ҚАЗАҚСТАН КП ОРТАЛЫҚ КОМИТЕТІ жднындАғы ПАРТИЯ ТАРИХЫ ИНСТИТУТЫ-КПСС ОРТАЛЫҚ КОМИТЕТІ ЖАНЫНДАҒЫ МАРКСИЗМ-ЛЕНИНИЗМ ИНСТИТУТЫНЫҢ ФИЛИАЛЫ
В.И.ЛЕНИН
12
ТОМ
Октябрь 1905 ~ апрель 1906
«ҚАЗАҚСТАН» БАСПАСЫ
АЛМАТЫ «1976


ЗК 2
Л 40
Л
10102-041
401 (07) — 76
(ß) Қазақша аудармасы, «Ңазақстан» баспасы, 1976.


АЛҒЬІ СӨЗ
В. И. Ленин Шыгармалар толық жинағыныц он екін- ші томына 1905 жылғы октябрьден 1906 жылғы апрель- ге дейін, Россияда бірінші буржуазиялық-демократия- лық революция мейлінше орге басқан кезецде жазылған шығармалар кіреді.
1905 жылғы революцияның барысы Ленин талдап жасаған және партияның үпіінші съезі қабылдаған болыпевиктік стратегия меи тактиканың дұрыстығып және өміршеңдігін дәлелдеді.
1905 жылдыц күзінде қалаларда қуатты стачкалық қозғалыс өріс алды, экономикалық стачкалар саяси стачкаларға үласты. Демонстрациялар ұйымдастырыл- ды, революцияшыл бұқараның полициямсн ңарулы қақтығыстары жиілей түсті. Шаруалар көтерілістері кең етек алды. Шаруалар қозгалысының серпіні әсіресе Поволжьеде, Украинаның көптеген аудандарында, Прибалтикада, Грузияда күшті болды.
Жұмысшылардың күресін шаруалардың қимыл-әре- кетімен ұштастыру патша армиясы мен флотын тол- қытты. 1905 жылдың күзінде Харьковта, Киевте, Мин- скіде, Ташкентте, Воронежде, Псковта және басқа қалаларда солдаттардың революциялық толқулары болды; бұл толқулар Ңиыр Шығыстағы әскери бөлім- дерді де қадтыды; Кронштадтта, Севастопольце матрос7 тар мен солдаттардың қарулы көтерілістері больтп өтті;
1905 жылы сентябрьде Москвада саяси стачка бас^ талды, оны Петербургтің және Россиянин; басқа да


X
АЛҒЫ СӨЗ
өнеркәсіпті орталықтарының жұмысшылары қолдады. Москвадағы революциялық оқиғаларды Ленин жаңа шайқас алаңына жарығын түсірген тұңғыш нажағай жарқылы деп атады. Бұл оқиғалар Бүкіл росспялық октябрь саяси стачкасының прологы еді. 1905 жылгы 9 январьдан кейінгі орыс революциясының орге басқан бағытын сипаттай келіп, Ленин былаіі деп жазды: «Қоз- ғалыс Питерден басталды да, шет аймақтармен бүкіл Россияны шарлап шықты, Риганы, ІІолыпаны, Одесса- ны, Кавказды қамтыды, ал енді келіп өрт Россияныц тура «жүрегін» шарпып отыр» (Шығармалар толық жинағы, 11-том, 381-бет). 6 (19) октябрьде Ңазан,
Ярославль, Курск темір жолдарының болыпевиктік ұйымдары өкілдерінің жиналысы партийный, Москва комитетінің нұсқауына сәйкес 7 (20) октябрьде темір жолшылардың ереуілін бастауға қаулы қабылдады. 10 (23) октябрьде РСДРП Москва жалпы қалалық конферепциясы жүмысшыларды жанпай стачкаға және қарулы котеріліске шақырды. Стачка тез арада барлық онеркосіпті орталықтарды қамтыгі, бүкіл россиялық стачкага айналды. Бұл стачка пролетариаттың қуатты саяси аттанысына ұласып, «Самодержавие жойылсын! Демократиялық республика жасасын!» деген ұранмен өтті. Стачкаға қатысушылардың саны екі миллион адамнан асты, олардың миллионға жуығы өнеркәсіп жұмыспіылары еді.
Падтпа өкіметіне қарсы алдыңғы қатарлы күрескер және бүкіл халықтық күресті ұйымдастырушы ретінде пролетариаттың күшін көрсетіп берген жаппай саяси стачка үкіметтің берекесін кетірді, оны асығыс түрдө жеңілдіктер беруге, сөйтіп 1905 жылы 17 (30) октябрьде халыққа азаматтық бостандық беруге, заң шығара- тын дума іпақыруға уәде етілген манифест шығаруға мөжбүр етті. Патша манифесінің шығарылуы орыс ре- волюциясының алғашқы жеңісі болды, мұның нәтиже- сіндө пролетариат, аз уақытқа болса да, өзі үшін және бүкіл халық үшін бұрын Россияда болып көрмеген сөз, баспасөз бостапдығын, ұйымдар, кәсіпшілік одақтар және жүмысшы табының басқа да бірлестіктері бостан- дығьш жеціп алды.


АЛҒЫ СӨЗ
XI
1905 жылғы октябрьдегі жаппай стачка Россиянин, жұмысшы табын тап күресінің жорары формасы — қа- рулы көтеріліскө мейліншө жақын әкелді.
Россиядағы жаппай саяси стачка туралы хабарды Ленин Женевада алды, мұнда ол патша үкімөтінің қу- ғындауынан жасырынып, 1903 жылдың апрелінен бері тұратын-ды.
«Бүкіл россиялық саяси стачка» деген мақаласында Ленин пролетариаттың 1905 жылғы октябрь күндерін- дегі революциялық аттанысына жоғары баға береді, оны «адам баласы бұрын-соңды бастан кешірген аса зор аза- мат соғыстарының, бостандың жолындағы соғыстардың бірі» деп атайды (осы том, 1-бет). Ол бүкіл россиялық саяси стачка партияның тактикасын тамапіа дәлелдөп берді, қарулы көтеріліске әзірлену және оған көшу ісін- дегі бұқаралық саяси стачканың маңызын көрсетті деген аса мацызды қорытынды жасайды. Ленин жаудыц есіп жиғызбау үшін пролетариатты жаңа, бұдан дакөң және табанды күреске шақырады.
Бүкіл россиялық саяси стачка «жауды ажал алдында жанталастырып» (4-бет), революцияның жеңісін жа- қындатты. Алайда, деп көрсетті Ленин, самодержавиеге шешуші ісоққы беруге революция әлі де дәрменсіз, ал самодержавиенің революцияға ашық қарсы шығуға қа- зірдің өзінде шамасы келмей отыр. Ленин өзінің осы кезеңде жазған мақалаларында елдегі таптық күштердің окіметтің сасқалақтауын сөзсіз туғызған кейбір төпө- теңдігіне талдау жасайды, сөйтіп Россиянин; жұмыс- шылары мен шаруаларын патша манифесі сияқты қа- газ жүзіндегі «конституцияға» сенбеуге, патша өкіме- тіп құлатңапга дейін күресті жүргізе беруге шақырады.
Бүкіл россиялық саяси стачка нәтижесінде өлдегі қа- лыптасқан жағдайға баға бере келіп, Ленин: «Дауыл алдында ел тына қалды» (29-бет) деп жазды. Пролета- риаттың алдында революцияның базасын кеңейту және тереңдөту, оны деревняға тарату және әскердің халық жағына толық шығуына жету міндеті тұрды. Ленин пролетариат пен шаруалар тығыз одақ жасамайынша, барлық революцияшыл демократтардың жауынгерлік ынтымағы болмайынша орыс революциясының толық


XII
АЛҒЫ СӨЗ
табысқа жетуі мүмкін емес деп атап көрсетті. Елдегі әр алуан әлеуметтік күштерді ортақ жауға қарсы күресе- тіп бірыңғай лагерьге »біріктіру қажеттігін дәлелдегөн саяси стратегтің шеберлігі осыдан көрінді.
1905 жылғы революция басталғанға дейін-ақ Ленин бұқараға патша өкімөтін қарулы көтеріліспен ғана құ- латуға болады дөп түсіндіріп, 1905 жылғы 9 январьдан кейін қарулы көтерілісті әзірлеуді практикалық нақты міндет ретіпде алға қойған еді. Лениннің нұсқауларын басшылыққа ала отырып, партияныц үшінші съезі өзі- нің қарулы котеріліс туралы шешімдерінде барлық партия ұйымдарын пролетариатқа алдағы котерілістіц саяси маңызын ғана емес, сонымен қатар практикалық- ұйымдастыру жағын да, көтерілістің бастапқы кезіпде және оның барысында зор маңызы болуы мүмкін бұ- қаралық саяси стачкалардың ролін де түсіндіруге мін- деттеді.
1905 жылы ноябрьде Ленин Петербургке қайтып ке- ліп, революцияға тікелей қатысты, больпіевиктік партияныц бұқараға басшылық ету және қарулы көтерілісті әзірлеу жөніндегі жұмысына бағыт беріп отырды. Ленин Орталық Комитеттің жұмысына және болыпевиктік күн- делікті жария газет «Новая Жизпьге» басшылық етті, партияныц Петербург комитетінің мәжілістеріне қатыс- ты, Петербург пей Москвада партия жиналыстарында, конферепцияларда, кеңестерде сөз сөйледі, партия ңызметкорлерімен кездесті. Лениннің басшылығымен большевиктер қарулы котерілісті табандылықпеи және жүйелі түрде әзірледі. Ленин партияныц алдына жа- уынгерлік ұйымдар мен революциялық армия құру мін- детін қойды.
1905 жылы 5 (18) декабрьде болған Москва болыпе- виктерініц конференциясы жұмысшылардың еркін біл- діре отырып, ереуіл жариялауға және қарулы күресті бастауға ұйғарды. Москва Советінің шақыруы бойынша 7 (20) декабрьде жаппай ереуіл басталып, ол қарулы котеріліске ұласты. Алғашқы екі күнде Москвада 150 мыңнан астам адам ереуілге шықты. Пресня, Замоскворечье, Қазан темір жолы аудандарында және басқа аудандарда кескілескен шайқастар жүріп жатты. Жұ-


АЛҒЫ СОЗ
хш
мысшылардың жаи қиярлық күресі тоғыз күнге созыл- ды. Әсіресе Пресняны қорғауіпылар табандылықпеи піайқасты.
Москвадағы декабрь қарулы көтерілісі елдің көптеген қалаларында қызу цолдау тапты және ол Россия проле- тариаты мен бүкіл халықтың революциялық санасының өсуіне зор ықпал етті. 1905 жылы декабрьде және 1906 жылы январьда Украииада, Уралда, Сибирьде көтері- лістер бұрқ ете түсті. Полыпада, Прибалтикада, Закав- казьеде, Финляндияда қарулы күрес орасаи зор өріс алды. Алайда, жұмысшылардыц қаһармандығы мен та- банды қарсылығыпа қарамастан, патша үкіметі бұл котерілістерді адам айтңысыз қаталдықпен басты.
Елдегі декабрь оқиғаларын Ленин революцияның да- муындағы жоғарғы пункт деп бағалады. Пролетариат- тың 1871 жылғы Париж Коммунасынан кейінгі аса ұлы қозғалысы болған бұл оқиғалардың, деп атап көрсетті Ленин, орасан зор тарихи және халықаралық маңызы болды. Декабрь оқиғаларының тәжірибесін зерттеуге В. И. Ленин талай рет қайта оралып, оны бұқараның игі- лігіне айналдыруға ұмтылды. 1906 жылы ол «Москва көтерілісінің сабақтары» дегеп мақаласын жазып, онда көтерілістің жеңілу себептеріне егжей-тегжейлі талдау жасады жопе птабуыл тактикасын негіздеді. Плеханов- тыц: «қолға қару алмау керек еді» деген сөздерімен біл- дірілген меныпевиктердің көтеріліске берген капиту- ляиттық және қорқақтық бағасына қарамастан, Ленин, керісіпше, табысқа жету үшін қолға қаруды неғұрлым батылырақ алу керек еді деп атап көрсетті. Ленин бұл мақаласында көтеріліс туралы маркстік ілімді дамытты, революцияның жеңісі жолында одан кейінгі күресте болыпевиктер басшылыққа алған аса маңызды ңоры- тындылар жасады. Декабрь көтерілісінің маңызын сипаттай келіп, Ленин 1920 жылы былай деп жазды: «Декабрьден кейін бұл халық енді бұрынғы халық бол- мады. Ол қайта туды. Ол жауынгерлік сыннан өтті. Ол котерілісте шынықты. Ол жауынгерлер топтарын әзір- леді, олар 1917 ж. жеңіп шықты» (ПІығармалар, 31- том, 554-бет). Патша өкіметімен күресте жеңіліске үшырағанмен, жұмысшы табы біржола талқандалғаи


XIV
АЛҒЫ СӨЗ
жоқ еді. Ол шайқас үстінде халықтың барлық револю- цияшыл күштерінің топтасуын қамтамасыз етті, шегі- ністе өзінің рухы түсуіне жол бермеді. Россия тари- хында бірінші рет пролетариат ақырына дейін күресу- дің мүмкін және қажет екенін бұқараға көрсетіп берді.
1905 жылғы бүкіл россиялық юаяси стачка және декабрь к,арулы көтерілісі күндерінде екі бағыт: больше- виктер басшылык, еткен пролетариаттың революциялық- маркстік бағыты және шын мәнінде меныпевиктер қол- даған либерал буржуазияның бағыты айқын әрі анық аңғарылды.
Ленин Россияда, буржуазиялың-демократиялық рево- люцияны толық жеңіске дейін жеткізіп, сан миллион- даған шаруалар бұқарасын өз төңірегіне біріктірө алатын пролетариаттың сарқылмас күшіне кәміл сенді. Ленин «Саяси топқа бөлінудің бірінші қорытындылары», «Революцияның бірінші жеңісі», «Екі піайқас арасын- да>>, «Россияпың қазіргі жағдайы және жұмысшы партиясының тактикасы», «Орыс революциясы және пролетариаттың міндеттері» деген мақалаларында, «Ка- деттердің жеңісі және жұмысшы партиясының міндет- тері» деген кітапшасында және басқа еңбектерінде жаппай стачка мен қарулы көтеріліс күндеріндегі орыс революциясыпың барысына терең талдау жасайды, ел- дегі таптық күштердің арақатынасын көрсетеді және Россия пролетариатынын; октябрь-декабрьдегі шайқас- тарының тарихи маңызын ашып береді.
Ленин Батые Европа елдерінде XVIII және XIX ға- сырларда болған буржуазиялық революциялармен са- лыстырғанда, бірінші орыс революциясының айырма- шылығы — жұмысшылар мен шаруалар күресінің фор- малары мен құралдарының мейлінше әр алуандыгы болғанын көрсетті. Революциялық қозғалыс қаулап орлеген кезеңде Россияның жұмысшы табы күрестің жаңа формаларын тудырды, күрестің бұл формалары бұқара- лык, саяси стачканы көтеріліспен ұштастырудан көрінді. Бұқаралық саяси стачка, деп көрсетті Ленин, тарихта тұңғыш рет нролетариаттың басты күрес құралы болды, мұның өзі Россиядағы революцияға үлкен серпін, өзін- дік ерекшелік берді.


АЛҒЫ СӨЗ
XV
1905 жылғы орыс революциясы пролетариат қозға- лыстың басшы күші, авангарды болганы мағынасында ғана емес, «сонымен қатар,— деп жазды Ленин,—кү- рестің ерекше пролетарлық құралдары, атап айтқанда, стачка, бұқараны қозғаудың басты күралы жәнө шө- шуші оқиғалардың толқындалып өршуінде неғұрлым сипатты құбылыс болғандығы мағынасында да» (Шы- ғармалар, 23-том, 253-бет) пролетарлық революция болды.
Бірінші орыс революциясы халықаралық жұмысшы қозғалысындағы жаңа дәуірдің бастамасы болды, отар және тәуелді елдерде үлт-азаттық күресінің дамуына орасан зор эсер етті. Россия жұмысшылары мен шаруа- ларының қаһармандық күресі Европа мен Америка ел- дері пролетариатының ыстық тілектестігін туғызып, цолдау тацты. Орыс революциясынан кейін іле-шала Азия елдерінде революциялар болды. Аса терец саяси сілкіністер мон революциялық шайқастардың заманы басталды. 1905 жылгы революция дүние жүзілік рево- люциялық қозғалыстыц орталығы Россияга көшкенін, ал Россияның қаһарман пролетариа-ты бүкіл дүние жү- зінің революцияшыл пролетариатының авангардына айналғанын көрсетті. Бірінші орыс революциясының тәжірибесі марксизм-ленинизмнің пролетариат — демократия жолындағы, социализм жолындағы ең алдыңғы қатарлы және дәйекті күрескер деген аса маңызды қа- ғидасын дәлелдеп берді.
Революциялық қозғалыстың қызған кезеңінде, Рос- сияда революция орасан зор шапшаңдықпен алға баскдн кезде, халың бұқарасының инициативасымен елдің өнер- кәсіпті ірі орталықтарында (Москва, Петербург, Иваново-Вознесенск, Тверь, Кострома, Луганск, Екатерино- слав, Саратов, Дондағы Ростов, Киев, Одесса, Баку, Красноярск жэне басца цалалар мен жұмысшы поселке- лерінде) жұмысшы депутаттарының Советтері пайда болды, олар өз қызметінің ең басынан-ақ бұқара ара- сында зор беделге ие болды. Жұмысніы депутаттарының Советтерімен қатар солдат, темір жолшылар, шаруалар депутаттарының Советтері де пайда болды. Советтерді революцияшыл халықтың өзі құрды, Советтер өкімет ре-


XVI
АЛҒЫ СӨЗ
/ /
тінде іс-әрекет етіп, баспаханаларды басып алды/£алық- тьщ өз праволарын жүзеге асыруына көдергі/жасаған полицейлерді тұтқындады, ескі үкіметтің аі^пасын кон- фискелеп, оны Советтердің ңажөтінө жұмсады. Советтер өздерінің ңаулыларын, жарлықтарыи, бұй^ықтарын шы- ғарды, өз 'бегімен <сегіз сағаттық жұмыс^ күнін енгі£ді, демократиялык, бостандьщтар берді. Советтердің пайда болуы жұмысшы табының революциями^, күресі қаже- тінен туған еді; бұқаралык, стачі^алар мен ңарулы көтерілістер революциялык, өкімет т^ралы мәселені күн тәртібіне қойды. /
«Жүмысшы депутаттарыныц Советтері,— деп жазды Ленин,— букаралыц тікелей курес органы, Бұлар стач- калыц күрестің органдары ретінде пайда болды. Ңажет болғандыңтан, олар өте тез арада үкіметке ңарсы жал- пы революциялыц күреістің органына айналды. Олар оңиғалардың дамуының және стачкадан көтеріліске кө- шудің себебінен, токтаусыз көтеріліс органына айналды» (Шығармалар, 11-том, 110—111-беттер).
Ленин алғашқы жүмысшы депутаттары Советтерінің жұмыс тәжірибесіне сүйене отырып, олардың тарихи үлы болашағын ашты, Советтер пролетариат пен рево- люцияның жеңісі жолында бірлесіп күресу үшін оньщ төңірегіне топтасқан барлық еңбекшілердің революция- лық күресіне басшылык, ету органдары екелін көрегеп- дікпен іболжады.
Бұл томға «Біздің міндеттеріміз және жұмысшы депутаттарыныц Советі», «Күні санаулы самодержавие және халық өкіметінің жаңа органдары» деген маңала- лар, «Кадеттердің жеңісі және жұмыспіы партиясының міндеттері» деген ікітапша және басқа еңбектер енгізі- ліп отыр; бұларда Ленин халықтық өкімет органдары ретіндегі Советтер туралы мәселені теориялық жағынан егжей-тегжейлі талдады, олардың мәні мен міндеттерін ашып көрсетті. Советтер пайда болған кезеңде олардың ролін анықтап беруінен пролетариат диктатурасының маркстік идеясын бірінші орыс революциясының тәжі- рибесімен байытқан ғылым корифейі — Лениннің да- нышпандығы өте-мөте айқын көрінді.
Лениннің «Біздің міндеттеріміз және жүмысшы депу-


АЛҒЫ СӨЗ
XVII
таттаръіның Советі» деген маңаласына дөйін жүмысшы депутаттХры Советтерінің маңызы мен ролі туралы жә- не оларғачаролөтарлык, партияның көзңарасы туралы мәселе дұрьгс шешімін таппаған еді. Меныпевиктер қа- рулы көтеріліъ және орталык, революциялык, өкімет- кү-
рулы көтеріліъ және орталык, революциялык, өкімет- кү- ру ұранын «революциялың өзін өзі басқару» ұранымен алма-стырып, не бары жергілікті өзін өзі бас-
қару органдары ^әне стачкалық комитеттер ғана деп санады. \ Советтердің роліне меныпевиктердің осы оппортунис¬
та көзқарастарын әіпкерелей келіп, Ленин өзінің ма- қаласында Советтерге\ көтеріліс органдары деп, елдегі революциялык, күштерді біріктіре алатын, халықтың ер- кін шынайы білдіруші бола алатын революциялык,, на- гыз демократиялык, өкімет<деп ңарайды. Бұл өкіметтің ңызмет программасында, деп көрсетті Ленин, «... саяси бостандыкды толык, іс жүзіне асыру ...» «Сөз, ождан, жиналыс, баспасоз, одақтар, стачкалар бостандыгына цысым жасайтып заңдардың бәрін жою, осы бостандык,- ты тежейтін мекемелердіц бәрін жою» «бірінші орында түруга тиіс» (осы том, 69-бет). Бұл ретте Ленин жұмыс- шы депутаттарының Советіие жаца өкіметтің бастама- сы ретіиде кдрау керек деп атап көрсетті; ол Петербург Совөті өзітг бүкіл Россияның революциялык; уақытша үкімоті. дел. жариялауға немесе сондай үкімет күруга 'гиіс дон санады.
Лопин партия мен Советтердің қарым-к,атынасы туре.иы: мәселені анық. та айқын шешіп бөрді. Советтерге партия баспіылык, етуге тиі-с деді Ленин. Партия «... бір- ден-бір дәйекті, бірден-бір піын. пролетарлық дүние та- лымды—марксизмді- ңажымай-талмай, үнемі уағыздап отыру үшін...» (65-бет) тікелей Советтерге кіруге тиіс.
Кейінірек пролетариат диктатурасының мемлекеттік формасы ретінде Советтер туралы ілімді жаса,ганда Ленин 1905 жылғы Советтердің тәжірибесінө сүйенді.
Россия пролетариатының 1905 жылгы октябрь — де- кабрьдегі күресі тәжірибесін қорытуға және . либерал- монархиялык, буржуазияның жетекші партиясының контрреволюциялык, мәнін әшкерелеуге арналғаи «Ка- деттердің жеңісі және жұмысшы партиясыньщ міндет-


XVIII
ллғы сөз
тері» деген кітапшасында Ленин революцияның маңы- зын маркстік тұрғыдан түсіндіріп, қоғам дамуына кадеттік көзқарасты сынайды. Кадеттер жұмысшылар мен шаруаларды оз ықналына кондірмек /олды, само- державиені қулатуға жол бермеуге тырмсты, «халық бостандыгы» мен контрре-волюцпяны, яғяи самодержа- вленіц халықты қапауы бостандығып біріктірмек болыи, скіжүзді саясат жүргізді. Ленин осы буржуазиялық партняның екіжүзділігі мен аярлығын ашып көрсетті, кадеттерді «революцияның көрін кеулеген құрт» деп атады, оның бар пайдасы тек топырақты жақсы тыңай- ту ғана деді. Ленин саяси бостандықты күшпен, оз бетімен жеңіп алудан, заңда жоқ жаңа өкімет органда- рын — жұмысшылардың, солдаттардың, темір жолшы- лардың, шаруалардың депутаттары Советтерін құрудап, халықңа зорлық қылушыларға опың күш қолдануы- нан корінген халықтың революциядагы творчестволық роліп корсетті. Бұл шыгармасыида Ленин револю- циялық күресті кемсіту үшіп диктатура ұгымын бұр- малағап кадеттерді әшкереледі, диктатураны пагыз ғылыми тұрғыдан түсіндіріп берді, азшылықтың копші- лікке диктатурасы болып табылатын буржуазия дикта- турасы мен ат тобеліндей зорлықшыларға, тонаушы- ларға және халық өкіметін тартып алушыларға деген халықтың орасан көпшілігінің диктатурасы арасында- ғы түбегейлі айырмашылықты көрсетті. Советтер—жү- мысшылар мен шаруалардың өкіметі, орасан зор көп- шіліктің диктатурасы, бұл диктатура өкімет билігіне мейлінше кеңіиен тартылып отыратын орасан көп бұ- қарапың сеніміне сүйеніп қана өмір сүре алды жәнс омір сүрігі келді. Жұмысшы депутаттарының Советтері революцияшыл халықтың, орасан көпшіліктің азшы- лыққа диктатурасының бастамасы, жұрттың бәріне ашық, не істесе де бұқараның көз алдында істейтін окімет болды, оның аса маңызды тарихи ролі де осында.
Лепиннің Советтерге берген бағасының қаншалықты тереңдігін өмірдіц өзі дәлөлдеді, Советтер 1917 жылы большевпктік партпяның баспіылығымен пролетариат құрғап Совет окіметінің алғашқы үлгісі болды.
«¥сақ буржуазиялық социализм мен пролетарлық со¬


АЛГЫ СӨЗ
XIX
циализм», «Пролетариат жэне шаруалар», «Россияньщ қазіргі жағдайы және жұмысшы партиясының та^тика- сы», «Орыс революциясы және пролетариаттың міндет- тері» деген мақалаларында, «Жұмыосшы партиясының аграрлық программасын қайта қарау» деген кітапша- сында, сондай-аң «Революцияның кезеңдері, бағыты жэне перспективалары» деген мақаласының жоспарында және томға енгізілген басқа да еңбектерінде Ленин елде революцияны одан әрі дамытудың, буржуазиялық-демо- кратиялық революцияны социалистік революцияға ұлас- тырудың жолдарын ашады. Бұл еңбектерінде ол жұмыс- шы табының революциядағы одақтасы революцияшыл шаруаларға жэне пролетариат күресінің әр алуан саты- сындағы шаруалар қозғалысына жан-жақты маркстік баға береді.
Лениннің пролетарлық партийны нығайтуға және ре- волюциялық өрлеу туғызған жаңа жағдайларда оның қызметін одан әрі өрістетуге арналғаді шығармалары томда едәуір орын алады.
«Партияны қайта құру туралы» дегеп мақаласында Ленин 1905 жылы октябрьде болған жаппай саяси стачка кезінде жеңіп алынған жария мүмкіндіктерді кең пайдалануға сүйене отырып, партия жүмысын батыл қайта құру міпдетін алға қойды. Ол партия қатарына жаңа мүшелерді ең алдымен жұмысшылардан батыл тартуды, партия органдарының сайланатын болуын ен- гізуді, жария және жартылай жария партия органдары мен оларға қосылатын үйымдар жүйесін қүруды ұсып- ды. Партияның қызметін бұлайша қадіта құру партия мүшелерінің инициативасына жол ашты, бұқарага пікі- рін ашық айтып, партияның платформасын түсіндіруге және ол үшін күресуге мүмкіндік берді. Мұпыц озі партия мүшелері тарапынан бірауыздан қолдау тапты жә- пе болыпевиктік партияның тактикасы мен программа- сын белсене жақтаушыларды көбейтті. Партия алдың- гы қатарлы таңдаулы жұмысшылармен толықтырылды, сөйтіп ол 1905 жылғы көктемдегі астыртын үйірмелор одағынан сол жылдың күзінде, деп гкөрсетті Ленин, «миллиондаған пролетариаттың партиясы болып алды»


XX
АЛҒЫ СОЗ
(Шығармалар, 15-том, 118-бет). Демократиялың централизм припципі практпкада жүзеге аса бастады.
Лениннің «Партийны қайта құру туралы» деген маца л асы Ленинпіц басшылыгымен 1905 жылы декабрьде Таммерфорста откен РСДРП бірінші конференциясы қабылдаған осы аттас қарардың негізіне алынды. Конференция іс жүзінде екі партияға бөлініп кеткен пар- тияныц бірлігін қалпына келтіру туралы да шешім қа- былдады, сөйтіп РСДРП Біріккеп Орталық Комитетіне партия съезін шақыруды тапсырды.
Барлық социал-демократияшыл жұмысшыларды ор- талықтапдырылған шып мәніндегі бір маркстік партия- ға біріктіру ол кезецде аса көкейтесті міндет болды жә- не революцияпың жеңісі жолында ойдагыдай күрес жүргізу үпііп оныц маңызы өте зор еді. Бірігуге, рево- люциялық аттаныстардағы қимыл үйлесімділігіне ұмты- лу әсіресе төменгі топтарда, жүмысшылар арасында мейлінше анық сезілді. Жергілікті жерлерде оқшаулан- ған болыпевиктік және меныпевиктік ұйымдардың бо- луы жұмысшылардың наразылығын туғызды. Меньше- виктердің сагқындығына партия бұқарасы өз тәжірибе- сі арқылы көз жеткізіп, жұмысшы табыпың мүдделерін бірден-бір білдіруші болыпевиктер екенін түсінді.
РСДРП IV (Бірігу) съезіне арналған және осы томға епгізіліп отырған еңбектер меныпевиктердің жікшілдік әрекетін әшкерелей отырып, Лениннің пролетарлық партияны нығайту жолында қандай табандылықпен жене принципшілдікпен күрескенін көрсетеді.
Лениннің IV (Бірігу) съезд қарсаңында жазылған «Орыс революциясы жәпе пролетариаттыц міндеттері», «РСДРП Бірігу съезіне тактикалық платформа» деген мақалаларында, «Жұмысшы партиясының аграрлық программасын қайта қарау» деген кітаппщсында боль- шевиктік партияның меныпевиктермеп бірігу мәселесі жөніндегі позициясы баяндалады. Ленин тек принципы негізде, революциялық марксизм негізінде, революция- ға болыпевиктік баға беру, революциядағы болыпевик- тік стратегия мен тактика негізінде ғана бірігуге бола- ды деп санады. Лениннің бұл еңбектерінде, әсіресе болыпевиктік қарарлардың жобалары берілген «РСДРП


АЛҒЫ СӨЗ
XXI
Бірігу съезіне тактикалық платформада» орыс револю- циясының барлық йегізгі мәселелері жөніндегі: револю- цияның перснективалары туралы, ңарулы көтеріліс туралы, революциялық уақытша үкімет туралы, жүмыс- шы депутаттарының Советтері туралы, буржуазиялық партиялар мен Мемлекеттік думаға көзқарас туралы, ұлттық социал-демократиялык, партияларға, кәсіподак,- тарға көзқара<с туралы мәселелер және ұйымдық мәсе- лелер жоніндегі партия нұсқаулары түсіндіріледһ Сон- дай-ақ оларда пролетарлық партияньщ кезектегі міндет- тері де белгіленген.
IV (Бірігу) съезд 1906 жылы апрельде Стокгольмде өтті. Съезд уставтың бірінші параграфының лениндік тұжырымын қабылдады, сөйтіп Мартовтың оппортунисты; тұжырымын лақтырып тастады. Уставқа демокра- тиялық централизм туралы большевиктік тұжырым бі- ріпші рет епгізілді. Съезд поляк және латыш социалдемократия лық партияларымен бірігу туралы шешімді, сондай-ақ Бундты РСДРП-мен біріктіру шарттарының жобасын қабылдады, бірақ арнаулы ңарарыпда проле- тариатты ұлтыпа қарай ұйымдастыруға үзілді-кесілді қарсы шықты. Россияның ұлттық социал-демократия- лық партияларын РСДРП құрамына қосу IV съездің ірі жетістіктерінің бірі болды.
Съезд орыс революциясының барлық негізгі мәселеле- рі жөнінде болыпевиктердің меныпевиктермен принципы терең алауыздығы бар екеніп көрсетті, сөйтіп екі фракцияпың тек формальды түрде ғана бірігуін жүзеге асырды.
Ленин өзінің IV съезде сөйлеген сөздеріп, сондай-ақ съезден кейін жазылған «Бұрынғы «болыпевиктер» фракциясында болған Бірігу съезі делегаттарының пар- тияға үндеуін», «РСДРП Бірігу съезі туралы баянда- маны» меньшевиктердің оппортунистік тактикасын әш- керелеуге, пролетариаттың гегемопдыгы идеясып қор- ғауға арнады.
Мепьшевиктер өріс алған рев.олюциядағы жұмысіпы табының басшылық ролін теріске шығарды, револю- цияпы ақырына дейін жеткізбей, парламенттік жолға


XXII
АЛҒЫ СӨЗ
бұрып әкетуге тырысты. Олар жұмысшы табына бур- жуазиялық ықпал жүргізушінің ролін атқарды.
Ленин, болыпевиктер конституциялық жалған үміт- термен, самодержавиелік үкіметтің өтірік уәдөлөрімен және оның революцияшыл халықты патша «конститу- циясының» жолына салу әрекеттерімен табанды күрес жүргізді.
Конституциялық жалған үміттерге козқарас жөнін- дегі мәселені В. И. Ленин революцияны одан әрі дамы- гуды жақтаушыны оппортунистен бәрінен де гөрі оңай айыруға болатын мәселе деп санады. Ленин I Мемле- көттік думаға белсенді бойкот жариялау қажеттігін 1906 жылғы январь — февральда «Мемлекеттік думаға бойкот жасау керек пе?», «Мемлекеттік дума және со- циал-демократиялық тактика», «Россияның қазіргі жағ- дайы және жұмысшы партиясының тактикасы» деген мақалалары мен осы томға енгізілген басқа да еңбекте- рінде негіздеп берді. Ленин болыпевнктік тактиканы РСДРП IV съезінде де қорғады.
Лениннің «Пролетариат жәпе шаруалар», «Жұмыс- шы партиясының аграрлық программасын қайта қа- рау» деген еңбектері, партияның IV съезінде аграрлық мәселе жөнінде сөйлеген сөздері және басқа материал- дар Леиипнің маркстік революциялық аграрлық программа жолында қалай күрескеніп көрсетеді.
Лениннің аграрлық мәселепі теориялық жағынап тал- дап зерттеуі болыпевиктер партиясының шаруаларды пролетариаттың революциядағы одақтасы ету үшін кү- ресінің құрамдас бөлігі болды және буржуазиялық-де- мократиялық революцияны социалистік революцияга ұластыру теориясымен тығыз байланысты болды.
Социал-демократияның шаруалар ңозғалысыпа коз- ңарасы туралы мәселе, деп жазды Ленин «Пролетариат және шаруалар» деген мақаласында, программа мен тактиканы белгілеген кезде әрқашан да кокейтесті мә- селе болды. Ленин орыс революциясының барысы мен нәтижесі шаруалардың сана-сезімінің өсуіне байланысты болады деп санады.
Аграрлық мәселе партияның IV съезінде басты мәсе-


А.ТІҒЫ СӨЗ
XXIII
лелердің бірі болды. Бұл мәселе жөнінде Ленин баян- дама жасады.
Аграрлық программаньщ Ленин тұжырымдаған боль- ше-виктік жобасының практикалық талаптарында шаруалар комитеттерін құру, барлық помещиктік, пііркеу- лік, монастырьлік, уделдік, мемлекеттік жэне баска жерлерді шаруалардың пайдасына конфискелеу, келе- шекте барлық жерді национализациялау козделді, на- ционализациялау пролетариаттың деревня кедейлері- мен одақтаса отырып, социалистік революцияға көітіуіп жеңілдететін еді. Болыпевиктердің аграрлық програм- масы шаруаларды помещиктерге қарсы революцияға, крепостниктік тәртіптің барлық қалдықтарын жоюға шақырды.
Меньшевиктік аграрлық программа, керісінше, рево- люцияныц орта жолда қалуын көздеді және, шып мә- нінде, келісімпаздық программа болды. Бұл программа бойынша помещиктік жерлср муниципалитеттердің қа- рамағыпа көшуге тиіс еді, ал шаруаларға осы жерлерді ақы толеп арендаға алу правосы берілді.
Ленин жерді мупиципализациялаудың меныпевиктік нрограммасының мүлдем негізсіз екенін көрсетіп берді жэне оны революция үшін зиянды программа, «мәселе- ні көтеріліс арқылы емес, помещиктермен келісімге ке- лу арқылы, реакциялық орталық өкіметпен келісімге келу арқылы шешуге шақырғандық...» (осы том, 277- бет) деп сипаттады.
1905 жылғы декабрь қарулы көтерілісі кезінде жәпе одан кейін кейбір болыпевиктік ұйымдар талқандалып, съсзге өз делегаттарын жібере алмауы салдарынап съезде меньшевиктер сан жағынан шамалы көпшілік болды. Мұның өзі бірқатар мәселелер жөнінде съезд шешімдерінің меныпевиктік сипатта болуына әкеп соқты.
«Партияға үндеуде» және келесі томға енетіп «РСДРП Бірігу съезі туралы баяндамада» Ленин боль- шевиктердің назарын жұмысшы партиясының револю- циялық жолдан таймауына, пролетариаттың бостапдық жолындағы алдыңғы қатарлы күрескср ретіндегі өзінің үлы роліп ақырына дейін жеткізуіне барлық күш-жі-


XXIV
АЛҒЬІ СӨЗ
герді салу қажеттігіне аударды. «Егер бүкіл Росспяныц пролетариата тығыз топтасса,— деп жазды Ленин,— егер ол халықтың келісімге келетін топтарын емес, кү- росуге жарайтын птын революцияшыл топтарыныц бә- рін өзімен бірге потере білсе, егер ол шайқасқа жақсы әзірленіп, бостандық жолындағы түбегейлі шайқастыц мерзіміп дұрыс таңдай білсе,— опда пролетариат жеңіи шығады» (418-бет).. «Партияға үндеуде» және съезд туралы баяндамасында Ленин IV съездің большевик- тердің наразылығына қарамастап қабылдапған мепь- шевпктік шешімдерін большевик делегаттардың атынап принципы сынға алды және барлық социал-демократ- тарды кезекті съезде жерді муниципализациялаудыц меныпевиктік программасын жою туралы шешім қа- былдануына жетуге шақырды.
Томға Лепинпің партияның идеологиялық жұмысы мәселелеріне арналған «Партия ұйымы және партия- льщ әдебиет», «Социализм және дін» дегеп еңбектері еніп отыр. Оларда жалпы партиялық қызметтегі идея- лық күрестің орны белгілепіп, ғылыми, материалистік дүние тапым үшін, социализмнің жеңісі үшін күрестегі ғылымның, әдебиет пен өнердің орасан зор ролі көрсе- тілген.
Россияда 1905 жылы октябрьде болған жаппай саяси стачкадап кейін қалыптасқан жаңа жағдайларда, купил баспасөз бен жария баспасөздіц арасындағы айыр- машылық жойыла бастағаи кезде, пролетарлық партия- ның алдында әдебиеттің партиялығы туралы мәселе тұрды. Бұл жағдайларда, деп көрсетті Ленин, пролетариат «партиялыц әдебиет принципін ұсынуға, осы принципы дамытып, оны мүмкіндігінше неғұрлым толық және тұтас формада жүзеге асыруға» (105-бет) тиіс болды. «Партия ұйымы және партиялық әдебиет» деген мақаласында Ленин осы принциптің мәнін ашып, әдеби іс жалпы партиялық жұмыстың бір бөлегіне айналуға тиіс деп көрсетті. Бұл міндетті партия үшін қиын әрі жаңа міндет деп санай отырып, Лепин газет, журнал редакцияларына, баспаларға осы міидетті орындауға дереу кірісуді ұсынды. Әдебиетті дамытуға партиялық басшылықтың қажеттігін бұлжытпай атап корсете ке-


АЛҒЫ СӨЗ
XKV
ліп, Ленин жазуніылардьтң, суретшілердің оз ипициати- васына, олардың жеке басының қабілетіне кең өріс беру, олардыц ойы мен қиялына өріс беру туралы үнемі айтып отырды. Ол большевиктерді мәдениет қайраткер- лерініц көркем және ғылыми творчествосының тәуел- сіздігі туралы буржуазия идеологтарының екіжүзді сөздерін әтпкерелеуге шақырды. Қогамда омір сүре отырып, қогамнан тысқары бола алмайсыц, деіі жазды Ленин. Ол буржуазия жазушысының еркіндігі дейтіи- нің іс жүзінде буржуазияға тәуелділіктің бүркемелен- ген түрі екенін көрсетті жэне еркіндігі жалған әдеби- етке нағыз еркін, пролетариатпен ашық байланысты әдебпетті қарама-қарсы қойды. Ленин былай деп жазды: «Бұл еркін әдебиет болады, ойткені оныц қатарына коптеген жаңа күштерді пайдакүнемдік пен мансапқор- лық емес, социализм идеясы мен ецбекшілерге деген нпеттестік тартатын болады» (109-бет).
Ленииніц осы программалық мақаласы пролетарлық әдебиеттің дамуын белгілеп берді. Оның негізгі нұсқау- ларының қазір де, жаңа, коммунпстік қоғам құрылысы кезеңінде, совет адамдарына коммунистік тәрбие беру және олардың санасындағы капитализм қалдықтарымен күресу мәселелері партиямыздың алдына қатты қойы- лып отыргап кезде,— ерекше зор маңызы бар.
«Социализм және діп» деген мақаласында Ленин дін- ніц таптық тамырларьш аптып корсетіп, пролетарлық партпяпыц діпге козқарасын белгіледі. Жүмысітіы та- бып азат ету жолындагы саналы, алдыңгы ңатарлы кү- рескерлердің одағы бола отырып, маркстік партия діпге сенушіліктіц надандық және қараңғылык, екепдігіне немқұрайды қарай алмайды және пемқұрайды қарамау- ға тиіс те. Ол өзіпіц ғылыми, материалистік дүние та- пымға негіздслген партиялық программасын кеңінеп түсіндіріп отыруға міндетті. Діннің шын тарпхи және экономикалық тамырларып тек осы дүние тапым ғана ашып көрсетеді. Діни соқыр сенімдерге қарсы күресте Ленин ғылыми білімдерді насихаттау орасан зор роль атқаруға тпіс деп есептеді.
Томда Лешшиің 14 документі бар, олар Шығарма- ларға бірінші рет енгізіліп отыр. Олардың ішінде В. Ка-


XXVT
АЛҒЫ СӨЗ
лпниннің (В. А. Карпинскийдіц бүркепптік аты) «Шаруалар съезі» деген мақаласьша екінші қосымша бар, мұнда шаруалар одагыныц бірінші съезі қабылдаган (август, 1905) тактикалық қарар сыналган, 1906 жылы 11(24) февральда және февральдың аягы — марттыц басында болған РСДРП Петербург жалпы қалалық коп- ференцияларында Лениннің сөйлегеп 7 шагьтп сөзі, РСДРП IV (Бірігу) съезінің 6 документі бар.
«Дайындық материалдар» бөлімінде Лениннің «Бутл россиялық саяси стачка», «Революцияның бірінші жеңісі» деген мақалаларға заметкалары және «¥сақ буржуазиялық социализм мен пролетарлық социализм» деген мақаласының жоспары басылып отыр, олар Лениннің осы шығармаларды жазу үстіндегі жұмыс әдісін көрсетеді.
717ГСС Орталъсң Хомиіпеті жанындаіы Марксизм-ленинизм институты


4
БҮКІЛ РОССИЯЛЫҚ САЯСИ СТАЧКА
Женева, 26 (13) октябрь.
Барометр дауылды көрсетіп тұр!— Бүгінгі шетел га- зеттері букіл россиялыц саяси стачканың өте күшті өсуі туралы телеграф хабарларын келтіре отырып, осылай деп мәлімдейді.
Тек барометр гана дауылды көрсетш отырған жоқ, сонымен қатар ынтымақтасқан пролетарлық’ тегеурін- нің орасан зор екпіні қазірдің өзінде-ақ барлығының түп-түгел астан-кестеңін шығарды. Революция оқиға- лардың көремет байлығын айқара ашып, ғажап шап- шаңдықпен тез алға 'басып барады, сондықтад егер біз соңғы үш-төрт күннің толық тарихын оқушыларымыз- ға баяндағымыз келсе,— біздің тұтас кітап жазуымыз- га тура келген болар еді. Бірақ тарихты тәптіштеп жа- зу ісін біз келер үрпаққа қалдырамыз. Біз адам баласы бұрын-соңды бастан кешіргөн аса зор азамат соғыста- рының, бостандық жолындағы соғыстардың бірінің та- маша көріністерін көріп отырмыз, сондықтан барлық күшімізді осы соғысқа жұмсау үшін өмір сүруге асығу керек.
Дауыл басталды,— ал қазір Дума жөніндегі либерал- дың, демократиялық сөздер, болжаулар, жорамалдар мен жоспарлар қапдайлық болмашы болып көрінеді десеңізші! Біздің Дума туралы таластарымыздың бәрі енді — бірнеше күннің ішінде, бірнеше сағаттың ішін- де — қаншама ескірді десеңізші! Біздің кейбіреулеріміз полиция министрлерініц осы бір пасық комедиясын бол- гызбай тастауға революцияшыл пролетариаттың күші


2
В И. ЛЕНИН
жете ме, жетпей ме деп шүбәландық, кейбіреулеріміз сайлауға бойкот жасау туралы барынша батыл айтуға қорықтық. Ал енді сайлау әлі де барлық жерде бастал- ған жоқ, сонда да ойыншық үй қолды бір сермеуден-ақ теңселе бастады. Қолды бір сермеудің өзі либералдар мен қорқақ освобождениешілдерді ғана емес, Витте мырзаны, жаңа «либералдық» патша үкіметініц осы басшысып бүкіл булыгиндік жарамсыз әрекеттіц бар- лык, қулық-сұмдықтарын күл-талқан ететін реформалар туралы айтуға (рас, әзірге тек айтута ғана) мәжбүр етіп отыр.
Бұл қол, бір сермегенде-ақ Дума туралы мәселеде төцкеріс жасаған қол — Россия пролетариатыиың қолы. «Егер сенің қарулы қолыц қаласа,— делінген немістіц социалистік әнінде,— доцғалдқ біткен тоқтайды». Ңазір осы куатты қол көтерілді. Біздің қарулы көтеріліс Миде бұқаралық саяси стачканың зор маңызы бар екенді- гі туралы айтқандарымыз бен болжауларымыз тамаша расталды. Букіл россиялыц саяси стачка бұл жолы шы- нында да бүкіл елді қамтыды, ең езілген, ең алдыңғы қатарлы таптың ерлік өрлеуіне қарғыс атқан Россия «империясының» барлы^ халыутарын біріктірді. Бұл езгі мен зорлық-зомбылық империясындағы барлық ха- лыңтардың пролетарларьі енді бостандыңтың тұтас бір ұлы армиясы, социализм армиясы қатарына сап түзеу- де. Революциялық пролетарлың бастаманың абыройып Москва мен Петербург өзара бөлісті. Астаналар ереуіл- ге шықты. Финляндия ереуіл жасауда. Рига бастаган Остзей өлкесі қозғалысқа қосылды. Қаһарман Польша тағы да стачкашылардың қатарына қосылды, жаулар өз соққылары арқылы оны талқандаймыз деп сенді, бірақ олардың дәрменсіз ашу-ызасын мазақ еткендей, ол өзі- нің революциялық күштерін бұрынғыдан да гөрі шың- дай түсті. Ңырым (Симферополь) мен оңтүстік көтері- ліп келеді. Екатеринославта баррикадалар жасалып, қан төгіліп жатыр. Поволжье (Саратов, Симбирск, Нижний) ереуіл жасауда, орталық егіншілікті губер- нияларда да (Воронеж), өнеркәсіпті орталықга да (Ярославль) стачка тұтанып кедеді.


БҮКІЛ РОССИЯЛЬІҚ САЯСИ СТАЧКА
3
Міне, осы көп тілді, сап миллиондағаң жүмысшы ар- миясын темір жол қызметшілері одағының 1 шағын делегациясы басқарды. Либерал мырзалардың жарамсаң- тьщпен патшаны мадақтаған сөздер сөйлеп, Виттегс ңылмыңдап саяси комедия қойған сахнасына,— осы сахнаға жұмысшы баса-көктеп кіріп, жаңа «либерал- дық» патша үкіметінің жаңа басшысы Витте мырзаға өз ультиматумы^ ңойды. Темір жол жүмысшыларыныц делегациясы «мещандың басқарманы», Мемлекеттік ду- маны күткісі келмеді. Жүмысшылар делегациясы керек десе бұл қуыршақ комедияны «сынауға» ңымбат уақы- тын жіберіп те әуре болған жоқ. Жұмысшылар делегациясы әуелі іспен сынауды — саяси стачканы — дайындап алып, соиап соц мииистр-клоупгс: бір-аң шешімді — жалпыға бірдей және тоте сайлау правосы негізінде курылтай жиналысын шақыру керек деи мә- лімдеді.
Темір жол жұмысшыларының оздері тауып айтқан- дай, министр-клоун «барлық уақыттағыдай көлгір^іп, нақты еш нәрсе бермей, нағыз шенкумаріпа» сөйледі. Ол жалпыға бірдей сайлау правосын қабылдамай, баспасөз бостапдыгы туралы указ да р шыгаруга уоде береді; шетел телеграммаларыпа қарагапда, ол — кү- рылтай жиналысы «епді мүмкііт емес» депті.
Сөйтіп, жұмысшылар делегациясы жапттай стачка жариялады. Жұмысшылар делегациясы министр деп шыгьгп, университетке барды, мұнда ои мыцдагап адам- ның қатысуымен саясп жипалыстар болып жатқап-ды. Пролетариат өзіне революцияшыл студенттер бергеп мінбені пайдалапа білді. Сопымеп, Россиядағы үздіксіз, еркін өтетін бүқаралық алғашқы саяси жипалыстарда барлық қалаларда, мектеитерде, заводтарда, кошелерде министр-клоунныц жауабы талқыланды, құрылтай жиналысын шақыруды «мүмкін» және цажетті ететін ба- тыл қарулы күрестің міндеті туралы айтылды. Шетел- дегі буржуазиялық баспасоз, тіпті ең либералдық бас- пасөздің өзі де, еркіп өтетіи халық жипалыстарыныц шешендері жариялап отырғап «террорлық және бүліп- шілік» ұрандар туралы үрейлене міңгірлейді, сірә, патша үкіметі өзінің бүкіл ейу саясаты арқылы көтеріліс-


4
В. И. ЛЕНИН
тің қажеттігіпе және сөзсіз болуьша комектеспеген сияқты.
Көтеріліс жақындап келеді, ол біздің көз алдымызда бүкіл россиялық саяси стачкадан туып отыр. Жалпы халықтық құрылтай жинадысын шақыру «енді» мүм- кін емес деп жұмысшыларды сендірмекші болып отыр- ған министр-клоунның тағайындалуы революциялық күштердің өрге басып, патша үкіметі күштерінің құл- дырап бара жатңандығын айқын көрсетеді. Самодержа- виенің революцияға ашық қарсы шығуға цазірдіц өзін~ де шамасы келмей отыр. Жауға үзілді-кесілді соңқы бе- руге эзіриіе революция да дәрменсіз. Тепе-тең дерлік болып отырған күштердің бұл ауытқуы өкіметті сөзсіз састырып, жазалау шараларынан жеңілдік жасауға, баспасөз бостандығы мен жиналыс бостандығы туралы заң шығаруға көшуге әкеліп отыр.
Жаудын ес жинауына мүмкіндік бермеу үшін бұдан да гөрі кең және табан тіреокен жаңа күреске қарай алғаі басайық! Пролетариат революцияның жеңуі үшін қазірдің өзінде керемет нәрселер істеді. Бүкіл россия- лық саяси стачка жауды ажал алдында жанталасты- рып, революцияның жеңісін адам айтқысыз жақындат- ты. Бірақ біржола жеңіп шығу үшін біздің істей ала- тын және істеуге тиісті нәрселеріміздің бәрін біз әлі де түгел істеген жоқпыз. Күрес шешіміне жақындап келе- ді, бірақ иағыз шешіміне әлі жеткен жоқ. Жұмысшы табы наң қазіргі уақыттд бұрын болып көрмеген мөл- шерде көтеріліп, бір кісідей жұмылып, қарулануда. Сөйтіп ол, сайып келгенде, жексұрын самодержавиені түбірімен жұлып тастап, министр-клоундардың бәрін қуып шығып, өзінщ революциялық уақытша үкіметін орнатады және Россияның барлық халықтарына нағыз бүкіл халықтық, нағыз құрылтай жиналысын нақ «ен- ді» шақырудың қаншалықты «мүмкін» және қанша- лықты қажет екендігін 'көрсетеді.
«Пролетарий» № 23, 31 (18) октябрь, 1905 ж.
«Пролетарий» газетгніц і$олжазбамен салыстырылған тексті бойынша басылып отыр


5
КҮІПТЕРДІҢ ТЕПЕ-ТЕҢДІГІ2
1) Осы уақытқа дейінгі [30 (17) октябрь, дүйсенбі] қорытынды — күштердің тепе-теңдігі, мұны біз «Про- летарийдіц» 3 23-номерінде көрсеткен болатынбыз.
2) Патша өкіметі цазірдіц өзінде злсіз,— жеңіп шы- ғуға революция әлі де дэрменсіз,
3) Осыдан келіп орасан зор ауытқулар болып отыр. Революциялық құбылыстар (стачкалар, митингілер, баррикадалар, қоғамдық қауіпсіздік комитеттері, үкі- меттің толық әлсіреуі etc.) адам айтқысыз, керемет кү- шейді.
— екінші жағынан, батыл жаздлаулардың жоқтығы. Әскер толңуда.
4) Патша сарайы қобалжуда («Times» 4 және «Daily Telegraph» 5): диктатура немесе конституция.
Патша сарайы қобалжып, ацысын ацдауда. Расында, оның тарапынан бұл дүрыс тактика: күштердің тепе- тецдігі ацысып аңдауға можбүр етіп отыр, ө й т к е н і ө кі м е т олардыц і$ о л ы н д а.
Революция шабуыл жасау, атой салу контрреволюциями, тиімсіз болып отырган кезеңге жетті.
Біз үшін, пролетариат үіпін, дәйекті революцияшыл демократтар үшііт, бул әлі жеткіліксіз. Егор біз тағы да бір саты жоғары котерілмесек, егер біз дербес шабуьтл жасау міидеттеріп орындамасақ, егер біз патша окіме- тінің күштерін қиратпасақ, оның нақты окімет билігін талқандамасақ,— онда революция жартыкеш револю-


В. II. ЛЕНИН
ция болады, онда буржуазия жумысшыларды алдап со- гады.
5) 	Конституциянъщ татдыры шешілді деген сез — лақап. Егер бул рас болса, онда, демек, патша 1848 жылдың және басқа революцпялардыц сабақтарын ес- кергепі: құрылтай жипалысынсьгз, құрылтай жиналы- сына дейін, қурылтай жпналысынан тыс конституция беру. Қандай? Ец жақсы (патпіа үшін) дегенде = ка- деттік конституция беру.
Мұның маңызы: констптуциягпыл-демократтардың мұратын жүзеге асыру, революциядан аттап өту. Ха- лыңты алдау, оііткені толық және нақты сайлау бостан- дығы бэрібір болмайды.
Революцияның осы мархабат етілзен конституциядан аттап өтуіне болмас па өкеп?
1905 ж. 17 (30) октябръбе
жазылған
Вірінші рет 1926 ж Ленинніц Цолжазба бойыниіа басылы/п
V жинағында басылған отьір


7
САЯСИ ТОПҢА БӨЛІНУДІҢ БІРІНШІ ҚОРЫТЫНДЫЛАРЫ
Россиянин; соцпал-демократиялық партиялары мен ұйымдарының конференциясы6 туралы осының алдьш- дағы номерде біздің берген есебіміз қазіргі саяси топқа бөліну туралы мәселе жөнінде, бастапқы болса да, кейбір қорытындылар шығаруға мүмкіндік берсді. Со- циал-демократиялық партиялар мен ұйымдардың (РСДРП — Орталық Комитет, Бунд 7, Латыш социал- демократиялық жұмысшы партиясы 8, Польша социал- демократиясы9 жәпс Украин революциялық партиясы 10) конференциясы Мемлекеттік дума жопіндс бел- сенді бойкот жасау тактикасын бірауыздан қабылдады. Сөздің тура мағынасында айтқанда, Мемлокеттік дума- ға қарсы күшті үгіт жүргізу қажет екендігін, Мемле- кеттік думаға қатысуға болады дейтін партиялардыц барлығына ңарсы үгіт жүргізу қажет екендігін, ақы- рында қарулы көтерілісті дайындаудың міпдетті екен- дігін қазір, асырмай айтқанның өзінде, ұлттық өзге- шеліктеріне қарамастан бүкіл революциялық социалдемократия мойыпдап отыр. РСДРП Орталық Комитеті қабылдаған және газетіміздің 12-номерінен бастап, яг- пи 272 ай бойы «Пролетарийде» өзіміз қоргап келгеп тактиканың негізі, бір күйінішті жағдайды айтпагапда, енді Россиядағы бүкіл дерлік социал-демократия так- тикасыпыц негізі болып отыр.
Оқушыға мәлім, бүл күйіпішті жағдай — «Искра» 11 және РСДРП-дап боліпіп шыққан «азшыльтқ». «Ұйым- дастыру комиссиясы»—оның практикалық орталығы — 2 12-том


8
В. И. ЛЕНИН
конференцияға қатысты. Оның делегатының қалаи дауне бергенін біз білмейміз, бірақ Ұйымдастыру комис- сиясының конференция қарарына қол қоюдан бас тарт- қандығы факт. Жаңа искрашылдардың Оңтүстік «құ- рылтай» конференциясы12 Мемлекеттік дума туралы мүлде қисынсыз және өзінің принциптік маңызы жа- ғынан оппортунистік қарар қабылдағаннан кейін осы- лай болуы керек те еді, бұл қарарды біз «Пролетарий- дің» 21-номерінде толық талдаған болатынбыз *.
Сонымен, саяси топқа бөліну толық белгіленіп отыр. Мемлекеттік думаға көзқарас туралы мәселе оппози- циялык, және революциялық партиялардың, жария бас- пасөз бен күпия баспасоздіц саяси тактиканы бірінші рет дерлік бірлесіп талқылауын туғызды. Ңозғалыстың бүдан бұрынғы кезеңімен салыстырғанда, мұның өзі орасан зор алға басқандық болды. Бұрын оппозицияны революционерлерден, жария жұмысты құпия жұмыстан тұтас бір тұңғиық боліп тұратын еді. Қазір бас-аяғы он шақты айдың ішінде ңозғалыстың орасан зор ілгері бас- қапдығы сонша, тіпті бұл тұңғиықтың едәуір бөлігі те- гістелді: революциялық күрес «жария» оппозицияны толқынның жалына, революция фактісін мойындауға дейін дерлік көтерді. Бұрын біз, шынын айтқанда, жария оппозицияның өкілдерімен тактика туралы, саяси партиялардың тцртібі туралы таласа да алмайтын едік, өйткені революцияльщ, купия партиялардан басқа партия да жоқ еді, өйткені, егер самодержавие мен оның малайларының «қызметін» былай қоятын болсақ, «саяси қызме-ттіц» бәрі бірдей «саяси қылмыстылардың» қыз- метімен орайлас болып отырды. Қазір Мемлекеттік дума бүкіл халық бұқарасының, барлық сарындардың, ба- ғыттар мен партиялардың табиғи және сөзсіз түрде талқылайтын тақырыбына айналды. Революциялық кү- рес революциялық айтыстьщ жария баспасөзге де, земство жиналыстарына да, студенттік жиындарға да, бұ- қарадық жұмысшы митингілеріне де енуіне жол ашып берді.
* Қараңыз: Шығармалар толық жинағы, 11-том, 384—403-беттер.
Ред.


