ҚАЗАҚСТАН КП ОРТАЛЫҚ КОМИТЕТІ жлньіндағы ПАРТИЯ ТАРИХЫ ИНСТИТУТЫ-КПСС ОРТАЛЫҚ КОМИТЕТІ жанындағы МАРКСИЗМ-ЛЕНИНИЗМ И НСТИТУТЫ Н ЫҢ ФИЛИАЛЫ
В.И. ЛЕНИН
41
ТОМ
Июль-октябрь 1905
«ҚАЗАҚСТАН» БАСПАСЫ АЛМАТЫ *1975


ЭК 2
Л40
„ 10102-255 . к.
Л 401 (07)—75 5
(6) Ңазақша аудармасы, «Ңазаңстан» баспасы, 1975.


тх
АЛҒЫ СӨЗ
В. И. Ленин Шығармалар толық жинагыныц он бі- piiiijii томына 1905 жылдың июлінен 12 (25) октябріне дойіпгі кезеңге жататын шығармалар еніп отыр. 1905 жьгліъі июнь — июльде жазылган «Социал-демократия- иып; демократиялық революциядавы екі тактикасы» де- го и кітап томда негізгі орын алады.
Бұл дәуір Россияда революцияның — империализм намаиыпдавы бірінші буржуазиялық-демократиялық ре- полюцияпыц — одан әрі дамуымен сипатталады. 1905 жьглдьің көктеміпде өткен РСДРП III съезі болыпевик- тік -иартиядьщ тарихындағы маңызды белес болды. Съоздіц шсшімдері, съезд талдап жасаван стратегиялық жоспар моп тактикалық баіыт демократиялық революция ньщ жеңісі жолындавы күресте партияның айбын- дһі программасы болды. Съезден кейін болыпевиктік ппртняпътң алдына партияның қатарын съезд қабылда- гпп шоіпімдер төңірегіне топтастыру, барлық партия уііымдархдпың жұмысын сол шешімдерді орындаува ба- гыттіиң бул шешімдерді жұмысшы бұқарасына түсінді- рут мопыповиктердің революцияны тежеуге, революция- гп бцсшьтлыңты буржуазияның қолына берігі қоюва окоп соқтьтратын оппортуниста тактикасын ақырына дойһі ошкоролеу міндеті ңойылды.
РСДРП 111 съезімен бір мезгілде өткен меныпевик- 'іордһі, Жотіова конференциясының шешімдері бүлар- дыц тактпкалык, бағытының болыпевиктердің тактика- ііһщ гіпгытыііаи мүлде алшац жатқанын көрсетті. Мень-


X
АЛҒЫ СӨЗ
шевиктер өздерінің әрекетімен жұмысшы табы қата- рының бірлігін бұзды, ал мұның өзі революцияның же- ңісі жолындағы күреске елеулі қатер туғызды. Меныпө- виктерді әпікерелеу, пролетариаттың ңимыл бірлігіне жету, большевиктердің тактикалық ұрандарын жұмыс- шы табы мен барлык, еңбекпіілердің айбынды күшінің қолдауып қамтамасыз ету қажет болды.
Осыидай жағдайда 1905 жылы июльде В. И. Ленин- ніц «Социал-демократияпың демократиялык, революция- дағы екі тактикасы» деген кітабыпың жарыққа шығуы- ның орасан зор маңызы бар еді. Ленин бұл кітабында РСДРП III съезінің шешімдерін, болыпевиктік партия- ның стратегиясы мен тактикасын теория жағынан не- гіздеп берді. Марксизмді творчестволықпен дамыта оты- рып, ол империализм заманында Россияда өтіп жатқан буржуазиялық-демократиялың революцияньщ ерекше- ліктері туралы, оның қозғаушы күштері мен перепек- тивалары туралы, буржуазияльщ-демократиялық революцияньщ социалистік революцияға ұласуы және осы ұласудың шарттары туралы, революцияньщ жеңіске жө- туінің шепгуші шарты болып табылатын жаңа тұрпат- ты пролетарльщ партияның басшылық ролі туралы мә- селелерді талдап зерттеді. Ленин меныпевиктердің Женева конференциясының оппортунистік шешімдерін жан-жақты сынға алды, меныпевиктердің марксизмнен аулақтап кеткенін, революцияньщ аса маңызды мәселе- лерін шешуде олардыц догматизмін ашып көрсетті. Со- нымен бірге Ленин меныпевиктерді қолдап келген II Интернационал лидерлеріпің реформистік нұсқаула- рын әшкереледі.
Ленин пролетарльщ партияның тактика лық дұрыс ұрандарының бұңараға басшылык, ету үшін ерекше ма- ңыздылығын керсетті. Революция кезінде принцип жа- ғынан байсалды тактиканың ролін төмендетуден асқан қауіпті нәрсе жоқ,— деп жазды ол,— «оқиғалардың со- ңынан сүйретілмей, марксизмнің байсалды принциптері рухында пролетариата басшылық еткісі келетін партия үшін тактикалық дұрыс шешімдер белгілеудің ма- ңызы орасан зор» (осы том, 6-бет). Болыпевиктер дү-


АЛТЫ СӨЗ
XI
рыс тактиканы жасады, партия мен жұмысшы табыныц роволюциядағы міндеттерін белгілеп берді.
Ленин «Социал-демократияның демократиялық рево- люциядағы екі тактикасы» деген кітабында пролета- рнаттың жаңа тарихи жагдайда Россиядағы буржуа- зиялық демократиялық революцияның көсемі, басшысы бола алатыны және болуға тиіс екені туралы идеяны жап-жаңты негіздеді.
Ол буржуазияльщ-демократи^лық өзгерістердің ре- формалар жолымен емес, өндіргіш күштердің дамуын кропостниктік тәртіп қалдықтарының шырмауынан бір- жола босататын, помещиктік жер иеленушілікті жоятын 5KOUO патша самодержавиесін құлататын революция жолымен жасалуына жұмысшы табының жан-тәнімеп мүддолі екенін түсіндіріп берді. Буржуазиялық-демо- кратиялың революция пролетариатқа тиімді, өйткені оішц жецісі пролетариаттың демократиялық бостан- дыцтар алуына, өзінің ұйымдарын нығайтуына, ецбек- іііІ, бүқараға басшылық етуден тәжірибе және дағды жипақтауына, сөйтіп саяси өкіметті жеңіп алу жолын- да курос жүргізуіне мүмкіндік береді. «Буржуазиялыц революция неғұрлым толығырақ, батылырақ, неғұрлым дойоктірөк болса, пролетариаттың буржуазиям қарсы социализм жолыітдагы күресі соғұрлым нәтижелі бол- мак,»,— дсті ждзды Ленин (осы том, 38—39-беттер).
Россиядагы буржуазиялың-демократиялық революция халықтық революция болды. Ол халық бұңарасын, қо- гамиыц озгі мен қанаудан жаншылған ең төменгі топ- тары п қозгалысңа келтірді. Тарихи дамудың бүкіл ба- рысы оц алдыңғы ңатарлы және бірден-бір ақырына де- III и роволюцияшыл тап ретінде пролетариат™: елдегі жадны домократиялық қозғалысты бастауға әзірледі. Россия пролотариатының дамуындағы маңызды ерекше- лііс опыц ірі кәсіпорындарда шоғырлануы еді. Мұның оііі оііһіц ұйымшылдығының, саналылығының және ре- ноліоцняіііылдығының өсуіне жағдай жасады. Ол цала мои доровнядағы халықтың далың бұқарасымен байла- пыс жасап отырды. Жүмысшы табы елдегі аса ұлы са- псіі нүііі болды.


XII . ■ АЛҒЫ СӨЗ
Батыстагы, Англиядағы, Франциядағы, Германияда- ғы буржуазиялық революцияларда буржуазия гегемон болды, өйткені ол кезде пролетариат әлі әлсіз .еді, дер- бес саяси күшке айналмаган еді, ал Россиядағы революция пролетариат пен буржуазия арасындагы тап күресі .шиелепіскен жағдайда өтіп жатты. Жүмысшы қозға- лысы ел өміріндегі маңызды фактор болды. Орыс про- летариаты самодержавиеге қарсы бірқатар ұрыстарды ойдағыдай өткізіпүлгерген-ді. Тағы да бір аса маңыз- ды жағдай — оның күресіне басшылық ететін өзініц дербес саяси партиясы бар еді. «Баршасы түгел қабыл- даған дәл программасы бар біздің партия барлық өзге партиялардыц алдында тұр»,— деп жазды Ленин (осы том, 6-бет). Революцияныц гегемоны, басшысы болу үшін пролетариаттыц барлык, мүмкіншілігі болды. Ол халықтық революцияныц басшысы ролін атцара ма не- месе, меньшевиктердің қалағанындай, буржуазияның шылауы ролін атқара ма — революцияныц нәтижесі осығап байланысты еді.
Ленин пролетариаттыц революциялық күресіне шару а лар қосылған жағдайда ғана пролетариат демократия жолында жеңімпаз күрескер бола алады деп атап көрсетті. Ленин жұмысшы табының шаруалармен одақ- тасуы туралы мәселені талдап щешті және бұл одақта жұмысшы табының басшылық роль атқаруын буржуа- зиялық-демократиялық революцияныц жеңіске жетуі- нің міндетті шарты деп есептеді. Жер тапшылығынан азап шеккен шаруалар помещиктердің жерін тартып алуға, деревняда крепостниктік тәртіптің ңалдықтарын жоюға мүдделі болды. Бұл міндетті революциялык, жол- мен ғана жүзеге асыруға болатын еді. Бірден-бір ақы- рына дейін революцияшыл тап — пролетариаттыц бас- шылығымен ғана • шаруалар помещик жерін алып, самодержавие мен помещиктердің езгісінен ' ңұтыла алатын еді. Шаруалардың реакцияшылдығы жөніндегі меныпевиктердің оппортунистік пайымдауларына қара- мастан, В. И. Ленин шаруалардың түбегейлі мүдделері оларды демократиялык, революцияда пролетариаттыц батыл және толық жаңтаушысы етеді, «өйткені шаруа- ларға жер реформалары саласындағылардыц бэрін, ша-


АЛҒЫ G03
XIII
руалардың тілеп жүргендерінің, көксеп жүргендерінің бэрін... соньщ бэрін толық жеңш .шықңан революция га- па бере алады» (осы том, 93-бет) деп үйретті.
Буржуазиялық-демократияльщ революциядағы проле- тариаттың гегемондығы туралы, жұмысшы табыныц шаруалармен одағы туралы Лепин талдап жасаған қа- ғидалар меньшевиктердіц бұл революция тек буржуа- зияга тиімді нәрсені ғана береді дейтін тактикалық ба- гытын түгелдей талқандады. Меныпевиктер пролета- риаттың гегемондығына ңарсы шықты, шаруалардыц революциялық ролін теріске шыгарды, сөйтіп пролетариата одақтас етіп либерал буржуазияны тацды. Олар, өткен уақытта Батыс елдерінде болғаны сцяқты, Рос- сиядағы буржуазиялық-демократиялык, революция да буржуазияның басшылыгымен өтуге тиіс деп есептеді. Ленин меныпевиктердіц бұл қағидаларын өлтіре сына- ды, олардың догматизмін, Россияда революция басқа- ша тарихи жағдайларда өріс алып отырғанын және ре- волюцияның ңозғаушы күштері туралы мәселені ескіше шешуге болмайтынын меныневиктердің түсінбей жүр- гепін әшкерелеп берді.
Ленин орыс буржуазиясының контрреволюциялық мәпіп ашып көрсетті. Ол орыс буржуазиясы өзінің тап- тық жағдайы тұрғысынан алғанда патша өкіметіне ңар - сы батыл күрес жүргізу міндетін алдына цоймайтынып, қоя да алмайтынын көрсетіп берді. Самодержавие мен опыц полициялық-бюрократтьщ машинасы орыс бур- жуазиясына пролетариат пен шаруалардыц өскелең роволюцияшылдығын жаншып тастау үшін ганакерек. Орыс буржуазиясы пролетариат демократиялық өзгеріс- торго қолы жеткен соц осы озгерістерді социализм жо- л ьпіда одан әрі күресу үшін пайдаланады деп қорқады.
Лоиип былай деп түсіндірді: буржуазия революцияны жұмысшылар мен шаруалардыц есебінен патша өкіме- тімои келісім жасаумен аяқтау үшін революцияға бас- піылыц етуді өз қолына түсіріп алуға үмтылады. Буржуазия халыққа барғанда оның мүдделерін қорғаушьі ротіпдо бармайды. «Жаратылысынан саудагер болып туган бүлардың күрес пен революцияға жаны қас, бі- рпк, жагдай оларды революция негізіне көшуге мәжбүр


XIV
АЛҒЫ СӨЗ
етіп отыр, өйткөні табап тірер басқа негізі жоң» (осы том, 124-бөт). Гегемондың рольді либерал буржуазия- ныц үлесіне берген меныпевиктердің тактикасы револю- цияға опасыздьщ жасау еді. Іс жүзінде пролетариат ре- волюциявыц көсемі, басшысы болуы үшін либерал бур- жуазияиы ығыстырып, оңшау қалдыру ңажет болды.
«Социал-демократияның демократиялық революция- дагы екі тактикасы» деген кітапта еңбекшілердің рево- люцияныц жеңісі жолындагы күресіиіц формалары мен құралдары туралы мәселе толық талданып шешілгеп. Ленин самодержавиені цұлатып, демократиялық республика орнатудың шешупіі құралы жеңімпаз қарулы котеріліс деп есептеді. Әдетте реакцияшыл таптар, деп атап көрсетті ол, халыққа азамат соғысын еріксіз та- ңып, алдымен өздері зорлыққа ұмтылады, «күн тәрті- біне найзаны ңояды», бейбіт азаматтарды ңанға бояп кудалау, оларға жаппай оқ ату жолына түскен патша үкіметі осылай істеді де. 9 январьдан кейін оқиғалар- дың барысының өзі ңарулы көтерілістің қажеттігі туралы мәселені алға қойды. Сондьщтан болыпевиктік пар- тияның алдына көтеріліс жасау үшін жұмысшыларды қаруландырудың, барлық революциялық күштерді ұйымдастырып, топтастырудың практикалық міндеті ңойылды.
Партияның III съезінің қарулы көтеріліс туралы мә- селе жөнінде қабылдаған шешімін түсіндіре келіп, Ленин бұңараны ңарулы көтеріліске көтере алатын, олардың белсенділігі мен революциялық таланкерлігіне жол ашатын ұрандардың зор маңызын атап көрсетті. Ондай ұрандар мыналар еді: сегіз сағаттық жұмыс кү- нін революциялық жолмен дереу жүзеге асыру, дерев- няда помещик жерін конфискелеуге дейін баратын де- мокр атиялың өзтерістер жасау үшін революциялық шаруалар комитеттерін құру, бұқаралық саяси стачка- лар, жұмысшыларды қаруландыру және революция- лық армия құру. Бұлар бұқараны революцияға жү- мылдырудың маркстік партиялар үшін бұған дейін беймәлім күралдары еді, бұл ңұралдарды жаңа тарихи жағдай мен халың бұқарасының өріс алған күресін ес- кере отырып Ленин ұсынды.


АЛҒЫ СӨЗ
XV
Ленин қарулы көтеріліс туралы мәселеге меныпевид- тердің оппортунистах тұрғыдан қарағандығын көрсетті. Елдегі жағдайдың өзгеруі самодержавиені құлатудың сол кездегі бірдөн-бір мумкін құралы қарулы көтеріліс екенін көрсетіп, жұмысшы табының алдына жаңа мін- деттер ңойып отырғанын меньшевиктер ескермеді. Женева конференциясының шешімдерінде меньшевиктер көтеріліс жасайтын кезең туды ма деген сұраққа жауап бсрмеді; партияның, жұмысшы табының алдында тұр- ган көтерілісті ұйымдастырудың практикалық міндет- төрін олар пролетариатты «өзін өзі қаруландыруды мей- ліпше қажетсінумен» қаруландыру керек деген үндеу- мен алмастырды. Олар жұмысшы табының партиясы котерілісті әзірлеумен айналыспауға тиіс, өйткені бұл буржуазияны үркітіп жіберуі мүмкін деп есептеді. Меньшевиктердің хвостизмін сынай келіп, Ленин аза- мат соғысы басталып кеткен кезде тікелей іске көіпу ұрадын ұсынбай, тек насихатпен ғана шектелу,— ре- вол юцияны сатып кеткендік болады, огаи опасыздык, жасау болады деп көрсетті.
Лепин қандай революцияның болмасын ең басты мосол өсі мемлекеттік өкімет туралы мәселе болып табыла- ды доп үйретті. Өкімет билігі қай таптың қолында — боріп піеіпетіп, міпе, осы. «Социал-демократияныц домократиялық революциядағы екі тактикасы» деген оцбегіпде ол пролетариат гегемон болатын жеңімпаз буржуазиялың-демократиялық революция, өткен бур- жуазиялык, революциялардағы сияңты, өкіметті буржу- азияпың жеңіп алуына емес, пролетариат пен шаруа- л а рдыц революциялық-демократиялык, диктатурасы- ііыіі, орнатылуына жеткізуге тиіс екенін дәлелдеп бер- ді. Мүпың өзі мемлейеттік өкімет туралы мәселенің жіщаша шешілуі еді. Ленин пролетариат пен шаруа- л н рдьщ революциялық-демократиялық диктатурасы «жаңа қондырманың жаңа «құрылысшылары» сүйену- го болатын, сүйенуге тиісті таптарды да, ол ңондырма- ііыц сипатын да (социалистік диктатурадан айырмасы бвр «демократиялық» диктатура), оны қүру әдісін де (диктатура, яғни күшпен қарсылық көрсетудің куш- ион жанышталуы, халықтың революцияшыл таптары-


XVI
ллғы СОЗ
ның ңарулапуы) апықтап бсретіиіп» (осы том, 126- бет) түсіпдірді.
Ленин революцияньщ жеціске жетуі, жұмысшылар мен шаруаларга қажетті демократиялың өзгерістерді жүзего асыру патига окіметінің, помещиктер мен ірі буржуазияныц жапталаса қарсыласуын туғызатынып атап корсстті. Бүл қарсылыңты күйрету, демократия- лық революциятіы ақырына дейін жеткізу, пролетариат- тыц социализм жолында ойдағыдай күрес жүргізуі үшін негіз әзірлеу қарулы халыққа сүйенген диктатураның ғапа қолыпап келеді. Бірақ бұл социалистік диктатура емес, капитализм негіздерін қозғамастан, қала мен де- ревняда демократиялық өзгерістерді жүзеге асыра ала- тын демократиялық диктатура болады. Ңозғалысты бас- қарушы пролетариат партиясы бүкіл халықтың алдына демократиялық төңкерістің міндеттерін мүмкін қадерін- ше кеңірек, батылырақ, белсендірек қоюға тиіс. Ол демократиялық революцияиың үзілді-кесілді жеңіп шығуына барынша жігөрлі түрде ұмтылуға тиіс. «Ал үзілді-кесілді жеңіс дегеніміздің өзі,— деп жазды Ленин,—пролетариат пен шаруалардың революциялық- демократиялық диктатурасынан басқа түк те емес» (осы том, 80-бет).
Пролетариат пен шаруалардың революциялық-демо- кратиялық диктатурасыпыц саяси органы революция- лық уақытша үкімет болуға тиіс. Революциялық уаңыт- ша үкімет туралы мәселе жөніндегі партияның III съе- зінің шешімдерін түсіндіре келіп, Ленин бұл үкімет РСДРП-ның программа-мипимумып жүзеге асыруға тиісті екенін корсетті, бүл программа-мипимумда демо- кратиялың республика орпату, ссгіз сагаттық жұмыс күнін енгізу, помещик жсрін копфискелеу сияқты ең таяуда жүзеге асырылатын экономикалық және саяси өзгерістер белгіленген болатын. Осы өзгерістерді жүзе- ге асыру самодержавиеге қарсы көтеріліске шыққан ха- лықтың мүдделерін қамтамасыз етуге мүмкіндік бере- тін еді. Бұл өзгерістер сонымен бірге одан әрі ілгері басу үшін, социалистік революцияға өту үшін қажет болатын.


АЛҒЫ СӨЗ
XVII
Революциялық уақытша үкіметтің алдында тұрған міндеттер және оның таптық сипаты социал-демократия өкілдерінің оған қатысуы мүмкін ғана емес, қайта, қолайлы болған жағдайда, қатысуы ңажет те дегеи қорытындыға келтірді. Социал-демократиялык, саясат жүргізуді қамтамасыз ететін мұндай қатысу «жоғары- дан» жасалған әрекет болар еді. Ленин мұны күрестің бұған дейін болып көрмеген дерлік жаңа тәсілі деп ата- ды. Сондықтан «жоғарыдан» әрекет жасау және қару- ланған бұқараның үкіметке төменнен ңысым жасауы де- мократиялық революцияньщ жеңіп шығуы жолындағы күрестің табысты болуын қамтамасыз өтер еді.
Ленин социал-демократтардың рөволюциялық уақыт- ша үкіметке қатысуына қарсы шыққан меныпевиктер- дің позициясын батыл сынады. Самодержавие құлатыл- ганнан кейін революцияшыл таптардың, жұмысшылар мен шаруалардың диктатурасын орнату міндетін алға қоймай, меныневиктер бұл мәселеде де буржуазиялық- демократиялық революция жеңгеинен кейін өкімет ба- сына буржуазия келуге тиіс дейтін өздерінің жалпы тактикалық позициясына сүйенді. Меныпевиктердің тактикасы,— деп атап көрсетті Ленин,— «өзінің объектив^ к мәпі бойынша, буржуазиялыц демократиянъщ отыші май гуую болиды» (осы том, 51-бет).
Озіпіц сцбегінде Ленин буржуазиялық-демократия- лық революцияньщ социалистік революцияға ұласу тео- риясын талдап жасады. Буржуазиялық-демократиялық революцияньщ үзілді-кссілді жсціп шығуы жолындағы күрестіц жоспарын белгілей келіп, Ленин демократия- лық озгерістер жүзеге асырылғаннан кейін ізінше пролета риаттыц алдына жаца міндет — социализм үшін кү- ресу міндеті қойылады деп атап көрсетті.
Ленин былай деп жазды: «Пролетариат, само держа- виеиіц царсылытын кушпен жаныштау ушін және бур- жуазияныц турацсыздығъш курмеу уіиін, шаруалар бу- царасын өзіне цосып алып, демократиялыц тоңкерісті ауы.рына дейін жеткізуге тиіс. Пролетариат, буржуазия- ііыц, царсылытын кушпен тойтару ушін және шаруалар мсн. усаң буржуазияның турацсыздығын курмеу ушш, .га.іьщтыц жартылай пролетар элементтерініц бу^ара-


XVIII
АЛҒЫ СӨЗ
сын өзте цосып алып, социалист төцкеріс жасауга, тиіс» (осы том, 95-бөт).
Ленин демократиялық роволюцияның толық жеңіске жетуі социализм жольшда пагыз күрес жүргізу үшін жол ашады, пролетариаттыц бұл күресті жылдамырақ, кеңірек, терецірек жәпе батылырак, өрістетуіне мүмкін- дік береді дөп ессптөді. Пролетариат пен шаруалардың революциялыц-демократиялық диктатурасы пролета- риаттыц социалистік диктатурасы үшін негіз әзірлейді. Ленин пролетариат пен шаруалардың революциялық- демократиялык. диктатурасының өткені және болашағы бар деп түсіндірді. Оның өткені — самодержавиеге, кре- постниктік тәртіпке, монархияға қарсы күрес. Опың бо- лашағы — жеке меншікке қарсы күрес, жалдама жұ- мысшының қожайынға қарсы күресі, социализм үшін күрес.
Ленин буржуазиялық-демократиялық революция мен социалистік төңкерісті біртұтас революциялық процесс деп, бір тізбектің екі буыны деп ңарады. 1905 жылы сентябрьде жарияланған «Социал-демократияның шару алар қозғалысына көзқарасы» деген мақаласында Ленин осы идеяны дамыта- келіп, былай деп жазды: «біз демократиялық революциядан күшіміздің, саналы және ұйымдасцан пролетариат күшінің, шамасына қа- рай, дереу социалистік революцияға көше бастаймыз. Біз үздіксіз революцияны жақтаймыз. Біз жарты жол- да тоңтамаймыз» (осы том, 239—240-беттер). Револю- цияның бірінші кезеңінен екінші кезеңіне өту, деп атап көрсетті Ленин, пролетариаттың әзірлігі мен саналылы- ғы дәрежесіне, оның кедей шаруалармен бірігу дәреже- сіне байланысты болады.
Ленин өзінің данышпандык, теориясын жасағанда Маркстің үздіксіз революция туралы, шаруалардың ре- волюциялық қозғалысын пролетарлың революциямен ұштастыру туралы идеяларына сүйенді. Буржуазия- лық-демократиялык, революцияның социалистік революциям ұласуы туралы сындарлы теория жасап, ол Маркстің идеяларын одан әрі дамытты.
Буржуазиялық-демократиялық революцияның социалисты революцияға ұласу теориясын жасағанда Ленин


АЛҒЫ СОЗ
XIX
Россиядағы әлеуметтік-экономикалық қатынастарға жа- салған ғылыми талдауға сүйенді. Россияда капитализм“ .цің дамуы феодалдьіқ-крепостниктік қатынастардың көптеген қалдыңтарын жоюды талап етті. Мұның өзі самодержавиеге қарсы жалпы халыңтық күрестің қа- жеттігін туғызды, буржуазиялық-демократиялық революция үшін алғы шарттар жасады. Сонымен бірге капитализмнің, әсіресе ірі өперкәсіптің өсуі, оның шо- гьгрланып, орталықтануы, ецбек пеи капиталдың ара- сыпдағы қайшылықтардыц шиеленісуі, жұмысшы та- быиьщ өсуі, тап күресінің кең өріс алуы, Россияда рсволюциялың маркстік партияньщ болуы буржуазия- л ьщ-демократиялык, революцияньщ социалистік рево- ліоцияға ұласуы үшін ңажетті жағдайлардың бәрін жасады.
Революция басталған дәуірде елдегі таптық күштер- діц орналасуы туралы мәселені талдай отырып, Ленин самодержавиеге қарсы көтерілген халық — бірыңғай халық емес екенін атап көрсетті. Ол халық меншікші- лор мен жалдама жүмысшылардан, аз ғана байлардан жопо оп миллиондаған жарлылар мен еңбекшілерден түрады. «Социализм және шаруалар» деген мақаласын- дд Ленин Россияда революцияның мазмұны болып отыр- гаіі’ күросуші окі күш емес, қайта әр түрлі және әр токті окі согыс: бірі — қазіргі самодержавиелік-крепост- никтік құрылыс қойнауындағы соғыс, екіншісі — туып коле жатқан болашак, буржуазиялық-демократиялық ңұ- рылыс қойнауындағы соғыс. Жалпы халықтық күрес- погг бірге, демократиялық революцияның жеңісі жолын- дііггл күреспен бірге, деп түсіндіреді Ленин, пролета- рнаттыц қоғамның социалистік күрылымы жолындағы к ү рос і орістеп келеді. Буржуазиялың-демокрадиялық роволюцияның жеңіске жетуі жолында пролетариат бү- кіл тпаруалармен бірге монархияға қарсы, помещиктер- го қарсы, орта ғасырльщ тағылыққа қарсы күреседі. Со- іалистік революция жолында пролетариат ец кедей іппруалармен бірге, жартылай пролетариатпен бірге, бү- кіл қаналушылармен бірге капитализмге қарсы, оның Ііпһідо деревня байлары мен кулактарға ңарсы күреседі. Домократиялық революцияның социалистік революция-


XX
АЛҒЫ СӨЗ
ға ұласуы жолындағы күресте партия мен жұмысіпы та- бының атцаратын міндеттерің белгілей келіп, Ленин бы- лай деп жазды: «Бүкіл халықты, әсіресе шаруаларды бастай отырып — толык, бостандық үшін, дәйекті демо- кратиялык, төңкеріс үщін, республика үшін күреселік! Барлық еңбекшілер мен қаналушыларға бас болып, социализм үшін күреселік!» (осы том, 110-бет). Бұлұран, деп атап көрсетті ол, партияньщ революция кезінде әр- бір тактикалык, мәселені шешуін, әрбір практикалық ца- дамын көрсетіп, анықтап отыратып болуға тиіс.
Социалистік революцияныц лепиндік теориясы қала мен деревпяпың пролетар жәие жартылай пролетар бұ- к,арасының революциялың мүмкіндіктерін теріске шы- ғарған, социалистік революцияда пролетариаттыц одак,- тасы болмайды, ол күреске жалғыз шығады деп, демо- кратиялык, революция мен социалистік революцияныц арасында ұзак, үзіліс болуы сөзсіз деп және пролетариат елдегі ұлттың көпшілігі болған кезде ғана жеңуі мүм- кін деп есептеген батыс европальщ социал-демократтар мен орыс меныпевиктерінің көзқарасын толык, талқан- дады.
Россиядагы 1917 жылғы социалисты революция бұл оппортунисты нұсқаулардың бәрініц реакцияшылдығын айқын көрсетіп, революцияныц лениндік теориясының дұрыстығын әбден растап берді.
«Социал-демократияпың демократиялық революция- дагы екі тактикасы» деген еңбегінде Ленин пролетар- лық партияның демократиялык, және социалисты рево- дюциялардың жеңісі жолындағы күрестегі басшылың ролі туралы ілімді дамыта түсті. Революцияны езілген- дер мен цаналғандардың мейрамы деп атай келіп, Ленин мұндай кезеңдерде халык, жаңа қоғамдық тәртіп- тердің белсенді жасаушысы бола алатынын және не бір кереметтер жасауға ңабілеті жететінін атап айтты. Рево- люциялық партия өз міндеттерін кеңірек әрі батылырақ цоюға тиіс және оның ұрандары «бұқараға шамшырақ болып ңызмет етіп, біздің демократиялык, және социалисты мұратымыздың бүкіл ұлылығын, бүкіл тамаша- лығын көрсетіп, толың, сөзсіз, үзілді-кесілді жеңіске жеткізетін ең жақын, ең тэте жолды нұсқап, әрқашан


АЛҒЫ СӨЗ
‘ XXI
бұқараның революциялык, талапкерлігінің алдында жү- рі іт отыруға тиіс» (осы том, 109-бет).
Ленин 1905 жылы жасаған социалистік революция тоориясында социализмнің алғашта жеке бір капитали стік елде жеңу мүмкіндігі туралы қорытынды жасау- гд пегіз болатын бірқатар аса маңызды ңағидалар — ре- волюциядағы пролетариаттың гегемондығы туралы, жұ- мьісхпы табының шаруалармен одагы туралы, жаңа түрлатты партияның басшылың жәпе бағыттаушылык, ролі туралы, буржуазиялыц-демократиялық революция- ііьтц социалистік революциям ұласуы және бүлұласу- дьщ жолдары туралы қағидалар бар болатын. Бұл да- нышпандық қорытындьшы Ленин 1915 жылы империализм заманында капитализмнің экономикалык, және саяси жағынан біркелкі дамымайтыны жөнінде өзі аш- к,пц зацға сүйене отырып жасады. Ленин марксизмді дүпие жүзілік-тарихи мацызы бар социалистік революция ітыц жаңа теориясымен байытты.
Лопиннің «Социал-демократияның демократиялық ре- волюциядағы екі тактикасы» деген кітабы марксизмнің асыл цазынасына ңосылған үлкен үлес болды. Бұл шы- еармасында Лепин Маркс пен Энгельстің ілімін империализм. замапындағы жаца тарихи жағдайларға сәйкес TiiopMOCTßOJijaJc.non дамыта отырып, россиялық және ха- лықаралыц пролетариатом революцияның жеңісі жо- льшдағы күресте куатты идеялык, ңарумен жарақтан- дырды. Ленин осы шығармада дамытқан болыпевиктік партия идеяларының, стратегиясы мен тактикасының ұлы күші мен өміршеңдігі Россиядағы үш революция- пың тәжірибесі арқылы, елімізде помещиктер мен ка- питалистердің окіметін күлатып, пролетариат диктату- расын орнатңан ¥лы Октябрь социалистік революция- сының жеңісі арқылы тексерілді.
Социалистік елдердің коммунистік және жұмысшы партиялары революциядағы пролетариаттың гегемонды- гы туралы, жұмысшы табының шаруалармен одағы туралы, буржуазиялың-демократиялық революцияның социалиста революцияға ұласуы туралы Ленин ілімін басшылыққа ала отырып, бұл ілімді творчестволықпен дамыта және өз елдеріндегі жағдайдың ерекшеліктерін


XXII
АЛГЫ СӨЗ
ескеро отырьш цолдаиып, жумысшы табы мен еңбекші- лор бұқарасып социалистік революцияның жеңісіне жет- кізді. Леииннің «Социал-демократияның демократиялық рсволюциядагы екі тактикасы» деген кітабында дамы- тылған идеялардың демократия мен социализм жолын- дағы күресте бүкіл дүние жүзі хальщтары үшін орасан зор маңызы бар.
«Революция үйретеді» деген мақаласында Россияда- ғы революцияның алғашқы күндерінен бергі күрес тә- жірибесін ңорыта келіп, Ленин орыс революциясы боль- шевиктік партия белгілеген тактикалық бағыттың дұ- рыстыгын растайтын және меныпевиктер тактикасының толығынан жеңіліске ұшырағанын дәлелдейтін ғажап мол саяси материал береді деп атап көрсетті. 1905 жьь лы жазда және күздің басында елде саяси және эконо- микалық стачкалардың көбеюі, жұмысшылардың әскер- лермен және полициямен қарулы қақтығыстары, өрістеп келе жатқан шаруалар цозғалысы патша самодержавие- сіне қарсы күреске миллиондаган жұмысшы мен ша- руаның көтерілгенін дәлелдеді. Қозғалыстың бастаушы- сы жұмысшы табы болды. Бұңаралык, стачкалар мен демонстрациялар барған сайын жаңа аудандарды ңам- тып, күннен-күнге ұлғая түсті. Июльде Костроманың 15 000 жұмысшысы ереуіл жасады. Петербургте 9 ян- варьдың жарты жылдығы күні бірқатар ірі кәсіпорын- дарда ереуіл жасаумен атап өтілді. Июльде және августа ереуілдер мен демонстрациялар Нижний Новгородта, Ригада, Белостокта, Варшавада, Ростовта, Харьковта, Новороссийские, елдің және басқа бірқатар қала- ларында болып өтті. Патша үкіметі ереуіл жасаған жұ- мысшыларға ңарсы әскерді және полицияны жұмсады. Ңоғамның сілімтіктерінен патша үкіметі қаражүздік бандалар жасақтап, ойрандар үйымдастырып, бейбіт халыңты, жұмысшылар мен интеллигенцияны жаза- лады. «Ңаражүздіктер және көтерілісті ұйымдастыру» деген мақаласында Ленин үкіметтің хальщты азамат соғысына душар еткен әрекеттеріне жауап ретінде жұ- мысшы табының өз күштерін топтастырып, өзін өзі қорғау отрядтарын ұйымдастырғанын, ңару-жарақ әзір- легенін бірңатар қалалардың мысалы арқылы көрсетті.


АЛҒЫ СӨЗ
XXIII
Жұмысшы табы тәжірибе жинаңтап, қарулы көтөріліс- кө әзірленіп жатты. Күрес өліспей беріспейтіндей жағ- дайда жүріп жатыр,— деп жазды Ленин. Бұл күрес қүлдықтың, крепостниктік тәртіп пен езгінің ескі Рос- сиясы мен жарык, сәулеге, бостандыққа, езушілік пен ңанаушылык, дтаулыдан толық азат болу жолындагы күреске ұмтылган еңбекшілер бұқарасының жаңа, жас Россиясының арасындағы күрес еді.
Революциялық жұмысшы қозғалысының өсуі дерев- тгяға үлкен ықпал жасады. 1905 жылы июль — сен- тябрьде шаруалар 474 рет бас көтөрді. Россиянин; оцтүстігінде және Прибалтикада ауыл шаруашылығы жүмысшыларының стачкалық ңозгалысы өріс алды. Грузияда айк,ын саяси сипат алған шаруалар қозгалы- с.ы өсіп, ұлгая бастады. Шаруалар қозгалысын басып- жапыштау үшін патша үкіметі деревняга жазалау от- рлдтарын жіберді, бұлар шаруаларды аяусыз жазалады.
Жазалау саясатын жүргізе отырып, патша үкіметі сопымеп бірге жеңілдіктер жасау және уәделер беру ар- қылы халықты революциялык, күрестен бұрып әкетуге тырысты. 1905 жылы 6 (19) августа Мемлекеттік дума шақыру туралы мапифест шыгарылды, ол Дума қү]эу жобасыиыи, авторы министр Булыгиннің атымен Булыгин' Думаем доп аталды. Бұл Думага садлау правосы ток ломощиктерге, ірі капиталистерге және бай іпаруа- ларга гапа берілді. Думаның заң шығаруға правосы болмады, ол тек патша жанынан күрылған кеңесші ор- гап гана болуга тиісті еді.
Болыпевиктік партияның алдында Булыгин Думасы жөиінде дұрыс тактика белгілеу міпдоті тұрды. Патша окіметінің реакциялық дума шақыру жоспары еңбекші- лер буқарасы арасында епгқандай қолдау таппаганын, елде стачкалык, және аграрлық ңозғалыс кең өріс алып отырганын және қарулы көтерілістің пісіп келе жатқа- нын ескере келіп, болыпевиктер Булыгин Думасына бойкот жариялады. Ал меныпевиктер, мұның керісін- ше, Дума сайлауына бөгет жасамауга, сайлауга к,аты- суга ұйғарды. Сөйтіп, бұл мәселе жөнінде де екі түрлі тактикалық багыт: большевиктердің революциялық ба-


XXIV
АЛҒЫ СӨЗ
гыты жәпе мөныповиктордің оппортунистік бағыты ай~ ңьгп далды.
Ло'иил томда жарияланып отырған бірқатар маңала- ларда: «Пролетариат, күресуде, буржуазия ұрланып ошметке ұмтылуда», «Булыгин Думасына бойкот жария- лау және көтеріліс», ««Патшаның халықпен және халыңтың патшам-ен бірігуі»», «Монархиялық буржуа- зияның соңында болу керек пе әлде революцияшыл пролетариат пен шаруаларды бастау керек пе?», «Парламентаризм ойыны» деген мақалаларында Булыгин Ду- масының халык, өкілдігінів; нагыз дөрекі боямасы екенін апіып берді. Ол Думаның революцияга жеділдік жасау екені күмәнсыз, бірак, ол-революцияны басып тастау жә- не конституцияны бермеу мақсатымен істеліп отыр деп көрсетті. Мұның өзі патша самодержавиесінің помещик- тер мен ірі буржуазияны алдарқату үшін істеген ісі еді. Революциядан зәресі үпіқан патшаның осы «сый- лыгын» қағып а луга, халықтың көзін алдап патпіамен келісім жасауға, революцияны сатып кетуге әзір тұр- ған буржуазияның сатқындық ролін Ленин қатты ашу- ызамен масқаралады.
Ленин өзінін; маңалаларында Булыгин Думасы жө- нінде болыпевиктік партия белгілеген белсенді бойкот дактикасын пегіздеді. Ол партия ұйымдарының алдына Булыгин Думасының мәні халықты ңорлаушылың еке- нін түсіндіру үшін, патша самодержавие сінің таптық негіздерін, оның мүдделері мен халык, мүдделерінің ымырага келмейтінін әйгілеу үшін халык, бұңарасы арасында саяси үгітті кеңінен орістету міндетін қойды. Ленин барлық жерде де жиналыстар өткізуді, сайлау жиналыстарын пайдалануды, демонстрациялар, стачка- лар ұйымдастыруды ұсынды. Ол партия бұқараны мы- на ұрандардың: қар.улы көтеріліс, революциялың армия жасакдау және революциялык, уақытша үкімет қүру ұрандарының төңірегіне топтастыруға тиіс деп есептеді. Ленин алға қойылған міндеттерді орындау үшін жұ- мысшылар мен шаруалардың күші стихиялы түрде өсіп келеді деп көрсетті. «Біздің ісіміз — осы бүлаңтардың бәрі күшті тасқынға ңосылатын болуына, стихиялық қозғалыстың күшін ондаган есе арттыра отырып, оған


АЛҒЫ СӨЗ
XXV
біздің ең таяудағы міндеттеріміздің саналы, тура, акции және дәл революциялық программасының жарық сәулесі түсетін болуына ңам жасау» (осы том, 224-бет).
Думаға бойкот жасауға қарсы,шыіъіп, көзектегі мін- дет ретіндө революциялық өзін өзі басқару органдарын қүруды ұсынған меныпевиктердіц позициясын сынай келіп, Ленин самодержавиені құлатпай-ац өзін өзі бас- қаруды жүзеге асыруға болады-мыс дейтін буржуазия- лың-оппортунистік жалған үмітті аяусыз әшкерелеу ке- рок деп көрсетті. Револтоциялық озін озі басңаруды уйымдастыру көтерілістің прологи емес, эпилоги деп жазды Ленин. Жеңімпаз көтерілістің нәтижесінде рево- л юциялыц уақытша үкімет құрилғаннан кейін ғана, оси үкімет революцияльщ өзін өзі басцаруды үйымдастыру- га кірісе алады. Меньшевиктердің тактикасы либерал буржуазияға тиімді еді; ол либерал-буржуазияныц бұ- царапы революциялық күрестон бұрып әкетуіпо комек- тості. Меныпевиктер Булыгин Думасына өздерінің көз- қарасып 1905 жилы августа Киевте өткен Оцтүстік орыс цұрылтай конференциясының шешімдерінде біл- дірді. «Меньшевиктік жаца конференция» және'««Искра» тактикасының соңгы жаңалығы пемесе ойыншыц сігйлау— которіліске цозғау салатын жаңа собеп» детой макдлпларьгпда Лепин осы конференцияның жұмы- сһіпа бага борді. ІСопфоропцияиыц Мемлекеттік дума турил ы царары, доп жазды ол, социал-демократия міндет- торіиіц і^ұпып түсірудің қайгылы • ескерткіпті болып ко и ко дсйін қала береді.
Булыгин Думасына белсенді бойкот жасау жопіпдегі больіпсвиктік тактиканың дұрыстыгын тарихи оқига- лардыц одан кейінгі барысы растады, бүл тактика та маша табыспен аяңталды. Революцияньщ тегеуріні I іулыгин Думасын жайпап кетті, Дума сайлауы болма- ды, сөйтіп үкімет Думаны шацыра алмады. Кейіпнен 1905—1907 жылдардағы революция кезіндегі партия тактикасына баға боре және Булыгин Думасына бойкот жасауға тоңтала келіп, Ленин мұныц озі болыпе- виктердің бойкот тактикасын сәтті және дұрыс қолда- нуының үлгісі болғанын атап көрсетті.


XXVI
АЛҒЫ СӨЗ
«Ңоргаиыстаи шабуылга көшу», «Революциялық армия отрядтарының міндеттері» деген мақалаларында, «Санкт-Петербург комитеті жанындаты жауынгер коми- тетке» деген хатында Ленин әрбір қалада революция- лық армияның жауынгер отрядтарын құру туралы, оларды ңаруландыру туралы, осы мак,сат үшін қаржы іздестіру туралы нақты нұсқаулар береді. Ол партия ұйымдарының және жұмысшы бұқарасының алдына сотые ісін мұңият үйрену, ең жаца сотые техникасымен танысу, көше бойындаты ұрыс жөпіндегі әдебиетті оқып үйрену міидеттерін қойды. Ленин отрядтардың мұны іс жүзінде үйрене бастауыпа, полицияга қарсы және үкі- мет үйымдастырып жатқан ңаражүздіктерге қарсы кү- ресе жүріп үйренуіне кеңес берді. Бүл күресте, деді ол, жүздеген тәжірибелі күрескерлер өсіп шыгады, ал олар қажетті кезеңде жүз мыцдагдн адамды бастайтын бо- лады.
«Москвадагы ңанды күндер», «Москвадагы саяси стачка және кеше бойындаты күрес», «Москва оңигала- рының сабақтары» деген мақалалар 1905 жылы 19 сен- тябрьде (2 октябрьде) басталтан Москвадаты саяси стачката арналды. Болыпевиктік партия жүргізген кец көлемді бұқаралық-саяси жұмыстың, Булыгин Дума- сына белсенді бойкот жасду тактикасына байланысты / партия ұсынтан ұрапдардың бұқараны бартан сайын топтастырып, революциялык, күресті дамытуда орасан зор маңызы болды. Патша үкіметі революцияга ңарсы күресуге мүмкіндік алу мақсатымен орыс-жапон соты- сын аяқтауга асықты, 23 августа (5 сентябрьде) Жа- пониямен Россия үшін масқара бітімге к,ол қойылды. Сотыстьщ зардаптары жұмысшылар мен шаруаларта үлкен ауыртпалык, болып түсті. Осыныц бәрі халык, бұ- қарасының патша үкіметіне кдрсы ашу-ызасын күшей- тіп, революциялық қозгалыстьщ жаңа толқынын көтер- ді. Москвадагы саяси стачка ірі өнеркәсіп орталыгын- дагы пролетариат шайқасының жауынгерлік байқауы болды. Москвадагы оқиталарды багалай келіп, Ленин мұны жаңа шайқас алаңына сәулесін түсірген нажа- гайдың жарңылына теңеді. «Енді ол, Россияның орта- лыгына, өзінің тұраңтылығымен реакционерлерді көп


АИРЫ СӨЗ
XXVII
уақыт боны іштей қуантып келген «иіынайы орыс» об- лыстарының жүрегіне жетіп отыр»,— деп жазды ол (осы том, 338-бет).
Россиядан алыста жүрсе де, Ленин стачканың бары- сын күннен-күнге жіті қадағалап отырды. Өріс алған оқиғаларды талдау негізінде ол Москва стачкасы қозға- льтстың жоғарғы сатысы емес, тек күрестің алғашқы басқыштарының бірі ғана дегеп қорытынды жасады. Мупда күні бұрын және жақсы ңаруланған революция- льгң отрядтар димыл көрсеткен жоң, әскери бөлімдер халык, жағына шыкдап жоқ. Ленин бұл стачка соғыс- тың пәтижесін анықтайтын шайқастардың бірі бола алмады деді. Солай бола тұрса да, ол былай деп жазды: которіліс өрлеп келеді, күрес ұлғайып, шиеленісіп ке- ,п од,і, оскерлер саяси өмірге тартылмай ңоймайды, жас Россия пыц айбынды үндеуі тіпті тастай бекітілген ка- пармаларга да жетеді, ең қараңғы, ең надан және ең цоргалақ болып қалған солдаттарды да оятады. Моск- надагы саяси стачка пролетариат үшін елеулі саяси моктоп болды. Ол 1905 жылы октябрьде өткен Бүкіл росоиялық саяси стачканы әзірлеуде үлкен роль ат- царды.
«Москвадаш саяси стачка және көше бойындағы курсе» /1(01’011 шщаласыпда Ленин, революцияның алғаш- ды доуірһідогі. жұмысшы ңозғалысына баға бере келіп, былай дсп жазды: «Жұмысшы қозғалысы бүкіл орыс ре- иолюциясына өзініц ыңпалын тигізді. Бытыраңқы стач- калар түрінде басталған ңозғалыс, бір жағынан, жаппай стачкаларға дейін, екінші жағынан,— көше бойындағы ороуілдерге дейін іпапшаң дамыды. 1905 жылы қозға- лыстың тольщ қалыптасқан формасы саяси стачка болып табылады, ол біздің көз алдымызда көтеріліске ай- палып отыр» (осы том, 375-бет). Кейіннен, 1905—1907 жылдардағы революцияның тәжірибесін қорыта келіп, Ленин оның озгешелігі — озінің сипаты жағыпан бур- жуазиялың-демократиялық револгоцияның күрес құрал- дары жағынан пролетарлык, революция болғандығында деп көрсетті. Пролетариат қозғалыстың басшы күші, авангарды болды деген мағынада гана емес, сонымен бірге, атап айтқанда, стачка бұқара күресінің пролета-


XXVITI
АЛҒЫ СӨЗ
риа/гқа тән қүральг, бүқараға қозғау салудың, оны саяси жагыітаи тәрбиелеудің басты құралы болғандығы- пап да бүл революция пролетарлық революция болды.
Томпыц бірқатар шығармаларында — «Ашулы әлсіз- дік» дегеп мақалада, ««Жұмысшылар партияның жікке бөлінуі туралы» дегсп кітапшаға алғы сөзде», «Партия- ныц бірігуі туралы мәселе жөнінде» деген заметкада — Ленин ұйымдық мәселе жөнінде меныпевиктердіц Женева конференциясындағы позициясын сынайды, большевиктік партияныц ұйымдық принциптерін да- мытады, тек осы принциптердің пегізінде ғапа партияныц бөлініп шыққап бөлегімен бірігу мүмкін дейді. Партияныц бөлініп шыққан бөлегімен қосылу шарт- тарын әзірлеу және жасау туралы РСДРП III съезініц шешімдерінде жазылған-ды. Партияның екі бөлегінің бірігуі туралы мәселені жұмысшылар да талай рет ко- тергеп болатын. Ленин қандай шарттар орындалғанда мұндай бірігудің мүмкін екенін түсіндіріп берді: «Не III съезд шеіпімдері негізінде партиямен қосылу ке- рек, не бірігу съезі болуға тиіс» (осы том, 327-бет).
Томға енген шығармаларда Лениннің халық бұқара- сының күшіне, революцияның жеңісіне дегеп кәміл се- німі бейнеленген. Ол пролетариаттың патша өкіметіне қарсы шешуші күреске әзірленіп жатқанын, үйреніп, шынығып, есейіп келе жатқанып көрсетті. Әрбір жаңа шайқастан кейін ол күшейе береді, жеңіске қарай тоқ- таусыз ілгері баса береді. Жұмысшы табының және оның партиясының күрес мақсаттары мен міндеттерін сипаттай келіп, Ленин былай деп жазды: «Біз Россияға бүкіл езілген ұсақ халықтарға толық бостандық беретін, шаруалар мен жұмысшыларға толық бостандық беретін республиканы жеңіп әпереміз. Біз сонда социализм жо- лындағы, барлық еңбекшілерді қанау атаулыдан толық азат ету жолындағы ең үлкен және ең батыл күрес үшін пролетариаттың революциялық жігерін түгел пай- даланатын боламыз» (осы том, 168-бет).
Он бірінші томда бұрын В. И. Лениннің Шығармала- рына енбеген 17 еңбек жарияланып отыр. «Россияның финансы» деген заметка Шыгармаларға тұцғыш рет еніп отыр; мұнда Ленин елдің финанс жағдайының өте-


АЛҒЫ СӨЗ
XXIX
моте ауыр екенін, бұған жеткізген нақ патша самодержавием екенін жазады. Ңалғап документтер дайындық материалдар бөліміпе кірді. Бұғап жататындар: «Соци- ал-демократияның демократиялық революциядағы екі тактикасы» деген кітапқа соңғы сөздің жоспары, Булыгин Думасына көзқарас туралы мәселе жөнінде осы томға кіргізілген мақалалардың жоспарлары. Сонымен бірге Мартовтың, Аксельродтың және басқа меныпевик- тердің мақалаларына сын ескертпелер де басылып отыр. Дайындық материалдар бөліміне енген документтердің бірінші орыс революциясындағы болыпевиктік партийный; стратегиясы мен тактикасын Лениннің ңалай тал- дан жасағанын терең және жан-жақты зерттеу үшін зор маңызы бар.
КПСС Орталъщ Еомитеті жапыпдағы Марксиз м-ленипизм ине щиту ты


1
СОЦИАЛ-ДЕМОКРАТИЯНЫҢ ДЕМОКРАТИЯЛЫҚ РЕВОЛЮЦИЯДАҒЫ ЕКІ ТАКТИКАСЫ 1
1005 ж. июнь—июлъде жазъілған
1005 ж. июлъде Женевада
ІЧЩІЧІ Ортали^ Комитетг жеке нітап етгп бастырған
Кітаптыц тепсті бойыниісі басылъіп отъір; бул текст ^олжазбамен зкәне мына жина/фтағы текстімен салыстырылған. Вл. Ильин.
«12 жъіл іиігнде», 1907


Prix: 1 fr. 25 cts. - 1 mk — t8 ch. - 25 cerit.
Россійсная Соціальдемократическая Рабочая Партія.
?
Пролетаріи всъхъ странъ,соединяйтксь!
Н. ЛЕНИНЪ.
Дві тактики
СОЦ1АЛ ЬДЕМОКРАТІИ въ демократической революціи.
Изданіе Центр. Ком. Р. С. Д. Р. П.
В. И. Лениннің «Социал-демократияныц демократиялың роволюциядағы еі;і тактикасы» деген кітабының мүқабасы.— 1905 ?к.
Іхішірейтілген


3
АЛҒЫ СОЗ
Революциялық кезеңде революциялық партиялардыц тактикалық үрандарын бағалауға орасан көп жаңа материал беретін оқиғаларға ілесіп отыру оте қиыи. Бұл кітапша Одесса оқиғаларынан * бұрын жазылған. Ол оциғалар, тіпті көтеріліс-процесс теориясын жасаған және революциялық уақытша үкімет жөнінде насихат жүргізуді керексіз деп тапқан социал-демократтарды да іс жүзінде өздерінің оппоненттері жағына кошуге пе- месе көше бастауға мәжбүр етті, деп біз бұрын «Про- летарийде» 3 (№ 9, «Революция үйретеді») ** атапкор- сеткен болатынбыз. Күмән жоқ, революцияныц өте жылдам, өте мықтап үйрететіні сонша, мұның озі саяси дамудың бейбіт замандарында мүлде мүмкін болмай- тыпдай корінеді. Жәпо бір ерекшө маңызды жері — революция басшыларды ғана емес, бұқараны да үйретеді.
Революция Россиядағы жұмысшылар бұқарасын социал-демократизмге үйрөтетініне ешбір күмәп бол- масқа тиіс. Революция түрлі қоғамдық таптардыцшыя жаратылысын көрсетіп, біздің демократияяың буржуа- зиялық екенін және буржуазиялық-демократиялық рух- та революцияшыл болып отырғап, бірақ «социализация- лау» идеясын емес, шаруа буржуазиясы меп село про- летариатының арасыпда болатын жаңа тап күресін біл- діретін шаруалардың шын талпыпысын көрсетіп, соци- * Бұл арада «Князь Потемкин» броненосеціндегі котеріліс*  2 туралы айтылып отыр. (Автордың 1907 жылғы басылымына ескертуі. Ред.) Ңараңыз: осы том, 143—144-беттер. Ред.
2 11-том


4
В. И. ЛЕНИН
ал-демократияныц программасы мен тактикасын іс жүзінде қуаттайды. Ескі халықшылдықтың ескі жалған сенімдерін, мысалы, «социалист-революционерлер пар- тиясы» 4 программасының жобасындағы Россияда капи- тализмнің дамуы туралы мәселеде де, біздің «қоғамның» демократизмі туралы мәселеде де, шаруалар көтері- лісінің толық жецуіпіц маңызы туралы мәселеде де мейлінше аның көріпіп отырған жалған сенімдерді, осы жалған сенімдердің бәрін революция аяусыз және бір- жола күлін көкке ұшырады. Революция түрлі таптарды тұңғыш рет нағыз саяси сыннан өткізеді. Бұл таптар өздерін өз идеологтарьшың программалары мен такти- калық ұрандарында ғана көрсетпей, сонымен бірге бұ- қараның ашың саяси қимылында да көрсетіп, револю- циядан белгілі саяси пішін алып шығады.
Революцияның бізді үйрететіні, халық бұқарасын үй- рететіні күмәнсыз. Бірақ күрес жүргізіп жатқан саяси партия үшін қазір мәселе мынада болып отыр: револю- цияға біз өзіміз бірдеңе үйрете аламыз ба? революцияға пролетарлық сипат беру үшін, революцияны сөз жүзін- де емес, іс жүзінде нағыз шешуші жеңіске жеткізу үшін, демократиялық буржуазияның тұрақсыздығына, жартыкештігіне, сатқындығына жол бермеу үшін біз социал-демократиялық іліміміздің дұрыстығын, ақыры- на дейін бірден-бір революцияшыл таппен — пролета- риатпен — байланысымызды пайдалана аламыз ба?
Біз өзіміздің барлық күш-жігерімізді осы мақсатқа жұмсауымыз керек. Ал осы мақсатқа жету, бір жағы- нан, саяси позицияны дұрыс бағалауымызға, тактика- лық ұрандарымыздың дұрыс болуына байланысты, ал екінші жағынан, осы ұрандарды жұмысшылар бұқара- сының нақты жауынгер күштерінің қолдауына байланысты. Біздің партияның барлық ұйымдары мен топта- рының кәдімгі, үнемі жүргізілетін, күнбе-күнгі барльщ жұмысы, насихат, үгіт және ұйымдастыру жұмысы бұ- қарамен байланысты нығайтып, кеңейтуге бағытталған. Бұл жұмыс әрқашан да қажет, біраң басқа кездегідей емес, революция кезінде ол жеткіліксіз болып санала- ды. Мұндай кезде жұмысшы табы ашьщ революциялың аттанысқа ңарай өзінен өзі ұмтылады, сондықтан біз


СОЦИАЛ-ДЕМОКРАТИЯНЫҢ ... ЕКІ ТАКТИК АСЫ
5
бұл аттаныстың міндеттерін дұрыс қоя білуге тиіспіз, кейін осы міндеттермен таныстықты және олар жөнін-« дегі түсінікті мүмкін болғанынша кеңінен таратуға тиіспіз. Біздің бүқарамен байланысымыз жөнінде таран кеткен пессимизм, әсіресе, осы кезде пролетариаттың революциядағы ролі туралы буржуазиялық идеяларды екінің бірінде бүркемелейтінін естен шығармау керек. Күмән жоқ, жұмысшы табын тәрбиелеу, ұйымдастыру жөнінде біз әлі де орасан көп жұмыс істеуіміз керек, бірақ қазіргі кезде барлық мәселе осы тәрбиелеу ісі мен ұйымдастыру ісі салмағының басты саяси өзегі қайда болуға тиіс? дегенде болып отыр. Кәсіпшілік одақтары меп жария қоғамдарда ма, әлде қарулы көтерілісте, ре- волюциялық армия мен революциялық үкімет құру ісінде ме? Мұның екеуінде де жұмысшы табы тәрбиеле- неді, ұйымдасады. Мұның екеуі де, әрине, қажет. Алай- да қазіргі кезде, қазіргі революцияда, барлық мәселе мынада болып отыр: жұмысшы табын тәрбиелеу ісі мен ұйымдастыру ісі салмағының өзегі қайда болады, бі- ріишісінде бола ма әлде екіншісінде бола ма?
Жұмысшы табы буржуазия жәрдемшісінің, самодер- жавиеге жасайтын тегеуріні жағынан күш-қуаты мол, бірақ саяси жағынан дәрменсіз жәрдемшісінің ролін ат- қара ма әлде халық революциясы басшысының ролін атқара ма,— революцияның нәтижесі, міне, осыған бай- ланысты. Буржуазияның саналы өкілдері мұны өте жақсы сезеді. Сондықтан да «Освобождение» 5 акимов- шылдықты, социал-демократияның ішіндегі цазір кәсіп- шілер одақтары мен жария қоғамдарды бірінші қатарға қойып отырған, «экономизмді» мадақтап отыр. Сон- дықтан да Струве мырза («Освобождениенің» 72-номе- рінде) жаңа искрашылдықтағы акимовшылдықтың принциптік тендеяцияларын құттықтап отыр. Оның Россия социал-демократиялық жұмысшы партиясы III съезі6 шешімдерінің жек корінішті революциялық тар орістілігіне қарсы дүрсе ңоя беруі де осыдан.
Бұқараға басшылық ету үшін қазір социал-демокра- тияның дұрыс тактикалық ұрандарының айрықша зор маңызы бар. Революция кезінде принцип жағынанбай- галды тактикалық ұрандардың маңызын төмендетуден
• > *


6
В. И. ЛЕНИН
қауіпті нәрсе жоқ. Мысалы, «Искра» 7 104-номерінде іс жүзінде социал-демократиядағы өзіпің оппоненттері жагьша шығып кетіп отыр, бірақ сонымен қатар ол өмірдің алдында бара жатқан, бірқатар сәтсіздіктері, қа- телері, т. т. бола тұрса да қозғалыстың жүріп келе жат- қан жолын көрсетіп отырған ұрандар мен тактикалық шешімдердің маңызы туралы мепсінбей сөйлейді. Кері- сінше, оқиғалардың соңынан сүйретілмей, марксизмнің байсалды принциптері рухында пролетариата басшы- лық еткісі келетіп партия үшіп тактикалык, дұрыс ше- шімдер белгілсудің маңызы орасап зор. Россия социал- демократиялық жұмысшы партиясының III съезі мен партияпыц бөлініп шыққан бөлегі * конференциясының қарарларында барынша дәл, барыпша ойластырылған, барынша толық айтылған тактика лық көзқарастар бар; бұлар жеке әдебиетшілердің әлдеқалай айта салған көз- қарастары емес, социал-демократиялык, пролетариаттың жауапты өкілдері қабылдаған көзқарастар. Баршасы түгел қабылдаған дәл программасы бар біздің партия барлық өзге партиялардың алдында тұр. «Освобожде- ниенің» демократиялық буржуазиясының оппортуниз- міне қарама-қарсы және программа «жобасын» жария- лауды революция кезінде ғана асыға-аптыға қолға алып, коз алдымызда болып жатқан буржуазиялық революция емес пе екен деген мәселемен бірінші рет ай- налыса бастаған социалист-революционерлердің рево- люцияшыл құрғак, сөзіне қарама-қарсы біздің партия өзінің тактикалық қарарларына тыңгылықты көзқара- сы жөнінде де қалған партияларға үлгі көрсетуге тиіс.
Міне сондықтан да, біз Россия социал-демократиялык, жұмысшы партиясыпың III съезі мен конференцияның тактикалык, қарарларын мұқият зерттеуді, бұл қарар- лардағы марксизм припциптерінеп ауыткушылықты аныңтауды, социал-демократиялық пролетариаттың де- мократиялык, революциядағы нақты міндеттерін түсіиіп * РСДРП III съезіне (Лондон, май 1905 ж ) большевиктер ғана қа- тысты. «Конференцияға» (Женева, сол кез) меньшевиктер 8 ғана қа- тысты; меньшевиктер бұл кітапшада көбінесе «жаңа искрашылдар» деп аталады, өйткені, «Искраны» одан өрі шығара отырып, бұлар ездерінің сол кездегі пікірлесі Троцкийдпі тілімен: ескі «Искра» мен жаца «Искраның» арасы жер мен көктей деп жариялаған, (Автор"« дыц 1907 жылғы басылымына ескертуі. Ред.)


СОЦИЛЛ-ДЕМОКРАТИЯНЫҢ ... ЕКІ ТАКТИКАСЫ 7
алуды революциялық социал-демократияның ең көкей- тесті ісі деп есептейміз. Ұсынылып отырған кітапша, міне, осы жұмысңа арналды. Біздің тактикамызды марксизм припциптері мен революция сабақтары тұр- ғысынан тексеру тек уәж етумен ғана шектелмей, бү- кіл Россия социал-демократиялық жұмысшы партия- сының келешекте толық бірігуінің негізі ретінде тактика бірлігін шын дайындағысы келетін адам үшін де қажет.
Н. Ленин Июль 1905 жыл.


8
В. И. ЛЕНИН
1. КӨКЕЙТЕСТІ САЯСИ МӘСЕЛЕ
Бастан кешіріп отырған революциялық кезеңде бүкіл халықтық құрылтай жипалысын шақыру туралы мәсе- ле күн тәртібіпде тұр. Бұл мәселені қалай шешу жө- ніндегі пікірлер әр қилы. Үш саяси бағыт белгіленіп жатыр. Патша үкіметі халық окілдерін шақырудың қа- жеттігін мүмкін деп табады, бірақ қандай жағдайда болса да олардың жиналысын бүкіл халықтық жиналыс және құрылтай жипалысы еткісі келмейді. Булыгин ко- миссиясының 9 жұмысы туралы газет хабарларына се- нетін болсақ, патша үкіметі үгіт еркіндігі болмайтын жағдайда және тар ценздік немесе тар сословиелік шеңбердегі сайлау жүйесі бойынпіа сайлапғап кеңесші жиналыстың болуына ризалық білдіреді-міс. Револю- цияшыл пролетариат, өзіпе социал-демократия басшы- лык, етіп отырғандықтан, өкімет билігінің құрылтай жи- налысына толық берілуін талап етеді; осы мақсатпен жалпыға бірдей сайлау правосын ғана, толык, үгіт ер- кіндігін ғапа қамтамасыз етіп қоймай, оныц үстіне, патша үкіметін дереу құлатып, оны революциялық уақыт- ша үкіметпен ауыстыруга ұмтылады. Ақырында, либерал буржуазия, «конституциялық-демократиялык, партия» 10 деп аталатын партия көсемдерінің айтуымеп өздерінің тілектеріп білдіріп жүрген либерал буржуазия патша үкіметін қүлатуды талап етпейді, уақытша үкі- мет ұрапын ұсынбайды, сайлаудыц мейлінше еркін, дұ- рыс болуының, өкілдер жипалысы пағыз бүкіл халық- тық жиналыс, нағыз құрылтай жиналысы болуыныц нақты кепілдігін талап етпейді. Істің шын мәпіне кел-


СОЦИАЛ-ДЕМОКРАТИЯНЫҢ ... ЕКІ ТАКТИКАСЫ
9
генде, «освобождениешілдер» бағытының елеулі әлеу^ меттік тірегі бір ғана өзі болып отырған либерал буржуазия патша мен революцияшыл халықтың арасында мүмкін қадерінше неғұрлым бейбіт келісім жасауға, келісім болғанда өкімет билігінің ең көбі соньщ, бур- жуазияның, қолына тиетіндей етіп, ал ең азы революцияшыл халықтың, пролетариат пен шаруалардың, қо- лына тицтіндей етіп келісім жасауға тырысады.
Ңазіргі кездегі саяси жағдай осындай. Ңазіргі Рос- сияның басты үш әлеуметтік күшіне сәйкес келіп отыр- ған басты үш саяси бағыт осындай. «Освобождениешіл- дер» өздерінің жартыкеш саясатын, яғни, неғұрлым тура, неғұрлым анық етіп айтқанда, революция женіндегі опасыздық, сатқындық саясатып жалған демократия- лық сөздермен қалай бүркеп жүргендігін біз «Пролета- рийде» (№№ 3, 4, 5) * талай рет айтқан болатынбыз. Енді социал-демократтар қазіргі кезеңнің міндеттерін қалай деп есептеп отырғанын қарап көрейік. Бұл реттө РСДРП III съезінің және партийный; бөлініп шықңагі болегі «конференциясының» таяуда ғана қабылдаған екі қарары өте тамаша материал болып отыр. Бұл қа- рарлардың қайсысы саяси кезеңді неғұрлым дұрыс ес- керіп, революцияшыл пролетариаттың тактикасын не- ғұрлым дұрыс белгілейтіндігі туралы мәселенің маңызы оте зор, сондықтаи озіпіц насихатшылық, үгітшілік, үйымдастырушылық міндеттерін саналы түрде атқар- ғысы келген кез келген социал-демократ, істің мәніне цатысы жоқ ойларды мүлде былай қойып, осы мәселені барынша көңіл боліп түсіиугө тиіс.
Партияның тактикасы дегеніміз партияның саяси бар- дары немесе оның саяси қызметінің сипаты, бағыты, әдістері. Тактикалық қарарларды партия съезі жаңа міндеттер жөнінде немесе жаңа саяси жағдайға байла- нысты партияның тұтас саяси бағдарын дәл анықтау үітгін қабылдайды. Мұпдай жаңа жағдайды Россияда басталған революция туғызды, яғни халықтың орасан копшілігінің патша үкіметімен толық, үзілді-кесілді, аіпықтан-ашық ажырасуы туғызды. Жаңа мәселе нағыз
1 Ңараңыз: Шығармалар толық жинағы. 10-том, 270—280, 285—293, :и)8—315-беттер. Ред.


10
В. И. ЛЕНИН
бүкіл халықтың, нагыз құрылтай жиналысып шақыру- дың практикалык, әдістері ңандай екендігінде болып отыр (мұндай жиналыс туралы мәселені теориялық жа- ғынан социал-демократия әлдеқашап-ақ, өзге партия- лардың бәріпен бүрын ресми түрде, озініц партиялық программасында шешксп болатыи). Егер халық үкімет- пеп ажырасқан болса, ал бүқара жаңа тәртіп орнату қа- жеттігін түсінгеп болса, опда үкіметті қүлатуды өзіне мақсат еткеп партия күлатылатын ескі үкіметтің орны- на қапдай үкімет қою керек екені туралы ойлауы қа- жет. Осыдан келіп революциялық уақытша үкімет туралы жаца мәселе туады- Бұл мәселеге толық жауап беру үшін, саналы пролетариаттың партиясы, 1-ден, болып жатқан революциядағы және жалпы алғанда проле- тариаттың бүкіл күресіндегі революциялық уақытша үкіметтің мацызын, 2-ден, революциялық уақытша үкі- метке өзінің кезцарасын, 3-ден, бұл үкіметке социал- демократияның ңатысуынъщ дәл піарттарын, 4-ден, бұл үкіметте социал-демократия болмаған күнде, ол үкімет- ке төменнен жасалатын қысымның шарттарып анықтау- ға тиіс. Осы мәселелердің бәрі анықталғанда ғана пар- тияның бұл жөніндегі саяси бағдары принципы, айқын және берік болады.
Енді РСДРП III съезінің ңарары бұл мәселелерді қа- лай шешетінін қарап отелік. Ңарардың толық тексті мынау:
«Революциялыц уацытша үкімет туралы царар.
Томен дегілерді еске ала отырып:
1) пролетариаттың тікелей мүдделері де, пролета- риаттың социализмнің түпкі мақсаттары жолындагы күресінің мүдделері де мүмкін болғанынша толығырақ саяси бостандықты, ал олай болса, басқарудың само- державиелік формасын демократиялық республикамен алмастыруды талап ететінін;
2) Россияда демократиялық республиканы халықтың жеңімпаз көтерілісі нәтижесіпде ғапа жүзеге асыруға болатынын, бұл кетерілістің органы революциялық уа- қытша үкімет болатынын, ол үкімет — сайлау қарса- ңындағы үгіттің толық еркін болуын қамтамасыз ете алатын және дауысты жасырын беру жағдайында жал-


СОЦИАЛ-ДЕМОКРАТИЯНЫҢ ... ЕКІ ТАКТИКАСЫ
11
пыға бірдей, тең, төте сайлау правосы негізінде халық- тың тілегін шын көксейтін құрылтай жиналысының шақырылуын қамтамасыз ете алатып бірден-бір үкімөт болатынын;
3) 	Россиянин; қазіргі қогамдық-экономикалық ңуры- лысы тұсында Россиядагы бұл демократиялық төңкеріс буржуазияның үстемдігін әлсіретпей, қайта күшейте тү- сетінін, буржуазия белгілі кезецде ештеңеден іркілмей, Россия пролетариатынан революциялық дәуірдегі қолы жеткен жеңістерінің анағұрлым көбірек бөлігін тартып алуға сөзсіз тырысатынын еске ала отырып,—
РСДРП III съезі қаулы етеді:
а) революция дамуының неғұрлым ықтимал жолда- ры туралы және революцияның белгілі кезеңінде рово- люциялық уақытша үкіметтің пайда болу қажеттігі туралы, осы революциялық уақытпіа үкіметтен пролетариат біздің программамыздың таяудағы барлың са- яси, экономикалық талаптарын (программа-минимум) жүзеге асыруды талап ететіндігі туралы жұмысшы та- бына нақты ұғымды тарату қажет;
б) күштердің арасалмағына және алдын ала дәл бол- жауға келмейтін басқа да факторларға қарай, контрре- волюциялық әрөкеттердің бәріне қарсы аянбай күресу және жұмысшы табының дербес мүдделеріп қорғау мақсатымен, революциялык, уақытша үкіметке біздің партия уәкілдерінің қатысуына болады;
в) өз уәкілдерін партияның қатаң бақылауы және то- лық социалистік төңкеріс жасауға тырысатып, сондық- тап да барлық буржуазиялық партияларга ымыраға келместей дұшпан социал-демократияның тәуелсіздігіп бұлжытпай қоргау осы қатысудың қажетті шарты еті- ліп қойылады;
г) революциялық уақытша үкіметке социал-демокра- тияиыц қатысуы мүмкіп болатын-болмайтыпына қара- мастан, ңаруланған және социал-демократия бастаған пролетариаттың тарапынан революцияның жеңістерін ңорғау, нығайту, кеңейту мақсатымен уақытша үкімет- ке үнемі цысым жасап отыру қажеттігі жөніндегі идеями пролетариаттың нагыз қалың топтары арасында на- сихаттау керек».


12
В. И. ЛЕНИН
2. РСДРП Ш СЪЕЗІНЩ РЕВОЛЮЦИЯЛЫҚ УАҚЫТША ҮКІМЕТ ТУРАЛЫ ҢАРАРЫ БІЗГЕ НЕ БЕРЕДІ?
РСДРП III съезінің қарары, онввң атынап көрініп тұрғанындай, түгелдей революциялық уақытша үкімет туралы мәселеге ғана арпалгап. Мұпың өзі социал-де- мократтардың революциялық уақытша үкіметке қаты- суы қарарға мәселеиің бір болегі ретінде кіреді деген сөз. Екіиші жагынан, әңгіме басқа еш нәрсе туралы емес, революциялык, уақытша үкімет туралы ғана бо- лып отыр; демек, жалпы «окіметті жеңіп алу», т. с. ту- ралы мәселе болса да бұған мүлде кірмейді. Осы соңғы мәселепі жәпе сол сияңты мәселелерді сырт қалдырып, съезд дұрыс істеді ме? Күмән жоқ, дұрыс істеді, өйткені Россиянин; саяси жагдайы мүпдай мәселелерді тіпті де күн тәртібіне ңойып отырган жоқ. Ңайта, бүкіл халық самодержавиені құлатуды, құрылтай жиналысын шақы- руды кезектегі мәселе етіп қойып отыр. Партия съезде- рі қайсыбір әдебиетшінің орынды не орынсыз қозғағап мәселелеріп емес, кезеңнің жағдайлары және қоғамдық дамудың объективтік барысы тұрғысынан елеулі саяси маңызы бар мәселелерді шешуді алға қоюға тиіс.
Ңазіргі революцияда және пролетариаттың жалпы күресінде революциялық уақытша үкіметтің қандай ма- ңызы бар? Съездің қарары пролетариаттың тікелей мүд- делері тұрғысынан қарағанда да, «социализмнің түпкі мақсаттары» тұрғысынан қарағанда да «мүмкін болға- нынша толығырак, саяси бостандықтың» қажеттігін ең басыпда-аң атап корсетіп, осыны түсіндіреді. Ал толық саяси бостандық, біздің партиялық программада айтыл- ғандай, патша самодержавиесін демокрйтиялық республиканец алмастыруды талап етеді. Съездің қарарында демократиялық республика ұранын баса айту логика жағынан да, принцип жагыпап да қажет, өйткені пролетариат, демократия жолында алдыңғы қатарлы күрес- кер болғандықтан, нақ осы толык, бостандыққа жетуге үмтылады; оның үстіне, дәл қазір бізде монархистер, атап айтқанда: конституциялық-«демократиялык,» неме- се «освобождепиелік» дсп аталып жүрген партия «демократизм» жалауын бетке ұстап шығып жүргендіктен


СОЦИАЛ-ДЕМОНРАТИЯНЫҢ ... ЕКІ ТАКТИК АСЫ
13
де осыны баса айту нақ қазіргі кезеңде өте-мөте орып- ды. Республика құру үшін, сөз жоқ, халық өкілдерінің жиналысы қажет болады, бұл жиналыс қалайда бүкіл халықтық жиналыс (дауыс жасырын берілетін, жалпы- ға бірдей, тең, тете сайлау правосы негізінде), құрыл- тай жиналысы, болуға тиіс. Съездің қарары бүдан әрі де осылай деп біледі. Бірақ ол мұнымен шектелмейді. «Халықтың еркін шын білдіретін» жаңа тәртіп орна- ту үшін, өкілдер жиналысын құрылтай жиналысы деп атау жеткіліксіз. Бұл жиналыстың қолында республи- каны «құратын» бппік пен күш болуы керек. Осыны ес- кере отырып, съездің қарары «құрылтай жиналысы» жөніндегі формальды ұранмен шектелмей, бұған мате- риалдык, шарттарды қосады; тек осындай шарттардың болуы арқасында ғана бұл жиналыс өз міндетін шын- дап орындай алуы мүмкін. Сөз жүзіндегі құрылтай жиналысының іс жүзіндегі құрылтай жиналысына айна- луына мүмкіндік беретін шарттарды осылай атап корсету өте қажет, өйткені либерал буржуазия, конститу- циялық-монархиялық партия арқылы, бүкіл халықтық құрылтай жиналысының ұранын бос сөзге айналдырып, көрер көзге бұрмалағанын біз талай рет айтқанбыз.
Съездің қарары былай дейді: сайлау алдындағы үгіт- тің толык, еркін болуын қамтамасыз ету және халықтың тілегін шын көксейтін жиналысты шақыру тек цана революциялық уақытша үкіметтің, соның өзінде халық- тың жеңімпаз көтерілісінің органы болып табылатын үкіметтің қолынан келеді. Бұл қагида дұрыс па? Кімде- кім оған дау айтқысы келсе, онда ол патша үкіметі ре- акцияға қол ұшын бермей тұра алады, сайлау тұсында бүл үкімет бейтарап бола алады, халықтың тілегін шын коксеу жөнінде ңамқорлық жасай алады деуге тиіс. Мұндай пікірлердің орескелдігі сонша, оларды апйлқ- тан-ашық ешкім де жақтамайды, тек біздің освобожде- шіешілдер гана, либерал дык, жалауды жамылып, мұндай пікірлерді жасырын таратады. Құрылтай жи- малысын әйтеуір біреу шақыруға тиіс; сайлаудың ерши, дұрыс болуын әйтеуір біреу ңамта,масыз етуге тиіс; бүл жипалысқа күш пен билікті әйтеуір біреу тұтас алып беруге тиіс: көтерілістің органы болып табыла-


14
В. И. ЛЕНИН
тын революциялык, үкімет ңана осыны істеуді шыя ниетімен тілей алады және мұны жүзеге асыру үшін бәрін істеуге шамасы жетеді. Патша үкіметі бұған қар- сылық жасамай тұра алмайды. Патшамен келісім жа- сап отырған, халық көтерілісіне толығынан сүйенбей- тін либералдық үкіметтің мұны шын ниетімен тілеуге де, керек десе, шып ниетімен тілеген күннің өзінде, мұны жүзеге асыруга да қабілеті жетпейді. Демек, съездіц қарары бірден-бір дұрыс, нағыз дәйекті демо- кратиялык, үран беріп отыр.
Бірақ демократиялық төңкерістің таптық сипаты ес- тен шығарылған болса, онда революциялык, уақытша үкіметтің маңызына берілген баға толық және дүрыс болмас еді. Сондықтан тоңкеріс буржуазияның үстемді- гін күшейтеді дегенді қарар қоса айтып отыр. Қазіргі, яғни капиталисты, қоғамдың-экономикалық құрылыс тұсында мұның өзі болмай қоймайды. Ал саяси жағы- нан азды-көпті еркін пролетариатқа буржуазия үстемді- гінің күшеюі нәтижесінде бұлардың арасында өкімет үшін кескілескен күрес болмай қоймайды, буржуазия «пролетариаттан революциялық дәуірде қолы жеткен жеңістерін тартып алуға» жанталаса әрекет жасамай қоймайды. Сондықтан да пролетариат барша жұрттың алдында және барша жұртты бастап демократия үшіп күрес жүргізе отырып, буржуазиялық демократияның қойнауында жатқан жаңа қайшылықтар туралы, жаңа күрес туралы бір минут та ұмытпауға тиіс.
Сөйтіп, революциялык, уақытша үкіметтің маңызы карардыц біз қарастырып өткен бөлімінде опың бостап- дык, үшін және республика үшін күреске көзқарасы жағынан да, курылтай жиналысына көзқарасы жағы- нан да, жаңа тап күресіне жол ашатын демократиялык, төңкеріске көзңарасы жағынан да толық бағалапған.
Бүдан әрі пролетариаттың революциялық уақытша үкімет жөніндегі позициясы тегінде қандай болуға тиіс? деген сұрақ туады. Съезд қарары бүған ең алды- меп революциялык, уақытша үкіметтің қажет екендігі- не жұмысшы табын сендіру керек деген партияның тура кеңесімен жауап береді. Бұл қажеттікті жұмысшы табы ұғынуға тиіс. «Демократиялық» буржуазия пат-


СОЦИАЛ-ДЕМОКРАТИЯНЫҢ ... ЕКІ ТАКТИКАСЫ
15
ша үкіметін цұлату туралы мәселені тасада қалдырып отырса, біз бұл мәселені бірінші орынға қойып, револю- циялық уақытпіа үкіметтің қажеттігін талап етуге ти- іспіз. Ол ол ма, біз бұл үкімет атқаратып іс-әрекеттер программасын, бастаи кешіріп отырған тарихи кезең- нің объективтік жағдайларына және пролетарльщ де- мократияның міндеттеріне сәйкес келетін программа- ны көрсетуге тиіспіз. Бұл программа — партиямыздың букіл программа-минимумы, бір жағынан, қазіргі қо- ғамдық экономикалық қатынастар негізінде жүзеге асыруға әбден болатын және, екінші жағынан, одан әрі алға қарай қадам басу үшін, социализмді жүзеге асыру үшін қажет болатын ең таяудағы саяси және экономикалық өзгерістер жасау программасы.
Сонымен, қарар революциялық уақытша үкіметтің сипаты мен мақсатын толық анықтап отыр. Өзінің тегі мен негізгі сипаты жағынан, бұл үкімет халық көтері- лісіпің органы болуға тиіс. Өзінің ресми міндеті жағы- нап бұл үкімет бүкіл халықтық құрылтай жиналысын піақырудың құралы болуға тиіс. Ңызметінің мазмұны жағынан бұл үкімет пролетарлық демократияның, самодержавием қарсы көтерілген халықтың мүдделерін қамтамасыз етуге бірден-бір қабілетті пролетарлық де-- мократияның программа-минимумын жүзеге асыруға тиіс.
Уақытша үкімет, уақытша болғандықтан, бүкіл ха- лық әлі мақұлдай қоймаған дүрыс программаны жүзеге асыра алмайды деп қарсы дау айтушылар болуы мүм- кін. Мұндай қарсылық реакцияшылдар мен «самодер- жавиепіілдердің» софизмі ғана болар еді. Ешбір дұрыс программаны жүзеге асырмау—шіріген самодержавие- нің крепостниктік тәртіптерінің өмір сүре беруіне төзу деген сөз. Мұндай тәртіптерге халық көтерілісінің органы саналатын үкімет емес, революция ісіне опасыздық етушілердің үкіметі ғана төзе алар еді. Егер біреу-мі- реу құрылтай жиналысы жиналыстар бостандығын қа- былдамауы да мүмкін-ау дегенді сылтауратып, жиналыстар бостандығын құрылтай жиналысы қабылдаған- ға дейін жүзеге асырудан бас тартуды ұсынса, онысы күлкі болар еді! Революциялық уақытша үкіметтің


Iß
В. И. ЛЕНИН
программа-минимумын дереу жүзеге асыруына царсы болу да нац сондай күлкі болып табылады.
Ацырында, царар программа-минимумды жүзеге асы- руды революциялыц уацытша үкіметтің міндеті етіц қоя отырып, сонымен бірге ол программа-максимумды дереу жүзеге асыру туралы, социалистік төңкеріс жа-* сау үшін өкіметті жсціп алу туралы жартылай анархис- тік цисынсыз пікірлерге жол беретінін айта кетелік. Россияныц экономикалыц даму дәрежесі (объективтік жағдай) және пролетариаттың цалың бұцарасының са- налылығы мен ұйымшылдыгының дәрежесі (объектив- тік жағдаймен тығыз байланысты субъективтік жағдай) жұмысшы табын дереу толыц азат етуге мүмкіндік бермейді. Болып жатцан демократиялыц тоцкерістіц буржуазиялыц сипатын тек нағыз надан адамдар ғана елемеуі мүмкін;—социализмнің мацсаттары туралы, оны жүзеге асырудың әдістері туралы жұмысшылар бұ- царасының әлі де аз білетінін барып тұрған аңцау оп- тимистер ғана ұмытуы мүмкін. Ал жұмысшыларды азат ету жұмысшылардың өз ісі ғана болуға тиісті екендігіне біз бәріміз сенеміз; бұцараның саналылығы мен ұйымшылдығы болмайынша, оларды бүкіл буржуа- зияға царсы ашыц тап күресі арцылы даярлап, тәрбие- лемейішпе, социалистік революция туралы сөз болуы да мүмкін емес. Ал социалистік төңкерісті кейінге цал- дырып отырсыңдар дейтін днархистік наразылыцца жауап ретінде біздің айтарымыз: біз оны кейінге цал- дырып отырған жоцпыз, цайта соған царай бірден-бір мүмкін әдіс арцылы бірден-бір дұрыс жолмен, атап айтцанда, демократиялыц республика жолымен алғаш- цы цадам жасап отырмыз. Кімде-кім социализмге царай басца жолмен, саяси демократизмнен басцд жолмен жүргісі келсе, ол экономикалыц мағынасы жағы- нан да, саяси мағынасы жағынан да цисынсыз және реакциялыц цорытындыларға келмей цоймайды. Егер жұмысшылардың бірі болмаса бірі тиісті кезеңде біз- ден: біз неге программа-максимумды жүзеге асыр- маймыз, деп сұрай цалса, біз оларға демократиялыц пиғылдағы халыц бұцарасы социализмнен әлі алыс жат- цанын, таптыц цайшылыцтар әлі дамымағаныНг про-


СОЦИАЛ-ДЕМОКРАТИЯНЫҢ ... ЕКІ ТАКТИКАСЫ
17
летарлар әлі ұйымдаспағанын айтып жауап береміз. Бүкіл Россия көлемінде жүз мыңдаған жұмысшылар- ды ұйымдастырыңызшы, өз программаңызға тілектес- тікті миллиондаған адамдардың арасына таратыңыз- піы! Анархистердің даурықпа, бос сөздерімен шектел- мей, осыны істеп көріңіздерші,— сонда сіздер осы ұйымдастыру ісін жүзеге асыру, осы социалистік ағарту ісін тарату демократиялык, өзгерістерді мүмкін болға- нынша толығырақ жүзеге асыруға байлапысты екенін салған жердей көресіздер.
Енді бұдан да әрірек барайық. Революциялық уак.ыт- піа үкіметтің маңызы мен пролетариаттың оған көзқа- расы анықталғаннан кейін мынадай сұрақ туады: біз- дің революциялык, уаңытша үкіметке қатысуымызға (жоғарыдан қимыл жасау) бола ма және ңандай жағ- дайларда қатысуымыз керек? Біздің төменнен жасай- тын қимылымыз қандай болуға тиіс? Қарар бұл екі сұ- рақтың екеуіне де дәл жауап береді. Принцип жағынан алганда, социал-демократияның революциялық уақыт- ша үкіметке (демократиялық төңкеріс заманында, рес- публика үшін күрес заманында) қатысуына болады деп қарар үзілді-кесілді мәлімдейді. Бұлай мәлімдеу арқы- лы біз осы сұраққа принцип жағынан теріс мағынада жауап беретін анархистерден де, мұндай ңатысу бізге қажет бола қалғандай күнде, мұның түбі жаман болады деп бізді цорцыткан социал-демократияның артта жүрушілерінен де ((Мартынов пен жаңа искрашылдар сияқтылардан) іргемізді біржолата аулақ салып отыр- мыз. Бұлай мәлімдеу арқылы РСДРП III съезі жаңа «Искраның» — социал-демократтардың революциялық уақытша үкіметке қатысуы мильеранизмнің 11 бір түрі болады-мыс дейтін, буржуазиялық тәртіпті дәріптеупіі- лік болып шығатындықтан принцип жағынан бұғап жол беруге болмайды-мыс дейтін пікірін және т. т. бір- жолата қабылдамай тастады.
Бірақ принцип жағынан алғанда қатысуға болатыны туралы мәселе практикалык, жағынан алғанда қатысу- дың орынды екендігі туралы мәселені әлі шеше қоймай- тыиы өзінен-өзі түсінікті. Күрестің бұл жаңа түрі, «жо- гарыдан» жүргізілетін күрестің партия съезі қабылда-


18
В. И. ЛЕНИН
ған жаңа түрі қандай жағдайда орынды болады? Күш- тердің арасалмағы, т. с. сияқты нақты жағдайлар туралы сөз ету қазір мүмкін емес екені өзінен-өзі түсі- нікті; сондықтан да қарар бұл жағдайларды алдын ала ашып айтудан, әрине, бас тартып отыр. Ңазіргі кезеңде біз көңіл бөліп отырғаи мәселе жөнінде бірдеңені бол- жап айтуға бірде-бір есі дұрыс адам бармайды. Біздің қатысуымыздың сипаты мен мақсатын белгілеуге болады, белгілеу қажет те. Ңарар, осылай істеп, қатысудың екі мақсатын көрсетіп отыр: 1) контрреволюциялық әрекеттерге қарсы аяусыз күрес жүргізу және 2) жұ- мысшы табының дербес мүдделерін қорғау. Либерал буржуалар революцияшыл халықты үрейлендіруге ты- рысып және оны самодержавиеге көнгіштікке итерме- леп, реакцияның психологиясы туралы («Освобожде- ниенің» 71-номеріндегі Струве мырзаның өте үлгі боларлық «Ашық хатын» қараңыз) жанын сала сөз қоз- ғай бастағанда,— міне, осындай кезде контрреволюция- ға қарсы нағыз соғыстың міндеті туралы пролетариат партиясының ескертуі өте-мөте орынды. Саяси бостан- дық пен тап күресінің ұлы мәселелерін, сайып келген- де, тек күш қана шешеді, сондықтан біз осы күшті әзір- леу, ұйымдастыру жөнінде және оны қорғануға ғана емес, сонымен бірге шабуылға да белсене қолдану жо- нінде қам жасауға тиіспіз. Париж Коммунасы заманы- нан бері Европада үздіксіз дерлік үстем болып келген саяси реакцияның ұзақ заманы «төменнён» ғана қимыл жасау пікіріне бізді тым жақындастырып жіберді, ңор- ғаныс күресін ғана бақылап отыруға бізді тым дағды- ландырып жіберді. Біз қазір, күмән жоқ, жаңа заманға аяқ бастық; саяси сілкіністер мен революциялар дәуірі басталды. Россия бастан кешіріп отырған осындай дә- уірде ескі үлгімен шектеліп қалуға болмайды. Жоғары- дан қимыл жасау идеясын насихаттау керек, нағыз жі- герлі, тегеуірінді қимылдарға дайындалу керек, мұндай ңимылдардың шарттары мен формаларын зерттеп үйре- ну керек. Съезд қарары осындай шарттардың екеуін бірінші қатарға қойып отыр: біреуі социал-демократия- ның революциялық уақытша үкіметке қатысуының формальды жағына байланысты (өз уәкілдерін партия-


СОЦИАЛ-ДЕМОКРАТИЯНЫҢ ... ЕКІ ТАКТИКАСЫ
19
ның қатаң бақылауы), екіншісі осы қатысудың сипаты- на байланысты (толық социалистік төңкеріс жасау мақсаттарын бір минут та естен шығармау).
Сөйтіп, «жоғарыдан» қимыл жасау кезіндегі — күрео тің бұған дейін болып көрмеген дерлік осы жаңа әдісі тұсындағы —- партия саясатын барлық жағынан анық- тап алады да, қарар жоғарыдан қимыл жасауға бізге мүмкіндік болмай қалатын ретті де алдын ала ескереді, Рсволюциялық уақытша үкіметке төменнен ықпал жа- сауға біз қай кезде болса да міндеттіміз. Төменнен осы- лай қысым жасау үшін пролетариат қаруланған болуға тиіс,— ейткені революциялық кезеңде іс тура азамат соғысына өте-мөте тез жетеді,— және пролетариата социал-демократия басшылық етуге тиіс. Пролетариаттыц қаруланып қысым жасаудағы мақсаты — «революция- пың жеңістерін қорғау, нығайту және кеңейту», яғнп, иролетариаттың мүдделері тұрғысынан қарағанда, бұл жеңістер біздіц бүкіл программа-минимумымызды жү- зеге асыруда болуға тиіс.
Осымен біз III съездің революциялық уақытша үкі- мет туралы қарарын қысңаша талдауды аяқтаймыз. Окушының көріп отырғанындай, бұл қарар жаца мәсе- ленің маңызын да, ол мәселеге пролетариат партиясы- пың көзңарасын да, революциялық уақытша үкіметтіц ітпінде болсын, сыртында болсын, партияның жүргізе- тін саясатын да анықтап түсіндіреді.
Енді «конференцияның» осы мәселеге қатысты қара- рын талдап көрейік.
3. «ПАТША ӨКІМЕТІН РЕВОЛЮЦИЯНЫҢ БІРЖОЛА ЖЕҢІП ШЫҒУЫ» ДЕГЕНІМІЗ НЕ?
«Конференцияның» қарары «өкіметті жеціп алу жэ-> ие уацытша укіметке цатысу туралы» * мәселеге арнал- гап. Біздің атап корсеткеніміздей, шатастырушылық мәселені осылай қоюдың өзінен-ақ шығып тұр. Бір жа- гыпан, мәселе тар шеңберде қойылып отыр: революция-
* Бүл қарардың толық текстін оңуіпы осы кітапшаның 400, 403— W, 407, 431 және 433—434-беттерінде келтірілген цитаттардан еске тү- < і|»е алады. (Автордың 1907 жылғы басылымына ескертуі, Қараңыз: ргы том, 20, 26, 32, 70, 74—75-б-еттер. PedJ


20
В. И. ЛЕНИН
лық уақытша үкімет жөніндегі партияның жалпы мін- деттері туралы қойылмай, уаңытша үкіметке біздің ңатысуымыз туралы ғана қойылгап. Екіпші жағынан, мүлде екі басқа мәселе: демократиялыц тоңкеріс саты- ларының біріне біздің қатысуымыз туралы мәселе мен социалисты төңкеріс туралы мәселе араласып кетіп отыр. Шынында, социал-демократияның «өкіметті же- ңіп алуы» дегепіміздің өзі, егер бұл сөздерді тура және кәдуілгі мағыпасыпда қолдансақ, социалистік төңкеріс, басқа түк те болуы мүмкін емес. Ал бұлі сөздерді өкімет- ті социалистік төңкеріс үшіп емес, демократиялық төң- керіс үшін жеңіп алу мағынасында түсінсек, онда рево- люциялық уақытша үкіметке қатысу туралы ғана емес, жалпы «окіметті жеціп алу» туралы сөз қылуда қандай магыпа бар? Шамасы, біздіц «конференттердің» өздері нені сөз қылу керек екенін: демократиялық төңкеріс туралы сөз ңылу керек пе әлде социалистік тоңкеріс туралы сөз қылу керек пе, осыиың өзін жақсылап білме- ген. Кімде-кім осы мәселе жөніндегі әдебиетті қадаға- лап отырған болса, ол бүл шатастырушылыққа жол беруді өзінің атақты «Екі диктатурасында» Мартынов жолдастыц бастағанып біледі: артта жүрушілік жағы- нан осы үлгілі шығармада (тіпті 9 январьға дейін) бүл мәселенің қалай ңойылғаны туралы жаңа искрашылдар естеріне түсіргісі келмейді-ақ, бірақ бұл шығарманың конференцияға идеялық әсері болғандығында күмән жоқ.
Бірак, ңарардың атып былай қоя тұралық. Оның маз- мүны апағұрлым терең, аиағұрлым елеулі қателердің бар екенін корсетеді. Ңарардың бірінші бөлімі мынау:
«Революцияның патша өкіметін біржола жеңіп шығуы не жеңімпаз халық көтерілісінен туған уақытша үкіметті құрумен аяқталуы, не болмаса халыңтың тікелей революциялық қысы- мымен бүкіл халықтық құрылтай жиналысын ұйымдастыруға ұйгаратын қайсыбір өкілетті мекеменің революциялық инициа- тивасымен аяқталуы мүмкін».
Сөйтіп, бізге революцияның патша өкіметін біржола жеңіп шығуы жеңімпаз котеріліс болуы да мүмкін... өкілдік мекеменің күрылтай жиналысын ұйымдастыру- ға ұйғаруы болуы да мүмкін дейді! Бұл не? бұл қалай?


СОЦИАЛ-ДЕМОКРАТИЯНЫҢ ... ЕКІ ТАКТИКАСЫ
21
Біржола жеңіп шығу құрылтай жиналысын ұйымдасты- руға «ұйғарумен» аяқталуы мүмкін бе?? Және мұндай «жеңіс» «жеңімпаз халық көтерілісінен туған» уақыт- ша үкіметті құрумен цатар қойылып отыр-ayü Жецім- паз халық көтерілісі және уақытша үкімет цуру револю- цияның іс жузінде жецуі екенін, ал құрылтай жиналысын ұйымдастыруға «ұйғару» револіоцияның сөз жузінде ғана жеңуі екенін конференция байқамаған.
Жаңа искрашыл-меньшевиктердің конференциясы либералдардың, освобождениешілдердің ылғи ұшырай беретін қатесіне ұрынып отыр. Освобождениешілдер, күш пен өкімет билігін патіпаның қолында ңалдырушы- лықты ұялғаннан көргісі келмей, «құру» үшін күратын куш болуы керек екенін ұмытып, «күрылтай» жиналы- сы туралы сөзуарлыққа салынады. Конференция қан- дай өкілдердің болса да «ұйғарымы» мен бұл шешімнің жүзеге асуының арасы әлі алыс екенін де ұмытқан. Өкімет билігі патшаның қолыпда қалып отырғанда, мей- лі тіпті қандай окілдердің қандай шешімі болса да, 1848 жылғы герман революциясының тарихындағы атақты Франкфурт парламентінің «шешімдері» сияқты, түкке тұрғысыз бос мылжыц болып қалатынын да конференция ұмытқан. Революцияшыл пролетариаттың өкілі Маркс өзінің «Жаңа Рейн Газетінде» 12 Франкфурттағы либерал «освобождеішешілдерді» олар жақсы-жақсы создер сөйледі, толып жатқан демократиялық «ше- шімдер» қабылдады, толып жатқан бостандықтар құр- ды, ал іс жүзінде өкімет билігін корольдің қолында ңалдырды, корольдің қарамағындағы соғыс күшіне қарсы қарулы күрес ұйымдастырмады деп аяусыз мысқылдап әшкерелеген болатын. Ал Франкфурт ос- г.обождениешілдері босқа мылжыңдап жүргенде, король қолайлы уақытты күте тұрды, өзінің соғыс күшін нығайтып алды, сөйтіп контрреволюция, нақты күшкө ( үйеніп, барлык, сырты әсем «шешімдеріұен» қоса делю краттардың талқанын шығарды.
Конференция жеңістің үзілді-кесілді шарты жетіспей түрған нәрсені үзілді-кесілді жеңіске теңеп отыр. Біз- діц партияның республикалык, программасын мойып- дайтын социал-демократтар бүл қатеге цалайша ұрын-


22
В. И. ЛЕНИН
ды? Осы бір сөкет ңұбылысты түсіну үшін партияның бөліңіп шыңқан бөлігі туралы III съездің ңарарын қа- рап шығу керек *. Бүл ңарарда біздің партияның ішін- де ««экономизммен» тектес» түрлі ағымдардың жүрген- дігі көрсетіледі. «Экономистер» саяси күрес туралы немесе 8 сағаттык, жұмыс күні туралы қалай ойласа, біздің конференттер де (бұлар, шынында, Мартьшовтың, идеялық басшылығьша босңа еріп жүрген жоқ) революция туралы иак, солай ойлайды. «Экономистер» де- реу мыпадай «сатылар теориясын» таратты: 1) право- лар үшіи күресу; 2) саяси үгіт; 3) саяси күрес,— немесе 1) 10 сағаттық жұмыс күні; 2) 9 сағаттык, жұмыс күні; 3) 8 сағаттык, жұмыс күні. Осы «тактика-процес- тен» і^апдай нәтижө шьщқаны баршаға әбден мәлім. Енді бізге революцияны да алдын ала мынадай саты- ларға жақсылап бөлуді ұсынып отыр: 1) патша өкілдік мекемені шақырады; 2) бұл өкілдік мекеме «халық- тьщ» қысымымен ңұрылтай жиналысын ұйымдасты- руға «ұйғарады»; 3) ... үшінші саты туралы меньше- виктер белгілі бір тоқтамға әлі келген жоң; олар ха- лықтың революциялъщ қысымы патша өкіметінің контрреволюциялык, қысымына кез болатынын, сондык,- * Бул қарардың толық текстін келтірейік: «Съезд РСДРП ішінде опыц «экономизммен» күрескен уаңытыпан бастап осы кезге дейін түрлі шамада, түрлі қатындста «экономизммен» тектес сарын сақта- лып келе жатқанын көрсетіп өтеді, бүл сарынның жалпы тенденциясы пролетариат күресіндегі саналылық элементтерінің маңызын түсіріп, оларды стихиялың элементтерге бағындыруга ұмтылумен сипатталады. Бұл сарыннын өкілдері ұйымдастыру мәселесінде партияның жоспар- лы түр.де тәртіпке салыпғап жүмысына сәйкеспейтін үйымдастыруг процесс принципін теория жүзінде ұсынады да, практика жүзінде кө- бшесе партия тәртібіпен ауа жайылу -жүйесін жүргізеді, ал кейде, орыс өмірі шыидығыныц объективтік жағдайларымен санаспайтын сайлау тәртібін кең қолдану жөнінде партияның санасы кемірек бө- легіне арыап уағыздау , жүргізіп, партия байланысының қазіргі уа- қыттағы бірден-бір мүмкін болып отырған негіздерін бузуға тырысады. Олар тактика мәселелерінде, партияның либерал-буржуазиялық пар-, тиялар жөніндегі ақырына дейін тәуелсіз тактикасына ңарсы піығып, лартиямыздың халық көтерілісіндегі ұйымдастырушылық ролін' өз мойнына алуына болатыиына және алуы керек екеніңе ңарсы шығып,- дартияныц демократиялық<-революциялық уақытша үкіметке қандай ?кағдайларда болса да қатысуына ңарсы шығып, партия жұмысының -өрісін тарылтуга тырысады.
1 Съезд партияныц барлық мүшелеріне — революциялың социал-дЫ- мократия принциптерінен мүндай жекелеген , ауа жайылущылықтар^а қарсы барлық жерлерде идеялың жігерлі күрес жүргізуді' үсынады, бірақ сонымен ңатар — мүндай 'көзқарасТарға - азды-көптЬ қосылған адамдар партия съездері мен партия уставын мойындай отырып, партия' тәртібійе толық бағынғанда ғана, осы' қажеттГ шартты орында- ғанда ғана партия уйымдарына қатыса :алады, деп таб.ады» (Автордьщ 19’07 жылғы басылымына ескертуі. Ред.)


СОЦИАЛ-ДЕМОКРАТИЯНЬЩ ... EKI ТАКТИК АСЫ
23
тан «щешім». ңе жүзеге аспай ңалатынын, не болмаса істің тағдырын тағы да халык, көтерілісінің жеңуі нс- месе жеңілуі шешетінін ұмытңдн. Конференцияның қарары «экономистердің» мына пікірінен айна қатесіз аумайды: жұмысшылардың біржола жеңуі не 8 сағат- тык, жұмыс күыін революциялык, жолмен жүзеге асы- румен, не болмаса он сағаттык, жұмыс күнін сыйға алумен және тоғыз сагаттык, жұмыс күніне көшуге «гиешім қаДылдаумен» аяңталуы мүмкін... Айна қатесіз дәл соның өзі.
Сірә, қарардың авторлары көтерілістің жеңісін патта шаңырған өкілдік мекеменің «шешіміне» тецеу- ді ойламаған, олар тек екі жағдайда да нартияның так- тикасың алдын ала белгілемекші ғана болған, деп бізге ңарсы дау айтылуы мүмкін. Буған біздің айтар жауа- бымыз: 1) ңарардың тексті өкілдік мекеменің уйғары- мын «революцияның патша өкіметін үзілді-кесілді же- цуі» деп екіушты емес, тура айтып отыр. Мүмкін, бұл рөдакциясын салак, к,арағандык,тың салдары шығар, мүмкін, протоколдар' бойынша оны түзетуге болатын шығар, бірақ әлі түзетілмей тұрғанда, бұл редакциясы- пың бір-ак, мағынасы болуы мүмкін жәнө ол бүтіндей освобождениелшілдік мағына. 2) Ңарар авторлары үрынған «освобождениешілдік» ой желісі жаңа искра- ліылдардың басқа әдеби шығармаларында одан бетер айқын көрінеді. Мысалы, Тифлис комитетінің органы «Социал-Демократтагы» 13 (грузин тілінде шығады; мулы «Искра» 100-номерінде мақтаған) «Земство жиыны және біздің тактикамыз» деген маңала тіпті — «Земство жиынын біздіц қимыл-әрекетіміздің өзегі етіп таң- дап отырған» «тактика» (өз жанымыздан қоссаң, ол жиынның шақырылуы туралы біз әлі анық еш нәрсе білмейміз!) ңарулы көтеріліс жасау және революция- лик, уақытша үкімет куру «тактикасынан» гөрі «~біз уиьін тиімдірек» деуге дейін барын отыр. Біз кейін бұл мақалага тағы қайтып ораламыз. 3) Революция жеңгеи жағдайда да, революция жеңілген жағдайда да, көтері- ліс табысты болған жағдайда да, көтеріліс елеулі күш- іт айналын өрши.алмаған жағдайда да партияның та,к- тикасын алдын ала талңылауға ешбір - қарсылық көр-


24
В. И. ЛЕНИН
сетуге болмайды. Мүмкін, патша үкіметі либерал бур- жуазиямен келісім жасау маңсатымен өкілдік жина- лыс шадыра а л ар,— III съездің дарары,- осы жағдайды алдан аңғарып, «екіжүзділік саясат» туралы, «жалған демократизм» туралы, «хальщ өкілдігінің Земство жиы- ны дейтін карикатуралыд формалары» туралы ашыд айтып отыр *. Бірад істің мәні осының революцияльщ уақытша үкімет туралы қарарда айтылмағандығында болып отыр, өйткепі мұның революцияльщ уаңытша үкіметке датысы жод. Бұл жағдай көтеріліс жасау жене революцияльщ уақытша үкімет ңұру проблемасын кейінге далдырады, оны өзгертеді, т. т. Ал ендігі жердц әцгіме түрлі айлалы әрекеттердің болуы мүмкін екені туралы, жецу де, жеңілу де, тете жолдар да, бұрма жолдар да болуы мүмкін екені туралы болып отырған жоқ,— әңгіме жұмысшылардың шын революцияльщ жол туралы ұғымына шатастырушыльщ енгізу социал- * Үкіметтің төңкеріс қарсацындағы тактикасына көзқарас туралы бұл қарардың тексті, міне, мынау:
«Үкіметтің өзін сақтап қалу'мадсатымен бастан' кешіріп отырган революцияльщ дәуірде, көбінесе пролетариаттың саналы элементтеріне ңарсы багытталғаи дагдылы қуғып-сүргіпді күшейте отырып, сонымен қатар 1) жеңілдік жасау, реформа жасалады деп уәде беру арқылы жұмысшы табын саяси жағынан аздыруға, сөйтіп революцияльщ куре стен оның көңілін басқа жаңңа аударуға тырысатынын; 2) сол маң- сатты көздеп, жүмысшыларды комиссиялар мен кеңестерге өз өкілде- рін сайлауға шацырудан бастап, хальщ өкілдігінің Земство жиыны дейтіндер сияқты нарикатуральщ формаларын қуруға дейін баратын жеңілдік жасау жөніндегі өзінің екіжүзділік саясатын жалған демо- кратияльщ формамен бүркемелейтінін; 3) ңаражүздіктер деп атала- тындарды ұйымдастырып, хальщтың жалпы реакцияшыл, саяасыз немесе нәсілдік және діни өшпенділіктің салдарынан топас болып ңалған элементтерінің бәріи революцияға ңарсы қоятынын еске ала келіп.—
РСДРП III съезі барльщ партия ұйымдарына төмендегілерді жүк- теуге ңаулы етеді:
а) үкімет жеңілдіктерінің реакцияльщ мақсатын әшкерелей оты-
рып, бір жағынан, ол жеңілдіктердің амалсыздан жасалатьшын, екін- ші жағынан, самодержавиенің пролетариатты қанағаттандырарльщтай реформалар жасауы мүлде мүмкін емес екендігіи насихат пен үгітте баса айту керек; -
б) сайлау алдындағы үгітті пайдалана отырып, үкіметтің мундай . шараларының шыи мәні жұмысшыларға түсіндірілсін және дауыс жа- сырын түрде берілетін жалпыға бірдей, тең және төте-сайлау правосы- негізінде құрылтай жиналысын революцияльщ жолмен шақырудыц пролетариат үшін қажеттігіп дәлелдеп отыру керек;
в) революцияльщ жолмен 8 сағаттьщ жұмыс күнін және жұмысіпы табының кезекте тұрған басқа да талаптарын дереу жүзеге асыру үшін пролетариатты ұйымдастыра беру керек;
г) қаражүздіктердің жөне үкімет басқарып отырған жалпы реак¬
цияшыл элементтердің бәрінің шабуылына ңарсы қару алып соңңы' беру ісін ұйымдастыру керек» t (Автордың 1907 жылғы басылымына ескертуі. Ред.) - • - -


СОЦИАЛ-ДЕМОКРАТИЯНЫҢ ... ЕКІ ТАКТИКАСЫ
25
дсмократңа лайық емес екендігі туралы, жеңістің негіз- гі шарты жетіспей отырған нәрсені освобождениешіл- дершө біржола жеңу деп атау лайың емес екендігі туралы болып отыр. Мүмкін, біз сегіз саваттык, жұмыс күнін Де бірден емес, ұзак, бүрма жол арқылы гана алармыз, бірақ пролетариаттың уақыт оздырушылыққа, кешеуіл- детушілікке, саудагерлікке, опасыздыңқа, реакцияға бө- тот жасауға куші жетпейтін әлсіздігін, нашарлыіын жұмысшылардың жеңуі деи атайтын адам туралы не айтарсыз? Мүмкін, орыс револгоциясы, бір кезде «Вперед» * айтқандай,, «конституциялық түсік тастаумен» тынар, бірак, бұл шешуші-күрестің қарсаңында осы түсік тастауды «патша өкіметін біржола жецу» деп ата- ган социал-демократты ақтай ала ма? Мүмкін, іс оңға баспаған күнде, республиканы жеціп алмауымыз былай түрсын, тіпті конституцияныц өзі де күр елес, «шипов- тық» 14 конституция болып шығар, бірак, социал-демократ тарапынан біздіц республикалык, ұранымызды бүр- комелөу кешірімді іс болар ма екен? ...
Әрине, бұл ұранды бүркемелеуге жаңа искрашылдар олі жете қойған жоқ. Бірак, олардан революция рухы цапдайлың дәрежеде ұшып кеткендігі, бос сөзуарлыгы ксзеңнің айбынды міндеттерін олардан ңандайлық дә- рсжеде таса қалдырғаны өз ңарарында нак, осы республика туралы айтуды тіпті умытып кеткендігінен мей- ліпше айқын көрінеді! Бұл адам нанарльік, нәрсе емес, бірақ бұл факт. Конфөренцияныц түрлі қарарларында социал-демократияның барлық ұрандары қуатталған, қайталанған, түсіндірілген, ‘тәптештелген, тіпті жұмыс- піьтлардың кәсіпорындар бойынша старосталар мен де- путаттар сайлауы да ұмытылмаған,— жалғыз-ақ рево- люциялық уақытша үкімет туралы қарарда республика жайында еске түсірудің рөті табылмаған. Халык, көтері- лісіпің «жеңуі» туралы, уақытша үкімет куру туралы соз сте отырып, бұл «адымдар» мен істердің республи-
ф Жсневадағы «Вперед» газеті партияның болыпевиктік бөлегінің opi’iiпы ретінде 1905 январьда іпыга бастады. Январьдан майга лніііи 18 номер! шықты. Майдан былай- «Впередтің» орнына •—РСДРП III сі.езінің (бүл съезд майда Лондонда болды; меныпевиктер Женева- ііи о:і «конференциясын» өткізіп, бұл съезге келмеді) шешімі бойыниіа ІЧІД.рц-пвщ Орталық Органы ретінде «Пролетарий» шыға бастады^ (Аіітордьщ 1907 жылғы басылымына ескертуі. РёЪ.}


26
В. И. ЛЕНИН
каны жеңіп алуға қандай қатысы барын көрсетпеу — қарарды пролетариаттың күресіне басшылық ету үшін емес, пролетарлық қозғалыстың соңында салпақтап ере беру үшін жазу деген сөз.
Ңорытынды: қарардың біріиші бөлігі: 1) республика үшін күресу және шын бүкіл халықтық, шын құрылтай жиналысын қамтамасыз ету тұрғысынан қарағанда ре- волюциялық уақытпта үкіметтің маңызын мүлде анық- тамағап; 2) әлі нағыз жеңістің негізгі шартының өзі жетіспей отырғаидағы істің жайын революцияның пат- ша өкіметіп біржола жеңуіне теңеп, пролетариаттың де- мократиялық санасына тікелей шатастырушылық ен- гізгеп.
4. МОНАРХИЯЛЬІҚ ҚҮРЬІЛЫСТЫ ЖОЮ ЖӘНЕ РЕСПУБЛИКА
Ңарардың келесі бөлегіне көшейік:
«...Екі жағдайдың екеуіндө де мұндай жеңіс революциялың заманның жаңа кезеңінің басы болмақ.
Қоғамдық дамудың объективтік жағдайларының стихиялық түрде осы жаца кезеңге қоятын міидеті өзінің әлеуметтік мүд- делерін жүзеге асыру үшін, окіметті тікелей өз қолына алу үшін саяси жағыпан азат етілген буржуазиялық қоғам эле- меиттері жүргізетін өзара күрес. процесінде бүкіл сословиелік- монархиялық тәртіпті түпкілікті жою больш табылады.
. Сондықтан уақытша үкімет те өзінің тарихи. сипатьі жағы- нан осы буржуазиялық революцияның міндеттерін жүзеге асы-», руды өз койнына алар еді, азат болып келе жатқан ұлттың ішіндегі қарама-қарсы таптардың озара күресін реттей оты- рып, революцияльтқ дамуды алға жылжыту былай тұрсын, со- иымен қатар ол дамудыц капиталистік құрылыстың негіздеріне қауіп тоіідіретін факторларына да қарсы күресуге тиіс болар еді».
Қарардың дербес бөлігі болып табылатьш осы тұсы- на тоқталып өтейік. Біз көіпіріп алған сөздердегі негіз- гі ой съезд қарарының 3-пунктінде айтылған ойға дәл келеді. Бірақ екі қарардың осы бөліктерін салыстырған- да, олардың арасындағы мынадай негізгі айырмашылық бірден көзге түседі. Съездің қарары, революцияның қо- ғамдық-экономикалық негізін бір-екі ауыз сөзбен сипат- тай келіп, барлық назарды таптардың белгілі бір жеңістер жолындағы айқын белгіленген күресіне ауда-


СОЦИАЛ-ДЕМОКРАТИЯНЫҢ ... ЕКІ ТАКТИКАСЫ 27
рады және пролетариаттың айбынды міндеттерін алдың- гы қатарға шығарады. Конференцияның қарары, рево- л юцияның қоғамдық-экономикалык, пегізін шұбалаң, күңгірт, шатыстырып баяндай келіп, белгілі бір жеңіс- тер үшін күресу туралы өте көмескі айтады және про- летариаттың айбынды міндеттерін мүлде тасада қалды- рады. Конференцияның қарары қоғам элементтерінің озара күресі процесінде ескі тәртіптің жойылуын сөз цылады. Съездің қарары: біз, пролетариат партиясы, осы жою ісін жүзеге асыруға тиіс екенімізді, шын жою — демократиялық республиканы құру ғана екенін, біз осы республиканы жеңіп алуымыз керек екенін, біз сол республика жолында және толық азаттық жолында самодержавиемен ғана емес, буржуазия бізден жеңісте- рімізді тартып алмақ болған кезде (осыны ол істемей қоймайды), буржуазиямен де күресетінімізді айтады. Съездің қарары белгілі бір тапты дәл белгіленген таяу- дағы маңсат үітіін күресуге шақырады. Конференция- пың қарары түрлі күштердің өзара күресі туралы сөз етеді. Қарарлардың бірі — белсенді күрестің психоло- гиясын, екіншісі — енжар ңарап отырушылықты бейне- лейді; бірі — белсенді ңимылға шақырады, екішпісі — цұрғақ осиет айтушылыққа салынады. Екі қарардың екеуі де болып жатқан төңкеріс біз үшін тек алғапщы адым.ғана, бұдан кейін екінші адым жасалады дейді; бірақ осыдан бір қарар: бұл бірінші адымды соғұрлым тезірек басып өтіп, соғұрлым тезірек жойып, республиканы жеңіп алу керек те, контрреволюцияны аяусыз жаншып тастап, екінші адымға негіз салу керек деген қорытынды жасайды. Ал екінші қарар осы бірінші адымды, былайша айтқанда, көп сөзбен ағыл-тегіл бөсіп суреттейді жәңе бірінші адым жайындағы ойларды ( гүрпайы сөз үшін кешіріңіздер) емеді. Съездің қарары демократиялық.төңкеріс үшін де, социалистік төңкеріс үшін де күресуші алдыңғы қатарлы таптың алдыңғы қатарлы міндеттері туралы қорытынды жасау үшін марксизмнің ескі, бірақ мәңгі жаңа пікірлерін (демо- l. ратиялық төңкерістің буржуазиялық сипаты туралы л і кірлерді) алғы сөз немесе бірінші қағида етіп алады. Ійиіференцияның қарары тек алғы созбен ғана шекте-


28
В. И. ЛЕНИН
леді, соны ңайта-ңайта айтып, сол жөнінде ақылгөйси береді.
Бұл айырма — орыс марксистерін көптен бері екі қа- натңа: баяғы жария марксизм заманындағы өсиет айту- ға үйірсек қанат пен айбыпды қанатқа, басталып келе жатқан бұқаралық қозгалыс замапындағы экономика- лык, ңанат пен саяси қапатқа боліп келген айырманың дәл өзі. Жалпы тап күресінің, әсіресе саяси күрестің экономикалық терсң тамырлары туралы марксизмнің дұрыс пайымдауыпан «экономистер» саяси күреске сырт? беріп, оныц дамуын кідіртуіміз керек, құлашын тарыл- тып, міпдеттеріп төмендетуіміз керек деген ерекше қо- рытыпды жасагап болатын. Ал саясатшылар нақ осң пайымдаудап басқаша қорытыиды жасады, атап айт- к,аида: күресіміздің тамырлары енді неғұрлым терең болса, бұл күресті соғұрлым кеңірек, батылырақ, табан- дырақ, жігерлірек жүргізуіміз керек деген қорытынды жасады. Ңазір де біздің алдымызда тұрған талас — бас- қа жағдайдағы, өзгергеп формадағы бәз-баяғы сол талас. Демократиялық төңкеріс әлі тіпті де социалистік төңкеріс емес, оған жалгыз дәулетсіздер ғана «мүдделі» емес, оның ец терең тамырлары тұтас алғанда букіл буржуазиялық қоғамның болмай ңоймайтын мұқтажы мен керексінуінде жатыр дейтін пайымдаудан,— тап осы пайымдаудан біз: алдыңғы ңатарлы тап өзінің де- мократиялық міндеттерін соғұрлым батылыраң ңоюға тиіс, оларды соғұрлым жеріне жеткізе тура айтуға тиіс, тікелей республика ұранын көтеруге тиіс, революция- лық уаңытша үкіметтің қажеттігі туралы, контрреволю- цияны аяусыз жаныштау қажеттігі туралы идеяны насихаттауға тиіс деген қорытынды шығарамыз. Ал біз- дің оппоненттер, жаңа искрашылдар, тап осы пайым- даулардан — демократиялық қортындыларды жерінө жеткізе айтудың керегі жоқ, практикалық үрандардың ішінде республика ұранын ұсынбауға да болады, рево- люциялык, уақытша үкіметтің қажеттігі туралы идеяны насихаттамауға да болады, құрылтай жиналысын ша- қыру туралы шешімді дө үзілді-кесілді жеңіс деп атау- ға болады, контрреволюцияға қарсы күресу міндетін белсене кірісетін міндетіміз ретінде алға қоймай-ақ,


СОЦИАЛ-ДЕМОКРАТИЯНЫҢ ... ЕКІ ТАКТИКАСЫ 29
опы «өзара күрес процесіне» көмескі (және теріс тұ- жырымдалған түрінде,— мұны біз қазір көреміз) сүйей салды етіп жоғалтып жіберуге болады деген қорытынды жасайды. Бұл — саяси қайраткерлердің тілі емес, бұл— цайдағы бір архив кемірушілердің тілі!
Жаңа искрашылдар қарарыиың жеке тұжырымда- рын неғұрлым ұқыптырак, қарасаңыз, оның жоғарыда көрсетілген негізгі ерекшеліктері соғұрлым айқын көрі- неді. Мысалы, бізге «саяси жағынан азат болған бур- жуазиялык, қоғам элементтерінің өзара күрес процесі» туралы айтады. Қарардың қай тақырыпқа жазылғанып (революциялык, уақытша үкімет) еске ала отырып, біз аң-таң болып, мынадай сұрақ қоямыз: өзара күрес про- цесі туралы сөз қозғайтын болсақ, онда буржуазиялық цоғамды саяси жағынан езіп отыртан элементтер туралы қалайша үндемей қалуға болады? Конференттердің ездері революция жеңеді деп ұйғарған соң-ак, ондай элементтер қазірдің езінде жойылып бітті деп ойлай ма екен? Мұндай ой жалпы алғанда сорақылық, жеке ал- ганда, барып тұрған саяси аңқаулық, саяси соқырлық болар еді. Революция контрреволюцияны жеңгеннен ке- йін, контрреволюция құрып кетпейді, ңайта, керісінше, жаңа, бұрынғыдан да гөрі қиян-кескі күрес бастайды. Біз өз қарарымызды революция жеңіп шыққан күндегі міндеттерді талдауға арнай отырып, контрреволюция- лық тегеурінге тойтарыс беру міндеттеріне орасан зор коңіл бөлуге тиістіміз (съездің қарарында осылай істел- ді де), жауынгер партияның таяудағы, көкейтесті, бү- гіп таңдағы маңызды саяси міндеттерін қазіргі револю- циялық заманнан кейін не болар екен, «қоғам саяси жағынан азат болтан» кезде не болар екен деген жалпы топшылаулардың ішіне тоғытып жіберуге тиісті емес- іііз. «Экономистер» саясаттың экономикаға бағыныш- тылығы туралы жалпы ақиқатқа сүйеніп, бүгін таңдағы мацызды саяси міндеттерді өздерінің түсінбегендігін қа- лай бүркемелесе, жаңа искрашылдар да саяси жағынан а.іат болтан қоғамның ішіндегі күрес туралы жалпы нкнқатқа сүйеніп, осы қоғамды саяси жағыпан азат ету .коніндегі бүгін таңдағы маңызды революциялық мін-


30
В. И. ЛЕНИН
деттерді өздерінің түсінбейтіндігін дәл солай бүркеме- леп отыр.
«Бүкіл сословиелік-монархиялың тәртіпті түпкілікті жою» дегеп сөзді алып қараңыз. Орыс тілінде монар- хиялық ңұрылысты түпкілікті жою деген демократия- лық республика құру дсгсп соз. Бірақ біздің қайырым- ды Мартынов пеп огаи бас июшілерге мұндай сөз тым қарапайым, тым айқып сияқты көрінеді. Бұлар қалай да «терсцдотіп», «ақылдырақ» етіп айтқысы келеді. Бір жагынап, мүлысы тсрсц ойлылықтың кісі күлерлік кү- шеншсктігі болып шыгады. Екінші жағынан, ұранның орньша жалаң баяпдау болып шығады, алға ұмтылуға жігерлі іпақырудыц орпыіга қайдағы бір уайымшылдық- пеп артқа жалтақтауіпьтлық болып шығады. Біз осы қа- зір, дереу республика үшіп күрескісі келетін тірі адам- дарды емес, sub specie aeternitatis * алғанда мәселені plusquamperfectum ** тұрғысынан қарайтын ағаштай сірескен өлі денелерді көріп отырмыз.
Ілгері жылжиық: «... уақытша үкімет осы... буржуа- зиялық рсволюцияның... міндеттерін жүзеге асыруды өз мойныиа алар сді...». Пролетариаттың саяси басшы- ларыпың алдыида тұргап пақты мәселепі біздің конфе- ренттердің кормей кеткені нақ осы арада тез байқалып қалды. Жалпы буржуазиялық революцияиың міндетте- рін жүзеге асыратын келешектегі бірқатар үкіметтер туралы мәселемен елігіп жүргенде, революциялық уа- қытша үкімет туралы нақты мәселе олардың көзінен таса қалып қойды. Егер сіздер мәселені «тарихи жағы- нан» қарагыларыцыз келсе, европалық елдердіц қайсы- сының үлгісі болса да сіздерге мынаны көрсетеді: бур- жуазиялық революцияпың тарихи міпдеттерін, атап айтқанда бірқатар үкіметтер, тіпті де «уаңытша» емес үкіметтер, жүзеге асырған, тіпті революцияны жеңген үкіметтер де, сол жеңілген революцияның тарихи міп- деттерін қалай да жүзеге асыруға мәжбүр болған. Bi- рак, «революциялык, уақытша үкімет» деп тіпті де сіз- дер айтып отырған үкіметті айтпайды: бұлай деп революция заманындағы үкіметті, құлатылған үкіметтің * — мәңгілік тұрғысынан. Ред.
‘* — әлдеқашан өтіп кеткен уақыт. Ред.


СОЦИАЛ-ДЕМОКРАТИЯНЫҢ ... ЕКІ ТАКТИКАСЪІ
31
тікелей орнын басатын және халыцтан шыққан қайдағы бір өкілдік мекемеге емес, халык, көтерілісіне сүйенетін үкіметті айтады. Революциялык, уақытша үкімет — әсте жалпы буржуазиялық революцияның тарихи міндетте- рін жүзеге асыратын орган емес, революцияның дереу жеңуі үшін, контрреволюциялық әрекеттерге дереу той- тарыс беру үшін күресетін орган. Буржуазиялык, рево- люцияның дәл қандай міпдеттерін сіздер мен біздердің жүзеге асырғанымызды немесе оларды белгілі бір үкі- меттің жүзеге асырғанын келепіектегі «Русская Стари- нада» 15 анықтау ісін келешектегі тарихшыларға бере- йік, мырзалар,— олар мұны 30 жылдан кейін де істеп үлгереді, ал біз қазір республика жолыпда күресу үшін, пролетариаттың бұл күреске барынша жігерленіп қатысуы үшін ұрандар мен практикалык, нұсқаулар бе- руіміз керек.
Жоғарыда көрсетілген себептер бойынша қарардың біз көшіріп жазғап болегіпдегі соцғы қағидалары да қа- нағаттанарлық емес. Уақытша үкімет қарама-қарсы таптардың өзара күресін «реттеуге» тиіс болар еді деген сөз тым орынсыз немесе, тіпті жеңілдетіп көрсет- кеннің өзінде, ыңғайсыз айтылган: тап күресінің органы емес, сол күресті «реттеуші» болып қызмет ететіп үкімет болуы мүмкін деп ойлауға сылтау тауып беретін мұндай либерал-освобождениешілдік тұжырымды маркс- истер қолданбауы керек еді... Үкімет «революциялық дамуды алға жылжытып қана қоймай, сонымен ңатар ол дамудың капиталистік құрылыстың пегіздеріне идут төндіретін факторларына да қарсы күресуге» тиіс болар еді. Ңарар пролетариаттың атынан сөйлеп отыр- ған болса, онда бұл «фактор» пролетариаттың нақ озі гой! Ңазіргі кезеңде пролетариат нақ қалай «револю- іціялық дамуды алға жылжытуға» тиіс екенін (оныкон- ( титуцияшыл буржуазияның көздеген жерінен қалайша ;>рі жылжыта түсуге тиіс екенін) корсетудің орнына, буржуазия революцияның жеңістеріне қарсы бұрылған і;үнде, оған қарсы күреске белгілі бір әдіспен дайында- іуга кеңес берудің орнына,— осылардың орнына біздщ ңызметіміздің нақты міндеттері туралы ештеңе айтпай- тші процесс жалпылама баяндалады. Жаңа искрашыл-


В. И. ЛЕНИН
дардың өз ойларын баяндау әдісі диалектика идеясына жат ескі материализм туралы Маркстің (Фейербах ту- ралы атақты «тезистерінде») айтқан пікірін еске түсі- реді. Философтар дүниені әр түрлі жолмеи тусшдіріп қана келді, ал мәселе сол дүниепі өзгертуде 16 деген бо- латын Маркс. Сол сияқты, жаца искрашылдар да өзде- рінің көз алдыітда отіп жатқан күрес процесін әжеп- тәуір бейпелеп түсіпдіре алады, бірақ бұл күрестө көтеретіп дүрыс ұранды мүлде бере алмайды. Олар ын- тамеп адымдап басса да, дүрыс басшылык, -ете алмай, төңкерістіц материалдық шарттарын түсінген жене ал- дыцғы қатарлы таптарға бас болған партиялардың та- рихта атқара алатып, атқаруға тиісті пәрменді, басшылык, ступіі, бағыт бсруші роліп бұрмалауы арқылы та- рихты материалистік тұргыдан түсінуді томендетеді.
5. ҚАЛАЙША «РЕВОЛЮЦИЯНЫ АЛҒА ЖЫЛЖЫТУ» КЕРЕК?
Қарардың осыдан кейінгі бөлегін келтірейік:
«Мұндай кездерде социал-демократия революцияны алға жылжыту мүмкіндігін озіпе бәріиеп де гөрі жақсы қамтама- сыз ететін,, буржуазиялтлқ партиялардың дәйексіз және құл- дыншыл саясатына қарсы күресте өзіне қол байлау болмай- тын, өзін буржуазиялық демократияның ішіне сіңіп кетуден қорғайтын жағдайды бүкіл революция бойы садтауға ұмтылу керек.
Сондықтан социал-демократия уақытша үкіметтегі билікті басып алуды не бөлісуді мақсат етуге тиіс емес, мейлінше ре- волюцияшыл оппозицияның партиясы болып қала беруге тиіс».
Революцияны алға жылжыту мүмкіндігін өте жақсы қамтамасыз ететін жагдайда болу жөніндегі кеңес біз- ге өте-мөте ұнайды. Біздің бір ғана тілейтініміз—осын- дай игі кеңес берудің үстіне, қазір, қазіргі саяси жағ- дайда, халық өкілдерін шақыру туралы түрлі түсінік- тердің, жорамалдардың, түрлі сөздер мен жобалардың заманында, социал-демократияның революцияны нақ қалайша алға жылжытуы керек екені жөнінде тура нүсқау да болса екен дейміз. Халықтың патшамен «ке- лісімге келуі» жөніндегі освобождениешілдік теорияның қаупін ұқпайтын, күрылтай жиналысын шақыру же- ніндегі «ұйғарымның» өзін жеңіс деп атайтын, револю- циялык, уақытша үкіметтің қажеттігі туралы идеяны


СОЦИАЛ-ДЕМОКРАТИЯНЫҢ ... ЕКІ ТАКТИКАСЫ
33
белсенді насихаттау ісін міндет етіп қоймайтын адам- дар қазіргі уақытта революцияны алға жылжыта алар ма? демократиялык, республика ұранын көлеңкеде ңал- дыратын адамдар қазіргі уақытта революцияны алға жылжыта алар ма? Мұндай адамдар шынында революцияны кейін царай жылжытады, өйткені олар практика- саясат жағынан освобождениешілдік позицияның дәре- жесінде тұрып қалған. Революциялық кезеңде партия- пың қазіргі және таяудағы міндеттерін белгілейтін тактикалың қарарында республика үшін күресу ұраны болмаған соң, самодержавиенің орнына республика ку- руды талап ететін программаны олардың дұрыс деп та- пығанынан не пайда? Қазіргі уақытта іс жүзінде нақ освобождениешілдік позиция, конституцияшыл буржуа- зияның позициясы бүкіл халықтық құрылтай жиналы- сын шақыруға ұйғаруды үзілді-кесілді жеңіс деп қа- раушылықпен, революциялық уақытша үкімет туралы, республика туралы әдейі үндемей қалушылықпен сипатталып. отыр ғой! Революцияны алта жылжыту үшін, яғни оны монархиялық буржуазияның жылжьь тып отырған шегінен асыра жылжыту үшін, буржуазия- лық демократияның «дәйексіздігіне» жол бермейтін үрандарын белсенді түрде көтеріп, баса айтып, алдың- гы қатарға қою керек. Ңазіргі кезеңде мұндай ұрандар екеу-ац: 1) революциялык, уақытша үкімет және 2) республика, өйткені бүкіл халықтық қүрылтай жина- лысын шақыру үранын монархиялық буржуазия цабыл- Оап отыр («Азаттық одағының» программасын қара- цыз), қабылдағанда революцияның берекесін кетіру мүдделері үшін, революцияның толық жеңуіне жол бормеу мүдделері үпііп, ірі буржуазияның патша өкі- метімен саудагерлік келісім жасау мүдделері үшін ғана қабылдап отыр. Сонымен, біз революцияны алға жыл- жытуға бірден-бір қабілетті осы екі ұранның ішінен республика ұранын конференцияның мүлде ұмытып кеткенін, ал революциялық уақытша үкімет ұранын букет халықтық құрылтай жиналысын шақыру жөніндегі иевобождениепіілдік ұранға тұп-тура теңеп, екеуін де < революцияның үзілді-кесілді жеңісі» деп атағанын ко- ріп отырмыз!!


34
В. И. ЛЕНИН
Иә, күмәнсыз факт осындай, бул факт россиялыц со- циал-демократияның болашақ тарихшысы үшін белгілі бір кезең болып табылатынына біз кәміл сенеміз. Соци- ал-демократтардьщ 1905 жылғы майдағы конференция- сы демократиялық революцияны алға жылжытудың қа- жеттігі туралы жақсы создср айтылғаи қарар қабыл- дайды, бірақ бұл қарар іс жүзіпде революцияны кейін піегіндіреді жәіте іс жүзіпде монархиялық буржуазия- ньтц демократия лық ұрандарынан әрі аспайды.
Жаца искра шылдар бізді пролетариаттың буржуазия- лың демократия™ сіцііі кету қаупін елемейсіңдер деп кінәлауды жақсы кореді. Бұл жазғыруды РСДРП III съезі қабылдагап қарарлардьіц текстіне сүйеніп кім дә- лелдер експ, біз соны корсок дсп едік. Біз оппонентте- рімізге былай деп жауап береміз: буржуазиялық қоғам топырағында қимыл жасап отырған социал-демократия, белгілі бір жеке жағдайда буржуазиялық демократия- мен цатар жүрмейінше, саясатқа қатыса алмайды. Бұл жөнінде сіз бен біздің арамыздағы айырма — біз рево- люцияльщ және республикалық буржуазиямен, оған ңосылып кетпей, қатар жүріп отырамыз, ал сіздер либерал және монархиялыц буржуазиямен қатар жүресіз- дер, оған сіздер де ңосылып кетпейсіздер. Міне мэселе цайда жатыр.
Конференция атынан сіздердің тастаған тактикалық урандарыңыз «конституциялық-демократиялық» пар- тияның, яғни монархиялыц буржуазия партиясынъщ ұрандарына сәйкес келеді және бұл сәйкестікті өздері- ңіз де байқамай, түсінбей қалдыңыздар, сөйтіп іс жү- зінде освобождениешілдердіц соцына ерген болып шың- тыңыздар.
Біздің РСДРП III съезі атынан тастаған тактикалық үрандарымыз демократиялыц-р^волюциялыц және рес- публикалық буржуазияның ұрандарына сәйкес келеді. Мұндай буржуазия мен ұсаң буржуазия Россияда ірі халыңтық партия болып әлі қалыптасқан жоқ *. Бірақ мұндай партияның элементтері бар екеніне қазір Рос- * «Социалист-революционерлер» — мүндай партияның ұрығы болу- дан гөрі, интеллигенттердің террорлық тобы болуға жақын, дегеішей бұл топтың қызметінің объективтік маңызы революциялық және рес- публикалық буржуазияның міндеттерін нақ жүзеге асыруға саяды»


СОЦИАЛ-ДЕМОКРАТИЯНЫҢ ... ЕКІ ТАКТИК АСЫ
35
сняда пе болып жатқанынан ешбір хабары жок, адам гама күмәндана алады. Біз (орыстың ұлы революциясы ойдағыдай өріс алған күнде) социал-демократиялық партия ұйымдастырған пролетариатда ғана емес, бізбен к.атар жүре алатын үсак, буржуазияға да басшылык, ет- пекпіз.
Конференция өзінің қарары арқылы либерал және монархиялық буржуазияпың дәрежесіне дейін грұлды- рап кеткенін өзі де аңғармай отыр. Ал партия съезі озінің қарары арқылы революциялық демократияның, делдалдыққа емес, күреске ңабілеті бар элементтерін өз дәрежесіне дейін саналы түрде котеріп отыр.
Мұндай элементтер бәрінен де гөрі шаруалар ара- сында көп. Ңоғамдық ірі топтарды олардың саяси тен- денцияларына қарай бөлгенде пәлендей қателеспей, біз революциялык, және республикалық демократияны шаруалар бұқарасымеп тецдестіре аламыз,— теңдестірген- де, әрипе, жұмысшы табын социал-демократиямен қан- дай мағынада, қандай ескертулермен, қандай ықтимал шарттармен теңдестіруге болатын болса, дәл сол маринада, дәл сол ескертулермен, дәл сол ықтимал шарттармен теңдестіре аламыз. Біз, басқаша айтқанда, цо- рытындымызды мынадай сөздермен де тұжырымдай аламыз: конференция озінің жалпы улттыц * саяси үрандарьг арқылы революциялық кезеңде, помещиктер бүцарасының дэрежесіне дейін аңғармай цулдырап Kevin отыр. Партия съезі өзінің жалпы ұлттық саяси уран- дары арқылы шаруалар буцарасын революциялыу дэре- жеге дейін көтеріп отыр. Осы қорытындымыз үшін бізді парадокске құмарсыңдар деп айыптайтын кісіго біздің айтарымыз, онда сіз мына цағиданы теріске шы- 1 арып көріңіз: егер революцияны ақырына дейінжеткі- зуге біздің күшіміз жетпесе, егер революция патша ша- қырған өкілдік жиналыс қана сияқты, тек күлкі үшін і ана құрылтай жиналысы деп аталуы мүмкін жипалыс капа сияқты «үзілді-кесілді жеңіспен» освобождение- пи лдерше бітсе,— онда бұл помещиктік және ірі бур- жуазиялыц элементі басым революция болады. Керісін-
* Віз шаруалар жөніндегі арнаулы үрандар туральт айтып отырға- иымыз жоқ, бұл ұрандарға айрықша ңарарлар арналғащ
•I 11-том


36
В. И. ЛЕНИН
ше, егер бізге шып ұлы революцияны бастан кешіруге жазған болса, егер тарих бұл жолы «түсік тастауга» жол бермесе, егер революцияны ақырына дейін, сөздіц освобождениешілдік және жаңа искрашылдық мағына- сындагы емес, үзілді-кесілді жеңіске дейіп жеткізуге күшіміз жетсе, онда бүл шаруалық және пролетарлық элементі басым революция болады.
Бәлкім, кейбірсулер мұпдай басымдық туралы пікір- ге жол беруді алдагы революцияның буржуазияльщ сипатыпа сепудеті бас тартушылық деп түсінер? «Иск- радаи» біз корііг отырған осы үгымды бұрмалап түсін- геп жагдайда, солай болуы да әбден мүмкін. Сопдың- тан бүл моселсго тоқталу тіпті де артық болмайды.
6. ДӘЙЕКСІЗ БУРЖУАЗИЯМЕН КҮРЕСТЕ ПРОЛЕТАРИАТТЫҢ ҚОЛЫ БАЙЛАНЫП ҚАЛУ ҚАУПІН ҚАЙДАН КҮТУГЕ БОЛАДЫ?
Марксистер орыс революциясының буржуазиялық сипатына сөзсіз сенеді. Бүл не деген сөз? Бұл — саясп ңұрылыстагы демократиялық озгерістер және Россия үшін қажетті нәрсеге айиалган әлеуметтік-экономика- лық өзгерістер,— капитализмнің күйреуі емес екені, буржуазия үстемдігінің күйреуі емес екені былай тур- сын, қайта, керісінше, олар капитализмшң азиялық жолмен емес, европалық жолмен тез, өрістей дамуына тұңғыш рет шындап жол ашады, олар буржуазияның тап ретінде үстем болуына тұңгыпі рет мүмкіндік ту- гызады дегеи сөз. Социалист-революционерлер бұл идеяны ұга алмайды, өйткені олар товар өндірісі меп капиталистік өндірістің даму заңдары туралы әліпті таяқ деп білмейді, олар тіпті шаруалар көтерілісінің то- лық жеңіске жетуі де, тіпті бүкіл жерді шаруалардың мүдделеріне сай және солардың тілегіне сәйкес қайта болу де («қаралай бөліс» немесе осы тәрізді бірдеце- лер) капитализмді ешқандай құрта алмайтынын, қайта, керісінше, капитализмніц дамуына түрткі болатынын, шаруалардың өздерінің таптық ыдырауын тездететінін көрмейді. Осы ақиқатты ұқпаушылык, социалист-рево- люционерлерді ұсақ буржуазияның санасыз идеологта-


СОЦИАЛ-ДЕМОКРАТИЯНЫЦ ... ЕКІ ТАКТИКАСЫ
37
рьша айналдырады. Осы ақиқатты жақтаудың социалдемократия үшін, теория жағынан ғана емес, практика- саясат жағынан да орасан зор мацызы бар, өйткені пролетариат партиясының қазіргі «жалпы демократия- лық» ңозғалыста таптық жағынан толық дербес болуы- лың міндеттілігі осыдан келіп шығады.
Бірақ бұдан демократиям^ төңкерістің (өзінің қо- гамдық-экономикальщ мазмүны жағынан буржуазия- лық тоңкерістің) пролетариат үпіін зор мацызы жоқ деген мағына тіпті де тумайды. Бүдан демократиялық тоңкеріс көбінесе ірі капиталиске, финанс шонжарына, «оқымысты» помещикке тиімді формада да, шаруа меи жұмысшыға тиімді формада да бола алмайды деген ма- гына тіпті де тумайды.
Жаңа искрашылдар буржуазиялық революция деген категорияның мағынасы мен маңызын мүлде теріс тү- сіпеді. Олардыц әңгімелерінен буржуазиялық революция — буржуазияға тиімді нәрсені ғана бере алатын революция деген пікір үнемі аңғарылады. Шыныида бұл лікірден асқан сорақы ңателік жоқ. Буржу азиялық революция дегеніміз — буржуазиялық, яғни капиталистік қоғамдық-экономикалық күрылыстың шеңберінен піық- ігайтын революция. Буржуазиялық революция капита- лизмнің негіздерін жоймайтыны былай тұрсын, қайта, керісінпіе, ол негіздерді кеңейте, тереңдете отырып, капитализм дамуының қажетін көздейді. Сондықтан бұл революция жұмысшы табының ғана емес, бүкіл буржуазияның да мүдделерін көздейді. Капитализм тұ- сыпда буржуазия жұмысшы табына үстемдік жүргізбей ңоймайтын болғандықтан, буржуазиялық революция пролетариаттан гөрі буржуазияның мүдделерін көбі- рек көздейді деп батыл айтуға болады. Бірак, буржуа- зпялық революция пролетариаттың мүдделерін әсте көз- демейді деген пікір мүлде ңисынсыз. Бұл қисынсыз пікір не буржуазиялық революция пролетариаттың мүд- делоріне қайшы келеді, сондықтан бізге буржуазиялың < .иіси бостандык, керек емес дейтін атам заманғы халы қшылдық теорияға саяды. Немесе бұл пікір пролета риаттың буржуазиялық саясатқа, буржуазиялық ре- иол юцияға, буржуазиялық парламентаризма қандай


38
В. И. ЛЕНИН
түрде болса да қатысуын керексіз деп білетін анархизм- ге саяды. Теория жағынан алғанда бул пікір товар он- дірісі негізіндө капитализмнің дамымай қоймайтыны ту- ралы марксизмнің жұртқа мәлім қағидаларын ұмыт- қандык, болып табылады. Марксизм товар өндірісінө негізделген, цивилизациялы капиталисты ұлттармен айырбас жасап отырған крғамның өзі де дамудың бел- гілі бір сатысында капитализм жолына түспей ңоймай- ды деп үйротоді. Марксизм халықшылдар мен анархис- тердің сапдьтрацтарынан, мысалы, Россиянин; капиталисты дамуға соқпай өтуіпе болады-мыс деген, осы капитализм пегізі меп шецберіпдегі тап күресі жолынан басца бір жол арқылы капитализмнен сытылып шьь ғуына пемесе оиы аттап өтуіпө болады-мыс деген сан- дырақтарынан біржола ңол үзген.
Марксизмнің бұл қағидаларының бәрі жалпы алған- да да, Россия жөнінде арнайы алғанда да дәлелденгеп және егжей-тегжейіне дейін сан рет айтылған болатын. Ал бұл ңағидалардан шығатын қорытынды: жұмысшы табын ңұтқару жолып капитализмніц одан өрі дамуы- нан өзге қаидай да болсын басқа нәрседей іздеу туральі пікір — реакциялык пікір. Россия сияқты елдерде жұ- мысшы табы капитализмнен гөрі капитализм дамуының жеткіліксіздігінен көбірек азап шегіп отыр. Сондықтан жұмысшы табы капитализмнің барынша кең, барынша еркін, барынша тез дамуына сөзсіз мудделі. Жұмысшы табына капитализмнің кең, еркін және тез дамуына ке- дергі жасайтын ескілік қалдықтарының бәрін құрту сөз- сіз тиімді. Буржуазиялық революция дегеніміз ескілік- тің ңалдықтарын, крепостниктік тәртіптің қалдықтарып (бұл ңалдыңтарға самодержавие вана емес, монархия да жатады) бәрінен де гөрі батылырақ сыпырып тастай- тын, капитализмнің барынша кең, еркін және тез да- муын бәрінен де гөрі толығырак, қамтамасыз ететін төңкеріс.
Сондьщтан буржуазиялыц революция пролетариатка мейлінше тиімді. Буржуазиялық революция пролета- риаттың мүддёлері үшін сөзсіз қажет. Буржуазиялық революция неғұрлым толығыраң, батылырақ, неғұрлым дәйектірек болса, пролетариаттың буржуазияға қарсы


СОЦИАЛ-ДЕМОКРАТИЯНЫҢ ... ЕКІ ТАКТИКАСЫ
39
социализм жолындағы күресі согұрлым яәтижелі бол- мак,. Ғылыми социализмпің әліппесін білмейтін адам- дарға ғана бұл ңорытынды жаца немесе оғаш, мүлде кцсынсыз қорытынды болып көрінуі ыңтимал. Ал былайша айтңанда, бұл қорытындыдан—белгілі мағына- да буржуазиялың революция .буржуазиядап горі проле- тариатқа тиімдірек деген ңағида да шығады. Бұл қағи- да, атап айтқанда, мына мағынада күмәнсыз: пролетариата ңарсы күресте буржуазияга ескіліктің кейбір ңалдықтарына, мысалы, монархияға, тұрақты армияға және т. с. сүйену тиімді. Буржуазияға ескіліктің бар- лык, қалдыцтарын буржуазиялық революцияның тым үзілді-кесілді сыпырып тастамай, олардың біразын ңал- дырғаны тиімді, яғни бұл революцияның өте дәйекті болмағаны, аңырына дейін жетпегені, батыл және аяу- сыз болмағаны тиімді. Бұл пікірді социал-демократтар буржуазия өзіне өзі опасыздык, етеді, буржуазия бос- тандың ісіи сатып жібереді, буржуазияның ңолынан дә- йекті демократизм келмейді деп, біраз басңаша түрде жиі айтып жүр. Буржуазияға буржуазиялың-демокра- тиялык, бағыттағы ңажетті өзгерістердің баяуыраң, бір- тіндеп, аса сацтықпен, абайлаңқырап, революция жо- лымен емес, реформалар жолымен болғалы тиімдірек; бұл өзгерістердіц крепостниктік тәртіптің «күрметті» мекемелері. (монархия сияқты) жөнінде мүмкін қаде- рінше сақтықпен болғаны тиімдірек; бұл өзгерістер жай халықтың, яғнй шаруалардың, әсіресе жұмысшылар- дың революциялық талапкерлігін, инициативасың және жігерін мүмкін қадерінше азырақ дамытқаны тиімді- рек, өйткені олай болмаған күнде жұмысшыларға, француздар айтқандай, «мылтықты бір иыңтан екінші ныққа ауыстыра салу», яғниоларға буржуазиялық революция беретін қаруды, буржуазиялық революция боретін бостандьщты, крепостниктік тәртіптен тазар- тылган негізде туатын демократиялың мекемелерді буржуазияның өзіне ңарсы бағыттау апағұрлым оңай болады.
Керісінше, жұмысшы табыиа буржуазиялық-демокра- чліялың бағыттағы қажетті өзгерістер, наң сол реформа- торлық жолмен емес, революциялың жолмен болғаны


40
В. И. ЛЕНИН
анағұрлым тиімдірек, өйткені реформаторлық жол — кешөуілдету, кедергі жасау, халық организмінің шіріц бара жатқан жерлерінің азаппен баяу құру жолы. Олар- дың шіруінен, бәрінен бүрын пролетариат пен шаруа- лар көбірек қасірет шегеді. Роволюциялық жол — пролетариат үшін азабы псгұрлым аз, те.з өтетіп операция жолы, шіріп бара жатқаи жерлерді тура сылып тастау жолы, монархия жоніидс жәяе соған тән жиіркенішті, жексұрьш, шірік, інірігсп иісімен ауаны уландыратын мекемелер жоніпде иегұрлым аз кеңшілік жасау жәпе сақ болу жолы.
Mine сопдықта и біздіц буржуазиялық-либералдық баспасоздіц револіоциялық жолдыц болуы мүмкін екен- дігіп айтыи зарлайтьшы, революциядап қорқатыны, рс- волюцияны айтып патшапы қорқытатыпы, революция* дан аулақ болудың жолын қарастыратыны, реформатор- лық жолдың негізі ретінде мардымсыз реформаларға бола құлша шұлғып, бас иетіні тек бір ғана цензураны ойлағандықтан емес, тек қана яһудилік үрейден емес. Бұл көзқараста болып отырғандар «Русские Ведомости» 17, «Сып Отечества» 18, «Наша Жизпь» 19, «Наши Дни»20 ғана емес, жасырын шығып тұратын, еркіп «Освобождение» де осы козқараста болып отыр. Капи- талистік ңоғамдағы тап ретіндегі буржуазияның жағ- дайыпың езі демократиялық төңкерісте оның дәйексіз- дігін туғызбай қоймайды. Тап ретінде пролетариаттыц жағдайының өзі опы дәйекті демократ етпей қоймайды. Буржуазия пролетариаттыц күшейіп кету қаупін ту- ғызатын демократиялық прогрестеп қорқып, артына қарап жалтақтай береді. Пролетариаттыц бұғауынан басқа жоғалтар еш нәрсесі жоқ, ал демократизмнің кө- мегі арқылы ол бүкіл дүниеге ие болады21. Сондықтан, буржуазиялық революция демократиялық өзгерістер ждсауда неғұрлым дәйектірек болса, ол буржуазияға ғана тиімді істермен соғұрлым азырақ шектелетін болады. Буржуазиялық революция неғұрлым дәйектірек болса, ол демократиялық төңкерісте пролетариат пен шаруалардың пайдасын соғұрлым көбірек қамтамасыз етеді.


СОЦИАЛ-ДЕМОКРАТИЯНЫҢ ... ЕКІ ТАКТИКАСЫ
Марксизм пролетарға буржуазиялық революциядан аулаң болуды емес, оған қатыспауды емес, буржуазия- лық революцияда басшыльіқты буржуазияға беруді емес, қайта, керісінше, оған барынша жігерлі қатысу- ды, пролетарлық дәйекті демократизм жолында, рево- люцияны ақырына дейін жеткізу жолында барынша ба- тыл күресуді үйретеді. Біз орыс революциясының бур- жуазиялыц-демократиялық шеңберінен секіріп іпығып кете алмаймыз, бірақ біз бұл шеңберді өте зор мөлшер- де кеңейте аламыз, біз осы шеңбердің көлемінде проле- тариаттың мүдделері үшін, оның тікелей мұқтаждары үшін, оның күштерін келешекте толық жеңіске жетуге озірлеудің жағдайлары үшін күресе аламыз, күресуге тиістіміз де. Буржуазиялық демократияның да буржуа- зиялық демократиясы бар. Жоғарғы палатаны жақтай- тын, жалпыға бірдей сайлау правосын «сұрайтын», ал күпия түрде шолақ конституция жопінде патша окіметі- моп жсц ұіпыпап жалғасып келісім жасайтын земство- шы-монархист те — буржуазияшыл демократ. Ңолына і^ару алып помещиктер мен чиновниктерге қарсы ұмты- латын, «аңқау-республикашылдыңпен» «патшаны қуып жіберуді» * үсынатын шаруа да — буржуазияшыл демократ. Буржуазиялық-демократиялык, тәртіптер Гер- маниядағыдай да, Англиядағыдай да болады; Австрия- дағыдай да, Америкадағыдай не Швейцариядағыдай да болады. Демократиялық тоңкеріс заманында демократизм дәрежелері арасындағы және демократизмнің бел- гілі бір формасының түрлі сипаттары арасындағы бұл айырманы байқамаған және әйтсе де мұның озі «бур- жуазиялық революция» ғой, «буржуазиялық револю- цняның» жемістері ғой деп «ақылгөйсумен» тынған марксистің оңған марксист болғаны да.
Ал біздің жаца искрашылдар нақ осындай өздерініц піолақ ойымен маңғазданатын аңылгөйлердің қатарына жатады. Дәл осылар дәйексіз буржуазиялық демократизм мен дәйекті пролетарлық демократизмнің арасын- дагы айырма былай тұрсын, республикалық-револіоция- л ық демократия мен монархияшыл-либерал буржуазия- * Қараңыз: «Освобождение» Ks 71» 337-бет, 2-ескерту.


42
В. И. ЛЕНИН
лық демократияның арасындағы айырманы ашу керек болған жерде революцияның буржуазиялық сипатын сөз қылумен гана тынады. Әңгіме қазіргі революцияға демократиям^ басшылыу жасау туралы, Струве мыр- заныц және оның сыбайластарыпың сатқындық ұранда- рындай емес, алдыцғы ңатарлы демократиялыц ұрап- дарды баса корсету туралы, помстциктер мен фабрикант- тардың либсралдық дслдалдығындай емес, пролетариат пен шаруалардыц шып революциялық күресінің таяуда- ғы міпдеттерііг тура жәпе батыл корсету туралы болып отыргапда, бүлар, тттыпыпда да, дол «құндаңтаулы адам- ға» 22 айпалгатідай, «ңарама-қарсы таптардың өзара кү- рес процесі» туралы опжар создермеп қанағаттанады. Біздіц революция птьш зор жеціспсп аяқтала ма әлде түкке тұрмайтып келісіммен ғана тына ма, ол пролетариат пен шаруалардың революциялық демократиялық диктатурасына жете ме әлде либералдық-шиповтық конституция жолында «күші сарқылып қала ма», міне, мырзалар, сіздер қапы соққан мәселенің мәні енді осында қалды!
Алғаіп қарагапда, біз бүл мәселеіп қою арқылы та- қырыбымыздап мүлдем басқа жаққа ауып кетіп отыр- ғандай көрінуіміз мүмкін. Біраң бүл тек алғаш Караганда ғапа солай көрінуі ықтимал. Дұрысында, Россия социал-демократиялық жұмысшы партиясы III съезінің социал-демократиялық тактикасы мен жаңа искрашыл- дар конференциясында белгіленген тактиканың ара- сындагы қазірдіц озіиде толық айқыпдалған принциптік алауыздықтыц түпкі тамыры, атап айтқанда, осы мәсе- леде жатыр. Бұл жаңа искрашылдар жұмысшы партия- сының революция кезіндегі тактикасының жұмысшы партиясы үшін өте-мөте күрделі, өте-мөте маңызды, өте-мөте керекті мәселелерін шешерде «экономизмнің» қателерін қайта тірілтіп, қазірдің өзінде екі адым емес, үш адым кейін іпегініп кетті. Міне сондықтан да қо- йылған мәселені талдау ісіне біздің барынша көңіл қо- йып тоқталуымыз қажет.
Жаңа искрашылдар қарарының біз үзінді келтірген бөлігінде социал-демократия буржуазияның дәйексіз са- ясатына қарсы күресте өз қолын өзі байламаса игі еді,


СОЦИАЛ-ДЕМОКРАТИЯНЬЩ ... ЕКІ ТАКТИКАСЫ
43
с() і ща л-д емократия буржуазиялық демократияға сіңіп кетпесе игі еді, деген қауіп көрсетіледі. Осы қауіп ту- ралы пікір ерекше-жаңаискрашылдық әдебиеттің бә- ріпе арқау болып отыр, бұл пікір — біздің партияның жікке бөлінуіндегі (бұл жікке бөлінудегі дау-жанжал элементтері «экономизмге» бұрылу элементтеріне қара- гапда мүлде соңғы қатарға ысырылған кезден бері) бу- hi л приициптік позицияның нағыз түйіні. Біз ешбір жалтақсыз бұл қауіп шынында да бар деп, пақ қазір, орыс революциясының ңызған кезінде, бұл қауіп өте- мотө елеулі болып отыр деп білеміз де. Біздің бәрімізге, социал-демократияның теоретиктеріне немесе публицис- теріне — мен өзім туралы публицистеріне дегенді тәуір корер едім — бұл қауіптің шынында цай жацтан туаты- нын анықтап алу сияқты кешеуілдетуге болмайтын, ай- рықша жауапты міндет жүктеліп отыр. Өйткені біздіц алауыздығымыздың негізі мұидай қауіптің бары-жогы туралы таласта емес, ол қауіпті «азшылықтың» хвостиз- мі деген туғыза ма әлде «копшіліктің» революциона- ризмі деген туғыза ма, міне осы туралы таласта жатыр.
Теріс түсіну немесе жаңсақтық болмас үшін біз ең а л дымен сөз болып отырған қауіп, істің субъективтік жағында емес, объективтік жағында, социал-демокра- тияның күресте жақтайтын ресми позициясында емес, қазіргі бүкіл революциялық күрестің материалдық нә- тижесінде екенін айта кетелік. Социал-демократиялың топтардың бірі болмаса бірі буржуазиялық демократия- га сіңіп кеткісі келе ме, жоқ па, олар өздерінің сіңіп бара жатқанын мойындай біле ме, жоқ па, мәселе мүн- да емес,— бұл туралы сөз де болып отырған жоқ. Біз социал-демократтардың еш қайсысында мұндай ниет бар деп сезіктенбейміз және бұл арада әңгіме тіпті ни- < г туралы да емес. Сол сияқты, социал-демократиялық топтардың бірі болмаса бірі бүкіл революция бойында «ыдерінің ресми дербестігін, жекелігін, буржуазиялық немократияға тәуелсіздігін сақтай ма, жоқ па, мәселө мүида да емес. Олар осы «дербестік» туралы мәлімдеу ьылай тұрсын, оны формальдық жағынан сақтай да аланы, соның өзінде іс былай болып шығуы мумкін: бур- жуазияның дәйексіздігімен күресте бұлардың қолы бай-


44
В. И. ЛЕНИН
лаулы болып шығады. Социал-демократия, өзінің ресми жағынан «дербестігіне» қарамавтап, үйымдық, партия- лык, жағынан толық жекелігіпө қарамастап, іс жүзінде ол дербес болмай шығуы мүмкін, оқигапың бет алысьша езінің пролетарлық дербсстік эсеры тигізуге күші кел- мей қалуы мүмкіп, олсіздігі сопдайлық болып, жалпы және тұтас алғапда, сайьш келгеиде, ақырғы қорытын- дыда буржуазная ық дсмократияға «сіңіп кетуі» ңалай да тарихи факт болуы мүмкін, революцияның ақырғы саяси қорытыігдьтсы осылай болып шығуы мүмкін.
Mine, піын қауіп осыпда болып отыр. Енді біз осы қауіптіц қай жақтап туатынып қарастырып көрелік: біз ойлагандай, социал-демократияпыц жаңа «Искра» ар- қыльт оңга ауытқуыпап туа ма, әлде жаца искрашылдар ойлағапдай, социал-демократияныц «копшілік», «Вперед» т. т. арқылы солға ауытқуынан туа ма.
Бұл мәселепі, жоғарыда өзіміз айтқандай, түрлі қо- ғамдық күштер қимылының объективтік жағынан орай- ласуы шешеді. Ол күштердің сипаты теория жүзінде орыс омірініц шындығына маркстік талдау жасау арқы- лы анықталған, ал епді ол практика жүзіпде топтар мен таптардың революциятіың барысыпдағы ашық аттанысы арқылы анықталады. Сөйтіп, бастан кешіріп отырғап заманнан көп бұрын марксистер жасаған теориялық талдаудың бәрі және революциялық оқиғалардың да- муын практика жүзінде байқаудың бәрі бізге, объек- тивтік жағдайлар тұрғысынан қарағанда, Россияда ре- волюцияның бет алысы мен пәтижесі екі түрлі болуы мүмкін екепіп көрсетеді. Россияпың экономикалық жә- не саяси құрылысыпың буржуазиялық-демократиялық бағытта өзгеруі сөзсіз жәпе болмай қоймайды. Жер бе- тінде мұндай өзгеріске кедергі бола алатын күш жок. Бірад бұл өзгерісті жасайтын қолда бар күштер қимы- лының орайласуына қарай бұл өзгерістің екі түрлі нә- тижесі немесе екі түрлі формасы болуы мүмкін. Екі- нің бірі: 1) не іс «революцияның патша өкіметін бір- жола жеңіп шығуымен» бітеді не 2) біржола жеңіп шығуға күш жетпейді, онда іс буржуазияның неғұр- лым «дәйексіз», неғұрлым «құлқыншыл» элементтері- мен патша окіметінің келісім жасауымен бітеді. Ешкім


СОЦИАЛ-ДЕМОКРАТИЯНЫҢ ... ЕКІ ТАКТИК АСЫ
45
плдыи ала болжай алмайтын ұшы-қиыры жоқ эр түрлі о жей-тегжейлер мен айлалы әрекеттердің бәрі жалпы жәнө түтас алғанда, над осы екі нәтиженің бірі бол- маса біріне келіп саяды.
Енді осы нәтижелерді, біріншіден, олардыц әлеумет- тік маңызы тұрғысынан, екішпіден, ол нәтижелердің гкеуінің де тұсындағы социал-демократияның жағдайы (оиың «сіңіп кетуі» немесе «қолы байлануы») тұрғысы- паи алып қаралық.
«Революцияның патша өкіметін біржола жеңіп шы* гуы» дегеніміз не? Жаңа искраіпылдар бұл созді қол- данғанда мұны тіпті таяудағы саяси мағынасы жағынан да түсінбейтінін біз жоғарыда көрдік. Олардың бұл үгымның таптық мазмұнын түсінуі одан да болымсыз. Біздер, марксистер, «революция» немесе «орыстың ұлы рсволюциясы» деген сөздерге, қазір көптеген револю- цияшыл демократтардың (Гапон сийқтылардың) мал- данып отырғаны тәрізді, еш уақытта малдануға тиісті емеспіз ғой. Біз қандай нақты қоғамдық күштердің «патша өкіметіне» (бұл әбден нақты, жұрттың бәріне әбден түсінікті күш) қарсы тұрып, оңы «біржола жеңіп піығуға» қабілетті екенін дәл біліп алуымыз керек. Ірі буржуазия, помещиктер, фабриканттар, освобождепие- пгілдердің соңынан ерген «қоғам» мұндай күш бола алмайды. Олардың біржола жеңіп піығуды тіпті қала- майтынын да көріп отырмыз. Өзінің таптық жағдайы жағынан патша өкіметіне қарсы батыл күрес жүргізу олардың ңолынан келмейтінін білеміз: жеке меншік, капитал, жер батыл күреске аяқ бастырмайтын тым ау- ыр кісен. Олардыц патша өкіметін дұртуға тырыспай- тьш себебі: пролетариат пен„шаруаларға қарсы тұратып иолициялық-бюрократтық, әскери күштері бар патша окіметі оларға аса қажет. Жоқ, егер селолық және қала- лықұсақ буржуазияны (бұл да«халық») пролетариат ікчі шаруалар арасында беле отырып, негізгі, ірі күш- н рді алатын болсақ, «патша өкіметін біржола жеңіп шыгуға қабілеті жететін күш тек халыц, яғни пролетариат пен шаруалар ғана болуы мүмкін. «Революцияның ц.ггша өкіметін біржола жеңіп шығуы» дегеніміз — пролетариат пен шаруалардъщ революциялыц-демокра^


46
В. И. ЛЕНИН
тиялыу диктатурасы. «Вперед» әлдеқашан көрсеткен бұл қорытындыдан біздің жаңа лскрашылдар ешқайда ңашып құтыла алмайды. Патша окіметіп біржола же- ңіп іпығатын бүлардан басқа ешкім жоқ.
Ал мұндай жеңіс пагыз диктатура болады, яғни ол «жария», «бейбіт жолмеп» қүрылган қандай да болсын мекемелерге емос, согыс күигіпе, бұқараның қарулануы- на, котеріліске сүіісііуго созсіз тиісті болады. Бұл тек диктатура га и а болуьт мүмкіп, ойткені пролетариат пеп шаруаларга дереу жопс созсіз қажет өзгерістерді жү- зеге асыру ісі иомеіциктсрдің де, ірі буржуазияның да, патліа окіметіпің де жапталасқап қарсылығын ту- ғызадьт. Дпктатурасыз бүл қарсылықты қирату, контр.- революциялық орекеттерго тойтарыс беру мүмкін емес. Бірақ бұл, әлбетте, социалистік диктатура емес, демо- кратиялық диктатура болады. Ол (революциялық да- мудың толып жатқан аралық басқыштары болмайын- ша) капитализмнің негіздерін қозғалта алмайды. Оның қолынан, ең мықтағанда, жер меншігін шаруалардың пайдасына пегізіпен қайта болу, республика құруға дейіп жеткізіп дәйекті, толык, демократизм орнату, деревня тұрмысынан ғапа емес, фабрика тұрмысынан да азиаттық, кіріптарлық белгілердің бәрін түп-тамыры- мен жұлу, жұмысшылардың жағдайын елеулі түрде жақсартудың, олардың тұрмыс дәрежесін көтерудің не- гізін салу, ақырында, last but not ’ least * революция өртін Бвропаға өткізіп жіберу келеді. Мұндай жеңіс біздегі буржуазпялық революцияпы әлі де социалистік революция ете крймайды; демократиялық төңкеріс бур- жуазиялық қоғамдық-экопомикалық қатынастар шец- берінен тікелей шығып кетпейді; бірақ дегенмен мұи- дай жеңістің Россияның да, бүкіл дүние жүзіпің де бо- лашақтағы дамуы үшін маңызы өте зор болады. Рос- сияда басталған революцияның біржола жеңуіндей епі нәрсе де бүкіл дүние жүзі пролетариатының револю- циялық жігерін осыншалық дәрежеге көтере алмайды, оның толық жеңісіне апаратын жолды еш нәрсе де мұн- іпалық қысқарта алмайды.
Мацыздылығы жағынан емес, сан реті жагынан ақырғы.


СОЦИАЛ-ДЕМОКРАТИЯНЫҢ ... ЕКІ ТАКТИКАСЫ
47
Мұндай жеңіс қаншалық ықтимал — ол басқа мәсе- ле. Біз бұл жөнінде ақылға сыймайтын оптимизмге Tin- Ti де әуес емеспіз, біз бұл міндеттіц зор қиыншылықта- рын тіпті де ұмытып отырғанымыз жоқ, бірақ, күреске аттанған соц, жеңіп шығуға тырысуымыз керек, жеңіс- ке апаратын нағыз дұрыс жолды корсете білуіміз керек. Бұл жеңіске жеткізе алатын тенденциялардың бар екені даусыз. Рас, біздің социал-демократияның пролетариат бұқарасына ықиалы әлі өте-мете жеткіліксіз; щаруалар бұқарасыиа революциялық эсер мүлде мар- дымсыз; пролетариаттың, әсіресе шаруалардың быты- раңқылығы, артта қалғандығы, қараңғылығы әлі де сұмдық күшті. Бірақ революция тез топтастырады, коз- ді тез ашады. Революцияиың дамуындағы әрбір адым бұқараны оятады және, бұқараныц нағыз, тол мүддесіп дәйекті түрде, толық көксейтін бірден-бір программа ретіидегі революциялық программа жағыпа бұқарапы зор күшпеп тартады.
Механика зацында қимыл қарсы қимылға тең дейді. Тарихта революцияның ңиратушы күші де бостандық- қа ұмтылупіылықты басудың қаншалықты күшті, ұзақ болуыпа, ескілікті «қондырма» мен қазіргі замапиың өмірлік күштерінің арасындағы қайшылықтың қапша- лықты тереңдігіне едәуір дәрежеде байланысты. Халық- аралық саяси жағдай да көп ретте орыс революциясы үшіп өте-мөте тиімді қалыптасып отыр. Жұмысіпылар мен шаруалардың көтерілісі қазірдің өзінде басталды, бүл көтеріліс бытыраңқы, стихиялы, бәсең, бірақ ол аянбай күресе алатын және үзілді-кесілді жеціске атта- натын күштердіц бар екеидігін даусыз және сөзсіз дә- лелдейді.
Бұл күш жеткіліксіз болса,—- онда патша өкіметі, Булыгин мырзалар да, Струве мырзалар да қазірдіц озіп- де екі жақтап дайындап жатңан келісімді жасап үлге- реді. Онда іс шолақ конституциямен немесе тіпті — іс насырға шапқан күнде — конституциясымақ' келемеж- бен бітеді. Бұл да «буржуазиялық революция» болады, бірақ ол түсік, шала, дүбара болып шығады. Социал-демократия өзін өзі алдаусыратпайды, ол буржуазияпыц сатқындық тұрпатын біледі, оның еңсесі түспейді, ол


48
В. И. Л ЕНИН
буржуазиялық-конституциялық «шиповтық» дәуренніц нағыз сұрғылт күндерінде дө пролетариата таптық тәрбие беру жөніндегі өзінің қажырлы, тозімді, тиянақ- ты жұмысын тастамайды. Мұпдай пәтиже XIX ғасыр- дың ішінде Европада болган дсмократиялық революция- лардың бәрініц дерлік иәтижесіие азды-көпті ұқсас болар еді жәпе опда біздіц иартиялық дамуымыз қиыщ ауыр, үзац жолмеп, бірац таныс, тапталған жолмен кетер еді.
Еііді мы падай сұрақ туады: осы мүмкін болған екі нәтижеиіц қайсысының тұсында социал-демократияның дәйексіз жәпс күлқыпшыл буржуазияға қарсы күресте іс жүзіпде цолы байлаулы болып шығады? буржуазия- лың демократиям іс жүзіпде «сіціп ксткен» немесе сі- ңіп кетуге жақыпдағап болып шығады?
Бұған бір минут та қиналмай жауап беру үшін осы сұраңты ашық қоюдың өзі де жеткілікті.
Буржуазия патша өкіметімен келісім жасау арқылы орыс революциясын болдырмай тастаса,— онда социал- демократияпың дәйексіз буржуазияға қарсы күресте іс жүзінде қолы шьш байлаулы болып шығады,— онда пролетариат революциям озіпіц айқып таңбасын сала алмай қалады, патша өкіметінің пролетарша немесе, бір кездерде Маркс айтқандай, «плебейше» сазайып тартқыза алмай қалады деген мағынада социал-демократ тия буржуазиялық демократияға «сіңіп кеткен» болып шығады.
Революция біржола жеңіп піыға алса,— опда біз патша өкіметініц якобиншілше псмесе, тілесеңіз, плебей-« ше сазайып тартқызамыз. Маркс атақты «Жаңа Рейн Газетінде» 1848 ж. былай деп жазған: «Бүкіл француз террорйзмі — буржуазияның дұшпандарының, абсолю- тизмнің, феодализмнің, мещандыңтың сазайын тартқы- зудың плебейлік әдісі болды, басқа түк те емес» (қара- ңыз: Marx’ Nachlass, Мерингтің бастырып шығарға- Ны, III том, 211-бет) 23. Демократиялық революция заманында орыстың социал-демократ жұмысшыларын «якобинизм» күбыжығымен қорқытып жүрген адамдар Маркстің осы сөздерінің маңызы туралы бұрын-соңды ойлады ма екен?


СОЦИАЛ-ДЕМОКРАТИЯНЫҢ ... ЕКІ ТАКТИКАСЫ
49
Ңазіргі орыс социал-демократиясының- жирондистерц жаңа искрашылдар, освобождениешілдермен қосылып кетпейді, бірақ іс жүзінде, өз ұрандарының сипатына байланысты, солардьщ соңында жүрген болып шығады. Ал освобождениешілдер, яғни либерал буржуазияиың өкілдері, самодержавйенің сазайын тартқызганда — жұмсақ, реформаторлық жолмен,— кеңшілік жасап, аристократияны, дворяндарды, патша сарайын репжіт- пей,— сақтықпен, ешбір өзгеріс жасамастан,— жылы жүзбен, ілти-патиен, төрелерше ақ қолғап киіп (Цанқұй- лы Николай24 «халық өкілдерін» (?) қабылдағанда Пет- рункевич мырзаның бас бұзардың қолынан кигені тә- різді қолғапты киіп, «Пролетарийдің» 5-номерін қара- ңыз *)г сазайын тартқызбақшьь
Ңазіргі социал-демократияның якобиншілдері,— болыпевиктер, впередшілдер, съезшілдер. немесе про- летаршылдар, тағы не деп айтуға білмеймін,— оздері- нің ұрандары арқылы революцияшыл және республика- іпыл ұсақ буржуазияны, әсіресе шаруалардың өзініц таптық жекелігін толық сақтайтын пролетариаттың дә- йекті демократизм! дәрежесіне көтергісі келеді. Олар халық, яғни пролетариат пен шаруалар, бостандық дұшпандарын аямай қүртып, олардың қарсылығын күшпен басып, қарғыс атқан крепостниктік тәртіптщ, азиаттықтың, адамды қорлаушылықтыц қалдьщта- рына ешбір кеңшілік жасамай, монархия мен аристок- ратияның «плебейше» сазайын тартқызудьі тілейді.
Бұл, әрине, біз 1793 жылғы якобиншілдерге қалайда еліктегіміз келеді, олардың козңарасын, программасын, ұрандарын, қимыл жасау әдістерін қабылдағымыз келеді деген сөз емес. Тіпті де олай емес. Біздің про- граммамыз ескі емес, жада программа — Россия соци- ал-демократиялық жұмысшы партиясыньщ программа- минимумы. Біздің ұранымыз жаңа ұраи: пролетариат пен шаруалардың революциялық демократиялың диктатурасы. Егер революцияның нағыз жеңісіне дейін омір сүрер болсақ,— толық социалистік тоңкерісже, ұм- тылатын жұмысшы табы партиясыньщ сипаты мен * Қараңыз: Шығармалар толың жинағы, 10-том, 316—321-беттер. Ред.


50
В И. Л Е Н И Н
мақсаттарьша сәйкес біздің ңимыл жасау әдістеріміз де жаца болады. Біз өзіміздің салыстыруымыз арқыльт XVIII ғасырдағы алдыңғы қатарлы таптың, буржуа- зияпың, өкілдері, яғни жиропдистер меп якобиншілдер қандай екі қанатқа (оппортупистік қанат пен револю- циялық қанатқа) боліттсе, XX ғасырдағы алдыЦғы қа- тарлы таптыц, пролетариаттьщ, өкілдері де, яғни со- циал-демократтар да пак, сондай екі қанатқа бөлінетін- дігіті түсіпдіргіміз ғана келеді.
Демократиялық революция толық жеціп шыққан күн- де ғана пролетариаттың дәйексіз буржуазияға қарсы күресте қолы байлаулы болмайды, тек сонда ғана пролетариат буржуазиялық демократияга «сіңіп» кетпейді, бүкіл революцияга озіпіц пролетарлық пемесе, дұрысы- рағы, пролетарлық-шаруалық таңбасын салады.
Бір сөзбен айтқанда: дәйексіз буржуазиялық демо- кратиямен күресте қолы байлаулы болып қалмауы үшін, шаруаларды революциялық сана-сезім дәрежесіне көтеру үшін, олардың көрсететін тегеуірінін басқару үшін, сөйтіп дәйекті-пролетарлық демократизмді дербес жүзеге асыру үшіп пролетариат жеткілікті дәрежеде саналы әрі күшті болуға тиіс.
Дәйексіз буржуазиямен күресте ңолдың байлаулы болып қалу қаупі туралы жаңа искрашылдар мүлдем сәт- сіз шешкен мәселенің жайы, міяе осындай. Буржуазия ңашан да дәйексіз болады. Пәлендей шарттар, түгендеи пункттер * орындалса, буржуазиялық демократияны ха- лықтың қалтқысыз досы деп сапауга болар еді деп шарттар пемесе пупкттер белгілеуге әрекет жасаудан асқап аңқаулық, бос әурешілік жоқ. Демократизм жо- лындағы дәйекті күрескер тек пролетариат қана бола алады. Пролетариаттың революциялық күресіпе шаруа- лар бұқарасы қосылған күнде ғана пролетариат демократизм жолындағы жеңімпаз күрескер болып шыға алады. Пролетариаттың бұған күші жетпесе,— он да буржуазия демократиялық революцияның басында болып шығады да, оған дәйексіздік және құлқыншылдың ♦ III съезд қабылдамай тастаған қарарында 25 Старовердің істеп к эр- мен болғанындай және одан да бетер сәтсіз қарарда конференцияньщ істеп көргелі отырғаны сияқты.


СОЦИАЛ-ДЕМОКРАТИЯНЫҢ ... ЕКІ ТАКТИКАСЫ
51
сипат береді. Бұған пролетариат пен шаруалардың революция лық-демократиялық диктатурасынан басқа богет жасайтын құрал жоқ.
Сонымен, біз нак, сол жаңа искралық тактика, өзіпің объективтік мәні бойынша, буржуазиялыц демократия- ныц отына май цую болады деген шүбәсыз қорытынды- ға келеміз. Бара-бара плебисцитке, келісім принципіпе, партиялык, әдебиеттің партиядан қол үзуіне апарып со- ғатын ұйымдық тиянақсыздықты уағыздау,— қарулы көтеріліс міндеттерінің маңызын төмендету,— револю- цияшыл пролетариат пен монархияшыл буржуазияның жалпы халықтық. саяси ұрандарын араластырып жібе- ру,— «революцияның патша өкіметін біржола жеңіп шығуының» шарттарын бұрмалау,—осының бәрін тү- гел алғанда революциялық кезеңдегі нақ сол хвостизм саясатын береді; бұл саясат жеңіске жетудің бірден-бір жолын көрсетіп отырудың орнына, пролетариаттың ұранына халықтың барлық революцияшыл және рес- публикашыл элементтерін қосып отырудың орнына пролетариат™: жолдан тайдырады, оған іріткі салады, оның санасын шатастырады, социал-демократияның тактикасын бәсеңдетеді.
Ңарарды талдау арқылы жасаған осы қорытынды- мызды дәлелдеу үшін енді сол мәселені басқа жақтары- нан алып қарайық. Біріншіден, жаңа искрашылдардың тактикасын грузин «Социал-Демократында» қарапа- йымдау және ашың меныпевиктің қалай көрсетіп отыр- ғанын қарап көрейік. Екіншіден, іс жүзінде, қазіргі саяси жағдайда, жаңа «Искраның» ұрандарын кім пай- даланып отырғапын қарап көрейік.
7. «КОНСЕРВАТОР ЛАРДЫ ҮКІМЕТТЕН ТАЙДЫРУ» ТАКТИКАСЫ
Жоғарыда біз атап өткен меныпевиктік Тифлис «ко- митетініц» органында («Социал-Демократ» № 1) ба- сылған мацала «Земство жиыны және біздің тактика- мыз» деп аталады. Мақаланың авторы біздің програм-


52
В. И. ЛЕНИН
маны әлі мүлде ұмыта қоймаған, ол республика уранын усынады, бірақ тактика туралы ол был ай дейді:
«Бұл маңсатқа (республикаға) жоту утпіп скі жолды көрсе- туге болады: не үкімет шақыргаи Земство жиынына мүлде көңіл бөлмей, қолға қару алыи үкіметті цұлату керек, револю- циялық үкімет қүрып, цүрылтай жиналысын шақыру керек. Немесе — қолға қару алып Земство жиынының құрамына, оның ңызметіне ықпал жасап, оны қимыл-әрекетіміздің орталығы деп жариялауымыз керек және өзін құрылтай жиналысы деп жариялауға оиы күшпон мәжбүр ету керек, немесе сол арқы? лы қүрылтай жипалысьін шақыру керек. Бұл екі тактиканың бірінен-біріпіц үлкеп айырмасы бар. Еііді екі тактиканың қай- сысй бізге тиімдірск екепін қарап көрейік»«
Кейіп біз жоғарыда талдагап қарарға енген идеялар- ды орыстыц жаца искрашылдары міне осылай баяндай- ды. Бұл, есіңізде болсын, Цусимадан26 бурый, Булыгин «жобасы» жалғанның жарығыпа мүлде шықпаған кезде жазылған. Тіпті либералдар да шыдамы таусы- лып, жария баспасөз бетінде өздерінің сенбейтіядігін білдірген болатын, ал жаңа искрашыл социал-демократ либералдардан горі сенгіш болып шықты. Ол Земство жиыны «шақырылып жатыр» деп жариялайды және патшаға сенетіндігі сонша — әлі дүниеге келмеген осы Земство жиынын (мүмкін, «Мемлекеттік дума» немесе «заң жөніндегі кеңесші жиын» болар?) қимыл-әрекеті- міздің орталығы етіп алуды ұсынады. Конференцияда қабылданған қарардың авторларынан гөрі неғұрлым ашық, тура кесіп айтатын біздің тифлистік автор екі «тактиканы» (өзі мейліпше аңқаулықпен баяндап отыр- ған тактикаларды) салыстырып жатпай-ақ, екіншіс-і «тиімдірек» деп жариялайды. Тыңдап көріңіз:
«Бірінші тактика. Өздеріңіз білесіздер, алдағы революция — буржуазиялық революция, яғни ол қазіргі цұрылысты өзгерт- кенде, оған (өзгеріске) пролетариат қана емес, сонымен қатар бүкіл буржуазиялың қоғам да мүдделі болып отырғанындай етіп өзгертуге бағытталған. Барлық таптар, тіпті капиталисте^ діц өздері де, үкіметке оппозицияда болып отыр. Күрес жүргі- зіп жатқан пролетариат пен күрес жүргізіп жатқан буржуазия кейбір мағынада бірге жүріп, самодержавиеге жан-жақтан бір- ге піабуыл жасайды. Бұл арада үкімет мүлде жалғыз қалады және қоғамның тілектес болуынан айрылады. Сондықтан оны


СОЦИАЛ-ДЕМОКРАТИЯНЫҢ ... ЕКІ ТАКТИКАСЫ
53
ңұрту* оп-оңай. Бүкіл Россия пролетариаты бір өзі революция жасай аларлық дәрежеде әлі саналы, ұйымшыл бола қойған жоқ. Егер ол осыны істей алатын болса, буржуазиялық революция емес, пролетарлық (социалистік) революция жасар еді. Олай болса, үкіметтің одақтассыз қалатыны, оппозицияны бөліп жібере алмайтыны, буржуазияны өзіне қосып ала алмайтыны, пролетариатты оқшау қалдыра алмайтыпы біздің пайдамыз...»
Сөйтіп, патша үкіметінің буржуазия мен пролетариатты бөліп жібере алмайтыны пролетариаттың пайдасы екен ғой! Тегінде, грузин органының «Освобождение» деп аталудың орнына, «Социал-Демократ» деп аталуы қатеден емес пе екен? Байқаңызшы, демократиялық революция жөнінде қандай өрескел философия! Біз бұл арада «буржуазиялық революция» деген ұғымды сорлы тифлистіктің артта жүруші-сөзуарша түсіну арқылы біржола алжа,сқанын ап-айқын көріп отырған жоқпыз ба? Ол пролетариаттың демократиялық төңкерісте оқ- ніау цалуы мүмкін екепдігі туралы мәселепі талқылай отырып... ұсақ бір жайды... шаруалар жайын умытады/ Пролетариаттың мүмкін болатын одақтастарынан оныц білетіні және жақсы көретіні — земствошы-помещик- тер, ал шаруаларды ол білмейді. Бұл озі Кавказца бо- лып отыр-ау! Ал өздеріңіз айтыңыздаршы, жаңа «Искра» революцияшыл шаруаларды өзіне одақтас етіп тар- тудың орпыпа, жаңағыдай жалаң сөздері арқылы монархиялық буржуазияның дәрежесіне дейін құлды- рап кетіп отыр дегенде біз дұрыс айтпап па едік?
«...Өйтпеген күнде пролетариаттың жеңілуі, үкіметтіц жецуі созсіз. Сондыңтан да самодержавие нац осыған ұмтылады. Ол, күмән жоқ, өзінің Земство жиыиында дворяндардың, земство- лардың, қалалардың, университеттердің, т. с. буржуазиялың мекемелердің** өкілдерін өз жағына тартады. Ол ұсақ-түйек кеңшіліктер жасау арқылы олардың көңілін табуға, сөйтіп олармен табысуға тырысады. Осылаи нығайып алған ол өзініц барлық соцқыларын жалғыз қалған жұмыспіы халқына бағыт- тайды. Біздің міндетіміз — осындай бақытсыздық нәтижені бол- * Ңолжазбада «құрту» деген сөзден кейін Лениннің цитатқа жақ- шаның ішіне алып қ-осқан, сызылып тасталған екі сұрақ белгісі ке- леді. Ред.
** Осыдан кейін Лениннің сызып тастаған мына тексті келеді: «Дворяндар, университеттер және т. с. буржуазиялық мекемелер! Нақ сондайлық барып тұрған тұрпайы «марксизмді» кездестіру үшін «Рабочая Мысльге» қайта оралу керек!» Ред.


54 в. и. Ленин
дырмау. Бірақ мұны бірінші жолмен істеуге бола ма? Мэселен, біз Земство жиынына ешбір көңіл бөлмей, көтеріліске өз беті- мізбен дайындала бастадық, күндердің күиіпде қару алып, кү- ресу үшін көшеге шықтық делік. Мінс, осы арада бізге бір емес, екі дұшпан: үкімет пен Земство жиыпы қарсы шыға келді. Осы екі ортада, біз дайыпдалыи жатқапда, олар сөз байласып үлгерді*, өздеріне тиімді конституция жасау жөнінде өзара ке- лісімге келіп, өкімот билігіи озара бөлісіп алды. Бұл үкіметке тұп-тура тиімді тактика, сондықтан біз барынша күш салып, ол тактикадан бас тартуымыз керек...»
Mine, бүл жсрде ашық айтылып отыр! Көтерілісті дайыпдау «тактикасыпан» үзілді-кесілді бас тарту керек, өйткспі «ол екі ортада» үкімет буржуазиямен келі- сім жасап қояды! Ец барып тұргап «экоиомизмнің» ескі одебиетіпси революцияшыл социал-демократияны мұн- іпалық масқаралауға жуықтайтын бірдеңеиі кездестіру- ге бола қояр ма екен? Біресе мұнда, біресе онда жұ- мысшылар мен шаруалардың көтерілісі, дүмпулері бо- лып жатқапы ақиқат. Земство жиыны — Булыгиннің етірік уәдесі. Ал Тифлис қаласынан шыққан «Социал- Демократ»: көтерілісті дайындау тактикасынан бас Тарту керек, «ықпал ету орталыгып» — Земство жиыныи құру керек деп ұйғарады...
«... Ал, екінші тактика, керісінше, Земство жиынын біздің бақылауымызға қою керек дейді, оның өз еркімен** қимыл жасап, үкіметпен келісімге келуіне мүмкіндік бермеу керек *** дейді.
Біз Земство жиынын ол самодержавиемен күрескенде ғана қолдаймыз, ал ол самодержависмен ымьтраға келген кездерде, біз онымен күресеміз. Біз жігерлене кірісіп,, дспутаттарды күш- пен бір-бірінен бөлектейміз****, радикалдарды өзімізге қосып аламыз *****, консерваторларды үкімсттен тайдырамыз, сөйтіп * Осыдаи кейін қолжазбада Лениннің сызып тастаған мына тексті келеді: «ңандай якобиншілдік десецізші! көтеріліске «әзірлен- бекшП»». Ред.
** Осыдан кейін қолжазбада Лениннің сызып тастаған мына тексті келеді: «nah! қандай ррреволюцияшылдық десеңізші!».Ре0.
*** Земствошыларды осылай еркінен айыру үшін қандай құрал бар? Ерекше лакмусты ңағаз емес пе екеп?
**** Әулие пайғамбарлар-ай! не деген «терец» тактика! Көшеде нүресуге куш жоқ, ал «кушпен» «депутаттарды бөлектеуге» болады. Тыңдаңызшы, тифлистік жолдас, өтірік айтуға болар, бірақ шамадан тыс кетпеу де керек қой...
***** Оеыдэн кейін қолжазбада Ленпннің сызып тастаған мына тексті келеді: «бейшара Струве! Бұл өзі радикал деген атаққа ілігіп түр ғой! Тағдырға ңараңызшы — күштеп апарып жаца искрашылдарға іқосып отыр-ау оны...». Ред.


СОЦИАЛ-ДЕМОКРАТИЯНЫҢ ... ЕКІ ТАКТИКАСЫ
55
бүкіл * Земство жиынын революциялық жолға саламыз. Осындай тактиканың арңасында үкімет үнемі жалғыз қалады, оппозиция ** күшті болады, осыдан барып демократиялық құрылысты орнату ісі жецілдейді».
Солай, солай! Енді жұрт бізді жаңа искрапіылдардьщ «экономизмнің» ең тұрпайы түріне бет бұрғанын асыра айтып отыр деп көрсінші. Бұл өзі шыбынға ңарсы жа- салған әйгілі ұнтақ дәрінің дәл өзі тәрізді ғой: шыбып- ды ұстап алып, үстіие осы ұнтақты сепсең к,ата қала- ды, деуші еді ғой. Земство жиынының депутаттарын кушпен бөлектеу керек, «консерваторларды үкіметтен тайдыру керек»—сонда букіл Земство жиыны револю- циялыц жолға түседі... Бұл үшін ешбір «якобиншілдік» і^арулы көтерілістің қажеті жоқ, оп-оңай, сып-сыпайы, парламенттік жолмен дерлік, Земство жиыныныц му- шелеріне «ықпал жасау» арқылы ғана болады.
Бейшара Россия! Ол туралы әрқашан да ол Европа лақтырып тастаған ескі сәпді қалпақты киеді, деуші еді ғой. Бізде парламент әлі жоқ, ол жөнінде тіпті Булыгин де уәде еткен жоқ, ал парламенттік кретинизм 27 дегенің жетіп жатыр.
«... Бұл араласу қалай жасалуға тиісті? Ең алдымен біз Земство жиыныныц дауысты жасырын беру арқылы жалпыға бір- дей, тең және тэте сайлау правосы жолымен шаңырылуын талая етеміз. Сайлаудың осындай тәртібін жариялаумен*** бірго сайлау алдыидағы үгіттің толық еркін болуы, яғни жиналыс, сөз, баспасөз бостандығы, сайлаушыларға және сайланушылар- ға ешкімнің тимеуі жәнө барлың саяси қылмыскерлердің босатылуы заңдандырылуға**** тиіс. Сайлаудың өзі, халықты та- ныстырып, оны әзірлеу үшіи мүмкін қадерінше кейінірек мер- зімге Дағайындалуға тиіс. Және Жиынды шақыру жөніядегі ережелерді жасау ішкі істер министрі Булыгин комиссиясына тапсырылғандықтан, біз сол комиссияға және оның мүшелерінө эсер етуіміз керек*****. Егер Булыгин комиссиясы біздің тала- бымызды қанағаттандырудан бас тартса****** және депутаттар * ҚоЛжазбада осыдан кейін Лениннің сызып тастаган: «тында- цыздаршы! тыңдаңыздаршы!» деген сөзі келеді. Ред.
** Қолжазбада осыдан кейін Лениннің сызып тастаған: ««тайды- рылған» консерваторларсыз?» деген сәзі келеді. Ред.
*** «Искрада» ма?
**** Николай қабылдай ма?
***** «Консерваторларды үкіметтен тайдыру» тактикасы дегеніміз» міпе, осы екен ғой!
****** Біздің тарапымыздан осындайлық дүрыс және терең ойла- пылмаған тактика болып отырғанда бұлай болуы мүмкін емесі


5ß
В. И. ЛЕНИН
сайлау правосын тек дәулеттілерге ғана беретін болса, ондабіз бұл сайлауға қол сұғып, революциялық жолмен сайлаушылар- ға алдыңғы қатарлы кандидаттарды сайлаттыруга тиіспіз жәиө Земство жиынында құрылтай жииалысыи талап етуге тиіс- ліз *. Ацырында, барлық шаралар: демоистрациялар, стачка- лар арқылы және, егер қажет болса, котеріліс арқылы Земство жиынын құрылтай жиналысып шақыруға немесе өзін құрыл- тай жиналысы деп жариялауга можбүр ету керек. Ңұрылтай жиналысын қорғаушы қарулапгап пролетариат болуға тиіс жә- не екеуі біргс ** демократиялық республикаға барады.
Социал-демократпяльік, тактика осындай және бізге жеңіс әперетін тек осы гаиа».
Осыншалық галамат орескелдік қайдағы бір жауап- сыз жәпе беделсіз жаца искрашылдыц қаламын сынап көруі ғапа деп оқуіиы ойлап ңалмасьш. Жоқ, мұның өзі жаца искрашылдардыц тұтас бір комитетінің, Тифлис комитетінің органында айтылып отыр. Ол ол ма. Бұл өрескелдікті «Искра» туп-тура мацулдаған, оның жүзінші номерінен біз сол «Социал-Демократ» туралы мынаны оқимыз:
«Бірінші номер өте цызғылыуты және талантты редакциялан- ған. Редактор-жазушының тэжірибелі, шебер цолы байуалады..* Газет өзініц алдъіна цойылған міндетті тамаша орындайды den сеніммен айтуға болады».
Иә! Егер міндет жаңа искрашылдықтың идеялык, жа- ғынан әбден іріп-шіруін барша жұртқа және әрбір адамға айқын етіп корсету болса, онда шынында да бұл міндет «тамаща» орындалған. Жаца искрашылдардыц либералдық-буржуазиялық оппортунизмге дейін томен- деуін мұпан артық «қызғылықты, талантты және шебер» айтып жеткізу ешкімиің де қолынан келмес еді.
8. ОСВОБОЖДЕНИЕШІЛДІК ЖӘНЕ ЖАҢА ИСКРАШЫЛДЫҚ
Енді біз жаңа искрашылдықтың саяси мәнінің басқа бір айқын дәлеліне көшелік.
«Өзіңді қайтіп табасың» («Освобождение» № 71) деген аса тамаша, үздік, өнегелі мақаласында Струве * Ңолжазбада осыдан кейін Лениннің сызып тастаған: ««сайлат- тыру» — «революциялық жолмен»! Осындай да революциялық репе- тиловшылдық болады екен-ау!» деген тексті келеді. Ред.
** Қаруланған пролетариат та, «үкіметтен тайдырылған» консер- ваторлар да ма? *


СОЦИАЛ-ДЕМОКРАТИЯНЫҢ ... ЕКІ ТАКТИКАСЫ
57
мырза біздің шеткері партияларымыздың «программа- лық революционизміне» қарсы соғыс ашады. Струве мырза әсіресе маған наразы *. Ал мен болсам, Струве мырзаға өте ризамын: жаңа искрашылдардың қайта ту- ып келе жатқан «экономизміне» және «соцналист-рево- люционерлердің» барып тұрған принципсіздігіне қарсы күресте мұнан асқан одақтасты тілемеген болар ёдім. Струве мырза жене «Освобождение» соцналист-револю- ционерлер программасының жобасында марксизмге жа- саған «түзетулерінің» бүкіл реакцияшылдығын практика жүзінде қалаи дәлелдеді, бұл туралы басқа бір жолы әңгіме етерміз. Жаңа искрашылдарды принцип! жағы- нан маңұлдаған сайьш Струве мырза мен үшін қалай- іпа ақ ниетпен, адал және шын қызмет атқарғаны туралы біз әлденеше рет әңгіме еткенбіз** және қазір тары да айтып отырмыз.
* «Ленин мен опыц жолдастары мырзалардың революционизмімен салыстырғанда Бебельдіц және тіпті Каутскийдің батыс европалық со- циал-демократиясының революцпонизмі оппортунизм болып табылады, бірақ осы, біраз жұмсартылған революционизмнің негіздерін де тарих іпайып, бұзып жіберіп отыр». Өте ашулы тиісу. Тек дана Струве мырза мені бір өліп қалған адамша, бәрін де маған жаба беруге болады деп бекер ойлайды. Мен Струве мырзаны беттесуге шақыруымньщ озі де жеткілікті, оның мүны қабылдауға еш уақытта шамасы келмейді., «Бебель мен Каутскийдің революционизмі» оппортунизм деп мен қай жһрде және қашан айтыппын? Халықаралық социал-демократияда Бебель мен Каутскийдің бағытына тура келмейтгн қандай да болсын бір ерекпіе бағыт жасау керек деп мен қай жерде және қашан талап етіппін? Бір жагынан, меніц және, екінпіі жағынан, Бебель мен Каут- скийдіц арасында алауыздық — елеулілігі жағынан Бебель мен Каут- скийдің арасындағы алауыздьщқа, мысалы, Бреславльдегі аграрлық мәселе жөніндегі алауыздыққа28 аздап болса да уқсайтын алауыздық жарық дүниеге ңай жерде және қапіан шығыпты? Струве мырза осы үш сураққа жауап беріп көрсінші.
Ал оқушыларға біз мынаны айтамыз. Либерал буржуазияның бар жерде және ^ашан да болсын қолданатын әдісі: сол елдегі өз пікір- лестерін өз еліндегі социал-демократтар — барып тұрған парасатсыз- дар деп, ал көриіілес мемлекеттегі олардың жолдастары «тіл алғыш балалар» деп сендіру әдісі. Неміс буржуазиясы француз социалисте- рінің «тіл алғыш балаларын» Бебельдер мен Каутскийлерге жүздегсн рет үлгі етіп көрсеткен еді. Француз буржуазиясы осы таяуда ғана француз социалистеріне Бебельді «тіл алғыш бала» етіп көрсетті. Ескі әдіс қой. Струве мырза! Бұл қармаққа сіз жас балалар мен надан- дарды ғана іліктіре аласыз. Программа мен тактиканың барлық ірі мәселелерінде халықаралық революциялық социал-демократияның то- лың ынтымақты болуы керек екені мүлде даусыз нәрсе.
** Оқушының есіне сала кетейік, «Нені істемеу керек» («Искра» К» 52) деген мақаланьг оппортунпстер жөнінде кеңшілікшіл болуға «елеулі бет бұрыс» ретінде «Освобождение» игу көтеріп ңұттыңтадый Жаңа искрашылдықтың прннциптік тенденцияларын «Освөбождение» орыс социал-демократтары ішіндегі жіктеліс туралы заметкада ар- па йы мақулдап піықты. Троцкийдің «Біздің саяси міндеттеріміз» деген кітапіпасы жөнінде «Освобождение» бул автордың идеясыныц бір кездерде рабоче-делопіылдар Кричевский, Мартынов, Акимов жаз-


58
В. И. ЛЕНИН
Струве мырзаның мақаласында бірқатар қызықты мә- лімдемелер бар, біз бұларға тек қана жол-жөнекей тоқ-< талып өтеміз. Ол «күреске емес, таптар ынтымағыпа сүйеніп, орыс демократиясып құрмақшы», күрғанда «әлеуметтік артықшылықтары бар интеллигенция»" (Струве мырзаның өзі алдарытіда жоғарғы қауымның пағыз... малайларьпниа бас иіп тұра қалатын «мәде- нпетті дворяпдар» тәрізді) «озінің әлеуметтік жағда- йыныц салмагыв» (ақшалы қапшығының салмағын); осы «таитық емес» партияға апарып салады. Струве мырза «буржуазия қорықты, пролетариат™ және боо тандық ісіп сатьш кетті дейтіп радикалдық трафарет^ тің» жарамсыздыгымеп жастарды тапыстырғысы келе-1 ді (бүл тілекті жап-тәпімізбеп құттықтаймыз. Бұл маркстік «трафаретті» Струве мырзаныц оған ңарсы соғысынан басқа ештеңе осылай дәлелдей алмайды. Струве мырза, өзіңіздің осы тамаша жоспарыңызды үзақ кешеуілдете көрмеңізші!).
Біздің тақырыбымыз үшін бізге маңыздысы — қазір- гі уақытта ауа райының титтей де болсын өзгерісіне сондайлық саяси-сергск жәие сезімтал орыс буржуазия- сы өкіліпің қандай практикалыц ұрандармеп күрес жүр- гізіп жатқанын корсету. Біріншіден, республиканизм ұранымен күреседі. Бұл ұранның «хальщ бұқарасына түсініксіз және жат» екендігіне Струве мырзаның се- німі берік (ол: түсінікті, бірақ буржуазияға тиімсіз деп қоса айтуды ұмытады!). Біздің үйірмелерімізге жәнө біздің шағын жиындарымызға қатысып жүрген жұмыс- піылардап Струве мырза қапдай жауап алар еді, біз соны білгіміз келеді! Әлде жұмысшылар халыққа жат- пай ма? Ал шаруалар ше? Струве мырзаның созіне қа- рағанда, бұлардікі «аңқау республиканизм» («патшаны қуып жіберу»),-— ал бірақ либерал буржуазия аццау республиканизмнің орнын саналы республиканизм емес, ған да, айтып та жүрген идеяларымен бірыңғай екенін көрсеткен («Жарамсақ либерал» деген листокты қараңыз, «Вперед» басьш шығарған) (Шріғармалар толың жинағы, 9-том, 75—78-беттер. Ред.). Мартьіновтың екі диктатура туралы кітаппіасын «Освобождение» құт- тықтаған («Впередтің» 9-номеріндегі заметканы қараңыз) (бул да сонда, 333—335-беттер. Ред.). Ақырында, ескі «Искраның» 29. «алды- мен ажырасып алып, сонан кейін бірігу керек» дейтін ескі үраны жө- нінде Старовердің кешеуілдетіп айтылған жазғыруын «Освобождение» ерекше тілектестікпен ңабылдаған.


