белгілі. Бернпттейншілдер қарама-қарсы, оппортунис- * Шаруалардың буржуазиялық революциядағы роліне баға бере ке- ліп, Маркс 1848 жылы былай деді: неміс буржуазиясы өздергтц таби- ғи одацтастарын, шаруаларды сатып кетеді158.
292
В. И. Л Е Н II Н
тік позиция ұстап отыр. Олардың басты органы «Sozialistische Monatshefte» журналы болып табылады. Осы журналдың соңғы кітапшасьшан (апрель, 1907) Роман Стрельцов деген бір мырзаның: «Екінші орыс парламенті» дегеи мақаласын кездестіріп отырмыз. Мақала болыпевиктерге қарсы ызалы создерге лық толы, автор, мысқыл үшін болу керек, болыпевиктерді «ленинианашылдар» деп атайды. Бұл стрелецтің пеміс) жұртшылығып цапшалықты адал пиетпеп хабардар етіп отырғанын тіпті мынадан да көруге болады: Пе- тербургтегі сайлау кезінде Лениннің кітапшасынан ең қатты айтылған жерлерін цитат етіп алып, автор меиь- шевиктер жасаған және жікке бөліну пегізінде күрес тудырғап арсыздықпеп эісікке бөліну жайыпда жумған аузын аштіайды!
Біраң бұл жол-жөнекей айтылғаи нәрсе. Бізге ма- ңыздысы — бернштейншілдің принциптік жағынап мә- селе қоюы. Ол меныпевиктерді, эсіресе Плехановты, Россия социал-демократиясыпың реалистік ңанаты ре- тінде мадақтайды. Неміс социал-демократиясының орталық органы «Vorwärts» 159 халық екішпі Думаға өтініш айтушыларды емес (Fürsprecher), күрескерлер- ді (Vorkämpfer) жіберді деген созі үшін «реалистеп», сөз естиді: «ленинианашыл сияқты, «Vorwärts» те, сірә, Россиядағы қазіргі жағдайды жақсы деп есептейтін болса керек» (аталғап кітаптың 295-беті) *. Автордың ңорытындысы айқын және нақты. «Сопымеп,— деп жазады ол, оз мақаласын аяқтай келіп,— сонымеп, Ду- мапы сақтау (Erhaltung der Duma), бәріпқосып алған- да, бүкіл ошіозицияның мақсаты әзірге осындай». Ал бұдан соң: социалистер «кадеттерге қарсы пайдасыз күреске өздерінің күштерін сарп етуге» тиіс емес (296-бет, бұл да сонда).
Мерингтің «жиіркенішті әдепсіздік» туралы пікірі- * Айта кетейік. Стрельцов мырзаньтң неміс социал-демократия~ сының алдында большевиктерге күйе жагуға тырысқаны. үшін біз оран қалайда тереи және ыстық ризалық білдірсек, сірә, артық болмас. Стрельцов мырзаның мұны осылай... шёбер істейтіні соншалық, неміс социал-демократтарының арасында большевизмді насихаттау үшін біз бұдан жақсы одақтасты тілемеген де болар едік. Тырьтсып бағыңыз, тырысып бағыңыз, Стрельцов мырза!
ФР. МЕРИНГ ЕКІШПІ ДУМА ТУРЛЛЫ
293
ніц барысы меп Стрельцов мырзалардың «Думаны сақ- тау керек» дсген ұраны туралы шкірінің барысын са- лыстырудан қорытынды жасауды оқушының өзіне қалдырамыз.
Мұндай салыстыру қазіргі Думадағы болыпевиктік саясат пен меньшевиктік саясат жөніндегі,— Мемлекет- тік думаға көзқарас туралы болыпевиктік қарар мен меныпевпктік қарардың жобалары жөніндегі түсіндір- мелердіц орнын толық баса алады.
1907 ж. апрслъде жазылған
1907 ж. апрелъде мъиіа жипсғңта басылған: «Тактика мәселе- лері», II. С.-Петербург, «Новая дума» баспасы Ң,ол ^ойған- К. Т.
Жина^тыц текстг бойынша басъілып отыр
11 15-том
294
ПЕТЕРБУРГТЕГІ ҚАЙТА ҚҮРУ ЖӘНЕ ЖІККЕ БӨЛІНУДІ ЖОЮ
Ңазірдің өзінде күнделікті жария баспасөзден оқу- шыларға белгілі болып отырғандай, партияның жергі- лікті мүшелерінің көпшілігі әлдеқашан үйғарған қайта құру РСДРП Петербург ұйымында, ақырында, аяқтал- ды. Жергілікті ұйымның барлық мүшелерінен ерекше сайланған конференция 1907 жылдың 25 мартында жиналды 160, Петербург комитетін қайта құру жобасын («Пролетарийдің» 15-номерінде басылған) және мень- шевиктердің қарсы жобасын («Русская Жизньнің» 51-номерінде басылған) талқылады, сөйтіп болмашы өзгерістермен Петербург комитетінің жобасын қабыл- дады.
Осы ұйымдық уставтың мәні — демократиялық цен- трализм принципін дәйекті түрде жүзеге асыруда болып отыр. Белгілі бір норма бойынша (бірінші конференция партияның әрбір 50 мүшесінен 1 адамнан сайланған делегаттардан тұратын) төте сайлау арқылы (екі саты- лы сайлау жоюға мүмкіп емес кедергілер кездескенде ғана болады) партияның барлық мүшелері сайлағаи конференция бүкіл ұйымның басшысы болады. Бұл конференция тұрақты мекеме болып табылады. Конфе- ренция айына екі реттен сирек жиналмайды, сөйтіп ұйымның жоғарғы органы болып табылады. Ол әрбір жарты жылда қайта сайланып отырады.
Конференция жергілікті ұйымның белгілі бір ауда- нында жұмыс істейтіндерден ғана емес, партияның барлыц мушелерінен Петербург комитетін сайлайды.
ПЕТЕРБУРГТЕГІ ҚАЙТА ҚҮРУ ЖӘНЕ...
295
Үйым осындай типте болғанда аудандардың өкілдігі- нің әркелкілігі атаулы жойылады, ал ең бастысы — аудандардың өкілдерінен Петербург комитетін құрудың ыңғайсыз, көп сатылы, демократиялық емес жүйесінің орнына тікелей бірден-бір басшы конференция біріктір- ген барлық партия мүшелерінің шын бірлігі ңұрылады. Бұл конференцияның құрамы аса көрнекті жұмысшы-* лардьтң басым көпшілігінің бүкіл жергілікті ұйымның барлық істеріне басшылық етуге қатысуына мүмкіндік береді және сөзсіз қатыстырады.
Конференция ұйымның осы жаңа типіи қазірдің өзіиде жүзеге асырды, өзін тұрақты мекеме деп жария- лады, 19 жолдастан жаңа Петербург комитетіп сайлады, сөйтіп ағымдағы барлық мәселелерді шешу үшін екі мәжіліс өткізді (дұрысырағы: мәжіліске екі рет жи- налды).
Конференция қабылдамай тастаған меныпевиктік қайта құру жобасының қапдай екепін сипаттау үшін бір, ең маңызды, жағдайды көрсетіп өтейік. Бұл жоба ұйымның басшысы етіп әлгіидей конференцияны қоя- ды (оны совет деп атайды). Бірақ копференцияның атқару органы, Петербург комитеті, бұл жоба бо- йынша мүлде жойылады! «Жалпы цалалық совет,— делінген меныпевиктердің жобасьшда,— ағымдағы жұ- мысты жүргізу үшін бірсыпыра комиссияларға бөлінеді (насихат, үгіт, әдебиет, кәсіптік, фипапс комиссия- лары және т. т.)». Ал «ұйымның басқа партиялар алдындағы окілдігі және оз партиямыздың орталық мекемелерімен ңарым-қатыпас жасауы» совет сайлаған 5 адамиан құрылған «президиумға тапсырылады».
Ағымдағы жумысты конференцияның бір атқару ор- ганына бірікпеген бытыраңқы комиссиялар жүргізетін ұйымның іске қабілеті ңандай болатынын көз алдыңа елестетуге болады! Мұнда демократиялық централизм бос сөзге айналдырылған: істің шын мәнінде, мұның өзі социал-демократиялық партияны бірыңғай ұйымға оіі- ша мықты байланысты болмауы ықтимал жұмысшы бұқарасының арасындағы насихат і^оғамыныц роліие түсіру жөніндегі атышулы лариндік жоспарға қарай бір қадам жасағандық. Меныпевиктердің бұл жобасы- 11*
296
В. И. Л ЕН И Н
ның бірден қабылданбай тасталғанын айтудың да кере- гі жоқ. РСДРП-ның осындай негіздердегі менъшевиктік комитеттерінің немесе ұйымдарыныц жұмыс тәжіри- бөсімен бізді таныстыруды осы жобаның авторларынан сұрау ғана қалып отыр.
Содан соң. Петербург ұйымыпың жаңа конференция- сының Петербургтегі жікке бөлінуді жойғанын көрсетіп өту өте-мөте маңызды. Жұртқа мәлім, меныпевиктер 1907 жылгы 6 япварьдағы конференциядап,— РСДРП- ның Петербургтегі сайлау науқаны туралы мәселені шешкен конференциядан кетіп (бейне, ресми себептер- мен), екінші Дума сайлауы кезінде олар Петербургте жікке бөлінуді туғызды. 25 мартта бірішлі рет жинал- ған жаңа конференцияиың сайлауы РСДРП Орталық Комитеті әдгйі осы мақсат үшін тағайындаған, латыш социал-демократиясынан сайланған Орталық Комитет мүшесі енгізілген ерекше комиссияның тікелей бақы- лауымен жүргізілді. 25 марттағы конференция (қазір де жұмысын жалғастырып отырған конференция, ойт- кені, біздің бұрын айтқанымыздай, ол өзін тұрақты ме- кеме деп жариялады) соңғы жыл ішіиде Петербургте болған, өкілдіктің дүрыстығын, мандаттардың заңдылы- ғы мен санын және т. т. титтей де талассыз анықтаған бірінші социал-демократиялық конференция болды.
Петербург үіпія, болыпевиктер мен меиыповиктер арасында неғұрлым қырқысқап күрес болып жатқан Петербург үшін бүл — осы кезге дойіп коз көріп, т$улац естімеген факт. Бойкот копферепциясы да (1906 жыл- ғы февраль)161, «думалық» министрлік талабыи қол- дау туралы мәселе жоніндегі копферепция да (1906 ж. июнь) 162 болыпевиктерді жеңіске жеткізді, бірақ әңгі- ме әрқашан да өкілдіктің дұрыстығы туралы сөзсіз таластардан басталатын.
Сондықтан Петербургтегі сайлау алдыпда болған, енді өтіп кеткен жікке бөлінудің шын себептері мен шын маңызын түсініп алу үшін Петербургтегі социал- демократиялық екі фракцияньщ күші жайындағы осы талассыз, тұңғыш рет талассыз, деректерді пайдалану мейлінше тағылым аларлық нәрсе. Жұртқа мәлім, менъшевиктер бүл жікке бөліпуді формальды себептер-
ПЕТЕРБУРГТЕГІ ҢАЙТА ҚҮРУ ЖӘНЕ...
297
ден: 1) 6 январь конференциясындағы екілдіктің дұрыс еместігінен (болыпевиктер дауыстардың, әсіресө при- казчик дауыстарының санын арттырып жіберуі жөнін- дө және меныпевиктік мандаттарды заңсыз қысқартуы жөнінде айыпталды); 2) қалалық және губерниялық конфөренцияға бөліну туралы Орталық Комитеттің та- лабын орындаудан конференцияның бас тартуынан деп дәлелдеді.
Іс жүзінде екіпші «дәлел» Пстербургтегі жікке бөлі- нушілікті жасауға Орталық Комитеттің (яғни оның меныпевиктік бөлегінің) цатысуына келіп тіреледі, бұл «Пролетарийдың» бұдан бұрынғы номерлерінде жеткі- лікті дәрежеде анықталды. Жалпы қалалың конферен- циялардың қалалық және губерниялық конференция- ларға бөлінуін Орталық Комитеттің еш жерде талап етпегенін және талаіг ете, алмағанын өте жақсы білетін, біздің партияның басқа қалалардағы барлық мүшелері де мұны оңай түсіпеді. Бұл талаптың ультиматумдық сипаты Орталық Комитетке Петербургте С.-Петербург ұйымын жікке бөліп, содан соң бөлініп шыққан мень- шевиктерге кадеттермен келіс сөздерді бастауға (немс- се соза беруге) көмектесу ушін керек болды.
Бірақ жікке бөлінудің бірінші «дәлелі» партиямыз- дың Петербургтегі мүшелерінен басқа мүшелерінің бәріне мүлде күңгірт және даулы күйінде ңалып отыр. Олар 6 январь конференциясындағы өкілдіктің дұрыс- тығы туралы және Петербургтегі болыпевиктік және меныпевиктік күштердің шын арасалмағы туралы пікір айта алмайды. Мұны документтер арқылы дәлел- деу — социал-демократиялық баспасөз үшін мүлде ша- масы келмейтін міндет, өйткені документтерді тек ерекше комиссия ғана жинап, зерттей алар еді. Бірақ 25 март конференциясындағы өкілдіктің тексерілген және дау туғызбайтын цифрларының арқасында біз Петербургте сайлау алдындағы жікке бөлінуді меньше’ виктердің ақтауында қаншалықты шындықтың болға- нын бүкіл партиямызға көрсетуге мүмкіндік аламыз. Бұл үшін 6 январь конференциясы мен 25 март конфе- ренциясына сайлаулар кезінде болыпевиктер мен менылевиктерге дауыс берген социал-демократтар саны
298
В. И. ЛЕНИН
туралы аудандар бойынша келтірілген деректерді тек салыстырса болғаны.
25 март конференциясына сайлау бойынша берілген дауыстар туралы деректер дау тутызбайдъі: оларды Ор- талық Комитет комиссиясы тексерген және болыпевик- тер де, меныпевиктер де қабылдаған.
6 январь конференциясына сайлауда дауыс бергендер туралы даусыз деректерді алу үшін, біз меныиевиктер- дің цифрларын аламыз. 6 январь конференциясынан кеткенде 31 меныпевик ерекше мәлімдеме—«Біздің конференцияны тастап кетуге мәжбүр болған себебіміз не? (Конференцияның 31 мүшесінің Орталық Комитет- ке жолдаған мәлімдемесі)» деген атпен листок басып шығарды. Біз «Пролетарийдің» 12-номерінде бұл лис- токты талдағанбыз*. Енді біз «Петербург ұйымы кон- ференциясындағы сайлаупіылардың құрамы туралы цифр деректерін» (6 январь конференциясы) аламыз, бұл деректер сол листоктың 7 және 8-беттерінде басъіл- ған. Мұнда болыпевиктер үшін ** және меныпевиктер үшін дауыс бергендердіц саньі 11 ауданның әрқайсысы бойынша келтірілген, оның үстіне берілген дауыстар- дың бәрі тағы да даусыз және даулы дауыстарға, ал даулы дауыстар большевиктер дау көтерген және мень- шевиктер дау көтерген дауыстарға бөлінген.
Бұл арада бізге осы егжей-тегжейлі бөлудің бәрін келтіріп жатудың қажеті жоқ. Меньшевиктердің енгіз- ген барлыц түзетулерін біз ескертуде ерекше айтамыз. Ал салыстыру үшін болыпевиктер мен меныпевиктерге «дауыс бергендер санының» цорытындысын аламыз, яғни осы деректерді 25 март конференциясына сайлау кезіндегі дауыстар туралы деректермеп салыстыру ар- қылы 6 январь конференциясына сайлау кезінде кімнщ тарапынан цандай теріс әрекеттер жасалғанына әрбір партия мүшесі көзін жеткізе алуы үшін даусыз дауыс- тар мен даулы дауыстарды қосып жібереміз.
* Ңараңыз: Шығармалар толық жинағы, 14-том, 334—338-беттер. Ред.
** Вұл цифрлар тағы да болыпевиктік дауыстар мен диссиденттік («революциялық блоктың платформасы») дауыстарға бөлінген Бұлар- дың екеуі де болыпевиктер, олардың арасында: солшыл блок жасасу керек пе немесе таза социал-демократиялық тізім жасау керек пе деген адәселе жөнінде дау болды.
ПЕТЕРБУРГТЕГІ ҚАЙТЛ ҚҮРУ ЖӘНЕ...
299
Петербург ұйымының 12-ауданы, приказчиктер ауда- ны, бойынша 31-дің листогында кестеге түсірілген деректер жоқ. Олар тексте (4-бет) былай дейді: Петер- бург комитеті ұйымдасқан 313 приказчикке сайлаудыц демократиялық емес сипатын еске алып, 50 адамнан емес (жалпы норма), 60 адамнан 1 өкілден деп есептеп, 5 өкіл сайлауға право берді. Осыған сүйеніп меныпе- виктер приказчиктердің дауыстарын мулде мойындама- ды. 5 окілдің біреуі меныпевик, төртеуі большевик болғандықтан, біз 63 дауысты меньшевиктерге, 250 дауысты болыпевиктерге берілген дауыс деп есептейміз.
Сонан соң біз Петербург социал-демократиялың ұйы- мының барлық 12 ауданын дауыс дау туғызбаған алты ауданға және дау туғызған алты ауданға бөлеміз. Да- уыс дау туғызған аудандарға болыпевиктерге немесе меныпевиктерге берілген дауыстардың жартысъінан астамына 6 январь конференциясында не меныпевик- тер, не болыпевиктер дау туғызған аудандарды жаткыз- дық. Бұған жататын аудандар: Выборг ауданы (боль- шевиктер меныпевиктерге берілген 256 дауыстың 234-іне онша дұрыс алынбаған дауыс деп дау көтерді), Ңалалық аудан (меныпевиктерге берілген 459 дауыс- тың 370-іпе болыпевиктер дау көтерді), Москва ауданы (меныпевиктерге берілген 248 дауыстың 97-іне больше- виктер, 107-іне меныпевиктер дау көтерді; большевик- терге берілген 185 дауыстың бэріне меныпевиктөр дау туғызды*), темір жол ауданы (болыпевиктерге беріл- ген 21 дауыстың бесеуіне дау туды; меныпевик- тергө берілген 154 дауыстың 107-іне дау туды); эстон ауданы (болыпевиктерге берілген 100 дауыстың бәріно меньшевиктер дау туғызды) және приказчиктер ауда- ны (меныпевиктер 313 дауыстың бәріне тугелдей цар- сылъщ білдірді, олар бұл дауыстарды, тек осы дауыс- тарды, тіпті берілмеген дауыстар: ұйымның мүшелері ♦ Екінші жақтың онша дүрыс емес, тексерілмеген, өсірігг көрсетіл- ген, бірақ мүлде жалған емес деп есептеген дауыстары барлық жерде дау туғызған дауыстар деп аталады. Болыпевиктер 6 январь конферен- циясында дау туғызған дауыстар ушгн 50 адамға бір делегаттың орньі- на 75 адамға 1 делегаттан есептеп, олардың бэрі үшін өкілдіктің мөл- шерін арттыруға ұйғарды.
300
В. II. ЛЕНИН
орнына ұйымның басшылары сайланды-мыс деп жария- лады).
Даусыз аудандарға Василеостровск, Нарва, округтік, латыш аудандары (осы 4 аудан бойынша дауыстардың бәрі даусыз дауыс болды), сонан соң Нева ауданы (болъшевиктерге берілген 150 дауыстың 15 даусы дау- лы болды; менъшевиктерге берілген 40 дауыстың 4 дау- сы даулы болды) және Петербург ауданы (менъше- виктерге берілген 120 дауыстың 22 даусы даулы болды) жатады.
Дауыс бергендердің саны туралы аудандар бойынша деректер мынадай түрде болды:
I
л
Ем
Н
РСДРП-ның Спб. ұйымы
А у д а н д а р:
С
6 январь конференциясы Берглген дауыстар
саны:
іолып. мепьш.
Б а р л ы Г ЬІ
Вас.-Островск
329
339
668
5 %
п, Петербург
161
120
281
g Нарва
24
6
30
CÖ
§ Иева
150
40
190
Округтік
451
63
514
Латыш
117
47
164
25 март конференциясы Берілген дауыстар саны:
болыи.
меньш.
Б а р- Л ЬІ Ғ І>1
798
435
1233
528
254
782
202
231
433
585
173
758
737
—
737
100
-
100
CÖ
Барлыты-
...1232
615
1847
2 950
1093
4 043
• і
Выборг
... 97
256
353
155
267
422
2 И Л CÖ
Ңалалық
... 220
459
679
701
558
1259
>> >>
Москва
.... 185
248
433
331
83
414
н Cü
Темір жол
... 21
154
175
29
105
134
Й $
Эстоя
.... 100
—
100
150
—
150
Приказчиктер 250
63
313
300
50
350
Барлығы-.
.... 873
1180
2 053
1666
1063
2 729
Жиыны
...2 105
1795
3 900
4 616
2156
6 772
Бұл деректерден мынадай қорытындылар піығады:
1) Петербургтің социал-демократ жұмысшылары қа- лалық курия бойынша Дума саилауынан гөрі (6 январь конференциясының мақсаты) С.-Петербург ұйымының реформасына (25 март конференциясының мақсаты) анағұрлым кобірек коңіл аударгап.
ПЕТЕРБУРГТЕГІ ҚАЙТА Қ¥РУ ЖӘНЕ...
301
Соцйал-демократияльщ ұйым мүшелерінің саны 2 жа- рым ай ішінде өте коп мөлшерде өзгере алмайтын еді. Жиналыстар өткізу және дауыстарды есептеу үшін полициялық жағдайлар мартта бұрынғыдан жаңсы бол- ған жоқ, қайта жаман болды (университөтте жиналыс- тар болған жоқ; жұмысшыларды қудалау күшөйді).
Социал-демократиялық ұйымның дауыс берген мүше- лерінің саны бір жарым еседеи астам, үштен екі өседен астам (3900-ден 6772-ге дейіи) өсті.
2) Дауыс берушілердіц саны едәуір коп болған жағ- дайда болыпевиктердің меныпевиктерден басымдылы- ғы дауыс беруге нашар қатысқан жағдайдағыдан анагурлым куиітірек болып шықты. 6 январьда мень- іпевиктердің 3900 дауыстан 1795 даусы, яғни 46 про- цент даусы болды, 25 мартта олар 6772 дауыстан 2156 дауыс, яғни 32 процент дауыс алды.
3) Дауыс дау туғызбаған аудандарда (алғашқы 6 аудан) болъшевиктер үшін де, менъшевиктер үшін де берілген дауыстардың саны ості (бірінші сан едәуір көбірек өсті). Дауыс дау туғызған аудандарда (соңғы алтауында) б о льше в икт е р ушін берілген дауыс- тардың саны өсті, ал м е н ъш е в ик т е р уиіін беріл- ген дауыстардыц саны к е мі ді.
Болыиевиктер үшін берілген дауыстардың саны 873- тен 1666-ға дейін өсті. Менъшевиктер үшін берілген дауыстардың саны 1180-нен 1063-ке дейін кеміді. Да- уыс дау туғызған аудандарда меньшевиктердің басым- дығы жоу болып шыцты.
Жікке бөліну жөніндегі кінәныц кімнің жағында жатцаны туралы мэселені осы факт шешіп береді.
Тексеру сайлауы, Орталың Комитеттің ерекше ко- миссиясы тексерген сайлау мынаны көрсетті: дауыс дау туғызған аудандардағы болыпевиктік дауыстардың саны шын сапнан кем болып шықты,— меныпевиктік дауыстардың саны шын саннан арты^ болып шықты!!
Дауыс дау туғызған аудандардағы дауыстардың са- нын болыпевиктер көбейтіп корсетіп отыр деп меныпе- виктер айтып та жүрді, жазып та жатты. Болыпевик- тер бұл жөнінде меныпевиктерді кінәлады. Тексеру сайлауы болыпевиктік дауыстардың санын көбейтін,
302
В. И. Л Е Н И Н
меньшевиктік дауыстардың санын кемітіп жіберді. Большевиктердің әділдігін дәлелдейтін бұдан айқын және шөшуші дәлөл бола қояр ма екен?
Бұл қорытындыны теріске шығару жөнінде аудандар бойынша деректер кездейсоң болуы мүмкін дегенді де, 6 январьда дауыстардың дау туғызғандарын да, дау туғызбағандарын да болыпевиктер қоеып алды дегенді де тілге тиек етуге болмайды. Бірінші қарсылық есепке алынбайды, өйткені біз кездейсоқтықты тілге тиек ету- дің уандайын да болдырмау үшін әдейі жеке аудандар- ды ғана алғанымыз жоқ, біз бір топ ауданды алдық, алты ауданды алты ауданмен салыстырдық. Жеке аудандар бойынша деректер (мысалы, Москва ауда- ны!!) біз-үшін он есе қолайлы болар еді.
Екінші қарсылық та есепке алынбайды, өйткені біз әдейі менъшевиктік цифрларды негізге алдық, бұл цифрларға меньшевиктердің өздері де болмашы түзету- лер енгізді. Өздерінің бастырған листогында (7-бет), 31-дің ойынша, «шынымен бекітуге жатпайтын» дауыс- тар тек мыналар ғана: Нева ауданы бойынша 150 болыпевиктік дауыстың 15 даусы және Эстон ауданын- дағы болыпевиктік дауыстардың бәрі; Москва ауданы бойынша 248 меныпевиктік дауыстың 107 даусы және темір жол ауданы бойынша 154 мепьшевиктік дауыс- тың 41 даусы, яғни не бары большевиктік 115 дауыс және меньшевиктік 143 дауыс. Приказчиктер ауданы дауыстарын (барлығы 313) меныпевиктер түгелдей қабылдамады. Біз жасаған жалпы қорытындыларға бұл түзетулердің ешбір нұқсап келтірс алмайтынын көру оңай.
Орталық Комитет комиссиясы сайлауын ерекше тек- сергең және берілген дауыстарына жұрттың бәрі дау туғызбаған 25 март конференциясы 6 январь конферен- циясында өкілдік үшін болған таласта шындықтың түгелдей болыпевиктер жағында болғандығын, болыпе- виктердің басымдығы едәуір болып шыққандығын дәлелдеді; меньшеви>ктердің басымдығы біржолата те- ріске шығарылды. Әрине, 25 март конференциясының сайлау науқанынан кейін болғанын, сөйтіп бұл мәселе- де социал-демократ жұмысшылардың болыпевиктер
303
жағына шыққанын, 1907 жылғы 6 январьдан кейін шыққанын бейнеледі деп біздің пікірімізге қарсылық білдіріп көруге де болады. Бірақ мұндай қарсылық сайлау себебінен туған жікке бөліну үшін нақ меньше- виктердің кінәлы болғандығын, әрине, әлсіретпейді, қайта (басқа жағынан болса да) күшейте түседі.
Екінші Дума сайлауында Петербургтегі жікке бөліну жөнінде кінә тугелдей менъиіевиктерге жуктеледі. Біз әрқашан да осылай деп келдік және партия алдында дәлелдеуге міндеттенгенбіз.
Енді біз мұны біржолата дәлелдедік.
1907 ж. апрелъде жазылған
1907 ж. 2 майда «Пролетарий» Газеттгц тексті бойынша
газетгнщ 16-номерінде басылып отъср
басылғаи
304
ЖАЛПЫ ҮЛТТЫҚ РЕВОЛЮЦИЯ ТУРАЛЫ МӘСЕЛЕ ЖӨИІНДЕ
Сөздің шын мәнісінде, тек жалпы ұлттық революция ғана жеңімпаз революция болуы мүмкін. Бұл мына мағынада алғанда дұрыс: революция жеңуі үшін осы революцияның талаптары жолындағы күреске халық- тың орасан зор көпшілігін біріктіру қажет. Бұл орасан зор көпшілік не түгелдей бір таптан, не кейбір бірың- ғай міндеттері бар түрлі таптардан құралуға тиіс. Қазіргі орыс революциясына келетін болсақ, әрине, осы сөздің жогарыда айтылган мағынасында алганда, оның да жалпы халықтық революция ретінде ғана жеңіп піығуы мүмкін екені, оның да жеңіске жетуі үшін кү- реске халықтың орасан зор көпшілігінің саналы түрде қатысуы қажет екені анық.
Жұрт арасына лақап болып тарап кеткен: «жалпы ұлттық» революция деген сөздің шартты дұрыстығы осымен ғана шектеледі. Шыныпа келгенде, бұл ұғым- нан жоғарыда көрсетілген труизмпен (ұйымдасқан және үстемдік етуші азшылыққа қарсы күресте тек орасан зор көпшілік қана жеңіске жете алады) басқа, ешқандай қорытындылар жасауға болмайды. Сондық- тан оны жалпы формула ретінде, шаблон ретінде, так- тиканың өлшемі ретінде қолдану — түбірінен теріс, терең антимарксистік болады. «Жалпы ұлттық револю- ция» деген ұғым марксистке белгілі, анық, шектеулі жалпы міндеттерге сәйкес келетін эр турлі таптардың түрлі мүдделеріне дәл талдау жасаудың қажет екенін көрсетуге тиіс. Бұл ұғым ешқандай жағдайда да бел*гілі
ЖАЛПЫ ҮЛТТЫҚ РЕВОЛЮЦИЯ ТУРАЛЫ МӘСЕЛЕ... 305
бір революцияныц барысында таи күресін зерттеуді көмескілеті, бүркемелей алмайды. «Жалпы ұлттық революция» деген ұғымды бұлай қолдану — марксизм- нен толық бас тарту, сөйтіп ұсақ буржуазияшыл демо- краттардың немесе ұсақ буржуазияшыл социалистердің тұрпайы бос сөзіне қайта оралу деген сөз.
Біздің оң ңанаттағы социал-демократтар осы ақиқат- ты жиі ұмытады. Олар революциянъщ прогресі револю- циядағы таптардъіц арасалмағъш өзгертетінін одан да жиі естен шығарады. Революцияпыц әрбір піын прог- ресі — қозғалысқа неғұрлым ңалың бұқараны тарту,— демек, таптық мүдделердің мейлінше саналылығы,— демек, саяси, партиялық топтардың мейлінше айқын- дылығы жәнө түрлі партиялардың таптық пішінін неғүрлым дәл бейнелеу,—демек, өзінің абстрактілігімен жалпылама, абстрактілі, бұлдыр, күңгірт саяси және экономикалық талаптарын әр түрлі таптардың нақты, дәл белгіленген әр алуан талаптарымен мейлішле көбірек ауыстыру деген сөз.
Мысалы, орыс буржуазиялық революциясы, барлық буржуазиялық революция атаулы сияқты, сөзсіз «са- яси бостандық», «халық мүдделері» деген жалпы ұран- мен басталады, қала берді, бұл ұрапдардың нақты маңызы бұқара үшіп жәпе таптар үшіп күрестің бары- сында ғана, осы «бостандықты» жүзеге асыруға, «демократия» сияңты бос сөзді болса да нацтылъі мазмұнмен толықтыруға іс жүзінде қадам жасалғанда ғана айқындалады. Буржуазиялық революция алдында, опың бас кезінде, демократия үшіп бәрі: пролетариат та, ңалалық ұсақ буржуазиялық элементтермен бірге шаруалар да, либерал помещиктермен бірге либерал буржуалар да бой көрсетеді. Тек тап күресінің ба- рысыпда ғана, революцияның азды-көпті ұзақ тарихи дамуында ғана бұл «демократияны» әр түрлі таптың түрліше ұғынуы айқындалады. Ол ол ма: сол бір «демо- кратия» үшін турлі экономикалық және саяси шаралар- ды талап ететін әр түрлі таптардың мүдделері арасын- дағы терсц тұңғиықтың беті ашылады.
Бір «демократиялық» таптың немесе топтың басқа- сындай алысңа кеткісі келмейтіндігі немесе алысқа
306
В. И. ЛЕНИН
кете алмайтындығы,—«жалпы» (бейне бір жалпы) міндеттерді жүзеге асыру негізінде соларды жүзеге асыру әдісі үшін, мысалы, бостандықтың, халық билігі- нің белгілі бір дәрежесі, оның ауқымдылығы мен дә- йектілігі үшін, жердің шаруаларға белгілі бір жолмен өтуі және т. т. үшін қиян-кескі қақтығыстардың өріс алатындығы күрес үстінде ғана, революцияның дамуын- да ғана анықталады.
Жақьшда екі газеттің арасында болған таласты оқу- шыға түсіндіру үшін біз осы ұмытылған ақиқаттың бәрін еске салуға тиіс болдық. Олардың біреуі, «Народ- ная Газета», екіншісіне, «Наше Эхоға», қарсы, міне, былай деп жазды:
««Халықтың партияларғабөлінуі,—депжазады «НашеЭхо»,— осы ең маңызды саяси сабақ және II Дума сайлауы ке&індегі революцияньщ ең маңызды саяси табысы,— помещиктер мен буржуазияның қалың топтарының оңға қарай жасаған осы бет бұрысын жалпы ұлттық көлемнің фактілері арқылы айқын көр- сетті». Өте дұрыс; біраң жергілікті орындардан келген «солшыл» депутаттардың — эсерлердің, трудовиктер мен халықтық социа- листердің — пиғылы мен мандаттары да кадеттік «конституция- лық жалғап үміттердің» қазіргі кезеңде «халықтың» көкейінен аз дәрежеде орын алмай отырғанып, Думаның қасиетті қызме- тіне «халыңтың» шектен тыс үміт артатындығын, Думаны «сақ- тау» туралы халықтың шектен тыс қамқорлық жасайтындығын «жалпы ұлттық көлемде айқын көрсетті». «Наше Эхо» газетінің әдебиетшілері, міне, осы пілдей нәрсені байқамаған. Олар ха- лықтың Думаға кімді жібергенін байқаған, олар халықтың оларды оған не ушін жібергенін байқамаған. Ал олай болса, пролетариатты «жалпы ұлттық» міндеттерді елемеуге шақыра отырып, буржуазиялық «қоғам» былай тұрсын, тіпті ұсақ бур- жуазиялық «халықтан» да оны оқшаулауға піақырып отырға- нына «Наше Эхо» келісе ме екен?».
Мұның озі оппортунизмнің ірі-ірі үш қатесін ашатын айрықша сабак, боларлық, тамаша тирада: 1-ден, сай- лаудың нәтижелерінө депутаттардың пиғьілы қарсы қойылады; бұл — халықтыц пиғылын депутаттардың пиғылымен ауыстыру, неғұрлым терең, кең, негізгі нәр- седен неғұрлым ұсақ, тар, ойдан шығарылған нәрсеге шаңыру деген сөз *. 2-ден, пролетариаттың бекем, * «Мандаттарға» келетін болсақ, онда біз бұл дәлелді мүлде ңабыл- дамаймыз. Революциялық және оппортунистік тапсырмаліар мен ман- даттарды кім есептеп отыр? Революциялық тапсырмаларды басңаны үшін қанша газеттің жабылғанын кім білмейді?
ЖАЛПЫ ҮЛТТЫҚ РЕВОЛЮЦИЯ ТУРАЛЫ МӘСЕЛЕ... 307
ұстамды саяси бағыты мен тактикасы туралы мәселе белгілі бір «пиғылды» есепке алу туралы мәселемен ауыстырылып отыр. 3-ден,— ал бул ец мацыздысы,— «жалпы ұлттық революцияның» тұрпайы-демократия- лық фетиші үшін пролетариатты «ұсақ буржуазиялық халықтан» «оцшаулану» дегенмен қорқытып отыр.
Алғашқы екі қатеге мүмкін қысқаша тоқталармыз. Сайлау бұқараны қозғалтты, сөйтіп олардың бір сәттік пиғылын ғана емес, сонымен қатар олардың терец муд- делерін де көрсетті. Таптық мүдделерден (сайлауда партиялық топтар көрсеткен мүдделерінен) бір сәттік пиғылға жүгіну марксистерге мүлде лайықты емес. Де- путаттардыц зауқы пәс болуы мүмкін, ал бұқараның экономикалық мүдделері бұқаралық күрес туғызуы мүмкіп. Сондыңтан «пиғылды» есепке алу белгілі бір қимылдың, қадамның, үндеудің, т. с. кезеңін бел- гілеу үшін қажет болуы мүмкін, бірақ пролетариат тактикасъш белгілеу үшін ешбір қажеттігі жоң. Басқаша пайымдау — ұстамды пролетарлық тактиканы «пиғылға» принципсіз тәуелділікпен ауыстыру деген сөз. Ал әңгіме барлық уақытта да «кезең» туралы емес, нақ багыт туралы болып келді. Ңазіргі кезеңде пролетариат өзіне өзі келді ме әлде келген жоқ па («Народная Газетаның» ойлағанындай), мұның озі жұмысіпы табы іс-ңимылдарынъщ тактикалық бағытъш белгілеуге емес, іс-цимылдардъщ «кезеңін» есепке алу үшін маңызды.
Үшінші қате — ең терең және ең елеулі қато: социал- демократтарды немесе (бәрібір) пролетариатты ұсақ буржуазияшыл халықтан «оқшаулау» қорқынышы. Бұл — мүлдем қолайсыз қорқыныш.
Эсерлер, трудовиктер мен халықтык, социалистер кадеттердің соңынан шынымен сүйретіліп еріп отыр- ғандықтан,— бұл бола береді және Головинді жақтап дауыс беруден бастап, жұмған аузын ашпай мүлде үндемеудің, т. т. атышулы тактикасына жалғастыры- лып өте жиі болып келді,— социал-демократия өзін ұсақ буржуазиялық халықтан оқшаулауға міндетті бо- лады. Өйткені екінің бірі: немесе ұсақ буржуазияшыл халықтың ауытқулары ұсақ буржуалардың жалпы
308
В. II. Л Е Н И ІГ
солқылдақ жаратылысып көрсетеді, революцияның ауыр және қиын дамуын көрсөтеді, бірақ бұл револю- ция шегіне жетті, оның күштері сарқылды деген сөз емес (біз осылай ойлаймыз). Онда, социал-демократия- лық пролетариат ұсаң буржуазияшыл халықтың ауыт- қуы мен солқылдақтығы атаулының қай-қайсысынан болсын өзін оқшаулап, осы халықты күреске тәрбие- лейді, оны күреске әзірлейді, оның сана-сезіміп, ба- тылдығып, табандылығып, т. т. дамытады. Немесе ұсақ буржуазияшыл халықтың ауытқулары осы буржуазия- лық революцияның толық біткен жері болып табылады (біздің ойымызша, мұндай көзқарас теріс, ал әсіре оңшыл социал-демократтар бұған күмәнсыз бой ұрғаны- мен де, социал-демократтардыц ешқайсысы ол көзқа- расты тура және ашық қорғаған емес). Онда жұмысшы бұқарасының таптық сана-сезімін тәрбиелеу үшін және оларды келесі революцияға неғұрлым жоспарлы, берік, батыл түрде қатысуға әзірлеу үшіп социал-демократия- лық пролетариат та өзін ұсак, буржуазияның солқыл- дақтығынан (немесе сатқьшдығынан) оқшаулауға Mindern.
Социал-демократиялық пролетариат кадеттік жалған уміттер санасына сіңген ұсақ буржуазияшыл халықтан өзін оқшаулауға екі жағдайда да, барлық жағдайда да сөзсіз міндетті. Ол барлық жағдайда да шын револю- цияшыл таптың табанды, ұстамды саясатын жүргізуге тиіс, жалпы ұлттық міндеттер туралы да, жалпы ұлт- тық революция туралы да ешқандай реакциялық неме- се мещандық сылдыр сөздермеп озін қобалжытпауға тиіс.
Күштердіц белгілі бір үйлссуі жәио қолайсыз жағ- дайлардыц тоғысуы кезіпде буржуазиялық және ұсақ буржуазиялық топтардыц басым көпшілігі жағымпаз- дыққа, құлдық ұруіпылықңа немесе ңорқақтыққа шал- дығуы мүмкін. Мұның өзі «жалпы ұлттық» қорқақтық болған болар еді,— сондықтан тұтас алғанда социал- демократиялық пролетариат бүкіл жұмысшы қозғалы- сының мүдделері үшін одан өзін оцшаулайды.
«Пролетарий» № 16, «Пролетарий» газетіитң. текстг
2 май, 1907 ж. бойыиша басылып оты.р
309
РОССИЯ СОЦИАЛ-ДЕМОКРАТИЯЛЬІҚ ЖҰМЫСШЫ ПАРТИЯСЫНЫҢ НОЯБРЬДЕГІ ӘСКЕРИ-ЖАУЫНГЕРЛІК КОНФЕРЕНЦИЯСЫНЫҢ ПРОТОКОЛДАРЫ ЖӨНІНДЕ 163
«Народная Думаның» 20-номерінде (осы жылғы 3 апрельдегі) мынадай мәлімдеме басылған: «РСДРП Орталық Комитеті партия ұйымдарыпа мынандай хат жазды: «Жуырда «Әскери және жауынгерлік уйым- дардыц бірінші конференциясыныц протоколдары»* деп аталған кітап баспадан шықты. Болуы мүмкін түсініс- пеушіліктердің бәрін жою мақсатымен Орталық Коми- тет бұл жөнінде төмендегіше түсініктеме беруді қажет деп табады: 1) Бұл конференцияны бірнеше әскери жә- не жауынгерлік ұйымдардың өкілдері Орталық Коми- теттің келісімінсіз ғапа емес, жауынгерлік ұйымдардың бірігуінің қандай формаларына болса да жол беруге бол- майды деп тапқан оның үзілді-кесілді қарсылығына қарамастан шақырды. 2) Орталық Комитет жанындағы техникалық топ «конференцияға» қатысуға Орталық Комитеттен рұқсат алған жоқ, ал Орталық Комитетке айтпай, конференцияға қатысқан осы топтың мүшесі Ор- талық Комитет тарапынан қатты жазғырылды. Бұған мынаны қоса айтуды қажет деп санаймыз: Прибалтика өлкесінің әскери ұйымдары конференцияға социал-де- мократиялық Латыш өлкесінің Орталың Комитетіпіп қаулысына қарамастан қатысты»».
Бұдан оқушылар біздің Орталық Комитеттің қайдағы бір конференцияны партия алдында қаралауға асығып, * Орталық Комитет цысцартцан нағыз аты былай деп аталады: *Рос- сия социал-демократиялыгү жумысшы партиясъі ұйымдарының,—1916 ж. ноябрьде болған (конференцияның)...» (С.-Петербург, 1907. Бағасы 60 тиын. IV+168 бет).
310
В. II. ЛЕНИН
формальды теріс нәрселерді тізіи келтіру арқылы істің мәнін көлегейлеп, өте ашуланып отырғанын көреді.
Орталық Комитеттің ашу-ызасының қызықты сипаты- на әркім өзінің көзін жеткізу үшін партияның барлық мүшелеріне айрықша назар аударарлық «РСДРП әске- ри және жауынгерлік ұйымдарының протоколдарымен» танысуға кеңес береміз. Өз тарапымыздан, қысқаша бол- са да осы кітапқа (жәпе онымен байланысты «жанжал- ға») баға беруге тоқталу қажет деп сапаймыз.
Әуелі Орталық Комитеттің ашулы мәлімдемесіндегі мәселенің формальды жағы туралы екі ауыз сөз. Кон- ференция оның қарсылығына қарамастан шақырылды, өйткені ол «жауынгерлік ұйымдардың бірігуінің қандай формаларына болса да жол беруге болмайды» деп тапты. Мұның өзі өте ашулы айтылған, тек байланысы жоқ қи- сынсыз айтылған. Егер ол конференцияларды «бірігудің формаларына» мүлде жатқызбайтын болса, онда атыл- ған оқтың бәрі далаға кетеді. Егер «бірігудің формасы» сияңты жауынгерлердіц кеңесіне де («конференция») жол беруге болмайтын болса, онда біз таңырңанып, өзі- мізден былай деп сұраймыз: әзір партия ұйымдары — партиялық ұйым болып тұрғанда, әзір оларды партия съезі де, Орталық Комитет те таратпаған жағдайда, партия ұйымдары өкілдерінің кеңесуіне қалай тыйым салуға болады?? Орталық Комитет өзінің шын пікірін (жауынгерлік ұйым атаулыны мүлде тарату тілегін) тура айтудан, сірә, қорқатын болу керек, сондықтан да күлкі келтірерліктей ашуланады. Шынына келгенде, «кеңестер өткізуге жол бермеймін» деп жскіруді естудің орнына, конференцияпыц белгілі уадамдарына немесе шешімдеріне қарсы шын мэнінде айтылган пікірлерді күту табиғи нәрсе болмас па еді? Мыиаидай ой көңіліңе еріксіз келеді: осы ақырып-жекіру арқылы шын мәнін- де мәселенің қойылуына кедергі жасағысы келмей ме екен?
РСДРП әскери және жауынгерлік ұйымдарының кон- ференциясын шақыру тарихына көшейік. Өткен жыл- дың күзінде Петербург әскери ұйымы мен Орталық Ко- митет арасында осы негізде жанжал шықты. «Конфе- ренция шақыру жөнінде партия уставыныц жергілікті
...КОНФЕРЕНЦИЯСЬШЫҢ ПРОТОКОЛДАРЫ ЖӨНІНДЕ 31t
ұйымдарға берген правосына»* сүйеніп, Петербург әске^ ри ұйымы әскери және жауъінгерлік уйымдардъщ кон- ференциясын шақырды. Орталық Комитет Петербург әскери ұйымының инициативасына және оған жауын- герлік ұйымдарды қатыстыруға қарсы болды. Сонымен екі конференция болды: 1) Орталық Комитет өкілдері- нің қатысуымен әскери ұйымдардың ғана октябръ кон- ференциясы; 2) Орталық Комитет өкілдерінің қаты- суынсыз (бул конференцияға қатысуға Орталық Коми- тет өзініц бір мүшесіп тағайъіндаса да) әрі әскери, әрі жауынгерлік ұйымдардың ноябрь конференциясы бол- ды. Октябрь конференциясына 8 әскери ұйымның өкіл- дері қатысты. Ноябрь конференциясына 11 әскери ұйымның және 8 жауынгерлік ұйымның өкілдері қатыс- ты. Екі конференцияға да РСДРП Петербург комите- тінің өкілдері және басқа партия қызметкерлері кеңесші дауыспен қатысты.
Орталық Комитет октябръ конференциясының қарар- ларын жоғарыда көрсетілгеп листокта («Ңысқаша үзін- ді») шығарды. Ноябръ конференциясының қарарлары — «Пролетарийдің» 9-номерінде басылды, сонан соң қазір жеке кітап болып басылған «Протоколдарта» кірді. Біз мақаланы бастағанда айтқан Орталық Комитеттің қар- сылығы ноябръ конференциясына қатысты.
Әрине, екі конференция болғандығын айыптамауға болмайды. Мұның біртұтас партиядағы ұнамсыз құбы- лыс екені сөзсіз. Формальды жағын қоя тұрып, екі конференцияны туғызған жанжалдың мэні туралы мә- селе қойып көрейік: жауынгерлік ұйымдардың конфе- ренцияға қатысуы пайдалы болды ма әлде зиянды болды ма? Октябрь конференциясының қарарынан мы- наны оқимыз: «...халықтың қарулы күресіне қатысуға әскерді дайындау туралы мәселе талқылау үшін әскери ұйымдарға арналған арнаулы конференцияны шақыру партия үшін өте қажет нәрсе болып табылады,— жа- уынгерлік жасақтар өкілдерінің қатысуы бұл конфе- ренцияныц жүмыстарының ойдағыдай болуына еіпқан- * Қараңыз: Орталық Комитет бастырған: «РСДРП-ның әскер арасын- да жұмыс жүргізіп отырған ұйымдарының 1-конференциясының прото- колдарынан қысқаша үзінді» — 13 беттен тұратын листок, Орталық Ко- митет баспаханасы бастырған.
312
В. И. ЛЕНИН
дай пайда келтіре алмайды» (Орталық Комитет листо- гы, 4-бет). Тек осы ғана. Бар дәлелі де осы.
Бұлардың терістігі бадырайып тұр. Барлық нашар пі- кірлер жауынгерлерге қарсы бағытталған делік. Бірак олардың бұрынғы көтеріліс жасау әрекеттеріне қатысқа- ны — факт. Тек осының өзі үшін ғана олармен кеңесу пайдалы және қажет. Олар қатысып отырған конферен- цияда олардың қызметінің белгілі бір сипатын әшкере- леп, партия алдында олардың зиянды тенденциялары- ның бетін ашу пайдалы. Орталың Комитет те, конферен- ция мүшесінің ңай-цайсысы да осыны істей алатын және істеуге міндетті еді. Конференцияның Орталық Комитет үшін де, жергілікті комитеттер үшін де сөзсіз міндетті емес ңарарлары ешкімді еш нәрсеге міндетті ете алмайды. Осындай жағдайларда біріккен кеңестен цорцу күлкі келтірөді.
Ал егер Орталық Комитет қазір жауынгерлер қатыс- қан конференцияны тікелей айыптап, онымен бірге осы конференцияның бірде-бір қарарын сошпалықты тіке- лей айыптамай отъърса, демек, онда мұндай конферен- цияның Орталық Комитеттің жорамалдарын теріске шығарғаны ғой!
Осы конференцияның қарарларына бірден көшу үшін мысалға оның жауынгерлік уйымдардыц міндеттері ту- ралы қарарын алайық. Былай делінген: «Әскери және жауынгерлік ұйымдардың конференциясы жауынгерлік ұйымдардың басты міндеттері мыналар екенін мойын- дайды: 1) қарулы көтеріліс идеялары туралы дұрыс тү- сінік тарату және қандай нақты жағдайларда қарулы көтерілістің туа алатыныи, өте алатынын және ойдағы- дай аяқтала алатынын түсіндіру, ойткені тіпті партия қызметкерлерінің арасында да қарулы котеріліс туралы ең бұлдыр, теріс түсіпік бар; 2) қарулы көтерілісті ой- дағыдай өткізу үшін қажетті техпикалық деректердің бәрін әзірлеу; 3) белсенді бой көрсету үшін РСДРП төңірегіне тоігталып отырған саналы жұмысшылар кадр- ларын ұйымдастыру; 4) халықтың революциялық-демо- кратияльщ топтарын жауынгерлік мақсаттарда ұйым- дастыруға және ол топтарға социал-демократияның жауынгерлік басшылығын нығайтуға көмектесу».
...КОНФЕРЕНЦИЯСЫНЫҢ ПРОТОКОЛДАРЬІ ЖӨНІНДЕ 313
Сонымен, жауынгерлік ұйымдардың басты міндеті, ең алдымен, царулы көтеріліс туралы дурыс тусінік тарату дсп жарияланды. Бұл ой әскери және жауынгерлік ұйымдардың қарулы көтерілістегі ролі туралы қарарда одан да айқын былай деп қайталанған: «жауынгерлік ұйымдардың ролі — халық бұқарасы арасында қарулы көтеріліс туралы дұрыс түсінікті дамыту...»
Сонда осъі туралы кеңесті біздің меныпевиктік Орта- лық Комитет «жол беруге болмайтын» деп тани ма?? Әлде ол жауынгерлік ұйымдардың атап айтцанда цан- дай міндеттерін озінің дұрыс қойылған деп және қан- дай міндеттерін дұрыс қойылмаған деп есептейтінін партия алдында нацтъі баяндап, пікір айтудың қолай- сыз міндетінен өзін ңұтқару ушін «ешқандай бірігіп қи- мыл жасауға, тіпті кеңестерге де, жол бермейтін» чинов- никтік-қазыналық шымылдықтың тасасына жасырыну- ға асықты ма??
Әңгіменің өзі де меньшевиктердің арасында жауын- герлік ұйымдарға нағыз екіжүзді көзқарас тарағанында болып отыр: бейпартиялық жауынгерлік ұйымдар қыз- метінің белгілі бір «нәтижесін» пайдаланудан олар қапі- пайды, бірақ оның есесіне олар бұқара ішінде қарулы көтеріліс, т. т. туралы дүрыс түсінік таратудың әдістері жөніндегі мәселені мулде орағытып өтуге мүмкіндік бе- ретін партиялыц жауынгерлік ұйымдар жөнінде жел- буаз өсек-аяң таратып отыр.
Мысалы, жауынгерлер (большевиктердің ізімен) ко- терілістің техникасын асыра бағалайды деп тарап жүр- ген пікір осындай осек-аяңдардың қатарына жатады.
Өте жақсы, мырзалар! Сіздер бізді «техниканы» асы- ра бағалайды деп айыптайсыздар ма? Бұл мәселе жөнін- де шындықтың байыбына бару үшін сіздерге екі қарар- ды: меныпевиктік (октябрь) конференциясы мен
болыпевиктік (ноябрь) социал-демократиялық әскери конференцияның қарарларын оқып шықсаңыздар қалай болар екен?
Офицерлер арасындағы жумыс туралы. Меныпевик- тік (октябрь) копференциясының қарары:
«Социал-демократиялық әскери-революциялық ұйымның офіі- церлер арасындағы жұмысы бейбітшілік уақытта әскер ішіндегі
314
В. И. ЛЕНИН
біздің жұмысымызды көптеген жағдайларда жеңілдете алатын- дығынан да, қарулы көтеріліс уақытында революцияшыл офи- церлердің көтерілістің техникалық басшылары болып қызмет ете алатындығынан да офицерлер арасындағы революциялық на-сихаттың маңызды міндөт болып табылатындығын конферен- ция мойындайды. Сондыңтан конференция әскери-революциялыд ұйымға офицерлерді мүмкіндігінше социал-демократиялың пар- тияның саналы жақтаушыларына айналдыруға үмтыла отырып, олардың арасындағы жұмысқа елеулі көңіл аударуды ұсынады» (Орталық Комитет листогы, 13-бет).
Большевиктік (ноябрь) конференцияның қарары:
«1) Офицерлердің таптық әлеуметтік құрамы да, офицерлер- дің мүдделері де, кәсіби әскери каста ретінде оларды тұрақты армияны және халықтың правосыздығын сақтауға ұмтылуға мәжбүр етеді; 2) осының нәтижесінде офицерлер болып жатқан буржуазиялық-демократиялық тоңкерісте тұтас алғанда реак- циялық роль атқарады; 3) офицерлер арасындағы қазіргі оппо- зициялық пиғылдағы топтар белсенді роль атқармайды; 4) со- нымен қатар жеке офицерлердің біздің партияға өтуі мүмкін, олар өзінің арнаулы білімдерімсп және арнаулы әскери әзірлі- гімен армияньщ көтерілісі кезінде және оның халық жағына өтуі кезінде, сондай-ақ қарулы көтеріліоке техникалық жағынан әзірленуде едәуір қызмет етуі мүмкін,— осыларды еске ала ке- ліп, әскери және жауынгерлік ұйымдардың конференциясы мы- наларды мойындайды: 1) әскери ұйымдар офицерлер арасында дербес социал-демократиялық ұйым құра алмайды; 2) офицер- лер арасындағы қазіргі бар оппозициялық пиғылдағы топтардьь пайдалану қажет, сөйтіп, біздің партиялық әскери және жауын- герлік ұйымдарға жеке мүшелерін нұсқаушылар етіп, практика- лық басшылар етіп тарту, хабардар ету мақсаттарын көздөу қа- жет» («Протоколдар», 132-бет).
Меныпевиктердің қарарында офицерлердің таптыу құрамы туралъі да, олардың букіл буржуазиялық рево- люцияда атқаратын рольдері туралы да бір ауыз сөз жоц. Болыпевиктер ол екеуіне де баға беруді басты нәр- се етіп қойған. Бұл бір. Меныпевиктердің қарарында' жалац техника ғана бар, өйткені офицерлер арасындағы жұмыстың «маңыздылығынъщ» бар дәлелі офицерлер арасындағы жұмыс біздің әскер ішіндегі жұмысымызды «жеңілдете алады» (пәтерлер беру? жария орындар құ- ру?), сонан соң техникалык, басшылар бере алады деген- ге ғана тіреліп отыр. Болыпевиктердің қарарында «же- ке офицерлердің» қызметтеріне берілетіні сияқты, тех-
...КОНФЕРЕНЦИЯСЫНЫҢ ПРОТОКОЛДАРЫ ЖӨНІНДЕ 315
никаға бағыныццы орын берілген, ал жүмысшы партия- сының офицерлер арасында «дербес социал-демократия- лыц уйъім» құра алмайтынын дәлелдеу бірінші қатарға қойылған. Бұл екі. Меньшевиктердің қарарында офи- церлердің буржуазиямен таптың байланысын көрсету- ден қорқатын мещандық ойына «мумкіндігінше социал- демократиялық партияның саналы жаңтаушыларъіна айналдыру» деген қорытындының жасқаншақтығы қо- сылады. Болыпевиктердің қарарында тутас реакциялық топқа берген ашық пролетарлық баға: оппозициялық офицерлерді «хабардар ету үшін» пайдалану, ал «жеке мүшелерін» біздің партиялыц әскери және жауынгерлік ұйымдарға тарту керек деген батыл қорытынды жасау- ға әкелді. Бұл үш.
Мынадай сұрақ туады: осыдан кейін жалпы алғанда болыпевиктерді, жекелеп алғанда болыпевиктік жа- уынгерлерді «техниканы» асыра бағалады деп жүрген меныпевиктік сыбыстарды желбуаз өсек-аяң деп қалай атамассың? Бұл сыбыстар іс жүзінде, біздің көріп отыр- ғанымыздай, бір жағынан, офицерлерге деген меныпе- виктік көзқарастың техникалық өресіздігін бүркемелеу үшін қызмет етті, ал, екінші жағынан, офицерлердің буржуазиялық таптық құрамына баға беруден және ша- руалар мен жұмысшылардан шыққан «төмепгі шенді- лер» бұқарасының және бір шоғыр дворян балалары- ның немесе әскери қызмет арқылы дворяндыққа өтуге ұмтылып отырған буржуалардың арасындағы таптық алакөздік идеясын әскер арасындағы жұмысқа енгізу- ден таза интеллигенттік оппортунистік қорқынышты бүркемелеу үшін қызмет етті.
Офицерлерге деген осы «техникалық» және мещан- дық-оппортунистік көзқарасты шағын октябрь конфе- ренциясының меныиевиктік мүшелері ғана байқатып қойған жоқ. Сол көзқарасты біз өзіміздің меныпевиктік Орталық Комитеттен де көріп отырмыз: оның ұйымдар- ға (Думаның қуылу дәуірінде) жазған атышулы 4-ха- тын еске түсіруге болады, онда құрылтай жиналысьш шақыратын өкімет органы ретіндегі «Дума үшін» деген ұран «орта буржуазия мен офицерлердің» мүдделеріне және сапа-сезім дәрежесіне бейімделуге тырысу арқылы
316
В. И. Л Е Н И Н
ақталады164. Орталық Комитет сол хаттың өзінде жұ- мысшы депутаттары Советтерінің өкімет билігі жолын- дағы күресте жеңіске жетуі халық жағына шыққан ар- мияның әскери диктатурасына ғана әкеп соққан болар еді деп айтуға дейін барды! Көрдіңіздер ме, «либерал» офицерлерсіз, солдаттар тіпті жұмысшы депутаттары Советтерімен бірігіп те әскери диктатурадан басқа еш- теңені қамтамасыз ете алмаған болар еді!
Біз офицерлерге деген мещандық көзқарасты меныле- виктердің идеялық көсемі Плехановтан да көріп отыр- мыз. Біз оның бүкіл 1906 жыл бойы болыпевиктерді ко- терілістің техникалық міндеттерін асыра бағалады деп айыптауга күш салғанын көріп келеміз. Ңұрметті Пле- ханов жолдастың өзі осы уақыт ішінде көтерілістің қан- дай жағы туралы жазды екен? Көтерілістің бұқаралық тамырлары туралы ма, шаруа элементтер мен пролетар элементтердің көтерілістегі ролі туралы ма? Тіпті де олай емес. Барлық осы уақыттың ішінде Плеханов жол- дас «Дневниктің»165 7-номерінде тана (август, 1906 ж.) бір либерал офицердің бір хаты туралы ғана жазды, ол бұл офицерді оның «төменгі шендегілерге», Витте ми- нистрлігі кезеңінің «тыныштық» сипатына деген бур- жуазиялық көзқарасын сыпайы, тым сыпайы түрде «түзетіп отырды», т. с. «Менің ойымша,— деп жазды Плеханов жолдас,— тіпті офицерлердің соғыс ұйым- дарына қатысуының өзі ғана (осы «ғана» деген сөзді еске сақтаңыз!) революция үшін керекті күштерді жоспарсыз және нәтижесіз шығын ету болып табылатын осы булікті (солдаттар мен матростардың бүлігін) тоқ- татады». Көрдіңіз бе, қалай жігерлі айтылған: офицер- лердің қатысуы ғана бүлікті тоқтатады!! Мужиктердің' дүлей күштерін «жоспарсыз» шығын ету офицерлерсіз тоқталмайды. Ал егер болыпевиктік жауынгерлер кеңес- ке жиналып, буцараны соғыс ілімдеріне үйретуді, көте- рілістің барысын түсінуді, оны жосігарлы түрде жүргі- зудің шарттарын түсінуді әскери ұйымдардың басты міндеті ету жөнінде социал-демократиялық партияға азын-аулақ кеңес бергісі келсе,— онда қазыналық мень- шевизмнің жәдігөйлері: «жоспарлылықты» қандай тар техникалық тұрғыда түсіну! Жауынгерлердің Орталық
...КОНФЕРЕНЦИЯСЫНЫҢ ПРОТОКОЛДАРЬІ ЖӨНІНДЕ 317
Комитеттің еркін бұзып өткізетін неткен «жол бөруге болмайтын» кеңестері! — деп даурығады.
Бұл екіжүзділер туралы жетер енді. Протоколдарға қайтып оралайық. Біз олардың бір жерінен социал-де- мократиялық партияға «азын-аулақ кеңестер» беруді емес, қайта сыңаржақ және қисынсыз сәуегейлікті кез- дөстірдік. Бұл — Изаров жолдастың партияның қарулы котерілістегі ролі туралы баяндамасында. Изаров жол- дас мұнда барлық партия ұйымдарыи басты үш типке: әскери, жауынгерлік және пролетарлық типтерге болу сияқты сорақылықтарға дейін барған!! Ол тіпті осы үш типті ұйымдардың санъі бірдей делегаттарынан «әскери- жауынгерлік советтер» құру «жоспарларын» жасауга дейін барған (95-бет), т. т. Әрине, біздер, большевиктер, мұндай «жауынгерліктен» әрцаіиші мейлінше. батыл турде озімізді аулақ ұстаймыз. Басымдық пен шешуші дауыс жалпы пролетарлық ұйым жағында екенінде сөз жоқ,— оған барлық әскери және жауынгерлік ұйымдар- ды толыіу бағындыру — сол жауыпгерлік ұйымдарды тугелдей партиялыіу социал-демократ жұмысшылар кадрларына пегіздеудің (немесө, бәлкім, тіпті жауын- герлік уйымды партиялыц милициямен ауъістырудъщ) цажеттігі, біз үшін мұның бәрі шүбәсыз.
Ал егер фракциялық мақсаттармен Изаров жолдас- тың қисынсыз әуестігін бізге ұсынатын болса, онда біз мұндай «сыншылардың» мынаны ұмытпауын сүраймыз: болъшевиктік әскери-жауынгерлік конференция изаров- тыц ушуары сорацылыцца ерген жоц! Біздің жауынгер- лерге жабылған жалаларды теріскө шығарудың ең жақ- сысы мынау: олардың өздері өз конференциясында изаровтық сәуегейлікті аулақ ысырып тастады. Социал- демократиялың партияның қарулы көтерілістегі ролі ту- ралы мәселе жөиінде өздерінің даусы сыңаржақтықпен таңу немесе бұйыру, т. с. сияңты болып қабылданатын болмауы үшін, бұл мәселе жөнінде өз конференциясын олардың өздері жеке кеңеске айналдырды (қараңыз: «Пролетарий» № 9 және «Протоколдар», 116-бет). Сөй- тіп, жеке кеңесте ғана бір ауыздан ңарар шығарды, он- да Изаров а 1а ешқандай сәуегейлік жоқ, қайта «жалпы пролетарлық, әскери және жауынгерлік ұйымдардың ең
318
В. И. Л Е Н И Н
тығыз байланыста болуын, озара бірлесіп қимыл жаса- уын ңамтамасыз ету» туралы ғана айтылады. Мұнымен қатар әскери ұйымдардың міндеттері туралы қарарда «жалпы пролетарлық ұйымдардың саяси басшылығына» «барлыц жумысты бағындыру» ерекше атап көрсетілген («Пролетарий» № 9 және «Протоколдар», 137-бет). Егер тіпті болыпевиктік жауынгерлердің бір өзі ғана Изаровты түзете алған болса, онда бүкіл партияның әс- кери жәпе жауынгерлік ұйымдарының жалпы кеңесі алдында Орталық Комитеттің үрейі ұшуына қандай не- гіз бар екеніп елестетіп көруге болады.
Орынның жоңтығы конференция жұмысының басқа жақтарына да біздің осылай толық тоқталуымызға мүм- кіндік бермей отыр. Мынаны атап көрсете кетелік, қо- мақты кітаптың жартысы дерлік әскер арасындағы жұ- мыс туралы (10—49-беттер) және қарулы көтеріліс жасаудың бұрынғы әрекеттері туралы (53—59, 64-79- беттер) баяндамаларға арналған. Бұл—өте бағалы мате- риал, сопдықтан оны жинап және өңдегені үшін барлық саналы социал-демократ жұмысшылар әскери-жауын- герлік конференцияға алғыс айтады. Варип жолдастың «қарулы көтеріліс жасаудың бұрынғы әрекеттері тура- лы» баяндамасын атап отейік; бұл баяндамада қарулы котерілісті, буцара уозғалысынъщ ерекше турі ретінде, пролетариаттың тап күресінің ерекше түрі ретінде зерт- теу бірінші кезекке қойылған. Белгілі бір таптар күре- сінің мейлінше шиеленісуінің тарихи кезеңі көтеріліс- тің шарты ретінде атап көрсетіледі. Жеке таптардың ролі,— әскердегі қозғалыстың қоғамдық күштердің арасалмағына байланыстылығы,— котерілістің саяси жағының жауынгерлік жағыпан бөлінбейтіндігі,— «ха- лық бұқарасының кең демократиялық ұйымдарының» маңызы революциялық уақытша үкіметтің, т. т. алғы шарты ретінде қаралады. Әрине, мұндай мәселелерді зерттеу — «тұтқиыл көтерілістің кереметіне пролетар- лық бұқараның сепімі» туралы (Мартовтың және К°- нің «Тактикалық платформасып» қараңыз) кадеттік сылдыр сөздермен «тактикалық платформалар» жазудан гөрі біраз қиынырақ.
...КОНФЕРЕНЦИЯСЫНЫҢ ПРОТОКОЛДАРЫ ЖӨНІНДЕ 319
Аңырында, ағымдағы кезең туралы жарыс сөздермен біргө Ильян жолдастың тамаша сөзін атап өтелік, ол
1906 жылғъі ноябръде эскери-жауынгерлік конферен- цияда екінші Думаға деген көзқарасты, оқиғалар тама- іпа түрде дәлелдеген көзқарасты көрсете білді. «Думаға тоқтап өтуді қажет деп есептеймін,— деді ол.— Дума құрамы өткен Дума құрамына қарағанда мүлде басқа- ша болады. Думада ұйымдасқан революция мен ұйым- дасқан реакция болады. Әсіресе, өзінің күткендерінің орындалмауы себепті шаруалар мұның алдындағы Ду- маға жібергенінен гөрі неғұрлым революциялық эле- мент жібереді. Пролетариаттың да осылай істейтіні кү- мәнсыз... Бізді қинайтыны сол —социал-демократияның бір бөлегі Думаны либералдардың қайдағы бір аралық тобымен толтыруға тырысады» («Протоколдар», 84-бет).
1906 жылғы ноябрьдегі Плеханов пен меныпевиктік Орталық Комитеттен гөрі жауъінгерлік конференция саясатңа дұрысырақ баға бере білген!
Газет мақаласында «Протоколдардың» мазмұнын тү- гел қамту, әрине, мүмкін емес, сондықтан біз протокол- дарды зерттеу жөнінде қызу кеңес берумен,— көтеріліс мәселелері туралы либералдық мысқылсыз айта алатын социал-демократтарға осы жөнінде кеңес берумен аяң- таймыз.
1907 ж. апрелъде жазылған
1907 ж. 2 майда «Пролетарий» Газеттіц тексті бойынша
газетініц 16-номерінде басылып отыр
басылған
320
ПЕТЕРБУРГТЕГІ ЖІККЕ БӨЛІНУ ЖӘНЕ СОҒАН БАЙЛАНЫСТЫ ПАРТИЯ СОТЫН ҚҮРУ ЖӨНІНДЕ РСДРП V СЪЕЗІНЕ АРНАЛҒАН БАЯНДАМА 166
Буржуазиялық газеттерден («Товарищ» және басқа- лар) белгілі болып отырғанындай, біздің партияның Ор- талық Комитеті менің істеген ісімді — атап айтқанда екінші Думаның сайлауы кезінде Петербург социал-де- мократиялық ұйымы жікке бөлінгенде шыққан «С-Пе- тербургтегі сайлау және 31 меньшевиктщ екіжузділі- гі»* деген менің кітапшамды қарау үшін партия сотын құрды.
Сот менің жағымиан үш өкілден, 31 меньшевиктіц жағыпап үш окілден және латыш, поляк социал-демо- кратиялары мен Бундтың Орталық Комитеттері таға- йындаған президиумның үш мүшесінен құрылған. Мен бұл сотқа 31 меньшевик пен Дан жолдастың (Орталық Оргап редакциясыпыц мүшесі—Орталық Орган арқылы Орталық Комитеттің де мүшесі) жонсіз әрекеттері жө- пінде қарсы айып ұсыпдым. Осы қарсы ұсынылғал айыпты, бірінші жағынан, Петербургтің 234 болыпеви- гінің, партия мүшелерінің жипалысы (олардың барлық мәселеге қысқаша қорытынды жасайтын қарары, баян- дамаларымен бірге, «Пролетарийдің» 13-нсжеріпде басылған), ал екінші жағынан, Петербург социал-демо- кратиялық конференциясы (бөлініп шыққан меныпе- виктерсіз) қолдады. Бұл конференцияның қарары «Про- летарийдің» 14-номерінде басылды 167.
* Қарацыз: Шыгармалар толық жинагы, 14-том, 339—351-беттер. Ред.
...РСДРП V СЪЕЗІНЕ АРНАЛҒАН БАЯНДАМА
321
Орталық Комитет құрған сот мекеме ретінде 31 мень- іпевик пен Дан жолдасты өз бетімен айыпқа тартуға өзін праволы деп санамады да, қарсы қойылған айып туралы мәселе жөнінде өзінің міндетін анықтауды сол Орталық Комитеттің өзінен сұрады. Орталық Комитет бұл мәселені ерекше мәжілістө қайта қарады, сөйтіп бұл соттың тек Ленин туралы істі қарау үпгін күрыла- тынын, жаңа адамдарды сотқа беру түгелдей Орталық Комитетке байланысты екенін, ал ол, әрине, жөнсіз қы- лыңтар жөнінде осы сот кімге қарсы айып тақса, оның бәрін сотқа тартуды өзінің борышы деп есептейтінін ңуаттады. Бұл жаңа соттың қүрамы тағы да толығымен сол Орталық Комитеттің шешуіпе беріледі.
Сонымен, барып тұрған сорақылықтар мен қайшы- лықтардың шатасқан үлкен шумағы пайда болды. Мень- шевиктік Орталық Комитет сотқа беретін, соттың құра- мын және соттың қызмет көлемін белгілейтін мекеменің ролін атқарады. Ңарсы айып Орталық Комитеттің мень- шевиктік бөлегінің басшыларына қойылды. Сотты та- ғайындайтын да, прокурор да, олардың өздеріне царсы қойылған айыптың бағыты туралы мәселені шешетін де сол адамдардың өздері болып шықты!
Мұндай тәртіптердің партияны құрметтеуді арттыра алмайтыны түсінікті. Сорақылықтардың шатасқан шу- мағын тек партия съезі ғана тарқата алады. Соидықтан меп съезге мынандай отіиіш жасаймып: сотқа толық сот билігі тікелей съезд атынан берілсіп; іско көріпе мүдделі (опың меньшевиктік болегі) Орталық Комитет- ке сот ешқандай тәуелді болмасын; соттың істі ешқан- дай шектеулерсіз, жан-жақты қарауына және Орталық Комитеттің меныпевиктік бөлегін қоса партияның барлық мүшелерін және оның мекемелерінің бәрін айыпқа тартуына право берілсін, т. т.
РСДРП съезінің мүшелеріне мәселені түсіндіру үшін мынаны қоса ұсынамын: 1) соттың бірінші мәжілісінде сотқа оқыған өзімнің ақталу (немесе Орталық Комитет- тің меныпевиктік бөлегіне қарсы айыптау) сөзімнің то- лық тексті. (Соттың не бары екі мәжілісі болды, онда-
322
В. И. ЛЕНИН
ған куәлардың үшеуінен жауап алды. Соттың мәжілісііі съезд бөліп кетті.) 2) Петербургтегі жікке бөлінудің шын тарихыиың қысқаша конспектісін қоса ұсынамын.
I. ЛЕНИННІҢ ПАРТИЯ СОТЫНДАҒЫ АҚТАЛУ (НЕМЕСЕ ОРТАЛЫҚ КОМИТЕТТІҢ МЕНЫПЕВИКТІК БӨЛЕГІН АЙЫПТАУ) СӨЗІ
Судья жолдастар!
Орталық Комитет маған партия мушелерінщ айтуына болмайтын сөз айттыц (баспасөз бетінде) деп айып так,- ты. Орталық Комитеттің партия сотын құру туралы ңаулысында осылай делінген. Мен тура істің шын мәні- нен бастаймын: Орталық Комитеттің «сот қарауына ұсынып отырған» «мәлімдемесін» толық оқып берейін.
«...Орталық Комитет былай деп атап көрсетеді: Ленпн жолдас- тың қолы қойылып шыққан «С -Петербургтегі сайлау және 31 меньшевиктің екіжүзділігі» деген кітапшада С.-Петербург ұйы- мының 31 мүшесіне тұп-тура: «жұмысшылардың дауыстарын кадеттерге сату үшін» бұлар кадет партиясьімен келіс сөз жүр- гізді, «меныпевиктер жұмысшылардың қарсылығыпа қарамас- тан, кадеттердің жәрдемімен өз адамын Думаға өткізіп жіберу үшін кадеттермен саудаласты» деп айып тағылғаи.
Орталық Комитет мұндай айыптың баспасөз бетінде ітіығуьт, әсіресе сайлау қарсаңында піығуы, партия мүшелерінің саяси адалдығына күдік туғызып, пролетариаттың арасына іріткі са- луға тиіс, мұны пролетариаттың дұшпандары еоциал-демокра- тиямен күресу үшіи пайдаланады деп атап көрсетеді.
Мұндай сөздерді айту партия мүшесіпе лайықсыз іс деп та- уып, Орталық Комитет Лении жолдастыд істеген ісін партия сотының қарауыиа ұсыпады».
Тағылып отырғаи айыптыц толық тексті осындай. Ал- дымен менің бір ескертетінім — мұнда ірі, тура іс жү- зінде дурыс еместік бар, мұиы маған айып етіп тағы- лып отырған кіташпаның тексті негізінде соттың түзе- туін сұраймын. Атап айтқанда: бұл кітапшада менің 31 меныпевикті тана емес, сонымен цатар Дан жолдасты, ягни Орталық Комитеттің мушесін де айыптайтынды- ғым тура және анық айтылған.
Өзінің қаулысын жазған кезде Дан жолдастың (мүм- кін, оның өзі мәселені талқылауға немесе Данды айып- тағаным үшін мені сотқа беру жайындағы қаулыны шы-
...РСДРП V СЪЕЗІНЕ АРІІАЛҒЛІІ БЛЯНДЛМА
323
ғаруға қатысқан да шығар?) Орталық Комитетке мүшө екендігін де, менің 31 меныпевикті ғаыа емес, сонымен ңатар Данды да айыптап отырғанымды Орталың Коми- теттің білмеуі мумкін емес. Демек, менің айыптап отыр- ған адамдарымның құрамынан Орталық Комитет өз му- шесін біле тура бөліп тастаған. Мұнда, іс жүзіндегі дұ- рыс еместіктен басқа, жаманырақ бірдеңе, жол беруге болмайтын бірдеңе бар, сондықтап мен істің бул жағы- на баға беруге кейін толық тоқталамып және сот терге- уінің барлың материалы бойынша дәл соны аныңтауга /гырысамын.
Тағылып отырған айыптың шын мәніне көшөйін.
Орталық Комитет менің кітапшамнан екі цитат кел~ тірген, ал мен осы цитаттардың әрқайсысын мүмкінді- гінше егжей-тегжейлі талдап өтуге тиіспін. Әңгіме тек осы екі цитат туралы ғана емес, жоғарыда көрсетілген букіл кітапша туралы болып отырғанын мен, әрине, тү- сінемін. Бірақ, Орталық Комитеттің ізімен, мен оларды пегізгі және басты нәрсе ретінде алып отырмын.
Бірінші цитат кітапшаның ең басынан келтірілген. Бұл цитаттың қандай байланыста тұрғанын корсету үшін бүкіл бір бетті оқып шығамын:
««Товарищ» газетінде бүгіп (20 январьда),— естері- ңізде болсын, демек, әңгіме С.-Петербургте солшыл блок құрылардан бес күн бұрын және Мемлекеттік думаның С.-Петербург ңаласы бойынша болған сайлауынан 16 кун бұрын болған,— С.-Петербургтегі сайлаудың қарса- ңында социалистік ұйымнап болініп піыққан 31 мень- шевиктің үндеуінен үлкен-үлкен үзінділер басылған»*.
Кітапшаның алғашқы сөйлемінде-ақ сайлау қарса- ңында С.-Петербургте болған жікке бөлінудің негізгі фактісі ең маңызды мәселе ретінде ңойылып отырғаньш атап көрсетеміп. Менің бұл жағдайды атап көрсететін себебім, мұның қандай маңызы бар екенін кейін әлі де талай рет көрсетуіме тура келеді.
Цитатты онан әрі оқимын:
«...Алдымеп социал-демократиядан бөлініп іпыққап меныпевиктердің конференциядан кетіп қалғаннан ке- * Қараңыз: Шығармалар толық жинағы, 14-том, 339-бет. Ред.
324
В. И. ЛЕНИН
йінгі істеген істерінің нақты тарихын екі ауыз сөзбөн болса да еске салып өтейік...». Осы кету туралы және оның маңызы туралы мына қаралып отырған кітапша- дан бірнеше күн бұрын мен «Социал-демократия және С.-Петербургтегі сайлау» деген кітапша, сондай-ақ ««Есалаңның төрелігін тыңдар болсаң»... (Социал-де- мократ публицистің заметкаларынан) »* деген кітапша бастырып шығардым. Соңғы кітапптаның барлығын дер- лік полиция конфискеледі. Тек бірнеше данасы ғана аман қалды, сот сол кездегі оқигалардың жайын бол- шектеп зерттемей, тұтас зерттеуі үшін мен сол кітапша- ға сілтеме жасап отырмын.
«...1) Социал-демократиялық жұмысшылардан бөлініп шыққаннан соң, олар бірлесіп кадеттерден орын алуды саудаласу үшін ұсаң буржуазиямен (социалист-револю- ционерлер, трудовиктер және халықтық-социалистер) блок жасасты. Бөлініп шыққан социал-демократ- тардың осы ұсақ буржуазиялық блокқа кіргендігі тура- лы жазбаша шартты олар жумысшъілар мен жұртшы- лықтан жасырды.
Бірақ біз бұл шарт қайткенде де жариялапады, сойтіп ңұпия сыр ашылады деген үмітімізді үзбейміз».
Соттыц назарын мынаған аударамын: мепің Данды және 31 меныпевикті айыптаған кітапшамда жазбаша шартты жұмысшылардан жасырған кезең бірден атап көрсетілген. Ілгері барайық:
«2) ¥сақ буржуазиялық блоктың («солшыл блок» деп газеттерде теріс аталып жүрген блоктың) құрамдас бо- лігі ретінде, бөлініп піыққап меньшевиктер осы блокқа алты орыннан үш орын беру туралы кадеттермен сауда- ласты. Кадеттер екі орын берді. Саудалары піследі. ¥сақ буржуазиялық «конференцияның» (біздің сөзіміз емес, газеттерден алынды) кадеттермеп бас қосқан мәжілісі 18 январьда болды. Ол мәжіліс туралы «Речь» пен «То- варищ» хабарлаған болатын. «Речь» бүгін келісім жа- салған жоқ деп жариялап отыр (бірақ, біз, әрине, келіс сөздердің әлі де болса жасырын жүргізіліп жатқан жағ- дайына әзір болуға тиіспіз).
* Ңараңыз: Шығармалар толың жинагы, 14-том 271—297, 298—318- беттер. Ред.
.. РСДРП V СЪЕЗІНЕ АРГТАЛҒАН БАЯНДАМА
325
Меньшевиктер жұмысшылардыц даусыц кадеттерге сатпақ болған өздерінің осы «эрекеттері» туралы әзір баспасөзде хабарламай отыр».
Бірінші цитат, міне, осындай жағдайда тұр. Менің меныпевиктерге қарсы сөздерім Петербург социал-де- мократиялық ұйымының көпшілігіне царсъі меныііевик- тер мен халықшылдардың кадеттермен жасаспақшы бол- ған блогының болмай қалғандығын газеттерден өзім бірінші per білгеп купі жазылғап болатын, опың бер жа- ғында, меп келісім тупкілікті болмай қалды деп есептей алмаймын, іс эісаманға айналған жатдайға: келіс сөздер- дің «жасырын» жүргізіле беру мүмкіндігіне әзір болу керек деп сонда-ақ ескерткенмін. Меп онда (ал мен ондағы өзімнің көзқарасымды қазірде де дұрыс деп есептеймін) неліктен істің осы жаманға айналған жағ- дайына әзір болу керек деп есептеген едім? Себебі, меныпевиктердің ұсақ буржуазиялық блокпен жасасқан жазбаша шартын жұртшылықтан жасыру—теріс қылық, социалиске лайықсыз қылық және ец жаман кудіктерді еріксіз туғызатып қылық болатын.
Бұл арада әңгіме жұмысшылардың дауыстарып ка- деттерге «сатудыц» қандайы туралы болып отыр? Кей- бір қалжыңбастар — аціиаға сату туралы айтады екен деп ұғып қалдык, деп менің өзіме де айтты. Әрине, бұл қалжыңда тапқырлық та жоқ емес. Бірақ сауатты және кітапшаның әр жерін үзіп оқымай, тұтас кітапшаны байыпты оқитын адам мұның алдындағы сөйлемдердің және мұнан кейіигі сөйлемдердің бәрінен әңгіме ацша- ға сату жайында емес, Думадагы орьінға сату жайында болып отырғанын контекстен салған жерден-ақ көретіні түсінікті. «Сауда» және «сатып алу-сату» дегенде эко- номикалық эквиваленттердің айырбасы емес, саяси эквиваленттердің айырбасы, дауыс үшін ақша беру емес, дауыс үшін орын беру айтылып отырғаны түсі- нікті.
Осындай апың та айқын жағдайға тоқталу қажет пе еді? деген сүрақ туады.
Ңажеттігіне менің көзім анық жетті, өйткені осы пунктте біз Орталық Комитет қойып отырған мәселеге, 12 15-том
326
В. И. ЛЕНИН
атап айтқанда: баспасөз бетінде айтуға болатын нө болмайтын сөздер туралы мәселені анықтауға мейлінше жақындай түсеміз.
Егер кітапшаның талданылып отырған жерінде: 31 меньшевик жұмысшылардың дауыстарын кадеттерге ақшаға сатқан делінген болса, онда бұл қарсы адамы- ңа масқара және қылмысты түрдегі әрекетті таңғандық болар еді. Бұлай дегені үшін оны істеуші адам, әрине, тіпті де «пролетариат арасына іріткі салғаны» үшіи емес, жала жапқандығы үшін сотқа тартылған болар еді. Бұл әбден түсінікті.
Мұның керісінше, егер кітапшаның талданып отыр- ған жерінде: 31 меныпевик Думада социал-демократ- тарға орын алу шартымен жұмысшылардың дауыста- рын кадеттердің дауыстарына цосуды жақтап шықты делінген болса,— онда мұның өзі адал, әдепті, партия мүшесіне лайық айтыстың үлгісі болар еді.
Осы тұжырымнан менің алған тұжырымымның айыр- машылығы қайсы? Айырмашылығы бұл музыканы жасайтын дауыс ырғағында. Атап айтқанда дәл осы тұжырым жаңағыдай қылықтарды істеуші адамдарды оқушыға жек көрінішті, жиіркенішті, жексұрын етіп көрсетуге есептелген сияқты. Бұл тұжырым көзін жет- кізіп сендіруді емес, қатарын бұзуды,— қарсы жақтың ңатесін түзетуді емес, оның ұйымын құртып, жермен- жексен етуді көздеген тұжырым. Бұл тұжырымның шынында да қарсы жақ туралы ең жаман ойлар, ең жаман күдіктер туғызатын сипаты бар; көзін жеткізе иландыратын және қателікті түзететін тұжырымға қарағанда, шынында да бұл тұжырымның «пролетариат арасына іріткі салатын» сипаты бар.
Олай болса, сіз мұндай тұжырымды лайыусыз деп бі- лесіз бе? — деп сұрар менен. — Әрине, солай,— деп жауап беремін мен,— тек кішкена тана цосымша бар: лайықсыз болғанда, біртутас партияның мүшелері үшін ғана лайықсыз. Мәселенің барлық түйіні осы қосымша- да. Орталық Комитеттің маған тағып отырған айыбы- ның терістігі, тіпті батыра айтсам, арам ниеттілігі сол: ол кітапша жазылған уақытта, кітапшаның өзі (фор- мальды түрде емес, шын мәнінде) шыққан, мақсаттары-
...РСДРП V СЪЕЗІНЕ АРНАЛҒАН БАЯНДАМА
327
на осы кітапша қызмет еткен ұйымда біртұтас партия- ның жоутығы туралъі Орталыц Комитет ундемей отыр, Партияда жік болып отырғанда «баспасөз бетінде партия мүшесінің айтуына болмайтын сөз айтқаны» үшін деген сылтаумен айыптаудың өзі адалдыққа жат- пайды.
Жікке бөліну дегеніміз ұйымдық байланыстың қан- дайын болса да үзу, пікір тартысын ұйым ішінен әсер ету негізінен ұйьщнан тыс жерден әсер ету негізіне, жолдастардың қатесін түзеп, көзін жеткізе сендіру не- гізінен олардың ұйымын жою негізіне, бөлініп шыққан ұйымға жұмысшы (және жалпы халықтың) бұқарасын ңарсы қою негізіне аудару.
Біртұтас партияның мүшелері арасында жол беруге болмайтын нәрсе, партияның бөлініп шыққан бөлекте- рінің арасында жол беруге болатын және міндетті нәрсе болды. Партиялас жолдастар туралы жазғанда ой-пікі- рі үйлеспегендерді жұмысшы бұңарасына жек көрініш- ті, жиіркенішті, жексұрын және т. с. етіп көрсетерлік тілмен жазуға болмайды. Бөлініп шыққан ұйым тура- лы нақ осындай тілмен жазуға болады да, жазу ке- рек те.
Керек болатын себебі не? Себебі жікке бөліну бөлініп шыққандардың қол астынан бұқараны тартып алуды міпдеттейді. Маған: сіз пролетариат арасына іріткі сал- дыңыз десоді. Менің беретін жауабым: мен Петербург пролетариатының сайлау қарсаңында бөлініп шыққан меныпевиктердің соңынан ерген болегінің қатарына әдейі және есеппен іріткі салдым және мен жікке* бөлі- ну кезінде әрңашан осылай істеймін.
С.-Петербургтегі сайлау қарсаңында меныпевиктерді қатты жәбірлеп айыптауым арқылы мен оларга сеніп, олардыц соцынан еріп келген пролетариаттың қатарын шыныпда да қобалжуға мәжбүр еттім. Бұл менің мақ- сатым еді. Бұл мөнің солшыл блоктың науқанын жүр- гізуші С.-Петербург социал-демократиялық ұйымының мүшесі рөтіндегі борышым еді. Өйткені жікке бөліну- ден кейін, бұл науқанды жүргізу үшін пролетариатты кадеттердің соңынан ерткен менылевиктердің қатарын бұзу керек болды, олардың қатарына іріткі салу керек 12*
328
В. И. ЛЕНИН
болды, біртұтас партияның мүшесі болудан цалған, біз- дің социал-демократиялық ұйымның сайлау науқанын аяқтан шалып, саяси дүшпанға айналған осы адамдар- ды қалың бұқараға жек көрінішті, жиіркенішті, жексұ- рын етіп көрсету керек болды. Мундай саяси дұшпан- дарға мен ол кезде жойцъш күрес жүргіздім,— ал жікке бөліну қайталанған немосе өріс алғап жағдайда әрт$а- шан да осылай ететін боламын.
Егер С.-Петербургте меныневиктер шығарғап жікке болінуден кейіп менъшевиктер бастаған пролетариат- тың ңатарына біз іріткі салмаған болсақ, онда біз өзі- міздің солшыл блогымыздың сайлау науқанын өткізе алмағап болар едік. Ал мен Питерден тыс жерде бол- ғандығымнан, бөлініп шыққан меныпевиктердің ықпа- лынан қалың бұқараны тартып алу ісіне жеткіліксіз жәрдем көрсеткеніме өкініштімін, өйткені бұл міндетті анағұрлым ынтамен және ойдағыдай орындағанда, С.-Петербургте солшыл блок жеңіп шыққан болар еді, Бұл — сайлау нәтижелері жайындағы цифр мәліметте- рімен дәлелденілді.
Тағылған айыптың негізгі логикалық (әрияе, тек логикалық қана емес) қатесі дәл сол — жікке бөліну туралы мәселені зымияндықпен орағытып өтеді, жіккө бөліну фактісіп ауызға алмайды, партия бірлігінің түр- ғысынап ңарағанда заңды болатып талаптарды бірлік жоц, бір партия жок болып отырган жәпе олың үсті- не — мен мұны кейіп дәлелдсп беремін — жікке болітіу- ді шыгарғап және бүрксгсп айыптаушы Орталық Коми- теттіц оз кіпәсыпап жоқ болып отырған жагдайлар жо- нінде талаптар қоюға әрекеттенеді!
Егер біреу партия ішінде жол беруге болатып күрес- тің олшеуін жікке бөліну негізіндегі күреске, партияға қарсы сырттан бағытталған пемесе (жергілікті жікке бөліну кезінде) партияның белгілі бір ұйымына қарсы бағытталған күреске ңолданса, онда мүндай адамды не бала сияқты аңқау, не екіжүзді деп санауға тура келер еді. Ұйымдық көзқарас тұрғысынан алып қарағанда, жікке бөліву — ұйымдық байланыстың цандайын болса да үзу деген сөз, яғни ұйым ішінде жолдастардың кө- зін жеткізіп сендіруді көздеген күрестеп дұшпан ұйым-
...РСДРП V СЪЕЗІНЕ АРНАЛҒАІІ БАЯНДАМА
329
ды куйрететін күреске, оның пролетариат бұқарасына ықпалын жоятын күреске көшу деген сөз. Психика тұрғысынан алып қарағанда, жолдастардың арасында- ғы қандай да болсын ұйымдық байлапыстың үзілуі цазірдің өзінде өзара жек көрісу мен жауласудың ош- пепділікке айналуының ең шегіне жеткенін корсотеді.
Ал Петербургтегі жікке бөлінуде күрестіц откірлігі мен аяусыздығын он есе күшейтіп жібсргеи тағы да ерекше екі жағдай болды.
Бірінші жағдай — партияның Орталық Комитетіпің ролі. «Устав бойынша», ол біріктіруге тиіс еді, жергі- лікті жерлердегі қандай болсын жікке бөліну жік негі- зіндегі күреске апарып соқпай, қайта Орталық Коми- тетке шағым беруге немесе, кеңірек айтқанда, бірлікті қайта қалпына келтіру жөніндо Орталық Комитеттен жәрдем сұрауға апарып соғуға тиіс еді. Іс жузінде, Орталық Комитет С.-Петербургтогі сайлау қарсаңыида жікке бөліиуге бастамашы жәпе қатысушы болды. Кон- ференцияның қарсы айып тағу жайындағы шешімінің дәлеліпде толық және докумептпен күшейтіле көрсетіл- ген дәл осы жағдайдың өзі бізді Петербургтегі жікке бөлінуді адалдыцца жатпайтын жікке бөліну деп тану- ға мәжбүр етіп отыр. Мен бұл туралы кейін айрықша айтамын және айыпкердің айыптаушыға тағып отырғап осы айыбының заңды табиғатынан туатын мәселелерді соттың мәселе етіп қоюын қатты талап етемін.
Екінші жағдай: жікке бөліну кезіндегі Петербургтегі сайлау науқаны. Партияның дереу ашық және бұқара- лық саяси бой көрсетуі немесе жалпы саяси ңимылы жоқ кезде жікке бөліну кейде дереу аяусыз жойқын соғыстың қажеттігін білдірмеуі мүмкін. Бірақ, мысалы, сайлау сияцты бұқаралың бой көрсету болып отырған- да, қалай да сайлауға дереу араласып, оны не олай, нө бүлай еткізу керек болып отырғанда,— онда жікке бө- ліну дегеніміз дереу сөзсіз жойқын соғыс болып табы- лады, сайлауды кім өткізетіні: жергілікті социал-демо- кратиялық ұйымның немесе одан бөлініп шықңан топ- тың өткізетіні үшіп соғыс болып табылады. Мұпдай жікке бөліну кезіпде болініп шыққандардыц ьтқпалы- нан бұқараны тартып алу, бөлініп шыққапдардың
330
В. И. ЛЕНИН
ұйымын тоздырып жіберу, оларды саяси жағынан жоққа айналдыру міндетін бір минут та кідіртуге бол- майды. Меныпевиктер 6 январьда жікке бөлінгеннеп кейін, болыпевиктердің меныпевиктерге жасаған ша- буылының аяусыз күшті болғандығының арқасында ға- на,— астанадағы сайлау науқаны әлі де біршама ынты- мақты, азды-көпті партиялық, тым болмағанда, социал- демократиялық науқанға ұқсас науқан болып шықты.
Күресіңдер, бірақ қаруларың уланған қару болмасын дейді. Талас жоқ, бұл өте сұлу және әсерлі сөз. Бірақ бұл не сұлу сылдыр сөз, не ңарсы жақты бұқараға жек көрінішті, жиіркенішті, жексүрын етіп көрсететін кү- рес жайындағы — біртұтас партия ішінде жол беруге болмайтын, жікке бөлінген кезде сол жіктің мәнісіне қарай еріксіз, қажетті болатын күрес жайындағы ойды,— сөзімнің басында-ақ мен дамытқан ойды тұр- лаусыз және көмескі-күңгірт түрде аңғартатын сөз. Бұл сөйлемді немесе бұл метафораны қанша бұлаңдатсаңыз да, бұдан сіз: ұйым ішінде сендіру жолымен жүргізіле- тін күрестің адал, әдепті әдісі мен жікке бөліну арқы- лы, яғни жау ұйымды бұңараға жек көрінішті, жиір- кенішті, жексұрын етіп көрсетуді қоздыру жолымен қирату арқылы жүргізілетін күрестің әдіві арасындағы баяғы бір сол айырмашылыңтан басқа нақты мазмұн ұштығын да таппайсыз. Уланған қару дегеніміз жікке бөлініп болғаннан кейін туатын жойқын соғыс емес, адалдыққа жатпайтын жікке бөліну.
Жікке бөліну негізінде жүргізуге болатын күрестің шектері бар ма? Партиялық жағынан мұндай күрестің шегі жоң және ондай шектің бөлуы да мүмкін емес, өйткені жікке бөліну — партияның омір сүруінің ток,- талуы деген сөз. Партияның жікке бөлінуінен туатын күрес әдістеріне қарсы партия жолы арқылы, партия шешімі және т. т. арқылы күресу туралы ойлаудың өзі де күлкілі нәрсе. Жікке бөліну негізіндегі күрестің шектері — партиялық шектер емес, жалпы саяси шек- тер немесе, тіпті дұрысырағы, жалпы азаматтық шек- тер, қылмыстық заңдардың шектері деген сөз, басқа еш нәрсе де емес. Егер сіз менімен жікке бөлішскен екен- сіз, онда кадеттен, немесе эсерден, немесе көшедө кез*
...РСДРП V СЪЕЗІНЕ АРНАЛҒАН БАЯНДАМА
331
дескен адамнап, т. т. талаіі ететіннен артық ештеңө талап ете алмайсыз.
Өз ойымды бір көрнекті мысалмен тағы да түсінді- рейін. «Пролетарийдің» жақындағы санында Ковно қаласындағы сайлау туралы жергілікті жерден келгеп бір хат басылып шығады. Тілші Литва социал-демократ- тарына ңарсы бундшылдардың жеткізімпаздармен168 блок жасағанына оте паразы және Бундты қатты сы- найды. Біртұтас гіартияның мүшелері үшін қандай сынға жол беруге болады? Наразылықты шамамен мы- надай сөздермен білдіру керек болар еді: бундшылдар басқа ұлттың социалистеріне қарсы еврей буржуалары- мен блок жасасып, дұрыс істемеді; бұл әрекетте үсақ буржуазиялың ұлтшылдық идеялардың ықпалы білініп тұр, т. т. және т. с. Әзір біз Бундпен біртұтас партия болып отырғанымызда, оларға қарсы жазылған, бұқара арасында сайлау қарсаңында таратылған, бундшылдар- ды пролетариатты сатып кетушілер ретінде қорлайтын кітапша мүлде орынсыз болар еді. Ал егер 1903 жылғы тарих ңайталапған болса — тегінде тарих қайталанбай- ды, мен тек ойдан шығарғап мысалды алып отырмын— Бунд партиядан бөлініп шыққан болар еді. Сонда, еврей буржуазиясына сатылушы, ол арқылы өзінің адамда- рын Думаға, т. т. өткізіп жіберуші және тонын айнал- дырған буржуа ретінде қарап, оның көсемдеріне бунд жұмысшы бұқарасыпың өшпеиділігін, жек көрушілігін, жиіркеніштілігін күшейтуге есептелген кітапша шыға- руға болмайтындығы туралы піынымен біреу мәселе көтере қояр ма екен? Мұндай шағым көтергеннің қай- қайсысын болса да жұрт тікелей күлкі еткен болар еді: жік шығармаңыздар, жіктің «уланған қаруын» қолдан- баңыздар немес-е уланған семсер көтергендердің улан- ған семсерден мерт болатынына кейін өкпелемеңіздер!
Жоғарьтда айтылғандардың бәрінен кейін екінші цитатқа тоқталудың керегі де жоқ. Онда былай делін- ген: «Мепьшевиктер кадеттермен саудаласңанда, жұ- мысшыларға қарамастан, кадеттердің көмегімен, Думаға өз адамын өткізіп жіберу үшін саудаласты, социал-де- мократиядан ұсақ буржуазияльщ блокқа, ұсақ буржуа- зиялық блоктан кадеттерге қарай осылай сергелдеңге
332 в. п. Л Е Н И II
түсудің бар сыры міне осында» *. Осы цитатты фор- мальды түрде және сырттай алып біртутас партияныц тұрғысынан қарастырып көріңіздерші, әрине, сіздер былай дейсіздер: «саудаласты» дегеннің орнына партия мүшелері туралы: «келіс сөздер жүргізді» деп; «өткізіп жіберу» дегеннің орнына —«откізуге» деп; «өз адамын» дегеинің ориыпа — «социал-демократиялық депутатты» деп, т. т. және т. с. деп жазу керек. Бірақ цитатты бұ- лай «талдау» немесе пікір айтудың әдісі жөнінде осын- дай «пікір айту» күлкідеи басқа бірдеңе туғыза ала ма? Барлық иәрсепі жақсыға емес, жаманға жоритын, ең зәбірлі, жек көршішті пікір айту әдісі дегеніміз жергілікті социал-демократиялық пролетариаттың ра- яси науқаныпа кесел жасайтын ұйымды цурту ?шін жікке бөліну негізінде жүргізілген күрес екендігі ай- қын смес пе? Мұндай пікір айтулардың жәбірлі, тіл тигізетін, күдік туғызатын сипатына шағым ету штрейкбрехердің өзіп жұрттың жек көретіндігіне ша- ғым етуімен бірдей болар өді! Шағымдарды немесе айыптарды осылайша қарау — белгілі бір адамның қы- лығы ітіып штрейкбрехерлік болған-болмағаны туралы мәселені шып мәнісінде тексеріп, білмей жатып, «штрейкбрехер» деген сөзді жол беруге болмайтын деп айып таққанмеп бірдей болар еді.
Жікке бөлінудің де жікке бөлінуі бар. Мен: «адал- дыңқа жатпайтын» жікке бөліну деген сөзді бұған дейін талай қолдандым. Мен енді мәселенің осы жағына тоңталамын. Орталық Комитет маған таққан айыбында мені партия мүшелерінің саяси адалдығына күдіктене- ді деп жазады. Бұл — тым босац айтылған және жаңа ғана келтірілген цитаттарға теріс қолданылған сөз. Мен 31 меньшевик пен Данның «саяси адалдығына күдікте- ніп» қана отырғаным жоқ. Мен өзімнің «сайлау жөнін- дегі кітапшаларымның» барлық мазмұнымен оларды саяси адалдыцца жатпайтын немесе ііартиялыц адал- дыт$гуа жатпайтын жікке болінуі жонінде айыптаймын. Мен осы айыптауды қолдаймып. Бұл айыптың ауыр салмағын жік туғызушылар жайындағы жалпы, негізгі * Ңараңыз: Шыгармалар толык. жігнағы, і4-том, 346-бет. Ред.
...РСДРП V СЪЕЗІНЕ АРНАЛҒАН БАЯНДАМА 333
және түбегейлі мәселеден қайдағы бар ұсақ, жеке, кездейсоқ туынды мәселелерге аударып жіберуге тырысқан әрекеттердің бәрі тек қана босқа арам тер болғандық.
Жікке бөлінудің қандайы болса да партияға қарсы істелген орасан зор қылмыс, өйткені ол партияны жоя- ды, партиялық байланысты үзеді. Бірақ жікке бөліну- дің де жікке бөлінуі бар. Менің «адалдыққа жатпайтын жікке бөліну» деп талай рет қолданған сөзімді жікке бо- ліну біткеннің бәріне бірдей қолдапа беруге болмайды. Мұны мысалмен түсіндірейін.
Айталық, партия ішінде кадеттер саясатын жақтай- тын немесе қолдауға қарсы екі ағым көптен бері күресіп келеді делік. Кадеттік тенденцияларды шиеленістіре түсетін, кадеттердің реакциямен мәмлеге келуін жақын- дататын елеулі саяси оқиға болады. Кадеттерді қолдау- ды жақтаушылар оны қолдауға қарсылардан қатынасын үзеді. Жікке бөлінудің қай-қайсысы сияқты, мүндай жікке бөліну де ең шиеленіскен, ызалы, өшпенділіктіц ұрығын себетін, т. т. күресті еріксіз туғызады, біраң бүл жікке бөлінушілікті адалдыққа жатпайтын жікке болі- ну деп табуға болмайды, өйткені мұндай жікке боліпуде принципті алауыздықты шиеленістіруден басқа ешқан- дай астар жоқ.
Басқаша түрде жікке бөлінуді елестетіп көріңіз. Пар- тиядағы екі ағым түрлі жердегі түрлі тактиканы шешу- де бір жерден шықты деп санаңыз. Егер біреу жолдас- тары жөнінде сатқындық әрекет істеп, осы ортақ келі- сімді бір жерден бұзса, егер оны жасырын, ұрланып бұзса,— онда мұндай жікке бөлінуді адалдъщца жатпай- тьін жікке бөліну деп табуға кім болса да көнетін болар.
Петербургте сайлау қарсаңында меныпевиктер дәл осындай адалдыққа жатпайтын жік шығарды. 1-ден, Бү- кіл россиялық конференцияда партиядағы екі ағымның екеуі де сайлауда жергілікті ұйымдардың жергілікті тактикасына бағынуға салтанатты түрде уәде берген болатын. Бұл уәдені бүкіл Россияда төк Петербург мень- шевиктері ғана бұзды. Бұл адалдыққа жатпайды. Бұл — партияға опасыздық істеу.
334
В. И. Л Е Н И Н
2-ден, Ортальщ Комитет партияны біріктірудің орны- на фракцияшылдық саясат жүргізгені сонша, мөиыие- виктердің жік тугызуына тікелөй жәрдемдесті, ал Орта- лың Комитеттіц мүшесі Дан жік туғызуға белсепе қа- тысты. Бұл адалдыққа жатпайды. Бұл — партия берген билікті партияпың өзіне қарсы қолданғандық болады. Бұл сөз жүзінде партияның бірлігін қорғаған болып, іс жүзінде жасырынып, ұрланып келіп, уланған пышақ салғандық болады.
Саяси жағынан адал емес адамдар есебінде 31 мень- шевикті де, Данды да айыптауға мені мәжбүр еткен негізгі екі факт осы. Менің кітапшам бастан-аяц дәл осындай айыптау рухында шыққан.
Мен сот алдында да осы айыпты қолдадым. Сот тер- геуінің Петербургтегі жікке белінудің бүкіл жағдайып судьяларға ашып беріп, бұл жікке бөліну адалдыққа жата ма, жатпай ма? «уланғап қаруды» қолданғандар осы жікке бөлінуді шығарғандар ма әлде жікке бөлінуді шығарушыларға қарсы аяусыз, жойқын соғыс ашқан- дар ма? деген мәселені судьялардың әбден көзі жетіп, шешуіне мүмкіндік беру үшін меы барлық күшімді жұмсадым.
Осы мәселені ақырына дейін, онъщ ең тубіне жэне астарына дейін жете анықтаудың, РСДРП-ға іс жузінде бірінші рет кіріп отырған ұлттық социал-демократия- лық партиялар делегаттарының түсініп алуының нашар бүркелген жіктің орнына партиямызда шын партиялық қатынастардың орнауы үшін орасан зор маңызы бо- лады.
Бұл соттың мазмұиы формальды, өрісі тар юридика- лық мәселе болып отырғап жоқ. Шынында, әңгіменің түйіні біртұтас партияда жазу, саудаласу немесе келіс сөздер жүргізу керек пе, откізу немесе өткізіп жіберу керек пе, дауысты орынға сату немесе орын алатын бол- са, дауысты ңосып жіберу, т. т. ету керек пе, жоқ па де- генде болып отырған жоқ. Мәселенің бұлай ұғынылуы әрине, тек күлкі ғана туғызған болар еді.
Партиямыздың бірлігін біз шын мәнінде бағалаймыз ба әлде бірдеңелер жазып, бұл мерезден формальды ай- ламен бойды аулақ салып, жікке бөлінуге көнтерілік
...РСДРП V СЪЕЗІНЕ АРНАЛРАН БАЯНДАМА
33S
көрсете береміз бө,— әңгіменің түйіні осында. Судья жолдастар, Петербургтегі жікке бөліну жалпы партия- лық жікке бөлінудің өтіп кеткен дәуірінің ақырғы, шын ақырғы жаңғырығы болып қала ма, әлде... әлде ол — жаңадан жікке бөлінудің басы, демек, барлық жерде де уланған ңару жұмсалатын жаңа күрестің басы бола ма, бұл жағдай сіздердің соттарыңыздың үкіміне байланыс- ты — және көбінесе осыған байланысты болуы мүмкін.
Россия социал-демократиялық жұмысшы партиясы- ның шайқалып тұрған бірлігі бәсеңдей ме немесе кү- шейе түсе ме,— бұл сіздердің үкімдеріңізге байланысты болады.
II. ПЕТЕРБУРГТЕГІ ЖІККЕ БӨЛІНУДІҢ НАҚТЫ ТАРИХЫНЫҢ ҢЫСҚАША КОНСПЕКТІСІ
РСДРП ноябрь (1906 ж.) конференциясында сайлау мәселесінде жұрттың бәрі жергілікті социал-демокра- тиялық ұйымдардың қаулыларына бағынады деп бір ауыздан шешілген.
Ленин сол конференцияда: «Выборг ауданы да (С.-Пе- тербургтегі социал-демократиялық ұйымның меныпе- виктік бөлегінің есөбі) Петербург комитетінің қаулыла- рын бұзбасын!»—деп мәлімдеп, осы арқылы міндеттеме- нің өзара байланысты екенін ескерткендей болады.
«Пролетарийдің» 8-номеріндегі (1906 ж., ноябрь) арнаулы мақалада болыпевиктер кадеттермен блоктар жасасуды қатты сынауға, бірақ жергілікті ұйымдарға батынуға шақырылған.
1906 жылғы сол ноябрьде Орталық Комитеттің мүше- сі Дан жолдас инженер Федорович ұйымдастырған жи- налысқа «мулде жеке (оның сотта мәлімдегені бойын- ша) турде» қатысады, бұл жиналыста Милюков пеп На- боков (кадеттердің Орталық Комитеті мен Петербург комитетінің көсемдері), эсерлердің бір көсемі және Пе- шехонов (энестердің көсемі) болады. Сайлау туралы, бірац Петербургтегі сайлау туралы емес, сөз болған (Дан жолдастың сөздері бойынша). Дан жолдас осы жииалыс туралы Орталық Комитетке де, Петербург ко- митетіне де баяндауды қажет деп таппаған.
336
В. И. Л ЕН ИН
1906 жылғы декабрьде Дан жолдас сайлау туралы мәселе жайындағы информациялық жиналысқа барады, мұнда РСДРП Пөтербург комитетінің, сонан соң кадет- тердің, халықтық-социалистердің және эсерлердің өкіл- дері болған. Онда Дан өзін Орталық Комитеттің өкілі- мін, бірақ С.-Петербургте аудандар бойынша келісімге келу қажеттігі жайында «өзімніц жеке басымныц көз- царасын» баяндаймын,— деп мәлімдеген.
1907 жылғы 4 январьда Орталық Комитеттің жина- лысында Петербург социал-демократиялық ұйымы кон- ференциясыпан опың цалалъщ және губерниялыц болып бөлінуін үзілді-кесілді талап ету жөнінде шешім қабыл- данады. Орталық Комитет мүшелері, болыпевиктер (Максимов, Зимин, Строев), Петербург ұйымын Орта- льщ Комитеттің іс жүзінде жікке бөлуімен пара-пар бұл қадамға қарсы наразылың білдіреді.
1907 жылғы 6 япварьда С.-Петербург социал-демокра- тиялық ұйымыпың сайлау туралы мәселені піешкен кон- ферепциясы болды. 39 болыпевик және 31 меныпевик қатысты. Мопьшевиктер формальды екі дәлел негізінде копфереіщиядан кетіп қалды: 1) олар мандаттардың бо- ліпуін дұрыс емес деп санады; 2) Орталық Комитет та- лабына сәйкес қалалық және губерниялық болып бөлі- нудеи копференцияның бас тартуы салдарынан кетті.
Жікке бөлінудін; осы негіздерін бағалауға үш факт келтірейік: 1) 6 январь конференциясында болыпевик- тердің 42 мандаты, меныпевиктердің 28 мандаты бекітіл- ді. Өздері басыіг шығарған листокта 35 болыпевик және 32 мепьшевик деп есептеу керек екендігін меныпевик- тердіц оздері мәлімдеді, ятни большевиктердің басым екенін мойьшдады. 2) Жікке бөлінудің салдарынан С.-Петербургтегі социал-демократиялық ұйымның келе- сі конференциясы Орталық Комитеттің арнайы тағайын- даған комиссиясының ерекше бақылауымен сайланды. Сайлау 25 март конференциясына 92 болыпевик, 41 меньшевик жіберді. Жаңа сайлау болыпевиктердің бұ- рынғыдан да гөрі басым екенін дәлелдеді. 3) Россияның бірде-бір қаласында, не Вильнода, не Одессада, не Ба- куде Орталың Комитет конференцияның бөлінуін талап еткен жоқ. Бұл үзілді-кесілді талап заңсыз еді және тек
...РСДРП V СЪЕЗІНЕ АРНАЛҒАН БАЯНДАМА
337
Петербургке қарсы көрінеу көзге фракциялық ойлардан туды.
Конференциядан кетіп, меньшевиктер өзінің атқару- шы органын сайлады, өздерінің лйстоктарын шығара бастады (Орталық Комитеттің меныпевик мүшелерінің, оның ішінде Дан жолдастың қатысуымен), сөйтіп дер- бес сайлау науқанын жүргізді. Олар кадеттермен бірле- сіп келісім жасау үшін халықтық партиялармен (халық- тық-социалистер, социалист-революционерлер және трудовиктер) болыпевиктерсіз келісім жасастьт.
Петербургтіц буржуазиялық баспасозі («Речь», «Страна», «Товарищ», т. т.) жікке бөлінгені үшін мень- шевиктерді қызу ңұттықтады, оларды «баяу-социалистік партия» деп атады, болыпевиктермен батыл күресуге шақырды, осы «бланкистерді» оқшаулау жөнінде масай- рады, т. т. Большевиктер 6 январьда халықшылдарға кадеттерге царсы блок жасасуды ұсынып, басқа ешқан- дай келіс создерге қатысқан жоқ.
«Речь» 14 январьдағы бас мақаласында болыпевиктер- ге қарсы блок нәтижелі болғап күнде меньшевиктерге жумысшы куриясынан оръш беруге уәде етеді.
Меныиевиктер 17 январьдағы жиналыста оздеріне тиетін орынның бәрін жұмысшы куриясының қарауына берілсін деп ңаулы етеді. «Товарищ» 19 январьда осы жөлінде хабарлайды.