САЯСИ ТОПҢА БӨЛІНУДІҢ... ҢОРЫТЫНДЫЛАРЫ'
9
Мемлекеттік думаға қалай қарау керек дегеп мәселе жөніндегі айтысты бірішиі дерлік земствошылар меьт радикал интеллигенция бастады, ал олар патшаныц ңайыр-садақасына пеғұрлым тікелей мүдделі еді жәнө 6 августагы манифест 13 шыққанға дейін-ақ әлгі қайыр- садақа жөншде неғұрлым хабардар болды. Ал сонап соц бұл айтыс Россияның бүкіл саяси баспасөзіне тара- ды, ерікті, яғни өзінің барлық дәлелдері мен өзінің бар- лық ұрапдарын сарқа айтатын күпия баспасөзге де, бойкотты эзоп тілімен жаңтап жазып, бойкотқа қарсы ашық жазған жария баспасөзге де тарады.
Россияның барлық халықтарының саяси партиялары мен таптарының межелеріп айырудың жаршысы болып отырған саяси топқа бөліну нац бойкот туралы мәселе жөнінде қалыптаса бастадьк Думаға бару керек пе әлде бармау керек пе? Думапы болғызбай тастау керек пе әлде Думаны қабылдау керек пе? Думапьщ өз ішіпде, Дума негізіпде күресу керек пе әлде Думадаы тыс, Ду- масыз, Думаға қарсы күресу керек пе?—сайлаушылар- дың пұрсатты шағын тобы алдына да, «правосыз» ха- лық бұқарасының алдына да мәселе созсіз осылай қойылды. Сонымен, әрине, алуан түрлі мыңдаған коз- қарастардың тұрғысынан және алуан түрлі мыңдаған нұсқалар мен «ерекше пікірлерде» шешіліп келген бұл мәселе жөнінде жұртшылық пікірін «сұраудың» ңазір эюинацталған нэтижелері бар, мұның өзі бүкіл баспасөз- де және барлың саяси ұйымдардың, саяси жина листа р- дың, жиындардың, т. б. мәлімдемелеріыің бүкіл жиып- тығында беріліп отыр.
Бұл жинақталған нәтижелер мынадай:
Болып жатқан революцияпың негізгі және басты әлеуметтік үш күшіне толық сәйкес, Дума жөніпдегі көзқарастардың негізгі үш типі: царажуздік (самодержавие), либералдыц (буржуазия) және революциялыц (пролетариат) көзқарастар айқын көрініп отыр. Ңара- жүздіктер самодержавиені сақтап қалудың ең жақсы және, бәлкім, бірдеп-бір мүмкін, тіпті бірден-бір ақылга сыйымды құралы ретінде Думаға жармаса кетті. Либе- ралдар Думаны қатты сынады да, Думапы қабылдады, ойткені олар жария жолға, патшамен келісім жасасу 2*


то
В. И. ЛЕНИН
жолыпа керемет күш арқылы тартыла бастады. Пролетариат бастаған революцияшыл халық Думаны масқа- ралап, оған белсенді бойкот жариялады және өзінің бул белсенді бойкотты қарулы көтеріліске айналдыруға ты- рысатынын қазір іс жүзіпде көрсетіп отыр.
Осы иегізгі үш типке біраз толығырақ тоқталуға бо- лады,
Қаражүздіктерге келетін болсақ, онда самодержавие- иі жақтаушылар бойкот жасауға немесе, біздіц итаршы баспасөзіміздің жиі айтып жүргеніндей, абсентеизмге тікелей немесе жанамалап тілектес болады деп күтуге болатын еді (Думаиы байыпты деп есептеуге бейім адамдар—тіпті, егер қателеспесек, искрашылдар да осины күткен болатын). Олар, мейлі, бойкот жасай берсіл: онысы бізге жақсы, Думаның қаражүздік қүрамы бір- ыңғай және таза болады десті. Россияда патша министр- лерін шектен тыс либерализмге салынғандығы үшіп қудалайтын, «тым әлсіз» үкіметке қарсы наразылыі^ білдіретін копсервативтік органдар болып отырғандық- тан, бұл көзқарас конституцияшылдардың көптегеті козқарастарымен бірдей, тіпті онан да айқыпырақ бай- қалуы әбден мүмкін еді. Бірақ бұл арада Думаны байыпты деп түсініп, Дума негізінде күрес жүргізу тура- лы, Думадағы күресті қолдау туралы, т. с. және т. т. туралы сөз ете бастаған адамдардың қатесі де эсер етті. Бұл арада самодержавиенің думалық жария оппо- зицияны сұмдық керек ететіні, бойкот жасаудан сұм- дық қорқатыны бірден білінді. Неге? Неге дерің бар ма: оның себебі, тап ретінде буржуазияның бір бөлігімеіх болса да келісім жасамайынша елді басқару ешбір мүмкін емес екендігі күмәнсыз болып шықты. Буржуа- зияның оң қанатымен келісім жасамайынша елді басқаруға болмайды, ақша табуға болмайды, ұзақ өмір сүруге болмайды. Біздің самодержавие қаншалықты азиаттық-тагы болғанымен, онда атамзаманғы, ғасыр- лар бойы керемет таза күйіпде сақталған варварлық қаншама көп болғанымен, дегепмеп самодержавиелік үкімет—мыңдаған арқау арқылы Европамен, халықара- лық рынокпен, халықаралық капитал мен айрылмастай байланысқан капиталпстік елдің укіметі. Самодержа-


САЯСИ ТОПҢА БӨЛІНУДІҢ... ҚОРЫТЫНДЫЛАРЫ
11
виенің бүкіл Россия буржуазиясына тәуелділігі — ең күщті материалдық тәуелділік, бұл тәуелділік орта ға- сырлық жүздеген ңондырмалар арқылы бүркемеленуі мүмкін, оны сарай төцірегінде болатын миллиондағап жекелеп немесе топтап сатып алу арқылы (қызметтер, орындар, концессиялар, қайыр-садақалар, маймоңкелеу- лер, т. с. және т. т. арқылы) бәсеңдетуге болады,—бі-. рақ бұл тәуелділік халық өмірінің шешуші кезеңдеріп- де шешуші күш болып көрінуге тиіс.
Егер біз қазір Витте мырзаның либералдардың ал- дында маймөңкелеп отырғаиын; — жария баспасөздің хабарлағанындай, опың либералдық сөздер айтқапыи;-- опың кадеттердің көсемі «Гессен мырзамен ресми емес келіс сөздер» жүргізіп отырғанын («Times»-Tin; Петер- бургтегі тілшісінің телеграммасы)шетел баспасөзі патшаның либералдық жоспарлары туралы хабарларға толып кеткенін көріп отырмыз,— ал мұның бәрі кездей- соқ емес. Әрине, бұл арада толып жатқан өтірік-өсек- тер мен әзәзілдік бар, бірақ патша үкіметі, тіпті жадны буржуазиялық үкімет атаулының бәрі де өтірік- осектер мен әзәзілдіксіз оз саясатында бірде-бір қадам жасай алмайды ғой. Әрине, бұл арада «барып тұрған ұсақ алаяқтық көп, оны патпіа үкіметіпе өлердей керек болып отырған жарты миллиард сом жаңа заем туралы келіс сөздер жүргізу үшін Петербургке француз жәпе неміс банкирлері уәкілдерінің келуі туғызып отыр. Бі- рақ үкіметтердің буржуазияға тәуелді болуының бүкіл жүйесі осы тәуелділікті іске асыратын келісімдер мен қулық-сүмдықтардың барлығында да алаяқтық жасау реттерін сөзсіз туғызады ғой.
Самодержавие буржуазиямен «татуласуы» қажет, сопдықтан ол осығап ұмтылуға мәжбүр болып отыр,— әрине, ол оның бер жагында Европа мен Россияныц қоғамдық пікірін алдағысы келеді *. Ал Мемлекеттік дума бұл мақсат үшін тамаша құрал болып табылады. Буржуазияның Думадағы жария оппозициясы дегепі- міздің өзі буржуазия мойындаған мемлекеттік құрылыс- тың нақ сыртқы коріпісі, ал бұл сыртқы көрініс, бәл-
* Қолжазбада «келеді» деген созден кейін «бейне бір ол татуласты, ол соны тілейді-міс деген пішін корсету үшін ғана» делінген. Ред.


12
В. И. ЛЕНИН
кім, самодержавиенің жалтарып кетуіне әлі де комекте- се алатып болар.
Үкіметке деген консервативтік оппозицияның органы «Московские Ведомостидің» 14 Думаға бойкот жасау ту- ралы неге табалап және мысқылдап сөйлемей, аузы кө- піре, өлердей ызалана сейлеп отырғаны осыдан түсінік- ті. Ңаражүздіктердің органы «Новое Времяның» 15 «аб- сентеистерге» дүрсе қоя беріп, бойкот жасау идеясымен күресуге тіпті Бебельді де («Пролетарий» № 20*) тар- туға тырысып отырғаны осыдан түсінікті. Қаражуздік~ тер бойкот жасаудан цорцады, сондықтан земство съез- дері мен қалалық съездердің қайраткерлері бойкот жасауды жақтап шықса, оның табысты болуы сөзсіз қамтамасыз етілер еді дегенді ендігі жерде тек көрсо- ңыр адамдар немесе либералдарды ақтауға мүдделі адамдар ғана теріске шығара алады.
Алайда гәп мынада: либерал буржуазия өзінің бүкіл негізгі таптық мүдделері арқылы монархияға, екі пала- тага, тәртіпке, баяулыққа бейімделеді, «тұрақты рево- люцияның» «сұмдықтарына» қарсы, революцияның француздық үлгісінің «сұмдықтарына» қарсы күреске ұмтылып отырады... Либерал буржуазияның, освобож- дениешілдер 16 мен конституцияшыл-демократтардың 17 бойкот жөніндегі радикалдық сылдыр сөздерден бойкот жасауға қарсы үзілді-кесілді шайқас ашуға бет бұруы бүкіл Россия буржуазиясының тап ретінде жасаған 6t- рінші саяхт ірі қадамы болып табылады, бұл қадам оның сатқындық жаратылысын, оның революцияга опасыздық жасау деп аталатын «қылмысңа дайындық жүргізіп жатқандығын» дәлелдейді. Тіпті бұл жай да- йындық емес (жай дайындықты ешбір заң бойынша жазалауға болмайды деп освобождениешіл юристердің ішінен әйтеуір бір тілмар адам, бәлкім, бізге ңарсы шы- ғар), бұл—қастандық, тіпті болары болғаи қастандық. Ңазір біздің өміріміз тез өтіп жатыр. Жалпы алғанда буржуазияның саяси санасын оятуымыз керек болған (революцияларға қолдануға келмейтін кәдімгі хронология бойынша таяуда болған) заман әлдеқашан өтіп кет- * Ңараңыз: Шығармалар толық жинағы, 11-том, 321—322-беттер. Ред.


САЯСИ ТОПҢА БӨЛІНУДІҢ... ҢОРЫТЫНДЫЛАРЫ
13
ті. Тіпті буржуазияның саяси оппозиция болып ұйым- дасуына біздіц көмектесуіміз керек болған заман да өтіп кетті. Енді олар оянды, ұйымдасты, сондықтан күн тәртібіне мүлде басқа, ұлы міндет қойылып отыр, бұл міндет революция қарыштап алға басқандықтан ғана мүмкін болып, нақты міндетке айналды, ол — патшамеп келісімге келу міндеті (капиталдың міндеті) және сат- қыя капиталды бейтарап қалдыру міыдеті (еңбектіц міндеті) болып табылады.
Революцияшыл халықты бастап келе жатқан рево- люцияшыл пролетариат өзінің орта ғасырлың пен кре- постниктік тәртіпке қарсы күрес жөніндегі өз «көрші- лерін» ояту, итермелеу, көтеру борыпіына адал бола отырып, сонымен қатар революцияшылдығы кемірек көршілерден неғұрлым революцияшыл көршілерге көше отырып, осы міндетті өз мойнына алды. Социал-демократия бастап отырған революцияшыл пролетариат байыпты етіп Думаиы алмай, Думаға бойкот жасау туралы буржуазияның радикалдық қызыл өңештерінің аузынан жеңілтектіктен, тым жас болғандықтан және әуейіленгендіктен шығып кеткен сөздерді, уәделер меп ұрандарды «байыпты етіп алды». Пролетариат бойкот туралы бос сөздерді нақты іске айналдырды, айналдыр- ғанда қарулы көтеріліс туын ашық және тайсалмай кө- теру арқылы айналдырды,— аса кең үгіт жұмысын жүргізіп қана ңоймай, сонымен қатар тікелей көше кү- ресін (Москвада) жүргізу арқылы айналдырды,— тап жағынан әлі де толық анықтала қоймаған, бірад шек- сіз езіліп, қаналған халықтың, әсіресе гааруалардың қа- лың бұқарасының алдыңғы қатарлы отряды болған радикал жастармен бауырласу арқылы айналдырды. Социалиста пролетариат революциялық буржуазиялың демократияиың оянған топтарымен ешбір келісім, еш- бір шарт жасамай-ақ, практикалық, айбынды міндет не- гізінде бірікті. Москвадағы ұлы оқиғалар күндерінде (жеке алынған оқиға ретінде емес, болашацтың белгісі ретінде ұлы оқиғалар күндері) пролетариат пен революцияшыл демократтар күрес жүргізді,— ал бұл кез- дерде либералдар, освобождениешілдер мен конститу-


14
В. и. ЛЕНИН
цияшыл-демократтар самодержавиемен келіс сөздер жүргізіп жатты.
Саяси топқа бөліну айқындалды: самодержавиені сақ- тап қалу үшін Думапы жақтау,— самодержавиені іпек- теу үшін Думаны жақтау,— самодержавиені жою үшіп Думаға қарсы шығу. Басқаша айтқанда: революцияны жаныштау үшін Думаны жақтау,— революцияны тоқ- тату үшін Думаны жақтау,— жеңімп^з революцияны ақырына дейін жеткізу үшін Думаға қарсы шығу.
Ап-айқын таптык, топқа бөлінудің тұтастығын бұзған (және барлың ерекшеліктер сияқты жалпы ережені дә- лелдеген) ерекшелік, қайғылы және ренішті ерекшелік-— социал-демократияның жаңа «Искра» түріндегі оппор- тунистш қанаты болды. Бірақ осы ерекшеліктің өзінде де, шетелдік, қүпия ұйымдардың тар саласында да, өте маңызды және өте сабақ боларлық заңдылық болып піықты, оны біз бұрын айтқан болатынбыз. Жоғарыда біз айтып еткен конференция революциялық социал-де- мократияны біріктірді. «Искра» шарт арқылы емес, жағдайларға байланысты «Освобождениемен» біріккен болып қала берді. Революцпяшыл социал-демократтар және революциялық буржуазиялық демократияның ең сол қанаты қүпия баспасөзде белсенді бойкот жа- сауды жақтады. Оппортунист^ социал-демократтар жә- не буржуазиялық демократияның ең оң қанаты бойкот жасауға қарсы шықты.
Жаңа искрашылдардың тактикалық қарарларының ец маңыздысын талдау арқылы (Лениннің «Екі тактика- сы») * көрсетілгендер осылай дәлелденді, атап айтқан- да «Искра» либерал помещиктерге дейін құлдырап, ал «Пролетарий» шаруалар бұқарасын өз дәрежесіне дейін көтеріп отыр; «Искра» либерал** буржуазияға дейін қүлдырап, ал «Пролетарий» революциялық *** үсақ буржуазияны көтеріп отыр деген пікір дәлелденді.
Социал-демократиялык, әдебиетпен таныс адам «Иск- раның» әлдеқашан айтқан: болыпевиктер мен «Проле- * Ңараңыз: Шығармалар толық жинағы, 11-том, 35-бет. Ред.
** Ңолжазбада «либерал» деген сөэдің алдында «монархиялық» деген сөз бар. Ред.
*** Ңолжазбада «революциялық» деген сөзден кейін «және респуб- ликалық» делінген. Рсд.


СЛЯСИ ТОПҚА БӨЛІНУДЩ.. ҢОРЫТЫНДЫЛАРЬІ
15
тарий» социалист-революционерлердің 18 жағыпа, әсіре буржуазиялық демократияның жағына ауытқып кетті деген сөзін біледі. Ауыздан ауызға көшіп жүрген сөз- дердің бәрі сияқты, бұл сөзде де шындықтың жұрнағы бар. Ол искрашылдардың жай ғана өкінішін білдірмей- ді, ол шын жағдайды көрсетеді, бірак, көрсеткендө ойыс айна затты қалай көрсетсе, бұл да солай корсетеді. Бул шын жағдай деп отырғанымыз — мепьшевиктер меп болыпевиктер Россия социал-демократиясының оппор- тунистік қанаты мен революциялың қанаты болып табы- латындығының фактісі. Искрашылдар оппортунизмге бет бұрғандықтан, олар: большевиктер (он сегізінші ға- сырдың саяси бөлінулерініц тілімен айтқанда) «якобин- шілдер» 19 болып табылады дегсн қорытындыға сөзсіз келуге тиіс болды. Бұл айыптаулардыц өзі тек біздің қазіргі социал-демократияның оң қанаты мен сол қа- наты жөніндегі көзқарасымызды дәлелдейді, 1900 жы- лы «Рабочая Мысльдіп» 20 «халык ерікшілері» деп айыптағаны бізге қандай мақтаныш болса, оппортунис- тердің бұл айыптаулары да бізге сондай маңтаныіи, болып табылады. Ңазір бүкіл Россиядағы барлык, саяси багыттардың тактиканың аса ірі мәселесі бойыпша иагыз саяси топқа бөлінуі біздің РСДРП II съезінен 21 бастап бүкіл искрашылдық позицияға берген багамыз- дың дұрыс екенін іс жүзінде дәлелдеді.
Сөйтіп, Дума туралы мәселеде барлық партиялар- дың топқа бәлінуін қүпия партиялардың барлық соци- ал-демократтардың конференциясымен аяқталғап топқа болінуі табиғи түрде толыңтырып отыр. Егер искрашылдар ренішті ерекшелік болып отырса, опда олар- дың ерекшелік екені жөніндегі факт ереженің күшіне, революциялық социал-демократияпыц жеңіп шыгатыіт- дығына, орыс революциясының өзініц дәйекті ұранда- рын жүзеге асыратындығына бізге тагы да сенім білді- руімізге мүмкіндік береді. Егер, көңілсіз сәттерде, ли- боралдардың пасықтығы және кейбір марксистердіц марксизмді бұрмалауы біздегі революцияның да 1848 жылғьі неміс реводюциясы сияқты тартымсыз, шала- гай, аяқталмаған революция болып шығатыидығыныц белгісі болып көрінетін болса,— оның есесіне револю-


16
В. И. ЛЕНИН
циялыц социал-демократия принциптерінің өміршеңдігі сергек сенім туғызады, ал қаһарман жұмысшы табьшыц бой көрсетулері бүл сенімді қолдай түседі. Революция саяси бағыттарды тамаша ажыратып береді, қате пікір- лерді тамаша түрде түкке тұрғысыз етеді. Россиядағы революцияның барысы революция толык, жеңіп шыға- ды деген үмітті әлі де ақтап келеді, ал мұндай үмітті қазіргі қалыптасып отырған ішкі және сыртқы жағдап- лар туғызып отыр. Сондықтан самодержавиенің абыр- жуына, либералдардың сасқалақтауына қарағанда, ша- руаларды өз соңынан ертіп отырған пролетариаттыц сергек революциялық жігеріне қарағанда,— «біздің по- ездың неміс поезы жүре алмаған шапшаңдықпен жүре- тініне» 22 сенгің келеді
«Пролетарий» № 23,
31 (18) октябрь, 1905 ж.
«Пролетарий» газетгтц ^олжазбамен салыстырылған тексті бойынша басылып отыр


17
ЖЕҢІЛГЕНДЕРДІҢ БАЙБАЛАМЫ
Біз «Искрапың» цайдағы бір апіулы, ыза кернеген, жылап-сықтаған, айғай мен бұлталаққа толы «Үйірме- шілдіктіц жемістері» деген мақала басылған 112-номе- рін «Саяси топқа бөлінудің бірінші қорытындылары» деген маңаламызды жазып болғаннан кейін алдық. Мұны байбалам демей, басқаша атауга да болмайды. Бай- балам салып даурығудың ішінен дәлелдердіц тым бол- маса жұрнағын табу ешбір мүмкін емес. «Искрадағы» қымбатты жолдастар, Россияның әр түрлі соңиал-демо- кратиялық партиялары мен ұйымдарьгньщ конферен- циясыпа сіздер өз еріктерщізбен барып отырғанда үйір- мешілдіктің бұл арада қандай қатысы бар? Еғер сіздер ойлау қабілеттеріңізді мүлдем жоғалтып алмаған бол- саңыздар, тым болмаса титтей ойлап коріңіздерші, тым болмаса байбалам ауруы өткен кезде ойлап көріңіздер- ші! Егер сіздер конференцияға баруға келіскен болса- цыздар, егер сіздердің делегатыңыз конференцияға қа- тысқан болса, онда мүның өзі сіздердің бұл конферен- цияны байыпты, партиялық, пролетариата міндетті іс деп танығапдықтарыңыз ғой. Егер оз еріктеріңізбен қа- тысуларыцыз арқылы байыпты және қажетті іс деп та- пыған кеңесте жеңіліп қалғаннан кейін барып ұрыс шығаратын болсаңыздар, онда сіздер бірпіама ойлай бі- летін жұмысшылардың алдында өз беделдеріңізді бір- жолата түсіресіздер ғой!
Сіздер конференция Думаға қатысуды бостаддьіқ ісі- не опасыздық жасағандық деп атап, сіздердің тактику-


18
В. И. ЛЕНИН
цызды, оз ойларыңызша, тым қатты айыптағанына па- разысыздар ма? Бірақ оздеріңіздің конференцияға РСДРП Орталық Комптетімеп бірге баратындарыңыз- ды, ал бұл Орталық Комитеттің органы — «Пролета- рийдіц» сіздердің монархиялық либералдық партияның құйыршығыиа айналғандарыңызды әлдеқашаннан бері кітапшалар мен мақалаларда көрсетіп келгенін сіздер, «Искрадағы» сүйікті жолдастар, білмедіңіздер ме? Сіз- дер, «Искрадағы» қьшбатты жолдастар, мұны жақсы білдіңіздер, ал сіздер енді ес-түстеріңіз кетіп ашулана- тын болсаңыздар, онда шынында да сіздерге көмектесу біздің қолымыздан келмейді. Россиянин, барлық халық- тарының күллі құппя партиялары, ұйымдары, бағытта- ры мен органдары ішінде «Освобождениемен» сыбайлас болып жалгыз өздеріңіз қалғандарыңыз факт, факт бол- ғанда жоюға болмайтын, даусыз факт ғой. Бұл факт сіздерге қарсы ең қатал, өзінің қаталдығы жағынап тарихта болмаған айыптау болып табылады, ал сіздер қаталдықтың негізі: «бостандық ісіне опасыздық жасау» деген сөз болып табылады-мыс деп ойладыңыздар!
Сіздердің ақылдан алжасқандарыңыз соншалық, өз- деріңіз конференцияда жеңіліп қалғаннан кейін ұйым- даіы федерализмнің зияндылығы туралы долдана бай- балам сала бастайсыздар, ал федерализмді Бунд және баска ұлттық социал-демократиялық топтар қастерлейді, «Искрадағы» қымбатты жолдастар, сіздердің бұларыңыз соншалық қисынсыз: ойткені сіздер мұнымен өздеріңіз- дің мықтап жеңілгендіріңізді атап көрсетесіздер. «Иск- радағы» қымбатты жолдастар, шынында да ойлап қара- ңыздаршы: ұйымдык, көмескілік пен бұлыцғырлықты екі жыл бойы кім жақтап келді және ңазір кім жақтап отыр? келісім жасау мен бөлшектеу принциптерін кім жақтап келді және кім жақтап отыр? Нақ сіздер, нақ жаңа искрашылдар. Сіздердіц централизмніц бейне бір ұшқарылықтарыпа, т. т. және т. с. қарсы бағытталғап іріткі салатын сөздеріңіздің бәрін нақ Бундтың, Латыш және Поляк социал-демократиялық жүмысшы партия- ларыпың федералистері кезінде баспасөзде іле жөнелгеп болатын. Осы аталған партиялардың барлыц федера- листері мақалаларын азшылық рухыпда жазып, басты-


ЖЕҢІЛГЕНДЕРДІҢ БАЙБАЛАМЫ
19
рып шыгарғандары тағы да факт ғой, факт болғанда да жоюга болмайтын, даусыз факт гой! «Искрадағы» цым- батты жолдастар, царацыздаршы, федерализм жайьшда тіпті орыисыз еске түсіргенсіздер: сіздер осы арқылы думалық тактикаңыздың бүкіл жексұрыпдығына шыдай алмай, соцпал-дсмократиялық Бундтағы, Латыш жәпе Поляк партияларындағы күні кешегі өз жақтастары- цыздың сіздерді тастап кетуге мәжбүр болғанып баса корсеттіңіздер! Жоқ, «Искрадағы» қымбатты жолдастар, егер сіздер сабыр етіп, титтей ойлансацыздар, онда жұрттың бәрі көріп отырған нәрсені сіздердің өздеріңіз де көресіздер: федерализмге «көпшілік» келген жок, революциялық оқигалардың объективтік логикасының ықпалымен Бунд, социал-демократ латыштар меп по- ляктар * «көпшіліктің» үнемі жақтаған көзқарасыпа келді.
«Искрадағы» қымбатты жолдастар, сіздердің жеңіліс- теріціздің ауыр екеніпе сөз жоқ. Бірақ мұның пегізгі се- бебі — «көпшіліктің» немесе социал-демократ поляктар- дың, т. с. зұлымдығы емес, мұның негізі түзелмейтін шатасқандық, бұл — меныпевиктердің жалпы орыстық конференциясының 23 тактикалық қарарларынан қазір- діц озіпде көрініп отыр. Сіздер бұл қарарлардан тай- майтын болсаңыздар, сіздер барлың социал-демократ- тарға және тіпті барлық революцияшыл демократтарга ңарсы «Освобождениемен» «оңаша» қалуға мәжбүр бо- ласыздар.
«Пролетарий» № 23, «Пролетарий» газетіпіц
31 (18) октябрь, 1905 ж. цолжазбамен салыстырылған
текстг бойынша басылып отыр
♦ Қолжазбада: «... оныц тактикасы негіздерініц дүрыстығщна көзі мтііі, көпшілікке келді» делінген. Ред.


20
РЕВОЛЮЦИЯЛЫҚ РИГАНЫҢ УЛЬТИМАТУМЫ
Остзей өлкесіндегі оқиғаларға әдетте көп көңіл бөле- тін неміс газеттері мынадай өнеге боларлық фактіні баяндап отыр. Басқа да жоғары оқу орындарындағы сияқты Рига нолитехникумында іс жүріп жатыр: студенток жиындар саяси митингілерге айналды. Студент- тер революцияның айбынды күші болып ұйымдасуда. Либерал шонжарлар үкіметтің әлсіздігі жайында мұрнын тыжырып, күңкілдейді. Бірақ Лифляндияда помещик мырзаларға қиын соққандығы сонша, олар піаруаларға да, жұмыспіыларга да, студенттерге де түк істей алмай отырған үкіметке сенбей, өз имениелеріп қорғайтын қарулы күзет ұйымдастыруды батыл қолға алды. Остзей барондары азамат соғысын шындап ұйым- дастырып отыр: олар тұтас отрядтарды тікелей жалдап алады, оларды жақсы магазинкалармен қаруландырып, ездерінің кең имениелеріне орналастыруда. Ал, Остзей өлкесіндегі неміс студент-корпоранттарыныц бір бөлегі осындай отрядтарға кіріп алыпты! Әрипе, латыш және орыс студенттері студент формасын киген осы қаражүз- діктерге бойкот жариялап қана қоймай, сонымен қатар студенттердің помещиктік қаражүздіктерге қатысуы жөніндегі істерге тергеу жүргізу үшін ерекше комиссия тағайындады. Бұл комиссияның екі мүшесі шаруалар- дан мәлімет жинау үшін деревняға жіберілді. Екі дело- гатты да үкімет қамауға алып, Рига түрмесіне жо- нелткен.


РЕВОЛЮЦИЯЛЬЩ РИГАНЬЩ УЛЬТИМАТУМЫ
21
Содан соң латыш және орыс студенттері котеріледі. Орасан үлкен жиып шақырылады. Аса батыл қарар қа- былданады. Политехяикумпьщ директоры шақырылып, одан қамауға алынғандарды босату жөніпде дереу шара қолдану талап етіледі. Ңарар мынадай тікелей ультима- туммен аяқталады: егер үш күннің ішіпде белгіленген сағатта қамаудагылар босатылмаса, онда студенттер Рига жүмысшыларьшың жәрдемімен оларды қандай амал- меп болса да босатыи алады.
Бұл кезде губернатор Ригада жоқ еді, ол генерал-гу- бернаторлық өкілдік алу үшін Питерге кеткен болатып. Губернатордың міндетін атқарушы қорқақтык, жасап, дипломаттықпен «күтылды». Ол директор меп екі тұт- ңынды шақырып алып (жаңаша 20 октябрьде шыққап «Vossische Zeitung» 24 осылай дейді), соңғы екеуінен өз әрөкеттерінің заңсыз екендігін білесіздер ме деп сүрай- ды. Олар, әрине, бүл әрекеттерде ешбір заңсыздық жоқ деп жауап береді. Содаы кейін губерпатордьщ міндетш атқарушы, Рига газеттерінің біреуініц айтуына Караганда, олардан мұншалық заңсыз әрекеттерден аулақ болуды қатаң талап етіп, екеуін де босатып жібереді.
«Студенттердің коз алдында,— деп қапалана қосады Остзей барондарын сүйетін тілші,— және олар сүйе- ніш көрген бұқараның коз алдында үкімет ультиматума бас иді. Тіпті сырттай бақылаушылар да мұндай пікірге келмей тұра алмады».
«Пролетарий» Л® 23, 31 (18) октябрь, 1905 ж.
«Пролетарий» газетінгц Ъолжазбамен салыстырылған текст! бойынша басылып отыр


22
МИНИСТР-КЛОУННЫҢ ЖОСПАРЛАРЫ
Бүгінгі саясатты жақсы түсіну үшін кейде кешегі сая- сатқа да көз жібергеп теріс болмайды. Лондонпың «Times» газетініц әдетте әр нәрседеп жақсы хабардар тіл- шісі 10 (23) октябрьде Петербургтен мынадай телеграмма берді:
- «Мен үкімет реформаторлардың талап етіп отырған торт түрлі бостандығын беруді ұпғарыпты, бірақ бұл бостандықтар- ға шектеулер қоятын көрінеді деген анық хабар естідім. Бүл жеңілдік баяу адамдарды үкіметпен біріктіреді деп үміттенетін көрінеді. Граф Витте кеше осы мәселе жөнінде патшамен ұзақ уақыт кеңесті. Горемыкин мырза шаруаларға мемлекет жері- яен жер бөліп беру туралы заң жобасын жасап жатыр. Дума жиналған кезде бұл жоба Думаға ұсынылмақ. Осы арқылыша- руалардың дауыстарын аламыз доп үміттенеді.
Қысңаша айтқанда, үкіметтің наукан жоспары осындай. Аныгында бұл жоспар конституцияның Дума жиналысына де- йін ерікті түрде берілуін мүлде жоңқа шығарады, алайда кон- ституцпяшыл-демократтар бұған біраз үміт артып отыр. Олар- дың сәрсенбіде болатын съезінде талқылапуға тиісті басты мәселелердің бірі — егер конституция Дума ашылған кезде не- месс ол ашылғанға дейін беріле қалған күнде партия өзін ңа- лай ұстауға тиіс екендігі туралы мәселе: бұлай болған күнде партия Думада жұмыс істеуге келісуге тиіс пе әлде жаппай дауыс беру арқылы құрылтай жиналысын шақыруды талан етуге тиіс пе деген мәселе.
Самодержавиені жақтаушылар үкімет беретін жецілдіктер, ақырында, сайлау правосын кеңейтпей-ақ және Думаға заң іпығару прйвосын бермей-ақ, конституциялық қозғалысты тоқ- татады деп үміттенеді, бірақ біліне бастаған нышандардың бәрі бұл үмітті теріске сайып отыр».


МИНИСТР КЛОУННЫҢ ЖОСПАРЛАРЫ
23
Иә, үкіметтің «иауқап жоспары» айқын. Сопдай-ақ үкіметпен саудаласып журген конституцияшыл-демо- крат мырзалардың «науқаны» да түсіне білетіи адам- дардың бәріие айқын. Бір жаманы: жұмысшы табы ңозғала бастады, қозғалғапда Витте мырзалардың да, конституцияшыл-демократ мырзалардың да қулықпен жасалған барлық жоспарларының күлін көкке ұшыра- тыпдай болып қозғалуда.
«Пролетарий» № 23, «Пролетарий» газетінщ
31 (18) октябрь, 1905 ж. ^олжазбамен салыстырылған
тексті бойынша басылып отыр


24
РОССИЯДАҒЫ ЖАҒДАЙДЫҢ ШИЕЛЕНІСУІ
Берлиннің «Vossische Zeitung» деген либералдық газет! осындай атпен мынадай бір қызық хабар беріп отыр:
«Патшалар империясында оқиғалар керемет күшпен өрістеп келеді. Үкіметтің де, оппозициялық немесе революциялық пар- тияның қандайьтның болса да жағдайға қожайын емес екендігі әділ бақылаушының қай-қайсысына да айқын. Мезгілсіз қайтыс болған князь Трубецкой мен жоғары оку орындарының басқа да профессорлары орыс студенттерін қатерлі жолға жібермеуге тырысып бақты, ал бұл жолға түскен студенттер университет- терді саяси халық жиналыстарын өткізетін орынға айналдыр- мақ болған-ды. Студенттер Трубецкойға жігерлі түрде құрмет көрсетті, оның денесін қауым болып бейітке дейін шығарып салды, оны жерлеуді айбынды саяси демонстрацияға айналдыр- ды, бірак, Трубецкойдың университетке жат элементтерді жі- бермеу керек деген кеңесін олар тыңдамады. Петербург унп- верситетінде де, тау-кен академиясында да, политехникумда да орасан зор халық жиналыстары болып жатыр, бұл жиналыс- тарда студенттер көбіне азшылық болып жүр және бұл жина- лыстар таңертеңнен ымырт үйірілгенге дейін созылады. Жұрт- тың делебесін қоздыратын жальтнды сөздер сойленіп, револю- циялық әндер айтылады. Сонымен қатар онда либералдарды, осіресе оларды «жартыкештігі» үшін, өршелене балағаттайды, ал «жартыкештік» орыс либерализміне кездейсоқ тән болып отырған жоқ, мәцгілік тарихи заңдарға байланысты туындаған нәрсе сияқты.
Бұл кінәлауларда өте қайғылы бір порее бар. Өздерінің тарихи жағынан негізделуіне қарамастан, олар шынында ешбір тарихи емес, неге десеңіз, Россиядағы либералдардың барлық партиялар үшін соншама маңызды азаттық ісіне аз-кем зиян келтіре алатын жартыкештіктің қандайын болса да көрсетуге ешбір мүмкіншілігі жоң. Либералдардың өмір жолына кедергі


РОССИЯДАГЫ ЖАҒДАЙДЬІҢ ПІИЕЛЕШСУІ
25
жасап отырған олардың істері емес, олардың азап шегуі. Үкі- мет жұмысшы толқуларының жоне жалпы наразылықтың ал- дында қандай дәрменсіз болса, осы оқиғалардың алдында да сондай дәрменсіз (курсив түпнұсқанікі). Әриие, қозғалыстыц казактар шабуыл жасайтындай дәрежеге дейін пісіп жетілу кс- зеңін ғана күтіп, үкімет тағы да қатты қан тогіс жасамақшы болып отьтруы мүмкін. Бірақ сондай дәрежеге жеткеннің өзінде де, қолында бнлік бар адамдардың ешқайсысы да мұның бұ- рынғыдан да гөрі қатты наразылыққа әкоп соқпайтындығына көзі жетіп отырған жоқ. Керек десе генерал Трепов та қазір өз ісіне сенбейтін болды. Ол озііі олімге байланған адам деп санайтынын, ол өзінің басқаруынан ешбір тәуір пәтиже күт- пейтінін оз достарынан жасырмайды. Ол былай дейді: «Мен дазір тек өз борышымды гана атқарып отырмын және опы ақыр-аяғына дейін атқара беремін».
Полиция басшысы осындай қорытындыға келіп отырса, онда патша тагының халі напіар болуға тиіс. Шынында да, Трепов- тың барлық күш салуына қарамастан, толып жатқан комис- сиялар меи конференциялардың жанталаса жұмыс істегеніне қарамастан, ауыр жағдай былтырғыдан бәссңдемегеиі былай тұрсын, қайта күшейе түсті. Ңай жаққа қарасаң да, жағдай барлық жерде нашарлап, қауіптірек болып отыр, барлық жердө іс едәуір шиеленісе түскен».
Бұл баға беруде көп шындық бар, бірақ либералдық топастық та толып жатыр. «Либералдар іске зияны тие- тін жартыкештік көрсете алмады». Солай ма? Алайда бұл мүсәпір либералдар өздерін басқа партияларға Караганда неғұрлым ашық, еркін көрсете алған себе- бі не? Жоқ! Студенттер конституцияшыл-демократ- тардан ынтасын сала бөлектеніп, бұл конституцияшыл- демократтардың халық алдында беделін түсіргенде, оларды пролетариатпен қарым-қатынас жасау арқылы нығайып отырған нағыз революциялық инстинкт биледі. Ертеңгі күн біз үшін бостандық жолындағы бүкіл дүнио жүзілік-тарихи, ұлы шайқастар күні болғалы отыр. Бостандық жолындағы күрескерлердің әлі де талай рет жеңіліс табуы мүмкін. Бірақ мұндай жеңіліс жұмысшы- лар мен шаруаларды тек барған сайын сілкінте түседі, дағдарысты бұрынғыдан да гөрі шиеленістіреді, бос- тандық ісінің сөзсіз біржола жеңіп шығуын бұрынғыдап да гөрі қаһарлы ете түседі. Сондықтан бұл жеңіске мо- нархиялық помещиктік либерализмнің буржуазиялық сүліктері жабыспауы үшін, Европада талай рет болғаны сияқты, бұл жеңісті негізінен ірі буржуа мырзалар пай-


26
В. И. ЛЕНИН
даланып кетпеу үшін біз бар күш-жігерімізді саламыз. Жұмысшылар мен шаруалардың бұл жеңісін ақырыпа дейін, самодержавиенің, монархияның, бюрократияның, соғыс құмарлардың, крепостниктік тәртіптің жексұрын мекемелерінің бәрін толық талқандағанға дейін жеткізу үшіп біз бар күш-жігерімізді жұмсаймыз. Тек осыидай жеңіс қана пролетариаттың қолына нағыз қару бере- ді,— сопда ғана біз орыс демократиялық революциясып европалық социалистік төңкерістің беташары ету үшін Европаны оята аламыз.
«Пролетарий» А? 23, 31 (18) октябрь, 1905 ж.
«Пролетарий» газетініц
Гуолжазбамен салыстырылған текстг бойыиша басылып отыр


27
«БРИТАНИЯ ЖҮМЫСШЫ ҚОЗҒАЛЫСЫ ЖӘНЕ ТРЕД-ЮНИОНДАРДЫҢ КОНГРЕСЬ ДЕГЕН МАҚАЛАҒА ЕСКЕРТУЛЕР 25
1
Бұл істің мәнісі мынадай еді. Taff-Vale * темір жол басқармасы стачканыц темір жол компаниясына тигіз- ген зияны үшін темір жол жұмысшыларының одағына оның орнын толтыруды талап етті. Буржуазиялық судьялар, жұмыспіылардың қатты қарсылық жасауыпа қарамастан, капиталистерге ақы төлейтін етіп шешті! Капиталист мырзаларға стачканың келтірген зияныньщ орнын жұмысшы одақтары толтырсын деп ұйғару — іс жүзінде стачкалар бостандығын жою деген сөз. Мәселе еңбек пен капиталдыц күресіне келіп тірелген кезде, буржуазияның алдында мәймоңкелеп жүрген судьялар тіпті конституция қамтамасыз еткен бостандықтарды да жоққа шығара біледі.
Амал не, ағылшын жұмысшы қозғалысы әлі де бол- са көп уақытқа дейін жұмысшы қозғалысының социа- лизмнен қол үзуі қаншалықты ұсақтық пен буржуазия- піылдыққа сөзсіз әкеп согатыпдығыпың қайғылы үлгі- сі болып қалатын түрі бар.
«Пролетарий» № 23, «Пролетарий» газетінгц
31 (18) октлбръ, 1905 ж. г^лжазбамен салыстырылған
тексті бойынша басылъіп отыр
— Тафф алқабы. Ред.


28
РЕВОЛЮЦИЯНЫҢ БІРІНШІ ЖЕҢІСІ
Женева, 1 ноябрь (19 октябрь).
Дүйсенбі күні кешке телеграф Европага патшаныц 17 октябрьдегі манифесі туралы хабар жеткізді. «Халык, жеңді. Патша тізе бүкті. Самодержавие өмір сүруін тоқтатты»,— деп хабарлады «Т аймстыц» тілшісі. Орыс революциясының Балтимордан (Солтүстік Америка) «Пролетарийға» телеграмма жібергеп алыстагы доста- ры: «орыс революциясының бірінші ұлы жеңісімен құт- тықтаймыз» деп мүны басқаша білдірді.
Оқиғаларға бүл соңғы берілген бағаның әлдеқайда дұрыс екендігіне күмән жоқ. Шаттануға біздің толық правомыз бар. Патшаның келісімге келуі — шынында да революцияның орасан зор жеңісі, бірақ бұл жеңіс бүкіл бостандық ісінің тағдырын шешуден әлі де ау- лақ жатыр. Патша әлі де болса тізе бүге қойған жоқ. Самодержавие өмір сүруін тіпті де тоқтатқан жоқ. Ол ұрыс майданын жауына қалдырып, тек кейін шегінді, өге маңызды шайқаста кейін шегіпді, бірақ ол әлі де толық талңапдалған жоқ, ол әлі де өз күштерін жинау- да, сондықтан революцияны нағыз және толық жеңіске жеткізу үшін революцияшыл халықтың көптеген аса маңызды жауынгерлік міндеттерді шешуіне тура ке- леді.
17 октябрь күні орыс революциясының ұлы күндері- нің бірі ретінде тарихта қалады. Дүние жүзінде болып көрмеген бүкіл халықтық стачка өзінің шырқау шыңы- на жетті. Ңаһармандық ынтымақ шабытымен Россия- пың барлық түкпірлерінде көтеріліп отырған пролета-


РЕВОЛЮЦИЯНЬІҢ БІРІНШІ ЖЕҢІСІ
29
риаттың күдіретті қолы бүкіл өнеркәсіп, сауда және мемлекет тіршілігія тоқтатып тастады. Дауыл алдында ел тына қалды. Бірде бір ірі қаладан, енді бірде басқа бір ірі қаладан бірінен-бірі отетін үрейлі хабарлар ке- ліп жатты. Әскер толқыды. Үкімет жаза қолданудан бой тартты, революционерлер ашықтан-ашык, елеулі шабуыл бастай қоймады, алайда көтеріліс стихиялық күшпен барлық жерлерде бұрқ етіп шығып жатты.
Сондықтан патша үкім-еті дүмпудің сөзсіз болатынын, озінің енді қайткен күнде де, тіпті де толық жеңіп шьь ға алмаптынын, ал толык, жеңіліс табуы өте-мөте мүм- кін екенін сезіп, соңғы сәтте мәмлеге келді. Келіп жат- цан хабарларға қарағанда, Трепов: «Әуелі қап төгіс болады, сонан соц конституция беріледі»,— деп мәлім- деген. Бұл көтеріліс тұншықтырылғанның өзінде кон- ституцияның сөзсіз болатынына енді ешбір күдік болуы мүмкін емес еді. Сондықтан үкімет қатерлі және жап- пай ңан төгіске бармағанның өзі жацсы деп санадьц өйткені халық жеңіп шыққан күнде патша өкіметі мүл- де жойылған болар еді.
17 октябрьдегі дүйсенбі күні үкіметтің қолына жи- налып, оны жанталаса шайқасудан жалтарып, мәмлеге келуге мәжбүр еткен мәліметтердің тек болмашы бөлігі ғана бізге белгілі болып отыр. Жергілікті және орта- лық өкімет орындарының барлық күш-жігері котеріліс- тің жойқын өсіп келе жатңандығы туралы хабарларды тоқтатып тастауға немесе бұл хабарларды азайтуға ба- гытталды. Алайда тіпті осы Европа баспасөзіне келіп жеткен, болмашы, кездейсоқ, шұнтиған материалдың өзі мұиың патша меп патша мииистрлеріпің зәресіп ұшыра алатын нагыз көтеріліс болғандығына ешбір кү- дік қалдырмайды.
Біз бұдап бір апта бұрын бүкіл россиялық саяси стачка туралы алғашқы хабарларға сүйеніп, патша өкіметі мен революцияның күштері тепе-тең болып отыр деп жазған болатынбыз. Патша өкіметінің революцияны тұншықтыруға қазірдің өзінде шамасы келмей отыр. Патша өкіметін талқандауға әзірше революция да дәр- менсіз *. Бірақ күштер осылай теңесіп отырғанда ке-
♦ Қараңыз: осы том, 4-бет. Ред.


30
В. И. ЛЕНИН
піеуілдетудің цандайы болса да патша өкіметіне ора- сан зор қауіп төндірді, өйткені кешеуілдету эскер ара- сында сөзсіз қобалжу туғызады.
Көтеріліс үдей түсті. Россиянин; барлық түкпірлерін- де ңазірдің өзінде қан төгіліп жатыр. Халық Ревельден Одессаға дейін, Польшадан Сибирьге дейін баррикада- ларда шайқасты. Жеке ұсақ қақтығысуларда әскер же- ңіп отырды, бірақ сонымен ңатар самодержавиенің ас- кери дәрменсіздігін айңын дәлелдейтін жаңа, бұрып болып көрмеген құбылыс туралы хабарлар келе баста- ды. Бұлар—патша әскерінің көтеріліс жасаған халық- пен (Харьков) келіс сөздер жүргізуі туралы хабарлар, тыныштық орнатудың бірден-бір күралы ретінде әскер- лерді қалалардан (Харьков, Ревель) кетіру туралы хабарлар болды. Көтеріліс жасаған халықпен келіссөз- дер жүргізу, әскерлерді кетіру, міне, бұл күрып-бітудің басы болып табылады. Мұның өзі әскери өкімет орын- дары өз халдерінің барыпша орнықсыз екенін.сезгенді- гін басқа пікірлердің қандайынан болса да жақсы көр- сетеді. Мұның өзі әскерлер арасында наразылықтың шынында да сұрапыл өскенін көрсетеді. Жекелеген хабарлар мен лақаптар шетел баспасөзіне де келіп жетті. Киевте оқ атудан бас тартқан солдаттарды тұтқынға алған. Мұндай оқиғалар Полыпада да болған. Одессада жаяу әскерді көиіеге птығарудан қорқып, казармаларда ұстапты. Петербургтегі флотта ашық наразылық бастал- ған, сөйтіп гвардияның мүлде сенімсіз екендігі туралы хабарланып отыр. Ал Қара теңіз флоты жөнінде осы уақытқа дейін нағыз шындықты білуге мүмкіндік жоқ. 17 октябрьдің өзіиде-ақ телеграммалар: бұл флоттың жаңадан наразылық көрсетуі жөніндегі лақап тыйыл- май отыр, оқиғалар жөніндегі хабарлардың тарауына мүмкіндік бермеу үшін барлық құралдарды қолданып отырған өкімет орындары барлық телеграммаларды ұс- тап алып отыр деп хабарлады.
Осы сияқты үзік-үзік хабарлардың бәрін салыстыра отырып, тіпті таза әскери жағынан алып қарағанның өзінде де самодержавиенің жағдайы өте қиын деген қо- рытындыға келмеуге болмайды. Самодержавие жеке бой корсетулерді тұншықтырды, оііың әскерлері біресе ол


РЕЗОЛЮЦИЯНЫҢ БІРІНПІІ ЖЕҢІСІ
31
жердегі, біресе бұл жердегі баррикадаларды алып жат- ты, бірақ бұл жеке қақтығысулар тек қана ашындыра түсті, тек қана ашу-ызаны күшейте түсті, бұрынғыдая да күшті жаппай дүмпуді тек қана жақындата түсті, ал өскерге ендігі жерде сенуден қалған үкімет нақ осыдап ңорықты.
Жау елеулі шайқас жасамады. Жау шайқас алаңыя революцияшыл халыққа қалдырып, кейін шегінді,— жаңа позицияға шегінді, бұл позиция оған жақсы кү- шейтілген позиция сияқты корініп отыр, сондықтан ол бұл позицияда неғұрлым сенімді күштерді жинап, олар- ды топтастырып, жігерлепдіремін, шабуыл жасау үшін ең қолайлы сәтті тацдап аламын деп сеніп отыр.
Европаның буржуазиялық баспасөзінің толып жат- қан біршама «турашыл» пікірлері 17 октябрьдегі ұлы күиге берілген осы тәрізді бағаны дәлелдейді.
Бір жағынан Европа буржуазиясы сабырлылықпен күрсінсді. Патша мапифесі пағыз конституция беруге уәде береді: Дума заң шығару праволарын алады, ха- лық окілдерінің мақұлдауынсыз бірде-бір заң күшіне епе алмайды, министрлерге жауапкершілік берілді, азаматтық бостандықтар, адамның жеке басының дер- бес праволылығы, ождан бостандығы, сөз, жиналыс жә- пе одақ бостандығы берілді. Биржа орыс финанстеріне кобірек сенім білдіруге асығып отыр. Соңғы кезде құны томендеп кеткен орыс қағаз ақшаларының айналымы көтеріліп келеді. Революциялық Петербургтен қашып кеткен шетел банкирлері екі аптадан кейін қайтып ке- луге уәде беріп отыр. Европа буржуазиясына конституция кішкене ғаиа «бейбіт» жеңілдіктердің кепілі сияқ- ты көрінеді, ал бұл жеңілдіктер дәулетті таптарды толық қанағаттандыра отырып, сонымен қатар революцияшыл пролетариаттың «тым көп» бостандық алуына мүмкіндік бермейді.
Бірақ, екінші жағыпан, тіпті либерал буржуалар да патша манифесіпің тек қапа бос сөз, тек қана бос уәде екенін кормей тұра алмайды. Қазір құрғак, уәдеге кім сенеді? Түрмелер әлі де болса саяси қылмыстылар дей- тіндерге лық толып, цензура әлі де болса сақталып отырғанда адамныц жеке басыиың дербес праволылы-


32
В. И. ЛЕНИН
гы туралы жэне сез бостандығы туралы осы бос соз- дердің бәрі мазақ емес пе? Патшаның берген уәдесіп ңандай адамдар жүзеге асыратын болады? Лақаптарға қарағанда, Кузьмин-Караваев, Косич, Кони енетін Витте министрлігі ме? Бул керек десе либерал буржуазия- ның министрлігі де болмаиды. Бұл—әзірге либерал бю- рократияныц министрлігі ғана, мұны патша сарайы маңындағы реакциялық топ талай рет жеңген-ді. Халык, бостандық жолындағы күресте қап төккенде, бос, сөздермен, бос уәделермен құтылып жүрген либерал бюрократтарға сенім корсету үшін қан төккені ме?!
Жоқ, патша өкіметі әлі де тізе бүге ңойған жоқ. Самодержавие әлі де құлай қойған жоқ. Революцияшыл пролетариаттың әлі де талай ұлы шайқастарды басынан" кешіруіне тура келеді, ал бірінші жеңіс оның өз күш- терін топтастырып, күресте өзіне жаңа одақтастар тар- туына көмектеседі.
Манифест жарияланған күні «Таймстың» тілшісі бы- лай деп жазды: «Бостандық ісіпің табысқа жетуінің өзі реакцияшыл элементтерді жаңа әрекет жасауға ғана1 оятады, ал армия өзінің бұрынғы бастықтарына бағы- нышты болып қалып отырғанда, Россиянин; пронунциаменто * болуынан $ман қалуы мүмкін емес». «Револю- циялық өрлеудің қызып тұрған кезінде үкіметтің амалсыздан мәмлеге келуі революцияның жаңадан кү- шеюіне берілген дабыл болып шықпай ма?— деген тағы бір сұрақ туады». «Бюрократия өз қамалынан ку- ылды ма немесе ол тек өзінің алдыңғы шептегі пози- цияларынан кейін шегінді ме — бұл белгісіз» дейді бур- жуазияшыл оптимистер, ал фактілер самодержавиеніц «қамалы» әлі өзінің бар күшінде қалып отырғанын ай- ңын көрсетіп отыр.
Жеңілдіктің лажсыздық сипаты бәрінен бұрын баяу буржуаларды мазасыздапдырады. Француздардың үс- темдік етіп отырған ақшалы қапшығыныц оргапы, «Temps» 26 газеті «анархияға» ашуланып, бүкіл россия- лық саяси стачканы ұйымдастырушылар меи соған қа- тысушыларға зәрін шашып жала жапты. Енді бұл газет
— әскери төңкеріс. Ред.


РЕВОЛІОЦИЯНЫҢ БІРІНШІ ЖЕҢІСІ
33
патшаның конституциялық уәделеріне өз-өзінен ңа- нағаттанып, үрейлене былай дейді: «Патша өз инициа- тивасы бойынша қимыл жасаудың орнына, либералдық оппозицияның «аманаттарына» тек к,ол қоя салды. Бұл — жаман әдіс, дәйекті реформаларға лажсыздық сипат беретін, қайдағы бір байланыссыз, күтілмеген сипат беретін әдіс. Бұл әдіс үкіметті өзіне өзін қайшы келтіріп, зорлықты қолпаштайды. Ңырсыққа қарай, мә- селенің шынында тым асқынып кеткені, үкімет тұйыққа тіреліп, бұл күйзелістен шығатындай басқа жолдың болмаганы өте-мөте айқын еді. Бұл тізе бүгудің — кон- ституцияшылдардың, баяу адамдардың алдында ғана емес, ең алдымен оларды тыңдау керек еді, сонымен қатар стачканың алдында, революцияның алдыпда тізе бүгудің— сипатын тезірек ұмытатын болайық».
Жоқ, буржуа мырзалар, патшаның тізе бүгуініц лаж- сыздық сипатын жұмысшылар еш уақытта да ұмыт- пайды! Жұмысшылар тек күш арқылы ғана? өз ұйымы- ның күші, өзінің бірауыздылығының, өзінің бұқара болып ерлік жасауының күші арқылы ғана патша өкі- метінен өздерінің бостандықты қағаз-манифест жүзіндө мойындауды тартып алғанын, бостандықты іс жүзіпде де тартып алатынын еш уақытта да ұмытпайды.
Жоғарыда біз, шайқас алаңын революцияшыл проле- тариатқа қалдырып, жау кейін шегінді дедік. Біз енді бүған: шегініп бара жатқан жауды жігерлі түрде өкпіе- лей қуып барады деп қосуға тиіспіз. Дүйсенбі күні, 17 октябрьде, патша мапифесі шықты. Сейсенбі күні, 18 октябрьде, Вольф агенттігінің хабарлауыпа қарағанда, Россия социал-демократиялық жұмысшы партиясыпың манифесі шыққан 27, ол орасап көп дана больш Петер- бургте басылған. Манифест былай деп мәлімдеп отыр: пролетариаттың күресі патша манифесінің шығуымеп ешбір тоңталмайды. Пролетариаттың тактикасы — өзі- нің соққысының күші арқылы алынған праволарды пай- далану, стачкаларды жүргізе беру туралы мәселені шешу үшін жұмысшылардың жиналыстарын өткізу, революция лық * праволарды қорғау үшіп милиция ұйым- * Қолжазбада «революциялық» деген сөздің орнына «жеңіп алын- ған» делінген. Ред.


34
В. И. ЛЕНИН
даотыру, толық кешірім берілу талабын қою болуға ти- іс. Халық жиналыстарының социал-демократиялың ше- шендері ңұрылтай жиналысын шақыруды талап етуде. Телеграммаларға қарағанда, стачкалық комитет28 ке- шірім берілуін және жалпыга бірдей, төте сайлау правосы негізіиде құрылтай жиналысын дереу шақы- руды талап етуде.
Революциялық инстинкт Петербург жүмысшылары- на дұрыс ұранды бірден есіпе салды, бұл: күресті жь герлі түрде жүргізе беру, тегеурінді тоңтатпау үшін, са- модержавиені шынымен жою үшін жаңадан жеңіп алынған позицияларды пайдалану. Күрес жүріп жатыр. Жиналыстар жиіленіп жәпе көбейіп келеді. Бірінші жеңіс жөніндегі қуаныш пен орынды мақтанытл рево- люцияны ақырына дейіп жеткізу үшін күштерді жаңа- дан ұйымдастыруға кедергі жасамайды. Революцияның табысты болуы бостандық жағына халықтың бұрынғы- дан да қалың топтарын тартуға, олардың көзін ашып, үйымдастыруға байлапысты болып отыр. Жұмысшы та- бы бүкіл россиялық саяси стачка арқылы өзінің орасап зор күші бар екенін дәлелдеді, бірақ қала пролетария- тыііың артта қалган топтары арасында бізге әлі де көп жұмыс істеуге тура келеді. Жұмысшы милициясын,— революцияның осы бірден-бір тірегін,— ңұра отырьш, пеғұрлыім батыл, жаңа күреске дайындала отырып, өзі- міздің бүрынғы ұрандарымызды қолдай отырып, сопы- мен қатар біз армияға да ерекше көңіл бөлуге тиіспіз. Патшаның лажсыздап жасаған жеңілдігі армияның қатарында пеғұрлым көбірек қобалжу туғызуға тиіс болды, ал ңазір біз солдаттарды жұмысшы жиналыста- рына тарта отырып, казармаларда үгіт жұмысып кү- шейте отырып, офицерлермен байланысты кеңейте отырып, жұмысшылардың революциялык, армиясымея қатар әскерде де саналы революционерлер кадрларын құруға тиіспіз, бұл әскер күні кеше түгелдей патша әс- кері болса, енді ол халық әскеріне айналу қарсаңында тұр.
Революцияпіыл пролетариат жаппай стачкапыц ұлы күндерінде әскерді зиянсыз етіп, оны бейтарап қалды-


РЕВОЛЮЦИЯНЪІҢ БІРІНШІ ЖЕҢІСІ
35
ра білді. Ол енді әскердің түгелдей халық жағына шьь ғуыпа жетуі тиіс.
Революцияшыл пролетариат қала революциясын бі- рінші ұлы жеңіске жеткізді. Ол енді революцияны де- ревияға таратып, оның базасьш кеңейтіп, тереңдете тү- суге тиіс. Шаруаларды бостандық ісін саналы түрдө қорғауға дейіп котеру, шаруалардың пайдасына маңыз- ды шаралар қолдануды талап ету, деревня қозғалысын алдьщғы катарлы қала лролетариатымен байланыс жа- саи, самодержавиені әбден қиратып, толық және нағыз бостандықты жеңіп алатындай етіп әзірлеу,— Россия социал-демократиясының кезекте тұрған епдігі міндеті осыпдай.
Революцияпың табысты болуы революцияны қорғау- га жәие оны аяқтауға бел байлаған пролетариат пен .шаруалар бұқарасының мөлшеріне байланысты. Рево- люциялық соғыстың басқа соғыстардан өзгешелігі сол, ол өзіпің басты резервін өз жауының кешегі одақтаста- рының лагерінен, патша өкіметінің кешегі жақтастары- нан немесе патша өкіметінің соңынан білмей ерген адамдардан алып отырады. Сондықтан мужиктің ақы- лы мен жүрегіне бүкіл россиялық саяси стачканың табысты болуы қандай болмасын манифестер меп зац* дардың жалған сөздерінен гөрі қонымды болады.
Бұдан бір жыл бұрын болғаны сияқты, бүкіл саясп авансценада либерал буржуалар тұрған кезде, орыс ре- волюциясы жаңа ғана дами бастаған еді.
Ңалапың жұмысшы табы 9 январьда көшеге шыққан кезде революция аяғынан тік тұрды.
Россияның барлық халықтарының пролетариаты бір адамдай котеріліп, патшаның тағын, барлыц халықтар- ды, бәріпен де гөрі барлық халықтардың еңбекші тап- тарын соншама адам айтқысыз бақытсыздыққа ұшыра- тып келгеп патша тағын шайқалтқан кезде революция бірінші жеңіске жетті.
Жұмысшылар тағы да көтеріліп, шаруаларды да оз соңынап ерткен кезде революция жаудың тас-талқанын шыгарып, қан қүйлы патшаның тағын жермен-жексен етеді.