СОЦИАЛ-ДЕМОКРАТИЯНЫҢ ... ЕКІ ТАКТИКАСЫ
59
саналы, монархизм басады деп сенеді! Qa depend, Струве мырза, бұл әлі жағдайларға байланысты. Патша өкі- меті де, буржуазия да помещиктердің жері есебінен ша- руалардың жағдайын түбірлі жақсартуга қарсы әрекет жасамай тұрмайды, ал жұмысшы табы бұл жөнінде ша- руаларға жәрдемдеспей тұра алмайды.
Екіншіден, Струве мырза «азамат соғысында піа- буыл жасаушы әрқашан дұрыс істемегеп болып шыға- ды» деп сендіреді. Бұл идея жаңа искрашылдықтьщ жоғарыда көрсетілгеп тенденциясына мейлінше дәл ке- леді. Біз, әрине, азамат соғысында шабуыл жасау ар- цашан тиімді болды демейміз; жоқ, кейде қорғапыс тактикасы уацытша міндетті түрде қажет болады. Ал бірақ Струве мырза айтып отырған бұл қағиданы 1905 жылғы Россияға ңолдану жөнінде ұсыну — «радикал- дық трафареттің» («буржуазия қорңады да бостандық ісін сатып кетеді») бір бөлегіи корсетудің дәл озі деген сөз. Ңазір кімде-кім самодержавиеге, реакцияға шабуыл жасағысы келмесе, кімде-кім сол шабуылға әзір- ленбесе, кімде-кім оны уағыздамаса,— ол адам револю- цияның жақтасы деген атты босқа иемденеді.
Струве мырза «жасырын» және «бүлік» (бұл өзі «кө- терілістің кішкентай түрі» ғой) деген ұрандарды жаз- ғырады. Струве мырза — «бұқараға жақындау» тұрғы- сыпан!— мұның екеуін де жек көреді. Біз Струве мыр- задан мынаны сұраған болар едік: ол, мысалы, оныц көзқарасынша, шектен тыс революционаристің «Не іс- теу керек?» * сияқты шығармасынан бүлікті уағыздау- ды көрсете алар ма екен? Ал «жасырынға» келер болсақ, онда, мысалы, біз бен Струве мырзаныц арасын- дағы айырмашылық зор ма екеп? Екі жағымыз да Рос- сияға «жасырын» тасып жеткізетін және «Азаттық одағының» «құпия» топтарына немесе РСДРП-ға қыз- мет ететін «астыртын» газетте жұмыс істейді емеспіз бе? Біздегі жұмысшылардың шағын жиындары екінің бірінде «жасырын» өткізіледі,— осындай күнәдан пәк емеспіз. Ал «освобождениешіл» мырзалардың жина- лыстары ше? Струве мырза, жек көрінішті жасырын * Ңараңыз: Шығармалар толық жпнағы, 6-том, 1—211-беттер. Ред.


60
В. И. ЛЕНИН
жұмысты жек көрінішті жақтаушылардың алдында сіз неңізбен бәлденесіз?
Рас, нағыз жасырын жұмыс жұмысшыларға қару-жа- рақ жеткізуде қажет болады. Mine, осы арада Струве мырза енді турасынап тартады. Тыцдаңызшы: «Қарулы көтерілісті немесе революцияпы техпикалық жағынан алып қарасақ *, опда тек демократиялық программаны көпшілікке пасихаттау ғапа жаппай қарулы көтеріліске әлеуметтік-психикалық жағдай жасай алады. Сөйтіп, керек десс мои озім ңосылмайтын, қарулы көтерілісті азаттық үіпіп қазіргі күрестіц лажсыз аяқталуы деп есептейтіи, козқарас түргысыиап дарағанда да — демо- кратиялық озгерістер идеяларын бұқараның санасына сіңіру ец псгізгі, ед қажетті іс».
Струве мырза мәселедеп жалтаруға тырысады. Ол ре- волюцияның жеңіп шығуы үшін ңарулы көтерілістің қа- жеттігін айтудың орнына дарулы көтерілістің болмай доймайтындығын айтады. Әзірленбеген, стихиялы түр- дегі, бытыранды көтеріліс қазірдің өзінде басталып та кетті. Бұл көтеріліс маңсатты және тұтас халықтық да- рулы көтеріліске үласады деп ешкім де үзілді-кесілді кепіл бола алмайды, өйткеді мұның озі револ.юциялық күштердің (күрес үстінде ғана толық өлшеуге болатын) жағдайына да, үкімет пен буржуазиякың мінез-құл- дына да жене дәл есебін алу мүмкін емес толып жатқап басқа да жағдайларға байланысты. Струве мырзаның әңгімесі келіп тіреліп отырған нақты оқиғаның бола- тындығына сөзсіз сенушілік жағынаи алғанда, көтері- лістің болмай қоймайтындығы туралы соз етіп те қажеті жоқ. Егер сіз революцияның жақтаушысы болғыңыз келсе, онда революцияның жеціп шығуы ушін көтері- ліс т^ажет пе, көтерілісті белсене ұсыну, уағыздау, дерөу жене бар жігермен әзірлеу қажет пе,— осы жөнінде сөз ету керек. Струве мырзаның бұл айырманы түсінбеуі мүмкін емес: ол, мысалы, жалпыға бірдей сайлау пра- восының қажеттігі туралы демократ үшін даусыз мәсе- лені бұл правоның осы революцияның үстінде алынбай қойылмайтындығы туралы саяси қайраткер үшін бүгін * Қолжазбада осыдан кейін Лениннің сызып тастаған мынадай тексті келеді: «плагиат жаңа «Искрадан» басталады». Ред.


СОЦИАЛ-ДЕМОКРАТИЯНЫҢ ... ЕКІ ТАКТИК АСЫ
61
таңда көкейтесті емес және даулы мәселемен бүркеме- леп отырған жоқ қой. Көтерілістің қажеттігі туралы мә- селеден жалтарып, Струве мырза осы арқылы либерал буржуазияның саяси позициясының терец ішкі астарын көрсетіп отыр. Буржуазия, біріншіден, самодержавиені жаныштап тастағаннан гөрі онымен саудаласып келіс- кенді артық көреді; қалай болған күнде де буржуазия қару алып күресуді жұмысшыларға жүктейді (бұл екін- шіден). Струве мырзаның жалтақтығыпың науты мәні, міне, осында. Міне, сондықтан да ол көтерілістің қа- жеттігі туралы мәселеден оның «әлеуметтік-психика- лың» жағдайлары туралы, алдын ала «насихаттау» туралы мәселөге қарай кейін шегіншектеп отыр. Әңгіме үкіметтің ңарулы күшіне тойтарыс беру туралы болып жатқан кезде, қозғалыс қарулы күрестің «қажеттігіне апарып соқтырған» кезде, жалаң сөзбен эсер ету (әзір- лік дәуірінде қисапсыз қажет болатыи эсер) оңбаған, буржуазиялық әрекетсіздікке, қорқаңтыққа айналған кезде қарарлар, декларациялар, шешімдер шығарумеи айналысқан, «жаппай насихйтпен» және «әлеуметтік- психикалық жағдайлар» әзірлеумен айналысқан дәл 1848 жылғы Франкфурт парламентіндегі буржуазия мылжыңдары сияқты,— дәл сол сияқты Струве мырза да ццрғаіу сөзбен бүркемеленіп, көтеріліс туралы мәсе- леден жалтарады. Көптеген социал-демократтардың қа- сақана көргісі келмейтініп, атап айтқанда: революция- лық кезеңнің кәдімгі, күнделікті, даярлық жүргізудегі тарихи кезеңдерден айырмасы бұқараныц көңіл-күйі, ағиынуы, сенімі іс-эрекет арқылы керінуге тиіс екенін және көрініп отырғанын .Струве мырза бізге айқын кор- сетеді.
Сөздің де іс екенін тұрпайы революционаризм түсін- бейді; жалпы тарихқа немесе тарихтың бұқара ашық саяси бас котермеген замандарына қолдану үпіін бұл ңа- гида даусызу ал бұқараның саяси бас көтеруін ешқан- дай бүлік ауыстыра алмайды және оны қолдан жасауға болмайды. Революциялық кезең басталған кезде, ескі «қондырманың» іргесі сегілген кезде, өзіне жаца қон- дырма жасайтын таптар мен бұқараның апіык, саяси бас котеруі фактіге айналған кезде, азамат соғысы бастал-


62
В. И. ЛЕНИН
ған кезде,— мұндай кезде «іске» көшудің тура уранын, тастамай, ескі датдъъ бойъшша «созбеп» шектеліп цалу, «психикалық жағдайларды» жәпе жалпы «насихатты» сылтаурату жансыздық, олімсірсгендік, созуарлық еке- нін, немесе революцияны сатыл коту, огаи опасыздық жасау екеніп революциоиерлсрдіц хвостизмі түсінбейді. Демократиялық буржуазияпьщ франкфурттық мыл- жыңдары — осыпдай сатқындықтың немесе осындай со- зуар тонастықтыц ұмытылмас тарихи үлгісі.
Түрпайы революциопаризм мен революционерлердің хвостизмі арасьшдағы осы айырмашылықты Россиядағы социал-дсмократиялық қозгалыстың тарихынан түсінді- руді сіздер қалайсыздар ма? Біз сіздерге мұндай түсі- нік береміз. Жуырда гаіга откои жәие бізге енді ертеде- гі аңыз сияқтапып коріпетіп 1901—1902 жылдарды еске түсіріңіздерші. Демонстрациялар басталды. Тұрпайы ре- волюционаризм «штурм» .туралы айқай көтерді («Рабочее Дело» 30), «қанды листоктар» шығарылды, (мұның шыққан жері, жаңылмасам, Берлин болуға тиіс), газет арқылы «әдебиетшілдікке» және Бүкіл россиялық үгіт идеясыпыц кабипеттік сипатыпа дүрсе қоя берді (Надеждин) 31. Революциоперлердіц хвостизмі ол кезде, ке- рісішпе, «саяси үгіт үшін экономикалық күрес ең жац- сы құрал» деп уағыздады. Революциялық социал-демократия өзін қалай ұстады? Ол осы екі ағымның екеуіне де дүрсе қоя берді. Ол штурм туралы долданып бұрқыл- дау мен айқай көтерушілікті теріс деп тапты, өйткені жаппай ашық бас котеру ертеңгі күннің ісі екенін жұрттыц бәрі де айқып білді пемесе білуге тиіс еді. Ол хвостизмді теріс ден тапты және керек десеціз тұп-тура бүкіл халықтық қарулы көтеріліс ұранын котерді, ко- тергенде тура көтеріліске шақыру мағынасында емес (ол кездерде Струве мырза бізден «бүлік» жасауға ша- ңырушылықты таба алмас еді), цажетті қорытынды ма- ғынасында, «насихат» мағынасында (бұл туралы Струве мырза енді ғана еске алып отыр,— бұл өзі, біздің ңұрметті Струве мырза, әрқашан да бірнеше жыл кейін ңалып жүреді), сасқалақтап ңалған, саудагершіл бур- жуазияның өкілдері қазір «қайғырып және орынсыз» соз етіп жүрғен нақ сол «әлеуметтік-психикалық жағ-


СОЦИАЛ-ДЕМОКРАТИЯНЫҢ ... ЕКІ ТАКТИКАСЫ
63
дайларды» әзірлеу мағынасында көтерді. Ол кезде на- сихат пен үгіт, үгіт пен насихат істің объективтік жағ- дайына қарай шынында да алдыңғы қатарға қойылды. Ол кезде көтерілісті әзірлеу жөніндегі жұмыстың бай- дау құралы етіп аптасына бір рет шығару арман сияң- ты болып көрінген жалпы орыстық саяси газет шығару жолындағы жұмысты алға қоюға болатын еді («Не іс- теу керекте?» осы жүмыс алға қойылды да). Ол кезде тікелей қарулы аттаныстың орнъша жаппай үгіт жүр- гізу; долданып бұрқылдаудың орнына көтерілістің әлеу- меттік-психикалык, жағдайларын әзірлеу ұрандары ре- волюциялық социал-демократияның бірден-бір дұрыс үрандары болды. Енді бұл ұрандарды оқиғалар басып озды, ңозғалыс ілгері кетіп қалды, ол ұрандар епді ос- вобождениешілдіктің екіжүзділігін және жаңа искра- шылдықтың хвостизмін бүркемелеуге ғана жарайтын доқысқа, ескі-құсқыға айналды!
Әлде, мүмкіи, меп қателесіп отырған болармыи? Мүм- кін, революция әлі басталмаған шығар? Таптардың ашық саяси бас көтеретін сәті әлі келмеген болар? Азамат соғысы әлі жоқ, сондықтан қаруды сынау қазірдің сзінде-ақ сын қаруының цажетті және міндетті түрдегі мұрагері, мирасқоры, өсиет орындаушысы, істі аяқтау- шысы болуға тиісті емес шығар?
Осы сұрақтарға жауап қайыру үшіп, кабинеттен ко- шеге шығып, айналаңызға қараңызшы. Бейбіт және қа- русыз азаматтарды барлық жерде топ-тобымен атып, үкіметтің өзі қазірдің өзінде азамат соғысын бастап отырған жоқ па? Ңарулы қаражүздіктер самодержавие- •цің «аргумент!» ретінде қимылдап отырған жоқ па? Буржуазия — тіпті буржуазия да — азаматтық мили- ңияның қажеттігін мрйындамай отыр ма? Тап сол Струве мырзаның өзі, нағыз байсалды, мұқият Струве мырзаның өзі, «революциялық қимылдардың ашық снпаты» (міне, қазір біз қандаймыз!) «қазіргі уақытта халық бұқарасына тәрбиелік эсер етудің аса маңызды шарттарының бірі» деп отырған жоқ па (әттең, деуіи десе де, тек сөзден кутылу үшін ғой!) ?
Көрерге көзі бар адам революцияның жақтаушылары қарулы көтеріліс туралы мәселені қазіргі уақытта қа-


64
В. И. ЛЕНИН
лай қоюға тиісті екеніне күмәндана алмайды. Буцарата онша-мұнша эсер ете алатын ерікті баспасөз органда- рының осы мәселені қойғанда уш түрлі етіп қоюын қа- рап көріңізші.
Мәселенің бірінші қойылысы. Россия социал-демокра- тиялық жұмысшы партиясыпың III съезінің қарары *. Жалпы демократиялық революциялық ңозғалыс цазір- діц өзінде қарулы көтерілістің і^ажеттігіне әкеліп сотртырғаны мойыпдалып, барша жұртңа мәлімделді. Пролетариат™ котеріліске ұйымдастыру партияныц мәнді, басты және цажетті міпдеттерінің бірі ретінде күп тәртібіис қойылды. Пролетариатты қаруландыру үшіп жопе котеріліске қолма-қол басшылық жасау мүмкіндігін қамтамасыз ету үшін барынша цажырлъъ шаралар қолдану тапсырылды.
Мәселенің екінші қойылысы. «Орыс конституция- шылдары көсемінің» (Европа буржуазиясының «Франк- * Ол қарардың толық тексті мынау:
«1) пролетариат өзінің жағдайы жағынан неғүрлым алдыңғы қатар- лы және бірден-бір тиянаңты-революцияшыл тап болғандықтан, ол Россиядағы жалпы демократиялық революциялық ңозғалыста басшы роль атқару тиіс екендігін;
2) бұл қозғалыс қазіргі кезеңнің өзінде-ақ қарулы көтерілістің қа- жеттігіне Әкеліп отырғандығын;
3) пролетариаттың Россиядағы революцияның тағдырын белгілейтін бұл көтеріліске барынша жігерлі түрде сөзсіз ңатысатындығын;
4) пролетариаттың күресіне идеялық жағынан ғана емес, сонымен қатар нақты іс жүзінде де басшылық ететін социал-демократиялың жұмысшы партиясының туы астында бірыңғай және дербес саяси күпі болыгі топтасңан күнде ғана пролетариат бұл революцияда басшылың роль атқара алатындығын;
5) осындай рольді орындау ғана буржуазиялың-демократиялық Рос- сияныц дәулетті таптарьша ңарсы социализм жолында күресу үшін пролетариата негүрлым тиімді жағдайды қамтамасыз ететіндігін еске ала отырып,—-.
РСДРП III съезі қарулы көтеріліс жолымен самодержавиеге қарсы тінелей күресу үшін пролетариатты ұйымдастыру міндеті қазіргі ре- волюциялық кезёңде партияның ең басты және кезек күттірмейтін мін- деттерінің бірі болып табылады деп біледі.
Сондықтан съезд барлың партия ұйымдарына мыналарды тапсы- рады:
а) 	насихат және үгіт жүргізу арқылы пролетариатқа алдағы қару- лы көтерілістің саяси маңызы ғана емес, оның практикалық-ұйым- дастыру жағы да түсіндірілсін,
6) осы насихат және үгіт жұмысының үстінде көтерілістің басында және оның барысында маңызды мәні бола алатын бұқаралық саяси стачкалардың ролі түсіндірілсін,
в) 	прол'етариатты қаруландыруға, сондай-ақ ңарулы көтерілістің және оған тікелей басшылық етудің жоспарын жасауға барынша қа- жырлы шаралар қолданылсын, бүл үшін, қажетіне қарай, партия ңызметкерлерінен ерекше топтар құрылсын», (Автордың 1907 жылғы басылымына ескертуі. Ред.)


СОЦИАЛ-ДЕМОКРАТИЯНЫҢ ... ЕКІ ТАКТИКАСЫ
65
фурт Газеті»32 сияқты соншалықты ықпалды органы Струве мырзаны жуырда осылай деп атаған) немесе прогресшіл орыс буржуазиясы көсемінің «Освобожде- пиедегі» принципы мақаласы. Көтерілістің болмай қой- майтындығы туралы пікірге ол қосылмайды. Жасырын жұмыс пен бүлік — парасатсыз революционизмнің ерек- ше тәсілдері. Республиканизм — құлақ тұндыру әдісі. Ңарулы көтеріліс — шындыгына келгенде, тек қана тех- пикалық мәселе, ал «ең негізгі, ең керекті іс»-— жаппай пасихат жүргізу және әлеуметтік-психикалық жағдай- ларды дайындау.
Мәселенің үшінші қойылысы. Жаңа искрашылдар конференциясының қарары. Біздің міндетіміз — көтері- лісті әзірлей беру. Жоспарлы түрде көтеріліс жасау мүмкіншілігі жоққа сайылады. Көтеріліс үшін қолайльі жагдайлар үкіметтің берекені кетіруі арқылы, біздің үгітіміз, біздің ұйымдастыруымыз арқылы жасала- ды. Тек сонда ғана «техникалық-жауынгерлік дайын- дықтар жасау ісінің азды-көпті елеулі маңызы бола алады».
Осы ғана ма? Осы гана. Көтеріліс қажетті нәрсеге айна лды ма, жоқ па, пролетариаттың жаңа искрашыл бас- шылары мұны әлі білмейді. Пролетариатты тікелей кү- реске үйымдастыру міндеті шұгыл ма, жок, па,— бұл оларга олі апық емес. Нагыз қажырлы шаралар ңолда- пуға шақырудың керегі жоқ, бұл шаралардың қандай жагдайларда «азды-көпті елеулі» маңызы «бола алаты- пын» жалпы түсіндіру (1902 жылы емес, 1905 жылы)' апагұрлым маңыздырақ...
Енді, жаңа искрашыл жолдастар, мартыновшылдық- қа ңарай бұрылудың сіздерді қайда әкеліп соқтырганыи коріп отырсыздар ма? Сіздердің саяси философияңыз освобождениешілдердің философиясын қайталау болып іпыққанын түсініп отырсыздар ма?— өздеріңіздің (оз гріктеріңізге қарсы және өз саналарыңыздан тыс) мо- иархиялық буржуазияның соңында қалып қойгандары- и.ьгзды түсініп отырсыздар ма? Өткенді қайталап, сөз- уарлыққа салынып жүріп,— Петр Струвенің үмытыл- мае маңаласындагы ұмытылмас сөздерімен айтқанда,— «революциялық цимылдардъщ ашық сипаты қазіргі


66
В. И. ЛЕНИН
уақытта халық бұқарасына тәрбиелік эсер етудің ма- ңызды шарттарының бірі» болып отырған жағдайды өткізіп алғандарыңыз енді сіздерге апық болды ма?
9. РЕВОЛЮЦИЯ КЕЗІПДЕ ШЕТКЕРІ ОППОЗИЦИЯ ПАРТИЯСЫ БОЛУ ДЕГЕІІ НЕ?
Уақытша үкімет туралы қарарға қайта оралайық. Біз жаңа искраиіьтлдардың тактикасы революцияны алға жылжытпайтыпыи,— олар мұпың мүмкіндігіи өздерінщ ңарары арқылы қамтамасыз еткісі келер еді,— қайта, кейіп қарай жылжытатынып корсеттік. Біз нақ осы тактика дәйексіз буржуазияға қарсы күресте социал-де- мократияпың гуолын байлайтынын және буржуазиялық демократияға сіңіп кетуден оны сақтап қала алмайты- нын көрсеттік. Ңарардың: «Сондықтан социал-демократия уақытша үкіметтегі билікті басып алуды немесе бө- лісуді мақсат етуге тиіс емес, нағыз революциялық оппозицияпың партиясы болып қала беруге тиіс» деген жалған пайымдауыітан жалған қорытыпды шығатыны түсінікті. Осы ңорытындыныц алға қойылатып мақсат- тарға арналған бірінші жартысына қараңыздаршы. Жа- ңа искрашылдар революцияның патша өкіметін үзілді- кесілді жеңіп шығуын социал-демократиялық әрекеттің мақсаты етіп қойып отыр ма?— Ңойып отыр. Олар «ос- вобождениешілдік» тұжырымға тайып кете береді де, үзілді-кесілді жецістіц шарттарьш дүрыс тұжырымдай алмайды, бірақ олар осы мақсатты алға ңояды. Сонан соң, олар уақытша үкімстті көтеріліспен байланыстыра ма?— Иә, тікелей байлапыстырады, уақытша үкімет «жеңімпаз халық көтерілісінеп туады» дейді. Ақырын- да, олар көтеріліске басшылық етуді өздерінің мақсаты етіп қоя ма?— Иә, олар Струве мырзаға үқсап, көтері- лісті қажетті, кезек күттірмейтін іс деп танудан жалта- рады, бірақ, сопымеп бірге, олар Струве мырзадан өзге- піе былай дейді: «социал-демократия оны (көтерілісті)’ өзінің ықпалы мен басшылығына бағындырута, жұмыс- піы табының мүдделері үшін пайдалануға тырысады» дейді.


СОЦИАЛ-ДЕМОКРАТИЯНЫҢ ... ЕКІ ТАКТИКАСЫ
67
Бұл өзі үйлесімді шығып отырған жоқ па? Біз проле- тар бұқарасының да, пролетар емес бұқараның да ко- терілісін өз ықпалымызға, өз басшылығымызға бағын- дыруды, ояы өз мүддеміз үшін пайдалануды өзімізге мацсат етіп қоямыз. Біз, демек, көтеріліс тұсында про- летариатты да, революцияшыл буржуазияны да, ұсақ буржуазияны («пролетар емес топтарды») да басқару- ды, яғни көтерілісті басқару ісін социал-демократия мен революцияшыл буржуазия арасында «бөлісуді» озімізге мақсат етіп қоямыз. Біз уақытша үкіметтіц («жеңімпаз халық көтерілісінен туған» үкіметтің) құ- рылуына әкеліп соқтыруға тиісті көтерілістің жеціп шыгуын өзімізге мақсат етіп қоямыз. Сондыцтан... сон- дықтан біз революциялық уақытша үкіметтегі билікті басып алуды немесе бөлісуді өзімізге маңсат етуге тиіс емеспіз!!
Біздіц достар моселепіц екі ұшын жалғастыра-алмай- аң қойды. Олар котеріліс жасамаңдар деп айнытатын Струве мырзаның көзқарасьі мен осы кезек күттірмей- тін міндетті қолға алуға шақыратын революциялық со- цпал-демократияның көзқарасы арасында ауытқып жүр. Олар революциялық уақытша үкіметке ңатысудың қандайын болса да пролетариата опасыздық ету деп принципы түрде айыптайтып анархизм мен көтеріліс- ке социал-дсмократияпың басшылың ықпалы болғап күнде мұндай қатысуды керек деп табатын марксизм- ттің арасында ауытқып жүр Бұларда ешқандай дер- бес позиция жоқ: патша өкіметімен саудаласуды қа- лайтын, сондықтан көтеріліс туралы мәселе жонінде жалтақгап, бұлтаққа салатын Струве мырзаның пози- іігіясы да жоқ;— «жоғарыдан» әрекет жасау атаулыпы жазғыратын, буржуазиялық революцияға қатысудыц цандайын болса да керексіз деп табатын анархистердің нозициясы да жоқ. Жаңа искрашылдар патша өкіметі- мен келісім жасау мен патша өкіметін жеңуді шатас- тырады. Олар буржуазиялық революцияға қатысқысы келеді» Олар Мартыновтың «Екі диктатурасынан» біраз
* Қараңыз: «Пролетарий» № 3, «Революциялық уақытша үкімет гүралы», екінші мақала. (Қараңыз: Шығармалар толық жинағы, 10- то.м, 256—264-беттер. Ред.),
11-том


68
В. И. ЛЕНИН
ілгері кетіп отыр. Олар тіпті халық көтерілісіне бас- піылың етуге де келіседі, ондағы ойы — жеңіп шық- қаннан соң дереу (әлде, мүмкіп, тікелей жеңіп шығар алдында?) осы басшылықтап бас тарту, яғни, жеңіс жемлстерін пайдаланбай, опыц барлық жемістерін ту~ тасымен буржуазияға бсфу үшін бас тарту. Мұны олар «көтерілісті жүмысшы табыпың мүдделері үшін пайда- лаиу»... деп атайды.
Бұл быльтққа бұдан әрі тоқталып жатудың қажеті жоқ. Бұл былықтың нағыз революциялык, оппозиция- ның партиясы болып қала беру» деген түжырымдағы шығу тегіи қараган пайдалырақ болар.
Біз халықаралық революциялық социал-демократия- ның тапыс қагидаларыпың бірін коріп отырмыз. Бұл әбден дұрыс қағида. Бұл қағида парламенттік елдердегі ревизионизмнің немесе оппортунизмнің барлық қарсы- ластары үшін ортақ қағидаға айналды. Бұл қағида «парламенттік кретинизмге», мильеранизмге, берн- штейншілдікке, Турати рухындағы итальян реформиз- міне қарсы заңды, қажетті тойтарыс ретіпде азаматтық право алды. Біздің қайырымды жаца искрашылдар бұл жақсы қағиданы жаттап алып, оны ынталана қолданып жүр, қолданғанда... мулдем орынсыз қолданып жүр. Ешқандай парламент жоқ кездегі жағдайларға арналып жазылған парламенттік күрес категориялары қарарлар- ға енгізіліп жүр. Көтеріліс туралы ешкім елеулі түрде сөз көтермеген кездегі саяси жағдайдың бейнесі, көріні- сі болған «оппозиция» дегеп ұғым,— көтеріліс басталып, революцияны жақтаушылардың бәрі көтеріліске басшы- лық ету туралы ойлап, сөз етіп жүрген кездегі жағдай- ға орынсыз көшіріліп жүр. Көтеріліс жеңген күнде, жо- ғарыдан әрекет жасау қажеттігі туралы мәселені революция қойған кезде, нац сол кезде, бұрын қандаи болса, нақ сол күйінде, яғни тек қана «төменнен» эре- кет жасау керек болатын күйде «цала беруді» тілеуші- лік лепірумен, даурығумен айтылып жүр.
Жоқ, біздің жаңа искрашылдардың мүлде жолы бол- май-ақ қойды! Олар, тіпті дұрыс социал-демократиялық қағиданы тұжырымдаған күнпің өзінде, оны дұрыс қол- дана білмейді. Олар революция басталған заманда, пар-


СОЦИАЛ-ДЕМОКРАТИЯНЫҢ ... ЕКІ ТАКТИКАСЫ
69
ламепт жоң кезде, азамат согысы болып жатцан кезде, көтеріліс тұтанған кезде парламенттік күрес деген ұғым мен термин өзгеріп, өзінің қарама-ңарсы мағынасына қалай айналатынын ойламады. Олар, сөз болып отырған жағдайларда, түзетулер көшедегі демонстрациялар ар- қылы ұсынылатынын, интерпелляциялар қаруланған азаматтардың шабуылды қимылы арқылы енгізілетінін, үкіметке қарсы оппозицияда болу үкіметті күшпен қү- лату арқылы жүзеге асырылатынын ойламады.
Біздің халық эпосының белгілі кейіпкері жақсы ке- цестерді нақ орынсыз кезінде қайталайтыны сияқты, біздің Мартыновтың қошаметшілері де бейбіт парла- ментаризмнің сабақтарын нақ осы кезде — тура соғыс қимылдары басталғанын өздері айтып отырған кезде қайталайды. «Революцияпың үзілді-кесілді жеңіп шы- ғуын», «халық көтерілісін» корсетуден басталатын қа- рарға «пағыз оппозиция» ұранын маңызды кейіппен әкеліп тықпалаудан сорақы еш нәрсе жоқ! Ойлап қа- раңдаршы, мырзалар: көтеріліс заманында «нағыз оппозицияда» болудың мәнісі не? Мұның мәнісі үкіметті ошкерелеу ме, әлде оны құлату ма? Мұның мәнісі үкі- метке қарсы дауыс беру ме, әлде оның соғыс күпітерін ашық майданда жеңіп шығу ма? Мұның мәнісі үкімет- ке оның қазынасын толықтыруда жәрдемдесуден бас тарту ма, олде сол қазынаны котерілістің қажетіне, жұ- мысшылар мен шаруаларды қаруландыруға, күрылтай жиыалысын шақыруға жұмсау үшін революциялық жолмен тартып алу ма? Мырзалар, сіздер «нағыз оппозиция» деген ұғымды тек теріс қимылдарды — әшке- релеуді, қарсы дауыс беруді, бас тартуды ғана көрсете- ді деп түсіне бастап отырған жоқсыздар ма? Мұныц себебі не? Мұның себебі — бұл ұғым тек парламенттік күрсске ғана қатысты ұғым және «үзілді-кесілді жеңіп шығуды» күрестің тікелей мақсаты етіп ешкім де қой- майтын замандағы ұғым. Саяси жағынан езілген халық- тың жеңіс жолында жанталасып күресу үшін барлық бағытта үзілді-кесілді тегеурін көрсетуі басталған кез- деп былай қарай бұл жонінде істің жайы түбірімен өз- геретінін сіздер түсіне бастамадыңыздар ма?
4 |:


70
В. И. ЛЕНИН
Жұмысшылар бізден былай деп сұрайды: кезек күт- тіруге болмайтын көтеріліс ісін жігерлі түрде қолға алу керек пе? Басталған көтерілісті қалай жеңімпаз кө- теріліс ету керек? Жеңісті қалай пайдалану керек? Он- да ңандай программапы жүзсгс асыруға болады және жүзеге асырылуы ксрск? Марксизмді тереңдётіп жатқан жаңа искрашылдар: барып тұрған революциялық оппозиция партиясы больгп қала беру керек деп жауап бе- реді... Епдепіе осы серілерді филистерліктің асқцн ше- берлері деп атауымыз теріс пе екен?
10. «РЕВОЛІОЦИЯЛЫҚ КОММУНАЛАР» ЖӘНЕ ПРОЛЕТАРИАТ ПЕН ШАРУАЛАРДЫҢ РЕВОЛЮЦИЯЛЫҚ-ДЕМОКРАТИЯЛЫҚ ДИКТАТУРАСЫ Жаңа искрашылдардың копференциясы жаңа «Искра- ның» батылы барған анархиялық позицияға («төменнен және жоғарыдан» емес, тек қана «төменнен») тұрақтай алмады. Көтеріліске жол беріліп, жеңіске жетуге және революциялық уақытша үкіметке қатысуға жол беріл- меуінің сөлекеттігі ападайдан көзге түсіп тұрды. Сон- дықтап қарарда мәселепі Мартынов пен Мартовтың ше- шуіне ескертулер епгізіліп, тежеу жасалды. Ңарардың мына бөлігінде айтылған осы ескертулерді қарастырып көрелік:
«Бұл тактика («барып тұрған революциялық оппозиция пар- тиясы болып қала беру») көтерілісті ұлғайтуға, үкіметтің бере- кесін кетіруге көмектесу мүддесі үшін ғана белгілі бір қала- да, белгілі бір ауданда өкіметті ішінара, оқтын-оқтын басып алудыц және революциялық коммупалар құрудың қолайлығын, әрине, ешбір цажетсіз деп есептсмейді».
Олай болса, демек, принципыде төмепнен ғана емес, жоғарыдан да әрекет жасауга болады. Демек, Л. Мар- товтың «Искрадағы» (№ 93) белгілі фельетонында айтылған ңағида теріс деп тдпылады да, «Вперед» га- зетінің «төменнен» ғана емес, «жоғарыдан» да деген тактикасы дұрыс деп танылады.
Сонан соң, өкіметті басып алу (ішінара, оқтын-оқ- тын, т. с. болса да), сірә, жалғыз социал-демократияның ғана, жалғыз пролетариаттың ғана қатысуын көздемей- тін болар. Мұның озі демократиялык, революцияны керек қылатын және оған белсене қатысатын жалғыз


СОЦИАЛ-ДЕМОКРАТИЯНЫҢ ... ЕКІ ТАКТИК АСЫ
71
пролетариат қана емес екендігінен туады. Мұның өзі, талдау жасалып отырған қарардың бас жағында айтыл- ғанындай, көтерілістің «халықтық» екендігінен, оған «пролетар емес топтардың да» (конференттердің көтері- ліс туралы қарарының сөзі), яғни буржуазияның да қа- тысатындығынан туады. Демек, социалистердің ұсақ буржуазиямен бірге революциялық уақытша үкіметке цандай түрде болса да қатысуы — жүмысшы табына опасыздық ету деген принципті конференция, «Вперед- тің» талап еткенінден, сыртца лаутырып тастады. Опа- сыздық оны туғызатыя қимылдыц ішінара, оқтын-ок;- тын, аудандық, т. с. әрекет болуынан «опасыздық» болуын қоймайды. Демек, революциялық уақытша үкіметке қатысу ісін тұрпайы жоресизмге тецеуді конференция, «Впередтің» талап еткеніндей 33, съіртца лат$- тырып тастады. Үкімет оның билігі көп қалаға емес, бір цалаға, көп ауданға емес, бір аудапға тарауынап, дәл сол сияқты ол үкіметтіц қалай деп аталуынан үкімет болуын қоймайды. Сөйтіп, мэселеніц жаңа «Искра» бер- мек болған принциптік ^ойылысын конференция цабыл- дамай тастады.
Принцип жүзіпде енді жол берілген революциялық укіметтер күру және оларға қатысу ісіне конференция- пың жасап отырған тежеулері ақылға сыярлық па, жоқ па, соиы қарап корелікші. «Оқтып-оқтын» деген ұғым- пың «уақытша» деген ұғымнан айырмасы не екенін біз білмейміз. Бұл арада шетелдік және «жаңа» сөз арқы- лы тек айқын пікірдің жоқтыгы ғана бүркемеленіп отыр-ау деп қорқамыз. Бұл өзі «тереңірек» айтылып отырған сияцты, ал шынында мұнысы.тек қана күңгірт- теу әрі былықтау. Қалада немесе ауданда ішінара «өкі- метті басып алудың» «қолайлылығының» бүкіл мемле- і еттің революциялық уақытша үкіметіне қатысудан аііырмасы не? «Ңалалардың» іпіінде 9 январь оқиғасы болған Петербург сияқты к,ала жоқ па? Аудандардың ішінде көптеген мемлекеттерден де үлкен Кавказ жоқ па? Ауданды былай қойып, тіпті бір қаланың өзінде «окіметті басып алған» күнде, түрме, полиция казна- чейлік, тағысын-тағылар жөнінде не істеу керек деген міндеттер (бір кездерде жаңа «Искраны» аң-таң қал-


72
В. И. ЛЕНИН
дырған міндеттер) алдымыздан шықпай ма екен? Эрине, күштер жеткіліксіз болған кезде, котеріліс тольщ та- бысты болмаған кезде, ол көтеріліс біржола жеңіп шық- паған кезде ішінара, қалалык, жәпе басқа революция- лық уаңытша үкіметтердің болуы мүмкін екенін ешкім де теріске шығармайды. Бірақ мұның не қатысы бар, мырзалар? Ңарардыц бас жағында «революцияның бір- жола жеңін нтығуы» туралы, «жеңімпаз халық көтерілі- сі» туралы оздеріңіз айтып отырған жоқсыздар ма?? Анархистордіц ісііх: пролетариаттың назары мен мақса- тын бытыратуды, пролетариат™ жалпы, түтас, бүтін, толык, іске емос, «ішіпара» іске бағыттауды социал-де- мократтар ңашанпап бері оз мойнына алған еді? Ңалада «окіметті басып алуды» көздей отырып, сіздер өздеріңіз де. «көтерілісті ұлғайтуды» айтып отырсыздар ғой —■ мұны басқа қалаға таратуды айтып отыр-ау деп ойлау- ға болатын шығар? барлық ңалаларға таратуды айтып отыр-ау деп те үміттенуге болар ма екен? Мырзалар, пайымдауларыңыз сияқты, сіздердің қорытындылары- ңыз да тайғаң, кездейсоқ, біріне-бірі қайшы, былық. РСДРП үшінші съезі жалпы революциялық уаңытша үкімет туралы мәселеге толық, айқын жауап берді. Бұл жауап ішінара уақытша үкіметтердің бәрін де қамтиды. Ал конференцияның жауабы, мәселенің бір бөлегін жа- санды түрде, қалай болса солай бөліп алып, бүтін мәсе- леден жалтаръіп отыр (бірақ нәтижесіз), сөйтіп былың- тырып отыр.
«Революциялык, коммуналар» деген не? Бұл ұғымның «революциялык, уақытша үкіметтен» айырмасы бар ма, егер бар болса, айырмасы неде? Мұны конферент мыр- залардың өздері де білмейді. Революциялық пікірдің былыгы оларды, ылғи және әрдайым осылай болатыны сияңты революциялыц цурғау сөзге ұрындырып жүр. Иә, социал-демократия өкілдерінің қарарында «револю- циялық коммуна» деген сөзді қолдану — революциялың ңұрғак, сөз ғана, басқа түк те емес. Маркс куні өткен шацтьщ «сүйкімді» терминінің тасасына болашаңтың міндеттерін жасыратын осындай құрғак, сөздерді талай рет сөккен болатын. Тарихта роль атқарған терминнің сүйкімділігі мүндайда қажётсіз, зиянды өпгекейге, сыл-


СОЦИАЛ-ДЕМОКРАТИЯНЫҢ ЕКІ ТАКТИК АСЫ
73
дырмак, ойыншьівда айналады. Біз неліктен революция- лык, уақытша үкіметті. құрғымыз келеді? егер өкіметке піешуші ьщпал жасайтын болсақ, күні ертең, қазірдің өзіндө басталған халык, көтерілісі жеңіп шыққан күнде, на^ і^андай өзгерістерді жүзеге асырамыз?— міне, осы- лар туралы жұмысшылар мен бүкіл халыққа екіұшты емес, айқын түсінік беруіміз керек. Саяси басшылардың алдыңда түрған мәселелер, міне, осылар.
РСДРП үшінші съезі бұл өзгерістердің толық про- граммасын: біздің партиялық программа-минимумды бере отырып, бұл мәселелерге мейлінше айқын жауап береді. Ал «крммуна» деген сөз қайдағы бір алыстан талып жеткен жаңғырықпен... яки құр даурықпамен бас қатырып, бұған ещқандай жауап бермейді. Айта- лың, 1871 жылғы Париж Коммунасы бізге неғұрлым цымбат болған сайын, оның қателері мен ерекше жағ- дайларын талдамастан, оған сілтеме жасаумен ғана кү- тылу соғүрлым орынсыз. Мұны істеу Коммунаньщ әрбір істеген ісінің алдында бас иген (1874 ж. өздерініц «манифесінде»), Энгельс келеке еткен бланкистердің өрескел үлгісін қайталағандық болар еді34. Жұмысшы і\арарда аталған осы «революцияльщ коммуна» туралы сұрағанда, оған конферент не айтады? Конферент та- рихта осылай деп аталған, ол кездө демократиялык, төң- керіс пен социалистік төңкерістің элементтерін айыра білмеген және айыра алмаған, республика үшін күресу міндеттерін социализм үшін күресу міндеттерімен ша- тастырып алған, Версальға жігерлі түрде соғыс шабуы- лын жасау міндеттерін шеше алмаған, Француз банкі- сін басып алмай қателескен, тағысын-тағыларды істеме- ген жұмысшы үкіметінің болғаны белгілі дегенді ғана айта алады. Бір сөзбен айтңанда, сіз өзіңіздің жауабы- цызда Париж Коммунасын, не басқа бір коммунаны мысалға алсаңыз да: біздіц укімет олукіметтей болмау- та тиіс, деп жауап бересіз. Шіркін, жауабына болайын! Мұның өзі партияның практикалык, программасы жо- лінде үндемей ңалатын және қарарда тарих жөнінен орынсыз сабак, бере бастайтын дүмшеніц сөзуарлығын, революционердің дәрменсіздігін, дәлелдемей ме? Мұның озі бізді цате жасады деп орынсыз әпікерелеуге тыры-


74
В. И. ЛЕНИН
сып, бізге жаппаң болғаи нақ сол қателерді: «коммуна- лардың» бірде-біріиде ажыратылмагап, демократиялық және социалистік төңкерістерді шатастырған қателерді көрсетпей ме?
«Тек қана» көтерілісті үлгайту жәпе үкіметтің бере- кесін кетіру уақытша үкіметтіц (коммуна деп орынсыз аталған үкіметтіц) мақсаты етіліп қойыл.ады. Осы «тек ңанапыц» озі «тек қапа төменнен» деген өрескел тео- рияпыц сарқыпшагы болып табылумен қатар, басқа міндеттсрдіц қайсысын болса да, сөздің дәлме-дәл ма- ғынасыпда, жоққа тәп етеді. Басқа міндеттерді жоққа тән ету — бәз баягы соқырлық, жете ойламағандық. «Революциялық коммуна», я гни революциялық өкіме-Г бір қалада болса да мемлекеттік істсрдіц бәрін (уақыт- ша, «ішінара, оқтыи-оқтып» болса да) сөзсіз орындауға тиіс болады, ал бүл арада басты бүркеп бұғып жату — барып тұрған кещелік. Бұл екімет 8 сағаттық жұмыс күнін заңды етуге де, фабрикаларды бақылайтын жұ- мысшы инспекциясын құруға да, жалпыға бірдей тегін оқуды жолға қоюға да, судьялардың сайланып қойы- луын жүзеге асыруга да, шаруа комитеттерін, тағысын- тағыларды құруға да тиіс болады,— бір созбен айтқан- да, ол бірқатар реформаларды дереу жүзеге асыруға тиіс болады. Бұл реформаларды «көтерілісті ұлғайтуға көмектесу» деген ұғымға апарып тіреу сөзді ойыпшык, ету, толық айңындық керек жерде күңгірттікті әдейі кү- шейту болар еді.
Жаңа искрашылдар қарарыпыц қорытынды бөлігі партиямызда қайта туған «экопомизмнің» принциптік тенденцияларын сынауға жаца материал беріп отырған жоқ, бірақ жоғарыда айтылғандарды біраз басқа жағы- нан көрсетіп отыр.
Ол бөлігі мынау:
«Тек бір жағдайда ғана,— атап айтқанда, революция Батые Европаның алдыңғы ңатарлы елдеріне, социализмді жүзеге асы- руға қажетті жағдайлар қазірдің өзінде белгілі дәрежеде (?) пісіп жетілген елдерге ауысқавда ғана^ социал-демократия өкі- мет бплігін қолына алуға, оны мүмкін болғанынша ұзақ уақыт


СОЦИАЛ-ДЕМОКРАТИЯНЫҢ ... ЕКІ ТАКТИКАСЫ 75
оз қолында ұстап тұруға өзінің күш-жігерін өз инициативасы бойынпіа жұмылдыруы керек болар еді. Мұндай жағдайда орыс революциясының тарихи тежеулі шегі едәуір кеңиді және социалиста өзгерістер жолына түсуге мүмкіндік туады.
Өзініц тактикасын құрғанда — революцияның барысында ал- масып отыратын барлық үкіметтер жәнінде барып тұрған ре- волюциялық оппозиция болуды бүкіл революция дәуірі бойын- да социал-демократиялык, партия жағында сақтап қалуды көз- дейтін, тактикасын осылай құратын социал-демократия, үкімет билігі өз қолына түсе қалған күиде (??), оны пайдалануға да бәрінен де гөрі жақсы дайындала алады».
Бұл арадағы негізгі пікір— «Вперед» әлденеше рет тұжырымдаған: біз социал-демократияның демократия- лық революцияда толык, жеңуінен, яғни пролетариат пен шаруалардың революциялық демократиялық дик- татурасынан қорқуға (Мартыновша қорқуға) тиіс емес- піз, өйткені мұндай жеңіс біздің Европаны көтеруімізгө мүмкіндік береді, ал Европаның социалистік пролета- риаты болса, буржуазияның езгісінеп қүтылады да, өз тарапынан біздің социалистік төңкеріс жасауымызға жәрдемдеседі деген пікір. Бірак, жаңа искрашылдардыц баяндауында осы пікірдің қалай нашарлап кеткенін қа~ раңыздаршы. Жеке мәселелерге,— өкіметті басып алу- ды зиянды тактика деп санайтын саналы партияның қо- лына өкімет «өзі түсуі» мүмкін деген мағынасыздық- қа — Европада социализм үшіп жағдайлардың белгілі дәрежедегі пісіп жетілуге емес, жалпы пісіп жетілуге жеткендігіне, біздің партия программасының ешқандай социалистік озгерістерді білмейтіндігіне, тек социалиста төңкерісті ғана білетіндігіне тоқталып жатпаймыз. «Впередтің» пікірі мен қарардың басты және негізгі айырмасын алып қаралық. «Вперед» Россияның револю- цияшыл пролетариатына белсене кірісетін міндетті: демократия үшін күресте жеңіп шығып, бұл жеңісті рево- люцияны Европаға ауыстыруға пайдалану міндетін көр- сетті. Ал қарар біздің «үзілді-кесілді жеңістің» (жаңа нскралық мағынада емес) Европадағы революциямен осы байланысын түсінбейді, сондықтан пролетариаттың міндеттері туралы емес, оныц жеңісінің перспективала- ры туралы емес, «егер революция ауысса»... деп жалпы мүмкіндіктердің бірі туралы сөз ңылады. «Вперед» қо-


76
В. И. ЛЕНИН
ғамдық дамудың қазіргі сатысында нені дереу жүзеге асыруға болатынын және социализм жолындағы күрес- тің демократиялық алғы шарты ретіпде әуелі нені жүзеге асыру керек екеніп есегтке ала отырып, пролета - риаттың мүддесі үшін «үкімет билігіп пайдалану» шын- дығында қалай болатыпьш, қалай болуға тиіс екепін тура және айқып корсстті — жәпе бұл нұсқаулар РСДРП III съезіпің қарарына еиді. Ал қарар: «пайдалануға да- йыпдала а лады» дейді де, бірақ нендей пайдалануға да- йыпдала платы нып, цалай дайындала алатынын, цалай дайындалуы керек скепіп айта білмей, бұл арада да оқиғаиыц соцынан үмітсіз ілесе береді. Біз, мысалы, жаңа искраіпылдардыц гіартиядагы басшылық жағдай- ды «пайдалапуга дайындала алатьшыпа» күмәнданбай- мыз, біраң мәсело олардың осы пайдалану жөніндегі тә- жірибесі, олардың дайындығы мүмкіндікті шындыққа айналдыру жөнінде осы уақытқа дейін үміттендіре ал- май жүргендігінде...
«Вперед» «өкіметті өз қолында ұстап тұрудың» нақ- ты «мүмкіндігі», атап айтқанда неде екенін — пролетариат пен шаруалардыц революциялық демократиялық ддектатурасыпда екепіп, контрреволюция күштерінің бә- ріпеп асып түсе алатын олардың біріккен бұқаралың күшінде екенін, демократиялыі$ өзгерістер жөнінде олардың мүдделерінің сөзсіз қабысуында екенін — дәл айтты. Конференцияның ңарары мәселеден бұлтарып, бұл арада да ұнамды ештеңе бере қоймайды. Россияда өкіметті қолда ұстап тұру мүмкіпдігі Россиянин; өзініц әлеуметтік күштеріпіц құрамыпа, қазір өзімізде болып жатқан демократиялық тоцкерістіц жағдайларына бай- ланысты болуға тиіс қой. Европадағы пролетариаттыц жеңісі (ал революцияпы Европаға ауыстырудан пролетариаттыц жеңісіне дейіпгі аралықта әлі бірсыпыра піалғайлық бар) орыс буржуазиясының жанталасңап контрреволюциялық күресін тудырады ғой,— мәні РСДРП III съезіпіц қарарында бағаланған осы контр- революциялық күш туралы жаңа искрашылдардың қа- рары ештеңе демейді. Егер біз республика мен демократия үпіін күресте пролетариаттан басқа шаруаларға да сүйене алмасақ, онда «өкіметті қолда ұстап тұру» ісі


СОЦИАЛ-ДЕМОКРАТИЯНЫҢ ... ЕКІ ТАКТИК АСЫ 77
умітсіз болар еді. Ал егер бұл іс үмітсіз болмаса, егер «революцияның патша өкіметін үзілді-кесілді жецуі» осындай мүмкіншілікке жол ашса,— онда біз сол мүм- кіншілікті көрсетуіміз керек, сол мүмкішпілікті шын- дыққа айналдыруға белсене шақыруымыз керек, революция Европаға ауыса цалғанда ғана емес, оны ауыс- тыру ушін де практикалық ұрандар беріп отыруымыз керек. Социал-демократияның артта жүрушілерінің «орыс революциясының тарихи тежеулі шегіне» сыл- тауратуы осы демократиялық революцияның міндетте- рін, пролетариаттың осы революциядағы алдыңғы қа- тарлы ролін түсінудің тар өрістілігін бүркеп отыр!
«Пролетариат пен шаруалардың революциялық-де- мократиялық диктатурасы» деген ұранға қарсы пікір- лердің бірі — диктатура «ерік бірлігін» керек етеді («Искра», № 95), ал пролетариат пен ұсақ буржуазия- да ерік бірлігі болуы мүмкін емес дегеи пікір. Бұл қар- сылық орыпсыз, өйткені ол «ерік бірлігі» деген ұғымды абстракт, «метафизикалық» жолмен түсінуге негіздел- ген. Ерік бірлігі бір жағдайда болып, басқа бір жағдай- да болмайды. Социализм мәселелерінде және социализм үшін күресте ерік бірлігінің болмауы демократизм мә- селелеріндегі және республика үшін күрестегі ерік бір- лігіи жоққа шығармайды. Мұны ұмыту демократиялық тоцкеріс пеп социалисты; төцкерістіц арасыидағы логи- калық және тарихи айырманы ұмыту болар еді. Мұны ұмыту демократиялық төңкерістің жалпы халъъцтык сипатын ұмыту болар еді: егер «жалпы хальщтық» бол- са, демек, бұл төңкеріс жалпы халықтың мұқтажы мен цажетін қаншалық жүзеге асыратын болса, нақ сонша- лық «ерік бірлігі» де бар. Демократизмнен тысқары жерде пролетариат пен шаруа буржуазиясының арасын- дағы ерік бірлігі туралы сез болуы да мүмкін емес. Бұ- лардың арасында тап күресі болмай қоймайды, бірақ демократиялық республиканың негізінде бұл күресха- лықтың социализм жолындағы ең терең, ең кең көлем- дегі күресі болады. Әлемдегі барлық нәрсе сияцты, пролетариат пен шаруалардың революциялық-демократия- лык, диктатурасының да өткені мен болашағы бар. Оныц откені — самодержавие, крепостниктік тәртіп, монар-


78 В. И. ЛЕНИН
хия, артықшылықтар. Осы өткен дәуірге қарсы күрео те, контрреволюцияға қарсы күресте пролетариат пен шаруалардың «ерік бірлігініц» болуы мүмкін, өйткені мүдде бірлігі бар.
Оның болашағы — жеке мепіпікке қарсы күрес, жал- дама жұмысшыныц қожайып.ға қарсы күресі, социализм үшін күрес. Бүл а рада ерік бірлігінің болуы мүмкін емес *. Бүл арада самодсржавиеден республикаға бас- тайтып жолды емес, ұсақ буржуазиялық демократиялық республикадап социализмге бастайтын жолды көріп отырмыз.
Әринс, нақты тарихи жагдайда өткен дәуір мен бола- шаңтыц элемеиттері сабақтасып жатады, ана жол да, мына жол да араласыи кстоді. Жалдама ецбек пен оныц жеке меншікке қарсы күресі самодержавие тұсыида да болады, ол тіпті крепостниктік право тұсында да туа- ды. Бірақ мұның өзі дамудың ірі кезеңдерін логикалық және тарихи жағынан айыруымызға тіпті де кедергі жасамайды. Біз бәріміз де буржуазиялыц революция мен социалистік революцияны бір-біріне царсы тұрған нәрсе деп білсміз ғой, біз бәріміз де оларды барынша мұқият ажыратудыц цажеттігін сөзсіз талап етеміз ғой; бірақ тарихта ана төңкерістің де, мына төңкерістің де кейбір, жеке элементтері сабақтасып жататынын жоққа шығаруға бола ма? Европадағы демократиялық револю- циялар заманы бірқатар социалистік қозғалыстар мен социалистік талпыиыстар болғанын білмей ме? Европа- дағы болашақ социалистік революцияға демократизм мағынасында әлі де қыруар істерді ақырына дейін тын- дыру кдлып отырғап жоқ па?
Пролетариаттың ең демократияшыл және республи- капіыл буржуазия мен ұсац буржуазияға к,арсы социализм жолындағы таптық күресінің болмай ңоймай- тынын социал-демократ еш уақытта, бір минут та ұмыт- пауға тиіс. Бұл күмәнсыз. Осыдан келіп социал-демо- кратияның жеке орі дербес, барынша таптық партиясы болуының созсіз міндеттілігі туады. Осыдан келіп біз- * Кагштализмнің бостандық тусында өте-мөте кең, тез дамуы ерік бірлігін сөзсіз жылдам құртады,— контрреволюция мен реакция не- ^рұрлым жылдамырақ жаншылып тапталса, соғұрлым жылдам құр- тадьк


СОЦИАЛ-ДЕМОКРАТИЯНЫҢ ... ЕКІ ТАКТИКАСЫ 79
діц буржуазиямен «бірлесіп соғу» дегеніміздің уақыт- ша сипаты, «одақтасты дүшпан ретінде» ңатты баңы- лаудыц міндеттілігі, т. т. туады. Осының бәріне титтей де күдіктенуге болмайды. Бірак, осыдан келіп, тіпті өт- кінші, уақытша міндет болса да қазіргі уақыттың кө- кейтесті міндеттерін ұмыту, елемеу немесе менсінбеу керек деген қорытынды шыгару әрі күлкілі, әрі реак- цияіпылдық болар еді. Самодержавиемен күресу — со- циалистердің уақытша, өткінші міндеті, бірак, бұл мін- детті елемеудің немесе менсінбеудің қандайы болса да социализмге опасыздық етумен, реакцияға қызмет ету- мен бірдей. Пролетариат пен шаруалардың революция- лық-демократиялық диктатурасы социалистердің тек өткінші, уақытша міндеті ғана екені сөзсіз, бірақ демо- кратиялық революция заманында бұл міндетті елемеу тура реакцияшылдық.
Нақты саяси міндеттерді наңты жағдайда қою керек. Бәрі де отпосительді, бәрі де ағып жатады, бәрі де өз- геріп жатады. Неміс социал-демократиясы республика- ны талап етуді программасына енгізіп отырған жоқ. Опдағы жағдайға қарағанда бұл мәселені практика жү- зінде социализм туралы мәселеден айыруға бола к,ояр ма екен (дегенмен, Германия жөнінде де Энгельс 1891 жылы Эрфурт программасының жобасына жасаған ес- кертпелеріпде республиканыц жәпе республика үшін күрестің мацызып тым төмендетіп жіберуден сақтан- дырған болатын! 35). Россия социал-демократиясында республиканы талап етуді программа мен үгіттен шы- гарып тастау туралы мәселе тіпті қозғалған да жоқ, ойткені бізде республика туралы мәселенің социализм туралы мәселемен ажырамас байланысы туралы сөз бо- луы да мүмкін емес. Республика туралы бірінші қатар- га арнаулы мәселе қоймаған 1898 жылғы неміс социал- демократы — таң қалуды да, жазғыруды да тудырмай- тын табиғи ңүбылыс. 1848 жылы. республика туралы мәселені көлеңкөде қалдырған неміс социал-демократы роволюцияға опасыздық етушінің тура өзі болар еді. Абстрактілі ақиқат жоқ. Ақиқат қашан да болса нақты.
Орыс самодержавиесіне қарсы- күрес бітіп, Россия үшін демократиялық революция заманы өтетін де мез-


80
В. И. ЛЕНИН
гіл жетер,— сол кезде пролетариат пен шаруалардыц «ерік бірлігі» туралы, демократияльщ диктатура, т. т. туралы сөз ңылудың өзі де күлкілі болады. Сол кезде біз тура пролетариаттың социалистік диктатурасы туралы ойланатын боламыз, сол туралы толығырақ сөз ңылатын боламыз. Ал қазір алдыцгы қатарлы таптың партиясы демократиялық революцияның патша өкіметін үзілді-кесілді жсцуіие барыиша жігерлі түрде ұмтыл- май тұра алмайды. Ал үзілді-кесілді жеңіс дегеніміздің өзі пролетариат пен шаруалардың революцияльщ-демо- кратиялық диктатурасыиап басқа түк те емес,
Е ск е р т у 3G
1) Оқушылардыц есіпе сала кетейік, «Искраның» «Впередпен» айтысында «Искра», былайша айтқанда, Энгельстің Туратиге жазған хатын дәлел етеді, ол хат- та Энгельс итальян реформистерінің (болашақ) көсемін демократияльщ революция мен социалистік революция- ны піатастырудан сақтандырғап болатын. Италияда бол- галы тұрғап революция,— деп жазды Энгельс Италия- дағы 1894 жылгы саяси жагдай жоніпде,— социалистік революция емес, ұсақ буржуазияльщ, демократияльщ революция болады37. «Искра» «Впередті» Энгельстің бел- гілеген принципінен тайды деп кінәлады. Бұл кінәлау дұрыс емес, ойткені «Вперед» .(№ 14) XIX ғасырдағы революциялардың басты үш күшінің айырмасы туралы Маркс теориясының дүгрыстыгып, жалпы және тұтас ал- ғанда, тольщ мойыпдады *. Бүл теория бойынша, ескі тәртіпке, самодержавного, феодализмге, крепостниктік тәртіпке қарсы шығатып: 1) либерал ірі буржуазия; 2) радикал ұсақ буржуазия; 3) пролетариат. Біріншісі, әрі кеткенде, конституцияльщ монархия үшін күреседі; екіншісі — демократияльщ республика үшін күреседі; үшіншісі — социалистік тоңкеріс үшін күреседі. Тольщ демократияльщ тоцкеріс үшін ұсақ буржуазияльщ кү- ресті социалисты революция үшіп пролетарльщ күрес- пен шатастыру — социалиске саяси күйреліс қаупін * Қараңыз: Шығармалар тольщ жинағы, 10-том, 1—21-беттер. Pedt


СОЦИАЛ-ДЕМОКРАТИЯНЫҢ ... ЕКІ ТАКТИКАСЫ 81
туғызады. Маркстің бұл сақтандыруы әбден дұрыс. Бі- рақ «революциялык, коммуналар» деген ұранның өзі, атап айтқанда, осы себептен қате, өйткені тарихта бел- гілі коммуналар нақ сол демократиялык, төңкеріс пен социалистік төңкерісті шатастырып алды. Ал, цайта, біздің: пролетариат пен шаруалардың революциялық-де- мократиялық диктатурасы деген ұранымыз осы қатені болдырмауға толық кепілдік жасайды. Тек қана демо- кратиялық төңкерістің шеңберінен тікелей шығып кете алмайтын революцияиың буржуазиялық сипатын сөзсіз мойындай отырып, біздің ұранымыз осы, қазіргі төц- керісті алға жылжытады,— бұл төңкеріске пролетариат үшін неғұрлым тиімді форма беруге тырысады,— демек, пролетариаттың социализм үшін бұдан былайғы күресін аса табысты ету мақсатында демократиялық төңкерісті неғұрлым толық пайдалануға тырысады.
11. РСДРП Ш СЪЕЗІ МЕН «КОНФЕРЕНЦИЯНЫҢ» КЕЙБІР ҚАРАРЛАРЫН ЖЕҢІЛ САЛЫСТЫРЫП КӨРУ
Революциялық уақытша үкімет туралы мәселе — социал-демократияның ңазіргі кезеңдегі тактикалық мәселелерінің негізгі пункті. Конференцияның басқа қа- рарларына соншама толық тоқталып жатуға мүмкініпі- лік тс жоқ, қажет те емсс. Біз РСДРП III съезінің қа- рарлары мен конференция қарарларының тактикалық бағытында жоғарыда өзіміз талдап өткен принциптік айырманың бар екендігін дәлелдейтіп бірнеше пунктті қысқаша көрсетіп өтумен ғана тынамыз.
Үкіметтің төцкеріс қарсаңындағы тактикасына көз- қарас туралы мәселені алып ңараңыз. Бұл мәселеге тары да сол РСДРП III съезінің қарарынан толың жауап табасыз. Бұл қарар ерекіпе кезеңнің әр түрлі жағдайла- ры мен міндеттерінің бәрін: үкімет кеңшілігінің екь жүзділігін әшкерелеуді де, «халық өкілдігінің карика- туралық формаларын» пайдалануды да, жұмысшы табының көкейтесті талаптарын (олардың бастысы — сегіз сағаттық жұмыс күні) революциялық жолмен жү- зеге асыруды да, ақырында, қаражүздіктерге тойтарыс беруді де ескеріп отыр. Конференцияның қарарларында


82
В. И. ЛЕНИН
мәселе бірнеше бөлімге бытырап ксткен: «реакцияның қара түнек күштеріне тойтарыс беру» ісі басңа партия- гчарға көзқарас туралы қарардыц дәлелдемелерінде ғана еске түсірілген, Өкілдік мокемелердің сайлауына цаты- су ісі патша өкіметініц буржуазиямеп «ымыраға келуі- нен» бөлек қаралып отыр. Ссгіз сағаттық жұмыс күнін революциялық жолмен жүзеге асыруға шақырудың ор- нына «экопомикалық күрес туралы» деген даурықпа аты бар срекіпе қарар тек («орыстың қоғамдық өмірінде жұмысшы мәсслесі алгап озокті орын» туралы тым сыл- дыр, тіпті ақылга сыймайтьш создерден кейін) «сегіз са- ғаттық жүмыс кунін заңмеп орпату» жолында үгіт жүр- гізу жопіпдегі ескі үранды қайталап отыр. Бұл ұранның жеткіліксіздігі жоне ескіріп қалгандыгы қазіргі шақта тым айқыи болғандықтан, оларды дәлелдеу үшін тоқта- льіп жатудың керегі жоқ.
Ашык, саяси аттаныс туралы мәселе. III съезд біздіц ісіміздің алдағы уақытта тубірімен өзгеретінін ескеріп отыр. Жасырын істі, жасырын аппараттың дамуын бе- тімен жіберуге мүлде болмайды: мұпың өзі полицияға ңолайлы болар еді және үкімстке адам айтңысыз тиімді болар еді. Бірақ қазірдіц озіпде-ақ ашық аттаныс туралы да ойламасқа болмайды. Осындай аттаныстың қо- лайлы формаларын, демек, осы мақсат үшін ерекше аппараттарды — жасырындығы кемірек аппараттарды дайъіндау керек. Жұмысты апіық істейтін болашақ со- циал-демократиялық жұмысшы партиясының Россияда- ғы тірек пункттеріпе, мүмкін ңадеріпше, айналдыру үшін жария жопе жартылай жария қоғамдарды пайда- лану керек.
Конференция ешбір тұтас ұрапдар бермей, мәселені бұл арада да бөлшектеп жіберіп отыр. Үйымдастыру комиссиясының жария әдебиетшілерді «орналастыруға» қамқорлық жасау жөніндегі кісі күлерлік тапсырмасы көзге тым оғаш көрінеді. «Жұмысшы қозғалысына ко- мектесуді мақсат етіп отырған демократиялық газеттер- ді өз ықпалына бағындыру» туралы қаулысы тіпті өрес- кел. Бағыты жағынан шетінен «освобождениешіл» дер- лік біздің жария либералдың газеттеріміздің бәрі де осы мақсатты алға қойып отыр. «Искра» редакциясы өз ке-


СОЦИАЛ-ДЕМОКРАТИЯНЫҢ ... ЕКІ ТАКТИКАСЫ
83
ңесін орындауды неге өзінен бастамайды, сөйтіп «Осво- бождениені» социал-демократиялык, ықпалға қалай ба- ғындыру керек екендігі жөнінде неге бізге үлгі көрсет- пейді? Партиянъщ тірек пункттерін құру үшін жария одаңтарды пайдалану ұранының орнына, ол бізге, бі- ріншіден, тек қана «кәсіпшілік» одақтары (оларға партия мүшелерініц міндетті түрде қатысуы) туралы жай кеңес береді, екіншіден, «жұмысшылардың революция- лық ұйымдарына» = «қатталмаған ұйымдарға» = «жұ- мысшылардың революциялық клубтарына» басшылық етуге кеңес береді. Бұл «клубтар» ңатталмаған ұйым- дарға қалай тап болғанын, бұл не қылған «клубтар» екенін бір алланың өзі білсін. Бұлар — партияның жо- ғарғы мекемесінің дәл, айқын директивалары емес, әде- биетшілердің қайдағы бір пікірлерінің ұзын-ұрғасы мен заметкаларының нобайы. Партияның бүкіл өз жұмысы> ның мүлдем басңаша негізіпе коше бастауы туралы епі- бір тұтас көріпіс болмай отыр.
«Шаруалар мәселесін» партия съезі мен конференция мүлдем екі түрлі қойып отыр. Съезд «шаруалар қозға- лысына көзқарас» туралы қарар шығарды. Конференция «шаруалар арасындағы жұмыс» туралы қарар шығарды. Бірінде — патша өкіметіне қарсы күрестің жалпы ұлг- тық мүддесі үшін бүкіл революциялық-демократиялық кең қозғалысты басқару міпдеті алдыцғы қатарға қо- йылған. Екіншісіпде — іс тек ерекше топ арасындағы «жұмысқа» ғана тіреледі. Бірінде — үгіттің негізгі прак- тикалық ұраны — бүкіл демократиялық өзгерістерді жүзеге асыру үшін дереу шаруалардың революциялық комитеттерін ұйымдастыру ісі — алға қойылады. Екіи- шісінде — «комитеттер куруды талап ету» құрылтай жипалысының алдына ңойылуға тиіс. Неліктен біз осы құрылтай жиналысын міндетті түрде күтуге тиіспіз? ол іс жүзінде құрылтай жиналысы бола ма? шаруалардыц революциялық комитеттерін алдын ала және бір мез- гілде құрмайышпа, қүрылтай жиналысы берік бола ала ма?— осы мәселелердің бәрін конференция есінен шы- гарған. Оның барлық шешімдерінен буржуазиялық ре- волюцияда бүкіл демократиялық қозғалысты басқару- ды, ол қозғалысты дербес жүргізуді мақсат етіп жат-


84
В. И. ЛЕНИН
пай, өзіміздің арнаулы жұмысымызды ғана істеуіміз керек, деген біз шолып өткен жалпы пікір айқын көрі- неді. Социал-демократтарға керегі — экономикалың күрес, ал либералдарға керегі — саяси күрес деп «эко- номистердің» үнемі шатасып келгені сияқты, жаңа иск- рашылдар да: бізге керегі — буржуазиялык, революция-* дан аулағырақ жердсгі бір шағын мүйіс, ал буржуазия- ға керегі — сол революцияны белсенді түрде жүзеге асыру, деп оз создерінің бәрінде де шатасып жүр.
Ақырыпда, басқа партияларға көзқарас туралы қа- рарды да атаи относке болмайды. РСДРП III съезінің қарары буржуазияпыц азаттык, қозғалысының тар өріс- тілігі меп жеткіліксіздігінің қандайын болса да әіпкере- леу туралы айтады, бүл тар орістіліктің болуы мүмкін жағдайларының бәрін съездеи съезге дейін тізіп отыру және жаман буржуаларды жақсы буржуалардан айыра- тын шек жүргізу жөніиде аңқау ойға салынбайды. Конференция, Старовердің қатесін қайталап, осындай шек- ті қасарыса іздейді, атышулы «лакмус қағазы» теория- сын оршітеді. Старовер буржуазияға қаталырақ шарт- тар қою керек дегеи өте игі идеяға сүйенді. Бірақ ол буржуазия демократтарыпыц мақұлдауға, келісуге, т. б. тұрмайтындарынан мақұлдауға, келісуге, т. б. тұратын- дарын күні бұрын бөліп тастау әрекетшің қандайы болса да оқиғалардың дамуы лезде сыртқа лақтырып тас- тайтын және пролетариаттың таптық санасында күң- гірттік туғызатын «формулаға» әкеп соқтыратынын ұмытады. Негізгі мәселе күрестегі нақты бірліктен мә- лімдемеге, уәдеге, ұранға ауысады. Старовер «жалпы- ға бірдей, тең, төте, жасырыи сайлау правосын» осып- дай түбегейлі ұран деп санады. Арада екі жыл етпей-ақ «лакмус қағазы» өзінің түкке жарамайтындығын дәлел- деді, жалпыға бірдей сайлау правосы жөніндегі ұранды освобождениешілдер қағып алды, бірақ социал-демо- кратияға жақындамағаны былай тұрсын, қайта нац осы ұран арқылы жұмысшыларды адастыруға, оларды со- циализмнен бұрып әкетуте әрекет жасады.
Енді жаца искрашылдар «шарттарды» одан да «қата- лырақ» қояды, «ұйымдасқан пролетариаттың батыл қи- мылының қандайын болса да» «халыңтың өзін өзі қа-


СОЦИАЛ-ДЕМОКРАТИЯНЫҢ ... ЕКІ ТАКТИКАСЫ
85
руландыру ісіне белсенді қатысуға» дейін «жігерлі түр- де, екіұштыландырмай (!?) қолдауды», т. т. патша өкі- метінің дұпшандарынан «талап етеді». Шек едәуір әріден қойылды,— сөйтсе де бұл шек тағы да ескіріп уалып отыр, салған жерден-ақ түкке тұрғысыз болып шықты. Мысалы^ республика ұраны неліктен жоқ? Со- циал-демократтардың «сословиелік монархиялык, тәр- тіптің барлық негіздеріне қарсы революциялың аяусыз соғыс ашу» мүдделері үшін буржуазия демократтары- нан республика үшін күрестен басқаның бәрін, не қа- ласаңыз, соны «талап ететіні» қалай?
Бұл мәселе беталды соқтығу емес екенін, жаңа искра- шылдардың қатесінің өмірге тығыз байланысты саяси маңызы бар екенін «Россиялық азаттық одағы» (қара- цыз: «Пролетарий» № 4) * дәлелдейді. «Патша өкіметі- нің» бұл «дұшпандары» жаңа искрашылдардың барлық «талаптарына» әбден сай келеді. Ал оның бер жағында біз бұл «Россиялық азаттық одағының» программасын- да (немесе программасыздығында) освобождениешілдік рух үстем екенін, бұл одақты освобождениешілдер оп- оңай тіркеп ала ңоятынын көрсөткенбіз. Ал конференция қарарының аяғында: «социал-демократия либерал- дық және демократиялық ту көтеріп, пролетариаттыц революциялық күресін шындап қолдаудан бас тартатын саяси партиялардыц бәріпе, бұларды халыцтъщ екіжузді достары деп санап, бұрынғыдай қарсы шығады» деп мә- лімдейді. «Россиялық азаттық одақ» бұл қолдаудан бас тартпайтыны былай тұрсын, ңайта оны бар ынтасымен ұсынып отыр. Бұл оның көсемдері освобождениешілдер болғанымен, «халықтың екіжүзді достары» емес екені- пе кепілдік бола ала ма?
Көріп отырсыздар: жаңа искрашылдар «шарттарды» күні бұрын жанынан шығарып, айбарлы әлсіздігі жа- * 1905 жылы 4 июньде іпыққан «Пролетарийдің» 4-номерінде «Жана революциялық жұмысшы одағы» деген нөлемді мақала басылған болатын. (Қараңыз: Шығармалар толық жинағы, 10-том, 294—307-бет- тср. Ред.) Бүл мақалада «Россиялың азаттық одағы» деп аталған, қа- рулы көтеріліс арқылы құрылтай жиналысын шақыруды мақсат ет- кен осы одақтың үндеуінің мазмұны айтылады. Сонан соң мақалада социал-демократияның осындай партиялық емес одақтарға көзқарасы Оелгіленеді. Бұл одаңтың қаншалық нақты одақ болғаны және оның роволюциядағы тағдыры қандай екені бізге мүлде белгісіз. (Автордыд 1907 жыліы басылымына ескертуі. Pedj


86
В. И. ЛЕНИН
ғынан кісі күлерлік «талаптар» қойып, өздерін салған жерден күлкілі халге душар етіп отыр. Нағыз өмір іпындығын есепке алу үшін бұлардыц шарттары мен та- лаптары салған жерден жеткіліксіз болып шығады. Бұ- лардың формуланы қууы үміт артуға тұрмайтын нәрсе, өйткені буржуазиялык, демократияның екіжүзділігінің, дәйексіздігініц, тар орістілігіиің әр қилы көріністершің бәрін ешбір формуламеп үстап тұра алмайсың. Әңгіме «лакмус қагазыпда» емес, формулаларда емес, жазыл- ған, басыльш шыққап талаптарда емес, «халық достары- ның» екіжүзділері мсп екіжүзді еместерін күні бұрын айырып қоіода емсс, күрсстіц пақты бірлігінде, буржуа- зиялық демократияпыц орбір «солқылдақ» қадамын со- циал-демократтардыц бәсецдетисй сыиап отыруында* «Қоғамдық күштерді демократиялық жолмен қайта құруды керек қылғандардың бәрін шындап біріктіру» үшін керегі — конференцияның соншама тырысып, бос- қа қиналған «пункттері» емес, шын революциялық ұрандарды көтере білу. Бұл үшін пролетариаттың мін- деттеріп монархиялық буржуазия міндеттерінің дәреже- сіне дейіп томепдететіп ұрапдар емес, революцияшыл және республикашыл буржуазияны пролетариаттың дә- режесіне дейін көтеретін ұрандар керек. Бұл үшін қа- рулы көтерілістің кейінге ңалдыруға болмайтын мінде- тінен сөзуарлыққа салынып жалтару емес, көтеріліске барынша зор жігермен қатысу керек.
12. ЕГЕР БУРЖУАЗИЯ ДЕМОКРАТИЯЛЫҚ РЕВОЛІОЦИЯДАП ЖАЛТАРЫП КЕТСЕ, ДЕМОКРАТИЯЛЫҚ РЕВОЛЮЦИЯНЫЦ ҚАРЦЬІНЫ ӘЛСІРЕЙ МЕ?
Мұның алдындағы жолдар жаңа искрашылдардыц кавказдық конференциясьшыц «Искра» бастырып шы- ғарған қарарларып алғап кезімізде жазылып та қойыл- ған-ды. Pour la bonne bouche (жақсылап аяқтау үшін) бұдан тәуір матсриалды ойлап та шығара алмаған бо- лар едік.
«Искра» рөдакциясы: «Тактиканың негізгі мәселесі жөнінде кавказдық конферепцияда да жалпы орыстық» (яғни жаңа искралық) «конференцияда қабылданған


СОЦИАЛ-ДЕМОКРАТИЯНЫҢ ... ЕНІ ТАКТИКАСЫ
87
шешімге уусас» (ақиқат!) «шешімге келді» деп дұрыс айтып отыр. «Кавказдық жолдастар социал-демократия- ның революциялық уақытша үкіметке көзқарасы тура- лы мәселені «Вперед» тобы жәпе съезд дейтіннің осы топқа ңосылған делегаттары иасихаттап жүрген жаңа әдіске барынша теріс қарау мағынасында шешті». «Про- летарлық партияпың буржуазиялық революциядағы тактикасын конференцияның тұжырымдауын өте-мөте сәтті деп тану керек».
Шыпдықтың аты піындық. Жаңа искрашылдардыц түбегейлі қатесін бұдан «сәтті» етіп ешкім тұжырымдай алмас еді. Жақшаның ііпіиде әуелі сыртқы жылты- рағын, соңынан берген мәнін де айтып, сол тұжырымды тұтас келтірелік.
Уақытша үкімет туралы жаңа искрашылдардың кав- каздық конференциясының ңарары:
«Революциялық кезеңді пролетариаттың социал-де- мократиялық санасын тереңдету үшіп» (республикапы жеңіп алу үшін емес, тек сананы тереңдету үшін ғана? Революцияны қандай «терең» ұғынғандық десеңізші! Әрине ғой! Мартыновша тереңдету үшін деген сөзді қосу керек еді) «пайдалануды оз міндеті деп санай отырып, конференция туып келе жатқан буржуазия- лық мемлекеттік құрылысты сынау жөнінде партияға мейлінше толық бостандық беруді қамтамасыз ету мақ- сатымеп» (республиканы қамтамасыз ету біздің ісі- міз емес! Біздің ісіміз — сынау еркіндігін қамта- масыз ету ғана. Анархистік идея «буржуазиялық- мемлекеттік» құрылыс деген анархистік сөз тіркесін де тудырады!), «социал-демократиялық уақытша үкіметті цұруға жәие оның құрамына енуге ңарсы шығады» (Испания революциясынан 10 ай бұрын Энгельс цитат кел- тірген бакунистердің қарарын еске түсіріңіз: қараңыз: «Пролетарий» № З38), «қайта мемлекеттік құрылысты мүмкін қадерінше (?!) демократияландыру үшін бур- жуазиялық уақытша үкіметке сырттан» (жоғарыдан емес, томеннен) «қысым жасауды неғұрлым қолайлы деп санайды. Конференция былай деп біледі: социал-де- мократтардың уаңытша үкімет құруы немесе оның қү- рамына енуі, бір жағынан, социал-демократиялың пар-


88
В. И. ЛЕНИН
тиядан көңілі қалған пролетариаттың қалың бұқарасын осы партиядан кетіруі мүмкін, ойткепі социал-демократия, өкіметті басып алғанымеіт, жұмысшы табының көкейтесті мұқтаждарып қаптап социализмді жүзегө асырғанша қанағаттапдыра алмайды» (республика ко- кейтесті мұқтаждық емес! Авторлар аңқаулығының сал- дарынаи буржуазиялық революцияларға қатысуды өзде- рі теріс деп тапқаидай-ақ, таза анархистік тілде сөйлеп отыргавып ацгармайды!), «екіпші жағынан — бу р- ж у а з и я л ы ц т а п т а р д ы революция t eine н жал т а р ы п к ет у г е м э ж б у р е т е д І, с ойт in р с в о л io ц и я и ы ц уаруынын әлсі- р ет е д I».
Mine, иәленіц басы қаііда жатыр. Mine, анархистік идеялардың барынша айқып оппортунизммен (батыс европалык, бернштейншілдердің ішінде де әрдайым бо- лып жүргеніндей) сабақтасатын жері қайда жатыр. Ой- лап қараңыздаршы: уақытша үкіметке енбеу керек, өйт- кені бұл буржуазияны революция ісінен жалтарып ке- туге мәжбүр етеді, сойтіп революцияның қарқынып әлсіретеді! Бұл арада біз революция буржуазиялық революция болғапдықтап, буржуазияпың пасықтығына бае июге, оған жол беруге тиіспіз дейтін жаңа искрашыл- дардың философиясын тұтас, таза, бүтін күйінде көріп отырмыз ғой. Біздің қатысуымыз буржуазияны жалтарып кетуге мәжбүр етеді деген ойды ішінара болса да, бір минут болса да басшылыққа алатын болсақ, онда біз осының нәтижесіпде революцияпы басқару ісін түгелі- меп буржуазиялык, таптарға беріп қоямыз ғой. Біз мұ- нымызбен пролетариатты түгелдей буржуазияның қолы- на қаратып (толық «сын еркіндігі» жағдайында қала отырып!!), буржуазияның жалтарып кетпеуі үшін пролетариатты баяу, жуас болуға мәжбүр етеміз. Біз пролетариаттың ең көкейтесті мұқтаждарын, атап айт- . қанда, «экономистер» мен олардың шабармандары еш уақытта дүрыстап түсіне алмай-ақ қойған саяси мүқ- таждарын шолтитып кесіп тастаймыз және де буржуазия жалтарып кетпесе екеи деп осылай істейміз. Демек, біз демократизмді пролетариатқа қажетті молшерде жү- зеге асыру жолындағы революциялық күрестің негізі-


СОЦИАЛ-ДЕМОКРАТИЯНЫҢ ... ЕКІ ТАКТИКАСЫ
89
нен буржуазиямен саудаласу негізіне түгелдей кошеді екенбіз, иринциптерге опасыздық етіп, революциям опасыздық етіп, («жалтарып кетпеуі үшін») оның, бур- жуазияның, ерікті келісімін сатып алады екенбіз.
Кавказдық жаңа искрашылдар бірер жол арқылы ре- волюцияға опасыздық ету, пролетариат™ буржуазия* лық таитардың дәрмепсіз құйыршығына айналдыру так* тикасының бүкіл мәнін айтып бере алды. Жаңа искра* шылдықтың қателерінен жоғарыда тенденция ретінде ңорытып шығарғанымыз енді көз алдымызда белгілі, ай- қын принципке: монархиялық буржуазияның соңынап ілесіп отыру принципіне айналып отыр. Республикапы жүзеге асыру буржуазияны жалтарып кетуге мәжбүр ететін болғандықтан (қазірдің өзінде мәжбүр етіп отыр — Струве мырзаның мысалы), республика үшін күрес жойылсын. Пролетариаттың жігерлі, ақырына де- йін жеткізілетін демократиялық талаптарының қайсысы болса да әрқашанда және бүкіл дүние жүзінде буржуазияны жалтарып кетуге мәжбүр ететін болғандықтан, жұмысшы жолдастар, індеріңе барып тығылыңдар, тек сырттан ғана қимыл жасаңдар, революция үшін «бур- жуазиялық-мемлекеттік» құрылыстыц қарулары мен құралдарын пайдаланбаңдар және «сын еркіндігін» өз қолдарыңда сақтап ңалыңдар.
«Буржуазиялық революция» дегеп терминді ұғыну- дыц озіндегі негізгі жалғаидық осы арада айқын көрін- ді. Оны Мартыновша немесе жаңа искраша «ұғыну» тұп-тура пролетариаттың ісін сатқындықпен буржуа- зияның қолына беріп кете беруге апарып соқтырады.
Ескі «экономизмді» ұмытқан кісіге, оны зерттемеген, есіне түсірмеген кісіге «экономизмнің» қазіргі сарқын- шағын ұғу да қиыи. Бернштейндік «Сгес1о»-ны39 еске түсіріңіздерші. «Таза пролетарлық» көзқарастар меп программалардап жұрт мыпадай қорытыпды шығарыс- ты: бізге, социал-демократтарға, керегі — экономика, пағыз жұмысшы ісі, саясатқұмарлықтың қандайын болса да сынау еркіндігі, социал-демократиялық жұ- мысты шындап тереңдету. Оларға, либералдарға, керө- гі — саясат. Ңұдай «революционизмге» түсіп кетуден сақтасын: бұл буржуазияны жалтарып кетуге мәжбүр


90
В. И.' Л Е Н И Н
етеді. «Credo»-Hbi немесе «Рабочая Мысльдің» 40 9-номе- ріне арналған жеке Ңосымшаны (1899 жылғы сентябрь), түгел оқыған кісі бұл пікірлердіц бүкіл өрісін айқын кө- реді.
Ңазір де соның өзі, бірақ ірі колемде, бүкіл «ұлы» орыс революциясыпа — ортодокстік филистерліктің теоретиктері қор қылып, күпі бұрын карикатураға ай- налдырған революцпяга баға беруге қолдану түрінде! Бізге, социал-дсмократтарға, керегі — сын еркіндігі, са- наны терсцдету, сырттан қимыл жасау. Оларға, бур- жуазиялық таптарға, керегі — іс еркіндігі, революция- лық (либералдық дсп оқы) баспіылық ету үшін өріс ер- кіпдігі, жогарыдап «реформалар» жүргізу еркіндігі.
Марксизмді осы түрпайылапдырушылар Маркстің сын қаруын қару сыиымеп ауыстырудың керектігі туралы сөзіне 41 еш уақытта ой жүгіртпеген. Олар Маркстің есі- мін орынсыз қолданып, іс жүзінде абсолютизмді еркін сынаған, демократиялық сананы тереңдеткен, бірақ революция кезі — қимыл кезі, жоғарыдан да, төменнен де қимыл жасау кезі екенін түсінбеген дәл Франкфурттың буржуазияшыл мылжыцдары рухында тактикалың қа- рарлар жазады. Олар марксизмді созуарлыққа айнал- дырып, алдыңғы қатарлы, анағұрлым батыл, жігерлі ре- волюцияшыл таптың идеологиясынан сол таптың ең есеймеген топтарының, революциялық-демократиялык, қиып міндеттерден жасырынатын, осы демократиялың міндеттерді Струве мырзалардың қолына беретін топта- рының идеологиясын жасаған.
Егер буржуазиялық таптар, социал-демократияның революциялық үкіметке енуі салдарынан, революция ісінен жалтарып кетсе, олар сонысымен «революцияның қарқынын әлсіретеді».
Орыс жұмысшылары, естіп тұрсыңдар ма: егер рево- люцияны социал-демократтар үркітіп жібермеген, пат- ша окіметін жеңіп піығуды емес, онымен келісім жасауды қалайтын Струве мырзалар жүргізсе, револю- цияпың қарқыны күштірек болмақшы екен. Егер рево- люцияның жоғарыда біз белгілеген мүмкін болар екі нәтижесінің біріншісі жүзеге асырылса, яғни егер мо- нархиялық буржуазия шиповтық конституция тәрізді


СОЦИАЛ-ДЕМОКРАТИЯНЫҢ ... ЕКІ ТАКТИКАСЫ
91
«конституцияға» самодержавиемен саудаласып келіссе, революцияныц қарқыны күштірек болмақшы екеп!
Бүкіл партияның басшылыққа алуына арналған қа- рарларда мұндай масқара иәрселерді жазып отырғаи, немесе осы «сәтті» қарарларды мақұлдап отырған со- циал-демократтардың марксизмнен бүкіл жанды рухты айдап шыққан сөзуарлыққа салынып соқыр болғаны сонша —- олар осы қарарлардың басқа жақсы сөздерінің бәрін құрғақ мылжыңға қалай айналдырып отырғаныд байқамайды. Олардың «Искрадағы» мақалаларының қайсысын алсаңыз да, тіпті біздің атақты Мартыновтың атышулы кітапшасын алсаңыз да,— сіз олардан халы^ көтерілісі туралы, революцияны ацырына дейін жеткізу туралы, дәйексіз буржуазияға қарсы күресте төменгі ха- лыцца сүйенуге тырысу туралы сөздерді естисіз. Бірақ буржуазияны шеттетудің салдарынан «революция қар- қынының әлсіреуі» туралы ойды сіздердің қабылдағап немесе мақұлдағап кездеріңіздеп бастаи, осы жаңсы нәрселердіц бәрі құрғақ сөзге айналып кетіп отыр ғой. Екінің бірі, мырзалар: не біз дәйексіз, құлқыншыл, қор- қақ буржуазияға царамастан, революцияны халықпен бірге өткізіп, патша өкіметін толық жеңіп шығуға ты- рысуға тиіспіз;—не біз мұндай «қарамастанға» жол бермейміз, буржуазия «жалтарып кетпесе» екен деп қорқатып боламыз, ал опда біз пролетариат пен халық- ты буржуазияға, дәйексіз, құлқыпшыл, қорқақ буржуа- зияға сатып жібереміз.
Менің сөзімді басқаша түсіндіріп жүрмеңіздер. Бізге әдейі сатқындық жасады деген айып тағады деп айқай шығарып жүрмеңіздер. Жоқ, марксизмді «тереңдетудің» қиясынан томен қарай тоқтаусыз құлдилап, революция- ға қарсы, өмірге жанаспайтын, қисынсыз «ақылгөйлік- ке» барып жеткен ескі «экономистерше», сіздер де ылғи батпақца байқамай ұрынып едіңіздер, енді сол батпақ- ка батып та отырсыздар.
«Революцияныц қарқыны» қандай нақты қоғамдық күштерге байланысты болмақ, сіздер осыны ойлап көр- діңіздер ме, мырзалар? Сыртқы саясаттың, халықара- лық айлалы әрекеттердің күштерін былай қоялың; ол күштер қазір бізге өте қолайлы болып отыр, дегенмен


92
В. И. ЛЕНИН
ол күштерді біз бәріміз де талдамаймыз, ал мэселе Россиянин; ішкі күштері туралы болып отырғандықтан, тал- дамауымыз орынды да. Осы ішкі қоғамдық күштерге қараңыздаршы. Революцияға самодержавие, патша са- райы, полиция, чиновниктер, әскер, ат тобеліпдей жоға- ры ақсүйектер қарсы тұр. Халықтың арасында ашыну неғұрлым терең болгап сайып, әскер соғұрлым сенімсіз болады, чиповпиктер арасыпдағы толқушылық соғұр- лым күіптірек болады. Сопап соц, буржуазия бостандық туралы кои сойлеп, халық атынан, тіпті революция аты- нан да барган самый жйі сөйлеп, жалпы және тұтас ал- ғанда қазір революциями жақтап отыр *. Бірақ біз, марксистер, буржуазияпыц революцияпы дәйексіз, құл- қыншылықпеп, қорқа жақтап отырғапын теориядан бәріміз де білеміз жәпе біздің либералдардыц, земство- шылардың, освобождениешілдердің үлгісінен осыны күн сайын, сағат сайын байқап жүрміз. Тар шеңбердегі құл- қыншылдық мүдделері қанағаттанысымен-ақ, дәйекті демократизмиен жалтарып кетісімен-ақ (ал буржуазия цазірдіц өзінде-ац одан жалтара бастады!) буржуазия- ның көпшілігі революцияға қарсы шығып, халыққа қар- сы шығып, контрреволюция жағына, самодержавие жа- ғына бет бұрмай қоймайды. Сонда цалатыны «халық», яғни пролетариат пен шаруалар: тек пролетариат цана сенімді түрде ақырына дейін бара алады, өйткені ол демократиялық төңкерістен анағұрлым әрі барады. Сон- дықтан да пролетариат, буржуазия жалтарып кетпес пе екен дегенмен санасу керек дейтін, пролетариата ла- йықсыз, есуастық кецестерді жирешшпеп лацтырып тастап, республика үшіп алдыцғы қатарда күреседі. Ша- руалардыц ішінде ұсаң буржуазиялық элементтермеп қатар жартылай пролетар элемеиттер бүқарасы да бар. Мұның өзі шаруаларды да тұрақсыз етеді, пролетариат- ты қатаң таптық партия болып топтасуға мәжбүр етеді. Бірақ шаруалардың тұрақсыздығы буржуазияның тұ- рақсыздығынан түбірімеп басқаша, өйткені шаруалар ңазіргі кезеңде жеке меншікті сөзсіз қорғаудан гөрі сол * Бұл жөнінде Струве мырза.ның Жореске жазған ашық хаты қы- зың; ол хатты жаңын арада Жорес «L’Humanite» газетінде 42, Струве мырза «Освобождениенің» 72-номерінде басып шығарған.


СОЦИАЛ-ДЕМОКРАТИЯНЫҢ ... ЕКІ ТАКТИК АСЫ
93
мешпіктщ басты түрлерінің бірін — помещик жерлеріл тартып алуға мүдделі. Шаруалар мұнымен социалистік бола калмаса да, ұсаң буржуазиялық болудан жазбасч да, демократиялық революцияның толық, барынша ба- тыл жақтаушысы бола алады. Егер шаруалардың көзін атпатын революциялық оқиғалардың барысы буржуазия- ньщ сатқындығынан, пролетариаттың жеңілу себебінен тым ерте үзіліп қалмаса, шаруалар сөзсіз осындай бо- лады. Шаруалар осы айтылған жағдайларда революция мен республиканың тірегі болмай қоймайды, өйткені шаруаларға жер реформалары саласындағылардың ба- рін, шаруалардың тілеп жүргендерінің, көксеп жүрген- дерінің бэрін, оларға («социалист-революционерлердің» жорамалдап соғып жүргепіндей, капитализмді құрту үшін емес), жартылай крепостниктік тәртіптің шыр- мауынан, езіліп-жаншылудың, құлдықтың қара түнегі- нен шығу үшін, өзінің тұрмыс жағдайларын товар піа- руашылығының шеңберінде мүмкін боларлық дәрежеде жақсарту үшін не керек болса, соныц бәрін толық же- ңіп шыққан революция ғана бере алады.
Ол ол ма: шаруаларды тек батыл аграрлық өзгеріс қана емес, сонымен қатар олардың жалпы, тұрақты мүдделерінің бәрі де революцияға ынталы етеді. Тіпті пролетариатпен күресте де шаруалар демократияға мұқ- таж болады, өйткені олардың мүдделерін дәл білдіру, оларға бұңара ретінде, көпшілік ретінде басымдық беру демократиялық қүрылыстың ғана қолынан келеді. Ша- руалардың неғұрлым көзі ашық болса (ал Жапониямен соғыстан бері қарай олардың тез көзі ашылып келе жат- ңандығы сонша — бұған коз ашуды тек қана мектеп өл- шемімен өлшеп әдеттенген жұрттың көбі шүбә келтір- мейді), олар толық демократиялық төңкерісті соғұрлым дәйекті, батыл түрде жақтайды, өйткені халықтың үс- темдігі буржуазияға қорқынышты болса, шаруаларға тиімді. Шаруалар аңқау монархизмнен құтыла бастаса- ақ, демократиялық республика олардың мұратына айна- лады, өйткені делдалдық жасаушы буржуазияның (жоғарғы палатасы, т. т. бар буржуазияның) саналы монархизмі шаруалар үшін европалық-конституциялық сырмен аздап қана әрленген бәз-баяғы правосыздық,


94
В. И. ЛЕНИН
бәз-баяғы езілушілік пен қараңғылық болып қала бе- реді.
Міне сондыцтан буржуазия, тап ретіпде, табиғи және лажсыз түрде либерал-монархиялық нартияпыц қолты- ғыныц астына тығылуга умтылады, ал шаруалар, бұқара ретінде, революциялық және республикалық партияның басшылыгыііда болуға ұмтылады. Міне сондыцтан буржуазия демократиялық революцияны ақы- рына дейіп жеткізс алмайды, ал шаруалар революцияны ақырьига дсчіін жеткізе а лады, ал біз бұл жөнінде барлық күшімізді салып шаруаларға жәрдемдесуге ти- іспіз.
Мағап кейбіреулер қарсы іныгып: мұны дәлелдеп жа- тудың пе қажеті бар, бұл ап-айқып дүпие ғой, мұны со- циал-демократтардың бәрі де жақсы түсінеді, дер. Жоқ, революциядан буржуазияның шығып қалуы салдары- нан революция «қарқынының әлсіреуі» туралы сөз цылуға аузы баратындар мұны түсінбейді. Мұндай адамдар біздің аграрлық программамыздан жаттап ал- ған сөздерін қайталай береді, бірақ олардың мәнісінө . түсінбейді, ойткені әйтпеген күпде олар бүкіл маркстік козқарастан жәпе біздіц программамыздаи сөзсіз туа- тын пролетариат пен шаруалардың революциялық-де- мократиялық диктатурасы деген ұғымнан қорықпас еді, әйтпеген күнде олар ұлы орыс революциясының царқынын буржуазияның қарқынымен тежемес еді. Мүндай адамдар өздерінің маркстік революциялық абстрактна сөздерін өздерініц антимаркстік, антиреволю- циялық нақты қарарларымеп соққылайды.
Кімде-кім жеңімпаз орыс революциясындағы шаруа- лардың ролін түсіпсе, ол адам буржуазия жалтарып кеткенде революцияның қарқыны әлсірейді дей алмас еді. Өйткені дұрысында буржуазия жалтарып кетсе, пролетариатпен қатар шаруалар бүқарасы белсенді революционер болып аттанысқа шықса, орыс революция- сының шын қарқыпы тек сонда ғана басталады, тек сонда ғана бұл буржуазиялық-демократиялық төңкеріс заманында мүмкін болатын революциялық шын зор царқын болады. Дәйектілікпен ақырына дейін жеткізі- луі үшін біздің демократиялық революция буржуазия-


СОЦИАЛ-ДЕМОКРАТИЯНЫҢ ... ЕКІ ТАКТИКАСЫ
95
ның болмай қоймайтын дәйексіздігін күрмей алатып күштерге (яғни «Искрапың» кавказдык, жақтаушылары жете ойламай қорқа беретін, атап айтқанда, «буржуа- зияны жалтарып кетуге мәжбүр ету» қолынан келетін күштерге) сүйенуге тиіс.
Пролетариат, самодержавиеніц царсъілытын кушпен жаныштау ушін жэне буржуазиянъщ турацсъіздъіғын курмеу ушін, шаруалар бууарасын өзіне цосып алып, демократиялъы^ төцкерісті атуырына дейін жеткізуге тиіс. Пролетариат, буржуазиянъщ царсылығын кушпен тойтару ушін және шаруалар мен усац буржуазиянъщ турацсыздығын курмеу ушін, халъщтъщ жартылай про- летар элементтерінщ буцарасын озіне цосып алып, социалиста тоцкеріс жасауға тиіс. Пролетариаттың мін- деттері осылар, мұны революцияның қарқыны туралы сөздері мен қарарларының бәрінде жаңа искрашылдар тым тар мағынада түсініп жүр.
Осы «қарқын» туралы тақырыпты сөз еткенде екінің бірінде естен шығып кететін тек бір ғапа жағдайды үмытпау керек. Әңгіме міндеттің қиындығы туралы емес, сол міндеттің шешімін қай жолдан іздеу, оған қай жолмен жету туралы болып отырғанын ұмытпау керек. Әңгіме революцияның қарқынын құдіретті, жеңімпаз етудің оңай-қиындығы туралы емес, осы қарқынды кү- шейту үшіп не істеу керек екені туралы болып отыр. Айырмашылық қызметтің нак, негізгі сипаты жөніпде, оның бағытының өзі жөнінде болып отыр. Мұны біз баса айтамыз, өйткені мәселеге кеңіл қоймайтын, арсыз адамдар әр түрлі екі мәселені: жолдың бағыты туралы, яғии әр түрлі екі жолдың бірін таңдау туралы мәселе мен осы жолда мақсатты жүзеге асырудың оңай-қиын- дығы немесе оны жүзеге асырудың жақын-алыстығы туралы мәселені тым жиі шатастырып жүр.
Алдыңғы жазғанымызда біз осы соңғы мәселеге мүл- де жуыған жоқпыз, өйткені бұл мәселе біздің партия ііпінде алауыздың, келіспеушілік тудырған жоқ-ты. Бі- рақ, әлбетте, мұның өзі аса маңызды мәселе және бар- лық социал-демократтардың барынша шын көңіл бөлуі- не татырлык. мәселе. Жұмысшы табы бұңарасын ғана емес, сонымен қатар піаруалар бұқарасын да ңозғалыс-


96
В. И. ЛЕНИН
қа тартуға байланысты қиыншылықтарды ұмыту жол беруге болмайтын оптимизм болар еді. Демократиялық революцияны аңырына дейін жоткізуге бағытталған күш-жігер әлденеше рет нақ осы і^иыпшылыцтарға со- ғылып жасып қалып жүрді жәпе де дәйексіз, ңүлқын- шыл буржуазия кобіпс-коп үстем болып жүрді, ол ха- лықтан монархиялық қоргапудың «капиталын жинап алды» жәпе либерализмпіц... немесе «освобождениешіл- діктіц» «күпәсыздыгып сақтап қалды». Бірақ қиыншы- лық дсгепіміз орытідауға болмайтын нәрсе емес. Ең ма- цыздысы — жолды дүрыс тацдап алғандығыңа сенімді бол, ал бүл сспім ксреметтсрді жасай алатын револю- циялық жігср моп рсволюциялық энтузиазмды жүз есе күшейтеді.
Жолды таңдау туралы мәселе жөнінде қазіргі соци- ал-демократтардың арасындағы келіспеушіліктің қан- шалық дәрежеде терең екені жаңа искрашылдардың кавказдық қарары мен Россия социал-демократиялық жұмысшы партиясының III съезінің қарарын салыс- тырғанда бірден көрініп тұр. Съезд қарарының айта- тыны: буржуазия дәйексіз, ол қалайда революцияныц жеңістерін біздеи тартып алуға тырысады. Сондықтан, жұмысшы жолдастар, күреске жігерлене дайындалыц- дар, қаруланыңдар, шаруаларды өз жақтарыца тартың- дар. Біз құлқышпыл буржуазияға революциялық же- ңістерімізді ұрыссыз қолдан бермейміз. Кавказдықжа- ңа искрашылдардың қарарының айтатыны: буржуазия дәйексіз, ол революциядан жалтарып кетуі мүмкін. Сондықтан, жұмысшы жолдастар, уақытша үкіметке қатысамыз деп ойлай кормецдер, ойткені онда буржуазия жалтарып кетуі мүмкіп жәпе осыдан революция- ның қарқыны әлсірейді!
Біреуінің айтатыпы: дәйексіз буржуазияның қарсы- лығына немесе енжарлығыпа қарамастан, революцияны ілгері қарай, ақырына дейін жылжыта беріңдер.
Екішпісіпің айтатьшы: революцияны ақырына дейіп дербес жүргізу туралы ойлай көрмеңіздер, өйткені онда дәйексіз буржуазия революциядан жалтарып кетеді.
Біздің алдымызда біріне-бірі мүлдем қарама-қарсы екі жол тұрған жоқ па? Бір тактиканыц екінші такти-


[97
В. И. Ленпннің «Социал-демократияның демократиялың революциядағы екі тактикасы» деген қолжазбасының 157-беті.— 1905 ж.
Лішгрейтілген


СОЦИАЛ-ДЕМОКРАТИЯНЫҢ ... ЕКІ ТАКТИК АСЫ
99
капы сөзсіз жоққа шығаратыны айқын емес пе? Бірін- ші тактика революциялың социал-демократияның бір- ден-бір дұрыс тактикасы екепі, ал екінші тактиканьтң іиын мәпінде тап-таза освобождениешілдік тактика еке- ні айқьш емес пе?
13. ҢОРЫТЫНДЫ. БІЗДІҢ ЖЕҢУГЕ БАТЫЛЫМЫЗ БАРА МА?
Россия социал-демократиясыпдагы істердің жайымои үстірт таныс адамдар иемесе оны сырттан болжайтын- дар, «экономизм» замаиынап бергі партия ішіндегі бүкіл күресіміздің тарихын білмейтін адамдар қазір, әсі- ресе III съезден кейін, анықталғап тактикалық алауыз- дықтарды да социал-демократиялык, қозғалыс атаулы- ңың бәрінде болмай қоймайтын, ымыраға келтіруге об- 'ден болатын, табиги екі тенденция ғой деумен ғапа өте жиі құтылып кетіп жүр. Бір жағыпан, кәдімгі, ағымда- гы, күнделікті жұмыс, насихат пен үгітті дамытудың, күш дайындаудың, ңозғалысты тереңдетудің т. т. қа- жоттігі мейлінше баса айтылады. Екінші жағынан, қоз- галыстың айбыпды, жалпы саяси, революциялық міндет- тері баса айтылады, қарулы көтерілістің қажеттігі атап корсетіледі, революциялық-демократиялық диктатура, революциялық уақытпіа үкімет ұрандары ұсынылады. Апа жағын да, мыпа жагып да әсірелеудің қажеті жоқ, опда да, мұнда да (жалпы, әлемнің еш жеріпде де) ке- реғарлық, т. т. және т. с. жақсы емес, деседі.
От басындағы (жәпе тырнақшаның ішінде айтқанда «саяси») даналықтың осындай ойларда күмәпсыз болып отыратын арзан шындығы, дегенмен, партияның толға- гы жеткен көкейтесті мұқтаждарын түсінбеушілікті тым жпі бүркемелеп отырады. Орыс социал-демократтарьь пың арасындағы қазіргі тактикалық алауыздықтарды алып қараңыз. Әлбетте, жаңа искрашылдардың тактика туралы пікірлерінде көріп отырғанымыздай, жұмыстыц күнделікті, ағымдағы жағын мейлінше баса айту өздігі- пен әзірше қауіпті ештеңе бола қоймас еді және такти- калық ұрандарда ешбір алшақтық тудыра алмас еді. Бі- рақ бұл алшақтықтың айқып көзге түсуі үшін Россия социал-демократиялық жұмыспіы партиясының III съе- 5 11-том


100
В. И. ЛЕНИН
зінің қарарларын конференцияпың қарарларымеп са- лыстырудың өзі-ақ жеткілікті .
Істің мәні неде болып отыр? Мәпі, біріншіден, қозға- лыстагы екі ағымды жоис кереғарлықтардың зиянын жалпы, абстрактілі түрде корсстіп қана қоюдың жеткі- ліксіз екепдігіпде. Осы қозгалыстың осы кезеңдегі кем- шілігі не ексніп, қазір партияға шын саяси ңауіп туғы- затып пс океніп пақты білу керек. Екіншіден, белгілі бір тактикальтқ урапдар,— бәлкім, үрандардың кейде болмауы,— қапдай нақты саяси күштердің диірменінө су құятыньш білу керек. Жаца искрашылдарды тың- дап коріціздерпті,— социал-демократия партиясына тон- геп қауіп — пасихат пеп үгітті, экономикалық күресті, буржуазиялық демократияны сынауды керексіз етіп лақ- тырып тастау, соғыс дайындығымен, қарулы шабуыл- мен, өкіметті басып алумен, т. т. шамадан тыс әуес- тену екен деген қорытындыға келесіз. Ал шынында нақты қауіп партияға тіпті басқа жақтан төніп тұр. Кім- де-кім қозғалыстың жайын қаншалықты болса да Жа- қын білсе, кімде-кім опы коңіл қойын, ойланып бақы- лап отырса, ол адам жаца искрашылдардың қорқуының кісі күлерлік жағын көрмей тура алмайды. Россия со- циал-демократиялық жұмысшы партиясының бүкіл жұ- мысы қазірдің өзінде-ақ салмақтың денін насихат пен үгітке, жедел жиындар мен шағын жиындарға, листок- тар мен кітапшаларды таратуға, экономикалық күрескө жәрдемдесуге және ол күрестің ұрандарын іліп әкетуге шоғырландыруды сөзсіз ңамтамасыз ететін, берік, тұ- рақты шеңберге әбдеп қалыптасты. Назарының, күші- нің, уақытының жүзден тоқсан тоғыз бөлігін тоқсанын- шы жылдардың екінші жартысынан бері бекіп қалған осы міндеттерге әрдайым, үнемі бөлмеген бірде-бір партия комитеті, бірде-бір аудандық комитет, бірде-бір ор- талың жиын, бірде-бір заводтық топ жоқ. Мұны қозға- лыспен мүлдем таныс емес адамдар ғана білмейді. Жаца искрашылдардың өткенді қайталауы ерекше маңғаз кейіппен жасалғанда, оны шынайы нәрсе деп тек өтө аңқау немесе ештеңеден хабары жок, адамдар ғана қа- былдай алады.


СОЦИАЛ-ДЕМОКРАТИЯНЫҢ ... ЕКІ ТАКТИКАСЫ
101
Бізде көтерілістің міндеттерімен, жалпы саяси ұрап- дармен, бүкіл халық революциясын басқару ісімеи жұрттың аса әуестенбейтіпі былай тұрсын, қайта нақ осы жағынан артта уалғандыу анадайдан козге түседі, бұл факт іс жүзіндегі революциялық қозғалыстан соз жүзіндегі революциялық қозғалысқа айналуы мүмкіи және кей жерде соған айиалып отырған қозғалыстың ең осал жері оған төнген нақты қауіп болып табылады. Партия жұмысьш орындап жүрген әлденеше жүздегеп ұйымдардың, топтардың, үйірмелердің ішінен өздері пайда болған кезден бастап күнделікті жұмысын жүр- гізбеген, жұмыс болғанда жаңа «Искрадан» шыққаи данышпандар ақиқатты еяді ғана тапқаи кісідей соз етіп жүргеп жұмысын жүргізіп жатпаған бірде-біреуіп таба алмайсыз. Ал, керісінпіе, қарулы көтерілістің мін- деттерін ұққан, сол міндеттерді орындауға кіріскен, патша өкіметіие қарсы бүкіл халық революциясын бас- қарудың ңажеттігін, ол үшін басқа емес, нақ осындай алдыңғы қатарлы ұрандарды көтерудің қажеттігін тү- сінген топтар мен үйірмелердің проценті болмашы ғана екенін көресіз.
Біз алдыңғы қатарлы, шын революциялық міндеттер- ден адам айтқысыз кейін қалып қойдық, біз көп ретте оларды әлі ұқпадық, біз осы жағыпан артта қалғандық- тың салдарынан революциялық буржуазиялық демокра- тияның о жерде де, бұ жерде де күшейіп алғанып байқамай қалдық. Ал жаңа «Искраның» жазушылары, оқиғаның ағымы мен заманның талабына ту сыртын беріп: ескіні ұмытпаңдар! жаңаға әуестенбеңдер! деп, ңоймастан қақсай береді. Бұл — конференцияның бар- лыц елеулі қарарларының өзгермейтін иегізгі сарыны; ал съездің қарарларынан сіз үнемі мынаны окіісыз: ес- кіні мақұлдай отырып, (және ол әдебиет арқылы, қа- рарлар арқылы, тәжірибе арңылы қазірдің өзінде ше- піілген, бекітілген ескі нәрсе болғандықтан да, оиы әр- лі-берлі қайталауға тоқталып жатпай), жаңа міндетті алға қоямыз, осы міндетке көңіл бөлеміз, жаңа ұран ұсынамыз, шын революцияшыл социал-демократтардан осы ұранды жүзеге асыру жолында дереу жүмьісқа кі- рісуді талап етеміз.


102
В. И. ЛЕНИН
Социал-демократияның тактикасындағы екі ағым ту- ралы мәселе шындығында, міне, осылай қойылып отыр. Революция замапы алға жаңа міидеттер қойып отыр, бұл міндеттерді тек мүлдсм су қарацғы адамдар ғана көрмейді. Социал-демократтардың кейбіреулері бұл мік- деттерді батыл мойыидап, күн тәртібіие қойып таотыр; олар: қарулы котерілісті кейінге қалдыруға болмайды, оған дсреу, жігерледе дайындалыңдар, біржола жеңіп шығу ушіи қарулы көтерілістің қажет екенін есте сақ- таңдар, республика, уақытша үкімет, пролетариат пеп шаруалардыц революциялық-демократиялық диктатура- сы жопіпдсгі үрандарды алға қойыңдар, дейді. Ал бас- қалары болса кейіи піегіишектейді, бір орынды таптап шиырлай береді, үрандардың орныпа алғы сөз береді, ескіпі мақүлдаумен қатар жаңапы көрсетудің орнына, жаңа атаулыдан сөзбен жалтарып, үзілді-кесілді же- ңістің шарттарын анықтай білмей, толық жеңіске жету талабына бірден-бір сәйкес келетін ұрандарды көтере білмей, бәз-баяғы ескіні беталды қайталап бас қатыра- Ды.
Бұл артта жүрушіліктіц саяси иәтижесі біздің коз алдымызда. Россия социал-демократиялық жұмысшы партиясы «көпшілігінің» революциялық буржуазиялық демократиямен жақындасуы туралы ертегі бірде-бір саяси фактімен, «болыпевиктердің» бірде-бір беделді қара- рымен, Россия социал-демократиялық жұмысшы партиясы III съезінің бірде-бір қарарымен расталмаған ертегі болып к,ала береді. Ал «Освобождение» арқылы оппортупистік, монархиялық буржуазия жаңа искра- шылдықтың «припциптік» тепденцияларын көптен бері ңуттыі$тап жур, ал қазір тіпті солардың суымен өз диір- менін жүргізіп отыр, олардың «жасырын жұмыс» пен «бүлікке» қарсы, революцияның «техникалық» жагын асыра бағалауға қарсы, қарулы көтеріліс ұранын тіке- лей көтеруғе қарсы, әсіре талаптардың «революциониз- міне», т. т. жопе т. с. қарсы сөзсымақтары мен «идея- сымақтарының» бәрін қабылдап отыр. Кавказдағы «меньшевик» социал-демократтардың бүкіл конфереи- циясының қарары жәпе осы қарарды жаңа «Искра» ре- дакциясының макүлдауы осының бәріне: пролетариат


СОЦИАЛ-ДЕМОКРАТИЯНЫҢ ... ЕКІ ТАКТИК АСЫ
103
революциялық-демократиялық диктатурам қатысқан күнде буржуазия жалтарып кетпесе игі еді деген тия- надты саяси қорытыиды жасап отыр! Осы арқылы бәрі де айтылған. Осы арқылы проле тариатты мопархиялық буржуазияның құйыршығына айиалдыру ісі біржола бекіп отыр. Осы арқылы жаңа искрашыл хвостизмніц саяси мәні іс жүзінде дәлелденіп отыр, дәлелденгенде — бір кісіиің кездейсоқ мәлімдемесімен емес, бүкіл бір ба- ғыт әдейілеп мақұлдаған қарармен дәлелденіп отыр.
Кімде-кім бұл фактілерді жете ойласа, ол социал-де- мократиялық қозғалыстың екі жағын жәнө екі тенден- циясын үсті-үстіне айта берудің шын мәнісін түсінеді. Бұл тенденцияларды ірі көлемде зерттеп білу үшін бернштейншілдікті алып қараңыз. Наң осы сияқты бернштейншілдер де пролетариаттың шыя мұқтажда- рын, оның күшін өсірудің, бүкіл жұмысты тереңдету- дің, жаңа қоғам элемепттерін дайындаудың, пасихат пен үгігтің міндеттерін тек біз ғаиа түсінеміз, деп айтып келді және айтып та отыр. Біз бар нәрсені ашық мо- йындауды талап етеміз!—деп Бернштейн «түпкі мақ- саты» жоц «ңозғалысты» дәріптейді, жалаң қорғану так- тикасын дәріптейді, «буржуазия жалтарып кетпесе игі еді» дейтін қорқу тактикасын уағыздайды. Бернштейн- шілдер де революцияшыл социал-демократтардың «яко- бинизмі» туралы, «жұмысшылардың талапкерлігін» тү- сінбейтін «әдебиетшілер», т. т. және т. с. туралы айқай- шу көтерген болатын. Іс жүзінде, жұрттың бәріне мәлім болғанындай, күнделікті және ұсақ жұмысты, күш әзір- леу ісін, т. т. тастау революцияшыл социал-демократ- тардың ойында да болған емес. Олар түпкі мақсатты ай- кын ұғуды, революциялық міндеттерді айқын қоюды ғапа талап етті, олар пролетариаттың революцияшылды- ғын «буржуазия жалтарып кетпесе игі еді» деген оппортуниста ойдың дәрежесіне дейін төмендеткісі келмеді, жартылай пролетарлық, жартылай ұсақ буржуазиялық топтарды пролетариаттың революцияшылдығына дейін көтергісі келді. Партияның интеллигенттік-оппортунис- тік қанаты мен пролетарльіқ-революциялық қанаты ара- сындағы бұл алауыздықты мейлінше айқын көрсететін пәрсе: dürfen wir siegen? «біздің жецуге батылымыз ба-


104
В. И. ЛЕНИН
ра ма?» біздің жеңуімізге бола ма? біздің жеңуіміз қа- уіпті емес пе? біздің жеңуіміздің қажеті бар ма? деген сауал болды. Ә дегенде оғаштау болып корінетін бұл сауал дегенмен де ңойылды, қойылуға тиісті де еді, өйт- кені оппортунистер жсңістеи қорықты, пролетариат™ жеңістен қорқытып отырды, жеңістен поле келеді деп сәуегейлік жасады, тура жеңіске шақырған ұрандарды келеке етті.
Иптсллигспттік-оппортунистік тенденция мен проле- тарлық-рсволюциялық тенденцияға осы сияқты негізгі боліну бізде бар; тек қана бұл бөлінудің аса мәнді айыр- масы: әцгімо социалистік тоңкеріс туралы емес, де- мократиялық тоцкеріс туралы болып отыр. Ә дегендө өрескел болып коріпетін: «біздің жецуге батылымыз бара ма? деген сауал бізде де қойылған. Бұл сауалды Мартынов өзінің: егер көтерілісті өте жақсы дайындаіц оны барынша ойдағыдай өткізсек пәлеге қаламыз деп сәуегейлік жасаған «Екі диктатурасында» ңойған бола- тын. Осы сауал жаңа искрашылдардың революциялық уақытша үкімет туралы мәселе жөніндегі әдебиетінде қойылған, және де олар Мильеранның буржуазиялық- оппортунистік үкіметке қатысуы мен Варлепнің 43 ұсаң буржуазиялық революциялық үкіметке қатысуын үнемі шатастыруға қасарыса, бірақ сәтсіз тырысқан. Ол сауал «буржуазия жалтарып кетпесе игі еді» деген қарармея баянды етілген. Каутский, мысалы, енді келіп біздің ре- волюциялық уақытша үкімет туралы таласымызды әлі соғылмаған аюдың терісін болісуге ұқсас деп келеке етуге тырысса да, бұл келеке тек ұзын құлақтан естіп білгенін айтпақшы болғапда, керек десе ақылды және революцияшыл социдл-демократтардың өздері де мұзға отырып қалатынын ғана көрсетеді. Неміс социал-демо- кратиясы аюды соғып алуға (социалистік төңкеріс жасауға) әзірше тым оншалықты жақын емес, бірақ біздің аюды соғып алуға «батылымыз бара ма» деген таластың принциптік және практикалық-саяси зор ма- ңызы болды. Орыс социал-демократтары «өз аюын соғып алуға» (демократиялық төңкеріс жасауға) күщі жете- тіндей болуға әзірше оншалықты жақын емес, бірақ аюды соғып алуға «батылымыз бара ма» деген мәселенің


СОЦИАЛ-Д ЕМОКР АТИЯНЫҢ ... ЁКІ ТАКТИК АСЫ ЮЗ
Россияның бүкіл болашағы үшін, орыс социал-демокра- тиясының болашағы үшін мейлінше елеулі маңызы бар. Жеңе «алатындығымызға» көзіміз жетпейінше армияны жігерлене, ойдағыдай жинау, опы басқару туралы сөз болуы да мүмкін емес.
Біздің ескі «экономистерді» алып ңараңыздар. Олар да өздерінің қарсыластары туралы: бұлар — заговор- шылар, якобиншілдер («Рабочее Делоны», әсіресе 10- номерін және Мартыновтың II съездегі44 программа туралы айтыста сөйлеген сөзін қараңыз), бұлар саясатқа құлшыиа түсіп, бұқарадан қол үзеді, жұмысшы қозға- лысының негіздерін ұмытады, жұмысшылардың талап- керлігімен, т. т. және т. с. санаспайды, деп шу көтерген болатын. Ал шынында, «жұмысшылардың талапкерлі- гін» осынау жақтаушылар — пролетариаттың міндетте- рін өздерінің тайыз, филистерше ұғынуын жұмысшы- ларға таңған оппортунист иптеллигепттер еді. Шынында «экономизмге» ңарсылар социал-демократиялың жұмыстың бірде-бір жағын назардан тыс қалдырған жоқ, соңғы қатарға жылжытқан жоқ, экономикалық курест! еш ұмытқан жоқ, сонымен қатар толғағы жеткен, кезектегі саяси міндеттерді кең көлемде қоя білді, жұ- мысшы партиясын либерал буржуазияның «экономика- лық» піылауына айналдыруға қарсы әрекет жасады, осының бәрін ескі «Искрадан» кім де болса коре адады.
Экономистер саясаттың негізі экономика екенін жат- тап алды және мұны саяси күресті экономикалық күрес дәрежесіне түсіре төмендету керек деп «ұқты». Жаңа искрашылдар демократиялық төңкеріс өзінің экономи- калық негізі жағынан буржуазиялық революция екенін жаттап алды және мұны пролетариаттың демократичный, міндеттерін буржуазиялык, баяулық дәрежесіне де- йін, «буржуазия жалтарып кететін» шекке дейін томен түсіру керек деп «ұқты». «Экономистер», жұмысты те- реңдетуді сылтау етіп, жұмысшылардың талапкерлігі мен таза таптық саясатты сылтау етіп, іс жүзінде жұ- мысшы табын либерал-буржуазияшыл саясатшылардың қолына берді, яғни партияны объективтік маңызы нақ осындай жолмен жүруге бастады. Жаңа искрашылдар, тағы да сол жаңағыларды сылтау етіп, іс жүзіңде про-


106
В. И. ЛЕНИН
летариаттың демократиялық революциядағы мүдделерін буржуазияға сатып жіберіп отыр, яғпи партийны объек- тивтік маңызы нақ осындай жолмеп жүруге бастап отыр. «Экономистерге» саясп күресто көсемдік ету со- циал-демократтардыц ісі емес, дұрысыпда либералдар- дың ісі болып коріпді. Жаца искрашылдарға демокра- тиялық революциялы белсспді түрде жүргізу социал-де- мократтардыц ісі емес, дұрысында демократиялық бур- жуазияиыц ісі тәрізді, ойткені оларша пролетариаттыц басшылыгы жәпс алдыңғы қатарда қатысуы революция- пың «қарқыньгп әлсіретеді».
Бір созбсп айтқаігда, жаца искрашылдар партияпың екінші съезіпде шыгуы жағыпап ғапа смес, пролетариаттыц демократиялық революциядағы тактикалық міндеттерін қазіргі қоюы жағынан да «экономизмнің» эпигоны болып табылады. Бул да — партияның интел- лигенттік-оппортунистік қапаты. Ол өзі уйымда интел- лигепттердің анархиялық даралығынан бастап «іріткі салу процесімен» бітірді, конференция ңабылдаған «ус- тавта» 45 әдебиеттіц партия ұйымыпап қол үзушілігін, тоте емес, торт сатылыға жақып сайлау тәртібіп, демо- кратиялық өкілдіктің орнына бонапарттык, плебисцит системасын, ақыр аяғында, бөлшек пен бүтіннің ара- сындағы «келісім» принципін бекітті. Олар партияныц тактикасында нац осындай көлбеу жазықтан томен құл- дилады. Олар «земство науңанының жоспарында» земство қызметкерлерінің алдында қыр көрсетуді «демон- страцияныц жоғарғы түрі» деп жариялады, саясті сахнада тек екі белсепді күшті (9 январь қарсаңын- да!) — үкімет пен буржуазиялық демократияны ғана көрді. Ңаруланудың көксйтесті міндетін «тереңдетіп», олар тура практикалық ұрапды өзін өзі қаруландыруға мейлінше куштарлықпеп ұмтылу деген үндеумен ауыс- тырды. Енді өздерініц ресми қарарларында қарулы кө- терілістіц, уақытша үкіметтің, революциялық-демокра- тиялық диктатурапыц міндеттерін бұрмалап, мұқалтты. «Буржуазия жалтарып кетпесе игі еді» — олардыц соңғы қарарының осы қорытынды аккорды — олардыц жолы партияны қайда апара жатқаны туралы мәселепі толық айқындап береді.


СОЦИАЛ-ДЕМОКРАТИЯІІЫҢ ... ЕКІ ТАКТИКАСЫ
107
Россиядағы демократиялық төңкеріс, өзінің қоғам- дық-экономикалық мәні жағыиап, буржуазиялык, революция. Осы маркстік дұрыс ңағиданы қайталай салу жеткіліксіз. Оны ұғына білу керек жәпе саяси ұрандар- ға қолдана білу керек. Қазіргі, яғни капиталистік еіь дірістік қатынастарға негізделген саяси бостандық атау- лының бәрі — буржуазиялық бостандық. Бостандықты талап ету бәрінен бұрын буржуазияның мүдделеріи біл- діреді. Буржуазияның өкілдері осы талапты бірінші бо- лып алға қойған. Буржуазияның жақтаушылары алғап бостандығын қайда болса да қожайындарша пайдалан- ды, оны піағын, мұқият буржуазиялык, өлшемге салыгг, революцияшыл пролетариатты бейбіт уақытта мейлінше жымысқы түрде, ал дауылды кезеңде аяусыз қаталдық- пен жаншып тастаумен ұштастырып отырды.
Бірақ бұдан бостандық үшін күресті теріске іпығару немесе оның мацызын томендету керек дегеп қорытын- дыйы тек бүлікшіл халықшылдар, анархистер мен «экономистер» ғана шығара алды. Осы интеллигенттік- филистерлік ілімді пролетариату әрқашан тек уақыт- піа, тек оның қарсылығына қарамай, еріксіз таңа алды. Пролетариат өзіне саяси бостандық керек екенін, ол бостандықтың буржуазияны тікелей нығайтып, ұйым- дастыратынына урамастан, бәрінен де гөрі өзіие керек екенін іштей сезінді. Пролетариат өзінің құтқарылуын тап күресінеи бүлтарудан емес, уйта сол күресті да- мытудан, сол күрестің көлемін, саналылығын, ұйым- шылдығын, батылдығын кеңейтуден күтеді. Кімде-кім саяси күрес міидетінің маңызыи төмендетсе, ол адам социал-демократты халық трибунасынан тред-юнион- ньщ хатщысына айналдырады. Кімде-кім демократия- лық буржуазиялык, революциядағы пролетарлык, мін- деттердің маңызын төмендетсе, ол адам социал-демократты халык, революциясыныц көсемінен еркін жұмыс- шы одағының бастаушысына айналдырады.
Иә, халыц революциясыныц. Социал-демократия ха- лық деген сөзге буржуазиялык, қиянат жасаушылыққа қарсы толық правомен күресті, күресіп те отыр. Ол ха* лық ішіндегі таптык, антагонизмдерді ұғынбаушылык, осы сөзбен бүркемеленбеуін талап етеді. Ол пролетариат


108
В. И. ЛЕНИН
партиясының таптық жағынан толыц дербес болуьх сөзсіз қажет екеңін талап етеді. Бірақ ол «халықты» «таптарға» жіктегенде, мұны алдыцғы қатарлы таптыц өзімен-өзі томаға-тұйық болып қалуы үшін, өзін тар өл- щеммен шектеуі үшіп, озініц қызметін дүпие жүзініц экономикалық билеушілері жалтарып кетпесе игі еді деген ойлармсп іиолтитып кесіп тастау үіпін істемей- ді,— алдыцғы қатарлы тап аралық таптардың жарты- кештігіпо, түраңсыздығына, батылсыздығына еріп кет- пей, қайта зор жігермеп, зор ынтамен бүкіл халыңты бастап, бүкіл халық ісі жолында күрес жүргізу үшін істейді.
Mine, осыпы қазіргі жаңа искрашылдар көбінесе ұқ- пай жүр, олар демократиялық революцияда айбынды саяси үрандар қоюдың орнына, «таптық» деген сөзді сан сақңа құбылтып, сөзуарлықпен құр қайталап жүр!
Демократиялық төңкеріс — буржуазиялық төңкеріс. Ңаралай бөліс немесе жер мен ерік жөніндегі ұран — езілген, қараңғы, бірақ жарық пен бақытты құштар- ланып іздейтін шаруа бұқарасының осы бір кең та- рағап ұраны,— буржуазиялық үран. Бірақ біз, маркс- истер, пролетариат пен шаруаларды нағыз бостандыққа жеткізу үшін буржуазиялық бостандық пен буржуазия- лық прогресс жолынан басқа жол жоқ екенін, болуы да мүмкін емес екенін білуге тиіспіз. Қазіргі уақытта социализм^ жақындату үшін толық саяси бостандықтан, демократиялық республикадан, пролетариат пен шаруа- лардың революциялық-демократиялық диктатурасынаи басқа құрал жоқ екепін, болуы да мүмкін емес екенін ұмытпауға тиіспіз. Алдыңгы қатарлы және бірден-бір революцияшыл таптың, екі айтпайтын, күмәнсыз, арты- на қарап жалтақтауы жоқ революцияшыл таптың өкілі болғандығымыздан біз демократиялык, төңкерістің мін- деттерін бүкіл халық алдында мүмкін қадерінше кең, батыл, белсенді түрде қоюға тиіспіз. Бұл міндеттердің маңызын томендету — теория жағынан марксизмді ке- леке ету, оны филистерлерше бұрмалау, ал практика- лық-саяси жағынаи революция ісін революцияны дә- йекті түрде жүзеге асырудан сөзсіз жалтарып кететін буржуазияның қолына беру болып табылады. Револю-


СОЦИАЛ-ДЕМОКРАТИЯНЫҢ ... ЕКІ ТАНТИКАСЫ
109
цияның толық жеңіп шығуы жолындағы қиыншылық- тар өте зор. Егер пролетариаттың өкілдері өздерінің қо- лыиан келетіннің бәрін істесе, бірақ олардың барлық күш-жігері реакцияның қарсылығына, буржуазияның сатқындығына, бұқараның қараңғылығына соқтығып, талқандалып қалса, онда оларды ешкім жазғыра алмай- ды. Бірақ, социал-демократия дёмократиялық төңкеріс- тің революциялық жігерін тежейтін болса, жеңіп шығу- дан қорқып, буржуазия жалтарып кетпес пе екен деп ойлап, революциялык, ынтаны тежейтін болса, онда оны барша жұрт және әркім — алдымен саналы пролетариат — жазғырады.
Революциялар — тарихтың локомотивтері,— деген еді Маркс 46. Революциялар — езілгендер мен қаналғандар- дың мейрамы. Халық бұқарасы революция кезіндегідей басқа еш уақытта жаңа қоғамдық тәртіптердің белсенді жасаушысы бола алмайды. Бірте-бірте болатын прогрес- тің тар шеңберлі, мещандық өлшемі тұрғысынан Караганда, мұндай уаңыттарда халықтың керемет жасауға қабілеті жетеді. Бірак, мұндай уақытта революциялык, партиялардың басшылары да өз міидеттерін барынша кец, батыл қоятын болулары керек, олардың ұрандары бұқараға шамшырақ б^олып қызмет етіп, біздің демокра- тиялык, және социалистік мұратымыздың бүкіл ұлы- лығын, бүкіл тамашалығын көрсетіп, толық, сезсіз, үзілді-кесілді жеңіске жеткізетін ең жақын, ең төте жолды нұсқап, әрқаіпан бұқараның революциялық та- лапкерлігінің алдында жүріп отыруға тиіс. Революция- дан қорыққандықтан, төте жолдан қорыққандықтан ай- налма, ңисық, ымырашыл жолдарды ойлап шығаруды «освобождениешіл» буржуазияның оппортунистеріне-ақ берейік. Егер бізді осындай жолдармен салпақтауға еріксіз күштесе, онда біз күнделікті үсақ жұмыста да өз борышымызды өтей аламыз. Бірақ жолды таңдау туралы мәселені әуелі аяусыз күрес шешсін. Егер біз бұңараның осы қажырлы жігері мен революциялык, ын- тасын төте, батыл жол үшін аянбай, піексіз беріліп кү- ресуге пайдаланбасақ, онда біз революцияға опасыздық, сатқындық жасаушы болып піығамыз. Буржуазияньщ оппортунистері-ак, болашақ реакция туралы қоян жү*


по
В. И. ЛЕНИН
ректікпен ойлай берсін. Реакцияныц қорқынышты бо- латыны туралы ой да, буржуазияныц жалтарып кете- тіні туралы ой да жұмысшыларды шошыта алмайды. Жұмысшылар келісім күтпсйді, садақа сұрамайды, олар реакциялық күштерді аяусыз жаиыштап тастауға, яғни пролетариат пен шаруалардыц революциялыц-демокра- тиялыц диктатурасъш орнатуга ұмтылады.
Сөз жоқ, қаиауиіылардың жұмысшы табын азапқа са- лыгі, қап солііі жайлап сора беру болып табылатын ли- бералдық прогрестіц баяу «жүзуі» тұсыпдағыдан гөрі дауылды кезсцде біздіц партияпың кемесіне төнетін қа- тер кобірек болады. Соз жоқ, революциялық-демокра- тиялық диктатураиыц міпдсттері «шеткері оппозиция» мен тек бір ғана парламепттік күрестің міндеттерінен мың есе қиын, мың есе күрделі. Бірақ кімде-кім қазіргі революциялық кезеңде тыиыш жүзе беруді, қауіпсіз «оппозицияның» жолын көре-тұра артық деп санайтын болса,— онда ол адам бәрінеп дұрысы социал-демокра- тиялық жұмыстап уаңытша кете тұрсын, мейрам өтіп, дағдылы тірлік қайта басталатып кезді, өзінің күнбе- күнгі тар шецберлі олшемі мұпшалық жиіркенішті сан- дырақ болмайтын, алдыңғы қатарлы таптың міндеттерін мұпшалық масқара бұрмалау болып көрінбейтін кезді күтсін, революцияның соңын күтсін.
Бүкіл халықты, әсіресе шаруаларды бастай отырып — толық бостандық үшін, дәйекті демократиялық төңке- ріс үпііп, республика үшіп күреселік! Барлық еңбекші- лер мен қаналушыларга бас болып социализм үшін кү- реселік! Революцияшыл пролетариаттың саясаты іс жүзінде, міне, осыпдай болуга тиіс, әрбір тактикалың мәселенің шешілуіи, жүмысшы партиясының революция кезіндегі әрбір практикалың адымын көрсетіп, апықтап отыратып таптық ұран, міне, осындай болуға тиіс.


111
соңғы сөз
ТЛГЫ ДА ОСВОБОЖДЕНИЕШІЛДІК, ТАРЫ ДА ЖАҢА ИСКРАШЫЛДЫҚ
«Освобождениенің» 71—72-номерлері мен «Искра- ның» 102—103-номерлері біз кітапшамыздың 8-парагра- фын арнаған мәселе жөнінде жаца, ерекше мол материал берді. Осы мол материалдыц бәріп бұл арада пайда- лануға ешбір мүмкіндік болмағандықтан, біз ец басты мәселеге: біріншідеи, «Освобождениенің» социал-демо- кратиядағы қапдай «реализмді» асыра мақтап отырға- нына және ол оны неліктен асыра мақтауға тиіс екені- не тоқталамыз; екіншіден, революция және диктатура деген ұғымдардың арақатынасына тоқталамыз.
I. БУРЖУАЗИЯШЫЛ-ЛИБЕРАЛ РЕАЛИСТЕР СОЦИАЛ-ДЕМОКРАТИЯЛЬЩ «РЕАЛИСТЕРДІ» НЕ ҮШІН МАҢТАЙДЫ?
«Орыс социал-демократиясындағы жік» және «Дұ- рыс пікірдің салтанаты» («Освобождениенің» 72-номе- рі) деген мақалалар сапалы пролетарлар үшін либерал буржуазия өкілдерінің социал-демократия туралы тама- ша бағалы пікірі болып табылады. Социал-демократ атаулыға бұл мақалаларды түгел оқып танысуға, олар- дыц ішіидегі әрбір сөйлемге ой жугіртуге өте-мөтё ке- цес берудің керегі жоң *. Біз ең алдымен екі мақаланың да басты-басты қағидаларын баяндап береміз:
* Осыдан кейін қолжазбада сызылып тасталған мынадай текст бар: «Социал-демократияның (оның қазіргі кездегі барлық дүшпандарының ішіндегі) ең қаскүнем, ең күшті (ңазіргі қоғамдағы), ец ацылды дүш-


112
В. И. ЛЕНИН
«Сырттан ңарағаида,— дейді «Освобождение»,— социал-демо- кратиялық партияны екі фракцияға бөлген алауыздықтың шын саяси мәнін аңғару едәуір қиын. Істің мүддссі үшіп кейде ымы- раға баруға болады деп білетін «азпіылықтай» емес, «көпшілік- тің» фракциясын неғұрльш батыл, пегүрлым біртоға фракция деп анықтау оншалыңты дәл смес және, қалай болғанда да, то- лық сипаттама больтп табылмаііды. Ңалай дегенмен де, маркс- тік ортодоксияныц дәстүрлі догматтарын, Лениннің фракциясы- нан гөрі азшылықтьщ фракциясы, тегі, ңаттырақ қорғаштайтык болар. Бізге мілна томеидсгі сипаттама дәлірек көрінеді. «Көп- шіліктің» пегізгі саяси пиғылы дерексіз революционизм, бүлік- шілдік, халық бүқарасы арасында көтеріліс шығаруға, соның атынан дереу окіметті басып алуға қандай жолдармен болса да тырысушьтлық болып табылады; мұның өзі белгілі дәрежеде «лениншілдерді» социалпст-революционерлермен жақындасты- рады жоне олардыц санасындағы тап күресі идеясын жалпыха- лықтық орыс революциясының идеясымен бүркейді; іс жүзіндо социал-демократиялық доктринаның көптегеп тар өрістілігінен безіп, «лениншілдер», екінші жағынан, түгелдей революцио- иизмнің тар өрістілігіне ұрынады, дереу көтеріліс дайындаудан басқа қандай да болсын практикалық жұмыстан бас тартадьі, жария және жартылай жария үгіттің формаларының бәрін, басқа оппозициялық ағымдармен ирактикалық пайдалы ымыра- ға барудың барлық түрлеріп принцип жүзінде елемейді. Ксрі- сініпе, азшылық, марксизмиіц догмасын мықтап ұстай отырып, сонымен бірге дүниеге маркстік көзқарастың реалистік эле- менттерін де сақтайды. Бұл фракцияның негізгі идеясы — «пролетариаттың» мү-дделерін буржуазияның мүдделеріне царей қою. Бірақ, екінші жағынан, пролетариаттың күресін,— әрн- не, социал-демократияның мызғымайтын догматтары көрсететін белгілі іпектерден асып кетпей,— реалистік тұрғыдан, бұл кү- рестің барлық нақты шарттары мен міндеттерін анық түсіне отырып дұрыс болжайды. Екі фракцияның екеуі де өздерінің негізгі көзқарастарып толық дәйектілікпсп жүргізіп отырған жоқ, өйткспі олар оздерііпц идеялыц-саяси істерінде социал- демократиялық катехизистіц қатац формулаларына — «ленин- шілдердің» тым болмаса ксйбір социалист-революционерлердің үлгісі бойьшіпа біртоға бүлікшілер болуына, ал «искрашылдар* дың» — жұмысшы табьіның піын саяси қозғалысының практи- калық басшылары болуына кедсргі жасайтын формулаларға байлаулы болып отырады».
«Освобождениенің» жазушысы осыдан кейін басты-басты қарарлардың мазмұнып кслтіріп, олар жөніндегі кейбір нақты ескертпелерімен өзініц жалпы «ойларын» түсіндіреді. III съез- бен салыстырғанда, «азшылықтыц конференциясы қарулы кө- теріліске мүлде басқаша қарайды», дейді ол. Уақытша үкімет туралы ңарарлардың айырмасы «қарулы көтеріліс жөніндегі пандарының пікірі социал-демократтардың өздерін саяси жағьшан ағарту үшін нағыз баға жетпес материал болып табылады», Рео.


СОЦИАЛ-ДЕМОКРАТИЯНЬЩ ... ЕКІ ТАКТИКАСЫ
113
көзқараспен баиланысты» болып отыр. «Жұмысшылардың кәсін- шілік одақтары жөніндегі көзқараста да нақ осындай алауыз- дық байқалады. «Лениншілдер» өздерінің қарарларында жұ- мысшы табын саяси жағынан тәрбиелеудің, ұйымдастырудың осындай аса маңызды негізі туралы тіпті ләм деп ауыз ашпады. Ңайта, азшылык, өте елеулі қарар піығарды». Либералдар жө- нінде екі фракция да бір пікірде-міс, бірақ III съезд «либерал- дар жөніндегі козқарас туралы II съезд қабылдаған Плеханов- тың қарарын сөзбе-сөз дерлік қайталайды және сол съезде қабылданған Старовердің либералдарға неғұрлым игі ииеттегі ңарарын қабылдамай тастайды». Съезд бен конференцияның ша- руалар қозғалысы туралы қарарлары, жалпы алғанда біртектес болғанмен, ««көпшілік» помещиктердің, т. т. жерін революция- лық жолмен конфискелеу идеясын неғұрлым баса айтады»,ал «азілылық» демократиялық мемлекеттік және әкімшілік рефор- маларды талап етуді өз үгітіне негіз еткісі келеді.
Ацырында, «Освобождение» «Искраның» 100-номерінен бір меныпевиктік қарарды келтіреді, ол қарардың басты пунктінде былай делінғен: «Ңазіргі уақытта партия өміріне бұқараның жеткілікті қатысуын тек бір ғана астыртын жұмыс ңамтамасыз етіп отыра алмайды жәпе кейде бұқараның озіп құпия ұйым ретіндегі партияға қарсы қоюға бастайды, сондықтан партия жұмысшылардың кәсіпшілік күресін жария негізде жүргізу ісін оз қолына алып, бұл күресті социал-демократиялық міндеттер- мен тығыз байланыстырып отыруы керек». Осы қарар жөпіидө «Освобождение» былай деп лепіреді: «Біз бұл қарарды дұрыс пі- кірдің салтанаты ретінде, социал-демократиялық партияның бел- гілі бір бөлегінің тактика жағынан көзі ашылғандығы ретінде қызу құттықтаймыз».
Енді «Освобождениенің» барлық мәнді пікірлері оқу- піыныц көз алдында. Бұл пікірлерді объективтік шын- дьщқа сәйкесу мағынасында дұрыс деп есептеу, әлбетте, зор қате болар еді. Бұл пікірлердегі қателерді қай социал-демократ болса да қадам басқап сайып оп-оңай аша алады. Бұл пікірлердің бәріне либерал буржуазияның мүдделері мен көзқарасы әбден сіңгенін, осы мағынада ол пікірлердің мүлде әділетсіз, сыңар жақ екенін ұмы- ту аңқаулық болар еді. Ңисық айна нәрсені ңалай бұ- зып көрсетсе, бұл пікірлер де социал-демократияның көзқарастарын солай көрсетіп отыр. Бірақ бұл буржу- азиялық тұрғыдан бұрмаланған пікірлер, сайып келген- де, буржуазияның шын мүдделерін көрсететінін ұмыту одан да ірі қате болар еді; буржуазия, таи ретінде, өзі- не, буржуазияға, социал-демократияның шгіндегі тен- денциялардың қайсысы пайдалы, жақын, тектес, сүй-


ш
В И. ЛЕНИН
кімді екеиін, цайсысы зиянды, алые, жат, сүйкімсіз екенін күмәнсыз дұрыс түсінеді. Буржуазияшыл философ немесе буржуазияшыл публицист социал-демокра- тияпы, меныпевиктік социал-демократияны да, болыпе- виктік социал-демократияпы да еш уақытта түсінбейді. Бірақ ол азды-копті зейіпді публицист болса, ояы таптық түйсігі алдамайды, соидықтан ол социал-демо- кратияттыц ішіпдегі белгілі бір ағымның буржуазия үшіп қапдай мацызы бар екенін теріс көрсеткенімен, мәпіп әрдайьтм дүрыс ацғарады. Сондықтан дұшпаны- мыздыц таптыц түйсігі, опыц таптық пікірі әрбір сана- лы пролетардыц қашап болса да елеулі көңіл болуін керек қылады.
Ал Россия буржуазиясыпыц таптық түйсігі освобож- депиешілдердің сөздерімен бізге нені білдіріп отыр?
Ол, жаңа искрашылдықты реализмі үшіп, ұстамдылы- ғы үшін, дұрыс пікірінің салтанаты үшін, қарарлары- пың байсалдылығы ушіп, тактикалық жағыпап көзінің ашықтығы үшін, практикашылдығы, т. т. үшін мақтап, оныц тепдепцияларыпа озінің ризалыгын мейлінше айқып білдіреді, ал III съезд өрісіпіц тарлығы үшін, революционизм! үшін, бүлікшілдігі үшін, іс жүзінде пай- далы ымыраға келуді теріске шығарганы, т. т. үшін айыптап, оныц тепденцияларына озінің наразылығын мейлінше айқын білдіреді. Буржуазияның таптық түйсі- гі оган әдебиетімізде мейлінше дәл мағлұматтармен та- лай рет дәлелдепген нәрсеніц өзін сездіріп отыр, атап айтқапда: жаца искрашылдар — қазіргі орыс социал-де- мократиясыпыц оішортуппстік қанаты екенін, ал олар- дың дұшпапдары—революцпялық ңанаты екенін көрсе- тіп отыр. Либералдар оппортунистік қанаттың тенден- цияларыиа тілектес болмай, революциялық қанаттың тенденцияларын айыптамай тура алмайды. Либералдар, буржуазияның идеологтары болғандықтан, жұмысшы табыныц «практикашылдығы, ұстамдылығы, байсалды- лығы», яғни опыц қызметіпің өрісін іс жүзінде капита- лизмнің, реформалардыц, кәсіпшілік күрестің, т. т. шең- берінеп асырмай тежеу буржуазияға тиімді екенін өте жақсы біледі. Пролетариаттың «революциялық тар оріс- тілігі» және оның өзінің таптық міндеттері үшін жалпы


СОЦИАЛ-ДЕМОКРАТИЯНЬЩ ... EKI ТАКТИК АСЫ
115
халықтық орыс револкщиясында басшылық роль атңа- руға тырысатындығы буржуазияға қауіпті әрі қорқы- нышты.
«Реализм» деген сөздің освобождениелік мағынасы былайша айтқанда, нак, осындай екені «Освобождение» мен Струве мырзаның осы сөзді бұрынғы қолдануынан да көрінеді. «Искраның» өзі де освобождениелік «реа- лизмнің» осындай мағынасын мойындамай тұра алма- ды. Мысалы, «Искраның» 73—74-номерінің қосымша- сындағы «Уаңыт жетті!» деген мақаланы еске түсіріңіз. Бұл мақаланың авторы (Россия социал-демократиялык, жұмысшы партиясының екінші съезінде «батпақтың» көзқарастарын дәйектілікпен білдірген кісі) «Акимов съезде оппортуиизмнің шын өкілінен гөрі оның елесінің ролін атқарды» деп, өз пікірін тура білдірді. Ал «Иск- раның» редакциясы «Уақыт жетті!» деген мақаланың авторын дереу түзетуге мәжбүр болып, ескертуіпде бы- лай деді:
«Бұл пікірмен келісуге болмайды. Акимов жолдастың программа лық көзқарастарында оппортуннзмнің айқын ізі бар, мұ* ны «Освобождеяиенің» сыншысы да оның соңғы номерлерінің бірінде мойындап отыр. Акимов жолдастың «реалиетік» бағыт- қа,— ревизионистік багытқа деп оқы,— қосылатынын атап ай- тып отыр» *.
Сөйтіп, освобождениелік «реализм», атап айтқанда, оппортунизмнен басқа түк те емес екенін «Искраның» өзі де жақсы біледі. «Либералдық реализмге» шабуыл жасап («Искраның» 102-номері), «Искра» реализмі үшін онъщ өзін либералдардъщ қалай мацтағаны жөиін- де енді үндемей отырса, бұл үндемеуінің себебі — ондай мақтаудың қандай кінәлаудан болса да ащырақ бол- ғандығынан. Мұндай мақтаулар («Освобождениенің» кездейсоқ айтылмаған, талай рет айтқан мақтаулары) либералдық реализм мен социал-демократиялың «реализм» (оппортунизм,— деп оқы) тенденцияларыпың— жаца искрашылдардың бүкіл тактикалық позициясының * Қолжазбада осыдан кейін: «(«Жарамсақ либерал» листогын са- льістырыныз, «Вперед» басып шыгарған)» деген сөздер бар. (Қара- цыз: Шығармалар толық жинағы, 9-том, 75—78-беттер). Ред.


116
В. И. ЛЕНИН
қателігінен олардың әрбір қарарында болатын теиден- циялардың тектес екендігін іс жүзіпде дәлелдейді.
Шынында, Россия буржуазиясы қазірдің өзінде-ақ өзі- иің «жалпы халықтық» революциядағы дәйексіздігі меп қүлқыпшылдығып толыгыиаи корсетті, көрсеткенде —« Струве мырзапыц пікірлерімеп де, толып жатқан либерал газеттердіц әусігімсп және мазмұнымен де, толып жатқап земство қызметкерлерінің, толып жатқан интел- лигепттердіц, жалпы алғанда Трубецкой, Петрункевич, Родичсв мьтрзаларды жәпе К° жақтайтындардың бәрі- иіц саяси создеріітіц сипатымеп де көрсетті. Бір жағыпап, пролетариат neu «халық» буржуазияныц ре- волюциясы үшіп, зецбірск жемі рстіпде, самодержавие- ге қарсы сойыл ретіпде пайдалы екенін, бірақ, екінші жағынан, пролетариат пен революцияшыл шаруалар, «патша өкіметін үзілді-кесілді жеціп» шыққан күнде, демократиялык, революцияпы ақырына дейін жеткізген күнде, буржуазия үшін адам айтқысыз қауіпті екенін буржуазия, әрипе, әрқашан айқын түсіне бермесе де, жалпы жоне түтас алғапда таптық түйсігі арқылы та- маша ұғады. Сондықтап буржуазия пролетариаттың рс- волюцияда «шағын» рольді қанағат тұтуына, оның ұс- тамдылау, практикашылдау, реалистеу болуына, оның қызметі «буржуазия жалтарып кетпесе игі еді» деген принципке багынуына барлық күшін салып тырысады.
Жұмысшы қозғалысынан құтыла алмайтынын интеллигент буржуа жақсы біледі. Сондықтан олар жұмыс- шы ңозгалысына, пролстариаттыц таптык, күресіне тіпті де қарсы шықпайды,— жоқ, олар, жұмысшы қозғалысы мен тап күресіп брептаполық немесе гирш-дункерлік магынада түсініп, стачка бостандығы алдында, мә- денистті тап күресі алдыпда тіпті барынша жарамсақ- тапады. Басқаша айтқапда, егер жұмысшылар тек «бүлікшілдіктен», «тар орісті революционизмнен», «іс жүзінде пайдалы ымырага келуге» ңас болудан, «бүкіл халықтык, орыс революциясына да» өзінщ таптык, күре- сіпің ізін қалдыруды, пролетарлың дәйектіліктің, про- летарлық батылдықтың, «плебейлік якобинизмнің» ізіп ңалдыруды талап етуден, соган тырысудан бас тарта- тын болса, онда буржуа жұмысшыларға стачка жасау,


СОЦИАЛ-ДЕМОКРАТИЯНЫҢ ... ЕКІ ТАКТИКАСЫ
117
одақ құру бостандығын (іс жүзінде қазірдің өзінде-ақ жұмысшылардың өздері жеңіп алған дерлік бостандық- ты) «беруге» әбден әзір. Сондықтан бүкіл Россиядағы интеллигент буржуа барлық күшін салып, мыңдаған амалдар мен жолдар арңылы — кітаптар *, лекциялар, сөздер, әңгімелер, т. т. және т. с. арқылы — жұмысшы- ларды (буржуазиялық) ұстамдылыңтың, (либералдық)' практикашылдықтың, (оппортунистік) реализмнің, (брентанолық) тап күресінің, (гирш-дункерлік) кәсіп- іпілік одақтардың 47, т. с. идеяларына иландыруға ты- рысып отыр. Соңғы екі ұрап «конституциялық-демокра- тиялық» немесе «освобождениелік» партияның буржуй- ларына әсіресе қолайлы, өйткені бұл ұрандар сырттай маркстік ұрандармен үйлеседі, өйткені біраз үндемей калып, аздап бүрмалап жіберсе, бұларды социал-демо- кратиялық ұрандармен шатастыру, тіпті кейде социал- демократиялық ұрандар деу оп-оңай. Міне, мысалы, жа- рия либералдық «Рассвет» 48 газетінің (ол туралы «Про- летарийдің» оқушыларымен қалай да болса толығырақ әңгімелесуге тырысамыз) тап күресі туралы, буржуа- зияның пролетариат™ алдауы мүмкін екені туралы, жұмысшы қозғалысы туралы, пролетариаттың талап- керлігі туралы, т. т. және т. с. туралы «батыл» сөздерді жиі айтатыны сопша, зер сала қоймайтын оқушы және ересі темен жұмысшы оның «социал-демократизміп» шын екен деп қалады. Ал шындығына келгенде мүны- сы — социал-демократизмді буржуазиялық тұрғыдан бүркемелеу, тап күресі деген ұғымды оппортунистік бұр- малау және бұзу.
Бүкіл осы зор (бұқараға эсер ету көлемі жағынан)’ буржуазиялық бұрмалаудың негізінде жұмысшы қозға- лысын көбінесе кәсіпшілік қозғалысына айналдыру, оны дербес саясаттан (яғни революциялық саясаттан жәнө демократиялық диктатураға бағытталған саясаттан) ау- лағырақ ұстау, «жұмысшылардың санасындағы бүкіл халыіқтық орыс революциясының идеясын тап күресінің идеясымен тасалау» тенденциясы жатыр.
Салыстырыцыз: Прокопович: «Россиядағы жұмысшы мәселесі»«


118
В. И. ЛЕНИН
Оқушының көріп отырғапындай, біз «Освобождение- піц» тұжырымын басын аяғына келтіріп, керісінпіе қойдық. Бұл — пролетариаттьщ домократиялық револю- циядағы ролі жөніндегі екі козқарасты, буржуазиялық көзқарас пен социал-дсмократиялық көзқарасты жақсы көрсететін өте тамаша тұжырым. Буржуазия пролета- риатты бір гапа кәсіишілік қозгалысқа жақындатқысы келеді, сойтін «оныц санасында бүкіл халықтық орыс революциясыпыц идсясып (брентанолыц) тап күресінің идеясымсн тасалагысы» келеді,— бұл өзі жүмысшылар- дың сапасыпдагы саяси күрестіц идеясын «таза жұмыс- іпы» қозгалысыныц идеясымсн тасалаган «Сгебо»-ның берпштейншіл авторларыпап айпымайды. Ал социал-демократия, керісінше, пролетариаттың таптык, күресін бүкіл халықтык, орыс революциясында пролетариат, бас- шы болып қатысатындай етіп дамытқысы келеді, яғни бұл революцияны пролетариат пен шаруалардың демо- кратиялык, диктатурасына дейін жеткізгісі келеді.
Буржуазия пролетариатқа былай дсйді: біздегі революция — бүкіл халықтық революция. Сондықтан сен, ерекше тап ретіпде, озіңніц таптык, күресіңмен шекте- луің керек,— «дұрыс болып шығуы» үшін кәсіпшілш одақтарға және оларды жария етуге баса назар ауда- руың керек,— нақ осы кәсіпшілік одақтарын «өзіңніц саяси тәрбиеленуің мен ұйымдасуыңның аса маңызды бастама пункті» деп есептеуіц керек,— революциялық кезеңде көбінесе жаца искрашылдардың қарары тәрізді «байсалды» қарарлар жасауыц керек,— «либсралдарга неғұрлым игі ппеттсгі» қарарларға мұқият қарауыц кс- рек,— «жұмысшы табьшыц пақты саяси қозғалысыныц практикалық басшылары» болуға ыңғайы бар басшы- ларды құрметтеуің керек,— «дүппеге маркстік козқа- растың реалистік элемепттсріп» (егер сен, окінішкө қарай, осы «ғылымп емес» катехизистің «қатац форму- лаларын» қазірдіц озіітде жұқтырып алған болсац) «сақтауың» керек.
Социал-демократия пролетариатқа былай дейді: біз- дегі революция — бүкіл халықтық революция. Сопдық- тан сен, ең алдыңғы қатарлы жоне бірден-бір ақырыпа дейін революцияіпыл тап ретінде, революцияға барышна


СОЦИАЛ-ДЕМОКРАТИЯНЫҢ ... ЕКІ ТАКТИКАСЫ
119
жігерлі қатысуға ғана емес, сонымен бірге басшы бо- льш қатысуға да тырысуың керек. Соядықтан сен тап күресінің тар мағынада, негізінен кәсіппіілік қозғалыс магынасында ұғынылған шеңберінде тұйықталып қал- май, қайта, озіңнің таптыц күресіңнің өрісі меп мазмү- нын кеңейтуге, кеңейткенде — қазіргі, демократиялың, бүкіл халықтық орыс революциясының барлыц міндот- терін ғана емес, сонымеп қатар болашақтағы социалис- тік революцияның міндеттерін де цамтитындай етіп ке- ңейтуге тырысуың керек. Сондықтан сен, кәсіпшілік цозғалысты елеусіз ңалдырмай, жариялылықтың титтей де болсын кеңшілігін пайдалапудан бас тартпай, революция заманында, халықтың патша өкіметін толық жс- ңіп шығуының, демократиялық республика мен пагыз саяси бостандықты жеңіп алудың бірден-бір жолдары ретінде, қарулы көтеріліс жасау, революциялык, армия мен революциялық үкімет қүру міндеттерін алдыцгы қа- тарға шығаруың керек. Ңарарларының, өз «бағытының» ңателігінен жаңа искрашылдардың бұл мәселеде қандай жартыкеш, дәйексіз жәяе, әлбетте, буржуазияға ұпамды позицияны ұстағаны туралы сөз қылмасақ та болады.
II. МАРТЫНОВ ЖОЛДАСТЫҢ МӘСЕЛЕНІ ЖАҢАДАН «ТЕРЕҢДЕТУІ»
Мартыновтың «Искраның» 102 жәпе 103-номерлерін- деіі мақалаларына көшелік. Мартыновтың Энгельс пен Маркстен алынған бірсыпыра цптаттарды біздіц түсі- нуіміздің теріс, оның түсінуінің дұрыс екенін дәлелде- мекші болған әрекетіне жауап бермей-ақ қоятынымыз өзінен-өзі түсіпікті. Бұл әрекеттердің орынсыздығы сон- ша, Мартыновтың бұлталаққа салып отырғандығыпыц анықтығы сонша, мәселенің айқындығы сонша, оған тары да тоқталып жату қызықты болмас еді. Әсіресе, «Пролетарийдіц» бір топ ңызметкері әзірлеп жатқан Энгельстің «Бакуниншілдердің өрекеті» деген кітапша- сы меп Маркстің 1850 жылғы марттагы «Коммунистер одағы басңармасының үндеуі» деген кітапшасының49 толық аудармасы піыкданнан кейін, әрбір ойлай білетія оқушының өзі-ақ Мартыновтың барлық бағытта шегі-


120
В. И. ЛЕНИН
нуінің жеңіл қулығын оп~оңай аңғарады. Мартыновтың шегінуін оңушы айқын көретін болуы үшін оның мақа- ласынан бір цитат келтірудің озі-ақ жеткілікті.
«Искра»,— дейді Мартынов 103-номсрде,— «уақытша үкімет құруды революциямы дамытудың мүмкін жәнө тиімді жолдарыпыц бірі дсп «таииды», ал, атап айтқан- да, социалистік тоцксріс үшін болашақта мемлекет ма- піипасып толық қолга алу мүдделерін көздеп, социал- демократтардыц буржуазиям^ уақытша үкіметке қа- тысуыныц орыпдылыгып тсріске шығарады». Басқаша айтқанда: «Искра» рсволюциялық үкіметтің казначей- лік пеп бапктср үшін жауантылығы жөніндегі, «түрме- ні», т. с. оз қолыиа алудыц қауштілігі және мүмкін еместігі жөніндегі өзінің барлық қорқыныпітарының өрескелдігін енді мойьшдап отыр. «Искра» демократия- лық диктатура мен социалистік диктатураны шатасты- рып, тек бұрынғысынша былықтырумен жүр. Шегіну- дің бүркеніші ретінде мұндай былық болмай қоймайтын нәрсе.
Бірақ жаца «Искрапыц» былықпайлары ішінде Мартынов 1-дәрежедегі былықпай,— егер талант деген сөзді осы арада қолдана алатын болсақ, талантты былықпай болып үздік шығып жүр. Мартынов өзінің мәселені «те- реңдетемін» деп әуреленуі арқылы оны былықтырады да, әрдайым дерлік өз позициясының бүкіл жалғанды- ғын мейлінше айқын көрсететін жаңа тұжырымдарды «ойлап шығарады». Мартыновтыц «экономизм» зама- нында Плехановты қалай «тсрецдеткепін» және «қо- жайындар меп үкіметкс қарсы экоиомикалық күрес» деген формуланы қалай ойлап шыгарғанын еске түсіріңіз- дер. «Экономистердің» бүкіл әдебиетінде осы бағыттың бүкіл жалғандығының бұдаи артық сәтті айтылғанын корсету қиын. Қазірде де солай. Мартынов жанын са- лып жаңа «Искраға» қызмет етеді жәнө сөз алған сайын әр уақытта дерлік жаңа искралық жалған позициям баға беру үшія бізге жаңа орі тамаша материал- дар беріп отырады. Ол 102-номерде: Ленин «байқатпас- тан революция және диктатура деген ұғымдарды ауыс- тырып жіберді» дейді (3-бет, 2-бағана)*


СОЦИАЛ-ДЕМОКРАТИЯНЫҢ ... ЕКІ ТАКТИК АСЫ
121
Жаңа искрашылдардың бізге таққан барлық айыпта- ры, түпкі мәніне келгенде, осы айыпқа келіп тіреледі. Ал бізді осылай айыптағаны үшін Мартыновқа қалаиша алғыс айтпассың! Айыпта>дың осындай тұжырымын бе- ріп, жаңа искрашылдықпен күресу ісінде ол бізге қан- дай баға жетпес қызмет істеп отыр! Дұрысы, «Проле- тарийге» піабуыл жасауды «тереңдету» үшін және ол шабуылдарға «шын принциптік» тұжырымдар беру ушін Мартыновты бізге қарсы көбірек айдап салуыы «Искра» редакциясынан сүрауымыз керек. Өйткені Мартынов неғұрлым принциптірек ойланбақ болып тыр- банған саиын, әрекеті соғұрлым оңбай шығады және ол жаңа искрашылдықтыц кеміс жерлерін соғұрлым анығырақ көрсетеді, өзіне және өз достарына пайдалы педагогикалық операцияны: reductio ad absurdum (жада «Искраның» припциптерін сандыраққа жеткізуді) со- ғұрлым сәтті жасайды.
«Вперед» пен «Пролетарий» революция жоне диктатура деген ұғымдарды «ауыстырып отыр». «Искра» мұндай «ауыстыруды» қаламайды. Нац осылай, аса құрметті Мартынов жолдас! Сіз байқамай үлкен шын- дықты айтып салдыцыз. «Искра» революцияның соцын- да сүйретіліп келеді, революцияның міндеттерін осво- бождениеше тұжырымдап жацылысып отыр деген, ал «Вперед» пен «Пролетарий» демократиялық революция- ны алға бастайтын ұрандар беріп отыр деген біздің қа- ғидамызды сіз жаңа тұжырымыңызбен дәлелдедіңіз.
Әлде бұл сізге түсініксіз бе, Мартынов жолдас? Мәсө- ле маңызды болғандықтан, біз сізге тыңғылықты түсі- нік беруге тырысып көрелік.
Демократиялық революцияның буржуазиялық сипа- ты, былайша айтқанда, мынадан көрініп отыр: жекө меншік пен товар шаруашылығын мойындауды толық жақтайтын, осы іпеңберден өздері шыға да алмайтын бірсыпыра қоғамдык. таптар, топтар және жіктер самодержавие мен бүкіл крепостниктік курылыс атаулының жарамсыз екенін лажсыз мойындап, бостандықты талап етуге қосылып отыр. Бұл ретте «қоғам» талап етіп отыр- ған, помещиктер мен капиталистер ағыл-тегіл сөздер-


122
В. И. ЛЕНИН
мен (тек қана сөздермен!) қорғап отырғап бул бостан- дьщтың буржуазиялық сипаты баргап сайын анықтала түсіп, сыртқа тебуде. Сопымеп бірге бостапдық жолын- дағы жұмысшы күресі меп буржуазия күресіпіц ара- сындагы, пролетарлык, демократизм мен либералдық демократизмнің арасьшдагы түбірлі айырма да бірден- бірге айқындалып коледі. Жұмысшы табы және оның саналы окілдері алға үмтылып, бүл күресті ілгері жыл- жытады, оиы ақырыпа дейін жеткізуден қорықпайтыньт былай түрсып, қайта демократиялық революцияның ең алыс шстіпсп апагүрлым әрі асып кетуге тырыс-ады. Буржуазия дәйексіз әрі қүлқьпипыл болгапдыңтан, бос- тапдық ұрапдарыи тек жарым-жартылап қапа, екіжүз- ділікпен қабылдайды. Бостандықтың буржуазиялық достарының бұл екіжүзділігі немесе, тілесеңіз, бостан- дьщтың буржуазиялық достарының оны бұлай сатып кету! басталатын шектерді ерекше сызыңпен, ерекшо жасалған (Старовердің немесе конференттердің қара- рыныц пункттері тәрізді) «пупкттермен» анықтауға жа- салғап әрекеттердіц қаидайы болсын сәтсіздікке ұшы- рамай қоймайды, ойткеиі екі оттыц (самодержавие мен пролетариаттың) арасында қалган буржуазия кейде сол солға, кейде сәл оңға қарай бейімделіп, үнемі саудала- сын, делдалдық жасап, мыңдаған жолдар мен әдістер арқылы өзінің позициясы мен ұрапдарын өзгертіп оты- ра алады. Пролетарлық демократизмнің міндеті мұндай жансыз «пункттерді» ойлап шыгару емес, дамып келе жатқан саяси жагдайды тыпбастап сыпау, буржуазия- пың ылғи да жацара беретіп, күиі бүрын болжауга бол- майтын дәйексіздіктері меп огіасыздықтарын әшкере- леу.
Струве мырзаның қүпия әдебиеттегі саяси пікірлері- нің тарихын, социал-демократияның оған қарсы күре- сінің тарихын еске түсіріцізші, сонда сіз бұл міндеттер- ді социал-демократияиыц, пролетарлык, демократизмді қорғаушының, жүзеге асырып отырғанын айқын көре- сіз. Струве мырза істі «право және өктем земство» деген тап-таза шиповтык, ұраннан бастады («Зарядами» 50 менің «Земствоны қуушылар мен либерализмніц


СОЦИАЛ-ДЕМОКРАТИЯІІЫҢ ... ЕКІ ТАКТИКАСЫ
123
Аннибалдары» * дегеп мақаламды қараңыз). Социал-демократия оны әшкерелеп, белгілі бір конституционалисты; программаға қарай итермелеп отырды. Революция- лык, оқиғалардың ерекше жылдам өрістеуі арқасында бұл «итермелеу» эсер ете бастағанда, күрес демокра* тизмнің мына мәселесіне: жалпы конституция ғапа емес, дауыс жасырын берілетін, жалпыға бірдей, тэте, тең сайлау правосы да сөзсіз керек деген мәселеге ауыс- ты. «Жаудың» бұл жаңа позициясын да («Азаттық одағының» жалпыға бірдей сайлау правосын қабыл- дауы) «басып алған» соң, біз екі палаталы системапыц екіжүзділігі мен жалғандығын, освобождениеіпілдердің жалпыға бірдей сайлау правосын мойындауының толық еместігін корсете отырып, олардың монархизміндегъ олардың демократизмінің делдалдық сипатын пемесе, басқаша айтқанда, ақшалы қапшықтыц осы осво- бождениешіл батырларыныц орыстың ұлы революция- сының мүддесін саудаға салғанын корсете отырып, әрі қарай тықсыра бастадық.
Ақырында, самодержавиеиің қасарыса қарсылық көрсетуі, азамат соғысының зор прогресі, монархистер Россияны душар еткен жагдайдың лажсыздығы тіпті ең енжар адамдардың да саңылауын аша бастады. Революция фактіге айнала бастады. Революцияны мойындау үшін енді революционер болудыц керегі де жоқ еді. Са- модержавиелік үкімет іс жүзінде жұрттың көз алдында азғындады, азғындап та барады. Жария баспасөзде бір либералдың (Гредескул мырзаның) тауып айтқанындай, бұл үкіметке іс жүзінде бой сұнбаушылық туды. Қанпіа күшті тәрізденсе де, самодержавие дәрменсіз болып шықты, өршіп келе жатқан революция оқиғалары осы тірілей шіруге айналған арам денені әншейін-ақ шетке итеріп тастай бастады. Өзінің қызметін (немесе, дұры- сын айтқанда, саяси жалдаптығын) іс жүзінде қалыпта- сып келе жатқан қатынастардың негізінде қүруға мәж- бүр болған либерал буржуа революцияны мойындау ца- жеттігін тани бастады. Олар мұны революционер болғандығынан істеп отырған жоц, революционер емес-
Қарацыз: Шығармалар толық яшнағы, 5-том, 23—7б-беттер. Ред.


124
В II. ЛЕНИН
тігіне қарамастан істеп отыр. Олар мұпы, революция- ның табыстарын ызасы қайнай коре отырып, келісімге баспайтын, оліспей беріспейтіп күресті тілейтін само- державиені революцияшыл деп кіпәлай отырып, ама- лының жоқтығынан, оріксіз істоп отыр. Жаратылысы- нан саудагер болып тугатт бүлардыц күрес пен револю- цияға жаны қас, бірақ жагдай оларды революция негі- зіяе кошуге можбүр етіп отыр, ойткені табан тірер бас- ца пегізі жоқ.
Біз аса опсгелі, аса кулкілі жағдайды көріп отырмыз. Буржуазиялық либерал измпіц жәлептері революция- тпыл болып коріпуго тьтрысуда. Освобождениеіпілдер — risum teneatis, amici! * — освобождспиешілдер революция атынан сөйлей бастады! Освобождениешілдер «революциядан қорықпаймыз» деп сендіре бастады (Струве мырза «Освобождениенің» 72-номерінде)!!! Ос- вобождениешілдер «революцияны басқарғысы» келеті- нін білдіріп отыр!!!
Бүл—тек буржуазиялық либерализмнің прогресін вала емес, өзіп тапуга мәжбур еткен революциялық қозға- лыстың паңты табыстарыпыц одан да горі зор прогресін сппаттайтын аса корнекті ңұбылыс. Самодержавиенің піайқалғаны соншалық,— тіпті буржуазия да енді революция негізіне көшудің тиімдірек екенін сезе бастады. Бірақ, екінші жағынан, бүкіл қозғалыстың жаңа, жоғары дәрежеге көтерілгенін дәлелдейтін бұл қубылыс біздің алдымызға нақ сондай жаңа, нақ сондай жоғарьі міндеттер цояды. Буржуазияпың белгілі бір идеологы- ііың қара басыпыц ақ пиеттілігіпе қарамастап, буржуа- зияның революцияпы мойыпдауы адал мойындау бола алмайды. Буржуазия қозгалыстың осы жоғарғы саты- сына да өзімен бірге құлқыпшылдық пен дәйексіздікті, саудагерлік пен реакциялық ұсақ кулық-сұмдықтарды енгізбей тұра алмайды. Біз епді өзіміздің программамыз ушін және программамызды дамыту үшін революция- ның таяудағы нацтьі міпдеттерін басцаша тұжырымдау- ға тиіспіз. Кеше жеткілікті болған нәрсе, бугін жеткі- ліксіз, Кеше алдыңғы қатардагы демократиялық уран
күлмей тұра тұрыңдар, мырзалар!


СОЦИАЛ-ДЕМОКРАТИЯНЫҢ ... ЕКІ ТАКТИКАСЫ-
125
есебінде революцияны мойындауды талап ету, мүмкін, жеткілікті болған шығар. Енді бұл аз. Революция тіпті Струве мырзаға да өзін ықтиярсыз танытты. Епді ал- дыңғы қатарлы таптан бұл революцияның кідіртуге бол- майтын, көкейтесті міндеттерінің науты мазмунын дәл белгілеу талап етіліп отыр. Струве мырзалар, революцияны мойындай отырып, артышпа-ақ өздерінің есек цұлақтарын қайта-қайта көрсетіп қояды, бейбіт жол табу мүмкіндігі туралы, освобождениешіл мырзаларды Николайдъщ өкіметке шақыруы, т. т. және т. с. туралы ескі әуенге қайта басады. Освобождениешіл мырзалар революцияны мойындайды, мойындағанда революцияны өзіне қауіпсізірек етіп шебер жасыру үшін, оны сатып кету үшін мойындайды. Біздің ендігі ісіміз — пролетариат пен бүкіл халыққа революция деген ұранның жет- кіліксіздігін корсету, революцияның нацты мазмунъш ашық та дәл, дәйекті де үзілді-кесілді анықтаудың қа- жеттігін көрсету. Ал мұндай анықтау революцияныц «үзілді-кесілді жеңіп шығуын» бірден-бір дұрыс корсете алатын ұран, пролетариат пен шаруалардың рево- люциялық демократиялык, диктатурасы деген үран бо- лып табылады51.
Сөзге қиянат жасап қолдану — саясаттағы ең дағды- лы нәрсе. Мысалы, өздерін «социалистерміз» деп ағыл- шын буржуазиялық либерализміп жақтаупіылар да («қазір бәріміз де социалистерміз» — «We all are socia- lists now» деген Гаркорт), Бисмаркты жақтаушылар да, XIII Лев папаньщ достары да талай рет атаған. «Революция» деген соз де қиянат жасауға обдеп жарап жа- тыр, ал қозғалыс дамуының белгілі сатысында мұндай қиянат жасаушылық болмай цоймайды. Струве мырза революцияныц атынан сөйлей бастағанда, біз Тьерді еріксіз есімізге түсірдік. Февраль революциясынан бір- непіе күн бұрын, буржуазияның саяси сатылғыштығын айнытпай көрсететін осы жан түршігерлік ергежейлі ха- лық дауылының жақындап қалғанын сезе қойды. Сон- дықтан ол парламент трибуыасынан: мен революция партиясыньщ адамымын! деп мәлімдеді (Маркстің «Франциядағы азамат соғысын» ңараңыз) 52. Освобож- дениешілдердің революция партиясы жағына өтуінің


126
В. И. ЛЕНИН
саяси маңызы Тьердің осы «өтуімен» бутіндей уцсас. Орыс Тьерлері революция партиясыныц адамымыз дей бастағанда, мұның мәнісі — революция ұранының еш- бір мағынасы жоқ, ешқандай міидстті апықтай алмай- тын, жеткіліксіз ұран болғапы, ойткепі революция фак- тіге айналды, революция жагьпга мейлінше әр текті эле- менттер жөңкіле жоиелді.
Шындыгыпа келгепде, маркстік тұрғыдан алғанда революция дегешміз не? Жаца өндірістік қатынастарға қайшы келуі белгілі ксзецде озінің күйреуін туғызған тозығы жсткеп саяси қондырмапыц күшпен құлатылуы. Капиталист]^ Россияпыц бүкіл қүрылысына, оныңбур- жуазиялық-демократиялық дамуыиыц барлық қажет- теріпе самодержавиепің қайшылығы, осы қайшылық жасанды түрде неғұрлым ұзақ саңталған сайын, енді өзінің одан да гөрі күшті күйреуін туғызды. Ңондырма тігіс-тігісінен жаппай қақырап, тегеурінге төтеп бере алмай, әлсіреп барады. Мейлінше әр түрлі таптар мен топтардың өкілдері болып, халықтың өзінің өзіне жаңа қондырма құрып алуыпа тура келіп отыр. Дамудыц белгілі кезеңінде ескі қондырмапыц жарамсыздығы бар- ша жұртқа айқып болады. Жұрттың бәрі де революция- ны мойындап отыр. Ендігі міндет — жаңа қондырманы, атап айтқанда, цандай таптар, атап айтцанда, цалай құ- руға тиісті екенін анықтау. Мұндай анықтау болмайын- ша, революция деген ұран қазіргі кезеңде бос және мазмұнсыз ұран, өйткені самодержавиенің әлсіздігі ұлы князьдерді де, «Московские Ведомостиді» 53 де «революционер» етеді! Мұпдай апықтау болмайынша, алдың- ғы қатарлы таптың алдыцгы қатарлы демократиялық міндеттері туралы сөз болуы да мүмкін емес. Ал пролетариат пен шаруалардың демократиялық диктатурасы деген ұран осындай анықтау болып табылады. Бұл ұрап жаңа қондырманың жаңа «қүрылысшылары» сүйенуге болатын, сүйенуге тиісті таптарды да, ол қондырманыц сипатын да (социалистік диктатурадан айырмасы бар «демокрадиялык,» диктатура), оны қүру әдісін де (диктатура, яғни күшпен қарсылық көрсетудің күшпен жанышталуы, халықтың революцияшыл таптарыныц ңарулануы) апықтап береді. Кімде-кім енді осы рево-


СОЦИАЛ-ДЕМОКРАТИЯНЫҢ ... ЕКІ ТАКТИКАСЫ
127
люциялық-демократиялық диктатура ұранын, револю- циялық армия, революциялық үкімет, революциялың шаруа комитеттері ұранын мойындамаса, ол әлде рево- люцияның міндеттерінен түк түсінбейді, революцияның қазіргі кезеңде алға қойылып отырған жаңа және жо- ғары міндеттерін апықтай білмейді, ол әлде «революция» ұранына қияпат жасап, халыңты алдайды, рево- люцияны сатып кетеді.
Бірінші мысал — Мартынов жолдас пен оның доста- рЫо Екінші мысал — Струве мырза меи бүкіл «конститу- циялық-демократиялық» земство партиясы.
Мартынов жолдастың аңғаргыштығы, тапқырлығы сонша — ол революцияның дамуы революция міндетте- рін диктатура ұраны арқылы анықтауды талап еткен кезде, дол сол кезде, революция және диктатура ұғым- дарын «ауыстырды» деп айып тағып шыга келді! Мартынов жолдас іс жүзінде тагы да сорлап, артта ңалып ңойды, енді бір басқыш қалғанда табандап тұрып алды, освобождениешілдік дәрежесінде ^алът цойды, өйткені қазір «революцияны» (сөз жүзінде) мойындап, пролетариат пен шаруалардың демократиялык, диктатурасыц (яғни іс жүзіндегі революцияны) мойындауды қаламау- шылық нақ сол освобождениешілдік саяси позицияға, яғни либерал мопархиялық буржуазияның мүдделерінө сай келеді. Либерал буржуазия қазіргі уақытта, Струве мырзаның айтуымен, революцияны жақтап отыр. Са- налы пролетариат, революцияшыл социал-демократтар- дың айтуымен, пролетариат пеп шаруалар диктатура- сын талап етіп отыр. Ал осы арада жаңа «Искраның» данышпаны дауга араласа кетіп: революция мен диктатура деген ұғымдарды «ауыстырушы» болмаңдар! деп айқай салады. Мінеки, жаңа искрашылдар позициясы- ның жалгандығы оларды үпемі освобождениешілдердің соңыпда салпақтауға душар ететіпі рас емес пе?
Біз освобождениешілдердің демократизмді мойындау ісіндс басқыпітан басңышқа котеріліп келе жатқанын (социал-демократияның ңолпаштай демеуінің өсерібол- май қоймады) көрсеттік. Әуелде біздің олармен таласы- мызда мәселе былай қойылған: шиповтың па (право- лар және өктем земство) немесе конституционализм бе?


128
В. И. ЛЕНИН
Сонан соц, шек ңойылған сайлау ма әлде жалпыға бір- дей сайлау правосы ма? Одан кейіп: рсволюцияны тапу ма, әлде самодержавиемен делдалдық колісім жасау ма? Ақыр аяғында, енді: революциявы пролетариат пен ша- руалар диктатурасыпсыз тапу ма әлде демократиялыц революцияда осы таптардыц диктатурасын талап етуді мойындау ма? Освобождевиешіл мырзалардың (қазіргі- лері болса да п ем се о олардыц буржуазиялық демокра- тияныц сол қапатыпдагы мирасқорлары болса да, бәрі бір) тагы бір басқыві котерілуі, яғпи бір уақыттарда (мүмкіп, Мартынов жолдас тагы бір басқыш котерілген уақытта) диктатура үратіьтп да мойыпдауы мүмкін жә- не ықтимал. Егер орыс революциясы ойдағыдай алға ба- сып, үзілді-кесілді жеціске жетсе, мұпың озі тіпті созсіз осылай болады да. Сол кезде социал-демократияның по- зициясы қандай болмақіпы? Қазіргі революцияныц то- лық жеңіп шығуы демократиялық төңкерістің ақыры, социалистік төңкеріс жолындағы шешуші күрестің басы болады. Қазіргі шаруалардың талаптарын жүзего асыру, реакцияпы толык, тас-талқап ету, демократия- лық республикапы орнату буржуазияпыц және тіпті ұсақ буржуазияныц революцияшылдығының толық аяқталуы болады,—пролетариаттыц социализм үшін на- ғыз күресінің басталуы болады. Демократиялық төцке- ріс пеғұрлым толығырақ болса, осы жаңа күрес соғұр- лым тезірек, кецірек, тазарақ, батылырақ өрістейді. «Демократиялық» диктатура ұрапы қазіргі революцияныц тарихи шектеулі сипатып да, жұмысшы табын қан- дай езгідеп, қапдай қапаудан болса да толық азат ету үшін жаца тәртіптердіц погізіпдегі жаңа күрестің қа- жеттігін де көрсетеді. Басқаша айтқанда: демократия- лық буржуазия немесе үсақ буржуазия тағы бір бас- қыш котерілген кезде, тек революция ғана емес, рево- люцияпыц толық жецісі де факт болған кезде,— сол уақытта біз (мүмкіп, келешектегі жаца Мартыновтар сұмдық байбалам салғап кезде) демократиялық диктатура ұранын пролетариаттыц социалистік диктатурасы, яғни толыц социалистік тоцкеріс ұраньімен «ауыстыра- мыз».


СОЦИАЛ-ДЕМОКРАТИЯНЫҢ ... ЕКІ ТАКТИКАСЫ
129
IIL ДИКТАТУРАНЫ ТҮРПАЙЫ-БУРЖУАЗИЯЛЫҚ ТҮРҒЫДАН СУРЕТТЕУ ЖӘНЕ МАРКСТІҢ ДИКТАТУР AP А КӨЗҚАРАСЫ
Меринг 1848 жылғы «Жаңа Рейн Газетінен» алып бастырған Маркстің мақалаларына арнаған ескертуле- рінде буржуазиялық әдебиеттің бұл газетке, былайша айтқанда, мынадай кінә таққанын айтады. «Жаңа Рейн Газеті» «демократияны жүзеге асырудың бірден-бір қү- ралы ретінде диктатураны дереу енгізуді» талап етіпті- міс (Marx’ Nachlass, III том, 53-бет)54. Тұрпайы бур- жуазиялық тұрғыдан қарағанда, диктатура деген ұғым мен демократия деген ұғым бірін-бірі жоққа шығарады. Тантар күресінің теориясын түсінбей, саяси майдан да буржуазияның әр түрлі үйірмелері мен котерияларының ұсақ ұрыс-керістерін коріп дағдылапған буржуа диктатураны демократияның барлық бостандықтары мен кепілдіктерін жою, диктатордың жеке басының мүдделері үпіін түрлі зорлық-зомбылық жасау, өкімет билігімен түрліше қиянат жасау деп түсінеді. Шынын- да, біздің Мартыновта да нақ осы тұрпайы-буржуазия- лық көзқарас айқын көрінеді; ол жаңа «Искрадағы» өзі- нің «жаңа жорығының» ңорытындысында «Вперед» пен «Пролетарийдің» диктатура деген ұранға күмарлығын Лениннің «багын сынап көруге құмарлығынап» («Искра» № 103, 3-бет, 2-бағана) деп түсіндіреді. Бұл тама- ша түсіндіру бүтіндей буржуазияның «Жаңа Рейн Га- зетін» диктатураны уағыздады деп кінәлауының дәре- жесінде тұр. Революция және диктатура ұғымдарын «ауыстырды» деп, тегі, Марксті де әшкерелеген болар—- әшкерелеген тек «социал-демократтар» емес, буржуа- зиялық либералдар! Мартыновқа жеке адамның дикта- турасынан айырмасы бар тап диктатурасы дегенұғым- ды және социалистік диктатурадан айырмасы бар демо- кратиялық диктатураның міндеттерін түсіндіру үшін «Жаңа Рейн Газетінің» көзқарастарына тоқталу пайда- сыз болмас.
«Жаңа Рейн Газеті» 1848 жылы 14 сентябрьде былай деп жазды: «Мемлекеттік уақытша қүрылыстың қан- дайы болса да революциядан соц диктатураны, диктату¬


130
В. И ЛЕНИН
ра болғанда жігерлі диктатураны керек қылады. Біз әу- ел бастан-дқ Кампгаузенді (1848жылғы 18 марттанке- йінгі министрліктің басшысыи) диктаторша қимыл жасамадың деп, ескі мекемелердіц қалдықтарын дереу тас-талқан етіп, аластамадың дсп кінәладық. Кампгау- зен мырза өзін конституция лық жалған үмітпен әлдіь леп жүргенде, қирагап партия (яғни реакция нартия- сы) бюрократия мои армияда озіпіц позициясын нығай- тып алды, тіпті біресе опда, біресе мұпда ашык. күреске батыл шыга бастады» 55.
Бүл создсрдс Кампгаузешгің мипистрлігі туралы «Жа- ңа Рейп Газетіпіц» үзақ мақалаларыпда толык, дамы- тылғап пәрселер қысқаша қагидамеп қорытылып ай- тылған,— деп Меринг дұрыс айтады. Ал енді Маркстің бұл сөздері бізге нені айтып отыр? Революциялық уа- қытша үкімет диктаторша қимыл жасауға тиіс дейді (диктатура деген ұраннан ат-тонын ала қашатып «Искра» мүлде түсіне алмай-ақ қойған қағида); — бұл дик- татураның міндеті ескі мекемелердің қалдықтарып құр- ту дейді (РСДРП III съезінің контрреволюцияга қарсы күрес туралы қарарында айқын корсетілген, ал конфе- ренцияның қарарында, жоғарыда өзіміз көрсеткендеіі, айтылмай қалған нәрсе). Ақырында, үшіншіден, бұл сөздерден Маркс революция мен ашық азамат соғысы заманында «конституциялық жалған үмітке» салынға- ны үшін буржуазиялық демократтарды соққылады деген қорытынды шығады. Бұл сөздердің мәнісі қандай екені «Жаңа Рейп Газетініц» 1848 жылғы 6 июньдегі мақаласында оте-моте айқып көрінді. Маркс былай деп жазды: «Халықтыц құрылтай жиналысы бәрінен бұрын белсенді, революциялық жағыпап белсенді жиналыс бо- луға тиіс. Ал Франкфурт жиналысы нарламентаризмге мектептегіше жаттығумен айпалысып отыр және үкі- меттің әрекет жасауыиа ерік берін отыр. Бұл ғылыми жиын әбден толық талқылап болған соң ең жақсы күн тәртібі мен ец жақсы конституция жасан береді екен, делік. Егер оси уақытта неміс үкіметтері күн тәртібіне найзаны қойса, ең жақсы күн тәртібі мен ең жақсы- конституциядан не мән шықпақшы?» 56.


СОПИ А Л-Д ЕМОКР АТИЯНЫҢ... ЕКІ ТАКТИК АСЫ
131
Диктатура деген ұранның мағынасы міне осындай. «Ңұрылтай жиналысын ұйымдастыру керек деп шешім алуды» үзілді-кесілді жеңіс деп атайтын немесе «әсіре революциялық оппозиция партиясы болып қала беруге» піақыратын қарарларға Маркс қалай қарар еді, оны осыдан-ақ көруге болады!
Халықтар өміріндегі үлы мәселелер тек күшпен ғана шешіледі. Әдетте реакциялық таптар алдымен оздері зорлыққа, азамат согысына ұмтылады, «күн тәртібіпе -найзаны қояды»; орыс самодержавиесі осылай істеді, 9 япварьдан бері ылги әрі үнемі, қайда болса да және барлық жерде осылай істеп те келеді. Ал осындай жағ- дай туып отыр екен, саяси күн тәртібінің алдыңгы ңа- тарына шынында да найза қойЬілган екен, котеріліс қа- жетті және кезек күттірмейтін іске айналып отыр екен,— онда конституциялық жалган үміт пен парла- ментаризмге мектептегіше жаттыгу буржуазияның ро- волюцияға сатқындық жасауының бүркеніші ғана болады, буржуазияның революциядан қалай «жалтарып -кетуінің» бүркеніші ғана болады. Онда нағыз револю- цияшыл тап нақ диктатура ұрапын көтеруге тиіс.
Бұл диктатураның міндеттері туралы мәселе жопінде Маркс «Жаңа Рейн Газетінде» былай деп жазған-ды: «Үлттық жипалыс замапы откеп үкіметтердің реакция- лық жымысқы әрскеттеріпе царсы диктаторша қимыл жасауға тиіс еді, сонда ол өзіне халық пікіріпен мыңты күш алар еді, ол күш иайза атаулының бәрін қиратар еді... Ал бұл жиналыс неміс халқыя өзімен ертіп әкету- діц орнына немесе өзі соғап еріп кетудің орнына, опы іш пыстыратын сөздермен жалықтырып отыр» 57. ¥лг- тық жиналыс, Маркстің пікірінше, «халық самодержа- виесініц припципіне қайшы келетін нәрселердің бәрін Германияның іс жүзінде өмір сүріп отырған құрылыс тәртібінен аластауға» тиіс еді, сонан соң «өзінің табан тіреп тұрган революциялық негізін нығайтуға, революция арқылы орнаған халық самодержавиесін шабуыл атаулының бәрінен ңауіпсіздендіруге тиіс еді» 58.
Демек, Маркстің 1848 жылы революциялық үкіметке немесе диктатураға қойған міндеттері, өзінің мазмұны жағыпаи, бәрінен бұрын демократиями^ төңкеріске ба- 6 11-том


132
В. И. ЛЕНИН
рып тірелді; бұл міндеттер контрреволюциядан қорғау және халық самодержавиесіне қайшы келетіннің бәрін іс жүзінде құрту еді. Міне бұл — революцияльщ-демсн кратиялық диктатура, басқа түк те емес.
Ал сонан кейін: бұл міпдетті (халық самодержавиесі- нің принципін іс жүзіпде ақырыпа дейін жүргізу және контрреволюцияпыц шабуылын тойтару міндетін), Маркстіц пікіріішіе, қапдай таптар жүзеге асыра алады жәпе жүзегс асыруга тиіс еді? Маркс «халық» туралы айтады. Бірақ біз «халық» бірлігі туралы, халық ішін- де тап күресініц жоқтыгы туралы ұсақ буржуазиялың жалғап үміткс қарсы Маркс әрқашап да аянбай күресіп келгеніп білеміз. «Халық» дегеп созді қолданғанда, Маркс бұл созбен таптардың айырмасын бүркеген жоқ, қайта революцияны ақырына дейін жеткізе алатын бел- гілі бір элементтерді біріктіріп айтты.
Берлин пролетариатының 18 марттағы жеңісінен . соң,— деп жазды «Жаңа Рейн Газеті»,— революцияның нәтижесі екі түрлі болып шықты: «Бір жағынан, ха- лықтың қарулануы, одақтар правосы, іс жүзінде орна- тылғап халық самодержавиесі; екінші жағынан, монар- хияны сақтап қалу және Кампгаузен — Ганземанныц министрлігі, яғни ірі буржуазия өкілдерінің үкіметі. Сөйтіп, революцияның, ңандай да ажыраспай тұра ал- майтын, екі түрлі нәтижесі болды. Халык, жеңді; ол нағыз демократиялық сипатты бостандықты жеңіп ал- ды, бірақ тікелей үстемдік оның қолына емес, ірі бур- жуазияныц қолыпа кошті. Бір созбеп айтқанда, революция ақырыпа дейіп жсткізілмеді. Халық министрлік құру ісін ірі буржуазия окілдерініц қолына берді, ал осы ірі буржуазияпыц окілдсрі ескі пруссиялық дво- ряндар мен бюрократияға одақтасуды ұсынды, сөйтіп өздерінің нені көздейтіпіп сол бойда дәлелдеді. Мини- стрлікке Арним, Канитц, Шверин келіп отырды.
Әуел бастан антиреволюциялыц ірі буржуазия халыц- тан, ятни жумысшылар меи демократиялыц буржуазия- дан цоруып, реакциямен бірге ^органу және шабуылға көшу жөнінде одат$ жасады» (курсив біздікі) 59.
Сонымен, «құрылтай жппалысын ұйымдастыруға ше- шім алу» былай тұрсын, тіпті ол жиналыстың шынында


СОЦИАЛ-ДЕМОКРАТИЯНЫҢ... ЕКІ ТАКТИКАСЫ
133
шақырылуы да революцияның үзілді-кесілді жеңуі үшін әлі жеткіліксіз! Тіпті қарулы күресте ішінара жеңген- нен кейін де (Берлин жұмысшыларының 1848 жылы 18 мартта әскерді жеңуі) «бітпей қалган», «ақырына дейіп жеткізілмеген» революцияның болуы мүмкін. Ал рево- люцияның ақырына дейін жеткізілуі неге байланысты? Тікелей үстемдіктің кімнің қолына көшетініне: Пет- рункевичтер мен Родичевтердің, яғни Кампгаузендер мен Гапземандардың қолына көше ме, ^әлде халыц- тыц, яғни жұмысшылар мен демократияшыл буржуа- зияның қолына көше ме,— міне, осыган байланысты. Бірінші жагдайда буржуазия өкіметке ие болады, ал пролетариат — «сын еркіндігіне», «әсіре революциялық оппозиция партиясы болып қала беру» еркіндігіне ие болады. Буржуазия жеңістен кейін сол бойда-ақ реакция- мен одақ жасайды (егер, мысалы, Петербург жұмысшы- лары көшеде оскерлермеп согысқапда ііиіпара жеңіске жетіп, үкімет құру ісіп Петрункевич мырзалар мен К°- ның ңолына берсе, Россияда да дәл солай болар еді). Екінші жагдайда революциялық-демократиялық дикта- тураның болуы, яғни революцияның толық жеціп шы- гуы мүмкін болар еді.
Маркс «демократиялық буржуазия» (demokratische Bürgerschaft) дегенді жұмысшылармен бірге қосып, ірі буржуазияга қарсы цойып, халық деп атагапда пепі айт- ты?— енді соны дәлірек айқындау керек болады.
Бұл сұраққа «Жаңа Рейн Газетінің» 1848 жылгы 29 июльдегі мақаласыныц мына жері айқын жауап береді: «... 1848 жылгы неміс революциясы — 1789 жылғы француз революциясының тек пародиясы гана.
1789 жылы 4 августа, Бастилияны алганнан кейінүпі апта өткен соц, француз халқы феодалдық міндеткер- ліктің бәрін бір күнде жойды.
1848 жылы 11 июльде, март баррикадаларынан кейін төрт ай өткен соң, феодалдық міндеткерлік неміс хал- қын жецді. Teste Gierke cum Hansemanno *.
* «Куәлар: Ганземан мырзамен бірге Гирке мырза». Ганземан —ірі буржуазия партиясының министрі (орысша: Трубецкой немесе Роди- чев, т. с.). Гирке — Ганземан министрлігіндегі егіншілік министрі; ол «феодалдық кіріптарлықты» бейне бір «төлемсіз» «құртудың», ал іс жүзінде ұсақ, мардымсыз кіріптарлықты құртып, өте-мөте көрнекті 6*


134
В. И. ЛЕНИН
1789 жылғы француз буржуазиясы озінің одақтаста- рын, шаруаларды бір минут та тастагап жоц. Ол дерев- няда феодализмді құрту, (grundbesitzenden) еркін жер иеленуші шаруалар табын қүру оз үстемдігіпің негізі екенін білді.
1848 жылғы пеміс буржуазиясы шаруаларды, бұлар- сыз дворяндарға қарсы түруга шамасы келмейтін, өзі- мен қапы-тегі бір пагыз табиғи одақтастарын ешбір ұялмай-қьтзармай сатып кетті.
Феодалдық правиларды сақтап қалу, оларды (жалған үмітпеп) қүпыіт толоп сатып алуға рұқсат беру — 1848 Жылгы пеміс революцпясыныц пәтижесі осындай. Тау толгатып, тыіпқап туды» б0.
Бүл бізге өте маңызды торт қағида беріп отырған аса ұлағатты жері: 1) Аяқталмаған неміс революциясының аяңталған француз революциясынан айырмасы — буржуазия жалпы алғанда тек демократизмге ғана емес, жеке алғанда шаруаларга да опасыздық істеді. 2) Де- мократиялық тоңкерісті толық жүзеге асырудың негізі еркін шаруалар табытт қүру болып табылады. 3) Мұн- дай тапты құру дегепіміз — феодалдық міпдеткерлікті құрту, феодализмді қирату; ол әлі тіпті де социалистік тоңкеріс емес. 4) Шаруалар — буржуазияның, атац айтқанда, демократиялық буржуазияның «нағыз таби- ғи» одақтасы, буржуазия оларсыз реакцияға қарсы кү- реете «дәрменсіз» болып шығады.
Нақты ұлттық ерекшеліктерді тиісінше өзгерткенде, феодализмпің орпыпа крепостпиктік тәртіпті қойғанда, бұл қағидалардыц бәрін 1905 жылгы Россияға да тұта- сынан қолдапуга болады. Күмән жоқ, Германияның Маркс көрсеткен тәжірибесіпен сабак, ала отырып, біз революцияның үзілді-кесілді жеңіп шығуы жөнінде: пролетариат пен шаруалардыц революциялық-демокра- тиялық диктатурасы дегеп үрапнап басқа ешбір ұранға тоқтай алмаймыз. Күмән жоқ, қарсыласқан реакция мен сатқын буржуазияга 1848 жылы Маркс қарсы қой- кіріптарлықты сақтаудыц немесе огаи ақы төлеудің жобасын, «ба- тыл» жобасын жасаған Гирке мырза — орыстың Каблуковтары, Ману иловтары, Герценштейндері, тағы солар сияқты «шаруаның жер иелігін кеңіткісі» келетін, бірақ помещиктерді ренжіткісі келмейтіы мужиктің буржуазияшыл-лчберал достары тэрізді.