Милюков 15 январьда Столыпиннің қабылдауыида болады, бұдан кейін кадеттер көрінеу көзге оңға қарай ойысады.
18 январьда меныпевиктердің, халықшылдардың жә- не кадеттердің конференциясы болды. Кадеттер 2 орын берді, олардан 3 орын талап етілді. Кадеттерден ажы- расу.
«Товарищ» 20 январьда меныпевиктердің болыпевик- терге қарсы бағытталған, олардың сайлау науқанына залал келтіретін листогынан үзінді басады. Мен дәл сол күні — «С.-Петербургтегі сайлау және 31 меныпевиктің екіжүзділігі» деген кітапша жаздым;—ол үш күнпен кейін жарыққа шықты.
25 январьда Петербургте солшыл блок жасалды. 28 январьда С.-Петербург цаласъіның жұмысшы куриясы
338
В. И. ЛЕНИН
бойынша фабрикалар мен заводтардан сайланған (7 жә- не 14 январь) уәкілдердің жиналысы болады. 271 адам- нан 200—250 адам қатысады. 10— 12-ге қарсы көпшілік- пен солшыл блокты жацтатан қарар қабылданды. Қарар меныпевиктерді «кадеттерге жасырын турде болса да жәрдем көрсетпеңдер» деп арнаулы түрде шақырады.
17 январьда «өз» орындарын жұмысшы куриясына беруге уәде еткен меныпевиктер барлыц уәкілдердің жиналысыпың үніне құлақ аспағаны былай тұрсын, Tin- Ti оны «эсерлік-большевиктік бүліншілік» деп жария- лады.
30 январьда социал-демократиялыц уәкілдердің жина- лысы болады. Петербург комитетінің кандидаттары сай- ламшылар болып белгіленді.
29 январьда солшыл блок Коломна учаскесінің пар- тияда жоқ прогресшіл сайлаушыларының өздерінің меныпевиктермен жасаған жазбаша шартын бұзуға түрткі болады, өйткені бұл шартта (меныпевиктердің басіга листогындағы сияқты) мынандай шарт бар: «менъшевик-сайламшылар халыцшылдыц-болъшевиктік блоктыц депутаттыц орындарды бөлуге цатысты шарт- тарын орындауға міндетті болып саналмайды» (II пункт, 3-бөлімше). Бұл шарт — соліиыл блокца царсъі кадеттермен бірге екінші сатыда дауыс беру мүмкінді- гімен өзін ңамтамасыз етуге ашық әрекет жасау деген сөз.
7 февральда Петербургте сайлау болып өтеді. Ңара- жүздік қауіп біржолата теріске шығарылды. Кадет- тер — 28 798 дауыс, солшыл блок — 16 703, октябрис- тер — 16 613, ал монархистер 5270 дауыс алды. Бүкіл Питерде жеңіске жету үшін солшыл блок 5 учаске бо- йынша 1573 дауысты кадеттерден тартып ала алмады. Коломна учаскесінде солшыл блок кадеттерден не бары 196 дауыс кем алды.
Фактілердің қысқаша тізбесі осындай. Бұл фактілер- ден істіц шын мэнісінде С.-Петербургте сайлау науқа- нын меныпевиктердің бүлдіргені айқын көрініп отыр. Шынында, жікке бөліну жоніндегі заговор ноябръдіц өзінде-ац басталған еді және оны Орталыц Комитеттің
...РСДРП V СЪЕЗІНЕ АРНАЛҒАН БАЯНДАМА 339
мушесі Дан бастаған болатын. Шынына келгенде, С.-Петербургте жергілікті ұйымның көпшілігіне қарсы жікке бөлінуді жургізген — атап 'айтқанда Дан плюс Ортальщ Комитеттіц меныпевик мүпіелері...
1907 ж. апрелъде жеке Кітапша/нъі/ң тексті бойынша
кітапша болып басылған басылып отыр
Қол цойған: Н. Л е нин
311
ҒСДРП V СЪЕЗІ^
30 АПРЕЛЪ — 19 МАЙ (13 МАЙ — 1 ИЮНЬ), 1907 ж.
Бірітиі рет 1909 ж. мына кітапта басылған: «РСДРП ЛонОон съезі (1907 ж. бол.ған). Гіротоколдардыц толыту тсксті». Париж, Орталъіл$ Комитет басъілъімы
Нгтатыц текстгмен салысты- рылғап цолжазба тексті бойын- •ша басъілып отыр; Либсрдгц түзетуіие гуарсы пігЛр және сөйленген сөздер кгтаптыц тскстг бойынша басылъш отыр
343
1
СЪЕЗДІҢ КҮН ТӘРТІБІ ТУРАЛЫ МӘСЕЛЕ ЖӨНІНДЕ ЖАРЫС СӨЗДЕРДІ ТОҚТАТУ ТУРАЛЫ ҮСЫНЫСҚА ҚАРСЫ СӨЙЛЕНГЕН СӨЗ 170
1(14) МАЙ
Жарыс сөздерді тоқтатуға үзілді-кесілді қарсымын. Принциптік маңызы бар мәселелерді жай ғана дауыс беру арқылы қалай болса солай шеше салуға болмайды.
344
В. И. ЛЕНИН
СЪЕЗДІҢ КҮН ТӘРТІБІ ТУРАЛЫ МӘСЕЛЕ ЖӨНІНДЕ ЖАРЫС СӨЗДЕР КЕЗІНДЕ СӨЙЛЕНГЕН СӨЗ
2(15) МАЙ
Бұл мәселе жөнінде болған жарыс сөздерден социал- демократтардың ішіндегі түрлі ағымдардың арасында ірі-ірі тактикалық алауыздықтар бар екені толық анық- талып отыр. Мұндай жағдайда бізге барлық жалпы принциптік мәселелерді съездің күн тәртібінен алып тастауды ұсыпады деп кім ойлаған? Принциптік мәсе- лелерді бұлайша алып тастауды — практицизм мен іс- керлікті жақтағансып — осында соншама софистік дә- лелдермен қорғады емес пе!
Буржуазиялық-демократиялық революциядағы проле- тариаттың міндеттері туралы мәселенің Россия социал- демократиясыпың алдына әлдеқашан-ақ қойылғанын мен сіздердің естеріңізге сала кетейін. Бұл мәселе 1905 жылдың бас кезінде, революцияға дейін, РСДРП-ның, яғпи оның болыпевиктік бөлегінің III съезінде де171, онымен бірге бір мезгілде болған меныпевиктердің Же- нева конференциясында да172 талқыланған болатын. Он- да меныпевиктер жалпы принциптік мәселелерді өз съезінің күн тәртібіне өздері қойған еді.
Ол кезде буржуазиялық революциядағы пролетариат тактикасының негіздерін олардың өздері талқылап, бұл мәселе жөнінде дәлелді шешімдер қабылдаған болатын. Егер қазір мұндай мәселелерді алып тастауды ұсынып отырған болса, опда бұл ұнжырғасы түскендіктің салда- ры болып табылады, ал мұндай ұнжырға түсушілікке қарсы күресіп, оған берілмеу керек!
РСДРП V СЪЕЗІ
345
Съездері «іскерлікпен» өтетін Батыс Европа социал- демократиялық партияларының тәжірибесі туралы ай- тып жүр. Ал мен сіздерге немістердің съездерінде біздегі болып жатқан революцияға және осы революциядағы пролетариаттың міндеттеріне баға беруге қатысты мәсе- лелерден әлдеқайда абстрактілі, анағұрлым теориялық мәселелер талай рет талқыланғанын айтып бере ала- мын. Біз басңа партиялардың тәжірибесінен өзімізді күнделікті күйбең, күйкі істердің белгілі бір дәуірі дә- режесіне дейіп төмендететін нәрселерді алмауға тиіспіз. Біз одан взімізді жалпы мәселелерге дейін, тұтас ал- ғанда пролетариаттың бүкіл революциялық күресінің міндеттеріне дейін көтеретін нәрселерді алуға тиіспіз. Біз нашар үлгілерден үйренбей, жақсы үлгілерден үйренуге тиіспіз.
«Елеулі тактикалық мәселелерді оншақты дауысты артық алу арқылы шешуге болмайды» деседі. Ал мұ~ ның өзі софизм емес пе? Бұл принциптіліктен принцип- сіздік жағына қарай дәрменсіздікпен бұлталақтау емей немене?
Мәселе еш уақытта да дауыс беру арқылы шешілмей- ді. Біз революциямызға маркстік баға беру мәселесін бірнеше жыл бойы шешіп келеміз. Біз өзіміздің теория- лық көзқарастарымызды және жалпы тактикалық ше- шімдерімізді революциямыздың тәжірибесі арқылы бір- неше жыл бойы тексеріп келеміз. Ал енді келіп бізге осы партиялық жұмыстың қорытындысын шығаратын мезгіл әлі жеткен жоқ дегенді айтады! Бақсақ, тактика пегіздерін белгілеудің керегі жоқ көрінеді, оқта-текте шеше отырып, оқиғалардың соңынан салпақтап ере бе- ру керек көрінеді...
Стокгольм съезін еске түсіріңіздёрші. Бұл съезде же- ңіп шыққан меныпевиктер кезеңге баға беру жөніндегі өз қарарын алып тастады, буржуазиялық партияларға көзқарас жөніндегі өз қарарын алып тастады. Мұның салдары қандай болды? Өзінің алдына қойылған мәсе- лелерді шешу үшін Орталық Комитеттің ешқандай принциптік негіздері болмай шықты. Ешқандай саяса- ты болмағапдықтан Орталық Комитет бүкіл бір жыл бойы босңа сенделді. Бүгін ол қүрылтай жиналысын
346
В. И. ЛЕНИН
жақтаса, ертең думалық министрлікті уағыздап шық- ты, онан арғы күні «құрылтай жиналысын шақыруға арналған өкімет органы рөтіндегі Думаны» уағыздады, сонан соң толық билікті Думаны, онан соң кадеттермен блок жасасуды уағыздады... Сіздер осыны да ұстамды пролетарлық саясат деп атайсыздар ма? (Ц е н т р д е және болыпевиктер отырған тұста қол шапалақтау.)
«Партиядағы татулық үшін... практикалық жұмыс үшін жалпы мәселелерге соқпай-ақ қоялық» деседі. Бұл — софизм. Мұндай мәселелерге соқпай өтуге бол- майды. Оларға соқпай өтуден татулық орнамайды, тек түк те болжамайтын, сондықтан да неғұрлым ызалы, жемісі мардымсыз партиялық күрес келіп шығады.
Мұндай мәселелерғе соқпай өтуге болмайды. Олар кез келген жерден жарып шығады. Плехановтың съезді ашардағы сөзін еске түсіріңіздерші. Біздегі революция буржуазиялық революция болғандықтан — деп пайым- дады ол — буржуазия арасынан одақтастар іздестіруге мейлінше асығу керек. Мен бұл пайымдаудың негіздері қате деймін. Мен осы негіздерді түсініп алмайынша, сіз- дер партияны ұшы-қиыры жоқ керексіз практикалық қателер жасауға итермелейсіздер деймін.
Плеханов сол сөзінде Россия социал-демократиясында оппортунизм әлсіз деген болатын.— Егер Плехановтың өз шығармаларын әлсіз деп санайтын болсақ, солай бо- луы да мүмкін! (Болыпевиктер отырған тұста қол шапалақтау.) Ал мен былай деп ойлаймын: бізде оппортунизм нақ мынадан — буржуа- зиялық революциядағы біздің тактикамыздың негіздері туралы жалпы мәселелерді бірінші шын жалпы пар- тиялық съездің талқылауынан алып тастауға тырысу- шылыңтан байқалып отыр. Біз теориялық мәселелерді алып тастауға тиіс емеспіз, қайта өзіміздің бүкіл пар- тиялық практикамызды жұмысшы партиясының міндет- терін теориялың жағынан көрсету дәрежесіне дейін кө- теруге тиіспіз. (Болыпевиктер қол шапа- л а қ т а й д ы.)
РСДРП V СЪЕЗІ
347
3
ЗАПИСКАЛАР АРҚЫЛЫ АТАП ДАУЫСҚА ҢОЮ ӘДІСІН ЖАҚТАП СӨЙЛЕНГЕН СӨЗ 173
2(15) МАЙ
Біз және латыш делегациясының өкілі запискалар арқылы дауыс берудің бүгінге дейін қолданылып кел- ген әдісін сақтау жаіындамыз. Мұның өзі неғұрлым демократиялық әдіс, уақыттан ұтамыз, анығын көрсете- ді. Айла-шарғы жөнінде сөз болуы да мүмкін емес. Дауыстап атап шығу жолымен дауыс беруді ұсынушы- лар атап дауысқа қоюды тек ұзаққа созып, бұл арқылы оны қолдануға мүмкіндік бергісі келмейді.
348
В. И. Л EH II Н
4
СЪЕЗДІҢ 6-МӘЖІЛІСІНДЕ ПРЕДСЕДАТЕЛЬ РЕТІНДЕ СӨЙЛЕНГЕН СӨЗДЕР
3(16) МАЙ
1
Ағылшын Социал-демократиялық федерациясының өкілдеріне съезді өткізуде көрсеткен қызметі үшін ал- ғыс айтуды ұсынамын. (Ңол шапалақтау.)
2
Мен пункттерді мынадай тәртіп бойынша рет-ретімен талқылауды ұсынамын: Орталық Комитеттің есебі, Ду- мадағы фракцияның есебі, буржуазиялық партиялар мен Мемлекеттік думаға көзқарас.
Қалған мәселелерді талқылау жөнінде барлық фрак- циялардың өкілдері бір ауыздан мынадай шешімге келді:
5) жұмысшы съезі, 6) кәсіптік одақтар және пар- тия, 7) партизандық ңимылдар, 8) жұмыссыздық, даг- дарыс және локауттар, 9) ұйымдық мәселелер, 10) Штутгарт конгресі, 11) армиядағы жұмыс, 12) әр турлі мәселелер.
ГСДРП V СЪЕЗІ
349
5
ОРТАЛЫҚ КОМИТЕТТІҢ ЖҮМЫСЫ ТУРАЛЫ БАЯНДАМА БОЙЫНША СӨЙЛЕНГЕН СӨЗ
4(17) МАЙ
Мен мәселенің тек саяси жағы туралы ғана айтпақ- іпы едім. Бірақ Абрамович жолдастың соңғы сөзі мені оның ескертпелеріне ңысқаша тоқтала кетуге мәжбүр етіп тұр. Абрамович жолдас «қоршауда қалған» мепь- шевиктік Орталық Комитет туралы айтқан кезде, мен ішімнен: «Сорлы меныпевиктер! Олар тағы да қоршау- дағы жағдайда қалып отыр. Олар тек азшылық болған кезде ғана емес, сонымен қатар көпшілік болған кезде де «қоршаудағы жағдайға» тап болады екен ғой!» — деп ойладым.
Пролетариат партиясы қоршап алды деп үнемі нара- зы болуға меныпевиктерді мәжбүр ете беретін, меныпе- виктік саясат сипатының өзінде жатқан ішкі себептер жоқ па екен?
Меныпевиктік Орталық Комитеттің қоршау жағда- йында қалуы жөнінде Абрамович жолдас келтірген фактілер қандай? Бұл фактілер үшеу: төтенше съезд шақыруды жақтап үгіт жүргізу, әскери және жауын- герлік ұйымдардың конференциясы, ақырында, Абра- мович жолдастың айтқанындай, «басқа да ұйымдық мә- селелер».
Осы үш фактіні қарастырып көрейік.
Төтенше съезд шақыруды жақтаған үгіт Орталық Комитет саясаты партия көпшілігінін; еркіне сөзсіз қар- сы келетіндігі анықталған соң кең өріс ала бастады. Еске сала кетейін, мұның өзі Орталық Комитет жауап- ты министрлікті қолдау туралы ұран ұсынғаннан кейін
350
В. И. Л Е Н И Н
болған еді. Ол кезде біздің партияға Бунд әлі кірмеген болатын, бірақ поляктар мен латыштар кірген еді. Олардың екеуі де Орталық Комитет саясатын ашықтан- ашық қабылдамады. Демек, ол кезде Орталық Комитет партияның басым көпшілігінен іргені аулақ салғаны мүлдем даусыз факт. Кімді кім қоршауға алды: партия көпшілігі оныц съезге есеп беруін талап етіп партия- лық Орталық Комитетті қоршауға алды ма? немесе партияға қарсы шығу арқылы Орталың Комитет пар- тияны ңоршауға алды ма? Ол кезде Плехановтың не істеуге дейін барғапын еске түсіріңіздерші. Оның съез- ге қарсы жазған хатын Орталық Комитет ресми түрде шығарып тұрған «Социал-Демократ» қайта басты. Ал бұл хатта Плеханов съезд болсын деген шақыруға үгіт- тің дәлелдеріне шүбәланумен және жұмыстағы уақ- түйектер туралы бос сөздермен жауап берді! Ойлап қараңыздаршы: съезді талап еткен партия копшілігіне қарсы осы сияқты нәрселерді айтқан Плехановтікі те- ріс емес пе?
Ал мен мынаны ғана айтар едім: РСДРП-ның ноя- брьдегі Бүкіл россиялық конферөнциясының шешімі- нен кейін төтенше съезд шақыруды жақтаған үгіт тоқталды.
Екінші факт: әскери және жауынгерлік ұйымдардың конференциясы. Конференция екеу болып шықты. Әри- не, бұл өкінішті нәрсе, бірақ осыдан Орталық Комитет «қоршауда» қалды деп білу таңқаларлық нәрсе. Ңор- шауда қалды деп наразылық білдіруден гөрі Ортальщ Комитеттің араласуынсыз өткен конференция шешімде- рінің неліктен жаман болғанын түсіндірген жақсы емес пе еді? Еске сала кетейін, екі конференцияда да Моск- ва комитетініц де, Петербург комитетіпің де өкілдері болды,— демек, партияның белгілі бір фракциясы өзін бірде-бір конференциямен фракция ретінде байланыс- тырған жоқ. Ал әскери және жауынгерлік ұйымдардың болыпевиктік конференциясының 1906 жылы ноябрьде басылып шыққан қарарлары осы уақытқа дейін елеулі сынға ұшырағап жоқ.
Үшінші факт: «басқа да ұйымдық мәселелер». Бұл не деген сөз? Мұның нақты мағынасы қандай? Сайлау
РСДРП V СЪЕЗІ
351
көзінде Орталық Комитеттің комегімен Петербургте меныпөвиктер жасаған жікке бөліну емөс пе екен? Бірақ бұл жөнінде Орталық Комитет қоршауда қалды деу тура адам күлерлік нәрсе болар еді.
Мәселенің саяси жағына көшейін. Біздің басты мін- детіміз пролетариаттың таптық күресіне Орталық Ко- митеттің қалай басшылық еткендігін, Бірігу съезінде қабылданған тактиканы оның іс жүзінде қалай ңолдан- ғандығын қарастыру болып табылады.
Орталық Комитеттің партияға берген бірінші ұраны «думалық» немесе «жауапты» министрлік болсын деген талапты қолдау ұраны болды. Осында біздің алдымыз- да Мартов жолдас бұл ұран Думаның үкіметпен жан- жалын ұлғайтып, өршіту үшін қойылды деді.
Бұл солай ма? Жанжалды пролетарлық тұрғыдан ұлғайтып, өршітудің мәні неде болуға тиіс? Әрине, мұның мәнісі — жанжалды туғызған күрес пен қақты- ғыстардың нағыз арепасын,—жалпы алғанда тап күресі аренасын, ал бұл ретте — халықтың ескі өкіметке қар- сы күресін көрсету болады. Думадағы жанжалды ұл- ғайтып, өршіту үшін Думадағы жанжал халыңтың ескі өкіметпен жанжалын жарым-жартылай және бұрмалап қана көрсететіндігін, Думадағы күрестің Думадан тыс революциялық күрестің әлсіз жаңғырығы болып табы- латындығын өзіміздің түсінуіміз және халыққа түсінді- руіміз керек еді. Ұлғайтып, өршіту үшін саяси сана мен саяси талаптарды Думадағы ұрандардан жалпы революциялық күрес ұрандарына дейін көтеру керек еді. Орталық Комитет керісішпе істеді. Ол революция- лық күрес ұрандарын думалық министрлік ұранына дейін қожыратып, өрісін тарылтты. Бұл күрес істің бүкіл объективтік жағдайынан туып отырса да, ол халықты өкімет билігін алу үшін күреске шақырмай, либералдардың өкіметпен келісім жасасуы жолындағы күреске шақырды. Іс жүзінде объективтік жағдайлар- дан парламенттен тыс революциялық күрес туып отыр- ған кезде Орталық Комитет, еркімен немесе еріксіз болсын бәрібір, партияны парламенттік «бейбіт» жол ұрандарын қабылдауға шақырды. Іс жүзінде «жауацты министрлікті» жақтаған ешқандай белгілі бір елеулі
352
В. И. ЛЕНИН
қоғамдық қозғалыс болған жоқ және оның болуы да мүмкін емес еді. Орталық Комитеттің бұл ұранын ке- рек десе Думадағы социал-демократиялық меныпевик- тік фракция да (1-Дума) қабылдаған жоқ. (Мартов: «Дұрыс емес!».) Жоқ, дұрыс, Мартов жолдас, Орталық Комитеттің қарарымен және^ 1-Думаның стенография- лық есептерімен жай танысудың өзі-ақ мұның дұрыс екендігін көрсетеді.
Орталық Комитеттің ұраны, оның тілектері мен дәлелдеріне қарамастап, іс жүзінде либералдық сая- сатқа икемделу болды. Мұндай икемделуден ешқандай нәтиже шыгуы мүмкін емес еді, өйткені либералдық саясат сол кездегі шын қоғамдық қозғалысты бейнеле- ген жоқ, революция ол кезде ешбір тоқталмаса да, революцияны тоқтату жөніндегі арманды бейнеледі. Оқиғалардың барысы «жауапты министрлік» жөніндегі осы тарихтың бәрі де жарамсыз құралдармен қастан- дық жасау болғандығын дәлелдеді.
Орталық Комитеттің екінші ұраны июльдегі ереуіл- дер 174 дәуіріне жатады. Ол кездегі бой көрсетудің сәт- сіз болғаны үшін Орталық Комитетті кінәлауға бол- майды. Мұндай меныиевиктік Орталық Комитет үшін бұл тіпті кінәлау емес, ңайта мақтағандық болады, ойткені ол сол кезде қалай дегенмен де революцияны қуаттаған болатын. Орталық Комитет Петербургте отырған соң, бүкіл Россия пролетариатының пиғылын білмегендігі оның кінәсы емес. Біздің ол кезде көтері- ліске сеніп, оны күткенімізді дс қате деуге болмайды. Көтеріліс шынында да болды, ал біздің алдын ала ұсынған ұрандарымыз, біздің көтеріліс алдындағы саясатымыз осы көтерілістің сәтті немесе сәтсіз болуы- ның элементтерінің бірі болды.
Орталық Комитеттің қатесін мен мынада деп біле- мін: көтеріліске дейін жеткен революциялық күресті революциялық емес немесе күзелген революциялық ұрандардың ауқымынан шығармауға тырысты. Мұның өзі Орталық Комитеттің: «ішінара бұқаралық бой көр- сетулер» деген ұранынан байқалды. Бұл «құрылтай жиналысын шақыруға арналған өкімет органы ретінде- гі Дума үшін» деген ұраннан одан да айқын аңғарьгл-
РСДРП V СЪЕЗІ
353
ды. Мұндай өмірге жанасымсыз ұрандар тастау проле- тарлық саясатты либерал буржуазия саясатына икем- деу болды. Мұндай икемдеуге тырысушылықтың мүлде бос әурешілік және мүлде дәрменсіздік екендігін ок,и- ғалар тағы да көрсетті. Бізде жұмысшы партиясы дәрменсіз деп шағыну және күңкілдеу жиі байқалады. Ал мен былай деймін: сіздердің дәрменсіз болатын се- бептеріңіз—өз ұрандарыңызды мұқалтасыздар! (Б о л ь- шевиктер отырған тұста қол шапалақ- тау.)
Онан әрі барайық. II Думаға сайлауда кадеттермен блок жасасу туралы мәселені қарап көрейік. Мартов өзі оқып шыққан Орталық Комитеттің есебінде бұл мәселеден таңқаларлықтай жайбарақат формализммел құтыла салды: Орталық Комитет блоктарға жол беріле- ді деп қаулы алған еді, сөйтіп Орталық Комитет дирек- тиваларына дәлме-дәл сүйене отырып блок жасасуга жол берілді деді ол! (Күлкі.) Орталық Комитеттің саяси есебінде алынған қаулылардың ресми заңдылы- ғына сүйенбей, осы саясаттың мәиі жағынан дұрысты- ғын өмірде тексеруге сүйенсе, күнә болмас еді. Біз, большевиктер: атышулы қаражүздік қауіп іс жүзінде солдан төнген қауіптен либералдық қорғануға келіп саяды, ал өз саясатымызда қаражүздік қауіптен қорқу- ды басшылыққа алатын болсақ, біз тпындығында либе- ралдардың қармагына түсеміз деп әрдайым айтып кел- дік. Сайлаудыц ңорытындылары біздіц дүрыс айтқап- дығымызды дәлелдеді. Бірсыпыра цалаларда сайлау статистикасы либералдар мен мепъшевиктердің лақап- тарын теріске шығарды. (Д а у ы с т а р: «Ал Киев, Полыпа, Вильнолар ше!».) Менің жекелеген жерлерді айтып жатуға уақытым жоқ, мен жалпы саяси нәтиже- лер туралы айтамын. Статистик Смирнов 22 қала бойынша берілген дауыстардың санын есептеп шығар- ған, солшыл блокқа—41 мың, кадеттерге—74 мың, октя- бристерге — 341/2 мың және монархистерге—17 мың да- уыс берілген. Басқа 16 қала бойынша 72 мың дауыстың 58,7 проценті оппозицияға, 21 проценті реакцияға берілген. Сайлау қаражүздік ңауіптің жалған скенін әшкереледі, ал кадеттермен ерекше түрде блоктар жа-
354
В. И. ЛЕНИН
сасуға «болады»-мыс дейтін саясат пролетариатты либерал буржуазияға тәуелді ету жөніндегі саясат болып шыцты.
Мен сіздерге былай деймін: теориялық таластарды елемеуге болмайды, алауыздықтар турасында ойдан шығарылған фракциялық өтіріктер жайында қолды тыжырынып бір-ақ сілтемеңіздер. Біздің ескі таласта- рымыз, біздің теориялық жәнө әсіресе тактикалык, алауыздықтарымыз революцияның барысында ұдайы нағыз тікелей практикалық алауыздықтарға айналып отырады. Буржуазиялық революцияға баға беру жөнін- дегі, кадеттер мен трудовиктердің арақатынасы, т. т. жөніндегі бәз-баяғы негізгі мәселелерге кездеспейінше, практикалық саясатта бір қадам да ілгері басуға болмайды. Практикалық өмір алауыздықтарды жоймай- ды, қайта оларды шиеленістіріп, жандандыра түседі. Сондықтан да Плеханов сияқты көрнекті меныпевик- тердің кадеттермен блок жасасу саясатын нағыз магынасыздыққа дейін жеткізгені кездейсоқ емес. Пле- ханов өзінің атышулы «толық билікті Думасын» ұсына отырып, пролетариатқа да, либерал буржуазияға да ортақ ұранды уағыздады. Бүкіл меныпевиктік саясат- тьщ ішкі мәнін, негізгі тенденциясын: жұмысшы табы- ның дербес бағытын либерал буржуазияға икемделумен алмастыруды Плеханов басқаларға қарағанда тек айқы- нырақ, күштірек көрсетеді. Біздің Орталық Комитеттің банкротқа ұшырауы бәрінен бұрын және бәрінен де гөрі оппортунизмнің осы саясатының банкроттыққа ұшырауы болды. (Центрдің бір бөлегі мен болыпевиктер жағыпда қ о л шапалақ- тау.)
РСДРП V СЪЕЗІ
355
6
ДУМАДАҒЫ ФРАКЦИЯНЫҢ ЦЫЗМЕТІ ТУРАЛЫ БАЯНДАМА БОЙЫНША СӨЙЛЕНГЕН СӨЗ
8(21) МАЙ
Мен жарыс сөзді Думадағы фракцияның саясатына принципті баға беру мәселесіне ңайта оралтқым келер еді. Церетели жолдас былай деді: «біздің қателеріміз болды, бірақ солқылдақтық болған жоқ». Меніңойым- піа, Думадағы жас, іске жаңа кірісіп жатқан фракция- ны жіберген қателері үшін кінәлау мүлдем дұрыс болмас еді. Бірақ істің мәні нақ мынада: фракция саясатының өзінде солңылдаңтъщ сөзсіз болды. Сондық- тан жұртты кінәлау үшін емес, тұтас алғанда пролетар- лық партияны тәрбиелеу үшін біз бұл солқылдақтықты тура мойындап, оны жоюды өзімізге міндет етіп ңоюға тиіспіз.
Церетели жолдас Европа тарихын тілге тиек етті. 48-жыл,— деді ол,— бізді социализм үшін жағдайлар- дьщ әлі пісіп жетілмегендігіне ғана үйретіп қойған жоқ, сонымен қатар буржуазиялық демократиямен белгілі бір одақ жасамайынша бостандық жолында күресуге болмайтындығына да үйретті. Церетели жол- дастың бұл қорытындысы тап-таза ревизионизмнің өзі. Ңайта, 1848 жылғы революция да, онан кейінгі тарихи тәжірибө де халықаралық социал-демократияны нақ бұған керісінше нәрсеге үйретті, атап айтқанда: бур- жуазиялық демократия барған сайын пролетариатқа қарсы шығып отыр, ал бостандық жолындағы күрес оған пролетариат басшылық еткен жерде ғана дәйекті түрде жүргізіледі деп үйретті. 1848 жыл буржуазиялық демократиямен одақтар жасасуға емес, қайта халық
356
В. И. Л Е Н И II
бұқарасының жетілуі кенжелеп қалғап топтарын тіпті демократия үшін де күресуге қабілетсіз буржуазиялық демократияның ықпалынан босатып алу қажеттігіне үйретеді. Церетели жолдас 1848 жылдың тәжірибесіне бернштейншілдік рухта сүйенемін деп ревизионизмнің бар екенін көрсетті; ал Плеханов біздің партияда осы ревизионизмпің озі олсіз деп ешбір н*егізсіз айтқан еді.
Сондай-ақ, Церетоли жолдастың принциптік позиция- сының бүкіл солқылдақтығына опың азық-түлік комис- сиясы жопіпдегі мәлімдемесі де тән пәрсе. Істі жергі- лікті жерлерде тексеру жоніндегі ұсынысымызды жария турде айтқанымызды біз жеткілікті түрде атап көрсеткеніміз жоқ,— деді Церетели. Жоспарымыздың жариялылығы туралы дәлелдер арқылы басқалардың көзін жеткізетін сәтті өткізіп алып, біз жалпылама пікір айтумен әуестеніп кеттік. Келесі жолы бұл қатені түзетеміз.
Біздің фракция позициясының бүкіл солқылдақтығы мәселеніц бұлайша қойылуынан мейлінше анық аңға- рылады. Тек ойлап қараңыздаршы: жүрт жариялылық- ты жақтайтып дәлеліміз жеткіліксіз болды деп уайым- дайды екен! Бұл арада істің мәні тіпті де дәлелде емес, тіпті де жариялылыққа сүйенуде емес, тіпті де кадеттердің немесе басқа біреудің «көзі жетуінде» емес екендігін олар қалайша көрмейді екен? Үкімет жергі- лікті жерлердегі тексеру жұмысын бұқараға жүгіну деп біліп (бұлай деп білуі әділ де), істіц шын мэніне келгенде тексеруге жол бере алмағандығы және жол бермейтіндігі оларға қалайша айқын емес екен?
Жариялылық қаншама тілге тиек болғанымен де бұ- дан істің мәні өзгермеген болар еді. Ал төменгі халыққа қараудың орнына,— халық бұқарасын иландырудың, оған шындықты көрсетудің орнына,— Церетели жоға- рыдағыларға қарайды, либералдарды иландырып, олар- ды жариялылық арқылы тартқысы келеді... Мұның өзі нағыз буржуазиялық парламентаризм. Ал бұл сияқты ұсақ, жұтаң, түкке тұрғысыз саяси аярлықтың жеміс- сіздігі бадырайып тұр, өйткені меныпевиктердің де, кадеттердің де ешқандай парламенттік айла-шарғысы
РСДРП V СЪЕЗІ
357
Столыпинді өз саясатынан тайдыра алмайтындығы айқын. Бұқарадан қол үзгендік — нақты бар факт, Столыпиндер мен кадеттерді жариялықпен сендіруден пайда көрем деу — еріккен интеллигенттің әншейін бос арманы.
Халыңтық-демократтармен келіс создер жүргізуді де мен оппортунизмшң пақ осыпдай еріккепдіктен туган ермегі деп білемін; бұл келіс создерді Бебельге сүйсніп қоргау тым әлсіз нәрсе. Бебсль: егср іс үшін қажет болса жын-шайтанмен болса да қарым-қатынас жасау- га барамыз, депті-міс. Жолдастар, Бебель дұрыс айт- қан: егер іс ушін цажет болса, әрине, ол уақытта жын- шайтанмен де келісім жасасуға болады. Ал сіздердің халықтық-демократтармен қарым-қатынас жасаулары- ңыз қандай іс үшін керек болды? Ешбір іске керек болған жоқ. Олардан келер пайда — ноль. Сөйтіп, Бе- бель жақсы айтқан, ал сіздер оны наіпар түсінген бо- лып шығып отырсыздар.
Халықтық-демократтарға барғыштау да, Головинді жақтап дауыс беру де, конфискелеуді алып тастауға тырысу да,— міне, осылардың бәрі бір теріс бағыттың жеке болектері. Мұның бәрі — тәжірибесіздіктің емес, нақ саяси сол^ылда^тыі^тъщ көріністері. Міне, осы тұрғыдан қарағанда Прокопович мырзаны шақыру да уақ-түйек нәрсе емес. Осында бізге былай деді: Проко- пович мырза мұнда жоқ, оның кіруін оның өзі жоқта кінәлауға болмайды. Мұның өзі бізді Понтийден Пилат- қа сілтегенге ұқсайды. Петербургтегі конференцияда бізге: съезге дейін қалдыра тұрайық, съезсіз қарауға болмайды дегенді айтты. Енді съезде: Прокоповичсіз болмайды, кейінге қалдырып, Петербург ұйымына жі- берейік, дейді. Мұның өзі софизм.
Прокопович — әдебиетші, сондықтан оның шығарма- лары жұрттың бәріне белгілі. Прокопович — белгілі бір, оппортунистік мақсаттар үшін біздің партиямызға кіргісі келетін буржуазиялық интеллигенттің типі. Оның темір жол ауданына кіруі — барып тұрған мазаң. Бұл — думалыу ортада жұмыс істеу үшін жасаған бүр- кеніш. Ал біздің Орталық Комитеттің кінәсы — оның мұндай бүркенішті пайдаланғандығы. Думадағы біздің 13 15-том
358
В. И.; ЛЕНИН
фракцияның кінәсы — оның партияда жұмыс істемей- тін және партияға принциптік тұрғыдан жау, «Това- рищте» қызмет істеитін либерал әдебиетшілердің Дума баспалдағы арқылы біздің партияға енуін жеңілдет- кендігі.
Череванин осында Думадағы фракцияпың саясатын жақтап, былай деді: кадеттер қазір артта қалып қойды, қазір реакцияшыл болды делік. Бірақ бұл әрқашан осылай болмайды. Мұны жіпке тізіп керегі жоқ. Кадет- тер құлдырау дәуірінде нашар адамдар, өрлеу дәуірін- де олардың керегі болуы мүмкін, ол кезде олар тез солшылданады.
Бұл — кәдімгі меныпевиктік пікір, тек тым тіке және ңатты айтылған. Бұдан оның жалғандығы бұрынғыдан да айқыпырақ корінеді. Революцияның ірі-ірі екі кезе- ңін алып ңараңыз: 1905 жылғы октябрь — неғұрлым өрлеу кезеңі, ал 1907 жылғы көктем — неғұрлым ңұлдырау кезеңі болды. 1905 жылы демократия үшін кадеттер керек болды ма? Жоқ. Мұны «Началода» меныпевиктердің өздері де мойындады. Витте — биржа агенті, Струве — Виттенің агенті, сол кезде меныпевик- тер осылай деп жазған болатын және дұрыс жазды да. Ол кезде біз кадеттерді қолдамай, қайта оларды әшке- релеуге тиіспіз, демократия ішінде олардың беделін түсіруге тиіспіз деген біздің пікірімізге меныпевиктер қосылған болатын.
Енді, 1907 жылдың көктемінде, біздің кадеттер жа- рамсыз демократтар деген пікірімізбен сіздердің бәріңіз де келісе бастап отырсыздар. Сөйтіп, өрлеу дәуірінде де, құлдырау дәуірінде де кадеттер жарамсыз болып шығып отырғаны ғой. Ал осы екі дәуірдің арасындағы уақытты қай тарихшы болса да қалайда ауытқу дәуірі деп атайды, бұл кезде социал-демократтардың бір бөле- гі дө ұсақ буржуазиялық саясат жағына ауытқыды, бұл кезде социал-демократтардың бұл бөлегі кадеттерді «қолдамақ» болып босқа әуреге түсті, мүнысымен жұ- мысшы партиясына зиян ғана келтірді, сөйтіп ақыр аяғында өз қатесін көрді.
Троцкий туралы бірер сөз. Ол «центрдің» атынан сөйледі, ол Бундтың көзқарасын білдірді. «Ңолайсыз»
РСДРП V СЪЕЗІ
359
қарар ұсынғанымыз үшін ол бізді содқылап алды. Ол тура жікке бөлінумен қорқытты, біздің қарарымыз на- мысына тиді дегенді желеу етіп, Думадағы фракцияның кететінімен қорқытты. Мен бұл сөздерді баса айтамын. Мен сіздерді біздің қарарды зер сала қайтадан оқып шығуға шақырамын.
Ңатты айтып ешбір кінә тақпастан, қателерді сабыр- мен мойындауды намысқа тиеді деу, бұл жөнінде жіккө бөліну туралы сөз қозғау, мұның өзі барып тұрған сұмдық емес пе?? Мұның өзі біздің партиямыздың ауруын, қателерді мойындаудан қорқатындығын көр- сетпей ме? Думадағы фракцияны сынаудан ңорқатын- дығын көрсетпей ме?
Мәселені бұлайша қою мүмкіндігінің өзі ғана біздің партиямызда партиялықңа жатпайтын бірдеңе бар екенін көрсетеді. Бұл партиялыққа жатпайтын нәрсе Думадағы фракцияның партияға көзңарасында болып отыр. Думадағы фракция нөғұрлым партиялық болуы, партиямен неғұрлым тығыз байланысты болуы, бүкіл пролетарлық жұмысқа барынша бағындырылуы тиіс. Сонда намысқа тию жөніндегі байбаламдар және жікке бөлінушілікпен қоңан-лоққы жасаулар жойылады.
Троцкий: сіздердің қолайсыз қарарларыңыз сіздердің дұрыс пікірлеріңізді өткізуге бөгет жасайды деген кез- де,— мен оған былай деп дауыстадым: «өз қарарыңыз- ды берсеңізші!». Троцкий былай деп жауап берді: жоқ, алдымен оз ңарарларыңызды қайтып алыңыздар.
Ңалай, «цептрдіц» позициясы жақсы-ақ емес пе, ә? Біздің қатеміз («әдепсіздік») үшін (Троцкийдің ойын- ша) ол бүкіл партияны жазалайды, оның нақ сол принциптерді «әдепті» түрде баяндауына ерік бермей- ді! Жергілікті жерлерде бізден: сіздер өз ңарарлары- ңызды неге өткізбедіңіздер? — деп сұрайды. Өйткені, оған центр өкпелеп қалды, өкпелеген соң өз принцип- терін баяндаудан бас тартты!! (Болыпевиктер м е н центрдің бір бөлегі қол шапалақ- тайды.) Бұл принципті позиция емес, центрдің прин- ципсіздігі.
Біз съезге партия үшін әлдеқашаннан бері белгілі екі тактикалық бағытпен келдік. Жұмысшы партиясы- 13*
360 В. И. Л Е н и н
на алауыздықтарды бүркемелеу және оларды жасыру ақылға сыймайды және лайықсыз нәрсе. Екі көзқарас- ты да айқынырақ салыстырайық. Осы екі көзқарасты саясатымыздың барлық мәселелеріне қолдануда көрсе- тейік. Партия тәжірибесінің айқын қорытындыларын шығарайық. Тек осылай еткенде ғана біз өз борышы- мызды орындап, пролетариат саясатындағы солқылдақ- тыңты жоя аламыз (Болыпевиктер менцентр- дің бір бөлегі қол шапалақтайды.)
РСДРП V СЪЕЗІ
361
7
НАҚТЫ МӘЛІМДЕМЕ
10(23) МАЙ
Мартов жолдас «L’Humanite»-Äe басылған менімен интервьюден (Etienne Avenard деп қол қойылған) * цитат келтіріп, кейбір жерлерін теріс баяндады.
Интервьюде Орталың Комитет (яғни, әрине, оның мепыпевиктік бөлегі) кадеттерді цупия жэне астыртын хабардар етті делінген. Менің бұл айтқанымды қазір съездегі жарыс сөздер дәлелдеп отыр. 1906 жылғы ноябръде-ац Данның ресми емес түрде Милюковпен, Набоковпен, эсерлер мен энестердің көсемдерімен бірге «бір шыныаяқ шай ішуге» қатысқаны съезде анықтал- ды. Бұл туралы не Орталық Комитетке, не Петербург комитетіне баяндауды Дап қажет деп таппаған.
Не Орталық Комитетке, не Петербург комитетіне ха- барламастан кадеттермен бұлайша жолығысу кадеттер- ді нақ құпия және астыртын хабардар ету болды.
Интервыоде одан әрі былай делінген: меньшевиктер тарапынан кадеттерге көрсетілген көмек үшін жұмыс- шылардың орындары меныпевиктерге берілсін деген кадеттік масқара ұсынысты меныпевиктер бекөрге шы- ғармады. Мартов жолдас меныпевиктер мұны сөзбен бекерге шығарды деп дәлелдемек болады. Мен былай деп нақты мәлімдеме жасаймын: меныпевиктөрдің істері олардың сөзбен бекерге іпығаруына қайшы келді: 1) меныпевиктер сөз жүзінде барлық орынды жұмыс- піы куриясына беруге уәде етті. Іс жүзінде, барлык
Ңараңыз: осы том, 12—19-беттерд Ред.
362
В. И. Л Е Н И Н
жұмысшы уәкілдер бірге жиналып, кадеттерді «жасы- рын қолдаудан» бас тартуға меныпевиктерді шақырған кезде (10—20 дауысқа қарсы 220—230 дауыс көпшілік болып),— мөньшевиктер бұған бағынудан бас тартты; 2) 25 январьдан кейін, солшыл блок жасалғаннан ке- йін, меныпевиктер баспасөзде ездерінің мынадай шар- тын: сайламшы меныпевиктер 2-кезеңде не істесе де ерікті болатын болса, бұл блокқа көмектесеміз деген шартын қойды. Бұл шарт объективті түрде тек бір-ақ нәрсені: 2-кезеңде социал-демократтарға қарсы кадет- терді қолдауға әзір тұрғандықты ғана аңғарта алатын еді.
Н. Ленин
РСДРП V СЪЕЗІ
363
8
МӘЛІМДЕМЕ
11(24) МАЙ175
Кешегі шешімді бұзуға болмайды деп түсіндіріп, бюро дұрыс істеп отыр (дауыс: «Әрине!»). Шешімді бұзу үшін мұндай ұсынысты дауысқа қоюға болатыны туралы съездің арпайы қаулысы керек. Бұл арада кешегі шешімді бұзу керек деп ешкім ұсыныс жасап отырған жоқ. Ол шешім күшінде қалады. Кейінге қал- дыруға бола ма? Абрамович ең елеулі бір жағдайды ескермеді, атап айтқанда, кейінге қалдыру туралы мә- селе директивалар жөніндегі кешегі дауыс беруден соң шыққан жаңа жағдайдан (латыштардың дәлелдемесі- нен) туғандығын ескермеді. Мұның өзі Абрамович ескермеген жаңа дәлел. Сонымен, Вернердің ұсынысы ресми жағынан дүрыс.
364
В, И. ЛЕНИН
9
БУРЖУАЗИЯЛЫҚ ПАРТИЯЛАРҒА КӨЗҚАРАС ТУРАЛЫ БАЯНДАМА
12(25) МАЙ
Буржуазиялық партияларға көзқарас туралы мәселе Россия социал-демократиясын көптен бері екі лагерьге бөліп келген принципті алауыздықтардыц ең бір өзекті мәселесі. Революцияның сонау алгашқы ірі табыстары- на дейін де немесе тіпті революцияға дейін де — егер 1905 жылдың бірінші жартысы туралы осылай деп айту- га болса — бұл мәселе жонінде әбден айқындалған екі көзқарас сол кезде-ақ болған еді. Таластар Россиядағы буржуазиялық революцияға баға беруге байланысты болды. Социал-демократтар арасындағы екі бағыт та бұл революция—буржуазиялық революция деген пікір- ге келді. Бірақ олардың бұл категорияны түсінудегі және одан шығатын практикалық-саяси қорытындылар- ға баға берудегі пікірлері бір жерден шықпады. Социал- демократияның бір қанаты—меныпевиктер— бұл ұғым- ды былай түсінді: буржуазиялық революцияда оның басты қозғаушысы буржуазия болып табылады, ал пролетариат тек «барып тұрған оппозиция» жағдайын- да ғана бола алады. Бұл революцияны дербес жүргізу міндетін, оған басшылың ету міндетін пролетариат өзіне ала алмайды. Бұл алауыздықтар әсіресе уақытша үкімет туралы (дұрысырақ айтқанда: социал-демократ- тардың уақытша үкіметке қатысуы туралы) таластар- дан — 1905 жылы болған таластардан мейлінше айқын аңғарылды. Социал-демократтардың революциялық уа- қытша үкіметке қатысуын мсныпевиктердің теріске шығарған себебі ең алдымеи пақ мынада еді: олар
РСДРП V СЪЕЗІ
365
буржуазиялық революцияның басты қозғаушысы неме- се көсемі буржуазия деп санады. Бұл көзқарас жаңа «Искра» мақұлдаған Кавказ меньшевиктерінің қарары- нан (1905 жылы) 176 әбден айқын аңғарылды. Бұл қарарда социал-демократтардың уақытша үкіметко ңатысуы буржуазияны үркітіп жіберуі мүмкін, сөйтііі революциянъщ царцынын бэсеңдетуі ықтимал деп ашықтан-ашық айтылды. Бұл арада буржуазиялық революцияда пролетариат буржуазиядан әрі бара ал- майды және баруға тиіс те емес деп анық мойындалып отыр.
Болыпевиктер бұған керісінше пікірде болды. Олар біздің революция өзінің қоғамдық экономикалық маз- мұны жағынан буржуазиялық революция болып табы- лады деген пікірді сөзсіз ңолдады. Мүның мәнісі мынадай: бұл, қазір Россияда болып жатқан, төңкеріс- тің міндеттері буржуазиялық ңоғамның шеңберінен шьщпайды. Ңазіргі революция мейлінше толық жеңіске жеткеннің өзінде де, яғни неғұрлым демократиялық республика орнатылып, шаруалардың бүкіл помещик- тік жерді конфискелегенінің өзінде де, ол буржуазия- лық қоғамдық құрылыстың^негіздерін тіпті де шай- қалтпайды. Өндіріс құрал-жабдыңтарына жеке меншік- тің болуы (немесе жердің заң жүзіпдегі иесі кім болса да, жерде жеке шаруашылықтың болуы) және товар шаруашылығы сақталып қалады. Капиталистік қоғам- пың қайшылықтары, олардың ішіндегі басты қайшы- лық — жалдама еңбек пен капиталдың арасындағы цайшылық—жойылмағаны былай тұрсын, ңайта, мұның керісішпе, неғұрлым кең және неғұрлым таза түрде дами отырып, бұрынғысынан да шиеленісіп, тереңдей түседі.
Мұның бәрі әрбір марксист үшін ешбір талас тудыр- мауға тиіс. Бірақ бұдан революцияның басты қозғау- шысы немесе көсемі буржуазия болып табылады-мыс деген ңорытынды тіпті де шықпайды. Мұндай ңорытын- ды шығару марксизмнің қадірін түсіргендік, пролета- риат пен буржуазияның арасындағы тап күресін түсін- бегендік болар еді. Мәселе мынада: біздегі революция пролетариат өзін ерекше тап ретінде тани бастаған
366
В. И. ЛЕНИН
кезде және дербес, таптық ұйымға біріге бастаған кезде болып отыр. Мұндай жағдайларда пролетариат буржуазияға царсы өзінің таптық ұйымын күшейту үшін демократия жетістіктерінің қандайын болса да пайдаланады, бостандықтың әрбір қадамын пайдалана- ды. Революцияның тым өткір талаптарын жұмсартуға, оны ақырына дейін жеткізуге мүмкіндік бермеуге, про- летариатқа өзінің таптық күресін толық ерікті түрде жүргізуіне жол бермеуге буржуазияның тырысып баға- тыны, міне, осыдан келіп сөзсіз туады. Буржуазия мен пролетариаттың антагонизмі буржуазияны пролетариат- қа царсы қолдану үшін ескі өкіметтің белгілі бір құралдары мен мекемелеріп сақтап қалуға тырысуға мәжбүр етеді.
Сондықтан ең жақсы дегенде, революцияның неғұр- лым жоғары өрлеген дәуірінде, буржуазия революция мен реакция арасында ауытқып отыратын элемент бо- лып табылады (буржуазияның мұндай болуы кездейсоқ нәрсе емес, ал оның экономикалық мүдделерінің әсері- нен болатын қажетті нәрсе). Сөйтіп, буржуазия біздің революцияның көсемі бола алмайды.
Бұл революцияның аса бір ірі ерекшелігі аграрлық мәселенің қатаң қойылып отырғандығы болып табыла- ды. Осындай жағдайларда басқа елдердің қайсысында болса да болғаннан гөрі Россияда бұл мәселе анағұрлым күштірек шиеленіскен. 1861 жылғы шаруалар реформа- сы дейтіннің дәйекті түрде және демократиялық жол- мен өткізілмегендігі соншалық, крепостниктік поме- щиктік үстемдіктің ең ірі негіздері мызғымастан қала берді. Сондықтан аграрлық мәселе, яғни шаруалардың жер үшін помещиктерге қарсы күресі, қазіргі револю- цияның шешуші мәселелерінің бірі болып отыр. Жер үшін бұл күрес шаруалардың орасан зор бұқарасын де- мократиялық төңкеріске итермелейтіні сөзсіз, өйткені оларға мемлекет ішінде үстемдік әпере отырып, тек де- мократия ғана жер бере алады. Шаруалардың жеңіске жетуінің шарты помещиктік жер иеленушілікті толық талқандау болып табылады.
Ңоғамдық күштердің мұндай арақатынасынан мына- дай қорытыпды сөзсіз келіп шыгады: буржуазия рево-
РСДРП V СЪЕЗІ
367
люцияның басты қозғаушысы да, көсемі де бола алмай- ды. Бұл революцияны тек пролетариат ңана ақырына дейін, яғни толың жеңіскө дейін жеткізе алады. Бірақ бұл жеңіске тек мынадай жағдайда ғана, пролетариат шаруалардың көпшілік бөлегін өзінің соңынан ерте ал- ған жағдайда ғана жетуге болады. Россиядағы қазіргі революцияның жеңісі пролетариат пен шаруалардың революциялық-демократиялық диктатурасы ретінде ға- на болуы мүмкін.
Мәселенің 1905 жылдың бас кезінде-ақ осылайша қойылғандығы,— мен 1905 жылдың көктемінде болған РСДРП III съезі туралы айтып отырмын,— орыс рево- люциясының барлық ең ірі кезеңдерінің оқиғалары ар- қылы толық дәлелденді. Біздің теориялық қорытынды- ларымыз іс жүзінде, революциялық күрестің барысында дәлелденді. Ең ірі өрлеу кезінде, 1905 жылғы октябрь- де, пролетариат ең алда болды, буржуазия ауытқып, бұлталақтады, ал шаруалар помещиктердің усадьбала- рын талқандады. Революциялық өкіметтің ең алғашқы органдарына (жұмысшы депутаттарының Советтері, шаруа және солдат депутаттарының Советтері, т. т.), негізінен, пролетариаттың өкілдері, сонан соң көтеріліс- ке шыққан шаруалардың алдыңғы ңатарлылары қатыс- ты. Бірінші Дума кезінде шаруалар неғұрлым солшыл, яғни либералдарға — кадеттерге қарағаңда неғұрлым революцияшыл демократиялық «Еңбек» тобын дерөу құрды. Екінші Дума сайлауы кезінде шаруалар либе- ралдарды тура талқан етті. Пролетариат алға бастап отырды, шаруалар самодержавиеге қарсы және солқыл- дақ либералдарға қарсы азды-көпті батыл түрде проле- тариаттың соңынан ерді.
Алдымызда жатқан қарарлардың жобаларына көше- йік. Мен суреттеп өткен көзқарастардағы айырмашы- лық болыпевиктік және меныпевиктік қарарлардың қарама-қайшылығынан толық көрініп отыр. Болыпевик- тік жоба буржуазиялық партиялардың негізгі типтері- ніц таігтыт? мазмұнын анықтауға сүйеніп жасалған. Біз- дің Бірігу съезіне, Стокгольм съезіне, арналған қарары- мызда да осылай жасалған болатын. Біз соның өзінде-ад буржуазиялық партиялардың негізгі үш типі бар,
368
В. И. ЛЕНИН
олар: октябристер, либералдар жәпе шаруалар демо- краттары (ол кезде олар толық белгілене қоймаған бо- латын, ал «трудовик» деген сөз орыстың саяси лексико- нында жоқ болатын) деп белгілеген болатынбыз*. Біз- дің қазіргі қарарымыз да сол құрылымын сақтап отыр. Бұл қарар Стокгольм қарарының өзгертілген түрі ғана болып табылады. Оқиғалардың барысы оның негізгі қа- ғидаларын дәлелдегені соншалық, бірінші және екініпі Думалардың тәжірибесін есепке алу үшін ол қарарды сәл ғапа озгерту керек болды.
Бірігу съезіне арналған меныпевиктік қарарда пар- тиялардың типіне де, олардың таптық мазмұнына да ешқандай талдау жасалған жоқ. Ңарар дәрменсіз түрде былай дейді: «буржуазиялық-демократиялық партиялар Россияда енді ғана қалыптасып келеді, сондықтан олар әлі тұрақты партиялардың сипатын алып үлгерген жоқ», «ңазірден бастап дәйекті демократизм мен рево- люцияшылдықтың екеуін бірдей әлден-ақ ұштастыра алатын партиялар қазіргі тарихи кезеңде Россияда жоқ». Мұның озі дәрменсіз мәлімдеме емей немене? Мұның өзі маркстік міндеттен ауытқу емей немене? Пролетариаттан тыс толық «дәйекті» демократизмнің де еш уақытта болмайтыны сияқты, партиялардың толық тұрақтылығы да еш уақытта болмақ емес. Бірақ біздің міпдетіміз — тарих сахнасына шығатын барлық партия- лардың таптық тамырларын ашып көрсөту. Ал мұның орындалатын іс екендігін біздің қарарымыз көрсетіп отыр. Менің бірішпі және екінші Думалардың мысалы арқылы көрсетіп өткенімдей, біздің қарарымызда ай- тылған партиялардың үш типі революцияның тұтас бір жылы ішінде жеткілікті дәрежедө «тұрақты» болып шықты.
Меныпевиктердің көзқарастары тұрлаусыз болып шықты. Олардың қазіргі қарары — тіпті былтырғы жо- бамен салыстырғанда да мықтап кері кеткендік. «На- родная Думаның» 12-номерінде (1907 жылы 24 мартта) басылған осы қарарды қарастырып өтелік. Дәлелдеме бөлегінде, біріншіден, пролетариаттың буржуазиялық * Қараңыз: Шыгармалар толық жинагы, 12-том, 242—244-беттер. Ред.
РСДРП V СЪЕЗІ
369
демократиямен «бірқатар ортақ міндеттері» бар екені, екіншіден, пролетариаттың «өз ңимылдарын басңа қо- ғамдық таптар мен топтардың қимылдарымен ұштасты- руы» қажет екені айтылады, үшіншіден, шаруалар ба- сым және қалалық демократия әлсіз болып отырған елде пролетариат «өзінің қозғалысы арқылы»... «елдегі бүкіл буржуазиялық демократияны алға бастырады», төртіншіден, «буржуазиялық партиялардың қазіргі топ- тасуында елдегі демократиялық қозғалыс озіпің толың айқын көрінуіпе әлі де жеткеп жоқ; ол бір полюсінде қалалық буржуазияның «реализмі» мен оньщ күреске әзір емес екендігін, ал екінші полюсінде шаруалардың «ұсақ буржуазиялық революционизмі мен аграрлық уто- пияларының жалған үміттерін» ғана көрсете алды». Дәлелдеме бөлегі осындай. Енді қорытындыларын ңарастырып көрейік: бірінші қорытынды мынадай — пролетариат дербес саясат жүргізе отырып, біреулерініц оппортунизмі мен конституциялық жалған үміттеріне де, екіншілерінің революциялық жалған үміттері мен экономикалық-реакциялық жобаларына да бірдей ңарсы күресуге тиіс. Екінші қорытынды: «өз қимылдарын осы партиялардың қимылдарымен ұштастыру» керек.
Мұндай қарар жұмысшы партиясының буржуазия- лық партияларға көзқарасын анықтағысы келетін марксистің ңай-қайсысы болса да өзінің алдына қоюға міндетті мәселелердің бірде-біреуіне жауап бермейді. Бұл ортақ мәселелер қандай? Ең алдымен партиялар- дың таптық сипатын анықтау қажет. Онан кейін әр түрлі таптардың жалпы бұл революциядағы негізгі ара- қатынасын түсініп алу керек, яғни революцияны жүргі- зе беруге немесе дамытуға бұл таптардың мүдделері қа- лай қарайтындығын біліп алу керек. Сонан соң, жалпы алғанда таптардан әр алуан партиялардың немесе әр алуан партия топтарының қазіргі роліне көшу керек. Ақырында, жұмысшы партиясының бұл мәселедегі сая- саты жөнінде практикалық нұсқаулар беру керек.
Меныпевиктік қарарда мұнан түк те жоқ. Бұл қа- рар — мәселеге қайдағы бір үстірт қараушылық, проле- тариаттың саясатын буржуазияның саясатымен «ұш- тастыру» туралы жалпы сылдыр сөздерге салынып үс-
370
В. И. Л Е Н И Н
тірт қараушылық. Наң қалай «ұштастыру» керек және нақ қандай буржуазиялық-демократиялық партиялар- мен «ұштастыру» керек, міне, бұл туралы бірде-бір сөз айтылмаған. Бұл — партияларсыз партиялар туралы жазылған қарар. Мұның өзі біздің көзқарасымызды анықтау үшіп жазылған қарар болғапымен — әр түрлі партияларға біздің қалай қарайтынымызды еш нәрсе- мен анықтамайтып қарар. Мұндай ңарарды басшылық- ңа алуға болмайды, өйткені ол непі болса да және қа- лай болса да «ұштастыра» беруге кең жол ашады. Мұн- дай қарар ешкімді тежемейді; бұл — осы сөздің толық мағынасында айтқанда, барып тұрған «либералдық» қа- рар. Оны олай да, былай да түсінуге болады. Ал онда марксизмнен түк те жоқ. Марксизмнің негізгі қағида- ларының бұл қарарда мүлде ұмытылғандығы сонша- лық, мұндай ңарарға солшыл кадеттің қайсысы болса да ңол қояр еді. Оның пролетариат пен буржуазиялық де- мократияның «ортаң міндеттері»... деген негізгі пункт- терін алып қараңыз. Бүкіл либералдық баспасөз осы жөнінде жар салып жүрген жоқ па?..— «Ұштастыру» ңажеттігі дегенге келсек — кадеттер нақ осыны талап етеді... Оң жақта оппортунизммен күресу, сол жаңта ре- волюционизммен күресу дейді,— мұның өзі трудовиктер мен буржуазиялық либералдардың арасыида отырғысы келгенсіп жүрген солшыл кадеттердің ең сүйіп айтатын сөздері емес пе! Бұл буржуазиялың демократиядан тыс ерекше және дербес тұрған жұмысшы партиясының по- зициясы емес, бұл — буржуазиялық демократияның арасында «орталық» орынға ие болғысы келетін либе- ралдың позициясы!
Меньшевиктердің: пролетариат өзінің қозғалысы арқылы «елдегі бүкіл буржуазиялық демократияны» «алға бастырады» деген қағидасын мәш жағынан алып қарастырып көрщіздерші. Осы дұрыс па? Әрине, жоқ. Біздің революцияның ең ірі оқиғаларын еске түсіріңіз- дерші. Булыгин Думасын алып қараңыз. Патшаның жа- рия жолға түсуге шақыруына, бірінші халық өкілдігін шақыру жөніндегі оның, патшаның, шарттарын қабыл- дауға шақыруына пролетариат үзілді-кесілді бас тартып жауап берді. Пролетариат халықты бұл мекөмені жай-
РСДРП V СЪЕЗІ
371
пап тастауға, опың пайда болуына мүмкіидік бермеуге шақырды. Пролетариат барлық революцияшыл таптар- ды халық өкілдігін шақырудың жақсырақ шарттарын белгілеу жолында күресуге шақырды. Мұның өзі, біздің барлық күш салуымызға ңарамастан, мұндай мекеме өмірге шын келген күнде, тіпті сол жаман мекеменің өзін де пайдалану мәселесін ешбір жоңқа шығарған жоқ. Мұның өзі халық өкілдігін шақырудың нақ осы нашар шарттарының жүзеге асырылуына царсъі күрес болды. Бойкот жасауға баға бере отырып, сол мекемеге суйеніп күрес жүргізуді бұл мекеменің жүзеге асыры- луына царсы жүргізілген күреспен шатастыру сияқты логикалық жәнө тарихи қатені жұрт тым жиі жасайды.
Пролетариаттың шақыруына либерал буржуазия қа- лай жауап берді? Ол бойкотқа қарсы аузына келгенін айтып жауап берді. Ол Булыгин Думасына шақырды. Либерал профессорлар студенттерді стачкалар жасау- дың орнына оқу оқуға шақырды. Пролетариаттың кү- реске шақыруына буржуазия пролетариатқа қарсы кү- респен жауап берді. Бұл таптардың антагонизмі тіпті демократиялық революцияда да соның өзінде-ақ мей- лінше аның байқалды. Буржуазия пролетариат күресінө құлаш жайғызғысы келмеді, пролотариатты Булыгин Думасы жөніндегі мекеменің шеңберінен шығарғысы келмеді.
Либералдық ғылымның жұлдызы профессор Виногра- дов нақ сол кезде былай деп жазды: егер біздің револю- ция 1848—1849 жылдардың жолымен кетсе, онда Рос- сия үшін бақыт болған болар еді, егер ол 1789—1793 жылдардағы революцияның жолымен кетсе, онда ба- ңытсыздық болған болар еді. Осынау «демократ» аяқ- талмай қалған революция жолын, жеңіліске ұшыраған көтеріліс жолын бақыт деп атады! Егер біздің револю- ция өз жауларын 1793 жылғы француз революциясы сияқты аяусыз жаныштаған болса, онда, «либералдыц» ойынша, тәртіпті қалпына келтіру үшін пруссиялык, вахмистрді шақыруға тура келген болар еді. Меныпе- виктер біздегі буржуазияның «күреске дайын еместігі» туралы айтып жүр. Ал іс жүзінде буржуазия сол кездің озінде-ақ күрсске, атап айтқапда пролетариатқа царсы
372
В. И. ЛЕНИН
күреске, революцияның «шамадан тыс» жеңістеріне қарсы күреске дайын еді.
Онан әрі барайық. 1905 жылғы октябрь — декабрьді алайық. Революциямыздың сол бір мықтап өрге басқан дәуірінде буржуазия пролетариатқа қарсы «күреске да- йын екендігін» көрсетті,— мұны дәлелдеп жатудың қа- жеті де жоқ. Мұны сол кездегі меныпевиктік баспасөз толық мойындаған болатын. Буржуазия, оның ішінде кадеттер де, революцияны қалай да қаралауға, оны көз- сіз және тағылық анархия деп корсетуге тырысты. Бур- жуазия халық құрған көтеріліс органдарын—жұмысшы депутаттары Советтерінің, шаруа және солдат депутат- тары Советтерінің бәрін, т. т.— қолдамағаны былай тұр- сын,— буржуазия бұл мекемелерден қорқып, оларға қарсы күресті. Бұл мекемелерді адамның намысына тиетін көрініс деп атаған Струвені еске түсіріңіздерші. Буржуазия бұларды революцияның тым ілгері басып кеткендігі деп білді. Либерал буржуазия халықтың ре- волюциялық күресінің жігерін полициялық-конститу- циялық реакцияның тар шеңберіне салғысы келді.
Бірінші және екінші Думаларда либералдардың өзде- рін қалай ұстағандығы туралы көп айтып жатудың қа- жеті жоқ. Бірінші Думада социал-демократтардың жә- не трудовиктердің бір бөлегінің революциялық саясаты- на кадеттердің кедергі жасағанын, олардың қызметін тежегенін меныпевиктер де мойындады. Ал екінші Ду- мада кадеттер қаражүздіктерге тікелей қосылып кетті, үкіметті тікелей қолдады.
Енді келіп: пролетариат өзінің қозғалысы арқылы «елдегі бүкіл буржуазиялық демократияны алға басты- рады» деу — фактілерді аяққа басу деген сөз. Ңазіргі уақытта біздегі буржуазияның контрреволюцияшылды- ғы туралы үндемеу — маркстік көзқарастан мүлде таю, тап күресінің көзқарасын мүлде ұмыту деген сөз.
Меныпевиктер өз қарарында қалалық буржуазия тап- тарының «реализмі» туралы айтады. Бұл таңқаларлық терминология оларды ықтиярсыз ұстап беріп отыр. Біз оң қанаттағы социал-демократтардың реализм деген сөзге ерекше мән беретіндігіне дағдыланып кеттік. Мә- селен, плехановтық «Современпая Жизнь» оц қанатта-
РСДРП V СЪЕЗІ
373
ғы социал-демократтардың «реализмін» солшыл социал- демократтардың «революциялық романтикасына» қара- ма-қарсы қойды. Реализм туралы айтқанда, меныпевик- тік қарар нені айтқысы келеді? Онда ол буржуазияны баяулығы және мұқияттығы үшін мақтаған болып шы- ғады ғой!
Буржуазияның «реализмі» туралы, оның күреске «дайын еместігі» туралы меныпевиктердің бұл пікірле- рі — социал-демократтардың либералдарға «бір жақты дұшпандығы» туралы меныпевиктердің тактикалық платформасының тікелей мәлімдемесіне байланысты — бір-ақ нәрсені, тек бір-ақ нәрсені көрсетеді. Мұныв; бәрі іс жүзінде жұмысшы партиясының дербес саясаты ли- берал буржуазияға тәуелді болу саясатымен алмасты- рылады деген сөз болып шығады. Ал меныпевизмнің бұл мәнін біз ойдан шығарып отырғанымыз жоқ, олар- дың тек теориялық пікірлерінен ғана шығарылған жоқ: бұл олардың өткен жылғы саясатының барлық ірі қа- дамдарынан көрінді. «Жауапты министрлікті», кадет- термен жасасқан блоктарды, Головинге дауыс беруді, т. т. алып қараңыз. Мұның өзі іс жүзінде либералдарға тәуелді болу саясатының нақ өзі болды.
Ал меныпевиктер шаруалар демократиясы туралы не айтады? Қарарда буржуазияның «реализмі» мен шаруа- лардың «аграрлық утопиялары» мәні бірдей немесе ең кемі толық біртектес нәрселер ретінде қатар қойылып, салыстырылады. Меныпевиктер былай дейді: буржуа- зияның оппортунизміне және шаруалардың утопизміне, «ұсақ буржуазиялық революционизміне» қарсы бірдей күрес жүргізу керек. Бұл — меныпевизмге әбден тән пі- кір. Сондықтан бұғап тоңталып өтуге тұрады, өйткені бұл пікір түбірінеп дұрыс емес. Практикалық саясатта бұл пікірдеп толып жатқап ңате ңорытыпдылар созсіз келіп шығады. Бұл арада шаруалардың утопияларын сынаудың тасасында пролетариаттың демократиялық революцияда толың жеңіп шығу үшін шаруаларды іл- гері басуға итермелеу жөніндегі міндеттерін түсінбеу- шілік жасырынып жатыр.
Шынында да, қазіргі революциядағы шаруалардың аграрлың утопияларының мацызына коз жіберіп корі-
374
В. И. ЛЕНИН
ңіздерші. Оның басты утопиясы неде? Күмән жоқ, опың басты утопиясы теңгермелік идеясында, жерге жеке меншікті жою мен жерді тең бөлісу (немесе жерді пай- далану) мұқтаждықтың, қайыршылықтың, жұмыссыз- дықтың, ңанаушылықтың негіздерін жоя алады-мыс де- генге сенгендікте болып отыр.
Социализм тұрғысынан қарағанда мұның утопия екендігіне, ұсақ буржуаның утопиясы екепдігінс талас жоқ. Социализм тұрғысынан қарағанда бұл — реакция- лық соқыр сенім, өйткені пролетарлың социализм көз- дейтін мұратымыз ұсақ қожайындардың теңдігінде емес, қоғамдастырылған ірі өндірісте деп біледі. Бірақ, ңазір біз шаруалардың көздейтін мұраттарын бағала- ғанда оны социалистік қозғалыс тұрғысынан емес, нақ қазіргі, буржуазиялық-демократиялық революция тұр- ғысынан бағалап отырғандығымызды ұмытпаңыздар. Барлық жердің помещиктерден тартып алынып, іпаруа- ларға теңбе-тең таратылып берілуі немесе бөлінуі ңа- зіргі революцияда утопиялық бола ма, реакциялық бола ма?! Жоқ! Мұның реакцияшылдық емес екені былай тұрсын, қайта, мұның керісінше, мұның өзі бүкіл ескі тәртіпті, крепостниктік тәртіптің барлық ңалдықтарын мейлінше толық жоюға тырысушылықты барынша ба- тыл, барынша дәйекті түрде бейнелейді. «Теңгермелік» товар өндірісі кезінде сақталып қала алады-мыс және тіпті жартылай социализмнің бастамасы бола алады- мыс дейтін пікір — утопиялық пікір. Шаруалардың по- мещиктерден жерді дереу тартып алып, оны теңбе-тең бөлісуге тырысуы утопиялық емес, сөздің барынша то- лық, барынша дәл, ғылыми мағынасында алғанда рево- люцияшылдық болып табылады. Жерді осылайша тар- тып алып, осылайша бөлісу капитализмнің мейлінше тез, мейлінше кең, мейлінше еркін дамуына негіз жаса- ған болар еді.
Біздің тілектеріміз тұрғысынаи ^мес, Россияның қа- зіргі экономикалық дамуы тұрғысынан қарағанда, біз- дегі революцияның негізгі мәселесі, атап айтқанда, объективті түрде мынаған: революция капитализмнің дамуып шаруалардыц помеіциктерді толық жеңуі ар- ңылы қамтамасыз ете ме пемесе помещиктердің піаруа-
РСДРП V СЪЕЗІ
375
ларды жецуі арқылы қамтамасыз'ете ме дегенге келіп саяды. Россияның экономикасында буржуазиялық-де- мократиялық төңкерістің болуы әбден созсіз. Оған дү- ние жүзінде ешбір күш кедергі жасай алмайды. Біраң бұл төңкеріс екі түрлі формада: егер осылай деп айтуға болса, пруссиялық типте немесе американ типінде бо- луы мүмкін. Мұның мәнісі мынау: помещиктердің же- ңуі мүмкін, шаруаларға жердің қүныи өтеуді пемесе басқа бір болмашы жеңілдіктерді әкеп таңуы мүмкін, бір шоғыр байлармен қосылып, бұқараны біржола күй- зелтуі мүмкін, сөйтіп өз шаруашылықтарып юнкерлік, капиталистік шаруашылыққа айналдыруы мүмкін. Мұндай төңкеріс буржуазиялық-демократиялық төңке- ріс болады, бірақ ол шаруалар үшін неғұрлым тиімсіз болады — капитализм дамуының шапшаңдығы тұрғы- сынан неғұрлым тиімсіз болады. Мұның керісінше, ша- руалар көтерілісінің толық жеңуі, бүкіл помещиктік жерді конфискелеу, оны теңбе-тең бөлісу капитализм- нің неғұрлым тез дамуы, буржуазиялық-демократиялық төңкерістің шаруалар үшін неғұрлым тиімді формасы болып табылады.
Мұяың өзі тек шаруаларға ғана тиімдірек болып қой- майды. Пролетариатқа да осындай болмақ. Социализмге буржуазиялық-демократиялық тоңкеріс арңылы бара- тын жолдан басқа жол жоқ екенін және болуы да мүм- кін емес екенін саналы пролетариат біледі.
Демек, бұл төңкеріс неғұрлым толық болмаса және неғұрлым батыл болмаса, социалистік емес міндеттер- дің, таза таптық емес, пролетарлық емес, жалпы демо- кратиялық міндеттердің ауыртпалығы пролетариатңа ұзақ та күштірек түсетін болады. Шаруалардың жеңісі неғұрлым толық болса, пролетариат тап ретіндө соғұр- лым тез біржола бөлініп шығады, өзінің таза социалис- тік міндеттері мен мақсаттарын соғұрлым анық қоя бі- летін болады.
Бұдан сіздер шаруалардың теңгермелік туралы идея- лары — социализм тұрғысынан қарағанда реакциялық және утопиялық идеялар — буржуазиялық демократизм тұрғысынан қарағанда революциялық идеялар екенін көріп отырсыздар. Сондықтан бұл револіоциядағы либе-
376
В. И. ЛЕНИН
ралдардыц реакцияшылдығын социалистік революция туралы идеялардағы шаруалардың реакциялық уто- пизмімен салыстыру — логикалық және тарихи өрескел қателік жасау деген сөз. Либералдардың бұл револю- цияны төлемге дейін, конституциялық монархияға дейін, кадеттік аграрлық программаға және т. т. дейін күзеп шұнтитуға тырысуы мен шаруалардың помещик- терді дереу талқаидауга, бүкіл жерді тартып алуға, оның бәріп боліске салуға дегеи өз талаптарын реак- циялық рухта утопиялықпеи дәріптеуге тырысуын бір қатарға қою,— міне, осыларды бір қатарға қою — тек пролетариаттың көзқарасынан ғана емес, сонымен қа- тар тіпті дәйекті революцияшыл демократтыц көзқара- сынан да мүлде қол үзу деген сөз. Бұл революцияда либералдың оппортунизмі мен мужиктің революцио- низміне қарсы күресу туралы қарар жазу — социал- демократиялық емес қарар жазу деген сөз. Мұны социал-демократ жазбайды, буржуазиялық демократия- ның ордасында либерал мен мужиктің арасында отыр- ған интеллигент жазады.
Мен бұл арада меньшевиктердің «пролетариаттың либерализмге сыңаржақ өшпенділігіне» қарсы күресу жөніндегі атышулы ұраны қойылған әйгілі тактикалың платформасына тиісті дәрежеде егжей-тегжейлі тоқтала алмаймын. Мұндай ұранның маркстік жәнө проле- тарлық сипаты жоқ екені мейлішпе анық болып отыр.
Ңорытындысында мен бізге қарсы айтылып жүрген бір пікірсымаққа тоқталамын. Бізге былай дейді: «сіз- дердің» трудовиктеріңіз түгелдей кадеттерге қосылып, бізге қарсы шығып отыр. Бұл дұрыс. Бірақ бүл біздің көзқарасымызға және біздің қарарымызға қарсы бол- ғандық емес, ейткені біз мүны барынша анық және батыл мойындадық.
Күмән жоқ, трудовиктер толық дәйекті демократтар емес. Трудовиктер (оның ішінде эсерлер де) либерал- дар мен революцияшыл пролетариаттың арасында ауытқып отыратыны күмәнсыз. Біз мұны айтқанбыз және бұл айтылуға тиіс те. Мұндай ауытқу тіпті де кездейсоқ нәрсе емес. Бұл ауытқу ұсақ өндірушінің экономикалық жағдайы мәнінің салдарыпан сөзсіз бо-
РСДРП V СЪЕЗІ
377
лады. Бір жағынан, ол езілген, ол қанауға ұшырап отыр. Ол мұндай жағдайға қарсы күресуге, демократия жолында күресуге, қанауды жоюды көздейтін идеялар- ға еріксіз итермеленеді. Екінші жағынан, ол — усац цожайъін. Шаруада қожайынның,— бүгінгі қожайын- ның болмаса да, ертеңгі қожайынның,— түйсігі болады. Осы қожайындық, меншікшілдік түйсік шаруаны пролетариаттап сыртқа тебеді, шаруаның адам санаты- на қосылу, озі буржуа болу, озінің ұлтарақтай жерінде, Маркстің ызамен айтқанындай, қорда үйіндісінде177 бүкіл қоғамға ңарсы жасырынып жатып алуды аңсай- тын арманы мен талабын туғызады.
Шаруалардың және шаруалардың демократиялық партияларының ауытқуы болмай қоймайды. Сондықтаи да социал-демократия бұл сияқты ауытқулардан өзім оқшау қалады екем деп бір сәт те қынжылмауға тиіс. Трудовиктер тұрлаусыздық көрсетіп, либералдардың соңынан салпақтап ерген кездің бәрінде де,— біз қо- рықпастан және толың табандылықпен трудовиктерге қарсы шығуға тиіспіз, ұсақ буржуазиялық ұстамсыз- дықты және болжырлықты әшкерелеп, соққылауға тиіспіз.
Біздегі революция ауыр кезеңді бастан кешіріп отыр. Сенбеушілік пиғылға, күштердің ңұлдырауына, немқұ- райдылыққа, күрестен бас тартушылыққа қарсы тұра білу үшін топтасқан пролетариат партиясының бүкіл ерік-жігер күші, бүкіл ұстамдылығы және табандылы- ғы керек. ¥сақ буржуазия бұл сияқты пиғылға қашан да және ңайткенде де оңай беріліп кетеді, тұрлаусыздық көрсетеді, революциялық жолға опасыздық жасап, қын- жылады, өкіне береді. Ал мұндай жағдайлардың бәрін- де де жұмысшы партиясы ауытқушы ұсақ буржуазия- лық демократиядан іргесін аулақ салып отырады. Мұн- дай жағдайлардың бәрінде де, тіпті Дума трибунасынан да солқылдақ демократтарды ашық әшкерелей білу керек. «Шаруалар! — деуге тиіспіз біз Думада мүндай жағдайларда,—шаруалар! сіздердің өкілдеріңіз либерал помещиктердің соңынан еріп, сіздерге опасыздық жасап жүр. Думадағы сіздердің депутаттарыңыз шаруалардың ісін либерал мылжыңдар мен адвокаттарға сатып кетіп
378
В. И. Л Е Н И Н
жүр». Тек жүмысшы партиясының социализмнің ғана емес, сонымен қатар демократияныц да, барлық еңбек- шілер мен қаналушылардың ғана емес, сонымен қатар крепостниктік қанауға қарсы күресетін бүкіл шаруалар бұқарасының да мүдделерін шып сенімді, ақырына дейін айнымас қоргаушысы екендігіп шаруалар білетін болсын — біз мұпы оларға фактілер арқылы дәлелдеуге тиіспіз.
Егер біз мұндай саясатты табанды түрде және бұл- жытпай жүргізетін болсақ,— онда біз өз революция- мыздан пролетариаттың таптық дамуының ісі үшін орасан көп материал аламыз, тағдырдың қандай ңиын- шылықтарын бастан кешіруге тура келсе де, біздің үлесімізге революцияның (ерекше қолайсыз болатын жағдайларда) қандай жеңіліске ұшырауы тиетін болса да, ңайткен күнде де осындай материал аламыз. Бұл- жымас пролетарлық саясаттың бүкіл жұмысшы табына идсяларды өте мол беретіні соншалық. күресте айқын гүсініктілік және ұстамдылық беретіні соншалық, бұ- ларды социал-демократиядан тартып алуға дүниеде еш нәрсенің күші жетпейді. 1 іпті революция жеңіліп қал- ған күнде де,— пролетаргат ең алдымен либералдық партиялардың да, демократиялық партиялардың да экономикалық-таптық негіздерін түсінуге үйренеді,— ал сонан кейін ол буржуазияның опасыздығын жек көруді және ұсақ буржуазияның болжырлығы мен сол- қылдақтығына өш болуды үйренеді.
Наң осындай білім қоры бар, нақ осылай ойлауға дағдыланған пролетариат жаңа, социалистік, револю- цияға ұйымшылырақ және батылырақ баратын болады. (Болыпевиктер мен центрде қол шапа- лақтау.)
РСДРП V СЪЕЗІ
379
10
БУРЖУАЗИЯЛЫҚ ПАРТИЯЛАРҒА КӨЗҚАРАС ТУРАЛЫ БАЯНДАМА БОЙЫНША ҢОРЫТЫНДЫ СӨЗ
14(27) МАЙ
Поляк делегациясының позициясы туралы осында қозғалған мәселеден бастайын. Поляк жолдастарды — әсіресе бундшылдар — дәйекті емессіңдер, комиссияда өздерің қанағаттанғысыз деп жариялаған біздің қарар- мен келісесіңдер дөп кінәлады. Мұндай кінәлаушылық тым оңай айла-шарғыға негізделген: күн тәртібіндегі осы пункт бойынша съездің алдында тұрған мәселелер- дің мәкіне соқпай өтуге негізделген. Кімде-кім мәселе- нің осы мәніне соқпай өткісі келмесе, ол адам біздің, болыпевиктердің, ойымыз ең түбегейлі екі мәселеде қашан да поляктармен бір жерден шығып келгенін және қазір де бір жерден шығып отырғанын оп-оңай көреді. Біріншіден, пролетариаттың социалистік мін- деттерін көздеуге келгенде, барлық басқа, буржуазия- лық партиялар ңаншама революцияшыл болса да, олар қандай болсын демократиялық республиканы қорғаса да, бұлар жөнінде пролетариаттың таптық оқшаулығы сөзсіз қажет деген пікірде біздің ойымыз бір жерден шығады. Екіншіден, тек самодержавиеге ғана емес, сонымен қатар сатқын либерал буржуазияға да қарсы күреске ұсак, буржуазиялық демократиялық партиялар- ды, оның ішінде шаруалар партияларын да, өз соңы- нан ертугө жұмысшы партиясының правосы бар екенін және міндетті екепін мойындауда біздің ойымыз бір жерден шығады.
Думадағы социал-демократиялық фракцияның есебі бойьгаша поляк жолдастардың съезге үсынғап қарарып-
380
В. И. ЛЕНИН
да бұл пікірлер немесе қағидалар мейлінше анық айтылған. Онда барлық партиялардан, ақыр аяғы эсерлерден де, таптық жағынан оқшаулану туралы бүкпесіз айтылған. Онда социал-демократияның еңбек топтарымен бірге либералдарға қарсы шығуы мүмкін және қажет екендігі туралы бүкпесіз айтылған. Мұның өзі бізде Россияда солшыл блок немесе солшыл блок саясаты деп аталатынның нақ өзі.
Бізді поляктармен біріктіріп отырған нәрсе буржуа- зиялық партияларға көзқарас жөніндегі мәселенің негізгі пункттері бойынша шын ынтымақтылық екенді- гі осыдан айқын көрінеді. Мұны теріске шығару және поляктардың қылығында қайшылық бар деу—принцип- тік алауыздықты тікелей қоюдан бойды аулақ салу деген сөз.
Барлық, тіпті ең революциялық және республикалық партиялардан болса да пролетариаттың социалистік оқшаулануы керек,— сонан соң, бүкіл революциялық демократияның осы революциядағы күресіне пролета- риат тарапынан басшылық болуы керек. Поляк қара- рының да, болыпевиктік қарардың да негізгі және бас- шьі идеялары нақ осындай екендігін теріске шығаруға бола ма?
Троцкий туралы бірер соз. Онымен екі арадағы ала- уыздықтарымызға тоқталып жатуға бұл арада менің уақытым жоқ. Тек мынаны ғана көрсетө кетейін: Троц- кий «Партияны ңорғау жөнінде» дейтін кітапшасында өзінің Каутскиймен ынтымақтас екенін баспасөз жүзін- де білдірді, ал Каутский Россиядағы қазіргі революция- да пролетариат пен шаруалар мүдделері экономикалық жағынан ортақ екенін жазған болатын. Троцкий либе- рал буржуазияға қарсы солшыл блок жасасуға болаты- нын және оның дұрыс екенін мойындады. Троцкийді біздің көзқарастарымызға жақындады деп тану үшіп маған осы фактілер де жеткілікті. «Үздіксіз революция» туралы мәселеге қарамастан бұл арада буржуазиялық партияларға көзқарас жөніндегі мәселенің негізгі пункттеріндегі ынтымақтастық айқын көрініп тұр.
Либер жолдас пролетариаттың буржуазиялық-де- мократиялық одақтастарының ішінеи тіпті трудовик-
РСДРП V СЪЕЗІ
381
терді де шығарып тастап отыр деп меиі өршелене кінәлады. Либөр таластың мәніне зер салып қарамай, бұл арада тағы да бос сөзге салынып кетті. Мен трудо- виктермен бірге қимыл жасауға болмайды дегенім жоқ, трудовиктердің ауытцуларынан өзімізді аулақ ұстау цажеттігі туралы айттым. Трудовиктер кадеттердің соңыпан еруге бейім тұрған кезде, езімізді олардан «оқшаулаудан» қорықпауымыз керек. Трудовиктер роволюцияшыл демократтың дәйекті козқарасында бол- маған кезде, оларды аяусыз әшкерелеу керек. Екінің бірі, Либер жолдас: не жұмысшы партиясы шын дербес пролетарлық саясат жүргізеді,— онда біз буржуазия- ның бір болегімен, ол, буржуазияның бұл болегі, біздіц саясатымызды қабылдаған кезде ғана, мұның керісінше болмаған кезде ғана, бірігіп қимыл жасауға жол бере- міз. Не пролетариаттың таптық күресінің дербестігі туралы біздің айтып жүргеніміз бос сөз болып қала береді.
Либермен бірге Плеханов та таластың мәніне соқпай оте шықты, бірақ ол мұны басқаша үлгіде істеді. Пле- ханов Роза Люксембург туралы айтты, ол оны бұлт үстінде қалықтаған Мадонна етіп көрсетті. Несін айта- сың! Айтыс сыпайы,— әдемі,— әсерлі айтыс... Бірақ әйтсе де мен Плехановтан: Мадонна Мадонна болсын, ал мәселенің мэій жөнінде сіз қалай деп ойлайсыз? — деп сұрар едім (Цөнтр мен болыпевиктерде қол шапалақтау.) Егер Мадонна мәселенің мәнін талдаудан қашқалақтау үшін керек болған болса, онда бұл жақсы нәрсе емес қой. Мадонна Мадонна болсын, ал біз «толық билікті Думаны» не істеуіміз керек? Бұл не? бұл марксизмге немесе пролетариаттың дербес саясатына ұқсай ма?
«Оқта-текте келісім жасасу керек»—дейді бізгеЛи- бер де, Плеханов та түрліше әуенге салып. Мұның өзі өте ыңғайлы формула. Бірақ бұл — мүлде принципсіз формула. Бұл — мүлде мағынасыз формула. Жолдас- тар, біз де белгілі бір жағдайларда трудовиктермен келісім жасасуға тек оқта-текте гана, әрдайым оқта- текте ғана, жол береміз ғой. Біз бұл сөздерді өз қара- рымызға да ықыласпеп енгіземіз.
382
В. И. ЛЕНИН
Мәселе мұнда емес қой. Мәселе мынада: оқта-текте цандай біріккен қимылдар жасауға болады, кіммен, қандай мақсат үшін жасауға болады! Бұл елеулі мәсе- лелерді өзінің әсерлі өткір сөздері арқылы Плеханов та, өзінің мағынасыз шабыты арқылы Либер де бояма- лап, бүркемеледі. Ал мұның өзі теориялық мәселе емес, нағыз практикалық жанды мәселе. Меныпевиктердің оқта-текте болатын атышулы келісімдерінің, атышулы «техникалық» келісімдерінің не екенін біз тәжірибеден көрдік! Мұндай келісімдер жұмысшы табын либерал- дарға тәуелді ету саясаты болып табылады, онан басқа түк те емес. «Оқта-текте» дегеніміз осы оппортунистік саясаттың нащар бүркемеленуі ғана.
Плеханов буржуазияны қолдаудың қажеттігі туралы Маркстің шығармаларынан цитаттар келтірді. Плеха- новтың «Жаңа Рейн Газетінен» цитат келтірмегені бекер болған, Германияда буржуазиялық революция қызған дәуірде Маркстің либералдарды қалай «цолда- ғандығын» оның ұмытқаны бекер болған. Талассыз нәрсені дәлелдеу үшін онша алысқа барудың керегі де жоқ еді ғой. Социал-демократиялық жұмысшы партия- сының либералдарды — тіпті дворяндардың жетекшіле- рін де — қолдауының қажеттігі туралы ескі «Искра» да талай рет жазған болатын. Буржуазиялық революция- ға дейінгі кезеңде, социал-демократия халықты саяси өмірге әлі оятуға тиіс болған кезде, мұның өзі әбден заңды еді. Енді, сахнаға әр түрлі таптар шыққан кезде, бір жағынан, шаруалардың революциялық қозғалысы екінші жағынан, либералдық опасыздықтар көрініп отырған кезде,—қазір либералдарды біздің қолдауымыз туралы сөз болуы да мүмкін емес. Социал-демократтар енді помещиктік жерді конфискелеуді талап етуге тиіс дегенге біз бәріміз де қосыламыз, ал бұған либералдар қалай қарайды?
Плеханов былай деді: азды-көпті прогресшіл таптар- дың бәрі пролетариаттың қолында құрал болуға тиіс. Плехановтың тілегі осындай екендігіне мен күмәндан- баймын. Бірақ мен меныпевиктік саясаттың нәтижесі іс жүзінде мұндай болмайды, мүның керісінше болып
РСДРП V СЪЕЗІ
383
шығады деймін. Өткен жылдың өн бойында, меныпе- виктер кадеттерді қолдады деген кезде, іс жүзінде бар- лық жағдайда да меныпевиктердің нақ өздері кадеттер- ге құрал болды. Думалық министрлік талабын қолдаған кезде де, кадеттермен сайлау блоктарын. жасасу кезіиде де осылай болды. Плехановтың жәнө басқа меньшевик- тердің «тілектеріне» қарамастан, бұл жағдайларда пролетариаттың нақ өзі құрал болып шыққанын тәжі- рибе көрсетті. «Толық билікті Дума» туралы жәнө Головинді жақтап дауыс беру туралы мен айтып та отырғаным жоқ.
Либерал буржуазияның контрреволюциялық жолға түскендігін барынша айқын мойыпдап, оған қарсы күрес жүргізу қажет. Тек сонда ғана жұмысшы партия- сының саясаты дербес саясат бола алады және тек сөз жүзіндегі ғана революциялық саясат болып шықпайды. Тек сонда ғана біз либерализм мен революциялық күрестің арасында ауытңып жүрген ұсақ буржуазияға да, шаруаларға да ұдайы әсер ете алатын боламыз.
Либералдардың ұсақ буржуазияны алдап жүргені туралы біздің дәлелдерімізді дұрыс емес деп осында бекерге шағынды. Халықтың көптеген топтары арасын- да либерализмнің ықпалы тек алдауға ғана сүйенетінін біздің революция ғана емес, сонымен ңатар басқа ел- дердің тәжірибесі де көрсетті. Бұл топтарды либерал- дардың ықпалынан шығарып алу үшін күресу — біздің тікелей міндетіміз. Герман социал-демократтары, мыса- лы, Берлинде халықтың қалың бұқарасына либерал- дардың ықпал жүргізуін ондаған жылдар бойы бұзып келді және бұзды да. Бұған біз де жете аламыз және жетуге тиістіміз де, сөйтіп кадеттерді демократиялық жақтаушыларынан айыруға тиістіміз.
Меныпевиктердің кадеттерді қолдау саясатының неге әкеп соққанын мысал арқылы көрсетейін. 1907 ж. 22 февральдағы меньшевиктік «Русская Жизнь» газетінде (№ 45) қол қойылмаған, яғни редакциялық, мақалада Головинді сайлау және оның сөзі жөнінде былай делін- ген: «Мемлекеттік думаның председателі 140 миллион халықтың негізгі талаптары мен мұқтаждары мейлінше
384
В. И. ЛЕНИН
айқын көрсетілетін сөз сөйлеу жопіндегі асқан зор әрі жауапты міндетті өз мойнына алды... Головин мырза кадет партиясының мүшелігінен бір сәтке болса да жоғары көтеріле алмады, бүкіл Думаның еркін білдіру- ші бола алмады». Мұның қандай сабақ аларлық нәрсе болып отырғанын көрдіңіздер ме? Меныпевиктер дауыс беру арқылы жай ғана қолдаудан либералдың жауапты міндетін—«халың» атынан сөйлеу міндетін шығарып отыр. Бұл — идеялық-саяси басшылықты тікелей либе- рализмге бергендік. Бұл — таптық көзқарастан толық бас тартқандық. Ал мен былай деймін: егер солшыл блок кезінде қайсыбір социал-демократ трудовиктің жауапты міндеті туралы, «еңбек» мұқтажын көрсетуді, жазуға батылы барса,— онда мен бұл сияқты социал- демократты батыл айыптауға бар ыңыласыммен қол қойған болар едім. Бұл —меныпевиктердің кадеттермен идеялық блок жасасуы, ал біз ешкіммен де, тіпті эсерлермен де, мұндай блок жасасудың ешқайсысына жол бермеуге тиіспіз.
Айтпақшы, бүкіл жер туралы және бүкіл ерік туралы айтқан кезде, Мартыновтың айтуынша, біз осындай блок жасасуға дейін төмендейтін көрінеміз. Бұл дұрыс емес. Меныпевиктік «Социал-Демократты» сіздердің естеріңізге салайын. Онда, Орталық Комитет жасағап сайлау платформасының жобасында, біз нақ сол жер мен ерік ұрандарын көреміз! Мартыповтың сөздері — тек тырнақ астынан кір іздеуден басқа түк те емес.
Ңорытындысында менің поляк жолдастарға арнап бірер сөз айтқым келер еді. Бәлкім, олардың кейбіреу- леріне ұсақ буржуазиялық партияларға дәл сипаттама беріп жату керексіз нәрсе болып көрінер. Полыпадағы анағұрлым шиеленіскен тап күресі, бәлкім, мұны керек- сіз ететін болар. Бірақ бұл орыс социал-демократтары үшін ңажет нәрсе. Бүкіл үгіт пен насихатқа басшылық ету үшін еңбек партияларының таптық сипатын дәл көрсетудің айрықша маңызы бар. Біз өзіміздің: проле- тариат социалистік таптық оқшаулануын іске асыратын болсын, сөйтіп самодержавиеге де қарсы, сатқын бур- жуазияға да қарсы күрес пролетариаттың басшылығы-
РСДРП V СЪЕЗІ
385
мен жүргізілсін деген тактикалық міндетімізді бүкіл жұмысшы табыиың алдына қоиғанда, партияларға тап- тың талдау жасауға сүйеие отырып қана барынша анық ңоя аламыз. (Большевиктер мен центрде қол шапалақтау.)
386
В. И. ЛЕНИН
11
БУРЖУАЗИЯЛЬЩ ПАРТИЯЛАР ТУРАЛЫ ҚАРАРДЫҢ ПОЛЯК ЖОБАСЫНА КӨЗҚАРАС ЖӨНІНДЕ СӨЙЛЕНГЕН СӨЗ
15(28) МАЙ
Осы жарыс сөздердің түкке тұрмайтыны туралы Попов жолдастың айтқан сөздері қаншалықты әділ екенін мұның алдындағы сөзден көрдіңіздер. Либер сөзі мүлде принципсіз сөз екеніне сіздердің өздеріңіздің көздеріңіз жетті. Мен тек мынаны ғана еске саламын: біздің сәтсіз болған комиссияда поляк жобасын негізге алуды жақтап, бізге және латыштарға царсы 4 менъше- вик, 1 бундіиыл, 2 поляк дауыс берді.
Сонымен,, комиссияда поляктардан бәрінен де гөрі принципті түрде алыс тұрған адамдар поляк жобасын негізге алды. Олар мұны жобаға меныпевиктік рухта түзетулер енгізу үшін,— қарарды оның авторларына жарамсыз ету үшін істеді! Либер бұл ретте де меныпе- виктермен бірге дауыс берді (Либер: «дұрыс емес!») және кадеттермен блоктар жасасуға жол беруді дауыс- қа қойғанда да осылай етті. Бұдап соң оның принцип- тер туралы айтқан лепірме создері тура адам күлерлік нәрсе.
Поляктардың өз жобасып неғізге алғызуға тырыс- қапдығын мен әбден түсінемін. Біздің қарардың егжей- тегжейлі жазылуы оларға керексіз нәрсе болып көрінді. Олар бізді өздерімен шыіі мәнісінде біріктіретін, негіз- гі екі принциппен: 1) социализмге қатысы бар нәрсе- лердің бәрінде пролетариатты барлыц буржуазиялық партиялардан таптық жағынан оқшаулау; 2) социал- демократияның да, ұсақ буржуазиялық демократияның да ортақ қимылдарын сатқын либерализмге қарсы
РСДРП V СЪЕЗІ
387
біріктіру принциптерімен шектелгілері келді. Бұл идеялардың екеуі де болылевиктік жобаыың да өне бойындағы өзекті мәселе болып табылады. Бірақ поляк жобасының қысқалығы меныпевиктік айла-шарғының өрісін тым кеңейткен. Меньшевиктер өздерінің түзету- лерімен тұтас алғанда өз жобасына ңарсы дауыс беруге авторлардың өздерін де мәжбүр етті. Соның озіпде осылайша өздері «түзеткен» поляк жобасын қорғауға меныпевиктердің де, бундшылдардың да батылы бар- мады. Бүкіл комиссияның жұмысы толығынан күйреп тынды.
Енді жалпы біздің бәрімізге, әсіресе поляк жолдас- тарға, бір ғана жол: болыпевиктік жобаны негізге алуға тырысып көру ғана қалып отыр. Егер бұл жобаға да қолайсыз түзетулер енгізілетін болса, онда съезді жұмыс істеуге қабілетсіз деп тануға тура келеді. Бірақ партиялардың негізгі типтерішң бәріие дәлме-дәл тал- дау жасалатын осы жобаның негізінде революциялық социал-демократияның рухына сай келетін мейлішпе айқын шешім алынуы мүмкін.
Біздің жобаға қарсы шыққапда, ол жоба партиялар- ды тым ұсақ суреттейді деп қарсы шығады. Партиялар- дың жікке бөлінуі, цайтадан топтасуы мүмкін ғой,— сонда бүкіл қарар жарамсыз болып қалады деседі.
Мұндай қарсылық мүлде дәлелсіз нәрсе. Бізде нақ ұсақ топтар және тіпті жеке партиялар да суреттеліп отырған жоқ, қайта партиялардың ірі топтары сурет- теліп отыр. Бұл топтардың ірілігі сонша, олардың ара- сындағы қарым-қатынастардың тез өзгеруі революция- ның құлдырауының өрлеумен толық ауысуына немесе мұның керісінше болуына қарағанда анағұрлым екі- талай нәрсе. Осы топтарды алыңыздар да, оларға зер салып қараңыздаршы. Реакцияшыл және азды-көпті прогресшіл буржуазия — барлыц капиталистік елдердің өзгермейтін типтері. Өзгермейтін осы екі типке қоса бізде екі тип қана: октябристер (қаражүздіктер мен либералдардың арасындағылар) мен еңбек топтары беріліп отыр. Бул типтер тез өзгере ала ма? Егер бізде- гі револіоция қалай болғанда да және қайткенде де біз- ді съезд қарарларын ғана емес, сонымен бірге тіпті
388
В. И. ЛЕНИН
программамызды да батыл қайта қарауға мәжбүр ете- тіндей батыл бетбүрыс жасамайтын болса, онда тез өзгере алмайды.
Бүкіл помещиктік жерді конфискелеу жөніндегі программалыц талабымыз туралы ойлап көріңіздерші. Басқа елдердіц ешқайсысында социал-демократтар ұсақ буржуазияпыц коифискелеу жопіпдегі тілектерін еш уақытта да қолдай алмағап болар еді. Бұл кәдімгі капиталистік слдогі шарлатандық болар еді. Бізде, бур- жуазиялық-демократиялық революция дәуірінде, бұл — қажетті нәрсе. Ал ецбек партияларына баға беру жө- ніндегі негізгі мәселелерді біздің конфискелеу жонін- дегі программалық талабымыздан ерте қайта қарау- ға тура келмейтіндігіне кепіл болуға болады.
Менің тағы бір көрсете кетейін дегенім — әр түрлі түсініспеупіілікті және солшыл блокты теріс түсіпдіру- шілікті болғызбау үшін біз ецбек партиялары күресінің мазмуныи дәл анықтаймыз. Іс жүзінде олар жалпы қанауға қарсы (олардың өздеріне осылай болып көрі- неді) күреспейді және әсте капиталистік қанауға қарсы (олардың идеологтары істі осылай суреттейді) күрес- пейді, олар т е к крепостниктік мемлекетке қарсы жә- не помещиктік жер иеленушілікке қарсы күреседі. Ал күрестің осы шын мазмұнын дәл көрсету социализм жолындағы күресте, капитализмге қарсы күресте жұмысшы партиясы мен шаруалардың бірігіп қимыл- дауына болады дейтін жалған пікір атаулыны бірден тыяды.
Оның үстіне, біз өз қарарымызда еңбек партиялары- нын; «жалған социалистік сипаты» туралы ашық айта- мыз, біз қожайынсымақ пен пролетардың арасындағы таптық араздықты бүркемелеуге қарсы үзілді-кесілді күрес жүргізуге шақырамыз. Біз ұсақ буржуаның күң- гірт социалистік идеологиясын әшкерелеуге шақыра- мыз. ¥сақ буржуазиялық партиялар туралы мұны мін- детті түрде айту керек. Бірақ айтылуға тиістінің б ә рі осы. Меньшевиктер қазіргі революциядағы шаруалар- дың революционаризміне және утопизміне қарсы күре- суді бұған әкеп қосып, мүлде теріс істеп отыр. Олардың қарарынан нақ осылай болып шығып отыр. Ал мұндай
РСДРП V СЪЕЗІ
389
пікір объективті түрде мынағап: помещиктік жерді конфиске леу г е қарсы күреске шақырупіылыққа келіп саяды. Істің бұған келіп саятын себебі — либера- лизмнің ең ықпалды және ең көп тараған идеялық- саяси ағымдары нақ конфискелеуді революционаризм, утопизм және т. т. деп жариялайды. Өткен жылдың ішінде мепьшевиктердің мұпдай принциптердеп практи- ка жүзіндо копфискелеуді жақтаудан бас тартуға қарай ойысуы кездейсоқтықтап емес, қажеттіліктен болды.
Сіздер бұғап дейін жібермеуге тиіссіздер, жолдастар! Дан өзінің бір сөзінде ділмарсыіг, былай деді: егер бізді көбіне-көп істемеген нәрсеміз үшін сынайтын болса, онда біздің сыншыларымыз нашар сыншылар болғаны. Біздің конфискелеуден тек бас тартқымыз ғана келді, бірақ бас тартқанымыз жоц!
Ал мен бұған былай деп жауап береміп: егер сіздер бас тартқан болсаңыздар, бізде қазірдің өзіпде біртұтас партия болмас еді. Біз мұндай бас тартуға дейін жет- кізбеуге тиіспіз. Егер біз мұпдай саясат туралы титтей болса да қаперімізге алатып болсақ, опда біз буржуа- зиялық-демократиялық революциядагы пролетариаттың дербес таптык, күресінің бүкіл революциялық негіздерін шайқалтамыз. (Болыпевиктер, поляктар және латыштар қол шапалақтайды.)
14 15-том
390
В. И. ЛЕНИІІ
12
БОЛЬШЕВИКТЕРДІҢ БУРЖУАЗИЯЛЫҚ ПАРТИЯЛАРҒА КӨЗҚАРАС ТУРАЛЫ СЪЕЗД ҚАБЫЛДАҒАН ҚАРАРЫНА ЛИБЕР ЕНГІЗГЕН ТҮЗЕТУГЕ ҚАРСЫ АЙТЫЛҒАН ПІКІР 178
15(28) МАЙ
Либердікі теріс. Оныц түзетулерінің сипатын сіздер осыдан-ақ көріп отырсыздар. Либердің мәлімдемесі мек- теп оқушысының мәлімдемесі секілді, ал мұның өзі оның принципсіздігіне тән нәрсе.
РСДРП V СЪЕЗІ
391
13
БОЛЫПЕВИКТЕРДІҢ БУРЖУАЗИЯЛЫҚ ПАРТИЯЛАРҒА КӨЗҚАРАС ТУРАЛЫ СЪЕЗД ҚАБЫЛДАҒАН ҚАРАРЫНА ТРОЦКИЙ ЕНГІЗГЕН ТҮЗЕТУЛЕРГЕ ҚАРСЫ АЙТЫЛҒАН ПІКІРЛЕР 179
15 ЖӘНЕ 16 (28 ЖӘНЕ 29) МАЙ
1
Бұл арада екі пункт маңызды. Оларды шығарып тао тауға болмайды. Бірінші пункт — буржуазияның эконо- микалық жағынан неғұрлым прогресшіл топтарына нұсқау. Бұл — елеулі нәрсе. Буржуазиялық интеллиген- цияға нұсқаудың бұдан да гөрі елеулі маңызы бар. Бур- жуазиялың партияларда буржуазиялық интеллигенция- ііың саны көбейіп келеді, бұл интеллигенция крепост- ник-помещиктерді еңбекші шаруалармен татуластыруға тырысады және самодержавиенің қалдықтары мен сар- ңыпшақтарының бәрін сақтауды жақтайды.
2
Троцкийдің түзетуі меныпевиктік түзету емес, ол да «иаң сол», яғни большевиктік пікірді корсетеді, мұны- меп келіспеуге болмайды. Бірақ бұл пікірді Троцкий жақсырақ айта алды ма екен. Біз: «бір мезгілде» деген- де, ңазіргі саясаттың ортац сипатын білдіреміз. Бұл ор- тақ сипаттың мәнісі, сөзсіз, мынадай болып отыр — жағ- дай бізді Столыпинге де, кадеттерге де бірден қарсы шығуға мәжбүр етіп отыр. Кадеттердің сатқындық сая- саты жөнінде де нақ осылай деуге болады. Троцкий қо- сымшасы артық нәрсе, өйткені біз қарардағы бірен-са- ран жеке кемістіктерге жармаспаймыз, буржуазиялық орыс революциясындағы социал-демократияның негізгі бағытын белгілейміз.
14*
392
В. И. ЛЕНИН
14
БОЛЫПЕВИКТЕРДІҢ БУРЖУАЗИЯЛЫҚ ПАРТИЯЛАРҒА КӨЗҚАРАС ТУРАЛЫ ҚАРАРЫНА МАРТОВ ЕНГІЗГЕН ТҮЗЕТУЛЕРГЕ ҚАРСЫ АЙТЫЛҒАН ПІКІРЛЕР
16(29) МАЙ
1
Мартов енгізген түзетудің өте маңызды екснін жұрт- тың бәрі түсінеді180. «Техникалың келісімдер» деген тым жалпылама түсінік. «Техника» деген түсінікке «то- лық билікті Думаны» да әкеп енгізетіп көрінеді. Егер Мартов бізді трудовиктермен жасасқан келісімді техни- калық келісім емес деп есептейді деп ойлайтын болса, онда ол қателеседі. Либерал буржуазиямен техникалық келісімдер жасасуға болмайды деп біздің қарарда ай- тылған жоқ. Ңарарда рұқсат ету немесе тыйым салу дегендерге орын болуға тиісті емес, онда тек идеялық саяси бағыт көрсетілугө тиіс. Егер сіздер бұл тыйым са- лудың жоқтығына қанағаттанбай, «рұқсат ету» туралы оздеріңіздің ескертулеріцізді енгізетін болсаңыздар, он- да бұларыңызбен біздіц қарарымыздыц бүкіл рухын, бүкіл мағынасын жоясыздар. Ал егер мұндай түзету қа- былданатын болса, онда бізге жалғыз ғана нәрсе — оз қарарымызды қайтарып алу ғапа қалар еді.
2
Мартов бізді революцияшыл халықшылдармен екі арадағы антагонизміміз туралы айтудың қандайын бол- са да өз қарарына енгізуден бас тартады деуге дейін барғанда, ол өзінің мұндай көрінеу, жан түршігерлік өтірігімен өз түзетуінің ойдан шығарылғандығын көрсе- тіп, өзін өзі соқңылайды181. Жоц, халықшылдардың жал- ған социалистігіне қарсы күрестен біз бас тартқанымыз
рсдрп v съезі 393
жоқ, ңайта сіздер, меныпевик жолдастар, революциялыц демократияны қолдаудап бас тартып, либералдарды (кадеттерді) артық көрдіңіздер. Халықшылдық фрак- циялардың копшілігі (халықтықсоциалистер меи трудо- виктер) эсерлердің терроризміне әдейі қосылмағандығы былай түрсът, қайта, мұньщ керісіншо. либералдар- ға қарай икемділігін көрсетті. Барлъъц халықшылдар- дың шын революцияшылдығы — помещиктік жер иеле- нушілікті жоюга тырысу. Будан тек либералдар ғана «авантюризм мен утопистікті» көріп отыр. Іс жузінде Мартов либералдарға көмектеседі.
394
В. И. Л ЕН И II
15
БУРЖУАЗИЯЛЫҚ ПАРТИЯЛАРҒА КӨЗҚАРАС ТУРАЛЫ ҚАРАРҒА МАРТЫНОВ ЕНГІЗГЕН ТҮЗЕТУЛЕРГЕ ҚАРСЫ АЙТЫЛҒАН ПІКІРЛЕР182
16(29) МАЙ
1
Мартыновтың түзетуі қазіргі революцияда кадеттер- ден гөрі шаруалар реакцияшыл (немесе неғұрлым реак- цияшыл болуы мүмкін) деген меньшевиктік көзқарасты өткізуге тағы да тырысады, өйткені кадеттердің реак- цияшылдығы туралы меныпевиктер бірде-бір сөз айт- пайды. Мартыновтың екі жақтылық шаруалардың рево- люция мен реакция арасында ауытқупіылығында емес, олардың кадеттер мен социал-демократтар арасында ауытқып отыратындығында деген дәлелі шатастырады. Меныпевиктер помещиктік жерді конфискелеудің реак- цияшылдығы туралы және ңұнын өтеп алудың прогрес- шілдігі туралы өздерінің сүйікті идеяларын Мартынов айтып отырған анархистік тенденцияларға сөзсіз түрде және қайткен күнде де әкеп саятын болады. ПІаруалар- дың «анархистік тенденциялары» деген сөз — либерал помещиктердің бос сөзі. Пролетарлық қозғалысты ша- руалар қозғалысына бағындыру туралы айтудың өзі адам күлерлік нәрсе, бұл жөнінде біз бұған керісінше ондаған рет мәлімдеме жасап, мұпы қарарларда корсет- кен болатынбыз.
2
Күмән жоқ, егер біз Мартыновтың түзетуін қабылда- ған болсақ, онда бұл социал-демократияны мазақ еткен- дік болар еді. Крепостниктік мемлекетке қарсы үзілді- кесілді күрес жүргізу туралы біздің қарардың бас жағында айтылған болатын-ды. Енді осы әлеуметтік-эксь
РСДРП V СЪЕЗІ 395
номикалық жағдайдан саяси қорытынды жасау керек. Біздіц міндетіміз — осындай -үзілді-кесілді күреске қа- білеті жоқ буржуаның ықпалынан (либерал помещик- тердің, кадеттердіц ықпалынан) буржуазияның өзінің экономикалық жагдайы күреске итермелейтін бөлегін (яғни шаруаларды) шығарып алу. Мартынов анық ай- тылғап саяси қорытындыпы байңатпау үшін аяқ жағын- да айтылғандарды бас жағында қайталауды ұсынады.
396
В. И. ЛЕНИН
16
МЕМЛЕКЕТТІК ДУМА ТУРАЛЫ ҚАРАР ДАЙЫНДАУ ЖӨНІНДЕГІ КОМИССИЯНЫҢ БАЯНДАМАСЫ 183
18(31) МАЙ
Біздің комиссиямыз келісімге келе алмады. Больше- виктердің жобасын 6 адам жақтап, 6 адам оған қарсы шықты. Меныпевиктердің жобасын 5 адам жақтады, 5 адам қарсы болды. Бір адам қалыс қалды. Маған сіз- дердің алдарыңызда біздің болыпевиктік жобаны, поляк социал-демократтары да, латыштар да қосылып отырған осы жобаны, қысқаша қорғауға тура келеді.
Біз буржуазиялық партиялар туралы қарарда айтыл- ған нәрсенің бәрі Мемлекеттік дума туралы қарардан шығарылып тасталуға тиіс деген пікірге сүйендік, өйт- кені Думадағы күрес — біздің буржуазиялық партия- ларға және самодержавиеге қарсы бүкіл күресіміздің тек бір бөлегі ғана, онда да басты бөлегі емес.