36
В. И. ЛЕНИН
Ал сонан соң — сонан соң орыс революциясыньщ тары да резерві бар. Халықтар мен мемлекеттер бір-бірі- нен оқшау өмір сүретін заман өткен. Қараңызшы: Европа қазірдің өзінде толңи бастады. Европа буржуазия- сы абыржулы және Россиядагы өртті қайтсе де сөндіру үшін миллиондаған, миллиардтаған қаржы беруге да- йын отыр. Европалың әскери державалардың билеп-төс- теушілері патшага әскери көмек беру туралы ойлана бастады. Герман солдафондарының Петергофпен тіке- лей қатынасын орнату үтпін Вильгельм қазірдің өзіндо бірнеше крейсер және екі дивизия миноносец жіберді. Европа контрреволюциясы орыс контрреволюциясына’ қол созып отыр.
Азамат Гогенцоллерн, қол созып көріңіз, комектесіп көріңіз! Орыс революциясыньщ европалық резерві біз- де де бар. Бұл резерв — халықаралық социалистік пролетариат, халықаральщ революциялық социал-демократия. Бүкіл дүние жүзінің жұмысшылары орыс жұмыс- шыларының жеңісін ңуанышты сезіммен құттықтауда жәпе социализмніц халықаралық армиясы отрядтары- ның өзара тығыз байланысын түсініп, оздері де үзілді- кесілді ұлы күреске дайындалуда.
Бүкіл Россия жүмысшылары мен шаруалары, сіздер жалғыз емессіздер! Ал егер сіздер крепостниктік, поли- циялық, помещиктік және патшалык, Россияның езуші- лерін ңұлатып, жаныштап, құрта алсаңыздар, онда сіз- дердің жеңісіңіз капитал езгісіне қарсы бүкіл дүние жүзілік күрестің, еңбекшілерді тек саяси жағынан рана емес, сонымен қатар экономикалық жағынан да то- лық азат ету жолындағы күрестің, адамзатты қайыр- іпылықтан ңұтқару жолындағы және социализмді жүзе- ге асыру жолындагы күрестіц дабылы болады.
«Пролетарий» 24,'
7 ноябрь (25 октябрь), 1905 ж.
«Пролетарий» газетініц цолжазбамен салыстырылған текстг бойынша басылып отыр


37
НИКОЛАЙ ЭРНЕСТОВИЧ БАУМАН
Бүгін, жацаша 3 ноябрьде, телеграф Россия социал- демократиялык, жұмысшы партиясының мүшесі, мал дә- рігері Н. Э. Бауманды Москвада патша әскері өлтірді деген хабар жеткізді. Бауманның жесірі, ол да біздіц партияпың адамы, халыққа арпап сөз сөйлеп, қарулы көтеріліс жасауға шақырған кезде, Бауман қабірініц басында демонстрация болды. Бұл қаза тапқан жолдас- тың өмірбаяны жайында толық дерек беруге біздің қа- зір мүмкіндігіміз жоқ. Әзірше тек басты мәліметтерді ғана атап өтпекпіз. Ол Петербургте, 90-жылдарда социал-демократиялық ұйымда жұмыс істей бастады. Ңамауға алынып, 22 ай Петропавл ңамалында отырды. Вятка губерниясына жер аударылды. Айдаудан шетел- ге қапіып барып, 1900 жылы «Искраны» 29 ұйымдасты- руға өуел бастап-ақ қатысты, іс жүзінде негізгі басшы- лардыц бірі болды. Талай рет құпия түрде Россияга барды. «Искра» ұйымыпың ісі бойынша 1902 жылғы февральда Воронежде қамауға алынып (бір дәрігер ұс- тап беріпті), Киев түрмесінде отырды. Ол түрмеден 10 социал-демократ жолдастарымеп бірге 1902 жылы августа қашып шықты. РСДРП Москва комитетінен пар- тияның екінші съезіне делегат болды (бүркеншік аты: Сорокин). Лиганыц екінші съезіне 30 қатысты (бүркен- шік аты: Сарафский). Сонан соң партияпың нақ сол Москва комитетінің мүшесі болды. 1904 жылғы 19 июньде қамауға алынып, Таганкада отырды. Түрмедеп, сірә, таяуда гана босаса керек.


38
В. И. ЛЕНИН
Россия социал-демократиялық пролетариатының қа- тарьшда болған күрескердің есімі мәңгі өшпесін! Же- ңімпаз революцияның алғашқы күндерінде ңаза тапқап революциопердің есімі мәңгі өшпесін! Көтеріліске шық- ңан халықтың оның ңабірінің басында көрсеткен кур- мет! көтерілістің толық жеңіп шығуына жәпе қарғыс атқан патша өкіметін толық жоюға кепіл болсын!
Н. Э. Бауманныц өлтірілуі ІІетербургтегі социал-де- мократиялык, шепіепдердщ қаншалықты дүрыс айтқап- дығын айқын көрсетіп отыр, олар 17 октябрьдегі манифест! қақпан деп, ал үкіметтің манифестен кейінгі қы- Лығын арандатушылың деп атаған болатын. Өкімет билігі мен қарулы күш үкімет қолында қалып отыр- ғанда, осы уәде етілген бостандықтардың бәрі не тұр- мақ? Түрмеден шыққандарды казактар көшеде атып өлтіріп жатқанда, бұл «кешірімнің» өзі шынында да қақпан емес пе?
«Пролетарий» № 24,
7 ноябрь (25 октябрь), 1905 ж.
«Пролетарий» газетініц цолжазбамен салыстырылған тексті бойынша басылып отыр


39
СОҢҒЫ ХАБАРЛАР
Женева, 4 ноябрь (22 октябрь).
Ңанқұйлы Николайдың «конституциялық» манифо- сіпен кейіп Треповтыц және оның бапдасының ұйым- дастыруымеп жаңадан сансыз көп кісі өлтірулер бол- ды. Казактардың қапыпезерлігі, еврей ойрандары, жа- ңа ғана «кешірім берілген» саясатшыларды көшелерде атып өлтіру, полицияның көмегімен ңаражүздіктер ұйымдастырып отырған тонау,— революциялық күресті тұпшықтыру үшін осылардың бәрі қолданылып отыр.
Патша революционерлердіц жалған жецілдікке, «лп- бералдық» манифестің жиіркепіпіті комедиясына бер- ген бағасын растап, революционерлерге тамаша көмек көрсетті. Жаңадан шешуші күрестің болуьтн патшаның өзі тілеп отыр. Соның өзі жақсы! Социал-демократия- пың бүкіл жұмысы, пролетариаттың барлық жігері еп- ді, оліп бара жатып, ең соцғы рет қараңғы тобырдьщ қарацғы түйсігін қоздыруға тырысып отырған патша өкіметінің жауыздарын жою үпіін келесі тегеуріпді да- йындауға бағытталады. Қазір Трепов неғұрлым көи белсенділік жасаса, бүкіл треповшылдықтың және күл- лі Романовтардыц солгұрлым толық апатқа ұшырауы сөзсіз.
Біргнъиі рет 1925 ж. «Вперед» пен «Пролетарий» газеттерінгц
VI кітабыныц іуосымшасында І\олжазба бойыииіа басылып
басылған, ВКП(б) Орталы^ отыр
Комитетг жанындағы Партия тарихъі ииститутыиыц басылымы
3 12-том


40
ҮСАҚ БУРЖУ АЗИЯЛЫҚ СОЦИАЛИЗМ МЕН ПРОЛЕТАРЛЫҚ СОЦИАЛИЗМ 31
Европада социализмпіц эр түрлі ілімдерінің ішінде қазіргі уақытта марксизм толык, үстемдік алып отыр, ал соцпалистік құрылысты жүзеге асыру жолындағы күрес бүтіндей дерлік, социал-демократиялық партия- лар басшылык, етіп отырған жұмысшы табыньщ күресі рөтіиде жүргізілуде. Бірақ марксизм іліміне негізделгеп иролетарлық социализмнің осы толық үстемдігі бірден нығайған жоқ, алуан түрлі мешеу ілімдерге қарсы, ұсақ буржуазиялық социализмге қарсы, анархизмге және т. б. қарсы үзақ уақыт жүргізілген күрестеп кейін гана ны- ғайды. Бұдан не бары отыз жыл бұрын марксизм тіпті Германияда да әлі үстем болған жоқ-ты, ал шынын айт- қанда, Германияда ұсак, буржуазиялық социализм мен пролетарлық социализм арасындағы өтпелі, аралас, эк- лектикалық көзқарастар басым еді. Ал роман елдерін- де: Францияда, Испапияда, Бельгияда алдыцғы қатар- лы жүмысшылардың арасында ең көп таралған ілім- дер — пролетардың емес, ұсақ буржуаның көзқарасып айқын бейнелеген прудонизм 32, бланкизм 33, анархизм болды.
Марксизмнің соңғы он жылдьщтар ішінде осыншама тез және толық жеңуіпе қандай себеп болды? Ңазіргі ңоғамдардыц экопомикалық жағынан да, саяси жағы- нан да дамуының бәрі, езілген таптардыц революция- лык қозғалысы мсн күресінің бүкіл тәжірибесі маркс- тік козқарастардың дүрыстығын барғап сайын дәлелдеп отыр. Үсақ буржуазияның құлдырауы ұсақ буржуазия-


ҮСАК БУРЖУАЗИЯЛЫҢ СОЦИАЛИЗМ МЕН...-
41
лық соқыр сенім атаулының ерте ме, кеш пе, әйтеуір бір құрып кетуін сөзсіз туғызды, ал капитализмнің өсуі және капиталистік қоғамның ішінде таптар күре- сініц шиеленісуі пролетарлық социализм идеялары жо- лындағы ең жақсы үгіт болды.
Социализмнің әр түрлі артта қалған ілімдерінің біз- дің елімізде өте берік болуы Россияның артта қалғаы- дыгыиың салдарынап екепі өзінеи-өзі түсінікті. Орыс- тың революциялык, пікіріиің соңғы піирек ғасыр ішін- дегі. тарихыныц бәрі марксизмнің ұсақ буржуазиялық халықшылдық социализмге қарсы күресінің тарихы бо- лып табылады. Егер орыс жұмысшы қозғалысының тез өсіп, тамаша табыстарға жетуі қазірдің өзінде Россия- да да марксизмді жеңіске жеткізіп отырған болса, ои- да, екішпі жағынап, шаруалардың сөзсіз революция- лық қозғалысының дамуы—әсіресе шаруалардың 1902 жылы Малороссиядағы атақты көтерілістерінен34 ке- йіи — қартайып қаусағаи халықшылдықты бірсыпыра жандандырды. Дағдыға айналған европалық оппортунизм (ревизионизм, бернштейншілдік35, Марксті сы- нау) жаңартқан ескі халықшылдық социалист-рево- люционерлер деп аталатындардың барлық ерекше идеялық байлығы болып табылады. Сондықтан маркс- истердің таза түрдегі халықшылдармен де, социалист- революционерлермеп де таласында шаруалар мәселесі басты орын а лады.
Халықшылдық белгілі дәрежеде тұтас және дәйекті ілім болды. Россияда капитализмнің үстем болуы те- ріске шығарылды; бүкіл пролетариаттың алдыңғы қа- тарлы күрескерлері ретінде фабрика-завсд жұмысшы- ларының ролі теріске шығарылды; саяси революцияныц және буржуазиялық саяси бостандықтың маңызы те- ріске шығарылды; ұсақ ауыл шаруашылығы бар шаруалар қауымы пегізінде бірден социалистік төңкеріс жасау уағыздалды. Осы тұтас ілімнің қазір тек сілім- тігі ғана қалды, бірақ қазіргі таластарды саналы түрде түсіну үшін, бұл таластарды ұрыс-керіске айналдырып жібермеу үшін, біздің социалист-революциоперлердің пдасуларының жалпы және түпкі халықшылдық негіз- <>е[)1н әрдайым есте ұстау керек.
.'{г


42
В. И. ЛЕНИН
Халықшылдар: Россияда болашақтың адамы — мужик деп ойлады, ал бұл көзқарас, сөз жоқ, қауымиыц соңиалистілігіне сеиуіиіліктеп, капитализмнің тағдыры- на сенбеушіліктен келіп шықты. Марксистер: Россияда болашақтың адамы—жұмысшы деп ойлады, ал орыс капитализміпің егіпшіліктегі дамуы да, өнеркәсіптегі дамуы да барған сайыи марксистердің көзқарастарын растап келеді. Россиядағы жұмысшы қозғалысы қазір өзін өзі таиытты, ал шаруалар қозғалысы жонінде ха- лықшылдық пен марксизм арасындагы тұңғиьтқ күні бү- гінге дейін осы қозғалысты түрліше тусінуде больш отыр. Халықшыл үшін нақ шаруалар қозғалысы марке- измді теріске шығарады; халықшыл үпіін бұл ңоз- ғалыс тікелей социалистік тоңкеріс жасауға иайдалы қозғалыс болып табылады; нақ осы қозғалыс ешқандай буржуазиялық саяси бостандықты мойындамайды; бүл қозғалыс ірі шаруашылыққа емес, нақ ұсақ шаруашы- лыққа негізделеді. Бір созбен айтқапда, халықшыл үшін шаруалар ңозғалысы — нағыз, шып-социалистік және тікелей-социалистік қозғалыс. Шаруалар қа- уымына деген халықшылдық сенім және халықшыл- дық анархизм осындай қорытыпдыларга сөзсіз келіп тірелетінін толық тұсіндіреді.
Марксист үпіін шаруалар ңозғалысы, атап айтқанда, социалистік қозғалыс емес, демократиялық қозгалыс. Бұл қозғалыс, басқа елдерде болғаиы сияқты, Россияда да демократиялық революцияның, өзінің қоғамдық-эко- номикалык, мазмүны жағыиан буржуазияльтқ револю- цпяның қажетті серігі болып табылады. Бұл қозғалыс буржуазиялық тәртіптің негіздеріне, товар шаруапіы- лығына, капиталға мүлдем қарсы бағытталмайды. Бұл қозғалыс, мұның керісінше, деревпядағы ескі, крепост- никтік, капитализмге дейіпгі қатыиастарға қарсы ба- гытталады және крепостниктік тортіптіц барлың ңал- дықтарының басты тірегі болып отырғап помещиктік жер иеленуге қарсы бағытталады. Сондықтап бұл шаруалар қозғалысыиыц толық жеңіті итығуы капитализм- ді жоймайды, қайта керісінше оның дамуьтна неғүрлым кең негіз жасайды, таза капиталистік дамуды тездетіп, іииеленістіреді. Шаруалар көтерілісінің толық жеңіп


ҮСАҚ БУРЖУАЗИНЛЫҚ СОЦИАЛИЗМ МЕН...
43
іпығуы демократиялық буржуазиялық республиканың тірегін ғана жасай алады, ал бұл республикада проле- тариаттың буржуазиям қарсы күресі тұңғыш рет ба- рьтнша таза күйінде орістсйтін болады.
Сонымеп, социалист-революционерлер меи социал-де- мократтардыц арасыпдағы принципті түщғиықты білгісі келетін әрбір адам қарама-қарсы осы екі козқарасты айқын түсіиіп алуы керек. Бір көзңарас бойынша, ша- руалар қозғалысы — социалистік қозғалыс, екінші көз- царас бойынша — демократиялық-буржуазиялык, қоз- ғалыс. Біздің социалист-революционерлер ортодокс марксистер бір кезде шаруалар мәселесін бейне бір «елемеді» (білгісі келмеді) деп жүз рет қайталап айт- қанда (мәселен, «Революционная Россияның» 36 75-но- мерін салыстырыңыз), олардың қандай надан екенін осыдан байқауға болады. Мұндай барып тұрған надан- дыққа қарсьт тек бір әдіс арқылы ғана: әліппені қай- талау арқылы, ескі дәйекті-халықшылдық көзқарастар- ды баяндау арқылы, шып айырма шаруалар мәселесі- мен санасқысы келуде немесө келмеуде емес, ояы мойындауда немесе елемеуде емес, Россиядағы қазіргі шаруалар қозғалысын және қазіргі шаруалар мәселесін турліше бағалауда екенін жүз рет, мың рет корсету ар- қылы ғана күрееуге болады. Марксистердің Росспяда- ғы шаруалар мәселесін «елемеуі» туралы сөз ететін адам, біріншіден, барып тұрған надан, өйткені Плеха- повтың «Біздегі алауыздықтар» деген (жиырма жыл- дан астам бүрын шыңқан) кітабынан бастап, орыс марксистерінің барлық басты шығармалары негізінен орыстың шаруалар мәселесі жөніндегі халықшылдық козқарастардың қателігін түсіндіруге арпалған бола- тын. Екіншіден, марксистердің шаруалар мәселесіп «елемеуі» туралы сөз ететін адам мұнысы арқылы: қа- зіргі шаруалар қозғалысьі демократиялың-буржуазия- л ық қозғалыс па, жоқ па? ол, өзінің объективтік маңы- :<і,і жағынан, крепостниктік тәртіптің қалдықтарына қарсы бағытталған ба, жоқ па?— деген нағыз принцип- гі алауыздыққа толық баға беруден өзінің бұлтарып кету іе тырысатынын дәлелдейді.


44
В. И. ЛЕНИН
Социалист-революционерлер бұл сұраққа еш уақыт- та да айқын, дэл жауап бергеп емес жэне бере де ал- майды, ойткені олар Россиядағы шаруалар мәселесі же- ніпдегі ескі халықшылдық көзқарас пен қазіргі маркс- тік көзқарастың арасында әбден шатасып жүр. Нақ сондықтап да марксистер социалист-революционерлерді ұсақ буржуазия көзқарасындағы адамдар (ұсақ бур- жуазияньгң идеологтары) деп атайды, өйткені олар шаруалар қозғалысын бағалауда ұсақ буржуазиялық ал- дамшы елестерден, халықшылдық қиялдардап арыла алмай жүр.
Міне, сондықтан біздің: әліп, би, ти деп тағы да қай- талауымызға тура келіп отыр. Россиядағы қазіргі шаруалар қозғалысы неге ұмтылып отыр? Жер мен ерік алуға ұмтылып отыр.— Бұл қозғалыстың толық жеңіп шығуының қандай маңызы болады? Ол қозғалыс ерік длған соң мемлекетті басқару ісінде помещиктер мен чиновниктердің үстемдігін жояды. Ол қозғалыс жерді алған соң, помещиктердің жерлерін шаруаларға бере- ді.— Барынша толық ерік алу және помещиктерді барынша толық экспроприациялау (помещиктердің жер- леріи тартып алу) товар шаруашылығын жоя ма? Жоқ, жоймайды.— Барынша толық ерік алу және помещик- терді барынша толық экспроприациялау шаруа үйлері- нің қауым жерінде немесе «социализацияланған» жерде жеке-дара шаруашылык, жүргізуін жоя ма? Жоқ, жоймайды.— Барынша толық ерік алу және помещик- терді барынша толык, экспроприациялау бай, коп жыл- ңысы бар, коп сиыры бар шаруа мен батырақтың, күн- дікшініц арасындағы, яғни шаруалар буржуазиясы меп село пролетариатының арасындағы терең тұңғиықты жоя ма? Жоқ, жоймайды. Ңайта жоғары (помещиктік)' сословиенің қиратыдып, жойылуы неғұрлым толык, бол- са, буржуазия мен пролетариаттың арасындағы тап араздығы соғұрлым терец болады.— Шаруалар көтері- лісінің толык, жеңіп шығуы оның объективтік маңызы жағынан қарағанда қандай маңыз алады? Бұл жеңіс крепостниктік тәртіптің барлық қалдықтарын мүлдем жояды, бірақ буржуазияның қожайындык, етуін тіпті де жоймайды, капитализмді жоймайды, қоғамның таптар-


¥САҚ БУРЖУАЗИЯЛЫҚ СОЦИАЛИЗМ МЕН..? 45
ға, байлар мен кедейлерге, буржуазия мен пролетариат- к,а бөлінуін жоймайды.— Ңазіргі шаруалар қозғалысы- ның демократиялық-буржуазиялық қозғалыс болатын себебі пе? Өйткені, бұл қозғалыс чиновниктер мен по- мещиктердің өкіметін жойып, қоғамның демократия- лық құрылысын орнатады, бірақ бұл демократиялық қоғамның буржуазиялық негізін өзгертпейді, капитал- дың үстемдігін жоймайды.— Ңазіргі шаруалар қозғалы- сына саналы жұмысшы, социалист, қалай қарауғ^ тиіс? Ол бұл қозғалысты қолдауға тиіс, шаруаларға бар жі- герін салып көмектесуге, оларға чиновниктердің өкіме- тін де, помещиктердің өкіметін де бүтіндей құлатуға ақырына дейін жәрдемдесуге тиіс. Бірақ ол сонымен қатар шаруаларға чиновниктер мен помещиктердің өкі- метін құлатудың әлі жеткіліксіз екеніп түсіндіруге * тиіс. Бұл өкіметті ңұлата отырып, сонымен бірге ка- питалдың өкіметін, буржуазияның өкіметін жоюға дайындалу керек, ал бүл үшіп толығынап социалистік, яғни маркстік ілімді дереу уағыздау керек және шаруалар буржуазиясына, бүкіл Россия буржуазиясына қар- сы күресу үшін село пролетарларын біріктірігі, топтас- тырып, ұйымдастыру керек.— Саналы жұмысшы социа- листік күреске бола демократиялық күресті иемесе демократиялық күреске бола социалистік күресті ұмыта ала ма? Жоқ, саналы жұмысшы нақ осы күрестің ара- цатынасын түсінгендіктен де өзін социал-демократ деи атайды. Ол социализмге демократизм арқылы, саяси бостандық арқылы жеткізетін жолдап басқа жолдыц жоқ екенін біледі. Сондықтан ол түпкі мақсатқа, социализмге жету үшін демократизмді толык, және дәйек- ті түрде жүзеге асыруға тырысады.— Демократиялық күрес пен социалистік күрестің жағдайлары иеліктен бірдей емес? Өйткені бұл екі күрестің әрқайсысында жұ- мыснтылардың одақтастары сөзсіз әр түрлі болады. Де- мократиялың күресті жүмысшылар буржуазияпың, әсі- ресе ұсақ буржуазияның бір бөлегімен бірігіп жүргізеді. Социалистік күресті жүмысшылар бүкіл буржуазияға қарсы жүргізеді. Чиновник пен помещикке қарсы күрес- * Қолжазбада «түсіндіруге» деген сөздің алдында «жалықпай» детей соз бар. Ред.


46
В. И. ЛЕНИН
ті барлық шаруалармен, тіпті ауқатты жэпе орта ша- руалармен бірігіп жүргізуге болады және солай жүргізу керек. Ал буржуазияга қарсы күресті, демек, ауқатты шаруаларға да қарсы күресті, тек село пролетариаты- мен бірігіи қана сенімді түрде жүргізуге болады.
Егер біз марксизмнің осы, социалпст-революциопер- лер талдап қараудан ордайым жалтаруды жөн коретін әліппе акиқаттарыньщ бәрін есте үстап отырсақ, опда олардың марксизмге қарсы томсндегі «ең жаца» қарсы- лықтарьіна баға беру бізге оңай болады.
«Революционная Россия» (№ 75) былай деп таңдана- ды: «Помещикке қарсы пролетариатты бірден қолдау- дың орнына, әуелі помещикке қарсы жалпы шаруаны қолдау, ал сонап соң (яғпи сонымен бірге) жалпы ша- руаға қарсы пролетариатты қолдау не үшін керек жәпе бұл жерде марксизмнің не қатысы бар,— бір аллапыц өзі біледі».
Бүл — ец кенже қалғап, баладай аңқау анархизмпің көзңарасы. Қанау атаулының барлығын «бірден» жою туралы адам баласы әлдсқашаппан бері, коптеген ға- сырлар бойы, тіпті әлденсше мыцдаған жылдар бойы арман етіп келеді. Бірақ бұл армандар бүкіл дүние жү- зінде миллпондағаи қаналушылар капиталистік қоғам- ды осы қогамиың өз дамуы бағытында өзгерту жолын- да төзімді, табапды, жан-жақты күрес жүргізу үшіті ұйымдаса бастаганға дейін арман болып қала берді. Социалисты; арман Маркстің ғылыми социализмді қайта құру талабын белгілі бір таптыц күресімен байланыс- тырғап кезде ғана миллпопдаған адамдардың социалисты; күресіпе айналды. Тап күресінен тыс социализм — бос сөз немесе аңқау арман. Ал біздің Россияда көз ал- дымызда екі түрлі әлеуметтік күпітің екі түрлі күресі жүріп жатыр. Капиталистік өндірістік қатынастар бар (ал капиталисты өндірістік қатынастар — біздің социа- лист-революционерлердің есінде болсын — тіпті шаруа- лар қауымының ішінде де, яғни олардыц көзқарасын- ніа өте-мөте «социализацияланған» жерде де бар)' жерлердің бәрінде де пролетариат буржуазияға қарсы күреседі. ІЛаруалар үсақ жер иелері, үсақ буржуа тобы ретінде крепостниктЫ тәртіптің барлық қалдықтарына


ҮСАҚ БУРЖУАЗИЯЛЫҚ СОЦИАЛИЗМ МЕН ..
47
ңарсы, чиновниктер мен помещиктерге қарсы күреседі. Бұл әр түрлі, әр текті әлеуметтік екі соғысты саяси экономиямен және бүкіл дүние жүзіндегі революция- лардың тарихымен мүлдем таныс емес адамдар ғана коре алмауы мүмкін. «Бірдон» дегеи сөзге сүйеніп бұл со- ғыстардың әр текті екендігін кормеу—бой тасалау және өмір шындығына талдау жасаудыц қапдайыпан болса да бас тарту болып табылады.
Социалист-революционерлер ескі халықшылдықтың козқарастарының тұтастығын жоғалтып, тіпті халық- шылдар іліміпің көп жерін естсн шығарды. «Ленин мырза шаруалардың помещиктерді экспроприациялауы- на комектесу арқылы,— дей жазады сол номерінде «Революционная Россия»,— капиталистік егін шаруашылы- ғының осы күннің өзінде азды-көпті оркендеген фор- маларын қиратып, оның орнына ұсақ буржуазиялык, шаруашылық орнатуға пайымдамай жәрдемдесіп отыр, Ортодокстік марксизм козқарасы тұрғысынан Караганда, мұның өзі бір адым кейін шегінгендік емес пе?»
Ұялсаңдаршы, мырзалар! Сіздер өздеріціздіц В. В. мырзаларыңды ұмытып отырсыздар ғой! Оның «Капитализм тағдырын», Николай — он мырзапың «Очеркте- рін» және өз даналықтарыңыздыц басқа да деректеме- лерін қарап көріңіздер. Сонда Россиядағы помещиктік шаруашылықта капиталистік және крепостниктік ша- руашылықтың белгілері бар екепі естеріңізге түседі, Сонда шаруашылықтың барщинаныц тікелей қалдығы болып отырған жұмыспен өтеу жүйесіиің бар екепін сіз- дер білесіздер. Егер сіздер мұның үстіне Маркс «Капи- талыныц» үшінші томы сияқты ортодокстік-маркстік кітапты қарап шықсаңыздар, онда бұл кітаптан сіздер барщиналық шаруаіпылықтың дамуы жәпе опыц капиталиста шаруашылыққа айналуы еш жерде үсақ буржуазиялык, шаруалар шаруашылығының көмегінсіз болмағапын және басқаша бола алмаганын 37 білесіздер. Марксизмді жамандау үшіп сіздер тым қарапайым, әл- деқашап әшкереленген әдістерді қолдапып отырсыздар: сіздер марксизмге ірі барщиналық піаруашылықтыц орпына тікелей ірі капиталистік шаруапіылык, орнайды дегеп келемеж-жабайы көзқарасты таңып отырсыздар!


48
В. И. ЛЕНИН
Сіздер: помещиктер егінінің шығымдылығы шаруалар- дікінен жоғары, олай болса помещиктерді экспроприа- циялау бір адым кейін шегінгендік болады деп пайым- дайсыздар. Бұлай пайымдау төртінші класс гимназисте лайықты. Ойлаііыңдаршы, мырзалар, крепостниктік право ңұлағап кезде егін шығымдылығы темен ша- руа жеріп егін шығымдылығы жоғары помещик жсрі- пеп боліп тастау «бір адым кейін шегінгендік» болмап па еді?
Россиядағы қазіргі помещиктік шаруашылықта капиталиста шаруапіылық пен крепостниктік шаруашы- лықтың белгілері бар. Шаруалардың помещиктерге қар- сы қазіргі күресі, езініц объективті маңызы жағынан, крепостниктік тәртіптің қалдықтарына қарсы күрес бо- лып табылады. Бірак, жеке оқиғалардың бәрін санап шығуға жәие әрбір жеке оқиғаны салмақтауға, крепост- пиктік тәртіптің дәл қай жерден аяқталып, таза капи- тализмнің дәл қай жерден басталатынын аптека тара- зысының дәлдігіндей дәлдікпен анықтауға тырысу — оз басының педантизміп марксистерге таңу деген сөз. Біз ұсак, дүкеншіден сатып алынатын керек-жарақтар бағасыиың ңандай үлесіиің еңбек құны болатынын жене қандай үлесінің алаяқтық болатынын, т. т. есептеп шығара алмаймыз. Мұның өзі еңбек құны теориясын лақтырып тастау керек дегендік пе, мырзалар?
Қазіргі помещиктік шаруашылықта каппталистік ша- руашылық пеп крепостниктік шаруашылықтың белгі- лері бар. Бүдан тек педапттар ғана: біздің міндетіміз — осы белгілер кездескен сайын оны белгілі бір әлеумет- тік сипатыпа қарай әрбір жеке жағдайларда таразыға салып, есептеп, көшіріп жазып отыру болады деген қо- рытынды жасай алады. Бұдан тек утопистер ғана: бізге әр текті әлеуметтік е.кі соғысты айырып жатудың «түк керегі жоқ» деген қорытынды жасай алады. Бұдан піы- ныпда тек қана мынадай: біз өзіміздің программамызда да, тактикамызда да капитализмге ңарсы таза проле- тарлық күресті крепостниктік тәртіпке қарсы жалпы демократиялық күреспеп (және жалпы шаруалар күре- сімен) ұштастыруға тиіспіз дегеп қорытынды шығады.
Қазіргі помещиктік жартылай крепостниктік шаруа-


УСАЦ БУРЖУАЗИЯЛЫҚ СОЦИАЛИЗМ МЕН...
49
шылықта капиталистік белгілер пеғұрлым күшті дамы- гаи болса, дербес село пролетариатын дереу ұйымдас- тыру соғұрлым оте-моте қажет болады, өйткені қандай конфискенің тұсында болса да таза капиталисты неме- се таза пролетарлық антагонизм соғұрлым тез жарыққа шығады. Помещиктік шаруашылыцта капиталисты бел- гілер неғұрлым күшті болса, демократиялық конфиске социализм жолындағы нағыз күреске соғұрлым тез итер- мелейді,— демек, «социализация» деген сөздіц комегі- меи демократиялық тоңкерісті жалғап дәріптеу соғұр- лым қауіпті болады. Mine, помещиктік шаруашылықта капитализмді крепостниктік тәртіппеи шатастырушы- лықтан осындай қорытынды шығады.
Сөйтіп, таза пролетарлық күресті жалпы шаруалар күресімен ұштастыру керек, бірақ оларды шатастырма- ған жөн. Жалпы демократиялық күрес пен жалпы шаруалар күресін қолдау керек, бірақ қолдағанда — бұл таптық емес күреспеп ешбір қосылып кетгіеу керек, оны социализациялау деген сияқты жалған сөздер арқылы ешбір дәріптемеу керек, қала пролетариатын да, село пролетариатын да социал-демократияпыц мүлдем дербес таптық партиясына ұйымдастыруды бір сот те ешбір ұмытпау керек. Бұл партия, ең батыл демократизмді аңырына дейін қолдай отырып, реакциялык, ңиялдар ар- ңылы және товар шаруашылығы тұсындағы «теңгерме- лік» жасау тәжірибелері арқылы революциялық жолдап озія аулақтатуға жол бермейді. Шаруалардың поме- щлктермен күресі — қазір революциялык, күрес, поме- щиктік жерлерді конфискелеу — экономикалық жәпе саяси эволюцияның қазіргі кезеңінде барлық жагынап революциялық шара, сопдықтан біз революциялық-демо- кратпялык, шарапы цолдаймыз. Бірақ бұл шарапы «социализация» деп атау, товар шаруашылығы түсында жерді «теңгермелі» түрде пайдалану мүмкіндігі жөнін- де өзін де, халықты да алдау — мұның өзі реакциялык, ұсақ буржуазиялық утопия, бұл утопияны біз социалист реакциоперлерге-ак, береміз.
«Пролетарий» № 24, «Пролетарий» газетініц
7 ноябрь (25 октябрь), 1905 ж. уолжазбамеп салъістырылған
тексті бойынгиа баоылып отъір


50
ЕКІ ШАЙҚАС АРАСЫНДА
Женева, жаңаша 15 ноябрь.
Проле гариаттыц патша өкіметіпе қарсы үлкен шай- қасы аяқталды. Бүкіл россиялық саяси стачка, шамасы, барлық жерде дерлік тоқталса керек. Дұшпан бар болтаны бір ңанатта ғана шегінді (Финляндия), бірақ ол опың есесіне екінші қанатта бекініп алды (Полыпада- ғы согыс жағдайы). Дұшпан орталықта болмашы ғана шсгінді, алайда ол жаңадан күіпті позицияға орнығып алып, бұрынғыдан да бетер қан төгіс болатын, неғұрлым күшті шешуші шайқасқа дайындалуда. Әскери қақты- ғыстар барлық жерде де үздіксіз болып жатыр. Екі жақ та өз шығындарының орнын толтыруга, өз қатарларып топтастыруға, келесі болатын шайқасқа мүмкіндігіншө жақсы ұйымдасуға, қарулануға асығып отыр.
Ңазіргі кезеңде бостапдық жолындағы күрес майда- нында істердің жағдайы, піамамен айтқанда, осындай. Азамат соғысыиың басқа соғыстардан табиғи өзгешелі- гі мынада: шайқастардың формалары мейліншө әр ал- уан, шайқасып жатқан екі жақтың саны мен құрамын есепке алу оте қпын, өйткені мейлінше ауытқып оты- рады, шайқасушылар бітім жасауға немесе тым болма- ғанда уақытша бітім жасауға әрекет етпейді, сондықтан сотые кимылдарымен мейлінше шым-шытырық арала- сып жатады.
Соғыс қимылдарының уақытша тоқталуы «татулас- тырушылардың» тапқырлығын ерекше көтермелейді. Витте тікелей де, жарамсақ баспасөз арқылы да өзін лақ осы «татуластырушымын» деп көрсетуге, патша өкі-


ЕКІ ШАЙҢАС АРАСЫНДА
51
метіне өзінің дииломатиялық малай екепін мүмкін қа- дарынша бүркемелеуге жанталаса әуре болып жүр. Үкімет хабары—аңқау либералдарды масаттандырып— қаражүздік ерліксымақтарға полицияпың қатысуьш мо- йыпдайды. Үкіметке жарамсақтанушы баспасоз (мыса- лы, «Новое Время») реакционерлердің ұшқарылығыи да, әрипе, революционерлердің «ұшқарылығын» да айыптаған болады. ¥сақ әрекетке коңілдері толмағаи нағыз реакция екілдері (Победоносцев, Владимир, Трепов) сырт айналуда. Олар ішінара өте зор окімет билі- гіи патша окіметіііде сақтап қалу үшін бұл әрекеттің қаншалықты пайдалы екендігіп өздеріпіц топастығынан түсінбейді; олар ішінара оздеріне толық ерік беріп, сол әрекетке қатысуды, бірақ қатысқаида басқа рольде: мо- нархтың құдіретті болуы жолындагы «тәуелсіз» кү- рескерлердің ролінде, «орыс халқыиың жәбірлепгеи (революционерлер жәбірлеген) ұлттық сезімі» үшіп «ерікті» өш алушылар ролінде,— былайша айтқанда, қаражүздік косемдердің ролінде қатысуды оздеріне қо- лайлырақ деп санайды — бүлары дұрыс та.
Витте өзінің адам таңданарлықтай зымияпдық әреке- тінің «ұлы» жетістіктерін көріп, масаттанғаниап алақа- пып үйкелейді. Ол либерализмпің кінәсыздығын қорғап, кадеттер партиясының көсемдеріне («Le Temps» тілші- сіпің телеграммасына қарағанда тіпті Милюковке де) министрлік портфельдерді жанын салып ұсынуда; отапына қайтып келуге шақырып Струве мырзаға өз қолымен хат жолдап отыр; өзін «қызылдарға» да, «қа- раларға» да мүлде қатысы жоқ «ақпын» деп көрсетуге тырысып отыр. Сондай-ақ, ол кіиәсыздықпеи бірге абы- рой-атаққа да ие болды, өйткені ол бүкіл окімет билігін өз қолында сақтап қалғап жәие революцияға қарсы ба- тыл шабуылға көшу үшін тек пеғүрлым қолайлы сәтті күтіп отырған патша үкіметін әлі басқарып отыр.
Біздің «Пролетарийде» Виттеге бергеи міпездемеміз * толық дәлелденіп отыр. Ол — озінің әдіс-айласы, «таланты» жағынан және озіиің икемдігі жағынан ми- пистр-клоун. Ол — өзіиің осы кезге дейіп қолыидағы
♦ Қараңыз: осы том, 22—23-беттер. Рад.


52
В. И. ЛЕНИН
нақты күштері жағынан либерал бюрократияныц министр!, өйткеиі либерал буржуазиямен саудаласуға оның әлі мүмкіндігі болған жоқ. Рас, бұл сауда қалай дегенмен де аз-аздап ілгері жылжып келеді. Саудала- сушылар өздерінің ақырғы бағасын айтып, қол соғысып жатыр, келісімді алдағы земство съезінің шешімдеріне дейін кейінге қалдырып отыр. Дума сайлауы жөніндө сайлау праволарын кеңейтіп, білім алу цеизасын беріп, Витте буржуазиялык, интеллигенцияны сатып алуға ты- рысады, тіпті жұмысшыларға болмашы бірдемелер тас- тайды (жұмысшылар «жұмыспіылардан» тура емес сайлау жүйесіиде 21-орынға ңанағаттануға тиіс!!), әйтеуір Дума жиналсыншы, Дума немесе тым болмаса ондағы азшылық жалпыға бірдей сайлау правосын жақтасын- шы, сонда өзінің, Виттенің, бұл талапты қолдауды әб- ден толық қамтамасьгз ететіндігіне ант-су ішеді.
Бірақ саудаласу дегенмен әзір ештеңеге жеткізбей отыр. Саудаласушылар өздерінің келіс сөздерін піыіі щайқасып жатқандардан тыс жүргізіп отыр, сондықтап бұл біздің «адал маклерлердің» жұмсаған күш-жігерін әлсіретпей қоймайды. Либерал буржуазия Мемлекеттік думаны өзінен-өзі ықыласпен қабылдаған болар еді,— өйткені ол Думаны тіпті «кеңесші түрінде» де қабылда- ған еді ғой, ол сентябрьдің өзінде-ақ белсенді бойкот жасауды қабылдамай тастады ғой. Бірақ мәселенің мә- ні де нақ мынада: содан бері өткен осы екі айдың ішін- де революция ілгері қарай орасан зор қадам басты, пролетариат мықты шайқас жасап, алғаш рет бірден ірі жеңіске жетті. Мемлекеттік дума, халық өкілдігінің осы жиіркенішті, пасық комедиясы түкке аспай қалды: про- летариаттыц куатты шабуылының алғашқы соққысы- ның өзі Думапыц күлін көкке ұшырды. Революция Булыгин Думасына баруға немесе Думаға барушыларды қолдауға әзірленгендердің өресіздігін бірнеше апта ішінде-ақ әшкереледі. Белсенді бойкот жасау тактика- сының дұрыстығы өте тамаша расталды, саяси партия- лардьің тактикасы ғана соғыс кезеңдерінде осылай бола алады: іс жүзінде расталады, оқиғалардың барысы ар- ңылы тексеріледі, ойы шолақ адамдар мен қорқақ сау- дагерлерге кешегі күні «белгісіз түңғиыққа секіру» тым


ЕК1 ШАЙҚАС АРАСЫНДА 53
батылдық болып көрінген нәрсе талассыз, даусыз факт болып мойындалады.
Жұмысшы табы «Дума» жәдігөйлерін қатты шошыт- ты,— шошытңаиы сондай, олар қазір осы осал, сының баспалдаққа аяғын басуға қорңады, мемлекеттік «қол- онершілердің» «жаңадан» асығыс жасаған жамап-жас- цауының беріктігіне сепудің өзінен де ңорқады. Роль- дер аздап ауысты. Кешегі күні Парвус, Череванин және Мартов жолдастар осы баспалдаққа аяқ басушы- лардан революциялық міндеттеме, Думада қүрылтай жиналысын шақыруды талап етуге міндеттеме алғысы келіп еді. Бүгін бұл социал-демократтардың орнып ми- нистрлер кабинетінің президенті граф Сергей Юльевич Витте басты, ол Думаның құрылтай жиналысын шақы- руды талап ететін бір депутатын болса да қолдауға қа- зірдің өзінде-аң «революциялық» міндеттеме беріп отыр.
Бірақ либерал буржуалардың, конституцияшыл-демо- краттардың, алғашқыда масқара болғаны соншалық, кайғылы тәжірибенің қайталануын тілемейтіндей болды. Олар, «Освобождение» мен «Русские Ведомостидегі» 38 біздің қайырымды парламентарийлер, «сайлау науқа- нын» қазірдің өзінде-ақ әбден жолға қойып үлғірген-ді; олар осы науқанға басшылық ету үшін орталық комитеты сайлап та қойған-ды; земство бастығы шаруалар сайламшыларын тікелей таратып жіберуге правосы бар ма немесе алдын ала губернатордан сұрап алуға тиіс пе деген мәселе жөпінде хальщқа кеңестер беру үшін заң бюросын құрып та қойған-ды. Бір сөзбен айтқапда, олар барлық россиялык, Обломовтарға сыйлыққа тар- тылған диванға жатуға ыңғайланып та еді, біраң ойда жоқ жерде... пролетариат Думаны және бүкіл «дума- лық» науқанды иығымен дөрекі қағып құлатты. Либерал буржуалардың сыпайы графтың «революциялық міндеттемелеріне» қазір сене қойғысы келмей отырға- ны таңданарлық нәрсе емес. Қазір графтың өздеріне созған қолын қысуға олардың онша зауқы жоқ екендігі, Думаның жаңадан қант сеуіп әдемі өрнектелген жүп- жұмсақ самсасын көріп, сілекейлері шұбырса да, олар- дың жиі-жиі солға қарайтыны таңданарлық нәрсе емес.


54
В. И. ЛЕНИН
Виттенің либерал буржуазияпың көсемдерімен жүр- гізген келіс сөздерінің, сөз жоқ, өте елеулі саяси маңьь зы бар, бірақ олар либералдық жасаушы бюрократия мен капитал мүдделерін қорғаушылардың іштей жа- қындығып тағы да дәлелдейтіні жөніпен ғана,— олар орыс революциясын нақ қалай және нақ кім жойтысы келіп отырғанын тағы да көрсетуі жөніііен ғана мацыз- ды. Біраң атап айтқаида, революция әлі күшінде бол- ғандьщтан бұл келіс сөздер мен сөз байласулардың сәті түспей отыр. Революция күшінде ғана емес,— ол ңа- піанғыдан гөрі күшті, ол өзінің ақырғы сөзін әлі тіпті де айтып болған жоқ, ол — пролетариат пен революция- тыл шаруалар қуатыиыц он бойына енді ғана жайыла бастады. Министр-клоунның буржуазиямен жүргізіп отырған келіс сөздерінің, сөз байласуларьшыц өлекселік сипат алуы, міпе, осыдан: жауласқан күштер екі ше- піуші шайқастың арасында бір-біріне қарсы бетпе-бет келіп отыр, мұндай қызу күрес кезінде келіс создёр меп сөз байласулардың елеулі маңызы болмайды.
Өзінің бүкіл дүние жүзілік тарихи мақсаттарын түсі- нетін, еңбекшілерді тек саяси жағынан ғана емес, со- нымен қатар экономикалык, жағынан да азат етуге ұм- тылатын, өзінің социалистік міндеттерін бір сот те есінен шығармайтын революцияіпыл пролетариаттың мұндай уақыттағы саясаты ерекше берік, айқып және анык, саясат болуға тиіс. Министр-клоунның жиіркепііп- ті өтірігіне, либералдар мен буржуазияшыл демократ- тардыц топас конституциялык, жалған үміттеріне пролетариат бүкіл халықтық қарулы көтеріліс арқылы пат- ша өкіметіп құлату жөніндегі өз ұранын бұрынғыдап да горі батылырак, ңарама-қарсы қоюға тиіс. Революция- шыл пролетариат екіжүзділіктің қай-қайсысын да жек көреді, сондықтап оқиғалардың шын жағдайын бүрке- мелеуге әрекеттеиудің бәрімен аяусыз күреседі. Ал Россиядагы конституциялық тәртіп туралы қазір айты- лып жүрген сөздердің әрбір сөзінде екіжүзділік бар, әр~ бір сөйлемінде самодержавиелік-крепостниктік Россия- ның белгілі бір цалдықтарын сақтап қалу мақсатын көздейтін ескі, дағдылы өтірік бар.


ЕКІ ІПАЙҚАС АРАСЫНДА
55
Бостандық туралы соз етеді, халық өкілдігі туралы айтады, құрылтай жипалысы туралы көлгірсиді, сөйтіп осы жақсы нәрсенің бәрі елеулі кепілдіктері жоқ бос сөз екенін әрдайым, сағат сайын, минут сайын ұмытьш кетеді. Ал жеңімпаз халық көтерілісі ғана, қарулы пролетариат пеи шаруалардың патша өкіметінің барлық өкілдеріне — халың алдында бір адым кейін піегінген, бірақ халыққа әлі де мүлде бағынбаған, халық әлі де мүлде құлатып болмаған патша өкілдерінің барлығы- на — жүргізетін толық үстемдігі ғана елеулі кепілдік бола алады. Сондықтан әзір бул мақсатқа қол жеткеп- ге дейін нағыз бостандыңтың, нағыз халық өкілдігініц, Россияда жаңа тәртіп орната алатын шын цурылтай жиналысының болуы мумкін емес.
Конституция дегеніміз не? Халықтыц праволары жа- зылған қағаз. Осы праволарды шын мойындаудың ке- пілі неде? Халықтың осы праволарды түсінгеп және оларды жеңіп ала білген таптарының кушінде. Сөздер- ге әуестенбей-ақ қояйықшы,— мұның өзі буржуазиялық демократияпың тілмарларына ғана жарасады,— куш күресте жеңіп шыққанда тана өзін дәлелдейді, ал біз әлі де толық жеңіске жеткен жоқпыз, мұны бір сәтке де естен іпығармайық. Сұлу сөздерге сеніп қалмайтьш болайық,— біз нақ ашық күрес жүріп жатқан уақытты, сөздердің бәрі жәпе уәделердің бәрі дереу іс жүзінде тексерілетін уақытты, создер мен манифестер арқылы, конституциялық уәделер арқылы халықты алдап сот$- пац болып отырғап, оның күшін әлсіретуге, оның сапьш ыдыратуға, оны ңарусыздануға көндіруге тырысыи отырған уақытты, дәл осындай уақытты бастан кешіріп отырмыз. Осындай уәделер мен сылдыр сөздерден асып түсетін жалған еш нәрсе жоқ, ал біз сорақы озбырлық- пен де, либералдық-конституциялық өтірікпен де күресу үшін Россия пролетариаты қазірдің өзінде-ақ толысып жетілді деп мақтанышпен айта аламыз. Бұған дәлел— темір жол жұмысшыларының үндеуі (амал не, түп нұс- цасы біздің қолымызда жоқ), бұл туралы жуырда іпет- елдік газеттер хабарлаған. Жолдастар, қару-жарақ жи- наңыздар,— дейді бұл үндеу,— қажымай-талмай он еселенген жігермен күресу үшін ұйымдасыңыздар. Ңа-


56
В. И. ЛЕНИН
рулапып, өз қатарымызды топтастырсак, қана біз жеңіп алғанымызды қорғай аламыз және өз талаптарымыз- дың толық орындалуына жете аламыз. Кезі келгенде толық бостандық үшін жаңа, бұрынғыдан неғұрлым қа- жырлы күреске бәріміз бір адамдай болып тағы да кө- терілеміз.
Біздің бірден-бір кепілдігіміз, міне, осы! Азат Россиянин; бірден-бір жалған емес конституциясы осы. Шынында да, 17 октябрьдегі манифест пен орыс өмір шындығына қараңызшы: конституцияны патшанъщ қа- ғаз жүзінде осылай мойындауынан және шын «консти- туциядан», патша өкіметінщ оны шын қолдануынан артық сабақ боларлық бірдеңе болуы мүмкін бе? Өйтке- ні патпіа манифесінде сөзсіз конституциялық сипаттағы уәделер бар. Ал бұл уәделердің бағасы мынадай. Адам- ның жеке басы дербес праволылы деп жарияланды. Бірақ кімде-кім самодержавиеге жағымсыз болса, олар түрмелерде, жер аударылған жерінде, айдауда қалып отыр. Жиналыстар өткізуге бостандық берілді деп жарияланды. Бірак, Русьте іс жүзіндегі жиналыстар бос- тандығын алғаш рет жасаған университеттер жабылды, ал олардың есіктерін полиция мен эскер күзетеді. Бас^- пасөз бостандығы берілді,— сондықтан да жұмысшылар мүдделерінің органы, «Новая Жизнь» 39 газеті, социал- демократиялық программаны басқаны үшін конфиске- ленеді. Ңаражүздік министрлердің орнын праволық тәртіпті жариялаған министрлер басты. Бірак, қара- жүздіктер полиция мен әскердің жәрдемімен көпіеде бұрынғыдан да күштірек «жұмыс істеуде», сөйтіп азат Россияның патша өкіметіне жағымсыз азаматтарын әрі еркін, әрі жазасыз атып тастайды, ұрып-соғады, мүге- дек етеді.
Ңазіргі уақытта, омірдің осындай барынша өнеге бо- ларлық сабақтарын көріп отырып, Виттенің жалпыға бірдей сайлау правосын беруге уәде ететініне де, «құ- рылтай» жииалысын шақыру туралы манифеске пат- шаның қол қоятынына да шынымен елеулі маңыз беру үшін соқыр болу керек немесе таптың пайдасынан бас- қаны көрмейтін болу керек. Егер бұл «актілер» жасал- ғанның өзінде де олар бәрібір күрестің барысына эсер


ЕКІ ШАЙҚАС АРАСЫНДА
57
ете алмаған болар еді, олар бәрібір сайлау үгітінің шын бостандығын туғызбаған болар еді, өкілдердің бүкіл ха- лықтық жиналысының шын құрылтайлық сипаты бо- луын бәрібір қамтамасыз етпеген болар еді. Құрылтай жиналысы жаңа Россиядағы өмір құрылысын заң жұ- зінде бекітуге, парламенттік жолмен қалыптастыруға тиіс, бірақ жаңаның ескіні жеңгенін баянды етуден бурый, бірақ бұл жеңісті ресми жеңіс ету үшін шыныида жеңу керек, ескі мекемелердің күшін жою керек, олар- дың күлін көкке ұшырып, ескі құрылысты жермен-жек- сен ету керек, полиция және оның қарақшылары тара- иынан аз да болса айтарлықтай қарсылықтың болу мүм- кіндігін жою керек.
Толық сайлау бостандығын, құрылтай жиналысыньщ толық өктемдігін көтерілістің толық жеңуі ғана, пат- ша өкіметін құлатып, оны революциялық уақытша үкі- метпен ауыстыру ғана ңамтамасыз ете алады. Біздің барлық күш-жігеріміз осыған бағытталуға тиіс, көтері- лісті ұйымдастыру мен әзірлеу сөзсіз бірінші кезекте тұруга тиіс. Кетеріліс қандай мөлшерде жеңісті болса және оның жеңісі жауды қандай мөлшерде үзілді-кесіл- ді жоятын болса,— халық өкілдерінің жиналысы да сон- дай мөлшерде ғана қағаз жүзінде тек бүкіл халықтьщ, сөз жүзіпде тек күрылтай жиналысы болып қалмайды.
Екіжүзділік атаулы, отірік атаулы, бүкпе атаулы жо- йылсын! Соғыс жарияланды, соғыс қызып жатыр, біз екі шайқас арасындағы кішкене үзілісті бастан кешіріп отырмыз. Басқаша болуы мүмкін емес. «Ақтар» пар- тиясы — тек қана алдау. Кімде-кім революцияны қол- дамайды екен,— ол қаражүздік. Муны тек біз ғана ай- тып отырғанымыз жоқ. Бұл біздіц ойлап тапқан тұжы- рымымыз емес. Мұны жұрттың бәріне және әрбір адамға Москва мен Одессада, Кронштадт пен Кавказца, Польша мен Томскіде қанмен боялған тас көшелер ай- тып отыр.
Кімде-кім революцияны қолдамайды екен,— ол цара- жүздік. Кімде-кім орыс бостандығы нолициялық жүгеп- сіздіктің, парашылдықтың, маскүнемдікке баулудың, қарусыз адамдарды қалтарыстан бас салудың, бостан-


58
В. И. ЛЕН И Н
дыры болуына шыдағысы келмесе, ол адам озі қарула- нып, шайқасқа дереу әзірленуі керек. Бізге бостандық жөнінде уәде беруді, бостандық туралы қағазды жеңіп алу керек емес, нағыз бостандықты жеңіп алу керек, Бізге гіатпіа өкіметініц масқараланғаны, халық право- ларып мойындағапы керек емес, бұл окіметтің жойыл- ғаны керек, өйткені патша өкіметі дегеніміз Россияпы қаражүздіктердің билеп-төстеуі. Ал бұл да мүлде біздіц қорытындымыз емес. Бұл — өмір қорытындысы. Бұл — оқиғалардың сабағы. Бұл — осы кезге дейін революция- лық ілім атаулының бәрінен аулақ жүрген адамдардың үні, еркін бір адым жасаса, көшеде, жпналыста, өз үйін- де еркін бір ауыз сөз айтса, патшаны жақтаушылар жендеттеріиің тепкісіпе, азабыпа, жаныштауына түсу- дің нағыз тікелей әрі қатерлі қаупіне ұшыраған адам- дардың үиі.
Революция, ақырында, осы «халық күшін», патшаны жақтаушылар күшіп сыртқа шығуға мәжбүр етті. Революция патша өкіметініц шыныпда кімге сүйенетінін, бұл өкіметті шыпында кімнің қолдайтынын жүрттың бәріпе мейлінпіе айқын корсетуге мәжбүр етті. Міне, олар, қүтырыиғап полицейлердің, нақұрыстыққа дейін топастанғаи әскери адамдардың, айуан поптардың, до- рекі сатқындардың, капиталистік ңоғамітыц маскүнем сілімтіктерінің армиясы, міне, осы. Біздің барлық үкі- мет мекемелерініц оннан тоғызының тікелей және жа- памалай жәрдемімен қазір Россияда устемдік етіп отыртандар, міне, осылар. «Заңды» монарх Николай Романов алаяқ Наполеонға қаншалықты ұқсас болса, француз Вандеясына 40 соншалық ұқсас Россия Вапдея- сы, міне, осындай. Ал біздің Вандея да өзінің соңғы со- зін әлі айтқан жоқ,— азаматтар, бұл жөнінде адаспа- ңыздар. Ол да енді ойдағыдай етек алып келеді. Оның да қараңғылықтың, правосыздықтың, крепостниктіктің, гіолициялық билеп-төстеудің ғасырлар бойы жиналғап «отын қоры» әлі бар. Ол қанаудың зымияндық тәсілде- рінің барлық жексұрын жақтарын және қалалық капиталиста цивилизация арқылы әбден жанышталған, қор- ланғап адамдардың, айуан жағдайыиан да жаман жағдайға жеткізілген адамдардың барлығын есуастан-


ЕКІ ШАЙҢАС АРАСЫПДА
59
дырумен қоса азиатшылдықтың барлық тағылығын өз бойына жинаған. Бұл Вандеяны патшаның ешқандай манифестері де, синодтың ешқандай хаты да, жоғары және төменгі бюрократиядағы ешқандай өзгерістор де жоя алмайды. Оны тек ұйымдасқан және көзі ашық пролетариат гың күші ғана қирата алады, ойткені өзі қаналып отырған пролетариат ңана өзінен томен тұр- ғандардыц бәрін көтере алады, олардың адамдық жәпе азаматтық ожданын оятып, оларға қанау атаулыдан құ- тылудың жолын корсете алады. Тек пролетариат қана ңұдіретті революциялық армияның, өзінің мұраттары жағынан да, өзінің тәртібі жағынан да, өзінің ұйымы жағынан да, өзінің күрестегі ерлігі жағынан да құді- ретті армияның негізгі ұйытқысын құра алады, бұл үйытқыға ешқандай Вандея төтеп бере алмайды.
Ал социал-демократия басқарып отырған пролетариат осы революциялық армияны құруға қазірдің өзінде-ақ барлық жерде кірісті. Ңаражүздіктер армиясында бол- ғысы келмейтіндердің барлығы да осы армияның цата- рында болуға тиіс. Азамат соғысы бейтарап қалу де- генді білмейді. Кімде-кім одан сырт қалса, ол өзінің осы енжарлығымен масайраған қаражүздіктерді қол- дайды. Әскер де қызыл армия және қара армияға болі- неді. Әскердің бостандық жолындағы күреске қалай тез тартылып отырғанын біз мұнан не бары екі апта бұрын көрсеткенбіз *. Мұны Кронштадт мысалы анық көрсетті. Мейлі, жексұрын Виттенің үкіметі Кронштадттағы ко- терілісті41 жеңе берсін, мейлі, ол тағы да қызыл жалау көтерген жүздеген матростарды қазір ата берсін,— бұл жалау бұдан да жоғары желбірейтін болады, өйткені бұл ту — бүкіл дүние жүзіндегі барлық еңбекшілер меп ңаналушылардың туы. Мейлі, «Новое Время» сияқты жарамсақ баспасөз әскердің бейтараптығы туралы ай- қайлай берсін,— осы сұрқия және екіжүзді өтірік цара- жүздіктердің әрбір жаңа ерліксымақтары алдында тү- тіндей ұшады. Эскер бейтарап бола алмайды, епіқашан да бейтарап болғаи емес және ешқашан да болмайды. Ол нақ қазір бостандық әскері болып, қаражүздік әске- * Ңараңыз: осы том, 30-бет. Ред.


60
В. И. ЛЕНИН
рі болып оте тез жіктелетін болады. Біз бұлай жіктелу- ді тездетеміз. Біз барлық жасқаншақтар мен ауытқу- іпыларды, халық милициясын дереу құру идеясынан шошитындардың бәрін масңаралаймыз (шетел газетте- рінің соңғы хабарларына қарағанда, Москва думасы халық милициясын күру жобасын қабылдамаған). Біз бұқара ішіидегі оз үгітімізді, революциялық отрядтар- ды құру жөніндегі өзіміздің ұйымдастыру ісімізді он есе ұлғайтамыз. Сол кездё саналы пролетариат армиясы Россия әскерінің қызыл отрядтарымен бірігетін болады,— сон да бүкіл жаңа, бүкіл жас, бүкіл азат Россияға полициялық қаражүздіктердің шамасы келер ме екен, опы көрерміз!
«Пролетарий» Л« 26, 25 (12) ноябрь, 1905 ж.
«Пролетарий» газетініц тсксті бойынша басылып отыр


Gl
БІЗДІҢ МІНДЕТТЕРІМІЗ ЖӘИЕ
ЖҰМЫСШЫ ДЕПУТАТТАРЫНЫҢ СОВЕТІ
(РЕДАКЦИЯҒА ХАТ)42
1905 Ж. 2—4 (15—17) поябръде жазылған
Иіріншг рет 1940 ж. 5 ноябръде «Правда» газстгнгц 308-номерінде басылған
Ңолжазба бойынша басъілып отыр


«4еч»
•ъ
■*» .Гн.
'/ /л- _
«Умысшы
61Р1НШ,I беті,- НоябрГ 7®О5 ^сыныч
^гшгрейтілген ’
.4-.-.