СОЦИАЛ-ДЕМОКРАТИЯНЫҢ .. ЕКІ ТАКТИКАСЫ
135
ған «халықтың» басты-басты құрамды бөлімдері — пролетариат пен шаруалар. Күмән жоқ, біздің Россияда да либерал буржуазия мен освобождениепііл мырзалар ша- руаларды сатып жіберіп отыр, сатып жібереді де, яғии жалған реформамен құтылады, помещиктер мен шаруа- лардың арасындагы үзілді-кесілді күресте помещиктер жағына шығады. Бұл күресте тек пролетариат қана ша- руаларды ақырына деиін қолдай алады. Ақырында, біз- діц Россияда да шаруалар күресінің табысты болуы, яғ- ни бүкіл жердің шаруалар дың қолына көшуі, ақыры- на дейін жеткізілген революцияның әлеуметтік тірегі болуымен қатар, толық демократиялық төңкеріс бола- тындығын көрсететінінде де, бірақ ол әлі социалистік төңкеріс емес және үсаң буржуазияпың идеологтары, социалист-революционерлер айтып жүрген «социализация» емес екенінде де күмән жоқ. Шаруалар көтерілісі- нің табысты болуы, демократиялық революцияның же- ңуі дөмократиялық республика пегізіпде социализм жолындағы шын, үзілді-кесілді күрескө тек қана жол ашады. Шаруалар, жер иеленуші тап ретінде, бұл кү- ресте, буржуазияның демократия жолындағы күресте ңазір атқарып отырған ролі сияқты, сатқындық, тұрақ- сыз роль атқарады. Мұиы ұмыту — социализмді ұмы- ту, пролетариаттың шын мүдделері мен мақсаттары жо- нінде өзіцді де, басқаларды да алдау дегеп сөз.
Маркстіц 1848 жылғы көзқарастарын суреттеуде кем- кетік қалдырмау үшін, сол кездегі неміс социал-демо- кратиясының (немесе, сол кездегі сөздермен айтқанда, пролетариаттың коммунистік партиясының) осы кездегі орыс социал-демократиясыпан мәнді бір айырмасын атап өту керек. Сөзді Мерингке берелік:
««Жаңа Рейн Газеті» саяси майданға «демократия органы» ретінде шықты. Ол газеттің барлық мақалаларын қамтитын негізгі өзекті көрмеуге болмайды. Бірақ газет тікелей буржуазияның мүдделеріне қарсы проле- тариаттың мүдделерін ңорғаудан гөрі, абсолютизм мен феодализмге қарсы буржуазиялың революцияпың мүд- делерін көбірек қорғады. Бұл газетпен қатар, Молль мен Шаппердің редакциясымен, Кёльн жұмысшы одагының ерекше органының61 аптасына бкі рет шығып түрғапын


136
В. И. ЛЕНИН
ұмытпау керек болса да, «Жаңа Рейп Газетінің» бетте- рінен революция кезіндегі ерекше жүмысшы қозғалысы туралы материалды аз табасыз. Қайткеп күнде де, «Жа- ца Рейн Газеті» сол кездегі пеміс жүмысшы қозгалысы- на, оның ең қабілетті қайраткері Стефан Борн Париж бен Брюссельде Маркс пен Энгельстен тәлім алып, 1848 жылы осылардыц газетіне Берлипнен хабар жазып түр- са да, аз коціл болгсні қазіргі оқушыларға айқын көрі- неді. Борн озіпіц «Естсліктерінде» Маркс пен Энгельс мұныц жұмысшылар арасыпда жүргізген үгітін ұнаг- пайтыпы жопііідс еш уақытта бір ауыз сөз айтпаганып әңгімелейді. Бірақ олар, ец кеміпдо, бүл үгіттің тәсілде- ріне паразы болды дсп жорамалдауга Энгельстің соңғы кездегі сөздері мүмкіндік беріп отыр. Маркс пен Эн- гельстің наразылығы мына мағынада орынды еді: Борн пролетариаттың Германияның көп жерінде әлі мүлде есейіп жетпеген таптық санасына көп кеңшілік жасау- ға, «Коммунистік Манифестің» түрғысынап қараганда сын көтермейтін кеңшіліктер жасауға мәжбүр болды. Олардыц наразылыгы мыпа магыпада орыпсыз еді: Борн өзі басқарған үгітті қалайда бір шама биік дәре- жеде ұстай білді... Күмән жоқ, жұмысшы табының ең маңызды мүддесі бәрінен бүрын буржуазиялық рево- люцияға мүмкін қадарынша көбірек түрткі салу деп білген Маркс пен Энгельстің пікірлері тарихи жағыная да, саяси жағынан да дұрыс еді... Бүған қарамастан, жұмысшы ңозғалысының жай түйсігінің өзі нағыз да- нышпан ойшылдардың да концепцияларын түзете біле- тінін тамаша дәлелдсйтіп жағдай 1849 жылдың апрелін- де бұлардың ерекше жұмысшы ұйымып жақтад шық- қандығы және әсіресе Ост-Эльба (шығыс * Пруссия) пролетариаты дайыпдаған жүмысшылар съезіне қатыс- пақ болып ұйғарғандыгы» 62.
Сонымен, тек 1849 жылдыц апрелінде, революциялық газеттің шыққаныпа бір жылға жақыпдағанда ғапа («Жаңа Рейн Газеті» 1848 жылдыц 1 июнінен шыга бастады) Маркс пеп Энгельс ерекше жұмысшы ұйымын жақтап шықты! Бұған дейін олар дербес жұмысшы партиясымен ұйымдық жагынан ешбір байланысы жоқ


СОЦИАЛ-ДЕМОКРАТИЯНЫҢ... ЕКІ ТАКТИК АСЫ
137
тек «демократия органын» басқардыі Бұл жағдай — біз- дің қазіргі кездегі көзқарасымызша ғажап, таңқалар- лық жағдай — бізге сол кездегі неміс социал-демокра- тиялық жұмысшы партиясы мен осы кездегі орыс со- циал-демократиялык, жұмысшы партиясының арасында цандай зор айырма болғанын айқын көрсетеді. Бұл жағ- дай бізге неміс демократиялың революциясында ңозга- лыстың пролетарлық белгілерінің, қозғалыстагы проле- тарлық ағынпың (Германияның экономика жөнінен де, саясат жөнінен де 1848 ж. артта қалғандығы — мем- лекеттік бытыраңқылығы салдарынан) қапшалық аз бі- лінгенін көрсетеді. Маркстің, сол замандағы жәпе біраз кейініректегі, пролетариат партиясының дербес ұйымы болуы қажеттігі туралы толып жатқап сөздеріне баға берерде мұны ұмытпау керек (мысалы, Плехановтьщ ұмытып жүргені сияқты*). Маркс тек демократиялық революцияныц тәжірибссіпеп гапа, бір жылдай откен соң, іс жүзінде осы қорытындыпы шығарды: ол кезде Германиядағы бүкіл жағдай соншалық мещандық, ұсақ буржуазиялык, жағдай еді. Біз үшін бұл қорытынды — халықаралық социал-демократияныц жарты ғасыр бо- йындағы тәжірибесінің әлдеқашапғы берік табысы,— біз Россия социал-демократиялық жұмысшы партиясьш ұйымдастыру ісіп осы табыстап бастадыц. Бізде, мыса- лы, пролетарпаттыц революциялық газеттерінің проле- тариаттыц социал-демократиялық партиясыпан тысқа- ры болуы туралы, олардың тіпті бір минут болса да «демократия органы» ретінде ғана шыга алуы туралы соз де болуы мүмкіп емес.
Бірақ біздің: революцияныц демократиялық тасқы- пындағы пролетарлық агын неғұрлым күштірек болған сайын, Маркс пен Стефан Борнпың арасындагы әрең бі- ліне бастаған қарама-қарсылық бізде соғұрлым дамығап түрде болып отыр. Стефан Борнның үгітіне Маркс пеп Энгельстің ықтимал наразылығы туралы айтқанда, Меринг тым жұмсақ және жалтақ сөйлейді. Энгельс *885 жылы Борн туралы («Enthüllungen über den Kommiin-
* Жақша ішіндегі текст басылып іпыққан басылымдарда алыны-п
тасталған. Ред.


138
В. И. ЛЕНИН
istenprozeß zu Köln». Zürich. 1885*. деген кітапңа ар- налган алғы сөзде) былай деп жазды:
Коммунистер Одагының 63 мүшелері, Одақ революция- лық істің тамаша мектебі болгапыи дәлелдеп, барлық жерде барып тұрған демократиялық цозгалыстың басын- да болып отырды. «Брюссель мен Парижде Одақтьщ жігерлі мүшесі болгап әріп теруші Стефан Борн Берлин де «жүмысшы бауьтрластыгын» («Arbeiterverbrüderung») үйымдастырды, бүл үйым едәуір тамырын жайып, 1850 жылга деіііи омір сүрді. Жас та болса талаптты Борн, алайда, саяси қайраткер ссебінде көрінуге өте асыгыстық жасады. Оз тоцірегіне ойтеуір топ жинап алу үшіп ол әр гүрлі пагыз қагылгап-согылғанда,рмеп (Kreti und Plcthi) «бауырласты». Ол тіпті де қарама- қарсы талаптарға бірлік енгізе алатын, былықты ажы- рата алатын адам емес еді. Сондықтан оның бауырлас- тығының ресми жария сөздерінде теріс түсінік және «Коммупистік Манифестің» козқарастарын цехтық ес- теліктермен және тілектермен, Луи Блан мен Прудон көзқарастарыпың ү; іпділорімеп, протекционизмді қор- ғаумсп және т. б. шатастырушылық үнемі кездссіп отырды,— қысқасы, бүл адамдар бәріпе де жақсы көрі- нуге тырысты (Allen alles sein). Олар көбінесе стачка- лар жасаумен, кэсіпшілін одацтар уйымдастырумен, өн- діргіш серіктіктер цурумен шуғылданды, сөйтіп міндет- тщ ең алдымен саяси оісеңіс арцылы әуелі осындай заттар берік, сепімді түрде жүзеге асырыла алатын майдан жеңіп алуда екеііін умытъіп отырды (курсив бізді- қі). Сонымеп, реакцияпыц табыстары бұл бауырластық- тың басшыларыпа революцпялық күреске тура қатысу- дың қажеттігіп сезуге мәжбүр еткен кезде, міпе осы кезде, әрине, олардыц тоцірегіне топталған ңараңғы бұ- қара оларды тастап кетті. Борп 1849 жылғы майдағы Дрезден көтерілісіне қатысьш, одан әлдеқалай аман қалды. Ал жүмысшы бауырластьтгы белекше одақ есе- бінде, пролетариаттьщ үлы саясп қозғалысынап аулақ тұрды, ол көбіпесе қагаз жүзіпде омір сүрді және опыц екінші дәрежелі роль атқаргапдығы соншалық — реак-
*— «Кёльндегі коммунистер ироцесі туралы әшкерелеулер». Цюрих* 1885. Peö.


СОЦИАЛ-ДЕМОКРАТИЯНЫҢ... ЕКІ ТАКТІІКАСЫ
139
ция оны тек 1850 жылы ғана, ал оның филиалдық бо- лімшелерін — кон жылдан кейін ғана жабуды керек деп тапты. Борн (шын фамилиясы Buttermilch) * ірі саяси қайраткер бола адмай, кішкене ғапа швейцарлық профессор болып қалды, қазір ол цехтық тілге Марксті аударып жатңан жоқ, өзінің тәтті неміс тіліне ақпейіл Реианды аударып жатыр» 65.
Энгельс социал-демократияның демократиялық рево- люциядағы екі тактикасын міне ссылай бағалады!
Біздің жаңа искрашылдар да орынсыз тыраштанып, «экономизмге» қарай жанын сала ыңғайланып, өзінің «ақ-қараны айыра білгені» үшін монархиялық буржуа- зияның мадагына лайықты болып отыр. Бұлар да, «эко- номистерге» жагынып, «талапкерлік», «демократизм», «автономия», т. т. және т. с. ұрандар арңылы көнтірме сөзбен қараңгы бұқараны тартып, өз маңына әртекті адамдарды жинап жатыр. Бұлардыц жұмысіпы одақта- ры да көбінесе хлестаковтық жаңа «Искраның» бетінде ғана өмір сүріп отыр. Бұлардың ұрандары мен қарарла- ры да «пролетариаттыц ұлы саяси қозғалысының» мін- деттерін тап осындай үғынбауіпылықты көрсетеді.
* Энгельсті аударғанда, мен кітаптың бірінші басылымында Buttermilch (ашыған сүт. Ред.) деген сөзді кісінің шын аты деп түсіибей, жалған аты деп түсініп, сол жерде дате жібердім. Бұл қатеге мень- шевиктер, әрпне, тамаша мәз-мейрам болып ңалды. Кольцов мен туралы «Энгельсті терецдетті» детг жазды («Екі жыл ішінде» деген жинақта кошіріліп басылды), Плеханов бүл қатені қазірдіц өзінде де «Товаршцте» и еске түсіріп қояды,— бір сөзбен айтқанда, Германия- дағы 1848 жылғы жумысшы цозғалысындағы екі тенденция туралы м о селенг, Бориның тенденциясы (біздіц «экономпстер» тәрізді) мен маркстік тенденция туралы мәселені буркемелеуге жацсы сылтау та- былып қалды. Оппоненттіц қатесін, Борнның фамилиясы туралы мәселе жоніндегі қатесін болса да, пайдалану әбден табиғп иәрсе. Бірақ ау- дармаға түзету енгізу арқылы ені тактика туралы мәселеніц мәнін бүр- кемелеу — іныиына келгендб таластан бас тарту деген соз. (Автордың 1907 жылгы басылымына ескертуі. PedJ


140
А. В. ЛУИАЧАРСКИЙДЩ «ПАРИЖ КОММУНАСЫ ЖӘИЕ ДЕМОКРАТИЯЛЫҚ ДИКТАТУРАПЫҢ МІНДЕТТЕРІ» ДЕГЕН МАҚАЛАСЫПА ҚОРЫТЫНДЫ БӨЛІМ 66
Бұл анықтама бізді, ец алдымен, социалистік пролетариат өкілдерінің ұсақ буржуазиямен бірге революция- льщ үкіметке қатысуына принцип жағынан әбден бола- ды, ал белгілі бір жағдайларда тура міндетті деп үйре- теді. Одан әрі бұл анықтама бізге Коммунаның іске асыруына тура келген нақты міндет ең алдымен социалист^ диктатураны смес, демократиялық диктатураны жүзеге асыру, біздің «программа-минимумды» жүргізу болғапдығын корсетеді. Ақырында, бұл анықтама бізге Париж Коммунасынан озіміз үшіп сабақ алып, біз оныц ңателеріне еліктемей (француз банкін алмады, Версаль- га шабуыл жасамады, айқын программасы болмады, т. т.), қайта оның дұрыс жолды белгілейтін практика- лық сәтті қадамдарына еліктеуге тиіс екенімізді еске са- лады. Біз 1871 жылдыц үлы күрескерлеріпеп «коммуна» дегеп созді алуга, олардыц әрбір ұрапып бет алды қайталай беруге тиіс емеспіз, Россиядағы істің жайына сай келетін және пролетариат псп шаруалардың револю- циялық демократиялық диктату расы деген сөздермен тұ- жырымдалатын программалық, практикалық үрандарды айқын ажыратып ала білугс тиіспіз.
«Пролетарий» № 8,
17 (4) июль, 1905 ж.
«Пролетарий» газетшгц
Туолжазбамен салыстырылған текстг бойыниіа басылып отыр


141
РЕВОЛЮЦИЯ ҮЙРЕТЕДІ67
Саяси партиялар ішіндегі жэне саяси партиялар ара- сыпдағы алауыздықтар эдетте тек принципті айтыстар арқылы ғана шешілмейді, саяси өмірдің өзінің дамуы арқылы да шешіледі, бәлкім, керек десеңіз, біріншісі- нен гөрі, екіншісі арқылы шешіледі деген дұрысыраң болар. Әсіресе партияпың тактикасыпа, яғни оның саяси құлңына цатысты алауыздықтар теріс ойлайтын- дардың өмір сабақтарының ықпалы арқылы, оқпғалар барысының қысымы арқылы іс жүзінде күрестің дұрыс жолына көшуімен бітеді, ал оқиғалардың барысы дұрыс жолга түсуге мәжбүр етеді, қате пікірлерді жай ғана ысырып тастайды, бұл пікірлерге негіз қалдырмайды, оларды мазмұныпан айырып, құрытып бітіреді, ешкім- ге қызықсыз етеді. Бұл, әрине, тактика мәселелері жөніндегі принциптік алауыздықтардың елеулі мәні болмасын деген, партияны оныц теориялык, сенімдері дәрежесінде ұстаудың бірден-бір жолы—мәселеге прип- циптік түсініктер беруді талап етпесін деген соз емес. Жоқ. Бұл күні бұрын қабылдапған тактикалык, шешім- дерді жаңа саяси оқиғалардьің негізінде мүмкіндігінше жиі тексеріп туру қажет деген сөз ғана. Мұндай тексеру теория жағыңан да, практика жағынан да қажет: теория жағынан ңажет дейтініміз, алынған шешімдер ду- рыс па және нақ қаншалықты дұрыс екендігіне, бұл шешімдерден кейінгі саяси оқиғалар оларға қандай тү- зетулер енгізуге мәжбүр ететіндігіне іс жүзінде, тәжіри- беде көз жеткізу үшін керек;— практика жағынан қа- жет дейтініміз, осы шешімдерді шын басшылыққа алу-


142
В. И. ЛЕНИН
ға үйрену үшін, оларды іс жүзінде тікелей, дереу қол- дануға жататын директивалар деп қарауға үйрену үшін керек.
Саяси дамудың орасан тездігі, орши түсіп, ашылыа және шешіліп жататын саяси қақтыгыстардың күштілі- гі арқасында бұлайша текссрін алу үшін керекті мате- риалды басқа замапиыц қайсысынан болсын революция- лық замап кобірек бореді. Ескі «қондырма» революция- лық замалда қирайды, ал жаңа қондырма өзінің шып жаратылысып іс үстіпде корсететін алуан түрлі әлеумет- тік күштердіц таланкерлігімеп барша жұрттың көз ал- дыпда қүрылады.
Орыс революциясы да күиі бұрыті белгілеген. такти- калық шешімдерімізді тексеру үшіп жәпе бүкіл прак- тикалық ісіміз жөнінен нагыз ғибратты сабақ алуымыз үшін бізге апта сайын дерлік ғажап мол саяси материал беріп отыр. Одесса оқиғаларын алыңыз. Көтеріліс жасау әрекеттерінің бірі сәтсіздікпен бітті. Революция- лың армия отрядтарының бірі жеңіліске ұшырады, рас, жау оны қүрыта алған жоқ, бірак, бейтарап территория- ға ығыстырып тастады да (1870—1871 жылгы соғыста француздыц бір армиясын пемістердің Швейцарияға ыгыстырып тастағаны сияқты), бейтарап мемлекет қа- русыздандырды. Күйінішті сәтсіздік, ауыр жеңіліс. Бі- рақ күрестегі бүл сәтсіздікті саудагерлікке салынудағы Шиповтар, Трубецкойлар, Петрункевичтер, Струве сияқ- ты мырзалардың және патшаның бүкіл осы буржуа- зиялық малайларыпың бастарына үйіп-тогілген сәтсіз- діктеп қапдай тұцгиық боліп тұр десецізші! Энгельс бір ретінде: талқапдалгап армиялар тамаша үйреніп шыға-* ды 68 деген болатып. Осы тамаша сөздерді қайсыбір ұлт- тыц армиясынан горі, алдыцгы қатарлы таптардың өкілдерімен толықтырылып отыратын революциялық ар- миялар жөнінде анагұрлым орынды қолдануға болады. Өзінің іріп-шіруіп бүкіл халыққа жұқтыратын ескі, ші- ріген қопдырманы қашап құлатып тастағанша,— соғап дейін жаца жецілістіц қайсысы болсын күрескерлердің жаца армияларын үсті-үстіпе туғызып, оларды қозға- лысқа тартады, өз жолдастарының тәжірибесімен олар- дың козін ашады, оларды күрестің жаца және ең шебер


РЕВОЛЮЦИЯ ҮЙРЕТЕДІ
143
тәсілдеріне үйретеді. Эрине, халыцаралыц демократия мен халыцаралыц социал-демократия тарихында із қал- дыоған, революциялыц ой-пікірдің алдыңғы цатарлы өкілдері баянды еткен адамзаттың мұнан басца да аиа- ғұрлым кең коллективтік тәжірибесі тағы бар. Біздің партия күпделікті насихат пен үгітке керекті материал- ды осы тәжірибеден алып отырады. Бірац әзірге цоғам миллиондаған ецбекпіілерді езуге жәие цанауға негізде- ліп отырғанда, тікелей бұл тәжірибеден тек азын-аулац адамдар ғана үйрене алады. Әрбір сабацтың, азаттыц жолындағы әрбір жаңа сатыныц өтеуінө ауыр цұрбан- дыцтар жасай отырып, бұцараға көбінесе өз тәжірибесі- неп үйренуіне тура келеді. 9-январьдың сабағы ауыр болды, бірац ол бүкіл Россиянин; барлыц пролетариаты- ның пиғылын революцияландырды. Одесса көтерілісі- пің сабағы ауыр болды, ол революцияшылданған пи- ғылдың негізінде енді революцияшыл пролетариат™ күресугө үйрететіпі былай тұрсып, тіпті жеңуге де үй- ретеді. Одесса оциғалары жөнінде біз былай дейміз: революциялык, армия талцандалды,— революциялық армия жасасын!
Газетіміздің 7-номерінде біз: революциялыц армия меи революциялыц үкімет деген ұрапымызға Одесса ко- терілісінің цалай жаңа сәуле түсіргені туралы айтцап болатынбыз *. Сопыц алдындағы номерде біз котеріліс- тен алғап әскери сабацтар туралы айтцанбыз69 (В. G. жолдастың мацаласы). Бұл номерде біз оның кейбір саяси сабацтарына тағы да тоцталамыз («Ңалалық революция» деген мақала). Енді өзіміздің жуыц арадағы тактпкалыц шешімдерімізді жоғарыда айтылған екі мағынада: теория жағынан дұрыстығы мен практика жағынан цолайлылығы жөнінде тексеруге тағы да тоцта- лып оту керек болады.
Қазіргі кезеңнің көкейтесті саясп мәселелері — ко- теріліс және революциялыц үкімет. Социал-демократтар бәрінен де гөрі осы моселелер жайында өзара коп әцгі- ме етіп, коп таласты. РСДРП III съезінің және партия- ның бөлініп піыццан бөлегі конференциясының басты
Ңараңыз. Шығармалар толық лшнағы, 10-том, 355—364-беттер. Ред.


144
В. И. ЛЕНИН
қарарлары осы мэселелерге арналды. Россия социал-де- мократиясының ішіндегі басты тактикалық алауыздық- тар осы мәселелер төңірегінде болып отыр. Қазір мына- дай сұраң туады: Одесса котерілісіпеп кейін бұл ала- уыздыңтар қандай түргыда болып отыр? Ңазір, бір жағынан, осы көтеріліс жоиіпдегі пікірлер мен мақала- ларды, екінпіі жагыпап, партия съезі мен жаңа искра- шылдар копферелцііясыпыи; көтеріліс туралы жәнө уақытша үкімет туралы мэселелерге арналған төрт қа- рарып қаііта оқып ліыгуга еріпбегеп әрбір адам оқиға- лардың эсорімен жаца яскрашылдар іс жузінде өз оп- поиепттері жагыпа шыга бастаганып, ягни өз қарарла- рыпа сәйксс емес, III съездіц қарарларына сәйкес әрекет ете бастағапьш сол сәтінде-ақ кореді. Қате докт- ринаны сынауға келгенде революциялық оқиғалардың барысынан артық сыншы жоң.
Осы оқиғалардың әсерімен «Искра» редакциясы: «Ре- волюцияпың алғашқы жеңісі» деген атпен «Россия аза- маттарына, жұмысшылары мен шаруаларына» арналғап листок басып шығарды. Бұл листоктың ең мәнді бөлігі мыпау:
«Батыл ңимыл жасайтын және солдаттардың батыл көтері- лісін барлық күшпен қолдайтын мезгіл жетті. Ңазіргі уақытта батылдық жеңсді!
Ендсше халықтың ашық жиналыстарын шақырыңдар,, патта өкіметініц әскери тірегінің күйрегені туралы хабарды оған жеткізіңдер! Мүмкін болган жердің бәрінде қалалық мекеме- лерді басып алып, оларды халықтың революциялық өзін өзі басңаруыныц тірсгі стіцдер! Патіпа чиновішктсрін қуып шы- ғып, революциялыц озіи озі басқару мекемелеріпе бүкіл халық- тың сайлау өткізіцдер, патша үкіметш біржолата жеңіп шығып, жаңа мемлекеттік тәртіп орпатқапга дейін қоғамдық істерді уақытша басқаруды соларға таисырыцдар. Мемлекеттік банк бөлімшелерін, ңару-жарақ қоймаларын басып алып, бүкіл ха- лықты ңаруландырыңдар! Ңалалар арасында, қала мен деревня арасында байланыс ориатыңдар жәпе қаруланған азаматтар көмек керек жердіц бәрінде біріне-бірі көмектесуге асығатын болсын! Түрмслерді долга алып, опдағы біздің ісіміз үшінтұт- қынға алынған күрескерлерді азат етіңдер: сіздер өз қатарла- рыңызды солармен күшейтссіздср! Барлық жерде патша монар- хиясының құлатылғанын, оның еркін демократия лық республи- камен ауыстырылғанын жариялаңыздар! Аттаныңыздар, азаматтар! Азаттыд алатып мезгіл жетті! Революция жасасын! Де-


РЕВОЛЮЦИЯ ҮЙРЕТЕДІ
111
мократпялық республика жасасып! Революцияшыл эскер жа- сасын! Самодержавие жойылсын!»
Сонымен, біз бүкіл халықтық қарулы көтеріліске ша- қырған батыл, ашың, айқын үндеуді көріп отырмыз. Біз революцициялық уақытша үкімет куруға шақыргап, 61- рак,, амал не, бүркемеленген, жеріне жеткізе айтылма- ған болса да, батыл үндеуді коріп отырмыз. Әуелі көтеріліс туралы мәселені қарастыралық.
Бұл мәселені III съезд бен конференцияның шепіуі арасында принциптік айырмашылық бар ма? Күмәп жоқ, бар. Біз бұл жайында «Пролетарийдің» 6-номері- нің өзінде-ақ айтқанбыз («Үшінші адым кейін») *, ал қазір оның үстіне «Освобождениенің» сабақ боларлық дәлелін келтіреміз. Біз оның 72-номерінен мынаны оңи- мыз: «көпшілік» «дерексіз революционизмге, бүлікшіл- дікке, қандай құралдармен болса да халың бұқарасын көтеріліске шығарып, соның атыпан өкіметті дереу ба- сып алуға тырысушылыққа» бой ұрып отыр. «Мұныц керісінше, азшылық, марксизмнің догмасын қатты устал, сонымен қатар маркстік дүние танудың реалистік элементтерін де сақтап отыр». Марксизмніц даярлық мектебінеп және бернштейншілдіктен өткен либералдар- дың бұл пікірі өте-мөте бағалы. Либерал буржуа соци- ал-демократияның революциялық қанатын «дерексіз революционизм! меп булікшілдігі» үшін әрқашап кіпәлап келді, ал оппортунистік қанатты мәселе қойысының «реализмі» үшін әрқашан мақтап келді. Освобождение- шілдердің тілінде «реалистік» дегенніц «оппортуниста» деген сөз екенін «Искраның» озі мойындауға мәжбүр болды (қараңыз: № 73, Акимов жолдастың кітапшасы- пың «реализмін» Струве мырзаның мақұлдауы жөнін- дегі ескерту). Освобождениешіл мырзалар тұрлаусыз реализмнен басқа реализмді білмейді; алдыңғы қатарлы таптың айбынды міндсттерін баса көрсететін, осы күнгі тәртіпте сол тәртіптің өзін құлататып элементтердіц бар екеніп апіып беретін маркстік реализмнің революция- лық диалектикасы оларға мүлде жат. Сондықтан «Ос- вобождениенің» социал-демократиядағы екі ағымға бер-
* Қараңыз. Шыгармалар толық жинағы, 10-том, 336—347-беттер. Ред.


146
В. И. ЛЕНИН
ген сипаттамасы біздің әдебиетімізде дәлелденген фактіні: «көпшілік» орыс социал-демократиясының ре- волюциялық қанаты, ал «азшылық» оііың оппортуниста қанаты екенін тағы бір рет долелдсп отыр.
Съезге қарағанда «азшылық коиференциясы қарулы көтеріліске мүлде басцаіпа қарайды» деп «Освобождение» үзілді-кесілді мойындайды. Ал, шынына келгенде, конфереицияпыц қарары, біріпшіден, біресе жоспарлы түрде котеріліс жасаудыц мүмкіндігін теріске шығарып (п. 1), біресе оііы моііыпдап (п. d), өзін өзі соққылай- ды, ал, екііпнідон, «котерілісті дайыпдаудың» жалпы ріарттарьш, атап айтқанда: а) үгітті кеңейту, Ь) будара қозгалысымен байлцнысты ныгайту, с) революция- лық сапапы дамыту, d) түрлі жергілікті орыпдардыц бірімен бірінің байланысын орпату, е) пролетар емес топтарды пролетариат™ ңолдауға тарту сияқты шарт- тарын тізумен ғана шектеледі. Съездің қарары, мұныц керісінше, тура позитивті ұрандарды ұсынады, қозғалыс цазірдің өзінде-ац көтеріліс жасау қажеттігіне әкеп отыртандығын мойыпдап, тікелей күрес жүргізу үшін пролетариатты ұйымдастыруга, оны қаруландыруға барышна жігсрлі шаралар қолдапуга, пасихат пед үгіт жұмысында которілістіц «тек саяси мацызын ғана емес» (конференцияныц қарары, іпып мәпісіпде, осымен піек- теледі), сояымен қатар опыц практикалық-ұйымдасты- ру жағын да түсіндіруге шақырады.
Мәселенің осы екі түрлі ніеіпімініц айырмашылығын айқынырақ түсіпу үіиіи жаппай жұмысшы қозғалысы туған кездеп бастак котеріліс туралы мәселе жөпінде со- циал-демократияльтқ козқарастардың қалай дамығанып еске түсірейік. Бірішпі саты. 1897 жыл. Лениннің «Орыс социал-демократтарыныц міидоттерінен» мынаны оқи- мыз: «Самодержавиепі тура күлату үшін социал-демо- кратияның қандай ңұрал қолдапатыны, ал көтерілісті пемесе жаппай саяси стачкапы қолайлы деп таба ма, әлде шабуыл жасаудыц басқа бір тәсіліп қолайлы деп таба ма — бұл мәселепі. қазір шешу, генералдардың ар- мияны жинамай тұрып, әскери кецес ашңаны сияқты болар еді» (18-бет) *. Мүнда, көріп отырғанымыздай, * Қарацыз: Шығармалар толық жпнағы, 2-том, 501-бет. Ред,


РЕВОЛЮЦИЯ ҮЙРЕТЕДІ 147
көтерілісті әзірлеу туралы тіпті сез де жоқ, тек армия- ны жинау туралы, яғни жалпы насихат, үгіт, ұйымдас- тыру жұмысы ғана сөз болып отыр.
Екінші саты. 1902 жыл. Лениннің «Не істеу керек?» деген кітабынан мынаны оқимыз:
«... Халық көтерілісін алып қараңыз. Ңазіргі кезде (февраль, 1902 жыл) ол көтеріліс туралы ойлап, соған дайындалуға тиіс екендігімізге, сірә, жұрттыц бәрі де қосылар деймін. Бірак, цалай дайындалу керек? Көтері- лісті дайындау үшін Орталық Комитет барлық жерлер- ге агенттер белгілей алмайды ғой! Бізде Орталық Комитет болған күнде де орыс елінің қазіргі жағдайында оның агенттер тағайындаумен тіпті еш нәрсеге қолы жетпес еді. Қайта, ортақ газетті жолға қою жәие оны тарату жөніндегі жұмыс үстінде өзінен-озі күрылатын агенттер тобы көтеріліске шақыратын ұранды «күтіп, қарап отыра беруге» тиіс болмас еді, көтеріліс бола ңал- ған күнде озініц жеңіске жетуіне барынша көбірек ке- пілдік беретін ұдайы жұмыс істер еді. Нақ осындай жұмыс жұмысшылардың нағыз қалың бұқарасымен де, самодержавиеге наразы топтардың бәрімен де байланыс- ты нығайтңан болар еді, ал мұның көтеріліс үшін өте зор маңызы бар. Жалпы саяси жағдайды дұрыс бағалау қабілеті, олай болса, котеріліс үшін қолайлы мезгілді таңдап алу ңабілеті пақ осындай жұмыстың үстіпде жа- салар еді. Нак, осындай жұмыс бүкіл Россияны толғап- дырып отырған белгілі бір саяси мәселелерге, сопдай жағдайлар мен оқиғаларға бір уақыт іщіпде үн қосуға, бұл «оқиғаларға» мүмкін болғапынша жігерлірек, мүм- кін болғанынша бірыңғай, қолайлырак, жауап беруге барлыгу жергілікті ұйымдарды үйретер еді,— ал көтері- лістің озі, асылында, бүкіл халықтың үкіметке нағыз жі- герлі, нағыз бірыңгай, нағыз ңолайлы түрде «жауап» беруі ғой. Нақ осындай жұмыс, ақыр аяғында, Россия- ның барлық жерлеріндегі барлық революциялық ұйым- дарға партияның іс жузіндегі бірлігін жасайтып нағыз тұрақты, сонымен бірге нағыз астыртын қарым-қаты- настар жүргізуді үйретер еді,— ал мұндай қарым-ңаты- настарсыз көтерілістің жоспарын бірлесіп талқылау, көтерілістің қарсаңында өте құпия үсталуға тиіс қа-


148
В. И. ЛЕНИН
жетті дайындық шараларын қолдапу деген мүмкін емес» (136—137-беттер) *.
Бұл пікір көтеріліс туралы мәссле жопіпде қандай қа- ғидаларды ұсынады? 1) Үрандарды «күтіп, қарап отыра беретін» ерекше агенттер белгілеу мағыпасыпда көтері- лісті «дайындау» идеяларыпьщ орескелдігі. 2) Ұдайы жұмыс жүргізіп жатқан адамдар мен ұйымдардың ара- сында жалпы жумыс устінде цурылатъш байланыстың қажеттігі. 3) Осъшдай іс үстіпде пролетарлық (жұмыс- шылар) топтар меп пролетарлық емес (барлық нара- зы) топтар арасында байланысты пығайтудың ңажетті- гі. 4) Саяси жагдпйды қатесіз дүрыс бағалау, саяси оқиғаларга поғүрлым орьшды «үн қосу» қабілетін бірле- сіп қалыптастыру қажеттігі. 5) Барлық жергілікті рево- люциялық ұйымдардың іс жүзінде бірігу қажеттігі.
Демек, қазірдің өзінде біздің алдымызға көтерілісті дайындау ұраны ашық қойылып отыр, бірақ әлі тура көтеріліске шақыру жоқ, қозғалыстың «қазірдің өзінде- ақ» көтерілістің ңажеттігіне «әкеліп таяғандығы», тац осы сәтте қаруланудың, жауынгер топтарға ұйымдасу- дың, т. т. қажеттігі әлі мойындалған жоқ. Біздің алды- мызда — котерілісті дайыпдаудың конференция қара- рында (1905 жылы!!) тура сөзбе-сөз дерлік цайталан- ған шарттарына, дәл осы шарттарына талдау жасалып отыр.
Үшінпіі саты. 1905 жыл. «Вперед» газетінде жәпе со- нан кейін III съездің қарарында ілгері қарай тағы бір қадам жасалды: котерілісті жалпы саяси жағынан әзір- леуден басца котеріліс үшіп дереу ұйымдастырудың, қа- руланудың, ерекше (жауынгер) топтар құрудың тікелей ураны үсыпылады, өйткепі цозғалыс «қазірдің өзінде-ақ қарулы көтерілістің қажеттігіпс бастап әкелді» (съезд ңарарының 2-пункті).
Осы шағын тарихи апықтама күмәнсыз үш қорытын- дыға әкеледі: 1) Либерал буржуапың, освобождениешіл- дердің бізді «дерексіз револтоциопизмге, бүлікшілдікке» түсіп отыр деген пікірі тұп-тура жалған. Біз бұл мәсе- лені алға қойғанда, опы 1897, 1902 және 1905 жылда-
Ңараңыз: ПІығармалар толық жинағы, 6-том, 196—197-беттер. Ред.


РЕВОЛЮЦИЯ ҮЙРЕТЕДІ
149
ры түрліше шешіп, піынында «дерексіз» түрде қойғаны- мыз жоқ, әрқашан нацты негізде қойып келдік және қо- йып келеміз. Бүлікшіл деп айыптау самодержавиеге қарсы батыл күрес жүргізіп отырған заманда революция мүдделерін сатуға және оған опасыздьщ жасауға дайындалған либерал буржуа мырзалардың оппортуниста құрғақ сөзі. 2) Жаца искрашылдардың конферен- циясы көтеріліс туралы мәселені дамытудың екінші са- тысында тоқтап ңалды. Ол 1905 жылы тек 1902 жылга лайықты нәрсені ғана қайталады. Ол революциялық да- мудан үш жылдай артта цалып цойды. 3) Өмір сабаң- тарының, атап айтқанда Одесса көтерілісінің, әсерімен жаңа искрашылдар, өз қарарының емес, съезд қарары- ның нұсқаулары бойынша қимыл жасаудыц қажеттігін іс жузінде мойындады, яғни көтеріліс міндетін кейінгө қалдыруға болмайтын міндет деп білді, жұртты көтері- ліс пен қарулапу ісіи қолма-қол ұйымдастыруға тура, дереу шақыру созсіз қажет деп таныды.
Артта қалған социал-демократиялық доктринаны революция салған жерден ығыстырып тастады. Жалпы жұмыс үстінде жаңа искрашылдармен практика жүзін- де бірігу үшін бізде тағы бір кедергі кеміді, бірақ бұдап әлі принципті алауыздықтар толық жойылды деген ма- ғына тумайтыны апық. Тактикалық ұрандарымыздың өтіп кеткеп оқиғаларға бейімделіп, оқиғалардың соңын- да қалуына біз қанағаттана алмаймыз. Біз бұл ұран- дардың өзімізді ілгері жетектеуіне, алдағы жолымызға жарық түсіруіне, кезеңнің минуттық міндеттерінен біз- ді жоғары қоюына тырысуға тиістіміз. Дәйекті, ұстам- ды күрес жүргізу үшін пролетариат партиясы өз такти- касын оқта-текте белгілемейді. Ол өзінің тактикалық шешімдерінде марксизм принциптеріне адалдығын ре- волюцияшыл таптың озық міндеттерін дүрыс есепке алу- мен біріктіріп отыруға тиіс.
Революциялық уақытша үкімет туралы екінші бір кө- кейтесті саяси мәселені алыңыз. Біз бұл арада «Искра» редакциясы өз листогында конференция ұрандарынан іс жүзінде қол үзіп, III съездің тактикалық ұрандарып қабылдағанын, бәлкім, анағұрлым айқынырақ көріп отырған болармыз. «Өкіметті басып алуды» (демокра-


150
В. И. ЛЕНИН
тиялық төңкеріс ушін) «немесе уақытша үкіметтө өкімет билігін бөлісуді өзіне мақсат етіп қоймау керек» деген сораңы теория керексіз етілді, өйткені листок «қалалық мекемелерді басып алуга» және «қоғам- дық істерді уақытша басқаруды» ұйымдастыруға тура шаңырып отыр. «ГІагыз революцияшыл оппозиция пар- тиясы болып қалу ксрск» дегеп сорақы (тек парламен- тарлық күрес заманы үиіін әбден дұрыс болса да, революция замапында сорақы) ұран іс жүзінде архивке өт- кізілді, ойтконі Одесса оқиғалары «Искраны» көтеріліс уақытыпда осы үраимеп шектелудіц күлкілі болатынын, жұртты котеріліс жасауга, которілісті мейлінше жігері- лі түрде жүргізуге және революциялық окіметті пайда- лаыуға белсене шақыру керек екепін түсінуге мәжбүр етті. «Революциялық коммуналар болсын» деген сора- қы ұран да лақтырылып тасталды, өйткені Одессадағы оқиғалар «Искраны» бұл ұранның демократиялық төң- керіс пен социалистік төңкерісті шатастыруды тек қа- на жеңілдететінін түсінуге мәжбүр етті. Ал осы мүлдем екі басқа нәрсені шатастыру теориялық ойдың мүлдем күңгірттігіи дәлелдейтін жәпе жұмысшы табыпың де- мократиялық республикада социализм үшін күресія же- ңілдетуге тиісті мейлінше қажет практикалық іпара- ларды жүзеге асыруды қиындатып жібере алатын авантюризм болып ңана шығар еді.
Жаңа «Искраның» «Впередпен» айтысын, «Вперед- тің» «төменнен де, жоғарыдан да» деген тактикасына қарама-қарсы «Искрапыц» «тек төменнеп» деген такти- касын еске түсіріп қарацыз,— соігда сіз «Искраның» жоғарыдан қимыл жасауга еііді түп-тура өзі шақырып, мәселені біздіңше шешуді қабылдаганын көресіз. Каз- начейлік үшін, финанс, т. с. үшін жауапкер болу ар- қылы өз беделін түсіріп алмас на екен деп біз жөнінде «Искраның» қауіптенгепін еске түсіріп қараңыз,— сон- да сіз, егер біздің дәлелдеріміз «Искраның» көзін жет- кізбегеп болса, бұл долелдсрдіц дұрыстығына оқиғалар- дың өзі оның көзіп жеткізгепіп көресіз, өйткені жоға- рыда келтірілген листокта «Искра» «мемлекеттік банк бөлімшелерін басып алуды» турадан-тура ұсынып отыр. Пролетариат пен шаруалардың революциялық-демокра-


РЕВОЛЮЦИЯ ҮЙРЕТЕДІ
151
тиялық диктатурасы, революциялық уақытша үкіметке олардың бірігіп қатысуы «пролетариата опасыздық жа- сау» немесе «тұрпайы жоресизм (мильеранизм)» болып табылады-мыс деген сорақы теорияны — жаңа искра- інылдар жай ескерусіз қалдырды, қазір олардың өздері цалалық мекемелерді, мемлекеттік банк бөлімшелерін, қару-жарақ қоймаларын басып алуға, «бүкіл халыңты ңаруландыруға» (қазір енді «езін өзі ңаруландырудың көкейтесті қажеттігімен» ғана емес, цару-жарацпен қа- руландыру керек екені анық), патша монархиясын құ- латуды, т. т. жариялауға шақырып,— қысқасы, бүтін- дей III съездің қарарындағы программаға толық сәйкес қимыл жасауға, революциялық-демократияльіқ диктатура мен революциялық уақытша үкімет ұраны қалай көрсетсе дәл солай қимыл жасауға шақырын, нақ жұ- мысшылар мен шаруалардың өздеріне жар салып отыр.
Рас, «Искра» өзіиіц листогында бұл ұрапның бірде- бірін атамайды. Ол революциялық уақытша үкіметке тән қимылдардың бәрін түгел атап өтіп, оларды сурет- тейді, бірақ ол осы бір сөзге жоламайды« Ал оның мұ- нысы бекер. Ол іс жүзінде осы ұранды өзі қабылдап отыр ғой. Ал айқын терминнің болмауы күрескерлердіц ойына тек ауытқушылық, жалтақтық енгізеді, шатас- тырады. «Революциялық үкімет», «революциялық өкі- мет» деген сөздерден қорқу таза анархистік, марксиске лайыңсыз қорқақтық болып шығады. Мекемелер мен банктерді «басын алу» үшін, «сайлау белгілеу» үшін, «уақытша іс жүргізуді» тапсыру үшін, «монархияны ңұлатуды жариялау» үшін,— бұл үшін ең алдымеп революциялық уақытша үкіметті — революцияіпыл ха- лыңтың бүкіл әскери және саяси іс-әрекеттерін бірік- тірін, бір мақсатқа бағыттайтыи үкіметті жүзеге асыру, жариялау сөзсіз қажет. Осылай біріктірмейінше, революцияшыл халық уақытша үкіметті жапнай таиы- майынніа, барлық өкімет билігі оның ңолына отпейіншө, мекемелерді «басып алудың» қандайы болса да, рес- публикаиы «жариялаудың» қандайы болса да жай, ңұр бос бүлікшілдік әрекет болып қала береді. Халықтың революциялық үкімет бір жерге шоғырландырмаған ро- волюциялық жігері көтерілістің алғашқы сәтті қадамы-


152
В. И. ЛЕНИН
ның артынша-ақ бөлшектеніп кетеді, быт-шыт болып ыдырайды, жалпы ұлттық құлашыпап айрылады, басыц алғанын ұстап қалу, жарияланғаиьш жүзеге асыру мін- деттерін атқара алмайды.
Қайталап айтайық: РСДРП III съезіпіц қарарларын мойындамайтын социал-демократтар шынында, іс жү- зіпде, оқиғалардыц барысы арқылы конференцияныц ұрандарып кероксіз етіп, тура съезд берген уран- дар бойыпита қимыл жасауға мәжбүр болды. Революция уйретеді. Біздіц міігдстіміз — опың сабақтарын сарқа пайдалапу, озіміздіц тактикалық ұрандарымызды өзі- міздіц ісімізбеіг, таяудагы міпдеттерімізбен үйлестіру, осы таяудагы міндеттерді дүрыс ұгыпуды бұқара ара- сыпа тарату, котерілістіц жауынгөрлік мақсаттары үшін, революциялық армия құру үшін және револю- циялық уақытпіа үкімет құру үшін барлық жерде бір- дей жұмысшыларды ұйымдастыруға мейлінше кеңінен кірісу!
«Пролетарий» № 9,
26 (13) июль, 1905 ж.
«Пролетарий» газетінгц цолжазбамен салъістырылған тексті бойынша басылып отыр


153
АШУЛЫ ӘЛСІЗДІК
«Искраның» 104-номерінде біздің «Үшінші адым кс- йін» («Пролетарий» № 6) * деген фельетонымыз жо- лінде заметка басылған. Онда біз жаңа искрашылдар- дың партия атынан баспаханапы, қоймапы, ақшапы пайдаланып, бірақ партия мүлкіп тапсырудан жалтару- ды артык, көргенін өте байсалды баяндағанбыз. Осы мә- лімдеме жөніндегі ызапың «Искраны» қапдай халго жеткізгені оның бундшылдардың естен кетпес «арамды- ғы» рухындағы сөздерінен көрінеді. «Искра» «лас сыпырғыш» дегенді де, «жалақор қорқақтар» дегенді де, т. т., т. с. бізге сыпайыгершілікпен алға тартып отыр. Энгельс бір кезде эмиграпттардыц белгілі бір түрінің ай- тысын: «Әрбір сөзі — түнгі дәрет құмырасы, жәпе де бос цұмыра емес» (Jedes Wort—ein Nachttopf und kein leerer) 70 деп сипаттаса, дәл солай шығып отыр. Біз француздың: балағаттау дегепіміз дәлелі жоқтардьщ сылтауы деген нақыл сөзін, әрине, ұмытқанымыз жоқ. Біз айңай-шудың педен шығып отырғанын сабырмен ақылға салып коруді әділ оқушыга қазір де ұсынамыз. III съезден кейін партия мүлкін тапсыруды ұсынғаіі Орталың Комитеттің хатына жаңа искрашылдар жауап бермеді. Олар III съезді танымайды, Орталық Комитет- тің болыпевиктерге бет бұрғанып мойындамайды. Со- лай-ақ болсын. Біраң осы мойындамаудан шығатын қо- рытынды: жаңа искрашылдар, ездерінің тұрғысынан қа-
♦ Ңараңыз: Шығармалар толық жинағы, 10-том, 336—347-беттер. Ред.


154
В. И. ЛЕНИН
рағанда, партия мүлкінің бәрін емес, белгілі бір бөлегіп тапсыруы керек еді. Мұның айқындығы сонша — «бар- лық партия мүлкін бөлісу мүмкіпдігі» туралы қазір өз заметкасында «Искраның» озі-ақ айтып отыр. Егер олай болса, біздің сүйкімді дүшнатгдарымыз, опда сіздер Орталық Комитеттіц хатыиа тиісті жауап неге бермей отырсыздар? Әйтпссе, сіздердің балагатыңыз қаншама күшті болғаиымеіг, копиіілік III съездің протоколдарын басып піыгарьтгг, барлық жайлар жөнінде жұрт алдыпда есеп беріп отыргапда, ал сіздер өздеріңіздің партия мүл- кін пайдалалып отыргатгдарыцыз туралы ешкімге еш- қапдай есеп бермой, сіпбір протоколды басып шыгар- май, тек тілдсй берстіпдеріціз күмопсыз факт болып отыр гой. Тыныш кезде ойлапып бір қарацызшы, ойлай білетін жұрт мұндай қылықтан ңандай эсер алмақшы!
Сонан соң. Орталық Комитеттің съезд жағына бет бұ- рып кетуі «Искраға» ұнамайды. Бұл табиғи нәрсе. Бі- рақ бұл оның бірінші бет бұруы емес қой. Бір жыл бұрын, 1904 жылы августа, Орталық Комитет азшылық- қа қарай бұрылды. Бір жыл бұрын біз Орталық Коми- теттіц әрекетін зацды деп танымайтынымызды баспа- сөз бетінде, жұрт алдында мәлімдедік. Сонда партия мүлкі жөнінде біз қалай еттік? деген сұрақ туады. Біз баспахананы да, цойманы да, кассаны да меньшевик- терге бердік, «Искра» қанша тілдесе де мейлі, бірақ бұл шындық шындың болып қала береді. Біз дұшпандары- мызга есеп бердік, мүлікті тапсырдық, съезд шақыруга күш салып, партиялық эдіспеп күрескіміз келді. Біздіц дұшпандарымыз съсздеп бой тасалап, ешкімге ешқан- дай есеп бермеді (тек оз жацтастарына ғана есеп берді, олардың өзіне де жасырын берді, ойткені, біріншідеп, «конференцияның» протоколдары жоқ, ал, екіншіден, оның күн тәртібі де, оның билігіпің шегі де, яғни оныц піешімдерінің меныпевиктердіц оздері үшін міндеттілі- гіяің шегі де белгісіз).
Партия ішіпдегі күресіміз жікке бөліпумен тынды; енді бір партияның ұйым-процесс күйіпдегі екіпші бір партияға қарсы күресі гапа бар. Енді, міне, жікке бө- лінгенге дейінгі күрес тарихып жалпы піолып өткеиде, кім де кім болсын (әрине, Россиядап келгендердің ішін-


АШУЛЫ ӘЛСІЗДІК
155
де көбінің істейтіні сияқты, жалған қауесетпен қанағат- танбай, өз партиясыпың тарихын документтер бойынша зерттейтіндер) — күрестің жалпы сипатын айқын көре алады. «Формализмге», «бюрократизма», тағы басқа- ларға бой ұрды деп айыпталып жүрген көпшілік фор- мальды артықіпылықтарының бәрін, бюрократиялык, мекемелердің бәрін: әуелі Орталык, Орган редакциясын, сонан соң Партия советін, ақыр аягында, Орталык, Ко- митетті де өз дұшпандарының қолыпа берді. Тек съезді ғана бермеді, бермей қалды. Сөйтіп, былай болып шық- ты: большевиктер партияны қалпына келтірді (немесе, әрине, жаңа искра тылдардың ойлайтынындай, өз партиясын құрды), партия қызметкерлерінің ерікті ри- залығымен өзіпің барлъгц партиялық мекемелерін — әуелі Копшілік Комитеттерінің Біоросып71, сонан соц «Впередті» құрды, ақыр аягында, партияның III съезін піаңырды. Керісіпше, біздің оппоненттеріміз, жап ашы- ғандықтан өздеріне берілген пақ сол формальды артық- шылықгар меп бюрократиялык, мекемелерге жармасып отыр! Шынында да, қарап көріңіздерші: «Орталық Орган редакциясын» оларға Ленин мен Плеханов сыйла- ған жок, па еді? «Пролетарий» өзін «партияның Орталык, Органымын» деп атағанда III съездің шешімдері- не — меныпевиктер мойындамайтын, бірак, партияньщ көпшілігі айқын, дәл жәпе апық мойыпдаган шешімде- ріпе сүйенеді, ал съездіц құрамы баршаға белгілі. «Искра» болса өзін «партияның Орталық Органымын» “деп атаганда II съездің шешімдеріне — қазір большевиктер де (біз оларды III съездің шешімдерімен ауыстырдык,), меньшевиктер де мойындамайтын шешім- деріпе сүйенеді!! Әңгіменің мәні осында ғой! II съездіц уставын меныпевиктер конференциясының өзі бұзды ғой. Енді цазір жаңа искрашылдар өз жақтастары бұз- гап таіуыръіпца жабысып отыр той!
Жаңа искраіпылдармен принцип жагынан еш уақыт- та да толық крсыла алмаган, алайда өз басы соларға үнемі кеңшілік жасай берген, болыпевиктерге үсті-үсті- пе тиісе берген, осыпысы үшін өзіне жаңа искрашылдар ордайым бас иген және бас иіп отырган Плехановтың озі — тіпті соның өзі конференцияның орталык, меке-


156
В. И. ЛЕНИН
мелерге олтіре соққы бергенін мәлімдеп, өз басы күнә- дан аулақ болғанды артық көрді. Ал жаңа искрашылдар әлі де өздерін «Орталық Органбыз» деп атап, олардың бүкіл партиялық позициясыпыц дұрыс еместігін көрсету былай тұрсын, тіпті опыц мүлде лайықсыз екенін көр- сеткен адамдарды да балагаттап сөгумен болады. Біздіц осынша әңгіме қозгауымызга себеп болған осы бір бала- гаттау, атап айтқаітда, оздерінің сол лайықсыздықты айқьш сезіне білмсуіпеп лажсыз туған психологиялық салдар болып табылады. Еске түсірейік *, Староверді де, Акимовты да, Мартыгговты да, жалпы алғанда жаңа искрашылдық теітденңияларды да, атап айтқанда олар- дыц копферепцмясып да, принцип жагыпан ұпататыныи талай ^йтқап тіпті Струве мырзаныц озі де олардың по- зициясы опша орынды емес екенін немесе, дұрысырағы, мүлде орыпсыз екенін кезінде мойындауға тиіс болды (қараңыз: «Освобождение», № 57).
Социал-демократтардың, әсіресе жұмысшылардың қа- лың көпшілігі жікке болінуге қатты наразы екөні (оғаи кім разы болушы еді?), бұдан құтылудың жолын «цай- дан болса да» іздеуге дайып, біз мұны жақсы білеміз. Біз бұл пигьтлды әбдеп түсіпеміз және созсіз құрмет- тейміз. Бірақ біз бір ғана пигылдың жеткіліксіз екеніп барша жұртқа және әркімге ескертеміз. «Қайдан болса да» деген тұжырым түкке де жарамайды, өйткені мұн- да басты нәрсе: жікке бөлінуді тоқтатудың амалдарыи түсінушілік жоқ. Ащы сөздердің қандайының болса да, болыпевиктік те емес, меныпевиктік те емес «үшіпші» бір пәрсепі қүру әрекеттеріпщ қапдайының болса да іске тигізер септігі жоқ, тек опы бүрыпғысыпап бетер шатастырады. Плеханов сияқты күшті деген адамның улгісі екі жыл бойгы тәжірибеде мұны іс жүзіпде дә- лелдеді. К. Каутский сияқты, біздегі жікке болінудіц жайын көбінесе сыңар жақ әцгімелерден есітіп білетіп неміс социал-демократтары-ақ, мейлі, ащы сөздермеп ңұтыла берсіп. Олардың білмеуі әлі кешірімді нәрсе — бірақ, әрине, олардыц оздері білмейтін нәрсе жөніндө төрелік айтуға тырысуы кешірімсіз-аң. Орыс социал-де- * Ңолжазбада бұдан әрі «Троцкийді де» деген сөз сызылып тастал- ған. Ред.


.АШУЛЫ ӘЛСІЗДІК
157
мократтары, ақырында, ащы сөздермен құтылуға шебер, бір жақтан екінші жаққа бұра тартқыш «татулық» жа- йында даурыққанымен, сол татулық үшін аз да болса нақты бірдеңе қолынан келмейтін адамдарды жек көре білуді үйренуге тиіс. Партияның татулығьша және бір- лігіне жеткізетін нақты жол — жаңа дау-жанжалдарға, істі тағы да оңдырмай шатастыруға бастайтып атүсті келісімдер емес, ал партияның екі бөлегініц тактика- лык, және ұйымдық тенденцияларын іс жузінде толық аныцтап алу. Біз бұл жөнінде жаңа искрашылдардьщ конференциясына дәп ризамыз. Конференция жаңа иск* рашылдықтың біржолата ыдырауын дәлелдеп берді. Революция олардың тактикалық хвостизмін күл-талқап етті. Олардың «ұйым-процесі» барша жұртқа мазақ бо- лып отыр. Бір жағынан, ұйымдастыру мағынасы жөнін- де ғана емес, сонымен бірге жаңа искрашылдардьщ принциптілігі жөпінде де, сірә, конференция «козін аш- қан» Плеханов олардан шығып қалып отыр. Екінші жа- ғынан, Петербург меныневиктерінің уәделерін немесе «принциптерін» * «бос сөз» деп жариялаушы («Последние Известия» 72, № 235) Акимов олардан шығып қа- лып отыр. Партияның үшінші съезі партияпың бір жақ болегін тығыз топтастырды. Екінші жағын конференция өзі талқандады. Бізге епді «ымырашылдарға» тек былай деп кеңес беру ғана қалып отыр: жікке боліпудің тари- хын зерттеңіздер, жолдастар, плехановтык, ымырашыл- дыңтың сәтсіздікке ұшыраған себептерін ашып алы- цыздар, жаңа ашытқан шарапты ескі торсыққа құя кор- меціздер!
«Пролетарий» № 9 «Пролетарий» газетгніц
26 (13) июль, 1905 ж. цолжазбамен салыстырылған
тексті бойынша басылът отъір
* Қолжазбада «Петербург меньшевпктерінің уәделері немесе «прші- цпптері»» деген сөздердің орнына «олардың демократизм, талапкерлш және т. т. туралы сезсымақтарының бәрі» деп жазылғап». Ред.


158
ПРОЛЕТАРИАТ КҮРЕСУДЕ, БУРЖУАЗИЯ ҮРЛАНЫП ӨКІМЕТКЕ ҮМТЫЛУДА
Согыс уақытында дипломатияға істейтін ештеңе жоқ. Согыс қимылдары біткеннен кейін дипломаттар алдың- £ы жаққа шығып, қорытындылар жасайды, есеп-ңиса- был шығарысады, адал делдалдыққа жаттығады.
Орыс революциясында да осы тәрізді бірдемелер бо- лып жатыр. Халықтыц самодержавиеге қарсы соғыс қақтығыстары уақытыпда либерал буржуа өз ініне қа- шып тыгылады. Олар жогарыдап да, томеннен де бола- тып зорлыққа қарсы, олар окіметтің озбырлығына да, ңара халықтың анархиясыпа да қас. Олар сахнаға сотые қимылдары біткен соц шығады және олардың саяси шешімдерінде осы соғыс қимылдары туғызған саяси жағдайдағы өзгерістер айқын көрінеді. Либерал буржуазия 9 январьдан кейін «қызғылттана» бастаған-ды; енді революцияның жарты жылында самодержавиеге қарсы халық котерілісіпің (Кавказдағы, Полыпадағы оқиғаларга, т. т. байлаиысты) қатты өскепін корсеткен Одесса оқиғаларынан кейіи ол «қызара» бастады.
Либералдардың жуырда гана болып өткен үш съезі бұл жөнінде өте-мөте ғибрат аларлық болды. Өнеркәсіп- піілер мен саудагерлердіц съезі бәрінен де керітартпа- лау съезд болды73. Самодержавие бәрінен де горі осыларға көбірек сенеді. Полиция бұларды мазаламай- ды. Бұлар Булыгин жобасып сынайды, оны жазғырады, конституцияны талап етеді, бірақ, ңолымыздағы толық емес мәліметтерге сүйепіп пікір айтатын болсақ, тіпті булыгиндік сайлауға бойкот жасау туралы да мәселе ке-


ПРОЛЕТАРИАТ КҮРЕСУДЕ, ...
159
термей отыр. Ең батылы— «Одақтар одағы» 74 делегат- тарының съезі болды. Бұл съезд қазір Питердің дәл қа- сында болса да, орыс жерінен басқа территорияда, Фип- ляпдияда, жасырын өтіп жатыр. Жұрттың айтуынша, съездіц мүшелері сақтық үшіп қағаздарын жасырып ұстағандықтан, полицейлердің шекарадағы тінтуі поли- цияға ешқандай мәлімет бере алмай отырған көрінеді. Бұл съезд көпшілік дауыспен (сірә, едәуір азшылыққа қарсы) булыгиндік сайлауға толық, батыл бойкот жа- сауды, жалпыға бірдей сайлау правосып жүзеге асыру жолында кең көлемді үгіт жүргізуді жақтап шыгыпты.
Земство және қала қайраткерлеріпің ең «ықпалды», салтанатты жәпе әйгілі съезі75 аралық орыпда. Бұл съезд жария дерлік жағдайда өткен: полицияныц жай көз қылып протокол жасап, тараңдар деген талабы езу тартып қарсы алыныпты. Бұл съезд туралы хабар баса бастағап газеттер жазалау ретіпде тоқтатылады («Слово» 76) немесе ескертіледі («Русские Ведомости»). Петр Долгоруков мырзаның «Times»-Te 77 басылған қорытын- ды есебі бойынша, бүл съезде 216 делегат болған. Шет- ел газеттеріпіц тілшілері дүние жүзінің түкпір-түкпі- ріпе съезд жайында телеграммалар жіберіп жатыр. Булыгин «конституциясына» бойкот жасау керек пе деген басты саяси мәселе жонінде съезд ешқандай пікір айт- пай отыр. Ағылшып газеттеріпіц хабарыпа қарағанда, копшілік бойкот жасауды жақтаған, ал съездің ұйым- дастыру комитеті қарсы болған. Булыгин жобасы жа- рияланғанға дейін мәселе ашық қалдырылсын, ал жарияланғаннан кейін телеграф арқылы жаңадап съезд шақырылсын деген ымыраға келген. Әлбетте, конститу- цияның «освобождениелік» жобасып (монархия және екі палаталы система) қабылдайтын Булыгин жобасын съезд үзілді-кесілді керексіз деп табады, патшаға үндеу жолдауды ңабылдамайды, «халыққа үндеу қабылдап- сын» деп қаулы етеді.
Бұл үндеудің тексті бізде әзірше жоқ. Шетел газет- терінің хабарына қарағанда, үндеу земствошылардың ноябрьдегі съезінен бергі оқиғалардың ұстамды жазыл- ғап очеркі, үкіметтің арам ниетпен істі созбұйдаға са- лын отырғанын, оның уәделеріп бұзғанын, жұртшылық


160
В. И. ЛЕНИН
пікіршің талаптарына екіжүзділікпен немқұрайды қа- райтындығын көрсететін фактілердіц тізбегі көрінеді. Халыққа арналған үндеуден басқа үкіметтің озбырлық, әділетсіз әрекеттеріне қарсылық корсету туралы да бір- ауыздан дерлік қарар қабылдапгад. Бұл қарар былай дейді: «әкімшілік озбырлық әрекеттер жасап, қоғам праволарын ұдайы бұзьш отырғандықтан съезд әрбір адамның табиги праволарыи бейбіт құралдармен ңор- ғау барша жүрттыц борышы деп есептейді, осы право- ларды бүзатьш окімет орындарының әрекеттеріне, бұл әрекеттер зацга псгіздслгеп күнде де, ңарсылық жасау да осығап жатады» (цитатты «Тітез»-тен келтіріп отыр- мыз).
Сонымен, біздіц либерал буржуазияпың солға қарай бір адым басқаны күмәнсыз. Революция ілгері басыц барады, оның соңынан буржуазиялық демократия да сүйретіліп келеді. Дәулетті таптардың мүдделерін көз- дейтін, бостандық ісін дәйексіз және өз құлқыны үшін жақтайтын буржуазиялыц демократия ретінде бұл де- мократияның шын сипаты, буржуазиялық демократия- ның «қызара бастағапына», оиыц кейде «революциялық дерлік» тілмеи сөйлеуге тырысатыиына қарамастан, бір- тіндеп айқындалып келеді.
Шындығында, булыгиидік конституцияға бойкот жасау туралы мәселені шешуді кейінге қалдыру пеиі кор- сетеді? Самодержавиемен әлі де саудаласа тұрғысы келетіндікті көрсетеді. Бойкот жасау пайдасына қалып- таспақ болған көпшіліктің өзіне сенімі жоқтығын көр- сетеді. Помещиктер мсп копес мырзалар конституция- ны сұрап отыр, бірақ олар, бәлкім, бұдан кемге де келісер дегенді үндемей мойыпдағаидықты көрсетеді. Егер либерал буржуа съезіиің озі самодержавие мен Булыгин комедиясынан бірдеи қол үзуге батылы бар- маса, онда барлық буржуа атаулылардың съезіиен, бу- лыгиндік «Дума» деп аталатын және самодержавиелік үкіметтің алуан түрлі тізе батыру тәсілдері нәтижесін- де сайланатын съезінеп (егер съезд әйтеуір бір сайла- натын болса!) нені күтуге болады?
Самодержавиелік үкімет бұл әрекетті буржуазиялық саудагерлік эпизодтарының бірі ғана деп есептеп, ли-


ПРОЛЕТАРИАТ КҮРЕСУДЕ, ...
161
бералдардың бұл піешіміне осылай қарап та отыр. Бір жағынан, самодержавие либералдардың наразылығын көрген соң, аз-аздап өз тарапынан уәделерін «көбей- тіп»: шетел газеттері Булыгин жобасына «либералдық» бірсыпыра жаңа өзгерістер енгізілмек деп хабарлайды. Екінші жағынан, самодержавие земствошылардың на- разылығына жаңа қоқан-лоққымен жауап береді. Бұл женінде «Таймс» тілшісінің мынадай хабары назар ау- дарарлық: Булыгин мен Горемыкин земстволық «радикализма» жауап ретінде, патшаның атынан шаруалар- ға кесінді жер беруге уәде етіп, сословиелік немесе сословиелік емес сайлаулар жөнінде «халықтық» плебисцит (земство бастықтарының көмегімен) өткізіп, шару а ларды «бариндерге» айдап салуды ұсынады. Әлбет- те, бұл хабар — тек лақап, әдейі таратылған лақап болуы керек. Бірақ бір нәрсе күмәнсыз: үкімет демаго- гияның ең жабайы, дөрекі жәпе айуандық түрлерінеп қорыңпайды, «тағылаиған бұқара» мен халық ішіндегі азғындардың көтерілісінен қорыңпайды, ал либералдар зорлықшыларға қарсы, тонаудың, талаудың және тү- рікше айуандықтың батырларына қарсы халық котері- лісінен қорқады. Үкімет сұрапыл және жан түршігер- лік қан төгуді әлдеқашан-ақ бастады. Ал либералдар қан төгуден аулақ болғымыз келеді деп жауап береді! Мұндай жауаптан кейіп әрбір жалдама қапішер оларды буржуазиялық саудагерлер деп қорлауға праволы емес пе? Осыдан кейін озбырлық пен зорлыққа «бейбіт қар- сыласуды» мойындап, халыққа үндеу тарату туралы қа- рар алу күлкілі-ақ емес пе? Үкімет «жойттерді», «де- мократтарды», армяндарды, поляктарды жәпе т. б. са- бауға, өлтіруге кім көрінгенді жалдан алып, қаруды оңды-солды үлестіріп жатыр. Ал біздің «демократтар» «бейбіт қарсыласу» үшін үгіт жүргізуді «революция- лық» қадам деп санайды!
Біз жаңа ғана алған «Освобождениенің» 73-номерінде Струве мырза Суворин мырзаға ыза болады, ал Суворин мырза Иван Петрункевич мырзаны қолпаштап иығынан қағып қойып, мүндай либералдарды тыныштандыру үшін оларды министрліктер меп департаменттерге отыр- ғызып қоюды ұсынады. Струве мырза ызалы, өиткені


162
В. И. ЛЕНИН
нац Петрункевич мырза мен оның земстводағы («өзде- рін программа арқылы» — қандай? қай жерде?— «тарих пен ұлт алдында міндеткер еткеп») сыбайластарын ол конституциялық-демократиялық партияпың келешек министрлігіне ұйғарып отыр. Біздің ойымызша, патша- ның қабылдауында да, 6 (19) шольдегі земство съезіпде де Петрункевич мырзалардыц көрсеткен мінезі мұндай «демократтарды» жиреишшеп қорлауға керек десе Су- ворипдерге де толық право береді. Струве мырза: «Рос- сиядагы орбір а дал жәпе зердслі либерал революцияпы талап стеді» дси жазады. Ал біз былай дейміз: 1905 жылғы июльде «революцияпы» осылай «талап ету» қар- сыласудыц бейбіт қүралдары туралы ңарар арқылы біл- дірілетіп болса, опда мұпдай «талапқа жәпе мұидай «ре- волюционерлерге» жиренішпен мазақ етіп қарауға Су- вориндердің толыц правосы бар.
Струве мырза, бәлкім, біздің либералдарды осы кезге дейін солға қарай жылжытып келген оқиғалар келешек- те оларды бұдан да әрі жылжытады деп қарсы болар. Ол «Освобождениеніц» сол 73-померіндә былай дейді: «Саяси күрсске армияпың күшпеп араласуы үшіп жағ- дай самодержавиелік монархия халың өкілдігіне ұйым- дасқан ұлтпен соқтығысқанда ғапа шындап туады. От-гда армия пе үкіметті, не ұлтты таңдауға тиісті болады, бұ- лардың бірін таңдап алу қиынға түспейді және қатесіз таңдап алады да».
Бұл бейбіт идиллия революцияпы грек калепдыпа 78 'дейіп кейінге қалдыра түруға оте ұқсас. Ал ұлтты ха- лықтық окілдікке кім ұйымдастырады? Самодержавно ме? Бірақ ол Булыгип Думасын ғана ұйымдастыруға ке- лісіп отыр ғой, ол Думаиы халық окілдігі емсс деп та- нып, оған сіздер өздеріңіз қарсы болып отырсыздар ғой! Өлде халық окілдігін «ұлттыц» озі ұйымдастыра ма? Егер олай болса, революциялық армияға ғана сүйепе алатын революциялық уақытша үкімет туралы либерал- дардың есіткісі де келмей отырган себебі не? Олар озі- пің съезінде халық атынап сөз сөйлеп, алайда, ұлттыц халык өкілдігіне ұйымдасңапдығын дәлелдейтін цадам жасамай отырған себёбі не? Егер сіздер, мырзалар, ре- волюцияда халық мүдделерін сатып кететін буржуазия-


ПРОЛЕТАРИАТ КҮРЕСУДЕ, ...
163
ның окілдері болмай, шын халық өкілдері болсацыздар, онда сіздер неліктен армияға үн қатпайсыздар? само- державиелік монархиядан қол үзетіндеріңізді неге жа- рияламайсыздар? революциялық армия мен патша армиясы арасында үзілді-кесілді күрестің болмай қой- майтындыгына сіздер неліктен көз жұмып қарайсыздар?
Оның себебі: сіздер революцияшыл халықтан қор- қасыздар, оны бос сөзбен алдарқатын, іс жүзіндө самодержавиемен санасасыздар, сонымен саудаласасыз- дар. Бұган тағы бір дәлел: земство съезін ұйымдастыру комитетінің председателі Головин мырзаның Москва генерал-губернаторы Козловпен келіс сөздер жүргізуі. Головин мырза Козловты бұл съезді құрылтай жиналысы- на айналдыру ниеті туралы тараіп жүргея лақан бос нәрсе деи сендірді. Бұл не деген сөз? Мұның мәнісі — үйымдасқан буржуазиялық демократияның окілі само- державиенің окіліне буржуазия самодержавиемен ажы- расуга бармайды деи кепілдік берді деген соз! Съезді құрылтай жиналысы деп жарияламауға уәде беру шып революциялық шаралар қолдаибауға уәде берумен ба- рабар екенін тек саясаттағы сәбплер ғана түсінбеуі мүм- кін,— өйткені Козлов, әлбетте, құрылтай жиналысы деген сөздерден емес, жанжалды шиеленістіріп, халық пен армияның патша өкіметіне қарсы үзілді-кесілді күресін туғыза алатын істерден қорықты! Сіздер сөз жүзіпдө өздеріңді революционерлерміз деп атайсыздар, халыққа жар салу туралы сөз етіп, патшаға сенім атаулыны енді қойдық деп, ал іс жүзінде оз ниеттеріңіз жөпінде пат- ніаның малайларын жұбатып отыргапдарыңыз, міне бұл өзі саяси екіжүзділік емес пе екеп?
Әй, осы бір либералдың көпірме сөздер-ай! «Копсти- туциялық-демократиялық» партияның косемі И. Пет- рупкевич мырза осы создерді съезде қаншама айтып-ақ баққан! Қандай мәлімдемелер арқылы «ол өзін тарих пен ұлт алдында міндеткер» ететінін қарастырып көрө- лік. «Таймстағы» корреспонденциялардан цитат келті- релік.
Де-Роберти мырза патшага петиция жазуды жақтап отыр. Петрункевич, Новосильцев, Шаховской, Родичев бұган қарсы сойледі. Дауысқа қойганда петицияны ал- 7 11-том


464
В. И. ЛЕНИН
ты адам ғана жақтады. Петрункевич мырзапың созінен: «Біз 6 (49) июньде Петергофқа бара жатқанымызда, патша жағдайдың өте қауіпті екепін түсініп, оның ал- дын алу үшін бірдеме істер дегеп үмітте болып едік. Енді мұндай үміттің бәрінеи күдер үзу керек. Бір ғана жол қалды. Біз осыгап дейіп реформапы жоғарыдап күткен едік, бүгіштеіі бастап біздің бірден-бір үміті- міз — халық. (Қ а т т ы қ о л шапалақта у.) Біз қарапайым және айқып сөздермен халыққа шындықты айтьш беруге тиістіміз. Үкіметтің қабілетсіздігі мен әл- сіздігі революция пы тугызды. Бұл барша жұрт мойын- дауга тиісті факт. Біздіц борышымыз — қан тегіске жол бермеу үшіп бар күшті жүмсау. Біздіц копшілігіміз ұзақ жылдар бойы оталға қызмет еттік. Енді біз патша- ға емес, халыққа батыл баруға тиіспіз». Петрункевич мырза келесі күні былай деді: «Біз қызметіміздің тар иіеңберін бұзып, шаруаға баруға тиіспіз. Біз осыған де- йін реформаны жоғарыдан күтіп едік, бірақ, біз осылай күтіп жүргенде, уақыт оз дегенін істеді. Шапшацдауы- на үкімет өзі себеп болған революция бізді басып озды. Революция дегеп создіц ксше осында біздің екі мүше- мізді қорқытқаны сонша, олар съезден кетіп қалды. Бі- рақ біз шындыққа тайсалмай тура қарауға тиіспіз. Біз қол қусырып қарап отыра алмаймыз. Земстволар мен думалардың халыққа жар салуы лаң салатын үгіт бола- ды деп бізге қарсы шығушылар болды. Алайда деревпя- ларда тыныштық па екен? Жоқ, онда қазірдің өзінде лаңдатып жатыр және опыц ең жаман түрі. Біз дауыл- ды тоқтата алмаймыз, бірақ қайткен күпде де сілкініс- тіц тым үлкен болмауын қарастыруға тиіспіз. Біз фаб- рикалар мен экономияны қиратудың пайдасыз екенія халыққа айтуға тиіспіз. Біз мұндай қиратуға жай вандализм деп қарамауымыз керек. Мүның өзі — зұлым- дықты іштей сезсе де, түсінуге дәрмені жоқ шаруалар- дың зұлымдыққа көмектесетін жөн-жосықсыз надан әдісі. Мейлі өкімет орындары оларға бастарыпа қамшы ойнатумен жауап бере берсіп. Әйтсе де біздің борышы- мыз — халыққа бару. Біз мұиы ертерек істеуге тиіс едік. Земстволар шаруалармен тығыз, сыр ашысып жа- қындаспай 40 жыл өмір сүрді. Осы қатені түзету үшін


ПРОЛЕТАРИАТ КҮРЕСУДЕ,
165
уақытты босқа өткізбейтін болайық. Біз өзіміздің ша- руалармен бірге екенімізді оларға айтуға тиіспіз».
Өте тамаша, Петрункевич мырза! Біз шаруалармен біргеміз, біз халықпен біргеміз, біз революцияны факт 'деп танимыз, біз патшаға деген сенім атаулының бәрін ңойдық... Талаптарың оң болсын, мырзалар! Алайда... алайда бұл өзі ңалайша осылай болып отыр? Патшамен емес, халықпен біргеміз дейсіз, сондъіцтан да генерал- губернатор Козловқа съезд ңұрылтай жиналысы ретін- де, яғни нағыз халықтық, шын халықтык, окілдік ретін- де әрекет етнейді деп уәде беру керек не? Революцияны мойындау керек дейсіз, сондыцтан да үкімет малайла- рының айуандығына, кісі өлтіруіне, талауына ңарсыла- судың бейбіт құралдарымен жауап беру керек пе? Ша- руаларға жақындау керек, шаруалармен бірге болу керек дейсіз, сондыцтан да помещиктердің ризалығымен жерді тек цунын төлеп алуға ғана уәде беретін мейлін- nie екіұшты программамен құтылғыңыз келеді! Патшамен емес, халықпен бірге болу керек дейсіз, сондъщтан да, біріншіден, монархияны, әскерлер мен чиновниктер- ге патша билігін сақтауды қамтамасыз ететін, ал екін- іпіден, помещиктер мен ірі буржуазияның саяси үстем- дігін жоғарғы палата арқылы күні бұрын қамтамасыз ететін конституцияның жобасын қабылдау керек екен ғой *.
Либерал буржуазия халыққа жаңындауда. Бұл рас. Халықңа жақындауға ол мәжбүр, өйткені халык, болма- са самодержавиемен күресуге ол дәрменсіз. Бірақ ол ре- волюцияшыл халықтан қорқады, сондықтап ол халыққа оның мүдделерінің өкілі ретінде, жалынды жаңа жа- уынгер жолдасы ретінде жақындамайды, соғысушы жақ- тардың бірін тастап екіншісіне жалбақтаушы делдал, саудагер ретінде жақындайды. Бүгін ол патшада болып, одан «халық» атынан мопархиялық конституция сұрайды, сонымен бірге ол халықтан, «лаңнан», «бүлін- нііліктен», революциядан үрейі ұшып, ат-тонып ала қа- шады. Ертең ол өз съезінен патшаға күш корсетеді,
* Біздің газетіміз басып піығарған «Үш конституция» деген лис- токты ңараңыз. (Қараңыз: Шығармалар толық жинағы, 10-том, 352— 354-беттер. Ред.)


166
В. И. ЛЕНИН
патшаны монархиялық конституциямен және найзага қарсы бейбіт қарсыласумен қорқытады. Ал сіздердің қоян жүрек, екіжүзді пасықтықтарыцды патша малай- ларының біліп алғанына сіздер, мырзалар, енді де та- ңырқайсыздар ма? Сіздер патиіасыз қалудап қорқасыз- дар. Патша сіздерсіз қалудан қорықпайды. Сіздер үзілді-кесілді күрестен ңорқасыздар. Патша одан қорық- пайды, қайта күресті тілейді, күресті өзі туғызып, өзі бастайды, ол жецілдік жасамас бұрын күш сынасыл көргісі келеді. Патшапың сіздерді жек көретіні әбден та- биғи порсс. Сіздерге бұл жек корушілікті патшаның малайлары, Суворин мырзалар, оздеріціздіц Петрунке- вичіцізді цолнаштан иыгыпап қагу арқылы көрсетіп отырғаны әбден табиги нәрсе. Сіздер осылай жек көругө лайықтысыздар, өйткені сіздер халықпен бірге күрес- пейсіздер, тек қана революцияшыл халықтың тасасы- мен ұрланып барып, өкімет билігіне ұмтыласыздар.
Шетел тілшілері мен буржуазия публицистері істің бұл сияқты мәнін мүлде өзінше ерекше көрсеткенімен, кейде соның айтарлықтай дәл үстінен түседі. Гастон Леру мырза «Matinv-де 79 земствошылардың көзқарас- тарын баяндамақшы болады. «Жоғарыда тәртіпсіздік, төменде тәртіпсіздік, тәртіп өкілдері — біздер ғана». Земствошылардың көзқарастары шыиында осындай. Ад тура орыс тіліне аударғанда бүл былай деген сөз: жо- ғарғы жақ пен төменгі жақ күресуге әзір, ал біз — адал делдалдармыз, біз ұрланып өкімет билігіне ұмтыламыз, Бізде де 18 март болмас па екен, кошедегі ұрыста ха- лық бір рет болса да үкіметті жецбес не екеп, халыңтыц бірінші жеңісінен кейін окіметті қолға алу үшін, неміс либерал буржуазиясына туғаны сияқты, бізге де мүм- кіншілік тумас па екек деп біз күтіп отырмыз. Ал біз самодержавиеге қарсы күш болып алған кезде, біз революцияшыл халыққа қарсы теріс бұрылып, халыққа қарсы патшамен келісім жасаймыз. Біздің конституция жобамыз — осындай келісімніц әзір тұрған програм- масы.
Есеп дұрыс-ақ. Римдіктердің Аннибал жөнінде айт- қанын кейде революцияшыл халық жөнінде айтуға тура келеді: сен жеңе білесің, бірақ жецісті пайдалана біл-


ПРОЛЕТАРИАТ КҮРЕОУДЕ, ...
.167
мейсің! Көтерілістің жеңуі,— егер ол революциялық төцкеріске, самодержавиені толық құлатуға, дәйексіз және құлқыншыл буржуазияны шеттетуге, пролетариат пен шаруалардың революциялық-демократиялық дикта- турасыпа жеткізбейтіп болёа,— ол әлі халыңтың жеңуі болмайды.
Француздың кертартпа буржуазиясының органы, «Temps» 80, патшамеп келісім жасап, жанжалды тезірек бітіру керек деп земствошыларға тура кеңес береді (жа- ңаша 24 июльдегі бас мақала). Моральдық, материалдық күшті біріктірмейінше реформа мүмкіи емес, дейді ол. Материалдық күш тек үкіметте ғана бар. Моральдық күш — земствошыларда, дейді.
Буржуазиялық көзқарастардың тамаша тұжырымы — земствопіылар саясатын біздің талдауымыздың тамаша дәлелдемесі. Буржуа ұсақ-түйекті, халықты есінен шы- ғарған, оздерініц еңбсгімеп буржуазияпыц бар байлы- ғын жасап отырған, оздеріне күн меп ауа қандай қажет болса, сондай қажет азаттық үшіп күресіп отырған оп- даған миллион жұмысшылар мен піаруаларды есіпеп шығарған. Олар үкіметті жеңумен өздерінің «материал- дық күшін» әлі көрсетпегендіктен буржуаның оларды ұмытуға правосы бар. Тарихта бірде-бір ірі мәселе «ма- териалдың күштеп» басңаша күшпеп шепіілгеп емес, сопдықтан патша самодсржавиесі, қайталап айтайық, халықты өзімен күш сыпасуға шақырып, күресті озі бастайды.
Франция буржуазиясы Россия буржуазиясына патща- мен тезірек келісімге кел деп кеңес береді. Ол батыл күрестен қорқады, қатты қорқады. Халық жеңе қалғап күнде, үрланып өкімет басына ұмтылып отырған Пет- рупкевич мырзаларды халық өкімет басына жібере ме, жоқ па — бұл әлі белгісіз! Жеңістің қанпіалықты батыл жеңіс болатыпып және оның нәтижелері қандай бола- тынын алдын ала есепке алу мүмкін емес,— буржуазия- ның қорқақтай соғуының бар себебі осы.
Пролетариат осы батыл күреске бүкіл Россияда әзір- леніп жатыр. Ол күш жинап жатыр, ол осы уақытқа дейіп сәтсіздікпен аяқталып келген, бірақ үнемі неғұр- лым күшті жаңа шабуылдарға бастап келген әрбір жа-


168
В. И. ЛЕНИН
ңа шайңастан сабақ алый, нығайып келеді. Пролетариат жеңіске қарай бара жатыр. Ол өзінің соңынан шаруаларды көтеріп отыр. Шару ала рға сүйеніп, ол бур- жуазияның тұрақсыздығы мои опасыздығып әлсіретеді, оның дәмегөйлеріп ыгыстырып шығарып, самодержа- виені күшпен жапыіптаііды, қаргыс атқан крепостник- тік тәртіптіц барлық сарқыишақтарын орыс өмірінен түп-тамырымен жүлыи тастайды. Ал сонда біздің ха- лық үшіи жецін алатыпымыз буржуазияның саяси ар- тықшылықтарьш қамтамасыз ететіп монархиялық конституция бол май ды. Біз Россияга бүкіл езілген ұсақ халықтарга толық бостапдық берстіп, шаруалар мен жұмысшыларга толық бостапдық берстіп республиканы жеңіп әпереміз. Біз сонда социализм жолындагы, бар- лық еңбекшілерді қанау атаулыдан толық азат етужо- лындағы ең үлкен және ең батыл күрес үшін пролета- риаттың революциялық жігерін түгел пайдаланатын бо- ламыз.
«Пролетарий» № 10
2 август (20 июль), 1005 ж.
«Пролетарий» газетгнгц цолжазбамен салыстырылган тексті бойынша басылып отыр


169
«ЖҮМЫСШЫЛАР ПАРТИЯНЫҢ ЖІККЕ БӨЛІНУІ ТУРАЛЬЬ 81 ДЕГЕН КІТАПШАҒА
АЛҒЫ СӨЗ
Біз «Көп жұмысшының ішіндегі бір жұмысшы» жол- дастың хатын «Пролетарийде» (№ 8) толық басып шы- ғарамыз деп уәде бергепімізде, опың кім екепі жоніпде ешбір түсінігіміз жоқ еді. Біз оныц айтқан ойларына коптеген жұмысшылардың қосылатынын білеміз, сон- дықтан оның хатын басып шығаруға ұйғару үшін осы- ның өзі жеткілікті болды. Енді біз хат авторыиың «өзін бұрын азпіылыққа қосңандығын», ол «көпшілік дейтіп- нің ежелгі қас дұшпаны» екенін «Искраның» 105-номе- рінен біліп отырмыз. Тіпті жақсы. Осы бұрынғы мепь- шевиктің «пролетарлық талапкерлік» жөніндегі ізгі нисттердің «жылтыр создерге» айпалғаньш мойындаға- іты біз үшін соидай бағалы. Опың иптеллигенттік «мани ловшылдьщты» батыл айыптауы сондай құнды. Мұныц озі — меныпевиктер демагогпясының, олардың алуап түрлі жақсылықтар: автономия, талапкерлік, демократизм, т. с. жопінде оцды-солды бергеи уәделеріпің — са- налы жұмысшыларды мезі қыла бастауының, олардыц заңды түрде сенімсіздік білдіруін жәпе сынауын туғы- за бастауының күмәисыз белгісі, бүл осылай болуға тиіс те еді.
Әлі біркатар жұмысшы меныпевиктерді «бұрыпғы меяьшевиктер» ететіп, бұған біздің күмәпымыз жоқ, факті де,— Жұмысшыпың бұл хатып «Искрапың» «то- меинен сілтелгеп жүдырық» деп тапқан фактісі де — оте-моте назар аударарлық нәрсе! Бұл факт жайыпда өте-мөте ойлануға тұрады.


170
В. И. ЛЕНИН
Шынында да, бұл арада «жұдырықтың» қандай қаты- сы бар? Меныпевиктер соншалық сілікпесін шығарған осы бір «қорқынышты сөз» белгілі бір нақты ұйымдық ұғымды көрсете ме әлде интеллигспттік еркелікті бай- лап-матап ұстайтын берік ұйым атаулыга қарсы жай интеллигенттік өкінішті, қпқарлықты көрсете ме?
Хаттың авторы пспі тілсп отыр? Жікке бөлінуді тоқ- татуды тілейді. «Искра» бұл мақсатқа тілектес пе? Иә, мұиы ол тура айтып отыр. Ол мұны дәл қазір жүзеге асыруды мүмкіи доп осептей ме? Иә, мүмкін деп есеп- тейді, оііткеііі ол: «жікке болмсуді ақтайтындай, ала- уыздық (тактпкалық) опінама зор смсс» дейді.
Егер олай болса, оида тіпті «Искрапыц» «тек партия мүшелері үшіп» жариялапғап листоктарында және Пле- хановтың «астыртын» кітапшасында жауып тасталғап «Земство науқанының жоспарып» еске түсіріп, «Искра» Жұмысшыға берген жауабында тактика лық алауыз- дықтарды қайта неге жацғыртып отыр? Не үпіін керек бұл? Айтыстар мен таластардың қажеттігін Жұмысшы да теріске шығарып отырғап жоқ қой, мұны большевик- тер де теріске шыгармайды! III съезд қабылдаган партия уставы әрбір комитеттің әдебиет шығару правосып дәл апықтап берді ғой! Мәселе тактикалық алауыздық- тардың жікке бөлінуге, яғни ұйымдық байлапысты бұ- зуға апарып соқтырмауы үшін қалай ету керек екепі туралы болып отырғап жоқ па? «Искра» осы айқын қо- йылған сұрақтан іске қатысы жоқ тактикалық алауыз- дықтар туралы пікірлер арқылы иеге жалтарады? Жү- мысшы «жұдырығыпың» мәпісі іске қатысы жоқ мыл- жыңды болдырмауда болып отыргап жоқ па екеп?
Жікке бөлінуді тоқтату үпііп опың тоңтауын тілеу аз. Мұны цалай істеуді білу керек. Жікке бөліиуді тоқтату дегеніміз — бір ұйымға бірігу дегеп сөз. Сондықтан кім- де-кім жікке бөлінуді тоқтатуды шынымен жақындат- қысы келсе, ол адам (Жұмысшыпың, сондай-аң, мыса- лы, Плеханов та өзіпің батпақта болған уақытынан бері қарай осымен шектеліп отырғапыпдай) жік жөнінде шағым айтумен, кінәлаумен, бетке басумеп, айңай салу- меп, жаттанды сөздер айтумен шектелмеуге тиіс,— ол


«ЖҮМЬІСШЫЛАР ПАРТИЯНЫҢ ЖІККЕ БӨЛІНУІ ТУРАЛЫ» ... 171
адам осы ортақ, бірыңғай ұйымның үлгісін жасап шы- ғаруды дереу қолға алуға тиіс.
Жұмысшы хатының нашар жері — атап айтқанда, автор жікке бөліну жөнінде тек ңъшжылады да қояды, ал белгілі бір ұйымдық нормаларды қолдану арқылы оны тоңтатуға тікелей ұсыныстар жасамайды. Осы кемші- лікті түзетудің орнына, «Искра» жалпы ұйымдық ортақ пормаларды міндетті түрде мойындау жөніндегі Жұ- мысшының тек бір ғана ойы турасыпда «қатты үрейлен- гендіктен» «жұдырық!» деп айқайлап қоя беріп, сол кемшілікті улғайта ту ein отыр!! Жікке бөлінуді алауыз- дықтармен ақтауға болмайды, дейді Жұмысшы. Дұрыс, дейді «Искра» онымеп келісіп. Демек, енді сондай мық- ты арқан есу керек (ай-ай! қалайша мен беталды оғаш сөйлеп отырмын! қандай «кулактық» идея десейші! Бі- раң «Искрадағы» жолдастар, сәл сабыр етіңіздер, «буын- дырып тастайтыи тұзақ» жәпо тағы басқа сүмдық- тар жөнінде талып қалып жүрмеңіздер!), бұл арңан екі жақты тас қылып байлап, тактикалык, алауыздықтарға ңарамастан, оларды байлаулы күйде ұстап тұрар еді,— дейді Жүмыспіы.
Бұған «Искра» тағы да шала бүлініп жұдырық! деп, айқай салып жауап береді.
Ал біз бұғап былай деп жауап береміз: дұрыс, Жұ- мысшы жолдас! Дұрыс айтып отырсыз. Жаца, мықты арқан керек. Бірақ ілгері қарай жүріңіз, тағы бір к,а- дам басыңыз: бұл арқан дөл ңандай болуға тиіс, екі жақ үшін де міндетті (қарауыл! тағы да жүдырық!) ортац ұйым дәл цандай болуға тиіс? міне осы жагьш ойлай бастацыз.
Жұмысшы жолдас өзінің уйымдыц ұсыпыстарының айқындығы жағынан онша алысқа кеткен жоқ (өйткепі, егер тактикалық алауыздьщтардың жікке бөлінуге дә- лел бола алмайтынын екі жац та мойындаса, онда жік- ке бөлінуді тоқтату туралы мәселе тек ұйымдық мәселе болып табылады!),— ал «Искра» опы тым алысқа кетті деп біледі, оның алысқа кеткепдігі сопшалық, «Искра» жұдырық туралы тағы да шу көтеріп отыр!!
Біз оқушылардаи тағы да сұраймыз: шынында да, жаца «Искраны» «есінен тандыра» қорқытады деуге бола-


172
В. И. ЛЕНИН
тын осы атышулы жұдырық дегеніміздің мәнісі не? Бұл жұдырық белгілі бір ұйымдық идеяларды көрсете ме, өлде партияның барлық мүпіелері үшін міндетті эрбір үйымның эрбір «дәнекерлеріпеп» қорқатын, тек күлкі келтіретін көзсіз интеллигепттік қорқынышты көрсете ме?
Бұл мә.селепі саіталы жұмысіпылардың шешуіне бе- рейік те, ал озіміз ілгері барайық.
Егер cid жагы да бірігуді шынымен тілейді деп жо- рамалдайтып болсақ, опда бірігудің шын қиыншылығы мыпада. 1-деіг, үйымдыд нормаларды, барлык, партия мүшелері үлііп созсіз міндетті партия уставын, жасау керек; 2-деп, иартияиыц қатарлас, бәсекелес жергілік- ті және орталық ұйымдары мен мекемелеріпің бәріп до- су керек.
Осы кезге дейін бірінші міндетті шешуге РСДРП III съезі тана әрекет жасады, бұл съезд қандай болсын аз- шылықтың праволарына конституциялық кепілдік бере- тін устав жасады. III съезд партия ішіндегі әрбір аз- шылық үшіп — программаны, тактикапы және ұйымдық тәртіпті мойындайтып орбір азшылық үшін орын болуы- на, егер оны осылай орын деуге болатын болса, к,ам- қорлық жасады. Большевиктер біртұтас партияда меньшевиктерге де белгілі орын берілуіне қамқорльіқ жасады. Меныпевиктер тарапынан біз мұпы кормей отырмыз: олардың уставы партия ішіндегі әрбір азпіы- лыңтың праволарына ешқандай конституциялық кепіл- дік бермейді.
Бірде-бір большевик III съезде қабылдапғап уставты оте жақсы, мүлде мііісіз деп ессптемейді, бұл өзінен-өзі түсінікті. Кімде-кім оны озгертуді қажет деп тапса, ол адам дәл белгіленгеи озгертулердің жобасымен шығуға тиіс,— мұның өзі жікке болінуді тоқтату жөнінде дурыс, қадам жасау болады, мұпың өзі шағым айтудан, кіпә тағудан горі маңыздырақ порее болады.
Бізге, бәлкім, былай дер: «копференцияның» уставы жөнінде осы істі өздеріңіз пеге бастамайсыздар? Біз буран оны бастадық деп жауап береміз: қараңыз: «Пролетарий» № 6, «Үшінші адым кейін» *. Біздің ойымыз- * Ңараңыз: Шығармалар толық яшнагы, ІО-том, 336—347-беттер. Ред.


«ЖҮМЫСШЫЛАР ПАРТИЯНЫҢ ЖІККЕ БӨЛІНУІ ТУРАЛЫ» 173
ша, қосылу үшін танылуы қажет негізгі уйымдыц прин- циптерді біз тағы да ңайталауға әзірміз: 1) Азшылык,- тың көпшілікке бағынуы (тырнақшаға алынатын азшы- лықпен және көпшілікпен шатастырмау керек! әңгіме «азшылық» пен «көпшілікті» қосу туралы емес, жалпы партияның ұйымдық принципі туралы болып отыр, бұл жайында кейінірек сөз болады. Жалпылай айтқанда, «меньшевиктер» де, «болыпевиктер» де тепе-тең болып отырған күйде қосылуға болады деп ойлалық, бірақ аз- піылыңтың көпшілікке бағьшуының принципі мен Minder тілігін мойындамайынша мұндай қосылу да мумкін емес). 2) Партияның жоғарғы органы съезд, яғни бар- лык, толық праволы ұйымдардан сайланғандардың жи- налысы болуға тиіс, оның үстіне осы сайланғандардың шешімі ақырғы шешім болуға тиіс (мұның мәнісі — ке- ңесші конфереіщиялардың пегізіпе жәпе олардың шс- іпімдерін ұйымдар бойыиша дауысқа қоюға, яғии пле- бисцитке қарама-қарсы демократиялық өкілдік прин- ципінің болуы). 3) Партияның орталық мекемесініц (немесе оның орталык, мекемелерінің) сайлаулары төте болуға тиіс және съезде өтуге тиіс. Съезде болмаған сайлауға, екі сатылы, т. с. сайлауларға жол берілмейді. 4) Бүкіл партиялық әдебиет, жергілікті әдебиет болсыи, орталық әдебиет болсын, партия съезіне де, партияның тиісті орталық пемесе жергілікті ұйымыпа да сөзсіз ба- ғынышты болуға тиіс. Үйымдық жағынан партиямен байланысты емес партиялық әдебиеттің болуына жол берілмейді. 5) Партия мүшелігі жөніндегі ұғым әбдеп дәл анықталған болуға тиіс. 6) Әрбір партиялық азшы- лықтың праволары да партия уставында нақ сондай дәл белгіленген болуға тиіс.
Біздің ойымызша, сөзсіз міндетті ұйымдық принцип- тер осындай, бұларды мойындамайынша қосылу мүмкін емес. Біз бұл мәселе жөнінде «Көп жүмысшының ішін- дегі бір жұмысшы» жолдастың және жалпы қосылуды жақтаушылардың бәрінің пікірін тыңдағымыз келеді.
Ал комитеттердің периферияларға көзқарасы жөнін- дегі мәселе ше? сайлау негізі туралы мәселе ше? деп сұрар бізден. Біз бұған: сайлау негізін сөзсіз іске асы- ру ұсынылмай отырғандықтан, бұл мәселені негізгі


174
В. И. ЛЕНИН
•ұйымдық принциптер деп қарауға болмайды деп жауап береміз. Ал меныпевиктер мүны ұсынған жоқ. Саяси бостандык, кезінде сайлау откізу қажет болады, ал ца- зір мұны комитеттер үшіи «копфореицияпыц» уставы да енгізбей отыр. Периферия ныц ираволары меп өкілдік- терін белгілі бір түрде аиықтау — принцип мәселесі емес (әлбетте, егер не туралы айтылса, соны іс жүзіне асыратып болса, егер демагогияға салынбаса, «жылтыр создерді» гана айтумеп болмаса). РСДРП үшінші съезі комитет леи периферия ұгымып дәл анықтауга, олар- дың арасындагы қатыиасты анықтауга әрекеттенді. Бел- гілі бір озгерістер, қосьшшалар, қысқартулар жөніндегі ұсыпыстардыц қай-қаіісысын болсып әрбір большевик әбдеи сабырлы түрде талқылаған болар еді. Біздің ара- мызда бұл мәселеде белгілі бір пункт жөнінде «ымыра- ға» келмейтіндер, менің білуімше, жоқ және III съез- дің протоколдары да осы пікірді растап отыр.
Осыдан кейінгі тағы да бір қиын мәселе: ңатарлас ұйымдардың бәрін нақ ңалай ңосу керек? деген мәселе. Салси бостапдықтыц түсыпда мүшелеріпің саны дәл апыц партия ұйымдары белгілі болатыпдықтан мұпы істеу жеңіл болар еді. Жасырын үйымның тұсында бү- лай болмайды. Мүшелікті анықтау кейде бұл мүшелікті жеңіл-жөлпі түсінген сайын, екінің бірінде демагогия- ға, саиасыздарды партияға өтірік енгізуге ұмтылған сайын әлдеқайда ңиынға соғады. Біздің ойымызша, бұл қиыншылықтарды жеңу жолдары туралы мәселеде істің жайын жақсы білетіп жергілікті жолдастардың пікірі шешупіі дауыс болуга тиіс. Үйым мүшслеріи түрмеге, айдауға, шетелге «комапдировкага» уақытша алып кету де — еске алуды керск ететіп қиын жағдай. Сонан соң, орталық мекемелердің қосылуы да, әлбетте, аз қпыншылық туғызбайды. Бірыцғай басшы орталыңбол- майынша, бірыңгай орталық орган болмайынша партия- пың шын бірлігі болуы мүмкіп емес. Бұл арада мәселө былай қойылып отыр: пе сапалы жүмысшылар іс жүзіп- де партия азшылығы болып отырғандарды өздерінің көзқарастарын жергілікті комптеттердің органдарында, конференцияларда, съездерде, жиналыстарда, т. т. жұ- мысқа іріткі салмай жүргізуге («жұдырық» туралы бай-


«ЖУМЫСШЫЛЛР ПАРТИЯНЫҢ ЖІККЕ БӨЛІНУІ ТУР АЛЫ» ... 175
балам салушылықтың ешқандайынан қаймықпай-ақ) мәжбүр ете алатын болады. Немесе саналы жұмысшы социал-демократтар қазір бұл міндетті орындай алмай- ды екен (жалпы айтқанда, олар бұл міядетті даусыз жә- не сөзсіз орындай алады: бұған Россияның бүкіл жұ- мысшы қозғалысы кепіл),— онда бәсекелесуші орталық- тардың арасында, бәсекелесуші органдар арасында қосылу емес, тек келісім жасасу ғана мүмкін болады.
Қорытындысында тағы қайталап айтарымыз: Жұмыс- шы жолдас және оның пікірлестері өз мақсаттарын ша- ғыну мен айыптаулар арқылы, жаңа, үшінші бір пар- тияларды немесе топтарды, үйірмелерді, т. т. (қазір Плехаиовтың партиядан тыс өзінің партиялық баспа- сын 82 құрып отырғаны сияқты бірдемені) қүру арқылы жүзеге асыруға әрекеттенбеуі керек. Үшінші партия не- месе жаца топтар құру істі тек қиыпдатыһ, шатастыра түседі. Ңосылудыц пақты шарттарып талдап жасауды қолға алу керек: партияның барлық топтары мен ұйым- дары, барлық сапалы жұмысшылар осыны қолға алатын болса, олар дұрыс шарттарды сөзсіз және күмәнсыз жасап шығара алады, жасап шығарып қана қоймайды, со- нымен бірге партияның жоғарғы орнып да (жұдырық туралы байбалам салудаи қаймықпай-ақ) осы шарттар- ға бағынуға мәжбүр ете алады.
Біз Жұмысшы жолдастың хатына қосымша РСДРП Орталық Комитетінің Ұйымдастыру комиссиясыпа жаз- ған Ашық хатын жікке бөлінуді тоқтату мүмкіншілігі туралы мәселені дұрыс шешудің біріпші кіріспесі ретін- де басып отырмыз.
«Пролетарий» редакциясы Июль 1905 ж.
1905 ж. августа РСДРП Орталъі^ Комитетг Женевада шығарған кітапшада басъілған
Кітапшаныц ^олжазбамен салыстъіръілған текстг бойынша басылып отыр


17ß
БУЛЫГИН ДУМАСЫПА БОЙКОТ ЖАРИЯЛАУ ЖӘНЕ КӨТЕРІЛІС
Россиядағы қазіргі саяси жағдай мынадай. Жақын арада Булыгин Думасының, ягни халық өкілдігі идея- сын турадан-тура кррлайтын дөрекі цензді, сословиелік жене төте емес сайлау правосы нетізінде самодержавие үкіметі малайларының бақылауы және солар- дың жәрдемімеп сайланған помещиктер мен ірі буржуазия окілдерініц кеңесші жиналысының шақырылуы мүмкін. Осы Дума жөнінде біз өзімізді қалай ұстауы- мыз керек? Бұл сұраққа либералдық демократия екі түрлі жауап береді: оның сол қанаты, атап айтқаи- да, «Одақтар одағы», яғни көбінесе буржуазия интел- лигенциясының өкілдері Думаға бойкот жариялау жа- ғында, сайлауға қатыспау және бұл жағдайды жалпыға бірдей сайлау правосыпа негізделген демократиялың конституцияның пайдасыпа пәрмепді үгіт жүргізу үшін пайдалану жағында. Опыц оц қапаты, атап айтқан- да, земстволық және қалалық қайраткерлердің июльдө болған съезі немесе, дұрысырагып айтқаида, сол съездің белгілі бір бөлігі,— бойкотқа қарсы, сайлауға қатысуды, Думаға мүмкін болғаиыиша оз кандидаттарын көбірек өткізуді жаңтайды. Рас, съезд бұл мәселе жайында әлі ешқандай шешім шығарған жоқ, мәселені келесі съезгө қалдырды, ол съезд Булыгин «конституциясы» жария- ланғаннан кейін телеграфпеп піақырылмақ. Бірақ ли- бералдық демократия оң қанатының пікірі қазір-ақ белгілі болып қалды.


БУЛЫГИН ДУМАСЬША БОЙКОТ ЖАРИЯЛАУ ЖӘНЕ КӨТЕРІЛІС 177
Рев олюциялык, демократия, яғни көбінесе пролетариат пен оныц пікірін саналы түрде білдіруші, социал-демократия, жалпы алғанда және бүтіндей кетерілісті сөзсіз жақтап отыр. Тактиканың бүлай түрліше болуын либе- рал-монархияшыл буржуазияның органы «Освобождение» тап басып дүрыс ацғарды, оның соцғы (74) номе- рінде, бір жағыиан, «қарулы котерілісті ашықтан-ашык, уағыздау» «ақылсыздық және қылмьіс» болып табыла- ды деп батыл айыпталып отырса, екіпші жағынан, «практика жүзінде жеміссіз» деп бойкот идеясы сына- лып отыр, сөйтіп копституциялык-«демократиялық» (монархияшыл деп оқы) партияпьщ земстволық фрак- циясы ғапа емес, сонымен қатар одақтар одағы да «өзінің мемлекеттік емтиханыпан оте алады», яғни бойкот идеясынан бас тартады деғен сенім білдіріліп отыр.
Мұнан саналы пролетариат партиясы бойкот идеясы- на қалай қарауы керек жәпе халык, бұқарасы алдына бірінші орынға қандай тактикалық ұран ұсынуы керек? деген сұрак, туады. Бұл сұраққа жауап беру үшіп, ең алдымен, Булыгин «конституциясыпың» мәні және оның негізгі маңызы неде екенін еске түсіру керек. Оның мә- пі патша өкіметінің помещиктермен және ірі буржуа- мен келісімге келуінде; самодержавие үшін ешбір зиян- сыз жай бір копституциялык, садақамен помещиктер және ірі буржуа біртіпдеп революциядан, яғпи күресу- піі халықтан ажыратылуға, сөйтіп самодержавиемен ымыраласуға тиісті-міс. Біздің бүкіл конституциялық- «демократиялық» партия монархия мен жоғарғы пала- таны сақтап қалуға (яғни еліміздің мемлекеттік құры- лысында «жоғарғы топтағы он мың» байдыц саясіі артықшылықтары мен саяси ү^стемдігін күні бұрын қам- тамасыз етіп қоюды) аңсап отырғандықтан, мұндай ке- лісімнің мүмкін екенінде күмән жоқ. Ол ол ма: қалайда буржуазияның бір бөлегімен ерте ме, кеш пе, белгілі бір формада, осындай келісімнің болатындығы сөзсіз, өйт- кені капиталистік құрылыс тұсында буржуазияның тан- тык, жағдайыныц өзі осыны істетеді. Мәселе осы келі- сімнің қашан және қалай болатынында ғана, сондықтаи пролетариат партиясының барлык, міндеті — мүмкінді- гіппіе осы келісімнің жасалатын уақытын алыстату^


178
В. И. ЛЕНИН
мүмкііідігінше буржуазияны бөліп тастау, буржуазия- ның халыққа уақытша арнаған үидеуіиен революция үиіін кобірек пайда тауып қалу, осы дәуірдің ішінде ре- волюцияшыл халықтың (пролетариат пен шаруалар- дың) кушін самодержавиепі күіниен құлату үшін және сатқын буржуазиятіы ыгыстырып, бейтарап етіп тастау үшін даярлау.
ІІТыііыида да, біздіц талай рет айтңанымыздай, бур- жуазияпың саяси жағдайыпың мәні мынадай: күресіп жатқан халыңтың сыртынан тасалап барып, өкімет ба- сына ұрланып келуді коздегси буржуазия адал делдал- дық роліп атқаргысы коліи, патлга меп халықтың екі арасыігда түр. Совдықтал буржуазия созіп бүгін патша- ға арпаса, ертсціпде халықца арнайды, біріншісіпе — саяси жалдаптықтың «маңызды, іскерлік» ұсыныстарып жасаса, екіншісіне — бостандың туралы бос сөздерін ай- тады (июль съезіндегі И. Петрункевич мырзаның сөз- дері). Бізге буржуазияның халыққа арнап сөз сөйлегені пайдалы, ейткепі оның халыққа ариаған бұл создері артта қалғаи қалың бұқараның саяси сезімінің оянуы- на, олардыц саяси сауатьшың ашылуына материал бе- реді, ал сол бұқараны социал-демократиялық үгітпеи қамтуға тырысу әзірше бос қиял болар еді. Мейлі, буржуазия өте-мөте артта қалғапдарды сергіте берсін, кей жерде топырақты қопсыта берсін,— біз сол топыраққа социал-демократия ұрығын жалықпай себе береміз. Батиста қай жерде болмасын самодержавиемеи күресу үшін буржуазия халықтыц саяси сана-сезімін оятуға мәжбүр болды, сопымеи қабат ол жүмысшы табы ара- сына буржуазиялық теориялардыц ұрығын себуге де ты- рысты. Біздің істейтіи ісіміз — буржуазияның самодержавие жөніндегі қирату жүмысыи иайдалапып қалу, жүмысшы табының социалистік міпдеттері жайылда жәпе оның мүдделеріиің буржуазия мүддесімен ымыра- ға келмейтіндей қас екепі жайында оның үнемі козіп ашып, түсіндіріп отыру.
Ңазіргі кезеңдегі біздің тактикамыз, біріншіден, бойкот идеясын қолдау болу керек екені осыдан айқып көрінеді. Осы бойкот туралы мәселенің өзі буржуазия- лық демократияның ішкі мәселесі болмақ. Бұған жұ-


БУЛЫГИН ДУМАСЫНА БОЙКОТ ЖАРИЯЛАУ ЖӘНЕ КӨТЕРІЛІС 179
мысшы табы тікелей мүдделі емес, бірақ ол буржуазия- лық демократияның революцияшылдығы басым жағып қолдауға сөзсіз мүдделі, ол саяси үгіттің кең өріс алып, күшейе беруіне мүдделі. Думаға бойкот жариялау де- геніміз — буржуазияның халыққа жар салуының кү- шейе түсуі деген сөз, оның үгітін өршіту, біздің үгітіміз үінін сылтауды көбейту деғен сөз, саяси дағдарысты, яғни революциялың қозғалыстың қайнар козін терең- дету дегөн сөз. Либерал буржуазияның Думаға қатысуы — оның қазіргі уаңытта үгітінің нашарлаган- дығы, халыңтан гөрі оның патпіаға кобірек бет бұрғая- дығы, патша мен буржуазияның арасында контрреволю- циялық келісімге келудің жақындағаидығы.
Дау жоқ, Булыгин Думасы, оны тіпті «болдыріұіай тастаудың» сәті түспегеннің өзінде де, келешекте сөзсіз болатын саяси жанжалдарды өзі туғызады, оларды пролетариат ңайткенде де пайдаланып қалуы керек, бі- рақ бұл — келешектің мәселесі. Үгіт және күрес мақса- ты үшін буржуазиялық-чиновниктік Думаны пайдала- нудан «безу» күлкі болар еді, бірақ қазір мәселе мұнда емес. Ңазір буржуазиялық демократияның сол қана- тының озі бойкот жариялау жолымен Думаға қарсы тікелей, қолма-қол күресу мәселесін қойып отыр, соп- дықтан біз бұл секілді неғұрлым батыл тегеурінге жәр- демдесу үшін барлық күш-жігерімізді жұмсауымыз керек. Біз буржуазияшыл демократтарды, освобождение- шілдерді, өз сөзінен ұстауымыз керек: халыңқа жар салу жайындағы олардың «петрункевичтік» құрғақ сөз- дерін мүмкін болғанынша кең таратып, осы қүрғак, соз- дерді іс жүзінде біріпші рет және аздап қана тексере- тін нәрсе нақ осы Думаға бойкот жариялау керек пе, яғни оған наразылық білдіріп, халыңқа үн қату керек пе, болмаса Думаны қабыл алу керек пе, яғни наразы- лық білдіруден бас тартып, тағы да натпіага барып, ха- лық өкілдігін ңорлаушылықты ңабыл аламыз ба деген мәселе екенін корсете отырып, халык, алдында оларды әшкерелеу керек.
Одан соң, екіншіден, бойкот жариялау ісі селқостық- нен сайлаудап құр шеттеп ңалу болып шықпай, үгітті. кеңейту және тереңдету мағынасында нақты пайда кел-


180
В. И. ЛЕНИН
тіретін болу үшін біз барльщ күшімізді салуға тиіспіз. Егер біз қателеспесек, Россияда жүмыс жүргізіп жат- қап өз пікірлерін белсенді бойкот деген сөздермен біл- діретіп жолдастардың арасыттда бұл идея барынша кең жайылған сияқты. Енжарльтқ істеп, сайлаудан шеттеп ңалушылыққа қарама-қарсы, белсенді бойкот дегені- міз — үгітті оп еселеп күшейту, жер-жердің бәріндө жиналыстар откізу, күшпен болса да сайлау жиналыо тарыпа кіріп, оларды утилизациялау, демонстрациялар, саяси ереуілдср т. б. және т. с. жасау деген сөз болуға тиіс. Мүпдай реттерде үгіттеу және күрес жүргізу мақ- сатымеіт біздіц партиямыздың бірсыпыра шешімдеріндо революцнялық буржуазиялық демократияның белгілі бір топтарымен жалпы уақытша келісім жасауға жол берілгендігі өте-мөте орынды, бұл өзінен-өзі түсінікті нәрсе. Бұл ретте біз, бір жағынан, буржуазияльгқ одақ- тастарымызды социал-демократиялық сынға алып оты- руды бір минут та тоқтатпай, пролетариат партиясы- ның таптық ерекшелігін бұлжытпай қорғап отыруымыз керек. Екінші жағынан, егер демократиялық революция- ның қазіргі кезеңінде үгітімізде алдыңғы ңатарлы рево- люциялық ұран ұсына алмасақ, онда біз алдыңғы қа- тардағы таптың партиясы ретінде өз борышымызды орындай алмаған болар едік.
Бұл біздің тікелей қолға алатын және ең таяудағы үшінші саяси міндетіміз болып табылады. «Белсенді бойкот» дегеніміз, жоғарыда өзіміз айтқандай,— рево- люцияшыл күштерді кең көлемде, екі есе жігермен, үпі есе тегеурінмен үгіттеу, жинау, ұйымдастыру деген сөз. Бірақ мұндай жұмыс * айқыи, дол, тура үран болма- йынша мүмкін емес. Тек қарулы котеріліс қана осындай ұран бола алады. Нағыз халық окілдігі жолында үгіт жүргізу үшін, бүл нағыз халық окілдігін шақыру қазір (патшаның осыншалық алдауынан кейін және халың- ты осыншалық қорлауыпап кейін) тек революциялық уақытша үкіметтің ғана қолынан келетіндігін, ондай үкіметті күру үшін қарулы көтерілістің жеңуі және патша өкіметінің іс жүзінде құлатылуы қажет екепді- * Ңолжазбада бұдан әрі: «оны біріктіріп, кезеңнің міндеттерін біл- діретін» деген сөздер бар. Ред.


БУЛЫГИН ДУМАСЫНА БОЙКОТ ЖАРИЯЛАУ ЖӘНЕ КӨТЕРІЛІС 181
гін қалың бұқараға түсіндіру үшін укіметтің дөрекі жалған «халық» өкілдігін шақыруы тамаша сылтау болады. Көтеріліс жасау үпіін кеңінен үгіт жүргізуге му- пан артық қолайлы кезең табылады екен деп ойлауға болмайды және мүндай үгіт үшін революцияльщ уақыг- ша үкімёттің программасы жөнінде де толық айқындық болуы қажет. Мұндай программа өзіміз бұрын белгіле- ген («Пролетарий» № 7, «Революциялық армия жәпө революцияльщ үкімет») алты пункт болуға тиіс*: 1) бүкіл халықтьщ ңұрылтай жиналысын шақыру; 2) ха- льщты қаруландыру; 3) саяси бостандық — бұған қай- шы келетін барлық заңдарды дереу бұзу; 4) барлык, езілген және толық правосыз халықтарға толық, мәдени жәпе саяси бостандьщ беру. Басқа халықтардың бос- тандығы үшін күреспейінше, орыс халқы өзіне бостан- дық ала алмайды; 5) сегіз сағаттьщ жұмыс күні; 6) барлық демократиялың озгерістерді, соның ішінде по- мещиктердің жерлерін конфискелеуге дейін баратын жер мәселесіндегі өзгерістерді ңолдау және оны жүзеге асыру үшін шаруалар комитеттерін құру.
Сонымен: бойкот идеясын мейлінше жігерлі түрде жаңтау; ол идеяны қабылдамай отырған буржуазиялық демократияның оң қанатының сатқындығын әшкере- леу; бұл бойкотты пәрмепді ету, яғни үгітті мейлінпіе кец түрде өрістету; қарулы котеріліс жасауды уағыздау, самодержавиені құлатып, революциялық уақытша үкі- метті орнату үшін дереу жасақтар қүруға және революцияльщ армия отрядтарын ұйымдастыруға шақыру; осы революцияльщ уақытша үкіметтің негізгі және сөзсіз міндетті программасын жұртқа тарату және тү- сіндіру; бұл программа көтерілістің туы болуға тиіс жә- не Одесса оқиғалары келешекте қайталанатын реттер- дің бәріне үлгі болуға тиіс.
Саналы пролетариат партиясының тактикасы осып- дай болуға тиіс. Бұл тактиканы тольщ аньщтау және оныц бірыңғай болуына жету мақсатымен біз әлі «Иск- раның» тактикасына тоқталып өтуге тиіспіз. Ол тактика 106-номердегі «Қорғану ма әлде шабуыл ма» деген * Ңараңыз: Шығармалар толық жинағы, 10-том, 362-бет. Ред.


182
В. И. ЛЕНИН
мақалада баяндалған. Іске кешуге алғаш талаптанған бойда өзінен-өзі түсіп қалатын ұсақ-түйек, жеке ала- уыздықтарға тоқталмай-ақ, негізгі алауыздықтарды атап отелік. Енжар бойкотты әділ кінәлай келіп «Искра» оған «көтерілістің ықтимал бастамасы» ретінде дереу «революциялық өзін озі басқаруды ұйымдастыру» идея- сын қарсы қояды. «Искрапың» ойынша, біз «жұмысшы- лардың үгітші комитсттерін күру арқылы сайлау үгітін жүргізу правосып қолға түсіріп алуымыз» керек. Бұл комитеттср «халық өзініц уәкілетті революцияпіыл де- путаттарып министрліктің жобалары белгілейтін «заң- ды» шектен тыс өзі сайлауыи үйымдастыруды өздеріпе мақсат етіи қоюлары керек», біз «революциялық өзін озі басқару оргапдары жүйесімен елді жаппай қамтуы- мыз керек».
Бұл сияқты үран түкке жарамайды. Мұның озі жал- пы алғанда саяси міндеттер тұрғысынан ңарағанда бы- лық болады, ал қазіргі саяси жағдай тұрғысыпан қара- ғанда освобождениешілдіктің диірменіне су ңұяды. Ре- волюциялық өзін өзі басқаруды ұйымдастыру, халықтыц өзі өкілдерід оздері сайлауын ұйымдастыру көтеріліс- тің прологы емес, эпилогы. Осы ұйымдастыру істерін жүзеге асыруды қазір, кетерілістен бұрын, көтерілістен тыс мақсат етігі қою алға сорақы мақсат қойғандық жә- пе революцияшыл пролетариаттың санасын былықтыру болады. Әуелі көтерілісте жеңіп шығып (тіпті жеке бір қалада болса да), революциялық уақытша үкімет орна- ту керек, ал бұл үкімет көтеріліс органы ретінде, революцияшыл халықтыц танылғап косемі ретінде револю- циялық өзін өзі басқаруды үйымдастыруға кірісе ала- тын болады. Көтеріліс ұранып революциялық өзін өзі басқару ұранының тасасыпда қалдыру немесе оны ке- йінге болса да ысыра түру — әуелі шыбынды ұстап алып, сонан кейін оғаи шыбын өлтіретін дәрі себу керек деп ақыл берген сияқты болып шығар еді. Егер атақты Одесса күндеріпде одессалық жолдастарға ко- терілістің бастамасы ретіітде революцияшыл армияны ұйымдастырмай, Одесса халқының өз уәкілдерін сайлауын ұйымдастырыңдар деп кеңес берсе, онда одессалық жолдастар бұл сияқты ұсынысты, әрине, күлкі етер еді.


БУЛЫГИН ДУМАСЫНА БОЙКОТ ЖАРИЯЛАУ ЖӘНЕ КӨТЕРІЛІС 183
«Право үшін күресуді» самодержавиемен күресудің бас- тамасы деп танымақ болған «экономистердіц» қатесін «Искра» қайталап отыр. Көтеріліс үранын «демонстра- циялардың ең жоғаргы типі» деген теорияның тасасыи- да қалдырып, «земство пауқанының» сәтсіз «жоспары» душар болған сорта «Искра» да қайта айналып соғып отыр.
«Искраның» осы тактикалық қатесінің қайдан шың- қанына тоқталып жататын орын бұл емес,— оны білгі- сі келгендер Н. Лениннің: «Социал-демократияпың де- мократиялық революциядағы екі тактикасы» * деген кі- тапшасын қарасын. Бұл арада жаңа искралық ұранның освобождениелік ұранға қалай ауып кеткенін корсетін өту маңыздырақ. Көтеріліс жеңбей тұрып халықтың оз уәкілдерін сайлауын ұйымдастыруға әрекет жасау практика жүзінде түгелдей освобождениешілдердің пайда- сына шығады, социал-демократтардың освобождение- пгілдердің соңыпда қалуыпа әкеледі. Самодержавиенің орнына революциялық уақытша үкімет келмейінше самодержавие жұмысшылар мен халыққа қандай да бол- сын халық сайлауы деген атқа лайық ешқандай сайлау өткізуге ырық бермейді (ал самодержавие тұсында «ха- лық» сайлауы деген комедияға социал-демократия бар- майды),— ал освобождениешілдер, земствопіылар, жер- гілікті үкімет мүшелері сайлауды өткізіп, оны ұялмай- қызармай «халықтық» деп, «революциялық өзін өзі басқару» деп көрсетеді. Ңазір либерал-монархиялық буржуазияның барлық позициясы: котеріліске соқпай өтуге өрекет жасау, патша өкіметін халық жеціп шық- пай-ақ земство сайлауын халық сайлауы деп тануды са- модержавиеге мойындату, земстволық және қалалық өзін өзі басқаруды шын революциясыз-аң «революция- лық» (петрункевичтік мағынада) «өзін өзі басқаруға» айналдыру. «Освобождениенің» 74-номерінде бұл позиция тамаша айтылған. Котерілісті уағыздау армияны да, халықты да «аздырады» деп нандырмақ болатын қоян жүрек буржуазияның осы идеологынан асқан оңбағанды ойлап табу да қиын! Мұның өзі орыс а дамы мен солда-
Ңараңыз: осы том, 1—139-беттер. Ред.


184
В. И. ЛЕНИН
ты көтеріліс жасау арңылы ғана өздерін біржола азғын- даудан сақтап ңала алатынын, өздеріпің азаматтар қа- тарында болу правосын дәлелдей алатынын тінті соқыр адам да көретіндей кезде айтыльш отыр-ау әлі! Бур- жуазияшыл Манилов бір гаиа «қоғамдық пікірдің» қы- сымымен «үкіметтіц, ақырьшда, одан әрі барар жері қалмағанға дейіп үсті-үстіпо кеңшілік жасай беруіпө тура келеді де, сойтіи ол қоғам талап етіп отырғаы жалпыға бірдей, тец, тоте және жасырын дауыс беру негізінде сайлапатын күрылтай жиналысына билікті (! жоғаргы иалатамен қоса ма?) амалсыздан беретінбо- лады...» ден озінше бейпе бір Аркадия рахатын сурет- тейді. «Биліктіц қазіргі үкімсттеп мемлекеттік және үкіметтік билікті жаңа нетізде қайта құратын жалпы халықтык, құрылтай жиналысына осылай бейбіт (!!) ко- шуіне мүмкін болмайтындай түк те жоқ». Және де жа- ғымпаз буржуазияның осы даиышпансымак, философия сы мынадай кеңес берумен толықтырылады: армия- ны, әсіресе офицерлерді өз жағымызға тартуымыз керек, «алдын ала айтып жатпай-ақ» халық милиция- сын құруымыз керек, «болашақ уацытша үкіметтің эле- менттері» ретінде жергілікті өзін өзі басқару органда- рын (помещиктер мен капиталистердің деп оқы) ұйым- дастыруымыз керек.
Бул былықта да мән бар. Буржуазия халыц котерілі- сінсіз өкіметтің «бейбіт» жолмен өз қолына көпіуін рана тілейді, әйтпесе халық көтерілісі жеңіп кетіп, оның республика мен нағыз бостандықты орнатуы, проле- тариатты қарулапдыруы, миллиоидағап піаруаларды көтеруі мүмкін ғой. Котеріліс ұрапып тасада қалдыру, онан сылтау айтып қашу, басқаларды да қашқақтату, «бастама» түрінде дереу өзіп озі басқаруды (Трубец- койлар, Петрункевичтер, Федоровтар және К° ғана кіре алатын басқару орыидарып) ұйымдастыруға кеңес беру,— міне, буржуазия!!ыц революцияға опасыздық жа- сауына, «қарапайым халыққа» царсы патшамен келісім жасауына (монархия жоне жоғарғы палата) керек нәр- се атап айтңанда нақ осылар. Сондықтан либерал ма- ниловшылдық ақша қапшығының көкейтесті ойлары мен оның ең терең мүдделерін білдіріп отыр.


БУЛЫГИН ДУМАСЫНА БОЙКОЪ ЖАРИЯЛАУ ЖӘНЕ КӨТЕРІЛІС 185
«Искраның» социал-демократиялық маниловшылды- ғы социал-демократтардың бір бөлегінің шала түсіну- шілігін ғана және олардың пролетариаттың бірден-бір революциялық тактикасынан — патша өкіметі бейбіт түрде кеңшілік жасайды-мыс, өзін өзі басқару ісі са- модержавиені құлатпай тұрып-ақ жүзеге асады-мыс, ко- терілістің прологы ретінде халық өзінің уәкілдерін сайлай алады-мыс дейтін буржуазиялық-оппортунистік жалған үміттерді аяусыз әшкерелеу тактикасынан — жалтарып жүргендігін ғана көрсетеді. Жоқ, нақ қазіргі жағдайда көтеріліс жасау қажет екенін біз айқын және батыл көрсетуіміз керек, тұп-тура көтеріліске (оньщ мезгілін, әрине, күні бұрын белгілемей-ақ) шаңыруы- мыз керек, дереу революциялық армия ұйымдастыруға шақыруымыз керек. Осындай армияны мейлінше батыл, мейлінше кеңіпен ұйымдастыру ғана көтерілістің прологы бола алады. Тек көтеріліс қана революция- ныц жеңіп шығуыи іс жүзінде қамтамасыз ете алады,—оның бер жағында, өлбетте, жергілікті жаг’дайды жақсы білетін адам көтеріліске мезгілінеп бұрын эре- кет жасаудан әрқашан да алдын ала сақтандырып оты- рады. Тек нағыз халықтық, нағыз озін өзі басқару орындарын шындап ұйымдастыру ғана жеңімпаз ко- терілістің эпилогы бола алады.
«Пролетарий» № 12,
10 (3) август, 1905 ж.
«Пролетарий» газетінтң, цолжазбамен салыстырылған текстг бойынша басылып отыр


186
РСДРП ІІІЕТЕЛДІК ҰЙЬІМДАРЫ КОНФЕРЕПЦИЯСЫПЫЦ ҢАРАРЫИА ЕСКЕРТУ83
Редакциядан. РСДРП Орталық Комитеті партияньщ бірлігіне қаншалықты жігерлі тырысатыны оның осы номердегі Үйымдастыру комиссиясына жазғап Ашық хатынан корініп отыр. Бірігу үшін ортақ ұйымдық не- гіз керек екенін ғана еске саламыз. Мұндай негіз бізге осы уақытқа дейін партияның үшінші съезінде қабыл- данғап жәпе азшылықтың зацды праволарын сақтауға толық кепіл болатын РСДРП уставы түріпде гана мә- лім.
«Пролетарий» № 12,
16 (3) август, 1905 ж.
«Пролетарий» газетгніц цолжазбомен салыстырылған текстг бойынша басылып отыр


187
П. НИКОЛАЕВТЫҢ «РОССИЯДАҒЫ РЕВОЛЮЦИЯ»
ДЕГЕН КІТАПІПАСЫНА ЕСКЕРТУ 84
Бұл кітапша 6 авгусқа дейін жазылған. Енді Мем- лекеттік дума ңүрылып та отыр. Жүмысшы табыныц және барлық дәулетсіз халықтыц Дума мүшелерін сай- лауга мүлдем правосы жоқ. Бай помещиктер мен ко- пестер Дума мүпіелерін губерниялық сайламшылар арқылы сайлайды. Шаруалар тіпті губерниялық сай- ламшыларды да бірден сайламайды, ал болыстық жина- лыстарда сайланатын уездік сайламшылар арқыльх сайлайды. Сайлау бостаидығы, баспасөз, жиналыс бос- тапдығы мүлде жоқ. Полиция толың өкте' " лып отыр. Думаның шешімдері үкімет үшін міндетті емес, ол тек кеңесші мәні бар шешімдерді ғапа қабылдайды, яғпи Думаның мүлдем ешқандай билігі жоц.
1995 ж. 6 (19) августан пешгрек жазылған
РСДРП Орталыц Комитеті
Женевада 1905 ж. сентябръде Ңолжазба бойынша
иіығарған кгтапгиада басылған басылып отыр


188
М. И. ПОКРОВСКИЙДІЦ «ПРОФЕССИОНАЛ ИНТЕЛЛИГЕНЦИЯ ЖӘНЕ СОЦИАЛ-ДЕМОКРАТТАР» ДЕГЕН МАҚАЛАСЫНА ЕСКЕРТУ85
Редакциядан. Біздің байқауымызша, «Освобождение- іпілдер жұмысқа кірісті» деген мақаланың авторы мен «Учитель» жолдастың арасындағы пікір алалығы «Учи- тельдің» ойлағапынан әлдеқайда піамалы. Революция- лық қозғалысқа коптеп қатысып жүрген адамның түр- лі бағыттардың саяси күресіне еті үйрепеді, олың оз көзқарастары да айқындалады, сөйтіп ол, әлбетте, бас- қалардың да көзқарасы айқын болады деп ұйғаруға, же- ке мәселе жоніндегі белгілі бір пікірдің (немесе пікірі жоқтықтың) негізінде басқаларды не ол, не бұл «пар- тияға» қосуға бейім тұрады. Дау жоң, үгітшіге халық жиналыстарында «саяси» көзқарастардың үстіне «пе- дагогикалық» козқарасты да еске алғаны, озін тыңдау- піылардың жағдайыпа қойып коргепі, «соққылаудан» гөрі көбірек түсіпдіргепі жәие т. б. пайдалы. Шектен ілығып кету ңай кезде дс жақсы смес, бірақ егер екінің бірін таңдауға тура келетіп болса,— біз жұмсақ, тайғақ тұрлаусыздықтан горі піецбсрі тар, төзімсіз айқын- дықты артық көрген болар едік. «Озбырлықтан» қорқу- піылық бізден тек былжыр, ынжық жандарды ғапа бездіреді. Кімде-кім «уытты» болса, ол «ғажайып осво- бождениешіл» туралы тияпақты және батыл саяси пі- кірлердің әбден әділетті екенін және оның өзі бұл кә- дімгі освобождениешілді саяси тәжірибесінің кемдігінен ғана «ғажайып» деп сандғанын оныц өзі тез-ак, кореді


М. Н. ПОКРОВСКИЙДІҢ ... МАҚАЛАСЫНА ЕСКЕРТУ 189
және өмір оған көрсетеді де. Ортаны білетіндігі себёпті өте пайдалы пікір айтьш отырған «Учитель» жолдас «өзекті өртейтін ақиқатты игерудің» тездігін өзі атап кетіп отыр.
«Пролетарий» № 13, 22(9) август, 1905 ж.
«Пролетарий» газетініц т^олжазбамен салыстырылған текстг бойынша басылып отыр


190
«ЖҮМЫСШЫ» ЖОЛДАСТЫҢ СҰРАУЛАРЫНА «ПРОЛЕТАРИЙ» РЕДАКЦИЯСЬШЫҢ ЖАУАБЫ86
Редакциядаи. Жолдастың сұрауларыиа жауап бере- міз: 1) иә, бүкіл халықтық құрылтай жиналысы шақы- рылғанға дейін басшылық та етеді, басқарады да; 2) бұл қатысу «контрреволюциялық әрекеттердің бәріне ңарсы аянбай куресу және жұмысшы табының дербес мүдделеріп ңорғау» (III съездің қарарынан) мүмкінді- гііі қамтамасыз ететін жағдайларды; 3) III съездің ко- теріліс туралы қарарыпда «пасихат және үгіт жүргізу арқылы пролетариата алдағы қарулы көтерілістіц сэ* яси маңызы ғана емес, оның практикалық-үйымдастыру мт да түсіндірілсін» деп тура айтылған. Мұның мә- нісі: бұқарапың санасып дамыта түсу керек, оларға ко- терілістің саяси маңызын айқындап беріп отыру керек деген сөз. Бірақ бүл жеткіліксіз. Мұныц үстіне, бұқара- ны қарулы күреске шақыру керек, қазірден-ак, қарула- на бастау керек, революциялық армпяпыц отрядтарыпа ұйымдаса бастау керек. Сопап соц біз хаттың авторыпа съезд беи конферепцияпыц революциялың уақьітша үкі- мет туралы қарарларып түсіпдіруге Н. Лениннің: «Со- циал-демократияның демократиялық революциядағы екі тактикасы» деген тұтас бір кітапшасы арпалғандығып айта кетуіміз керек. Ақырьшда, жікке бөліну жөніпдо біздің айтарымыз: автордың ашынуы әбден орынды. Оған біздің беретін кецесеміз: партия ұйымының бі- рыңғай ережелерін жалпыға танытуға тырысу керек, жоғарыдан тонген жұдырық туралы болсын, төменнен тонген жұдырық туралы болсын ешқандай интеллигент-


«ЖҮМЫСПІЫ» ЖОЛДАСТЬІҢ СҮРАУЛАРЫНА... ЖАУАБЫ 191
тік зар қағушылықтан қаймықпастан тырысу керек, астыртын жолмен емес, айла-шарғы жолдарымен емес, жаңа топтар немесе жаңа партия құрып емес, қайта ашық, тура РСДРП үйымдары бірінің шеңберінде осы- ған тырысу керек.
«Пролетарий» № 13,
22 (9) август, 1905 ж.
«Пролетарий» газетгнщ ^олжазбамен салыстъсрылған тексті бойыніиа басъілъіп отыр


192
«ПЛТШЛІІЫҢ ХАЛЫҚПЕН ЖӘНЕ ХЛЛЫҚТЫЦ ПЛТШЛМЕП БІРІГУІ»
«Пролетарийдіц» 3 (16) августа шыққан 12-номеріндс біз Булыгин Думасының таяуда шақырылуы мүмкін екені туралы айтып, социал-демократияның ол жөнін- дегі тактикасын талдадық *. Енді Булыгип жобасы заң- га айналды, ал 6 (19) августағы манифест «Мемлекет- тік думаның» «1906 жылғы яяварьдың жартысынан ке- шіктірілмей» шақырылатындығын хабарлады.
Россияда революция басталгапып, оның жецуі үшін тайсалмай шайқасуға бел байлағанын Петербург жұмыс- шылары қан төгіп есте қалдырған күні — 9 январьдың дәл бір жылдығы кезінде, осы ұлы күннің дәл бір жыл- дығы кезінде, патпіа помещиктердің, капиталистердің, бастыңтар алдыида құрдай жорғалап бас июші ат төбе- ліндей бай шаруалардың мейлінше дөрекілікпен оці айналдырылғап, полицейлік електеп откізілген жипалы- сын иіақырмақшы болып отыр. Патша осы жипалысты «халық» өкілдеріиіц жипалысы деп есептеп, онымен ке- цеспекші. Ал бүкіл жұмысиіы табы, барлық миллионда- ган ецбекшілер мен өзініц шаруашылығы жоқтар «ха- лық өкілдерін» сайлауға сшбір қатыстырылмайды. Тірі болсақ көрерміз: жүмысшы табы дәрмепсіз деп санап отырғап патшаныц бұл есебі ақтала қояр ма екен...
Революцияшыл пролетариат әлі қаруланбай тұрғанда және самодержавиелік үкіметті жеңбей тұрғанда, патша үшін келер-кетері жоқ, опы еш нәрсеге міндеттемей- * Қарацыз: осы том, 176—185-беттер. Ред.


«ПАТШАНЫҢ ХАЛЫҚПЕН .. БІРІГУІ»
193
тін, ірі буржуазияға тартып отырған осы садақасынан басқа епітеме күтуге де болмаупіы еді. Егер соғыс ту- ралы немесе бітім туралы мәселе үрейді ұшырып төніп келе жатпаған болса, осы садақаның озі де, сірә, қазір- гі кезеңде беріле қоймағап болар еді. Помещиктермещ капиталистермен кеңесіп алмайынша соғысты ессіздік- пен соза берудіц ауыртпалығын халыққа жүктеуге де, соғыс шығындарының ауыртпалыгьш байлардан алып, түгелімен жұмысшылар мен шаруаларға артудың шараларын қолдануға да самодержавиелік үкіметтіц батылы бармайды.
Мемлекеттік дума туралы заң мазмүнының өзіне ке- летін болсақ, ол осылай болады-ау деген ең жаман үміт- тің өзін толық растап шықты. Бұл Дума іс жүзінде әлі піақырыла ма, жоқ па — белгісіз,— мұндай садақалар- ды қайтып алу қиыіі смсс, мұпдай уәделерді әрбір ел- дің самодержавиелік мопархтары ондағап рет беріп, он- дағап рет бүзған;— шақырылмай қалып жүрмесе, ша- қырылған күнде бұл болашақ Дума халық бұқарасы арасында самодержавиеге қарсы жүргізілетін шып кең саяси үгіттің қаншалықты орталығы бола алатыны бел- гісіз. Ал Мемлекеттік дума туралы жаңа заңның маз- мұны біздің үгітіміз үшіп, самодержависпің мазмунъш түсіндіру үшіп, опыц таптық пегізіп әшкерелеу үшіп, оньщ мүдделері мои халықтыц мүдделері мүлдем ымы- раласа алмайтынын ашу үшін, біздің революциялық-де- мократиялық талаптарды жұртқа таратып, түсіндіру үшін өте мол материал беретіндігіне,— бұғап титтей до күмәп келтіруге болмайды. 6 (19) августағы манифест пен зац қазір әрбір саяси үгітшінің, әрбір саналы жұ- мысшының қолдан тастамайтып кітабы болуға тиіс, ойт- кені ол — Россияның күллі әлеуметтік жәие саяси құ- рылысын кеулеп отырған барлык, пасықтықтың, жексұ- рындықтың, тағылықтың, зорлыңтың, қанаушылықтыд іпын «айнасы» десек, бұл асырып айтқандық болмайды. Бұл манифест пен бұл зацның әрбір сөзі демократиялық ой-пікірді, революциялық сана-сезімді оятатын өте то- лық, аса мазмұнды саяси түсініктер беру үшін әзір тұр- ған әңгіме желісі десе де болады.


194
В. И. ЛЕНИН
Қоқысты қозғама — иісі піыгады, деген нақыл соз бар. Мемлекеттік дума туралы манифест пен заңды оқи бастасаң-ақ біреулердің үйіліп жатқан атам заманғы қоқысты дәл алдыңа әкеп қопарыстыра бастағандай се- зінесің.
Самодержавие ецбекші халықтың ғасырлар бойы ез- гіде болуы, опыц қарацғылығы, қорғалақтығы, экономи- капыц жәпе басқа мәдениет атаулының тоқырауы арқасыида сақталып келді. Осы негізде «патшаның ха- лықпеп, халықтың патшамен ажырағысыз болып бірі- гуі» туралы ілім, патшапың самодержавиелік окіметі халықтың барлык. сословиелері меп таптарыпан жоға- ры тұр дейтіп, кедейлер мен байларга болінушіліктеп жоғары тұр дейтін, ол бүкіл халықтың жалпы мүдделе- рін білдіреді дейтін ілім толассыз өсіп, екіжүзділікпен таратыла берді. Mine епді ең жасқаншақ, ең бастапқы формада, «бүкіл орыс жерінен сайланып келгеп адам- дармен» жай кецесу түрінде әлгі «бірігуді» іс жузінде корсетуге әрекет жасалып жатыр. Ал сонымен не бол- ды? Бақсақ, «патшапыц халықпен бірігуі» халыққа ки- гізілгеп тұмылдырықтың мықтылығын қорғайтын чи- повниктер меп полицейлер армиясының жәрдемі арқа- сында ғана мүмкіи болады екеп. «Бірігу» үшін халық аузын ашпайтып болуы керек. Екі сатылы сайлауға қа- тыстырылатын помеіциктер мен капиталистер ғана «халық» болып сапалады (олар әуелі уездер немесе қа- лалың учаскелер бойынша сайламшылар сайлайды, ал сайламшылар Мемлекеттік думапың мүшелерін сайлайды). Үй ued-шаруалар дворян жетекшілерінің, земство бастықтарыпыц, полиция чиповпиктеріпің бақылауы- мен, солардың жәрдемімеи, ақыл айтуымен төрт сатылы сайлаудың елегінен өткепде ғапа халық санатына қосы- лады. Үй иесі-шаруалар оуелі болыстық жиналыстар- дың мүшелеріп сайлайды. Сопап соң, болыстық жина- лыстар болыстардан уәкілдер сайлайды, олар әр жина- лыстан екі-екіден сайланады. Содан кейін болыстардан барған бұл уәкілдер губерниялық сайламшыларды сайлайды. Ақырыпда, шаруалардан барған осы губерния- лық сайламшылар помещиктер мен капиталистерден (қала тұрғыидарынап) барған губерниялық сайламшы-


«ПАТШАНЬІҢ ХАЛЫҚПЕН ... БІРІГУІ»
195
лармен бірге Мемлекеттік думаның мүшелерін сайлай- ды! Губерниялық сайламшылардың жалпы санында ша- руалар барлық жерде дерлік азшылық. Олардың әрбір губерниядан шаруалардың тек өз арасынан Мемлекет- тік думаға бір ғана мүшені сайлауы, яғни 412 орыннап 51 орын (Европалық Россияпың 51 губерниясында) қамтамасыз етілген.
Букіл цалалыу жумысшы табъі, букіл деревня кедей- лері, батырацтар, уйсіз шаруалар ешт^андай сайлауға мулдем цатыспайды.
Патшаның халықпен бірігуі деген сөз — патшаныц помещиктөрмен, капиталистермеп, оғап қосымша ат тө- беліндей бай шаруалармен бірігуі және барлық сайлау- ды полицияның өте қатаң бақылауына бағындыру деген сөз. Сөз, баспасөз, жиналыс, одак, бостандьіғы туралы бір ауыз сөз жоқ, ал мүндай бостандық болмайыпіпа сайлау дегепіңіз тап-таза комедия болып шығады.
Мемлекеттік думаның ешқандай правосы жоқ, өйтке- ні опыц барлық шешімдері міндетті емес, ал тек кеңес- ші сипаттағы шешімдер болады. Оиың барлық шешім- дері Мемлекеттік кеңеске, яғни бәз-баяғы чиповниктер- дің қарап, мақұлдауына түседі. Мұның озі чиповниктік және полицейлік үлкен үйге жанастырып тұрғыза сал- ған ойыншық күрке ғапа. Мемлекеттік думаның мәжі- лістеріне жұрт жіберілмейді. Мемлекеттік думапың мә- жілістері туралы толық хабарлар мәжіліс жабық деп Жарияланбаған күнде ғана баспасөз бетіне шыгады, ал мәжілісті жабық ету үшін чиновниктік жарлық болуьг, яғни қаралатын мәселені министрдің мемлекеттік купля қатарыпа жатқыза салуы жетіп жатыр.
Жаңа Мемлекеттік дума — сол бұрынғы россиялық полицейлік учаскенің кеңейтілгеп түрі ғана. Бай помещик пен фабрикант-капиталист (анда-санда бай ша- руа) «кеңесу» үшін полицейлік учаскенің (иемесе земство бастығының, немесе фабрика инспекторьшың және т. с.) «ашық» мәжілістеріне жіберіледі; олардьщ император тақсырдың... әйтпесе околотка надзирателшіц «инабатты қарауына» өз пікірлерін білдіруіне әрңапіап правосы бар. Ал «қара халық» қала жұмысшылары меіі 8 и-том


196
В. И. ЛЕНИН
деревпяпыц аш-жалаңаш кедейлері, әрине, еш уақытта ешцандай «кеңестерге» жіберілмейді.
Айырмашылық тек полицейлік учаскелердің көпті- гінде және оларда жабулы ңазап жабулы жататынында. Ал Мемлекеттік дума — жалғыз, енді оның сайлау тәртібі мен праволарыітьщ шсгін жариялауға тура кел- ді. Қайталап айтамыз, мұпы жариялаудың өзі патша самодержавиесіиіц бүкіл оцбағандығын керемет әшке- релегепдік болгъти табылады.
Халық мүдделерйііц тұрғысынан қарағанда, Мемле- кеттік дума — «халық окілдігіп» барып тұрған арсыз- дықпен қорлауінылық. Оныц үстіпс, осы қорлауын әдейі баса түскісі келгепдей, Дурпово мырзаиың сөзі, Милюков мырза мен К°-ныц тұтқынга алынуы, Шарапов мыр- заның қылығы сияқты фактілер қалқып шығып отыр, Реакцияшыл баспасөз сүйсіне құттықтаған Москваның жаңа генерал-губернаторы Дурново өзінің сөзінде Мем- лекеттік дума туралы 6 августағы манифеспен және заңмен бірге 1905 жылы 18 февральда шығарылған «Се- натқа указды» бұзу туралы нак, сол 6 августа указ шы- ғарған үкіметтің шып пиғылын аңғырттықпен айтып салды. 18 февральдағы указ жеке адамдардың мемле- кеттік құрылысты жақсарту мәселелері жөнінде жоба- лар меп болжаулар белгілеуіне жол беретін. Земствошы- лар мен интеллигенция өкілдері осы указға сүйеніп, полиция төзе алатын жиналыстар, кеңестер, съездер өткізді. Енді бұл указ жойылды. Енді «мемлекеттік құ- рылысты жақсарту мәселелері жөніпдегі жобалар мен болжаулардыц» бәрі «Мемлекеттік думапы құрарда та- ғайындалған тәртіп бойыпша» самодержавиелік үкімет- тің өзінен «шығып отыруға» тиіс! Мұның мәпісі — үгіт- ке тыйым салынды, жипалыстар мен съездерге тыйым салынды деген сөз. Мемлекеттік дума бар екен, басқа жерде беталды сөздің қажеті жоқ. Бұдан әрі ешқапдай земство съездеріне тозе алмаймыз деп жариялаған Дурново мырза нак, осылай деді.
Біздің «конституциялық-демократиялық» (монархия- лық деп оқыңыз) партияның либералдары тағы бір рет ақымақ болып қалды. Олар конституциядан дәмеленіп еді, оларға қазір конституцияны мазақ ету болып табы-


«ПАТШАНЫҢ ХАЛЫҢПЕН ... БІРІГУІ»
197
латын осындай мекеменің «шығуы» жөнінде қандай бол- сын конституциялық үгіт жүргізудің өзіне тыйым са- лып тастадыГ
Ал Шарапов мырза тіпті бөсе түсті. Ол өзінің үкімот ңаржысына шығатын газетінде («Русское Дело» 87) осы Дума «орынсыз» қылық корсете қалса керек болады деп... Думаның мәжілісі болатын сарайда казактарды даяр ұстауға тура ақыл беріп отыр. Патшаның халық- пен бірігуі үшін халық өкілдері патшаның тілегіне сай сөйлеуі керек, соған сай әрекет етуі керек. Әйтпесе ка- зактар Думаны қуып жібереді. Әйтпесе — Думаға тіпті кірмей жатып-ақ, Думаның мүшелерін казактарсыз-ақ тұтқындауға болады. Сенбі күні, 6 августа, патшапың халықпен бірігуі жөніндегі манифест шықты. Жексенбі күні, 7 августа, освобождепиешілдердің пемесе «консти- туциялық-демократиялық» (монархиялық деп оқыңыз) партияның самарцау қанаты көсемдерініц бірі, Милюков мырза, қасындағы он шақты саяси әріптестерімен бірге Питердің түбінде тұтқынға алынды. Оларды «Одақтардың одағына» қатысқаны үшін қудаламақшы. Оларды «жуық арада босатуы ықтимал, бірақ олар үшін Думаның есігін жауып тастау оп-оңай: оларды «тергеу- ге немесе сотқа тартылды» деп жарияласа болғаны!..
Орыс хадқы конституционализмнің бастапқы бір кіш- кентай сабағып алып отыр. Нацтъі эісеңіп алынтан халы қ самодержавиесі болмайынша, сөздің, баспасөздің, жипалыстардың, одақтардыц толық бостандығы болмайынша, жеке басқа қол сұққызбауды қамтамасыз етер- ліктей азаматтарды қаруландыру болмайынша, халық өкілдерін сайлау туралы қандай заңның болсын құпы көк тиын тұрмайды. Мемлекеттік дума дегеніміз халық вкілдігін қорлаушылық болып табылады деп біз жоға- рыда айттық. Халыц самодержавиесінщ теориясы тұр- гысынан бұл озі сөзсіз осылай. Бірақ бұл теорияпы самодержавиелік үкімет те, монархияшыл либерал буржуазия да (освобождениешілдер немесе конституция- лық-монархиялық партия) мойындап отырған жоқ. Қа- зіргі Россияда біздің алдымызда уш саяси теория бар, ол теориялардың маңызы жайында біз әлі талай рет айтамыз, 1) Патшаның халықпен кецесу теориясы (пе- 8*


198
В. И. ЛЕНИН
месе, 6 августағы манифесте айтылғанындай, «патша- ның халықпен жәие халықтың патшамен бірігуі» тео- риясы). 2) Патшаның халықпен келісу теориясы (ос- вобождепиешілдер мен земство съездерінің программной). 3) Халыц самодерэісавиесшіц теориясы (социал-де- мократияның, сондай-ақ жалпы революциялық демо- кратияның программасы).
Кецесу теориясы тұрғысынан қарағанда, патшаның кімді қаласа, сонымси гапа кеңесетіні, қандай әдісті қа- ласа, соидай одісиеп ғана кеңесетіні әбден заңды нәр- се. Ал патшапыц кіммеп жәие қалай кеңескісі келетінін Мемлекеттік дума тамаша айқьін корсетіп отыр, Келісу теориясы тұргысыпап қараганда, патша халықтың еркі- не багыпышты смес, опымон тек сапасып отыруға ғана тиісті. Бірақ, атап айтқанда, қалай санасуы керек, қан- дай мөлшерде санасуы керек,— «освобождениелік» «ке- лісу» теориясыиан мұны қорытып шығару мүмкін емес, сондықтан нақты өкімет билігі патшаның қолында тұр- ғанда, «освобождениелік» буржуазия халықтың жеңісін халыққа қарсы пайдаланып қалғысы келетін тілемсек- тің немесе делдалдың бишаралық халіие душар болмай қоймайды . Халыутыц самодержавиесі тұрғысынан Караганда, әуелі үгіт пен сайлаудың іс жүзіндегі толық бостандығын қамтамасыз ету керек, содан соң шын бү- кіл халықтық күрылтай жиналысын, яғни жалпыға бірдей, төте, тең және жасырын дауыс беру жолымен сайлаиатыи барлық өкімет билігі, толық, біртұтас, еш біреумен бөле-жарыспайтын өкімет билігі өз қолында болатын, іс жүзінде халықтыц самодержавиесін білдіре- тін ңұрылтай жиналысып шақыру ксрек.
Біз, сонымеп, Мемлекеттік дума жонінде үгіт жүргі- зу жайлы ұранымызға (РСДРП ұранына) жетіп отыр- мыз. Сайлау бостандығыи жәпе құрылтай жиналысы- ның ңолында толық өкімст билігі болуын іс жүзінде кім қамтамасыз ете алады? Революциялыу. армияға ұйым- дасқап, патша армиясыпдағы барлық еті тірілер мен барлың адалдарды оз жагыпа аударып алған, патшаның күштерін жеңген және патшаның самодержавиелік өкі- метінің орнына революциялыі^ уацытша укімет орнат- қан қарулы халық қана қамтамасыз ете алады. Мемле-


«ПАТШАНЫҢ ХАЛЫҢПЕН ... БІРІГУІ»
199
кеттік думаныц құрылуы, бір жағынан, халықты өкіл- дік тәртібімен басқару болады екен деген пікірмеп «алдандырады», ал, екінші жағынан, халық өкілдігінің мейлінше орескел түрде өңін айналдырушылық болып табылады,— міне, осының өзі бұқараның арасында мей- лінше кең революциялық үгіт жүргізу үшін сарқылмас мол мүмкіншілік туғызады, жиналыстар, ереуілдер, саяси стачкалар жасауға және т. т, тамаша сылтау болады. Бүкіл осы үгіттің ұраны: қарулы көтеріліс, дереу революциялық армияның жасақтары мен отрядтарын құру, патша өкіметін күлату және бүкіл халықтық құ- рылтай жиналысын шақыру үшін революциялық уақыт- ша үкімет құру. Көтерілістің уақытын белгілеу, әрине, жергілікті жағдайларға байланысты. Біз революцияшыл пролетариата қазір көтеріліс уақытын біраз кейінге ңалдыра тұру тиімді екеиін ғана айта аламыз: жұмыс- шыларды қаруландыру ісі біртіпдеп алға жылжып ке- леді, әскердің пиғылы барған сайын сенімсіз болып ба- рады, соғыс дағдарысы шешілу қарсаңында тұр (соғыс пемесе ауыр шартты бітім), жағдай осылай болып отыр- ғанда көтерілісті бастауға мезгілінен бұрын әрекет жа- сау орасан зор зиянға соқтыруы мүмкін.
Қорыта келгенде, бізге енді жоғарыда белгіленген тактика үрапып басқа ұрандармен қысқаша салысты- рып шығу гаиа ңалады. «Пролетарийдің» 12-померінде бүдаи бұрып айтқаиымыздай, біздің ұрапымыз Россия- да жұмыс істеуші жолдастардьщ көшпілігі «белсенді бойкот» дегенді қалай түсінсе, соған тұп-тура сәйкес ке- леді. Өзінің 106-номерінде котерілістің ықтимал баста- масы ретінде халықтың революциялық өзін өзі басқа- руын және өз өкілдерін сайлауын дереу ұйьшдастыруды ұсынған «Искраның» тактикасы мүлде кате. Қарулы ко- теріліс жасау үшін және оның жеңуі үшш жеткілікті күш болмай отырғанда, халықтың революциялық озія өзі басқаруы туралы сөз етудің өзі күлкілі нәрсе. Бұл— котерілістің прологы емес, эпилогы. Мұндай теріс тактика «освобождениелік» * буржуазияға ғана пайдалы болар еді, 1-ден, бұл тактика көтеріліс ұранын револю-
Ңолжазбада бұдан кейін: «монархиялық» деген сөз бар. Реб.


200
В. И. ЛЕНИН
циялық өзін өзі басқару ұранымен бүркейді немесе оны кейінге ығыстырады; 2-ден, бұл тактика либералдық буржуаға оздерінің (земстволық жәпе қалалық) сайла- уын халық сайлауы деп көрсетуді жеңілдеткен болар еді, өйткені өкімет билігі патшаныц қолында тұрғанда халық сайлауының болуы мүмкіи емес, ал Дурново мыр- залардың үрейлепдіруіие қарамастан, либералдардың земстволық жәпе ңалалық сайлауларды өткізуі әлі мүм- кін нәрсе.
Пролетариат Думапың сайлауыиа қатысудан шыға- рылып тасталды. Дүрысыпа келгенде, пролетариаттың Думага бойкот жасайтып түгі де жоқ, өйткеяі осы пат- шальщ Думапыц озі өзіпің күрылуымен пролетариата бойкот жасап отыр. Бірақ пролетариатқа буржуазиялык, демократияның, саудагершілікке емес, революциялық әрекеттерге бейім, Думаға бойкот жасауға, сол Думаға қарсы наразылық білдіру үшін халық ішінде пәрменді үгіт жүргізуге бейім бөлегін қолдағаны тиімді. Буржуазиялык, демократияның өкілдері Думаға бойкот жасау туралы сөз етіп отырғапда (земствошылардың июльдегі съезінде бастапқы дауысқа қоюда бойкот жасауды Tin- Ti көпшілік жақтап шыққан), патшаға емес, халыққа арнап жар салу туралы көпіре сөйлеп (И. Петрункевич мырзаның наң сол съездегі сөзі), ал іс жүзінде халық- тың талаптарын тағы да қорлауға қарсы шын мағына- сында наразылық жасамай қалдыруға, кеңінен үгіттеусіз қалдыруға әзір тұрғанда, Думаға бойкот жасау туралы пікірді тастап, Думаға кіруге әзір тұрғапында, пролетариат буржуазиялык, демократияпың осы біріпші опасыздығын немесе дәйексіздігіп елеусіз қалдыра ал- майды. Бойкот жасау идеясыпа қарсы күресуге жұмы- лып отырғаң жария либералдық баспасөз бетіндегі ма- қалаларда (мәселен, 7 августағы «Русьті» 88 қараңыз) жиі кездесетін жалғап создерге пролетариат тойтарыс бермей отыра алмайды. Либерал газетші мырзалар бей- біт жолдың мүмкіндігіне, «бейбіт пікір таласы» мүмкіп- дігіне сендірмек болып, халықты аздырып жүр (ал Милюков Шараповқа қарсы неліктен «бейбіт» күресе алмады екен, мырзалар, ә?). Земствошылар «земство бас- тықтарының және жалпы жергілікті әкімшілік тарапы-


«ПАТІ.ПАНЫҢ ХАЛЬЩПЕН ... БІРІГУІ»
201
нан шаруа сайлаушыларға жасайтын ықпалды белгілі мөлшерде (!) сөзсіз әлсірете алады (!!)» («Русь», сон- да), деп мәлімдеп либерал газетші мырзалар халықты алдап жүр. Мемлекеттік думаны Бисмарк тұсында бол- ған (1863 ж.) 89 бюджет жаижалы дәуіріндегі Пруссия палатасымен салыстырып, либерал газетшілер бұл Ду- маның орыс революциясы барысыидағы маңызын түбі- рімен бұрмалап отыр. Шынында, егер салыстырады екенсің, онда мысалға конституциялық дәуірді емос, конституция үшін күресу дәуірін, революцияның бас- талу дәуірін алу керек. Басқаша істеу деген сөз — ре- волюцияшыл буржуазияның дәуірінен реакциямен ымы- раласқан буржуазияның дәуіріне тура аттап өткендік болып шығады. (Біздің Петрункевич мырзалар мен «бұрынғы революционер» —• кейінгі министр Андраши- дің ұқсастығы туралы «Пролетарийдің» 5-номерін салыстырыңыз *.) Мемлекеттік дума 1847 жылы 3 фев- ральда, революциядан бір жыл бұрын, құрылған прус- сиялык, «Біріккен ландтагқа» (сеймге) ұқсайды. Прус- сиялық либералдар да ол кездө осы кеңесші помещиктік палатаға бойкот жасамақшы болды, бірақ бұдан ештеңе шығара алмай, халықтан: «Annehmen oder ablehnen?» («Ңабылдау керек пе, әлдө қабылдамай тастау керек ne?» — буржуазиялық либерал Генрих Симонның 1847 жылы шыққан кітабыпың аты) деп сұрады. Пруссия- лық Біріккен ландтаг жиналды (бірінші сессиясы 1847 ж. 11 адрельде ашылды, 1847 ж. 26 июньде жабыл- ды), сөйтіп конституционалистер мен самодержавиелік өкіметтің арасында бір қатар жанжалдарға әкеп сок,- тырды, бірақ Берлин пролетариаты бастаган революция- шыл халыіу 1848 жылғы 18 марттағы көтерілісте ко- рольдің әскерлерін жеңгенге дейін ол өлі мекеме болып қала берді. Сонда барып Мемлекеттік думаның... яғни Біріккен ландтагтың аягы аспаннан келді. Сопда барып біршама үгіт бос.тандығы жағдайында жалпыға бірдей сайлау правосы нөгізінде өкілдердің халықтық жиналысы шақырылды (бірак,, амал не, мұпы револю- циялық үкімет емес, Берлиннің ер жүрек жұмысшыла- * Ңараңыз: Шығармалар толық жинағы, 10-том, 316—321-беттер. Ред,


202
В. И. ЛЕНИН
ры «біржолата жайратып салмаған» король шақырды).
Революцияның буржуазиялық сатқындары іштен өлі туған осы Мемлекеттік думаға мейлі бара берсін. Россия пролетариаты біздің орыстық 1848 ж. 18 мартты (немесе ең жақсысы: 1792 жылгы 10 августы) тудыру үшін үгітті пәрменді жүргізуді жәпе оны әзірлеуді қол- ға алады.
«Пролетарий» № 14, 29(16) август, 1905 ж.
«Пролетарий» газетінщ цолжазбамен салыстырылған тексті бойынша басъілып отъір


204
ҚАРАЖҮЗДІКТЕР ЖӘНЕ КӨТЕРІЛІСТІ ҮЙЫМДАСТЫРУ
Нижний Новгород пен Балапіовтагы 90 оқигалар өзіне жалпы жұрттыц назарын аударды. Бұдан бұрынғы по- мерде біз Нижний Новгородтағы қырғын туралы толық өңгіме басқанбыз, бүл померде Балашовтағы қырғын туралы әңгіме басып отырмыз. Ңаражүздіктердің сойқан- дығы барғап сайын өрши түсуде. Революциялық даму- дың жалпы барысында бұл құбылыстың қандай маңы- зы бар екеніне социал-демократияның назар аударуы керек. Самарадан алынған корреспонденцияға қоса РСДРП Борисоглебск тобы шығарған тағы бір назар ау- дарарлық листок мыпау:
«Борисоглсбск қаласының жұмысшылары мси тұрғындары! Балашов неп Нижний Новгород оқиғалары, бұл оқиғалар ке- зінде полпцпяның өзгеше пікірдегілердің бәрін соққыға жығу- ды ұйымдастыруға шебер екенін көрсетуі, революция біздің ал- дымьізға тартқаи кезеңнің мейлінше елеулілігіи көрсетіп отыр. Бос сөз бен құрғақ сынның мезгілі өтті. Үкімет өзінің әрекеті- мен бізді сөзден іске көшуге итермелеп отыр. Осыған дейін ре- волюциялық қозғалысқа қарсы күресумен тек полиция жәие жандармерия ғана айналысып келген болса, енді революциялық ңозғалыстың бұл жағдайдан шыңқанын үкімет көріп отыр. «Іш- кі жауға» қарсы күресте ішкі істер министрлігінің тұрақты әс- керлерінің жетпейтінін үкімет сезді. Россия империясының бар- лық халқы «ішкі жау», «бүлікші» болып алды, сондықтан үкі- мет тұрақты армияның қатарына волонтерлерді-еріктілерді ала бастауға мәжбүр болды. Ал жалаң аяқтарды, бұзақыларды, тар- хандарды, ешқандай бюрократтық тежеу дегеннен іркілмей- тін — солар сияқтыларды «мемлекеттік қызметке» жаппай ала бастап, біздің үкімет бұқараға ықпал жасаудың ежелгі тәсіл- дерін де, революцияға қарсы тікелей күресудің ежелгі астыртын


204
В. И. ЛЕНИН
тәсілдерін де өзгертуге мәжбүр болды. Педен жарақаттансаң, сонымен емдел деген. Бұған дейін біздіц үкімет баспасөзгө қар- сы күресіп қана келіп еді. Енді оньщ өзі «Московские Ведомое- тиде», «Русское Делода», «Гражданинде», «Днода» және басқа ресми органдарда прокламациялар баса бастады. Бұған дейін біздің үкімет үгітшілерді ңудалап қапа келіп еді. Енді оның өзі архиерейлерді, генералдарды, ІІІараповтарды, Грингмуттарды және басқа үгітшілерін халық арасында үгіт жүргізуге жұм- сайтын болды. Бұған дсйіп біздің үкімет ұйымды тұншықтырыи қана келіп еді. Еііді опыц озі орыс адамдарының одақтарып, патриоттар лигаларып, мопархистер одақтарын ұйымдастырып отыр. Бұған дсйіп біздіц үкімет котеріліс туралы ойласа-ақзо- ресі кететіп. Еііді опыц озі қаражүздіктердің көтерілісін ұйым- дастырып отыр, оныц озі азамат согысып бастауға үміттенеді. Болашақ революцпядан зәресі үшқаіі үкімот сол революцияның ңаруыи: ұйымдастыруды, паспхаттьг, үгітті қолына алып отыр. Екі жүзі бірдей откір осы қарудың көмегімсп, царажүздіктердіц жәрдемімен үкімет халықтың ашынуы сияқты, контрреволюция сияқты көріністер жасай бастады. «Тырнақалдысын» шет ай- мақтарда байқап көрген ол енді Россиянин; орталығында да сойқандық жасай бастады. Жақында біз осындай оқиғалардың Нижний мен Балашовта болғанын көрдік және де бұл жерлерде де самодержавие нәтижеге жетпеді деуге болмайды. Күрестің «революциялық» тәсілдері іс жүзінде жарамды болып шықты: самодержавиенің көптеген жаулары өлтірілді және соққыға жы- ғылды, ал халық біздің үкіметтің бұл заңды террорынан шошы- найып деді.
Осыдан кейін экспериментов; бұдан әрі де етек ала түсетініие күмән жоқ. Ңайсыбір қаражүздіктердің даңқыи естіген соң, екінші бір қаражүздіктер өз күшін сынап көрмейінше тыным таппайды. Революция бар жерде контрреволюция да бар, енде- ше, қаражүздік бағыттың үздік өкілдерінің ұйымдастырушылық қабілетін өз тәжірибесінде байқап көруге Борисоглебскініц де әзірленуі керек. Борисоглебскіде де еврей қырғыны да, жұмыс- шы қырғыны да, интеллигенттер қырғыны да болады деп күтуге біздің дәлеліміз бар, сопдықтан үкіметтің революциялық қоз- ғалысты жаныштап тастауға тырысатып барлық «күпия шара- ларына» тиісті тойтарыс беруге әзірлснудің қамын істеп, Борисо- глебск тобы қарулы қорғапыс ұйымдастыруға қаражат жинау- ды бастай отырып, үкімет псн қаражүздікке тілеулес еместердің бәрін қорғаныс үйірмелері ұйымдарына қаржымен, қаруымен жәрдемдесуге шақырады».
Шынында да, азамат соғысын халыққа үкіметтің өзі таңғалы отыр. Шынында да, «жалаң аяқтар, бұзақылар мен тархандар» мемлекет қызметіне алынып жатыр. Осындай жағдайда көтерілісті уағыздаудың қылмыс жа- саух ессіздік екені туралы, қорғаныс ұйымдастырудьщ


ҚАРАЖҮЗДІКТЕР ЖӘНЕ КӨТЕРІЛІСТІ ҮЙЬІМДАСТЫРУ 205
зияндылығы туралы («Освобождениешң» 74-ыомері) ос- вобождениешілдердің буржуазиялың сөздері шектен шыққан саяси азғындык, қана емес, самодержавиені ақ- тап шығу және (іс жүзінде) «Московские Ведомостиге» құлшылық ету ғана болып қоймайды. Жоқ, тек бұл вана емес, бұл сөздер революциялық қозғалыстың өзі аяу- сыз «өмірден ысырып» тастайтын, өзінің ең лайықты орньша — көне заттар архивіне тапсыратын освобож- дениешіл өлекселердің жай сүлесоқ күңкілі. Көтеріліс- тің қажеттігі туралы теориялық таластар жүргізуге бо- лады және жүргізілуіне тиіс, бұл мәселе жөніндегі так- тикалық қарарларды мұқият ойластырып, қарастыру қажет, бірақ осылардың бәрімен әуестеніп кетіп, қап- шама данасынғанмен істің стихиялық барысы бұзып- жарып өзіне жол салатынын ұмыт қалдырмау керек. Орыс өміріндегі ғасырлар бойы жиналған аса терең қай- шылықтардың бәрі ырық бермсс күшпеи дамып келе жатқанын, өмір сахнасына халыц бұқарасын шығарып, бейбіт прогресс туралы жансыз, өлі ілімдерді күл-қо- қыстың үйіндісіне сыпырып тастап отырғапын ұмыту- ға болмайды. Оппортунист атаулылардың бәрі бізге өмірден үйреніңдер деуді жақсы көреді. Бірақ, амал ие, олар бейбіт кезеңдердің батпағын ғана, өмір әрең ілгері жылжыған тоқыраушылық кезеңдерді гана өмір деп тү- сіттеді. Осы су қараңғы соқыр жандар революциялыц омір сабагынан әрқашан артта і^алып отырады. Олар- дың өлі доктриналары өмірдің ең көкейтесті тілектерін көрсётетін, халық бұқарасының неғұрлым түбегейлі мүдделерін қозғайтын революцияның күшті тасқыны- нан әрқапіан кейін қалып қоя береді.
Қараңыздаршы, мысалы, көтеріліске заговорлық көз- қарастың қауіптілігі туралы, оның ңажеттігіне тар піеңберлі «якобиншілдік» баға берушілік туралы, ма- териалдық күштің болашақ саяси оқиғалардағы маңызы мен ролін асыра бағалаушылық туралы социал-демо- кратияның кейбір бөлегінің безектеп зар қағуы енді, өмірден осындай тагылым алып отырғанда, қандай күл- кілі десеңші. Бұл зар қағу көтерілістің өзі халықтың нағыз және өмірлік тілегі болып отырған кездің, «заговор» атаулының бәрінен өте-мөте аулақ тұратын бұ-


206
В. И. ЛЕНИН
қараның өзі қаражүздіктердің сойқандықтарын көріп, котеріліске қосыла бастаған кездің пақ қарсаңында шығып отыр. Жаман доктринами жацсы революция та- маша тузетіп жатыр. Арнаулы әскери кітапшада рево- люцияның соғыс мәселелері талданатыны, күндізгі және түнгі атакалар туралы мәселеге дейін талдапатыны жа- йында немесе котерілістіц штаб-пәтерлері туралы, ңап- дай да болсып қыргып туралы, «дұшпанның» қандай да болсып ңимыл-әрсксті туралы дер кезінде біліп отыра алатын біздіц жауыпгср күштерімізге, ұйымдасқан ре- волюцияшыл пролетариата дер кезінде тиісті бұйрық- тар бөре алатыи үйымныц «ксзекші» мүшелерін таға- йындау туралы ойластыруга тура келетіпі жайында жаңа «Искраның» бетінен азусыз, тура бурениндік кеке сіндерді91 (әлде мысқылды ма?) оқуларыңызға бола- ды. Ал нақ сол кезде, шетелдегі меныпевиктердің өлі доктринасын бейне бір келемеж еткендей, орыс мень- піевиктеріпің әрекеттерін көріп отырмыз. Біз Екатери- нослав туралы оқимыз («Пролетарийдің» 13-номерін қараңыз), опда қызу оқиғалар кезінде (қаражүздік- тердің қыргынын күтіп еді! Россияда осы сияқты бір- демепі күтпейтін қала немесе поселке қазір бар ма екен, сірә?) болыпевпктер меныпевиктермен де, Бунд- пен де келісім жасады делінгеп. «Ңару-жараққа ңар- жының ортақ жиналуы, қимыл жасаудың ортак, жос- пары және т. т.». Ал бұл жоспардың қандай жоспар екенін мынадан көреміз: мысалы, Брянск заводында со- циал-демократтар жұмысшылардың 500 адам жиналған митипгісінде тойтарыс беруді ұйымдастыруға шаңыр- ған. «Бұдан кейін Брянск заводының ұмымдасқан жұ- мысшылары кешке кейбір үйлерге пәтерге орналасты- рылды; күзетшілер тобы қойылды, бас штаб тағайын- далды және т. т.,— қысқасы, біз толык, жауынгерлік әзірлікте болдық» (айта кетейік, жоғарыда аталған үш «ұйымның әрқайсысыпың бас штабтарының тұрған жерлерін» біріне-бірі хабарлап отырды).
Жаңа искрашыл публицистер өздеріпің практик- жолдастарын,.. мысқыл етеді!
Түнгі атакалар және сол сияқты тар шеңберлі такти- калық соғыс мәселелері туралы мәселе жөнінде сіздер


ҢАРАЖҮЗДІКТЕР ЖӘНЕ КӨТЕРІЛІСТІ ҮЙЫМДАСТЫРУ 207
қаншама жиреніп мұрын тыжырайтқаныцызбен, мыр- залар, қауырт соғыс әрекеттері бола қалған күнде ұйым- ның кезекті секретарьларын немесе тегі ұйым мүше- лерін тағайындау «жоспары» жопінде қаншама қал- жақтағаныңызбен,— өмір өз дегенін істетеді, революция сірескен педанттарды ширатып, сілкіндіріп, үйретіп отырады. Соғыс мәселелерін, ең ұсақ-түйегіне дейіп, азамат'соғысының үстінде үйренуге тура келеді, сон- дықтан жұмысшылардың бұл мәселелерге зейін қоюы — өте заңды және барынша орынды құбылыс. Бас штабтарды (немесе ұйымның кезекші мүшелерін) ұй- ымдастыруға тура келеді. Күзетшілер топтарын қою, отрядтарды пәтерлерге орналастыру — осының бәрі де бірыңғай әскери міндеттер, осыныц бәрі де революция- лыц армияныц бастапқы ңимылдары, осының бәрі де қарулы көтерілісті ұйымдастыру болып табылады, осын- дай шағып әзірліктерде, осындай жеңіл-желпі соқты- ғыстарда ер жетіп, нығайып отырған, өз күштерін сыпан, соғысуға үйреніп, жеңіске,— жеңіс болғапда жал- пы саяси дағдарыс неғұрлым терең болған сайыи, патша армиясының қатарында толқушылық, наразылық және қобалжу неғұрлым күшті болғап сайын, соғұрлым жақын, соғұрлым кәміл жеңіске әзірленіп отырған ре- волюциялъщ өкіметті ұйымдастыру болып табылады.
Екатсрппославтагы жәпе Борисоглебскідегі жолдас- тардаи бүкіл Россиядағы социал-демократ жолдастар барғап сайын кең көлемде үлгі алуға тиіс жәие үлгі алады да. Ақшамен де, қарумен де жәрдем көрсетуге піақыру нағыз мезгілінде істеліп отыр. «Жоспар» атау- лыны, тіпті революция идеялары атаулыны мүлдем жат санайтын, полицияның, казактардыц және қаражүздік- тердің қарусыз азаматтарға істеген айуандықтарын коргепде ңарулы күрестіц қажеттігін көретін, сезетін адамдардыц саны барған сайын өсе береді, өсе бермек- ші де. Таңдайтын жол жоқ, қалған жолдардыц бәрі жабық. Ңазір Россияда болып жатқан оқиғалардан тебіренбеуге, соғыс туралы және революция туралы ой- ламауға болмайды, ал кімде-кім тебіренетін болса, ой- лайтын болса, зейін қоятын болса, ол — қарулы лагерь- лердіц не онысына, ие мұнысына шығуға мэжбур бола-


208
В. И. ЛЕНИН
ды, Сіздің әрекеттеріңіздің мейлінше бейбіттігіне, ұсақ- түйегіне дейін жариялылығына қарамастан, сізді сабай- ды, мертіктіреді, өлтіреді. Революция бейтараптар де- генді танымайды. Күрес қазір тұтанды да. Күрес өліс- пей беріспейтін жағдайда жүріп жатыр, бұл — құлдық- тыц, крепостниктіктіц, самодержавиенің ескі Россиясы мен жаңа, жас, халықтық Россияның, кейіи адамзатты езушілік атаулыдаи, қапаушылық атаулыдан толық азат ету жолыпдагы тагы да күрес бастау үшін жарың сәулеге, бостапдыққа үмтылғап еңбекпіі бұқара Россия- сыныц арасыітдагы күрес.
Ңарулы халықтык, котеріліс жақыпдай түссін!
«Пролетарий» газетінгц ^олжазбамен салыстырылған тексті бойыниіа басъілып отыр
«Пролетарий» А» 14, 29(16) август, 1905 ж.


209'
«КАВКАЗ МЕНЫПЕВИКТЕРШЩ ҮШІІІШІ СЪЕЗД ЖӨНІНДЕГІ ПІКІРЬ ДЕГЕН МАҚАЛАҒА РЕДАКЦИЯЛЫҚ СОҢГЫ СӨЗ
Редакциядан. Бұл маңаланы РСДРП Кавказ одағы- ның органынан алып баса отырып («Борьба Пролетариата» 92 № 1, орыс тілінде; армян тілінде 6-номері, грузин тілінде 9-номері шықты), біз өз тарапымыздан мы- наны айта кетеміз: Кавказ мепыпевиктері съезді (жаңа «Искраның» рухында) бет алды балағаттап қана емес, партияның анық белгілі комитеттерінің окілдігіне қар- сы дауласуға тырысып бірінші болып дерлік баспасөз бетінде әрекет жасап отыр. Кавказ одағы өзінің орга- нында, меньшевиктердің дәлелдерін байыпты және ти- янақты түрде бекерге шығара отырып, РСДРП III съе- зііііц толың зацды екепіп, меныпевиктер қарсы болып отырғап бес мандат тіпті жарамсыз деп танылған күнде де толық заңды екенін тамаша дәлелдеді.
«Пролетарий» № 14, 29(16) август, 1905 ж.
«Пролетарий» газетініц ңолжазбамен салыстырылға?* текстг бойынша басъьлып отъір


210
«ЛИБЕРАЛ» ЗЕМСТВОШЫЛАР ӘЛДЕН-АҚ ШЕГШШЕКТЕГЕШ МЕ?
Біз жаңа ғана либерал-буржуазиялық 8 (21) августа- ғы «Франкфурт Газетінен» оның Петербургтегі тілшісі- пің июль съезінің шешімі бойынша Булыгин жобасы жарияланысымен шақырылмақшы болған және авгус- тың аяғында шақырылатын болып қойған земство және қала қайраткерлерінің съезі болмайтын болды деген ха- барын оқыдық. Сіздер қалай деп ойлайсыздар, бұл но- ліктен? Мұның себебі: патша 1905 жылы 18 февральда озінің сенатқа берген указын 6 августа бұзды!93 Тілші тағы былай дейді: «Земствошылардың мүлдем түсініксіз (?? «Пролетарийдщ» редакциясы) бұл қорқақтығына мұндағы саяси топтар жаппай таңқалуда, өйткені қазір- гідей кезеңде жұрт земствоіпылардан мұндай болжыр- лықты күте қоймаған еді. Сондықтан мепің жіберген ха- барыма әлі толық сепе қоймайды және бұған әзірше сақтықпен қарайды». Либерал буржуйларды үкіметтің оз жағына тартуы жәпе оларды «революция ісінен жалт беруге» көндіруі қиын емес деп біз әлдеқашан айтқап болатынбыз.
«Пролетарий» № 14, 29 (16) август, 1905 ж.
«Пролетарий» газетгнгц цолжазбамен салыстъірылған текстг бойыиша басылъш отыр


211
МОНАРХИЯЛЫҚ БУРЖУ АЗИЯНЫҢ СОҢЫНДА БОЛУ КЕРЕК ПЕ ӘЛДЕ РЕВОЛЮЦИЯІПЫЛ ПРОЛЕТАРИАТ ПЕН ШАРУАЛАРДЫ БАСТАУ КЕРЕК ПЕ?
Социал-демократияның Мемлекеттік думаға көзқарас жоніндегі тактикасы революциялық күрестің барлық басқа мәселелеріпің ең басыпда әлі де күн тәртібіпде тұр. Бұл тактика жопіпде РСДРП-пың оппортупистік қанаты («Искра») мен революциялық қанатыныц («Пролетарий») арасында көрініп отырған алауыздық- тарды барыпша мұқият талдау керек; талдағанда мүньщ өзі біреуді біреу іліп-шалып (кейде ұрыс-керіске айна- лып кететін) айтысу мақсатымен емес, мәселені толық апықтап алу және мүмкін қадерінпіе дәл, тиянақты, бір- ыңғай ұрапдар белгілеуде жергілікті қызметкерлерге комоктосу мақсаты үпііп істелуге тиіс.
Ец әуелі бұл алауыздықтардың қалай туғаны туралы бірер сөз. «Пролетарийдің» 12-номерінде, Мемлекеттік Дума туралы заң әлі шықпай тұрып, біз өз тактика- мыздың және «Искрамен» екі арамыздағы ңайшыльщ- тардың негіздерін баяндадық *. Біз мынаны талап ет- тік: 1) үгітті және халыққа арнаған сөзді күшейту ма- ғынасында, буржуазиялық демократияның сол қаяатын пролетариаттың қолдауы және оның оң қанаты- ның сатқындығын үздіксіз әшкерелеу мағынасын- да бойкот идеясын қолдауды; 2) «еижарлықпен құр піеттетуді» емес, қалай да белсепді түрдегі бойкотты, яғни «сайлау жиналыстарына күшпен кіруге» дейіп «үгітті он еселеп күшейтуді» және, ақырында, 3) «үгіт- Ңарацыз: осы том, 176—185-беттер. Ред.


212
В. II. ЛЕНИН
тің айқын, дэл, тура ұранын», атап айтқанда: қарулы котерілісті, революциялық армияны, революциялың уа- к,ытша үкіметті талап еттік. Біз «Искраның» (№ 106): «революциялық озін өзі басқаруды ұйымдастыру» уранин былыққан ұран жәпе освобождеііиешілдерге, яғни монархиялық буржуазияга тиімді ұраи ретінде үзілді- кесілді қабылдамай тастадық. «Искраның» алауыздық- тарды тағы да «қоздата беретінін» күні бұрын болжа- ғандай, епжар бойкот идеясын «Искраның» теріс деп табатыпыпа қосьтлатьшымызды салғаннан-ақ ескерттік.
Сопдықтап, қазір «Искра» 108-померінде «қол сұқ- паушылық», «абсентеизм», «тартьпіу», «айқас түскеп қолдар» теориясыпа жәпс тағы сопдайларға қайдағы бір тұспалдар айтып отырған болса, біз ец алдымен мұндай «ңарсылықтарды» кейін ысырып тастаймыз, өйткені мұ- пың өзі айтыс емес, оппонентті «бетінен тырнауға» оқ- талғандық қана болады. «Айтыстың» мұндай тәсілдері- мен,— кейбір көсемдер өздері уақытша үкіметке еніп алғысы келеді-міс деп өсектеумен тынатын тәсілдері- мен,— жаңа «Искра» көптен бері-ақ социал-демократия- иыц ең қалың топтарыпың арасында өзі жөнінде әбден айқын көзқарас тудырып алған-ды.
Сонымен, алауыздьщтардың мәнісі мынаған келіп ті- реледі: біздің басты ұран деп санайтын үгіт ұранымыз- ды (қарулы көтеріліс, революциялық армия, револю- циялық уақытша үкімет} «Искра» ңабылдамай отыр. Ал «Пролетарий» «көтеріліс ұранын революциялық өзін өзі басңару ұрапының тасасында қалдыру немесе оны кейіиге болса да ысыра тұру» созсіз болмайды деп са- найды («Пролетарий» № 12) *. Алауыздықтардьщ барлық басқа пункттершің маңызы біршама темен. Ксн рісінше, содан соң, ерекше мадызды нәрсе мынау: 108^ номерінде «Искра» шегіншектей, қиңаңдай бастайды, бұлтара бастайды (мұндайды ол бұрын сап рет істе^ ген): революциялық өзін өзі басқаруды ұйымдастыру ұранына ол «халық бүқарасының белсенді жауынгерлік бас көтеруі» ұранын қосады (мұның қарулы көтеріліс^ тен қандай айырмасы бар екеяіп бір алла өзі білсін). Ңараңыз: осы том, 182-бет. Ред.


МОНАРХИЯЛЫҚ БУРЖУАЗ. СОҢЫНДА БОЛУ КЕРЕК ПЕ... 213
«Искра» керек десеңіз «революциялық өзін өзі басцару- ды ұйымдастыру дегеніміз — бұл бүкіл халықтық кө- терілісті шын «ұйымдастырудың» бірден-бір әдісі» де- генді айтуға дейін барып отыр. «Искраньщ» 108-номе- рінде 13 (26) август деп көрсетілген, ал жаңаша 24 августа Венаның «Жүмысшы Газетінде»94 Мартов жолдас- тың мақаласы шықты, бүл мацала «Искраның» жоспа- рын 108-номердің «түзетулері» рухында емес, толығыпан 106-номердің рухында баяпдайды. Мартов жолдастыц бұл күнды мақаласының басты бөлімін біз «социал-де- мократиялық маниловшылдықтың» үлгісі ретінде төмен- де аударып басып отырмыз *.
Бұл шатысуды анықтап ажыратып көрелік.
Істің анығына жету үшін ең алдымен қазіргі кезеңде қандай күштердің және нақ қалайша орыс революция- сының «тарихын жасап жатқаны» жөнінде өзіце-өзіц есеп беруің керек. Самодержавие патшаның халықпеи «кеңесуі» теориясын қабылдады. Полициялық бақылау арңылы екшелген, помещиктер мен дүкен ұстаушылар- дан сайланған бір топ адаммен кеңескісі келіп, самодержавие революцияны жанталасқан қаталдықпен жа- ныштай бастап отыр. Монархиялық буржуазияның не- ғұрлым цалың топтары патшаның халықпен келісуі теориясы жағыида (освобождениешілдер немесе консти- туциялық-«демократиялық» партия). Бұл теория арқы- лы буржуазия революцияны сатып кеткендігіи, әуелі оны цолдауға, ал кейін оған ңарсы шығып, реакциямен қосылуға әзір отырғандығын білдіреді. Социал-демократия басшылың етіп отырғандықтан революцияшыл пролетариат халъщ самодержавием болуын, яғни реакция- ның күштерін толығынан күртуды және бәрінен бұрын патша үкіметін іс жүзінде ңұлатып, оны революциялыц уақытша үкіметпен ауыстыруды талап етеді. Пролетариат шаруаларды озіне қосып алуға және, буржуазия- ның тұрлаусыздығына, сатқындығына қарамастан, сол піаруалардың жәрдемімен революцияны толық жеціске жеткізуге тырысады (көбінесе саналы түрде емес, бі-
Қараңыз: осы том, 22G—227-беттер. Ред.


214
В. И. ЛЕНИН
рақ бұлжымастан және жігерлі түрде осыған тыры- сады).
Мемлекеттік дума революцияға жасалып отырған кеңшілік екені күмәнсыз, бірақ ол революцияны жа- ныштау және конституцияпы бермеу мақсатымсн жасалған кеңшілік (мүпысы одан бетер күмәнсыз). Буржуазияшыл «колісімпаздар» конституцияға жетуді тілегенде революцияпы басып тастау мақсатын көздейді. Виноградов мырза («Русские Ведомостиде») либерал буржуазияпыц таптық жағдайынан тумай қоймайтын бұл талабып ерокше айқын білдірді.
Енді мынадай сүрақ туады: істің жайы осылай бо- лып отыргапда, «Одақтар одагыпыц», ягпи буржуазия- лык, интеллигенцияның ең кең ұйымыныц Думаға бойкот жасауға шешім қабылдауының («Пролетарийдің» 14-номерін қараңыз) қандай маңызы бар? Жалпы жәнө тұтас алғанда, буржуазиялық интеллигенция да «келі- суді» қалайды. Сондықтан ол да, «Пролетарийдің» бұ- дан бұрын сан рет көрсеткеніндей, реакция мен револю- цияның арасында, саудагерлік пен күрестің арасында, патшамен келісімге бару мен патшага қарсы көтеріліс жасаудың арасында ауытқуда. Буржуазиялық интелли- генцияның таптық жағдайында басқаша болуы мүмкін де емес. Бірак, бұл интеллигенция, буржуазияның «жо- ғары топтарының» ғана уақытша және тар шеңберлі мүдделерінен өзгеше, бүкіл буржуазия табының кеңі- нен түсінілген, негізгі мүдделерін білдіруге оте-мөте қа- білетті екенін ұмыту қате болар еді. Интеллигенция ұсак, буржуазия мен шаруалардыц қалың бұқарасының мүдделерін білдіруге өте-моте қабілетті. Сондықтан, опың барлық түрақсыздығыпа ңарамастан, ол самодер- жавиеге қарсы революциялық күрес жүргізуге өте-мо- те қабілетті және ол халыцпен жацындасцан жатдайда бұл күресте ірі күш бола алады. Өздігінен дәрменсіз бола тұрып, ол ұсақ буржуа мен шаруалардыц едәуір үл- кен тобына, оғаи не жетпейтін болса, нац соны: білім- ді, программаны, басшылықты, ұйымды бере алған болар еді.
Демек, «Одақтар одағында» туған «бойкот» идеясы- ның мәнісі мынада: ірі буржуазиянъщ патшамен кеңе-


МОНАРХИЯЛЫҢ БУРЖУАЗ. СОҢЫНДА БОЛУ КЕРЕК ПЕ... 215
суге — келісуге царай басцан алғашцы цадамы ycaif буржуазиялыц интеллигенцияныц революцияшыл ха- лыцпен жацындасута царай алташ цадам басуъш ту- дырмай қоймады. Помещиктер мен капиталистер оңға қарай ауытқыды, ұсақ буржуазияның өкілі — буржуа- зиялық интеллигенция солга қарай ауытқыды. Бірін- шілер патшаны халықтың күшімен әлі де сан рет қор- қытудан тіпті де бас тартпай, патшага бара жатыр. Екіншілер, «келісу» теориясынан әлі де біржола қол үзіп кетпей және революциялық жолга толыц түсе де қоймай, біздің халық жағына баруымыз керек емес пе екен деп ойлану үстінде.
Біз «Пролетарийдің» 12-номерінде айтқан, буржуа- зиялық демократияның ішінде туған бойкот идеясыныц мәнісі, міне, осы. Тек мүлдем болжамсыз, үстірт адам- дар ғана бұл идеяны қол сұқпаушылық, абсентеизм, тартыну және т. с. деп қарауы мүмкін. Буржуазиялық интеллигенцияныц тарг&шатын да түгі жоқ, ойткепі жоғары цонздің өзі оны Мемлекеттік думадан аулақ- татып з?стайды. Буржуазиялық интеллигенция өзініц бойкот туралы қарарында «елдің барлық демократиялық элементтерін жұмылдыруды» бірінші кезекке қояды. Буржуазиялык, интеллигенция освобождениелік, консти- туциялың-«демократиялык,» партияның ең еті тірі, ба- тыл және жауынгер элементі болып табылады. Бойкот идеясы үшін бұл интеллигенцияпы тартыншақ деп жә- не т. с. деп айыптау немесе тіпті бұл интеллигенцияныц идеясын және ол идеяны дамытуын ңолдаудан бас Тарту деген сөз,— тереңірек үңіліп көре білмегендіктен, ірі монархиялык, буржуазияға қызмет ету деген соз; ал осы монархиялық буржуазияның органы «Освобождение- нің» бойкот идеясына қарсы күресіп отырғаны тегін емес.
Осы айтылған пікірдің дұрыстығын, жалпы және не- гізгі пікірлердіц үстіне, С. С. 95 мырзаның «Освобожде- ниенің» 75-номерінде мойындаған бағалы пікірлері дә- лелдейді. С. С. мырзаның бойкот идеясын жақтаушы- ларды «батыл» топқа, ал оған ңарсыларды баяу топқа жатңызатыны оте-мөте көзге түседі. Біріншілерді ол «халық ерікшілдік» деп, «белсенді революциялық той-


216
В. И. ЛЕНИН
тардың» қателерін қайталады деп айыптайды (бұл айыпты «Освобождение» кімге тағып отырса, со л үшія бүл құрметті айып); екіншілер жөиінде ол тұп-тура бы- лай дейді: о лар екі оттың арасында — самодержавие мен «әлеуметтік (sic!) революцияпыц» арасында тұр дейді, сонымен бірге бишара С. С. мырза зәресі кетіп, керек десе демократиялық республиканы әлеуметтік революциямеп шатастырып ала жаздайды! С. С. мыр- заның мойыпдағап пікіріиің ең бағалысы мыпау: «Одақ- тар одағыпыц» съезін земствошылардың съезімен салыс- тыра келіп, ол: батыл топ үшін «ең маңыздысы (тың- дацыз!) сайлау системасып озгерту талабы болды, ал иеғурлым баяу топ ушін ец бастысы — Думаныц право^ ларын кецейту болды» дейді.
Осында бәрі де айтылып отыр! С. С. мырза помещик- тер мен капиталистердің өзіміз жүздеген рет әшкереле- ген ңүпия «сырын» айтып салды. Бұлар үшін «ең бас- ты мүдде» халықты сайлауға қатыстыру емес (олар бұ- дан қорқады), Думаныц праволаръш кеңейту, яғни ірі буржуазиялыц жиналысты заң жөнінде кеңесші жина- лыстан заң шығарушы жипалысқа айналдыру болып отыр. Міне, пәленің басы қайда жатыр. Ірі буржуазия «заң жөнінде кеңесші» Думамен еш уақытта ңанағат- тана алмайды. Мемлекеттік думаның ішінде конститу- циялың жанжалдардың болмай қоймайтыны осыдан ке- ліп туады. Бірақ ірі буржуазия еш уацытта da халың самодержавиесінщ сенімді және адал жақтаушысы бола алмайды. Ол әрқаіпан бір қолымен конституцияны (өзі үшіп) алып отырады да, екіппгі қолымен халық- тың праволарын тартып алып отырады немесе халық- тың праволарын кеңейтуге қарсы әрекет істеп отырады. Ол ірі буржуазияның артықттіылықтарын қамтамасыз ететін конституцияға үмтылмай тура алмайды. Радикал интеллигенция ұсақ буржуазия мен шаруалардың нө- ғүрлым қалың топтарыпыц мүдделерін білдіруге ұм- тылмай тұра алмайды. Аспандағы тырнадан қолдағы са- ры шымшық артық дегендей, буржуазиялық демокра- тияның оң қанаты сары шымшық қолына тиген бойда «ақылды бола» бастады және, біздің коргеніміздей, «жа- сырын» съездерден қазірдің езінде-ақ бас тартып отыр.