Біз бұл қарарда біздің Думадағы саясатымыз қандай болуы керектігі туралы ғана айтамыз. Біздің Думаға қалай тап болғанымызға баға беруге келетін болсақ, он- да қарардың бұл бөлегін — бойкот жасау туралы пункт- ті — біз мынадай себептермен алып тастадық. Барлық болыпевиктер сияқты менің өз ойымша да, бүкіл либе- ралдық баспасөз ұстаған қағидаға қарағанда, біздің Ду- маға қалай тап болғандығымызға.баға берген жөн болар еді. Жұмысшы партиясы бүкіл либерал буржуазияға қарсы мынаны мәлімдеуге міндетті: біздің бұл сияқты жексұрын мекемемен уақытша санасуымызға тура ке- ліп отыргапына нақ буржуазиялық опасыздықтар кінә- лы. Біраң латыш жолдастар бұл пунктке қарсы болды, сондықтан жұмыстың тез аяқталуына бөгет жасамау
РСДРП V СЪЕЗІ
397
үшін (бұрынғы ұйғарым бойынша съезді ертең жабу үшін біздің асығуымыз керек) біз бұл нунктті алып тастадық. Съездің еркі бәрібір анықталды, ал принципті айтыс жүргізуге уақыттың тапшылығы мүмкіндік бер- мейді.
Біздің қарардағы негізгі пікірлерге тоқталып өтейін. Шындығында, мұның бәрі біздің Стокгольм съезіне ар- налған қарардың жобасында айтылғапдарды қайталау болып табылады. Бірінші пунктте Думапыц наң Дума ретінде мүлде жарамсыз екепдігі баса көрсетіледі. Бүл қажетті пікір, өйткені шаруалардың және жалпы ұсақ буржуазияның өте көп топтары осы уақытқа дейін Ду- маға мейлінше аңқаулықпен үміт артып келеді. Өздері- нің өзімшіл-таптық мақсаттарын көздеген либералдар қолдап отырған бұл аңқау жалған үміттерді әшкере- леу — біздің тікелей борышымыз.
1-пункттің 2-бөлімінде парламенттік жолдың жалпы жарамсыз екендігі туралы және бұқараның ашық күре- сінің болмай қоймайтындығын анықтап алу туралы ай- тылады. Мұнда қазіргі жағдайдан шығудың амалдары- на біздің дұрыс көзқарастарымыз анықталады. Біз қайткен күнде де мұны баса көрсетуге және өзіміздің революциялық ұрандарымызды анық қайталауға тиіс- піз, өйткені бұл сияқты мәселеде тұрлаусыздық көрсе- тіп ауытқу тіпті социал-демократтар арасында да жиі кездеседі. Социал-демократия өзінің бұрынғы, револю- циялық, жолында қалатындығын жұрттың бәрі білетін болсын.
Екінші пункт Думадағы тікелей «заң шығару» жұмы- сы мен үгіттің, сынның, насихаттың, ұйымдастыру жұ- мысының арасындағы қатынасты анықтауға арналған. Думадағы жұмыс пен Думадал тыс жердегі жұмыстың арасындағы байлапысқа жұмысшы партиясы тіпті дө либерал буржуазия сияқты қарамайды. Көзқарастардың бұл негізгі айырмашылығын атап көрсету керек. Бір жағында — халықтың сыртынан жасалған парламенттік ойынға масайраған буржуазиялыц саясат құмарлар. Екінші жағында — үйымдасқан пролетариат отрядтары- ның бірі, ол жау лагеріне жіберілген және пролетариат- тың букіл күресіне байланысты жұмыла жұмыс жүргі-
398
В. И. Л ЕИ 11 Н
зетін отряд. Біз үшін тек бір ғана, біртұтас жәпе бөлін- бейтін жұмысшы қозғалысы, пролетариаттың таптық күресі бар. Біз бұл күрестің барлық жеке формаларын, оның ішінде парламепттік күрес формасын да, түгелдей осы күреске бағындыруға тиіспіз. Біз үшін иролетариат- тың Думадан тыс жерде жүргізетін күресі шешуші кү- рес болып табылады. Біз бұқараның экономикалық мүд- делерімөн және мұқтаждарымен және т. т. санасамыз деу жеткіліксіз болар еді. Мұндай сөздер (меныпевиктік ескі қарардың рухында айтылған сөздер) бұлдыр бола- ды және бұған қай либерал болса да қол қояды. Халық- тың жалпы экономикалық мұқтаждары туралы сөйлеуге қай либерал болса да дайын. Бірақ бірде-бір либерал Думадағы жұмысты тап куресіне бағындырмайды, нақ сондықтан да осы көзқарасты біз, социал-демократтар, барынша айқын білдіруге тиіспіз. Біздің бүкіл және қандай болсын буржуазиялық демократиядан айырма- шылығымыздың өзі де осы принципте ғапа.
Кейде (әсіресе бундшылдар — ымырашылсымақтар) мұның керісінше жағын да: Думадан тыс жердегі соци- ал-демократиялық күрестің Думадағы социал-демокра- тиялық фракцияның жұмысымен байлапысын да көрсе- ту керек деседі. Меп былай деймін: бұл дұрыс емес, ол мейлінше зиянды парламенттік жалған үміттер ғана ту- ғызуы мүмкін. Бөлшек бүтінге ыңғайласуға тиіс, мұның керісінше болуға тиіс емес. Дума тұтас алғанда тап кү- ресінің уацытша бір майданы болуы мүмкін, бірақ егер бұл бүтін ұмытылмаса гапа, егер тап күресінің револю- циялық міндеттері бүркемеленбейтін болса ғапа осылай болуы мүмкін.
Біздің қарардың келесі пупкті Думадағы либералдың саясатқа арналған. Бұл саясаттың ұраиы — «Думапы сақтау»—либералдардың қаражүздіктермен бірігуін ға- на бүркемелейді. Мұны халыққа ашық айтып, түсіндіру керек. Либералдық ұран бұқараның саяси және таптық санасын ұдайы азғындатып отырады. Осы либералдық тұманға ңарсы аяусыз күресу — біздің борышымыз. Либерализмнің бет пердесін сыпырып тастау, демокра- тия туралы сылдыр сөздің ар жағында қаражүздіктер- меп қол ұстасып дауыс беріп жатқапдығын корсету —
РСДРП V СЪЕЗІ
399
бостандықтың буржуазиялық сатқындарынан демокра- тияның қалдықтарын тартып алу деген сөз.
Думадағы өз саясатымызды анықтағанда біз нені бас- шылыққа алуға тиіспіз? Біздің қарар әйтеуір жанжал шыға берсін деп жанжал шығару туралы пікірдің қай- сысын болса да қабылдамай, «дер кезінде» деген ұғымға сөздің социал-демократиялық мағынасында дұрыс анық- тама береді: Думадан тыс жерде объективтік жағдай- лардың әсерімен оріс алып отырған революциялық дағ- дарыспен санасу керек.
Соңғы пупкт атышулы «жауапты министрлікке» ар- налған. Либерал буржуазия бұл ұранды кездейсоқ қо- йып отырған жоқ, амалсыздан қойып отыр, бұқараның революциялық сана-сезімін әлсірету үшін толастау ке- зеңін өз мақсаттарына пайдалануды көздеп қойып отыр. Бұл ұранды меныпевиктер бірінші Думада да, екішпі Думада да қолдаған еді, ал Плеханов екінші Дума ке- зінде меныпевиктік газетте ашықтан-ашық: бұл талап- ты социал-демократия «өз талабына айналдыруга» тиіс деп жазды. Сөйтіп бұл ұран біздің революцияның тари- хында әбден айқын роль атқарды. Жұмысшы партиясы бұл ұранға өзінің қалай қарайтынын анықтап алуы қа- жет. Либералдардың қазір бұл ұранды қоймай отырған- дығын басшылыққа алуға болмайды: олар мұны уақыт- ша, оппортунистік ойлармен алып тастап отыр, бірақ, шынына келгенде, патша өкіметімен мәмлегө келуге олар бұрынғыдан да қатты тырысуда. Ал «думалық ми- нистрлік» ұраны либерализмнің мәмлеге келуге деген бұл иммапенттік тенденциясын неғұрлым айқыпырақ көрсетеді.
Біз думалық министрліктің революцияның бір кезеңі болып шығуы мүмкін екендігін де, оны пайдалануға біз- ді жагдайлардың мәжбүр етуі мүмкін екендігін де теріо ке шығармаймыз және теріске шығара алмаймыз. Мә- селе мұнда емес. Социал-демократия реформаларды про- летариаттың революциялық таптық күресінің қосымша жемісі ретінде пайдаланады, бірақ революциялык, күрес- сіз жүзеге аспайтын жартыкеш реформаларға халықты шақыру біздің ісіміз емес. Социал-демократия мұндай ұрандардың бүкіл дәйексіздігін тіпті таза демократия-
400
В. И. ЛЕНИН
лың көзқарас тұрғысынан да әшкерелеуге тиіс. Социал- демократия пролетариатқа оның жеңіске жетуіиің шарт- тарын анықтап беруге тиіс, ал жеңістің толық болмау мүмкіндігімен, ішінара жеңілу мүмкіндігімен,— «дума- лың министрліктің» проблемалық іске асуының шартта- ры нақ осындай,— міне, осылармен ол өз саясатын ал- дын ала байланыстырмауға тиіс.
Либералдар-ақ демократияны болмашы нәрселерге айырбастап, жартымсыз садаңа туралы пасық та дәр- менсіз, мүсәпірлік армандарға бола тұтас нәрсені лақ- тырып тастай берсін. Социал-демократия халың арасын- да тұтас алғандағы демократиялық міндеттерді түсінуді жандандырып, пролетариатты анық түсінілген револю- циялық мақсаттарға бастауға тиіс. Біз жұмысшы бұ- қарасының сана-сезімін ағартуға, олардың күреске әзір- лігін өрістете беруге тиіспіз, олардың сана-сезімін ңай- шылықтарды әлсіретіп көрсету арқылы, күрес міндетте- рін әлсіз көрсету арқылы күңгірттендірмеуге тиіспіз. (Ңол шапал ақтау.)
РСДРП V СЪЕЗІ
401
17
СЪЕЗДІ ҚАЛАЙ АТАУ ТУРАЛЫ МӘСЕЛЕ ЖӨНІНДЕ СӨЙЛЕНГЕН СӨЗ 184
19 МАЙ (1 ИІОІІЬ)
Меныпевиктердің съезді V съезд деп атауға қорқаты- нына қайран қаламын. Біздің тарихымыз біреулерге құ- пия болып па екен?
402
В. И. ЛЕНИН
18
ОРТАЛЫҚ КОМИТЕТКЕ САЙЛАНҒАНДАРДЫ ҢАЙТА ДАУЫСҚА САЛУ ТУРАЛЫ МӘСЕЛЕ ЖӨНІНДЕГІ ЖАРЫС СӨЗ КЕЗІНДЕ ЖАСАЛҒАН ЕСКЕРТПЕЛЕР 185
19 МАЙ (1 ИЮТІЬ)
1
Қайта дауысңа салынуға тиіс. Либердікі дұрыс емес. Оның пікірлерінің бәрі — адам күлерлік софизм. Ал ен- ді жеребе салуды кім шешеді десеңізші? Біз! Біз съез- дің ең соңғы мәжілісінде отырмыз. Келісім болуы мүм- кін емес. Өйткені бұл — съезд, фракциялардың жина- лысы емес. Сіздер біз тек техникалық және формальды мәселелерді ғана шешуге уәкілдік алдық дейсіздер, ал біз заем туралы жаңа ғана саяси қарар қабылдадық қой186.
2
Сіздерді билікті қолға алу жөніндегі үрейлі создермен қорқытпақ болған. Бірақ біз Орталық Комитетке канди- даттарды осы мәжілісте сайлауға уәкілдік алдық қой. (Ш улаған дауыстар.) Тынышталыңыздар, жол- дастар, сіздер мені айғаймен бәрібір жеңе алмайсыздар! Бізді бір дауысты пайдаланып қалғысы келеді деп кінә- лайды. Мен мұны істеуге болады және істелуге тиіс деп санаймын. Біз бұл арада саяси, принциптік мәселені шешіп отырмыз. Бұл мәселені шешу ісін жеребе салу- ға — кездейсоқтықтың еркіне — беріп жіберу — қызба ойынға салынғандық болып шығады. Партияны бір жыл бойы қызба ойынға салуға болмайды ғой. Мен сіздерге мынаны ескертемін: егер — дауыс тең шығып — біздің партия бұл мәселені жеребеге салу арқылы шешетін болса, онда жауапкершілік сіздерге жүктеледі. Сондык,- тан осы жиналыс қайта дауысқа салуға тиіс.
403
БУРЖУАЗИЯЛЫҚ-ДЕМОКРАТИЯЛЫҚ РЕВОЛЮЦИЯНЫҢ ЦАЗІРГІ КЕЗЕҢІНДЕГІ ПРОЛЕТАРИАТТЫҢ МІНДЕТТЕРІ ТУРАЛЫ 187
1) Россия бастан кешіріп отырған ұзаққа созылған экономикалық дағдарыстың негізінде және үкімет реак- циясының шектен тыс күшеюіне байлапысты пролета- риат пен буржуазия арасындағы тап күресі едәуір шие- ленісіп отыр, сондай-ақ шаруалардың ескі құрылысқа ңарсы күресі тереңдеп, етек алып келеді;
2) революцияның өткен бір жылы барлық таптардың сана-сезімі тез өскенін, ұшқары партиялардың күшейге- нін, конституциялық жалған үміттердің құлдырағаньш, «орталық партиялардың», яғни қаражүздік помещиктер мен самодержавиеге қолайлы жеңілдіктер жасау арқы- лы революцияны тоқтатып тастауға тырысатын либерал- дық партиялардың әлсірегенін көрсетті;
3) буржуазиялық революциядағы пролетариаттың таптық мүдделері дәулетті таптарға қарсы, социализм жолында барынша кең күрес жүргізуге мүмкіндік ту- гызатын жағдайлар жасауды талап етіп отыр;
4) бұл жағдайларды жасаудың бірден-бір әдісі — де- мократиялық республиканы, халықтың толық өкімет би- лігін және пролетариат үшін қажетті әлеуметтік-эконо- микалық талаптардың минимумын (8 сағаттық жұмыс күнін және социал-демократиялық программа-мини- мумның басқа да талаптарын) жеңіп алу;
5) қазіргі қоғамның бірден-бір дәйекті революциялық табы ретінде пролетариат қапа помещиктік жер иелену мен крепостниктік мемлекетке қарсы аяусыз күрес жүр- гізу үшін шаруалар бұқарасын өзінің соңыпап ерткен
404
В. II. ЛЕНИН
жағдайда демократиялық революцияны ақырына дейін жеткізе алады,—
осыларды еске ала келіп, съезд былай деп санайды:
а) қазіргі тарихи кезеңде пролетариаттыц басты мін- деті — Россияда демократиялық революцияны ақырына дейін жеткізу;
б) бұл міндеттің маңызын түсірудің қандайы болсын демократияшыл шаруалар бұқарасын озінің соңынан ертетін жұмысшы табын халықтық революцияның көсе- мі болудан революцияның либерал буржуазияның соңы- нан салпақтап еріп отыратын енжар қатысушысына ай- налдыруға әкеп соқтыратыны сөзсіз;
в) бұл міндетті жүзеге асыруды бар күшімен қолдай отырып, социал-демократиялық партия пролетариаттың дербес, социалистік мақсаттарын бір сәтке де естеп шы- ғармауға тиіс.
1907 ж. 21 және 25 майдыц (3 және 7 июнъніц) аралығында жазылған
1907 ж. 7 июлъде «Zlhna» газетгнгц 78-номергнде басылған
Орыс тілінде бгрінші per, газеттіц тексті бойыпша басылып отыр
Латыш тглгнен аударма
405
БУРЖУАЗИЯЛЫҚ ПАРТИЯЛАРҒА КӨЗҚАРАС
Социал-демократияның буржуазиялық партияларға көзқарасы туралы мәселе «жалпы» немесе «теориялық» мәселелер деп аталатып, яғпи қазіргі кезеңде партия- ның алдында тұрғап қайсыбір белгілі практикалық мін- детке тікелей байланысты емес мәселелердің қатарына жатады. Мұндай мәселелерді РСДРП Лондон съезінің күн тәртібіне енгізуге қарсы меныпевиктер мен бунд- шылдар қатты күрес жүргізді, амал не, осында бұларды фракциядан тыс Троцкий қолдады. Басқа социал-де- мократиялық партиялар сияқты, біздің партиямыздың да оппортунистік қанаты съездің «іскерлік», «практика- лық» күн тәртібін қорғады. Ол «жалпы кең» мәселелер- ден аулаң болды. Ол кең принципті саясат дегеніміз сайып келгенде бірден-бір, шын практикалық саясат екенін ұмытты. Ол кімде-кім жалпы мәселелерді алдын ала шешіп алмай тұрып жекелеген мәселелерді қолға алса, оның әрбір қадам басқан сайын өзінен-өзі еріксіз сол жалпы мәселелерге қалайда «тіреле беретінін» ұмытты. Ал ол мәселелерге әрбір жеке ретте еріксіз ті- реле беру — оз саясатын ең жамап солқылдақтыққа және принципсіздікке ұшыратып отыру деген сөз.
Съездің күн тәртібіне бірсыпыра «жалпы мәселелер- дің» енгізілуін талап еткен большевиктер поляктардың және латыштардың көмегімен тек бір мәселені: буржуа- зиялық партияларға көзқарас туралы мәселені ғана ен- гіздіре алды. Сөйтіп бұл мәселе съездің барлық прии- ципті мәселелерінің ғана емес, жалпы алғанда бүкіл
406
В И. ЛЕІІГТН
жұмысьшың да ец басты мәселесі болды. Осылай болып шықты және осылай болып шығуға тиісті де еді, оның себебі нақ мынадан еді: орыс революциясыпдағы проле- тариаттыц практикалық саясатыпың мәселелері жөнін- дегі елеулі алауыздықтардың бәрін дерлік және олар- дың созсіз бәрін, барлық пікір алалықтарын тудырған шын қайнар коз пролетарлық емес партияларға біздің көзқарасымызды әр түрлі бағалаушылық болды. Соци- ал-демократтар арасында революцияныц сипатына, про- летариаттыц бұл революцияда атқаратын роліне негізгі екі козқарас бар екепі орыс революциясының басынан- ақ байқалғап болатып. Кімде-кім РСДРП ішіндегі так- тикалық алауыздықтарды осы негізгі көзқарастардың айырмашылығына соқпай талдамақшы болса, ол ұсақ- түйек пен ішінара нәрселердің шырмауынап шыға ал- май қалады.
1
Біздегі революцияға және пролетариаттыц бұл рево- люциядағы міндеттеріне баға беру туралы мәселе жо- піпде орыс социал-демократиясында болып отырған екі агым 1905 жылдың бас кезінде-ақ толық айқындалып, 1905 жылдың көктемінде РСДРП-ның Лондонда өткен большевиктік III съезінде және сонымен бір мезгілде Женевада болған меныпевиктердің конференциясында белгілі ұйымдар тарапынан толық, дәлме-дәл және рес- ми жағынан танылған түрге келген еді. Өз партиясы- ның немесе тіпті фракциясының тарихын ұмытып жүр- ген, не болмаса принципті алауыздықтардың шып се- бептерін анықтаудан бұлтарып кеткісі келетін адамдар қазір елемеуге тым бейім болып отырған қарарларды сол кезде большевиктер де, мепыпевиктер де талқыға салып, қабылдаған болатып. Болыпөвиктердің козқара- сы бойышпа, пролетариатқа буржуазиялық-демократия- лық революцияны ақырына дейін жеткізу, оның көсемі болу жөнінде пәрменді міндет жүктеледі. Пролетариат самодержавиеге қарсы және сатқын либерал буржуазия- ға қарсы күресте демократияшыл ұсақ буржуазия бұ- қарасып, әсіресе шаруаларды, соңынан ерте алған жағ- дайда ғапа мұны жүзеге асыра алады. Либерал буржуа-
БУРЖУАЗИЯЛЬЩ ПАРТИЯЛАРҒА КӨЗҢАРАС
407
зия сатқындық істемей қоймайды деген пікірге болыпе- виктер сол кезде-ақ, басты либералдық партияның, ка- деттердің, ашық бой көрсетуінен бұрын-ақ келген бола- тын, бұл пікір пролетарлық қозғалыстан қорыққан бур- жуазияның таптық мүдделерінен туған еді*.
Меньшевиктер буржуазиялық революцияда оның ңоз* ғаушысы әрі ауқымын анықтауіпысы буржуазия болуға тиіс деген көзқарасқа бейім болды. Пролетариат бур- жуазиялық революцияга басшылық ете алмайды, ол окіметті оз қолыпа алуға талпынбай, нағыз оппозиция- ның ролін ғана атқаруға тиіс деді. Пролетариат пеп шаруалардың революциялық демократиялық диктатура- сы идеясып меньшевиктер барынша үзілді-кесілді теріс- ке шығарды.
Ол кезде, 1905 жылдың майында (яғни бүдан дәл екі жыл бұрын), алауыздықтар таза теориялық жағынан, жалпылама анықталды, өйткені біздің партиямыздың алдына практикалық міндеттің ешқайсысы әлі тікелей қойылған жоң еді. Сондықтан,— съездердің күн тәртібі- нен жалпы мәселелерді сызып тастап, олардың орнына «іскерлік» практикалық мәселелерді қоюды жақсы ко- ретін адамдарға ғибрат болуы үшін,— бұл алауыздық- тардың кейіннен практикада нац цалай көрінгенін қа- дағалап қарап шығу өте маңызды.
Болыпевиктер меныпевиктердің көзқарастарынан іс жүзінде революциялық пролетариаттың ұрандарын либөрал-монархиялық буржуазияның ұрандары мен так- тикасына дейін төмендетушілік келіп шығады деп көр- сетті. Меньшевиктер 1905 жылы шын пролетарлық сая- сатты біздер ғана жақтап келеміз, ал болыпевиктер жұ- мысшы қозғалысын буржуазиялық демократияға сіңіріп жіберіп отыр-мыс деп құлшына дәлелдеді. Пролетариат- тың дербес саясаты жөнінде меныпевиктердің нағыз шын тілектері болғанын 1905 ж. майда өткен меныпе- виктік конференция қабылдаған сол кездегі қарарлар- дың біріндегі ғибрат аларлық мына тирададан көруге болады. «Социал-демократия,— делінген бұл қарарда,— * Революция, деді болыпевиктер, пролетариат пен шаруалардың ре- волюциялық-демократиялық диктатурасы түрінде ғана толық жеңіске жете алады.
408
В. И. ЛЕНИН
халықтың екіжүзді достарына, либералдық және демо- кратиялық туды беткө ұстап, пролетариаттың револю- циялың күресін шын қолдаудан бас тартатын саяси партиялардың бәріне бұрынғысынша қарсы шығады». Осы ізгі тілектерінің бәріне қарамастан, меныпевиктер- дің теріс тактикалық теориялары іс жүзінде пролетар- лық дербестікті монархиялық буржуазияның либера- лизміне құрбан етуге апарып соқтырды.
Революцияның осы екі жылының ішінде болыпевик- тер мен меиыпевиктер саясаттың қандай практикалық мәселелері бойынша екіге бөлінгенін еске түсірейікші. 1905 ж. күзіндегі Булыгин Думасы. Большевиктер бой- кот жасауды, меныпевиктер Думаға қатысуды жақта- ды. Витте Думасы — бұл жолы да солай болды. I Дума- дағы саясат (1906 ж. жаз) —меныпевиктер жауапты министрлік ұранын жақтады, болыпевиктер бұған қар- сы шықты: олар солшылдардың, яғни социал-демократ- тар мен трудовиктердің атқару комитетін құруды жақ- тады. Думаның қуылуы (1906 ж. июль) —меныпевик- тер: «құрылтай жиналысын шақыратын өкімет органы ретіндегі Дума үшін» деген ұран ұсынды, большевиктер революциялық ұранның бұлайша либералдықпен өңі ай- налдырылуын қабылдамады. II Дума сайлауы (1906 ж. аяғы және 1907 ж. басы): меныпевиктер кадеттермен «техникалық блоктар» жасасуды жақтады (ал Плеханов «толық билікті Дума» дөген платформамен саяси блок жасасуды жақтады). Болыпевиктер кадеттермен блок- тар жасасуға қарсы болды, солшыл блокқа жол беріле- тін дербес науқан жүргізілуін жақтады. Екі жыл ішш- дегі социал-демократиялық тактиканың тарихынан алынған осы өте ірі фактілерді жоғарыда баяндалған негізгі принциптік алауыздықтармен салыстырыңыз- даршы. Большевиктердің жалпы теориялық талдауын революцияның екі жылы растаіг бергенін сіздер бірден көресіздер. Социал-демократияның сатқын либерализм- ге қарсы шығуына тура келді, трудовиктермен және ха- лықшылдармен «бірлесіп соққы беруге» тура келді: екінші Дума бұл басымдықты Думада дауыстың көп бе- рілуімен түпкілікті баянды етті. Пролетариаттың рево-
БУРЖУАЗИЯЛЫҢ ПАРТИЯЛАРҒА КӨЗҚАРАС
409
люциялық күресін қолдаудан бас тартушылардың бәрін халықтың екіжүзді достары деп әшкерелеу жөніндегі меньшевиктік ізгі тілектер тіпті либералдардың ұранда- рын ңабылдауға дейіп барып, олармен азапты саяси блоктар жасасуға өткел салу болып шықты.
Социал-демократтардың буржуазиялық революцияда- ғы тактикасының түйінді мәселесі либерализмнің сат- ңындығы туралы және шаруалардың демократиялық қа- білоттері туралы мәселе екенін болыпевиктер теориялың талдаудың негізінде 1905 жылы болжап айтқан бола- тын. Жұмысшы партиясының саясаты туралы будан кейінгі практикалық алауыздыңтардың бәрі нақ осы түйінді мәселенің төңірегінде болды. Меныпевиктік тактиканың теріс негіздерінен либералдарға тәуелділік саясаты шынында тарихи өсіп шықты.
1906 жылы Стокгольмде өткен Бірігу съезінің алдын- да большевиктер мен меныпевиктер буржуазиялық пар- тиялар туралы елеулі айырмашылығы бар екі қарар әзірледі. Болыпевиктер өздерінің қарарында либера- лизмнің сатқындығы туралы және де пролетариат пен шаруалардың революциялық-демократиялық диктатура- сы туралы негізгі пікірді түгелдей өткізді, бұл пікірді тек октябрьден кейінгі кезеңнің фактілері мен оқиғала- рынан жаңа мысалдар арқылы көрсетті (октябристер мен кадеттердің жікке бөлінуі; Шаруалар одағының жә- нө радикал интеллигент одақтарының құрылуы және басқалары). Әр түрлі буржуазиялық партиялардьщ не- гізгі типтерінің таптық мазмұнын талдай келіп, болыпе- виктер өздерінің бұрынғы, абстракт схемасының шеңбе- ріне, былайша айтқанда, нақты мәліметтерді енгізді. Меньшевиктер Стокгольм съезіне арналған қарарында әр түрлі партиялардың таптық мазмұнына талдау жа- саудан бас тартты, бұл партиялардың сипаты оншама «орнықты» емес дөгенді тілге тиек етті. Шынында, мұ- ның өзі істің байыбына барып жауап беруден жалтар- ғандық еді. Ал бұл жалтарудың өзі мынадан мейлінше айңын көрінді: Стокгольм съезіндө жеңіске жеткен меныпевиктер Россиядағы буржуазиялық партияларға көзқарас туралы өз қарарын өздері қайтып алды. 1905
410
В. И. Л Е II И Н
жылдың көктемінде мепыпевиктер өз қарарында проле- тариаттың революциялық күресін қолдаудан бас тарт- ңан барлық либералдар мен демократтарды халықтың екіжүзді достары ретінде әшкерелеуді ұсынды. 1906 жылдың көктеміпде меныпевиктер емес, ал болыпевик- тер оз қарарында белгілі бір либералдық партияның, атап айтқанда, кадеттердің, екіжузділігі туралы айтса, меныпевиктер бұл мәселені ашық ңалдырғанды жөн көрді. 1907 жылдың көктемінде, Лондоп съезінде, мень- шевизм озіп бұрыпғыдан бетер әшкерелей түсті: проле- тариаттыц революциялық күресін либералдар мен де- мократтардың қолдауы жоніндегі бұрынғы талап мүл- дем сыртқа лақтырылды. Меныпевиктік қарар (мұның жобасын «Народная Думаның» 1907 жылғы 12-номері- нен қараңыз — өте-мөте мацызды документ) пролета- риат пен жалпы алғанда буржуазиялық демократияның қимыл-әрекетін «комбинациялауды», яғни, орысша айт- қанда, үйлестіруді бүкпесіз, ашық уағыздайды!!
Бір сатыдан бір саты. 1905 жылы — социалистің ізгі ниеттері мен нашар теория. 1906 жылы — ешқандай теория және ешқандай ниет жоқ. 1907 жылы — ешқан- дай теория жоқ, ашық оппортунистік саясат бар. Соци- ал-демократиялық саясат пен либералдық-буржуазия- лық саясатты «үйлестіру» — меныпевизмнің соңғы сөзі, міне, осындай. Кадеттермен блок жасасудан, Головинді жақтап дауыс беруден, кадеттермен оңаша кеңестер өткізуден кейін, помещиктік жерлерді конфискелеуді біздің міндетті түрдегі талаптарымыздың қатарынан шығарып тастауға әрекет етуден және меныпевиктік саясаттың басқа да кереметтерінен кейін басқаша бо- луы мүмкін емес те еді.
Лондон съезінде либерализмге көзқарас жөніндегі меныпевиктік саясат мейлінше толық сәтсіздікке ұшы- рады. Өздерінің «Народная Думада» (№ 12) басылып шыққан бірінші қарарын енгізуге меныпевиктердің ба- тылы да барған жоқ. Олар қарарын қайтып алды, оны съездің барлық бес фракциясынан 15 өкіл (4 болыпе- вик, 4 меныпевик, 2 поляк, 2 латыш, 3 бундшыл) бол~ ған комиссияда да ұсынған жоқ. Сірә, социалистік сая- сат пеи либералдық саясатты «комбинациялау», үйлес-
БУРЖУАЗИЯЛЬІҚ ПАРТИЯЛАРҒА КӨЗҚАРАС
411
тіру ұранынан бундшылдар ғана емес, коптеген мень- шевиктер де безіп шыққан болса керек. Комиссияға меньшевиктер «біраз тазаланып» кёлді: олар жаңа қа- рар жазып әкелді, «комбинациялауды» одан мүлдем алып тастады. «Комбинациялаудың» орнына пролета- риаттың өз мақсаттары үшін басқа партияларды пайда- лануын, пролетариаттың саяси міндеті — республика орнату және басқалары деп тануды қосты. Бірақ еш нәрсенің жәрдемі тимеді. Бұл әсем киімнің бәз-баяғы «комбинациялау» саясатын бүркеу үшін әдейі жылты- рата боялғаны жұрттың бәріне әбден айқын болды. Қа- рардан шығарылатын практикалық қорытынды: «жеке, белгілі бір жағдайларда ол партиялармен (либералдар- мен де, халықшылдармен де) келісе отырып ңимыл жасау керек» деген қорытынды қалпында қала берді. Мұндай қарарды негізге алуға комиссияның 15 мүшесі- нің төртеуі ғана, яғни тек меньшевиктер ғапа келісті! Меныпевиктік саясаттың бұдан артық күйрей жеңілуі мүмкін емес еді. Съезде болыпевиктердің қарары негізгө алынды, содан кейін біраз болмашы түзетулер енгізілгоп соң, тұтас қабылданды, оны 158—163 дауыс жақтады, жүздеи біраз артық (бір ретте 106) дауыс оғап ңарсы болды, 10—20 дауыс цалыс қалды. Бірақ бұл қарардыц пегізгі пікірлеріп және меньшевиктер енгізген түзету- лердің мәнін талдауға кіріспестен бұрын комиссияда ңа- рарды талқылағанда болған, назар аударарлық тағы бір оқиғаға тоқталайық.
Комиссияға қарардың екі жобасы емес, үш жобасы: болыпевиктік, меныпевиктік және поляк жобалары тап- сырылды. Негізгі пікірлер жөнінен поляктар болыпевик- терге қосылды, бірақ біздің қарарымызда партиялардың әрбір жеке тобыпа талдау жасалуымеп келіспеді. Поляктарға бұл әдебиетшілдік болып корінді; біздіц қа- рарымызды олар тым салмақты деп санады. Өздөріпің жобасын олар буржуазиялық партияларға көзқарас жо- ніндегі пролетарлық саясаттың жалпы екі принципін: 1) басқа партиялар қаншама революцияшыл және тіпті республикашылдық тұрғыдан қаншама батыл болса да, озіііің социалистік міпдеттері үпііи пролетариаттың бар- лыт$ басқа партиялардап таптық оқшаулануын, 2) само-
412
В. И. Л Е Н И Н
державиеге қарсы және сатқын либерализмге қарсы ең- бек партияларымен бірігу принциптерін қысқаша тұжы- рьшдауға сүйеніп құрды.
Дау жоқ, поляк қарарының бұл өлеулі екі пікірі мә- селенің нағыз өзегін тамаша қамтиды. Әр түрлі партия- лардың типтері туралы «социологиялық» пайымдау жа- самай-ақ, Россияның барлық ұлттарының пролетариаты үшін қысқаша анық директива беру жоспары да тар- тымды екені даусыз. Бірақ, солай бола тұрса да, тәжі- рибе мынаны көрсетті: бұл съезд поляк қарарына сүйе- ніп мәселенің толық, айқын және тиянақты піепгілуіие жете алмайды. Меньшевизмге тойтарыс беру үшін со- циал-демократияның әр түрлі партияларға дұрыс көз- қарастарын мейлінше толық анықтау керек еді, әйтпесе түсініксіздік тууына сылтау қалдырылған болар еді.
Меныпевиктер мен бундшылдар нақ осындай сылтау- ды пайдаланып қалу үшін комиссияда поляк қарарына бірден жармаса кетті. Комиссия поляк жобасын негізге алды: жеті дауыс жақтады (4 меньшевик, 2 поляк,
1 бундшыл), жеті дауыс қарсы болды (4 болыпевик,
2 латыш, 1 бундшыл, комиссияның он бесішпі мүіпесі қалыс ңалды немесе болған жоқ). Содан соң комиссия поляк жобасына оны танымастай етіп өңін айналдыра- тын «түзетулер» енгізе бастады. Тіпті либералдармен «техникалық» келісімдер жасасуға болатыны туралы түзетуді де ңабылдады. Бұдан соң меньшевиктер әбден бүлдірген жобаны поляктар, әрине, ңайтып алды. Съез- ге мундай жобаны енгізуге поляктардан басқа бундшыл- дар да, меныпевиктер де келіспейтін болып шықты. Ко- миссияның күллі жұмысы зая кетті; сондықтан съездің болыпевиктік жобаны негізге алуды тікелей дауысқа салуына тура келді.
Енді съездің бұл жобаны негізге алуының қандай принциптік маңызы бар? — деген сұрақ туады. Съезд пролетарлық тактиканың қандай негізгі пункттеріне бо- ла осы жобаның төңірегіне топталып, меныпевиктік жо- бапы пе үшін қабылдамай тастады?
Екі жобаиы да зейін қоя оқи келіп, мынадай негізгі екі пунктті аңғару оңай. Біріншіден, болыпевиктік қа-
БУРЖУАЗИЯЛЫҚ ПАРТИЯЛАРҒА КӨЗҚАРАС
413
рарда пролетарлық емес партиялар іс жүзінде социалис- тік тұрғыдан сыналады. Екінпііден, бұл қарар револю- цияның «көсемі» деген ұғымға әбден айқын нақты маз- мұн беріп, кіммен «бірлесіп соққы беруге», кімді және нақ қандай жағдайларда соққылауға болатынын және қажет екендігін көрсете отырып, пролетариаттың қазір- гі революциядағы тактикасын дәл анықтайды.
Меныпевиктік қарардың негізгі күнәсы пақ мынада: ол мұның ешқайсысын да айтпайды, сөйтіп осы бос қу- ыс арқылы оппортунизмге, яғни, түптеп келгенде, соци- ал-демократиялық саясатты либералдық саясатпен ау- ыстыруға есікті шалқасынан ашып тастайды. Шынында да: меныпевиктердің пролетарлық емес партияларды социалистік тұрғыдан сынауына көз жіберіп көріңіздер- ші. Бұл сын мынадай қағидаға әкеп саяды: «бұл (яғни біздегі) революция өтіп жатқан қоғамдық-экономика- лық жағдайлар мен тарихи жағдай буржуазиялық-демо- кратиялық қозғалыстың дамуын тежеп, бір полюсінде күрестегі тартыншақтықты және сскі тәртіпті бейбіт конституциялық жолмеп жоюдың жалғап үміттерін ту- ғызып, ал екінші полюсінде ұсақ буржуазиялың рево- люционизм мен аграрлық утопиялардың жалған үмітте- рін туғызып отыр».
Біріншіден, біздің алдымызда жатқан — партиялар туралы қарар, бірақ онда партиялар атап көрсетілмеген. Екіншіден, біздің алдымызда жатқан — буржуазиялық демократияның әр түрлі «полюстерінің» таптық мазмұ- нына талдау жасалмайтын қарар. Үшішпіден, бүл қарарда «біздегі революцияға» әр түрлі таптардьщ көз- қарасы қандай болуға тиіс екенін анықтайын дейтін емеурін де жоқ. Осы кемшіліктердің бәрін жинақтай келіп, таіг куресі туралы маркстік ілімнің қарарда жо- талып кеткенін айту керек болады.
Буржуазиялық партиялардың әр түрлі типтерін капи- талистік қоғамның әр түрлі таптарының түбегейлі мүдделері тудырмайды,— біреулердің бейбіт жалған үміттерін немесе «ымыраластыру тенденцияларын», екіншілердің «революцияшылдығын» таптық мүдделер тудырмайды. Жоқ. Нендей бір беймәлім қоғамдьщ-эко-
414
В. И. ЛЕНИН
номикалық жағдайлар мен тарихи жағдай жалпы алған- да буржуазиялыц-демократиялъщ цозғалыстьщ дамуьш тежеп отыр. Ендеше, капиталдың ымырашылдығы мен мужиктің революционизмі буржуазия мен шаруа- лардың крепостниктік тәртіптен құтылып келе жатқан капиталистік қоғамдағы алатын орнынан емес, жалпы алғанда бүкіл «біздегі революцияның» нендей бір жай- жағдайларыиап туатын болып шығады. Келесі пупктте тіпті былай дслінген: «революцияның дамуын тежеп отырғап бұл теріс тепдепциялар» «уақытша толастың қазіргі козеңіпде» мейлінше күшті «сырттай аңғарылып отыр».
Бұл — маркстік теория емес, ал әр түрлі әлеуметтік тенденциялардың түп-тамырын әр түрлі таптардың мүдделерінен тысцары жерден іздейтін либералдық тео- рия. Бұл — социалистік қарар емес, солшыл кадеттік қарар; екі полюстың екеуініц де ұшқарылығы айыпта- лады, кадеттердің оппортунистігі, халықшылдардың революционизмі айыпталады, сойтіп іс жүзінде со- лардың ортасъіндағы элдебірдеце дәріптеледі. Біздіц ал- дымыздағылар кадеттер меп эсерлердің арасынан қақ ортаны іздсупіі энестер емес пе екон? — деген ой ерік- сіз туадьт.
Егер біздегі меныпевиктер Маркстің тап күресі тура- лы теориясынан таймаған болса, партиялардың әр түрлі типі: бір жағынан, либералдық, екінші жағынан, халық- шылдық партиялар болуының себептері «ескі тәртіпке» қарсы күрестегі буржуазия мен шаруалардың әр түрлі таптық жағдайыпап екепін ұққан болар еді. Орыс рево- люциясының барысында пайда болған орасан көп әр қи- лы, алуан түрлі партиялардың, топтардың, саяси ұйым- дардың бәрі (реакциялық партиялар мен пролетариаг партиясын есептемегенде) әрқашап және үнемі нақ осы екі типке қарай икемделді,— бұған күмән жоқ және бұл дәлелдеуді қажет етпейді. Біртұтас буржуазиялық-демо- кратиялық ңозғалыстың «екі полюсін» көрсетумен шек- телгенде, біз әбден сілікпесі шыққан сөзден басқа түк те айтпаймыз. Барлық істе жәпе әрқашан да екі «ұшқа- рылықты», екі полюсті атап корсетуге болады. Нендей бір кең қоғамдық қозғалыстьщ қайсысында болсын мұн-
БУРЖУАЗИЯЛЫҢ ПАРТИЯЛАРҒА КӨЗҚАРАС
415
дай «полюстер» де, азды-копті «қақ» орта да әрңашан болады. Буржуазиялық демократияны булайша сипат- тау — маркстік қағиданы Россиядагы партиялардың әр түрлі типтерінің таптыу тегіне талдау жасауға қолдану- дың орнына, оны мағынасыз құр бос сөзге айналдыру деген сөз. Меныпевиктерде буржуазиялық партияларды социалистік тұрғыдан сынау деген жоқ, өйткені барлық пролетарлық емес оппозициялық партияларды буржуа- зиялық-демократиялық партиялар деп атау — әсте со- циалистік тұрғыдан сынау деген сөз емес. Егер сіздер қандай таптардың мүдделері және қазіргі уақытта нақ қандай басым мүдделер әр түрлі партиялардың және олардың саясатының мәнін белгілейтінін көрсетпеген болсаңыздар, онда сіздер іс жүзінде марксизмді қолдан- ған жоқсыздар, сіздер іс жузінде тап күресінің теория- сын алып тастағансыздар. Опда сіздердің «буржуазия- лыд-демократиялық» деген сөздеріңіз марксизмді қадір- леудің құр сүлдерлі белгісі ғана болып шығады, өйткені бұл сөздерді қолданғанда сіздер либерализмнің немесе демократизмнің пәлендей типін буржуазияның бел- гілі бір топтарының пәлендей пайдакүнемдік мүдделері- мен теңестіріп қорытынды жасамайсыздар. Біздің либе- ралдардың, демократиялық реформалар партиясы меи кадеттерден бастап, ақыр-аяғы «Товарищтегі» бейпар- тиялық беззаглавияшылдарға дейін, меныпевиктердің марксизмді осъілай қолдануын көре тұра, демократия ішіндегі оппортунизм мен революционизмнің шектен шығушылықтарының зияндылығы туралы «идеяларды» қуана іліп әкетіп жүргендеріне таңырңауға болмайды... өйткені бұл — идея емес, сілікпесі шыққан азғындық соз. Шынында да, либералдарды «буржуазиялық демо- кратия» деген сөздер қорқытып отырган жоқ қой! Олар өздерінің либералдық программалары мен құрғаң созде- рінің нақ қандай дәулетті таптардың қандай материал- дьщ мүдделеріне келіп саятынының халық алдында әпі- кереленуінен қорқады. Істің мәні, міне, осында, ал «буржуазиялық демократия» деген сөздерде емес. Тап күресі туралы ілімді, «буржуазиялық демократия» дө- ген сөздермеп езін бейне бір крестке шоқынғандай әр- дайым қорғаштайтын адам қолданбайды, ал белгілі бір
416
В. И. Л ЕН ИН
партияның буржуазияшылдығы нақ неде екенін іс жү- зінде көрсетіп отыратын адам қолданады.
Егер «буржуазиялық демократия» деген ұғым оппор- тунизмнің де, революционизмнің де шектен шығушы- лықтарын айыптауға ғана шақыратын болса, онда бұл ұғым маркстік ілімді жай либералдық құрғақ сөз дәре- жесіне дейін төмендетеді. Либералға бұл ұғымның бұлайша қолданылуы қорқынышты емес, өйткені, қайта- лап айтамыз, оған сөз қорқынышты емес, іс қорқыныш- ты. Өзі үшін жағымсыз және «марксизмнің иісі аңқы- ған» терминді қабылдауға оның келісуі мүмкін. Ол, ка- дет, қайсыбір ісімен революцияны сататын буржуаның мүдделерін білдіреді деген көзқарасты қабылдауға,— міне, бүған либерал да, «Товарищтегі» бернштейншілде- нуші «интеллигент» те аттап баспайды. Нақ сондықтан, марксизмді қолданғанда меныпевиктер оны жалаң, түк мағынасыз, ештемеге міндеттемейтін бос сөзге дейін то- мендеткендіктен, нақ осы себептен беззаглавияшылдар, Прокоповичтер, Кусковалар, кадеттер және басқалары меныпевизмді қолдауға қос қолдап жармасып жүр. Меныпевиктік марксизм дегеніміз буржуазиялық либе- рализмге шақтап қайта пішілген марксизм.
Сонымен, бұл мәселедегі меныпевиктік позицияның бірінші негізгі күнәсы — пролетарлық емес партиялар- ды меныпевизмнің іс жүзінде социалистік тұрғыдан сы- намайтындығында. Тап күресі туралы Маркс ілімінің негізінен меныпевизм іс жүзінде тайып кетіп отыр. Лондон съезі социал-демократиялық саясат пен теория- ны бұлай бұрмалаушылықты жойды. Екінші негізгі күнәсы — меныпевизм қазіргі революциядағы пролета- риаттың дербес саясатын іс жүзінде мойындамай отыр, оған белгілі бір тактиканы корсетіп бермей отыр. Оп- портунизм мен революционизмнің шектен шығушылы- ғынан сақтан — меныпевиктердің қарарынан туатын меныпевизм уағыздарының бірі, міне, осы. Оқта-текте либералдармен және демократтармен келісім жасап отыр,— міне, бұл екінші уағызы. Өз саясатыңды либе- ралдық және демократиялық саясаттармен комбинация- ла (үйлестір),— «Народная Думада» және меныпевик- тердің сол кездегі қарарында айтылған үшінші уағыз
БУРЖУАЗИЯЛЫҚ ПАРТИЯЛЛРҒА КӨЗҚАРАС
417
осындай. Үшінші уағыз туралы өскертуді бұдан қалаға- ныңызша алып тастай беріңіздер; «пролетарлық саясат дербес болуға тиіс» деген тілек пен талапты қосыңыз- дар, республиканы талап етуді қосыңыздар (Лондон съезіндө меныпевиктер мұны осылай істеді),— мұнымен сіздер меныпевизмнің екінші негізгі күнәсын тіпті де жоя алмайсыздар. Пролетарлық саясаттың дербестігі «дербес» деген сөзді тиісті жерге апарып тіркеумен бел- гіленбейді, республика туралы айта кетумен белгілеп- бейді,— ол шын дербес жолды дәл көрсетумен ғана бел- гіленеді. Ал меныпевизм мұны істемей отыр.
Іс жүзінде, таптар мен қоғамдық күштердің объектив- тік арасалмағы бойынша, біздің көз алдымызда екі тенденцияның күресі болып жатыр: либерализм револю- цияны тоқтатуға, пролетариат оны ақырына дейін жет- кізуге ұмтылып отыр. Егер бұл арада пролетариат либе- рализмнің мұндай тенденциясын аңғармай отырса, оған қарсы тікелей күресу жөпіндегі өзінің міндетін түсінбей отырса, демократияшыл шаруаларды либерализмнің ықпалынан шығарыіғ алу жолында күреспей отырса, он- да іс жузінде пролетариаттың саясаты дербес саясат болмағаны. Меныпевиктер іс жүзінде дербес емес, дәл осы саясатты заңдастырып отыр: келісім жасасудың ба- гытын белгілемейінше, біздің революциядағы екі такти- каны бөлетін басты шекара сызығын белгілемейішпе, оқта-текте келісім жасасуға жол берудің мәні нак, осын- дай. «Оқта-текте келісім жасасу» деген формула іс жүзіпде кадеттермен блок жасасуды да, «толык, билікті Думаны» да, жауапты министрлікті де, яғни жұмысшы партиясының іс жүзінде либерализмге тәуелді болуы- ның бүкіл саясатын бүркемелеп отыр. Егер жұмысшы партиясы революцияны тек самодержавиеге ғана емес, либерализмге де қарсы ақырына дейін жеткізу жолында күресуді, демократияшыл шаруаларға ықпал ету жо- лында либерализмге қарсы күресуді өзінің алдына тіке- лей міндет етіп қоймаса, ңазіргі тарихи жағдайда ол партияның дербес саясаты болуы туралы сөз қозғалуы мүмкін емес. XX ғасырдың басында Европадағы бур- жуазиялық революцияның тарихи жағдайы мынадай:
418
В. И. ЛЕНИН
социал-демократияның басқа саясатының қандайы бол- са да іс жүзінде либералдық саясатқа бағынуға әкеп соғады.
Лондон съезінің пролетарлық емес партиялар туралы болыпевиктік қарарды қабылдауы тап күресінен шегі- нушіліктің қандайын болса да жұмысшы партиясының үзілді-кесілді қабылдамай тастағанын, пролетарлық емес партияларды социалистік тұрғыдан сынау мен пролетариаттың қазіргі революциядағы дербес рево- люциялық міндеттерін іс жүзінде мойындағанын көрсе- теді.
Ңарарға меныпевиктер енгізбекші болған түзетулер- дің қабылданбауы мұны онан бетер айқын көрсетті.
II
Съезд буржуазиялық партияларға көзқарас туралы қарардың болыпевиктік жобасын негізге алған кезде меныпевиктер мен бундшылдар тарапынан түзетулер жаңбырша жауды. Съездің бюросына берілген кейбір наразылық білдірген мәлімдемелерде түзетулердің жал- пы саны 70-ке жетіп, одан да асып түсті. Екіиші съез- дегі Акимовтың атышулы 22 түзетуін 188 шаңына да ілестірмеген бұл обструкция жасауды тоқтату жолыіі- дағы күрестің егжей-тегжейлерін мен бұл арада сурет- теп жатпаймын, толып жатқан мүлдем түкке тұрғысыз, уақ-түйек түзетулерді тізіп жатпаймын. Шынында да аса зор принциптік маңызы болған бес түзетуді ғана атап өтемін. Съездегі талқылану ретімен алғанда ол тү- зетулер мыналар.
Біздің қарар дәлелдемелерінің үшішш пунктінде про- летариаттың «буржуазиялық-демократиялық револю- циядағы көсем ролін атқару» міпдеті туралы ашық айтылады. Меныпевиктер «косем» деген сөзді «аван- гард», «алдыңғы қатарлы отряд» деген сөзбен немесе «басты қозғаушы» деген сөзбен ауыстыру керек деп түзету енгізді. Бұл түзетулердің бәрі қабылданбады. Пролетариаттың толық таптық дербестігін сақтау тура- лы ңалағанынша қайталай беруге,— бұған большевик- тер ешңандай қарсылық білдірген жоқ. Ал революция-
БУРЖУАЗИЯЛЫҢ ПАРТИЯЛАРҒА КӨЗҢАРАС
419
да көсем болу ролін көрсетуді әлсірету — опгюртунизм үшін есік ашу деген сөз еді. Пролетариат помещиктік- шұнтиған буржуазиялық революцияның да «басты қоз- ғаушысы» бола алады. Өз табының мүдделерін қорғау- ды білмөген соң, басқа таптың жеңісінің де басты қоз- ғаушысы болуға болады. Өзіне-өзі опасыздық жасаймын демесе, революциялық социал-демократияиың мұнымен шектеліп қалуға хақысы жоқ. Ол пролетариаттың басты қозғаушы болудыц епжарлық роліпен косем болудың бслсенді роліне дейін котерілуіне,— шұптиған бостаи- дық үшін күресуші тәуелді күрескердің жағдайынан жұмысшы табы үшін тиімді толық бостандық үшін кү- ресуші неғұрлым дербес күрескер жағдайына дейін кө- терілуіне көмектесуі керек. Социал-демократияның бур- жуазиялық революциядағы оппортунистік және револю- циялық тактикаларының айырмашылығыньщ өзөгі осы деуге болады: бірінші тактика пролетариаттың басты қозғаушы болу роліи атқаруыпа көнеді, ал екінші так- тика пролетариаттың әсте «қозғаушы» болу ролін ғана емес, косем болу ролін атқаруын жүзеге асыруға бағыт- талған.
«Алдыцғы қатарлы отряд» деген соз де пролетариат- тың басқа демократиялық таптарға басіпыльщ ету міп- детін мойындауды әлсіреткен болар еді иемесе, ең болмағапда, осындай әлсіреткендік деп түсіндірілуі мүмкін еді.
Екінші түзету: дәл қарар бөлімінің үшінші пунктінен (либералдық партияларға бөрілген сипаттама) демо- кратияшыл ұсақ буржуазияны либералдар алдайды дегенді алып тастау. Мұны алып тастау немесе өзгерту марксизм үшін керек, деді меныпевиктер, өйткені пар- тиялардың әлеуметтік құрамын «алдау» арңылы түсін- діру материалистерге лайық емес. Бұл пайымдаудың софизмі мүңкіп тұрды, сондықтан съезд мұндаи қармақ- қа іліккен жоқ. Марксизм үшін буржуазияның саяса- тындағы алдаушылықтың ролін теріске шығару «эконо- микалық фактор» үшін зорлық-зомбылық атаулыны теріске шығарумен бірдей. Давидтер, Фольмарлар жэне оппортунизмнің басқа мықтылары ғана марксизмді осылай түсінеді. Ал, атап айтқанда, Россиядағы шаруа-
420
В. И. Л ЕН И Н
лар мен мещапдарға көзқарас жөнінде кадеттердің қазіргі саясатындағы алдаушылықтың ролін теріске шығару немесе оны әлсіретугө тырысу — фактілерді либерализмнің пайдасына бұрмалап, оны боямалау де- ген сөз. Өйткені, кадеттердің шаруалар мен мещандар арасындағы өз сайлаушыларын тура алдап отырғаны — нағыз даусыз факт. Таптың мүдделері белгілі бір тео- риялық жалғап үміттер, яғни алдамшы елестер туды- рып отыргап кезде (мысалы, шаруалардың мүдделері помещиктік жерді экспроприациялаудан барлық игілік- тердің жалған үмітін тудырып отырған кезде), партия- ның өз сайлаушыларын алдағаны туралы айтып жату орынсыз. Халықтың белгілі бір топтарының парламент- тегі өкілдері сол топтардың тікелей мүдделерін осы топтарды қанаушыларға құрбандық етіп отырғанда (шаруаларды помещиктерге сатып отырғанда және т. б.) халықтың белгілі бір топтарын сол өкілдер- дің алдап отырғанын барша жұртқа міндетті түрде естірте және ашық айту керек. Неміс буржуазиясы шаруаларды сатып кетті, деп жазды Маркс 1848 жы- лы189. Егер 1907 жылы Россияда біздің буржуазия туралы және біздің кадеттер туралы осыны айтуға батылымыз бармаса, мүпы халық бұқарасына түсіндіре білмесек, онда біз социал-демократтар деген ұлы атақ- ты батпаққа былғаймыз.
Үшінші түзету: сол 3-пунктке қосымша ретінде кадет- термен «техникалық келісімдер» жасасуға болатынды- ғын мойындау. Бұл түзету съезде атап дауысқа салғанда қабылданбай қалды. Біз бұл түзетудің қабыл- дануы біздерді бүкіл қарарды қайтып алуға мәжбүр етеді деп мәлімдедік: егер түзетулер қарардағы негізгі ойды бұрмаласа, қарарды қайтып алуға біздің хақымыз бар. Кадеттермен қандай да болмасын келісім жасасуға әдейі тыйым салу туралы біз ештеңе айтпаймыз,— деп мәлімдедік біз. Әңгіме шатақ істерге тыйым салу неме- се жол беру туралы болып отырған жоқ, жалпы саяси бағыт туралы болып отыр. Кімде-кім съездің осы қара- рын адалдықпен қолданғысы келсе, ол кадеттермен сай- лау келісімдерін жасасуға немесе солармен бірге ортақ ұрандар көтеруге бармайды, бірақ Думада бірігіп дауыс
БУРЖУАЗИЯЛЫҢ ПАРТИЯЛАРҒА КӨЗҢАРАС
421
берудің қандай да «шатақ» туғызу мүмкіндігі мұнымен жоғалмайды. Ал съезд қарарын адал орындамайтын- дарды белгілі бір тұжырымға «іліктіруге» тырысудың жалпы түк пайдасы болмас еді. Либералдармен «тех- никалық келісімдер жасасу» дегеннің біздегі меньше- виктер үшін не екендігімен бүкіл партиямыз практика жүзінде тым жақсы танысты.
Төртінші түзету: 4-пупктке халықшылдардың аграр- лық утопизмі мен революционизміне қарсы күресу керектігін көрсетуді қосу туралы түзетуді енгізгенде меньшевиктер түзетудің текстіндегі кейбір сөздерді немесе оның қарарға енгізілетін орнын белгілеуді бірнеше рет ылғи өзгертіп отырды. Съезд бүл түзету- лердің бәрін қабылдамай тастады. Бұл түзетулер жөнін- дегі айтыстардың, сөз жоқ, принциптік маңызы болды. Меныпевиктер, марксизм туын бетке ұстап, мұнда марксизмге өте жат бірдеңені өткізуге тағы да тырыс- ты. Сөз жоқ, марксизм халықшылдардың аграрлық утопияларын да, ұсақ буржуазиялық революционизмнің тәсілдерін де қабылдамайды. Егер солай болса,— деп пайымдады меныпевиктер,— оны осында, өз қарарла- рыңызда айтыңыздар. — Ғапу етіңіздер, қымбатты жол- дастар,— деп жауап бердік біз оларға,— мұнда қалай айтылуы керек болса, бәрі де дәл солай айтылған. Ал сіздердің түзетулеріңіз, сіздердің еріктеріңіз бен сана- ларыңызға қарамастан, помещиктік жерді конфискелеу- ге қарсы әрекет маңызына ие болып отыр. Барлық либералдар ғана емес, Прокопович мырза мен Кускова ханым а 1а көптеген бейпартиялық социал-демократтар- дың да, Думадағы социал-демократиялық фракцияға да, партияның Орталық Комитетіне де конфискелеуді үзілді-кесілді талап етпеуді ұсынған кейбір (біздің бағымызға, олар көп емес) партиялық социал-демократ- тардың да нақ осы конфискелеуді «утопизм» және «революционизм» деп жариялап жүргенін біз ұмытқа- нымыз жоқ қой.
Ңарар жазғанда оны түсінетіндей етіп жазу керек. Ңарар социал-демократтардың белгілі бір бөлегінің жақсы ниеттерімен емес (ең жақсы ниеттерге әрқашан жол бере отырып), шын саясатта орын алып отырған 15 15-том
422
В. И. ЛЕНИН
саяси теиденциялардың бәрімен санасуға тиіс. Халық- шылдардың «жалған социализмін» біз өз қарарымызда ашық және аньщ айттың. Олардың «социалистік» идеолоғиясы бізде тұп-тура әншейін «туман» деп атал- ды. Олардың пролетар мен ұсақ қожайынсымақтың арасындағы таптық қарама-қарсылықты бүркемелөуіне қарсы күресу социал-демократтың сөзсіз міндеті деп танылды. Осы арқылы бәрі айтылды, осы арқылы ха- лықшылдық ішіндегі шын утопиялық элемент айыптал- ды, осы арқылы «таптан тыс» ұсақ буржуазиялық революционизм де айыпталды. Ол ол ма. Біздің қарарда тек айыптау ғана, тек теріске шығару ғана айтылмайды, онда қазіргі партиялардың дұрыс мазмұны да көрсеті- леді. «Помещиктік жер иеленуге және крёпостниктік мемлекетке ңарсы күрес»,— міне, бізде бұл мазмұн осылай белгіленген. Сондықтан мещандық социализмнің «тұманына» қарсы күреске бола мұны ұмытқан адам марксист емес. Ңазіргі революцияда халықшылдардың ертөңгі күн туралы тұманды армандарынан гөрі, бұл нақты мазмұнның маңызы өлшеусіз зор. Осы нақты күрес себепті қазір либералдық саясат пен пролетар- лық саясат түпкілікті түрде екіге жарылып отыр. Либе- ралдық саясат помеіциктік жер иеленуді және крепост- никтік мемлекетті толық жоюды утопия және эншейін, бос революционизм деп санайды: бұлайша тас-талқанын шығару буржуазияға тиімсіз және қауіпті. Осы күнгі шын саясатта, басқа мүдделердің ешқайсысы да емес, буржуазияның нақ осындай таптық пайдакүнемдік мүддесі халықшылдардың утопизмі мен революциониз- міне шабуыл жасаудан білініп отыр. Мұның керісінше, пролетарлық саясат таптық емес социализмнің утопиз- мін, революционизмін және жалпы алғанда «теңгерме- шілдік» армандарының туманьш помещиктер мен крепостниктерге ңарсы батыл күресудің нацтылығынан бөліп тастайды. Либералдар үшіп зиянды утопия болып табылатын нәрсе — помеіциктік жер иеленущілік пен крепостниктік мемлекетті толық талқандау — қазіргі уақыттағы біз үшін пролетариаттың ең кокейтесті мүд- десі болып табылады. Осы негізде біз қазір либерализм- ге қарсы мейлішпе кескілескен тікелей практикалық
БУРЖУАЗИЯЛЫҚ, ПАРТИЯЛАРҒА КӨЗҚАРАС
423
күрес жүргізуге тиістіміз, демократияшыл шаруаларды оның ықпалынан шығарып алу жолында күрес жүргізу- ге тиістіміз.
Меныпевиктердің қарастырылып отырған бул түзету- лері меныпевизмнің ең етек алған қателерініц бірін: қазіргі революциядағы буржуазияның реакцияшылды- ғыи (яғни помеіциктерге ңарсы және самодержавиеге қарсы күрестегі реакцияшылдығын) шаруалардың реакцияшылдығымен теңестіруді білдіреді (ал бұл реакцияшылдықтың помещиктерге қарсы және само- державиеге қарсы күреске қатысы жоқ, қайта капитал- ға қарсы күреске, яғни қазіргі буржуазиялық револю- цияның емес, болашақ, социалистік революцияның міндеттеріне қатысы бар). Меньшевиктердің бұл түбір- лі қатесін съезд қабылдамай тастады. Ал бұл қатенің практикалық мәні зор, өйткені пролетариаттың либе- ралдармен және шаруалар демократиясымен бірлесіп ңимылдауына бірдей жол беретін саясат осы қатені бүркемеленіп келді.
Меныпевиктердің жалпы көңіл аударарлық, соңғы түзетуі де 4-пунктке, атап айтқанда, оның соңғы жағы- на қатысты. Меныпевиктер бұдан кадеттерге қарсы күресу керектігін көрсеткен сөздерді («...қаражүздіктер мен кадеттерге қарсы күресте социал-демократтар жағына шығады» деген создерді) алып тастауды ұсын- ды. Бұл съезд үшін мүлдем ңолайсыз осы түзетуді тым болмаса турі жағынан шамалап болса да қолайлы ету үшіп олар оздеріпе ұпамсыз создерді демократиялық революцияпы ақырыпа дейін жсткізу жолыпда күресу деген создермен ауыстыруды ұсынды. Бұл өзінше бір «жуып-шаю» әрекеті болды, болылевиктерге қолайсыз саясатты (кадеттерге қарсы тікелей күреспеу саясатып) болыпевиктерге өте қолайлы уранмен бүркемелеп өткі- зіп жіберу әрекеті еді. Жалау сенікі, ал жүк біздікі болсын,— барып тұрған оппортунист-саясат құмарлар ретінде меныпевиктер өздерінің ұсынысы арқылы шы- нына келгенде, міне, осылай деді.
Меныпевиктердің аңқаулық әскери айласын болыпе- виктер отырған орындықтар жақтан шыққан күлкі, әрине, бірден-ақ әшкереледі (Лондондағы шіркеуде біз 15*
424
В. И. ЛЕНИН
шынында да орындықтарда отырған едік, сондықтан бұл — тура мағынасында айтылып отырған сөз). Мень- шевиктердің түзетуі өтпей қалғаннан кейін бір поляк: кадеттерге т$арсы куресу керектігі айтылған жері сақ- талсын және сонымен бірге революцияны ақырына дейін жеткізу жолында күресу керектігі де мойындал- сын деп екінші түзету енгізгенде, әлгі орындықтарда отырғандар тура шек-сілесі қатып ұзақ күліп, мысқыл- дап қатты ду қол шапалақтады. Әрине, съезд бұл түзетуді қабылдады. Л. Мартов «Үндесуде» (№ 5) революцияны ақырына дейін жеткізудің осынау бейне бір буржуазиялық-республикалық идеясы үшін бізге қарсы бүрқан-тарқан болып ашу шақырғаннан соң, әлгі түзетуді жақтап дауыс берген меныпевиктерге («жағдай міндеттейді»!) мысқылдап қол шапалақтау өте орынды болды.
Меныпевиктердің сәтсіз қулығы бізге көрсеткен өте сәтті қызметі болып шықты, өйткені съезд осы түзету- дің арқасында біздің съезге ұсынылмаған басқа бір қарарымыздағы, атап айтқанда: пролетариаттың тап- тық міндеттері туралы қарардағы өте маңызды пікірді мойындады.
ПІ
Съезде бір көрнекті меньшевик (Мартынов болса ке- рек), былайша айтқанда, меныпевизмнің қашқын болып шықпай, үлгілі тәртіппен кері шегінген болып шығуын тілеп, кадеттерге қазіргі көзқарасты қағазға түсіріп жатудың ңажеті жоқ дегенді айтты. Енді кадет- тер түкке жарамайды, солай-ақ болсын. Бірақ мұны қағазға түсірмей-ақ қойыңдар, өйткені олардың әлі кә- деге асуы мүмкін.
Бұл сөздерде меныпевизмнің аса елөулі бір пікірі сәтсіз тұжырымдалып отыр, буржуазиялық партиялар- ға көзқарас туралы мәселені қарастырудың қорытын- дысында сол пікірге тоқталып өтуге болады. Бұл тұжырымныц сәтсіз болып шыққан себебі —«кәдеге аса» алатынның бәрін пайдалану мүмкіндігі осы, қазір- гі, контрреволюциялық саясаттың таптық түп-тамырын
БУРЖУАЗИЯЛЫҢ ПАРТИЯЛАРҒА КӨЗҚАРАС
425
анықтайтын қарарда әсте мүмкін емес дөлінген жоқ. Бұл арада: егер қазір кадеттер меныпевиктердің сені- мін ақтамаған болса, олардың ол сенімді ақтаған кезі болды ғой деген елеулі пікір бар.
Бұл пікір қате. Меныпевиктердің кадеттерге деген сенімін кадеттер еш уақытта ақтаған емес. Бұған көзді жеткізу үшін біздегі революцияның ең ірі өрлеу кезе- ңін, 1905 жылғы октябрь — декабрьді алып, онымен қазіргі кезеңді, неғұрлым құлдыраған деп айтуға бола- тын кезеңді салыстырудың өзі жеткілікті. Неғұрлым өрлеу кезінде де, неғұрлым құлдырау кезінде де кадет- тер меныпевиктердің сенімін ақтаған жоқ, олардың тактикасып қуаттаған жоқ, қайта өздерінің қылығымен ол тактиканы бұзып отырды. Өрлеу кезеңінде меныпе- виктердің өздері либералдарға қарсы белсене күрес жүргізді («Началоны» еске түсіріңіздер), ал қазір II Думадағы барлық дауыс берулердің жиынтығы «солшыл блок» саясатының пайдасына және кадеттерді қолдау саясатына қарсы айдан анық дәлел болып отыр.
Біздегі революцияның неғұрлым өрлеуі мен неғұр- лым құлдырауының арасындағы уақытты Россиядағы социал-демократияның болашақ тарихшысы бұлталақ- тау дәуірі деп атауға тиісті болады. Бұл кезде социал- демократия меныпевиктер арқылы либерализм жағына ауытқыды. Таластар жылы (1904 жылдың аяғы — 1905 жылдың аяғы) даулы мәселелерді және ол мәселелерге жалпы баға беруді тарихи жағынан әзірлеу жылы бол- ды. Революцияның бір жарым жылы (1905 жылдың аяғы — 1907 жылдың жартысы) осы даулы мәселелерді практикалық саясат саласында практикалық сыннан откізу болды. Бұл сыннан өткізу либерализмді қолдау саясатының толық сәтсіздікке ұшырағандығын тәжіри- беде көрсетіп берді, бұл сыннан өткізу буржуазиялық революциядағы пролетариаттың бірден-бір революция- лық саясатын: сатқын либерализмге қарсы демократия- шыл шаруаларды өзіне қосып ала отырып, революция- пы ақырына дейін жеткізу жолында күресу саясатын мойындауға әкеп жеткізді.
Социал-демократияның либерализм жағына бұлталақ- тауының бұл кезеңін Лондон съезімен аяқталды деп
426
В. И. ЛЕНИН
айту өте қиын. Бірақ қайткен күнде де бұлталақтаудың жойылуына қарай елеулі бастама жасалды.
Р. S. Буржуазиялық баспасөз большевиктерді бейне бір өліге балап, даттау үшін социал-демократтардың лажсыздан үндемеуін және Лондон съезіпің «жартылай жариялылығын» мықтап пайдаланып отыр. Біздің күн- делікті газетсіз бейпартиялық «Товарищті» қуып жетеміз деп ойлауымыздың, әрине, керегі де жоқ; онда бұрынғы социал-демократ А. Брам, одан соң Юрий Переяславский мырза және tutti quanti *—шүкіршілік, протокол жоқ әйтеуір, сондықтан ойға келген өтірікті айта беруге болады деп,—нағыз канкан биін билеп жүр ғой. Бұл А. Брамдардың, Переяславскийлердің және К° мақалаларында бейпартиялық буржуазиялық интел- лигенттердің әдеттегі ызақорлығынан басқа дәнеме де жоқ, сондықтан бұл мақалалардың өздеріне лайықты жиіркенішпен қарсы алынуы үшін сол мақалалардың аттарын атап өтсе де жеткілікті. Струве мырзаның «Биржевка» 190 таратқан және осы уақытқа дейін, сірә, тойтарыс берілмеген әңгімесінің жөні мүлде бөлек. Ол әңгіме жиіркеніш тудыруымен қатар, бұл... пендеге ғылыми жағынан көңіл бөлдіреді. Оның октябристерге іш тартуы, оның солшылдарға өш- пенділігі — либерализмнің имманенттік тенденциялары- ның нағыз классикалық белгісі. Өзінің бюроға (Дума- ның) октябристі өткізгені туралы да, жалпы алғанда октябристермен келіс сөздер жүргізгепі, кеңестер өткіз- гені туралы да бұрынғы лақаптарды Струве мырза мо- йындайды. Ол октябристермен бірігуді жақтайды! Рах- мет сізге, Струве мырза, октябристер мен кадеттер ту- ралы «Пролетарийдің» өткен күзде-ақ жазғанын (№ 5: «Орыс саяси партияларын жіктеу тәжірибесі») сіз тым тамаша растап отырсыз!1**, Струве мырза бур- жуазиялық интеллигенцияның дәрменсіздігін сезіп отыр, сөйтіп либерализмнің салмақ ауыртпалығын дәу- * — солар сияқтылар. Ред.
** Қараңыз: Шығармалар толық жинағы, 14-том, 23—30-беттер. Ред.
БУРЖУАЗИЯЛЫҢ ПАРТИЯЛАРҒА КӨЗҚАРАС
427
летті таптарға қарай жақындатып қойғысы келеді. Кадеттер типтес либералдардың патшамен келісім жа- сасуыпап оштеце шықпай жүр,— жоғалсын кадеттер, тым болмаса октябристер типтес «либералдармен» келісім жасалса екен. Бұл — дәйекті сөз. Бұл біз үшін тиімді де, өйткені бұл — жағдайды айқындай, анықтай түседі. Жаңа, помещиктік Дума. Сенімді помещиктер мен буржуазия шонжарларын сенімсіз шаруалардан, қала мещандары мен жұмысшылардан барынша қажет- ті айқындықпен тамаша бөлетін жаңа сайлау заңы. Либерализмдегі жаңа ағым: Струве мырзаның «сол- шылдардың авантюристік саясатына» қарсы, солпіыл- дардың «жетілмеген іиаруалар буцарасынъщ ңараңты элеуметтік туйсіктерін!! («әлеуметтік түйсіктер» деу — сауатсыз, бірақ өзіиің сауатсыз айтылуымен соғұрлым айқын көзге түседі. Струве мырза өзінен опша қашық емес Орыс халқы одағына неғұрлым жақындаған сайын, сірә, ол мырзаның жазғандары соғұрлым сауатсыз және соғұрлым айқынырақ бола түсуі мүмкін) цанауга» қар- сы күресі.
Иә, бұл кездейсоқтық емес. Буржуазиялық либера- лизм интеллигенттік партия ретінде дәрменсіз. Ол революцияшыл («қараңғы әлеуметтік түйсіктер») ша- руаларға қарсы күрестен тыс дәрменсіз. Ол ақшалы қапшықпен, помещиктер бұңарасымен, фабрикант- тармен... октябристермен тығыз одақтан тыс дәрменсіз. Шындықтың аты — шындық. Біз кадеттерге: «не істе- сең де, тез істе» деп әлдеқашан айттық. Кімде-кім патшамен келісім жасасуды жақтаса — октябристерге, Столыпиндерге, Орыс халқы одағына барсын.
Кімде-кім халықты жақтаса — либерализмнің трудо- виктерге ықпал жүргізуіне қарсы жалғыз өзі ғана аяусыз күрес жүргізіп келген және күрес жүргізіп отырған социал-демократияның соңынан ілесіңдер.
Кейбіреулер: кадеттерді нақ меныпевиктік саясат қана жікке бөле алады деп ойлады. Аңғал жалған үміт! Кадеттерді революциялық социал-демократияның солшыл блогының саясаты тана жікке бөліп келді және жікке бөледі. Араның сөзсіз ашылуын: буржуазиялық либералдардың октябристер жағына, буржуазияшыл
428
В. И. ЛЕНИН
демократтардың трудовиктер жағына шығуын тек осындай саясат цана тездетеді. Социал-демократия, бұлардың соңғыларын пролетарлық дәйекті демокра- тизм мен либерализмнің біреуін таңдауға, осыған де- йінгісіндей, бұдан былай да мәжбүр ете береді.
Струве а 1а саясатшылар, алға қарай батыл басыңдар!
1907 ж. мына жина^та басылған’ Жинацтыц
«РСДРП Лопдон съезінщ тексті бойынша басылып отыр
^орытындылары». С.-Петербург
Ңол цойған: Н. Ленин
429
В. И. ЛЕНИННІҢ
ТАБЫЛМАҒАН ЕҢБЕКТЕРІНІҢ ТІЗІМІ
ЕСКЕРТУЛЕР
КӨРСЕТКІШТЕР
В. И. Л Е Н И Н Н I Ң
ӨМІРІ МЕН ҚЫЗМЕТІНІҢ
КЕЗЕҢДЕРІ
431
В. И. ЛЕНИННІҢ ОСЫ УАҚЫТҢА ДЕЙІН ТАБЫЛМАҒАН ЕҢБЕКТЕРІНІҢ ТІЗІМІ (Февралъ — июнь, 1907)
АҒЫМДАҒЫ КЕЗЕҢ ЖӘНЕ ПАРТИЯНЬІҢ МІНДЕТТЕР1 ТУРАЛЬІ БАЯНДАМА
1907 жылы мартта Куоккаладағы (Финляндия) «Ваза» дача- сында В. И. Лепин РСДРП V съезіие делегаттар сайлауды өткізу үшін жергілікті жерлерге жүріп бара жатқан болыпевиктердің нүсқау кеңесінде агымдағы кезең жәпе партияның міндеттері туралы баяндама жасады. Лениннің баяндамасы туралы мәлі- меттөр РСДРП V съезінің делегаты А. Г. Шлихтердің (қараңыз: «Комсомольская Правда», 1937, № 107, 12 май, 3-бет) және П. И. Лебедев-Полянскийдің (Валерьян Полянский) естелікте- ріндө келтірілген. Лебөдев-Полянский былай дейді: Ленин бір сағаттан астам уақытқа созылған баяндамасында Мемлекеттік дума сайлауы туралы, сайлау алдындағы келісімдер туралы айт- ты, сол тұста жаңа ғана шьтққан «Алдағы болатын съезге мень- шевик-практиктердің қатысуымен Мартов, Дан, Старовер, Мар- тынов және басқалар дайындаған тактикалық платформаны» сынады (Ленин туралы. Естеліктер. II кітап. М., [1925], 105-110- беттер). КПСС Орталық Комитеті жанындағы Марксизм- ленинизм институтының Орталық партия архивінде «Тактика- лық платформа...» листовікасыньщ бір данасы саі^таулы, онда Лениннің сөздердің астын сызған, белгі соққан, басылым тура- лы жазып қойған сөздері бар.
П. Г. ДАУГЕГЕ ХАТТАР
Бұл хаттар жайында П. Г. Даугө өзінің В. И. Ленин туралы естеліктерінде айтады. 1907 жылғы 6 (19) апрельден ертерек жа- зылған хаттарының бірінде Ленин Даугеге американ социалисі Әрнест Унтермаиның «Антонио Лабриола және Иосиф Дицгөн. Тарихи және монистік матөриализмді салыстыру тәжірибесі» деген кітапшасына (С.-Петербург, 1907) оның алғы сөзі жөнінде жазады. Мұнымен бірге, П. Г. Дауге «И. Ф. Бөккердің, И. Диц- геннің, Ф. Энгвльстің, К. Маркстің және басқалардың Ф. А. Зор- гоге және басқаларға жазған хаттары» деген кітапты (1907) ба- сып шығару көзінде ол осы кітапқа алғы сөз жазған Ленинмен
432 В. И. ЛЕНИННІҢ ТАБЫЛМАҒАН ЕҢБЕКТЕРІНЩ ТІЗТМІ
хат алысып тұрғанын хабарлайды (қараңыз: Ленин туралы. Латвия революционерлерінің естеліктері. Рига, 1959, 59—60- беттер).
ОСЛОҒА НОРВЕГИЯ ЖҰМЫСШЫ ПАРТИЯСЫНЫҢ ПРЕДСЕДАТЕЛІНЕ ТЕЛЕГРАММА
Төлөграмманы В. И. Ленин 1907 жылы 21 жәнө 28 апрөль (4 жәнө 11 май) аралығында Мальмёдөн (Швеция) Норвөгия жұмысшы партиясының председателі Оскар Ниссенге жіберген. Бұл телеграммада Леиин РСДРП V съезін Норвегия территория- сында өткізу мүмкіндігі туралы сұрайды. Ниссен Норвегия сыртқы істер министріне жолығады. Норвегия үкіметі съөзді өткізугө рұқсат өтпеді. Лөниннің телеграммасы туралы мағлұ- маттарды А. Эгеде-Ниссеп хабарлайды (қараңыз: Adam Egede- Nissen. Et -liv i strid. (Күреспен өткен өмір). Oslo, [1945], 107-бет).
РСДРП V СЪЕЗІНІҢ БОЛЫІІЕВИКТІК ФРАКЦИЯСЫ МӘЖІЛІСТЕРІНДЕ СӨЙЛЕНГЕН СӨЗДЕР
В. И. Лениннің болыпевиктік фракция мәжілістеріндө сөйлө- ген сөздері туралы партияның V съезінің делегаттары — больше- виктер К. Д. Гандуриннің, Н. С. Каржанскийдің жәнө басқалар- дың өстеліктерінде айтылған. К. Д. Гандуриннің естеліктөрінде В. И. Лениннің (1907 жылғы 21 және 28 апрельдің (4 жәнө 11 майдың) аралығында) Копенгагенде болыпевик-делегаттардың можілісінде жауынгерлік жасақтар туралы мәселе жөнінде сөй- леген сөзі туралы мағлұматтар бар. Гандурин Лениннің боль- шөвиктік фракцияның Лондондағы мәжілістерінде сөйлеген сөз- дері туралы да хабарлайды, рас, ол нақты қай мәжілістерде жә- не нақты қандай мәселелер бойынша сөйлегөнін көрсетпейді (қараңыз: К. Гандурин. Астыртын жұмыс көріністері (Ңарт большевиктің естеліктері). [Иваново], 1941, 123, 139—140-беттер). Н. С. Каржанский болыпевиктік фракцияның 1907 жылы 30 ап- рельдің (13 майдың) кешіиде, съездің бірінші мәжілісінен кейін өткен мәжілісінде съездегі күштердің орналасуы туралы мәселе жөнінде Лениннің сөйлеген сөзі туралы хабарлайды (Владимир Ильич Ленин туралы естөліктер. 1-бөлім, М., 1956,'350—351-бет- тер).
РСДРП V СЪЕЗІ ТУРАЛЬІ БАЯНДАМА
В. И. Ленин 1907 жылы майдың аяғында —- кеш дегенде 3 (16) июньде Териокиде (Финляндия) Петербургтен келген жұмыс- шылар алдында РСДРП V съезі туралы баяндама жасады (қа- раңыз: Н. К. Крупская. Ленин туралы өстеліктер. М., 1957, 126- бет).
433
В. И. ЛЕНИН РЕ Д АКЦИЯЛ АУ ҒА ҢАТЫСҢАН БАСЫЛЫМДАРДЬІҢ ТІЗІМІ
«НОВЫЙ ЛУЧ» ГАЗЕТІ
№ 1 — 20 февраль, 1907 ж.
№ 2 — 21 февраль, 1907 ж.
№ 3 — 22 февраль, 1907 ж.
№ 4 — 23 февраль, 1907 ж.
№ 5 — 24 февраль, 1907 № 6 — 25 февраль, 1907 № 7 — 27 февраль, 1907
«ПРОЛЕТАРИЙ» ГАЗЕТІ
№ 14 — 4 март, 1907 ж.
№ 15 — 25 март, 1907 ж.
№ 16 — 2 май, 1907 ж.
«НАШЕ ЭХО» ГАЗЕТІ
№
1-
25
март,
1907
ж.
№
2 —
27
март,
1907
ж.
№
3 —
28
март,
1907
ж.
№
4 —
29
март,
1907
ж.
№
5 —
30
март,
1907
ж.
№
6-
31
март,
1907
ж.
№
7 —
1 апрель,
1907
ж.
№8—3 апрель, 1907 з № 9 — 4 апрель, 1907 ; № 10 — 5 апрель, 1907 № 11 — 6 апрель, 1907 № 12—7 апрель, 1907 № 13—8 апрель, 1907 № 14 — 10 апрель, 1907
434
В. И. ЛЕНИН ЖАЗҒАН
БОЛУЫ ЫДТИМАЛ ЕҢБЕКТЕРДІҢ ТІЗІМІ
«КАДЕТТЕР ШАБУЫЛҒА ШЫҢТЫ»
«Кадеттер шабуылға піықты» деген мақала 1907 жылы 22 февральда «Новый Луч» газетінің 3-номерінде бас мақала ре- тінде жарияланды.
Тақырыбы мен мазмұны жағынан мақала II Мемлекеттік ду~ мадағы социал-демократиялық фракция жұмысының алғашқы қадамдарына және меныпевиктердің оппортунистік тактпкасын сынауға арналған «Алғашқы маңызды қадам», «Жік туғызушы- лар болашақ жік туралы» деген мақалаларға жақын. Ленин Дума президиумы туралы мәселе бойынша дауыс беруді осы оппортунистік тактиканың мысалы ретінде алады. «Алғашқы маңызды қадам» деген мақалада Ленин былай деп жазды: «Пре- зидиум сайлау уақ-түйек мәселе емес. Бұл — бірінші қадам, оған келесі ңадамдар жалғасады» (осы том, 37-бет). «Кадеттер шабуылға шықты» деген мақалада осы ой одан әрі жалғасты- рылған: «Сіздер біздің соңымыздан ердіңіздер,— дейді кадеттер солшылдарға,—ібұл жақсы... Бірақ сіздер өздеріңіздің бұл қа- дамдарыңызға тек қиын алғашқы қадам ретінде қарауларыңыз керек». «Жік туғызушылар болашақ жік туралы» деген мада- лада Ленин «Кадеттер шабуылға шықты» деген мақалаға тіке- лей сілтеме жасайды: «Біз бұрнағы күні: «пролетариаттың қы- зыл туы Думадағы социал-демократиялық фракцияның қолында қалтылдап тұр», деп жазған едік» (осы том, 61-бет). «Кадеттер шабуылға піықты» деген мақалада: «Пролетариаттың қызыл туы Думадағы социал-демократиялық фракцияның қолында ңал- тылдап тұр» деген нақ осы сөздер бар.
435
ЕСКЕРТУЛЕР
1 «РСДРП бесінші съезіне арналған царарлардың жобалары» «Пролетарий» газетінің 1907 жылғы 4 марттағы 14-номеріндө жарияланды, оған редакциядан мынадай кіріспе берілді: «Петербург комитеті, Москва комитеті, Москва округтік ко- митеті, Орталық өнөркәсіпті аудан облыстық бюросы, «Про- летарий» редакциясы өкілдерінің жпналысы 1907 ж. 15—18 февральда партиялық дискуссия үшін және съезді әзірлеу үшін кейбір аса маңызды тактикалық мәселелер жөнінен ма- териал ретінде съезге қарарлардың мына жобаларын әзір- леді». Бұл жиналыстың протоколдары сақталмаған.
«РСДРП бесінші съезіне арналған қарарлардың жобала- ры» 1907 жылы 25 және 27 февральда большевиктік жария газет — «Новый Лучтың» 6 және 7-номерлерінде, сондай-ақ 1907 жылы апрельде шыққан «Тактика мәселелсрі» (II жи- нақ) деген болыпевиктік жинақта басылды (толық емес). «Ңарарлардың жобаларын» сол кезде РСДРП Москва коми- теті толық емес күйінде, кейбір редакциялық өзгерістермен қайта басып шығарды.
«Пролетарий» — большевиктік ңүпия газет. 1906 жылғы 21 августан (3 сентябрьден) 1909 жылгы 28 ноябрьге (11 деокабрьге) дейін В. И. Лениннің редаіщиялауымен шығып тұрды; 50 номері шықты. Редакцияның жүмысына М. Ф. Вла- димирский, В. В. Воровский, И. Ф. Дуібровинский, А. В. Луна- чарский белсене қатысты; газетті шығару жөніндегі техни- калық жұмысты А. Г. Шлихтер, Е. С. Шлихтер және басқа- лар жүргізді. Газсттің алғашқы жиырма номері Выборгте баспаға әзірленді және терілді (одан жііберілген матрицадан басып шығару Петербургте ұйымдастырылды; құпиялық сақ- тау мақсатымен газетте ол Москвада шыгарылады деп көр- сетілді). Сонан соң, Росспяда қүпия органды басып шығару ісініц жағдайы өте-мөте нашарлауы салдарыпан, «Пролөта- риіідің» редакцпясы, РСДРП Петербург жәпе Москва компн теттерінің шешімпте сәйкес, газоттің тпьтгарътлуын пгетелге
436
ЕСКЕРТУЛЕР
көшірді (21—40-номерлері Женевада, 41—50-номерлері Па- рижде шықты).
«Пролетарийдің» 1—2-номерлөрі — РСДРП Москва жәнө Петербург комитеттөрінің, 3—4-номерлері — РСДРП Москва, Петербург және Москва округтік комитеттерінің, 5—11-но- мерлері — РСДРП Москва, Петербург, Москва округтік, Пермь және Курск комитеттерінің, 12—20-номерлері — РСДРП Мос- <ква, Петербург, Москва округтік, Перімь, Курск және Қазан комитеттерінің, 21-номерінен бастап (редакция шетелге кө- шірілгеннен кейін) ақырына дейін қайтадан — РСДРП Мос- ква және Пстербург комитеттерінің органы ретінде піықты.
Іс жүзінде «Пролетарий» болыпевиктердің Орталық Орга- ны болды. «Пролетарийдің» редакциясындағы барлық негіз- гі жұмысты Ленин атқарды. Газеттің көптеген номерлерінде оның бірнешеден мақалалары басылды. «Пролетарийде» жұ- мысшы табының революциялың күресінің аса маңызды мәсөлелері жөнінен Лениннің 100-ден астам мақаласы мен за- меткасы жарияланды. Газетте тактикалық және жалпы саяси мәселелер кеңінен жазылды, онда РСДРП Орталық Комите- тінің қызметі туралы есептер, конференцияЛардың және Ор- талық Комитет пленумдарының шешімдері, партия қызметі- нің әр түрлі мәселелері жөнінен Орталық Комитетгің хатта- ры және басқа бірқатар документтер жарияланып отырды. Газеттің 46-номеріне қосьшшада 1909 жылы 8—17 (21—30) июньде Парижде өткізілген «Пролетарийдің» кеңейтілген ре- дакциясының кеңесі туралы хабар, сондай-ақ осы кеңестің қарарлары басылды. Газет жергілікті партия ұйымдарымен тығыз байланысты болды.
Столыпин реакциясы жылдарында «Пролетарий» болыпе- виктік ұйымдарды сақтап қалуда және нығайтуда, жо- йымпаздарға, шақырымііаздарға, ультиматистерге және құдайжасампаздарға қарсы күресте аса көрнекті роль ат- қарды. 1910 жылы январьда РСДРП Орталық Комитетінің Пленумында ымырапіылдардың жәрдемімен меныпевиктер фракцияшылдықпен күресу деген сылтаумен «Пролетарий» газетін жабу туралы шешім қабылдаттырды — 1.
2 I Мемлекеттік дума (Витте Думасы дсп аталатын) министр- лер Советінің председателі С. Ю. Виттенің жасаған ережесі бойынша 1906 жылы 27 апрельде (10 майда) шақырылды.
Бүкіл россиялық октябрь стачкасы (1905) патшаны 17 ок- тябрь манифесін шығаруға мәжбүр етті, онда, революция жайпап тастаған кеңесші Булыгин Думасынан өзгепіе, заң шығара алатын Мемлекеттік думаның шақырылатыны жа- рияланды. Патша үкіметі жаңа Дума шақыру жолымен ре- волюциялық қозғалысты жікке бөліп, әлсіретуді, елдің да- муын бейбіт конституциялық-монархиялық жолға түсіруді көздеді. Конституциялық уәделер бере отырып, үкімет соны- мен бірге Мемлекеттік думаны ұйымдастырғанда оның құра- мы өзінің ңалағанындай болуьтн қамтамасьтз ететін форма-
ЕСКЕРТУЛЕР
437
ларды іздестірді. 1905 жылғы 11 (24) декабрьдегі Дума сай- лауы жөніндегі заң және Мемлөкеттік советті патша жанын- дағы кеңесші органнан Мемлекеттік дума қабылдаған заң жобаларын бекітуге немесе қабылдамай тастауға праволы заң шығаратын палатаға айналдырған 1906 жылғы 20 фөвраль- дағы (5 марттағы) заң осыған бағытталған болатын. 1906 жылы 23 апрельде (6 майда) II Николай бекіткен «Нөгізгі мемлекеттік заңдар» жарияланды, бұл заңдарда мемлекеттік саясаттың неғұрлым маңызды мәселелерін Думаның қарауы- нан алу көзделді.
I Мемлекеттік дума сайлауы 1906 жылы февраль — мартта өткізілді. Большевиктер сайлауға бойкот жариялады. Бойкот Мемлекеттік думаның беделін едәуір түсірді, оған халықтың бір бөлегінің сенімін әлсіретті, бірақ сайлауды болдырмай тастауға шамасы келмеді. Бойкоттың сәтсіздікке ұшырауы- ның негізгі себебі Думаның шақырылуына кедергі бола алатын жап-пай революциялық өрлеудің болмауынан еді. Меньшевиктердщ іріткі салушылың бағыт ұстауы мен шаруа- ларда конституциялық жалған үміттердің күпггі болуы да бойкоттың сәтсіздікке ұшырауына себеп болды. Ңайткенмен де Дума жиналған соң, Ленин оньг революциялық үгіт пен насихат мақсатында, Дума халық өкілдігін дөрекі боямалау екенін әшкерелеу мақсатында пайдалану міндетін алға қойды.
I Мемлекеттік думаға 478 депутат сайланды, олардың ішінде: кадеттер — 179, автономистер — 63 (бұған поляк ко- лосы, украин, эстон, латыш, литван және басқа буржуазия- лық-ұлттық топтардың мүшелері кірді), октябрЕгстер —16, партияда жоқтар — 105, трудовиктер — 97 және социал-де- мократтар — 18. Сонымен, Думадағы орындардың үштен бірі- нен астамына кадеттер ие болды.
Мемлекеттік дума өзінің мәжілістерінде басқа мәселелер- мен қатар адамның жеке басына тимеу туралы, өлім жаза- сын жою туралы, ождан және жиналыс бостандығы туралы, азаматтардың тең праволылығы туралы және басқа мәселе- лерді талқылады. Алайда бұл мәселелер жөніндегі көбінесе кадеттер ұсынған заң жобалары шын мәнісінде «сөз бостан- дығына да царсъі, жиналыстар бостандығына да царсы және басқа жақсы нәрселерге де қарсы каторгалық заң жобалары» (В. И. Ленин. Шығармалар толық жинағы, 13-том, 316-бет) еді. Мемлекеттік думада аграрлық мәселе маңызды орын ал- ды. Думада негізгі екі аграрлық программа: 42 депутат қол қойған кадеттердің заң жобасы және «104-тің жобасы» де- ген атпен белгілі болған трудовиктердің заң жобасы ұсыныл- ды. Трудовиктерге қарама-қарсы, кадөттер помещиктік жер иеленушілікті сақтап қалуға тырысты, тек негізінен піаруа- лардың құрал-саймандарымен өңделген немесе арендаға бе- рілген помещиктік жерлерді ғана иеліктен аііырып, «әділ ба- ғамен» төлем ңұнына беруді ұйғарды.
438
ЕСКЕРТУЛЕР
I Мемлекоттік дума өзінің дәрменсіздігіне, шешімдорініц жартыкештігіне ңарамастан, үкіметтіц үмітін ақтамады. Пат- ша үкіметі оны 1906 жылы 8 (21) июльде таратып жібер- ді.— 3.
3 Конституцияшыл-демократтар, кадеттер— Россиядағы либе- рал-монархиялық буржуазияның жетекші партиясы — коп- ституциялық-демократиялық партияның мүшелері. Кадеттер партиясы 1905 жылы октябрьде құрылды; оның құрамына буржуазияның өкілдері, помещиктерден шықкан земство қайраткерлері және буржуазиялық интеллигенттер кірді. Кадеттердің көрнекті қайраткерлері: IL Н. Милюков, С. А. Муромцев, В. А. Маклаков, А. И. Шингарев, П. Б. Стру- ве, Ф. И. Родичев жәпе басқалар болды. Еңбекші бұқараны алдау үшін кадеттер өздеріне «халық бостандығы партиясы» деген жалған ат алды, ал іс жүзінде олар конституциялық мо- яархияны талап етуден әрі аспады. Кадеттер өздерінің бас- ты мақсаты революциялық қозғалыспен күресу деп білді, өкімет билігін патшамен және крепостник-помещиктермен бөлісугө ұмтылды. Бірінші дүние жүзілік соғыс жылдарын- да кадеттер патша үкіметінің басқыншылық сыртқы саяса- тын белсенө қолдады. Февраль буржуазиялық-демократия- лық революциясы кезеңінде олар монархияны сақтап қалуға тырысты. Буржуазиялық Уаңытша үкіметте басшы орындар- ға ие бола отырып, кадеттер халыққа қарсы, американ-ағыл- шын-француз импөриалистеріне жағымды, контрреволюция- лық саясат жүргізді. Октябрь социалистік революциясы жеңгеннен кейін кадеттер Совет өкіметінің бітіспес жауы іболды, барлық контрреволюциялық қарулы қимылдарға және интервенттердің жорықтарына қатысып отырды. Интервент- тер мен ақ гвардияшылар талқандалғаннан кейін кадеттер эмиграцияда жүріп, өздерінің антисоветтік контрреволюция- лық әрекеттерін тоқтатқан жоқ.— 3.
4 «Орыс халцы одаты» — монархистердің барып тұрған реак- циялық, қаражүздік ұйымы; революциялық қозгалыспен кү- ресу үшін Петербургте 1905 жылы октябрьде құрылды. «Одақ» реакцияшыл помещиктерді, ірі үй иелерін, көпөстер- ді, полиция чиновниктерін, дін басыларын, ңала мещанда- рын, кулактарды, азғындағап және қылмыскер элементтерді біріктірді. «Одақты» басқарғандар: В. А. Бобринский, А. И. Дубровин, П. А. Крушеван, Н. Е. Марков 2-ші, В. М. Пу- ришкевич және басқалар. «Русское Знамя», «Объединение» және «Гроза» газеттері «Одақтың» баспасөз органдары бол- ды. Россияның көптеген ңалаларында «Одақтың» бөлімше- лері ашылды.
«Одақ» патша самодержаг.ііесінің мызғымастыгын, жарты- лай крепостнпктік помещіттстік піаруашьтлықтътң, дворяндар пүрсаттьтлыгыттың сақталуын қоргады. Оныц программальтқ
ЕСКЕРТУЛЕР
439
ұраны крспостнпктік право заманыпдагы «православие, са- модержавые, халықтық» деген монархяялың ұлтшылдық ұран еді. «Одақ» революцияға қарсы күрестің басты әдісі етіп ойран салуды және кі-сі өлтірушілікті таңда-п алды. Оның мүшелері полицияның жәрдемімеп және бетімен жі- бергепдігінен алдыңғы қатарлы революцпя-піыл жұмысіпы- лар мен демократиялық пиғылдағы иителлигенция өкілдерін тасадан жасырынып келіп ашықтан-ашық, қаймығу-қорқу- сыз ұрып-соқты, өлтірді, митингіге ңатысушыларды қуып таратты, оларға оқ атты, еврей ойрандарын ұйымдастырып, орыс емес ұлттарды өршелене қуғындады.
II Дума таратылған соң, «Одақ» 2 ұйымға: III Думаны контрреволюциялық мақсаттарға пайдалануды көздеген, Пу- ришкевич бастаған «Михаил Архангел палатасьша» және бұрынғы атын сақтап, ашық террор тактикасын одан әрі жүргізген Дубровин бастағап «Орыс халқы одағына» бо- лінді. 1917 жылғы Февраль буржуазиялық-демократиялық революциясы көзінде бұл қаражүздік ұйьтмдардың екеуі де жойылды. Октябрь социалистік революциясынан кейін бұл ұйымдардың бұрынғы мүшелері Совет өкіметіие қарсы контр- рөволюциялық бүліктер мен заговорларға белсене қатыс- ты.— 5.
5 Віріккен дворяндар советі — крепостник-помещиктердің контрреволюциялық ұйьшы, 1906 жылы майда губерниялық дворяндар қоғамдары уәкілдерінің бірінші съезінде құры- лып, 1917 жылдың октябріне дейін өмір сүрді. Ұйымның бас- ты мақсаты самодержавиелік ңұрылысты, ірі помещиктік жер иеленуді және дворяндардың пұрсаттылығын қорғау болды, Біріккен дворяндар советін басқарғандар: граф А. А. Бобринский, князь Н. Ф. Касаткин-Ростовский, граф Д. А. Олсуфьөв, В. М. Пуришкевич және басқалар. Ленин Біріккен дворяндар советін «біріккен крепостниктер советі» деп атады. Біріккен дворяндар советі іс жүзінде үкіметті кре- постниктердің мүдделерін қорғауға бағытталған заң шығару шараларын жасауға мәжбүр етіп отырған жартылай үкімет органына айналды. Біріккен дворяндар советі мүшелерінің едәуір бөлегі Мемлекеттік советке және қаражүздік ұйым- дардың басшы орталық орындарына енді — 5.
6 «17 октябрь одаты» (октябристер партиясы) Россияда 1905 жылғы 17 октябрьдегі манифест жарияланғаннан кейін құ- рылды. Бұл — ірі буржуазияның және шаруашылығын ка- питалистік тұрғыда жүргізетін помещиктердің мүдделерін білдіретін және қорғайтын контрреволюциялық партия еді; ояы белгілі өнеркәсіпші және Москвадағы үйлер иесі А. И. Гучков пен ірі помеғцик М. В. Родзянко басқарды. Ок- тябристер патша үкіметінің ішкі және сыртқьт саясатын то- лық қолдап отырдьт5.
ЕСКЕРТУЛЕР
1 Сауда-өнеркәсіп партиясы — ірі капиталпстердің контррево- люциялық партиясы; 1905 жылғы 17 октябрьдегі манифест жарияланғаннан кейін Москвада ірі капиталистер: Г. А. Кре- стовников, В. П. Рябушинский және басқалар құрды. Өзін 17 октябрь манифесін жақтаушы деп жариялай отырып, партия революцияльіқ қозғалысты басу үшін күшті үкімет билігін орнатуды талап етті, ңұрылтай жиналысын шақыруға, жерді национализацпялауға, ссгіз сағаттық жұмыс күнін енгізуге және стачкалар бостандығына қарсы шықты. I Мемлекеттік дума сайлауында октябристермөн бір блокта болды. 1906 жылдың аяқ кезінде сауда-өнеркәсіп партиясы тарап і^етті, оның мүшелерінің көпшілігі «17 октябрь одағына» кірді.— 5.
8 «Бейбіт жацарту» партиясы — ірі буржуазия мен иомещик- тердің конституциялық-монархиялық ұйымы; 1906 жылы I Мемлекеттік дума таратылғаннан кейін біржола қалыптас- ты. Партия солшыл «октябристер» мен оңшыл кадеттерді бі- ріктірді. Бейбіт жаңартушылардың лидерлері П. А. Гейден, Н. Н. Львов, П. П. Рябушинский, М. А. Стахович, Е. Н. және Г. Н. Трубецкойлар, Д. Н. Шипов және басқалар болды. Өзі- нің программасы жағынан партия октябристерге жақын тұр- ды. Партияның қызметі сауда^өнеркәсіп буржуазиясының және шаруашылығын капиталистік тұрғыда жүргізетін по- мещиктердің мүдделерін қорғауға бағытталды. Ленин «бей- біт жаңарту» партиясын «бейбіт тонау партиясы» деп атады, өйткені бұл партияның қызметі «...миллиондаған «мужик адамдардың» табан ет, маңдай терімен Россияның ақсүйек дворяндарының правосын, әйтеуір бір амалын тауып сенімді- рек, өптірек, шеберірек, іш жағынап берігірек, сырт жағы- нан белгісізірек етіп қорғап қалу» (Шығармалар, 13-том, 43- бет) бағытында болды. III Мемлекеттік думада «бейбіт жа- ңарту» партиясы «демократиялық реформалар» партиясы дейтінмөн «прогрессистер» фракциясына бірікті.— 5.
э Халыцтъіі$ социалистер — усаң буржуазиялық Халықтық-со- циалистік еңбек партиясының мүшелері, бұл партия 1906 жы- лы социалист-революционерлер (эсерлер) партиясының оң қанатынан бөлініп шықты. Олар кулактардың мүдделерін білдірді, жерді помещиктерден құнын төлеп алатын ішінара национализациялауды және оны еңбек нормасы деп атала- тын норма бойынша шаруаларға бөліп беруді жаңтады. Энес- тер кадетгермен блок жасасуды жақтады. Ленин оларды ка- деттер мен эсерлер арасында ауытқып жүрген «социал-ка- деттер», «мещан оппортунистер», «эсер меныпевиктер» деп атады, бұл партияның «кадеттерден айырмашылығы өте аз, өйткені республиканы да, барлық жерді талап етуді де программадан шығарып тастап отыр» (Шығармалар толық жинағы, 14-том, 264эет) деп атап көрсетті. Партияны А. В. Пе- шехонов, Н. Ф. Аннөнский, В. А. Мякотин және басқалар бас- қарды. Февраль буржуазиялық-демократиялық революция-
ЕСКЕРТУЛЕР
441
сынан кейін халықтық социалистер партиясы трудовиктер- мен қосылды, буржуазиялық Уақытша үкіметтің қызметін белсене қолдап, оның құрамына өзінің өкілдерін жіберді. Ок- тябрь социалистік революциясынанкейін энестер Совет өкі- метіне қарсы контрреволюциялық заговорларға және қарулы қимылдарға қатысты. Шетел соғыс интервенциясы және аза- мат соғысы кезеңінде партия өзінің өмір сүруін тоқтат- ты.— 6.
10 Ецбек тобы (трудовиктер) — Россия Мемлекеттік думаларын- дағы шаруалардан және халықшылдық түсініктегі интелли- генттерден құралған ұсақ буржуазияшыл демократтар тобы. Трудовиктер фракциясы 1906 жылы апрельде I Мемлекеттік думаның шаруалар депутаттарынан құралды.
Трудовиктер барлық сословиелік және ұлттық шектеуді жою, земстволық және қалалық өзін өзі басқаруды демокра- тияландыру, Мемлекеттік дума сайлауы үшін жалпыға бір- дей сайлау правосын жүзеге асыру талабын қойды. Трудо- виктердің аграрлық программасы жерді теңгермелі түрде пайдаланудың халықшылдық принциптеріне негізделді: егер иеліктегі жер көлемі белгіленген еңбек нормасынан асса, қа- зыналық, уделдік, кабинеттік, монастырьлік, сондай-ақ жеке меншіктегі жерлерден жалпы хальгқтық ңор үйымдастыры- лады; иеліктен айрылған жеке меншіктегі жерлер үшін ақы төлеу көзделді. Кәдуілгі трудовик — шаруа,— деп көрсетті В. И. Ленин 1906 жылы, ол «монархиямен мәмлеге көлуден, буржуазиялық құрылыс шев]берінде өзінің ұлтарақтай жерін- де тыныштыққа ұмтылудан қашпайды, бірақ қазіргі уақытта оның басты күші жер үшін помещиктермен күресуге, демо- кратия үшін крепостниктік мемлекетпен күресуге жұмсалып отыр» (Шығармалар толық жинағы, 14-том, 27-бет).
Трудовиктер Мемлекеттік думада кадеттер мен социал-де- мократтардың арасында ауытқумен болды. Бұл ауытқу' сол ұсақ қожайындардың — шаруалардың таптық табиғатына байланысты еді. Әйтседе, трудовиктер шаруалар бұқарасы- ньщ өкілдері болғандықтан, большевиктер Думада патша са- модержавиесіне және кадеттерге қарсы ортақ күрес жүргізу үшін жөкелеген мәселелер жөнінде олармен келісімге келу тактикасын қолданды. 1917 жылы Еңбек тобы «халықтық со- циалистер» партиясымен бірікті, буржуазиялық Уақытша үкіметті белсене қолдады. Октйбрь социалистік революция- сынан кейін трудовиктер буржуазиялық контрреволюция жағында әрекет жасады — 6.
11 Эсерлер (социалист-революционерлер) — Россиядағы ұсақ буржуазиялық партия; 1901 жылдың аяғы — 1902 жылдың басында әр түрлі халықшылдық топтар мен үйірмелердің («Социалист-революционерлер одағы», Социалист-револю- ционерлер партиясы, т. б.) бірігуі нәтижесінде пайда болды. «Революционная Россия» газеті (1900—1905) мен «Вестник Русской Революции» журналы (1901—1905) оньщ ресми ор~
442
ЕСКЕРТУЛЕР
ганы болды. Эсорлер пролетарыат пен ұсақ моншік иесінің арасындағы таптық айырмашылықты көрмеді, шаруалардың ішіндегі таптық жіктелуді және қайшылықтарды бүркемеле- ді, пролетарпаттың революциядағы басшылық ролін жоққа шьтғарды. Эсерлердің козқарасы халықшылдық нен ревизио- низм идеяларының эклсктикалық қойыртпағы болды; Ленин- нің созімеп айтқанда, эсерлер «халықіпылдықтың жыртық- төсігін марксизмді сәнге айналған оппортунистік «сынаудың» жамауларымен» жөндеуге тырысты (Шығармалар толық жи- пағы, 11-том, 308-бет). Эсерлер самодержавиемен курестегі иегізгі әдіс ретінде уағыздаған жеке террор тактикасы ре- воліоциялық қозғалысқа үлкен кесел келтірді, бұқараны ре- волюциялық күреске ұйымдастыру ісін қиындатты.
Эсерлердің аграрлық программасы жерге жеке меншікті жоюды және оиы қауым ңарамағьтна беруді, жерді пайдала- пуда «еңбек иегізін» жәпе «тсцгермелі әдісті» қолдануды, сондай-ақ кооперацияны дамытуды көздеді. Эсерлер «жерді социализациялау» деп атаған осы программада шынында со- циалистік дейтіндей түк жоқ еді. В. И. Ленин эсерлер про- граммасын талдай келіп, ортақ жерде товар ондірісін және жеке меншік шаруашылықты сақтау капитал үстемдігін жоя алмайды, еңбекші шаруаларды қаналу мен күйзелістен құт- қара алмайды; капитализм жағдайында кооперация да ұсақ шаруалар үшін аман қалудың күралы бола алмайды, өйтке- ні ол село буржуазиясын байыту үшіи қызмөт етеді деп көр- сетті. Сонымен қатар жерді теңгермелі түрде пайдалану та- лаптарының социалистік болмағанымен, деп атап көрсетті Лөнин, тарихи прогрестік революциялық-демократиялық сипаты болды, өйткені ол талаптар реакциялы-қ помещиктік жер иеленушілікке қарсы бағытталған болатын.
Большевиктөр партиясы эсерлердің социалистер болып кө- рінуге тырысқан әрекеттерін әшкереледі, шаруаларға ыңпал жасау үшін эсерлермен табанды күрес жүргізді, олардың жеке террор жасау тактикасы жұмысшы қозғалысына зиян- ды екенін көрсетіп отырды. Сонымен бірге болыпевиктер патша өкіметіне қарсы күресте эсерлермен белгілі бір жағ- дайда уақытпіа келісім жасасудан да қашпады.
Шаруалардың таптық жағынап әр тектілігі эсерлер пар- тиясында саяси және идеялық тұрақсыздық, ұйымдық ала- уыздық, олардың либерал буржуазия мен пролетариат ара- сында үнемі ауытқуын.тудырды. Бірінші орыс революциясы жылдарының өзінде-ақ эсерлер партиясынан оның оң қана- ты бөлініп шығып, жария Халықтық социалистік еңбек партиясы (энестер) құрылдьт, ол өзіпің көзқарасы жағынан кадеттерге жақын тұрды, ал сол қанатьшан жартылай анар- хистік «максималистер» одағы қалыптасты. Столыпиндік реакция кезінде эсерлер партиясы идеялық және ұйымдық жағьшан толың күйреді. Бірінші дүни-е жүзілік соғыс жыл- дарыпда эсерлердің копшілігі социал-шовинизм позициясын- да болды.
ЕСКЕРТУЛЕР
443
1917 жылғы Февраль буржуазиялық-демократиялық рево- люциясы жеңгеннен кейіп эсерлер меныпевиктермен және кадеттермен бірге контрреволюциялық буржуазиялық-поме- щиктік Уақытша үкіметтің басты тірегі болды, ал партияның лидерлөрі (Керенский, Авксентьев, Чернов) үкімет құрамы- на кірді. Эсерлер партиясы помещиктік жер иелепупіілікті жою жөніндегі шаруалар талабын қолдаудан бас тартты, жерге помещиктік жеке меншікті саңтауды жақтады; Уақыт- ша үкіметтің эсер министрлері помещиктердің жерлерін ба- сып алған шаруаларга ңарсы жазалау отрядтарын жіберді.
1917 жылы ноябрьдің аяқ кезінде эсерлердің сол қанаты дербес солшыл эсерлер партиясын құрды. Солшыл эсерлер шаруалар бұқарасы арасында өз ықпалын сақтауға тырысып, Совет өкіметін формальды түрде таныған болды және боль- шевиктермен келісімге келді, бірақ кеп ұзамай Совет өкіме- тіне қарсы күрес жолына түсті.
Шетел соғыс интервенциясы мөн азамат соғысы жылда- рында эсерлер контрреволкщиялық қастандық жұмыс жүр- гізді, интервенттер мен ақ гвардияшыларды белсене қолда- ды, контрреволюциялың заговорларға қатысты, Совет мемле- кеті мен Коммунистік партияның ңайраткерлеріне қарсы террорлық әрекеттер ұйьтмдастырды. Азамат соғысы аяқтал- ғаннан кейін эсерлер ел ішінде және эмиграциядағы ақ гвар- дияшылар қосынында жүріп, Совет мемлекетіне қарсы дүш- пандық әрекетін тоқтатпады.— 6.
12 Ленин бұл арада революцияпың барысында жұмысшылардың қолы жеткен жеңістерді тартып алу үшін Лодзь фабрикант- тары одағы жариялаған локаутқа қарсы 1906 жылғы де- кабрь — 1907 жылғы марттағы Лодзь пролетариатының қа- һармандық күресін айтыл отыр. Лодзь фабрикаларының бі- ріндегі толқулар локаутқа сылтау болды. Жұмысшылардың «тәртіп бұзушыларды» ұстап беруден бас тартуына жауап ретінде фабриканттар әрбір бесінші жұмысшыны жұмыстан шығарамыз деп қорқытты. Жүмысшылар фабриканттардың талаптарын үзілді-кесілді қабылдамай, ереуіл жариялаған соң, фабриканттар одағы әуелі Лодзьдің ең ірі 7 фабрикасын, одан кейін барлық басқа фабрикалар мен піеберханаларды да жауып тастады. Лодзь фабриканттарының ізініпе Варшава мен Вильноның тоқыма фабрикаларының фабриканттары ло- каут жариялады. Лодзь фабриканттары жүмысіпыларға қар- сы бірлесіп күресу туралы Орталыв, өнеркәсіпті ауданның тоқыма фабриканттарымен келіс сөздер жүргізіи, заказдар- дың біразын соларға берді.