63
Жолдастар! Жүмысшы депутаттары Советініц маңы- зы мен ролі туралы мәселе қазір Петербург социал-дс- мократиясыныц және бүкіл астапа иролетариатыныц күн тәртібінде тұр. Мен осы көкейтесті мәселе жонінде кейбір пікірлерді баяндау үшін қолыма қалам алып отырмын, бірақ мұны істеуден бүрын оте бір маңызды ескерту жасауды сөзсіз қажет деп есептеймін. Мен сырт адам есебіпде пікір айтамын. Менің олі де болса, қар- гыс атқан алыстан, мезі еткен эмиграпттық «шетелден» жазуыма тура келіп отыр. Ал Петербургто болмай тү- рып, жұмысшы депутаттарының Советін бір рет те көр- мей тұрып, жолдастармен жұмыс жөнінде пікір алыспай тұрып, мұндай нақты практикалық мәселе жөнінде дұрыс пікір қорытуға ешқандай мүмкіндік жоқ деуге болады. Сондықтан меп жағдайдан беймәлім адампың жазған осы хатын басуды немесе баспауды редакция- ның өз жауапкершілігіне қалдырамын. Ал мәселемеи тек «қағаз жүзінде» ғапа емес, басқаша да танысудыц ойтеуір бір сәті түскен кезінде, пікірімді өзгерту оз ер- г.імде болады.
Ал епді іске көпіейік. Меніц ойыміла, Радин жолдас- тыц «Новая Жизньнің» 5-номерінде (өзіміздің РСДРП- ның іс жүзіндегі Орталық Органының мен тек бес но- м<‘ріп гана көрдім): жұмысшы депутаттарының Советі )«'рек не әлде' партия керек пе? дсп сұрақ ңоюы дұрыс (‘мес. Менің ойымша, мәселені бұлай қоюга болмайды, жүмысшы депутаттарының Советі де, партия да болу


64
В. И. ЛЕНИН
керек деген ұйғарым сөзсіз болуға тиіс. Мәселе — және өте маңызды — мәселе тек мынада ғана болып отыр: Советтің міндеттері меп Россия социал-демократиялық жұмысшы партиясының міндеттерін қалай бөліп, қалай біріктіру керек.
Менің ойымша, Совет тарапынан қандай болмасьш бір иартияға тұтасынан қосылу орынсыз болар еді. Бұл пікір, мүмкін, оқушыларды таңдандырар, сондьіқтан мен (бұл пікірдің сырт адамның пікірі екенін мейліншо батыл түрде тағы бір ескерте отырып) тікелей өз көз- қарастарымды түсіндіруге көшемін.
Жұмысшы депутаттарының Советі жаппай стачка- дан, стачканың себебінен, стачканың мақсаттары үшіп туды. Стачканы жүргізген және жеңімпаздықпен өткіз- ген кім? Букіл пролетариат, олардың ішінде социал-демократ еместер де бар, бірақ олар бақытқа қарай азшы- лық. Стачканың коздеген мақсаттары қандай еді? Біртүтас экономикалық және саяси мақсаттар. Эконо- микалық мақсаттар жалғыз тек жалдама жұмысшылар- ға ғана қатысты болған жоқ, букіл пролетариата, бар- лық жүмысшыларға және тіпті ішінара барлық еңбек- іпілерге де ңатысты болды. Саяси мақсаттар барлың халыққа, дұрысы Россиянин; барлық халықтарына қа- тысты болды. Саяси мақсаттар Россияның барлық ха- лықтарын самодержавиенің, крепостниктік тәртіптің, правосыздықтың, полициялық жүгенсіздіктің езгісінен ңұтқаруды көздеді.
Ілгері барайық. Пролетариата экономикалық күрес- ті жалғастыра беру керек пе? Сөзсіз жалғастыра беру керек, социал-демократтар арасында бұл жөнінде екі пікір жоқ және болуы да мүмкін емес. Мундай күресті тек жалғыз социал-демократтар ғана немесе тек жалғыз социал-демократияльщ ұрапмеп ғана жүргізу керек пе? Меніц ойымша, олай жүргізуге болмайды; мен «Не істеу керекте?» өзімнің айтқап (рас, мүлде басқа, қазірдің озінде ескірген жағдайларда айтқан) пікірімде қала бе- ремін,— атап айтқанда, кәсіпшілік одақтарының құра- мын, сондықтан, демек, кәсіптік, экономикалык, күреске қатысушылардың құрамын да, жалғыз социал-демокра- тиялық партияның мүшелерімен ғана шектеу дұрыс


БІЗДІҢ МІНДЕТТЕРІМІЗ ЖӘНЕ...
65
емес *. Менің ойымша, жұмысшы депутаттарының Со- веті кәсіптік ұйым ретінде: жұмысшылардың, қьхзмет- шілердің, үй қызметшілерінің, батырақтардың, т. т. бэ- рінщ депутаттарын, бүкіл еңбекші халықтың тұрмысып жақсарту үшін бірлесіп күрескісі келетіндердіц және күресе алатындардың бәрін, тек жай саяси жағынан болса да адал адамның бәрін, қаражүздіктерден басқа- ның бәрін өз құрамына қосуға умтылуға тиіс. Ал біз, социал-демократтар, өз тарапымыздан, біріншіден, озі- міздің барлык, партия ұйымдарымыздың толық (мүм- кіндігінше) қурамымеп барлық кәсіпшілік одақтарыпа кіруге, ал екіншіден, бірден-бір дәйекті, бірден-бір шьш пролетарлык, дүпие танымды — марксизмді қажымай- талмай, үнемі уағыздап отыру үшін ортақ күресті коз- қарастарының өзгешелігіне қарамастан пролетар-жол- дастармен бірге пайдалануға ұмтыламыз. Мұндай уағыз үшін, насихат пен үгіттің мұндай жұмысы үшін біз өзіміздің саиалы пролетариаттың мүлде дербес, прин- ципті-ұстамды таптық партиясын, яғни Россия социал- демократиялық жұмысшы партиясын сөзсіз сақтаймыз, оны нығайтып, өркендетеміз. Біздің социал-демократия- лық, жоспарлы жәие ұйымдасқан қызметімізбен біртұ- тас бірігіп кеткен пролетарлық күрестің әрбір қадамы Россиядағы жұмысшы табы буцарасын социал-демокра- тиямен барған сайын неғұрльім жақындастыра түсетіи болады.
Бірақ мәселенің бұл жағы, экономикалық күрес жо- иіпдегі бөлегі, біршама оңай, сондықтап тіпті ерекшө алауыздықтар туғыза қояр ма екен. Мәселеиің екінші жағы, саяси басіиылык, туралы, саяси күрес туралы болен — басқаша нәрсе. Оқушыларды бүрынғыдан да горі таңдандыруға бел байлай отырып, алайда, мен бірден былай деуге тиістімін: меніңше, бұл жөніпде де жұмыс- шы депутаттарының Советінен социал-демократиялык, программами қабылдауды және Россия социал-демократиялык, жұмысшы партиясыпа кіруді талап ету орынды болмайтын тәрізді. Менің ойымша, саяси күреске бас- іпылық ету үшін қазіргі уақытта Совет те (қазір сөз * Ңараңыз: Шығархмалар толық жинағы, 6-том, 122—140-беттер. Ре&,


86
В. И. ЛЕНИН
болғалы отырған бағытта өзгертілген), партия да бірдей сөзсіз қажет.
Мүмкін, мои қаталессрмін, бірақ меніңше (қолымда- ғы толық емес жәпе «қагаз жүзіндегі» мәліметтер бо- йынша ғана), саяси жағьтпан алғанда жұмысшы депу- таттарыпыц Советін революциялыу, уакытша үкіметтіц бастамасы деп қарау керек тәрізді. Меніңше, Совет өзін бүкіл Россияның революциялық уақытша үкіметі дегі мүмкіндігінше тезірек жариялауы керек немесе (бұл да дәл сол, тек басқа форма да) революциялық уақытша үкімет цуруға тиіс.
Саяси күрес қазір дамудың дәл мынадай сатысына жетіп отыр: революция мен контрреволюцияның күш- тері шамамен алғапда тең, патша үкіметі революцияны тұншыңтыруга цазірдіц өзінде шамасы келмей отыр, ал ңаражүздік үкіметті жермен-жексен етуге әзірше революция да дәрменсіз. Патша үкіметі толық іріп-шіріп бітті. Бірақ, тірідей іріп-шіри отырып, ол өзінің өлексе- сінің уымен Россияны уландыруда. Патша өкіметініц, контрреволюция қүштерінің іріп-шіруіне революциялық күіптердің уйымын тап қазір, дереу, титтей де кідіртпей қарсы қою сөзсіз қажет. Бұл ұйым, атап айтқанда, соң- ғы уақытта тамаша тездікпен алға басып келеді. Рево- люциялық армия отрядтарының (қорғаныс жасақтары- ның, т. т.) құрылуы да, пролетариаттың бұқаралық социал-демократиялық ұйымдарының тез өсуі де, рево* люцияшыл шаруалардың шаруалар комитеттерін қүруы да, матростар мен солдаттардың мундирін киген, бостаи- дыққа, социализмге қарай өзіне ауыр да қиын, бірақ сенімді де жарқын жол салып отырғап біздің туысқан- пролетарлардың алғашқы еркін жиындары да осыны дәлелдейді.
Қазір, атап айтқанда, барлық нағыз революцияшыл күштердің, қазірдің өзінде революциялық рухта әрекет етіп отырған күштердің бірігуі жетпей отыр. Орамды, тың, хальіқ ішіне терец тамыр жайғандығымен күшті, бұқараның сөзсіз сеніміне ие болған, қайнаған револю- циялық жігері бар, ұйымдасқан революциялық және социалистік партиялармен тығыз байланысты жалпы россиялық саяси орталық жетпей отыр. Мұндай орта-


БІЗДІҢ МШДЕТТЕРІМІЗ ЖӘНЕ...-
67
лықты саяси стачканы тамаша түрде өткізгеп, қазір бү- кіл халыңтық қарулы котерілісті ұйымдастырып жат- қап, Россияға бостапдықтың тец жартысын жеңіп алғап жәи.е толық бостандықты жеціп алатын револю- цияіпыл пролетариат қана құра алады.
Жұмысшы депутаттарының Советіне неге осындай ор- талықтың бастамасы болмасқа? — деген сұрақ туады, Советте тек социал-демократтар ғана мәжіліс жасап отырмағандықтап ба? Бұл кемістік емес, қайта жетістік. Біз социал-демократтар мен революцияшыл буржуазия- лық демократтардың арасыпда жауынгерлік бірлестік құрудың қажет екендігі туралы барлық уақытта айтып келдік. Біз бұл туралы айтып едік, ал жұмысшылар мұ- ны істеді. Ал істеғендері өте жақсы болдьь Мен Советті партиялардың біріпе қосуға қарсы болып отырғаи со- циалист-револіоциоперлер партиясының қатарындағы жумысшы жолдастардыц43 «Новая Жизньдегі» хатын оқығапымда, оте коп нәрселер жоніиде осы жұмысшы жолдастардікі іс жүзіпде дұрыс-ау деп ойламауыма болмады. Әлбетте, біздің көзқарасымыз олардың көзқа- расынан өзгеше, әлбетте, социал-демократтар меп со- циалист-революционерлердің қосылуы туралы сөз де болмау керек, ол туралы сөз болып отырған да жоқ. Социалист-революционерлердің көзқарастарыпа қосыла- тын және пролетариат қатарында күресіп отырғап жұ- мысшылар, біздің терең сенімімізше, дойекті емес, өйт- кеиі нағыз пролетарлық істі істей отырып, олар про- летарлық емес көзқарастарды сақтап отыр. Біз осы дәйексіздікпен мейлінше үзілді-кесілді түрде идеялық күрес жүргізуге міпдеттіміз, бірақ кокейтесті, күнделік- ті, орамды, жұрттың бәрі мойьшдаған, барлық адал пиетті адамдарды біріктірген революциялык, іс зиян тартпайтындай етіп күресуіміз керек. Біз бұрыяғыпіа социалист-революционерлердіц көзқарастарын социалисты козқарастар емес, революциялық-демократиялық көзқарастар деп есептейміз. Бірақ жауыпгерлік мақсат- тар үшіп біз толық партиялык, дербестікті сақтай отырып, бірге жүруге міндеттіміз, ал Совет дәл жауынгер- лік үйым, солай болуға тиіс те. Өзіміз нац демократия- лық революция жасап жатқан кезде^ шып берілген жоне


68
В. И. ЛЕНИН
адал революционер-демократтарды қуып шығу ағаттық және есуастық болар еді. Біз олардың дәйексіздігін оп- оңай жонге келтіреміз, өйткені біздің козқарастарымыз- ды тарихтың озі жақтап отыр, әрбір адым сайын өмір шындығы жақтап отыр. Егер оларға социал-демокра- тизмді біздің кітабымыз үйретпесе,— оларға социал-де- мократизмді біздің революция үйретеді. Эрине, христиан болып қалып отырған, күдайға сенетін жұмысшылар да, мистиканы (тьфу! тьфу!) жақтап отырған интелли- генттер де дәйексіз,— бірақ біз оларды Совет былай тур- сын, тіпті партиядан да қумаймыз, өйткені шын күрес, бір қатарда және бір сапта жұмыс істеу барлық өмір- піец элементтердің марксизмнің ақиқатына көзін жеткізетініне, өміршең еместердің бәрін лақтырып тас- тайтынына біз кәміл сенеміз. Ал өз күшімізге, Россия социал-демократиялық жұмысшы партиясы арасыпдағы марксистердің басым күшіне біз бір секунд те күмәндан- баймыз.
Мепің көзқарасымша, жұмысшы депутаттарыпың Совет! — саяси-басшы революциялық орталық ретінде он- ша кец шеңберлі ұйым емес, қайта, тым тар шеңберлі ұйым. Совет өзін революциялық уақытша үкімет деп жариялауға тиіс немесе сондай үкіметті күруы керек, бұл үшін жаңа депутаттарды тек жұмысшылардан ғана емес, қайта, біріншідеп, қазірдің өзінде барлық жерде бостандыққа ұмтылып отырған матростар мен солдаттар- дан, екіншіден, революцияшыл шаруалардан, үшінші- ден, революцияшыл буржуазиялық интеллигенциядан тартуға міндетті. Совет революциялық уақытша үкімет- тің кушті ұйытқысын сайлап, оны барлық революциялық партиялар мен барлық революцияшыл (бірақ, әриие, либерал емес, тек қана революцияшыл) демократтардың өкілдерімен толықтыруға тиіс. Біз күрамның мұндай кеңдігінен және ала-құлалығынан қорықпаймыз, қайта сондай болғанын тілейміз, өйткені пролетариат пен ша- руаларды біріктірмейінше, социал-демократтар мен революцияшыл демократтардың жауынгерлік жақындасуы болмайынша, ұлы орыс революциясының толық табысты болуы мүмкін емес. Бұл таяудағы белгілі бір айқын практикалық міндеттер үшін жасалған уақытша одақ


БІЗДІҢ МІНДЕТТЕРІМІЗ ЖӘНЕ...
69
болады, ал алда социалистік пролетариаттың мұнан да гөрі мацызды, түбегейлі мүдделерін, оның түпкілікті мақсаттарын дербес және принцип жағынан ұстамды Россия социал-демократиялың жұмысшы партиясы үне- мі қорғап тұратын болады.
Маган былай деп ңарсы болар: құрамы кең және ала- күла болып отырғанда практикалық басшылық үшіл жөткілікті түрде топтасқан және бірыңғай орталық кү- руға бола ма? Меп сұрақпен жауап беремін: октябрь революциясы неге үйретеді?44 Стачкалық комитет іс жузінде жалпы жұрт мойыпдаған орталық, нағыз үкі- мет болмады ма? ал бұл комитет «одақтардың», «Одақ- тар одағының» 45 нағыз революциялық және пролета- риатты оның бостандық жолындағы жанциярлық күре- сінде ітіынымен қолдайтын бөлегінің өкілдерін өз ңатарына қосып алуға құштар болмас па еді? Тек кере- гі: революциялық уақытпіа үкіметте негізгі таза проле- тарлық ұйытқы күшті болу керек, мысалға айтқанда, жүздеген жұмысшылар, матростар, солдаттар, шаруалар есесіне интеллигенттік-революциялық одақтардың онда- ған депутаттары болу керек. Ал мен пролетарлар іс жүзінде таяуда дұрыс пропорция орната алады деп ой- лаймып.
Былай деп қарсы болар: мұндай үкіметтің революция жеңісін толық қамтамасыз ете алатындай программа- сын, бүкпе, бүлдыр, аңысын аңдау, ёкіжүзділік атаулы- ның бәріне жат айбынды бірлестікті күруға мүмкіндік беретін барынша кең программаны ұсыиуға бола ма? Менің беретін жауабым: мұндай программаны өмір қа- зірдің өзінде-ақ бүтіндей ұсынып отыр. Мұндай программаны түгелдей барлық таптар мен халық жіктері- нің, тіпті православие священниктеріне дейін, барлың сапалы элементтері принцип жағыпан қазірдің өзінде мойындады. Бұл программада патшаның сондай екіжүз- ділікпен уәде еткен саяси бостандығын толық іс жүзіне асыру бірінші орында тұруға тиіс. Сөз, ождан, жина- лыс, баспасөз, одақтар, стачкалар бостандығына қысым жасайтын заңдардың бәрін жою, осы бостандықты те- жейтін мекемелердің бәрін жою дереу, нақты іс жүзін- де қамтамасыз етілуге, іске асырылуға тиіс. Бұл про-


70
В. И. ЛЕНИН
граммада еркін және қарулы халыққа сүйенетін, Рос- сияда жаңа тәртіптер орнату үшін қолында барлық өкімет билігі мен барлық күші бар нағыз бүкіл хальіқ- тық құрылтай жипалысып шақыру қамтылуға тиіс. Бұл программада халықты ңаруландыру қамтылуға тиіс. Мұндай қарулаиудың қажеттігін жұрттың бәрі мойын- даған. Қазірдің озіиде басталған және барлык, жерде жүргізіліп жатқан істі ақырына дейін жеткізіп, бірік- тіру қажет болып отыр. Революциялық уақытша үкі- меттің программасында бұдан әрі патшаның зұлымды- ғынаы езгі көрген халықтарға шын және толык, бостап- дықты дереу беру жонінде айтылуға тиіс. Азат Россия туды. Пролетариат оз орпында бекем отыр. Ол қаііар- ман Польшаиың тағы да жанышталуыпа жол бермейді. Ол енді шайқасқа бейбіт стачка арқылы ғана емес, Рос- сияның да, Польшаның да бостандығы үшін ңолыпа қару алып айқасады. Бұл программада жұмысшылар қазірдің өзінде-ақ «күшпен алып отырған» 8 сагаттық жұмыс күні, капиталистік қанауды ауыздыңтаудың кейінге қалдыруға болмайтып басқа да шаралары баяи- ды етілуге тиіс. Ақырыпда, бұл программаға барлық жердің иіаруалар қолына көшуі, барлық жерді тартын алуы жөнінде шаруалардың барлық революциялық ша- раларын ңолдау (ұсақ жер иелеиушіліктің «теңгерме» бос қиялдарын, әрине, ңолдамау керек) және қазірдіц өзінде-ақ өзінен-өзі қалыптаса бастаған революциялық піаруалар комитеттерін барлық жерде құру ісі міндетті түрде енгізілуге тиіс.
Бұл программаның кейінге қалдыруға болмайтынын және практикалық жағынан көкейтесті екенін қазір қа- ражүздіктер мен қаражүздік үкіметтен басқа енді кім мойындамас екен? Тіпті буржуазиялық либералдардьщ өзі сөз жүзінде оны мойындауға әзір ғой! Ал біз рево- люцияшыл халықтың күштері арқылы оны іс жүзінө асыруымыз керек, £із бұл үшін пролетариаттың рево- люциялық уақытша үкіметті жариялауы арқылы әлгі күштерді мүмкіндігінше тезірек біріктіруіміз керек. Эрине, мұндай үкіметтің нақты тірегі тек қарулы ко- теріліс қана бола алады. Ал жобаланып отырғаи үкімет қазірдің өзінде осы өсіп келе жатқан және жетіліп келе


БІЗДІҢ МШДЕТТЕРІМІЗ ЖӘНЕ...
71
жатқан көтеріліс органынъщ нак, өзі болады ғой. Кө- теріліс жұрттың бәрі үшін айңын, айталық, жұрттың бә- рі сезетін молшерге дейін өсіп жетілмей тұрғанда, рево- люциялық үкіметті құруға практика жүзінде кірісуге болмайтын еді. Ал қазір бұл көтерілісті, атап айтқанда, саяси жағынан біріктіру қажет, оны ұйымдастыру, оған айқын программа беру қажет, революциялық армияның ңазірдің озінде толып жатқап және сан жағынан тез осіп келе жатңан отрядтарының бәрін осы жаңа, шын мәнінде еркін және шыи мәпінде халықтық үкіметтің тірегіне айналдыру қажет. Күрес, сөз жоқ, болады, кө- теріліс сөзсіз болады, шешуші шайқас қазірдің озінде оте жақын. Тікелей күреске шақыратын, іріп-шіріп келе жатңан патша өкіметіне пролетариаттың ұйымдас- қан өкіметін қарама-қарсы қоятын, алдыңғы қатарлы жүмысшылар құрған революциялық уақытша үкімет атынан бүкіл халыққа арнап манифест жариялайтып уақыт жетті.
Қазірдің озінде біз революцияшыл халықтың қалыц ортасынан осы ұлы істі орындай алатын адамдардың, революцияға қалтқысыз берілген адамдардың, ең бас- тысы қайнағап, шексіз жігері бар адамдардың табыла- тыпын айқып көріп отырмыз. Қазірдің өзіиде біз бұл істі қолдайтын революциялық армияның элементтері бар екепін, жаца үкімет күні біткен крепостниктік, по- лициялық Россияға қарсы үзілді-кесілді соғыс жария- лағап кезде, халықтың барлық таптары ішіндегі бүкіл адал, бүкіл еті тірі, бүкіл саналы адамдардьщ патша окі- метіпен біржолата қол үзетіиіп айқып көріп отырмыз.
Азаматтар! — деу керек еді осы соғысты жариялаған- да, революциялық үкіметтің осы манифесінде,— азаматтар, таңдаңыздар! Опда — бүкіл ескі Россия, қанаудыц, езгінің, адамды қорлаудың барлық жексұрын күштері бар. Мүнда — барлық мемлекеттік істерде тең праволы, еркін азаматтардың одағы бар. Онда — ңанаупіылар- дың, байлардың, полицейлердің одағы бар. Мұнда барлық ецбекшілердің, халықтың барлық наңты күпіте- рінің, барлық адал иптеллигенцияның одағы бар. Опда — қаражүздіктер, мұнда — бостандық үшін, білім 4 12-том


72
В. И. ЛЕНИН
үшін, социализм үшін күресіп жатқан ұйымдасқан жұмысшылар бар.
Азаматтар, таңдаңыздар! Бүкіл халық болып әлде- қашан ұсынған біздің программа, міне, осы. Ңаражүз- діктердің үкіметіне қарсы біздің соғыс жариялағандағы көздейтін мақсатымыз, міпе, осы. Біз өзіміз ойлап шы- ғарған қандай да жаңалықтарды халыққа күштеп таңып отырғанымыз жоқ, біз тек жалпының және бірауыздан мойындауы бойынша бұдан әрі Россияда онсыз өмір су- руге болмайтын нәрсені іс жүзіне асырудың бастама- сын мойнымызға алып отырмыз. Біз революцияшыл халықтан оқшауланбаймыз, біз өзіміздің әрбір адымы- мызды, әрбір шешімімізді оның төрелігіне беріп отыра- мыз, біз еңбекші бұқараның өзінен шығатын еркін баста- маға тұтас, түгелдей сүйенеміз. Біз революциялық партия атаулының бәрін біріктіреміз, біз бостандық үшін, халықтың жай қарапайым праволары мен мұқ- таждықтарып қамтамасыз ететін біздің программамыз үшін күресуге әзір халықтың кез келген тобының депу- таттарын оз қатарымызға шақырамыз. Помещиктер мен чиновниктердің езгісіне қарсы бірігіп, ақырына дейін күресу үшін, жер меп ерік жолында күресу үшін біз әсіресе солдат мундирін киген жұмысшы-жолдастарға және өзіміздің шаруа бауырларымызға қолымызды со- замыз.
Азаматтар! Шешуші күреске әзірленіңіздер. Біз қара- жүздік үкіметтің Россияны қорлауына жол бермейміз. Халықты қырып-жою үшін, талан-таражға салып, жү- генсіздік істеу үшін ңаражүздік полицияның басым көпшілігі өктемдігін сақтап қалып отырғанда, біз бірне- ше чиповпиктерді озгерту арқылы, бірнеше полицейді отставкаға шығару арқылы өзімізді алдауға жол бер- мёйміэг Либерал буржуалар осы қаражүздік үкімет ал- дында жалынып-жалпайып, өздерін қорлай берсін. Баяғы бір патша чиновниктері баяғы бір патша соты арңылы өздеріне сес көрсеткенде, қаражүздіктер күліп қана қояды. Біз қараңғы халықты мае қылып, өзіне ба- ғындырып отырған қаражүздіктің батырларын тұтқын- дауға өз армиямыздың отрядтарына бұйрық береміз, біз Кронштадттағы полицмейстер сияқты жауыздардың бә-


БІЗДІҢ МШДЕТТЕРІМІЗ ЖӘНЕ... 73
рін ашық, бүкіл хальщтық, револіоциялық сотқа тарта- мыз.
Азаматтар! қаражүздіктеп басқалардың бәрі патша үкіметінен қол үзді. Революциялық үкіметтің төңірегіне бірігіңіздер, барлық алымдар мен салықтарды төлеуді тоқтатыцыздар, барлық күшті еркін халық жасағын ұйымдастыруға және ңаруландыруға жүмсаңыздар. Ре- волюцияшыл халық қаражүздік үкіметтің күштерін қан- дай дәрежеде жеңіп шықса, Россияға шын бостапдық тек сондай дәрежеде ғана қамтамасыз етіледі. Азамат соғысында бейтарап адамдар болмайды және бола да ал- майды. Ақтар партиясы — қорқақ екіжүзді ғана. Кім- де-кім күрестен сырт қалса, ол қаражүздіктердің билеп- төстеуін қолдайдьг. Кімде-кім революцияны жақтамаса, ол революцияға қарсы. Кімде-кім революционер емес екен, ол қаражүздік.
Біз халық көтерілісінің күштерін біріктіруді және әзірлеуді мойпымызға аламыз. ¥лы 9 январь күнінің бір жылдығына қарай патша өкіметі мекемелерінің ізі де қалмасын. Халықаралық пролетариаттың көктемгі мей- рамы бүкіл халықтык, құрылтай жиналысын еркін ша- қырған азат Россияны көретін болсын!
Жұмысшы депутаттары Советінің революциялық уа- қытша үкіметке ұласа дамуы менің көз алдыма, міне, осылай елестейді. Мен біздің партияның барлық ұйым- дарына, барлық саналы жұмысшыларға, Советтің өзіне де, Москвада болғалы отырған жұмысшы съезіне де, Шаруалар одағының46 съезіне де біріпші етіп, міне, осындай міндеттер қойған болар едім.
Л. Лешіи
44


74
ТҮЙІН ШЕШІЛУГЕ ЖАҚЫН
Бұдан екі апта бұрын, бүкіл россиялық саяси стачка туралы алғашқы хабарды ести сала, үкіметтің соғыс құралдарын бірден іске қосуға бата алмай отырғанды- гы баиқала бастаған кезде, біз күштер теңелді деп жазғап болатынбыз *.
Бұдан бір апта бұрын, 17 октябрьдегі мапифест патта өкіметінің батылсыздығын және оның кейін шегіп- генін бүкіл халыққа және бүкіл дүние жүзіне жария ете отырып, саяси жацалықтардың «соңғы жаңалығы» болған^ кезде, біз күштер теңелді деп тағы да қайталап айтқанбыз **.
Бірақ күштердің теңелуі күресті тіпті де керексіз етіп тастамайды, қайта ол күресті ерекше шиеленістіре түседі. Біздің жоғарыда айтқапымыздай, үкіметтің ке- йін шегінуі оның шайқасу үшін өзінің көзқарасы бо- йыпша жаңа, неғұрлым қолайлы позицияны таңдауы ғапа болып табылады. 17 октябрьдегі манифест деп ата- латын қағаз бетінде көз тартып тұрған «бостандықтар» туралы жариялау тек революцияға ңарсы күрес жүргі- зу үшін моральдық жағдай даярлауға әрекет жасау ға- па болып табылады,— ал нақ осы кезде Трепов бүкіл Россия қаражүздіктеріи басқарып, әлгі күреске керекті материалдық жағдайлар даярлап жатыр.
Түйіннің шешілетін кезі жақып. Жаңа саяси жағдай керемет тез, тек революция заманына ғапа тән тездік-
* Қараңыз: осы том, 4-бет. Ред.
** Бұл да сонда, 29-бет. Ред.


[75
Prix: N tu.
«EEUBBA. 18 (3) яОДя IBM Һ
№25.
прОЛЕТЛрШ
П^ожтл.ріа iotxy отраву (оедвквЯтрсь!
Центральный Органъ
ЕИЕЕ
«Пролетарий» газетінің 25-номерінің бірінші беті
Кішірейтілген
ВЙИ!
Я»


ТҮЙІН ШЕШІЛУГЕ ЖАҚЫН
77
пен анықталып келеді. Үкімөт сөз жүзінде жеңілдік бе- ріп, іс жүзінде дереу шабуыл жасауға даярлана баста- ды. Конституция береміз деген уәделердің артынша на- ғыз айуандық, нағыз жүгенсіз зорлық-зомбылықтар істеле бастады, мұның өзі халыққа самодержавиенің нақты өкіметінің бүкіл нақты маңызын неғұрлым айқы- нырақ корсету үщін әдейі істелгендей болды. Өтірік уәделер, бос сөздер, құр ңағаздар мен өмір шындығы- ның арасындағы ңайшылық өте қатты сезіле бастады. Патша өкіметінің іс жүзіндегі өкімет * билігі құлатыл- ғанға дейін, міне, соған дейін оның жеңілдіктерінің бәрі де, тіпті «құрылтай» жиналысы да,—тек қана елес, сағым, көз бояу болып қала береді деп окушылары- мызға біз көптен бері айтып келген және әрқашан да айта беретін ақиқатты оқиғалар тамаша дәлелдеп берді.
Петербургтің революцияшыл жұмысшылары мұны күпделікті бюллетепьдеріпіц47 бірінде өте тамаша ашып көрсетті, ол бюллетеньдер бізге әлі келіп жеткен жоқ, бірақ ол бюллетеньдер жөнінде пролетариаттыц құдіретінің күштілігіне аң-таң болып, зәресі ұшқан шетел газеттері өте жиі хабарлай бастады. «Бізге жила лыстар бостандығы берілді,— деп жазды стачкалық комитет (біз мұны ағылшын тілінен орыс тіліне қайта аударып отырмыз, сондықтан, әрине, кейбір жерлері дәл болмауы сөзсіз),— бірақ біздің жиналыстарымыз- ды әскер қоршап алды. Бізге баспасөз бостандығы бе- рілді, бірақ цензура әлі де өмір сүріп отыр. Ғылым бос- тандығын беруге уәде берілді, бірақ университетті сол- даттар басып алды. Адамның жеке басының дербес праволылығы жарияланды, бірақ түрмелер қамауға алынғандарға льщ толы. Витте берілді, бірақ Трепов әлі өмір сүріп отыр. Конституция берілді, бірақ самодержавие әлі өмір сүріп отыр. Бізге бәрі де берілді, 61- рак, бізде түк жоқ».
«Манифесті» Трепов тоқтатып тастады. Конститу- цияны Трепов шығармай қойды. Бостандықтарды да пақ сол Трепов шын мағынасыпда түсіндірді. Кешірім- ді де Трепов іске алғысыз етіп тастады.


78
В. И. ЛЕНИН
Бул Трепов деген сонша кім? Көзін жою өте мацыз- ды болып отырғап ерекше бір адам ба? Тіпті де олай емес. Ол — эскер мен полицияны билеп, самодержавие- нің күнделікті қарапайым жұмысын атқарып отырған кәдімгі полицей.
Осы қатардағы полицейдің және оның күнделікті дағдылы «жұмысының» кенеттен осындай аса зор ма- ңыз алын отырған себебі не? Неге десеңіз, революция ілгері қарай адам айтқысыз зор қадам басып, түйінніц іиын шешілуін жақындатып отыр. Пролетариат бас- шылық етіп отырған халық күн сайын емес, сағат са- йып,— немесе, егер білгіңіз келсе, жыл сайын емес, ап- та сайын саяси жағынан есейіп келеді. Егер саяси жағыпан олі ұйқыда жатқан халық үшін Трепов ең қа- рапайым полицей болса, енді озін саяси күш деп танып отырған халық үшін Трепов патша өкіметінің бүкіл та- гылығын, бүкіл қылмысын және бүкіл мағынасызды- ғын бойына жинап, тозуге болмайтын адамға айналып отыр.
Революция үйретеді. Ол халықтыц барлық таптарына және Россияпыц барлық халқына конституциянъщ мә- ні жөніндегі тақырыпта тамаша нақты сабақ береді. Революция саясаттыц шешілуге тиісті кезектегі міндетте- рін барыпша корнекі, айқын талассыз түрінде алға ңою арқылы үйретеді, халық буқарасын бұл міндеттер- ді сезіпуге мәжбүр ете отырып, бұл міпдеттерді шеш- пейінше халықтың өмір сүруінің өзі мүмкін емес екенін көрсете отырып, барлық бүркеулер, сылтаулар, құр- ғақ уәделер, мойындаулар атаулының бәрінің де жа- рамсыз екеніп іс жүзінде әшкерелей отырып үйретеді. «Бізге бәрі де берілді, бірақ бізде түк жоқ». Өйткені бізге тек қана курғақ уәделер «берілді», өйткені бізде нағыз өкімет билігі жоқ. Біз бостапдыққа барынша жа- қындадық, біз жүрттың бәріп де, тінті патшаның өзін •де, бостандықтың қажет екепін мойыпдауға мәжбүр еттік. Бірақ бізге бостандықты мойындау ғана керек емес, бізге шын бостандық керек. Бізге халық өкілдері- не заң шығару правосын беруге уәде ететін қағаз керек емес. Бізге нағыз халық самодержавиесі керек. Біз ха- лың самодержавиёсіне неғүрлым жақындаған сайып,


ТҮЙШ ШЕШІЛУГЕ ЖАҢЫІІ
70
опың жоңтығы соғұрлым ңатты сезіліп отыр. Патша ма- пифестері неғұрлым алдамшы болған сайын, патша өкі- меті де адам төзгісіз болып отыр.
Күрес түйіпінің шешілуіне, наңты өкімет билігіпің патша үкіметіпің қолында қалу-қалмауы туралы мәсе- ленің шешілуіне жақындап келеді. Революцияны мо- йындауға келетін болсақ, оны қазір жұрттың бәрі мойындап отыр. Революцияны Струве мырза меи осво- бождепиешілдер әлдеқашан-ақ мойыпдады, қазір Витте мырза да, Николай Романов та мойындап отыр. Мен сіздерге тілегендеріңнің бәрін орындауға уәде беремін, дейді патша, тек қана өкімет билігін менің қолымда қалдырыңдар, берген уәделерімді озім орындауға мұр- сат беріңдер. Патша манифесі де осыған сайып отыр, сондықтан бұл мапифестің үзілді-кесілді күреске итер- мелемей қоймағаны түсінікті де. Өкімет билігінен бас- қаның бәрін берейіп,— дейді патша өкіметі. Өкімег билігітіеп басқаныц борі цұр слес,— деп жауап береді рсволюцияшыл халық.
Россиядағы істердің келіп тірелген, сырт қарағанда бейпе бір мағынасыздың тәрізді көріпетін істердің шыи мәтіі — патша окіметінің буржуазиямен келісім жасасу арқылы революцияпы алдап, орағытып өтуге тырысуын- да болып отыр. Дәулетті таптар, сайып келгенде, топ- тобымен «тәртіп» жағына бүрыла бастамас па екен деп үміттеніп, патша буржуазияға барған сайын толып ?катк,ан уәделер беруде. Бірақ әзірге бүл «тәртіп» Тре- повтыц және опың қаражүздіктерініц жүгенсіздігіпен корініп отыр,— патшапың бұл үпдеуі жапап даладағы жаңғырық сияңты елеусіз қалуы мүмкін. Патшаға Витте де, Трепов та бірдей керек: Витте біреулерді алдап, арбау үшіп, Трепов екігппі біреулерді тежеп ұстау үшін керек; Витте — уәделер беру үшін, Трепов іс істеу үшін керек; Витте буржуазия үшіп, Трепов пролетариат үшін керек. Сөйтіп біздің коз алдымызда, Москва стачкала- рының басталар алдында өзіміз көрген жағдай, тек да- мудың барынша анағұрлым жоғары сатысында болға- пымен, қайта орістеп отыр: Либералдар келіс сөздер жүргізуде, жұмысшылар күресуде.


80
В. И. ЛЕНИН
Трепов өзініц ролі мен өзінің шын мацызын тамаша жақсы ұққан. Бәлкім, ол,— дипломатияшыл Виттенің ойынша,— тым асығыстық істеген болар, бірақ о л рево- люцияныц сондайлыц тез адыммен алға басңанын көріп, кешігіп қалам ба деп ңорықты ғой. Трепов тіпті асығу- ға мәжбүр болды, өйткені ол өзінің ңарамағындағы күштердің кеміп бара жатқапын сезді.
Самодержавиенің конституциялық манифесімен қатар самодержавиенің конституциям! болдырмау әрекеті бас- талды. Ңаражүздіктер Россияда бүрын болып көрмеген қарңынмен іске кірісті. Ңырғындар туралы, ойрандар туралы, құлақ естімеген айуандыңтар туралы хабарлар Россияның барльщ түкпірлерінен ағылып келіп жатыр. Аң террор етек алып отыр. Мүмкін болған жердің бә- рінде де, полиция талап-тараж бен зорлық-зомбылық жасау үпіін капиталистік қоғамның азғындарын ұйым- дастырып, айдап салады, ңала халқыньгң азғын сілім- тіктерін мае қылып, еврейлер ойранын жасайды, «сту- денттер» мен бүлікшілерді ұрып-соғуға арандатады, земствошыларды «үйретуге» жәрдемдеседі. Контрреволюция жан ұшырып қимылдауда. Трепов «өзін ақтап отыр». Жұртқа митральезалардан оқ жаудырады (Одесса), жұрттьщ көздерін шығарады (Киев), үйдің бесінші қабатынан адамды көшеге лақтырады, талай үйлерді күштеп басып алып, тежеусіз талан-таражға салады, өрт қойып, оны сөндіруге рұқсат етпейді, қаражүздік- терге қарсылык, көрсетуге батылы барған адамдарды атып тастайды. Полыпадан Сибирьге дейін, Фин шыға- нағының жағалауынан Қара теңізге дейіп,— барлық жерде де осылай болып отыр.
Бірақ қаражүздіктің осы жүгенсіздігімен қатар, само- державиелік екіметтің осы жын ойнағымен ңатар, жауыз патша өкіметінің ақтық жанталасуымен қатар проле- тариаттың көрінеу жаңа тегеуріні бірінен соң бірі же- тіле береді, бұл тегеурін, әрқашандағыдай, қозғалыстың әрбір өрлеуінен кейін сырт қарағанда ғана бәсеңдеген болып көрінгенмен, іс жүзінде күш жинап, шепіуші соққы беруге дайындың жасайды. Полицияның жүген- сіздіктері енді Россияда қазірдің өзіпде бұрыпғыдаи мүлде басқа сипат алып отыр,— мұның себептерін біз


ТҮЙІН ШЕШІЛУГЕ ЖАҚЫН
81
жоғарыда айтып өттік. Казактардың өш алуға, Трепов- тың «кек» алуға құшырлана кірісуімен қатар патша өкіметінің іріп-шіруі барған сайын күшейіп келеді. Муны провинциядан да, Финляндиядан да, Питерден де көруге болады, бұл халқы өте-мөте артта қалған жәпе саяси дамуы мүлде мардымсыз жерлерде де сезіле бас- тады, бөтен яәсілді халықтар тұратын шет аймақтарда да, революцияның орасан ұлы драмасы басталғалы тур- ран астанада да белгі бере бастады.
Шынында да, біздің алдымызда жатқан Вена бур- жуазиялық-либералдық газетінен48 біз алып отырған мына екі телеграмманы салыстырып көріңдерші: «Тверь. Қара халық губернатор Сленцовтың көзінше земство ме- кемелерінің үйіне шабуыл жасады. Сонан соң қара ха- лық қоршап алған үй өртеп жіберілді. Өрт сөндірушілер өртті сөндіруден бас тартты. Әскерлер сол жерде тұрса да, күйретушілерге қарсы ешбір әрекет жасамады» (бұл хабардыц толығымеп дұрыс екепіие біз, әрине, кепілдік бере алмаймыз, бірақ осы сияқты оқиғалар және бұдан жүз есе сұмдык, оңиғалар барлық жерлерде де болып жатқандығы күмәнсыз факт). «Қазан. Халық полиция- ны қарусыздандырды. Олардан тартып алынған қару- жарақ халыққа үлестіріліп берілді. Халық милициясы ұйымдастырылды. Толың тәртіп орнады».
Осы екі жағдайдың бірімен-бірін салыстырып көру үлкен өнеге аларлық емес пе? Өш алу, жүгенсіздік, ой- ран. Патша өкіметін құлату және жеңімпаз көтеріліс ұйымдастыру.
Финляндия нақ осы оқиғаларды бізге неғұрлым кец көлемде көрсетіп отыр. Патша наместнигі ңуылды. Ма- лай-сенаторларды халық орнынан алып тастады. Орыс жандармдары қуылып жатыр. Олар темір жол қатыпа- сын бүлдіріп, өш алуға тырысуда (жаңаша 4 ноябрьде Гапарандадан келген телеграмма). Мунан соң жүгенсіз- дік жасаушы жаидармдарды қамауға алу үшін халық милициясының қарулы отрядтары жіберілді. Торнеода- ғы азаматтардың жиналысында қару-жарақтар мен ер- кін әдебиетті әкелу ісі ұйымдастырылсын деп шепгілген. Ңала мен селоларда азаматтар мыңдап, он мыңдап Финляндия милициясына жазылып жатыр. Мықты қамал-


82
В. И. ЛЕНИН
дагы (Свеаборг) орыс гарнизоны көтеріліс жасагап халыққа тілектестік білдіріп, қамалды халық милиция- сына берді деп хабарлайды. Финляндия шат-шадымап. Патша жеңілдік жасауға барады, сеймді шақыруға да- йын, 1899 жылғы 15 февральдағы заңсыз манифесті49 жояды, халық қуып жіберген сенаторлардың «отставка- сын» ңабылдайды. Ал сонымен қатар «Новое Время» Фипляндияның барлық гаваньдарын қамап алып, ко- терілісті қарулы күшпен басуға кеңес беріп отыр. Шет- ел газеттерінің телеграммаларына қарағанда, орыстың толып жатқан әскерлері Гельсингфорсқа орналасқап көрінеді >(көтерілісті басу үшін бұл әскерлердің қанша- лықты дәрежеде жарамды екені белгісіз), Орыстың сотые кемелері Гельсингфорстың ішкі гаваныпа кіріпті- міс деседі.
Петербург. Революцияшыл халықтың (патшадан тар- тып алынған жеңілдіктер жөнінде) шаттанғащл үшін Трепов кек алуда. Казактар жүгенсіздіктер жасауда. Ңырғын күшеюде. Полиция қаражүздіктерді ашыңтан- ашық ұйымдастырып жатыр. Жұмысшылар 5 ноябрьде- гі (23 октябрьдегі) жексенбіде орасан зор демонстрация жасамақшы болган. Олар өздерінің бостандық жолып- дағы күресте қаза тапқан батыр-жолдастарын бүкіл халық болып еске түсірмекші болған. Үкімет, өз тара- нынан, бұған қарсы орасан зор қан төгіс даярлады. Үкімет Москва да аз мөлшерде болған оқигаларды (жұмысшылардың көсемі Бауманды жерлеудегі қыр- ғын) Питер үшін сақтады. Трепов өз әскерінің бөлімде- рін Финляндияға жіберіп, болшектемей түргап сотті,— жұмысшылардың күресу үтпін емес, манифестация жа- сау үшін жиналған сәтін пайдаланғысы келді.
Петербург жүмысшылары дүшпанның арам ойын ац- ғарып қойды. Демонстрация кейіпге қалдырылды. Жұ- мыспіы комитеті ақыргы шайкасты, Треповтың ол үшін таңдап алған кезінде емес, басқа кезде ұйымдастыруга ұйғарды. Жұмысшы комитетінің жасаған есебі дұрыс, өйткені бірнеше себептер бойынша (опың ішінде Фин- ляндиядағы көтеріліс те бар) күрестің кейіпге қалдыры- луы Трепов үшін тиімсіз, біз үшіп тиімді болды. Ал озірше қару дайындау ісі күшті қарқынмен жүргізіліп


ТҮЙІН ШЕППЛУГЕ ЖАҢЫН 83
жатыр. Әскерлер арасындағы насихат жұмысы тамаіпа нәтижелер беріп отыр. 14 және 18-флот экипаждарыныц 150 матросының қамауға алынғандығы туралы, револю- ционерлерге тілектес болғандықтары үшін офицерлердің үстінен соңғы бір жарым аптаның ішінде 92 арыз бе- рілгендігі туралы хабарланып отыр. Әскерді халықтыц жағына шығуға шақырған прокламациялар тіпті Питер- ді «күзетіп жүргеп» патрульдерге де таратылуда. Тре- повтың рұқсат еткен шеңберінде ғана уәде берілген бас- пасөз бостандығын революцияшыл пролетариат озіпің құдіретті қолымен әлденеше есе кеңейтіп отыр. ПІетел газеттерінің хабарына қарағанда, 22 октябрьдсгі (4 по- ябрьдегі) сенбіде Питер газеттерінің іпііпсн жұмысшы- лардың цензураны елемеу керек дегеи талабымеп ке- ліскен газеттер ғана шыққан көрінеді. Питердегі «адал» (жарамсақтанушы) болып қалғысы келген екі пеміс газеті шықпай қалған. «Жария» газеттер — жариялы- лықтың піегіп Трепов белгілемей, Петербург стачкашы- ларыпың одағы белгілей бастагап уақыттан бері қа- рай — бұрын-соңғы айтылмағап батыл сөздер айта бас- тады. 23 октябрьде (5 ноябрьде) «Neue Freie Presse»-re жіберілгеп телеграммада былай дейді: «Стачка тек уа- қытша ғана тоңтатылды, ескі тәртіпке соцғы соққы бере- тін мезгіл жеткен кезде стачка ңайтадан басталады деседі. Берілген жеңілдіктер пролетариата енді мүлдем ешқапдай эсер етпей отыр. Жағдай өте қауіпті. Рево- люциялық идеялар барған сайып ңалың бұқараны қам- туда. Жүмысшы табы өзін жағдайдың қожасы деп се- зеді. Болғалы тұрғап апаттан қорыққан адамдар бұл жерден (Петербургтен) қазірдіц өзіпде-ақ кете баста ды».
Істің түйіні шешілуге жаңыпдап келеді. Халық ко- терілісінің жеңісі қазірдің өзінде алыс емес. Революция- лық социал-демократияның ұрандары күтпегеп жылдам- дықпен жүзеге асырылуда. Трепов революциялық Финляндия мен революциялық Петербургтің арасыпда, революциялық шет аймақтар мен революциялық провип- цияның арасында әлі де аласұра тұрсып. Ол соғыс қимылдарын еркіп жүргізу үшін сенімді бірде-бір жер- ді тауып көрсін. Патша манифесі кеңірек тарай берсіп,


84
В. И. ЛЕНИН
революциялык, орталықтардағы оқиғалар туралы хабар- лар көбірек тарай берсіп,—мұның өзі бізді жақтаушьі- ларды көбейте түседі, мұның өзі патшаны жақтаушы- лардың сирен бара жатқап қатарында жаңадан ауытқу туғызып, іріткі салады.
Бүкіл россиялық саясп стачка көтерілісті алға жыл- жыта отырып, патша өкіметіне ауыр жара салып, жек- сұрын Мемлекеттік думаның жексұрын комедиясын іске асырмай тастап, өз ісін тамапга орындап шықты. Басты репетиция аяңталды. Біз, сірә, енді драманың нақ қар- саңыпда тұрсақ керек. Витте сөйлей-сөйлей арамтер болуда. Трепов цан селіне тұншығуда. Патшаның әлі доч болса бере алатын уәдесі қазірдің өзінде мүлдем аз қал- ды. Треповтыц ақтық шайқасқа әлі де болса сала ала- тып қаражүздік әскері мүлде аз қалып отыр. Ал рево- люциялық әскердің қатары барған сайын өсіп, күштері жеке шайқастарда шынығып келеді, қызыл ту жаңа Россияның көгіне барған сайын көтеріліп желбірей тү- суде.
«Пролетарий» № 25,
16 (3) ноябрь, 1905 ж.
«Пролетарий» газетгнщ текстг бойынша басылып отыр


85
В. КАЛИНИНПІҢ «ШАРУАЛАР СЪЕЗІ» ДЕГЕН МАҚАЛАСЫНА ЦОСЫМШАЛАР 50
1
Демек, біз саналы социалистердің шаруа атаулының, тіпті ауқатты шаруалардың да чиновпиктер мен поме- щиктерге қарсы революциялық күресіп созсіз қолдауға тиіс екенін көріп отырмыз, бірақ саналы социалистер піаруалардың коксегеп «қаралай болісініц» 51 социализм- нен тым алыс жатқапын тура және айқын корсетуге тиіс. Социализм ақша өктемдігін, капитал өктемдігіп жоюды, өндіріс құрал-жабдықтарына жеке меншіктіц бәрін жоюды, товар шаруашылығын жоюды талап ете- ді. Социализм жердің де, фабриканың да жалпы жоспар бойыпша ірі (бытыраңқы ұсақ емес) өндірісті ұйымдас- тыратын барлық еңбекшілердің қолына көшуін талап етеді.
Шаруалардың жер мен ерік жолыпдағы күресі социализма басқан үлкеп қадам болып табылады, бірақ бұл тіпті де социализмнің нақ озі емес.
2
...Съезд қабылдаған тактикалық қарар өзінің мардымсызды- ғымен тура таңдандырады. Біз шаруаларға тілектестердің (ли- бералдардың) баз біреуі осында тағы да бірдецені «түсіндірді- ау» деп ойлауга бейімбіз.
Қарар мынау: .
«Шаруалар одағының қызметі жергілікті жағдайларға қарай ашың та, жасырын да (астыртын) болуы мүмкіи. Одақтың бар- лық мүшелері мүмкін болған әдістің бәрін қолданып, земство бастықтарының, полицияның және басқа да бастықтардың царей әрекеттерінен қысылмай, өз көзқара старый таратып, өз та-


86
В. И. ЛЕНИН
лаптарын жүзеге асыруға тиіс. Оның ішінде селолық, болыс- тьгқ жиьшдарда және жеке жиналыстарда мемлекеттік жабдық- тау ісін жетілдіру және халықтың ол-ауқатын жақсарту тура- лы өздерінің қоғамдьтқ шсшімдер жасау правосын пайдалануға барынша қатты кецес беріледі».
Мұндай қарар ото қаыағаттанғысыз. Онда революция- лық тұрғыдан котеріліске шақырудың орнына жалпы- лама сипатты либералдық кеңес қапа беріледі. Қарар революциялық партия ұйымдастырудың орнына либе- ралдың партияға жанама бірдеце ғана ұйымдастыр- мақшы. Қозғалыстың өз барысы либерал помещиктер меп революцияшыл шаруаларды жікке бөлмей қоймай- ды, бұл сөзсіз, сондықтан біз, социал-демократтар, он- дай жікке бөліиуді тездетуге тырысамыз.
«Пролетарий» № 25, «Пролетарий» газетініц
16 (з) ноябрь, 1905 ж. Гуолжазбамен салыстырылғап
тексті бойынша басылып отыр


87
ПАРТИЯНЫ қайта қүру тур алы 52
I
Біздің партияның қызмет жағдайы түбегейлі түрде озгеріп отыр. Жиналыстар, одақтар, баспасөз бостапды- ғы қолға алынды. Әрине, бұл праволар мүлде берік емес, сондықтан қазіргі бостандықтарға үміт арту, қыл- мыс болмагап күпде де, есуастық болар еді. Шепіуші күрес әлі алда, сопдықтап осы күреске әзірлепу ісі бі- рінші қатарда тұруға тиіс. Партияның астыртын аппараты саңталуға тиіс. Бірақ сонымен қатар ңазіргі, бір- шама кең еркіпдікті мейліпше кең түрде сөзсіз пайда- лану ңажет. Астыртын аппаратпен қатар көптегеп жаңа, жария және жартылай жария партия (және пар- тпяға қосылатын) ұйымдарын құрған үстіне құра беру керек. Осы соңғы жұмыс болмайынша, өз қызметімізді жаңа жағдайларға бейімдсу, жаңа міндеттерді шеше алатыпдай дәрежеде болу мүмкін емес...
Үйымды жаңа пегізге қою үшін партияның жаңа съезі қажет. Съезд устав бойынша жылына бір рет бел- гіленген, 1906 жылдың майына белгіленген, бірақ қазір съезді жеделдету қажет. Егер біз кезеңді пайдаланба- сақ, біз оны өткізіп аламыз — мына магынада өткізіп аламыз: жүмысшылардың өте-мөте ұйымды қажетсінуі жексұрын, қауіпті формаларга келіп қосылып, ңайдағы бір «тәуелсізшілдерді» 53, т. т. күшейтеді. Жаңаша ұйым- дасуға асығу керек, жаңа амал-әдістерді жалпы талқьіға салу керек, «жаңа бағытты» батыл және үзілді-кесілді түрде белгілеу керек.


88
В. И. ЛЕНИН
Осы номерде басылып отырған, біздің партияның Ор- талық Комитеті қол ңойған партияға үндеуі54, менің кәміл сенімім бойынша, осы жаңа бағытты әбден дұрыс белгілеп отыр. Біздер, революциялық социал-демокра- тияның өкілдері, «копшілікті» жақтаушылар: партияны ақырына дейін демократияландыру астыртын жұмыс жағдайларында мүмкін болмады, бұл жағдайларда «сай- лау негізі» бос сөз деп талай рет айтқанбыз. Ал өмір біздің сөзімізді растады. Азшылықтың бұрынғы жақтас- тары әдебиетте (Аксельрод алғы сөз жазған Рабочийдіц кітапшасып және «Коптеген жұмысшылардың бірі — жұмысшының» хатын қараңыз, «Искрада» және «Жұ- мысшылар партиядағы жікке бөліну туралы» деген кі- тапшада) іс жүзіпде ешқандай елеулі демократиялап- дыруды, ешқандай шып сайлауды жүргізуге мүмкіндік болмады деп талай рет көрсеткен болатын. Бірақ жаңа жағдайларда, саяси бостандыққа көшу кезінде, сайлау негізіне көшудің ңажеттігін біз, болыпевиктер, әрқашап мойындап келдік: бүған әлі де дәлел керек болса, мұны РСДРП III съезінің55 протоколдары мейлінше көз жет- кізе дәлелдеп береді.
Сонымен, міндет айқып: әзірге астыртын аппаратты сақтау, жаңа, жария аппаратты дамыту болып отыр. Бұл міндетті (мұны нақты орындау, әрине, практика- лық шеберлікті және орын мен уақыттың барлық жағ- дайларын білуді талап етеді) съезге қолдансақ, былай болып шығады: IV съезді устав негізінде шақыруды, сонымен қатар сайлау негізін қолдануды тап қазір, дереу бастау керек. Орталық Комитет бұл міндетті шешті: формальды жағынан толық праволы ұйымдардыц өкіл- дері ретінде, нақты партиялың сабақтастықтың өкілдері ретінде комитеттегілер правосы жағынан съезге шешуші дауыспен барады. Партия мүшелерінщ бэрінен, демек, партияға енетін жұмысшы бұқарасынан да сайланған делегаттарды Орталық Комитет өз правосы негізінде ке- ңесші дауыспен шауырды. Орталық Комитет бұдан әрі: осы кеңесші дауысты шешуші дауысқа айналдыруды съезге өзінің дереу ұсынатынын мәлімдеді. Комитеттер- дің толық праволы делегаттары бұған келісер ме екен?