МОНАРХИЯЛЫҚ БУРЖУАЗ. СОҢЫНДА БОЛУ КЕРЕК ПЕ... 217
Сол қанат тіпті сары шымшықсыз да қалғанын, поме- щиктер мен капиталистер «3-элементтің» қызметіл (үгіт, насихат, баспасөзді ұйымдастыру және т. б.) пай- даланып, оларды сатып кетуге әзір отырғанын, Мемле- кеттік думада халык, праволарын қорғауға емес, өздері- ніц хальщца ңарсы праволарын қорғауға күш салын отырғанын көрді. Сөйтіп, сатқындықтың басталғаныи сезген буржуазиялык, интеллигенция Мемлекеттік дума- ны үкімет тарапынан Россияның барлық халықтарын «өрескел қорлау» деп лағынет айтып, оған бойкот жа- риялап, «демократиялык, элементтерді жұмылдыру» керек деп кеңес беріп отыр.
Істің жайы осылай болып отырғанда, бойкот идеясы- па шүйілу социал-демократияның тарапынан саяси ац- қаулардың ролін атқарғандык, болар еді. Революция- шыл пролетариаттың айнымас таптық түйсігі россия- лық жолдастардың көпшілігінің есіпе белсенді бойкот идеясын салды. Мұның мәнісі: сол қанатты қолдап, оны өзіңе царай тарту, революциялъіц демократияның эле- менттерін бөліп әкетуге тырысу, онымен бірлесе оты- рып самодержавиеге соққы беру үшін осылай істеу керек деген сөз. Радикал интеллигенция бізге саусағып созып отыр,— сен оны шап беріп қолынан ұста! Егер бойкот жариялау бос мақтан болмаса, егер жұмылдыру деген бос сөз болмаса, егер өрескел қорлауға ашыну деген актерлік болмаса,— онда сіздер «келісімпаздардап» ңол үзуіңіз керек, халык, самодержавиесі теориясьшың жағына шығуыңыз керек, революциялық демократия- ның: қарулы көтеріліс, революциялық армия, револю- циялық уақытша үкімет деген бірден-бір дәйекті жәнө тыңғылықты ұрандарын қабылдауыңыз, іс жузінде қа- былдауыңыз керек. Бұл ұрандарды іс жүзінде қабыл- дайтындарды өзіне қосып алу, «келісімпаздардың» жа- ғында қалып қоятындарды бүкіл халық алдында жүзі қара ету,— революцияшыл пролетариаттың бірден-бір дұрыс тактикасы осылай.
Біздің жаңа искрашылдар аспанға... оқ атқылап жү- ріп, бойкот идеясының таптык, тегін де, нақты саяси маңызын да аңғара алмай қалды. Череванин жолдас 108-номерде былай деп жазады: «Дон комитетінің жә-


218
В. И. ЛЕНИН
не С.-Петербург тобының листоктарына қарағанда, бул екі ұйымның екеуі де» (NB: менъіиевиктік. «Пролетарий» редакциясының ескертуі) «бойкот жасауды жақ- тап шықты. Мұндай Думаның сайлауына қатысуды олар масқаралық, революцияның ісіпе опасыздық жа- сау деп санайды және сайлауга қатысатын либералдар- ға күні бұрын лағыпет айтады. Сонымен, Мемлекеттік думанъі демократиям^ революциянъщ цуралы ету мум~ кіндігі болмайтыи иэрсе den танылады және осыған ца- рай бағытталған угіт, тегі, цабылданылмайды». Біз ас- тын сызғап осы создер пақ қазір бейнеленгеи қатені корсетеді *. Кімдс-кім «қол сұқпаушылыққа» қарсы та- қылдай берсе, ол адам қол сұгу тәсілдері туралы нағыз маңызды мәселені тек көлегейлейді. Ңол сұғудыц екі тәсілі, ұранның екі түрі бар. Бірінші тәсіл: «үгітті он еселеп күшейту, жер-жердің бәрінде жиналыстар отказу, күшпен болса да сайлау жиналыстарына кіріп, олар- ды пайдалану, демонстрациялар, саяси ереуілдер т. т. және т. с.» жасау («Пролетарий» № 12). Осы үгіт нау- ңанының ұрандарын біз бұрын баяндағанбыз. Екінші тәсіл: «Мемлекеттік думапың самодержавиені құлата- тын және құрылтай жиналысын шақыратын революция- лық жиналысқа айналуына күш салатын болып Мемле- кеттік думаға баруға революциялық міндеттемелер алу» (Череванин жолдас «Искраның» 108-номерінде), немесе «Думаға демократиялық және еркін өкілдікті батыл жақтайтындарды ғана сайлайтын етуді коздеп, сайламшыларға ңысым жасау» (Мартов жолдас Вена- ныц «Жұмысшы Газетіпде»).
*Осыдан кейін қолжазбада сызыльш тасталган мынадай тексті ке- леді: «Мемлекеттік думаны «демократияльщ революцияның қүралы» етуге болмайды және ететін түгі де жоқ, өйткені Мемлекеттік дума ылажсыз және қайсыбір жағдайда болсын гшінара соньіц құралы бо- лады. Ішінара, яғни оның ішінде грі буржуазияныц патшамен кон- ституциялық жанжалдары болмай тұрмайтындықтан. Бірақ біз үшін салмақтың ауыр жағы мұцда жатуға тиісті емес, өйткені ірі буржуазия пролетариатты сатып кетпей тұрмайды, шаруалар бұңарасы жа- ғында және осы бұқарамен жақындауға қабілеті бар радикал интеллигенция жағында жатуға тиісті. Қайсысы маңызды: помещиктердіц патшамен келісіміне кедергі жасау ма, әлде шаруалардыц пролета- риатпен келісіміне көмектесу ме? Череванин жолдас: мейлі, екіншісі- ақ маңызды болып, бірақ біріншісін де жасау керек деп, қарсы бола- ды. Тіпті жақсы, Олай болса, мүны жасау керек екеиін қарап
корелік». Ред.


МОНАРХИЯЛЫҚ БУРЖУАЗ. СОҢЫНДА БОЛУ КЕРЕК ПЕ... 219
Міне тәсілдердің осы айырмашылығы социал-демо- кратияның «екі тактикасының» айырмашылығын көрсе- тіп те отыр. Социал-демократияның оппортунисты қа- наты буржуазиялық демократияға оғап міндеттемелер алгызу арқылы «қысым» жасауға бейім тұрады. Соци- ал-демократияның революциялык, қанаты буржуазия- лық демократияға «қысым жасайды» және оңға царай бурылғаны, ушін оған латынет айтумен, барынша батыл революцияның ұрандарын бұқара арасына таратумеп буржуазиялық демократияны солға қарай итермелейді. «Міндеттемелер алғызу» теориясы, староверлік лакмус уағазыныц атышулы осы теориясы, пролетариаттың арасына ылаң салатын және оны тек азғындататыя ба- рып тұрған аңқаулық. Череванин жолдас оныц алған «міндеттемелерін» орындатуды кімнен сұрар екен? Бір тәңірінің өзінен бе, әлде? Таптың материалдық мүдде- лерінің қысымымен міндеттеме атаулъшъщ бэрініц де аяғы аспаннан келетінін Череванин жолдас шынымен- ак, білмей ме екен? Тағы да сол Череванин жолдастыц Мемлекеттік думаның буржуазиялық депутаттарын «им- перативтік мандаттар» арқылы революцияшыл пролета- риатпен байланыстыру керек деген пікірі балалық емей немене? Егер де Мартов жолдас өзінің жоспарын іс жу- зінде орындай бастаған болса, помещиктердің пәлендей жиналысындағы N. N. немесс М. М. «еркін жәпе демо- кратиялық өкілдіктіц батыл жақтаушылары» болып та- былады деп жұмысшы табы алдында оның мәлімдеп отыруына тура келген болар еді ғой! Мұндай мәлімде- мелер жасау деген барып тұрған саяси азғындықты та- рату болар еді!
Тағы мынаны ескеріңіздер: Петрункевичтер, Роди- чевтер мырзалардың және tutti quanti *, осы «револю- циялық міндеттемелерінің» бәрі, осы «императивтік мандаттардың» бәрі, «демократиялық және еркін өкіл- дікті батыл қолдау» (бұдан асңан жалпылама, күңгірт, көмескі термин іздесең табылар ма екен?) туралы осы қол хаттардың бәрі пролетариаттъщ сыртынан социал- демократияның атынан алынған болар еді де, солай бе- — және солар сияқтылардың. Ред,


220
В. И. ЛЕНИН
рілген болар еді. Мұны ашық істеуге болмайды да ғой, тіпті еркін елдерде ашық үгіт жүргізген жағдайда да саяси ңайраткерлер жеке келісулер арқылы міндеттеп- геннен гері, партиялардъщ программалары арқылы ко- бірек міндеттенеді емес пе, ал бізде Мемлекеттік дума- ның сайлауы тұсында тиянақты жәяе цалыптасңан пар- тиялар болмай отыр той және болмайды да той! Жаңа искрашыл жолдастар, тагы да батпаққа қалай түскенде- ріңізді қарацыздаршы: сөз жүзікде сіздер ылғи «бұ- ңара», «бұқараиыц алдында», «бұқараның қатысуы- меи», «бүқарапың талапкерлігі» дейсіздер, ал іс жүзін- де сіздердіц «жосиарыцыз» Петрупкевич мырзаны ре- волюцияның сатқыпы болмай, қайта революцияньщ «батыл» жақтаушысы болуға міндеттеу туралы қүпия келісімдер жасауға барып тіреледі!
Жаңа искрашылдар өздерін өздері рабайсыз жағдай- ға ұшыратып отыр. Мұндай өрескел «революциялық міндеттемелер» жасауды Россия да ешкім, еш уақытта, тіпті олардың жақтастары да ойламайды. Жоқ. Аралас- ңанда бұлай араласу керек емес. Келісім теориясына және буржуазиялық келісімпаздарға, барлық әлгі Пет- рункевичтерде және тағы сондайларға мейлінше аяу- сыз латынет айтумен араласу керек. Олардың революциям істеп отырған буржуазиялық сатқындығын әшке- релеп отыру керек, революциялық күштерді көтеріліс ушін самодержавиеге қарсы (керек бола цалтан жат- дайда Думата да царсы) біріктіріп отыру керек — Думаға іс жүзінде «қысым жасаудың», революцияның жеңуін іс жүзінде әзірлеудің бірден-бір сенімді әдісі мі- не осы. Сайлау үгітіпе біз тек осы ұранмен араласуы- мыз керек, мұның өзі сайлау маневрлері, келісімдер, міндеттемелер үшін емес, котерілісті уағыздау үшін керек. Және Мемлекеттік думапың ішінде немесе Мем- лекеттік думаның патшамеп екі арасында болып қалуы мүмкін және болуы әбден ықтимал жанжалдарды революцияньщ пайдасыпа (тар шеңберлі буржуазиялық кон- ституцияның пайдасына емес) пайдалану мүмкіндігін қарулы халықтың іс жүзіндегі күші ғана тудырады. Мемлекеттік думаға кемірек сеніп, қарулаиып жатқап пролетариаттыц күштеріне көбірек сенейік, мырзалар!


МОНАРХИЯЛЫҚ БУҒЖУАЗ. СОҢЫНДА БОЛУ КЕРЕК ПЕ... 221
Біз енді революциялық өзін өзі баскаруды ұйымдас- тыру ұранын қарастыруға да таяп келдік. Біз мұны мұ- циятырақ қарастыралық.
Біріншіден, халық самодержавиесі үранының орны- иа революциялың өзін өзі басқару ұранын бірінші ке- зекке қою бірыңғай теориялық жағынан алғанда дұрыс емес. Революциялық өзін өзі басқару ұраны басқаруға жатады, халық самодержавиесі ұраны мемлекет құры- лысына жатады. Сондыңтан революциялық өзін өзі бас- қару ұраны сатқындық буржуазиялық «келісім» теория- сымен сыйысады (патша бастаған өзін өзі басқаратын халық; мүнда патша «басқармайды, тек патшалық ете- ді»), халық самодерждвиесі ұраны сөзсіз сыйыспайды. Біріншісі — освобождениешілдер үшін қолайлы, екін- шісі — ңолайсыз.
Екіншіден, революциялық өзін өзі басңаруды ұйым- дастыруды бүкіл халықтық көтерілісті ұйымдастыру- мен барабар деп қарау мүлдем сорақы. Көтеріліс деге- німіз — азамат соғысы, ал соғыс армияның болуын талап етеді. Оның бер жағында, өзін өзі басқару өзді- гішпе армияны талап етпейді. Өзін өзі басқару тәртібі қолданылатын, бірақ армиясы жоқ елдер бар. Сондық- тан революция Норвегияның үлгісімен жүргізілетіп жерде,— онда корольді «тайдырды» да, халықтың пікі- рін сұрады,— мұндайда революциялық өзіи өзі басқару революциялық армияны керек етпейді. Бірак, халық ар- мияға сүйенуші және азамат соғысын бастаушы деспо- тизмнің езгісінде отырғанда революциялық өзін өзі бас- қаруды революциялык, армиямен барабар деп қарау, біріншісін алға шығарып, екіншісі жайында үндемеу — не революцияға опасыздықты, не барып тұрған түсін- беушілікті көрсететін тұп-тура адам айтқысыз пасық- тық.
Үшіншіден, көтерілістің толың және үзілді-кесілді жеңуі ғана шын өзін озі басқаруды ұйымдастыру мүм- кіндігін әбден қамтамасыз етеді деген ақиқатты, айта кетелік, өзінен-өзі айқын ақиқатты, тарихтың өзі де растайды. Егер де 14 июльде көтеріліске шыққан және қаруланған Париж патша әскерлерін жеңбесе, Басти- лияны алмаса, самодержавиенің қарсылығын түбірімен


222
В. И. ЛЕНИН
жоймаса, 1789 жылы июльде Францияда муниципалдық революцияның болуы мүмкін болар ма еді? Немесе, мүмкін, жаңа искрашылдар бұл арада муниципалдық революция, өзін өзі басқаруды ұйымдастыру бейбіт жолмен өткен, өзінің құлатылуыпа озі соншалық ко- мектесіп ықылас білдіргепі үшіп интендантына керек десеңіз алғыс айту дауысқа қойылған Монпелье қала- сын мысалға келтіріп отырған болар? Жаңа «Искра» Думаның сайлауы тұсыпдағы үгіт жұмысымыздың ке- зінде орыс Бастилияларын алғанта дейін өздерін өздері орыидарьтпап түсіргепдігі үшіп губернаторларға біздер алғыс айтады доп күтііі отыргап жоқ па екен? 1789 жылғы Фрапцияда муппципалдық революцияпың уаңы- ты — реакционерлердіц эмиграцията кете бастағап уақыты екені, ал бізде революционерлер әлі эмиграция- да жүргенде көтеріліс ұранының орнына революция- лық өзін өзі басқару ұраны ұсыиылып отырғаны ерек- ше сипаты бар нәрсе емес пе? Бір орыс ұлығынан 6 августа не себептен амнистия берілмеді деп сүрағанда, ол былай деп жауап берген: «тұтқынға алуы бізге өтө ңиынға түскен және күпі ертец-ақ бізге қарсы жанта- ласа күрес жүргізе бастайтын 10 000 адамды босатуы- мыздың жені қайсы?». Бұл ұлық аңылды сөз айтып отыр, ал осы 10 000 адам азат етілгенге дейін «револю- циялық өзін өзі басқару» туралы сөйлеп отырғандардікі ақылсыздық.
Төртіншідең, қазіргі орыс жағдайы «революциялық өзін өзі басқару» ұраныпың жеткіліксіздігіп және ко- терілістің тура әрі дәл ұрапы керек екепдігін айқын көрсетіп отыр. Ескіше 2 августа Смоленскіде не болға- нына көз жіберіңіздерші. Қалалық дума казактарды қа- ла ішіне орналастыруды зацсыз деп тапты, оларға ақша беруді тоқтатты, халықты қорғау үшіп қалалык, милиция ұйымдастырды, азаматтарға зорльщ-зомбылық жасауға қарсы солдаттарға үндеу жазды. Біз мынаны білгіміз келеді: біздің ақ көңіл жаңа искрашылдар осыны жет- кілікті деп таба ма екен? Осы милицияны революция- лыт$ армия деп, қорғанудың ғана емес, тпабуылдың да, іпабуыл болғанда Смоленскінің казактар жүздігіне га-


МОНАРХИЯЛЬІҢ БУРЖУАЗ. СОҢЫНДА БОЛУ КЕРЕК ПЕ... 223
на емес, жалпы самодержавиелік үкіметке қарсы ша- буылдыц органы деп царау керек емес пе екен? Рево- люциялык, армия құрылды деп жариялау туралы жене оның міндеттері туралы осы идеяны насихаттау керек емес пе екен? Революциялык, армия патша армиясып үзілді-кесілді жеңбей тұрып, Смоленск қаласының шып халыцтъщ өзін өзі баск,аруы қамтамасыз етілген деп са- науға болар ма екен?
Бесіншіден, революциялык, өзіп өзі басқару ұраныныц котеріліс ұраны орнына немесе көтеріліс ұрапы мағы- насында (?) освобождепиешілдер үшін «қолайлы» екені былай тұрсын, олардың мұны тіпті ңабылдап алганын фактілер даусыз дәлелдеп отыр. «Освобождепиенің» 74- номерін алып қараңыз. Сіз онан «ессіздік жасап жәпе цылмысты түрде қарулы көтерілісті уағыздауды» үзіл- ді-кесілді теріс деп тапқандықты, сонымен қабат қала- лық милицияларды және болашақ уақытша үкіметтің элементтері ретіиде жергілікті озін озі басқару оргап- дарын үйымдастыруды қорғағандықты көресіз («Про- летарийдің» 12-номерін салыстырыңыз).
Сіз мәселеге қай жағынап қарасаңыз да,— жаца «Искраның» жаңа ұраны айнымайтын освобождение- шілдік ұран болып шығады. Қарулы котеріліс, революциялык, армия, уаңытіиа үкімет ұрапын революциялық өзін өзі басқаруды ұйымдастыру ұрапыныц тасасында қалдыратып пемесе кейіпге ығыстыратын социал-де- мократтар революцияшыл пролетариат пен шаруалар- дың басшысы болудың орпына, монархиялык, буржуа- зияның соңында сүйретіліп келеді.
Бізді ылғи да бір ұранды қоймастап «күлаққа қүя береді» деп жазғырады. Бұл жазғыруды біз мақтау деп есептейміз. Біздің міндетіміздіц өзі социал-демократия- лык, программаныц жалпы аңиңаттарымеп қатар көкей- тесті саяси ұрандарды қажымай-талмай құлаққа құя беру болып отыр. Либералдар жек көретін «торт та- лапты» (жалпыға бірдей, тоте, тең, жасырын дауыс беру) біз мейлінше кеңінен тараттық. Біз жұмысшы бұқарасын саяси бостандықтың «алтылығымен» (сөз, ұждан, баспасөз, жиналыстар, одақтар, стачкалар бос-


224
В. И. ЛЕНИН
тандығы) таныстырдық. Енді біз ең таяудағы револю- циялық міндеттердің «үпітігін» (қарулы көтеріліс, ре- болюциялық армия, революциялық уақытша үкімет)' миллион және миллиард рет қайталап отыруға тиісті- міз. Осы міндеттерді орыпдау үшін халық күштері күн саиын емес, тіпті сағат сайып стихиялық жолмен өсуде. Көтеріліс әрекеттері көбеюде, оның ұйымдары осуде, қаруландыру ісі ілгері басуда. Шекпен, пиджак, мундир кигеп жүмысшылар мен шаруалардың арасынан ғажап срлер шығып, халық тобымен құрыштай біте қайнасты жәпе халықты азат етудің ізгі фанатизміно барғап сайып беріле бой үруда. Біздің ісіміз — осы бұ- лақтардың бәрі күшті тасқыпға қосылатын болуына, стихиялық қозғалыстың күшін ондаған есе арттыра отырып, оған біздің ец таяудағы міндеттеріміздің сана- лы, тура, айқын және дәл революциялық программасы- ның жарық сәулесі түсетін болуына қам жасау.
Ңорытындылар. Мемлекеттік дума жөніндегі біздің тактикамызды бес пунктпен айтуға болады: 1) Мемле- кеттік дума туралы заң жөнінде және оған сайлау жө- нінде жүргізілетін үгітті күшейту, жиналыстар өткізу, сайлау үгітін, демонстрацияларды және басқаларды пайдалану т. т.; 2) бүкіл осы үгіт науқанын қарулы ко- теріліс, революциялық армия, революциялық уақытша үкімет деген ұрандардың төңірегіне шоғырландыру; осы уақытша үкіметтің программасын тарату; 3) осы үгіт үшін және қарулы күрес үшін революциялық демократия элементтерінің бәрін және тек осыларды ғана, яғни жоғарыда айтылғап ұрапдарды іс жүзінде қабылдай- тындарды ғана қосып алу; 4) буржуазиялық демокра- тияның сол қанатыпда пайда болған бойкот идеясып қолдау, сөйтіп мұның өзі жоғарыда бейнеленген мейлін- іпе кең үгіт мағынасында белсенді бойкот болатын ету. Буржуазиялық демократияның солшыл өкілдерін рево- люциялық-демократиялық программаның жағына жәно оларды ұсақ буржуазиямен және шаруалармен жаңып- дастыратын іске тарту; 5) буржуазиялық «келісім» тео- риясын және буржуазиялық «келісімпаздарды» жұ- мысшылар мен шаруалардың ең қалың бұңарасыныц


МОНАРХИЯ ЛЫК, БУРЖУАЗ. СОҢЫНДА БОЛУ КЕРЕК НЕ... 225
алдында аяусыз әшкерелеп, лағынет айтып отыру; олардың Думаға дейінгі де, Дума ішіндегі де әрбір сатқындық, солқылдақ қадамып әйгілеп, жұртқа түсін- діріп отыру; жұмысшы табын революцияның осы бур- жуазиялық сатқындарынан сақтандыру.
«Пролетарий» № 15, «Пролетарий» газетінщ
5 сентябрь (23 август), 1905 ж ^олжазбамен салыстырылған
тексті бойынша басылып отыр


226
ЕЦ БЫЛЫҚ ЖОСПАРДЫ ЕҢ АЙҚЫІІ БАЯНДАУ
Бас мақалада * біз жаца «Искраның» «думалық нау- қанының» жаңа жоспары былық екенін көрсеткен едік. Венаиың «Жұмысшы Газетінде» (жаңаша 24 августа) ол жоспарды Мартовтың өзінің ең айқын баяндауы мы- нау. (Цитаттағы курсив барлық жерде де Мартовтыц өзінікі).
«Жоспар мыпау,— дейді Мартов жолдас, «оны коптеген орыс ұйымдарыиың қолдағаиын» айта отырып:— «Патша реформасы- на қанағаттанбаған халықтың барлық элементтері сайлауға тиіс- ті болатын халыцтыц угіт комитеттерін құру инициативасын жұмысшы ұйымдары өз міндетіне алады. Мұндай комитеттердің міндеті ең алдымен бүкіл елде шын халық өкілдігі болуы үшін үгітті өрістету болып табылады. Бұл комитеттер форма жағы- нан халық бұқарасының алдағы сайлауға қатысуы мақсатымен дұрылады. Олар сайлау заңы бойынша сайлауға тікелей даты- судан шығарылып тасталғандықтап мемлекеттің азаматтары өз- дерінің пікірлері мен талаптарын артықпіылығы бар сайлаушы- лардың неғұрлым шагын коллсгияларыиа молімдей отырып, сайлауға жаыамалагі қатыса алады. Комитеттер Думаға демокра- тияның жэне еркін өкілдіктіц батыл жацтастары ғана сайлана- тын болуы мағынасында сайлаушылар коллегиясына қысым корсете алады. Бұл арада комитеттер «жария» өкілдіктен тыс жасырын өкілдік ңұруға тьтрысады; бұл жасырып өкілдік бел- гілі бір кезеңде ел алдында халыу еркініц уаңытша органы болып шыға алар еді. Комитеттер халықты өз өкілдерін жалігыға, бірдей дауыс беру арцылы сайлауға шақырып отырады; бұл өкілдер белгілі бір кезеңде бір цалата жиналып, өздерін ^урыл- тай жиналысымыз den жариялауға тиіс. Бұл наудаиның, бы- лайынша айтқанда, тамаша мақсаты осындай. Бұл өзі сол мақ-
* Ңараңыз: осы том, 211—225-беттер. Ред.


ЕҢ БЬІЛЫҢ ЖОСПАРДЬТ ЕҢ АЙҢЫН БАЯНДАУ 227
сатқа жете ме,. жоқ па — бәрібір, осы жолдағы қозғалыс рево- люциялық өзін өзі басқару ұйымын құрады, ол ұйым патшалық жариялылықтың шеңберін бұзып, революцияның болашақ же- ңісіпе негіз салады. Мұндай революциялық өзін өзі басқарудың элементтері аз-аздап бүкіл Россияда құрылады, мысалы, қа- зірдің өзінде-ақ Кавказдыц екі губерниясында ресми өкімет орындарына бүкіл халық бойкот жариялап отыр және халыңты оның өзі сайлаған өкімет орындары басқарады. (Жақшаның ішінде: Гурияныц шаруаларъі осы өкімет орындарын біздіцко- митеттсріміздіц бекітуін талап етіп отыр.)
Осындай, барлық жерде ашық қызмет жүргізетін, өзін өзі басқару ұйымы өз еркімен копституциялық заманды ашқысы (инаугурацпялағысы) келментін самодержавиені жоюға тиісті ұйымның формасы болып табылады. Мұндай істі ұйымдастыру мүмкіндігінің өзі үкімет аппаратыньтң берекесіздігінің өсуімен және халың ішінде пәрменді күштің (wirkenden Kraft) өсіп отырғандығымен жасалатыны өзінен-өзі түсінікті».
Теңдесі жоқ бұл жоспарды монархиялың (освобожде- ниелік) буржуазиянъің тамаша малеаты ретінде, либерал помещиктердің орыс пролетарлыц-шаруа револю- циясын жоюыньщ тамаша ма^сатъі ретіпде жолдастар- ға ұсынамыз.
Бұрын жүздегеп рет айтқанымыздай, освобождение- лік, яғни монархиялық буржуазия нақ осылай «жою- ды», өкіметтің буржуазияға көшуі халық көтерілісінсіз немесе тым құрығанда халық көтерілісінің толық же- ңуінсіз болуып тілейді. Өкімет самодержавиенің қолып- да тұрғапда «сайлау» жүргізудің маииловтық жоспар- лары бутіндей либерал буржуазия?а. тиімді болып шы- ғады, өйткені тым болмаса осындай сайлауға жуысатып бірдемені істеу бір ғана соның қолынан келеді.
Кісі күлерлік бұл жоспардың жеке жақтарына біз ңысқаша ғана тоңталамыз. Кавказда (екі губернияда емес, бірнеше болыста) өзін өзі басқарудың царулы коте ріліске сүйеніп отырғандығып ұмыту аңқаулық емес пе? Ңиыр шет аймақтың таулы өңіріпдегі бірнеше се- лода мүмкін болғаи пәрсе халық самодержавиені жец- бейінше Россияның орталығында мүмкін болады деп ойлау балалық емес пе? Өкімет билігі самодержавиелік укіметтің цолында турған жағдайда көп сатылы «сайлау» жүргізудің әлгі жоспары мінсіз педанттъщ болып табылмай ма? «Халықтың наразы элементтері» (?) ха- лықтық үгіт комитеттеріп сайламақшы (программа- 9 11-том


228
В. И. ЛЕНИН
сыз, айқын ұрандарсыз). Комитеттер «жасырын екіл- дік» құрмақшы (ол өзі, сірә, социалистік жұмысшы партиясының құпия үйымын жай освобождениелік үйыммен ауыстыра салатын болса керек!). «Көтеріліс органы ретіндегі уаңытша укімет» деген айқын рево- люциялық терминді «халыц еркініц органы» деген көмескі термипмеп ауыстыру бүтіндей земстволық-бур- жуазиялық партияга тиімді екені айдан анық. «Жасы- рып» комптеттердіц инициативасы бойынша және өкі- мет билігі Треповтар меп К°-пың қолында түрғанда құ- рылтай жиналысыііыц жалпыға бірдей сайлауы дегені- ңіз мүлдем балалың идея.
Талас үстінде кейде орескел көзқарастыц, бар жұрт қабылдамай тастаған көзқарастың қорғаушысы — «сай- танның адвокаты» пайдалы болады. Бұл рольді енді «Искра» алып отыр. Оның жоспары үйірмелерде, же- дел жиындарда, шағын жиындарда және т. б. өрескел- дікті теріске шығаруды үйрену мақсаттары үшін, ре- волюцияшыл пролетариаттың ұрандары мен монар- хиялық либерал буржуазияиың ұраидарын айқып қарама-қарсы қою үшін өте қолайлы.
«Пролетарий» А« 15,
5 сентябрь (23 август), 1905 ж.
«Пролетарий» газетінгц 'Гуолжазбамен салыстырылган текстг бойынша басылып отыр


229
БІЗДЩ ПАРТИЯЛЫҚ ІСТЕРІМІЗ ТУРАЛЫ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ СОЦИАЛ-ДЕМОКРАТИЯНЫ ХАБАРДАР ЕТУ
Біздің партиялық істеріміз туралы х алы у а р а- лыі} социал-демократияны хабардар ет у — шетелдерде тұратын барлық социал-демократ- тардың ең елеулі міндеттерініц бірі. Біз осыпы жол- дастардың есіне саламыз және РСДРП III съезінің по- зицияларын қорғауға мейлінше жігерлі үгіт жүргізуге шақырамыз. Үгіт тоқтаусыз жүргізілуге тиіс, әрбір се- беп бойынша, әрбір ңолайлы жағдайда, шетелдік жұ- мысшы үйірмелерінің бірін қалдырмай баріпасының алдында және шетвлдік социал-демократиялық партия- лардың жеке мүшелерінің алдында жүргізілуге тиіс. Үгіт саналы социал-демократтар мея жұмысшы пар- тиясының мүшелеріне лайықты әдістермен жүргізілуге тиіс. Істі документтік жағынан толы^ хабардар ету үгіттің негізіне алынуға тиіс. Бұл арада РСДРП III съезінің біз французша да шығарған (1905 жылғы 25 июньдегі «Le Socialiste» газетінө қосымша. Француз социалистерінің орталық органы «Le Socialiste» газеті- нің адресі: Rue de la Corderie 16. Paris) және немісше де шығарған («Bericht über den 3. Parteitag» деген кі- тапша. Басып шығарупіының адресі: Birk et С°, Buchdruckerei und Verlagsanstalt in München, Vitteis- bacherplatz 2. Preis 20 pf. *) қарарларын тарату бірін- піі кезектеп орын алады. Ңарарлардың французша ау-
* — «Партияның III съезі туралы есеп». Бастырушыныц адресі: Бирк жәпе К°, баспахана және басиа Мюнхенде, Виттельсбах алаңы 2. Бағасы 20 пфенниг. Ред.
9*


230
В. И. ЛЕНИН
дармасын да, немісше аудармасып да біздің партия- мыздың экспедициясынан да алуға болады.
Осы негізгі материалға қосыміпа ретінде біздің әдебиетімізден аса маңызды документтер мен мақала- ларды аудару керек. Мүпда хлестаковтық жаңа «Иск- раның» барлық әдепсіздігіп үнемі әшкерелеп отыру керек. «Искра» оз копфсрснциясы ңарарларыпың то- лық текстіп (Орталық Орган деген атты өз бетімен жә- не зорлықпсп иемдепіп отырганын әйгілейтін текстін) немісше де, фрапцузша да шыгармай отыр. Европа- лық социал-демократиялық баспасоз бетінде «Искра» ұйымдасқан жүмысшылардың тек қаиа күлкіңді кел- тіретін «статистикасып» бастырып тұрады (мынаны айтса да жетеді: жаңа «Искра» масқара болудан қор- қып, бұл «статистиканы» орысша жариялауга осы күн- ге дейін бата алмай келді, бірақ біз «Пролетарийдің» 9-номерінде бүл статистиканы тұтас алып бастық96). «Искра» қазір шетелдегі барльщ колонияларға редак- цияның қолын ңойып хат жіберіп жатыр, бұл хатта азшылықтың күші жөнінде, біздің социал-демократия- лық газеттердің орыс оқушыларыпап қаймығып жасы- рып келген күші жөнінде өздерінің соншама күлкілі хлестаковтык, сенімін білдіреді. Жарнамашыларға қар- сы барлық күшті салып күресу керек, бірақ істің жайы жөнінде жұртты толыц хабардар етіп, түсіндіре оты- рып, ешбір мақтаншылың жасамай және әдеби бөспе- лік көрсетпей, лайықты түрде күресу керек, жария- лылықтың жарық сәулесіпен қорқатын өсектер мен көл- денең хабарлар дәрежссіне әсте түсіп кетпеу керек.
«Пролетарий» 15,
5 сентябрь (23 август), 1905 ж.
«Пролетарий» газетгнгц уолжазбамен салыстырылған тскоті бойыпша басылып отыр


231
«РОССИЯНЫҢ ФИНАНСЫ ЖӘНЕ РЕВОЛЮЦИЯ» ДЕГЕН МАҚАЛАҒА ЕСКЕРТУ97
Редакциядан. Рудольф Мартиннын; «Россия мен Жа- понияның болашагы» деген атпен жақында гана Бер- линде шыққан кітабы автордың қорытындыларын та- маша растайды. Біздің әлі бұл кітаппен танысуга мүмкіндігіміз болмай жатыр, сондықтан әзірге, шетел газеттерінің деректері негізінде, оның басты қорытын- дыларын ғана атап өтеміз. Автор саяси әуестіктің қан- дайына болса да жат, таза іскерлік тұрғысынан қа- райды. Мамандығы статистик ол Россиянин; фипанс жағдайын ұқыптылықпен талдайды және соғысты жүр- гізе берген күнде де, бітім жасаған жағдайда да бан- кроттьщтың жария болатыны сөзсіз деген қорытынды- га келеді. Орыс егін шаруашылығы әбден құлдырағап, ал оны аяғынан тік бастыру үшін 50 миллиард сом қаржы керек. Бюджеттегі дефицит ең таяудағы он жылдың ішіпде жылына кемінде 300 миллион сом бо- лады. Автордың есебі бойыпша қазір 8 миллиард сом- ға дейін барған Россиянин; мемлекеттік борышы 5 жылдан кейін 12 миллиардқа дейін артуға тиіс. Заем- дардың проценттерін өтейтін ештеме болмай отыр, өйткені ңазір Россияға ешкім ақша бермейді. 1905 жылғы Россия мен XVI Людовик тұсындағы Франция- ның арасиндағы параллель таңқаларлық. Рудольф Мартин бір жарим миллиард сомдай неміс ақіпасы са- лынған орыс заемынан жылдамырак, құтылу (мүмкін- дігі болса, Америкаға өткізу) керек деп Германиями миқтап кеңес береді. Орыстардағы күйреудің болмай қоймайтынын күні ілгері болжаған европалық буржуазия сытылып шығуға асығуда.
«Пролетарий» № 15,
5 сентябрь (23 август), 1905 ж.
«Пролетарий» газетгнгц текстг бойынша басылып отыр


232
СОЦИАЛ-ДЕМОКРАТИЯПЬЩ ШАРУАЛАР ЦОЗҒАЛЫСЫИА КОЗЦАРАСЫ
Шаруалар қозғалысының Россия бастап кешіріп отырган демократиялық революциядағы орасан зор маңызы бүкіл социал-демократиялық баспасөз бетінде бұрын сан рет қайталап түсіндірілді. Саналы пролета- риаттың бүкіл партиясының нақ қазіргі шаруалар қоз- ғалысы жөніндегі жұмысын дәлірек белгілеп, біріктіру үшін РСДРП үшінші съезі бүл мәселе жөнінде айрық- ша қарар қабылдағапы белгілі. Бұл қарардыц күні бурый әзірленгеніне қарамастан (бірінші жоба «Вперед» газетінің осы жылғы 10 (23) марттағы 11-номерінде ба- сылған*), бүкіл россиялық социал-демократияның сол кездің өзінде-ақ ңалыптасқан көзқарасын тұжырым- дауға тырысқан партия съезінің ол. қарарды мұқият оңдегеніне қарамастан,— міне осыған қарамастан, бұл қарар Россияда істеп жүрген бірқатар жолдастардың арасында түсіябеушілік туғызды. Саратов комитеті бұл қарарды бірауыздап қолайлы емес деп тапыды («Про- летарийдің» 10-номерін ңараңыз). Амал не, бұл үкім жөнінде түсінік алуға сол кезде білдірген тілегіміз әзірге іске аспай қалып отыр. Тек біздің білетініміз: Саратов комитеті жаңа искралық конференцияның аг- рарлық царарын да қолайлы емес деп танығап,— де- мек, оны екі қарардың бірінен бірінің айырмашылығы емес, олардың екеуіне бірдей ортақ жайлар қанағат- тандырмай отыр.
* Н^араңыз: Шығармалар толық жинағы, 9-том, 378—379-беттер. Ред.


СОЦИАЛ-ДЕМОКРАТИЯНЬІҢ ... КӨЗҚАРАСЫ
233
Москвалық жолдастың бізге жеткізілген (гектографта басылып, листок түрінде шығарылган) хаты осы мә- селе жөніндегі жаңа материал болып табылады. Сол хатты толық басып отырмыз:
ОРТАЛЫҢ КОМИТЕТКЕ ЖӘНЕ ДЕРЕВНЯДА ЖҰМЫС ІСТЕУШІ ЖОЛДАСТАРҒА АШЫҢ ХАТ
Жолдастар! Москва комитетінің округтік ұйымы шаруалар арасындағы жұмысқа қолма-қол кіріскелі отыр. Жұмыстың мұн- дай түрін ұйымдастыруда тәжірибенің жеткіліксіздігі, біздіцор- талық өңірдегі деревняның ерекше жағдайлары, сол сияқтыІП съездің бұл мәселе жөніндегі қарарлары директиваларының же- те айқьін еместігі және мезгілді баспасөзде болсын, жалпыбас- пасөзде болсын, шаруалар арасындағы жұмыс туралы әдебиет- тің мүлде дерлік жодтығы принциптік сипатта, сол сияқты практикалық сипатта бізге нақты директивалар жіберуді сұрап Орталық Комитетке хат жазуға бізді мәжбүр етіп отыр, ал жұ- мыстас жолдастар, сіздерден өз тәжірибелеріңізден алғап практика лық мағлұматтарыңызбен бізді таныстыруларыңызды су раймыз.
III съездің «шаруалар қозғалысына көзқарас туралы» қара- рын оқығанда біздің арамызда туған түсініспеушіліктерді және өзіміздіц деревняда қазірдің өзінде-ақ қолдана бастаған ұйым- дық жоспарымызды ортаға салуды қажет деп санаймыз.
«§ а) Шаруалардьщ жағдайын жақсарта алатын, помещиктік, қазыналық, шіркеулік, монастырьлың және удельдік жерлерді конфискелеуге дейін баратын шаруалардың барлық революция- лық шараларын ең жігерлі түрде қолдауды социал-демократия өзінің міидеті дел білетіидігі халықтыц қалың топтарына на- сихатталсын» (РСДРП III съезінің қарарынан).
Бұл параграсрта ең алдымен партия насихатты ңалайша жүр- гізетіні және қалайша жүргізугө тиіс екені айқын емес. Наси- хат ең алдымен кімді насихаттағысы келсе, соған өте жақын тұрған ұйымиың болуын керек етеді. Мұндай үйым селолық пролетариаттан құрылған комитеттер бола ма әлде ауызшапа- сихат үшін де, жазба насихат үшін де басқа үйымдық жолдар болуы мүмкін бе,— бұл мәселе ашық қалып отыр.
Жігерлі түрде қолдауға берілген уәде жайыпда да тап осыпы айтуға болады. Қолдау, оиың үстіне жігерлі түрде қолдау жер- гілікті орындарда ұйым болган жағдайда ғана мүмкін. «Жігер- лі түрде қолдау» туралы мәселе бізге тегі өте-мөтө көмескі сияқты. Машиналар, жоғары дақылдар жәиө т. т. ііайдаланы- лып, интенсивті әдіспен өңделетін помещиктік жерлерді экспро- приациялауды социал-демократия ңолдай ала ма? ¥сақ буржуа- зиялық меншік иелерінің жағдайын жақсарту ңаншама маңыз- ды бола тұрса да, мұндай жерлердің олардың қолына көшуі сол шаруашылықтардың капиталистік дамуы мағынасында бір адым


234
В. И. ЛЕНИН
кері басқандық болады. Сондықтан біз, социал-демократ бола отырып, «қолдау» туралы бұл пунктке, біздің пікірімізше, мы- надай: «егер де бул жерлерді шаруа (ұсақ буржуазиялық) меи- піігіне экспроприациялау сол шаруашылықтың сол жердегі да- муының жоғарғы формасы болатьтн болса» деген ескерту жа- сауға тиісті болар едік.
Ал енді бу дан әрі:
«§ г) Село пролетариатын дербес ұйымдастыруға, оны соци- ал-демократиялық партияпыц туы астыпда қала пролетарпаты- мен біріктіруге жопе опыц өкілдерін шаруа комитеттеріие от- кізуге куш салыпсып».
Бул параграфтыц соцгы бөлімі жөнінде күмән туады. Әцгіме мынада: «ІПаруалар одагы» сияқты буржуазиялық-демократия- лық ұнымдар жәие социалист-революцпонерлер сияқты реак- циялық-утогіиялық ұйымдар оздерініц туы астына шаруалар- дың буржуазиялық элементтсрін де, пролетарлық элементтерін де ұйымдастырып отыр. Село пролетариаты ұйымдарынан оз окілдерімізді мұндай «шаруа» комитеттеріне еигізіп, біз өзімізге өзіміз, Ыос жөнінде көзқарасымызға және т. т. қайшы келеміз.
Бул арада да, біздің байқауымызша, түзетулер енгізу керек, түзету болғанда оте үлкен түзетулер керек.
III съездіц қарарлары жөніндегі кейбір жалпы ескертулер осы. Бұл ескертулерді мүмкін болғанынша жылдамырақ жәяе мүмкін болғанынша егжей-тегжейіне дейін талдаған мақұл болар еді.
Біздің Округтік ұйымдарымыздағы «деревпялық» ұйым жос- парының жайына келетін болсақ, III съездің қарарларында мүлдем ескерілмеген жағдайларда жұмыс істеуімізге тура келіп отыр. Ең алдымен мынаны атап корсету керек: біз жумыс іс- тейтін ауданда Москва губерпиясы және коршілес губерниялар- дың оған жапсарлас уездерінде — халық көбінесе пндустриялы өнеркәсіпте істейді, майдагерлік кәсіптер біршама нашар өркен- деген, тек цана ауыл шаруашылығымен айналысатын халықоте аз. 10 мың — 15 мың жұмысшысы бар ірі маиуфактуралар ме- ңіреу түкпірдегі селолар мен деревнялардағы 500—1000 адамы бар бытыранды ұсақ фабрикалармен араласып жатыр. Мұндай жағдайда социал-демократия осыгап озіие өте қолайлы негіз та- батын сияқты болып көрінеді, бірақ сәл ғапа биіктен шолып шыққанда-ақ бұл алғы шарттардың тіиті сын көтермейтіндігін іс жайы көрсетіп отыр. Кейбір фабрпкалардың 40—50 жылдан бері келе жатқандығына қарамастап, біздіц «пролетариаттың» басым көпшілігі әлі күнге дейіп жерден қол үзбеген. «Деревня- ның» оған жабысып қалғаны сопшалық — коллективтік еңбек процесінде «таза» пролетарпатта пайда болатын психологиялық жоне басқа алғы шарттар біздің пролетариатта дамымайды. Біз- дің «пролетарлардың» егіншілік шаруатпылығы шала-шарпы бір- деме. Фабрикадағы тоқымашы өзіиің алақандай жерін оңдеуге батырақ жалдайды. Сол алақандай жерде оның әйелі (егер де фабрикада жумыс істемейтііі болса), балалары, ңарттар, мүге-


СОЦИАЛ-ДЕМОКРАТИЯНЫҢ ... КӨЗҢАРАСЬІ
235
дектер жұмыс істейді, дартайғанында, жарымжан бола далғап күиде немесе сотдарлыд иә сенімсіздік дылығы үшін дуылғаи кезінде сол жерде оның өзі де жұмыс істейді. Мұндай «проле- тарларды» пролетар деп атау диын. Өздеріиің экономикалық жағдайы жағынан бұлар — пауперлер. Өздерінің идеологиясы жағынан — ұсад буржуа. Бұлар надан және кертартпа келеді. «Қаражүздік» элементтер осылардан жасадталады. Бірад соңғы уадытта бұлардың да сана-сезімі ояна бастады. Біз «таза» про- летариаттың ігпіндегі мүмкіндіктерді пайдаланып, осы дараңғы бұқараны мәңгілік үйқысынан оятудамыз, онымыз нәтижесіз де емес. Мұндай мүмкіндік көбейіп, кейбір жерлерде нығайып ке- леді, пауперлер біздің ықпалымызға бағынып, фабрпкада да, деревняда да біздің идеологиямызды қабылдауда. Сондыдтан біздіц ойымызша, «таза» пролегарлыд емес ортада ұйымдар дуру ортодокстық емес болып шыдпайды. Бізде басда орта жоқ, сопдыдтан егер біз ортодокстықты талап ететін болсақ, тек дана селолық «пролетариатты» ұйымдастыратын болсақ, опда біздің ұйымды және бізбен көршілес ұйымдарды таратып жі- беруімізге тура келеді. Помещик пайдаланбай тастаған егістік және басда жерлерді немесе басына’клобук, үстіне ряса кигеп діни адамдардың шаруашылыдты жөпдеп жолға доя алмағап жерлерін экспроприациялауға дұштарлыдпен күресу бізге диыи болатынын білеміз. Буржуазиялыд демократия басы «демокра- тпялыд-монархиялық» фракция (мұндай фракция Рузск уезінде бар), аяғы «шаруалар» одағы болып «пауперлерге» ыдпал жа- сау үшін бізге қарсы күресетініи біз білеміз, бірад біз соңғы- ларды біріпшілерге қарсы даруландырамыз. «Пауперлердеи» дұралған социал-демократиялыд комитеттерімізді жолға дойып, нығайту үшін біз округтегі барлыд социал-демократиялың күш- терді, интеллигенттік күштерді де, пролетарлыд-жұмысшы күіи- терді де пайдалаиамыз. Біз мұны мынадай жоспар бойынша істейміз. Әрбір уездік қалада немесе үлкен өнеркәсіп орталы- ғында біз Округтік ұйым топтарының уездік комитеттерін доя- мыз. Уездік комитет, өз ауданыидағы фабрикалар мен завод- тардан басқа, «шаруа» комитеттерін дұрады. Астыртьш жұмыс жағдайына байланысты, мұндай комитеттердің сапы коп бол- мауға тиіс және олардың дұрамына неғұрлым революцпяшътл пиғылдағы және неғұрлым іскер паупер-шаруалар кіретін бо- луға тиіс. Әрі фабрикалар, әрі шаруалар бар жерде оларды ко- мекші топтың бір комитетіне біріктіріп ұйымдастыру керек.
Мұпдай комитет ең алдымен тоңіректегі жағдайды айдып, апыд айыра білетін болуға тиіс: А) Жер жөніндегі датынастар: 1) шаруалардың үлес жерлері, аренда, иемдену формасы (да- уым болып, үй басына бөліп және т. т.). 2) Мацайдағы жерлср: а) кімнің қарауында; б) данпіа жер; в) шаруалардыц бұл жерлерге датысы дандай; г) бұл жерлерді пайдалану шарттары дандай: 1) жұмыспен өтеу; 2) «кесінділер» үшін шамадап тыс аренда адысын төлеу және т. т.; д) кулактарға, помещиктерге жоне басдаларына бересі борыштар. Б) Алымдар, салыдтар, ша-


236
В. И. ЛЕНИН
руалар мен помещиктердщ жерлеріне жер салығын салудыц мөлшері. В) Шет кәсіпке шығу және майдагерлік кәсіп, пас- порттар, қыста кісі жалдау жоқ па және басңалары. Г) Жергі- лікті фабрикалар мен заводтар: олардагы жұмыс жағдайы: 1) жалақы, 2) жұмыс күні, 3) әкімшілік қалай ңарайды, 4) тұрғып үй жағдайлары және т. т. Д) Әкімшілік: земство бастықта- ры, старшина, хатшы, болыстық судьялар, қарауылдар, поп. Е) Земство: шаруалардан болгап жергілікті өкімет мүшелері, земство қызметшілері: мұғалім, дәрігер, кітапханалар, мектеп- тер, шайханалар. Ж) Болыстық жиындар: олардың құрамы жәие істің жүргізілуі. 3) Ұйымдар: «Шаруалар одағы», социа- лист-революціюнерлер, социал-демократтар.
Осы мәлімоттермен таиысып алып, шаруалардьщ социал-де- мократиялық комптсті жныидарда істің пе ондай, не мұндай дұрыс емес жағдайьпіап туатъш қаулыларды өткізіп отыруға міндетті. Осымен қатар мүпдай комитет социал-демократияның идеяларын бұқара ішінде күшейте насихаттап, үгіттеп отырады, үйірмелер ңұрады, жедел жиындар, шағын жиындар откізіп отырады, үндеу хаттар мен әдебиет таратады, партия кассасы- на ақша жинайды және уөздік топ арқылы 'Округтік ұйыммен қатынас жасап отырады.
Егер де біз осындай бірсыиыра комитеттерді жолға қоя ал- сақ, онда социал-демократияның табысқа жетуі қамтамасыз еті- леді.
Округтік уйымдастырушы.
Әрине, бұл жолдастың айтып отырғанындай, егжей- тегжейлі практикалык, директлвалар жасап беруді біз өз міндетімізге алмайтынымыз озінен-өзі түсіпікті: бұл — жергілікті орындардағы қызметкерлердің және •ирактикалық басшылың ететін орыс орталығыньщ ісі. Біз москвалың жолдастың осы мазмұнды хатын III съездің қарарлары мен жалпы партияның көкейтесгі міндеттерін түсіндіру үшіп пайдалапбақшымыз. Хатқа қарағанда, III съездің қарарлары жоніндегі түсініспеу- шіліктер тек кейбір теориялық күдіктерден туған. Бұл түсшіспеушіліктерді туғызғап екінші нәрсе — шаруалар арасында жұмыс істейтіп «революциялық шаруа комитеттері» мен «социал-демок.ратиялыц комитеттер- діц» арақатынасы туралы бұрын көтерілмеген, тыц мэ- селе. Осы соңғы мәселенің қойылысының өзі-ақ шаруалар арасындағы социал-демократиялық жұмыстыц едәуір алға басқандығын дәлелдейді. Нығая бастаған, берік, тұрақты формаларға құйылып қалыптаса баста- ғад «деревнялық» үгіттің практикалық тілектерінен


СОЦИАЛ-ДЕМОКРАТИЯНЫҢ ... ТЮЗҚАРАСЫ
237
туған біріпама толығырақ мәселелер қазірдің өзінде-ак, күн тәртібіне қойылып отыр. Сондықтан. хаттың авторы қайта-қайта мынаны умыта береді: съездің қара- рын айқын емес деп кінәлай отырып, ол партия съезі тегі көтермеген және көтере де алмайтын маселеге жа- уап іздейді.
Сонымен, мысалы, біздің идеяларымызды насихат- тау да, шаруалар қозғалысын қолдау да жергілікті орындарда ұйым болғанда «ғана» мүмкін нәрсе дегед автордың пікірі онша дұрыс емес. Әрине, мүндай ұйым- дардың болғаны жақсы және жұмыс кебейген жағ- дайында керек те, бірак, жоғарыда айтылған жұмысты мүндай ұйымдар тіпті жоқ жерде де іетеуғе бшіады және істеу керек. Тіпті қалалық пролетариаттың бір озінің арасьшда жүргіэетін барлық жүмысымызда да біз піаруа мәселесін естен шығармауымыз керек және саналы пролетариаттъщ букіл партиясынъщ III съезд арқьілы айтқан: біз шаруалар көтерілісін қолдаймыз деген мәлімдемесін жұртқа таратуымыз керек. Шаруалар мұны білуге тиіс — әдебиет арқылы, жүмысшылар арқылы, айрықша ұйымдар және т. т. арқылы білуге тиіс. Бұл қолдауында социал-демократиялық пролета- риаттың жерді қандай конфискелеуден (яғни мепшік иелеріне ештеңе төлемей эксігроприациялаудан) болса да тайынбайтындығын шаруалар білуге тиіс.
Хаттың авторы бүл арада бір теориялық мәселені котереді: ірі имениелерді «шаруалардың ұсақ буржуа- зиялық меншігіне экспроприациялауды ерекше ескер- тумен шектеу керек емес пе, дейді. Бірақ, мұндай ес- кертуді ұсына отырып, автор III съезд қарарыиыц мағынасын өз бетінше тарылтып отыр. Қарарда конфис- келенген жерлердің нақ ұсақ буржуазиялық мешпік иелерінің қолыпа кошуіп қолдауға социал-демократия- льщ партия міидеттенетіпі жайында бірауъіз сөз ай- тылмайды. Ңарар былай дейді: біз «тура конфискелеу- ге дейін», яғни жерді ештеңе төлеместеи тартып алуға дейін қолдаймыз, дейді, бірақ тартьш алынған жерді кімге беру мәселесін қарар әсте шешпейді. Бұл мәселе- нің шешпей ашык, қалдырылуы кездейсоқ емес: «Вне-


238
В. И. ЛЕНИН
ред» газетіиің (№№ 11, 12, 15) * мақалаларынап бұл мәселепі күні бұрын шешу жөн болмайды деп таныл- ғанын көреміз. Онда, мысалы, демократиялық республика тұсында социал-демократияпың жерді национа- лизациялауға көзқарасы жоніпде серт етіп, өз қольш озі байлай алмайтыны айтылды.
Шынында да, ұсақ буржуазиялың социалист-рево- люционерлердей емес, біз үшін ең бастысы ңазір — ша- руа көтерілістсрінің революциялық-демократиялық жары және село пролетариатыи таптық партияға айрық- ша ұйымдастыру болып отыр. Қазір мәселенің мәні «қаралай болістіц» жобаларыпда пемесе пационализа- циялауда болып отыргап жоқ, шаруалардың ескі тәр- тіпті революциялыц жолмен бұзу керектігін ұғынып, оны жүзеге асыруында болып отыр. Сондықтан социа- лист-революционерлер «социализацияға» және тағы сондайларға баса күш жұмсайды, ал біз революциялыц шаруа комитеттеріне баса күш жұмсаймыз: оларсыз барлық өзгерістеріміз түкке тұрмайды, дейміз біз. Шсі- руалар көтерілісі солармен бірге және соларға сүйеніп қапа жеңе алады.
Шаруалар қозғалысына біз барыпша көмектесуіміз керек, көмектескенде эсте әр турлі усац буржуазиям^ жобаларта дейін емес, жерді тура конфискелеуге дейін барып көмектесуіміз керек. Шаруалар қозғалысы ре- волюциялық-демократиялық қозғалыс болғандықтан біз оны қолдаймыз. Шаруалар қозғалысы реакцияшыл, пролетариата қарсы қозғалыс болып шығатындықтап, біз оғап қарсы күресуге әзірленеміз (қазір-ақ, дереу әзірленеміз). Марксизмнің барлық мәні бұл міндеттің осы екі жақтылығында, бұл міндетті оңайлату немесе сығып әкеліп бірыңғай, жай міндетке айналдыру марксизмді түсінбейтін адамдардың ғапа қолынан ке- леді.
Нақты мысал алайық. Айталық, шаруалар көтерілісі жеңді. Революциялық шаруа комитеттері мен револю- циялық уақытша үкімет (ішінара нақ сол комитеттер- ге сүйенетін үкімет) ірі меншікті конфискелеудің қан- * Ңараңыз: Шығармалар тольщ жинағы, 9-том, 373—379, 389—394- беттер және 10-том, 49—65-беттер. Ред.


СОЦИАЛ-ДЕМОКРАТИЯНЫҢ КӨЗҚАРАСЫ
2М
дайын болса да жүргізе алады. Біз конфискелеуді жақ- таймыз, біз мұны айттық та. Бірақ біз конфискелепген жер кімге берілсін деп ақыл айтамыз? Бұл араға кел- генде біз, хат авторыныц абайсыз ұсынып отырғапын- дай мәлімдемелермеп өз ңолымызды өзіміз байламадық және еш уақытта байламаймыз да. III съездің сол қа- рарында «шаруалар. уозғалъісынъщ революциялъир-де- мократиялыц мазмунъш әр турлі реакциялъщ цосьшды- лардан тазарту» туралы айтылатынын, бұл бір, ал екіншіден: «барлыц реттерде жэне барлыц жағдайлар- да да село пролетариатъшъщ дербес уйымыныц» керек екені туралы айтылатынын автор ұмытып кеткеи. Біз- дің директиваларымыз осы. Реакциялық қосындылар шаруалар қозғалысында әрқашан болып тұрады, сон- дықтан біз ол қосындыларға қарсы күні бұрын күрес жариялаймыз. Село пролетариаты мен шаруалар бур- жуазиясының арасында таптық антагонизм болмай қоймайды, сондықтан біз оны күні бұрын ашамыз, оиы түсіндіреміз, соның негізінде куресуге эзірленеміз. Мұндай: күрестің себептерінің бірі: конфискеленген жерлерді кімге және ңалай беру керек? деген мәселе бо- луы өте-мөте мүмкін нәрсе. Сондықтан біз бүл мәселе- ні көмескілемейміз, тең бөлуге, «социализациялауга» және т. с. уәде бермейміз, қайта біз былай дейміз: опда біз әлі күресіп көреміз, тагы да күресіп көреміз, жаца майдапда және озге одақтастармен бірге күресіп коре- міз: онда біз селолың пролетариатпен, барлық жұмыс- шы табымеп созсіз бірге болып, шаруалар буржуазии- сына ңарсы шығамыз. Практика жүзінде мүның мәпі- сі: кіріптарлық, крепостниктік ірі мепшік басым жер- де, ірі социалистік ондірістіц материалдық жағдайлары олі жоқ жерде жердің ұсақ қожайын-шаруалар табыиа көшуі де мүмкін деген сөз, демократиялық революция толық жеңгеп жағдайда национализациялау болуы да мүмкін, ірі капиталистік имепиелерді жумысшъыар- дъщ ассоциацияларына беретін болуы да мүмкін деген соз, ойткепі біз демократиялық революциядап күшіміз- дің, саналы және үйымдасқан пролетариат күшініц, шамасына қарай, дереу социалистік революцняга коше бастаймыз. Біз үздіксіз революцияны жақтаймыз. Біз


240
В. И. ЛЕНИН
жарты жолда тоцтамаймыз. Егер біз эр түрлі «социа- лизацияларды» жүргізуге қазір-ақ жәнө дереу уәде бе- ріп отырмаган болсақ, оның себебі, атап айтқанда, біз бұл міндеттің шын жағдайларып білеміз және шаруа- лардың арасында пісіп келе жатқан жаңа таптық кү- ресті бүркемелемейміз, қайта әйгілейміз.
Біз әуелі шаруаны жалпы ақырына дейін, барлық шаралармен, копфискелеуге дейін, помещикке қарсы қолдаймыз, ал сопап кейіп (тіпті кейін де емес-ау, сол уаңыттың озіпде) біз пролетариатты жалпы шаруаға қарсы қолдаймыз. Революциядап (демократиялық ре- волюциядап) кейін «кслосі күні» шаруалардың ішінде болатьш күштер комбинациясыпың есебін ңазір алу деген — бос қиял. Авантюризмге салынбай, ғылыми ұж- данымызға қиянат жасамай, арзан атақтың соңына түс- пей, біз бір ғана нэрсені айта аламыз және айтамыз: бізге, пролетариат партиясына, негұрлым тезірек жаңа және жогары міндетке — социалистік революцияға — көпіу жеціл болуы ушін, барлық шаруалардьщ демо- кратиялық революция жасауына бар күшімізді салып көмектесеміз. Біз шаруалардың цазіргі көтерілісініц жеңісінен ешқандай үйлестілікті, ешқандай теңгерме- лікті, ешқандай «социализацияны» уәде етпейміз,— қайта керісініпе, біз жаңа күресті, жаңа теңсіздікті, жа- ңа революцияны «уәде етеміз» және сол революцияга ұмтылып та отырмыз. Социалист-революционерлердіц ойдан шығарып согатын сөздеріндей емес, біздің ілімі- міздің «тәттілігі» шамалы, бірақ кімде-кім өзін үнемі тәттімен сусындатуды тілесе, ол адам социалист-ревө- люционерлерге-ақ барсын; ондайларга біз: алдыңнан жарылқасын дейміз.
Біздің ойымызша, бұл маркстік көзқарас комитеттер туралы мәселені де шешеді. Біздің ойымызша, социал- демократиялъщ шаруа комитеттері болмасца тиіс, егер социал-демократиялық болса, тек қана шаруалық емес * деген сөз; егер шаруаяық болса, таза пролетар- лық емес, социал-демократиялық емес деген сөз. Бұл екі кәсіпті шатастыруға құмарлар көп-ақ, бірақ біз * Қолжазбада бүдан әрі былай делінген: «және әсте шаруалардыц ерекіпе өзіне ғана тән емес». Ред.


СОЦИАЛ-ДЕМОКРАТИЯНЫҢ ... КӨЗҚАРАСЫ
241
олардан емеспіз. Мүмкін болған жердің бәрінде біз оз комитеттерімізді, социал-демократиялык жумысшы ігар- тиясынъщ комитеттерін, ' ұйымдастыруға тырысамыз. Бұған шаруалар да, пауперлер де, интеллигенттер де, жезөкшелер де (ждқында бір жұмысшы өзінің ха- тында бізден жезөкшелердің арасында неліктен үгіт жүргізбеске деп сұраған), солдаттар да, мұғалімдер де, жұмысшылар да кіреді,— қысқасы, барлыу социал-демо- краттар кіреді, социал-демократтардан басца ешкім кірмейді. Бүл комитеттер бүкіл социал-демократиялық жұмысты мейлінше кең көлемде жүргізіп отырады, 61- рак, селолық пролетариат™ әдейілеп және айрықиіа ұйымдастыруға тырысады, өйткені социал-демократия пролетариаттың таптық партиясы болып табылады, Ес- кіліктің түрлі қалдықтарынан толық тазарьіп болмағап пролетариат™ ұйымдастыру ісін «ортодокстың емес» деп табу барып турған адасушылыц, соидықтап біз хат- тың бұған қатысты жерлерін жай түсініспеушілікке не- гізделген деп ойлағымыз келеді. Қалалық жәие өнер- кәсіптік пролетариат біздің социал-демократиялык, партияиың негізгі ұйытқысы болмай қоймайды, бірақ, біздің программамызда да айтылғанындай, барлық ец- бекшілер мен қаналушыларды, бәрін түгел: майдагер- лерді де, пауперлерді де, қайыршыларды да, үй қыз- метшілеріп де, жалаңаяқтарды да, жезөкшелерді де соғап тартып, оларға білім беріп, ұйымдастырып оты- руымыз керек,— әрине, бұл арада мынадай қажетті жә- не міндетті шарт бар: социал-демократия оларға емес, олар социал-демократияға қосылулары керек, пролетариат олардың көзқарасына емес, олар пролетариаттыц көзқарасына көшулері керек.
Онда революциялық шаруа комитеттерінің бұл арада не қажеті бар?— деп сұрайды оқупіы. Ендеіпе, олар керек емес шығар? Жоқ, керек. Біздің мақсатымыз: де- ревняларда барлық жерде бірдей таза социал-демо- кратиялық комитеттер болсын, ал содан кейін олар революциялық шаруа комитеттерін құру үшін шаруа- лардың барлъіц революциялық-демократиялық элемент- терімен, топтарымен, үйірмелерімен келісім жасасын. Бұл арада қаладағы соцпал-демократиялық жұмысіпы


242
В. И. ЛЕНИН
партиясының дербестігімен және оның көтеріліс жасау мақсаты үшін барлық революцияшыл демократтармен одаңтасуымен толық ұқсастық бар *. Біз — шаруалар- дың көтерілісін жақтаймыз. Біз әртекті таптық эле- менттер мен әртекті партияларды араластыруға және қосуға сөзсіз ңарсымыз. Біз көтеріліс мақсаты үшін со- циал-демократияпыц барлыц революциялық демокра- тияпы итермелеп отьтруып, оның тугел ұйымдасуына комектесіп отыруып, опымеп цатар оісуре отырып, бірақ онымоп қосылып кстпей, қалаларда баррикадаларға баруып, дерсвттяларда помощиктер мсп полицияға царей баруып жақтаймыз.
Самодержавного қарсы қалалардагы жәпе деревня- лардағы котеріліс жасасын! Бүкіл революциялық демо- кратияның қазіргі революциядағы алдьіңғы отряды — революциялық социал-демократия жасасын!
«Пролетарий» A5 16, «Пролетарий» газетінгц
14 (1) сентябрь, 1905 Ж, цолжазбамен салыстырылған
текстг бойынша басылып отыр
♦ Қолжазбада будан әрі- «Шаруалар қозғалысы — шаруалар көтерЬ лісінің басы» делінген. Ред.


243
БІЗДІҢ ЛИБЕРАЛ БУРЖУА НЕ ТІЛЕЙДІ ЖӘНЕ НЕДЕН ҚОРҚАДЫ?
Біздің Россияда халық пен иптеллигенцияны саяси тәрбиелеу әлі жоқтыц қасы. Бізде айқын саяси сенім мен берік партиялық козқарастар әлі қалыптаспагап де- се де болғапдай. Бізде самодержавиеге қарсы наразы- лық атаулыға оп-оңай сене қоюшылық бар, бұл нара- зылықтың сипаты мен мазмұны азаттық қозғалысын ыдырататын залалды нәрсе деп сыпаудыц ңандайып болса да жаратпаушылық бар. «Освобождениелік» ли- берализмпің таптық мазмұныиа талдау жасауды жек көретін барлық және әр түрлі еркіп ойлы интеллигент- тер арасында азаттықтың осы жалпы туын жамылып, Струве мырзапыц редакциялауымен піығып отырған «Освобождение» де кең тарап отырғаны да таңданар- лық пәрсе емес.
Ал шынында освобождепиелік либерализм — бүкіл орыс либерализмінің негізгі сипаттарының иеғұрлым жүйелі, цензураға түспейтін түрі ғана ғой. Революция неғұрлым ілгері басып, дамығап сайын бұл либерализм өзін соғұрлым көбірек әшкерелей түседі, ақиқаттың бе- тіне тіке қараудан қорқушылық, бұл либерализмніц піын мазмұнып түсінуден қорқушылық соғұрльш ке- шіргісіз бола береді. Бұл жөнінде белгілі тарихшы Павел Виноградов мырзаның белгілі либералдық органда, «Русские Ведомостиде» (5 августа), басылған «Саяси хаттары» өте-моте назар аударарлық. Ал «Наша Жизнь» сияқты басқа либералдық газеттердің бірауыз болса да ашу-ыза білдірместен осы сыйлы шығарма-


244
В. И. ЛЕНИН
дан үзінділер алып басуы да көңіл бөлерліктей. Павел Виноградов мырза құлқыншыл буржуазияның мүдде- лерін, тактикасын, психологиясып сирек кездесетін ай- қындықпен көрсетіп берді: опыц бүкпесіз ашық кетуін, бәлкім, қайсыбір тым жылпос либералдар орынсыз деп санауы мүмкін, бірақ опыц осы істеп отырғаны саналы жұмысшылар үшіи соғұрлым құнды. Виноградов мырза ныц мақаласығіыц бүкіл түйінін көрсететін қорытын- ды сөздері мыпау:
«Россия жаца қүрылысқа 1848 жылы Германияньщ өткен жо- лына жаңыи жолмси оте алар ма екен, мен онысын білмеймія, бірақ 1789 жылы Фрапцпя қалагг түскеіт жолга түспсй, Германия түскен жолға шығуға бар күшті жұмсау керек екеніне кү- мәнданбаймын.
Шикі, топтасуы нашар, өзара өштігі көп орыс крғамына Франция түскен жолда, мерт болып кетпеген күнде, құлақ есті- меген қауіп төніп тұр. Өкімет, тәртіп, ұлт бірлігі, қоғамдық ұйым туралы тақырыпта берілетін нақты сабақтарға дейін же- тудің керегі жоқ-ақ, әсіресе, бұл иақты сабақтарды жаңадан күш жинап алған не урядник, не немістіц вахмистрі береді, ал Россиядағы анархия вахмистрге тағдыр жазған миссияны бе- реді».
Міне, орыс буржуасының көбінесе ойлайтыны осы: 1789 жылғы «жолдың» адам естімеген қауіптері! Буржуа Германияньщ 1848 жылғы жолынан ңашпай- ды, бірақ Францияның жолына түспеу үшін ол «бар күшін» жұмсайды. Бұл — өте-мөте ойландырарлық ұлағатты сөз.
Бүл екі жолдың арасындағы түпкі айырма неде? Айырма мынау: Францияда 1789 жылы, Германияда 1848 жылы жүзеге асырылғап буржуазиялың-демокра- тиялық төңкеріс Францияда аяқталып, Германияда аяқ- талмады;—- Францияда республикаға және толық бос- тандыққа дейін жетті, ал Германияда монархия мен реакцияны күйретпестен тоқтап қалды;— Германияда төңкеріс көбіиесе әбден бекініп жетпеген жұмысшы та- бын соңына ерткен либерал буржуаның басіпылығы- мен өтті, Францияда төңкерісті белгілі дәрежеде болса да сыйлы, самарқау буржуазияны уақытша болса да шетке ығыстырған халықтьщ, жұмысшылар мен ша- руалардың белсенді-революцияшыл бұқарасы откізді;—


БІЗДІҢ ЛИБЕРАЛ БУРЖУА НЕ ТІЛЕЙДІ
245
Германияда елді тез «тыныштандырып» тастады, яғни революцияшыл халықты басып тастауға, «урядник пен вахмистрдің» устем болуына жеткізді, Францияда «урядниктер мен вахмистрлердің» қарсылығын жаныш- таған революцияшыл халыкда белгілі дәуірге үстемдік әперді.
Міне, сөйтіп, Россия буржуазиясының оқымысты ма- лайы «аса курметті» либералдық органда бірінші жол- дан, «француз» жолынан, сақтандырып отыр. Оқымыс- ты тарихшы — «неміс» жолын қалайды және мұнысын тура айтады. Неміс жолы халықтың қарулы көтерілі- сінсіз болмағанын ол өте жақсы біледі. 1848 және 1849 жылдарда Германияда әлденеше көтерілістер және тіп- ті әлденеше революциялық уақытша үкіметтер болды. Бірац бул көтерілістердщ бірде-бірі толыц жецген коте ріліс болтан жоц. Ең нәтижелі көтеріліс, 1848 жылы 18 мартта Берлинде болған көтеріліс, король окіметін ңұлатумен аяқталған жоқ, өзінің өкіметін сақтап қал- ған корольдің жецілдік жасауымен аяңталды, ал король ішінара жеңілістен кейін өте тез есін жиып үлгіріп, әлгі берген жеңілдіктерінің бәрін кері қайтарып алды.
Сөйтіп, буржуазияның оқымысты тарихшысы халық котерілістерінен қорықпайды. Ол халыцтъщ жеңуінен цорцады. Ол реакция мен бюрократияға, өзінің жаны қас бюрократияға, халық аздап сазайын тартқызып қо- юынан к.орықпайды, Ол реакциялыц өкіметті халыцтъщ цулатуъінан уорцады. Самодержавиеге оның жаны қас және жан-тәнімен оны кулатуды тілейді, бірақ Россия- ның апатца ушырауын ол самодержавиенің сақталып қалуынан күтпейді, монархиялық өкіметтің өлтіріліп бітпеген паразитінің біртіндеп шіруі салдарынан халық денесінің улануынан күтпейді, халыцтъщ толыт} жеціп шығуынан кутеді.
Соқыр тиындық құны жоқ ғылымның иесі революция уақыты халық үшін нақты сабақ боларлық уақыт екенін біледі, сондықтан ол революцияны уурту жөнін- дегі нақты сабақтармен бізді қорңытып, реакцияны жою жөніндегі нақты сабацтарды керек қылмайды. Ол революцияны аз уацыт болса да толық жеңіске бастай- тын жолдан оттан бетер қорқады, сондықтан ол — не-


246
В. И. ЛЕНИН
містерде болғаны сияқты, реакция ұзақ дәуір бойына толық жеңіп тұрғанын жан-тәиімен көксейді.
Ол Россиядағы революцпяпы құттықтамайды, тек оның кінәсын жецілдетуге тырысады. Ол жеңімпаз революцияны тілемейді, сәтсіздікке ұшыраған револю- цияпы тілейді. Ол реакцияпы заңды және правоға сай, табиғи және берік, сепімді жәпе ақылға сыйымды құбы- лыс деп есептейді. Ол революцияны заңсыз, құр қиял- дағы, правота сай келмейтіи құбылыс деп есептейді, сң оңдағаида самодержавислік үкіметтің тұрақсыздығы- мен, «әлсіздігімеп», «орнына лайық еместігімен» белгілі дәрежеде ацтауға болатыи құбылыс деп есептейді. Бұл «объективті» тарихшы революцияпы халықтың барын- ша зацды правосы деп танымайды, тек реакцияныц шектен шығып кетуіп түзетудің күнәкарлыққа бастай- тын және қауіпті әдісі деп қаиа таниды. Ол үшін то- лық жеңіп шыққан революция— «анархия» болып та- былады, ал толығынан жеңіп шыққан реакция — анархия емес, мемлекеттің белгілі бір қажет қызметтерін біраз асыра сілтеу ғана болып табылады. Ол монархия- лықтап басңа «өкіметті», буржуазиялықтан басңа «тәр- тіпті» және буржуазиялықтап басқа «қоғамдық ұйым- ды» білмейді. Россиядағы революция «тағдыр жазған миссияға жол ашатын» европалық күштердің ішінен опың білетіні тек «неміс вахмистрі», ал неміс социал-демократ жумысшысын білмейді және білгісі де келмейді. «Батыс буржуазиясың басып озбаңшы болғандардың» «ор кокіректігі» оғап бәріпен де гөрі жиренішті (профессор мырза европалыц,— ев-ро-па-лық,— мәдениетке ңолданатып бір өрескел термин ді тапқан екепсіздер! де- гендей болып: буржуазия дсгеп сөзді кекесін тырнақ- шалармен қоршап жазады). Бұл «объективті» тарихшы, атап айтңанда, Россиядагы тозығы жеткен само- державпелік жексұрыпдықтың салдарынан Европа міне опдаған жылдар боны саясат жөнінде бір орында тапжылмай түрып қалғанын немесе кейін шегініп бара жатқанын жайбарақат көрмей отыр. Ол «жаңа күштер жинаған урядниктің» нақты сабақтарынан қорқады және сондықтан ол бәрінен де гері қазіргі урядниктің


БІЗДІҢ ЛИБЕРАЛ БУРЖУА НЕ Т.ІЛЕЙДІ ...
247
барлық «күшін» батыл қиратудан қатты сақтандыра- ды,— о, халық көсемі-ай! о, саясат қайраткері! Не деген жексұрын малайлық келбет десеңші! Мәселені ғылыми қараған болып, объективті қараған болып рево- люцияны зүлымдықпен қалай сатып кетіп отыр десец- ші! Орысты сэл піұқып көрсеңіз, татарды көресіз деген екен Наполеон. Россиянин; либерал буржуасын сәл шұ- ңып көрсеңіз, сіз жаңа мундир киген урядникті таба- сыз,— дейміз біз,— урядник болғанда, әлгі терең ойлы «ғылыми», «объективті» пікір бойынша, оның ескі кү- шіпің 9/ю бөлігін өзінде қалдыратын урядникті таба- сыз, әйтпесе ол, бәлкім, «жаңа күштерін жинап алғы- сы» келіп те жүрер! Буржуазияның әрбір идеологының тұла бойын саудагерлік қулық жайлап алған; ол реак- цияның куштерін және «урядникті» жоюды ойламайды, қайта онымеи тезірек келісім жасау арқылы сол урядники сатып алуды, опың аузын майлап қоюды, жұм- сартуды ойлайды.
Россия либерализмінің мәні мен сипаты жайында «Пролетарийде» біздің осыдан бұрын әлденеше рет айтңанымызды буржуазияның мына білгірсіген идеологи ңалай тамаша дәлелдеп отыр. Өз уақытында револю- цияіныл болған, ал ондағап жылдар өткен соң реакция жагына шыққан европалық буржуазиядан біздің қол- тума данасымақтарымыздың өзгешелігі — олар револю- циядан аттап өтіп, не аттап өткісі келіп, реакциялық буржуазияның баяу әрі ұқыпты үстемдігіне бірден түс- кісі келеді. Буржуазия революцияны тілемейді жәнө өзінің таптық жағдайы бойынша революцияны тілей ал- майды да. Ол революцияшыл халыққа қарсы монархия- мен келісім жасауды ғана тілейді, ол осы халықтың та- сасымен өкіметке ұрланып жетуді ғана тілейді.
Кавказдың жаңа искрашылдары піығарған және «Искраның» редакциясы жеке листогында ерекше ма- ңулдатан төмендегі қарарға келіскен социал-демократия доктриперлеріне либерал буржуазияның бұл ақылгойі қандай тағылым боларлық сабақ беріп отыр десеңізші. Бұл қарар («Искраның» мақұлдауымен бір- ге) Н. Лениннің «Екі тактика» деген кітапшасында то-


248
В. И. ЛЕ П И Н
лығымен көшіріліп басылды (68—69-беттер) *, бірақ бұл қарар Россиядағы жолдастарға көп таныс болма- ғандықтан, «Искраның» редакциясы оның ойынша «аса сәтті» шыққап осы қарарды өз газетіне басқысы кел- мегендіктен, біз бұл жерде социал-демократтардың бә- ріне сабақ болсын деп жәпе «Искраны» масқаралау үшін оны толық басып отырмыз:
« Революция лт>іқ кезецді пролетариаттың социал-демократия- лық санасьш тереңдету үпіін пайдалайуды өз міндеті деп са- май отырыи, конференция (жаңа искрашылдардың кавказдық конференцнясы) туып келе жатқан буржуазиялыд-мемлекеттік ңұрылысты сьшау жопіпдс партпяга мейлінше толық бостандық беруді цамтамасыз ету мақсатымен социал-демократиялық уа- қытша үкіметті құруга және оның құрамына енуге қарсы шы- ғады, қайта мемлекеттік құрылысты мүмкін қадерінше демо- кратияландыру үшін буржуазиялық уақытша үкіметке сырттан ңысым жасауды неғұрлым қолайлы деп санайды. Конференция былай деп біледі: социал-демократтардың уақытша үкімет құ- руы немесе оның құрамына енуі, бірінніі жағынан, социал-де- мократиялық партиядан көңілі қалған пролетариаттың қалыц бұқарасын осы партиядан кетіруі мүмкін, өйткені социал-демократия, өкіметті басып алғанымен, жұмысшы табының көкей- тесті мұқтаждарын қашан социализмді жүзеге асырғанша қа- нағаттандыра алмайды, екінші жағынан, буржуазиялыі$ таптар- ды революция ісінен жалтарып кетуге мэжбур етеді, сөйтіп революцияныц уарцынын элсіретеді».
Бұл қарар — масқара қарар, өйткені ол (оппорту- низмнің тайғақ жолына түскен осы қарарды жазушы- лардың ырқынан, санасынан тыс) жұмысшы табыньщ мүдделерін буржуазияға сатып кетушілікті көрсетеді. Бұл қарар демократиялық революция дәуірінде проле- тариаттың буржуазияныц құйыриіыгы болуын қастер- лейді. Жаңа искрашылдардыц қандай батпаққа кірге- нін көру үшін бұл қарарды жоғарыда Виноградов мырзадан алынып келтірілген цитатпен (ал мұндай ци- таттарды тілеген адам либералдық публицистикадап жүздеп, мыңдап табады) қатар қойып ңараса болғаньт. Буржуазияныц нағыз идеологы Виноградов мырза революция ісінен әлдецашан жалт беріп кетті де гой. Жаңа искрашыл мырзалар, ол осынысымен «революцияныц * Ңараңыз: осы том, 87—88-беттер. Ред.


БІЗДІҢ ЛИБЕРАЛ БУРЖУА НЕ ТІЛЕЙДІ ... 249
ңұлашын» тарылтып жіберген жоң па? Сіздердің Виноградов мырзаларга барып бас иіп және өздеріціздщ революцияны басцарудан бой тартуъщыз арцылы олар- дан «революция ісінен жалт бере көрмеңдер» деп жа- лыпгандарыңыз жөн болмас па еді?
«Пролетарий» № 16, «Пролетарий» газетгнгц
14(11 сентябрь, 1905 ж. цолжазбамен салыстырылған
текстг бойынша басылып отыр


250
03 БЕТПІШЕ ТУУ ТЕОРИЯСЫ
««Искра» құрылтай жиналысының қапдай да болса үкіметтің, демек, уақытша үкіметтің де көмегінсіз, оз бетінше туу жолымен құрыла алатындығын корсетті. Бұдан былай осы сұмдық мәселені бітті деп санауға бо- лады, сондықтан бұған сабақтас барлық таластар тоқ- татылуға тиіс».
1 сентябрь (19 август) деп көрсетілген «Последние Известияның» 247-номерінде Бунд 98 осылай деп жаза- ды. Егерде мұнысы кекету болмаса, онда искралық көз- қарастарды бұдан асырып «дамытуды» ойлап табуға болмайды. Ңалай болған күнде де «өз бетінпіе туу» тео- риясы белгіленді, «сұмдық мәселе» бітті, таластар «тоқтатылуға тиіс». Қандай рақат! Біз енді осы сұм- дық мәселе туралы талассыз омір сүретін боламыз, осы жаңа, әлгінде ғана ашылгап, қарапайым жас нәресте- нің козіпдей молдірегеп ап-айқып теорияны, «оз бетін- ше туу» теориясып, әлпештейтіп боламыз. Рас, бұл өз бетінше туу теориясы оз бетіншс тугап жоқ, қайта, жұрттың көз алдыпда, Бупдтыц жаңа «Искрамен» не- кесіз қосылуының пәтижосі болды,— бірақ керегі тео- рияның шыққан тегі емес, опың құндылығы ғой!
«Сұмдык, мәселепі» РСДРП III съезінде де, жаңа искрашылдардың конферепциясында да талқылаған әл- гі сорлы рос-сиялық социал-демократтардың өзі неткеп аңқау адамдар болған десеңші: біреулер қүрылтай жи- палысының тууы ушін, оз бетінше тууы емес, уақытша үкімет жайында үнемі айтумен болды; енді біреулері


ӨЗ БЕТІНШЕ ТУУ ТЕОРИЯСЫ
251
«революцияныц патша өкіметін үзілді-кесілді жецуі» «халықтың тікелей революциялық қысымымен қайсы- бір өкілдік мекеменің құрылтай жиналысын шақыруға ұйғаруымен» де «бола алады» деген пікірді қолдады (конференцияның қарары), ал ешкімнің, керек десеңіз Плехановпен бірге конференцияда болған жаца «Иск- раның» бүкіл редакция сының да, енді міне «Искра көр- сеткен», Бунд қорытындылап, баянды етіп, тәуір сөзбен ат қойған мәселө жөнінде ойларына кіріп те шық- қан жоқ. Жаңадан т^былған данышпандық жацалық- тардың бәрі секілді, цурьълтай жиналысынъщ өз бетін- ше туу теориясы бүкіл астан-кестені шықңан дүниеге бірден жарық сәуле түсірді. Енді бәрі де ап-айқын бо- лып шыға келді. Революциялық уақытша үкімет тура- лы ойлаудың түкке қажеті жок, («Искрапыц»: «жаса- сын» және «үкімет» деген сөздердің қосылып айтылуы ауызыңызды ластамайтын болсын дегеп атышулы на- цыл сөзін естеріңізге түсіріңіздер!), Мемлекеттік ду- маның мүшелерінен «Мемлекеттік думаны революция- лық жиналысңа айналдыруға» «революциялық міндет- теме» алудың (Череванин «Искраның» 108-номерінде) түкке қажеті жоқ. Қурылтай оюиналысы өз бетініие туа алады!! Мұның өзі үкіметтің, тіпті уаңытша үкіметтің болса да, тіпті революциялық үкіметтің болса да «дел- далдығымен» озіп ластамайтын халыңтың өзінен туған таза туыс болады. Мұның өзі өкімет үшін ешқандай «якобиншілдік» күрес жүргізбей-ақ, буржуазиялық өкілдік жиналыстардың сатқындығымен қасиетті істі ешбір ластамай-аң, бұған дейін осы былғаныш, күнә- кар, лас дүниеде ескі қоғам жаңа қоғамға жүкті болтан сайын сахнаға шыға келетін тіпті қайдағы бір до- рекі акушеркаларсыз-ақ жалпыға бірдей сайлаудың таза жолымен туған, «бұзылмайтын болып» туған туыс болады.
Өз бетімен туу жасасын! Бүкіл Россияның барлық революциялық халықтары бостандыққа жетудіц ец қо- лайлы, жеңіл, оңай жолы ретінде мұның өзі өздері ушін «мүмкін» екенін, ал олай болса, қажет екенін де енді бағалайтын болсын! Өз бетінше туу теориясып оз бе-


252
В. И. ЛЕНИН
тінше тудырушы Бунд пен жаңа «Искраның» құрметі- не жылдамырақ ескерткіш орнатылсын!
Бірақ, осы тыңнан табылған ғылыми жаңалықтың жарқыраған сәулесі көзімізді цаншама шағылдырса да, бұл маңызды туындының кейбір арамзалык, ерекшелік- теріне жұқалап тоқтап отуге тиістіміз. Егер Гамбургта айды мүлде оңдырмай жасайтын болса", онда «Последние Известияпың» редакциясында жаңа теориялар- ды да опта мүқият жасап шығармайды. Рецепт оп- оцай, бір де бір нәрсені еш уаңытта өздігінен ойлап шығарып кормегеп адамдардың ежелден әуес рецепті: қарама-қарсы козқарастарды алады да, қосып аралас- тырып жіберіп, қақ боледі! «Пролотарийден» самодержавие тұсыпдағы халықтык, сайлауды сынауды, «Иск- радан» «сұмдық мәселені» теріс деп табушылықты аламыз; «Пролетарийден» белсенді бойкот жасауды, «Искрадан» көтерілістің ұран ретінде жарамсыздығын аламыз... «бал арасының әрбір гүлдің басынан бал жиганы тәрізді» 10°. Сөйтіп, мейірбан бундшылдар сұмдық мәселе туралы таластың тоқтағанына ңуанып, өздеріпе өздері сүйсінеді, олар таласушы екі жақтыц екеуінің дө козқарастарының тар өрістілігінеп, сыңар жақтылығы- нан қалай асып түстік! деп мәз-мейрам болады.
Сіздердің бұларыңыз жұп-жұмыр болып шықпай тұр, Бундтағы жолдастар. Сіздер «өз бетіише туудың» жа- ңа искралық «жолынан» басқаны көрсетпедіңіздер. Ал жаңа искралық жол жөнінде сіздер «самодержавие жағ- дайында және бүкіл мемлекеттік машинаны өз қолып- да ұстап отырған үкіметтің еркіпе қарсы» халық өкіл- деріпің сайлауы тек ойыншъщ сайлау бола алады деп өздеріңіз мойындауға тиісті едіціздер. 0, жаңа теория- ны жасаушылар, бізді жарты жолға тастай көрмеңіз- дер: айтыңыздаршы, сіздер «өз бетінше туу» жаңа иск- ралық жолдан басқа қандай «жолмен» болады деп «ой- лайсыздар»?
Самодержавие тұсында сайлауды освобождениешіл- дер ғана өткізе алады, бұл сайлауды олар халық сайлауы деп көрсетуге * әзір тұрады, деп «Пролетарий» * Қараңыз: осы том, 199—200-беттер. Ред.


03 БЕТГНШЕ ТУУ ТЕОРИЯСЫ
253
«Искраға» қарсы жазған-ды. Бунд былай дел жауап бе- реді: «Бұл дәлел түкке тұрмайды, өйткені сайлауды зац тағайыидаған шектерден тыс жүргізуге самодержавие- нің ешкімге — соның ішінде освобождениешілдерге де — жол бермейтінінде еш күмән жоқ». Біз құрметпе- нен ескертейік: земствошылар, қалалық өкімет мүше- лері, «одақтардың» мүшелері сай^-. тды жүргізді жәпе жүргізіп жатыр. Бұл факт. Дәлел айдан анық: олар- дың көптеген бюролары.
Бунд былай деп жазады: «Жалпы алғанда (!) қару- лы көтерілісті жақтап Думаға қарсы үгіт жүргізуге болмайды, өйткені көтеріліс, саяси төңкеріс жасаудыц ңұралы ғана болғандықтан, бұл ретте» («жалпы алған- да» емес пе?) «үгіт ұраны бола алмайды. Жалпыға бір- дей және т. б. дауыс беру негізінде құрылтай жиналы- сын шақыру үшін саяси үгітті кеңейтумен, тереңдету- мен Думаға жауап беруге болады жәие жауап беру керек те». Біз былай деп жауап қайырамыз: біріпшідеи егерде бундшылдар біраз ойлаған болса немесе тіпті біздің партиялық программамызды жай қарап шыққап болса, құрылтай жиналысының да тек «құрал» ғана белый табылатындығын олар көрген болар еді. Бір «құ- ралды» ұран үпіін жарамды деп, ал екіншісін «жалпы алғанда» жарамсыз деп жариялау жөн емес. Екінші- ден, құрылтай жипалысып шақыру ұрапыпың бір өзі ештемеге жарамайды, өйткені ол освобождепиелік ұрап- ға, буржуазиялық «келісімпаздардың» ұранына айнал- ды деп біз коптен бері және сан рет ыждағаттап түсіп- діріп келеміз («Пролетарийдің» 3 және 4-номерлеріп ңараңыз) *. Либерал-монархиялық буржуазияныц құ- рылтай жиналысын шақыру әдісі туралы мәселені кө- мескі ңалдыратъшы оның тарапынан әбден табити нэр- се. Революцияшыл пролетариаттың тарапынан бұл мул- дем кешірімсіз. Біріпшілерге өз бетінше туу теориясы әбден лайық. Екіншілерді ол саналы жұмысшылар ал- дында тек масқаралайды.
Бундтың ақырғы дәлелі: «Ңарулы көтеріліс қажет, оған әзірлену керек, әзірленгеп үстіне әзірлену керек. * Қараңыз: Шығармалар толық жинағы, 10-том, 278, 285—293-бет- тер. Ред.


254
В. И. ЛЕНИН
Бірақ әзірге біздің оны тудыруға күшіміз жетпейді, сондықтап (!!) оны Думамен байлапыстырудың қажеті дө жоқ». Біз былай деп жауап береміз: 1) Көтерілістің жәпе оған әзірленудің керектігін мойыпдау, ал соны- мен қабат «жасақтар» («впередтік арсеналдан алын- ған» деп жазады Бунд) туралы мәселе жөнінде жире- ніп мұрын тыржиту дегеніміз — өзіңді өзің соққылау деген сөз, өз шимай-шатақтарыңыздың ойланылмаған- дығып дәлелдеу дсгетт соз. 2) Революциялық уақытша үкімет котеріліс органы болып табылады. III съездің қарарыпда тура айтылгап бұл қағиданың негізгі маз- мұныи жаца пскралық конференция да қабылдады, 61- рак, опыц айтылуы, біздіц ойымызша, опша сәтті шықпағаи («жеңімпаз халық көтерілісінеп туатын» ре- волюциялың уақытша үкімет дейді: революциялық уа- ңытша үкіметтің мүлдем жеңімпаз емес немесе толық жеңімпаз емес көтерілістің органы бола алатындығыи логика да, тарихи тәжірибе де көрсетіп отыр; оның үс- тіне, революциялық уақытша үкімет көтерілістен «ту- ып» қана қоймайды, көтерілісті бастайды да). Бунд- шылдар бұл қағидаға қарсы таласқысы келмейді жәпе бұғап қарсы таласуға да болмайды. Көтерілістің жәнө оған әзірленудің қажеттігін мойындау және сонымен қабат уақытша үкімет туралы «сұмдық мәселе» жөпіп- дегі таластың тоқтатылуын талап ету — ойламай жазу деген сөз. 3) «Ңандай болмасын үкіметтің, олай болса, уақытша үкіметтің де көмегінсіз» құрылтай жиналы- сын құру туралы сөз анархиялыц соз болып табылады. Ол бүтіндей «жасасын» жәпе «үкімет» дегеп создерді ңосып айту ауызды «ластау» болады дейтін атышулы искралық сөздің дәрежесіпде тұр. Мұның өзі саяси төңкеріс жасаудың аса ұлы, ең жоғарғы «цуралдары- нъщ» бірі болып табылатын революциялық өкіметтің маңызын түсінбейтіндікті корсетеді. Бұл арада «Иск- раға» ілесе Бундтың колбецдетіп алға тартып отырғап арзанқол «либерализм!» (мүлдем үкіметсіз, тіпті уа- қытша үкіметсіз де, деуі!) атап айтқанда анархиялық либерализм болып табылады. Ңұрылтай жиналысын ко- терілістің жэрдемінсіз құру деген ой — буржуазиялық пасықтарға ғана лайықты, мұны бундшыл жолдастар


ӨЗ БЕТШШЕ ТУУ ТЕОРИЯСЫ
255
да көріп отыр. Ал котеріліс революциялық уаңытша үкіметтің жәрдемінсіз жалпы халықтық та бола алмай- ды, жеңімпаз да бола алмайды. Бундшылдар сөзініц мүлдем дәйексіздігш біз, амал не, айтқан үстк айту- ға тиістіміз. 4) Егерде көтеріліске әзірлену керек бол- са, онда халықтың қарулы көтеріліс, революциялық армия, революциялық уақытша үкімет ұрапдарын тарату және түсіндіру осы әзірлікке қажетті түрде енеді. Біз- дің өзіміз до күрестің жаңа тәсілдерін, олардың жағ- дайларын, олардың формаларыи, олардың қаупін, олар- дың практикада жузеге асырылуын және т. т. үйреніп отыруымыз керек және осыларды бұқараға түсіпдіріп отыруымыз керек. 5) «Біздің әзір көтеріліс тудыруға күшіміз жетпейді» дегеп қағида дүрыс емес. «Потем- кинде» болған оқиға әзірленіп жатцан көтерілістіц мезгілінен бурын бурц ете тусуін тоцтатуға біздің ша- мамыз келмейтінін қайта кобірек корсетіп отыр. «Потемкин» матростарының әзірлігі басқа кемелердегі мат- ростардың әзірлігінен кем еді, сондықтан да толық ко- теріліс болып шыға алатын көтеріліс толық болмай сәлдеу болып шықты. Бұдан қандай қорытынды шыға- ды? Көтерілісті әзірлеу міндетіне әзірленіп жатқан неме- се әзірленіліп болды дерлік көтерілістің мезгілінеп бурый бұрқ ете түсуіне жібермеу міидеті кіреді дегеп қо- рытынды шығады. Стихиялық жолмен өршіп отырған көтеріліс біздің опы әзірлеу жөпіндегі саналы жәие жос- парлы жұмысымызды басыіг озады деген қорытынды шығады. Сопдықтан қазір біздің бытыраиды, бөлек-бө- лек, стихиялы түрде біресе онда, біресе мұнда бүрқ етіп жатқан көтерілістерді тоқтатуға күшіміз жетпей- ді. Біз ойдағыдай жасалатын көтерілістің барлық саяси міндеттері мен саяси шарттарып тарату және түсіндіру ісінде соғұрлым асығуга міндеттіміз. Ендеше, уақытша үкімет жөніндегі «сұмдың моселе» туралы таластар тоқ- татылсын деп ұсыну соғурлым ақылсыздық болады. 6) «Көтерілісті Думамен байланыстырудың қажеті жоқ» деген пікір дұрыс иа? Жоқ, дұрыс емес. Котері- лістің кезеңін күн ілгері белгілеу,— әсіресе мұндағы, шетелдегі, біздер үшін ңисьшы жок, нәрсе. «Пролета- рийдің» сан рет көрсеткеніндей, бұл мағынада «байла-


256
В. И. ЛЕНИН
пыстыру» туралы сөз де болып отырған жок,. Бірақ ко- терілісті жацтап жүргізілетін угітті, оның қажеттігіп уағыздауды барлық маңызды және халықтың жүрегін қозғайтын саяси оқиғалармен «байланыстырып отыру» керек. «Думалық» науқаидағы бүкіл үгіт жұмысымыз- да қандай үгіт ұраиы басты орын алуға тиіс,— міне қа- зір біздегі барлық талас, атап айтқанда, осы жөнінде болып отыр. Дума осындай оқиға болып табыла ма? Сөз жоқ, солай. Думаға бәрінен де гөрі қалай жауаи берген жақсъі деп жүмысшылар мен шаруалар бізден сұрай ма? Созсіз сүраііды жәпе сұрап та жатыр. Бұл сұрауларга қалай жауан беру керек? Өз бетінше туу дегеиге сілтей салмай, (бүл тек күлкі үшін жарайды), көтерілістщ шарттарын, формаларып, алғы шарттарын, міндеттерін, органдарын тусіндірумен жауап беру керек. Осындай түсіндіру жұмысы арқылы біз неғұрлым көп табысқа жетсек, бұрң етіп шықпай қоймайтын кө- терілістердің ойдағыдай, жеңімпаз көтеріліске оңайы- рақ және жылдамырақ үласуы соғұрлым ықтимал бола түседі.
«Пролетарий» № 16, «Пролетарий» газетгнгц
14 (и сентябрь, 1У05 яс, ^олэісазбамен салыстыръілған
текстг бойынша басылып отыр


257
ДОСТАРДЫҢ КЕЗДЕСУІ
Россиядағы саяси дағдарысты өте мұқият қадағалап отырған шетел газеттері соңғы күндері земствошылар мен освобождениешілдердің әрекеттері туралы бірсы- пыра қызықты хабарлар әкелді. Ол хабарлар мынау.
«Петербургте дворян жетекшілерінің конференциясы екі сағат пікір алысқаннан кейін» Мемлекеттік дума- ныц «саилауы жөнінде ішкі істер министрімен толық келісімге келді» («Vossische Zeitung» 101, 16 сентябрь). «Сайлаушылардың көпшілігі оздеріне берілген саяси праволарға мүлдем немқұрайды қарайтындығы туралы барлық орыс губерниялары мен қалаларынан хабарлар түсіп жатыр» (бұл да сонда). Головин (Москва губер- ниялық земство басқармасының председателі) земство- шылардың съезіне рұқсат ету туралы Дурновомен (Москваның генерал-губернаторы) келіс сөз жүргізіп жатыр. Дурново земствошыларға толық тілектеспін, бі- рақ съезге барлык, күшті жұмсап бөгет жасауға маған бұйрық етілді депті Головинге. Головин профессорлар- дың съезін мысалға келтірген. Дурново бұған: «ол мүлдем басқаша нәрсе, өйткені сабақты қайтадан бас- тауға студенттерді қайткен күнде де көндіру керек бол- ды» депті («Frankfurter Zeitung», 17 сентябрь). «Сайлау программасын талқылау мақсатымен земствошы- лардың съезін Москвада 25 сентябрьде шақыруға рұқсат етілді, съезд тек осы мәселенің шеңберінен шық- пайтын болсын делінді» («Times», 18 сентябрь, С.-Пе- тербургтен алынған телеграмма). «Головин мырза зем-


258
В. И. ЛЕНИН
ствошылардың алдағы съезі туралы келіс соз жүргізу үшін бүгін генерал-губернаторға жолықты. ¥лы мәр- тебелі ол съездің рұқсат етілгендігіп, бірақ оның про- граммасында тек мына үш мәселе болуға тиіс екенін айтты: 1) земстволар меи қалалардың Мемлекеттік дума сайлауына қатысуы; 2) сайлау пауқапын ұйымдас- тыру; 3) земстволар мсп қалалардың ашыққандарға жәрдемдесуге қатысуы» (бұл да сонда, Москвадаи алыпғап телеграмма).
Достар ксздссті де, достар соз байласты. Головин (земство партпясыныц коссмі) меп Дурново арасында келісім жасалды. Келісімпіц озара кеңшілік жасасуға, do ul des (меп сагап берейіп, сеп мағап бер) деген принципке иегізделгенін тек сәбилер ғана көрмеуі мүм- кін. Самодержавиенің қандай кеңшілік жасағаны ай- ңын: ол съезд шақыруға рұқсат етті. Ал земстволық (әлде освобождениелік пе? Оларды бір алланың өзі айырып алар! Ал оларды айырып жатудың қажеті бар ма еді?) партияның қандай кеңшілік жасағанын еш- кім айтпайды. Өзінің самодержавиемен жүргізіп жат- қан келіс создеріп жасыруға буржуазияныц дәлелдері толық. Бірақ біз буржуазияпың жасаған кеңшіліктері- ніц егжей-тегжейіне дейін толық білмесек те, оның мазмунын өте жақсы білеміз. Буржуазия самодержа- виеге өзініц революциям^ аптығын бэсецсітуге уэде етті, ал оның барлық революциялық аптығы — Пет- рункевичті патша сарайында бұрынғы революционер деп санағапдығы еді... Буржуазия жеңілдікке жеціл- дікпен жауап беруге уәде етті. Жеңілдіктің мөлшері бізге белгісіз. Бірақ біз буржуазияпың «сұрар бағасы» екі түрлі болғанып білеміз: халық үшін — екі палата- лы монархиялык, конституция, патша үшін — халық окілдеріи шақыру ғапа (ойткепі земствошылардың әй- гілі делегациясының II Николайға бұдан артықты ай- туға батылы бармады). Буржуазия міне осы екі түрлі сұрар бағасынан қазір жеңілдік жасамақ болып само-? державиеге уәде беріп отыр. Буржуазия патшаға шын берілген, адал ниетті, жария болуға уәде етті *.
* Жаңаша 21 сентябрьдегі шетел газеттерінде Петербургтен мьша- дай хабар басылды: земство съезінің бюросы съездгц программасын


ДОСТАРДЫҢ КЕЗДЕСУІ
259
Достар кездесті де, достар келісті.
Дәл сол мезгіл шамасында басқа достар да кездесіп, келісе бастады. Биржалық «Франкфурт Газетінің» Пе- тербургтегі тілшісі (15 сентябрьде) «Азаттық одағы- ның» астыртын съезі болды деп хабарлады, сірә, Москвада 102 болса керек. «Жиналыста «Азаттық одағын» демократиялыц-конституциялыц партията ай- налдыруға шешім қабылдаған. Бұл ұсынысты жасаған «Азаттық одағына» жататын земствошылар, ал съезд (әлде конференция ма?) ол ұсынысты бірауыздан қа- былдапты. Содан соң партияның программасын жасау үшін және оны редакциялау үшін «Азаттық одағы- ның» 40 мүшесі сайланған. Бұл комиссия көп ұзамай өз жұмысын бастайды». Мемлекеттік дума туралы мә- селе талқылаған. Ңызу айтыстан кейін сайлаута цаты- су г а ұйғарысыпты, «бірақ партияның сайланған мүше- лері Мемлекеттік думаға күнделікті істермен шұғыл- дану мақсатымен емес, Думаның өз ішінде күресті жүргізе беру мақсатымен қатысатын болу шарты қойы- лыпты». Айтыста кеңінен (немесе барлык, жағынан бірдей, weitgehender) бойкот жасау мүмкін емес, ал тек осындай бойкот жасаудың мәні болар еді деп кор- сетілген. (Мырзалар, сіздердің жиналысыңызда: істей алмаймын деме, істегім келмейді де деп шыны- мен-ақ ешкім айқайламады ма? «Пролетарий» редак- циясының ескертуі.) Бірақ жиналыс Мемлекеттік думаны демократиялық идеяны насихаттау үшін оц жақсы орын деп біледі. «Халықтың кез келген шын доем,— делінген жиналыстың протоколында,— бостан- дықтың кез келген досы конституциялык, мемлекет жолында күресу үшін ғаиа Мемлекеттік думаға бара- ды». (Радикал интеллигенция үшін басты нәрсе — сай- лау правосын кеңейту, ал земствошылар үшін, поме- щиктер мен капиталистер үшін — Мемлекеттік дума- ның праволарын кеңейту деп барлық жұртқа жәпе үкімет көп ^ыс^артып тастады деген дәлелмен 25 сентябрьдегі съезге ңатысудан бас тартқан хабарларды көп алып жатыр. Бұл хабардың дұрыстығына кепіл болмаймыз, бірақ тіпті лақап ретінде де бүл хабар Головиннің Дурновомен жүргізген келіс сөзінің маңызына біздің ьч)зк,арасымызды сөзсіз қуаттайды.
11 іі-том


260
В. И. ЛЕНИН
әркімге түсіндіріп отырғаи освобождениелік С. С.-ті еске түсіріңдер. «Пролетарий» редакциясы.) «Бұл арада жиналыс Думаның демократияшыл мүшелері бұл кү- реете цазіргі укіметпен цатынасты толыу узуді (курсив түпнұсқанікі) есте ұстауы керек және қатынасты үзу- ден қорықпауға тиіс, деп көрсеткен. Жиналыстың бұл шешімдері, әрине, бастырылады және таратылады». («Пролетарий» редакциясының қолында әзір бұл листок та, бул туралы Россиядан хабар да жоқ). ««Осво- бождепиешілдердіц», «Азаттық одағының» мүшелері өз- деріп осылай дсп атайды, ықпалы өте зор. Олардың қатарыпда қогамныц саи алуан топтарының өкілдері бар, оларды басқарып отырғапдар земство қайраткер- лері. Сондықтап олардың өздеріне жақын тұрған, ценз талаптарын цанағаттандыратын қоғам топтарыныц арасында жүргізіп отырған сайлау жөніндегі үгітінің маңызы зор. Освобождениешілдердің берік ұйтқысы Мемлекеттік думаға өтіп алатынына және Мемлекеттік дума нағыз халық өкілдігіне айналысымен оның сол жак, бөлегі болатынына ешқандай күмән жоқ. Егердө бұл радикалдар самарқау земстволар мен қалалардың кандидаттарыи өз жағына аударып алатын болса, онда әңгіме қүрылтай жиналысын жариялауға дейін баруы ықтимал.
Сонымен, орыстың саяси партияларының сайлауға қатысуы, сірә, шешілген мәселе болса керек, өйткені, ақыр-аяғында, «Одақтар одағы» да сайлауға қатысуды жақтап шықты. Тек еврейлік Бунд қана Думаның сай- лауына қарсы үгіт жүргізіп отыр жәпе түрлі қалалар- дағы жұмысшылар өздері піығарылып тасталған Мем- лекеттік думаға і$арсы үзілді-кесілді наразылық білді- ріп, үлкен митингілер өткізуде»...
Орыс революциясының тарихын неміс буржуазиялық газетінің тілшісі осылай жазады. Оның хабарларында жеке ңателер болуы ықтимал, бірақ жалпы және тұтас алғанда бұл хабарлардың шындыққа жақын екені кү- мәнсыз,— әрине, мұның болжауларға емес, фактілерге ғана қатысты жағын алсақ.
Ал оның жоғарыда баяндаған фактілерінің шын мә- нісі қандай?


ДОСТАРДЫҢ КЕЗДЕСУІ
261
Біздің бұдан бұрын жүз мәрте қайталап айтқанымыз- дай, россиялық буржуазия өзінің таптық мүдделері үшін өкіметті өз қолына алуды ңамтамасыз етуге рево- люцияны пайдаланбақшы болып, патша мен халықтың арасында, өкімет пен революцияның арасында делдал- дық істеп жүр. Сондықтан, әзір өкіметке қолы жетпей тұрғанда, ол патшамен де, революциямен де «дос болу- ға» тырысуға тиіс. Міне, ол тырысып та отыр. Әйгілі Головинді ол Дурновомен достасуға жұмсайды. Аноним шимайшыны ол «халықнен», революциямен достасуға жұмсайды. Ана жаңта достар кездесті де, келісті. Бұл жақта — біріне-бірі қол созысады, жылы жүзбен бас изеседі, халықтың шын достары болуға, бостандықтыц достары болуға уәде беріседі, күресу үшін ғана, тек қа- на күресу үшін Думаға қатысуға серттеседі, осы күнгі үкіметпен қатынасты мүлдем үземіз, бір жолата үземіз деп ант ішіседі, тіпті құрылтай жииалысын жариялау перспективасына уәде етеді. Олар радикал болғапсиды, революционерлердің алдында жарамсақтапады, халық- тың және бостандықтың достары атағын алу ушін ре- волюционерлерге жағымпазданады, олар: бэлкім, уар- мацца цауып та т$алар!— деген оймен нені болса да уәде етуге дайын тұрады.
Қапты да. Ңармаққа Парвус бас болып жаңа «Искра» қапты. Достар кездесті де, келісім жасау туралы келіс сөз жүргізе бастады. Думаға бара жатқан освобожде- ниешілдерден революциялык, міндеттеме алу керек,— деп айңайлайды Череванин («Искра» № 108).— Біз келісеміз, әбден келісеміз,— деп жауап береді освобож- дениешілдер.— Біз қүрылтай жиналысын жариялай- мыз. Еркін және демократиялық өкілдіктің батыл жақ- таушыларып ғана сайлайтын болуы үшін қысым жасау керек,— деп Мартов Череванинге қосарланады. (Вена- ның «Жұмысшы Газеті», «Пролетарийдің» 15-номерін- де аударылды*).— Әрине, әрине,—деп жауап. береді освобождениепіілдер,— біз, құдайға нансаңыз, ең ба- тылдармыз, біз осы күнгі үкіметпен қатыпасты толың үзуден тайынбай отырмыз. Халық мүдделерін жақтау-
* Қарацыз: осы том, 226—227-беттер. Ред.
11*


262
В. И. ЛЕНИН
ға міндетті екенін олардың есіне салу керек, оларды халық мүдделерін жақтауға көндіру керек,— деп дүріл- дейді біздің Ледрю-Роллен, Парвус.— 0, дұрыс-ақ,— деп жауап қайырады освобождениепіілдер.— Біз ха- лықтың шын достары, бостандықтың достары екепіміз- ді тіпті протоколға жазып та қойдық. Саяси партиялар құру керек,— деп талаи етеді Парвус.— Ңұрылды,— деп жауап береді освобождешіешілдер.— Біз қазірдің өзінде-ақ копституциялық-демократиялық партия бо- лып аталамыз.— Айқып программа болуы керек,— деп дігерлейді Парвус.— Рақым етіціз,— деп жауап береді освобождепиешілдер,— біз программапы жазуға қырың адамды отырғыздық, тіпті қанша қаласаңыз да әзірміз, рақым етіңіз..!—Социал-демократтардың освобождение- шілдерді қолдауы туралы келісім жасау керек,— деп жаңа искрашылдардың бәрі бір дауыспен қорытады. Освобождениешілдер іш-бауыры елжіреп, көздеріне жас алысады. Головин Дурновоны құттықтауға атта- нады.
Бұл арада комедианттар кім, ақымақ боп қалғандар кім?
Дума туралы мәседеде искралық тактиканың барлык, қателері қазір өзінің табиғи және ылажсыз тірелетіп жеріне барып жетті. Белсенді түрде бойкот жасау идея- сына ңарсы жүргізген күресімен «Искраның» атқарған масқаралық ролі енді барлық жұртқа да, әркімге де белгілі болып отыр. Искралық тактика кімге пайдасын тигізді,— бұған қазір күмән келтіруге болмайды. Бел- сенді түрде бойкот жасау идеясып монархиялық бур- жуазияның копшілігі коміп тастады. Искралық такти- каны россиялық социал-демократия көпшілігінің көме- тіні сөзсіз.
Парвустың бетімен лаққаны соншалық— ол освобож- дениешілдермея (« демократтармен») формальды келі- сім жасау туралы, олар мен социал-демократтарды ортақ саяси жауапкерлікпен байлапыстыру туралы, дәл белгіленген шарттар мен талаптардың негізінде социал- демократтардың освобождениешілдерді қолдауы туралы айта бастады,—> бұл сорақылықтан, бұл масқарадан Tin- Ti жаңа искрашылдар да ат-тонып ала қашатын болар.


ДОСТАРДЫҢ КЕЗДЕСУІ
263
Бірақ Парвус жаңа искрашылдықтың негізгі идеясып тым тіктеу, дорекілеу білдірді. Парвус ұсынғап форма льды қолдау жаңа «Искраның» Думаны белсенді түр- де бойкот жасауды жазғырып, Думаға демократтар- дың епу идеясын ақтап және қорғап, ешқандай парламент жоқ жағдайда парламентаризм ойынын ойнаумен шұғылдапып, монарх иялық буржуазияға жасап келген моралъдыц қолдауынан ылажсыз келіп туған қорытын- ды болып табылады. Бізде әлі парламент жоқ, бірақ парламенттік кретинизм қанша керек болса сонша бар- шылық, деп тегін айтылмаған еді.
Жаңа искрашылдардың негізгі қатесі өзін корсетті. Олар келісім жасау теориясын, освобождениешілдіктің осы негізгі саяси теориясын, россиялық буржуазияның таптық позициясы меи таптық мүдделерінің осы өте терең, өте айқын белгісіп ылғи көрмей, көздерін бүркеп келді. Бұлар істің бір ғапа жагына, буржуазияның са- модержавиемен жанжалдарына баса көңіл бөліп келді және баса көңіл бөліп отыр, бірақ істіц екінші жағын: буржуазияның самодержавиемен келісімін, халыққа қарсы, пролетариата қарсы, революцияға қарсы келі- сімін тасада қалдырып отырды. Ал оның бер жағында істің нақ осы екінші жағы барған сайын бірінші қатар- ға шығып келеді, россиялық революция ілгері қадам басқан сайын, тәртіптіц буржуазияшыл жақтаушылары үшін төзімсіз жағдай айдан айға созыла берген сайын ол неғұрлым түбірлі мацыз алып келе жатыр.
Жаңа искрашылдардың негізгі қатесі мынаған апарып соқты: социал-демократияиың буржуазия мен самодержавие арасындағы жанжалдарды пайдалану әдістерін, бұл жанжалдарды өзіміз күш салып өршіту әдістерін олар мүлдем теріс бағалады. Иә, біз ол жанжалдарды сөзсіз және әрқашан, Думасыз да, Думаға дейін де, егер шақырыла қалса, Думаның ішінде де өр- шітіп отыруға міндеттіміз. Ал бірац оны өршітудің ралын жаңа искрапіылдар керек жерінен іздемей, мул- дем. басқа жақтан іздеп жүр. Шоқты тұтатып, терезе- лерді қиратып тастап, жұмысшы көтерілістерінің еркін ауасы түйдектеп кіру үшін кең жол ашудың орпыиа, олар ойыншық көрік жасап, освобождениешілдерге


264
В. И. ЛЕНИН
қойылатын кісі күлерлік талаптармен жэне шарттар- мен освобождениешілдердің революциялык; аптығын қоздырмақ болып әлек болады.
Иә, буржуазия революцияшылдықпен бас көтерген кездің бәрінде біз оны қолдап отыруға міндеттіміз. Bi- рак, біздің бұл қолдауымыз әрқашан революциялык, со- циал-демократияның ең алдымен және көбіне сол «де- мократиялық» буржуазия дейтін шіркіндердің әрбір жалғаи ңадамып аяусыз әшкерелеп, масқаралап оты- руында болды («Заря» меп ескі «Искраның» «Освобож- дениеге» козқарасьш еске түсіріңіздер) және әрқашан соидай болмақ. Біз буржуазияиың демократизміпе ықпал ете алатып болсақ, ол ықпал буржуазияшыл де- мократтың жүмысшылар алдында, саналы шаруалар алдында сөйлеген әрбір сөзі сол буржуазияның барлық опасыздықтарын, барлык, қателерін жазалау, орындал- маған уәделері үшін, өмірдің өзі және барлық істер те- ріске шығарып отырған жылтыр сөздері үшін жазалау болған күнде ғана нақты ықпал болады. Бұл буржуазия күні кеше Думаға бойкот жасау туралы бүкіл Европара айқай салып, бүгінгі күні оңбағандык, жасап отырса, өз уәделерін ңайтып алып, шешімдерін қайта қарап, қарарларын ңайта жасап отырса, жария жұмыс жүргізу туралы барлық Дурноволармен мәмлеге келіп отырса,— онда біз бұл суайттарды және самодержавие- нің малайларын моральдык, жағынан қолдамауымыз керек, олардың құтылып кетуіне жол бермеуіміз керек, жұмысшылар арасына жаңа уәделермен (Дума заң жөнінде кецесетін думадап заң шығаратын думала айналғап кезде босқа қалатын уәделермен) бас сұғуына жол бермеуіміз керек, жоқ, біз оларды масқа- ралап отыруымыз керек және бұл буржуазиялық «де- мократияның», конституцияңы Треповпен, социал-дө- мократияны освобождейиешілдікпен келістірушілердің жаңа опасыздықтары ылажсыз екенін, ондай опасыз- дықтары болмай қоймайтынын бүкіл пролетариата тү- сіндіріп отыруымыз керек. Біз, басқасын былай қой- ғанда, буржуазияның бойкот туралы мәселе жөнінде де халықты алдап отырғанын айтып, әлгі барлық Петрун- кевичтер мен К0-нің әбден ер жеткен Кавеньяктар мен


ДОСТАРДЫҢ КЕЗДЕСУІ
265
Тьерлер екенін барлық жұмысшыларға дәлелдеп, кор- сетіп отыруымыз керек.
Айталық, Дума дүниеге келгенге дейін оны болдыр- май тастау міндетін орыпдауға біздің шамамыз келмей- ді екен делік. Айталық, Дума шақырылған екен делік. Оның ішінде конституциялық жанжалдар болмай қой- майды, өйткені буржуазия өкімет билігіне талпынбай тұрмайды. Біз сонда да оның осы талпынысын қолдау- ға міндеттіміз, өйткені конституциялық тәртіп проле- тариатқа да азын-аулак, бірдеңе береді, өйткені бур- жуазияның тап ретіндегі үстемдігі біздің социализм жолында күресуіміз үшін жол ашады. Мұның өзі осы- лай. Бірак, біздің жаңа «Искрамен» екі арамыздағы тү- бірлі алшақтығымыз бүл арада бітпейді, қайта тек осы арадан басталады. Бұл алшақтық буржуазиялық де- мократизмді қолдау керек пе, жоқ па деген мәселе жө- нінде емес, революция дәуіріиде оны немей қолдау керек, оған қалай қысым жасау керек дегеп мәселе жө- нінде болып отыр. Олардың сатқындығын ақтағанда немесе ол сатқындыққа көзді жұмып, онымен келісім жасауға ынтығып, парламентаризм ойынын ойнағанда, олардан уәделер, міндеттемелер алғанда сіздің табаты- ныңыз тек қапа: сіз оларта емес, олар сізге іуысым жа- сайтын болады! Біз революцияға келіп жеттік. Тек әдебиет арқылы ғана қысым жасау дәуірі өтті. Парла- мепттік жолмен қысымға алу дәуірі әлі туған жоқ. Ойыншық қысым емес, шын қысым жасай алатын тек цана көтеріліс. Азамат соғысы бүкіл елді шарпыған кезде — соғыс күшімен, тікелей шайқаспен қыс-ым жа- сайды, сондықтан басқаша қысым жасау әрекетінің қандайы болса да түкке тұрғысыз бос сөз. Россия үшіп көтеріліс дәуірі өтті деп айтуға әлі бірде-бір адамныц батылы барған жоқ. Ал осылай болған соң көтеріліс міндетінен бойды аулақ салудың қандайы болса да, оның шұғыл қажеттігінен бас тартудың қандайы болса да, буржуазиялық демократияға көтеріліске қатысу жөнінде қоятын талаптарымызды «жеңілдетудіц» қап- дайы болса да, — буржуазияның алдында қаруды тас- тағапдық болып табылады, пролетариатты оның куйыр- шығына айналдыру болып табылады. Шын күрес бас-


266
В. И. ЛЕНИН
талған кезде пролетариат дүние жүзінде әлі ешбір жерде және бірде-бір рет қолынан қаруын тастағап емес, жаумен күш сынасып көрмейішпе, езушілік пен қанаушылықтың қарғыс атңан мұрасыпа әлі бірде-бір рет жол берген емес. Біздіц қысым жасайтын құральь мыз, қысым жасауға үмітіміз қазір міне осында. Күрес- тің немен тынарын ешкім болжап айта алмайды. Пролетариат жеңеді екои,— опда революцияны Головиндер мен Струвелер емес, жұмысшылар мен шаруалар жа- сайды. Пролетариат жеңіліп қалады екен,— онда буржуазия осы күресте самодержавиеге болысқаны үшін жаңа копституциялық паградтар алады. Сонда, тек сонда ғапа, жаца замап басталады, жаңа ұрпақ май- данға шығады, Европапың тарихы қайталанады, пар- ламеніяризм біраз күнге бүкіл саясатты сынап көретін шын құралға айңалады.
Сіздер қазір-ақ қысым жасағыларыңыз келе ме? — онда көтерілісті әзірлеңіздер, оны уағыздаңыздар, оны ұйымдастырыңыздар. Дума деген комедия орыс.бур- жуазиялык, революциясының ақыры болмай, қайта бү- кіл дүниө жүзінде пролетарлық революциялардың өртін тұтапдыратын толық демократиялық төцкерістің басы болуының мүмкіндігі тек осында ғана. Біздің «біріккеи ландтаг» франкфурттық түріндегі емес құрылтай жи- налысының бастамасы болуының, революция тек 18 мартпен (1848) бітпейтіндігінің, бізде 14 июльдің (1789) болып қана қоймайтындығының, 10 августыц да (1792) болатындығының кепілі тек осында ғана. Осво- бождениешілдердіц қатарынаи жекелеген Иоганн Яко- билердің шығатыпдыгыиа, бұларды, ақырында, голо- виндік құлшылықтың жексұрыпдығы бездіретініне, ақырғы минутта бұлардың пролетариат пен шаруалар қатарында революция жасау үшін шайқасқа шығатып- дығыпа кепілдік, освобождепиешілдерден алынатын қол хаттарда емес, тек осында ғана.
«Пролетарий» № 18,
26 (13) сентябрь, 1905 ж.
«Пролетарий» газетгнгц Туолжазбамен салыстырылған тексті бойынша басылып отыр


287
ТАКТИКА ТУР АЛЫ ТАЛАСА БЕРЩІЗДЕР, БІРАҚ АЙҢЫІІ ¥РАНДАР ҮСЫНЫҢЫЗДАР!
Мемлекеттік дума жөніндегі тактика туралы талас барған сайын қыза түсуде. «Искра» мен «Пролетарий- дің» арасындағы алауыздық әсіресе «Искрада» Парвус- тың мақаласы шыққапнан кейіп терецдеп барады.
Тактика туралы таласу қажет. Бірақ бұл арада ба- рынша толық айқындық болуына жету міндетті нәрсе. Тактика мәселелері — бұл өзі партияның саяси іс-әре- кетінің мәселелері болып табылады. Қандай да болса іс-әрекетті теориямен де, тарихи анықтамалармен де және барлық саяси жағдайды талдаумен де, т. т. дәлел- деу мүмкін және дәлелдеу керек те. Бірақ күресуші <гаптың партиясы осы таластардың бәрінде біздің саяси іс-әрекетіміздің наңтылы мәселелеріне: осылай ма, жоқ па? бізге нақ қазір, осы кезеңде, пәлендей істі істеу керек пе, немесе істемеу керек пе? — деген сұрақтарға екіушты мағына тудырмайтын, әбдед айқын жауап бе- руге міндетті.
Бұл айқын жауаптар алауыздықтарды асыра көрсет- пеу үшін де, оларды шатастырмау үшін де керек, белгілі бір социал-демократтардың осы кезде, атап айтқанда, қандай нақты кеңестер беретінін жұмысшы табы- пың мейлінше дәл білуі үшін де міндетті түрде керек.
«Искрамен» екі арадағы таластарымызға толық айқындық енгізу керек екенін еске алып, біз осы дума- лық үгіт науқанында социал-демократияның істейтін саяси іс-әрекетінің төмендегідей пақтылы мәселелері- нің тізімін ұсынамыз. Бұл тізім мейлінше толық тізім


268
В. И. ЛЕНИН
екен деп ешбір таласпастан, оны толықтырудыц, озгер- тудің немесе кейбір мәселелерді жіктеудің керек еке- нін көрсеткеп пікірлердің бәрін де біз қуанышпен қарсы аламыз. Сайлау жиналыстарына қатысы бар мәселелер- дің жалпы барлық және қапдай болсын жиналыс атау- лыныц бәріне қатысты екепі озіпен-өзі түсінікті.
МЕМЛЕКЕТТІК ДУМАҒА КӨЗҚАРАС ЖӨНІНДЕ СОЦИАЛ-ДЕМОКРАТТАР ПРОЛЕТАРИАТА ҚАІІДАЙ КЕҢЕСТЕР БЕРЕДІ?
«Искра»
«Пролетарий»
1. Жұмысшылар сайлау жиналыстарына кіруі керек пе? .... Иә.
2. Жұмысшылар сайлау жиналыста¬
рына тіпті күшпен болса да кіруі керек не? Иә.
3. Осы жиналыстарда Мемлекеттік думаның мүлдем түкке жарамайтыны туралы және социал-демократияныц барлық мақсаттары туралы, барлық программалары туралы айту керек пе? Иә.
4. Осы жиналыстарда жұмысшылар-
ды және бүкіл халықты қарулы ко- теріліске, революциялық армия меи ре- волюциялың уақытша үкімет құруға шақыру керек пе? ?
5. Осы ұрандарды (4-пупкт) біздіц бүкіл «думалық» иауқапымыздыц бас-
ты пункті деу керек пе? .... Жоқ.
6. Мемлекеттік думаға қатыспақіпы
«освобождениешілдерді» (немесе «кон- ституционалист-демократтарды») пат- піамен «келісім жасауды» іске асыру- шы буржуазиялық сатқындар деп әш- керелеу керек пе? Жоқ.
7. Мемлекеттік думаға Петрункевич- терді немесе Стаховичтерді және т. с. сайлағанның артықшылығы туралы біз-
Иә.
Иә.
Иә.
Иә.
Иә.
Иә.


ТАКТИКА ТУРАЛЫ ТАЛАСА БЕРІҢІЗДЕР ..
дер, социал-демократтар, халыққа ай- туымыз керек пе? Иэ.
8. Белгілі бір шарттар, талаптар,
міндеттемелер жәпе т. с. негізінде осво- бождениешілдерді біздердіц қолдауы- мыз туралы олармен нендей бір келісім жасау керек пе? Иэ.
9. «Революциялық өзін өзі басқару» ұранын біздіц үгітіміздің басты пупк-
ті ету керек пе? Иә.
10. Халықты жалпыға бірдей дауыс
беру жолымен қазір-ақ революциялық өзін озі басқару органдарын, ал осылар арқылы құрылтай жиналысын сайлауга шақыру керек пе? Иә.
И.Біз социал-демократиялық сайлау комитеттерін сайлауымыз керек пе? Мемлекеттік думаға біздің социал-де- мократиялық кандидатураларды ұсы- пуымыз керек пе? Иэ.
Жоқ.
Жоқ.
Жоқ.
Жоқ.
«Пролетарий» № 18,
26 (13) сентябрь, 1905 ж.
«Пролетарий» газетгнгц 7}олжазбамен салыстырылған текстг бойынша басылып отыр


270
ПАРЛАМЕНТАРИЗМ ОЙЫНЫ
Біз Мемлекеттік дума жөніндегі тактикамызды бір- пеше рет толық білдіргенбіз (Мемлекеттік дума туралы заң шыққанға депін «Пролетарийдің» 12-номерінде, 6 августан кейін 14—17-померлерінде), енді Парвус айтқан жаңа көзқарастармен («Искраның» 110-помері- нің жеке оттискісі, «Социал-демократия және Мемле- кеттік дума» дегеи мақала) салыстыра отырып, ол так- тиканы тагы да қарастырып шығуга тиіспіз.
Алдымен Парвустыц негізгі ойына біртіндеп көз жү- гіртіп корелік. «Біз қолдан жасалган парламептке царей, оңбағандық пен бишаралықтың осы қойыртпағьша қарсы ақырғы шекке дейін күресуге тиістіміз»,— деп бастайды ол өзінің мақаласын және ізінше осы әділ қағидаға әділдігі мұнан кем түспейтіп мына қағидапы қосады: «Мемлекеттік думаны құлатуға... тек халық көтерілісі арқылы ғапа шамамыз келеді. Үкіметке сай- лау правосып өзгерттіруге және Думапыц правосыы ке- ңейттіруге біз тағы да тек халык, көтерілісі арқылы жете аламыз». Тамаша. Сонда Мемлекеттік дума жөнін- дегі біздіц угіт ұрапдарымыз қапдай болуы тиіс? Оңба- ғандық пен бишаралықтьщ қойыртпагыыа қарсы күрес уйымдастырудъщ басты және өте-мөте маңызды түрле- рі қандай? — деген сұраулар туады. Затында: «Көтері- лісті даярлау үшін біздіц оз тарапымыздан қоса ала- тынымыз — үгіт жүргізу және ұйымдастыру» дегенді айтқанда, Парвус та мәселені осылай қойып отыр. Ол


ПАРЛАМЕНТАРИЗМ ОЙЪШЫ
271
сайлау жиналыстарына көзқарас жонінен бұл мәселе- нің бірінші болегін, міне, былайша шешеді.
«Егер біз бұл жиналыстарға кедергі жасасақ,— деп жазады Парвус,— егер біз оларды болғызбай тастасақ, біз тек үкімет пайдасына қызмет істеген боламыз».
Сонымен, Парвус сайлау жиналыстарында талқыла- натын істерді ат төбеліндей помещиктер мен көпестер- дің оңбағап және бишара Мемлекеттік думамен тежеуі- не жұмысшылардың кедергі жасауына қарсы больш отыр ма? Сайлау жиналыстарып жұмысшылардьщ «оңбаған» Мемлекеттік думаны сынау үшіп және өзде- рінің социал-демократиялық көзқарастары мен өз ұран- дарын дамыту үшін пайдалануына да Парвус қарсы ма?
Ссылай болып шығып отыр, бірақ жоғарыда келті- рілген сөзден кейін іле-шала Парвус енді басқаша сөй- лейді: «Жұмысшыларға ықтиярмен берілмеген нәрсе- ні,— деп жазылған оның мақаласында,— олар күшпен алуға тиісті. Олар сайлаушылардың жиыидарыпа қа- лың топ құрап барып, сол жиындарды жумысшылар- дың жиналыстарына айналдырулары керек (цитаттар- дағы курсивтің бәрі біздікі. «Пролетарий» редакциясы). Иван Фомичті сайлау керек пе, әлде Фома Ивапычты сайлау керек не, деп талқылаудың орнына, олар саяси мәселелерді күн тәртібіне қоятын болады (Парвус, ша- масы, социал-демократиялық мәселелер дегісі келген болар, өйткені Фомапы немесе Иванды сайлау мәселесі де саяси мәселе болып табылады). Біз бұл жерде үкі- меттің саясатын да, либералдардың тактикасын да, тап- тык, күресті де, Мемлекеттік думаның өзін де талқылай аламыз. Осының бәрі бұқараны революцияландыруға бастайды».
Ңараңыздаршы, Парвустың айтуынша қалай болып шығып отыр. Бір жағынан, Трубецкойлардың, Петруп- кевичтердің, Стаховичтердің жиналыстарына кедергі жасамау керек. Бойкот идеясын Парвус өз мақаласы- ның соңында айқын жазғырып шығады. Екінші жағы- нан, жиналысқа: 1) күш жұмсап кіру керек; 2) Пет- рункевичтер мен Стаховичтердің жиналыстарын «жү- мысшы жиналысына» «айналдыру керек»; 3) жиналыс не үшін жиналды (Фома мен Иванның біреуін сайлау-


272
В. И. ЛЕНИН
ға ма?) деп талқылаудың орнына, біздің социал-демо- кратиялық мәселелерді, тап күресін де, социализмді де жене, эрине, халық көтерілісінің қажеттігін, оның шарттарын, оның міндеттерін, оның амалдарын, әдісте- рін, қаруларын, оның революциялық армия мен рево- люциялық үкімет сияқты органдарын талқылау керек. Біз: әрине, дейміз, өйткепі Парвустың өзі біз ақырғьх шекке дейін күрссуге тиістіміз деп, өзіміздің таяудағы мақсаттарымызга котеріліс аркылы ғана жете аламыз 'деп мақаласыпыц басыпда мойындайды, бірақ сөйтсе де сайлау жипалыстарыпда котерілісті уағыздау тура- лы түк те айтпайды.
Парвустың әбдеп шатасқаны анық. Ол бойкот идея- сына қарсы күреседі, ол жиналыстарға кедергі жасау- ға және оларды болдырмай тастауға кеңес бермейді, ал сөйте тұрып, табан астында жиналысқа кушпеіь кіру керек деп (мұнысы «болдырмау» деген соз емес пе?), жиналыстарды жүмысшы жиналыстарына айналдыру керек деп (мұнысы Петрункевичтер мен Стаховичтерге «кедергі жасау» деген сөз емес пе?) кеңес береді, дума- лыц мәселелерді емес, Петрункевичтердің шындап тал- қылағысы келмейтін, бірақ жұмысшылар меп сапалы шаруалар шын ықыласпен талқылайтын және талқы- ламай қоймайтын мәселелерді, өзіміздің, социал-демо- кратиялық, революциялық мәселелерімізді талқылауға кеңес береді.
Парвустың шатасуы неліктен? Шатасатын себебі, ол талас мәселені жете түсінбеді. Ол бойкот дегеніміз тек шеттеп қалушылық деп, сайлау жиналыстарын өзіміздің үгітіміз үшіп пайдалаіту пиетіпеп бас тарту деп жорып, бойкот идеясына қарсы күреспекші болды. Ал анығында, бұл сияқты еижар бойкотты ешкім де, тіпті күпия баспасөзді айтпағанның озінде, жария бас- пасөзде де уағыздамайды. Парвус енжар бойкот пен белсенді бойкотты шатастырғанда, бойкот туралы пікір айтуға кірісіп, белсенді бойкот жайында ләм деп аузыті ашпай қалғанда, ол орыстың саяси мәселелерін мул- дем білмейтінін көрсетеді.
Жұмысшылардың Мемлекеттік думаға бойкот жасай- тын түгі жоң екенін, өйткені Мемлекеттік думаның езі


ПАРЛАМЕНТАРИЗМ ОЙЫНЫ
273
бұларға бойкот жасап отырғанын айта келіп, біз «бел- сенді бойкот» деген терминнің шартты магынасын элде- неше рет көрсеткен болатынбыз. Бірақ біз осы шартты терминнің шын мазмұнын әуел бастан-ақ әбден айқын белгілегенбіз, бұдан ай жарым бұрын, Мемлекеттік дума туралы заң шықпастан бұрын, «Пролетарийдің» 12-номерінде былай деп жазғанбыз: «Енжарлық істеп, сайлаудан шеттеп қалушылыққа ңарама-қарсы, белсен- ді бойкот дегеніміз — үгітті он еселеп күшейту, жер- жердің бәрінде жиналыстар өткізу, күшпен болса да сайлау жиналыстарына кіріп, оларды утилизациялау (пайдалану), демонстрациялар, саяси ереуілдер т. б. және т. с. жасау деген сөз болуға тиіс». Және одан 61- раз кейінірек былай деп жаздық: ««Белсенді бойкот» дегеніміз» (бұл терминді біз шартты термин ретіпде тырнақшаға алғанбыз) «революцияшыл күштерді кец көлемде, екі есе жігермен, үш есе тегеурінмен үгіттеу, жинау, ұйымдастыру деген сөз» *.
Мұның айқын айтылғандығы сондай — мұны тек орыстың саяси мәселелеріне мүлдем жат адамдардың ғана немесе түзелместей әбден шатасқан, немістердің айтатынындай, Konfusionsräthe («шатасуға ақыл беру- шілер») адамдардың ғана түсінбеуі мүмкін.
Сонымен, ақырында, Парвус не тілейді? Сайлаушы- лардың жиналыстарына күшпен болса да кіруге, оларды жұмысшы жиналысына айналдыруға, «Иван Фомич- Ti сайлау керек пе, әлде Фома Иванычты сайлау керек пе деп талңылаудың орнына» (байқап қалыңыз: сонымен бірге, сонымен қатар демейді, «орнына» деп отыр)' социал-демократиялық мәселелер мен көтерілісті тал- ңылауға кеңес береді—ендеше, ол нақ белсенді бойкот- қа кеңес беріп отыр. Көріп отырсыздар, Парвув^ бір болмашы кесёлге ұшыраған: ол кірер есігінен жаңы- лып, басқа есіктен кіріп кеткен. Ол бойкот идеясына қарсы күрес жариялады, ал өзі (сайлау жиналыстары туралы мәселе жөнінде) белсенді бойкотты, яғни орыс- тың саяси баспасөзінде талқыланған бойкоттың бірдон- бір түрін жақтап іиықты.
Ңараңыз: осы том, 180-бет. Ред,


274
В. И. ЛЕН И Н
Эрине, шартты терминдер мен үшін міндетті емес, деп Парвустың қарсы болуы мүмкін. Мұндай қарсы- лық формальды жағынан дұрыс болып шығады, бірақ шын мәнінде түкке жарамайды. Әңгіме не туралы болып отырса, соны білу міндет. Бұл сөздер жайында таласып жатпаймыз, бірақ Россияда істің басы-қасын- да қалыптасқан саясп терминдер — іс жүзінде болған факт, сондықтап ол озімеп санасуға мәжбүр етеді. Істің басы-қасында қалыптасқан осы ұрандарды елемегісі келгеп шетелдсгі социал-демократ жазупіы ең саяз жә- не дәрмеисіз одеби мепмепдігін ғапа көрсеткен болар еді. Ңайталап айтамыз: белсепді бойкоттап басқа ешбір бойкоттау туралы Россияда ешкім соз еткен емес, ре- волюциялық баспасөз бетінде ешкім жазған емес. Тер- минді сынауға, қабылдамауға немесе оның шартты мазмұнын басқаша түсіндіруге және т. б. Парвустың толық правосы болған болар еді, бірақ оны елемеу немесе оның қалыптасып қалған мағынасын бұрмалау — мәселені шатастырғапдық болады.
Парвустың: сонымен бірге демей, оның орнына деге- нін біз жоғарыда атап көрсеттік. Парвус біздің социал- демократиялық мәселелер мен көтеріліс туралы мәсе- лені Фоманы немесе Иванды сайлау туралы мәселемен бірге көтеруге емес, сайлау туралы мәселенің орнына тап күресі туралы және көтеріліс туралы мәселені кө- теру керек деп кеңес береді. «Сопымен бірге емес, оның орнына» деген бүл айырмашылық өте маңызды, сондық- тан да оған тоқтау ете қажет, ойткені Парвус, мақа- ласының кейінгі жағындагы мазмұныпа қарағапда, өзін өзі түзетіп, оныц орнына емес, сопымеп бірге, деп айту- ға ықтимал еді.
Біз екі мәселені қарауымыз керек: 1) сайлау жина- лыстарында әрі Иванды немесе Фоманы сайлауды, әрі тап күресі, социализм көтеріліс мәселелерін «бірге» талқылау мүмкін бе? 2) егер мүмкін болса, біріпші мә- селелер мен екінші мәселелерді бірге талқылаған жон бе немесе біріншінің орнына екінші мәселелерді талқы- лау керек пе? Кімде кім орыс жағдайын білетін болса, ол адам екі сұрақтың екеуіне де жауап беруге қинала. қояр ма екен. Сайлау жиналыстарына кимелеп кіру


ПАРЛАМЕНТАРИЗМ ОЙЫНЫ
275
және оларды жұмысшы жиналыстарына айналдыру үшін күш жұмсауға, яғни, ең алдымен, полиция мен әскердің ңарсылығын басып тастап кіруге тура келеді. Азды-көпті ірі жұмысшы орталықтарында (социал-де- мократиялық жұмысшы партиясы тек осы орталықтар- да ғана шын қалың, халықтық қозғалысқа басшылық етемін деп сене алады) полиция мен әскердің қарсылы- ғы мейлініпе күшті болады. Бұған көзді жұму біздің тара птап тұп-тура ессіздік болар еді. «Сайлау үгіті кез келген минутта революциялық көтеріліске айналып ке- туі ықтимал» деп Парвустың өзі айтып отыр. Олай болса, Мемлекеттік думаға Иванның емес, Фоманың сайлануына ықпал жасауды мақсат етпей, біз өз кү- шімізді нақ көтеріліс мацсатына лайықтап, соған шақ- тап жұмсауға міндеттіміз. Олай болса, біздің бүкіл үгіттік думалық науқанымыздың басты және негізгі ұраны: қарулы көтеріліс, революциялық армия, рево- люциялық үкімет деген ұран болуға тиіс. Олай болса, біз ең алдымен және бәрінен бұрын нақ осы ұрандар- ды жиналыс атаулының бәрінде уағыздап, түсіндіріп отыруға міндеттіміз. Олай болса, Парвус тағы да өзін өзі соққылап отыр, өйткені ол, бір жағынан, «кез келген минутта» көтерілісті күтеді, ал екінші жағынан, думалық науқанныц «жүйке тамыры» ретінде көтері- лісті уағыздау, оның жағдайларын, оның күралдары меп органдарын талдау туралы мүлдем ләм демейді.
Сонан соң. Жеке, әсіресе кішігірім орталықтарда, кездесуі мүмкін екінші бір жағдайды қарастырып ко- релік. Айталық, жиналысқа күш жұмсап кіру әрекеті үкіметке қарсы елеулі күрес туғызбайды, көтеріліс ДхЭ- режесіне жетпейді делік. Бұл әрекеттер кейбір ретте табысты болып аяқталады делік. Ол уақытта, бірінші- ден, соғыс жағдайы деп аталатын нәрсенің белгілене- тіпін ұмытуға болмайды. Халықтың полиция мен әскер- ді ішінара жеңуі атаулыға үкімет соғыс жағдайын енгі- зумеи жауап береді, бұдан тіпті Парвус та бейхабар болмасқа тиіс. Бұл перспектива бізді қорқыта ма? Жоқ, өйткепі мұныц өзі көтерілісті жақындататын және кү- рес атаулының бәріп шиеленістіре түсетін қадам. Мұ- пың озі жалпы алғанда земствошыларды және Дума


276
В. И. ЛЕНИН
сайламшыларын қорқыта ма? Сөзсіз қорқытады, ейтке- ні мұның өзі Милюковтарды тұтқынға алуды оңайлата- ды, өйткені бұл өзі сайлау жиналыстарының бірсыпы- расын, бәлкім, тіпті жиналыстардың бәрін және бүкіл Думаны жабуға үкіметке желеу тауып береді! Ендеше, іс тағы да мынаған барып тіреледі: біреулер көтерілісті тілейді, оны уағыздайды, оны әзірлейді, сол үшін үгіт- тейді, көтеріліс отрядтарын ұйымдастырады және т. т., ал екінші біреулер көтерілісті тілемейді, көтеріліс идея- сына қарсы күреседі, көтерілісті уағыздау ақылға сыйымсыз және қылмысты уағыз деп жазғырады, т. т. Осы «екінші біреулер дегеніміз» тугелдей освобождение- шілдер екепіп, яғпи Думаға ілігуі мүмкіп буржуазия- лық демократтардың ішіндегі тіпті ең солшылдары да осылай екенін Парвус шынымен-ак, білмей ме екен??
Ал егер Парвус мұны білетін болса, онда ол мынаны да білуге тиіс (бұл екіншіден). Сайлау жиналыстары- на күш жұмсап кіруге және оларды жұмысшы жина- лыстарына айналдыруға тек полиция мен эскер ғана қарсылык, көрсетіп қоймайды, сонымен қатар (қай кезде тіпті одан да басым) земствошылардъің өздері де, освобождениешілдердіц оздері де ңарсылық көрсетеді. Бұған көз жұмып қарау тек балаларға ғана кешірімді. Земствошылар мен освобождениешілдер мәселені кей- бір социал-демократтардан гөрі анығырак, және сәл тікесінен қояды. Не көтерілісті әзірлеу керек, сөйтіп оны үгіттің және барлық жұмыстың өзегі ету керек немесе Дума ауқымына ауысып, оны бүкіл саяси күрестің не- гізі етіп алу керек. Земствошылар мен освобождение- шілдер бұл мәселепі қазірдің озіпде шешіп қойды, мү- ны біз «Пролетарийдің» 12-номерінен бастап-ақ сан рет айтып, баса көрсеткенбіз. Земствошылар мен освобож- дениешілдер жиналысқа барғанда Фоманың немесө Иванның, Петрункевичтің немесе Стаховичтің сай- лануын талңылау үшін, тек сол үшін ғана барады, сөйтіп әсте көтеріліс арқылы емес, Думаның негізінде «күресудің» (тырнақшаға алынған күрестің, малайлар киетін ақ ңолғапты киіп қолдың ұшымен ғана күресу- дің) программасын ңабылдау үшін барады. Земствошылар мен освобождениешілдер (біз бұларды әдейі қо-


ПАРЛАМЕНТАРИЗМ ОЙЫНЫ
277
сын айтып отырмыз, өйткені бұларды саяси жағынан ажыратуға ешбір дәлел жоқ), егерде революциоперлер мен социал-демократтардың арасынан Фоманы Иванға қарсы, Петрункевичті Стаховичке қарсы «қолдауға» уәде беретін ақылсыз адамдар табылатын болса, бұ- ларды өздерінің жиналыстарына жіберуден (оншама көп күш жұмсамай істеуге болатын жерде және сондай жағдайда ғана!!), әрине, қашпайды. Бірақ өздерініц жцналысын «жұмысшы жиналысына айналдыруға», ездерінщ жииалысын халықтық революциялық жииа- лысқа айналдыруға, өздерініц мінбесінен қарулы кө- теріліске тура ашықтан-ашық шақыруға земствоіпылар еш уақытта да төзбейді. Осы ақиқат нәрсені ежіктеп түсіндіріп жатудың озі қолайсыз, бірақ Парвус пен «Искра» үшін оны ежіктеп түсіндіруге тура келеді. Земствошылар мен освобождениешілдер өздерінің жіь налысын булай пайдалапуға сөзсіз қарсылық жасайды, бірақ бұл буржуазиялық жалдаптар, әрине, күшпен емес, неғұрлым қауінсіздеу, «бейбіт» жәнө жанама амалдармеи қарсылық көрсетеді. Олар Стаховичке қар- сы Петрункевичті, Грипгмутқа қарсы Стаховичті «ха- лық болып» қолдауға уәде еткен адамдармен келісім жасағанда әсте басқаша емес, тек сайлау жиналысын жұмысшы жиналысына айналдырмауды шарт етіп қа- на, жиналыс мінбесін көтеріліске шақыру үшін пайда- ланбауды шарт етіп қойып қана келісім жасайды. Егер олар өздерінің жиналысына жұмысшылар келе жатңа- нын білсе (олар мұны әрқашан дерлік біліп отырады, өйткені бұқаралық демонстрацияны жасыра алмайсың), олардың біреулері тікелей бастықтарға жеткізеді, екііь шілері мұны істетпеу үшін социал-демократтарды азғыруға кіріседі, үшіншілері: «біз бұған айыпты емес- піз», біз Думаны қалаймыз, біз Думаға барсақ дейміз, біз «сенімді серігіміз» Струве мырза арқылы котеріліс жоніпде «ақылға сыйымсыз, қылмысты» уағызды әр- қаіпан теріс деп келдік дегенді айтып, губернаторды сеидіруге жүгіреді; төртіншілері жиналыстың уақыты мен орнын ауыстыруға кеңес береді; бесіншілері, ец «жүректілері» мен саяси жағынан айлакерлсрі тасада тұрып күмілжін: жұмысшылардың айтқанын тыцдауға


278
В. И. Л Е НИН
қуаныштымыз деседі, социал-демократиялық шешенге алғыс айтады, «халық» алдында жалпацдап, бас иедц әсерлі, әсем, жүрек тебірентерлік создермен барша жұртты және әрбір адамды: біз әрқашан халықты жақтаймыз, халың үшін жанымызды қиямыз деп, біз патшамен бірге емеспіз, халықпен біргеміз, мұиы «біз- дің» Петрункевич әлдеқашан айтқан, біз Мемлекеттік думаның «оңбағапдығы мен бишаралығы» жоніндегі социал-демократ шешепиің пікіріне «толық ңосыламыз» деп, бірақ, социал-демократтардың католиктермен екі арадағы фольмарлық одағыпыц парламенттік үлгісыма- ғын парламепттік смес Россияға соишама орнын тауып көшіргеи, аса құрметті парламептшіл Парвустың тама- ша сөздерімен айтқанда, «сайлау үгітіпе кедергі жаса- май, ңайта оны кеңейте түсу керек» деп; ал үгітті кеңейту дегеніміз Мемлекеттік думаның тағдырын орын- сыз тәуекелге тікпеу, Иваннан гөрі Фоманың, Стахо- вичтен гөрі Петрункевич пен Родичевтің, Грингмуттан гөрі Стаховичтің т. т. сайлануын бүкіл халық болып «қолдау» керек деген сөз деп сендірмек болады.
Ңысқасы, земствошылар қанпіалық ақылсыз және қорқақ болған сайын, олардың сайлау жиналысында Парвустың сөзін тыңдауына сенім соншалық аз. Земствошылар ақылды және батыл болған сайын, бұған сенім мол, сонымен бірге Иваннан гөрі Фоманы қол- даушы ролінде Парвустың аңымақ болып қалатынды- ғына сенім мол.
Жоқ, қайырымды Парвус! Әзір Россияда парламепт жоқ болып отырған жағдайда Россияға парламента- ризмнің тактикасын кошіру лайықсыз түрде парламентаризм ойынын ойнау деген соз, революцияшыл жү- мысшылар мен саналы шаруалардың көсемінен поме- щиктердің құйыршығына айналу деген сөз. Бізде жоқ ашык, саяси партиялардың уақытша келісімдерінің орнына Стаховичтен гөрі Родичевтер мен Петрункевич- терді қолдау туралы олармен астыртын келісім жасау деген сөз — жұмысшылардың арасына іріткі салу дегеп соз. Ал социал-демократиялық партия бұқара алдында әзірге ашың шығып сөйлей алмайды, радикал-демокра- тиялық партияның бір бөлегі сөйлей алмайды, бір бо-


ПАРЛАМЕНТАРИЗМ ОЙЫНЫ
279
легінің сөйлегісі келмейді және тіпті сөйлей алмайты- нынап да сөйлегісі келмейтіні басым.
Земствощы-освобождениешілдердің: котерілісті уа- ғыздау қылмысы жойылсып, Думада жәпе Дума арцьь лы жұмыс істейік деген тура айқын ұраиына — біз: бостандықтың буржуазиялық сатқындары, освобож- дениешіл мырзалар мен олардың серіктестері жойыл- сын, Дума жойылсын және қарулы көтеріліс жасасын! — деген тура және айқын ұранмен жауап беруге тиіспіз!
Котеріліс ұранып Фоманы нөмесе Иванды сайлауга «қатысумен» ұштастыру деген сөз үгітті «кең түрде» және «барлық жағынан» бірдей жүргізу, ұрандардыц «икемділігі» және «қонымдылығы» деген сылтаумен тек қана былық туғызады, өйткені іс жүзінде бұл ұштасты- рушылық маниловшылдық болып табылады. Іс жүзінде Парвус пен Мартовтың земствошылар алдында Стахсн вичтен гөрі Петрупкевичті «қолдап» сөйлеуі (мұныц жүзеге асуы мүмкін болатын ерекше жағдайларды еске алғанда) халық бұқарасының алдында ашық сөйлеген сөз болмайды, қайта жұмыспіылардың ақымақ болған көсемінің жұмысшылардың ат төбеліндей бір топ сат- қындарының алдында жасырын сөйлеген сөзі болып шығады. Теория жүзінде немесе біздің тактикамыздыц жалпы негіздері тұрғысынан ңараганда, бұл ұрандарды ұштастыру қазір, тап осы кезде, парламенттік крети- низмнің бір түрі болып табылады. Біз үшін, революция- піыл социал-демократтар үшін, котеріліс абсолюттік ұран емес, нақтылы ұран. Біз оны 1897 жылы кейінгө цалдырғанбыз, біз оны 1902 жылы жалпы әзірлік рө- тінде алға қойғанбыз, біз оны 1905 жылы ғана, 9-яп- варьдан кейін, тікелей ұран ретінде қойып отырмыз. Маркстің 1848 жылы көтерілісті жақтағанын, ал 1850 жылы көтеріліс туралы103 сандырақтар мен жел сөздер- ді сөккенін, Либкнехттің 1870—1871 жылғы соғысқа дейін рейхстагқа қатысуды мүлдем теріс деп тауып келгенін, ал соғыстан кейін оған өзі қатысқанын біз ұмытпаймыз. Думаның негізінде күресуден болашақта бас тартамыз деп ант-су ішу күлкі болатынын «Проле- тарийдің» 12-номерінде біз бірден-ақ көрсеткенбіз*.
* Ңараңыз: осы том, 179-бет. Ред.


280
В. И. ЛЕНИН
Көтеріліс үшін мүмкіншілік жоқ кезде, парламент тү- гіл, парламенттің пародиясының өзі халықтық көтері- ліс туралы сөз де болмай отырғап кезеңнің барлық оне бойында бүкіл үгіттің басты орталығы бола алаты- нын біз білеміз.
Бірақ біз мәселенің түсіпікті және айқын қойылуын талап етеміз. Егерде сіздер Россия үшін көтерілістер заманы отіп кетті деп ойласаңыздар — осылай деп айтыңыздар жәпе оз көзқарастарыңызды ашық ңорға- ңыздар. Біз опыц тиісті бағасын береміз және нақтылы жағдайлардыц тұрғысынан асықпай-саспай жан-жақты талқылаймыз. Бірақ котерілістің «кез келген минутта» болу мүмкіпдігі туралы, опыц қажеттігі туралы өздері- ңіз айтып отырсыздар,— сондықтаи біз Думаға белсен- ді бойкот жасауға қарсы пікір атаулының бәрін сорлы маниловшылдық деп масқаралаймыз және масқаралай береміз. Егер көтеріліс мүмкін болса және қажет бол- са онда біз тап соның өзін дума төңірегіндегі барлық науқапымыздың басты ұраны етуге тиіспіз, онда жа- нын саудаға салған «франкфурттың парламент созуа- ры» деп біз осы көтеріліс ұранынан қашқалаңтаған әрбір освобождениешілді әшкерелеуге тиіспіз. Егер ко- теріліс мүмкін болса және қажет болса,— онда көтері- лістің мадсаты үшін жария күрес жүргізуге ешқандай жария орталық жоқ деген сөз, ал оның орнына мани- ловшылдық бос сөздер жүрмейді. Егер көтеріліс мүм- кін болса және ңажет болса,— онда үкімет «найзаны кун тэртібінің ец басты мәселесі, етііг цойтандығы», аза- мат соғысын ашқаидығы, демократиялық сынға қарсы сын ретінде соғыс жағдайып жариялағандығы деген соз, ал мұндай жағдайларда Мемлекеттік думаньщ «парламенттік дерлік» маңдайшасына шын көңіл бо- ліп, Петрункевичтермен төрт қол болып қараңғы тасада тұрып парламентаризм ойынын ойнай бастау деген соз, революцияшыл пролетариаттың саясатын комедиант ип- теллигенттердің саясат құмарлығымен ауыстыру деген соз!


ПАРЛАМЕНТАРИЗМ ОЙЫНЫ
281
Парвустың бүкіл позициясының негізгі жалғапды- гын көрсеткеннен кейін, біз бұл жалғандықтың жеке, пеғұрлым айқын белгілеріне қысқаша ғана тоқтала аламыз. «Сайлаудан бұрын немесе сайлаудан кейіп, Мемлекеттік думаға байланысты,— деп жазады Пар- вус,— саяси партиялардың өмір сүруіне заңды база жасалады». Өтірік. Іс жүзінде, енді үкіметтің сайлауды жалған түрде өткізуі үшін «заңды база» жасалуда. Бұл база былай аталады: 1) земствоның бастығы (ша- руалардың сайлауы түгелімен соның қолында); 2) кү- зет (Милюковты тұтқынға алу); 3) соғыс жағдайы. «Саяси партиялардың» (соның ішінде РСДРП-пьтң да) «өмір сүруіне заңды база», жазушылардың тіліітде емес, ал іс жузінде жасалған күнде біз көтеріліс туралы бүкіл мәселені жаңадан қарауға міндетті боламьтз, ойт- кені көтеріліс біз үшін социализм жолыида күресудің еркін майданына шығып алу құралдарыпыц іпіінде әр- қашан әсте міндетті бола бермейтіп, бірақ мацызды қү- ралдарының бірі ғана болып табылады.
«Қоғамдық жеке топтар ретінде емес, юристер, ип- женерлер, земствошылар ретінде емес, либералдық, де- мократиялық, социал-демократиялық партиялар ретін- де — ресми және ашық түрде дереу іске кірісу қажет. Әр түрлі бағыттың өкілдері бүл тұргыда парла.мспттіц жеке фракциялары сияқты озара келісулеріпе болады».
Иә, олардың мұны істеуі мүмкіп, бірақ ашық істе- мейді,— өйткені, егер Парвус Треповты ұмытқап бол- са, Трепов Парвусты ұмытқан жоқ,— тек жасырып іс- тейді. ІІарвустың парламенттік келісім деп отырғаиы (парламенті бар елде социал-демократтар үшін кей жағдайларда бұл қажет те) осы күнгі Россияда, 1905 жылдың сентябрінде, жиренішті парламентаризм оііы- ііып ойнағандық болады. Революцияның сатқыпдары қазір освобождениешілдер мен революционерлер ара- сында келісім жасалуын бірінші қатарға қойып отыр. Революцияны жақтаушылар — социал-демократтар мен барлық революцияшыл демократтар арасында, яғни ко- терілісті жақтаушылар арасында, келісім жасалуып бі- рінпіі қатарға қояды, Егер жаңа «Искра», Парвус жәпо


282
В. И. ЛЕНИН
Плеханов * енді освобождениешілдермен «парламент- тік» келісім жасаса (олардыц партия құрғаны туралы жоғарыда: «Достардың кездесуі» ** деген мақаладан қараңыз), опда біз бұл социал-демократгар шындықты сезу қабілетінің бәрінен ада болған деп, олар лақты- рылып тасталуға тиіс деп копшілік алдында мәлімдей- міз. Онда біздер котсрілісті жақтап, оны әзірлеуді, оны өткізуді жақтап бірге үгіт жүргізу негізінде револю- цияшыл демократтармен келісім жасаймыз.
Біз жаца искралық қарарды талдау арқылы (Ленин: «Екі тактика») «Искрапың» либералдық помещик дең- гейіпе дейііт қүлдыран кеткепіп, ал «Пролетарийдің» революцияшыл шаруапы котеріп, серпілтетінін көрсет- кен болатътнбыз ***.
«Бүкіл елде сайлау жүргізу үшін әрбір партия өзі- нің сайлау комитетін ұйымдастыруы қажет. Ол партия- лар сайлау кезінде сөз бостандығын, жиын бостандығын және басқаларды кеңейтудің практикалық шаралары жөнінде өзара келісулері қажет. Олар өздерін ортақ саяси жауаптылықпен байланыстырулары қажет (тың- даңыздар, тыңдаңыздар, жұмысшы жолдастар! Жаңа искрашылдар сіздерді Петрункевичтермен байланыс- тырғысы келіп отыр! Петрункевичтер жойылсын, жаца искрашылдар жойылсын!), сөйтіп егер қандай да болса, бір саяси партияның ресми өкілі полицияның қуғынына немесе соттың жауабына душар болса, онда барлық басқа (!) партиялардың өкілдері олармен ын- тымақтастығын жариялайтын болсын және бәрі бірігіп халықтық (??) қарсылық ұйымдасгырсын, ал егер мүмкін болса, (тыцдаңыздар!) оиы қорғау үшін халық- тық көтеріліс ұйымдастыратып (!) болсын».
Жолың әне, құрметті Парвус! Петрункевичтермен (демократ), Стаховичтермеп (либерал) бірігіп наразы- лықты, көтерілісті ұйымдастыра беріцдер — біздердің * Ескерту: Біз Плехановты еске алып отырмыз, өйткені ол «Искра- ның» тактикасы «Пролетарийдіц» тактикасынан жақсырак; деп бас- пасөз арқылы мәлімдеген болатын. Рас, бұл арада Плеханов жаца искрашылдардыц және III съездіц царарлары туралъі ләм деген жоц, бірақ социал-демократ жазушының бұқпантайлап, жалтаруы оның кі- нәсын жеңілдететін жағдай емес, ңайта ауырлата түсетін жағдай.
** Караныз: осы том, 258—259-беттер. Ред.
Вұл да сонда, 35—36-беттер. Ред.


ПАРЛАМЕНТАРИЗМ 0ЙЫНЫ
283
жолымыз екі басқа. Біз муны революцияшыл демо- краттармен бірге істейміз. Тек осыған орай оз үрандарыцды да өзгерте көріңдер, «парламенттік келі- сімнің» аса құрметті батырлары: ұрандарьщды өзгер- тіп, «көтеріліс қажет» деген үранның орнына былай деңіздер: «көтеріліс, егерде мумкін болса, наразылық- тьщ қосымшасы болуы керек». Сонда освобождениешіл- дер тегіс сіздерге қосылады! «Жалпыға бірдей, тец, то- то және жасырын дауыс беру» деген ұранның орнына: «Егер мумкін болса, үкімет төте, тең, жалпыға бірдей және жасырын дауыс беруді қамтамасыз етуге тиіс» деген ұран ұсыныңыздар. Жолдарың әне, мырзалар! Парвус, Петрункевич, Стахович және Мартов Милюков- ты қорғау үшін, «халыцтың қарсылығын және, егерде мүмкін болса, халық көтерілісін ұйымдастыруын» біз сабырмен күтеміз. Тұтқынға алынып жатқан және таяқ жеп қорлык, көріп жүрген жүздеген, мыңдаған жүмыс- шылардан гөрі Милюков мырзаны қорғау біздің «пар- ламеиттік дерлік» заманымызда әбден мезгілі жетксн мәселе гой, мырзалар!..
Парвус: «Бізде Думаға өз өкілдерімізді оз бетімізбен өткізерлік ешқандай мүмкіндік жоқ» деп кесіп айтып отыр. Сөйте тұрын, ол былай деп жазады: «Егер сай- лау комитеттері жүзеге асиайтын болып шыңса, біз ңайткен күнде де өз кандидатурамызды ұсынуға бар- лық күшімізді жұмсауымыз керек». Шарт қойылғаны- нына қарамастан, деп ойлайды Парвус, «кейбір реттер- де социал-демократ кандидатуралардың өтуі ғажап емес». «Ңай жердегі болса да бір, екі социал-демокра- тиялық кандидатура бүкіл ел үшін саяси ұрап бола- ды».
Ең болмаса айқын айтқаны үшін раңмет. Енді іс неге тіреліп тұр, мырзалар? «Русь» газеті өз кандидатура- ларын, Дурново мырзалардың табалдырығын тоздырын жүрген барлық әлгі Стаховичтерді, Петрупкевичтерді, революцияны сатып кеткен басқа да сатқындарды әлдеқашап ұсынды. «Искра» газеті неге үндемейді? Соз- ден іске неге көшпейді? Акселъродтың, Старовердің, ГІарвустың және Мартовтың кандидатураларын Мемле- кеттік думаға неге ұсынбайды? Байқап коріціздер,


284
В. И. ЛЕНИН
мырзалар, тәжірибе жасаңдар, experimentum in corpore vili *. Байқап көріңіздер, сонда біздің қайсымыздікі дұрыс екенін бірден-ак, көреміз: бүл кандидаттар «бү- кіл ел үшін ұран» болады деп ойлаган сіздердікі дұ- рыс па, әлде бұл кандидаттар қазіргі уақытта жұртқа күлкі диуананың роліп атқарады деп ойлаған біздікі дүрыс па?
Парвус былай деп жазады: «Үкімет ат төбеліндей бір топ адамга бүкіл халык, ісін басқарарлык, мекемені сай- лау правосып бсрді. Мұның өзі көрінеу іріктеліп алын- ған сайлаушыларга оздерінің ерекше праволарын жеке басының қалауымси емсс» (қайта таптық және пар- тиялық мақсат бойынша ма?), «халық бұңарасыньщ пікірімеп сапаса отырып пайдалану міндетін жүктейді. Бұл міндетін оларға ескертіп қою, оларға осы міндетін орындату (!!) —біздің міндетіміз, мұны жүзеге асыру үшін біз ешқандай амалдан тайыыбауымыз керек».
Бойкот (белсенді) тактикасы «еліміздің революция- лық күшіне» сенбеушілікті білдіреді (sic!) деп сендіру- мен толықтырылатын бұл пікір негізінен қате. Мұның өзі мәселепі сентимепталдық-буржуазиялық түрде қою- дың үлгісі, барлық социал-демократтар бұған қарсы піығуға тиіс. Парвустыц пікірі буржуазиялық пікір, өйткені ол Думаның таптық мәнін — буржуазпяның самодержавиемен келісім жасап отырғанын кормейді. Парвустың пікірі — сентименталдық. бос сөз, өйткепі ол освобождениешілдердің «халық бұқарасы пікірімен санасу керек» деген жалған сөздерін бір сәтке болса да шып кореді. Ңүрметті Парвус үіп жылға кешіккен. Либералдардың органы да, құпия ұйымы да болмағаи кезде, ал бізде мұпыц екеуі де болғап кезде, біз олар- дыц саяси дамуына көмектесіп отырдық. Бұл сіцірген еңбекті социал-демократияның қызметінен өшіріп тас- тамайды. Бірак, қазір либералдар саясаттың сәбилері- нен саясат жасаушы басты ісмерлер болып алды, рево- люцияны сатушылар екенін іс жүзінде көрсетті. Енді келіп басты назарды буржуазиялық «келісімпаздардың» сатқындыгын әшкерелеуге аудармай, (буржуазиянъщ * г— құнсыз организмге тәжірибе жасаңыздар. Ред.


ПАРЛАМЕНТАРИЗМ ОЙЫНЫ
285
емес, цайта) бүкіл халық істерін басқару «міндеттеріп» олардың есіне түсіруге аудару — освобождениешілдер- дің құйыршығына айналу деген сөз болады! Тек осво- бождениешілдер ғана «елдің революциялық күштері- нің» көрінісін Мемлекеттік думадан шындап іздеи алады. Енді біздің қолымыздан не келетінін социал-демократия жақсы біледі, ол ең абзалы: буржуазияның сатқындық әрекеттерін бейтараптандыру, күрмеу болын табылады. Земствошылар мен освобождениешілдер —• «елдің революциялық күші» емес, мұпы білмеу ұят, Парвус жолдас. Ңазір, демократиялық революцияда, ро- волюциялық күш — тек қана пролетариат және поме- іциктерге қарсы күресіп жатқан шаруалар.
Парвустың тамаша мақаласындағы асыл сөздерінің ішінеп ең асылы — пролетариаттың освобождениешіл- дерді қолдау шарттарын тұжырымдауы болып табылады. «Біздің қолдауымызбен пайдаланғысы келетін, ои- позицияның кандидаттарын,— деп жазады Парвус,— белгілі бір саяси талаптарға міндеттеу қажет». (Бұл орыс тілі емес, неміс тілінен нашар аударма, бірақ, де- генмен мағынасы түсінікті.) «Мұндай талаптар, мыса- лы, мынадай болуы мүмкін: 1) Думаның өз ішінде оның дереу таратылуын және жалпыға бірдей, т. т. сай- лау правосының негізінде құрылтай жиналысын шақы- руды талап ету; 2) осы талап орындалғанша, үкіметке барлың соғыс қаржысы мен финанс қаржысын берудеп бас тарту».
Құлдырай беру деген осы. Бір рет тайып кетіп, томен қарай құлдырай бастаған адам тоқтаусыз домалай береді. Партияның екі бөлегінен де тыс тұрған, Парвус және Плеханов сияқты асқын адамдар моральдық және саяси жағынан өздері жауанты болатын қарарларды — жаңа искрашылдардың қарарларын өркөкіректікпен елемейді. Бұл асқын адамдар өздерін «көпшіліктен» де және «азшылықтан» да жоғары санайды: шындығында, бұлар осылардың екеуінен де төмен, өйткені көпшілік- тің барлық кемшіліктеріне олар азшылықтың барлық кемшіліктерін және цашуындардыц барлыц кемшілік- терін қосып ала білді.
Парвусты алыңыз. Земство науқанының жоспары


286
В. И. ЛЕНИН
мен тоғызынпіы январь «Искраның» оппортунисты; по- зицияда екеніне аз-кем болса да оның көзін жеткізсе де, ол үнемі сол «Искрамен» қол ұстасып келді. Осылай бола түрса да, Парвустың «ымырашыл» болып есептел- гісі келді, ондағысы — ол 9 япварьдан кейін уақытша үкіметтің ұрандарын ұсыпған кезде, оның пікірін боль- шевиктердің түзетуіпе және оның ұрандарында созуар- лық белгілер бар екепін көрсетуіне тура келгендіктен болу керок. Патша болмасын, үкімет жұмысшылардікі болсын! доп, Ііарвус 9 япварьдың әсерімен айқай сал- ды. Опыц 6 августап кейіпгі «тактикасы» — халық қа- тыспасьш жәпе Дума либералдық болсын! дегенге келіп тіреледі. Жоқ, жолдас, біз тактикамызды бір сәттегі коңіл күйіне, бір сотке мәз болып оған құлдық үруға лайықтап құра алмаймыз!
Парвус енді либералдар үшін «жаңа» шарттар жа- сап шығарды. Жаңа искрашыл байғүстар-ай, освобож- дениешілдермен келісудің «шарттарын» жасаумеп шар- шап-ақ болды-ау! Старовер II съезде (оның III съезд бұзған қарарын ңараңыз) бір түрлі шарттар ұсынды, бұл шарттардың аягы аспапнап келді, өйткені земство пауқапыныц жоспарында болсын, қазірдің өзінде болсын освобождениешілдермен «келісім жасау» туралы жазған жаңа искрашылдардыц ешкімі де бұл шарттар- ды толық ұсынған жоқ. Жаңа искрашылдардың конфе- ренциясы либералдарға көзқарас туралы қарарында басқа, бұдан гөрі қатаң шарттар ұсынды. Жаңа искрашыл Парвус бұл қарар үшін моральдық жағынан жа- уапты,—• бірақ, пролетариаттыц жауапты окілдерініц қа- тысуымеп талданып жасалган қайдағы бір қарарларда әдебиетші-асқын адамдардыц қапдай ісі бар! Асқын адамдар паргиялық қарарларға пысқырып та қарамай- Ды!
Жаңа искрашылдардыц оппозициялъщ партияларга көзңарас туралы ңарарында социал-демократияның «патша өкіметінің барлық жауларьшан нені талап ететі- пі» тайға таңба басқапдай жазылған:
«1) Үйымдасқан пролетариаттың патша өкіметіне жаңа соқ- қылар беруге бағытталған қандай да болсын батыл қимылып жігерлі жәңе бұлтарусыз қолдауды талап ету».


ПАРЛАМЕНТАРИЗМ ОЙЫНЫ
287
Парвус мұның бірін де талап етпестен, освобождение- іпілдермеи «келісім жасауды» және оларды «долдауга» деген уәдесін ұсынады.
«2) Жалпыға бірдсй және т. б. дауыс беру пегізінде бүкіл халықтық құрылтай жиналысын талап етуді ашық мойындап, сөзсіз қолдауды, сайлау правосын тежеу жолымен болсын, не- месе құрылтай жиналысын жоғарыдан берілген монархиялық конституциямен ауыстыру жолымен болсын халыутыц право- ларын цысцартуға тыръісатын барлыц партиялар мен топтарга ашыц царсъі шығуды талап ету».
Бұл шарттардың екінші бөлігін Парвус түгелімен мойындамайды. Освобождениешілдер Думада құрылтай жиналысын «шақыруды» кімнен «талап етуі» тиіс еке- ні туралы мәселені ол керек десеңіз мүлдем қағыс қал- дырады. Патшадан болар, әриче? Оны өздеріңіз неге шақырмасқа? ә, «нарламенттік келісімдердің» құрмет- ті батырлары? Немесе сіздер «жогаръідан берілуіне» қа- зірдің өзінде қарсы емессіздер ме?
«3) Жүмысшы табыньщ стачкалар мен одақтар бостандығы үшін үкіметке жәпе капитал піонжарларыпа қарсы күресінба- тыл түрде қолдауды талап ету».
Бұл «шарттан» Парвус освобождепиеіпілдерді боса- тады, босатқанда, шамасы, Думаның піақырылуы себеп- ті және «жаман болгаи сайын, жақсы болмақшы» деген тактиканыц зияпдылыгы себепті босататын болар (61- рад осының артынша Парвус өз одушыларын мазад етіп, егер Думаның долында заң шығару правосы бол- са, бүл жаман болған болар еді, яғни жадсылыдда бас- дан бір адым, атап айтданда, освобождениешілдер бас- дызатын бір адым, жамандыдда дарай басдан адым бо- лып табылады деп сендірмек болады!!).
«4) Шаруалардың жеке басын айуандықпен қорлау жәпе мал-мүлкіно зорлық жасау шараларын қолданып, шаруалардың революциялық қозғалысын тұншықтыруға тырысқан үкімст пен дворян-феодалдар әрекеттерінің бәріпе қарсы ашық қимыл көрсетуді талап ету».
Қайырымды Парвус, бұл іпартты сіз неге ұмытты- ңыз? Әлде сіз епді осы тамаша талаптарды доюға дар-


288
В. И. ЛЕНИН
сысыз ба: Петрункевичке? Стаховичке? Родичевке? Ми- люковқа? Струвеге? қоюға қарсысыз ба?
«5) Еркін Россияда жеке ұлттардың праволарына дандай да болсын шек қоіоды және ұлттық езушіліктің қандай да болсын іздерін сақтауды маңсат ететіп шаралардың қандайын болса да қолдаудан бас тартуды талап ету;
және 6) реакцияға қарсы күресу үшін халықтың өзііі өзі дару лан дыру ы ісіие белсеие қатысуды және социал-демократия- ның бұқаралық қарулы күрес ұйымдастыру әрекеттерін ңолдау- ды талап ету».
Қайырымды ІІарвус, сіз бул шарттарды неге умыт- тыцыз?
«Пролетарий» № 18,
26 (із) сентябрь, 1905 ж.
«Пролетарий» газетгнщ Туолжазбамен салыстырылған тексті бойынша басылып отыр


289
ЛИБЕРАЛДЫҚ ОДАҚТАР ЖӘНЕ СОЦИАЛ-ДЕМОКРАТИЯ 10*
Интеллигенция «кәсіпшілік» одақтарыныц пролетариат үшін қандай маңызы бар және бізге, социал-демо- краттарға, жұмысшылардың таптық санасын күңгірт- тендіруге қарсы күресу үшін осы одақтарға кіру керек емес пе?
Интеллигенцияның «кәсіпшілік» одақтары және «Одақтар одағы» саяси ұйымдар болып табылады. Іс жүзінде бұлар либералдыц одақтар. Жалпы және тұ- тас алғанда бұлар — конституциялық-демократиялық, яғни буржуазиялық-либералдық партия дейтіннің ұйт- ңысы болып табылатын одақтар. Бізге қазір аса үлкен міндет жүктеліп отыр, ол — пролетариаттың партиялыу тәрбие алуына, оның алдыңғы қатардағы отрядының барлық басқа партиялардан сөзсіз тәуелсіз, сөзсіз дер- бес нағыз саяси партия болып ұйымдасуына барлық күшпен жәрдемдесу міндеті. Сондықтан біз партияның айқын және анықталған қатынастарын шатастыратын қадамдарға өте сақ болуымыз керек. Пролетаридттың өз алдына толық дербес таптық партиясын күруға бо- гет жасау үшін, демократизмнің буржуазиялъщ сипа- тын бүркеуге бола барлыц «азаттық» қозғалысты демо- кратизмнің бір арнасына «біріктіріп», «қосу» үшін ңа- зір бүкіл либерал буржуазия жанталаса тырысып отыр.
Мұндай жағдайда либералдық одақтарға кіру социал- демократиялық партияның мүшелері тарапынан үлкен қателік болар еді, бұл олардың әр түрлі және бірі бірі-


290
В. И. ЛЕНИН
мен жауласушы екі партияға бірдей мүше . болып іпы- ғатын өте қолайсыз жағдайда қалуына әкеп соқтырар еді. Екі құдайға бірдей табынуға болмайды. Екі пар- тияға бірдей мүше болуға болмайды. Саяси бостандық болмай тұрған жағдайда, самодержавиелік құрылыстың қара түнек күндерінде партияларды араластырып алу оп-оңай, сондықтан буржуазпяның мүдделері осындай араластырып жіберуді талап етііг отыр. Пролетариат- тың мүдделері партиялардың дол және айқын ажыра- тылуын керек етсді. Ал социал-демократияның топта- ры интеллигеігттердіц «кәсіпшілік» одақтарына кіре тү- рып, оздеріпіц толық дербостігіи сақтай алуына, басқа ешқандай партияның емес, тек қапа РСДРП-ның мүіпе- лері болып қалуына, өзіпің әрбір істегеп ісі туралы өзі- нің партия ұйымына есеп беріп отыруына кепілдік- тің — сөз жүзіндегі емес, іс жүзіндегі кепілдіктің — қа- зіргі уақытта берілуі мүмкін емес. Мүмкіншіліктің жүзден тоқсан тоғызы мұндай мүшелер өздерінің дер- бестігін сақтай алмайтындығын және де нәтижесі жа- ғынан алып қарағанда пайдасыз, жұмысшылардың әлі өсіп жетпегеи партиялыц санасын аздыру жағынан алып қарағанда зиянды «қулыққа» салынуға мәжбүр болатындыгын көрсетеді.
«Пролетарий» № 1S,
26 (13) сентябрь, 1905 ж.
ffnpoAeTapuü» газетінгц уолжазбамен салыстырылған тексті бойынгиа басылып отыр


291
ҚОРҒАНЫСТАН ІПАБУЫЛҒА КӨШУ
«Temps» деген консервативтік үлкен газеттің арнау- лы тілшісі 21 (8) септябрьде осы газетке Петербургтен телеграфией мынадай хабар берген:
«Бұрнағы күиі түнде 70 адамнан ңұралған топ Риганың ор- талық түрмесіне шабуыл жасады, телефон сымдарын кесіп тас- тап, арқан басқыштармен түрменің ауласына түсті, аула ішінде қызу шайқас болып, түрме күзетшілерінен екі адам елді, үш адам ауыр жараланды. Манифестанттар сол жолы әскери сот- тың тергеуінде өлім жазасын күтіп отырған екі саяси тұтқын- ды босатьтп жіберді. Манифестанттарды ңуғындау кезінде олардың екеуі тұтқынға алынды, басқалары жасырынып үлгерді, бір агент өлтірілді және бірнеше полицейлер жаралы болды».
Сөйтіп, іс дегенмен де ілгері басып келеді! Баяндап беруге тіл жетпейтін, адам айтқысыз ңиындықтарға қа- рамастан, ңарулану ісі қалай да орлей бастады. Интеллигенток әлсіздік туғызған жеке-дара террордыңжүні отіп барады. Ңайдағы бір Сергейді105 (Москваны, бәл- кім, көп революционерлерден гөрі артығырақ револю- цияландырған Сергейді) өлтіруге, өлтіргенде «халық атынан» олтіруге, ондағап мьщ сом ақша мен толып жатқан революциялық күштерді шашудың орныпа,— мұның орнына халыкпен бірлескен сотые қимылдары басталып отыр. Mine, ңарулы күрестің пионерлері тек сөз жүзінде ғана емес, іс жүзінде, бұқарамен осылай бірігіп отыр, пролетариаттың жасақтары мен отрядта- рын басқаруға кірісіп жатыр, азамат соғысының от- жалынында ондаган халыу көсемдерін осылай тәрбие- 12 и-том


292
В. И. ЛЕНИН
леи шығарып жатыр, бұлар ертең, жұмысшы көтерілі- сі басталған күні өздерінің тәжірибесімен және ер жү- ректігімен мыңдаған, он мыңдаған жұмысшыларга жәрдем ете алады.
Революциялық ригалық отрядтың ерлеріне сәлем! Олардың табысы бүкіл Россиядағы социал-демократ жұмысшыларға рух беретіп болсын және үлгі болсын. Халықтық революциялық армияны бастаушылар жа- сасын!
Ңарацыздаршы, ригалықтардың бастағап ісі, тіпті таза соғыс түргысыпап қарағанда да, қандай табыспен аяқталып отыр. Жау жагыпап үш адам өлгеп және, піа- масы, 5—10 адам жаралапғап. Біздің шығыііымыз: сі- рә, жараланып қалғандықтан ғана жау қолына түскеті екі адам көрінеді. Біздің олжамыз — тұтқыннан боса- тылған революцияшыл екі көсем. Мұның өзі тамапта жеңіс емес пе!! Мүның өзі — бақайшағына дейін қару- ланған дұшпанға қарсы шайқастағы шып жеңіс. Мұ- ның өзі енді қайдағы бір жек көрген жеке адамға қарсы заговор емес, кек алу үшін істелген іс емес, та- рыққандықтан істелген іс емес, жай «ңорқыту» емес, жоқ, бұл — революциялык, армия отрядтарының әбден ойланып және дайындалып, күштердің арасалмағы тұр- ғысынан есептеліп істелгеп қимылдарының бастамасы, Мұндай 25—75 адамнан құралған отрядтарды әрбір ірі қалада, кебінесе ірі қаланың атыраптарында әлденешө ондап құруға болады. Жұмысшылар бұл отрядтарға жүздеп кіреді, тек бұл идеяпы кең түрде насихаттауға, бұл отрядтарды құруға, оларды қанжар мен алтыатар- дан бастап, бомбага дейіп қарудың барлық түрімен жабдықтауға, бұл отрядтарға соғыс өнерін үйретуге, әс- кери тәрбие беруге дереу кірісу керек.
Біздің бақытымызға қарай, революциялык, халық болмаған соц, революцияшыл жеке-дара террористер революция «жасайтын» уақыт өтті. Бомба жеке-дара «бомбашының» қаруы болудап қалды. Бомба халы^ тыц царулануьша өте цажет царуға айналып келеді. Соғыс техникасының өзгеруімен бірге көше бойындағы күрестіц әдістері мен түрлері де өзгереді және өзгеруге тиісті. Қазір біз бәріміз де баррикадалар жасауды жәнө


ҢОРҒАНЫСТАН ШАБУЫЛҒА КӨШУ
293
оларды қорғау өнерін үйреніп жүрміз (және үйреніп жүргеніміз жақсы да). Бірақ осы соғыс техпикасының жаңа қадамдары пайдалы деген ескі жұмыстың таса- сында ұмыт қалмауы керек. Жарылғыш заттарды қол- данудың ілгері басуы артиллерия ісіне бірталай жаңа- лықтар ендірді. Жапондардың орыстардан күштірек белый шыққан себептерінің бірі де — олардың жарылғыіп заттарды пайдалануға анағұрлым шеберлігі болды. Өте күшті жарылғыш заттарды кеңінен қолдану — соңғы соғыстың өте-мөте ерекше белгілерінің бірі. Ал соғыс ісінің шеберлері деп осы күні бүкіл дүние жүзі мойын- дап отырған жапондар да бомбасына көшті, мұндай бомбаны олар Порт-Артурға қарсы өте жақсы пайда- ланды. Ендепіе, жапондардан үйренелік те! Ңаруды көптеп жеткізу ісіндегі ауыр сәтсіздіктерден еңсеміз түспесін. Революцияшыл таппен өзінің тығыз байла- нысын сезіп, оны іс жүзіпде коріп отырған, олардыц күрестегі таяу мақсаттары үшін қазір шынында бүкіл халықтың . көтерілгенін түсінген адамдардың жігерін ешқандай сәтсіздік жасыта алмайды. Бомбаны қай жер- де болмасын жасап шығаруға болады. Қазір Россияда бомба біздің қай-қайсымыздың болсын білетінімізден гөрі анағұрлым кең көлемде жасалуда (ал социал-де- мократиялық ұйымның әрбір мүшесі талай шеберхана- ның құрылғанын, сірә, білетіп болар). Бомба жасау полицияның білетіиінеп апағұрлым артық мөлшерде бо- лып отыр (ал полиция жеке ұйымдардағы революцио- нерлердің білгенінен көп білетін болса керек). Бомб*а- лармеп қарулапатын революциялық армия отрядтары- на ешбір күш қарсы тұра алмайды, бұлар сәтті бір түнде, Ригадағы сияқты, бірпепіе жердей бірдей шабу- ылға шығады, бұл отрядтардың соңынан «бейбіт» тоғы- зыншы январьды үтмытпағап және царулы тоғызыншы япварьды мейлінше аңсаған жүз мыңдаған жұмысшылар ілесе көтеріледі,— бұл ең соцғы және ең маңызды шарт.
Россияда істің жайы осыған айқын бет алып келеді. Пароходтардағы бейбіт жолаушылардың себеттерінен табылған бомбалар туралы жария газеттердің осы ха- барлары жайлы ойлап қараңыздаршы. Соңғы екі ай- дың ішінде полицейлер мен әскерлерге жасалған жуз- 12*


29 i
В. И. ЛЕНИН
деген шабуыл туралы, он-ондап өлтірілгендер мен он- даған ауыр жаралылар туралы хабарларды мұқият оқып көріңіздерші. Қарулы көтерілісті уағыздауды «ақылсыздың» және «қылмысты» уағыз деп жазғыру- мен болатын сатқын-буржуазиялық «Освобождение» тілшілерінің өзі де — қайғылы оқиғалар еш уақытта нақ қазірдегідей жақып тоніп келмеп еді деп мойын- дап отыр.
Іске кіріселік, жолдастар! Әркім өз орнында болсын. Әрбір жұмысшы үйірмесі оқиғалардың одан бүгін, бол- маса ертец ақыргы, шешуші шайқасқа басшы болып қатысуды талап ететіиін есіпде сақтасын.
«Пролетарий/) № 18,
26 (13) сентябрь, 1905 ж.
«Пролетарий» газетініц цолжазбамен салыстырылған текстг бойынша басылып отыр


295
ҚАЗІРГІ КЕЗЕҢ ЖӨНІНДЕ
«Пролетарийдің» 15-номерінде «революциялық өзія өзі басқару» дейтіннің (мұны «Искра» халық көтерілі- сі ұранымен піатастырып жүр) үлгісі ретінде Смоленск думасының батыл әрекеті атап көрсетілген болатын *; бұл дума казактарды қала ішіне орналастыруды заң- сыз деп тапты, оларға ақша беруді тоқтатты, халықты қорғау үшін қалалық милиция ұйымдастырды және азаматтарға зорлық-зомбылык, жасалуына қарсы сол- даттарға прокламация жазды. Нақ сол идеяға тағы бір мысал ретінде және қазіргі кезеңді сипаттау үшін «Ь’НитапИё»-ден алып, мына қарарды басып отырмыз, оны Керчь думасы қалада жақыпда болғап ойран жо- нінде қабылдаған.
Дума былай деп қаулы етті: 1) еврей халқыпыц (өл- гені бар, жараланғаны бар) қазаға ұпіырағаныяа және материалдық зияя шеккеніне байланысты оған көціл айтылсын; 2) ойрандау кезінде қаза тапқан шәкірт- терді есте қалдыру құрметіне жергілікті гимназияда екі стипендия тағайындалсын; 3) халықтың өмірі мен мүлкін қорғауға жергілікті өкімет орындары қабілетсіз болып шыкдандықтан және дұрыс ниеті болмағандық- тап қалалық қаржыдан полицияның керегіне ақпіа беру дереу тоңтатылсын; 4) ойрапдаудан аса коп зардап шеккен кедей еврейлерге бөліп беруге 1 500 сом бөлін- сін; 5) жергілікті чиновниктердің ішіпен жалғыз өзі * Ңарацыз: осы том, 222-бет. Ред.


296
В. И. ЛЕНИН
ғана жаппай соққыға жығудың бетіп қайтарып, зор жі- гермен адамгершілік көрсеткен порт бастығына тілеу- лестік білдірілсін; 6) ойрандау кезінде өкімет орыпда- ры заңға қарсы әрекет жасағаны ішкі істер министріно хабарланып, сенаттың тергеу жүргізуі талап етілсін.
Керчь думасы өзіне заң бойынша белгіленгеп дума- лық компетенция шецберінен асыра өз бетімен әрекет жасап отыргандықтап, ол бүкіл мемлекеттің жалпы ре- волюциялық оміріпе қатысып отырғандықтан,— сон- дықтап ол пагыз «революциялың өзін өзі басқару» жо- лына түсіп отыр. Бірақ бүл өзіп өзі басқарудың «халыцтыц» больш шығатьптдығыпа кепілдік қайда? Сондықтан біздің, социал-демократтардың, осы «револю- цияның бір ғана бөлшегін» үгіттің басты ұраны етіп баса көрсетуі керек пе? немесе көтеріліссіз мүмкін бол- майтын революцияның толық және біржолата жеңуіп уағыздауы керек пе?
«Пролетарий» № 18,
26 (ld) сентябрь, 1005 ж.
«Пролетарий» газетінгц тексті бойынша басылып отыр


297
ЗЕМСТВО СЪЕЗІ
12 (25) сентябрьде, дүйсенбі күні, Москвада земство және қала қайраткерлерінің Думаға көзқарас туралы мәселені талқылап, опы біржола шепікен съезі ашыл- ды. Бұрынғы земстволың съездер сияқты, бұл съезд де Россия буржуазиясыпың саяси даму және саяси ұйым- дасу жолында жаңа қадам жасағанын көрсетеді. Сон- дыңтан әрбір саналы жұмысшы буржуазиялық консти- туциялық партияның осылайша тууыпа мұқият зейін сала қарауы тиіс. Пролетариаттың тап ретіпде саяси дамуы буржуазияныц тап ретіндегі саяси дамуымен әрқашан және қайда болмасып қатарласа отіп келді.
Бірақ земстволық съездің осы жалпы маңызынан басқа, Думаға біздің көзқарасымыз туралы айрықпіа мәні бар мәселе жөнінде де оның маңызы зор, Буржуа- зияның патша өкіметімен келісуі ме немесе біріншінің екіншімен неғұрлым батыл күресі ме?—жұртқа мәлім, социал-демократияның тактикасында да алауыздықту- ғызатын бұл мәселенің мәні міне осында.
Ең алдымеп ескерте кетелік, өздерінің бұдап бүрьпь ғы съезінде земствошылар Булыгин Думасын біржола айыптап, конституцияның белгілі освобождениелік жо- басын (монархия және екі палаталы система) қабыл- дады. Думаға бойкот жасау туралы мәселе алғашында копшілік дауыспен мақұлдап шешілген еді, бірақ ке- йіинен мәселе қайта ңаралып, келесі съезге қалдырыл- ды, ал бұл съезд Мемлекеттік дума туралы заң жария- ланғаннан кейін дереу іпақырылуға тиіс болатыи,— ке-


298
В. II. ЛЕНИН
рек десеңіз оны телеграф арқылы шақыру туралы да айтылып жүрді. Шындығында, съезд өте кешігіп ша- қырылды. Алғашында земствошылардың оны шақыр- майтыны жайында лақап тарады, біз мұны «Пролета- рийдің» 14-номерінде * айтқанбыз. Сонан соң Головин мырзаның Дурновомен келіс сөздері мәлім болды, по- лицияның съезге рұқсат етуімен аяңталған бүл келіс сездер туралы біз «Пролегарийдің» өткен номеріндө жазып, оғап баға бердік **. Сонымен, өткен съезге Караганда, бұл съезд мүлде басқаша отті: полиция ол жолы съезге тыйым салыи, таратып жібереміз деп қорқытып, протокол жасап, съездсн соц сепаторлық тергеу жүргі- зуді белгілеген болатып. Епді земствошылар мен полиция өзара түсінісіп, алдын ала келісімге келді.
Бұрынғы мен қазіргінің арасыпдағы осы айырмашы- лықтың барлық маңызын оқушыға айқынырақ корсету үшін «Освобождениенің» соңғы номерінің мәлімдеме- лерін еске түсірейік. «Индепендент» мырза (— «тәуел- сіз», тегі, полицияға тәуелді болмауы керек?) 76-номер- де сол номердегі бас мақаланың авторымен толық ке- лісіп, былай деп жазды: «Ешқандай ымыраға келу туралы соз болуға да тиіс емес. Бостандықты жалбары- нып сүрап алмайды... оны бүрынғыша жеңіп алуға тура келеді. Күрестің бұрынғы тәсілдерінен де, қазірдің өзін- де жеңіп алғап позициялардан да бір минут та бас тарт- пау керек,— және де мүның өзі аса маңызды пәрсе. Егер бұл арада да ымыраға келу мүмкіншілігі бар бол- са, ол мүмкінгпілік бірден және батыл түрде жойылуы керек. Азаттық күштеріп ұйымдастыру үшін осы кезге дейін істеліп келген пәрсепің бәрі алда да істелуге тиіс... Съездердің, одақтардың, жиналыстардың жұмы- сы бұрып қалаіі болса, дәл сол рухта және сол бағытта жүре беруге тиіс».
Бүдап да гөрі айқынырақ айту қиын. Земстволық немесе «конституциялық-демократиялық» партияның органы 6 августан кейін курестіц бурынғы тэсілдерінен бас тартута батыл және сөзсіз қарсы шығып отыр. Bi- рак, либерал буржуазияпыц жалған позициясының мә-
Ңараныз: осы том, 210-бет. Ред.'
. ** Бул да сонда, 257—206-беттер. Ред.


ЗЕМСТВО СЪЕЗІ
29!)
ні де дәл осында: оның бостандықты көксеуінен патпіа окіметімен келісім жасауды көксеуі эсте кем түспейді. Сондықтан сөз жүзінде бір түрлі, іс жүзінде — екішпі түрлі болады. «Күрестің бұрынғы тәсілдерінен бастарт- пау» үшін Думаға бойкот жасау керёк еді. Бойкот жа- саудан бас тартқандықтан «күрестің бүрынғы тәсілде- рінің» кейбіреулерінен де логика лык, жағынан лажсыз бас тартуға тура келді. Головин Дурновомен ымыраға келіп, нақ келісім жасаған кезде, «Освобождение» мұн- дай келісімдерді талқандай бастады. Земство съезі оз мәжілістерінің бұрынғы еркіндігінен дол бас тартқан. кезде, «Освобождение» «бір минут та бас тартпау ке- рек» деп айқай салды. Думапы, азаттықтың бастамасы сияқты-мыс осы бір нәрсені, «сыйға» тартуға байланыс- ты земствошылар кеңесін ңысылшаң жағдайда өткізу- ге риза болды.
Шынына келгенде: 1) съездің программасын Дурново мырза, яғни полиция, кесіп тастады; 2) полиция рұқсат еткен программадан тыс мәселелер талқылана далған жағдайда председатель съезді жабуға міндеттен- ді; 3) съезд Дурновоның делегаты (канцелярияның басқарушысы) — полицейдің қатысуымен мәжіліс жа- сауға келісті, Головин мырзаның Дурново мырзамеи келіскен «шарттары» бұзылған күнде съезді жабуға по- лицейдің уәкілдігі болды; 4) полиция съезді жауып тас- таймыз деп қорқытып онда «бүлікшіл ұрандар» көтеру- ге тыйым салды (консервативтік «Temps» газетінің арнаулы тілшісінің телеграммасында осы шарттардыц бәрі цалтцысыз орындалды деп қоса жазылған).
Мәліметтеріміз шетел газеттерінен алынғандықтан, олардың сөзсіз растығына және мейлінше толықтығы- на кепіл бола алмаймыз, бұл өзінен-өзі түсінікті. Бірақ жалпы және тұтас алғанда олардың рас екеніне күмән- дапуға ешқандай негіз жоқ. Қайта Головин мырза (әрине, ол Дурновомен жүргізген өзінің келіс сөздеріл жалпы жұртқа арнаған жоқ!), бәлкім, земствопіылар- дың ниеті адал екені жөнінде полицияға бұдан молы- рақ та уәде берген болар!
Даусыз факт. «Освобождениенің» сөздері освобожде- пиешілердің істерімен мүлде үйлеспейді. «Освобожде-


300
В. И. ЛЕНИН
ниенің» жазушылары полицияға қарсы бөсе береді, ал іс басындағылары полициямен шүйіркелесіп, ісін бітіре береді. Дума сайлауының земстволық науқанының басы земстволық буржуазияпың самодержавиемен келі- сім жасай бастауына дөп келді.
Шетел тілшілері бұрыпғы съезбен салыстырғанда земствошылардың бұл съезінің бейбіт сипатын бірауыз- дан айтын отыр. Думаға бойкот жасауды жақтап тек бір ғана шешеп, екіпші бір мәлімет бойынша — eid шешен сойлсгсп. Копшілік қатысуды жақтағап (Дума туралы зац шықпастап бұрып біз «Пролетарийдің» 12- номеріндө *: земствошылардьщ оц қанатының бүл мәселе жөнінде пікірі белгілепіп те қойғапын айтқан- быз). Көпшілік сайлауға қатыспау— «жасқаншақтық- тың белгісі» болар еді деп тапқан,— біздің білуіміз- ше,— бұл — Парвус пен жаңа «Искраның» толық қо- сылатын көзқарасы. Полициямен келісуде біздің земствошылар, керісінше, батылдыц көрсеткен...
Съезд қарар қабылдады, онда Думаны айыптаудыц орнына тек қана: «Дума — сөздің дәл мағынасында ал- ғанда халықтық өкілдік болып табылмайды» делінген (жасқаншақтықпен бе әлде батылдықпен бе, мұны біл- мейміз?). Орыс азаматтарын земство съездерінің бүрын қабылдаған программалары негізінде бірігіп, Дума піеңберінде күресуге шақырады. Думадан тыс жәие Думадан бөлек күрес жүргізу туралы қарарда бір ауыз сөз жоқ: полицияға «тәуелді емес» освобождениешіл- дің создері бойышпа «күрестіц бұрынғы тәсілдерінеп бір минут та бас тартпау керек» дегеп осындай бола- ды...
Өзінің бұрынғы орыпсыз «революциялық» екпінія тежеп, земсвошылар Дума жөніндегі «тиімді» жұмысқа күш салды. Олар саяси программаны егжей-тегжейлі талдап жасап шықты (оның толық тексті бізде әлі жоқ); олар өздершің демократиядан кейін шегінгенін самарқау конституционализмнің пегізгі пупкттеріп қайталаумен бүркеуге әрекет жасады, олар сайлау нау- * Қараңыз: осы том, 176—185-беттер. Ред.