Үш айға созылған күреске 30 000 жұмысшьт қатысты. Лодзь жұмысшыларына Варшавапың, Петербургтің, Москва- ііың және басқа қалалардың жұмысшылары көмек берді. Олар локаутқа ұшыраған жүмысшыларға көмекке қаржы жпнау науқаньтн атитьт; кәсіподақ органдары Лодзь жүмыс- шътларыіта жордемге жииалган ақттга қаражаттарьг туралът
444
ЕСКЕРТУЛЕР
есептерді, ереуілшілерді қолдауға іпақырған үндеулерді жә- нө локаут туралы басқа материалдарды жариялап отырды.
Алайда Лодзь жұмысшыларының қарсыласуы аштықпөн және жазалау шараларымен басып тасталды. 1907 жылы 25 мартта «Пролетарий» газеті «Польшадан» деген бөліміндө былай деп жазды: «Лодзь локаутының жергілікті маңызы ғана болған жоқ; ол бүкіл поляк буржуазиясыньщ поляк про- летариатымен күресі болды, сөйтіп поляк пролетариатының таптық санасының жетілуіне орасан зор ықпалын тигіз- ді»,— 9.
13 П. Б. Аксельрод ұсынған және басқа меныпевиктер қолдаған «жұмысшы съезі» дейтінді шақыру идеясы әр түрлі жұмыс- шы ұйьгмдары өкілдерінің съезін шақырыи, жария «кеңей- тілгөн жұмысшы партиясының» негізін қалауда болды, оған социал-демократтар, эсерлер және анархистер кіреді. Іс жү- зінде бұл РСДРП-ны жойып, оның орнына бейпартиялық ұйым құру деген сөз еді. РСДРП V съезі «жұмысшы съезі- нің» меньшевиктік идеясын батыл айыптады және оны жақ- тап үгіт жүргізуді пролетариаттың таптық санасының жеті- луі үшін зиянды деп тапты. Большевиктермен бірге поляк және латыіп социал-демократтары да «жұмысшы съезіпе» қарсы күресті. «Жұмысшы съезінің» меныпевиктік идеясы жөніндегі сынды В. И. Лениннің мына шығармаларынан қа- раңыз: «Революциялық ортадағы тоғышарлық», «Меныпе- визмнің дағдарысы», «Интеллигенцияның үстемдігіне қарсы интеллигент жауынгерлер», «Ашуға булығыл абыржу (Жұ- мысшы съезі туралы мәселе жөнінде)», (Шығармалар толық жинағы, 14-то.м, 47—59, 162—188чбеттер; осы том, 186—190, 191—205-беттер)10.
14 Одөссаның «Освобождение труда» кітап баспасы 1907 жылы жұмысшы мәселесі жөніндегі мақалалар жинағын шығарды, оған жұмьгсшы съезін жақтап үгіт жүргізуді қолдаған «Жұ- мысшы съезі туралы мәселе жөнінде» деген мақала (қол қо- йылмйған) енгізілген болатын.— 10.
15 Бұл арада РСДРП екінші («Бүкіл россиялың бірінші») кон- ференциясы қабылдаған «Жұмысшы съезін жақтап үгіт жүр- гізудің шектері туралы мәселө жайында» деген қарар айты- лып отыр (қараңыз: «КПСС съездерінің, конференциялары- ның және Орталық Комитет пленумдарының қарарлары мөн шешімдері», 1-том, «Ңазақстан» баспасы, 1971, 206-бет).
РСДРП екінші («Бүкіл роосиялық бірінші») конференция- сы Таммерфорста 1906 жылы 3—7 (16—20) ноябрьде болып өтті. Конференцияға шешуші дауыспен 32 делегат: меныпе- виктерден — 11, бундшылдардан — 7, болыпевиктерден — 6, Польша Корольдігі мен Литва социал-демократиясынан — 5, Латыш өлкесі социал-демократиясьтнан — 3 делегат қатысты.
ЕСКЕРТУЛЕР
445
Орталық Комитеттің және Орталық Орган редакциясының мүшелері кеңесші дауыс правосымен қатысты.
Конференция мынадай күн тәртібін қабылдады: 1. Сайлау науқаны. 2. Партия съезі. 3. Жұмысшы съезі. 4. Ңаражүздік- кө және ойрандарға қарсы күрес. 5. Партизандық қимылдар.
Меньшевиктік Орталық Комитет бірқатар жалған ұйымдардың өкілдігін ұйымдастырып, конференцияда мень- іиевиктердің көішіілік болуын қамтамасыз етті. Мұның өзі конференцияға бірқатар мәселелер жөнінен меныпевиктік қарарлар қабылдатуға мүмокіндік берді. Конференцияда Пе- тербургтің, Москваның, Орталық өнеркәсіпті ауданның, По- волжьенің, поляк жәяе латыш социал-демократтарыньщ 14 делегаты болыпевиктік бағытты қорғады. II Мемлекеттік ду- маға сайлау науқаны туралы мәселе жөнінде конференция- да төрт баяндама тыңдалды. Кадеттермен блок жасасуға қар- сы большевиктік тактиканы қорғап, В. И. Ленин және Поль- ша Корольдігі мен Литва социал-демократиясының өкілі А. Варский (А. G. Варшавский) баяндамалар жасады. Кадет- термен блок жасасудың меныпевиктік тактикасын Л. Мартов және бундшыл Р. А. Абрамович қорғады.
Баяндамалар талқыланғаннан кейін конференция 14 да- уысқа қарсы 18 дауыопен (меныпевиктер мен бундшылдар) «РСДРП-ның сайлау науқанындағы тактикасы туралы» мень- піевиктік қарарды қабылдады, бұл қарарда кадеттермен блок жасасуға жол берілді. Бұл оппортунистік қарарға қарама- қарсы Ленин 14 делегаттың атынан сайлау науқанындағы болыпевиктік платформаны — «Ерекше пікірді» ұсынды, он- да жүмысшы табы партиясының ұйымдық және идеялық дербестігі қажет өкені атап көрсетілді. «Ерекше пікір» ұсақ буржуазиялық демоікратияның өкілдері ретінде трудовиктер- мен және эсерлермен ғана уақытша келісімдер жасасуға болады деп есептеді (қараңыз: Шығармалар толық жинағы, 14-том, 113—115-беттер). Ленин конференцияда Орталық Ко- митет конференцияның бекітуіне ұсынған сайлау платфор- масының меньшевиктік жоібасын сынап сөз сөйледі, оған бірқатар түзетулер енгізуді ұсынды. Большевиктердің қысы- мымен конференция сайлау платформасының жобасына түзе- тулер енгізу туралы қарар қабылдады. Конференция «ІКер- гілікті жерлердегі сайлау науқанының бірлігі туралы» қарарды Лениннің түзетуімен қоса қабылдады. Бұл түзету мвныпевиктік Орталық Комитеттің жергілікті жерлерде ка- деттермен блок жасасу тактикасын жүргізуіне шек доятын еді (қараңыз: Шығармалар толық жинағы, 14-том, 140-бет).
Ленин конференцияда партияның төтенше съезін піақыру қажеттігін қорғады. Конференция кезекті съезді 1907 жылғы 15 (28) марттан кешіктірмей іпақыруға ңаулы алды. Болыпе- виктврдің «жұмысшы съезін» жақтап үгіт жүргізуді партия тәртібін бұзушыльгқ деп есептеп, осы мәселені талқылауды талап еткеніне қарамастан, конференция бұл мәселені талқы- ламады, «Жүмьгспіы съезін жақтап үгіт жүргізудің піектері
446
ЕСКЕРТУЛЕР
туралы мәселе жөнінде» деген ымырашылдық қарар қабыл- даумен шектелді.
Ңаражүздіктер мен ойрапдарга қарсы күресу туралы жә- не партизандық қимылдар туралы мәселелер уақыттың тар- лығынан талқыланғап жоқ. Конференция Орталық Комитет- ке қарарлардың барльғқ жобалары мен ереішіе пікірлерді конференция туралы қысқаша есепте жариялауды тапсыр- ды. Алайда меньшевиктік Орталық Комитет өзінің органы «Социал-Демократта» конферөнцияның ңарарларьін ғана жа- риялап, болыпевиктердің «Ерекше пікірін» баспай қойды.
Лениннің мына мақалаларында конференцияның жұмы- сына талдау жасалып, сын айтылған: «Кадеттермен блок жа- сасу туралы» жәие «Кадеттенуші социал-демократтармен кү- рес жәнө партиялық тәртііі» (қараңыз: Шығармалар толық жинағы, 14-^гом, 122—136, 137—141-беттер)10.
16 1906 жылы сентябрьде Петербургтің әр түрлі аудандарында- ғы жұмысшыларының жиналысы болды, оида «жұмысшы съезі» туралы мәселе талқыланды. 11 дауысқа қарсы 74 да- уьіспен «жұмысшы съезінің» меньшевиктік идеясын айыпта- ған қарар қабылданды. Қарарда бейпартиялық «жұмысшы съезін» жақтап үгіт жүргізу «партия мен таптың арасында- ғы айырмашылықты бүркемелеуге, социал-демократиялық сананы пролетариаттың аз жетілген топтарының дәрежесіне дейін төмендетуге әкеп соғады» және «пролетариат ісіне тек зиянын ғана тигізе алады» деп көрсетілді. Қарар 1906 жылы 8 сентябрьде «Пролетарий» газетінің 3-номерінде жария- ланды.
Сол жылдың сентябрінде Орталық Россия социал-демокра- тиялық ұйымдарының кезекті екінші конференциясы болып өтті. Конференцияға Москваның, Москва Округтік комитеті- нің, Костроманың, Иваново-Вознесенскінің, Брянскінің, Ниж- ний Новгородтың, Тверьдің, Сормовояың, Смоленскінің, Яро- славльдің, Орелдің, Елецтің, Тверь округтік ұйымының, Во- логданың, Тамбовтың, сондай-ақ Орталық Комитеттің және «Пролетарий» газеті редакциясының өкілдері қатысты. Басқа мәселелермен бірге конференция «жұмысшы съезі» туралы мәселені талқылады. Баяндамапы «Пролетарий» редакциясының өкілі жасады. Конференция бейпартиялық «жұмысшы съезін» жақтап үгіт жүргізуді «саналы жүмыс- •шыларды өздерінің социал-демократиялық партиясын топ- тастыру және нығайту міндеттерінен алаңдататын зиянды дөмагогия» деп таныған қарарды көпшілік дауыспен қабыл- дады —10.
17 «L’Humanite» («Адамзат»)—күнделікті газет; 1904 жылы Француз социалистік партиясының органы ретінде Ж. Жо- рес негізін салған. 1905 жылы газет Россияда басталған ре- воліоцияны құттықтап, «өзінің 89-жылын жасап жатқан орыс ұлтымен» француз халқының ынтымақтас екенін білдірді.
ЕСКЕРТУЛЕР
447
Газет редакциясы орыс революциясына жәрдемге қаржы жи- науды ұйымдастырды. Бірінші дүние жүзілік соғыс жылда- рында (1914—1918) газет Француз социалистік партиясының барып тұрған оң қанатының қолында болып, шовинистік по- зиция ұстады.
1918 жылы газетті фраицуз және халықаралық-жұмысшы қозғалысьшың аса көрнекті қайраткері Марсель Кашен бас- қарып, оның саяси дпректоры болды. 1918—1920 жылдары өзінің қарулы күштерін Совет республикасымен күресуге ба- ғыттағап француз үкіметінің империалистік саясатына газст қарсы шыңты. 1920 жылдың декабрінен, Француз социалистік партиясы жікке бөлініп, Франция Коммунистік партиясы құ- рылғаннан кейін, газет Франция Коммунистік партиясының Орталық органы болды.
Екінші дүние жүзілік соғыстың басында, 1939 жылғы ав- густа француз үкіметі газетке тыйым салды, газет құпия жағдайға көшті. Францияны гитлерлік әскер оккупацияла- ған кезде (1940—1944) газет құпия түрде шықты, Франция- ны фашистік басқыншылардан азат ету жолындағы күресте ол орасан зор роль атқарды.
Соғыстан кейінгі дәуірде газет елдің ұлттық тәуелсіздігін нығайту жолында, жұмысшы табының ңимыл бірлігі жо- лында, халықтар арасында бейбітшілік пен достықты ны- ғайту жолында, демократия және әлеуметтік прогресс жо- лында талмастан күрес жүргізіп келеді.—12.
18 РСДРП төртінші (Бірігу) съезі 1906 жылғы 10—25 апрельде (23 апрель — 8 майда) Стокгольмдө болып өтті. В. И. Ленин съезд алдында, февральдың екінші жартьтсында болыпевик- тердің тактикалық платформасын — революцияның барльщ негізгі мәселелері жөніндегі съезд қарарларының жобасын әзірледі. Большевиктердің қарарлары еңбекші бұқараны са- модержавиеге жаңа революциялық тегеурін жасауға әзірле- нуге шақырдьт. Меньпіевиктер съезге өздөрінің тактикалық платформасыц ұсьтнды, опда олар іттын мәніпе келгснде ре- волюциялық күрестсп бас тартты. Съезге сайлау осы плат- формалар бойынша отті. Еісі платформаны талқылау және съезге делегаттар сайлау цауңапы екі айға жуық уақытқа со- зылды. Бұл науқапның нәтижесіиде партия ұйымдарының көпшілігі болыпевиктік платформаны жақтады.
'Съезде РСДРП-ның жергілікті 57 ұйымынан шешуші да- уыспен 112 делегат және кеңесғиі дауыспен 22 делегат бол- ды. Съезге ұлттық ұйымдардан: Полыпа Корольдігі мен Лит- ва социал-демократиясынан, Бундтан және Латыш социал- демократиялық жұмысшы партиясынан үш өкілден, Украин социал-демократиялық жұмысшы партиясы мен Финляндия жұмысшы партиясынан бір өкілден қатысты. Съезде Болгар социал-демократиялық жұмысшы партиясының өкілі де болды.
448
ЕСКЕРТУЛЕР
Болыпевик-делегаттар қатарында В. И. Ленин, В. В. Во- ровский, К. Е. Ворошилов, М. И. Калинин, Н. К. Крупская, А. В. Луначарский, Ф. А. Сергеөв (Артем), И. И. Скворцов- Степанов, И. В. Сталин, М. В. Фрунзе, G. Г. Шаумян, Е. М. Ярославский болды.
Съезде меныпевиктер көпшілік еді. Мұның себебі, бұқара- ның қарулы қимылдарын басқарған көптеген большевик- тік партия ұйьгмдары талқандалған еді, сондықтан олар өздерінің делегаттарын жібере алмады. Большевиктердің ті- регі — Орталықтан, Уралдан, Сибирьдсп, Солтүстіктен деле- гаттар тым аз келді. Елдің бұқаралық революциялық қимыл- дар болмаған өнеркәсіпті емес аудандарында сан жағынан анағұрлым үлкен ұйымдары болғандықтан меньшевиктер де- легаттарды көбірек жіберуге мүмкіндік алды.
Съезд мынадай күн тәртібін қабылдады: 1) Аграрлық про- граміманы қайта қарау; 2) Қазіргі кезең және пролетариат- тың таптық міндеттері туралы; 3) Мемлекеттік дума сай- лауының қорытындылары және Думаның өзі жөиіндегі так- тика туралы мәселе; 4) Ңарулы көтеріліс; 5) Партизандық қимылдар; 6) Революциялық уақытша үкімет және револю- циялық өзін өзі басқару; 7) Жұмысшы депутаттары Советте- ріне көзқарас; 8) Кәсіптік одақтар; 9) Шаруалар қозғалы- сына көзқарас; 10) Социал-демократиялық емес әр түрлі партиялар мен ұйымдарға көзқарас; 11) Партия программа- сындағы ұлт мәселесіне байланысты Польша үшін ерекше құрылтай жиналысын шақыру талабына көзқарас; 12) Пар- тияны ұйымдастыру; 13) Ұлттық социал-демократиялық ұй- ымдармен (Полыпа Корольдігі мен Литва социал-демократия- сы, Латыш социал-демократиялық жұмысшы партиясы, Бунд) бірігу; 14) Есеп беру; 15) Сайлау. Бірақ күн тәртібі толық тдлқыланған жоқ. Съезд мына мәселелерді ғана талқылады: 1) Аграрлық программаны қайта қарау; 2) Ағымдағы кезеңге баға беру және пролетариаттың таптық міндеттері; 3) Мөм- лекөттік думаға көзқарас; 4) Қарулы көтеріліс; 5) Партизан- дық қимылдар; 6) Үлттық социал-демократиялық партиялар- мен бірігу және 7) Партия уставы.
Съезде барлық мәселелер бойынша болыпевиктер мен меньшевиктер арасында қиян-кескі күрес болды. Ленин аг- рарлық мәселе жөнінде, қазіргі кезеңге баға беру және про- летариаттың таптық міндеттері туралы, Мемлекеттік дума- ға көзқарас туралы, қарулы кютеріліс туралы және басқа мә- селелер жөнінде баяндамалар жасады, сөз сөйледі; РСДРП уставының жобасын дайындау жөніндегі комиссияға қатьтс- ты. Съезде меныпевиктердің сан жағынан басым болуы оның шешімдерінің сипатына әсер етті. Табанды күрестен кейін съезд Мемлекеттік дума туралы, қарулы көтеріліс туралы меныпевиктік қарарларды бөкітті, меньшевиктердің аграр- лық программасын қабылдады. Буржуазиялық партияларға көзқарас туралы мәселе бойынша съезд халықаралық Амстердам конгресінің қарарын қуаттаумен іпектелді. Съезд
ЕСКЕРТУЛЕР
449
гкәоштік одақтар туралы ымырашыл қарарды және шаруа- лар қозғалысына көзқарас туралы қарарды талқылаусыз қа- былдады.
Сонымен бірге, партия бұқарасыньщ талап етуі бойынша, съезд уставтың бірінші параграфының лениндік түжырымын қабылдады, сөйтіп Мартовтың оппортунистік тұжырымын алып тастады. Демократиялық цөнтрализм туралы болыпе- виктік тұжырьтм уставңа тұңғыш рет енгізілді.
Съезде Полыпа Корольдігі мен Литва социал-демократия- сымен және Латыш социал-демократиялық жұмысшы пар- тиясымен бірігу туралы мәселе шешілді; олар РСДРП құра- мына белгілі бір территориядағы барлық ұлттардың пролета- риаты арасында жұмыс жүргізетін территорияльғқ ұйым ретінде кірді. Съезд Бундпен бірігу шарттарының жобасын да қабылдады, бірақ арнаулы қарарда пролетариаттың ұлттар бойынша ұйымдасуына үзілді-кесілді қарсылық білдірді. Ук- раин социал-демократиялық жұмысшы партиясының инициа- тивасы бойынша съезде Украин социал-демсжратиялық жұ- мысшы партиясьгмен бірігу жөнінде мәселе қойылды, бірақ оның ұсақ буржуазиялық ұлтшылдық сипатына байланысты онымен келісім жасалмады.
Съездө сайланған Орталық Комитсттің құрамына 3 боль- шөвик және 7 меньшевик енді. Орталық Орган — «Социал- Дөмократ» газетінің редакциясы меньшевиктерден ғана құ- ралды.
Съезд партия тарихына «Бірігу» съезі ретінде енді. Алайда съезде РСДРП-ның формальды түрде бірігуі ғана жүзеге асы- рылды. Іс жүзінде меныпевиктер мен болыпевиктердің революцияның аса маңызды мәселелері бойынша өз көзқа- растары, өз платформалары болды және олар шынында екі партия еді. Съездегі күрес болылевиктер мен меныпевиктер арасындағы принциггті алауыздықтардың мазмұны мен те- реңдігін партия бұқарасына ашып берді. Съездің материал- дары партия мүшелері мен саналы жұмысшылйрдың идея- лық күресті түсінуіне, большевиктердің революциялық бағы- тын айқыпырақ және тереңірек ұғынуына мүмкіндік берді.
Съезден кейін іле-шала Ленин болыпевик-делегаттардың атынан партияға үндеу жазды, онда IV съездің шепіімдеріне принциптік баға берді, меныпевиктердің оппортунизмін ә-ш- кереледі.
Ленин «РСДРП Бірігу съезі туралы баяндама (Петербург жұмысшыларына хат)» деген кітапшасында съезд жұмысы- на талдау жасады (қараңыз: Шығармалар толық жинағы, 13-том, 1—73-^беттер).—12.
19 Бунд («Литвадағы, Польша мен Россиядағы жалпы еврейлік жұмысшы одағы») 1897 жылы Вильнода еврей социал-демо- кратиялық тоіптарының құрылтай съезінде ұйымдасты; Рос- сияның батыс облыстарындағы өврей қолөнершілерінің көбі- несе жартылай пролетарлық элементтерін біріктірді. Бунд
450
ЕСКЕРТУЛЕР
РСДРП I съезінде (1898) РСДРП құрамьша «автономиялы ұйым ретінде кіреді, ол тек еврей пролетариатына қатысы бар мәселелерде ғана дербес ұйым болады» («КПСС съезде- рінің, конфереіщияларьіньщ және Орталық Комитет пленум- дарының қарарлары мен шешімдері», 1-том, «Ңазақстан» бас- пасы, 1971, 14-^бет).
Бунд Россия жұмысшы қозғалысында үлтшылдық пен се- паратизмді таратушы болды. 1901 жылы апрельде Бундтың IV съезі РСДРП I съезі белгілеген РСДРП-мен ұйымдық қа- тынастарды өзгерту жөнінде қаулы алды. Съезд өзінің қара- рында: ол РСДРП-ны ұлттық ұйымдардың федерациялық бірігуі деп қарайды, сондықтан Бунд оған федерациялық бөлік ретінде кіруі керек деп мәлімдеді.
РСДРП II съезінде, Бундтың оны өврей пролетариатының бірден-бір екілі деп тану туралы талабы қабылданбағаннан кейін, Бунд партиядан шықты. 1906 жылы, партияның IV (Бі- рігу) съезінің шешімі негізінде, Бунд РСДРП құрамына қай- тадан кірді.
РСДРП ішінде бундшылдар үнемі партияның оппортунис- тік ңанатын («экономистерді», меныпевиктерді, жойымпаз- дарды) қолдап отырды, большевиктерге және болыпевизмге қарсы күрес жүргізді. Үлттардың өзін өзі билеу правосы жө- ніндегі большевиктердің программалық талабына Бунд мә- дени-ұлттық автономия құру талабын қарсы қойды.
Столыпип реакциясы жылдарында Бунд жойымпаздық по- зиция ұстады, антипартиялық Август блогын құруға белсене қатысты. 1914—1918 жылдардағы бірінші дүние жүзілік соғыс кезінде бундшылдар социал-шовинизм позициясында болды. 1917 жылы Бунд буржуазиялық Уақытша үкіметті қолдады, Октябрь социалистік революциясының жаулары жағында кү- рөсті. Шетел соғыс интервенциясы мен азамат соғысы жыл- дарында Бундтың басшылары контрреволіоциялық күштер- мен тізе қосты. Осымен бірге Бундтың қатардағы мүшелері арасында Совет өкіметімеи ынтымақтасуды жақтаған бетбұ- рыс аңгарыла бастады. 1921 жьтлтя мартта Бунд озін озі жой- ды, опьтц мүшелерініц бір болсгі жалггы псгізде РКП(б) қа- тарыпа цабылдапды.—12.
20 Латыш социал-демократиялыц жумысшы партиясы 1904 жы- . лы июньде партияның I съезіиде құрылды. 1905 жылы июнь- . де Латыш социал-демократиялық жұмысшы партиясының II съезінде партияның программасы қабылданды. 1905—1907 жылдарда Латыш социал-демократиялық жұмысшы партия- сы жұмысшылардың революциялық ңимылына басшылық етті. Ленин «революция кезінде латыш пролетариаты мен ла- тыш социал-демократпясы самодержавиеге және ескі құры- лыстың барлық күштеріие қарсы күресте алдыңғы қатарда- ғы, аса маңызды орындардың бірінде болды» (Шығармалар, 16-том, 273-бет) деп көрсетті.
ЕСКЕРТУЛЕР
451
IV (Бірігу) съезде (1906) террпториялық үйым рстіндө РСДРП құрамына кірді. Съездеи кейін Латылі өлкесінің со- циал-демократиясы деп аталды.—12.
21 Польша Корольдігі мен Литва социал-демократиясъі (ПКмЛСД) — поляк жұмысшы табының револіоциялық пар- тиясы, 1893 жылы әуелі Польша Корольдігі социал-демокра- тиясы ретінде, ал 1900 жылғы августан, Полыпа Корольдігі мен Литва социал-демократиялық ұйымдарының съезінен ке- йін, осы съезде поляк социал-демократтары мен Литва со- циал-демократтарыныв; бір бөлегі қосылғаннан кейін, Поль- ша Корольдігі мен Литва социал-демократиясы (ПКмЛСД) деп атала бастады. Поляк жұмысшы қозғалысын орыс жұ- мысшы қозғалысымен ынтымақтасуға бағыттап отыру және ұлтшылдықпен күресу партияның сіңірген қызметі болып табылады.
1905—1907 жылдардағы революция кезеңінде Полыпа Ко- рольдігі мен Литва социал-демократиясы болыпевиктік пар- тияның ұрандарына үндес ұрандар көтеріп күреске шықты, либерал буржуазия жөнінде ымырасыз позиция ұстады. Сонымен бірге Польша Корольдігі мен Литва социал-демо- кратиясының бірқатар қателері де болды, ол социалистік революцияның лениндік теориясын түсінбеді, партияның демократиялық революциядағы басшылық ролін ұқпады, жұмысшы табының одақтасы ретіндегі шаруалардың ролін және ұлт-азаттық ңозғалыстың маңызын жете бағаламады. В. И. Лонин Полыпа Корольдігі мен Литва социал-демокра- тиясының қате көзқарастарын сьтнай отырып, сонымен біргө Полыпаныц революциялық қозғалысы алдыпдағы оның қыз- метін де атап көрсетті. Ол поляк социал-демократтары «Полылада бірінші рет таза пролетарлық партия курды, по- ляк және орыс жұмысшысының өздерінің таптыд күресінде өте тығыз одак, жасауының орасан зор маңызды прияципін жарияладът» (ПІығармалар, 20-том, 448нбет) деп атап көрсетті. РСДРП IV (Бірігу) съезінде Полыпа Корольдігі мен Литва социал-демократиясы территориялық ұйым ретінде РСДРП құрамына қабылданды.
Польша Корольдігі мен Литва социал-демократиясы ¥лы Октябрь социалистік революциясын құттықтады және Поль- шада пролетарлық революцияның жеңісі жолында күресті өрістетті. 1918 жылы декабрьдегі Бірігу съезінде екі пар- тия — Полыпа Корольдігі мен Литва социал-демократиясы жәнө Поляк социалистік партиясы-«солтпылдар» бірігіп, Польша Коммуиистік жұмысшы партиясы болып ұйымдас- ты.—12.
22 Бұл арада РСДРП Петербург ұйымьтның жалпы ңалалық жә- пе губерниялық копференциясында меныпевиктер жасаған жікке бөлінушілік айтылып отыр; бұл конференция Териоки- де 1907 жылы 6 (19) январьда өтті. Конференцияға шешуші
452
ЕСКЕРТУЛЕР
дауыспен 70 делегат (42 болыпевик, 28 меныпевик) қатысты. Кеңесші дауыспен меньшевиктік Ортальгқ Комитет пен Ор- талық Органнан 4 өкіл, РСДРП Петербург комитеті мен болЬ' шевиктік «Пролетарий» газеті редакциясынан бір өкілден және басқалар болды. Мандаттарды тексергенде, негізінен меньшевиктер өткен кейбір кіші аудандарда Петербург ко- митетінің конференцияға делегаттар сайлау міндетті түрде кадеттермен келісім жасау қажет пе, жоқ па деген мәселені партия мүшелері талқылаған соң өткізілуін талап еткен қау- лысы бұзылған болып шықты. Конференция мұндай мандат- тарды күшінде емес деп тапты. Конференция Орталық Ко- митет өкілінің конференцияны сайлау округтерінің санына лайықтап екіге (қалалық және губерниялық) бөлу жөніндегі ұсынысьін көпшілік дауыспен қабылдамай тастады, өйткені бұл ұсыныс конференцияда әдейі меныпевиктердің көпшілік болуын қамтамасыз етуге бағытталған еді. Меныпевиктер революциялық социал-демократиямен ажырасып, кадеттер- мен момлеге келу үшін бұл шешімдерді сылтау ретінде пай- даланды; олар конференциядан кетіп қалды, сөйтіп осы ар- ңылы сайлау қарсаңында Петербург ұйымын жікке бөлді.
Қалған делегаттар конференцияның жұмысын жалғасты- ра беруге қаулы етті. Дума сайлауындағы сайлау келісімдері туралы мәселе жөнінде Ленин баяндама жасады. Баяндама- ны талқылағаннан кейін конференция РСДРП екінші («Бү- кіл россиялық бірінші») конференциясында болыпевиктер ұсынған «Ерекше пікірді» бекітті (қараңыз: В. И. Ленин. ПІығармалар толық жинағы, 14-том, 113—Иб^беттер). Кон- ференция кадеттермен блок жасасуды қабылдамай тастады, егер эсерлер мен трудовиктер кадеттермен қандай болсын бірігуден бас тартатын болса, оларға сайлау кезінде келісім жасасуды ұсынуға шешім қабылдады.
Петербург конференциясының жұмьгсын Ленин «Социал- демоякратия және Дума сайлауы», ««Есалаңның төрелігін тьщдар болсаң...» (Социал-демократ публицистің заметкала- рынан)» деген кітапшаларында, «Жұмысшы партиясының Петербургтегі сайлау науқаны», «Социал-демократияның Пе- тербургтегі сайлау науқаны», «31 меньшевиктің наразылы- ғы» деген және басқа мақалаларында (қараңыз: Шығарма- лар толық жинағы, 14-том, 271—297, 298—318, 264—270, 319— 328, 334—338^беттер) егжей-тегжейлі баяндаған.—13.
23 Әңгіме Петербургте 1906 жылы декабрьдің аяғында (1907 жы- лы январьдың басында) өткен, сайлау келісімдері туралы мә- селө жөніндегі информациялың кеңес туралы болып отыр. Кеңеске кадеттердің, эсерлердің, халықтық социалистердің, трудовиктердің өкілдері, РСДРП Орталық Комитетінің өкі- лі — меныпевик Ф. И. Дан қатысты. Мұнымен бірге кеңесте буржуазиялық партиялардың сайлау келісімдері жөнінде жа- саған ұсыныстары туралы хабар беріп тұру мақсатымен РСДРП Петербург комитетінің екі өкілі болды. 1907 жылы
ЕСКЕРТУЛЕР
453
январьдың аяғында (февральдың басыида) откеп, Пстербург ұйымының 234 мүшесі қатыоқан Петсрбургтің аудандык, большевик-ңызметкерлерінің жиналысы Данпыц буржуазия- лық партиялардың өкілдері алдында сөйлеген сөзіп «ІІетер- бург социал-демократиялыц уйымында осы бағытта істел- мекші жікке бөлінушілікті жасауға уэде беру» («Пролета- рий», № 13, 11 февраль, 1907 ж.) деп бағалады — 13.
24 «Речъ» («Тіл») — күнделікті газет, кадеттер партиясыпыц ортальгқ органы; 1906 жылғы 23 февральдан (8 марттан) Пе- тербургте іс жүзінде П. Н. Милюков пен И. В. Гессеннің ре- дакциясымен, М. М. Винавердің, П. Д. Долгоруковтың, П. Б. Струвенің және басқалардың белсене қатысуымен шы- ғып тұрды. Газетті 1917 жылы 26 октябрьде (8 иоябрьде) Петроград Советі жаиындағы Әскери-револіоциялық комитет жауып тастады. 1918 жылғы авгусқа дейін «Наша Речь», «Свободная Речь», «Век», «Новая Речь», «Hain Век» деген ат- тармен шығып келді.—14.
25 «Товарищ» («Жолдас») —буржуазиялық күнделікті газет; 1906 жылғы 15 (28) марттан 1907 жылғы 30 декабрьгө (1908 ж. 12 январьға) дейін Петербургте шығып тұрды. Га- зет формальды түрде ешбір партияның органы болып санал- мады, ал іс жүзінде солшыл кадеттердің органы болды. Га- зетке С. Н. Прокопович пен Е. Д. Кускова белсене ат салыс- ты. Газетке меньшевиктер дө қатысып тұрды.
Социалист-мильеранистер — социал-демократиядағы оппор- тунистік ағымның — мильеранизмнің өкілдері; бұл ағым 1899 жылы Францияның реаокциялық буржуазиялық үкіметі- нің құрамына кіріп, сауда мипистрі болып істеп, үкіметтің халыққа қарсы саясатын қолдаған француз социалист-рефор- мисі Мильеранның есімімен аталған. Мильеранның буржуа- зиялық үкіметке кіруі социал-демократияның оппортунист лидерлерінің буржуазиямен таптық ынтымақ жасау саяса- тының айқын белгісі, олардыц революциялық күрестен бас тартуы, еңбекші таптардың мүдделеріп сатып кетуі болды. Мильеранизмді ревизионизм және ренегаттық ретінде сипат- тай келіп, Ленин социал-реформистер буржуазиялық үкімет- ке кіре отырыи, дереу жалған тұлғаларға, капитали-стер үшін пердеге, бүл үкіметтің бұқараны алдау құралыиа айналды деп көрсетті.— 14.
20 «Страна» («Ел»)—күнделікті газет, демократиялық рефор- малар партиясының органы; 1906 жылғы 19 февральдан (4 марттан) 1907 жылға дейін Петербургте шығып тұрды.
Демократиялъіц реформалар партиясы — 1906 жылдың ба- сьтида I Мемлекоттік дума сайлауы кезіндс кадеттер ирограм- масын тьтм солшыл деп сапагаи элементтсрдеп құрылғаи лп- 16 15-том
454
ЕСКЕРТУЛЕР
боралдыц-мопархиялық партия. Партляпың бас.шылығьтпа К. К. Арсеньөв, И. И. Иванюков, М. М. Ковалевский, В. Д. Кузьміш-Караваев, Л. G. Посников лсәие басқалар белсе- не ат салысты. 1907 жылдьтц аяғыиа тамая партия өмір сү- руін тоқтатты.—14.
27 «Новое Время» («Жаңа Заман»)—күнделікті газет; 1868 жылдан 1917 жылға дейіп Петербургте шығып тұрды; газет түрлі бастырушылардың ңолынан өтіп, өзінің саяси бағытын талай рет өзгертті. Бастапқы кезде баяу-либералдық бағыт ұстаған газет 1876 жылы А. G. Суворин бастырушысы болған- нан кейін реакцияшыл дворяндық және чиновниктік-бюро- краттық топтардың органына айналды. 1905 жылдан — қара- жүздіктердің оргапы. Февраль буржуазиялық-демократиялық революциясыиан кейіп газет буржуазиялық Уақытша үкі- меттің контрреволюциялық саясатын қолдап, болыпевиктер- ге өршелене жала жапты. 1917 жылы 26 октябрьде (8 иоябрь- де) Петроград Советі жанындағы Әскери-революциялық ко- митет жауьгп тастады. В. И. Ленин «Новое Времяны» сатқын газеттердің үлгісі деп атады. ««Нововремяшылдық» дегені- міз,— деп жазды ол,— шегінупіілік, ренегаттық, жағьтмпаз- дық деген түсініктермен бір мағыналы сөз болды» (Шығар- малар, 18-том, 276-бет).—15.
28 Эсерлердің, трудовиктердің, халықтық социалистердің және меньшевиктердің өкілдерімен кадеттердің конференциясы 1907 жылы 18 (31) январьда Петербургте өтті. Меньшевиктер алты орыннан үш орыпды ұсақ буржуазиялың блокқа беру туралы кадеттермен осы конфсренцияда саудаласты, оған бе- рілген бағаны В. И. Лениннің мына мақалаларынан қараңыз: «Бір сатыдан бір саты», «Петербургтегі сайлау және 31 мень- піевиктің екіжүзділігі» (Шығармалар толық жинағы, 14-том, 329-333, 339—351-беттер) — 15.
29 «Екінші Мемлекеттік думаныц ашылуы» дегеп мақала 1907 жылы 20 февральда «Новый Луч» газстініц 1-помсрінің бас мақаласы ретінде жарияландьт.
«Новый Луч» («Жаңа Сәуле») — большевиктік күнделікті саяси жәпе әдёби газет; 1907 жылғы 20 февральдан 27 фев- ральға (5 марттаи 12 мартңа) дсйін Петербургте В. И. Ленин- иің редакциясымеп шығып тұрды. Газет слдің саяси өмірін, жұмыспіы ңозғалысын кеңінөн жазды; меныпевиктердің оппортунистік саясатын қатты сыпады, сондай-ақ либерал буржуазияньщ коптрреволюцияшылдығын және ұсақ бур- жуазиялық партиялардың тартыншақтығы мен солқылдақты- ғын әшкерелеп отырды. Газеттің барлық номерлерінде дерлік Ленинніц мақалалары басылды. «Новый Лучтың» 1907 жылғы 25 және 27 февральдагы 6 жәпе 7-номерлершде партияның бе- сінші съезіие арналғап қарарлардың больтііевиктік жобалары жариялаиды.
ЕСКЕРТУЛЕР
455
Газотке В. В. Воровский, М. Горький, А. В. Лупачарский, М. Н. Лядов, М. С. Ольмпнский, М. II. Покровский, И. И. Скворцов-Степанов, А. Г. ПІлихтер жәпө басқалар да қатысты. Патша үкіметі 7-померіиен кейін газетті жауып, оның шығарушысына қарсы сот ісін қозғады — 20.
30 II Мемлекеттік дума 1907 жылы 20 февральда (5 мартта) жи- налды. Дума сайлауы төте, тең сайлау емос-ті және әскери- дала соттары мен қудалау жағдайында өтті. Осыған қа- рамастан, екінші Дума бірінші Думаға қарағанда құрамы жағынан солшылдау болды. Мұның сёбебі мынада еді: бірін- піі Дума кезіндегіге қарағанда партиялар неғұрлым айқын және күрт ажырасты, бұқараның таптық санасы өсті, сондай- ақ болыпевиктер сайлауға қатысты.
Думаньтң құрамы ұшқары вартиялардың: бір жағынан, со- циал-демократтар меп халықшылдың товтардың, екінвгі жа- ғынан, кадеттердің есебінен оңшылдардың күпіейгенін дә- лелдеді. II Мемлекеттік дума мүшелерінің саяси топтар бо- йынша бөлінуі мыиадай болды: оңшылдар, яғни мояархистер мен октябристер— 54, кадеттер мен оларға жақындар — 99, националдар — 76, партияда жоқтар — 50, казактар топтары— 17, халықтың социалистер — 16, эсерлер — 37, трудовиктер — 104, социал-демократтар — 65. Алайда қүрамы жағыиан ана- ғұрлым солшылдау екінвіі Дума, революция қайтып бара жатқапдықтан, бірінші Думадан гөрі әлсіздеу болды.
II Мемлекеттік думадағы оңтвыл партиялар барлык, мәсе- лелер бойынша самодержавиелік үкіметтің саясатын сөзсіз қолдап отырды. Екінші Думаға дейін өздерінің контрреволю- цияшылдығын біржола көрсеткен кадеттер самодержавиемен мәмлеге келу позицпясын үстады.
II Мемлскоттік дұмадағы сотцтал-демократиялық фракция- да меныпевиктер басым болды. Кадеттермен блок құруды жақтаған және халықта конституциялық жалған үміттерді ■туғызуды қолдаған меиыпевиктердің оппортуяистік тактика- сы фракцияның қызметіне әсер етвей ңалған жоқ. Ленип Ду- мадағы социал-демократиялық фратщияның қателіктерін қат- ты сьтнадьт, Россия социал-демотфатиястлпыц көпптілігі мен отіьтң Думадағы окілдеріпің көзқарастары арасътндағьт сәйкес- сіздікті көрсетті. Болыпевиктер Думаны патттта окіметія және контрреволюцияшыл буржуазияның сатқьшдық роліп әшке- релеу үшін, партияның революциялық программасын жария- лау және насихаттау үшін, шаруаларды либералдардың ык- палынан босатып алып, Думада жүмысшы табы мен шаруа- лар өкілдерінің революциялық блогын қүру үіпін трибуна есебінде пайдаланды. Большевиктердің ұстаған бағыты вар- ламенттік мекемелердегі вролетариат өкілдеріпің іс-әрекетін- дегі жаңа, революштялтлқ-маркстік бағыт еді. Ал меиыпевик- тер Думада кадеттерді қолдаудьтң о-ппортупистік тактикасын жүргізді. «I және II Думаның куллі тарихын,— деп жазды көйіннен Лөнин,— лвгбералдардың шаруалармен және соци- 16*
456
ЕСКЕРТУЛЕР
ал-демократтармен алысқан күресі лық толтырып отыр. Боль- шевизм мен меньшевизмиің күресі, либералдарды қолдау жо- лындағы күрес ретінде, либералдардың шаруаларға жүргіз- ген гегемониясын құлату жолындағы күрес ретінде, осы та- рихпен тығыз байланысты» (Шығармалар, 16-том, 400-бет).
Бірінші Думадағы сияқты, екінші Мемлекеттік думада да талқыланған басты мәселе аграрлы^ мәселе болды. Дума өзі- нің мәжілістерінде басқа мәселелермеп бірге бюджетті, ашар- шылыққа ұшырағандар мен жұмьюсыздарға көмек көрсету мәселелерін, амнистия туралы мәселені талқылады.
Революцияның күші жеткіліксіз екені анықталған кезде патша үкіметі Думаны қуып таратуды ұйғарды. П. А. Сто- лыпин патша охранкасының жәрдөмімен Думадағы социал- демократиялық фракцияға ол социал-демократиялық жауын- герлік ұйыммен және социал-демократиялық әскери ұйым- мен байланысты, мемлекетке қарсы заговор әзірлеп жатыр деген айып тағып, арандатушылық әрекет жасады. 1 (14) июньде Столыпин Думаның жабьтқ мәжілісінде бүкіл социал- демократиялык, фракцияны Думадан дереу аластауды және социал-демократтардың 16 депутатын тұтқынға алуға Дума- ның келісім беруін талап етті. Кадеттер социал-демократия- лық фракцияның басшыларын тұтқындауға келісім берді, ал фракцияның қалған мүшелері туралы мәселені Думаның ко- миссиясына тапсыруды ұсынды. Бұл — Думаны қуып тарату- ға және сайлау жүйесіи өзгертуге сылтау болды. 1907 жылы 3 (16) июньге қарағаи түні Думадағы социал-демократиялық фраікция тұтқынға алынды, ал 3 (16) иіопьде патшаның ука- зымен II Мемлекеттік дума таратылды. Мұпымен бірге жа- ңа сайлау заңы шығарылды, заң III Думада помещиктер мен ірі буржуазияның толық көпшілік болуын қамтамасыз етті. 1907 жылғы 3 июнь елдің тарихына контрреволюциялың төң- керіс күні ретінде кірді. II Мемлекеттік думаны ңуып та- рату мейлінше қатал реакция кезсңінің басталғанын көрсет- ті.— 20.
31 Сенат тусініктемелері — Мсмлекстті-к дума сайлауы туралы 1905 жылгы 11 (24) декабрьдегі заңпың түсініктемелері; бұл түсініктемелерді II Дума сайлауы алдында Үкіметтік сенат ліығарды. Сенат бұл түсініктемелері арқылы жұмысшылар- дан, шаруалардан және орыс емес ұлттардьщ өкілдерінен ха- лықтың жаңа топтарын сайлау праволарынан айырды. В. И. Ленин бұл түсініктемелерді ««конституцияның мәнін» столыпиндік тұрғыдан ғажап түсіндірулер» деп атады — 23.
32 «Екінші Дума және пролетариаттъщ міндеттері» деген мақа- ла 1907 жьтлы 23 февральда «Рабочий» газетінін; 2-номерінде жарияланды.
«Рабочий» («Жұмысшы») —болыпевиктік құпия газет, Пе- тербург қаласы Выборг және Петербург аудандарының
ЕСКЕРТУЛЕР
457
РСДРП кіші аудандық ұйымдарыныц оргапы. Газет РСДРП Пөтербург комитетінің шешімімен көишілікке ариалған бұ- ңаралық орган ретінде 1907 жылғы 13 (26) февральдан бас- тап шығарылды. 1907 жылдың апрелінен газетті шығаруга РСДРП Петербург комитеті жанындағы жауынгерлік ұйым қатысты. Газетке В. И. Ленин, Е. М. Ярославский және бас- қалар жазып түрды. 1907 жылы июньнің басында газеттің баспаханасын поліщля талқандап кетті, сөйтіп газеттің шы- ғуы тоқтады — 27.
33 1905 жылы 9 январьда Петербургтің 140 мыңпан астам жұ- мысшысы патшаға петиция тапсыру үшін қолдарыпа иконалар мен құдай суреттерін ұстап, бейбіт шеру тартып, Ңысқы сарайға дарай беттеді. 1905 жылы 3 (16) январьда Пу- тилов заводында бастальш, 7 (20) январьға қарай жаппай стачкаға айналған Петербург жұмысшыларының стачкасына байланысты бұл шеруді охранканың жасырын агенті свя- щенник Гапон ұйымдастырған еді. Болыпевиктер шерудің ұйымдастырылуына бөгет жасай алмады. Олар Гапонның арамза әрекетін әшкореледі және патша жұмысшыларды қанға бояп жазалауы мүмкін деп сскертті. Жұмысіиылар жиналыстарына қатысқан большевиктердіц ықпалымен пе- тицияға саяси амнистия, саяси бостандық, министрлердің халық алдындағы жауапкершілігі, барлық жұрттың заң ал- дында теңдігі, еңбектің капиталға қарсы күрес бостандығы, ождан бостандығы, сегіз сағаттыд жұмыс күні талаптары және социал-демократиялык, программаның талаптарына сәй- кес келетін басда бірқатар талаптар енгізілді.
Большевиктердің сақтандыруы дұрыс болып шықты. Әйел- дерін, балаларын ерткен жұмысшылардың қарусыз шеруін патшаның бұйрығы бойынша әскерлер мылтықтан оқ жау- дырып, қылышпен, қамшымен қарсы алды. Мьщнан астам адам өлді, бес мыңға жуық адам жараланды. Қанды жексен- бі деп аталған 9 январь — 1905 жылғы революцияның баста- луына түрткі болды. Ңысқы сарай алдындағы атқылауға жа- уап ретінде Петербург жұмысшылары баррикадалар жасауға кірісті. 10 (23) январьда Петербургте жұмысшылардың әс- керлермен қарулы қадтығыстары болып жатты. Бүкіл елде наразылық стачкалары болып өтті: 10 (23) январьда Москва- да жаппай ереуіл басталды; 13 (26) январьда Ригада жұмыс- іпылар стачка жариялап, саяси демонстрацияға ілықты; 14 (27) январьда Варшавада, 18 (31) январьда Тифлисте жап- пай ереуіл басталды. 1905 жылы январьда барлығы 440 мың жұмысшы, яғни мүның алдындағы он жыл шііндегіден көп жұмысшы ереуіл жасады.
1905 жылғы 9 январь Оіқиғаларына В. И. Лениннің берген бағасын «Россияда революцияныц басталуы», «Рөволюдия күндері» деген (Шығармалар толық жинағы, 9-том, 215—219, 221—246-€еттер) және басқа мақалалардан дараңыз,— 28,
458
ЕСКЕРТУЛЕР
34 Букіл россиялыу октябръ стачкасъі— Россияда 1905 жылы октябрьде болған жаппай саяси стачка; ол 1905—1907 жыл- дардағы революцияның аса маңызды кезеңдерінің бірі болды. Стачка пролетариаттьщ 1905 жылгы революциялық күресі- нің бұған дөйінгі бүкіл барысында әзірленді. Москва қала- сының аса ірі кәсіпорыидарының бәрін қамтыған сентябрь стачкалары Бүкіл россиялық октябрь стачкасының прологы болды. 6 (19) октябрьде Қазан, Ярославль және Курск темір жолдарыиың болыпевиктік ұйымдары өкілдерінің жиналы- сы большевііктердіц Москва комитетіиің нұсқауына сәйкес 7 (20) октябрьде темір жолшылардың ереуілін бастауға қау- лы етті. Коп кешікпей өреуіл елдің барльгқ темір жолдарын, почта мен телеграфты, фабрикалар мен заводтарды қамтыды. Стачка бүкіл россиялық стачкаға айналды; ереуілші жұмыс- шыларга үсақ қызметшілер, студенттер, адвокаттар, дәрігер- лер жәяе басқалар қосылды. Стачкаға Россияның түрлі ұлттарының жұмысшылары қатысты. «Букіл россиялыу са- яси стачка — деп жазды Ленин — бұл жолы шынында да бүкіл елді қамтыды, ең езілген, ең алдыңғы қатарлы таптың ерлік өрлеуіне қарғыс атқан Россия «империясының» барлыу ха- лыцтарын біріктірді» (Шығармалар толық жинағы, 12-том, 2-бет). Стачкашылар саны екі миллион адамнан асты. Ок- тябрь стачкасы самодержавиені құлату, Булыгин Думасына белоенді бойкот жариялау, ңұрылтай жиналысын шақыру және дөмократиялық республика орнату ұрандарымен өтті. Стачка кезінде ксйде полициямен және әскермен қарулы қақтығыстарға ұласқан бұқаралық митингілер мен демон- страциялар болып жатты. Бүкіл россиялық октябрь стачка- сының барысында елдің көптеген қалаларында жұмысшы де- путаттарының Советтері пайда болды. Жұмысшы табының революциялық творчествосы тудырған Советтер алғашқы кез- де экономикалың және саяси стачкаларға басшылық ету үшін қүрылды; күрестід барысында олар көтерілісті әзірлеу органдарына айнальш, жаңа өкіметтің бастамасы болды. Со- веттердің құрылуы жұмыошы табының аса ұлы тарихи же- ңісі болды.
Революциялық қозғалыстың қарқыныиан үрейі ұшқан патша үкіметі 17 (30) октябрьде машгфест жариялап, «азаматтьтқ бостандықтар» беругс, «заң шығаратын» Дума шақыруға уәде етті. Болыпевиктер патша манифесінің жал- ғандығын батыл әшкерелеп, жұмысшыларды күресті жүргізе беруге шақырды. Ал дәл сол кезде меныпевиктер мен эсерлер манифестің жариялануын қанағаттанғандықпен қарсы алып, стачканың тоқтатьтлуын талап етті. Манифест жарияланған- нан кейін буржуазия тарапыиая қолдау тапңан патша үкі- меті меяьшевиктер мөя эсерлердің сатқындығын пайдалана отырып, революцияға қарсы батыл шабуылға шықты. Елде ойрандар меи арандатушылың әрекеттер өріс алды. Барлың контрреволюциялық күштер шабуылға шыққан соң ереуіл ңозғалысы біртіндеп бәсеңдөй бастады, Қалыптасқан жағ-
ЕСКЕРТУЛЕР
459
дайды ескере отырып, РСДРІІ Москва жалпы қалалық пар- тия конференциясы 22 октябрьде (4 ноябрьде) жаппай стач- каны тоқтатуға және неғұрлым крлайлы кезеңде қимыл жа- сап, оны қарулы көтерілісже ұластыру үшін жаңадан жап- пай стачка әзірлеуге кірісу жөнінде шешім қабылдады.
Бүкіл россиялық октябрь стачкасы жұмысшы табыньщ кү- шін, оиың саяси санасының өскенін көрсетті, ол деревняда, армия мел флотта революциялық күрестің өрістеуіне қозғау салды, пролетариатты қарулы көтеріліске таяп әкелді.— 28,
35 Әңгіме 1905 жылғы декабрьдегі Москвадағы қарулы көтеріліс жайында болып отыр. Болыпевиктердің Москва жалпы қала- лық конференциясы жұмысліылардың ниетіи білдіре оты- рып, 1905 жылғы 5 (18) декабрьде жаппай ереуіл жариялау- ды және қарулы күрес бастаудъі ұйғарды. Москва Советіпің піақыруы бойыніпа 7 (20) дөкабрьде жаппай саяси ереуіл басталды. Алғашқы екі күнде Москвада 150 мыңнан астам адам ереуілге шықты. Заводтар мен фабрикаларда көп адам қатысқан митингілер, көшелердо демолстрациялар өткізілді. Казактармен және полициямел қақтығыс басталды. Күшін шұғыл жинақтап, өкімет шабуылға шықты. Өкіметтің іс-қи- мылына пролетариат баррикадалар тұрғызумен жауап берді. 10 (23) декабрьде стачка қарулы көтеріліске ұласты. Пресня, Замо(жворечье, Рогожск-Симонов ауданы және Ңазан темір жолы ауданы көтерілістің орталықтарына айналды. Күрес тоғыз күлге созылды. Прессля котерілістің басты қамалы, оның орталығы болды; Москваның таңдаулы жауынгер жұ- мысшы жасақтары осында шоғырланды. Москва жұмысшы- лары жанқиярлықпен шайқасты, бірақ көтерілісшілердің қарулы күрестен әлі тәжірибесі жақ еді, қажетті кару-жарақ жетіспеді, әскерлермен айтарлықтай байланыс жасалмады. Делабрьдің бас кезінде Москва гарнизоны қобалжи бастап еді, бірақ патша үкіметі опы өз жағына тартып алды. Петер- бург пен Москваны байланыстырған темір жол үкіметтің қо- лында қалды. Меньшевиктер бастаған Петербург Советі кө- теріліске қарсы болды. Москва көтерілісі жалпы россиялық көтеріліске ұласпады. Көтеріліске басшылық бұқараның сти- хиялы түрде өскен қозғалысынал жалпы алғанда кейін қалып қойды. Көтерілістің бас кезілдө большевиктердің Москва ко- митетіпің басшы қызметкерлері тұтқынға алынған болатыл. Жалпы москвалық көтеріліс жекелегел аудандардың котері- лісіне айналды. Күрестің барысыпда шабуыл тактикасы емес, қорғаныс тактикасы қолдалылды. Мельшевиктер мен эсерлер қарулы күресті тоқтатуды талап етіп, соғыс ңимылдарының өрістетілуше жол бермеді. Мепьліевиктер мен эсерлердің Tise бүгушілік позициясы көтерілісті жеңіліске үілырауға әкеліп соқтырды. Патша үкіметі Москваға Петербургтел, Тверьдеп жәпе Батыс өлкеден әскер әкелді. 17 (30) декабрь- де Преспяға шабуыл басталды, ол қанға боялды. Москва пар- тия комитеті мел Москва Совөті революцлялық күштерді
460
ЕСКЕРТУЛЕР
сақтап қалу үшін және болашақ күрестерге дайындалу үшін 1905 жылғы 19 декабрьде (1906 жылғы 1 январьда) қарулы қарсыласуды тоқтату жөнінде шешім қабылдады. Москва- ның ізінше 1905 жылдың декабрінде және 1906 жылдың январында көтеріліс басқа бірқатар жерлерде: Нижний Нов- городта, Дондағы Ростовта, Новороссийскіде, Донбасста, Екатеринославта, Пермьде (Мотовилихада), Уфада, Краснояр- скіде, Читада қыза түсті. Закавказьеде, Польшада, Прибалти- када, Финляндияда ірі қарулы көтерілістер болып отті, Бірақ бұл бытыраңқы көтерілістердің бәрін патша үкіметі аяусыз басып отырды. Декабрь қарулы көтерілісі революцияның жо- ғары өрлеуінің шыңы болды.
Большевиктер мен меныиевиктер көтерілісті әр тұрғыдан мүлде өзгеіпе бағалады. Меіныпевиктер қарулы көтеріліске шыққан Россия пролетариатының ерлік күресін айыптады. «Ңолға қару алмау керек еді»,— деп мәлімдеді Плеханов. Ңарулы күрес арқылы ғана революцияның жеңіске жете алатыыын бұқараға түсіндіре отырып, қайта қаруды қолға анағұрлым батылырақ алу керек еді, деді большевиктер. Декабрь қарулы көтерілісінің маңызын жоғары бағалай ке- ліп, Ленин: халық «жауынгерлік сыннан өтті. Ол көтерілісте шынықты. Ол жауыигерлер топтарын әзірледі, олар 1917 ж. жеңіп шықты...» деп жазды (Шығармалар, 31-том, 554-бет). Декаібрь қарулы көтерілісі жөнінде В. И. Лениннің «Москва көтерілісінің сабаңтары» деген мақаласын қараңыз (Шығар- малар толық жинағы, 13-том, 407—415-беттер).— 28.
36 «Столыпин декларациясы жөнінде» деген документ 1907 жы- лы 6 (19) мартта II Мемлекеттік думаның 5-мәжілісіндө ми- нистрлер Советінің председателі П. А. Столыпин жариялаған үкімет декларациясына жауап ретінде II Мемлекеттік дума- дағы социал-демократиялық фракцияның үндеуінің жобасы болып табылады.
Үкімет декларациясына жауап туралы шешімді социал- дешжратиялық фракция өзінің 10-мәжілісінде қабылдады. Болыпевиктік «Новый Луч» газетінің 1907 жылғы 27 февральдағы 7-номерінде бұл туралы мынадай хабар басыл- ды: «26 февральдағы мәжілісте Столыпиннің декларациясы жөиінде социал-демократиялық фракцияның пікір айтуы ту- ралы мәселе талқътлапды. Столыпиннің декларациясынан ке- йін дербес пікір айту ұйғарылды, оиың формасы күиі бұрын піепіілген жоқ. Фракцияның ұсынысы қабылданбаған күнде, революциялық және оппозициялық партиялардың жалпы де- мократиялың ұсыиыстарын қолдау қажет».
Лөнин жазған үндеудің жобасы 1907 жылы 28 февральда (13 мартта) Думадағы социал-демократиялық фракцияның мәжілісінде алдын ала талқыланды. Фракцияда сан жағынан басым болған меныпевиктер большевиктік жобаны қабылда- май тастады. Столыпин оіқыған декларацияға жауап ретінде Думадағы социал-демакратияльтқ фракцияның лидері мень-
ЕСКЕРТУЛЕР
461
шевик И. Г. Церетели фракцияның меньпіевиктгк көпшілігі қабылдағаи декларацияиы жариялады. Жартылай либерал- дық сарында жазылған бұл декларация тіпті I Мемлекеттік думадағы социал-дөмократиялық фраіщияның декларациясы- мен салыстырғанда да бір адым кейін шегінгендік оді. Мұн- да пролетариаттың социалистік мақсаттары мүлдө сөз болмады, құрылтай жиналысын талап ету енгізілген жоқ; барлық помещиктік жерді конфискелеу талабы тіпті кре- постниктер үшін дө қолайлы «жер мәселесін шешу» форму- ласымен алмастырылды.— 30.
37 «Русская Жизнь» («Орыс Өмірі») — солшыл кадеттік бағыт- тағы күнделікті жария газет; 1907 жылғы 1 (14) январьдан бастап Петөрбургте шықты. 14 (27) февральдан, 38-номері- нен, газет меньшевиктердің қолына көшті; оған П. Б. Аксель- род, Ф. И. Дан, В. И. Засулич, Л. Мартов, Г. В. Плеханов және басқалар жазып тұрды. 2 (15) мартта газет жабылды — 34.
38 Халыцтыц демократтар партиясы (халыдтық демократия, на- ционал демократия, эндектер) — поляк помещиоктері мен бур- жуазиясының басты реакцияльтқ, ұлтшылдьщ партиясы, ол католиктік шіркеумен тығыз байланьтсты болды; 1897 жылы құрылды, оның лидерлері: Р. Дмовский, 3. Балицкий, В. Грабский және басқалар. Эндектер «таптық үйлесімділіок» және «ұлттық мүдделер» деген ұрандарды ұсына отырып, хальгқ бұқарасын өз ықпалына бағындыруға және оларды өздерінің реакциялық саясатының арнасына тартуға тырыс- ты. Поляк халқының социалистік және жалпы демократия- лық қозғалысымен күресудің құралы ретінде нағыз өрше- ленген ұлтшылдьтқ пен шовиііизмді уағыздап, эндектер по- ляк халқын орыс революциялық қозғалысынан одшаулап тастауға тырысты. 1905—1907 жылдардағы революция көзін- де Полыпа Корольдігінің автономиясы негізінде патша өкі- метімен мәмлеге келугө күш салып, эндектер патша өкі- метін долдау және революциямен «жасырын шағым беру, ло- каут жасау және кісі өлтіруге дейін барлық құралдарды» (осы том, 42—43J6eTTep) ңолданып күресу жолына ашықтан- ашық түсті. РСДРП бесінші (Лондон) съезі «Халыдтық де- мократия туралы» арнаулы қарарында «революцияға қарсы күресте патша өкіметінің одақтастары болып отырған ұлт- шыл-демократтардың контрреволюцияіпыл, қаражүздік сиқы мен істерін қажымастан және аяусыз әшкерелеудің» қажетті- гін атап көрсетті (қараңыз: «КПСС съездерінің, конференция- ларының және Орталық Комитет пленумдарының і^арарлары мен шешімдері», 1-том, «Ңазақстан» баспасы, 1971, 234-бет). Бірінші дүние жүзілік соғыс кезінде (1914—1918) эндектер патшалық Россияның жецетіндігіне, Австрия мен Германия- ның езгісіпдегі поляк жерлерінің қосылуына, сөйтіп Россия империясы шеңберінде Польпіаға автономия берілуіне үміт- төніп, Антантаны толығымен қолдады. Патшалық режимнің
462
ЕСКЕРТУЛЕР
құлатылуы эндектерді француздармен жақындасу бағытына көшуге итермеледі. Октябрь социалистік революциясы мен Совет мемлекетінің қас жаулары болған эндектер, солай бола тұрса да, өздерінің немістерге қарсы дәстүрлі позициясына сәйкес, 1926 жылдан бастап ІІольшаны билеп-төстегея пиль- судскийшілдер тобының авантюристік аптисоветтік сыртқы саясатын үнемі толық қолдап отырған жоқ. Ңазіргі уақытта эндектер партиясының жөкелеген топтары поляк эмиграция- сының реакцияшыл элементтері арасында әрекет жасау- да.~ 34.
39 «Дума сайлауы жэне орыс социал-демократиясының такти- касы» деген мақала бірінші рет нөміс тілінде 1907 жылы 27 мартта «Die Neue Zeit» журналының 26-номерінде басылды. Россияда мақала бірінші рет грузин тілінде (немісшеден ау- дарма) 1907 жылғы 7 және 8 апрельде большевиктік «Дро» («Уақыт») газетінің 24 және 25-номерлерінде басылды.
<(Die Neue Zeit» («Жаңа Заман») — Герман социал-демо- кратиялық партиясының теориялық журналы; 1883 жылдан 1923 жылға дейін Штутгартта шығып тұрды. 1917 жылғы ок- тябрьге дейін К. Каутский, одан соң — Г. Кунов редакцияла- ды. К. Маркс псн Ф. Энгельстің кейбір шығармалары: К. Маркстің «Гота программасына сын», Ф. Эпгельстің «1891 жылғы социал-демократиялық программа жобасына сын жө- нінде» деген жәпе басқа ецбектері бірінші рет «Die Neue Zeit»-Te жариялаиды. Энгельс журналдың редакциясына ақыл-кеңес беріп, үдайы көмектесіп отырды және журналда марксизмнеп шегіиушілікке жол бергені үшін оны жиі сына- ды. «Die Neue Zeit»-Ke XIX ғасырдың аяғындағы және XX ғасырдың басындағы герман және халықаральгқ жұмысшы қозғалысының көрнекті цайраткерлері: А. Бебель, В. Либк- нехт, Р. Люксембург, Ф. Меринг, К. Цеткин, П. Лафарг, Г. В. Плеханов және басқалар қатысты. 90-жылдардың екінші жартысынан бастап, Ф. Энгельс қайтыс болғаннан кейін, жур- налда ревизионистердің мақалалары жиі басыла бастады, оның ішінде ревизионистердің марксизмге қарсы жорығын бастаған Э. Берніптейннің «Социализм проблемалары» деген сериялы мақалалары жариялаяды. Бірінші дүние жүзілік соғыс жылдарында (1914—1918) журнал центристік позиция ұстап, іс жүзінде социал-шовинистерді қолдады.— 41.
40 Әңгіме 1905 жылғы 17 октябрьдегі патша манифесі жайында болып отыр; ол Бүкіл россиялық октябрь саяси стачкасы мейлінше күшейген күндерде жарияланды. Патша маиифес- те «азаматтық бостандықтар» беруге жөне «заң шығаратын» Дума шақыруға уәде етті. Манифест самодержавиенің саяси айла-шарғысы еді, оның мәнісі уақыттап ұтып, революция- лық күштерді белшектеп, стачкашл іске асътртпау жәнө рево- люцітяны жапыштап тастау еді. Манпфост революция патша
ЁСКЁРТУЛЁР
463
өкіметінен тартып алған жеңілдік еді, бірақ бұл жеңілдік ли- бералдар мен меньшевиктердің пайымдағаныидай болмады, ол рөволюцияның тағдырыи шешкея жоқ. Большевиктер ма- нифестің шын мазмұнын әшкереледі. 1905 жылы 18 (31) ок- тябрьде РСДРП Орталық Комитеті «Орыс халқына!» деген үндеу шығарып, оңца патша манифесінің бүкіл жалғандыгын түсіндірді, күресті жүргізе беруге шақырды. «Ереуіл бізге әлі дө қажет,— делінді үндеуде,— бізді құр қағаэбен алдарқату- ға болмайтынын, сіздердің шын мәніндегі правоға, нағыз күшке ие болғыларыцыз келетінін жаулар білуі керек, сол үшін де ереуіл ңажет» («1905—1907 жылдардағы бірінші орыс революциясындағы болыпевиктік ұйымдардың листов- калары», 1-белім, М., 1956, 185-бет).
17 октябрьдегі манифсст туралы В. И. Лениннің мына ең- бектерін қарацыз: «Революцияныц бірінші жеңісі» және «Тү- йін шешілуге жаңын» (Шығармалар толық жинағы, 12-том, 28—36, 74—84-беттер).— 42.
41 В. И. Ленин бұл арада Францияның буржуазиялық Республи- калық радикалдар және радикал-социалистер партиясын ай- тып отыр. Партия ұйымдық жағынан 1901 жылы қалыптас- ты, ал іс жүзінде XIX ғасырдьщ 80-жылдарынан өмір сүреді. Бірінші дүние жүзілік ооғысқа (1914—1918) дейін негізінен ұсақ және орта буржуазияның мүдделерін білдірді. Бірінші және екінші дүние жүзілік соғыстар аралығындағы кезеңде партияда ірі буржуазияның ықпалы күшейді. Партияның ли- дерлері талай рет француз үкіметін басқарды.— 43.
42 Бұл арада 1907 жылы 12—15 (25—28) февральда Таммерфорс- та өткен социалист-революциояерлер партиясының екінші (төтенше) съезі айтылып отыр. Съезд социалист-революцио- н-ерлер партиясының Мемлекеттік думада зкеке фракция не- месе топ ретінде қимыл жасағаны жөн, эсер депутаттардың Думаның барып тұрған солшыл бөлегімен тұраі^ты келісім жасағаны, ал жалпы саяси мәселелер бойынша Думадағы бүкіл оппозициямен, яғни кадеттермен де келісім жасағаны мақұл деп тапты. Съезд Думаға қатысуымен байланысты тер- рорды уақытша бәсеңсіту қажет деп тапты.— 53.
43 «Соеременная Речъ» («Ңазіргі Сөз»)—буржуазиялыд-либе- ралдық бағыттағы күнделікті саяси, экономикалық және әде- би газет; 1907 жылғы 21 январьдан (3 февральдан) 20 майға (2 шоньге) дейіп піьгқты. Газеттің шығарушы-редакторы М. Городецкий.
Газет 22 февральдағы 28-номерінде «Партия өмірі» болі- мінде социал-демократияның Мемлекеттік думадағы такти- касы туралы царарды біраз жері қалып қойған және қатө жіберілген күйінде басты,— 53.
44 Әңгіме кадеттердің самодержавиелік үкіметпен астыртын ке- ліс сөздері жайында болып отыр; бұл келіс сөздердің тарихы
464
ЕСКЕРТУЛЕР
П. А. Столышіннің өлтірілуімен байланысты 1911 жылы ғана ашылды. «Ңоғам қайраткерлері» деп аталатындардың (кадет- тердің, бейбіт жаңартушылардың, октябристердің) самодер- жавиемен келіс сөздерінің әшкереленуі Ленийнің кадеттерді либерал-монархиялық буржуазия партиясы деп сипаттауын толық дәлелдеді.
С. Ю. Витте мен «қоғам ңайраткерлері» арасындағы келіс сөздер 1905 жылғы 17 октябрьдегі манифест жарияланған соң іле-шала басталды; бұл келіс создерге А. И. Гучков, князь Е. Н. Трубецкой, М. А. Стахович, Д. II. ІПипов жәпе князь G. Д. Урусов қатысты. Бірқатар «қоғам қайраткерлерінің» министрлер кабинетінің құрамына кіруі туралы мәселе осы келіс сөздердің та-цырыбы болды. Келіс сездер сәтсіз аяқтал- ды, өйткені кадеттер халықтық революцияның орасан зор өріс алуы салдарынан өкімет басында отыра алмаспыз деп қауіптенді.
I Мемлекеттік думаның таратылуы қарсаңында үкімет Столыпин мен генерал Д. Ф. Трепов арқылы кадеттердің ли- дері П. Н. Милюковқа «жауапты министрлікті» басқаруға ұсыныс жасады. Келіс сөздер тағы да сәтсіз болды, өйткені патша үкіметі кадөттер министрлікке кіретін болса, Дума таратылуы керек деген шарт қойды, бұлай болғанда кадет- тер өздерін жақтап дауыс берген ұсақ буржуазиялық бұқара- ның қолдауынан айрылар еді. I Мемлекеттік дума тара- тылғаннан кейін үкімет тағы да «қоғам қайраткерлеріне» сөз салды, олардың көмегімен революцияны біржола басып тастамақшы болды. 15 (28) январьда Милюков Столыпинге барды. Алайда, буржуазияның мүлде дәрмснсіз екеніне көзі жеткен соң, самодержавие келіс сөздерді үзді. «Революция күш сияқтанып тұргап кезде,— деп жазды Ленин,— патша екіметі буржуазияны көңеске тартты — ал революция төмен- нен қысым жасауын қойған кездө ол буржуазияның барлъіц көсемдерін, әуелі Муромцев пен Милюковты, онан соң Гей- ден мөн Львовты, ақырында Гучковты бірте-бірте, солдат еті- гімен тепкілеп, айдап шызқты» (Шығармалар, 17-том, 245- бет).
Кадеттердің самодержавиемен келіс сөздері туралы В. И. Лениннің «Столыпин және революция», «Кадеттер пар- тиясының министрлермен келіс сөздері туралы әшкерелеу- лердің басы» (Шығармалар, 17-том, 237—246, 415—423-бет- тер) деген мақалаларын қараңыз — 56.
45 1906 жылғы майда I, кадеттік, Дума оқарар қабьілдап, онда Го- рөмыкиннің министрлігіне «сенімсіздік» білдірді және оны Мемлекеттік думаның сеніміне ие болатын министрлікпен алмастыруды талап етті. Меньшевиктік Орталық Комитет партия ұйымдарына думалық, яғни кадеттік министрлік құру жөншдегі Думаның талабын қолдауды ұсынған қарар жі- берді. Ленин басшылық еткен Петербург комитеті, сондай- ақ басқа бірқатар партия ұйымдары бұл қарарға үзілді-кесіл-
ЕСКЕРТУЛЕР
465
ді қарсы шьщты. «Думалық мннистрліктің үраны туралы», «Жұмысшылар шешсін», «Кадеттермея одаңтасуды кім жақ- тайды?» деген мақалаларында Леиин меньшевиктік Орталық Комитет ұранының мәні халықтың сыртынан буржуазияның самодержавиемен мәмлеге келуін қолдау екенін әпшерелеп берді (қараңыз: Шығармалар толық жинағы, 13-том, 191— 192, 209—214, 271—278-беттер).
1906 жылғы 24 ноябрьдо (7 декабрьде) Г. В. Плеханов «То- варшц» газетінің 122-померінде ««Товарищтің» оқушыларьт- пың біріне ашьііқ жауабып» басып шығарып, онда солшыл және 'барып тұрған солшыл партиялардың ортақ платформа- сы қандай болуы мүмкін деген сұраққа: «толық билікті Ду- ма» деп жауап берді. Плехановтың бұл сөздеріне Ленинніц айтқан сынын «Сенаттық жаңа түсініктеме» деген мақала- дан қараңыз (Шығармалар толық жипағы, 14-том, 152-161- беттер)62.
46 Ленин бұл арадэ кеңесші Мемле-кеттік думаны айтыи отыр; бұл Думаны шацыру туралы заңның жобасын патшаның тап- сыруымен ішкі істер министрі А. Г. Булыгин әзірлеген бола- тын. 1905 жылғы 6 (19) августа иатша манифесі, Мемлекеттік думаны қүру туралы заң және оны сайлау туралы ереже жа- рияланды. Думаға сайлау үшін тек помещиктерге, ірі капита- листерге және аз ғана үй иесі-шаруаларға сайлау правосы берілді. Заң бойыиша белгіленген 412 депутаттық орьшнан шаруаларға 51 орын ғана тиді. Халықтың көпшілігі — жұ- мысшылар, кедей шаруалар, батырақтар, демократиялық ин- теллигенция сайлау правосынан айрылды; әйелдер, әскери қызметтегілер, оқушылар, жиырма бес жасқа толмаған адам- дар және патшалық Россияның бірқатар езілген ұлттары сайлауға қатыстырылмайтын болды. Мемлекеттік думаның ешқандай заң қабылдауға правосы жоқ еді, ол патшаның жанындағы кеңесші орган ретінде кейбір мәселелерді ғана талқылай алатын болды. Булыгин Думасын сипаттай келіп, Ленин: ол ««халық өкілдігін» барып тұрған арсыздықпен қор- лаушылық» (Шығармалар толық жинағы, 11-том, 196-бет) деп жазды.
Болыпевиктер бүкіл үгіт науқ-анын қарулы көтеріліс, ре- волюциялық армия, революциялық уаңытша үкімет деген ұрандарға бағындырып, жұмысшылар мен шаруаларды Бу- лыгин Думасына белсенді бойкот жариялауға шақырды. Меныпевиктер Дума сайлауына қатысуға болады деп есеп- теп, либерал буржуазиямен ынтымақтасуды жақтады.
Булыгин Думасына бойкот жасау науңанын болыпевиктер барлық революциялық күштерді жүмылдыру үшін, бұоқара- лық саяси стачкалар өткізу және қарулы көтерілісті әзір- леу үшін пайдаланды. Булыгин Думасыпа сайлау өтпей қал- ды, сөйтіп үкімет оны шақыра алмады. Революцияның то- лассыз өрлеуі және 1905 жылғы Бүкіл россиялық октябрь саяси стачкасы Думаны жайпап кетті.
466
ЕСКЕРТУЛЕР
Булыгин Думасы туралы мәселе бойынша В. И. Лсниынің мына мақалаларын қараңыз: «Конституциялық базар», «Бу- лыгин Думасына бойкот жариялау және көтеріліс», ««Пат- шаның халықпен және халықтың патшамен бірігуі»», «Мо- нархиялық буржуазияныц соңында болу керек пе өлде ре- волюцияшыл пролетариат пен шаруаларды бастау керек пе?» және басқалары (Шығармалар толық жинағы, 10-том, 72— 77-беттер; 11-том, 176—185, 192—202, 211—225-беттер).— 67.
47 Бұл арада менъшевиктік «Искра» айтылып отыр. Партияның II съезінде партияның Орталық Органының редакциясы мы- на құрамда — В. И. Ленин, Г. В. Плеханов және Л. Мартов — бекітілген болатын. Бірақ съездің шеші-міне қарамастан, меныпевик Мартов II съезде сайланбаған бұрынғы меныпе- вик-редакторларсыз (II. Б. Аксельрод, А. II. Потрссов жәиө В. И. Засулич) редакцияға кіруден бас тартты, сөйтіп «Ис- краның» 46—51-номерлері Ленин мен Плехановтың редак- циясымен шыңты. Кейін Плеханов меныпевизм дозициясы- на көшіп, съезд сайламай тастаған бұрынғы меныпевик-ре- дакторларды редакция құрамына енгізуді талап етті. Ленин бұған келісе алмады, сөйтіп 1903 жылғы 19 октябрьде (1 но- ябрьде) «Искра» редакциясынан шықты; ол партияның Орталық Комитетіне кооптацияланып, Орталық Комитеттен оппортунист-меньшевиктергө қарсы күрес жүргізді. «Искра- ның» 52-номері жалғыз Плехановтыц редакциясымен шық- ты, ал 1903 жылы 13 (26) ноябрьде ГІлеханов, партияның II съезінің еркін бұзып, «Искра» редакциясының қүрамына редакцияның бұрынғы меньшевик-редакторларын: Аксель- родты, Потресовты және Засуличті өз бетімен кооптацияла- ды. Елу екінші номерінен бастап «Искра» революциялық марксизмнің жауынгер органы болудан ңалды. Меньшевик- тер оны марксизмге қарсы, партияға қарсы күрестің орга- нына, ошіортунизмді уағыздау трибунасына айналдырды. Газетті шығару 1905 жылғы октябрьде тоқтатылды.— 67.
48 «Новыв Силы» («Жаңа Күштер») — трудовиктердің күнделік- ті газеті; Петербургте 1907 жылғы 16 февральдан (1 марттан) тлыға бастады; 9 номері шықты. 27 февральда (12 мартта) газет жабылды.
В. И. Ленин айтып отырған «Болыпевиктер және «ұсақ буржуазия»» деген мақала 1907 ж. 23 февральда (8 мартта) «Новые Силы» газетінің 7-номерінде қол қойылмай басыл- ған болатын — 68.
49 «4 талап» — демократиялық сайлау жүйесіпің қысқартылған аты, оған төрт талап: жалныға бірдей, тең, төте жәнө жасы- рын сайлау правосы жатады.— 68.
50 Бұл арада II Мемлекеттік дума сайлауындағы блоктар тура- лы мәселе жөнінде «Товарищ» газетінің редакциясындағы
ЕСКЕРТУЛЕР
467
жікке болінушілік амтылып отыр; бұл жайында газст 1907 жылы 2 (15) февральда хабарлады. Редакцияпың бір бөлегі солшыл блокты жақтап пікір айтты; редакцияның кадеттер- мен блок жасасуды жақтаған бөлегі уақытша, Петербургте сайламшылар сайланғанша, редакцияда жұмыс істеуден шет- тетілді — 72.
51 Бұл замет-ка 1907 жылы 27 февральда «Новый Луч» газетінің 7-номеріндегі «Баспасөзге шолуда» басылды; ол Л. Мартов- тың 1907 жылы 25 февральда (10 мартта) «Русская Жизнь- нің» 48-номерінде басылған «Бұдан әрі барар жер жоқ» де- ген фельетонына жауап болып табылады — 74.
52 Молчалиндік цайырымдылыу—жағымпаздық, жарамсақтық; А. G. Грибоедовтың «Ақыл азабы» комедиясының кейіпкері — Молчалиннің есімі бойынша айтылған.— 79.
53 «Кадеттер жэне трудовиктер» деген мақала 1907 жылы 1 мартта «Рабочая Молва» газетінің 1-номерінде басылды.
«Рабочая Молва» («Жұмысшы Үні») — болыпевиктік саяси және әдеби жария газет; ол Петербургто іпыгарылмақшы болды. Бірінші номері шыққан күні, 1907 жылы 1 мартта, газст копфискеленіи, оның шығарылуына тыйым салын- ды.— 80.
54 Шаруалар одағы — Бүкіл россиялық шаруалар одағы — 1905 жылы пайда болған революциялық-демократиялық ұйым. Шаруалар одағын құрудың инициаторы Москва губерниясы- ның шаруалары болды. 1905 жылы 31 июль — 1 августа (13—14 августа) Москвада шақырылған құрылтай съезі Бү- кіл россиялық шаруалар одағының негізін салды. 1905 жылы 6—10 (19—23) ноябрьде Шаруалар одағының екінші съезі болып өтті. Осы съездерде Одақтың программасы мен такти- касы жасалды. Шаруалар одағы саяси бостандықты және дереу құрылтай жиналысын піақыруды талап етті, I Мем- лекеттік думаға бойкот жасау тактикасын ұстады. Одақтьщ аграрлық программасы жерге жеке меншікті жою, монас- тырьлік, шіркеулік, уделдік, кабинеттік және мемлекеттік жерлерді шаруаларға төлем ақысыз беру талабын қойды. Эсерлер мен либералдардың ықпалында болған Шаруалар одағы ұсақ буржуазиялық жартыкештш, солқылдақтық және тартыншақтық көрсетті. Одақ жерге помещиктік жекө мен- шікті жою талабын оқоя отырып, помещиктерге ішінара ақы төлеуге келісім берді. Лениннің сөзімен айтқанда, оның өзі, «әрине, шаруалардың бірсыпыра соқыр сенімдерін қостай- тын өді, шаруаның ұсақ буржуазиялық жалған үміттеріне көнгіш еді (біздің социалист-революционерлердің де оларға көнгіштігі спяқты), бірақ ол бұқарапың сөзсіз «тітянақты», пақты ұііымы, озініц негізіиде созсіз революцпял ық, пүрес- тіц нагъгз революцпялық одістеріп қолдатта алатьш... үйымы»
468
ЕСКЕРТУЛЕР
болды (Шығармалар толық жипағьт, 12-том, 351-бет). Шаруа- лар одағы өз қызметіиің алғашқы қадамдарыиан бастап-ақ полицияныц қудалауыпа ұшырады. 1907 жылдың басында Одақ өмір сүруін тоқтатты81.
55 Ленин бұл арада 1904 жылғы августа II Интернационалдың Амстердам конгресінде қабылданған «Социалистік тактика- иың халықаралық ережелері» деген ңарарды айтып отыр.
II Интернационалдыц Амстердамдағы халыуаралыі^ социа- листік конгресі 1904 жылы 14 августан 20 авгусқа дейін бо- лып өтті. Конгресс мына мәселелерді қарады: 1) социалистік тактиканың халықаралық ережелері; 2) отаршылдық сая- сат; 3) жаппай стачіка; 4) әлеуметтік саясат және жұмыошы- ларды қауіпсіздендіру; 5) трестер, жүмыссыздық және бас- қалар.
Буржуазиялық партияларға көзңарас «Социалистік такти- каның халықаралық ережелері» туралы қарарда баяндалды. Ңарар социалистердің буржуазиялық үкіметтерге қатысуына тыйым салды және «буржуазиялық партиялармен жақында- суды жеңілдету мақсатында қазіргі таптық қайшылықтарды бүркемелеуге тырысудың қандайын болса да» айыптады. Конгрестің шешімдері, алға кейбір қадам жасағанына қара- мастан, тұтас алғанда жартыкеш шешімдер еді және оппор- тунизмге одан әрі икемделе беру болды. Конгресс бұқаралық стачканы қарулы көтеріліске ұластыру туралы мәселе қой- ған жоқ, империалистік мемлекеттердің отаршылдық саяса- тын ақтаған оңшыл оппортунистерге тойтарыс бермеді. Ре- визионизмді сөз жүзінде айыптай отырып, конгресс өзінің қарарында одан іргені аулақ салу туралы мәлімдеген жоқ, пролетарлық революция мен пролетариат диктатурасы тура- лы мәселені ауызға да алмады — 81.
56 1905 жылғы 11 (24) декабръдегі сайлау заңы — Мемлекеттік дума сайлауы жөніндегі заң, оны патша үкіметі Москва қа- рулы көтерілісі ^ызған кезде жұмысшыларға кейбір жеңіл- дік беру ретінде шығарған болатын; заң сайлау праволары кеңейтілді деген жалған ұғым ғана туғызды.
«Кеңесші» Булыгин Думасы туралы Ережегө қарағанда жаңа заң «заң шығаратын» Дума құруды көздеді. Бұрынғы белгіленген курияларға — жер иеленушілер (помещиктер), қалалық (буржуазия) және шаруалар куриясына — жұмыс- шы куриясы қосылды және қалалық куриядан сайланатын сайламшылардың жалпы санын сатқтай отырып, қалалық сай- лаушьтлардың құрамы кецептілді. Сайлау жалпыға бірдей сайлау емес еді. Әйелдер, ұсақ кәсіпорындардағы 2 мил- лионнан астам жұмысшы-еркектер, көшпелі халықтар, әске- ри қьтзметтегілер, 25-ке дейіпгі жастар дауьтс беру правосы- пан айрьтлды. Сайлау тсц лраволы сайлау болған жоқ: жер иелснушілер куриясыныц 2 мың сайлаушысыиа, қалалық ку-
ЕСКЕРТУЛЕР
469
рияның 7 мьщ, шаруалар куриясының 30 мьщ, жұмысшылар куриясының 90 мың сайлаушысына 1 сайламшыдан келеді, яғни помещиктің 1 даусы қалалық буржуазияпың 3 даусына, шаруалардың 15 даусына және жұмысіпылардың 45 даусына лара-пар келеді екен. Жұмысшы куриясының сайламшыла- ры Мемлекеттік думаның барлық сайламшыларының 4 про- центіне ғана тең болды. Фабрика-завод жәно тау-кеи опер- кәсібінде істейтін жұмысшыларға ғана сайлау правосы бе- рілді. Жұмысшы куриясы бойынша сайлауға жұмысшы саны 50-ден кем емес кәсіігорындардың жұмысшылары жіберілді. 50-ден 1000-ға дейін жүмысшысы бар кәсіпорындар бір уәкіл жіберетін болды. Ірі кәсіпорындар әрбір мың адамнан бір уә- кіл жіберді. Сайлау төте сайлау емес, көп сатылы сайлау еді. Жұмысшылар үшін үш сатылы, шаруалар үшін төрт сатылы сайлау жүйесі тағайьгндалды. Іс жүзінде сайлау жасырын сайлау болған жоқ.
Думада помещиктер мен капиталистердің орасан басым болуын қамтамасыз еткен сайлау заңын Ленин «халық өкіл- дігін мейлінше дөрекі түрде боямалау» (қараңыз: Шығарма- лар толық жинағы, 12-том, 212-бет) деп саиады — 87.
57 Ленин бұл арада Столыпин әзірлеген және 1906 жылғы но- ябрьде патша үкіметі жариялаған аграрльіқ заңдарды айтып отыр. 1906 жылы 9 (22) ноябрьде «Шаруалардың жер иелігі мен жерді пайдалануы жөніндегі қазір қолданылып жүрген заңның кейбір қаулыларын толықтыру туралы» указ — Мем- лекеттік дума мен Мемлекеттік советтен өткен соң 1910 жыл- ғы 14 июньдегі заң деп аталған указ және «ІПаруалардың жер банкінің үлесті жерлерді залогқа алып қарыз беруі туралы» 1906 жылғы 15 (28) ноябрьдегі указ жария-
ланды. Бұл заңдар бойынпіа шаруаларға олардың үлесті жерлерін өз меншігіне бекіту правосы және ңауымдардан от- рубтар мен хуторларға бөлініп шығу правосы берілді. Хутор- лықтар немесе отрубшылар жер алу үшін Шаруалар банкі арқылы жәрдем ала алатын болды. Стольшиндік аграрлық заңдардың мақсаты жерге помещиктік меншікті сақтай оты- рып және қауымды зорлықпен бұза отырып, деревняда пат- ша самодержавиесінің тірегі ретінде кулактар шаруашылы- ғын жасау еді.
Столыпиндік аграрлық саясат крепостник-ломещиктердің өкіметін, меншігін және пұрсаттыльщтарын сақтай отырып, ауыл шаруашылығының анағұрлым қиын, «пруссиялық» жолмен дамуын — капиталистік эволюциясын тездетті, шаруалардың негізгі бұқарасының күпгпен эікспроприация- лануын үдетті, кедейлердің үлесті жерлерін тьш арзанға сатып алуға мүмкіндік алған шаруалар буржуазиясының дамуын тездетті.
Ленин 1906 жылғы столыпиндік аграрлық заңдарды (және 1910 жылғы 14 (27) июиьде шығарылған заңды) крспостппк- тік самодержавиені буржуазиялық монархияга айналдыру
470
ЕСКЕРТУЛЕР
жолында 1861 жылғы реформадан кейін жасалған екіиші ңа- дам деп атады. «Столыпиннің ескі тәртіптің және ескі кре- постниктік егіншіліктің «өмірін үзартуы» мынада болып отыр,— деп жазды Леннн,— тағы да бір және оның бер жа- ғында соңғы тығын ашылып отыр, бүкіл помещиктік жер иелігін экспроприацияламай-ақ ашуға болатын тығын ашы- лып отыр» (Шырармалар, 18-том, 249-бет). Шаруалардың қа- уымдардан бөлініп шығуын үкіметтің мықтап насихаттағаны- на қарамастан, Европалық Россияда 9 жылда (1907 жылдан 1915 жылға дейін) қауымдардан не бары 2V2 миллионға жуық шаруалар ғана бөлініп шықты. Ңауымнан бөлініп шығу пра- восын ең алдымен село буржуазиясы пайдаланды, ол бұл ар- қылы өз шаруашылығын пығайтуға мүмкіндік алды. Өзінің үлесті жерін сатып, деревнямен біржола қош айтыспақ бол- ған кедейлердің бір бөлегі де қауымнан шықты. Жоқшылық- тың қыспағындағы ұсақ шаруалар шаруашылығы бұрынғы- ша қайыршылық мешеу күйінде қала берді.
Столыпиндік аграрлық саясат негізгі ңайшылықты — бар- лық шаруалар мен помещиктер арасыидағы қайшылықты жоя алмады, шаруалар бұқарасының одан әрі күйзелуіне, ку- лактар мен деревня кедейлері арасындағы таитық қайшы- лықтардың шиелсиісуіне әкеп соқтырды.— 89.
58 Ленин бұл арада К. Маркстің 1848 жылы 29 июльде жазған және 1848 жылы 30 пюльде «Neue Rheinische Zeitung» газеті- нің 60-номерінде басылған «Феодалдық міндеткерліктерді жою туралы заң жобасы» деген мақаласындағы пікірін айтып отыр (қараңыз: К. Маркс пен Ф. Энгельс. Шығармалар, 2-ба- сылуы, 5-том, 299-бет). Маркстің бұл пікірін Ленин «Социал- демократияның демократиялық революциядағы екі тактика- сы» деген ев;бегінде (қараңыз: Шығармалар толық жинағы, 11-том, 133—135-беттер) толық талдайды.— 89.
59 II Мемлекеттік думаның 1907 жылғы 7 (20) марттағы мәжі- лісінде ашаршылыққа ұшырагандарға комек көрсету туралы мәселені талқылағанда сопиал-демократиялық фракция үкі- меттің 1905—1907 жылдары ашаршылыққа ұшырағандарға көмек көрсету жөніидегі іс-әрекеттеріп мұқият зерттеу және оның ақша ңаражатты жұмсауын тексеру үшін Думаның жа- нынан азық-түлік комиссиясын құру туралы ұсыныс жаса- ды, мұны эсерлер, халықтық социалистер және трудовиктер- діц бір бөлегі қолдады. Социал-демократиялық фракция бұл тексеруді тек есеп беру тәртібін ңарау ғана емес, сонымен бірге жергілікті жерлерге барып тексеру арқылы да жүргі- зуді ұсынды.
Кадет Ф. И. Родичев социал-демократиялық фракцияның ұсынысына қарсы шығьпі, комиссияның компетенциясьтн Пе- тербургтегі мпнпстрліктің есебін тексерумен, «заң шеңбері- мон» шектеуді жақтады, ол озітіің үсыпысыи сақтьтқ керек, «Думаныц беделін сақтау» қажет, хальгқты «аптыидьтрудың»
ЕСКЕРТУЛЕР
471
керегі жоқ деп дәлелдеді. Роднчевтіц сөзін үкімет толық қол- дады. Столыпин Родичсвтің ұсыньтсына «үкімет толығымен және барынша қосылады» деп мәлімдеді — 91.
60 Ленин бұл арада Ф. Эигельстіц Ф. Туратиге жазғап «Бола- шақ итальян револіоциясы жәпе социалистік партия» дегсн хатындағы пікірін цитат-қа келтіріп отыр (қараңыз: К. Маркс пен Ф. Эпгельс. Шығармалар, XVI том, II бөлім, 1936, 378- бет)95.
61 «Қарарларды булай жазбау керек» деген мақала «Тактика мә- селелерінің» екінші жинағында жарияланды.
«Тактика мәселелері»—Петербургте 1907 жылы алрельде «Новая дума» кітап баспасында В. И. Лониниіц етене арала- суымен шыққаи, РСДРП V съезіп әзірлеуге арналғап боль- шевиктік жипақтар. Екі жинақ шықты.
Баспасөз істері жөніндегі комитет «Тактика мәселелері- нің» екінші жинағына тыйым салды.— 97.
62 Мемлекеттік совет — революцияға дейінгі Россиядағы жоғар- ғы мемлекеттік органдардьщ бірі. 1810 жылы М. М. Сперан- скийдің жобасы бойынпіа заң жөніндегі кеңесші мекеме ре- тінде құрылды, оның мүшелерін патша тағайындап, бекітіи отырды. 1906 жылғы 20 февральдағы (5 марттағы) заң бо- йынша Мемлекеттік совет қайта құрылып, ол ресми түрде заңдар Мемлекеттік думада талңыланғаннан кейін оларды қарайтын және бекітетін «жоғарғы заң шығару палатасы- ның» правосын алды. Алайда негізгі заңдарды өзгерту және бірқатар ерекше маңызды заңдарды шығару правосы патша- ның қолында қалды.
1906 жылдан бастап Мемлекеттік совет құрамының жар- тысы дворяндардың, дін басыларының, ірі буржуазияның сайланып ңойылатын өкілдері, жартысы — патша тағайын- дайтын үлықтар болды. Осының салдарынан Мемлекеттік со- вет мейлінше реакциялық мекеме болды, ол тіпті Мемле- кеттік дума қДбылдаған баяу заң жобаларын да қабылдамай тастап отырды.—105.
63 Педерактар—демократиялық реформалар партиясы (26-ес- кертуді қараңыз) мүшелерінің келемөж аты.—116.
64 Ленин бұл арада Ф. Энгельстід Ф. Туратигө жазған «Бола- шақ итальян революциясы және социалистік партия» деген хатындағы пікірін цитатқа келтіріп отыр (қараңыз: К. Маркс пен Ф. Энгельс. Шығармалар, XVI том, II бөлім, 1936, 378- бет)117.
,і!і «Sozialistische Monatshefte» («Социалистік Әрайлық»)—жур- иал, неміс оппортунистеріпіц басты органы жоне халықара-
472
ЕСКЕРТУЛЕР
лық опііортуиизм оргаидарының бірі. 1897 жылдан 1933 жыл- ға дейін Берлинде шығып тұрды. Бірінші дүние жүзілік со- ғыс кезінде (1914—1918) социал-шовинистік позиция ұста- ды.-—117.
66 «Русские Ведомости» («Орыс Ведомостары»)—газет; 1863 жылдан Москвада шығып тұрды, баяу-либерал интеллиген- цияның козқарастарын білдірді. 80—90-жылдары газетке демократиялық лагерьдегі жазушылар (В. Г. Королепко, М. Е. Салтыков-Щедрин, Г. И. Усленский жәпе басқалар) қа- тысты, либерал халыңшылдардың шығармалары басылды. 1905 жылдан газет кадеттер партиясының оң қанатының органы болды. «Русские Ведомости», деп атап көрсетті Ленин, «оңшыл кадетизмді халықшылдық сарынмен» (Шығармалар, 19-том, 120’бст) срекше ұштастырды. 1918 жылы «Русские Ведомости» басқа да коптрреволюциялық газеттермен бірге жабылды.—119.
67 РСДРП «Эстон өлкесі одағының» конференциясъі — РСДРП Ревель (Таллин) ұйымының инициативасымен 1907 жылы февральдың екішпі жартысында Териошгде өтті. Оны ұйым- дастыруға Петербургтің эстон аудандық ұйымы зор көмек көрсетті. Конференцияға шешуші дауыспен 18 делегат (Ре- вель жұмысшыларынан — 11, Нарва жұмысшыларынан — 4, Эстония деревнялың ұйымдарынан — 3) қатысты. Конферен- цияда сонымен бірге Рига жұмысшыларынан 1 делегат, Пе- тербург жұмысшыларынан 2 делегат қатысып отырды; олар- дың эстон тілінде әдебиет басып шығару, насихат пен үгіт мәселелерінде ғана шешуші даусы болды. Конференция ша- қырылатын кезеңге дейін Эстон өлкөсінің социал-демокра- тиялық ұйымдарының едәуір бөлегін жазалау экспедицияла- ры талқандаған еді, сондықтан оғап солтүстік Лифляндия- ның (Периов, Валк, Дерпт, Beppo) және деревнялардағы ұйымдардың өкілдері қатыса алмады.
Конференцияда РСДРП Эстон біріккен ұйымы құрылды және оның уставы жасалды. 5 адамнан Эстон бірлестігінің Орталың комитеті, 3 адамнан редакция және тексеру комис- сиясы сайланды. Конференция аграрлық мәселе жөнінде, Мемлекеттік думаға көзқарас туралы, кәсіподаңтар туралы, әскери ұйымдар мен жауынгерлік отрядтар туралы, басқа партияларға көзқарас туралы қарарлар қабылдады. Бұған ңоса, партиялық әдебиетті басып шығару және тарату тура- лы мәселе талқыланды.
Конференцияда РСДРП мепьшевиктік Орталық Комитеті- пің өкілдері — М. (П. П. Маслов) және А. (И. И. Аксельрод) қатысып отырғанына, сөз сейлегеніне қарамастан, конферен- ция болыпевиктік рухтағы қарарлар қабылдады. Конферен- циядан кейін көп ұзамай РСДРП «Эстон өлкесі одағы» Атқа- ру комитетінің органы ретінде болыпевиктік «Тёёлине» («Жұмысшы») газеті ліыға бастады, оны РСДРП-ның Петер-
ЕСКЕРТУЛЕР
473
бургтегі эстон тобы құрған еді; 1907 жылы апрельдің басын- да бірінші номерінде конференцияның қарарлары басылды.
Конференцияның қарарлары «Пролетарийдің» 1907 жыл- ғы 25 марттағы 15-номерінде жарияланды.— 121.
68 «Эстон социал-демократтарының царарына ескертпе» 1907 жылғы 25 мартта «Пролетарий» газетінің 15-номерінде «Эс- тон социал-демократтарының конференциясы (Редакцияға хат)» дегеп материалға «Редакциядан» деген тақьтрыппен басылды,—123.
69 «Көзінде — кулкі, көкейінде — арамдыц» деген мақала 1907 жылы 25 мартта «Наше Эхо» газетінің 1-номерінде басылды.
«Наше Эхо» («Біздің Жаңғырьщ») —болыпевиктік күнде- лікті жария газет; 1907 жылғы 25 марттан 10 апрельге дейін (7 апрельден 23 апрельге дейін) Петербургте шығарылды. Газет В. И. Лениннің редатщиясымен шықты және 1907 жылы 27 февральда (12 мартта) жабылған «Новый Луч» га- зетінің жалғасы болды. Газеттің әрбір номерінде дерлік Лениннің мақалалары басылды. Газетке В. В. Воровский, М. С. Ольминский және басқалар қатысты. 14 номері шьтқты. 1907 жылы 9 (22) апрельде тетенше сақтық туралы ережеге сүйеніп, Петербургтің ңала бастығы газеттің шығарылуына тыйым салды. Газеттің соңғы 14-номері тыйым салынғаннан кейін іпықты.—124.
70 Поляк колосы — Мемлекюттік думадағы поляк депутаттары- ның бірлестігі, I және II Мемлекеттік думаларда бұл бірлес- тікте поляк помещиктері мен буржуазиясының реакциялық, ұлтшылдық партиясыиың мүшелері — халықтық демократ- тар басшы ұйытқы болды. Дума тактикасының барлық негізгі мәселелері бойынша поляк колосы октябристерді қолдадьг.—134.
71 «Екінші Мемлекеттік думада аграрлыц мәселе жөнінде сөй- ленетін сөздіц жобасын» Ленин II Мемлекеттік думаның со- циал-демократиялық фракциясының большевиктік белегінде болған депутат Г. А. Алексинскийдің аграрлық мәселе жөнін- де Думада сөз сөйлеуі үшін 1907 жылы 21 және 26 марттың (3 және 8 апрельдің) аралығында жазды.
Думада аграрлық мәселе бойынша жарыс соз 1907 жылы 19 мартта (1 апрельде) басталып, 26 майда (8 июньде) аяқ- талды. Алексинсжий 1907 жылғы 5 (18) апрельдегі 22-мәжі- лісте сөз сөйледі. Алайда ол сөздің Ленин әзірлеген жобасын оз сөзінде ішінара ғана пайдаланды.
II Мемлекеттік духіадағы аграрлық мәселе жөніндегі ай- ттлстарды В. И. Ленин «Социал-демократияның 1905—1907 жылдардағы бірінші орьгс революциясындағы аграрлыд нрограммасы» деген кітабыпың «Екінпіі Думада аграрлық
474
ЕСКЕРТУЛЕР
ыәселе туралы болғап жарыс сөздер бойыпша таптар мен партиялар» дегеи V тарауында егжей-тегжейлі талдайды (қа- раңыз: Шыгармалар, 13 том, 373— 429^беттер).— 136.
72 Ленин бұл арада губерниялық дворяпдар комптеттерін айтып отыр; бұл комитеттер «шаруалар реформасының» алғашқы жобаларын әзірлеу үшін Россияның барлық губернияларын- да 1858 жылдың жазына қарай құрылған болатьін. Комитет- терге жергілікті дворяндар қоғамдарының (уезден 1—2 адам- нан) сайламшыларынан дворяпдардың өкілдері және үкімет тағайындаған екі өкілден кірді. Губерниялық комитеттердің әзірлеген жобалары Бас комитетке түсті, мұнда 1859 жылы 17 февральда (1 мартта) родакңпялық комиссиялар қүрыл- ды, бұл комиссияларға, чииовпиктсрдеи басқа, дворяндардан «сарапшылар» епгізілді, ал жобаларды жалпы талқылау үшін жергілікті жерлерден тағы да «депутаттар» (бұлар да дворяндар) шақырылды.
Губерниялық дворяндар комитеттерінің көпшілігі, «ша- руалар реформасын» тоңтатуға сәтсіз әрекет жасап көрген соң, өздерінің жобаларында дворяндардың крепостниктік пұрсаттылықтарын мүмкіндігіне қарай көбірек сақтауға күш салып бақты.
Бітістіруші төрешілер — 1861 жылғы «шаруалар реформа- сын» жүргізу кезінде патша үкіметі енгізген әкімшілік лауа- зым. Дворяндар жиналыстарының ұсынуы^ бойынша жергі- лікті дворяндардан губернатор тағайындайтын және сенат бекітетін бітістіруші төрешілерге шаруаларды азат ету тура- лы «Ерожелерді» іске асыру кезінде помещиктер мон шаруа- лардың арасында туған жанжалдарды қарап, шешуге уәкіл- дік берілді және олар іс жүзінде помещиктердің мүдделерін қорғауға тиісті болды. Бітістіруші төрешілердің негізгі қыз- меті «уставтық грамоталар» дейтінді жасау болды, оларда шаруалардьщ үлесті жерінің колемі мен орны және шаруа- лардың міндеткерлігі, сондай-ақ шаруалардың өзін өзі бас- қаруьш бақылау дәл белгіленді. Бітістіруші төрешілер ша- руалар басқармасының сайланып қойылатьтн қызмет адам- дарын бекітіп отырды, шаруаларға жаза қолдануға, оларды тұтқыпға алуга немесе штраф салуға, сондай-ақ, егер поме- щиктерге ұнамайтын болса, шаруалар жиындарының қау- лыларын бұзуға праволы болды.
Бітістіруші төрешілер қызметі нағыз сословиелік дворян- дық сппатта болды, ол патша үкіметіне 1861 жылғы тонау- шылық «шаруалар реформасып» помещиктердің мүддесі үшін жүзеге асыруға көмектесті.— 142.
73 1861 жылғы «Шаруалар реформасы» — Россияда крепостник- тік правоны жойған реформа, оны патша үкіметі крепост- ник-помещиктердің мүддесін көздеп жүргізді. 1861 жылы 19 февральда II Александр Манифеске және крепостниктік тә-
ЕСКЕРТУЛЕР
475
уелділіктен шыққап шаруалар туралы «Ережелерге» ңол қой- ды. Реформаның қажеттігі елдің экономикалық дамуының бүкіл барысынан және крепостииктік қанауға қарсы бұқара- лық шаруалар қозғалысының өсуінен туғап еді. «Шаруа- лар реформасы» крепостниктер жүргізген буржуазиялың реформа болды. «...Шаруалар жері неғұрлым аз кесіліп алын- са, олардың жері помещиктердің жерінен неғұрлым толыц бөлектелсе, крепостниктерге төленетін алымның... мөлшері неғұрлым аз болса» реформапың буржуазиялық «мазмұны соғұрлым күштірек айқындала түсті» (В. И. Ленин. Шығар- малар, 17-том, 105—106-беттер). «Шаруалар реформасы» Рос- сияны буржуазиялық монархияға айналдыру жолындағы қа- дам болды.
Барлығы 22,5 миллион шаруа босатылды. Алайда поме- щиктік жер иеленушілік сақтальш қалды. Шаруалардың жерлері помещиктің меншігі деп жариялаиды. Шаруаньщ тек заң белгілеген норма бойынша ғана (соның өзінде иомещик- тің келісімімен) ақы төлеп үлесті жер алуына болатын. Ақыны шаруалар патша үкіметіне төледі, ал үкімөт белгі- ленген соманы помещиктерге толеп қойған-ды. Шамамен алынғап есептерге қарағанда, реформадан кейін дворяндар- дың 71,5 миллион десятина жері, шаруалардың 33,7 миллиоп десятина жері болды. Реформаньщ нәтижосінде помещиктер шаруалар жерінің Vs бөлігінен астамын, тіпті 2/s бөлігін өзде- ріне кесіп алды.
Реформа шаруапіылықтың ескі барщиналық жүйесін жой- ған жоқ, тек әлсіретіп қана қойды. Шаруалардың үлесті жер- лерінің ең жақсы бөлігі («кесінді жерлер», ормандар, шал- ғындар, суаттар, жайылымдар және басқалар) помещиктер- дің қолында ңалды, ал мұндай жерлерсіз шаруалар дербес шаруашылық жүргізе алмайтын еді. Үлесті жерін ақы тө- леп алу туралы келісім жасалғанға дейін шаруалар «уа- қытша міндеттілер» деп саналды, сөйтіп помещикке оброк төлеу, барщинада істеу түрінде міндеткер еді. ІПаруалардың өздерінің үлесті жерлерін өз меншігіне ақы төлеп алуы поме- щиктер мен патша үкіметі тарапынан оларды тікелей тонау болды. Шаруалар үшін патша үкіметіне қарызды 6 процент өсіммен 49 жыл ішінде бөліп-бөліп төлеу тәрті-бі бөлгіленді. Төлем ақыдан төленбей қалған қарыз жылдан-жылға өсе берді. Тек бұрынғы помещиктік шаруалар ғана патша үкі- метіне төлем ақы операциясы бойыиша 1,9 миллиард сом тө- леді, ал шаруалардың қолына өткен жердің рыноктық ба- ғасы 544 миллион сомнан аспайтын еді. Шынында шаруалар өз жерлері үшін жүздеген миллион сом төлеуге мәжбүр бол- ды, мұның өзі шаруалар шаруашылығының күйзеліп, шаруа- лардың жаштай қайыршылануына әкеп соқты.
В. И. Ленин 1861 жылғы «шаруалар реформасыы» егінші- лікте туып келе жатқан кашітализмнің мүддесін көздеп, ша- руаларға алғашңы рет жаппай зорлық жасау, капптализм үтпіп помеіциктік тұрғьтдап «жерді тазалау» деп атады. 1861
476
ЕСКЕРТУЛЕР
жылғы реформа туралы Лениннің мына еңбектерін қараңыз: «Крепостниктік правопың құлауының елу жылдығы», «Ме- реке жайында», ««Шаруалар рсформасы» және пролетар-ша- руалар революциясы» (Шығармалар, 17-том, 71—74, 94—102, 103—112-беттер).—143.
74 «Оръіс шындығьі»—XI—XII ғасырлардағы ежелгі Русьте жарық көрген заңдардың жәпе князьдік қаулылардың тұң- ғыш жазбаша жиынтығы. «Орыс шындығының» мақалала- ры феодалдың меншікті және феодалдардың өмірін қорғау- ға бағытталды. Бұл мақалалар ежелгі Русьтің крепостниктік тәуелділікке түсе бастаған шаруаларының ңанаушыларға қарсы кескілескен тап күресін жүргізгенін дәлелдейді.—143.
75 Ленин көрсеткен есеп гқолжазбадан табылмады.—151.
76 «Понтийден Пилатца сілтеу» деген сөздер бір нәрсені қайта- лай беруді білдіреді, өйткені бұл екеуі де бір кісінің аты. Понтий Пилат (Pontius Pilatus) — біздің заманымыздың 26— 36 жылдарындағы Иудеяда Рим прокураторы (наместни- гі).—156.
77 «Вперед» («Алға») — болыпевиктік күндөлікті жария газет; үкімет жауып тастаған «Волна» газетінің орнына және оның жалғасы ретінде 1906 жылғы 26 майдан (8 шоньнен) бастап Пөтербургте шығарылды. Газетте В. И. Ленин басшылық роль атқарды; редакцияның жұмысына М. С. Ольминский, В. В. Воровский, А. В. Луначарский белсене қатысты. Газет- те Лениннің 15 маңаласы басылды. Газет ұдайы қуғындал- ды; 17 номерінің 10-ына тыйым салынды. Полицияның қуда- лауына байланысты, болыпевиктер өздерінің жария органып басқа атпен шығаруға күні бұрын әзірленді. 2 (15) июньде «Вперед» газетінде «таяу уақытта Петербургте күнделікті «Эхо» жұмысшы газеті шығарыла бастайды» деген хабар- ландыру жарияланды. Бұл хабарландыру газет жабылғанға дейін номер сайын басылып тұрды. 1906 жылы 14 (27) июнь- де Петербург сот палатасының қаулысымен газеттің шыға- рылуы тоқтатылды. «Впередтің» орнына «Эхо» газеті шыға- рыла бастады.—165.
78 В. И. Ленин бұл арада Н. Г. Чернышевскийдің «Пролог» ро- маныпың мына бір жерін айтып отыр: романның кейіпкері Волгин прогрессистер мен помещиктік партияның арасында орасан зор айырмашылық бар деген еокертпеге жауап бере келіп, былай деп мәлімдеді: «Жоқ, орасан зор емес, болмашы ғана айырмашылық бар. Егер шаруалар жерді құнын төле- мей-ақ алса, онда орасан зор айырмашылық болар еді. Біреу- дің бір нәрсесін алу, немесе оны сол кісінің өзінде қалдыру, бірақ бұл үшін одан ақысын алу — бұл екеуі бәрі бір. Поме- щпктік партия жоспарының прогрессистердің жоспарынан айырмашылығы сол — ол қарапайым әрі ықшамдау ғана.
ЕСКЕРТУЛЕР
477
Сондықтан ол жақсырақ та. Сергелдең аздемек, тегі, ша- руалар үшін азабы да аз болар. Шаруалардың ақпіасы бар- лары өзіне жер сатып алады. Ал кімнің ақшасы жоқ екен, оны жер сатып алуға міндеттеудің де қажеті жоқ; бұл оларды тек қана күйзелтеді. Ңұнын төлеу дегеніміз — бәз- баяғы сатып алу» (Н. Г. Чернышевский. Шығармалар толық жинағы, XIII том, 1949, 187—188-бсттер).—167.
79 Балалайкин — М. Е. Салтыков-Щедриниің «Қазіргі заманғьт идиллия» деген шығармасының кейіпкері; либерал мылжың, авантюрист және суайт — 176.
80 «Народная Дума» («Халық Думасы») —меныпевиктік күнде- лікті газет; жабылған «Русская Жизньнің» орнына 1907 жы- лы март — апрельде Петербургте шығып тұрды. 21 номері шықты —186.
81 Ленин бұл арада А. С. Грибоедовтың «Ақыл азабы» деген ко- медиясындағы Софьяның сөздерін келтіріп отыр (қараңыз: А. С. Грибоедов. Шығармалар, М., 1956, 35-бет).—188.
82 «Экономизм» — XIX ғасырдьщ аяғы — XX васырдың басын- дағы Россия социал-демократиясындағы оппортунистік ағым, халықаралық оппортунизмнің бір түрі. «Экономистердің» бас- пасөз органдары—«Рабочая Мысль» газеті (1897—1902) жә- не «Рабочее Дело» журналы (1899—1902) болды. Ленин орыс бернштейншілдері деп атаған «экономистердің» программа- лық документі 1899 жылы Е. Д. Кускова жазған «Credo» дей- тін болды.