ПАРТИЙНЫ қайта Ц¥РУ тур алы
89
Орталық Комитет, оның пікірінше, сөзсіз келіседі деп мәлімдейді. Менің жеке басым бұған кәміл сенеміп. Мұндай нәрсеге келіспеске болмайды. Социал-демокра- тиялық пролетариат басшыларының көпшілігі бұған ке- ліспейді деп ойлауға болмайды. Партия ңызметкерлерь нің «Новая Жизнь» газетінің оте мұқият тіркеп отыр- ғаи пікірлері біздің көзқарасымыздың дұрыстығын оте тез дәлелдейтініне біз сенеміз: егер мұндай адым үшін (кеңесші дауысты шешуші дауысқа айналдыру үшін) күресу керек болған күннің өзінде де, істің нәтижелі болатыны күмәнсыз.
Осы мәселеге екінші жағынан, формальды көзқарас тұрғысынан емес, шын мәні жағынан қараңызшы. Біздің ұсынып отырған жоспарымызды жүзеге асырудан со- циал-демократияға қауіп тоніп отыр ма?
Партияға бірден толып жатқан социал-демократ емес- тер кіреді деп қауіптенуге болар еді. Онда партия коп- іпілік ішіне сіңіп кетеді, партия таптың алдыңғы ңатар- лы саңалы отряды болудан ңалады, партия артта жүру- шілердің роліне дейін төмендейді. Мұның өзі сөзсіз ңайғылы кезең болар еді. Егер бізде демагогияға әуес- тенушілік бар болса, егер партиялықтың негіздері (программа, тактикалық ңағидалар, ұйымдастыру тәжі- рибесі) мүлде жоқ болса немесе нашар, солқылдақ болса, онда қауіп, күмәнсыз, өте елеулі маңыз алған болар еді. Бірақ әңгіменің өзі мынада: дәл сол «егер» болмай отыр. Біздің арамызда, болыпевиктердің арасында, де- магогияға әуестенушіліктің болмағаны былай тұрсын, қайта мұның керісінше, біз демагогияның зәредей эре- кеттерімен барлық уақытта да батыл, ашық және тіке- лей күресіп отырдық, партияға кірушілердің саналы болуын талап етіп отырдық, партиялық даму ісінде са- бақтастықтың зор маңызына қатты көңіл қойдық, пар- тияның барлыц мүшелерінің тәртібі мен партия ұйым- дарының бірінде тэрбиеленуін насихаттап келдік. Со- циал-демократтардың бәрі ресми түрде мойындаған жәпе озінің негізгі қағидалары жағынан шын мәшсінде еіп- қандай сын туғызбаған (жеке пункттер мен тұжырым- дарды сынау іскер партияныц ңандайында болсын то- лығынан заңды және қажетті нәрсе) программамыз бар


90
В. И. ЛЕН И Н
және мықты орын теуіп отыр. Біздің II съезде де, III съезде де социал-демократиялық баспасөздің коп жыл- гы жұмысы арқылы дәйекті түрде, үнемі жасалып кел- ген тактикалық қарарларымыз бар. Бізде кейбір ұйым- дастыру тәжірибесі де, тәрбиелік роль атқарған және күмәнсыз пәтижелер берген іс жүзіпдегі ұйым да бар, ол нәтижелер козге бірден түсе қоймайды, бірак, оларды тек соқыр адамдар ғана немесе көзін шел қаптаған адамдар ғана теріске шығара алар еді.
Жоқ, жолдастар, бұл қауіпті бадырайта бермейік. Социал-демократия өз атын өзі қойды, бағыт жасады, жүмысшы социал-демократтар кадрларын жасады. Ал ңазіргі кезеңде, қаһарман пролетариат күреске өзінің әзір екенін және озінің айқып мойындалған мақсаттар үшін ынтымақтасып, ұстамдылықпен күресе білетінін, таза социал-демократиялық рухта күресе алатынын іс жүзінде дәлелдеп отырған кезде,— осындай кезеңде, біздің партияға кіріп отырған жәңе Орталық Комитеттің шақыруы бойышпа ертең партияға кіретін жұмысшы- лардың 100 реттің 99 ретінде социал-демократ болаты- ньіна күмәндану соншалықты күлкілі болар еді. Жұмыс- шы табы—түйсігі жағыиан, стихиялы социал-демократ- тык, тап, ал социал-демократияның он жылдан астам уақыт жүргізген жұмысы осы стихиялылықты саналы- лыққа айналдыру үшін қазірдің өзінде өте-мөте коп нәрселер істеді. Ойдан шығарылған сүмдықтарды коз алдарыңызға елестетпеңіздер, жолдастар! Іскер жәгіо өсіп келе жатқан партияның ңандайында болсын тұрақ- сыздықтың, солқылдақтықтың, ауытқудың элементтері әрқашан да болатынын ұмытпаңыздар. Бірак, бұл эле- менттер социал-демократтардыц шыңдалған, топтасқан үйытқысының ықпалына көніп келеді және көнетін бо- лады.
Біздің партия астыртын жұмыста көп тұрып қалды. III съездің бір делегатының дұрыс айтқанындай, соңғы жылдарда ол онда тұншыға бастады. Астыртын жағдай бұзыла бастады. Батылырак, алға ұмтылыңыздар, қолға жаңа қару алыңыздар, оны жаңа адамдарға таратыңыз- дар, өздеріңіздің тірек базаларыңызды кеңейтіңіздер, барлык, жұмысшы социал-демократтарды өз қатарлары-


ПАРТИЙНЫ қайта Ң¥РУ туралы
91
ңызға шақырыңыздар, оларды партия ұйымдарыныц қатарыпа жүздеп, мыңдап қосыңыздар. Олардың делс- гаттары біздің орталыңтардың қатарын жандандыра берсін, олар арқылы жас революциялық Россияның жада рухы ңұйыла түссін. Революция марксизмнің негізгі теориялық қағпдаларының бәрін, социал-демократияның маңызды ұрандарының бәрін осы кезге дейін ақтап кел- ді және ақтап отыр. Және де революция біздіц социал- дсмократиялық жұмысымызды ақтады, пролетариаттыц шын революцияшылдығы жөніндегі біздің үмітіміз бен сенімімізді ақтады. Партияға қажетті реформадағы ұсақтықтың қандайын болсын лақтырып тастайықшы: бірден жаңа жолға түсеміз. Бұл бізден ескі астыртын аппаратты алып қоймайды (мұны жұмыспіы социал-де- мократтардың мойындауы және қолдауы күмәнсыз: мүны шешімдер меи қаулылардың дәлелдей алатыны- ыан гөрі өмір және революцияның барысы жүз есе се- німдірек дәлелдеді). Мұның өзі бізге бірден-бір нағыз революцияшыл, ақырыпа дейін революцияшыл таптың ңалың ортасынан шығатын жаңа, жас күштер береді, ал бұл революцияшыл тап Россияға бостандықтың тең жартысын алып берді, ол оған толық бостандықты алып береді, ол оны бостандық арқылы социализмге бастайды.
П
ІІартиямыздың Орталық Комитетінің РСДРП IV съе- зін шақыру туралы «Новая Жизньнің» 9-номерінде ба- сылған қаулысы — партия ұйымында демократиялық иегізді толық жүзеге асыру бағытында жасалған батыл қадам. Съезге делегаттар (әуелі кеңесші даусы бола- тын, бірақ кейін, соз жоқ, шешуші дауыс алатын делегаттар) сайлау бір ай ішінде өткізілуге тиіс. Сонымеп, барлық партия ұйымдары кандидаттардың кім екендігі жайында және съездің міндеттері туралы мәселепі тал- цылауға мүмкіндігінше тезірек кірісуі керек. Күні са- іі аулы самодержавиенің уәде етілген бостапдықтарды тартып алуға, революцияшыл жұмысшыларға, әсіресө олардың көсемдеріне шабуыл жасауға қайтадан әрекет- тгігуінің мүмкін екенін созсіз. ескеру керек. Сондықтан


92
В. И. ЛЕНИН
делегаттардың шын фамилияларын жариялау (бір ерек- ше реттерде болмаса) орынды бола қояр ма екен. Өкі- мет басында қаражүздіктер отырғанда өзімізді саяси құлдық замани үйреткен бүркеншік аттан әлі де бас тартуға болмайды. Сондықтан делегаттарға кандидаттар сайлау да артық болмас еді,— бұл да сол, бүрынғыша— «сәтсіздікке ұшырай қалған жағдай» үшін. Бірақ біз осы астыртын сақтық жасаудың бәріне тоқталмаймыз, өйткені жергілікті жұмыс жағдайларымен таныс жолдас- тар бұл жөнінде болуы мүмкін қиындықтардың бәрііт оп-оңай жеңіп шығады. Самодержавие жағдайыпда ре- волюциялық жұмыстан мол тәжірибе алған жолдастар социал-демократиялық жұмысты жаңа «еркін» (еркін деген сөз әзірге тырнақшаның ішінде) жағдайда бастап отырғандардың бәріпе озінің кеңестері арқылы жәрдем- десуге тиіс. Жұртқа мәлім, бұл ретте комитеттеріміздің мүшелерінен асқан байыптылық талап отіледі: бұрын- ғы формальды ерекше артыкіпылық қазір маңызын сөз- сіз жоғалтады, сондықтан түгелдей «басынан» қайта бастау қажет, партиялас жаңа жолдастардың қалың тобына ұстамды социал-домократиялық программаның, тактиканың, ұйымиың барлық маңыздылығып дэлелдеу керек. Мыпапы ұмытпау керек: осы кезге дейін, осы олеум еттік жіктен бөлінген революционерлермен ғава тым жиі істес болып келдік, енді біз бұқараның нағыз өкілдерімен істес боламыз: бұл өзгеріс насихат пен үгіт- тің әдістерін өзгертуді ғана талап етпейді (көбіне түсі- нікті болу қажеттілігі, мәселені дұрыс шеше білу, со- циализмпің негізгі ақиқаттарын нағыз қарапайым, көр- некі және нағыз сенімді түрде түсіндіре білу), сонымеп ңатар ұйымдастырудың әдістерін де өзгертуді талап етеді.
Менің бұл мақалада жаңа ұйымдық міндеттердің бір жағына тоқталғым келіп еді. Орталық Комитеттің қау- лысы съезге партия ұйымдарының бәрінен делегаттар шақырады және барлъщ жұмысшы социал-демократтар- ды осындай ұйымдарға кіруге піақырады. Осы жақсы тілек жүзеге асу үшін жұмыспіыларды жай ғана «ша- қыру» жеткіліксіз, бұрынғы типтегі ұйымдардың санын жай ғана арттыру жеткіліксіз. Жоқ, бұл үшін барлық


ПАРТИЙНЫ ЦАЙТА Ң¥РУ тур алы
93
жолдастар бірігіп ұйымның жаца формаларын дербес, творчествольгқпен жасап піығаруы қажет. Бұл арада алдьш ала белгіленген ешқандай нормаларды керсетуге болмайдыт өйткені бұл істің бәрі жаца іс; бұл арада жергілікті жағдайларды білу және, ең бастысы, партия- ның барлың мүшелерінің ынта-жігері қолданылуға тиіс. Жұмысшы партиясы ұйымының жаңа формасы немесе, дұрысырағы, негізгі үйымдық ұяның жаңа формасы ескі үйірмелермеп салыстырғанда, сөз жоқ, аиағұрлым кең болуға тиіс. Бәлкім, оның үстіне, жаңа ұя онша қа- таң ұйымдаспаған, анағүрлым «еркін», «lose» ұйым бо- луға тиіс шығар. Одақтардың толық еркіндігі кезінде, халықтың азаматтың праволары толық қамтамасыз етілген кезде, біз, әрине, барлың жерде де социал-демо- кратиялық (тек әйтеуір кәсіптік емес, саяси, партия- льщ) одақтар құруға тиісті болар едік. Ңазіргі жағ- дайларда өз ңолымызда қандай мүмкіндіктер мен құралдар болса, соның бәрін қолданып, осы мақсатқа жаңындауға тырысуымыз керек.
Барлық партия қызметкерлерінің және социал-демо- кратияға тілектес барлық жүмысшылардың ынта-жіге- рін дереу ояту керек. РСДРП IV съезі туралы хабар- лайтын, осы съездің міндеттерін нағыз түсінікті және ыңғайлы формада баяндайтын, съезді ұйымдастырудың жаңа формасын көрсететін, барлық социал-демократтар- ды нағыз пролетарлык, социал-демократиялық партийны жаңа негіздерде құруға шақыратын рефераттарды, әңгімелерді, митингілерді, жиналыстарды барлық жерде және кез келген жерде дереу ұйымдастыру керек. Мұндай жұмыс тәжірибенің толып жатқан нұсқаула- рын береді, екі-үш аптаның ішінде (егер іс жігерлі турне жүргізілсе) жұмысшылар арасынан жаңа социал-де- мократиялық күштерді шығарады, барлық жұмысшы жолдастармен бірге ңазір біздің жаңадап құруға ұйға- рып отырған социал-демократиялык, партияға анағұр- лым қалың көпшіліктің ұмтылуын жандандырады. Одақтар, ұйымдар, партия топтарын құру туралы мәсе- ле барлық жиналыстарда дереу ңойылатын болады. Әр- бір одақ, ұйым, топ үйымдастыру істерін жүргізу үшін, партияның жергілікті мекемелерімен қатынас жасау


94
В. И. ЛЕНИН
үшін, партиялық әдебиетті алу және оны тарату үшіи, партия жұмысына жарна жинау үшін, жиналыстарды, лекцияларды, рефераттарды ұйымдастыру үпіін, ақы- рында, партия съезіне делегаттар сайлауды әзірлеу үшін өзіне дереу бюро иемесе басқарма, немесе басқарушы комиссия, бір сөзбен айтқанда, орталық және тұрақты мекеме сайлап алады. Партия комитеттері осындай ұйымның әрқайсысына көмектесуге, РСДР партиясы дегеніміз не, оның тарихы және оның қазіргі ұлы мін- деттері қандай екендігімен таныстыру үшін бұл ұйым- ды материалмен жабдықтауға, әрине, қамқорлық жа- сайды.
Сонап соң, партия мүшелері қаржыландырып тұра- тын асхапалар, піайханалар, сыраханалар, кітапхана- лар, оқу үйлері, тирлер*, т. т. түрінде жүмысшылардың социал-демократиялық үйымдарының жергілікті шаруа- піылық, былайша айтқанда, тірек пункттерін құрудың да қамын ойлайтын уақыт жетті. Жұмысшы социал-де- мократтарды «самодержавиелік» полициядан басқа «самодержавие» қожайындары да қудалайтынын, үгітші- лерді жұмыстан шығаратынын, сондықтан да фабри- канттардың озбырлығынан мүмкіндігінше неғұрлым тәуелсіз базаларды күру оте қажетті нәрсе екенін естен шығаруға болмайды.
Жалпы айтқанда, біздер, социал-демократтар, қазіргі қимыл бостандығының кеңейгенін барынша пайдала- нып қалуға тиіспіз, ал бүл бостандық неғұрлым сенімді болған сайыи, біз соғұрлым «халық ішіне бару керек!» деген ұранды жігерлірек ұсынатын боламыз. Енді жұ- мысшылардың өз инициативасы біздер, кешегі астыртын жұмыстағылар меи «үйірмешілер», армандауға да баты- * Мен бұған сәйкес келетін орыс сөзін білмеймін, сондықтан нысана атуға ариалған үйді «тир» деп атап отырмын, онда түрлі қарулардың запасы болады, ал тілеген адамның қай-ңайсысы да бұған келіп, бол- машы ақы төлеп, револьверлерден, мылтықтардан нысапа атады. Рос- сияда жиналыстар мен одақтар бостандығы жарияланды. Азаматтар атып үйрену үшін де жиналуға праволы, бұдан ешкімге қауіп тууы мүмкін емес. Сіз кез келген европалық ірі қаладан жұрттың бәрі үшін ашық тирлерді кездестіресіз — олар астыңғы пәтерлерде, кейде қала сыртында, т. б. жерлерде болады. Ал жұмысшыларға атып үйрену, мылтықты қолдана білу тіпті де артың болмайды. Әлбетте, одаңтар бостандыкпен қамтамасыз етілгенде ғана, мұндай. мекемелерді жабуға батылы барған жексұрын полицейлерді сотқа тартуга мүмкіндік бол- ғанда ғана біз бүл істі айтарлықтай кең түрде қолға ала аламыз.


партийны ңайта қүру туралы
95
лымыз бармағап мөлшерде туатын болады. Епді социализм идеяларыпың пролетариат бұқарасыпа ықпалы біздің көбінесе қадағалауға мүмкіндігіміз болмайтып жолдармен жасалып отыр жәпе солай жасала береді. Осы жағдайларға сәйкес, социал-демократиялық интеллигенция қозғалыстың қазірдің өзінде аяғынан тік тұрған жерінде және, егер осылай айтуға болатып болса, оз күштерімен жұмыс істей алатын жерде босқа сендел- меу үшін, ол «төмепге», жұмыс ауырлау, жағдай қиыи- дау, тәжірибелі және істі білетін адамдарға мұқтаждық күштірек, мәдениет негіздері аз, саяси өмір лебі иашар- лау жерге бару үшін интеллигенцияны неғұрлым дұрыс белу жағын ойластыру керек-*. Ңазір біз тіпті ең меңі- реу түкпірлердегі барлық халық ңатысатып сайлау жо- пінде де,— провинциялық Вандеяның реакцияшылды- ғын жансыздандыру үшін, ірі орталықтарда котерілетіп ұрандарды бүкіл елге, барлық пролетариат бұқарасына таратуды қамтамасыз ету үшін ашық күрес (бұл ана- ғұрлым маңызды) жонінде де «халық ішіне» баруға тиістіміз.
Әрине, шектен піығушылықтың қай-қайсысы да зиян- ды; істі, мүмкін қадарынша, барынша берік және «үлгі- лі» жолға ңою үшіп біздің әлі де жәие қазірдіц өзінде де белгілі бір маңызды орталыққа таңдаулы күштерді жиі-жиі шоғырландырып отыруымызға тура келеді. Бұл жөнінде қандай пропорцияны ұстау керектігін тәжірибе көрсетеді. Біздің қазіргі міндетіміз жаңа негіздердегі ұйым үшін норма ойлап шығаруда емес, осы партиялық тәжірибепі IV съезде қорытып, тұжырымдау үшін мей- лінше кең және мейлінше батыл жұмысты қапшалықты өркендетуде болып отыр.
* Мен партияның III съезінде партия комитеттерінде, шамамен, 2 интеллигентке 8 жүмысшы болуына тілек білдірген едім. (Қарацыз: ІПығармалар толың жииағы, 10-том, 173-6ет. Peö.) Бүл тілек қаншалың ескірді десецізші!
Ңазір партияның жаңа ұйымдарында партияның социал-демокра- тиялық интеллигенциядан болған бір мүшесіне бірнеше жүз жүмысшы социал-демократтардың болуын тілеу керек.


96
В. И. ЛЕНИН
III
Біз алғашқы екі очеркте партиядағы сайлау негізінің жалпы маңызына және жаңа ұйымдық ұялар мен ұйым- дық формалардың қажеттігіне тоқтадық. Енді тағы бір өте көкейтесті мәселені, атап айтңанда: партиялық бі- рігу туралы мәселені қараймыз.
Жүмысшы социал-демократтардың басым көпшілігі партияның жікке бөлінуіне ете наразы екені және бірі- гуді талап етіп отырғаны әркімге де мәлім. Жікке бөлі- нудің жұмысшы социал-демократтардың (немесө социал-демократ болуға әзір адамдардың) социал-демокра- тиялық партияға бірсыпыра салқын ниет туғызғаны әркімге де мәлім.
Партияның «жоғарғы жақтары» өздері бірігеді деген- ге жұмысшылар сенімін жоғалтты деуге болады. Бірігу- дің қажеттігін РСДРП III съезі де, үстіміздегі жылдың майында меньшевиктердің конференциясы да ресмн мойындаған болатын. Содан бері жарты жыл өтті, бірақ бірігу ісі орнынан ілгері жылжымады деуге болады. Жұмысшылардың шыдамсыздық көрсете бастауына таң- дануға болмайды. Бірігу туралы «Искрада» және «көп- іпіліктің» шығарған кітапшасында («Жұмысшылар пар- тиядағы жікке бөліну туралы», Орталық Комитет басылымы. Женева, 1905 ж.) жазған «Көптеген жұмыс- шылардың бірі — жұмысшының», ақырында, социал-де- мократиялық интеллигенцияға «төменнен жұдырық түйіп» сес көрсеткеніне таңдануға болмайды. Социал- демократтардың біреулеріне (меныпевиктерге) бұл сес корсету ол кезде ұнамады, екіншілері (болыпевиктер)’ оны заңды және негізінеп алғанда әбден дұрыс деп тапты.
Менің ойымша, қазір саналы жұмысшы социал-демо- краттар өздерінің ниетін («сес» көрсетуді айтпаймып, өйткені бұл сөз айыптауларға, демагогияға ұқсайды, ал біз бұлардың қай-қайсысынан да барынша аулақ бо- луға тиіспіз) жүзеге асыра алатын және асыруға тиіс уақыт жетті. Шынында да, қазір сайлау негізін партия ұйымында соз жүзінде емес, іс жүзінде, сұлу сөз ретінде, бос сөз ретінде емес, нағыз жаңа негіз, партия


ПАРТИЙНЫ ҢАЙТА Ц¥РУ туралы
97
байланыстарын шынымен жаңартатын, кеңейтетін, пы- ғайтатын негіз есебінде қолдануға болатын уақыт жет- ті немесе, ең болмағанда, жетіп келеді. «Көпшілік» Ор- талық Комитет атынан сайлау негізін дереу қолдануға және енгізуге ашықтан-ащық шақырды. Азшылық та осы жолмен жүріп келеді. Ал жұмысшы социал-демо- краттар барлық социал-демократиялық ұйымдарда, ме- кемелерде, жиналыстарда, митингілерде, т. т. орасан зор басым көпшілік больш отыр.
Демек, қазір бірігу жонінде сендіру былай тұрсын, бірігу жөнінде уәделерге жету былай түрсын, екі фрак- цияның екеуіндегі ұйымдасқан жұмысшылардың көп- піілігінің жай іпешімімен-ақ іс жүзінде бірігуге мүмкіндік бар. Бұл арада ешқандай «күштеп таңушы- лық» болмайды, өйткені бірліктің қажеттігін принцип жагынан жұрттың бәрі мойындаған, сондықтан жұ- мысшылардың принцип жағынан шешіліп қойылған мәселені практикалық жағынан піешуі ғана қалып отыр.
Бәлкім, социал-демократиялық жұмысшы қозғалы- сындагы интеллигенттік міндет пен пролетарлық (жұ- мысшы) міндеттің қарым-қатынасын мынадай жалпы тұжырым арқылы айтарлықтай дәл корсетуге болар: интеллигенция мәселелерді «принцип» жағыпан жақсы шешеді, схеманы жақсы сызады, не істеудіц қажет еке- пі туралы жақсы пікір айтады... ал жұмысшылар істей- ді, бұлдыр теорияпы нақты өмірдің өзіне айналдырады.
Сондықтан меп қазір: біз съезде де, копференцияда да партийны біріктірудің «бұлдыр теориясып» жаса- дық; жұмыспіы жолдастар! бізге осы бұлдыр теорияны нақты өмірдің езіне айпалдыруға көмектесіцдер!— де- сем, титтей де демагогияға салыпбаймыи, жұмысшы қозғалысындағы саналылықтыц ұлы роліп титтей де төмендетпеймін, маркстік теорияның, маркстік прип- циптердің зор маңызын ешбір әлсіретпеймін. Сансыз көп болып партия ұйымына барыңыздар. Біздің IV съе- зімізден жәие меныневиктердің екінші копференциясы- нан жұмысшы социал-демократтардың орасан зор, алып съезін жасаңыздар. Бірігіп қосылу туралы мәселені іс жүзіпде бізбен бірге қолға алыңыздар,— бұл мәселеде-


98
В. И. ЛЕНИН
гі бір ерекшелік (бүл сондай, керісінше ережені дә- лелдейтін ерекшелік!)—оннан бірі теория, ал оннан тоғызы практика болсын. Расында, мұндай тілек заңды, тарихи жағынан қажет, психологиялық жағынан түсі- пікті. Біз эмигранттық жағдайда көптеген уақыт «тео- риямен айналыстық» (кейде,— жасыратыны жоқ,— босқа айналыстық), енді біраз, шамалап, аз-аздап «са- дақты екінші жағына ию» және практиканы шамалы ғана көбірек алға жылжыту, құдай ақы, артық болмай- ды. Жікке бөлінудің себебіне байланысты, біздің толып жатқан сия мен есепсіз ңағазды ысырап еткен бірігу туралы мәселеде, әлгіндей әдіс сөзсіз орынды. Оның бер жағында, біздер, эмигранттар, практиканы сағынып қалдық. Оның үстіне біз бүкіл демократиялық револю- цияның өте жақсы жәпе толық программасын жазып та қойдық. Келіңдер, осы революцияның ісі үшін де бірігейік!
«Новая Жизнь» №№ 9, 13 және 14; «Новая Жизнь» газетгпіц
10.15 жэне 16 ноябрь, 1905 ж. текстг бойынша басылып отыр
Цол цойған: Н. Лени н


Ö9
ПРОЛЕТАРИАТ ЖӘНЕ ШАРУАЛАР 56
Шаруалар одағының ңазіргі уақытта Москвада отіп жатқап съезі социал-демократияның шаруалар қозга- лысына козқарасы туралы көкейтесті мәселені күн тәр- тібіне тағы қойып отыр. Орыс марксистері үшіп бұл мә- селе өздерінің программасы мен тактикасын белгілегеп кезде әрқашаи да көкейтесті мәселе болып келді. Орыс социал-демократтарының 1884 жылы шетелде «Еңбекті азат ету» тобы57 бастырғаи программасының бірінші жобасының өзіпде шаруалар мәселесіне мейліпше мық- тап көңіл аударылған болатып.
Содан бері марксистердің жалпы мәселелерге арпал- ғап шығармаларынан, социал-демократиялың баспасез органдарынан маркстік көзқарастар мен ұрандарды қайталамаған, дамытпаған, жеке оқиғалар жөнінде қол- дапбаған бірде-бір шығарманы, бірде-бір баспасез орга- лын атауға болмайды.
Ңазір шаруалар қозғалысы туралы мәселе тек тео- риялық мағыиада ғана емес, пағыз тікелей практика- лық мағынада да көкейтесті мәселе болып отыр. Ңазір біздің жалпы ұрапдарымызды революцияшыл пролета- риаттың революцияшыл шаруаларға арнаған тікелей упдеулеріне айналдыру керек. Ңазір шаруалардыц орыс омірінің жаңа укладын саналы түрде жасаушы бола- тып кезі туды. Сондықтан ұлы орыс революциясыныц барысы меп нәтижесі шаруалардыц сана-сезімінің өсуі- пе оте зор дәрежеде байланысты.


100
В. И. ЛЕНИН
Шаруалардың революциядан тілейтіні не? Революция шаруаларға не бере алады?— осы екі сұрақты саяси қайраткердің қай-қайсысы болсын және әсіресе осы сөздің буржуазиялық саясатшылдығымен былғанбаған, жақсы мағынасында саяси қайраткер болып саналатын саналы жұмысшыпың қай-қайсысы болсын шешуге мін- детті.
Шаруалар жер мен ерік алғысы келеді. Бұл туралы екі пікір болуы мүмкін емес. Барлық саналы жұмыс- піылар бар күшін салып, революцияшыл шаруаларды ңолдап отыр. Барлық саналы жұмысшылар шаруалар- дың барлық жерді және барлық ерікті алуын тілейді және соған жетуге ұмтылады. Барлық жерді — бұл еш- қандай ішінара жеңілдіктер мен қайыр-садақаларға қа- нағаттанбау деген сөз, бұл іпаруалардың помещиктер- мен келісімге келуін емес, помещиктік жер меншігін жоюды көздеу деген сөз. Сондықтан саналы пролета- риаттың партиясы, социал-демократия, осы мағынада нағыз батыл пікірін айтты: осы жылдың майында болван өзінің III съезінде РСДРП қарар қабылдады, он да піаруалардың революциялық талаптарын жеке иелік- тегі жерлердің бәрін конфискелеуге дейін қолдау туралы ашық айтылған 58. Бұл. қарар шаруалардың барлық жерді талап етуін саналы жұмысшылар партиясыныц қолдайтынын айңын көрсетеді. Бул жөнінде де партия- мыздың екінші жартысының конференциясында қабыл- данған қарар өзінің мазмұны жағынан РСДРП III съе- зінің ңарарымен әбдеп сәйкес келіп отыр.
«Барлық ерік» — қоғамдың және мемлекеттік істерді басқаратын чиновниктер мен қызмет адамдарының сай- ланып ңойылуы деген сөз. «Барлық ерік» — халыққа тұтас жәие түгелдей тәуелді болмайтын, халық сайлап қоймайтын, халық алдында есеп бермейтін, халық ауыстырмайтын мемлекеттік өкіметті толық жою деген сөз. «Барлық ерік»-— халық чиновниктерге бағынуға тиіс емес, қайта чиновниктер халыққа бағынуға тиіс деген сөз.
Әрине, жер мен ерік үшін күресуші шаруалардың бәрі бірдей бұл күреске толық саналы түрде қарап, рес- публиканы талап етуге дейін бара бермейді. Бірақ ша-


ПРОЛЕТАРИАТ ЖӘНЕ ШАРУАЛАР
101
руалар талаптарының демократиялық бағытына күмән- дануға болмайды. Сондықтан бұл талаптарды пролетариат тарапынан қолдау шаруалар үшін ңамтамасыз етілген. Ңалаларда көтерілген қызыл ту — өнеркәсіп және село жұмысшыларының таяудағы және кокейтесті талаптары жолындағы күрес туы ғана емес екенін, оның үстіне миллиондаған, он миллиондаған ұсақ егін- шілердің талаптары жолындағы күрестің де туы еке- нін шаруалар білуге тиіс.
Крепостниктік правоның қалдықтары бүкіл шаруалар бұқарасын аяусыз езгісімен барлық және кез кел- ген формалар мен түрлерде осы кезге дейін жаншып келеді, сондықтан пролетарлар қызыл туды крлға алып, осы езгіге ңарсы соғыс жариялады.
Біраң қызыл ту шаруалар талаптарын пролетариат- тың қолдауын ғана білдірмейді. Бұған қоса ол проле- тариаттың дербес талаптарын да білдіреді. Ңызыл ту жер мен ерік үшін күресті ғана емес, сонымен қатар адамды адамның қанауы атаулының бәріне қарсы кү- ресті, халық бұқарасының қайыршылығына қарсы курест!, капиталдың үстемдігіне қарсы күресті де білдіре- ді. Ал осы арада біздің алдымызға екінші сұрақ туады: революция шаруаларға не бере алады? Шаруалардың көптеген шын достары (оның ішінде, мысалы, социалист-революционер лер) бұл сұрақпен санаспайды, оның маңыздылығын байқамайды. Олар шаруалардың тілеп отырған мәселесін көтеру және оны шешу жеткілікті, оған: жер мен ерік деген жауап алу жеткілікті деп ой- лайды. Бұл—үлкен қате. Толық ерік, мемлекет басшы- сына дейін барлық чиновниктердің түгелдей сайланып ңойылуы капиталдың үстемдігін қуртпайды, аз ғана топтың байлығын, бұқараның қайыршылығыи жоймай- ды. Жерге жеке меншіктің болуын толық жою да ка- питалдың үстемдігін де, бұқараның қайыршылығын да жоймайды. Ал бүкіл халыққа жататын жерде шаруа- шылықты тек капиталы бар адам ғана, тек құрал-сай- маны, малы, машинасы, тұқым қоры, жалпы алғапда ақша қаражаты, т. т. бар адам ғана дербес жүргізетін болады. Ал жұмыс қолынан басқа түгі жоқ адам тіпті демократиялық республика түсында да, тіпті жердіц


102
В. И. ЛЕНИН
бүкіл халыққа жататын кезінде де капиталдың ңұлы болған күйінде қала береді. Капиталды социализация- ламай тұрып, жерді «социализациялау» туралы ойлау, капитал мен товар шаруашылығы өмір сүріп тұрғапда жерді теңгерме түрде пайдалану мүмкіндігі туралы ойлау дегеніміз адасқандық. Көпшілік осындай пемесе' осы сияқты адасушылыққа ұрынған мұндай уақыттар- ды социализм Европаның барлық елдеріиде дерлік ба- сынан кешірді. Барлық елдердегі жұмысшы табы кү- ресіиің тәжірибесі мұндай қателіктің бүкіл қаупін іс жүтзінде көрсетті, сондықтан қазір Европа мен Амери-- каның пролетар-социалистері онан әбден арылды.
Сонымен, саналы жұмысшылардың қызыл туы, біріп- пііден, шаруалардың барлық жер мен барлық ерік үшіи күресін біздің бар күшімізбен қолдайтынымызды біл- діреді; екіншідеп, ол біздің мұнымен тоқтап ңалмай, одан әрі баратынымызды білдіреді. Біз ерік үшін, жер үшіп күреске қоса социализм үшін де күрес жүргізе- міз. Социализм үшін күрес — капиталдың үстемдігіне қарсы күрес деген сөз. Бұл күресті ең алдымен капи- талға тікелей және түгелдей тәуелді барлық жалдама жұмысшылар жүргізеді. ¥сақ қожайындар болса, олар- дың өздері де аздап капитал иеленеді, өздері ішінара жұмысшыларды қанайды. Сондықтан ұсақ шаруалар- дың бәрі бірдей социализм үшін күресушілердің ж\ата- рына қосыла бермейді, бұлардың қатарына тек капи- талға қарсы жұмысшылар жағына, жеке меншікке қарсы ортақ меншік жағына батыл жәпе саиалы түрде шығатын ұсақ шаруалар ғана қосылады.
Міне, сондықтан социал-демократтар өздеріп барлық шаруалармен бірге помещиктер мен чиновииктерге царей күресеміз, ал оның үстіне біз, қала пролетарларьц село пролетарларымен бірге капиталға ңарсы күресеміз дейді. Жер үшін және ерік үшін күрес дегеніміз демо- кратиялық күрес. Капитал ү7стемдігін жою жолындағы күрес дегеніміз социалистік күрес.
Толық ерік үшін және барлық жер үшін ынтымақ- пеп, табандылықпен, адалдықпен, ауытқусыз күресуді ұйғарған Шаруалар одағына жалынды сәлем жолда- йық. Бұл шаруалар—нағыз демократтар. Демократизм


ПРОЛЕТАРИАТ ЖӘНЕ ШАРУАЛАР
103
мен социализм міыдеттерін түсінудегі олардың қателік- терін біз одақтастар ретінде оларға шыдамдылықпеи, ұстамдылықпен түсіндіруге тиіспіз, ал біздерді олар- мен ортақ ұлы күрес біріктіріп отыр. Бұл шаруалар—на- гыз революцияшыл демократтар, біз қазіргі революция- иың толық жеңіп шығуы жолындағы күреске солармеи бірге баруға тиістіміз жәпе бірге барамыз да. Жалпы ереуіл жоспарына, келесі жолы бүкіл қала жұмысшы- ларымен, бүкіл кедей піаруалармея ынтымақтасып, ті- зе қосып котерілу жоніндегі шешімге,— осы жоспар меи шешімге біз аса зор, толық тілектестікпен қарай- мыз. Бұл жоспардың жүзеге асуына көмектесу үшін барлық саналы жұмысшылар бар күшін салады. Бірақ сшңандай одақ, тіпті ең адал жәпе батыл революцияшыл демократтармен жасасқан одағ; та, пролетарларды оздерініц бұдан да горі ұлы жәпе маңызды мақсатта- рыи, социализм жолынлағы, капиталдың үстемдігін то- лық жою жолындағы, барлық ецбекшілерді қанау атау- лыдан құтқару жолындағы күресін үмытуға мәжбүр ето алмайды. Жұмысшылар мен шаруалар, жер меи ерік жолындағы ортақ күреске алға басыңдар! Халық- аралық социал-демократия арқылы біріккон пролетар- лар, социализм жолыпдағы күреске алға басыцдар!
«Новая Жизнь» № 11, «Новая Жизнь» газетгніц
12 ноябрь, 1905 ж. тексті бойынша басылып отыр
І\ол ъойған: Н. Ленин
12-том


104
ПАРТИЯ ҮЙЫМЫ ЖӘНЕ ПАРТИЯЛЫҚ ӘДЕБИЕТ
Социал-демократиялық жұмыстьщ октябрь револю • циясынан кейіп Россияда қалыптасқап жаца жағдай- лары партиялық әдебиет туралы мәселепі кезекке қой- ды. Құпия баспасоз бөн жария баспасоздің арасыпдағы айырмашылық,— крепостниктік, самодержавиелік Россия заманының осы қайғылы мұрасы,— жойыла баста- ды. Ол әлі қүрып біткен жоқ, құрып бітуден әлі дө алыс. Біздің министр-премьердіц екіжүзді үкіметіпің өлі дө жүгепсіздік жасап отырғаны сонша, «Известия Совета Рабочих Депутатов» «құпия» басылып жүр, бі- рақ үкіметтің кедергі жасауға шамасы келмейтіп пәр- сеге «тыйым салуға» қисыисыз әрекеттер жасауыпап үкімет үшіи масқара болудап, үкіметке жаңа мораль- дық соққылар берілудеп басқа еш нәрсе шықпай отыр.
Ңұпия баспасоз беи жария баспасөздің арасыпда айырмашылық болып отырғапда партиялық баспасоз бен партиялық емес баспасоз туралы мәселе тым қара дүрсін және тым бұрмаланып, теріс шешіліп келді. Ңұ- пия баспасөздің бәрі партиялың баспасоз болды, оларды партияның практикалық қызметкерлеріпің топтарымеп белгілі бір түрде байланысы бар ұйымдар басып шыға- рып, топтар басқарып келді. Жария баспасөздің бәрі партиялық емес баспасөз болды,— ойткені партиялық- қа тыйым салынған-ды,— бірақ белгілі бір партияға «іш тартып» отырды. Теріс одақтар, орынсыз «бірге туру шылықтар», жалған жамылғылар сөзсіз болып келді;


ПАРТИЯ ҰЙЫМЫ ЖӘНЕ ПАРТИЯЛЬЩ ӘДЕБИЕТ
105
партиялық көзқарасты білдіргісі келген адамдардың амалсыздан жеткізе айта алмаушылықтары осы көзқа- растарға дейін осіп жетілмегендердің, шын мәнінде, партия а дамы болмаган адамдардың ой өрісінің жет- пеушілігімен немесе пікір айтуда қорқақтық көрсетуі- мен араласып жатты.
Эзоптық сөздердің, әдеби құлдықтың, тіл ңұлдығы- ның, идеялық креностпиктіктің қарғыс атқан кезеңі! Русь еліндегі жанды және таза атаулының бәрін тұн- шықтырған осы пасықтықты пролетариат құртты. Бі- рақ пролетариат әзірге Россия үшін бостандықтың жар- тысын ғана жеңіп алды.
Революция әлі аяңталған жоқ. Егер патша өкіметінің рсволюцияны жеңуге цазірдіц өзінде шамасы келмей отырса, патша өкіметін жеңуге әзірше революция да дәрменсіз. Ал біз қазір ашық, адал, тура, дәйекті пар- тиялықтың астыртын, бүркемелі, «дипломаттық», айла- лы «жариялылықпен» әлгі табиғи емес ұштасуы барлық жерде және барлық істе білініп отырған уақытта өмір сүрудеміз. Осы табиғи емес ұштасушылық біздің газетке де эсер етіп отыр: Гучков мырза либералдық-бур- жуазиялық, баяу газеттерді басуға тыйым салатын со- циал-демократиялық озбырлық жөнінде қаншама тіл- марсығанымен, факт қалай дегенмен де факт болып ңала береді,— Россия социал-демократиялық жұмысшы партиясының Орталық Органы, «Пролетарий», қалай дегенмен де сажодгржавие^я-полициялық Россиядан сырт ңалып отыр.
Ңалай болғанмен, революцияның жартысы біздің бә- рімізді істі кайтадан жолға қоюды дереу қолға алуға мәжбүр етеді. Ңазір әдебиет, тіпті «жария түрде», 9/ю иартиялык, әдебиет бола алады. Әдебиет партиялық әде- іиют болуға тиіс. Буржуазиялық мінез-құлыққа қара- ма-қарсы, буржуазиялық кәсіпкерлік, жалдаптық баспа- < озге ңарама-ңарсы, буржуазиялық әдеби мансапқор- лыққа, жекешілдікке, «бариндік анархизмге» және <>.ижа құмарлыққа қарама-қарсы,—социалистік пролетариат партиялыц эдебиет принципін ұсынуға/осы принципы дамытып, оны мүмкіндігінпіе неғұрлым толық жэпс тұтас формада жүзеге асыруға тиіс.


106
В. И. ЛЕНИН
Партиялық әдебиеттің осы припципі неде? Әдеби іс- тің социалистік пролетариат үшін жеке адамдардыц пе- месе топтардың баю қүралы бола алмайтындығында тана емес, жалпы алғанда әдеби іс жалпы пролетарлық іске тәуелсіз, жеке адамның ісі бола алмайды. Бейпар- тпялық әдебиетшілер жойылсын! Адамдардан жоғары тұратын әдебиетшілер жойылсын! Әдеби іс жалпы про- летарлық істің бір бөлігі, бүкіл жұмысшы табының бар- лық саналы авангарды қозгалысқа келтіретін біртұтас, ұлы социал-демократиялық механизмнің «тегершігі мен винті* болуға тиіс. Әдеби іс ұйымдасқан, жоспарлы, бі- ріккеч социал-демократиялық партиялык, жүмыстың құ- рамдас бөлігі болуға тиіс.
«Қандай тецеудің де кіпәраты болады» дейді неміс мақалы. Меніц әдебиетті виптке, жанды қозғалысты ме- хапизмге тецеуімпің де кінәраты бар. Бәлкім, еркіп идеялық күресті, сын бостандығып, әдеби творчество- пыц бостандығын, т. т. және т. с. кемсітетін, жансыз- дандыратын, «бюрократтандыратын» мұндай теңеу жо- піпде шу көтеретін қызба интеллигенттер де табылар. Шын мәніне келгенде, мұндай піу көтеру буржуазия- лық-иптеллигспттік жекешілдіктің корінісі ғана болған болар еді. Талас жоқ, әдеби іс бет алды теңестірушілік- ке, біркелкілікке, көпшіліктің азшылыққа үстемдік етуіне опша көп көпе бермейді. Талас жоқ, бұл істе жс- ке бастың инициативасына, жеке адамныц қабілеттілі- гіпс зор еркіндік болуын, ой меп қиялға, форма меи мазмүпға еркіндік болуып сөзсіз қамтамасыз ету қажет. Мұпыц бәрі талассыз нәрсе, бірақ мұның бәрі проле- тариаттың партиялық ісіпің әдеби бөлігін пролетариат- тың партиялық ісінің басқа бөліктерімеп шаблопдық түрде бірдей деп санауға болмайтыпдығьш ғана дәлел- дейді. Мұның бәрі: * буржуазия мен буржуазиялық демократия үшін Жат және оғаш қағидапы, әдеби іс со- циал-демократиялық партиялық жұмыстың басқа бөлік- терімен қалай да және міндетті түрде тығыз байланыс- ты болік болуға тиісті деген қағиданы, тіпті де теріске иіығармайды. Газеттер эр алуап партия ұйымдарыпың органдары болуға тиіс. Әдебиетшілер сөзсіз партия үйымдарына кіруге тиіс. Баспалар мен қоймалар, мага-


ПАРТИЯ УЙЫМЫ.ЖЭДЕ партияльщ әдебиет
107
зиндер мен оқу үйлері, кітапханалар мен түрлі кітап саудалары — осының бәрі партиялық болуға, оған есеп беріп отыратын болуға тиіс. Осы жұмыстың бәрін үй- ымдасқан социалистік пролетариат қадағалап, оның бә- рін бақылап отыруға тиіс, бірің қалдырмай, осы жұ- мыстың бәріне қызу пролетарлық істің жылы лебін еп- гізіп отыруға тиіс, сөйтіп ескі, жартылай обломовтық, жартылай жалдаптық россиялық принциптің: жазушы жазады, оқушы оқиды деген принциптің негізі атаулы- •пы жойып отыруға тиіс.
Әлбетте, біз азиаттық цензура мен европалық буржуазия әбден бүлдірген әдеби істі бұлайша бірден оз- гертуге бола қояды ден айтпаймыз. Біз қандай да бол- сын бір бірыңғай жүйеиі немесе міндеттерді бірпеше ңаулылар арқылы шешуді уағыздау пікірінен аулақ- пыз. Жоқ, бұл салада схематизм туралы өте аз әңгіме болуға тиіс. Әңгіме мынада: біздің бүкіл партиямыз, бүкіл Россиядағы саналы социал-демократиялық проле- тариаттың бәрі осы жаца міндетті ұғынуы керек, оны айқын алға цойып, жер-жердің бәрінде оны шешуді к,олға алуы керек. Біз крепостниктік цепзурапың тұт- цынынан шығып, буржуазиялық-жалдаптық әдеби ңатынастардың тұтқынына түскіміз келмейді және түс- иейміз де. Біз полициялық мағынада ғана емес, соны- мен бірге біз капиталдан азат мағыпада, мансапңор- лықтан азат мағынада;— ол ол ма: сондай-ақ буржуа- зиялық-анархиялык, жекеіпілдіктен азат мағынада да еркін баспасөз құрғымыз келеді және құрамыз да.
Бұл соңғы сөздер сокет немесе оқушыларды сықақ (‘ткендік болып көрінуі мүмкін. Бостапдықты өзеурей жақтайтын қайсыбір интеллигент: бұл қалай! — деп ай- кайлауы мүмкін.— Бұл ңалай! Сіздің әдеби творчество спяқты нәзік, жеке бастың ісін коллективке бағындыр- гыңыз келе ме! Сіз ғылым, философия, эстетика мәсе- лелерін жұмысшылардың көпшілік дауыспен піешуйі тілейсіз бе! Сіз абсолюттік-жеке бастың идеялық твор- •к‘ствосының абсолюттік еркіндігін теріске шығара- гыз ба!
Сабыр етіңіздер, мырзалар! Біріншіден, сөз партия- лық әдебиет және рның партиялық бақылауға бағынуы


108
В. И. ЛЕНИН
туралы болып отыр. Әркімнің өз дегенін ешбір шектеу- сіз жазуына, айтуыпа еркі бар. Бірақ әрбір ерікті одақ (опың ішіиде партия) антипартиялық көзқарастардьг уағыздау үшін партияның фирмасын пайдаланатын мү- шелерді қуып піығуға да ерікті. Сөз бен баспасөз бос- тапдығы толық болуға тиіс. Бірақ одақтар бостандығы да толық болуға тиіс қой. Мен, сөз бостандығы үшін, айқайлауға, өтірік айтуға және нені болса, соны жазу- ға саған толық право беруге міпдеттіміп. Бірақ сен маран, одақтар бостандығы үшііі, белгілі бір нәрсені айта- тьш адамдармен одақ жасасуға немесе одаңты бұзуға право беруге міндеттісің. Партия дегеніміз ерікті одак, етер ол одақ аптипартиялық көзқарастарды уағыздай- тын мүшелерден озіп тазартпаса, оньщ өзі әуелі идея- лық жағынан, ал сонан соц материалдық жағыпап да сөзсіз азғындар еді. Ал партиялық козқарас пеп анти- партиялық көзқарастың арасындағы шекті белгілеу қызметін партия программасы, партияның тактикалық қарарларьі мен оның уставы атқарады, ақырында, ха- лықаралық социал-демократияның, өзінің партиясына онша дәйекті емес, онша таза маркстік емес, онша дұрыс емес жеке элементтер мен ағымдарды үнемі енгі- зіп келген, бірақ сонымен қатар оз партиясын ауық- ауық «тазалап тұруды» үнемі қолданып келген проле- тариаттың халықаралық ерікті одақтарыпың бүкіл тә- жірибесі сопдай қызмет атқарады. Буржуазиялық «сын бостандығын» жақтаушы мырзалар, бізде партия ішін- де де осылай болады: епді біздің партия бірден бұқара- лық партия болып келеді, енді біз жария ұйым болуға күрт көше бастап отырмыз, енді бізге көптеген дәйексіз (маркстік көзңарас тұрғысынан) адамдар, мүмкін, Tin- Ti кейбір христиандар, мүмкін, тіпті кейбір мистиктер кіретіні сөзсіз болар. Біздің асқазанымыз мықты, біз тастай түйілгеп марксистерміз. Біз осы дәйексіз адам- дарды қайта қорытып шығарамыз. Партия ішіндегі пі- кір бостандығы мен сын бостандығы адамдардың пар- тиялар деп аталатын еркін одақтарға топталу бостан- дығын ұмытуға бізді ешқашан да мәжбүр ете алмайды.
Екіншіден, буржуазиялық жекешіл мырзалар, біз сіздердің абсолюттік бостандық туралы сөздеріңіздің


ПАРТИЯ ҮЙЫМЫ ЖӘНЕ ПАРТИЯЛЫҚ ӘДЕБИЕТ
109
тек екіжүзділік екенін сіздерге айтуға тиістіміз. Аңша- ньщ өктемдігіне негізделген қоғамда, ецбекшілер бұ- қарасы жоқшылық көріп, ат төбеліндей аз ғана байлар арамтамак, болып отырған қоғамда нақты және шын «бостандық» болуы мүмкін емес. Сіз өзіңіздің буржуа- зиялық бастырып-шығарушыңыздан еріктісіз бе, жазу- іпы мырза? сізден рамкалар * мен картиналарда порно- графияны, «қасиетті» сахналык, өнерге «толықтыру» түрінде жезөкшелікті талап ететін өзіңіздің буржуазия- лық жұртніылығыңыздан еріктісіз бе? Осы абсолюттік бостандық дегеніңіз буржуазиялық немесе анархистік бос сөз ғой (өйткені, дүние таным ретінде анархизм де- геніміз буржуазиялылықтың өңін айналдырған түрі). Ңоғамда өмір сүре отырып, қоғамнан тысқары бола ал- майсың. Буржуазиялық жазушының, суретшінің, ак- трисаның бостандығы дегеніміз бар болғаны ақшалы цалтаға, сатып алуға, тамақ асырауға деген бүркеме- ленген (не екіжүзділікпен бүркемеленген) тәуелділік.
Сондықтан біз, социалистер, бұл екіжүзділікті әшке- рслейміз, оның жалған жарнамаларын жұлын тастай- мыз,—- мүны таптық емес әдебиет пен өнерді жасау үшін істемейміз (мұның озі тапсыз социалистік қоғам- да ғана мүмкін болады), екіжүзді-еркінсіген әдебиет- ке, іс жүзінде буржуазиямен байлапысты әдебиетке иа- гыз-еркін, пролетариатпен ашъщ байланысты әдебиетті ңарама-қарсы қою үіпіп істейміз.
Бұл еркін әдебиет болады, өйткені оның қатарына коптеген жаңа күштерді пайдакүнемдік пеп мансапқор- лык, емес, социализм идеясы мен еңбекшілерге дегеи шіеттестік тартатын болады. Бұл ерікті әдебиет болады, ойткені ол тойынып масыққап кейіпкерге емес, семіз- дікті котере алмай зеріккен «жоғарғы он мыцдарға» емос, елдің гүлі, оның күші, болашағы больш табыла- тып миллиондаған, он миллиондаған еңбекшілерге қыз- мет етеді. Бұл —• адамзаттың революциялық ой-пікірі- ііің соңғы жетістігін социалистік пролетариаттың тәжі- рпбосімен, иақты жұмысымеп кемелдендіретін, откепиің тажірибесі (социализмнің дөрекі, утопиялық формалар-
* Түп нұсңада қате кеткен болса керек; мағынасы жағынан «роман- п.ірда» болу керек еді. Рсд.


но
В. И. ЛЕНИН
дан басталған дамуын аяқтаған гылыми социализм) мен қазіргі тәжірибеніц (жүмыспіы жолдастардың қа- зіргі күресі) өзара әрекеттестігін үнемі үйлестіріп оты- ратын еркін әдебиет болады.
Жұмысқа кірісейік, жолдастар! Біздің алдымызда қиын да жаңа, бірақ үлы да ардақты міндет тұр,— кең өрісті, жан-жақты, алуан түрлі әдеби істі социал-демо- кратиялық жұмысшы қозғалысымеп тығыз жәпе бүл- жымас байлапысты етіп ұйымдастыру міндеті тұр. Бутл социал-демократиллық әдебиет партиялық әдебиет болуға тиіс. Барлық газеттер, журналдар, баспалар, т. т. жұмысты қайта құруды, өздерінің белгілі бір партия ұйымдарына, белгілі бір негіздерде түгел енетіпдей жағдай әзірлеуді дереу қолға алулары тиіс. Тек соітда ғана «социал-демократиялық» одебиет іс жүзіиде осын- дай әдебиет болады, тек сонда ғана ол өз борышың орыпдай алады, тек сонда ғана ол буржуазиялық қо- ғамның шеңберінде-ақ буржуазияның ңұлдығынан құ- тыла алады және нағыз алдыңғы қатарлы, ақырына де- йін революцияшыл таптың қозғалысымен бірігіп кете аладьт.
((Новая Жизнь» № 12,
13 ноябрь, 1905 ж.
Ңол цойған: Н. Ленин
«Новая Жизнь» газетінгц текстг бойынша басылып отыр


іі і
ЖҮМЫСШЫ ДЕ1ІУТАТТАРЫНЫҢ ПЕТЕРБУРГ СОВЕТІ АТҚАРУ КОМИТЕТІНІҢ ЛОКАУТПЕН КҮРЕСУ ШАРАЛАРЫ ТУРАЛЫ 1905 ж.
14 (27) НОЯБРЬДЕГІ ҢАУЛЫСЫ59
Азаматтар! Петербургте және басқа қалаларда жүз мыңпан астам жүмысшы жұмыстан қуылды.
Самодержавиелік үкімет революцияпіыл пролетариата соғыс жариялады. Аштық арқылы жұмысніы- ларды жуасытып, бостандық жолыпдагы күрестіц шыр- қып бұзғысы келіп, реакциялық буржуазия самодержа- виемен бірігіп отыр.
Жұмысшы депутаттарының Советі былай деп мәлім- дейді: көптегеп жұмысшыларды бұрын-соңды болып кормеген мөлшерде көптеп жұмыстан піығару — үкімет тарапынан жасалып отырған арандатушылық. Үкімет Петербург пролетариатын жекелеген әрекеттерге итер- мелегісі келеді; үкімет басқа қалалардағы жұмысшы- лардың Петербург жұмысшыларымен әлі жеткілікті дә- рсжеде тығыз топтаспағанын пайдаланып, бұларды же- ке-жеке талңапдагысы келеді.
Жумысшы депутаттарыпың Советі былай деп мәлім- дейді: бостаядық ісіне кауін төиіп отыр. Бірақ жұмыс- шылар үкімсттіц бұл арапдатушылығына көнбейді. Жү- мысшылар оздсріне үкіметтің еріксіз тацғысы келіл отырған тиімсіз жагдайда шайқасқа шықпайды. Біз қа- зірдің озінде бостандық үшін ңаһармандыңпен көтері- .Iііг жатқан бүкіл Россия пролетариатыныц да, револю- іікяшыл шаруалардьщ да, армияныц да, флоттың да Ьарлық күресін біріктіруге бар күшті салуға тиіспіз жә- пе саламыз да.


112
В. И. ЛЕНИН
Осыны ескере отырып, жұмысшы депутаттарының Советі қаулы етеді:
1) Барлық жабылған заводтар дереу ашылып, жұ- мыстан шығарылған жолдастардың бәрі қайтадап оз орындарына алынуға тиіс. Сөз жүзінде емес, іс жүзінде бостандьтқты қадірлейтін барлық халық топтары осы таланты қолдауға шақырылады.
2) Бұл та лапты колдау үшін жұмысіпы депутатта- рының Советі бүкіл Россия пролетариатының ынтымак- ты болуы жонінде үндеу жазуды қажет деп есептейді, бұл талапты орындаудан бас тартқандай жағдайда, жаппай саяси ереуіл жасауға және басқа да батыл кү- рес турлеріне шақырадьт.
3) Жұмысшы депутаттарының Советі осы бой көрсе- туді әзірлеу мақсаттарымен делегаттар жіберу арқылы, басңа да амалдар арқылы басқа қалалардың жұмысшы- ларымен, темір жолдың, почта-телеграфтың, шаруалар- дың және басқалардың одақтарымен, сондай-ақ армия- мен, флотпен дереу байланыс жасауды Атқару комитете тапсырады.
4) Осы алдын ала істелетін жұмысты орьгадағаннан кейін Атқару комитеті ереуіл жасау жөнінде түпкілік- ті қаулы алу үшін жұмысшы депутаттары Совзтінің төтенше жиналысын шақырады.
5) Петербург пролетариаты барлық жұмысшыларға, қоғам мен халықтың барлық топтарына жұмыстан шы- ғарылған жұмысшыларды барлық жағынан бірдей, ма- териалдық жағынан, рухани және саяси жағынан қол- дауды үсыпды.
«Новая Жизнь» .V» 13,
15 ноябрь, 1905 ж.
«Новая Жизнь» газетгнщ тексті бойынша басылып Ътыр


113
СӘТІ ТҮСПЕГЕН АРАНДАТУШЫЛЫҚ
Жұмысшы депутаттары Советініц біз осы номерде ба- сып отырған қаулысы * революцияның дамуындағы өте- моте маңызды кезеңді көрсетеді.
Үкімет пен буржуазия одағы пролетариат күштерінің олсіреуін пайдалаиып, оны талқандауға әрекет жасап отыр. Петербург фабрикалары мен заводтарында сегіз сагаттық жүмыс күнін революциялық жолмен енгізу ту- ралы хабарландыруға буржуазия «локаутпсн» жауап беріп отыр.
Заговор жасалды. Жүмысшыларды жаппай жұмыс- тап шығару арқылы стачкага қарсы күресуге ұйғарыл- гаи. Ңазыналық заводтар толып жатқан жеке меншік заводтармен бірге жабылып жатыр. Он мыцдаған жұ- мысшы көшеде қаңғырып қалды. Мұның алдындағы кү- ростен әлсіреген Петербург пролетариатын оған ең тиімсіз жағдайда жаңа шайқасқа арандатқысы келеді.
Жұмысшы депутаттарының Советі социал-демократия окілдерінің нүсқауларын басшылыққа ала отырып, ж үмысшылар алдында контрреволюцияның заговорьш онікерелейді және оны торга алдап түсіруге жол бермеу үіпін Петербург пролетариатыи сақтандырады. Жеке- аяже күреске итермелеуге ол бүкіл Россия бойыпша кү- ррске бірігуге шақыру арқылы жауап берді, ол революция іиыл жұмысгпылардың революцияшыл шаруалар- мгн, Россиянин; барлық түкпірлерінде көтеріліс бастап
' Ңараңыз: осы том, 111—112-беттер. Ред.


114
В. И. ЛЕНИН
отырған армия мен флоттың бөлімдерімен одағын ньь ғайтуға дереу шаралар қолдану арқылы жауап берді.
Мұндай кезеңде бүкіл Россия бойынша революция армиясын біріктіруге бар күшті салудың ңашанғыдан да горі зор маңызы бар, күшті сақтаудың, жеңіп алғаи бостандықты үгіт пен ұйымдастыру ісін жүз есе арт- тыру үшін пайдаланудың, жаңа шешуші шайқастарга әзірленудің мацызы зор. Самодержавие реакцияльіқ буржуазиямен бірігө берсін! Либерал буржуазия (земство мен қала қайраткерлерінің Москвада болғап съезі60 мүддесін қорғаған) бостандық туралы вдлгірси сөйлеп, бостапдықтың ең негізгі кепілдемелерін талап еткені үшін Польшаны соғыс күшімен тұншықтырып отырған үкіметке сснім білдіре берсін!
Біз самодержавие меп буржуазияпың одағыиа социал-демократия мен бүкіл революциялық буржуазиялық демократияның одағын қарама-қарсы қоюға тиістіміз. Социалистік пролетариат бостандық үшін күресіп жат- қан шаруаларға қол созып, оны бүкіл елде жаппай, ке- лісілген тегеурін жасауға шақырады.
Жұмысшы депутаттарыпыц Советі ңаулысының зор маңызы, міне, осыпда. Біз, социал-демократтар, жұмыс- шы депутаттарының Советіне бүкіл партияның көмек- ке келуін коздеуіміз керек. Біз жалғыз ғана демокра- тиялық төңкеріске ұмтылып отырғанымыз жоқ. Біз социализм үшіп, яғни еңбекшідерді езгі атаулыдан, са- яси езгідеп ғана емес, экономикалық езгіден де толық азат ету үшін күресеміз. Біз оз партиямызға осы ұлы мақсатты • мойындайтып және оған жетуге күш әзірлеу- ді бір сот те естен шығармайтыи адамдарды ғапа бірік- тіреміз.
Бірақ біз, социалистер, дол озіміздің социалистік мак,- сатымызға жету үшіи демократиялық революцияны мейлінше батыл жүргізуге, социализм жолындағы нәти- желі күрес үшін толық бостандықты жеңіп алуға ұмты- ламыз. Сондықтан да, үкіметпен саудаласқысы келмей, күрескісі келетін, революцияны шұнтитып тастағысы келмей, оны ақырына дейіп жеткізгісі келетін револю- цияшыл демократтармен,— осындай адамдармен біз бі- рігіп кетпесек те, тізе қосып алға басуға тиіспіз. Социа-


СӘТІ ТҮСПЕГЕН АРАНДАТУШЫЛЫҚ
115
листік пролетариат пен барлық революцияшыл халық- тың одағы жасасын! Олардың бірігіп жасаған тегеуріні реакцияның барлық күштерін, контрреволюцияның бар- лық қастандығын күйретеді.
«Новая Жизнь» № 13, «Новая Жизнь» газетініц
15 ноябрь, 1905 ж. тексті бойынша басылып отыр
Кол цойған: Н. Ленин


116
ЭСКЕР ЖӘНЕ РЕВОЛЮЦИЯ
Севастопольдағы көтеріліс барған сайын өрістеуде 61. Істің түйіні шешілуге жақындап келеді. Бостандық үшін күресіп жатқан матростар мен солдаттар бастық- тарын аластап жатыр. Тәртіп толық сақталған. Үкімет Кронштадттағы жексұрын әрекетін қайталай алмаіі отыр, қандай да бір ойран жасай алмай отыр.' Эскадра теңізге шығудан бас тартты және көтерілісшілерді ба- суға әрекет істелсе, қалаға қауіп төндіреді. «Очаковты» басңаруды отставкадағы лейтенант Шмидт қолға алды, ол 17 октябрьдегі мапифесте уәде етілген бостандықты қолға қару алып қорғау туралы «қияңқы» сөз сөйлегені үшін отставкаға шығарылған болатын. «Русьтің» 62 ха- барлауына қарағанда, матростардың берілуі үшін бел- гіленген мерзім бүгін, 15 күні, бітуге тиіс.
Демек, біз шешуші кезеңнің қарсаңында тұрмыз. Ко- терілісшілер толық жеце ме, олар талқаидала ма неме- се қандай болмасын бір келісім жасала ма,— мұны жа- қын арадағы күндер — мүмкін, сағаттар — көрсететін болады. Ңалай болғанда да, Севастополь оқиғалары әс- кердегі ескі, құлдық тәртіптің, солдаттарды қарулан- ған машинаға айналдырып келген, оларды бостандық- қа титтей де болса ұмтылушылықтарды басып-жаяшу құралы етіп келген тәртінтің толық күйрегенін көрсе- теді.
1849 жылы болғаны сияқты, орыс армиясының Рос- сиядан тыс жерлердегі революцияны басуға аттанған заманы 63 келмеске кетті. Енді армия самодержавиеден


ЭСКЕР ЖӘНЕ РЕВОЛЮЦИЯ
117
біржола бөлектеніп отыр. Ол әлі де түгелдей револю- циялық армияға айналып болған жоқ. Солдаттар мен матростардың саяси сана-сезімі әлі де өте темен. Бірақ маңыздысы мынау: сана-сезім қазірдің өзінде оянды, солдаттардың арасында өз қозғалысы басталды, бостап- дық рухы барлық жерде де казармаларға жайылды. Госсиядағы барлық казарма түгелдей кәдімгі түрмеден до жаман болып келген еді; адамды қыспаққа салу, езу <ми жерде казармадағыдай болған емес; адамды қинау, сабау, қорлау еш жерде де мұндай дәрежеде болып Kopien емес. Енді осы казарма революцияның ошағына ай- иалып келеді.
Севастополь оқиғалары жеке, кездейсоқ оқиға емес. Флот пен армияда тікелей көтеріліс жасаудың бұрып болған әрекеттері туралы сөз қылмай-ақ қоялық. Петербург ұшқындарын Севастополь өртімен салыстыра- ііық. Қазір Петербургтің түрлі әскери бөлімдерінде бел- гілене бастағап солдат талаптарып еске түсірейік (ол талаптар газетіміздіц кешегі номерінде басылды). Осы талаптардың тізімі қандай тамаша документ десеңізші! Бұл документ құлдықтағы армияның революциялық ар- мияға айнала бастағапын қандай айқын көрсетеді. Енді осы сияқты талаптардыц бүкіл флотқа, бүкіл армияға тарауын ңандай күш тоқтата алмақ?
Петербург солдаттары тамақты, киімді, үйлерді жақ- еартқысы келеді, жалақысын кобейтіп, әскерлік қызмет мерзімі мен күнделікті жұмыс уақытын кеміткісі келе- ді. Бірак олардың талаптарының ішінде солдат-азамат қапа қоя алатын талаптар бұдан да үлкен орын алады. Нскер киімімен «барлық азаматтармен бірдей» жина- .іыстардың бәріпе қатысуға право алу, казармада бар~ 'іың газеттерді оқуға және ұстауға право алу, ождан бостандығы, барлық ұлттардың праволарьш теңеу, казн рмадан тыс жерде шенге бағыну атаулының бәрін то- іық жою, денщиктерді құрту, әскери соттарды жоюжэ- ік‘ әскери-сот істерін жүргізудің бәрін жалпы азамат- гі.ік, сотқа бағындыру, коллективтік арыз беруге право- н.і болу, бастықтардың ұру ниеті сезілсе-ақ, қоргануға праволы болу. Петербург солдаттарының ең басты та- і.нітары осындай.