ЗЕМСТВО СТэЕЗІ
301
қаны туралы, жергілікті және орталық саилау комитет- терін ұйымдастыру туралы, кандидаттардың тізімдерін, т. с. жасау туралы мәселені толык, қарастырыи іиешті.
Земствошылар мен освобождениешілдердің помещик- тік және көпестік либерализмінің қайда ойысқапы осы- дан кейін де әлі айқын емес пе?
Демократияның жауынгерлік талаптарын бірінеп соц бірін, революцияшыл халықтың правосын қамтама- сыз ететін, бостандық жолындағы күресті дамытып, кеңейтетін жайлардың бәрі лақтырылып тасталады (қарарда Думадан болек күресті жүргізе беру туралы, т. т. туралы айтылмайды)! Өкімет билігі буржуазия- ның ғана қолында болуын қамтамасыз ететін демократия талаптарының бәрін нығайта бастайды (ең алды- мен Думадағы орыиға ұмтылады)! Халың арасыпдағы үгіт неғұрлым аз болсын, Дума ішіидегі іскерлік арта берсін! дейді.
Самодержавиеге күні кеше бас иіп жүргеи «либерал» Вильям Стэд (26 сентябрьдегі «Times»-Teri оның хатын қараңыз) сыртқы бітім ішкі бітімді, патша мен либерал буржуазия арасындағы, 6 августағы заңның жариялаған бітімін талап етті деп өте тауып айтты! Земствошылар, әрине, тіпті салған жердей болмаса да, барлық жайлар жөніпде бітім жасамаған күнде де, озде- рінің бітім жасамацшы екенін мінез-^лы^тарымен дә- лелдеп отыр. «Шиповтың досы және қызметкері Михаил Стахович мырза,— деп жазады «Тетрз»-тің тілшісі 27 сентябрьде,— самодержавиеиі де, кеңесші Думаны да жақтайтын центр партиясын құруды көздейді; ол әсіре партиялардың көптеген мүшелері (!! освобожде- ниешілдердің атына айтылған қандай қорлаушылық! «Пролетарий» редакциясы) осы партияға қосылуға да- йын дейді». Стахович мырзаның пайымдауы көптеген жария газеттердің сөздерімен ғана емес, тіпті земство- піы мырзалардың істерімен де онан бетер расталып отыр. М. Стахович мырза съезге ңатысты — деп хаб^р- лайды 26 септябрьде «Тітез»-тің тілшісі. «Ол самарқау элементтердің жеңуіне кәміл сенеді; жәпе, піындығын- да Кавказдағы сұмдықтардың әлдеқалай (!!) айтылып


302
В. И. ЛЕНИН
қалғаны болмаса, үкіметке әдеттегідей қызу шабуыл жасаудың (fiery denunciations) мүлдем дерлік бол- мауы оның болжауын (forecast) растайтын сияқты (rather confirms)». Ағылшын консервативтік газетінің әлгі тілшісі былай деп телеграмма соғады: «Думаға бойкот жасауды делегаттарының көпшілігі жақтаған кезбен, июль съезінде үстем болған жағдаймен салыс- тырғанда, бұл съсздегі жағдайда таң қаларлықтай қа- рама-қарсылық бар скепі байқалады».
Бойкот жасауды жақтайтындар енжарлықпен бойын аулақ салуды тілсді, ал қатысуды жақтайтын Стахо- вичтер шып күресуді тілейді дегеп озіііің қате пікірі- нен «Искра» енді де бас тартпас па екеп? Парвуспен бірге «Искра» тіпті енді де, освобождениешілдер Дурново мырзалармен көріне келісе бастағаннан кейін де, олармен келісімге келуді және оларды қолдауды шы- нымен-ақ жақтар ма екен?
Р. S. Орыс жаңа искрапіылдарының жаңа «Искра- мен» келіспейтіндігі туралы үсті-үстіне жаңа мәлімет- тер түсіп жатқандығып айтуды әділдік талап етеді. Біз жаңа ғана С.-Петербург тобының (меньшевиктік) «Мемлекеттік дума немесе ңұрылтай жиналысы» деген листогын алдың. Біз мұнан Думаны сынаумен қатар, «жойылсын Дума!» деген ұранды кездестіріп отырмыз. Жұмысшылардың өкілдерін либералдарға былай деп айтуға: «сіздер Мемлекеттік думаны мойындамауға тиіссіз», «сіздер Думаға өздеріңіздің сайлану (листок- та көмескі басылғап) правоңыздап бас тартуға міндет- тісіз», сіздер «ңаражүздіктер меп Мемлексттік думаға қарсы күресу үшін қарулаиуға» жұмысшыларға кө- мектесуге тиіссіздер деп айтуға іпақырады. Сонымен, Петербург меныпевиктері белсенді бойкот үранып қа- былдап отыр. «Земство науқанының жоспары» жөнііі- дегі атақты оқиға тұсында болғаны сияқты, «Искра» өзінің орыс жақтастарымен келісе алмай отыр. Петербург меньшевиктері бір жағынан ғана «Искраға» жа- қыпдайды: олар жұмысшыларды «Шидловский комис- сиясына106 сайлағандағы сияқты, дереу фабрнкалар, шеберханалар, цехтар бойыніна өкілдер» сайлауға ша- ңырады... «Шидловский комиссиясына сайланған адам-


ЗЕМСТВО СЪЕЗІ
303
дарымыздың самодержавиенің осы айлалы қақпанына қарсы күрескені сияңты, біздің өкілдеріміз де бір жер- ге бас қосып, Мемлекеттік думаға қарсы күрес жүргізе берсін». Бұл ұран — «революциялық өзін өзі басқару» дейтін искралық ұранға өте ұқсас болып тұрса да, С.- Петербург тобындағы жолдастар бұл орынсыз даурык,- па сөзді, әрине, қолданбайды. Петербург жұмысшыла- ры бұл ұранның қате екенін және Шидловский комиссиясымен салыстыру дұрыс емес екенін түсінетін- дігіне біз күмәнданбаймыз. Ол кезде жұмьісшылар ко- миссияға бойкот жасап еді, енді, Дума жұмысшыларға бойкот жасап отыр.
Өкімет патшаның қолында тұрғанда революциялық өзін өзі басқару революцияның болмашы бір бөлшегі ғана бола алады (Смоленск қалалық думасының шеші- мі және т. с.). Мүнан революцияіпыл пролетариаттың басты ұранын жасау — шатастыру, освобождениешіл- дердіц отына май құю болып табылады. Пролетариат пен шаруалардың революциялыц күпітері ұйымын да- мыта, кеңейте, нығайта және көбейте отырып, біз бұл соғыс ұйымын, көтеріліс ұйымын өзін өзі басцарумен шатастырмауға тиіспіз. Өзінің міндеті жағынан да, қа- лай пайда болуы жағынан да, сипаты жағынан да қа- рулы көтеріліс ұйымы, революциялық армия ұйымы революциялық өзін өзі басқару ұйымына мулде уцса- майды. Либерал буржуа, освобождениешілдер, дәйекті революциялық-демократиялық ұрандарды кемітуге, мұ- қалтуға, шұнтитуға жап сала тырысқан сайын, біз ол ұрандарды: революциялық уақытша үкіметтің бүкіл халықтық құрылтай жиналысын шақыруы, патпіа өкі- метін құлату үшін қарулы көтеріліс және революция- лық армия ұйымдастыру ұрандарын соғұрлым айқып, соғұрлым тура қоюға тиіспіз.
«Пролетарий» Л« 19,
3 октябрь (20 сентябрь), 1905 ж.
«Пролетарий» газетінщ т$олжазбамен салыстырылған текстг бойынша басылып отыр


304
СОЦИАЛ-ДЕМОКРАТИЯЛЫҚ БИКЕШ
«Освобождениенің» құптауымен Старовер жолдас озінің ескі «Искраға» ңатысу (білместіктен) арқылы жасаған күнәларын айтып, жаңа «Искрада» әлі өкініп жүр. Старовер жолдас Чеховтың «Бикеш» 107 деген әң- гімесіндегі бас кейіпкерге тым үқсайды. Бикёш әуелі антрепренермен тұрмыс құрады да: біз Ванечка екеу- міз әжептәуір пьесалар қойып жүрміз дейді. Сонап соң, ол ағапіпен сауда жасаушы саудагермен отасады да: Васечка екеуміз ағаш нарңының котерілуіне нара- зымыз, дейді. Ақырында, мал дәрігерімен қосылады да: біз Колечка екеуміз жылқы емдеп жүрміз, дейді. Старовер жолдас та дәл сол секілді. «Біз Ленин екөу- міз» Мартыновқа үрыстық. «Біз Мартынов екеуміз» Ленинге ұрсып жүрміз. Социал-демократиялық сүйкім- ді бикеш-ай! ертең кімнің құшағыпда болар екенсің сен?
1905 ж. 24 сентябръден
(7 октябръден) кешгрек жазылған
Вгргнші рет 1026 ж. Леииншц Ңолжазба бойъінша
V жинағында басъілған басылып отыр


305
СОЦИАЛИЗМ ЖӘНЕ ШАРУАЛАР
Россия басынан кешіріп отырған революция жалпы халыцтыц революция болып табылады. Бүкіл халыц мүдделері самодержавиелік үкіметті құрайтын және оны қолдайтын ат төбеліндей аз ғана таптың мүдделе- рімен бітіспес қайшылыққа келіп отыр. Товар ша- руашылығы негізінде құрылған қазіргі қоғамныц өмір сүруінің өзі, түрлі таптар мен халық топтары мүдделе- ріпің орасан зор айырмашылығы және қайшылығы болып отырғанда, самодержавиені жоюды, саяси бостап- дьщты талап етеді, мемлекет құрылымында және оны басқаруда үстем таптардың мүдделерін ашық, тікелей білдіруді талап етеді. Өзініц қоғамдық-экономикалық мәні жағыпан буржуазиялық тоңкеріс болып табыла- тын демократиялық төңкеріс бүкіл буржуазиялық қо- ғамның қажеттерін білдірмей отыра алмайды.
Бірақ қазір самодержавиеге қарсы күресте бірыңғай және біртұтас сияқты көрінетін бұл қоғамның озі капитал мен еңбектің арасындағы терең тұңғиықпен бір- жолата екіге жарылып отыр. Самодержавиеге қарсы көтерілген халық — бірыңғай халық емес. Меншікші- лер мен жалдама жұмысшылар, азғана байлар («жо- ғарғы он мың») —- және ондаған миллион кедейлер мен ецбекшілер, піынында, бұл XIX ғасырдың бірінпгі жар- тысында кореген бір ағылшынның айтқанындай, «екі ұлт» 108. Пролетариат пен буржуазия арасындағы күрес бүкіл Европа да күп тәртібіне қойылып отыр. Бұл күрес Россияға да әлдеқаіпан жетті, Қазіргі Россияда рево- люцияның мазмұны болып отырған күресуші екі күін


306
В. И. ЛЕНИН
емес, цайта эр түрлі және әртекті әлеуметтік екі соғыс: мұның бірі қазіргі самодержавиелік-крепостниктік құрылыс қойнауындағы соғыс, енді біреуі біздің көз ал- дымызда туып келе жатқан болашақ буржуазиялық-де- мократиялық құрылыс қойнауындағы соғыс. Біреуі — бостандық үшіп (буржуазиялық қоғамдағы бостандық үшін), демократия үшін, яғни халық самодержавиесі үшін жалпы халықтық күрес, екіншісі — қоғамның социалист! к қүрылымы үшін пролетариаттың буржуазия- ға қарсы таптық күресі.
Сонымси, социалистерге ауыр әрі қиын міндет жүк- тсліп отыр — сииаты жағыпап да, мақсаттары жағы- иап да, жоғарыда айтылған екі соғыстың қайсысына да батыл ңатыса алатын әлеуметтік күштердің құрамы жағынап да мүлдем әр қилы екі соғысты бір мезгілде жүргізу міндеті жүктеліп отыр. Социал-демократия осы киып міндетті айқын алға ңойып, тиянақты шешті, бугаи ол өзінің бүкіл программасының негізі етіп ғылы- ми социализмді, яғни марксизмді алғандықтан, мейлін- ше әр алуан европалық елдердің демократиялық жәие социалистік қозғалыстарыиың бірқыдыру ұзақ тәжі- рибесіне сүйене отырып, марксизм қағидаларын тексе- ріп көрген, растаған, түсіндірген және егжей-тег- жейлі дамытқан бүкіл дүние жүзілік социал-демократия армиясына оның бір отряды ретінде кіргендіктен жетті.
Революциялық социал-демократия орыс демократиз- мінің буржуазиялық сипатын, либерал-халыңшылдық- тан бастап, «освобождепиелік» тұжырымдаумеи аяқта- латыи сипатын көптен-ақ корсетіп келген және корсет- ті. Ол буржуазиялық демократизмнің лажсыз жарты- кештіғін, шектеулілігін және тар өрістілігін әрқашаи корсетіп келді. Ол демократиялық революция дәуірінде социалисты пролетариаттыц алдына: шаруалар бұқара- сын өз жағына тартып алып, буржуазияпың тұрақсыз- дығын күрмеп, самодержавиені күйрету және жапыш- тау міндетін қойды. Демократиялық революцияныц үзілді-кесілді жеңісі — пролетариат пеп піаруалардың революциялық-демократиялық диктатурасы түрінде ға- на мүмкін. Бірақ бұл жеңіс неғұрлым тезірек, то-


в. И. Лениинің «Социализм жэне шаруалар* деген қолжазбасының бірінші беті.— 1905 ж.
Цішірейтілгеп


СОЦИАЛИЗМ ЖӘНЕ ШАРУАЛАР
307
лыгырақ жүзеге асырылса, жаца ңайпіылықтар меп жаца тап күресі толығынан демократияланған буржуа- зиялық құрылыс жағдайында соғұрлым тезірек, тереңі- рек дамиды. Біз демократиялық төңкерісті неғүрлым толығырақ жүзеге асырсақ, социалистік төңкерістің міпдеттеріне соғұрлым бетпе-бет жақын келеміз, бур- жуазиялық қоғамның түпкі негіздеріне қарсы пролета- риаттың күресі соғұрлым қаттырақ, күіптірек болады.
Социал-демократия пролөтариаттың революциялық-де- мократиялық жәпе социалистік міндеттерінің осылайша қойылуынан ауытқу атаулының бәріне қарсы ұдайы күрес жүргізуге тиіс. Ңазіргі революцияньщ де- мократиялық, яғни түпкі негізі тұрғысынаи буржуа- зиялық сипатын елемеу ақылға сыймайды, сондықтан революциялық коммуналар ұйымдастыру сияқты уран- дар қою да ақылға сыймайды. Пролетариат пен іпаруа- лардың революциялық-демократиялық диктатурасы ұрапынан болса да шошынып, демократиялық револю- цияға пролетариаттың қатысу міндетін, қатысқанда басшы ретінде қатысу міндетін кемсіту ақылға сыймайды және реакцияпіылдық болып шығады. Ңайталап ай- тайық, өзінің сипаты жағынан да, қатысушы күштер- діц қүрамы жағынан да әр түрлі демократиялық жәяе соцпалистік революциялардың шарттары мен міпдетте- ріп шатастыру ақылға сыймайды.
Біз енді осы соңғы қателікке толығырақ тоқталғы- мыз келеді. Жалпы халық ішінде, әсіресе шаруалар ішіпде, тап қайшылықтарының дамымағандығы капи- тализмиің шып кең дамуына алғаш рет негіз жасайтын демократиялық революция дәуірінде болмай қоймай- тыи құбылыс. Ал экоиомиканың осы дамымағандығы социализмнің мешеу формаларыи белгілі бір форма- да бастан кепііруді жәие олардың қайта тірілуін ту- ғызады, бұл социализм ұсақ буржуазиялың социализм болып табылады, өйткені ол ұсақ буржуазиялық қаты- пастардың шеңберінен шықпайтын өзгерістерді дәріп- тейді. Ең толық «еріктің» өзі жәие тіпті барлық жерлі болсын барынша «әділ» бөлудің өзі капитализмді жой- майтыиы былай тұрсын, қайта, оның ерекше кең жәпе. күшті дамуына жағдай жасайтынын шаруалар бұқара-


308
В. И. ЛЕНИН
сы түсінбейді және түсіпе де алмайды. Социал-демократия осы мужиктік талаптардыц тек революциялық- демократиялық мазмұнын бөліп алып, қолдап отырса, ұсақ буржуазиялық социализм шын мәніндегі демо- кратиялык, және қиялдан шығарылған социалистік төңкерістің міндеттері мен шарттарыя шатастырып пе- месе бір жерге үйіп-төгіп шаруалардың әлгі түсінбеу- шілігін теория дәрежесіне дейін көтереді.
Осы бұлдыр ұсак, буржуазиялық идеологияның ең ай- қыи көрінісі программа,— дұрысырақ айтқанда, «со- циалист-революциоиерлор» программасыпың жобасы болып табылады, олар партиялылықтың формалары мен алғы птарттары оздерінде неғұрлым нашар дамыса, оз- дерін партиямыз деп жариялауға соғұрлым ерте асық- ты. Олардың программасының жобасын талдай келіп (қараңыз: «Вперед» № 3*), социалист-революционер- лер көзқарастарының түп тамыры — бұрынғы орыс ха- лықшылдығы болып табылатынын бұдан бұрын көрсет- кен болатынбыз. Бірақ Россияның бүкіл экономикалық дамуы, орыс революциясының бүкіл барысы таза ха- лықшылдықтың түпкі тамырларын күн санап, сағат сапап аяусыз да рақымсыз жұлып, шайып әкетіп жатқандықтан социалист-революционерлердің козқарас- тары лажсыз эклектикалық көзқарас болады. Олар халықшылдықтың жыртық-тесігін марксизмді сәнге ап- налған оппортунисты «сынаудың» жамауларымен бі- теуге тырысады, бірак, мұпымен тозығы жеткен бұйым бүтінделе қоймайды. Жалпы және тұтас алғанда, олар- дың программасы — орыс социализмі тарихындағы кре- постниктік Россиядан буржуазиялық Россияға өтер жолдың, «халықшылдықтан марксизмге» өтер жолдың бір кезеңін ғана көрсететін, тірлік белгісінен ада бол- ғап, ішкі қайшылықтары бар бірдеңе болып табылады. Осы анықтама — қазіргі революциялық ой-пікірдіц толып жатқан үлкенді-кішілі ұсақ салаларына тән анық- тама — Поляк социалисты партиясы (ППС) 109 аграр- лық программасының «Przedswib-тің 110 6—8-номерле- рінде басылған ең жаңа жобасына да сай келеді.
* Ңараңыз: Шығармалар толық жинағы, 9-том, 203—211-беттер. Ред.


СОЦИАЛИЗМ ЖӘНЕ ПІАРУАЛАР
309
Жоба аграрлық программаны екі бөлімге ажырата- ды. I бөлім — «жүзеге асыру үшін қоғамдық жағдай- лар қазірдің өзінде-ақ пісіп жетілген реформаларды» баяндайды; II бөлім.— «I бөлімде баяндалған аграрлык, реформалардың аяқталуы мен интеграциясын тұжы- рымдайды». I бөлім өзінше үпі тарауға бөлінеді: А) ец- бекті қорғау — ауыл шаруашылық пролетариатыныц пайдасына қойылатын талаптар; Б) аграрлық реформа- лар (тар магынадағы, немесе, былайша айтқанда, ша- руа талаптары) және В) село халықтарын қорғау (озін өзі басқару және т. т.).
Бұл программадағы марксизмге қарай аяқ басқап- дық нәрсе мынау: онда программа-минимумды програм- ма-максимумнан бөліп алу сияқты бірдеңеге әрекет жасалады,— сонан соң таза пролетарлық сипаттағы та- лаптардың мүлде дербес қойылуы,— содан кейін прог- рамманың дәлелдемелеріиде «шаруа бұқарасының жеке меншікшіл түйсіктерін қолпаштау» социалиске мүлдө лайықсыз екенін мойындау. Шындығын айтқанда, егер осы соңғы қағидадағы ақиқатты толық ойластырып, оны ақырына дейін дәйекті түрде дамытса, онда бұл нағыз маркстік программа болып шығар еді. Бірақ өзі- нің идеяларын марксизмді оппортунистік тұрғыдан сы- наудың қазынасынан соншалықты ықыласпен алып отыратын ППС ұстамды пролетарлық партия болып табылмайды — бар поле де міне осында. Біз программа- ның дәлелдемелерінен мынаны оқимыз: «Жер менші- гінің шоғырлану тенденцйясы әлі дәлелденбеуі салда- рынан шаруашылықтың осы түрін шын ықыласпеп, толык, сеніммен қорғау, ұсақ шаруашылықтардыц жойылмай қоймайтынына шаруаларды сендіру мүмкін емес».
Бұл — буржуазиялық саяси экономияның елесі, баска түк те емес. Буржуазиялық экономистер ұсақ егін- ші-мешпікіпінің әлді-ауқатты болуына капитализм үй- лес келеді деген идеяға ұсақ шаруаны сендіругө ба- рынша күш салып бағады. Сондықтан; олар товар піаруашылығы туралы, капиталдың езгісі туралы, ұсақ шаруа шаруашылығының құлдырауы мен төмендеуі туралы жалпы мәселені жер меншігінің піоғырлануы ту-


310
В. И. ЛЕНИН
ралы жеке мәселенің тасасында қалдырады. Олар егш- шіліктің саудаға қажетті арнаулы салаларында ірі он- діріс ұсақ жер меншігінде де, орташа жер меніпігінде де дамитындығын, аренданың өсуі салдарынан да, ипо- текалардың езгісі салдарынан да, өсімқорлықтың қы- сымы салдарынан да бұл меншіктің ыдырайтындығын көргісі келмейді. Олар егіншіліктегі *ірі шаруашылық- тың техника жағынан артықшылығы және капита- лизмге қарсы күресте шаруаның тұрмыс жағдайы төмендейтіні жайлы талассыз фактіні көлеңкеде қалды- рады. ППС-тыц создеріпде осы күнгі Давидтер қайта жаңғыртып отырғаи осы буржуазиялык, соқыр сенімді қайталаудаи басқа ештеце жоқ.
Теориялык, көзқарастардың орнықсыздығы практи- калық программадан да көрініп отыр. I бөлімді — тар мағынасындағы аграрлық реформаларды алып көріңіз. Бір жағынан, сіз мына пункттерді оқисыз: 5) «Үлесті жерлерді сатып алуда болатын тежеулердің бәрін жою және 6) шарварки111 мен подводты (заттай салықтар- ды) жою». Бұл — таза маркстік минималды талаптар. Осы талаптарды қоя отырып (әсіресе, 5 п.), ППС біз- дің социалист-революционерлерге қарағанда бір адым ілгері басады; бұл соңғылар «Московские Ведомости- мен» бірге атышулы «үлесті жерлердің алынбайтыиы- на» үміт артады. ППС осы талаптарды қоя отырып, қа- зіргі шаруалар ңозғалысының негізі және мазмұны ре- тінде, крепостниктік тәртіптің қалдықтарымен күресу жөніндегі марксизм идеясына жақындап келеді. Бірақ бұл идеяға жақындап келсе де, ППС оны толық жәие саналы түрде қабылдаудаи алыс жатыр.
Біз қарастырып отырған программа-минимумпьщ басты пункттері былай дейді: «1) удельдік, мемлекет- тік имениелерді және дін басыларының меншігіндегі имениелерді конфискелеу жолымен национализация- лау; 2) тікелей мұрагер болмаған күнде ірі жер менші- гін национализациялау; 3) ормандарды, өзендер меи көлдерді национализациялау». Қазіргі уаңыт үшінжер- ді национализациялау талабын бірінші кезекке қоятын программаның барлық кемшіліктері осы талаптарда да бар. Халықтың толық саяси бостандығы және халың


СОЦИАЛИЗМ ЖӘНЕ ІПАРУАЛАР
311
самодержавиесі болмайышпа, демократиялық республика болмай тұрғалда, национализациялау талабын қою ертерек жәле ақылға сыйымсыз, өйткені национализация дегеніміз мемлекеттің қолыла өту болып табылады, ал қазіргі мемлекет — полицейлік және таптық мемлекет, ертецгі мемлекет бері салғанда таптық мемлекет болады. Демократияландыруға қарай бастайтын ұран ретінде алғанда бұл талап мүлде жарамсыз, өйткені мұндай талап мәселенің ауыр салмағын шаруалардың помещиктерге көзқарасына аудармайды (шаруалар по- мещиктердің жерін алады), қайта помещиктердің мем- лекетке көзқарасына аударады. Шаруалар жер үшіп помеіциктермен де, помещиктердің мемлекетімен де революция лық жолмен күресіп жатңан кезең үшін мәсе- ленің бұлай ңойылуы түбірімен жалған. Копфискелеу үшін колфискелеу күралы ретіпде революциялық шаруалар комитеттерін құру,— осындай кезеңге лайықты бірден-бір ұран және помещиктерге қарсы таптық кү- ресті помещиктік мемлекетті революциялық жолмеп талқандаумен тығыз байланыстыра отырып ілгері бас- тыратын бірден-бір ұран осы.
ПІІС жобасындағы аграрлық программа-минимум- ның қалған пункттері мыналар: «4) меншік правосын шектеу, өйткені егіншілікті жақсартуды (мелиорация) мүдделі адамдардыц көпшілігі қажет деп табатып бол- са, меншік правосы егіншілікті жақсарту дегеннің бә- ріпе кедергі келтіреді; ... 7) егінді өрттен, бүршак, соғып кетудел, ал малды түрлі індеттен ңауіпсіздепдіруді национализациялау; 8) егіншілік артельдері мен коопе- рацияларыпың құрылуыпа мемлекет тарапынап зац түрғысынан көмектесу; 9) агропомиялық мектептер».
Бұл пункттер социалист-революционерлер рухыпа немесе (бүл да сол) буржуазиялық реформаторлық ру- хына әбден сай келеді. Бұларда революциялық ештеңе жоқ. Бұлардыц прогресшіл екендігіне, әрине, талас жоқ, бірақ меншікшілердің мүдделері тұрғысынан про- гресшіл. Социалист тарапыпан бүларды ұсыну — мен- шікшілдік түйсіктерді қолпаштау дегеннің нақ өзі. Вуларды ұсыну — трестерге, картельдерге, синдикаттарға, өнеркәсіпшілер қоғамдарына мемлекеттің ком:ектесуіп


312
В. И. Л Е И II Н
талап етумен бірдей, өйткепі егіншіліктегі кооперация- ларға, қамсыздандыруларға, т. с. қарағанда бұлардың «прогресшілдігі» кем емес. Мұның бәрі — капиталистік прогресс. Бұлардың қамын ойлау біздің ісіміз емес, қо- жайындардың, кәсіпкерлердің ісі. Пролетарлық социа- лизмнің ұсақ буржуазиялық социализмнен өзгешелігі сол — қожайындар мен ұсақ қожайыидар кооперация- сының ңамын ойлауды ол де-Рокиньи графтарға, зем- ствошы-помещиктерге және т. с. береді де, өзі цожа- йындарта іүарсъі куресу мақсатымен жалдама жумыо шъілар кооперациясьшыц қамып ойлауды тұтасымен және бірыцғай өз қолыпа алады.
Енді программаныц II боліміпе қарацыз. Ол томен- дегі бір пункттен тұрады: «Ірі жер меншігін конфиске- леу жолымеи национализациялау. Халык, осылайшаал- ган егістіктер мен шабындықтар үлесті жерлерге бөлі- ніп, жері жоқ және жері аз шаруаларга ұзақ мерзімгө қамтамасыз етілген арендаға берілуге тиіс».
Несін айтасын, таптырмайтын «аяқтау»! Өзін социалист^ партия деп атайтын партия «аграрлық реформа- ларды аяқтау және интеграциялау» түрінде тіпті де қо- ғамның социалистік құрылымын ұсынып отырған жоқ, ал қайдағы бір ұсақ буржуазиялың сорақы утопияны ұсынып отыр. Біз демократиялық және социалистік төңкерістерді әбден шатастырудың, олардың мақсатта- ры әртекті екенін мүлдем аңғармаудың ең айқын үлгі- сін көріп отырмыз. Жердің помещиктерден шаруаларға кошуі демократиялық тоңкерістің құрамдас бір бөлігі, буржуазиялық революция кезецдерінің бірі бола алады, — және Европаның барлың жерінде осылай болды,— біраң оны аяқтау немесе ақырына дейін жеткізу деи тек буржуазиялық радикалдар ғана атай алады. Меп- піікшілердің белгілі бір топтарына, қожайындардыц бслгілі бір таптарына жерді қайтадан бөліп беру демо- кратияның жеңіп шығуы үшін, крепостниктік тәртіп- тің сарқышпағын толық құрту үшін, бұқараның тур- мыс жағдайын көтеру, капитализмнің, т. т. дамуын піапшаңдату үшін пайдалы және қажет болуы мүм- кіи,— мұндай шараны мейлінше батыл қолдау демо- кратиялық революция дәуірінде социалистік пролета¬


СОЦИАЛИЗМ ЖӘНЕ ШАРУАЛАР
313
риат үшін міндетті болуы мүмкін, бірақ ұсақ шаруалық ондіріс емес, тек социалисты өндіріс қана «аяқтау жә- пе ақырына дейін жеткізу» бола алады. Товар шаруа- шылығы мен капитализм сақталып тұрған жағдайда ұсақ шаруаларға аренданы «қамтамасыз ету» — реак- цияшыл ұсақ буржуазиялық утопия, баСқа түк те емес.
ППС-тың негізгі қатесі тек жалғыз оған ғана тән қате емес, бір ғана, кездейсоқ цате емес екенін біз енді көріп отырмыз. Бұл қате бүкіл орыс халықшылдығы- ның, букіл орыс буржуазиялың либерализмі мен радикализмінің аграрлық мәселедегі негізгі қатесін, земствошылардың Москвада болған соңғы (сентябрьде- гі) съезіндегі жарыс сөздің өзінде байқалған ңатені не- ғұрлым айқын және әбден анықтап (социалист-револю- ционерлердің өздері де түсінбейтін, атышулы «социа- лизациясынан» да гөрі айқын) көрсетіп отыр.
Осы негізгі қатені былай айтуға болады:
ППС-тыц программасы ец таяу міндеттерді цоюда ре- еолюцияшыл емес. Өзініц туігкі ма^саттары жатынан ол социалисты емес.
Немесе басқаша айтқанда: демократиялық және со- циалистік төңкерістің арасындағы айырманы түсінбеу- шілік — демократиялық міндеттерде олардың шын ре- волюцияльщ жағының көрінбей қалуына, ал социалис- тік міндеттерге буржуазиялық-демократиялык, дүниө танымның барлық күңгірт жақтарының енгізілуіне апа- рып соғады. Демократ үшін — революциялық жағы же- тімсіз уран болып, социалист үшін — кешірімсіз былық ұран болып шығады.
Керісішпе. социал-демократияның программасы шын революциялық демократизмді қолдаудың да, айқып социалиста мақсат қоюдың да барлык, талаптарына жа- уап береді. Ңазіргі шаруалар қозғалысынан біз крепо- стниктік тәртіпке қарсы күресті, помещиктерге және помещиктік мемлекетке қарсы күресті көреміз. Бұл кү- ресті біз ақырына дейін қолдаймыз. Мұндай қолдау үшіп бірдеи-бір дұрыс ұран: революцияшыл шаруа ко- митеттері арқылы конфискелеу. Конфискеленген жердь не істеу керек,— бұл екінпіі кезектегі мәселе. Оны біз шешпейміз, шаруалар шешеді. Нац осы мәселеиі


314
В. И. ЛЕНИН
шешу үстінде шаруалар ішіндегі пролетариат пен буржуазия арасында күрес басталады. Міне, сондыцтан, біз бул мәселені не ашық қалдырамыз (мұның өзі ұсақ буржуазиялык, сәуегейлерге мүлде ұнамайды), не өз тарапымыздан кесінді жерлерді тартып алу түріндегі жолдыц басталуын ғана көрсетіп береміз (социал-демо- кратияның сан рет түсіндіргеніне қарамастан, оны са- яз адамдар қозғалысқа жасалғап кедергі деп біледі).
Қазіргі Россияда болмай қоймайтын аграрлыц рефор- маның революциялық-демократиялық роль атқаруы үшін бір ғана құрал бар: помещиктер мен бюрократия- ға қарамастап, момлекстке қарамастан, шаруалардың өздерінің революциялық ипициативасымен реформа жа- сау, яғпи революциялық жолмен реформа жасау. Осын- дай өзгерістен кейін жерді ең жаман бөлудің өзі қай жағынан алғанда да қазіргі бөлуден жақсы болып шы- ғады. Сондықтан революциялық шаруа комитеттеріп құру талабын басты талап етіп қойғанда, біз міне осы жолды сілтейміз.
Біраң біз мұнымен қатар село пролетариатына бы- лай дейміз: «Шаруалардың ең түбегейлі жецісі — қа- зір бар күшіңді салып көмектесетін бұл жеңіс — сепі жоқшылықтан құтқармайды. Бұл мақсат үшін тек бір ғана шара бар: бүкіл пролетариаттың — өнеркәсіп, ау- ыл шаруашылық пролетариатының — бүкіл буржуазия- ны жеңіп шығуы, социалистік қоғам құру».
Қожайьтн-шаруалармен бірге помещиктерге және по- мещиктік мемлекетке қарсы шығу, қала пролетариаты- мен бірге бүкіл буржуазияға, бүкіл қожайын-шаруалар- ға қарсы шығу. Деревпяныц сапалы пролетариатының ұраны міне осы. Ал егер бұл ұранды ұсақ қожайындар бірден қабылдай қоймаса да, немесе тіпті мүлдем қа- былдамаса да, оның есесіне бул уран жумысшылардың ұраны болады, оны бүкіл революция сөзсіз дәлелдемей қоймайды, ол бізді ұсақ буржуазиялық жалған үміттер- ден арылтады, ол бізге өзіміздің социалистік мақсаты- мызды айқын және анық көрсетіп береді.
«Пролетарий» № 20, 10 октябрь (27 сентябрь), 1905 ж.
«Пролетарий» газетгнгц Ъолжазбамен салыстырылғап текстг бойынша басылып отыр


315
ТОЙҒАН БУРЖУАЗИЯ МЕН АРАНЫ АШЫЛҒАН БУРЖУАЗИЯ
«Le Temps» газеті — француз консервативтік бур- жуазиясының ең ықпалды органдарының бірі. Социа- лизмге қарсы ол мейлінше жан таласа науқап жүргізу- де, оның бетінен Маркстің, Бебельдің, Гедтің, Жо- рестің есімдерін кездестірмейтін күніңіз кемде-кем болады және бұларды түсіндіргенде ол өшігіп, зәрін шашпай тұра алмайды. «Le Temps» социализм десе аласұрып қалш-қалш етеді.
Ізгі ниетті европалықтардың сөзімен айтқанда, орыс «дағдарысын» бұл газет жіті қадағалап отырады, 1а nation amie et alliee — «тату әрі одақтас ұлтқа» озінің ғибратты ацылын әрқашан айтып отырады. Енді ол земствошылардыц соңғы съезіне де бір бас мақаласын арнап отыр. Ол мұның алдында болған июль съезін ес- ке түсіріп, тіпті өтіп кетсе де ол съезге наразылыгын білдірмей тура алмайды. Бұл өзі, біле-білсеңіз, «шым- шытырық ойлар мен бұлдыр ниеттер әбден сапырылыс- қан бірдеңе болып» өтіпті: Булыгин жобасы мәлім бола тұрса да, делегаттар бойкот жасау керек пе, әлде қа- тысу керек пе дегенді шеше алмай, тек «қызу создер- мен» ғана шектеліпті. Француздың билеп-төстеуші бур- жуазиясының органы земствошыларға тіпті ызаланып, олардың мандаттары да жоқ еді деп ескертеді!
Бірақ оның есесіне саяси өкіметке тойған буржуа енді қалай қуана күледі! саяси өкіметке әзір тек ара- ны ашылып, бірақ қазірдің өзіпде өзінің «есейгенін» дәлелдеген сыбайласының марқабатты қолын құрметпен


316
В. И. ЛЕНИН
қысуға қалай асығады десеңізші! Бойкот қабылданба- 'ды, мандаттардың жоқтығы да енді ескерілмейді. «Зем- ствошылардың шешімі,— дейді «Le Temps»,—- оларға абырой әпереді. Бұл шешім орыс халқының неғұрлым: көзі ашық элементтерінің саяси тәрбиесі өсіп келе жат- қанын, олардың қажетті эволюция жолына батыл түсіп, саяси сиқырлықтың бұлдыр жоспарларынан бас тартып отырғанын дәлелдейді».
Саяси өкіметке тойғап және халықтың, жұмысшы- лар меп шаруалардыц революцияларда шын жеңіп шы- ғуы неге әкеп соқтыратыпы жопінде талайды коргеті буржуа либерал помещиктер меп копестердің сентябрь- дегі съезіи эволюцияпыц революцияны жецуі деп жа- риялауға әсте тайсалмайды.
Ол съездің «ынсаптылыгын» мақтайды. Ол «жерді бөлшектеу» туралы және әйелдердің сайлау праволары туралы қарардың іске аспай ңалғанын көріне ңанағат тұтып айтып отыр. «Бұл іпешімдердің даналығы мен ынсаптылығы әсіре партиялар пікірлерінің бұл съезде үстем болмағанын айқып көрсетеді. Бұлардың бәрі ке- ліскен программа — революционерлерді царусызданды- ру үшін жеткілікті дәрежеде демократиялық программа. Ал земстволық съезд өз жобаларының жүзегө асуын тек қана заңды құралдарды қолданудан күтетіп болғандықтан, оның программасы жеке таластары зем- стволық съездің мүшелерінен болмейтін реформистерді де қоса алады».
Тойған буржуа арапын ашқан буржуаны қошамет- теп, иығыпан қағады: коз бояп, революционерлерді уа- русыздандыру үшіп «жеткілікті дәрежеде демократия- лық» программаны ұсыну керек, сөйтіп жария жолға түсу керек,— яғни, орыстың қарапайым және тура ті- лімен айтқанда, Треповтермен-Романовтармен саудала- су керек, шын мемлекеттік даналық міпе осы дейді.
Ал сұңғыла буржуаның аңғырт революционерлерден үміттенуі онша негізсіз емес екенін, мұны жаңа «Иск- радағы» біздің ақылгөйлер дәлелдеді. Олар тізгінді қоя беріп, торға түсуге ұмтылды, қазір не нәрсегө болса да уәде беруге, не нәрсеге болса да міндеттенуге жан- тәнімен әзір самарқау буржуадан демократиялық мін-


ТОЙҒАН БУРЖУАЗИЯ МЕН АРАНЫ АШЫЛРАН БУРЖУАЗИЯ 317
деттемелер алуды дамылсыз ұсына берді. Бір-біріне дұшпан партиялардың арасындағы күресте ғана емес, сонымен бірге социалистік партиялардың ішіндегі кү- ресте де (біздің бұған II съезден кейін тәжірибе жү- зінде көзіміз жеткеніндей), күресушілердің азды-көпті маңызды мүдделерін қозғағандықтан уәделердің бәрі- нің күлі көкке ұшады. Тһе promises like pie-crust аге leaven to be broken, дейді ағылшын мәтелі. «Уәделер самсаның қабығы сияқты: самсаны пісіргенде кейін оны сындыру үшін пісіреді».
Дума жөнінде искралық тактика неге әкеліп соқты? Атап айтсақ: революционерлерді идея және тактика жағынан царусыздандырута әкеліп соқты. Оппортуниста «Искрадағы» ақылгөйлер осы қарусыздандыру жө- нінде еңбектенді, белсенді бойкот идеясын быт-шыт қылды, белсенді бойкотты енжар бойкотпен (тұп-тура «Новое Время» 112 рухында жәпе нақ сол сөздермеп дерлік) ауыстырды, бірге ауыз жаласқан Милюковтар мен Стаховичтерге сену мен сенгіштікті уағыздады, кө- терілістің революциялык, ұранын «азаматтардың рево- люциялық өзін өзі басқаруы» сияқты освобождениелік буржуазиялык, шатпақпен ауыстырды.
«Искраның» қандай батпаққа батқанын енді тек көр- соқырлар ғана көрмес. Ол құпия баспасөздің ішіпдо жалғыз қалды, оны жақтайтын тек «Освобождение» тана. Тіпті Мартов пен Аксельродтың өзі «впередтік ар- сеналды» ұнатады деп ойламайтын Бунд белсенді бойкотты батыл жақтады. Жария баспасөз бетінде арамза- лардың бәрі және баяу либералдардың бәрі бойкотқа тілектес ниет білдірген, шаруалар жөнінде неғұрлым достык, ниеттегі радикал буржуаға қарсы күреске бі- рікті.
Ал Ленин жаңа искралық қарарларды талдай келіп, өзінің «Екі тактикасында» *: «Пролетарий» революция- піыл шаруаларды көтеруге тырысып отырғанда, «Искра» либерал помещиктердің дәрежесіне дейін цулды- рап кетіп отыр деп шындықты айтқан жоқ па?
Ңараңыз: осы том, 1—139-беттер. Ред.


318
В. И. ЛЕНИН
Біз «Новое Времяны» атадыц. Осы сатылғыш -орган гана емес, «Московские Ведомости» де бойкот идеясы- на қарсы жанталасқан күрес жүргізіп отыр, сол арқы- лы Думаның шын саяси маңызын бар жұртқа және әр- бір адамға көрсетіп отыр. Үлгі үшін «Новое Времяның» озіне тән бір қылығын алайық, оған біз ықыласпен тоқталамыз, өйткені ол тіпті «Русские Ведомости» сиякг ты «қадірмен» либерал органның буржуазиялық зұлым- дығыпың түпсіз тұцгиығын жаңа жағыпан көрсетеді.
Осы соцгы газеттіц Берлиндегі белгілі тілшісі Иол- лос мырза 247-помердс Иепадагы съезге тоқталады. Оның мещапдық коцілі ец алдымси қайырымды да әділ буржуа-либерал Аббепіц шыққанына қуапады, бұл бай барлың партиялардың, керек десеңіз социал-демократ- тардың да, еркін жиналыс өткізуі үшін Йена қаласына халық үйін сыйлапты. Осыдан келіп, Иоллос мырза озінің моралын қорытады: «белгілі партиялың шеңбер- лерден тыс жүріп те халыққа пайда келтіруге болады» дейді. Әрине, бұл рас. Ал бірақ Россиядағы арпалысқан партиялық күрес заманында бейпартиялықты мақтап отырған жазуніы туралы не айтуға болады? Осы арқы- лы өзіпің барып тұрған саяси әдепсіздік жасап отыр- ғанын, нововремяінылдықтың отына май құйып отыр- ғанын Иоллос мырза қалай түсінбейді? Алайда бейпар- тиялыққа осы мещандық қуаныштың шын мағынасы Иоллос мырзаның келесі сөзінен оқушыға түсінікті бо- лып піыға келеді:
«Тупкілікті мацсаттардъі уақытша ңалтаға жасыра тұрып, социализм меп либерализмпіц ең таяудағы ортақ міидеттерің ес- те сақтаудыц өзі пайдалы больш шығатыи саяси жағдайлардың болатыны жайында айтып та отырған жоқпын».
Міне, бұл ашығын айту! Иоллос мырза, ең болмаса осы ашығын айтқаныңызға да рақмет! Бізге енді орыс либерализмінің буржуазиялыц сипатын корсету үшін, лролетариаттың буржуазияға, мейлі тіпті ең либерал- дық буржуазияға болса да, жаны қас дербес партиясы- ның жұмысшыларға қажет екенін түсіндіру үшін, қай кезде болсын, қандай жағдайда болсын, жұмысшылар- дың алдында сөйленетін сөздердің бәрінде жоғарыдағы- дай мәлімдемелерді пайдалану ғана қалып отыр.


ТОЙҒАН БУРЖУАЗИЯ МЕН АРАНЫ АІПЫЛҒАН БУРЖУАЗИЯ 319
Бірақ біздің «демократтың» барлық осы тирадасы тек гүлі ғана. Жемісі кейін піседі. Иоллос мырза «түп- кі мақсаттарды уақытша қалтаға жасыра тұру», яғни социализмнен бас тарту жөнінде пролетариата кеңес берумен тоқтамайды, жоқ, ол оның үстіне қазір- гі саяси революцияны ақырына дейін жеткізудеп бас тарту керек деп ақыл айтады. Иоллос мырза Бебель- дің сөзінен цитат келтіреді, сөйтіп бұл сөздің Россияны мәдениетті мемлекетке «сондайлық тез» айналдыра ала- тынымызға Бебельдің күмән келтіріп, сонымен қатар бұрынғы, самодержавиелік тәртіп енді қайтып орал- майды, «бұрынғы Россия енді мүмкін емес» дейтін же- рін көлденең тартады. Сөздің осы бір жері турасында Иоллос мырза былай деп жазады:
«Мен Бебельді орыс істері жөнінде білгір деп есептемеймін, бірақ өз сөзінің осы бөлегінде опың Каутскийдеи және Revolution in Permanenz (үздіксіз революцияньт) ұсынатын кейбір басқа доктринерлерден жақсы жағынан өзгешелігін көрсетуго тиіспін. Үдайы анархиялық күйде болу халық өмірінде қандай нақты формалар алатынын білетін ақылды адам әрі саясатшыл болғандықтан Бебель жетістік ең алдымен мәдениет міндетте- рін жүзеге асыру деп біледі және оның сөздерінен ең болмаған- да адамның қарапайым праволарын жүзеге асырғанға дейія орыс интеллигенциясы мен орыс пролетариаты арасын бөліп- жарып айқын шек қоймайтыны және бұлардың арасына дуал орната қоймайтыны айдан анық көрінеді».
Біріншіден, мұның өзі Бебелъге жабылған жала, жала болғанда, тура нововремяшылдық жала. Бебель бур- жуазиялық демократизм мен пролетарлық демократизм арасына әрқашан да сөзсіз «айқын шек» қояды; Иоллос мырзаның мұны білмеуі мүмкін емес. Бебель бур- жуазиялык, интеллигенция мен социал-демократиялық интеллигенцияны бірінен-^бірін мейлінше ажыратып қа- райды. Бебель «мәдениет» үшін күресе отырып, бір жа- ғынан, буржуазиялық демократияның жалғандығы меп сатылғыштығын, екінші жағынан, жұмысшы табының социалистік мақсаттарын мейлі тіпті қай бір кезде бол- сын көлеңкеде қалдырады-мыс деп орыс оқушысын сен- дірмекші болу,— герман революциялық социал-демо- кратиясының көсеміне оңдырмай жала жабу деген соз.


320
В. И. ЛЕНИН
Екіншіден, Бебельдің сөзінен ол орыс революциясы- на Каутскийден гөрі басқаша ңарайды деген ұғым мүл- де тумайды. Бұл жөнінде Бебельдің Каутскийден «жақ- сы жағынан өзгешелігі» Иоллос мырзаның жанынаи шығарылған нәрсе, өйткені ол Бебельдің сөзінен бір үзіндіні жұлып алады да, оны бұрмалайды, бүтіндей орыс революциясын және оның үзілді-кесілді жецісін жақтап айтқан толып жатқан мәлімдемелері туралы ләм демейді.
Үшіншіден,— біз үшіп «Русские Ведомости» пози- циясыпың ец қызық ерекшелігінің өзі осынысында бо- лып отыр,— Иоллос мырза осы қылығымеп Россияда революцияның үзілді-кесілді жеңіп шығуынан нақ цорцатъіндытъін көрсетіп отыр. «¥дайы революцияпы» Иоллос мырза «ұдайы анархия» деп атайды. Бұлай деу — революцияны бүліншілік деп атау деген сөз, бұ- лай деу — революциянъщ сатцыны болу деген сөз. Сон- дықтан «Освобождениенің» біздің сол жақтан тиісетін жауларымыз жоқ деп сендіруді ұнататын дипломатта- ры мұның өзі «Русские Ведомостидіц» кездейсоқ қате- сі деп айтпай-ақ қойсыи. Онысы өтірік. Мұпың өзі — либерал помещик пен либерал фабриканттың ең түпкі сезімдерінің және ең негізгі мүдделерінің көрінісі. Мұ- ның өзі — орыс революциясының 1789 жылдың жольь на түсуіие қарсы күресуге шақырған Виноградов мыр- заның сөзімен тұп-тура бірдей. Мұның өзі — бүліншілік- ті өзінің жақтырмайтынын патшаға айтқан Трубецкой мырзаның құлдық ұруымен бірдей. Бұл — кездейсоқ- тық емес. Бүл — «ұдайы апархиядап» шаріиатан, ты~ ныиьтыц пен тэртіпке ыптызар бола бастағап, «күресу- ден» (олар ешқашан күреспесе де) қазірдің өзіидө цалжыраған, жүмысшылар меп шаруалардың тек жеңі- луші ғана болмай, іпайқасуды тілеп шын күреске шыны- мен көтерілгенін көргеннің өзінде-ак, революциядан үр- кіп уаша да бастатан біздің буржуазиялық демократ- тардың сансыз көп масқара істерінің сөзбен айтылған бірден-бір шындық тұжырымы. Буржуа-демократтар Треповтардың жүгеисіздіктеріне, қарусыздарды қыр- ғынға ұшыратуына көзін жұмып қарауға әзір, олардың қорқатыны бұл емес, басқа «анархия», өкімет басында


ТОЙҒАН БУРЖУАЗИЯ МЕН АРАНЫ АШЫЛҒАН БУРЖУАЗИЯ 321
Трепов жэне Петрункевич пен Родичевтер болмайтын, шаруалар мен жұмысшылар көтерілісі жецген кездегі «анархиядан» қорқады. Буржуа-демократтар Думала құмартып баратыи себебі, олар муны революцияны са- тып кетудіц кепілі деп біледі, революцияны,— осы бір сұмдық «үдайы анархияны»,— толық жеңдірмей, ал- дып алудыц кепілі деп біледі.
Либералдық психологияныц осы мәнін біздің дұрыс корсеткенімізге «Новое Время» кепіл. Треповтардың осы әккі болған малайлары «Русские Ведомостидіц» бүкіл зұлымдыгын бірден байқады, сондықтап сыбай- ластарын емірене құшағына қысуға асықты. «Новое Время» 13 (26) сентябрьдегі номерінде Бебельдің Каут- скийден «жақсы жағынан өзгешелігі» туралы Иоллос мырзаның нақ осы өтірігін іштей ұнатып цитатқа кел- тіріп, оз тарапыпап былай деп ескертеді:
«Соньтмен, біздің радикал-«абсентеистерге» өзінің одақтаста- ры қатарынан Бебельді де шығарыгі тастауға тура келеді».
Әбден заңды ңорытынды. «Новое Времяның» профессионал сатқындары «Русское Ведомостидің» «жацылыс айтқап сөзінің» мәні мен мағынасын дұрыс бағалады. Ол ол ма. Саясатта ысылған «Новое Время» ізінше Думать лайыцтап қорытынды жасады. Иоллос мырза Бебельдің бойкотқа көзқарасы туралы бір ауыз сөз айт- паса да, «Новое Время» нак, сол бойкотты жақтаушы- ларға «абсентеистер» деп айдар тақты. «Новое Время» Бебельге жабылған жаланы «радикалдарға» жала жа- бумен толықтырды, алайда, атап айтқанда революция- пың толық жеңіп шығу идеясы, үздіксіз революция идеясы «радикал-абсентеистердің» тактикасына жетек- ші болатып, ал «ұдайы анархиядан» к,орңу Думага баратын либералдарға жетекші болатыны жөнінде өте дұрыс пікірді білдіріп отыр. «Новое Времяныкі» дүрыс. Трепов малайының Иоллос мырзаны нақ сол жерде ұстап алып, оған былай деп айтуға толық негізі бар еді: егер «ұдайы анархияны» тілемейтін болсаң, демек, сен меиің одақтасымсың, сондықтан ешқандаи демо- кратиялық даурықпа соз менің сеиімімді озгерте алмайды. Біздің таласымыз — үй-ішіндік болмашы талас, бі-


322 в. и. ЛЕНИН
рак, «доктринерлерге», «ұдайы анархияны» жақтаушы- ларға қарсы біз бірлесіп кетеміз!
«Искра» бойкотты жақтаупіыларды бұлтарып қалды деп, яғни абсентеизмге берілді деп жазғырғанда, озінің нововремяшылдарша сөйлегенін енді де түсінбес пе екен? Ол өз ұрандарының нововремялық ұрандармен осылай сәйкес келуі өзіпің позициясында қандай бол- сын бір үлкен жалғапдық барын дәлелдейтінін түсіп- бес пе екеп?
Европапың тойыпгап буржуазиясы өкіметке аранын. ашып отыргап россиялық буржуазияпы ынсаптылығы үшін мақтайды. Треповтыц малайлары «Русские Ведо- мостиден» шыққап Иоллос мырзапы «ұдайы анархия» идеясын сөккеяі үшін маңтайды. Нововремяшылдар мен жаңа искрашылдар «абсентеизмге» күледі...
«Пролетарий» № 20, 10 октябрь (27 сентябрь), іуиь ж.
«Пролетарий» газетгнгц Ъолжазбамен салыстырылған текстг бойынша басылып отыр


323
ПОМЕЩИКТЕР ДУМАҒА БОЙКОТ ЖАСАУ ТУР АЛЫ
«Освобождениенің» 76-номерінде земствошылардыц июльдегі съезінің қысқаша протоколдары басылғап. Ңазір, Мемлекеттік дума жөніндегі тактика туралы мәселеге жаппай коңіл аударылып отырганда, земство- шылар мен освобождениешілдердің бойкот туралы атап айтцанда цалай ойлағанын көрсететін осы маз- мұндағы бірден-бір бұл материалды атап өту өте қажет. Әрине, бітім жасауға дейін, Дума туралы заң шыққан- ға дейін, олардың ңазіргіден гөрі революцияшылдау болғанына, немесе революцияшылдау болып көрінуге тырысқанына ешкім күмәндапбайды. Бірақ, дегенмен, олардың дәлелдерінің сипаты мәселеге біздің берген бағамызды тексеру үшіп өте-мөте сабақ боларлықтай. Өйткені бұл нақты саяси шараларды оппозициялың партиялар да, революциялық партиялар да бірге тал- цылаған Россияның саяси тарихындағы бірінші дерлік мәселе болып отыр ғой.
Буржуазиялық демократтарды бойкот туралы мәселе- ні қоюға итермелеген олардың күресінің жалпы про- граммасы емес, белгілі бір таптардың мүдделері емес, қайта бәрінен бұрын өздерінің қайшылыққа толы, жал- ған жағдайда қалып қойғанына қымсынып ұялудыц бұлдыр сезімі екені әбден табиғи нәрсе. «Біз өзіміз сы- наған іске қалайша ңатысамыз? — деп сұрады Шишков мырза.— Халык, бізді жобаға ниеттес екен деп ойлай- ды ғой». Көріп отырсыздар, бұл либералдың бойкот туралы алғаш туған пікірінің өзі халық туралы мәсе- 12 іі -том


324
В. И. ЛЕНИН
лемен байланысып жатыр — Думаға бару — атап айт- қанда, халық жөнінде жағымсыз бірдеме істеу болып табылатындығын ол түйсік арқылы сезіп отыр. Ол ха- лықпен бірге болу деген жақсы ниет елестерінен ңол үзіп кете алмай отыр. Басқа бір шешен, Раевский мыр- за, мәселені дерексіздеу етіп қояды: «Біз әрқашан да принциптік негізде болып келдік, ал тактикалық жолда ымыраға барып отырмыз. Булыгин жобасын айыпта- ған едік, енді халық өкілдері болуға соншама ынтызар секілді болып шығамыз. Біз мұндай тайғанақ жолға түспейміз». Бұл, әрипе, Раевский мырзаның аздап асы- ра айтқаіты, ойткепі освобождепиешілдер принциптік негізде ешңашан да турғаи емес. Моселепі ымыраға ке- луді жалаң мойындамауға тіреу де дұрыс емес: марксизм рухын игерген социал-демократ революционерлер емірдің өзі еріксіз таңып отырған ымыраға келуді мүл- де теріске шығарудың күлкі екенін, істің мәні мұнда емес екенін, қайта қандай жағдайда болсын күрестің мақсаттарын айқын білуде, үнемі көздеп отыруда еке- нін шешенге ескертуді ұмытпаған болар еді. Бірақ, қайталап айтайық, мәселенің материалистік тұрғыдан қойылысы өзінің негізі жағынан буржуазиялық демократия жат нәрсе. Оныц күмәидары — буржуазиялық демократияның түрлі топтары ішіндегі терең жіктіц пышаны ғана.
Раевский мырзадан кейін сөйлеген сөзуар Родичев мырза мәселені оңай шеше салады: «Біз кезінде земст- воның жаца ережесіпе қарсы шықтық, бірақ біз земст- воға бардық... Егер бойкот жасау үптін бізде күш болса, онда оны жариялау керек еді» (ал құрметтім, «күштің жетпей» отырғаны меншікшілер мүдделерінің самодер- жавиемен табанды күрес жүргізуге жаны қас екенді- гінен және жұмысшылар меп шаруаларға жаны қас екендігінен емес пе екен?) ...«Соғыс өнерінің бірінші ережесі: дер кезінде қашу»... (Тверь либерализмінің се- рісі, құдай ақы, дәл осылай деді! Ал сөйтеді де, либерал- дар Куропаткинге күледі). «Бойкот мына ретте ғана болады, егер біз Думаға кіргенде бірінші қаулыны: «біз кетеміз. Бұл шын өкілдік емес, қайтсеңіз де енді онсыз бола алмайсыздар. Бізге шын өкілдік беріңіз»


ПОМЕЩИКТЕР ДУМ AFA БОЙКОТ ЖАСАУ ТУР АЛЫ
325
деп шығарсақ қана бойкот болады. Мұның өзі шын «бойкот» болады» (ио, әрине! «беріңіз» деп айту ке- рек!— земство Балалайкині113 үшін бұдан асқан «шын өкілдік» бар ма екен сірә? Земство съезі өзін құрылтай жиналысы деп жариялау қаупі жөнінде Москва губер- наторының күмәнын «оп-оңай жойдым» дегенде, Головин мырзаға олардың көңілдене күлгені тегін емес-ті).
Колюбакин мырза былай деді: «Алдыңгы шешендер мәселені былай қойды: «Не Булыгин Думасына бару керек, не ештеме істемеу керек» (Монархиялық бур- жуазияның оң қанатының әлгі «алдыңғы шешендері» мәселені қалай қойса, «Искра» дәл солай қояды). Ха- лыққа сөз салу керек, олардың бәрі Булыгин Думасына қарсы болады.., Халыққа жар салыңыздар, сөз бостандығын, жиналыс бостандыгын іс жүзіне асыры- ңыздар. Әйтнесе, керексіз мекемеге барып, сіздер өз түнтеріңізге жетесіздер. Онда сіздер азшылық боласыз- дар, сондықтан ол азшылық өзін халық алдында жоя- ды». Бүл сөзде бойкот идеясының шаруаларға жар са- лумен байланысты екендігі, патшадан халыққа бет бұру ретіндегі осы идеяның маңызы тағы да сезіліп отыр. Сондықтан Щепкин мырза өзі терең түсінген Колюбакин мырзаның сөзіне бүкпесіз тамаша сөзімен қарсылы- ғын білдіруге асықты: «Егер біз халық алдында қате жасасақ, оқасы жоқ, бірақ істі қорғап қаламыз» (...бур- эісуазияныц ісін, деп айғайлар еді, бәлкім, жұмысшылар піешенге, егер олар осы марқабатты жиналыста қаты- сып отырған болса). «Таласарым жоқ, мүмкін, жуырда біздің революциялык, жолға түсуімізге де тура келер. Бірақ бюроның жобасы (бойкотқа қарсы қарардың жо- басы) мұнан аулақ болгысы келеді, өйткені біз тәрбие- міз бойынша да, ниеттестігіміз бойынша да» (таптық тәрбие жағынан, таптық ниет жағынан) «революция- шыл емеспіз».
Щепкин мырза тауып айтады! Бұл арада істің түйіні құрал таңдауда емес, мақсаттардың айырмапіылығында екенін ол жаңа искрапіылдар түгел жиналып келсе де олардың бәріпен жақсы түсінеді. Тәртіп «ісін қорғап қалу» керек, істің түйіні міне осында. Жұмыспіылар 12*


326
В. И. ЛЕНИН
мен шаруалардың жеңуіне апарып соқтыруы ықтимал революциялық бағытқа тәуекел жасамау керек.
Бірақ, оның есесіне майда тіл, көк мылжың де-Ро- берти мырза нағыз, нағыз жаңа искрашыл сияқты бы- лай дейді: «Егер жоба өзіпің жарамсыздығы арқасында заңға айналар болса, онда не істеу керек? Қолға қару алып көтеріліс жасау ма?» («Көтерілісті Думамен байла- ныстыруға» бола ма екен, мұныңыз не, Роберти мырза!? Сіздің Бундпен таныс еместігіңіз қандай өкініпіті, мұны байлапыстыруға болмайтынын ол сізге түсіндірер еді.) «Котеріліс мезғілі жеткеп везде сөзсіз бола- ды деп ойлаймып. Ал қазір қарсылық пе әшейін енжар, немесе пәрменді қарсылыққа етуге әрдайым әзір тұ- ратын енжар қарсылық болуы мүмкін». (Не дегеи сүй- кімді радикал! Жаңа «Искраның» «революциялық өзіп озі басқару» ұранын осы пайдаланса ғой,— бұл енді талай-талай арияны сызылтып берер еді-ау...) «...ман- даттарды қайткен күнде де төңкеріс жасауға бел бай- лап баратындарға ғана беру керек». Білмей жүр екенсің бізді! Несі бар, Парвус міне осыпдай освобождениешіл- мен кездесіп, күшақтасты дегенде, біздікі дұрыс болма- ды ма? жаңа «Искра» майда тіл помещиктердің сұлу сөздеріне еріп кетті дегенде, біздікі дұрыс болмады ма?
«Пролетарий» № 20, «Пролетарий» газетгніц
10 октябрь (27 сентябрь), цолжазбамен салыстырылған
1УОй ж. текстг бойынша басылып отыр


327
ПАРТИЯНЫҢ БІРІГУІ ТУРАЛЫ МӘСЕЛЕ ЖӨНІНДЕ
Редакциядан. Орталық Комитеттің мәселені әбден айқын және анық қоіоын біз, өз тарапымыздан, құпта- ғаннан басқа не дей аламыз. Не III съезд шешімдері негізінде партиямен қосылу керек, не бірігу съезі бо- луға тиіс. Үйымдастыру комиссиясы осының бірін бір- жолата таңдап алуы керек. Егер ол III съездің шешім- дері негізінде партияға кіруді қабылдамайтын болса, онда бірігу съезінің шарттарын әзірлеуге, оны талдап жасауға қазірден бастап кірісу керек. Бұл үшін, 1-ден, бір уақытта және бір жерде екі съезді шақыруды принцип жағынан қажет деп танитыидығын екі жақ ресми түрде сөзсіз дәлдікпен мәлімдеуі керек; 2-ден, партия- ның әрбір бөлігінің барлық ұйымдары өз белігі съезі- нің шешімдеріне сөзсіз бағынатындығын да ресми түр- де белгілеуге тиіс. Басқаша айтқанда, партияның тиісті бөлігі үшін бұл екі съездің де кеңесші емес, шешуші маңызы болуға тиіс; 3-ден , съездердің дәл ңандай но- гіздерге сүйеніп шақырылатынын, яғни, атап айтқанда, нақты қандай ұйымдардан шешуші дауыспен ңанша делегат болатынын алдын ала анық бългілеп алу қажет '(III съезді мойындаған партия бөлегі үшін 2 және 3- пункттері РСДРП III съезі қабылдаған уставта белгі- ленген); 4-ден, съездің уақыты меп орны туралы ке- ліс сөзді қазірден бастау керек (екі съездің бір съезго қосылу шарттары мен қосылу уаңыты туралы съездер оздері қаулы алатыи болады); 5-ден, қосылудың ең анық және ең егжей-тегжейлі жобасын жасауға ңазір-


328
В. И. ЛЕНИН
ден бастап кірісу өте-мөте маңызды, ол екі съездің де піешуіне ұсынылуға тиіс. Бүл мәселе — өте қажет мә- селе. Өйткені бірігудің алдын ала әзірленген, жария- ланғап, жан-жақты талқыланған жобасы немесе жо балары болмайынша, съездердің осыншалық қиьш мәселені шешуге ешқандай мүмкіншіліктерінің болмай- тындығын басқа партиялардың тәжірибесі де, біздің партияның тәжірибесі де айқын көрсетіп отыр.
Сонымен, ендігі әңгіме Ұйымдастыру комиссиясында қалып отыр, сопдықтап оның шешімін бірігуді жақтау- шылардыц бәрі асыга күтстін болады.
«Пролетарий» газетгнгц цолжазбамен салыстырылған текстг Оойынша басылып отъір
«Пролетарий» № 20,
10 октябрь (21 сентябрь), 1905 ж.


329
АШУЛЫ ЖАУАП
Біздің «Өз бетінше туу теориясы» дегеп мақаламыз («Пролетарий» № 16) * Бундтың мейлінше апіулы жауабын туғызды. Тіпті оныц аіпулы сөздерінің озінде- гі қоры жетпей қалып, ол осыпдай создерді дөрекі айтыстың белгілі дұшпаны Плехановтан да иайдаланды. Не болып қалды? Бунд неге аіпуланады? Себөбі, біз, бір жағынан, Бундтың «Искра» атына айтқан мақтауында мысқылдың болу мүмкіндігін ескерттік, ал екінші жа- ғынан, Бундтың толып жатңап пункттер бойынша «Искрамен» ниеттестігін күлкі қылдық. Осы екі жақты- лықты Бунд бізге жауып, бізді айлакерлік және т. т. жасады деп айыптап отыр, сөйтіп Бундтың мысқылсыз екені күмәнсыз және теріс екені де соншалық күмәнсыз дәлелдеріне біздің жасаған талдауымыздың бәріне унде- местен соупай кетіп отыр. Өздері көтерген мәселеніц мәні жөніндегі осы талдауға Бундтың үндеместен өту себебі не? Оның себебі: талдаудан Бундтьщ өз пози- циясының екі жацтылығы көрініп отыр, ол, бір жагы~ нан, искралық «думалық» тактикадан безді, ал екінші жағыпан, искралық бірқатар қателерді мықтап қайта- лады. Ашулы Бундтың біздің екіжүзділігімізден ден түсіндіріп отырған нәрсені — шынында қүрылтай жи- налысын не уақытша революциялық үкіметтің, ие пат- шаның, не Мемлекеттік думаның шақыру ұранын ұсыну керек пе, әлде болмаса осы құрылтай жиналы-
Қараңыз: осы том, 250—256-беттер. Ред.


330
В. И. ЛЕНИН
СЫПЫҢ оз бетінше туу ұранын ұсыну керек не, міпе, осы туралы мәселе жөніндегі Бундтың екіжузді позициясы- нан болып отыр. Біз Бундтың бул мэселе жөнінде ша- тасцанын көрсеттік. Бунд бұған осы кезге дейін де тура жауап берген жоқ. Сондықтан егер Бунд бізге айнаға қараттың деп әлі де бұрқылдайтын болса, онда біз: «Бе- тің қисық болса, айпаға окпелеме» деген мақалмен жауап береміз.
«Пролетарий» № 20, «Пролетарий» газетініц
10 октябрь (27 сентябри), цолжазбамен салыстырылтан
1005 ж. тексті бойынша басылып отыр


33 t
МЕНЫПЕВИКТІК ЖАҢА КОНФЕРЕНЦИЯ
Бізге меньшевиктердің «Оңтүстік құрылтай (!?) кон- ференциясының» 115 гектографта басылған қарарларын жіберіпті. Ең маңызды қарарға (Мемлекеттік дума тура- лы) біз әлі қайтып ораламыз. Әзірше мынапы ескерте кетеміз: конференция искралык, «думалық» тактиканың басты екі пунктінен «Мемлекеттік думаға батылдарды сайлау үшін қысым жасауды (Мартов, Череванин, Парвус рухындағы) шығарып тастаған, бірақ «құ- рылтай жиналысының бүкіл халықтық сайлауын ұйым- дастыруды» қабылдаған. «Искра» редакциясының қүрамы туралы мәселе жөнінде үш қарар қабылданған, бірак, мәселе сонда да шешілмеген. Ңарардың біреуі Аксельродтың редакциядан кетпеуіп сұрайды, екінші біреуі — Плехановтың редакцияға қайтып келуін сұрай- ды (оның бер жағында конференция Плехановтың кету! жөніпде өзінің «аң-таң» екенін білдіреді,— сірә, өт- кір сөзге зауқы болмаса керек), үшіншісі — «Искраға» алғыс айтады, оған толық сенетіндігін, тағы сондайлар- ды білдіреді, бірақ редакцияның құрамы туралы мәсе- лені «жалпы орыстык, құрылтай конференциясының біржолата шешуіне көшіреді». «Жалпы орыстық біріп- ші конференция» мәселені жергілікті ұйымдардың ше- шуіне «көшіргені» жұртқа мәлім. Жергілікті ұйымдар цурылтай конференциясының шешуіне «көшіреді»... Мұның өзі бюрократизм мен формализмді жою деп ата- латын болу керек... Ал әзірпіе әрі-сәрімен жүргенде, «Искра» Орталық Орган атагымен пайдаланып отыр,


332
В. И. ЛЕНИН
оған мұндай атақты тіпті оның жақтаушылары да бер- ген жоқ-ты. Несін айтасың, ыңғайлы-ақ позиция!
Оңтүстік конференцияның ұйымдық уставы—бұрын- нан белгілі116 уставтың сыңары, бірақ аздаған өзгеріс- тері бар; мынадай § ңосылған: «мүмкіндігіне қарай жы- лына бір рет жиналатын партия съездері — партияның жоғарғы органы болып табылады». Бұл жақсартуды қызу құптаймыз. «Орталық Комитет съезде сайланады» дегеп жаца және тамаша пунктке байланысты, редакция құрамы туралы мәселені де съезде шешу (болашақта болса да) жопіпдогі тамаша пиетке байланысты, бұл жақсарту III съездіц қарарлары жагыпа қарай ойысу- ды дәлелдейді. Еиді бір торт айдап соң болатын келесі «құрылтай» конференциясы съездерді, партияның осы жоғарғы органдарын, шақыру тәртібін де белгілейді деп сепеміз... Амал не, конференция бірігу туралы мәсе- ле жөнінде төңіректейді де жүреді, бірақ III съездің негізінде біріккіңіз келе ме? егер біріккіңіз келмесе, онда бір жерде, бір уақытта екі съезді әзірлегіңіз келе ме? деп тура айтпайды. Келесі «құрылтай» конференциясы (торт айдан гөрі ертерек болса ғой!) бұл мәселе- ні шешеді деп сенетін боламыз.
«Пролетарий» № 20,
10 октябрь (27 сентябрь}, 1905 ж.
«Пролетарий» газетітц цолжазбо.мен салыстырылған текстг бойынгиа басылып отыр


333
РСДРП-ның ХАЛЫҚАРАЛЫҚ СОЦИАЛИСТІК
БЮРОДАҒЫ ӨКІЛДІГІ 117
Меныпевиктердің «Оңтүстік құрылтай конференция- сы» бұл мәселе жөнінде мынандай қарар қабылдады: «РСДРП-ның Интернационалдық бюродағы өкілдігі ту- ралы мәселе жөнінде «азшыльщпеи» келісу үшін ешқан- дай қадам жасамай, Ленин жолдастың бұл мәселені партияныц екі болігі арасындағы тартыстың пегізі еткендігі, фракциялық алауыздықтардың ұсақ-түйекте- рін бірінші кезекке қойғандығы көрінетін докумепттер- мен танысып піыққаннан кейін Оңтүстік ұйымдардың копференциясы бұған озінің қатты қынжылатынын біл- діреді, сонымен бірге партияның біз жак, бөлігінің Интернационалдық бюродағы өкілі бола беруді Плеханов жолдастап сұрайды, сойтіп «көпшіліктің» барлық ұйымдарына бұл мәселе жөнінде дереу өз пікірлерін айтуды және біз ұмтылып отырған бірлік мақсаты үшін, барлық басқа елдердің барлык, басқа социалист)к партиялары алдында бәрімізге бірдей қымбат РСДРП беделін сақтау үшін Плеханов жолдасқа өз тарапыная осы өкілдікке уәкілдік беруді ұсынады».
Бұл қарар төменде қол қоюшыға мәселені нақты' баяндап шығу міндетін жүктейді: 1) Келісім атаулы- пыц бәрі Россиядағы Орталық Комитетке байланысты екенін меныпевиктердің білмеуі мүмкін емес. Әдейі бір ғана «Ленин жолдас» туралы әңгіме етіп, олар өті- рік айтып отыр. 2) Орталық Комитеттің россиялық екі мүшесі РСДРП-ның Халыңаралық бюродағы әрі окілі, әрі гылыми органның редакторы Плеханов болуын ті-


334
В. И. ЛЕНИН
лейтінін білдіріп, III съезден кейін ізінше оған сөз сал- ған болатын. Плеханов бас тартты. «Ешқандай қадам жасамай...» деген сөз шындықтан жалтаруға иегіздел- ген. 3) Осы бас тартуынан кейін Плеханов «Искра» редакциясынан піыққан кезде, ол РСДРП Орталыц Комитетіне сөз салмай, РСДРП-ның тек екі бөлігі аты- нан өкілдік жасауға келісетіпдігін баспасөз бетінде мә- лімдеді (29 май) және III съезді мойындаушылардан олардың бұған рпзалығын баспасөз бетінде сүрады. 4) «Пролетарий» редакциясы Плехановтың мәлімдеме- сін дереу копгіріп басып (№5, 26 (13) июнь), мәселепі шешу Орталық Комитеттің кдрауыпа берілгендігін қо- са айтты. 5) Мәселепі Орталық Комитеттің шешуінеи бұрыи, Халықаралық бюроны III съезд туралы хабар- дар ету үшін және Халықаралық бюроның жұмысы туралы Орталық Комитеты хабардар ету үшін мен Ор- талық Комитет атынан Халықаралык, бюромен хабар- ластым, мұның өзінде мен РСДРП-ның Халықаралық бюродағы өкілдігі туралы мәселенің әлі шешілмегеніи айттым *. Басқа сөзбен айтқанда: Бюродағы арнаулы өкіл туралы мәселені шешуден бұрын Орталық Комитет Халықаралық бюромен өзінің шетелдегі өкілі арқы- лы байланысты. 6) Халықаралық бюрода өзімнің оны- мен қарым-ңатынасымның уаңытша сипаты барын тура әрі анық мәлімдеп, мен «күрес» пен «алауыздықтар» туралы ешуандай мәселені қозғағаным жоқ, тек қана III съездің шешімдерін хабарладым, мен сөзсіз солай етуге міндетті едім. 7) Плеханов 16 июньде Халық- аралық бюроға хат жіберді, бұл хатта ол (а) екі фракция оған окілдікке қазірдіц өзінде ризашылық берді деп қате айтты және (б) II съезден бері болған жікко бөліну тарихын баяндады, бірақ оны шындықтан бір- сыпыра жалтарып, мүлде меныпевиктік рухта баяпда- ды, Орталык, Комитеттің III съезді шақыруын «мүлде өз бетімен істелген әрекет» деп атап, біздің партияда- ғы ымырашылдарды «батпац» деп жариялащ съезде ««тольщ праволы» ұйымдардың «сірә, жартысына жуы-
Қарацыз: Шығармалар толық жинағы, 10-том, 235-бет. Ргд.


РСДРП-ның ХАЛЫҚ. СОЦ. БЮРОДАҒЫ ӨКІЛДІГІ
335
ғы ғана болды, съезд әсіре централистер мен батпақтьщ қосылуы», т. с. болды деді.
8) Плехановтың бұл хатының дұрыс емес екенін мен 1905 жылты 24 июлъде Халықаралық бюроға жазған хатта * пункт сайын дәлелдегенмін (Плехановтың хаты туралы ол осы хатты жібергеннен кейін бір айдан соң ғана, Халықаралық бюро оның хатынан маған ко- шірме жібергенде ғана білдім). «Батпақ» туралы мәсе- ле жөнінде мен өз хатымда былай деп жаздым: «Пар- тиямызда «батпақтың» бар екепдігі рас. Оның мүше- лері партия ішіндегі күресте үнемі бір жақтан екінші жаққа шығып кетіп отырды. Бұлай бірінші болып қа- шып шыққан Плеханов еді, ол 1903 жылдың ноябрінде көпшіліктен азшылыққа өтті, ал 1905 жылы 29 майда «Искра» редакциясынан шығып, азшылықтан да кетті. Біз мұпдай бір жақтап екінші жаққа өте берушілікті макүлдамаймыз, бірақ, егер батылдығы жоқ адамдар, «батпақ» мүшелері, ұзақ ауытқулардан кейін біздің со- ңымызға еруге бейім болса, бұл үшіп бізді кінәлауға болмайды деп ойлайлмыз». Жікке бөлінгеннен кейінгі істіц қазіргі жайы туралы мәселе жөнінде мен сол хатта Халықаралық бюрода «конференцияның барлық қарарларының толық аудармасы» болу қажеттігін көр- сеттім. «Егер «Искраның» бұл аударманы Бюроға жі- бергісі келмесе,— деп қоса айттым мен,— онда бұл жұ- мысты біз өз міндетімізге алуға дайынбыз».
Енді оқушылар билігін өздері-ақ айтсын: Плеханов- тың әрекеті әділдікті айту дегенге ұқсай ма, ал жаңа конференцияның мәселені баяндауы шындыққа ұқсай ма? РСДРП-ның беделін түсіруге кім айыпты? Халық- аралық бюроны II съезден кейінгі жікке болінудің та- рихымен таныстыру инициативасы үпіін кім айыпты? «фракциялық алауыздықтарды» қозғауға кім айыпты??
Н, Ленин
Р. S. Оцтүстік конференцияның көпшілік ұйымдары- ның пікірін білгісі келген тілегін орындау үшін РСДРП * Қарацыз: ПІығармалар, 9-том, 133—137-беттер. Ред.


336
В. И. ЛЕНИН
Кострома комитетшің 1905 жылғы августа жібергеп царары 118 төменде басылып отыр. Редакция бул мэселе жөнінде басқа қарарлар алған жоқ.
((Пролетарий» № 20,
10 октябрь (27 сентябрь),
1VUÖ ж,
((Пролетарий» газетгнщ цолжазбамен салыстырылған текстг бойынша басылып отыр


337
ОҚУШЫЛАРМЕН БОЛҒАН ӘҢГІМЕЛЕРДЕН 119
Редакциядан. Біздің партия комитеттерінің біріне мүше жолдастың хатынан үзінділер басып отырмыз. Бұл жолдас — Орталык, Органга хат-хабар жазып қана қоймай, оның үстіне тактиканы өзініц қалай түсінетіні туралы, оны өзінщ қалай қолданатыны туралы әңгіме- лесіп тұратын аз ғана жолдастардың бірі. Баспасөз үшін тіпті де әдейі арналмайтын мұндай әңгімелер бол- майынша партияның ынтымақты тактикасын жалпы талдап жасау мүмкін емес. Шетелдегі газет редакциясы практиктермен осылай пікір алыспайынша, бүкіл пар- тияның пікірін іс жүзінде ешқашан да білдіре алмай- ды. Сондықтан да біз партияның барлық мәселелері жөнінде осылай әцгімелесуге және пікір алысуга прак- тик-жолдастарды мүмкіндігінше көбірек ынталандырар- мыз деген ниетпен ең жаңа әдебиеттің аздаган бөлегі- меп гана таныс жолдастың пікірін басып отырмыз.
«Пролетарий» № 20,
10 октябрь (27 сентябрь), 1905 ж.
«Пролетарий» газетгнтң, Туолжазбамен салыстырылған тексті бойынша басылып отыр


338
МОСКВЛДАҒЫ ҚАНДЬІ КҮНДЕР і20
Женева, 10 октябрь (27/ІХ).
Жұмысшы көтерілісінің жаңа ұшқыны — Москвада- ғы жаппай стачка және көше бойындағы күрес. Аста- нада 9 январьда пролетариаттың революциялық атта- нысының алғашқы найзағайы жарқ етті. Бұл найзағай- дың жаңғырығы бүкіл Россияға таран, бұрын-соңды болып көрмеген шапшаңдықпен миллионная аса проле- тарларды орасан зор күреске көтерді. Петербургтен ке- йін шет аймақтар да көтерілді, бұларда ұлттық езгі онсыз да адам төзгісіз саяси езгіиі ушықтыра түскеп еді. Рига, Польша, Одесса, Кавказ бірінеп соң бірі кө- теріліс ошақтарына айналды, көтеріліс ай санап, апта санап ұлғайып, өсе түсті. Енді ол Россияның орталығы- на, өзінің тұрақтылығымен реакционерлерді көп уақыт бойы іштей қуантып келген «шынайы орыс» облыста- рының жүрегіне жетіп отыр. Россия орталығының осы біршама тұрақтылығыпа, ягни мешеулігіне бірсыпыра жағдайлар себеп болды: орасап коп жұмысшы бұқара- сын ңамтыған, бірақ жермен байланысын жөнді үзбе- ген, интеллектуалдық орталықтарға пролетарларды азырақ шоғырландырған ірі өнеркәсіп түрлерінің мар- дыімсыз дамуы да;— шетелден оте қашықтығы да;— ұлттық араздықтың жоқтығы да себеп болды. Бұл оцір- де 1885—1886 жылдардың 121 өзіпде сондай қуатты кү- шімен көрінген жұмысшы қозғалысы көп уақытқа дейін тыпып қалғандай болды, сондықтан социал-демо- краттардың жұмсаған күш-жігері жұмыстың жергілікті


МОСКВАДАҒЫ ҚАНДЫ КҮНДЕР
339
өте-мөте ауыр жағдайларына кездесіп, овдаған, жүзде- ген рет сәтсіздікке ұшырады.
Бірақ, ақырында, орталық та қозғала бастады. Иваново-Вознесенск стачкасы 122 жұмысшылардың саяси жағынан коп өсіп жетілгендігін күтпеген жерден корсеты. Барлық орталық өнеркәсіпті ауданындағы толку осы стачкадан кейін-ақ үздіксіз күшейіп, ұлғая түсті. Енді осы толку кемерінен асып төгіліп, көтеріліске ай- нала бастап отыр. Күмән жоқ, өршуді Москваның рево- люцияшыл студенттері де күшейтті, бұлар осы таяуда ғана петербургтік қарарға өте-мөте ұқсас қарар қабыл- дады, бүл қарар республика үшін, революциялық уа- қытша үкімет куру үшін күресуге шақырады, Мемле- кеттік думаны масқаралайды. Асқан либерал атышулы Трубецкой мырзаны жуырда ғана ректор етіп сайлаған «либерал» профессор лар полицейлік қоқан-лоққыныц кысымымен университеты жапты: өздерінің айтуынша, олар университет қабырғасында Тифлис қырғыны- ның 123 қайталауынан қорыққан. Бірак, бұлар тек уни- верситеттен тыс жерде, көшелерде қан төгілуін тездет- ті.
Шетел газеттерінің қысқаша телеграф хабарларыпан байқауымызша, Москвадағы оқиғалардың барысы, бы- лайша айтқанда, 9 январьдан кейін «дағдыға» айналған мөлшерде болған. Көтеріліс әріп терушілердің стачка- сынан басталған, ол стачка тез өскен. 24 сентябрьдегі (7 октябрьде) сенбі күні-ақ баспахана, электр конка лары, темекі фабрикалары жұмыс істемеген. Газеттер шықпаған. Завод пен темір жол жұмысшыларыныц жаппай стачкасын күткен. Кешке қарай үлкен мани- фестациялар болған, оларға әріп терушілерге қоса өзге де мамандықтардың жұмысшылары, студенттер және басқалар қатысқан. Казактар мен жандармдар мапифес- танттарды бірнеше рет куып таратса да, олар қаита жи- нала берген. Көптеген полицейлер жараланған. Мани- фестанттар тас лаңтырып, алтыатардан оқ атқан. Жап- дармдардың командирі офицер ауыр жараланғап. Бір казак офицері, бір жандарм өлгеп, т. т.
Сенбі күні стачкаға наубайшылар қосылғап.


340
В. И. ЛЕНИН
25 сентябрьде (8 октябрьде), жексенбі күні, оқиға бірден қаһарлы бет алған. Таңертеңгі сағат 11-ден бас- тап көшелерде,— әсіресе Страстной бульварында жәнө басқа жерлерде жұмысшылар жинала бастайды. Жи- налған жұрт Марсельезаны айтады. Ереуіл жасаудан бас тартқан баспаханалар талқандалады. Орасан қатты қарсылықтан кейін ғана казактардың манифестанттар- ды таратуға шамасы келген.
Филипповтың магазині алдына, генерал-губернатор үйінің қасына, 400-дей адам жиналады, көбі наубай- шы кіші мастерлер. Казактар топқа лап қояды. Жұ- мысшылар үй-үйге кіріп кетіп, үй тобелеріне шыгып алып, жоғарыдан казактарға тас жаудырады. Казактар үйлердің төбелерін атңылайды, бірақ жұмысшыларды одан ңуыгі түсіре алмағандықтан, шындап қоршауга алады. Үйді қоршап алады. Үйді қоршаған бір полиция отряды мен гренадерлердің екі ротасы сырт жағыная айналып келіп үйге кіреді, сөйтіп, ақырында, үйдіңто- бесіне де жетеді. 192 кіші мастер тұтқынға алынған. Олардың сегізі жараланған; екі жұмысшы өлген (қай- талап айтамыз, мұның бәрі тек шетел газеттерінің телеграф арқылы алған хабарлары, әлбетте, бұлар шыір дықтан алысырақ, ұрыстардың көлемі туралы тек ша- малап қана мағлұмат беретін хабарлар). Бельгияның бір байсалды газеті мынандай хабар келтіреді: қора сы- пырушылар кошелерді қаннан тазартуды қатты қолға алды; осы кішкентай хабардың өзі — дейді газет — елеулі күрес болғанын ұзақ хабарлардан гөрі анығы- рақ көрсетеді.
Тверь көшесіндегі қыргын туралы Петербург газет- терінде жазуға, сірә, рұқсат етілген болу керек. Бірақ цензура келесі күні-аң жариялаудан қорыққан. 26 сентябрьде (9 октябрьде), дүйсенбі күні, ресми мәлімет Москвада ешқандай елеулі толқулар болған жоқ деп хабарлады. Бірақ Петербург газеттерінің редакциясына телефон арқылы басқаша хабарлар жетті. Генерал-губернатор үйінің қасына бір топ адам тағы да жиналын- ты. Ңызу қақтығысулар болған. Казактар әлденеше рет оқ атыпты. Олар мылтық ату үшін аттарынан түс- кенде, көп адамды ат басып кеткен. Ңызыл тулар кө-


МОСКВАДАҒЫ ҢАНДЫ КҮНДЕР
341
теріп, революциялық сөздер айтып айқай салған жұмыс- іпылар тобы кешке қарай бульварларға лық толғап. Бүл топ нан және қару-жарақ магазиндерін қиратқаи. Ақырында, топты полиция таратып жіберген. Көл адам жараланған. Орталық телеграф станциясын бір рота солдат күзетіп тұр. Наубайшылар стачкасы жаппай стачкаға айпалыпты. Студенттер арасындағы толқулар барған сайын күшейіп, жиындарға бұрынғыдан бетер көп адам қатысып, революциялық бет алыс байқалады. «Таймстъщ» Петербургтегі тілшісі Петербургте күрескө шақырған прокламациялар тарағаыы туралы, ондағы наубайшылар арасындағы толқулар туралы, 1 (14) ок- тябрьдегі сенбіде демонстрация жасау белгіленгені туралы, жұрт арасындағы аса үрейлі дүрбелең хал туралы хабарлайды.
Бұл мәліметтер ңапшалық мардымсыз болғаимен, осының өзі де Москвадағы көтерілістің өршуі, басқа- лармен салыстырғанда, қозғалыстың жоғары сатыға жеткенін көрсетпейді деп қорытынды жасауға мүмкін- шілік береді. Алдын ала әзірленген және жақсы қару- ланған революцияшыл отрядтардың әрекеттері де, әс- кердің тым болмаса белгілі бір бөлегінің халық жағына отуі де, халық қаруының «жаңа» түрлеріп, бомбаларды кобірек қолдану да (бұлар Тиф листе 26 сентябрьдө (9 октябрьде) казактар мен солдаттарға сондай үрей ту- ғызған болатын) жоқ. Осы шарттардың бірде-бірі бол- май отырғанда, көптеген жұмысшы қаруланады екен деп те, көтеріліс жеңеді екен деп те үміттенуге болмай- тын еді. Бұрын атап өткеніміздей, Москва оқиғалары- ның маңызы басқада: ол оқиғалар ірі орталықтың қызу арпалысқа тұңғыш рет қатысуын, үлкен өнеркәсіпті ауданның елеулі күреске тартылып отырғанын көр- сетеді.
Россиядағы көтеріліс бір ңалыпты, дұрыс өрлеп отыр- ған жоқ және, әрине, олай орлей алмайды да. Қарулап- баған, күреске жұлқынып шықпаған, бірақ күрестің ұлы сабағын алған орасан көп бұқараның іпапшаң ын- тымақты қозғалысы Петербургтегі 9 январьдың басты сипаты болды. Польша мен Кавказдағы қозғалыстың ерекшелігі — зор табандылық көрсету, халық тарапы-


342
В. И. ЛЕНИН
пан қару мен бомбаның біршама жиі крлданылуы. Одессадағы ерекшелік әскердің біраз бөлегінің көтері- лісшілер жағына етуі болды. Ңозғалыс барлық ретте де жәнө қай уақытта болмасын өзінің негізі жағынан жаппай стачкамен біте қайнаған пролетарлық қозғалыс болды. Москвадағы қозғалыс басңа толын жатқан, опта ірі емес өнеркәсіпті орталықтарда болатын шеңбер- де өтті.
Енді біздің алдымызға мынандай сұрақ қойылатыны өзінен-өзі түсіпікті: революциялық қозғалыс дамудың осы қазіргі жеткеп, «дағдылы» болған, танымал саты- сында тұрып қала ма, әлде жоғары сатыға көтеріле ме? Егер орыс революциясының оқиғалары сияқты сон- шалық күрделі және коз жеткісіз оқиғаларды бағалау- га батылдығымыз жетер болса, онда біз бұл сұраққа екінші жауаптың берілуі әбден ықтимал деген қоры- тындыға лажсыз келеміз. Рас, күрестіц осы бұрыннап үйреншікті, егер осы үйреншікті деген сөзді қолдана алатын болсақ, формасы да — партизандык, соғыс, үз- діксіз стачкалар, елдің біресе ана, біресе мына шетінде басталған көше бойындағы күреспен шабуыл жасау ар- ңылы дұшпанды әлсірету,— күрестің міне осы формасы да ең елеулі нәтижелер беріп келді және беріп тө отыр. Өнеркәсіптің тіршілігін тоқтататын, бюрократия мен армияның толық берекесін қашыратын, халықтыц барлық топтарында істің жайына наразылық туғыза- тын осы қажырлы күреске ешбір мемлекет ä la Ion- gue * төтеп бере алмайды. Россияның самодержавиелік үкіметі мұндай күреске төтеп беруге онан бетер қа- білетсіз. Күресті тіпті жұмысшы ңозғалысыиың қазір туғызып отырған формаларында қажырлылықпен жал- ғастырудың өзі патша өкіметінің сөзсіз күйреуіне жет- кізетіндігіне біз толық сене аламыз.
Бірақ бүгінгі Россиядағы революциялық қозғалыстың қазіргі жеткен сатыда тоқтап қалуы мүлдем мүмкін емес. Қайта, мұның өзі — күрестің алғашқы сатылары- ның бірі ғана екендігін мәліметтердің бәрі көрсетіп отыр. Масқара, ауыр соғыстың зардабы халыққа әлі * — ұзақ уақыт. Ред.


МОСКВАДАҒЬІ ҢАНДЫ КҮНДЕР
343
тіпті де түгелдей батқан жоң. Ңалалардағы экономика- лық дағдарыс, деревнялардагы аштық жұртты қатты ашыпдырып отыр. Барлық мәліметтерге қарағанда, Маііьчжуриядағы армия мейлінше революциялық пи- ғылда, соидықтан оны қайтарып алудан үкімет қорқа- ды,— біраң бұл армияны қайтарып алмауға да болмай- дьт, өйткені жаңа көтерілістердің, бұрынғыдаң анағұр- лым елеулі көтерілістердің болу қаупі туып отыр. Жұ- мысшылар арасыпда жоне шаруалар ішінде саяси үгіт Россияда ешқашан қазіргідей кең4 жоспарлы және терец жүргізілген емес. Мемлекеттік дума комедиясы үкі- метті жаңа жеңілістерге ұшырататыны, ал халықты тагы да ашындыра түсетіні сөзсіз. Біздің көз алдымызда, бас-аяғы он айдың ішінде, көтеріліс қатты өсті, сондық- тап көтерілістің жаңа жоғары сатыға өрлеуінің жақын- дығы туралы қорьітынды бос қиял емес, ізгі тілек емес, бұқаралық күрестіц фактілерінен шығатын тура және міндетті қорытынды болып табылады, көтеріліс бұл жа- ңа жоғары сатыға орлегепде революционерлердіц жа- уынгер отрядтары немесе әскердің бүлікші бөлімшелері жұртқа көмекке шығады, олар бұқарапың қару-жарақ алуына көмектеседі, олар «патшалық» әскердің (әлі де патшалық, бірақ тіпті де бәрі бірдей патшалық емес әскердің) қатарында күшті қобалжу туғызады, көтері- ліс елеулі жеціске, патша өкіметін тұралатып кететш жеңіске жеткізеді.
Патша әскері Москвада жұмысшыларды жецді. Бі- рақ бұл жеңіс жеңілушілерді әлсіреткен жоқ, қайта оларды күштірек біріктірді, өшпенділігін онан сайын өршітті, оларды шып күрестің практикалық міидеттері- пе жақындатты. Бұл жеңіс — жеңушілер датарында қо- балжу туғызбай қоймайтын жеңістердің бірі. Қазір езіп түгелдей және тек қана «ішкі жаумен» күресу үшш жасақтап отырғанын әскер енді ғана біле бастады, біл- гепде де заңдар баяндалған анықтамадан ғана емес, оз тәжірибесінен де біле бастап отыр. Жапониямен соғыс аяқталды І24. Бірақ эскер жасақтау, революциям царсы әскер жасақтау әлі жүріп жатыр. Мундай жасақтау бізге қорқынышты емес, біз оны құптаудан қорықпай- мыз, өйткені халыққа қарсы ұдайы күресу үшін шақы-


344
В. И. ЛЕНИН
рылған солдаттардың саны неғұрлым көп болса, бұл солдаттарды саяси және революциялық жолмен тэрбие- леу соғұрлым тезірек болады. Революцияға қарсы со- ғысу үшін жаңа әскери бөлімдерді үсті-үстіне жасақ- тай отырып, патша өкіметі мәселенің шешілуін созады, бірақ бүл созу бәрінен де бізге тиімді, өйткені осы ұзаққа созылған партнзандық соғыста пролетарлар со- гысуға үйренеді, ал әскер саяси өмірге тартылмай қой- майды, сөйтіп бұл өмірдің үраны, жас Россияның ай- бынды үпдеуі тіпті тастай бекітілген казармаларға да жетеді, ец қарацғы, ец надан және ең қорғалақ болын қалған солдаттарды да оятады.
Көтерілістің ұшқыпын тағы да бір рет басып таста- ды. Тағы да бір рет: көтеріліс жасасын!
1905 ж. 27 сентябрьде
(10 октябръде) жазъілған
Бірінші рет 1926 ж. Ңолжазба бойынша
Лениннщ V жинағъінда басъілып отыр
басъілған


345
ҮЙҚЫДАҒЫ БУРЖУАЗИЯ МЕН ОЯНҒАН БУРЖУАЗИЯ
МАКАЛА ҮІПІН ТАКЫРЫЙ
Үйқыдағы қальщ жұрт түсінбейтін немесе немкұрай- ды қарайтып оңбаған, өрескел зұлымдыққа қарсы азып- аулақ адам күресіп жатыр екеп делік. Күресушілердіц басты міндеті қандай? 1) ұйқтап жатқапдарды мүм- кіндігі болғанынша коптеп ояту. 2) өз күресінің міпдеттері мен шарттары жөнінде олардың көзін ашу. 3) оларды жеңіп шығуға қабілетті күш етіп ұйымдас- тыру. 4) оларды жеңістің иәтижелерін дұрыс пайдала- пуға үйрету.
1-нің 2—4-ден бұрын істелуге тиіс екендігі, соңғы- лардың 1-ші болмайынша істелуі мүмкін еместігі өзі- пеп-өзі түсінікті.
Сөйтіщ азын-аулақ адамдар бар жұртты оятып жүр, кез келген және әрбір адамдъі жұлқылап оятуға кі- рісті.
Өмірдің өзінің де дамуы арқасында олардың әрекет- тері табысты болып шықты/Бұқара оянды. Сонда оян- ған жүрттьщ бірқатарының зұлымдықты сақтап қалуга мудделі екендігі, не оны саналы түрде қолдауға, не опың оянғандардың осы топтарына тиімді жақтарыщ болшектерін сақтап қалуға мүдделі екендігі байқала бастайды.
Сонда күрескерлер, шайқас жаршылары, оятушы- лар, революцияның дабыл қағупіылары өздері оятқая осы оянғандарға царсы шығуы табиғи нәрсе емес пе? Онда күрескерлердің енді «бар жұртты және әрбір адамды» жұлқылауға, оятуға күшін түгелдей жүмса-


34ß
В. И. ЛЕНИН
майтындығы, қайта күштіц ауыр салмағын: 1) бірін- шіден, оянуға; 2) екіншіден, тиянақты күрес идеяларыи қабылдауға; 3) үшіншіден, шындап және ақырына де- йін күресуге қабілетті болып шыққандарға жұмсайты- ны табиғи нәрсе емес пе.
Орыс социал-демократтарының либералдарға 1900—— 1902 жылдардағы (оятты), 1902—1904 жылдардағы (оянушылардың жігін ашты) және 1905 жылғы (ояп- ған... сатқыпдарға қарсы күресті) көзқарасы осындай.
1905 ж. 27 және 30 сентябръдіц (10 жане 13 октябръдгц) аралығъінда жазъілған
Бгрінші рет 1926 ж. Лснипніц V жинағында басъілған
Ңолжазба бойъінша басылып отыр


347
РСДРП ОРТАЛЫҚ ОРГАНЬІНЫҢ РЕДАКЦИЯСЫНАН 125
Жолдастар! Біз үгіт ісінде Орталық Орган мен жер- гілікті баспаның бірлесіп жұмыс істеу әдістерінің бірі- не сіздердің назарларыңызды аударгымыз келеді. Ор- талық Органды қозғалыстан қол үзді, беделі жоқ және т. с. деп өте жиі айыптап жүр. Әрине, бұл жазғырулар- да біраз шындық бар және осындай қызу кезеңде біздің алыста жатып жүргізген жұмысымыздың қаншалықты жеткіліксіз екенін өзіміз де жақсы білеміз. Бірақ біздің қол үзуіміз ішінара Орталық Орган мен жергілікті со- циал-демократтар буцарасының арасындағы қатынас- тардың сирек және тұрақсыз болуына жене олардьщ арасында бірлесіп жұмыс істеудің жеткіліксіздігіпе байланысты. Біздің сіздерге көмегіміз мардымсыз екен- дігінде дау жоқ. Бірақ сіздердің де бізге жәрдемдеріңіз жеткіліксіз. Міне, осындай кемшіліктердің бірін жоюға енді біз жолдастық ниетпен назарларыңызды аударгымыз келеді.
Жергілікті қызметкерлер Орталық Органды үгіт үшін жеткіліксіз пайдаланады. Орталық Орган кеш келеді және аз келеді. Сондықтан 1) жергілікті листоктарда мақалалар мен хабарларды жиірек қайта көшіріп ба- сып отыру керек; 2) Орталық Органның жұртқа таны- мал ұрандарын (және мақалаларын) жергілікті листоктарда жиірек қайта өзгертіп немесе қайталап айтып отыру керек, бұл арада сіздер опы толықтыруыңызга, өзгертуіңізге, қысқартып алуыңызга да болады және т. т., өйткепі жергілікті орында отырган сіздерге бұл жагы көбірек мәлім, ал партияның барлық басылымда-


318
В. И. ЛЕНИН
ры бүкіл партияның ортақ игілігі; 3) Орталық Орган- лың атағын, өзіміздің тұрақты газетіміз бар деген идеяиы, өзіміздің идеялық орталығымыз бар деген пі- кірді, оған әрқаіпан өз пікірін білдіруге болады дегенді бұқараға жайып, түсіндіріп отыру үшін жергілікті лис- токтарда Орталық Органнан жиірек цитат алып отыру керек және т. т. және т. с. Нақ пәлендей пікір «Проле- тарийдің» пәлендей мақаласында айтылған, немесе осындай мәліметтер оның сондай хабарында келтіріл- ген дсп әрбір орайы келгенде листоктарда корсетіп оты- руға тырысу корок жәпе т. т. және т. с. Біздің Орталық Оргапымыз туралы буцараға хабарлау үшіи және біз- дің бүкіл ықпал жүргізетіп саламызды кеңейту үшін мұпың маңызы өте зор.
Жергілікті комитеттер сан рет өздерінің қалағанын таңдап алып, талай мақалаларды көшіріп басты. Қазір урандардъщ бірыцғай болуы ерекше маңызды (либерал- дарға, освобождениешілдерге, олардың «келісім теория- сына», олардың конституция жобасына көзқарас туралы және т. б.; революциялық армия туралы, революция- лық үкіметтің программасы туралы мәселе; Мемлекет- тік думаға бойкот жасау туралы және т. б.). Орталық Органды жергілікті үгіт ісінде пайдаланғанда одан ма- ңалалар көшіріп басумен ғана емес, пікірлер мен ұран- дарды листоктарда ц айт алатг айт у жолымен де, ол пікірлер мен ұрандарды жергілікті жағдайларға лайық дамыту немесе түрін озгерту жолымен де пайда- лану керек және басқалары. Біз бен сіздердің бірлесіп іс істеуіміз үшін, пікір алысып отыру үшін, біздің ұран- дарымызды түзеп отыру үшін, бізде партияның түрақ- ты Орталық Органы бар екендігімен жұмысшылар бу- царасын таныстыру үшін мұның маңызы өте-мөте зор.
Бұл хатты партияның тіпті ең төменгі буынындағы барлық ұйымдары мен үйірмелерінде оқып, талқылау- ларыңызды барынша өтінеміз.
«Пролетарий» редакциясы
«Рабочий» № 2, сентябрь, 1905 ж.
Ңолжазба бойынша басылып отыр


349
ГЕРМАН СОЦИАЛ-ДЕМОКРАТИЯЛЫҚ ЖҮМЫСШЫ ПАРТИЯСЫНЫҢ ИЕНА СЪЕЗІ120
Неміс социал-демократтарының съездері герман жұ- мысшы қозғалысының шеңберінен әлдеқайда асып тү- сетін оқиғалар ретінде көптен бері-ақ маңызды. Герман социал-демократиясы өзінің ұйымшылдыгы жағынап, ңозғалысының тұтастығы мен топтасқандыгы жағынап, маркстік әдебиетінің көптігі және мазмұндылыгы жа- ғынап басқалардың бәрінеп алда тұр. Мұндай жағдайда неміс социал-демократтарының съездері шешімдерінін; де көбінесе халықаралық дерлік маңызы болатындығы табиғи нәрсе. Социализмдегі ец жаца оппортуниста ағымдар туралы (бернштейншілдік) мәселе жөнінде осылай болды. Революциялық социал-демократияньщ сыннан өткен бұрынғы тактикасын дұрыс деп таны- ған Дрезден социал-демократиялық съезінің шеші- мін Амстердам халықаралық социалистік конгресі қа- былдады және ңазір мұның өзі бүкіл дүние жүзіндегі барлық саналы пролетариаттың ортақ шешімі болып отыр 127. Ңазір де солай. Бұқаралык, саяси стачка туралы мәселе — Иена съезінің басты мәселесі — бүкіл ха- лықаралық социал-демократияпы толғандырып отыр. Бірсыпыра елдердегі оқиғалар, оның ішінде, бәлкім, тіпті әсіресе Россиядағы да оқиғалар, соңғы уақытта бұл мәселені бірінші кезекке қойды. Сондыңтан герман социал-демократиясының піешімі бүкіл халықаралық жұмысшы қозғалысына күресуші жұмысшылардың ре- волюциялық рухын қолдау, күіпейту мағыпасьшда, сөз- сіз, едәуір ыңпал етеді.


350
В. И. ЛЕНИН
Ал айда, Иена съезі қарап шешкен, бұдан мацызы ко- мірек басқа мәселелерді де әуелі қысқаша атап отелік. Ол ең алдымен партияның ұйымы туралы мәселемея піұғылданды. Герман партиясының партия уставын қайта қараудың жеке жақтарына біз, әрине, бұл арада тоқтап жатпаймыз. Осы қайта қараудың өте-моте ерек- ше негізгі сипатын: централиамді бұдан әрі, неғұрлым толық және неғұрлым қатаң түрде жүргізу, неғұрлым мықты уйым құру жопіндегі тенденцияны баса көрсету өте мацызды. Бұл тенденция мынадан көрінеді: бірін- шіден, тек айрықша елеулі себептер мүмкіндік. бермей- тін реттерден басқа жағдайдың бәрінде әрбір социал- демократтыц партия ұйымдарының бірінде міпдетті түрде болуы туралы тікелей қаулы уставқа енгізіліп отыр. Екіншіден, ол сенімді адамдар жүйесін жергілік- ті социал-демократиялық ұйымдар жүйесімен өзгерту- ден, жеке адамның уәкілдігі мен жеке басқа сену прин- цитн коллективтік, ұйымдық байланыс принципімен өзгертуден көрінеді. Үшіншіден, ол партияның барлық ұйымдарын өз табыстарының 25 процентін партияныц орталық кассасына тапсыруға міндеттейтін қаулыдан көрінеді.
Жалпы және түтас алғанда, социал-демократиялық қозғалыстың өсуі және оның революцияшылдығыныц күшеюі централизмді неғұрлым дәйекті түрде жүргізу- ге қалай болғанда да және ылажсыз жеткізетіндігін біз бұл арада айқын көріп отырмыз. Неміс социал-демо- кратиясыныц дамуы бұл жағынан алғанда біздер, орыс- тар, үшін оте-моте үлгі боларлық нәрсе. Осы жақын уақыттың өзінде ұйымдық мәселелер бізде партия тұр- мысының маңызды мәселелері қатарыпан басқа мәселе- лерге қарағанда әлдеқайда үлкен орып алды, іщіндра қазірдің озінде де үлкен орын алып отыр. III съезден бері партия ішіндегі ұйымдық жұмыста екі тенденция толық анықталды: біреуі — дәйекті централизма қа- рай, партия ұйымындағы демократизмді, демагогия үшін емес, көпірме сөз үшін емес, Россиядагы социалдемократия үшін өріс бостандығының іс жүзінде ке- ңегоіне сәйкес ұстамдылықпеи кеңейтуге қарай бет алыс. Екіншісі — ұйымдық тиянақсыздыққа қарай,


ГЕРМАН С.-Д. ЖҮМЫСШЫ ПАРТИЯСЫНЫҢ ИЕНА СЪЕЗІ 351
«ұйымдық бұлдырлыққа» қарай бет алые, қазір оның барлық зиянын бұл бет алысты тіпті соншалық ұзаң цорғап келген Плеханов та түсінді (оқиғалар оны коп ұзамай-ақ осы ұйымдық бұлдырлықтың тактикалық бұлдырлықпен байланысын да түсінуге көпдіреді деп сенеміз).
Біздіц уставтың 1-параграфы туралы таластарды ес- ке түсіріңіз. Өздерініц қате тұжырымының «идеясын» бұрын қызу жақтаған жаңа искрашылдардың конфе- ренциясы қазір бүкіл параграфты да, бүкіл идеяны да жай түгелімен лақтырып тастады. III съезд централизм мен уйымдъщ байланыс принципін дұрыс деп тапты. Жаца искрашылдар партияпың әрбір мүшесіпің ұйым- да болуы туралы мәселеиі жалпы принциптер негізіне қоюға бірден әрекеттенді. Ңазір біз немістердің — оп- портунистері де, революциоперлері де, бәрі бірдей — мұндай талаптың принцип жағынан зацдылығыпа тіпті күмән келтірмейтінін көріп отырмыз. Бұл талапты (партияның әрбір мүшесі партия ұйымдарының бірінде болуын) өз уставына тікелей енгізе отырып, олар бул ережеден ерекше ауытцулар болу цажеттігін эсте принциптер жағынан келіп дәлелдемейді, ...Германияда жеткілікті бостандытутыц жоцтығы жағыпан алып дә- лелдейді! Үйымдық мәселе жөнінде Иепада баяндама- шы болған Фольмар ережеден ерекше ауытқулар болу мүмкіншілігіи ұсақ чиновниктер сияқты адамдарга социал-демократтар партиясында ашыцтан-ашык болуы- на мүмкіндік жоқтығы жағынан ақтайды. Біздің Рос- сияда жағдайдың басқаша екендігі өзінен-озі аян: бос- тандықтың жоқтығынан ұйымның бәрі бірдей астыр- тын. Революциялық бостандык, тұсыпда партияны қатаң шектеудің, сойтіп бүл жонінде «тияпақсыздық- қа» жол бермеудің ерекше маңызы бар. Ұйымдық бай- ланыстарды қажетінше ныгайту принципі бұлжымай сол күйінде қала береді.
Қазір неміс социал-демократтары бас тартып отыр- ған сенімді адамдар жүйесіне келетін болсақ, онда ол жүйенің омір сүруі социалистерге қарсы ерекше заң- ға 128 толығынаи байланысты. Бұл заң неғұрлым ескір- ген сайын, бүкіл партияның сеиімді адамдар арқылы


352
В. И. ЛЕНИН
емес, ал ұйымдардың арасындағы тікелей байланыс жүйесіне сүйенуіне көшуі соғұрлым табиғи және мін- детті бола түсуде.
Иенада саяси стачка туралы мәселеге дейін талқы- ланған өзге бір мәселе де Россия үшін өте-мөте тағлым аларлық мәселе. Бұл—май мейрамы туралы мәселе не- месе, дұрысырағы (егер айтысқа себеп болған пуиктті алмай, мәселенің мәнін алатын болсақ), кәсіпшілік қоз- ғалыстың социал-демократиялық партияға көзқарасы туралы мәселс. Кәсіпшілік одақтарының Кёльнде болғап съезіпіц 129 пеміс социал-демократтарыпа, айта берсең, тек иеміс социал-демократтарыпа ғапа емес, басқаларға да қандай күшті эсер еткепі туралы «Пролетарийде» бұдан бұрын да талай айтқанбыз. Бұл съезде ец айқын анықталған бір нәрсе: марксизм дәстүрі және оның ыңпалы бәрінен де күштірек болып отырған, керек десе, Германияның өзінде кәсіпшілік одақтарында — аңға- рып қалыдыз: социал-демократиялыц кәсіпшілік одақ- тарында — антисоциалистік тенденциялардың, ағыл- шын рухындағы, яғни сөзсіз буржуазиялық рухтағы «таза тред-юнионизмге» қарай ойысқан тепденциялар- дың дамып отырғандығы болды. Міне, сондықтан да, сөздің оз мағынасындағы май ереуілі туралы мәселеден Йена съезінде тред-юнионизм мен социал-демократия туралы мәселе, егер орыс социал-демократтары ішінде- гі бағыттарға бейімдеп айтатын болсақ, «экономизм» туралы мәселе сөзсіз келіп туды.
Бірінші Май туралы мәселе жөніндегі баяндамашы Фишер тура былай деді: кәсіпшілік одақтарында біресе анда, біресе мұнда социалистік рухтың жойылып бара жатқан фактісіне көз жұму үлкен қате болған болар еді. Істің насырға шапқаны сондай, мәселен, ағаш ше- берлері одағының өкілі Брингман: «1 май ереуілі — адам организміндегі жат дене», «Кәсіпшілік одақтар — қазіргі жағдайда жұмысшылардың жағдайын жақсар- тудың бірден-бір құралы», т. с. деген сияқты создер сөйлеп, оны бастырып шығаруға дейін барды. Сондық- тан, Фишердің тауып айтқанындай, осы «аурудың ны- шанына» бірқатар басқа нышандар қосылады. Тар


ГЕРМАН С.-Д. ЖҮМЫСШЫ ПАРТИЯСЫНЫҢ ИЕНА СЪЕЗІ 353
өрісті профессионализм, немесе «экономизм» Германия- да, Россиядағы секілді, тіпті барлык, жердегі секілді, оппортунизммен (ревизионизммен) байланыстырыла- ды. Дәл осы ағаш шеберлері одағының газеті ғылыми социализм негіздерінің күйреуі туралы, дағдарыстар теориясының, апатқа ұшырау теориясының теріс екендігі т. т. туралы жазды. Ревизионист Кальвөр жұ- мысшыларды, наразылық білдіруге емес, өз тұтыну қа- жеттерін көбейтуге емес, жұпынылыққа т. т. және т. с. шақырды. Кәсіпшілік одақтарының «бейтараптығы» идеясына қарсы шығып сөйлегенінде Либкнехтті съезд мақұлдады және ол: «рас, Бебель де бейтараптықты жақтап сөйлеген болатын, бірақ, менің ойымша, мұның өзі партия көпшілігі Бебельді жақтамайтын азғана пункттердің бірі» деп ескертті.
Социал-демократия жөнінде кәсіпшілік одақтардың бейтарап болуына кеңес бергепдігіп Бебельдің өзі бе- керге шығарған-ды. Тар өрісті профессионализмніц қауіптілігін Бебель сөзсіз мойындаған. Сонан соц, Бебель осы цехтық топастықтың бұдан да жаман түрле- рін білетінін айтты: кәсіпшілік одақтардың жас бас- іпыларының істеп жүргеп істері жалпы партийны, жал- пы социализмді, тап күресі теориясын келекелеугө дейін баратынын айтты. Бебельдің бұл мәлімдемелеріп социал-демократиялық съезд ашу-ызамен, айқай-шумен қарсы алды. Ол: «жолдастар, өз орындарыцызда болы- ңыздар; не істеп отырғандарыңызды ойлаңыздар; сіз- дер қатерлі жолмен бара жатырсыздар, ол жолдың ақы- ры өздеріңізді апатқа ұшыратады!»,— деп батыл айт- қанда қызу қол шапалақталды.
Сонымен, неміс социал-демократиясыныц абыройы- на, ол қауіпті бетпе-бет тайсалмай қарсы алды деп айт- қап жөн. Ол «экопомизмніц» әсіре жақтарын бүкпеле- меді, орынсыз сылтаулар мен бұқпаптайларды (ондай- ларды, мысалы, бізде Плеханов II съезден кейіп коп ойлап шығарды) жанынан ойлап шығармады. Жоқ, ол кеселдің бар екенін қатты айтты, зиянды тенденция- ларды батыл айыптап, партияның барлық мүшелеріп оларға қарсы күресуге тура, ашықтан-ашык, піақырды.


354 в. и. лени н
Орыс социал-демократтары үшін таглым аларльщ оңи- га, ал олардың кейбіреулері кәсіпшілік қозғалысы мә~
селесінде «көзі ашылғаны» үшін мақтауын алды!
Струве мырзаның
1905 ж. сентябръде жазылған
Бірінші рет 1924 ж. «Под
Знаменем Марксизма» журналынъщ 2-номергнде басылған
Ңолжазба бойыниіа басылып отыр


355
ЕПЩАНДАЙ ЖАЛҒАНДЫҚ БОЛМАСЫН! БІЗДІҢ КҮШІМІЗ ШЫНДЫҚТЫ АЙТУДА!
РЕДАКЦИЯҒА ХАТ130
«Көтеріліс тудыру біздің шамамыздан келмейді... соя- дықтан оны Думамен байланыстыратын түгі де жоқ... үгіттің ұраны құрылтай жиналысы». Бунд осылай деи жазды, ал 16-номердегі * мақаланың авторы оған жет- кіліксіз жауап берді.
. Бундтың бұл создері — социал-демократиядағы мг- щандыцтың тамаша көрінісі, пасықтық, әрі-сәрілік, өң- віздік, жалпылама сөз, жадаулық мағынасындағы ме- щандықтың тамаша көрінісі (1897—1900 жылдарда да, 1901—1903 жылдарда да, 1904 жылы да, қазір 1905 жылы да идеялық жатып ішердің роліп атқарған Бупд орқашан да осылай болып келген).
. Бұл — үйрепшікті пікір, дағдылы козқарас, «пара- с-аттылық мағына» («О с в о б о ж д е н и е д е» «пара- саттылықтың салтанат құруы» және «саңылаудыц ашылуы»).
Бұл — барып тұрғап жалтандъщ, орыс революциясы үшін — жеңімпаз рееолюциянъщ бірден-бір ықтимал авторы ретіпдегі саналы пролетариат үшін де — мұиы әшкерелеудің маңызы аса зор.
Көтеріліс тудыру біздің шамамыздан келмейді, сон- дыцтан байланыстырмау керек, сондъщтан ұран қару- лы көтеріліс емес, құрылтай жиналысы болу керек.
. Бұл — біз жалаңашпыз, дәрменсізбіз, аш-арықпыз, азаптан тигықтағанбыз, өзімізді жұтып бара жатқан
* Қарацыз: осы том, 250—256-беттер. Peö.
13 11-ТОМ


356
В. И. ЛЕНИН
мына батпакдан шығып, жарық сәулесі, күи шүғыла- сы, самалы, дүние жемісінің бәрі бар сонау таудың ба- сына көтерілуге әліміз жоқ деумен бірдей. Бізде саты жоқ, онсыз көтерілу мүмкін емес. Саты табу біздің қо- лымыздан келмейді. Сондықтан көтерілу үшін күресі- мізді саты табу (respective * құру) ұранымен байла- ныстырмауымыз керек. Сондықтан біздің ұранымыз: тауға, тау басына өрлеу болуға тиіс, өйткені бақыт пен бостандың, самал меп сәуле, жігер алу мен күш алу сол тау басыттда.
Саты болмағандъщтаи: опсыз котерілуге болмайтын- дықтан,— сондьіғүтан саты табуды жәпе опы әзірлеу жо- лында жұмыс істеуді ұрап етпеу керек,— сопдықтан ұран былай болуға тиіс: бірдеме етіп жоғарыда, тау ба- сында болыңдар, бақыт, т. т. тау басында!
«Әлсіздік кереметке сенуді әрқашан медеу тұтып келді» деген Маркс! 131
Енді кереметке сенуді демеу етіп отырған,— сатысыз тау басына піығуға сенуді, көтеріліссіз-ақ құрылтай жиналысыпа сенуді демеу етіп отырған — пролетариат- тың әлсіздігі ме немесе Бунд пен жаңа «Искра» бас- шыларының әлсіздігі ме?
Бұл сенім — есі ауысқандардың сенімі. Қарулы кө- теріліссіз құрылтай жиналысы құр елее, бос соз, оті- рік, франкфурттік мылжың.
Освобождениешілдіктщ, Россиядағы буржуазия- лыц у р анныц осы алгаіицы кең-саяси, бұқаралық- саяси, халықтық формасының алдамшылығы мен жал- ғандығы дәл осы кереметке сепушілікті, осы өтірікті қолдауда болып отыр. Өйткені либерал буржуазия үшіп мұның осы өтірігі керек, либерал буржуазия үшін бұл өтірік емес, қайта нағыз ұлы шындық, ояың таптық мүдделерінің шындығы, буржуазия бостандығыньщ шындығы, капиталистік теңдіктің ақиқаты, жалдаптық бауырластықтың ең қаеиеттісі болып табылады.
Бұл — онъщ (буржуазияның) шындығы, өйткеиі оған керегі халықтың жеңісі емес, тау басы емес, бұ- қараны батпаққа жығу керек, сөйтіп шонжарлар мен * — немссе. РеО.


ЕПІҚАНДАЙ ЖАЛҒАНДЫҚ БОЛМАСЫНЬ
357
ақшалы ңапшықтар үшін қара халықтың иығына шығу керек, жеңіс емес, келісім керек, дұшпанмен келісімге келі/,=дұіііпанға сатып кету керек.
Буржуазия үшін бұл — «керемет» емес, қайта шын- дық, революция жеңісінің емес, революцияға опасыз- дықтың шындығы.
...Саты табу біздің қолымыздан келмейді... көтеріліс тудыру біздің қолымыздан келмейді... Мырзалар, со- лай ма?
Егер солай болса, онда өздеріңнің бу кіл насихат- тарың мен үгіттеріңді қайта құрыңдар, онда жұмысшы- лар мен бүкіл халыққа жаңа, қайта жасалған сөздер, жаңаша құрылған, басқа сөздер айта бастаңдар.
Онда халыққа былай деңдер: Питердің, Риганың, Варшаваның, Одессаның, Тифлистің жұмысшылары... көтеріліс тудыру мен котерілісте жеңуге біздің шама- мыз келмейді. Сондықтан букіл халыцтыц уурылтай жиналысы туралы бізге ойлаудың да, текке мылжың- даудың да түк цажеті жоц. ¥лы сөзді ұсақ-түйек ку- лықпен кірлетпеңдер. Өз әлсіздіктеріңізді кереметкө сенумен бүркемеңіздер. Осы әлсіздік туралы барша жүртқа және әрбір адамға айқай салып айтыңыз,— ағынан жарылу жартылай түзелу деген сөз. Өтірік сөз, өтірік мақтаныш — бұл адамгершілік жағынан құрып біту, саяси жағынан құрып бітудің сенімді кепілі.
Жұмысшылар! Біз көтеріліс тудыруға және онда же- ңіп шығуға дәрменсізбіз! Сондықтан букіл халыцтык цурылтай жиналысы туралы лақапты тастаңыздар, бул туралы айтушы суайттарды маңайлатпай ңуыңыздар, освобождениеіиілдердің, «думашылардың», кадеттердщ және басца оңбағандардың сатқындығын әшкерелеңіз- дер, өйткеиі олар бүкіл халықтық құрылтай жиналы- сып тек с ө з жу з ін д е ғана тілейді, ал іс жүзінде ха- лытр$а уарсы жиналысты, жаңаны құрмайтын, қайта ескіні жамап-жасқайтын, сіздерге жаңа киім, жаңа тур- мыс бермейтін, жаңа ұлы күрес үшін жаңа қару бер- мейтін, тек сіздердің шоқпыттарыңызға жылтырауық тағатын, тек жалған елеспен алдайтын, қару-жарақтың орнына ойыншық беретін, мылтықтың орнына бұғау салатын жиналысты тілейді.
13*


358
В. И. ЛЕНИН
Жүмысшылар! Біз котеріліс үшін әлсізбіз. Сондық- тан революция туралы айтпаңыздар және освобож- депиешілдіктің жексұрындарыпа, кадеттер мен дума- шылардың ол туралы аузын ашырмаңыздар, бұл бур- жуазиялық оцбағандардыц ұлы халықтық ұғымды оздерініц жексұрын тілімен ластауына жол бермеңіздер.
Біз әлсізбіз бе? Демек, бізде революция жоқ, болуы да мүмкіп емес. Бұл — халық революциясы емес, бұл— Петрункевичтсрдіц жәпо патшаның бір топ либерал малайларыпыц халықты алдауы деген сөз. Бұл—бос- тандың жолыидагы күрес емсс, бұл — освобождение- шілдердің мансапты орын үшіп халық бостапдыгын са- туы. Бұл — жаңа омірдіц бастамасы емес, қайта бұ- рыпғы арып-шаршағап тіршілікті, каторганы, бұрынғы қалтырау мен іріп-шіруді нығайта түсу деген сөз.
Жұмысшы жолдастар, көтеріліс тудыруға біздің ша- мамыз келмейді! Халықты революцияға көтеруге біздің шамамыз келмейді! Бостандыққа жетуге біздің шамамыз келмейді... Дұшпанды қағып түсіру емес, біздің шамамыздан келері опы тек тецселту ғана, теңселткен- де, қасына ГІетрункевич отыра кететіпдей етіп тецселту ғапа. Революция туралы, бостандық туралы, халық өкілдігі туралы лақаптардың бәрін тастау керек,— кім- де-кім оларға қол жеткізу үшіп сатыны табу, оларды жеціп алу үшін көтерілісті әзірлеу жолында іс жузін- де жумыс істемей, осы нәрселерді әңгіме етсе, онда ол суайт және ұнщалаң, ол сіздерді алдайды.
Жұмысшы жолдастар, біз әлсізбіз! Бізді жақтайтып- дар бір ғана пролетариат және бытыраңқы, қарацғы, ңарусыз, козсіз күресті бастап отырған миллиондағаи шаруалар.
Бізге қарсы тұргандар — патша сарайы маңындагы бүкіл шайка және солдат мундирін киген барлық жү- мысшылар мен шаруалар және... *
Соцы. Біз әлсізбіз. Әлсіздік кереметке сенуді медеу тұтады. Бұл — Бунд сөздерінен, «Искраныц» жоспары- нап шыққап факт.
* Қолжазбада сөйлем Оі глеген. Ред.


ЕШҚАНДАЙ ЖАЛҒАНДЫҚ БОЛМАСЫН!..
359
Бірақ факт болып отырған не, мырзалар? Бүкіл Россия пролетариата күштерінің әлсіздігі ме немесе бупд- шылдар мен жаңа искрашылдардың басшыларыпың әл- сіздігі ме??
Шынын айтыңыздар:
1) Революция жоқ. Либерал буржуазияның патпіа- меп келісім жасауы бар...
2) Бостандық үшін күрес жоқ. Халық бостандығып сату бар.
3) Халық өкілдігі үшіп күрес жоқ. Ацшалы цапіиыц- тъщ өкілдігі бар.
Біз әлсізбіз... осыдан келіп революцияны сату- шылықтың бәрі шықпай қоймайды.
Егер сіздер революцияны, бостандықты, халық окіл-
дігін тілейтін болсаңыз... с тиіссіздер.
Сіздер әлсізсіздер ме?
Революция — күштілер- дің еншісі!
Біз — шоқпыт кигеп күйімізде қалуымыз керек. Сіздер әлсізсіздер ме?
Бостандыққа тек күшті- лер ғана жетеді.
Әлсіздер әрқашан да құл болады. Бүкіл та- рихтыц тәжірибесі.
Сіздер әлсізсіздер ме?
Сіздердің окілдіктеріңіз өздеріңіздің қүл ие- ленушілеріңіз бен қа- наупіыларыңыз арқы- лы болады.
«Өкілдік» — пе күшті- нің жеңісі, не жай қа- іздер кушті болуға
Төменгі жагынан
со) Кім әлсіз? Пролета- риаттың күші ме немесе искрашылдар мен буид- шылдардың басшылары ма?
%) Революцияны қалай? сыздар ма? Сіздер күшті болуға тиіссіздер!
£) Біз ш ынд ы і$ т ы айтуга тиіспіз: б із д іц күшіміз осында, ал буцара, халыгһ тобыр күпітіц бар-жоқтығын күрестен кейін іс жүзінде шешеді.
Күш бар ма?
Әлде біз әлсізбіз.
со) Кім әлсіз.


360 в. И. ЛЕНИН
ғаз, алдау, ә л с і з д i т о пастанды р у У ШІН ОНЫЦ КӨЗІН б а й лаг ан шубе- р е к...
1905 ж. сентябръде жазылған Бгргнші per 1926 ж. Лениннгц
V жинағында басъілған
Ңолжазба бойынша бйсылып отыр


301
ТРУБЕЦКОЙДЫҢ ӨЛІМІ ЖӨНІНДЕ
Либералдық «Frankfurter Zeitung» газеті құрылтай жиналысын шақыратын патша емес, Мемлекеттік дума да емес, тіпті (жаңа «Искрадағы» жолдастар ашулапа көрмесін!) «халықтың демократиялық ұйымы» да емес, революциялық уақытша үкімет шақыратын болсып деп талап еткен москвалық студенттердің дәйекті-револю- циялық қарарына қатты ызалапды. Бұл жөніиде неміс- тің либерал биржашылары студепттерді «жетілмеген», т. т. деп байбалам салғап болатып. Епді, Трубецкой- дың өлімі туралы телеграммапы баса отырып, пақ сол газет (13. X., Abendblatt*) былай деп ескертеді: «Мүмкін, халық ағарту министрлігінде оған (Трубец- койға) қысым көрсетілген шығар».
Сорлы Трубецкой! Халық бостапдығына жетуге ты- рыса жүріп, патша министрінің есігі алдыпда «қысым- нан» оліп кетпек... Біз мүпың өзі тіпті россиялық либерал үшін де тым қатаң өлім жазасы деуге бармыз. Бірақ, мырзалар-ау, халық бостандығын жаңтаушылар үшін жендеттер мен тыңшылар үкіметімен ңандай да болсып байланыс жасаудап бас тартқан жақсы емес пе, сол лайыңтырақ емес пе? Треповтармен жәпе оныц жексұрын малайларымен әцгіме үстіндегі «қысымнан» өлгеннен гөрі осы малғұндарға, көзі жойылмайынша, шын бостандык, болмайтын осы малғұндарға, қарсы коше бойындағы күресте, халықгың көзін ашып, тәрбие- лейтін, тура, адал, ашық күресте өлген жақсы емес пе?
1905 ж. октябръдщ басында
жазылған
Бгргншг рет 1926 ж. Ңолжазба бойынша
Лениннгц V жинағыпда басылған басъілып отыр
— Кепікі шыққаны. Ред.


362
РОССИЯНЫҢ ФИНАНСЫ
Біз самодержавиелік үкімет өзінің фшіанс жөишдегі істерімен (немесе, бәлкім, дүрысырағы, айла-шарғыла- рымен) барған сайын шатаса түсіп отырғанын бұрын талай рет айтқанбыз. Финанстық күйреудіц болмай қоймайтыны барған сайып айқьшдала түсуде. Бұғап көз жеткізетін қызғылықты айғақ мынау. Европаныц финанс шопжарларының ец ықпалды органдарының бі- рі Лопдонның «Тһе Economist» журналының 132 Бер- линдегі тілшісі жаңаша 11 октябрьде былай деп хабар- лады:
«Орыс үкіметі мен француз бапкирлерінің арасында бұдан бұрын да көп айтылған орыстың жаңа заемы туралы келіссоз- дерге қатысу үшін Мендельсон фирмасының екілі осы аптада Петербургте болды. Мұнда, сірә, шын деректерден алынғанмә- ліметтер бұл заемның сомасын 75 миллион фунт стерлинг (700 млн. сом піамасы) деп апыцтайды, мұның жартысына жуығып Франция алады, ал қалғаны Германияга, Голландияға, Англияға және Құрама Штаттарына ұсынылатын болады. Сонымен қатар былай дейді: шығарылатын міндеттемелердің үлкен бөлегі (оі tlie issue) соғыс кезінде Франция мен Германияда орналасты- рылған казиачейлік билеттерді (?? taking up the Treasury Notes?) жабуға арналуға тиіс.
Ірі орталықтардың бәрі бұрын-соңды болып көрмеген көңіл- сіз күйді (are under unusual pressure) бастан кешіріп отырған жағдайда Россиянин; ақша рьшоктарына қол созуы (at just this juncture) оның финанс жағынан қиыншылық көруінің (straits) айқын айғағы деп танылады. Жорамалдардың бірі мы- надай: жоғарыда айтылған соманың азын-аулақ бөлегі ғана ка- эір жазылуға ұсынылады, ал қалған бөлегі кейін, бәлкім, келесі жылдың басында таратылады (will be raised). Бірақ мұның озі


россиянин; финансы
363
Россияның ақіпаға мұқтаждығы жөніндегі жағымсыз әсердітек бұрынғыдан да бетер күшейтеді. Орыс заемына Германияда нақ ңазіргі кезде ешқандай ынта жоқ екені өзінен-өзі түсінікті. Мұндағы ақша рыногыньщ жағдайлары ғана емес, оның үстіне мұның бәрінен де гөрі, Россиядағы саяси лаңның (turmoil) жал- ғаса бсруі және үкімет беделінің, құлдырауы (breakdown) де- мегенмен де, анық нашарлауы, осының бәрі Германияда сонша зор мән берілетін фактілер (are being weighed in а männer), мұның өзі келешекте заемға жазылу үшін жақсылықтың белгі- сі емсс».
1905 ж. 1(14) октябръден
кешгрек жазылған
Бірінші рет 1931 эіс. Лениннщ Ңолжазба бойынша
XVI жинағында басылған басылып отыр


ЗВ4
САНКТ-ПЕТЕРБУРГ КОМИТЕТІ ЖАНЫНДАҒЫ ЖАУЫНГЕР КОМИТЕТКЕ
16. X. 1905.
Ңымбатты жолдастар! 1) Жауыпгер комитеттің есе- бін және 2) котерілісті әзірлеуді уйымдастыру туралы мәселе жөпіндегі жазбаларды + 3) ұйымдастырудыц схемаларын жібергендеріңіз үшін Сіздерге өте риза- мын. Осы документтерді оқыған соң, жолдастық пікір алысу үшін Жауынгер комитетке тура хат жазуды меп өзімнің борышым деп таптым. Айтатын түгі де жоқ, істің практикалық қойылысы туралы мен пәлеп деіі жатпаймын; орыстың ауыр жағдайларында мүмкіп нәр- сенің бәрі істеліп жатыр, бұған күдік болмасқа тиіс. Бірақ, документтерге қарағапда, істіц кеңсешілдікке айналу қаупі бар. Жауынгер комитеты ұйымдастыру жөніндегі бұл схемалардың бәрі, бұл жоспарлардың бә- рі қағаз бастылық емес пе екен деген ой тудырады — ашық айтқаным үшін кешірім сұраймын, бірақ сіздер мені тырнақ астынан кір іздегісі келеді деп ойламай- тын шығар деп сенемін. Мұндай істе схемалардың жә- не Жауыпгер комитеттің қызметі мен праволары туралы айтыстар меп әцгімелердіц пайдасы аз. Бұл арада қайнағап жігер, тағы да жігер керек. Бомба жайлы соз болғанына жарты жылдан асты, бірақ әлі бірде-бір бомба жасалмағанын түршіге, күдай ақы түрпііге, кө- ріп отырмын! Ал осыны мына деген ғалымдар айтады... Мырзалар, жастарға барыңыздар! бірден-бір, бәрінен құтқаратын амал соларда ғана. Әйтпесе, құдай ақы, кеш қаласыздар (бәрінен мен осыны көріп отырмып) және «ғылыми» хаттарыңыз, жоспарларыңыз, сызбала- рыңыз, схемаларыңыз, тамаша рецептеріңіз болар, бі- рақ ұйымдастыру, нақтылы іс сіздерде болмайды. Жао тарға барыңыздар. Барлық жерде, кез келген жерде


САНКТ-ПЕТЕРБУРГ КОМИТЕТ! Ж АНЫН ДАРЫ...
365
студенттерде де, эсіресе, жумысшыларда да дереу жа- уынгер жасақтар күрыңыздар, т. т., т. т. 3 адамнан 10 адамға дейін, 30-ға дейін т. т. адамы бар отрядтар дереу ұйымдаса берсін. Олар дереу қолға не іліксе соны- меп, біреу алтыатармен, біреу пышақпен, біреу өрт салу үшін керосинге малынған шүберекпеи және т. т. дереу қарулана берсін. Бұл отрядтар дереу өзіне бас- шылар сайлап алып, мүмкіидігі болғанынша, Петербург комитөті жаиындагы Жауынгер комитетпен байланыс жасасын. Ешқандай ресмилікті талап етпеңіздер, қүдай үшін, схема атаулыға қолды бір-ақ сілтеңіздер, «мін- детті, право мен артықшылықты» шайтан алсын, тас- таңыздар бәрін. РСДРП-ға міндетті түрде кіруді талап етпеціздер — қарулы котеріліс үшін мүның өзі сорақы талап болған болар еді. Үш адам болса да әрбір үйір- мемен байлапысудан бас тартпаңыздар, тек бір ғапа шарт: бұл үйірме полпцпядан аулақ болсыи, патша әс- керімен шайқасуға әзір болсын. Кіргісі келген үйірмө- лер РСДРП-ға кіре берсін немесе РСДРП-ға цосылсын, бұл тамаша нәрсе; бірақ мен мұпы талап етуді сөзсіз ңате деп санар едім.
Петербург комитет! жанындағы Жауынгер комитет- тің ролі — революциялық армияның осы отрядтарына көмектесу, байланыс т. т. үшін «бюро» ретінде қызмет ету. Сіздердің жәрдеміңізді отрядтың қай-қайсысы да ықыласпен қабылдайды, ал егер сіздер мундай істі схемалардан, Жауынгер комитеттің «праволары» тура- лы әңгімеден бастасаңыздар, істің бәрін қүртасыздар, маған сенсеңіздер, мүлде құртасыздар.
Бұл арада істелетін әрекет — кең көлемде уағыздау. 5—10 адам аптасына жұмысшылар мен студенттердің жуздеген үйірмесін аралап шықсын, бас сұғуға болатып жердің бәріне барсын, сөйтіп барлық жерде айқьш, қыс- қа, тура және қарапайым жоспар ұсынсын: дереу отряд қүрыңыздар. қолға не түссе, соның бәрімен қару- ланыңыздар, күш аямай жүмыс істеңіздер, сіздерге қол- дан келгеннің борімен жәрдемдесеміз, бірақ бізді кутіп отырмаңыздар, өз беттеріңізше істей беріңіздер.
Мұндай істің негізгі өзегі — көптеген ұсаң үйірме- лердің инициативасы. Олар бәрін істейді. Оларсыз


366
В. И. ЛЕНИН
сіздердің Жауынгер комитетіңіз түк те емес. Мен Жауынгер комитет жұмысының нәтижелілігін өзінің байла- нысы бар осындай отрядтардың санымен елшеуге бар- мын. Егер 1—2 айдан кейін Жауынгер комитеттің Пи- терде minimum 200—300 отряды болмаса, онда, бұл өлі Жауынгер комитет болганы. Онда оны жерлеу керек. Ңазіргі қайнап тұрған шақта жүздеген отрядтар жинап алмау — өмірден тыс қалу деген сөз.
Уағыз жүргізушілер отрядтардың әрбіріне бомба жа- саудың қысқа және оңай әдісін айтып беруге тиіс, жұ- мыстыц барлық түрі туралы ец қарапайым әңгіме өткі- зуге тиіс, ал сонан соц қызмет тізгіпі олардыц озінө берілуі керек. Отрядтар шұғыл операциялар жасау жо- лымен әскери жаттығуды сол сағатъінда, дәл сол саға- тында, бастауға тиіс. Біреулері — дереу тыңшыны өл- тіруді қолға алады, полицейлік учаскені дәрі қойыіт жарады, екіншілері—көтеріліске керекті қаржыны кон- фискелеу үшін банкке шабуыл жасайды, үшіншілері— маневр әзірлейді, немесе жоспарларды кошіреді, т. т. Бірақ міндетті түрде нақты істе дереу машықтана бастау керек: бұл байқау шабуылдарынан қорықпаңыз- дар. Бұлар, әрине, шектен шығып кетуі де мүмкіп, бі- рақ бұл ертеңгі күннің соры, ал бүгінгі сорымыз біздің енжарлығымызда, біздің доктринерлігімізде, оқымысты- лық сылбырлығымызда, инициатива көрсетуге кәрілік үрейшілдігімізде болып отыр. Городовойларды болса да соққыға жығуды әрбір отряд өзі үйренсін;. ондаған күр- бапдықтардың орны жүздеген тәжірибелі күрескерлер- мен еселеп толады, ал олар ертеңгі күні жүз мыцдаған адамды бастайтын болады.
Ңолдарыңызды қатты қысамын, жолдастар, жәпе та- бысңа жетулеріңізге тілектеспін. Өз көзқарасымды меп тіпті де еріксіз таңбаймын, бірак, кеңес беруді боры- шым деп білемін.
Сіздің Ленин
Бірітиі per 1926 ж. Ленинтц Ңолжазба бойътша
V жинағында басъілған басылып отыр


367
РЕВОЛЮЦИЯЛЫҚ АРМИЯ ОТРЯДТАРЫНЫҢ МІНДЕТТЕРІ
1) Дербес соғыс қимылдары.
2) Жиналған топқа басшылық ету.
Отрядтар екі-үш адамнан бастап түрліше мөлшерде болуы мүмкін.
Отрядтар кімнің қолына не түссе соньшен (мылтық, алтыатар, бомба, пышақ, кастет, таяқ, өрт қою үшін керосинге малынған шүберек, арқан немесе арқаннан жасаған саты, баррикада жасау үшін күрек, пироксилин шашкасы, тікенек сым, шеге (атты әскерге қарсы) және сондайлармен, т. т.) өздері қарулануға тиіс. Еш уақытта да басқадан, жоғарыдан, сырттан көмек күт- пеу керек, бәріп де өздері табуға тиіс.
Отрядтар мүмкіндігінше жақын тұратын немесе жиі, белгілі бір сағатта, ұдайы кездесіп түратын адамдардаи құрылуға тиіс (осының екеуі де болса тым жақсы, өйт- кені ұдайы кездесіп тұру көтеріліс кезінде болмай ңа- луы мүмкін). Олардьің міндеті — істі ең тығыл-таяң сәттерде, ең күтпеген жағдайларда бірге болып піыға- тындай етіп жолға қою болып табылады. Сондықтан әр- бір отряд бірлесіп қимыл жасаудың әдістері мен тәсіл- дерін күні бұрын белгілеуі тиіс: бір-бірін оңай табу үшін терезелерге т. с. қоятын белгілер, көптің ішінде жолдасыңды табу үшін қалай дауыстау мен қалай ыс- қыру, түнде кездесіп қалғанда бір-біріне білдіретін шартты белгілер және т. т. жөніиде алдын ала келісіп қою керек. Әрбір жігерлі адам 2—3 жолдасымен қосы- лып осындай ережелер мен әдістердің талайын жасап


368
В. И. ЛЕНИН
ала алады, бұларды ойлап тауып, жаттап алу керек, қолданып машықтану керек. Жағдайдың 99 процентін- де оқиғалардың кенеттеп болатынын, сондықтан да адам айтқысыз қиын жағдайларда қосылуға тура келе- тінін ұмытпау керек.
Отрядтар: 1) бір топ адамға басшылык, етіп; 2) ың- ғайы келгенде городовойға, кездейсоқ оқшау қалған казакқа (Москвада болған оқиға) және сондайларға тап беріп, қаруып тартып алып; 3) полиция тым көп болмағап кезде түтқыпға түскепдер мен жаралыларды құтқарып; 6) үйлердің тобесіне, жогарғы қабаттарына, т. т. шығып алып, әскерге тас жаудырып, қайпаған су төгіп, т. т. жасап қарусыз да өте елеулі роль атқара алады, Ұйымдасқан, топтасқан отряд жігерлі болса — ол орасан зор күш. Ңару-жарақ жок, деп отряд құрудан бас тартуға немесе оны құруды кейінге қалдыруға еш- бір болмайды.
Отрядтар не істейтінін мүмкіндігінше алдын ала бө- лісіп қоюға тиіс, кейде басшысын, отряд бастығып алдын ала сайлап алу керек. Әрипе, шен тағайындауға салыну ақылға сыйымсыз болар еді, алайда бірыңғай басшылық етудің, тез және батыл қимылдаудың орасан зор маңызы бар екендігін ұмытуға болмайды. Батыл- дық, тегеуіріпділік — жеңістің 3/4 бөлігі болып табы- лады.
Отрядтар қүрылған бойда, яғни ізінше, тек теория- лык, жұмысқа ғана емес, сонымен қатар міндетті түрде практикалык, жұмысқа да жап-жаңты кірісуге тиіс. Теориялық жұмысқа біз соғыс ғылымдарын үйренуді, соғыс мәселелерімен танысуды, соғыс мәселелері жөнін- де рефераттар оқуды, әскери адамдарды (офяцерлерді, унтерлерді және бүрын солдат болғап жұмысшыларға дейін бәрін-бәрін) әңгіме өткізуге шақыруды, көше бойындағы ұрыс туралы жасырын басылған кітапшалар мен газеттердегі мақалаларды оку, талңылау мен ұғы- нуды жатқызамыз және т. т.
Ңайталап айтайық, практикалык, жұмыстар дереу басталуға тиіс. Бұлар дайындық жұмыстары және сотые операциялары болып бөлінеді. Дайындық жұмы- сына: әр түрлі ңару-жараңтар мен әр түрлі снарядтар-


РЕВОЛЮЦИЯЛЫҚ АРМИЯ ОТРЯДТАРЫНЫҢ МІНДЕТТЕРІ 369
ды табу, көше ұрыстары үшін ыңғайлы орналасқан (төбесіне шығып ұрыс жүргізуге ыңғайлы, бомба не- месе тас, т. т. ңоюға немесе полицейлердің үстіне төгу үшін керекті қышқылдарды және тағы соидайларды қоюға ыңғайлы, сонымен қатар штабтың орналасуына, мәліметтер жинауға, куғыннан бас сауғалағандардың жасырынуына, жаралангандарды орналастыруға және тағы сондайларға ыңғайлы) үйлер табу жатады. Сонап соң, дайындық жұмыстарына жедел анықтау, барлау жұмыстары: түрмелердің, учаскелердің, министр ліктер- дің және басқалардың қалай салынғанын көрсететін жоспарларды біліп алу, қазына мекемелерінде, банк- терде, т. т. жұмыстың қалай бөлінетінін, олардағы кү- зет жағдайларып білу, пайда келтіретіндей таныстық (полицияда, банкте, сотта, түрмеде, почтада, телеграфта және сондайларда қызмет істейтін адаммеп танысу) жасауға тырысу, қару-жарақ қоймаларын, қаладағы барлық қару-жарақ магазиидерін, т. т. білу жатады. Бұл арада жұмыстың ұшы-қиыры жоқ, жұмыс болгап- да да тіпті көше бойындағы ұрысқа ешбір қабілеті жоқ адамдардың қай-қайсысы болса да, тіпті мүлде әлсіз адамдар да, әйелдер мен ересек балалар да, шалдар, тары сондайлар да орасан зор пайда келтіре алатын жұ- мыстар көп. Көтеріліс ісіне қатысқысы келген адамдар- дың бәрін сол сағатыпда отрядтарға қайткепде де және сөзсіз топтастыруға тырысу керек, өйткені жұмыс істе- гісі келсе, тіпті қаруы болмағанның өзінде, өз басы кү- реске қабілетсіз болғанның өзіпде, орасан коп пайда келтірмейтін адам жоц жене болуы да мүмкіп емес.
Сонан соң, революциялың армияның отрядтары еш уақытта да бір ғана дайындық әрекеттерімен тынбай, мүмкіндігіншө тезінен соғыс қимылдарына көшуге тиіс, ондағы мақсат: 1) жауынгер күштерді машықтан- дыру; 2) жаудың осал жерлерін барлау; 3) жауды іші- нара күйрету; 4) тұтқындарды (қамаудағыларды) бо- сату; 5) қару-жарақ түсіру; 6) котеріліс жасау үшін керекті қаржы табу (үкіметтің ақша қаржысын кои- фискелеу), т. т. және т. т. Отрядтар нақтылы іс істеу үшін қазірден бастап қолайлы жағдайдың қандаиып болсын пайдалана алады және пайдалануға тиіс, істі


370
В И. ЛЕНИН
жалпы көтеріліске дейін эсте кейінге ңалдырмау ке- рек, өйткені күрес цызуында дайындалмайынша көтері- ліске де жарамды бола алмайсың.
Эрине, шектеп шыгып кетудің қандайы болса да жаңсы емес; шегінен шығып кетсе ізгі жэне пайдалы істің бәрі де зиянға, кесапатқа айналып кетуі мүмкін және, тіпті белгілі бір шеңберден асып кетсе, соғап соқтырмай қоймайды да. Тәртіпке салынбаған, әзірлен- беген ұсақ террор шектен шығып кетсе, тек күштерді' бытыратып, босқа рәсуа қылады. Бұл рас, сондықтан, әрине, мұпы үмытуға болмайды. Бірақ, екінші жағы- пан, қазіргі уақытта көтеріліс үрапыпың беріліп те ^ойтандытын, көтерілістің басталғанъін ешбір ұмытуға болмайды. Ңолайлы жағдайларда шабуыл жасай бастау қай революционердің болса да правосы ғана емес, со- пымен қатар тікелей міндеті болып табылады. Тыцшы- ларды, полицейлерді, жандармдарды өлтіру, полиция учаскелерін дәрі қойып жару, тұтқындағыларды боса- ту, көтерілістің қажетіне жарату үшін үкіметтіц ақша қаржысын тартып алу,— міне мүндай операцпялар ко- теріліс қызған жерлердіц бәрінде, Полыпада да, Кавказца да, қазірдің өзінде болып жатыр, сондықтан ре- волюциялық армияның әрбір отряды мұпдай опера- цияларға дереу дайын болуға тиіс. Әрбір отряд есте сақтауға тиіс жай: мұндай операция үшін бүгін сәті келіп тұрған қолайлы жағдайды пайдаланбаса, бұл отряд кешірілместей енжарлыц, жайбарақаттық жасаға- пы үшіп айыпты болып шығады,— мұпдай айып көтері- ліс замаиыида революционер үшін оте зор қылмыс болып табылады, сөз жүзінде емес, іс жүзінде бостан- дыққа ұмтылушы адамның қайсысы үшін болса да ба- рып тұрған масқаралық болып табылады.
Бұл отряд тар дыц күрамы жөнінде мынаны айтуға болады. Керекті мүшелердің санын және олардың қыз- меттерін бөлу ісін тәжірибе көрсетеді. Бұл тәжірибені, сырттан нүсқау күтіп отырмай-ақ, өздері жасай бастау- ға тиіс. Әрине, жергілікті революциялық ұйымнап лекциялар, әңгімелер өткізу үшін, кеңес беру үшін, революционер әскери адам жіберуді сұрау керек, бірақ он-


РЕВОЛЮЦИЯЛЫҚ АРМИЯ ОТРЯДТАРЫНЬЩ МІНДЕТТЕРІ 371
дай адам болмаған күнде, мұны міндетті түрде және ңалай болғанда да өздері істеуге тиіс.
Партияға бөліну жөніндегі мәселеге келетін болсақ, онда бір партияның мүшелері, әрипе, бір отрядңа бірі- гуді артық көреді. Бірақ отрядтарға басқа партия мүшелерінің кіруіне бір жола тыйым салудың керегі жоқ. Біз нақ осы арада социалистік пролетариаттың ре- волюцпялық демократиямен бірігуін, практика жүзінде келісімге келуін (әрине, партиялыд жағынан ешбір досылки кетпей) іс жүзіне асыруға тиіспіз. Бостандық үшін шайдасқысы келген адамды және өзінің дайын екендігін іс жүзінде дәлелдеген адамды революцпяшыл демократтардың қатарына жатқызуға болады, ондай адаммен бірігіп котерілісті дайындау жолында қызмет істеуге тырысу керек (әрине, ондай адамға немесе ондай топқа толық сенім болған күнде ғана). Басқа «де- мократтардың» барлығын, диазі*-демократтар, либерал сөзуарлар ретіпде ерекше боліп қарау керек, бұ- ларға сенуге болмайды, бұларға сеніп қалу революцио- нерлер тарапынан қылмыс болады.
Отрядтардың өзара бірігуі, әрине, керекті нәрсе. Бі- рігіп қимыл жасаудың түрлері мен шарттарын талдап дайындау өте пайдалы. Бірад мұның өзіңде еш уақыт- та да күрделі жоспарлар, жалпы схемалар шығаруға салынбау керек, педапттық ойларға, тағысын тағылар- ға бола пақты істі кейіпге далдыруға әуестенбеу керек. Көтерілістің ұйымдасқан элемепттерден ұйымдаспаған элементтер мыңдаған есе көп болған жағдайларда бола- тыны сөзсіз; нақ сол арада, табан астында, екеу болып, тіпті жалғыз да димыл жасауға тура келетін жағдайлар болмай қоймайды,— сондықтан неде болса жеке басын тәуекелге тігіп қимылдауға дайындалу керек. Созбаққа салу, таласу, кейінге қалдыру, қобалжу көтеріліс ісін апатқа ұшыратады. Асқан батылдық, асқан жігерлілік, әрбір қолайлы сәтті дереу пайдалану, көшпіліктід ре- волюциялық жігерін дереу өршіту, оны неғұрлым ба- тыл және ең батыл әрекет жасауға бағыттап отыру — революционердің ең бірінші парызы осылар.
— жапған. Ред.


372
В. И. ЛЕНИН
Революциялық армияньщ солдаттарына білім беретін де, оларды жауынгер етіп шыныцтыратын да, революциям орасан зор пайда келтіретін де тамаша соғыс қи- мылы қаражүздіктерге қарсы күресу болып табылады. Революциялық армияныц отрядтары қаражүздіктерді кім, қайда және қалай ңұратындығын ізінше зерттеп білуге тиіс, сонан соң бір ғана уағыз айтумен (бұл пай- далы, бірақ мұның бір өзі жеткіліксіз) шектелмей, қа- рулы күпіпен қарсы шығып, қаражүздіктерді соққыға жығып, олтіріп, олардың штаб-пәтерлерін дәрі қойып талқандап отыруға тиіс, т. т., т. т.
1905 ж. 3(16) октлбръден
кешгрек жазылған
Біргншг рет 1926 ж. Ңолжазба бойымиіа
Лениннгң V жинағында басъілған басылып отыр


373
АРМЯН СОЦИАЛ-ДЕМОКРАТИЯЛЫҚ ЖҮМЫСІПЫ ҮЙЫМЫ ДЕЙТІН ТУРАЛЫ133
Біз Орталық Комитеттен «Армян социал-демократия- лык, жұмысшы ұйымы» барлық социал-демократиялық партиялардың копференциясыпда134 қабылданған қа- рарға қол ңоюға тілек білдіргепіп хабарлағап хат ал- дық. Бірақ Орталық Комитет бұл қол қоюды қабылда- ғысы келмейді, ойткені ол Россияда елеулі байланыс- тары жоқ, таза шетелдік осы ұйымның конференцияға қатысуына қарсы болған еді. Бұл ұйымның шын сипа- ты туралы неғұрлым толық мәліметтерді жақында «Пролетарийде» басамыз деп ойлаймыз. Әзірге ескерте кететініміз: Кавказдағы армян жұмысшылары арасын- дағы шын социал-демократиялық қозғалысқа жәрдем еткісі келетіндердің бәрі, армян әдебиетін Женевада емес, Кавказца басып шығарып отырған РСДРП-ныц Кавказ ұйымдарымен ғана істес болуға тиіс.
1905 ж. 3 (16) октябръден кешірек жазылған
Бгріншг per 1931 ж. Лениннгц Ңолжазба бойынша
XVI жинағъінда басылған басъілып отыр


374
МОСКВАДАҒЬІ САЯСИ СТАЧКА ЖӘНЕ КӨШЕ БОЙЫІІДАҒЫ КҮРЕС
Москвадағы революциялык, оқиғалар, бұл — жаца ұрыс даласына сәуле шашқан найзағайдың алғашқы жарқылы. Мемлекеттік дума туралы заң шығару жәие бітім жасау орыс революциясы тарихында жаңа кезең- нің басталғанып көрсетті. Жұмысшылардың табанды күресінен ңазірдің өзінде шалдыққан және «үздіксіз революция» елесінен абыржып қалған либерал буржуазия уһ деп демін алып, тастай салған садақаға қуапа жармаса кетті. Бойкот идеясымен күресу барлық жа- ғынан бірдей басталып отыр, либерализмнің оңға қарай корінеу бет бұруы байқалады. Амал бар ма, тіпті со- циал-демократтардың арасынан да революцияның осы буржуазиялық сатқындарын белгілі бір шарттармеп қолдауға әзір, Мемлекеттік думаға «шынымен сенуге» әзір тұрған тұрлаусыз адамдар (жаңа искрашылдар ла- герінен) табылды. Москвадағы оқиғалар сенімі аздар- ды әлі ұялтар және күмәнданушылардың жаңа ұрыс даласыидағы істің жайын дұрыс бағалауына көмекте- сер деп сенуге болады. Самодержавие тұсында жалпы халықтық сайлау мүмкін деген әлжуаз интеллигенттер- дің армандары да, Мемлекеттік думаныц үлкен маңы- зы бар деген топас либералдардың бос қиялы да проле- тариаттың алғашқы революциялык, ірі бас көтеруінің озінде-аң күл-талқан болуда.
Москва оқиғалары туралы біздің мәліметтеріміз қа- зір әлі де (жаңаша 12 октябрь) өте мардымсыз. Бұл мәліметтер шетел газеттерінің қысқа, көбіне ңайшы-


МОСКВАДАҒЫ САЯСИ СТАЧКА ЖӘНЕ КӨШЕ БОЙЫНДАҒЫ ... 375
лықты хабарларымен және қозғалыстың басталуы ту- ралы цензура елегінен өткізілген жария баспасөздің есептерімен шектеледі. Күмәнсыз бір нәрсе бар: Москва жұмысшыларының күресі өзінің бастапқы сатысын- да революциялық соңғы жылдың ішінде дағдыға ай- иалған жолмен жүрді. Жұмысшы қозғалысы бүкіл орыс революциясына өзінің ыңпальін тигізді. Бытыраңқы стачкалар түрінде басталған қозғалыс, бір жағынан, жаппай стачкаларға дейін, екінші жағынан,— көпіе бо- йындағы ереуілдерге дейін шапшац дамыды. 1905 жы- лы қозғалыстың толық қалыптасқан формасы саяси стачка болып табылады, ол біздің көз алдымызда көтері- ліске айналып отыр. Егер Россиядағы барлық жұмыс- ціы қозғалысына қазіргі (әлбетте, тіпті де ақырғы емес) сатыға көтерілу үшін он жыл керек болған бол- са, қазір елдің жекелеген аудандарындағы қозғалыс бірнеше күннің ішіпде қарапайым стачкадап орасан зор революциялық дүмпуге дейін өсіп отыр.
Бізге хабарлануына қарағанда, Москвадағы әріп те- рушілердің стачкасын санасыз жұмыспіылар бастағап. Бірақ қозғалыс олардың қолынан тез ауысып, кең көлемді кәсіптік қозғалысқа айналады. Басқа маман- дыңтың жұмысшылары қосылады. Стачка туралы әлі хабары жоқ жолдастарына хабарлау үшін болса да, жұ- мысшылардың ылажсыз көшеге шығуы революцшілық өлеңдер айтылып, революциялық сөздер сөйленгея саяси ереуілге айналады. Мемлекеттік думаға «халықтық» сайлаудың оңбағандық мазағына қарсы көптен жина- лып, ішті кернеген ашу-ыза сыртқа теуіп шығады. Жаппай стачка нағыз бостандық жолындағы күрескер- лерді күреске жаппай жұмылдыруға ұласады. Радикал студенттер күреске шықты, олар жуырда Москвада да Петербург қарарыпа толық сәйкес қарар қабылдады; бұл қарар, маймөңке чиновниктердің тілімен емес, нағыз еркін азаматтардың тілімен Мемлекеттік дума халықты ар-ұятсыз мазақ етушілік екенін әшкерелейді, республика үшін, революциялық уақытша үкіметтің шын мә- ніндегі бүкіл халықтық және шын мәніндегі ңұрылтай жиналысын шақыруы үшін күреске шақырады. Пролетариат пен революциялық демократияның алдыңғы қа-


376
В. И. ЛЕ Н И Н
тарлы топтарының патша әскерлеріне және полицияға қарсы коше бойындағы күресі басталады.
Москвадағы қозғалыстың дамуы, атап айтқанда, осындай болды. 24 сентябрьде (7 октябрьде), сенбі кү- яі, әріп терушілерге ңоса, темекі фабрикалары да, электр конкалар да жұмыс істемеді; паубайшылардың стачкасы басталды. Кешке қарай үлкен манифестация- лар өтті, бұларға жұмысшылар меп студенттерден бас- қа, «бөгде» жұрт та көп қатысты (ашықтан-ашық ха- лықтық аттаныс тұсында революцияшыл жұмысшылар меи радикал студенттерді бір-біріне бөтеп деп санау енді қалып отыр). Казактар меп жаидармдар манифес- таиттарды қайта-цайта қуын тастап отырды, бірақ олар қайта жинала берді. Жиналғап жұрт полиция мен ка- зактарға тойтарыс берді; алтыатардан оқ атылғаны ес- тілді, көптеген полицейлер жаралы болды.
Жексенбі күні, 25 сентябрьде (8 октябрьде), оқпғалар бірден қаһарлы бағыт алады. Таңертеңгі сағат 11-ден былай жұмысшылар көшелерде жинала бастады. Жи- налғап жұрт Марсельезаны жырлайды. Революциялық митингілер ұйымдастырылады. Көтеріліс жасаудан бас тартқап баспаханалар талқандалады. Халық нан дүкен- деріи және қару-жарақ магазиндерін талқандайды: жұ- мысшыларға өмір сүру үшін нан керек, бостапдық үшін күресуге қару-жарақ керек (француз революция- лық олеңінде қалай айтылса, нац солай). Казактар қат- ты қарсылықтан кейін ғана манифестанттарды тарату- ға шамасы келді. Тверь кошесінде, генерал-губернатор үйінің алдында, үлкен ұрыс болады. Наубайшы-кіші мастерлер тобы Филиппов паи дүкені қасына жина- лады. Осы нан дүкені әкімшілігінің кейін мәлімдеге- ніндей, жұмысшылар барлық стачкашылармен ынты- мақтастық білдіру ретінде жұмысты тоқтатып, бейбіг түрде көшеге шыққан. Казактар отряды жиналған тон- ңа лап береді. Жұмысшылар үйге кіріп кетеді, үй то- бесіне, шатырға шығады, солдаттарға тас жаудырады. Үй шындап қоршауға алынады. Әскер жұмысшыларға оқ атады. Қатынас атаулының бәрі кесіледі. Гренадер- лердің екі ротасы үйді оралып өтіп, сырт жағынан ба- рып үйге кіреді, сөйтіп жаудыц позициясын алады. 192


МОСКВАДАҒЬІ САЯСИ СТАЧКА ЖӘНЕ КӨПІЕ БОЙЫНДАҒЫ ... 377
кіші мастер тұтқынға алынған, олардың сегізі жара- ланған; екі жұмысшы өлген. Полиция мен эскер жағы- пан да жараланғандар бар; жандарм ротмистрі өлімші болып жараланады.
Әлбетте, бұл мәліметтер мүлде толық емес. Кейбір піетел газеттері келтірген жеке телеграммаларға Караганда, казактар мен солдаттардың айуандығында шек болмаған. Филиппов нан дүкенінің әкімшілігі әскердің ешбір себепсіз озбырлық жасағаныпа наразылық біл- дірген. Бельгияның бір байсалды газеті аула сыпыру- шылар көшелерді қаннан тазартумен болғаныи хабар- лайды: осы шағын хабардың өзі — деп жазады газет — күрестің елеулі болғандығын ұзақ есептерден гөрі аны- ғырақ корсетеді. Газеттерде шыққан жеке мәліметтерге сүйеніп, «Vorwärts» 135: Тверь көшесінде бір батальон жаяу әскерге қарсы 10 000 стачкашы айқасты деп ха- барлайды. Әскер бірпеше дүркін оқ атыпты. Жедел жәрдем кареталарының жұмысы тым көп болғап, Өл- гендердің саны шамамен айтңанда 50 адамнан кем емес,— жараланғандар 600-ге дейін барады деп есеп- тейді. Тұтқынға алынғандарды казармаға айдап апа- рып, солдаттар сапынан өткізіп, айуандықпен аяусыз сабағаныи хабарлайды. Көше бойындағы ұрыс кезінде офицерлердің тіпті әйелдерге де адамшылыққа жат- пайтын қаталдық көрсеткені жазылған (копсерватив- тік буржуазияның «Temps» газетінің Петербургтегі ар- наулы тілшісінің 10 октябрьдегі (27 сентябрьдегі), те- лограммасы).
Одан кейінгі күндері болған оқиғалар туралы мәлі- меттер барған сайын тапшы болуда. Жұмысшылардьщ апіу-ызасы сұмдық күшейгеп; қозғалыс өрлеп барады; үкімет барлық шараны қолданып, хабар біткеннің бә- рія тоқтатуға, қысқартуға кірісті. Шетел газеттері рес- ми агенттіктердің (оларға бір кезде сеніп келген) жү- бапышты хабарлары мен Петербургке телефон арңылы берілген хабарлардың арасындағы қайшылықты атан корсетті. Гастон Леру Париждың «Mattn» газетіпе телеграф арқылы былай деп хабарлады: азды-көпті үрей тугызатын хабарлардың тарауын тоқтату үпіін цензура не бір кереметтерді істеп отыр. 26 сентябрьдегі (9


378
В. И. ЛЕН И Н
октябрьдегі) дүйсенбі күні — деп жазады ол — Россия тарихындағы ең қантөгіс күндердің бірі болды. Басты кошелердің бәрінде, тіпті генерал-губернатор үйінің жанында да айқастар болды. Манифестанттар қызыл тулар көтерді. Өлгендер және жараланғандар көп.
Басқа газеттердің мәліметтері қарама-қайшы. Стач- каның өрлеп бара жатқаны ғана күмәнсыз. Оған завод, тіпті фабрика жұмысшыларының да көпшілігі қосылып. отыр. Теміржолшылар ереуіл жасауда. Стачка жаппай стачкаға айпалуда (сейсенбі, 10 октябрь (27 сентябрь)' және сәрсенбі күпдері).
Жағдай мейліпше асқыпып отыр. Қозғалыс Петер- бургке ауысты: Сан-Галлд заводының жүмысшылары жұмысты тоқтатыпты.
Қазір біздің қолымызда бар мәліметтер осымен біте- ді. Әлбетте, бұл мәліметтерге сүйеніп, Москва оқиға- ларына толық баға береміз деп ойлауға да болмайдьт. Бұл оқиғалар пролетариаттың самодержавиеге қарсы тегеурінді шабуылының ақырғы репетициясы болып табыла ма немесе осының өзі бұл шабуылдың бастама- сы ма; — бұлар жоғарыда өзіміз баяндаған күрестің «дағдылы» әдістерінің орталық Россиянин; жаңа об- лысына тарауы ғана болып табыла ма немесе күрестің ең жоғарғы формасының және неғұрлым батыл көтері- лістің бастамасы болып отыр ма — әзірше мұны айту қиын.
Бұл сұрауларға, сірә, таяудағы болашақ жауап бере- тіп болу керек. Бір нәрсе ғапа күмонсыз: көтерілістің осуі, күрестіц ұлғаюы, оііың формаларыпың шиелені- суі біздің көз алдымызда үздіксіз отіп жатыр. Пролетариат ерлік күш-жігермен бүкіл Россияда өзіне жол ашуда, қарулы көтерілістің қай бағытта дами алаты- нын және, күмәнсыз, дамитынын біресе апа жерде, бР ресе мына жерде белгілеп беріп отыр. Рас, жұмысшы бұқарасы қозғалысының қазірдің өзінде жасап шығар- ған күрес формасы да патша өкіметіне мейлінше елеуль соққы болып тиіп отыр. Азамат соғысы барлық жердо бірдей әбден ашынған, табанды партизандық соғысқа айналуда. Жұмысшы табы дұшпанға тыпыштық тап- тырмай, онеркәсіп тіршілігінің берекесін кетіріп, бүкіл


МОСКВАДАҒЫ САЯСИ СТАЧКА ЖӘНЕ КӨШЕ БОЙЫНДАҒЫ ... 379
жергілікті басқару машинасын үнемі тоқтатып қойып, бүкіл ел ішінде дүрбелең хал туғызып, барған сайыи жаңа күштерді күреске жұмылдыруда. Ешқапдай мем- лекет мұндай тегеурінге ұзақ уақыт шыдай алмайды, ал озінің бұрынғы жақтастары бірінен соң бірі жыры- лып кетіп жатқан, іріп-шіруге айпалған патша үкіметі опан бетер төтеп бере алмайды. Сондықтан егер либерал монархияшыл буржуазияға бұл күрес кейде шек- тен тыс табан тірескен айқас болып көрінсе, егер аза- мат соғысы және ел басына туғап дүрбелең заман оньщ үрейін қашыратын болса,— бұл жағдайдың жалғаса бе- руі, күрестің созыла беруі революцияшыл пролетариат үшін мейлінше қажет жағдай болып табылады. Егер буржуазия идеологтары арасынан революциялық өртті өзінің жария бейбіт прогресінің уағызымен сөндіругө кірісетін, саяси дағдарысты шиеленістірудің емөс, оны мұқалтудың қамын жейтіп адамдар пайда бола баста- са,— буржуазиялық бостандық сүйгіштіктің сатқын жаратыдысына ешқапіан күмән келтірмеген саналы пролетариат шаруаларды өзінің соңынан ерте отырып, патша әскерінің қатарына іріткі сала отырып, үздіксіз ілгері баса береді. Жүмысшылардың табанды күресі, ұдайы болып тұратын стачкалар, демонстрациялар, іші- нара көтерілістер, былайша айтңанда, осы байқау ұрыстары мен қақтығыстар әскерді саяси омірге, де- мек, революциялық мәселелер шеңберіне де тартпай қоймайды. Күрес тәжірибесі былайғы жағдайларда жылдар бойғы насихаттан гөрі жұрттыц көзін анағұр- лым жылдам және айқын ашады. Сырттағы соғыс аяқталды, бірақ үкімет тұтқындағылардың қайтуыная, Маньчжурия армиясын қайтарудан қорқатыиы анық. Бұл армияның революциялық пиғылы жөнівдегі мәлі- меттер барған сайын көбейе түсуде. Сибирьде Маньчжурия армиясының солдаттары мен офицерлеріне арналған егіншілік колонияларын құру жобалары, бұл жобалар тек жоба күйінде қалған күннің өзінде де на- разылықты күшейтпей қоймайды. Бітім жасалғанына қарамастан, мобилизация тоқталған жоқ. Армияныц тү- гелдей және тек қана революцията царсы пайдалануға керектігі біртіндеп анықтала түсіп отыр. Ал мұндай


380
В. И. ЛЕНИН
жағдайда біздердің, революционерлердің, мобилизация- ға қарсы болатын түгіміз де жоқ, біз оны тіпті ңұптау- ға әзірміз. Армияның жаңа белімдерін үсті-үстіне күреске тарту арқылы істің шешілуін созуымен, біртін- деп көптеген әскерді азамат соғысына үйретуімен үкі- мет барлық дағдарыстарды тудыратын қайнар бұлақ- тың көзін бітей алмайды, қайта соған қажет негізді ке- ңейтеді. Үкімет істің шешілуін кейін қалдыра алғанда оныц есесіне күрестің өрісі сөзсіз кеңейеді, күрес сөз- сіз шиеленіседі. Ол ец мешеу қалғандар мен ең надан- дарды, ец қорғалақтап қалғаидар мен саяси ең ынжық- тарды күреске аттандырады,— күрес олардыц көзіи ашады, сілкіндіреді, жандандырады. Осы азамат соғысы жағдайы неғұрлым ұзаққа созылған сайын, контррево- люциялық армиядан бейтарап бұқара мен революция жолындағы күрескерлер ұйтқысы соғұрлым бөлініп шықпай тұрмайды.
Орыс революциясының соңғы айлардағы бүкіл бары- сы қазіргі жеткен сатының жоғарғы саты болып та- былмайтынын жәпе бола да алмайтынын көрсетіп отыр. 9 январьдан бергі уақытта көтерілгені сияқты, қозғалыс әлі де жоғары өрлейді. Ол кезде біз саяси та- лаптары үшін көтерілген жұмысщылардың орасан қа- лың бұқарасының ауыз бірлігімен және тығыз топта- суымеи дүниені таңдандырған қозғалысты тұңғыш рет көріп едік. Бірақ бұл қозғалыс революциялық жағынан әлі де мүлде санасыз және қарулану, әскери әзірлік мағынасында мүлде дәрменсіз қозғалыс болды. Польша мен Кавказ қазірдің өзінде-ак, күрестің неғұрлым жо- ғары үлгісін көрсетті, онда пролетариат ішінара болса да қаруланып қимылдады, онда соғыс ұзаққа созылды. Одесса көтерілісі табысқа жетудің жаңа және маңызды піартының қосылғанын байқатты: онда әскердің бір болей халық жағына шықты. Рас, салған жерден табыс- ңа к,ол жеткен жоқ; «теңіз күштері мен құрылықтағы күпітерді ұштастырудың» қиын міндеті (тіпті байырғы әскер үшін де өте қиын міндеттердіц бірі) әлі шешіл- меді. Бірақ бұл міндет алға қойылды, сондықтан бар- лық жағдайлар Одесса оқиғаларының некен-саяқ құ- былыс болып қалмайтындығын дәлелдейді. Москва


МОСКВАДАРЫ С АНСИ СТАЧКА ЖӘНЕ КӨПІЕ БОЙЫНДАҒЫ ..t 381
стачкасы бізге күрестің «пағыз орыс» облысына таран отырғанын көрсетеді, бұл облыстың мызғымай келген- дігі реакцияшылдарды сонша ұзақ қуантып жүрген-ді. Бұл аудандағы революциялық бас көтерудің зор маңы- зы бар, себебі, неғұрлым тұрақты, сопымен қатар біршама шағын облыста шоғырланған сан жагынан Рос- сияда ешбір теңдесі жоқ пролетариат бұқарасы түңғыні рет жауынгерлік сыпға түсіп отыр. Қозғалыс Питерден басталды да, шет аймақтармен бүкіл Россияны шарлап шықты, Риганы, Полыпаны, Одессаны, Кавказды қам- тыды, ал енді келіп орт Россияпың тура «жүрегін» піарпып отыр.
Мемлекеттік думаның масқара комедиясы күреске әзір және нағыз алдыңғы қатарлы тап шындап револю- циялық бас көтерген шақта бұрынғыдап бетер жире- ігішті көрінеді. Өзіміз талай айтқан пролетариаттың ре- волюциялық демократиямеп бірігуі фактіге айналып отыр. Петербургте де, Москвада да революциялық со- циал-демократияның үрандарын қабылдаған радикал студенттер барлық демократиялық күштердің авангарды болып табылады, олар Мемлекеттік думаға кіргеп «конституциялық-демократиялық» реформаіпылдардьщ оңбағандығына жиренеді, олар самодержавиемен дел- далдық жасауға емес, орыс халқыньщ қарғыс атқап дұшпанына қарсы нағыз үзілді-кесілді күресқе қарай бет бұрып отыр.
Либерал профессорларға, ректорларға, ректорлардыц жәрдемшілеріне және Трубецкойлардың, Мануиловтар- дың, тағы басқалардыц барлық осы серіктес тобына қа- раңыздаршы. Бұлар — либерализм мен копституция- лық-демократиялық партияның тәуір деген адамдары ғой, ең идеялы, ең білімді, тіпті де өз құлқынына тарт- пайтын, ақшалы қапшықтың мүдделері мен ықпалы- ның тікелей қысымынан анағұрлым аулақ адамдар ғой. Ал енді осы тәуір деген адамдар озін қалай ұстап отыр? Олар бірінпіі билікті, университеттердегі басқару билігін, сайлау бойынша берілген билікті қалай пайда- ланьш отыр? Бұлар қазірдің өзінде-ақ революциядан зәресі ұшып, қозғалыстың шиеленісуінен, үлғаюынан қорқып, ортті әлден-ақ сондіре бастауда, сөйтіп тыпыш-


382
В. И. ЛЕНИН
тық енгізуге тырысуда, ал сол үшін олар осынысына лайық князь Мещерскийлерден мақтау алуға дейін же- тіп, өз беттеріне түкіртіп отыр.
Осынысына қарай олар, буржуазиялық ғылымның осы филистерлері, сазайын да тартты. Олар универси- тетте шайқас болуынан қорқып, Москвадағы универси- тетті жапты. Олар мұнысымен көшедегі анағұрлым ірі шайқастың болуын онан бетер тездетті. Бұлар универ- ситеттегі револіоцняпы сөндіргісі келіп еді, бірак, көшө бойларыпда революцпяны түтандырып алды. Олар жиналыстар бостандығыныц қажеттігіне Трепов және Ромапов мырзалардыц коздеріп жеткізуге тырысқан еді, енді сол мырзаларымеп бірге жақсы қыспаққа түс- ті: университетті жапсаң — көше бойында күрес аша- сың. Университеты ашсаң — бостандық жолындағы жаңа күрескерлерді, оның үстіне анағұрлым батыл кү- рескерлерді даярлайтын халықтық революциялық жн- налыстарға трибуна ашасың.
Біздің Мемлекеттік думаны бағалау ' үшін осы либерал профессорлардың мысалы мейлінше ұзақ сабақбо- ларлық нәрсе десецізші! Соқыр тиындық құны жоқ ғы- лымның осы сорлы серілері «университеттердің тағды- ры» үшін қалай қорықса, либералдар мен кадеттердіц «Дума гағдыры» үшін солай қорқатындығы жоғарғы мектептердің тәжірибесінен енді айқын емес не? Либералдар мен конституцияшыл-демократтар бейбіт жария прогрестің бұрынғыдан да кең, бұрынғыдап да сасық уағызы үшін болмаса, Думаны басқаша пайдалана ал- майтындығы енді айқып емес пе? Думаны революция- лық жиналысқа айналдырамыи деп үміттенудің қан- дай күлкі екендігі епді айқып емес пе? Әдейі Думаға арнап емес, әдейі университеттерге арнап емес, ал бү- кіл ескі самодержавиелік тзртіпке «ықпал етудің» бір ғана әдісі бар екендігі, Москва жумысшыларының эді- сі,, халық көтерілісінің әдісі бар екендігі айқын емес пе? Халық көтерілісі Мануиловтарды университеттердө жиналыстар бостандығын сұрауға, Петрункевичтерді Думада халық бостандығын сұрауға мәжбүр етіп қапа қоймайды; ол халыққа шын бостандыңты жеціп әпе- реді.


МОСКВАДАҒЫ САЯСИ СТАЧКА ЖӘНЕ КӨШЕ БОЙЫНДАҒЫ ... 383
Москва оқиғалары қоғам күпітерінің топ-топқа шьг- нында қалай бөлінгенін көрсетті: либералдар үкімет- тен радикалдарға тынымсыз жүгіріп, бұларды револю- циялық күрестен айнытуға тырысты. Радикалдар пролетариат қатарында күресті. Осы сабақты еш уаңытта умыта көрмейік: мұның Мемлекеттік думаға да тікелей қатысы бар.
Петрункевичтер мен басқа да конституцияшыл-де- мократтар мейлі. самодержавиелік Россияда парламентаризм ойынын ойнай берсін,— ал жұмысшылар ха- лықтың шын самодержавиесі үшін революциялык, кү- рес жүргізеді.
Москвадағы көтеріліс ұшқыны қалай аяқталған күн- де де, революциялық қозғалыс қайтсе де енді одан бө- тер нығайып қайта өрлейді, неғүрлым көп облысты қамтиды, жаңа күштер жинайды. Тіпті, патша эскер- лер! қазір Москвада толық жеңісін мейрамдап жатыр- аң делік,— бірак, еяді осындай бірнеше жеңістен кейін патша өкіметінің толық күйреуі фактіге айналады. Сол кезде бұл өзін де, өзге либерал буржуаиы да алдарқа- тып отырған, тозығы жеткен шүберекті қалтырап-ді- рілдеп, екіжүзділікпен жамап-жасқау болмайды, кре- постниктік тәртіптің, самодержавиенің, ңара түнектің барлық мұраларының шын мәніндегі, нағыз күйреуі болады. Тіпті күні ертең почта: көтерілістің ұшқыны тағы да күшпен басылды деген ауыр хабар жеткізді дейік. Біз сонда: тағы да — көтеріліс жасасын! деп ұран саламыз.
«Пролетарий» газетінгц текстімен салыстырылғаи ^олжазба бойынша басылигъ отыр
«Пролетарий» № 21, 17 (4) октябрь, 1905 ж.