«Экоиомистер» саяси күрес либерал буржуазия айналыса- тын іс деп санап, жұмысшы табының міндеттерін жалақыны арттыру, еңбек жағдайларын жақсарту және т. б. жолында- ғы экономикалық күреспен шектеді. Олар партия қозғалыс- тың стихиялық процесіне сырттай зер салып, оқиғаларды тіркөп отырушы ғана болуға тиіс деп санап, жұмысшы табы партиясының басшылық ролін теріске шығарды. Жұмысшы қозғалысының стихиялылығы алдында бас иген «экономис- тер» революциялық теорияның, саналылыңтың маңызын тө- мендетті, социалистік идеология стихиялы жұмысшы қозға- лысынан пайда бола алады деп пайымдады; олар жүмысшы қозғалысына социалистік сананы сырттан, маркстік партия- ның енгізуі қажеттігін теріске шығарды, сөйтіп бұл арқылы буржуазиялық идеологияға жол ашып берді. «Экономистер» жұмысшы табының бір орталыққа бағындырылған партиясын ҚҮРУДың қажеттігіне қарсы іиығьш, социал-демократиялық қозғалыстағы бытыраңқылық пен майдагсрлікті дорғады. «Экономизм» жұмысшы табын таптық революциялық жол- дан тайдырып, оны буржуазияның саясп шылауыпа айнал- дыру қаупін туғызды.
Лениннің мьтна шығармалары «экономистердің» козқарас- тарын жан-жақты сынауға арналғаи: «Россия социал-демо-
478
ЕСКЕРТУЛЕР
краттарьшың наразыльтғы» («Credo»-ға қарсы бағьттталған, 1899 жылы Сибирьде айдауда жүргепде жазылған, айдауда- гы он жеті марксист қол ңойған), «Орыс социал-демократия- сындағы шегіншектеу бағыты», ««Profession de foi» жөнін- де», «Экономизмді қорғаушылармеп әңгіме» (қараңыз: Шы- ғармалар толық жинағы, 4-том, 175—189, 260—297, 337-348- беттер; 5-том, 392—400-беттер). Ленин «Не істеу керек?» деген кітабында «экономизмді» идеялық жағынан біржола талқандады (қараңыз: Шығармалар толық жинағы, 6-том, 1— 211^беттер). «Экономизммен» күресте лениндік «Искра» үл- кен роль атқарды.— 188.
83 «Беззаглавияшылдар»—орыс буржуазиялық интеллигенция- сының (С. Н. Прокопович, Е. Д. Кускова, В. Я. Богучарский, В. В. Португалов, В. В. Хижпяков жәпе басқалар). 1905— 1907 жылдардағы революция саябырси бастаған кезеңде қалыптасқан жартылай кадеттік, жартылай меныпевиктік тобы. Топ өзін Петербургте 1905 жылғы январь — майда Про- коповичтің редакциясымен шығып тұрған «Без Заглавия» саяси апталығының атымен атады; кейіннен «беззаглавия- шылдар» солшыл кадеттік «Товарищ» газетіпің төңірегіне топтасты. «Беззаглавияшылдар» өздерін ресми түрде партия- да жоқпыз дегенді желеу етіп, буржуазиялық либерализм мен оппортунизм идеяларын уағыздаушылар болды, россия- лық және халықаралық социал-демократияның ревизионис' терін қолдады —189.
84 1902 жылғы Ростов демоистрациясы — 1902 жылы 2 (15) но- ябрьде Владикавказ темір жолы Бас шеберханаларының ко- тел цехы жұмысшыларының бой корсетулеріиен басталған Ростов стачкасы. РСДРП Дон комитетіиің шақыруы бойьш- ша 1902 жылы 4 (17) поябрьде темір жол шеберханаларының барлық жұмысшылары ереуіл жасап, әкімшілікке бірқатар э-кономикалық талаптар қойды. Көп кешікпей ереуілге «Ак- сай» плуг жасау заводының, Асмолов темекі фабрикасының және басқа кәсіпорындардыц жұмысшылары, почта мен те- леграф қызметшілері, приказчиктер және т. т. қосылды. Стач- ка жаппай стачкаға айналып, саяси сипат алды.
Революциялық қозғалыстың кец өрістеуі патша өкімет орыпдарын қапы соқтырды. Ростовтағы жұмысшылар тұра- тын мекен — Темерникте күн сайын өткізілген және 30 мың- ға дейін жұмысшы жиналған бұқаралық митингілерге кедер- гі жасауға қолда бар әскердің шамасы келмеді. Тек жәрдем келген соң ғапа патша өкімет орьшдары қозғальгсты қарулы күшпен басып жаныштауға кірісті. 11 (24) ноябрьде казак- тармен алғашқы ірі қақтығыс болды, ол қарусыз жұмысшы- ларды атқылаумен аяқталды. Жұмысшыларға оқ атылғаны туралы хабар жаңа революциялық өрлеу туғызып, Новорос- сийск мен Тихорецкаяда стачкалардың басталуына белгі бол- ды. Ңудалауға қарамастан, Ростовта жұмысшылардың ми- тингілері өтіп жатты, ал әскермен қақтығыстар кескілескен
ЕСКЕРТУЛЕР
479
таптық ұрыстарға айпалды. Тек 26 ноябрьде (9 декабрьде), 21 күндік қиян-кескі күрестен кейін ғана, әскердің сан жа- ғынан тым басымдылығы сөбепті, жұмысшылар ереуілді тоқ- татуға мәжбүр болды. Стачкаға РСДРП искралық Дон коми- теті басшылық етті, ол «Барлық азаматтарға» арнаған про- кламациясында Ростов стачкасы туралы орыс жүмысшыла- рының арасында туған жалпы өрлеудің бір бастамасы ретінде сөз етті. Ростов оқиғаларын сипаттай келітг, В. И. Лешін «Жаңа оқиғалар жәпе ескі мәсолелер» дегсн мақаласыпда былай деп жазды: «Осы сияқты оқиғалардан біз іс жүзінде мынаны айқын көреміз: бүкіл халықтың самодержавиелік үкіметке қарсы қарулы көтерілісі революционерлердің ойын- дағы және программаларындағы идея ретінде ғана емес, со- нымен бірге дозғалыстың өзінің болмай қоймайтын, практи- калық-табиғи, келесі қадамы ретінде... пісіп жетілуде» (Шы- ғармалар толық жинағы, 7-том, 65-бет).
Ростов стачкасы 1903 жылы Россияның оңтүстігінде бол- ған жаппай саяси стачканың кіріспесі және 1905 жылғы бі- рінші орыс революциясы жаршыларыньщ бірі болды.—193.
85 Лөнин бұл арада 1903 жылдьщ жазында Россияныц оңтүсті- гі мен Украинада болған жаппай саяси стачкаларды айтып отыр.
Жаппай саяси стачкалар 1903 жылы 1 (14) июльде Манта- шевтің Биби-Эй!бат мұпай қоғамының және Баку қоғамьіның механикалық шеберханалары жұмысшыларының Бакудегі ереуілінен басталды. 6 (19) июльге қарай ол жаппай ереуілге айналды. Жұмыспіылар кәсіпкерлерге талаптар қойды, олар- дың ішінде 8 сағаттық жұмыс күні, саяси дызметі үіпін жұ- мыстан шығарылғап жұмысшыларды жұмысқа алу, жұмыо шылар жек көретін басқарушылар мен мастерлерді жұмыс- тан шығару, жалақыны арттыру, мерзімнен тыс жұмысты, сделыцинаны жою, тағы басқа талаптар болды. Жұмысшылар ұйымшылдық пен табандылық көрсетті, ішінара жеңілдік беруге уәде етілгенде де олар ереуілді тоқтатпады. Ереуіл әскердің көмегімен басып-жаншылды, сөйтіп жұмысшылар 9 (22) іпольде жүмысқа кірісуге мәжбүр болдтл.
Бакудегі ереуіл туралы хабар алынғаннаи кейін Тифлис- те 12 (25) июльде баспахана жұмысшылары, қасапшылар, паубайлар ереуіл жасады. РСДРП Тифлис комитеті-нің шақьь руы бойыпша 14 (27) іпольде барлық фабрикалар мсн завод- тар, темір жол шеберханалары, трамвай, баспахана жұмыс- шылары, долөнершілер және т. т. жұмысты тоқтатты. Түрлі заводтар жұмысшыларының өкілдерімен өткізілген кеңестен кейін РСДРП Тифлис комитеті ереуілшілердің бәріпе ортак, талаптар әзірледі. Тифлиске әскер әкелінді; жұмысшылар- дың казактармен қақтығысы болды. 21 июльге (3 авгусқа) қарай әскердің жәрдемімен стачка басып жаншылды.
17 (30) июльде Батумда барлыд заводтар мен фабрикалар- дың жұмысшылары жұмысты тоқтатты. Оларға темір жол
480
ЕСКЕРТУЛЕР
станциясының жұмысшылары, порттағы жүкшілер қосылдьт. Ереуіл жаппай ереуілге айнальш, 23 июльге (5 авгусқа) дейін созылды. Демопстрациялар кезінде жұмысшылардың поли- циямен және казактармен қақтьтғысы болып жатты.
1903 жылдың жазында Закавказьеде 100 мыңға тарта жұ- мысшы ереуіл жасады.
Закавказьедегі жаппай стачкаға Украинаның аса ірі орта- лықтары уп қосты. Одессада стачканы котел цехының жұ- мысшысын жұмыстан заңсыз шығаруға наразылық білдіру ретінде 4 (17) июльде теміржолшылар бастады. Көп кешік- пей теміржолшыларға порт, тас алатын жер, цемент заводы, пробка заводы, қағазнкендір фабрикасы және басқа өнеркә- сіп орындарының жұмысшылары қосылды. Ңала транспор- тының, электр станциясының, газ заводының, наубайхана- лардың, сауда кәсіпорындарының жұмысшылары жұмысты тоқтатты. Ереуіл қозғалысына басшылық ісін Одесса социал- демократиялық комитеті өз қолына алды; ол стачканың ай- қын саяси талаптар қойған жаппай стачкаға ұласуында зор роль атқарды. Одесса социал-демократиялың комитеті үздік- сіз листовкалар шығарып, жұмысшылардың талаптарын тұ- жырымдады, оларды самодержавиені құлату үшін күресуге шақырды, өзінің үгітшілерін фабрикалар мен заводтарға жіберді, бұқаралық митингілер мен саяси демонстрациялар ұйымдастырды. Стачка. 23 июльге (5 авгусқа) дейін созылды.
Баку, Тифлис, Одесса жұмысшыларымен ынтымақ белгісі ретінде Елисаветград, Керчь, Киев, Екатеринослав, Николаев және баоқа қалалардың жұмысшылары ереуілге шықты.
Жұмысшылардың таптық сана-сезімінің өсуі үшін Россия- ның оңтүстігіндегі саяси стачкалардың орасан зор маңызы бар еді және олар 1905—1907 жылдардағы революцияның жаршысы болды. Бұл стачкалар РСДРП комитеттерінің бас- шылығымен өтті, оларға өздерінің күш-қуатын, ұйымшылды- ғын, тәртібін және саналылығын көрсеткен 200 мыңнан ас- там жұмысшы қатысты.—193.
86 «Үндесу»—Петербургте 1907 жылы шығып тұрған меньше- викті-к жииақтар. Жинақтарда Л. Мартовтың, Д. Кольцовтың, Е. Чарскийдің, Ф. Данньщ жәпе басқа мепьшевиктердің ма- қалалары басылды.—197.
87 Струвизм пемесе «жария марксизм» — либералдық^буржуа- зиялық тұрғыдан марксизмнің өңін айналдыру, ол Россияның либерал буржуазиялық интеллигенциясы арасында дербес қоғамдың-саяси ағым ретінде XIX ғасырдың 90-жылдарында пайда болды.
Россияда бұл кезде марксизм едәуір кең тараған болатын, осыған байланьгсты буржуазиялық интеллигенттер марксизм- ді желеу етіп, жария газеттер мен журпалдарда өздерінің көэқарастарын уағыздай бастады. Сондықтан олар «жария марксистер» деп аталды.
ЕСКЕРТУЛЕР
481
«Жария марксистер» халықтлылдарды ұсақ өндірісті қор- ғаушылар ретінде сынай отырып, бұл күресте марксизмді пайдалануға тырысты, бірақ марксизмді революцияшылдьгқ атаулыдан тазартылған күйінде қолданбақшы болды, жұ- мысшы қозғалысын буржуазияның мүддесіне бағындыруға әрекеттенді. Маркстің ілімінен олар ең бастысын—проле- тарлық революция мен пролетариат диктатурасы туралы ілімді алып тастады. «Жария марксистердің» басшысы П. Струве капитализмді мадақтады және буржуазиялық тәр- тіптерге қарсы революциялық күрестің орнына «мәдениет- сіздігімізді мойындауға және капитализмнен үйренуге» ша- қырды. Марксизмнің негізгі қағидаларының бәріне ревизия жасап, «жария марксистер» буржуазиялық объективизм по- зициясына түсті, кантшылдық пен субъективтік идеализм көзқарасында болды.
Ленин «жария марксизмнің» либералдық буржуазиялық табиғатын басқалардан бұрын сезіп, көрді. 1893 жылдың өзін- де-ақ Ленин «Рыноктар туралы дейтін мәселе жөнінде» деген еңбегінде либерал халықшылдардың көзқарастарын әшкере- леумен қатар сол кезде туьш келе жатқан «жария марксизм» өкілдерінің көзқарасын да сынады. Бұлар орыс марксистері- не алғаш рет кездескен жасырын жау болды, олар өздеріп Маркстің ілімін жақтаушылар деп атады, ал іс жүзінде маркс- измді революциялық мазмұнынан жұрдай қылды. Алайда орыстың революцияшыл марксистері халықшылдарға қарсы күресте «жария марксистермен» уақытша келісімге келді, өздерінің шығармаларын «жария марксистер» редакциялаған журналдарда бастырып отырды. Сонымен бірге Ленин «Ха- лықшылдықтың экономикалық мазмұны және оньің Струве мырзаның кітабында сыналуы» деген еңбегінде «жария марксизмді» буржуазиялық әдебиетте марксизмнің баянда- луы деп атап, оны батыл сынға алды, «жария марксистерді» либерал буржуазияның идеологтары ретінде әшкереледі. Ле- ниннің «жария марксистерге» берген сипаттамасы кейіннен толық дәлелдеиді: олар корпекті кадеттер, ал кейін нағыз ақ гвардияшылар болды.
Ро&сияда «жария марксизмге» ңарсы Лепиннің батыл кү- ресі сонымен бірге халықаралың ревизионизмге қарсы күрес болды және маркстік теорияны бұрмалауға қарсы идеялық ымырасыздықтың үлгісі болып табылды.— 203.
Ескі искрашылдар — ескі «Искраға» қатысушылар және оның жақтастары; «Искра» — 1900 жылы В. И. Ленин негі- зін салған, Россия жұмысшы табының революциялық маркс- тік партиясын құруда шешуші роль атқарған тұңғыш жалпы орыстық құпия маркстік газет.
Лөниндік «Искраның» бірінші номері 1900 жылы декабрь- де Лейпцигте шықты, одан кейінгі номерлері Мюнхенде, 1902 жылғы иіольден — Лондонда және 1903 жылдың көктемі- нен — Женевада шығып тұрды. Газет шығаруды ж:олға қою-
482
ЕСКЕРТУЛЕР
ға (құпия баспахана ұйьгмдастыруға, орысша шрифтер тауып алуға және т. т.) герман социал-демократтары К. Цеткин, А. Браун және басқалар, сол жылдары Мюнхенде тұрған по- ляк революционері 10. Мархловский және ағылшын Социал- демократиялық федерациясы басшыларының бірі — Г. Квелч үлкен көмек көрсетті.
«Искра» редакциясыпа В. И. Ленин, Г. В. ГІлеханов, Л. Map- тов, П. Б. Аксельрод, А. Н. Потресов жопе В. И. Засулич кір- ді. Алғашңыда редакция секретары И. Г. Смидович-Леман, одан соң 1901 жылдың көктемінен бастап II. К. Крупская болды, ол сонымен бірге «Искраның» орыс социал-демокра- тиялық ұйымдарымеп бүкіл хат-хабар алысуын жүргізіп отырды. «Искра» басты иазарын Россия пролетариатының және барлық ецбскшілерінің патша самодержавиесіне ңар- сы революциялық күресі моселелеріне аударды, халықара- лық өмірдің, негізінен халыңаралық жүмысшы қозғалысы- ньщ аса маңызды оқигаларына зор көңіл бөлді. Іс жүзінде Ленин «Искраның» бас редакторы және басшысы болды, пар- тия қүрылысының және Россия пролетариаты тап күресінің барлық негізгі мәселелері жөнінде мақалалар жазды.
«Искра» партиялық күпітерді біріктіру, партия кадрларын жинау және тәрбиелеу орталығына айналды. Россияның бір- қатар қалаларында (Петербург, Москва, Самара, т. б.) ленин- дік-искралық бағытта РСДРП топтары мен комитеттері құ- рылды; 1902 жылғы яиварьда искрашылдардың Самарада болған съезінде «Искраның» орыс ұйымы құрылды. Искра- лық ұйымдар Лениннің шәкірттері мен серіктері — Н. Э. Бау- манның, И. В. Бабушкиннің, С. И. Гусевтің, М. И. Калинин- нің, П. А. Красиковтың, Г. М. Кржижановскийдің, Ф. В. Ленг- пиктің, П. Н. Лепешиискийдің, И. И. Радченконың және басқалардың тікелей басшылығымен құрылды және жұмыс істеді.
Лениннің инициативасымен және оның тікелей қатысуы- мен «Искра» редакциясы партия программасының жобасын дайындады («Искраның» 21-номеріпде жарияланды) және РСДРП II съезіи әзірледі. Съезд шақырылар қарсаңда Рос- сияпың жергілікті социал-демократиялық ұйымдарының көп- шілігі «Искраға» қосылды, оиың тактикасып, программасын және ұйымдық жоспарын мақұлдады, оиы өздеріпің басшы . органы деп таиыды. Съезд ариаулы қаулысында партия үшін күресте «Искрапың» ерекше роль атқарғанын атап көрсетті және оны РСДРП-ның Ортальтқ Органы деп жариялады.
Партияның II съезіиен кейін көп ұзамай Плехановтың қолдауымен меныпевиктер «Искраны» өз ңолдарына қара- тып алды.— 203.
89 «Социал-Демократ» — газет, РСДРП Орталық Комитетінің қүпия оргапы; 1906 жылғы 17 (30) сентябрьден 18 ноябрьге (1 декабрьге) дейін Петербургте шығып түрды, барлығы 7 номөрі шықты. РСДРП IV (Бірігу) съезінде сайланған газет
ЕСКЕРТУЛЕР
483
редакцпясыида кілең меньшсвиктер (Ф. И. Дап, Л. Мартов, А. С. Мартынов, II. П. Маслов, А. II. Потресов) болды. Іс жү- зінде газет меньшевиктердіц фракциялық оргаиы сді.— 207.
90 I Мемлексттік думапьщ 104 мүшесі қол қойған аграрлық заң жобасын 1906 жылы 23 майда (5 июньде) Думаның ІЗчмәжілі- сінде трудовиктер ұсынды. Бұл заң жобасы «барлық жер қа- зынасымен, суымен бүкіл халықтың иелігінде болатын тәр- тіп орнатуға ұмтылуды, сонымен бірге ауыл іиаруашылығы- на қажетті жер оны өз еңбегімен өңдейтін адамдардың ғана пайдалануына берілетін болуын» жер заңының мақсаты етіп қойды («Россиядағы Мемлекеттік думапың документтері мен материалдары». М., 1957, 172-бет). Бұл үшін «жалпы халық- тық жер қорын» жасау талабы ұсыиылды, оған барлық қа- зыналық, уделдік, кабинеттік, монастьтрьлік және шіркеулік жерлер кіруге тиісті болды; жекө иеліктегі жер көлемі осы жергілікті жерге белгіленген еңбек нормасынан артық бол- ғандықтан, помещиктік және басда жеке меншік жерлер күшпен иеліктен айыру арқылы әлгі қорға берілуі тиіс еді. Иеліктен айрылған жеке меншік жерлергө біраз ақы төлеу көзделді. Үлесті жерлер және ұсақ жеке иеліктегі жерлер уақытша иелерінде қалдырылуға тиіс болды; сонымен ңа- тар заң жобасы одан әрі бүл жерлердің де біртіндеп жалпы халықтық меншікке кешуін көздеді. Аграрлық реформаны жалпыға бірдей дауыс беру жолымен сайланған жергілікті комитеттер жүргізуге тиіс болды. Бұл талаптар жерге жеке мепшіктің дереу және толық жойылуынан қорықңан, иелік- тен айыру арқылы алыиған жерлерге ақы төлеуді дүрыс деп тапқан ауқатты итаруалардың мүддесін көздеді. Ленин «104- тің жобасында» «үсақ меншікшінің тым қауырт төңкеріс жа- саудан, халықтыц тым көп және тым кодей бұқарасын ңоз- ғалысқа тартудан цорцушылыгы бар» (ІІІығармалар толық жинағы, 14-том, 313-бет) деп атап көрсетті, «104-тің жобасы» дәйексіздігіне және утопиялығына қарамастан, Лениннің көрсеткеніндей, кіріптар шаруалардың әлді бөлегін еркін фермерлікке айналдыру жолындағы күрес платформасы бол- ды.— 213.
91 «Известия Крестъянских Депутатое» («Шаруа Депутаттары- ның Хабарлары») — күиделікті газет, I Мемлекеттік Думада- ғы Ецібек тобыныц органы. 1906 жылы 17 майдан 31 майға дейін (30 майдан 13 июньге дейіп) Петербургте Мемлекеттік думаның мүшесі С. И. Бондаревтің редакциясымен шығьтп тұрды; 11 номері шықтьт. Газетке трудовик-депутаттар И. Е. Соломко, П. Ф. Целоусов, II. В. Жилкин жәпе басқалар қатысты. 11-номерінен кейін газетті шыгару тоқтатылды.— 214.
92 «Трудовой Народ» («Еңібекпті Халық») — газет, трудовиктер- дің жәие Бүкіл россиялық шаруалар одағының органы; 1907
484
ЕСКЕРТУЛЕР
жылы 15 (28) марттан 4 (17) апрельге дейін Петсрбургте шығып тұрды. 18 номері піықты. Редакторы— II Мемлекет- тік думаның мүшесі В. А. Белаев. Газетке II Мемлекеттік ду- маның трудовик-мүшелері М. Е. Березин, А. А. Булат және басқалар, Бүкіл россиялық шаруалар одағының мүшелері А. Е. Кимряков, Е. И. Сорокин және басқалар қатысты,— 223.
93 Ленип бүл арада К. Маркстің «Буржуазия жәпе контррево- люция» деген мақаласыпдагы гіікіріп келтіріп отыр (қара- ңыз: К. Маркс пен Ф. Энгельс, Шығармалар, 2-басылуы, 6- том, 118—122-беттер)225.
94 Ленин бұл арада трудовиктердің, «халыңтық социалистердің» және эсерлердің Мемлекеттік дума председательдігіне кадет- тердің кандидатын жақтап дауыс бергенін айтып отыр. 1907 жылы 19 февральда (4 мартта) кадет князь Долгоруков өт- кізген кеңесте кадеттердің кандидатын жақтап дауыс беру туралы сөз байласылды; бұл кеңеске Думадағы социал-де- мократиялық фракцияның өкілдері — меныпевиктер де қа- тысқан еді (қараңыз: осы том, 34—37-беттер). Мұның нәти- жесіиде 1907 жылы 20 февральда (5 мартта), Мемлекеттік думада дауысқа қойылған кезде, кадет Ф. А. Головинді жақ- тап 356 дауыс берілді, 102 оңшыл депутат қарсы дауыс берді.
«Үндемей цалу тактикасы» деп 1907 жылы 6 (19) мартта Столыпин жариялаған үкімет декларациясы женіндегі кадет- тердің тактикасы айтылып отыр. Барльгқ оппозициялық пар- тиялардың кадеттер ұйымдастырған жалпы кеңестеріндө кадеттер «Думаны сақтау» деген пікірді негізге алып, үкімет декларациясына үндемей қалу жянінде үгіт жүргізді; кадет- тер декларацияға жауап беру Думаның таратылуына сөзсіз апарып соғады деп дәлелдеді. Кадеттер үкімет декларация- сына жауап ретінде көзекті істерге көше беру формуласын ұсынды. Кадеттерге қосылған эсерлер, трудовиктер жәнө Шаруалар одағы, мұсылмандардың парламенттік тобы, «ха- лыдтық социалистер», поляк колосы да осындай формула ұсынды. Столыпиннің декларациясына социал-демократтар (36-ескертуді қараңыз), сондай-ақ Думадағы барып тұрған оңіпылдардың акіддері — В. А. Бобринский, В. М. Пуришке- вич, епископ Платон, П. Н. Крупенский, В. В. Шульгин жа- уап берді.
Думада бюджет туралы мәселе талқыланғанда трудовик- тер мәселені бюджет комиссиясына тапсыруды ұсынған ка- деттермеп бірге дауыс берді, ал мұның өзі кадеттердің ұсы- нысы қабылданады деген сөз еді (қараңыз: осы том, 176— 181-беттер).— 226.
95 «Общественное Дело» («Қоғамдық Іс»)—күнделікті газет, халықтық социалистер партиясыиың органы; 1907 жылы
ЕСКЕРТУЛЕР
485
I (14) апрельден 8 (21) апрельге дейін Петербургте шығып тұрды. Газетке халыңтық социалпстердің аса көрнекті өкіл- дері Н. Ф. Анненский, В. А. Мякоткн, А. В. Пешехонов және басқалар, II Мемлекеттік думаның мүшелері Г. И. Баскпп, В. В. Карачевский-Волк және басқалар қатысты. 7 номері шыңты.— 228.
96 В. И. Ленин бұл арада социалист-революционерлер партиясы Орталық комитетіпің басылымы — «Партийные Известия» журиалын айтып отыр; ол 1906 жылғы 22 октябрьден (4 ноя- брьдөн) 1907 жылғы 24 майға (6 июньге) дейін Петербург- те шығып тұрды. 10 номері шықты — 236.
97 «Привет» («Сәлем»)—апта сайын шыққан меньшевиктік журнал; Петербургте 1907 жылы мартта шықты. Журналға Л. Мартов, А. Мартынов, А. Н. Потресов және басқалар жаз- ды. 2 номері піықты — 241.
98 «Начало» («Бастама») —меньшевиктік күнделікті жария га- зет; 1905 жылы 13 (26) ноябрьден 2 (15) декабръге дейін Пе- тербургте шығып тұрды. 16 номері шықты. Газеттіц шьтғару- шы-редакторлары Д. М. Герценштейн мен С. II. Салтыков болды. Газетке П. Б. Аксельрод, Ф. И. Дан, Л. Г. Дейч, Н. И. Иорданский, Л. Мартов, А. Н. Потресов және басқалар ңатысты.— 244.
99 В. И. Ленин бұл арада коптрреволюцияшыл буржуазияның 1848 жылы иіольде котеріліс жасағап Париж жұмысшыларын қанға бояп жазалағанын және 1871 жылы майда Париж Ком- мунасын басып жаныштағанын айтып отыр. — 247.
100 К. Маркс. «Гота программасыпа сыя» (қараңыз: К. Маркс пен Ф. Эпгельс. Таңдамалы шығармаларының екі томдығы,
II том, 1955, 24-бет).— 249.
101 Ф. Мерингтің «Der Sorgesche Briefwechsel» («Neue Zeit», 25. Jahrg., Nr. 1 und 2) («Зоргемен хат-хабар алысу») («Новсе Время», 25-жыл басылуы, 1 және 2-номерлері) деген мақа- ласы кітаптың бұл басылуына енгізілмеді.— 253.
102 «Современная, Жизнь» («Ңазіргі Өмір»)—меиыпевиктік журнал; Москвада 1906 жылғы апрельден 1907 жылғы мартқа дейін шығарылды. Журналға Г. В. Плехановтан басқа Л. Мар- тов жәнө басқа меныпевпктер жазып тұрды.— 254.
103 «Үн цосу» — 1'906 және 1907 жылдары Петербургте шыққап меныпевиктік жипақтар. 3 жинақ шықты. Бірінші жипақ «Yn jfocy» деген атпен, қалғандары— «Үн қосу баспасы» дс- ген атпен жарық көрді. Жинақтарға Л. Мартов, Ф. Дан, Д. Кольцов және басқалар қатысты254.
17 15-том
486
ЕСКЕРТУЛЕР
104 Англия социал-демократиялыц федерациясы 1884 жылы құ- рылды. Реформистермен (Гайндман және басқалар) және анархистермен бірге Социал-демократиялық федерацияға ре- волюцияшыл социал-демократтар, Англия социалистік қозға- лысының сол қанатын құраған марксизмді жаңтаушылар тобы (Г. Квелч, Т. Манн, Э. Эвелинг, Элеонора Маркс және бас- ңалар) кірді. Догмашылдығы мен сектанттығы үшін, Англия- ның бұңаралық жұмысшы қозғалыюынан қол үзгендігі және оның ерекшеліктерін елемегендігі үшін Социал-демократия- лық федерацияны Ф. Энгельс қатты сынады. 1907 жылы Со- циал-демократиялық федерация Социал-демократиялық пар- тия деп аталды; бұл партия 1911 жылы Тәуелсіз жұмысшы партиясының солшыл элементтерімен бірігіп, Британ социа- листік партиясын құрды; 1920 жылы бұл партияның көпте- ген мүіпелері Великобритания Коммунистік партиясының негізін салуға қатысты,— 255.
105 Ленин бұл арада Ф. Энгельстің Ф. А. Зоргеге 1886 жылы 29 ноябрьдө жазған хатынан цитат келтіріп отыр (қараңыз: К. Маркс пен Ф. Энгельс. Таңдамалы хаттар, Ңаз. мемл. бас- пасы, 1958, 423ибет).— 255.
106 Қараңыз: К. Маркс пен Ф. Энгельс. Таңдамалы хаттар, Ңаз. мемл. баспасы, 1958, 430^бет.— 255.
107 Қараңыз: К. Маркс пеп Ф. Энгельс. Таңдамалы хаттар, Ңаз. мемл. баспасы, 1958, 428-бет.— 256.
108 Ңараңыз: К. Маркс пен Ф. Энгельс. Таңдамалы хаттар, Ңаз. мемл. баспасы, 1958, 372-бет.— 256.
109 Қараңыз: К. Маркс пен Ф. Энгельс. Таңдамалы хаттар, Ңаз. мемл. баопасы, 1958, 425-бет,— 256.
110 «Еңбек рыцарълары» («Knights of Labor») — «Еңбек рыцарь- ларының ізгі ордені» — американ жұмысшыларының 1869 жылы Филадельфияда тігінші У. Стефенс негізін салған ұйымы. 1881 жылға дойін «Еңбек рыцарьлары» астыртын ұйым болды, ол цехтық одақтарды, жүмысшылардың әр түр- лі категорияларының аралас бірлестіктерін және ұлтыиа ңа- рамастап мамандығы жоқ жүмысшыларды біріктірді. 1874 жылы жұмысшы еместерге де ұйымға кіруге рұқсат етілді, бірақ олардың саны бүкіл құрамның төрттен бірінен аспауы керек болды (адвокаттарды, банкирлерді, толық немесе ішін- ара спирт ішімдіктерін өцдіру немесе сату есебінен күн көретін адамдарды, кәсіпқой ойыншыларды және биржа маклерлерін қабылдауға тыйым салынды). 1884 жылға дейіц ұйым мүшелерінің саны 70 000 адамнан асты, ал 1886 жы- лы — 700 000 адамға жуықтады. Жұмысіиыларды ағартуды жәие жұмысшы ыптымақтас-тығы жолымен олардыц мүдде-
ЕСКЕРТУЛЕР
487
лерін ңорғауды Орден өзінің негізгі мақсаты деп санады. Ор- деннің басшылары ұйьтм мүшелерін саясп күрестен бас тар- туға міндеттеді, жүмысшы партиясын құруға қарсы болды, кәсіпкерлермен күнделікті экономпкалық күрес жүргізуге қарсы шығып, жұмысшылардың олармен ынтымақтасуын, барлық ңайшылықтарды арбитраж және бейбіт келісім жолымен шешуді жақтады. Тіпті жұмысшы қозғалысы кү- шейіп, көптеген ереуілдерде жұмысшылар жеңіске жеткен 80-жылдары да «Еңбек рыцарьларының» басшылары сол ііози- циясыида қала берді. Орденнің басшылары кооперацияны капитализмнің барлық қырсықтарынан арылудың бірден-бір амалы догт есептеді.
1886 жылы Орденнің басшылары жұмысшылардың 8 са- ғаттық жұмыс күнін орнату жолындағы жалпы үлттық стач- касына қарсы әрекет жасады, ұііым мүшелерінің стачкаға қатысуына тыйым салып, оиың іске аспай қалуына жәрдем- десті. Басшылардың тыйым салғанына қарамастан, ұйымның қатардағы мүшелері стачкаға ңатысты. ¥йым мүшелерінің негізгі бұқарасы мен оппортунист басшыларьтпың арасында- ғы қайшылықтар шиеленісе түсті; 1886 жылдан кейін «Ең- бек рыцарьларыньщ ізгі ордені» бұқара арасында өзінің ық- палын жоғалта бастады, сөйтіп 90-жылдардың аяғында та- рап кетті.
Лидерлерінің сатқындық саясатына қарамастан, «Еңбек рыцарьларының ізгі ордені», әсіресе өзі өмір сүре бастаған алғашқы кезеңде, Америка Ңұрама Штаттарының жұмысшы қозғалысында ұнамды роль атқарды,— 256.
111 Ңараңыз: К. Маркс пен Ф. Энгельс. Таңдамалы хаттар. Ңаз. мемл. баспасы, 1958, 424-бет,— 257.
112 Лассалъшылдар — немістің ұсақ буржуазияіпыл социалисі Ф. Лассальдің жақтастары мен ізбасарлары, Жаллы герман жұмысшы одағының мүшелері; бұл одақ 1863 жылы жұмыс- шы қоғамдарының Лейпцигте болған съезінде — жұмысшы табын өз ықпалына бағындыруға тырысқан буржуазиялық прогрессистерге қарсы құрылды. Лассаль Жалпы герман жұ- мысшы одағының бірінші президенті болып, Одақтың про- граммасын және тактикасының негіздерін тұжырымдады. Жалпыға бірдей сайлау правосы үіпін күрес —Жалпы гер- ман жүмысшы одағының саяси программасы, мемлекеттің жәрдем адшасымен жүмысшылардың өндіргіш ассоциация- ларын құру — оның экономикалық программасы деп жария- ланды. Пруссияның гегемон болуына бейімделген Лассаль, оның жақтастары мен мұрагерлері өздерінің практи-калық қызметінде Бисмарктың ұлы державалық саясатын қолдады; «объективтік жағынан алғанда,— деп жазды Ф. Энгельс 1865 жылы 27 январьда К. Маркске,— бұл бүкіл жұмысшы қозға- лысында пруссактардың пайдасына жасалған арамдық пен опасыздьгқ болды» (К. Маркс лен Ф. Энгельс. ІПығармалар,
17*
488
ЕСКЕРТУЛЕР
XXIII том, 1932, 232-бет). К. Маркс пен Ф. Энгельс лассаль- шылдықтың теориясын, тактикасын және ұйымдық прин- циптерін герман жұмысшы қозғалысындағы оппортунистік ағым ретінде талай рет қатты сынады.— 258.
113 «Die Zukunft» («Болашақ») — социал-реформистік бағытта- ғы журнал, оны Герман социал-демократиялық партиясы мү- пгелерінің бір тобы шығарып тұрды; 1877 жылғы октябрьден 1878 жылғы ноябрьге дейін Берлинде шықты. Партияны ре- формистік жолға түсіруге тырысқан социал-филантроп К. Хёхберг журналдың шығарушысы болды. Журналға К. Шрамм және Э. Бернштейн жазып тұрды. К. Маркс пен Ф. Энгельс журналдың бағытын қатты сынады.— 259.
114 Қараңыз: К. Маркс пен Ф. Эигельс. Таңдамалы хаттар, Ңаз. мемл. баспасы, 1958, 335—336-беттер.— 259.
115 Ңараңыз: К. Маркс пен Ф. Энгельс. Шығармалар, XXVII том, 1935, 64—65^беттер — 260.
116 Ңараңыз: К. Маркс пен Ф. Энгельс. Шығармалар, XXVII том, 1935, 72-бет.— 260.
117 «Социал-Демократ» («Der Sozialdemokrat»)—газет, Герман социал-демократиялық партиясының социалистерге ңарсы ерекше заң заманьшдағы орталық органы; 1879 жылғы 28 сен- тябрьден 1888 жылғы 22 сентябрьге дейін Цюрихте және 1888 жылғы 1 октябрьден 1890 жылғы 27 сентябрьге дейін Лон- допда шығып тұрды. Газетті 1879—1880 жылдары Г. Фольмар, 1881 жылдың январынан бастап сол жылдары Ф. Энгельстің ықпалы күшті болған Э. Бернштейн редакциялады. Энгельс- тің идеялық басшылығы «Социал-Демократтың» маркстік бағытта болуын қамтамасыз етті. Ерекше зацның елгізілуі- пен туған алғашңы абыржуды жеңген Германия жұмысшы бұқарасының жауынгерлік пиғылының газет жүмысы үшін орасан зор маңызы болды: «Соцпал-Демократ», жекелеген қателіктеріне қарамастан, революциялыд тактиканы табан- дылықпен қорғады және гермаи социал-демократиясының күштерін жинап, ұйымдастыруда аса көрнекті роль атқарды. Социалистерге қарсы ерекше заң жойылғаннан кейін «Соци- ал-Демократты» шығару тоқтатылды, партияның орталық ор- ганы қайтадан «Vorwärts» («Алға») газеті болды.— 260.
118 Ңараңыз: К. Маркс пен Ф. Энгельс. Шығармалар, XXVII том, 1935, 97-бет.— 260.
119 Қараңыз: К. Маркс пен Ф. Энгельс. Шығармалар, XXVII том, 1935, 223—224-беттер.
«Әлеуметтік ғылым мен әлеуметтік саясат Әржылдыгы» («Jahrbuch für Sozial Wissenschaft und Sozialpolitik»)—соци-
ЕСКЕРТУЛЕР
489
ал-реформистік бағыттағы журнал; Цюрпхте 1879—1881 жыл- дары К. Хёхберг (Л. Рихтер деген бүркеншік атпен) шығарып тұрды. 3 кітабы шықты. Әңгіме болып отырған «Rückblicke auf die sozialistische Bewegung in Deutschland. Kritische Aphorismen» («Германиядағы социалистік қозғалыстың өткен ке- зеңіне шолу. Сыни афоризмдер») деген мақала «Әржылдық- тың» бірінші кітабында үш жүлдызшаның астынан басыл- ды.— 261.
120 Бернштейниада, бернштейншілдік — гсрман және халықара- лық социал-демократиядағы марксизмге дұшпан оппортунис- тік ағым; ол XIX ғасырдың аяғында пайда болды және Гер- ман социал-демократиялық партиясындағы оңшыл оппорту- нистік тенденциялардың неғұрлым айқын өкілі Эд. Берн- штейннің есімімен аталды.
1896—1898 жылдары Бернштейн герман социал-демокра- тиясының теориялық органы «Die Neue Zeit» («Жаңа Заман») журяалында «Социализм проблемалары» дегеп сериялы мақалаларын бастырып, бұл мақалаларында «сын еркін- дігі» деген желеумен революциялық марксизмніц филосо- фиялық, экономикалық және саяси негіздерін қайта қарауға (ревизиялауға, «ревизионизм» осыдан шыққан), сөйтіп олар- ды таптық қайшылықтарды ымыраластыру және таптық ын- тымақ жөніндегі буржуазиялық теориялармен алмастыруға тырысты; ол жұмысшы табының қайыршылануы туралы, таптық қайшылықтардың шиеленісуі туралы, дағдарыстар туралы, капитализмнің сөзсіз күйрейтіні туралы, социалис- тік революция және пролетариат диктатурасы туралы Маркстің іліміне шабуыл жасап, «ең бастысы — қозғалыс, түпкі мақсат — түк те емес» деген формулада тұжырымдал- ған социал-реформизм программасын ұсыпды. 1899 жылы Бернштейннің мақалалары «Социализмнің алғы шарттары жәпе социал-демократияның міндеттері» деген атпен жеке кітап болып шықты. Бұл кітап герман социал-демократиясы- ның оң қанатынан және II Интернационалдың басқа партия- ларының оппортунистік элементтерінен, оның ішіндө Россия «экономистерінен» қолдау тапты.
Герман социал-демократиялық партиясының съездерін- де — Штутгарт (октябрь, 1898), Ганновер (октябрь, 1899) жә- не Любек (сентябрь, 1901) съездерінде берпштейншілдік айыпталды, алайда партия ымырашылдық позиция ұстап, Бернштейннеп іргесін аулақ салмады. Бернштейншілдер «Sozialistische Monatshefte» («Социалистік Әрайлық») жур- налында және партия ұйымдарында ревизионистік идеялар- ды ашық насихаттай берді.
Бернштейншілдікке және Россияда оны жақтаушыларға қарсы В. И. Ленин бастаған болыпевиктер партиясы ғана дә- йекті және батыл күрес жүргізді. Ленин 1899 жылдың өзін- де-ақ «Россия социал-демократтарының наразылығында» жә- не «Біздің программа» деген мақаласында бернштейшпілдер-
490
ЕСКЕРТУЛЕР
ге қарсы күреске шыққан болатын; сондай-ақ бернштейншіл- дікті әшкерелеуге оның «Марксизм мен ревизионизм», «Ев- ропалық жұмьгсшы қозғалысындағы алауыздыңтар» деген еңбектері және басқалары арналды (қараңыз: Шығармалар толың жинағы; 4-том, 175—189 және 196—201^беттер; Шығар- малар, 15-том, 17—28-беттер; 16-том, 365—370^беттер)261.
121 Әңгіме герман рейхстагындағы социал-демократиялық фрак- цияда пароход қоғамдарына жәрдем беру (Dampfersubvention) туралы мәселе жөнінде болған алауыздықтар жайында болып отыр. 1884 жылдың аяғында Германия канцлері Бис- марк герман басқыншылық отаршылдық саясат мүдделерін көздеп, рейхстагтан Шығыс Азияға, Австралияға және Африкаға тұрақты пароход рейстерін үйымдастыру үшін па- роход қоғамдарына жәрдем берілуін бекітуді талап етті. Со- циал-демократиялық фракцияның Бебель мен Либкнехт басқарған сол қанаты пароход қоғамдарына жәрдем беруді ма- ңұлдамады, ал Ауэр, Дитц және басқалар бастаған фракция- ның көпшілік оң қанаты рейхстагта ресми айтыс басталмай жатып-ақ пароход қоғамдарына жәрдем беруді жақтап шық- ты. 1885 жылы мартта рейхстагта мәселені талқылаған кезде социал-демократиялық фраіщияның оң қанаты Шығыс Азия- ға және Австралияға пароход линияларын ашуды жақтап дауыс берді; ол Бисмарк жобасына келісім бергені үшін өзі- нің кейбір талаптарының, атап айтқанда, жаңа кемелердің герман верфьтерінде жасалуы жөніндегі талабының қабыл- дануын шарт етіп қойды. Рейхстаг бұл талапты қабылдама- ғаннан кейін ғана бүкіл фракция үкімет жобасына қарсы дауыс берді. Фракция копшілігінің бұл әрекетіне «Социал- Демократ» газеті мен социал-демократиялық ұйымдар тара- пынан тойтарыс берілді. Алауыздықтардың күшті болғаны соншалық, партияда жіокке болінушілік туғыза жаздады. Ф. Энгельс социал-демсжратиялық фракцияның оң қанаты- ның оппортунистік позициясын батыл сынады (қараңыз: К. Маркс пен Ф. Энгельс. Шығармалар, XXVII том, 1935, 441— 445, 456, 457, 471-беттер).— 261.
122 Қарав^із: К. Маркс пен Ф. Энгельс. Шығармалар, XXVII том, 1935, 471чбет — 262.
123 Ңараңыз: К. Маркс пен Ф. Энгельс. Шығармалар, XXVII том, 1935, 625—626-беттер.— 262.
124 Париждегі екі халықаралық социал-демократиялык, кон- гресс— II Интернационалдың I конгресі және сонда, бір мез- гілде, француз поссибилистері мен Англия социал-демокра- тиялық федерациясы шақырған конгресс.
Парижде 1889 жылғы 14—20 июльде өткен Халықаралық социалистік жұмысшы конгресі — II Интернационалдың бі- рінші құрылтай конгресі — француз социалистерінің инициа-
ЕСКЕРТУЛЕР
491
тивасы бойынша, басқа бірқатар елдердід социалистік ұйым- дарының қолдауымен шақырылды. Оппортунистік элемент- тер — француз поссибилистері мен Англия социал-демокра- тиялық федерациясы конгресті әзірлеуді және оны өткізуді өз қолдарына түсіріп алуға жәнө халықаралық жұмысшы қозғалысын басқарушы болуға тырысты. Ф. Энгельс бұл әрө- кеттерге батыл қарсы шығып, конгресті әзірлеуге мейлінше белсене араласты. Оппортунистердің әрекеттерін әшкерелей отырьш, Энгельс герман социал-демократиясы лидерлерінің поссибилистер жөніндегі ымырашылдық қателерін қатты сынға алды, сондай-ақ француз социалистерінің тактикалық қателіктерін де сынады. Конгресс қарсаңында оның тапсыр- масы бойыніпа «1889 жылғы халықаралық жұмысшы кон- гресінің» (қараңыз: К. Маркс пен Ф. Энгельс. Шығармалар, XXVIII том, 1940, 401—423-беттер) бірінші және екінші памфлеттері жазылды, бұларды оның өзі редакциялады; памфлеттер Англия социал-демократиялық федерациясы мен француз поссибилистерінің тіміскі әрекеттерін әшкереледі. Европа елдерінде таратылған бұл памфлеттер конгресті шақыруда зор роль атқарды. Энгельс конгрестің маңызы ең алдымен Европадағы шын мәніндегі социалистік күштерді біріктіруінде деп білді. Энгельс социалистік партиялардың ха- лықаралық көлемде революциялық маркстік негізде бірігуіне күш салды. «Конгрестің маңызы...,— деп жазды ол,— Европа социалистік партияларының бір ауыздылығы бүкіл дүние жүзі алдында дәлелденетіндігінде» (К. Маркс пен Ф. Энгельс. Шығармалар, XXVIII том, 1940, 129^бет).
Конгресте талқыланған басты мәселе халықаралық жұ- мысшылар заңы туралы мәселе болды. Бұл мәселе бойынша қабылданған қарарда жүмысшылар тек экономикалық күрес қана емес, сонымен қатар саяси күрес те жүргізуге тиіс деп көрсетілді, пролетариаттың социалистік партияларын құру, партиялардың жұмысын кәсіиодақтардың жұмысымен ұш- тастыру қажет деп табылды. Конгресс 8 сағаттың жұмыс кү- ні туралы, халықаралық пролетарлық ынтымақ күні — 1 майды жыл сайын мейрамдау туралы қарар қабылдады.
Конгресс II Интернационалдың құрылғаны туралы ресми шешім қабылдаған жоқ, бірақ іс жүзінде оны құрды.— 262.
125 Поссибилистер (П. Брусс, Б. Малон және басдалар) — фран- цуз социалистік қозғалысындағы ұсақ буржуазиялың, рефор- мистік ағым; бұл ағым пролетариатты күрестің революция- лық әдістерінен басда жаққа алаңдатты. 1882 жылы, Фран- ция жұмысшы партиясы жіккө бөлінген соң, Сент-Этьен конгресінде поссибилистер «Әлеуметтік-революциялыд жұ- мысшы партиясын» құрды; олар пролетариаттың революция- лық программасы мен революциялық тактикасын теріске іпығарды, жұмысшы қозғалысының социалистік мақсаттарын 'бүркемеледі, жұмысшылардың күресін «мүмкін болатыи нәр- сенің» (possible) шеңберімен шектеуді ұсынды — партияның
492
ЕСКЕРТУЛЕР
аты да осыдан шыққан. Поссибилистердіц ыңпалы негізінеп алғанда Францияның экономикалық жағынан неғұрлым арт- та қалған аудандары мен жұмысшы табыныц жөнді дамыма- ған топтарына тарады.— 262.
126 Қараңыз: К. Маркс пен Ф. Энгельс. Шығармалар, XXVIII том, 1940, 71-бет.— 262.
127 Қарацыз: К. Маркс пен Ф. Энгельс. Шығармалар, XXVIII том, 1940, 109—іНО-боттер.— 263.
128 Қараңыз: К. Маркс пен Ф. Энгельс. Таңдамалы хаттар. Ңаз. мемл. баснасы, 1958, 439-бет.— 263.
129 Ңарацыз: К. Маркс пен Ф. Энгельс. Шығармалар, XXVIII том, 1940, 135—137-беттер.— 263.
130 Қараңыз: К. Маркс пен Ф. Энгельс. Шығармалар, XXVIII том, 1940, 138-бет — 263.
131 Леггин бұл арада Ф. Энгельстің 1888 жылы 2 майда Ф. Келли- Вишневецкаяға жазған хатынан цитат келтіріп отыр (қара- ңыз: К. Маркс пен Ф. Эпгельс. Шығармалар, XXVIII том, 1940, 37-бет)
132 Фабийшылдар — Фабий қоғамының, 1884 жылы қүрылған ағылшын реформистік ұйымының, мүшелері; қоғам біздің заманымыздан бұрынғы III ғасырда өмір сүрген Рим қолбас- шысы Фабий Максимнің есімімеи аталған; Фабий өзінің ың- ғайлы сәтті күту тактикасы үшін, Ганнибалмен соғысқап кезде батыл ұрыс жүргізуден бой тарта бергені үшін «Кунк- татор» («Сылбыр») деп аталып кеткен. Фабий қоғамының мүшелері көбінесе буржуазиялық пнтеллигенцияның өкілде- рі — ғалымдар, жазушылар, саяси қайраткерлер (мысалы, С. жәнө Б. Веббтер, Б. Шоу, Р. Макдональд және басқалар) болды; олар пролетариаттың таптық күресі меп социалистік революцияның қажеттігіп теріске шығарды, капитализмнен социализмге ұсақ реформалар жүргізу және қоғамға бірте- бірте өзгеріс жасау арңылы ғапа көшуге болады десті. Маркс- измге қас Фабий ңоғамы жүмысшы табына буржуазиялық ықпалды жүргізушілердің бірі, ағылшын жұмысшы қозға- лысына оішортунистік және социал-шовинистік идеялар- ды таратушы ролін атқарып келді және атқарып келеді. В. И. Ленин фабийшылдықты «эсіре опігортунизм бағыты» (Шығармалар, 13-том, 3654>ет) деп сипаттады. 1900 жылы Фабий қоғамы лейбористік партияға кірді. «Фабийлық со- циализм» лейбористер идеологиясы негіздерінің бірі болып табылады,— 264.
133 Ленин бұл арада Ф. Энгельстің 1893 жылы 18 январьда Ф. А. Зоргеге ж-азған хатынан цитат келтіріп отыр (қараңыз:
ЕСКЕРТУЛЕР
493
К. Маркс пен Ф. Энгельс. Таңда-малы хаттар, Ңаз. мемл. бас- пасы, 1958, 487-бет)265.
134 Ңараңыз: К. Маркс пен Ф. Энгельс. Таңцамалы хаттар, Ңаз. мемл. баспасы, 1958, 506-бет.
П. Лафарг пен Г. Фольмардың сөздеріне сынды Ф. Эн- гельстің «Франция мен Германиядағы шаруалар мәселссі» деген еңбегінен қараңыз (Таңдамалы шығармаларының екі томдығы, II том, 1955, 401—421-беттер) — 265.
135 Ңараңыз: К. Маркс пен Ф. Энгельс. Шығармалар, XXIX том, 1946, 346-бет — 266.
136 Ңараңыз: К. М-аркс пен Ф. Энгельс. Таңдамалы хаттар, Ңаз. мемл. баспасы, 1958, 355-бет.— 266.
137 Ңараңыз: К. Маркс пен Ф. Энгельс. Таңдамалы шығармала- рының екі томдығы, II том, 1955, 24-бет.— 267.
138 Ғ^араңыз: К. Маркс пен Ф. Энгельс. Таңдамалы хаттар, Қаз. мемл. баспасы, 1958, 425-бет — 268.
139 Деказвилъ стачкасы — Франциядағы Деказвиль қаласында (Айвероя департаменті) 2 мьщ көмір қазушының стихиялы түрде туған стачкасы. Еңбек жағдайларының адам төзгісіз- дігі жоне кәсіпкерлердің — «Көмір кендері мен құю заводта- ры иелерінің Айверон қоғамының» — жұмысшыларды қана- уының күшеюі салдарынан бұрң ете түскен стачка 1886 жыл- дың январынан июніне дейін, 5 айға созылды. Жұмысшылар бірқатар талаптар, оның ішінде қожайынның азың-түлік дү- кентпесін құрту, аса қаталдығымен қан қақсатқан басқару- шыны жұмыстан ңуу талабын қойды. Әкімшіліктің жұмыс- піылармеп қақтығысы кезінде басқарушы өлтірілді. Үкімет Деказвильге әскер әкелді, мұның өзі Францияда кең толңу туғызып, ІТарижде жәле провпнцияда бірқатар паразылық митиигілері болып өтті. Ж. Гед пен П. Лафарг Париждегі ми- тингіде сөз сөйлсп, үкіметтің және кәсіпкерлердің іс-әрекет- теріяе наразылық білдірді. Социалистік газеттер— (Сгі du Peuple» және «Intransigeant» стачкашыларға жәрдем ұйым- дастырды. Француз палатасында Деказвиль стачкасы туралы мәселені қызу талқылау кезінде (мұны социалист-жұмысшы депутаттар Бали, Камелина талап етті) буржуазияшыл депу- таттар, олардың ішінде радикалдар да, бұған дейін оларға жұмысшы-делутаттар қосылған болатын, үкіметті қолда- ды жәпе стачкашыларды жазалауды жақтады. Бұл жұмыс- шы-депутаттардың радикалдармен ажырасып, француз депу- таттар палатасында дербес жұмысшы фракциясын құруына әкеп соқты. Ф. Энгельс сол кезде Фрапциядағы оқиғалардың барьтсын зер сала қадағалап отырды және «француз проле- тариатының палатадағы осы бір алғашқы батыл әрі дербес
494
ЕСКЕРТУЛЕР
қимылына» (К. Маркс пен Ф. Энгельс. Шығармалар, XXVII том, 1935, 538^бет) зор мән берді — 268.
140 Ңараңыз: К. Маркс пен Ф. Энгельс. Шығармалар, XXVII том, 1935, 554—555-беттер — 269.
141 Алғы сөздің «1889 жылы Англияда» деген сөздерден баста- латын келесі бөлегі большевиктік «Наше Эхо» газетінің 1907 жылғы 8 апрельдегі 13-номерінде мынадай кіріспемен басыл- ды: «Таяу уақытта Маркс пен Эягельстің Америкада тұрғап досы және серігі Зоргемен алысқан хаттары жарың көреді, оны П. Дауге басып шығармақшы.
Бұл басылымның маңыздылығын ескере отырып, біз осы кітаптың орысша аудармасына алғы сөздің Маркс пен Эн- гельстің Россияда болғалы тұрған революцияға көзқарасы- на арналған бөлегін көшіріп басуды мақұл көрдік. Француз революциясының маңызы туралы және Германиядағы болуы мүмкін революция туралы Энгельстің назар аударарлық екі пікірінен бастайық».— 269.
142 Ңараңыз: К. Маркс пен Ф. Энгельс. Таңдамалы хаттар, Ңаз. мемл. баспасы, 1958, 443-бет.— 270.
143 Қараңыз: К. Маркс пен Ф. Энгельс. Шығармалар, XXVIII том, 1940, ЗбОчбет. — 270.
144 Бұл арада 1877—1878 жылдардағы орыс-түрік соғысы айты- лып отыр.— 271.
145 Ңараңыз: К. Маркс пен Ф. Энгельс. Таңдамалы хаттар, Қаз. мөмл. баспасы, 1958, 334-бет — 271.
146 Орыс қоғамдық ой-пікірінің жекелеген аса көрнекті өкілде- рі К. Маркстің шығармаларымен XIX ғасырдың 40-жылда- рында-ақ таныса бастады. 1872 жылы Г. А. Лопатин мен Н. Ф. Даниельсон аударған «Капиталдың» орысша бірінші ба- сылуы жарық көрді. Бұл «Капиталдың» піетел тіліне түңғыш рет аударылуы еді. 70-жылдары «Капиталдың» жарыққа шы- ғуыме-н байланысты, жария журналдардың беттерінде — «Отечественные Заиискиде», «Вестник Европыда», «Слово- да» — кең айтыс болды, оған Россияның аса көрнекті публи- цистері мен ғалымдары қатысты. Ңұпия үйірмелерде, 70- жылдардағы революцияптыл жастар арасында және сол кез- дегі құпия баспасөзде «Капиталға» зор көңіл бөлінді.— 271.
иі Хальіц ерікшілері — халыңшыл-террористердіц жасырын са- яси ұйымы «Халық еркінің» мүшелері, бүл ұйым халықшыл- дық «Жер және ерік» ұйымының жікке бөлінуі нәтижесінде 1879 жылы августа пайда болды. «Халық еркін» Атқару ко-
ЕСКЕРТУЛЕР
495
митеті басқарды, оньщ құрамьінда А. И. Желябов, А. Д. Ми- хайлов, М. Ф. Фроленко, Н. А. Морозов, В. Н. Фигнер, С. Л. Перовская, А. А. Квятковский, тағы басқалар болды. Халық ерікшілері халықшыл утопистік социализм позиция- сында болса да, самодержавиені құлатуды және саяси бос- тандықты жеңіп алуды ең маңызды міндет деп санап, саяси күрөс жолына түсті. Олардың программасы жалпыға бірдей сайлау правосы негізінде сайланған «тұрақты халық өкілді- гін» ұйымдастыруды, демократиялық бостандықтар жария- лауды, жерді халыққа беруді және заводтар мен фабрикалар- ды жұмысшылардың қолына берудің шараларын дайындауды көздеді. «Халық ерікшілері,— деп жазды В. И. Ленин,— саяси күреске көшу арқылы бір адым ілгері басты, ібірақ олар мұны социализммен байланыстыра алмады» (ПІығармалар толық жинағы, 9-том, 191-^бет).
Халық ерікшілері патша саімодержавиесіне қарсы қаһар- мандьгқ күрес жүргізді, бірақ «белсенді» батырлар мен «енжар» тобыр жөніндегі теріс теорияға сүйеніп, ңоғамды қайта құруды халықтың қатьісуынсыз, өз күштерімен, жеке террор, үкіметті қорқыту, ірітокі салу арқылы жүзеге асырмақ- шы болды. 1881 жылғы 1 марттан (II Александр өлтірілген- нен) кейін үкімет қатал ңудалау, дарға асу және арандату әрекетгері арқылы «Халық еркі» ұйымын талқандады. Ха- лық ерікшілерінің 80-жылдар бойы «Халық еркін» қайта жандандыру жолындағы кептеген әрекеттері нәтиже бермеді. Мәселен, 1886 жылы «Халық еркінің» дәстүрін ұстаған А. И. Ульянов (В. И. Лениннің ағасы) және П. Я. Шевырев бастаған топ пайда болды. III Александрға қастандық жасау әрекеті сәтсіз аяқталғаннан кейін 1887 жылы тол ашылып, оның белсенді мүшелері дарға асылды.
В. И. Ленин халық ерікшілерінің қате, утопиялық про- граммасын және жеке террор тактикасын сынай отырып, «Халық еркі» мүшелерінің патша өкіметімен жанқиярлық күресін аса үлкен ізетпен атады, олардың астыртын жұмыс техникасын және қатаң түрде бір орталыққа бағындырыл- ған ұйымын жоғары бағалады.
Қаралай бөлісиіілер (Г. В. Плеханов, М. Р. Попов, П. Б. Ак- сельрод, Л. Г. Дейч, Я. В. Стефанович, В. И. Засулич, 0. В. Ал- төкман, В. Н. Игнатов, кейінірек — А. П. Буланов және бас- қалар) өздерінің программалық талаптарында негізінен алғанда «Жер және еріктің» платформасын қорғады. Россия- да және 1880 жылы Плеханов, Дейч, Засулич, Стефанович және басқалар эмиграцияға кеткеннен кейін шетелде «Чер- ный Передел» журналы және «Зерно» газеті шығарылды. Кейінірек ңаралай бөлісшілердің бір бөлегі марксизмге бет бұрды (Плеханов, Аксельрод, Засулич, Дейч және Игнатов 1883 жылы орыстың тұңғыш маркстік ұйымы — «Еңбекті азат ету» тобын құрды), баст^алары 1881 жылғы 1 марттан ксйін халық ершшілеріне қосылды.— 271.
496
ЕСКЕРТУЛЕР
148 Қараңыз: К. Маркс пен Ф. Энгельс. Таңдамалы хаттар, Қаз. мемл. баспасы, 1958, 363-бет.— 272.
149 «Біздегі алауыздықтар» туралы және Россияда болатын ре~ волюцияның сипаты туралы Энгельс В. И. Засуличке 1885 жылғы 23 апрельдегі хатында жазды (қараңыз: К. Маркс пен Ф. Энгельс. Таңдамалы хаттар, Ңаз. мемл. баспасы, 1958, 413—415-беттер).
Хат бірінші рет 1925 жылы ««Еңбекті азат ету» тобы» жи- нағыныц 3-номерінде жарияланды.— 272.
150 Қараңыз: К. Маркс пен Ф. Энгельс. Шығармалар, XXVII том, 1935, 633 және 634-беттер.— 272.
151 Қараңыз: К. Маркс пен Ф. Энгельс. Шығармалар, XXVII том, 1935, 636-бет.— 272.
152 Ленин бұл арада «Империя конституциясы үшін жүргізіл- ген герман науқаны» деген очерктер сериясынан «Республп- ка жолында мерт болайың» деген очеркті айтып отыр (ңара- ңыз: К. Маркс пен Ф. Энгельс. Шығармалар, 2-басылуы, 7- том, 169—207-беттер).— 273.
153 «Ларин мен Хрусталев» деген мақала бірінші рет 1907 жы- лы 15 апрельде «Труд» газетінің 1-номерінде жарияланды.
«Труд» («Еңбек») — апта сайын шыққан болыпевиктік әдеби-саяси жария газет. 1907 жылы 15 (28) апрельде бір но- мері ғана шықты. Келесі күні-ақ Петорбургтің қала басты- ғы газетке тыйым салды.— 279.
154 «Народная Газета» («Халық Газеті»)—меньшевиктік газет; 1907 жылы апрельде Петербургте шығапылды. 2 номері шық- ты,— 279.
155 1907 жылы январьда өткен герман рейхстагының сайлауында социал-демократтар 36 мандат жоғалтты, сөйтіп рейхстагңа бұрынғы 79 депутат орнына 43 депутат қана өткізді. Бұлай болған себебі, канцлер Бюлов Германияның белсепді отар- шылдық саясатын қолдау ұранымен социал-демократтарға және центрге қарсы консерваторларды, пационал-либерал- дарды және «еркін ойлыларды» топтастыра алды.
Ф. Мерингтің «Deutscher Liberalismus und russische Duma» («Неміс лйберализмі және орыс Думасы») деген мақаласы герман социал-демократиясының сайлауда жеңіліске ұшы- рауы жөнінде жазылған болатын — 285.
156 К. Маркс. «Буржуазия және контрреволюция» (қараңыз: К. Маркс пен Ф. Энгельс. Шығармалар, 2-басылуы, 6-том, 116—117-беттер)286.
ЕСКЕРТУЛЕР
497
157 «Жаңа Рейн Газеті» («Neue Rheinische Zeitung») 1848 жылғы 1 июньиен 1849 жылғы 19 майға дейін күн сайын Кёльнде К. Маркстің редакциялауымеи іпығып тұрды. Редакция құра- мында Ф. Энгельс, В. Вольф, Г. Веерт, Ф. Вольф, Э. Дронке, Ф. Фрейлиграт және Г. Бюргерс болды.
Демократияпың пролетарлық қанатының айбынды органы бола отырып, газет халық бұқарасын тәрбиелеуші ролін ат- ңарды, оларды контрреволюцияға қарсы күреске көтерді. Гёрман және европалық революциялардың аса маңызды мәселелері бойынша газеттің қандай позиция ұстайтынын анықтаған бас мақалаларды, әдетте, Маркс пен Энгельс жазды.
«Жаңа Рейн Газетінің» батыл да ымырасыз позициясы, оның айбынды интернационализмі, оның беттерінде Пруссия үкіметіне қарсы және Кёльндегі жергілікті өкімет орындары- на қарсы багытталған саяси өткір мақалалардың басылуы,— осының бәрі газет өмір сүрген алғашқы айлардың өзінде-ақ феодалдық-монархиялық және либералдық-буржуазиялық баспасөз тарапынан жала жабу, сондай-ақ үкімет тарапынан қуғындау әрекетін туғызды; Пруссиядағы контрреволюция- лық төңкерістен соң бұл қуғындау тіпті күшейді.
Барлық қуғыпдау әрекеттері мен полиция қойған богет- терге қарамастан, «Жаңа Рейн Газеті» революциялық демо- кратияның мүдделерін, пролетариаттың мүдделеріи ерлікпен ңорғады. 1849 жылғы майда, контрреволюция жаппай ша- буылға шыққан жағдайда, Пруссияның үкіметі Маркстің Пруссия азаматтығыя алмағанын пайдаланып, оны Пруссия жерінен аластауға бұйрық берді. Маркстің Пруссиядан кеті- рілуі және «Жаңа Рейн Газетінің» басқа редакторларына қарсы жасалған қуғындау газетті шығару ісінің тоқтаты- луына себеп болды. Газеттің қызыл бояумен басылған соңғы, 301-номері 1849 жылғы 19 майда шықты. Газеттің редактор- лары жұмысшыларға арнаған қоштасу сөзінде «әрқашан да және қайда болсын біздің соңғы сөзіміз жүмысшы табын азат ету болады!» деп мәлімдеді.— 290.
168 Қараңыз: К. Маркс. «Феодалдық міндеткерліктерді жою ту- ралы заң жобасы» (К. Маркс пен Ф. Энгельс. Шығармалар, 2-басылуы, 5-том, 299-бет)291.
159 «Vorwärts» («Алға») — күнделікті газет, Герман социал-де- мократиялық партиясының орталық органы; бұл газет 1884 жылдан шыға бастаған «Berliner Volksblatt» («Берлин Ха- лықтық Газеті») газетінің жалғасы ретінде партияның Галле съезінің қаулысы бойынша «Vorwärts. Berliner Volksblatt» деген атпен 1891 жылдан Берлинде шығып тұрды. Газет бе- тінде Ф. Энгельс оппортунизмнің барлық көріністеріне қар- сы күрес жүргізді. 90-жылдардың екішпі жартысынан былай, Энгельс қайтыс болғаннан кейін, «Vorwärts»-тың редакциясы партияныц оң қанатыныц қолына көшіп, оппортунистердің
498
ЕСКЕРТУЛЕР
мақалаларын үнемі басьш тұрды. РСДРП қатарындағы оппор- тунизм мен ревизионизмге қарсы күресті сыңар жақ корсетө отырып, «Vorwärts» «экономистерді», партия жікке бөлінген- нен кейін меньшевиктерді қолдады. Реакция жылдарында «Vorwärts» Троцкийдің жалақорлық мақалаларын басты, ал Лениннің, болыиевиктердің ол мақалаларды теріске шыға- рып жауап беруіне және партиядағы істің жайын объектив- ті тұрғыдан бағалауына мүмкіндік бермеді.
Бірінші дүние жүзілік соғыс кезінде «Vorwärts» социал- шовинизм позициясында болды; ¥лы Октябрь социалпстік революциясынан кейін антисоветтік насихат жүргізді. Бер- линде 1933 жылға дейін шығып тұрды.— 292.
160 РСДРП ІІетербург қалалық ұйымының 1907 жылы 25 мартта (7 апрельде) Териокиде (Финляндия) өткен конференция- сыиа 133 делегат (92 большевик және 41 меиыпевик) қатыс- ты, бұл делегаттардың 100-ден астамы жұмысшы еді. Конфе- ренцияға сайлау бір айдан артық уақытқа созылды және Орталық Комитеттің ерекше комиссиясының бақылауымен өтті. Сайлауға ұйым мүшелерінің орасан зор көпшілігі қатыс- ты. Ленин конференцияда председательдік етті, Петербург ұйымын қайта құру туралы мәселе жөнінде және Петербург комитетінің ұйымдастыру жұмысы туралы мәселелер жонін- де соз сөйледі.
Коиференция мынадай мәселелерді талқылады: РСДРП Пе- тербург ұйымын қайта құру туралы; II Думадағы социал-де- мократиялық фракцияда Петербург ұйымыньщ өкілдігі туралы; социал-демократияның буржуазиялық баспасөзге ңатысуына жол бермеу туральі; 1 май және социал-демокра- тияның тактіжасы туралы. Большевиктер дайындаған қайта құру жобасын конференция басым көпшілік дауыспен қабыл- дады. Бұл жобаның негізгі пункті бойынша, конференция жергілікті ұйымның тұрақты, дүркін-дүркін жиналатын заң шығарушы органы деп танылды және конференция өзінің атқарушы органын — оның директивалары шеңберінде қыз- мет істейтін Петербург комитетін сайлады. 19 адамнан жар;а РСДРП Петербург комитеті сайланды. II Думаның социал- демократиялық фракциясымен байланыс жасау үшін Петер- бург ұйымынан Ленин сайланды. Конференция социал-демо- краттардың буржуазиялық баспасөзге қатысуының қанда- йын болса да қатты айьштады.
Конференция РСДРП Петербург ұйымында 1907 жылғы январь конференциясынан бері орын алып келген жікке бө- лінушілікті жойды.
Конференцияның екінші сессиясы да Териокиде 1907 жы- лы 8 (21) апрельде өтті. Күн тәртібінде мынадай мәселелер тұрды: 1 майды мерекелеу туралы; митингілер науқаны ту- ралы; уәкілдер советі туралы; партияның V съезіне сайлау; II Мемлекеттік думаның депутаты Алексинскийдің баяндама- сы; ұйымдық мәселелер; кооперативтік қозғалыс; қаражүз-
ЕСКЕРТУЛЕР
499
дікпен күрес; жұмыссыздық. Алайда уақыттың тарлығы- нан соңғы үш мәселе талқыланған жоқ. Копференция 1 май күнін бір күндік жаппай ереуілмен және митингілермен атап өтуге шешім қабылдады; Петербургтің жәнө Петербург гу- берниясының уәкілдер советін ұйымдастыруға және бұл үшін аудандар бойынша барлық уәкілдерді дереу жииауға ұйғарылды. Партияның V съезіне сайлау туралы мәселе бо- йынша конфереіщия екінші сатыдағы сайлау әдісін жасап шығаруды Петербург комитетіне тапсыруға ұйғарды, сөйтіл өз арасынан 7 адамнан мандат комиссиясын сайлаумен шек- телді. Конференция депутат Алексишжийдің баяндамасын талқылап, оньтң баяндамасы бойынша қарар дайындауды ерекше комиссияға тапсырды. Конференция ұйымдық мәсе- лелер жөпінде де бірқатар шешімдәр қабылдады.
Ленин Алексинскийдің баяндамасы бойынша жарыс сөз- де сөз сөйледі және Петербург делегациясына партияньщ V съезіне жауынгерлік жасақтарды қайта құру туралы мәсе- лемен байланысты осы жасақтардың өкілдерін съезге шақы- ру туралы ұсыныс енгізуго кеңес берді.— 294.
161 Бойкот конфереіщиясын — РСДРП Петербург жалііх/ қала- лық конференциясын — Мемлекеттік думаға көзқарас туралы мәселені піешу үшін 1906 жылы 11 (24) февральда Петербург комитеті шақырды. Конференцияға В. И. Ленин басшылық етті. Оған шешуші дауыспен 65 делегат қатысты. Кон- ференцияға сайлау болыпевиктер мен меныпевиктердің так- тикалық платформалары талқылаиып, дауысқа қойылғаннан кейін — партияның дауыс берген 30 мүшесінен 1 делегат есебінен жүргізілді. Большевиктер сайлауда едәуір көпшілік дауыс алды. Меныпевиктер РСДРП-ның түгел дерлік болыпе- виктерден құралған округтік ұйымының дауыстарын жарам- сыз деп табуды талап етті. РСДРП округтік ұйьгмы туралы мәселені талқылаудын; барысында В. И. Ленип ескертпе жә- не реплика жасап, сөз сөйледі. Конференция округтік үйым- ның өкілдігін бекітті. Ол Петербург комитетіпіц есепті баяп- дамасын тыңдады және конференцияның өкілдігін заңды деп, конференция шын мәнінде өтіп жатыр және оның шешімдері міндетті түрде орындалуға тиіс деп таныған Лениннің қарарын қабылдады. Мемлекеттік думаға көзқарас туралы баяндаманы Ленин жасады (конференцияның секре- тарьлық жазбаларында Лениннің баяндамасы жоқ). Баянда- масының соңында Ленин белсенді бойкот жасау тактикасы туралы қарарды оқыды. Меныпевиктердің қарарын Мартов оқыды. Конференция 29 дауысқа қарсы 36 дауыс көпшілік- пен Думаға белсенді бойкот жасау тактикасын жақтады. Алайда белсенді бойкот жасау тактикасын егжей-тегжейлі дәлелдеген қарарды конференция қабылдап үлгере алмады. Белсенді бойкот жасау тактикасы туралы қарарды тал- ъ;ылап, біржолата бекіту үшін февральдың аяғында—марттың басында Петербург ұйымының екінші жалпы калалық кон-
500
ЕСКЕРТУЛЕР
ференциясы шақырылды; оған 62 делсгат қатысты. Конфе- ренция Ленипнің, Мартовтың қарарларып жәяе меныпевик- тер қосымша ұсынған Охта ауданының қарарын талқылады. Үзақ және шиеленіскбн күрестен соң, копфөрепция Думаға белсенді бойкот жасау тактикасы туралы Ленин ұсынған қа- рарды негіз ретіпде қабылдады, мұны жақтап 35 дауыс бе- рілді, 24 дауыс қарсы болды, бір дауыс қалыс қалды. Мем- лекеттік дума туралы қарарды ақтық ре-т редакциялау үшін конференция комиссия сайлады, оғап Леяин ісірді. Меныпе- виктер комиссияға қатьісудан бас тартып, кояференциядан кетіп қалды.— 296.
162 Бұл арада РСДРП Петербург ұйымының 1906 жылы 11^—12 (24—25) июпьдө откен ауданаралық конфереиіщясы айты- лып отыр. Конферепцпя озіпіц жұмысын Петербургте бас- тады, одап кейін қупиялықты сақтау мақсатымеи мәжілісте- рін Финляндияға, Териокиге ауыстырды. Конференцияны Мемлекеттік думаға көзқарас жөніпдегі пролетариаттың так- тикасын белгілеу үшін Петербург комитеті шақырды. Копфе- ренцпяға сайлаудың алдында тактикалық екі платформаның: кадеттік думалық министрлікті қолдау туралы Орталық Ко- митеттің меньшевиктік қарары және Петербург комитетінің Леніш жазған «Мемлекеттік думаға көзқарас туралы» және «Думалық министрлік туралы мәселе жөніндегі» большевик- тік қарарлары (қарацыз: Шығармалар толық жинағы, 13- том, 189—190, 225—226-беттер) төңірегінде айтыс болды. Ай- тыстың нәтижесіиде болыпевпктердің тактикальғқ бағытын жақтап 1760 дауыс, меныпевиктік Орталық Комитеттің плат- формасын жақтап 952 дауыс берілді.
Конферепцияда партияның 4 мыңға тарта мүшесінің өкі- лі ретінде 80-ге жуық делегат болды. Ленин конференцияның продседателі больш сайланды және оның жұмысына басшы- лық етті. Ол РСДРП Петербург комитетінен «Партияньщ Мемлекеттік думаға көзқарас жөніндегі тактикасы туралы» баяндама жасады. Орталық Комитеттің мепьшевиктік пози- циясын қорғаған Ф. И. Дан оның оппоненті болды. Петер- бург комитетінің тактикасын мақұлдаған қарар көпшілік да- уыспен қабылданды.
Сонымсн бірге Ленин конференцияда «Партия бірлігі туралы» да баяндама жасады. Бұл баяндама бойынша ңа- былданған қарарда конференция РСДРП IV съезі сайлаған Орталық Комитет партияның азшылығының ғана пікірін біл- діретінін атап көрсетіп, партияның жаңа съезін піақыру та- лабын қойды. Конференция сондай-аң Петербург партия ұйы- мы мен Думадағы социал-демократиялық фракция арасында берік байланыс орнату туралы шешім қабылдады.— 296.
163 Бұл арада 1906 жылы 16—22 ноябрьде (29 ноябрь — 5 де- кабрьде) Таммерфорста өткен РСДРП әскери және жауын- герлгк ұйымдарыяың бірінші конфереяциясы айтылып отыр.
ЕСККРТУЛЕР
501
Коифоренцпя Петербург және Москва уйымдарыпың, сондай- ақ Орталың Комитеттің болыпевиктік болсгіпщ пницпатива- сы бойынша ілақырылды. В. И. Ленин кояференцияньщ ша- қырылуын масқұлдап, оны әзірлоуге қатысты. Ол конфсрея- ция делегаттарына хат жазып, пршщипті болыпсвиктік бағытқа қайшы келетін үшқалаң шешімдер қабылдаудап сақ- тандырды. Лениинің хаты конференцияда оқылды.
Конференцпяға шешуші дауыспен 19 делегат, ксдесші да- уыспен 9 делегат қатысты, олар 11 әскери және 8 жауыпгер- лік ұйымдардың екілдері болды; делегаттардың іптіпде РСДРП Петербург және Москва комитеттерінің өкілдері де қатысты. Конференцияда Петербург, Кронштадт, Рига, Мос- ква, Финляндіія, Севастополь, Либава, Нижғшй Новгород, Калуга, Воронеж, Ңазан әскерп ұйымдарының, Петербург, Москва, Саратов, Урал жауынгерлік ұйымдарыныв; өкілдері болды. Бұдан баоқа, конференцияға Ортальгқ Комптет жа- нындағы Техникалық бюроның, Оңтүстік-техникалық біоро- ның, Фпнляндпя социал-демократиясьшың революциялық бөлегініц өкілдері қатысты. Делегаттардың ішінде Е. М. Яро- славский, Р. С. Землячка, И. А. Саммер (Любич, Остапченко), И. X. Лалаянц, М. Н. Лядов және басқалар болды.
Конференция мынадай мәселелерді талңылады: 1) Үйым- дастыру бюросының есебі; 2) Делегаттардың есебі; 3) Қару- лы кетеріліс жасау жөніндегі бұрынғы әрекеттер туралы; 4) Кезеңге баға беру; 5) Қарулы көтерілістің силаты; 6) Әс- кери және жауынгерлік уйымдардың міңдеттері; 7) Әскери уйым жұмысының сипаты; 8) Басқа партиялардың әскери және жауынгерлік ұйымдары мен партияда жоқтарға коз- қарас туралы; 9) Ңарулы кетеріліс ұйымдастырумен байла- нысты әскери-жауыпгерлік орталықтар цұру туралы; 10) Әс- кери-жауынгерлік ұйымдардың жалпы пролетарлық ұйым- дарға көэқарасы туралы; 11) Партия съезіне баяндама; 12) Съездегі өкілдіктің негіздері туралы; 13) Орталық Орган және әдебиет туралы; 14) Орталық Комитет шақырған әске- ри ұйымдар конференциясьша көзқарас туралы; 15) Сайлау.
Конференция мынадай бірқатар қарарлар қабылдады: ағымдағы кезең туралы; партияның қарулы көтерілістегі ролі туралы (ңарар конференцияға қатысып отырған партия мүшелерінің пікірі ретінде ғана жеке кеңесте бір ауыздан қабылданды); әскери ұйымдардың міндеттері; жауынгерлік ұйымдардың міндеттері; басқа партиялардың осындай ұйым- дарына және партияда жоқтарға көзқарас туралы; әскери жәпе жауынгерлік уйымдардың қарулы көтерілістегі ролі ту- ралы; офицерлер арасындағы жұмьтс туралы; экспроприация- лар туралы; Орталық Комитет шадырған конференцияға көзқарас туралы; съезге баяндама туралы; съездегі окілдіктің негіздері туралы; әскери жәпе жауынгерлік ұйымдардьщ уақытша бюросы туралы; әдеби орган жәяе баспа туралы; жергілікті және облыстық әдебиет туралы; бүкіл россиялық әскери-жауынгерлік ұйым ңүру туралы; Орталық Комитет
502
ЕСКЕРТУЛЕР
өкілінің жоқтығы туралы, Конференция Бүкіл россиялық әскери конференция шақыру үшіп «Уақытша бюро» сайлады, ол не бары екі ай өмір сгүрді.
Конференция қарарлары 1906 жылы 7 декабрьде «Проле- тарий» газетінің 9-номерінде жарияланды, ал оньщ прото- колдары 1907 жылы Петербургте басып шығарылды.— 309.
164 В. И. Ленин «Саяси дагдарыс жоне олпортунистік тактика-^ ііыц күйреуі» деген мақаласында (қараңыз: Шьтгармалар то-' лық жинағы, 13-том, 383—401-€еттер) меньшевиктік Орталық Комитеттің партия үйымдарына 4-хатын егжей-тегжейлі тал- дап, сынга алады.— 316.
165 «Дневник Социал-Демократа» («Социал-Демократ Күнделі- гі») — мерзімді смсс орган, Жеиевада 1905 жылдың мартынан 1912 жылдың апреліне дейін (ұзаң үзілістсрмен) Г. В. Плеха- нов шыгарып тұрды. 16 номсрі шықты. 1916 жылы Петро- градта оны қайта шығару қолга алынды, біра^ не бары бір- ақ номері шықты. Алғашқы сегіз номерінде (1905—1906) Плеханов барып тұрған оңшыл меныпевиктік, оппортунистік көзқарастарды уағыздады, социал-демократияның либерал буржуазиямен блогын қорғады, пролетариаттың іпаруалар- мсп одағын теріске шығарды, декабрь ңарулы көтерілісін айыптады. 1909—1912 жылдары Плеханов жойымпаз-меныпе- виктерге қарсы шыгып, партияның астыртын ұйымдарын қоргады («Дневник Социал-Демократапың» 9—16-номерлері). Алайда ол тактиканың негізгі мәселелері бойынша меныпе- ви-ктік позицияда қала берді. «Дневник Социал-Демократа- ның» 1916 жьтлы іпыққан 1-номерінде Г. В. Плехановтың со- циал-шовинистік көзқарастары айқын көрінді.
В. И. Ленин Плехановты оның оішортунизмі және револю- циялық марксизмнен шегінгені үпіін қатты сынға алды.— 316.
166 «Петербургтегі жікке боліну жэне соған байланысты партия сотын ЦЦру жөнінде РСДРП V съезіне арналған баяндама» 1907 жылы апрельде Выборгта «Пролетарийдің» баспахана- сында басына «Тек қана РСДРП партия съезінің мүшелеріне арналған» деп жазылып, жеке кітапша болып басылып шық- ты. Кітапшаның бірінші және соңғы бөлімдері 1907 жылы апрельде жазылды; «Лениннің партия сотындағы ақталу (не- месе Орталық Комитеттің меныпевиктік бөлегін айьштау) сөзі» февральда жазылды, оны ол 1907 жылы марттың аяғын- да соттың ібірінші мәжілісінде оқып берді. — 320.
167 Петербургтің барлық аудандарында жұмыс істеген РСДРП Петөрбург ұйымының 234 большевигінің жиналысы II Мем- лекеттік думаға сайлау науқаны кезінде меньшевиктер то- бының Петербургтегі әрекеттері туралы және меныпевиктік Орталық Комитеттің инициативасымен ұйьшдастырылған партия соты туралы мынадай ңарар қабылдады:
ЕСКЕРТУЛЕР
503
«1. Сайлау науқаны кезінде Петербург социал-демокра- тиялық ұйымының жікке бөлінгені үшін кінә түгелімен меныпевЕЖ жолдастарға жүктеледі.
2. Меныпевиктер тобының жікке бөлінгенге дейіп және одан кейін кадеттермен жүргізген келіс сөздері, іпын мәні- сінде, Думадағы орындар үшін жол беруге болмайтын сауда- ласу,— Петербургтің социал-демократиялық пролетариаты- ньщ еркіне қарамастан жасалған саудаласу болды.
3. Бүкіл жікке бөлінуде және кадеттермен келіс сөздер жүргізуде неғұрлым белсенді роль атқарған Дан жолдастың әрекеттерінө мүлде төзуге болмайды, соның өзінде бұл келіс сөздерді жүргізу жөнінде оған ешбір партия ұйымы уәкіл- дік берген жоқ.
4. Меньшевиктер тобының, олардың кадеттермен ажырас- қаннан кейінгі және әсіресе Петербургтегі солшыл партия- лар келісім жасасқаннан кейінгі іс-әрекеттері,— бұл келісім- ге қарсы қыр көрсете наразылық білдіруі және Петербургтің бірқатар учаскелерінде сайлаушыларды оны қолдамауға ша- қыруы, сондай-ақ солшылдардың тізімін жасау ісіне және басқаларына обструкция істеуі, осы іс-әрекеттерінің бәрі ка- деттер партиясының пайдасы үшін пролетарлық және жал- пы партиялық істі тікелей бүлдіру болып табылады.
Сондықтан жиналыс меныпевиіктер тобы кеткеннен кейін, Петербург социал-демократиялық конференциясының қал- ған болыпевиктік бөлегі Орталық Комитеттің инициативасы бойынша ұйымдастырылатын партия сотыиа қатысып, мень- шевиктер тобы мен Дан жолдастың саяси жағынан жол бе- ругө болмайтын іс-әрекетіне қарсы шығып, оны айыптауына тілөк білдіреді.
Орталық Комитеттің тікелей Н. Ленииге қарсы бастап отырған науқанына қарама-қарсы, жиналыс барлық қызмет- керлерге Петербургтегі социал-демократиялық сайлау науқа- ныньщ бүкіл барысы туралы және онда меныпевиктер тобының атқарған ролі туралы Петербург пролетариатын ке- ңінен хабардар етуге дереу кірісуді ұсынады» («Пролета- рий», Кг 13, 11 февраль, 1907 ж.).
1907 жылы февральда өткен Петербург (қалалық және ок- ругтік) ұйымының конференциясы Петербургтің 234 болыпе- вигі жиналысының қарарын бекітіп, оған тағы да мынадай 5-пунктті қосты: «Конференция шын мәнісінде Н. Лениннің кітапшасында («С.-Петербургтегі сайлау және 31 меныпе- виктің екіжүзділігі») айтылған айыпты қолдайды, сондық- тан да сотта бір жақ ретінде сөз сөйлеуге өзін праволымын деп есеитейді. Дан жолдасқа және 31 меныпевикке қарсы айып таға отырып, конференция соттағы өзінің өкілдігін Ле- нин өзінің өкілдігін тапсырған судьяларға тапсырады» («Пролетарий» № 14, 4 март, 1907 ж.).
Петербургтің аудандық комитеттеріяің жэне Окружной ауданының жиналыстарында да осындай қарарлар қабылдан- ды.— 320.
504
ЕСКЕРТУЛЕР
168 Ковнодан жолданып, «Пролетарийдің» 1907 жылғы 11 фев- ральдағы 13-номерінде басылған корреспонденцияда Ковно- дағы сайлау науқаныньщ егжей-тегжейі хабарланды; мұнда* бундшылдар негізінен «жеткізімпаздардан» құралған еврей сайлау комитетімен келісім жасасқан-ды. РСДРП меныпе- виктік Орталық Комитеті қолдаған осы келісімнің нәткже- сінде Ковнода 6 буржуазиялық сайламшы және бір қара- жүздік өтті.
«Жеткі8Імпаздар»—«Россияда еврей халқын толық пра- волылыққа жеткізу жолындағы одақтың» мүшелері. Одақ 1905 жылы мартта «қоғамдық» еврей қайраткерлері съезінде Вильнода ұйымдастырылды. Оған кадеттік және сионистік элементтер кірді; кадет М. М. Винавер Одақтың лидері бол- ды. «Жеткізімпаздар» буржуазиялық бостандықтар берілуін, еврейлер үшін шек қою заңдарының жойылуын, праволары жағынан олардың бүкіл халықітен толық теңелуін талап етті. Одақ практикалық жағынан ешқандай дерлік саяси роль ат- қарған жоқ; опың қызметі, тіпті революция мейлінше өріс- теген кезде де, тек петициялар мен наразылықтар ұйымдас- тырумен ғана шектелді. Барлық мәселелер бойынша «жеткі- зімпаздар» кадеттік позиция үстады. 1907 жылдың аяғына қарай Одақ өмір сүруін тоқтатты,—- 331.
кярсдрп бесінші съезі 1907 жылы 30 апрель—19 майда (13 май — 1 июньде) Лопдонда өтті. Бастапқыда съезді Копен- гагенде, ал тыйым салынған жағдайда — Мальмёде (Швө- ция) немесе Брюссельде өткізу көзделді. Бірақ Данияның, ПІвецияның жәнс Бсльгияның үкіметтері патша үкіметінің тікелей қысымымен өз мемлекеттерінің территориясьшда РСДРП съезіп өткізуге тыйым салды. Копенгагенге жинал- ған съезд делегаттары Мальмёге, ал одан Лондонға барды.
Съсзді шақырудың өте-мөте қажеттігі РСДРП IV (Бірігу) съезінде сайланған меныпевиктік Орталық Комитеттің (Ор- тальщ Комитетке 7 меньшевик және 3 болыиевпк, Орталық Орган редакциясына 5 меныпевик енді) оппортунистік сая- сатына байланысты болды. Партия көпшілігінің еркіне қайшы келген бұл саясат толық сәтсіздікке ұшырады. Меныпе- виктік Орталық Комитеттің елдегі аса маңызды оқиғалар- мен байланысты бірде-бір шарасын өнеркәсіпті орталықтар- дың аса ірі партия ұйымдарының көпшілігі қолдамағаны бы- лай тұрсын, қайта, керісінше, оны айыптап отырды.
1900 жылы августа РСДРП Петербург комитеті партияның төтенше съезіп дереу іпақыру қажеттігі туралы қарар қа- былдап, бұл шешім туралы барлық партия ұйымдарына ха- барлауға қаулы алды, оларға бұл мәселе жөнінде өз пікірле- рін айтуды ұсынды. Орталық Комитеттің қарсы әрекетіне қа- рамастан, съезді жақтаған үгіттің ксң өрістегені соншалық, октябрьге дейін-ақ Петербург комитетінің шешімін РСДРП Москва комитеті, Россия партия ұйымдарьшың көпшілігі,
ЕСКЕРТУЛЕР
505
сондай-ақ партияның IV съезінде РСДРП-ға кірген Полыпа Корольдігі мен Литва социал-дөмократиясьт, Латыш өлкесі социал-демократиясының Ортальтқ Комитеті қолдады. Съез- дің шақырылуын жақтаған парткя- ұиымдары 1906 жылы сентябрьдің аяғында «Россия социал-демократиялық жұ- мысшы партиясына үндеу» қабылдап, онда партияпьщ тө- тенше съезінің дереу шақырылуьтн талап етті. Меиыпевик- тік Ортальгқ Комитеттің қатты қарсыласуына қарамастан, 1906 жылы ноябрьде өткен РСДРП екінші («Бүкіл россиялық бірінші») конференциясы партия съезін 1907 жылы 15 (28) імартта шақыруға шөшім қабылдады. Съезге әзірлік әрқайсы- сы өз платформасын ұсынған болыпевиктер мен меныпевпк- тер арасындағы қызу күрес үстінде өтті (болыпевиктік плат- форма — «РСДРП бесінші съезіие арналған қарарлардың жо- балары» — қараңыз: осы том, 1—11-беттер).
Съезге партияның 147 мыңнан астам мүптелерінің окілдері болған 336 делегат қатысты. Съезде 105 большевик-делегат, 97 меньшевик, 57 бундшыл, 44 поляк социал-демократы, 29 Латыш өлкесі социал-демократиясының өкілі, 4 «фракция- дан тысқарылар» болдьт.
Ірі өнеркәсіп орталыцтары съезге большевиктерді жіберді. Петербург партия ұйымы 17 делегаттан 12 болыпевик, Мсг сква және Москва округтік партия ұйымдары 19 делегаттан 16 болыпевик, Урал партия үйымы 19 болыпевик, Ивано- во-Вознесенск, Владимир, Кострома округтік, Бряиск, Қазан, Красноярск партия ұйымдары тек қана болыпевик делегат- тар жіберді. В. И. Лении съезге Верхне-Камск ұйьшынан сайланды. Съезде В. И. Ленин бастаған болыпевик-делегат- тардың ұйымдасңан тобы болды: А. С. Бубнов, К. Е. Воро- шилов, И. Ф. Дубровижжий, М. Н. Лядов, В. IL Ногин, М. Н. Покровский, К. Н. Самойлова, И. В. Сталин, А. М. Сто- пани, И. А. Теодорович, М. Г. Цхакая, С. Г. Шаумян, Е. М. Ярославский және басқалары. Съездің жұмысына кеңесші дауыспен А. М. Горький қатысты.
Съездің күн тәртібіи талқылау 4 мәжіліске дерлік созыл- ды және болыпевиктер мен меныпевиктердің арасында түбе- гейлі принциптік алауыздықтар бар екенін корсетті. Боль- шевиктер съездің күн тәртібіне негізгі припциптік теорпя- лық және саяси мәселелердің: буржуазиялық-демократиялық революцияның қазіргі кезеңіндегі социал-демократияның тактикасы туралы, буржуазиялық партияларға көзқарас туралы мәселелердің енгізілуін талап етті. Троцкпй қол- даған меныпевиктер мен бундшылдар бұған қарсы шығтяп, буржуазиялық-демократиялық революциядағы партия так- тикасының негіздері туралы жалпы мәселелерді күп тәрті- бінен алып тастауға күш салды.
Болыиевиктер табанды күрестен кейін, поляк және латьтія социал-демократтарыпың қолдауымен, съездің күн тәртібіпе жалпы принциптік бір мәселені: буржуазиялық партиялар- ға көзқарас туралы мәселені ғана кіргізе алды. «Бұл мәсе-
506
ЕСКЕРТУЛЕР
ле,— деп көрсетті Ленин,— съездің барлық принципті мәсе- лелерінің ғдна емес, жалпы алғанда бүкіл жұмысының ең басты мәселесі болды» (осы том, 405-бет). Ұзаққа созылған, қызу жарыс сөзден соң, мынадай күн тәртібі қабылданды:
1. Орталық Комитеттің есебі. 2. Думадағы фракцияның есебі және фракцияны ұйымдастыру. 3. Буржуазиялық партия- ларға көзқарас. 4. Мемлекеттік дума. 5. «Жұмысшы съезі» және бейпартиялық жұмысшы ұйымдары. 6. Кәсіптік одақтар және партия. 7. Партизандық қимылдар. 8. Жұмыс- сыздық, экономикалық дағдарыс және локауттар. 9. Үйым- дық мәселелер. 10. Штутгарттағы халықаралық конгресс (1 май, милитаризм). 11. Армиядағы жұмыс. 12. Әр түрлі мәсе- лелер. Съездіц жүмысы созылып кетуі және қаржының сар- қылуы салдарынан Мемлекеттік дума туралы, кәсіптік одақтар және партия туралы, партизандық қимылдар туралы мәселелер, ұйымдық мәселелер съездің соңғы екі жұмыс кү- нінде шешілді. Бұл мәселелер жөнінде баяндамалар болған жоқ, съезде фракциялардың атынан енгізілген ұсыныстар мен қарарлар ғана талқыланды. Жүмьіссыздық туралы, эко- номикалық дағдарыс және локауттар туралы, Штутгарттағьт халықаралық конгресс туралы моселелер талқылаудан алы- нып тасталды.
Ленин съездің президиумына сайланды; ол съезде күн тәр- тібінің аса маңызды мәселесі — буржуазиялық партияларға көзқарас туралы мәселе бойынша баяндама жасады және қо- рытынды сөз сөйледі, Орталық Комитеттің ңызметі туралы баяндама бойынша, Думадағы фракцияның қызметі туралы баяндама бойышпа сөз сөйледі, буржуазиялық революция- дағы партия тактикасының негіздері туралы жалпы прин« циитік мәселелерді съездің күн тәртібіне енгізуді жақтап сез сөйледі; меныпевиктерге, бундшылдарға, Троцкийге қар- сы сөз сөйледі, съездің 6, 7, 14, 15, 27, 34, 35-мәжілістерінде председательдік етті.
Съезде болыпевиктерді Польша Корольдігі мен Литва социал-демократиясының және Латыш өлкесі социал-демокра- тиясының делегаттары қолдады. Оларды революциялық плат- формаға топтастырып, болыпевиктер съезде көпшілік болды, сөйтіп революциялық маркстік бағыттың жеңісін қамтама- сыз етті. Барлық негізгі мәселелер бойынша съезд болыпе- віікті-к қарарлар қабылдады.
Буржуазиялық партияларға көзқарас туралы мәселе жө- нінде Ленин жазған қарар қабылданды. Бұл қарарда съезд пролетарлық емес партиялардың бәріне — қаражүздіктерге, октябристерге, кадеттерге және эсерлерге — болыпевиктік баға беріп, революциялық социал-демократияның бұл пар- тияларға көзқарас жөніндегі тактикасын тұжырымдады. Бұл болыпевиктердің үлкен жеңісі болды. Партия, деп жазды Ленин кейіннен, «пролетарлық емес партиялар туралы Лондон қарарында революцияньщ сабақтарына негізгі қорытынды- лар жасады. Социал-демократиялық пролетариат бұл қарар-
ЕСКЕРТУЛЕР
507
да таптардың револіоциядағы өзара қатынастары бағасын дәл және айқын айтып, барлық басты партиялардың әлеуметтік негізіп және жұмысшы қозғалысының демократия жолын- дағы күре-сінің негізгі міндеттерін- белгіледі» (Шығармалар, 16-том, 134-бет).
Съезд Мемлекеттік дума туралы болыпевиктік қарар қа- былдады; онда социал-демократияның Думадағы міндеттері тұжырымдалды; социал-демократияның Думадағы қызметі Думадан тысқары қызметіне бағындырылуға тиіс, Думаны өң алдымен самодержавиені және буржуазияның келісімпаздық саясатын әшкерелеу үшін, партияның революциялық про- граммасын жариялау және насихаттау үшін трибуна ретін- де пайдалану керек дел көрсетілді. Фракцияның есебі жө- ніндегі дарарында съезд Думадағы социал-демократиялық фракция съезд директиваларына сәйкес және Орталық Ко- митеттің басшылығымен Россия пролетариатының ісіне қыз- мет ете беретініне сенім білдірді.
«Жұмысшы съезі» туралы мәселе бойынша «Пролетариат ішіндегі анархистік-синдикалистік ағымға байланысты бей- партиялық жұмысшы ұйымдары туралы» қарардың съезге Ленин әзірлеген жобасы (қараңыз: осы том, 10—11-'беттер) негізінде жазылған большевиктік қарар қабылданды. «Кә- сіптік одақтар және партия» мәселесі жөніндегі қарарда съезд кәсіподақтардың «бейтараптығы» жөніндегі оппорту- нистік теорияны теріске шығарьш, партияның кәсіподақтар- ға идеялық және саяси басшылық етуіне жету қажет деп тапты. Съезд екі орталық болуын (съезде Орталық Комитет- тің және Орталъгқ Органның сайлаиуын) жойып, партия ус- тавына өзгеріс енгізді. Өзгертілген устав бойынша съезде тек Орталық Комитет қана сайланды, ал Орталық Орган ре- дакциясын Орталық Комитет тағайындап, оиың жұмысына бақылау жасап отыруға тиіс болды. Уставта партия өмірінің неғұрлым маңызды мәселелерін талқылау үпіін мезгіл-мез- гіл партиялық кеңестер шақырып отыру көзделді.
Ортальгқ Комитетке 5 болыпевик, 4 меныпевик, 2 поляк социал-демократы, 1 латыш социал-демократы сайланды. Ор- талыд Комитеттің мүшелігіне кандидаттыққа 10 болыпевик, 7 меныпевик, 3 поляк социал-демократы және 2 латыш социал-демократы сайланды. Орталық Комитетке мүшелер жә- не мүшелікке кандидаттар больіп В. И. Ленин, Ф. Э. Дзер- жинский, И. Ф. Дубровинский, В. П. Ногин, Л. Б. Красин, Л. Тышко, Ю. Мархлевский және басқалар сайланды. Кейін- нен Орталық Комитет құрамына тағы да 3 адам: Бундтан 2 адам және Латыш өлкесі социал-демократиясынан 1 адам енгізілді.
Әр түрлі ағымдардың өкілдері кірген Орталық Комитет тарапынан жасалатын басшылықтың сенімсіздігі (ұлттық социал-демократиялыд ұйымдардың өкілдері болыпевиктер мен меныпевиктердің арасында жиі ауытқып отырды) еске- ріліп, съезд жұмысының соңында, болыпевиктік фракция-
508
ЕСКЕРТУЛЕР
иың мәжілісінде, Ленпн бастаған Болыпевиктік орталық саіх- ланцы, оған «Пролетарий» газетінің редакцпясы да кірді.
РСДРП бесінші съезі Россия жұмысшы қозгалысында большевизмяің жеңісі болды. Съезд шешімдерінде буржуа- зпялық-демократиялық революция кезеңіндегі партияның оппортунистік, мөныпевиктік ңапатын большевпзмнің жеңуі- нің қорытыпдылары шыгарылды. Болыпевиктік тактика бү- кіл партпя үшін бірыңғай тактика ессбінде мақұлданды.— 341.
170 Ленпн съездің үшіяіт мәжілісінде сөз сөйледі. Күн тәртібі- нің алғашцы екі пупкті: 1. Орталық Комитеттің есебі және
2. Думадағы фракцияныц есебі жәпе фракцияны ұйымдастыру пункттері қабылданған соң, жалпы теориялық принциптік мәселелерді (съезд күн тәртібінің большевиктік жобасының
3, 4 және 5-пункттері — экономикалық күрестің шиеленісуі және қазіргі кезең туралы, қазіргі кезеңдегі пролетариат- тың таптың міндеттері туралы жәпе буржуазиялық партия- ларга көзқарас туралы) күн тәртібіне енгізу туралы мәселе- ні шешу керек болғапда, Либердің ізінше бундшыл Зельцер (Б. Н. Гроссер) бұл мәселелерді талқыламауды ұсынды. Председательдік етуші бупдшыл Винтіцкий (В. Д. Медем) бұл мәселені талқыламай-ақ, жарыс созді тоқтатуды дауыс- ңа қою жөнінде ұсыныс жасады.
Ленин сөз сойлегеннен кейін, келесі, төртінші мәжілісте, жалпы теориялың мәселелерді күн тәртібіне епгізу жөнін- дегі мәселе бойынша жарыс соз одан әрі жалғастырылды. Съездіц 2 (15) майдағы бесінші мәжілісінде күн тәртібіне «Буржуазиялық партпяларға көзқарас туралы» пункт енгі- зілді.— 343.
171 РСДРП III съезі 1905 жылы 12—27 апрольде (25 апрель — 10 майда) Лондонда болды. Оны болылевиктер әзірледі жәнс В. И. Ленлнпщ басшылығымен отті. Меньшевиктер съезгс қатысудан бас тартты және Женевада өздерінің конферен- щіясын шақырды.
Съезге 38 делегат: шептуші дауыспсн — 24 және кенесші дауыспен — 14 делегат қатысты.
Съезд Россияда кең өрістей бастаған революцпяның түбе- гейлі мәселелсрін ңарады және пролетариат пен оның пар- тиясының міпдеттерін белгіледі. Съезде мына мәселелер тал- қыланды: Үйымдастыру комитетінің баяндамасы; қарулы көтеріліс; төцкеріс қарсаңында үкімет саясатына көзқарас; рө- волюциялық уаңытша үкімет туралы; шаруалар қозғалысы- на көзқарас; лартия уставы; РСДРП-ның болініп іпықңан бөлегіне көзқарас; ұлттық социал-демократиялық ұйымдар- ға көзқарас; либералдарға көзқарас; эсерлермен практикалық келісімдер; насихат және үгіт; Орталық Комитеттің жә- не жергілікті комитеттер делегаттарының есептері және бас-
ЕСКЕРТУЛЕР
509
қа мәселелер. Съезд партияның буржуазиялық-демоіфатия- лық революциядағы стратегиялық жоспарын белгіледі, оның мәні мынада еді: пролетариат революцияның көсемі, басшы- сы болуы керек, шаруалармен одақтаса отырьш, буржуазия- ны оқшау қалдырып, революцияның жеңісі үшін — самодер- жавиені құлатып, демократиялық республика орнату үтпіп, крепостниктік тәртіптің барлық қалдықтарын жою ушін күресуі керек. Осы стратегиялық жоспарды негізге алып, съезд партияның тактикалық бағытын белгіледі. Партияның басты және шұғыл міндеті ретінде съезд дарулы көтеріліс ұйымдастыру міндетін алға қойды. Халықтың қарулы ко- терілісінің жеңуі нәтижесінде, деп көрсетті съезд, револю- цияльіқ уақытша үкімет құрылуға тиіс, ол контрреволюция- ның қарсылығын басьш, РСДРГІ-ның программа-минимумын жүзеге асыруы керек, социалистік революцияға өту үшін жағдай әзірлеуі қажет.
Съезд партия уставын қайта қарады; ол — уставтың пар- тияға мүшелік туралы бірінші параграфын лениндік тұжы- рымда қабылдады; партиядағы қос орталық (Орталық Коми- тет пен Орталық Орган) жүйесін жойды және бірыңғай партиялық басшы орталық — Орталық Комитетті ңұрды; Ор- талық Комитеттің правосын және оның жергілікті комитет- термен қатыпасын нақты белгіледі.
Съезд меньшевпктердің әрекеттерін, олардың ұйымдық және тактикалық мәселелердегі оппортунизмін айыптады. «Искра» меньшевиктердің қолына түсіп, оппортуиистік ба- ғыт ұстағандықтан, РСДРП III съезі Орталық Комитетке жа- ңа Орталық Орган — «Пролетарий» газетін ұйымдастыруды талсырды.
РСДРП III съезінің зор тарихи маңызы бар. Ол тұңғьпл болыпевиктік съезд болды. Оның шешімдерінде ленинизм- нің ұйымдық және тактикалық принциптері бейнеленді. Съезд партияны және жұмысшы табын демократиялық рево- люцияның жеңуі жолыидағы күрестің жауыпгер программа- сымеп қаруландырды. Партияның III съезінің жұмысы мен маңызы жөнінде Лениннің «Үшінші съезд» деген мақаласын (Шығармалар толық жинағы, 10-том, 225—-232-беттер) қара- ңыз. Съездің шешімдері Ленпннің «Социал-демократияньщ демократиялық революциядағы екі тактикасы» деген кіта- бында пегізделді (қараңыз: ПІығармалар толық жинағы, 11-том, 1—139-беттер)344.
172 Менъшевиктердіц Женева конференциясы 1905 жылы апрель- де РСДРП III съезімен бір мезгілде өтті. Ңатысушыларының саны аз болғандьііқтан (9 комитеттен ғана делегаттар қатыс- ты), меньшевиктер өздерінің жиналысын партия қызметкер- лерінің коиференциясы деп атады.
Меныпевиктер революцияны одан әрі өрістету міядетін алға қоймағанын конференцияның шешімдері көрсетті. Олар пролетариаттың революциядағы гегемондығын жәпе проло-
510
ЕСКЕРТУЛЕР
тариаттың шаруалармен одағы жоніндегі саясатты бекерге шығарды. Олар либерал буржуазияны буржуазияльгқ-демо- кратиялық революцияның басшысы деп, ө-кімет революция жеңгеннен кейін солардың қолына өтуге тиіс деп есептеді. Меныпевиктер революциялық уақытша үкімет құру және оған социал-демократия өкілдерінің қатысуы ңажеттігін жоққа шығарды.
Конференция өзінің қарулы көтеріліс туралы мәселе жө- ніндегі шешімдерінде пролетариат партиясы көтерілісті әзір- леумен шұғылданбауы керек, өйтікөні бұл буржуазияны үр- кітіп жіберуі мүмкін деп есептеп, көтеріліске байланысты пролетариаттың алдында тұрған практикалық міндеттерді белгілемеді. Конференция социал-демократияның революция- лық уақытша үкіметкө қатысуына қарсы болды. Ол поме- щиктердің жерін тартып алу үшін революциялық шаруалар комитеттерін үйымдастыру міндетін қойған жоқ; жер мәсе- лесін шешу болашаң қүрылтай жиналысына қалдырылды. Конференция РСДРП II съезіндө қабылданған партия уста- вының күшін жойды. Оның «ұйымдық уставта» белгіленген ұйымдық мәселе жөніндегі шешімдері партияны II съезден ұйымдық бытыраңқылыққа және үйірмешілдікке қарай кейін тартты. Женева конференциясының шешімдері мынаны көрсетті: меньшевиктер жұмысшы табын реформизм және либерал ібуржуазияның тактикасына бейімделу рухында тәр- биелей отырып, оны идеялық және ұйымдық жағынан қару- сыздандырды, жұмысшы табына буржуазиялық ықдалды жүргізуші болды. Лениннің көрсеткеніндей, олардың такти- касы «революцияға опасыздық ету, пролетариатты буржуа- зиялық таптардың дәрменсіз құйыршығына айналдыру» (Шығармалар толық жинағы, 11-том, 89-бет) тактикасы бол- ды. В. И. Ленин «Үшінші адым кейін» деген мақаласында, «Социал-демократияның демократиялық революциядағы екі тактикасы» деген шығармасында, ««Жүмысшылар партияның жікке бөлінуі туралы» деген кітапшаға алғы сөзде» (қара- ңыз: Шығармалар толық жинағы, 10-том, 336—347-беттер; 11-том, 1—139, 169—175-беттер) және басқа да еңбектерінде Женева конференциясы шешімдерінің оппортунистік сипа- тын әшкерелеп, оларды өлтіре сынады. — 344.
173 Съезд қабылдаған жұмыс тәртібінің 4-пунктінде: кемінде 20 делегат талап еткен жағдайда ғана атап дауысқа қою өткізі- леді делінген. Атап дауысқа қою записка арқылы жүргізіл- ді. Съезд президиумына атап дауысқа қоюды записка арқылы емес, әркімнің атын атау жолымен өткізу туралы ұсы- ныс түсуімен байланысты Ленин сөз сөйледі. Съезд прези- диумы 2 дауысқа қарсы 3 дауыс көпшілікпен записка арқы- лы дауыс бермеуді жақтады. Алайда алауыздық тууы сёбеп-ті мәселе съөздің талқылауына қойылды. Съездің көпшілігі (144 адам) записка арқылы атап дауысқа қоюдың сақталуын жақтады.—347.
ЕСКЕРТУЛЕР
511
174 Бұл арада Свеаборгтегі және Кронштадтағы солдаттар мен матростардың қарулы көтерілісін қолдау үшін РСДРП Пе- тербург комитетінің шешімі бойынша 1906 жылы 21 июльде (3 августа) басталған ереуіл айтылып отыр.
1906 жылғы июль ереуілі туралы В. И. Лениннің «Дауыл алдында», «Саяси дағдарыс және оппортунистік тактиканың күйреуі» (Шығармалар толық жинағы, 13-том, 365—372, 383— 401-беттер) деген мақалаларынан қараңыз. — 352.
175 Ленин бұл мәлімдемені съездің 20-мәжілісінде II Мемлекет- тік думадағы социал-демократиялық фракцияның есебі жө- ніндегі қарар бекітілген кезде жасады. Қарарды дайындау құрамына 10 адам — әр фракциядан 2 өкілден — кірген ко- миссияға тапсырылды. Комиссияға 4 жоба: болыпевиктердің, меньшевиктердің, поляк социал-демократтарының және бундшылардың жобалары түсті. Комиссия ұсынылған қарар- лардың бірін де қабылдаған жоқ, тұтас алып бір де жобаны қарамады, қайта: 1) қарарда фракцияға арналған саяси ди- рективалар болуға тиіс пе, 2) фракцияның барлық қателік- терін тізіп жату қажет пе деген мәоелелерді және 3) фрак- цияға сенім көрсету туралы мәселені талқылады. Бұдан ке- йін комиссияиың қарары жасалды, бірақ ол комиссияның озінде кешпілік дауыс ала алмады. Сондықтан съезд 10 (23) майдағы 19-мәжілісінде сол мәселелерді талқылаумен пгұғыл- даиды. Фракцияға арналған директиваларды қарарға кіргізу туралы болыпевиктердің ұсынысы қабылданбады, өйткені латыш социал-демократтары ңарсы дауыс берді. Келесі күні, 11 (24) майда, 20-мәжілісте, латыш фракциясының өкілі Вер- нер (Т. П. Калнинь) Думадағы фракция туралы қарарды тал- қылауды буржуазиялық партиялар және Мемлекеттік дума туралы мәселелер талқыланғанға дейін кейін қалдыра тұ- руды ұсынды, ол бүл үсынысын былай деп дәлелдеді: латыш делегациясының бір бөлегі съездің 19-мәжілісінде фракция- ға арналған директиваларды кіргізуге ңарсы дауыс берді, мұның себебі, буржуазиялық партиялар және Мемлекеттік дума туралы мәселе талқыланғанға дейін бұл директивалар оған айқын болмады.
Съездің презітдиумы Вернердің ұсынысы алдында қабыл- данған директивалар туралы шешімді жоя алмайды деп есеп- топ, бұл мәселені съездің талқылауына қойды. Ленин латыш социал-демократтарын долдады. Меньшевиктер мен бунд- шылдар Вернердің ұсыньгсына қарсы шыққанын былай қой- ғанда, мәселенің қойылысының өзіне де қарсы шықты.