118
В. И. ЛЕНИН
Бұл талаптар армияның орасан көпшілігіпің бостан- дық үшін котеріліске шыққан севастопольдықтармеп ңавірдің өзінде ынтымақтас екенін көрсетеді.
Бұл талаптар самодержавие малайларының армияны бейтараптапдыру туралы, армияны саясаттан, т. с. сырт ұстау кажеттігі туралы екіжүзді сөздерін, бұл сөз- дерді солдаттардың мүлде ілтипатқа алмайтынын кор- сетеді.
Армия бейтарап бола алмайды, болуға тиіс те емес. Армияны саясатқа қатыстырмау — буржуазия мен пат- ша өкіметінің екіжүзді малайларының ұраны; олар іс жүзінде армияны реакциялық саясатқа әрқашан тар- тып келді, орыс солдаттарын қаражүздіктің малайына, полицияныц қолшоқпарыпа айналдырып келді. Бостап- дық жолындағы жалпы халықтық күрестен шет қалуіа болмайды. Кімде-кім бұл күреске немқұрайды қараса, ол бостандықты мазақ ету үшін бостандық беруге уәде сткен полициялық үкіметтің жүгенсіздігін қолдайды.
Солдат-азаматтардың талаптары дегеніміз социал-де- мократияның талаптары, барлық революциялық партия- лардың талаптары, саналы жұмысшылардың талаптары. Бостаидықіы жақтаушылардың қатарына қосылу, ха- лық жағына піығу бостандық ісінің жеңіп шығуып жәпе солдат талаптарының жүзеге асуын қамтамасыз етеді.
Бірақ бұл талаптар шын мәнінде толық және берік жүзеге асырылуы үшін алға ңарай тағы да бір кішкеп- тай қадам басу керек. Қарғыс атқан каторга-казарма- дан азап шеккен солдаттардың жекелеген тілектерініц басып қосып, біртұтас тілек ету керек. Ал осылай жи- наңталған бул талаптар — тұрақты әскерді жою, опы халықты жаппай қаруландырумен ауыстыру деген сөз.
Тұрақты әскер барлық жерде және барлық елдерде сыртқы дұшпанға қарсы күресудеп гөрі көбінесе ішкі дұшпанға қарсы күресуге қызмет етеді. Тұрақты эскер барлық жерде реакцияның құралына, капиталдың еңбекке қарсы күресіндегі малайыпа, халық бостанды- ғының жендетіне айиалды. Біздің ұлы азаттық револю- цияда бір ғапа жеке талаптар қоюмен тоқталып қал- майтын болайың. Жауыздықтың түбіріне балта шаба-


ЭСКЕР ЖӘНЕ РЕВОЛЮЦИЯ
119
йық. Тұрақты әскерді мүлде құртайық. Армия ңару- лапған халықпен қосылып, солдаттар халыққа өздері- нің әскери білімдерін таратсын, казарма жойылып, оның орнына еркін әскери мектеп орнасын. Егер әске- ри кастаны құртқан, барлық солдаттарды азамат еткеп және қару ұстауга шамасы келетін барлық азаматтар- ды солдат еткен қаруланған халық бостандықтың тірегі болса, дүние жүзінде ешқапдай күш азат Россияға ікісе алмайды.
Батыс Европаның тәжірибесі тұрақты әскердің бүкіл реакцияшылдығын көрсетті. Соғыс ғылымы халық ми- лип иясын толық жүзеге асыруға болатынын дәлелдеді, ол ңорғану соғысында да, шабуыл жасау соғысында да әскери міпдеттердің деңгейінде бола алады. Екіжүзді немесе көлгірсіген буржуазия ңарусыздапдыруды ар- ман ете берсін. Дүниеде езілгендер мен қаналушылар барда, біз қарусыздануды емес, халықтың жаппай қару- лаиуын көздеуге тиіспіз. Тек осы гана бостандықты то- лық қамтамасыз етеді. Тек осы ғана реакцияны толы- ғынан құлатады. Тек осы өзгерістер болған жағдайда ғана бостандьіқты ат тобеліпдей кілең қанаушылар рана емес, миллиоидаған еңбекшілер іс жүзінде пайдала- натын болады.
1905 ж 15 (28) ноябръде
жазылған
1905 ж. 16 ноябръде Газеттіц тексті бойынша
«Новая Жизнь» газетініц басылып отыр
14-номерінде басылгун
Цол ъойған: Н. Ленин


120
ТАР АЗЫ БАСЫ АУЫТҢУДА
Россиянин; басынан кешіріп отырған жағдайды көбі- несе анархия деген созбеп бейпелейді. Бұл теріс және жалған бейнелеу шыпына келгенде елде ешқандай қа- лыптасқан тәртіп жоқ екенін білдіреді. Жаңа, еркін Россиянин; ескі, крепостниктік-самодержавиелік Рос- сияга қарсы соғысы барлық бағыттарда жүріп жатыри Самодержавиеиің революцияны жеңуге қазірдің өзінде шамасы келмей отыр, патша өкіметін жеңуге әзірше революция да дәрменсіз. Ескі тәртіп қиратылды, бірақ ол әлі жойылған жоқ, сондықтап жаңа, еркін құрылыс мойындалмай, жартылай жасырын өмір сүріп отыр, оны самодержавиелік қүрылыстың опричниктері барлық жерде қудалап отыр.
Оқиғалардыц мұндай жағдайы әлі де бірсыпыра уақытқа созылуы мүмкін; ол әлеуметтік және саяси омірдің барлық салаларында тұрақсыздық пен ауытқу- піылықтың көріністерімен сөзсіз қосарлана жүріп оты- рады; бостандыққа жау және соғыс қулық-сұмдық мүд- делерін коздеп, қазір бостандықтың достары бола қал- ған адамдар осы әуре-сарсаң жағдайды пайдаланып қалуға сөзсіз әрекеттенетін болады. Бірақ осы өтпелі жағдай ұзақңа созылған сайын оның революцияшыл пролетариат пен шаруаларды толық және шешуші же- ңіске сөзсіз жеткізетіні кәміл. Өйткені жұрттың бәрі кінәлаған және өз кінәсын мойындаған самодержавие- нің осылай ұзаққа созылған іріп-шіруінен басқа еш нәрсе қала мен деревняның ең қараңғы бұқарасының санасын мұндай дәрежеде аша алмайды, одан басқа еш


ТАРАЗЫ БАСЫ АУЫТҚУДА
121
порее ең немқұрайды және ұйқы басқан адамдарды мұндай дәрежеде сергітпейді.
Соңғы саяси оқиғалар — почта-телеграф қызметшіле- рінің осы жаңа және ұлы стачкасы 64, армия ішіндегі, тіпті полиция ішіндегі наразылық пен революциялық ұйымның осы өсуі, Севастопольце санасы ашылмаған және тәртіп құрсауымен құрсалған әскердің бостандық армиясын осы жеңуі, мемлекеттік қағаз ақша қүнының бұрын болып көрмеген түрдегі осы төмендеуі нені көр- сетіп отыр? Олар самодержавиенің ақтық оқтарын шы- ғарып жатқанын, өзінің соңғы резервтерін жұмсап жат- қанын көрсетіп отыр. Шын берілген, буржуазиялық- қорқақ, революцияның аяқталуыпа буржуазиялықпен ынтызар болып отырған биржа, сол биржаның озі Севастополь түбінде «жеңгендерге» сепбейді. Бұл оқиға- лар революцияшыл халықтың өз жетістіктерін үнемі ке- ңейтіп отырғанын, жаңа күрескерлерді көтеріп, өз күш- терін баулып отырғапын, үйымын жақсартып, жеңіске қарай ілгері басып отырғанын, сел сияқты тоқтаусыз алға басып отырғанын көрсетеді.
Саяси ереуілдің қаруы жетілдіріліп келеді; қызмет- керлердің жаңа топтары қазір осы қаруды меңгеруді үй- реніп жатыр, қазіргі мәдениетті қоғам әлгі қызметкер- лерсіз бір күн де өмір сүре алмайды. Армия мен полиция ішінде бостандықтың қажеттігін мойындау өсіп келеді, сөйтіп көтерілістің жаңа ошақтарын, жаңа Кронштадттар мен жаңа Севастопольдерді әзірлеп жатыр.
Севастополь түбінде жеңіске жеткендердің масайра- уына негіз табыла қояр ма екен. Ңырым көтерілісі же- ңілді. Россия көтерілісі жеңілмейді.
Жұмысшы социал-демократтар өздеріне орасан зор жауапкершілік жүктейтін бұрынғыдан гөрі неғұрльш ұлы оқиғаларға әзірлене берсін!
Россия пролетариатын бүкіл дүние жүзінің социал- демократиялық пролетариатымен қоян-қолтық қол ұс- таса отырып, тек берік топтасқан социал-демократия- лық партия ғана жеңіске бастай алатыны есте болсыи!
((Новая Жизнь» № 16, «Новая^ Жизнь» газетініц
18 ноябрь, 1905 ж. текстг бойынша басылып отыр
Ңол цойған: Н. Ленин


122
ЖАУЛАРДАН ҮЙРЕНІҢДЕР
«Наша Жизпыгіц»65 буржуазияшыл демократтары «марксизм мен барбаризмпің қойыртпағына» қарсы жо- рық бастады. Біз барлық саналы жұмысшыларға радикал демократтардың пікіріне мейлінше зер сала қарау- ға кеңес береміз.
Оқиғалардың саяси мәпін түсінуге олардың жаулары- пың берген бағасыпан басқа (әрине, бұл жаулар мул- дем ақымақ адамдар болмаса), еш нәрсе мұишалықты дәрежеде көмектесе алмайды.
«Наша Жизньге» «Россия СДРП-сы бір бөлігінің Петербург жұмысшы депутаттары Советімен күресі» не- месе, дәлірек айтқанда, социал-демократтардың, газет- тің озі айтып отырғанындай, «бейпартиялық» таптың ұйымдарға ңарсы күресі ұнамайды. Пролетарлар бірігу- ге тиіс,— дейді біздің радикалдар. Демек... демек, «саяси сеиімдеріне қарамастан, барлыі$ пролетариат™ бі- ріктіруге үмтылып отырған» Совет қайраткерлерінің пікірі дұрыс болғаны ғой. Сөйтіп, радикалдар нақ өзі- міздің «тап куресі» принципімізбен қайшылыққа келе- тіліміз жөнінде біздерді масаттана әшкерелеп отыр.
Бейпартиялық жұмысшы ұйымын құруға тілектес ие- месе осы ниетке немқұрайды қарайтын жұмысшы жол- дастар, жаулардан үйреніңдер! Маркс пен Энгельстің пролетариаттың бірігуінің өсуімен қатар, саналылығы- нъщ өсуіне қарай оның тапца айналуы туралы айта- тын «Коммунпстік манифесін» 66 еске түсіріңіздер. Про- летариаттың буржуазияға қарсы тап күресі барлық


ЖАУЛАРДАН ҮЙРЕНІҢДЕР
123
жерде жүріп жатқан және әрқашан болып келген, осы- ған қарамастан пролетариат бытыраңқы күйіпде қалып келген, оиың таңдаулыларын буржуазия сатып альш отырғап, оның санасып капиталдың идеологтары азғыи- датып келген, оның күші жұмысшы бұқарасынан жұ- мысшы аристократиясыныц бөлініп кетуінен тозғыпдап келген Англия сияқты елдердің мысалын еске түсірі- ціздер. Осыпың бәріп еске түсіріціздер, жұмысшы жол- дастар, сопда сіздер тек социал-демократиялық пролетариат қана өзінің тапты^ міндеттерін түсінген пролетариат дегеп сенімге келесіздер. Партиядап тыс болу жойылсын! Партиядан тыс болу әрқашан да және бар- лық жерде буржуазияның құралы мен ұраны больш келді. Біз, белгілі жағдайларда, сана-сезімі темен про- летарлармен бірге, пролетарлык, емес ілімдерді («социа- лист-революциоперлердің» программасы) ңабылдайтып пролетарлармен бірге жүре аламыз және бірге жүруго тиіспіз,— бірақ біз ешбір жағдайда да, ешқапіап да өзіміздің қатаң партиялығымызды әлсіретпеуге тиісті- міз, пролетариат арасындағы социал-демократияға дұш- пандық — буржуазиялық көзқарастардың пролетариат арасындағы қалдығы екенін ешбір жағдайда, ешқашан ұмытуға да, ұмытуға мүмкіндік беруге де тиісті емес- піз.
«Новая Жизнь» № 16,
18 ноябрь, 1905 ж.
ІҚол цойган: Н. Ленин
«Новая Жизнь» газетічіц тексті бойынша басылып отыр


124
РЕВОЛЮЦИЯЛЬЩ КЕҢСЕШІЛДІК ЖӘНЕ РЕВОЛЮЦИЯЛЫҚ IC
Құрылтай жипалысы туралы мәселе біздің револю- циялық ңозғалысымызда табиғи түрде, сөзсіз алга қо- йылуга тиіс еді. Самодержавиелік Россиянин; ескі, кре- постниктік мекемелерінің қалдықтарын түбегейлі жою үшін, жаца, еркін Россиянин; тәртібін белгілеу үшін бү- кіл халықтық құрылтай жиналысын шақырудан басқа, тұтас, дәйекті жолды табуға болмайды. Рас, өмір тұтас, дәйекті үрандарды әрдайым жүзеге асыра бермейді, ол алдын ала болжанбаган пәрсслерді, түйіннің шешілуіп қиындататын, шатыстыратын нәрселерді, ескіні жаңа- мен шатастыратын нәрселерді қашан да коптел енгізіп отырады. Бірақ ескіні жоюды шынымен көксейтін, осы мақсатқа жете білетін адам құрылтай жипалысыныц маңызын айқып апықтауға тиіс, сөйтіп оны толық жә- не қоспасыз күйінде жүзеге асыру үшін бар күшін са- лып күресуге тиіс.
Саналы пролетариаттың партиясы, социал-демократия, 1903 жылы екінші съезде қабылданған өз програм- масында-ақ ңұрылтай жиналысын шақыру талабын цойған-ды. «Россияның социал-демократиялық жүмыс- шы партиясы,— дейді біздің программаның соңғы бөлі- мі,— өз тарапынан мынаған қатты сенеді: жоғарыда көрсетілген саяси және экономикалык, өзгерістерді» (де- мократиялық мемлекеттік күрылыс орпату, еңбекті қор- ғау, т. т.) «самодержавиені құлату арқылы ғана және бүкіл халықтың ерікті түрде сайлаған құрылтай жина-


РЕВОЛЮЦИЯЛЫҢ КЕЦСЕШІЛДІК ЖӘНЕ РЕВОЛЮЦИЯЛЫҚ ІС 125
лысын шақыру арқылы ғана толық, дәйекті түрде, тия- наңты етіп жүзеге асыруға болады» 67.
Біздің партиямыздың құрылтай жиналысын шақы- рудың тек бір ғана формальды шарттарына көңіл аударып қоймай, материалдық шарттарға да, яғни жи- налысты шьшымен бүкіл халықтық жиналыс ететін, құрылтай жиналысы ететін шарттарға да көңіл аудара- тындығы осы сөздерден айқын көрініп отыр. Жиналыс- ты «құрылтай» жиналысы деп атау жеткіліксіз, жалпы- ға бірдей, тең, төте және жасырьш дауыс беру негізінде сайланса да, іс жүзінде сайлау бостандығы қамтамасыз етілсе де, халың өкілдерін шақыру жеткіліксіз. Осы шарттардың бәрінің үстіне, ңұрылтай жиналысының жаңа тәртіптерді орнататын өкімет билігі мен күші де болуы керек. Жиналыс құрылтай жиналысы болып есептелгенімен, нақты күш пен өкімет билігі іс жүзінде оның қолында емес, ескі самодержавиелік өкіметтің қо- лында болған мысалдар революциялардың тарихынан белгілі. 1848 жылғы герман революциясы кезінде осы- лай болды, сондықтан да ол заманның «құрылтай» жиналысы, атышулы Франкфурт нарламенті68, жиренішті «қысыр сөздің ордасы» деген жексұрын атаққа ие болды: бұл жиналыс бостандық туралы мылжыңдады, бос- тандық жөнінде декрет берді, ал бостандықты жоятын өкімет мекемелерін құртуға нақты шаралар қолдаиба- ды. Либерал буржуазияның бейшара мылжыңдарының осы бейшара жиналысының абыройсыз аяқталуы әбдеп табиғи нәрсе.
Ңазір Россияда құрылтай жиналысын шақыру туралы мәселе күнделікті саяси мәселелермен қатар біріпші орында тұр. Сондықтан қазір бұл мәселенің нақты жаты көкейтесті маңыз алды. Ең маңыздысы ңұрылтай жиналысының шаңырылатындығы пе шақырылмайтып- дығы емес (бұған тіпті министр-маклер, Витте азамат- тың озі, бәлкім, ертең-аң келісер), опың шынымен бү- кіл халықтьіқ жиналыс, шынымен құрылтай жиналысы болатыи-болмайтындығында болып отыр.
Шынында да, біздің революцияның жаңа ғаиа бас- талғанына қарамастан, оның тәжірибесіпің өзі-ақ жадны алғанда сылдыр сөздер мен уәделер арқылы, жекө


126
В. И. ЛЕНИН
алғанда құрылтай жиналысының ұраны арқылы қан- дай айла-әрекеттер жасауға болатынып айқын корсетті« Земствошылар мен қала азаматтарының, «кадеттердің», жақында Москвада болып өткен съезін еске түсіріңіз- дер. Олардың: патша ағзамның бекітуімеп конституция жасап шығару үшін құрылтай қызметіп атқаратын Мем- лекеттік дума болсын...— деген әйгілі тұжырымып еске түсіріңіздер. Тіпті буржуазиялық-демократиялық баска сөздің өзі бұл тұжырымныц ішкі қайшылығы меп қисынсыздығып атап корсетті. Ескі үкімет басшысының «бекітуімен» жаңа мемлекеттік тәртіп «құру»,— мұпың мәпісі екі өкіметті, тепе-тең (қағаз жүзінде) екі жоғар- ғы өкіметті: көтеріліс жасағап халық өкіметі мен ескі самодержавпеніц окіметіп заңдандыру деген соз ғой. Олардыц арасындагы тецдіктіц сырт козге ғапа солай болып көрінетіні, олардың арасындағы «келісімніц» іс жүзінде белгілі бір жақ кушініц басымдылығы арқылы белгілеиетіні түсінікті. Демек, либерал буржуалар ескі Россиядан жаңа Россияға көшу жоніндегі өзінің «мін- сіз» жоспарында бір-біріне қарсы күресуші, бір-біріне жау тепе-тең екі күштіц қатар өмір сүруін, яғни мәңгі- лік, шешімі жоқ күресті заңдастырып отыр.
Бұл қайшылықты жай ғана формальды логика тұр- ғысынан түсіндіруге болмайды. Бірақ мұны буржуазия-г ныц таптық мүдделерінің логикасы толық түсіндіреді. Буржуазия толық бостандықтан, толық демократизмнен қорқады, өйткені ол саналы, яғпи социалистік пролета- риаттың капитал устемдігіие қарсы күрес үшіп бостан- дықты пайдаланатынын біледі. Сопдыңтан буржуазия, шын мәнінде, халықтың толық бостандығын, толық са- модержавиесіп тілемейді, қайта реакциямен келісім жасасуды, самодержавиемен келісім жасасуды тілейді. Буржуазия бюрократьяның үстемдігін емес, капитал- дың үстемдігін қамтамасыз ету үшін парламентаризмді тілейді, сонымен қатар ол революцияны ақырына дей;н жеткізбеу үшін, пролетариат™ қаруландырмау үшін монархияны, түрақты әскерді, бюрократияның кейбір артықпіылықтарын сақтауды тілейді,— қару-жарақпен тікелей қарулануды да, толық бостандықпеи қарула- нуды да қарулану деп түсінеді. Буржуазияның қайшы-


ГІЖОЛЮЦИЯЛЬТК КЕҢСЕІПІЛДІК’ЖӘНЕ РЕВОЛЮЦИЯЛЫҚ ІС 127
лықты таптық жағдайы самодержавие мен прол гариат арасында, тіпті белгілі бір жеке адамдардың еркі мен санасына да байланысы жоқ, «келісімнің» мағынасыз, қисынсыз тұжырымдарып сөзсіз туғызады. Құрылтаи жиналысы жоніндегі ұрап бос сөз болып қалды, бостап- дық үшіп күреске шыққан пролетариаттың ұлы талабы жәдігойдің айласына айпалдырылды; буржуазия күрес- ті жалдаптыққа ауыстырып, дүниедегі козгэ көрінетін- нің бәрін түгелімен осылай масқаралайды.
Фальборк пен Чарнолуский мырзалардың, ал онан соц Одақтар одағы орталық бюросының құрылтай жиналысын шақырудың «жобасын» жасағанып либе- ралдар байсалды түрде мадақтап отырғанда, бұл либо- ралдардың мәселені осылай созсіз жалғап, -алдамыпі- тықпен қойып отырғанын «Наша Жизньдегі» радикал буржуалар түсінбейді. Мүндай «жобалар» жазу—жұрт- қа күлкі болу, мырзалар! Сіздер революцияны сатыгі кеткеи «кадеттердің» жолымеп кетіп бара жатырсыздар. Сіздер мынаны ұмытып отырсыздар: копституциялық бос қиял атаулының бәрі сияқты қағаз жүзіндегі жобалар да халықтыц революциялық сапасын аздырады, сойтіп опың жауыягерлік жігеріп әлсіретеді, өйткені мәселеиің негізгі мәні бүркемеленеді, оның бүкіл қойы- лысы бұрмаланады. Сіздер саяси әліппеиің насихатып жүргізіп отырған жоқсыздар ғой,— сіздер мәселені практика жузінде қойып отырсыздар, «әсіре және баяу партиялар өкілдерінің» жобаны талқылауы жөніндегі оздеріңіз қозғап отырған іс сипатының өзі осыны көр- сетеді. Мұның өзі маниловшылдық69, буржуазиядап шыққан құрметті демократтар, өйткені сіздер, бір жағы- паи, құрылтай жипалысының мейлінше «толық» билігі болу керектігіп мойындайсыздар, ал, екінші жағынап, әсіре партияларды «баяу партиялармен», яғни осындай толықтықты тілейтіпдер мен оны тілемейтіпдерді бірік- тіруге тырысасыздар.
Алдамшы бүркеніш жойылсын! Либералдық жалғап создерге тойып болдық! Іргепі аулақ салатын уақыт жетті. Оң жақта — самодержавие мен либерал буржуазия, оларды іс жүзінде бірыңғай, толық, тұтас өкімет билігін түгелдей құрылтай жиналысына бергісі келмей-


128
В. И. ЛЕНИН
тін ниеттері топтастырып отыр. Сол жацта — социалиста пролетариат пен революцияшыл шаруалар немесе, кеңірек айтқанда, барлық революциялык, буржуазиялық демократия. Бұлар құрылтай жиналысы өкімет билігіне толық ие болуын тілейді. Бұлар осы мақсат үшін жа- уынгерлік одақ жасаса алады, жасасуға тиіс те, бірақ, әрине, олар бір-бірімен қосылып кетпеу керек. Бұларға қағаз жүзіндегі жобалар емес, жауынгерлік шаралар керек, кеңсе жұмысын ұйымдастыру емес, бостандық жолындағы жеңімпаз күресті ұйымдастыру керек.
«Новая Жизнь» № 18, «Новая Жизнь» газетгнщ
20 ноябрь, 1905 ж. текст! бойынша басылып отыр
Цол цойған: Н. Ленин


129
КҮНІ САНАУЛЫ САМОДЕРЖАВИЕ ЖӘНЕ ХАЛЫҚ ӨКІМЕТІНЩ ЖАҢА ОРГАНДАРЫ 70
Көтеріліс өрістеп келеді. Виттенің самодержавиелік үкіметініц дәрменсіздігі, сасқалақтауы, іріп-шіруі ұлға- йып келеді. Халықтың нагыз алуан түрлі топтарын, жіктері мен таптарын ұйымдастыру, революциялық күштер мен контрреволюциялык, күштерді ұйымдастыру кеңейе де кеулей өсіп келеді.
Ңазіргі жағдай осындай. Оны: револіопияны ұйым- дастыру және жұмылдыру деген сөздермен бейнелеуге болады. Севастопольде болған теңіздегі шайқастан ке- йін, іле-піала, Воронеж бен Киевте жаяу әскермен шай- қас болды. Осы соңғы қалада болған қарулы көтеріліс, сірә, ілгері қарай тағы бір адым, революциялық армия- ның революцияшыл пролетариат пен студенттерге қосылуына қарай бір адым жасайтын болса керек. Мұ- пы? қала берді, көтеріліс жасағап солдаттардың сапер батальонътныц күзетуімон Киев политехникалық ипсти- тутында болған, 16 000 адам қатысқап митинг туралы «Русьтің» хабары дәлелдейді.
Мұндай жағдайларда самодержавиемен келісім жа- сауды бүкіл жан-тәнімен көксеп отырған либерал бур- жуазияның да шыдамы таусыла бастайтындығы, «үлы» акробат Виттеге де сенуден қала бастайтындығы, сөзсіз қажет болып отырған төңкерісті жүзеге асыра алатын күш іздеп солға қарай жалтақтай бастайтындығы әбден табиғи нәрсе.
Осы тұрғыдан алғанда «Русьтің» позициясы өте-мөто гибрат аларлықтай. «Оқиғалардың 17 октябрьдің алдын-


130
В. И. ЛЕНИН
да болғаны сияқты селге айна л а бастағанын» газет ай- қын көріп отыр. Міне, сондьщтан ол, бір жағынан, сасқалақтауда, дәрменсіздік корсетуде, бейшара болуда самодержавиелік үкіметтен кем түспей отырған бәз-бая- ғы земствошыларга сөз салады. «Русь» земствошылар- ды «кешеуілдемеуге» жәие «төніп келе жатқан оқиға- ларға қатысуға», «бұл оқиғаларды елге қатты тимей- тін, неғұрлым зиянсыз, неғұрлым қолайлы формаларга аударуға» шақырып отыр. Екінші жағынан, сол «Русь» «Словомен» 71 таласады, сойтіп «қазіргі жағдайларда қазіргі үкіметтің Мемлекеттік думаны шақыра алаты- нына ешкім сенбейді» деп мәлімдейді. «Ңазір,— дейді «Русь»,— Думаны шақыра алатып үкіметті к,ұру тура- лы ойлау керек».
Сонымеп, либерал буржуазия революцияшыл проле- тариаттың тегеурінімен солға ңарай тағы бір қадам ба- сып отыр. Кеше ол Виттемен саудаласу ниетін білдірді, сөйтіп оған шартты сенім білдіруге дауыс (земство съө- зіиде) берді. Бүгін Виттеге сенім жойылып, капитал жада үкіметті талап етіп отыр. «Русь» азаттық жолындағы партиялардың бәріне депутаттардың бүкіл халықтык, ерекше советіи құруды ұсыиады, опыц айтуынша бұл совет «егер үкімет әлі де (!!!) өзінің жұмысқа қабілет- тілігін көрсететін болса, оған эсер ететін күшті құрал және үкімет әбден қабілетсіз болып, күйрей қалған жағдайда оның міндетін уақытша өз қолына алу үшін халық окіметінің бұрыннан әзір тұрған органы» бо- лар еді.
Күйреген үкіметтің міндетін уақытша өз қолына ала- тын халык, өкіметініц органы қарапайым, айқын орыс тілінде революциялың уақытша үкімет деп' аталады. Мұндай үкімет уақытша үкімет болуға тиіс, өйткені бү- кіл халықтық құрылтай жиналысын шақырумен оның уәкілдігі бітеді. Мұндай үкімет революциялың үкімет болуға тиіс, өйткені ол күйреген үкіметті ауыстырады, оны революцияға сүйеніп ауыстырады. Ал үкіметті ау- ыстырудың өзі революциялық жолдан басқа жолмеи болуы мүмкін емес. Бұл үкімет «халық өкіметінің органы» болуга тиіс, сөйтіп халық қойған талаптарды бар- лык, жерде жүзеге асыруы керек және самодержавие


КҮНІ САНАУЛЫ САМОДЕРЖАВИЕ ЖӘНЕ...
431
меп ңаражүздіктердің ескі «өкімет органдарының» бә- ріи және барлық жерде бірдей халық өкіметінің орган- дарымен сол мезетте, дереу ауыстыруы керек — яғни ие революциялық уақытша үкіметтің уәкілдерімен, не сайлау мүмкіндігі болған жағдайдың бәрінде, әлбетте, жалпыға бірдей, тең, төте және жасырын дауыс беру жолымен сайланған уәкілдермен ауыстыруы керек. ,
Либерал монархиялық буржуазияның революцияльщ уақытша үкімет идеясына келгеніне біз өте қуанышты- мыз. Біз бұған либералдарды революция жағына өтті деп санағандықтан, кенеттен олардың адалдығына, тү- рақтылығына, дәйектілігіне сенгендіктен қуанып отыр- ған жоқпыз. Жоқ, біз бұған мұның өзі революция күші- пің анық, күмәнсыз белгісі болғандықтан қуанып отырмыз. Демек, қазір тіпті либерал монархиялық бур- жуазияиың өзі революциялық уақытша үкіметтің пай- да болу қажеттігін мойындап отырса, онда революция- ның күшке айналғаны ғой.
Сатып алушының сатушыны басқа дүкенге кетіп қа- лам деп қорқытатыны сияқты, либералдардың мұндай үкіметтің мекемелерін құруды тілейтінінен гөрі, ол ме- кемелер арқылы самодержавиені көбірек қорқытып отырғанын біз, әрине, ұмытпаймыз. Витте мырза, біз- бен мәмлеге келіңіз, әйтпесе біз революциялық уақыт- ша үкіметке, «депутаттардыц жалпы советі» немесе «де- путаттардың бүкіл халықтық советі» деп «құлаққа жа- ғымды» айтылатын үкіметке кетеміз! «Русьтің» Витте үкіметін халық өкілдерін шақыруға қабілетсіз деп жа- риялап, сопымен қатар бұл үкімет «элі, де өзіпің жұмыс- қа қабілеттілігін корсетуі» мүмкіндігін бір ауыздан ай- туыпың қисынсыздық, мағынасыздық болып көрініп отырғанын тек әлгі қайта-қайта саудаласа беру ниеті арқылы ғана түсіндіруге болады.
Жоқ, либерал мырзалар, қазір қулық-сұмдық жүзеге асатын, екіжүзділік әшкереленбей ңалатын заман емес! Бостандықты әжуалау үшін, бостандықты масқаралау үшін бостандық беруге (17 октябрьде) уәде еткен само- державиемен халық күресіп жатыр. Революцияльіқ уа- ңытша үкімет дегеніміз бостандық ушін күресіп жатқан халықтың органы. Бостандықты аяққа басып отырған


132
В. И. ЛЕНИН
укіметке ңарсы бостандық жолында күресу дегеніміз (бұл күрестің белгілі бір даму сатысында) қарулы кө- теріліс, ол қазір Россияда барлық бағыттар бойынша жүріп жатыр. Революциялык, уақытша үкімет дегеніміз көтеріліс жасаушылардың бәрін біріктіретін және кө- теріліске саяси басшылық ететін көтеріліс органы. Сон- дықтан революциялық уақытша үкіметтің болу мүмкін- дігі мен қажеттігі туралы айтып, сонымен қатар ауыс- тырылуы керек ескі үкіметпен келісім жасасуға жол беру — не шатастыру, не сатқындык, жасау деген сөз. Шынында да, «Русьтің» публицист мырзалары, ойланы- ңыздаршы: революцияны жақтаушылардың арасынап ескі үкіметтің «жұмыс істеу қабілеттілігіне» сенетін және онымен саудаласуга жасырын есіктен үкіметке барғыштап жүрген партия адамдарын немесе өкілдерін революциялық уақытша үкіметтің құрамына еркімеп і\абылдайтын ақымақтар қалайша табыла қояр екен? Ойланыңыздаршы: егер орыс армиясы Маньчжурияның патриот жастарын өз қатарына қосқан болса, ұтар ма еді әлде ұтылар ма еді? Сірә, ұтылар еді, өйткені мань- чжуриялық патриоттар россиялықтарды жапондықтарға сатып кеткен болар еді. Сондықтан егер «патриоттар»; ақшалы қапшықтың монархиялық ниеттегі патриоттары (яғни либерал буржуалар) Россияның революцияшыл халқын Виттенің самодержавиесіне сатып кететін болса, онда халық ұтылады.
Революциялың уақытша үкімет либерал буржуазия үшін самодержавиені жай қорқыту бола берсін. Социа- листік пролетариат үшін, революцияшыл шаруалар үшін және бостандық жолындағы күресте олардың жа- ғына батыл, біржола шығатын барлық адамдар үшін мұның өзі ұлы да елеулі міндет, ал бұл міндет күн өт- кен сайын көкейтесті міндетке айналып отыр. Октябрь революциясы, кейінгі әскери көтерілістерге байланыс- ты, самодержавиені қатты әлсіреткені сонша, жаңа ха- лықтық өкіметтің органдары саяси стачка арқылы көп- сітілген, бостандық жолындағы күрескерлердің қанымен тыңайтылған жерде өзінен-өзі өсіп келеді. Бұл орган- дар — жұмысшылардың, шаруалардың, шынымен рево- люциялық күрес жүргізіп отырған басқа да халықтық


КҮНІ САНАУЛЫ САМОДЕРЖАВИЕ ЖӘНЕ...
433
элементтердің революциялық партиялары мен жауын- гср ұйымдары. Бұл органдар социалистік пролетариат- тың революциялық ұсақ буржуазиямен одақтасуын іс жүзінде жүзеге асырады. Осы жауынгер одақты біз ен- ді кеңейтуге, нығайтуға, қалыптастыруға, топтастыруға тиіспіз, сөйтіп жаңа өкіметтің органдарын 17 октябрь- дің келешекте қайталануына әзір тұратын ету керек, бүкіл Россия бойынша бостандық жолындағы күрескер- лердің бәрі сол кезде дереу саяси өзгерістер жасаудың ортақ программасын ұсынуы керек, олар сатқындардың бәрінен, ауытқушылардың бәрінен, бос тілмарсушылар- дың бәрінен іргесін аулақ салып, ұйымдасқан, ұстамды, оз мақсатын айқын түсіпген болуы керек. Біз үшін, социалиста пролетариаттың өкілдері үшін, алдағы бола- тын демократиялық төңкеріс — социалистік төңкерістің ұлы мақсатына қарай жасалған қадамдардың бірі ғана. Осыны еске үстай отырып, біз ңаншалықты адал, рево- люциялық, күшті болғапымен, ұсақ буржуазиялық пар- тиялармен немесе топтармен ешқашан да бірігіп кете алмаймыз; біз социализмге баратын жолда жұмысіпы мен қожайынсымақтың бір-бірінен сөзсіз талай рет ажы- расатынын жақсы білеміз. Бірақ, атап айтқапда, социализм мүдделері үшін, біз енді демократиялық төңкеріс- тіц тезірек, толығырақ, батылырақ жүзеге асырылуына бар күшімізді саламыз. Бұл үшін біз өзіміздің таяудағы ортақ саяси мақсатымызға жету жолында бүкіл револю- циялық демократиямен уақытша жауынгерлік одақ жасаймыз және жасап отырмыз. Біз бұл үшін, озіміздің иартиялық ерекшелігіміз бен дербестігімізді қатаң сақ- тай отырып, жұмысшы депутаттарыиың Советтерінө де, басңа революциялық одақтарға да кіреміз. Халық өкі- метінің жаңа органдары жасасын! Халық өкіметінің бі- рыңғай, жоғарғы, жецімпаз органы жасасын!
Ал радикал буржуаға қоштасарда біз мыпаны айта- мыз. Сіздер, мырзалар, халық өкіметінің органдары ту- ралы бос көкіп жүрсіздер. Күш қана окімет бола алады. Қазіргі қоғамда пролетариат бастайтын царуланған халық пен қаруланған пролетариат қана күш бола алады. Егер бостандыққа тілектестік құр сөзбен дәлелдене- тіи болса, онда, бәлкім, 17 октябрь манифесінің автор-


134
В. И. ЛЕНИН
ларын да бостандыңты жақтаушылар деп есептеуге тура келер еді. Егер мұны іспен дэлелдеу керек болса,— оп- да қазір мұндай бірдеп-бір іс — жұмысшылардың қару- лануына көмектесу, пағыз революциялық армияны ңұруға, ныгайтуға көмектесу болып табылады. Таңда- ңыздар, мырзалар: не болмашы бостандықты жалбары- нып сұрау үшін, бостандықты күзей қысқартуға бола саудаласу үшін Витте мырзаның қабылдау болмесіие барыңыздар,— немесе толық бостандық жолында шек- сіз берілгендікпен күресу үшін «халық окіметі орган- дарына», немесе революциялық уақытша үкіметке ба- рыңыздар. Таңдаңыздар!
«Новая Жи.тнъ» А? 19, «Новая Жизнь» газетініц
23 ноябрь, 1905 ж тексті бойыніиа басылып
К,ол ^ойған: 11. Лепи н отыр


135
СОЦИАЛИЗМ ЖӘНЕ АНАРХИЗМ
Жұмысшы депутаттары Советінің Атқару комитет! кеше, 23 ноябрьде, анархистердің өз өкілдеріне Атқару комитеті мен жұмысшы депутаттарының Советіне қаты- суға рұқсат ету туралы өтінішін қабылдамауға қаулы алды. Бұл қаулыныц алыну себебіп Атқару комитетініц өзі былайша баяндайды: «1) анархистер саяси күресті өз мұраттарына жетудің құралы деп танымайтындық- тан, бүкіл халықаралық практикада съездер мен социалиста конференциялардың өз құрамында анархистерден өкілдер болып көргеп емес; 2) өкілдік тек партиядан ғана бола алады, ал анархистер партия емес».
Біз Атқару комитетінің шешімін өте зор әрі принцип- ті және практикалық-саяси маңызы бар мейлінше дұрыс қадам деп санаймыз. Егер жұмысшы депутаттарының Советін жұмысшылардың парламенті немесе пролета- риаттың озін озі басқару органы деп қарайтын болсақ, онда анархистерді қатыстырудан бас тарту, әрине, те- ріс болар еді. Біздіц жұмысшылар арасында анархис- тердің ықпалы қаншама аз болгапмен де (багымызга қарай), дегенмен олардыц жагында бірқатар жұмысшы- лардың бар екендігі сөзсіз. Анархистер партия ма, немесе үйым ба, пемесе топ па, немесе бір пікірлестердің ерікті одағы ма, бүл — елеулі принципті мацызы жоқ, формальды мәселе. Ақырында, егер анархистер саяси күресті теріске шығара отырып, саяси күресті жүргізіп отырған мекемеге кіруге өздері сұранатын болса, онда мүпдай сорақы дәйексіздік, әрине, анархистердің дүпие
12-том


136
В. И. ЛЕНИН
танымы мен тактикасының мейлінше тұрлаусыздығын тагы да көрсетеді. Бірақ тұрлаусыздығы үшін «парла- менттои» нөмесе «өзін езі басқару органынан» шығарып тастауға, өрине, болмайды.
Атқару комитетінің шешімі, біздіңше, әбден дұрыс және бұл мекеменің міндеттеріне, оның сипаты мен құ- рамына әсте де қайшы келмейді. Жұмысшы депутатта- рыныц Советі жұмысшы парламенті емес, пролетарлық өзін өзі басқару органы да емес, жалпы өзін өзі басқару органы емес, белгілі бір мақсаттарға жету үшін керекті айбынды үйым.
Бұл айбынды ұйымға, әлі қалыптасып болмаған, уа- ңытша жасалған жауынгерлік келісім негізінде, Россйя социал-демократиялық жұмысшы партиясының (проле- тарлық социализм партиясының), «социалист-револю- ционерлер» партиясының окілдері (ұсақ буржуазиялық социализмнің өкілдері немесе революциялық буржуазия- Дың демократияның барып түрған солшылдары), ақъь рында, «партияда жоқ» көптеген жұмысшылар кіреді. Алайда, бүл соңғылар жалпы партияда жоқтар емес, тек партияда жоқ революционерлер ғана, ойткені олар тү- гелдей революцияға іш тартады, революцияның жсніп шығуы үшін олар шексіз энтузиазммен, ынта-жігермеп және жан қиярлықпен күреседі. Сондыңтан Атқару ко- митетіне революцияшыл шаруалардың өкілдерін де внизу әбден табиғи нәрсе болады.
ПІын мәнінде жүмысшы депутаттарының Советі со- циалистер мен революцияшыл демократтардың қалып- тасып болмаған кең түрдегі айбынды одағы болып табы- лады, оның бер жағында «партияда жоқ революция- шылдық», әрине, осы екеуінің арасындағы толып жатқан өтпелі сатыларды бүркемелеп отырады. Саяси стачкаларды және халықтың орасан көпшілігі мойында- ған, мақұлдаған, көкейтесті, демократиялық талаптарды орындау жолындағы күрестің басқа неғұрлым белсенді формаларын жүргізу үшін мұндай одақтың ңажеттігі айдан анық. Мұндай одақта анархистер плюс емес, минус болады; олар тек қана іріткі салады; осы арцылы олар жалпы тегеуріннің күшін әлсіретеді; мұның үстіне олар саяси өзгерістердің ңажеттігі мен маңыздылығы


СОЦИАЛИЗМ ЖӘНЕ АНАРХИЗМ
137
туралы әлі де «таласуы мүмкін». Анархистерді, былай- ша айтқанда, біздің демократиялық революцияны жүзе- ге асыратын айбынды одақтан іпығару осы революция түрғысынан да, мүдделері жағынан да оте қажет. Айбынды одақтың мақсаты ушін күрескен адам ғана осы айбынды одақта бола алады. Мысалы, егер «кадеттер» иемесе «праволық тәртіп партиясы» 72 өздерінің Петербург ұйымдарына бірнеіпе жүз жұмысшыларды тартқан болса да,— жұмысшы депутаттары Советінің Атқару комитеті ондай ұйымдардың өкілдеріне өзінің есігін аша қояр ма екен.
Атқару комитеті өзінің шешімін түсіндіргенде хальщ- аралық социалистік съездердің практикасына сүйенеді. Біз бұл мәлімдемені қызу құптаймыз, мұның өзі жұ- мысшы депутаттарының Петербург Советі органьшыц халықаралық социал-демократияның идеялы^ басшы- лығын мойындағаны болып табылады. Россия револіо- циясы қазірдің озінде халықаралық маңыз алып отыр. Россиядағы революцияның дұшпандары қазірдің өзінде II Вильгельммен, Европадағы барлық сұмырайлармен, зорлықшылдармен, жексұрындармен, қанаушылармен бірге азат Россияға қарсы заговор жасап отыр. Өз рево- люциямыздың толық жеңіп шығуы Россиянин; револю- цияшыл пролетариатының барлық елдердің социалистік жұмысшыларымен одақтасуын талап ететінін біз де ес- тен шығармаймыз.
Халықаралық социалистік съездер анархистерді қа- тыстырмау туралы бекерден-бекер шешім қабылдағап жоқ. Социализм мен анархизм арасында түпсіз тұңғиық жатыр; тыңпіы полицияның арандатушы агенттері не- месе реакциялық үкіметтердің газетші малайлары опы жоққа тлығаруға босқа тырысып жүр. Анархистердің дүние танымы дегеніміз өңін айналдырған буржуазия- лық дүние таным. Олардың жекешілдік теориялары, олардың жекешілдік мұраты социализмге тікелей қара- ма-қарсы келеді. Олардың көзқарастары пәрмеяді жі- гермен еңбекті қоғамдастыруға бағыт алып отырған буржуазиялық құрылыстың болашағын бейнелемейді, қайта бұл құрылыстың қазіргісін, тіпті бүрынғысын бей- пглейді, бытыраңқы, жеке, ұсақ ондірушіге кездейсоц


138
В. И. ЛЕ II II Н
оқиғаныц үстемдік етуіп көздейді. Олардың саяси кү- ресті теріске шығаруга әкеліп саятын тактикасы проле- тарлардың қатарын-ыдыратады, сөйтіп оларды іс жү- зінде белгілі бір буржуазиялық саясаттың енжар қатысущыларына айналдырады, өйткені жұмысшылар- ды саясаттан шыпымен іпеттету мүмкін емес жәие жү- зеге аспайды да.
Ңазіргі Россия революциясыяда пролетариаттың купли топтастыру, оны ұйымдастыру, жұмысшы табын саяси жағынан оқытып, тәрбиелеу міндеті ерекше қатаң түрде алға қойылып отыр. Қаражүздік үкімет неғұрлым жүгенсіздік жасаған сайын, оның агент-арандатушы-* лары қараңғы бұқараның алаңғасарлық желіктерін қоз- дыру жөнінде неғұрлым құлшынып жұмыс істеген сайын, тірідей іріп-шіріп бара жатқан самодержавиені жақтаушылар талан-таражға салуды, ойрандауды, қалтарыста өлтіріп кетуді ұйымдастыру арқылы, аш-жа- лаңаштарды арақ ішкізіп алдау арқылы революцияның беделін түсіру әрекетіне иеғұрлым жанталаса жабыс- ңан сайын,— ұйымның осы міндеті, ец алдымен социалисты пролетариаттың партиясына жүктелетін осы мін- дет соғұрлым маңызды бола түседі. Сондықтан біз орыс жұмысшыларына анархистердің ықпалы осы күнге де- йін қаншалықты болмашы болып келсе, соншалықты болмашы болып қалуы үшін идеялық күрестің барлык, ңұралдарын қолданамыз.
1905 ж. 24 ноябръде
(7 декабръде) жазылған
1905 ж. 25 ноябръде Газсттіц тексті бойъінъиа
«Новая Жизнъ» басылып отъір
газетініц 21-номерінде басылған
К,ол цойған; Н. Ленин


139
СОЦИАЛИСТА ПАРТИЯ ЖӘНЕ БЕЙПАРТИЯЛЬЩ РЕВОЛЮЦИЯШЫЛДЫҚ
I
Россиядағы революциялық қозғалыс халықтың жаңа жіктерін үсті-үстіне тез қамтып, толып жатқан бейпар- тиялық ұйымдар құрып отыр. Бірігудің керектігі оны неғұрлым ұзақ жаныштап, қуғындаған сайын, соғұрлым мейліише айқып білініп отыр. Үйымдар белгілі бір түр- де, көбінесе қалыптасып болмаған түрде, әрқашан пай- да болып отырады, оның бер жағында олардың сипаты өте-мөте ерекше болады. Бұларда европалық ұйымдар- дың шеңберлері сияқты айқып шеңберлер жоқ. Кәсіп- шілік одақтары саяси сипат алып отыр. Саяси күрес экономикалық күреспен қосылып,— мысалы, стачка тү- рінде,— уақытша немесе азды-көпті тұрақты ұйымдар- дың қосылған формаларын құрып отыр.
Бұл құбылыстың маңызы қандай? Бұған социал-демо- кратияның көзқарасы қандай болуға тиіс?
Ңатаң партиялық дегеніміз жоғары дамыған тап кү- ресінің серігі мен нәтижесі. Ал, мұның керісінше, ашық, кең көлемді тап күресінің мүдделері үшін қатац партия- лықты дамыту қажет. Сондыңтан саналы пролетариат партиясының, социал-демократияның, бейпартиялықпен әрқашан күресіп отыруы, принципті ұстамды, берік топтасқан социалистік жұмысшы партиясын құру жо- лында үздіксіз жұмыс жүргізуі әбден заңды. Капита- лизмнің дамуы бүкіл халықты таптарға қаншалықты терең бөліп, олардың арасындағы қайшылықты шиеле- пістірген сайын, бұл жұмыс бұқара ішінде соншалықты иәтижелі болады.


140
В. И. ЛЕНИН
Россиядағы қазіргі революция бейпартиялық ұйым- • дарды соншалық көп туғызды және туғызып отыр, бұл обден түсінікті. Бұл революция — демократиялық революция, яғпи өзінің қоғамдыц-экономикалық мазмұны жағынан буржуазиялық революция. Бұл революция са- модержавиелік-крепостниктік құрылысты құлатады, буржуазиялық құрылысты оның өктемдігінен азат ете- ді, сөйтіп буржуазиялық қоғамның барлық таптарыныц ’ талаптарын жүзеге асырады, сондықтан осы мағынада жалпы халықтық революция болады. Әрине, бұл біздің революция таптық революция болмасын деген сөз емес; әрине, олай дегендік емес. Бірақ бұл революция бур- жуазиялық цоғам тұрғысынан алғанда күні өтіп кеткеи және күні өтіп бара жатқан, бұл қоғамға жат, оның дамуына кедергі жасайтып таптар мен касталарға царей бағытталады. Бірақ елдің бүкіл шаруашылық өмірі өзінің негізгі белгілері жағынан қазірдің өзінде бур- жуазиялық қалыпқа айналып отырғандықтан, халықтыц орасан зор көпшілігі қазірдің өзінде іс жүзінде буржуа- зиялық жағдайда тіршілік етіп, өмір сүріп отырғандық- тан, революцияға қарсы элементтер саны өте болмашы, «халықпен» салыстырғанда шынында да «ат төбелін- дей» болатыны табиғи нәрсе. Сондықтан буржуазиялық революцияның таптық сипаты сырттай қарағанда бур- жуазиялық қоғамның барлық таптарыныц самодержавие мен крепостпиктік құрылысқа қарсы күресінің «жалпы халықтық», таптыц емес сипатта көрінуі сезсіз.
Буржуазйялық революцияның заманы Россияда да, басқа елдердегі сияқты, капиталисты қоғамның таптық қайшылыңтарының бірптама мешеулігі арқылы ерекше- ленеді. Рас, Россияда канитализмнің дамуы, 1789 жыл- ғы Франция туралы айтпағанның өзінде, 1848 жылғы Германиядағыдан қазір әлдеқайда жоғары, бірақ таза капиталисты қайшылықтар бізде «мәдениеттік» пен ази- аттыңтың, европеизм мен татаршылдықтың, капитализм мен крепостниктіктің қайшылықтары арцылы әлі де өте-мөте күшті бүркемеленіп отырғанына күмән жоқ, яғ- ни бірінші кезекке мынадай талаптар қойылып отыр, олардың орындалуы капитализмді дамытады, оны фео- дализмнің күл-қоқыстарынан тазартады, пролетариат-


СОЦИАЛИСТЕ^ ПАРТИЯ ЖӘНЕ...
141
тың да, буржуазияның да өмір сүруі мен күресуінің жағдайларын жақсартады.
Шынында да, егер қазір Россияда әрбір заводта, әр- бір кеңседе, әрбір полкта, городовойлардың әрбір коман- дасында, әрбір епархияда, әрбір оқу орнында, т. т. және т. с. есепсіз көп жазылып жатқан талаптарға, аманат- тарға, doleances *-ке зер салатын болсақ, онда біз олар- дың орасан көпшілігінің, егер осылай деуге болса, таза «модели» талаптар екенін оп-оңай көреміз. Мен былай дегім келеді: мұның өзі ерекше таптық талаптар емес, жай ғана праволық талаптар, капитализмді қиратпай- тын, қайта, керісінше, оны европеизм шеңберіне енгізе- тін, капитализмді крепостниктік правоның варварлығы- нан, тағылығынан, парақорлығынан және басқа да «орыстық» қалдыңтарынан тазартатын талаптар. ІПы- ныла келгенде, көптегел жағдайларда пролетарлық талаптар да капитализм шеңберінде толық жүзеге асы- рылатын өзгерістермеп птектеле береді. Россия пролета- риатының қазір, дереу қойып отырған талаптары капи- тализмді әлсірететін талаптар емес, қайта оны тазартатын, оның дамуын тездетіп, күшейтетін талаптар.
Эрине, пролетариаттың каниталистік қоғамдағы ерекше жағдайы мынағап әкеп соғады: жұмысшылардың социализмге ұмтылуы, олардың социалистік партиямеи одақ жасауы қозғалыстың ең бастапңы сатыларында-ақ стихиялық күшпен жарыққа шығады. Бірақ социалис- тік талаптардың өзі әлі де алда тұр, ал күн тәртібін- де — саясатта жұмысшылардың демократиялық талаптары, экономикада капитализм шеңберлеріндегі экопо- микалык, талаптар тұр. Былайша айтқанда, тіпті пролетариаттың өзі революцияны программа-максимум шеңберінде емес, программа-минимум шеңберінде жа- сайды. Шаруалар туралы, халықтың осы орасан зор, сан жағынан бәрінен басым бұңарасы туралы айтпаса да болады. Оның «программа-максимумы», оның түпкілікті мақсаттары капитализм шеңберінен шықпайды, ал капитализм барлық жер бүкіл шаруалар мен бүкіл халық- тың қолыіга көшкен кезде бұрынғыдан да гөрі кең және
— шағымдар. Ред.


142
В. И. ЛЕНИН
толық етек алатын болады. Біздің мещандық социа- лизмнің көлгірсіген рыцарьларының әсершіл құлағына бұл сөздер қаншалықты «жәбірлі» болып тигенімен,— шаруалар революциясы дегеніміз қазіргі уақытта бур- жуазиялық революция.
Болып жатқан революцияның бейнеленген сипаты бейпартиялық үйымдар туғызады, бұл әбден табиги нәрсе. Сырттай қарағанда бейпартиялықтың таңбасы, бейпартиялықтың көрінісі мұндай жағдайда бүкіл қоз- галыс арқылы сөзсіз пайда болады,— бірак,, әрине, тек сыртқы көрініс қана. «Адамзаттық», мәдени өмір, бірігу керектігі, өзінің адамгершілік қасиетін, өзінің адамдық, азаматтық праволарын қорғаудың керектігі жұрттың бә- рін бірдей қамтиды, барлық таптарды біріктіріп, орасая зор партиялық атаульшың бәріп басып озады, партия- лыққа дейін әлі де көтеріле алмайтын адамдарды сергі- теді. Таяудағы қарапайым-қажетті праволар мен рефор- малардың маңыздылығы, былайпіа айтқанда, келешекте- гі бірдеңелер жөніндегі ойлар мен пікірлерді кейінге ығыстырады. Болып жатқан күреске елігу, қажетті, заң- ды түрде елігу, мұнысыз күрестің табысты болуы мүмкін емес, осы таяудағы, қарапайым мақсаттарды дәріптеуге мәжбүр етеді, оларды жақсы жағынан бей- нелейді, кейде тіпті оларды фантастикалық костюмге орайды; қарапайым демократизм, әдеттегі буржуазия- лық демократизм социализм деп ұғылып, социализмніц «ведомствосы бойынша» есепке алынады. Кез келгеп- нің бәрі бейне бір «бейпартиялық» сияқты; кез келген- нің бәрі бір ғана «азаттық» (іс жүзінде: бүкіл буржуа- зиялық қоғамды азат етуші) қозғалысқа келіп ңосыла- тыи сияқты көрінеді; кез келгеннің бәрі «социализм- пің» жеңіл, болмаіпы өңін алады, мұның бәрі әсіресе социалистік пролетариаттың демократиялык, күрестегі злдыңғы қатарлы ролінің арқасында болады.
Мұндай жағдайларда бейпартиялықтың идеясы белгі- лі бір уақытша жеңістерге жетпей қоймайды. Бейпар- тиялық сәнге айналғап ұран болмай қоймайды,— өйтке- ні сән қуу өмірдің артьшан бейшаралықпен сүйретіліп еріп отырады, ал атап айтқанда, бейпартиялық ұйым, бейпартиялық демократизм, бейпартиялық стачкашыд-


СОЦИАЛИСТІК ПАРТИЯ ЖӘНЕ...
дық, бейпартиялық революцияшылдық саяси үстірттік- тің нағыз «дағдылы» құбылысы сияқты болып көрінеді.
Ңазір мынандай сұрақ туып отыр: түрлі таптардың өкілдері, оларды жақтаушылар бейпартиялықтың әлгі фактісіне және бейпартиялықтың әлгі идеясына қалай қарауға тиіс? — бұған субъективті мағыпада емес, объектив™ мағынада қарауға тиіс, яғни бұған қалай қара- ғаи жөн деген мағынада емес, түрлі таптардың мүдделе- рі мен көзқарастарына байлаиысты бұл факт жөнінде к,андай көзқарастың сөзсіз қалыптасатыпдығы мағыпа- сында қарауға тиіс.
II
Біздің бұрын көрсетіп өткеніміз сияқты, бейпартия- лық дегеніміз біздің революциямыздың буржуазиялық сипатының нәтижесі — немесе, егер керек десеңіз, оның көрінісі. Буржуазияның бейпартиялыққа бүйрегі бұр- май тұра алмайды, ойткені буржуазиялық қоғамның бостандығы үшін күресушілердің арасында партиялар- дың болмауы осы буржуазиялық қоғамның өзіне қарсы жаңа күрестің жоқ екенін көрсетеді. Кімде-кім бостан- дық үшін «бейпартиялық» күрес жүргізсе, ол не бостан- дықтың буржуазиялық сипатын мойындамайды, не осы буржуазиялық құрылысты қастерлейді, не оған ңарсы күресті, оның «кемелденуін» грек календыларына73 дейін кейін қалдырады. Ал, мұның керісінше, кімде-кім саналы немесе санасыз түрде буржуазиялык. тәртіпті жақтайтын болса, бейпартиялық идеясына іш тартпай отыра алмайды.
Тапқа болінуге негізделген қоғамда бір-біріне жау таптардың арасындағы күрес өзінің белгілі бір даму са- тысында, сөз жоқ, саяси күреске айналады. Партия- лардың күресі таптардың саяси күресінің ең тұтас, то- лық және қалыптасқан көрінісі болып табылады. Бей- партиялық дегеніміз партиялардың күресіне немқұрай- ды қараушылық. Бірақ бұл немқұрайдылық күрес жо- піттде бейтарап болу, ңалыс қалу емес, өйткені тап кү- ресінде бейтарап қалушылардың болуы мүмкін емес;


144
В. И. ЛЕНИН
капиталисты қоғамда өнімдерді немесе жұмыс күшін айырбастауға қатысудан «қалыс қалуға» болмайды. Ал айырбас экономикалық күресті, ал онан кейін іле-шала саяси күресті туғызбай қоймайды. Сондықтан күреске немқұрайды қарау іс жүзінде күрестен шеттеу, одац қалыс қалу немесө бейтарап қалу болып табылмайды. Немқұрайдылық дегеніміз кім күшті болса — соны, кім үстемдік етіп отырса — соны үн-түнсіз қолдау деген сөз. Кімде-кім Россияда октябрь революциясы кезіндө самодержавиенің құлағаныпа дейін оған немқұрайды қараған болса, ол самодержавиені үн-түнсіз қолдады. Кімде-кім қазіргі Европада буржуазияның үстемдігіно немқұрайды қарайтын болса, ол буржуазияны үн-түнсіз қолдап отыр. Кімде-кім бостандық жолындағы күрестің буржуазиялық сипаты туралы идеяға пемқұрайды қа- раса, ол бұл күресте буржуазияның үстемдігін, туып келе жатқан азат Россияда буржуазияның үстемдік етуін үн-түнсіз қолдайды. Саяси енжарлық дегеніміз саяси тоқмейілсігендік. Тоқ адам бір үзім нанға «ен- жар», «немқұрайды» қарайды; аш адам бір үзім нан жөніндегі мәселеде әрқашан да «партиялық» адам бо- лады. Бір үзім нан жөніндегі «енжарлық пен немқү- райдылық» адамның нанға мұқтаж болмағанын көрсет- пейді, адамның нанмен әрқашан қамтамасыз етілгенін, оның нанға ешқашан мұқтаж болмайтынын, оның тоқ адамдардың «партиясында» берік орнығып алғанын көрсетеді. Буржуазиялық қоғамдағы бейпартиялық де- геніміз өзінің тоқ адамдардың партиясына, үстемдік етупіілердің партиясына, қанаушылар партиясына жа- татынын екіжүзді, астарлы, енжар түрде корсету ғана.
Бейпартиялық дегепіміз буржуазиялық идея. Партия- лық дегеніміз социалисты идея. Бұл қағиданы, жалпы және тұтас алғанда, барлық буржуазиялық қоғамға ңолдануға болады. Эрине, осы жалпы ақиңатты әрбір жеке мәселелер мен жеке жағдайларға қолдана білу ке- рек. Бірақ бүкіл буржуазиялық қоғам крепостниктік тәртіп пен самодержавиеге түгелдей қарсы шығып отыр- ған осындай уақытта бұл ақиқатты ұмыту — буржуа- зиялық қоғамды социалисты тұрғыдан сынаудан іс жү- зінде мүлде бас тарту деген сөз.