384
«ИСКРА» ТАКТИКАСЫНЫҢ СОҢҒЫ ЖАҢАЛЫҒЫ НЕМЕСЕ ОЙЫИШЫҚ САЙЛАУ - КӨТЕРІЛІСКЕ ҚОЗҒАУ САЛАТЫП ЖАҢА СЕБЕП
Біз «дума» науқанындағы искралық тактикапың қисынсыздығы туралы талай рет айтқанбыз. Бұл такти- каның негізгі екі белгісінің екеуі де: белгілі бір рево- люциялық міндеттемелер негізінде Думаға қатыспақ- шы освобождениешілдерді қолдауға тырысу да, «аза- маттардың революциялық өзін өзі басңаруы» деген ұран көтеру, самодержавие тұсында құрылтай жиналы- сына бүкіл халықтьщ сайлауға шақыру да қисынсыз. Енді біз, ақырында, меньшевиктердің «Оңтүстік құрыл- тай (?) конференциясының» қарарында искралық так- тикапы дәл және ресми тұжырымдау әрекетін көріп отырмыз. Бұл конференцияда Россиядағы жаңа искра- шылдардың таңдаулы күштері болды. Ңарар бізге пролетариата арналған таза практикалық кеңестерді іскерлікпен баяндау тәжірибесін беріп отыр. Міне, сон- дықтан да, белгілі бір практикапы талдап жасау тұр- ғысынан да, «Искраның» барлық тактикалың позиция- сын тұтас алып баға беру үшін де бұл қарарды мұқият талдау өте қажет болып отыр.
Ңарардың толық.текстін келтірейік:
Оцтустік уйъімдардыц Қурылтай конференциясының Мемле- кеттік дума жөніндегі царары. Ңазіргі ауыр жағдайдан шыға- тын жол, бүкіл халықтың мүддесіне сай келетін бірден-бір жол — самодержавиелік тәртіпті жойып, демократиялық республика құру үшін, пролетариаттың буржуазиялық құрылыстың барлық негіздеріне қарсы жәнө содиализмді жүзеге асыру жо- лындағы күресінің мүдделерін көздеп, ең алдымен пролетариат- қа қажетті демократиялық республика құру үшін жалпыга


«ИСКРА» ТАКТИКАСЫНЫҢ СОҢҒЬТ ЖАҢАЛЫҒЫ...
385
бірдей, тец, төте және жасырын дауыс беру негізінде сайлана- тын құрылтай жиналысын шақыру деп есептей отырып және мына жағдайларды еске алып:
1) Мемлекеттік думаны сайлау жуйесі сайлауға бүкіл ха- лыңтыц қатысуына мүмкіндік бермейтіпіп, мұның өзінде қала халқы үшін аса жоғары мүліктік ценз белгіленгендіктен про- летариаттың сайлау правосынан мүлде айрыльш отырғанын, ал шаруалар, онда да тек бір бөлегі ғана, оларға әкімшілік жолы- мен қысым жасауға кең жол ашатын 4 сатылы жүйе бойыніпа сайлайтынын;—
2) бүкіл Россия қажетті азаматтық бостандықтардың бәрі- нен де бұрынғыша мақұрым қалып отырғанын, ал мұндай бостандықтар болмайынша сайлау алдында үгіт жұмысын жүр- гізу, демек, азды-көпті дұрыс сайлау өткізу де мүмкін емес екенін, сөйтіп, керісінше, қазіргі уақытта барлық жерде әкім- шілік озбырлық қай уақыттағыдан да болсын артық үстем бо- лып отырғанын, көп жерлер бірінен соң бірі соғыс жағдайында деп жарияланып отырғанын;—
және, ақырыида, 3) барлық шеткері аймақтар үшін өкілдік- тің бұрынғыдан да келемеж жүйесі жасалып отырғанын еско алып;—
конференция барлық ұйымдарға самодержавиелік үкімет ха- лықты алдау үшін пайдаланбақшы болып отырған өкілдіктің барып тұрған келемеж нәрсе екенін әйгілейтін барынпіа қа- жырлы үгіт жүргізуді ұсынады, Мемлекеттік думамен қана- ғаттаиуға әзір және қазіргі шешуші кезеңде өз әрекеті, өз тактикасы арқылы революцияпіыл халықтың жалпыға бірдей, тең, төте және жасырын сайлау правосы негізінде құрылтай жиналысын шақыру жөніндегі талаптарын қолдауды өзіне мін- дет етіп қоймаған кімді де болса халықтың нағыз сатқыны деп жариялайды.
Бұл көрсетілген талапты неғұрлым тез жүзеге асыру мақ- сатын көздеп, Оңтүстік конференция партия ұйымдарына мына- дай тактиканы ұсынады:
1) Кең демократиялық ұйымдар құру үшін және Мемлекет- тік думаға қарсы, сөз, баспасөз, жиналыс, одақтар, стачкалар бостандығын дереу енгізумеи бірге бүкіл халықтық құрылтай жиналысын жүзеге асыру жолында қажырлы күрес жүргізуді коздеп, оларды бүкіл россиялық ұйымға біріктіру үшін жұмыс- іпы пролетариат пен шаруа бүқарасы арасында пәрменді үгіт жүргізілсін.— Бұл бүкіл россиялық халықтық ұйымды құру үшін жеке фабрикалар мен заводтарда жұмысшылар сайлайтып үгіт комитеттерін ңұру, осы үгіт комитеттерін біріктіру, піа- руалар арасында тиісті үгіт комитеттерін құру, қалалық коми- теттер мен шаруа комитеттерінің арасында неғұрлым тыгыз байланыс ориату, губерниялық комитеттер құру, олардың арасында байланыс орпату жолымен жүру керек.
2) Бұл ұйымпыц жеткілікті күпіі, жұмысшы бұқарасыньтц оған сай шіғылы болған жағдайда сайлау науқаны аціылғанда


386
В. И. ЛЕНИН
қүрылтай жиналысына бүкіл халықтық сайлау ұйымдастыруға кірісу керек, осы сайлауды жүзеге асыруға бағытталған ұйым- дасқан халық қозғалысының патша өкіметіне қарсы бүкіл ха- лықтық көтеріліске жеткізетін табиғи өткел бола алатынын ес- керу керек, өйткені патша өкіметінің жасамай қалмайтын ңар- сы әрекеті және сайлау жүргізу негізінде онымен екі арада болатын қақтығыстар көтеріліске қозғау салатын жаңа себеп- тер тутызады, ал халықты алдын ала ұйымдастыру көтерілістіц барлық жерлерге тарауын және бірлігін қамтамасыз етеді.
3) Осымен бірге конференция сайлау жиналыстары бостан- дығын жеңіп алуға жетуді ұсынады, сайлау науқанына белсене араласуды, халықтың сайламшылар жиналыстарына араласуын, Мемлекеттік думаға сайланатын өкілдердің алдында тұрған міндеттерді сайламіпылардыц халықтың кең жиналыстарында, халык, арасыида, талқылауыиа кеңес береді жәпе де социал-де- мократиялық партия Мемлекеттік дума сайлауына правосы бар халық топтарының революциялық жолға түсуіне жетуі тиіс; бұл жол не халықтың демократиялық ұйымдары басқарғап көтеріліске қосылуда болмақ немесе, ол болмаған күнде, құры- латын Мемлекеттік думаны бүкіл халықтық құрылтай жиналы- сын шадыратын немесе халықтың демократиялық ұйымдары- ның оны шақыруына көмектесетін революциялық жиналысқа айналдыру мақсатын коздеуде болмақ.
4) Егер Мемлекеттік думаның түпкілікті шақырылар кезіи- де халық қозғалысы самодержавиені құлатуға және құрылтай жиналысын ұйымдастыруға жеткізбейтін болса, Мемлекеттік думаға нақ сол бағытта қысым жасауға әзірлену керек.— Мем- лекеттік думаның алдына құрылтай жиналысын шақыру тура- лы, сөз, жипалыс, баспасөз, одақтар бостандығын, халықтың ңарулану бостандығын дереу енгізу туралы ультиматум қоюға әзірлену керек.—- Осы ультиматумды саяси стачкамен және ха- лықтың басқа да кең бас көтерулерімен қолдауға әзірлену керек.
5) Бүкіл осы тактика пролетариат пен шаруалар арасында сайлау науқанына дейін және осы науқан кезінде ұйымдасты- рылатын халықтық кец жпналыстарда қабылдануға тиіс.
Ңарардың көп сөзділігіне байланысты редакциялық кемшіліктеріне тоқталмай-ақ қоялық. Тікелей негізгі қателерді қарастырайық.
1. 	Кіріспе бөлімінде ңазіргі жағдайдан шығудың бір- ден-бір жолы туралы айтылады. Бұл арада салмақтың бар ауыртпалығы құрылтай жиналысы деген уғымға түсіріледі, ал шығар «жолды», тек сөз жүзіндегі емес, іс жузіндегі жол ету үшін оны кімнің шақыратыны туралы бірде-бір ауыз сөз айтылмайды. Бұл үндемеуші- лік социал-демократтардың освобождениешілдер алдын-


«ИСКРА» ТАКТИК АСЫНЬІҢ СОҢҒЫ ЖАҢАЛЫҒЬГ... 387
да тайсалғандығы болып табылады. Нақ осы монархия- лық либерал буржуазияның мүдделері освобождение- шілдерді тек бүкіл халықтық құрылтай жиналысын шақырумен ғана шектеліп, оны кімнің шақыратыпы туралы мәселені ауызға алмаута мәжбүр өтіп отырға- нын біз талай рет көрсеткенбіз. Дамып келе жатқан революция нақ осы мәселені қазірдің езінде алға қойыя отырғанын, буржуазияның онпортунистік («келісім- паздық») тактикасы мен пролетариаттың революция- лық тактикасының арасыидағы түбегейлі айырмапіы- лык, енді нақ осында екенін біз талай рет көрсеткенбіз. Жаңа искрашылдар тактиканың негізгі мәселелерінде өздерінің су қараңғы соқыр екенін, освобождениелік ұрандарға ауып кетіп отырғанып қазір өздерінің қара- рымен документ жүзінде дәлелдеп берді.
Ңарардың одан арғы мазмұнында бүкіл халықтық қурылтай жиналысын шақыру туралы мәселе бұрын- ғыдан бетер шатастырылады. Бұл тұрғыдан Мемлекет- тік думаға үміт артатын уағыздың өзі тікелей реакция- лық уағыз болып табылады, ал күрылтай жиналысып «халықтың демократиялық ұйымы» шақырады деген- нің мәнісі — күрылтай жішалысы Марс планетасында тұратын халық достарының комитеті арқылы шақы- рылсын деп ұсыныс енгізумен бірдей.— Өздерінің жалим орыстық конференциясында жаңа искрашылдар ке- шіргісіз қате жіберді, олар бүкіл халықтық ңүрылтай жиналысын революциялық үкіметтің шақыруын опы окілдігі бар мекемелердің бірінің шақыруымен теңедь. Енді жаңа искрашылдар бұрынғыдан да артқа шегініп отыр: олар уақытша революциялық үкіметті мүлде ауызға да алмастан орағытып өтті. Неге? қандай негізге сүйенген? олардың көзқарастары қалай өзгерді?— мү- ның бәрі құпия қалып отыр. Тактикалық директивалар- ды дамытудың орнына, меньшевиктер өз конференциясында тек біресе оңға, біресе солға секіру мен бұлта- лақтаудың үлгісымағын көрсетіп огыр.
2. 	«Қанағаттануға әзір кімді де болса халықтың на- ғыз сатқыны», т. т. деп жариялау, нақ осындай солға қарай секіру секілді, онда да нағыз революциялық жолға қарай емес, революциялық бос сезділікке қарай 14 и-том


388
В. И. ЛЕНИН
секіру болып табылады. Біріншіден, «нағыз» (сатқын) деген шымшыма сөздің керегі не? 1847 жылы, буржуа- зиялық либерал ретінде Мемлекеттік думаға немесе Ңұрама ландтагқа барған, ал 1870—1871 жылғы соғыс- тан кейін социал-демократтарға өтіп кеткен Иоганн Якоби халықтың нағыз сатқыны болды ма? Думаға ба- ратын жәие сәл-пәл нәрсеге қанағаттануға «әзір» қан- дай болсын шаруа нағыз сатқьш бола ма? Екіншіден, қанағаттануға эзір адам, өзіне міпдет қоймайтын адам, т. т. деп сатқыпдықтың бұл арада қойылған өлшемі ақылға сыя ма? «Әзірлік» пеп «мівдет қою» немен дә- лелденеді, сөзбеп бе, әлде іспен бе? Егер сөзбен дәлел- денетін болса, онда Мемлекеттік думаға қатысатын ка- деттерден («конституцияшыл-демократтардан», қазір освобождениешілдер өздерін осылай атап жүр) қол хат немесе революциялық міндеттеме алу керек (Парвус, Череваиин, Мартов). Онда қарар бұл пікірді көмескіле- мей, айқын білдіруге тиіс. Ал егер «әзірлік» іспеп дәлелденетін болса, онда қарар өз ойынша әзірлікті цандай «әрекеттер» дәлелдейтінін неге апіып, тіке айт- пайды? Себебқ революциялық демократия мен монар- хиялық-либералдық демократияның арасына . шек қоя білмейтін жаңа «Искрапың» негізгі қатесінің қарарға әсері тиген. Үгліншіден, күресуші партияның тарапы- нан бағыттар немесе партиялар туралы нақтылы әңгі- ме етпей, адамдар туралы («кімді де болса») жалпыла- ма әңгіме ету ақылға сыя ма? Нақ бір бағытты, қандай талаптарды қалай қолдайтыпын бізге өз әрекеттерімен көрсетіп берген пақ копституцияшыл-демократтар пар- тиясын пролетариат алдында әшкерелеу қазір біз үшін айрықша маңызды. Социал-демократиялық ұйымдар- дың атынан жұмысшыларға сөз салу, оларға Думаға қатысатындар туралы, Думаға сайламшылар туралы, т. с. туралы әңгіме ету — ал конституцияшыл-демо- краттар партиясы (және де освобождениешілдер) туралы тіс жармау дегеніңіз не лайықсыз бұлталақтау мен қулыққа салу (Парвустьщ немесе Череваниннің шарттары негізінде освобождениешілдерді қолдау туралы олармен жұрттың сыртынан келісім жасау), не біл-


«ИСКРА» ТАКТИКАСЫНЫҢ СОҢҒЫ ЖАҢАЛЫҒЫ... 389
местіктен жұмысшыларды аздырып, конституцияшыл- демократтармен күресуден бас тарту болады.
«Освобождениенің», освобождениешілдердің, земство- шылардың және басқа конституцияшыл-демократтар- дың әрекеті туралы тарихи фактілерден өзге, бізде бур- жуазиялық демократтардың халықпен бірге күресуго «әзірлігін» бағалайтын ешқандай елеулі материал жоң. Жаңа искрашылдар бұл материалға соқпай, орағытып өтіп, мағынасыз бос сөзділікке салыиып отыр. Ал Плеханов болса, «Искраның» козқарастарындағы үйымдық көмескілік тактикалық көмескілікпен толықтырылып отырған жоқ деп бізді сендірмек болады!
Земствоның июльдегі съезінен сентябрьдегі съезіпе дейінгі уақыттың ішінде конституцияшыл-демократтар- дың барша жұрт байқаған көрнеу оңға бет бұрыс жасауынан сезілген сатқыпдык, істеуге «әзір тұрғаны- на» искрашылдар іс жүзінде көз жұмып қапа қойған жоқ, бойкотқа қарсы күресімен сол конституцияшыл-де- мократтарға тіпті көмектесті де ғой! Искрашылдар жо- рамал освобождениешілдерді («әзір кім де болса» т. т.) «сұмдық үрейлі» сөздермен қорқытады, ал нақтылы ос- вобождениешілдерге өз тактикасымен көмектеседі. Бұл «Біз халықтың ңанына боялған қолдан азаттық алмай- мыз!» деп күпінген конституцияшыл-демократтар кө- семдерінің бірі Родичев мырзаның рухына әбден сай келіп тұр (Родичев мырзаның жеке жиналыста В. Стэд- ке қарсы айтқан осы сөзі қазір барлық шетелдік газет- терді аралап кетті) — осылай күпіне тұра, ол бүкіл ха- лықтык, құрылтай жиналысының нақ сол қанды қол- мен шақырылуын талап етеді.
3. 	Ңарардың онан кейінгі түбегейлі қатесі — «кең де- мократиялық ұйымдар құрып, оларды бүкіл россиялық уйымға біріктіру» ұранында болып отыр. Осындай ұранды ұсынған социал-демократтардың үстірттігі тура таңданарлық нәрсе. Кең демократиялық ұйымдар құру дегеннің мәнісі не? Мұньщ мәнісі екінің бірі бол- мақ: не социалистердің ұйымын (РСДРП) демократ- тардың ұйымына сіңіріп жіберу болады (жаңа искрашылдар мұны көпе-көріне істей алмайды, өйткені бұл пролетариатты түгелдей сатып кеткендік болар еді) — 14*


390
В. И. ЛЕНИН
пемесе социал-демократтар мен буржуазиялық де- мократтардың белгілі тонтарының уақытша бірігуі болады. Егер жаңа искрашылдар осындай бірігуді уа- ғыздағысы келсе, олар мұны неге тура, ашып айтпай- ды? «құру» деген құрғақ сөзді неге бетке ұстайды? социал-демократияны буржуазиялық демократияның ішіндегі, атап айтқанда, қандай агымдармен немесе қан- дай топтармен бірігуге шақыратынын неге дәл көрсет- пейді? Мұның өзі іс жүзінде жұмысшы табын буржуа- зиялық демократияның құйыршығына сөзсіз айналды- ратын, жопсіз тактикалъіц көмескілеудщ жаңа үлгісы- мағы емес пе?
Осы «кең демократиялық ұйымдардыц» сипатына қа- рарда берілген жалгыз анықтама олардың екі мақсатын көрсетуде болып отыр: (1) Мемлекеттік думага қарсы күресу және (2) бүкіл халықтық ңұрылтай жиналысы үшін күресу. Екінші мақсатты искрашылдардың бол- жыр тұжырымдаған күйінде, яғни бүкіл халықтық құ- рылтай жиналысын кім шақыруға тиіс екені корсетіл- меген күйінде конституцияшыл-демократтар әбден ұнатты. Демек, искрашылдар ашық айтуға ұялып, со- циал-демократтардың конституцияшыл-демократтармеп бірігуін уағыздап отырған болды ғой?? Бірінші мақсат, жұртшылықты қасақана алдайтын россиялық заңдарда ғана қалай көмескі тұжырымдалатынын өзіміздің көріп жүргеніміздей, нақ солай көмескі тұжырымдалған. Мемлекеттік думаға қарсы күресу деген не? Егер, қа- рарды жазушылар бұлталаңсыз пікір айтқысы келіп отыр деп жорып, мұны дәл мағынасында түсінетін бол- сақ, онда бұл — Думала бойкот жасау деген сөз, өйткс- ні әлі дүниеге келмеген мекемеге қарсы күресу деген- нің мәнісі — оның тууына қарсы болу деген сөз. Біраң біз искрашылдардың бойкотқа қарсы екенін білеміз, олардыц бұдан әрі енді Мемлекеттік думаға царсы кү- ресу туралы емес, Мемлекеттік думаға цысым жасау туралы, Мемлекеттік думаны революциялық жиналыс- қа айналдыруға ұмтылу туралы, т. с. туралы әңгіме ететінін қарардың өзінен көріп отырмыз. Демек, «Мем- лекеттік думаға қарсы күресу» деген сөздерді дәлме- дәл, тар мағынасында түсінбеу керек. Ал олай болса,


«ИСКРА» ТАКТИКАСЫНЫҢ СОҢҒЫ ЖАҢАЛЫҒЫ... 391
енді қай мағынада түсіпеміз? Мемлекеттік думаны сыпан рефераттар оқптын М. Ковалевский мырзаның ма- гынасында түсіну керек емес пе? Мемлекеттік думага царсы күрес деп дәл нені атау керек? Бұл жағы құпия қалып отыр. Біздің былықпайлар бұл туралы тіпті еш нәрсені де ашып айтпаған. Конституцияшыл-демократ- тармен келісім жасау тактикасына, белгілі шаттармеп Думаны қолдау тактикасына өшпенділікпен қарайты- ны сөзсіз саналы жұмысшылардың пиғылын білетін болгандыцтаи, біздің жаңа искрашылдар қорқа соғып, аралық жолды таңдады: бір жағыпан, пролетариат ара- сында әйгілі болғап «Мемлекеттік думаға қарсы куре- су» деген ұранды қайталады, екінші жағынап, бұл ұранның дәл мағынасын бермей, козге топырақ ша- шып, Думаға қарсы күресті, Думаға қысым жасау т. с. мағынасында түсіндірді. Ал осы бейшара сандырақты искрашылдардың ең ықиалды ұйымдары осыидай ке- зеңде, освобождениешілдер кеудесін соғып: Мемлекет- тік думаға қатысқанда тек күресу үшін ғана, түгелдей күресу үшін ғана қатысамыз, үкіметтен біржола қол үзуге «дайынбыз» деп бүкіл Европаға жар салып жүр- ген кезде ұсынып отыр!
Біз окушылардан мынаны сұраймыз: социал-демо- кратияның тактикасында бұдан артық масқара тұрлау- сыздық бұрын-соңды болды ма екен? Социал-демократия үшін освобождениешілдерді тіке атамастан, сол освобождениешілдермен бірге (өйткені мұндай ұйым- дардың искралықша баяндалған мақсаттарына консти- туцияшыл-демократтар қосылады) «кең демократия- лық ұйымдар қүру» деген осы уағыздан асқан қатерлі пәрсені ойлап табуға бола қояр ма екен??
Ал искралық «ұйымдық бүлыңғырлықты» екі жыл- ға жуық қорғауымен барлық революцияшыл орыс со- циал-демократтарыиың алдында өзінің қадірін кетір- ген Плеханов енді жаңа искралық тактика жақсы-ақ деп бізді сендірмекші болады!..
4. 	Сонан соң. Кең (және бытыраңқы) демократия- лық ұйымдардың қосылуын «бүкіл россиялық халық- тық ұйым» немесе «халықтың демократиялық ұйымы» деп атау ақылға тым сыйымсыз нәрсе. Бұл ең алдымен


392
В. И. ЛЕНИН
теория жағынан дұрыс емес. Жұртқа мәлім, «экономис- тер» партийны таппен шатастырып, алжасқан болатын. Искрашылдар, ескі қателерді қайта жаңғыртып, енді демократиялық партиялардың немесе ұйымдардың жиынтығын халықтың ұйымымен шатастырып отыр. Мұның өзі мағынасыз, жалған, зиянды сөз. Бұл мағы- насыз, өйткені белгілі бір демократиялык, партиялар немесе ағымдар көрсетілмегендіктен мұнда еіпқандай бел- гілі бір мағына жоң. Ол жалған, өйткені капиталистік қоғамда тіпті алдыңғы қатарлы тап пролетариаттьщ өзі бүкіл тапты қамтитып партия қүра алмайды,— ал бүкіл халық жөніпде жалпы сөз қозғаудың қажеті дө жоқ. Бұл зиянды, ойткені оның өзі даурықпа сөзбен басты қатырады, шын демократияшыл партиялардың шын маңызын, олардың таптық негізін, олардың пролетариата жақындьщ дәрежесін, т. т. түсіндіру жо- ніндегі нақтылы жұмысты алға қоймайды. Атап айт- қанда, нақ қазір, демократиялық, қоғамдық-экономи- калық мазмұны жағынан буржуазиялық, революция дәуірінде социалист-революционерлерге дейінгі буржуа- зияшыл демократтардың, барлық әлгі конституцияшыл демократтардың, т. т. «кең демократиялық ұйымдар- ды» уағыздауға, жалпы бейпартиялықты яғни демократ- тардың арасында қатал шектелудіц болмауын тікелей немесе жанамалап, ашық немесе астыртын дәріптеуге бейімділігі ерекше күшті. Пролетариаттың саналы өкіл- дері бүл тенденцияға қарсы батыл, аяусыз күресуге тиісті, өйткені өзінің түпкі мәні жөнінен ол мейліншө буржуазиялық болып табылады. Біз партиялық дәл айырмашылықты алдыңғы қатарға қоюға тиіспіз, қандай шатастырушылықты болса да әшкерелеп отыруға тиіс- піз, бейне біртұтас, кең демократизм туралы құрғақ сөздердің жалғандығын, біздегі либералдық газеттердегі толған жел сөздердің жалғандығын көрсетіп отыруға тиіспіз. Нақтылы міндеттерді орындау үшін демокра- тияның белгілі бір топтарымен бірігуді ұсынғанда, біз бір ғана революциялың демократияны бөліп алуға тиіс- піз,— әсіресе қазіргідей уақытта,— біз самодержавие- мен күресуге (дәл қазір революциялық армияның қа- тарында күресуге) неғұрлым анық «дайын» адамдарды


«ИСКРА» ТАКТИКАСЫНЫҢ СОҢҒЫ ЖАҢАЛЫҒЫ...
393
самодержавиемен саудаласуға «дайын» адамдардан ажырататын белгілерді көрсетіп отыруға тиіспіз.
Искрашылдардың қатесін өздеріне анықтаңқырап тү- сіндіру үшін оңайлау мысал алайық. Біздің программа- да шаруа комитеттері туралы айтылады. РСДРП III съезінің қарары оларды революциялық шаруа комитет- тері деп атап, олардың маңызын дәлірек анықтайды (бұл жөнінде III съезге, шын мәніне келгенде, жаңа искралық конференция да қосылады). Біз жалпы де- мократиялық өзгерістерді және соның ішінде помещик- тік жерлерді конфискелеуге дейін баратын аграрлық өзгерістерді революциялыц жолмен жүзеге асыруды со- лардың міндеті етіп қойдық. Енді искрашылдар қарар- да тагы да жаңадан «шаруалар арасында үгіт комитет- терін» күруды ұсынып отыр. Мұның өзі — социалистік жұмысшыларға емес, либерал буржуаға лайықты кеңес. Мұндай «шаруалардың үгіт комитеттері», құрыла қал- ған күнде, бүтіндей освобождениешілдерге қолайлы бо- лар еді, өйткені комитеттер революциялық сипаттың орнына либералдык, сипат алар еді: біз жоғарыда көр- сетіп өттік, бұл үгіт комитеттерінің үгітінің искраша белгіленген мазмұны (Мемлекеттік думаға «қарсы» және бүкіл халықтық құрылтай жиналысы үшін күре- су) освобождениелік программаның шеңберінен шық- пайды. Революциялық шаруа комитеттерінің ұранын «шаруалардың үгіт комитеттерінің» ұранымен толык,- тырамыз деп социал-демократиялық ұрандарды осво- бождениелік ұрандарға айналдыратыны жаңа искра- шылдарға енді айқын ба екен?
5. 	Ақырында, біз осы «бүкіл россиялық халықтық ұйымның» басты міндеті — құрылтай жиналысына бү- кіл халықтық сайлау ұйымдастыру міндетіне де таяп келеміз. Самодержавие тұрғанда — бүкіл халықтық сайлау ұйымдастырмақ! Жәпе де самодержавиемен ара- дағы «ңақтығыстар» «көтеріліске қозғау салатын жаңа себептер» туғызады... Көтеріліскө қозғау салатын жаңа себептер ретіндегі нағыз ойыншық сайлау осындай-ақ болар!
«Революциялық өзін өзі басқару» ұраны, құрылтай жиналысының «оз бетінше тууы» жөніндегі теория


394
В. И. ЛЕНИН
лажсыздан осы мағынасыздыққа әкеліп соңтырады, мұ- ның озі мағынасыздықтың классикалык, үлгісі болар- лықтай. Треповтар үстемдік құрып тұрғанда, яғни ко- теріліс жеңгенге дейін, патша өкіметі іс жүзінде құла- тылғанға дейін бүкіл халықтық сайлау туралы әңгіме ету дегеніңіз жұмысшылардың санасыиа адам айтқы- сыз азғындык, енгізуге ғана жарайтын асқан манилов- шылдық болып табылады. Жел сөздің үстем болуына жаңа «Искра» әдеттендірген адамдар ғана осындай ұрандарды — байсалды сын жанасса-ақ қаусап түсетін ұрандарды қабылдай алады. Сөздің шын мағынасында алғанда букіл халыцтыц сайлау дегепиің не екенін сәл ғана ойласа, бүл сайлаудыц үгіт бостапдығын да, бүкіл халықгы хабардар етуді де, бүкіл хальщтың тізімдерін жасап, шын мәнінде барша жұрттың пікірін сұрасты- ратын орталықты немесе жергілікті орталық орындар- ды бүкіл халықтың тануын да керек ететінін еске тү- сірсе,— осыған аз ғана ой жүгіртсе болғаны, мұныңөзі «Искра» жобалап жүрген «бүкіл халықтық сайлауды» бүкіл халықтық ойыншық деп немесе бүкіл халықтық шарлатандық деп есептеуге жеткілікті. «Бүкіл халық- тың сайламшысы» деген атаққа азды-көпті лайықты бірде-бір депутаттың яғни өзіне нағыз еркін, саналы түрде берілген 50—100 мың дауыс жинаған мұндай бірде-бір депутаттың «сайлау науқаны ашылғанда» Россияның еш жерінде де сайлануы мүмкін емес.
Искралық қарар пролетариатқа комедия ойнауға ке- ңес беріп отыр, сондықтан ешқандай ескертулер меп сылтаулар осы комедианттық қарардыц маңызын өз- герте алмайды. Бізге сайлау тек «ұйымның күші жет- кілікті болған күнде» ғана, «алдын ала ұйымдастыру оның (көтерілістің) барлық жерде болуын және бірлі- гін қамтамасыз еткен» кезде ғана жүргізіледі дегенді айтады. Біздің берер жауабымыз: күш, созбен емес, іс- пен дәлелденеді. Көтеріліс жеңгенге дейін, келемеж болам демейінше, «бүкіл халықтық сайлауды» жүргізу жағын былай қойғанда, тіпті оны жариялауға жарам- ды күпі туралы әңгіме етудің өзі де кісі күлетін нәрсе. Егер (1) бұл ұйым көтеріліске гііын ңабілетті адам- дардан куралмаған болса (ал біз қарардьщ әншейіп


«ИСКРА» ТАКТИКАСЫНЫҢ СОҢҒЫ ЖАҢАЛЫҒЫ...
395
«кең», яғни іс жүзінде освобождениелік ұйымдардыуа- ғыздайтынын көрдік, бұл ұйымдар көтеріліс басталған күиде оған сөзсіз опасыздық істер еді); (2) көтерілістің жеңуі үшін керекті күш жок, болып шықса (ал жеңу үшін қоғамдық пікірдің, халық игілігінің, т. с. мораль- дық күшінен басқа революциялық армияның материал- дық күші керек), үйым қаншама барлық жерде болса да, қаншама бірлігі берік болса да, көтерілістің жеңуін «қамтамасыз» ете алмайды. Осы моральдық күшті, «бү- кіл халықтық» деген осы даурықпа сөздерді алдыңғы қатарға қоя отырып, жауынгерлік үндеуде тікелей ма- териалдың күшті ауызға алмау — пролетариаттың ре- волюциялық ұрандарын буржуазиялың-демократиялық жел сөзге дейін төмендеткендік болады.
Ойыншық сайлау дегеніміз көтеріліске жеткізетін «табиғи» өткел емес, жасанды өткел, ат төбеліндей ин- теллигенттер ойлап шығарғаи өткел болып табылады. Мұндай жасанды өткелдерді ойлап шығару — бұрынғы надеждиндік кәсіпке. «бұқараны қоздырушы» террор- ды ойлап шығаруға ұқсас кәсіп болады. Жаңа искра- піылдар да халықты көтеріліске жасанды түрде «қоз- дырғысы», құлшындырғысы келеді,— мұның өзі түп негізінен жалған идея. Біз нағыз бүкіл халықтық ұйым дұра алмаймыз; самодержавие тұсында біз белгілемек болған сайлау сөзсіз комедия болып қала береді, ал мұпдай ойдан шытарылтан себепті көтеріліс үшін қол- дану дегеніңіз — халықта шын құлшыну болмаған шақ- та көтерілісті декрет арқылы белгілеумен барабар болады. Пролетариаттың революциялық белсенділ ігіне сенбейтін адамдар ғана, өткір сөздерді куалап кететін иптеллигенттер ғана 1905 жылғы сентябрьде «көтері- ліске қозғау салатын жаңа себептер» ойлап шығаруға кірісе алады. Біздің Россияда котеріліс үшін, бейнебір комедиялық емес, нағыз себептер аздай-ақ, бұқараның жасанды, жалған емес, нағыз у^лшыныс көрсеткен кез- дері аздай-ақ! Ойыншық сайлау бұқараны ешқапіан да құлшындырмайды. Ал енді стачка, не демонстрация, не әскери бүлік, не студенттер паразылығының елеулі түрде бұрқ етуі, не ащтық, не мобилизация, не Мемле- кеттік думадағы жанжал, т. т., т. т., т. т. бұқараны үне-


396
В. И. ЛЕНИН
мі, сағат сайын, шындап цулшындыра алады. «Көтері- ліске ңозғау салатын жаңа себептер» ойлап шығару пиетінің өзі ғана асқан ақымақтык, екені былай тур- сын, тіпті басқапы емес, буқараны шьшдап қулшынды- ратын белгілі бір себепті күн ілгері корсету ниетінің өзі де аңылға сыйымсыз болар еді. Өзін азды-көпті қа- дірлейтін, өз сөзіне азын-аулақ байсалды қарайтын адамдар «көтеріліске қозғау салатын жаңа себептер» ойлап шығаруға ешқашан да баспайды.
Аса құрметті Маниловтар-ау, жетіспеушілік «жаңа себептерде» емес, әскери күште, революцияшыл халық- тың (жалпы халықтыц емес) әскери күшінде, бұл күш: 1) қарулы пролетариат пен шаруалардап, 2) осы тап- тардың окілдерінен қүралғап ұйымдасқан алдыңғы қа- тарлы отрядтардан, 3) халық жағына шығуға әзір тұрған әскери болімдерден құралады. Бәрін қосып алған- да, нақ осылар революциялыц армия болып табылады. Көтеріліс туралы, оның күші туралы, көтеріліске жеткі- зетін табиғи өткел туралы әңгіме ете отырып, револю- циялық армияны ауызға алмау,— әсіресе контрреволю- циялық армия сақадай сайлапып түрған кезде оиы ауызға алмау — сандырақ пен шатасқандық болады. Кавказ бөн Қара теңіздегі, Польша мен Ригадағы котері- лістер дәуірінде «көтеріліске қозғау салатын жаңа себептер» ойлап шығару дегеніңіз — өз қауашағында әдейі тұйықталып, қозғалыстан шет қалғандық болады. Біз жұмысшылар мен шаруалардың аса күшті толқуын көріп отырмыз. Біз бірқатар жерлерден көтерілістің бүрқ еткен ұпщындарын көріп отырмыз, бұлар 9 ян- варьдан бастап ауқымдылығы, күші мен табандылығы жағынан ұдайы, орасан шапшаңдықпен өсіп келеді. Күні ертең осы бұрқ еткен ұшқындар кез келген ірі қа- лада, кез келген әскери лагерьде, кез келген деревняда қайталанбайды деп ешкім кепілдік бере алмайды. Қай- та, барлық айғақтар мұндай бұрқ еткен ұшңындардьщ тұтануы ықтимал, жақын, сөзсіз екендігіне келіп сая- ды. Бұлардың табысты болуы, 1-ден, революциялыц үгіт пен ұйымның,— «Искраньщ» мылжыңдап жүрге- ніндей «кең демократнялық» емес, нақ революциялык; үгіт пен ұйымның табыстарына байланысты, өйткені


«ИСКРА» ТАКТИК АСЫНЫҢ СОҢҒЫ ЖАҢАЛЫҒЫ... 397
демократтардың арасында революционер еместер толын жатыр. Бұлардың табысты болуы, 2-ден, революциялық армпяның күші мен әзірлігіне байланысты. Бірінші шартты жұрттыц бәрі әлдеқашан таныған және оны бүкіл Россиядағы барлық революционерлер үйірменіц, тоитың әрбір жиналысыпда, жедел жиында, шағын жиында жүзеге асырыл келеді. Екінпіі пгарт әлі өте- моте аз танылған. Өзінің таптық жағдайыпа қарай либерал буржуазия бұл шартты танығысы келмейді жәнө тани алмайды да. Революционерлердің ішінен мұны біржолата монархиялық буржуазияның соңында үміт- сіз салпаңдаушы адамдар ғана ауызға алмайды.
Көтеріліс — мәні өте үлкен сөз. Көтеріліске шақыр- ған үндеу — өте-мөте елеулі үндеу. Қоғамдыц құрьглыс неғұрлым күрделі болған сайын, мемлекеттІА өкіметтіц ұйымдасуы неғұрлым жоғары болса, сотые техникасы неғұрлым кемелденген болса, мұндай ұранды ұпғқалақ- тықпен ұсына салу соғұрлым жөнсіз болмақпгьі. Сон- дықтан біз революцияшыл социал-демократтардың бұл ұрапды үсынуға көптен бері әзірлеп келгенін, бірақ ті- келей үндеу ретінде тек революциялық қозғалыстыц маңыздылығы, ауқымдылығы, тереңдігі жонінде еш- қандай күмән болуы мүмкін емес кезде ғана, істің түйі- ні піын мәнісінде шешілугө таяғавдығы жөнінде еіп- қаидай күмән болуы мүмкін емес кезде ғана үсыиғанын бірнеше рет айтқан болатьшбыз. Мәні үлкен сөздерді абайлап қолдану керек. Оларды үлкен істерге айнал- дырудың қиыпшылықтары орасан зор. Дәл сондықтан да бұл қиыншылықтардан құрғақ сөздермен жалтарьш кету, елеулі міндеттерден маниловшыл қиялдан піығар- ғап бірдеңелермен қашқақтау, осы қиын міндеттерге апарады-мыс дейтін «табиғи өткелдер» туралы тәтті қиялға шомып түк көрмеу кешірілмес іс болар еді.
Революциялық армия — бұл да мәні үлкен сөз. Оны ңұру — қиын, күрделі де ұзақ процесс. Бірақ бұл про- ңестіц қазірдің өзінде басталғанын және барлық жер- де үздік-создық жүріп жатқанын көргепиен кейін,— мұндай армиясыз революцияның шын жеңуі мумкін емес екенін білгеннеи кейін,— біз батыл, тіке ұран ұсыпуға, оны уағыздауға, саясаттың қазіргі көкейтесті


398
В. И. ЛЕНИН
міндеттерінің тетігі етуге тиіспіз. Қоғамдық-экономи- калық дамудың жағдайларына сәйкес төңкерістің тол- ғағы әбден жеткен кезде, бұл төңкерісті жасау үшін ре- волюцияшыл таптардың цашан да жеткілікті күші бо- лады деп ойлау қате болар еді. Жоқ, адамзат қоғамы алдыңғы қатарлы элементтер үшін ақылға онша сьь йымды, онша «қолайлы» болып құрылмаған. Төңкеріс- тің толғағы жетуі ықтимал, біраң осы төңкерісті революция лық жолмен жасаушылардың күші оны жүзеге асыруға жеткіліксіз болып шығуы мүмкін,— онда қо- ғам шіриді жәпе бұл шіру кейде талай ондаған жыл- дарға созылып кетеді. Россияда демократиялық төңке- рістің толғағы жеткендігі күмәпсыз нәрсе. Бірақ қазір революцияшыл таптардың оны жүзеге асыруға күші жете ме, жоң па,— бұл әлі белгісіз. Мұны күрес шеше- ді, оның шиеленісер кезеңі,— егер бірсыпыра тіке және жанама нышандар бізді алдамайтын болса,— орасан шапшаңдықпен жақындап келеді. Моральдық жағынан басымдылығымыз күмәнсыз, моральдық күшіміз қазір- дө орасан зор, онсыз, әрине, ешқандай төңкеріс туралы сөз етуге болмас еді. Бұл күш — қажетті шарт, бірац элі де жеткіліксіз шарт. Ал мұның өзі самодержавие- нің өте-мөте күшті қарсылығын (бұған көз жұмып ңа- рамай-ақ) күйретуге жеткілікті материалдық күшке аинала ма, жоқ па,— мұны күрес нәтижесі көрсетеді. Көтеріліс ұраны мәселені материалдық күшпен шешу ұраны болып табылады,— ал қазіргі европалық мәдс- ниетте тек әскери күш қана осындай күш болады. Төң- керістің жалпы шарттары пісіп жетілмейішпе, бүқара- ның құлшыныс көрсетуі және қимыл-әрекетке әзірлігі анық байқалмайынша, сыртқы жағдайлар айқын дағда- рысқа жеткізбейінше, бұл ұранды ұсынуға болмайды. Ал егер мұндай ұран ұсынылған екен,— онда одан ке- йін шегіну, тағы да моральдық күшке қарай, тағы да көтеріліс үшін негіздің өсу шарттарының біріне қарай, тағы да «ықтимал өткелдердің» біріне қарай, т. т. жәнө т. с. қарай кейін шегіну тіпті масқаралық болар еді. Жоқ, егер жеребе тасталған екен, онда жалтару деген- ді қою керек, ойдағыдай төңкеріс жасаудың практика-


«ИСКРА» ТАКТИКАСЫНЫҢ СОҢҒЫ ЖАҢАЛЫҒЫ...
399
лық шарттары қазір қандай екенін нағыз қалың бұ- қараға тура және ашық түсіндіру керек.
Біз искралық қарардың барлық қателеріп әлі түгел көрсеткен жоқпыз, бүл қарар,— «кезеңін аңдумен» ты- натындар емес, ой жүгірте білетіндер үшін,— социал- демократияның міндеттерін қорлаудың түңілерлік ес- керткіші бәлып көпке дейіп қалады. Бізге түпкі жал- ғапдықтың барлық, тіпті, бірпіама ұсақ көріністерішң бәрін тізіп жатқаннан гөрі қателердің негізгі түп та- мырларып анықтау анағұрлым маңызды болып көріне- ді. Сондықтан біз Думага «ультиматумдар» қою тура- лы (әзірленген әскери күш жоқ жағдайда бұл өзі оцба- ған мақтаншылық болып естілетін әскери сөз), осы Думаны революциялық жиналысқа айналдыруға ұмты- лу туралы идеяның ерсі жәпе реакциялық идея екенін тек жол-жөнекей көрсетіп өтеміз де *, «халықтың ре- волюцпялық өзін өзі басқаруы» деген ұранның жалпы мацызына көшеміз.
«Искраның» барлық толқуларының тамыры осы ұрапда, немесе, дәлірек айтқанда, мұны басты ұранға айпалдыруында болып отыр. «Искра» бұл ұранды «диа- лектикаға» сүйену арқылы қорғауға әрекеттенді,— бұл бастапқыда Плеханов «Искраның» «ұйымдық бұ- лыңғырлығын» қорғауға, ал кейін әшкерелеуге пайда- лапған плехановтық диалектиканың өзі болатын.
Біз халықтың революциялық өзін өзі басқаруы көтері- лістің прологы емес, оған жеткізетін «табиғи өткел» емес, эпилогы болып табылады дегенбіз. Көтеріліс жең- * Егер біз патша өкіметіие қарсы болашақтағы батыл күресте күш- ті болып шықсақ, онда Мемлекеттік дума сөзсіз солға бет бұрады (ең болмағанда оның либералдық бөлегі бет бұрады, реакциялық болегі туралы айтып отырған жоқпыз), ал Мемлекеттік думаға патша өкі- метіп қиратудан өзге мьщты ьщпал жасауға арекеттену — мәселеп, Россиянин әскери күшін қиратудан өзге, Жапонияның Ңытайға «ультиматумдар» қоюы немесе Қытайдыц көмегіне елеулі мән беруі ңан- дай ақымақтық болса, мұныц өзі нақ сондай ақымақтық болады. 1848 ж. 18 марттан кейін пруссиялық Мемлекеттік дума (Қүрама ландтаг) кұрылтай жпналысын шақыру туралы қағазға лезде «қол қоя сал- ды», ал бүған дейін революционерлердің барлық «ультиматумдары» және олардың Мемлекеттік думаға ьщпал жүргізбек болғап барлық «талаптары», олардың барлық қоқан-лоққылары мемлекеттік Думала мәжіліс қурушы Петрункевичтер, Родичевтер, Милюковтар, т. с. үшін бос сөз болып келген еді.


400
В. И. ЛЕНИН
бейінше нағыз және толық өзін өзі басқару туралы піындап әңгіме етуге де болмайды. Сондықтан біз бы- лай деп қосымша пікір айттық: күштің денін мемле- кетті орнатуға емес, мемлекетті басқаруға жұмсау жо- ніндегі пікірдщ өзі реакциялық пікір, революциялық өзін өзі басқаруды революциялық армиямен бара-бар деп қарау барып тұрған сандырақ болады, революция- лық армия жецгеннен кейін революциялық өзіи өзі басқаруды созсіз керек етеді, ал революциялық өзін өзі басқару революциялық армияның болуын міндетті пгарт етіп қоймайды.
«Искра» озі ойлап піығаргаи ұрандардың шым-шьь тырығын өздігінеи болатып стихиялық процестіц «диалектикасына» сүйеніп қорғауға тырысты. Өмір де- генде дәлме-дәл шекара болмайды деседі олар. Жұмыс- шылар биржалары қазірде де бар («Социал-Демократ» 136, № 12), өзін өзі басқарудың элементтері, міне, осы. Дамудың диалектикалық процесінде пролог пен эпилог көбінесе бірімен бірі тоғысып жатады, деседі.
Бұл соңғысы мүлде әділ пікір. Рас, шын даму про- цесі цашан да піалыс жүріп, эпилогтың шет пұшпақ- тарын нағыз прологтан бұрын шығарып отырады. Бі- рақ бұдан саналы партияның көсемі күрес міндеттерін шатастыруына болады, прологты эпилогпен шатасты- руына болады деген ұғым туа ма? Шатыс стихиялық процестің диалектикасы саналы социал-демократтар- дыц логикасыидағы шатасушылықты ақтай ала ма? Мұның өзі Маркстің ұғымындағы диалектиканы Пле- хановтың ұғымындағы диалектикамен ауыстырғандық болып шықпай ма?
Пікірімізді неғұрлым айқыидай түсу үшін мысал келтірейік. Әңгіме демократиялык, емес, социалистік төңкеріс туралы болып отыр дейік. Дағдарыс пісіп же- тіліп, пролетариат диктатурасының заманы жақындап келеді. Міне, сонда оппортунистер: тұтыну қоғамдары болсын деген ұранды, ал революционерлер: саяси өкі- метті пролетариат жеңіп алсын деген ұранды алға қоя- ды. Оппортунистер былай деп таласады: тұтыну қо- ғамдары — пролетарлардың нақтылы күші, нақтылы экономикалық позицияны жеңіп алу, социализмнің на-


«ИСКРА» ТАКТИКАСЫНЫҢ СОҢҒЫ ЖАҢАЛЫҒЫ...
401
ғыз бір бөлшегі; сіздер, революционерлер, диалектика- лық дамуды, капитализмнің социализмге осылай ұла- сатынын, социализм ячейкаларының капитализма ің өз ішіне осылай еніп кететінін, жаңа социалистік мазмұн- ның капитализмді кеулеп бос қалдыратынын түсінбей- сіздер, дейді.
Иә, дейді революционерлер, тұтыну қоғамдары белгі- лі бір мағынада социализмнің бір бөлшегі екеніне ке- лісеміз. 1-ден, социалистік қоғам тұтыну үшін жоспар- лы түрде ұйымдастырылған өндірісі бар үлкен бір тұтыну қоғамы болып табылады; 2-ден, әр тарапты, қуатты жүмысшы қозгалысы болмайынша, социализмді жүзеге асыру мүмкін емес, ал оның осы көп жақтары- ның бірі сөзсіз тұтыну қоғамдары болып табылады. Бі- рақ әңгіме мұнда емес. Өкімет буржуазияның қолында ңалып отырғанда, соған дейін тұтыну қоғамдары—еш- қандай елеулі өзгерістерте кепіл бола алмайтын, еш- қандай батыл өзгеріс енгізбейтін, кейде тіпті төңкеріс жолындағы елеулі күрестен басқаға алаңдататын түк- ке тұрғысыз бөлшек болып қала береді. Жұмысшылар- дың тұтыиу қоғамдарында алатын дағдылары оте пай- далы, бұған талас жоқ. Бірақ өкіметтің пролетариат- тың қолына көшуі ғана бұл дағдыларды ықтияттап қолдану үшін өріс туғызады. Сонда тұтыну қоғамдары- ның жүйесі қосымша күнды да өз қарауына қосып алады; қазір осы пайдалы нәрсені қолдану саласы жа- лақының мардымсыз мөліперімен барынша қатты та- рылып отыр. Ол кезде бұл өзі нағыз еркіп қызметкер- лердің түтыну одағы болады; қазір бүл капитал жаныштап, тұншықтырған жалдама күлдардың одағы. Сонымен, тұтыну қоғамдары — социализмнің бір бөл- іпегі. Дамудың диалектикалық процесі шындығында капитализм шеңберінің өзінде-ак, жаңа қоғамның эле- менттерін, оның материалдық та, рухани да элементте- ріп енгізе береді. Бірақ социалистер бөлшекті бүтіннеи айыра білуге тиіс, өздерінің ұраны етіп бөлшекті емес, бутінді ұсынуға тиіс, нағыз төңкерістің негізгі шартта- рын коп реттерде күрескерлерді нағыз революцйялык, жолдан тайдырып жіберетін ішінара жамау-жасқауға қарсы қоюға тиіс.


402
В. И. ЛЕНИН
«Искра» қалай ойлайды екен, бул таласта кімдікі дұ- рыс?
Демократиялық төңкеріс дәуіріндегі «революциялық озін өзі басқару» ұраны жөнінде де нақ осылай больш отыр. Біа революциялық өзін өзі басқаруға қарсы емес- піз, біз оған өзіміздің программа-минимумымызда әлде- қапіан белгілі қарапайым орынды бөліп қойғанбыз (кец көлемде жергілікті өзін өзі басқару туралы параграфты қарацыз), біз — мүның озі демократиялық төңкерістіц бір бөлшегі екендігіпе келісеміз, Смоленск думасып мы- салға алған «Пролетарий» озініц 15-номерінде осылай деп корсеткеп болатын 'і:. Эр тарапты, қуатты демокра- тиялық қозғалыс болмайынша, демократпялық төңке- ріс мүмкін болмас еді, ал оның осы көп жақтарыпьщ бірі өзін өзі басқару жөніндегі қозғалыс болып табыла- ды. Бірақ демократиялық төңкеріс, мысалы, револю- циялық мектеп болмайынша да мүмкін болмас еді, ал мұның озі полицияның дегеніне қайшы жұмысшы бир- жалары сияқты, дін басылары арасындағы толқу сияқты, заңға қайшы құрылып отырған жергілікті өзіп өзі бас- қару сияқты, т. б. сияқты, патша өкіметінің іс жүзінде ыдырауының күмәнсыз белгісі болып табылады. Бұдан қандай қорытынды шығады, «Искрадағы» жолдастар, ойлап қараңыздаршы! Осы ыдыраудьщ бөлшектерінің бәрін жинақтап көтерілістің тұтас ұраны етіп қорыту керек деген қорытынды ма? әлде ыдыраудың бір бөл- шегімен, өзін өзі басқарумен байланыстырып, көтеріліс ұранының тұрпатын бұзу керек деген қорытьінды ма?
«Революциялык, өзіп өзі басқаруды ұйымдастыру не- месе, бұл да нақ соның озі, көтеріліс үшін халық күш- терін ұйымдастыру»,— деп жазды батыл «Искра» (№ 109, 2-бет, 1-бағана). Мұның өзі былай деумен бір- дей: революциялық мектепті ұйымдастыру дегеніміз көтеріліс үшін күштерді ұйымдастыру болып табылады, дін басылары арасында толқу ұйымдастыру дегені- міз көтеріліс үшін күштерді ұйымдастыру болып табылады, тұтыну қоғамдарын ұйымдастыру дегеніміз со- циалистік төңкеріс үшін күштерді ұйымдастыру болып
Қарацыз: осы том, 222—223-беттер. Ред.


«ИСКРА» ТАКТИКАСЫНЬЩ СОҢҒЫ ЖАҢАЛЫҒЫ ..
403
табылады. Жоқ, «Искрадағы» жолдастар, сіздер нашар диалектпксіздер. Сіздер, өз көзқарастарыңыздағы ұй- ымдык және тактикалық бұлыңғыр мәселе жөнінде, Плехановша бұлаң құйрыкца салып, жалтара беруді жақсы білсеңіздер де, диалектикалық тұрғыдан пайым- дай білмейсіздер. Сіздер көтеріліс жеңген жағдайда тоцкерістің осы бөлшектерінін бәрі көтерілістің тұтас, қалыптасқан «эпилоги» болып сөзсіз бірігетінін, ал ко- теріліс жеңбейтін болса, бөлпіектер бөлшек күйінде қалатынын, тек филистерлерді ғана қанағаттандыра- тын, еш нәрсені өзгертпейтін дәрменсіз бөлшек күйінде қалатынын байқамадыңыздар.
Мораль: 1) Социал-демократия оппортунистерінің социалист^ төңкерістің қарсаңында да, демократиялық төңкерістің қарсаңында да ұлы процестің ұсақ болшек- терінің бірін әулие коріп аузынан тастамайтыи, бұл бэлшекті бүтіпге балап, бүтінді осы бөлшекке бағьш.- дырып, осынысымен бүтіннің тұрпатын бұзатын, осы- ның салдарынан дәйөксіз және үрейшіл реформистер- дің құйыршығына айналып кететін жаман әдеттері бар. 2) Әрқашан да және міндетті түрде шым-шытырық болатын стихиялық процестің диалектикасы логикалық қорытындылар мен саяси ұрандардың шатасушылыгын ақтай алмайды, ал бұлар көбіне-көп (бірак, міндетті түрде емес) шатастырылғаи болып жүр.
Р. S. Оңтүстік құрылтай конференциясы қарарлары- ның шетелдік искралық басылымын алғанымызда бул мақала беттеліп қойылған еді. Мемлекеттік дума тура- лы қарардыц тексті Росспяда басылған жәпе жоғарыда біз көшіріп басқан текстіден біраз өзгешелеу. Бірақ бұл өзгешеліктер айтарлықтай емес және біздің сыны- мызға ешбір нұқсан келтірмейді.
«Пролетарий» № 21, 1/ (4) октябрь, 1905 ж.
«Пролетарий» газетініц Ъолжазбамен салыстырылган тексті бойынша басылып отыр


404
М. БОРИСОВТЫҢ «КӘСІПШІЛІК ҚОЗҒАЛЫСЫ ТУРАЛЫ ЖӘНЕ СОЦИАЛ-ДЕМОКРАТИЯНЫҢ МІНДЕТТЕРІ ТУРАЛЫ» ДЕГЕН МАҚАЛАСЬІНА ЕСКЕРТУ 137
Редакциядан. Біз Россияда жұмыс істеуші жолдас- тың ссы мақаласып зор ықыласпен басып отырмыз, өйткені кәсіпшілік одақтары туралы мәселені жап-жақ- ты талқылау қазір күн тәртібінде тұр. Социал-демокра- тиялық кәсшшілік одақтарының орыс жағдайларына неғұрлым сай келетін формаларын белгілеуге марксизм теориясынан үнемі бағыт-бағдар алып отыратын бүкіл партияның тәжірибесі ғана көмектесе аладьг. Бізге дұшпандардың беретіп сабақтарын да пайдалану ке- рек. Жұмысшыларды социализмнен «таза», яғни бур- жуазиялық тред-юнионизмге қарай бұрып жібереміз бе деген үмітпен бүкіл дүние жүзінің буржуазиясы Кёльн- дегі съездің цехтық тенденцияларына мәз-мейрам бо- лып қуанды. Россияда тіпті «Московские Ведомости» де қазір осы әуепге басуды үйреніпті. Ал егер буржуазия «ақылға сыйымды» кәсіпшілік қозғалысы жөнінде біздің қайсыбірімізді «жолын енді тапты» деп, немесө «ынталылық» корсетті деп мақтай бастаса, онда мұның өзі біздің жұмысымызда олқы жерлер бар екенін көр- сететін айқын белгі болады. М. Борисов жолдас, мұн- дай олқылықтарға ешбір жол бермей, мәселені біздің социалистік борышымызды жан-жаңты орындарлықтай етіп, нақ осылан қойып отыр.
«Пролетарий» № 21, 17 (4) ОКТЯбрЪ, 1205 Ж.
«Пролетарий» газетінгц ъолжазбамен салыстыръілғап текстг бойыниіа басъілып отыр


405
ДУМА ЖӨНІНДЕГІ ЛИБЕРАЛДЫҚ ҮМІТТЕР
Либералдар Думаның құрамы жайында жұртта жақ- сы үміт туғызуға тырысады. «Франкфурт Газетінің» тілшісі Петербургтен жаңаша 14 октябрьде былай деп жазады: «Сайлауға қазіргі әзірлік жиналыстарыпың нәтижелеріне қарағанда: Думаның құрамы бастапқы ойлағандай соншалықты жаман болып шықпайды деген ңорытындыға келесіз. Ңазірдің өзінде-ақ консерва- тивтік элементтің өзі Думаның жартысы бола қоюы екі талаи деп белгілі бір болжаммен жорамалдауға болады. Баяу либералдар мен либералдардъщ сайлану мүмкін- шіліктері бәрінен көп, ал радикалдардың мүмкіншілік- тері бұлардан анағұрлым аз, дегенмеп, радикалдардьщ болашаққа август айында-ақ сенімсіздікпен қараған тү- ңілушілігі тұрғысынан алғанда бұларды да біршама жақсы деп атауға болады. Радикалдардың Думада он- шама әлсіз болмайтыпдығыпа күмәпдануға бола ңояр ма екен. Мәселе тек олардың либералдар мен баяу ли- бералдарды өзінің соңынан қаншалықты ерте алатыи- дығында, өйткені егер осы үш элемент өзара бірігіп консервативтік топқа қарсы шыққан күнде ғана құрыл- тай жиналысы қамтамасыз етіледі».
Радикалдар — бұл күмәнсыз кадеттер. Олардың Пи- тердегі кандидаттары — Набоков, Кедрин, Винавер. Хаттың авторы «баяу либералдар» деген сөзге жонді дәл анықтама бермейді, бірақ кандидаттардың ішінде Федоров («нағыз» консерватор, «алайда оны либерал- дар да жақтаған болар еді»!) пен Никитин (оңшыл


406
В. И. ЛЕНИН
кандидат және сонымен бірге баяу-либерал кандидат) аталады.
Сонымен, либералдарды да, баяу либералдарды да «радикал» освобождениешілдердің басшылығына ба- ғындырған жағдайда құрылтай жиналысы «қамтама- сыз» етілетін көрінеді... Либерал оптимистер піыны- мен-ак, «тал қармаған» жағдайда екен. Алайда олардьщ тіпті Мемлекеттік думаның көпшілігі құрылтай жина- лысын қолдап дауыс бергеннің өзінде де іс жүзіпдө «қамтамасыз етілетіп» әлі құрылтай жиналысы емес, тек оны болдыру жолыпдағы батыл революциялық күрес қана қамтамасыз етілетіпдігіи көрмейтін соқыр- лығы бәріпен гөрі оғаш болып отыр. Конституцияшыл- демократ мырзалардың самодержавиені де (жария Ду- мадағы жария оппозиция), революцияны да (құрылтай жиналысы ушін «бейнөттенгенбіз») тел емгісі келеді.
1905 ж. 9 (22) октябръден ксшгрек жазылған
Бгргншг рет 1931 ж. Қолжазба бойынша
Лениннгц XVI жинағъіліда басылып отыр
багылган


407
МОСКВА ОҚИҒАЛАРЫНЫҢ САБАҚТАРЬІ
Москва пролетариатының саяси стачкада және көше бойындағы күресте сондай айқын көрінген революция- лык, өрлеуі әлі басылған жоқ. Стачка жүріп жатыр. Мұ- ның өзі ішінара Петербургті шарпыды, онда өздерінің москвалық жолдастарына тілектестік білдіріп, әріп те- рушілер ереуіл жасауда. Ңазіргі қозғалыс тасқынның келесі толқынына дейін тынып қала ма, әлде созалаң түрге ауыса ма, бұл әлі белгісіз. Бірак, Москва оқиғала- рының кейбір нәтижелері, онда да өте-мөте тағлым аларлық нәтижелері, қазірдің өзінде көрініп отыр, сон- дықтан осы нәтижелерге тоқталып өту керек болады.
Жалпы және түтас алғанда, Москвадағы қозғалыс ре- волюцияшыл жұмысшылардың патша өкіметі күштері- пе қарсы шешуші шайқасына жеткен жоқ. Мұның өзі алдыңғы шептегі бекіністерде жүргізілген кіші-гірім қақтығыстар болды, бәлкім, ішінара, азамат соғысын- дағы әскери демонстрация болар, бірақ соғыстың қалай бітуін піешетін ұрыстардың бірде-бірі емес. Бұдан бір апта бұрын біз айтқан екі жорамалдың біріншісі дұ- рысқа шығатын сияқты, атап айтқанда, біздің көріп отырғанымыз батыл тегеуріннің басталуы емес, тек со- ның репетициясы ғана. Бірақ, дегенмен, репетиция та- рихи драманың барлық қатысушы адамдарын бар тұр- қымен көрсетіп берді, сөйтіп драманың өзінің ықти- мал — ішінара тіпті сөзсіз болатын — барысын айқын сипаттады.
Москвадағы оқиғалардың түйіні, сырт қарағанда, жалаң академиялық сипаттағы бір оқиға болды. Үкімет


408
В. И. ЛЕНИН
университеттерге ішінара «автономия», яғни автопо- миясымақ бірдеңені, тарту етті. Профессор мырзалар өзін өзі басқару билігіне ие болды. Студенттер жиын жасау правосын алды. Сөйтіп, самодержавиелік-креио- стниктік езгінің жалпы жүйесінен кішкене саңылау жасалды. Міне, осы саңылауға жаца революциялықтас- қындар тұтңиыл күшпен дереу лап қойды. Саяси қай- шылықтарды бәсеңдету және қарақшыларды тоналу- шылармен «татуластыру» мақсатында жасалған болма- шы ғапа жоцілдік, болар-болмас реформа іс жүзінде күресті орасап шиеленістіріп, оған қатысушылардыц қүрамын үлғайтып жіберді. Студспттердің жиындарына жұмысшылар ағыла бастады. Бұл жиыпдар революция- лық халық митингілеріне айналды, бұларда бостандық үшін күрестегі алдыңғы қатарлы тап — пролетариат ба- сым болып отырды. Үкімет күйіп-пісті. Профессорлық өзін өзі басқаруға ие болғап «байсалды» либералдар әбігерленіп, сасқалақтап, революцияшыл студенттердеп полициялық, дүрешіл үкіметке қарай жүгіре бастады. Либералдар бостапдықты пайдаланғанда оған опасыз- дық істеу үшін, студенттердіц күресті ұлғайтып, кү- шейтуіне жол бермеу үшін, бас бұзарлар мен қаражүз- діктердің, Трепов пеп Романов мырзалардың алдыпда «тәртіпті» уағыздау үшін пайдаланды! Либералдар өзін өзі басқаруды пайдаланғанда оны халық жепдет- терініц істерін басқару үшін, университеты жабу үшін, дүрешілдер рұқсат еткен «ғылымның» осы қасиетті ор- дасын, студенттер самодержавиелік шайка «рұқсат ет- пеген» мәселелерді талқылау үшіп «оңбаған тобырга» жол беріп ластаган қасиетті орданы жабу үшін пайдаланды. Өзін езі басқаратын либералдар халықтыц мүд- десін сатып, бостандыққа опасыздық жасады, өйткеві олар университетте қпян-кескі төбелес туып кетер деи қорықты. Сондықтан да олар өздерінің арамза қорқак- тығы үшін мықтап жазасын тартты. Революцияшыл университеты жабамыз деп, олар көшедегі революция- ға жол ашты. Осы бейшара педанттар мектептегі ортті сөндірдік деп, Глазов секілді малғұндармен бірге тұс- түстан мәз бола бастағаны сол еді. Ал іс жүзінде олар тек орасан ірі өнеркәсіпті қаладағы өртті тұтатып жі-


МОСКВА ОҚИҒАЛАРЫНЫҢ САБАҢТАРЫ
409
берді. Осы сілімтір адамсымақтар жұмысшылардың студенттерге баруына тыйым салды; олар студенттерді тек революцияшыл жұмысшыларға қарай итермеледі. Олар барлық саяси мәселелерді ежелден бері төрешіл- дік сіңген өздерінің тауық күркесі тұрғысынан бағала- ды; осы күркені аяңдар деп олар студенттерге жалба- рынды. Алғашқы самал желдің өзі-ақ, еркін және жас революциялық стихияның бас көтеруінің өзі-ақ — жұрттың бәрініц бүл тауық күркешігін тіпті ойлауды да ұмытып кетуіне жеткілікті болды, өйткені жел ек- піні қатайып, бүкіл терешілдіктің және орыс халқына көрсетіліп отырған жәбір-жапаның негізгі ордасыиа қарсы, патша самодержавиесіне қарсы соққан дауылға айнала бастады. Тіпті қазір, бірінші ңатерден өткеи кездің өзінде, дауыл көрінеу басылған кезде, самодер- жавиенің малайлары Москвадағы қанды оқиғалар күн- дерінде алдарынан тап болған тұңғиық естеріне түс- кенпің өзінде әлі де зәресі қалмай қалтырайды: «бұл әлі өрттің өзі емес, бірақ өрт салу екені күмәнсыз»,— деп міцгірлейді Меньшиков мырза малайлықта тұрған «Новое Время» газетінде (30 сентябрьде) — «бұл әзір- ше революция емес... бірақ революцияның дәл прологи». ««Революция төнін келеді», дегенмін мен (Меньшиков мырза) апрельде, ал содан бері «ол» қандай үрейлі қадамдар*жасады десеңізші!.. Халық стихиясын оның тұңғиығына дейін қозғап отыр»...
Иә, Треповтар мен Романов онасыздық жасап жүрген либерал буржуамен бірге мықты қыснаққа түсті. Университетті ашады екенсің — халықтың революция- лық жиналыстары үшін трибуна бересің, социал-демо- кратияға баға жеткісіз қызмет көрсетесің. Университет- ті жабады екенсің — көше бойындағы күреске жол ашасың. Сөйтіп, біздің дүреші серілер тісін қайрап аласүруда: олар Москва университетін қайтадан ашқа- лы отыр, олар көшедегі қыр көрсетулер кезінде студент- тердіц тәртіпті өздерінің қадағалауына ырық бергісі келетін сияқтанып отыр, олар студенттердің револю- циялық өзін өзі басқаруын көрмегенсін отыр, ал сту- денттер социал-демократтар партиясына, социалист-ре- волюционерлер партиясына, т. т. бөліну ісін жөнге са-


410
В. И. ЛЕНИН
лып, студенттік «парламентте» саяси өкілдікті дұрыс ұйымдастырып отыр (және бұлар, біздің сенуімізше, революциялық өзін өзі басқарумен тынбайды, револю- циялық армия отрядтарын ұйымдастырып, қаруланды- ру ісін дереу, мықтап қолға алады). Треповпен бірге либерал профессорлар да аласұруда: олар — әдептілеу болыңдар деп бүгін студенттерді көндіруге, жұмсақтау болыңдар деп ертең дүрешілдерді көндіруге зыр жүгі- реді. Ңай-қайсының болса да аласұруы біз үшін зор ға- нибет; егер саяси командирлер мен саяси қапіқындар жоғарғы палубада осылай қатты тәлтіректесе, революция дауылыпың күшгі согыи тұрғаны.
Бірақ, орынды мақтапыш пен орынды сүйінішке қо- са, шын революционерлер Москвадагы оқиғалардан бұ- дан да үлкенірек сабақ алуға тиіс: орыс революциясын- да қандай әлеуметтік күштер дәл қалай қимыл жасап жатқанын ұғыну керек,— осы күштердің қимыл фор- малары туралы неғұрлым айқын түсінік алу керек. Москвадағы оқпғалардың саяси дәйектілігін ойға са- лып қараңызшы, сонда сіз бүкіл революцияның таптық тұрғыдан өзіне ғана тән және өзіне ғана лайықты та- маша суретін көресіз. Бұл дәйектілік мынау: ескі тәртіптің бір жерін жарып, кішкене саңылау жасала- ды; үкімет бұл саңылауды болмашы кеңшіліктермен, алдамшы «реформалармен» т. с. жамап-жасқайды; ты- ныштанудың орнына, күрес қайтадан шиеленісіп ұлғая түседі; либерал буржуазия революционерлерді револю- циядан, полицейлерді реакциядан айнытпақ болып, толқиды және сергелдеңге түседі; пролетариат баста- ған революцияшыл халық майдапға шығады да, ашық күрес жаңа саяси ситуация туғызады; жеңіп алынған жоғарғы және анағүрлым кең ұрыс даласындағы жау- дың бекіністерінен тағы да жаңа саңлау жасалады, сөйтіп қозғалыс нақ сол жолмен бірден бірге жоғары- лай береді. Біз барлық шепте үкіметтің шегініп бара жатқанын көріп отырмыз,— деп таяуда «Московские Ведомости» әділ көрсетті. Ал бір либералдық газет тапқырлық жасап, бұл арьергардтық ұрыспен шегі- ну138 дегенді қосты. Берлинде шығатын либералдық «Vossische Zeitung» газетінің Петербургтегі тілшісі Тре-


МОСКВА ОҢИҒАЛАРЫНЬІҢ САБАҚТАРЫ
411
пов кеңсесінің бастығымен әңгімелескені туралы 3 (16) октябрьде телеграмма жіберіпті. Полиция атжалманы тілшіге былай депті: «Үкімет белгілі бір дәйекті жос- парды іске асырады екен деп күтуге болмайды, өйткені күн сайын болжап болмас оқиғалар тап болады. Үкімет айла-амал жасауга мәжбүр болып отыр; қазіргі қозға- листы күшпеи баса алмайсың, мұның өзі екі айға да, екі жылға да созылуы мүмкін».
Иә, үкіметтің тактикасы әбден анықталды. Мұның өзі айла-амалмен және арьергардтық ұрыспен шегіну тактикасы екенінде күмән жоқ. Самодержавиенің мүд- делері тұрғысынан мұның өзі өте дұрыс тактика: ең елеулі күштерін жоғалтпастан үкіметтің әлі де ұзақ, өте үзақ шегіне алатынын революционерлер ұмытатын болса, мұнысы асқан зор қателік, қатерлі жалған үміт болар еді. 1848 жылы Германияда аяқталмай қалған жетесіз, шалағай революцияның мысалы (бұл мысалды біз «Пролетарийдің» келесі номерінде тағы да әңгімө етеміз және мұны еске салудан ешқашан жалықпай- мыз) мынаны көрсетеді: тіпті құрылтай (сөз жүзінде- гі) жиналысын шақыруға дейін шегінсе де, үкімет аңырғы, шешуші ұрыста революцияны жеңу үшін жет- кілікті күшін сақтап қала алады. Міне, сондықтан дад Москва оқиғаларын, біздің азамат соғысындағы ұзақ- сонар ұрыстардың ішіндегі осы соңғы ұрысты зерттей отырып, біз істіц барысын дұрыс шолуға тиіспіз, жан- таласқан, ұзақ соғысқа асқан жігермен, асқан табанды- лықпен әзірленуге тиіспіз, қазірдің өзінде бізді тастап кеткен одақтастардап сақтануға тиіспіз. Әлі жеңіп ал- ған еш нәрсе болмай отырған кезде, дұшпанның бұдан былай да, тиімді жолмен, қауіпсіз шегіне беруіне әлі де орасан кеңістік салып отырған кезде, барған сайын елеулі ұрыстар болып жатқан кезде,— осы жағдайда мүндай одақтастарға сенушілік, олармен келісім жасауга әрекеттену немесе белгілі бір шарттармен оларды жай ғана қолдау — ақымақтық болатыны былай тұр- сын, тіпті пролетариатқа опасыздық жасағандық болады.
Шынында да, либерал профессорлардың Москвадағы оқиғалар алдындағы және осы оқиғалар кезіндегі қы-


412
В. И. ЛЕНИН
лығы кездейсоқ па? Мұның өзі бүкіл конституциялық- демократиялык, партия үшін тосын нәрсе ме, әлде ере- же ме? Бұл қылық либерал буржуазияның осы тобы- ның ішінара өзгешеліктерін көрсете ме, әлде бүкіл осы таптың жалпы, тұтас алғандағы түбірлі мүдделерін көрсете ме? Бұл мәселелер жөнінде социалистер ара- сында екі ұдай пікір болуы мүмкін емес, бірақ нағыз социалисты тактиканы социалистердің бәрі бірдей дә- йектілікпен жүргізе білмейді.
Істің мәнісін айқынырақ түсіндіру үшін либерал- дық тактиканы либералдардың өздері қалай баяндайты- нын алып көрейік. Орыс баспасөзінің бетінде олар социал-демократтарға қарсы тура айтудаи, тіпті соци- ал-демократтар туралы тура айтудан қашады. Ал либе- ралдардың көзңарастарын неғұрлым күмәнсыз ашық білдіретін Берлиннің «Vossische Zeitung» газетінің қыз- ғылықты хабары мыпадай:
«Университеттер мен жоғары оқу орындарына тарту ретіндо берілген,— рас, өте кеш берілген,— автономияға қарамастан, оқу жылының ең басынан-ақ студенттердің тәртіп бұзушылық- тары Петербургте де, Москвада да ерекше қарқыимен қайтадан жаңғырықты. Москвада бұларға қоса кең жұмысшы қозғалысы ерістеуде. Бұл тәртіп бұзушылық орыс революциялық қозғалы- сының жаңа кезеңі басталғаньін көрсетеді. Студенттер жина- лыстарының барысы мен олардың қарарлары университеттерді халық жиналыстарының орындарына айналдыру, сөйтіп рево- люцияны халықтыц қалың тобына жеткізу жөніндегі социалдемократия көсемдерінің паролін студенттердің қабылдағанын көрсетеді. Бұл парольдің қалай жүзеге асырылып жатқанын москвалық студенттер қазірдің өзінде көрсетіп берді: олар уни- верситетке ешбір қатысы жоқ жұмысшылар мен басқа да адам- дарды университет үйіне шақырды, шақырылғандардың көнтігі соншалық, студенттердіц оздері тіпті азшылық болып қалды. Ңазіргі жаҒдайда мұндай құбылыстың ұзаққа бара алмайтыны өзінен-өзі түсінікті. Үкімет мұндай жиналыстарға көнгеннен гөрі университеттерді жабуды макул көреді. Мұның айқындығы соншалық, социал-демократия көсемдері мұндай парольді қалайпіа ұсынғаны ә дегенде түсініксіз секілді көрінеді. Мұның ақыры неге апарып соғатынын олар жақсы білді; олардыңкөз- дегені де нақ сол: үкіметтің университеттерді жабуы болатын. Сонда не үшін десеңізші? Оның жай ғана себебі — олар либе- ралдыц қозғалысқа ңолда бар барлық мүмкіншіліктермен бөгет жасауға тырысады. Өз күштерімен ірі саяси қимыл жасауга шамасы келмейтінін олар біледі; сондықтан либералдар мен ра-


МОСКВА ОҚИҒАЛАРЫНЫҢ САБАҚТАРЫ
413
дикалдар да ештеңе істей алмасын дейді, өйтконі мұның өзі, біле-білсеңіздер, социалисты пролетариата зиян келтіреді. Ол ез праволарын өзі жеңіп алуға тиіс. Орыс социал-демократиясы осы «бұлжьгмас» («unbeugsame»—иілмес) тактпканы әбден мақтаньпп ете алады, ал әрбір әділ бақылаушыға бұл тактика тым тайыз болып көрінуге. тиіс; мұның өзі орыс социал-демократия сын жеңіске жеткізе қояр ма екен. Мұндаи тактика жүргізіле беретін болса, уипверситеттердің жабылатыны сөз- сіз, сонда соцпал-демократияның не ұтатыны мүлде түсініксіз. Ал универсптеттер меп жоғары оқу орындарында сабақтың жүргізіле беруі барлық прогресс партиялары үпіін оте ма- цызды нәрсе. Студенттер мен нрофсссорлардың ұзаққа созыл- ған ереуілдері орыс мәденистін қазірдің өзінде ауыр зиянға ұшыратты. Академпялық жұмыстардың қайта басталуы өте қа- жет-ақ. Автономия профессорлардың өз сабақтарын еркін жүр- гізулеріне мүмкіндік берді. Сондықтан барлық университеттер мен жогары оқу орындарыныц профессорлары оқуға қайтадан мықтап кірісу қажет деген пікірге өзара келісіп отыр. Олар со- циал-демократиялық парольді өткізуден студенттерді бас тарттыру үшін өздерінің бар ықпалын қолдануда».
Сонымен, буржуазиялық либерализм (конституция- шыл-демократтар) мен социал-демократтардың арасын- дағы күрес әбден айқындалды. Либералдық қозғалысқа бөгет жасамаңдар! цитатқа алынған мақалада тамаша білдірілген ұран, міне, осы. Ал осы либералдық қозға- лыстың мәнісі неде?— Кері шегінуде, өйткені профес- сорлар университет бостандығын, революциялық уағыз үпіін емес, революиията і$арсы уағыз үшін, өртті өрші- ту үшін емес, оны сендіру үшін, күрес өрісін ұлғайту үшін емес, батыл күрестен жұртты алаңдатып, Трепов- тармен бейбіт ынтымақтасу жағына бейімдеу үшін пай- даланып отыр және пайдаланбақ та. Күрес шиеленіс- кен кезде «либералдык, қозғалыс» революционерлерден реакционерлерге қарай ауытқушылык, болды (біз мұны іс жүзінде көрдік). Либералдар Треповтардың және Романовтардың басқа да малайларының қатарында қо- балжу туғызатын болгандықтан бізге, әрине, біраз пай- да келтіреді, бірақ, егер біз конституцияшыл-демократ- тардан біржолата іргені ажыратып, олардың қандай болса да бұлталақ әрекетін аяусыз әшкерелеп отыра- тын болсақ, тек сонда ғана біздің қатарымызда олар- дың туғызатын қобалжуынан келетін зиян бұл пайда- дан асып түспейтін болады. Либералдар қазіргі шаруа-


414
В. И. ЛЕНИН
шылық құрылыста өздерінің үстем екенін біле отырып ’немесе көбінесе сезе отырып, революцияда да үстем бо- луға тырысады, революцияның әдеттегі жамау-жасқау- дың шегінен асып түсіп, қандай да болсын жалғасуын, ұлғаюын, шиеленісуін олар либералдық қозғалысқа жасалған «кедергі» деп атайды. Трепов рұқсат еткен университеттік бостандықсымақтың күні не болып кете- ді деп қорыққан олар бүгін революциялың бостандыққа қарсы күресіп отыр. Ертең үкіметтің беретін полиция әбден бүлдіргеп жария «жипалыстар бостандығының» тағдыры пе болады деп қорқып, олар біздің осы жина- лыстарды иағыз пролетарлық мақсаттар үшін пайда- лануымызға бөгет жасайтын болады. Мемлекеттік думаның тағдыры не болып кетеді деп і^орыққан олар сентябрь съезінің өзінде-ақ ақылды ынсаптылық корсеты, бойкот жасау идеясына қарсы күресіп, бұл Mi- не зін қазірде де байқатып отыр; Мемлекеттік думада біздің іс тындыруымызға бөгет жасамаңдар, дейді олар!
Мойындау керек, социал-демократия үшін ұятты бір жағдай, оның арасынап оппортупистер табылды, олар марксизмді доктринерлікпен мағынасыз түрде бұрма- лаудың салдарынан осы қармаққа ілігіп қалды! Революция буржуазиялық революция, деп пайымдайды олар, міне сондықтан... сондықтан патша өкіметінен жеңіддік алуда буржуазия қаншалық табысқа жетсе, соншалық кейін шегіне беру керек дейді. Егер жаңа искрашылдар Мемлекеттік думаның нақтылы маңызыи осы күнге дейін көрмей отырған болса, мұның нақты себебі — өздері кері кеткендіктен олар копституция- шыл-демократтардың да кері кетуін байқамай отыр.Ал искрашылдардың Мемлекеттік дума туралы заң шың- қаннан бері кейін шегініп кеткендігі даусыз факт. Мемлекеттік думаға дейін олар конституцияшыл-демо- краттармен келісім жасау туралы мәселені күн тәртібі- не ұсынуды ойламаған да еді. Мемлекеттік думадан кейін олар осы мәселені ұсынды (Парвус, Череванин жене Мартов), ұсынғанда тек теория жүзінде емес, тіке- лей практикалық формада ұсынып отыр. Мемлекеттік думаға дейін олар демократтарға біршама қатал шарт-


МОСКВА ОҚИҒАЛАРЫНЫҢ САБАҢТАРЫ
415
тар (халықты қаруландыруға кемектесуге дейін, т. с.) ұсынған еді. Мемлекеттік думадан кейін олар өз шарт- тарын бірден жұмсартып, қаражүздік немесе либерал- дық Думаны революциялық Думаға айналдыру жөнінде уәде алумен тынды. Мемлекеттік думаға дейін олар өз- дерінің ресми қарарында бүкіл халықтык, құрылтаи жиналысын кім шақыруға тиіс деген сұраққа: не рево- люциялық уақытша үкімет, не өкілдігі бар мекемелер- дің бірі деп жауап берген болатын. Мемлекеттік думадан кейін олар революциялық уақытша үкіметті ешіріп тастап, не «халықтың демократиялық (конституция- шыл-демократтар сияқты ма?) ұйымдары» (?!), не... не болмаса Мемлекеттік дума шақырады деп отыр. Со- нымен, искрашылдар өздерінің тамаша принципін — революция буржуазиялық революция — байқаңдар, жолдастар, буржуазия жалт беріп жүрмесін! — деген принципті цалай басшылыққа альіп жүргенін біз іс жү- зінде көріп отырмыз.
Москва оқиғалары елеулі саяси кезеңдерде констпту- цияшыл-демократтардың тактикасы іс жузінде қапдай болатынын Мемлекеттік дума туралы заңнап кейін бі- рінші рет көрсетіп берді, сонымен қатар социал-демо- кратияның біз суреттеген оппортунистік құйыршығы лажсыздан буржуазияның жай құйыршығына айнала- тынын да көрсетті. Біз әлгінде қаражүздік немесе ли- бералдық Мемлекеттік дума дедік. Искрашылға бұл сөздер сүмдық құбыжық болып көрінер еді, ейткені ол ңаражүздік Мемлекеттік дума мен либералдық Мемле- кеттік думаның арасындағы айырманы аса маңьізды деп есептейді. Бірақ, нақ осы Москва оқиғаларының өзі парламентке дейінгі дәуірде орынсыз ұсынылған осы «парламентарлық» идеяның жалғандығын әшкере- леп те берді. Нақ осы Москва оқиғаларының өзі либерал қашқынның іс жүзінде треповтық роль атқарғаныи көрсетіп те берді. Кешегі күні декретпен Трепов жаба- тын университетті бүгін Мануйлов пен Трубецкой мыр- залар жауып отыр. Бір жағынан, Трепов пен Романов- тың, екінші жағынан, революцияпіыл халықтың екі арасында «думалық» либералдардың да жан ұшырып жүретіндігі айқын емес пе? Либерал қаіпңындарды сәл


416
В. И. ЛЕНИН
ғана болса да қолдаудың өзі саяси ашық ауыздарға ға- на лайықты іс екені айқын емес пе?
Парламенттік жүйеде либералдығы кем партияға Караганда либералдығы артық партияны қолдау көбінесе қажет нәрсе. Парламенттік құрылыс жолындағы рево- люциялық күресте Треповты революциямен «келістіре- тін» қашқын либералдарды қолдау опасыздық болады.
Москвадағы оқиғалар «Пролетарий» бұрын әлденеше рет әцгіме еткен әлеуметтік күштердің қалай топтас- қанын іс жүзінде көрсетіп берді: социалисты пролетариат және революциялық буржуазиялық демократия- ның алдыцғы қатарлы отряды курес эісургізді. Либерал- монархиялық буржуазия келіссөз жургізді. Жұмысшы жолдастар, Москва оқиғаларының сабақтарын үйренің- дер, мұқият үйреніңдер. Бүкіл орыс революциясында да істің бет алысы нақ осылай болады, сөзсіз осылай болып отырады. Біз бүқараның соңынан стихиялы түр- де сүйретіліп жүрмейтін, ал жұмысшы табының мүд- делерін саналы түрде қорғайтын шын мәніндегі социа- листік партия болып берік топтасуға тиіспіз. Біз күресте тек революциялық демократияға сүйенуге тиіспіз. сонымен ғана келісімге келугө барып, Тре- повтар мен Романовқа қарсы ұрыс даласында ғана бұл келісімдерді жүзеге асыруға тиіспіз. Біз революциялық демократияның алдыңғы қатарлы отрядымен — сту- денттермен — қатар халықтың қалың бұқарасын, атап айтқанда, шаруалар бұқарасын күреске көтеруге бар- лык күшті салып ұмтылуға тиіспіз, ал халык бұқара- сының қозғалысы тек жалпы демократиялык козғалыс қана емес (бұл күнде корінген капіқын өзін демократией деп атайды), сонымен бірге шын мәніндегі рево- люциялық қозғалыс та болып табылады. Либералдар мен конституцияшыл-демократтар самодержавиепііл- дердің қатарында кобалжу туғыза отырып, өздерініц әрбір әрекетімен біздің қатарымызда да қобалжу туғы- зуға тырысатыны сөзсіз, біз мұны есте ұстауға тиіспіз. Барлық либералдык тауық күркелері мен барлық ли- бералдык Думаларды қокыс үйіндісіне лактырып тас- тайтын ашьщ революциялык күрестің ғана елеулі маңызы, шешупіі маңызы болмақ. Бір минутты да бос-


МОСКВА ОҚИҒАЛАРЫНЫҢ САБАҚТАРЫ
417
қа кетірмей, шайқастан шайқасқа әзірленіңдер! Қолда- рыңа түскен қарумен қаруланыңдар, қарғыс атқан са- модержавиеге қарсы шексіз берілген қайратпен шайқа- суға дайып күрескерлердің отрядтарын дереу құрың- дар, естеріңде болсын, оқиғалар ертең бе, бүрсігүні мө сіздерді қайткен күнде де сөзсіз көтеріліске шақырмай қоймайды, ал сіздер сақадай сай әзірленіп, берік топ- тасып аттана аласыздар ма, әлде сасқалақтаған, быты- раңқы күйде аттанасыздар ма, мәселе тек, міне, осын- да ғана болып отыр!
Москва оқиғалары сары уайымшылдарды тағы бір рет және жүзінші рет теріске шьтғарды. Бұл оқиғалар бұқарапың революциялық белсенділігін жете бағала- мауға біздің әлі де бейім екенімізді көрсетті. Бұл оқи- ғалар бітімге келгеннен кейін және Дума пайда болғағь нан кейін қобалжи бастағандардьщ талайын, көтеріліс- ке сенімін жоғалтқандардың талайын бұған қайтадан сендіретін болады. Жоқ, көтеріліс нақ қазір адам айт- қысыз шапшаңдықпен өсіп, нығайып келеді. Болашақ дүмпу кезінде, тоғызыпшы январь мен естен кетпес Одесса күндері мұның қасында ойыншық болып қала~ тын дүмпу кезінде, бәріміз де оз орнымызда болайық!
«Пролетарии» л® 22, «Пролетарий» гагетгнгц
24(11) октябрь, 1905 ж. цолжазбамен салыстырылған
тексті бойынша басъілып отыр


418
«ПРОЛЕТАРИАТ KYPECI» 139
Біз <<«Социал-Демократқа» жауап» деген мақалада атышулы «сананы сырттан енгізу» туралы мәселенің тамагпа қойылғандығын айта кетеміз. Автор бұл мәсе- лені дербес төрт бөлімге ажыратады: 1) Сананың бол- мысқа қатынасы туралы философиялық мәселе: сананы болмыс билейді. Екі таптың өмір сүруіне сәйкес сана да екі түрлі: буржуазиялық сана мен социалистік сана болып қалыптасады. Пролетариаттың жағдайына сай келетіні— социалисты сана. 2) «Бұл социалисты сананы (ғылыми социализмді) кім қалыптастыра алады және кім қалыптастырады?». «Осы замандағы социалисты сана тек терец ғылыми білімнің негізінде ғана ту а алады» (Каутский), яғни сананы қалыптастыру «осыған қажет құралдары мен бос уақыты бар бірнеше социал-демократ-интеллигенттердің жұмысы». 3) Бұл сана пролетариата қалай енеді? «Міне, нақ осы арада социал-демократия (социал-демократ-интеллигенттер ғана емес) піығып, жұмысшы қозғалысына социалисты сананы енгізеді». 4) Социал-демократия социализм- ді уағыздап пролетариатқа барғанда, пролетариаттың өзінен ол неяі кездестіреді? Социализмге өзінен-өзі ын- тығуды кездестіреді. «Пролетариаттың тууымен бірге пролетарлардың өз басында да, пролетариаттың көзқа- расын ұғынып алатындардың басында да табиғи қа- жеттілікпен социалисты тенденция туады; социалисты ынтығудың тууы осылай түсіндіріледі» (Каутский). Меньшевик осыдан келіп мынадай кісі күлерлік қоры- тыиды жасайды: «Пролетариату социализмнің сырт-


«ПРОЛЕТАРИАТ KYPECI»
419
тан енгізілмейтіндігі, қайта оның пролетариаттан шы- ғатындығы, сөйтіп опың пролетариаттың көзқарасын ұғынып алупіылардың басына енетіні осыдан-ақ анық көрініп тұр»!
«Пролетарий» № 22, «Пролетарий» газетгн-щ
24 ( 1IJ, октябрь, 1905 ж. текстг бойынша басылып отыр
15 11-TUM


420
ШЕТЕЛДІК ЖАСТАР ЖӘНЕ ОРЫС РЕВОЛЮЦИЯСЫ
Шетелдегілердің бәрін Россияға шақырған алыс түк- пірден келген хат («Пролетарий» № 19) «Революционер» жолдастың жауап жазуына себепші болды, ол Берннен «Пролетарий» редакциясьша хат жазды ио. «Революционер» жолдас қозғалыста теорияның маңы- зы зор екенін баса көрсетіп, мықтап оқу қажет деп, т. т. талап етеді. Біз, әрине, опың бүл пікіріне әбден қосыламыз, алыс түкпірдеп келген хат жөніндегі біздің ескертуіміздің мағынасы да дәл осындай болатын. «Революционер» жолдас бір жерде, мысалы, Женевада, жастар мықтап оқи алатын университет сияқты нәрсе ұйымдастыру керек деп партияға кеңес береді. Бұл сияқты жоспарлар талай рет әңгше болып жүрді, бі- рақ оларды жүзеге асыру ісі тым көп практикалық қиындықтарға кездесіп отыр.
«Пролетарий» № 22,
24 (11) октябрь, 1905 ж.
«Пролетарий» газетгнгц т^олжазбамен салыстырылған текстг бойынша басылып отыр


421
Д А Й Ы Н Д Ы к М А Т Е Р И А Л Д АР
15*


423
«СОЦИАЛ-ДЕМОКРАТИЯНЫҢ ДЕМОКРАТИЯЛЫҚ РЕВОЛЮЦИЯДАҒЫ ЕКІ ТАКТИКАСЬЬ ДЕГЕН КІТАПҚА СОҢҒЫ СӨЗДІҢ ЖОСПАРЫ 141
Ңосылсын §:
«Тағы да освобождениешілдік, тағы да жаңа искрашылдық».
Немесе «Революция және диктатура»
«Революция ұғымы жәпе диктатура ұрапы».
1) Жаңа материал: «Освобождениенің» 71—72-номер- лері және «Искранъщ» 102—103-номерлері.
2) Либералдық «реализм» және социал-демократиялық
реализм. (№ 102) Струвеге айтылған мақтаулар
Струве мырза әбдеп мақталды).
Бізде Энгельстіц кітапшасы шығады И2.
2 bis) Мартыновтың жалтаруларының ұшқалақты- ғы... III съездің қарарыиа тиіспейді.
3) «Революция мел диктатура ұғымдарын (Ленин) ау- ыстырып жіберіп отыр» (№ 102, 3-бет, 2-бағана).
4) Струве 72-номерде революция туралы («революция үкімет болуға тиіс»).
5) Струвенің артта қалғандығы: шиповшылдык, — кон¬
ституция — рево- f демократиялық диктатура?? 1 люция (бізде — социалистік диктатура. J
6) Мартынов освобождениешілдік ұрандар мен біздің үрандарымыздың айырмашылығын түсінбей-ақ ке- леді... Революцияға басшылық ете білмеу және оны диктатура ұраны арцылы (немесе: осы ұранның ба- ғытымен) ілгері жүргізе білмеу.


424
В. И. ЛЕНИН
7) 	Маркс пен Энгельс 1848 ж. «диктатура» туралы. Ре- волюциялық үкімет жэне диктатура.
Диктатураны қара дүрсін түсіну жэне Маркс.
I. 	Либералдық реалистер социал-демократиялық «реалистерді» не үшін мақтайды?
II. 	Мартынов жолдастың «мәселені» жаңадан «терең- детуі».
III. 	Диктатураны қара дүрсін бейнелеу және бұған маркстік көзқарас.
1905 ж. июнъ — июлъде жазылган
Біргниіг рет 1926 ж.
Лениннгц V жинағында басылған
Ңолжазба бойынша басылып отыр


425
«ПРОЛЕТАРИАТ КҮРЕСУДЕ, БУРЖУАЗИЯ ҮРЛАНЫП ӨКІМЕТКЕ ҰМТЫЛУДА» * ДЕГЕН МАҚАЛАНЫҢ ЖОСПАРЫ
Либерал буржуазия ж ә н в самодержавие
( 1. Жұмысшылардың күресі — либе-
ралдардың саудасы.
2. Күрес адымы — дипломатия ады- мы.
3. 9. I.— либералдық қозғалыс.
4. Одесса оқиғалары — солра қарай
кіші-гірім адым. j
(
Головин
және құ- рылтай жи- налысы.
Б
5. Үш съезд: коммерсанттардың, земствошылардың, интеллиген- цияның съездері.
6. Коммерсанттардың съезі — solid **. Жария. Бойкот мәселесіи көтермейді.
7. Земствошылардың съезі. Жарты- лай жария. Фритредерлік буржуазия. Non liquet ***.
8. Интеллигенцияның съезі. Радикал. Ңұпия. Бойкот.
9. 	Петрункевичтің сөздері. Либе- ралдар және шаруалар. Шаруаларды verrat ****.
10. 	Халыққа сөз салу. Енжар ңар- сылық.
* Қараңыз: осы том, 149—168-беттер. Ред,
** — қомақты. Ред.
** — Айқын емес. Ред.
*** — Сатьш кету. Ред.


426
В. И. ЛЕНИН
12. 11. Моральдық жэне материал-
дық күш («Temps»).
И. 12. «Үкіметтің қарсы әрекеті» («Times»).
13. Desordre en haut, en bas —
ordre *.
14. Буржуазиялық революция және революцияға буржуазиялық опа-
Д • сыздық.
15. Котерілістің өрлеуһ біздің жол нұсқаитын шырағымыз.
Революциялық партиялар әлсіз.
Революционерлер түрмелерде — либералдар сахна алдында.
1905 ж. 20 июлъден (2 августан) ертерек жазылтан
Бгрінші рет 1926 ж. Лениннгц
V ясинагында басылған
Ңолжазба бойынша басылып отыр
Тәртіпсіздік жоғарыда, төменде — тәртіп. Ред,


427
«ЖҮМЫСШЫЛАР ПАРТИЯНЫҢ ЖІККЕ
БӨЛІНУІ ТУРАЛЫ» * ДЕГЕН КІТАПШАҒА АЛҒЫ СӨЗДІҢ БАСТАПҢЫ НҮСҚАСЫ
Мұқаба:
Ж у мы сшы л а р дың у н і ждне партияныц жікке б ө л і н у і 143 [ЯГ умысшылар партияныц ж і к к е б ө л і н у і т у р а л ы] **
РСДРП Орталық Комитетінің басылымы
Мазмұны.
I. 	«Пролетарий» редакциясының алгы сөзі.
II. 	Одесса жұмысшысыныц хаты.
III. Жұмысшының хатыпа жауап. Абрамовтъщ.
IV. Уйымдастыру комиссиясына РСДРП Орталық Ко-
митетінің ашық хаты.
АЛҒЫ СӨЗ
Одесса жұмысшысының хаты басылып шыққаны ту- ралы біз «Пролетарийдің» 8-номеріпде-ақ мәлімдегеп болатынбыз, біздің ойымызша, ол біршама коп жұмыс- шының пигылын білдірсе керек. Осы хатқа жауап ретіиде біз, біріншіден, «Пролетарий» газетінің қызмет- кері Абрамов жолдастың «Жұмысшының хатына жауап» деген мақаласын, ал екіншіден, РСДРП Орталық Комитетінің жуырда Россияда шықңан және «Проле- ♦ Қараңыз: осы том, 169—175-беттер. Ред.
** Шаршы жақшадағы петитпен терілген текст қолжазбада сызы- лып тасталған. Ред.


428
В. И. ЛЕНИН
тарийдің» 10-номерінде берілген «Үйымдастыру комис- сиясына ашық хатын» басып отырмыз.
Өз тарапымыздан бір ғана жайды: бірігу қажет де- генді тағы да баса айтамыз. Жұмысшы жолдастың осы- ны қатты талап етуі әбден жөн. Бірақ мұны талап ету жеткіліксіз, бірігуді жүзеге асыра білу керек, бірігуге жету үшін күшің болу керек. Шеттеп кету, үшінші партия немесе бейтарап топ қүру — қиын жұмыс емес. Бірақ бұл бірігуді жақындатпайды, қайта оны алыста- тады, қазіргі шым-піытырық жағдайды оңайлатпайды, қайта опы бүрыпғысынан бетер шиеленістіре түседі. Азшылықтың пемесе жаца искрашылдардың копфереп- циясы: атап айтканда цалай бірігуге болады жәпө қалай бірігуге тиіспіз? деген сұраққаі тура және айқын жауап бермейді. РСДРП III съезінің шешімдері азшы- лықтың праволарына кепілдік бөретін партия уставы түрінде ондай жауапты беріп отыр. Бұл жауапты қа- тесіз деп, тамаша деп есептеу күлкі болар еді. Бірақ кім де кім бірігу жайында айтып қапа қоймай, нақты- лы шаралармен және ұсыпыстармен осы бірігугө піынымен күш салғысы келсе, ол адам кінә тағумен, жазғырумен тынбасын, үшінші партия құрып жікке бөлінуді күпіейте түспесін, бірігудің шарттары мен формалары туралы мәселені шешуді қолға алсын. Та- тулық пен сүйіспеншілікті уағыздап қана қоюдан гөрі бұл жүмыс анағұрлым қиындау,. бірақ, оньщ есесіне анағұрлым пайдалы да.
«Пролетарий» редакциями
1905 ж. июлъде жазылғаи
Біріншг рет 1926 ж. Лениннъц У жинағында басылған Ңолжазба бойыніиа басылып отыр


429
«БУЛЫГИН ДУМАСЫНА БОЙКОТ ЖАРИЯЛАУ ЖӘНЕ КӨТЕРІЛІС» * ДЕГЕН МАҢАЛАНЫҢ ЖОСПАРЫ
Либерал маниловшылдық және революциялыц маниловшылдық
Булыгин думаем, на бойкот жариялау ж эн е котеріліс
1.
Ситуация:
1-)
2)
3)
Булыгин Думасыныц жуык, арада шақырылуы ықтимал.
Буржуазиялық демократия — сол- шылдары бойкотты жақтайды, оң- шылдары — қарсы.
Революциялық демократия — кө- терілісті жақтайды^және әсіресе социал-демократия]
(contra «Освобождение»). f
II. Біздіц бойкот идеясын қол- тактика- дау және көтерілісті мыз: жақтаған үгітті кү-
шейту = буржуазия- лық демократияныц солшылдарын қолдау жэне пролетарлык, демократияны қарсы қою.
Көтеріліс = ре- волюциялыц армия + революция- лық үкімет.
О н ы ц пр о г- раммасыныц алты пун-
Біздің хартия.
* Қараңыз: осы том, 176—185-беттер. Ред. ♦+ Бул да сонда, 181-бет. Ред.


430
В И ЛЕНИН
III. «Искрадағы» былық |№ 106/:
(1) Бойкотты сынға алу, оған қар- сы қояр піі *. Дцрыс.??
(2) Бойкоттың теріс жақтарын корсету.
(3) Көтерілісті қарсы қою бүркеме- ленген.
(4) «Халықтың революциялық өзін өзі басқаруын ұйымдастыру». Б о с с ө з. (котеріліс болмай- ынша бос сөз)
IV. 	«Освобожде- /әсіресе пиеде» ко-/ 399-6.: теріліс идея-/ «өкімет- сын сы- тің бей- нау=Либе-1 біт кө- рал - монар- \ шуі» j хиялық бур- жуазияның сатқындығы.
Манпловшылдық
NB:
М а н и л о в.т ы % қиял: а) либерал- а) асыл дардың ойлар
ß) социалис- ß) шала тердің түсіну-
шілік
а) шынайы мүдделер мен тенденцияларды білдіреді
ß) ... **[бүкіл тактика- лық позицияның қа- телігі салдарынаи]
1905 ж. июлъде жазъілган
Бірі-нші рет 1926 ж Лениннгц V жинағында басылған
Ңолжазба бойынша басылып отъір
* — піһіі — түк жоқ. Ред.
* Қолжазбадан бір сөз танылмады. Ред.


431
««ПАТШАНЫҢ ХАЛЫҢПЕН ЖӘНЕ ХАЛЪІҚТЫҢ ПАІШАМЕН БІРІГУІ.»» * ДЕГЕН МАҢАЛАҒА АРНАЛҒАН МА ТЕРНА ЛДАР
1
МАҚАЛАНЫҢ ЖОСПАРЫ
А) Бойкот туралы 1) социал-демо- мәселе: краттар үшін
2) 	либералдар үшіп
«Р у сь» бойко т ц а ц а р- с ы. Социал- демократ- т а р «б у і$ а р а- н ы мецгеріп отырған жоц», ал либералдар , һіс Rhodus, һіс salta! 144
Б) Мемл. дума және сотые, «ұлттық» согыс үшіп.
В) 6. VIII. 1905 және «Біріккен ландтаг» 1847 ж. 1847-1848. (Сейм)
Г) Көтеріліс кезеці, (Кейінге қалдыру тиімді.)
Д) Үгіттің өзекті пункті.
Е) Сайлау жүйесі (6. VIII. 1905 заң): әдейі ірі по- мещиктер мен буржуазия.
Қала жұмысшыларын шығарып тастау. Шаруалардың тікелей сайламауы. Сословиелік etc.
Ж) Ду рново: земство съезіне тыйым салу. «Мыл- жыц соз жеткілікті айтылды» 145 жэне Шарапов «Русское Д е л о д а».
Либералдарды түтқыпға алу 7 (20). VIII. 1905.
♦ Ңараңыз: осы том, 192—202-беттер. Ред.


432
В. И. ЛЕНИН
1.
2.
3.
4.
5.
Мемл. дума және согыс. Патшаныц тактикасы, Кеңесші.
Төте емес.
Жалпыта бірдей емес.
Мага у.
Дурново + тұтқынға алу Ң- Шарапов. М а з а Үш теория.
Либералдардың тактикасы жэпе революцияшыл
пролетариаттьщ тактикасы.
(1847 немесе 1863)
I 1. Булыгин Думасы және соғыс туралы мәселе (Б).
2. Булыгин Думасының мәні (Е жэне В).
3. Реакцияның күші (Ж).
4. Үш теория ((sehr kurz*)).
5. Біздің тактикамыз: белсенді бойкот және котері-
I ліс (Д + Г + А)
* — оте қысқа. Ред.


МАҚАЛАҒА АРНАЛҒАН МАТЕРИАЛДАР
433
2
ЗАМЕТКА
а Патшаның халықпен кеңесі,
ß патшаның халықпен келісімі ү пемесе халық самодержавиесі ме?
а — Мемл. дума.
ß — освобождениелік жоба.
ү — социал-демократияның программасы.
а — халық піі *.
ß — патшаныц қолында өкімет, құрылтай жина- лысында — пікір.
ү — халықтың қолында өкімет.
а — патша қалай қаласа, патша солай шақырады. ß — халық қалай қаласа, патша солай шақырады. ү — халық ңалай қаласа, халық солай шақырады.
а — самодержавиені толығынан сақтап қалу.
ß — патша өкіметін конституциямен шектеу« ү — демократиялық республика.
а — самодержавие=толык, өкімет.
ß — патша өкіметті бөліседі.
ү — революциялық үкімет, халық көтерілісЕ
1905 ж. 7 жэне 16 (20 жэне
29) август аралығында жазылған
Бгріншг рет 1926 ж Лениннгц V жинағъінда басъілған
Ңолжазба бойыі иа басылып отыр
* — піһіі — түк жоқ. Ред.


434
«МОНАРХПЯЛЫД БУРЖУАЗИЯНЫҢ СОҢЫНДА БОЛУ КЕРЕК ПЕ ӘЛДЕ РЕВОЛЮ П ПЯІІІЫЛ ПРОЛЕТАРИАТ ПЕП
III АРУ АЛ АРДБІ БАСТА У КЕРЕК ПЕ?» ЖӘНЕ «ЕҢ ББІЛЫҚ ЯЮСПАРДЫ ЕҢ АЙҚЫН БАЯНДАУ» * ДЕГЕН МАҢАЛА- ЛАРҒА АРНАЛҒАН МАТЕРПАЛДАР
1
Монархиялыц б урж у ази яныц с о ң ы н д а болу к е р е к пе элде революция шы л пролетариат пен шаруаларды б а с т а у к е р е к п е?
1) Мемл. дума жөніндегі тактика — бірішпі мэселе.
2) Россиядағы жергілікті жердегі жұмысты мүмкінді- гінше көбірек жақындастырып, біріктіру үшін «Искра» мен «Пролетарийдіц» алауыздықтары аныц- талуға тиіс.
3) «Пролетариидіц» 12-помері ** — 1) бойкот идеясып қолдау; 2) белеенді бойкот; 3) «үштік» 146 алдъь- мен дейтін үгіттің ұрапы.
«И с к р а м е н» келіспейтін жер қайсы? революциялы ц ө з і н ө з і басцару.
«Искраның» болымсыз, қоқ- сық тәсілдері: абсентеизм, айқастырылған қолдар жәпе т. б. жала жабуға дейін ба- } рып отыр — уақытша үкімет-
( ке кіргілері келеді. J
таса қалдыру немесе тым болмағанда ке- йінге ысыру
4) 	«Искраныц» былығы көбейіп барады: бір жағынаи, революцпялық өзіп өзі басқару ұранын тұтасымеп қолдайды, ал тура және ай^ын ұран («үпітікті») ұсынбайды. «Искраның» 108-номері және әсіресе Wiener «Arbeiter Zeitung»
* Ңараңыз: осы том, 211—225, 226—228-беттер. Ред.
** Бұл да сонда. 176—185-беттер. Ред.


МАҚАЛАЛАРҒА АРНАЛҒАН МАТЕРИАЛДАР
435
екінші жағынан шегініпектей бастай- ды, шатаса бастайды; бойкот — екінші қатар- дагы мәселе (№ 12). Революциялық өзін өзі басқаруды ұйымдастыру дегеніміздің өзі к ө- т е р і лі ст і әзірлеу (!). «Белсенді жауынгер- лік қимылдар» (!).
5) «Искрашен» айтыс кажет, бірақ жауды (miserabel *) «сөзінен ұстау» үшін [емес], істі тусіндіру ушін. Саяси жағдай қандай??
(1) «кеңес»—самодержавие. Бүлікті басып тастау.
(2) «келісімпаздар» = «с ат цынд а р».
(3) революцияшыл пролетариат жәпе оны қол- дауга қабілетті шаруалар.
Буржуазиялық иптеллигенцияның бір бөлегіпің қо- балжуы. Опыц бойкот идеясының мәпі неде?? Са- лыстьірьщыз: «П ролетарийдің» 14-номеріндегі қарар.
6) <'Освобождениешң>> 75-номеріндегі С. С.-тьтқ бағалы түсіндірулері. Мәселеніц «түйіні».
Буржуазиялық демократпяның ішіндегі келісім- паздар мен революциоперлер.
Патшаның халықпен келісімге келуі немесе...** халық самодержавиесі??
«Ңол сүқпау»?— «үштікпен» бе? «революциялық міидеттемеге» қол хат алумен бе?
7) Біздің тактпкамыздың негіздері: келісімпаздарды масқаралау, бойкот идеясын қолдау, революциялық демократияны қосып алу.
Череваниннщ былықтары («Мемл. думаны демо- кратиялық революцияныц қаруы ету мүмкін емес нәрсе» — бос сөз).
"ГТ : “I бүларды масцаралау олар- Johann Jacoby I д ы ^03Ғау да деген свз.
«Революциялыц міндеттеме алу» — жоқ! Лакмус социалпстер.
* — болмашы. Ред
** Қолжазбадан бір сөз танылмады Ред.


436
В И ЛЕНИН
Қайсысы оңай: «революциялық міндеттеме» алу ма немесе революгціялық-демократиялық талаптар- дың «үпітігі» ушін үгіт жүргізу ме? іс жүзінде кару ландыруға және т. т. көмектесу ме?
«Батылдарды» сайлату үшін сайламшыларға «қьь сым» жасау.
8) 	« Революциялық өзін өзі басқару» ұранының жа- рамсыздығы.
(и) Револтоциялық өзін өзі басқару — және халық самодержавиесі. Басқарылуы және құрылымы. Революциялық өзіп озі басқару — және револю- циялык, армия.
(ß) 14. VII. 1789 және «муниципалдық революция». Монпелье. 1789 және 1905 жылғы «эмигрант- тар» {16 0 0 0}
(ү,) 1905 ж. 2 августағы «Смоленск». Струве — цолдайды. Бізге — бұл аз.
(б) Осв обо ж д е ни е- («Пролетарий-} ші лд і к ждие жаца \д іц» 12-номерін ■ и с к р а tu ы л д ы ij. Ісалыст.
9) 	Үрандарды «қайта-қайта айта беру». 4 таланты (сайлау правосы) *— (бостандықтар) алтылығы— таяудағы революциялық міндеттердің уштігі. «Науқанның арман еткен мақсаты».
{cf. ** т а т у л ы
( (Айцын мақсат және жолдың айқындығы.))
10) 	Ңорытынды: бес пункт...
1.. Мемл. дума туралы зац және Мемл. думаға сайлау жөнінде үгітті күпгейту.— 2) Үгіт ұраны — «үштік»: қару- лы котеріліс, революциялық армия, революциялық уақыт-
5 пункт:
1) Үгітті күшейту.
2) Ұран: «уштік»,
бұл «4 талапқа»., бостан- дықтар «алтылығына» (соз, ұждан, баспасөз,
* Ңараңыз: осы том, 223-бет. Ред.
♦♦ — confer — салыстыр, салғастыр. Ред.


МАҚАЛАЛАРҒА АРНАЛҒАН МАТЕРИАЛДАР
437
ша үкімет.— 3) Үгіт жүргізу және күрес жүргізу үшіи ре- волюциялық демократиямен, яғііи осы үштікті мойындау- іпылармен қосылу.— 4) Ре- волюциялық демократиям тарту үпгін буржуазиялық демократияның сол қаиатын және оның бойкот идеясып қолдау.— 5) Револіоцияға сатқындық жасағаны үшіп буржуазияшыл «келісімпаз- дардьт» масқаралау.
жиналыстар, одақта р, стачкалар бостаидығы- на) қосымша.
3) Революциялық дө- мократияны қосып алу.
4) Бойкот идеясын қолдау жәпе дамыту,— яғни солшыл буржуазия лық демократияны революциялық буржуа- зиялық демократияға тарту.
5) Келісімпаздарды масқаралау.


438
В. И. ЛЕНИН
NB: үгіттегі айқындың
2
Л. МАРТОВТЫҢ «ОРЫС ПРОЛЕТАРИАТЕ!
ЖӘНЕ ДУМА» ДЕГЕН МАҚАЛАСЫНА ЕСКЕРТПЕЛЕР 147
Жаңа «Искраның» жаңа жоспары немесе ц а з і р г і жирондистер
Қурғац создер революция- сы немесе жаца «Искра- ныц» жаца жоспары,
1. Жұмысшы ұиымдары «халықтық үгіт комитеттері- нің» негізін салуда??
2. «Халықтық үгіт комитеттерін» халықтың реформа- ға наразы барлык, элементтері сайлайды.
Quid est? * Жұмысшылар ма? Түрмеге «сайлана ма»?
Сайланатындар кобінесе освобождение- ш і лд е р болатыны сөзсіз, бұл біздің әлсіздігімізден емес, освобождениешілдердің күшті болғандығынан емес, патша үкіметінің күші арқасында.
3. Бұл комитеттер сайлаушыларға цысым жасайды,
\Қалайша? Листоктармен, демонстра- циялармен, тағысын тағылармен болар. Бұл жақ- сы. Бірақ осы жұмысты РСДРП комитеттеріпеи гөрі «халықтық үгіт комитеттері» жақсы істей ала ма?|
Не үшін қысым жасайды?
4) 	— «неғурлым* батыл демократтарды» сайлау үшін. Солай деңіз! Мысалы, Москвада — белгіленіп қо- йылған Голицыными;, Муромцевтің, Щепкиннің жә- не Гучковтың орнына — Мартов пен Плехановты ма?? Милюковты ма?? Струвені ме??
* — Бүл не? Ред.


МАҢАЛАЛАРҒА АРНАЛҒАН МАТЕРИАЛДАР
439
— бұлардап да батылдырағын ба? Гарденинді ме?? Ол батылырақ.
5) «Комитеттер» «құпия өкілдік» құрады...
Сонымен, комитеттер («халықтық үгіт комитет- тері») «құпия өкілдік» болып табылатындар өздері емес, бірақ оларды «цу р ад ы» екен ғой! Ңалай- ша??
«Құпия өкілдіктің» аз і р гі құпия ұйымдардан кецірек болатыны неліктен??
6) Сонан соң.
а) Жұмысшы ұйымдары халықтық үгіт комитеттерін туғызады.
ß) Халықтық үгіт комитеттері қүпия өкілдік ңұрады.
ү) Белгілі бір кезеңде құпия өкілдік халыц еркінщ уацытша органы ре- тінде көрінеді!..
Бүл не деген сөз? «Уақытша үкімет пе»??
I «жеңімпаз көтерілістен туатыи»? [ көтеріліс органы ретінде емес???
7) ... ңалай болған күнде де... қозғалыс «патшалық жариялылықтың шеңберін» бұзатын «революция лы Тү ө з ін ө з і б а с а р у у й ы м ы н» құрады...
Немен бұзады? үгітпен бе?? әлде көтеріліспен бе??
Қарумен бе әлде қарусызба? Революциялык, армиясыз ба?
8) «Революцияның болашақ салтанатьіның ірге тасы»...
«Бұзған» кезде болашақ салтанаттың ірге тасын қалайды!.. Ал бұзудың өзі салтанат емес пе? «Рево- люциялық өзін өзі басқару» салтапат емес пе?? Не- ліктен бұл салтанат революциялық өзін өзі басқару- ды ұйымдастырғаннаи к ейін де әлі бо лашац саналады? Бұл салтанаттың мәні неде??
1905 ж. 11 және 23 август
(24 август пен 5 сентябрь) аралығында жазылған
Бгргншг per 1926 ж. Ңолжазба бойынша
Лепиннгц V жинағында басылған басылът отыр


440
БУЛЫГИН ДУМАСЫ ЖӨНІНДЕ БОЛЫПЕВИКТЕР МЕН МЕНЫПЕВИКТЕР ТАКТИКАСЫНЫҢ АЙЫРМАШЫЛЫҒЫ ТУР АЛЫ НОБАЙ
[1) Дума туралы зац жөнінде үгітті күшейтуГ“]*
2) Думаға бойкот жасауды ұсынған буржуазиялық демократияпың солшыл қанатын қолдау.
3) Сайлауға байланысты және сайлау кезінде дума- ға қарсы үгітті күшейту.
4) Үгіттің өзекті ұрандары:
қарулы көтеріліс революциялық армия революциялық уақытша үкімет (6 пункт).
[іҢБұл да_|
' 2) Жок,
3) Үгітті күшейткенде, Думаға қарсы ғана емес, кө- біне-көп неғұрлым батылдарды сайлауды жақта- ған үгітті күшейту.
4) Үгіттің ұрандары:
құрылтай жиналысы халықтық үгіт комитеттері құпия өкілдік революциялық өзін өзі басқару.
1905 ж. 11 жзне 23 август (24 август пен 5 сентябрь) аралығында -жазылган
Бгргншг рет 1926 ж. Цолжазба бойынша
Ленинніц V жинағында басылған басылып отыр
* Шарпіы жақшаға алынып терілген текст ңолжазбада сызыльш тасталған. Ред.


441
БУЛЫГИН ДУМАСЫНА САЙЛАУ ТУР АЛЫ МӘСЕЛЕ ЖӨНІНДЕ ЗАМЕТКАЛАР
1) Қатысу керек жэне тек самодержавиені жақтаушы- ларды сайлау керек («Московские Ведомости»).
2) К,атысу керек жэне тек цана либералдарды сайлау керек («Вестник Европы» 148, «Русь», «Освобождение», etc. etc.).
3) Қатысу керек жэне тек демократиялық, еркін өкіл- дікті батыл қолдайтындарды сайлау керек («Искра»).
4) Қатысу керек жэне тек императивті мандаты бар- ларды сайлау керек (Киев адвокаттары).
5) Ңатысу керек жэне тек революциялық міндеттеме алған соң сайлау керек («Искрадағы» Череванин).
6) Бүкіл халықтық құрылтай жиналысы үранымеп белсенді түрде бойкот жариялау керек (Бунд).
7) Қарулы көтеріліс, революциялық армия, революция- лық үкімет ұранымен белсенді бойкот жариялау керек («Пролетарий»).
А р а г t *: өз бетінше туу жолымен ерекше бүкіл'
< халықтық құрылтай жиналысын өзіміз сайлауымыз k керек.
(«Искра» жэне ішінара Бунд) 149.
1905 ж. 19 августам
(] септябръден) кешгрек жазылган
Бгргншг рет 1920 ж. Қолжазба бомынша
Ленипнгц V жинагында басылған басъілъіп отъср
* — Ерекше. Ред.


442
«ЖҮМЫСШЫ ТАБЫ ЖӘНЕ РЕВОЛЮЦИЯ» ДЕГЕН КІТАПШАНЫҢ ЖОСПАРЛАРЫ
Жұмысшы табы және революция
' "
1. Демократиялық және социалистік төңкеріс.
2. Демократиялық революцияның буржуазиялық сипа-
ты («Буржуазиялық және социалистік революция».)
3. Пролетариаттың дербес таптық партиясы ретінде со- циал-демократияның міндеттері.
4. Демократиялық революциядағы шаруалардыц ролі.
5. Қарулы көтеріліс және революциялық армия.
6. Революциялық үкімет. Оның міндеттері.
7. Пролетариат пей шаруалардыц революциялық-де- мократиялық диктатурасы.
1. а) Жұмьісшы табының мақсаттары. ß) Социал¬
демократия. Біздің программа, ү) Програм- ма-m ахі m и m және ö) m i n i m и пг. {Мұның сипаттамасы (6 пунктті салыстыр *).}
е) Демократиялың және социалистік төңкеріс.
2. Буржуазиялыц ж ә н е социалистік революция. Демократиялық төңкерістің буржуазия- лық болуы неліктен? сс) Товарлы және капиталиста: өндіріс. ß) Экономикалық мәні. ү) Конституциялық- демократиялық партия, оныц программасы жәнө оның таптық мәні. Т ап т ы ц партия. Земство- лық съездер. Интеллигенттік одақтар. Жария баспа- * Қараңыз: осы том, 181-бет. Ред.


КІТАГППАНЫҢ ЖОСПАРЛАРЫ
443
сөз. б) Буржуазияның пролетариата беретін кеңес- тері: кәсіпшілік күрес және т. т.
3. Осының алдындағыдан піығатын қорытынды. Дер- бес таптық партия. Кәсіпшілік және партия- лыт$ ұйым, үгіттік және эскери ұйым. Марксизм: «доктрина».
4. Шаруалардың ерекше мүдделері. Крепостниктік тәр- тіптің қалдықтары. Демократиялық революцияда шаруалардың ролі неліктен ерекше маңызды? «Қа- ралай бөліс», оның маңызы. ІПаруалар — жұмысшы- лардың табиғи одақтастары.
Шаруалардың ұсақ буржуазияшылдығы.
5. Көтеріліс. Моральдық және материалдык, күш.
Халықты қаруландыру. Эскери ұйым (соғыс мәселелері және т. т.). Революциялық армия. (Мысал: Нижний Новгород жәие Екатеринослав) ((бомбалар, қару-жарақ)).
6. Революциялық үкімет, көтеріліс органы. Револю- циялық үкімет пен революциялық өкіметтщ маңы- зы. Революциялық үкіметке қатысу. Революциялық үкіметтіц программасы: 6 пункт. Европанъі е лікт і р у.
7. Диктатура дегеніміз не? Таптыц диктатурасы жэ- не жеке адамның диктатурасы. Демократиялық диктатура. Таптар.
1905 ж. августа жазылғап Бгргншг рет 1926 ж.
Ленипнгц V жинағында басъілған
Қолжазба бойынша басылып отыр


444
БУЛЫГИН ДУМАСЫ ТУР АЛЫ МӘСЕЛЕ ЖӨНІНДЕГІ РЕФЕРАТТЫҢ ЖОСПАРЫ 150
Рефераттың жоспары
к — ч
1. Булыгин Думасы (Мемл. дума) жэне бірігу. Ә д е б и түсіпдірулерге қосымша бірнеше ескертпе- лер.
2. № 109 151.
(а) Іліп-қағу жэне (ß) шын алауыздықтар.
ad а) — (Т) Земстволыц н а у ц ан. Салыстыр.
Parvus және 109-номердегі Мариуполь то- бы: «сәтсіз болған».
(а)
(а)
(^) Дербес тактика немесе буржуазиялық де- мократияға қосылу.
көтерілісті енжарлықпен күту жэне Одесса жұмысшылары.
(ß) Шын
алауыздыцтар | салыстыр. программа шару а лар III комитеттері. |||
ß — (1) Біз революциялық өзін өзі басқаруға қарсы- мыз ба? ((«жирену»?)) — жоң, жақтаймыз, бірақ істің мәні мұнда емес. Біз освобожде- ниелік талаптардың бір бөлегіне қарсымыз ба?
(2) Бұл да солай немесе бұл да солай емес.
Салыстыр. 1871^>
Өзін өзі басқару жене революция- лық, армия.


РЕФЕРАТТЫҢ ЖОСПАРЫ
(3) Салмақтыц ауыр жағы — Думаға сайлаудал бұрып әкету немесе халыққа тарту.
(4) «Тауық пел жұмыртқа».
Революциялық өзін өзі басқару — Революциялық армия, арты және алды болмашы болшогі және бәрі.
Шатасцан өмірдің диалектикасы жәие шатасты жа- затын бацилланъщ логикасы.
1905 ж. кеш дегенде
8 (21) сентябръде жазылған Біргнші рет 1926 ж.
Лениннгц V жинағында басылған
Ңолжазба баъ ъі/н ша басылып отъір


446
«СОЦИАЛИСТІК САЯСАТТЫҢ БАСТЫ МІНДЕТІ» ДЕГЕН МАҚАЛАНЫҢ ЖОСПАРЫ
Социалистік саясаттың басты міндеті
Пролетариаттың айқын социалисты программасы бар дербес саяси партиясы,
ТұңЕыш рет іске қолданылуы.
«Конституциялық-демократпя» Опың міндеттері (объективтік). Салыстыр: «Наша Жизнь» 18. IX.: ха- лықты тарту, халықтыц сенімін күшейту etc. etc.
Cf. ibid. * конституциялық-демократияның құрылуы туралы жәпе «Биржевые Ведомостидің» теріске шыга- руы 152.
Бұл сенімді бұзу керек пе әлде оны белгілі бір «шарт- тармен» ңолдау керек пе?
Жаңа искрашылдардың қобалжуы (Parvus, Черева- нпп, Мартов: «батылдарды сайлау»).
Конституцияшыл-демократтармен сөзсіз күрес жүр- гізу. «Келісімпаздар». Сатқындықтьщ басы.
Ңарсылықтар: 1) «абсентеизм». Slander. On the cont- rary, the most active agitation **.
2) «революциялық буржуазияны қол- дау». Qa depend ***. Парламентте ме? иә. Біздің кон- серваторлардан жәпе конституцияшыл-демократтардап сайлаған кезімізде ме? иә. Бірақ қазір мүның онысы да, мұнысы да болмайды, ойткені парламентаризм э лі ж о ц. Сол үшіп күрес жүргізу керек. Күресте опасыз- дық жасау. Ңазіргі уақытта конституцияшыл-демократ- * — Confer ibidem — мұны да сонымен салыстыр. Ред.
** — Жала. Керісінше, пағыз белсенді үгіт. Ред.
*** — Жағдайға қарай. Ред.


МАҚАЛАНЫҢ ЖОСПАРЫ
447
тарды нақтылы * қолдау дегеніміз революциялыу кү- рес, көтеріліс болып табылады. Көше бойында ма неме- се парламентте ме? (Cf. Marx über Ledru Rollin. 1849. 153)
Жария және жартылай жария құралдарды пайдала- иу ма? Иә, сөзсіз солай. Жұмысшы съезін бе?—иә. Жи- палысты ше? Иә. Бірақ таяу түрған бірдеңепі пайдала- ну дегеніңіз қосылып кету, еріп кету деген соз емес. Пайдалану үшін дербес, тұтас, топтасқан болу керек.
Жаңа искрашылдық тактиканың орескелдігі: «келі- сім мен қолдау» плюс «көтерілістің мүмкін болатын се- бебі ретінде ойыншық сайлау». Мұның мың да 1 сыл- тауы болуы мүмкін.
Жоқ. Енді тактика басқа: 1) Констптуцияшыл-демо- краттардың келісімпаздарымен аяусыз күрес жүргізу. 2) Думаға барғаны үшін олардың соңына түсу. 3) Кон- ституцияшыл-демократтармен күрес үстінде және Мемл. дума жөніндегі үгіт үстінде социал-демократтар- дың дербес партиясын дамыту. 4) Котеріліске әзірлену, жағдайдың түйіні е н д і г і ж е р д е «парламентаризм- де» емес, алда болатын осы көтерілісте. 5) Осы әзірлік үшін, үгіт үшін барлық жария және жартылай жария күралдарды пайдалану. 6) Ңарулы котеріліс, револіо- циялық армия, революциялық уақытша үкімет ұрапда- рының төңірегіне шогырландыру.
1905 ж. 18 сентябръден
(1 октябръдені кешгрек жазылған
Бірінші рет 1931 ж.
Лениннгц XVI жинағында Ңолжазба бойыниіа
басылған басылъіп отыр
* Екі мүмкіндік: (1) Мемл. дума тек күцкілдеп ңана қоядьь (2) Мемл. дума буржуазияныц үкіметі үшін күреседі. (Tertium non datur. (Үшінші жол жоң Ред.) Мемл. дума революция үшін дәйекті күресе алмайды ) і-ретте де, 2-ретте де көтеріліс шешеді. Ad (2) ((2) пункт жонінде. Ред.) —қолайлы сылтау, басқа түк те емес„ Окімет басындағы Петрункевичтердіц et К°-нің қауіптілігҚ


448
«СОЦИАЛИЗМ ЖӘНЕ ШАРУАЛАР» * ДЕГЕН МАҚАЛАНЫҢ ЖОСПАРЫ
Социализм ж э н е шаруалар
Тақырып: қазіргі шаруалар қозғалысы социалистік қозғалыс емес. Ол — демократиялық қозғалыс. Бірақ, ақырына дейін жеткізілген күнде, ол демократиялық ре- волюцияның жеңісін қамтамасыз етудің максимумы бо- лады және, демек, пролетариаттың (россиялықжәне европалың) оны социализм жолындағы күрес үшін не- ғұрлым көп пайдалануы болады. Қорытынды: 1) ұран қазір революция лық-демократия лық болуға тиіс; 2) социализм жолында күресу үшін партия мейлінше пролетарлыц, таптық партия болуға тиіс.
1. Революциялық-социалистік ойдың шатысуы демокра- тиялың революция заманында таптық қайшылық- тардың дамымауының рефлексі.
2. Социалист-революционерлер жәпе Р. Р. S.— «халық- шылдықтан марксизмге». Р. Р. S.-тың жаңа програм- масы — бұл тұрғыдан лайықты.
3. Оның негізгі теориялық қателері
(1) шоғырлапу дәлелденбеген
(2) пролетариаттың таптық емес партиясы. Шаруалар жөнінен демократиялық жә- не социалистік міндеттердің араласып кетуі.
4. Жобаның екі бөлігі: I minimum?? және II тахі- тит???
Б. I бөлігі. Марксизмге қарай жасалған адымдар: жер- ді еркін пайдалану (+ натуралды міндеткерліктер).
6. 	«Национализация» = революциялық сөз емес немесө
Қараңыз: осы том, 305—314-беттер. Ред.


МАҚАЛАНЫҢ ЖОСПАРЪТ
көмескі тұман. Оның қазіргі заманғы, революция- лық-демократиялық негізінде тап күресі жоқ.
7. Буржуазиялық реформаторлық, қауіпсіздендіру etc, Біздің жүмысьгмыз емес.
8. Программа-maximum (II болігі). Аяқталуы.
Социализм
е м е с
Қазіргі замаиғы социалистік емес (демократиялық) қозғалыста революциялық емес, түпкі мақса- тында социалистік емес.
9. 	Contra: біздің аграрлыц программамыз. Теория тұр- ғысынан бірден-бір дұрысы. 1) Крепостниктік тәр- тіп; 2) таптық күрес; 3) революциялық-демократия- лық комитеттер; 4) социализм. Айқын және ұстам- ды практикалық ұран. Оны революцияның барысы дәлелдейді.
1905 ж 27 сентябръден
(10 октябръден) ертерек жазылған
Вгргнші per 1926 ж Ленинніц V жинағъінда басылған
Ңолжазба бойынша басылып отыр


450
^МОСКВА ДАТЫ ҚАНДЫ КҮНДЕРъ ЖдНЕ «МОСКВАДАҒЫ САЖИ СТА ЧКА ЖӘНЕ КӨШЕ БОЙЫНДАГЫ ЕҮРЕС» ДЕГЕН МАҢАЛАЛАРДЫҢ ЖОСПАРЛАРЫ*
1
Москвадағы о уиғалар
жұма — сенбі — жексенбі — дүйсенбі — сейсенбі 6 — 7-8—9-10. X. 1905 ж. жаңаша (27. IX.).
Әріп терушілердің + наубайшылардың стачкаеы + жаппай стачканың басталуы.
4-С туденттер.
Москва студенттерінің қарары
< «Frankfurter Zeitung»-Tin,154 пасықтығы. Упиверситеттің жабылуы.
Либералдық келіс создер және революциялық курес.
[Дипломатия және соғыс. [
Мемл. дума жәпе халық
Көшө бойындағы демонстрациялар. Казактармен курес. [Казактар мен полиция арасынан өлгендер.|
Қала іргесіндегі артиллерия (faubourgs).
«Россияпың жүрегі» —1) Москвапың Охотный ряд ко- шесшдегілер студепттерді сабаган (1887)
2) «Көше» студенттерге жәр- демге барды (1901)
3) Көше стачкасы қарулы курес бастап отыр (1905)
Бірден басталғап көтеріліс жене үзаққа созылған ко- теріліс. Стачка және көтеріліс. Арпалысқан күрес — партизандық курес. Оның мацызы: ашық, тура қарулы курес үшін, сездің тар мағынасында алғандағы көтері-
* Ңарацыз. осы том, 338—344, 374—383-беттер. Ред.


МАҚАЛАЛАРДЫҢ ЖОСПАРЛАРЫ
451
ліс үшін күштің жетімсіздігі. Күштерді әзірлеу. Рево- люциялыц маневрлер. Халыцтыу революциялық армия- ны үйретеді, тәрбиелейді. Патша әскерін қобалжытады. Біздің дайындалуымызга уақыт береді. (Тифлистегі бомбалар.)
Революциялық отрядтардың орны міне осында. Са- лыстыр: «Искранъщ» 14-помері қарулы демонстрация туралы, бастықтарды ңалай тайдыру туралы etc. etc.
Россиядағы революциялық күрестің |қазіргі уақытта- ғы| басым формадағы типі енді айқын корініп келе жатыр: стачкалар + бытыраңқы қарулы қақтығыстар, жаудың шаршап-шалдығуы etc.
Сұрақ: 1) қозғалыс осы сатысында тоқтала ма неме- сө 2) жоғары өрлей ме? |Әскердің қозғалыс жағына шыгуы ше? Маньчжурия армиясы туралы хабарды са- лыстыр. I I Казактарды заңға қарсы мобилизациялау^І
(Ad 2 *) Ңозғалыстың қалай өскенін біз білеміз: 1885—1896—1901—1903—1905 155. Жоғаргы сатыны біз қазір де көрсетуге міндеттіміз. 1905 жылғымен салыс- тырғанда жоғарғы саты не болуы мүмкін? Quoi pour (what for) 1906? ** Неғүрлым кең көлемдегі стачка + неғүрлым тығыз топтасқан және қарулы көтеріліс. Nil aliad ***. Ңарулы көтеріліс + революциялық армия революциялық уақытша үкімет.
Ал егер де 1) — онда тетік осы күресті соза беруде. Соітда ол ä la longue **** патша өкіметінің өмір сүруі- не мүмкіндік қалдырмайды. «¥дайы анархия».
1905 ж. 27—29 сентябръде ( 10—12 октябръде) жазъілған
Бгріншг per 1931 ж. Ленинніц XVI жинағында басылтан
Ңолжазба бойынша басылып отыр
* — 2-пунктке. Ред.
” — 1906 үшін не? Ред.
*** — Nihil aliad — басқа түк жоқ. Ред.
**** — Жүре келе. Ред.
16 И-ТОМ


452
В. И. ЛЕНИН
2
Москвадағы с а я с и стачка ж э н е кеше бой ы н д а р ы курес
Орыс революция- сындағы күрестің қазіргі сатысында- ҒЫ «ТИПІ».
1. Москвадағы оқиғалардың «дағ- дылы» барысы... Басталуы эко- номикалық күрес — стачка — көтеріліс.
Басталуы.—
2. Кәсіпшілік қозғалыс (зубатовшылдар бас- тады) — тез ұласу. I Айуандықтар. |
Өрлеуді көрсе- тетін дерек- тер.
Жалғасы.—
3. Саяси және революциялық қоз- ғалыс. Жаппай стачка.
— Университет- пен байланыс.
4.
Университеттің жабылуы жәнө көшепі ашу. Университеты ңайта ашу туралы қауесет сөз- дер.
— Либералдар және револю-і цпялык, қозға-| лыс.
5. 	Либерал мырзалар мен Трепов мырзалар «қыспақта».
IAbwiegler*: cf.** Мемл. ду- мада I
— Ңозғалыстың жалпы өсуі. 1
/ 6. Бүкіл россиялық қозғалыстың
1 біршама өсуі: СПБ. 9. I.—
\ Польша-}- Кавказ—Москва.
* — Тынышталуды уағыздаушылар Ред,
— confer — салыстыр, салғастыр. Ред.


МАҢАЛАЛАРДЫҢ ЖОСПАРЛАРЫ
453
Quid est? *
Парламентаризм жэне революция.
Москвада не бон жатыр?
— бас репетиция ма не- месе ақырының басы ма?
— ескілерінің соцы ма не- месе жаца формалар- дыц басы ма?
«Басқа рухтың лебі есе бас- тады»
| сары уайымшылдар жэне...
Революциялық өрттің жары- ғындаіы квазипарламентаризм- нің жұтаңдығы. Пролетариат + революциялық демократия contra + либералдар.
1905 ж. 27—29 сентябрьде (10—12 октябръде) жазылған
Бгргнші per 1926 ж. Ленинтц V жинағында басъілған
Ңолжазба бойынша басылып отыр
* — Бул не? Ред.
16*


454
ЗАМЕТКА 156
Освобождениешілдің
< '
социал-демократпен әңгімесі
П п.
1) Потемкинпен after * көтерілістің мүмкін еместігі.
2) күштерді асыра ба- ғалау.
3) К. Каутский рево- люциялық уақытша үкімет туралы.
4) бойкот идеясыныц парасатсыздығы: кү- ралды пайдаланбау.
5) көтеріліс және «мос- қа л » жұмысшы л ар. Тред-юнионизм. «Таптың партия».
— Мүмкін емес нәрсе мүм- кінге айналып барадъъ (werden).
— «жұтаңдық, жарлылық та сеиде **, көл-көсір бай- лық та сенде»
— көтеріліс революциялық уақытша үкіметпен бай- ланыстырылады. Үкімет- тің көтерілісті мойында- уы=со£ыс жағдайы.
— Егер достарыңа сенбесец, бұл арада да дүшпанда- рыңнан үйреп. Үкіметтің бойкоттан қоркуы.
— «сапца жарамсыздар». Иә, бүларды тред-юнионизм үшін пайдалану керек, бұл рас, бірақ олар аръер- гардта болады.
* — кейін. Ред.
♦* Соғыс техникасы тұрғысынан барып түрған «жұтаңдық» etc. Ал қозғалысқа және оның стихиялық өрлеуіне қараңызшы: 9. I.— Рига,— Польша 1’/2-миллиондық стачка Одесса —- Кавказ — Москва, IX. 1905t


ЗАМЕТКА
455
6) парламент™ ереже: көршілерді цолдау, эйтпесе «Московские Ведомостиге» көмектесесің.
— иә, ондай қалау бола қал- ған күнде парламентте біз сіздерді «Московские Всдомостпге» қарсы қол- даймыз, бірақ қазір істің мәні басқаша. Күрес парламент ііпіпде емес, пар- ламенттен тыс. Сендер — күрескер емессіңдер.
1905 ж. сентябръдгц аяғында жазылған
Бірінгиг per 1931 ж. Ленинніц XVI жинағында басылған
К,олжазба бойынша 'басылып отыр


456
П. Б. АКСЕЛЬРОДТЫҢ «ХАЛЫҚТЫҚ ДУМА ЖӘНЕ ЖҰМЫСШЫ СЪЕЗІ» ДЕГЕН КІТАПШАСЫ ТУРАЛЫ *57
П. Б. Аксельродтың «Халықтық дума және жұмыс- шы съезі» деген шағын кітапшасы жөнінде мынаны ай- ту керек:
Бұл өзі — барлыц искралық есуастықтардың: қатар- лас парламенттің де. конституцияшыл-демократтармен сөз байласудың да бейнесі.
Жалпы және тұтас алғанда ба^рлық жағынан: Халық- тық думада да — конституцияшыл-демократтармен сөз байласуда да — «жұмысшы съезін» «Лассальдан» (конституция тусында, оны революция жеңіп алғаннан ке- йін он жылдан аса уақыт өткен соц әрекет еткен) мы- салдар келтіріп парламенттік тұргыдап баяпдағанда да нақ парламентаризм ойыны болып отыр.
Үйеме-төбе оғаштық: «біздің партия мен либералдық ұйымдардың арасындағы елеулі келіс сөздер мен шарт- тардыц» «бірінші жәпе басты негізі» (13-бет)... эре* к е т т е р. Сондағысы қандай әрекеттер?
П. Б. Аксельрод жол- дас үш жыл кешігіп отыр! Саяси партия м е н жасалған шарт осындай бола ма? Бул деген — ең алды- мен, осыдан 3 жыл бурый жеткілікті болған техникалық жагынан атқарылатын қызмет.
(1) материалдық қүралдар...
(2) үй-жай...
(3) ц а р у - ж а р ац |«жет- кізіп беру» ]
(4) қоғамдық мекемелерге ықпал жасау
(5) ашық саяси қимыл мүд- делері үшін бюрократия- лық және әскери байла- ныстарды пайдалану.


П. Б. АКСЕЛЬРОДТЫҢ ... КІТАПШАСЫ ТУРАЛЫ
457
«Мектеп педагогикасы»: егер Халъцтьц дума- н ы және жумысшы съезін шақыру қолдан келмесе (12-бет),— онда «угіт және уйымдастыру жумысы бос- уа кетпейді».
Көтеріліспен салыстыр — ондағы уйымдастыру жұ- мысы «босца кетуі» мүмкін бе? Жоқ. Үгіт жұмысы nie? Жоқ, өйткені көтеріліс жүріп жатыр, бүл нақтылы нәр- се. Ал X а лыцт ыц дума — коз алдау, кур елее, құрғак, сөз.
Жумысшылармен шуйіркелескенсу.
7-бет: «Халыцтъиу құрылтай жиналысының, яғни шын «Халықтық думаның»»
{тіпті де «ятни» емес жәнө тіпті де «шын» емес} (7-бет) Халықтык, думаньщ «міндеттері»
1° 1) «Мемл. думаға курылтай жиналысын шақыру туралы талап қою
2) және өзінің компетентті емес
екенін, қызмет атқаруға пра- восыз екенін жариялау туралы (? — тағы да?) талап қою»
!! ха-ха! ал курылтай жиналысын ша- к,ыру «правосы» ше?
11° 3) «халықтың барлық демократиялық (7-бет) топтарының орталығы және олардың еркін білдіруші болу және осы топтардың үкімет пен оның одақтаста- рына қарсы қорғаныс және шабуыл қимылдарының ұйымдастырушысы болып ңызмет ету».
Осы бос былшылды көтеріліс органы ретіндегі рево- люциялық уақытша үкіметпен салыстыр.
Мағынасыз сылдыр сөз және революция- лық шындық.
Көтерілістің қиындығы=Монбланға кө- терілудің қиындығы.
Самодержавие тұрғанда «Халықтык, дума- ның» қиындығы = Монбланға үпіып шығудың «қиындығы».


458
В. И. ЛЕНИН
«Искраның» жоспары — шетелде ойдан шыгарыл- ған нәрсе ғана деген біздің Орталык, Комитет пікірінін; оның өз листогында расталғапыи көрсету. (а) (6-бет) Халықтық дума мен жұмысшы съезінің ұрандары қа- лың бұқараны үйіріп әкетеді дегепге күмәнданған; (б) (14-бет) «белсепді бойкот» саясатына дәлелдер келтір- ген (15-бет) (және 14-беттің in fine*) өзінің тілшісін Аксельрод өз дегеніне цайта сендірмек болады.
Белсенді бойкот саясатын Аксельрод «реакциялық және утопиялық» деп есептейді
— реакция? — социал-демократтардың конференция- сы + «Освобождение» бұл мәселені шешкен. Қара- жүздіктермеп коалиция? — «Московские Ведомости- ден» және «Новое Времядан» қорқу
— утопия? Екі «утопия»: уарулы көтеріліс ждне парламентаризм о й ы н ы.
Қайсысы жузеге асып жатыр — мұны бүкіл Россия- дагы жаппай стачка мен коше бойындағы күрес корсетіп отыр
«Л ибералдыц демократияныц о р т а- лыц у й ы м д а р ы м е н» «соз байласу» және «келі- сім жасасу» (7-бет) идеясыныц барып тұрған бейбере- кеттігі.
Революциялыц демократияны бөліп алуды жә- пе онымен саяси келісім жасасудьщ н а т$т ы лы ұран- дарын көрсетуді мүлдем білмеушілік. ГІ. Б. Аксельрод- тікі тек освобождениелік ұрандар гана.
«Жүмысшы съезі» жөніпде.
III съезд: партияныц тірек пупкттерін қүру үшін ашық бой корсетуді пайдалапу 158.
(Айқын жәно дәл.)
П. Б. Аксельродтап түк түсіпіп болмайды.
Бүкіл россиялық жүмысшы съезі Sans phrase**3 (3-бет) — немесе «уурғац сөз б е»?
Quid est? ***
Ец жақсысы екі съезд!) «жалпы съезд» (4-бет)
2) «социал-демократиялъщ * — соңында. Ред.
** — қүрғақ сөзсіз Ред.
**+ Бұл не? Ред,


П. Б. АКСЕЛЬРОДТЫҢ ... КІТАШПАСЫ ТУР АЛЫ
459
съезд» («бүкіл партияға реформа жасау үшін жалпы съездің біздің программамызға қосылатын мүшелері- нен, оған қоса біздің партия ұйымдарымыздьщ өкілде- рінен». 4-бет).
I Лассаль ісімен салыстырудың өрескелдігі: 1) он да сол кездің өзінде конституция болған. 2) Ол кезде Лассальға аіиыт$ сөз салған болатын жене ол да апіық сөз салды. 3) Ол кезде Allgemeiner Deutscher Arbeiter-Verein *-нің құрылуы «жұмысшылардың талапкер- лігімен» социал-демократиялың жүмысшы партиясына царсы циянат жасалуына желеу болды. |
1905 ж. 8 (21) октябръден кешгрек жазылған
Вірінші рет 1926 ж. Лениннгц V жинағында басъілған
Ңолжазба бойынгиа басылып отыр
* — Жалпы герман жұмысшы одағы Ред.


460
«МОСКВА ОҚИҒАЛАРЫНЫҢ САБАҚТАРЫ» * ДЕГЕН МАҢАЛАНЫҢ ЖОСПАРЫ
Москва оуиғаларыныц сабацтары
Су бөгетті кернегенде, шлюздерден (вершняктардан) ,басқа жерден саңлау тапса, бұл апаттың басы бола- Дьі, бөгетті тессе: тасқын лап қояды.
1. Facts. Treve. Бітісу ме? Жоқ. Аялдау.
Мукден алдындағы Сандепу.
2. Жиналыстарға ішінара рұқсат беру — дағдарыстың орасан шиеленісуі — либералдардың опасыздығы — көше бойындағы революция.
а
ß
Ү
ö
[ / Жиналыстарға ішінара рұқсат етуден саяси дағ- ^дарыстың орасан шиеленісуі (университеттерде). / /Либерал профессорлар және радикал студенттер. I I Либ.-монарх. және революциялық-республикалық \ \ демократия.
и «Vossische Zeitung». «Либералдарға кедергі жа- І^салмасын». Abwiegler **.
11 Жұмысшылар + революцияшыл демократтар үкі- ^метті немен қыспаққа алды?
Көтеріліспен (offene Revolte etc. cf. «Petersburger Zeitung» 159 «Frankfurter Zeitung»-Te келтіріл- ген 12. X. Abendblatt ***)•
* Қараңыз' осы том, 407—417-беттер. Ред.
** — Тынышталуды уағыздаушылар. Ред.
*”* — ашық ашыну жэне т. т. «Петербургская Газетаны» салыс- тыр. «Франкфурт Газетінде» келтірілген 12. X. Кеіпкі шығуы. Ред.


МАҚАЛАНЫҢ ЖОСПАРЫ
461
/ /Жұмысшылар + революцияшыл демократтар. Үкі- I I мет + либерал-монархияшыл буржуа. Үкіметтің е I I піегінуі: университет™ ашуы. Питердегілер «қор- I і қып» отыр.
Widern* — жиналыстар туралы заңмен, жұмысшы (/съезімен etc.: саңлауды ұлғайту. Болашақтағы ша- I буыл үшін соғысуға әзірлену. Cf. Witte («Vos- I sische Zeitung» 11. X.): күрестің немен бітетінін у күтеді.
; \Мемл. думада да сол: жанжалдар мен шиеленіс- / / терге желеулер. Халықтың парламенттен тыс кү- т) I I реете иіешуі. Трубецкой сияқты, Дума жеці п \\алынып уойылған, жиналыстар бостанды- \ \ ғын сұрауға жүгіреді.
' Inter arma silent leges **.
Әскери өнерге машықтана бастауды барынша қадап айтпақ керек: 1) әскерлердің азын-аулақ күшінен алтыатарлармен қоргану және көп күш- тен шегіну; 2) Рождественкадағы жасырын баррикада ||'топ-топ адамдардың сырт жағында des- ar^onnes plusieurs cazaques ***~||.
«Temps» 15. X., жексенбі. Петербургте жазуы бар ве- ноктар. Соз арасында: «Au champion de la liberte, tombe sur le champ de bataille» ****.
Соцгы хабар лар:
NB
1)
2)
3)
12. X. телеграммалар (13. X. газеттерде) бы- лай деп хабар лайды:
Москва университеті қайта ашылды. Москвада саяси стачка өрлеп барады.
СПБ. студенттер үлкен жиналыста академия- лың бостандықты пайдаланып, университет қа- бырғасында үлкен саяси жиналыстар өткізбек болып шешкен. Осы заңсыз жипалыстарға ты- йым салудан қорқып, үкімет қиналып отыр. Петербург, Москва, Харьков, Киев жұмысшы- ларының көптеген ұйымдары жұмысшы съе- зін Москвада өткізуді жобалап отыр.
4)
* — Бұл да сондай. Ред. .
*! _ Соғыс уақытында заңның үні өшеді. Ред.
**+ — бірнеше казантың аттан жұлып түсірілуі. Рео.
— «Шайқас алаңында ңаза тапқан азаттық күрескеріне». Ре&.


432
В. И. ЛЕНИН
думаға
думадан
думаға
думадан
Дербес социалистік саясат туралы мәселе жоніпде. «Vossische Zeitung»: «либералдарға бөгет жасалмасып» (студенттер және соцпал-демократтар). Contra: үкімет- ті тығырыққа тіреді. Немел? Москвадагы көтері- ліспен.
Тағы да ілгері «жылжу» |idem съезд
Буржуазиялық бостандықтың бір пұшпағы жөніпде — пролетарлық бостандық жолындағы күресте ынсап- тырақ болыңдар (тартыныңқыраңдар).
Университет автономиясын революцияның автономия- сы үшін және соііы уагыздау үшін, кецейту үшіи емес, назарды революциядан буржуазиялық «ғылымға» бұру үшін гіайдалапыцдар.
< Революция буржуазиялық революция болғандықтан, ergo * өздеріңіздіц қимыл-әрекеттеріңізде буржуа- зияның жалтарып кетпеуі жағын қарастырыңыздар.^> дейін — конституцияшыл-демо- краттармен ешқандай келісім жасасу ұсыныл- ған жоқ.
кейін — Парвус 4-Череванин + Мартов.
дейін — не революциялық үкі- мет, не қайсы бір өкіл- дігі бар мекеменің «ше- шімі».
кейін — не «халықтың демокра- тиялық үйымы» (кон- ституцияшыл-демократ- тар? + социал-демо- краттар?) не Мемл. Дума.
Бұл жолы да тағы «Освобождение» сөздерініц жал- ғандығы: Мемл. думадан кейін де бәз-баяғы үгіт.
1905 ж. 11 (24) октябрьден ертерек жазылған Бгргншг рет 1931 ж.
Ленинтц XVI жинағында басылған
Ңолжазба бойытиа басылып отыр
* — демек.


463
В. И. ЛЕНИ НИ ІҢ
ТАБЫЛМАРАН ЕҢБЕКТЕРІНІҢ ТІЗІМІ
ЕСКЕРТУЛЕР
КӨРСЕТКІШТЕР
В. И. ЛЕНИННІҢ
ӨМІРІ МЕН ҚЫЗМЕТІНІҢ КЕЗЕҢДЕРІ


465
В. И. ЛЕНИННІҢ ОСЫ УАҚЫТҢА ДЕЙІН
ТАБЫЛМАҒАН ЕҢБЕКТЕРІНІҢ TI3IMI (Июль — октябрь, 1905)
ПЕТЕРБУРГКЕ А. И. УЛЬЯНОВА-ЕЛИЗАРОВАҒА
ЖӘНЕ М. И. УЛЬЯНОВАҒА ХАТТАР
В. И. Ленин мен Н. К. Крупскаяпыц 1905 жылғы 24 жене 25 июльдегі (6 жэне 7 августами) екі хаты туралы А. И. Ульянова-Елизарова В. И. Ленинге жазған хатында айтады (КПСС Орталық Комитеті жанындағы Марксизм-ленинизм ипституты- ның Орталыц партия архиві). Ленин хаттарының біреуі туралы А. И. Ульянова-Елизарова былай деп жазады: «Владимир Ильичке эрцашан да тон кореген дік 1905 жылы жаздьщ ая- ғында, бір жолы менің шетелден құпия әдебиет алудьтң қиып- шылығын және оның ұзаққа созылатынын айтып шағынуыма ғой деймін, жазған жауабынан байңалды: «Жуық арада біз Петербургте редакциясы Нева проспектісінде болатын газет ашамыз» деп жазды ол. Мен ол жолы бұған мүлдем мүмкін емес нәрседей күлдім де қойдым, ал сөйтсем не бары үш айдан кейін шынында да Нева проспектісінде «Новая Жизнь» редак- циясының маңдайша жарнамасы көз тартып тұрды» (А. И. Ульянова-Елизарова. В. И. Ульянов (Н. Ленин). Өмірі мен қызметінің қысқаша очеркі. 1934, 49-бет).
В. И. Лениннің М. И. Ульяноваға 1905 жылы 12 (25) октябрь- ден бұрынырақ жазған хаты туралы М. И. Ульянованыц «Пролетарий» газеті редакциясьша жазған хатынан белгілі. В. И. Ленин М. И. Ульяновадан «Деревня кедейлеріне» деген кітапшасын қайта бастыру жөнінде «Молот» баспасымен сойле- суін сұраған болса керек (КПСС Орталық Комитеті жанында- ғы Марксизм-ленинизм институтының Орталық партия архиві).
РОССИЯҒА РСДРП ЖЕРГІЛІКТІ КОМИТЕТТЕРІНЕ ПАРТИЯ ІСТЕРІ ТУРАЛЫ ХАТ
В. И. Лениннің 1905 жылы 30 июль мен 3 августыц (12 жопе 16 августың) аралығында Томскіге, Ригаға, Самараға, Қазанға және Москваға жолдаған хаты туралы дерек «Пролетарий» газет! редакциясының кіріс-шығыс корреспонденциялар тіркелген 1905 жылғы август айындағы Н. К. Крупскаяның қолымен тол- тырылған дәптерде бар (КПСС Орталық Комитеті жанындағы Марксизм-ленинизм институтының Орталық партия архиві).


466 в. И. ЛЕНИННЩ ТАБЫЛМАҒАН ЕҢБЕКТЕРІНІҢ TI3IMI
В. В. ВОР0ВСКИЙГЕ ХАТ
В. И. Ленин В. В. Воровскийге (1905 жылы 2 жэне 10 (15 жэне 23) августың аралығында) оның әдеби жұмысы жөнінде жазған. 1905 жылы 10 (23) августағы Воровскийдің жауап ха- тына қарағанда, В. И. Ленин бұған «Дневник Социал-Демокра- таның» 2-номеріндегі Г. В. Плехановтың мақаласы жөніндө оған жауап жазбақ ниеті барын хабарлаған (КПСС Орталық Комитеті жанындағы Марксизм-ленинизм институтының Орта- лық партия архиві).
РСДРП ПЕТЕРБУРГ КОМИТЕТІНЕ
Р. С. ЗЕМЛЯЧКАҒА ХАТ
В. И. Лениннің 1905 жылы 10 жәпе 12 (23 және 25) августьщ аралығында Р. С. Землячкага жіберген хаты туралы «Пролетарий» редакциясының кіріс-шығыс корреспонденциялары тір- келген 1905 жылғы августағы Н. К. Крупскаяның қолымен тол- тырылған дәптерден белгілі (КПСС Орталық Комитеті жаныи- дағы Марксизм-ленинизм институтыньщ Орталық партия архив!).
В. И. ЛЕНИННЩ ЖЕНЕВАДАҒЫ РЕФЕРАТТАРЫ
В. И. Лениннің бірқатар рефераттары туралы деректер сақ- талған, бұл рефераттардың материалдары (жоспарлары, кон- спектілері, жарыс сөздердің жазбалары және т. т.) әзіргө әлі табылған жоқ. 1905 жылы 15 (28) августан бұрынырақ Женева- да болған осындай рефераттардьщ біреуі туралы Л. П. Мандельштам В. И. Ленинге жазған хатында хабарлайды. Лениннің 21 сентябрьде (4 октябрьде) герман социал-демократиясының Йена съезі туралы Женевада оқыған рефераты жайында В. П. Ногиннің Мотовиловаға жазған хатынан белгілі. РСДРП- ның Женевадағы жәрдем тобының тусімдер мен шығындар кі- табында Ленинңің Женевада 1905 жылы 31 августа (12 сеп- тябрьде), 5 (18) және 16(29) сентябрьде, 2 (15) жэне 12(25) октябрьде оқыған басқа да рефераттарынан түскен қаржылар жазылған (КПСС Орталыц Комитеті жанындағы Марксизм- ленинизм институтыньщ Орталық партия архиві).
РИГАҒА .М. М. ЛИТВИНОВҚА ХАТ
КПСС Орталық Комитеті жанындағы Марксизм-ленинизм институтыньщ Ортальщ партия архивінде М. М. Литвиновтьщ хаты сақталған, бұл хатта ол саяси тұтқындарды босатып алу мақсатымен 1905 жылы 7 (20) сентябрьге қараған түні Рига түрмесіне жасалған қарулы шабуыл жөнінде В. И. Лениннің сұрағына жауап қайтарады.


467
В. И. ЛЕНИН РЕДАКЦИЯЛАУҒА ҢАТЫСҢАН БАСЫЛЫМДАР МЕН ДОКУМЕНТТЕРДІҢ TI3IMI
«ПРОЛЕТАРИЙ» ГАЗЕТІ
№ 8—17 (4) июль, 1905 ж.
№ 9—26 (13) июль, 1905 ж.
№ 10—2 август (20 июль), 1905 ж.
№ 11—9 август (27 июль), 1905 ж.
№ 12—16 (3) август, 1905 ж.
№ 13—22 (9) август, 1905 ж.
№ 14—29 (16) август, 1905 ж.
№ 15—5 сентябрь (23 август), 1905 ж.
№ 16—14 (1) сентябрь, 1905 ж.
№ 17—14 (1) сентябрь, 1905 ж. *
№ 18—26 (13) сентябрь, 1905 ж.
№ 19—3 октябрь (20 сентябрь), 1905 яс
№ 20—10 октябрь (27 сентябрь), 1905 ж.
№ 21—17 (4) октябрь, 1905 ж.
№ 22—24 (11) октябрь, 1905 ж.
К. МАРКС. «ФРАНЦИЯДАҒЫ АЗАМАТ СОҒЫСЫ (1870-1871)»
Алғы созін жазған Ф. Энгельс. Редакциялаган В. И. Ленин, немістпеден аударМа. Екінші басылымы. «Буревестник» кітап баспасы. Одесса, 1905
Кітаптың бірінші басылымы 1905 жылы «Буревестник» кітап баспасында шықты. Осы баспаның уәкілі 1905 жылы 1 (14) июльде К. Маркстің «Франциядағы азамат соғысы» дейтін кЬ табыньщ аудармасын В. И. Лениниің редакциялап беруін өті- неді, бұл кезде кітаптың бірінші басылымы толық таран болтан еді. Уәкіл кітаптың бірінші басылымынан цензура алып тастаған жерлерді екінші басылымында басып шығаруға эре- кет жасау үшін, жаңадан аудару қажет екендігін көрсетеді. * 16 және 17-номерлер екеуі де бір күнмен белгіленген. Сірә, газет- тің 17-номерінің шыққан күнін керсетуде қате жіберілген болу керек.


468 В. И. ЛЕНИН РЕДАКЦИЯЛАҒАН БАСЫЛЫМДАР ...
13(26) июльде ол Ленинге кітаптың редакцияланған бөлегін ал- ғандығын хабарлады.
КПСС Орталық Комитет! жанындағы Марксизм-ленинизм ин- ститутының Орталық партия архивінде К. Маркс еңбегінің жада басылымын әзірлеуге байланысты В. И. Лениннің заметкасы сақталған. Ленин бұл заметкасында Интернационалдьщ Бас Советінің 1870 жылғы 23 июль мен 9 сентябрьдегі үндеулерін жаңа басылымға енгізуге байланысты Ф. Энгельстің алғы сөзі- нің осы үндеулерге баға берілетін және бірінші басылымда қалып қойған бөлегін де жаңадан аудару қажет екендігін жаз- ған. Кітаптың екінші басылымы опың бірінші басылымымен салыстырғанда неғұрлым толық түрінде шықты.
«ЖҰМЫСІПЫЛАР ПАРТИЯНЫҢ ЖІККЕ БӨЛІНУІ ТУРАЛЫ»
Женева, РСДРП Орталық Комитетінің басылымы, 1905
1905 жылы июльде В. И. Ленин кітапшаға алғы сөздің бас- тапқы және түпкілікті нұсқаларын жазды, кітапша мұқабасы- ның текстін және мазмұнын құрып берді (қараңыз: осы том, 169—175, 427—428-беттер).
ФР. ЭНГЕЛЬС. «БАКУНИНШІЛДЕРДІҢ ӘРЕКЕТІ (1873 ЖЫЛЫ ЖАЗДА ИСПАНИЯДА БОЛҒАН КӨТЕРІЛІС ТУРАЛЫ ЖАЗБАЛАР)»
Женева, РСДРП Орталық Комитетінің басылымы, 1905
«Социал-демократияның демократиялық революциядағы екі тактикасы» деген кітабында Ленин «Пролетарий» газетінің бір топ қызметкерлері Ф. Энгельстің «Бакуниншілдердің әрекегі (1873 жылы жазда Испанияда болған көтеріліс туралы жазба- лар)» деген кітапшасын бастырып шығаруға әзірлеуде деп жазған (қараңыз: осы том, 119-бет). Кітапшаны 1905 жылы Же- невада, РСДРП Орталық Комитеті басып шығарды. Осы кітап- піа 1906 жылы Петербургте қайта басылды. Екі кітапшаныц да тексті бірдей. 1906 жылы шыққан кітапшада оның редакторы В. И. Ленин болды деп көрсетілген.
«РОСС. СОЦ.-ДЕМ. ЖҮМЫСШЫ ПАРТИЯСЫНЫҢ КЕЗЕКТІ ҮШІНШІ СЪЕЗІ.
ПРОТОКОЛДАРДЫҢ ТОЛЬІҚ ТЕКСТІ»
Женева, РСДРП Орталык, Комитетінің басылымы, 1905
РСДРП III съезінің протоколдарын редакциялауға В. И. Лениннің қатысқандығы протоколдарды бастыру жөнін- дер комиссияныц атынан съезд делегаттарының тізбесі жөнін-


В. И. ЛЕНИН РЕДАКЦИЯЛАҒАН БАСЫЛЫМДАР ...
469
де Ленин жазған ескертуден (қараңыз: «РСДРП Үшінпгі съезі. Протоколдар». М., 1959, 470-бет) жэне В. В. Воровскийдің 14- мәжілісте сөйлеген сөзіндегі редакциялық түзетуден көрінеді, бүл түзету протоколдардың жарияланған текстіне енген.
П. НИКОЛАЕВ. «РОССИЯДАҒЬІ РЕВОЛЮЦИЯ»
Женева» РСДРП Орталық Комитетінің басылымы, 1905
КПСС Орталық Комитеті жанындағы Марксизм-ленинизм ин- ститутының Орталық партия архивінде В. И. Ленин редакция- лық түзетулер епгізген П. Николаев кітапшасының қолжазбасы сақтаулы; түзетулердің бірсыпырасы Лениннің XXVI жинағы- нъщ 345-бетінде жарияланған. Бұл томда В. И. Лениннің осы кітапшаға ескертуі басылып отыр (қараңыз: 187-бет).
НИЩИЙ. «ОДЕССА КҮНДЕРІ ЖӘНЕ «ПОТЕМКИН»»
Женева, РСДРП Орталық Комитетінің басылымы, 1905
О. И. Виноградованың (Нищийдің) қолжазбасы «Пролетарий» газетінің редакциясына тақырыпсыз жіберіліп, «Одесса күндері және «Потемкин»» деген тақырыппен жеке кітапша болып басылды. КПСС Орталық Комитеті жанындағы Марксизм-ленинизм институтының Орталық партия архивіндө В. И. Ленин редакциялық түзетулер енгізген осы кітапшаның қолжазбасы сақтаулы, бұл түзетулер кітапшаның жарияланған текстіне кірген (сондай-ақ Лениннің XXVI жинағын қараңыз, 433-бет).
[А. В. ЛУНАЧАРСКИЙ]. «ЕВРОПА ПРОЛЕТАРИАТЫНЫҢ РЕВОЛЮЦИЯЛЫҢ КҮРЕСІ ТАРИХЫНАН ОЧЕРКТЕР»
Женева, РСДРП Орталық Комитетінің басылымы, 1905
А. В. Луначарский «Очерктері» алғашында «Вперед» газеті- нің 2, 9, 12 және 17-номерлері мен «Пролетарийдің» 7 және 10-номерлёрінде басылды (газеттер В. И. Лениннщ редакция- лауымен шығып тұрған); Лениннің редакциялык, түзетуі «Очерктердің» қолжазбасы беттерінің біріндө де бар. Онын, үс- тіне, Луначарский кітапшаға соңғы сөз жазған. 1905 жылы июльдің аяғында ол В. И. Ленинге: «Сізге соңғы сөз бен кор- ректурасы қаралған «Очерктерді» жіберіп отырмын» деп жаз- ған (КПСС Орталық Комитеті жанындағы Марксизм-ленинизм институтының Орталық партия архиві).


470
ЕСКЕРТУЛЕР
1 	В. И. Лениннің «Социал-демократияныц демократиялыц ре- волюциядағы екі тактикасы» деген кітабы 1905 жылы июнь —- июльде РСДРП III съезінің, сондай-ақ съезбен бір мезгілде Женевада өткен меныневиктік конференцияның жұмысы аяқталғаннан кейін жазылған. Кітабының тақыры- бын ойлана келіп, Ленин былай деп жазып қойған: «Соци- ал-демократияның демократиялық революциядағы екі тактикасы (РСДРП III съезінің және бөлініп шыққан социал- демократтар копференциясының шешімдері жөнінде ойлар мен заметкалар)» (Лениннің V жинағы, 1929, 315-бет).
Меньшевиктік конференция шешімдерінің оппортунизм^! әшкерелей келіп, Ленин 1905 жылы 3 июльде (20 июньде) «Пролетарий» газетінің 6-номерінде жарияланған «Үпіінші адым кейін» деген мақаласында бұл мәселені «ерекпіе кітаи- шада егжей-тегжейлі талдаймыз, ол кітапша ңазір басылын жатыр және жуық арада жарыққа шығады» деп жазды (Шығармалар толық жинағы, 10-том, 347-бет). Бірнеше агі- тадан кейін — 9 августа (27 июльде) «Пролетарий» газеті- нің 11-номерінде «Н. Лениннің «Социал-демократияның де- . мократнялық революциядағы екі тактикасы» деген жаңа кі- тапшасы шықты» деген хабар жарияланды. Кітап РСДРП Орталық Комитетінің бастыруымен Женевада шықты;
B. И. Ленин бүл кезде осы Женевада тұратын және жұмыс істейтін. Сол 1905 жылы РСДРП Орталық Комитеті кітапты Россияда қайта шығарды, оған қоса РСДРП Москва коми- теп 10 000 дана етіп бөлек бастырды.
В. И. Лениннің «Социал-демократияның демократиялық революциядағы екі тактикасы» деген кітабыньщ жарыққа шығуы партия өмірінде үлкен оқиға болды. Кітап жасырын түрде Петербургте, Москвада, Пермьде, Ңазанда, Тифлисте, Бакуде және Россияның басқа қалаларында таратылды. Сол кезде РСДРП Одесса комитетінің секретары болып істеген
C. И. Гусев кітапты алған соц В. И. Ленинге былай деп жаз-


ЕСКЕРТУЛЕР
471
ды: «Сіздің кітапшаңыз, менің ойымша бір дәуір туғызбаса да, қалай болған күнде де орасан зор роль атқарады. Маған әсіресе кітаптың өн бойындағы революциялық рух және оиың таңқаларлықтай айқындығы. ұғымдылығы ерекпіе эсер етті» («Пролетарская Революция» № 12, 1925, 41-бот). «Екі тактика» кітабын астыртын партия және жұмысшы үйірмелерінде оқып үйренді. Патша охранкасы тінтулер мен тұтқынға алу кезінде осы кітапты Россиянин; әр тарапы- наи тауып алып конфискелеп жатты. Мысалы, 1905 жылы декабрьде Сувалки қаласындағы бір пәтерді тінткенде осы кітап шыққан. 1906 жылы январьда Таганрогтағы жұмысшы клубынан табылды, мұнда осы кітапты оқып үйренушілер- дің жиналысы. болған еді. 1907 жылы февральда Петербург- тің баспасөз істері жөніндегі комитеті кітаптың мазмұнын- да патша үкіметіне қарсы қылмысты әрекет бар деп қарап, оған тыйым салды. Осы тыйым салуды мартта бекіте оты- рып, Петербург сот палатасы сол жылдың декабріндегі сот можілісінде қаулы шығарды, онда: ««Н. Ленин. Социал-де- мократияның демократиялық революциядағы екі тактикасы» деген кітап құртылсын» делінген. Алайда В. И. Лениннің орасан зор маңызы бар бұл шығармасын патша үкіметі жо- йып жібере алмады.
«Социал-демократияның демократиялық революциядағы екі тактикасы» деген кітабын Ленин «12 жыл ішінде» деген мақалалар жинағының бірінші томына енгізді, бұл жинақ 1907 жылы ноябрьдің орта шенінде Петербургте шықты. Ленин кітапты бет соңындағы жаңа ескертулермен толық- тырды. Жинаққа жазылған алғы сөзде кітаптың маңызы ту- ралы ол былай деп жазды: «Мұнда енді меныпевиктермен болған негізгі тактикалық алауыздықтар жүйелі түрде ба- яндалады;—көктемде Лондонда болған (большевиктік) «РСДРП III съезінің» және Женева да болған меныпевиктік конференцияның қарарлары осы алауыздықтарды толығы- нан қалыптастырды және пролетариаттың міндеттері тұрғы- сыиан біздің бүкіл буржуазиялық революцияны бағалау жо- нінде оларды негізгі ажырасуға алып келді» (Шығармалар, 13-том, 101-бет). «12 жыл ішінде» жинағы жарыққа шыққан- нан кейін көп ұзамай конфискеленді, бірақ тиражының едәуір ібөлегін сақтап қалудың сәті түсіп, кейіннен кітап астыртын басылып шыға берді.
«Социал-демократияның демократиялық революциядағы екі тактикасы» дегеп кітап Октябрь социалистік революция- сынан кейін кең тарады. Совет өкіметі жылдарында бұл кітап, 1960 жылғы 1 июльдегі мәлімет бойынша, СССР ха- лықтарының 49 тілінде жалпы тиражы 5 734 000 дана болып, 146 рет басылып шыққан. Оның үстіне кітап шетелде ағыл- шын, болгар, венгер, Вьетнам, Индонезия, испан, қытай, корей, малайя, монгол, неміс, поляк, португал, румын, серб, ело-


472
ЕСКЕРТУЛЕР
вак, француз, фин, хинди, чех, жапон және басқа тілдерде басылды.
Кітаптың қолжазбасы толық сақталмаған, КПСС Орталық Комитеті жанындағы Марксизм-ленинизм институтының Орталың партия архивінде қолжазбаның бір данасы сақтау- лы, бірақ онда кітаптың алғашқы тараулары жоң. Томныц дайындық материалдарында кітапқа арналған соңғы сөздің жоспары жарияланып отыр (қарацыз: осы том, 423—424-бет- тер).— 1.
2 «Потемкин» броненосеціндегі көтеріліс 1905 жылы 14 (27) июньде басталды. Көтеріліс жасаған броненосец Одессаға келді, мұнда ол кезде жаппай стачка болып жатқан еді. Bi- рак; Одесса жұмыспіылары мен матростардың бірлесіп бас көтеруі үшін қалыптасқан қолайлы жағдай пайдаланылма- ды. Көптеген адамдарының тұтқынға алынуы салдарынаи Одесса болыпевиктік ұйымы әлсіреп қалған еді, онда бірлік болмады. Ал меньшевиктер қарулы көтеріліске қарсы бол- ды, сондықтан жұмысшылар мен матростарды пәрменді кү- рестен іркіп ұстады. Патша үкіметі «Потемкиндегі» көтері- лісті басу үшін бүкіл Ңара теңіз флотын жұмсады, біраң матростар көтеріліс жасаған корабльге оқ атудан бас тартты да, командирлер эскадраны кері әкетуге мәжбүр болды« Теңіз бетінде он бір күн кезіп жүргеннен кейін «Потемкин» броненосеці азық-түлігі мен көмірі таусылып, Румыния жағалауына қарай кетуге, сөйтіп румын өкімет орын- дарьтна берілуге мәжбүр болды. Матростардың көпшілігі піетелде қалып қойды. Ал Россияға оралғандары тұтқынға алынып, сотқа берілді.
«Потемкин» броненосеціндегі көтеріліс сәтсіз аяқталды, бірақ аса ірі әскери кеме командасының революция жағы- на шығуы самодержавиеге қарсы күрестіц дамуында алға қарай жасалған маңызды қадам болды. Осы көтерілістің ма- ңызына баға бере келіп, Ленин «революциялың армиянъщ цйтцысын құруға әрекет жасалды» деп көрсетті (ІПығарма- лар толық жинағы, 10-том, 357-бет).— 3.
3 «Пролетарий» — апта сайын шығып тұрған құпия болыпе- виктік газет; партияның III съезінің қаулысымен құрылған РСДРП-ның Орталық Органы. Партияның Орталық Комитеті Пленумының 1905 жылғы 27 апрельдегі (10 майдағы) шеші- мімен В. И. Ленин Орталық Органның жауапты редакторы болып тағайындалды. Газет Женевада 1905 жылдың 14 (27) майынан 12 (25) ноябріне дейін шығып тұрды. 26 номер! шықты, «Пролетарий» ескі, лениндік «Искраның» бағытын одан әрі жалғастырды және большевиктік «Вперед» газеті- мен толық сабақтастығын сақтады.
Ленин газетке 90-ға жуық мақала мен заметка жазды. Лениннің мақалалары газеттің саяси бетін, оның идеялық


ЕСКЕРТУЛЕР
473
мазмұны мен болыпевиктік бағытын анықтады. Ленин га- зеттің басшысы және редакторы ретінде орасан зор жұмыс атқарды. Оның редакциялық түзетулері жарияланатын ма- териалға жоғары принципшілдік, партиялық, аса маяызды теориялық проблемаларды қоюда және рөволюциялық қоз- ғалыс мәселелері туралы жазуда дәлдік пен айқындық ен- гізіп отырды.
Редакцияның жұмысына В. В. Воровский, А. В. Луначарский, М. С. Ольминский үзбей қатысып тұрды. Редакцияда II. К. Крупская, В. М. Величкина, В. А. Карпинский үлкен жұмыс жүргізді. Газет Россия жұмысшы қозғалысымен ты- ғыз байланысты болды; оньщ беттерінде революциялың қоз- ғалысқа тікелей қатысқан жұмысшылардың мақалалары мен заметкалары жарияланып тұрды, Жергілікті жерлерден кор- респонденциялар жинап Женеваға жіберіп тұруды В. Д. Бонч-Бруевич, С. И. Гусев және А. И. Ульянова-Елизарова ұйымдастырды. Редакцияның жергілікті партия ұйым- дарымен және оңушылармөн хат-хабар алысуын Н.К. Крупская мен Л. А. Фотиева жүргізді.
«Пролетарий» Россия және халықаралық жұмысшы қоз- ғалысының барлық елеулі оқиғаларына дереу үн қосып отырды, меныпевиктерге және өзге де оппортуниста, реви- зионистік әлементтергө қарсы аяусыз күрес жүргізді.
Газет партияның III съезінің шешімдерін насихаттау жө- нінде зор жұмыс жүргізді және болыпевиктердің ұйымдық, идеялық жағынан топтасуында маңызды роль атқарды. «Пролетарий» Россия социал-демократиясының революция- лық марксизмді дәйекті қорғаған, Россияда өрістеген рево- люцияның барлық негізгі мәселелерін талдап дайындағап бірден-бір органы болды. 1905 жылдың оқиғалары туралы жан-жақты жазып, «Пролетарий» еңбекшілердің қалың бұ- қарасын революцияның жеңісі жолындағы күреске көтерді.
«Пролетарий» жергілікті социал-демократиялық ұйымдар- ға зор ықпал жасап отырды. Лениннің «Пролетарий» газетіп- де шыққан кейбір мақалаларын болыпевиктік жергілікті газеттер көшіріп оасты және олар листовкалар түрінде та- ратылды.
Ленин 1905 жылғы ноябрьдің басында Россияға жүріп кеткен соң газеттің шығарылуы көп ұзамай тоқтатылды. Соңғы екі номері (25 және 26) В. В. Воровскийдің редакция- лауымен піықты, біраң Ленин бұл екі номерге д/? бірнеше мақала жазды, бұл мақалалар Ленин Женевадан жүріп кет- кеннен кейін жарияланды.— 3.
4 	Социалист-революционерлер (эсерлер)—Россиядағы ұсақ буржуазиялық партия; әр алуан халықшылдық топтар мен үйірмелердің («Социалист-революционерлер одағы», «Социалист-революционерлер партиясы», тағы басқалар) бірігуі нәтижесінде 1901 жылдың аяғы — 1902 жылдың басында


474
ЕСКЕРТУЛЕР
пайда болды. «Революционная Россия» газеті (1900—1905) мен «Вестник Русской Революции» журналы (1901—1905) оныц ресми органдары болды. Эсерлер пролетариат пен ұсақ меншік иелерінің арасындағы таптық айырмашылықтарды көрмеді, шаруалардың ішіндегі таптық жіктеліс пен қай- піылықтарды бүркемеледі, пролетариаттың революциядағы басшылык, ролін теріске піығарды. Эсерлердің көзқарастары халықшылдық пен ревизионизм идеяларының эклектикалық ңойыртпағы еді; Лениннің айтуынша эсерлер «халықшыл- дықтың жыртың-тесігін марксизмді сәнге айналған оппортунисты «сынаудың» жамауларымен» бітеуге тырысты (осы том, 308-бет). Самодержавиеге қарсы күрестің негізгі әдісі ретінде эсерлер уағыздаған жеке террор тактикасы револю- циялық қозғалысқа үлкен нұқсан келтірді, бұқараны рево- люциялық күреске ұйымдастыру ісін қиындатты.
Эсерлердің аграрлық программасында жерге жеке мен- шікті жою және жерді қауымдардың қарамағына беру, «ең- бек негізін» және жерді «теңгерме» пайдалануды енгізу, сондай-ақ кооперацияны дамыту көзделді. Эсерлер «жерді социализациялау» деп атаған бұл программада шынына кел- генде социалисты ештеңе де болған жоқ. Эсерлер програм- масын талдай келіп, В. И. Ленин ортақ жерде товар өндірісі мен жеке меншікті шаруашылықтың саңталуы капитал үс- темдігін жоймайтынын, еңбекші шаруаларды қанау мен күйзелістен құтқармайтынын көрсетті; капитализм тұсында кооперация да ұсақ шаруалар үшін құтқарушы құрал бола алмайды, өйткені ол село буржуазиясын байытуға қызмет етеді. Сонымен бірге Ленин жерді теңгерме пайдалану га- лабының, ол социалисты талап болмаса да, реакциялық помещиктік жер иемденуге қарсы бағытталғандықтан, та- рихи прогрестік революциялық-демократиялық сипаты болтаный атап айтты.
Болыпевиктер партиясы эсерлердің социалист деген атты бүркемеленбекші әрекеттерін әпікереледі, шаруаларға ықпал ету үшін эсерлермен табанды күрес жүргізді, олардың жеке террор тактикасының жұмыспіы қозғалысы үшін зиянды екенін ашып көрсетті. Сонымен бірге болыпевиктер патша өкіметіне ңарсы күресте белгілі шарттар қоя отырып, эсерлермен уақытша келісім жасаудан да қашпады.
Шаруалардың таптық жағынан ала-күлалығы эсерлер партиясы қатарында саяси және идеялық тұрақсыздық пеи ұйымдық ауа жайылушылықтың орын алуына, олардыц либерал буржуазия мен пролетариаттың арасында ордайым ауытқып отыруына негіз болды. Бірінші орыс революцпясы жылдарында-ақ эсерлер партиясынан оң ңанаты бөлі- иіп шығып, жария «Халықтық-социалистік еңбек партия- сын» (энестер) қүрды, олар өздерінің көзқарастары жағы- нан кадеттерге жақын болды; ал сол қапаты жартылай анархистік «максималистер» одағын құрды. Столыпин реак- циясы кезінде эсерлер партиясы толық идеялық және ұйым-


ЕСКЕРТУЛЕР
475
дық күйреліске ұшырады. Бірінпіі дүние жүзілік соғыс жылдарында эсерлердің көпшілігі социал-шовинизм пози- циясында болды.
1917 жылғы Февраль буржуазиялық-демократиялық рево- люциясы жеңгеннен кейін эсерлер меныпевиктермен және кадеттермен бірге контрреволюциялық буржуазиялық-поме- щиктік Уаңытша үкіметтің басты тірегі болды, ал партия- ның лидерлері (Керенский, Авксентьев, Чернов) оның құ- рамына кірді'. Эсерлер партиясы номещиктік жер иемденуді жою жөніндегі шаруалардың талабын қолдаудан бас тарт- ты, жерге помещиктік меншікті сақтауды жақтады; Уақыт- ша үкіметтің эсер министрлері помещиктік жерлерді басып алған шаруаларға қарсы жазалау отрядтарын жіберіп отыр- ДЫ.
1917 жылғы ноябрьдің аяғында эсерлердің сол қана- ты солшыл эсерлердің дербес партиясын курды. Шаруалар бұқарасының арасында өз ықпалын сақтауға тырысып, солшыл эсерлер сөз жүзінде Совет өкіметін мойындады және большевиктермен келісімге келді, бірақ көп ұзамай Совет өкіметіне қарсы күрес жолына түсті.
Шетел соғыс интервенциясы және азамат соғысы жыл- дарында эсерлер контрреволюциялық бүлдіру әрекетін жүр- гізді, интервенттер мен ақгвардияшылдарды белсене қол- дады, контрреволюциялық заговорларға қатысты, Совет мем- лекеті мен Коммунистік партияның қайраткерлеріне қарсы террорлық әрекеттер ұйымдастырды. Азамат соғысы аяқ- талғаннан кейін эсерлер елдің ішінде және ақгвардиялық эмиграция ордасында Совет мемлекетіне қарсы дұшпандық әрекеттерін жалғасгыра берді.— 4.
5 «Освобождение» («Азаттық»)—екі аптада бір рет шығып тұрған журнал; 1902 жылғы 18 июньнен (1 июльден) 1905 жылғы 5 (18) октябрьге дейін П. Б. Струвенің редакциялауы- мен шетелде шығып тұрды. Журнал орыс либерал бур- жуазиясының органы болды және баяу-монархистік либерализм идеяларын дәйектілікпен жүргізіп отырды. 1903 жы- лы журналдың төңірегінде «Азаттық одағы» құрылып (1904 жылғы январьда қалыптасты), 1905 жылғы октябрьге дейін өмір сүрді. Земствошыл-конституцияшылдармен қатар «ос- вобождениешілдер» 1905 жылғы октябрьде құрылған конституция лық-демокрагх*иялық партияның (кадеттердің) — Рос- сиядағы либерал-монархиялық буржуазияның жетекші пар- тиясының ұйтқысы болды.— 5.
6 РСДРП III съезі 1905 жылғы 12—27 апрельде (25 апрель — 10 майда) Лондонда болды. Съезді болыневиктер дайындады және ол Лениннің баспіылығымен өтті. Меныпевиктер съез- ге қатысудан бас тартып, Женевада өз конференциясына жиналды.


476
ЕСКЕРТУЛЕР
Съезге 38 делегат, оның ішінде. шөшуші дауыспен — 24, кеңесші дауыспен — 14 делегат цатысты. РСДРП-ныц 21 ко- митетінен (Петербург, Москва, Тверь, Рига, Солтүстік, Тула, Нижний Новгород, Урал, Самара, Саратов, Кавказ одагы (Баку, Батум, Имерети-Мингрель, Тифлис комитеттері), Воронеж, Николаев, Одесса, Полесье, Солтүстік-Батыс, Курск, Орел комитеттерінен) келген делегаттар шепіупіі дауыспен цатысты. Ленин Одесса комитетінен делегат болды. Делегаттар цатарында В. В. Воровский, Р. С. Землячка, Н. К. Крупская, А. А. Богданов, А. В. Луначарский, М. М. Литвинов, М. Г. Цхакая және басқалар бар еді. Съез- дің председателі болып Ленин сайланды.
Съезд Россияда өрістеп келе жатқан революцияның түбе- гейлі мәселелерін ңарап, пролетариаттьщ және оның пар- тиясының міндеттерін белгіледі. Съезде мына мәселелер тал- қыланды: Ұйымдастыру комитетінің баяндамасы; қарулы көтеріліс; үкіметтің төңкеріс қарсаңындағы саясатына көз- қарас; революциялық уақытша үкімет туралы; шаруалар қозғалысына көзқарас; партияның уставы; РСДРП-ның бө- лініп іпыққан бөлегіне көзқарас; ұлттық социал-демократия- лық ұйымдарға көзқарас; либералдарға көзқарас; эсерлермен практикалық келісімдер; насихат пен үгіт; Орталық Комитетов; және жергілікті комитеттер делегаттарының есептері және басңалар.
Съезд талцылаған барлық негізгі мәселелер жөніндегі қа- рарлардың жобаларын Ленин жазды. Съезде ол социал-демо- кратияның революциялық уақытша үкіметке қатысуы туралы және шаруалар қозғалысын қолдауға қатысты қарар туралы баяндамалар жасады, қарулы көтеріліс жайында, төңкеріс қарсаңында үкімет тактикасына көзқарас жайында, социал-демократиялың ұйымдардағы жұмысшылар мен ин- теллигенттердің ңарым-қатынастары жайында, партияның уставы жайында, Орталық Комитеттің қызметі туралы ба- яндама және басңа мәселелер жөнінде сөз сөйледі. Съезд партияның буржуазиялық-демократиялық революциядағы стратегиялық жоспарын белгіледі, бұл жоспарда пролета- риаттың революция көсемі, басшысы болуы және шаруа- лармен одақтасып, буржуазияны оқшау қалдырып, револю- цияның жеңуі үшін — самодержавиені құлатып, демокра- тиялық республика орнату үшін, крепостниктік тәртіптің барлық қалдықтарын жою үшін күресу көзделді. Осы стра- тегиялық жоспарға сүйене отырып, съезд партияньщ тактика лық бағытын белгіледі. Партияның басты және шұғыл міндеті ретінде съезд қарулы көтеріліс ұйымдастыру мінде- тін қойды. Съезд халықтың қарулы көтерілісінің жеңуі нә- тижесінде революциялық уақытша үкімет құрылуға тиіс, бұл үкімет контрреволюцияның қарсылығын басуға РСДРП- ныц программа-минимумын жүзеге асыруға, социалистік ре- волюцияға өту үшін жағдай әзірлеуге тиіс деп көрсетті.


ЕСКЕРТУЛЕР
477
Съезд партияның уставын қайта қарады; ол уставтың партияға мүше болу туралы бірінші параграфын лениндік тұжырымда қабылдады; партиядағы қос орталық (Орталық Комитет және Орталық Орган) жүйесін жойып, бірыңғай партиялық басшы орталық — Орталық Комитетті құрды; Ор- талық Комитеттің праволарын және оның жергілікті коми- теттермен қарым-қатынасын дәлме-дәл белгілеп берді.
Съезд меныпевиктердің әрекеттерін, олардың ұйымдық және практикалық мәселелердегі оппортунизмін айыптады. «Искра» меньшевиктердің қолына көіпіп, оппортунистік ба- гыт ұстағандықтан РСДРП III съезі Орталық Комитетке жа- ца Орталық Орган — «Пролетарий» газетіп үйымдастыруды тапсырды. Орталық Комитеттің 1905 жылғы 27 апрельдегі (10 майдагы) Пленумында В. И. Ленин «Пролетарийдің» редакторы болып тагайындалды.
РСДРП III съезінің орасан зор тарихи маңызы болды. Бүл тұңгыш большевиктік съезд еді. Съезд партия мен жұмысшы табын демократиялық революцияның жеңуі жо- лында күресудің жауынгерлік программасымен қаруландыр- ды. Партияның III съезінің жұмысы мен маңызы туралы Лениннің «Үшінші съезд» деген мақаласын қараңыз (ПІы- ғармалар толық жинагы, 10-том, 225—232-беттер). Съездің піешімдерін Ленин «Социал-демократияның демократиялық революциядагы екі тактикасы» деген кітабында негіздеді (цараңыз: осы том, 1—139-беттер).— 5.
7 	Бұл арада меныпевиктік «Искра» туралы айтылыи отыр. Партияның II съезінде партияның Орталық Органының ре- дакциясы құрамына В. И. Ленин, Г. В. Плеханов және Л. Мартов енгізілген болатын. Алайда меньшевик Мартов, съездің шешіміне қарамастан, II съезд сайламай тастағаи бұрынғы меныпевик-редакторларсыз (П. Б. Аксельрод, А. Н. Потресов және В. И. Засулич) редакцияга енуден бас тартты да, «Искраның» 46—51-номерлері Ленин мен Плеханов- тың редакциялауымен шықты. Кейін Плеханов меньшевизм позициясына көшіп, редакция құрамьтна съезд сайламай тастаган бұрынгы меньшевик-редакторларды енгізуді талап етті. Ленин бұган келіспеді, сөйтіп 1903 жылы 19 октябрьдо (1 ноябрьде) «Искра» редакциясынан шықты; ол Орталық Комитетке кооптацияланды да, енді сол жерден оппорту- нист-меньшевиктерге қарсы күрес жүргізді. «Искраның» 52- номері бір гана Плехановтың редакциялауымен шықты, ал 1903 жылы 13 (26) ноябрьде Плехановтың бір өзі, партия- ның II съезінің еркін бұзып, «Искра» редакциясының қүра- мьтна оның бұрынгы меныневик-редакторлары Аксельродты, Потресов пен Засуличті кооптациялады. Елу екінші номері- нен бастап «Искра» революциялық марксизмнің айбынды органы болудан қалды. Меньшевиктер оны марксизмге қар- сы, партияға қарсы күрестің органына, оппортунизмді уа- ғыздауга арналған трибунала айналдырды. Жаца, меньшевик-


478
ЕСКЕРТУЛЕР
тік «Искра» партиялықтың пегіздерін әлсіретті: партия ше- піімдерін міндетті түрде орындау талабы «бюрократизм» жә- ие «формализм» деп жарияланды, азшылықтың көпшілікке бағынуын партия мүшесінің еркі мсн бостапдығын «дөрекі күпіпен» басып тастаушылық деп қаралды, партиялық тәр- тіп «крепостниктік право» деп кемсітілді. Меньшевиктер партияны ұйымдық бытырандылық пен ауажайылушылық- қа, үйірмешілдік пен майдагерлікке қарай кері сүйреді — 6.
8' Меньшевиктердіц Женева конференциясы РСДРП III съезі- мен бір мезгілде 1905 жылғы апрельде өтті. Ңатысушылар аз болғандықтан (9 комитеттен ғана делегаттар қатысты), меньшевиктер өздерінің жинальтсын партия қызметкерлері- нің конференциясы деп жариялады.
Конференцияның шешімдері меныпевиктер өздерінің ал- дына революцияны одан әрі өрістету міндетін қоймағаныи көрсетті. Олар пролетариаттың революциядағы гегемондығып және пролетариаттың шаруалармен одақтасу саясатын те- ріске шығарды. Олар буржуазиялық-демократиялық рево- люцияның басшысы либерал буржуазия деп және революция жеңгеннен кейін өкімет осы либерал буржуазияның қо- лына көшуге тиіс деп есептеді. Меньшевиктер революциялық уақытша үкімет құрудың және оған социал-демократия өкілдері қатысуының қажеттігін теріске шығарды. Қарулы көтеріліс туралы мәселе жөніндегі шешімдерінде конференция көтеріліске байланысты пролетариаттың алдында тұр- ган практикалық міндеттерді белгілемеді, пролетариат пар- тиясы көтерілісті әзірлеумен шұғылдайбауға тиіс, өйткені мұның өзі буржуазияны шошытып жіберуі мүмкін деп есеп- теді. Конференция социал-демократияның революциялық уақытша үкіметке қатысуына қарсы пікір айтты. Ол поме- •щиктік жерлерді тартып алу үшін революциялық шаруалар комитеттерін ұйымдагтыру міндетін ңоііған жоқ; жер мәсе- лесін іпешу болашақтағы құрылтай жиналысына қалдырыл- ды. Конференция РСДРП II съезінде қабылданған партия уставын күшінен айырдьт. Ұйымдық мәселе жөніндегі оның «үйымдық уставында» айтылған шешімдері партияны II съезден кейін қарай, ұйымдық бытыраңдылыққа, үйірмешіл- дікке қарай тартты. Женева конференциясының шешімдері меньшевиктердіц жұмысшы табын реформизм рухында жә- не либерал буржуазияның тактикасына бейімделу рухында тәрбиелеп, жұмыспіы табын идеялық және ұйымдық жағы- нан қарусыздандырғанын, жұмысшы табына буржуазиялық ықпалды таратушы болғанын дәлелдеді. Олардың тактика- сы, Ленин атап көрсеткендей, «революцияға опасыздық егу, пролетариат™ буржуазиялық таптардың дәрменсіз құ- йыршығына айналдыру» тактикасы болды (осы том, 89-бет). «Үшінші адым кейін» деген мақаласында (қараңыз: Шығар- малар толық жинағы, 10-том, 336—347-беттер), осы томдажа- рияланып отырған «Социал-демократияның демократиялық


ЕСКЕРТУЛЕР
479
революциядағы екі тактикасы» деген шығармасында, ««Жұ- мысшылар партияның жікке бөлінуі туралы» дегеи кітапша- ға алғы сөзде» және басқа еңбектерінде В. И. Ленин Женева конференциясы шешімдерінің оппортунистік сипатьтн ашып, оларды өлтіре сынады.— 6.
Булыгин комиссиясы — патшаның 1905 жылғы 18 февраль- дағы (3 марттағы) указы бойынша ішкі істер министрі А. Г. Булыгиннің председательдік етуімен құрылған ерекше кеңес. Оның құрамына ірі помещиктер, реакцияшыл дво- ряндардың өкілдері енді. Кеңес Мемлекеттік думаны птақы- ру туралы заң әзірлеуге тиіс болды, оның бер жағында указда және онымен бір мезгілде жарияланған патша мани- фесінде сол кездегі заңдардың бұлжымастығын толық сақ- тау және патша самодержавиесін барынша нығайту міндеті қойылды.
Патшаның председательдік етуімен Петергофта өткен бір- қатар кеңестерден кейін 6 (19) августа патша манифесі, Мемлекеттік думаны құру туралы заң және оны сайлау туралы ереже жарияланды. Бұл Думаны сайлау үшін сайлау правосы тек помещиктерге, капиталистерге және аз ғана үи иесі-шаруаларға берілді. Заң бойынша белгіленген 412 депу- таттық орыннан шаруаларға не бары 51 орын берілді. Мем- лекеттік думаның ешқандай заң шығаруға правосы болмады, ол тек патшаның жанындағы кеңесші орган ретінде кейбір мәселелерді ғана талқылай алатын болды. Булыгин дума- сын сипаттай келіп, Ленин мұның өзі ««халық өкілдігін» ба- рып тұрғаи арсыздықпен қорлаушылық» деп жазды (осы том, 196-бет).
Болыпевиктер жұмысшылар мен шаруаларды бүкіл үгіт науқанын қарулы көтеріліс, революциялық армия, револю- циялық уақытша үкімет деген ұрандардың төңірегіне шо- гырландырып, Булыгин Думасына белсенді бойкот жария- лауға шақырды. Меньшевиктер Дума сайлауына қатысуды мүмкін деп есөптеді және либерал буржуазиямен ынтымақ- тасуды жақтады.
Булыгин Думасына бойкот жасау науқанын большевиктер барлық революциялык, күштерді жұмылдыру үшін, бұқара- лық саяси стачкалар өткізу және қарулы көтерілісті әзірлеу үшін пайдаланды. Булыгин Думасына сайлау өтпеді, үкімет оны шақыра алған жоқ. Революцияның ілгері өрлеуі және Октябрьдегі саяси стачка оны жайпап тастады. Булыгин Ду- масы туралы мәселе жөнінде В. И. Лениннің: «Конституция- лық базар», «Булыгин Думасына бойкот жариялау және кө- теріліс», ««Патшаның халықпен және халықтың патшамен бірігуі»», «Монархиялық буржуазияның соңында болу керек пе әлде революцияшыл пролетариат пен шаруаларды бастау керек пе?» деген және басқа мақалаларын қараңыз (Шы- ғармалар толық жинағы, 10-том, 72—77-беттер; осы том^ 176- 185, 192—202, 211—225л>еттер)8.


480
ЕСКЕРТУЛЕР
10 Конституциялыц-демократиялыц партия (кадеттер) — Рос- сиядағы либерал-монархия лық буржуазияның негізгі пар- тиясы. Кадеттер партиясы 1905 жылы октябрьде құрылды; оның құрамына буржуазияның өкілдері, помещиктерден шыққан земство қайраткерлері және буржуазиялық интел- лигенттер енді. Кадеттердің көрнекті қайраткерлері П. Н. Милюков, С. А. Муромцев, В. А. Маклаков, А. И. Шин- гарев, П. Б. Струве, Ф. И. Родичев және басқалары болды. Еңбекші бұқараны алдау үшін кадеттер өздеріне «Халық бос- тандыгы партиясы» деген жалған ат қойып алды, ал ісжү- зінде бұлар конституциялық монархияны тал an етуден әрі барған жоқ. Кадеттер революциялық қозғалысқа қарсы күре- суді өздерінің басты мақсаты деп есептеді, патшамен және помещик-крепостииктермен өкіметті бөлісуге тырысты. Бі- рінші дүние жүзілік соғыс жылдарында кадеттер гіатшаөкі- метінің басқыншылық сыртқы саясатын белсене қолдады. Февраль буржуазиялық-демократиялық революциясы кезін- де олар монархияны құтқарып қалуға тырысты. Буржуазия- лық уақытпіа үкіметте басшы орынға ие болған кадеттер американ-ағылшын-француз империалистеріне ұнамды, бі- рақ халыққа қарсы, контрреволюциялық саясат жүргізді. ¥лы Октябрь социалистік революциясы жеңгеннен кейін кадеттер Совет өкіметінің бітіспес жауы болды, контрреволю- циялың қарулы аттаныстар мен интервенттер жорықтары- ның бәріне қатысты. Интервенттер мен ақгвардияшылдар талқандалғаннан кейін эмиграцияға кеткен кадеттер өзде- рінің антисоветтік контрреволюциялық әрекетін тоқтатпа- ды — 8.
11 Милъеранизм — француздың социалист-реформисі А.-Э. Миль- еранның атымен аталған оппортунистік ағым, Мильеран 1899 жылы Францияның реакциялық буржуазиялық үкіметі қү- рамына еніп, сауда министрі болды. Мильеранның буржуа- зиялық үкіметке кіруі социал-демократияньщ оппортунисты? лидерлерінің буржуазиямен таптық ынтымақтасу саясаты- ның, олардьщ революциялық күрестен бас тартуыныщ ең- бекші таптардың мүдделеріне сатқындық жасауының айқын көрінісі болды. Мильеранизмді ревизионизм және ренегаттық ретінде сипаттай келіп, Ленин буржуазиялық үкіметке кір- іен социал-реформистер қалай болған күнде де біреудіңқой- ған адамы, капиталистер үшін бет перде, осы үкіметтің бұ- қараны алдау құралы болады деп көрсетті.—17.
12 «Жаңа Рейн Газеті» («Neue Rheinische Zeitung») К. Маркс- тің редакциялауымен 1848 жылғы 1 июньнен 1849 жылғы 19 майға дейін Кёльнде күн сайын шығып тұрды. Редакция құрамына Ф. Энгельс, В. Вольф, Г. Веерт, Ф. Вольф, Э. Дрон- ке, Ф. Фрейлиграт жэне Г. Бюргерс енді.
Демократияның пролетарлық қанатының айбынды органы бола отырып, газет хальгқ бұқарасының тәрбиелеушісі ролін атқарды, оларды контрреволюцияға қарсы күреске ко-


ЕСКЕРТУЛЕР
481
терді. Герман жэне Европа революцияларыныц аса маңызды мәселелері жөнінен газеттің қандай позиция ұстайтынып белгілеген бас мақалаларды көбінесе Маркс пен Энгельс жазды.
«Жаңа Рейн Газетінің» батыл да ымырасыз позициясы, оның айбынды интернационализмі, оның беттерінде Пруссия үкіметіне қарсы және Кёльндегі жергілікті өкімет орын- дарына қарсы бағытталған саяси өткір мақалалардың ба- сьілуы,— осылардың бәрі газеттің өмір сүруінің алғашқы айларынан бастап-ақ оны феодалдьщ-монархиялық және ли- берал-буржуазиялық баспасөздің өтірік-өсегіие, сондай-ақ үкіметтің қуғындауына ұшыратты, бұл қуғындау, әсіресе, Пруссиядағы контрреволюциялық төңкерістен кейін күпіейе түсті.
Ңуғындалуға және полицияның кедергі жасағанына қара- мастан, «Жаңа Рейн Газеті» револЮциялық демократияның мүдделерін, пролетариаттың мүдделерін ерлікпен қорғады. 1849 жылғы майда контрреволюция жаппай шабуылға шық- қанда Пруссия үкіметі Маркстің Пруссия азаматтығын ал- мағанын пайдаланып, оны Пруссиядан қуу туралы бұйрық берді. Маркстің Пруссиядан қуылуы және «Жаңа Рейн Га- зетінің» басқа редакторларына да жазалар қолданылуы га- зетті піығарудың тоқталуына себеп болды. Газеттің соңғы, 301-номері 1849 жылы 19 майда қызыл бояумен шықты. Жұ- мысшылармен қоштасуға арналған сөзінде редакторлар «қай кезде де, қашан да біздің айтатын соңғы сөзіміз жұмысшы табын азат ету болады!» деп мәлімдеді.— 21.
13 «Социал-Демократ» — меныпевиктік газет; Тифлисте 1905 жылы 7 (20) апрельден 13 (26) ноябрьге дейін грузин тіліндө піығып тұрды. Не бары 6 номері шықты. Газетке грузин меныпевиктерінің лидері Н. Жордания басшылық етті.
1905 жылы 7 (20) апрельде «Социал-Демократтың» 1-но- мерінде басылған «Земство жиыны және біздің тактикамыз» деген мақаланы Н. Жордания жазды. «Социал-демократия- пың демократиялық революциядағы екі тактикасы» деген кітабының жетінші тарауында Ленин осы мақалаға сынап талдау жасады (қараңыз: осы том, 51—56-беттер)23.
14 «Шипов» конституииясы деп Ленин земствошылардың оң қанатын бастаған баяу либерал Д. Н. Шипов әзірлеген мем- лекеттік құрылыс жобасын атап отыр. Революцияның құла- піын жаздырмауға тырысып және сонымен бірге земство- лардың пайдасына патша үкіметінен біраз жеңілдік алуды көздеп, Шипов патшаның жанынан кеңесші өкілдік орган ҚҮРУДЫ ұсьшды. Баяу либералдар осындай келісім жасау ар- қылы халық бұқарасын алдауға, монархияны сақтап қалуға және оған қоса өзіне кейбір саяси праволар алуға тырыс- ты.— 25.