Алайда атап дауысқа қоюдан кейін съезд буржуазияльгқ партияларға көэқарас туралы және Мемлекеттік дума тура- лы мәселелер талқыланғаннан кейін фракцияға директива- лар берудің қажеттігін 149 дауыспен мадұлдады, 144 дауыс дарсы болды, 3 дауыс қалыс қалды.— 363.
170 Кавказ меньшевиктерінің дарарын Ленин өзінің «Социал-де- мократияның демократиялық революциядағы екі тактикасы»
512
ЕСКЕРТУЛЕР
деген еңбегінің 12-параграфында (қараңыз: Шығармалар то- лық жинағы, 11-том, 86—99-беттер) егжей-тегжейлі талда- ды. — 365.
177 Ңарацыз: К. Маркс пен Ф. Энгельс. «Кригеге қарсы нүсқау хат» (Шығармалар, 2-басылуы, 4-том, 9-бет).— 377.
178 Болыпевиктердің буржуазиялық партияларға көзқарас тура- лы негізге алынған қарарына съездің меньпіевиктік-бунд- тық оппортунистік бөлегінің шабуылы Либердің түзетуінен басталды. Либер теориялық қарардыд: «социал-демократия- ның алдына қазіргі кезде өте-мөте шұғыл қойылып отырған міндет: пролетарлық емес әр түрлі партиялардың таптық мазмұпын анықтау, таптардьщ қазіргі кезеңдегі өзара қа- тынастарын еске ала келіп, осығап орай өзінің басқа пар- тияларға көзңарасын белгілеу» деген бірінші бөлегін алып тастауды ұсынды. Съөзд Либөрдің түзетуін қабылдамай тас- тады. «Буржуазиялық партияларға көзқарас туралы» қарар- ға енгізілген түзетулер туралы, осы томның 418—424-бетте- рін қараңыз. — 390.
179 Троцкий бірінші түзетуінде қарардың 3-пунктінен: «Мү-ндай партиялардың (яғни либерал-монархиялың буржуазия пар- тияларының. Ред.) әлеуметтік негізі буржуазияның эконо- микалық жағынан неғұрлым прогресшіл топтары, әсіресө буржуазиялық интеллигспция болып табылады; ал қаланың дөмократиялық буржуазиясы мен деревняның ұсақ буржуа- зиясының бір бөлегі бұл партияларға әлі де тек дәстүр бо- йынша ғана және либералдардың тура алдауы бойынша еріп келеді» деген сөздерді алып тастауды ұсынды. Съезд Троцкийдің түзетуін қабылдамады.
Троцкийдің екінші түзетуінің қарардың 5-пунктіне қаты- сы болды. «Реакцияға қарсы және сатқын либерал буржуа- зияға қарсы бір мезгілде» деген сөздердің орньша ол: «реак- цияға да қарсы, либерал буржуазияның сатқындық саясаты- на да қарсы» деп жазуды ұсынды. Съезд Троцкийдің бұл ұсынысып қабылдады — 391.
180 Ңарардың 3-пунктіне ескерту ретінде буржуазиялық дартия- лармен техникалық келісімдер жасасуға болатыны туралы сөздерді қосуды ұсынған Мартовтың түзетуі Ленин сөз сөйле- геннен кейін съезд делегаттарының атап дауыс беруімен қа- былданбады (бұл түзету туралы осы томның 420—421-беттерін қараңыз)392.
181 Ңарардьщ 4-ліунктіне халықшылдықтың жалған социалистік сппатын көрсетудің орнына «олардың революционаризмінің утопиялық сипаты» және «авантюристігі» туралы айтуды ұсьшған Мартовтың түзетуін Ленин сөз сөйлегеннен кейіи съезд қабылдамай тастады (бұл түзету туралы осы томның 420—423-беттерін қараңыз)392.
ЕСКЕРТУЛЕР
513
182 Буржуазиялық партияларға көзқарас туралы қарардың 4- пунктіне «бұл партпялар (халықшылдық партиялар. Ред.) өздерінің, шын мәнінде буржуазиялық-демократиялық, мін- деттерін азды-көлті күңгірт социалистік идеологиямен бүр- кемөлейді» деудің орнына: «револіоциялық, демократкялық талаптарды реакциялық әлеуметтік және саяси тенденция- лармен, капитализмге дейінгі заман шаруалары мен мещан- дарға тән жалған сенімдермен ұштастырады» деп қосу- ды ұсынған Мартыповтың бірінші түзетуін съезд қабылда- мадьг.
Мартыновтың қарардың тағы да сол, 4-пунктіне, екінші түзетуін — «оларды, сонымен, қаражүздіктер мен кадеттерге қарсы социал-демократия жағына іиығуға көндіруге тиіс» деудіц орнына: «крепостниктік мемлекеткө ңарсы аяусыз кү- реске қосылуға» деп жазу жөніндегі түзетуін де съезд қа- былдамай тастады. — 394.
183 Мемлекеттік дума туралы мәсело жөнінде съөзд баяндама тыңдаған жоқ, қарардыц екі жобасы талқыланды. Съездің 33-мәжілісінде Ленин большевпктік жобаны қорғап, комис- сия атынан баяндама жасады. Ңарар 110 дауысқа қарсы 157 дауыспен қабылданды396.
?84 Ленин өзінің сөйлеген сөзіндө съезді, болыпевиктердің ұсын- ғанындай, бесінші съезд деп атауға фраіщияшылдық үрыс- керісті қоздырмау ниетін көздеген болып қарсы шыққан Ф. И. Данға жауап береді. Ал, шындығында, меньшевиктер мея бундшылдар партияның III, болыпевиктік, съезін есеп- ке алмады. Бундпіыл Шаниннің (Л. Г. Шаппро) съезді «РСДРП Лопдоп съезі» деп атау туралы үсынысы қабылдан- ды.— 401.
185 Съезде Орталық Комитетке 15 адам сайлау, олардың 12-сін съездің озінде сайлау ұйғарылды, ал 3 адамды съезден кейін үлттық ұйымдар жіберуге тиісті болды. Съезд отіп жатқан шіркеу үйін босату қажет болуы себепті дауыстарды санау- ды және басқа техникалық мәселелерді шешуді социалистік клубта делегаттар саны азайтылған: съездің әрбір 4 делога- тынан бір өкіл қатысатын мәжілісте өткізу ұйғарылды. Мә- жілісте 75 делегат (22 болыпевик, 21 меньшевик, 14 бунд- шыл, 11 поляк және 7 латыш) болды. Орталық Комитет мү- шелігіне кандидаттарға дауыс бергенде 9 кандидат көишілік дауьтс алды, ал 5 кандидатқа берілген дауыс саны бірдей бол- ды. Соңғы 5 кандидаттан 3 кандидатты таңдап алу қажет еді. Большевиктер қайта дауысңа қоюды ұсынды, меньше- виктер қарсылық білдіріп, кандидаттар арасында жеребе тас- тауды ұсьтнды. Болыпевиіктердің ұсынысы қабылданды. Ор- талық Комитет мүшелігіне кандидаттар туралы мәселе бо- йынша съезд большевиктердің Ленин дайыпдауға қатысқап төмендегі үсынысын қабылдады:
514
ЕСКЕРТУЛЕР
«Орталық Комитетке кандидаттар бес фракцияның әрқай- сысынан осы фракцияның Орталық Комитеттегі мүшелері- нің санынан екі есе көп белгіленеді.
Бұл кандидаттарды съезд бекітеді.
Орталық Комитет мүшелігінен шығып қалғандар болса, олардың орньш сол фракцияның кандидаттары басады, соның озінде шығыи ңалғандардың орнын кандидаттардың басуы үшін Орталық Комитеттің ерекше қаулылары қажет болмай- ды»402.
186 Ңараңыз: «КПСС съездерінің, конференцияларының және Ор~ талық Комитет пленумдарының қарарлары мен шешімдері», «Ңазақстан» баспасы, 1-том, 1971, 237-бет. — 402.
187 Латыш өлкесі социал-демократиясы II съезінің «Буржуазия- лыу-демократиялыіу революцияныц цазіргі кезеціндегі проле- тариаттың міндеттері туралы» қарарының Ленин жазған жо- басы, съезд протоколдарына талқыланбастан-ақ қосылып, 1907 жылы 7 июньде «Ziiir<a» газетінің 78-номерінде жария- ланды. Съездің протоколдары сақталмаған.
Латьіш өлкесі социал-демократиясынъіц II съезі Лондонда 1907 жылы 21—25 майда (3—7 июньде), РСДРП V (Лондон) съезі аяқталғаннан кейін іле-шала өтті. Съезд ашылатын ке- зеңге дейін Латыш өлкесі социал-демократиясында 13 мыңға жуық ұйымдасқан партия мүшелері бар еді. Съезге шешу- ші дауыопен 26 делегат және кеңеспіі дауыспен 10 делегат қатысты. Күн тәртібі: 1. Орталық Комитеттің, тексеру комис- сиясының жәпе жергілікті ұйымдардың есебі. 2. Дағдарыс- тар, локауттар және жұмыссыздық. 3. Буржуазиялық-демо- кратиялық революцияның қазіргі кезеңінде пролетариаттың міндеттері туралы. 4. Армиядағы үгіт туралы. 5. Кәсіподақ- тар туралы. 6. Насихат және үгіт туралы. 7. Үйымдық мәсе- лелер және басқалар. Аграрльщ мәселе күн тәртібінен алып тасталды, мұның өзі Латыш өлкесі социал-демократиясының қате позициясын көрсетті.
Съезде әсіресе Орталың Комитеттің есебі бойынша рево- люцияшыл социал-демократтар мен оппортунистер арасында шиеленіскен күрес өрістеді. Революцияшыл социал-демо- краттар оларға қосылған ымырашылдармен бірге съезде көп- шілік болды. Съезд буржуазиялық-демократиялың револю- ция кезіндегі тактика және Латыш социал-демократиялық жұмысшы партиясының РСДРП-мен бірігуі мәселелері бо- йынша Латыш өлкесі социал-демократиясында революция- шыл социал-демократтар мен ошіортунистер арасында 1906— 1907 жылдары болған күрестің қорытындысын шығарды.
В. И. Ленин съездіц жұмысына белсене қатысты. Ол 1907 жылы 24 майда (6 июньде) кешкі мәжілісте буржуазиялық- демократиялық революцияның қазіргі кезеңіндегі пролета- риаттың міндеттері туралы баяндама жасады (баяндамапың
ЕСКЕРТУЛЕР
515
өте нашар жазбасы — полиция департаментінде латыш тілі- нен қайтадан орыс тіліне жасалған аударма ғана сақталған). Съезд Латвияда болыпевизмнің позициялары берік екенін көрсетті: кәсіптік одақтар, жұмыссыздық, демократия- лық және әскери ұйымдар туралы мәселелер бойынша қа- былданған қарарлар болыпевиктік сипатта болды.
Съезд Орталық Комитеттің жаңа құрамын сайлады, оған негізінен революцияшыл социал-демократтар кірді және Ор- тальгқ Комитетке «Бүкіл латьгш пролетариатына» деген большевиктік рухта жазылған манифесті жариялауды тап- сырды.
«Zіһда» («Сі^а») («Күрес») — газет, латыш социал-демо- кратиясыньщ орталық органы; 1904 жылы мартта негізі қа- ланды. Ригада үлкен үзілістермен 1909 жылдың авгусына дейін құпия түрде шығып тұрды, одан кейін шетелде шықты. 1910 жылы газеттің жүзінші номерінің шығуына байлапыс- ты онда В. И. Лениннің ««Zihrta»-Hbin; мерекелі номеріне» деген мақаласы жарияланды; бұл мақалада латыш социал-де- мократтарының революциялық қызметіне жоғары баға беріл- ді (қараңыз: Шығармалар, 16-том, 273—277-беттер). Сонымен бірге газет Ленин жазған бірқатар партиялық документтер жариялады. Газетке белсене және үдайы жазушылардыв; арасында Латвия Коммунистік партиясын ұйымдастырушы- лардың бірі П. И. Стучка, халық ақыны Я. Райшіс және бас- қалар болды.
1917 жылдың апрелінен бастап «Zihr{a» жария газет бо- лып, Петроградта, Ригада және басқа жерлерде шығарылды, ал 1919 жылғы августан, Латвияда контрреволюция уаңытша жеңгеннен кейін, Ригада қайтадан қүпия түрде шыға баста- ды. 1940 жылы шоньде Латвияда Совет өкіметі орнатылған- нан кейін газет Латвия Коммунистік партиясының Орталық Комитеті меи Латыш ССР Жоғарғы Советінің органы бол- ды. — 403.
188 Әцгіме «экономист» Акимовтың (В. П. Махновецтің) түзету- лері жайында болып отыр; ол бұл түзетулерін партияның II съезі комиссиясына партия программасыяың искралық жабасын талқылағанда ұсынды (қараңыз: «РСДРП екінші съезі. Протоколдар», 1959, 258-бет).— 418.
189 Ңараңыз: К. Маркс. «Феодалдық міндеткерліктерді жою тура- лы заң жобасы» (К. Марскс пен Ф. Энгельс. Шығармалар, 2- басылуы, 5-том, 299-бет)420.
«Биржевка» («Биржевые Ведомости») («Биржа Ведомоста- ры») —1880 жылы коммерциялың мақсатиен і^ұрылған бур- жуазиялың газет. Петербургте әуелі аптасына үш рет, сосып торт рет, содан соң күнде шығып тұрды. 1902 жылғы поябрь- деп бастап күніне екі рет: таңертең және кешке шықты.
516 ЕСКЕРТУЛЕР
Жалтаңтығы, сатқындығы, принцппсіздігі газеттіц атын жал- пы атауға («биржевка») айпалдырды. «Биржевые Ведомос- тиді» 1917 жылы октябрьдің аяқ кезінде Петроград Советі жанындагы Әскерп-револіоцііялық комитет жауып таста- ды.— 426,
517
В. И. ЛЕНИН ЦII TAT КЕЛТІРГЕН
ЖӘНЕ АУЫЗҒА АЛҒАІІ
ӘДЕБИ ЕҢБЕКТЕР МЕН
ДЕРЕКТЕМЕЛЕР КӨРСЕТКІШІ
Аграрная программа, [принятая на IV (Объединителъном) съез- де РСДРП].— В листовке: Постановления и резолюции Объединительн. съезда Российской социал-демократической раібочей партии. [Спб.], тип. Центрального Комитета, [1906], стр. 1. (РСДРП).— 82—83, 114, 212, 213-216, 387-389.
Аграрный проект кадетов — царацыз: Проект основных положе- ішй по аграрному вопросу, впесепиый 42 члепами Государ- ствепной думы.
Аграрный проект 104-х в I Государственной думе — царацыз: ІІроект основяых положений земельного закона, внесенный 104 членами Государственной думы.
Аграрный проект трудовиков — цараңыз: Проект основных поло- жений зеімельного закона, внесенный 104 членами Государ- ственной думы.
[Алексинский, Г. A] Кадеты предают крестъян.— «Вперед», Спб., 1906, № 1, 26 мая, стр. 1. Подпись: Г. Ал—ский. — 165.
— Перед новой Думой.— В кн.: Сборник первый. Спб., «Новая Дума», 1907, стр. 3—31. Перед загл. ст. авт.: Петр Ал — 65.
Амстердамская резолюция — царацъіз: Internationale Regeln der sozialistischen Taktik.
\Акдреевич, Л.] Общерабочий съезд в России.— В кн.: Союзное дело. № 1. Сб. по вопросам профессионального движения и кооперации. М., тип. Бутаева, 1907, стр. 12—16 — 10.
13 15-том
518 ӘДЕБИ ЕҢБЕКТЕР МЕН ДЕРЕКТЕМЕЛЕР КӨРСЕТКІШІ
Беккср, П. Ф. [Письмо Ф. А. Зорге. 21 июня 1871 г.].— В ки.: іПисьма И. Ф. Беккера, И. Дицгена, Ф. Энгельса, К. Маркса и др. к Ф. А. Зорге и др. Пер. с нем. Политикуса. G письмами и биографией Ф. А. Зорге Евг. Дицгена. G предисл. Н. Ленина. С портр. Ф. А. Зорге. Спб., Дауге, 1907, стр. 27—29. —273.
«Биржевые Еедомости». Вечерний выпуок, Спб., 1907, № 9934, 7 (20) июня, стр. 3 — 426—428.
[Богданов, А. Л.] Имела ли партия Центр. Ком. в 1906—7 году? Б. м., 1907. 18 стр. (Только для члепов партийного съозда РСДРП).— 335—336.
Болъшевики и «мелкая буржуазия».— «Новые Силы», Спб., 1907, № 7, 23 февраля (8 марта), стр. 1.— 68, 70, 71—73.
* Бородин, Н. А. Государственная дума в цифрах. Спб., изд. т-ва «Общественной Пользы», 1906. 72 стр.— 82.
Брам, А.— цараңыз: Крыленко, Н. В.
Брожение среди кадетов. (Мнение П. Б. Струве).— «Биржевые Ведомости». Вечерний выпуск, Спб., 1907, № 9934, 7 (20) июня, стр. 3. Подпись: Ergo — 426—428.
В Государственной думе. 27 марта.— «Новое Время», Спб., 1907, № 11150, 28 марта (10 апреля), стр. 3—4. Подпись: Вс. Су- хадрев.—183—184.
В Центр [алъный] Комитет РСДРП. Заявление. 8 января 1907 г.— В кн.: [Богданов, А. А.] Имела ли партия Центр. Ком. в 1906—7 году? Б. м., 1907, стр. 10—14. (Только для членов пар- тийного съезда РСДРП). Подпись: Максимов, Зимин, Стро- ев.— 335—336.
Виноградов, П. Г. Политические писъма.— «Русские Ведомооти», М., 1905, № 210, 5 августа, стр. 3.— 370—372.
Витте — агент биржи, Струве — агент Витте.— «Начало», Спб., 1905, № 3, 16 (29) ноября, стр. 1.— 244, 357—359.
* Влияние урожаев и хлебных цен на некоторые стороны рус- ского народного хозяйства. Под ред. проф. А. И. Чупрова и А. С. Посникова. Т. I—II. Спб., 1897. 2 и —143—145.
* В. И. Ленин белгілер салған кітаптар, газеттер, мақалалар және до- кументтер жүлдызшамен белгіленді, бұлар КПСС Орталың Комитеті жанындағы Марксизм-ленинизм институтының Орталық партия архи- вінде сақтаулы.
ӘДЕБИ ЕҢБЕКТЕР МЕН ДЕРЕКТБМЕЛЕР КӨРСЕТКІШІ 519
[Воззвание к рабочим и социал-демократическим избирателям исполнительного органа выделивіиейся части общегородской Петербургской конференции РСДРП].— «Товарищ», Спб., 1907, № 170, 20 января (2 февраля), стр. 5, в отд.: Из жизни партий.— 323—324, 337.
«Волна», Спб., 1906, № 12, 9 мая, стр. 3— 397—398.
Вопрос о соглашениях в партии соц\иал\-дем[ократов\.— «CTpa- Ha», Спб., 1907, № 8, 11 (24) января, стр. 4—14, 337.
Вопросы тактики, Сб. I. Спб., «Новая Дума», 1907. 144 стр — 283.
Вопросы тактики. Сб. II. Спб., «Новая Дума», 1907. 79 стр.— 189—190.
[Воровский, В. 5.] Выборы председателя.— «Новый Луч», Спб., 1907, № 1, 20 февраля, стр. 2—3. Подпись: П. Орловский.— 34, 35.
«Вперед», Спб., 1906, № 1, 26 мая, стр. 1.—165.
— 1906, № 2, 27 мая, стр. 2.— 111, 351-352.
* Всероссийская конференция РСДРП. (Корреспондөнция «Про-
летария»).— «Пролетарий», [Выборг], 1906, № 8, 23 ноября, стр. 1—3. На газ. место изд.: М.— 38.
Всероссийский рабочий съезд. Сб. статей. M.» «Организация», 1907. 88 стр.— 197—199.
* Второй очередной съезд Росс. соц.-дем. рабочей партии. Пол-
ньтй текст протоколов. Изд. ЦК. Женева, тип. партии, [1904]. 397, II стр. (РСДРП).— 418—419.
Выборы думской земелъной комиссии.— «Трудовой Народ», Спб., 1907, № 14, 30 марта, стр. 1. Под общ. загл.: С.-Петербург, 30 марта.— 223, 227.
Главнейшие резолюции военной конференции РСДРП. [Октябрь 1906 г.].— В листовке: Краткое извлечение из протоколов 1-ой конференции организаций РСДРП, вөдущих работу в войсках. Б. м., тип. ЦК РСДРП, 1906, стр. 12—13. (РСДРП) .— 311.
Глаенейшие резолюции, [принятые на Третъем съезде Россий- ской соц.-дем. рабочей партии].— В кн.: Третий очередной съезд Росс. соц.-дем. рабочей иартии. Полный текст прото- 18*
520 ӘДЕБИ ЕҢБЕКТЕР МЕН ДЕРЕКТЕМЕЛЕР КӨРСЕТКІШІ
колов. Изд. ЦК. Женева, тип. партии, 1905, стр. XVI—XXVII. (РСДРП).— 406.
Грибоедов, А. С. Горе от ума.— 188.
Даже ті/т/— «Русская Жизнь», Спб., 1907, № 45, 22 февраля (7 марта), стр. 2 — 58—61.
[Дан, Ф. И.} Данилов. [Поправка к пункту 3-му резолюции болъ- шевиков об отношеіши к буржуазным партиям, внесенная на V (Лондонском) съезде РСДРП].— В іш.: Лондожжий съезд Российской соц.-демокр. раб. партии (состоявшийся в 1907 г.). Полный текст протоколов. Изд. ЦК. Paris, 1909, стр. 346. (РСДРП).— 418—420.
— [Поправка к пункту 4-му резолюции болъшевиков об отно- шении к буржуазным партиям, внесенная на V (Лондон- ском) съезде РСДРПу.— ^дли же, стр. 361 — 422—424.
Декларация министерства [оглашенная П. А. Столыпиным на заседании Государственной думъі 6 (19) марта 1907 г.].— «Товарищ», Спб., 1907, № 209, 7 (20) марта, стр. 3—4, в отд.: Государственная дума.—141—142.
Декларация правителъства, [оглашенная П. А. Столыпиным на заседании Государственной думъі 6 (19) марта 1907 г.].— «Речь», Спб., 1907, № 55, 7 (20) марта. Бесплатное прило- жение к газ. «Речь» и «Реформа». Государственпая дума, >стр. 1—2 — 30—33, 230—231, 237.
Декларация соц\иал\-дем\ократической\ фракции, [зачитанная на заседании Государственной думы 19 марта (1 апреля)}.— «Товарищ», Спб., 1907, № 220, 20 марта (2 апреля), стр. 4, в отд.: Государствсііііая дума — 124, 153—154, 159—160, 162— 163.
Декларация Столыпина — уараңыз: Декларация правительства, оглашенная П. А. Столышіным на заседании Государствен- ной думы 6 (19) марта 1907 г.
День запросов — «Народная Дума», Спб., 1907, № 21, 4 (17) ап- реля, стр. 2. Подпись: Д.— 237.
«Дневник Социал-Демократа», [Женева], 1906, № 7, август, стр. 6-15,- 315—317.
Думский денъ.— «Речь», Спб., 1907, № 66, 20 марта (2 апреля). Бесплатноө приложение к газ. «Речь» и «Реформа». Госу- дарственная дума, стр. 1 — 133—134.
ӘДЕБИ ЕҢБЕКТЕР МЕН ДЕРЕКТЕМЕЛЕР КӨРСЕТКІШІ 521
Задачи б[оевых] организаций. [Резолюция Первой конференции военных и боевых организаций РСДРП].— «Пролетарий», [Выборг], 1906, № 9, 7 декабря, стр. 3—4. Под общ. загл.: Конференция военных и боевых организаций РСДРП. На газ. место изд.: М.— 312—313.
Задачи воен\ных\ организаций. [Резолюция Первой конферен- ции военных и боевых организаций РСДРП].— «Пролета- рий», [Выборг], 1906, № 9, 7 декабря, стр. 3. Под общ. загл.: Конферснция военных и боевых оргаішзаций РСДРП. На газ. место изд.: М.— 317.
Задачи восн[ных] организаций е связи с характером работы в них. [Резолюция Первой конференции военных и боевых организаций РСДРП].— В кн.: Протоколы Первой конферен- ции военных и боевых организаций РСДРП. Спб., [тип. «Свет»], 1907, стр. 137.— 317.
Законопроект о собраниях.— «Речь», Сп'б., 1906, №89, 2 (15) июня. Приложение к № 89 «Речи». Государственная дума, стр. 4.— 82—83.
Заседание [Государственной думьі] 20 февраля {1907 г.].— «Речь», Спб., 1907, № 43, 21 февраля (6 марта). Бесплатное приложение к № 43 газеты «Речь». Государственная дума, стр. 1.— 65—66.
Заседание пятнадцатое [Государственной думы]. 26 мая 1906 г.— В кн.: Стенографические отчеты [Государственной думы].
1906 год. Сессия первая. Т. I. Заседания 1—18 (с 27 алроля по 30 мая). Спб., гос. тпп., 1906, стр. 639—686. (Государст- венная дума).— 163—165,167—169.
* [Заявление 31 члена Петербургской конференции, РСДРП о яе- правилъном представителъстве организации на конферен- ции, внесенное на заседании конференции 6 (19) января
1907 г.] — В листовке: Почему мы были вынуждены оста- вить конференцию? (Заявление 31 члена конференции, вне- сенное в ЦК). [Спб., 1907], стр. 4—5.— 296—298.
[Заявление 31 члена Петербургской конференции РСДРП об отказе участвоватъ в обсуждении вопроса о разделении кон- ференции на две секции и в голосованиях, внесенное на за- седании конференции 6 (19) января, 1907 г.].— Там же, стр. 5.— 296.
Иекк, Г. Интернационал. Со вступ. статьей К. Каутского. С нем. пөр. Б. Смирнова и А. Ратнер, под ред. А. Сапина. Оггб., «Знание», 1906. XX, 366 стр. (Деіпевая б-ка т-ва «Знатпіе». № 275)253.
522 ӘДЕБИ ЕҢБЕКТЕР МЕН ДЕРЕКТЕМЕЛЕР КӨРСЕТКІШІ
Из жизни партий.— «Товариіц», Спб., 1907, № 177, 28 января (10 фөвраля), стр. 4,—320, 322—323, 325-328, 332.
Избирателъный закон — уарацыз: Указ правительютвующему Сенату об изменөниях и дополнениях в положении о выбо- рах в Государственную думу. 11 (24) декабря 1905 г.
«Известия Крестьянских Депутатов», Спб.— 214.
— [1907], № 8, 27 мая, стр. 1.—165.
Извещение о втором (экстренном) съезде партии соц.-рев.— «Партийные Известия», [Спб.], 1907, № 6, 8 марта, стр. 1— 3.— 235—236.
Изгоев, А. С. Пессимизм.— «Речь», Спб., 1907, № 48, 27 февраля (12 марта), стр. 1—2 — 76—77.
Издательство «Отголоски», Спб.— 241.
Издательство «Отголоски». Сб. V. Спб., тип. Вейсбрута, 1907, 80 стр.~ 197, 423—424.
Издательство «Отклики», Спб.— 254.
Издательство «Отклики». Сб. II, Спб., [Электропеч. Левен- штейн], 1907. 76 стр.— 254.
Из-за чего шум?—«Товарищ», Спб., 1907, № 218, 17 (30) марта, стр. 2—3.—115.
«Искра» (старая, ленинская), [Лейпциг — Мюнхен — Лондон — Женева].— 203, 382.
«Искра» (новая меньшевистская), [Женева].— 66—67, 364—365.
— 1905, № 110,10 сентября, стр. 1—2.— 66—67.
[7Г вопросу о пределах агитации за рабочий съезд. Резолюция, принятая на Второй конференции РСДРП («Первой Все- российсжой») ].— «Пролетарий», [Вьгборг], 1906, № 8, 23 но- ября, стр. 3. Под общ. загл.: Всероссийская конференция РСДРП. (Корреспонденция «Пролетария»). На газ. место изд.: М.—10.
Д вопросу о рабочем съезде.— В кн.: «Освобождение труда». Сб. статей по рабочему вопросу. [Одесса], «Освобождение Труда», [1907], стр. 13—22. Подпись: Фрдд-ъ.— 1Q-
ӘДЕБИ ЕҢБЕКТЕР МЕН ДЕРЕКТЕМЕЛЕР КӨРСЕТКІПІІ 523
К выборам в Государств[енную] думу.— «Речь», Спб., 1906, № 216, 14 (27) ноября, стр. 3, в отд.: Хрошіка.—17, 49.
«Кадеты» и «буржуазная демократия».— «Речь», Сггб., 1907, № 74, 29 марта (11 апреля), стр. 1. Подпись: М — 226.
Кадеты наступают — «Новый Луч», Сиб., 1907, № 3, 22 февраля, стр. 1.— 60—61.
Караваев, А. Л. [Писъмо в редакцию. 20 марта 1907 г.].— «То- варищ», Спб., 1907, № 221, 21 марта (3 апреля), стр. 6, в отд.: Письма в редакцию.— 160.
* Карышев, Н. А. Крестьянские вненаделъные арендъі. Дерпт, 1892. XIX, 402, LXV стр. (В изд.: Итоги экономического ис- следования России по данным земской статистики. Т. II).— 146.
Классовьіе задачи пролетариата в современный момент демокра- тической революции. [Проект резолюции большевиков к IV (Объединительному) съезду РСДРП]«Партийные Из- вестия», [Спб.], 1906, № 2, 20 марта, стр. 6. Под общ. загл.: Проект резолюций. К Объединительному съезду Роосийской социал-демократической рабочей партии. — 87.
Колъцов, Д. Болъшевистская тактика.— «Привет», [Спб.], 1907, № 2, 28 марта, стр. 6—8.— 241.
— Кадеты и буржуазная демократия.— «Русская Жизнь», Спб., 1907, № 49, 27 февраля (12 марта), стр. 1,— 80—82, 83—84, 103.
Конференция военных и боевых организаций РСДРП. (Коррес- понденция «Пролетария»).— «Пролетарий», [Выборг], 1906, № 9, 7 декабря, стр. 3—5. На газ. место изд.: М — 311.
Конференция кавказских социал-демократических рабочих орга- низаций. [Женева, тип. партии, 1905] 8 стр. (РСДРП).— 364—366.
Короленко, С. А. Волънонаемный труд в хозяйствах владелъче- ских и передвижение рабочих в связи со статистико-эконо- мическим обзором Европейской России в селъскохозяйствен- ном и промышленном отношениях. Спб.: 1892. 864 стр.; 17 л. карт. (Деп. земледелия и сельской пром-сти. С.-х. и стат. сведения по материалам, полученным от хозяев. Вып. V) .— 143.
[Корреспонденция из Ковио\.— «Пролөтарий», [Выборг], 1907, № 13, 11 февраля, стр. 8. Под общ. загл.: К материалам из- бирательной ікампании.— 331.
524 ӘДЕБИ ЕҢБЕКТЕР МЕН ДЕРЕКТЕМЕЛЕР КӨРСЕТКІШІ
Краткое извлечение из прогоколов 1-ой конференции организа- ций РСДРП, ведущих работу в войсках. [Листовка]. Б. м., тип. ЦК РСДРП, 1906. 13 стр. (РСДРП).— 310-312, 313—316.
Крестьяне и кадеты.— «Известия Крестьянских Депутатов», Спб., [1907], № 8, 27 мая, стр. 1.—165.
[Кр ьіленко, Н. j5.] Классовая боръба ігролетариата и Лондонский съезд.— «Товарищ», Спб., 1907, № 280, 31 мая (13 июня), стр. 2. Подпись: А. Брам.— 426.
Кускова, Е. Д. Чем это кончится? — «Товарищ», Спб., 1907, № 161, 10 (23) января, стр. 1 — 14, 337.
Credo.— В кн.: [Ленин, В. И.] Протест российских социал-де- мократов. С послесл. от ред. «Рабочего Дела». Изд. Союза русоких социал-демократов. Женева, тип. «Союза», 1899, стр. 1—6. (РСДРП. Оттиск из № 4—5 «Рабочего Дела»).— 203.
Ларин, ІО. Широкая рабочая партия и рабочий съезд. М., «Но- вый Мир», 1906. 95 стр.—198—199, 201, 255-256, 279—281, 283—284.
[Лейтейзен, Г. Д.} Рабочий съезд.— В кн.: Вопросы тактики. Сб. I. Спб., «Новая Дума», 1907, стр. 73—121. Подпись: Г. Линдов.— 283.
[Ленин, В. И.] Аграрный еопрос и силъі революции.— «Наше Эхо». Сиб., 1907, № 7, 1 апреля, стр. 1.— 242—243.
— Анемичная Дума или анемичная мелкая буржуазия.— «Harne Эхо», Спб., 1907, № 8, 3 апреля, істр. 1.— 233.
*— Близкий разгон Думы и вопросы тактики. Петербург, 27 февр. 1907 г.—«Пролетарий», [Выборг], 1907, № 14, 4 Map- Ta, стр. 1. На газ. меісто изд.: М.—131.
— Борьба с кадетствующими с.-д. и партийная дисциплина.— «Пролетарий», [Выборг], 1906, № 8, 23 ноября, стр. 3. На газ. место изд.: М.— 335.
— [Возражения против поправок Мартова к пункту 3-му ре- золюции болъшееиков об отношении к буржуазным партиям 16 (29) мая 1907 г. на V (Лондонском) съезде РСДРП}.— В кн.: Лондонский съезд Российской соц.-демокр. раб. пар- тии (состоявшийся в 1907 г.). Полный текст протоколов. Изд. ЦК. Paris, 1909, стр. 357. (РСДРП)420-421.
ӘДЕБИ ЕҢБЕКТЕР МЕН ДЕРЕКТЕМЕЛЕР КӨРСЕТКІШІ 525
— Вторая Дума и вторая волна революции. Петербург, 7 фев- раля 1907 г.—«Пролетарий», [Вьтборг], 1907, № 13, 11 фев- раля, стр. 1. На газ. место изд.: М.— 62—64.
— Выборы в Петербурге и лицемерие 31 меньшевика. Спб., «Новая Дума», 1907. 15 стр. Перед загл. авт.: Н. Ленин.—15— 17, 320, 322—335, 337—338.
— Две тактики социал-демократии в демократичсской револю-
ции. Иэд. ЦК РСДРП. Женева, тип. партпи, 1905. VIII. 108 стр. (РСДРП). Перед загл. авт.: II. Ленин.— 91, 211.
— [Доклад об отношении к буржуазиым партиям 12 (25) мая на V (Лондонском) съезде РСДРП].— В кн.: Лондонский съезд Российской соц.-демокр. раб. партии (состоявшийся в 1907 г.). Полный текст протоколов. Изд. ЦК. Paris, 1909, стр. 271-278. (РСДРП).—57Р.
— Дума и русские либералы — уарацыз: Ленип, В. И. С.-Петер- бург, 10 апреля.
— Интеллигентские воители против господства интеллиген- ции.— «Наше Эхо», Спб., 1907, № 5, 30 марта, стр. 2. —191.
— Кризис менъшевизма.— «Пролетарий», [Выборг], 1906, № 9, 7 декабря, стр. 2—7. На газ. место изд.: М.—199.
— Мелкобуржуазная тактика — «Новый Луч», Спб., 1907, № 4, 23 февраля, стр. 3.— 236.
— [О беспартийных рабочих организациях в связи с анархо- синдикалистическим течением в пролетариате. Проект резо- люции к V съезду РСДРП].— «Пролетарий», [Выборг], 1907, № 14, 4 марта, стр. 4. Под общ. загл.: Проекты резолюций к Пятому съезду РСДРП. На газ. место изд.: М — 53, 201— 203, 208—209, 281-283.
*— О блоках с кадетами.— «Пролетарий», [Выборг], 1906, № 8, 23 ноября, стр. 2—5.— 335.
— [(9 современлом моменте демократической революции. Про- өкт резолюции к V съезду РСДРП].— «Пролетарий», [Вы- борг], 1907, № 14, 4 марта, стр. 3. Под общ. загл.: Проекты резолгоций к Пятому съезду РСДРП. На газ. место изд.: М.— 53, 88—90, 91—95, 113.
— [О тактике с.-д. в Государственкой думе. Проскт резолюции к V съезду РСДРП].— «Пролетарий», [Выборг], 1907, № 14, 4 марта, стр. 3—4. Под общ. загл.: Проекты резоліоций к Пя-
526 ӘДЕБИ ЕҢБЕКТЕР МЕН ДЕРЕКТЕМЕЛЕР КӨРСЕТКІШІ
тому съезду РСДРП. На газ. место изд.: М —-53, 292—293, 396.
[Ленин, В. И. 06 обострении массовой экономической нужды и экономической боръбы. Проект резолюции к V съезду РСДРП].—«Пролетарий». [Выборг], 1907, № 14, 4 марта, стр. 4. Под общ. загл.: Проекты резолхоций к Пятому съез- ду РСДРП. На газ. место изд.: М53.
— [Об отношении к буржуазным партиям. Проект резолюции к V съезду РСДРП].— «Новый Луч», Сиб., 1907, № 7, 27 фев- раля, стр. 3, в отд.: Из жизни партии.—102.
— [Об отноіиении к буржуазным партиям. Проект резолюции к V съезду РСДРП).— «Пролетарий», [Выборг], 1907, № 14, 4 марта, стр. 3. Под общ. загл.: Проекты резолюций к Пя- тому съезду РСДРП. На газ. место изд.: М.— 53, 81, 210— 212, 241—242, 376—377.
*— Опыт классификации русских политических партий.— «Про- летарий», [Выборг], 1906, № 5, 30 сентября, стр. 5—6. На газ. место изд.: М — 426.
— Особое мнение, внесенное на [Всероссийскуіо] конференцию [РСДРП] от имени делегатов соц-дем. Полъши, Латышского края, С.-П[етербу]рга, Москвы, Центр[ально]-промышлен- ной области и Поволжья.—«Пролетарий», [Выборг], 1906, № 8, 23 ноября, стр. 2. Под общ. загл.: Всероссийская кон- ференция РСДРП. (Корреспонденция «Пролетария»). На газ. место изд.: М.—12.
— [Открытие второй Государственной думы\.— «Новый Луч», Сиб., 1907, № 1, 20 февраля, стр. 1. Загл.: Спб. 20 февраля 1907 г.— 69.
— Отношение к буржуазным партиям. [Проект резолюции к IV (Объединительному) съезду РСДРП]«Партийные Известия», [Спб.], 1906, № 2, 20 марта, стр. 7—8. Под общ. загл.: Проект резолюций. К Объединителыюму съезду Рос- сийской социал-демократической рабочей партии.— 81, 210— 211, 367—368, 369, 409—410.
— Первый еажный шаг. СПБ. 21 февраля 1907 г.— «ТІовый Луч», Спб., 1907, № 2, 21 февраля, стр. 1.— 58—60, 74, 92.
— Платформа революционной социал-демократии.— «Пролета- рий», [Выборг], 1907, № 14, 4 марта, стр. 2—3. На газ. место изд.: М.— 90—91.
— Плеханов и Васильев.— «Пролетарий», [Выборг], 1907, № 11, 7 января, стр. 5—6. На газ. место изд.: М.— 55—56.
ӘДЕБИ ЕҢБЕКТЕР МЕН ДЕРЕКТБМЕЛЕР К0РСЕТКІШІ 527
— [Проект резолюции к V съезду РСДРП о тактике с.-д. в Го- сударственной думе].— «Современная Речь», Спб., 1907, № 28, 22 февраля, стр. 3, в отд.: Партийная жизнь.— 53.
— Проекты резолюций к Пятому съезду РСДРП.—«Пролета- рий», [Вы-борг], 1907, № 14, 4 марта, стр. 3—-4. На газ. место изд.: М.— 53, 81, 82-83, 85, 88-95, 113—114, 200—203, 208, 210—211, 212, 241—242, 281—283, 292, 367—368, 376—377, 396.
— Протест 31-го менъшевика.— «Пролетарий», [Выборг], 1907, № 12, 25 января, стр. 4. На газ. место изд.: М,— 298.
— Резолюция болъшинства о Государственной думе.— «Волна», Спб., 1906, № 12, 9 мая, стр. 3, в отд.: Из жизни политиче- ских партий.— 397—398.
— С.-Петербурз, 10 апреля.— «Наше Эхо», Спб., 1907, № 14, 10 апреля, стр. 1.— 306.
— Сердитая растерянность. (К вопросу о рабочем съезде).— В кн.: Вопросы тактики. G6. II. Сиб., «Новая Дума», 1907, стр. 29—41. Подпись: Н. Ленин.— 189—190.
— Современнъій момент демократической революции. [Проект резолюции к IV (Объединительному) съезду РСДРП].— «Партийные Известия», [Спб.], 1906, № 2, 20 марта, стр. 5—6. Под общ. загл.: Проект резолюций. К Объединительному съезду Российской социал-демократической рабочей пар- тии.— 87—88.
— Социал-демократия и выборы в Думу. Спб., «Новая Дума», 1907, 29 стр.— 323—324, 332—333.
— Тактика РСДРП во время избирателъной камтіании. Ин- тервъю, данное сотруднику «L'Humanite» 17 февраля (2 Map- ra) 1907 г.—цараңыз: Lenin, V. I. Une interview du citoyen Lenine.
— [Тактическая платформа к Объединительному съезду РСДРП. Проект резоліоций к Объединительному съезду РСДРП].— «Партийные Известия», [Спб.], 1906, №2, 20 марта, стр. 5—9.— 81, 87—88, 210—211, 367—368, 369—370, 409—410.
— «Услышишъ суд глупца...» (Из заметок с-д. публициста). Спб., «Новая Дума», 1907. 24 стр.— 323—324, 332 —333.
[Либер, М. И. Поправка к принятой съездом резолюции болъше- виков об отноиіении к буржуазным партиям, внесеиная на V (Лондонском) съезде РСДРП].— В кн.: Лондонский
528 ӘДЕБИ ЕҢБЕКТЕР МЕН ДЕРЕКТЕМЕЛЕР КӨРСЕТКІШІ
съезд Российской соц.-демокр. раб. партии (состоявшийся в 1907 г.). Полный текст протоколов. Изд. ЦК. Paris, 1909, стр. 345. (РСДРП).—{390.
Линдов, Г.— цараңъіз: Лейтейзен, Г. Д.
Лондонский съезд Российской соц.-демокр. раб. партии (состояв- шийся в 1907 г.). Полный текст протоколов. Йзд. ЦК. Paris, 1909. 486 стр. (РСДРП).— 5-6, 7, 344-346, 348, 349, 352—353, 355—359, 363, 379—385, 386—389, 390, 391, 392—393, 394—395, 396-398, 402, 405, 410—425.
[Лузин, И. И.\ Элъ. Всероссийский рабочий съезд.—В кн.: 0 все- российском, рабочем съезде. Сб. статей. М., 1907, стр. 49—88. (К очередному съезду РСДРП).—186.
— Два течения е вопросе о рабочем съезде.— В кн.: Всероссий- ский рабочий съезд. Сб. статей. М., «Организация», 1907, стр. 5—19.— 197—199.
[Луръе, Г. ИД Гиріи,. [Поправка, внесенная при обсуждении полъского проекта резолюции о буржуазных партиях на V (Лондонском) съезде РСДРП].— В кн.: Лондонский съезд Российской соц.-демокр. раб. партии (состоявпшйся в 1907 г.). Полный текст протоколов. Изд. ЦК. Paris, 1909, стр. 340. (РСДРП).— 411—413.
Лъвов, Л. О II. П. Победоносцеве.—«Товарищ», Сцб.. 1907. №214, 13 (26) марта, сгр. 4.—115.
Маловер, Ф.— цараңыз: Португалов, В.
Манифест. 17 (30) октября 1905 г.— «Правительственный Вест- ник», Спб., 1905, № 222, 18 (31) октября, стр. 1.— 42.
Маркс, К. и Энгелъс, Ф. Манифест Коммунистической партии. Декабрь 1847 г.— январь 1848 г.— 81, 254—256.
— Циркуляр ігротив Криге. 11 мая 1846 г.— 376—377.
— Циркулярное писъмо А. Бебелю, В. Либкнехту, В. Бракке и др. 17—18 сентября 1879 г.— 259—260.
Маркс, К. Буржуазия и контрреволюция. 9, 11, 15 и 29 декабря 1848 г — 225—226, 287—288, 289—291.
— Законопроект об отмене феодалъных повинностей. 29 июля 1848 г.— 88—90, 290—292, 420—421.
ӘДЕБИ ЕҢБЕКТЕР МЕН ДЕРЕКТЕМЕЛЕР КӨРСЕТНІІПІ 529
— Капитал. Критика иолитиче<жой экономии, т. I. 1867 г.— 247—248.
*— Капитал. Критика политической экономии. Пер. с нем. Т. I. Кн. I. Процесс производства капитала. Спб., Поляков, 1872. XIII, 678 стр,— 270—271.
— Критика Готской программы. Замечания к программе гер- манской рабочей партии. 5 мая 1875 г .— 248—249, 267—268.
*— Писъма. к Л. Кугелъману. G предпсл. редакциіі «Neue Zeit». Пер. с нем. М. Илыіной под ред. и с предисл. Н. Ленина. Спб., [«Новая Дума»], 1907. XI, 96 стр.— 254.
— [Писъмо Ф. А. Зорге. 27 сентября 1877 г.].— В кн.: Письма И. Ф. Беккера, И. Дицгёна, Ф. Энгельса, К. Маркса и др. к Ф. А. Зорге и др. Пер. с нем. Политикуса. С письмами и биографией Ф. А. Зорге Евг. Дицгена. G предисл. Н. Ленина. С портр. Ф. А. Зорге. Спб., Дауге, 1907, стр. 172—176.— 270— 271.
— [Писъмо Ф. А. Зорге. 19 октября 1877 г.].— Там же, стр. 177— 180.— 258—259.
—t [Писъмо Ф. А. Зорге. 19 сентября 1879 г.].—Там же, стр. 182-187.— 258—260, 266-267.
— [Писъмо Ф. А. Зорге. 19 ноября 1879 г.].— Там жө, стр. 188 — 259—260.
— [Писъмо Ф. А. Зорге. 5 ноября 1880 г.].— Там же, стр. 190— 195.— 259—260, 270—272.
— [Писъмо Ф. А. Зорге. 20 июня 1881 г.].—Там же, стр. 197— 201.— 256—257.
Мартов, Л. Далыие некуда.— «Русокая Жизнь», Опб., 1907, № 48, 25 февраля (10 марта), стр. 2—3 — 74.
— [Первая поправка к пункту 3-му резолюции болъшевиков об отношении к буржуазным партиям, внесенная на V (Лон- донском) съезде РСДРІІ .— В кн.: Лондонскии съезд Рос- сийокой соц.-демокр. раб. партии (состоявшийся в 1907 г.). Полный текст протоколов. Изд. ЦК. Paris, 1909, стр. 346. (РСДРП).— 418.
— Перед четвертым съездом.— В кн.: Издательство «Отголос- ки». Сб. V. Спб., тип. Вейсбрута, 1907, стр. 3—26.— 424.
— [Поігравка к пункту 4-му резолюции болъшевиков об отно- шении к буржуазным партиям, внесеиная на V (Лондон-
530 ӘДЕБИ ЕҢБЕКТЕР МЕН ДЕРЕКТЕМЕЛЕР КӨРСЕТКІШІ
ском) съезде РСДРП].— В кн.: Лондонский съезд Россий- ской соц.-демокр. раб. партии (состоявшийся в 1907 г.). Пол- ный текст протоколов. Иэд. ЦК. Paris, 1909, стр. 361. (РСДРП).— 392—393, 420—423.
Мартов, Л. Социал-демократия против классового движения пролетариата.— «Привет», [Спб.], 1907, №2, 28 марта,
стр. 10—15.— 241.
— [Четвертая поправка к пункту 3-му резолюции болъиіееиков об отношении к буржуазным партиям, внесенная на V (Лон- донском) съезде РСДРІГ\.— В кн.: Лондоискпй съезд Рос- спйской соц.-демокр. раб. партип (состоявпшйся в 1907 г.). Полпый текст протоколов. Изд. ЦК. Paris, 1909, стр. 357. (РСДРП).— 392, 420-421.
Мартынов, А. [Первая поправка к резолюции об отношении к буржуазным партиям, внесенная на V (Лондонском) съезде РСДРП} — В кн.: Лондонский съезд Российской соц.-демокр. раб. партии (состоявшийся в 1907 г.). Полный текст прото- колов. Изд. ЦК. Paris, 1909, стр. 360. (РСДРП).— 394.
— [Третъя поправка к резолюции об отношении к буржуазным ігартиям, внесенная на V (Лондонском) съезде РСДРП\.— Там же, стр. 360.— 394—395.
Менъшиков, М. Осада власти. II.—«Новое Время», Спб., 1907, № 11130, 8 (21) марта, стр. 2—3 —141—142.
Меринг, Ф. История германской социал-демократии. Пер. со 2-го нем. изд. М. Е. Ландау. М.— [Спб.], Гранат, 1906—1907. 4 т.
*Т. 1. До революции 1848 г. [Спб.], 1906, 397 стр.— 253.
*Т. 2. До прусского конституционного конфликта (1862 г.). 1906. 387 стр.— 253.
♦Т. 3. До франко-прусской войны. 1906. 416 стр. — 253.
Т. 4. До выборов 1903 года. 1907. 400 стр.— 253, 259—261.
\Меч, В. Рецензия:} «Haine Дело» (№ 1).— «Современная Жизнь», [М.], 1906, сентябрь — октябрь, стр. 254—255, в отд.: Критика и библиография. Под общ. загл.: Периодическая печать. Среди журналов. Подпись: В. М.— 372.
Н. Р.— царацыз: Рожков, II. А.
«Ііародная Газета», Спб., 1907, № 1, 10 (23) апреля, стр. 3—4.— 279—284.
ӘДЕБІІ ЕҢБЕКТБР МЕН ДЕРЕКТЕМЕЛЕР КОРСЕТК1ШІ 53 1
— 1907, № 2, 11 (24) апреля, стр. 1.-306-308.
«Народная Дума», Спб.— 245—2-16.
— 1907, № 12, 24 марта (6 апреля), стр. 4.- 367-373, 376-377, 388—389, 409—411, 416-418.
— 1907, № 13, 25 марта (7 апреля), стр. 5—/6 — 186—190, 191— 201.
— 1907, № 20, 3 (16) апреля, стр. 4.- 309-310, 311-314.
— 1907, № 21, 4 (17) апреля, стр. 1, 2, 3-4, 6.- 237-240, 241- 246, 250.
«Начало», Спб.— 244—245, 425.
— 1905, № 3, 16 (29) ноября, стр. 1.—244-245, 357-359.
«Наше Эхо», Спб., 1907, № 5, 30 марта, стр. 2.— 191.
— 1907, № 7, 1 апреля, стр. 1.— 241—243.
— 1907, № 8, 3 апреля, стр. 1 — 233.
— 1907, № 14, 10 апреля, стр. 1 — 306—307.
Некрасов, Н. А. Колыбелъная песня. (Подражанпе Лермонто- ву) .—127—128.
«Ноеое Время», Спб — 63, 142,180,182—185.
— 1907, № 11068, 4 (17) января, стр. 3.—15.
— 1907, № 11130, 8 (21) марта, стр. 2—3.— 142.
— 1907, № 11150, 28 марта (10 апреля), стр. 2, 3—4 — 183.
— 1907, № 11157, 4 (17) апрсля, стр. 3 — 239.
«ІІовъіе Силы», Сііб,— 68.
— 1907, № 7, 23 февраля (8 марта), стр. 1.-68, 70, 71-73.
«Новый Луч», Спб.— 59, 92.
— 1907, № 1, 20 фөвраля, стр. 1, 2—3 — 34, 35, 69.
— 1907, № 2, 21 февраля, стр. 1—2.— 58—60, 74, 92, 229—231.
532 ӘДЕБІІ ЕҢБЕКТЕР МЕН ДЕРЕКТЕМЕЛЕР КӨРСЕТКІШІ
— 1907, № 3, 22 февраля, стр. 1.— 60—61.
— 1907, № 4, 23 февраля, стр. 3236.
— 1907, № 7, 27 февраля, стр. 3.— 102.
Ноябръские аграрные законы — царацыз: Указ правительствую- іцему Сенату о выходе крестьян пз общин и закреплении в собственность надельных участков и Указ правительствую- щему Сенату о выдаче крестьянским поземельным банком ссуд под залог наделыіых земель.
0. Б. [Рецензия на книгу:'] Briefe und Auszüge aus Briefen, von loh. Phil. Becker, los. Dietzgen, Friedrich Engels, Karl Marx u. A. an F. A. Sorge und Andere. Stuttgart, 1906 Verlag von I. H. W. Dietz Nachfolger.— «Современная Жизнь», [M.J, 1906, ноябрь, стр. 244—251.— 254-255.
O временном правителъстве. [Резолюция конференции кавказ- оких социал-демократических рабочих организаций] — В кн.: Конференция кавказ-ских социал-демократических рабочих организаций. [Женева, тип. партии, 1905], стр. 3. (РСДРП).— 364—366.
О всероссийском рабочем съезде. Сб. статей. М., 1907. 128 стр. (К очередному съезду РСДРП).— 186, 191, 198—199.
[О классовьіх задачах пролетариата в современный момент де- мократической революции. Проект резолюции к V съезду РСДРП].— «Пролетарий», [Выборг], 1907, №14, 4 марта, стр. 3. Под общ. загл.: Проекты резолюций к Пятому съезду РСДРП. На газ. место изд.: М.— 53, 423—424.
О работе среди офицеров. [Главпейшие резолюции военной кон- ференции РСДРП. Октябрь 1906 г.].—В листовке: Краткое извлечение из протоколов 1-ой конференции организаций РСДРП, ведущих работу в войсках. Б. м., тиіп. ЦК РСДРП, 1906, стр. 13. (РСДРП).— 313—315, 316.
О работе среди офицеров. [Резолюция Псрвой конференции во- енных и боевых органпзаций РСДРП].— В кн.: Протоколы Первой конференции воснных и боевых организаций РСДРП. Спб., [тип. «Свет»], 1907, стр. 132.— 313—315.
О роли партии в вооруженном восстании. [Резолюция Псрвой конференцип воекных и боевых организаций РСДРП].— Там же, стр. 116—117.— 316—318.
ӘДЕБИ ЕҢБЕКТЕР МЕН ДЕРЕКТЕМЕЛЕР КӨРСЕТКІІПІ 533
О роли партии в вооруженном восстании. [Резолюция Первой конференции военных и боевых организаций РСДРП]— «Пролетарий», [Выборг], 1906, № 9, 7 декабря, стр. 3. Под общ. загл.: Конференция военных и б-оевых организаций РСДРП. На газ. место изд.: М — 316—318.
0 современном моменте революции и задачах пролетариата. [Проект резолюции меныіювиков к IV (Объединительному) ісъезду РСДРП].— «Партийные Известия», [Спб.], 1906, № 2, 20 марта, стр. 9. Под общ. загл.: Проект резолюций к пред- стоящему съезіду, выработанный группой «меньшевиков» с участием редакторов «Искры».— 87—88, 345—346.
[О тактике РСДРП в избирателъной кампании. Резолюция, при- нятая на Второй конференции РСДРП («Первой Всероссий- •сікой»)].— «Пролетарий», [Выборг], 1906, №8, 23 ноября, стр. 2. Под общ. загл.: Всероссийская конференция РСДРП. (Корреспонденция «Пролетария»). На газ. место изд.: М.— 12, 39, 59, 86.
[Об единстве избирателъной кампании на местах. Резолюция, принятая на Второй конференции РСДРП («Первой Всерос- сийской»)].— «Пролетарий», [Вьгборг], 1906, № 8, 23 нояб- ря, стр. 2. Под общ. загл.: Всероссийская конференция РСДРП. (Корреспонденция «Пролетария»). На газ. место изд.: М.— 12, 333, 335—336.
[Об отношении к буржуазным партиям. Проект резолюции боль- шевиков, внесенный на V (Лондонском) съезде РСДРП].— В кн.: Лондонский съезд Российской соц.-демокр. раб. пар- тии (состоявпіийся в 1907 г.). Полный төкст протоколов. Изд. ЦК. Paris, 1909, стр. 466—467. (РСДРП).— 379, 380, 386, 387, 388, 392, 394, 395, 410—413, 417-424.
[Об отношении к буржуазным партиям. Проект резолюции, вне- сенный на V (Лондонском) съезде РСДРП делегациой ПСД]Там же, стр. 467.— 379-381, 386—388, 411—413.
[Об отношении к буржуазным партиям. Проект резолюции к V (Лондонскому) съезду РСДРП, выработанный группой мень- шевиков-литераторов и практиков].— «Народная Дума», Спб., 1907, № 12, 24 марта (6 апреля), стр. 4, в отд.: Из пар- тий.— 367—373, 376—377, 389, 409-411, 416-417.
[06 отношении к буржуазным партиям. Проект резолюции меныпевиков, внесенный na V (Лондонском) съезде РСДРП] — В кн.: Лондонсікий съезд Российской соц,-демокр. раб. партии (состоявшийся в 1907 г.). Полный текст прото-
534 ӘДЕБИ ЕҢБЕКТЕР МЕИ ДЕРЕКТЕМЕЛЕР КӨРСЕТКІШІ
колов. Изд. ЦК. Paris, 1909, стр. 465. (РСДРП)410-411, 412, 413—417.
06 отношении к буржуазным партиям. [Рөзолюция IV (Объедп- нительного) съезда РСДРП].— В кн.: Протоколы Объедини- тельного съезда РСДРП, состоявшегося в Стокгольме в 1906 г. М., тип. Иванова, 1907, стр. 406 — 81.
отношении к Государственной думе. Проект резолюции болыпевиков, внесенный на V (Лондонском) съезде РСДРП].— В кн.: Лондонский съезд Российокой соц.-демокр. раб. партии (состоявшийся в 1907 г.). Полный текст прото- колов. Изд. ЦК. Paris, 1909, стр. 471—472. (РСДРП).— 396— 399.
\Об отношении к Государственной думе. Проект резолюции меныпевиков, внесенный на V (Лондонском) съезде РСДРП].— Там же, стр. 470—471.— 396.
Об отношении к Государственной думе. [Резолюция, прииятая на конференции «Сотоза Эстонского края» РСДРП].— «Про- летарий», [Выборг], 1907, № 15, 25 марта, стр. 6. Под обіц. загл.: Конференция эстонсіких социал-демократов. (Письмо в редакцию). На газ. место изд.: М.—120—122, 123.
Об отношении к Государственной думе. [Рөзолюция, принятая на IV (Объединительном) съездө РСДРП].—В кн.: Прото- колы Объединительного съезда РСДРП, состоявшегося в Стокгольме в 1906 г. М., тип. Иванова, 1907, стр. 414—416.— 12, 38,104—105.
06 отношении к другим революционным и оппозиционным пар- тиям. [Резолюция первой общерусской конференции пар- тийных работников].— В кн.: Первая общерусская конфе- ренция партийных работников. Отдельное приложение к № 100 «Иакры». Женева, тип. партии, 1905, стр. 25—26. (РСДРП).— 407-408, 409—410.
06 отношении к либерально-демократическим партиям. [ІІро- ект резолюции меньпіевиков к IV (Объединитсльному) съөзду РСДРП].— «Партийные Известия», [Спб.], 1906, № 2, 20 марта, стр. 10. Под общ. загл.: Проөкт рөзолюций к пред- стоящему съезду, выработаниый группой «менытіевиков» с участием редакторов «Искры».— 81, 345—346, 367—368, 409— 410.
[Об отчете думской фракции. Проект резолюции, предложенный болыпевиками на V (Лондовкжом) съезде РСДРП].— В кн.: Лондонский съезд Российской соц.-демокр. раб. партии (со-
ӘДЕБИ ЕҢБЕКТЕР МЕН ДЕРЕКТЕМЕЛЕР КӨРСЕТКІШІ 535
стоявшийся в 1907 г.). Полиый текст протоколов. Изд. ЦК. Paris, 1909, стр. 190—191, 462. (РСДРП).— 358-359.
Обзор печати.— «Новый Луч», Спб., 1907, № 1, 20 февраля, стр. 2.— 34.
«Общественное Дело», Спб.—228,
— 1907, № 1, 1 (14) апреля, стр. 1, 2—3— \208, 209, 231—232.
Орловский, П.— царацыз: Воровский, В. В.
«Освобождение труда». Сб. статей по рабочему вопросу. [Одео са], «Освобождение Труда», [1907]. 128 стр.—10.
«Отголоски» — уараңыз: Издатөльство «Отголоски».
Отделъный оттиск из № 8 «Дневника Социал-Демократа». Же- нева, сентябрь 1906, стр. 1—6. (РСДРП).— 350—351.
«Отклики» — цараңыз: Издательство «Отклики».
Парвус. Социал-демократия и Государственная дума.— «Искра», [Женева], 1905, № 110, 10 сентября, стр. 1—2 — 66—67.
Парнев [Федоров, М. Д.] [Поправка к пункту 4-му резолюции болъшевиков об отношении к буржуазным партиям, внесен- ная на V (Лондонском) съезде РСДРП].— В кн.: Лондон- ский съезд Российской соц.-демокр. раб. партии (состояв- шийся в 1907 г.). Полный төкст протоколов. Изд. ЦК. Paris, 1909, стр. 362. (РСДРП).— 420—423.
«Партийные Известия», [Спб.], 1906, № 2, 20 марта, стр. 5—9, 9— 11.— 81, 87, 210-211, 345—346, 367-368, 409-410.
«Партийные Известия», [Спб.], 1907.—<235—236.
— 1907, № 6, 8 марта, стр. 1—3.— 235—236.
Партия народной свободы.— «Речь», Спб., 1907, № 48, 27 февра- ля (12 марта), стр. 2—3, в отд.: Государственная дума.— 76-79.
Первая общерусская коиференция партийньіх работников. От- дельное приложение к № 100 «Искры». Жен-ева, тип. партии, 1905. 31 стр. (РСДРП). — 344, 406-408, 409-410.
Переяславский, ІО.— цараңыз: Хрусталев-Носарь, Г. С.
536 ӘДЕБИ ЕҢБЕКТЕР МЕН ДЕРЕКТЕМЕЛЕР КӨРСЕТКІШІ
Петербургским комитетом опубликован следующий проект пла- на реорганизсщии петербургской организации РСДРП.— «Пролетарий», [Выборг], 1907, № 15, 25 марта, стр, 8. На газ. место изд.: М — 294.
Печатъ.— «Общественное Дело», Спб., 1907, № 1, 1 (14) апреля, стр. 2—3,— 228—230.
Писъма. И. Ф. Беккера, И. Дицгена, Ф. Энгелъса, К. Маркса и др. к Ф. А. Зорге и др. Пер. с нем. Политикуса. С письмами и бпографией Ф. А. Зорге Евг. Дицгена. С предисл. Н. Ленина. С портр. Ф. А. Зорге. Спб., Дауге, 1907. XXVI, 44, 485, II стр.— 253—273.
[Писъменное заявление 35 членов Государственной думы, вне- сенное при обсуждении вопроса о местньіх земелъных коми- тетах\.— В кн.: Стенографические отчеты [Государственной думы]. 1906 год. Сессия первая. Т. I. Заседания 1—18 (с 27 апреля по 30 мая). Спб., гос. тип., 1906, стр. 588—590. (Госу- дарственная дума)163—165.
Писъмо к партийным организациям. [№ 4]. 14 июля 1906 г. [Листовка]. [Спб., 1906]. 5 стр. (РСДРП). Подпись: ЦК РСДРП.— 315—316, 345—346, 352-353, 408-409.
[Писъмо ЦК РСДРП о еыходе из печати «Протоколое Первой конференции военных и боевьіх организаций РСДРП»].— «Народная Дума», Спб., 1907, № 20, 3 (16) алреля, стр. 4, в отд.: Из партий. — 309—314.
[Плеханов, Г. 5.] Заметки публициста.— «Современцая Жизнь», [М.,] 1906, ноябрь, стр. 179—205; декабрь, стр. 152—472. Подписи: Г. Бельтов и Г. П.— 254.
— К вопросу об избирателъных соглашениях. Гласный ответ одному из читателей «Товарища».— «Товарищ», Спб., 1906, № 122, 24 ноября (7 декабря), стр. 2.— 62—63, 114—115, 319, 353—354, 381—382, 383, 392, 408-409, 417.
— Наиіи разногласия. Женева, тип. группы «Освобождение труда», 1884. XXIV, 322 стр. (Б-ка современного социализ- ма. Вып. III). На обл. год. изд.: 1885.— 271—272.
— О чрезвычайном партийном съезде. (Открытое письмо к то- варищам).— Отдельный оттиск из № 8 «Дневника Социал- Демократа», Женева, сентябрь 1906, стр. 1—6. (РСДРП).— 350—351.
— О чрезвычайном партийном съезде. (Открытое письмо к то~ варищам).— «Социал-Демократ», Спб., 1906, № 1, 17 сентяб- ря, стр. 6 — 206, 350—351.
ӘДЕБИ ЕҢБЕКТЕР МЕН ДЕРЕКТЕМЕЛЕР КӨРСЕТКІШІ 537
— По поводу новой Думы. (Посвящается нашим социал-демо- ■кратиче.сіким депутатам).— «Русская Жегзнь», Спб., 1907, № 46, 23 февраля (8 марта), стр. 2—3.— 62—67, 88—89, 92— 93,111-115,116—117, 399—400.
— По поводу одного писъма.— «Дневник Социал-Демократа», [Женева], 1906, № 7, август, стр. 6-15.-575—577.
[По вопросу о партийном съезде. Резолюция, принятая на Вто- рой конференции РСДРП («Первой Всероссийской»)] .— «Пролетарпй», [Выборг], 1906, № 8, 23 ноября, стр. 3. Под общ. загл.: Всероссийская конференция РСДРП. (Коррес- понденция «Пролетария»). На газ. место изд.: М.— 350—351.
[По поеоду отчета думской фракции. Проект резолюции, внесен- ный на V (Лондонслом) съезде РСДРП делегацией ПСД].— В кн.: Лондонский съезд Российской соц.-демокр. раб. пар- тии (состоявшийся в 1907 г.). Полный текст протоколов. Изд. ЦК. Paris, 1909, стр. 222, 463. (РСДРП).— 379—381.
По поводу слуяов—«Товаршц», Спб., 1907, № 213, 11 (24) Map- Ta, стр. 1.— 93—94,115—116.
«Полярная Звезда», Спб., 190'5, № 3, 30 декабря, стр. 223—228.— 371—372.
[Португалов, В.] Дума и общество — «Товарищ», Спб., 1907, № 237, 8 (21) апреля, стр. 2. Подп-ись: Ф. Маловер.— 274— 278.
[Порядок дня V (Лондонского) съезда РСДРП].— В кн.: Лон- донский съезд Российсікой соц.-демокр. раб. партии (состо- явшийся в 1907 г.). Полный текст протоколов. Изд. ЦК. Paris, 1909, стр. 62. (РСДРП) .— 379, 405.
Порядок дня [IV (Объединителъного) съезда РСДРП}.— В кн.: Протоколы Объединительного съезда РСДРП, состоявшегося в Стокгольме в 1906 г. М., тип. Иванова, 1907, стр. 3.— 87.
[Постановления второго (экстренного) съезда партии социали- стов-революционеров}.-— «Товарищ», Спб., 1907, №197, 21 февраля (6 марта), стр. 5, в отд.: Из жизни партий.— 53— 57, 235—236.
Постановления и резолюции Объединителън. съезда Российской социал-демократической рабочей партии. [Листовка]. [Спб.], тип. Центрального Коміттета, [1906]. 4 стр. (РСДРП).— 82—83, 114—115, 211—216, 387-388.
Постановления и резолюции [IV (Объединителъного)] съезда [РСДРП].— В кн.: Протоколы Объединительного съезда
538 ӘДЕБИ ЕҢБЕКТЕР МЕН ДЕРЕКТЕМ^ЛЕР КӨРСЕТКІПІІ
РСДРП, состоявшегося в Стокгольме в 1906 г. М., тип. Ива- нова, 1907, стр. 413—420.— 38, 58-61.
* Почему мы были вынуждены оставитъ конференцию? (Заяв- ление 31 члена конференции, внесенное в ЦК). [Спб., 1907]. 8 стр.— 296—299, 302, 337—338.
Праеила о порядке рассмотрения государственной росписи дохо- дов и расходов, а равно о производстве из казны расходов, росписъю не предусмотренных.— «Собрание узаконений и раопоряжений правительства, издаваемое при правительст- вуюіцем Сенате», Спб., 1906, № 51, 10 марта, ст. 335, стр. 735— 737.— 176.
«Правителъственный Вестник», Спб., 1905, № 222, 18 (31) ок- тября, стр. 1,— 42.
— 1905, № 268, 13 (26) декабря, стр. 1.— 28, 78-79, 86-88,183.
— 1906, № 252, 12 (25) ноября, стр. 1. — 88—89.
— 1906, № 256, 18 ноября (1 декабря), стр. 1.— 88—89.
«Привет», [Спб.], 1907, № 2, 28 марта, стр. 6—8, 10—15.-241.
Проект избирателъной платформы, предложенный Центральньім Комит[етом] РСДРП,— «Социал-Демократ», Спб., 1906, № 6, 3 ноября, стр. 1—2. На газ. дата: 3 октября.— 39—40, 383— 385.
Проект основных положений [земельного закона, внесенный 104 членами Государственной думы]—В кн.: Стенографиче- ские отчеты [Государственной думы]. 1906 год. Сессия пер- вая. Т. I. Заседания 1—18 (с 27 апреля по 30 мая). Спб., гос. тип., 1906, стр. 560—562. (Государственная дума).— 46, 82— 84,125—128,153,157, 213—214.
[Проект основных положений по аграрному вопросу, внесенный 42 членами Государственной думы].— Там же, стр. 248— 251.— 82—84, 184—185, 213-214.
[Проект порядка дня V съезда РСДРП, выработанный ЦК РСДРП 31 янеаря (13 февраля) 1907 г.] «Товарищ», Спб., 1907, № 181, 2 (15) февраля, стр. 5, в отд.: Из жизни пар- тий.— 85—86, 90—91.
Проект резолюции болъшевиков об отношении к Государствен- ной думе на Стокголъмском съезде — царацыз: Лснип, В. И. Резолюция болыпинства о Государственной думе.
ӘДЕБИ ЕЦБЕКТЕР МЕН ДЕРЕКТЕМЕЛЕР КӨРСЕТКІШІ 539
[Проект резолюции о массовых рабочих организациях и о рабо- чем съезде, выработанный к V съезду РСДРЛ группой ли- тераторов и практиков меныиевиков].— «Народная Дума», Сітб., 1907, № 13, 25 марта (7 апреля), стр. 5—6, в отд.: Из партий—186—190,191—202.
Проект резолюции об отношении к Государственной думе, вы- работанный Даном, Колъцовьім, Мартыновым, Мартовым, Негоревым и др. при участии группы практиков, [Листов- ка]. Б. м., февраль 1907. 2 стр.— 93—94, 99, 186, 292—293, 398—399.
[Проект резолюции об отношении к Государственной думе, вы- работанный Даном, Кольцовым, Мартыновым, Мартовым, Негоревым и др. при участии группы практиков].— «Рус- ская Жизнь», Спб., 1907, № 47, 24 февраля (9 марта), стр. 2—3, в отд.: В партиях.— 93—95, 96, 99—115, 118—122, 123, 206.
Проект резолюций к предстоящему съезду, выработанный груп- пой «менъшевиков» с участием редакторов «Искры».— «Пар- тийные Известия», [Сііб.], 1906, № 2, 20 марта, стр. 9—11.— 81, 87, 345—346, 367-368, 409-410.
[Проект реорганизации петербургской с.-д. организации, выра- ботанный группой меныиевиков].— «Русская Жизнь», Спб., 1907, № 51, 1 (14) марта, стр. 2, в отд.: В партиях.— 294, 295.
* Прокопович, С. Н. Аграрный вопрос в цифрах. Спб., тип. «Об- щественная Польза», 1907. 126 стр —148—149, 151—152.
«Пролетарий», [Выборг]. На газ. место изд.: М — 13, 85, 298—299.
*— 1906, № 3, 8 сентября, стр. 5.— 10—11.
— 1906, № 4, 19 сентября, стр. 4.— 10—11.
*— 1906, № 5, 30 септября, стр. 5—6.— 426.
*— 1906, № 8, 23 поября, стр. 1—5 — 10—12, 38—40, 59, 86, 333, 335—336, 350—351.
«Пролетарий», [Выборг]. 1906, К« 9, 7 декабря, стр. 2—7—198— 199, 311-313, 316—318.
—> 1907, № 11, 7 января, стр. 5—6,— 55—56.
— 1907, № 12, 25 января, стр. 4.— 297—298.
— 1907, № 13, 11 февраля, стр. 1, 4—5, 8 — 62—64, 320, 331.
540 ӘДЕБИ ЕҢБЕКТЕР МЕН ДЕРЕКТЕМЕЛЕР КӨРСЕТКІШІ
*— 1907, № 14, 4 марта, стр. 1—4.— 53, 81—83, 85, 88—95, 113— 114, 131, 201—202, 208—209, 210-212, 241, 281-283, 292— 293, 320, 328—329, 367-368, 376-377, 396, 423-424.
— 1907, № 15, 25 марта, стр. 5—6, 8 — 121—122, 123, 294.
Протоколы второго (экстренного) съезда партии социалистов- революционеров. Спб., [тип. журн. «Знамя Труда»], 1907. 180 стр — 53.
Протоколы Объединителъного съезда РСДРП, состоявшегося в Стокголъме в 1906 г. М., тип. Иванова, 1907. VI, 420 стр.— 12, 38, 58—61, 81, 87,104—105, 345-346.
Протоколы Первой конференции еоенных и боевых организаций РСДРП. Спб., [тші. «Свет»], 1907. IV, 168 стр.— 309, 310— 315, 316—319, 350—351.
[Резолюции, принятые на конференции «Союза Эстонского края» РСДРП}.— «Пролетарий», [Выіборг], 1906, № 15, 25 марта, стр. 5—6. Под общ. загл.: Конференция эстонских со- циалндемократов. (Письмо в редакцию).—120—121.
Резолюции, принятые [первой общерусскои] конференцией [партийных работников].— В кн.: Первая общерусская кон- ференция партийных работников. Отдельное приложение к № 100 «Искры», Женева, тип. партии, 1905, стр. 15—30. (РСДРП).— 344, 406.
[Резолюция Московского комитета РСДРП об отношении к «ра- бочему съезду». Сентябрь 1906 г.].— «Пролетарий», [Вы- борг], 1906, № 4, 19 сентября, стр. 4. Под общ. загл.: 2-я коп- ференция организации Центрального района. Приложения ік отчету о ІІ-й конференции организаций Центрального района. Приложение № 2. О рабочем съезде. На газ. место изд.: М.—10—11.
Резолюция о займе, [принятая на V (Лондонском) съезде РСДРП].— В кн.: Лондонский съезд Российской соц.-демокр. раб. партии (состоявшийся в 1907 г.). Полный текст прото- колов. Изд. ЦК. Paris, 1909, стр. 435, 458. (РСДРП).— 402.
Резолюция [об отношении к Государственной думе], выработан- ная Центральным Комитетом РСДРП.— «Вперед», Спб., 1906, № 2, 27 мая, стр. 2, в отд.: Из жизни политических пар- тий,— 111, 351—352.
Резолюция об отношении к непролетарским партиям, [ігринятая на V (Лондонском) съезде РСДРП].— В кн.: Лондонский
ӘДЕБИ ЕҢБЕКТЕР МЕН ДЕРЕКТЕМЕЛЕР КӨРСЕТКІШІ 541
съезд Российской соц.-демокр. раб. партпи (состоявшпйся в 1907 г.). Полный текст протоколов. Изд. ЦК. Paris, 1909, стр. 454—455. (РСДРП).— 391, 396, 410-411, 418.
[Резолюция 1-ой конференции организации РСДРП, ведущих работу в войсках, об отказе от участия в общей конференции военных и боевых организаций. Октябрь 1906 г.].— В ли- стовке: Краткое извлеченпе из протоколов 1-ой конферен- цші организаций РСДРП, ведуіцих работу в войсках. Б. м., тііп. ЦК РСДРП, 1906, стр. 4. (РСДРП)311-312.
Резолюция петербургского болыиееистского собрания.— «Про- летарий», [Выборг], 1907, № 13, 11 февраля, стр. 4—5. На газ. место изд.: М.— 320.
* [Резолюция Петербургского комитета РСДРП об отношении к «рабочему съезду». Сентябрь 1906 г.].— «Пролетарий», [Вьгборг], 1906, № 3, 8 сентября, стр. 5, в отд.: Из партии. На газ. место изд.: М.— 10—11.
[Резолюция собрания выделившихся из петербургской социал- демократической конференции членов. 17 января 1907 г.].— «Товарищ», Спб., 1907, № 169, 19 января (1 фсвраля), стр. 4, в отд. Вечерние известия.— 336—337, 361.
[Резолюция собрания уполномоченных социал-демократов, эсе- ров и беспартийных. 28 января (1 февраля) 1907 г.].— «То- варищ», Спб., 1907, № 178, 30 января (12 февраля), стр. 4. Под общ. загл.: Совещание уполномоченных от рабочих — 337-338 .
Резолюция с.-д. фракции [Государственной думы по вопросу о порядке рассмотрения росписи государственных доходов и расходов на 1907 г.].— «Товарищ», Сйб., 1907, № 223, 23 Map- Ta (5 апреля), стр. 5 —180.
«Речь» Спб —14, 35, 41, 49, 91—92, 165, 233, 238, 337.
— 1906, № 82, 25 мая (7 июня), стр. 1.—165—166.
«Речь», Спб., 1906, № 89, 2 (15) июня. Приложение к № 89 «Ре- чи». Государственная дума, стр. 4.— 82—83.
— 1906, № 216, 14 (27) нояібря, стр. 3.—17, 49.
— 1907, № 8, 11 (24) января, стр. 1. — 14, 337.
— 1907, № 11, 14(27) января, стр. 1. — 15, 337.
— 1907, № 15, 19 января (1 февраля), стр. 4.— 15, 324.
542 ӘДЕБИ ЕҢБЕКТЕР МЕН ДЕРЕКТЕМЕЛЕР КӨРСЕТКІШІ
— 1907, № 37, 14 (27) февраля, стр. 5.-22, 48—49, 217, 220— 221, 353—354.
— 1907, № 42, 20 февраля (5 марта), стр. 3.— 35.
— 1907, № 43, 21 февраля (6 марта). Бесплатное приложение к № 43 газеты «Речь». Государственная дума, стр. 1, 2—3.— 41—45, 51, 65—66.
— 1907, № 44, 22 февраля (7 марта), стр. 1.— 55—56, 236.
— 1907, № 48, 27 февраля (12 марта), стр. 1-3.- 76-78, 79,
— 1907, № 55, 7 (20) марта. Бесплатное приложение к газ. «Речь» и «Реформа». Государственная дума, стр. 1—2.— 30—33, 230—231, 237.
— 1907, № 60, 13 (26) марта, стр. 1 — 91—92, 115—116.
— 1907, № 65, 18 (31) марта, стр. 1.—132.
— 1907, № 66, 2О.марта (2 апреля), стр. 1.—134.
— 1907, № 66, 20 марта (2 апреля). Бесплатное приложетпте к газ. «Речь» и «Реформа». Государственная дума, стр. 1.— 133—134.
— 1907, № 73, 28 марта (10 апреля), стр. 1.— 182—184.
— 1907, № 74, 29 марта (11 апреля), стр. 1.— 226—227.
— 1907, № 78, 3 (16) апреля, стр. 1.— 233—236, 237.
Речъ председателя Думы.— «Русская Жизнь», Спб., 1907, № 45, 22 февраля (7 марта), стр. 1. Под общ. загл.: Политическое обозрение — 383—384.
[Рожков, Н. Л.] «Берегите Думу»!—«Новый Луч», Спб., 1907, № 2, 21 февраля, стр. 1—2. Подпись: Н. Р.— 229—231.
Ролъ воен[ных] и боев[ых] о[рганизац]ий в воор[уженном] вос- стании. [Резолюция Первой конференции военных и боевых организаций РСДРП]«Пролетарий», [Выборг], 1906, № 9, 7 декабря, стр. 4. Под общ. загл.: Конфөренция воөнных и боөвых организаций РСДРП. На газ. место изд.: М.— 312— 313.
«Русская Жизнъ», Спб.— 383—384, 399—400.
ӘДЕБИ ЕҢБЕКТЕР МЕН ДЕРЕКТЕМЕЛЕР КӨРСЕТКІШІ 543
— 1907, № 42, 18 февраля (3 марта), стр. 1 — 34.
— 1907, № 45, 22 фөвраля (7 марта), стр. 1, 2.— 58—61, 383—384,
— 1907, № 46, 23 февраля (8 марта), стр. 2—3.— 62—67, 88, 92-93,111-115,116—117, 399—400.
— 1907, № 47, 24 февраля (9 марта), стр. 2—3 — 93—96, 99—115, 118—122,123, 206.
— 1907, №48, 25 февраля (10 марта), стр. 2—3.— 74.
— 1907, № 49, 27 февраля (12 марта), стр. 1, 3 — 80—81, 82—84,
— 1907, № 51, 1 (14) марта, стр. 2 — 294—296.
«Русская Правда». [Первый письменныи свод законов и княже- ских постановлений в древней Руси XI—XII вв.1.—142— 143.
«Русские Ведомости», М — 119—120.
— 1905, № 210, 5 августа, стр. 3 — 370—371.
Салтыков-Щедрин, М. Е. Господа Головлевы. —233—235.
— Современная идиллия.— 176.
С.-Петербург, 25 мая. [Передовая].— «Речь», Спб., 1906, №82, 25 мая (7 иіоня), стр. 1 —165—166.
С.-Петербург, 14-го января. [Передовая].—* «Речь», Спб., 1907, № 11, 14 (27) января, стр. 1.- 15, 336-337.
С.-Петербург, 18 февраля. [Передовая].— «Русская Жизпь», Спб., 1907, № 42, 18 февраля (3 марта), стр. 1 — 34.
С-Петербург, 22 февраля. [Передовая].—«Речь», С-пб., 1907, № 44, 22 февраля (7 марта), стр. І.— 55—56, 236.
С.-Петербург, 27 февраля. [Передовая].— «Речь», Спб., 1907, № 48, 27 февраля (12 марта), стр. 1.—100.
С -Петербург, 13 марта. [Передовая].— «Речь», Спб., 1907, № 60, 13 (26) марта, стр. 1.— 91—92,115—116.
С.-Петербург, 18 марта.— «Речь», Спб., 1907, №° 65, 18 (31) Map- Ta, стр. 1—W.
С.-Петербург, 20 марта. [Передовая].— «Речь», Снб., 1907, № 66» 20 марта (2 апреля), стр. 1.— 134.
544 ӘДЕБИ ЕҢБЕКТЕР МЕН ДЕРЕКТЕМЕЛЕР НӨРСЕТКІШІ
С.-Петербург, 24-го марта. [Передовая].— «Товарищ», Спб., 1907, № 224, 24 марта (6 апреля), стр. 1.—180—184.
С-Петербург, 28 марта. [Передовая].— «Речь», Спб., 1907, № 73, 28 марта (10 апреля), стр. 1 — 182—184.
С.-Петербург, 1 апреля. [Передовая].— «Общественное Дело», Спб., 1907, № 1, 1 (14) апреля, стр. 1.— 228.
С-Петербург, 3 апреля. [Передовая]«Речь», Спб., 1907, № 78, 3 (16) апреля, стр. 1.— 233—236, 238.
С.-Петербург, 11 апреля. [Передовая].— «Народная Газета», Спб., 1907, № 2, 11 (24) апреля, стр. 1 .— 306—307.
Сборник первый. Спб., «Новая Дума», 1907. 145 стр.— 64—65.
Селъскохозяйственные и статистические сведения по материа- лам, полученным от хозяев. Вып. V — царацыз: Королен- ко, G. А. Вольнонаемный труд в хозяйствах владельческих и передвшкение рабочих в связи с статистико-экономиче- ским обзором Европейской России в сельскохозяйственном и промышленном отношениях. Сйб., 1892.
Сила и слабость русской революции.— «Народная Дума», Спб., 1907, № 21, 4 (17) апреля, стр. 1. Под общ. загл.: С.-Петер- бург, 4 апреля.— 241—246, 249—250.
Смирнов, А. В. О выборах в городах— «Речь», Спб., 1907, № 37, 14 (27) февраля, стр. 5, в отд.: Выборы в провинции.— 48— 50, 217, 220—221, 353-354.
— Состав 2-й Госуд[арственной] думы.— «Речь», Спб., 1907, № 43, 21 февраля (6 марта). Бесплатное приложение к № 43 газеты «Речь». Государственная дума, стр. 2—3. Подпись: А. С — 41—45, 51—52.
«Собрание узаконений и распоряжений правительства, издавае- мое при правительствующем Сенате», Спб., 1906, № 51, 10 марта, ст. 335, стр. 734—737. —176.
«Современная Жизнъ», М.— 254—255, 372—373.
— 1906, сентябрь — октябрь, стр. 254—255.— 372—373.
— 1906, ноябрь, стр. 179—205, 244—251; декабрь, стр. 152— 172.— 254—255.
«Современная Речъ», Спб., 1907, № 28, 22 февраля, стр. 3.™ 53.
ӘДЕБИ ЕҢБЕКТЕР МЕН ДЕРЕКТЕМЕЛЕР КӨРСЕТКІШІ 545
[Сообщение о совещании представителей с.-р., Трудоеой группы, н.-с. и меныиевиков с кадетами].—«Речь», Спб., 1907, № 15, 19 января (1 февраля), стр. 4, в отд.: Из жизни партий.— 15, 324—325.
[Сообщение о совещании представителей с.-р., Трудовой группы, н.-с. и менъшевиков с кадетами].— «Товарищ», Спб., 1907, № 169, 19 января (1 февраля), стр. 4, в отд.: Вечерние и?з- вестия.— 324—325.
[Сообщение о совещании членов оппозиционных парламентских фракций. 19 февраля (4 марта) 1907 г.].— «Речь», Спб., 1907, № 42, 20 февраля (5 марта), стр. 3, в отд.: Вечерние изве- стия.— 35.
[Сообщение о совещании членов оппозиционных парламентских фракций. 19 февраля (4 марта) 1907 г.].—«Товарищ», Спб., 1907, № 196, 20 февраля (5 марта), стр. 2, в отд.: Вечерние известия.— 35.
«Социал-Демократ», Спб., 207—208, 350—351, 383—384.
— 1906, № 1, 17 сентября, стр. 6 — 207—208, 350—351.
— 1906, № 6, 3 ноября, стр. 1—(2. На газ. дата: 3 сжтября — 39— 40, 383—385.
Социал-демократическая конференция и соглашения.— «Речь», Спб., 1907, № 8, 11 (24) января, стр. 1.—14, 336—337.
Социал-демократич[еская] фракция Гос[ударственной\ думы.— «Русская Жизнь», Сігб., 1907, № 49, 27 февраля (12 марта), стр. 3.- 77—78.
Социал-демократия и рабочее движение.— В кіт.: Издательство «Отклизки». Сіб. II. Спб., Электропеч. Левептптейн, 1907, стр. 25—28. Подпись: М. П—я — 254—255.
Союзное дело. № 1. Сб. по вопросам профессионального дви- жения и кооперации. М., тип. Бутаева, 1907. 16 стр,—10.
Спасет ли Думу работа?—«Общественное Дсло» Спб., 1907, № 1, 1 (14) апреля, стр. 1.— 228, 231—232.
Статистика землевладения 1905 г. Свод данных по 50-ти губер- ниям Евроітейакой России. Спб., тип. Минкова, 1907. 199 стр.; L стр. табл. (Центральный стат. ком. м-ва внутр. дөл).— 126—128, 147,160-161.
Стенографические отчеты [Государственной думы]. 1906 год. Сессия первая. Т. I. Заседания 1—18 (с 27 апреля по 30 мая).
546 ӘДЕБИ ЕҢБЕКТЕР МЕН ДЕРЕКТЕМЕЛЕР КӨРСЕТКІПП
Спб., гос. тип., 1906. XXII, 866 стр. (Государственная ду- іма).— 46, 82—84, 125-128, 153—154, 157, 163-165, 167-169, 171—172, 184—185, 213—214, 351-352.
Стенографические отчеты [Государственной думы]. 1906 год. Сессия первая. Т. II. Заседания 19—38 (с 1 июня по 4 июля). Спб., гос. тип., 1906, стр. 867—2013. (Государственная Ду- ма).— 351—352.
Стенографический отчет. Заседание [Государственной думы]
9 марта [1907 г.].—«Товарищ», Сйб., 1907, №211—212,
10 (23) марта, стр. 4—5, в отд.: Государственная дума — 90—91, 95.
Стенографический отчет. Заседание [Государственной думы] 19 мар.та [1907 г.].— «Товарищ», Спб., 1907, № 220, 20 марта (2 апреля), стр. 3—5, в отд.: Государственная дума.—124— 130, 132-133, 136—141, 142-143, 144—145, 148-164, 169- 174.
Стенографический отчет. Заседание [Государственной думы]
22 марта [1907 г.].—«Товарищ», Спб., 1907, № 223, 23 марта (5 апрөля), стр. 3—5.— 180.
Стенографический отчет. Заседание [Государственной думы]
23 марта [1907 г.].— «Товарищ», Сйб., 1907, № 224, 24 марта (6 апреля), стр. 4—5.—180.
Стенографический отчет. Заседание [Государственной думы] 27 марта [1907 г.].— «Товарищ», Сігб., 1907, № 228, 29 марта (11 апреля), стр. 4.— 182.
Стенографический отчет. Зассдание [Государственпой думы]
3 апреля [1907 г.].— «ТІародпая Дума», Сггб., 1907, №21,
4 (17) апреля, стр. 3—4, 6, в отд.: Государственная дума — 237—240.
Стенографический отчет. 5-ое заседание [Государственной ду- мы 6 марта 1907 г.].—«Товарищ», Спб., 1907, № 209, 7 (20) марта, стр. 3—4, в отд.: Государственная дума141—142.
[Столыпин, А. А.] Заметки.— «Новое Время», Спб., 1907, № 11157, 4 (17) апреля. стр. 3. Подпись А. Ст—н.— 239—240.
— Ложное решение.—«Новое Время», Спб., 1907, № 11068, 4 (17) января, стр. 3. — 15.
«Страна», Спб.,— 14, 336—337.
— 1907, № 8, 11 (24) января, стр. 4.- 14, 336-337.
ӘДЕБИ ЕҢБЕКТЕР МЕН ДЕРЕКТЕМЕЛЕР КӨРСЕТКШІІ 547
Струве, II. Б. Два забастовочных комитета.— «Полярная Звез- да», Спб., 1905, № 3, 30 декабря, стр. 223—228 — 572.
* Тактическая платформа к предстоящему съезду, выработакная Мартовым, Даном, Старовером, Мартыновым и др. при уча- стии групігы менъшевиков практиков. Полптическое поло- жение и задачи партип. [Листовка]. Б. м., [1907]. 4 стр.— 186, 206—214, 217—222, 317-318, 372-373, 376-377.
\Телегра.мма прибалтийского генерал-губернатора А. Н. Меллер- Закомелъского. 3 (16) апреля 1907 г.].— «Народпая Дума», Спб., 1907, № 21, 4 (17) апреля, стр. 3. Под общ. загл.: Сте- нографический отчет. Заседаниө [Государственной думы] 3 апреля [1907 г.], в отд.: Государственная дума.— 238.
[Телеграмма уполномоченных прогрессивных выборщиков г. Ри- ги о предании военно-іголевому суду политических заклю- ченных рижской централъной тюръмы, пытавшихся совер- шитъ побег. 3 (16) апреля 1907 г.].— «Народная Дума», Спб., 1907, № 21, 4 (17) апреля, стр. 6. Под общ. загл.: Стеногра- фический отчет. Заседание [Государственной думы] 3 апре- ля [1907 г.], в отд.: Государственная дума.— 238.
«Товарищ», Спб.— 91—02, 115-116, 180, 203, 320, 336—337, 358, 414—416, 426.
— 1906, № 122, 24 ноября (7 декабря), стр. 2.— 62,114—115, 319, 353—354, 381—383, 392, 408—409, 417.
— 1907, № 161, 10 (23) января, стр. і.-^14, 336—337.
— 1907, № 169, 19 января (1 февраля), стр. 4 — 324—325, 336—
— 1907, № 170, 20 января (2 февраля), стр. 5.— 323, 337.
«Товарищ», Спб., 1907, № 177, 28 января (10 февраля), стр. 4,— 320—324, 325—328, 332.
— 1907, № 178, 30 января (12 февраля), стр. 4— 337—338.
— 1907, № 181, 2 (15) февраля, стр. 5.— 85—86, 90—91.
— 1907, № 196, 20 февраля (5 марта), стр. 2.— 35.
— 1907, № 197, 21 февраля (6 марта), стр. 5 — 53—57, 235—236.
— 1907, № 209, 7 (20) марта, стр. 3—4.— 141—142.
548 ӘДЕБИ ЕҢБЕКТЕР МЕН ДЕРЕКТЕМЕЛЕР КӨРСЕТКШП
— 1907, № 211-212, 10 (23) марта, стр. 4-5.- 90-91, 95.
— 1907, № 213, 11 (24) марта, стр. 1 — 91—92.
— 1907, № 214, 13 (26) марта, стр. 4.—115—116.
— 1907, № 218, 17 (30) марта, стр. 2—3.—115—116.
— 1907, № 220, 20 марта (2 апреля), стр. 3—5.— 124—130, 132—
133, 136-141, 142—143, 144—145, 148—149, 150-164, 169— 174.
— 1907, № 221, 21 марта (3 апреля), стр. 6.—160—161.
— 1907, № 223, 23 марта (5 апреля), стр. 3—5 —180.
— 1907, № 224, 24 марта (6 апреля), стр. 1, 4—5 —180.
— 1907, № 228, 29 марта (11 апреля), стр. 4.— 182.
— 1907, № 237, 8 (21) апреля, стр. 2.— 274—278.
— 1907, № 260, 8 (21) мая, стр. 1—2.— 426.
— 1907, № 280, 31 мая (13 пюіія), стр. 2.— 426.
Толстой, Л. Н. Плоды просвещения.— 141—142.
Третий очередной съезд Росс. соц.-дем. рабочей партии. Полпый текст протоколов. Изд. ЦК. Женева, тип. партии, 1905. XXIX, 401 стр. (РСДРП).— 344,406.
Третья сессия конференции Спб. с.-д. организации.— «Пролета- рий», [Выборг], 1907, № 14, 4 марта, стр. 1—3 — 320, 328— 329.
[Троцкий, Л. Д.\ В защиту партии.— В кн.: [Троцкий, Л. Д.] Троцкий, Н. В защиту партии. Спб., Глаголев, 1907, стр. 75— 121.— 283—284.
— В защиту партии. Спб., Глаголев, 1907. XXIV, 148 стр.— 203— 204, 283—284, 380-381.
— Писъмо П. Б. Акселъроду. 12 (25) сентября 1906 г.— В кн.: [Троцкий, Л. Д.] Троцкий, Н. В защиту партии. Спб., Глаго- лев, 1907, стр. 38—49, в ст.: Рабочий съезд.— 203—204.
— [Поправка к принятой съездом резолюции болъшевиков об отношении к буржуазным партиям, енесенная на V (Лон- донском) съезде РСДРП].— В кн.: Лондонский съезд Рос-
ӘДЕБИ ЕҢБЕКТЕР МЕН ДЕРЕКТЕМЕЛЕР КӨРСЕТКІШІ 549
спйской соц.-демокр. раб. партии (состоявшийся в 1907 г.). Полный текст протоколов. Изд. ЦК. Paris, 1909. стр. 362. (РСДРП).— 391.
— [Поправка к пункту 3-му резолюции болъшевиков об отно- шении к буржуазным партиям, внесенная на V (Лондои- ском) съезде РСДРП\.— Там же, стр. 351. (РСДРП).— 419— 420.
«Трудовой Народ», Спб.— 223—224.
— 1907, № 14, 30 марта, стр. 1.— 223—224, 226-227.
Тургенев, И. С. Отцы и дети.—186,195—196.
Указ правителъствующему Сенату [о выдаче крестъянским по- земелъным банком ссуд под залог надельных земелъ. 15 (28) поября 1906 г.].— «Правительственный Вестник», Спб., 1906, № 256, 18 поября (1 декабря), стр. І.— 88—89.
Указ правительстеующем/у Сенату [о выходе крестьян из общин и закреплении в собстеенностъ наделъных участков. 9 (22) ноября 1906 г.].— «Правительственный Вестник», Спб., 1906, № 252, 12 (25) ноября, стр. 1.— 88—89.
Указ правителъствующему Сенату [об изменениях и дополнени- ях в положении о выборах в Государственную думу. 11 (24) декабря 1905 г.].— «Правительствөнный Вестник», Спб., 1905, № 268, 13 (26) декабря, стр. 1, в отд.: Действия пра- вительства.— 28—29, 78—79, 86, 87,183.
[Указ правителъствующему Сенату об утверждсиии правил о порядке рассмотрения государствеииой росписи доходов и расходов, а равно о производстве из казны расходов, рос- писыо не предусмотреиных. 8 (21) марта 1906 г.].— «Собра- ние узаконений и распоряжений правительства, издаваемое при правительствующем Сенате». Сггб., 1906, № 51, 10 Map- Ta, ст. 335, стр. 734—735.— 176.
Хилквит, М. История социализма в Соединенных ІПтатах. Пер. с послед. английского изд. Д. Вайса. Под ред. Е. Смирнова. Спб., «Вольная Типография», 1907. 288 стр.— 253.
[Хрусталев-Носарь, Г. С.] О рабочем съезде.—«Народная Газе- та», Спб., 1907, № 1, 10 (23) апреля, стр. 3—4Подпись: Г. Хрусталев — 279, 280—284.
— С берегов Темзы.— «Товарищ», Сйб., 1907, № 260, 8 (21) мая, стр. 1—2. Подпись: Юрий Переяславский.— 426.
19 15-том
550 ӘДЕБИ ЕҢБЕКТЕР МЕН ДЕРЕКТЕМЕЛЕР КӨРСЕТКІШІ
*Цифровые данные о составе избирателей на конференцию Ііе- тербургской организации.— В листовке: Почему мы были вынуждены оставить конференцию? (Заявление 31 члена конферонции, внесенное в ЦК). [Спб., 1907], стр. 7—8.— 297—299, 302.
Чарский, Е. 10. Ларин и рабочий съезд.— В кп.: Издательство «Отголооки». Сб. V. Спб., тиіі. Вейсбрута, 1907, стр. 35—49.— 197—199.
[Черный, Z?.] Брохис. [Поправка ко 2-му пункту резолюции болъшевиков об отношении к буржуазным партиям, внесен- ная на V (Лондонском) съезде РСДР1Г\.— В кн.: Лондон- ский съезд Российской соц.-демокр. раб. партии (состояв- шийся в 1907 г.). Полный текст протоколов. Изд. ЦК. Paris, 1909, стр. 350. (РСДРП).— 5-6, 7.
Чернышевский, Н. Г. Писъма без адреса.— 167—168.
— Пролог.— 166—168.
Чехов, А. П. Человек в футляре.— 77—78,181.
Члены 2-ой Государственной думьі. Спб., «Пушкипская Скоро- печатпя», 1907. XII, 124 стр.— 226-227, 242—243.
Что это значит?— «Новое Время», Спб., 1907, № 11150, 28 Map- Ta (10 апреля), стр. 2.— 183.
\Экк-Мухин\ Будовничий. [Поправка к ігункту 4-му резолюции болъшевиков об отношении к буржуазным партиям, внесен- ная на V (Лондонском) съезде РСДРІГ\.— В ки.: Лондоп- <жий съезд Российокой соц.-демокр. раб. партии (состояв- пгийся в 1907 г.). Полный текст протоколов. Изд. ЦК. Paris, 1909, стр. 361. (РСДРП).— 423—424.
Эль — цараңыз: Лузин, И. И.
Энгельс, Ф. Анти-Дюринг. Переворот в науке, произведенный господином Евгением Дюриигом. 1876—1878 гг.— 247.
— Будущая италъянская революция и социалистическая псір- тия. (Пись,мо Турати). 26 января 1894 г — 95, 116—117.
— Введение [и работе К. Маркса «Классовая боръба ео Фран- ции с 1848 по 1850 г.»]. 6 марта 1895 г.— 62.
ӘДЕБИ ЕҢБЕКТЕР МЕН ДЕРЕКТЕМЕЛЕР КӨРСЕТКІШІ 551
— Германская кампания за имперскую конституцию. Конец августа 1849 — февраль 1850 г — 272—273.
— Писъмо А. Бебелю. 29 сентября 1891 г.— 270.
— Писъмо А. Бебелю. 13 октября 1891 г.— 271.
— Писъмо А. Бебелю. 24—26 октября 1891 г.— 270.
— Письмо А. Бебслю. 9—10 ноября 1891 г — 270.
— Писъмо А. Бебелю. 25 нойбря 1891 г.— 270.
— Писъмо А. Бебелю. 1 декабря 1891 г.— 270.
— Писъмо В. И. Засулич. 23 апреля 1885 г.1 — 272.
— [Писъмо Ф. А. Зорге. 20 июня 1882 г.].— В кн.: Письма И. Ф. Беккера, И. Дидгена, Ф. Энгельса, К. Маркса и др. к Ф. А. Зорге и др. Пер. с нем. Политикуса. G письмами и биографией Ф. А. Зорге Евг. Дицгена. С предисл. Н. Ленина. G портр. Ф. А. Зорге. Спб., Дауге, 1907, стр. 205—207 — 260— 261.
— [Писъмо Ф. А. Зорге. 31 декабря 1884 г.].— Там же, стр. 227— 229.— 260—262.
— [Писъмо Ф. А. Зорге. 3 июня 1885 г.].—Там же, стр. 232— 235.— 261—262.
— [Писъмо Ф. А. Зорге. 29 апреля 1886 г.].—Там же, стр. 245— 250.— 268-269.
— [Писъмо Ф. А. Зорге. 29 поября 1886 г.].— Там же, стр. 266— 270.— 255—257, 268—269.
Энгелъс, Ф. [Писъмо Ф. А. Зорге. 3 марта 1887 г.].— Там же, стр. 282—283.— 261—262.
— [Писъмо Ф. А. Зорге. 6 апреля 1887 г.].—Там же, стр. 286—
287. — 270—271.
— [Писъмо Ф. А. Зорге. 9 апреля 1887 г.].— Там же, стр. 287—
288. — 270—271.
— [Писъмо Ф. А. Зорге. 23 апреля 1887 г.].— Там же, стр. 288— 290.— 270—271.
1 Бірінші рет мына кітапта жарияланған: ««Ецбекті азат ету» то- бы». (Г. В. Плехановтыц, В. И. Засуличтің және Л. Г. Дейчтің архиві- нен). Редакциялаған Л. Г. Дейч. № 3 жинақ. М.—Л., 1925, 24—27-беттер.
19*
552 ӘДЕБИ ЕҢБЕКТЕР МЕН ДЕРЕКТЕМЕЛЕР КӨРСЕТКІШІ
— [Писъмо Ф. А. Зорге. 12 января 1889 г.].— Там жө, стр. 335— 337.— 261—262.
— [Письмо Ф. А. Зорге. 11 мая 1889 г.].— Там же, стр. 340— 342.- 261—264.
— [Письмо Ф. А. Зорге. 8 июня 1889 г.].— Там же, стр. 342— 346.— 261—262, 263—264.
— [Писъмо Ф. А. Зорге. 17 июля 1889 г.].— Там же, стр. 347— 349.— 261—262, 263—264.
— [Писъмо Ф. А. Зорге. 20 июля 1889 г.].— Там же, стр. 349— 351.— 261—262, 263—264.
— [Писъмо Ф. А. Зорге. 7 декабря 1889 г.].— Там же, стр. 356— 359.— 255—256, 269-270.
— [Писъмо Ф. А. Зорге. 10 июня 1891 г.].— Там же, стр. 406— 407.— 255—256.
— [Письмо Ф. А. Зорге. 24 октября 1891 г.].— Там же, стр. 414— 417. — 269—271.
— [Письмо Ф. А. Зорге. 18 января 1893 г.].—Там же, стр. 439— 442. — 264—265.
— [Писъмо Ф. А. Зорге. 10 ноября 1894 г.].— Там же, стр. 468— 472.— 265—266.
— [Письмо Ф. А. Зорге. 4 дөкабря 1894 г.].— Там же, стр. 472— 474.—<265—266.
— [Писъмо Ф. Келли-Вишневецкой. 28 декабря 1886 г.].— Там же, стр. 271—275.— 255-257.
— [Писъмо Ф. Келли-Вишневецкой. 27 япваря 1887 г.].— Там же, стр. 276—277.— 255—256.
— [Письмо Ф. Келли-Вишневецкой. 2 мая 1888 г.].— Там же, стр. 326—327.— 263—264.
— Социализм в Германии. Около 24 октября и конец декабря 1891 г.— 62.
Янсон, Ю. Э. Опыт статистического исследования о крестьянских наделах и платежах. Сггб., Стасюлевич, 1877. VIII, 160, 26 стр.— 142—143.
ӘДЕБИ ЕҢБЕКТЕР МЕТІ ДЕРЕКТЕМЕЛЕР КӨРСЕТКІПІІ 553
Aus dem literarischen Nachlaß von K. Marx, F. Engels und F. Lassalle. Hrsg, von F. Mehring. Bd. II. Gesammelte Schriften von K. Marx und F. Engels. Von Juli 1844 bis November 1847. Stuttgart, Dietz, 1902. VIII, 482 S — 290—291.
Aus dem literarischen Nachlaß von K. Marx, F. Engels und F. Lassalle. Hrsg, von F. Mehring. Bd. III. Gesammelte Schriften von K. Marx und F. Engels. Von Mai 1848 bis Oktober 1850. Stuttgart, Dietz, 1902. VI, 491 S.— 290—291.
Bernstein, E. Die Voraussetzungen des Sozialismus und die Aufgaben der Sozialdemokratie. Stuttgart, Dietz, 1899. X, 188 S.— 116—118.
Gesetz gegen die gemeingefährlichen Bestrebungen der Sozialdemokratie. Vom 21. Oktober 1878.—«Reichs-Gesetzblatt», Berlin, 1878, N 34, S. 351-358.— 259-261, 262.
«L’IIumanite», Paris, 1907, N 1082, 4 avril, p. 2.— 361.
The International working men’s congress of 1889. I. A Reply to «Justice». London, 1889. 15 p.— 261—264.
The International working men’s congress of 1889. II. A Reply to the «Manifesto of the Social Democratic Federation». London, 1889. 16 p.— 261—264.
Internationale Regeln der sozialistischen Taktik. [Die Resolution des Internationalen Sozialistenkongresses zu Amsterdam].— In: Internationaler Sozial'istenkongreß zu Amsterdam. 14. bis 20. August 1904. Berlin, Expedition der Buchhandlung «Vorwärts», 1904, S. 31—32.— 81.
Internationaler Sozialistenkongreß zu Amsterdam. 14. bis 20. August 1904. Berlin, Expedition der Buchhandlung «Vorwärts», 1904. 78 S.— 81.
«Jahrbuch für Sozialwissenschaft und Sozialpolitik», Zürich, 1879, 1. Hälfte, S. 75—<№.-260—261.
Kautsky, K. Die soziale Revolution. I. Sozialreform und soziale Revolution. Berlin, Expedition der Buchhandlung «Vorwärts», 1902. 56 S.- 89-90.
554 ӘДЕБИ ЕҢБЕКТЕР іМЕН ДЕРЕКТЕМЕЛЕР КӨРСЕТКІШІ
— Triebkräfte und Aussichten der russischen Revolution.— «Die Neue Zeit», Stuttgart, 1906—1907, Jg, 25, Bd. 1, N 9, S. 284— 290; N 10, S. 324-333. - 380-381.
[Lenin, V. Z.] Une interview du citoyen Lenine.— La tactique suivie pendant la Campagne electoralte .—. Majoritaires et mino- ritaires. (Par lettre de notre correspondant particulier).— «L’Humanite», Paris, 1907, N 1082, 4 avril', p. 2. Sous le titre general: En Russie. Dans le parti social-demokrate.— 361.
[Mehring, F.] Deutscher Liberalismus und russische Duma.— «Die Neue Zeit», Stuttgart, 1906—1907, Jg. 25, Bd. 1, N 23, S.761— 764.— 285—293.
— Der Sorgesche Briefwechsel.— «Die Neue Zeit», Stuttgart, 1906-1907, Jg. 25, Bd. 1, N 1, S. 10-19; N 2, S. 50-57.-» 253, 258—259, 263—265.
tNeue Rheinische Zeitung», Köln.— 289—290, 291, 382—383.
«Die Neue Zeit», Stuttgart.— 285, 291—292.
— 1906—1907, Jg. 25, Bd. 1, N 1, S. 10—19; N 2, S. 50—57.— 253, 258—259, 263-265.
- 1906-1907, Jg. 25, Bd. 1, N 9, S. 284-290; N 10, S. 324-333,- 380.
1906—1907, Jg. 25, Bd. 1, N 23, S. 761—764.-^5-^5.
»Reichs-Gesetzblatt», Berlin, 1878, N 34, S. 351—358,— 259—260, 261—262.
Rückblicke auf die sozialistische Bewegung in Deutschland. Kritische Aphorismen von * *.—«Jahrbuch für Sozialwissen- *
schäft und Sozialpolitik», Zürich, 1879, 1. Hälfte, S. 75—96,— 260—261.
«Der Sozialdemokrat», Zürich—London.— 259—260.
«Sozialistische Monatshefte», Berlin.— 116—117, 291—292.
- 1907, Bd, 1, Hft. 4, April, S. 291-296,- 291-293.
ӘДЕБИ ЕҢБЕКТЕР МЕН ДЕРЕКТЕМЕЛЕР КӨРСЕТКППІ 555
Streltzow, R. Das zweite russische Parlament.— «Sozialistische
Monatshefte», Berlin, 1907, Bd. 1, Hft. 4, April, S. 291-296,— 291—293.
«Vorwärts», Berlin.— 291—292.
— Berlin, 1907, N 55, 6. März, S. 1,— 291-293.
«Zukunft», Berlin.— 258—259.
Die zweite Reichsduma.— «Vorwärts», Berlin, 1907, N 55, 6. März, S. 1.— 291—293.
556
ЕСІМДЕР КӨРСЕТКІШІ
А
А.— царацыз: Аксельрод, И. И.
Абрамович, Р. (Рейн, Р. А*) (1880—1963)— Бунд лидерлерінің бірі. Реакция және революциялық жаңа өрлеу жылдарында— жойымпаз, 1912 жылы Венада Троцкий шақырған антипартия- лық конфереицияға қатысты, ол конференцияда антиболыпевик- тік блок ңұрылган еді. Бірінші дүние жүзілік соғыс кезінде — центрист. 1917 жылы, шетелден Россияға қайтып оралғаннан кейін, интернационалист-меньшевиктердің оң қанатына қосыл- ды. Октябрь социалистік революциясыпан кейін болыпевиктер’ ге қарсы күресті, меныпевиктер мен эсерлер қатысатын коали- циялық үісімет ңұруды жақтады, Брест бітімін жасасуға қарсы шықты. 1920 жылы Берлинге эмиграцияға кетті, Советтік Рос- сияға қарсы белсене күресті, Л. Мартовпен бірге контрреволю- циялық меньшевиктік «Социалистический Вестникті» құрып, ре- дакциялады. 1923 жылы — оппортунистік біріккен (II) Социа- листік жұмысіпы Интернационалын ұйымдастырушылардың бірі жәно оның Атқару комитеті бюросының мүшесі. 30-жылдары Америка Құрама Штаттарыиа цоныс аударыи, онда еврейдің оң- шыл социйлистік «Vorwards» («Алға») газетіне жазып тұрды.— 349, 363.
Авенар (Avenard), Этъен (1873 ж. туған) —Біріккен француз социалистік партиясының ортальгқ оргапы «L’Humanite» («Адамзат») газетіпің қызметкері (1907 ж.)—361—362.
Акселърод, И. И. (А.) (1872—1917) социал-демократ әйел, әдебиет сыншысы-философ. Әуелде рөволюциялық ңозғалысқа халық ерікшілері қатарында жүріп қатысты; 1893 жылы шетелге эмиграцияға кетіп, онда «Еңбекті азат ету» тобына қосылды, ке- йін «Орыс революциялық социал-домократиясыпың шетелдік лигасына» мүше болды. РСДРП II съезінен кейін болыпевиктер-
♦ Жақша ішінде курсивпен шын фамилиясы көрсетілген.