СОЦИАЛИСТІК ПАРТИЯ ЖӘНЕ...
145
Орыс революциясы, өз дамуының әлі де бастапқы ке- зеңінде тұрғанына қарамастан, баяндалған жалпы пі- кірлерді дәлелдеу үшін қазірдің өзінде-ақ аз материал беріп отырған жоқ. Қатаң партиялықты тек социал-демократия, саналы пролетариаттың партиясы ғана әрқа- шан қорғап келді және қорғап отыр. Біздің либералдар, буржуазиялық көзқарастардың окілдері, социалистік партиялық десе апшысы қуырылады және тап күресі туралы естігісі де келмейді: шетелдік «Освобождение- нің» де, орыс либерализмінің қисапсыз көп вассалдық органдарының да айтып, мыжып келген нәрсесін жүзіп- піі рет қайталаған Родичев мырзаның таяудағы созде- рін-ақ еске түсіріңізпіі. Ақырында, аралық таптың, ұсақ буржуазияның идеологиясы «Наша Жизньнен», р.-д.- дан («радикал-демократтардан») 74 бастап, «социалист- революционерлермен» аяқталатын түрлі сарындардағы орыс «радикалдары» көзқарастарынан айқын көрініс тапты. Социалист-революционерлер социализм мен де- мократизмді өзінің шатастыруын аграрлық мәселеде және, атап айтқанда, «социализация» (капиталды со- циализацияламай, жерді социализациялау) ұранында бәрінен айқын көрсетті. Сондай-ак, олардың буржуазия- лық радикализмге төзетіні, ал социал-демократиялық партиялықтың идеясына тәзбейтіні белгілі.
Барлық түрдегі орыс либералдары мен радикалдары- ның программасы мен тактикасында түрлі таптардың мүдделері дәл қалай көрсетілетінін талдап жату біздіц тақырыбымызға кірмейді. Бұл арада біз осы назар ау- дарарлық мәселені тек жол-жөиекей қозғап оттік, енді біздің партияның бейпартиялың ұйымдарға козқарасы туралы практикалық-саяси қорытындылар жасауға ко- шуге тиістіміз.
Бейпартиялық ұйымдарға социалистердің қатысуыпа бола ма? Егер қатысуына болса, онда қандай піарттар пегізінде қатысуға болады? мұндай ұйымдарда қандай тактика жүргізу керек?
Бірінші сұраққа жоқ деп принципті түрде, тұжыра жауап беруге болмайды. Социалистердің бейпартиялық (яғии азды-көпті саналы немесе санасыз буржуазиялық) үйымдарға ешқандай ретте де, ешқандай жағдайларда


146
В. И. Л ЕНИН
да қатысуына болмайды деу теріс бол ар еді. Демокра- тиялық революция заманыида бейпартиялың ұйымдарға цатысудан бас тарту белгілі бір жағдайларда демокра- тиялық революцияға қатысудан бас тартумен пара-иар болар еді. Бірақ социалистердің осы «белгілі бір жағ- дайларды» тар шеңберлермен шектеуге тиіс екені, олар- дың әбден нақты, шектелген жағдайларда ғана ондай ұйымдарға қатысуына болатыны күмәнсыз. Өйткені, егер бейпартиялық ұйымдар, біздің бұрып айтқапымыз- дай, тап күресініц біршама кенже қалуынан туатын бол- са, онда, екінші жағынап, қатаң партиялық дегеніміз тап күресін саналы, айқыи, нақты, принципті күрес ете- тін шарттардың бірі болып табылады.
Пролетариат партиясьшың идеялық және саяси дер- бестігін қорғау — социалистердің тұрақты, бұлжымай- тын, даусыз міндеті. Кімде-кім осы міндетті орындама- са, оның «социалистік» (сөз жүзінде социалистік) се- німдері қаншалықты адал болғанымен, ол іс жузіндр социалист болудан ңалады. Социалистің бейпартиялың ұйымдарға тек ерекше жағдайда ғана қатысуына бола- ды. Сондықтан бұл ұйымдарға қатысудағы мақсаттар- дың өзі және оның сипаты, шарттары, т. т. негізгі міп- Детке: социалистік пролетариатты социалистік револю- цияға саналы басшылық етуге әзірлеу. мен ұйымдастьь ру міндетіне толық бағындырылған болуға тиіс.
Жағдай бізді бейпартиялық ұйымдарға қатысуға,— әсіресе демократиялық революция заманыида, атап айт^ қанда, пролетариат аса көрнекті роль атқаратын демо- кратиялық революция заманыида,— осы ұйымдарға қатысуға мәжбүр етуі мүмкін. Мәселен, әр қилы демо- кратиялық аудитория алдында социализмді уағыздау маңсатымен немесе социалистер мен революцияшыл демократтардың контрреволюцияға қарсы біріккен күре- сінің мақсатымен әлгідей қатысудың қажет болып шьь гуы ыңтимал. Бірінші жағдайда мұндай қатысу өз көз- қарастарын өткізудің құралы болады; екінші жағдайда белгілі бір революциялық маңсаттарға жету үшін жа- уынгерлік келісім болады, Екі жағдайда да қатысу тек уақытша ғана қатысу бола алады. Екі жағдайда да жұ- мысшы партиясының дербестігін толық сақтағанда ғапа


С0ЦИАЛИСТ1К ПАРТИЯ ЖӘНЕ...
147
және бейпартиялық одақтарға немесе советтерге «делегат етіліп жіберілетін» партия мүшелері мен топтарыпа бүкіл партияиың түгелдей міндетті түрде бақылау жүр- гізіп, басшылык, еткенінде ғана қатысуға болады.
Біздің партия құпия қызмет атқарған кезде, мұндай бақылау мен басшылықты жүзеге асыру орасан қиын болды, кейде жеңуге болмайтындай дерлік қиыпдық бол- ды. Ңазір, партия барған сайын неғұрлым ашық қызмет атқарып отырғанда, осы бақылауды және осы басшы- лықты мёйлінше кең түрде және қалай да партияныц бір ғана «жоғарғы орындары» алдында емес, тіпті «томен™ орындары» алдында да, партияға енетін барлық ұйымдасқан жұмысшылар алдыяда жүзеге асыруға болады және жүзеге асырылуға тиіс. Социал-демократ- тардың бейпартиялык, одақтарда немесе советтерде сой- леген сөздері туралы есептер, мұндай сөйленген сөздің шарттары мен міндеттері жайындағы рефераттар, ал- уан типтегі партия ұйымдарының осындай сөйленгеп сөздер жөніидегі қарарлары жұмысшы партиясының практикасына міндетті түрде енуге тиіс. Түтас алғанда партияның тек осындай нацтъі қатысуы, осы сияқты барлық сөйленген сөздердің бағытында қатысу ғана на- ғыз социалистік жұмысты жалпы демократиялық жұ- мысқа іс жүзінде ңарама-қарсы қоя алады.
Біз бейпартиялық одақтарда қандай тактика жүргізу- ге тиіспіз? Біріншіден, дербес байланыстар жасау үшін жәпе өзіміздің бүкіл социалистік программамызды на- сихаттау үшін кез келген мүмкіндікті пайдалану. Екін- шіден, демократиялык, тоңкерісті барынша толық жәпе батыл жүзеге асыру тұрғысынан кезеңнің ең таяудағы саяси міидеттерін белгілеу, демократиялық революция- да саяси ұрандар беру, саудаласушы либерал демокра- тияға қарағанда, күресупіі революцияшыл демократия жүзеге асыруға тиісті өзгерістердің «программасын» ал- ға қою.
Мәселені осылай қойғанда ғана біздің партия мүше- лерінің бүгіп жұмысшылар, ертең шаруалар, бүрсігүні солдаттар, т. т. құратын бейпартиялық революциялық ұйымдарға қатысуына болады жәпе олардың ңатысуы жемісті бола алады. Мәселені осылай қойғанда ғана біз


148
В. И. ЛЕНИН
жұмыспіы партиясының буржуазиялық революциядағы екі жақты міндетін: демократиялық төңкерісті ақырына дейін жеткізу, социалист) к пролетариаттың кадрларын молайтып, нығайту міндетін орындай аламыз, ал капитал үстемдігін құлату жолында аяусыз күрес жүргізу үшін социалисты пролетариата бостандық керек.
«Новая Жизнь» 22 және 27; «Новая Жизнь» газетгнщ
26 ноябрь және 2 декабрь, 1905 ж. текстг бойынша басылып
Ңол ъойған: Н. Ленин отыр


149
СОЦИАЛИЗМ ЖӘНЕ ДІН
Ңазіргі заманғы қоғам түгелдей жүмысшы табының орасан қалың бұқарасын халықтың жер иеленушілер мен капиталистер табына жататын болмашы азшылы- ғының қанауы негізінде құрылған. Бұл қоғам — құл иеленушілік қоғам, ойткені өмір бойы капиталға қыз- мет ететін «еркін» жұмысшылардың күн көріс құрал- дарына ғана «правосы бар», ол ңұралдар пайда өндіре- тін құлдарды асырау үшін, капиталистік құлдықты қам- тамасыз етіп, оны мәңгілік ету үшін керек.
Жүмысшыларды экономикалық жағыпан езу саяси езгінің, әлоуметтік қорлаудың, бұқараның рухани жәпе адамгершілік өмірін топастандырудың, қайғы-қасіретке ұшыратудың әр алуан түрлерін созсіз шығарады жәнө тугызады. Жұмысшылар өздерінің экономикалық бос- тандығы жолында күресу үшін азды-көпті саяси бос- тандыққа қол жеткізе алады, бірақ капиталдың өктем- дігі жойылмай тұрғанда, ешқандай бостандық оларды қайыршылықтан, жұмыссыздықтан, езгіден құтқармай- ды. Дін дегепіміз өмір бойы басқа біреулерге жұмыс іс- теумеи, мұқтаждықпен, жалғыздықпеи жаншылған ха- льщ бұқарасын барлық жерде бірдей еңсесін котертпей келген рухани езгінің бір түрі. Жабайы адамдардың жаратылыспен күрестегі дәрменсіздігінің құдайға, жып- шайтандарға, кереметке, т. с. нануды туғызатыпы сияқты, ңаналушы таптардың қанаушылармен күресте- гі дәрменсіздігінің де о дүниедегі жақсы тұрмысқа иануды туғызатыны даусыз. Бүкіл өмірін жұмыс істеп,


150
В. И. ЛЕНИН
мұңтаждықпен өткізіп жүрген адамды дін бұл дүниеде щүкіршілік етуге, шыдамдылыққа үйретеді, құдай о дүниеде жарылқайды деп жұбатады. Ал басқаның еңбе- гімеп күнелтетін адамдарды дін бұл дүниеде қайырым- ды болуға үйретеді, олардың бүкіл қанаушылық өмірін ақтау үшін оларға өте оңай жолды ұсынады, тиімді ба- ғамен ана дүниенің жақсылығына билет сатады. Дін дегеніміз халықтың басын айналдыратын апиын. Дін— рухани удың бір түрі, капитал құлдары өздерінің адам- шылық бейнесін, азды-көпті дәрежеде адамға лайық тұрмыс жөніндегі өздерінің талабын осы уға түншық- тырады.
Бірақ озінің ңұл екенін түсіиген, сөйтіп өзінің азат- тығы жолында күреске аттанған құл енді құл болудаи жарым-жартылай қалады. Фабрикалы ірі өнеркәсіп тәр- биелеген, қала тұрмысымен көзі ашылған қазіргі кезде-, гі саналы жұмысшы діни соқыр сенімдерді жиіркеніш- пен лақтырып тастап, о дүниені поптар мен буржуазия сұрқияларына қалдырады, сөйтіп өзіне керек жақсы тұрмысты осы дүниеде, жер бетінде жеңіп алады. Қа- зіргі заманғы пролетариат ғылымды дін тұманына қар- сы күреске тартатын және жұмысшыпы бұл дүниеде жақсы тұрмыс орнату жолыидағы нағыз күреске топ- тастыру арқылы о дүниеге нанудан азат ететін социализм жағына шығып келеді.
Дін әркімнің жеке басыпың ісі деп жариялануға ти- іс — әдетте социалистердің дінге көзқарасы осы сөздер' арқылы білдіріледі. Бірақ бұл сөздер ешқандай түсініс- пеушілік туғызбау үшін олардың мағынасын дәл анық- тау керек. Біз мемлекетке қатысы жағыиан алғанда діннің әркімнің жеке басының ісі болуын талап етеміз, бірақ біз дінді оз партиямызға қатысы жағынан алғап- да әркімнің жеке басының ісі деп ешбір сапай алмай- мыз. Мемлекеттің дінмен жұмысы болмауға тиіс, діни қоғамдар мемлекеттік өкіметпен байланысты болмауға тиіс. Әркім қалаған дінін үстауға немесе ешқапдай дін- ді мойындамауға, яғни әдетте әрбір социалистің атеист болатыны сияқты атеист болуға толық ерікті болуы тиіс. Азаматтар арасында олардың праволары женінен діни напымдарға байланысты ешқандай айырма мүлде бол-


СОЦИАЛИЗМ ЖӘНЕ ДІН
151
мауға тиіс. Ресми документтерде азаматтардың белгілі бірдінді ұстауы туралы ескерту атаулының бәрі де сөзсіз жойылуға тиіс. Мемлекеттік шіркеуге ештеңе берілмеу- ге тиіс, шіркеу қоғамдары мен діни қоғамдарға мемле- кет қаржыларынан ештеңе берілмеуге тиіс; бұл қоғамдар пікірлес азаматтардың мүлде ерікті одақтары, өкіметке тәуелсіз одақтары болуға тиіс. Тек осы талаптарды ақы- рына дейін орындағанда ғана, шіркеу мемлекетке кре- постниктік тәуелділікте болған, ал орыс азаматтары мемлекеттік шіркеуге крепостниктік тәуелділікте болғаи кездегі, діншілдігі немесе дінсіздігі үшін қудалайтын, адамның ожданына зорлық жасайтын, қазыналық жы- лы-жұмсақ орындар мен ңазыналық табыстарды белгілі бір мемлекеттік-шіркеулік уды таратумен байланысты- ратын орта ғасырлық, инквизиторлық заңдар (осы.күи- ге дейін біздің қылмыстық заңдарымыз бен уставтары- мызда қалып отырған заңдар) өмір сүрген және қолда- нылған кездегі масқара және қарғыс атқан ескілікті жоюға болады. Шіркеуді мемлекеттен толық бөлектеу — социалистік пролетариаттың қазіргі мемлекет пен қазір- гі шіркеуге қоятын талабы, міне, осы.
Орыс революциясы бұл талапты саяси бостандықтың қажетті құрамдас бөлігі ретінде жүзеге асыруға тиіс. Бұл жағынан келгенде орыс революциясының жағдайы айрықша қолайлы болып отыр, өйткені полициялыц- крепостниктік самодержавиенің жиіркепішті тоңмойын- дығы тіпті дін басылары арасында да наразьтлық, қо- балжу және ашу-ыза туғызды. Орыстың православиелік дін басылары қаншама топас, қаншама қараңғы болса да, Русьтегі ескі орта ғасырлық тәртіптің ңұлау гүрсілі қазір оларды да оятты. Тіпті осы дін басыларының озі бостандықты талап етуге қосылып отыр, тоңмойындық нен чиновниктік жүгенсіздікке қарсы, «құдайға құлшы- лық етушілерге» таңылған полициялық тіміскілікке қарсы наразылық білдіріп отыр. Біздер, социалистер, бұл қозғалысты қолдауға тиіспіз, дін басылары арасын- дағыадал және ақ ниетті адамдардың талаптарын ақы- рына дейін жеткізіп, оларды бостандық туралы сөзде- рінен ұстап, олардан дін мен полиция арасындагы байланыстың бәрін сөзсіз үзуді талап етуіміз керек. Не


152
В. И. ЛЕНИН
сіздер адал ниетті боласыздар, онда сіздер шіркеудіц мемлекеттен және мектептің шіркеуден толық бөлінуін, дінді әркімнің жеке басының ісі деп толық және сөзсіз жариялауды қолдауға тиіссіздер. Не сіздер бостандьіқ- тың осы дәйекті талантарын қабылдамайтын боласыздар,— демек, онда сіздер әлі де болса инквизиция дәс- түрлерінің шырмауында отырсыздар, демек, онда сіздер ңазыналық жылы-жұмсақ орындарға және қазыналық. табыстарға әлі де болса жармасып отырсыздар, демек, онда сіздер өз қаруыңыздың рухани күшіне сенбейсіз- дер, мемлекеттік өкіметтен пара алуды қоймай отырсыздар,— онда бүкіл Россияның саналы жұмысшылары сіз- дерге аяусыз соғыс жариялайды.
Социалистік пролетариат партиясына қатысы жағы- нан дін әркімнің жеке басының ісі емес. Біздің партия — жұмысшы табын азат ету жолында күресетін саналы, алдыңғы қатарлы күрескерлердің одағы. Мұндай одақ санасыздыкда, қараңғылыққа немесе діни наным- дар түріндегі қара түнек надандыққа немңұрайды қарай алмайды және олай қарауға тиіс те емес. Діншілдік тұманға қарсы таза идеялың және тек идеялық қару арқылы, баспасөзіміз арқылы, өз созіміз арқылы күресу үшін біз шіркеуді мемлекеттен толық болуді талап ете- міз. Ал біз өз одағымызды, РСДРП-ны, айтар болсаң, дәл осындай күрес үшін — жұмысшыларды діни жолмен ақымақтандыру атаулыға қарсы күресу үшін ұйымдас- тырдық. Біз үшін идеялық күрес — әркімнің жеке басы- ның ісі емес, жалпы партиялық, жалпы пролетарлық іс.
Олай болса, біз өз программамызда: біз атеиспіз деп неге жарияламаймыз? христиандардың және құдайға сенетіндердің біздің партиямызға кіруіне неге тыйым салмаймыз?
Бұл сұраққа берілетін жауап дін туралы мәселенің буржуазиялық-демократиялық түрде ңойылуы мен со- циал-демократиялық түрде қойылуының арасындағы өте маңызды айырмашыльіқты түсіндіруге тиіс.
Біздің программамыз түгелдей ғылыми дүние таным- ға негізделіп және, оның үстіне, нақ материалистік дү- ние танымға негізделіп ңұрылғап. Сондықтан біздіц программамызды түсіндіру діншілдік тұманының шын


СОЦИАЛИЗМ ЖӘНЕ ДІН
153
тарихи және экономикалық тамырларын түсіндіруді до ңажетті түрде қамтиды. Біздің насихатымыз атеизмді насихаттауды да қажетті түрде қамтиды; осы кезге дейін самодержавиелік-крепостниктік мемлекеттік окі- мет ңатаң тыйым салып, ңудалап келген тиісті ғылыми әдебиетті шығару енді біздің партиялык, жұмысымыз- дың бір саласы болуға тиіс. Бір кезде Эпгельстіц: XVIII ғасырдағы француздың халық ағарту әдебиеті мен атеистік әдебиетіи аударып, жалпыға таратыңдар деп, неміс социалистеріне берген кеңесін енді бізге қол- дануға, сірә, тура келер 75.
Бірақ біз қайткен күнде де бұл ретте дін мәселесін тап күресінен тысқары, «ақыл-ойдаи» туатын абстрак- тілі, идеалистік тұрғыдан қоюға ауытцып кетпеуіміз керек,— буржуазиядан шыққап радикал демократтар мәселені көбінесе осылай қояды. Жұмысшылар бұқара- сын шексіз езгіге және топастандыруға негізделген қо- ғамда діни соқыр сенімдерді таза уағыздау жолымен ғана жоіоға болады деп ойлау сорақылық болар еді. Діннің адамзатты езуі тек қоғам ішіндегі экономикалық езгінің ғана салдары және көрінісі екендігін ұмыту бур- жуазиялық өресіздік болар еді. Пролетариаттың капита- лизмнің дүлей күштеріне қарсы өзінің күресі көзін аш- паса, ешқандай кітаптармен және ешқандай уағызбен оның көзін апіуға болмайды. Бізге езілген таптың бұ дүниеде жұмақ орнату жолындағы осы шын революция- льщ күресінің бірлігі пролетарлардың о дүниедегі жұмақ туралы пікірлерінің бірлігінен анағұрлым ма- ңызды.
Міне, сондықтан біз программамызда өзіміздіц атеиз- міміз туралы айтпаймыз және айтуға тиіс те емеспіз; міне, сондықтан ескі соқыр сенімдердің белгілі бір қал- дықтарын сақтап қалған пролетарлардың партиямызбеи жақындасуына біз тыйым салмаймыз және тыйым салу- га тиісті де емеспіз. Ғылыми дүние танымды біз әрқа- шан уағыздайтын боламыз, қайсыбір «христиандардың» дәйексіздігімен біздің күресуіміз ңажет, бірақ бұдан дін мәселесін бірінші орынға қою керек деген мағына тіпті де шықпайды, бірінші орын тіпті де оныкі емес, қандай болса да саяси маңызын тез жоғалтатын, экономикалык,


154
В. II. ЛЕНИН
дамудың барысының озі ескі-құсқы тастайтын қоймаға тез шығарып тастап отыратын үшінші дәрежелі пікір- лерге немесе сандырақтарға бола шын революциялық, экономикалық және саяси күрестің күштерін ыдырату керек деген мағына тіпті де шықпайды.
Реакциялық буржуазия барлық жерде дін өшпенділі- гін тұтандыруды, нағыз маңызды және түбегейлі экопо-’ микалық мәселелер мен саяси мәселелерден, өзінің рево- люциялық күресінде бірігіп отырған бүкіл россиялық пролетариат қазір практика жүзінде шешіп жатқан мәселелерден бұқараның назарын әлгі жаққа аударуды ойлап келді, қазір бізде де осыны ойлап отыр. Пролетариат күштерін бөлшектеу жөнінде бүгін, көбінесе, қара- жүздік ойрандарда көрініп отырған осы реакциялық' саясат ертең, бәлкім, қайдағы бір неғұрлым жымысқы формаларды ойлап шығарар. Біз, қалай да, бұл саясат- қа пролетарлық ыптымақ пен ғылыми дүние танымның байыпты, ұстамды, сабырлы уағызын, екінші дәрежелі алауыздықтар тұтандырудың бәріне жат уағызды қара- ма-қарсы қоямыз.
Революцияшыл пролетариат мемлекет үшін дін шы- нында да әркімнің жеке басының ісі болуына жетеді. Сондықтан орта ғасырлық өңездел тазартылған осы саяси құрылыста пролетариат экономикалық қүлдықты, адамзаттың дінмен басын айналдырудың нагыз қайнар көзін жою жолында кең, ашық күрес жүргізеді.
«Новая Жизнь» № 28, «Новая Жизнь» газетгнщ
3 декабрь, 1905 ж. текстг бойыпгиа басылып
К, о л цойғаи: Н. Ленин отыр


155
ТАММЕРФОРСТА БОЛҒАН «КӨПШІЛІК» КОНФЕРЕНЦИЯСЫНЫҢ76 АГРАРЛЫҚ МӘСЕЛЕ ЖӨНІНДЕГІ ҚАРАРЫ
1. Конференция мынаны мойындайды: шаруалар қоз- ғалысыпың дамуы крепостниктік правоның қалдықта- рыи қирататын және деревняда еркін буржуазиялық қа- рым-қатынастарды орнататын осы қозғалыстың револю- циялық сипатына да, нағыз қоғамдық-экономикалық мәніне де революциялық марксизмнің негізгі принцип- ті көзқарастарын толығынан растайды; конференция- ның ұйғаруынша, партиямыздың аграрлық програм- масын мынадай етіп өзгерткен жөн болар еді: кесінді жерлер туралы пункт алып тасталсын; оның орнына былай деп қосылсын: партия шаруалардың революция- лық шараларып, бүкіл мемлекеттік, шіркеулік, монас- тырьлік, уделдік, кабинеттік жерлерді және барлық жеке меншіктегі жерлерді конфискелеуге дейінгі піара- ларын қолдайды, село пролетариатын дербес ұйымдас- тыруды, оныц мүдделері мен село буржуазиясы мүдде- лерініц арасындағы ымыраға келмейтін қарама-қайпгы- лықты оған түсіндіруді, ңоғамның таптарға бөлінуіп және адамды адамның қанауы атаулының бәрін жоюға бірден-бір ңабілетті социализмнің түпкілікті мақсатын көрсетуді өзінің басты және түпкілікті міпдеті етіп қояды.
2. Конференция мынадай тілек білдіреді: аграрлық программадан сатып алу төлемдерін қайтару, сөйтіп


156
В. И. ЛЕНИН
осылайша алынған сомалардан арнаулы қор жасау жө- іііидегі талапты алып тастау керек. Ал мемлекеттік, мо- настырьлік, т с. жерлерді конфискелеу жөніндегі талапты басқа пупктке көіпіру керек.
1905 ж. кеш дегенде 17 (30)
декабрьде жазылған
Конференцияныц басца Листовканыц текстг бойынша
царарларымен бгрге басылып отыр
1905 ж. декабрьде гектографта жеке листовка болып басылған.
РСДРП Орталыц Комитетгнгц
басылымы


137
ЖҰМЫСШЫ ПАРТИЯСЫ ЖӘНЕ оның ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙДАҒЫ МІНДЕТТЕРІ77
Студенттердің орыс азаттық қозғалысындағы жалпы міндеттері социал-демократиялық баспасөзде бұрын әл- денеше рет айқындалды, сондықтан бұл мақаламызда оларға тоқтап жатпаймыз. Социал-демократ студенттер- ге жұмысшы қозғалысының басты ролін де, піаруалар ңозғалысының зор маңызын да, маркстік дүние таным- ды әбден ойластырған, пролетариат жағына шыққан және өздерінен жұмысшы партиясының нағыз мүшесіп даярлап шығаруға дайын тұрған интеллигенттердіц та- рапынан бұл қозгалыстардың екеуіне де көмек көрсету- дің керектігін де дәлелдеп жатудың қажеті жоқ.
Біз қазір иеғұрлым практикалық маңызы бар басқа мәселеге қысқаша болса да тоқталғымыз келіп отыр.
¥лы россиялық революцияның қазіргі жағдайыныц ерекшелігі неде?
Ол мынада: оқиғалар 17 октябрьдегі манифестің түк бермейтінін толық әшкереледі. Конституциялық жалғап үміттер жойылды. Ңайда қарасаң да — реакция. Самодержавие толық қалпына келтірілді, тіпті Дубасовтан бастап төменгі полицияға дейінгі жергілікті сатраптар- дың диктаторлық праволарымен «тереңдетілді».
Азамат соғысы қызу жүріп жатыр. Нағыз саяси ере- уіл аяқталып, қозғалыстың ескірген формасы ретінде өткен іске айнала бастады. Мәселен, Питерде қажып, әлсіреген жұмысшылар декабрь стачкасын өткізуге ша- малары келмейтін болып шыцты. Екінші жағынан, осы


158
В. И. ЛЕНИ Н
кезеңде реакция тұншықтырғап қозғалыс тұтас алған- да, сөз жоқ, анағұрлым жоғары сатыға көтерілді.
Москваның қаһарман пролетариаты белсенді күрес жүргізуге болатынып көрсетіп, оған қала халқының осы күнге дейін реакцияшыл деп саналмағанмен де, саяси жағынан енжар доп саналып келген қалыц тобын тарт- ты. Ал Москвадағы оқиғалар 78 Россиянин; ’ түкпір-түк- пірлеріпен бұзып-жарып өзіне жол салған «ағымныц» ең айқын көрілістерінің бірі ғана болды. Бой корсету-t дің жаңа формасының алдында, әлбетте, бірден шешілө қалмайтын орасан зор міндеттер тұрды. Бірақ бұл міп- деттер қазір бүкіл халықтың алдына айқын да анық қойылды, қозғалыс жоғары өрледі, бекіді, шынықты. Бұл табыстарды революциядап тартып алуға епікімпің де шамасы келмейді.
Дубасовтың зеңбіректері халықтың жаңа бұқарасын бүрын болып көрмеген мөлшерде революцияландырды. Ескі Булыгин Думасына қарағанда, жаңгыртылған ке- лемеж Думаны алдыңғы қатардағы күрескерлер күн іл- гері-ақ аса зор опіпенділікпен, буржуазия ңатары ол- іиеусіз зор скептицизммен қарсы алды.
Енді қайтпек керек?
Шыпдықтыц бетіне тура қарайтын боламыз. Енді біз- дің алдымызда күрестің ең соцғы формаларының тәжі- рибесін меңгеру, өңдеу сияқты жаңа жұмыстар тұр, қоз- ғалыстың ең басты орталықтарында күштерді даярлау, ұйымдастыру жұмыстары тұр.
Пролетарлардың бытыраңқы бой көрсетулерін бұрын- ғыша тұншықтырып отыру үкіметке аса тиімді болар еді. Жұмысшылар үшія аса тиімсіз жағдайда үкімет Питерде де жұмысшыларды дереу шайқасқа шақырғы- сы келер еді. Бірақ жұмысшылар бұл арандатушы- лыққа ұрыпбайды және келесі бүкіл россиялық бой корсетуді өз алдына дербес дайындау жолынан тай- майды.
Мұндай бой корсету үшін күштер бар: ол күштер бурый болып көрмеген ңарқынмен тез өсіп келеді. Бұл күшгердің шағын бөлігі ғана декабрь оқиғаларының тас- қынына тартылды. Қозғалыс әлі де мейлінше кең өріс алыгі, мейлінше тереңдеген жоқ.


ЖҮМЫСШЬІ ПАРТИЯСЫ ЖӘНЕ...
159
Ең болмағанда буржуазиялың-баяу баспасоз бен ңа- ражүздік баспасөзге көз салыңыздаршы. Белсенді жаңа бой корсету атаулының бәрі біліне бастағанда-ақ дереу жанышталатыны жөнінде үкіметтің мақтаиуына ешкім де, тіпті «Новое Время» да сенбейді. Орасан зор жан- ғыш материалдың, шаруалардыц, көктемде ғана қаулай тұтанатынына ешкім күмәнданбайды. Үкімет Думаны іпын ниетімен шақырғысы келді дегенге жәие оны жа- залаудың, былықтың, кеңсешілдіктің, правосыздықтыц, ңараңғылықтың ескі системасы тұсында шақыра алатыи еді дегенге ешкім сенбейді.
Үкіметтің Москвада жеткен «жеңісі» оның жағдайыя октябрьге дейінгісінен де қиындатып ушықтыра түскеп жеңіс болғанын революционерлердің батыл бой корсету мәселесі сияқты мәселеде жүз есе қауіпті әуестеніп кетуіпілігі дәлелдеп отырған жоқ, оны тіпті революция жауларының өзі де мойындап отырған даусыз фактілер дәлелдеп отыр.
Шаруалар көтерілісі оршіп келеді. Фипанс апаты жа- қындап келеді. Алтын валюта құрып барады. Европа- ның реакциялық буржуазиясы самодержавиеге көмек беруге тіпті қаншама дайын тұрғанмен де, жетіспейтін жарты миллиард сомның орнын толтыру мүмкін емес. Революциямен күресуге жарамды әскерлердің бәрі пай- даланылса да, Кавказ бен Сибирьді «жуасыту» ұзаққа созылып барады. 17 октябрьден кейіп армия мен флотта айқын көрінген толқу бүкіл Россия көлемінде бостан- дық жолындағы күрескерлерге қарсы күш жұмсаудап, әрине, тыйыла қоймайды. Тұтқындарды қайтару мен Маньчжуриядағы армияны қайтару бұл толкудыц кү- шейе түскенін көрсетеді. Ішкі жауға қарсы жаңа әскер бөлімдерін жұмылдыру самодержавие үшін жаңа қауін тудырады. Дағдарыстың шешілмегені былай тұрсып, қайта ол Москвадағы «жеңіс» арқылы ұлгайып, ушыга түсті.
Жұмысшы партиясыныц алдына опың міпдеттері ай- қьш қойылатып болсын. Конституциялық жалған үміт- тер жойылсын! Пролетариата қосылуіпы жаңа күтнтер- ді жинау керек. Революцияның даңқты екі айының (ноябрь мен декабрь) «тәжірибесін жинақтау» керек.


160
В. И. ЛЕНИН
Ңалпына келтірілген самодержавиеге қайтадан бейімде- лу керек, барлық жерлерде, қажет болса, қайтадан ас- тыртын жұмысқа көше білу керек. Жаңадан белсенді бой көрсетудің орасан зор міндеттерін айқынырақ, практика жүзінде қоя білу керек, стачкалық күресте әлсіре- ген пролетариаттың күшін, мүмкін қадарынша, сақтай отырып, ол бой корсетуге неғұрлым ұстамды, неғұрлым жүйелі, пеғұрлым қажырлы түрде дайындалу керек.
Толқынға толқып үласып отыр. Астанадан кейін провинция. Шет аймақтардап кейін Россиянин; нағыз журен. Пролетариаттан кейіп қаланың ұсак, буржуазиясы. Ңаладан кейін деревня. Реакцйялық үкіметтің өзінің зор міндеттерін орындау жөпінде сәтсіздікке ұшырауы сөзсіз. Россиялық үлы революцияның бірінші кезеңінің нәтижелі аяқталуы коп ретте біздің 1906 жылдың көк- теміне даярлығымызға байланысты.
1905 ж. декабръдгц аяғында
жазьслған
1906 ж. 4 январъда «Молодая Газеттіц текстг бойынша
Россия» газетінтң. 1-номерінде басылып отыр
басылған
Ң,ол цойған: Н. Ленин


[161
Пеі)сПектііЙпНЛНнің «Революцияның кезеңдері, бағыты және
^‘фы» деген ңолжазбасыныц бірінпіі беті.— 1905 ж,
Кішгрейтілген


163
РЕВОЛЮЦИЯНЫҢ КЕЗЕҢДЕРІ, БАҒЫТЫ ЖӘНЕ ПЕРСПЕКТИВАЛАРЫ
1) Жұмысшы қозғалысы РСДРП басшылығымен пролетариат™ бірден көтереді және либерал буржуа- зияны оятады: 1895—1901/2.
2) Жұмысшы қозғалысы ашық саяси күреске көшеді және либерал буржуазия мен радикал буржуазияньщ және ұсақ буржуазияның саяси жағынан оянған топта- рын өзіне цосып алады: 1901/2—1905.
3) Жұмысшы қозғалысы тікелей революциям ұласа өршіп отыр, оның бер жағында либерал буржуазия конституциялық-демократиялық партияға қазірдің өзін- де-ақ ұйымдасып, патша окіметімен келісім жасасу арқылы революцияны тоқтатуды ойлап отыр, бірақ буржуазия мен ұсақ буржуазияның радикал элементтері революцияны жалтастыра беру үшін пролетариатпен одақтасуға бой ұрып отыр: 1905 (әсіресе аяғы).
4) Жұмысшы қозғалысы, либералдар енжарлықпен аңысын аңдаса, ал іиаруалар белсенділікпен қолдаса, демократиялыц революцияда жеңіп шығады. Оның үс- тіне радикалдық, республикалық интеллигенция және қалалардағы ұсақ буржуазияның тиісті тонтары бар. Шаруалар көтерілісі жеңеді, помещиктер өкіметі қира- тылды.
(«Пролетариат пен шаруалардың революциялық-де- мократиялық диктату расы».)
5) 3-кезеңде аңысын аңдаушы, 4-кезеңде енжар либерал буржуазия тікелей контрреволюциялык, буржуазия- га айналады, сойтіп революцияның жетістіктерін проле-


164
В. И. ЛЕНИН
тариаттан тартып алу үшін ұйымдасады. Шаруалардыц ішінде оның бүкіл ауқатты бөлегі мен орта шаруалардыц едәуір бөлегі де «сабасына түседі», есій жинайдьт, өкіметті пролетариаттың және пролетариата тілектес кедей шаруалардыц қолынан тайдыру үшін контррево-' люция жағыпа ойысады.
6) 	5-кезецде қалыптасқан қарым-қатынастардың негі- зінде жаңа дағдарыс пен жаңа күрес өсіп, қаулайды, оның бер жағында пролетариат социалисты төңкеріс үшін ендігі жерде демократиялық жетістіктерді сақтау жолында күреседі. Е г е р Россия пролетариатына Евро- паиыц социалист пролетариаты көмекке келмеген бол- са, бұл күрес бір ғапа Россия пролетариаты үшін үміт- сіз күрес болар еді, сопдықтап, 1849—1850 жылдарда неміс революциялық партиясыпың жеңіліс тапқаны сияқты немесе 1871 жылы француз пролетариатының жеңіліс тапқаны сияқты, ол да сөзсіз жеңіліс тапқан болар еді.
Сонымен, бұл сатыда либерал буржуазия және ау- қатты (+ішінара орта) шаруалар контрреволюция ұйымдастырады. Россия пролетариаты плюс Европа пролетариаты революция ұйымдастырады.
Мұндай жағдайларда Россия пролетариаты екінпіі же- ңіске жете алады. Істің жайы енді үмітсіз емес. Екінші жеңіс Европадағы социалист төцкеріс болады.
Европа жұмысшылары «мұның қалай істелетініп» бізге көрсетеді, ал сонда біз олармен бірге социалисты төңкеріс жасаймыз.
1905 ж. аяғында немесе 1906 ж.
басында жазылған
Біріниіі рет 1926 ж. Лениннгц Ңолжазба бойынша басъілып
V жинағъінда басылған отыр


165
МЕМЛЕКЕТТІК ДУМАҒА БОЙКОТ ЖАСАУ КЕРЕК ПЕ?
«КӨПШІЛІКТЩ» ПЛАТФОРМАСЫ
Жұмысшы табының партиясы, Россия социал-демо- кратиялык, жұмысшы партиясы бірігуде. Оның екі бөлі- гі қосылып, партияның бұрын жариялап қойылған бірі- гу съезін даярлап жатыр.
Бірак, партияның бұл екі бөлігінің арасында Мемле- кеттік дума жөнінде тағы бір пікір алалығы қалды. Ор- тақ съезге делегаттарды саналы түрде сайлау үшін, та- ласты шешкенде партияның қазіргі орталық және жер- гілікті мекемелерінің қалауынша ғана емес, партияның барлық мүшелөрінің қалауынша шешу үшін партия- ның барлық мүшелері осы мәселені анық түсініп алу- ға тиіс.
Ңазіргі Дума халың өкілдігін бейшаралық түрде боя- малау екенін, бұл алдауға қарсы күресу керек екенін, бүкіл халықтың еркін түрде сайлаған құрылтай жина- лысын шақыру үшін қарулы көтеріліске дайындалудың керек екенін большевиктер де, меныпевиктер де ңос- тайды.
Талас Дума жөнінде ұстайтын тактика туралы ғана болып отыр. Меныпевиктер: біздің партия уәкілдер мен сайламшыларды сайлауға қатысуы керек, дейді. Боль- шевпктер: Думаға белсенді бойкот жасау керек, дейді. Біз осы листогымызда, РСДРП-ның 26 ұйымы өкілдері- нің жаңын арада болған конференциясында сайлауға қатысуға қарсы қарар қабылдаған болыпевиктердің көз- қарасын баяндаймыз *.
* Қараңыз: осы том, 171—172-беттер, Ред.


166
В. И. ЛЕНИН
Думаға белсенді бойкот жасау дегеніміз не? Бойкот жасау — сайлауға қатысудан бас тарту деген сөз. Біз Думаға депутаттарды да, сайламшыларды да, уәкілдерді де сайлағымыз келмейді. Белсенді бойкот жасау — сай- лаудан жай ғана птеттеу емес, қайта сайлау жиналыста- рын социал-демократиялық үгіт пен ұйым үшін ксң түрде пайдалану дегеп сез. Жиналыстарды пайдала- ну — олардың ішіне жария түрде де (сайлаушылар- дың тізіміне жазыла отырып), қүпия түрде де ену, ол жиналыстарда социалистердің бүкіл программасын, барлық көзқарасын баяпдау, Думаның бүтіндей жал- ғандығын және боямалылығын көрсету, құрылтай жи- налысы үшін күресуге шақыру деген сөз.
Біз сайлауга қатысудан неліктен бас тартамыз?
Мұның себебі, сайлауға қатыссақ, біз халық арасын- да Думаға сенушілікті еріксіз маңұлдаған боламыз, мұ- нымен біз халык, өкілдігін боямалаушылыққа қарсы жүргізетін күресіміздің күшін әлсіретеміз. Дума парламент емес, самодержавиенің айла-тәсілі. Сайлауға қа- тысудың қандайына болса да қарсы тұрып, біз осы ай- ла-тәсілді сәтсіздікке ұшыратуымыз керек.
Мұның себебі, егер біз сайлауға қатысуды мүмкін деп тапсақ, опда оның ең ақырына дейін, Думаға депутат- тар сайлауға дейін баруға тура келер еді. Буржуазия- шыл демократтар, мәселен, «Народное Хозяйстводағы» Ходский, осы мақсатта кадеттермен сайлау келісімдерін жасасуга бізге кеңес беріп те отыр. Бірақ қазір барлық социал-демократтар, болыпевиктер де, меныпевиктер де, Думаның парламент емес, полициялық жаца алдау еке- нін түсініп, мұндай келісімдер жасасуды теріске шыға- рып отыр.
Мұның себебі, біз енді сайлаудан партияға пайда піы* ғара алмаймыз. Үгіт бостандығы жоқ. Жұмысшы табы- ның партиясы ңуғйнға үшырап отыр. Оның өкілдері сотсыз қамауға алынып жатыр, оның газеттері жабыл- ды, оның жиналыстарына тыйым салынған. Партия сайлау кезінде өзінің туын жария түрде жоғары көтеріп желбірете алмайды, өздерінің сайлайтын адамдарын по- лицияға ұстап берем демесе, оларды бүкіл халықтың алдында ұсывд алмайды. Істің жағдайы осындай болып


МЕМЛЕКЕТТІК ДУМАҒА БОЙКОТ ЖАСАУ КЕРЕК ПЕ? 1’37
отырғанда, жария сайлау жүргізу үшін жиналыстарға қатысқаннан гөрі, жиналыстарды сайлаусыз-ақ револю- циялық жолмен пайдалану біздің үгітіміз бен ұйымы- мыздың мақсаттарына анағұрлым жақсы қыЗмет етеді.
Меныпевиктер Думаға депутаттар сайлауды теріске шығарады, бірақ уәкілдер мен сайламшылар сайлағысы келеді. Не үшін? Олардан халық Думдсын иемесе ер- кін, құпия өкілдікті, жұмысшы (және оған қосымша шаруа) депутаттарының бүкіл россиялық Советі тәрізді бірдемені қүру үшін бе?
Біз бұған қарсымыз: егер ерікті өкілдер керек болса, оида оларды сайларда қайдағы бір Думамен санасудың керегі не? Біздің уәкілдердің тізімін полицияға берудің керегі пе? Бізде әлі (мәселен, Питерде) жұмыспіы депу- таттарыньщ бұрынғы Советтері бар кезде жұмысшы де- путаттарының жаңа Советтерін қайтадан құрудың кере- гі не? Мұның пайдасы жоқ, тіпті зияиды, өйткені бұл ңұлауға, азуға айналып бара жатқан Советтерді көтері- лісті жаңадан дайындап кеңейту арқыльі емес, жаңа сайлаулар арқылы жандандыруға болады-мыс деген те- ріс, қияли пиғыл туғызады. Ал кетерілістің мақсаттары .үітіін заңды мерзімге заңды сайлау белгілеу нағыз күлкі.
Меныпевиктер барлық елдердің социал-демократтары- ның парламенттерге, тіпті нашар парламенттерге де катысуып дәлел етеді. Мұны дәлел ету дұрыс емес. Парламента біз де ақырына дейін қатысамыз. Бірақ Ду- маның парламент емес екенін меныпевиктердің өздері де көріп отыр, оған барудан өздері де бас тартып отыр. Жұмысшылар бұқарасы іпаршады, енді олардыц жария сайлауларда дем алғылары келеді деседі. Бірақ партия озінің тактикасын кейбір орталықтардың уақытша шар- шағанына қарап құра алмайды жәпе олай құруға тиіс емес. Бұлай ету партияпы құрту болар еді, өйткені шаршап-шалдықцан жұмысшылар партияның беделіи түсіру ғана қолынан келетін партиялығы жоқ адамдар- ды сайлап беруі мүмкіп. Пролетариаттың күшін сақтай отырып, көңіл күйдің пәстігі уақытпіа екеніне, жұмыс- шылардың Москвадағыдан да гөрі күштірек, батылы- рак, түрде қайта көтерілетініне, олардьің патша Ду- масын құртатынына сене отырып, жұмысты қажыр- 7 12-том


168
В. И. ЛЕНИН
лылықпен, шыдамдылықпен жүргізу керек. Надан, қараңғы адамдар Думаға бара берсін,— партия озінің тағдырын олармен байланыстырмайды. Партияныц оларға айтатыны: сіздердің тұрмыстық тәжірибелері- ңіздің өзі-ақ біздің саяси болжамымыздың дұрыстығып дәлелдейтін болады. Бұл Думаның қандай алдау екеи- дігін сіздер өз тәжірибелеріңізден көресіздер, сіздер сонда партияның кеңестерінің дұрыс екеніне көздеріңіз жетіп, партияға қайта оралатын боласыздар.
Меныпевиктердің тактикасы — қайшылығы бар, дә- йексіз тактика (сайлауға қатысу, бірақ Думаға ешкімді сайламау). Бул тактика бүқаралық партия үшін жа- рамсыз, өйткені ол тактика мәселені қарапайым да ап- қын шешудің орныпа шатастырып, екіұшты етіп ше- шеді. Бұл тактика практикада жарамсыз, өйткені уәкіл- дердің тізімі полицияның қолына түссе, онда партия ауыр шығынға ұшырайды. Ақырында, бұл тактика — іс жүзінде орындалмайтын тактика, өйткені жиналыстар- да меныпевиктердің біздің программамызбен шығуы жария сайлау жүргізудің орнына жиналыстарды сай- лаусыз құпия түрде пайдалануға сөзсіз алып келеді. Полициялың жағдайлар меныпевиктердің жиналыстар- ға қатысуын сайлауға меныпевиктік қатысудан жиналыстарды революциялық жолмен болыпевикше пайда- лапуға айналдырады.
Дума жойылсын! Полициялық жаңа алдау жойыл- сын! Азаматтар! Ңаза тапқан москвалық қаһармандар- ды жаңадан қарулы көтеріліске дайындалу арқылы ес- ке түсіріңдер! Ерікті түрде сайланған бүкіл халықтың құрылтай жиналысы жасасын!
Біздің айбынды ұранымыз, міне, осындай. Бұл ұран- ға белсенді бойкот жасау тактикасы ғана сай келеді.
1906 ж. яиваръда жазылған 1906 ж. январъда РСДРП Орталыц Комитетг мен Бгріккен Орталы^ Комитетгнің, листовкаларында басылған
РСДРП Орталыц Комитеті листов касъіныц тексті бойынша басылып отыр


lf>9
МЕМЛЕКЕТТІК ДУМА
ЖӘНЕ СОЦИАЛ-ДЕМОКРАТИЯЛЫҚ ТАКТИКА79
1906 ж. январъда жазылган
1906 ж. февралъда «Мемлекеттік дума жэне социал-демократия» деген кгтапшада басылған. «Пролетарское Дело» баспасы Ң,ол цойган: II. Ленин
Кітапшапьіц текстг бойынша басылып отыр
7*


171
11 декабрьдегі заң80 Дума жөніндегі біздің тактика- мыз туралы мәселені тағы да күн тәртібіне қойып отыр. Думаға сайлау керек пе немесе сайламау керек пе?— біздің буржуазиялық-демократиялық баспасөз мұны сан-саққа жүгіртіп, пікір айтып жүр. Таяуда бұл туралы РСДРП «көпшілігі» ұйымдарының конференциясы өз пікірін айтты. 26 ұйымның өкілдері, соның ішінде партияның ұйымдасқан 4000-нан астам мүшесі сайла- ган 14 жұмысшы қатысқан бұл конференция партия- ның Орталық Комитет белгілеп, жариялаған IV съезі орнына өтті. Темір жол ереуілі, Москва көтерілісі жә- не Россияның түкпір-түкпірінде болған әр алуан оқи- ғалар салдарынан съезд отпей қалды. Бірақ съезге кел- ген делегаттар «көпшілік» конференциясын ұйымдас- тырды, айта кету керек, бұл конференция Думаға сайлау туралы мәселені де талқылады, сайлауға қатыс- пау керек деп шешіп, бұл мәселені қабылдамай таста- ды. Конференция қабылдаған қарардың тиісті бөлімі мынау:
«17 октябрьден кейін самодержавиелік үкімет пролетариат жеңіп алған негізгі азаматтық бостандықтардың бәрін ұдайы аяққа басып отырды. Бостандық үшін күресіп жатқан жұмыс- піыларды, шаруаларды, солдаттар мен матростцрды зеңбіректер мен пулеметтерден атқылап, үкімет бүкіл елді 'қанға бояды! Құрылтай жиналысын шақыру жөніндегі жалпы халықтықта- лапты үкімет мазақ етіп, 11 декабрьдегі заң арқылы пролета¬


172
В И. ЛЕНИН
риат пен шаруаларды тағы да алдауға, сөйтіп өзінің біржолата опат болуын кешеуілдетуге тырысып отыр.
11 декабрьдегі заң пролетариат пен шаруалар бүқарасын Мемлекеттік думаға іс жүзіпде қатыстырмай тастап отыр жәно әр түрлі әдіс-айлалар меп полпциялық шектеулер арқылы Ду- мада қанаушы таптардың қаражүздік элемснттерінің басым бо- ,луын қамтамасыз етуге алдын ала тырысып отыр.
Конференция патшаның жаңа заңына Россияпың бүкіл сана- лы пролетариаты халық окілдігін осыпдай жоне басқа түрдо бұрмалаушылыққа қарсы батыл күреске көтерілу арқылы жа- уап береді деп сенетіндігін білдіреді.
Конференция: социал-демократия бұл полициялық Думаны болғызбауға тырысуға тпіс, оған қатысудың қапдайып болсада қабылдамауға тиіс,— деп санайды» 81.
Сонан соц қарар барлық партия ұйымдарына сайлау жиналыстарып кең пайдалануды ұсыпады, бірақ . ол жиналыстарды, полициялық шектеулерге бағынып, қан- дай да болсын сайлау жүргізу үшін емес, пролетариат- тың революциялық ұйымын кеңейту үшін және халық- тың барлық топтары арасында самодержавиеге қарсы батыл күрес үгітін жүргізу үшін пайдалану керек, өйт- кені самодержавиені толық жеңгенде ғана ерікті түрде сайлапған нағыз халык, өкілдерін шақыруға болады.
Мәселені осылай шешу дұрыс па? Бұған жауап беру үшін, алдымен болуы мүмкін қарсылықтарды қарап піығайық. Думаға сайлау жөнінде жұмысшылардың кейбір праволар алуы, сондай-ак, 6 августағы заң уәде еткен «бірінші» Булыгин Думасы заманына қарағанда қазір үгіт бостандығының біршама кең болуы енді Ду- маға қатысуды ңолдайтын жағдай туғызған сияқты. Осындай пікір Москвада және басқа жерлерде болған көтерілістердің басылуына, кейбір кезеңдегі толастау- іпылықты, жаңа күштерді жинап, дайындауды қажет еткен көтерілістердің басылуына байланысты,—РСДРП «азшылығын», ең болмағанда, уәкілдер мен сайламшы- ларды сайлауға қатысуды жақтап шығуға бой ұрғызып келді және қазір де солай етіп отыр. Мұндай социал- демократтар: біз Мемлекеттік думаға сайлануға тырыс- пауымыз керек, сайламшыларды сайлаудан әрі бар- мауымыз керек, бірақ пролетариат арасында үгіт жүр- гізіп, ұйымдастыру және оны саяси жағынан тәрбиелеу


МЕМЛЕКЕТТІК ДУМА ЖӘНЕ...
173
үшін жұмысшы куриясына беріліп отырғап сайлау мүмкіндігін пайдалануымыз қажет деп оилайды.
Бүл дәлелдер жонінде біз, ең алдымещ олардың со- циал-демократиялық дүние танымның және социал-де- мократиялық тактиканың жалпы негіздерінен әбден табиғи түрде келіп шығатынын көрсетеміз. Біз, «көпіпі- лік» өкілдері, сөзсіз ңажет болып отырган партия бір- лігі ісіне зияны тиетін фракциялық ұшқарылыкда шал- дықпау үшін, мұны мойындауға тиіспіз. Біз тактика туралы мәселені қалай да жаңадан, іскерлікпен талңы- лауға тиіспіз. Егер 6 август Думасы жөніндегі, пролетариат шыныпда болдырмай тастаған, бойкот жасаған, қүртып жіберген Дума жоніндегі біздің тактикамыздың дұрыс екендігіп оқиғалар дәлелдеген болса, опда бұдан жаңа Думаны да нақ осы жолмен болғызбай тастай аламыз деген қорытынды тіпті де өзінен-өзі тумайды. Енді жағдай басқаша, сондыңтан ңатысуды жақтайтын долелдер мен қарсы дәлелдерді мұқият салмақтау ке- рек.
Ңатысуды жақтайтын дәлелдердің, өзімізше, басты- ларын біз қысқаша баяпдап өттік. Енді қарсы дәлел- дерге көшейік.
Жаңа Дума халық өкілдігіп сөзсіз келемеждеу болып табылады. Біздің сайлауға қатысуымыз халық бұқара- сына біздің Дума туралы бағамыз жөпінде теріс ұғым береді.
Үгіт бостандығы жоқ. Жиналыстар қуылып тараты- луда. Делегаттар қамауға алынып жатыр.
Дубасовтық «конституционализм» алдауына түссек, біз өзіміздің партия туын бұқара алдында көтере ал- маймыз, ал озіміздің партия күштерін іске аз пайда келтіріп, әлсіретіп аламыз, өйткені біздіц кандидатта- рымыздың «ашық» бой көрсетуі полицияның қолына тұтқынға алыпатындардың дайын тізімін ғана береді.
Россиянин; копшілік жерінде азамат соғысы қызу жүріп жатыр. Мұнда тек уақытша ғана толас болуы мүмкін. Дайындықты жүргізген үстіне жүргізу қажет. ГІартиямызға бұл істі 11 декабрьдегі заң бойыніпа от- кізілетін сайлау ісіне ұластыра жүргізу тиімді де емес, практикалық жағынан жүзеге де аспайды. Тіпті біз ті-


174
В. И. ЛЕНИН
леген кунде де бізде «заң бойынша» сайлау болмайды, ойткені күрес жағдайлары бұған жол бермейді. Әрине, бірлі-жарым жерде «заң бойынша» сайлау болуы да мүмкіч, бірақ соларга бола жалпы россиялық проле- тарлық тактиканы шатастыру, оған іріткі салу және оның бірлігін жою тиімсіз.
Дубасовтар мен Дурповолар үстемдік етіп отырғанда 11 декабрьдегі заң бойынша Думага сайлау — нағыз парламентаризм ойынын ойнағандық. Ойынға қатысу пролетариатка лайық болмайды.
Пролетариаттың бұқаралық партиясының тактикасы апық, айқын, тура тактика болуға тиіс. Ал Думаға де~ путаттар сайламайтын болғап соң уәкілдер мен сайлам- піыларды сайлау мәселепі шатастырып, екіұшты етіп шешу болыи шығады. Бір жағынан, заң бойынша сай- лаудың жария формасы мойындалады. Екінші жағы- нан, заң «бұзылып жатады», өйткені сайлау заңды жү- зеге асыру мақсатымен, Думаға депутаттар жіберу мақ- сатымен жүргізілмейді. Бір жағынан, сайлау науқаны басталады; екінші жағынан, ең маңызды (барлық сай- лаулардың тұрғысынан қарағанда) пунктте, тікелей Дума күрамын белгілеуге келгенде бұл науқан тоқтап қа- лады. Бір жағынан, жұмысшылар өз сайлауларын (уә- кілдер меп сайламшылар сайлауды) 11 декабрьдегі заңның ақылға сыймайтын, реакциялык, шеңберлерімен шектейді. Екінші жағынан, пролетариаттың алдыңғы қатарлы талаптарып мүлде үстірт және мүлде теріс кор- сстетін осы жұмысшы сайлауларына бұл талаптарды Думадан тыс (қандай болса да жасырын өкілдік немесе жасырын Дума, немесе халықтық Дума, т. с. формада) жүзеге асыру міндеті жүктеледі. Сонымен өмірде жоқ сайлау правосы негізіпде өмірде жоқ парламентке сайлау жүргізу сияқты мағынасыздық болып шығады. Питер мен Москвадағы жұмысшы депутаттарының Совет- терін полициялық «зацды формаларсыз» жұмысшы- лардың өздері сайлағаи болатын. Ал бұл Советтердің қамауга алынуы жұмысшыларға өте мацызды сабақ болды. Бұл қамауға алу — жалған конституционализм- ге сенудің қаншалықты қауіпті екенін, революциялық күштер жецбей тұрғанда «революциялық өзін өзі бас-


МЕМЛЕКЕТТІК ДУМА HOHE...
17“)
қарудың» қаншалықты осал екенін, бейпартиялық уа- қыгша ұйымның қаншалықты олқылығы бар екенін, ол бсрік және баянды айбынды партия ұйымын кейде то- лықтыра алғанымен, оның орнын ешбір баса алмайты- иын көрсетті. Жұмысшы депутаттарының астаналық Советтеріпің қүлау себебі, пролетариаттың айбынды үйымында олардың мықты тірегі жеткіліксіз болды. Егер біз бұл Советтерді сайламшылардың немесе уәкіл- дердің жиналыстарымен ауыстыратын болсақ, онда бұл айбыпды тірек орнына сөз жүзіндегі тіректі, револю- циялық тірек орнына жалған-парламенттік тіректі қой- гандық болады. Мұның озі егер біз жетпей тұрған зең- біректі картонға салынған сурет зеңбірекпен ауыстыр- ғаида қандай болса, нақ сондай болады.
Сонан соң, сайлауларга қатысып, біз пролетариатты буржуазиялық демократия жөнінде адастырамыз. Бур- жуазиялық демократия тағы да жікке бөлініп келеді. Баяу либералдар (кадеттер) сайлауға қатысуды жан сала жақтап отыр. Радикалдар бойкот жасауға бейім- деу. Бұл жікке бөлінудің таптық астары түсіпікті: бур- жуазияның оң қанаты Дума арқылы реакциямен келі- сім жасағанды жөн кореді. Буржуазияның сол қанаты революциямеп одақ жасауды немесе, ең болмаганда, революцияны қолдауды жөн көреді (жұмысшы депу- таттарыпың Петербург Советі Атқару комитетінің үкіметтің финапс жағыиан апатқа ұшырауы туралы мапифесіне Одақтар одағының қосылғанын еске түсі- ріңіздер82). Бойкот жасау тактикасы пролетариаттың революциялық және оппортунистік буржуазияға айқын жәпе дұрыс көзқарасын туғызады. Сайлауға қатысу тактикасы пролетариата озініц ең жақын одақтаста- ры мен жауларын айырып алуға бөгет жасап, адам айтқысыз былың тудырған болар еді.
Ақырында, сайлауға қатысудың практикалық мақ- саттары бойкот жасау арқылы да артық болмаса, кем орындалмайды. Пролетариаттың күштерін есепке алу, үгіт пен ұйымдастыру, жұмысшы курияларында соци- ал-демократтардың үстем болуын қамтамасыз ету,— осының бәрін сайлаушылар жиналыстарына қатысудың ориына, оларды революциялық жолмен пайдалану ар-


176
В. И. ЛЕНИН
қылы да толық іске асыруға болады, осының бәрі нац «уәкілдер» сайлауды жоне нақ «сайламшылар» сайлау- ды ешбір қажет етпейді. Күштерді осы сияқты адам кү- лерлік жария сайлауларға жұмсаған жағдайда осылар- дың бәрін жүзеге асыру қиынға соғады, өйткені бұл сайлаудьщ мақсатын біз озіміз мойындамай отырмыз, ал бұлар жоиіпде полицияға хабарлау бізге мүлдем тиімсіз. Практикада ңашап да болсын сайлау жиналыс- тарына ңатысу емес, атап айтқанда, оларды нақрево- люциялық жолмен пайдалану болып шығады, өйткені жүмысшылар полициялық шектеулерге бағынбайды, «бөгде адамдарды» (соцпал-демократтарды деп оқы- цыз) аластамайды, сайлау тәртіптерін сақтамайды. Өмір күші. революциялық жағдайдың күші мынаған әкеп соғады: «сайлау» жиналыстарынап сайлау шықпайды, қайта сайлауларсыз жәпе сайлауларға қарамастан бо- латын партиялық үгіт келіп шығады, яғни айтылып жүрген «белсенді бойкот жасау» келіп шығады. Біз іске қалай қарасак, та, біз өз көзңарастарымызды қалай түсіндірсек те, біз қандай ескертулер жасасақ та, қайт- кен күнде де, сайлауға қатысудың құрылтай жиналы*- сын Думамен алмастыру туралы, құрылтай жиналысын Дума арқылы шақыру, т. с. туралы пікір туғызу тен- денциясы болмай қоймайды. Думада өкілдік етудің жал- ған және бекер екенін корсете отырып, революциялық жолмен қүрылтай жиналысып шақыруды талап ете отырып және сонымен барге Думаға қатысу дегеніміз революциялық жагдайда пролетариатты шатастыруга ғана, жұмысшы бұқарасының сана-сезімі мейлінше томен элементтерін және осы бұқара көсемдері ішінен ұяты мейлінше аз, мейлінше принципсіз элементтерін қолдауға ғана қабілеті бар тактика. Біз өзіміздің соци- ал-демократиялық кандидатураларымыздың толық жә- не әбден толык, дербестігі туралы, сайлауға өзіміздің қатысуымыздың таза және кіршіксіз партиялық цаты- су екендігі туралы мәлімдей аламыз, бірақ саяси жағ- дай мәлімдемелердің бәрінен де күштірек. Іс жүзінде мұндай мәлімдемеге ұқсас болып шықпайды және шы- ға да алмайды. Қазіргі Думага қазіргі қатысу жағда- йында, іс жүзіпде, біздіц еркімізге қарамастан, социал-


МЕМЛЕКЕТТІК ДУМА ЖӘНЕ ..
177
демократиялық емес және партиялық емсс жұмысшы саясаты шықпай қоймайды.
«Көпшілік» конференциясы ұсынған тактика — бір- деп-бір дүрыс тактика.
Бұл қорытындының қызықты дәлелі (жанама) «ка- дсттер» позициясы болып табылады. «Народная Свобода» өзінің «өлер алдындағы» (20 декабрьдегі) номерін- де 83 Думаға бару керек пе деген, қайтадан котерілгеп мәселе жөнінде мынадай пікір білдіреді. Таяудағы мін- дет — бүкіл халықтық қүрылтай жиналысын шақыру. Бұл қағиданы газет дәлелденген қағида деп біледі. Бұл құрылтай жиналысын кім және қалай шақырады? «Народная Свободаның» пікірінпіе, бұған үш түрлі жауап берілуі мүмкін: 1) заңды үкімет (немесе de facto самодержавие лік үкімет); 2) революциялық уақытша үкі- мет; 3) «өкіметпен бәсекелесетін окімет» ретіндегі Мем- лекеттік дума. «Кадеттердің» үшінші «жолды» қабыл- дайтыны және нақ осындай жол үшін Думаға қатысу қажет екендігін жақтайтыны өзіпен-өзі түсінікті. Олар үкіметке үміт артудың қандайын болсын ысырып тас- тап, бірінші жолды теріске шығарады. Екінші жол ту- ралы олар бізге мынадай, өздеріне барынша тән пікір- діц үлгісымағын ұсынады:
«Революциялық партиялар қазір де — күшпен басылған кө- терілістің қанды қырғыны есеңгіретіл отырған кезде де — ар- ман етіп жүрген уақытша үкіметті практикада жүзеге асады деп сенуге бола ма? Турасын айтайық: жоқ, болмайдыбол- майтын себебі, қарулы көтеріліс жасауға мүмкіндік жоқ де- гендіктен емес: Москва мұның керісішпе екенін дәлелдеді; Tin- Ti мұндай көтерілісті қарулы күш қайғыға ұрындырып жаныш- таііды дегендіктен де емес: болашақта не боларын кім білген?
Уақытша үкіметке сенуге болмайтын себебі — ол үкімет ңан- дай жағдайда болса да — тіпті көтеріліс табысты бола қалған күнде де — орыс жерініц «быт-шыты шыққан ғимаратын құ- растыру» үшін жеткілікті дәрежеде берік те беделді бола ал- майды. Қоғамның терең қойнауынан шығып келе жатқан контрреволюция толқыны оны шайып әкетеді.
Орыс революциясы айларға емес, жылдарға созылып келеді; осы уақьитың ішінде ол өз жолын анық және айқын белгілеп үлгерді; және турасын айту керек, бұл жол қарулы көтеріліске де, уақытша үкіметке де әкеп соқпайды. Шындық алдында түк көрмегенсімейік. Либерал интеллигенция да, шаруалар да, пролетариат та — революцияшыл, бірақ осы үш элементтің қарулы


178
В И. ЛЕНИН
көтеріліс туы астында революциялыц жолмен кооперациялануьх мумкін емес. Кімдікі дұрыс, кім кінәлы екенін анықтап жат- пай-ақ қоялық; факт факт күйінде қалады. Ал бұлай болғанда, революциялық партиялардың атышулы уақытша үкіметі қан- дай элементтерден пайда болмақ? Ол қандай үкімет болмақ? Пролетариат диктатурасы болмақ па? Бірақ қазіргі Россияда пролетариат диктатурасы туралы сөз етуге де болмайды...»
Бұл пікірді біз әдейі толық көшіріп отырмыз, өйткені ол либералдық-буржуазиялык, көзқарастың мәнін «ка- деттерде» сирек кездесетін анықтықпен өте тамаша көрсетеді. Бүл пікірдің ңателері бадырайып тұрғапы соншалық, оларды қысқаша көрсетудің өзі-ақ жеткілік- ті. Егер қазір қарулы котерілістің болу мүмкіндігі дә- лелденген болса және оның табысты болуы жағынан ал- ғанда көтерілістен түк шықпайтынын алдын ала дәлел- деу мүмкін болмаса, онда: «контрреволюция шайып ркетеді» деп қарсы болу не себепті керек болды? Бұл, өзініц әлсіздігі жағынан, адам күлерлік сылтау ғаиа. Контрреволюциясыз революция болмайды және болуы да мүмкін емес. Ңазір, міне, 17 октябрьді де контррево- люциялық толқын шайып кетіп отыр, бірақ бұл конс- титуциялық талаптардың керексіз екенін дәлелдей ме? Моселе контрреволюцияның болу-болмауында емес, мәселе мынада: сайып келгенде, сөзсіз ұзақ және таг- дырдыц әрңилы өзгерістеріне лық толы шайқас-тардан кейіи кім жеңіп шыгады?
Бұл мәселенің әлеуметтік күштерді есепке алу ар- қылы шешілетінін «Народная Свобода» түсінеді. Сон- дықтан ол есепке алады, пролетариаттың да, шаруалар- дың да, либерал интеллигенцияның да революцияшыл- дығын мойындайды. Бірақ газет: олардың «қарулы көтеріліс туы астында кооперациялануы мүмкін емес» деп «декреттейді». Неге? Мәселенің бүкіл түйіні осын- да, сондықтан бұл арада құргац сөзбен құтылып кетугө болмайды. Буржуазиялық интеллигенцияныц, ең бол- мағанда, бір бөлігінің қатысуымен пролетариат көтері- ліс жасап отыр, шаруалар да көтеріліс жасап отыр, мі- не, бұл факт факт болып қалады да. Ңарулы көтеріліс- тің болатынын мойындап (бұл қазір ешкімнің де мойындауын тілемейді), бұдан былай болатын дүмпу-


МЕМЛЕКЕТТІК ДУМА ЖӘНЕ...-
179
лердің бэрі бірдей сөзсіз сәтсіздікке ұшырайды деп ал- дын ала айтуға болмайтынын мойындап, газет өз пікірі с\йепетін иегіз атаулыны жойды. Пролетариат пенша- руалардыц демократиялық диктатурасы сөз етілуге тиіс болып отырғанда, газет пролетариат диктатурасының, я гни социалистік диктатураның мумкін екенін теріске иіығарып, уақыт ұту арқылы ғана жан сақтайды. Жадны алғанда ұсақ буржуазияның жоне жеке алғанда бур- жуазиялың интеллигенцияның белгілі бөлегінің бүл таптарға тілектес болуы және оларга жәрдем етуі қамтамасыз етілген; енді үйымдасу мен жауыпгерлік қабілет дәрежесі туралы мәселе қалып отыр. Әрипе, бүл — өте үлкен және күрделі мәселе, бірақ оны ше- ніуден көпе-корінеу бұлтарғысы келетін адамдар ғапа ат үсті теріс шеше алады.
Либерал помещиктердің позициясы айқын. Олар ре- голюциялық күреске қатысқысы келмегендіктен де, Ду- маға қатысқысы келеді. Олар құрылтай жиналысын ре- голюциялық жолмен шақырғысы келмегендіктен де, Думаны шақырғысы келеді. Олар келісімге келуді ті- легендіктен де, Думаны керек етіп отыр. Сөйтіп, либе- ралдар мен социал-демократтардың Думаға әр түрлі козқараста болуы буржуазия мен пролетариаттың тап- тык, позициясының әр алуан екенін оте айқын бейнс- лейді. Шиеленіскен азамат соғысы заманында келісім жасасуды және Думаны аңсаудың ңаншалықты үміт- сіз екендігі, айтар болсаң, «кадеттік» газеттердің жа- былуынан және жалпы алғанда бүкіл либералдық жа- рия баспасөздің бейпгара жай-күйінен көрініп отыр. Ду- мада өкілдік етудің барынша жалған екенін, белгілі бір дорежеде еркін үгіт жүргізудің ешбір мүмкін емес еке- пін, қандай да бір дұрыс сайлау болуы мүмкін емес екепін көрсететін фактілерді осы баспасөздің бәрі күн сайын топ-тобымен келтіреді. Революциялық және ковтрреволюциялық жағдайдың шындыгы күрес жүргі- зу мақсатымеп Думаға ңатысу жонінде арман етуді бастра дәлелдердің бәрінен де артық дәрежеде бекерге піы- гарады, белсенді бойкот жасау тактикасының дұрыс екендігін басқа дәлелдердің бәрінен де жақсы дәлел- дсйді.