482
ЕСКЕРТУЛЕР
15 «Русская Старина» («Орыс Аңызы») —тарихи журнал, негі- зін салған М. И. Семевский; Петербургте 1870 жылдан 1918 жылға дейін ай сайын шығып тұрды. «Русская Старинада» Россияның мемлекет қайраткерлерінің жэне орыс мәдениеті өкілдерінің естеліктерін, күнделіктерін, жазбаларын, хатта- рын, сондай-ақ әр түрлі документтік материалдарды жария- лауға көрнекті орын берілді.— 31.
16 Әңгіме К. Маркстің «Фейербах туралы тезистер» деген ең- бегі туралы болып отыр (қараңыз: К. Маркс пен Ф. Энгельс. Шығармалар, 2-басылуы, 3-том, 1—4-беттер)32.
17 «Русские Ведомости» («Орыс Ведомостары»)—газет; Моск- вада 1863 жылдан шығып тұрды, баяу-либерал интеллиген- цияның көзқарастарыи білдірді. 80—90-жылдарда газетке де- мократиялық лагерьдегі жазушылар (В. Г. Короленко, М. Е. Салтыков-Щедрин, Г. И. Успенский және басқалар) қатысып тұрды, либерал халықшылдардың шығармалары басылды. 1905 жылдан газет кадеттер партиясының оң қана- тының органы болды. Ленин «Русские Ведомости» «оціиыл кадетизмді халықшылдық сарынмен» (Шығармалар, 19-том, 120-бет) өзінше ұшгастырды деп көрсетті. 1918 жылы «Русские Ведомости» өзге контрреволюциялық газеттермен біргө жабылды.— 40.
18 «Сын Отечества» («Отан ¥лы»)—либералдық бағыттағы күнделікті газет, Петербургте 1856 жылдан 1900 жылға дейін және 1904 жылдың 18 ноябрінең (1 декабрінен) шьіеып тұр- ды. Газеттің қызметкерлері освобождениешілдер және түрлі сарындағы халықшылдар еді. 1905 жылдың 15 (28) ноябрі- нен бастап газет эсерлер партиясының органы болды. 1905 жылғы 2 (15) декабрьде газет жабылды,— 40.
19 «Наша Жизнь» («Біздің Өмір»)—либералдық бағыттағы күнделікті газет; Петербургте 1904 жылғы 6 (19) ноябрьден 1906 жылғы 11 (24) июльге дейін аракідік үзіліспсн іпығып тұрды.— 40.
20 «Наши Дни» («Біздің Күндер») — либералдық бағыттағы күнделікті газет; Петербургте 1904 жылғы 18 (31) декабрь- ден 1905 жылғы 5 (18) февральға дейін шығып тұрды; 1905 жылы 7 (20) декабрьде газет қайта шығарыла бастады, бі- рақ екі-ақ номері шықты.— 40.
21 Қараңыз: К. Маркс пен Ф. Энгельс. «Коммунистік партия- ньщ манифесі» (К. Маркс пен Ф. Энгельс. ІІІығармалар, 2- басылуы, 4-том, 459-бет)40.
22 «Қундаңтаулы адам» — А. П. Чеховтьщ осы аттас әңгімесі- нің кейіпкері. Әдебиетте өмірден артта қалған, жаңалық


ЕСКЕРТУЛЕР
483
атаулыдан қорқатын, енжар адамдарды сипаттау үшін қол- данылады.— 42.
23 В. И. Ленин «Aus dem literarischen Nachlaß von Karl Marx, Friedrich Engels und Ferdinand Lassalle, Herausgegeben von Franz Mehring», Band III, Stuttgart, 1902, S. 211 («Карл Маркстің, Фридрих Энгельстің неоне Фердинанд Лассальдіц әдеби мұраларынан, редакциялаған Франц Меринг» III т., Штутгарт, 1902, 211-бет) деген кітапқа сілтеме жасап отыр. Қараңыз: К. Маркс пен Ф. Энгельс. ІПығармалар, 2-басылуы, 6-том, 114-‘бет.— 48.
24 Бұл арада II Николайдың 1905 жылы 6 (19) июньде земство- шылар делегациясын қабылдағаны айтылып отыр; бүл делегация земство басқармалары мен қалалық думалар өкілдері- ніц дворяндар жетекшілерінің қатысуымен 1905 жылғы 24— 25 майда (6—7 шоньде) Москвада өткен кеңесінде сайланғая болатын. Делегация патшаға халық өкілдерін іпақыруды өтінген петиция тапсырды, онда патшаның келісуімен «жа- ңартылған мемлекеттік құрылыс» орнату көзделді. Петиция- да дауыс жасырын берілетін жалпыға бірдей, төте және тең сайлау правосы да, сайлау еркіндігіне кепілдік те талап етіл- меді. Халықтың сыртынан патшамен келісім жасауға тырыс- ңан буржуазияның сатңындық роліне Ленин «Буржуазиялық сатқындықтың алғашқы адымдары» және «Ақ биялайлы «ре- волюционерлер»» деген мақалаларында баға берді (қараңыз: Шығармалар толық жинағы, 10-том, 308—315 және 316-321- беттер) .— 49.
25 Бул арада РСДРП II съезінде ңабылданған А. Н. Потре- совтың (Старовердің) либералдарға көзқарас туралы қарары айтыльш отыр. Ленин бұл қарарды «Жұмысшы және буржуазия демократиясы» деген мақаласында да сынады (қа- раңыз: Шығармалар толық жинағы, 9-том, 191—202-оет- тер).— 50.
26 Әцгіме Цусима шайқасы туралы — орыс-жапон соғысы ке- зінде 1905 жылғы 14—15 (27—28) майда Цусима аралы ма- цында болған теңіз шайқасы жайында болып отыр. Шайқас орыс флотының талқандалуымен аяқталды.— 52.
27 В. И. Ленинде әлденеіпе рет кездесетін «парламенттік кре¬
тинизм» деген сөзді К. Маркс пен Ф. Энгельс қолдапған. Ф. Энгельстің жазғанындай, «парламенттік кретинизм» деге- німіз айықцас дерт, кесел, «бұл кеселге ұшырағандар бүкіл элем, оныц тарихы мен болаиіағы бұларды мүше етіп алу құрметіне ие болған дәл сол өкілдік мекеменің көпшілік дау- сымен бағыттэлып, анықталып отырады-мыс деген салтанат- ты сенімде болады» (К. Маркс пен Ф. Энгельс. ШығармаЛар, 2-басылуы, 8-том, 92-бет). •-
17 11-том


484
ЕСКЕРТУЛЕР
В. И. Ленин бұл сөзді оппортунистерге қолданды, олар парламенттік жүйенің құдіретіңде шек жоқ, ал парламент- тік қызмет — қандай жағдайда болмасын саяси күрестің бір- ден-бір және басты формасы дсп есептеді.— 55.
28 Бұл арада Герман социал-демократиялық партиясының 1895 жылы 6—12 октябрьде (жаңаша) Бреслауда болған съезінде аграрлық программаның жобасын талқылаудағы алауыздық- тар айтылып отыр. Аграрлық программаның жобасында елеулі қателер болды, атап айтқанда, онда пролетарлық партийны «жалпы халықтық» партияға айналдыру тенденция- сының ықпалы бар еді. Бұл жобаны, оппортунистермен бір- ге, А. Бебель мен В. Либкнехт те қорғады. Аграрлық про- грамманыц жобасы съезде К. Каутский, К. Цеткин жене басқа бірқатар социал-демократтар тарапынан қатаң сынға алынды. Съезд комиссия ұсынған аграрлық программаның жобасын көпшілік дауыспен (63 дауысқа қарсы 158 дауыс- пен) қабылдамай тастады.— 57.
29 «Искра» («Ұпіқын») — 1900 жылы Ленин негізін қалаған жә- не Россия жұмысшы табының революциялық маркстік пар- тиясын құруда шешуші роль атқарған түңғыш жалпы орыс- тық құпия маркстік газет.
Лениндік «Искраның» бірінпіі номері 1900 жылы декабрь- де Лейпцигте шықты, кейінгі номерлері Мюнхенде, 1902 жылы июльден — Лондонда, ал 1903 жылдың көктемінен — Же- невада шығып тұрды. Газетті шығару ісін жолға қоюда (жасырын баспахана ұйымдастыруда, орыс шрифтін тауып алуда және т. с.) герман социал-демократтары К. Цеткин, А. Браун және басқалар, сол жылдары Мюнхенде тұрған поляк революционер! Ю. Мархлевский және ағылшын социал- демократиялық федерациясы басіпыларының бірі — Г. Квелч үлкен көмек көрсетті.
«Искраның» редакциясына В. И. Ленин, Г. В. Плеханов, Л. Мартов, П. Б. Аксельрод, А. Н. Потресов және В. И. Засулич енді. Редакцияиың секретары әуелі И. Г. Смидович-Ле- ман, ал 1901 жылдың көктемінен — Н. К. Крупская болды, ол сондай-ақ «Искраның» орыс социал-демократиялық ұйым- дарымен бүкіл хат-хабар алысуын жүргізіп отырды.
Россия пролетариаты мен барлық еңбекшілерінің патша самодержавиесіне қарсы революцияльтқ күресі мәселелерінө «Искра» баса назар аударды, халықаралық өмірдің, ең алды- мен халықаралық жұмысшы қозғалысының аса маңызды оқиғаларына зор көңіл бөлінді. Ленин іс жүзінде «Искра- ның» бас редакторы және басшысы болды, партия құрылы- сының және Россия пролетариаты тап күресінің барлықне- гізгі мәселелері жөнінде мақалалар жазды.
«Искра» партия күштерін біріктірудің, партия кадрларын жинау мен тәрбиелеудің орталығына айналды. Россияның бірңатар қалаларында (Петербургте, Москвада, Самарада


ЕСКЕРТУЛЕР
485
және т. б.) РСДРП-ның лениндік-искралық бағыттағы топ- тары мен комитеттері құрылды. 1902 жылдьщ январында искрашылдардың Самарада өткен съезінде «Искраныц» орыс ұйымы құрылды. Искралық ұйымдар В. И. Лениннің шәкір-т- тері мен серіктері — Н. Э. Бауманның, И. В. Бабушкиннің, С. И. Гусевтің, М. И. Калининнің, П. А. Красиковтың, Г. М. Кржижановский дің, Ф. В. Ленгниктің, П. Н. Лепешин- скийдің, И. И. Радченконыц және басқалардың тікелеіі бас- шылығымен құрылды және жұмыс істеді.
Лениннің инициативасы бойынша және опың тікелей қа- тысуымен «Искра» редакциясы партия программасының жо- басын талдап жасады (1902 жылғы 1 июньде «Искраныц» 21-номерінде жарияланды) және 1903 жылғы 17 (30) июль —- 10 (23) августа өткен РСДРП II съезін әзірледі. Съезд ша- қырылғанға дейін Россияның жергілікті социал-демократия- лық ұйымдарының көпшілігі «Искраға» қосылды, оның так- тикасын, программасы мен ұйымдық жоспарын мақұлдап, оны оздерінің басшы органы деп таныды. Съезд арнаулы қаулысында «Искраныц» партия үшін күресте ерекпіе роль атқарғанын атап көрсетті және оны РСДРП-иың Орталық Органы деп жариялады.
Партияпың II съезінен кейін көп ұзамай ГІлехановтыц қолдауымен меньшевиктер «Искраны» өз қолдарына алды. Елу екініпі номерінен бастап «Искра» революциялық маркс- измпің жауынгер органы болудан қалды (қараңыз: № 7 ес- керту).— 58.
30 	«Рабочее Дело» («Жұмысшьт Ісі») — «экономистердіц» журналы, «Шетелдегі орыс социал-демократтары одағының» мер- зімді емес органы. Женевада 1899 жылдың апрелінен 1902 жылдьщ февралыиа дейін Б. Н. Кричевскийдің, П. Ф. Теп- ловтың (Сибиряктың), В. 11. Иваниіиннің, ал кейін А. С. Мар- тыновтың да редакциялауымен шығып түрды; 12 номері (тоғыз кітап) шықты. «Рабочее Делоның» редакциясы «эко- номистердің» («рабоче-делошылдардың») иіетелдік орталы- ғы болды. «Рабочее Дело» марксизмді «сынау еркіндігі дейтін бернштейншілдік ұранды қолдады, орыс социал-демо- кратиясының тактикасы мен ұйымдық міндеттері мәселеле- рінде оппортунисты; позицияда болды. «Рабоче-делошылдар» пролетариаттың саяси күресін экопомикалық күреске бағын- дырудың оппортунистік идеяларын насихаттады, жүмысшы қозгалысының стихиялылығы алдында бас иді, партияның басшылық ролін жоққа шығарды және шаруалардың рево- люциялық мүмкіндіктерін теріске шығарды. «Рабочее Дело» редакторларының бірі (В. П. Иваншин) ашық «экономистер- дің» органы — «Рабочая Мысльді» редакциялауға қатысты, «Рабочее Дело» оны қолдап отьтрды. РСДРП II съезінде «рабоче-делошылдар» партияның барып тұрған оцшыл, оппортунисты; қанаты болды.— 62.
17*


48G
ЕСКЕРТУЛЕР
31 Әңгіме Л. Надеждиннің (Е. О. Зеленскийдің бүркенпіік аты) 1901 жылы жарыққа шыққан «Революция қарсаңы. Теория жене тактика мәселелерін мерзімді емес шолу» деген кітап- шасы туралы болып отыр. Ленин өзінің «Не істеу керек?» деген кітабында Надеждиннің кітапшасын қатты сынады (қараңыз: Шығармалар толық жинағы, 6-том, 169, 172, 177— 197-беттер)62.
32 «Франкфурт Газеті» («Frankfurter Zeitung») — күнделікті газет, .немістің ірі биржашыларының органы, Майндағы Франкфуртта 1856 жылдан 1943 жылға дейін шығып тұрды. 1949 жылдан «Франкфурт Жалпы Газеті» («Frankfurter Allgemeine Zeitung») деген атпен қайта шыға бастады; батыс герман моиополистерінің жаршысы.— 65.
33 Бұл арада Лениннің «Социал-демократия жэне революция- лык, уақытша үкімет» жэне «Пролетариат пен шаруалардыц революциялық демократиялық диктатурасы» деген мақала- лары туралы айтылып отыр, бұл мақалалар болыневиктік «Вперед» газетінің 13 жэне 14-номерлерінде жарияланды (қараңыз: Шығармалар толық жинағы, 10-том, 1—21 және 22—34-беттер).— 71.
34 Ленин бұл арада бланкистердің Лондон тобының, Париж Коммунасының бұрынғы мүшелерінің, 1874 жылы шығарған программасын айтып отыр (Ф. Энгельстің «Эмигранттық әде- биет. II. Комму наның бланкист эмигранттарының програм- масы» деген мақаласын қараңыз. К. Маркс пен Ф. Энгельс. Шығармалар, XV том, 1935, 224—230-беттер).
Бланкист ер — француз социалистік қозғалысындағы аса көрнекті революционер, француз утопиялық коммунизмінің көрнекті өкілі Луи Огюст Бланки (1805—1881) басқарған ағымды жақтаушылар.
Лениннің жазғанындай, бланкистер «адам баласын жалда- малы күлдыңтан пролетариаттың тап күресі арқылы құтқа- руды күтпейді, шамалы ғана интеллигенттік азшылықтыц заговоры арқылы құтқаруды» күтті (Шығармалар, 10-том, 395-бет). Революциялық нартияның қызметін заговоршылар- дың құпия шағын тобының әрекетімен алмастырған олар көтерілістің жеңуі үшін қажет нақты жағдайды ескермеді және бұқарамен байланысты керек ден таппады,— 73.
35 Герман социал-демократиялыу партиясыныц Эрфурт про- граммасы 1891 жылы октябрьде Эрфуртта болған съезде қа- былданды. Эрфурт программасы Гота программасымен (1875 ж.) салыстырғанда бір адым ілгері басқандық еді; капиталиста өндіріс әдісінің сөзсіз күйрейтіні және оның социалиста өндіріс әдісімен алмастырылатыны туралы марксизм ілімі программаның негізіне алынды; -программада


ЕСКЕРТУЛЕР
487
мысіпы табы үшін саяси күрес жүргізудің қажеттігі баса айтылды, бұл күрестің басшысы ретіндегі партияның ролі және т. т. көрсетілді; бірақ Эрфурт программасында да оп- портунизмге елеулі жеңілдік жасау орын алды. Ф. Энгельс Эрфурт программасының жобасын жан-жақты сынады («1891 ж. социал-демократиялық программа жобасына сын жөнінде» — қараңыз: К. Маркс пен Ф. Энгельс. Шығармалар, XVI том, II бөлім, 1936, 101—116-беттер); мұның өзі шын мәнінде бүкіл II Интернационалдың оппортунизма сынау еді, ал II Интернационал партиялары үшін Эрфурт програм- масы өзінше бір үлгі болған-ды. Алайда герман социал-де- мократиясының басшылары Энгельстің сынын партия бұ- қарасынан жасырды, ал оиың аса маңызды ескертпелері программаның түпкілікті тексті әзірленгенде ескерілмеді. В. И. Ленин Эрфурт программасының басты кемшілігі, оныц оппортунизм алдында қорқақтықпен тая соғуы — пролетариат диктатурасы туралы үндемей қалуы болды деп есеп- теді.— 79.
36 «Социал-демократияның демократиялык, революциядағы екі тактикасы» деген кітаптың оныншы тарауына ескерту кі- тапты жазу үстінде, жеке парақтарға жазылған. Ескертудіц қолжазбасына Ленин: «10-параграфқа енгізілсін» деп белгі цойған. Кітаптың бірінпіі басылымына бұл ескерту енген жоқ, ол сондай-ақ 1907 жылы кітапты «12 жыл іпіінде» деген жинақта жариялағанда да кірген жоқ. Ескерту бірінші рет 1926 жылы Лениннің V жинағында жарияланды. В. И. Ленин Шығармаларының 4-басылуында ескерту, В. И. Ленин қойған белгіге сәйкес, кітап текстіне 10-тарау- дан кейін енгізілді. Бұл томда ол 4-басылуындағы күйінде беріліп отыр.— 80.
37 Қараңыз: К. Маркс пен Ф. Энгельс. Таңдамалы хаттар, 1958, Қазақ. мемл. баспасы, 500—503-беттер.— 80.
38 «Пролетарий» газетінің 3-номерінде В. И. Лениннің «Револю- циялық уақытша үкімет туралы» деген мақаласы (екінші мацала) жарияланды (қараңыз: Шығармалар толық жина- ғы, 10-том, 256—264-беттер). Онда ол Ф. Энгельстің «Баку- ниншілдердің әрекеті. 1873 жылы жазда Испанияда болған көтеріліс туралы жазбалар» деген мақаласынан цитат кел- тіреді, бұл мақалада бакуниппіілдердің Ленин айтып отыр- ған қарары сыналады (қараңыз: К. Маркс пен Ф. Энгельс. Шығармалар, XV том, 1933, 105—124-беттер).— 87.
39 «Credo» («Кредо»)—наным символы, программа, дүние та- нымды баяндау. 1899 жылы бір топ «экономистер» шығарган документ осы атпен белгілі болды. «Credo»-ныц авторлары Е. Д. Кускова мен G. Н. Прокопович еді; бұлар — кейін ка- деттер партиясының мүшелері, ал Октябрь социалистік ре-


488
ЕСКЕРТУЛЕР
волюциясынан кейін — ақ эмигранттар. Бұл документте «эко- номистердің» пролетариаттың дербес саяси ролін және жұ- мысшы табының саяси партиясының қажеттігін теріскө шығарған оппортунистік көзқарастары баяндалған. «Эконо- мистер» саяси күрес либерал буржуазияның ісі деп есептеді. Олар жұмысшы қозғалысының міндеттері мен өрісін буржуа зиялық қоғам шеңберінде еңбек және тұрмыс жағдайла- рын жақсарту үшін қожайындарға және үкіметке қарсы экономикалық күрес жүргізумен шектеді. Мұндай оппорту- нистік идеялардың тарауы өте қауіпті еді, ол пролетариат- ты буржуазияның саяси шылауына айналдыру қатерін ту- ғызды.
Сол кезде Енисей губерниясы, Минусинск округі, Шушенское селосында айдауда болған В. И. Ленин 1899 жылы августа апасы А. И. Ульянова-Елизарова арқылы Пстербург- тен «Credo»-ны алғаннан кейін «экономистерге» дереу ба- тыл тойтарыс берді. Ол «Россия социал-демократтарының на- разылығын» жазды (қараңыз: Шығармалар толық жинағы, 4-том, 175—189-беттер).
Россиялық бернштейншілдердің «Credo»-сына қарсы «На- разылықтың» жобасы Минусинск округінде айдауда жүрген он жеті социал-демократтың Ермаковское селосында (А. А. Ва- неевтің, П. Н. Лепешинскийдің, М. А. Сильвиннің және Оасқалардың айдауда тұрған жері) өткен жиналысында тал- ңыланды. «Наразылық» бір ауыздан қабылданып, оған В. И. Ленин, Н. К. Крупская, В. В. Старков, А. М. Старкова, 1’. М. Кржижановский, 3. П. Кржижановская-Невзорова, Ф. В. Ленгник, Е. В. Барамзин, А. А. Ванеев, Д. В. Ванеева. М. А. Сильвин, В. К. Курнатовский, П. Н. Лепешинский, О. Б. Лепешинская жэне Петербург жұмысшылары О. А. Энг- берг, А. С. Шаповалов, Н. Н. Панин қол қойды. «Нарайылық- қа» ол жиналысқа қатыспаған И. Л. Проминский, М. Д. Ефимов, Чекальский мен Ковалевский, сондай-ақ Туруханскідегі жер аударылғандар колониясы (Ю. О. Мартов және басқа- лар) қосылды. «Экономистердің» «Credo»-сына Вятка губер- ниясының Орлов қаласындағы жер аударылған он жеті со- циал-демократтың колониясы да (В. В. Воровский, Н. Э. Бауман, А. Н. Потресов және басқалары) қарсы шықты.
«Экономистерге» қарсы күресте «Наразылық» аса зор роль атқарды. Россияда маркстік ойдың дамуында және маркстік партия құрылысында оның орасан зор маңызы болды.— 89,
40 	«Рабочая Мысль» («Жұмысшы Ойы») —газет, «экономистер- дің» органы; 1897 жылғы октябрьден 1902 жылғы декабрьго дейін шығып тұрды. 16 номері шықты. Алғашңы екі номері Петербургте мимеографта басылды, 3—11-номерлері шетелде, Берлинде шықты. 12, 13, 14 және 15-номерлерін басу Варша- ваға көшірілді; соңғы 16-номері шетелде шықты. Газетгі К. М. Тахтарев және басқалар редакциялады.
Халықаралық оппортунизмнің орыстық түрі болған «Рабо-


ЕСКЕРТУЛЕР
489
чая Мысльдің» көзқарастарын Ленин «Орыс социал-демокра- тяясындағы шегіншектбу бағыты» деген мақаласында жәлө «Не істеу керек?» деген кітабында (қараңыз: Шығармалар толық жинағы, 4-том, 260—297-беттер және 6-том, 1—211-бет- тер), сәндай-ақ «Искра» газетінде жарияланған мақалала- рында сынады.— 90.
41 Бұл арада Маркстің «Гегельдің право философиясына сын жөніпде» деген еңбегіндегі пікірі айтылып отыр (қараңыз: К. Маркс пен Ф. Энгельс. Шығармалар, 2-басылуы, 1-том, 422-бет).— 90.
42 «L’Humantte» («Адамзат») — күнделікті газет; оны француз социалистік партиясының органы ретінде 1904 жылы Ж. Жорес ұйымдастырған. 1905 жылы газет «өзінің 89-жылын жа- сап жатңан орыс ұлтымен» француз халқының ынтымақтас- тыгын білдіріп, Россияда басталған революцияны құттықта- ды. Газет редакциясы орыс револіоциясының мұқтажына қаржы жинауды ұйымдастырды. Бірінші дүние жүзілік сотые жылдарында (1914—1918) газет Француз социалисты партиясының ең оңшыл қанатының ңолында болды және іповинистік позиция ұстады.
1918 жылы газеттің басшысы, оның саяси директоры фран* цуз және халықаралық жұмысшы қозғалысының аса көрнек- ті қайраткері Марсель Кашен болды. 1918—1920 жылдары газет Совет еліне қарсы күресу үшін өзінің қарулы күште- рін жұмсаған француз үкіметінің империалисты саясатына қарсы піықты. 1920 жылдың декабрінен бастап — Турда француз социалисты партиясы жікке бөлінген соң Франция Коммунисты партиясы құрылғаннан кейін газет оның орта лық органы болды.
Екінші дүние жүзілік соғыстың бас кезінде, 1939 жылы августа, француз үкіметі газетке тыйым салып, ол жасырын жағдайға көшті. Францияны гитлершіл әскерлер оккупация лап алған кезеңде (1940—1944) газет астыртын шығып түр- ды, Францияны фашисты басқыншылардан азат ету жолыи- дағы күресте орасан зор роль атқарды.
Согыстан кейінгі дәуірде газет елдің ұлттық тоуелсіздігі үшін, жұмысшы табыньщ қимыл бірлігі үшін, халықтар ара- сында бейбітшілік пен достықты нығайту үшін, демократия мен әлеуметтік прогресс үшін талмастан күрес жүргізіп келді.— 92.
43 Әңгіме француз жұмысшы қозғалысының және I Интерна- ционалдың көрнекті қайраткері Луи Эжен Варлеппің 1871 жылы Париж Коммунасы Советіне қатысқаны туралы болып отыр.— 104.
44 Бұл арада 1903 жылғы 17 (30) июль — 10 (23) августа болғап РСДРП екінші съезі туралы айтылып отыр. Съездің алғашқы


490
ЕСКЕРТУЛЕР
13 мәжілісі Брюссельде өтті. Одан соц полицияныц цудалауы салдарынан съездің мәжілістері Лондонға көшірілді.
Съезді «Искра» өзірледі; Лениннің басшылығымен «Искра» Россия социал-демократтарын революциялық марксизм- нің принциптері негізінде топтастыру жөнінде орасан зор жұмыс атқарды.
Съезге шешуші дауыспен 43 делегат қатысты, олар 26 ұйымның («Еңбекті азат ету» тобы, «Искра» ұйымы, Бунд- тыц Шетелдік және Орталық комитеттері, «Орыс революция- лық социал-демократиясының ше.телдік лигасы», «Шетелдегі орыс социал-демократтарының одағы» және 20 россиялық социал-демократиялық комитеттер мен одақтар) окілдері еді. Кейбір дөлегаттар екі дауысқа ие болатын, сол себепті съезде шешуші дауыстың саны 51 болды. Съездің құрамы біркелкі емес-ті. Оган «Искраны» жақтаушылар ғана емес, сонымен бірге оған қарсылар да, сондай-ақ тұрақсыз, сол- қылдақ элементтер де қатысты. Съездің аса маңызды мәсе- лелері партия программасы мен уставын бекіту және партия- ның басшы орталықтарын сайлау болды. Ленин және оны жақтаущылар съезде оппортунистерге қарсы батыл күрес жүргізді.
Съезде талқыланған партия программасының «Искра» ре- дакциясы әзірлеген жобасына, әсіресе жұмысшы қозгалы- сындағы партияның басшылық ролі туралы қағидаға, пролетариат диктатурасын жеңіп алу қажеттігі туралы пункт пен программаның аграрлық бөліміне қарсы оппортунистер та- рапынан өршелене шабуыл жасалды. Съезд оппортунистерге тойтарыс берді және партияның программасын бір ауыздан (бір дауыс қалыс қалды) бекітті; онда пролетариаттың алда- ғы буржуазиялық-демократиялық революпиядағы ең таяу міндеттері де (программа-минимум), сондай-ақ социалистік революцияның жецуін және пролетариат диктатурасын ор- натуды көздеген міндеттері де (программа-максимум) тұжы- рымдаллы. Маркс пен Энгельс қайтыс болғаннан кейін ха- лықаралық жұмысшы қозғалысының тарихында тұңғыш рет Лениннің талабы бойынша пролетариат диктатурасы жолын- дағы күрес жұмысшы табы партиясының негізгі міндеті ре- тінде қойылған революциялық программа қабылданды.
Партияның уставын талқылағанда партия құрылысьшың ұйымдық принциптері туралы мәселе жөнінде шиеленіскен күрес болды.
Ленин және оны жақтаушылар жұмысшы табыпың ай- бынды революциялық партиясын құру жолында күресті жә- не партияға тұрақсыз, солқылдақ элемент атаулыпың еніп кетуіне жол бермейтін устав қабылдау қажет деп есептеді. Сондықтан уставтың бірінші параграфының Ленин ұсынғаы тұжырымында партияға мүше болу үпіін, партияның программасын мойындап, оған материалдық көмек корсету вана емес, соңымен бірге партия ұйымдарыпың біріне тікелей қатысу да міндетті шарт етіп қойылды. Мартов съезге бі-


ЕСКЕРТУЛЕР
491
рінші параграфтың өзі әзірлеген тұжырымын ұсынды, бұл тұжырым бойынша партияға мүше болу үшін партияның программасын мойындау мен оған материалдық көмек көрсе- туден басқа, партия ұйымдарының бірінің басшылығымен оған үнемі жеке жәрдемін тигізіп отыру ғана шарт етіп қойылды. Барлық тұрақсыз элементтердің партияға енуін жеңілдететін Мартовтың тұжырымын съезде «антиискра- шылдар» мен «батпақ» («центр») қана емес, сонымен бірге «солқылдақ» (тұрақсыз) искрашылдар да^ қолдады, сөйтіп съезд оны болмашы көпшілік дауыспен қабылдады. Ал негі- зінен алғанда съезд Ленин әзірлеген уставты бекітті. Съезд тактикалык, мәселелер жөнінде де бірқатар қарарлар қабыл- Дады.
Съезде искралық багыттың дәйекті жақтаушылары — дениншілдер және «солқылдаң» искрашылдар — Мартовты жақтаушылар арасында жік туды. Партияның орталық меке- мелерін сайлағанда лениндік бағытты жақтаушылар копші- лік дауыс алып, болыпевиктер деп, ал азшылық дауыс ал- ған оппортунистер,— меньшевиктер деп атала бастады.
Россияда жұмысшы қозғалысын дамытуда съездің орасан зор маңызы болды. Ол социал-демократиялық қозғалыстағы майдагерлік пен үйірмешілдікті жойып, Россияда маркстік революциялық партияның, большевиктер партиясының нс- гізін қалады. Ленин былай деп жазды: «Большевизм, саяси ой ағымы ретінде және саяси партия ретінде 1903 жылдан бері өмір сүріп келеді» (Шығармалар, 31-том, 8-бет).
Барлық елдердің революцияшыл марксистері үшін үлгі болған жаңа типті пролетарлық партияны құрған РСДРП II съезі халықаралық жұмысшы қозғалысында ’ бет бұрыс ке- зең болды.—105.
45 Бұл арада 1905 жылы меныпевиктік Женева конференция- сында қабылданған «уйымдыц устав» айтылып отыр. Сон- дай-ақ Ленин «уставты» «Үшінші адым кейін» деген маца- ласы (қараңыз: Шығармалар толық жинағы, 10-том, 336— 347-беттер) мен ««Жұмысшылар партияның жікке бөлінуі туралы» деген кітапшаға алғы сөзде» (қараңыз: осы том, 169—175-беттер) сынға алды.— 106.
46 Қараңыз: К. Маркс. Франциядағы «1848 жылдан 1850 жылға дейінгі тап күресі» (К. Маркс пен Ф. Энгельс. Шығармалар, 2-басылуы, 7-том, 86-бет) —109.
47 Гирш-Дункер кәсіподаутары — Германияның 1868 жылы бур- жуазиялық прогрестік партияның қайраткерлері М. Гирш пен Ф. Дункер құрған реформистік кәсіподақ ұйымдары. Еңбек пен капитал мүдделерінің «үйлесімділігі» идеясын уағыздай отырып, Гирш-Дункер кәсіподақтарыньщ ұйымдас- тырушылары одақтарға жұмысшылармен қатар капиталис- терді де қабылдауға болады деп санады, стачкалық күрестің


492
ЕСКЕРТУЛЕР
қажеттігін теріске шығарды. Олар жұмысшыларды капитал- дың езгісінен капиталистік қоғам шеңберінде, буржуазия- лық мемлекеттің заң шығаруы арқылы, кәсіподақ ұйымы- ның көмегімен құтқаруға болады деп дәлелдеді; олар кәсігт- одақтардың басты міндеті жұмысшылар мен кәсіпкерлердің арасында делдалдық ету және ақша қаражатын жинау деп білді. Стачкаларға теріс көзқараста болу Гирш-Дункер кәсіп- одаңтарын штрейкбрехерлер ұйымына айналдырды; олардың цызметі негізінен алғанда өзара жәрдем кассалары мен мә- дени-ағарту ұйымдары шеңберінен аспады. 1933 жылғы май- га дейін өмір сүрген Гирш-Дункер кәсіподақтары буржуа- зияның қаншама күш салуына және үкімет органдарының қолдауына қарамастан, герман жұмысшы қозғалысында еіи уақытта елеулі күш болып көрген жоқ. 1933 жылы Гирш- Дункер кәсіподақтарының оппортунистік қайраткерлері фа- шистік «еңбек майданына» кірді.— 117.
48 «Рассвет» («Рауан») — либералдық күнделікті жария газеі; ГІетербургте 1905 жылғы 1 (14) марттан 29 ноябрьге (12 де- кабрьге) дейін шығып тұрды.— 117.
49 Энгельстің «Бакуниншілдердің әрекеті. 1873 жылъі жазда Испанияда болтан көтеріліс туралы жазбалар» деген мана- ласы Лениннің редакциялауымен орыс тіліне аударылып,
1905 жылы РСДРП Орталық Комитетінің бастыруымен Же- невада жеке кітапша болып шықты, ал кейін, 1906 жылы Петербургте қайтадан шығарылды (қараңыз: К. Маркс пен Ф. Энгельс. Шығармалар, XV том, 1933, 105—124-беттер).
1850 жылы мартта К. Маркс пен Ф. Энгельс жазған «Орта- лыц Комитеттщ Коммунистер одатына ундеуі» орыс тілінде
1906 жылы Карл Маркстің «Коммунистердің Кёльн процесі» деген кітапшасына қосымшада жарияланды, бул кітапшаны Петербургтегі «Молот» баспасы шығарды (қараңыз: К. Маркс пен Ф. Энгельс. Шығармалар, 2-басылуы, 7-том, 257-267- беттер).—119.
50 «Заря» («Таң») — маркстік гылыми-саяси журнал; Штут- гартта 1901—1902 жылдары «Искра» редакциясы жария түр- де шығарып тұрды. «Заряның» не бары торт номері (үш кітап) шықты: 1-номері — 1901 жылы апрельде (іс жүзінде жаңаша 23 мартта), 2—3-номері—1901 жылы декабрьде, 4- номері 1902 жылы августа шықты. Журналдың міндеттері В. И. Ленин Россияда жазған ««Искра» мен «Заря» редакциясы мәлімдемесінің жобасында» (ңараңыз: Шығармалар толық жинағы, 4-том, 349—361-беттер) белгіленді. 1902 жылы «Искра» мен «Заря» редакциясы ішінде туған алауыз- дықтар мен тартыс кезінде Плеханов журналды газеттен бо- лудің жобасып ұсынды («Заряны» өзі редакциялайтын болу үпіін), бірақ бул ұсыныс қабылданған жоқ, сөйтіп бул ор- гандардыц редакциясы эманда ортац болып қала берді.


ЕСКЕРТУЛЕР
493
«Заря» журналы халықаралық жоне орыс ревизионизм^ сынап, марксизмнің теориялық негіздерін қорғап отырды. «Заряда» В. И. Лениннің «Кездейсоқ заметкалар», «Земствонғ қуупіылар мен либерализмнің Аннйбалдары» ««Сыншы» мырзалардың аграрлық мәселе жөніндегі пікірлері» («Аграр- лың мәселе және «Маркстің сыншылары»» деген еңбектің алғашқы торт тарауы), «Ішкі жағдайға шолу», «Орыс соци- ал-демократиясының аграрлық программасы» деген ецбек- тері, сондай-ақ Г. В. Плехановтың «Біздің сыншыларға сын. 1-бөлім. II. Струве мырза Маркстің әлеуметтік даму теория- сының сыншысы ролінде», «Cant Кантңа қарсы немесе Бернштейн мырзаның рухани өсиеті» деген еңбектері және бас- қалар басылды.— 122.
51 Томенде келетін: «Сөзге қиянат жасап қолдану — саясаттағы ең дағдылы нәрсе...» деген сөзден бастап «Біз...» деп баста- латын абзацқа дейінгі текст «Социал-демократияның демо- кратиялық революциядагы екі тактикасы» деген кітапша- ның 1905 жылы басылған текстіне, сондай-ақ 1907 жылы В. И. Лениннің осы еңбегі жарияланған «12 жыл ішінде» деген жинақтың текстіне де енбеген. Бұл текст тұңғыш рет «Правда» газетінің 1940 жылғы 22 апрельдегі 112-номерінде жарияланды. В. И. Ленин Шығармаларыныц төртінщі басы- луында бұл текст қолжазба бойынша басылды. Шығарма- лардың бесінші басылуында да солай жарияланып отыр.— 125.
52 Ңараңыз: К. Маркс пен Ф. Энгельс. Таңдамалы шығарма- ларының екі томдығы, I том, 1955, 433—503-беттер.— 125.
53 «Московские Ведомости» («Москва Ведомостары») —орыстың ең байырғы газеттерінің бірі; Москва университетінде 1756 жылдан (бастапқы кезде шағын листок түрінде) шығары- лып тұрды. 1863—1887 жылдары «Московские Ведомостидің» бастырушы-редакторы барып тұрған реакционер әрі шовинист М. Н. Катков болды. Бул жылдары газет помещиктер мен дін басыларының неғұрлым реакцияшыл топтарының көзңарастарын уағыздаған монархистік-ұлтшылдық органга айналды; 1905 жылдан «Московские Ведомости» — қаражүз- діктердің басты органдарының бірі. ¥лы Октябрь социалиста революциясына дейін шығып тұрды.—126.
54 В. И. Ленин Ф. Мерингтің мына кітапқа жазған кіріспесіне
сілтеме жасап отыр: «Aus dem literarischen Nachlaß von Karl Marx, Friedrich Engels und Ferdinand Lassalle, Herausgegeben von Franz Mehring», Band III, Stuttgart, 1902, 53
(«Карл Маркстің, Фридрих Энгельстің жоне Фердинанд Лас- сальдің әдеби мұраларынан, редакциялаған Франц Меринг», III том, Штутгарт, 1902, 53-бет). (Қараңыз: «К. Маркс пен


494
ЕСКЕРТУЛЕР
Ф. Энгельс неміс революциясы заманында (1848—1850 жж.). Ф. Меринг жинаган очерктер мен мақалалар», 1926, 53-бет).
Төменіректе, томның 135—136-беттерінде, Ленин Ф. Ме- рингтің осы кіріспесінен цитат келтіреді (қараңыз: бұл да сонда, 81—82-беттер).— 129.
55 	К. Маркс. «Дагдарыс жэне контрреволюция» (қараңыз: К. Маркс пен Ф. Энгельс. Шыгармалар, 2-басылуы, 5-том, 431-бет).—130.
50 Ңараңыз: К. Маркс пен Ф. Энгельс. Шыгармалар, 2-басылуы, 5-том, 39-бет.— 130.
57 Қарацыз: К. Маркс пен Ф. Энгельс. Шыгармалар, 2-басылуы, 5-том, 40-бет.—131.
53 В. И. Ленин Ф. Энгельстің «Франкфурттегі жиналыс» (қа- рацыз: К. Маркс пен Ф. Энгельс. Шыгармалар, 2-басылуы, 5-том, 10-бет) деген мацаласынан цитат келтіріп отыр.
Бұл мақаланы Ф. Энгельстің жазганы К. Маркс пен Ф. Энгельс Шығармаларының екінші басылуыныц 5-томын әзірлеу үстінде анықталды.— 131.
59 Ф. Энгельс. «Революция туралы Берлинде болган айтыстар» (қараңыз: К. Маркс пен Ф. Энгельс. Шыгармалар, 2-басылуы,
5- том, 63—64-беттер).— 132.
60 К. Маркс. «Феодалдық міндеткерліктерді жою * туралы зац жобасы» (царацыз: К. Маркс пен Ф. Энгельс. Шыгармалар, 2-басылуы, 5-том, 299-бет).— 134.
61 Кёльн жумысшы одағыныц органы бастапқы кезде «Zeitung des Arbeiter-Vereines zu Köln» («Кёльн Жұмысшы Одагының Газеті») деп аталған, «Freiheit, Brüderlichkeit, Arbeit» («Бос- тандық, туысқандық, еңбек») деген тақырыпшасы болған. Газет 1848 жылдың апрелінен октябріне дейін Коммунистер одағы мүшелерінің — бастапқыда, 1848 жылғы июльге де- йін — А. Готшальктің, ал кейін — И. Молльдің редакциялауы- мен шығып тұрды. Не бары 40 номері шықты. Газет бетте- рінде Кёльн жұмысшы одағының және Рейн провинция- сындағы басқа да жұмысшы одақтарының қызметі жөніндө жазылып тұрды. Бүл органның шығуы тоқтатылғаннан кейін Кёльн жұмысшы одағы 26 октябрьден «Freiheit, Brüderlichkeit, Arbeit» деген атпен газетті қайта шыгара бастады. Осы атпен газет болмашы үзілістермен 1849 жылгы 24 июньге дейін шығып тұрды. 32 номері шықты.—135.
62 Қараңыз: К. Маркс пен Ф. Энгельс. Шыгармалар, 2-басылуы,
6- том, 462, 640, 641, 646—647-беттер.—136.


ЕСКЕРТУЛЕР
495
63 Коммунистер одагы — пролетариаттың тұңғыш халықаралық коммунисты* ұйымы, ол 1847 жылғы июньнің басынан 1852 жылғы 17 ноябрьге Дейін өмір сүрді. Коммунистер одағы XIX ғасырдың 30-жылдарының орта кезінде жумысшылар мен қолөнершілер ұйымдастырған және Евроһаның түрлі елдерінде құпия әрекет етіп келген Әділеттілер одағының пегізіндө қурылды. 1847 жылдың бас кезіндө бұл Одақтың қайраткерлері Маркс пен Энгельстің көзқарастарының дұ- рыстығына көзі жеткен соң, олардың Одаққа енуін және оны қайта қуру ісіне қатысуын, сондай-ақ Одақтың про- граммасын жасап беруді ұсынды. Маркс пен Энгельс бұғаи оздерінің келісімін берді.
1847 жылғы июньнің бас кезінде Лондонда Әділеттілер одағының конгресі болды, бұл конгресс тарихқа Коммунистер одағының бірінші конгресі болып енді. Конгресс Маркс пен Энгельстің революциялық теориясының принциптерін өз қызметінің негізі етіп алды. Конгрестің жұмысына Энгельс қатысты. Энгельстің белсене қатысуымен талдап жа- салған жаңа устав коммунисты* қозғалыстың түпкі мақсат- тарын дәл белгіледі, ұйымға заговоршылдық сипат беретін пункттер алынып тасталды; Одақтың ұйымдық негізіне де- мократиялық принциптер алынды. Устав Коммунистер ода- ғының 1847 жылы 29 ноябрь — 8 декабрьде Лондонда болтан екінші конгресінде түпкілікті бекітілді. Копгрестің жұ- мысына Маркс пен Энгельс қатысты. Осы конгресс Маркс пен Энгельске манифест жазуды тапсырды, бул манифест 1848 жылы февральда жарияланып, «Коммунисты* партия- ның манифесі» деген атпен кеңінен мәлім болды. 1848—1849 жылдардағы Франция мен Германиядағы буржуазиялық-де- мократиялық революциялар кезінде Коммунистер одағының көптеген қайраткерлері жұмысшы табының күресіне қатыс- ты. 1852 жылы 17 ноябрьде, коммунистердің Кёльндегі про- цесінен кейін көп ұзамай, Маркстің ұсынысымен Одақ өзі- нің таратылғанын жариялады.
Коммунистер одағы пролетарлык, революционерлер мек- тебі ретінде, пролетарлық партияның ұйтқысы және Жұмыс- піылардың Халықаралық Серіктігінің (Бірінші Интернационал дың) ізашары ретінде үлкен тарихи роль атқарды.— 138.
64 Әңгіме Г. В. Плехановтың «Бұл мүмкін бе?» деген мақаласы туралы болып отыр; мақала 1907 жылғы 26 сентябрьде (9 октябрьде) «Товарищ» газетінің 381-номерінде басылды.
«Товарищ» («Жолдас») —буржуазиялық күнделікті газет; Петербургте 1906 жылғы 15 (28) марттан 1907 жылғы 30 де- кабрьге (1908 жылғы 12 январьға) дейін піығып тұрды.
Рссми жағынан газет қайсыбір партияның органы санал- ған жоқ, ал іс жүзінде солшыл кадеттердің органы болды. Газетке С. И. Прокопович пен Е. Д. Кускова белсене қатыс- ты. Газетке меныпевиктер де цатысты.—139.


ш
ЕСКЕРТУЛЕР
65 Ф. Энгельс. «Коммунистер одағының тарихы жөнінде» (қа- раңыз: К. Маркс пен Ф. Энгельс. Тацдамалы шығармалары- ның екі томдығы, II том, 1955, 333—334-беттер)139.
66 А. В. Луначарскийдің «Париж Комму часы жэне демократия- лыу диктатураныц міндеттері» деген мацаласы «Пролетарии» газетінің 1905 жылғы 17 (4) июньдегі 8-номерінде жариялан- ды. Мақалада Париж Коммунасыньщ қызметі туралы, оныц үкіметінің ңұрамы туралы тарихи анықтама берілді, бұл үкіметке ұсак, буржуазия өкілдерімен бірге жұмыспш-со- циалистер, жұмысшы к,озғалысының көрнекті қайраткерлері енген болатын. Мақала социал-демократтардың революция- лық уақытша үкіметке қатысу мүмкіншілігін теріске шы- ғарған меньшевиктердің тактикалық бағытына қарсы бағыт- талған. В. И. Ленин мақаланы рсдакциялап, оның бас таңы- рыбын өзгертті, мақаланың текстіне бірқатар түзетулер енгізіп, оның қорытынды бөлігін жазды.—140.
67 «Революция уйретеді» деген мақала В. И. Ленин, Шығарма- ларының бұған дейінгі басылымдарының бәрінде «Пролетарий» газетінің 1905 жылғы 26 (13) июльдегі 9-номері бо- йынша жарияланып келді; бұл мақала бірінші рет «Проле- тарийдің» осы номерінде басылған болатын. Мақаланың қолжазбасы сақталған. Газетке жариялағанда маңаланын; бірінші бөлігіне қысқартулар жасалған, бұл қысқартулар қолжазбаның текстінде қарындашпен белгіленген. Осы том- да мақаланың тексті қолжазба бойынша, толық жарияланьш отыр.—141.
68 Бұл арада Ф. Энгельстің «Европа қарусыздана ала ма?» деген мақаласы туралы айтылып отыр (қараңыз: К. Маркс пен Ф. Энгельс. Шығармалар, XVI том, II бөлім, 1936, 358-бет).— 142.
6Э В. И. Ленин айтып отырған В. С.-тың — В. Северцевтің (В. В. Филатовтың) котерілістің әскери сабақтары туралы «Потемкин» броненосеціндегі көтеріліске арналған мақала- сы «Пролетарий» газетінің 1905 жылғы 17 (4) июльдегі 8-но- мерінде «Князь Потемкин Таврический» деген тақырыппен жарияланды.— 143.
70 	В. И. Ленин бұл арада Ф. Энгельстің «Эмигранттық әдебиет, II. Коммунаныц бланкист эмигранттарының программасы» деген мақаласы жөнінде айтып отыр, бұл мақалада Г. Гей- ненің «Диспут» деген өлеңінен сөздер келтірілген (қараңыз: К. Маркс пен Ф. Энгельс. Шығармалар, XV том, 1935, 226- бет). Маңаланы жазу үстінде және Энгельстің еңбегінен осы жерін көшіріп алып, Ленин «Мартовшылдар жөнінде тап- тырмайтын сөз!» деп жазып ңойған (Лениннің XVI жина- ғы, 127-бет).-Ш.


ЕСКЕРТУЛЕР
497
71 Көпшілік Комитеттерініц Бюросы (ККБ) — болыпевиктердің РСДРП III съезін әзірлеу жөніндегі ұйымдық орталығы, Лениннің инициативасымен 1904 жылдыц аяғында құрылды. Партия сол кезеңде ауыр дағдарысқа ұшыраған еді. Мень- іпевиктер партия орталықтарын өз қолдарына түсіріп алып, жергілікті жерлердегі партия ұйымдары арасында іріткі салу, жікке бөлу әрекетін жүргізді, жұмысшы табының қимыл бірлігін бұзды. Ал елдегі сол кездегі революциялық жағдаіі партия күштерін тығыз топтастыруды және пролетариаттың жауынгерлік бірлігін талап етті. Ңалыптасқан жағдай пар- тияның жаңа, үшшіпі съезін жедел шақыруды қажет етті. Меныпевиктердің қолындағы партияның орталық мекемелері бұған қарсы әр алуап әрекеттер жасап бақты. Болыпевиктер Лениннің баспіылығымен съезд шақыру жолындағы күрес- ті өрістетті. 1904 жылы августа Лениннің инициативасымен Женевада шақырылған 22 болыповиктің кеңесі орасан зор роль атқарды. Кецесте Ленин жазған, болыпевиктер үшін III съезді шақыру жолындағы күрестің программасы болтан «Партияға» деген үндеу қабылданды. 1904 жылы сентябрь — декабрьдө Россияда болыпевиктік комитеттердің үш облыстық конференциясы — оңтүстік, кавказ және солтүстік конференциялары болып өтті. Осы конференцияларда Көп- піілік Комитеттерінің Бюросы құрылды. Оның құрамына: В. И. Ленин, Р. С. Землячка, С. И. Гусев, М. Н. Лядов, М. М. Литвинов және басқалар енді. В. И. Ленин басңарғап Көпшілік Комитеттерінің Бюросы РСДРП III съезін әзірлеу жөнінде практикалық жұмыс жүргіздк—• 155.
72 «Последние Известия» («Соңғы Хабарлар») —Бундтың Шет- елдік комитетінің бюллетені; Лондонда және Женевада 1901—1906 жылдары іпығып тұрды.— 157.
73 Өнеркэсіпіиілер мен саудагерлер съезі 1905 жылғы 4—6 (17— 19) июльде Москвада өтті. Съезд Булыгин Думасына цаты- суды жақтады. Съезге ңатысушылар революцияның онан әрі дамуына бөгет жасауды өздерінің басты міндеті етіп ңойды. Съезд қабылдаған қарарда ел ішінде «берік право- лық тәртіп» орнату қажеттігі көрсетілді.—158.
74 «Одацтар о даты» — либерал-буржуазиялың интеллигенция- пың саяси ұйымы. «Одақтар одағы» кәсіптік белгілері бо- йынша: адвокаттардың, жазушылардың, дәрігерлердің, инже- нерлердің, мұғалімдердің, агрономдардың, конторшылардың, бухгалтерлердің және басқалардың 14 кәсіпшілік-саяси одақ- тары өкілдерінің Москвада 1905 жылы майда болған бірінші съезінде құрылды. «Одақтар одағы» жалпыға бірдей сайлау правосы негізінде құрылтай жиналысын шақыру талабып қойды. Ленин интеллигенцияның кәсіпіпілік одақтары және «Одақтар одағы» либерал буржуазияның саяси ұйымдары екенін көрсетті. «Жалпы жоне тұтас алғанда бұлар — кон-


498
ЕСКЕРТУЛЕР
ституциялық-демократиялық, яғни буржуазиялық-либерал- дың партия дейтіннің ұйтқысы болып табылатын одақтар» (осы том, 289-бет).
Булыгин Думасына көзқарас туралы мәселе «Одақтар одағының» 1905 жылы 1—3 (14—16) июльдө Финляндиядэ өткен үшінші съезінде талқыланды. Съездің көпшілігі (9 одақ) Булыгин Думасына бойкот жариялауға шешім қабыл- дады. Алайда съезден кейін жекелеген одақтардың жиналыс- тары мен съездерінде осы мәселе жөнінде үлкен алауыз- дықтар тууыиа байланысты «Одақтар одағы» съезд ңабыл- даған піешімнен бас тартып, Дума сайлауына қатысуды жақтап шықты.
«Одақтар одағ.ы» 1906 жылдың аяғында тарап кетті — 159.
75 Земство және цала цайраткерлерініц съезі Москвада 1905 жылы 6—8 (19—21) июльде өтті. Съезге 216 делегат қатысты.
. Булыгин Думасына бойкот жасау керек пе деген мәселені съезд шешілмеген күйі қалдырды. Елдің саяси өмірінің не- гізгі мәселелерінің бірі жөніндегі либералдардың мұндай по- зициясы бұлардың самодержавие мен революцияшыл халық- тың арасында жалтарып жүруін жеңілдетті —159.
76 «Слово» («Сөз»)—буржуазиялық күнделікті газет; Петер- бургте 1903 жылдан 1909 жылға дейін шыгып тұрды. Бас- тапқы кезде — оңшыл земствошылар органы, 1905 жылғы ноябрьден октябристер партиясының органы болды. 1906 жылғы июльден газеттің шығуы тоқтады. Газет 1906 жылы 19 ноябрьден (2 декабрьден) «Бейбіт жаңартушылардың» конституцияшыл-монархиялық партиясының, шынына кел- генде, октябристерден ешбір айырмашылығы жоқ партийный; органы ретінде қайта шыға бастады.—159.
77 «Тһе Times» («Замана») — 1785 жылы Лондонда негізі саланган күнделікті газет; ағылшын буржуазиясыньщ ірі кон- сервативтік газеттерінің бірі.—159.
78 Календы — ежелгі римдіктерде айдың бірінші күнінің аты. Гректерде мұндай атаулар болмаған. Грек калёндысына де- йін кейінге қалдыру — істі ешқашан жүзеге асырмау, қаран қалдыру.—162.
79 «Le Matin» («Таң»)—француздың буржуазиялық күнделік- ті газеті. Парижде 1884 жылдан шығып тұрды. Оның соңғы номері 1944 жылы августа шықты.—166.
«Le Temps» («Уақыт») — консервативтік күнделікті газет; Парижде 1861 жылдан 1942 жылға дейін шығып тұрды. Францияның билеуші топтарының мүдделерін білдірді жәно іс жүзінде сыртқы істер министрлігінің ресми органы болды.— 167.


ЕСКЕРТУЛЕР
499
81 «Жумысшылар партияныц жікке белінуі туралы» деген кі- тапша Женевада 1905 жылы августа жарыққа шықты. Оған’ төмендегі документтер енді: «Пролетарий» газеті редакция- сының В. И. Ленин жазған алғы сөзі; «Көп жұмысшының ішіндегі бір жұмысшы» деп қол қойылған «Барлық саналы жұмысшы жолдастарға» деген хат. «Жұмысшының» хаты меньшевиктік «Искра» газетінің 105-номерінде осьі газет ре- дакциясының жауабымен бірге басылды. Ленин бұл жауап- ты кітаппіаға жазған алғы сөзінде сынайды. Кітапшаға меныпевиктердің Женева конференциясында сайланған «Үйымдастыру комиссиясына РСДРП Орталық Комитетінің ашық хаты» да енді, бұл хат 1905 жылы 9 августа (27 июльде) «Пролетарийдің» 11-номерінде жарияланған бола- тын. Орталық Комитет «Ашық хатта» РСДРП III съезінің шешімдері және съезд қабылдаған партия уставы негізінде партияны біріктіру туралы мәселе жөнінде келіс сөздер бас- тауды ұсынды. Хатта осылай бірігу пролетариаттьің жаула- рына қарсы күрес жүргізу үшін партияға жаңа күш берер еді, партияның қалың пролетар бұқарасымен байланысыи нығайтар еді деп көрсетілді.
Бірігу мәселесі жөнінде РСДРП Орталық Комитеті мен меныиевиктердід Үйымдастыру комиссиясы өкілдерінің үпі ксңесі болды. Келіс сөздердің нәтижелері РСДРП Орталың Комитеті Петербургте басып шығарған «Летучие листкиде» жарияланып тұрды. Кеңестер партиянын, бірігуі ісіне мень- шевиктердің үнемі бөгет жасап, жікке бөліну саясатын ар- тық санайтынын көрсетті.—169.
82 Ленин «Дневник Социал-Демократаны» — 1905 жылғы март- тан 1912 жылғы апрельге дейін (үлкен үзілістермен) Женевада Г. В. Плеханов шығарып тұрған, мерзімді емес орган- ды айтып отыр. 16 номері шықты. Оны шығару 1916 жылы Петроградта қайта жаңғыртылды, бірақ бір ғана номері шықты.
Бастапқы сегіз номеріпде (1905—1906) Плеханов әсіре оң- шыл, мепыпевиктік, оппортунистік көзңарастарды жүргізді, социал-демократияның либерал буржуазиямен блогын қор- ғады, пролетариаттың шаруалармен одағын теріске шыға- рып, декабрь қарулы көтерілісін жазғырды.
1909—1912 жылдары «Дневник Социал-Демократапың» 9—16-номерлерінде Плеханов құпия партия ұйымдарын жою жолына түскен жойымпаз-меныпевиктерге қарсы шықты. Алайда тактиканың негізгі мәселелері жөнінде ол мепыпе- виктік позицияларда қала берді. «Дневник Социал-Демокра- таның» 1916 жылы шыққан 1-номерінде Г. В. Плехановтың социал-шовинистік көзқарастары айқын көрінді.
Оппортунизм! үшін және революциялық марксизмнен ке- рі шегінгені үшінТ. В. Плехановты В. И. Ленин қатты сы- нады.— 175.


500
ЕСКЕРТУЛЕР
83 Германияның оңтүстік бөлегінде болған РСДРП шетелдік уйымдарыныц (болыпевиктер мен меныпевиктер өкілдерінің) конференциясы 1905 жылы жазда өтті. Конференцияның қа- рарында РСДРП-ның бөлініп шыққан бөлегімен (меныле- виктермен) бірігу мәселесін шешу үшін партияның бірігу съезін шақыру қажеттігі көрсетілді. «Редакциядан» деген В. И. Ленин жазған ескертумен бірге қарар «Пролетарий» газетінің 12-номерінде жарияланды. Ленин еске алып отыр- ған ашық хат — РСДРП Орталық Комитетінің Ұйымдастыру комиссиясына ашық хаты «Пролетарий-» газетінің он екінші номерінде емес, 1905 жылғы 9 августағы (27 июльдегі) ои бірінші номеріиде жарияланды.—186.
84 П. Николаевтьщ «Россиядағъі революция» деген кітапшасын 1905 жылы Женевада РСДРП Орталық Комитеті бастырып иіығарды. Кітапшаның қолжазбасына түзетулер енгізе открыл, Ленин булыгиндік Дума туралы жарияланып отырған ескертуді жазды. Бұл ескерту: «Ішкі істер министрі Булыгин Мемлекеттік дума құрмақшы...» деген текстіге берілді. Оның үстіне осы кітапшаның титул парағының Ленин жаз- ған қолжазбасы сақталған, онда ол төмендегі мәліметтерді белгілеген:
«Р. Nikolaexv. Die Revolution in Russland. РСДРП. Барлық ел- дердің пролетарлары, бірігіңдер!
П. Николаев. Россиядағы революция. Орталык, Комитеттің басылымы» (Лениннің XXVI жинағы, 345-бет).— 187.
85 М. Н. Покровскийдің «Профессионал интеллигенция және со- циал-демократтар» деген мақаласы «Пролетарий» газетінің 1905 жылғы 22 (9) августағы 13-номерінде «Учитель» деп қол қойылып жарияланды. Мақалада М. Н. Покровский «Ос- вобождениешілдердің әрекеті» деген Москвадан келген хат туралы айтады, бұл хаттың авторы В. Д. Бонч-Бруевич еді («Пролетарий» газетінің 8-номерінде қол қойылмай жария- ланған). В. Д. Бонч-Бруевич кәсіпшілік одақтарының (агро- номдардың, адвокаттардың, әдебиетшілердің және басқалар- дың) Москвада болған съездері туралы және освобождение- шілдердің бұларды өз ықпалына бағындыруға күш салып жатқаны туралы жазды. Хатта социал-демократтардың осын- дай съездерге қатысқанда партия программасына сәйкес саяси талаптар қоюға тиіс екендігі, ал егер мұндай талаптар қойылмаса, бұл қарарлар ңаншалықты батыл жазылғанбол- са да, басқа саяси қарарлардың ешқайсысын да жақтап да- уыс бермеуге тиіс екендігі көрсетілді.
М. Н. Покровский өз мақаласында Бонч-Бруевичпен ай- тыса келіп, «қиялдағы освобождениешілдердің» ролін асыра бағалаудың керегі жоқ деп жазды. Мысал ретінде ол Москвада болған мұғалімдер съезін келтірді, мұнда социал-демо- краттар өз талабын ұсынды, сөйтіп саяси әзірлігі жоқ мұға- лімдер бұңарасын алғашында үркітіп алды дейді. Алайда,


ЕСКЕРТУЛЕР
501
деп көрсетті ол, съезден кейін бірнеше аптадан соц, «ащы шындыңқа» коз ңаныққаннан кейін, жүздеген мұғалімдер мен мұғалималар қатысқан педагогтардың Москвадағы мір тингісі социал-демократтардың тамаша табысы және осво- бождениешілдердің толық күйреуі болды.
М. Н. Покровскийдің мақаласы Ленин жазған «Редакция- дан» деген ескертумен басылды.—188.
86 Бұл заметка Двинекіден жазған «Жұмысшының» хатына жауап болып табылады. Хаттың авторы «Пролетарийдің» ре- дакциясынан РСДРП III съезінің шешімдеріне қатысты тө- мендегі сұрақтарға жауап беруді өтінген: 1) Уақытша үкі- мет қандай роль атқарады, ол елге басшылық ете ме немесе елді билей ме немесе мұның екеуі де болмай ма? 2) Ңандай жағдайларда пролетариаттың уақытша үкіметке қатысуыиа болады? 3) Ңарулы көтеріліс туралы үгіт пен насихат деген не? Сонда осы ғана ма? Ал бұцараның сана-сезімі дегенді ңалай түсіну керек?». Бұған қоса «Жүмысшы» жергілікті жерлерде партияның жікке бөлінуі жұмыста үлкен кедергі болып отыр деп жазды.—190.
87 «Русское Дело» («Орыс Ісі») — Москвада 1886 жылдан 1891 жылға дейін апта сайын шығып тұрған реакцияшыл газет; кейіннен 1905—1907 және 1909—1910 жылдары шығып тұр- ды,—197.
ss «Русь» — либерал-буржуазиялық күнделікті газет; Петербург- те 1903 жылғы декабрьден бастап піықты. Газеттің бастыру- шы-редакторы А. А. Суворин болды. 1905 жылғы революция кезінде «Русь» кадеттерге жақын тұрды, алайда онан да бетер баяу позиция ұстады. «Русь» 1905 жылы 2 (15) де- кабрьде жабылды. Кейін газет «Русь», «Молва», «XX век», «Око», «Новая Русь» деген түрліше атпен үздік-создық шы- ғып тұрды.— 200.
89 	Әңгіме бюджеттік немесе конституциялық жанжал деп атал- ган жанжал туралы болып отыр; ол Пруссия ландтагыныц либерал буржуазия өкілдерінен тұратып төменгі палатасы мен Пруссия корольдік үкіметі арасында 1860-жылдарда болтан еді. Пруссия үкіметінің армияны күшейтіп, қайта күру үшін соғыс шығындарын көбейтуді көздеген бюджетін то- менгі палата бірнеше жыл бойы бекітпей келген болатын; үкімет армияның көмегімен Германияны жоғарыдан бірік- тірмекші болып еді. 1862 жылы үкімет басына келген Бисмарк армияны қайта ұйымдастыру үшін соғыс піығындарып ландтагтыц төменгі палатасының бекітуінсіз-ақ жүргізе бер- ді. 1866 жылы, Пруссия Австрияны жеңгеннен кейін, ландтаг заң қабылдады, бұл заң ландтагтың бюджеттік правосыи бұзып жасалған соғыс піығындары үшін Бисмарк үкіметін жауагікерпііліктен босатты. Неміс армиясының жеңістөріли-


502:
ЕСКЕРТУЛЕР
берал буржуазияны реакциялық дворяндық-чиновииктік үкіметпен толық ымыраластырды.— 201.
90 	Бұл арада патща өкімет орындары ұйымдастырған царажүз- діктердің ойраны жоне жұмысшылар мен интеллигенцияны ұрып-соғуы айтылып отыр.
Нижний Новгородтағы оқиғалар 1905 жылғы 9 (22) июль- де, Петербург көшелерінде Ңанды жексенбіде бостандық ісі үшін қаза тапңан жолдастарын Нижний Новгород пролета- риаты еске түсірген күні, басталған жаппай стачка күнде- рінде өрістеді. 10 (23) июльде митингіге жиналған жұмыс- шыларды қаражүздік бандылар, казактар және полиция ай- уандықпен сабады; 15 адам өлді, 50-ге жуық адам жаралы болды. Саратов губерниясындағы Балашовта қаражүздік бандылар мен казактар земстволық съезге жиналған дәрігер- лерді губернатордың келісімімен ұрып-соқты. Осындай ой- рандар Россияның басқа қалаларында да болды.
Осыған байланысты РСДРП-ның Борисоглебовск тобы листовка піығарды, Ленин өз мақаласында осы листовканыц текстін келтіріп отыр. Қарулы күшпен өзін өзі қорғауды ұйымдастыру үшін бұл топ ақшалай қаржы және қару-жа- рац жинауга кірісті. Самара да патпіа өкімет орындары жұ- мысшыларды Нижний Новгородтағы сияқты жазалауға мық- тап әзірленді, РСДРП Самара комитеті өзін өзі қорғау тобын ұйымдастырды. Олардың шығарған листовкасында: «Қолға цару алыңдар! Қаруланыңдар, басқаларды да қаруландырыц- дар! Ңару-жараққа ақіиа жинаңдар!» делінді.
В. И. Ленин «Ңаражүздіктер және көтерілісті ұйымдасты- ру» деген мақаласын жазып болған соң, қолжазбаның беті- не мынадай белгі соққан: «Өте цауырт!!! Ңалай да басылу- ға тиіс!» (КПСС Орталық Комитеті жанындағы Марксизм- ленинизм институтының Орталық партия архиві)203.
91 Бұл арада Л. Мартовтың «Кезөкте. Революциялық рецептура жөнінде» деген мақаласы айтылып отыр, мацала «Искра- ның» 1905 жылғы 29 июльдегі 107-номерінде басылды, мул- да автор В. Северцевтің (В. В. Филатовтың) «Халықтық кө- теріліске тактика мен фортификацияны қолдану» деген кітапшасын күлкі етеді. Кітапшаны РСДРП Орталық Комите- ті 1905 жылы Женевада шығарған-ды.
Ленин келтірген «бурениндік кекесіндер» дегеи сөз барлық прогресшіл цоғамдық, саяси ағымдардың өкілдеріне оршелене жала жапқан реакцияшыл журналист В. П. Бу- рениннің есіміне байланысты. Бурениннің мақалалары жа- лақорлыққа, кісінің жеке басына дөрекілікпен тиісулерге толы болатын. Бұл есімді Ленин айтыстың арам әдістерін корсету үшін жалпы мағынада қолданып отыр — 206.
92 «Борьба Пролетариата» («Пролетариат Күресі») — больше- виктік цұпия газет, РСДРП Кавказ одағының органы.


ЕОКЕРТУЛЕР
503
РСДРП Кавказ одағы I съезінің шешімі бойынша құрыл- ған. 1903 жылдың апрель — майынан 1905 жылгы октябрьге дейін шығып тұрды; 12 номері шықты. Редакцияның жұмы- сына Кавказ одағының мүіпелері — И. В. Сталин, М. Г. Цха- кая, А. Г. Цулукидзе, С. Г. Шаумян және басқалар тікелей қатысты. Газет Тифлисте астыртын Авлабар баспаханасын- да басылды; үш тілде: грузин тілінде «Пролетариатис Брдзо- ла»), армян тілінде (Пролетариати Крив») және орыс ті- лінде («Борьба Пролетариата») шықты. Газет редакциясы В. И. Ленинмен және болыневиктік шетелдік орталықпен тыгыз байланыс жасап тұрды. Газет маркстік партияның идеологиялық, ұйымдық және тактикалық негіздерін дәйек- ті түрде қорғап отырды. Газетте В. И. Лениннің мақалалары және лениндік «Искрадан»^ ал кейін болыпевиктік «Вперед» және «Пролетарий» газеттерінен материалдар үнемі көші- ріп басылып тұрды. «Борьба Пролетариата» Закавказье боль- піевиктік ұйымдарының идеялық және ұйымдық жагынан топтасуы ісінде зор роль атқарды. «Пролетарий» газетінде «Борьба Пролетариата» жөнінде мақұлдаған рецензиялар мен пікірлер басылып отырды, сондай-ақ онан кейбір мақа- лалар мен корреспонденциялар көшіріліп те басылды.— 209.
93 Бұл арада 1905 жылғы 18 февральда (3 мартта) Сенатқа бе- рілген патша указы туралы айтылып отыр; бұл указга сәй- кес Министрлер Советіне «мемлекеттік құрылысты жетілді- ру және халықтың әл-ауқатын жақсарту туралы» мәселелер жөнінде мекемелер мен жеке адамдардан түскен ұсыныс- тарды қарау жүктелді. Сол жылы 6 (19) августа Мемлекет- тік думаны құру туралы манифестің жариялануына байла- нысты указдың күші жойылды. Жаңа указ бойынша бұл мәселелер Мемлекеттік думаның алдын ала қарауына түсу- ге тиісті болды.— 210.
94 Вена «Жумысшы Газеті» (Wiener «Arbeiter Zeitung») —күн- делікті газет, Австрия социал-демократиясының орталық органы. 1889 жылы Венада В. Адлер негізін салған.
1905 жылы «Arbeiter Zeitung» өзінің беттерінде бірінші орыс революциясының ықпалымен өз елінде жалпыга бірдей сайлау правосын енгізу үшін күрес жүргізген Австро-Венг- рияның жұмысшы және еңбекші бұқарасының жауынгерлік пиғылын білдіріп отырды.
Бірінші дүние жүзілік соғыс кезінде (1914—1918) социал- шовинистік позицияда болды. Ленин оны «социализмнің вс- налық опасыздарының» газеті деп атады (Шығармалар, 29- том, 394-бет). 1934 жылы газет жабылды. Австрия социалиста партиясының орталық органы ретінде 1945 жылы қайта шыга бастады.— 213.
95 Әңгіме П. Н. Милюковтың «Мемлекеттік думага бару керек
пе, жоқ па?» деген мақаласы туралы болып отыр, мақала «С. С.» деп қол қойылып жарияланды.— 215. '


504
ЕСКЕРТУЛЕР
96 Бұл арада Лениннің «Біздің Хлестаковтар» деген заметка- сы айтылып отыр, заметка «Пролетарий» газетінің 1905 жыл- ғы 26 (13) июльдегі 9-номерінде жарияланған-ды; онда мень- шевиктік «Искраның» француз социалистік газстіне жібер- ген хабары келтірілген. Бұл хабарында «Искра» ұйымдасцан жұмысшылар арасында өз жацтастары туралы жалған, асьі- ра айтылған мәліметтер келтірді (цараңыз: Лениннің XVI жинағы, 128—129-беттер).— 230.
97 «Россияныц финансы жэне революция» деген мацала «Пролетарий» газетінің 1905 жылғы 5 сентябрьдегі (23 августағы) 15-номерінде жарияланды, Мақалада патшалық Россияныц өте-мөте ауыр финанс жағдайы туралы айтылды. Көптегеп фактіге негізделген материалға сүйеніп, автор мемлекеттік борыштың өсуіне, орасаи көп соғыс шығындарына, мемлс- кеттік бюджеттің жеткіліксіздігіне және ел ішінде халыц бұцарасы қайыршылығының өсуіне байланысты патша үкі- меті әкеи соқтыратын финанс апатының болмай цоймайты- нын дәлелдеді. «Енді Россияны тек революция ғана қүт- царып қала алады»,— мақаланыц қорытындысы осындай болды.
Мацала «Редакциядан» деген Ленин жазған ескертумон басылды. Лениннің XVI жинағында (181—182-беттер) Рудольф Мартиннің Берлинде шыццан «Россия мен Жапония- ның болашағы» деген кітабы туралы ағылшын газеті «Тһе Times»-тен және неміс газеті «Frankfurter Zeitung»-тон В. И. Ленин алған үзінділер жарияланды, Ленин өзінің ес- кертуінде осы кітаптың мазмұнын цысцаша баяндап шы- ғады.— 231.
98 Бунд («Литвадағы, Польша мен Россиядағы жалпы еврейлік жұмысшы одағы») 1897 жылы еврей социал-демократиялыц топтарының Вильнодағы цұрылтай съезінде ұйымдастырыл- ды; негізінен алғанда Россияның батыс облыстарьшың еврей цолөнершілерінің жартылай пролетарлыц элементтерін біріктірді. РСДРП I съезінде (1898) Бунд «тек еврей проле- тариатына цатысы бар мәселелерде ғана дербес автономия- лы ұйым ретінде» РСДРП цұрамына енді («КПСС съездері- нің, конференцияларының және Орталыц Комитет пленум- дарының царарлары мен шешімдері», 1-том, «Ңазацстан» баспасы, 1971, 14-бет).
Бунд Россия жұмысшы цозғалысында ұлтшылдыц пен се- ператизмді таратушы болды. 1901 жылы апрельде Бундтыц IV съезі РСДРП I съезінде белгіленген РСДРП-мен ұйым- дыц царым-цатынасын өзгертуге цаулы алды. Съезд өзіиің царарында ол РСДРП-ны ұлттыц ұйымдардың федерация- лыц бірлестігі деп санайды, ал Бунд оған федерациялық бөлік ретінде кіруге тиісті деп мәлімдеді. РСДРП II съе- зінде Бундтың оны еврей пролетариатының бірден-бір өкілі деп тану жөніндегі талабы съезде цабылданбай цал-


ЕСКЕРТУЛЕР
505
ғаннан кейін, Бунд партиядан шығып кетті. 1906 жылы, IV (Бірігу) съезд шешімінің негізінде, Бунд РСДРП құрамына қайтадан енді.
РСДРП ішінде бундшылдар партияның оппортунисты; қа- натын («экономистерді», меныпевиктерді, жойымпаздарды) үнемі қолдап отырды, болыпевиктер мен болыпевизмге қар- сы күрес жүргізді. Ұлттардыц өзін өзі билеу правосы туралы болыпевиктердің программалық талабына Бунд мәдени- ұлттық автономия талабын қарсы қойды. Столыпин реак- циясы жылдарында Бунд жойымпаздық позиция ұстады, ан- типартиялық Август блогын құруға белсене қатысты. Біріп- ші дүние жүзілік соғыс кезінде (1914—1918) бундшылдар социал-шовинизм позициясында болды. 1917 жылы Бупд контрреволюциялық Уақытша үкіметті қолдады, ¥лы Октябрь социалистік революцияның жауларын жақтап күресті. Шетелдік соғыс интервенциясы мен азамат соғысы жылдарында Бундтың басшылары контрреволюция күштерімен бі- рігіп кетті. Сонымен бірге Бундтың қатардағы мүшелері арасында Совет өкіметімен ынтымақтасу жағына қарай бет бұрыс байқалды. 1921 жылы мартта Бунд өзін өзі таратты, оның мүшелерінің бір бөлегі жалпы негіздерде РКП(б)-ға қабылданды.— 250.
99 Бұл сөз Н. В. Гогольдің «Жындының жазбалары» деген шьт- ғармасынан алынған (қараңыз: Н. В. Гоголь. Шығармалар жинағы, 3-том, 1959, 191-бет)252.
100 Бұл сөз И. С. Тургеневтің «Әкелер мен балалар» деген іпы- ғармасынан алынған (қараңыз: И. С. Тургенев. Шығармалар жинағы, 3-том, 1954, 226-бет)252.
101 «Vossische Zeitung» («Фоссы Газеті»)—немістің баяу ли- бералдық газеті, Берлинде 1704 жылдан 1934 жылға дейін шығып тұрды.—- 257.
102 Әңгіме «Азаттық Одағының» 1905 жылы августың аяғында Москвада болған IV съезі туралы болып отыр. Съезде коп- ституциялық-демократиялық партия (кадеттер партиясын) қүру туралы шешім қабылданды. Партияның программасы бекітілген құрылтай съезі 1905 жылы октябрьде болды.— 259.
103 Әңгіме К. Маркс пен Ф. Энгельстің «Үшінші халықаралык, шолу. Майдан октябрьге дейін» және К. Маркстің «Комму- нистердің Кёльн процесі туралы әшкерелеулер» деген шы- ғармалары туралы болып отыр (қараңыз: К. Маркс пен Ф. Энгельс. ІПығармалар, 2-басылуы, 7-том, 467-бет; 8-том, 431-бет)279.
104 «Либералдыц одацтар жэне социал-демократия» — 1905 жылы 26 (13) сентябрьде «Пролетарий» газетінің 18-номеріндө


506
ЕСКЕРТУЛЕР
осы тақырыппен жарияланған В. В. Воровскийдің мақала- сына Ленин жазған қосымша. Мацала либерал дық ұйымдар- ға — интеллигенцияның: адвокаттардың, инженерлердің, мұғалімдердің және басқалардың «кәсіпшілік» одақтарына — сондай-ақ осыларды біріктіретін «Одақтар одағына» социал- демократтар қандай көзңараста болуға тиіс, жұмысшылар- дың таптық сана-сезімін көмескілендіруге қарсы күресу мақсатымен осы ұйымдарға кірген дұрыс болмас па еді деп, жергілікті жерлерден түскен сұрақтарға байланысты жазыл- ған. В. Й. Ленин осы мақаланы редакциялады және оған қо- сымша жазды, онда қойылған сұрақтарға жауап берді.
Воровскийдің мақаласы социал-демократтар бұл либерал- дық одақтарға кірмеуге тиіс, өйткені ол бұқараны аздыруга ықпалын тигізуі мүмкін деген қорытындымен аяқталғанбо- латын. Ңолжазбада осы соңғы сөйлемге Ленин былай деп қосқан: «Ашық бас көтеру басталған дәуірде социал-демократтар мұндай аздырудың барлық себептерінен барынша аулақ болуға тиіс, жұмысшы табын қатаң партиялық рухта тәрбиелеп, тікелей жұмысшы табының дегеніне тура және қалтқысыз жүгінуі тиіс» (Лениннің XXVI жинағы, 346-бет). Бұл сөйлем және мақаланың жалғасы қолжазбада сызылыи тасталған және «Пролетарийде» жарияланбаған.— 289.
10Б Әңгіме патша самодержавиесінің барып тұрған реакцияшыл өкілдерінің бірі — Москва генерал-губернаторы, ұлы князь Сергей Александрович Романов (II Николайдың немере аға- сы) туралы болып отыр, оны 1905 жылғы 4 (17) феврадьда эсер И. П. Каляев өлтірген-ді.— 291.
106 	Шидловский комиссиясы — ерекше үкіметтік комиссия, ол 9 январьдағы Қанды жексенбіден кейін өріс алған стачкалық ңозғалысқа байланысты «С.-Петербург қаласындағы және оның төңірегіндегі жұмысшылар наразылығының себептеріп дереу анықтау үшін» 1905 жылы 29 январьда (11 февраль- да) патша указы бойынша қүрылды. Комиссияны басқаруға сенатор әрі Мемлекеттік советтің мүшесі Н. В. Шидловский тағайындалды. Комиссияға чиновниктер, қазына заводтары- ның бастықтары мен фабриканттар кірді. Сонымен бірге ко- миссияға жұмысшылардың өкілдері де енуге тиіс еді, олар екі сатылы сайлау жолымен сайланды. Большевиктер комис- сияға өкілдер сайлануға байланысты түсінік жұмыстарыя кеңінен өрістетті, осы комиссияны ұйымдастыру арқылы жұмысшылардың назарын революциялық күрестен аударып әкетуге тырысып отырған патша өкіметінің шын мәніндегі мақсатын әшкереледі. Ал сайламшылар үкіметке сөз бостан- дығы, баспасөз, жиналыс бостандығы, адамның жеке басы- на ешкімнің тимеуі, т. с. жөнінде талаптар қойғанда, Шидловский 1905 жылы 18 февральда (3 мартта) бұл талаптарды д қанағаттандыруға болмайды деп жариялады. Осыдан ке- йін сайламшылардың көпшілігі депутаттар сайлаудан бас


ЕСКЕРТУЛЕР
507
тартты жене Петербург жұмысшыларына уран тастады, олар ереуіл жасап, бұларды қолдады. 1905 жылы 20 февральда (5 мартта) комиссия жұмысқа кіріспестен таратылып жібе- рілді.— 302.
107 Қараңыз: А. П. Чехов. Шығармалар жинағы, 8-том, 1956, 351—363-беттер.— 304.
108 «Екі улт» — ағылшын жазушысы Б. Дизраэлидің (граф Би- консфилдтың) XIX ғасырда жазған «Сибилла» романыныц ңосымша тақырыбы.— 305.
109 ППС — Поляк социалистік партиясы (Polska Partia Socja- listyczna) — реформисты ұлтшыл партия, 1892 жылы құрыл- ған. Пилсудский мен оның жақтастары бастаған Поляк со- циалистік партиясы тәуелсіз Польша жолындағы курес ұранымен әрекет етіп, поляк жұмысшылары арасында сепара тистік, ұлтшылдық насихат жүргізді, самодержавие мен капитализмге қарсы орыс жұмысшыларымен бірлесіп күре- суден олардың назарын басқа жаққа бұрып әкетуге тырысты.
Поляк социалистік партиясының бүкіл тарихы бойында бұл партияның ішінде қатардағы жұмысшылардың ықпа- лымен солшыл топтар пайда болып отырды. Олардың ішінен кейбірі кейін поляк жұмысшы қозғалысының революциялық қанатына қосылды.
1906 жылы Поляк социалистік партиясы Поляк социалисты партиясы-«солпіылдар» және оңшыл, шовинистік, Поляк социалисты партиясы-«революцияшыл фракция» деп аталатын екі жікке бөлінді.
Болыпевиктер партиясыпың ықпалымен, сондай-аң ПКмЛСД-ның (Польша Корольдігі мен Литва социал-демо- кратиясының) ықпалымен Поляк социалисты партиясы- «солшылдары» бірте-бірте дәйекті революциялық позиция- ларға көшті.
Бірінші дүние жүзілік соғыс жылдарында Поляк социалисты партиясы-«солшылдарының» басым көпшілігі интернационалисты позицияда болды, 1918 жылдың декабрінде Польша Корольдігі мен Литва социал-демократиясына қосы- лып бірікті. Біріккен партиялар Польша Коммунисты жү- мысшы партиясын (1925 жылға дейін Польша Коммунисты партиясы осылай аталды) құрды.
Оңшыл Поляк социалисты партиясы бірінші дүние жузілік соғыс кезінде ұлтшылдық-шовинизм саясатын одан әрі жүр- гізе берді; ол Галиция жерінде поляк легиондарын ұйымдас- тырды, бул легиондар Австрия-Германия империализм! жа- ғында соғысты. Польша буржуазиялық мемлекеті құрылған- нан кейін эцшыл Поляк социалисты партиясы 1919 жылы бурын Германия мен Австрия басьш алган Польша жерін- дегі Поляк социалисты партиясының бөлімдерімен бірікті, сөйтіп тағы да Поляк социалисты партиясы деп аталды. Ол үкімет басына келгеннен соц өкімет билігінің поляк буржуа-


508
ЕСКЕРТУЛЕР
зиясының қолына көшуіне көмектесті, онан кейін үнемі антикоммунист^ насихат жүргізді, Совет еліне қарсы агрессия саясатын, Батые Украина мен Батые Белоруссияны ба- сып алу және езу саясатын жақтады. Поляк социалистік партиясыныц мұндай саясатымен келіспеген жеке топта- ры Польша Коммунистік партиясының ңатарына келіп қо- сылды.
Пилсудскийдің фашистік төңкерісінен (май, 1926) кейія Поляк социалистік партиясы формальды түрде парламенттік оипозицияда болды, бірақ іс жүзінде фашистік тәртіпкө қарсы белсенді күрес жүргізген жоқ, сөйтіп антикоммуниста және антисоветтік насихатын тоқтатпады. Поляк социа- листік партиясыныц солшыл элементтері бұл жылдары поляк коммунистерімен ыптымақтасып, бірқатар науқандар кезінде бірыцғай майдан тактикасын қолдады.
Екінші дүние жүзілік соғыс кезінде Поляк социалистік партиясы тағы да екіге бөлінді. Оның «Wolnosc, Rownosc, Niepodleglosc» («Бостандық, Теңдік, Тәуелсіздік») деп атал- ған реакцияшыл, шовинистік бөлігі Лондондағы реакцияшыл поляк эмигранттық «үкіметіне» қатысты. Поляк социалисты« партиясыныц өзін «Поляк социалистерінің жұмысшы партиясы» (ПСЖП) деп атаған екінші, солшыл бөлігі 1942 жы- лы цұрылған Поляк жұмысшы партиясының (ПЖП) ықпа- лымен гитлершіл басқыншыларға қарсы күрестің халыңтық майданына ңосылып, Полыпаны фашистік құлдықтан азат ету жолында күрес жүргізді және СССР-мен достық байла- ныс орнату позициясын ұстады.
1944 жылы, Полыпаның шығыс бөлігі неміс басқыншы- лығынан азат етіліп, Үлттық азаттықтың поляк комитеті құ- рылғаннан кейін, Поляк социалистерінің жұмысшы партия- сы қайтадан Поляк социалистік партиясы деп аталды, сөй- тіп Поляк жұмысшы партиясымен бірге халықтық-демокра- тиялық Полыпаны орнатуға қатысты. 1948 жылдың декаб- рінде Поляк жұмысшы партиясы мен Поляк социалисты« партиясы бірігіп, Яоляк біріккен жүмысшы партиясъш (ПБЖП) құрды,— 308.
110 	В. И. Ленин «Социализм жэне шаруалар» деген мацаласып жазу үстінде Поляк социалисты« партиясыныц 1905 жылы «Przedswit» («Рауан») журналыныц 6—-8-номерлерінде жа- рияланған аграрлық программасының жобасынан егжей-тег- жейлі үзінділер альіп, оған өзінің сын ескертпелерін айтты (қараңыз: Лениннің V жинағы, 1929, 391—393-беттер). Бұл ескертнелер «Социализм және шаруалар» деген мацала жос- парында да көрсетілген (қараңыз: осы том, 448—449-бет- тер).
«Przedswit» («Рауан»)—саяси журнал, поляк социалис- терінің тобы 1881 жылы шығара бастады. 1884 жылдан — по- ляктың тұңғыш «Пролетариат» жұмысшы партиясыныц ор-


ЕСКЕРТУЛЕР
509
ганы. Оқта-текте маркстік мақалалар да басылғапымен, 1892 жылдан «Przedswit» журналы оңшыл социалисты; және ұлт- піыл элементтердің қолында болды. 1893—1899 жылдарда журнал Поляк социалистері шетелдік одағының (Поляк социалиста партиясы шетелдік ұйымының) органы ретінде шығып тұрды, ал 1900 жылдан 1905 жылға дейін Поляк социалисты; партиясының теориялық және дискуссиялық органы болдьі. 1907 жылы журнал қайта шығарыла бастады, сөйтіп 1915 және 1917 жылдардағы үзілістерімен қоса ал- ғанда 1920 жылға дейін шығарылды; 1907 жылдан оңшыл Поляк социалистік партиясы (Поляк социалистік партиясы- «революциялық фракция» деп аталатынның) органы ретіи- де, 1918—1920 жылдарда — Поляк социалисты; партиясыныц органы ретінде піығып тұрды. 1881 жылдан 1901 жылға де- йін «Przedswit» шетелде, кейіннен Полыпада (Краков — Варшава — Львов) шықты — 308.
111 Шарварктар— Полыпада шаруаларға салынған еңбек-көлік міндеткерлігі, жолдар, көпірлер және соғыстық маңызы бар басқа да объектілерді немесе мемлекеттік және қоғамдық пайдаланудағы объектілерді салу үшін күштеп жұмыс істе- ту ретінде жүргізілген — 310.
112 «Новое Время» («Жаңа Заман»)—күнделікті газет; Петер- бургте 1868 жылдан 1917 жылға дейін шығып тұрды; газет әр түрлі бастырушылардың қолында болып, өзінің саяси ба- ғытын талай рет өзгертті. Бастапқы кезде баяу-либералдық бағытта болған газет 1876 жылы шығарушысы А. С. Суворин болғанпап кейін реакцияшыл дворяндық чиновниктік- бюрократтық топтардың органына айналды. 1905 жылдан — қаражүздікшілердің органы. Февраль буржуазиялың-демо- кратиялық революциясынан кейін газет буржуазиялық Уақытша үкіметтің контрреволюциялық саясатын толық қолдады және болыпевиктерге өршелене жала жапты. Петроград Советі жанындағы Әскери-революциялық комитет 1917 жылы 26 октябрьде (8 ноябрьде) газетті жауып тастады. В. И. Ленин «Новое Времяны» сатқын газеттердің үлгісі деп атады.— 317.
113 Балалайкин — М. Е. Салтыков-Щедриннің «Қазіргі заманғы идиллия» деген шығармасының кейіпкері; либерал даңғаза, авантюрист, суайт.— 325.
114 «Партияның бірігуі туралы мэселе жөнінде» — осындай та- қырыппен 1905 жылы 10 октябрьде (27 сентябрьде) «Пролетарий» газетінің 20-номерінде төмендегі документтер ба- сылды: РСДРП Орталық Комитетінің және меныпевиктердің Женева конференциясы сайлаған Үйымдастыру комиссиясы өкілдерінің үшінші кеңесінің протоколы және Орталық Ко- митеттіц осы протоколға түсіндірмесі. Меныпевиктердің осы


510
ЕСКЕРТУЛЕР
мәжілістегі мінез-құлқыиа және олардың қойған талаптары- на баға бере келіп, Орталық Комитет бұлардың саясаты пар- тияның III съезіне дейін де жүргізіп келген саясат болып қалып отыр, мұның өзі «шектен асқан былық пен анархияға, партияның нағыз ыдырауына» әкеп соғады деп көрсетті.
Документтер жарияланып отырған «Редакциядан» дегея заметкамен қосып басылды, бұл заметканы В. И. Ленин жаз- ды,— 327,
115 Меньше виктердіц оцтустік орыс цурылтай конференциясы 1905 жылы августа Киевте етті. Бұған меныпевиктік топтар мен комитеттерден 12 делегат қатысты. Конференция томен- дегі мәселелер бойынша қарарлар қабылдады: партияның екі бөлігін біріктіру; Мемлекеттік дума жөнінде; «Искра» редакциясының құрамы туралы; Халықаралық социалистік бюродағы РСДРП-ның өкілдігі туралы; ұйымдық устав және басқалар.
«Меныпевиктік жаңа конференция» және ««Искра» такти- касының соңғы жаңалығы немесе ойыншық сайлау — көтері- ліске ңозғау салатын жаңа себеп» (қараңыз: осы том, 331—332, 384—403-беттер) деген мақалаларында Ленин кон- ференцияның шешімдерін қатты сынға алды. Конференция- ның Мемлекеттік дума туралы қарарына тоқтала келіп, Ленин «социал-демократияньщ міндеттерін қорлаудың түңі- лерлік ескерткіші болып көпке дейін қалады» деп жазды (бұл да сонда, 399-бет).
Халықаралық социалистік бюродағы РСДРП-ның өкілдігі туралы конференция қабылдаған қарар жөнінде РСДРП Ор- талық Комитетіне 1905 жылғы 25 сентябрьдегі (8 октябрь- дегі) хатында Ленин былай деп жазды: «1) менің өз басыма сорақы өтірік таңылған. Мен «Пролетарийдің» 20-номерінде жауап беремін, бұл номер бүрсігүні шығады. 2) Плехановтан партияның о л а р ғ а жататын бөлегінің өкілі бол- уын сұрайды» (Шығармалар, 34-том, 354-бет). «РСДРП-ның Халықаралық социалистік бюродағы өкілдігі» (қараңыз: осы том, 333—336-беттер) деген мақаласында Ленин, осы мәселе жөнінде партиядағы істердің нақты жағдайын айта келіп, меньшевиктік қарардың жалғандығын әшкереледі — 331.
116 Әңгіме меньшевиктердің 1905 жылы апрельде болған Женева конференциясында қабылданған «ұйымдық устав» туралы болып отыр.— 332.
117 Халыцаралыу социалисты бюро (ХСБ) — II Интернационал- дың тұрақты атқару-информациялық органы; Халықаралық социалистік бюроны құру туралы шешім II Интернационал- дың Париж конгресінде (1900 жылғы сентябрь) қабылданды. Халықаралық социалистік бюроға делегациялар сайлаған өкілдерді конгрестің шешімі бойынша әр елдің партия ұйым- дары бекітуге тиісті болды. Халықаралық социалистік бюро-


ЕСКЕРТУЛЕР
511
дағы РСДРП-ның өкілі 1905 жылдың майына дейін Г. В. Плеханов болды.
РСДРП III съезінен кейін Орталык, Комитет 1905 жылы 7 (20) майда мынадай қаулы қабылдады: «Орталық Комитет Плеханов жолдасқа Россия социал-демократиялық жұмысшы партиясының Халықаралық социалистік бюродағы өкілі бо- луды жүктейді». Ңаулыға Орталық Комитеттің үш мүшесі:
B. И. Ленин, JL Б. Красин және Д. С. Постоловскии қол қойған (Лениннің V жинағы, 1929, 292-бет). Мұндай қаулы партияның III съезінің шешімдерін Плеханов өзі үшін мін- детті деп танитын болса деген шартпен ңабылданды. Алай- да ол бұл шартты қабылдамады.
1905 жылғы октябрьде Орталық Комитет В. И. Ленинді Ха- лықаралық социалистік бюродағы РСДРП-ның өкілі етіп тағайындау туралы шешім шығарды. РСДРП Орталык, Ко- митетіне 1905 жылғы 12 (25) октябрьдегі хатында Ленин былай деп жазды: «Мені Халықаралық бюроға тағайында- ғандық туралы... сіздердің хатыңызды жаңа ғана алдым» (Шығармалар, 36-том, 133-бет). Бюрода Ленин II Интернационал лидерлерінің оппортунизміне қарсы батыл күрес жүргізді.
Халықаралық социалистік бюро 1914 жылы өз қызметін тоқтатты.— 333.
118 	Болыпевиктердің позициясында болған РСДРП Кострома комитет! Ленин айтып отырған қарарда Г. В. Плехановтыц Ха- лықаралық социалистік бюроға РСДРП-ның өкілі болып та- ғайындалуына қарсы шықты. Ңарар 1905 жылы 10 октябрьде (27 сентябрьде) «Пролетарий» газетінің 20-номерінде жарияланды.— 336.
1,9 «Оуушылармен болған эңгімелерден» деген заметка 1905 жылдың екінші жартысында РСДРП Одесса комитетінің секретари болып істеген большевик С. И. Гусевтің редакцияға жазған хатына редакциялық кіріспе болып табылады; бұл хат үзінділер түрінде «Пролетарий» газетінде жарияланды.
C. И. Гусев өзінің хатында болыпевиктердің 1905 жылғы ре- волюциядағы тактикасы мәселелері жөнінде пікір айтты, осы мәселелер жөнінде бұқара арасында жүргізіліп жатқан түсінік жұмыстарын хабарлап, меныпевиктердің Женева кон- ференциясының шешімдерін сынады. Ленин 1905 жылы 7 (20) сентябрьде Гусевке берген жауабында ол практиктер- дің Орталық Органмен осындай мәселелер жөнінде әңгімеле- судің бастамасын жасап отырғанын және редакция оның ха- тының бір бөлігін басуға ұйғарғанын жазады. «Жалпы алғанда, біз бір пікірдеміз және Сіз бен біз бір жерден шығып отыр- мыз (Сіздің пікірлеріңіз менің «Екі тактикадағы» пікірлерім- мен үйлеседі)»,—деп жазды Ленин (Шығармалар, 34-том, 346-бет).— 337.
120 	«Москвадағы цанды кундер» деген мақала Москвада 1905 жылғы 19 сентябрьде (2 октябрьде) басталған саяси стая-


512
ЕСКЕРТУЛЕР
каға арналған. Бірінші болын баспахана жұмысшылары ереуіл жасады, кейін оларға басқа кәсіптердің жұмысшылары қосылды. Стачкамен бірге митингілер және демоистрациялар өтіп жатты. Москва көшелерінде жұмысшылардың долиция- мен және әскерлермен қарулы ңақтығыстары болды. Жұ- мысшыларға студенттер қосылды. Стачкаға басшылық еткея большевиктердің Москва комитет! өздері шығарған листов- када жұмысшыларды самодержавиеге ңарсы күреске, қару- лы көтеріліске шақырды: «... стачкадан ңарулы көтеріліске, қарулы көтерілістен жеңіске — біздің жолымыз, жұмысшы табының жолы осы!» — делінді листовкада («1905—1907 жыл- дардағы бірінші орыс революциясындағы болыпевиктік ұйым- дардың листовкалары», 2-бөлім, 1956, 65-бет).
В. И. Ленин Москвадағы саяси стачканың барысын күнбе- күн мұқият қадағалап отырды. Оның газеттерден көшіріп алған көптеген үзінділері осыны дәлелдейді (қараңыз: Лениннің V жинағы, 1929, 414—415-беттер жене XVI жинақ, 202—213-беттер). Жинаған материалдарын ол «Москвадағы қанды күндер», «Москвадағы саяси стачка- және көше бо- йындағы күрес», «Москва оқиғаларының сабақтары» дегеп мақалаларында пайдаланды.
«Москвадағы қанды күндер» деген мақала ол кезде жа- рияланған жоқ. Ол В. И. Лениннің бірінші мақаладан кейіп екі күн өткесін 29 сентябрьде (12 октябрьде) жазған «Моск- вадағы саяси стачка және көше бойыпдағы күрес» деген ма- қаласының бірінші нұсқасы болды, бұл мақала «Пролетарий» газетінің 21-номерінде жарияланды. Москвадағы оқи- ғалар туралы Ленин сентябрьдің аяғында Женевада болған үлкен митингіде сөз сөйледі. Москвадағы саяси стачка Рос- сияда рсволюциялық қозғалыстың жаңадан өрлеуінің басы болды. Ол Бүкіл россиялың Октябрь саяси стачкасын әзір- леуде үлкен роль атқарды.— 338.
121 Әңгіме Москва, Владимир, Ярославль губернияларында 1885— 1886 жылдары болған жұмысшы қозғалысы жайында больш отыр.
Бұл кезеңдегі стачкалардың ішінен 1885 жылы январьда Орехово-Зуеводағы Морозов фабрикасында болған стачка өзінің ұйымшылдығымен ерекше көзге түсті. Стачкаға та- лантты басшылар, алдыңғы қатарлы жұмысшылар, бұрьгн «Орыс жұмысшыларының солтүстік одағының» мүшесі болған Петр Моисеенко және Василий Волков басшылык, етті. Пат- ша үкіметі стачканы қарулы күшпен басып тастады. 600-ге жуың жұмысшы жер аударылды, 33 жүмысшы сотқа тар- тылды. Осы мәселе жөнінде мынаны қараңыз: В. И. Ленин. Шығармалар толық жинйғы, 2-том, 24—29-беттер.— 338.
122 Иваново-Вознесенск стачкасы — тоқымашы жұмысшылардыц ірі саяси стачкасы, 12 (25) майда басталып, 72 күнге созыл- ды. Бұған 70 мыңға жуық жүмысшы мен жұмысщы әйел


ЕСКЕРТУЛЕР
513
қатысты. Иваново-Вознесенск жұмысшыларының стачкасы- на Шуя, Орехово-Зуево, Кохма және басқа жерлердің тоқы- машылары қосылды. Стачка Ф. А. Афанасьев және М. В. Фрунзе бастаған Иваново-Вознесенск болыпевиктік ұйымының басшылығымен, жұмысшы-больпіевиктер С. И. Балашовтың, Е. А. Дунаевтың, Ф. Н. Самойловтың және басқалар- дың белсене қатысуымен өтті. Стачка басталмастан бұрын барлың фабрикалардың партияда жоқ жұмысшылары өкіл- дерінің қатысуымен 9 (22) майда өткен Иваново-Вознесеиск большевиктерінің ңұпия конференциясында жұмысшылар- дың фабриканттарға қоятын талаптары талқыланып, қабыл- данды. Олардың ішінде сегіз сағаттық жұмыс күні, жалаңы- ны көбейту, штрафтарды жою, одақтар мен стачкалар бос- тандығы және басқа талаптар болды.
Стачкаға басшылық ету үшін жұмысшылар фабрикалар өкілдерінен уәкілдер Советін сайлады, бұл Совет ереуілші- лердің революциялық орталығы болды. 151 адам, соның ішінде 17 әйел сайланды. Стачка өте ұйымпіылдықпен өтті. Алғашқы күндерден бастап-ақ стачкаға байланысты мәселе- лерді талқылау үшін он мыңдаған жұмысшы қалалық алаң- ға жиналды, ал губернатор қала ішінде жиналыс өткізугө тыйым салғаннан кейін, жиналыстар қаланың сыртында, Талка өзенінің жағасында өтті. Бұл жиналыстарда жұмыс- іпылардың экономикалық және саяси жағдайы туралы мәсе- лелер де талқыланды, сол жерде болыпевиктер жұмысшы ңозғалысының міндеттері туралы лекциялар да оқыды.
Ереуіл жасаған жұмысшылардың жігерін мұңалту үпіін патша үкіметі Иваново-Вознесенскіге әскер бөлімдерін жі- бсрді. 3 (16) июньде жиынға келген жұмысшылар қанды ңырғынға ұшыратылды. Қырғын айқас бірнеше сағатқа со- зылды. Жұмысшылардың ішінде өлгендер және көптеген жа- раланғандар болды. Жазалау шараларына ңарамастан, жү- мысшылар бұрынғыдан бетер топтасып, күресті тоқтатпады. Тек аштық және жұмысшылар мен олардың семьяларыньщ әбдён күйзелуі ғана Иваново-Вознесенск ұйымын стачканы тоқтату туралы мәселе қоюға мәжбүр етті.
Иваново-Вознесенск жұмысшыларының стачкасы жұмыс- іпы бұқарасының саяси сана-сезімінің онан әрі өсуіне зор ықпалын тигізді. Стачканың тарихи маңызы сол — жұмыс- іпылар сайлаған уәкілдер Советі күрестің барысында жұмыс- шы депутаттарының алғашқы Советтерінің біріне айнал- ды.— 339.
123 	Бұл арада 1905 жылы 29 августа (11 сентябрьде) Мемлекет- тік думаға сайлау туралы мәселені талқылауға қатысу үшін қалалық басңарма үйіне жиналған Тифлис жұмыспіыларын (2000-нан астам адам) полицияның атқылағаны айтылып отыр. Патшалық өкімет орындарының жарлығы бойынпіа полиция мен казактар үйді қоршап алып, жиналыс больш жатқан залға баса көктеп кірді, жұмысіпыларды айуапдық-


514
ЕСКЕРТУЛЕР
пен атқылагі, ұрып-соға бастады. 60 адам өлді. 300-ге жуық адам жараланды.
Патша өкіметінің зұлымдығына қарсы наразылық ретінде бүкіл Закавказьеде — Тифлисте, Кутаисте, Сухумда және басқа қалаларда саяси демонстрациялар мен стачкалар өтті. РСДРП Тифлис комитеті патша самодержавиесіне қарсы қа- рулы кетеріліске шақьтрған листовкалар шығарды. Тифлис- тегі оқиғалар туралы 1905 жылы 26 (13) сентябрьде «Пролетарий» газетінің 18-номерінде Кавказ одағы комитеті қол цойған арнаулы бюллетень басылды.— 339.
121 1904—1905 жьілдардағъі орыс-жапон соғысы патша самодер- жавиесінің жеңілуімен аяқталды. 1905 жылы 23 августа (5 сентябрьде) Портсмутта (Америка Ңүрама Штаттары) Россия мен Жапонияның арасында бітім шартына қол қо- йьтлды. Шарт бойынша патша үкіметі Жапонияға Порт-Артур мен Дальиийді арендалауға право берді, Оңтүстік Маньчжурия темір жолыи және Сахалиннің оңтүстік бөлегін берді. Кореяда Жапонияның ыңпалы басым болу правосы мойын- далды. Мұның үстіне Россия, Жапон, Охота. және Беринг теңіздерінің Россияға қарасты жағаларында Жапонияға ба- лық аулау концессиясын бермекші болып міндеттенді. Портсмут бітім шартына қол ңойып, патша өкіметі ел ішіпде өріс алып отырған революцияға қарсы күресу үшін мүмкін- дік алуды көздеді.— 343.
125 	«РСДРП Орталыц Органыныц редакциясынан» хат 1905 жылы сентябрьде «Рабочий» газетінің 2-номерінде жарияланды.
«Рабочий» («Жұмысшы»)—көпшілікке арналған құпия газет, РСДРП Орталық Комитетінің басылымы; РСДРП III съезінің үгіт және насихат туралы мәселе жөніндегі қаулы- сына сәйкес құрылды, бұл қаулыда: «... Россияда бұқараға түсінікті орган шығаруды жолға қоюға қамқорлың жасал- сын» делінген болатыи.
РСДРП Орталық Комитетінің жанынан құрылған әдебиет- ші-насихатшылар тобының 1905 жылғы июльдегі съезінде «Рабочий» газеті көпшілікке арналған орган болуға тиіс, ол ағымдағы саясат мәселелерін жазып, партия программасы, тактикасы және ұйымдық мәселелер жөнінде көпшілікке ұғьтмды мақалалар беріп тұруға тиіс деп көрсетілді. Газет 1905 жылғы августан октябрьге дейін шығып тұрды. 4 номе- рі шықты. Москвада РСДРП Орталық Комитетінің астыртын баспаханасында басылды. «Рабочий» газетіиің шыққан бі- рінші номер! туралы В. И. Ленин 1905 жылы сентябрьде П. А. Красиковқа жолдаған хатында: ««Рабочийдің» 1-номе- рі оте жақсы» деп жазды (Шығармалар, 34-том, 341-бет). М. М. Эссенге жазған хатында Ленин «қазіргі уақыт үшін өте пайдалы «Рабочиймен» қатар... угіттік бюллетеньдердің шығарылып тұруыи... негізгі ұрандарды және негізгі оқиға-


ЕСКЕРТУЛЕР
515
лардың қорытындыларын беріп отыратын икемді, орамды, жиі-жиі шығып тұратын қысқа листоктар-бюллетеньдер ұйымдастыруды» ұсынды (бұл да сонда, 364-бет) — 347
126 Лениннің ((Герман социал-демократиялыу жумысшы пар- тиясының Йена съезі» деген мақаласы РСДРП Кавказ ода- ғының өтініші бойынпіа жазылды және «Борьба Пролетариата» газетіне арпалды. Ленин мақаланы аяқтамаған. 1905 жылы 30 сентябрьде (13 октябрьде) Кавказ одағына хатыи- да Н. К. Крупская бьтлай деп жазды: «Сіздер Йена копгресі туралы мақала жіберуді сұрап едіңіздер, бұрын ештеңе іс- тей алмадық — тідті уақыт болмады — ал енді кеш» (КПСС Орталық Комитеті жанындағы Марксизм-ленинизм институ- тының Орталық партия архиві).
Герман социал-демократиялыц партиясының Йена съезі 1905 жылы 17—23 сентябрьде (жаңаша) Иенада өтті. Съез- дің күн тәртібіне төмендегі мәселелер қойылды: 1) партия ұйымы; 2) партия басқармасының есебі; 3) рейхстагтағы жұ- мысы туралы социал-демократиялық фракцияның есебі; 4) 1 Майды мейрамдау; 5) саяси бұқаралық стачка және социал-демократия, тағы басқалар.
Съезд Россияда өріс алған революцияның ықпалымен өтті. Мұның өзі оның піешімдеріне эсер етті. Бұқаралық саясп стачка туралы мәселе жөнінде съезд қабылдаған қарарда пролетариат күресінің неғұрлым пәрменді құралдарының бірі жаппай ереуілді мейлінше кецінен қолдану болып та- былады деп көрсетілді. Ңарарда қарулы көтеріліс туралы мәселе орағытып өтілсе де мұндай шешім қабылдануы Герман социал-демократиялық партиясының ңызметінде бір адым ілгері басқандық болды.— 349.
127 Герман социал-демократиясының Дрезден съезі 1903 жылы 13—20 сентябрьде (жаңаша) өтті. Съездің коңіл бөлген бас- ты мәселесі партия тактикасы туралы және ревизионизмге ңарсьі күрес туралы мәселе болды. Съезде Э. Беріпптейнніц, П. Герэнің, Э. Давидтің, В. Гейненің жәие басқа кейбір не- міс социал-демократтарының ревизионистік козқарастары сыналды. Съезд басым көпшілік дауыспен (288 дауысқа 11 дауыс қарсы) қабылдаған қарарда былай делінген: «Партия съезі біздің сыннан өткен, жеңістерге жеткізген, тап күре- сіне негізделген ескі тактикамызды өзгертуге, мұпың өзіпдө жауларымызды құлату арқылы саяси өкіметті жеңіп алу- дың орнына қазіргі құрылысқа кеңшілік жасау саясатын қойып өзгертуге тырысқап ревпзионистік гіиғылдарды мей- лінше батыл айыптайды» (қараңыз: «Protokoll über die Verhandlungen des Parteitages der Sozialdemokratischen Partei Deutschlands. Abgehalten zu Dresden vom 13. bis 20. September 1903». Berlin, 1903, S, 418). Мұндай қарар қабылдаудың белгілі бір дәрежеде дұрыс маңызы болды. Алайда ревизионизмге қарсы күресте съезд жеткілікті дәйектілік корсетпе-
18 и-том


516
ЕСКЕРТУЛЕР
ді; герман социал-демократиясының ревизионистері партия- дан шығарылмады, олар съезден кейін де өздерінің оппортунист^ көзқарастарын одан әрі насихаттай берді.
Ревизионизмді айыптаған мұндай шешімді социалистік партиялардың тактикасы туралы мәселені қарағанда II Интернационал дың Амстердам конгресі дө (1904 жылғы август) қабылдады. Бірақ конгресс ревизионистерден іргені аулақ салудың қажеттігі туралы батыл қорытынды шығар- мады.— 349.
128 Социалистерге царсы ерекше заңды жұмысшы және социалиста қозғалысқа қарсы күресу үшін Германияда 1878 жьь лы Бисмарктың үкіметі енгізді. Бұл зац бойынша социал- демократиялық партияның барлық ұйымдарына, бұқаралық жұмысшы ұйымдарыпа, жұмысшы баспасөзіне тыйым салын- ды; социалистік әдебиет конфискеленді; ерекше заң күшіндө болған жылдарда 350-ге жуық социал-демократиялық ұйым таратылды, 900-ге жуық социал-демократ Германиядан қу- ылды және 1500 социал-демократ түрмеге қамалды, жүзде- ген газетке, журналдар меп мерзімді емес басылымдарға тыйым салынды. Алайда қуғындау және жазалау шаралары социал-демократиялық партияның жігерін жасытқан жоқ, оның қызметі астыртын жағдайға бейімделіп қайта құрыл- ды; гпетелде партияның Орталық Органы «Социал-Демократ» газеті шығьтп тұрды және партия съездері мерзімінде (1880, 1883 және 1887 жылдары) шақырылды; Германияда, астыртын жағдайда социал-демократиялық ұйымдар мен топтар тез арада қайта қалпьтна келіп отырды, оларды астыртын Орталық Комитет басқарды. Астыртын жағдайда жұмыс іс- тей отырып, партия бұқарамен байланысын нығайту үшін жария мүмкіндіктерді кеңінен пайдаланды,— сөйтіп оныц ықпалы үздіксіз өсе берді: рейхстагқа сайлаулар кезіиде социал-демократтарды жақтап берілген дауыстар саны 1878 жылдан 1890 жылға дейін үш еседен аса көбейді. Неміс со- циал-демократтарына К. Маркс пен Ф. Энгельс зор көмек көрсетті. Бұқаралық қозғалыстың жәпе барған сайын кү- шейе түскен жұмысшы қозғалысының тегеурінімен 1890 жылы социалистерге қарсы ерекше заң жойылды.— 351.
129 Германия кәсіпшілік одацтарының Кёльн съезі 1905 жылы май да өтті. Кәсіподақтардыц реформистік, оппортунист^ лидерлері съезде антисоциалистік, тред-юнионистік бағыт ұстады, кәсіподақтар өз қызметін жұмысшы табының күн- делікті көкейтесті мүдделері үшін капиталға қарсы эконо- микалық күреспен ғана шектеп, саяси күрес жүргізбеугө тиіс деп есептеді. Жаппай саяси стачка туралы мәселө жө- нінде олар өз қарарын өткізе алды, бұл қарарда съезд жаппай саяси стачкаларды насихаттауды айыптайды және жұ- мысшыларға мұндай әрекеттергө батыл қарсы шығуды ұсынады делінді. Съездіц оппортунист басшылары 1 Май мей-


ЕСКЕРТУЛЕР
517
рамына жұмысшылардың бәрі қатыса алатын болсын деген сылтаумен мейрамдауды кешкі уақытқа қалдыру ұсынылған қарар да енгізді. Мұның озі 1 Май менрамын опың жауын- герлік, халықаралық сипатынан айыруға жасалгаи әрекет еді. Алайда съездің копшілігі бұл қарарды цабылдамады.
1905 жылы 2ß (13) июньде «Пролетарий» газетінің 5-но- мерінде «Германиядағы кәсіпшілік одақтарының 5-съезі» деген мақалада осы съезде қабылданған оппортунистік ше- іпімдер қатаң сыналды.— 352.
130 «Ешцандай жалғандъің, болмасын! Біздіц куіиіміз шындъіц- ты айтуда!» дегеп редакцпяга хатты Ленин аяқтамаган. «Пролетарий» газетінде жарияланған жоқ.— 355.
131 К. Маркс. «Луи Бонапарттың он сегізінші брюмері» (қара- цыз: К. Маркс пен Ф. Энгельс. ІПығармалар. 2-басылуы, 8- том, 123-бет).— 356.
132 «Тһе Economist» («Экономист») — экономика және саясат мәселелері жөнінде апта сайын шыгатын ағылшып журналы; Лондонда 1843 жьтлдан шығады; ірі өнеркәсіп буржуа- зиясының органы.— 362.
133 «Армян социал-демократиялыі$ жумысшы уйымыи» РСДРП II съезінен кейін көп ұзамай армян ұлтшыл-федералистік элементтері құрды. Бундшылдар сияқты, олар да партияны федерациялық принцппте құруды, яғни пролетариат™ ұлт- тық принцип бойынша бөлуді талап етті және өздерін армян пролетариатының бірден-бір окілі деп жариялады. Өз- дерінің ұлтшылдығып ақтау үшін олар «әрбір ұлттың ерек- ше жағдайларын» сылтау етті. Россиядагы социал-демократия лық ұйымдардың 1905 жылы сентябрьде шақырылатын конференциясына байланысты В. И. Ленин өзінің РСДРП Орталық Комитетіне хатында былай деп жазды:
««Армян социал-демократиялық федерациясы» жөнінде ерекше сақтандырам. Егер сіздер оның конференцняға қа- тысуына келісім берген болсаңыздар, опда улкен ңате жаса- ғансыздар, оны цайткенде де түзету керек. Олар — женева- лық қос іріткіпіілер, бұлар осында, Кавказбен ешбір елеулі байланыстары болмай-ақ, мүлдем түкке тұрғысыз бірдеңе- лер бастырып шығарып жүр. Ол — кавказдық бундизмге пәр беріп отыру үшін әдейі ойлап шығарылған, бундтыц уойған адамдары, басқа түк те емес. ... Кавказдық жолдас- тардың күллісі әдебиетші-іріткі салуіпылардың бұл шайка- сына қарсы...» (Шығармалар, 34-том, 340-бет)373.
134 Россиядағы социал-демократиялыц уйымдардың конферен- циясы 1905 жылғы 7—9 (20—22) сентябрьдө Ригада өтті. Конференцияны Мемлекеттік думаға көзқарас жөніндегі тактиканы талдап белгілеу үшін РСДРП Орталық Комитеті шақырды. Оған РСДРП Орталық Комитетінен, меньшевик-
18*


518
ЕСКЕРТУЛЕР
тердің Үйымдастыру комиссиясынан, Буидтан, Латыш со- циал-демократиясынан, Польша мен Литва социал-демокра- тиясынац, Украина революциялық партиясынан өкілдер қа- тысты. Меныпевиктердіц наразылықтарына қарамастан, конференция Булыгин Думасына белсенді бойкот жариялаудың болыпевиктік бағытын мақұлдады және бұл Думаға қатысу бостандық ісіне опасыздык, болады деп тауып, Булыгин Ду- масыиа қатысу керек дейтін меныгіевиктік саясатты айып- тады. Конференцияның шешімдерінде сайлау науқанын ха- лық бұқарасы арасында кең үгіт жүргізу үшін пайдалану ңажеттігі көрсетілді, митингілер өткізудің, барлық сайлау жиналыстарына қалай болса да кірудің қажеттігі, Булыгин Думасының шын сипаты мен мақсаттарын — ол революция- лық қозғалыстан негізі шайқалған самодержавие өкіметін нығайту мақсатымен халық өкілдігінің қолдан жасалған дөрекі түрі екенін көрсетіп отыру қажеттігі атап көрсе- тілді.
Конференцияньщ қарарлары 1905 жылы 24 (11) октябрь- де «Пролетарий» газетінің 22-номерінде жарияланды (қа- раңыз: «КПСС съездерінің, конференцияларының және Ор- талық Комитет пленумдарыпың қарарлары мен шешімдері», 1-том, 1971, 137—141-беттер). Ленин «Саяси топңа бөлінудіц бірінші қорытындылары» және «Жеңілгендердің байбаламы» деген мақалаларында (қараңыз: Шығармалар толық жина- ғы, 12-том, 7—15-және 16—18-беттер) конференцияның маңы- зын бағалай келіп, қабылданған шешімдерге «Искрада» қарсы шыққан меныпевиктерге қатты тойтарыс берді.— 373.
135 	«Vorwärts» («Алға»)—күнделікті газет, Герман социал-де- мократияльщ партиясының орталық органы; 1884 жылдан шыға бастаған «Berliner Volksblatt» («Берлин Халықтық Га- зеті») газетінің жалғасы ретінде партияның Галль съезініц қаулысы бойынша «Vorwärts. Berliner Volksblatt» деген ат- пен 1891 жылдан Берлинде шығып тұрды. Газет бетінде Ф. Энгельс опнортунизмнің барлық көріністеріне қарсы кү- рес жүргізді. 90-жылдардың екінші жартысынан бастап, Энгельс қайтыс болғаннан кейін, «Vorwärts»-тің редакциясы партияның оңшыл қанатының қолына көшіп, онда оппор- тунистердің мақалалары үнемі басылып тұрды. РСДРП қа- тарындағы оппортунизм мен ревизионизмге қарсы күресті сыңаржак, корсете отырып, «Vorwärts» «экономистерді», партия жікке бөлінгеннен кейін, меныпевиктерді қолдады. Реакция жылдарында «Vorwärts» Троцкийдің жалақорлық ма- қалаларын басты, ал Лениннің, большевиктердің ол мақала- ларды теріске шығарып жауап беруіне және партиядағы істің жайын объективті бағалауына мүмкіндік бермеді. Бі- рінші дүние жүзілік соғыс кезінде «Vorwärts» социал-шовинизм позициясында болды; ¥лы Октябрь социалистік рево- люциясынан кейін антисоветтік насихат жүргізді. 1933 жыл- ға дейін Берлинде шығып тұрды — 377.


ЕСКЕРТУЛЕР
519
136 «Социал-Демократ» — меньшевиктердід органы. Газет Жене- вада 1904 жылғы 1 (14) октябрьден 1905 жылғы 14 (27) ок- тябрьге дейін шығып тұрды. Не бары 16 номері шыдты. Газеттід бас редакторы Ф. Дан болды.
«Социал-Демократтыд» Ленин айтып отырган 12-номе рін- де Л. Мартовтыд «Азаматтардыц резолюциялыд өзін өзі бас- даруы» деген мадаласы я?арияланды — 400.
137 М. Борисовтыд «Кәсіпшілік уозгалысы туралы жэне социал- демократияныц міндеттері туралы» деген мадаласы В. И. Ленин жазған «Редакциядан» деген ескертумен «Пролетарий де» басылды, ал кейін Петербургтө шығып тұрған большевиктік «Новая Жизнь» газетінід 1905 жылғы 8 но- ябрьдегі 7-номерінде көшіріп басылды.
Мақалада жұмысшылар арасында кәсіподақтарына бірі- гуге ұмтылу және соларды ұйымдастыруга әрекеттену бар делінген. Осымен байланысты жұмысшы табыныд алдыцғы датарлы, ұйымдасқан отряды болып саналатын және ұран- дарына миллиондаған пролетарлар еруге тиісті социал-до- мократиялық партияныд алдында кәсіпшілік одақтарын ұйымдастыруға белсене көмектесу, олардыд жұмысына бас- піылыд ету ,жұмысшыларды тап күресін және пролетариат- тыд социалистік міпдеттерін кецінен түсіну рухында тәрбиө- лей отырып, кәсіподақ мүшелері арасында социал-деілокра- тпялық үгіт жүргізу міндеті тұрды.
В. И. Ленин өрлеп келе жатқан кәсіпшілік қозғалысына партиялыд басшылың мәселелеріне үлкен мән берді. Осы мақала жарияланардан бірнеше күн бұрын, 30 сентябрьдө (13 октябрьде), G. И. Гусевке хатында былай деп жазды: «Россия социал-демократиясына ең басынан-ақ кәсіподақтар мәселесінде дұрыс сарын алу, бұл жөнінде социал-демокра- тиялық бастаманьтң, социал-демократиялық қатынастыд, со- циал-демократияльтқ басшылықтыд бірден дәстүрін жасау мацызды нәрсе» (Шығармалар, 34-том, 362-бет).— 404.
138 Бұл арада «Русь» газетінің 1905 жылғы 13 (26) сентябрьдегі 218-номерінде «Баспасөзде және қоғамда» деген тадырып- пен жарияланған корреспонденция айтылып отыр410.
139 «Пролетарий» газетінід 1905 жылғы 24 (11) октябрьдегі 22- номерінде РСДРП Кавказ одағының органы «Борьба Пролетариата» газетініц 3-номеріне (орыс тілінде) рецензия басылды. Рецензияныд осы томда жарияланып отырған бөлегін В. И. Ленин жазган. Мұнда И. В. Сталиннід ««Социал- Демократқа» жауап» деген мақаласына баға берілген (қа- радыз: И. В. Сталин. Шығармалар, 1-том, 177—191-беттер) .— 418.
140 «Пролетарий» газетінід 1905 жылғы 3 октябрьдегі (20 сен- тябрьдегі) 19-номерінде Қазан, Симбирск және Нижний Нов¬


520
ЕСКЕРТУЛЕР
город губернияларында істейтін бір топ социал-демократ- тардьщ «Шетелдік жолдастарға ашық хаты» басылды. Хатта Россиядағы астыртын жұмыстың ауыр жагдайы, партия^ лық күштердің жеткіліксіздігі айтылды, жастар жұмыс іс- теу үшін Россияда қалуға шацырылды. Хат «Редакциядан» деген төмендегі ескертумен басылды: ««Шалғай түкпірдегі жолдастардың» бұл мәлімдемесін Орталық Орган беттеріндө олардың партия жұмысына деген көңілін және көзқараста- рын білдіру үшін басып отырмыз. Біз, шетелдік «ілімнің» пайдасыздығы туралы авторлардың өте қатал айтылган пі- кіріне қосыла алмасақ та, орыстың шалгай түкпірлері туралы шетелге және бүкіл партияга жиі ескертіп тұруды қажет деп ойлаймыз». «Революционер» деген бүркеншік ат- тың кімдікі екені анықталмаган — 420.
141 «Социал-демократияның демократиялық революциядагы екі тактикасы» дегеп кітапты жазу үстінде Лениннің қалай жұ- мыс істегенін көрсететін дайындық материалдар өте аз сақ- талған. Осы томда жарияланып отырган документтен басқа, Ленин жинақтарында кітап тақырыбының бастапқы нұсқа- лары, оның мазмұны, соңгы сөздің II тарауына жазылган қысқаша тезистер, жеке мәселелер жөнінде заметкалар ба- сылған (қараңыз: Ленин жинақтары: V, 1929, 315—317, 318- беттер және XVI, 155— 156-беттер).— 423.
142 Әңгіме «Пролетарий» газетінің бір топ қызметкерлері бас- тыруга даярлаган Ф. Энгельстің «Бакунинпіілдердің әрекеті. 1873 жылы жазда Испанияда болган көтеріліс туралы жаз- балар» деген кітапшасы туралы болып отыр.— 423.
143 «Жумысшылардъщ уні және партияныц жікке бөлінуі» — 1905 жылы Женевада жарыққа шыққан «Жұмысшылар пар- тияның жікке бөлінуі туралы» деген кітапша атының баста пқы иұсқасы. Абрамовтьщ мазмұнда көрсетілген «Жұмыс- піының хатына жауап» деген мақаласы кітапіпага енбеген. «РСДРП Орталық Комитетінің Ұйымдастыру комиссиясына ашық хаты» кітапшға енгізілгенге дейін «Пролетарий» газе- тінің 1905 жылғы 9 августагы (27 июльдегі) 11-номеріндө жариялапды.— 427.
144 Ніс Rhodus, һіс salta! — Родос осы жерде, осы жерден се- кір! — Эзоптың «Мақтаншақ» деген мысальшда Родос ара- лында мен керемет секіретінмін деп бөсетіи мақтаншаққа айтылған сөз.— 431.
145 Әңгіме 1905 жылы 25 майда (7 июньде) Москвада болгалы жатқан земство және қала ңайраткерлерінің съезі туралы Треповтың баяндамасына II Николайдың: «Съезд болмас деп сенемін; мылжың сөз жеткілікті айтылды» дегеи ұйға- рымы туралы болып отыр — 431.


ЕСКЕРТУЛEP
521
143 Әңгіме жұмысшылар мен шаруаларды Булыгин Думасына белсенді бойкот жасауға шақырып, большевиктер ұсынған негізгі үш ұрап ту рал ы: қарулы көтеріліс, революциялық армия, революциялық уақытша үкімет ұрандары туралы болып отыр.— 434.
147 «Жаца «Искранъщ» жаңа жоспары немесе цазіргі жирондис- тер» деген документ меньшевик Л. Мартовтың 1905 жылы 24 августа (жаңаша) Венаның «Жұмысшы Газетінде» («Arbeiter Zeitung») жарияланған «Орыс пролетариаты жә- не Дума» деген мақаласына В. И. Лепипніц сын ескертпе- лері больш табылады. «Монархиялық буржуазияныц соңын- да болу керек пе элде революцияшыл пролетариат пен шаруаларды бастау керек пе?» және «Ең былық жоспарды ец айқын баяндау» деген мақалаларында (қарацыз: осы том, 211—225, 226—228-беттер) Ленин меньшевиктердің Булыгин Думасы жоніндегі оппортунисты бағытын олтіре сынады, бұл бағыт Л. Мартовтың мақаласында айқын көрінген бо- латын.— 438.
148 «Вестник Европы» («Европа Хабаршысы») — буржуазиялық- либералдық бағыттағы тарихи-саяси және әдебп журнал; ай сайыи шығып түрды. ІІетербургте 1866 жылдан 1918 жылға дейін шықты. Журналда революцияшыл марксистергө қарсы бағытталган мақалалар басылды — 441.
149 Бұл мәселе жөнінде меньшевиктік «Искраны» және Бундты Ленин «Өз бетінше туу теориясы» деген мақаласында сы- нады (қараңыз: осы том, 250—256-беттер).— 441.
150 Булыгин Думасына бойкот жасау туралы тақырыптағы реферат гы В. И. Ленин Женевада 1905 жылы 8 (21) сентябрь- де оқыды. Хаттардың бірінде (РСДРП мүшесі емес) рефе- ратқа 300-ден астам адам цатысты. Ленин «кәміл сеніммен, қызу, күшті» сөйледі деп хабарланған.
РСДРП Женева тобының кіріс-шығыс кітабыпда Ленин- нің рефераты үтпін кассаға 62 франк 15 сантпм түсті делін- ген сол күнгі жазба сақталған (КПСС Орталық Комитеті жанындагы Марксизм-ленинизм иыститутының Орталың партия архиві).— 444.
151 Әңгіме меныпевиктік «Искра» газетінің 1905 жылғы 29 ав- густағы 109-номері туралы болып отыр, онда Ф. Данның «Мемлекеттік дума туралы мәселе жөнінде» деген мақаласы басылған болатын. Бұл мақалада Донецк одағы меныпевик- терінің Мариуполь тобының Булыгин Думасына көзқарас туралы мәселе жөніндегі қарары келтірілген. Мариуполь тобының позициясы туралы Ленин былай деп жазды: ол «Искрадан» алшақ кетіп отыр: «Мариуполь тобы — бойкот


522
ЕСКЕРТУЛЕР
жасау жатында, бірақ іпатастырып алған» (Лениннің V жи- нағы, 1929, 400-бет).— 444.
162 «Биржевые Ведомости» («Биржа Ведомостары»)—буржуа- зиялыц газет, 1880 жылы ұйымдастырылған. Петербургтө бастапқы кезде аптасына уш рет, кейін торт рет, сонан ке- йін кун сайын шыгып турды. 1902 жылгы ноябрьден бастап күніне екі рет, таңертең жэне кешке шыгарылды. Жағым- паздық, сатқындық, принцинсіздік газеттің жаман атагын іпығарды («биржевка»). 1917 жылы октябрьдің аягында Әс- кери-революциялық комитет «Биржевые Ведомостиді» жан- ты.— 446.
153 Бул арада К. Маркстің «Франциядағы 1848 жылдан 1850 жылға дейінгі тап күресі» деген ецбегінде Лөдрю-Роллен жайында айтқан пікірлері айтылып отыр (қараңыз: К. Маркс пен Ф. Энгельс. Шығармалар, 2-басылуы, 7-том, 5—110-беттер).— 447.
154 Әцгімө Москва студенттерінің ңарары жөнінде 1905 жылы 9 октябрьдө (жаңаша) «Frankfurter Zeitung» газетінде ба- сылған редакциялық заметка туралы болып отыр, бұл қа- рарда құрылтай жиналысын революцпялық уақытша үкімет шақырсын деген талап қойылды. Бұл мәселе жөніндө В. И. Лениннің «Трубецкойдың өлімі жөнінде» (осы том, 361-бет) деген мақаласын қараңыз — 450.
165 Россиядағы жұмысшы қозгалысы дамуының кезеңдеріне бө- рілген сипаттаманы В. И. Лениннің «Алғашқы сабақтар» деген мақаласынан қарацыз (Шығармалар толық жинағы, 9- том, 268—273-беттер).— 451.
156 	«Освобождениешілдіц социал-демократпен әцгімесі» деген, диалог формасында жазылған документтө В. И. Ленин бур- жуазиялық либералдардың тактикалың бағытын сынайды. «Освобождение» журналында және басқа баспасөз органда- рында олар қарулы көтеріліске өршелене қарсы шықты, Булыгин Думасына бойкот жасау идеясын үзілді-кесілді қабылдамай, думаға қатысуға шақырды.
Каутскийдің революциялық уақытпіа үкімет туралы мә- селедегі позициясын («Заметканыц» 3-пункті) Ленин өзінің «Социал-демократияның демократиялық революциядағы екі тактикасы» деген мақаласында сынайды (қараңыз: осы том, 104—105-бегтер).
«Мосқал» жұмысшыларды пайдалану туралы мәс і («Заметканыц» 5-пункті) В. И. Ленин 1905 жылы 30 зен- тябрьде (13 октябрьде) С. И. Гу севке жазған хатында қой- ған: «Мосқал, семьялы жүмысшылардан тұратын, жұмыс- шылардың ерекше бір жігі бар ғой, олар қазір саяси кү- ресте өте аз береді, ал косіпшілік күресте өте көп береді.


ЕСКЕРТУЛЕР
523
Жумысшылардың бул жігін, оның осы саладағы адымдарын тек бағыттай отырып, пайдалаиу керек» (Шығармалар, 34- том, 362-бет).
Социал-демократтардың парламептке көзқарасы жөніндегі мәселсиі («Заметканың» 6-пункті) В. И. Ленин 1905 жылы 28 сентябрьде (И октябрьде) А. В. Луначарскийге жазғап хатында дамытқан (қараңыз: Шыгармалар, 34-том, 355-357- беттер).— 454.
157 Бұл документ П. Б. Аксельродтың 1905 жылы Жеиевада «Искра» шығарған «Халықтық дума және жұмысніы съезі» деген кітапшасын сынауға арналған. В. И. Лениннің осы тақырыпқа арналған кітапшасы немесе мақаласы баспасөзде жарыққа шықпаған.— 456.
158 Әңгіме «РСДРП-ньщ ашық саяси бой көрсетуі туралы мәсе- ле жөнінде» В. И. Ленин жазған және партияның III съезі қабылдаған қарар туралы болып отыр (қараңыз: Шыгармалар толық жинағы, 10-том, 156—157-беттер және «КПСС съез- дерінің, конференцияларының және Орталық Комитет пле- нумдарының қарарлары мен шешімдері», 1-том, 1971. 123— 124-беттер)458.
159 «St.-Petersburger Zeitung» («С.-Петербург Газеті») — 1729— 1914 жылдары Петербургте неміс тілінде шыққан күнделік- ті газет.— 460.


524
В. И. ЛЕНИН ЦИТАТ КЕЛТІРГЕН ЖӘНЕ АУЫЗҒА АЛҒАН ӘДЕБИ ЕҢБЕКТЕР МЕН ДЕРЕКТЕМЕЛЕР КӨРСЕТКІШІ
Акимов, В. К вопросу о работах Второго съезда Российской социал-демократической рабочей партии. Женева, 1904. 77 стр. (РСДРП).— 145.
— Петербург, 15 мая ст. ст.— «Последние Известия», Женева, 1905, № 235, 12 июня (30 мая), стр. 6—7.—157.
Аксельрод, П. Б. Народная дума и рабочий съезд. Изд. «Искры». Женева, тип. партии, 1905. 15 стр. (РСДРП).— 456—459.
Балашов.— «Пролетарий», Женева, 1905, № 14, 29 (16) августа, стр. 4, в отд.: Из общественной жизни.— 203.
«Биржевые Ведомости», Спб., 1905, № 9036, 17 (30) сентября, стр. 2.— 446.
«Болъшевисты» наизнанку.— «Искра», [Женева], 1905, № 105, 15 июля, стр. 3—5.— 169—171, 174—175.
[Бонч-Бруевич, В. Д.} Освобождении за работой.— «Пролета* рий», Женева, 1905, № 8, 17 (4) июля, стр. 3—4.—188.
Борисов, М. О профессиональном движении и о задачах социалдемократии.— «Пролетарий», Женева, 1905, № 21, 17 (4) ок* тября, стр. 1—2 — 404.
«Борьба Пролетариата», [Тифлис], 1905, Яз 1, 1 (14) июля, стр 5—6.— 209.
— 1905, № 3, 15 августа.— 418.
— 1905, № 6. На армянском яз.— 209.
— 1905, № 9, 1 (14) июля. На грузинском яз.— 209.


ӘДЕБИ ЕҢБЕКТЕР МЕН ДЕРЕКТЕМЕЛЕР КӨРСЕТКПШ 525
В. С. — цараңыз: Северцев, В. (Филатов, В. В.).
В печати и обществе,— «Русь», Спб., 1905, № 218, 13 (26) сентября, стр. 2—3.— 410.
«Вестник Европы», Спб.— 441.
Виноградову П. Политические письма.— «Русские Ведомости», М., 1905, № 210, 5 августа, стр. 3 — 214, 243—247, 249, 320.
— [Политические письма. Отрывки из статьи в газете «Русские Ведомости»].— «Наша Жизнь», Спб., 1905, № 200, 7 (20) августа, стр. 3, в отд.: Русская печать.— 243.
[Витте, С. Ю.] Самодержавие и земство. Конфиденциальная записка министра финансов статс-секретаря С. Ю. Витте (1899 г.). С предисл. и примеч. Р. Н. С. Печ. «Зарей». Stuttgart, Dietz, 1901. XLIV, 212 стр.— 122, 127—128.
★[Воззвание ЦК Российского освободительного союза без обращения, излагающее цели РОС и его характер. Листовка]. Б. м., изд. ЦК РОС, [1905]. 1 стр.— 85.
★[Воззвание ЦК Российского освободительного союза к рабочим об основании РОС. Листовка]. Б. м., изд. ЦК РОС, [1905]. 1 стр — 85.
«Вперед», Женева.— 25, 44, 58, 70,115, 121,129,148,150,155.
— 1905, № 1, 4 января (22 декабря) — № 18, 18 (5) мая.— 25.
1905, № 3, 24 (И) января, стр. 2 —308.
— 1905, № 9, 8 марта (23 февраля), стр. 3.— 58.
— 1905, № И, 23 (10) марта, стр. 1.— 232, 238.
— 1905, № 12, 29 (16) марта, стр. 1—2.— 238.
1905, № 13, 5
75, 76.
апреля' (23 марта), стр. 3—4.—45—46, 70, 71,
1905, № 14, 12 апреля (30 марта), стр. 1, 3—4.— 45—46, 69, 70, 71, 75, 76, 80, 119-120.
— 1905, № 15, 20 (7) апреля, стр. 1—2.— 238.
★Второй очередной съезд Росс, соц-дем. рабочей партии. Полный текст протоколов. Изд. ЦК. Женева, тип. партии, [1904].
* В. И. Ленин белгілер салған кітаптар, газеттер, мақалалар және документтер жұлдызшамен белгіленді. була.р КПСС Орталық Комитеті жанындағы Марксизм-ленинизм институтының Орталың партия ар- хивінде сактаулы.


526 ӘДЕБИ ЕҢБЕКТЕР МЕН ДЕРЕКТЕМЕЛЕР КӨРСЕТКІШІ
397, II стр. (РСДРП).- 6, 10, 11, 21, 22, 50-51, 79, 84, 94, 105, 122, 124—125, 155, 197—198, 253—254, 286, 313—314, 351, 392—393, 401, 442, 449..
Гейне, Г. Диспут.— 153.
Главнейшие резолюции [III съезда РСДРП}.— В кн.: Извещение о III съезде Российской социал-демократической рабочей партии. С прилож. устава партии и главнейших резолюций, принятых III съездом. Изд. ЦК РСДРП. [Женева], кооп, тип., 1905, стр. 7-20. (РСДРП).—5, 6, 34, 81, 99, 102-103, 112, 114, 229—230, 282, 327, 332, 334.
Гоголь, И. В. Записки сумасшедшего.— 252.
— Мертвые души.—169, 184, 213, 227, 279, 280, 394, 396, 397, 429, 430.
— Ревизор.— 139, 230.
Г осу дарственная дума и выборы.— «Русь», Спб., 1905, № 187, 13 (26) августа, стр. 2.— 283.
Государственная дума и рабочие.— «Московские Ведомости», 1905, № 250, 12 (25) сентября, стр. 4, в отд.: Дневник
печати.— 404.
Государственная дума или учредительное собрание. Август 1905 г. [Листовка]. [Спб.], тип. группы, [1905]. 2 стр. (РСДРП).— 302—303.
Гредескул, Н. А. Две речи, произнесенные в заседании харьковского юридического общества 19-го марта 1905 года. I. Высочайший указ правительствующему Сенату и рескрипт министру внутренних дел А. Г. Булыгину 18 февраля 1905 г. II. Современное политическое положение в России. Харьков, тип. и лит. Петрова, 1905. 44 стр. На обл. загл.: На темы дня.—123.
Грибоедов, А. С. Горе от ума.— 54, 55, 241, 273.
[Гусев, С. И. Письмо в редакцию «Пролетария»}.— «Пролетарий», Женева, 1905, № 20, 10 октября (27 сентября), стр.З. Под загл.: Из бесед с читателями.— 337.
[Дан, Ф.} К вопросу о Государственной думе — «Искра», [Женева] , 1905, № 109, 29 августа, стр. 1—2.— 402, 444.


ӘДЕБИ ЕҢБЕКТЕР МЕН ДЕРЕКТЕМЕЛЕР КӨРСЕТКІПП 527
[Дан, Ф.] Оборона или наступление?—«Искра», [Женева], 1905, № 106, 18 июля, стр. 1.— 181—182, 184, 199, 212—213, 220, 222—223, 329, 429—430, 434, 435, 436, 441, 446.
Два слова о престидижитаторе из «Пролетария».— «Последние Известия», Женева, 1905, Яг 249, 18 (5) сентября, стр. 8.— 329—330.
Двинск. [Письмо в редакцию «Пролетария»].— «Пролетарий», Женева, 1905, № 13, 22 (9) августа, стр. 6, в отд.: Из партии. Подпись: Рабочий.—190—191.
Дизраэли, В. Сибилла.— 305.
«Дневник Социал-Демократа», Женева, 1905, № 2, август,
стр. 10—49.— 281-282, 350, 388—389, 391-392, 399.
Довольно наболтались!—«Пролетарий», Женева, 1905, №11, 9 августа (27 июля), стр. 3—4, в отд.: Из общественной жизни — 431.
Дума и бойкот.— «Последние Известия», Женева, 1905, № 248, 8 сентября (26 августа), стр. 2—4.— 317.
Дума контрреволюции.— «Последние Известия», Женева, 1905, № 247, 1 сентября (19 августа), стр. 1—4.— 250—256, 329— 330, 355, 356, 357—358, 359, 441.
[Дурново, П. П. Речь на приеме представителей земств. 5(18) августа 1905 г.].—«Русь», Спб., 1905, № 180,
6 (19) августа, стр. 2.—196, 200, 431, 432.
Екатеринослав, 26 июля.— «Пролетарий», Женева, 1905, № 13, 22 (9) августа, стр. 5, в отд.: Из общественной жизни.— 206, 443.
[Жордания, Н. Н.] «Земский собор» и наша тактика.— «Социал- Демократ», [Тифлис], 1905, № 1, 7 (20) апреля, стр. 7—8. На грузинском яз.— 23, 51—56.
Записка по вопросу об организации подготовки восстания — царацыз: Скрыпник, Н. А. К вопросу о подготовке и организации вооруженного восстания.
«Заря», Stuttgart.— 264.
— 1901, № 2—3, декабрь, стр. 60—100.—122—123.


528 ӘДЕБИ ЕҢБЕКТЕР МЕН ДЕРЕКТЕМЕЛЕР КӨРСЕТКІШІ
Знаменательный поворот — «Освобождение», Штутгарт, 1903, № 13 (37), 2 (15) декабря, стр. 217—218. Подпись: Независимый.— 57.
Из Москвы.— «Слово», Спб., 1905, № 196, 3 (16) июля, стр. 2.— 159.
Из Москвы.— «Слово», Спб., 1905, № 198, 5 (18) июля, стр. 2— 3.— 159.
Из партии.— «Искра», [Женева], 1905, № 104, 1 июля, стр.7.— 153-154.
Из русской заграничной печати.— «Освобождение», Париж, 1905, № 69—70, 20 (7) мая, стр. 331—332. Подпись: Ред.— 57, 304.
^Извещение о III съезде Российской социал-демократической рабочей партии. С прилож. устава партии и главнейших резолюций, принятых III съездом. Изд. ЦК РСДРП. Женева, кооп, тип., 1905, 20 стр. (РСДРП).-5, 6, 0-11, 12-19,
21—23, 24—25, 26—30, 34, 35, 50-51, 64-65, 72-73, 76-77, 81, 82, 83, 84, 96, 99, 102-103, 112-113, 114, 130, 143, 144, 145, 146, 148, 149, 151, 152, 155, 170, 172, 173, 186, 190, 229- 230, 232, 236—241, 250-251, 253-254, 279, 281-282, 286, 327, 332, 334, 351, 393, 423, 428, 458.
Индепендент. Лжеконституция и форма дальнейшей борьбы.— «Освобождение», Париж, 1905, № 76, 15 (2) сентября,
стр. 444—445.— 298— 299, 300.
[Иоллос, Г.] Берлин, 5 сентября.— «Русские Ведомости», М., 1905, № 247, И сентября, стр. 3—4, в отд.: Иностранные известия. Подпись: I.— 319—322.
«Искра» (старая, ленинская), [Лейпциг — Мюнхен — Лондон — Женева].— 6, 58, 105, 264, 304.
♦—[Мюнхен], 1902, № 14, 1 января, стр. 1.— 451.
«Искра» (новая, меньшевистская), [Женева].— 6, 17, 36, 44, 51, 53, 55, 60, 71, 82—83, 86-87, 91, 94, 101, 102, 120-121, 127, 129, 130, 139, 144, 150, 151, 154-155, 171, 181, 209, 211, 212— 213, 222, 226, 228, 230, 247, 251-252, 254, 261, 263, 265, 267, 268—269, 277, 282, 283, 285—286, 295, 300—301, 302, 316, 317, 322, 326, 331, 334, 335, 356, 358 -359, 361, 384, 388-389, 394, 396-397, 399, 402, 403, 434, 435, 438, 441, 458.
— 1903, № 52, 7 ноября, стр. 1—2,— 57.


ӘДЕБИ ЕҢБЕКТЕР МЕН ДЕРЕКТЕМЕЛЕР КӨРСЕТКІШТ 529
«Искра», 1904. Отдельное приложение к №№ 73—74 «Искры», [Женева, 1904, № 73, 1 сентября; № 74, 20 сентября], стр. 6-7.— 112—115, 145.
— 1904, № 78, 20 ноября, стр. 2—6.- 54, 84, 85—86, 218-219, 304.
— 1905, № 93, 17 марта, стр. 2-5.— 70, 150-151, 251, 329.
— 1905, № 95, 31 марта, стр. 2—6.— 77.
— 1905, № 96, 5 апреля, стр. 1—2.— 80, 137.
— 1905, № 98, 23 апреля, стр. 2—5.— 57—58, 304.
— 1905, № 100, 15 мая, стр. 8.— 23, 56, 113.
— 1905, № 101, 1 июня, стр. 8.— 155, 334.
— 1905, № 102, 15 июня.— 111.
— 1905, № 102, 15 июня, стр. 1—4.-115, 119-120, 127-128, 129, 423, 424.
— 1905, № 103, 21 июня.— 111.
— 1905, № 103, 21 июня, стр. 2—3.— 119—120, 129, 423, 424.
— 1905, № 104, 1 июля, стр. 1, 7 — 6, 153—154.
— 1905, № 105, 15 июля, стр. 2-5.— 169—171, 174—175.
— 1905, № 106, 18 июля, сто. 1, 2—4.— 181—182, 185, 199, 212—
213, 220, 222—223, 329, 429—430, 434, 435, 436, 441, 446.
— 1905, № 107, 29 июля, стр. 2—5.— 206, 304.
— 1905, № 108, 13 августа, стр. 1—3. На № 108 дата: 13 июля 1905 г.- 139, 212-213, 217-218, 220, 251, 261-262, 329, 388, 414—415, 434, 435, 436, 446, 462.
— 1905, № 109, 29 августа, стр. 1—5.— 400, 402, 444.
— 1905, К° 110, 10 сентября, стр. 1—2.— 261—262, 263, 267, 388, 414—415, 446, 462.
— 1905, № 111, 24 сентября, стр. 2—3.— 304.
Исторический поворот— «Листок «Рабочего Дела»», [Женева], 1901, № 6, апрель, стр. 1—6. Подпись: Редакция «Рабочего Дела».— 62.


530 ӘДЕБИ ЕҢБЕКТЕР МЕН ДЕРЕКТЕМЕЛЕР КӨРСЕТКІШІ
Июльский земский съезд. Протокол съезда.— «Освобождение», Париж, 1905, № 76, 15 (2) сентября, стр. 447—460.— 323— 326.
К вопросу о партийном объединении. (Протокол и комментарии).— «Пролетарий», Женева, 1905, № 20, 10 октября
(27 сентября), стр. 4.— 327.
Канун революции. Непериодическое обозрение вопросов теории и тактики. Под ред. Л. Надеждина. № 1. [Женева], 1901. 132 стр. (Изд. гр. «Свобода»).— 62.
Ко всем сознательным товарищам рабочим! (письмо в редакцию).—«Искра», [Женева], 1905, № 105, 15 июля,
стр. 2—3. Подпись: «Рабочий», один из многих.— 169, 170 — 171, 174—175.
Ко всем товарищам сознательным рабочим!— В кн.: Рабочие о партийном расколе. Изд. ЦК РСДРП. Женева, тип. партии, 1905, стр. 1—9. (РСДРП). Подпись: Рабочий, один из многих.— 169, 175, 427, 428.
[Кольцов, £>.] Как Ленин углубил Энгельса.— «Искра», [Женева], 1905; № 108, 13 августа, стр. 2—3. На № 108 дата: 13 июля 1905 г.— 139.
Конференция кавказских социал-демократических рабочих организаций. [Женева, тип. партии, 1905]. 8 стр. (РСДРП).— 86—90, 91, 92, 94, 95, 96, 101, 102, 103-104, 105-106, 107, 116—117, 210, 247—248, 414, 462.
[Credo].— В кн.: [Ленин, В. И.] Протест российских социалдемократов. С послесл. от ред. «Рабочего Дела». Женева, изд. Союза русских социал-демократов, 1899, стр. 1—6. (Оттиск из № 4—5 «Рабочего Дела»).— 89—90, 118.
Кричевский, В. Н. Принципы, тактика и борьба.— «Рабочее Дело», Женева, 1901, № 10, сентябрь, стр. 1—36 — 22, 105.
Л. М.— царацыз: Мартов, Л.
[Лейтейзен, Г. Д.] Гедист. Городская рий», Женева, 1905, № 9, 26 (13) 205—206.
революция.— «Пролета- июля, стр. 1—2.—143,
[Ленин, В. И.] Аграрная программа либералов.— «Вперед», Женева, 1905, № 15, 20(7) апреля, стр. 1.— 237—238.


ӨДЕБИ ЕҢБЕКТЕР МЕН ДЕРЕКТЕМЕЛЕР КӨРСЕТКІШІ 531
Бойкот булыгинской Думы и восстание.— «Пролетарий», Женева, 1905, № 12, 16 (3) августа, стр. 1.—192, 199, 211— 212, 215, 218, 223, 2Д0, 273, 276, 280, 300, 434, 436, 442, 443.
— В Секретариат Международного социалистического бюро в Брюсселе. [11 (24) июля 1905 г.]. Рукопись L— 334—335.
— В хвосте у монархической буржуазии или во главе революционного пролетариата и крестьянства?— «Пролетарий», Женева, 1905, № 15, 5 сентября (23 августа), стр. 1—2.— 226, 270, 295, 399—400, 402.
— Встреча друзей.— «Пролетарий», Женева, 1905, № 18,
26 (13) сентября, стр. 1.— 282, 298.
— Гонители земства и Аннибалы либерализма.— «Заря», Stuttgart, 1901, № 2—3, декабрь, стр. 60—100. Подпись: Т. П.- 122-123.
— Дее тактики социал-демократии в демократической революции. Изд. ЦК РСДРП, Женева, тип. партии, 1905. VIII 108 стр. (РСДРП). Перед загл. авт.: Н. Ленин.—139, 183, 190, 247—248, 282, 317.
*— Две тактики социал-демократии в демократической революции.— В кн.: [Ленин, В. И.] Вл. Ильин. За 12 лет. Собрание статей. Т. 1. Два направления в русском марксизме и русской социал-демократии. Спб., тип. Безобразова, [1907], стр. 387—469. На тит. л. год изд.: 1908.—19.
— Демократические задачи революционного пролетариата.— «Пролетарий», Женева, 1905, № 4, 17 (4) июня, стр. 1,— 9, 253.
— «Единение царя с народом и народа с царем».— «Пролетарий», Женева, 1905, № 14, 29 (16) августа, стр. 1.— 252, 270.
♦— Вл. Ильин. За 12 лет. Собрание статей. Т. 1. Два направления в русском марксизме и русской социал-демократии. Спб., тип. Безобразова, [1907]. XII, 471 стр. На тит. л. год изд.: 1908.— 19.
— Задачи русских социал-демократов. Изд. 2-е. С предисл. автора и П. Б. Аксельрода. Изд. Загран, лиги русск. революционной социал-демократии. Женева, тип. Лиги, 1902. XI, 24 стр. (РСДРП). Перед загл. авт.: II. Ленин.— 146, 279—280.
1 	Ңараңыз: В. И. Ленин. Шығармалар, 9-том, 133—137-беттер,


532 ӘДЕБИ ЕҢБЕКТЕР МЕН ДЕРЕКТЕМЕЛЕР КӨРСЕТКІПП
-— [Заявление редакции «Искры»] — царацыз: Ленин, В. И. От редакции.
— «Либеральные» земцы уже идут на попятный? — «Пролетарий», Женева, 1905, № 14, 29 (16) аі. ста, стр. 6, в отд.: Последние известия — 298.
— Маркс об американском «черном переделе».— «Вперед», Женева, 1905, № 15, 20 (7) апреля, стр. 1—2.— 237—238.
— Наши Хлестаковы.— «Пролетарий», Женева, 1905, № 9, 26 (13) июля, стр. С, в отд.: Из партии.— 230.
— Новый революционный рабочий союз.— «Пролетарий», Женева, 1905, № 4, 17 (4) июня, стр. 2—4.— 85.
— О временном революционном правительстве. Статья первая: Историческая справка Плеханова.— «Пролетарий», Женева, 1905, № 2, 3 июня (21 мая), стр. 2—4.—119—120.
— О временном революционном правительстве. Статья вторая: Только снизу или снизу и сверху?— «Пролетарий», Женева, 1905, № 3, 9 июня (27 мая), стр. 3—4.— 67, 87.
— О нашей аграрной программе. (Письмо Ш съезду).— «Вперед», Женева, 1905, № 12, 29 (16) марта, стр. 1—2.
Подпись:— ъ.— 237—238.
— Освобожденцы и новоискровцы, монархисты и жирондисты.— «Вперед», Женева, 1905, № 9, 8 марта (23 февраля), стр. 3.— 57—58.
— Ог народничества к марксизму.— «Вперед», Женева, 1905, № 3, 24 (И) января, стр. 2.—308.
— От редакции. [Заявление редакции «Искры». Листовка. Лейпциг], тип. «Искры», 1900. 2 стр. (РСДРП).— 58.
— От редакции. [Редакционное послесловие к резолюции Саратовского комитета о III съезде РСДРП].—«Пролетарий», Женева, 1905, № 10, 2 августа (20 июля), стр. 6, в отд.: Из партии.— 232.
— Первые шаги буржуазного предательства.— «Пролетарий», Женева, 1905, № 5, 26 (13) июня, стр. 1.— 9.
[Ленин, В. И. Письмо Глебову (В. А. Носкову). 29 августа (11 сентября) 1904 г.].—В кн.: Шахов, Н. [Малинин, Н. И.] Борьба за съезд. (Собрание документов). Женева, кооп, тип., 1904, стр. 94-99. (РСДРП).— 154.


ӘДЕБИ ЕҢБЕКТЕР МЕН ДЕРЕКТЕМЕЛЕР КӨРСЕТКІШІ 533
— Письмо к агентам ЦК и членам комитетов РСДРП, высказавшимся за большинство II партийного съезда. 5 (18) авгу- ста 1905 г. Рукопись Ч—154.
— Письмо Международному социалистическому бюро. [20 мая (.2 июня) 1905 г.]. Рукопись1  2.— 334.
— [Проект резолюции об отношении к крестьянскому движению].— «Вперед», Женева, 1905, №11, 23(10) марта,
.стр. 1, в ст.: [Ленин, В. И.] Пролетариат и крестьянство.— 232.
— Пролетариат и крестьянство.— «Вперед», Женева, 1905, № И, 23 (10) марта, стр. 1.— 232, 237-238.
— Пяти членам Центрального Комитета. 5 (18) августа 1904 г. Рукопись3.— 154.
— «Революционеры» в белых перчатках.— «Пролетарий», Женева, 1905, № 5, 26 (13) июня, стр. 6— 49, 201.
— Революционная армия и революционное правительство.—- «Пролетарий», Женева, 1905, № 7, 10 и^рля (27 июня), стр. 1.— 143, 181.
— Революционная борьба и либеральное маклерство.— «Пролетарий», Женева, 1905, № 3, 9 июня (27 мая), стр. 1—2,— 9, 253.
— Революционная демократическая диктатура пролетариата и крестьянства.— «Вперед», Женева, 1905, № 14, 12 апреля (30 марта), стр. 1.-45-46, 69, 70, 71, 75, 76, 119-120.
— Революция учит — «Пролетарий», Женева, 1905, № 9,
26 (13) июля, стр. 1 — 3.
*— Резолюция о вооруженном восстании, [принятая на III съезде РСДРП].— В кн.: Извещение о III съезде Российской социал-демократической рабочей партии. С прилож. устава партии и главнейших резолюций, принятых III съездом. Изд. ЦК РСДРП. Женева, кооп, тип., 1905, стр. 9—10. (РСДРП). Под общ. загл.: Главнейшие резолюции.— 64—65, 101—102, 112, 114, 143, 144, 145, 146—147, 148-149, 151 — 152, 190—191, 279-280.
1 Бірінші рет Лениннің XV жинағында басылған, 1930, ИЗ—115- беттер.
2 Ңараңыз: В. И. Ленин. Шығармалар толық жинагы. 10-том. 235-бет.
3 Бірінпіі рет Лениннің XV жинағында басылған, 1930, 111—112-
беттер.


534 ӘДЕБИ ЕҢБЕКТЕР МЕН ДЕРЕКТЕМЕ^ КӨРСЕТКШІІ
— Самое ясное изложение самого путаного плана.— «Пролетарий», Женева, 1905, № 15, 5 сентября (23 августа), стр. 2—3.— 213, 261.
— Социал-демократия, и временное революционное правительство— «Вперед», Женева, 1905, № 13, 5 апреля (23 марта), стр. 3—4; № 14, 12 апреля (30 марта), стр. 3—4.— 45—46, 70, 71, 75, 76, 80.
— Теория самопроизвольного зарождения.— «Пролетарий»,
Женева, 1905, № 16, 14 (1) сентября, стр. 4.—Ж 329-330, 355.
— Третий шаг назад.— «Пролетарий», Женева, 1905, № 6,
3 июля (20 июня), стр. 3—4 — 145, 153,172.
— Три конституции или три порядка государственного устройства. [Листовка]. Б. м., изд. газ. «Пролетарий», [24 июня 1905]. 1 стр. (РСДРП).— 165.
— Услужливый либерал. [Листовка]. Изд-во соц.- дем. партийной литературы В. Бонч-Бруевича и Н. Ленина. [Женева], кооп, тип., [ноябрь 1904]. 4 стр. (РСДРП).— 58, 115.
— Что делать? Наболевшие вопросы нашего движения. Stuttgart, Dietz, 1902. VII, 144 стр. После загл. авт.: Н. Ленин.— 59, 63, 147—149, 279.
«Листок «Рабочего Дела»», [Женева], 1901, № 6, апрель, стр. 1— 6.— 62.
Луначарский, А. В. Два либерала. (Баллада).— «Пролетарий», Женева, 1905, № 16, 14 (1) сентября, стр. 4.— 258.
— Парижская коммуна и задачи демократической диктатуры.— «Пролетарий», Женева, 1905, № 8, 17 (4) июля, стр. 1—2.— 140.
Манифест [об учреждении Государственной думы. 6 (19) августа 1905 г.].— «Правительственный Вестник», Сп()., 1905,
№ 169, 6 (19) августа, стр. 1.—187, 192, 193, 194, 195, 196, 197-198, 210, 211,' 224—225, 270, 272, 297, 299-300, 301-302, 323, 374, 414—415, 431, 436, 440.
Маркс, К. и Энгельс, Ф. Программы радикально-демократической партии во Франкфурте и франкфуртской левой — см. Marx, К. u. Engels, F. Die deutsche Nationalversammlung.
— Программы радикально-демократической партии во Франкфурте и франкфуртской левой — уарацыз: Marx, К. u. Engels, F. Köln, 6. Juni.


ӘДЕБИ ЕҢБЕКТЕР МЕН ДЕРЕКТЕМЕЛЕР КӨРСЕТКІШІ 535
Маркс, К. Буржуазия и контрреволюция. II — царацыз: Marx, К. Köln, 11. Dezbr.
— 18-ое брюмера Луи Бонапарта. С предисл. Ф. Энгельса. Пер. с 3-го немецкого издания Б. Кричевского. Женева, Куклин, 1905. 123 стр. (№ 46 — «Б-ка Русского Пролетария» — № 46).— 356, 358-359.
— Законопроект об отмене феодальных повинностей — ца- рацыз: Marx, К. Köln, 29. Juli.
— Законопроект об отмене феодальных повинностей — ца- рацыз: Marx, К. Das Ministerium Hansemann.
— Заявление — ^арацыз: Marx, К. Köln, den 14. April.
— Кёльнский процесс коммунистов. С введением Ф. Энгельса и документами. Пер. с нем. Спб., «Молот», 1906. 125 стр.— 119.
— Кризис и контрреволюция — царацыз: Marx, К. Köln, 13. Sept.
Марсельеза.— 340, 376.
[Мартов, Л.] Либеральный «реализм».— «Искра», [Женева], 1905, № 102, 15 июня, стр. 1—2.— 115, 423.
— Па очереди. «Бойкот» Думы и революционное самоуправление народа—«Искра», [Женева], 1905, № 109, 29 августа, стр. 2—5. Подпись: Л. М.— 400, 444.
— На очереди. По поводу революционной рецептуры.—
«Искра», [Женева], 1905, № 107, 29 июля, стр. 3—5.
Подпись: Л. М.— 206.
— На очереди. Рабочая партия и «захват власти», как наша
ближайшая задача.— «Искра», [Женева], 1905, №93,
17 марта, стр. 2—5. Подпись: Л. М.— 70, 150—151, 251, 254— 255, 329.
— Революционное самоуправление граждан.— «Социал-Демократ», [Женева], 1905, № 12, 18 августа, стр. 1—3.— 400, 435.
— Черноморское восстание.— «Искра», [Женева], 1905, № 104, 1 июля, стр. 1.— 6.
Мартынов, А. В борьбе с марксистской совестью.— «Искра», [Женева], 1905, № 102, 15 июня, стр. 2—4; № 103, 21 июня, стр. 2—3.—119—120, 127—128, 129-130, 423, 424.


536 ӨДЕБИ ЕҢБЕКТЕР МЕН ДЕРЕКТЕМЕЛЕР КӨРСЕТКІШІ
— Две диктатуры. Изд. РСДРП. Женева, тип. партии, 1905. 68 стр. (РСДРП).— 17, 20, 57, 67, 70, 91, 104, 119-120.
— Обличительная литература и пролетарская борьба («Искра», №№ 1—5).— «Рабочее Дело», Женева, 1901, № 10, стр. 37-^ 64.- 119-120.
— Революционные перспективы.— «Искра», [Женева], 1905, № 95, 31 марта, стр. 2—6.— 77.
Меньшиков, М. Тревога.—«Новое, Время», Спб., 1905, № 10625, 30 сентября (13 октября), стр. 3.— 409.
Милюков, П. Н. Идти или не идти в Государственную думу?— «Освобождение», Париж, 1905, № 75, 19 (6) августа,
стр. 417—418. Подпись:— сс—.— 216-217, 259, 435.
«Московские Ведомости».—126, 205, 310, 318, 441, 455, 458.
— 1905, № 213, 6 (19) августа, стр. 3—4.—197.
— 1905, Яз 249, 11 (24) сентября, стр. 2.— 410.
— 1905, № 250, 12 (25) сентября, стр. 4.— 404.
Н—ч. Раскол в русской социал-демократии.— «Освобождение», Париж, 1905, № 72, 21 (8) июня, стр. 356-357.— 5, 57, 111- 113, 115, 116—117, 118—119, 145, 148—149, 156, 423.
На новом пути — «Русь», Спб., 1905, № 181$ 7 (20) августа, стр. 6.— 200, 431.
Надеждин, Л. Канун революции — царацыз: Канун революции.
«Наша Жизнь», Спб.— 40.
— 1905, № 200, 7 (20) августа, стр. 3.— 243.
— 1905, Яз 272, 18 сентября (1 октября), стр. 4.— 446.
Наша позиция в вопросе, о вооруженном восстании. Письмо к редактору «Освобождения».— «Освобождение», Париж, 1905, Яз 74, 26 (13) июля, стр. 398—402. Подпись: Освобожденец.— 177, 183, 205, 223, 277, 293-294, 429, 430, 436.
«Наши Дни» —і$арацыз'. «Сын Отечества».
Некрасов, Н, А. Кому на Руси жить хорошо.— 454.


ӨДЕБИ ЕҢБЕКТЕР МЕН ДЕРЕКТЕМЕЛЕР КӨРСЕТКІШІ 537
Нижний Новгород.-— «Пролетарий» , Женева, 1905, №13,
22 (9) августа, стр. 4, в отд.: Из общественной жизни.— 203, 443.
Николаев, П. Революция в России. Изд. ЦК РСДРП. Женева, тип. партии, 1905. 30 стр. (РСДРП).— 187.
Новая партия,— «Биржевые Ведомости», Спб., 1905, № 9036, 17 (30) сентября, стр. 2, в отд.: Последние известия.— 446.
«Новое Время», Спб.— 317, 458.
— 1905, № 10526, 23 июня (5 июля), стр. 3.— 161—162, 186.
— 1905, № 10608, 13 (26) сентября, стр. 3.— 317-318, 321.
— 1905, № 10825, 30 сентября (13 октября), стр. 3.— 409.
Новый орган — «Искра», [Женева], 1905, № 100, 15 мая, стр. 8, в отд.: Из партии.— 23, 56.
О вооруженном восстании. [Резолюция первой общерусской конференции партийных работников].—В кн.: Первая общерусская конференция партийных работников. Отдельное приложение к № 100 «Искры». Женева, тип. партии, 1905, стр. 18—19. (РСДРП).— 64, 65, 70, 106-107, 143, 144, 145— 146, 148—149, 151-152.
О временном правительстве. [Резолюция конференции кавказских социал-демократических рабочих организаций].— В кн.: Конференция кавказских социал-демократических рабочих организаций. [Женева, тип. партии, 1905], стр. 3. (РСДРП).— 87—90, 91, 92, 94, 95, 96, 102—103, 104, 105-106, 107, 116—117, 210, 247—248, 414—415, 462.
О временном правительстве. [Резолюция конференции кавказских социал-демократических рабочих организаций] .— В кн.: [Ленин, В. И.] Н. Ленин. Две тактики социал-демократии в демократической революции. Изд. ЦК РСДРП. Женева, тип. партии, 1905, стр. 68—69. (РСДРП).— 247—248.
[О выходе в свет брошюры А. Мартынова «Две диктатуры»].— «Освобождение», Париж, 1905, № 66, 25 (12) февраля,
стр. [2, обл.], в отд.: Библиографический листок «Освобождения» .— 57, 156.
[Ö выходе в свет книги Акимова «К вопросу о работах Второго съезда Росс. соц-дем. раб. партии»].— «Освобождение»,


538 ӘДЕБИ ЕҢБЕКТЕР МЕН ДЕРЕКТЕМЕЛЕР КӨРСЕТКІШТ
Штутгарт, 1904, № 52, 19 июля (1 августа), стр. [3, обл.], в отд.: Библиографический листок «Освобождения».— 115, 145—146, 156, 424.
О завоевании власти и участии во временном правительстве. [Резолюция первой общерусской конференции партийных работников]В кн.: Первая общерусская конференция партийных работников. Отдельное приложение к № 100 «Искры». Женева, тип. партии, 1905, стр. 23—24. (РСДРП).— 9, 19—23, 24—36, 41—42, 44, 45, 48—49, 50, 51, 52, 66—67, 68, 69, 70, 71—72, 73—77, 80—81, 95, 102—103, 106—107, 110, 115—116, 129—130, 131, 133, 143, 144, 149—150, 151-152, 190, 229-230, 232, 236-241, 250-251, 253-254, 279, 281-282, 286, 414—415, 439.
*0 завоевании власти и участии во временном правительстве. [Резолюция первой общерусской конференции партийных работников].— В кн.: [Ленин, В. И.] Вл. Ильин. За 12 лет.
‘ Собрание статей. Т. 1. Два направления в русском марксизме и русской социал-демократии. Спб., тип. Безобразова, [1907], стр. 400, 403, 407, 431, 433. На тит. л. год изд.: 1908.— 19.
[О заметке «Новая партия» в газете «Биржевые Ведомости»].— «Наша Жизнь», Спб., 1905, № 272, 18 сентября (1 октября), стр. 4, в отд.: Хроника.— 446.
О неоформленных организациях. [Резолюция первой общерусской конференции партийных работников].— В кн.: Первая общерусская конференция партийных работников. Отдельное приложение к № 100 «Искры». Женева, тип. партии, 1905, стр. 21. (РСДРП).— 82—83.
О партийной литературе. [Резолюция первой общерусской конференции партийных работников].— Там же, стр. 26.— 82.
О профессиональных союзах, [Резолюция первой общерусской конференции партийных работников].— Там же, стр. 20.— 25, 82—83, 117—119.
О работе среди крестьян. [Резолюция первой общерусской конференции партийных работников].— Там же, стр. 21—23.— 35, 83—84, 232, 393.
О Центральном Органе партии. [Главнейшие резолюции, принятые на Втором съезде Российской соц.-дем. рабочей партии] .— В кн.: Второй очередной съезд Росс, соц.-дем. рабочей партии. Полный текст протоколов. Изд. ЦК. Женева, тип. партии, 1904, стр. 12.— 155.


ӘДЕБИ ЕҢБЕКТЕР МЕН ДЕРЕКТЕМЕЛЕР КӨРСЕТКІШІ 539
Об отношении к другим революционным и оппозиционным партиям. [Резолюция первой общерусской конференции партийных работников].— В кн.: Первая общерусская конференция партийных работников. Отдельное приложение к № 100 «Искры». Жепева, тип. партии, 1905, стр. 25—26. (РСДРП).— 50—51, 81, 84, 85—86, 118—119, 122, 286-288.
Об отношении к либералам (Старовера). [Главнейшие резолюции, принятые на Втором съезде РСДРП].— Там же, стр. 13—14, 357.— 50—51, 84, 122, 286.
Об участии в выборах в представительные учреждения. [Резолюция первой общерусской конференции партийных работников] .— В кн.: Первая общерусская конференция партийных работников. Отдельное приложение к № 100 «Искры». Женева, тип. партии, 1905, стр. 24—25. (РСДРП).— 82.
Об экономической борьбе. [Резолюция первой общерусской конференции партийных работников].— Там же, стр. 25— 26.— 82.
Оборона или наступление?—царацыз: Дан, Ф. Оборона или наступление?
Организационный устав, [принятый первой общерусской конференцией партийных работников].— В кн.: Первая общерусская конференция партийных работников. Отдельное приложение к № 100 «Искры». Женева, тип. партии, 1905, стр. 17-18. (РСДРП) .— 106, 155, 172-173, 332, 351.
Организационный устав, [принятый южнорусской учредительной конференцией].— В листовке: [Решения южнорусской учредительной конференции РСДРП. Август 1905 года]. Б. м., [1905], стр. 1—2. Гектограф.— 332.
Организационный устав Российской соц.-дем. рабочей партии, принятый на Втором съезде партии.— В кн.: Второй очередной съезд Росс, соц.-дем. рабочей партии. Полный текст протоколов. Изд. ЦК. Женева, тип. партии, [1904], стр. 7—9. (РСДРП) — 22, 155, 351.
«Освобождение», Штутгарт — Париж.— 6, 40, 53, 57—58, 59—60, 83, 102, 115, 215, 243, 264, 294, 299—300, 317, 320, 388, 441, 458, 462.
— Штутгарт, 1903, № 13 (37), 2 (15) декабря, стр. 217—218.— 57—58.
— 1904, № 52, 19 июля (1 августа), стр. [3, обл.].—115, 145, 156, 424.


540 ӘДЕБИ ЕҢБЕКТЕР МЕН ДЕРЕКТЕМЕЛЕР КӨРСЕТКІШІ
Париж, 1904, №57, 15(2) октября, стр. [2, об л.].— 57— 58, 156.
—- 1905, № 66, 25 (12) февраля, стр. [2, обл.].— 57—58, 156.
— 1905, № 69-70, 20 (7) мая, стр. 305-306, 331-332.- 32-33, 57—58, 197, 304.
— 1905, № 71, 31 (18) мая.— 111, 423.
— 1905, № 71, 31 (18) мая, стр. 337-343.- 18, 41, 56-60, 61- 64, 65—66, 67.
— 1905, № 72, 21 (8) июня.- 111, 423.
— 1905, № 72, 21 (8) пюпя, стр. 353—355, 356—357, 362-363.— 5, 57—58, 92, 111-113, 115, 116-117, 118-119, 124, 125, 126— 127, 128, 139, 145—146, 148, 156, 353, 355, 423.
— 1905, № 73, 19 (6) июля, стр. 371—372, 373—374, 391.—767, 162, 163—164.
— 1905, № 74, 26 (13) июля, стр. 396-398, 398—402.— 177, 183, 204—205, 223, 277, 293-294, 429, 430, 436.
— 1905, № 75, 19 (6) августа, стр. 417-418.— 215-216, 259, 435.
— 1905, № 76, 15 (2) сентября, стр. 444—445, 447—460.— 298— 300, 301, 323—326.
Освобожденский проект конституции — царацыз: Проект конституции, принятый земским съездом.
От редакции. [Примечание к Открытому письму к заграничным товарищам от социал-демократической группы работников смежных окраин Казанской, Симбирской и Нижегородской губ.].— «Пролетарий», Женева, 1905, № 19, 3 октября
(20 сентября), стр. 3.— 420.
От редакции [«Искры». Предисловие].— В кн.: Конференция кавказских социал-демократических рабочих организаций. Женева, тип. партии, 1905, стр. 1—2. (РСДРП).— 86—87, 91, 101, 102, 247.
Отдельное приложение к «Рабочей Мысли» [AG 9]. Изд. Петербургского «Союза». Пб., тип. Киршбаума, сентябрь, 1899. 36 стр,— 90.


ӘДЕБИ ЕҢБЕКТЕР МЕН ДЕРЕКТЕМЕЛЕР КӨРСЕТКІШІ 541
Открытое письмо к заграничным товарищам от социал-демократической группы работников смежных окраин Казанской, Симбирской и Нижегородской губ.— «Пролетарий», Женева! 1905, № 19, 3 октября (20 сентября), стр. 3.— 420.
Открытое письмо к Организационной комиссии, выбранной 1-ой общерусской конференцией социал-демократических работников.— В кн.: Рабочие о партийном расколе. Изд. ЦК РСДРП. Женева, тип. партии, 1905, стр.І—IV. (РСДРП).— 175, 427-428.
Открытое письмо [ЦК РСДРП к Организационной комиссии, выбранной 1-ой общерусской конференцией социал-демократических работников].— «Пролетарий», Женева, 1905, № 11, 9 августа (27 июля), стр. 2—3 — 186, 427—428.
Отступление — «Московские Ведомости», 1905, № 249, 11 (24) сентября, стр. 2 — 410.
Отчет Боевого комитета — царацыз: Скрьтпник, Н. А. Отчет Боевого комитета. Сентябрь — октябрь 1905 г.
Парвус. Без царя, а правительство—рабочее. [Листовка]. [Женева], тип. партии, [1905]. 4 стр.— 285—286.
•— Социал-демократия и Государственная дума.— «Искра»,
[Женева], 1905, № 110, 10 сентября, стр. 1—2.— 261, 262— 263, 267, 388, 414—415, 446, 462.
— Социал-демократия и Государственная дума. Отдельный оттиск из № 110 «Искры». [Женева], тип. партии, [1905]. 2 стр.— 270—288, 444.
Первая общерусская конференция партийных работников. Отдельное приложение к № 100 «Искры». Женева, тип. партии, 1905. 31 стр. (РСДРП).- 6, 9, 19—23, 24-36, 41-42, 44, 45—46, 47—48, 50, 51, 52, 64, 65, 66—67, 68, 69, 70, 71—72, 73—77, 80—84, 85, 86—87, 95, 99, 101, 102—103, 106-107, 110, 112, 115, 118—119, 122, 130, 133, 143, 144, 145-146, 149, 150, 151—152, 155—156, 172, 173—174, 190, 230, 232, 250 —251, 254, 282, 284—288, 317, 332, 335, 351, 387, 393, 414—415, 428, 439.
★Первая победа революции. Российские граждане, рабочие и крестьяне! [Листовка. Женева, 1905]. 2 стр. (РСДРП). Подпись: Редакция «Искры».—144, 148, 149—150, 151—152.
Письмо к партийным организациям. [Письмо 1-е]. [Листовка]. Б. м.. [ноябрь 1904]. 4 стр. (Только для членов партии).— 106, І70, 182—183, 286, 302-303.


542 ӘДЕБИ ЕҢБЕКТЕР МЕН ДЕРЕКТЕМЕЛЕР КӨРСЕТКІШІ
Письмо к партийным организациям. [Письмо 2-е]. [Листовка]. Б. м., [декабрь 1904]. 4 стр. (Только для членов партии).— 170.
Письмо одесского рабочего — царацыз: Ко всем сознательным товарищам рабочим.
Письмо редакции «Искры» заграничным колониям. Август 1905 г. Рукопись.— 230.
[Письмо ЦК РСДРП] в техническую комиссию и экспедицию бывшего ЦО «Искры». [20 мая 1905 г.]. Рукопись.—153, 154.
Письмо ЦК РСДРП В. И. Ленину. 3 (16) октября 1905 г. Рукопись — 373.
План земской кампании «Искры» — царацыз: Письмо к партийным организациям.
Плеханов, Г. В. [5 редакцию «Искры». 16 (29) мая 1905 г.].— «Искра», [Женева], 1905, № 101, 1 июня, стр. 8, в отд.: Из партии.—155—156, 334.
— [В редакцию «Искры». 16 (29) мая 1905 г.].— «Пролетарий», Женева, 1905, № 5, 26 (13) июня, стр. 6, в от.: Из партии.- 334.
— Возможно ли это? — «Товарищ», Спб., 1907, № 381, 26 сентября (9 октября), стр. 1.— 139.
— Враждующие между собою братья.— «Дневник Социал- Демократа», Женева, 1905, № 2, август, стр. 37-49.-35*9 — 351, 389—390, 391, 399.
— Выбранные места из переписки с друзьями. (Письмо в редакцию газеты «Пролетарий»).— «Дневник Социал-Демократа», Женева, 1905, № 2, август, стр. 10—37.— 282.
— К вопросу о захвате власти. (Небольшая историческая справка).—«Искра», [Женева], 1905, № 96, стр. 1—2.—80> 137.
*— О демонстрациях.— «Искра», [Мюнхен], 1902, № 14, 1 января, стр. 1.— 451.
Плеханов, Г. В. О нашей тактике по отношению к борьбе либеральной буржуазии с царизмом. (Письмо к Центр. Комитету). Изд. РСДРП. Женева, тип. партии, 1905. 31 стр, (РСДРП).— 170—171.
1 Бірінші рет 1934 ж. басылған.


ӘДЕБИ ЕҢБЕКТЕР МЕН ДЕРЕКТЕМЕЛЕР КӨРСЕТКІПП 543
— [Письмо в Международное социалистическое бюро. 3 (16) июня 1905 г.]. Рукопись1.— 334—335.
— План земской кампании — царацыз: Плеханов, Г. В. О нашей.тактике по отношению к борьбе либеральной буржуазии с царизмом.
Чего не делать.— «Искра» [Женева], 1903, № 52, 7 ноября, стр. 1—2.— 57.
[Покровский, М. Н.] Профессиональная интеллигенция и социал- демократы. (Письмо в редакцию).—«Пролетарий», Женева, 1905, № 13, 22 (9) августа, стр. 3. Подпись: Учитель.—188— 189.
Положение о выборах в Государственную думу.— «Правительственный Вестник», Спб., 1905, № 169, 6 (19) августа, стр. 2— 4.—192, 193, 194, 195,-196—197, 210, 211, 224-225, 270, 272— 273, 297, 300-301, 302, 323, 374, 414-415, 431, 436, 440.
«Последние Известия», Женева, 1905, № 235, 12 июня (30 мая), стр. 6-7.—157.
— 1905, № 247, 1 сентября (19 августа), стр. 1—4.— 250—255, 256, 329—330, 355, 356, 357, 358—359, 441.
— 1905, № 248, 8 сентября (26 августа), стр. 2—4.— 317,
— 1905, № 249, 18 (5) сентября, стр. 8.— 329—330.
[Потресов, А. И.] Наши злоключения.— «Искра», [Женева], 1904, № 78, 20 ноября, стр. 2—6; 1905, № 98, 23 апреля, стр. 2—5; № 106, 18 июля, стр. 2—4; № 107, 29 июля, стр. 2—5; № 111, 24 сентября, стр. 2—3. Подпись: Старовер.— 54, 58, 84, 85—86, 219, 304.
— Старовер. Резолюция об отношении к либералам — уарацыз: Об отношении к либералам (Старовера).
«Правительственный Вестник», Спб., 1905, № 39, 18 февраля (3 марта), стр. І.— 196, 210.
— 1905, № 121, 8 (21) июня, стр. 1.— 320
— 1905, № 169, 6 (19) августа, стр. 1—4.— 187, 192, 193,194, 195, 196, 197—198, 210, 211, 224—225, 270, 272—273, 297, 299-300, 301, 323, 374, 414—415, 431, 436, 440.
1 Бірінші рет мына листовкада басылған: № 9 хат. Б. м., [Оңтүстін провинциялық бюроның басылымы], 15 август [1905], 1-бет.


544 ӘДЕБИ ЕҢБЕКТЕР МЕН ДЕРЕКТЕМЕІхЕР КӨРСЕТКІШІ
Представление генерал-губернатору.— «Московские Ведомости», 1905. № 213, 6 (19) августа, стр.' 3—4.—197—198.
[Примечание второе от редакции «Искры» к статье С. Ростовца «Пора! (Письмо к товарищам)»].— Отдельное приложение к №№ 73—74 «Искры», [Женева, 1904, № 73, 1 сентября; № 74, 20 сентября], стр. 6.— 115, 145.
[Примечание от редакции «Пролетария» к письму Г. В. Плеханова в ред. «Искры»].— «Пролетарий», Женева, 1905, № 5, 26 (13) июня, стр. 6, в отд.: Из партии.— 334.
Программа Российской соц-дем. рабочей партии, принятая на Втором съезде партии.— В кн.: Второй очередной съезд Росс, соц.-дем. рабочей партии. Полный текст протоколов. Изд. ЦК. Женева, тип. партии, [1904], стр. 1—6. (РСДРП).— 6, 10, 11, 21—22, 50, 79, 94, 105, 124, 197—198, 253, 313-314, 393, 401—402, 442, 449.
Программа Союза освобождения.— «Освобождение», Париж, 1905, № 69—70, 20 (7) мая, стр. 305-306.- 33, 197-198.
[Проект конституции, принятый земским съездом 6—8 (19—21) июля 1905 г.].—«Русские Ведомости»,М., 1905,№ 180, 6 июля, стр. 1—2, в ст.: К вопросу об организации будущего представительства.— 159, 164—166, 167, 297.
Проект программы партии социалистов-революционеров, выработанный редакцией «Революционной России».— «Революционная Россия», [Женева], 1904, № 46, 5 мая, стр. 1—3.— 4, 6, 57, 309, 310-311.
Прокопович, С. Н. К рабочему вопросу в России. Изд. Кусковой. Спб., тип. Гольдберга, 1905. 208 стр.— 117.
«Пролетарий», Женева.— 25, 59—60, 117, 119, 121, 129, 155, 165— 166, 175, 190—191, 210, 211, 214—215, 218, 247, 252, 255, 259— 260, 267, 268—269, 271, 282, 301-302, 317, 337, 347—348, 352, 373, 416, 420,427, 428, 434, 441.
— 1905, № 2, 3 июня (21 мая), стр. 2—4.— 119—120.
— 1905, № 3, 9 июня (27 мая), стр. 1—2, 3—4 — 9, 67, 87, 253.
— 1905, № 4, 17 (4) июня, стр. 1, 2—4, 6.—9, 85, 253.
— 1905, № 5, 26 (13) июня, стр. 1, 5—6.— 9, 49, 201, 334, 352.
«Пролетарий», Женева, 1905, № 6, 3 июля (20 июня), стр. 3— 4.- 145, 153, 172.


ӘДЕБИ ЕЦБЕКТЕР МЕН ДЕРЕКТЕМЕЛЕР КӨРСЕТКІШІ 545
— 1905, № 7, 10 июля (27 июня), стр. 1.— 143, 181, 429.
— 1905, № 8, 17 (4) июля, стр. 1-2, 3—4, 5.—140, 143, 169, 188,
427.
— 1905, № 9, 26 (13) июля, стр. 1-2, 6.— 3, 143, 205 —206, 230,
— 1905, № 10, 2 августа (20 июля).— 427.
— 1905, № 10, 2 августа (20 июля), стр. 1, 6,— 232.
— 1905, № 11, 9 августа (27 июля), стр. 2—4.— 186, 427, 431.
— 1905, № 12, 16 <3) августа, стр. 1, 6.-755, 192, 199, 211-212, 215, 218, 223, 270, 273-274, 275-277, 280, 300-301, 434, 436, 442, 443.
— 1905, № 13, 22 (9) августа, стр. 3, 4, 5, 6.~ 188-189, 190— 191, 203, 206, 443.
— 1905, № 14, 29 (16) августа, стр. 1, 3, 4, 6.— 203, 209, 214, 215-216, 217, 252, 270, 298, 435.
— 1905, № 15, 5 сентября (23 августа), стр. 1—3.—213, 226, 231, 261, 270, 295, 399—400, 402.
— 1905, № 16, 14 (1) сентября, стр. 4 — 258, 270, 329—330, 355.
— 1905, № 17, [между 14 и 26 (1 и 13) сентября]. На № 17 дата: 14 (1) сентября 1905 г.— 270.
— 1905, № 18, 26 (13) сентября, стр. 1, 2 — 282, 298.
— 1905, № 19, 3 октября (20 сентября), стр. 3.— 420.
— 1905, № 20, 10 октября (27 сентября), стр. 3, 4, 8,— 327, 335, 337.
— 1905, № 21, 17 (4) октября, стр. 1—2.— 404.
— 1905, № 23, 31 (18) октября. - 411.
5-й съезд профессиональных союзов в Германии.— «Пролетарий», Женева, 1905, № 5, 26 (13) июня, стр. 5—6. в отд.: Иностранное обозрение.— 352.
Р. М. Наша действительность. (Рабочее движение, самодержавие, общество с его слоями [дворянство, крупная и мелкая буржуазия, крестьяне и рабочие] и общественная борьба).—


546 ӘДЕБИ ЕҢБЕКТЕР МЕН ДЕРЕКТЕМЕЛЕР КӨРСЕТКІШІ
В кн.: Отдельное приложение к «Рабочей Мысли» [№ 9]. Изд. Петербургского «Союза». Пб., тин. Киршбаума, сентябрь 1899, стр. 3—16.— 90.
«Рабочая Мысль», [Спб.— Берлин — Варшава — Женева].— 53.
«Рабочее Дело», Женева.— 62, 105.
— 1901, № 10, сентябрь, стр. 1—36,37—64,122—126.— 22-23,62, 105, 120.
Рабочие и жители г. Борисоглебска! [Листовка, изд. Борисоглебской группы РСДРП, август 1905 г.]. [Борисоглебск, 1905]. 1 стр. (РСДРП. Подписной лист № 9). Гектограф.— 203—204.
Рабочие о партийном кризисе.— «Пролетарий», Женева, 1905, № 8, 17 (4) июля, стр. 5, в отд.: Из партии.— 169, 427.
Рабочие о партийном расколе. Изд. ЦК РСДРП. Женева, тип. партии, 1905, VIII, 9, IV стр. (РСДРП) .-169, 175, 427-428.
«Рассеет», Спб.— 117.
«Революционная Россия», [Женева], 1904, № 46, 5 мая, стр. 1— 3.— 4, 6, 57—58, 308, 310-311.
[Резолюции конференции кавказских социал-демократических рабочих организаций].— В кн.: Конференция кавказских социал-демократических рабочих организаций. Женева, тип. партии, 1905, стр. 3—8. (РСДРП).— 87, 91.
Резолюции, принятые [первой общерусской] конференцией [пар- тийных работников]—В кн.: Первая общерусская конференция партийных работников. Отдельное приложение к № 100 «Искры». Женева, тпп. партии, 1905, стр. 15—30. (РСДРП).— 6, 26, 81, 99, 101, 112, 115, 116, 119, 230, 282, 285- 286, 317, 335, 428.
Резолюции III съезда РСДРП — царацыз: Главнейшие резолюции III съезда РСДРП.
[Резолюции IV съезда Всеобщего еврейского рабочего союза в России и Польше].— «Рабочее Дело», Женева, 1901, № 10-, сентябрь, стр. 122—126.— 62.
Резолюция Керченской думы по поводу погрома в городе — ца- рацыз: Pour les israelites.
Резолюция [конференции заграничных организаций РСДРП. Листовка]. Б. м., [1905]. 2 стр. Гектограф. —186.


ӘДЕБИ ЕҢБЕКТЕР МЕН ДЕРЕКТЕМЕЛЕР КӨРСЕТКІШІ 547
Резолюция [конференции заграничных организаций РСДРП}.— «Пролетарий», Женева, 1905, № 12, 16 (3) августа, стр. 6, в отд.: Из партии. —186.
[Резолюция конференции социал-демократических организаций в России об отношении к Государственной думе. 7—9 (20— 22) сентября 1905 г.]. — В листовке: В сентябре состоялась междупартийная конференция социал-демократических партий России... Изд. ЦК. Б. м., тип. партии, октябрь, 1905. стр. 1-2. (РСДРП). — 373.
Резолюция 'Костромского комитета [РСДРП относительно представительства Г. В. Плеханова в МСВ}.— «Пролетарий», Женева, 1905, № 20, 10 октября (27 сентября), стр. 8, в отд.: *Из партии. — 335—336.
[Резолюция Мариупольской группы РСДРП о тактике по ötho- шению к Государственной думе}.— «Искра», [Женева], 1905, Яг 109, 29 августа, стр. 1, в ст.: [Дан, Ф.] К вопросу о Государственной думе. — 444.
Резолюция, принятая 3 мая на агитаторском собрании городского района в Петербурге.— «Искра», [Женева], 1905, №100, 15 мая, стр. 8, в отд.: Из партии. — 113.
★[Резолюция Саратовского комитета РСДРП о III съезде партии. Листовка. Саратов, 1905]. 1 стр. (РСДРП). Подпись: Саратовский комитет РСДРП. — 232.
[Резолюция Саратовского комитета РСДРП о III съезде партии}.— «Пролетарий», Женева, 1905, № 10, 2 августа (20 июля), стр. 6, в отд.: Из партии. — 232.
[Резолюция съезда «Союза союзов»}.— «Пролетарий», Женева, 1905, № 14, 29 (16) августа, стр. 3, в отд.: Из общественной жизни. Под загл.: Петербург. — 214, 215—216, 217, 435.
Резолюция [III съезда РСДРП} о вооруженном восстании— уарацыз: Ленин, В. И. Резолюция о вооруженном восстании, принятая на III съезде РСДРП.
Резолюция [III съезда РСДРП} о временном революционном правительстве. — В кн.: Извещение о III съезде Российской социал-демократической рабочей партии. С прилож. устава партии и главнейших резолюций, принятых III съездом. Изд. ЦК РСДРП. Женева, кооп, тип., 1905, стр. 10. (РСДРП). Под общ. загл.: Главнейшие резолюции. — 9, 10—11, 12—19,- 23—24, 26—30, 34, 72—73, 76, 77, 81, 96, 101-102, 130, 143— 144,149—150, 151, 152, 190, 250-251, 254—255, 429.
19 и-том


548 ӨДЕБИ ЕҢБЕКТЕР МЕН ДЕРЕКТЕМЕЛЕР КӨРСЕТКІШІ
Резолюция [III съезда РСДРП] о Центральном Органе партии. — Там же, стр. 19. — 25, 155.
*Резолюция [III съезда РСДРП] об отколовшейся части партии— Там же, стр. 13—14 — 22—23.
^Резолюция [III съезда РСДРП] об отношении к крестьянскому движению. — Там же, стр. 12—13. — 35, 83—84, 232, 236—241, 393.
Резолюция [III съезда РСДРП] об отношении к либералам. —• Там же, сгр. 14—15. — 50—51, 84, 286.
Резолюция [III съезда РСДРП] об отношении к тактике правительства накануне переворота. — Там же, стр. 11. — 23— 25, 81.
Резолюция [III съезда РСДРП] по вопросу об открытом политическом выступлении РСДРП. — Там же, стр. 11—12. — 82, 458.
Резолюция [учредительной конференции южных организаций о составе редакции «Искры»]. — В листовке: [Решения южнорусской учредительной конференции РСДРП. Август 1905 г.]. Б. м., [1905], стр. 6. Гектограф. — 331.
Резолюция [учредительной конференции южных организаций о. составе редакции «Искры»]. — Там же, стр. 6—1. — 331.
Резолюция [учредительной конференции южных организаций] об «объединительной группе». — Там же, стр, 6. — 332.
Резолюция [учредительной конференции южных организаций] по поводу выхода тов. Плеханова из редакции «Искры». — Там же, сгр. 7 — 331.
^Резолюция учредительной конференции южных организаций по поводу Государственной думы.— Там же, стр. 3—5.— 331, 361, 384—388, 389—397, 398, 399, 403, 414-415, 447, 462.
Резолюция учредительной конференции южных организаций по поводу Государственной думы.— В кн.: Решения южно- русской учредительной конференции Российской СДРП. Август 1905 года. Женева, тип. партии, 1905, стр. 8—10. (РСДРП). — 403.
Резолюция [учредительной конференции южных организаций] по поводу представительства Росс, партии в Интернациональном социалистическом бюро. — В листовке: [Решения южнорусской учредительной конференции РСДРП. Август 1905 г.]. Б. м., [1905], стр. 1. Гектограф. — 333, 334, 335.


ӘДЕБИ ЕҢБЕКТЕР МЕН ДЕРЕКТЕМЕЛЕР КӨРСЕТКІШІ 549
^[Решения южнорусской учредительной конференции РСДРП. Август 1905 г. Листовка]. Б. м., [1905]. 8 стр. Гектограф.— 331, 332, 333, 334, 335, 361, 384-388, 389—397, 398 399, 403, 414—415, 447, 462.
Решения южнорусской учредительной конференции Российской СДРП. Август 1905 года. Женева, тип. партии, 1905. 16 стр. (РСДРП). — 403.
Россия организуется.— «Освобождение», Париж, 1905, № 74, 26 (13) июля, стр. 396—398. — 177.
Ростовец, С. Пора! (Письмо к товарищам). —Отдельное приложение к №№ 73—74 «Искры», [Женева, 1904, № 73, 1 сентября; № 74, 20 сентября], стр. 6—7.— 114—115, 145.
«Русская Старина», Спб. — 31.
«Русские Ведомости», М. — 40, 159, 318.
— 1905, № 180, 6 июля, стр. 1-2.- 159, 165-166, 167, 297.
— 1905, № 210, 5 августа, стр. 3. — 214, 243-247, 248, 321.
— 1905, № 247, И сентября, стр. 3—4. — 318—322.
«Русское Дело», М., 1905, № 32, 6 августа, стр. 1—5. —196—197, 431, 432.
«Русь», Спб.- 441.
— 1905, № 180, 6 (19) августа, стр. 2. - 196-197, 200, 431, 432.
1905, № 181, 7 (20) августа, стр. §.—200, 431.
— 1905, № 187, 13 (26) августа, стр. 2. — 283.
— 1905, № 218, 13 (26) сентября, стр. 2—3.— 410.
С. С.— царацыз: Милюков, П. Н.
Салтыков-Щедрин, М. Е. В среде умеренности и аккуратности. — 324.
— История одного города.—320—321.
— Современная идиллия — 245—246, 324.
— Убежище Монрепо. — 95.
19*


550 ӨДЕБТІ ЕҢБЕКТЕР МЕН ДЕРЕКТЕМЕЛЕР КӨРСЕТКІШІ
Самара. 31 июля.— «Пролетарий», Женева, 1905, № 14,
29 (16) августа, стр. 4, в отд.: Из общественной жизни.— 203.
[Северцев, В. (Филатов, В. В.)} «Князъ Потемкин Таврический».— «Пролетарий», Женева, 1905, К« 8, 17 (4) июня, стр. 2. Подпись: В. С. —143.
— Приложение тактики и фортификации к народному восстанию. Изд. ЦК РСДРП. Женева, тип. партии, 1905, 45 стр. (РСДРП).- 205—206.
Скрынник, Н. А. К вопросу о подготовке и организации вооруженного восстания. (Доклад Петербургскому комитету РСДРП). [Первая половпна сентября 1905 г.]. Рукопись1  2.— 364.
— Отчет [Боевого комитета. Сентябрь — октябрь 1905 г.]. Рукопись*. — 364.
— Структура, план работы Боевой организации при Петербургском комитете партии и программа боевой подготовки. [Первая половина сентября 1905 г. Петербург]. Рукопись — 364.
«Слово», Спб. —159.
— 1905, № 196, 3 (16) июля, стр. 2. —159.
— 1905, № 198, 5 (18) июля, стр. 2—3. — 159.
«Социал-Демократ», [Женева], 1905, № 12, 18 августа, стр. 1 — 3. — 400, 435.
«Социал-Демократ», [Тифлис]. На грузинском яз. — 53.
— 1905, № 1, 7 (20) апреля, стр. 7—8. На грузинском яз. — 23, 51—56.
Среди газет и журналов. — «Новое Время», Спб., 1905, № 10608, 13 (26) сентября, стр. 3. — 317—318, 321.
[Сталин, И. 5.] Ответ «Социал-Демократу».— «Борьба Пролетариата», 1905, № 3, '15 августа. — 418.
Старовер — царацыз: Потресов, А. Н.
1 Бірінші рет 1934 ж. басылған.
2 Бірінші рет Лениннің V жинағьшда басылган, 1926, 461—462- беттер.


ӘДЕБИ ЕҢБЕКТЕР МЕН ДЕРЕКТЕМЕЛЕР КӨРСЕТКІШІ 551
[Струве, П. 5.] Из рук царя — из рук микадо и Англии.— «Освобождение», Париж, 1905, № 76, 15 (2) сентября, стр. 441—444. Подпись: П. С. — 298.
— Как найти себя? Ответ автору письма «Как не потерять себя?». — «Освобождение», Париж, 1905, № 71, 31 (18) мая, стр. 337—343.— 18, 41, 56-61, 62—64, 65—66, 67.
— «Князь Потемкин» и что же дальше?— «Освобождение», Париж, 1905, № 73, 19 (6) июля, стр. 371—372. Подпись: П. С. —162.
— Литература социал-демократического раскола. — «Освобождение», Париж, 1904, № 57, 15 (2) октября, стр. [2, обл.], в отд.: Библиографический листок «Освобождение». — 57, 155-156.
— Предисловие [« книге С. 10. Витте. Самодержавие и земство].— В кн.: [Витте, С. Ю.] Самодержавие и земство. Конфиденциальная записка министра финансов статс-секретаря С. Ю. Витте (1899 г.). С предисл. и примеч. Р. Н. С. Печ. «Зарей». Stuttgart, Dietz, 1901, стр. V—XLIV. Подпись: Р. Н. С. — 122, 127-128.
— Прямой ответ на кривые речи г. Суворина.— «Освобождение», Париж, № 73, 19 (6) июля, стр. 373—374.
Подпись: П. С. — 161, 162, 163-164.
— Русская революция и мир. Открытое письмо к Жану Жоресу. — «Освобождение», Париж, 1905, № 72, 21 (8) июня, стр. 353—355. Подпись: П. С.— 92, 124, 125, 126-127, 128,423.
— Торжество здравого смысла.— «Освобождение», Париж, 1905, № 72, 21 (8) июня, стр. 362—363. Подпись: П. С.— 111, 113,115,139, 353—354, 423.
Суворин, А. С. Маленькие письма.— «Новое Время», Спб., 1905, № 10526, 23 июня (5 июля), стр. 3. —161—162, 166.
Схема организации Боевого комитета — царацыз: Скрыпник, Н. А. Структура, план работы Боевой организации при Петербургском комитете партии и программа «боевой» пропаганды.
«Сын Отечества» («Наши Дни»), Спб.— 40.
«Товарищ», Спб., 1907, № 381, 26 сентября (9 октября), стр. 1.— 139.


552 ӘДЕБП ЕЦБЕКТЕР МЕН ДЕРЕКТЕМЕЛЕР КӨРСЕТКІШІ
Третий очередной съезд Росс, соц.-дем. рабочей партии. Полный текст протоколов. Изд. ЦК. Женева, тип. партии, 1905. XXIX, 401 стр. (РСДРП).- 154, 174.
Третий съезд перед судом кавказских «меньшевиков».— «Пролетарий», Женева, 1905, № 14, 29 (16) августа, стр. 3. — 209.
Третий съезд перед судом кавказских «меньшевиков».— «Борьба Пролетариата», [Тифлис), 1905, № 1, 1 (14) июля, стр. 5— 6. - 209.
[Троцкий, Л. Д.] Наши политические задачи. (Тактические и организационные вопросы). Изд. РСДРП. Женева, тип. партии, 1904, XI, 107 стр. (РСДРП). Перед загл. авт.: II. Троцкий.— 6, 57.
Трубецкой, С. Н. [Речь во время приема царем земской делегации. 6 (19) июня 1905 г.]. — «Правительственный Вестник», Спб., 1905, № 121, 8 (21) июня, стр. 1. — 320.
Тургенев, И. С. Отцы и дети. — 252.
Указ правительствующему Сенату [о предоставлении частным лицам и учреждениям вырабатывать предложения по вопросам государственного благоустройства. 18 февраля (3 марта) 1905 г.]«Правительственный Вестник», Спб., 1905, № 39, 18 февраля (3 марта), стр. 1. — 196. 210,
Указ правительствующему Сенату [об отмене указа от 18 февраля (3 марта) 1905 г. 6 (19) августа 1905 г.]. —«Правительственный Вестник», Спб., 1905, № 169, 6(19) августа, стр. 4. — 196, 210.
Устав партии, [принятый на III съезде РСДРП}.— В кн.: Извещение о III съезде Российской социал-демократической рабочей партии. С прилож. устава партии и главнейших резолюций, принятых III съездом. Изд. ЦК РСДРП. Женева, кооп, тип., 1905, стр. 17—18. (РСДРП). — 170, 172, 173—174, 186, 327, 351, 428.
*Устав рабочего союза. [Листовка]. Б. м., изд. ЦК РОС, [1905], 2 стр. — 85.
Учитель — царацыз: Покровский, М. Н.
Учреждение Государственной думы. [6 (19) августа 1905 г.].— «Правительственный Вестник», Спб., 1905, № 169, 6 (19) августа. стр. 1-2.— 192, 193, 194, 195, 196, 210, 211, 224-225. 270, 272—273, 297, 300-301, 302, 323, 374, 414-415, 431, 436, 440.


ОДЕБІІ ЕҢБЕКТЕР МЕН ДЕРЕКТЕМЕЛЕР КӨРСЕТКШП 553
Финансы России и революция. — «Пролетарий», [Женева], 1905, №’ 15, 5 сентября (23 августа), стр. 2. — 231.
Череванин, Н. [Письмо в редакцию «Искры» о тактике по отношению к Государственной думе}.— «Искра», [Женева], 1905, № 108, 13 августа, стр. 1, в ст.: [Дан, Ф.] Наша тактика и Государственная дума. — 212—213, 218—220, 251 261, 329, 388, 414—415, 434, 435, 436, 446, 462.
Чехов, А. П. Душечка.—304.
— Человек в футляре.—42.
[Шарапов, С. Ф.] Москва, 6 августа. [Передовая].— «Русское Дело», 1905, № 32, 6 августа, стр. 1—5. — 196—197, 431, 432.
Шахов, Н. [Малинин, Н. И.} Борьба за съезд. (Собрание документов). Женева, кооп, тип., 1904, 111 стр. — 154—155.
*[Шестаков, Л.] Открытое письмо ЦК-ту и товарищам, работающим в деревне. [Листовка]. [М., 1905]. 2 стр. Подпись: Окружной организатор. — 233—238, 239, 240—241.
Эзоп. Хвастун. —431.
Энгельс, Ф. Бакунисты за работой. (Записка об испанском восстании летом 1873 г.). Изд. ЦК РСДРП. Женева, тип. партии, 1905. 31 стр. (РСДРП).- 119, 423.
— Берлинские дебаты о революции — царацыз: [Engels, F.] Das Ministerium Kamphausen.
— [Ф. Ту рати.* 26 января 1894 г.].—«Искра», [Женева],
1905, № 96, 5 апреля, стр. 1—2, в ст.: Плеханов, Г. В. К вопросу о захвате власти. (Небольшая историческая справка).— 80.
— [Ф. Турати. 26 января 1894 г.] — царацыз: Engels, F. La futura rivoluzione italiana e il partito socialista.
— Франкфуртское собрание — царацыз: Marx, К. u. Engels, F. [Die deutsche Nationalversammlung].


554 ӘДЕБИ ЕҢБЕКТЕР МЕН ДЕРЕКТЕМЕЛЕР КӨРСЕТКІШІ
Appeal to the nation.— «The Times», London, 1905, N 37,766, July 22, p. 5. Under the general title: The Moscow congress.— 159, 161, 425.
«Arbeiter Zeitung», Wien, 1905, N 233, 24. August, S. 1—2.— 226-228, 261-262, 331, 388, 414—415, 434, 435, 436, 438-439, 446, 462.
Aus dem literarischen Nachlaß voh'K. Marx, F. Engels und F. Lassalle. Hrsg, von F. Mehring. Bd. III. Gesammelte Schriften von K. Marx und F. Engels. Von Mai 1848 bis Oktober 1850. Stuttgart, Dietz, 1902. 49І S.— 48, 129, 130—134, 135—136, 137, 280.
[Ліі5 dem Protokoll des Komitees Sitzung vom 17. April 1849].— «Freiheit, Brüderlichkeit, Arbeit», Köln, 1849, N 22, 22. April, S. 4.— 136—137.
Bericht über den III. Parteitag der SDAPR mit Beifügung des Partei-Statuts und der wichtigsten Resolutionen, die auf dem III. Parteitag angenommen wurden. München, Birk, 1905. 23 S. (SDAPR).— 229—230.
[Bericht über die Einberufung des Kongresses der Arbeitervereine].— «Neue Rheinische Zeitung», Köln, 1849, N 282, 26. April. Beilage zu N 282, S. 1.— 136—137.
Bernstein, E. Die Voraussetzung des Sozialismus und die Aufgaben der Sozialdemokratie. Stuttgart, Dietz, 1899. X. 188 S.—103.
Beschlüsse der Generalversammlung der Arbeiter vom 16. April 1849.— «Freiheit, Brüderlichkeit, Arbeit», Köln, 1849, N 22, 22. April, S. 3—4.— 136-137.
[La commune revolutionnaire]. Aux Communaux. Londres, 1874. 12 p.— 72—73.
[Communiquö sur le] Troisieme congres du Parti ouvrier social- democrate de Russie. Compte rendu et principales resolutions.— «Le Socialiste», Paris, 1905, N 8, 25 juin— 2 juillet. Supplement ä N 8 «Le Socialiste», p. 5—6.— 229—230.
The condition of Russia. The national assembly.— «The Times», London, 1905, N 37,815, September 18, p. 3.— 257—258.
Le congres de Moscou.— «Le Temps», Paris, 1905, N 1405,24 juillet, p. 1. Sous le titre general: Bulletin de Petranger.—167, 426.


ӘДЕБИ ЕҢБЕКТЕР МЕН ДЕРЕКТЕМЕЛЕР КӨРСЕТКППІ 555
Le congres des zemstvos.— «Le Temps», Paris, 1905, N 16175,
2 octobre, p. 1. Sous le titre general: Bulletin de l’etranger.— 315—316.
«Critica Sociale», Milano, 1894, N 3, febbraio, p. 35—36.— 80.
«Deutsch-Französische 1ahrbücher», Paris, 1844, 1. u. 2. Lfg., S. 71—85.— 63, 90.
«The Economist», [London], 1905, v. LXIII, N 3,242, October 14, p. 1630—1631.— 362—363.
Eine demokratische konstitutionelle Partei.— «Frankfurter Zeitung», 1905, 15. September.— 259—260.
Engels, F. Die Bakunisten an der Arbeit. Denkschrift über den Aufstand in Spanien im Sommer 1873. («Volksstaat» 1873).— In: Engels, F. Internationales aus dem Volksstaat (1871—75). Berlin, Expedition des «Vorwärts» Berliner Volksblatt, 1894, S. 16-33.— 87, 119.
— Die Berliner Debatte über die Revolution.— «Neue Rheinische Zeitung», Köln, 1848, N 14, 14. Juni, S. 1, unter der Rubr.: Deutschland.— 132—133.
— La futura rivoluzione italiana e il partito socialista.— «Critica Sociale», Milano, 1894, N 3, febbraio, p. 35—36 — 80.
— Internationales aus dem Volksstaat (1871—75). Berlin, Expedition des «Vorwärts» Berliner Volksblatt, 1894. 72 S.— 72—73, 87, 119, 153.
**— Kann Europa abrüsten? Separat-Abdruck aus dem «Vorwärts». [Nürnberg], Wörlein, 1893. 29 S.—142.
♦*— Ludwig Feuerbach und der Ausgang der klassischen deutschen Philosophie. Revidierter Sonderabdr. aus der «Neuen Zeit». Mit Anhang: Karl Marx über Feuerbach vom Jahre 1845. Stuttgart, Dietz, 1888. VII, 72 S.— 31— 32.
•— Das Ministerium Kamphausen.— In: Aus dem literarischen Nachlaß von K. Marx, F. Engels und F. Lassalle. Hrsg, von F. Mehring. Bd. III. Von Mai 1848 bis Oktober 1850. Stuttgart, Dietz, 1902, S. 95-107.— 132-133.  **
** В. И. Лениннің дәл қай басылымды айтып отырғанын анықтау мүмкін болмаған жағдайда шығарманың бірінші басылымы екі жұл- дызшамен белгіленді.


556 ОДЕБИ ЕҢБЕКТЕР МЕН ДЕРЕКТЕМЕЛЕР КӨРСЕТКІШІ
— Programm der blanquis tischen Kommune-Flüchtlinge. («Volksstaat», 1874, N 73).— In: Engels, F. Internationales aus dem Volksstaat (1871—75). Berlin, Expedition des «Vorwärts» Berliner Volksblatt, 1894, S. 40—46.— 72—73, 153.
— Zur Geschichte des «Bundes der Kommunisten».— In: Marx, K. Enthüllungen über den Kommunistenprozeß zu Köln. Neuer Abdruck mit Einleitung von F. Engels und Dokumenten. Göttingen — Zürich, Volksbuchhandlung, 1885, S. 3—17. (Sozialdemokratische Bibliothek. IV).— 136—139.
**— Zur Kritik des sozialdemokratischen Programmenttvurjes 1891.— «Die Neue Zeit», Stuttgart, 1901—1902, Jg. XX. Bd. I, N 1, S. 5—13,— 79.
«Frankfurter Zeitung», Frankfurt am Main, 1905, 9. Juni.— 65.
— 1905, 27. August, Literaturblatt.— 231.
— 1905, August.— 210.
— 1905, 15. September.— 258—260.
— 1905, 17. September.— 257.
— 1905, 9. Oktober.— 361, 450.
— 1905, 12. Oktober.— 460.
— 1905, 13. Oktober.— 361.
— 1905, N 293, 22. Oktober.— 405, 406.
«Freiheit, Brüderlichkeit, Arbeit»,' Köln, 1849, N 22, 22. April, S. 3—4.— 136—137.
The future of Russia.— «The Times», London, 1905, N 37,795, August 25, p. 3 — 231.
Germany.— «The Economist», [London], 1905, v. LXIII, N 3,242, October 14, p. 1630—1631.— 362—363.
Government counter move.— «The Times», London, 1905, N 37,768, July 25. p. 5. Under the general title: The Moscow congress.— 160—161, 426.
«ÜHumanite», Paris, 1905, N 417, 8 juin, p. 1.— 92.
1905, N 501, 31 aoüt, p. 2.— 295—296.