ЕСІМДЕР КӨРСЕТКІШІ
557
ге қосылдьт, одан соң Плехаповқа ерітт, меныпевиктер жағына шықты. Реакдия жылдарында партияшыл-меньшевиктерге қо- сылды; бірінші дүпиө жүзілік соғыс көзінде әсіре қорғампаз- дар тобында болды. «Возрождение», «Современная Жизнь», тағы басқа социал-демократиялық басылымдарға қатысып тұрды. Октябрь социалистік революциясы алдында Аксельрод Россияға қайтып келді, көп ұзамай Петербургте қайтыс болды.— 121, 123,
Аксельрод, П. Б. (1850—1928) —мепылевизм лидерлерінің бі- рі. 70-жылдары — халықшыл, «Жер және ерік» жіккө бөлінген- нен кейін «Қаралай бөліс» тобына ңосылды; 1883 жылы «Еңбек- ті азат ету» тобын құруға қатысты, 1900 жылдан — «Искра» мен «Заря» редакциясының мүшесі; РСДРП II съезіне «Искра» ре- дакциясынан кеңесші дауыспен қатысты, азшылық жағындағы искрашыл. Съезден кейін—ібелсенді меныпевик. 1905 жылы ке- ңейтілген «жұмысшы съезін» шақыру жөніндегі оппортунистік идеяны ұсынып, бұл съезді ол пролетариат партиясына қарама- қарсы қойды. Реакция мен жаңа революциялық өрлеу жылда- рында — жойымпаздық басшыларыпың бірі, жойымпаз-меньше- виктердің «Голос Социал-Дөмократа» газетінің редаіщиясына кірді; 1912 жылы антипартияльгқ Август блогына қатысты. Бі- рінші дүние жүзілік соғыс жылдарында — центрист, Циммер- вальд және Кинталь конференцияларына ңатысып, оларда оң қанатқа қосылды. 1917 жылғы Февраль буржуазиялық-демокра- тиялық революциясынан кейін — Петроград Советі Атқару комитетітң мүшесі, буржуазиялық Уақытша үкімөтті қолдады. Октябрь социалистік революциясын дұшпандыңпен қарсы алды; эмиграцидда жүріп, Советтік Россияға қарсы қарулы интервсн- цияны насихаттады.—10, 194, 198, 199, 201, 202—204, 208, 279,284,
Алексинский, Г. А. (Ал — ский, Г.) (1879 ж. туған) — өзінің саяси қызметінің бас кезінде — социалпдемократ. 1905—1907 жылдардағы революция кезеңінде болыпевиктерге қосылды. Пе- тербург жұмыспіыларынан II Мемлөкеттік думаның депутаты болды, Думаның жұмыссыздарға көмек көрсету жөніндегі ко- миссиясына, азың-түлік жәйе аграрлық комиссияларына енді, Думада П. А. Столыпин жариялаған үкіметтік декларация жө- нінде, бюджет, аграрлық және басқа мәселелер бойынша сөз сөйледі. Думаның социал-демократиялық фракциясының өкілі ретінде кеңесші дауыспен партияның V (Лондон) съезінің жү- мысына қатысты. Реакция жылдарында — шадырымпаз, Капри аралындағы (Италия) фракциялық мектептің лөкторы, антипар- тиялық «Вперед» тобын ұйымдастырушылардың бірі. Бірінші дүние жүзілік соғыс кезінде — нағыз социал-шовинист, бірқатар буржуазиялыіқ газеттердің қызметкері. 1917 жылы Россияға қайтып оралғаниан кейін ГТлехаповтың «Бірлік» тобына қосы- лып, контрреволюциялық позицпя ұстадьі. 1917 жылы июльде, әскери контрразведкамен бірігіп жалған документтер жасап, В. Й. Лепин меп болыпевиктерге жала жапты. 1918 жьтлы ап-
558
ЕСІМДЕР КӨРСЕТКІШІ
рельде шетелге қашып кетті. 1920 жылы Бүкіл россиялық Орта- лық Атқару Комитетінің Жоғарғы революциялық трибуналы контрреволюциялық «Тактикальгқ орталық» ұйьгмының ісі бо- йынша сырттай соттап, Советтік Россияға келу правосынан айырды. Эмиграцияда жүріп әсіре реакция лагеріне қосылды.— 165, 180, 238—239.
Ананьин, Е. А. (Чарский, Е.) (1884 ж. туған) —социал-демо- крат, меныиевик. «Үн қосу», «Үндесу» жинақтарына, «Наша Заря» журналына және басқа меньшевиктік басылымдарға қа- тысып тұрды. Октябрь социалистік революциясынан кейін эми- грацияға кетті.—197.
Аронс (Arons), Мартин Лео (1860—1919)—неміс физигі, со- циал-дөмократияльгқ партияға кірді, онда оң қанатқа қосылды. 1884 жьтлдан бастап Страсбург университетінде істеді, 1890 жыл- дан—Берлин университетінің приват-доценті. 1899 жылы социал- демократиялық партияға мүпіе болғаны себепті доцент атағынан айрылды. Бірнеше жыл бойы социал-демократиялық пар- тиядан рейхстаг депутаты болды. Неміс оппортунистерінің журналы «Sozialistische Monatshefte»-Hi («Социалистік Әрай- лық») қаржылаңдырып, «Die Neue Zeitww («Жаңа Заман») жазып тұрды.— 242.
Архангелъский — царацыз: Масленниіков, А. Н.
Ауэр (Auer), Игнац (1846—1907) — неміс социал-демократы, кәсібі жөнінен өрімші-жұмысшы. 1874 жылдан эйзонахшылдар партиясының секретары, ал 1875 жылы эйзенахшылдармен лас- сальшылдар біріккеннен кейін — Германия Социалистік жұмыс- піы партиясының секретары болды. 1877—1878 жылдары социал- демократиялық «Berliner Freie Presse» («Берлин Еркін Баспасө- зі») газетін редакциялады; бірнеше рет рейхстагтың депутаты болып сайланды. Ішкі партиялық күрестің тереңдей түсуіне байланысты реформизм позициясына көшті, герман социал-де- мократиясының оппортунистік ңанаты лидерлерінің бірі бол- ды. — 262.
Ахмет, Ц.— цараңыз: Цаликов, А. Т.
Б
Бакунин, А. И. (1874 ж. туған) —кадет, жер иеленуші, кәсібі жөнінен дәрігер; анархизмнің белгілі идеологы М. А. Бакунин- нің немересі. Тверь губерниясынан II Мемлекеттік думаға де- путат. Октябрь социалйстік революциясынан кейін іпетелге эмиграцияға кетті.— 226.
Бакунин, М. А. (1814—1876) — анархпзм идеологтарының бірі. 1840 жылдан бастап шетелде тұрды, Россиядағы самодержавие-
ЁСІМДЕР КӨРСЁТКІІІП
559
лік-крепостниктік құрылысты қатаң сынады; 1844 жылы патша Сенаты оны дворяндық атағынан, мүлікке барлық правосынан айырып, каторгаға жіберуге сырттай үкім шығарды. 1848 жылы Прага кәтерілісіне қатысты, 1849 жылғы майда Дрездендегі кө< теріліске басшылық етті, тұтқынға алынып, 1851 жылы патша үкіметіне устап берілді. Петропавл, ал содан соң Шлиссельбург қамалдарында тұтқында отырғанында I Николайға «Тәубеші- лік» хат және II Александрға жалбарынған хат жазып, бұл хат- тарында өзінің революциялық көзқарастарынан бас тартты; 1857 жылы өмір-бақи Сибирьде тұруға жер аударылды, 1861 жы- лы одан шетелге қашты. 1863—1864 жылдардағы Поляк азаттьгқ көтерілісіне жәрдем көрсетті. 1868 жылдан бастап I Интерна- ционалдың жүмысына қатысты, оның ішінде анархистердің ас- тыртын одағыи («Социалистік демократия альянсы») ұйымдас- тырды; бұл одақты Интернационалға қарама-^қарсы қоюға және Бас Советке басшылық ісін өз қолына түсіріп алуға тырысты, бұл әрекетінде «қандай құралды болсын қолданудан, қандай зұльімдықтан болсын тартынған жоқ; өтірік-өсек, жалақорлық, қорқыту-үркіту, тасада тұрып тап беру — оған осының бәрі бір- дей тән еді» (К. Маркс пен Ф. Энгельс. Шығармалар, XIII том, II бөлім, 1940, 539-бет). Іріткі салушылық әрекеттері үшін Ба- кунин Маркстің талап етуі бойынша 1872 жылы Интернацио- налдан шығарылды.
«Бакуниннің ерекше теориясы бар,— деп жазды Энгельс,— прудонизмді коммунизммен араластыру...» (К. Маркс пен Ф. Эн- гельс. Таңдамалы хаттар, Ңаз. мемл. баспасы, 1958, 297-бет). Бакунин өндіріс құрал-жабдықтарына коллективтік меншік идеясын индивидуумның анархистік «абсолютті бостандығы- мен» ұштастырды. Люмпен-пролетариат пен ұсаақ буржуазия- ның мүдделерін білдірө отырып, ол мемлекетті құртуды талап етті, буржуазиялық қоғамның басты кеселі ка-питалистік өнді- рістік қатынастарда емес, мемлекетте деп білді. Пролетариаттың бүкіл дүние жүзілік-тарихи ролін теріске шығара отырып, Ба- кунин анархистік әлеуметтік революция үшін неғұрлым қолай- лысы шаруалары басым болып отырған артта қалған елдер деп есептеді. Оның пікірі бойынша, революцияның нәтижесі «тап- тардың теңестірілуі», «еркін ассоциациялардың» бірігуі болуы тиіс. К. Маркс пен Ф. Энгельс Бакунинге қарсы батыл күрес жүргізді, бакунизмнің реакциялық мәнін әшкереледі, ал баку- низм — В. И. Лениннің анықтамасы бойынша — «өзін сақтап қа- лудан үмітін үзген ұсақ буржуаның» (Шығармалар, 18-том, 12- бет) көзқарасы болды — 272.
Баскин, Г. И. (1866—1940) —'белгілі статистик, публицист, Халықтық-социалистік еңбек партиясының мүшесі. 1890 жыл- дан бастап Вятка, Владимир және Пермь губернияльғқ земство- ларында статистик болып істеді. 1905—1906 жылдары «Пер>м- ский Край» газетін редакциялады. ЧІермь губерниясынан II Мемлекеттік думаға депутат, Думаның бюджөт және аграрлық комиссияларына кірді, аграрлық мәселе бойынша сөз сөйледі.
560
ЕСІМДЕР КӨРСЕТКІШІ
1910 жылдан Самара земствосында статистика бөлімшесінің меңгерушісі болып істей бастады. Октябрь социалистік револю- циясынан кейін 1927 жылға дейін Самара губерниялық статис- тика бюросында істеді. —136, 164.
Бебелъ (Bebel), Август (1840—1913) — герман социал-демо- кратиясы мен II Интернационалдың аса көрнекті қайраткерле- рінің бірі. Кәсібі жөнінен жұмысшы-токарь. Саяси қызметін 60-жылдардыц алғашқы жартысында бастады; I Интернацио- налдың мүшесі болды. 1869 жылы В. Либкиехтпеп бірг-е немістіц Социал-демократиялық жұмысшы партиясын («эйзенахшыл- Дар») құрды; талай рет рейхстагқа депутат болып сайланды, Германияны демократиялььқ жолмен біріктіру үіпін күресті, кайзерлік үкіметтің реакциялық ішкі және сыртқы саясатын әшкереледі. Франция-Пруссия соғысы кезінде интернационалис- тік бағыт ұстап, Париж Коммунасын қолдады. 90-жылдары жә- не 900-жылдар,дың басында герман социал-демократиясының қа- тарындағы реформизм мен ревизионизмге қарсы шықты; В. И. Ленин оның бернштейншілдерге қарсы сөздерін «маркстік көзқарастарды қорғаудың және жұмысшы партиясының шын социалистік сипаты жолындағы күрестің үлгісі» (Шығармалар, 19-том, 294-бет) деп санады. Талаптты публицист және асқан шешеп Бебель герман және Европа жұмьюттты қозғалысының дамуына зор ықпал жасады. Ңызметінің соңғы кезеңіяде Бебель центристік сипатта бірқатар қателіктер жіберді (оппортунис- термен күрестің жеткіліксіздігі, күрестің парламенттік форма- ларының маңызын асыра бағалау және т. б.) — 259, 262, 263, 268, 270, 357.
Беккер (Becker), Иоганн Филипп (1809—1886)—неміс және халықаралық жүмысшы қозғалысының қайраткері, К. Маркс пен Ф. Эигельстің досы жәые серігі, жас кезінде щетка жасау- шы-жүмысшы. Беккер 1848—1849 жылдардағы революцияға бел- сенө қатысты, Баден-Пфальц көтерілісі кезіңде халық жасағын басқарды. Революция жеңіліс тапңаннан кейін, Энгельстің со- зімен айтңапда, оған дейін «кәдімгі республикашыл-демократ ретінде» көрінген Беіжер Маркс пен Энгельстіц пролетарлық со- циализміне қосылды, I Интернационалды ұйымдастыруға қа- тысты (1864), Интернационалдың Швейцариядағы неміс сек- цияларының органы «Vorbote» («Жаршы») журналын редакция- лады. Беккер бірқатар жағдайларда, әсіресе анархистермен кү- рестің бастапқы кезеңінде теориялық жағынан шикілік және ауытқушылық көрсеткенімен, Интернационалда Маркстің ба- ғытын қорғады.— 253, 273.
Березин, М. Е. (1864—1933) — трудовик, статистик. Револю- циялық қызметін 80-жылдардың аяғында Қазанда бастады. 1892 жылы қолөнершілердің арасында насихат жүргізгені үшін тұт- қынға алыпып, полицияның бақылауымен Иваново-Вознесенскі- ге жер аударылды. 1897 жылы Одессада қайтадан тұтқынға алынып, Вятка губерниясына жер аударылды. 1903 жылдан бас-
ЕСІМДЕР КӨРСЕТКІШІ
561
тап Саратов губерниялық земство баеқармасывда қауіпсізден- діру статистикасы бөлімі-нің мвңгерупіі-сі болып істеді. 1905 жы- лы Саратовта Шаруалар одағьшың облыстық съезін ілақыруға және Еңбек тобын құруға қатысты. Саратов қаласыпан II Мем- лөкеттік думаға дәпутат. Дума председателінің орынбасары бо- лып сайланды, Думаның бірнеше комиссиясының құрамына кір- ді. 1918 жылдан — кооперативтік қауіпсіздендіру одағы басқар- масыньщ мүшесі, Еңбек халық комиссариатында статистиіка мәселелері жоніидеғі коисультант. Кепіи — РСФСР Мемлокеттік қауіпсіздендіру комитотіиіц консультанты — 218.
Бёрнс (Burns), Джон Эллиот (1858—1943) — ағылшынның саяси қайраткері. 80-жылдары — тред-юниондар басшыларының бірі, бірқатар ереуілдерге, оның ішінде 1889 жылғы Лондон до- керлеріпіц ірі стачкасына қатысушы. Ағылшын Социал-демо- кратиялық фсдсрациясьпіыц мүшссі болды, алайда, көіі ұзамай одап шықты. 1889 жылы Лондон графтыгы советінің құрамы- на енді. 1892 жылы парламентке сайлаиды, онда капиталистер- мен ынтьгмақтасуды жақтап, жұмысшы табының мүдделеріне қарсы шықты. 1905—1914 жылдары—жергілікті өзін өзі басқару министрі, сонан соң— сауда министрі (1914). В. И. Ленин Бёрнс- ті «министрлік орындарға бола жұмысшы табының буржуазия- ға сатылған... тікелей сатқындарының» (Шығармалар, 15-том, 237-бет) бірі деп сішаттады. 1914 жылы августа отставкаға шық- ты. Одан кейін белсенді саяси роль атқарған жоқ.— 270.
Бернштейн (Bernstein), Эдуард (1850—1932)—герман соци- ал-демократиясының және II Интернационалдың барып тұрған огіпортунистік қанатының лидері, ревизионизм мен реформизм- нің теоретигі. Социал-демократиялық крзғалысқа 70-жылдардың орта кезінен бастап араласты, Дюрингтің ықпалында болды. 1881 жылдан 1889 жылға дейін — Германия социал-демократия- льіқ партиясының құпия орталық органы «Der Sozialdemokrat»- тың («Социал-Демократ») редакторы. 1896—1898 жылдары «Die Neue Zeit» («Жаңа Заіман») журналында «Социализм проблема- лары» деген атпен сериялы мақалалар жариялады, кейін бұл мақалалары «Социализмнің алғы шарттары және социал-демо- кратияның міндеттері» деген кітап болып басылып шықты; бұл кітабында ол революциялық марксизмнің филооофиялық, эко- номикалық және саяси негіздеріне ашықтан-ашық ревизия жасады. Бернштейн тап күресі жөніндегі маркстік теорияны, капитализмнің сөзсіз күйрейтіндігі туралы, социалистік револю- ция және пролетариат диктатурасы туралы ілімді теріске шы- ғарды. «Пролетариат революциясы туралы ошіортунист ойлау- ды да ұмытып қалған»,— деп жазды В. И. Ленин Бернштейн жайььнда (Шығармалар, 25-том, 445-бет). Бернштейн жұмысшы қозғалысының бірденчбір міндеті капитализм тұсында жүмыс- шылардың экономикалық жағдайын «жақсартуға» бағытталған реформалар үшін күрес жүргізу деп жариялады, «ең бастысы — қозғалыс, түпкі мақсат — түік те емес» деген оппортунистік фор-
562
ЕСІМДЕР КӨРСЕТКІШІ
муланы ұсыпды. Бернштеішиің жәпе оның ізбасарларының теорнялық көзқарастары мен практика жүзіндегі оппортунис- тік (қызметі жұмысіпы табының мүдделеріне тікелей сатқындыд жасауға әкеліп соқты, ал мұның ақыры бірінші дүние жүзілік соғыс кезеңінде II Интернационалдың күйреуімен тынды. Бұдан кейінгі жылдарда Бернштейн марксизмге қарсы күресін тоқтат- қан жоқ, империалистік буржуазияның саясатын қолдады, Ок- тябрь сощталистік революциясы мен Совет мемлекетіне қарсы әрекет жасады.— 117, 259, 260, 261—263, 265.
Биглов, Мухаммед Акрам Мухаммеджанович (1871 ж. ту- ған) — помещик, кадет, Уфа губернпясынан II Мемлекеттік ду- маға депутат. Земство бастығы, Белебей уездік земство басқар- масының председателі болды. Думаның бюджет комиссиясыиың құрамына енді. Октябрь социалистік революциясынап кейін Со- вет окіметіие қарсы күресті.— 226.
Бисмарк (Bismarck), Otto Эдуард Леоіголъд (1815—1898) — Пруссия мен Германияның мемлекет қайраткері әрі диплома- ты, Герман империясының «темір канцлер» атанған түңғыш канцлері. 1862 жылы — Пруссияның министр-президенті және сыртқы істер министрі. Бисмарктің негізгі мақсаты бытыраң- қы ұсақ нөміс мемлекеттерін «найзаның ұшымен, білектің кү- шімен» біріктірш, юнкерлйк Пруссия гегемон болатын біртұтас Герман империясын құру болды. 1871 жылы январьда Бисмарк Герман империясының рейхсканцлері қызметіне кірісті. 1871 жылдан 1890 жылға дейін ол Германияның бүкіл сыртқы және ішкі саясатына басшылық етіп, оны юнкер-помещиктердің мүд- десіне сай бағыттап отырды, сонымен бірге юнкерлердің ірі буржуазиямен ода-ңтасуын қамтамасыз етуге тырысты. 1878 жы- лы социалистерге қарсы оның өзі енгізген ерезкше заңның көме- гімен жұмысшы қозғалысьш тұншьгқтыра алмаған Бисмарк әлеуметтік заң шығару жөнінде демагогтыіқ программа ұсынып, жүмысшылардың кейбір категорияларын міндетті түрде қауіп- сіздендіру жөнінде заңдар шығарды. Алайда болымсыз садақа беру арқылы жұмысшы қозғалысына іріткі салуға тырысқаи әрекеттен нәтиже шықпады. 1890 жылы мартта орнынан түсті 272.
Богданов, А. (Малиновский, А. А., Максимов, Н.) (1873 — 1928) — социал-демократ, философ, социолог, экономист, білімі жөнінен дәрігер. 90-жылдары социал-демоікратиялық үйірмелер- дің (Тулада) жұмысына қатысты. РСДРП II съезінен кейін болыпевиктерге ңосылды. Көпшілік Комитеттері Бюросының мү- шесі ретінде Россияда партияның III съезін әзірлеу жолында жұмыс істеді, сол съезде Орталық Комитеттің мүшесі болып сай- ланды. Большевиктік органдар — «Вперед» және «Пролетарий» редаіщияларыньщ құрамына кірді, болыпевиктік «ЬІовая Жизнь» газеті редакторларының бірі болды. РСДРП V (Лон- дон) съезінің жұмысына қатысты. Реакция жылдарында шақы-
ЕСІМДЕР КӨРСЕТКІШІ
5G3
рымпаздарды басқарды, Ленинге және партияға қарсы шық- қан «Вперед» тобыпың лидері болдьг. Философия мәселелерінде «эмиириомонизм» (субъективтік-идеалистік, махистік филосо- фияның жалған маркстік терминологияны бүркемеленген бір түрі) деп аталған ез жүйесін жасауға тырысты; Ленин өзінің «Материализм және эмпириокритицизм» деген еңбегінде бұл жүйені қатты сынға алды. «Пролетарий» газетінің кеңейтілген редакДиясының кеңесінде 1909 жылы июньде Богданов болыпе- виктік партиядан шығарылды. Октябрь социалистік революция- сынан кейін «Пролеткульттің» дем берушілерінің және оны ұйымдастырушылардың бірі болды, Пролетарлық университетте істеді. 1926 жылдан — өзі негізін қалаған Қан құю институты- ныд директоры.— 336.
Богданов, Н. Н. ж. туған) —помещик, кадет, Рязань гу-
берниясынан II Мемле-кеттік думаға депутат. Раненбург уездік земство басқармасының қүрамына енді, губерниялық земство басқармасының мүшесі (1905 жылдан), қүрметті бітістіруші судья. Думада халыққа білім беру жөаііндөгі комиссияға енді’.— 226.
Богуславский, П. Р. (1854 ж. туған) — помсщик, кадет, Харь- ков губерниясынан II Мемлекеттік думаға депутат. Харьков уезінің земство бастығы. Кейіннен — Харыков уездік земство басҚармасының мүшесі, уездік және губерниялық земстволар- дың мүшесі. 1917 жылы кадет партиясы Харьков облыстық ко- митетінің құрамына кірді.— 226.
Бородин, Н. А. (1861 ж. туған) — статистик, Урал облысын зерттеуші. 1894 жылдан — «Русские Ведомостидің» қызметкері, 1901—1904 жылдары — Петербургте шығып түрған «Вестник Казачьих Войск» (1903 жылдың авгусынан — > «Областное Обо- зрение и Вестник Казачьих Войск») газетінің шығарушы-редак- торы. Егіншілік және мемлекеттік мүліктер министрлігінде қызмет істеді. Урал облысынан I Мемлекеттік думаға делутат. Думада кадеттер партиясьша досылды. 1906 жылы шықңан «Мемлекеттік дума цифр тілінде» деген кітаптың авторы. Бірін- ші дүние жүзілік соғыс кезінде әр түрлі буржуазиялық ұйым- дардың (Қалалар одағы, Россия мен Америка арасын жақын- дастыру қоғамы және т? б.) жұмысына қатысты. Октябрь социа- листік революциясынан кейін Колчак «үкіметінде» Урал казактары контрреволюциялық бөлегінің өкілі болды.— 82.
Бракке (Bracke), Вилъгелъм (1842—1880)—неміс социалисі, кітап бастырушы және кітап сатушьт; 1865 жылдап — Жалпы герман жұмысшы одағының мүшесі, Эйзенах партиясының не- гізін салушылардың және басшыларының бірі (1869). 1870 жы- лы сентябрьде партияньтң Орталық комптетінің Францілямеи со- гьтсқа қарсы іпығарғаи мапифесі үшіи үш айга қамауға алыиды,
564
ЕСІМДЕР КӨРСЕТКІШІ
1871 жылы мартта босатьтлдьт. Партиялық әдебиеттщ басты бас- тырушыларыныц және таратуіпыларыиың бірі — 260.
Брам, А.— цараңыз: Крыленко, II. В.
Брусс (Brousse), Поль Луи Мари (1844—1912) —француз со- циалисі, социал-реформизм идеологтарыиьщ бірі. 1871 жылғы Париж Коммунасына қатысушы. Коммуна құлағаннан кейіп Испанияға, сонан соң Швейцарияға эмиграцияға кетті; эмигра- цияда жүріп М. А. Бакунинмен таиысты да, анархистерге қо- сылды. 80-жылдардың бас көзінде Францияға қайтып оралып, Жұмысшы партиясына кірді, онда маркстж бағытқа қарсы өр- шелене күрес жүргізді, пролөтариатты революциялық күрес әдісінен алаң еткен поссйбилистердің идеологтары мен басшы- ларының бірі болды. Париж муниципалитеті советінің мүшесі болды. 90-жылдардан бастап француз жұмысшы қозғалысында ешқапдай роль атқарған жоқ.— 263.
Булгакое, С, Н. (1871—1944)— буржуазияшыл экономист, фи- лософ-идеалист. 90-жылдарда «жария марксист» болды. Маркс- тің аграрлық мәселе жөніндегі іліміне ревизия жасады; халық бұқарасының қайыршылануын «топырақ құнарлылығының кеми беру заңы» деп аталатын заңның әсерінен болады дсп түсіндір- ді. 1905—1907 жылдардағы революциядан кейін кадеттерге қо- сылды, философиялық мистицизмді уағыздады, контрреволю- циялыіқ «Вехи» жинағына қатысты. 1918 жылдан бастап — свя- щөнник. 1922 жылы коптрреволюциялық қызметі үшіи шетелге қуылды, онда СССР-ге қарсы дұшпандық пасихат жүргізді.— 239.
В
Варин — ^араңыз: Фридолин, В. Ю.
Василъчиков, Б. А. (1863 ж. туған)—князь, ірі помещик, Мөмлекеттік советтің мүшесі. Новгород губерниясында 1884— 1890 жылдары — уездік, ал 1890 жылдан губерниялық дворян- дар жетекшісі; 1900 жылы Псковтың губернаторы болып таға- йындалды. 1906—1908 жылдары П. А. Столыпиннің үкіметінде егіншілік министрі қызмөтінде болды. Столыпиндік аграрлық саясатты белсене жүзеге асырды. Октябрь социалистік револю- циясынан кейін Совет өкіметіне қарсы күресті.—132, 133, 134, 136,150, 153,170-171.
Вернер — цараңыз: Калнинь, Т. П.
Виноградое, П. Г. (1854—1925) —тарпхшы, Москва унпверсп- тетінің, кейін Оксфорд университетінің профессоры. Өзінің са- яси көзқарастары жагынан кадеттерге қосьтлды. 1905—1907 жылдардағы революцияға либерал буржуазия позициясынаи
ЕСІМДЕР КӨРСЕТКІШІ
565
ңарады, бұл оныц 1905 жылы 5 августа «Русские Ведомости» газетінде жарияланған «Саяси хаттарынан» корінеді. Осы хат- тарда ол, В. И. Лепин көрсеткендей, «құлқыншыл буржуазия- ның мүдделерін, тактикасын, психологиясын сирок кездесетін айңындықпен көрсетіп берді...» (ІПығармалар толық жинағы, 11-том, 244-бөт). Октябрь социалистік революциясына және Со- вет өшмөтіне дұшпандықпеп қарады.
«Англияның орта ғасырлардағы әлеуметтііс тарихы жөнінде- гі зерттеулер», «Англиядағы орта гасырлық поместье» деген және басқа еңбектердің авторы. — 370—372.
Витте, С. Ю. (1849—1915) — орыстьщ мемлекет қайраткері; патшалық Россияның «әскери-феодалдық империализмінің» мүдделерін білдіруші, самодержавЕгені жанын сала жақтады, либерал буржуазияға шамалы жеңілдіктер жасап, уәделер беру және халықты қаталдықпен қудалау арқылы монархияны сақ- тап қалуға тырысты; 1905—1907 жылдардағы революцияны ба~ сып-жаншуды ұйымдастырушылардың бірі. Қатынас жолдары министрі (февраль— август, 1892), фиианс министрі (1892— 1903), министрлер Советінің председателі (октябрь, 1905 — апрель, 1906) бола отырып, Витте өзінің финанс, баж салығы саясаты, темір жол құрылысы, фабрикалық заң шығару сала- сындағы шаралары, шетел капиталып пайдалануды барынша көтермелеуі арқылы Россияда капитализмнің дамуына және оның империалистік державаларға тәуелділігінін; күшеюіне себепші болды. «Министр-маклер», «биржа агенті» — оған В. И. Ленин осындай сипаттама берді. —244, 316, 358.
Вишнееецкая — цараңыз: Келли-Вишпевецікая, Флорснс.
Волоцкой, Н. М. (1875 ж. туған) — помещик, кадет. 1899 жыл- дан бастап Мемлекеттік кеңседе губерпиялық секретарь болып қызмет істеді. Вологда губерниясы Грязовец уезінің дворяндар жетеокшісі, губерниялық земство мүшесі болды. Вологда губер- ниясынан II Мемлекеттік думаға депутат; Думада жергілікті басқарма және өзін өзі басқару жөніндегі комиссияның құра- мына енді — 226.
Воровский,В. В. (Орловский, П.) (1871—1923) — профессио- нал революционер, болыпевиктік партияның көрнекті қайрат- кері, аса көрнекті совет дипломаты, публицист жәнө әдебиет сыншысы. Революциялық қьтзмөтін 1890 жылы студенттік үйір- мелердө бастады. 1894 жылдан — Пөтербургтің «Жұмысшы та- бын азат ету жолындағы күрес одағымөн» тығыз байланысты болған Москва «Жұмысшы одағының» белсенді мүшесі. 1899 жылы, айдауда жүрігг, «экояомистерге» қарсы Ленин жазған «Россия социал-дөмсжраттарыныц наразылығына» қосылды. 1902 жылы шетелге эмиграцияға кетіп, лениндік «Искрада» қызмет істеді. 1904 жылдың басында В. И. Ленпяніц тапсыруы- меп Одсссада ГСДРІТ Оңтүстік бюросып қүрды; августьтң аяғыи-
566
ЕСІМДЕР КӨРСЕТКІШІ
да шетелге кетіп, онда 22 болыпевиктің декларациясыпа қосыл- ды. 1905 жылы—В. И. Ленинмен бірге «Вперед» және «Проле- тарий» газеттерінің редакторы болды. РСДРП Николаев коми- тетінен партияның III съезіне делегат. 1905 жылдың аяғынан бастап болыпевиктердің Петербург ұйымында және болыпевик- тік «Новая Жизнь» газетінің редакциясында істеді. 1906 жы- лы — РСДРП IV (Бірігу) съезінің делегаты. 1907 жылы Одесса- ның большевиктік ұйымына басшылық етті. Белсенді револю- циялық қыэметі үшін қамауға алынды, айдауда болды. 1915 жылы Стокгольмге кетті, ал 1917 жылы, В. И. Лениинің ұсыны- сы бойынша, РСДРП Орталық Комитетінің Шетелдіак бюросына кірді. Октябрь социалистік революциясыиан кейін — басшы дип- ломатиялық жұмыста болды; РСФСР-дың Скандинавия елдс- ріндегі (1917—1919), Италиядағы (1921—1923) уәкілетті өкілі, Генуя конференциясында совет делегациясының бас секретары болды, Лозанна конференциясында Советтшс Россия атынан окіл- діік етті. 1923 жылы 10 майда Лозаннада ақ гвардияшының қо- лыиан қаза тапты. Бірқатар публицистикальііҚ жәнё әдеби-сын еңбектердің авторы — 35.
Г
Гайндман (Hyndman), Генри Майерс (1842—1921)— ағылшын социалисі. 1881 жылы Демократияльгқ федерацияны құрды, ол 1884 жылы Социал-демократиялық федерация болып қайта құ- рылды; Гайндман бұған 1892 жылға дейін басшылық етті. Фран- цуз поссйбилистерімен бірлесіп 1889 жылы Парижде Халықара- льтқ жұмысшы конгресіне басгпылықты өз қолына алуға әрекет жасады, бірақ ол іске аспады. 1900—1910 жылдарда — Халың- аралық социалистік бюроның мүшесі. Іімпериалистік соғысты жақтаған насихаты үшін 1916 жылы Британ социалистік пар- тиясыиан шығарылды. Октябрь социалистік революциясына дұшпандьщпен қарады, Советтік Россияға қарсы интервенция жасалуын жақтады.— 263.
Гелъфанд, А. Л.— царацыз: Парвус.
Георгиевский, В.— цараңыз: Евлогий.
Герценштейн, М. Я. (1859—1906) — буржуазияшыл экономист, Москва ауыл шаруашылық институтының профессоры, кадеттер партиясы лидерлерінің ібірі, оның аграрлық мәселе жөніндегі теоретигі. Москва қаласынан I Мемлекеттік думаға депутат. Дума таратылғаннан кейін Финляндияда қаражүздіктер өлтір- ді. — 42.
Гинзбург, Б. А.— ^араңыз: Кольцов, Д,
Гирш (Hirsch), Макс (1832—1905)—немістің буржуазияшыл экономисі орі публпіцтсі, прогресспстік партпяның мүілесі, рейх-
ЕСІМДЕР КӨРСЕТКІПП
567
стагіың деиутаты. 1859 жылы өзінің меншікті баспасын ашты. 60-жылдардың бірінші жартысында жұмысшыларға білім беру одақтарында жұмыс істей бастады. 1868 жылы, Англияға барып қайтқаннан кейіін, Франц Дункермен бірге бірнеше реформис- тік кәсіподақ бірлестіктерін («гирш-дункерлік кәсіподақтар» дейтіндерді) құрды. Өзіпің еңбектеріпде еңбек пен капиталдың «жарасымы» идеясын уағыздады, пролетариаттың революцпя- льііқ тактикасьша қарсы шықты, реформизмді қоргады — 259.
Головин, Ф. А. (1867 ж. туған) — земство қайраткері, кадет. 1898 жылдан 1907 жылға дсйін — Москва губерниялық земство басқармасының мүшесі, кейін оның председателі. 1904—1905 жылдардағы земство съездеріне қатысты. Кадеттер партпясын ұйымдастьірушылардың бірі. II Мемлекеттік думапың предсе- дателі жәпе Ш Мемлексттік думаиың депутаты болды, Ірі те- мір жол коііщсссиясыиа. қатысушы. 1917 жылгы мартта — бур- жуазиялық Уақытша үкімоттіц сарай министрлігі жөніндегі ко- миссары — 66, 75, 216, 226—227, 231, 307, 357, 373, 383, 410.
Голъдман, М. И.— цараңыз: Лйбер, М. И.
Гурвич, Ф. И — царацыз: Дан, Ф. И.
д
Давид (David), Эдуард (1863—1930) — герман социал-демо- кратиясының оң қанаты лидерлерінің бірі, кәсібі жөнінен эко- номист. 1894 жылы партияның аграрлық программасын әзірлеу жөніңдегі комиссияның дұрамына кірді, аграрлық мәселе жөніндегі маркстік ілімге ревизия жасау позициясында болды, капитализм тұсында ұсақ шаруалар шаруашылығының түрақты- лығын дәлелдемек болды. Неміс оппортунистерінің «Sozialistische Monatshefte» («Социалистік Әрайлыд») журналының негі- зін салушылардыц бірі. 1903 жылы «Социализм және ауыл шаруашылығы» деген кітап шығарды, бұл«кітапты В. И. Ленин «ревизионизмнің аграрлық мәселедегі басты еңбегі» деп атады. 1903 жылдан бастап рейхстагтың депутаты болды. Бірінші дүние жүзілік соғыс кезінде—социал-шовинист. 1919 жылы Гер- ман республикасының бірінші коалициялық үкіметіне кірді, 1919—1920 жылдары — ішкі істер министрі, 1922—1927 жылда- ры — үкіметтің Гессендегі өкілі; герман империализмінің реван- шистік талаптарын қолдады, GGCP-ге қас болды.
В. И. Ленин Давидті «бүкіл емірі жұмысшы қозғалысын бур- жуазиялық жолмен аздыруға арналған» (Шығармалар, 21-том, 272—273-^беттер) оппортунист деп сипаттады.— 285, 419.
Дан, Ф. И. (Гурвич, Ф. И.) (1871—1947) —меньшевиктер ли- дерлеріпің бірі, кәсібі жөнінен дәрігер. Социал-демсхкратиялық қозғалысқа 90-жылдардан бастап қатысты, Петербургтің «Жұ-
568
ЕСІМДЕР КӨРСЕТКІШІ
мысшы табыы азат ету жолындағы күрес одағына» енді. Талаи рет тұтдынға алынып, жер аударылды; 1903 жылы сентябрьде шөтелге қашып барып, меныпевик болды. Дан РСДРП IV (Бірі- гу), V (Лондон) съездеріне және бірқатар конференцияларға қа- тысты. Реакция және жаңа революциялық өрлеу жылдарында шетелде жойымпаздар тобын басқарды, «Голос Социал-Демокра- та» газетін редакциялады. Бірінші дүние жүзілік соғыс кезін- де — қорғампаз. 1917 жылғьт Февраль буржуазиялық-демокра- тиялық революцпясынан ксйін — ІІетроград Советі Атқару ко- митетінің мүшесі, бірінші сайлапған Орталық Агқару Комитеті Президиумының мүшесі, буржуазиялық Уақытша үкіметті қол- дады. Октябрь социалистік революциясынаи кейін Совет өкіме- тіне қарсы күресті. Совет мемлекетінің бітіспес жауы ретінде 1922 жылдың басыпда шетелге қуылып жіберілді13—14, 94, 99, 206, 320, 322—323, 324, 332, 334, 335, 337, 339, 361, 389.
Деларов, Д. И. (1864 ж. туғаи) — халыцтьтқ социалист, агро- ном, Вятка губерниясынан II Мемлекеттік думаға депутат. Вят- ка губерниясында несие серіктіктерш ұйымдастырушы. Думада финанс және аграрлық комиссияларға епді. Октябрь социалистік революциясынан кейін Вологдада Сүт шаруашылығы институ- тында істеді.— 239.
Десницкий, В. А. (Строев) (1878—1958) — социал-демократ. Социал-демократиялық қовғалысқа 1897 жылдан бастап ңатыс- ты. РСДРП II съезінен кейін болытіевітктерге цосылды. Нижний Новгородта, Москвада, Уралда және Россияның оңтүстігінде пар- тия жұмысын жүргізді. Партияпың III съезінің делегаты. РСДРП IV (Бірігу) съезінде болыпевиктсрден Орталық Коми- теттің мүшесі болып сайланды. Орталық Комитеттің өкілі ре- тінде партияиың V (Лондон) съезінің жұмысына қатысты. 1909 жылы большевиктерден қол үзді. 1917 жылы — меныпевиктік бағыттағы «Новая Жизнь» газетінің негізін салушылардың бірі. 1918 жылғы мартқа дейін — интернациояалпст социал-демократ- тар партиясынан Бүкіл россияльгқ Орталық Атқару Комитеті- нің мүшосі. 1919 жылдан бастап Ленинградта ғылыми және оқы- тушылық жұмыстар атқарды.— 336.
Джапаридзе, А. Л. (1875—1908) — социал-демократ, меныпе- вик, журналист. 1905—4906 жылдары Кавказ социал-демократия- лық ұйымының Тифлис комитеті мен Облыстық комитетінің мү- шесі болды. РСДРП V (Лондон) съезінің жұмысына кеңесші да- уыспен қатысты. Тифлис губерниясынан II Мөмлекеттік думаға депутат. Думадағы социал-демократиялық фракцияның ісі бо- йынша бес жылға каторгаға кесілді.— 238.
Джордж (George), Генри (1839—1897)—ұсақ буржуазияшыл америкап экономисі жөне публицисі. Джордж халықтың кедей болуының негізгі себебі жер рентасьт, халықтың жерден айры- луы деп пайымдады. Ол еңбек пен капитал арасындағы антаго-
ЕСІМДЕР КӨРСЕТКІШІ
569
шізмді теріске шығарып, капиталга алынатыи пайданы жара- тылыстың табиғи заңы деп есептөді. Буржуазиялық мемлекет- тің барлық жерді национализациялауын (жеке жер иеленуді жоймай) жақтады. В. И. Ленин Джорджды «жерді оуржуазия- лық жолмен национализациялаушы» деп атады. Джорджға берілген сипаттаманы Маркстің 1881 жылы Зоргеге жазғанхаты- нан, Ф. Энгельстің «Англиядағы жұмысшы табының жағдайы» деген едбегінің Америкада басылуына арнап жазған алғы сөзі- неи қараңыз (К. Маркс пеп Ф. Эпгельс. Шыгармалар, XVТ том, I болім, 1937, 286—287Чюттер).- 255-256.
Дицген (Dietzgen), Иосиф (1828—1888)—немістің жұмысшы былғарышысы, көрнекті социал-демоікраттардың бірі, өз бетімен диалектикалық материалиэм нсгіздеріне жеткен философ. 1848—1849 жьтлдардагы революцияға қатысты, революция жсңі- ліске ұшьтрағаіі соң Гермапиядаи эмиграцияға кетті. 20 жыл бойы Амсрика мен Европаны аралап піықты, әр түрлі кәсіп- орындарда жұмыс істеді, философиялық зерттеулермен шұғыл- даңды. 1864 жылдан 1868 жылға дейін Дицген Россияда тұрды, Петербургте былғары заводында жұмыс істеді. Мұнда ол «Адам- пың ми жүмысының мәні» деген кітап және К. Маркстің «Капиталының» бірінші томына рецензия жазды. 1869 жылы Диц- ген Германияға қайта оралып, К. Маркспен танысты, Герман социал-демократиялық партиясының жұмысына белсене қатыса бастады. Маркс диалеіктиокалық материализмді түсінуде Дицген кейбір қателіктер мен жаңсақтыққа ұрынғанына қарамастан, «көптеген тамаша, жұмыспіының дербес ойлауының жемісі ре- тінде таңдануға болғаңдай пікірлер» айтты деп көрсетті (қара- ңыз: К. Маркс пен Ф. Эпгельс. Таңдамалы хаттар, Қаз. мемл. баспасы, 1958, 232-бет). 1884 жылы Дицген қайтадан Америка Ңұрама Штаттарына кстті, опда ол американ Социалистік жұ- мысшы партиясы Атцару комитетінің органы — «Der Sozialist» («Социалист») газетін және «Chicagoer Arbeiter-Zeitung» («Чи- кагбның Жұмыс-шы Газеті») газетін редакциялады, бірқатар философиялық еңбектер жазды. Махизмнің реакциялық филосо- фиясына қарсы күресте В. И. Лөнин Дицгенге жиі сілтеме жасап, ресми буржуазиялық философия мен попшылдық жо- ніндегі оның өткір сипаттамаларын келтіріп отырды.
Дицгеннің негізгі еңбектері: «Адамның ми жұмысының мәні», «Социалистің таным теориясы саласына экскурсиялары», «Логи- ка туралы, атап айтқанда пролетарлық-демократиялық логика туралы хаттар», «Философия аквизиті», «Социал^демократия ді- ні». Дицгеннің шығармалар жинағы 1919 жылы Штутгартта 3 том болып басылып іпықты.— 253.
Долгоруков, Павел Дм. (1866—1930)—князь, ірі помеіцик, ка- дет. 1893—1906 жылдары — Москва губерниясында уездік дво- ряндар жетекшісі. Кадет партиясының негізін салушылардың бірі, 1905—1911 жылдарда оның Орталық Комитетінің предсе-
570
ЕСІМДЕР КӨРСЕТКШІІ
дателі және II Думадағы кадеттік фракцияның председателі. Октябрь социалистік революциясынан кейін — Совет өкіметіне қарсы ақ гвардиялық заговорларға белсене қатысты. Контрре- волюциялық қызметі үшін сотталды. — 34, 226.
Дубасов, Ф. В. (1845—1912) — генерал-адъютант, адмирал, патшалық реакция басшыларының бірі, бірінші орыс револю- циясын тұншықтырған қаиқұйлы жендөт. 1905 жылы Чернигов, Полтава және Курок губернпяларындағы аграрлық ңозғалысты басуға басшылық етті. 1905 жылғы поябрыден — Москва генерал- губернаторы, Москвадағы дөкабрь қарулы көтерілісін талқаіь дауға басшылық етті. 1906 жылдан — Мемлекеттік советтің мү- шесі, ал 1907 жылдаи — Мемлекеттіік қорғаиыс советіпің мүше- сі.— 92.
Дюринг (Dühring), Евгений (1833—1921)—неміс философы және экономисі, ұсак, буржуазияшыл идеолог. Дюрингтің фило- оофиялық көзқарастары позитивизмнің, метафизикалық мате- риализмнің және ігдсализмнің эклектикалық қойыртпағы болды. Оның реакциялық-утопистік «социалитарлық» шаруашылық жү- йесі шаруашылықтың прусспялық жартылай крепостниктік формаларын дәріптеді. Дюрингтің герман социал-демократиясы- ның бір бөлегі ішінен қолдау тапқан көзқарастарын Энгельс «Анти-Дюринг. Евгений Дюринг мырзаның ғылымда жасаған төңкерісі» деген кітабында сынады. Ленин өзінің «Материализм және эмпириокритицизм» деген кітабында және басқа бірқатар шығармаларыңда Дюрингтің эклектикалық көзқарастарын та- лай рет сынға алды.
Дюрингтің негізгі еңбектері: «Ұлттық экономия мен социа- лизмнің сын тұрғысынан жазылған тарихы», «Ұлттық және әлеуметтік экономия курсы», «Философия курсы»258.
Е
Евлогий (Георгиевский, В.) (1868 ж. туған) —монархист, ба- рып тұрған реакционер, қаражүздік «Орыс халқы одағы» бас- шыларының бірі. 1902 жылдан — Люблин епископы. Люблин және Седлец губернияларының православиелік халқынан II жә- не III Мемлекеттік думаларға депутат. 1914 жылы Волыньның архиепископы болып тағайындалды. Октябрь социалистік рево- люциясынан кейін монархиялық эмиграция кесемдерінің бі- рі,- 171.
Ермолов, А. С. (1846—1917)—патша үкіметінің чиновнигі. 1893 жылы — мемле-кеттік мүлі-ктер министрлігінің басқарушы- сы, 1894 жылдан 1905 жылға дейін — егіншілік және мемлекет- тік мүліктер министрі, сонан соң Мемлекеттік советтің мүшесі. 1886—1888 жылдары Еріікті экономикалық қоғамның вице-пре-
ЕСІМДЕР КӨРСЕТКІШІ
571
зиденті болды. Ауыл шаруапіылығы мәселелері жөнінде бірда- тар еңбектер жазып, оларда крепостник-помещиктердің мүдде- лерін білдіруші болды.— 125.
Ж
Жордания, Н. Н. (1870—1953) —социал-демократ, меныпевик. Саяси қызметін 90-жылдары бастады, Грузиядағы тұңғыіп маркстік «Месаме даси» тобына кірді, онда оппортунистік ңа- натты басқарды. РСДРП II съезіне кеңесші дауьгспен ңатысты, азшылық жағындағы исскрашылдарға қосылды. Съезден кейін — Кавказ меныпевиктерішң лидері. 1905 жылы меныпевиктік «Социал-Демократи» газетін (грузин тілінде) редакциялады, бур- жуазиялық-демократиялың революциядағы болыпевиктік такти- каға қарсы шықты. 1906 жылы I Мемлекеттік думаның мүшесі болды. РСДРП IV (Бірігу) съезінің жұмысына қатысты; партия- ның V (Лондон) съезінде менъшевиктерден РСДРП Ортальщ Комитетінің мүшесі больш сайланды. Реакция және жаңа рево- люциялық өрлеу жылдарында формальды түрде партияшыл- меныпевиктерге қосылды, іс жүзінде жойымпаздарды қолдады. 1914 жылы Троцкийдің «Борыба» журналына жазып тұрды; бі- рінші дүние жүзілік соғыс кезінде — социал-шовинист. 1917 жылғы Февраль буржуазиялың-демократиялық революциясынан кейін жұмысшы депутаттары Тифлис Советінің председателі болды, 1918—1921 жылдары Грузияның контрреволюциялық меньшевиктік үкіметін басқарды; 1921 жылдан — ақ эмигрант — 110.
Жорес (Jaures), Жан (1859—1914) — француз және халық- аралық социалистік ңозғалыстың көрнекті қайраткері, тарихшы.
80-жылдарда — буржуазияшыл радикал, кейін «тәуелсіз со- циалистер» тобына қосылды. 1902 жылы Жорес және оның жақ- тастары Француз социалистік партиясын құрды, бұл партия 1905 жылы Франция социалистік партиясына қосылып, Біріккен француз социалистік партиясы деген ат алды. 1885—1889, 1893— 1898, 1902—1914 жылдары парламент мүшесі; парламенттік социалистік фракция лидерлерінін; бірі. 1904 жылы «L’Humani- te» («Адамзат») газетінің негізін қалап, оны өз өмірінің ақыры- на дейін редакциялады; бұл газет 1920 жылы Француз комму- нистік партиясының орталық органы болды. Россиядағы 1905— 1907 жылдардағы революцияның кезінде Жорес орыс халдының күресін құттықтады. Жорес демократияны, халық бостандығын қажырлылықпен қорғал, бейбітшілік үшін, империалистік езгі мен басңыншылық соғыстарға қарсы күресті. Соғыстарды және отарлық езгіні тек социализм ғана біржола жоятынына ол кә- міл сенді.
Алайда Жорес социализм пролетариаттың буржуазияға қар- сы күресі жолымен емес, демократиялық идеяның түлденуі нәтижесінде жедеді деп есептеді. Пролетариат диктатурасы идеясы оған жат болды, езушілер мен езілушілер арасында тап-
572
ЕСІМДЕР КӨРСЕТКІШІ
тық татулықты уағыздады, кооперацияның дамуы капитализм тұсында біртіндеп социализмгө өтуге жағдай жасайды-мыс де- ген прудонистік жалған үмітті жақтады. В. И. Ленин Жорестің реформистік көзқарастарын, оны опиортунизм жолына итерме- легон көздарастарын датты сынады.
Жорестің бейбітгаілік үшін күресі, төніп келс жатдан согыс ңаупіне қарсы күрөсі импөриалистік буржуазияның оған деген өтппенділігін тудырды. Бірінші дүние жүзілік соғыс қарсаңыпда Жоресті реакцияның жұмсаған адамы олтірді.
«Ұлы француз революциясының тарихы», «Европапың саяси және әлеуметгж идеялары және ұлы революция» деген және басқа еңбектердің авторы.—179.
3
Засулич, В. И. (1849—1919) — Россиядағы халықшылдың, ал одан кейін социал-деімократияльгқ дозғалыстың аса көрне,кті қатысушысы болған әйел. Революцияльщ қызметін 1869 жылы бастады. «Жер және ерік», «Ңаралай бөліс» халықшылдық ұйымдарына кірді. 1878 жылы 24 январьда саяси тұтқын Бого- любовты қорлауға қарсы наразылық белгісі ретінде Петербург- тің қала бастығы Треповқа қастаидық жасады. 1880 жылышет- елге эмиграцияға кетті, онда көп ұзамай халықшылдықтан қол үзіп, марксизм позициясына көшті. 1883 жылы «Еңбекті азат ету» тобын құруға қатысты. 80—90-жылдары К. Маркстің «Фи- лософия қайыршылығы», Ф. Энгельстің «Социализмнің утопия- дап ғылымға қарай дамуы» деге,н ен^бектерін орыс тіліне ау- дарды, «Жұмысшылардың Хальтқаралық қоғамы тарихының очеркі» деген және басқа еңбектер жазды; «Еңбекті азат ету» тобының басылымдарына, «Новое Слово» және «Научное Обозре- ние» журналдарына датысып тұрды, оларда бірқатар әдеби-сын мақалаларын жариялады. 1900 жылы «Искра» мен «Заря» редак- циясына кірді. РСДРП II съезіне «Искра» редакциясынан ке- ңесші дауыспен датысты, азшылық жағындағы искрашылдарға қосылды. РСДРП II съезінен кейін меныпевизм лидерлерінің бірі, меныпевиктғк «Искра» редакциясына кірді. 1905 жылы Рос- сияға қайтып оралды; реакция және жаңа революциялық өрлеу жылдарында жойымпаздарға қосылды; бірінші дүние жүзілік соғыс кезінде социал-шовинизм позициясын ұстады. Октябрь со- циалистік революциясына теріс көзқараста болды272.
Зимин — ^арацыз: Красин, Л. Б.
Зимин, Д. Л. (1867 ж. туған) — эсер, шыққан тегі — шаруа. Қазан губерниясында халық мұғалімі, кейін Симбирскіде баістауыш училище меңгерушісі больш істеді. Симбпрск губер- ниясынан II Мемлекеттік думаға депутат. Думаның бюджет компссиясына енді, социалист-революционерлер фракциясынан аграрлық мәселе бойынша сөз сөйледі. 1917 жылы соцпалист- револіоционерлердің VIII конференциясында партияның Орта-
ЕСІМДЕР КӨРСЕТКІШІ
573
лық Комитетінің мүшесі болып сайланды. 1919 жылы — ақ гвардиялық «ерікті армия» Советінів, мүшесі және іс басқару- шысы. —136.
Зингер (Singer), Паулъ (1844—1911)—герман социал-демо- кратиясы көсемдерінің бірі, А. Бебельдің, В. Либкнехттің серігі, II Интернационалдың маркстіок қанатының көрнекті қайраткері. 1887 жылдаи —< Герман социал-демократиялық партиясы басқар- масының мүшесі, ал 1890 жылдан (Галле съезінен кейін) — партия басқармасьшыц предсіедателі, 1884 жылдан 1911 жылға деуін — рейхстагқа мүше және социал-демократиялық фракция- ның председателі. 1900 жылдан Халықаралық социалистік бюро- ның мүшесі жәніе оның маркстік, сол қанатында болды. Зингер неміс жүмысшы партиясының қатарындағы оппортунизмшң қас жауы болды, өз өмірінің ақырына дейін революциялық социал- демократиялық саясатты дөйекті жүргізуші болып қала берді. В. И. Ленин пролетариат ісі жолындағы қайтпас күрескер ретін- де Зингерді аса жоғары бағалады.— 242, 285.
Зорге (Sorge), Фридрих Адольф (1828—1906)—неміс социа- лисі, халықаралық жұмысшы және социалистік қозғалыстың көрнекті қайраткері, К. Маркс пен Ф. Энгельстің досы жәнө се- рігі. Германиядағы 1848—1849 жылдардағы революцияға қатыс- ты. Революция жеңіліске ұшырағаннан кейін Швейцарияға, одан соң (1852) Америкаға эмиграцияға кетті. Америкада I Интерна- ционалдың секцияларын ұйымдастырушы, I Интернационал Бас Советінің секретары (1872—1874). Америка Ңұрама Штаттары Социалистік жүмысшы партиясының және Интернационалдық жұмысшы одағыньщ негізін қалауға белсене қатысты. Зорге — «Ңұрама Штаттардағы жұмысшы қозғалысы» деген кітаптың авторы, бірқатар мақалалар жазды, олар негізінен герман соци- ал-демократиясының «Die Neue Zeit» («Жаңа Заман») журна- лында басылды; озінің К. Маркспен, Ф. Энгельспен, тағы басқа- лармен жазысқан хаттарын баспаға әзірледі. Ленин Зоргөніц қызметін жоғары бағаладьг, оны I Интернационалдың ардагері деп атады.— 254, 256, 259, 260, 262.
И
Ивановский — уарацыз: Шнеерісон, И. А.
Иекк (Jaeckli), Густав (1866—1907)—неміс журпалисі, соци- ал-демократ. 1901 жылдан — герман социал-демократиясы сол қанатының органы — «Leipziger Volkszeitung» («Лейпциг Халық Газеті») газетінің редакторы; «Die Neue Zeit» («Жаңа Заман») журналына жазып тұрды. Орыс тілінде бірнеше рет' басылып шыққан «Интернационал» деген кітаптың авторы.— 253.
Изаров — цараңыз: Лалаянц, И. X.
574
ЕСІМДЕР КӨРСЕТКІШІ
Изгоев (Ланде), А. С. (1872 ж. туған) — буржуазияшыл пуб- лицист, кадеттер партиясы идеологтарының бірі. Бастапқыда «жария марксист» болды, бір кездерде социал-демократтарға қосылды, 1905 жылы кадеттер партиясына кірді. Кадеттердің ор- гандары: «Речь» газетінде, «Южные Записки», «Русская Мысль» журналдарында болыиевиктерге өршелене шабуыл жасады, контрреволюциялық «Вехи» жинағына қатысты. Октябрь социалистмк революциясынан кейін Изгоев бір топ декадент ин- теллигенттердің журналы — «Вестниск Литературыға» қатысып тұрды. 1922 жылы іконтрреволюциялық публицистік қызметі үшін шетелге қуылды.— 76.
Иков, В. К. (Миров, В.) (1882 ж. туған) — социал-демократ, меиыпевик. Сморгопь ұйымынан делегат болып РСДРП V (Лон- дон) съезінің жүмысына қатысты. «Жұмысшы съезін» шаңыру жөніндегі оппортунистік идеяны қолдады. Жойымпаз-меныпе- виктердің «Возрождение» журналына, «Голос Социал-Демокра- та» газетіне және басқа органдарына жазып тұрды. Бірінші дүние жүзілік соғыс кезінде — қорғампаз. Октябрь социалис- тік революциясынан кейін кооперация жүйесінде жұмыс істеді. 1931 жылы коитрреволюциялық меныпевиктік «РСДРП Одақтық бюросы» ұйымының ісі бойынша сотталды.— 10.
Иконников, А. В. (1868 ж. туған) —«помещик, кадет. Макарьев уездік земство басқармасының 1895 жылдан мүшесі, 1901—1908 жылдары — председателі; губерниялық земствоның мүшесі бол- ды. Нижний Новгород губерниясынан II және III Мемлекеттік думаларға депутат. Жергілікті баеқарма және өзін өзі басқару жөніндегі комиссияның (II Дума) құрамына, халыққа білім бе- ру жөніндегі комиссияға, бюджет және финанс комиссияларына (III Дума) енді — 226.
Илъян — цараңыз: Ярославский, Е. М.
Иорданский, Н. И. (Негорев) (1876—1928)—социал-демократ; РСДРП II съезінен кейін — меныпеви/к. 1904 жылы — меныпе- виктік «Искра» газетінің тұрақты қызметкері; 1905 жылы Пе- тербург Советінің Атқару комитетіне енді. 1906 жылы — РСДРП IV (Бірігу) съезінің кеңесші даусы бар делегаты, РСДРП бірік- кен Орталық Комитетінің (меньшевиктерден) өкілі. Реакция жылдарында партияшыл-меныпевиктерге — плехановшылдарға жаіқын бодды. 1917 жылғы Февраль буржуазиялықндемократия- лық революциясынан кейін — буржуазиялық уаңытша үкімет- тің Оңтүстік-Батыс майдандағы армиялары жанындағы комис- сары. 1921 жылы РКП(б) қатарына кірді; 1922 жылы Сыртқы істер халық комиссариатында және Мемлекеттік баспада істе- ді, одан кейін Италияда у-әкілетті өкіл болды. 1924 жылдан бас- тап әдеби қызметпен шұғылданды.— 94, 99.
Иорданский, Н. М. (1870 ж. туған)—кадет, Владимир губер- ниясынан II Мемлөкеттік думаға депутат. 1897 жылдан бастап
ЕСІМДЕР КӨРСЕТКІШІ
575
Коврово қаласында сот тергеушісі болып істеді. Уездік және гу- берниялық земство мүшесі, сондай-ад Владимир қалалыіқ дума- сының мүшесі болды. «Азаттыд одағына» кірді, кадеттер пар- тиясы Орталық Комитетінің мүшесі және секретары болды. 1907 жылдан бастап «Руссские Ведомости» газетінө жазып тұрды. 1912 жылдан — осы газетті шығару жөніндегі серіктіктің мү- шесі,— 226.
К
Калнинъ, Т. П. (Вернер) (1871—1938) — профессионал рево- люционер, большевик, жұмысшы. 1900 жылдан бастап құпия со- циалпдемоікратиялық үйірмелерге қатысты, Россияға шетелден құпия әдебиеттер жетокізуді ұйымдастырумен айналысты. 1904 жылдан бастап Ригада Латыш социал-демократиялың жұмысшы партиясы Орталық Комитетінің құпия баспаханасына басшылық етті, онда «Zihiva» («Күрес») газеті, листовкалар және басқа басылымдар басылды. 1905—1907 жылдардағы революцияға бел- сене қатысты, Латыш социал-демократиялық жұмысіпы партия- сьг Рига комитетінің мүпіесі болды. Латыіп социал-демократия- лыіқ жұмысшы партиясы I съезінің (1904), Латыш өлкесі со- циал-демоіфатиясының I (1906) және II (1907) съездерінің делегаты. Латыш өлкесі социал-демоократиясынан РСДРП V (Лондон) съезінің жұмысына кеңесші даусы бар делегат болып қатысты. 1908 жылы құпия баспахананың ісі бойынша сотқа тар- тылып, 4 жылға каторгаға кесілді, каторга мерзімі біткеннен кейін Сибирьге қоныс аударуға жіберілді. Октябрь социалистік революциясынан кейін — Иркутск қаласында коооперацияда, 1920 жылдан Латвия Коммупистік партиясы Орталық Комитеті Шетелдік бюросыпың аппаратында, кейін — баспіы совет жұ- мыстарында істеді — 363.
Капустин, М. Я. (1847—1920) — октябрист, кәсібі жөнінен дә- рігер. 70нжылдардың басьтида Кострома губерииясында земство дәрігсрі болды, сопан соц — әсікери госпитальдарда, Әскери-ме- дпцина академия-сында, Варшава уииворситетінде істеді. 1887 жылдап — Ңазан упиверсптетіпің профессоры. Ңазан қаласынап II Мсмлексттік думага дспутат. Думада бюджет жөнінде, жср- гілікті сот туралы, аграрлық және басңа мәселелер бойынша сөз сөйледі. III Мемлекеттік думаға Ңазан губерниясынан депутат болды, Дума предсөдатөлінің орывйбасары болып сайланды. В. И. Ленин Капустинді «контрреволюциялық буржуазияның өжілі» деп атады.— 218.
Караваев, А. Л. (1855—1908)—земство дәрігері, Шаруалар одағының көрнекті қайраткерлерінің бірі. .Екатеринослав дала- сынан II Мемлеквттік думаға сайланып, онда трудовмктер фрак- циясын басқарды, аграрлық коімиссияньщ мүшесі болды, аграр- лық және азық-түліік мәселелері жөнінде сөз сөйледі. Шаруа- лар мәселесі жөніндегі бірқатар кітапшалардың («Партия мен
576
ЕСІМДЕР КӨРСЕТКІШІ
шаруалар Мемлекеттік думада», «Үкіметтің жср жөніндегі уә- делері және піаруалар депутатгарының талаптары», «Жер жө- ніндегі жаца заңдар») авторы. III Мемлексттік думаға сайлау- дың қарсаңында оны Екатерипославта қаражүздіктер өлтірді.— 125,136,160,162.
Карышев, II. А. (1855—1905) — экономист және статистик, земство қайраткері. 1891 жылдан—Юрьев (Тарту) университе- тінің, одан соң Москва ауыл шаруашылық институтының про- фессоры. «Русские Ведомости» газетіне, «Земство», «Русское Бо- гатство» журналдарына және т. б. қатысып тұрды; Россиядағы шаруалар шаруашылығының экономикасы мәселелері жөнінде көптеген кітаптар мен журнал мақалаларының авторы, оларда либерал халықіпылдардың көзқарастарын қорғады. В. И. Ленин өзінің бірдатар еңбектері мен сөйлеген сөздерінде Карышевтің реакциялық көзқарастарын қатты сынады. — 146.
Каутский (Kautsky), Карл, (1854—1938)—герман социал-де- мократиясы мен II Интернационал лидерлерінің бірі, әуелі маріксист, кейін марксизмнің ренегаты, жұмысшы қозғалысын- дағы неғұрлым қауіпті және зиянды оппортунизмнің бір түрі — центризмнің (каутскийшілдіктіц) идеологы. Герман социал-де- мократиясының теориялық журналы «Die Neue ZeiU-тің («Жаңа Заман») редакторы.
Каутский социалистік қозғалысқа 1874 жылдан қатыса баста- ды. Ол кезде оның көзқарастары лассалыпылдықтың, нео- мальтусшілдіктің жәие анархизмнің қойыртлағы болды. 1881 жылы К. Маркспен және Ф. Энгельспен танысты да, олардыд ықпалымен марксизмге көшті, алайда сол кездің өзінде-а-к, оп- портунизмгө қарай ауытқып, тұрақсыздық көрсеткен еді, бұл үшін К. Маркс пеп Ф. Эигельс оны қатаң сынаған болатын. 80— 90-жылдары маркстік теория мәселелері жөнінде бірқатар еңбек- тер: «Карл Маркстің экономиікалық ілімі», «Аграрлық мәселе» және басқаларыи жазды; бұл еңбектері оларда жіберілген қателіктерге қарамастан марксизмді насихаттауда игі роль атқар- ды. Кейін, революцияльііқ қозғалыс кеңіпон орістегел кезеңде, оппортунизМ' позициясына көшті. Центризм, яғни бүркемеленген оппортупизм идеологиясын уағыздады, ашық олпортуяистерді партияда қалдыруды жадтады. Біріяліі дүние жүзілік соғыс ке- зінде Каутский социал-шовинизм позициясында болды, онысыя иптерпациолализм туралы жел сөздермеп бүркемеледі. Әсіре пмпериализм теориясының авторы болды; Ленин «II Интерна- цлоналдың күйреуі», «Имнериализм — капитализмнія; жоғары сатысы» дегел және басқа еңбектерінде әсіре имперпализм тео- риясының реакциялың мәнін әшкереледі. Октябрь социалистік револкщиясынан кейін Каутский пролетарлық революция мен пролетариат диктатурасына, Совет өкіметіне ашықтан-ашық қарсы піықты.
В. И. Ленин өзінің «Мемлекет және революция», «Пролетар- лық революция және ренегат Каутский» деген және басқа шы-
ЕСІМДЕР КӨРСЕТКІШІ
577
ғармаларыпда каутскпйшілдікті өлтіре сынады. Каутскийшіл- діктің (қауіптілігін ашып көрсетө келіп, В. И. Ленин 1915 жылы «Социализм және соғыс» деген мақаласыпда былай дөп жазды: «Осы ренегаттықпен, тұрлаусыздықпен, оппортунизмнің алдын- да құрдай жоргалаушылыңпен жәие марксизмді бұрын болып көрмеген теориялық масқаралаумен аяусыз соғыс жүргізбейін- ше, жұмысшы табы өзінің бүкіл дүние жүзілік-революциялық ролін жүзеге асыра алмайды». (Шығармалар, 21-том, 316-бет) — 90, 380.
Келли-Вишневецкая (Kell'oy-Wischnewetzky), Флоренс (1859—1932) — американ социалисі, Ф. Энгельстің «Англиядағы жұмысшы табының жағдайы» деген кітабын ағылшын тіліне ауідарушы, кейіннен реформистік позицияға көіпті. Негізінен жұмысшыларға арнал заң шығару және әлеуметтік саясат мә- селелерімен айналысты. Фабрика инспекторы болды, американ кооперативтік дозғалысында жұмыс істеді — 256.
Кизеветтер, А. А. (1866—1933) — орыстың либерал-буржуа- зиялың тарихшысы және публицисі. 1900—1911 жылдары—Мос- ква университетінің приват-доценті; құрылған күнінен бастап «Азаттық одағының» мүшесі, кадеттер партиясы лидерлерінің бірі. Москва қаласынан II Мемлекеттік думаға депутат; «Рус- окйе Ведомостиге» жазып тұрды, «Русская Мысль» журналы ре- дакциялық коллегиясының құрамына кірді және оның редак- торларының бірі болды. Өзінів; тарихи-публицистикалық еңбек- теріңде 1905—1907 жылдардағы орыс революциясының маңызын бұрмалады. В. И. Ленин өзінің бірқатар еңбектерінде Кизевет- тердің көзқарастарын сипаттай көліп, оны реакцияның мүддесі үшін ғылымды саудага салган кадеттік профессорлардың сана- тына қосты.
Октябрь социалпстік роволюциясынан кейін Кизеветтер Со- вет өкіметіне қарсы белсепді күрес жүргізді, сол үпіін 1922 жы- лы Совоттік Россиядан қуылды. Шетелде ақ эмиграпттық бас- пасозге белсстіе қатысты.— 239.
Клемансо (Clemenceau), Жорж Бенжамен (1841—1929) — Францияның саяси және мемлекет қайраткері, көп жыл бойы радикалдар партиясыньщ лидері. Саяси қызметін III Наполеон ишіериясына дұшпаңдық пиғылдағы солшыл республикашыл рөтінде бастады. 1871 жылғы Париж Коммунасы күндерінде, Париждің бір округінің мэрі болып тұрыл, пролетариат пөн бур- жуазияны ымыраға келтіругө әрекет жасады. Одан кейінгі жылдарда муниципалитеттік қызметпен шұрылданды^ Париж муниципалитетінің предсөдателі, ал 1876 жылы Францияның Депутаттар палатасының мүшесі болып сайлаңды. 80-жылдар- дан — рддикалдар басшьтларының бірі. 1902 жылы Сенатқа сай- ланды, ал 1906 жылдан 1909 жылға дейін француз үкіметін бас- қарды. Ірі лапиталідың мүддесін қорғай отырып, жұмысшы табы жөнінде қатал жазалау саясатын жүргізді. В. И. Ленин былай
578
ЕСІМДЕР КӨРСЕТКІШІ
деп жазды: «Францияны капиталистердің атынан билеп отыр- ғап радикал Клемансо пролетариат арасындағы республикалық- буржуазиялық жалған үміттердің ақырғы қалдықтарын жою жөнінде ерекше қимыл көрсетуде. «Радикалдьгқ» үкіметтің бұй- рығы бойынша әскерлердің жұмысшыларды атуы,—Клемансо- ның тұсында, сірә, бұрынғыдан жиілене түспесе, кеми қойды ма екен» (Шығармалар, 15-том, 181—182-беттер). Бірінші дүшіе жүзілік соғыс қарсаңында радикалдар партиясынан қол үзді. Соғыс кезінде — барып тұрған шовинист. 1917 жылғы ноябрь- ден бастап Клемансо француз үкіметін қайтадан басқарды, елде әскери диктатура режимін енгізді. Советтік Россияға қарсы қарулы интервенция ұйымдастырушылардың және оған дем бе- рушілердің бірі болды, орыс контрреволюциясын қолдап отыр- ды, Совет реопубликасын «экономикалық қоршауға» алуды жә- не тұншықтыруды жүзеге асыруға тырысты. 1919 жылы Париж бейбітшілік конференциясында француз империалистерінің мүд- делерін қорғадьг, бірақ өз мақсатына толық жете алмады. 1920 жылы президент сайлауында жеңілікже ұшырады да, саяси қыз- меттен шеттеп кетті — 36, 93,181.
Ковалевский, М. М. (1851—1916) — тарихшы, буржуазиялық- либералдық бағыттағы саяси қайраткер. 1880 жылдан — Мос- ква университетінің профессоры. 1887 жылы шетелге кетті. 1901 жылы Робертимен бірге Парижде: Қоғамдық ғылымдардың жоғары орыс мектебінің негізін салды. 1905 жылы Россияға қайтып келді, Харыюв губерниясынан I Мемлекеттік думаға де- путат болды; кейінірек — Мамлекеттік советтің мүшесі. Кадет- терден гөрі оңшылдау түрған' Демократиялық реформалар партиясының негізін салушылардың бірі болды. 1906—1907 жыл- дары «Страна» газетін шығарып тұрды, ал 1909 жылдан «Вест- ник Европьт» журналының иесі және редакторы болды. Оның ғылыми еңбектерінен қауымдық құрылыстың ыдырау пробле- маларына және рулық қатынастарды зерттеуге арпалғаи еңбек- теріп атауға болады. Ф. Эигельс «Семъяның, жеке мсншіктің жәпо мсмлекеттің тттығуьт» дегеи еңбегіндс Ковалевскийдің осы салада сіціргси еңбегіп атап айтты.
«Қауымдық жер иелепу, оның ыдырауының себептері, бары- сы және салдары», «Семьяның және жеке меншіктің шығуы мен дамуының очеркі», «Қазіргі демократияның шығуы», «Социа- логия» деген және басқа еңбектердің авторы. — 17, 78.
Кокошкин, Ф. Ф. (1871—1918)—буржуазияпіыл саяси қай- раткер және публицист; Моаква университеті мемлекеттік пра- во кафедрасының приват-доценті. Кадет партиясының негізін ңалаушылардың бірі, оның Орталық Комитетінің мүшесі болды; Мос-ква губерниясынан I Мемлекеттік думаға депутат. 1907 жыл- дан — либералдық органдар: «Русские Ведомости» газетінің, «Право», «Русская Мысль» журналдарының және басқаларының белсенді қызметкері. 1917 жылғы Февраль буржуазиялық-демо- кратиялық революциясынан кейін Кокопікин — буржуазиялық
ЕСІМДЕР КӨРСЕТКППІ
579
Уаңытша үкіметтің мишістрі. Октябрь социалистік революция- сынан кейіп Совет өкіметіне белсене қарсы шықты.—168.
Колоколъников, К. А.— социалист-револіоционер, свяіценник, Пермь губерниясынан II Мемлекеттік думаға депутат; жергілік- ті басқарма және өзін өзі басқару жөніндегі комиссияның мү- шесі, аграрлық мәселе бойынша сөз сөйледі. Өзінің саяси көз- қарастары үшін дін басшылары тарапынан қуғынға үшырады, Думаға сайланғаннап кейін священник болып қызмет істеу пра- восынан айрылды.— 136, 164.
Колъцов, Д. (Гинзбург, Б. А.) (1863—1920)—социал-демо- крат, меныпевик. 80-жылдардың бірінші жартысында халық ерікшілері «рзғалысына қосылды, 80-жылдардың аяғында со- циал-демократиялық позицияға көшті. 1893 жылдың басында ІІІвейцарияға эмиграцияға кетті, онда «Еңбекті азат ету» тобы- мен жақьшдасты; 1895—1898 жылдары «Шетелдегі орыс социал- демократтары одағыньщ» секретары болды, оның басылымдары- на белсене ат салысты; «Одақ» жікке бөлінгеннеи кейін (1900) одан шығып кетті. II Интернационалдың Лондон (1896) және Париж (1900) конгрестершің жұмысына датысты. РСДРП II съе- зіне кеңесші дауыспен қатысты, азшылық жағындағы искра- іцыл; съезден кейін — белсенді меныпевик, бірқатар меныпевик- тік басылымдардың («Социал-Демократ», «Начало», т. б.) қызметкері. 1905—1907 жылдардағы революция кезеңінде Пе- тербургте кәсіподақ қозғалысына қатысты; 1908 жылдан бастап Бакуде жұмыс істеді; жойымпаз-меньшевиктердің жария «Луч» газетіне қатысты. Бірінші дүние жүзілік соғыс жылдарында — социал-шовинпст; 1917 жылғы Февраль буржуазиялық-демо- кратиялық революциясынан кейін — жұмысшы және солдат депутаттары Петроград Советінде еңбек комиссары. Октябрь социалистік революциясына дұшпандық көзқараста болды, Ңүрылтай жиналысында — қорғампаз-меньшевиктердің канди- даты. 1918—1919 жылдарда кооперация саласында жұмыс істе- ді. — 80, 82, 83, 84, 94, 99, 103.
Короленко, В. Г. (1853—1921) —орыстың белгілі прогресшіл жазушысы және публицисі. Ол өз шығармаларында, әсіресе соң- ғы кезеңдегі туындыларында еріксіз еңбек адамдарының ауыр тұрмысын суреттеп, Россиядағы феодалдық-крепостниктік тәр- тіптердің қалдықтарын әшкереледі143.
Короленко, С. А.— экономист-статистпк, мемлекеттьк мүлік- тер министрлігінде қызмет істеді, одан соң мемлекеттік бақы- лаушы жанындағы ерекше тапсырмалар жүктелетін чиновник болды. 1889 жылдан 1892 жылға дейін мемлекеттік мүліктер ми- нистрлігінің тапсыруы бойынша «Европалыд Россияны ауыл шаруашылығы және өнеркәсіп жағынан статистикалық-эіконо- микалық шолуға байланысты иелік шаруашылықтардағы ерікті жалдама ецбек жәие жұмысшылардың орын ауыстыруы. (Ңожа-
580
ЕСІМДЕР КӨРСЕТКППІ
пындардан алынған матерналдар бойынша ауыл шаруашылық және статистикалыіқ мәліметтер. V кітап)» деген кітаптың жұ- мысын жургізді; бұл кітапты егіншілік және село өнеркәсібі департаменті шығарды. 1900 жылдарда қаражүздік «Новое Вре- мя» газетінде қызмет істеді.— 143.
Котляревский, С. А. (1873—1940) — профессор, публицист, кадет партиясын құрушылардың бірі және оның Орталық Ко- митетінің мүшесі. Саратов губерниясынан I Мемлекеттік думаға депутат. 1917 жылғы Февраль буржуазиялық-демократиялық революциясынан кейін— буржуазиялық Уақытша үкіметтің христиан дінінің православиелік түрінен басқа және өзге дін- дерді тұту істері жөніндегі комиссары, ал 1917 жылдың июлі- нен—синод обер-прокурорының орынбасары және дін тұту ми- нистрінің орынбасары. Октябрь социалистік революциясынан кейін әр түрлі контрреволюциялық ұйымдарда болды. 1920 жы- лы «Тактикалькқ орталық» дейтіннің ісі бойынша сотқа тар- тылып, шартты түрде 5 жылға түрмеге жабылуға кесілді. Кейін Москва университетінде істеді — 168.
Красин, Л. Б. (Зимин) (1870—1926) — профессионал револю- ционер, кейін Совет мемлекетінің көрнекті қайраткері. 1890 жы- лы Пөтербургге Брусневтің социал-демократиялық үйірмесінің мүшесі болды. 1891 жылы полиция Красинді Петербургген Ңа- заиға, кейін Нижыий Новгородқа жер аударды. 1895 жылы қай- тадан тұтқынға алынып, Иркутскіге 3 жылға жер аударылды. Жер аударылу мерзімі аяқталғаннан кейін (1897) Харыковтың технологиялық институтына түсіп, оны 1900 жылы бітірді. 1900—4904 жылдарда Баікуде инженер больш істеді, онда В. 3. Кецховелимен бірге «Искраның» астыртын баспаханасын ұйымдастырды. РСДРП II съезінен кейін большевиктерге қо- сылды, партияпың Орталык, Комитетіне кооптацияланды, онда меньшевиктер женінде ымырашылдық позиция ұстап, мепыне- виктсрдің үш өкіліп Орталық Комитетке кооитациялауға комек- тесті; бірақ коп кешіікпей меньшевиктерден қол үзді. Красип РСДРП III съезіне қатысты, съезде Орталық Комитеттіц мүшесі болып сайланды. 1905 жылы — большевиктік бірінші жария га- зет — «Новая Жизньді» ұйымдастырушылардың бірі; Орталық Комитеттің өкілі ретінде жұмысшы депутаттарының Петроград Советіне енді. РСДРП IV (Бірігу) съезінде Орталық Комитеттің мүшесі больш, V (Лондон) съезде РСДРІІ Орталыіқ Комитетінің мүшелігіне кандидат болып сайланды. 1908 жылы шетелге эми- грацияға кетті. Реакция жылдарында біраз уақыт шақырымпаз- дардың «Вперед» тобында болды; кейінірек саяси қызметтен қол үзіп, шетелде және Россияда инженер больш істеді. Октябрь социалистік револіоциясынан кейіп Ңызыл Армияны жабдық- тауды ұйымдастырушылардың бірі, содаи соң Халық Шаруа- шылығы Жоғары Советі президиумының мүшесі, сауда және өнеркәсіп, қатынас жолдары халық комиссары. 1919 жылдан дипломаттьгқ жұмыста болды. 1920 жылдан — сыртқы сауда ха-
ЕСІМДЕР КӨРСЕТКІШІ
581
лық комис-сары әрі 1921—1923 жылдарда Лондонда уәкілетті окіл болып істеді, Генуя және Гаага конференцияларына қатыс- ты, 1924 жылдан — СССР-дің Франциядағы уәкілетті өкілі, 1925 жылдан — Англиядағы уәкілетті өкілі. Партияның XIII және XIV съездерінде Орталық Комитеттің мүшесі болып сайлан- ды.— 336.
Крушеван, П. А. (1860—1909) — реакцияшыл публицист, қа- ражүздік «Бессарабец» газетін бастырып шығарушы, аптисе- миттік «Друг» газетінің редакторы, Киіпиневтегі ойранды (1903) ұйьшдастырушы және қаражүздік «Орыс халқы одағы» басшы- ларыпың бірі; Кишинев қаласынап II Мемлекеттік думаға де- путат,— 62—64, 234.
Крыленко, Н. В. (Брам, А.) (1885—1938) — социал-демократ, 1904 жылдан партия мүшесі; кейін советтің мемлекет және са- яси қайраткері. 1905—1906 жылдары — Петөрбургте студенттік революциялық қозғалыс лидерлерінің бірі; ІІетербург болыпе- виктері ұйымында жұмыс істеді. 1907 жылы социал-демократия- дан қол үзіп, ««Ортодоксияны» іздеу үстінде» деген кітап шығарды (1909 жылы көктемде шықты), онда синдикалистік ук- лонға бой ұрды. 1911 жылдан бастап қайтадап болыпевиктік ұйымда жұмыс істеді, «Звездада», одан соң «Правдада» қызмет етті, Орталық Комитет Думадағы социал-демократиялық фрак- цияға жіберді. 1913 жылы декабрьде тұтқынға алынды. Февраль буржуазиялық-демократпялық революциясынап кейін Крылен- ко — РСДРП(б)-ның майдандағы және тылдағы ұйымдарының Бүкіл россиялық конференциясына қатьтсты, Советтердің Бүкіл россиялық I съезінің делегаты. «Солдатская Правда» газетінде істеді. Октябрь социалистік революциясына белсене қатысты. Әскери және теңіз істері жөяіндегі Комитеттің мүшесі ретінде бірінші Совет үкіметінің құрамьтна енді, кейінірек — жоғарғы бас қолбасшы. 1918 жылдан советтік юстиция органдарында — Бүкіл россиялың Ортальтқ Атқару Комитеті Жоғарғы револю- циялық трибуналының председателі, юстиция халық комисса- рының орынбасары, республика прокуроры болып істеді, 1931 жылдан — РСФСР юстиция халық комиссарьт, ал 1936 жыл- дан — СССР юстиция халық комиссары. Партпяның XV жәнө XVI съездерінде Орталық Бақылау Комиссиясыпыд мүшесі бо- лып сайланды. Крылелко — сот құрылысьт жәис қылмыстық право жоніндегі: «Лснин сот және қылмьтстық саясат ^туралы», «Советтік өділ сот. СССР-дегі сот псн прокуратура» деген және .басқа еңбектердің авторы.— 426.
Кугелъман (Kugelmann), Людеиг (1830—1902)—неміс со- циал-демократы, Маркстің досы, Гермаяиядағы 1848—1849 жыл- дардагы револютщяға қатысқап, I Интернационалдың мүшесі. Кугельман Интернациопалдыц Лозанна (1867) және Гаага (1872) конгрестеріне делегат болдьт, Маркстің «Капиталының» басылуына және таратылуына жәрдемдесті. 1862 жылдан 1874 20 15-том
582
ЕСІМДЕР КӨРСЕТКІШІ
жылға дейін К. Маркспен хат-хабар алысып, Германиядағы іс- тің жайын оған хабарлап тұрды. Маркстің Кугельманға жазған хаттары бірінші рет 1902 жылы «Die Neue Zeit» («Жаңа Заман») журналында басылды; 1907 жылы бұл хаттар орыс тіліне ауда- рылып, В. И. Лениннің алғы сөзімен бастырылып шығарылды.— 254.
Кузъмин-Караваев, В. Д. (1859—1927) — әскери юрист, гене- рал, кадет партиясының оң қанаты басшыларының бірі. I және II Мемлекеттік думалардың депутаты, патша өкіметінің 1905— 1907 жылдардағы революцияны басып жаныштауында көрнекті роль атқарды. Бірінші дүние жүзілік соғыста — земство қай- раткерлеріиің бірі және әскери-өнеркәсіп комитетінің мүше- сі. Октябрь социалистік революциясынан кейін Совет өкіметіне белсене қарсы шьтқты. ІПетелдік соғыс интервенциясы мен аза- мат соғысы кезеңінде — ақ гвардияшы, Юденичтің жанындағы саяси кеңестің мүпіесі. 1920 жылдан — ақ эмигрант.— 238.
Кускова, Е. Д. (1869—1958) — орьтстың буржуазиялық қоғам қайраткері әрі публицист. 90-жылдардың орта шенінде, шетел- де жүргенінде, «Еңбекті азат ету» тобымен жақыпдасты, алай- да көп кешікпей бернштейншілдігстің ықпалымеи марксизмді ревизиялау жолына түсті. Кускова бсрнштейншілдік рухта жаз- ған, «Credo» деп аталған документ «экономизмнің» оппортунис- тік мәнін неғұрлым айқын білдірді және В. И. Ленин бастаған орыс марксистері тобы тарапынан қатты наразылық туғызды (қараңыз: Шығармалар толық жияағы, 4-том, 175—189-беттер). 1905—1907 жылдардағы револіоция қарсаңында Кускова либе- ралдық «Азаттық одағына» кірді. 1906 жылы С. Н. Прокопович- пон бірге жартылай кадеттік «Без Заглавия» журпалын шы- ғарды, солшыл кадеттердің газеті — «Товариіцтің» белсенді қызметкері болды. Кускова жұмысшыларды революциялық кү- рестен бас тартуға шақьірды, жұмысшы қозғалысып либерал буржуазияның саяси басшылығына бағындыруға тырысты. Октябрь социалистік революциясынан кейін большевиктерге қарсы шықты, 1921 жылы «Ашыққандарға жәрдемдесудің Бүкіл россиялық комитетіне» кірді, бұл ұйымның басда да басшыла- рымен бірге оны Совет өкіметіне қарсы күресу үшіп пайдалану- ға тырысты. 1922 жылы шетелге қуып жіберілді, онда ақ эми- грацияның белсенді қайраткері болды.— 187, 416, 421.
Кутлер, Н. Н. (1859—1924) — кадеттер партиясының көрнек- ті қайраткері; финанс министрлігінде істеді, тікелей салық де- партаментінің директоры, кейінірек егіншілік және жерге ор- паластыру министрі болды. Петербург қаласынан II және III Мемлекеттік думаларға депутат. Кадеттердің аграрлық програм- масы жобасының авторларының бірі. Бұл жобаны және Кутлер- дің позициясын В. И. Ленин өзінің «Екінші Мемлекеттік думада аграрлық мәселе жөнінде сөйлеиетін сөздің жобасы» жәие «Со- циал-демократияның 1905—1907 жылдардағы бірінші орыс
ЕСІМДЕР КӨРСЕТКІШІ
583
революциясындағы аграрлық программасы» деген еңбектерінде (қараңыз: осы том, 153—164-беттер; Шығармалар, 13-том, 243— 245, 381—387-беттер) жан-жақты сынға алды. Октябрь социалис- тік революциясынан кейін Кутлер Финанс халық комиссариа- тында істеді. 1922 жылдан CCGP Мемлекеттік банкі басқармасы- ның мүшесі болды.—125—130, 132—133, 136, 153—160, 162—163, 169—170,181.
Л
Лалаянц, И. X. (Изаров) (1870—1933) — Россиядағы социал- демократиялық қозғалысқа белсенді қатысты. 1888—1889 жыл- дары Н. Е. Федосеевтің Қазандағы маркстік үйірмесінің мүшесі болды, 1892 жылы Нижний Новгородтағы Сормово заводының жұмысшылары арасында революциялық насихат жүргізді. 1893 жылы Самарада В. И. Лениннің төңірегіне ұйымдасқан маркс- тік үйірмеге кірді. 1895 жылы Екатеринославқа жер аударыл- ды, жергілікті «Жұмысшы табыи азат ету жолындағы күрес одағын» құруға және РСДРП I съезін әзірлеуге қатысты. 1900 жылдың көктемінде Лалаянцтың қатысуымен құпия социал-де- мократиялың «ІОжный Рабочпй» газетінің бірінші номері шыға- рылды және партияның II съезін шақыруға әрекет жасалды. 1900 жылғы апрельде тұтқынға алынды да, 1902 жылы мартта Шығыс Сибирьге жер аударылды, екі айдан кейін одан шетел- ге қашып кетті. «Орыс революциялық социал-демократиясының шетелдік лигасына» кірді, Женевада «Искрапың» басиаханасын меңгерді. РСДРП II съезіяен кейін — большсвик, партияның Ор- талық Комитетінің Россиядағы агенті. 1905 жылы болыпевик- тер атынан біріккен Орталық Комитетке кірді, 1906 жылы РСДРП-ның әскери және жауынгерлік ұйымдарының Таммер- форста болған конференциясьша қатысты. Көп кешікпей тұт- қынға алынды да, екі жыл бойы алдын ала қамауда отырғаннан кейін 6 жыл каторгаға кесілді. 1913 жылдың аяғында, каторга мерзімі біткеннен кейін, Шығыс Сйбирьге мәцгі қопыстануға жер аударылды да, саяси қызметтен шеттеп кетті. 1922 жылдан РСФСР Халық ағарту комиссариатының Саясп-ағарту бас бас- қармасында жұмыс істеді. «Болыпевизмнің бастапқы кезеңі» деген естеліктердің авторы.— 317—318.
Ланде, А. С.— карацыз: Изгоев, А. С.
Ларин, Ю. (Луръе, М. А) (1882—1932) — социал-демократ, меньшевик, жойъшпаздар лидсрлерінің бірі. Революцяялық қоз- ғалысқа 1901 жылдап бастап араласты, Одессада, Симферопольде істеді. 1905 жылы — РСДРП Петербург меньпіевііктік комите- тінің мүшесі. 1906 жылы партпяның Петербург біріккен коми- тетінің құрамына кірді, РСДРП IV (Бірігу) съезінің шешуіпі даусы бар делегаты. Жерді муницппалпзациялау жөніндегі меныпевиктік программаны қорғады, «жұмысшы съезін» ша- қыру жөніндегі оппортунистік идеяиы қолдады. Полтава ұйы- 20*
584
ЕСІМДЕР КӨРСЕТКІШІ
мынан партияның V (Лондон) съезінің делегаты болды. 1905— 1907 жылдардағы революция жеңіліске ұшырағанпан кейін — жойьімпаздықты ашық және белсенді уағыздаушылардың бірі. Бірқатар жойымпаздық-меньшевиктік орталық басылымдарға қатысьш тұрды. Антипартиялық Август блогына белсене қатыс- ты; оның ұйымдастыру комитетінің құрамына кірді. 1917 жыл- ғы Февраль буржуазиялық-дөмократиялық революциясынан ке- йін интернационалист-меньшевиктер тобын басқарды, бұл топ «Интернационал» деген журнал шығарып тұрды. 191’7 жылы августа большевиктік партияға алынды. Октябрь социалистік революциясынан кейін меныпевиктер мен эсерлер қатысатын коалициялық үкімет құру жөнінде оппортунистік позиция ұста- ды. Кейініректе совет және шаруашылық жұмысында болды.— 10,187,197—198, 201, 279—280, 281—284.
Лассалъ (Lassalle), Фердинанд (1825—1864)—немістің ұсақ буржуазияшыл социалисі, неміс жұмысшы қозғалысындағы оіі- портунизмнің бір түрі — лассалыпылдықтың негізін қалаушы.
Лассаль Жалпы герман жұмысшы одағының (1863) негізін салушылардың бірі болды. Одаңтың құрылуының жүмысшы қоз- ғалысы үшін игі маңызы болды, бірақ Одақтың президенті бо- лып сайланған Лассаль оны оппортунистік жолға түсірді. Лас- сальшылдар жалпыға бірдей сайлау правосы үшін жария үгіт жүргізу жолымен, юнкерлік мемлекеттің қаржысына өндірістік ассоциациялар құру жолымен «ерікті халықтық мемлекет» құ- руға жетуді көздеді. Лассаль реакциялық Пруссияяың гегемо- ниясымен Германияны «жоғарыдан» біріктіру саясатын қолда- ды. Лассальшылдардың оппортунистік саясаты I Интернацио- налдың жұмысына және Германияда шын мәпіндегі жұмысшы партиясын қүруға кедергі болды, жұмысшыларда таптық сана- ны қалыптастыруға бөгет жасады.
Лассальшылдардың теориялық және саяси көзқарастары марксизм-ленинизм классиктері тарапынан қатаң сыиға алын- ды (қараңыз: К. Маркс. «Гота программасына сын»; В. И. Ленин. «Мемлекет және революция» және басқа шығармалар).— 258.
Лафарг (Lafargue), Поль (1842—1911)—халықаралық жұ- мысшы қозғалысының аса көрнекті қайраткері, Ж. Гедпен бірго Франция Жұмысшы партиясын құрды, талантты публицист, Франциядағьт ғылыми коммунизмнің алғашқы ізбасарларының бірі, К. Маркс пеп Ф. Эңгельстің жақын досы әрі серігі.
1866 жылдан, I Интерпационалдың мүшесі болған кезден, жұ- мысшы қозғалысына болссне қатысты, К. Маркспен жақын та- нысып, оның ықпалымен марксизм позициясына көшті. Париж Коммупасы кезіяде Лафарг Францияның оңтүстігіндегі депар- таменттерінен революциялық Парижге көмек ұйымдастырды, жасырын жағдайда ГІарижде болып, Марксті елдегі оқиғалар жайында хабардар етіп отырды. Париж Коммунасы жеңіліске ұшырағаынаи кейін Испанияға, одаи соң Португалияға эми- грацияға кетті, мұнда бакунизмге қарсы белсене күрес жүргіз-
ЕСІМДЕР КӨРСЕТКІШІ
585
ді. 1880 жылы Лафарг Гедпен бірге, Маркс пен Энгельстің жәр- деміне сүйеніп, Жұмысшы партиясының программасын жазды; коммунарларға амнистия жарияланғаннан кейін Францияға қай- тып келіп, Жұмысшы партиясының органы—«L’Egalite» («Тең- дік») газетінің редакторы болды. Лафарг II Интернационалдағы оппортунизмге белсене қарсы шықты, орыстың тұңғыш маркс- тік ұйымы — «Еңбекті азат ету» тобын ңұттықтады, кейін боль- шевиБтерге іш тартып қарады. Өзініц көптеген еңбектерінде Ла- фарг саяси зкономпя, философпя, тарих, тіл білімі саласында марксизм идеяларын насихаттады және қорғады; реформизм мен ревизионизмге қарсы күресіп, бернштейншілдердің маркс- изм мен кантшылдықты «спнтездеуге» тырысқан әрекеттерін сынға алды. Ленин Лафаргтың философігялық еңбектеріпің идеализм меп агностицпзмді сынға алу үіпін маңызы бар екенін атап көрсетті. Алайда Лафаргтың ен}бектері, атап айтқанда, ша- руа және ұлт мәселелері жөнінде, социалистік революцляның міндеттері туралы мәселе жөнінде қате теориялық қағидалар- дан ада емес еді.
Қартайған шағында адамның революциялық күреске септігі тимейді деп есептел, Лафарг пен оның әйелі Лаура (К. Маркс- тіц екінші қызы) өздерін-өздері өлтірді. Оларды жерлеген кезде РСДРП атынап В. И. Ленин сөз сөйле-п, Лафаргты «марксизм идеяларын ең талантты және терең таратушылардың бірі» деп атады. (Шығармалар, 17-том, 295-бет).— 265.
Лейтейзен, Г. Д. (Линдов, Г.) (1874—4919) — социал-демократ. Революциялық қызметіц 90-жылдарда Екатеринославта баста- ды; 900-жылдың бас кезінде шетелге эмиграцияға кетті, сонда жүріп «Еңбекті азат ету» тобына ңосылды, содан соң «Шетел- дегі орыс социал-демократтарыныц одағына» мүшелікке де алынды. 1900 жылы апрельде «Одақтың» (Женева) II съезінө қатысты. «Искра» мен «Заряның» қызм-еткері. РСДРП жііске бөлінгеннен кейін болыпевиктерге қосылды; «Вперед», «Проле- тарий» газеттеріне және басда большевиктік органдарға қаты- сып тұрды. 1905—1907 жылдардағы революциядан кейін Лей- тейзеп Тулаға келіп, дәрігерлік қызмет атқарды және сонымен бірге жұмысшылар арасында революциялың жұмыс жүргізді. Февраль буржуазияльгқ-демократиялық революциясынан кейін біраз уақыт интернационалистер позициясында болды. «Новая жизнь» тобына қосылды. 1918 жылы Лейтейзен болыпевиктік партияныц қатарына к,айта келді; 1919 жылы январьда Шығыс майданда қаза тапты.— 283.
'Ленин, В. И. (Улъянов, В. И., Ленин, Н.)—өмірбаяндың дс- рсктер — 16-17, 69, 90—91, 92, 121, 191, 211, 233, 236, 241-242, 254, 272, 291—292, 298, 320—336, 337-338, 361.
Либер (Голъдман), М. И. (1880—1937)—Бунд лидерлерініц бірі. Саяси қызметін 1898 жылы бастады. РСДРП II съезінде Бунд делегациясыц басқарды, әсіре оңшыл, антиискрашылдық 21 15-том
586
ЕСІМДЕР КӨРСЕТКІПП
позпцияда болды, съезден кейін — мөньшевик. РСДРП V (Лон- дон) съезіндө РСДРП Орталық Комитетінө Бундтан мүшө болып сайланды, Орталық Комитеттің Шөтелдік бюросында Бундтың өкілі болды. Реакция жылдарында — жойымпаз, 1912 жылы —- троцкистік Август блогының белсенді қайраткері, бірінші дүниө жүзілік соғыс жылдарында — социал-шовинист. 1917 жылғы Февраль буржуазиялық-демократиялық революциясынан кейін— жұмысшы жәнө солдат депутаттары Петроград Советі Атқару комитетінің және бірінші сайланған Орталық Атқару Коми- теті Президиумының мүшесі; контрреволюциялық меныпе- виктік позицияда болды, коалициялық үкіметті жақтады. Ок- тябрь социалистік революциясын дұшпандықпен қарсы алды, Совет өкімөтінің белсеяді жауы болды. Кейін саяси қызметтен қол үзіп, шаруашылың жұмыстарда болды. — 380—382, 386, 390, 402.
Либкнехт (Liebknecht), Вильгелъм (1826—1900)—неміс жә- яө халықаралық жұмысшы қозғалысының көрнеяті қайраткері, Герман социал-демократиялық партиясының негізін салушылар- дьщ және оның көсемдерінің бірі. Германиядағы 1848—1849 жылдардағы революцияға белсене қатысты, бұл революция же- ціліске ұшырағаннан кейін әуелі Швейцарияға, кейін Англия- ға эмиграцияға кетіп, мұнда К. Маркспен жәие Ф. Энгельспен жақын таньгсты; солардың ыңпальшен социалист болды. 1862 жылы Германияға қайтып оралды. I Интернациопал құрылған- нан кейін —оның революциялық идеяларын неғұрлым белсенө насихаттаушылардың бірі және Германияда Интернационал сек- цияларын ұйымдастырушы. 1875 жылдан өмірінің ақырына де- йін Либкнехт Герман социал-демократиялық партиясы Орталық Комитетінің мүшесі және оның орталық органы — «Vorwärts»- тің («Алға») жауапты редакторы болды. 1867 жылдан 1870 жыл- ға дейін — Солтүстік герман рейхстагының депутаты, ал 1874 жылдан герман рейхстагының депутаты болып бірнеше рет сайланды; Пруссия юнкерлерінің реакцвялық сыртқы және іш- кі саясатын әшкерелеу үіпін парламент трибунасын шебер пай- даланды. Революциялық қызметі үшіп талай рет түрмеге қамал- дьт. II Интернационалды құруға белсене қатысты. К. Маркс пен Ф. Энгельс Либкнехтті жоғары бағалады, оның қызметіне бағыт беріп отырды, сонымен бірге оның оппортунис-тік элементтер жөніндегі ымырашылдық позициясын сынға алды.— 259—260, 262—263, 268.
Лидваль (Lidvall), Эрик Леонард — ірі алыпсатар және афе- рист, швед азаматы; 1906 жылы ашарпіылыққа ұшыраған Там- бов, Пенза және басқа губериияларға азық-түлік сатумен ай- налысты. Ішкі істер министрінің орынбасары В. И. Гурконың Лидвальға мемлекет қаржысынан көп ақша беріп, оның алып- сатарлық қулььқ-сұмдықтарына қатысқанын баспасөздің әшке- релеуі арқасында, бұл іс дүйім жұртқа мәлім болып, патша үкі- меті Гурконы Сенат сотына беруге мәжібүр болды. Алайда ке- йіннен іс то-қтатылған болатын.— 234.
ЕСІМДЕР КӨРСЕТКІШІ
587
Линдов, Г.— цараңыз: Лейтейзен, Г. Д.
Липкин, Ф, А.— царацыз: Череванин, Н.
Лузин, И. И. (Эль) (1914 ж. шамасында ңайтыс болған) — социал-демократ, меныпевик. «Жұмысшы съезін» шақырудың оппортунистік пдеясын жақтаушы. 1907 жылы Москва меньше- виктері шығарған «жұмысшы съезі» туралы жинақтардағы мақалалар авторларының бірі. Кейінірек жойымпаз-меныпе- ^пктердің Петербургте шыққан «Страхование Рабочих» журна- лына жазып тұрды,— 10,180, 187, 197—199, 201.
Луръе, М. А.— ^арацыз: Ларин, 10.
Люксембург (Luxemburg), Роза (1871—1919)—халықаралык жұмысшы қозғалысының аса көрнекті қайраткері, II Интерна- дпоналдың сол қанаты лидерлерінің бірі. Революциялық қызме- тін 80-жылдардың екінші жартысында бастады, Полыпа социал- демократиялық партиясының негізін қалаушылардың және опың басшыларының қатарьтнда болды, поляк жұмысшы қоз^ ғалысының қатарындағы ұлтшылдыққа қарсы күресті. 1897 жылдан бастап герман социалчдемократиялыіқ қозғалысына бел- сеие қатысты, бернштейншілдікке және мильеранизмге қарсы күрес жүргізді. Люксембург бірінші орыс революциясына (Вар- шавада) қатысты, 1907 жылы РСДРП V (Лондон) съезіне қаты- сып. онда болыпевиктерді қолдады. Бірінші дүние жүзілік со- ғыс басталған күннен-ақ интернационалистік позиция ұстады. Ол «Интернационал» тобын құрудың инициаторларының бірі болды; бұл топ кейіннен «Спартак», одан соң «Спартак одағы» деп аталды; Юниус деген бүркеншік атпен «Социал-демократия- ның дағдарысы» (В. И. Лениннің «Юниустың кітапшасы тура- лы» деген мақаласын қараңыз: Шығармалар, 22-том, 321—337- беттер) деген кітапша жазды (түрмедө отырған кезінде). Германиядағы 1918 жылғы Ноябрь революциясынан кейін Германия Коммунистік партиясының Ңұрылтай съезіне басшы- лық етуге қатысты. 1919 жылдың январында тұтқынға алынып, шейдемандың үкіметтің бұйрығы бойынша өлтірілді. Ленин Р. Люксембургті жоғары бағалады, оның бірқатар мәселелер жөніндегі (партияның ролі туралы, империализм туралы, ұлт- отар, шаруалар мәселелері жөніндегі, перманенттік революция туралы және т. б.) қателіктерін талай рет сынады, сөйтіп оның дұрыс позицияға көшуіне көмектесті.— 381.
М
М.— царацыз: Маслов, П. П.
Максимов, Н.— цараңыз: Богданов, А.
Малиновский, А. А.— уараңыз: Богданов, А.
Маловер, Ф — уараңыз: Португалов, В.
21*
588
ЕСІМДЕР КӨРСЕТКІШІ
Манн (Mann), Том (1856—1941) — ағылшын жұмысшы қозға- лысыпың көрнекті қайраткері. 1885 жылы Социал-демократия- лық федерацияға кірді. 80-жылдардыц аяғында Жаңа тред-юни- ондар қозғалысына белсепе қатысты, бірқатар ереуілдерге бас- шылық етті, атап айтқапда Лондон докерлерінің 1889 жылғы ірі ереуілі кезінде стачіка комктетіп басқарды. 1893 жылы Манн Тәуелсіз жұмысшы партиясын құруға қатысты, оның сол қана- тына қосылды. 900-жылдары Австралияда болып, онда жұмыс- шы қозғалысында басшылық роль атқарды. Бірінші дүние жүзілік соғыс кезінде интернациоиалистік позицияларда болды. Ағылшын жұмысшыларының антисоветтік интервенцияға қарсы күресін ұйымдастырушылардың бірі. Великобритания Ком-мунистік партиясы құрылғаннан (1920) бері осы партияның мүшесі. Халықаралық жұмысшы қозғалысының бірлігі үшін, империалистік реакция мен фашизмге қарсы белсене күресті.— 270.
Маннинг (Manning), Генри Эдуард (1808—1892) — ағылшын кардиналы (1875 жылдан). Папаның азаматтьтқ өкімет билігін неғұрлым жан сала қорғаушылардың бірі ретінде белгілі.— 270.
Маркс (Marx), Карл (1818—1883)—ғылыми коммунизмпің негізін салушы, данышпан ойшыл, халықаралық пролетариат- тың көсемі әрі ұстазы (В. И. Лениннің «Карл Маркс (Марксизм- ді баяндайтын қысқаша өмірбаяндық очерк)» деген мақаласын қараңыз) — Шығармалар, 21-том, 34—81-беттер).— 89—90, 224, 225, 253—273, 286, 290—291, 377, 382, 414, 416, 420.
Маркс-Эвелинг (Marx-Aveling), Элеонора («Тасси») (1855— 1898) — ағылшын және халыңаралық жүмысшы қозғалысының қайраткері, К. Маркстің кіші қызы. Англияның Социалистік ли- гасының (1884) және Тәуелсіз жұмысшы партиясының (1893) негізін қалаушылардың қатарында болды. К. Маркс қайтыс бол- ғаннан кейін Ф. Энгельстің тікелей басшылығымен жұмыс іс- теді, мамандығы жоқ жұмысшылардың бұқаралық қозғальтсы- на жігерлі түрде қатысты, Лондон докерлерінің 1889 жылғы ірі стачкасын ұйымдастырушылардың бірі болды. Ағылшын және неміс социалистік баспасөзіне белсене ңатысты. К. Маркстің «Жалаіқы, баға және пайда» деген еңбегін баспаға әзірледі жә- не жариялады. К. Маркс пен Ф. Энгельс туралы естеліктердің авторы.— 269.
Мартов, Л. (Цедербаум, Ю. 0.) (1873—1923) — меньшевизм лидерлерінің бірі. 90-жылдардан бастап социал-демократиялық қозғалысқа араласты. 1895 жылы Петербургтің «Жүмысшы та- бын азат ету жолыпдағы күрес одағын» ұйымдастыруға қатыс- ты, сол «Одақтың» ісі бойынша 1896 жылы тұтқынға алынып, 3 жылға Туруханскіге жер аударылды. Айдаудан кейін 1900 жылы «Искраны» шығаруды әзірлеуге қатысты, оның редак-
ЕСІМДЕР КӨРСЕТКІШІ
589
циясының құрамына кірді. РСДРП II съезінде — «Искра» ұйьт- мьтиаи делегат, съездің оппортунистік азшылығын басқарды, с-одан бастап — меньшевиктердің орталык, мекемелері басшыла- рының бірі және меньшевиктік басылымдардың редакторы. Партияпың V (Лондон) съезінің жұмысына қатысты. Реакция жәпе жаңа революциялық өрлеу жылдарында — жойымпаз, «Го- лос Социал-Демократаны» редакциялады, антипартиялық август конференциясына (1912) ңатысты. Бірінші дүние жүзілік соғыс кезінде центристік позицияда бол^ы; Циммервальд және Кин- таль конференцияларына қатысты. 1917 жылғы Февраль бур- жуазиялық-демократиялық революциясынан кейін интернацио- налист-меньшевиктер тобыи басқарды. Октябрь социалистік ре- волюциясынаи кейін Совет өкіметінің ашық жаулары жағына шықты. 1920 жылы Германияға эмиграцияға кетті, Берлинде контрреволюциялық меньшевігктік «Социалистический Вестник- ті» шығарып тұрды.— 74, 89, 94, 99, 113, 206, 318, 352, 353, 361, 392—393, 424.
Мартынов, А. (Пикер, А. С.) (1865—1935)—«экономистер»
лидерлерінің бірі, көрнекті меныпевик; кейіннен Коммунистік партияның мүшесі. 80-жылдардың 'басынан халық ерікшілері үйірмелеріне қатысты, 1886 жыльі тұтқынға алынып, Шығыс Стібирьге жер аударылды, айдауда жүргенде социал-демократ болды. 1900 жылы эмиграцияға кетті, «экономистердің» «Рабо- чее Дело» журналының редакциясына кірді, лениндік «Искра- ға» дарсы шықты. РСДРП II съезінде — «Шетелдегі орыс соци- ал-демократтарының одағынан» делегат, антиискрашыл; съез- ден кейін меньшевиктерге қосылды. Екатеринослав ұйымынан делегат ретінде партияпың V (Лондон) съезінің жұмысына қа- тысты. Реакция және жаңа революциялық өрлеу жылдарында — жойымпаз. Бірінші дүние жүзілік соғыс кезінде центристік по- зиция үстады, 1917 жылғы Февраль буржуазиялық-демократия- лық революциясынан кейін — интернационалист-меньшевик. Октябрь социалистік революциясынан кейін меныпевиктерден қол үзіп, 1918—1920 жылдары Украинада мұғалім болды. 1923 жылы РКП(б) XII съезінде партияға қабылданды, К. Маркс пен Ф. Эигельс институтында істсді; 1924 жылдан — «Коммунисти- ческий Интернационал» журналы редакциясының мүшесі.— 94, 99, 206, 384, 394—395, 424.
Масленников, А. Н. (Архангельский, А.) (1871—1951) — соци- ал-демократ, меньшевик. Социал-демократиялық қозғалысқа 1893 жылдан ңатысты. 1895 жылы Москва социал-демократия- лық ұйымына кірді. Тұтңынға алынып, 1897 жылы полицияның бақылауымен үш жылға Архангельск губерниясына жер ауда- рьтлды. 1905—1907 жылдардағы революция кезінде —«жұмысшы съезін» шақыру женіндегі оппортунистік идеяны жақтады. «Жұмысшы съезі» туралы 1907 жылы Москва меныпевиктері іпығарғаи жинақтарда басылған екі мақаланың авторы. 1920 жылдан саяси өмірге араласқан жоқ, иижеиер болып істеді,
590
ЕСІМДЕР КӨРСЕТКІШІ
1930 жылдап — ғылыми қызметкер және жоғары оқу орындары- ның оқытушысы.—197.
Маслов, П. П. (М.) (1867—1946)—экономист, социал-демо- крат, аграрльтқ мәселе жоніндегі бірқатар еңбектердің авторы; ол бұл еңбектерінде марксизмді ревизиялауға тырысты; «Жизнь», «Начало» және «Научное Обозрение» журналдарына жазып тұрды. РСДРП II съезінен кейіи меныпеви-ктергө қосыл- ды, «жерді муниципализациялау» жөніндегі меныпевиктік про- граммапы ұсынды. РСДРП IV (Бірігу) съезінде меныпевиктер жағынан аграрлық мәселе жөнінде баяндама жасады, съезд оны Орталық Орган редакциясына сайлады. Реакция және жаңа рөволюциялық өрлеу жылдарында — жойымпаз, бірінші дүние жүзілік соғыс кезеңінде — социал-шовинист. Октябрь социалис- тік революциясынан кейін саяси қызметтен қол үзді, педагог- тық және ғылыми жұмыспен шұғылданды. 1929 жылдан — СССР Ғылым академиясының толыіқ мүшесі —121,123.
Меллер-Закомелъский, А. Н. (1844 ж. туған) —барон, патша армиясының генералы, барып тұрған реакционер. 1863 жылы Поляк азаттық қозғалысын басып-жаныштауға ңатысты. 1905 жылы Севастопольдегі теңізшілер көтерілісін қаталдықпен ба- сып-жанышты. 1906 жылы Сибирьде революциялық қозғалысты басып-жаныштау жөніндегі жазалау экспедициясын басқарды. 1906 жылы октябрьде Прибалтика генерал-губернаторы болып тағайындалды, латьип және эстон жұмысшылары мен шаруа- ларының революциялық қозғалысын аяусыз басыпнжаныштады. 1909—1917 жылдары — Мемлекеттік советтің мүшесі. Октябрь социалистік революциясынан кейін — ақ эмигрант.— 238.
Меринг (Mehring), Франц (1846—1919)—Германия жұмыс- шы қозғалысының аса көрнекті <қайраткері, герман социал-де- мократиясы сол қанатының лидерлері мен теоретиктерінің бі- рі; тарихшы, публицист әрі әдебиет зерттеуші. 60-жылдардың аяғынан — радикал ‘ буржуазиялық-демократиялық публицист, 1876—1882 жылдары буржуазиялық либерализм позициясында болды, соңынан біртіндеп солшылдық бағытқа ойысты, демокра- тиялық «Volks-Zeitung»-Tin; («Халық Газеті») редакторы бол- ды, социал-демократияны қорғап, Бисмаркқа қарсы піьгқты; 1891 жылы Германия социал-демократиялық партиясына кірді. Партияның теориялық органы—«Die Neue Zeit» («Жаңа Заман») журналының белсенді қызметкері және оның редак- торларының бірі болды, кейінірек «Leipziger Volkszeitung »-ті («Лейпциг Халық Газеті») редакциялады, 1893 жылы оның «Лессинг туралы аңыз» деген еңбегі жеке кітап болып шықты, 1897 жылы — төрт томдық «Герман социал-демократиясының та- рихы» басылып шықты. Меринг Маркстің, Энгельстің және Лас- сальдың әдеби мұраларын бастырып шығаруға көп еңбек жүм- сады; 1918 жылы оның К. Маркстің өмірі мен ңызметі туралы кітабы жарық көрді. Мерингтің еңбектерінде марксизмнен бір-
ЕСІМДЕР КӨРСЕТКІШІ
591
қатар піегінушіліктер, Лассаль, Швейцер, Бакунин сияқты т;ай- раткерлерге теріс баға беру, Маркс пен Энгельстің философия- Да жасаған революциялық төңкерісін түсінбеушіліктер кезде- седі. Меринг II Интернационал қатарындағы оппортунизм мен ревизионизмге белсепе қарсы шыіқты, каутскпйпіілдікті айып- тады, бірақ сонымен бірге оппортунистерден ұйьгмдық жағыяад ажырасудан қорыққан герман солшылдарының қателіктерін қол- дады. Интернацпонализмді дойекті түрде ңорғады, Октябрь со~ циалистік революциясын құттықтады. 1916 жылдан бастап ол революцияльгқ «Спартак одағы» басшыларының бірі болды, Гер- мания Коммунистік партиясын құруда көрнекті роль атқарды.— 253, 258—261, 263, 285—293.