ӘДЕБИ ЕЦБЕКТЕР МЕН ДЕРЕКТЕМЕЛЕР КӨРСЕТКШП 557
«L'Independance Beige», Bruxelles, 1905 — 340, 377.
Internationale Regeln der sozialistischen Taktik. [Die Resolution des Internationalen Sozialistenkongresses zu Amsterdam] — In: Internationaler Sozialistenkongreß zu Amsterdam. 14. bis 20. August 1904. Berlin, Expedition der Buchhandlung «Vorwärts», 1904, S. 31—32.— 349.
Internationaler Sozialistenkongrefi zu Amsterdam. 14. bis 20. August 1904. Berlin, Expedition der Buchhandlung «Vorwärts», 1904. 78 S.- 349.
Kautsky, K. Bernstein und das sozialdemokratische Programm. Eine Antikritik. Stuttgart, Dietz, 1899. VIII, 195 S.— 104.
— Die Revision des Programms der Sozialdemokratie in öster- reich.— «Die Neue Zeit», Stuttgart, 1901—1902, Jg. XX, Bd. I, N 3, S. 68—82,— 418.
— Die Spaltung der russischen Sozialdemokratie.— «Leipziger Volkszeitung», 1905, N 135, 15. Juni, S. 1-2.- 104, 454.
«Leipziger Volkszeitung», 1905, N 135, 15. Juni, S. 1—2.— 104,451.
Leroux, G. Depeche de notre envoye special.— «Le Matin», Paris, 1905, N 7898, 10 octobre, p. 3. Sous le titre general. La criso russe.— 377.
— Essai sur la Revolution.— «Le Matin», Paris, 1905, N 7820, 24 juillet, p. 1. Sous le titre general: Les reformes en Bussie.— 166.
Maitin, R. Die Zukunft Rufilands und Japans. Die deutschen Milliarden in Gefahr. Berlin, Heymann, 1905. VIII, 258 S.— 231.
Martofj, L. Das russische Proletariat und die Duma.— «Arbeiter Zeitung», Wien. 1905, N 233, 24. August, S. 1—2.— 212, 213, 218—220, 226—228, 261, 331, 388, 414—415, 434, 435, 436, 438— 439, 446, 462.
Marx, K. u. Engels, F. Ansprache der Zentralbehörde an denBund vom März 1850.— In: Marx, K. Enthüllungen über den


558 ӘДЕБИ ЕҢБЕКТЕР МЕН ДЕРЕКТЕМЕЛЕР КӨРСЕТКІШІ
Kommunistenprozeß zu Köln. Neuer Abdruck mit Einleitung \on F. Engels und Dokumenten. Göttingen — Zürich, Volksbuchhandlung, 1885, S. 75—83, IX. Anhang. (Sozialdemokratische Bibliothek. IV).—119.
Die deutsche Nationalversammlung.— In: Aus dem literarischen Nachlaß von K. Marx, F. Engels und F. Lassalle. Hrsg, von F. Mehring. Bd. III. Gesammelte Schriften von K. Marx und F. Engels. Von Mai 1848 bis Oktober 1850. Stuttgart, Dietz, 1902, S. 87—94.— 129—132, 280.
— Köln, 6. Juni — «Neue Rheinische Zeitung», Köln, 1848, N 7, 7. Juni, S. 1, unter der Ruhr.: Deutschland.—129—131.
**—• Manifest der Kommunistischen Partei. London, «Bildungs- Gesellschaft für Arbeiter», 1848. 30 S.— 40, 138.
— Revue. Mai bis Oktober.— «Neue Rheinische Zeitung». Politisch-ökonomische Revue, redigiert von K. Marx. London- Hamburg — New-York, 1850, [5.-6. Heft], Mai — Oktober, S. 129—180.— 279.
Marx, K. [Die Bourgeoisie und Die Konterrevolution].— In: Aus dem literarischen Nachlaß von K. Marx, F. Engels und F. Lassalle. Hrsg, von F. Mehring. Bd. III. Gesammelte Schriften von K. Marx und F. Engels. Von Mai 1848 bis Oktober 1850. Stuttgart, Dietz, 1902, S. 206—232.— 48.
**— Der Bürgerkrieg in Frankreich. Adresse des Generalrats der Internationalen Arbeiter-Assoziation an alle Mitglieder in Europa und den Vereinigten Staaten. Sonderabdr. aus dem «Volksstaat». Leipzig, Exped. des «Volksstaates», 1871. 52 S.—125.
Marx, K. Enthüllungen über den Kommunistenprozefi zu Köln. Neuer Abdruck mit Einleitung von F. Engels und Dokumenten. Göttingen — Zürich, Volksbuchhandlung, 1885. 88 S. (Sozialdemokratische Bibliothek. IV).—119, 136—139, 279.
**— Die Klassenkämpfe in Frankreich 1848 bis 1850. Abdr. aus der «Neuen Rheinischen Zeitung». Mit Einleitung von F. Engels. Berlin, die Expedition des «Vorwärts», 1895. 112 S.— 109, 447.
— Köln, 13. Sept.— «Neue Rheinische Zeitung», Köln, 1848, N 102, 14. September, S. 1, unter der Rubr.: Deutschland.— 130.
Köln, 11. Dezbr.— «Neue Rheinische Zeitung», Köln, 1818, N 169, 15. Dezember, S. 1—2, unter der Rubr.: Deutschland.— 48.


ОДЕБІІ ЕҢБЕКТЕР МЕН ДЕРЕКТЕМЕЛЁР КӨРСЕТКІШІ 559
— Köln, 29. Juli. (Der Gesetzentwurf über die Feudallasten).— «Neue Rheinische Zeitung», Köln, 1848, N60, 30. Juli, S. 1—2, in der Abt.: Deutschland.— 133—134.
**—Köln, den 14. April.— «Neue Rheinische Zeitung», Köln, 1849, N 273, 15. April, 2. Ausgabe, S. [3]. Unterschrift: Fr. Anneke, K. Schapper, K. Marx, H. Becker, W. Wolff.— 136—137.
— Marx über Feuerbach. — In: Engels, F. Ludwig Feuerbach und der Ausgang der klassischen deutschen Philosophie. Revidierter Sonderabdr. aus der «Neuen Zeit». Mit Anhang: Karl Marx über Feuerbach vom Jahre 1845. Stuttgart, Dietz, 1888, S. 69-72. — 31—32.
— Das Ministerium Hansemann. — In: Aus dem literarischen Nachlaß von K. Marx, F. Engels und F. Lassalle. Hrsg, von F. Mehring. Bd. III. Gesammelte Schriften von K. Marx und F. Engels. Von Mai 1848 bis Oktober 1850. Stuttgart, Dietz, 1902, S. 124—133.-1^-7^.
— Nachlaß...— цараңыз: Aus dem literarischen Nachlaß von K. Marx, F. Engels und F. Lassalle. Hrsg, von F. Mehring.
<— Zur Kritik der Hegel’sehen Rechts-Philosophie. Einleitung.— «Deutsch-Französische Jahrbücher», Paris, 1844, 1. u. 2. Lfg., S. 71—85. -63, 90.
«Le Matin», Paris, 1905, N 7820, 24 juillet, p. 1. — 166.
— 1905, N 7898, 10 octobre, p. 3. — 377-378.
[Mehring, F.] Einleitung [des Herausgebers zum Buch: Aus dem literarischen Nachlaß von K. Marx, F. Engels und F. Lassalle].—Aus dem literarischen Nachlaß von K. Marx, F. Engels und F. Lassalle. Hrsg, von F. Mehring. Bd. III Gesammelte Schriften von K. Marx und F. Engels. Von Mai 1848 bis Oktober 1850. Stuttgart, Dietz, 1902, S. 3—86. —129, 130, 135— 136, 137.
La mort du prince Serge Troubezkoi.— «Le Temps», Paris, 1905, N 16188, 15 octobre. — 461.
The Moscow congress.— «The Times», London, 1905, N 37,766, July 22, p. 5. —160—161, 162, 163—165, 178, 200—201, 425.
«Neue Rheinische Zeitung», Köln.— 21, 129—130, 136—137.


560 ОДЕБИ ЕҢБЕКТЕР МЕН ДЕРЕКТЕМЕЛЕР КӨРСЕТКІШІ
— 1848, N 1, 1. Juni.— 136-137.
— 1848, N 7, 7 Juni, S. 1. -130-131.
— 1848, N 14, 14. Juni, S. 1. — 132-133.
— 1848, N 60, 30. Juli, S. 1—2.— 133-134.
— 1848, N 102, 14. September, S. 1. — 130.
1848, N 169. 15. Dezember, S. 1—2.— 48.
— 1849, N 273, 15. April. 2. Ausgabe, S. 3.-136-137.
— 1849, N 282, 26. April. Beilage zur N 282 «Neuen Rheinischen Zeitung», S. 1. — 136—137.
«Neue Rheinische Zeitung». Politisch-ökonomische Revue, redigiert von K. Marx. London — Hamburg — New-York, 1850, [5.-6. Heft], Mai —Oktober, S. 129—180. — 279.
«Die Neue Zeit», Stuttgart, 1901—1902, Jg. XX, Bd. I, N 1, S. 5-13. — 79.
— 1901-1902, Jg. XX, Bd. I, N 3, S. 68-82. — 418.
Organisation der sozialdemokratischen Partei Deutschlands, beschlossen auf dem Parteitage zu Jena 1905.— In: Protokoll über die Verhandlungen des Parteitages der Sozialdemokratischen Partei Deutschlands, abgehalten zu Jena vom 17. bis 23. September 1905. Berlin, Buchhandlung «Vorwärts», 1905, S. 6—10. — 350, 351.
Organisation der Sozialdemokratischen Partei Deutschlands, beschlossen auf dem Parteitag zu Mainz 1900.— In: Protokoll über die Verhandlungen des Parteitages der Sozialdemokratischen Partei Deutschlands. Abgehalten zu Lübeck vom 22. bis 28. September 1901. Berlin, Expedition der Buchhandlung «Vorwärts», 1901, S. 6—8. — 350.
Pour les israelites.— «L’Humanite», Paris, 1905, N 501, 31 aoüt. p. 2. Sous le titre general: La crise russe. — 295—296.
Program for the future.— «The Times», London, 1905, N 37,767, July 24, p. 5. Under the general title: The Moscow reformers. — 159.
Programm der Sozialdemokratischen Partei Deutschlands, beschlossen auf dem Parteitag zu Erfurt 1891.— In: Protokoll über


ӘДЕБИ ЕНБЕКТЕР МЕН ДЕРЕКТЁМЕЛЕР КӨРСЕТКІШІ 561
die Verhandlungen des Parteitages der Sozialdemokratischen Partei Deutschlands. Abgehalten zu Erfurt vom 14. bis 20. Oktober 1891. Berlin, «Vorwärts», 1891, S. 3—6. — 79.
Projekt programu rolnego:— «Przedswit», Krakow, 1905, N 6—8, Czerwiec — Sierpien, S. 248—252 — 308—313, 448—449.
The proposed Constitution.— «The Times», London, 1905, N 37,765, July 21, p. 3. Under the general title: The Moscow congress. — 163, 178, 200—201, 425.
Protokoll über die Verhandlungen des Parteitages der Sozialdemokratischen Partei Deutschlands. Abgehalten zu Breslau vom 6. bis 12. Oktober 1895. Berlin, die Expedition des «Vorwärts», lo95. 223 S.— 56—58.
Protokoll über die Verhandlungen des Parteitages der Sozialdemokratischen Partei Deutschlands. Abgehalten zu Dresden vom 13. bis 20. September 1903. Berlin, Expedition der Buchhandlung «Vorwärts», 1903. 448 S. — 349.
Protokoll über die Verhandlungen des Parteitages der Sozialdemokratischen Partei Deutschlands. Abgehalten zu Erfurt vom 14. bis 20. Oktober 1891. Berlin, «Vorwärts», 1891, 368 S. — 79.
Protokoll über die Verhandlungen des Parteitages der Sozialdemokratischen Partei Deutschlands. Abgehalten zu Jena vom 17. bis 23. September 1905. Berlin, Buchhandlung «Vorwärts», 1905, 380 S. — 318—319, 349—350, 351—353.
Protokoll über die Verhandlungen des Parteitages der Sozialdemokratischen Partei Deutschlands. Abgehalten zu Lübeck vom 22. bis 28. September 1901. Berlin, Expedition der Buchhandlung «Vorwärts», 1901, 319 S. — 350.
«Przedswit», Krakow, 1905, N 6—8, Czerwiec — Sierpien, S. 248— 252. — 308—313, 448—449.
Die ratlose Regierung.— «Vossische Zeitung», Berlin, 1905, N 487, 17. Oktober, S. [2]. Unter dem Gesamttitel: Die Wirren in Rußland. — 410.
Resolutions du congres anti-autoritaire international tenu a Saint- Imier le 15 septembre 1872 par les delegues des Federations et sections italiennes, frangaises, espagnoles, americaines et juras- siennes. S. 1., 1872. 3 p.— 87—88.
Schlachtberichte.— «Vorwärts», Berlin, 1905, N 237, 10. Oktober, S. [4]. Unter dem Gesamttitel: Die Kosaken-Schlacht in Moskau. - 377.


562 ӘДЕБИ ЕҢБЕКТЕР МЕН ДЕРЕКТЕМЕЛЕР КӨРСЕТКІШІ
Semstwo — Kongreß:— «Frankfurter Zeitung», 1905, 17. September.— 257.
Simon, H. Annehmen oder ablehnen? Die Verfassung von 3. Februar 1847, beleuchtet vom Standpunkte des bestehenden Rechts. Leipzig, Wigand, 1847. 328 S.— 201.
La Situation en Russie.— «Le Temps», Paris, 1905, N 16170, 27 septembre, p. 2. — 299—300, 301—302.
La Situation politique en Russie.— «Le Temps», Paris, 1905, N 16165, 22 septembre, p. 2. Sous le titre general: Nouvelles de I’etranger. — 291.
«Le Socialiste», Paris. — 229.
— 1905, N 8, 25 juin — 2 juillet. Supplement ä N 8 «Le Socialiste», p. 5—6. — 229—230.
«St-Petersburger Zeitung», S.-Pb. — 460.
Stead, W. T. Russia's new great hope.— «The Times», London, 1905, N 37,822, September 26, p. 8. — 301-302.
Stenographischer Bericht über die Verhandlungen der deutschen konstituirenden Nationalversammlung zu Frankfurt am Main. Hrsg, auf Beschluß der Nationalversammlung durch die Redaktions-Kommission und in deren Auftrag von F. Wigard. 9 Bde. Frankfurt am Main, Gauerländer, 1848—1849. — 21, 61, 90.
Struve, P. La Revolution russe et la Paiz. Lettre ouverte au citoyen Jean Jaures.— «L’Humanite», Paris, 1905, N 417, 8 juin, p. 1. - 92.
Studentenunruhen.— «Vossische Zeitung», Berlin, 1905, N 476, 10. Oktober, S. [2]. Unter dem Gesamttitel: Die Wirren in Rußland. — 412—413, 460, 462.
Tagesrundschau.— «Frankfurter Zeitung», 1905, 9. Juni. — 65.
Die Taktik der Partei. [Resolution des Parteitages der Sozialdemokratischen Partei Deutschlands. Abgehalten zu Dresden vom 13. bis 20. September 1903].— In: Protokoll über die Verhandlungen des Parteitages der Sozialdemokratischen Partei Deutschlands. Abgehalten zu Dresden vom 13. bis 20. September 1903. Berlin, Expedition der Buchhandlung «Vorwärts», 1903, S. 418—419. —349.
«Le Temps», Paris. — 315.


ӨДЕБИ ЕҢБЕКТЕР МЕН ДЕРЕКТЕМЕЛЕР КӨРСЕТКІШІ 563
— 1905, N 16105, 24 juillet, р. 1. -167, 426.
— 1905, N 16165, 22 septembre, р. 2. — 291.
— 1905, N 16170, 27 septembre, р. 2.— 299—300, 301—302.
' — 1905, N 16175, octobre, р. 1.— 315-316.
— 1905, N 16183, 10 octobre, р. 2. - 377.
■ — 1905, N 16188, 15 octobre. — 461.
«Тһе Times», London. — 340—341.
— 1905, N 37,764, July 20, р. 5.- 159, 162, 425.
— 1905, N 37,765, July 21, р. 3.— 163, 178, 200—201, 425.
— 1905, N 37,766, July 22, р. 5. —159-160, 161, 163-164, 178, 200—201, 425.
— 1905, N 37,767, July 24, р. 5. —159.
— 1905, N 37,768, July 25, р. 5. — 160-161, 426.
— 1905, N 37,795, August 25, р. 3. — 231.
— 1905, N 37,815, September 18, р. 3. — 257—258.
— 1905, N 37,822, September 26, р. 8. — 301—302.
Les troubles en Russie.— «Le Temps», Paris, 1905, N 16183, 10 octobre, p. 2. Sous le titre general: Nouvelles de 1‘etranger.— 377.
«Vorwärts», Berlin, 1905, N 237, 10. Oktober, S. [4]. — 377.
«Vossische Zeitung», Berlin, 1905, N 436, September. 2. Beilage zur N 436 «Vossischen Zeitung», S. [1]. — 257.
— 1905, N 476, 10. Oktober, S. [2]. — 412—413, 460, 462.
— 1905, N 478, 11. Oktober, S. [2]. — 461.
— 1905, N 487, 17. Oktober, S. [2]. — 410.
Die Wahlbewegung in Rußland.— «Frankfurter Zeitung», 1905, N 293, 22. Oktober. — 405, 406.
20 il-том


564 ӨДЕБИ ЕҢБЕКТЕР МЕН ДЕРЕКТЕМЕЛЕР КӨРСЕТКІШІ
Die Wirren in Rufiland. — «Vossische Zeitung», Berlin, 1905» N 436, 16. September. 2. Beilage zur N 436 «Vossischen Zeitung», S, [1]. — 257.
Witte.— «Vossische Zeitung», Berlin, 1905, N 478, 11. Oktober. S. [2]. — 461.
Zernstvo congress opened.— «The Times», London, 1905, N 37,764, July 20, p. 5. Under the general title: Reformers at Moscow.— 159, 162, 425.


565
ЕСІМДЕР КӨРСЕТКІШІ
А
Аббе (Abbe), Эрнст (1840—1905) — неміс физик-оптпгі, тоқы- машыньщ баласы. 1870 жылдан Иенада теориялық физика про- фессоры, микроскопта бейпенің пайда болу теориясының авторы, қазіргі оптик алық-механикалық өнеркәсіптің маңызды тараула- рьшың технологиясын жасаушы. Карл Цейсстің оптикалық ше- берханаларын ұйымдастыруға және оның жұмысына белсене қатысты, Карл Цейсс өлгеннен кейін сол піеберханалардың іс жүзіндегі иесі болып қалды. Алайда көп ұзамай иелік правосы- нан бас тартып, ерекше устав жасап іпығарды, бұл устав бойын- ша кәсіпорынды басқару ісін жұмысшылардың, университетың және мемлекеттің өкілдері жүзеге асыратын болды. Өзінің са- яси көзқарастары жөнінен — либерал, революциялық жұмысшы қозғалысына теріс көзқараста болды.— 318.
Абрамов — 1905 жылы Женевадағы партия баспахаиасының әріп терушісі. — 427.
Акимов (Махновец*), В. П. (1872—1921)—социал-демократ, «экономизмнің» көрнекті өкілі, барып тұрған оппортунистердің бірі. 90-жылдардың орта шенінде Петербургтің «Халық ерікшіле- рі тобына» қосылды, 1897 жылы тұтқынға алынып, 1898 жылдыц апрелінде Енисей губерниясьша жер аударылды. 1898 жылдыц сентябрінде шетелге қашып кетіп, онда «Шетелдегі орыс социал- демократтарының одағы» басшыларының бірі болды, «экономизм» идеяларын қорғап, «Еңбекті азат ету» тобына, ал кейіп «Искраға» да ңарсы шықты. РСДРП II съезінде — «Одақтан» делегат, антиискрашыл; съезден кейін — меныпевизмнің барып тұрған оң қанатының өкілі. 1905—1907 жылдардағы революция кезінде «Жұмысшы табының бүкіл россиялық ұйымын» құру жөніндегі жойымпаздық идеяны қорғады, бұл идея бойып- піа социал-демократия әлгі ұйымның ішіндегі идеялық ағымдар- дың бірі ғана болып қалуға тиіс еді. РСДРП IV (Бірігу) съезінің жүмысына кеңесші дауыс правосымен қатысып, меныпевиктер- дің оппортунистік тактикасын қорғады, кадеттермен одақ жа- * Жақша ішінде курсивпен шын фамилиялар көрсетілген.
20*


566
ЕСІМДЕР КӨРСЕТКІШІ
сауға шақырды. Реакция жылдарында социал-демократиядан шеттеп кетті. — 57, 115, 145, 156, 157.
Аксельрод, П. Б. (1850—1928) — меньшевизм лидерлерініц бірі. 70-жылдарда — халықшыл, «Жер және ерік» жікке бөлінгеннен кейіп «Қаралай бөліс» тобына қосылды; 1883 жылы «Еңбекті азат ету» тобын құруға қатысты. 1900 жылдан — «Искра» мен «Заря» редакциясының мүшесі; РСДРП II съезіне «Искра» редакциясынан кеңесші дауыспен қатысты, азшылық жағында- ғы искрашыл. Съезден кейін — белсенді меньшевик. 1905 жылы кең көлемді жұмысшы съезін шақыру жөніндегі оппортунистік идеяны ұсынып, бұл съезді ол пролетариат партиясына қарама- қарсы қойды. Реакция жылдарында — жойымпаздықтың басшы- ларының бірі, жойымпаз меиыпевиктердің «Голос Социал-Демократа» газетінің редакциясына кірді; 1912 жылы антипартиялық Август блогына қатысты. Біріпші дүние жүзілік сотые жылдарында — центрист, Циммервальд және Кинталь конференцияла- рына қатысып, оларда оң қанатқа қосылды. 1917 жылгы Февраль революциясынан кейін — Петроград Советі Атқару ко- митетінің мүшесі, буржуазиялық Уақытша үкіметті қолдады. Октябрь социалпстік революциясын дұшпандықпен қарсы алды; эмиграцияда жүріп, Советтік Россияға қарсы қарулы интервенция жасауды насихаттады. — 283, 317, 331, 456 — 459.
Андраши (Andrassy), Дъюла (1823—1890) — граф, венгер мем- лекет қайраткері. Венгриядагы 1848—1849 жылдардагы револю- цияга қатысты, революция жеціліске ұшырағаннан кейін эми- грацияга кетті. 1858 жылы кешірім бойынша Венгрияға қайтып келді. 1861 жылы сеймнің төменгі палатасына сайланды. 1867 жылгы келісімнің жасалуына көмектесті, бұл келісім бойынша абсолютисты« Австрия конституциялық-монархиялық екі бөлік- тен құралған мемлекет (Австро-Венгрия) болып қайта құрылды да, Андраши Венгрияның премьер-министрі болып тағайындал- ды. 1871—1879 жылдары — Австро-Венгрияның сыртқы істер министрі, Габсбургтердің Балқандагы экспансиясын күшейтті, Германиямен жақындасу саясатын жүргізді жене 1879 жылы Австро-Венгрияның Германиямен согыс одагы туралы піартқа қол қойды. — 201.
Аннибал (Hannibal), Барка (біздің заманымызға дейінгі 247— 183) — Карфаген қолбасшысы. Римдіктерге қарсы күресте бірқа- тар жеңістерге ие болды, әсіресе біздің заманымызға дейінгі 216 жылы Канна жанында ірі жеңіске жетті, бірақ Римге шабуыл жасауға батылы бармады. Аннибал бірде-бір жеңіліске ұшыра- мағанына қарамастан, жеңістерін пайдалана алмай, Карфагенге қайтып келді. Біздің заманымызға дейінгі 202 жылы Зама ца- ласы маңында римдіктер оны талқандады. Кейін Карфагеннен Антиох Сирийскийге, бұдаи соң Вифинияға қашуға мәжбүр болды, сонда өзін өзі өлтірді.— 166.


ЕСІМДЕР КӨРСЕТКІШІ
567
Арним-Суков (Arnim-Suckow), Генрих Александр (1798— 1861) —барон, Пруссия дипломаты, Германияда Пруссия монар- хиясыпың үстем болуын өршелене жақтаушылардың бірі. 1820 жылдан дипломатиялық қызметте болды. 1848 жылы (март- июнь) Кампгаузен кабинетінде — сыртқы істер министрі. Гер- м днияньщ ұлттық бірлігі идеясын ұсынып, ол осыны революция- лық қозғалысқа қарсы күрестің маңызды құралы деп есептеді. Сыртқы саясатта батысқа ойысу бағытын ұстанды, Россияны Германияның бірігуі мен территориясын ұлғайтуы жолындағы басты жау деп білді. 1849 жылы көктемде Пруссияның жоғарғы палатасына сайланды, онда буржуазиялық оппозицияпың окілі болды. 1852 жылдан саяси қызметтен шеттеп кетті,— 132.
Б
Бебель (Bebel), Август (1840—1913) — герман социал-демокра- тиясы мен II Интернационалдың аса көрнекті қайраткерлерініц бірі. Кәсібі жөнінен жұмысшы-токарь. Саяси қызметті 60-жыл- дардың алғашқы жартысыпда бастады. I Интернационалдың мү- іпесі болды. 1869 жылы В. Либкнехтпен бірге Германия социал- демократиялық жұмысшы партиясын (эйзенахшылдар) құрды; бірнешө рет рейхстагқа депутат болып сайланды, кайзерлік үкі- меттің реакцияшыл ішкі және сыртқы саясатын әшкерелей отырып, Германияны демократиялық жолмен біріктіру үшін күресті. Франция-Пруссия соғысы кезінде интернационалистік бағыт ұстап, Париж Коммунасын қолдады. 90-жылдары және 900-жылдардың басында герман социал-демократиясының қата- рындағы реформизм мен ревизионизмге қарсы шықты. В. И. Ленин оның бернштейншілдерге қарсы сөйлеген сөздерін «маркстік көзқарастарды қорғаудың және жұмысшы партиясы- ның шын социалистік сипаты жолындағы күрестің үлгісі» (Шығармалар, 19-том, 294-бет) деп санады. Талантты публицист және асқан шешен Бебель герман және европалық жұмыс- піы қозғалысының дамуына зор ықпал жасады. Ңызметінің соңғы кезеңінде Бебель центристік сипатта бірқатар қателіктер жіберді (оппортунистермен күрестің жеткіліксіздігі, күрестіц парламенттік формаларының маңызын асыра бағалау және т. б.). — 57, 315, 319—320, 321, 353.
Бернштейн (Bernstein), Эдуард (1850—1932) —герман соцнал- демократиясының және II Интернационалдың барып тұрған отт- портунистік қанатының лидері, ревизионизм мен реформизмнің теоретигі. Социал-демократиялық ңозғалысқа 70-жылдардың орта кезінен бастап қатысты, Дюриигтің ықпалында болды. 1881 жылдан 1889 жылға дейіп — Германия социал-демократиялық пар- тиясының құпия орталық органы «Der Sozialdemokrat»-тың («Социал-Демократ») редакторы. 1896—1898 жылдарда «Die Neue Zeit» («Жаца Заман») журналында «Социализм проблемалары» деген тақырыппен оның сериялы мақалалары жарияланды, ке-


568
ЕСІМДЕР КӨРСЕТКІШІ
йіннен бұл мақалалар «Социализмнің алғы піарттары жәие социал-демократияның міндеттері» (1899) деген кітап больш шыңты; бұл кітабында ол революциялық марксизмнің филосо- фиялық, экономикалық және саяси негіздеріне ашықтан-ашық ревизия жасады. Бернштейн тап күресі жөніндегі маркстік тео- рияны, капитализмнің сөзсіз күйрейтіндігі туралы, социалистік революция жәие пролетариат диктатурасы туралы ілімді жоққа шығарды. «Пролетариат революциясы туралы оппортунист ой- лауды да ұмытып қалған»,— деп жазды В. И. Ленин Бернштейн жайында (Шығармалар, 25-том, 445-бет). Бернштейн жұмысшы қозғалысының бірден-бір міндеті капитализм тұсында жұмыс- шылардың экономикалык, жағдайын жақсартуға бағытталған реформалар үшін күрес жүргізу деп жариялады, «ең бастысы — қозғалыс, түпкі мақсат — түк те емес» деген оппортунистік формуланы ұсынды. Бернштейнніц және оның ізбасарларының теориялық көзқарастары мен практика жүзіндегі оппортунисток қызметі жұмысшы табының мүдделеріне тікелей опасыз- дық жасауга әкеліп соқты, ал мұның ақыры бірінші дүние жүзілік соғыс кезінде II Интерцационалдың күйреуімен тынды. Бұдан кейінгі жылдарда Бернштейн марксизмге қарсы күре- сін тоқтатқан жоқ, империалистік буржуазияның саясатын қолдады, Октябрь социалистік революциясы мен Совет мемле- кетіне қарсы шықты.— 103.
Бисмарк (Bismarck), Отто Эдуард Леопольд (1815—1898) — Пруссия мен Германияның мемлекет ңайраткері әрі дипломаты, Герман империясының «темір канцлер» деп аталған тұц- ғыш канцлері. 1862 жылы — Пруссияның министр-пре*зиденті және сыртқы істер министрі. Бытыраңқы ұсақ неміс мемлекет- терін «найзаның ұшымен, білектің күшімен» біріктіріп, юнкер- лік Пруссия гегемон болатын біртұтас Герман империясын құ- ру Бисмарктің негізгі мақсаты болды. 1871 жылы январьда Бисмарк Герман империясының рейхсканцлері қызметіне кіріс- ті. 1871 жылдан 1890 жылға дейін Германияның бүкіл сыртңы және ішкі саясатына басшылык, етіп, оны юнкер-помещиктер- діц мүддесіне сай бағыттап отырды, сонымен бірге юнкерлер- дің ірі буржуазиямен одақтасуын қамтамасыз етуге тырысты.
1878 жылы социалистерге қарсы оның өзі енгізген ерекше заңның көмегімен жұмысшы қозғалысын тұншықтыра алмаған Бисмарк өлеуметтік заң шығару жөнінде демагогтық программа ұсынып, жұмысшылардың кейбір категорияларын міндетті түр- де қауіпсіздендіру жөнінде заңдар шығарды. Алайда болым- сыз садақа беру арқылы жұмысшы қозғалысына іріткі салуга тырысңан әрекеттен нәтиже шықпады. 1890 жылы мартта ор- нынан түсті.-— 125, 201.
Блан (Blanc), Луи (1811—1882) —француздың ұсақ буржуа- зияшыл социалисі, тарихшы. Капитализм тұсында таптық қай- шылықтардың ымырасыздығын теріске шығарып, пролетарлық революцияның дүшпаны болды, буржуазиямен келісімге келу


ЕСІМДЕР КӨРСЕТКІШІ
569
позициясын үстады. 1838 жылы «Revue du progres politique, so« al et litteraire» («Саяси, әлеуметтік жәнө әдеби прогреске піолу») деген өз газетін құрды. Франциядағы 1848 жылғы Февраль револкщиясы кезінде уақытша үкіметтің құрамына кірді, жұмысшы мәселесі жөніндегі үкімет комиссиясының (Люксембург комиссиясының) председателі болды, Маркс мұны «дәрмен- сіздік министрлігі, ізгі ниет министрлігі» деп атаған-ды (К. Маркс пен Ф. Энгельс. Шығармалар, 2-басылуы, 7-том, 16- бет). Блан өзінің келісімпаздық тактикасымен буржуазияның жұмысшыларды революциялық күрестен алаңдатуына жәрдем- десті; оның қызметі жұмысшы табын талқандауға әзірленіп жатқан буржуазиялық реакцияға пайдалы болды. Луи Блан, деп жазды Ленин, «қасірөтті даңқыи шығарды: ол тап күресі позициясынан бейне бір «социализм» жөніндегі құрғак, сөзбен өңделген, ал іс жүзінде тек буржуазияның пролетариатқа ық- пал етуін нығайтуға цызмет ететін ұсақ буржуазиялық жал- ған үміттер позициясына көшті» (Шығармалар, 24-том, 15-бет). Июнь көтерілісі жаншылып-басылғаннан кейін 1848 жылы августа Англияға эмиграцияға кетті. Францияға тек 1870 жылы қайта оралды. 1871 жылы Үлттық жиналысқа сайланды, бірақ Париж Коммунасына қосылмай, оның дұшпандары ңатарында қалып қойды. Кейін елеулі саяси роль атқармады.
«Луибланшылдық» деген сөзбен Ленин меныпевиктердің, ка- утскийшілдердің және революция ісі мен жұмысшы табы мүд- делеріне сатқындык, жасаған басқалардың оппортунистік, келі- сімпаздық тактикасын атады. Луи Бланныц негізгі піығарма- лары: «Еңбекті ұйымдастыру», «¥лы француз революциясының тарихы», «1789 жылғы француз революциясының тарихы», т. б.—138.
Бонапарт — царацыз: I Наполеон.
Борн (Born), Стефан (шын аты Симон Буттермилъх) (1824— 1898) — герман жұмысшы қозғалысындағы реформистік тенден- циялар өкілдерінің бірі, кәсібі жөнінен әріп теруші. Жұмысшы қозғалысыпа 1845 жылдан ңатысты; 1846 жылдың аяғында Па- рижге келді, сонда көп ұзамай Ф. Энгельспен танысты да, Коммунистер одағына кірді. Германияда 1848 жылғы революция басталғаннан кейін Берлинге келді, онда Борнның инициа- тивасымен Берлин жұмысшыларының Орталык, комитеті, ал кейін Жұмысшы бауырластығы ұйымы құрылды. Жұмысшы қозғалысын саяси күрестен аулақ ұстауға және оны ұсақ эко- номикалық реформаларды жүзеге асыруға бағыттауға тырысты. 1849 жылы май айында Борн өзі қатысқан Дрезден көтерілісі жеңіліске ұшырағаннан кейін Швейцарияға эмиграцияға кетті және көп ұзамай жұмысшы ңозғалысынан шеттеп, журналис- тикамен шұғылданды, Базель университетінде неміс және француз әдебиеті тарихынан лекция оқыды. 1898 жылы буржуазия- лық-реформистік рухта жазылған өзінің естеліктерін шығар- ды,— 137—139.


570
ЕСІМДЕР КӨРСЕТКІПП
Бриугман (Bringmann), Август (1861—1920)—герман кәсіп- одақ қайраткері, реформист, жұмысшы қозғалысындағы цехтық тенденциялардың өкілі. Ағаш шебөрлерінің бүған дейін бөлек өмір сүріп келген екі кәсіпшілік ұйымын біріктірудің инициаторы болды (1891). 1893—1920 жылдары «Zimmerer» («Ағаш шебері») журналының редакторы. Бірқатар жылдар бойы көсіп- одақтардың Бас комиссиясының мүшесі болды.— 352.
Бронштейн — царацыз: Троцкий, Л. Д.
Булыгин, А. Г. (1851—1919)—патшальтқ Россияның мемле- кет қайраткері, ірі помещик. 1900 жылға дейін сот тергеушісі, ал кейін бірқатар губернияларда губернатор болды. 1900—1904 жылдары — Москва генерал-губернаторының көмекшісі; Зубатов охранкасының істеріне бөлсене көмектесті. 1905 жылғы 20 январьдан — ііпкі істер министрі. Нақ сол жылғы февральда патшаның тапсыруымен ел ішінде өрлей бастаған революция- лық қозғалысты әлсірету мақсатымен кеңесші Мемлекеттік ду- маны шақыру туралы заң жобасын әзірлеуге басшылық етті. Алайда бұл Дума шақырылмай ңалды, революция толқыны оны жойып жіберді. 1905 жылғы 17 октябрьдегі патша манифестен кейін Булыгин Мемлекеттік советтің мүшесі болып қала отырып, отставкаға шықты және іс жүзінде саяси сахнадан кетті.— 47, 55, 159, 161, 315.
В
В. С. — т^арацыз: Филатов, В. В.
Варлен (Varlin), Луи Эжен (1839—1871) — француз революционер^ 1871 жылғы Париж Коммунасыныц аса көрнекті қай- раткері, солшыл прудонист (бір кезде бакуниншілдерге жақын болған); кәсібі жөнінен кітап түптеуші жұмысшы. Париж кі- тап түптеушілері қоғамының ұйымдастырушысы болды, 1864 және 1865 жылдары осылардың стачкасын басқарды. 1865 жылы I Интернационалға кірді, оның Париж секцияларының ұйым- дастырушылары мен басшыларының бірі болды. I Интернацио- налдың Лондон конференциясының (1865), Женева (1866) және Базель (1869) конгрестерінің делегаты. Сот қуғындарына ұшы- раған. 1871 жьтлы — Үлттық гвардия Орталық Комитетіиің мү- піесі, Париж Коммунасы күндерінде — оның Советінің (үкіме- тінің) мүшесі, финанс, кёйін әскери комиссиясының делегаты, Коммунаның солшыл азшылығына қосылды. Версал дықтар Парижге баса-көктеп кіргеннен кейін 6 және 11-округтерді қор- ғау ісін басқарды, баррикадаларда ерлікпен шайқасты. 28 май- да версальдықтардың қолына түсті, азапталып, сотсыз атыл- ды,— 104.


ЕСІМДЕР КӨРСЕТКІШІ
571
^инавер, М. М. (1863—1926) — адвокат, кадет партиясының негізін салушылардың бірі, бірнеше жыл бойы оның Орталық Комитетінің мүшесі болды. В. Д. Набоковпен бірге буржуа- зиялық «Вестник Права» журналын редакциялады; адвокаттар одағын құруға белсене қатысты. 1906 жылы I Мемлекеттік ду- маның мүшесі болып сайланды.
Октябрь социалистік революциясынан кейін Совет өкіметіне қарсы белсене күресті, Қырым өлкелік үкіметі құрамына сырт- цы қатынастар министрі болып кірді. 1919 жылы Ңырым эва- куациясы алдында, үкіметтің басқа мүіпелерімеп бірге, өлкелік банк пен Севастополь казначейлігінің бағалы қазынасын фран- цуздарға берді. Парижге эмиграцияға кетіп, онда кадеттердің Париж комитетін басқарды, эмигранттық «Последние Новости» газетіне қатысып тұрды.— 405.
Виноградову П. Г. (1854—1925) — тарихпіы, Москва унпіер- ситетінің, кейін Оксфорд университетінің профессоры. Оныц ғылыми еңбектерінің көпшілігі Англияның орта ғасырлық та- рихына арналған. Өзінің саяси сенімдері жөнінде кадеттерге қосылды. 1905—1907 жылдардағы революцияны либерал буржуазия позициясынан қарады, бұл оның 1905 жылы 5 августа «Русские Ведомости» газетінде жарияланған «Саяси хаттары- нан» көрінеді. Осы хаттарында ол, В. И. Ленин көрсеткендей, «құлқыншыл буржуазияның мүдделерін, тактикасын, психоло- гиясын сирек кездесетін айқындықпен көрсетіп берді...» (осы том, 244-бет). Октябрь социалистік революциясына дұпіпандық- пен қарады.
«Англияның орта ғасырлардағы әлеуметтік тарихы жөнінде- гі зерттеулер», «Англиядағы орта ғасырлық поместье» деген және басқа көптеген еңбектердің авторы.— 214, 243—244, 245— 247, 248—249, 320.
Витте, С. Ю. (1849—1915) — орыстың мемлекет ңайраткері; Витте патшалық Россияның «әскери-феодалдық импернализмі- нің» мүдделерін білдіруші болды, самодержавиені жанын сала жақтады, либерал буржуазияға болмашы жеңілдіктер жасап, уәделер беру жәие халықты қаталдықпен жазалау арқылы мо- нархияны сақтап ңалуға тырысты; 1905—1907 жылдардағы революцияны басып-жаніпуды ұйымдастырушылардың бірі. Ңа- тынас жолдары министрі (февраль — август, 1892), финанс министр! (1892—1903), министрлер Советінің председателі (октябрь, 1905 — апрель, 1906) бола отырып, Витте финанс, баж салығы саясаты, темір жол құрылысы, фабрика зацы саласында- ғы шаралары арңылы, шетелдік капиталдың енуіи барынша қолдау арқылы Россияда капитализмнің дамуына жэне оныц империалистік державаларға тәуелді болуының күшеюіне се- бепші болды. «Министр-маклер», «биржаның агент!» — міпе В. И. Ленин оған осындай сипаттама берді.— 461.


572 ЕСІМДЕР КӨРСЕТКІПП
Г
Ганземан (Hansemann), Давид Юстус (1790—1864) —Пруссия саяси қайраткері, немістің ірі капиталисі, Рейн либерал бур- жуазиясы лидерлерінің бірі. 1848 жылғы март—сентябрь айла- рында — Кампгаузен мен Ауэрсвальд кабинеттерінде Пруссия финанс министрі болды. Ауэрсвальд кабинетінде Ганземан іс жүзінде басшылык, роль атқарды және бұл кезеңдегі үкімет, онда Ганземан тек финанс министрі ғана болса да, тарихқа «Ганземан үкіметі» болып енді. Реакциямен келісудің сатқын- дық саясатын жүргізді. 1848—1849 жылдардағы революция же- ңіліске ұшырап, реакция іпабуылға көшкеннен кейін саяси қызметтен шеттеп кетті; Берлин есеп банкін ңұрды, финанс топтарында көрнекті роль атқара берді.—132, 133.
Гапон, Г. А. (1870—1906) — священник, араидатушы, патша охранкасының агенті. 1905—1907 жылдардағы революция қар- саңында полиция департаментінің тапсырмасы бойынша зуба- товтық ұйьтмдардың үлгісімен «Петербургтің орыс фабрика-завод жұмысшыларының жиналысы» деген жаңа ұйым құрды, бұл ұйымға полиция департамент! мен Петербург охранкасы қаржы бөліп тұрды. 1905 жылы 9 январьда Петербург жұмыс- шыларын петициямен патшаға шеру жасап баруға арандатты. Шетелге қашып кетіп, онда эсерлерге жақын болды. Россияға қайтып келіп, охранкамен тағы да байланыс жасады. Аранда- тушылық қызметі әшкерелепгеннен кейін Гапонды эсерлер өл- тірді — 45.
Гарденин, Ю.— царацыз: Чернов, В. М.
Гаркорт (Harcourt), Уильям Георг Грэнвиль Венабелс Вернон (1827—1904) — ағылшын мемлекет қайраткері, либерал, 1869 жылдан — Кембриджде халықаралық право профессоры. 1868 жылы ңауымдар палатасының мүшесі болып сайланды, 1873 жылдан үкіметте жауапты орындарда болды: Юстиция министрінің орыпбасары (1873—1874), ішкі істер жөніндегі статс-секретарь (1880—1885), казначейлік канцлері (1886, 1892— 1894, 1894—1895). 1894—1898 жылдары либералдық ш .тияныц лидері болды.—125.
Гед (Guesde), Жюль (Базиль, Матьё Жюль) (1845—1922) — француз социалистік қозғалысының және II Интернационалдың ұйымдастырушылары мен басшыларының бірі. Саяси қызметін 60-жылдардың екінші жартысында бастады; 1871 жылғы Париж Коммунасын қолдады, эмиграцияға кетуге мәжбүр болды. 1876 жылы Францияға қайтып оралды; К. Маркс пен Ф. Энгельс ең- бектерінің ьщпалымен марксизм позициясына көшті, 1877 жылы «L’Egalite» («Теңдік») газетінің негізін салушылардың бірі болды; бұл газет 1879 жылы француз пролетариатының тұц-


ЕСІМДЕР КӨРСЕТКІШІ
573
ғыш дербес саяси партиясы — Франция Жұмыспіы партиясьш құруда шешуші роль атқарды. Маркс пен Энгельстің қолдауы- мен Гед Лафаргпен бірге партияның программасын жазып, ол Гавр конгресінде (1880) қабылданды. Гед Франция да марксизм идеяларын тарату және социалистік қозғалысты дамыту үшін көп еңбек сіңірді; оны бірнеше рет парламент депутаты етіп сайлады. 1904 жылы Ленин Гедке халықаралық социал-демо- кратияның неғұрлым дәйекті және батыл өкілі деп сипаттама берді.
Бірақ оцшыл социалистердің саясатыпа ңарсы шыға оты- рып, Гед жұмысшы табыныц күресінде партияның ролін жете бағаламады, теориялық мәселелерде де, тактикалық мәселелорде дө сектапттың қателіктер жіберді. Бірінші дүние жүзілік соғъіс басталган кезде Гед жұмысшылардың мүддесіне опасыз- дық жасады, социал-шовинизм позициясында болып, Франция- ның буржуазиялық үкіметіне кірді. Ленин былай деп жазды: «Гедтің 1914 жылғы социализмге ашықтан-ашық опасыздық жасауынан басуа, барлық өмірінен үлгі алыңыздар, дейміз біз жұмысшыларға» (Шығармалар, 21-том, 114—115-беттер). Гед ¥лы Октябрь социалистік революциясының маңызын түсінбеді, Коминтернге қосылуды ұйғарған Француз социалистік партия- сының Typ конгресі (1920) көпшілігіне ңосылмады.— 315.
Гельфанд, А. Л. — царацыз: Парвус.
Герценштейн, М. Я. (1859—1906) — буржуазияшыл экономист, Москва ауыл шаруашылық ипститутының профессоры, кадеттер партиясы лидерлерінің бірі және оның аграрлык, мәселе жөпін- дегі теоретигі. I Мемлекеттік думаның мүшесі. I Мемлекеттік дума таратылғаннан кейін Фипляндияда қаражүздіктер өлтір- ді,- 134.
Гинзбург, Б. А.— царацыз: Кольцов, Д.
Гирке — Ганземан үкіметінде Пруссияның егіншілік министрі (1848), Пруссия депутаттар палатасының мүпіесі.— 133.
Голицын, А. Д. (1874 ж. туғап) — князь, ірі помещик, земство қайрагкері, октябристер партиясын ұйымдастырушылар- дың бірі. 1890 жылы — Харьковта уездік, ал 1905 жылдан — губерниялық земствоның председатель II Мемлекеттік дума сайлауы кезінде Харьковта «Центр партиясы» қоғамын — бар- лық конституцияшыл партиялардың бірлестігін қүрды. 1907 жылы земство съездеріне қатысты. Харьков губерпиясынан III Мемлекеттік думаның мүшесі — 438.
Головин, Ф. А. (1867 ж. туған) — земство қайраткері, кадет. 1898 жылдан 1907 жылға дейін — Москва губерниялық земство басқармасьшың мүтпесі, кейін оның председатель 1904—1905 жылдардағы земство съездеріне қатысты. Кадеттер партиясын ұйымдастырушылардың бірі. II Мемлекеттік думаның предсе-


574
ЕСІМДЕР КӨРСЕТКІШІ
дателі жәпе III Мемлекеттік думаның мүшесі болды. Ірі темір жол концессиясына қатысушы. 1917 жьщы мартта — буржуа- зиялық Уақытпіа үкіметтің Сарай Министрлігі жөніндегі комиссары.— 163, 257, 258, 261, 262, 266, 298, 299, 325, 425.
Горемыкин, И. Л. (1839—1917)—патшалыц Россиянин; мем- лекет қайраткері, реакцияшыл бюрократияның нағыз өкілдері- нің бірі, барып тұрған монархист. 1895—1899 жылдары — ішкі істер министрі, 60-жылдардағы .реформаларды әлсіретуге және жоюға бағытталғап реакцияшыл саясат (контрреформалар сая- саты деп аталған) жүргізді; жұмысшы қозғалысын аяусыз тұн- шықтырып отырды. 1906 жылғы апрельден авгусқа дейін жә- не 1914 жылғы январьдан 1916 жылғы январьға дейін министр- лер Советінің председателі болды.— 161.
Гредескул, Н. А. (1864 ж. туған) — юрист және публицист, профессор, кадет. 1905 жылы «Мир» газетін шығаруға қатысты, бұл газет «үкіметке қарсы» сипаттағы мақалалар жарнялаға- ны үшін сол жылы декабрьде жабылды, ал Гредескул тұтқынға алынып, 1906 жылы Архангельск губерниясына жер ауда- рылды. Айдауда жүріп, I Мемлекеттік думаға мүше болып сырттан сайланып, ІІетербургке қайтып келді, Дума председа- телінің орынбасары болды. I Мемлекеттік дума таратылғаннан кейін Выборг үндеуіне қол қойды, қайта тұтқынға алынып, түрмеге жабылды. Түрме мерзімін өтегеннен кейіи бірқатар ли- бералдың газөттерге қатысьш тұрды. 1916 жылы кадеттер пар- тиясынан шықты. 1917 жылғы Февраль революциясынан кейін болыпевиктер партиясына қарсы үгіт жүргізген буржуазиялық «Русская Воля» газетін шығаруға қатысты. Октябрь социалиста революциясынан кейін солшылдыққа қарай ойысып, өз көз- қарастарын «Бұрынғы және қазіргі Россия» (1926) деген еңбе- гінде баяндады. Ленинградтың жоғары оқу орындарында профессор болды.— 123.
Грингмут, В. А. (1851—1907) — орыстың реакцияшыл публицист 1897 жылдан 1907 жылға дейін — м. .іархиялык, «Московские Ведомости» газетінің редакторы. Азаттық және револю- циялық қозғалыстың зәредей көріністерінің өзіне қарсы шығыи, патша самодержавиесін және православие шіркеуінің артықша жағдайда болуын қорғады, ұлы орыстық шовинизм позиция- сында болды. 1905—1907 жылдардағы революция кезінде — қаражүздік «Орыс халқы одағын» ұйымдастырушылардың және оның лидерлерінің бірі.— 277, 278.
Гучков, А. И. (1862—1936)—орыстың ірі капигалисі, октяб- ристер партиясын ұйымдастырушы және оның лидері. 1905 — 1907 жылдардағы революция кезінде үкіметтің жұмысшы табы мен шаруалар жөнінде аяусыз жазалау саясатын жүргізуін жақтап, революциялық цозғалысқа барынша қарсы шықты. Реакция жылдарында — Мемлекеттік қорғаныс комиссиясының председателі және III Мемлекеттік думаның председатель ББ


ЕСІМДЕР КӨРСЕТКІШІ
575
рінші дүние жүзілік соғыс кезінде Орталық соғыс-енеркәсіп комитетінің председателі және қорғаныс жөніндегі Ерекше ке- ңестің мүшесі болды. 1917 жылғы Февраль революциясынан ке- йін — Уақытша үкіметтің бірінші құрамының әскери және те- ңіз министрі, соғысты «жеңіске жеткенге дейін» жүргізе беруді жаңтады. 1917 жылы августа Корнилов бүлігін ұйымдастыруға цатысты, майданда тұтңынға алынды, бірақ Уаңытша үкімет босатып жіберді. Октябрь социалистік революциясынан кейін Совет өкіметіне қарсы белсене күресті; ақ эмигрант.— 438.
д
Давид (David), Эдуард (1863—1930) —герман социал-демокра- тпясыньщ он, қанаты лпдерлерінің бірі, кәсібі жөнінен экономист. 1894 жылы партияның аграрлық программасын әзірлеу жөніндегі комиссияға кірді, аграрлық мәселе жөніндегі маркс- тік ілімді ревизиялау позициясында болды, капитализм тұсын- да ұсақ шаруалар шаруашылығының тұрақтылығын дәлелде- мек болды. Ревизионистік «Sozialistische Monatshefte» («Социа- листік Әрайлық») журналының негізін салушылардың бірі. 1903 жылы «Социализм және ауыл шаруапіылығы» деген кітап шы- ғарды, бұл кітапты В. И. Ленин «ревизионизмнің аграрлық мә- селедегі басты еңбегі» деп атады. 1903 жылдан рейхстагтың депутаты болды. Бірінпіі дүние жүзілік согыс кезінде — социал- шовинист. 1919 жылы Герман республикасының бірінші коали- циялық үкіметіне кірді, 1919—1920 жылдары — ішкі істер министр!, 1922—1927 жылдары — үкіметтің Гессендегі өкілі, гермап империализмінің реваншистік талаптарын қолдады, СССР-дің жауы болды.
В. И. Ленин Давидті «бүкіл өмірі жұмысшы қозғалысын буржуазиялық жолмен аздыруга арналған» оппортунист деп сииаттады (Шығармалар, 21-том, 272—273-беттер).— 310.
Джугашвили — царацыз: Сталин, И. В.
Дизраэли (Disraeli), Бенджамин, граф Биконсфилд (1804—• 1881)—ағылшын реакцияшыл мемлекет қайраткері, консерватор партиясының лидері, туып келе жатқан империалиста буржуазия идеологтарының бірі. Бірнеше рет үкіметке еніп, премьер-министр болды. Жазушы ретінде де аты іпыққан, «Вивиап Грей», «Сибилла» деген және басқа романдардыц авторы.— 305.
Долгоруков, Петр Дм. (1866—1945) — князь, ірі помещик, земство ңайраткері, кадет. Суджанск уездік земство басқармасы- ның председателі болды. 1904—1905 жылдардагы земство съез- деріне қатысқан. Кадеттер партпясын уйымдастырушылардыц бірі, оның Орталык, "Комитетіыің мүшесі, I Мемлекеттік дума- ньщ депутаты жэне дума председателінің орынбасары болды. Октябрь социалистік революциясынан кейін — ақ эмигрант.— 159.


576
ЕСІМДЕР КӨРСЕТКІШІ
Дурново, П. П. (1835 ж\ туған) — генерал, патшалық Россиянин, реакцияшыл мемлекет ңайраткері. 1866—1870 жылдары Харьковта губернатор болды, 1872—1878 жылдары — Москвада губернатор. Бұдан кейін ішкі істер министрлігінде және әскери министрлікте қызмет етті. 1904 жылдан — Мемлекеттік советтің мүшесі. 1905 жылы іиольден ноябрьге дейін — Москваның генерал-губернаторы. Осы қызметтө отырып, өкімет орындарын либерал буржуазиямен байланыстыруға әрекет жасады, төніп ке- ле жатңан революцияға қарсы бірлескен әрекеттер ұйымдастыру мақсатымен земствошылармен және қалалық өзін өзі бас- қару лидерлерімен жақындасуды көздеді.— 196, 200, 257, 258— 259, 261, 262, 264, 283, 298, 299, 302, 431, 432,
Ж
Жорес (Jaures), Жан (1859—1914) — француз және халыцара- лық социалистік қозғалыстың көрнекті цайраткері, тарихшы.
80-жылдарда — буржуазияшыл радикал, кейін «тәуелсіз со- циалистер» тобына қосылды. 1902 жылы Жорес және оның жақтастары Француз социалистік партиясын құрды, бұл партия 1905 жылы Франция социалистік партиясына қосылып, Бі- ріккен француз социалистік партиясы деген ат алды. 1885— 1889, 1893—1898, 1902—1914 жылдары парламент мүшесі; пар- ламенттік социалистік фракция лидерлерінің бірі. 1904 жылы «L’Humanite» («Адамзат») газетін ұйымдастырып, өмірінің ақы- рына дейін оны редакциялады; бұл газет 1920 жылы Француз коммунистік партиясының орталық органы болды. Россиядағы 1905—1907 жылдардағы революция кезінде Жорес орыс халқы- ның күресін құптады. Демократияға табжылмастан, мейлінше берілгендігімен, халық бостандығын ңорғауға бағытталған, империалиста езгі мен басқыншылық соғыстарға қарсы бағыт- талған талмас қызметімен ол француз халқына кеңінен таны- мал болды. Соғыстар мен отарлық езгіні тек социализмнің ға-» на біржола жоятынына ол берік сенді.
Алайда Жорес социализм пролетариаттың буржуазияға қар- сы күресі жолымен емес, демократиялық идеяның гүлденуі нә- тижесінде жеңеді деп есептеді. Пролетариат диктатурасы идея- сы оған жат болды, езуші мен езілушінің арасында таптық татулықты уағыздады, кооперацияның дамуы капитализм тұ- сында біртіндеп социализмгө өтуге жағдай жасайды-мыс деген прудоншылдық жалған сенімді жақтады. В. И. Ленин Жорестің реформистік көзқарастарын, оны оппортунизм жолына итерме- леген көзқарастарын қатал сынады.
Жорестің бейбітшілік үшін, төніп келе жатқан соғыс цаупі- не қарсы күресі империалистік буржуазияның оған деген өш- пенділігін тудырды. Бірінші дүние жүзілік соғыстың қарсацын- да Жоресті реакцияның жұмсаған адамы өлтірді.
Жорес «Ұлы француз революциясының тарихы», «Европа- ның саяси және әлеуметтік идеялары және ұлы революция» деген және басқа еңбектердің авторы.— 92, 315,


ЕСІМДЕР КӨРСЕТКІШІ
577
3
Зеленский, Е. О.— уарацыг: Надеждин, Л.
И
Иоллос, Г. Б. (1859—1907) — либерал публицист. 1905 жылғы октябрьге дейін — «Русские Ведомости» газетінің Берлиндегі тілшісі, шетелдөн қайтңаннан кейін — сол газеттің редакторла- рыньтң бірі. Кадеттер партиясының мүшесі. I Мемлекеттік ду- маның депутаты. 1907 жылы қаражүздіктер өлтірген.— 318—322.
К
Каблуков, Н. А. (1849—1919) — экономист жәнө статистик, либерал халықшылдықты жақтаушы; Москва университетінің профессоры. 1885—1907 жылдары Москва губерниялық земство- сының статистика бөлімпіесін басқарды. Оның басшылығымеп «Москва губерниясы бойынша статистикалык, мәліметтердің жинақтары» (1877—1879) құрастырылды. Бірқатар газеттер моп журналдарға жазып тұрды. Өзінің еңбектерінде ұсаң шаруа ціаруашылығының «тұрақтылығы» идеясын уағыздады, шаруа- лардың жіктелуіне бейне бір жол бермейтін форма ретінде жер қауымын қорғады. Тап күресінің ролі мен маңызы туралы мә- селе цюціндё марксизмге қарсы шығып, таптық ынтымақты уағыздады. В. Й. Ленин өзінің бірқатар еңбектерінде, әсіресе «РоссияДа капитализмнің дамуы» деген кітабында, Каблуковтың көзқарастарын қатаң сынға алды. 1917 жылы Каблуков буржуа- зиялык, Уақьггша үжіметтің жанындағы жер жөпіндегі Бас комитөттің жұмысына қатысты. ¥лы Октябрь социалистік рево- люциясынан кейін Орталық статистика басқармасында (ЦСУ) істеді, оқытушылық және әдеби жұмыстар атқарды. Негізгі ең- бектері: «Ауыл іпаруашылығындағы жұмысшылар туралы мә- селе», «Ауыл шаруашылығының экономиясы жөніндегі лекция- лар», «Россиядағы шаруа шаруашылығының даму жағдайлары туралы», «Саяси экономия» және басқалар.— 134.
Кавенъяк (Cavaignac), Луи Эжен (1802—1857)—француз генералы, реакцияшыл саяси қайраткер. Алжирды жаулап алуға қатысты (1831—1848), соғысты айуандық әдістермен жүргізуі- мен көзге түсті. 1848 жылғы Февраль революциясынан кейін — Алжирдің губернаторы; 1848 жылдың май айынан бастап, Құ- рылтай жиналысына сайланғаннан кейін,— әскери министр, 1848 жылдың июнь айынан әскери диктатураны басқарды, Париж жұмысшыларының июнь көтерілісін ерекше қаталдықпен жаныштап басты. 1848 жылдың июль айынан декабрьге де- йін — атңарушы өкіметтің бастығы. Кавеньяк, К. Маркс айтқаң- дай, «қылыштың күшімен жүргізілген буржуазия диктатурасы- ның» айқын бейнесі болды (Шығармалар, 2-басылуы, 7-том, 39-бет)264.


578
ЕСІМДЕР КӨРСЕТКІШІ
Калъвер (Calwer), Рихард (1868—1927) — немістің көрнекті экономисі, иеміс социал-демократиялық партиясындағы реформизм мен ревизионизмнің өкілі. 1898 жылы рейхстагқа сайлан- ды. Өзінің реформистік көзқарастарын партиядан жоғары қой- ды, жеке мөншікті жою социализмнің міндөтті шарты больш табылмайды деп есептеді. 1909 жылы социал-демократиялық партиядан евдқты. 1908—1913 жылдары Германия кәсіподақта- рының Бас комңссиясының шаруаіиылық шолуларын жүргізді және тілшілік листоктарын басқарды. 1918 жылдан кейін — Берлиндегі кәсіподак, курстарының оқытушысы. «XX ғасырдың басындағы дүние жүзілік шаруашылық», «Сауда» деген және басқа еңбектердіц авторы — 353.
Кампгаузен (Camphausen), Людолъф (1803—1890)—Пруссия мемлекет қайраткері, Кёльндегі банкир және сауда үйінің иесі, Рейн либерал буржуазиясы лидерлерінің бірі. 1848 жылғы 29 марттан бастап Пруссияда буржуазиялық-либералдық үкіметті басқарды, бұл үкімет, К. Маркстің сөзімен айтқанда, «Ірі бур- жуазияға қызмет ете отырып, .„революцияның демократиялық жеңістерін алдау жолымен жойып жіберуге тырысуға тиіс бол- ды; демократияға қарсы күресінде ол аристократиялық партия- мен одақтасуға және оның контрреволюциялық сұқтанушылық әрекеттерінің қаруына айналуға тиіс болды». Кампгаузен үкі- метінің жұмысшы табы жөніндегі сатқындық саясаты Пруссия- ньщ реакцпялық күштерінің тез нығайып алуына мүмкіндік берді, ал бұл күштер «буржуазиялық-либералдық жамылғысын» дереу сыпырып тастап, «өзінің қамқоршысын да сыртқа лақты- рып жіберді» (К. Маркс пен Ф. Энгельс. Шығармалар, 2-басы- луы, 5-том, 99—100-беттер). 1848 жылы 20 июньде Кампгаузеп отставкаға шықты.
1849 жылдан кейін — Пруссияның бірінпіі палатасының, Эрфурт парламентініц (1850), ал одан кейін рейхстагтың мүшесі. 60-жылдары саяси қызметтеп шеттеп кетті.—130, 132, 133.
Канитц (Kanitz), Август (1783—1852) — Пруссия генералы, реакцияшыл дворяндар мен бюрократияньщ өкілі. 1848 жылы май — июнь айларында — Кампгаузен кабинетінде оскери министр.—132.
Каутский (Kautsky), Карл (1854—1938)—герман социал-де- мократиясы мен II Интернационал лидерлерінің бірі, әуелі марксист, кейін марксизмнің ренегаты, оппортунизмнің неғұр- лым цауіпті және зиянды түрі — цептризмнің (каутскийшілдік- тің) идеологы. Герман социал-демократиясының теориялық журналы «Die Neue Zeib-тің («Жаңа Заман») редакторы.
Каутский социалистік қозғалысқа -1874 жылдан ңатыса бас- тады. Ол көзде оның көзқарастары лассальшілдіктің, жаңа мальтусшілдіктің және анархизмнің қойыртпағы болатын. 1881 жылы ол К. Маркспен және Ф. Энгельспен танысады да, олар- дың ықпалымен марксизмге көшеді, алайда сол кездің өзінде- аң оппортунизма қарай ауытқып, тұрақсыздық көрсетті, бұл


ЕСІМДЕР КӨРСЕТКІШІ
579
үшін К. Маркс пен Ф. Энгельс оны қатты сынады. 80—90-жыл- дары Каутский маркстік теория мәселелері жоніндегі «Карл
Іаркстің экономикалық ілімі», «Аграрлық мәселе» деген және бірқатар басқа еңбектер жазды; бұл еңбектер, жіберілген қате- ліктергө ңарамастан, марксизмді насихаттауда мацызды роль атқарды. Кейініректе, революциялық қозғалыс кеңінен өрісте- ген кезеңде, Каутский оппортунизм позициясына көшті. Центризм, яғни бүркемеленген оппортунизм идеологиясын уағызда- ды, ашық оппортунистерді партияда қалдыруды жақтады. Бі- рінші дүние жүзілік соғыс кезінде Каутский социал-шовинизм позициясында болып, оны интернационализм туралы жел сөз- дермен бүркемеледі. Каутский әсіре империализм теориясының авторы болды; бұл теорияның реакциялық мәнін Ленин «II Ин- тернационалдың күйреуі», «Империализм — капитализмнің жо- ғары сатысы» деген және бас-қа еңбектерінде әшкереледі. Октябрь социалистік революциясынан кейін Каутский пролетар- лық революция мен пролетариат диктатурасына, Совет өкіметі- не ашықтан-ашық қарсы шықты.
В. И. Ленин өзінің «Мемлекет және революция», «Пролетар- лық революция және ренегат Каутский» деген және басқа бір- қатар шығармаларында каутскийшілдікті өлтіре сынады. Каут- скийшілдіктің қауіптілігін ашып көрсете келіп, В. И. Ленин 1915 жылы «Социализм және соғыс» деген мақаласында былай деп жазды: «Осы ренегаттьщпен, тұрлаусыздықпен, оппорту- низмнің алдында құрдай жорғалаушылықпен және марксизмді бұрын болып көрмөген теориялық масқаралаумен аяусыз соғыс жүргізбейінше, жұмысшы табы өзінің бүкіл дүиие жүзілік-ре- волюциялык, ролін жүзеге асыра алмайды» (ПІығармалар, 21- том, 316-бет).— 57, 104, 156, 320, 321, 418, 454.
Кедрин, Е. И. (1851 ж. туған) — адвокат, 1905—1906 жылдар- дағы либерал-буржуазиялық қозғалыстың белгілі қатысушысы, кадет. I Мемлекеттік думаның депутаты.— 405.
Ковалевский, М. М. (1851—1916) — тарихшы, буржуазиялық- либералдың бағыттағы саяси қайраткер. 1880 жылдан — Москва университетіиің профессоры. 1887 жылы шетелге кеткен. 1901 жылы Робертимен бірге Парижде Ңоғамдық ғылымдар орыс жоғары мектебінің негізін қалаған. 1905 жылы Россияға қай- тып келді, I Мемлекеттік думаға, ал кейінірек Мемлекеттік со- веттің мүшелігіне сайланды. Кадеттерден гөрі оңшыл тұрған «демократиялық роформалар» партиясының негізін салушылар- дың бірі. 1906—1907 жылдары «Страна» газетін шығарып тұрды, ал 1909 жылдан «Вестник Европы» журпалын шығару- шы, әрі соның редакторы болды. Оның ғылыми ецбектерінен қа- уымдық құрылыстың ыдырау проблемаларына және рулыққа- тынастарды зерттеуге арналған еңбектерін атауға болады. Ф. Энгельс «Семьяның, жеке меншіктің және мемлекеттің шығуы» деген еңбегінде Ковалевскийдің осы салада сіңірген еңбегін атап айтқан. Ковалевскийдің нөгізгі піығармалары: «Қауымдық


580
ЕСІМДЕР КӨРСЕТКІШІ
жер иелену, оның ыдырауының себептері, барысы және сал- дары», «Семьяның және жеке меншіктің шығуы мен дамуы- ның очеркі», «Ңазіргі демократияның шығуы», «Социология» және т. б.— 391.
Козлов, А. А. (1837 ж. туған) —генерал-адъютант. 1905 жыл- ға дейін полицияда түрлі қызмет атқарған; 1905 жылгы 14 ап- рельден 15 июльге дейін — Москва генерал-губернаторы.— 163, 165.
Кольцов, Д. (Гинзбург, Б. А.) (1863—1920)—социал-демократ, меньшевик. 80-жылдардың бірінші жартысында халыц ерікшілері ңозгалысына қосылды, 80-жылдардыц аягында соци- ал-демократиялық позицияға көшті. 1893 жылдыц басында Швейцарияга эмиграцияга кетті, «Еңбекті азат ету» тобымен жацындасты; 1895—1898 жылдары «Шетелдегі орыс социал-де- мократтары одагыныц» секретары болды, оныц басылымдарына белсене ат салысты, «Одақ» жікке бөлінгеннен кейін (1900) одан іпыгыц кетті. II Интернационалдың Лондон (1896) жәно Париж (1900) конгрестерінің жұмысына қатысты. РСДРП II съезіне кеңесші дауыспен қатысты, азшылық жағындагы иск- рашыл; съезден кейін — белсенді меньшевик, бірқатар меныпе- виктік басылымдардың («Социал-Демократ», «Начало», т. б.) қызметкері. 1905—1907 жылдардағы революция кезеңінде Пе- тербургте кәсіпшілік қозғалысына қатысты; 1908 жылдан бас- тап Бакуде жұмыс істеді; жойымпаз-меныпевиктердің жария шығатын «Луч» газетіне қатысты. Бірінші дүние жүзілік соғыс жылдарында — социал-шовинист; 1917 жылғы Февраль револю- циясынан кейін — жұмысшы және солдат депутаттарының Петроград Советінде еңбек комиссары. Октябрь социалистік рево- люциясына дұшпандық көзк, >?аста болды. Ңұрылтай жиналы- сына қорғанымпаз-меньшевиктерден кандидат. 1918—1919 жылдарда Петроградта кооперация саласында қызмет істеді.— 139.
Колюбакин, А. М. (1868—1915) — земство қайраткері, буржуа- зияшыл либерал, кадет. 1905—1906 жылдары—Новгород губер- ниялық земство басқармасының председатель 1907 жылы- III Мемлекеттік думаның мүшесі; III және IV Мемлекеттік дума- ларда кадеттер партиясының парламенттік фракциясы комите- тінің секретары, кадеттер партиясы Орталық Комитетінің мү- шесі.— 325.
Кричевский, Б. Н. (1866—1919)—социал-демократ, публицист, «экономизм» лидерлерінің оірі. 80-жылдардың аяғынан бастап Россиядағы социал-демократиялық үйірмелердің жұмы- сына қатынасты; 90-жылдардың басында эмиграцияга кетті; шетелде біраз уаңыт «Еңбекті азат ету» тобына қосылды, оныц басылымдарына қатысты. 90-жылдардың аяғында «Шетелдегі орыс социал-демократтарының одағы» басшыларыныц бірі бол-


ЕСІМДЕР КӨРСЕТКІПІІ
581
ды, 1899 жылы Одақтың «Рабочее Дело» журналының редакторы, оның беттерінде бернпітейншілдік көзқарастарды иасихат- тады. РСДРП II съезінен кейін коп ұзамай социал-демократия- лық ңозғалыстан шеттеп кетті,— 57.
Куропаткин, А. Н. (1848—1925) — генерал, 1898 жылдан 1904 жылға дейін — әскери министр. 1904—1905 жылдардағы орыс- жапон соғысында Ңиыр Шығыста Россияның құрлықтағы ар- мнясыньщ, ал кейін бүкіл қарулы күштердің бас қолбасшысы болды; өзінің жігөрсіз және дарынсыз әскери басшы екенін көрсетті. Бірінші дүние жүзілік соғыста (1916 ж.) Солтүстік майданға қолбасшылық етті, Түркстанда генерал-губернатор жә- ііө әскер қолбасшысы болды. Октябрь социалистік революциясы- нан кейін Псков губерниясында тұрды. — 324.
Л
Лассаль (Lassalle), Фердинанд (1825—1864)—немістің ұсақ буржуазияшыл социалисі, неміс жұмысшы қозғалысындағы оп- лортунизмнің бір түрі — лассалыпілдіктің негізін қалаушы.
Лассаль — Жалпы германдық жұмысшы одағының (1863) негі- зін қалаушылардың бірі. Одақтың құрылуының жұмысшы қоз- ғалысы үшін игі маңызы болды, бірақ Одақтың президенті бо- лып сайланған Лассаль оны оппортунистік жолға түсірді. Лассальшілдер жалпыға бірдей сайлау правосы үшін жария үгіт жүргізу жолымен, юнкерлік мемлекеттің қаржысына өндірістік ассоциациялар құру жолымен «ерікті халықтық мемлекет» құ- руға жетуді көздеді. Лассаль реакцияшыл Пруссияның гегемо- ниясымен Германияны «жоғарыдан» біріктіру саясатын қолда- ды. Лассальпіілдердің оппортунист^ саясаты I Интернационал- дың жұмысына және Германияда шын мәніндегі жұмыспіы партиясын құруға кедергі болды, жұмысшылардың таптық са- насын қалыптастыруға бөгет жасады.
Лассалыпілдердің теориялық және саяси көзқарастары марксизм-ленинизм классиктері тарапынан қатаң сынға алынды (қа- раңыз: К. Маркс. «Гота программасына сын»; В. И. Ленин. «Мемлекет жэне революция» және басқа шығармалар).— 456, 459.
XIII Лев (Джоаккино Винченцо, граф Печчи) (1810—1903) — Рим папасы (1878 жылы сайланған). Католицизмді буржуазия- лык, қоғам жағдайларьтна бейімдеуді және папаның саяси ролін қайта жаңғыртуды көздеді. Социализм идеяларына және жумыс- піы қозғалысына ңарсы күрес жүргізе отырып, осы мақсат үшііі реакция күштерінің бәрін біріктіру, әрбір елде күшті католик- тік партия, штрейкбрехерлік кәсіподақтар және шіркеудің бас- шылығы мен бақылауында болатын басқа да ұйымдар құру мін- детін қойды. —125.


582
ЕСІМДЕР КӨРСЕТКШІІ
Ледрю-Роллен (Ledru-Rollin), Александр Огюст (1807—1874) — француз публицисі және саяси қайраткері, ұсақ буржуазияшыл демократтардың көсемдерінің бірі, кәсібі жонінен адвокат. «La Reforme» газетінің редакторы. 1848 жылғы революция кезінде — Уақытпіа үкіметтің ішкі істер министрі, Құрылтай жәие Заң ніығарушы жиналыстардың депутаты, онда Гора партиясын бас- қарды. Париж жұмысшыларының июнь көтерілісі кезінде оны басып-жаншуға белсене қатысты. Гора депутаттары ұйымдастыр- ған 1849 жылғы 13 июньдегі демонстрация қуып таратылғаннан кейін Англияға эмиграцияға кетіп, онан 1870 жылы қайтып кел- ді. Ұлттық жиналыстың мүшесі болып сайланды, бірақ 1871 жыл- ғы Франкфурт бітім іпартының ауыр талаптарына наразылық белгісі ретінде депутаттык, уәкілдіктен бас тартты. 1871 жылғы Париж Коммунасына дұшпандықпен қарады. — 262, 447,
Ленин, В. И. (Ульянов, В. И., Н. Ленин)—өмірбаяндық де рейтер. - 3, 7, 9, 49, 57, 58, 67, 81, 85, 120, 122-123, 129, 139, 143, 145, 147—148, 153, 155, 165, 173, 181, 183, 190, 192, 201, 211, 213, 226, 232, 237—238, 247—248, 252, 253, 270, 272—273, 280, 282, 295, 298, 304, 308, 317, 333—336, 355, 364—366, 423.
Леру (Leroux), Гастон (1868 ж. туған) — Россиядағы 1905— 1907 жылдардағы революция кезінде — француз буржуазиялық «Le Matin» («Таң») газетінің Петербургтегі тілшісі болды.— 166, 377.
Либкнехт (Liebknecht), Вильгельм (1826—1900)—неміс жәие халықаральщ жұмысшы қозғалысының көрнскті қайраткері, Герман социал-демократиялық партиясының негізін салушылар- дың және оның косемдерінің бірі. Германиядағы 1848—1849 жыл- дардағы революцияға белсене қятысты, бұл революция жеңіліскө ұшырағаннан кейін әуелі Швейдарияға, кейін Англияға эмигра- цияға кетіп, мұнда К. Маркспен және Ф. Энгельспен жақын танысты; солардың ықпалымен социалист болды. 1862 жылы Гер- манияға қайтып оралды. I Интернационал құрылғаннан кейін — оның революциялық идеяларының неғұрлым белсенді насихат- піыларының бірі және Германпяда Интернационал секцияларын ұйымдастырушы болды. 1875 жылдан омірінің ақырына дейін Либкнехт Герман социал-демократиялык, партиясы Орталық Ко- митетінің мүшесі және оның орталық органы «Vorwärts»-тің («Алға») жауапты редакторы болды. 1867 жылдан 1870 жылға дейін — Солтүстік герман рейхстагының депутаты, ал 1874 жылдан герман рейхстагыныц депутаты болып бірнеше рет сайланды; Пруссия юнкерлерініц реакцияшыл сыртқы жоне ішкі саясатын әшкерелеу үшін парламент мінбесін шебер пайдалап- ды; Революциялык, қызметі үшін та л ай рет түрмеге қамалды. II Интернационалды қүруға белсене қатысты. К. Маркс пен Ф. Энгельс Либкнехтті жоғары бағалады, оның қызметіне бағыт беріп отырды, сонымен бірге оның оппортунистік элементтер жөніндегі ымырашылдық позициясын сынға алды.— 279.


ЕСІМДЕР КӨРСЕТКІШІ
583
Либкнехт (Liebknecht), Карл (1871—1919) — герман және ха- лықаралық жұмысшы қозғалысыныц аса үздік қайраткері; Вильгельм Либкиехттің баласы, кәсібі жөнінен адвокат.
Социалистік қозғалысқа студент болып жүрген жылдарыпда- ақ ңатыса бастады, оппортунизм мен милитаризма қарсы белсе- не күресті. 1905—1907 жылдардағы бірінші орыс революциясы кезінде неміс жұмысшыларын орыс өнегесіне еруге шақырды. 1912 жылы рейхстагтың депутаты болып сайланды. Бірінші дү- пие жүзілік соғыстың басынан тонауіпылық соғыста «өз» үкіме- тін қолдауға үзілді-кесілді қарсы шықты, бүкіл рейхстагта жалғыз өзі согыс кредиттеріне қарсы дауыс берді (2 декабрь, 1914 ж.). Революциялық «Спартак Одағын» ұйымдастырушылар- дьщ және оның басшыларының бірі. 1916 жылы каторгаға кесіл- ді. Германиядағы Ноябрь революциясы кезінде Р. Люксембург- пен бірге неміс жұмысшыларының революциялық авангардын басңарды, «Die Rote Fahne» («ҚызылТу») газетін редакцияладьт, Германия Коммунистік партиясының негізін салушылардың бірі жоне Берлин жұмысшыларының 1919 жылғы январьдағы кө- терілісін басқарушылардың бірі болды. Көтеріліс басып-жан- шылғаннан кейін Носке бандалары айуандықпен өлтіріп кетті.
Либкнехттің қызметін бағалай келіп Ленин былай деп жаз- ды: «бұл есім — көсемнің пролетариат мүтдделеріне берілгендігі- нің, социалистік революцияға адалдығының символы. Бұл есім — империализммен сөз жүзінде емес, іс жүзінде бітіспес күрестің... символы» (ПІығармалар, 28-том, 444-бет). — 353.
Липкин, Ф. А.— царацыз: Череванин, II.
XVI Людовик (1754—1793) — Бурбондар әулетінен француз ко- ролі (1774—1792). XVIII ғасырдың аяғындағы француз буржуа- зиялық революциясы кезінде бас көтерген халық монархияны ңұлатты (1792), XVI Людовик сотқа берілді, Конвент соттап, ұлт бостандығы мен мемлекет қауіпсіздігіне қарсы заговорға кінәлы деп танып, 1793 жылы 21 январьда гильотинамен басын ал- ды. — 231.
М
Мануйлов, А. А. (1861—1929) —орыстың буржуазияшыл экономна, кадет партиясының көрнекті қайраткері, «Русские Ведомости» газеті редакторларының бірі. 1905—1911 жылдары—Москва университетінің ректоры, 1907—1911 жылдары Мемлекеттік советтің мүшесі, 1917 жылы—буржуазиялық Уақытша үкіметтің халық ағарту министрі. Октябрь социалистік революциясынан кейін шетелге эмиграцияға кетті; эмиграциядан Советтік Рос- сияға ңайтып келіп, жоғары оқу орындарында сабақ берді. «Ир- ландиядағы жер арендасы», «Классикалық мектеп экономисте- рінің ілімі бойынша бағальтлық түсінігі», «Саяси экономия. Лекциялар курсы» деген және басңа еңбектердің авторы. —134, 381, 382, 415.


584
ЕСІМДЕР КӨРСЕТКІШІ
Маркс (Marx), Карл (1818—1883) — ғылыми коммупизмнің не- гізін салушы, кемеңгер ойшыл, халықаралық пролетариаттыц көсемі әрі ұстазы (В^ И. Лениннің «Карл Маркс (Марксизмді баяндайтын қысқаша өмірбаяндық очерк)» деген мақаласын қа- раңыз: Шығармалар, 21-том, 34—81-беттер). — 21, 31—32, 48, 72, 80, 90, 109, 119, 125, 129, 130, 131, 132, 133, 134, 135, 136, 137, 139, 279, 315, 356, 400, 424, 447.
Мартин (Martin), Рудольф — герман империялық статистика- лық комитетінің кеңесшісі, 1905 жылы Берлинде шыққан «Die Zukunft Russlands und Japans» («Россия мен Жапонияның бола- шағы») деген кітаптың авторы. — 231.
Мартов, Л. (Цедербаум, Ю. О.) (1873—1923) — меньшевизм ли- дерлерінің бірі. Социал-демократиялық қозғалысқа 90-жылдар- дың бірінші жартысында қосылды. 1895 жылы Петербургтегі «Жұмысшы табын азат ету жолындағы күрес одағын» ұйымдас- тыруға қатысты, 1896 жылы осы «Күрес одағының» ісі бойынша тұтқынға алынып, 3 жылға Туруханскіге жер аударылды. Жер аударылу мерзімі біткеннен кейін, 1900 жылы, «Искраны» шыға- руға әзірлік ісіне қатысты, оиыц редакция құрамына енді. РСДРП II съезінде — «Искра» ұйымынан делегат, съездің оппортунист^ азшылығын басқарды, сол кезден бастап меныпевиктер- дің орталық мекемелері басшыларының және меныпевиктік басылымдардың редакторларының бірі. Реакция жылдарында — жойымпаз, «Голос Социал-Демократаны» редакциялады, антіг- партиялық август конференциясына (1912) қатысты. Бірінші дүние жүзілік соғыс жылдарында центристік позиция ұстады, Циммервальд және Кинталь конференцияларына қатысты. 1917 жылғы Февраль революциясі нан кейін интернационалист-меиь- шевиктер тобын басқарды. Октябрь социалистік революциясы- нан кейін Совет өкіметінің ашық жауларының лагеріне өтті. 1920 жылы Германияға эмиграцияға кетті, Берлинде контррево- люциялық меныпевиктік «Социалистический Вестник» журна- лын шығарып тұрды.— 70, 213, 218—219, 226, 261, 279, 283, 317, 331, 388, 414, 438, 446, 462.
Мартынов, А. (Пикер, А. С.) (18С5—1935) — «экономизм» ли- дерлерінің бірі, меныпевизмнің көрнекті қайраткері; кейінірек Коммунистік партияның мүшесі. 80-жылдардың басынан халық ерікшілерінің үйірмелоріне қатысты, 1886 жылы тұтқыніа алынып, Шығыс Сибирьге жер аударылды, айдауда жүргенде социал-демократ болды. 1900 жылы эмиграцияға кетіп, онда «эко- номистердің» «Рабочее Дело» журналының редакциясына кірді, лениндік «Искраға» қарсы шықты. РСДРП II съезінде — «Шет- елдегі орыс социал-демократтарының одағынан» делегат, анти- искрашыл; съезден кейін меныпевиктерге қосылды. Реакция жылдарында — жойымпаз. Бірінші дүние жүзілік соғыс кезінде центристік позицияда болды, 1917 жылғы Февраль революция-


ЕСІМДЕР КӨРСЕТКІШІ
585
г мнан кейін — интернационалист-меньшевик. Октябрь социалиста революциясынан кейін меньшевиктерден цол үзді, 1918—1920 жылдарда Украинада мұғалім болып жұмыс істеді. 1923 жылы РКП(б) XII съезінде партияға қабылданды, К. Маркс пен Ф. Энгельс институтында дызмет істеді; 1924 жылдаи— «Коммунистический Интернационал» журналы редакциясының мүшесі болды.— 17, 20, 22, 67, 69, 70, 75, 91, 104, 105, 119-121, 127, 128, 129, 156, 304, 423, 424.
Махновец — царацыз: Акимов, В. П.
Меньшиков, М. О. (1859—1919) —реакцияпіыл публицист. Әде- би қызметін 1879 жылы бастады, реакцияшыл «Новое Время» газетінің қызметкері. В. И. Ленин Меныпиковты «патшалық қа- ражүздіктің қарғылы төбеті» деп атағаи (Шығармалар, 17-том, 74-бет). Октябрь социалистік революциясынан кейін Совет өкі- метіне қарсы белсенді күрес жүргізді, 1919 жылы атылды. — 409.
Меринг (Mehring), Франц (1846—1919)—Германияжұмысшы қозғалысыныц аса көрнекті қайраткері, герман социал-демокра- тиясының сол қанатыныц лидерлері мен теоретиктерінің бі- рі; тарихшы, публицист әрі әдебиет зерттеуші. 60-жылдардың аяғынан — радикал буржуазиялық-демократиялық публицист; 1876—1882 жылдары буржуазиялың либерализм позициясында болды, соңынан біртіндеп солшылдық бағытқа ойысты, демокра- тиялық «Volks-Zeitung»-тің («Халықтық Газет») редакторы болды, социал-демократияны қорғап, Бисмаркқа қарсы шықты. 1891 жылы Германия социал-демократиялық партиясыпа кірді. Меринг партияның теориялық органы—«Die Neue Zeit» («Жаңа Заман») журналына белсене қатысты жэне оныц редакторлары- ныц бірі болды, кейінірек «Leipziger Volkszeitung»-тің («Лейпциг Халықтық Газеті») редакторы болды. 1893 жылы оныц «Лессинг туралы ацыз» деген еңбегі дербес басылып шықты, 1897 жылы — торт томдық «Герман социал-демократиясыньщ тарихы» шыцты. Меринг Маркстің, Энгельстің және Лассальдің әдеби мұраларын бастырып шығаруға көп еңбек жұмсады; 1918 жылы оныц К. Маркстің өмірі мен қызметі туралы кітабы жарық көр- ді. Мерингтің еңбектерінде марксизмнен бірқатар шегінушілік- тер, Лассаль, Швейцер, Бакунин сияқты қайраткерлерге теріс бага беру, Маркс пен Энгельстің философияда жасаған револю- циялық төңкерісін түсінбеушіліктер кездеседі. Меринг II Интернационал қатарындағы оппортунизм мен ревизионизмге белсене қарсы піықты, каутскийшілдікті айыптады, бірақ сонымен бірге оппортунистерден ұйымдық жағынан ажырасудан қорықңан герман солшылдарьтның қателіктерін қолдады. Меринг интернацио- нализмді дәйекті түрде қорғады, Октябрь социалистік револю- циясын құттықтады. 1916 жылдан бастап ол революцияшыл «Спартак Одағы» басшыларының бірі болды, Германия Коммунист^ партиясын құруда көрнекті роль атқарды. — 48, 129, 130, 135, 137.


586
ЕСІМДЕР КӨРСЕТКІШІ
Мещерский, В. П. (1839—1914) — реакцияшыл публицист. По- лицияда және ішкі істер министрлігінде қызмет істеді; 1860 жылдан бастап «Русский Вестник» пен «Московские Ведомостите» жазып жүрді; 1872—1914 жылдары қаражүздік «Гражданин» журналын шығарып тұрды, 1903 жылы реакцияшыл «Добро» жэне «Дружеские Речи» журналдарының негізін салды. Патша үкіметі қаржыны аямай беріп тұрған өзінің басылымдарында Мещерский үкіметтің жұмысшыларға ғана емес, сонымен бірге либерал буржуазияға да қандай бір жеңілдік жасауына қарсы шықты. — 382.
Милъеран (Millerand), Александр Этъенн (1859—1943) —француз саяси қайраткері; 80-жылдары — ұсақ буржуазияшыл радикал, 90-жылдарда социалистерге қосылды, француз социалистік ңозғалысындағы оппортунистік бағытты басқарды. 1899 жылы Вальдек-Руссоның реакцияшыл буржуазиялық үкіметіне кіріп, онда Париж Коммунасын жаныштаған жендет генерал Галифе- мен бірге қызмет істеді. В. И. Ленин мильеранизмді пролетариат мүдделеріне сатқындық ретінде, ревизионизмнің іс жүзіндегі көрінісі ретінде әшкерелеп, оның әлеуметтік тамырларын ашып көрсетті.
1904 жылы социалистік партиядан шығарылғаннан кейін Мильеран бұрынғы социалистермен (Бриан, Вивиани) бірге «тәуелсіз социалистер» партиясын күрды. 1909—1910, 1912—1913, 1914—1915 жылдары әр түрлі министрлік қызмет атңарды. Октябрь социалистік револгоциясынан кейін Мильеран антисовет- тік интервенцияны ұйымдастырушылардың бірі болды; 1920— 1924 жылдары — Француз республикасының президенті. 1924 жылғы июньде солшыл буржуазиялық партиялар сайлауда же- ңіп шығып, оньтмен қызмет істеуден бас тартқаннан кейін ор- нынан түсуге мәжбүр болды. 1925—1927 жылдары сенатор болып сайланды. —104.
Милюков, П. Н. (С. С.) (1859—1943)—либерал-монархиялық кадеттер партиясының лидері, орыс империалистік буржуазия- сының көрнекті идеологы, тарихшы және публицист. 1886 жылдан — Москва университетініц приват-доценті; өзінің тарихи зерттеулерінде — субъективті идеалист және эклектик; тарихи ироиестердің заңдылығын теріске шығарды. Саяси қызметін 90- жылдардың бірінші жартысында бастады; 1902 жылдан буржуазияшыл либералдардың шетелде шығып тұрған «Освобождение» журналына белсене қатысты. 1905 жылғы октябрьде — кадеттср партиясының негізін салушылардың бірі, кейін оның Орталық Комитетінің председателі және орталық органы — «Речь» газеті- нің редакторы. III және IV Мемлекеттік думалардың мүшесі. 1917 жылғы Февраль революциясынан кейін — буржуазиялық Уақытша үкіметтің бірінші құрамында сыртқы істер министрі, «жеңіске жеткенге дейін» соғысты соза беру керек деген империалиста саясатты жүргізді; 1917 жылдың авгусында контрре- волюцияшыл Корнилов бүлігін дайындауға белсене қатысты.


ЕСІМДЕР КӨРСЕТКІШІ
587-
Октябрь социалистік революциясынан кейін Советтік Россияға қарсы шетелдік соғыс интервенциясын ұйымдастырушылардың бірі және ақ эмиграцияның белсенді қайраткері болды. 1921 жылдан Парижде «Последние Новости» газетін шығарып тұр- ды 196, 197, 200, 216, 259, 281, 283, 288, 317, 399, 435, 438.
Муромцев, С. А. (1850—1910) — юрист, Москва университетінің профессоры, кадеттер партиясының негізін салушылардың бірі; оның Орталық Комитетінің мүшесі. 1879 жылдан 1892 жылга дейін либерал-буржуазиялық «Юридический Вестник» журналы- ның редакторы болды. Земстволық қызметін 1897 жылы баста- ды. 1904—1905 жылдары земство съездерінің жұмысына қатыс- ты. 1906 жылы — I Мемлекеттік думаның мушесі және оның председатель 1908—1910 жылдары публицистік қызметпен шұ- гылданды.
Муромцевті сипаттай келіп, Ленин былай деп жазды: «ол ке- рек десе демократ емес те еді. Ол бұқараның революциялық күресінен қорқатын. Ол Россия үшін бостандықты мұндай кү- рестен емес, патша самодержавиесінің қайырымдылығынан, орыс халқының осы мейірімсіз, қас дұшпанымен жасалатын келі- сімнен күтетін» (Шығармалар, 16-том, 384-бет).— 438.
Н
Набоков, В. Д. (1869—1922) — кадеттер партиясын ұйымдас- тырушылардьщ және лидерлерінің бірі, оның Орталық Комите- тіпің мүшесі. 1901 жылдан буржуазиялық-либералдық бағытта- ғы «Право» заң газетін және «Вестник Права» журналын редакциялап тұрды. 1904—1905 жылдардағы земство съездеріне белсене қатысушы. «Вестник Партии Народной Свободы» деген аптальщ органньщ, сондай-ак, «Речь» газетінің иіығарушы-ре- дакторы; I Мемлекөттік думаның мүшесі. 1917 жылғы Февраль революциясынан кейін — буржуазиялық Уақытша үкіметтің іс басқарушысы. Октябрь соцпалистік революциясынан кейін Совет екіметіне қарсы белсене күресті, Қырым өлкелік үкіметіне заң министрі болып енді, кёйіи Берлинге эмиграцияға кетті; оңшьтл кадеттік эмигранттык, «Руль» газетін шығаруга қатысты. — 405,
Надеждин, Л. (Зеленский, Е. О.) (1877—1905) — саяси қызмс- тін халықшыл ретінде бастадьт; 1898 жылы Саратов социал-де- мократиялық ұйымына кірді. 1899 жылы тұтқынға алынып, Вологда губершіясына жер аударылды; 1900 жылы Швейцарияға эмиграцияға кетіп, мұнда «Бостандық» атты «революциялық-со- циалистік топ» (1901—1903) ұйымдастырды. «Свобода» журна- лында, «Революция қарсаңы» (1901), «Россияда революционизм- нің қайта тууы» (1901) деген жәие басңа кітапшаларында «экономистерді» қолдады, сопымсп біргө террорды «бұқараға крзғау салудыц» пәрменді құралы ретінде уағыздады; лениидік


588 ЕСІМДЕР КӨРСЕТКІШІ
«Искраға» қарсы шықты. РСДРП II съезінен кейін меныпевик- тік басылымдарға қатысты. — 62.
I Наполеон (Бонапарт) (1769—1821) — француздың аса көр- некті қолбасшысы, Француз республикасының 1799—1804 жыл- дардағы бірінші консулы, 1804—1814 және 1815 жылдардағы француз императоры. — 247.
Никитин, А. Н. (1849—1909) — либерал қоғам қайраткері, публицист, Петербург қалалық думасының мүшесі. «С.-Петербургские Ведомости», «Биржевые Ведомости», «Вестник Европы» деген және басқа буржуазиялық-либералдық баспасоз органдарыпа қатысып тұрды. Банк ісінің білгірі ретінде финанс топтарыида ықпалы болды. — 405.
II Николай (Романов, «Ңанқұйлы Николай») (1868—1918) — орыстың соңгы императоры, 1894 жылдан 1917 жылғы Февраль революциясыиа дейін патшалық құрды. 1918 жылы 17 июльдө жұмысшы және солдат депутаттары Урал облыстық Советінің қаулысы бойынша Екатеринбургте (Свердловскіде) атылды.— 49, 125, 258, 316, 382, 408, 409, 413—414, 416.
Новосильцев, Л. Н. (1872 ж. туған) — земство қайраткері, ка- дг?. Калуга губерниялық земствосының және қалалық думаның мүшесі болды. Кадет партиясының Калуга бөлімшесін құруға белсене қатысты. I Мемлекеттік думаға Калуга губерниясынан мүше болды. —163.
П
Парвус (Гельфанд, А. Л.) (1869—1924) —меньшевик. 90-жыл- дардың аяғында — 900-жылдардыц басында Германия социал-де- мократиялың партиясының қатарында жұмыс істеп, оның сол қанатына қосылды: «Sächsische Arbeiter-ZегІшц£»-тің («Саксон Жұмысшы Газеті») редакторы болды; дүние жүзілік шаруашылық мәселелері жөнінде бірқатар еңбек жазды. РСДРП II съезінен кейін меныпевиктерге қосылды. Бірінші орыс рево- люциясы кезеңінде Россияда болды, меныпевиктік «Начало» га- зетіне жазып тұрды, Булыгин Думасына қатысуға шақырды, ка- деттермен кіші-гірім келісімдер жасау тактикасын жаңтады және т. с. Парвус антимаркстік «перманенттік революция» теориясын усынды, кейін оны Троцкий ленинизмге қарсы күрес құралына айиалдырды. Реакция жылдарында социал-демократиядан шет- теп кетті; бірінші дүние жүзілік соғыс кезінде — социал-шовинист, герман империализмінің агенті, ірі саудагерлікпен шұғыл- данды, әскерді жабдықтау ісімен айналысып, байыды. Парвус 1915 жылдан бастап «Die Glocke» («Ңоңырау») журналын шыга- рып тұрды, оны Ленин «Германиядағы ренегаттықтың және жиіркенішті малайлықтың органы» (Шығармалар, 21-том, 432- бет) деп сипаттаған болатын,— 261, 262—263, 270, 271—272, 273,


ЕСІМДЕР КӨРСЕТКІШІ
589
274—276, 277, 278, 279, 281, 282, 283-286, 287, 288, 300, 302, 326, 331, 388, 414, 444, 446, 462.
Петрункевич, И. И. (1844—1928) — помещик, земство қайрат- кері, кадет. 1904 жылы «Азаттық одағының» председателі болды. 1904—1905 жылдардағы земство съездеріне қатысушы. Кадеттер партиясының иегізіи салушылардың және көрнекті лидерлерініц бірі, оның Орталық Комитетінің председатель Кадет партиясы- ньщ Орталық Органын — «Речь» газетін шығарушы. Петрунке- вичтің қоғамдық қызметі либерал буржуазияның самодержавие- ге саяси жарамсақтануының неғұрлым айңын үлгісі болды. I Мемлекөттік думаның мүшесі болды. Октябрь социалистік революциясынан кейін—ак, эмигрант,—49,116,133, 142, 161—162, 163—164, 166, 167, 178, 184, 200, 201, 220, 258, 264, 271, 272, 277, 278, 279, 280, 282, 283, 288, 321, 358, 382-383, 399, 425, 446.
Пикер, А. С. — царацыз: Мартынов, А.
Плеханов, Г. В. (1856—1918) — орыс және халықаралық жұ- мысшы қозғалысының аса көрнекті қайраткері, Россияда маркс- измді тұңғыш насихаттауіпы. 1875 жылы, студент кезінде-ақ, Плеханов халықшылдармен, Петербургтің жұмысшыларымен байланыс жасап, революциялық қызметке араласты; 1877 жылы халықшылдардың «Жер және ерік» ұйымына кірді, 1879 жылы, бұл ұйым жікке бөлінгеннен көйін, халықшылдардың жаңадан ңұрылған «Қаралай бөліс» атты ұйымын басқарды. 1880 жылы Шьейцарияға эмиграцияға кетіп, халықшылдықтан қол үзді де, 1883 жылы Женевада орыстың тұңғыш маркстік ұйымы — «Ең- бекті азат ету» тобын құрды. 900-жылдардың басыпда ол Ленин- мен бірге «Искра» газеті мен «Заря» журналын редакцияладьц партия программасының жобасын жасауға, РСДРП II съезін әзірлеуге ңатысты. Съезде — «Еңбекті азат ету» тобынан делегат, көпшілік жағындағы искрашыл, съездің бюросына (презп- диумына) кірді.
Плеханов философия, әлеуметтік-саяси ілімдердің тарихы жөнінде, өнер мен әдебиет теориясының мәселелері жөніндо көптеген еңбектер жазды, олар материалистік дүние танымды қорғауда үлкен роль атқарды және ғылыми социализмнің қа- зынасына қосылған бағалы үлес болды. Плехановтың аса ма- цызды шығармалары: «Социализм және саяси күрес» (1883), «Біздегі алауыздықтар» (1885), «Тарихқа монистік көзқарастың дамуы туралы мәселе жөнінде» (1895), «Материализм тарихы жөніндегі очерктер» (1896), «Воронцов (В. В.) мырзаның еңбек- терінде халықшылдықтың негізделуі» (1896), «Тарихты материалиста тұрғыдан түсіну туралы» (1897), «Жеке адампың тарих- тағы ролі туралы мәселе жөнінде» (1898) және басқалар. «20 жыл ішінде, 1883—1903,— деп жазды В. И. Ленин,— ол толып жатқан тамаша шығармалар, әсіресе оппортунистерге, махистер- ге, халықшылдарға қарсы шығармалар берді» (Шығарма- лар, 20-том, 369-бет). Плехановтың философиялық еңбектерін


590
ЕСІМДЕР КӨРСЕТКІШІ
В. И. Ленин халыцаралыц маркстік әдебиеттегі ең таңдаульі еңбектер деп атады. Алайда сол кездің өзінде-ац Плехановтыц елеулі цателіктері болды, бүл цателіктер оның болашацтағы меныпевиктік көзцарасыныц ұрығы еді. Ол шаруалардың рево- люциялық ролін жете бағаламады, либерал буржуазияны жұмыс- шы табыньщ одацтасы деп царады; пролетариаттың гегемониясы идеясын соз жүзінде мойындай отырып, іс жүзінде бұл идеяның мәніне царсы шыцты. *
РСДРП II съезінен кейін Плеханов оппортунистермеп ымыра- ласу позициясына кошті, ал кейін меньшевиктерге цосылды. 1905—1907 жылдардағы революция кезінде тактиканың түбегей- лі мәселелері жөнінен Плеханов пен болыпевиктер арасында үл- кен алауыздыцтар болды. Реакция жылдарында марксизмді махистік тұрғыдан ревизия жасауға және жойымпаздыцца царей шыцты, «партияшыл-меньшевиктер» тобын басцарды. Бірінші дүние жүзілік соғыс кезінде социал-шовинизм позициясында болды. 1917 жылғы Февраль революциясынан кейін Плеханов Россияға цайтып оралып, буржуазиялық Уақытша үкіметті цол- дады; Октябрь социалистік революциясына теріс ниетте болды.— 120, 137, 139, 155, 156, 157, 170, 175, 251, 282, 285, 329, 331, 333- 335, 350, 353, 389, 391, 399, 400, 403, 438.
Покровский, М. Н. («Учитель») (1868—1932)— 1905 жылдан РСДРП мүшесі, большевик, совет тарихшысы, академик.
1905—1907 жылдардағы революцияға белсене цатысты, пар- тияның Москва комитетінің мүшесі болды. РСДРП-ның V Лондон съёзінде Орталық Комитеттің мүшелігіне кандидат болып сайланды. 1908 жылдан 1917 жылға дейін эмиграцияда болды. Реакция жылдарында шақырымпаздарға жене ультиматистерге цосылды, ал кейін Богданоі ың антипартиялық «Вперед» тобы- на цосылды, одан 1911 жылы қол үзді. Бірінші дүиие жүзілік сотые қарсаңында троцкистік «Борьба» газетіне цатысып тұрды. 1917 жылы Россияға қайтып келді, Москвадағы қарулы көтері- ліске қатысты, Замоскворецк революциялық штабының мүшесі болды. 1917 жылғы ноябрьден 1918 жылғы мартқа дейін — Москва Советінің председатели Біраз уацыт «солшыл коммунистер» тобына қосылды, Брест бітім шартына қол цойылуына қарсы шықты. 1918 жылдан — РСФСР Халық ағарту комиссарының орынбасары. 1923—1927 жылдары троцкизмге қарсы күреске белсене қатысты. Әр жылдарда Коммунистік Академияны, СССР Ғылым Академиясыныц Тарих институтын, Қызыл профессура институтын және т. с. басцарды. СССР Орталыц Атцару Коми- тетіиің және Бүкіл Россиялыц Орталыц Атцару Комитетінің цұрамына бірнеше рет сайланды.
Покровский СССР тарпхы жөнінде көптеген ғылыми ецбек- тер жазды, бұл еңбектерінде ол буржуазиялыц тарихнаманы сы- нады. Оның «Орыс тарихының барынша цысца очеркі» деген еңбегіне В. И. Ленин жацсы баға берді. Алайда оның еңбектері цаншама мәнді бола тұрса да, Покровский ацырына дейін дәйек- ті марксист болмады, тарихи процесті көрсетуде елеулі цателер


ЕСІМДЕР КӨРСЕТКІШІ
591
жіберді. Оның бұл қателері Коммунистік партия мен Совет үкі- метінің «СССР мектептерінде азаматтық тарихты оқыту туралы» (1934) және ««ВКП(б) тарихы қысқаша курсының» шығуына байланысты партия насихатын жолға қою туралы» (1938), тағы басқа шсшімдерінде ашып көрсетіліп, айыпталды.
«Ежелгі заманнан бергі орыс тарихы», «Орыс мәдениеті тари- хының очеркі», «Орыс тарихының барынша қысқа очерк!» деген және басқа еңбектердің авторы. — 188.
Потресов, А. Н. (Старовер) (1869—1934) — меньшевизм лидер- лерінің бірі. 90-жылдарда марксистерге ңосылды, Петербургтегі «Жұмысшы табын азат ету жолындағы күрес одағына» қатыс- қаны үшін Вятка губерниясына жер аударылды. 1900 жылы шетелге кетеді, «Искраны» және «Заряны» ұйымдастыруға қа- тысады. РСДРП II съезіне «Искра» редакциясынан кеңесші дауыспен қатысады, азшылық жағындағы искрашыл. Реакция жылдарында — жойымпаздардың идеологи, меныпевиктік «Возрождение», «Наша Заря» және басқа журналдарда жетекші роль атқарды. Бірінші дүние жүзілік соғыс кезінде — социал-шовинист. Октябрь социалистік революциясынан кейін эмиграцияға кетті; шетелде Керенскийдің «Дни» анталығына қатысьш тұрды, Советтік Россияға жала жауып, мақалалар жазды. — 50, 58, 84, 122, 156, 283, 286, 304.
Прокопович, С. II. (1871—1955) — экономист және публицист; 90-жылдардың аяқ шенінде «экономизмнің» көрнекті өкілі, Рос- сияда бернштейншілдікті алғаш уағыздаушылардың бірі, кейіні- рек — либерал-монархиялық «Азаттық одағы» ұйымыньтң белсен- ді мүшесі. 1906 жылы — кадеттер партиясы Орталық Комитетініц мүшесі. Жартылай кадеттік, жартылай меныпевиктік «Без Заглавия» журналының шығарушы-редакторы, «Товарищ» газегі- нің белсенді қызметкері. Жұмысшы мәселесі жөнінде бернштейн- пііл-либералдық позицияда жазылған кітаптардың авторы. 1917 жылы — буржуазиялық Уақытша үкіметтің азық-түлік министрі. Октябрь социалцстік революциясынан кейін антисоветтік қыз- меті үшін СССР-ден қуылды. —117.
Прудон (Proudhon), Пьер-Жозеф (1809—1865) — француз пуб- лицисі, экономист жэне социолог, ұсақ буржуазияның идеологи, анархизмнің негізін салушылардың бірі; кәсібі жөнінен әрін теруші. 1840 жылы «Меншік дегеніміз не?» деген кітабын жа- риялады. Прудоп ұсақ жеке меншікті мәңгілік етуді армандады жәпе ірі капиталистік меншікті үсақ буржуазиялық позицияда н сынады, «тегіи кредиттің» көмегімен жұмысшылардыц оз онді- ріс құрал-жабдықтары болып, қолөнершіге айналуына мүмкіндік жасайтын ариаулы «халық банкісін» үйымдастыруды ұсынды. ІІрудонның ерекше «айырбас банктерін» құру жөніндегі утопия- сының да нақ осындай реакциялық сипаты болды, ол осы банк- тер еңбекшілердің өз еңбегінің өнімін «әділетті түрде» өткізуін қамтамасыз етеді-міс және сонымен қатар өндіріс құралдары мен құрал-жабдықтарына капиталист!« менніікке тиіспейді-міс


592
ЕСІМДЕР КӨРСЕТКІШІ
деп санады. Прудон тап қайшылықтарының басты қайнар көзі мемлекет деп есеитеді, «мемлекетті» бейбіт жолмен «жоюдың» утопиялық жобаларын ұсынды, саяси күреске теріс көзқарасты уағыздады. 1846 жылы «Экономикалық қайшылықтар системасы немесе Қайыршылық философиясы» деген кітабын шығарды, он- да өзінің ұсақ буржуазиялық философиялық-экономикалық көз- ңарастарып баяндады. Маркс «Философия қайыршылығы» дегеи еңбегінде Прудон кітабының ғылыми жағынан нөгізсіз екепін көрсетіп, оны өлтіре сынады. 1848 жылғы революция кезінде Күрылтай жиналысына сайланған Прудон жүмысшы та- бының революциялық бой көрсетулерін айыптады; ол Францияда Екінші империя тәртібінің орнауына әкеп соқтырған 1851 жыл- ғы 2 декабрьдегі бонапарттық төңкерісті мақұлдады. —138.
Раевский, Н. В. (1862 ж. туған) — 1902 жылдан 1906 жылға дейін — Курск губерииялық 'земство басқармасының председателе земство съездеріне қатысушы. 1908 жылдан 1912 жылға де- йін — Баку ңаласының бастығы, ал кейін 1917 жылға дейіп — Урал кен заводтары басқармасының мүшесі. 1926 жылдан СССР Ғылым Академиясының ғылыми экспедициялар жоніндегі ко- мнссиясының ғылыми секретары, ал 1927 жылдан 1930 жылға дейін — СССР Ғылым академиясының экспедициялық зерттеулер комиссиясының ғылыми секретары. — 324.
Ренан (Renan), Эрнест Жозеф (1823—1892) — француз ғалы- мы, дін тарихшысы, философ-идеалист, 1879 жылдан француз ғылым академиясыньщ м^ deci. Христиан діні таралуыньщ ал- ғапіқы доуірі жөніндегі еңбектерімен аты шыққан. Негізгі ең- бектері: «Христиан діні тууының тарихы», «Иисустың өмірі», «Израиль халқының тарихы» және басқалар. Өзінің саяси көз- ңарастары жөнінен Ренан демократияньщ және 1871 жылгы Париж Коммунасының ашық жауы болды.— 139.
Роберти, Е. В. (1843—1915) — земство қайраткері, философ- позитивист. 1880 жылы өкілдік басқару тәртібін енгізуді ұсынды, осы үшін қуғынға ұшырап, Фрапцияға кетуге мәжбүр болды. 1901 жылы М. М. Ковалевскиймен бірге Парижде қоғамдық ғылымдар орыс жоғарғы мектебін ашты. Россияға қайтып кел- геннен кейін Роберти Тверь губерниялық земствосының мүшесі болды, 1905 жылғы июльде земство съезіне қатысты. — 163, 326.
Родичев, Ф. И. (1856 ж. туған) — Тверь помещигі және земство қайраткері, юрист, кадеттер партиясы лидерлерінің бірі, оның Орталық Комитетінің мүшесі. 1904—1905 жылдардағы земство съездеріие қатысушы. Мемлекеттік думаның барлық сайлауында оған депутат болды. 1917 жылғы Февраль революциясынан ке-


ЕСІМДЕР КӨРСЕТКІИП
593
йін — буржуазиялық Уақытша үкіметтің Финляндия істері жо- ніндегі комиссары болды. Октябрь социалистік революциясынан кейін ак, эмигрант. —116, 133, 163, 219, 278, 288, 321, 324, 389, 399.
Рокинъи (Rocquigny), Робер (1845 ж. тугаи)—француздыц буржуазияшыл экономисі. Ауыл шаруашылығын цамсыздандыру жэне кооперация жөніндегі еңбектердің авторы. Өзінің «Les Syndicats Agricoles et leur Oevre» («Егіншілік синдикаттары жэне олардың қызметі») (1900) деген кітабында ауыл шаруашы- лық кооперацияларын құруды насихаттады, оларды жұмысшы- лар мен буржуазияны біріктірудің құралы деп қарады. Осы кітаптан жасаған конспекті мен үзінділерді В. И. Ленин 1903 жылы марттың бас кезінде Парижде реферат оқығанда пайда- ланды. — 312.
Романов — царацыз: II Николай.
Романов, Сергей Александрович (Сергей) (1857—1905) — ұлы князь, 1891 жылдан Москваныц генерал-губернаторы жэне соны- мен бірге 1896 жылдан Москва эскери округыныц командашысы. Эсер И. П. Каляев өлтірген. ~ 291.
Романовтар — 1613 жылдан 1917 жылға дейін патшалық құр- ган орыс патшалары мен императорлары әулеті. — 316, 382.
С
Сергей — царацыз: Романов, Сергей Александрович.
Симон (Simon), Генрих (1805—1860) — неміс саяси қайратке- рі, кәсібі жөнінен юрист. 1848 жылы мартта Бреславльде қоғам- дық қауіпсіздік комитетіне кірді, конституцияны және жалпыға бірдей сайлау правосын талап етті. 1848—1849 жылдары пред- гіарламенттің жэне Франкфурт парламентінің жұмысына ңатыс- ты. Парламент таратылғаннан кейін Швейцарияға кетті. Реакция жеңгеннен кейін Бреславль соты оньт өмір бақи түрмеде ұстауға үкім шығарды да, Симон Швейцарияда саяси эмигрант ретінде қалып қойды. Право жэне мемлекеттік басқару мәселе- лері жөнінде бірқатар ецбектер жазды. — 201.
Сталин (Джугашвили), И. В. (1879—1953) — Россия жэне ха- лықаральщ революциялық жұмысшы қозғалысының, Коммунисток партия мен Совет мемлекетінің көрнекті қайраткерлерінің бірі. РСДРП-ға 1898 жылы кірді; партияның II съезінен кейін — большевик. Тифлисте, Батумда, Бакуде, Петербургте партиялық жұмыс жүргізді. 1912 жылы январьда РСДРП VI (Прага) кон- ференциясында сайланған Орталық Комитеттің құрамына енгі- зілді; болыпевиктік «Правда» газетін редакциялауға қатысты. Октябрь социалистік революциясын әзірлеу және өткізу кезе- цінде көтерілісті әзірлеу жөнінде партияның Орталық Комитеті


594
ЕСІМДЕР КӨРСЕТКППІ
құрған Әскери-революциялық орталыққа енді. Советтердің Бү- кіл россиялық II съезінде Халық Комиссарлары Советіне сай- лапды, онда ¥лт істері жөніндегі халық комиссариатын басқар- ды. Шетелдік соғыс интервенциясы мен азамат соғысы кезіндө Республикаиьтң Революциялық-әскери Советінің мүшесі ретіпде бірқатар мапдандарда болды. 1922 жылы РКП(б) Орталық Ко- митетіиің бас секретари болып сайланды.
Сталин СССР-ді индустрияландыру мен ауыл шаруашылығыя коллективтендірудің ленпндік жоспарыи жүзеге асыруда, социализм орнату жолындағы, Совет елінің тәуелсіздігі жолында- ғы, бейбітшілікті нығайту жолындағы күресте зор роль атқарды. Теоретик жоне зор ұйымдастырушы ретінде, Сталин партияның троцкистерге, оңшыл оппортунистерге, буржуазияшыл ұлтшыл- дарға қарсы, капиталистік қоршаудьщ дұшпандық әрекеттеріпе қарсы күресін басқарды. 1941 жылдан Сталин — СССР Халык, Комиссарлары Советіпің, ал кейін СССР Минпстрлер Советінің председатель ¥лы Отан соғысы жылдарында (1941—1945) — Мемлекеттік Қорғаныс Комитетінің председателе Ңорғаныс ха- льщ комиссары және СССР Ңарулы Күштерінің Жоғарғы Бас ҚОТ чшысы.
Стилиннің қызметінде дұрыс жақтарымен бірге теріс жақта- ры да болды. Аса маңызды партиялық және мемлекеттік ңыз- меттерде болған Сталин коллективтік баспіылықтың лениндік нринциптері мен партия тұрмысы нормаларының өрескел бұзы- луына, социалистік заңдылықтың бұзылуьтна, Совет Одағының көрнекті мемлекет, саяси және әскери қайраткерлерінің жәие басқа да адал совет адамдарыньщ негізсіз жаппай жазалану шараларына ұшырауына жол берді.
Партия Сталинпің жек басына табынушылық пен оның зар- даптарын, марксизм-ленинизмге жат осы жайды батыл айып- тап, оган біржола тыйым салды, партиялық, мемлекеттік жәиө ндеологиялық жұмыстардың барлық салаларында басшылықтьтң лениндік принциптеріи және партия өмірінің нормаларын қал- пына келтіру және оларды дамыту жөніндегі Орталық Комитет- тіц жұмысын мақұлдады, болашақта мұндай қателіктер меп бұрмалаушылықтарға жол бермеу шараларын қолданды.—418,
С. С. — цараңыз: Милюков, П. Н.
Старовер — царацъіз: Потресов, А. Н.
Стахович, М. А. (1861—1923) — баяу либерал, 1895—1907 жыл- дары — Орел губерниясы дворяндарының жетекшісі, земство қозғалысында көрнекті роль атқарды; әуелі кадеттер партиясы- на қосылды, сонан соң — октябристер («17-октябрь одағы») пар- тиясын ұйымдастырушылардың бірі. I және II Мемлекеттік думалардың депутаты, Мемлекеттік советтің мүшесі. 1917 жыл- ғы Февраль революциясынан кейін Финляндияның генерал-губернаторы, сонан соң Уақытша үкіметтің іпетелдегі өкілі. — 271, 272, 276-277, 278, 279, 282-283, 288, 301-302, 317,


ЕСІМДЕР КӨРСЕТКІШІ
595
Струве, П. Б. (1870^—1944) — буржуазияшыл экономист әрі публицист, кадеттер партиясы лидерлерінің бірі. 90-жылдарда — «жария марксизмнің» аса көрнекті өкілі, «Новое Слово» (1897), «Начало» (1899) жэне «Жизнь» (1900) журналдарының қыз- меткері жэне редакторы. Өзінің «Россияның экономикалық даму ы туралы мөселе жөніндегі сын заметкалар» (1894) деген тұцғыш еңбегінде-ақ Струве халықпіылдықты сынай отырыи, К. Маркстің экопомикалық және философиялық ілімін «толық- тырды» және «сынады», буржуазиялық тұрпайы саяси эконо- мияның екілдерімен ауыз жаласты, мальтусшілдікті уағыздады. В. И. Ленин Струвені «ренегаттыңтың ұлы шебері» деп атады (Шығармалар, ІЗ-том, 503-бет). Струве либерал-монархиялық «Азаттық одагы» (1904—1905) теоретиктерінің және ұйымдас- тырушыларыиың бірі, оның құпия органы «Освобождение» журнал ының (1902—1905) редакторы болды. 1905 жылы кадеттер партиясы құрылған кезден бастап — оның Орталық Комитеті- нің мүшесі. Россия империализм! идеологтарының бірі. Октябрь социалистік революциясынан кейін — Совет өкіметінің қас жауы, Врангельдің контрреволюциялың үкіметінің мүшесі, ақ эмигрант.— 5, 18, 42, 47, 56—59, 60, 61, 62—63, 64—66, 67, 89, 90, 92, 115, 116, 122, 124, 125, 127, 142, 145, 156, 161, 162, 243,266, 277, 288, 354, 423, 436, 438.
Стэд (Stead), Вильям Томас (1849—1912)—ағылшын журналист 1871 жылдан-Дарлингтонда «Тһө Northern Echo»-ны («Сол- түстік Жаңғырығы») редакциялады. 1880 жылы — буржуазия- лық «Pall Mall Gazette» («Пэл Мэл Газеті») редакторының орынбасары, ал 1883 жылдан 1889 жылға дейін — осы газеттің редакторы. 1890 жылы «Review of Reviews»-ті («Шолуларды Шолу») құрды. Бірнеше кітап жазды, оның ішінде «Тһе Uniied States of Europe» («Европа құрама штаттары»), «Тһе America- nisation of the World» («Дүниені американдандыру») деген жэне басқа кітаптар бар. 1905 жылы Лондонныц «Таймс» газеті- нің Россиядағы тілшісі болды.— 301, 389.
Суворин, А. С. (1834—1912) — реакцияшыл журналист жэне шығарушы. 1876 жылдан 1912 жылға дейін реакцияшыл дворяндар мен чиновниктік-бюрократтық топтардыц органы — буржуазиялық сатцын «Новое Время» газетінің піығарушы-қо- жасы. Ол журналистік қызметті провинциялық баспасөзде бас- тады, алдымен Москваға,одан кейін Петербургке ауысты, «Отечественные Запискиге» және «Современникке» қатысып тұрды; 1876 жылдан бастап реакция жағына күрт бұрылды. В. И. Ленин Суворинге «озіиің омір жолының бас кезінде кедей, либерал жэне тіпті демократ,— ал осы жолыяың ақырында миллионер, пац, буржуазияны ұятсыздықпен мақтаушы, дәулеттілер өкіме- ті саясатының әрбір бұрылысының алдында құрдай жорғалау- піы» (Шыгармалар, 18-том, 275-бет) деген сипаттама берді.— 162, 166.
21 11-том


596
ЕСІМДЕР КӨРСЕТКІШІ
т
Трепов, Д. Ф. (1855—1906) — 1896—1905 жылдары— Москва обер-полицмейстері. В. И. Лениннің берген анықтамасы бойьш- ша, ол «патша өкіметінің бүкіл Россияға ең бір жек көрі- нішті болған, Москвада өзінің айуандық қаталдығымен, дөре- кілігімен, жұмысшыларды аздырмақ болып, зубатовтық әре- кеттерге қатысуымен әйгілі болған малайы» (Шығармалар толық жинағы, 9-том, 256-бет), 1905 жылғы 11 январьдан—Петербург генерал-губернаторы, ксйін — ішкі істер министрінің орынбасары. 1905 жылғы октябрьдегі: «Мылтық босқа атылма- сын, патронды аямаңдар» деген атышулы бұйрықтың авторы. Ңаражүздіктер ойрандарына дем беруші.— 228, 264, 281, 316, 320, 321—322, 361, 382, 394, 408, 409, 410—411, 413—414, 452.
Троцкий (Бронштейн), Л. Д. (1879—1940) — ленинизмнің қас жауы. РСДРП II съезінде — Сибирь одағынан делегат, азпіылық жаіындағы искрашыл; съезден кейін социалистік революция- нық ^ориясы мен практикасының барлық мәселелері бойынша болыпевиктерге қарсы күрес жүргізді. Реакция жылдарында — жойымпаз, 1912 жылы — антипартиялық Август блогын ұйым- дастырушы. Бірінші дүние жүзілік соғыс кезінде центристік позиция ұстады, соғыс, бейбітшілік және революция мәселелері жөнінде В. И. Ленинге қарсы күрес жүргізді. 1917 жылғы Февраль революциясынан кейін эмиграциядан қайтып келіп, «аудан аралықшылар» тобына кірді және солармен бірге РСДРП (б) VI съезінде болыпевиктіғ партияға қабылданды. Октябрь со- циалистік революциясынан кейін — сыртқы істер жөніндегі ха- лық комиссары, әскери және теңіз істері жөніндегі халық комиссары, Республиканың Революциялық-әскери советінің председателе Орталың Комитеттің Саяси бюросының мүшесі бол- ды. 1918 жылы Брест бітіміне қарсы шықты, 1920—1921 жылдары кзсіподаң айтысында оппозицияны басқарды, 1923 жыл- дан бастал социализм орнатудың лениндік программасына қар- сы, партияның сара жолына қарсы оршеленген фракцияльтқ күрес жүргізді, СССР-де социализмнің жеңіске жетуі мүмкін емес деп уагыздады. Коммунистік партия троцкизмді партия- дағы ұсақ буржуазиялық уклон ретінде әшкерелеп, оны идея- лық жәнө ұйымдық жағынан талқандады. 1927 жылы Троцкий партиядан шығарылды, 1929 жылы антисоветтік қызметі үшін СССР-ден қуылды, ал -1932 жылы совет азаматтығынан шыға- рылды. Шетелде жүріп, Совет мемлекеті мен Коммунистік пар- тияға қарсы, халықаралық коммунистік қозғалысқа қарсы кү- ресін тоқтатпады.— 6, 57.
Трубецкой, С. Н. (1862—1905) —князь, өзінің саяси көзқарас- тары жөнінен — либерал; философ-идеалист. Орташалау конституция енгізумен патша өкіметін нығайтуға тырысты. 1905 жылы В. И. Ленин «патшаның буржуазиялық малайлары» деп


ЕСІМДЕР КӨРСЕТКІШІ
597
атаған земство қайраткерлері делегациясының құрамында II Николайға барған депутацияға қатысып, оның алдында про- граммалық сөз сөйледі. Земствошылардың осы саяси демаріпын Ленин буржуазияньтң натпіа өкіметімен келісімге бару, сөз бай- ласу әрекеті деп, самодержавиенің алдында құрдай жорғалау деп сипаттады. 1905 жылы Трубецкой Москва университетінің ректоры болып сайланды; студенттердің университет қабырға- сында самодержавиеге қарсы революциялық ашық бас көтер- уінеіг қауіптеніп, университеты жабуға келісім берді.
Өзінің философиялық еңбектерінде материализма батыл дарсы шықты.—116, 133, 142, 184, 271, 320, 339, 361, 381, 415, 461.
Турати (Turati), Филиппо (1857—1932)—итальяи жұмысшы қозғалысының реформист қайраткері. 1891 жылы «Critica-So- сіаіе» («Әлеуметтік Сын») журналының негізін салды, Италия социалистік партиясын (1892) ұйымдастырушылардың бірі жене оның оңшыл, реформистік қанатының лидері болды. 1896 жылы парламентке сайланды, онда социалист-реформистер то- бын басқарды. Пролетариаттың буржуазиямен таптық ынтымақ саясатын жүргізді; бірінші дүние жүзілік соғыс кезінде центриста позицияда болды. Октябрь социалистік революциясына дұшпапдықцен қарады, Италия еңбекшілерінің революциялық цозғалысына қарсы шығып отырды. Италия социалистік пар- тиясы жікке белінгеннен кейін (1922) реформистік Унигарлық социалистік партияпы басқарды. 1926 жылы фашистік Италия- дан Францияға эмиграцияға кетті.— 68, 80.
Тъер (Thiers), Адолъф (1797—1877) — француздың буржуа- зиялық реакцияшыл саяси қайраткері және тарихшы; кәсібі жөнінен адвокат. Саяси қызметін XIX ғасырдың 20-жылдары- ның аяғында либерал-буржуазиялық оппозицияның окілі ретін- де бастады, 1830 жылғы июнь буржуазиялық революциясынан кейін бірнеше министрлік қызметтер атқарды, үкімет басында болды. 1834 жылы Лион мен Париждегі республикалық көтері- лістерді аяусыз басып жаншуды ұйымдастырушы болды. Екін- іпі республика дәуірінде (1848—1851)—контрреволюциялық «тәртіп партиясы» басшыларының бірі. Екінші империя құла- ганнап кейін (4 сентябрь, 1870 жыл) — реакцияшыл үкіметтіц іс жүзіндегі басшыларының бірі, 1871 жылы 17 февральда үкі- мет басына келді. Тьердің бұйрығы бойынша Париждің үлттық гвардиясын ңарусыздандыруға әрекет жасалды, содан 1871 жыл- ғы 18 марттағы көтеріліс піықты. Азамат соғысын бастауды және Париж Коммунасын басып-жаншуды негізгі ұйымдасты- рушылардың бірі болды. Тьердің Франция тарихындағы роліп К. Маркс «Франциядағы азамат соғысы» деген еңбегінде толық сипаттайды (қараңыз: К. Маркс пей Ф. Энгельс. Таңдамалы шығармаларының екі томдығы, I том, 1955, 461—467-бөттер) .— 125-126,264.
21*


598
ЕСІМДЕР КӨРСЕТКІШІ
У
Ульянов, В, И.— царацыз: Ленин, В. И.
«Учитель» — царацыз: Покровский, М. Н.
Ф
Федоров, М. П. (1845 ж. туған) — сауда-өнеркәсіп буржуазия- сы өкілдерінің бірі; земство қозғалысының көрнекті қайрат- кері, кадет. Петербург қалалық думасының мүшесі және II Мемлекеттік думаньщ мүшесі. Либерал буржуазияның 1905— 1907 жылдардағы революцияга қарсы патша өкіметімен сөз байласуында көрнекті саяси роль атқарды — 184, 405.
Фейербах (Feuerbach), Людвиг Андреас (1804—1872)—не- містің аса көрнекті философ-материалисі және атеисі, марксизм І 'ашарларының бірі. 1828 жылдан — Эрланген университе- тінің . чват-доценті; өзінің ең алғашқы «Gedanken über Tod und Unsterblichkeit» (1830) («Өлім және мәңгі жасау жайында ойлар») деген еңбегінде ол жанның мәңгі жасауы туралы христиан дінінің догматына қарсы шықты; кітап конфискеленіп, Фейербахтың өзі қугынга ұшырады және көп ұзамай универси- теттен шығарылды. 1836 жылы Брукберг (Тюрингия) деревня- сына көшіп келді, сол жерде 25 жылдай дерлік тұрды. Өзінің философиялық қызметһгу алгашқы кезеңінде — идеалист, Гегель мектебінің сол қанатына қосылды. 30-жылдардың ая- гында идеализмнен қол үзді; «Zur Kritik der Hegel’schen Philosophie» («Гегель философиясына сын жөнінде») жэне «Das Wesen des Christentums» («Христиандықтың мәні») деген ең- бектерінде гегельшілдіктөн қол үзіп, материалистік позицияга көшеді. Қогамдық құбылыстарды түсінуде Фейербах идеалист болып қалып қойды. Оның философиясының басты мәселесі — адам қоғамдық-тарихи тіршілік иесі емес, тәндік, сезімдік тір- шілік иесі. Философиядагы Фейербах жариялаган антрополо- гиялық принципті В. И. Ленин «материализмді дәлдемей, нашар баяндау гана» деп атады (Шыгармалар, 38-том, 73-бет). Фейербах метафизикалық материализмнің тану сипатынан әрі аса алмады, таным және қоғамдық даму процесінде практи- каның ролін түсіце длмады.
Фейербах неміс буржуазиясының неғұрлым радикалдық, де- мократиялық топтарының идөологы болды. 1848 жылғы революция кезінде саясатТың бірінші дәрежелік маңызын мойындады, алайда өзі саяси ңызметтен аулақ болды; революциядан кейін Германияда оның ықпалы көріне төмендеп кетті. Өмірінің соң- ғы жылдарында социалистік әдебиетке ынта қойды, Маркстің «Капиталын» оқыды және 1870 жылы Германия социал-демо- кратиялық партиясына кірді.


ЕСІМДЕР КӨРСЕТКШП .
599
Фейербах философиясына К. Маркстің «Фейербах туралы те- зистерінде» және Ф. Энгельстіц «Людвиг Фейербах жэне клас- сикалық неміс философиясының а дыры» деген еңбегіяде жан- жақты талдау жасалған (дараңыз: К. Маркс пен Ф. Энгельс. Таңдамалы шығармаларының екі томдығы, II том, 1955, 339— 382, 383—385-беттер)31.
Филатов, В. В. (Северцев, В., В. С.) (1879 ж. тугаи) — социал-демократ, журналист. Революциялық жұмысты XIX ғасырдың 90-жылдарында Петербургте бастаган. Оренбург гу- берниясына жер аударылғаннан кейін шетелге эмиграцияга кет- ті. РСДРП II съезінен кейін болыпевиктерге қосылды; болыпе- виктік «Вперед» жэне «Пролетарий» газеттеріне қатысып тұр- ды. «Тактика мен фортификацияны халық көтерілісіне қолдану» (Женева, 1905 ж.) деген кітапша жазды. 1905 жылдың күзінде Россияға қайтып келді, «Новая Жизнь» жэне «Казарма» газет- теріне жазып тұрды, кейін Москваның әскери-жауынгерлік ұйы- мында жұмыс істеді. Патпіа үкіметі тарапынан бірнеше рет жазалау шараларына ұшырады. 1920 жылы РКП (б)-дан шы- ғып қалды.—143.
Фишер (Fischer), Рихард (1855—1926)—неміс социал-демократы; 1880—1890 жылдары Цюрих пен Лондонда социал-демо- кратиялық баспаханаларда істейді; 1890—1893 жылдары со- циал-демократиялық партияныц секретары болды, 1893—1903 жылдары гіартиялық социал-демократиялық кітап баспасын бас- қарды, партияныц орталық органы «Vorwärts»-тың («Алға») шығарушысы жэне әкімі болды. — 352,
Фольмар (Vollmar), Георг Генрих (1850—1922) — Германия социал-демократиялыд партиясыныц оппортуниста данаты ли- дерлерінің бірі, журналист. 70-жылдардыц орта піенінде соци- ал-демократияға досылды, 1879—1880 жылдары партияныц Цю- рихте дұпия шығып тұрған органы «Der Sozialdemokrat»-ты («Социал-Демократ») редакциялады; рейхстагтыц жэне Бавария ландтагыныц депутаты болып бірнеше рет сайланды. Со- циалистерге дарсы ерекше заң жойылғаннан кейін Фольмар 1891 жылы Мюнхенде екі рет сөз сөйледі; бұл сөздерінде ол партияныц дызметін реформалар жүргізу жолыпдағы күреспев шектеуді ұсынды, үкіметпен келісім жасауға шадырды. Берн- штейнмен бірге Фольмар реформизм мен ревизионизмнің идеологи болды. Ол тап күресіи шиеленістіруге дарсы шыдты, «мемлекеттік социализмнің» артыдшылыдтарын дәлелдсмек болды, социал-демократияны либералдармен одадтасуға ша- қырды; партияныц аграрлыд программасын жасаған кездеұсақ жер иелерініц мүдделерін дорғады. Біріиші дүние жүзілік со ғыс кезінде социал-шовинизм позициясында болды, өмірініц соңғы жылдарында белсенді саяси дызметтен шеттеп кетті.— 351.


600
ЕСІМДЕР КӨРСЕТКІШІ
Ц
Цсдербаум, Ю. О — царацы?: Мартов, Л.
Ч
Череванин, II. (Липкин, Ф. А.) (1868—1938)—публицист,
меньшевизм лидерлерінің бірі, реакция жылдарында — барып тұрған жойымпаз. РСДРП IV (Бірігу) және V (Лондон) съез- деріне қаіысты, жойымпаздық басылымдарда ңызмет атқар- ды, партияны жою туралы 16 меныпевиктің «Ашық хаты» ав- торларының бірі (1910); 1912 жылғы антипартиялық август конференциясынан кейін — мепьшевиктік басшылық орталы- ғының (Үйымдастыру Комитетінің) мүшесі. Бірінші дүние жү- зілік соғыс кезіпде — социал-шовинист. 1917 жылы Петроградта шыгып тұрган меньшевиктік «Рабочая Газета» редакторлары- ның бірі. Октябрь социалистік революциясына дұшпандықпен қарадт - 217, 219, 251, 261, 331, 388, 414, 435, 441, 446, 462.
Чернов, В. М. (Гарденин, Ю.) (1876—1952) — эсерлер пар- тиясы лидерлерінің және теоретиктерінің бірі. «Русское Богатство» журналында Маркстің теориясы ауыл шаруашылығына қолдануга жарамайды-мые дегенді дәлелдеуге тырысып, маркс- измге қарсы бағытталған мақалалар жазды. 1902—1905 жыл- дарда эсерлердің «Революционная Россия» газетінің редакторы. 1917 жылғы Февраль революциясынан кейін буржуазиялықУа- қытша үкіметтің егіншн.к министрі болды, помещиктердің жерін тартып алған шаруаларды ңатаң жазалауды ұйымдастыр- ды. Октябрь социалистік революциясынан кейін — антпсоветтік бүліктерді ұйымдастырушылардың бірі. 1920 жылы эмиграцияға кетгі; шетелде антисоветтік қызметін одан әрі жүргізе берді.
Черновтың теориялық ецбектерінде субъективтік идеализм мен эклектика ревизионизммен және халықшылдардың уто- пиялық идеяларымен ұштасып жатады; ол ғылыми социализм- ге реформистік буржуазиялық «копструктивті социализмді» қа- рама-қарсы қоюға тырысты.— 439.
Ш
Шарапов, С. Ф. (1855—1911)—реакцияшыл публицист, крепостник дворяндар мүдделерін білдіруші және қорғаушы; «Русское Дело» (1886—1891, 1905—1907, 1909—1910), «Русский Труд» (1897—1899) газеттері мен басқа да бірқатар мерзімді жинақ- тардың шығарушысы — 196—197, 200, 431, 432.
Шаховской, Д. И. (1861 ж. туған) — князь, земство қайрат- кері, «Азаттық одағын» ұйымдастырушылардың бірі; 1905 жыл- дан кадеттер партиясы Орталық Комитетінің мүшесі. I Мемле-


ЕСІМДЕР КӨРСЕТКІШІ
601
кеттік думаның депутаты және оның секретарь!. 1917 жылы майдан игоньге дейін бірінші коалициялық Уақытша үкіметте мемлекеттік қамқорлық министрі болды. Октябрь социалистік революцпясынан кейін кооперация жүйесінде істеді —163.
Шверин (Schwerin), Максимилиан (1804—1872) —Пруссия саяси қайраткері, реакцияшыл дворяндар мен бюрократияныц өкілі. 1848 жылы (март — июнь) дін, ағарту жэне медицина іс- тері жөніндегі министр болып Кампгаузен үкіметіне енді; Франкфурт Ұлттық жиналысының депутаты болды, онда әсіре оңшыл, реакцияшыл элементтерге қосылды. 1859 жылдан 18G2 жылға дейін — ішкі істер министрі. Өмірінің соңғы кезінде ірі буржуазияның мүдделерін көздеген ұлттық-лпбералдық пар- тияға қосылды.—132.
Шидловский, Н. В. (1843—1907) — Воронеж губерниясының помещигі, сенатор, Мемлекеттік советтің мүшссі. 1905 жылы 29 январьда «С.-Петербург қаласы мен оның төцірегіндегі жұмыс- шылардьщ наразылығы себептерін дереу анықтап, болаіпаңта соларды болдырмаудың шараларын іздестіруге арналған» үкі- меттің ерекше компссиясының председателі болып тағайындал- дье Комиссияны патша үкіметі 1905 жылы 20 февральда тара- тып жіберді.— 302.
Шипов, Д. Н. (1851—1920) — ірі помещик, земство қозгалы- сының корнекті қайраткері, баяу либерал. 1893 жылдан 1904 жылға дейін Москва губерниялық земство басқармасының пред- седателі болды. 1904 жылдың ноябрінде — «Земство қайраткер- лері жеке кеңесінің» председателе 1905 жылғы ноябрьде — «17 октябрь одағын» ұйымдастырушылардың бірі және оның Орта- лық Комитетінің председателе 1906 жылы «Одаңтан» шығып, «Бейбіт жаңарту партиясына» кірді; сол жылы Мемлекеттік советтің мүшесі болып сайланды. 1911 жылы саяси қызметтен іпеттеді. Октябрь социалистік революциясын дұпіпандықпен қарсы алды, «Үлттыц орталық» деген контрреволюциялық ақ гвардияшыл ұйымның басшыларының бірі болды142.
Шишков, И. А. (1856 ж. туған) —земство қайраткері, кадет. 1884 жылы Самара губерниясының уездік жэне губерниялыц земство жпналыстарыныц мүшесі болып сайланды. 1906 жылы Мемлекеттік советке сайланды, бірақ I Мемлекеттік думаныта- ратып жіберуге қарсы наразылық ретінде өз уәкілеттігінен бас тарттье— 323.
щ
Щепкин, II. II. (1854—1919)—земство қайраткері, кадеттер партиясы Орталық Комитетінің мүшесі. Москва қалалық дума- сыпың және губерпиялық земство жипалысының мүшесі болды, III жоне IV Мемлекеттік думалардың мүшесі. Бірінші дү-


602
ЕСІМДЕР КӨРСЕТКІПП
ние жүзілік соғыс кезінде — Қалалар одағы Вас комитетініц мүшесі. Ұлы Октябрь социалистік революциясынан кейін Совет окіметіне қарсы белсене күресті, Москва да және Петроградта контрреволюциялық ұйымдарды («Ңайта жаңғырту одағы», «Үлттық орталық») басқарды. Контрреволюциялық қызметі үшін тұтқынға алынып, 1919 жылы атылды.— 325, 438.
Э
Энгельс (Engels), Фридрих (1820—1895) — ғылыми комму- низмнің негізін салушылардың бірі, халықаралық пролетариат- тың көсемі әрі ұстазы, К. Маркстің досы және серігі (В. И.Ле- ниннің «Фридрих Энгельс» деген мақаласын қараңыз. Шығар- мачар толық жинағы, 2-том, 1—15-беттер).— 73, 79, 80, 87, 119, 136-137. 139, 142, 153, 423, 424.
Я
Якоби Jacoby), Иоганн (1805—1877)—неміс публицисі, са- яси қайраткер, буржуазияшыл демократ; кәсібі жөнінен дәрігер. 1848 жылы — Пруссия Үлттық жиналысындағы сол қанаттың лидерлерінің бірі. 60-жылдары «прогрессистер» партиясына қосылды, Бисмарктің саясатьтна мүлдем теріс көзқараста бол- ды. 1872 жылы социал-демократпялық партияға кірді, 1874 жылы сол партиядан рейхстагқа сайланды. Якоби марксист болтан жоқ, бірак, К. Маркс ^н Ф. Энгельс көптеген мәселелер жөнінде онымен келіспесе де оны пролетарлық қозгалыс жағы- на шыққан демократ ретінде бағалады.— 266, 388, 435.


603
В. И. ЛЕНИННІҢ
ӨМІРІ МЕН ҢЫЗМЕТІНІҢ КЕЗЕҢДЕРІ
(Июль — октябрь, 1905)
Июль — октябрь.
Ленин Женевада тұрады, Орталық Комитет- тің және партияның Орталық Органы — «Пролетарий» газетінің жұмысына басшылық ете- ді, партия қатарын топтастыру жэне РСДРП III съезінің шешімдерін жүзеге асыру жо- лында, меныпевиктердің тактикалық бағыты мен жікшілдік әрекеттеріне қарсы күрес жүр- гізеді.
Июнь — июль.
Ленин «Социал-демократияның демократия- лық революциядағы екі тактикасы» деген кі- табын жазады.
1 (14) июль,
Ленин П. Н. Лепеіпинскпйге хат жазып, РСДРІІ-ға жәрдемдесу жөніндегі Берн тобы- ның Бастилияны алудыц жылдығына арнал- ған кешінде оның орнына сөз сөйлеуін өті- неді.
4(17) июлъден ертерек.
Ленин В. В. Воровскийдің «Кәсіппіілік қозға- лысы және социал-демократия» деген, В.Се- верцевтің (В. В. Филатовтың) «Князь Потемкин Таврический» деген мақалаларын жәпе белгісіз бір автордьщ «Бір кеңестің тарихы- нан» деген мақаласын редакциялайды. Мақа- лалар «Пролетарий» газетіпің 8-номерінде жа- рияланды.
4(17) июль.
А. В. Луначарскийдің «Париж Коммунасы және демократиялық диктатураның міндөт- тсрі» деген мақаласына Ленин жазған қоры- тынды бөлім «Пролетарий» газетінің 8-номе- рінде жарияланды. Бұл мақаланың қолжазба- сына Ленин едәуір түзету енгізді.


604 в. И. ЛЕНИНПІҢ ӨМ1РІ МЕН ҚЫЗМЕТІНІҢ КЕЗЕҢДЕРІ
11 (24) июль.
13(26) июлъден ертерек,
13 (26) июль,
13 (26) июлъден кешірек.
15 (28) июль.
Ленин Халықаралық социалистік бюроның Брюссельдегі секретариатына жазган хатын- да меныпевиктердің жікшілдік әрекеттерін әшкерелейді; РСДРП-ның өткен III съезіне байланысты Г. В. Плехановтың партиядағы істердің жайы туралы Халықаралық социалисты« бюроға жіберген қате хабарын теріске шығарды; РСДРП-ның істеріпе «араласу» туралы А. Бебельдің ұсыпыс жасап жазған ха- тын озінің партияның Орталық Комитетінө жібергенін хабарлайды; меньшевиктерді жақ- тайтын неміс социал-демократиялық баспа- сөзінде РСДРП қатарындағы жікке бөліну туралы мәселепің мейлінше сыңар жақ және теріс көрсетіліп отырғанын атап айтады.
Ленин Г. Д. Лейтейзеннің «Қалалық революция» деген мақаласын редакциялайды. Мацала «Пролетарий» газетінің 9-номерінде жа- рияланды.
Ленин «Революция үйретеді» деген мақала- ның жоспарын жасайды.
Лениннің «Революция үйретеді», «Ашулы әл- сіздік» деген мақалалары және «Біздің ^Хлес- таковтар» деген заметкасы «Пролетарий» га- зетінік 9-номерінде жарияланды.
Ленин «Социал-демократияның демократия- лық революциядағы екі тактикасы» деген кі- табына алғы сөз жазады.
Ленин РСДРП Орталық Комитетіне жазған хатында өзінің Халықаралық социалистік бю- рога хат жібергенін, хатта партиядағы істер- дің жайы туралы Халықаралық социалисты« бюроға Г. В. ІІлехановтың жолдаған хабары теріс екенін корсеткендігін хабарлайды. Пле- хановты Халықаралық социалисты« бюрога РСДРП-ныц өкілі етіп тагайындауға болмай- ды деп есептейді; РСДРП III съезінің шешім- дерін оның мойындауын шарт етіп қойыгг, оған партияның ғылыми органын редакция- лауды ұсыну керек деп кеңесбереді; болыпе- виктер мен меньшевиктердің конференциясын шақыру туралы Халыцаралық социалисты« бюроның ұсынысына келісуді ұсынады, бұл конференцияны РСДРП-дап бөлініп шық- қан бөлегі — меныпевиктермен қосылу шарт-


В. И. ЛЕНИНШҢ ӨМІРІ МЕН ҢЫЗМЕТІНІҢ КЕГЗЕҢДЕРІ 605
тарын талдап әзірлеу үшін пайдалану керек екендігін айтады; бұл шарттарды РСДРП IV съезі ғана бекітуге тиісті екенін ескертеді.
18(31) июль.
Ленин В. Д. Бонч-Бруевичке хат жазып, ха- тында оның РСДРП Орталық Комитетінің Шаруашылық комиссиясына тағайындалуы- ның қолайлы еместігін көрсетеді. Ленин Ша- руашылық комиссиясына жазған хатында В. Д. Бонч-Бруевичтің РСДРП-ның Женевада- ғы баспаханасына меңгеруші болып тағайып- далғанын хабарлайды.
19 июлъден (L августам) ертерек.
Ленин РСДРП-ның Женевадағы кітапханасы- на аграрлық мәселе жөнінде, статистика, право және басқалар жөніпде 400-ден астам кітап тапсырады.
19 июль (1 август).
Ленин Флоренциядағы (Италия) А. В. Луна- чарскийге жолдаған хатында Г. В. Плеханов- тың Халықаралык, социалистік бюроға жаз- ған хатына «Г. Плехановтьщ жаңадан бой көрсетуі» дегеп мақаламен жауап бермек ние- ті барын жазады; «Социал-демократияның де- мократиялық революциядағы екі тактикасы» деген кітапшаның және РСДРП III съезі про- токолдарының жуырда шығатынын хабарлайды.
7.9 жэне 25 В. И. Ленинтщ «Социал-демократияныц де-
июльдіц (1 және мократиялық реьолюциядағы екі тактикасы»
7 августың) аралытъінда.
20 июлъден (2 августам,) ертерек.
деген кітабы баспадан шығады.
Ленин «Тһе Times», «Frankfurter Zeitung», «Vossische Zeitung», «Le Temps»» газеттерін- дегі земство жәнө қала қайраткерлерінің Москвадағы съезі туралы мақалалардан үзін- ділер көшіріп алады. Осы үзінділерді «Пролетариат күресуде, буржуазия ұрланып өкі- метке ұмтылуда» деген мақаласы үшін пай- даланды. Осы мақала жоспарының бірнеше нұсқасын жасайды.
20 июль (2 август).
Лениннің «Пролетариат күресуде, буржуазия ұрланып өкіметке ұмтылуда» деген мақала- сы «Пролетарий» газетінің 10-номерінде жа- рияланды.
Ленин А. В. Луначарскийге жазған хатында РСДРП III съезінен кейін меныпевиктер- ге қарсы күрес жаңа сатыға аяқ басты деп


606 в. И. ЛЕНИННЩ ӨМІРІ МЕН ҚЫЗМЕТІНІҢ КЕЗЕҢДЕРІ
27 июлъден (9 август ан) ертерек.
30 июль жэне
3 августы^ (12 зк< 16 августы,., > аралытыноа,
Кеш дегенде июль.
Июль.
1 (14) август.
жазады; шетелдегі және Россиядағы партия жұмысындағы елеулі кемшіліктердІ атайды; жиналыстарда сөйлеудің, бұқараға тікелей өзіңнің ықпал жүргізуіңнің саясатта қандай- лық маңызды екеніне көңіл аударады; партия үшін күрестің барлық күшті жұмылды- руды талап ететінін баса айтады.
Лепин В. В. Воровскийдің «Буржуазия жәпе монархия», «Кәсішпілік қозғалыстың алғаш- қы адымдары» деген мақалаларын жәно В. А. Карпинскийдің «Шаруалар қозғалысы» деген мақаласын редакциялайды. Мақалалар «Пролетарийдің» 11-номерінде жарияланды.
Ленин РСДРІІ-ныц Томскідегі, Ригадағы, Са- марадағы, Ңазандағы және Москвадағы жер- гілікті комитеттеріне хат жолдайды.
Ленин РСДРП III съезінің протоколдарын бастыру жөніндегі комиссияның атынан съез- дегі дауыстардың саны жөнінде ескерту жа- зады.
Ленин «Булыгин Думасына бойкот жариялау жәве көтеріліс» деген мақаланың жоснарыд жасайды.
Ленин «Жұмысшылар партияның жікке бө- лінуі туралы» деген кітапшаға алғы сөз жа- зады.
Ленин РСДРП Ортальтқ Комитетіне жазған хатында РСДРП Орталық Комитетінің жәнө меньшевиктердің Ұйымдастыру ко миссия сы- ның 1905 жьигы июльде өткен мОжілісінө байланысты меныпевиктермен бірігу туралы мәселе жөнінде Орталық Комитет мүшелері- нің (Л. Б. Красиннің, А. А. Богдановтың жэне басқалардың) ымырашылдық позициясын сынайды; бұл мәселені шешкенде бірігу шарттарын партияның жаңа съезі бекітуге тиістілігі туралы РСДРП III съезінің қарарын бұлжытпай басшылыққа алу керек екендігін ескертеді; Орталық Комитет мүшелерінің бел- гіленген кеңесі болатынын, не болмайтынын хабарлауды сұрайды.


В. И. ЛЕНИННІҢ ӨМІРІ МЕН ҢЫЗМЕТШІҢ КЕЗЕҢДЕРІ 607
2 жэне 6 (15 жэне 19) августыц аралытында.
Ленин А. В. Луначарскийге хат жазады, Н. Жорданияның ««Көпшілік» немесе «азшы- лыц»» дегеп кітапшасының жарыцца шығуы- на байланысты, сондай-ац «Искрада» жария- ланған Л. Мартовтыц, А. Н. Потресовтың жэне басца меныпевиктердің мацалаларына байланысты әдеби-сын очеркіи жазу цажет екендігін, онда болыпевиктерге царсы мэнь- піевиктердің күрсс әдістерінің тұрпайы жал- ғандығын, «аярлығы мен уын» әйгілеу цажст екондігін корсетеді; осы мацсат үшін РСДРП- ның жікке бөліну тарихының «экономизм- нсн» бастап цысцаша очеркін жазуға кірісу- ді маңызды іс деп есептейді; Г. В. ГІлеха- новтың «Дневник Социал-Демократаның» 2-номерінде жарияланған мацаласын сына- мац нпеті барын хабарлайды.
2 жэне 10 (15 жэне 23) августыц аралытында.
Ленин В. В. Воровскийге хат жазады, өзіпің Г. В. Плехановца жауан жазумен шұғылда- нып жатцанын хабарлайды.
3 (16) августам ертерек.
Ленин А. В. Луначарскийдің «Жапонияиың жеңісі жэне социал-демократия» (II мацала) жэне «Бұцаралыц саяси стачка» (IV мацала) деген мацалаларын редакциялайды. Ма- цалалар «Пролетарий» газетінің 12-номерінде жарияланды.
3 (16) август.
Лениннің «Булыгин Думасына бойкот жария- лау жэне көтеріліс» деген мацаласы жэне РСДРП-ныц шетелдік ұйымдары конфереп- циясыныц царарына Ленин жазған редакция- лык ескертуі «Пролетарий» газетініц 12-но- мерінде жарияланды.
6 (19) августам кешірек.
Ленин П. Николаевтың «Россиядағы революция» деген кітапшасын редакциялайды, оған түзетулер енгізеді, ескерту жазады, мұцаба- сының жобасын жасайды.
7 жэне 16 (20 жэне 29) августыц аралытында.
Ленин ««Патніаның халыцпенжэне халыцтыц патшамен бірігуі»» деген мацаласын жазумен інұғы л данады. Булыгин Думасына сайлау туралы мәселе жөнінде орыс жэне шетел га- зеттерінен үзінділер көшіріп алады, сайлам- інылардың саны мен әлеуметтік цұрамы жо- нінде статистикалыц есептер жасайды, маца- ланыц жоспарларын жазады.


608 в. И. ЛЕНИННЩ ӨМІРІ МЕН ҚЫЗМЕТІНІҢ КЕЗЕҢДЕРІ
9 (22) августам ертерек.
9(22) август.
11 жэне 23 августың
(24 август пен 5 сентя- бръдщ) аралыты.
12(25) августам ертерек.
13(26) авгус- тан кеіиірек.
Ленин В. В. Воровскийдің «Европалық революция және европалыц реакция» деген ма- цаласын жэне Бакуден, Екатеринославтан, Нижний Новгород пен Сормоводан келген корреспонденцияларды редакциялайды. Мацала мен корреспонденциялар «Пролетарий» га- зетінің 13-номерінде жарияланды.
Ленин Нижний Новгородтан жэне Сормоводан келген, өзі әзірлеген корреспонденцияларды «Пролетарий» газетінің 13-номерінің «Ңо- ғамдық өмір» бөлімінде басылсын деп нұс- қау береді.
Двинскіден жазған жұмысшы жолдастың сұ- рағына «Пролетарий» редакциясының Ленин жазған жауабы мен М. Н. Покровскийдіц «Профессионал интеллигенция жэне социал- демократтар» деген мақаласына Ленин жаз- ған ескерту «Пролетарий» газетінің 13-номе- рінде жарияланды.
Ленин «Монархиялық буржуазияның -соңын- да болу керек пе әлде революцияшыл пролетариат пеи шаруаларды бастау керек пе?» және «Ең былық жоспарды ең айқын баяп- дау» де ин мақалаларын жазумен шұғылда- нады; Мартовтың Австрия социал-демократия- сының орталық органы «Arbeiter Zeitung»-те жарияланган «Орыс пролетариаты жэне Дума» деген мацаласына «Жаца «Искраныц» жа- ңа жоспары немесе қазіргі заманғы жирон- дистер» деген тақырыппен сын ескертпелерін жазады; басқа шетелдік газеттерден үзінділер көшіріп алады; мақалаларының жоспарын жасайды.
Ленин Орталық Комитеттің тапсыруы бойын- іпа өзінің «Деревня кедейлеріне» деген кітап- піасын цайта бастыру туралы «Молот» баспа- сымен келіседі; өзінің аграрлық мәселелер жөніндегі мақалаларын қайта шығару туралы «Буревестник» баспасымен келіс сөз жүр- гізеді.
Ленин оз шығармаларын бастыруға РСДРП Орталық Комитетіне сенім хат береді.
Ленин «Erinnerungen eines Achtundvierzigers von Stephan Born». 3. Aufl., Leipzig, 1898 («Қы- рық сегізінші жылға қатысушы Стефан Борн-


В. И. ЛЕНИННІҢ ӨМІР1 МЕН ҚЫЗМЕТІНІҢ КЕЗЕҢДЕРІ 609
Августы^ ортасы.
16 (29) августам ертерек.
16 (29) август.
19 жзне 27 ав- густъщ (1 жзне 9 сентябръдің) аралытында.
ның естеліктері». 3-басылуы, Лейпциг, 1898) деген кітаптан үзінділер көшіріп алады және бұл кітапқа ескертпелерін жазады, сондай-ақ бірқатар түрліше деректерден Стефан Борн туралы өмірбаяндық мәліметтер жазып алады.
Ленин А. В. Луначарскийге хат жазады, оныц «Үш революция» деген кітапшасыньщ жоспа- рын мақұлдайды, осы тақырыптың негізгі идеяларын дамытады; болыневиктермен ай- тыстағы меньшевиктердің күрес әдістерінің лайықсыздығы туралы әдеби-сын очерк жө- ніндегі өз ұсынысын түсіндіреді,
Ленин В. В. Воровскийдің «Келісім бе әлде революция ма?» деген маңаласын, Одессадан келген корреспонденцияларды және «Пролетарий» газетінің 14-номеріне берілетін басқа да материалдарды редакциялайды.
Ленин «Қаражүздіктер және көтерілісті ұй- ымдастыру» деген мақаласының жоспарын жасаиды.
Лениннің ««Патшаның халықпен және ха- лықтың патшамен бірігуі»» (бас мақала), «Ңаражүздіктер және көтерілісті ұйымдасты- ру», ««Либерал» земствошылар әлден-ақ ше- гіншектегені ме?» деген мақалалары, «Кавказ меныпевиктерінің үшінші съезд жөніндегі пікірі» деген мақалаға редакциялық соң- ғы сөз және В. В. Воровскийдің «Келісім бе әлде революция ма?» деген мақаласына жә- не РСДРП Одесса комитетінің Қалалық ауда- нын ұйымдастьгрушының есебіне редакция- лық ескертпелер «Пролетарий» газетінің 14- номерінде жарияланды.
Ленин РСДРП Орталық Комитетінің шетел- дегі өкілі ретінде РСДРП шетелдік ұйымы- ның Женева тобы мен Орталық Комитеттің экспедиторлары арасындағы жанжал туралы мәселе жөнінде қаулы жазады, оны топтың секретари П. Н. Лепешинскийге жібереді.
Ленин Давостағы (Швейцария) А. В. Брит- манга (А. Казаковца) оныц «Пролетарий» үшін герман социал-демократиясының съезі туралы есеп жазыцыз деген ұсынысына жа- уап хат жазады; оныц Иенага барып қайтуға қандай мүмкіншілігі бар екенін сұрайды.


610 В. И. ЛЕНИННІҢ ӨМІРІ МЕН ҚЫЗМЕТІНІҢ КЕЗЕҢДЕРІ
19 август жэне
1 сентябрьдіц (1 жэне 14 сен- тябрьдіц) аралығында.
23 августан (5 сентябрьден) ертерек.
Ленин револю циялық уақытша үкімет тура- лы жинақтың жоспарын жасайды.
23 ав. ' г (5 сентябрь).
25 август (7 сентябрь).
Август.
Ленин Р. Мартинныц «Россия мен Жапония- ның болашағы» деген кітабы туралы «ТІіе Times» жэне «Frankfurter Zeitung» газеттері- нен библиографиялық заметкалар жасайды. Осы кітап авторының жасаған қорытындыла- рын Ленин оның «Россиянин; финансы жәие революция» деген мақаласына жазған ескер- туінде пайдаланады.
Лониннің «Монархиялық буржуазияньщ со- ңында болу керек пе әлде революцияшыл пролетариат пен шаруаларды бастау керек пе?» (бас мақала), «Ең былық жоспарды ең айқын баяндау», «Біздің партиялық істеріміз туралы халықаралық социал^демократияны хабардар ету» деген маңалалары, «Россия- ның финансы жэне революция» деген мақа- лаға ескертуі, сондай-ақ белгісіз автордың Ленин редакциялаған «Оңтүстік комитеттер- дің конференциясы» деген мақаласы «Пролетарий» газетінің 15-номерінде жарияланды.
Ленин РСДРП Орталык, Комитеті мүшелері- нө жазған хатында Орталық Комитеттің қыз- меті туралы Орталық Орган «Пролетарийдің» редакциясын дер кезінде хабардар етіп тұру- ды талап етеді; Булыгин Думасына көзқарас туралы мәселе жөнінде Бундтың және мепь- іпевиктердің позициясын сынайды; іріткі са- лушылар ретінде және Бундтың қойған адам- дары ретінде «Армян социал-демократиялың жұмысшы ұйымына» қатаң саяси сипаттама береді, бұлардың өкілдерін Россия социал-де- мократиялық ұйымдарының 1905 жылысен- тябрьде шақырылатып конференциясына жі- бермеу керек деп ұсынады.
Ленин «Плеханов жэне жаңа «Искра»» деген кітапшасын жазумен шұғылданады; опың жоспарының нұсқаларын жасайды. Кітапша жазылмай қалды.
Ленин «Жұмысшы табьі жэне революция»» атты кітапшаның жоспарын жазады.


В. И. ЛЕШШНІҢ ӨМІРІ МЕН ЦЫЗМЕТІНІҢ, КЕЗЕҢДЕРТ 611
Жаздыц аяты.
1 (14) сентябрь.
1 жэне 13 (14 жэне 26) сен- тябрьдіц ара- лығында.
Ленин өзінің «Орыс социал-демократтарыныц міндеттері» деген кітапшасының үшінші ба- сылуына алгы соз жазады.
К. Маркстің «Франциядагы азамат соғысы (1870—1871 жж.)» деген кітабыңың екіниіі басылуы орысшаға аударылын, Лениннің ре- дакциясымен баспадан шықты (Одесса, «Буревестник» кітап баспасы).
Лениннің «Аграрлық мәселе жэне «Маркстіц сыншылары»» (тұңғыш рет 1901 жылы декабрь де «Заря» журналыньщ 2—3-номерлеріндө жарияланған алғашқы терт тараудың қайта басылуы) деген кітапшасы Одессада «Буревестник» кітап баспасында жарыққа шықты.
Ленин А. И. Ульянова-Елизаровага хат жазады, шетелден тез ара да қайтатынына сенім білдіреді.
Лениннің «Социал-демократияның шаруалар қозғалысына көзқарасы» (бас мақала), «Біз- дің либерал буржуа не тілейді жэне иеден қорқады?» жэне «Өз бетінше туу теориясы» деген мақалалары, сондай-ақ Ленин редак- циялаған В. В. Воровский дің «Тарихтан алыи- ған шағын бір бет», «Финляндияның пәрменді қарсылық партиясы» (авторы белгісіз) деген мақалалар жэне Таганрогтан келген ’ корреспонденция «Пролетарий» газетінің 16-номерін- де жарияланды.
Ленин Петербургке П. А, Красиковқа жазғап хатында РСДРП-ның жергілікті комитеттеріи нығайту және жергілікті жерлердегі жүмыс- қа күш салу қажеттігін көрсетеді; РСДРП Петербург комитетінің «Пролетарий» газеті редакциясымен неғұрлым тығыз және іскер- лік байланыстарын орнату керек ден кеңес береді, көпшілікке арналған жасырын «Рабочий» газетінің жарыққа піыққан 1-номерінө жэне РСДРП Орталық Комитеті Россияда піы- ғарып жатқан «Летучие листинге» жоғары бага береді; листоктар шығаруды кеңінен өріс- тетуді және үгіт жұмысын мінсіз жүргізуге жетуді ұсынады.
Ленин В. В. Воровскийдің «Бітім жэне реакция» деген, В. Северцевтің (В. В. Филатовтың) «Армия жэне халық» деген мақалаларын ре- дакциялайды. Мақалалар «Пролетарий» газеті- нің 17-номерітіде жарияланды.


612 В. И. ЛЕНІШНІҢ ӨМІРІ МЕН ҢЫЗМЕТІНІҢ КЕЗЕҢДЕРІ
2(15) сентябрь.
3 (16) сентябрь.
7 (20) сентябрь.
7 (20) сентябрь- ден кешірек.
Кеш дегенде
3 (21) сентябрь.
12 жэне 17 (25 жэне 30) сен- тябрьдщ аралы- тында.
Ленин РСДРП Орталық Комитетіне жазған ха- тында көпшілікке арналған құпия «Рабочий» газетінің жарыққа шығуына байланысты та- быспеп құттықтайды, онда қандай мәселелер көтеру керектігі жайында кеңес береді; аса маңызды саяси мәселелер жөнінде «Пролетарий» газетінің редакциясын Орталық Комитет- тің дер кезінде хабарлап тұруын тағы да үзіл- ді-кесілді талап етеді; Булыгин Думасына бел- сенді бойкот жариялау тактикасыи жүргізуде партияның алдында тұрған міндеттерді түсін- діреді; РСДРП Орталық Комитетінің партийны біріктіру туралы мәселе жөнінде меныпевик- тердің Үйымдастыру комиссиясына берген жауабында жіберген қателерін көрсетеді; РСДРП-ның IV съезіи шақыруға әзірлік жүр- гізуді ұсынады.
Ленин Халықаралың социалистік бюроға хат жазады, РСДРП ішіндегі алауыздықтарға байланысты Халықаралық социалистік бюро ұсынған конференцияны шақыруға РСДРП Орталық Комитеті бұл конференция тек алдыл ала талқылау сипатында болсын деген шарт- пен келісетінін хабарлайды.
Ленин С. И. Гусевке жазған хатында болыпе- виктік тактика және оны іс жүзінде жүргізу мәселесі жөнінде Россиядағы партия қызмет- керлерінің «Пролетарий» редакциясынан сұ- рап отыруының маңыздылығын көрсетеді.
Ленин Ригадағы М. М. Литвиповқа жазған хатында саяси тұтқындарды босату мақсатымен Рига түрмесіпе жасалған қарулы шабуылдың мән-жайып хабарлауын сұрайды.
Ленин Булыгин Думасына көзқарас жөніндегі партияпың тактикасы туралы мәселе бойынша рефераттың жоспарын жасайды; 8 (21) сен- тябрьдё Женевада осы тақырыпта реферат оқиды, жарыс сөзді жазып отырады.
РСДРП Орталық Комитетінің көпшілікке ар- налған органы «Рабочийдің» 2-номерінде «РСДРП Орталық Органыныц редакциясынан» партияның барлық ұйымдарына Ленин жаз- ған үндеу жарияланды.


В. И. ЛЕІІИННІҢ ӨМІРІ МЕН ҢЫЗМЕТІНІҢ КЕЗЕҢДЕРІ 613
13 (26) сентябръден ертерек.
13 (26) сентябрь.
14 (27) сентябръден ертерек.
14—20 сентябрь (27 сентябрь —
3 октябрь).
17 (30) сентябрь.
18 сентябръден (1 октябрьден) кешірек.
20 сентябръден (3 октябрьден) ертерек.
Ленин «Достардың кездесуі» дегеи мақаласып жазумен шұғылданды: «Vossische Zeitung», «Frankfurter Zeitung», «The Times» газеттері- нен үзінділер көшіреді, мақаланың жоспарын жасайды.
Ленин «Парламентаризм ойыны» деген мақа- ласының жоспарын жазады.
Лениннің «Достардың кездесуі» (бас мақала), «Тактика туралы таласа беріңіздер, бірақ ай- ңын ұрандар ұсыныңыздар!», «Парламентаризм ойыны», «Қорғаныстан шабуылға көшу», «Ңазіргі кезең жөнінде» деген мацалалары және В. В. Воровскийдің « Либера лдық одақ- тар және социал-демократия» деген мақала- сына Лениннің қосымшасы «Пролетарий» га- зетінің 18-номерінде жарияланды.
Ленин К. Маркстің «Луи Бонапарттың он се- гізінші брюмері» деген еңбегінің I тарауынан үзінділер көшіріп алады.
Ленин «Земство съезі» деген мақаласын жазумен шұғылданады, «Le Temps», «Frankfurter Zeitung», «Vorwärts» газеттерінен үзіпді- лер көшіріп алады, мақаланың жоспарын жасайды. Мацала 3 октябрьде (20 сентябръ- де) «Пролетарий» газетінің 19-номерінде жарияланды.
Ленин РСДРП Орталыц Комитетіне хат жазады, Малых баспасымен піарттың жобасын Орталыц Комитеттің бекітуіне жібергенін ха- барлайды, РСДРП-дағы алауыздыцтарға бай- ланысты Халыцаралыц социалистік бюро ұсынған конференцияға дереу өкіл тағайын- дауды талап етеді.
Ленин «Социалистік саясаттың басты міндеті» деген мацаласының жоспарын жасайды.
Ленин «Frankfurter Zeitung», «The Times» жә- не басца газеттерден царулы отрядтардың цой- маларға шабуыл жасаған және цару-жарац түсіріп алған жағдайлары туралы үзінділср кешіріп алады. Үзінділерді «Ңаруды цалай цолға түсіру керек?» деген тацырыпца бірік- тіреді.
Женевада Лениннің «Орыс социал-демократ- тарының міндеттері» деген кітапіпасының үшінші басылымы шығады.


614 в. И. ЛЕНИНШҢ ӨМІРІ МЕН ҚЫЗМЕТІНІҢ КЕЗЕҢДЕРІ
20 сентябрь (3 октябрь).
20—22 сентябрь (3—5 октябрь).
Ер те дегенде
20 сентябрь (3 октябрь).
21 сентябрь (4 октябрь).
Ленин В. В. Воровскийдің «Революция жэне контрреволюция» деген мацаласын редакция- лайды. Мацала «Пролетарий» газетінің 19-но- мерінде жарияланды.
Ленин РСДРП Орталық Комитетіке екі хат жазады, «Летучие Листкидің» 1905 жылгы 24 июньдегі 2-номерін алганын хабарлайды, партия жұмысына басшылық жасау үшін саяси әдебиеттің зор маңыздылығын көрсетеді, ап- тасында екі рет РСДРП Орталық Комитетінің бюллетенін шығарып тұру керек деп кеңес береді, «Пролетарийдің» ңосалқы редакторла- ры сапарға шығып кеткендіктен Финляндияға Орталық Комитет мүшелерінің кеңесіне бара алмайтындығын жазады; жергілікті жерлердө партия ұйымдарын нығайту міндетін қояды; РСДРП-ның IV съезін тез арада шақыруды талап етеді; «партияның екі бөлегін шатасты- руга қарсы мейлінше батыл курес жүргізу» және партияның болыпевиктік бөлегінің купля арттыра отырып, нақтылы бірігуді әзір- леу ңажеттігін көрсетеді.
Ленин Петербургтен Женеваға келген Е. Д. Стасовамен кездеседі, Россиядағы, Петербург комитетіндегі және РСДРП Орталық Комитетіндегі істердің жайы туралы егжей- тегжейлі хабарды тыңдайды.
Ленин Е. Д. Стасоваға Женевадағы орыс ко- лоииясына арнап Россиядағы істердің жайы туралы, орыс болыпевиктерінің либералдарға ңарсы күресі туралы жасайтын баяндамасын өзірлеуге көмектеседі; Стасова осы баяндамасын жасаған жиналыста председательдік етеді.
Ленин Женевада герман социал-демократия- сының съезі туралы реферат оқиды, бұл съезд 1905 жылы сентябрьдің 17-нен 23-не дейін (жаңаша) Иенада өткен болатын.
Ленин Берлиндегі М. А. Рейснерге хат жазады, Россиядағы социал-демократиялық ұйьш- дардың Ригада 1905 жылы 7—9 (20—22) сен- тябрьде болған конференциясы туралы және конференцияның Булыгин Думасына белсенді бойкот жасау тактикасы жөнінде қабылдаған іпепіімдері туралы хабарлайды.


В. И. ЛЕНИННІҢ. ӨМІРІ МЕН ҚЫЗМЕТІНІҢ КЕЗЕҢДЕРІ 615
22 сентябрь (5 октябрь).
23 сентябрь (б октябрь).
24 сентябрьден (7 октябрьден) ертерек.
24 сентябрьден (7 октябрьден) кеіиірек.
25 сентябрь (8 октябрь).
25 ж дне 29 сентябрьдщ
(8 жэне 12 ок- тябрьдіц) аралығында.
27 сентябрьден (10 октябрьден) ертерек.
27 сентябрь (10 октябрь).
Ленин РСДРП Орталық Комитетіне жазған хатыпда Орталық Комитет мүшелерінің кеңе- eine баруға әзір екенін білдіреді, қауіпсіз болу үшін кеңесті, бұрын ұйғарылғандай Фин- ляндияда емес, Стокгольмде өткізуді ұсынады, кеңестің қашан болатынын өзіне хабарлауды сұрайды.
Ленин В. Д. Бонч-Бруевичке «Демос» баспа- сының жұмысымен Лондонға баратын сапа- рында оған көмек көрсету сұралып жазылған сенім хатқа (орыс, ағылшын, неміс, француз тілдерінде жазылған) қол қояды.
Ленин Ф. Энгельстің «Бакуниншілдердің әре- кеті. 1873 жылғы жаздағы Испаниядағы кө- теріліс туралы жазбалар» деген кітаншасы- ның орысша аудармасьтн редакциялайды. Кі- тапшаны РСДРП Орталық Комитеті Женевада 1905 жылы 24 сентябрьде (7 октябрьде) басып шығарды; 1906 жылы Петербургте қайта ба- сылды.
Ленин А. Н. Потресов (Старовер) туралы «Со- циал-демократиялық бикеш» деген тақырып- пен заметка жазады.
Ленин РСДРП Орталық Комитетіне жазғай хатында меныневиктердің Оңтүстік орыс кон- ференциясы Г. В. Плехановты Халықаралық социалистік бюроға өкіл етіп тағайындағанын жазады және Халықаралық социалистік бю- роға болыпевиктерден өкіл етіп В. В. Воровский ді тағайындауды ұсынады.
Ленин «Москвадағы қанды күндер» жәие «Москвадағы саяси стачка және көше бойын- дағы күрес» деген мақалаларын жазумен піү- ғылданады: Москвада және Россияның басқа ңалаларында болған революциялық оқиғалар туралы газеттерден үзінділер көшіріп алады, осы мақалалар жоспарының бірнешө нұсқа- сын жасайды.
Ленин «Социализм және шаруалар» деген ма- қаласын жазумен шұғылданады: мақаланың жоспарын жасайды, Поляк социалистік пар- тиясының (ППС) аграрлық программасыньщ жобасына сын ескертпелер жазады.
Лениннің «Социализм және шаруалар» (бас мақала) «Тойған буржуазия мен араны ашыл-


616 В. И. ЛЕНИННІҢ ӨМІРІ МЕН ҢЫЗМЕТІНІҢ КЕЗЕҢДЕРІ
ған буржуазия», «Помещиктер Думаға бойкот жасау туралы», «Ашулы жауап», «Меньше- виктік жаңа конференция», «РСДРП-ныц Ха- лықаралық социалистік бюродағы өкілдігі» деген мақалалары жэне «Партияның бірігуі туралы мәселе жөнінде», «Оқушылармен болтан әңгімелерден» деген заметкалары «Пролетарий» газетінің 20-номерінде жарияланды.
Ленин Херсондағы жергілікті партия комите- тіне жазған хатында хабарласып туру үшін өз адресін хабарлайды, жергілікті ұйымдар- мен тікелей байланыс жасаудың зор маңызын көрсетеді.
Ленин «Москвадағы қанды күндер» деген ма- қаласын жазады.
27 жэне 30 сен- Ленин «Үйқыдағы буржуазия мен оянғанбур- тябрьдің (10 жуазия» деген мақаласының нобайын жазады. жэне 13 октябрь- дщ) аралығында.
27 сентябрь жэне
11 октябрьдщ (10 жэне 24 октябрьдщ) аралығында.
27 сентябрьден (10 октябрьден) кешірек.
Ленин «Vossische Zeitung» газетінен «Студент- тер тәртіпсіздігі» деген мақаладан үзінділер көшіріп алады және «Буржуазиялық ғылым жэне студенттер» деген мақаланың нобайын жазады.
Ленин «Vossische Zeitung» газетінен «Герман социал-демократиялық жұмысшы партиясы- ның Йена съезі» деген мақаласына қажетті үзінділер көшіріп алады.
28 сентябрь (11 октябрь).
Ленин А. В. Луначарскийге жазған хатында оныц «Парламентаризм жэне революция» деген мацаласыныц дер кезіндө жазылғанын жэне оныц маңыздылығын айтады, мацаланы цайтадан жөндеуге, онда революциялық кү- рес заманындағы меныпевиктердің парламент- тік жалған сенімін әшкерелеуге' кеңес бе- реді.
29 сентябрь жэне 3 октябрьдщ (12 жэне 16 октябрьдщ) аралыгында.
«Россия социал-демократиялық жұмысшы пар- тиясыньщ кезекті үпгінші съезі. Протоколдар- дың толық тексті» (Женева, РСДРП Орталық Комитетінің басылымы, 1905), деген кітап жа- рыққа шыцты, мұнда Лениннің съезде жаса- ған баяндамалары, сөздері мен жарыс сездө


В. И ЛЕНИННІҢ ӨМІРІ МЕН ҚЫЗМЕТІНІҢ КЕЗЕҢДЕРІ 617
шығып сөйлеген сөздері және қарарлардын Ленин жазған жобалары жарияланды.
30 сентябрь (13 октябрь).
Ленин Одессадағы С. И. Гусевке жазған хатында Одесса комитетінің кәсіпшілік күрес туралы қарарын сын көзбен қарап талдайды, ондағы тактикалық және теориялық қателер- ді атап көрсетеді, кәсіпшілік одақтарына партия басшылығы күшейтілу қажеттігін ескер- теді.
Сентябрьдіц аяты.
Ленин Женевада болған митингіде Москвада- ғы саяси стачка туралы сөз сөйлейді.
Сентябрьдің аяты — октябрь- дің басы.
Ленин «Освобождениешілдің социал-демократией әңгімесі» деген заметка жазады, мұнда буржуазияшыл либералдардың тактикалық бағытын сынайды.
Сентябрь.
Ленин «Герман социал-демократиялық жұ- мысшы партиясының Йена съезі» деген мақа- ласын жазады және редакцияға «Ешқандай жалғандық болмасын! Біздің күшіміз шын- дықты айтуда!» деген хатыныц жалпы нобайын жазады.
Сентябрь — октябрь.
Лениннің «Социал-демократияың демократия- льщ революциядағы екі тактикасы» деген кі- табын жасырын түрде — Россияда Орталың Комитет және одан бөлек — РСДРП Москва Комитеті қайта бастырып шыгарады.
Октябрьдің басы. Ленин «Трубецкойдың өлімі жөнінде» деген заметкасын және «Бейберекет шегінушілік» деген мақаласының нобайын жазады.
1 (14) октябрь- ден кешірек.
3 (16) октябрь.
Ленин «Россиянин; финансы» деген заметка- сын жазады.
Ленин РСДРП Орталық Комитетінің орыс бө- легіне болыпевиктік әдебиеттің жария баспа- сы жөнінде жазған хатында өзінің «Деревня кедейлеріне» деген кітапшасын бастыруды «Молот» баспасына беруге келісетінін білді- реді.
Ленин «Санкт-Петербург комитеті жанындағы Жауынгер комитетке» хат жазады. Жауыпгер комитеттің есебін және ңарулы көтерілісті әзірлеуді ұйымдастыру туралы записканы ал-


618 В. И. ЛЕНИННЩ ӨМІРІ МЕН ҚЫЗМЕТІНІҢ КЕЗЕҢДЕРІ
3 (16) октябрь- ден кешірек.
4 (17) октябрь- ден ертерек.
4 (17) октябрь.
7 (20) октябрь.
8 (21) октябрь- ден ертерек.
8 (21) октябрь- ден кешірек.
У (22) октябрь- ден ертерек.
ғанын хабарлайды, революциялық армияньщ жауынгерлік жасақтары мен отрядтарын қүру туралы кеңес береді.
Ленин «Революциялық армия отрядтарының міндеттері» деген мақаланың жоспарын жэне мақаланың өзін, «Армян социал-демократия- лық жұмысшы ұйымы дейтін туралы» замет- каны жазды.
Ленин ««Искра» тактикасының соңғы жаңа- лығы немесе ойыншық сайлау — көтеріліске қозғау салатын жаңа себеп» деген мақаласын жазумен шұғылданады: оңтүстік ұйымдардың меньшевиктік құрылтай конференциясының Мемлекеттік дума жөніндегі қарарына белгі- лер қояды, астын сызады, мақаланың жоспарын жасайды.
Лениннің «Москвадағы саяси стачка жэне кеше бойындағы күрес» (бас мақала) жэне ««Искра» тактикасының соңғы жаңальіғы немесе ойыншық сайлау — көтеріліске қозғау салатын жаңа себеп» деген мақалалары, М. Бо- рисовтың «Кәсіпшілік қозғалысы туралы жене социал-демократияның міндеттері туралы» деген мақаласына редакцияның ескертулері «Пролетарий» газетінің 21-номерінде жария- ланды.
Ленин РСДРП Орталық Комитетінің Шаруа- піылык, комиссиясы туралы ереженің жоба- сын жасайды.
Ленин О. И. Виноградованың (І-Іищийдің) «Пролетарий» газетінің редакциясына жібер- ген қолжазбасын редакциялайды. Қолжазба Лениннің жөндеуімен тұңғыш рет «Одесса күндері жене «Потемкин»» (Женева, РСДРП Орталық Комитетінің басылымы, 1905), деген атпен жеке кітапша болып щықты.
Ленин П. Б. Аксельродтыц «Халық думаем- және жұмысшы съезі» деген кітапшасына сын ескертпелер жазады.
Ленин «Деревня кедейлеріне» деген кітапша- сының жария басылымын әзірлейді, текстке жөндеулер мен толықтырулар енгізеді. Кітап- шаны: Н. Ленин «Деревня мұқтаждары (Де-


В. И. ЛЕІШШПЦ 0M1PI МЕН ЦЫЗМЕТІНІҢ КЕЗЕҢДЕРІ 619
9 (22) октябрь- ден кешірек.
10 (23) октябрь.
11 (24) октябръ- ден ертерек.
11 (24) октябрь.
12(25) октябрь.
ревпя кедейлеріне)» деген атпен 1905 жылдыц аягында Петербургте «Молот» баспасы шы- гарды.
Ленин «Дума жөніндегі либералдық үміттер» деген мақаласын жазады.
Ленин Париждегі Г. Д. Лейтейзенге хат жазады, оган Француз социалисты« партиясыпыц Шалондағы съезінде РСДРП-ның атыпан құт- тықтау сөз сөйлеуді усынады.
Ленин «Москва оқпғаларыньщ сабақтары» деген мақаласын жазумсн шұғылданады: орыс және шетел газеттерінен үзінділер кошіріп алады, мақаланың жоспарларын құрады.
Ленин «Адвокаттардыц жпналысы» деген за- метканы және «Шешуші оқиғалар қарсаңын- да» (авторлары белгісіз) мақаланы, сондай-ақ Москвадағы жаппай стачканың барысы тура- лы 26 сентябрьде (9 октябрьде) РСДРП Москва Комитеті бастырған бюллетеньнің 2-номе- рін редакциялайды. Заметка мен мацала «Пролетарий» газетінің 22-номерінде жария- ланды.
«Пролетарий» газетінің 22-номерінде Ленин- нің «Москва оқиғаларының сабақтары» деген мақаласы, «Шетелдік жастар және орыс революциясы» деген заметкасы және И. В. Ста- линнщ «Борьба Пролетариата» газетінің 3-но- мерінде (орыс тілінде) басылған ««Социал- Демократқа» жауап» деген мақаласына ре- цензиясы жарияланды.
Ленин РСДРП Орталық Комптетіне жазғап хатында оның Халықаралық социалисты« бю- роға РСДРП-ның өкілі етіп тагайындалғаны туралы Орталық Комитеттің шешімін алға- ньш хабарлайды; РСДРП Орталық Комитеті мүшелерінің кеңесін тездетуді сұрайды; Россия дағы социал-демократиялыц ұйымдардың 1905 жылы 7—9 (20—22) сентябрьде Ригада болған конференциясының протоколдарын жі- беруді сұрайды.
Ленин «Сырттан жақсырақ көрінеді» деген заметкасын Жазады; мұнда Россиядағы саяси жагдай туралы «Vossische Zeitung» газетінде- гі корреспонденциялардан алғап үзінділерді пайдаланады.


620
М А 3 М ¥ Н Ы
Алғы сөз IX
1905 ж.
СОЦИАЛ-ДЕМОКРАТИЯНЫҢ ДЕМОКРАТИЯЛЫҚ РЕВОЛЮЦИЯДАҒЫ ЕКІ ТАКТИКАСЫ 1—139
Алғы сөз 3
1. Көкейтесті саяси мәселе 8
2. РСДРП III съезінің революциялық уақытша
үкімет туралы қарары бізге не береді? 12
3. «Патша өкіметін революцияның біржола же-
ңіп шығуы» дегеніміз не? 19
4. Монархиялық құрылысты жою және республика 26
5. Ңалайша «революцияны алға жылжыту» ке-
рек? 32
6. Дәйексіз буржуазиямен күресте пролетариат- тын; қолы байланып қалу қаупін қайдан кү-
туге болады? 36
7. «Консерваторларды үкіметтен тайдыру» так-
тикасы 51
8. Освобождениешілдік және жаңа искра-
шылдық 56
9. Революция кезінде шеткері оппозиция пар-
тиясы болу деген не? 66
10. 	«Революциялық коммуналар» жәпе пролетариат пен шаруалардың революциялық-демо- кратиялық диктатурасы 70


МАЗМҮНЫ
62 t
И. РСДРП III съезі мен «конференцияның» кей-
бір қарарларын жеңіл салыстырып көру 81
12. Егер буржуазия демократиялық революция-
дан жалтарын кетсе, демократиялық револю- цияның қарқыны әлсірей ме? 86
13. Қорытынды. Біздің жеңуге батылымыз бара
ма? 99
Соңғы сөз. Тағы да освобождениешілдік, тағы да жаңа искрашылдық 111
I. 	Буржуазияшыл-либерал реалистер социал-демо- кратиялық «реалистерді» не үшін мақтайды? ..... 111
II. 	Мартынов жолдастың мәселені жаңадан «терең- детуі» 119
III. 	Диктатураны тұрпайы-буржуазиялық тұрғыдан суреттеу және Маркстің диктатураға көзқарасы 129
*А. В. ЛУНАЧАРСКИЙДІҢ «ПАРИЖ КОММУНАСЫ ЖӘНЕ
ДЕМОКРАТИЯЛЫҚ ДИКТАТУРАНЫҢ МШДЕТТЕРІ» ДЕГЕН МАҚАЛАСЫНА ҚОРЫТЫНДЫ БӨЛІМ 140
РЕВОЛЮЦИЯ ҮЙРЕТЕДІ 141—152
АШУЛЫ ӘЛСІЗДІК 153—157
ПРОЛЕТАРИАТ КҮРЕСУДЕ, БУРЖУАЗИЯ ҮРЛАНЫП ӨКІ- МЕТКЕ ҮМТЬІЛУДА 158—168
*«ЖҰМЫСШЫЛАР ПАРТИЯНЫҢ ЖІККЕ БӨЛІНУІ ТУРА- ЛЫ» ДЕГЕН КІТАПШАҒА АЛҒЫ СӨЗ 169—175
БУЛЫГИН ДУМАСЫНА БОЙКОТ ЖАРИЯЛАУ ЖӘНЕ КӨ-
теріліс 176—185
*РСДРП ШЕТЕЛДІК ҮЙЬІМДАРЫ КОНФЕРЕНЦИЯСЫНЫҢ ЦАРАРЫНА ЕСКЕРТУ 186
*П. НИКОЛАЕВТЫҢ «РОССИЯДАҒЫ РЕВОЛЮЦИЯ» ДЕГЕН КІТАПШАСЫНА ЕСКЕРТУ 187
♦М. Н. ПОКРОВСКИЙДІҢ «ПРОФЕССИОНАЛ ИНТЕЛЛИГЕНЦИЯ ЖӘНЕ СОЦИАЛ-ДЕМОКРАТТАР» ДЕГЕН МАҚА-
ЛАСЫНА ЕСКЕРТУ 188—189
* «ЖҰМЫСШЫ» ЖОЛДАСТЫҢ СҮРАУЛАРЫНА «ПРОЛЕТАРИЙ» РЕДАКЦИЯСЫНЫҢ ЖАУАБЫ 190—191
* КПСС Орталық Комитеті жанындағы Марксизм-ленинизм институты берген тақырыптар жұлдызшамен белгіленді.


622
МАЗМҰНЫ
«ПАТШАНЬІҢ ХАЛЫҚПЕН ЖӘНЕ ХАЛЫҚТЫҢ ПАТША-
мен бірігуі» 192—202
ҚАРАЖҮЗДІКТЕР ЖӘНЕ КӨТЕРІЛІСТІ ҰЙЫМДАСТЫРУ 203—208
* «КАВКАЗ МЕНЫІІЕВИКТЕРІНІҢ ҮШІНШІ СЪЕЗД ЖӨ-
НШДЕГІ ПІКІРІ» ДЕГЕН МАҚАЛАҒА РЕДАКЦИЯЛЫҚ
соңғы сөз 209
«ЛИБЕРАЛ» ЗЕМСТВОШЫЛАР ӘЛДЕН-АҚ ШЕГІНШЕКТЕ- ГЕНІ МЕ? 210
МОНАРХИЯЛЫҚ БУРЖУАЗИЯНЫҢ СОҢЬІНДА БОЛУ КЕ-
РЕК ПЕ ӘЛДЕ РЕВОЛЮЦИЯШЫЛ ПРОЛЕТАРИАТ ПЕН ШАРУАЛАРДЫ БАСТАУ КЕРЕК ПЕ? 211—225
ЕҢ БЫЛЫҚ ЖОСПАРДЫ ЕҢ АЙҚЫН БАЯНДАУ 226—228
БІЗДІҢ ПАРТИЯЛЫҚ ІСТЕРІМІЗ ТУРАЛЫ ХАЛЬІҚАРА-
ЛЫҚ СОЦИАЛ-ДЕМОКРАТИЯНЫ ХАБАРДАР ЕТУ 229—230
*«РОССИЯНЫҢ ФИНАНСЫ ЖӘНЕ РЕВОЛЮЦИЯ» ДЕГЕН МАҚАЛАГА ЕСКЕРТУ 231
СОЦИАЛ-ДЕМОКРАТИЯНЫҢ ШАРУАЛАР ҚОЗҒАЛЫСЫНА КӨЗҚАРАСЫ 232—242
БІЗДІҢ ЛИБЕРАЛ БУРЖУА НЕ ТІЛЕЙДІ ЖӘНЕ НЕДЕН
ҚорҚады? 243—249
Ө3 БЕТІНШЕ ТУУ ТЕОРИЯСЫ 250—256
ДОСТАРДЫҢ КЕЗДЕСУІ 257—266
ТАКТИКА ТУРАЛЫ ТАЛАСА БЕРІҢІЗДЕР,. БІРАҚ АЙҚЫН ҮРАНДАР ҮСЫНЫҢЫЗДАР! 267—269
Мөмлекеттік думага көзқарас жөнінде социал- демократтар пролетариата қандай кеңестер бе- реді? 268
ПАРЛАМЕНТАРИЗМ ОЙЫНЫ 270—288
ЛИБЕРАЛДЫҚ ОДАҚТАР ЖӘНЕ СОЦИАЛ-ДЕМОКРАТИЯ 289—290
ҚОРГАНЫСТАН ШАБУЫЛҒА КӨШУ 291—294
ҚАЗІРГІ КЕЗЕҢ ЖӨНІНДЕ 295—296
ЗЕМСТВО СЪЕЗІ 297—303
СОЦИАЛ-ДЕМОКРАТИЯЛЫҚ БИКЕШ 304
СОЦИАЛИЗМ ЖӘНЕ ШАРУАЛАР 305—314


МАЗМҮНЫ
623
ТОЙҒАН БУРЖУАЗИЯ МЕН АРАНЫ АШЫЛҒАН БУР¬
ЖУАЗИЯ 315—322
ПОМЕЩИКТЕР ДУМАҒА БОЙКОТ ЖАСАУ ТУРАЛЫ 323—326
ПАРТИЯНЫҢ БІРІГУІ ТУРАЛЫ МӘСЕЛЕ ЖӨНІНДЕ 327—328
АШУЛЫ ЖАУАП 329—330
МЕНЬШЕВИКТІК ЖАҢА КОНФЕРЕНЦИЯ 331—332
РСДРЛ-ның ХАЛЫҚАРАЛЫҚ СОЦИАЛИСТІК БЮРОДАҒЫ
ӨКІЛДІГІ 333—336
ОҚУШЫЛАРМЕН БОЛҒАН ӘҢГІМЕЛЕРДЕН 337
МОСКВАДАҒЫ ҚАНДЫ КҮНДЕР... 338—344
ҮЙҚЫДАҒЫ БУРЖУАЗИЯ МЕН ОЯНҒАН БУРЖУАЗИЯ
Мацала ушін тацырып 345—346
РСДРП ОРТАЛЫҚ ОРГАНЫНЫҢ РЕДАКЦИЯСЫНАН 347—348
ГЕРМАН СОЦИАЛ-ДЕМОКРАТИЯЛЫҚ ЖҮМЫСШЫ ПАР-
ТИЯСЫНЫҢ ИЕНА СЪЕЗІ 349—354
ЕШҚАНДАЙ ЖАЛҒАНДЫҚ БОЛМАСЫН! БІЗДІҢ КҮШІМІЗ
ШЫНДЫҚТЫ АйТУДА! Редакцияға хат 355—360
ТРУБЕЦКОЙДЫҢ ӨЛІМІ ЖӨНІНДЕ 361
РОССИЯНЫҢ ФИНАНСЫ 362—363
САНКТ-ПЕТЕРБУРГ КОМИТЕТІ ЖАНЫНДАҒЫ ЖАУЫНГЕР
КОМИТЕТКЕ 364—366
РЕВОЛЮЦИЯЛЫҚ АРМИЯ ОТРЯДТАРЫНЫҢ МІНДЕТТЕРІ 367—372
АРМЯН СОЦИАЛ-ДЕМОКРАТИЯЛЫҚ ЖҮМЫСШЫ ҮЙЫМЫ
ДЕЙТІН ТУРАЛЫ 373
МОСКВАДАГЫ САЯСИ СТАЧКА ЖӘНЕ КӨШЕ БОЙЫНДА-
ҒЫ KYPEС 374—383
«ИСКРА» ТАКТИКАСЫНЫҢ СОҢҒЫ ЖАҢАЛЫҒЫ НЕМЕ-
СЕ ОЙЫНШЫҚ САЙЛАУ — КӨТЕРІЛІСКЕ ҚОЗҒАУ САЛА-
ТЫН ЖАҢА СЕБЕП 384—403
*М. БОРИСОВТЫҢ «КӘСІПШІЛІК ҚОЗГАЛЫСЫ ТУРАЛЫ
ЖӘНЕ СОЦИАЛ-ДЕМОКРАТИЯНЫҢ МІНДЕТТЕРІ ТУРА-
ЛЫ» ДЕГЕН МАЦАЛАСЫНА ЕСКЕРТУ 404
ДУМА ЖӨНІНДЕГІ ЛИБЕРАЛДЫҚ ҮМІТТЕР 405—406
МОСКВА ОҚИГАЛАРЫНЫҢ САБАҚТАРЫ 407—417


624
МАЗМҮНЫ
«ПРОЛЕТАРИАТ КҮРЕСІ» 418—419
ШЕТЕЛДІК ЖАСТАР ЖӘНЕ ОРЫС РЕВОЛЮЦИЯСЫ 420
ДАЙЫНДЫҚ МАТЕРИАЛДАР
* «СОЦИАЛ-ДЕМОКРАТИЯНЫҢ ДЕМОКРАТИЯ ЛЬЩ РЕВО- ЛЮЦИЯДАҒЫ ЕКІ ТАКТИКАСЫ» ДЕГЕН КІТАПҢА СОҢ-
ғы сөздің жоспары 423—424
* «ПРОЛЕТАРИАТ КҮРЕСУДЕ, БУРЖУАЗИЯ ҰРЛАНЫП ӨКІМЕТКЕ ҮМТЬІЛУДА» ДЕГЕН МАҚАЛАНЫҢ ЖОС¬
ПАРЫ 425—426
*«ЖҮМЫСШЫЛАР ПАРТИЯНЫҢ ЖІККЕ БӨЛІНУІ ТУРА-
ЛЫ» ДЕГЕН КІТАПШАҒА АЛҒЫ СӨЗДІҢ БАСТАПҚЫ НҮСҚАСЫ 427—428
* «БУЛЫГИН ДУМАСЫНА БОЙКОТ ЖАРИЯЛАУ ЖӘНЕ
КӨТЕРІЛІС» ДЕГЕН МАҚАЛАНЫҢ ЖОСПАРЫ 429—430
*« «ПАТШАНЫҢ ХАЛЫПЕН ЖӘНЕ ХАЛЫҚТЬЩ ПАТША- МЕН БІРІГУІ»» ДЕГЕН МАҚАЛАҒА АРНАЛҒАН МАТЕ¬
РИАЛДАР 431-433
*1. МАҚАЛАНЫҢ ЖОСПАРЫ 431
*2. ЗАМЕТКА 433
* «МОНАРХИЯЛЫҚ БУРЖУАЗИЯНЫҢ СОҢЫНДА БОЛУ НЕ¬
РЕН ПЕ ӘЛДЕ РЕВОЛЮЦИЯШЫЛ ПРОЛЕТАРИАТ ПЕН ШАРУАЛАРДЫ БАСТАУ НЕРЕН ПЕ?» ЖӘНЕ «ЕҢ БЫЛЫҚ ЖОСПАРДЫ ЕҢ АЙҚЫН БАЯНДАУ» ДЕГЕН МAҚAЛАЛAP-
ГА АРНАЛГАН МАТЕРИАЛДАР 434—439
1. 434
*2. л. МАРТОВТЫҢ «ОРЫС ПРОЛЕТАРИАТЫ ЖӘНЕ
ДУМА» ДЕГЕН МАҚАЛАСЫНА ЕСКЕРТПЕЛЕР 438
*БУЛЫГИН ДУМАСЫ ЖӨНІНДЕ БОЛЬШЕВИКТЕР МЕН МЕНЬШЕВИКТЕР ТАКТИКАСЫНЫҢ АЙЫРМАШЫЛЫҒЫ
ТУРАЛЫ НОБАЙ 440
*БУЛЫГИН ДУМАСЫНА САЙЛАУ ТУРАЛЫ МӘСЕЛЕ ЖӨ-
НІНДЕ ЗАМЕТКАЛАР 441
*«Ж¥МЫСШЫ ТАБЫ ЖӘНЕ РЕВОЛЮЦИЯ» ДЕГЕН КІТАП-
шаның жоспарлары . 442—443
*БУЛЫГИН ДУМАСЫ ТУРАЛЫ МӘСЕЛЕ ЖӨНІНДЕГІ РЕ-
ФЕРАТТЫҢ жоспары . 444—445
*«СОЦИАЛИСТІК САЯСАТТЫҢ БАСТЫ МІНДЕТІ» ДЕГЕН МАҚАЛАНЫҢ ЖОСПАРЫ 446—447


МАЗМҮНЫ
625
* «СОЦИАЛИЗМ ЖӘНЕ ШАРУАЛАР» ДЕГЕН МАҚАЛАНЬІҢ
ЖОСПАРЫ 448—449
* «МОСКВАДАҒЫ ҚАНДЫ КҮНДЕР» ЖӘНЕ «МОСКВАДАҒЫ
САЯСИ СТАЧКА ЖӘНЕ КӨШЕ БОЙЫНДАҒЫ КҮРЕС» ДЕГЕН МАҚАЛАЛАРДЬІҢ ЖОСПАРЛАРЫ 450—453
1. 450
2. 452
*заметка 454—455
*П. Б. АКСЕЛЬРОДТЫҢ «ХАЛЫҚТЫҚ ДУМА ЖӘНЕ Ж¥-
МЫСШЫ СЪЕЗІ» ДЕГЕН КІТАПШАСЫ ТУРАЛЫ 456—459
* «МОСКВА ОҚИҒАЛАРЫНЫҢ САБАҚТАРЫ» ДЕГЕН МА-
КАЛАНЬІҢ ЖОСПАРЫ 460—462
В. И. Лениннің осы уақытқа дейін табылмаған еңбек- терінің тізімі (Июль — октябрь, 1905) 465—466
В. И. Ленин редакциялауға қатысқан басылымдар мен документтердің тізімі 467—469
Ескертулер 470—523
В. И. Ленин цитат келтірген және ауызға алған әдеби еңбектер мен деректемелер көрсеткіші 524—564
Есімдер көрсеткіші 565—602
В. И. Лениннің өмірі мен қызметінің кезеңдері 603—619
СУРЕТТЕР
В. И. Лениннің «Социал-демократияның демократия- лық революциядағы екі тактикасы» деген кітабының мүқабасы.— 1905 ж. 2—3
В И. Лениннің «Социал-демократияның демократия- лық революциядағы екі тактикасы» деген қолжазба- сының 157-беті.— 1905 ж. 97
В. И. Лениннің «Социализм және шаруалар» деген қолжазбасының бірінші беті.— 1905 ж. 306—307


Ленин, В И.
Шығармалар толық жияағы. Орысша 5-басылуынаи аударыл- ды. 55 томдық.
Т 1— Алматы, «Қазақстан», 1975.
(Қазақстан КП Орталық Комитеті жанындағы Партия тари- хы ин-ты —КПСС Орталық Комитет! жанындағы Марксизм- ленинизм ин-тының филиалы.)
Т. И. Июль —окт. 1905.
626 бет.
Томды орыс тілінде баспаға дайындаған
А. А. Панфилова
Дайьіндаушыньщ көмекшісі В. А, Еремина Әдебиет көрсеткішін дайындаған Л. А. Кашницкая
Есімдер көрсеткіпіін дайындаған 10. Г. Никифоров
Редактор В. Я. Зе вин
Сканерлеу: Т.Қ.Оразымбетов
Өңдеу: А.Н. Моторин
*
Сдано в набор 22/1 1975 г. Подписано к печати 21/XI 1975 г.
Формат 84х108’/з2—20,5+2 вкл 7» печ. л. = 34,5 усл. печ. л. (32,0 уч.-изд. л.).
Тираж 15000 экз. Бумага № 1. Цена 65 коп. Издательство «Казахстан», г. Алма-Ата, ул. Советская, 50.
Заказ № 500. Полиграфкомбинат Главполиграфпрома Государственного комитета Совета Министров КазССР по делам издательств, полиграфии и книжной торговли, г. Алма-Ата, ул. Пастера, 39.