Милюков, П. Н. (1859—1943) — кадеттер партиясының лидерІ, орыстың империалистік буржуазиясының көрнекті идеологы, та- рихшы және публицист. Саяси қызметін 90-жылдардың бірінші жартьгсында бастады; 1902 жылдан буржуазияшыл либералдар- дың шетелде шығып тұрған «Освобожденпе» журналына бел- сене қатысты. 1905 жылғы октябрьде — кадеттер партиясының негізін салушылардың бірі, кейін оның Орталық Комитетінің председателі және ортальтқ органы — «Речь» газетінің рөдакто- ры. III және IV Мемлекеттік думалардың депутаты. 1917 жыл- ғы Февраль буржуазиялық-демократиялық революциясынан ке- йін — буржуазиялық Уақытша үкіметтің бірінпгі құрамында сыртқы істер министрі, соғысты «жеңіске жеткенге дейін» жал- ғастьтру жөніндегі ішперпалистік саясатты жүргізді; 1917 жыл- дың авгусында контрреволюциялық Корнплов бүлігін дайын- дауға белсене қатысты. Октябрь социалистік револіоциясынан кейін Советтік Россияга қарсы шетелдік соғыс иптервенциясын ұйымдастырушылардың бірі болды; ақ эмиграцияньщ белсепді қайраткері. 1921 жылдан бастап Парижде «Последние Новостп» газетін шығарып тұрды —14, 15, 18, 56, 92, 112, 244, 334—335, 337, 361.
Мирабо (Mirabeau), Оноре Габриель (1749—1791)—XVIII ға- сырдың аяғындағы француз буржуазиялық революциясының кернекті қайраткерлерінің бірі, граф. Француз дворяндарының баяу-либералдық топтарының мүдделерін білдіруші болды. Та- лантты шешен есебінде кеңінен танылды. Революцияның ба- рысында революцияшыл халықтың мүдделерін сатып, король сарайымен астыртын байланыс жасады.— 238, 289.
Миров, В — цараңыз: Иков, В. К.
Моммзен (Mommsen), Теодор (1817—1903)—немістің бел- гілі буржуазиялық тарихшысы, Ежелгі Рим тарихы жәнө Рим правосы тарихы жөніндегі бірқатар еңбектердің авторы. 1858 жылдан Берлин университетінде Рим тарихы кафедрасына бас- шылық етті. Пруссия ландтагының, ал 1881—1884 жылдары —
592
ЕСІМДЕР КӨРСЕТКІШІ
герман рейхстагының депутаты болды. Либерал буржуазияньщ әр түрлі партияларыңда болды.— 65.
Мост (Most), Иоганн Иосиф (1846—1906) — неміс соцпал-демо- краты, кейін анархист, кәсібі жөнінен кітап түптеуші-жұмысшы. 60-жылдарда жұмысшы қозғалысына ңосылды, социал-демо- кратиямен жақындасып, журналист болды; 1874—1878 жылдары рсйхстаг депутаты болып сайланды. Теорияда Мост Дюрингтің жаъ;таушысы болды, саясатта «ңимыл жасап насихат жүргізу- дің» анархпстік идеясын уағыздады, дереу пролетарлық ре- волюция жасау мүмкін деп есептеді. 1878 жылы социалистергө ңарсы ерөкше заң шығарылғаннан ксйін, Мост Лондонға эми- грапияға кетіп, мұнда анархистік «Freiheit» («Бостандық») га- зетін шығарды; Маркс бұл газет туралы былай деп жазды: «Біз Мостты оның «Freiheit»-інің тым революцпяшылдығы үшін кі- нәламаймыз. Біз оны әлгі газетто ешңандай революциялыц маз- мунның болмай, қайта бір ғана революцияшыл жел сөздердщ болғаны үшін айыптаймыз» (К. Маркс пен Ф. Энгельс. Шығар- малар, XXVII том, 1935, 63-бет). Газет беттерінде Мост жұмыс- шыларды жеке террор жасауға шақырды, ол террорды револю- циялық күрестің ең тиімді қүралы деп білді. 1882 жылы Мост Америка Ңұрама Штаттарына эмиграцияға кетіп, мұнда «Freiheit» газетін шығаруды жалғастырды. Кейінгі жылдары жұмыс- шы қозғалысынан шеттеп кетті.— 259, 260.
Н
Н. Р.— цараңыз: Рожков, Н. А.
ІІабоков, В. Д. (1869—4922)—кадеттер партиясын ұйымдас- тырушьтлардың және оның лидерлерінің бірі, соның Орталық Комитетінің мүшесі. 1901 жылдап буржуазиялық-либералдың баьытіағы «Право» дейтін заң газетін және «Вестник Права» журналын редакциялады. 1904—1905 жылдардағы земство съез- деріпе датысты. Әр апталық орган «Вестник Партии Народной Свободыдың», сондай-ақ кадеттердің орталық органы—«Речь» газетінің шығарушы-редакторы; ІІетербург қаласынан I Мемле- ксттік думаға депутат. 1917 жылғы Февраль буржуазиялық-де- мократпялық революциясьшан кейін — буржуазиялық Уақытша үкіметтіц іс басқарушысы. Октябрь социалистік революциясынан кейін Совет өкіметіне қарсы белсене күресті, ақ гвардияшылар үйымдастырған Қырым өлкелік үкіметі дейтінге заң министрі больш енді, кейін Берлипге эмиграцпяға кетті; эмигранттық, оцшыл кадеттік «Руль» газетін шығаруға қатысты. — 335, 361.
Паливкин, В. П. (1852—1918 ж. шамасында қайтыс болған) — қогам қайраткері, жазушы, Коқан хандығының тарихы жөнін- дегі еңбектердің авторы. Түркстан өлкесі халық училищелерінің
ЕСІМДЕР КӨРСЕТКІШІ
593
директоры болды, Ферғана облысы әскери губерпаторының кө- мекшісі болып қызмет істеді. Ташкент қаласынан II Мемлекет- тік думаға депутат, Думада социал-демократтарға (меньшевик- тсрге) қосылды, талап-тілектер жөніндегі комиссияның және жергілікті басқарма және өзін өзі басқару жөніндегі комиссия- ньщ мүшесі болды. 1917 жылы — буржуазиялыд Уақытпіа үкі- меттің Түркстандағы комиссары; болыпевиктерге қарсы қаса- рыса күрес жүргізді.— 242.
Негорев — цараңыз: Иорданский, Н. И.
0
Орловский, П.— царацыз: Воровский, В. В.
П
Парвус (Гелъфанд, А. Л.) (1869—1924) —меньшевик. 90-жыл- дардың аяғында — 900-жылдардың басыпда Германия социал- демократпялық партиясының қатарында жұмыс істеп, оның сол қанатына қосылды; «Sächsische Arbeiter-Zeitung»-Tin; («Саксон Жумысшы Газеті») редакторы болды; дүние жүзілік шаруашы- лық мәселелері жөніпде бірқатар еңбектер жазды. РСДРП II съезінен кейін меныпевиктерге қосылды. 1905—1907 жылдар- дағы бірінші орыс революциясы кезеңінде Россияда болды, меныпевиктік «Начало» газетіне жазып тұрды, Булыгпн Дума- сына ңатысуға шақырды, кадеттермен кіші-гірім келісімдер жа- сасу тактпкасып жақтады және т. с. Парвус антимаркстік «пер- мапенттік революция теориясын» ұсынды, кейін оны Троцкий леиинизмго қарсы күрес құралына айналдырды. Реакция жыл- дарында соцпал-демократиядан піеттеп кетті; бірінші дүние жүзілік согыс кезінде — социал-шовинист, герман империа- лпзмнің агенті, ірі алыпсатарлықпен шұғылданды, әскерді жаб- дықтау ісімен айналысып, байыды. 1915 жылдан бастап «Die Glocke» («Ңоңырау») журналын шығарып тұрды, оны Ленин «Германиядағы ренегаттықтың және жиіркенішті малайлық- тың» (Шығармалар, 21-том, 432-бет) органы деп сипаттады.— 67.
Пергамент, 0. Я. (1868—1909) — кадет, белгілі адвокат. 1905 жылдан — Одесса округі адвокаттары советінің председателі. Лейтенант Шмидттің ісі және басқа саяси процестер оның қа- тысуымен өткізілді. Одесса қаласынан II және III Мемлекеттік думаларга депутат.— 239.
Перелеіиин, А. В. (1856—1910) — помещик, кадет. 1891 жыл- дан — земство мүшесі, койіннен — Кострома губерниялық зем- ство басқармасының мүшесі, уездік дворяндар жетекшісі. 1904— 1905 жылдардағы земство съездеріне қатысты. 1906 жылы—Мем-
594
ЕСІМДЕР КӨРСЕТКІШІ
лекеттік советтің мүшесі. Кострома губерниясынан II Мемлөкет- тік думаға депутат. Думада финанс комиссиясында, жергілікті басқарма және өзін өзі басқару жөніндегі комиссияда және халыққа білім беру жөніндегі комиссияда болды.— 226.
Перелешин, Д. А. (1862—1935) — помещик, өзінің саяси қыз- метінің бас кезінде — халыіқ ерікшісі, кейінірек — кадеттер пар- тиясының мүшесі. 1884 жылы «Халық еркі» партиясының мү- шесі ретінде тұтқынға алынды, 1886 жылы Батыс Сибирьге үш жылға жер аударылды. Айдаудан қайтып келген соң Воронеж уездік земствосының мүшесі, 1896 жылы губерниялық земство- ның мүшесі болып сайланды, 1897—1903 жылдары — губерния- лық земство басқармасының мүшесі. Воронеж губерниясынан II Мемлекеттік думаға депутат, Думада — шаруашылық комис- сиясының председателі, бюджет және азық-түлік комиссияла- рының мүшесі. 1916 жылдан Бүкіл россияльгқ земство одағында істеді. Октябрь социалистік революциясынан кейіц коодерация жүйесінде қызметте болды.— 226..
Переяславский, 10.— царацыз: Хрусталев-Носарь, Г. С.
Петров, Г. С. (1868—1925) — священник, кадет, әйгілі шешен- демагог. 90-жылдары публицист ретінде көрінді, 1899 жылдан — лпбералдық-буржуазиялыіқ «Русское Слово» газетінің қызмет- кері. Бірқатар діни кіташпалардың авторы. Петербург қаласы- нан II Мемлекеттік думаға депутат. Дума таратылғаннан көйін священниктік атағы алынып, астанадан қуылды; әдебп жұмыс- пен шұғылдаиды. 1921 жылы шетелге эмдграцияға кетті.—17.
Пешехонов, А. В. (1867—1933) — буржуазиялық қоғам қаіь раткері және публицист. 90-жылдары — либерал халыңшыл; «Русское Богатство» журналының қызметкері, ал 1904 жылдан бастап — осы журнал редакциясының мүшесі; либералдық-бур- жуазиялық «Освобождение» журналы мен эсерлердің «Револю- ционная Россия» газетіне қатысып тұрды. 1903—1905 жылдары «Азаттық одағына» кірді, 1906 жылдан бастап — ұсақ буржуа- зиялық Халықтық-социалистік еңбек партиясы басшыларының бірі. 1917 жылғы Февраль буржуазиялық-демократиялық рөво- люциясынан кейін — буржуазиялық Уақытша үкіметтің азық- түлік министрі. Октябрь социалпстік революциясынан кейін Со- вет өкіметіне қарсы күресті; 1922 жылдан бастап — ақ эмп- грант.— 335.
Пикер, А. С,— царацыз: Мартынов, А.
Плеханое, Г. В. (1856—41918)—орыс және халықаралық жұ- мысшы қозғалысының аса көрнекті ңайраткері, Россияда маркс- измді тұңғыш насихаттаушы. 1875 жылы, студент кезінде-ақ, ха- льиқшылдармен, Петербургтің жұмысшыларымен байланыс жа-
ЕСІМДЕР КӨРСЕТКІШІ
595
сап, революциялық ңызметке араласты; 1877 жылы халықшыл- дьтқ «Жер және ерік» ұйымына кірді, ал 1879 жылы, бұл ұйым жіккө бөлінгеннен кейін, халықшылдардың жаңадан цұрылган «Ңаралай бөліс» атты ұйымын басқарды. 1880 жылы ПІвейца- рияға эмиграцияға кетіп, хальіқшылдыңтан қол үзді де, 1883 жылы Женевада орыстың тұв;ғыш маркстік ұйымы — «Еңбекті азат ету» тобын құрды. 90-жылдары Плеханов халықшьілдыққа қарсы күресті, халықаралық жұмысшы қозғалысындағы ревп- зиопизмгө қарсы шықты. 900-жылдардың басында В. II. Лепин- мен бірге «Искра» газеті мен «Заря» журналын редакциялады, РСДРП II съезін дайындауға қатысты. Съезде — «Еңбекті азат ету» тобынан делегат, көпшілік жағындағы искрашыл.
Плеханов 1883 жылдан 1903 жылға дейін материалистік дү- ние танымды қорғауда үлкен роль атқарған және ғылыми со- циализмнің қазынасына бағалы үлес болып қосылған «Социа- лизм және саяси күрес», «Біздегі алауыздықтар», «Тарихқа монистік көзқарастың дамуы туралы мәселе женінде», «Мате- риализм тарихы жөніндегі очерктер», «Жеке адамньщ тарихта- ғы ролі туралы мәселе жөнінде» деген жоне басқа бірқатар ең- бектер жазды.
Алайда сол кездің өзінде-ақ Плехановтың елеулі қателіктері болды, бұл қателіктер оның болашақтағы меныпевиктік көзқа- расының ұрығы еді. РСДРП II съезінен кейін Плехапов оппор- тунизммен ымыраласу позициясына көшті, ал кейін мепьшевяк- терге қосылды. 1905—1907 жылдардағы революция кезеңінде барлық негізгі мәселелер бойынша меныпевиктік позициялар- да болды; піаруалардың революциялық ролін жете бағаламады, либерал буржуазиямен одақ жасасуды талап етті; пролетариат- тың гегемондығы идеясын сөз жүзінде мойындай отырып, іс жүзінде бұл идеяның мәніне қарсы шықты. 1905 жылғы де- кабрь қарулы кетерілісіп айыптады. Реакция және жаңа рево люциялық өрлеу жылдарында маркспзмге махистік тұрғыдан ревизия жасауға және жойымпаздыққа қарсы шықты, «партия- шыл-меныпевиктер» тобын басқарды. Бірінші дүниө жүзілік соғыс кезінде социал-іповинизм позициясында болды, меныпе- виктік қорғампаздық тактиканы жақтады, марксизмнен бір- жола қол узді. 1917 жылғы Февраль буржуазиялық-дөмократия- лық революциясынан кейін Россияға қаитып оралып, қорғам- паз-меныпевиктердің барып тұрған оңшыл «Бірлік» тобын басқарды, болыпевиктерге, социалистік революцпяға белсенө іңарсы шықты, Россия социализмге көшу үшін пісіп-жетілген жоң деп санады. Оіегябрь социалистік революциясына теріс көз- қараста болды, бірақ Совет өкіметіне қарсы күрескө қатысқан жоқ.
В. И. Ленин Плехановтың философиялық еңбектерін жәнө оның Россияда марксизмді таратудағы ролін жоғары бағалады, сонымен ңатар ол Плехановты марксизмнен шегінгені және саяси қызметіндегі ірі дателері үшін қатты сынады.— 55, 62— 67, 68, 88, 91, 111, 112—114, 117, 203, 272, 290, 292, 316, 319, 346, 350, 354, 356, 381—382, 399, 408,
596
ЕСІМДЕР КӨРСЕТКШП
Победоносцев, К. П. (1827—1907) —патшалық Россияның ре- акциязпыл мемлекет қайраткері, синодтың обер-прокуроры, III Алексацдр патшалық құрған кезде іс жүзінде үкімет басшы- сы және жүгенсіз кеткен крепостниктік реакцияның басты дем берушісі; ол II Ниаколай тұсында да көрнекті роль атқарды; ре- волюішялық қозғалысқа қарсы қасарыса күрес жүргізді. 60- жылдардағы буржуазиялық реформаларға үзілді-кесілді қарсы шықты, тежеусіз билік ететін самодержавиені жақтады, ғылым меы оқу-ағарту ісінің жауы болды. 1905 жылғы октябрьде, рево- ліоцияның өрлеуі кезінде, отставкаға шығуға мәжбүр болды да, саяси қызметтен қол үзді.— 115.
Попов, И. В. (1885—1961)—1904 жылдан партия мүшесі, жү- мыспіы. Біріпші орыс револющіясына белсене қатысты. Петер- бург ұйымынан РСДРП V (Лондон) съезінің делегаты. 1908 жылдан 1916 жылға дейін эмиграцияда болды. Октябрь социа- листік революциясынан кейін басшы совет жұмысында бол- ды.— 386.
Португалов, В. В. (Маловер, Ф.) (1874 ж. туған) —кадет пуб- лпцист; «Саратовский Листок», «Товарищ», «Смоленский Вест- нпк» газеттеріне жазып тұрды. Октябрь социалистік револю- циясынан кейін шетелге эмиграцияға кетіп, Б. В. Савинковтың контрреволюциялық эмигранттық ұйымына кірді; ақ эмигрант- тық баспасөзгө қатысты.— 274—278.
Поссе, В. А. (1864—1940) — журналист жәнс коғам қайратке- рі. «Жарпя марксистердің» «Новое Слово» (1897) жәпе «Жизпь» (1898—1901) журналдарының редакторы. Патша үкіметі «Жизнь» журналын жауып тастаған соң, оны 1902 жылы шет- елде шығарды. 1906—1907 жылдары Россияда жұмысшылар- дың социал-демократиялық партияға тәуелсіз кооперативтік үйымдарын қүруды жақтады. 1909—1917 жылдары «Жизнь для всех» журналын шығарды жәнө оны редакциялады. Октябрь социалистік революциясынан кейін әдеби қызметпен шұғылдан- ды. 1922 жылдан — «Известия ВЦИК-тің» қьгзметкері. Тарих, әдебпет жәпе басқа мәселелер жөпіндегі бірқатар еңбектердің авторы.— 187,189.
Потресов, А. Н. (Старовер) (1869—1934) — меныпевпзм ли- дерлерінің бірі. 90-жылдарда марксистерге қосылды; Петербург- тіц «Жұмысіпы табын азат ету жолындагы күрес одағына» қа- тысқаны үшін Вятка губернпясына жер аударылды. 1900 жылы шетелге кетті, «Искраны» және «Заряны» ұпымдастыруға қа- тысты. РСДРП II съезіне «Искра» редакциясынан кеңесші да- уыспен қатыстьт, азшылық жағындағы искрашьтл. Реакция жә- не жапа роволюциялық өрлеу жылдарында — жойымпаздардың пдеологы, мсныпевиктік «Возрождение», «Наша Заря» және басқа журналдарда басшы роль атқарды. Бірінші дүние жүзі- лік соғыс кезінде — социал-шовинист. Октябрь социалистік рс-
ЕСІМДЕР КӨРСЕТКІШІ
597
волюциясынан кейін эмиграцияға кетті, шетелде Керенскийдің «Дни» апталығына қатысыіГ тұрды, Советтік Россияға жала жа- уып, мақалалар жазды.— 206.
Прокопович, С. Н. (1871—1955) —экономист және публицист. 90-жылдардың аяң шенінде — «экономизмнің» көрнекті өкілі, Россияда бернштейншілдікті алғаш уағыздаушылардың бірі. Кейінірек — либералдық-монархиялық «Азаттық одағы» ұйы- мының белсенді мүшесі. 1906 жылы — кадеттер партиясы Орта- лық Комитетінің мүшесі. Жартылай кадеттік, жартылай мень- шевиктік «Без Заглавия» журналыпың шығарушы-редакторы, «Товарищ» газетінің белсеиді қызметкері, жұмысшы мәселесі жөнінде бернштейншілдік-либералдық позицияда жазылған кі- таптардың авторы. 1917 жылы — буржуазиялық Уақытша үкі- меттің азық-түлік министрі. Октябрь социалистік революциясы- нан кейін антисоветтік қызметі үшін CCGP-ден қуылды. —148, 151,187, 357, 416, 421.
Р
Рейн, Р. А.— цараңыз: Абрамович, Р.
Родичев, Ф. И. (1856 ж. туған) — Тверь помещигі жәпе зем- ство қайраткері, кадеттер партиясы лидерлерінің бірі, оның Ор- талық Комитетінің мүшесі. 1904—1905 жылдардағы земство съездеріне қатысты. Мемлекеттік думаныщ барлық сайлауында оған депутат болды. 1917 жылғы Февраль буржуазиялық-демо- кратиялық революциясынан кейін буржуазиялық Уақытша үкі- меттің Финляндия істері жөніндегі комиссары болды. Октябрь социалистік революциясынан кейін — ақ эмигрант — 91, 226, 238.
Рожков, Н. А. (Н. Р.) (1868—1927)—тарихшы және публи- цист. 90-жылдары «жария марксистерге» жақын болды. 1905 жылдың басында РСДРП-ға кірді, біраз уақыт болыпевиктерге қосылды. 1905—1907 жылдардағы революция жеңіліске ұшыра- ғаіінан кейін жойымпаздықтың идеялық басшыларының бірі болды; «Наша Заря» журналына жазып тұрды, жойымпаздық- меныпевиктік бағыттағы «Новая Сибирь» газетін редакциялады. Рожковтың көзқарастарын В. И. Ленин «Либералдық жұмысшы партиясының манифесі» және «Столыпиндік «жұмысшы» пар- тиясының лагерінен» деген мақалаларында (қараңыз: Шығар- малар, 17-том, 304—315, 345—350’беттер) сынады. 1917 жылғы Февраль буржуазиялық-демократиялық революциясынан кейін Рожков меныпевиктердің Орталық Комитетінің құрамына кір- ді, буржуазиялық Уақытша үкіметте бірнеше ай почта жәпе те- леграф мпяистрінің орынбасары болып істеді. Октябрь социа- листік революциясына дұшпандық көзқараста болды. Шетелдік соғыс интервенциясы мен азамат соғысы кезінде Совет өкіме- тіне қарсы күресті. 1922 жылы меньшевиктерден қол үзді. Одан
598
ЕСІМДЕР КӨРСЕТКІШІ
кейінгі жылдарда ғылыми-педагогтық қызметте және әр түрлі мекемелердө әкімшілік жүмыста болды. Россия тарихы жөнін- дегі бірқатар өңбектердің авторы — 229.
С
Савелъев, А. А. (1848—1916) — помещик, кадет. 1878 жылдан «Русские Ведомости» газетіне жазып тұрды. 1890 жылдан Ниж- ний Новгород уездік, 1900—1908 жылдары — губерниялық зем- ство басқармаларының председателі болды; 1903—1907 жыл- дары «Нижегородская Земская Газетаны» редакциялады. I (Ыижний Новгородтан), II және III (Нижний Новгород губер- ниясынан) Мемлекеттік думалардың депутаты. II жәнө III Ду- маларда азық-түлік комиссиясында, жергілікті басқарма және өзін өзі басқару комиссиясында болды — 226.
Савелъев, И. Ф. (1874 ж. туған) — «Русские Ведомости» газе- ті баспаханасыныц әріп терушісі. 1906 жылы Москва жұмыс- шыларынан I Мемлекеттік думаға депутат болып сайланды, со- циал-демократтарға қосылды. Дума таратылғаннан кейін Вы- борг үндеуінө қол қойды, сол үіпін үш ай түрмегө қамауға кесілді. 1912 жылы әкімшілік жолымен Сибирьге жер аударуға кесілді, бірақ бұл үкім шетелге қуумен алмастырылып, онда бір жарым жыл тұрды. Октябрь социалистік революциясынан ке- йін, 1920—1930 жылдары, Халық Шаруашылығы Жоғары Сове- тінде істеді, 1930—1933 жылдары — экономист. —164.
Салазкин, А. С. (1870 ж. туған) — ірі көпес және жер иесі, ка- дет, Рязань губерниясынан II және IV Мөмлекеттік думаларға депутат. 1910 жылдан — Нижний Новгородтың жәрмеңкө жәнө биржа комитетінің председателі, бірінші дүние жүзілік соғыс жылдарында — егіншілік министрлігінің Нижний Новгород гу- берниясында армйя үшін астық дайындау жөніндегі уәкілі. Ок- тябрь социалистік революциясынан кейін Россияның оңтүсті- гінде контрреволюциялық жұмыс жүргізді.— 226.
Салтыков-Щедрин, М. Е. (Щедрин, Н.) (1826—1889)—орыс-
тың ұлы сатирик-жазушысы, революцияшыл демократ. Өзінің шығармаларында Россиядағы самодержавиелік-крепостниктік құрылысты өлтіре сынады, есерсоқ помещиктердің, патша бюро- кратиясы өкілдерінің, қоян жүрек либералдардың образдарының тұтас бір галереясын жасады және орыс көркем әдебиетінде тұңғыш рет буржуазиялық жыртқыштардың типтерін суреттеді. «Ңайшылықтар» (1847) және «Шытырмап іс» (1848) деген алғапіқы повестері үшін 1848 жылғы апрельдө Вяткаға жер аударылды, мұнда ол 7 жылдан астам уақыт болды. 1856 жылдың бас кезінде Петербургке қайтып оралып, «Губерния очеркте- рін», ал кейін, 60—80-жылдары «Бір қаланың тарихы» (1869—1870), «Ізгі ниетті сөздер» (1872—1876), «Головлев мыр-
ЕСІМДЕР КӨРСЕТКІІПІ
599
залар» (1875—1880) жәнөбасқа бірқатар ірі шығармалар жазды. «Головлев мырзалар» романының бас көйіпкері—Иудушка Голов- левтің образын Ленин <мәңгі жасайтын образ деп атады, Сал- тьтков-Щедрин піығармаларындағы басқа да образдар сияқты, оны да халывда қас әлеуметтік топтар мен саяси партияларды әпікерелеу үшін өз еңбектеріндө талай рөт пайдаланды. К. Маркс Салтыков-Щедриннің шығармаларын жоғары бағалады. 1863— 1864 жылдары Салтыков-Щедрин революциялық-демократиялық бағыттағы «Современник» журналының жетекші публицисі бол- ды, ал 1868 жылдан «Отечественныө Записки» журналы редак- циясының құрамына кірді. Некрасов қайтыс болғаннан кейін 1878 жылы журналдың жауапты редакторы және 60-жылдардағы революциялық демократияның ұлы дәстүрлерін жалғастырған делюкратияшыл интеллигенцияның нағыз рухани көсемі бол- ды. — 234.
Святополк-Мирский, Д. Н. (1874 ж. туған) —князь, ірі поме- щик, Бессарабия губерниясынан II және IV Мемлекеттік дума- ларға депутат. II Думада талап-тілектер жөніндегі комиссияның мүшесі болды, аграрлық мәселе бойынша жарыс сөзде сөйледі, оған солшыл депутаттар тарапынан қатты тойтарыс берілді. Октябрь социалистік революциясынан кеиін шетелге эмиграцияға кетті - 136—141,142—145,148-150,151-154.
Смирнов, А. В. (1873 ж. туған) —земство статпстигі, кадет- терге қосылды. 1899—1906 жылдары Ярославль және Владимир губерниялық земстволарының статистика бюроларында, одан соң 1908 жылға дейін кадеттік «Речь» газетінің редакциясында істеді. «Русскио Ведомости», «Наша Жизнь» газеттеріне, «Рус- ская Мысль» журналына жәнө басқаларына жазып тұрды. 1908 жылы Америкаға кетті; одан қайтып келген соң, Тамбов қала- еында тұрды, мұнда адвокат болып істеді. Статистика жөніндегі бірқатар еңбектердің авторы. — 22, 48, 49, 353.
Соломин, Л.— цараңыз: Цейтлин, Л. С.
Староеер — цараңыз: Потресов, А. Н.
Стахович, А. А. (1858—1915)—помещик, кадет. 1895—1904 жылдары Елец уезінің дворяндар жетекшісі болды. 1904—1905 жылдардағы земство съездеріне қатысты, «Азаттық одағын» қүрушылардың бірі. Кадеттік органдарға: «Русскиө Ведомости» газетіне, «Русская Мысль» журналына және басқаларына жазып тұрды; «Елецкая Газетаны» шығарды. Орел гуоерниясынан II Мсмлекеттік думаға депутат; Думада бюджет, азық-түлік ко- миссияларына және халывда білім беру жөніндегі комиссияға кірді,— 226.
Столыпин, А. А. (1863 ж. туған)—қаражүздік публицист, реакциялық «Новое Время» газетінің қызметкері, октябристер партиясының мүшесі, патшалық Россияның белгілі мемлекег
600
ЕСІМДЕР КӨРСЕТКППІ
қайраткері П. А. Столыпиннің інісі. Октябрь социалистік рево- люциясынан кейін шетелге эмиграцияға кетті.—15, 239—240.
Столыпин, П. А. (1862—1911)—патшалық Россияның мем- лекет қайраткері, ірі помеіцик, 1906 жылдан 1911 жылға де- йін — Министрлер советінің председателі және ішкі істер ми- нистрі; 1911 жылы Киевте эсер Богров өлтірді. Революциялық қозғалысты басып жаныштау мақсатымен өлім жазасы кең қолданылған аса қатал саяси реакция кезеңі (1907—1910 жыл- дардағы «Столыпин реакциясы») Столыпиннің есімімеи байла- нысты. Столыппн деревняда патша самодержавиесіне тірек бо- ларлық кулактардың мықты шаруашылығын ңұру мақсатымен аграрлық реформа жүргізді. Алайда самодержавиені сақтай отырып, буржуазия мен помещиктердің мүддесін көздеп, жоға- рыдан кейбір реформалар жасау арқылы буржуазиялық-поме- щиктік құрылысты нығайтуға тырысу әрекеті сәтсіздікке ұшы- рады —15, 23, 30-31, 34', 56, 62, 90—91, 92-93, 101, 112, 114, 132, 134, 179—181, 183, 185, 214—215, 237, 244, 289, 337, 357, 391, 427.
Стрельцов, Р. Е. (1875 ж. туған) — әдебиетші, публицист. 1900 жылдан 1914 жылға дейін эмиграцияда, негізінен Германия- да болды, шетелдегі социал-демократиялық басылымдарға: «Sozialistische Monatshefte»-ге («Социалистік Әрайлық»), «Leipziger Volkszeitung»-қа («Лейпциг Халық Газеті»), «Vorwärts»-қа («Алға») және басқаларына, сондай-ақ Россияда шыққан солшыл кадеттік «Товарищ» газетіне жазып тұрды. Россияға қайтып келгеннен кейін Петроград қалалық басқармасы жанындағы әр түрлі компссияларда істеді. Октябрь социалистік революциясы- нан кейін Москвада және Ярославльде шаруашылық орында- рында істеді — 292—293.
Строев — царацыз: Десницкий, В. А.
Струве, П. Б. (1870—1944) —буржуазпяшыл экономист әрі публицист, кадеттер партиясы лидерлерінің бірі. 90-жылдар- да—«жария марксизмніц» аса көрнекті өкілі, «Новоө Слово» (1897), «Начало» (1899) және «Жпзнь» (1900) журналдарының қызметкері және редакторы. Өзінің «Росспяпың экономикалық дамуы туралы мәселе жөніндегі сын заметкалар» (1894) деген тұңғыш еңбегінде-аң Струве халықшылдықты сынай отырып, К. Маркстің экономикалық және философиялық ілімін «толық- тырды» және «сынады», буржуазиялық түрпайы саяси э-коно- мияның өкілдерімен ауыз жаласты, мальтусшілдікті уағыздады, марксизм мен жұмысшы қозғалысын буржуазияның мүдделе- ріне бейімдеуге тырысты. В. И. Ленин Струвені «ренегаттықтың ұлы шебері» деп атады (Шығармалар, 13-том, 503-бет). Струве либералдық-монархиялық «Азаттык, одағының» (1903—1905) теоретиктері мен ұйымдастырушыларының бірі және оның құ- пия органы — «Освобождение» журналының (1902—1905) редак- торы болды. 1905 жылы кадеттер партиясы құрылған кезден
ЕСІМДЕР КӨРСЕТКПІІІ
601
бастап — оньщ Орталық Комитетінің мүшесі. Россия нмпериа- лнзмі идеологтарының бірі. Октябрь соцналпстік революциясы- нан кейін — Совет өкіметінің қас жауы, Врангельдің контрре- волюциялық үкіметіыің мүшесі, ақ эмигрант — 75, 218, 220, 244, 358, 372, 426—428,
Т
Татаринов, Ф. В. (1860 ж. туған)—помощик, кадст, Орсл қа- ласыиаіі I жәие 11 Мемлекоттік думаларга депутат. Орел уездік земство басқармасъпіың иредседателі және губерпиялық зем- ство басқармасыпьгц мүіпссі болды. II Думада аграрлық компс- сияга, жергілікті басдарма жәпе озіп озі басқару жопіпдегі ко- мпссияға кірді, бюджет компссиясыпың сскретары болды, аг- рарлық және басқа мәсололер жопіндо соз сөйледі. Октябрь социалистік революциясынан ксйіп Россияның оңтүстігінде контрреволюциялық жұмыс жүргізді.— 226.
«Тасси» — цараңыз: Маркс-Эвелинг, Элеонора.
Тихвииский, Ф. В. (1862 ж. туған) — священник, Бүкіл рос- сиялық шаруалар одағының мүшесі, Вятка губерниясынан II Мемлекеттік думаға депутат. «Трудовой Народ» газетін (1907) піығаруға қатысты. Думада аграрлық мәселе жонінде, Шаруа- лар одағы мел Еңбек тобы атыпан өлім жазасыи жоюды жақ- тап соз сойледі; талап-тілектер жоиіпдегі комиссияға кірді. Ду- ма таратылғаннап койіп священпиктік атағыпаи айрылды.— 136, 151,171—173.
Трейчке (Treitschke), Генрих (1834—1896) — неміс тарихшы- сы, публицист, реакциялық пруссактықтың, шовинизмнің, нә- сілшілдіктің идеологы жәие насихатшысы. 1866—1889 жылда- ры — реакциялық «Preussische Jahrbücher» («Пруссия Әржыл- дықтары») журналының ’ редакторы. 1871—1884 жылдары рейхстагтың депутаты болды. Бисмарктың сыртқы жәнө ішкі саясатын белсенді түрде қолдады, 1878 жылы социалистерге қарсы ерекше заңның енгізілуін құптап қарсы алды. 1886 жыл- дан—Пруссия мемлекетінің ресми тарих зерттеушісі. 1895 жы- лы Берлин ғылым академиясының мүшесі болып сайланды. Трейчкенің басты еңбегі—5 томдық «19-ғасырдағы неміс тари- хы». Герман империализмі идеологиясының қалыптасуында Трейчке елеулі роль атқарды. В. И. Ленин Трейчкені «немістің қазыналық-полициялық тарихшылары» (Шығармалар, 13-том, 8нбет) қатарына қосты. — 221.
Трепов, Д. Ф. (1855—1906)— 1896—1905 жылдары — Москва обер-полпцмейстері. В. И. Ленииніц берген аньщтамасы бойын- ша ол «патша өкіметіиің бүкіл Россияға ең бір жек көрінішті болған, Москвада озінің айуапдьт.қ қаталдығымен, дөрекілігімен, жұмысшыларды аздырмақ болып, зубатовтық әрекеттерге қаты- 22 15-том
602
ЕСІМДЕР КӨРСЕТКІШІ
суымен әйгілі болған малайы» (Шыгармалар толық жинағы, 9-том, 256-бет). 1905 жылғы 11 январьдан— Петербург генерал- губернаторы, кейін — ішкі істер министрінің орынбасары; 1905 жылғы октябрьдегі: «мылтық босқа атылмасын, патронды ая- маңдар» деген атышулы бұйрықтың авторы. Ңаражүздік ойран- дардың дем берушісі — 92.
Троцкий (Бронштейн), Л. Д. (1879—1940) —ленинизмнің қас жауы. РСДРП II съезінде — Сігбирь одағынан делегат, азшылық жағындағы пскрашыл; съезден кейін социалистік революция- ның теорпясы мен практпкасының барлық мәселелері жөнінде большевиктерге қарсы күрес жүргізді. Реакцпя және жаңа ре- волюциялық орлеу жылдарында — жойымпаз, 1912 жылы — ан- типартиялық Август блогын ұйымдастырушы. Бірінші дү- ние жүзілік соғыс кезінде центристік познция ұстады, соғыс, бейбітшілік және революция мәселелері жөнінде В. И. Ленинге қарсы күрес жүргізді. 1917 жылғы Февраль буржуазиялық-де- мократиялық революциясынан кейін эмиграциядан қайтып ке- ліп, «ауданаралықшылар» тобына кірді және солармен бірге РСДРП(б) VI съезінде болыпевиктік партияға қабылданды. Октябрь социалистік революциясынан кейін—сыртқы істер жө- ніндегі халық комиссары, соғыс және теңіз істері жөніндегі ха- лық компссары, Республиканың Революциялық-әскери советінің председателі; Орталық Комитет Саяси бюросының мүшесі бол- ды. 1918 жылы Брест бітіміне қарсы шықты, 1920—1921 жылда- ры кәсіподақ айтысында оппозицияны басқарды, 1923 жылдан бастап партияпың сара бағытына қарсы, социализм орнатудың лениндік программасына қарсы ершеленген фракциялық күрес жүргідді, СССР-де социалігзмнің жеңіске жетуі мүмкін емес деп уағыздады. Коммунистік партия троцкизмді партиядағы ұсақ буржуазиялық уклон ретінде әшкерелеп, оны идеялық және ұйымдық жағынан талқандады. 1927 жылы Троцкий партия- дан шығарылды, 1929 жылы антисоветтік қызметі үпіін CGCP- ден қуылды, ал 1932 жылы совет азаматтығынан айрылды. Шет- елде жүріп, Совет мемлекетіне қарсы, халықаралық жұмысшы қозғалысына қарсы күресін тоқтатпады.— 67, 195, 204, 283, 358, 380, 391, 405.
Тучков, Н. Н. (1869 ж. туған)—помещик, бастапқыда — ка- дет, кейінірек — октябристер партиясының мүшесі. 1893 жылдан уездік земство бастығьі болды, 1896—1899 жылдары — Углич уездік земство басқармасының председателі, 1899 жылдан — Углич уезінде дворяндар жетекшісі. Ярославль губерниясынан II және IV Мемлекеттік думаларға депутат.— 221.
У
Улъянов, В. И.— царацыз: Ленин, В. И.
ЕСІМДҒР КӨРСЕТКІШІ
603
ф
Фирек (Viereck), Луис (1851—1921)—неміс социал-дсмокра- ты, оішортунист. Е. Дюрингтің ізбасары болды. 1884—1886 жыл- дары — рейхстаг депутаты; рейхстагта оппортунистік саясат жүргізді. 1896 жылы Америкаға эмиграцияға кетгі, онда жұмыс- шы қозғалысынан қол үзді. Бірінші дүние жүзілік соғыс кезіиде американ баспасөзінде германшылдық сипаттағы мақалаларьтн бастыра отырып, кайзерлік Германияның пайдасына белсене жұмыс жүргізді,— 261, 262, 268.
Фолъмар (Vollmar), Георг Генрих (1850—1922) — Германия социал-демократиялық партиясының оппортунистік қанаты ли- дерлерінің бірі, журналист. 70-жылдардьщ ортасында социал-де- мократияға қосылды, 1879—1880 жылдары партияның Цюрихте ■құпия шығарылған органы «Der Sozialdemokrat »-ты («Социал- Демократ») редакциялады; рейхстагқа және бавар ландтагына бірнеше рет депутат болып сайланды. Социалистерге қарсы ерекше заң жойылғаннан кейін, Фольмар 1891 жылы Мюнхенде екі рет сөз сөйлеп, партияның қызметін реформалар үшін күреспен шектеуді ұсынды, үкіметпен келісім жасасуға шақыр- ды. Берніптейнмен бірге Фольмар реформизмнің және ревизио- низмнің идеологы болды. Ол таптық күресті шиеленістіруге қар- сы шықты, «мемлекеттік социализмнің» артықшылықтарын дәлелдеді, социал-демократияны либералдармен одақтасуға ша- қырды; партияның аграрлық программасын жасаған кезде ұсақ жер меншікшілерінің мүдделерін қорғады. Бірінші дүние жүзі- лік соғыс кезінде социал-шовинизм позицияларында болды. Өмірінің соңғы жылдарында белсенді саяси қызметтен шеттеп кетті.— 260, 265, 419.
Фридолин, В. Ю. (Варип) (1879—1942) — РСДРП-ға 1904 жы- лы кірді, Самарада, Уфада Петербургте партия жұмысын жүр- гізді. 1905 жылы — Урал одағынан кеңесші дауыспен РСДРП III съезіне делегат. 1906 жылы — Петербург партия комитеті жа- нындағы болыпевикті-к әскери ұйымның мүшесі; РСДРП әскери және жауынгерлік ұйымдары 1-конференциясының жұмысына қатысты, конференцияда Үйымдастыру бюросының баяндама- шысы ретінде сөз сөйледі. Реакция жылдарында саяси дызмет- тен шеттеп кетті. 1910—1917 жылдары эмиграцияда болды. Бі- рінші дүние жүзілік соғыс кезінде меньшевиктік-троцкистік «Наше Слово» газетіне жазып тұрды. 1918 жылдан Ленин- градта ғылыми және педагогтық* жұмыста болды — 318.
X
Хейсина, Л. В. (Щегло, В. А.) (1878 ж. туған) — социал-демо- крат. Революциялық қозғалысқа 1896 жылы араласты. 1906 жы- лы «жұмысшы съезін» шақыру жөніндегі оппортунистік идея- 22*
604
ЕСІМДЕР КӨРСЕТКІШІ
ны қолдады. «Жұмысшы съезі туралы» деген кітапшаның авто- ры. 1917 жылы ресми түрде меныпевпктер партиясына кірді. Октябрь социалистік революциясьшан кейін кооперация сала- сында істеді.—10.
Хёхберг (Höchberg), Карл (1853—1885) — немістің оңшыл социал-демократы, журналист, бай көпестің баласы. Партияны финанс жөнінен қолдаи отырды, «Die Zukunft» («Болашақ») (Берлин, 1877—1878), «Jahrbuch für Sozialwissenschaft und Sozialpolitik» («Әлеуметтік ғылым мен саясаттың Әржылдығы») (Цюрих, 1879—1881) және «Staatswirtschaftliche Abhandlungen» («Саяси-экономикалық зерттеулер») (Лейпциг, 1879—1882) деген журналдар шығарып тұрды. Социалистерге қарсы ерекше заң қабылданғаннан кейін Шраммен және Бернштейнмен бірігіп жазған «Германиядағы социалистік қозғалыстың өткен кезеңіие піолу» деген мақаланы жарияладьт, бұл мақалада партияның революциялық тактикасы айыпталды. Мақала авторлары бур- жуазиямен одақ жасауға және пролетариаттың мүдделерін оған бағындыруға шақырды, «жұмысіпы табының өзін өзі азат етуге қабілеті жетпейді» деп есептеді. Бұл оппортунистік козқарастар К. Маркс пен Ф. Энгельс тарапынан қатты наразылық туғызды, олар мұндай көзқарастарды партияға опасыздық жасау деп са- нады.— 258—261.
Хилквит (Hilquit), Морис (1869—1933) — американ соцпали- сі, бастапқыда марксизмге қосылды, одан кейін реформпзм мен ошіортунизмге бой ұрып кетті, кәсібі жоиіисн адвокат. Туған жері — Рига қаласы, 1886 жылы Америка Ңұрама Штаттарына эмиграцияға кетті. 1888 жылы Социалистік жұмьтсшы лартиясы- на кірді. Бұл партия жікке бөлінгеннен кейін, Америка Құрама Штаттарында реформистік Социалистік партияның (1901) пегі- зін қалаушылардың бірі болды. 1904 жылдап Халықаралық со- циалистік бюроның құрамына кірді; II Иятернационал конгрес- терінің жұмысына қатысты. Октябрь социалистік революциясына өте-мөте дұшпандық көзқараста болды, коммунистік қозға- лысқа қарсы өршелене күрес жүргізді. Социализм тарихы жө- ніндегі бірқатар реформистік еңбектердің авторы.— 253.
Хрусталев-Носаръ, Г. С. (Переяславіский, 10.) (1877—1918) — адвокаттың көмскшісі, меныпевик. 1905 жылы меныпевпктер- дің қолында болған жұмысшы депутаттары ІІетербург Советі- нің председателі болды. 1906 жылы жұмысшы депутаттары Пе- тербург Советінің ісі бойынша сотқа тартылып, Сибирьге жер аударылды, бірақ ол жақтан шетелге қашып кетті; РСДРП V (Лондон) съезіне қатысты. «Жұмысшы съезін» шақыру жөнін- дегі оппортунистік идеяны қолдады. Реакция және жаңа рево- люциялық өрлеу жылдарында — жойымпаз, меныпевиктік «Го- лос Социал-Демократа» газетіне жазып тұрды. 1909 жылы пар- тиядан шықты, күдікті финанс істерімен айналысты. Бірінші дүние жүзілік соғыс жылдарында Россияға қайтып келді. Ок-
ЕСІМДЕР КӨРСЕТКІШІ
605
тябрь социалистік революциясынан кейіп Украинада белсепді контрреволюциялық әрекеттер жасады, гетман Скоропадскийді және Петлюраны қолдады. 1918 жылы атылды — 279—284, 426.
ц
Цаликов, А. Т. (Ахмет, Ц.) (1882—1928) — соцпал-демократ, мсныпевик. «Жұмысшы съезін» шақыру жөніидегі оппортунис- тік идеяны қолдады, «жұмысшы съезі» туралы 1907 жылы Москва меныпевиктері шьтғарған жинақтарга қатысты. Меньше- виктік басылымдарға: «Наше Дело» апталығына (1906), «Воз- рождение» журналына (1908—1909) және басқаларына жазып тұрды. Азамат соғысы жәно шетелдік соғыс интервенциясы жылдарында Кавказда контрреволюциялық жұмыс жүргізді. Грузияда Совет өкіметі жеңгеннен кейін шетелге эмиграцияға кетті. —197, 199, 201,
Цедербаум, Ю. О.— цараңъіз: Мартов, Л.
Цейтлин, Л. С. (Соломин, Л.) (1877 ж. туған) — 1898 жылдан бастап Витебск социал-демократияльгқ жүмысшы үйірмелерінде насихатшы болды. 1901 жылдап бастап Москвада жұмыс істедҚ «Южный рабочий» тобымен байланысты болды. 1902 жылы но- ябрьде Москва комитеті сәтсіздікке ұшырағаннан ксйін Мос- квада партия ұйымьш қалпына келтіру жөнінде жұмыс істеді, «Искра» ұйымыиа қосылды. РСДРП II съезіпде — Москва коми- тетінен делегат, центрдің позициясын үстады; съезден кейін мепьшевиктерге қосьтлып, Одессада, Москвада, Витебскіде жұ- мыс істеді. 1907 жылдан бастап белсенді саяси қызмет атқарған жоқ. 1917 жылғы Февраль буржуазиялық-демократиялық рево- люциясынан кейін Москва Советі жанындағы редакциялық бас- па бөліміне меңгеруілі болды. Октябрь социалистік революция- сынан кейін — редакциялық баспа жұмысын атқарды. — 197.
Церетели, И. Г. (1882—1959)—меньшевизм лидерлерінің бі- рі. Кутаиси губерниясынан II Мемлекеттік думаға депутат. Ду- мада социал-демократиялық фракцияны басқарды, аграрлық ко- миссияға кірді, Думада П. А. Столыпин жариялаған үкіметтік де-кларацмя женінде, аграрлық және басқа мәселелер жөнінде сөз сөйледі. Думадағы социал-демократиялың фракцияның екілі ретінде кеңесші дауыспен РСДРП V (Лондон) съезінің жұмы- сына қатысты. Бірінпіі дүние жүзілік соғыс кезінде — центрист. 1917 жылғы Февраль буржуазиялық-демократиялық революция- сынан кейін — Петроград Советі Атқару комитетіяің мүтпесі, қорғампаз, буржуазиямен коалиция жасасуды жақтаушы. 1917 жылы майда почта және телеграф министрі ретінде буржуазия- лық Уақытша үкіметке кірді, июль одиғаларынан кейіп — ішкі істер министрі, большевиктерді ойрандата қудалауға дем беру- шілердің бірі. Октябрь социалистік революциясынан кейін
G06
ЕСІМДЕР КӨРСЕТКІШІ
Церетели Ңұрылтай жиналысында антисоветтік блокты басқар- ды. Грузияның контрреволюциялық меньшевиктік үкіметі бас- шыларының бірі болды. Грузияда Совет окіметі жеңгеннеи кейін — ақ эмигрант. 1923 жылы — оішортунистік біріккен (II) Социалистік жұмысшы Интернационалын ұйы.мдастырушылар- дың бірі. Өмірінің соңғы жылдарында Церетели Америка Ңұра- ма Штаттарында тұрды. —124, 136, 140, 141—142, 149—150, 154, 155, 159, 163, 240, 355—356.
Ч
Чампион (Champion), Генри Хайд (1859—1928)—ағылшын социал-реформисі, жас кезінде — ағылшын армиясының офице- рі. Гладстон үкіметінің Египетке қарсы басқыншылық соғыс бастағанына наразылық білдіру ретінде 1882 жылы отставкаға шықты. Социал-домократиялық федерацияға кірді, сайлау жө- нінде консерваіторлармен'мәмлеге келгені үшін 1887 жылы одан шығарылды. Біраз уақыт бойы «Labour Elector» («Жұмысшы Сайлаушы») апталығын шығарып тұрды. 1893 жылдаи бастап Австралияда тұрды, онда социал-демократиялық ұйымда жұмыс істеді.— 270.
Чарский, Е.— цараңыз: Ананьин, Е. А.
Челноков, М. В. (1863 ж. туғап) — ірі өітеркәсіпіиі жәпе үй- лер иесі, кадеттер партиясының нсгізіп салушылардың бірі. 1891—1894 жылдары — Мос-ква уездік земство басқармасының председателі. Земство және қалалық басқарма мүшесі, губер- ниялық земство басқармасының мүшесі іболды, земство және қа- ла қайраткерлерінің съездеріне датысты. Москва губерниясы- нан II, III Мемлекеттік думаларға, Москва қаласынан IV Ду- маға депутат. 1914—1917 жылдары — Мосжваның қала бастығы. Қалалар одағының бас уокілі, Бүкіл россиялық земство одағы председательдерінің бірі, соғысты «толық жеңіске дейін жеткі- зуді» жан-тәнімен жақтады. Октябрь социалистік революциясы- нан кейін Россияның оңтүстігінде контрреволюциялық жұмыс жүргізді, одан кейін шетелге эмиграцияға кетті.— 226.
Череванин, Н. (Липкин, Ф. А.) (1868—1938) — меныпевизм лидерлерінің бірі, барып тұрған жойымпаз. РСДРіП IV (Бірігу) және V (Лондон) съездеріне қатысты. Жойымпаздық басылым- дардың қызметкері, партияны жою жөніндегі 16 меныпевиктің «Ашық хаты» авторларының бірі (1910); 1912 жылғы антипар- тиялық август конференциясынан кейін — меныпевиктік бас- шы орталықтың (Үйымдастыру комитетінің) мүшесі. Бірінші дүниө жүзілік соғыс кезінде — социал-шовинист. 1917 жылы меныпевиктердің орталық органы—«Рабочая Газета» редак- торларының бірі, меныпевиктік Орталық Комитеттің мүшесі. Октябрь социалистік революциясына дұшпандық көздарастд болды.— 358.
ЕСІМДЕР КӨРСЕТКІШІ
607
Черносеитое, К. К. (1866—1919) —помещик, кадет, Владимир губерниясынан I, II, III Мемлекеттік думаларға, Ярославль гу- берниясынан IV Думаға депутат. Прокурордың көмекшісі, ок- ругтік соттың мүшесі, кадет иартиясының Владимир уездік ко- митетінің председателі болды, земство және қала қайраткерлері- нің съездеріне қатысты, «Русские Ведомостиге» жазып тұрды. II Думада талап-тілектер жөніндегі және жергілікті сот туралы комиссияларға кірді. Совет реопубликасына қарсы контррево- люцпялық әрекеті үшін 1919 жылы атылды226.
Чернышевский, Н. Г. (1828—1889)—орыстың ұлы революция- шыл демократы, ғалым, жазушы, әдебпет сыншысы; орыс социал- демократиясының аса корнекті ізашарларының бірі. Чернышев- скігіі Россияның 60-жылдардағы революциялық-демократиялық қозгалысының идеялық дем берушісі әрі көсемі болды. Социа- лист-утопист болған ол социализмге шаруалар қауымы арқылы өтуге болады деп санады, бірақ сонымен бірге революцияшыл демократ ретінде «ол цензураның бөгеттері мен кедергілеріне қарамастан — шаруа революциясының идеясын, бұқараның бар- лық ескі өкіметтерді құлату жолындағы күресінің идеясын тарата отырып, өз заманындағы саяси оқиғалардың бәріне рево- люциялық рухта осер ете білді» (В. И. Ленин. Шығармалар, 17- том, 107-ібет). Ол редакциялаған «Современник» журналы Россия- ның революциялық күштерінің үні болды. Чернышевский 1861 жылғы «шаруалар реформасының» крепостпиктік сипатыи ашу- ызамен әшкереледі, шаруаларды көтеріліске шақырды. 1862 жы- лы оны патша үкіметі тұтқынға алып, Петропавл қамалына қамады, мұнда ол екі жылдай больтп, одан кейін жеті жыл мерзім- ге каторгалық жұмысқа және өмір бойы Сибирьде тұруға кесіл- ді. Черны-шевсікий қартайғап шағында ғана айдаудан босатыл- ды. Ол өмірінің соңғы күндеріие дейін әлеуметтік теңсіздікке қарсы, саяси және экономикалық езгіиің барлық көріністеріне қарсы жалыиды күрескер болды.
Чернышевский орыстың материалистік философиясын дамы- ту саласында орасан зор еңбек сіңірді. Оның философиялық көз- қарастары Маркске дейінгі бүкіл материалистік философияның шьщы еді. Чернышевскийдің материализмі революциялық, пәр- менді сипатта болды. Чернышевский әр түрлі идеалистік тео- рияларды қатал сынға алып, Гегельдің диалектикасын мате- риалистік рухта қайта өңдеуге ұмтылды. Саяси экономия, тарих, эстетика, көркем сын саласында Чернышевский өмір шынды- ғын зерттеуге диалектикалық тұрғыдан қараудың үлгілерін көрсетті. Чернышевский шығармаларын зерттеген К. Маркс бұл шығармаларды өте жоғары бағалады және Чернышевскийді орыстың ұлы ғалымы деп атады. Ленин Чернышевский туралы былай деп жазды: «Чернышевский 50-жылдардан бастап 88- жылға дейін сындарлы философиялық материализмнің дәрсже- сінде бола білген... орыстың бірден^бір шын ұлы жазушысы. Бі- рақ орыс омірінің артта ңалуы се:бепті Чсрпыігісвский Маркс пеп Эигельстің диалсктикалық материализмінщ дәрсжесіио кө-
608
ЕСІМДЕР КӨРСЕТКППІ
теріле білмеді, дұрысырақ айтданда, көтеріле алмады» (Шы- ғармалар, 14-том, 397-бет).
Чернышевскийдің қаламынан философия, саяси экономия, әдебиет, тарих, этика, эстетика саласында толып жатқан тамаша шығармалар туды. Оның әдеби-сын шығармалары орыс әдебие- ті мен өнерініц дамуына орасан зор ықпал жасады. Россиядағы және шетелдердегі революционерлердің талай ұрпағы Черны- шевскийдің «Не істеу керек?» (1863) деген романын оқып, тә- лім алды.—167.
Ш
ПІиппель (Schippel), Макс (1859—1928)—неміс социал-демо- краты, ревизионист. 1887—1890 жылдары «Berliner Volkstribü- пе»-ні («Берлин Халық Трибунасы») редакциялады, 1897 жылдан бастап неміс оппортунистерінің «Socialistische Monatshefte» («Социалистік Әрайлық»)журналын басқаруға қатысты. Рейхс- таг депутаты (1890—1905) бола отырып, герман империализмінің экспансиясын қорғады. Бірінші дүние жүзілік соғыс кезінде — барып тұрғап социал-шовинистердің бірі. Өмірінің соңғы жылдарында Дрезден политехникалық институтының профессо- ры болды (1923—1928). Совет Одағына дұшпандық көзқараста болды.— 262.
Пінеерсон, И. А. (Ивановский, П.) (1878—1942) — социал-де- мократ. 1901—1902 жылдары, Берлинде тұрған кезінде, «Искра- ны» жәпе басқа құпия әдебиетті жеткізу ісімен шұғылданды, партияның II съезінен кейін болыпевиктерге қосылды, 1905 жылы РСДРП Москва комитетіне кооптацияланды. Алайда, көп кешік- пей болыпевиктерден қол үзді. «Жұмысшы съезін» шақыру жөніндегі оппортунистік идеяны қолдады, меныпевикті-к орган- дар: «Наше Делоға», «Дело Жизниге» және басқаларына жазып тұрды. Бірінші дүние жүзілік соғыс кезінде, шетелде жүргенін- де, болыпевиктік әдебиеттің әсерімен тағы да болыпевггзмге қа- рай икемделді. 1918 жылғы сентябрьден 1919 жылғы январьға дейін Советтік Россияның Швейцариядағы Ңызыл Крест өкілді- гінің жауапты секретары болды. 1921—1930 жылдары Берлинде- гі совет сауда өкілдігінде істеді. 1930 жылдан бастап Москва мен Ленинградтың әр түрлі ұйымдарында істеді.—10.
Шрамм (Schramm), Карл Август — неміс экономисі. Саяси ңызметін либерал ретінде бастады, 70-жылдардың басында ссн циал-демократияға қосылды. Хёхбергпен және Бернштейнмен бірге «Jahrbuch für Sozialwissenschaft und Sozialpolitik»-те («Әлеуметтік ғылым мен саясаттың Әржылдығы») «Германия- дағы социалистік қозғалыстың өткен кезеңіне шолу» деген ма- қала жариялады. Партияның революциялың тактикасын айып- тай келіп, мақала авторлары буржуазиямен одақ жасауға және пролетариат мүдделерін оған бағындыруға шақырды. К. Маркс пен Ф. Энгельс бұл оппортунистік көзқарастарға қарсы шықты. 1884—1886 жылдары Шрамм «Die Neue Zeit» («Жаңа Заман»)
ЕСІМДЕР КӨРСЕТКІШІ
609
журналының беттерінде және «Rodbertus, Marx, Lassalle» («Род- бертус, Маркс, Лассаль») деген кітапта марксизмді сынға алды; кейін социал-демократиядан піеттеп кетті.— 259—260, 261.
Шувалов, И. Е. (1875 ж. туған) — Самара губерниясынан I Мемлекеттік думаға депутат, іпыққан тегі — іпаруа; Думада социал-демократтарға қосылды. Халыңтық оқу үйлсрін увым- дастырды, халық арасында көпшілікке арналган әр алуан басы- лымдардьщ таратылуына жәрдсмдесті. Дума таратьтлғаннаіі ке- йін Выборг үндеуіне қол қойды, сол үшіп сотқа тартылды,—164.
щ
Щегло, В. А.— цараңыз: Хепсина, Л. В.
Щедрин, Н.— цараңыз: Салтыков-Щедрин, М. Е.
Э
Эль — царацыз: Лузин, И. И.
Энгелъс (Engels), Фридрих (1820—1895)—ғылыми коммунпзм- нің негізін салушылардың бірі, халықаралық пролетариаттыц көсемі және ұстазы, К. Маркстің досы әрі серігі (В. И. Ленин- нің «Фридрих Энгельс» деген мақаласын қараңыз. Шығармалар толық жинағы, 2-том, 1—15-беттер). — 63, 95, 117, 247, 253— 273, 290.
Я
Янсон, Ю. Э. (1835—1893) — экономист және статистик, ГІе- тербург университетінің профессоры. Ішкі істер министрлігі статистика советінің мүшесі, Петербург губерниялық статисти- ка комитеті прсдседателінің орынбасары, Географиялық және Ерікті-экономикалық қоғамдардың мүтесі, Россия Ғылым ака- демиясының корреспондент-мүшесі (1892 жылдал) болды. Ас- тық саудасын зерттеуге, майдагерлік өнеркәсіпті зерттеу жөніндегі комиссияға қатысты, астана халқының санағы мен санитарлық статистиканы ұйымдастырды. «Рикардоның рента теориясының маңызы туралы», «Россия мен Батыс Европа мем- лекеттерінің салыстырмалы статистикасы», «Шаруалардың үлес- ті жерлері мен төлемдері туралы статистикалық зерттеудің тәжірибесі» деген және басқа еңбектердің авторы.— 143.
Ярославский, Е. М. (Ильян) (1878—1943)—Коммупистік пар- тияның көрнекті қайраткері, белгілі тарихіпы әрі публицист, академик. РСДРП-ға 1898 жылы кірді, Забайкалье темір жолы жұмысшылары арасыида алғашқы социал-демократиялық үйір-
610
ЕСІМДЕР КӨРСЕТКІШІ
мені үйымдастырушы болды. РСДРП Чита комитетіпіц, одап соң Петербург комитетінің күрамына енді. 1905—1907 жылдардағы революцияға белсепе қатысты, Тверьде, Нижний Новгородта. Киевте, Одессада, Тулада, Ярославльде және Москвада жауап- ты партия жұмысып жүргізді. Ярославль уйымынан шешуші даусы бар делегат ретінде партияның IV (Бірігу) съезіпің жұ- мысына және 1906 жылы ноябрьде Таммерфорста өткен РСДРП әскери және жауынгерлік ұйымдарының бірінші конференция- сына қатьгсты. Петербург пен Кронштадттың әскери ұйымдары- нан партияның V (Лондон) съезінің делегаты. Патша үкіметі тарапынан талай рет қудалауға ұшырады. 1917 жылғы июльден бастап Москвада істеді, Москва әскери ұйымына белсене ара- ласты, болыпевиктік «Социал-Демократ» газеті баспіыларьшың бірі болды, 1917 жылдың күзінде большевиктік «Деревенская Правда» газетін редакциялады. Москва әскери ұйымынан деле- гат ретінде РСДРП(<6) УІ,съезінің жүмысына қатысты.
Октябрь социалистік революциясы кезінде Мооква әскери- революциялық комитетінің құрамына кірді және Москвадағы қарулы көтеріліс басшыларының бірі болды. Октябрь социалис- тік революциясынан кейін жауапты партия ңызметінде істеді: Орталық Комитеттің Сибирь бюросының мүшесі, 1921 жылы — партияньтң Орталық Комитетінің секретары, 1923 жылдан 1934 жылға дейін — Орталық Бақылау Комиссиясының секретары. СССР Орталық Атқару Комитетінің мүшесі болдьт, Ленин Ип- ституты дирекциясының қүрамына кірді. Өміріпіц соңғы жыл- дарында партияның Орталық Комитетініц лекторлар тобын басқарды, «Правданыц» және «Болыпсвик» журналының редак- циялық коллегияларыныц мүшесі болды. Е. Ярославский ец танымал публицистер мен насихатшылардың бірі, партияның идеология майданындағы аса көрнекті қызметкері еді. 1939 жыл- дан — СССР Ғылым академиясының толық мүшесі. Коммунистік партияның және Россиядағы революциялың қозғалыстың тари- хы жөніндегі ібірқатар еңбектердің авторы. — 319.
Avenard, Etienne — царацыз: Авепар, Этьоп.
Jekk— цараңъіз: Иеіж (Jacckli), Густав.
611
В. И. ЛЕНИННІҢ
ӨМІРІ МЕН ҚЫЗМЕТІНІҢ КЕЗЕҢДЕРІ
(Февраль — июнь, 1907)
Февралъ — июнь.
Ленин Куоккалада (Финляндия) «Ваза» дача- сында тұрады.
15—18 февралъ (28 февралъ — 3 март).
Ленин РСДРП V съезіне арналған қарарлар- дың жобаларын жазады; жобалар 1907 жылы 4 мартта «Пролетарий» газотінің 14-номерін- де жарияланды.
Ленин Петербург және Москва комитеттері, Москва округтік комитеті, Орталық өнеркә- сіпті ауданның Облыстық бюросы және «Про- летарий» газетінің редакциясы өкілдерінің жиналысына басшылық етеді; бұл жиналыс- та Ленин жазған қарарлардың жобалары тал- қыланады және қабылданады.
17 февралъ (2 март).
Ленин «L’Humanite» газетінің қызметкері Этьен Авенарға (Avenard) сайлау науқаны ке- зіндегі РСДРП тактикасы туралы ийтервью береді.
19 февралъ (1 март).
Баспасөз істері жөніндегі Петербург комите- ті Лениннің «Социал-демократияның демо- кратиялық революциядағы екі тактикасы» деген кітабына тыйым салуға қаулы етті.
20 февралъ (5 март).
Ленин «Екінші Мемлекеттік думаның ашы- луы» деген мақала жазады; мақала сол күні «ІІовый Луч» газетінің 1-номерінде бас мақа- ла ретінде жарияланды.
Ленип «Екінші Дума және пролетариаттың міндеттері» деген бас мақала жазады; бас ма- қала 1907 жылы 23 февральда «Рабочий» га-
612 В. И. ЛЕНИННІҢ ӨМІРІ МЕН ҚЫЗМЕТІНІҢ КЕЗЕҢДЕРІ
20 жэне 28 фев- раль (5 және
13 март) аралы- гында.
21 февралъ (6 март).
21 февралъдан (6 марттан) кешірек — март- тыц басы.
22 февралъ (7 март).
23 февралъ (8 март).
24 февралъ (9 март).
23 февраль
мен 4 март (8 жэне 17 март) аралығыпда.
25 немесе 26 февралъ (10 не- месе 11 март).
зетінің 2-номерінде үндеу түрінде жария- ланды.
Ленин II Мемлекеттік думадағы социал-де- мократиялық фракцияның «Столыпин декла- рациясы жөнінде» деген үндеуінің жобасын жазады.
Ленин «Алғашқы маңызды қадам» деген ма- қала жазады; мақала сол күні «Новый Луч» газетінің 2-номерінде бас мақала ретінде жа- рияланды.
Ленин «Дума сайлауы және орыс социал-де- мократиясының тактикасы» деген мақала жазады;. мақала 1907 жылы 27 мартта «Die Neue Zeit» («ЖаДа Заман») журналының 26- номерінде жарияланды.
Лениннің «Кадеттерді ңолдау саясатын жүр- гізуге меныпевиктер праволы ма?» деген ма- қаласы «Новый Луч» газетінің 3-номерінде жарияланады.
Ленин «¥сақ буржуазиялық тактика» деген мақала жазады; мақала 1907 жылы 23 фев- ральда «Новый Луч» газетінің 4-номерінде жарияланды.
Ленин «Жік тугызушылар болашақ жік тура- лы» және «Оппортунизм тактикасы туралы» деген мақалалар жазады; маңалйлар 1907 жы- лы 24 февральда «Новый Луч» газетіпің 5-но- мерінде жарияланды.
Ленин «Большевиктср және ұсақ буржуазия» деген мақала жазады; мақала 1907 жылы 25 февральда «Новый Луч» газетінің 6-номерін- де бас мақала ретінде жарияланды.
Лепин «Революциялық социал-демократияның платформасы» деген мақаланың бірінші бө- лімін жазады; ол 1907 жылы 4 мартта «Про- летарий» газетінің 14-номерінде жарияланды.
Ленин Л. Мартовтың 1907 жылы 25 февраль- да «Русская Жизнь» газетінің 48-номеріпде жарияланғап «Бұдан әрі барар жер жоқ» де- ген фельетоыына жауап ретінде заметка жа- зады; Ленивпің заметкасы 1907 жылы 27 фев-
В. И. ЛЕНИННІҢ ӨМІРІ МЕН ҚЫЗМЕТІНІҢ КЕЗЕҢДЕРІ 613
27 февралъ (12 март).
27 немесе 28 февралъ (12 не- месе 13 март).
28 фесралъ (13 март).
Февралъдыц екінші жарты- сы — апрелъ.
Февралъдъі //- аягы — 1 (14) март.
1 (11) март.
1 (14) марттан кешірек.
12 (25) март.
ральда «Новый Луч» газетінің 7-номерінде «Баспасөзге шолу» бөлімінде жарияланады.
Лснин «Думаны қуудың таялуы және тактика мәселелері» деген бас мақала жазады; бас мақала 1907 жылы 4 мартта «Пролетарий» га- зотіпің 14-номерінде жарияланды.
Летшн «Кадеттер жоне трудовиктер» деген макала жазады; мақала 1907 жылы 1 мартта «Рабочая Молва» газетінің 1-номерінде жа- рпялаидъі.
«Столышш декларацпясы жопінде» деген үн- деудің Ленин жазғаи жобасы II Мемлекеттік думадағы социал-демократиялық фракция- ның мәжілісінде талқыланады.
Ленин большевиктік «Новый Луч», «Пролета- рий» және «Наше Эхо» газеттерін редакция- лайды.
Ленші жүмысшылардың бүқаралық «Вперед» газстіпо басшылық етеді.
Лонпіі 1907 жылы 17 фсвральда (2 мартта) «L’Humanitc» газетіпіц қызметкеріне берген интервыоііііц текстімсп танысады.
Ленип «L’Humanite»-Hin; қызметкері Этьен Авенарға хат (француз тілінде) жазып, орыс буржуазиялық-демократиялық революция- сындағы пролетариаттың ролі туралы жәпе пролетариаттыц одақтасы туралы айтқан сез- дерінің пнтервыоде қате баяндалғанын көрсе- теді. Ленин интервыодің токстінс осы және әзге мәселелер бойынпіа түзетулер енгізуді ұсынады. Лениннің түзетуі енгізілген ин- тервыо 1907 жылы 4 апрельде «L’Humanitc» газетінің 1082-номерінде жарияланады.
Лепип «Алдағы болатын съезге меньшевик- практиктердің датысуыімен Мартов, Дан, Ста- ровер, Мартынов және басқалар дайындаған тактпкалық платформа» деген меньшевиктер- дің лпстовкасына оны жариялау туралы пікі- рін жазады, кей жерлерін сызьш көрсетігг, белгілер қояды.
Лонии «Революңиялық социал-демократияның нлатформасы» деген мақаласының екінші бө-
614 в. И. ЛЕНИННІҢ ӨМІРІ МЕН ҚЫЗМЕТІНІҢ КЕЗЕҢДЕРІ
лімін жа-зады; ол 1907 жылы 25 мартта «Про- летарий» газетінің 15-номерінде жарияланды.
19 март (1 апрелъ).
Ленин Мемлекеттік думаға көзқарас туралы меныпевиктік қарар жобасы жөнінде «Ңарар- ларды бұлай жазбау керек» деген мақала жа- зады; мақала 1907 жылы апрельде болыпевик- тік «Тактпка мәселелері» жинағында (II жи- наң, С.-Петербург) жарияланды.
19 және 25 март (1 және
7 апрелъ) а.ралыгында.
Ленпн «Қарарларды бұлай жазбау керек» де- ген мақаласына соңғы сөз (мақаламен бірге жарияланды) және Мемлекеттік думаға көз- ңарас туралы эстон социал-демократтарының қарарына ескертпе (1907 жылы 25 мартта «Пролетарий» газетінің 15-номерінде жария- ланды) жазады.
20 және 25 март (2 және
7 апрелъ) аралығында.
Ленин «Көзінде — күлкі, көкейінде — арам- дық» деген мақала жазады; мақала 1907 жы- лы 25 мартта «Наше Эхо» газетінің 1-номерін- де жарияланды.
21 март
(3 апрелъ).
Лении «Мәмле негіздері» деген мақала жаза- ды; мақала 1907 жылы 25 мартта «Пролета- рий» газетінің 15-номерінде бас мақала ретін- де жарияланды.
21 ждне 26 март (3 жэне 8 ап- релъ) аралы- ғында.
Ленин С. Н. Прокоповичтің «Аграрлық мәселе цифр тілінде» деген кітапшасына (С.-Петер- бург, 1907) белгілер салады, кей жерлерін сы- зып көрсетіп, цифрлық есептер жасайды. Ленин Думада социал-демократиялық фрак- ция депутатының сөйлеуі үшіп аграрлық мә- селе жөніндегі сөздің жобасын жазады.
25 март
(7 аігрелъ).
Ленин РСДРП Петербург жалпы қалальгқ кон- ференциясының Териокидегі (Финляндия) бірінші сессиясында председательдік етеді; Петербург комитетін қайта құру жобасы ту- ралы мәселе бойынша және Петербург коми- тетінің ұйымдастыру жұмысы мәселелері бо- йынша жарыс сөзде сөз сөйлейді. Ленин II Мемлекеттік думадағы социал-демократиялық фракциямен байланыс жасау үшін Петербург ұйымының өкілі болып сайланады.
24 және 27 март (6 жэне
9 апрелъ) аралығында.
Ленин «Дума және бюджетті бекіту» деген мақала жазады; мақала 1907 жылы 27 мартта «Наше Эхо» газетінің 2-номерінде бас мақала ретіңде жарияланды.
В. И. ЛЕНИННІҢ ӨМІРІ МЕН ҢЫЗМЕТІНІҢ КЕЗЕҢДЕРІ 615
28 март (10 аігрель).
30 март (12 апрелъ).
30—31 март (12—13 апрелъ).
Марттыц аяғы.
Март.
2 (15) апрелъ.
3 (16) апрелъ.
3 және 21 ап- релъ (16 апрелъ мен 4 май) аралығында.
4 (17) аігрелъ.
Ленин «Кекек қоразды мақтайды...» деген ма- қала жазады; мақала 1907 жылы 29 мартта «Наше Эхо» газетінің 4-номерінде бас мақала ретінде жарияланды.
Лениннің «Интеллигенцияның үстемдігіне қарсы интеллигенттік жауынгерлер» деген мақаласы «Наше Эхо» газетінің 5-номерінде жарияланады.
Леиин «Аграрлық мәселе және революция күштері» деген мақала жазады; мақала 1907 жылы 1 апрельде «Наше Эхо» газетінің 7-но- мерінде бас мақала ретінде жарияланады.
Ленин меныпевиктер ұйымдастырған партия- лың сот деп аталатынның бірінші мәжілісінде («Ақталу (немесе Орталық Комитеттің мень- шевиктік бөлегін айыптау)») сөз сөйлейді, бұл сөзінде меньшевиктердің РСДРП Петер- бург ұйымындағы жікшілдік әрекеттерін әш- керелейді.
Ленин РСДРП V съезіне делегаттар сайла- уын өткізу үшін жергілікті жерлерге жүргелі отырған болыпевиктердің иұсқау кеңесінде ағымдағы кезең және партияның міндеттері туралы баяндама жасайды.
Ленин «Ңауқарсыз Дума немесе ңауқарсыз үсақ буржуазия» деген мақала жазады; мақа- ла 1907 жылы 3 апрельде «Наше Эхо» газеті- нің 8-номерінде бас мақала ретінде жария- ланды.
Лениң «Масаттанған пасықтық немесе кадет- тенуші эсерлер» деген мақала жазады; мақа- ла 1907 жылы 4 апрельде «Наше Эхо» газеті- нің 9-номерінде бас мақала ретінде жария- ланды.
Ленин «Россия социал-демократиялық жұ- мысшы партиясының ноябрьдегі әскери-жа- уынгерлік конференциясының протоколдары жөнінде» деген мақала жазады.
Ленин «Социал-демократиялық фракция және Думадағы 3 апрель» деген мақала жазады; мақала 1907 жылы 5 апрельде «Нашо Эхо» га- зетінің 10-номерінде жарияланды.
616 в. И. ЛЕНИННЩ ӨМІРІ МЕН ҚЫЗМЕТШЩ КЕЗЕҢДЕРІ
5-6 (18-19) апрелъ.
6 (19) апрслъ- деи ертерек.
6 (19) апрелъ.
7 жәие 8 (20 жәнс 21) апрелъ.
8 (21) апрель.
8 және 21 an- релъ (21 апрелъ мен 1 май) аралығында.
Лепин «Орыс рсволюцшісының күші мен әл- сіздігі» деген мақала жазады; мақала 1907 жылы 5 және 7 апрельде «Нашс Эхо» газеті- нің 10 жәие 12-номерлерінде жарпяланды.
Ленпп «Briefe und Auszüge aus Briefen von Joh. Phil. Becker, Jos. Dietzgen, Friedrich Engels, Karl Marx u. A. an F. A. Sorge und Andere». Stuttgart, 1900, («Пог. Фил. Беккердіц, Иос. Дицгенніц, Фридрих Энгельстің, Карл Маркстің және басқалардың Ф. А. Зоргеге және басқаларга жазғап хаттары жәпе хатта- рынап үзінділер». Штутгарт, 1906) деген кі- тапқа бслгілер қояды, кейбір жерлерінің ас- тын сызады, сызып тастайды және заметка- лар жапайды.
Ленин «И. Ф. Беккердің, И. Дицгеннің, Ф. Эп- гельстің, К. Маркстің және басқалардың Ф. А. Зоргеге жәпе басқаларга жазған хатта- ры» деген кітаптыц орысша аудармасыпа ал- ғы сөз жазады.
Ленияпің «Дума сайлауы жәпе орыс социал- демократиясыпың тактикасы» дегеп мақаласы Тифлисте шыгып тұрған «Дро» («Уақыт») га- зетінің 24 және 25-померлерінде грузиц тілін- де басылады.
«И. Ф. Беккердің, И. Дицгеннің, Ф. Энгельс- тің, К. Маркстің жәпо басқалардың Ф. А. Зор- геге және басқаларға жазған хаттары» деген кітаптың орысша аудармасына Ленин жазган алгы сөздің бір бөлегі «Маркс пеп Энгельс Россия туралы» деген тақырыппсн «Наше Эхо» газетінің 13-номерінде жарияланады.
Пстербург социал-демократиялық ұйымы кон- форенциясының екінші сессиясында Ленип II Мемлекеттік думадағы социал-демократия- лық фракцияпың қызметі туралы баяндама бойынша жарыс сөзде сөз сөйлейді жәпе По- тербург делегациясыпа партияпың V съезіне РСДРП-ның жауынгерлік жасақтарыпың өкіл- дсріп съсзге шақыруды ұсыпу жоиіпде кеңсс береді.
Лонип РСДРП Петорбург қалалық үйьтмы копферспциясыпың қорытыпдыларына арнал- гап «Петербургтегі қайта құру және жікке болінуді жою» дегеп мақала жазады.
В. И. ЛЕНИІШІҢ ӨМІРІ МЕІІ ҚЫЗМЕТІІІЩ КЕЗЕҢДЕРІ 617
10 (23) апрелъ.
10 жәнс 15 (23 және 28) апрель аралығында.
11 және 21 ап- рель (24 апрель м$н 4 май) аралығында.
15 (28) апрелъ- ден ертерек.
21 апрелъден (4 майдаи) ертерек.
Апрелъдің екін- ші жартысы, 21 апрелъден (4 майдан) ертерек.
21 және 28 ап- релъ (4 жэне
11 май) ара- лығында.
Лепип «Дума жәпс орьтс либсралдары» деген мақала жазады; мақала сол күиі «ІІаше Эхо» газетінің 14-номерінде бас мақала ретінде жа- рияланды.
Ленип «Ларип мсн Хрусталев» дегсн мақала жазады; бұл мақала 1907 жылы 15 аирсльдс «Труд» газетініц 1-номеріпде жарияланады.
Ленин «Жалпы ұлттық революция туралы мә- селе жөнінде» деген маңала жазады.
Лениннің «Меныпевиктердің тактикалық платформасы» деген мадаласы «Тактика мә- селелері» жинағында (I жинақ. G-Петербург) жарияланады.
Ленин «Петсрбургтегі жікке боліпу жәно со- ған байланысты партия сотыи құру жөнінде РСДРП V съезіпе арналған баяндама» деген кітапшасын жазумен шұғылданады: кітаппіа- пың басын және «Петербургтегі жікке бөліну- дің нақты тарихының қысқаша консиектісі» деген екінші бөлімін жазады; кітапша 1907 жылы апрельде басылды.
Ленип РСДРП V съезіне делегат болып сай- ланып, РСДРП Верхне-Камск (Урал) ұйымы- нан мандат алады.
Ленин большевиктер мен меныпевиктердің Териокидегі бірлескен кеңесіне қатысады, ке- ңесте РСДРП-ның алдағы V съезінің мәселе- лері талқыланады; П. Б. Аксельродтың «жұ- мысшы съезін» шақыру туралы ұсынысына қарсы шығады.
Лепин Копенгагенге жүріп кетеді; мұнда РСДРП V съезі ашылады деп ұйғарылғап бо- латын.
Ленин съезд делегаттары — болыпсвиктердің Копенгагендегі мәжілісінде жауынгсрлік жа- сақтар туралы мәселе бойынша соз сойлейді.
618 в. И. ЛЕНИННІҢ ӨМІРІ МЕН ҚЫЗМЕТІНІҢ КЕЗЕҢДЕРІ
Лении Ослоға Норвегия жұмысшы партиясы- ның председателі Оскар Ниссенге (Nissen) РСДРП V съезін Норвегия территориясында өткізу мүмкіндігін сұрап телеграмма жолдай- ды. Ниссен Норвегияның сыртқы істер ми- нистрімен сөйлесті. Норвегия үкіметі съезд өткізуге рұқсат бермеді.
24 және 28 an-
релъ (7 және
11 май) ара- лыгында.
Ленин Лондопға РСДРП V съезіне бара жа- тып, бірнеше күп Берлинде аялдайды. Сол кезде Берлинде жүрген А. М. Горькиймен бір- ге Ленин К. Каутскиймен және Р. Люксем- бургпен кездеседі, қаланың көрікті жерлері- мен танысады.
Апрелъдіц аяғъі.
Ленпн Лопдонга келеді, мұнда большевик-де- легаттарды орналастыруға араласады, боль- шевиктік фракция делегаттарының Копенга- генде басталған мәжілісінің жалғасы болған мәжілісіне басшылық етеді, мәжілісте сайлан- ган фракция бюросының құрамына кіреді.
Апрслъ.
Лениннің «Ашуға булығып абыржу (Жұмыс- шы съезі туралы мәселе жөнінде)» және «Фр. Меринг е-кінші Дума туралы» деген мақала- лары «Тактика мәселелері» жинағында (II жинак. С.-Петербург) жарияланады.
30 апрелъ —
19 май (13 май —
1 июнъ).
Ленин РСДРП V (Лондон) съезінің жұмысы- на басшылық жасау түрғысынан қатысады, болыпевиктік фракцияның мәжілістеріне қа- тысады, съезд комиссияларының құрамына кіреді, съезд президиуімының кеңестеріне қа- тысады, мәжілістерде председательдік етеді, делегаттармен әңгімелеседі.
Мәжілістерден бос уақытында Ленин Британ музейінде, Лондон театрларында болады.
30 апрель (13 май).
Лондонда РСДРП V съезі ашылады. Ленин президиумға сайланады. Съездің бірінші мә- жілісінен кейін Ленин болыпевиктік фрак- цияның мәжіліісіне қатысады, бұл мәжілісте болыпевиктер мен меньшевиктердің съездегі күтитерінің арақатыиасы зерттеледі.
1 (14) май.
Леиин съездің екінпіі мәжілісінде съездің жү- мыс тәртібінің жобасы талқыланған кезде екі рет сөз сөйлейді.
В. И. ЛЕНИННІҢ ӨМІРІ МЕН ҚЫЗМЕТІНІҢ КЕЗЕҢДЕРІ 619
2 (15) май.
3 (16) май.
4 (17) май.
5 (18) май.
Съездің үшінші мәжілісінде Ленип күн тәрті- бі туралы мәселе жөніндегі жарыс сөзді тоқ- татуға қарсы шығады.
Ленин төртінші мәжілісте партияның бур- жуазиялық-демократиялық революциядағы тактикасының негіздері туралы принципті мә- селелерді съездің күн тәртібіне енгізуді жақ- тап сөз сөйлейді.
Съездің бесінші мәжілісінде Ленин записка арңьтлы атап дауысқа қоюды жақтап сөз сөй- лейді.
Лениннің «Петсрбургтегі қайта құру жәнө жікке болінуді жою», «Жалпы ұлттық рево- люция туралы мәселе жөнінде» және «РСДРП-ның ноябрьдегі әскери-жауынгерлік конференциясының протоколдары жөнінде» деген мақалалары «Пролетарий» газетінің 16- номерінде жарияланады.
Лснин съездің алтыншы және жетінші мәжі- лістерінде председательдік етеді. Алтыншы мәжілісте Ленин председатель ретінде ағыл- шын Социал-демократиялық федерациясының өкілдеріне съезді өткізуге жәрдемдескені үшін алғыс айтуды үсынады, күн тәртібінің қабылданған пункттерін талқылау кезегі ту- ралы мәселе бойынша сөз сөйлейді. Жетінші мәжілісте сөйлеген сөздерінде Ленин делегат- тарға ағылшын Социал-демократиялық феде- рациясының өкілі Г. Квелчтің және Герман социал-демократиясының өкілі Р. Люксембург- тің съезге қатысып отырғанын хабарлап, оларды съездің атынан құттықтайды.
Ленин съездің сегізінші мәжілісінде Орталық Комитеттің қызметі туралы баяндама бойын- ша жарыс сөзде сөз сөйлеп, меныпевиктердің оппортунистік тактикасын сынайды; съездің 8-мәжілісінің бюллетені үіиін осы мәселе бо- йынша сөйлеген сөзінің конспектісін дайын- дайды.
Денин съездің он бірінші мәжілісінде партия- ныц 60 000 сом ақшасының жұмсалуы туралы мәселе бойынша сөз сөйлейді; Думадағы фракцияның қызметі туралы И. Г. Церетели баяндамасының тек бірінші бөлегін ғана тың- дауды ұсынады.
620 В. И. ЛЕНИННІҢ ӨМІРІ МЕН ҢЫЗМЕТІНІҢ КЕЗЕҢДЕРІ
8 (21) май.
Ленин съездің он төртінші және он бесінші мәжілістерінде председательдік етеді. Он бе- сінші мәжілісте Ленин Думадағы фракция- ның есебі бойынша жарыс сөзде сөз сөйлеп, фракцияның саяси қателерін сынайды. Дума- дағы фракцияның есебі бойынша жарыс сөз- де Ф. И. Данның оөйлеген сөзі жөніндегі Урал облысы делегаттарының мәлімдемесіне (мә- лімдеме съездің сол мәжілісінде оқылады) қол қояды.
9 (22) май.
Ленин съездің он алтыншы мәжілісінде Ду- мадағы фракцияның есебі бойынша қарар жо- басып озірлеу жоніндегі комиссияга сайла- пады. .
9—10 (22-
23) май.
Ленин Думадағы фракцияның есебі бойынша қарар жобасын әзірлеу жөніндегі комиссия- ның жұмысына қатысады.
10 (23) май.
Съездің он сегізінші мәжілісінде Лениннің «L’Humanite» газетінің қызметкеріне берген интервыоін Л. Мартовтың бұрмалағапы жо- пінде В. И. Лениппіц мәлімдемесі оқылады.
11 (24) май.
Ленин съездің жиырмасыншы мәжілісінде Ду- мадағы фракцияның есебі бойынша қарар қа- былдау тәртібі туралы мәселе жөнінде сөз сөйлейді.
Ленин съездің жиырма бірінші мәжілісінде Думадағы фракцияның уставын әзірлеу жө- ніндегі комиссияда В. М. Серов (болыпевик, II Мемлекеттік думаның депутаты) ұсынған устав жобасын талқщлауды ұсыдады.
12 (25) май.
Ленин съездің жиырма екінші мәжілісінде буржуазиялық партияларға көзқарас туралы баяндама жасайды.
12—16 (25—29) май.
Ленин буржуазиялық партияларға көзқарас туралы қарар жобасын әзірлеу жөніндегі ко- миссияның жұмысына қатысады, Думадағы фракцияның есебі жөніндегі поляктар ұсын- ған қарар жобасын буржуазиялық партиялар- ға көзқарас жөніндегі қарарға айналдырып қайта жазады. (Съезде буржуазиялық партия- ларға көзқарас туралы басқа, Ленин жазған болыпевиктік қарар жобасы талқыланды).
В. И. ЛЕНИННІҢ ӨМІРІ МЕН ҚЫЗМЕТІНЩ КЕЗЕҢДЕРІ 621
13 (26) май.
Съездің жұмысын жалғастыру үіпін қаржы іздеуге байланысты Ленин А. М. Горькиймен, Г. В. Плехановпен және басқа делегаттармен бірге ағылшын суретшісі Феликс Мошелеске барады.
14 (27) май.
Ленин съездің жиырма төртінші мәжілісінде буржуазиялық партияларға көзқарас туралы баяндама бойынша қорытынды сөз сөйлейді; буржуазиялық партияларға көзқарас туралы қарар әзірлеу жөніндегі компсспяның жұмы- сы жайында хабарлама жасайды.
Ленин жиырма бесінші (жабық) мәжілісте председательдік етеді, онда съездің жұмысып жалғастыру үшін керекті қаржы туралы мә- селе талқыланады. Мәжілісте ол ағылшын суретшісі Феликс Мошелеске баргандары жө- нінде хабарлайды.
15 (28) май.
Ленин съездің жиырма алтыншы мәжілісін- де буржуазиялы-қ партияларға көзқарас ту- ралы қарар жөніндегі жарыс сөзде болыпе- виктік жобаны қорғап соз сөйлейді; болыпе- виктсрдің қарары ногіз ретіпде қабылдангап- нан кейін М. И. Либср мен Л. Д. Троцкийдің осы қарарға епгізгсп түзетулеріпе қарсы піы- ғады.
Ленин съездің жиырма жетінші мәжілісінде председательдік етеді, буржуазиялық партия- ларға көзқарас туралы большевиктік қарарға Брохестің (Бундтың делегаты) және Троц- кийдің енгізген түзетулеріне қарсы шығады.
16 (29) май.
Ленин съездің жиырма сегізінші мәжілісінде буржуазиялық партияларға көзқарас туралы қарарға Л. Мартовтың енгізген түзетулеріне қарсы шығады.
Ленин съездің жиырма тоғызыншы мәжілі- сінде кезектегі істерге көшу туралы жазбаша ұсыныс енгізеді; буржуазиялық партияларға көзқарас туралы қарарға Л. Троцкийдің, Л. Мартовтың және А. Мартыновтың енгізген түзетулеріне қарсы шығады. Съезде буржуа- зиялық партияларға көзқарас туралы Ленин жазған қарар қабылданады.
Ленин съезд презпдиумыньщ кеңесіпде жиыр- ма тоғызыншы мәжілісте Лениннің кезектегі істерге көшу туралы мәлімдеме жасауына
622 в. И. ЛЕНИННІҢ ӨМІРІ МЕН ҢЫЗМЕТШІҢ КЕЗЕҢДЕРІ
Ерте дегенде
16 (29) май — кеш дегенде
18 (31) май.
17 (30) май.
17—18 (30-31) май.
18 (31) май.
19 май (1 июнъ).
байланысты Ф. И. Данның наразылығы жө- нінде сөз сөйлейді, реплика жасап, процеду- ралық мәселелер жөнінде үсыныстар енгі- зеді.
Ленин Лондонда, кейбір либерал қайраткер- лер РСДРП V съезі делегаттарының құрметі- не ұйымдастырған банкетте сөз сөйлейді.
Ленпн съезд президиумының кеңесіне қаты- сады.
Ленин РСДРП V съезіне жұмсалған шығын- дардьг отеу үш.ін либерал фабрикант Джозеф Фелзден (Fels) алынған қарызды қайтару ту- ралы міндеттемеге съездің өзге делегаттары- мен бірге қол қояды, съездің болыпевиктік фракциясының мәжілісіне қатысады.
Ленин большевиктердің Мемлекеттік дума туралы бастапқы қарарының жобасына түзе- тулер енгізеді, осы қарарды әзірлеу жөнінде- гі комиссияның жұмысына қатысады, сон- дай-ақ комиссия мәжілісіндегі жарыс сөздің барысында озіне қажетті жазбалар жасайды.
Лении съездің отыз үшінші мәжілісінде Мем- лекеттік дума туралы қарарды әзірлеу жөнін- дегі комиссия атынан баяндама жасайды. Осы мәжілісте Ленин «жұмысшы съезі» туралы съезд қабылдаған большевиктік қарарға да- уыс берудің нәтижелерін жазып отырады, болыпевиктердің Мемлекеттік дума туралы қарарының жобасын негіз етіп қабылдау ту- ралы мәселе бойынша дауыс берудің нәтиже- лерін есештейді (қарар түгелдей съездің келе- сі мәжілісінде қабылданады).
Ленин съездің отыз төртінші және отыз бе- сінші мәжілістерінде председательдік етеді.
Ленин отыз бесінші мәжілісте РСДРП-ның Халықаралық социалистік бюродағы өкілі ту- ралы мәселені жаңа Орталық Комитеттің nie- шуіпе тапсыруды ұсынады. Съезд бұл ұсы- нысты қабылдайды. Ленпн меньшевиктердің съезді «Біріккея гіартияның Лондондағы бі-
В. И. ЛЕІІИНШҢ ӨМТРІ МЕІ-І ҢЫЗМЕТІНІҢ НЕЗЕҢДЕРІ 623
ріиші съезі» деп атау туралы үсынысына қар- сы шығып, съезді бесінші съезд деп атау ту- ралы ұсыныісты жақтайды. Ортальгқ Комитет- ке кандидаттар туралы мәселе талқыланған- да Ленин фракциялардың кандидаттарды ұсы- ну тәртібі туралы үсыныс енгізеді; Ортальгқ Комитетке кандпдаттар бірдей мөлшерде да- уыс алғанда қайта дауысқа қоюды ұсынады, бұл мәселе бойынша жарыс сөзде съездің ық- шамдалған құрамдағы мәжілісінің осындай қайта дауысқа қоюды жүргізуге праволылы- ғын қорғайды. Лениннің ұсынысын съезд қа- былдайды. Съезд Ленинді РСДРП Орталық Комитетінің құрамына сайлайды.
19 майдан (1 июнънен) кешірек.
Ленин РСДРП V съезі жұмъисыііың аяғында болыпевиктік фракцияның соңғы мәжілісіне қатысады; бұл мәжілісте съезд жұмысының қорытындылары талқыланады. Мәжілісте Ле- иин бастаған Болыпевиктік орталық сайлана- ды, бұл орталық съезд шешімдері рухында дәйекті-революциялық бағыт жүргізілуін қам- тамасыз етуге тиіс болды.
19 май мен 3 июнъ (1 жэие
16 июнъ) ара- лыгында.
Лепші «Буржуазиялық партияларға көзқа- рас» деген мадала жазады. Мақалаға пост- скріштум 8 (21) июньнеи кешірек жазылгап. Мақала «Лопдон съезінің қорытьтндыларьт» дегеп большевиктік жпна-қта (С-Петербург, 1907) жарияланды.
20—24 май (2—6 июнь).
Ленин РСДРП V съезінде сөйлеген сөздерінің стеиограммаларын редакциялайды, Брптан музейінің кітапханасыпда жұмыс істейді.
21—25 май (3—7 июнъ).
Ленин Латыш өлкесі социал-демократиясы- ның Лондондағы II съезіне қатысады.
24 май (6 июнъ).
Ленин Латыш елкссі социал-демократиясы- ііың II съезінің сегізінші, кешкі, мәжілісінде ■буржуазиялық-демократиялық революцияның қазіргі кезеңіндегі пролетариаттың міндетте- рі туралы баяндама жасайды; осы мәселе жө- ніндегі қарар жобасын үсынады. Леиин ұсын- ған қарар съезд протоколдарына тіркеледі; қарар 1907 жылы 7 (20) июльде Латыш со- циал-дсмократпясының «Zilina» («Күрсс») га- зстіпде жарияланды.
624 В. И. ЛЕИИІІШҢ ӨМІРІ МЕН ҢЫЗМЕТІНІҢ КЕЗЕҢДЕРІ
Майдыц аяғы — кеш дегенде
Ленин съезд аяқталғаннан кейін Лондоннан Куоккалаға қайтып келеді.
3 (16) июнь.
Ленин Териокиде Петербургтен келген жұ- мысшылар алдында РСДРП V съезі туралы сөз сойлейді.
625
M A З M ¥ Н Ы
Алғы сөз IX
1907 ж.
РСДРП БЕСІНШІ СЪЕЗІНЕ АРНАЛҒАН ҚАРАРЛАРДЫҢ ЖОБАЛАРЫ 1—11
1. Демократиялық революцияның қазіргі кезеңі
туралы 3
2. Буржуазиялық партияларға козқарас туралы 4
3. Социал-демократияның Мемлекеттік думада-
ғы тактикасы туралы 7
4. Жаппай экономикалық мұқтаждықтың өсуі
және экономикалық күрестің шиеленісуі ту- ралы 9
5. Пролетариат ішіндегі анархистік-синдикалис-
тік ағымға байланысты бейпартиялық жұ- мысшы ұйымдары туралы 10
РСДРП-ның САЙЛАУ НАУҚАНЫ КЕЗІНДЕГІ ТАКТИКА-
СЫ. *1907 ж. 17 февральда (2 мартта) «L' Humanite» қызметкеріне берілген интереью 12—19
* ЕКІНШІ МЕМЛЕКЕТТІК ДУМАНЫҢ АШЫЛУЫ 20—24
* ЕКІНШІ ДУМА ЖӘНЕ ПРОЛЕТАРИАТТЫҢ МІНДЕТТЕРІ 27—29
* СТОЛЫПИН ДЕКЛАРАЦИЯСЫ ЖӨНІНДЕ, Үндеу жоба-
сы 30-33
АЛҒАШҢЫ МАҢЫЗДЫ ҚАДАМ 34—37
* КПСС Орталық Комитеті жанындағы Марксизм-ленинизм инсти- туты берген тақырыптар жұлдызшамен белгіленді.
626
МАЗМҮНЫ
КАДЕТТЕРДІ ҚОЛДАУ САЯСАТЫН ЖҮРГІЗУГЕ МЕНЬШЕ-
ВИКТЕР ПРАВОЛЫ МА? 38—40
ДУМА САЙЛАУЫ ЖӘНЕ ОРЫС СОЦИАЛ-ДЕМОКРАТИЯ-
СЫНЫҢ ТАКТИКАСЫ. 41—52
ҮСАҚ БУРЖУАЗИЯЛЫҚ ТАКТИКА 53—57
ЖІК ТУҒЫЗУШЫЛАР БОЛАШАҚ ЖІК ТУРАЛЫ 58—61
ОППОРТУНИЗМ ТАКТИКАСЬІ ТУРАЛЫ 62—67
БОЛЬШЕВИКТЕР ЖӘНЕ ҮСАҚ БУРЖУАЗИЯ 68—73
* Л. МАРТОВҚА ЖАУАП 74
ДУМАНЫ ҚУУДЫҢ ТАЯЛУЫ ЖӘНЕ ТАКТИКА МӘСЕЛЕ-
ЛЕРI 75—79
КАДЕТТЕР ЖӘНЕ ТРУДОВИКТЕР 80—84
РЕВОЛЮЦИЯЛЫҚ СОЦИАЛ-ДЕМОКРАТИЯНЬІҢ ПЛАТ-
формасы 85—96
I 85
II 90
ҚАРАРЛАРДЫ БҰЛАЙ ЖАЗБАУ КЕРЕК 97—122
Соңғы сөз орнына 121
* ЭСТОН СОЦИАЛ-ДЕМОКРАТТАРЫНЫҢ ҚАРАРЫНА ЕС-
КЕРТІІЕ 123
КӨЗІНДЕ —КҮЛКІ, КӨКЕЙІНДЕ — АРАМДЫҚ 124—130
МӘМЛЕ НЕГІЗДЕРІ 131—135
* ЕКІНШІ МЕМЛЕКЕТТІК ДУМАДА АГРАРЛЫҚ МӘСЕЛЕ
ЖӨНІНДЕ СӨЙЛЕНЕТІН СӨЗДІҢ ЖОБАСЫ 136—175
ДУМА ЖӘНЕ БЮДЖЕТТІ БЕКІТУ 176—181
КӨКЕК ҚОРАЗДЫ МАҚТАЙДЫ 182—185
ИНТЕЛЛИГЕНЦИЯНЫҢ ҮСТЕМДІГІНЕ ҚАРСЫ ИНТЕЛЛИ-
ГЕНТТІК ЖАУЫНГЕРЛЕР 186—190
АШУҒА БУЛЫҒЫП АБЫРЖУ (Жумысшы съезі туралы мэселе жөнінде) 191—205
МЕНЬШЕВИКТЕРДІҢ ТАКТИКАЛЫҚ ПЛАТФОРМАСЫ 206—222
МАЗМҮНЫ
627
АГРАРЛЫҚ МӘСЕЛЕ ЖӘНЕ РЕВОЛЮЦИЯ КҮШТЕРІ 223—227
ҚАУҚАРСЫЗ ДУМА НЕМЕСЕ ҚАУҚАРСЫЗ YGAҚ БУР-
ЖУАЗИЯ 228- 232
МАСАТТАНҒАН ПАСЫҚТЫҚ НЕМЕСЕ КАДЕТТЕНУШІ
эсерлер 233—236
СОЦИАЛ-ДЕМОКРАТИЯЛЫҚ ФРАКЦИЯ ЖӘНЕ ДУМАДАҒЫ
з АПРЕЛЬ 237—240
ОРЫС РОВОЛЮЦИЯСЫНЫҢ КҮШІ МЕН ӘЛСІЗДІГІ 241—250
I 241
II 246
* «И. Ф. БЕККЕРДІҢ, И. ДИЦГЕННІҢ, Ф. ЭНГЕЛЬСТІҢ,
К. МАРКСТІҢ ЖӘНЕ БАСҚАЛАРДЫҢ Ф. А. ЗОРГЕГЕ ЖӘ- НЕ БАСҚАЛАРҒА ЖАЗҒАН ХАТТАРЫ» ДЕГЕН КІТАП-
ТЫҢ ОРЫСША АУДАРМАСЫНА АРНАЛҒАН АЛҒЫ СӨЗ 251—273
Социал-демократиядағы интеллигенттік оппорту-
низмге берілген классикалық бага 265
*ДУМА ЖӘНЕ ОРЫС ЛИБЕРАЛДАРЬІ 274—278
ЛАРИН МЕН ХРУСТАЛЕВ 279—284
ФР. МЕРИНГ ЕКІНШІ ДУМА ТУРАЛЫ 285—293
Неміс либерализмі және орыс Думасы 286
ПЕТЕРБУРГТЕГІ ҚАЙТА Қ¥РУ ЖӘНЕ ЖІККЕ БӨЛІНУДІ
жою 294—303
ЖАЛПЫ ҮЛТТЫҚ РЕВОЛЮЦИЯ ТУРАЛЫ МӘСЕЛЕ ЖӨ-
НІНДЕ 304—308
РОССИЯ СОЦИАЛ-ДЕМОКРАТИЯЛЬЩ ЖҮМЫСШЫ ПАР-
ТИЯСЫНЬІҢ НОЯБРЬДЕГІ ӘСКЕРИ-ЖАУЫНГЕРЛІК КОН- ФЕРЕНЦИЯСЫНЫҢ ПРОТОКОЛДАРЫ ЖӨНІНДЕ 309—319
ПЕТЕРБУРГТЕГІ ЖІККЕ БӨЛІНУ ЖӘНЕ СОҒАН БАЙЛА- НЫСТЫ ПАРТИЯ СОТЫН Қ¥РУ ЖӨНІНДЕ РСДРП V СЪЕ-
ЗІНЕ АРНАЛҒАН БАЯНДАМА 320—339
I. Лениннің партия сотындағы ақталу (немесе
Орталық Комитеттің меньшевиктік бөлегін айыптау) сөзі 322
II. Петербургтегі жікке бөлінудің нақты тарихы- ңың қысқаша конспектісі 335
628
МАЗМҮНЫ
* РСДРП V СЪЕЗІ. 30 апрелъ—19 май (13 май—1 июнъ), 1907 ж, 341
* 1. СЪЕЗДІҢ КҮН ТӘРТІБІ ТУРАЛЫ МӘСЕЛЕ ЖӨНІН-
ДЕ ЖАРЫС СӨЗДЕРДІ ТОҚТАТУ ТУРАЛЫ ¥СЫ- НЬІСҚА ҚАРСЫ СӨЙЛЕНГЕН СӨЗ 1 (14) май 343
2. СЪЕЗДІҢ КҮН ТӘРТІБІ ТУРАЛЫ МӘСЕЛЕ ЖӨНІН- ДЕ ЖАРЫС СӨЗДЕР КЕЗІНДЕ СӨЙЛЕНГЕН СӨЗ 2 (15) май 344
* 3. ЗАПИСКАЛАР АРҚЫЛЫ АТАП ДАУЫСҚА ҚОЮ
ӘДІСІН ЖАҚТАП СӨЙЛЕНГЕН СӨЗ 2 (15) май 347
* 4. СЪЕЗДІҢ 6-МӘЖІЛІСШДЕ ПРЕДСЕДАТЕЛЬ РЕТІН-
ДЕ СӨЙЛЕНГЕН СӨЗДЕР 3 (16) май 348
1 348
2 34S
5. ОРТАЛЫҚ КОМИТЕТТІҢ ЖҮМЫСЫ ТУРАЛЫ БАЯНДАМА БОЙЫНША СӨЙЛЕНГЕН СӨЗ 4 (17)
май 349
6. ДУМАДАҒЬІ ФРАКЦИЯНЫҢ ҚЫЗМЕТІ ТУРАЛЫ БАЯНДАМА БОЙЫНША СӨЙЛЕНГЕН СӨЗ 8 (21)
май 355
7. НАҚТЫ МӘЛІМДЕМЕ 10 (23) май 361
8. МӘЛІМДЕМЕ 11 (24) май 363
9. БУРЖУАЗИЯЛЫҚ ПАРТИЯЛАРҒА КӨЗҚАРАС ТУ-
РАЛЫ БАЯНДАМА 12 (25) май 364
10. БУРЖУАЗИЯЛЫҚ ПАРТИЯЛАРҒА КӨЗҚАРАС ТУ- РАЛЫ БАЯНДАМА БОЙЫНША ҚОРЫТЫНДЫ СӨЗ 14 (27) май 379
*11. БУРЖУАЗИЯЛЫҚ ПАРТИЯЛАР ТУРАЛЫ ҚАРАР- ДЫҢ ПОЛЯК ЖОБАСЫНА КӨЗҚАРАС ЖӨНІНДЕ СӨйЛЕНГЕН СӨЗ 15 (28) май 386
*12. БОЛЬШЕВИКТЕРДІҢ БУРЖУАЗИЯЛЫҚ ПАРТИЯ- ЛАРҒА КӨЗҚАРАС ТУРАЛЫ СЪЕЗД ҚАБЫЛДАҒАН ҚАРАРЫНА ЛИБЕР ЕНГІЗГЕН ТҮЗЕТУГЕ ҚАРСЫ АЙТЫЛҒАН ПІКІР 15 (28) май 390
МАЗМҮНЫ
629
*13. БОЛЬШЕВИКТЕРДІҢ БУРЖУАЗИЯЛЫҚ ПАРТИЯ- ЛАРҒА КӨЗҚАРАС ТУРАЛЫ СЪЕЗД ҚАБЫЛДА- ҒАН ҚАРАРЫНА ТРОЦКИЙ ЕНГІЗГЕН ТҮЗЕТУ- ЛЕРГЕ ҚАРСЫ АЙТЫЛҒАН ПІКІРЛЕР 15 ЖЭНе 16 (28 жэне 29) май 391
1 391
2 391
*14. БОЛЬШЕВИКТЕРДІҢ БУРЖУАЗИЯЛЫҚ ПАРТИЯ- ЛАРҒА КӨЗҚАРАС ТУРАЛЫ ҚАРАРЫНА МАРТОВ ЕНГІЗГЕН ТҮЗЕТУЛЕРГЕ ҚАРСЫ АЙТЫЛҒАН ПІ- КІРЛЕР 16 (29) май 392
1 392
2 392
*15. БУРЖУАЗИЯЛЫҚ ПАРТИЯЛАРҒА КӨЗҚАРАС ТУ- РАЛЫ ҚАРАРҒА МАРТЫНОВ ЕНГІЗГЕН ТҮЗЕТУ- ЛЕРГЕ ҚАРСЫ АЙТЫЛҒАН ПІКІРЛЕР 16 (29) май 394
1 394
2 394
16. МЕМЛЕКЕТТІК ДУМА ТУРАЛЫ ҚАРАР ДАЙЫН- ДАУ ЖӨНІНДЕГІ КОМИССИЯНЫҢ БАЯНДАМАСЫ 18 (31) май 396
*17. СЪЕЗДІ ҚАЛАЙ АТАУ ТУРАЛЫ МӘСЕЛЕ ЖӨНІН- ДЕ СӨЙЛЕНГЕН СӨЗ 19 май (1 июнь) 401
*18. ОРТАЛЫҚ КОМИТЕТКЕ САЙЛАНҒАНДАРДЫ ҚАЙ- ТА ДАУЫСҚА САЛУ ТУРАЛЫ МӘСЕЛЕ ЖӨНІНДЕ- ГІ ЖАРЫС СӨЗ КЕЗІНДЕ ЖАСАЛҒАН ЕСКЕРТПЕ- ЛЕР 19 май (1 июнь) 402
1 402
2 402
БУРЖУАЗИЯЛЬІҚ-ДЕМОКРАТИЯЛЫҚ РЕВОЛЮЦИЯНЫҢ ҚАЗІРГІ КЕЗЕҢІНДЕГІ ПРОЛЕТАРИАТТЫҢ МІНДЕТТЕРІ ТУРАЛЫ 403
БУРЖУАЗИЯЛЫҚ ПАРТИЯЛАРҒА КӨЗҚАРАС 405
I 406
II 418
III 424
630
МАЗМҰНЫ
В. И. Лениннің осы уақытқа дейін табылмаған еңбек- терінің тізімі (Февралъ—июнъ, 1907) 431—432
В. И. Ленин редакциялауға қатысқан басылымдардың тізімі 433
В. И. Ленин жазған болуы ықтимал еңбектердің тізімі 434
Ескертулер 435—516
В. И. Ленин цитат келтірген және ауызға алған әдеби еңбектер мен деректемелер көрсеткіші 517—555
Есімдер көрсеткіші 556—610
В. И. Лениннің өмірі мен қызметінің кезеңдері 611—624
СУРЕТТЕР
В. И. Лениннің бас мақаласы басылған «Рабочий» га- зетінің 1907 ж. 23 февральдағы 2-номерінің бірінші беті 25
В. И. Лениннің «Екінші Мемлекеттік думада аграрлық мәселе жөнінде сөйленетін сөздің жобасы» деген қөл- жазбасының бірінші беті.— 1907 ж. 137
1907 ж. 27 мартта В. И. Лениннің «Дума және бюджет- ті бекіту» деген бас мақаласы шыққан «Наше Эхо» га- зетінің 2-номерінің бірінші беті 177
Л е н и н, В. И.
Шығармалар толық жинағы. Орысша 5-басылуынан аударыл- ды, 55 томдық. Т. 1— Алматы, «Қазақстан», 1976.
(Қазақстан КП Орталық Комитеті жанындағы Партия тарихы ин-ты — КПСС Орталық Комитеті жанындагы Марксизм-ленин- изм ин-тының филиалы.)
Т. 15. Февраль — июнь 1907.
631 бет.
Томды баспага дайыпдаган Н. Г. Севрюгина
Дайындаушының көмекшісі К. Г. Ремизова
Әдебиет көрсеткішін дайындаған Н. Д. Шахновская
Есімдер көрсеткіші мен В. И. Ленипнің өмірі мен қызметінің кезеңдерін дайындаган Б. М. Яковлев Редактор М. Я. Панкратова
Сканерлеу: Т.Қ.Оразымбетов
Өңдеу: А.Н. Моторин
*
Сдано в набор 11/VIII 1975. Подписано к печати 13/VII 1976 г. Формат 84х1081/з2—20,625=34,7 усл. гіеч. л. (32,6 уч.-изд. л.).
Тираж 15000 экз. Бумага № 1. Цеиа 65 коп.
Ордена Дружбы народов издательство «Казахстап», г. Алма-Ата, ул. Советская, 50.
Заказ 1384. Полиграфкомбинат лроизводственного объединения полигра- фических предприятий «КІТАП» Государственного комитета Совета Министров Казахской GGP по делам издательств, полиграфии и книж- ной торговли, г. Алма-Ата, ул. Пастера. 39.