180
В. И. ЛЕНИН
Қорытындыда фракциялардың қосылуына жән« РСДРП-ның толық бірігуіне байланысты Думаға бел- сенді бойкот жариялау жөніндегі партиямыздың ішкі үгіт жұмысын қазір қалай ұйымдастыруға тиіс екенді- гіміз туралы тағы бірер сөз айта кетейік.
Ңосылу ңажет. Ңосылуды қолдау керек. Ңосылу мақ- сатымен тактика жөнінде меныпевиктерге қарсы жол- дастық шектеп пгықпай күрес жүргізу керек, барлың партия мүшелерінің козін жеткізуге тырысу керек, ай- тысты қарсы жақтың да, қостаушы жақтың да дәлел- дерін іскерлікпен баяндауға, пролетариаттың позиция^ сын және оның таптық міндеттерін анықтауға бағыттау керек. Бірақ қосылу бізді тактикалық алауыздықтарды бүркеуге немесе оз тактикамызды дәйексіз және бұлыц- ғыр баяндауға ешбір міядеттемейді. Мүлде олай емес. Өзіміз дұрыс деп таныған тактика жолындағы идеялық күресті аяғына дейін, яғпи партияның бірігу съезіне де- йін ашық, тура және батыл жүргізу қажет. Партияныц нақты әрекеттерін белгілейтін тактика біртұтас партия- да біреу ғана болуға тиіс. Мұндай біртұтас тактика партия мүшелерінің көпшілігінің тактикасы болуға тиіс: көпшілік толық анықталғаннан кейін, азшылық, мәсе- лені жаңа съезде шешу жолында сынау және үгіт жүр- гізу правосын сақтай отырып, өзінің саяси іс-әрекеті жағынан көпшілікке бағынуға міндетті.
ГІартиямыздың қазіргі жағдайында екі фракция да бірігу съезін шақыру жөнінде келісімге келді, екеуі де оның шешімдеріне бағынуға келісті. Бірігу съезі партияныц біртұтас тактикасын да жасайды. Біздің мін- детіміз — барлық қүралды пайдаланып, бұл съездің шақырылуын тездету, Думаға қатысу жөніндегі такти- калар әр түрлі екені жөнінде барлық партия мүшеле- рінің анық түсінігі мен ұғымы болуына, барлық партия мүшелері бүкіл партияны біріктіретін және біздің тактикамызды біріктіретін ортақ съезге екі жақтың да дә- лелдерін әбден таразыға сала отырып, істі әбден біле отырып, кездейсоқтыққа салынбай, өз делегаттарын са- налы түрде сайлауына жетуге барынша күш-жігер жұм> сау болып отыр.


181
РОССИЯНЫҢ ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫ ЖӘНЕ ЖҮМЫСШЫ ПАРТИЯСЫНЫҢ ТАКТИКАСЫ 84
Россия социал-демократиялық партиясы өте ауыр ке- зеңді бастан кешіріп отыр. Согыс жағдайы, атып-асу жәпе жаппай жазалау, лык, толған түрмелер, аштықтан азап шеккен пролетариат, көптеген құпия тірек пункт- тердің талңандалуынан және жария пункттердің жоқ- тығынан күшейіп отырған ұйымдык, берекетсіздік, ақы- рында, партияның бірлігін қалпына келтіру жөніндегі киын іспен қатар келген тактика туралы таластар,— міне, осының бәрі партия күштерін кәдімгідей бөліп- жарып, алауыздық туғызбай қоймайды.
Бұл алауыздықтан құтылудың формальды құралы партияның бірігу съезін піақыру болып табылады, сон- дықтан, біздің кәміл сенімімізге қарағанда, партияның барлық кызметкерлері осы съезді шақыруды бар күшіп сала тездетуге тиіс. Бірақ, әзірге съезд шақыру жөнін- де жүмыс жүріп жатқан кезде, алауыздықтың неғұр- лым терең себептері туралы аса мацызды мәселепі барлык, жұрттың алдына қойып, барынша салдарлы талқылау қажет. Шындығыпа келгенде, Мемлекеттік думаға бойкот жасау туралы мәселе партияның бүкіл тактикасьш қайта қарау жөніндегі үлкен мәселеніц тек кішкене бір бөлігі болып табылады. Ал партияның бү- кіл тактикасын қайта қарау туралы мәселенің өзіп ала- тын болсақ, бұл мәселе, Россияның қазіргі жағдайы туралы және орыс революциясының тарихында қазіргі кезеңнің қандай маңызы бар екендігі туралы үлкен мә- селенің тек кішкене бір бөлігі болып табылады.


182
В И. ЛЕНИН
Осы кезеңді екі түрлі бағалауға байланысты тактика- лық екі жол байқалып отыр. Біреулер (мәселен, Ленип- нің «Молодая Россиядағы» мақаласын қараңыз *) Москва көтерілісінің және басңа да көтерілістердің ба- сылып тасталуы жаңа, неғұрлым батыл ңарулы күрес үшін негіз дайындау, жағдай жасау ғана болып табы- лады деп есептейді. Ңазіргі кезеңнің маңызы конститу- циялық жалған үміттің үзілуінде деп саналады. Рево- люцияның даңқты екі айы (ноябрь мен декабрь) бейбіт жаппай стачканың бүкіл халықтық қарулы көтеріліско ұласу дәуірі деп қаралады. Ңарулы көтерілістің мүм,- кін екені дәлелденді, қозғалыс жоғары сатыға котеріл- ді, болашақ көтерілістіц жеңіске жетуіне қажетті прак- тикалык, тәжірибепі ңалың бұқара жинақтады, бейбіт ереуілдердің күні өтті. Бұл тәжірибені мұқият жинақ- тап, пролетариаттың күш жинауына мүмкіндік беру ке- рек, конституциялық жалған үміт атаулының бәрін және Думаға ңатысу жөніндегі ойдың бәрін біржола ұмытып, жаңа көтерілісті табандылықпен және шыдам- дылықпен дайындау керек, шаруалар ұйымдарымен байланысты нығайту керек, олар, сірә, көктемге қарай бұдан да күштірек көтерілетін шығар.
Енді біреулер кезеңді басқаша бағалайды. Плеханов жолдас өзінің «Дневнигінің» 85 3-номерінде, әсіресе 4- номерінде басқалардан горі дәйекті түрде өзгеше баға берді, бірақ, амал не, ол өз пікірлерін барлық жерде бірдей аяқтап айтпапты.
«Мезгіл жетпей басталған саяси ереуіл,— дейді Плеханов жолдас,— Москвада, Ростовта, т. т. қарулы коте ріліске әкеп соқтырды. Пролетариаттың күші жеңіп шығуға жеткіліксіз болып шықты. Бұл жағдайды ал- дын ала болжап білу қиын емес еді. Сондықтан қолға қару алмау да керек еді». Жұмысшы қозғалысының са- налы элементтерінің практикалық міндетінің озі: «пролетариата оның ңатесін көрсету, қарулы көтеріліс деп аталатын ойынның қатерлі ойын екенін оған ашып корсету болып табылады». Плеханов өзінің қозғалысты бөгегісі келетінін бекер демейді. Ол Коммунадан жарты
Ңараңыз: осы том, 157—160-беттер. Ред.


РОССИЯНЫҢ ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫ ЖӘНЕ...
133
жыл бұрын Маркстің Париж пролетариатын мезгілі жетпей көтерілуден сақтандырғанын еске салады86. «Өмір,— дейді Плеханов,— біздің партиямыз соңгы айларда ұстаған тактиканың негізсіз екеыдігін көрсетті. Тағы да жеңіліп қалу қорқынышын есте ұстай отырып, біз жаңа тактикалық тәсілдерді меңгеруге міндетті- міз»... «Ең бастысы — жұмыспіылардың кәсіпшілік қозғалысына біздің дереу баса көңіл бөлуіміз қажет».— «Біздің жолдастардың өте едәуір бөлегі кәсіпшілікқоз- ғалысын белгілі бір дәрежеде мықтап қолдаумен айпа- лысудың орнына, қарулы көтеріліс туралы ойлаумен тым әуестеніп кетті»... «Біз пролетарлық емес оппози- циялық партиялардың қолдауын бағалауымыз керек, оларды әдепсіз әрекеттермен үркітіп алмауымыз ке- рек». Сондай-ақ Плехановтыц Думаға бойкот жасауға қарсы шығуы да әбден түсінікті (ол Думаға қатысуды жақтай ма немесе сайламшылардың «меныпевиктер» жақсы көретін «революциялыц өзін өзі басқару орында- рын» құруын жақтай ма, мұны апіып айтпайды). «Де- ревнядағы сайлау үгіті жер туралы мәселені төтесінеп ңойған болар еді». Жерді тартып алу ісін партиямыз- дың екі бөлігі де мақүлдаған болатын, сондықтан олар- дың қарарларын «енді жүзеге асыратын уақыт жетті».
Плехановтың көзқарастары осындай, мұны біз «Дпев- ник» авторының бүтіндей дерлік оз тұжырымымеп ба- яндадық.
Дума тактикасы туралы мәселе жалды тактика туралы мәселенің, бүкіл қазіргі революциялық кезеңге баға беру туралы мәселеге бағынышты мәселенің, тек бір бөлегі ғана екеніне оқушы осы айтылғандардан тү- сіпгеп шығар деп үміттепеміз. Тактика туралы алауыз- дықтардың түп-тамыры мынада жатыр. Котерілістің қатерлі екендігін түсінуге және салмақтың денін кәсіп- піілік қозғалысына аударуға шақыра отырып, біреулер қолға қару алмау керек еді деседі. 2 және 3-ереуілдер де, котеріліс те қате болды дейді. Ал басқалар: қолға қару алу керек еді, өйткені олай болмаса, қозғалыс жо- ғары сатыға көтеріле алмас еді, көтеріліс ісінде қажеті бар практикалық тәжірибені жасай алмас еді, күрес құ-


184
В И. ЛЕНИН
ралы ретінде берерін беріп болған жалғыз ғапа бейбіт стачканың әлсіз жақтарынан арыла алмас еді деп ой- ч лайды. Демек, біреулер үшін көтеріліс туралы мәселе күн тәртібінен алыпып тасталады,— ең болмағанда, тактиканы тағы да қайта қарауға бізді мәжбүр ететін- дей жаңа жағдай туғанға дейін осылай болады. Мұпая «конституцияға» бейімдслу (Думаға қатысу және жа- рия кәсіпшілік қозғалысыпда күш сала жұмыс істеу} сөзсіз келіп шығады. Екіпші біреулер үшін, керісінше, практикада қол жеткеп тәжірибенің әскерге қарсы күресуге болатыны дәлелдепгеп, келесі бой көрсетуді неғұрлым табанды, неғұрлым шыдамды дайындаудың нақты міндеттерін белгілегеп тәжірибепің негізінде ко- теріліс туралы мәселе күп тәртібіпе пақ епді қойыла- ды. Осыдан келіп: конституция лық алдамшы үміт жо- йылсын! және жария кәсіпшілік қозғалысқа қатардағы орын берілсіп, әйтеуір «басты» орын берілмейтін бол- сын, деген ұран шығады.
Біз бұл талас мәселені қимылдың белгілі бір жолы- ның керектігі тұрғысынан қарамай, қазіргі кезеңнің объективті жағдайлары және қоғамдық күштерді есеп- ке алу түрғысынан қарауға тиіс екеніміз өзінен-өзі тү- сінікті. Плехановтың көзқарасын біз қате көзқарас деп санаймыз. Москва көтерілісіне «қолға қару алмау ке- рек еді» дегенге саятын баға беру барынша сыңаржақ баға. Көтеріліс туралы мәселені күн тәртібінен алып тастау — шынына келгенде, революциялық дәуірді біт- ті және демократиялық төңкерістің «конституциялық» дәуірі басталды деп мойындау болады, яғни, шамамен айтқанда, Россиядағы декабрь көтерілістерінің тұн- шықтырылуын Германиядағы 1849 жылғы котерілістер- дің тұншықтырылуымен бірдей деп есептеу болады. Эрине, революциямыздың мұндай болып аяқталуы да мүмкін, реакция мейлінше күш ала бастаған осы сәт- тің тұрғысынан қарағанда да көтерілістің бұлай аяқта- луы қазірдің өзінде басталды деуге болады. Егер объективы жағдайлар көтерілісті мүмкін етпесе, жаңа, же- міссіз әрекеттерге күшті сарп еткеннен гөрі көтеріліс жасау идеясынан үзілді-кесілді бас тарту жөн екеніне күмәндануға болмайды.


РОССИЯНЬЩ ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫ ЖӘНЕ...
185
Бірақ бұл — қазіргі сәтте қалыптасқан жағдайға тым асығыс ңорытынды жасап, оны тұтас бір дәуір үшін заңға айналдыру деген сөз. Революцияның алға қарай жасаған әрбір ірі қадамынан соң дерлік реикцияның қү- тырына өршуін біз көрмедік пе? Сонда да, осы реак- цияға ңарамастан, біраз уақыт өткеннен кейін ңозғалыс бұрынғыдан да күшейіп қайта көтерілмеді ме? Бүкіл қоғамдық дамудың бұлтартпас талаптары алдында самодержавие шегінгеп жоқ; керісінпіе, көтерілістің жа- нышталуын құттықтаған буржуазияның оз ішінде де қарсылық туғызып, самодержавие кейін шегініп келе- ді. Революцияшыл таптардыц, пролетариат пен шаруа- лардың, күштері тіпті де сарқылып біткен жоқ. Эконо- микалық дағдарыс, финанстың кері кетуі бәсеңдеудіц орнына, кеңейіп, тереңдеп барады. Ңазірдің өзінде, бі- рінші көтеріліс толың тұншықтырылмай жатып-аң, жа- ңа дүмпудің болуы мүмкін екенін көтеріліске тіпті дұшпапдықпеп қарайтып «праволық тәртіпті» буржуа- зияның органдары да мойындап отыр *. Думаның екі- жүзді сипаты барған сайын айқын көрініп келеді, сөй- тіп сайлауға партия болып қатысудан сштеңе шықпай- тындығы барған сайын күмәнсыз болып келеді.
Егер біз осындай жағдайда көтеріліс туралы мәселені күн тәртібінен алып тастайтын болсақ, онда мұның өзі өресіздік болар еді, дәл қазіргі кезеңдегі жағдай алдында құлдық үру болар еді. Плеханов шаруалар ара- сыпда жерді тартып алу жөнінде үгіт жүргізу туралы і^арарды жүзеге асыруды барынша ұсына отырып, со- нымен қатар әдепсіздік жасап оппозициялық партия- ларды өзімізден үркітіп алмау мақсатын алға қойған- да, деревняда сайлау үгітіп жүргізуде жер туралы мә- Селенің «тікелей» қойылуын арман еткенде, оның қандай қайшылыққа ұшырайтынын қараңыздар. Либе- рал-помещиктер сіздердіц миллиондаған «әдепсіздікте- * Мәселен, консервативтік-буржуазиялық «Слово» (25 январьдағы 364-номері) былай деп жазады: «Центрдің ең сенімді жаңтаушылары- ның арасында сенімсіздеу революциялық партиялар дайындаған жаңа дүмпулер болмаса, реформа ойдағыдай толық, тұтас күйінде жүзеге асырылмайды . Бейбіт жолмен жогарыдан реформа жүргізуге қазірдің өзінде үміт қалмауға жаңын деген дауыстар барған сайын жиі естіліп келеді, рас, бүл дауыстар әзірше жасқаншақ және сенімсіз шығып жүр»,


186
В. И. ЛЕНИН
ріңізді» кешіретінін, бірақ жерді тартып алуға шақы- руды кешірмейтінін сеніммен айтуға болады. Тіпті ка- деттердің өзі’: ійаруалар көтерілісін әскер күшімен басуды біз де жақтаймыз, тек әскерді бюрократия бас- қармай, өзіміз басқарсақ болтаны деп текке айтЬгл отырған жоқ (князь Долгоруковтың «Праводағы» 87 мақаласын қараңыз). Жер туралы мәселе Думадан тыс және полицияііың қатысуымен жүргізілетін сайлаулар- дан тыс қойылғанындай, қойылып отырғанындай және қойьіла беретініндей болып нақ сайлау үгітінде жер туралы мәселе еш уақытта да «төтесінен» қойылмайты- нын сеніммен айтуга болады.
Біз жерді тартып алу ұрапын түгелдей жақтап шық- тық. Бірақ жерді тартып алу қарулы котерілістің жеңі- сі екеніп білдірмесе, онда ол бос сөз ғана болады, өйт- кені қазір шаруаларға тек эскер ғана қарсы қойылып отырған жоқ, сонымен қатар помещиктер жалдаған еріктілер отрядтары да қарсы қойылып отыр. Жерді тартып алуды уағыздай отырып, біз шаруаларды көтері- ліске шақырамыз. Ал қалаларда жұмысшылардың көтеріліс жасауына, жұмысшылардың шаруаларды қол- дайтынына сүйенбеген болсақ, онда біздің революция- лық бос созге салынбай, шаруаларды көтеріліске шақы- руға правомыз болар ма еді? Лек-легімен көтеріліп, жерді тартып ала бастайтын шаруаларға жұмысшылар жауыпгер ұйымдар жоқ болғандықтан, полицияныц қамқорлығында отырған кәсіпшілік қоғамдарыпың ко- мегіп ұсынатын болса, онда бұл күйінішті келемеждеу болар еді.
Жоқ, котеріліс туралы мәселепі күн тәртібінеп алып тастауға біздің дәлеліміз жоқ. Біз партия тактикасын реакцияның қазіргі жағдайы тұрғысынан қарап, қайта құруға тиіс емеспіз. Көтерілістің бөлек-бөлск үш тас- қынын — жүмысшы, іиаруа және әскери тасқынып — аңыр аяғында, тұтас бір жеңімпаз көтеріліс арнасыпа құя алатынымыздан күдер үзуге хақымыз жоқ, күдер үзуге тиісті де емеспіз. Біз осыған дайындалуға тиіс- піз, әрйне, бұлай еткенде насихатты, үгітті және ұйым- дастыру жұмысын үлғайтуға «жария» қүралдардыц қайсысын болса да пайдаланудап бас тартпауга тиіспіз,


РОССИЯНИН; ҢАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫ ЖӘНЕ..г
187
бірак, бұл құралдардың беріктігі мен олардың маңызы жопінен ешбір алданып қалмауға тиіспіз. Біз, Москва, Дон, Ростов котерілістерінің және басқа көтерілістердің тәжірибесін жинап, олармен жұртты таныстыруға, жара жауынгер күштерді жігермен, табандылықпен да- йындауға тиіспіз, оларды бірқатар партизандық соғыс қимылдары үстінде үйретіп, шынықтыруға тиіспіз. Жара дүмпу, бәлкім, көктемде бола қоймас, бірақ ол тайный келеді, ол, мүмкін, онша қашық болмас. Біз оны ңаруланып, әскери үйымдасып, батыл шабуыл римыл- дарын жасауға қабілетті болып қарсы алуға тиіспіз.
Жауынгер жасақтардыр партизандық қимылдары ту- ралы бұл арада біз кішкене бір шегініс жасалық. Biapip ойымызша, оларды ескі типтегі террормен теңестіру қате. Террор жеке адамдардан кек алу болған-ды. Террор интеллигенттік топтардыр заговоры болды. Террор бұқара пиғылының ешқайсысымен де мүлдем байланыс- ты болмады. Террор бұқарапыр ешқандай жауынгер басшыларын даярламады. Террор көтеріліске сенбеудір, кетеріліс жасауға жағдайлар болмауының нәтижесі — сонымен ратар белгісі және серігі — болды.
Партизандық қимылдар — кек алу емес, соғыс қи- мылдары. Негізгі шайқас майданында толас болған кез- де еріктілер жасақтарының жау армиясының тылына шабуыл ждсауы дуэлыпілер мен заговоршылардыр.кісі олтіруіне қандай ұқсамайтын болса, бұлар да авантюра- ға сондай дәрежеде ұқсамайды. Ңозғалыстың ірі-ірі ор- талықтарының барлығында екі фракцияныр социал-де- мократтары әлдеқашан ұйымдастырған және, негізінен, жұмысшылардан құралган жауынгер жасақтардың пар- тизандық қимылдары бұқараның пиғылына барынша айқын, барынша тікелей байланысты. Жауынгер жасақ- тардың партизандың қимылдары бұқараның жауынгер басшыларын тікелей даярлап шығарады. Жауынгер жа- сартардыр партизандық қимылдары қазір көтеріліскө сенбеудір немесе көтерілістің мүмкін еместігінір нәти- жесі болмайтындығы былай тұрсын, ңайта^ керісінше, жүріп жатқан көтерілістің қажетті құрамдас бөлігі болып табылады. Әрине, барлық нәрседе және барлық уа- қытта қателер болуы мүмкін, мезгілсіз бой корсету же-


188
В. И. ЛЕНИН
нінде орынсыз әрекеттердің болуы мүмкін; елігу мен қатеге ұрынудың болуы мүмкін, бұлар әрқашан да жо- не сөзсіз зиянды, ең дұрыс тактиканың өзіне зиян кел- тіре алады. Бірақ факт мынада болып отыр: таза орыс орталықтарының копшілігінде басқа қателіктен, біздіц жауынгер жасақтардың инициативасының жеткіліксіз- дігінен, оларда жауынгерлік тәжірибенің жеткіліксіз болуынап, олардың бой көрсетулеріндегі батылсыздық- тап осы уақытқа дейін зиян шегіп келеміз. Бұл жөнін- де Кавказ да, Польша да, Прибалтика өлкесі де, hphiT қозғалыс бұрынғы террордан бәрінен де ілгері кеткен, көтеріліс бәрінен де жақсы дайындалған, пролетарлық күрестің бұқаралық сипаты бәрінен де күшті, айқын көріпген орталықтар бізден озып кетті.
Бұл орталықтарды біздің қуып жетуіміз керек. Егер біз көтерілісті тек сөз жүзінде дайындағымыз келмей- тін болса және пролетариат™ шынымен көтеріліске да- йын деп таныған болсақ, онда жауынгер жасақтардыц партизапдық ңимылдарын бөгемей, қайта оны қолдап отыруымыз керек.
Орыс революциясы патшадан бостандық беруді сү- раумен басталды. Атып-асу, реакция, треповшылдық — цозғалысты басып тастай алмады, қайта өршіте түсті. Революция екінші қадам жасады. Ол патшадан бостан- дықты мойындауды күшпен тартып алды. Революция бұл бостандықты қолына қару алып қорғады. Бірден қорғап қалған жоқ. Атып-асу, реакция, дубасовшыл- дық — қозғалысты басып тастай алмайды, қайта өршітө түседі. Біздің алдымызда үшінші қадам тұр — ол рево- люцияның немен тынатынын анықтайды, бұл қадам: революцияшыл халықтың бостандықты іс жүзінде жү- зеге асыра алатын өкімет орнату жолындағы күресі бо- лады. Бұл күресте бізді оппозициялық емес, революция- лық демократиялық партиялар қолдайды деп санауға тиістіміз. Мұнда социалистік пролетариатпен бір сапта демократиялық-революцияшыл шаруалар болады. Мұ- ның өзі — ұлы күрес, қиын күрес, демократиялық рево- люцияны ақырына дейін жеткізу жолындағы, оның то- лық жеңіп шығуы жолындағы күрес болады. Алайда қа- зіргі уақытта мұндай күресті өмірдің өзі жақындатын


россиянин; қазіргі жағдайы және .. 189
коле жатқаны барлық нышандардан көрініп отыр. Жара толқынды Россия пролетариатының жаңа жауынгер- лік дайындықпен қарсы алуына ат салысайық.
«Партийные Известия» № 1, «Партийные Известия»
7 февраль, 1906 ж. газетгнщ тексті бойынша
Цол цойған: Большевик басылып отыр


19t
РСДРП ПЕТЕРБУРГ ¥ЙЫМЫНЫҢ ЖАЛПЫ ҚАЛАЛЫҢ КОНФЕРЕНЦИЯСЫ^
1Ц21) ФЕВРАЛЬ, 1906 мс.
Бгріниіі per 1930 ж. /(Пролетарская Революция» журналыныц 12-номер інде басылгаи
КПСС Орталыц Комитсті жанындағъі Марксизм-ленинизм институтыныц Орталыц партия архив гиде сацтаулы секретарь жазбалары бойынша басылып отыр


193
1
ОКРУГТІК ҰЙЫМ МЕН ВЫБОРГ ҮЙЫМЫ КОНФЕРЕНЦИЯСЫНДА ӨКІЛДІКТЩ ПРАВОЛЫЛЫҒЫ ТУРАЛЫ МӘСЕЛЕ ТАЛҚЫЛАНҒАНДА СӨЙЛЕНГЕН СӨЗДЕР
1
Округтік ұйым жөнінде қабылданған шешім конфе- ренцияның мандаттарды формальды түрде жалпы тек- серу туралы бірінші шешімін сәтсіздікке ұшыратты. Округтік ұйымда 56 шүбәлы дауыс болды, сондықтап соз тек солар туралы болуга тиіс еді. Комитет пен ау- дандық конференция сайлауларды тексеріп шықты; егер Петербург комитетінің округтік ұйым жөніндегі шешіміне сенбейтін болсақ, онда дәйекті болып, барлық аудандарды тексеруге дейін бару қажет.
2
Дан жолдас парламенттік тактика жөнін білмейді. Батыс Европаның барлық елдерінде бюро мүшесі үсы- ныс енгізу правосыпан айрылмаган.
3
Мартов жолдас ұсынган мәселе істің тек формальдық жагына қатысты; егер сіздер білдірілген наразылықтар пегізінде бұл арада бір ауданды қараймыз деп шешкен болсаңыздар, онда наразылық білдіріліп отырған басқа аудандар туралы да сондай шешімгө келу керек. Аким жолдас Выборг ауданында теріс нәрселер бар дейді, сондықтан округтік ұйым туралы шешім қабылдагап конференция бұл шешімді Выборг ауданына да тарату- ға тиіс.


194
В. И ЛЕНИН
4
Тәртіпқе келейік. Егер Петербург комитеті округтік ұйымды.толық праволы деп таныган болса, онда Мартов жолдастыц оны конференциядан шығарып тастау керек деген ұсынысыпа менің тацым бар.
5
Екі ұсыныс бар: 56 дауыс туралы мәселені шешу жене конференциядан бүкіл округтік үйымды шығарып тастау. Мен дауысқа салуды өтінемін.
6
Дауысқа мына мәселені қоюды өтінемін: Петербург ұйымының бір болігі осы жерде окілдіктен айрылуға тиіс пе?
7
Мартов жолдастың ұсынысын дауысқа қоюға болмай- ды, оның қозғаған мәселесін тек Петербург комитета ғана шеше алады.
8
Сіздерге ұсынып отырғап масқара нәрсе туралы ой- лап қараңыздаршы, жолдастар. Өте маңызды мәселе қа- ралды, ол мәселені шешуге Петербургтің бүкіл ұйымы цатысуға тиіс, ' ал сіздерге кенеттен ұйымның орасап зор бөлігін — Округтік ауданды бөліп тастауды ұсына- ды. Осывы ойлап көріңіздерші. Мұндай дауысқа қою- ды мен шын мәнінде жөнсіз деп есептеймін. Мартов жолдастыц ұсынысын жиналыс дауысқа ңойғысы келе ме?— осыны дауысқа салуларыңызды өтінемін.
9
Алдымен менің ұсынысымды дауысқа салуды өтіно- мін: жиналыс Мартов жолдастыц ұсынысын дауысқа қоюға келісе ме?


РСДРП ПЕТЕРБУРГ ҰЙЫМЬІНЫҢ... КОНФЕРЕНЦИЯСЫ 195
10
Іске байыппен қарау керек. Мәселе мЫнаДа: біз окру гтік ұйымды конференцияда дауыс беру правосынан пйыра аламыз ба; оның өкілдігі заңды болып отырған- да, ңазіргі дауыс беруге қатыспау дегеніміз барып тұр- г.ііі заңсыздық; оның өкілдігін өздеріңіз заңды деп та- пыдыңыздар, опың өкілдігінің заңдылығы қаралғанда, ол дауыс берген жоқ; келесі мәселелердің барлығында <>л дауыс беруге тиіс.
11
Николай жолдас өзі түбегейлі деп өте дұрыс атағап үсыныс енгізді89; егер қалғаныныц бәрін жоққа шыға- ратын ұсыныс енгізілсе, онда ол алдымен дауысқа са- лынады.
12
Жиналыс Мартов жолдас көтергеи мәселені талқы- лауға жатпайтын және дауысқа қоюды керек етпейтін мәселе деп таниды.


1Э6
В. И. ЛЕНИН
2
ПЕТЕРБУРГ КОМИТЕТІНІҢ БАЯНДАМАСЫ ТУР АЛЫ МӘСЕЛЕ БОЙЫНША СӨЙЛЕНГЕН СӨЗДЕР
1
ПЕТЕРБУРГ КОМИТЕТІНІҢ БАЯНДАМАСЫН АЛЫП ТАСТАУ ТУРАЛЫ МАРТОВТЫҢ ҮСЫНЫСЫНА ҚАРСЫ СӨЙЛЕНГЕН СӨЗ
Мартов жолдастікі теріс; ол — «тагы да қойылады» деген сияқты ескертуге жол берілмейді дейді,— бұл ду- рыс емес. Барлық жерде жиналыстарда эр түрлі ескер- тулер жасауға рұқсат етіледі. Баяндамага келетін бол- сақ, оны тыңдап алу қажет. Баяндама бар болғаны 15— 20 минут-уақыт алады, ал әйтпесе бізге журт: конфе- ренцияда моральдық ағаттықтарға қоса, заң жағынан да ағаттықтар болды (моральдық олқылыңтарға қоса, заң жағынан да олқылықтар орын алды) деп айтуы мүмкін. Баяндаманы міндетті түрде тыңдап алу керек. Егер сіздер оны бекіту керек деп тапсаңыздар — бекі- тіңіздер, егер бекіту керек деп таппасаңыздар, онда б,е- кітпеңіздер.
2
ПЕТЕРБУРГ КОМИТЕТІНІҢ БАЯНДАМАСЫ ЖӨНІНДЕГІ ҮСЫНЫС
Менің ұсыныс енгізгім келеді. Баяндаманы мақұлдау туралы Аким жолдас қозғағап мәселені күн тәртібінен алып тастауға болады; мен мынадай шешім қабылдау- ды ұсынамын: «Жиналыс Петербург комитетінің баяп- дамасын тыңдап, конференцияпың өкілдігін заңды деп


РСДРП ПЕТЕРБУРГ УЙЫМЫНЫҢ... КОНФЕРЕНЦИЯСЫ 197
•іаныды, конференцияны орнықты жэне Петербург со- пцал-демократиялық үйымы үшін оның шешімін мін- дгтті деп таныды».
3
ҮСЫНЫСТЫ ЖАҚТАП СОЙЛЕНГЕН СӨЗ
Мағынасы жағынан дауысқа қою керек дегенге мен һосыламын, бірақ мен өз ұсынысымды ец батыл үсыныс дсп, ал басңаларын — ымырашыл ұсыныс деп санай- мьш. Егер сіздер батыл ұсынысты қабылдамайтын бол- < ацыздар, онда ымырашыл ұсыныстарды дауысқа сала- сыздар.


198
В. И ЛЕНИН
3
БОЙКОТ ЖАСАУ ТАКТИКАСЫ ТУР АЛЫ ҢАРАР ЖӨНІНДЕГІ ЕСКЕРТУ
Егер қарардың ұзақтығымен жиналысты к,ажытқан болсам, оған өкініштімін, бірақ егер біз мәселенің мәні жөнінде таласңымыз келсе, онда өзіміздің нені сынап отырғанымызды анық біліп алуымыз қажет. Бұдан бурый айтыстарда айтылып, мұнда айтуға уақыт болма- ган пікірлердің бәрі меніц қарарымда жинақталған, жиналысты енді соза беруге болмайды. Егер қарарды тал- кылауға уақыт болмаса, оида комиссия сайлауға бола- ды.


199
РСДРП-ныц ПЕТЕРБУРГ ЖАЛПЫ ҢАЛАЛЫҚ (II) КОНФЕРЕНЦИЯМИ ФЕВҒАЛБДЫҢ АЯГЫ - МАРТТЫЦ БАСЫ, 1906 ж.
Вірініиі рет 1931 ж. {(Пролетарская Революция» журналыныц 1-номерінОе басылған
КПСС Орталыц Комитета жанындағы Марксизм-ленинизм институтыныц Орталыц партия архивінде сацтаулы секретарь жазбалары бойынгиа басылып отыр
8 12-том


201
1
БОЙКОТ ЖАСАУ ТАКТИКАСЫ ЖӨНІНДЕГІ ҚАРАРДЫ ЖАҚТАП СӨЙЛЕНГЕН СӨЗДЕР
1
Қарар шұбалаңқы,— Дан жолдас айтқандай, «жаназа шығару» сияқты,— бұл дұрыс, біраң бұл кемшілікті жуып кететін оның жақсы жағы бар—қарарда барлык, дәлелдер қаралған, онсыз тактиканы түсіндіру ойлас- тырылмаған болады, сенімсіз болады. Бұқара үшін ық- іпам болғаны қажет, бірақ бұл қарар бұқараға емес, ұйымдарға арналған. Барлық пункттер бойынша айтыс- тар болған жоқ, бірақ олардың бәрі жөнінде сез болды. Саяси үгітте жүргізілетін көзңарастардың бәрі дамыты- луға тиіс. Азшылықты көпшілік басып тастап отыр деи ешбір сөз етуге болмайды, рас, жеңілген жақтың жағ- дайы онша жақсы өмес. Бұдан піығудың жолы ретіпде жұмысты бөліп алуды ұсынуға болады: сіздер Думаны сынайсыздар, ал біз тактиканы дамытамыз. Дан жол- дасқа оның өзі келіспейтін пункттерді қорғауды ешкім де таңғысы келмейді. Фракцияшыл және айтысшыл деп кінәлау — бос сөз.
2
Ңысқа қарарда да (Мартовтың) айтыс бар, бірак, 013- дер оны бізге қабылдауды ұсынып, бізді не үшін келе- меж еткілеріңіз келеді. Шұбалаңқы қарардың жоба- сында пролетариат талқыламаған дәлелдер бар сияқты. Бірақ растеряевшылдардың ойыншық қарақпіылары өкілдік идеясының өзін мазақ етті90, бұл жерде олар- дың шаруалар туралы да ойы болғаін шығар.
8*


202
В. И. ЛЕНИН
2
ҚАРАР ЖОБАСЫНЫҢ 2, 3 жэне 6-ПУНКТТЕРШЕ ЖАСАЛҒАН ТҮЗЕТУЛЕРГЕ ҚАРСЫ ПІКІРЛЕР
1
Үкімет қазірдің озіпде қамтамасыз етуде, бірақ революция ол қамтамасыз етуді талқандайды. Ңамтамасыз етеді, бірақ қамтамасыз еткен жоқ.
2
Сіздер ңәрарды әлсіретіп отырсыздар, үкімет саилау- ға бөгет жасап қана қоймайды, ол тіпті земство бастық- тарын да сайланған адам ретінде отырғызады.
3
Дан жолдастың түзетуі дәл емес. «17 октябрь ода- ғы» 91— оппозиция, бірақ оны қудалап отырғап жоқ. Егер кадеттерді қудалайтын болса, тіпті оларды бостан- бос қудаласа да, біз оларға болысуға тиіспіз.
4
«Зубатовшылдық» 92 — сенімсіз адамдарды торга тү- сірудің полициялық формасы ғана емес, ол жұмысшы қозғалысын есепке алады, бүл жұмысшы табыпың ұйы- мы. «Зубатовпіылдық» дегеніміз нағыз орыстық құбы- лыс. Сондықтан ол қазір де қолданылады. Дума дегені- міз полициялық ойын, бірақ онда конституцияның көлеңкесі де жоқ. Жалпы алғанда бұл арада «зубатов- шылдық» деген сөз теңеу ретінде қолданылған, сондық-


РСДРП-ның ПЕТЕРБУРГ ... (II) КОНФЕРЕНЦИЯСЫ 203
тан да ол анықтама ретінде толық емес. Ақырында, біз мұны букіл россиялъщ, мемлекеттік «зубатовшылдық- тың» «жаңа» формасы дейміз. Сондықтан біздің «зуба- товшылдық» жонінде барлык, уақытта қолданып келген тактикамыз қандай болса, бұл арадағы тактикамыз да дәл сондай. Біз зубатовтық жиналыстарға да барып жүрдік, бірақ еш уақытта да оған мүше болган емес- піз.


204
В. И. ЛЕНИН
3
ҚАРАР ЖОБАСЫНЫҢ 7 және 8-ПУНКТТЕРІ ТАЛҚЫЛАНҒАНДА СӨЙЛЕНГЕН СӨЗДЕР
1
Дап жолдастьщ іс жүзіндегі дұрыс еместік туралы мәлімдемесі — мен үшін үлкен жаңалық. «Думаға қа- тысуға» болатындығы туралы осы уақытқа дейін еш жерде ресми түрде мәлімденген емес 93. Парвус та, Плеханов та тіпті мұны осы уақытқа дейін айтқан емес. Cq- нан соң, мәселеге пролетариаттың саналы бөлегінің бас- қаша қарамай, нақ осылай қарайтындығымен санаспау біз үшін өресіздік болар еді, сондықтан біз мұны еске- реміз, мұның өзі кездейсоқ факт емес. Мен «барлығы» дегеннің орнына «басым көпшілігі» деп түзету енгізуге дайынмын.
2
Дан жолдастың ресми мәлімдемесі мен үшін өте ба- ғалы, мұндай мәлімдемені мен жалпы бірінші рет естіп отырмып. Бұл мәлімдеменің баспасөзде шығуын тілеу ғана ңалады, өйткені осы уақытқа дейін баспасөзде мұндай еш нәрсе болған емес. Егер мұндай пікірді оларға таңса-ақ болды, меныпевиктер тіпті әрқашанда қарсылық білдіріп келген болатын. Біріккен Орталық Комитеттің листогы — Думаға баруға болмайды деген- ге партияның екі бөлегі де келіседі деп көрсетеді94. Бұл — документ, біздің қарарымыздың бұл пунктінде де оған ештеңе қайшы келмейді. Данның Плеханов жө- піпдегі ескертуі дұрыс емес. Ол тек: «мен бойкот жа- сауға қарсымын» деді, сөйтіп ең қызықты жерге нүкте қойды. Біз жеткілікті хабардармыз, Полтаваға сілтеме


РСДРП-ның ПЕТЕРБУРГ... (II) КОНФЕРЕНЦИЯСЫ
205
жасау да пролетариат көпшілігінің Думаға ңатысу ту- ралы мәселеге көзқарасы жөніндегі біздің пікірімізді озгерткен жоқ. Ынтымақтык, атап көрсетілуге тиіс.
3
Данның ойыпша, Дума жиналатын болса, онда мұ- ның өзі 1849 жыл болады да қояды екен. Дұрыс емес. Дума дегевіміз 1847 жылғы құрама ландтаг 95, ал 1847 жылғы құрама ландтагқа біз бармаймыз. Меп Луначар- скийдің айтқанын еске алу ңажет деп санаймын. Мы- надай үш сұраққа жауап беру керек деп санаймып: 1) көпшіліктің дұрыс екендігі рас па?— рас; бізді ешкім теріске шығарған жоқ, бұл жөнінде айтылған- дардың бәрі — бос сөз және фактіні көрсетуді сызып тастау үшін жеткілікті негіз бола алмайды; 2) бұл фак- тімен санасу керек пе?—санасу қажет; 3) дәлелдің осы пункті қозғап отырған мәселеге Орталық Органның ре- дакциясы қалай қарайды?— Мен оны Думаға қатысу- ды мумкін емес деп таныды деймін. Мұның өзі меньшевик жолдастардың осыншалық қытығына тиеді ғой деп мен ойлағаным жоқ, Дан жолдастың айтқанындай еш- кім ein уақытта және еш жерде айтып көрген емес. Дап жолдас солқылдақтық жасап отыр, ал бұған мен қатты ренжіп отырмын.
4
Бұдан былайғының бәрі айтысқа толы деседі. Дұрыс емес, мұндай мақсатты біз көздемеген де болар едік. Думаға неге баруға болмайды? Неге десеңіз, меньшевик жолдастардың халық туралы не ойлайтынына қарамас- тан сайлауға болады екен деп халықтың ойлап қалуы мүмкін. Біз ұрсысып отырғанымыз жоқ, біз дәлелді тал- дап отырмыз. Біз тек құбыжық қана жіберуді ңажет деп есептейміз.


206
В. И. ЛЕНИН
4
ҚАРАР ЖОБАСЫНЫҢ 8-ПУНКТІН ДАУЫСҚА ҚОЮҒА БАЙЛАНЫСТЫ СӨЙЛЕІІГЕН СӨЗ
Бұл дауысқа қоюға принципы көзқарас туралы мен* қарар үсынамын (Ленин қ а р а р д ы о қ и д ы).
Конференция Петербург социал-демократиялық ұйы- мының сайлауларга қатысудың пайдасыз екендігі туралы шешімін егжей-тегжейлі дәлелдеп жазу қажет деп санайды, ондағы мақсат бұрынғы меньшевик жол- дастармен айтысу емес және оларға социал-демократ- тар ретінде шүбә келтіру емес, мақсат — толық бойкот жариялаудың сипаты мен маңызы туралы үйым көпші- лігінің пікірін дәлме-дәл, ресми түрде баяпдау болып отыр.


РСДРП-ньщ ПЕТЕРБУРГ... (II) КОНФЕРЕНЦИЯСЫ
207
5
КОНФЕРЕНЦИЯ БЮРОСЫНА ЖАЗБАША МӘЛІМДЕМЕ
Іс жузіндегі мәлімдеме. Мен Дан жолдастың пайым- даулары дұрыс емес және ол менің — Дан жолдастың айтқанындай пайымдаулар баспасөздө болған жоқ де- геп мөлімдемелөрімнің бірде-бірін теріске шығармайды дөп мөлімдеймін.


208
ПЕТЕРБУРГ ҢАЛАСЫ МЕН ҚАЛА ТӨҢІРЕГІНЩ БАРЛЫҚ ЖҰМЫСШЫЛАРЫ
МЕН ЖҰМЫСШЫ ӘЙЕЛДЕРІНЕ 96
Жұмысшы жолдастар! РСДРП-ның бүкіл Петербург- тік және округтік ұйымының ұйымдасқан социал-демо- кратиялық жұмысшылары Мемлекеттік дума сайлауы туралы мәселе жөнінде партия комитетіне және партийный; барлық жергілікті ұйымдарына өзінің түпкілікті де міндетті шешімін шығарды. Полицияның барлық ке- дергілеріне, құрған қақпандарына қарамастан, жұмыс- иіылар 120 уйірме жиналысын өткізіп, ол жиналыстарда біздің партиямызда қалыптасып отырған екі такти- каның да өкілдерінің ңатысуымен мәселені егжей-тег- жейлі талқылады. Біздің партияға жататын 2000-нан астам жумысшы мен интеллигент мәселепі дауысқа са- лып, 1168 көпшілік дауыспен Думаға ғана толыц бойкот жариялап қоймай, сонымен қатар Дума сайлауы атаулыньщ бэріне де толық бойкот жариялауды жақ- тады, бұған 926 адам (дауыс берген 2094 адам) қарсы болды. Барлық аудандар бойынша сайланған (партия- ның дауыс берген әрбір 30 мүшесінен бір делегаттан) өкілдердің конференциясы мәселені тағы да талқылап, 36 дауыспен белсенді бойкот жасау тактикасын жақтап тупкілікті шешім қабылдады, бұған 29 адам (конферен- цияға шешуші дауыспен 65 адам қатысты) қарсы болды.
Сонымен, Петербургтің социал-демократиялың проле- тариаты өз пікірін айтты. Енді партия ұйымының бар- лық күші, социал-демократияға тілектес және оның шешімімен санасуға құштар алдыңғы қатарлы жұмыс- шылардың барлық ынта-жігері жұмысшы табы мен бү- кіл халықтың ең қалың топтарын социал-демократия-


ПЕТЕРБУРГ ҢАЛАСЫ МЕН ҢАЛА ТӨҢІРЕГІНІҢ ...
209
ныц шешімімен таныстыруға, саналы пролетариаттың алдына қойған мақсаттарын және өз мақсаттарына же- ту үшін пролетариаттың таңдаған құралдары жөнінде бұқара арасында дұрыс түсінік таратуға бағытталуы тиіс.
Петербург социал-демократтары не себепті Думаға толық бойкот жариялады, сайлау атаулыныц қай-қай- сысына болса да қатысудан не себепті мүлде бас тарт- ты?
Өйткені, Мемлекеттік дума дегеніміз жалған Дума. Бұл — халық өкілдігінің өңін айналдырғандың. Бұл — халықтық емес, полициялық және помещиктік Дума. Сайлау жұрттың бәріне бірдей тең тағайындалып отырған жоқ, помещиктер мен ірі капиталистер жұмыс- шылар мен шаруалардан толық басым боларлықтай етіп жасалып отыр. Бүкіл жұмысшы табының төрттен үш бөлігінің сайлау правосы мүлде жоқ, ал қалған ши- рек бөлігін депутаттарды үш електен бірдей өткізіп барып сайлауға шақырады, алдымен уәкілдерді сайлап, уәкілдер сайламшыларды сайлайды, ал сайламшылар (барлық саны 24) помещиктермен жене капиталистер- мен (олардың саны жүзден асады) бірге Дума муше- лерін сайлауга тиіс.
Үкімет шаруаларды бұдан да дөрекі түрде қорлап отыр. Шаруалардан сайланатын депутаттар торт електен өткізіледі: алдымен болыс бойынша он үйліктерді сайлайды (мұның өзінде де үйі мен жері жоқ кедей шаруалар бұл сайлауларға қатыстырылмайды); сонан соң он үйліктер уәкілдерді сайлайды, уәкілдер сайламшыларды сайлайды; сайламшылар Дума мүшелеріл сайлайды және мұның үстіне губерниялар бойынша сайланған сайламшылардың барлық санын алғанда шаруалар көбінесе азшылық болып қалып отырады.
Бұлайша үш, торт електен өткізу не үшін жасалып отыр? Бұл жұмысшылар мен шаруалар өздерінің нағыз сайлаған адамдарын Думаға өткізе алмауы үшін жасалып отыр. Бұл жұмысшылар мен шаруаларды жақтай- тын адамдардың Думага өте алмауы үшіп жасалып отыр. Бұл полицияныц көмегімен бүкіл жұмысшы ха- лықты тонап отырған ат тобеліндей қаражүздік поме-


210
В. И. ЛЕНИН
щиктер мен капиталистер өздерін халық өкіліміз деп атай алу үшін жасалып отыр.
Жумысшылар мен шаруалар! Полициялық жене по- мещиктік Думаға сенбеңіздер. Думаға халық өкілдері шақырылып отырғаи жоқ, қайта жұмысшыларға қар- сы, піаруаларға қарсы мықтап сөз байласып алу үшіи халық жаулары шақырылып отыр. Жан-жаңтарыңызға қараңыздаршы: жұмысшылар мен шаруалар өздерінің нағыз өкілдерін, Дума депутаттарын еркін сайлай ала ма? Полициялық үкімет таңдаулы жұмысшылар мен таңдаулы шаруаларды сотсыз және тергеусіз ұстап әке-. тіп жүрген жоқ па? Халық ісі үшін күрескен шаруаларды ату, жазалау бүкіл Россия бойынша жүріп жатыр. Бүкіл Россия азып-тозған әскери киімді дво- рянсымақ қарақшылардың тежеусіз талап-тонауына беріліп отыр. Үкіметтің бостандық жөнінде біз естігеп уәделөрінің бәрін зорлықшылар аяққа басып жаныш- тап отыр. Барлық түрмелер халық бостандығы жолын- дағы күрескерлерге лық толы.
Үкімет жалған Дума шақырып, халықты алдағысы келеді. Помещиктік Думаньщ көмегімен үкімет халық- ты қанау үшін, өз халқына қарсы, шаруалар мен жұ- мысшыларға қарсы соғыс үшін қарызға ақша алғысы келеді. Дума сайлауы деп аталатын алдауға қатысуға біздің келісімімізді алып, үкімет бізді полиция қақпа- нына түсіргісі келеді.
Саналы жұмысшылар бұл полициялық қақпанға түс- пейді. Біз ешбір сайлаусыз-ақ үкіметке және бүкіл ха- лыққа ашықтан-ашық: біз бұл комедияға қатыспаймыз деп мәлімдеуге тиіспіз. Біз алдауға жол бермейміз. По- лициялық өтірікті біз бүкіл жұрт алдында әшкерелей- міз. Әлі де болса алдауды түсінбейтін және халыққа Думадан жақсылық күтетін жұмысшылар мен шаруаларды біз мынадан сақтандырамыз: егер олар қалай де- генмен сайлауға қатысатын болса, онда олар Думаға жұмысшылар мен шаруалардың депутаттары кірмей, полицияға керекті капиталистер мен помещиктердің кі- ретінін көреді. Біз барлық жұмысшылар мен күллі шаруаларды, барлық адал адамдарды полициялық алдауға қарсы күресуге шақырамыз.


ПЕТЕРБУРГ ЦАЛАСЫ МЕН ҢАЛА ТӨҢІРЕГІНІҢ...
211
Біз бұрынғыша нағыз халық өкілдерінің шын жина- лысы үшін күресе береміз. Мұндай жиналысты жұрт- тың бәрі тең болып, ерікті түрде сайлауға тиіс, поме- щиктер мен бай адамдарға ешқандай артықшылық жасалмай, бастықтар мен полиция тарапынан ешбір кедергісіз сайлануға тиіс. Тек ерікті түрде сайланған бүкіл халықтық құрылтай жиналысы ғана жалған Дума болмай, нағыз Дума бола алады. Тек осындай жипа- лыс қана Русьте жақсы тәртіп енгізіп, жұмысшылар тұрмысын жеңілдете алады, шаруаларға жер, бүкіл ха- льщқа ерік бере алады.
17 октябрьде жұмысшылар өздерінің күресі арқылы үкіметті бостандық жоніиде уәде беруге мәжбүр етті. Үкімет өзінің уәдесінің бәрін орындамады. Енді жұ- мысшылар халық бостапдығы үшін ынтымақтаса түсіп, табандылықпен күресетін болады. Уақытша жеңілістер- ден жұмысшылардың ұнжырғасы түспейді. Бостандық жолыпдағы күрестің қиып да ауыр екенін, бірақ бос- тандық ісі — бүкіл халық ісі екенін жұмысшылар біле- ді. Бостандық ісі жеңеді, күрес бұдан да кең қанат жаяды. Жұмысшылар өздеріне берілген соққыдан ес жияды. Олар үкіметке қарсы ұйымшылдықпен тығыз топтаса түседі. Олар жаңа күш жинайды. Олар үкімет- тің барлық алдауларын және оған қарсы күресу қажет екенін шаруалардың анағұрлым қалың бұқарасына тү- сіндіреді. Жұмысшылар шаруалармен бірге көтеріліп, халықты қорлап отырған полициялық зорлықшылар- дың үкіметін қүлатады.
Жалған, полициялық және помещиктік Дума жо- йылсын!
Ерікті түрде сайланған бүкіл халықтық құрылтай жипалысы жасасын!
1906 ж 11(24) февралъдан
кейгн жазылған
1906 ж. февралъда РСДРП-пыц Листоеканыц текстгмен
Блріккеи Петербург Комитетініц салыстъіръілған цолжазба
жеке листовкасы болып басылған бойъінша басылып отыр


212
РСДРП ПЕТЕРБУРГ ҮЙЫМЫНЫҢ БОЙКОТ ЖАСАУ ТАКТИКАСЫ ТУР АЛЫ ЦАР АРЫ 97
Мыналарды еске алу керек:
1) 6 август — 11 декабрь заңдары негізінде шақыры- лып отырған Мемлекеттік дума халық өкілдігін мей- лінше дөрекі түрде боямалау болып табылады, өйткені пролетариат пен шаруалардың орасан зор көпшілігі жалпыға бірдей емес сайлау правосының және жұмыс- шылар мен шаруалар сайламшыларын үш-төрт електен өткізудің салдарынан іс жүзінде Думаға қатысудан* шеттетіліп отыр;
2) сайлампіылардың құрамын әдейі іріктеп алу және бай помещиктер мен ірі капиталистердің пайдасына бір- қатар пұрсаттылық беру жолымен үкімет Думада қа- наушы таптардың өкілдері ғана емес, қайта нақ сол таптардың қаражүздік элементтері толық басым бо- луын қамтамасыз етуге тырысады;
3) үкімет ешқандай үгіт бостандығына жол бермей, барлық жерлерде соғыс жағдайын енгізіп және поли- цияның толық озбырлығын орнатып, қандай да заңдар- ға қарамастан және ешқандай сотсыз революциялык, партиялар мен социалистік партиялардың өкілдерін вана емес, тіпті монархиялық либерал буржуазияның пар- тиясы өкілдерін дө (конституцияшыл-демократтарды және т. б.) қүдалап, тіпті осындай тар өрісті сословие- лік-шектеулі сайлауды да барып тұрған арсыздықпен бұрмалап отыр;
4) үкімет сайлауды әр жерде әдейі өзіне ңолайлы ке- зеңдерде тағайындау үшін және сайлаудың өзін сай-


РСДРП ПЕТЕРБУРГ УЙЫМЬІНЫҢ... ҚАРАРЫ
213
ланғандардың халықнен ешбір араласуын мүмкін ет- пейтіндей шапшаңдықпен өткізе салу үшін сайлауды бір мезгілдө өткізу туралы тіпті өзінің заңын да бұзып отыр;
5) самодержавиелік үкімет өзінің сөзсіз апат болуын кешеуілдету және революцияны тұншықтыруға, халық- ты одан әрі қанауға миллиондаған жаңа заемдар алу мақсатымен орыстың және, әсіресе, шетелдердің қоғам- дық пікіріне Дума шақыру арқылы ықпал жасамақшы болып отыр;
6) 98 Мемлекеттік советті жоғарғы палатаға айнал- дыратын 20 февральдағы заң ", Думаны самодержавие- лік бюрократияның дәрменсіз кеңесші ілылауы болу ро- лін біржолата атқаруға дейін өкеліп, Дума туралы ерөжені бұрынғыдан бетер нашарлатады;
7) 100 мұндай саяси жағдайларда осы сияқты Дума- ға қатысуды социал-демократиялық партиялардың басим көпшілігі жәпе ел ішіндегі барлық ұлттардың ұйымдары мүмкін емес деп санап отыр;
8) социал-демократтардың Мемлекеттік дума сай- лауына оның белгілі бір сатысында қатысуы, халықтың ңалың бұқарасының мүдделерін қорғайтын партиялар үшін біршама дұрыс сайлаудың болу мүмкіндігі жөиін- де халық арасында теріс түсінік тудыра алады;
9) сайлауға қатысу жұмысшылардың, шаруалардың, солдаттардың және т. т. Думадан тыс жүріп жатқан ре- еоліоциялық қозғалыстарынан пролетариаттың барлық назарын жалған жария, жалған конституциялық сай- лау науқанының бір бөлегіне аударып, уақытша ұнжыр- ғасы түскен жұмысшы табының ұнжырғасыи одан самый түсіре алады, күрестің революциялық дәуірі бітті, көтеріліс туралы мәселе күн тәртібінен алынды, ал партия конституциялық жолға түсіп келе жатыр деген пікір туғыза алады;
10) Мемлекеттік думаны сайлауда партиядан жария- лылық пен сабырлылық сақтауды талап ететін жағдай- лар болуын көздейді, сондықтан бұл сайлауға біздің ңатысуымыз көкейтесті революциялық міндетке — нақ сайлау кезінде және Думаны іпақырған кезде үкіметке


214
В. Й, ЛЕНИН
қарсы белсенді қимылды күшейту міндетіне — зиянды әсерін тигізөді;
11) социал-демократтар партиясы неғұрлым кем да- мыған бұқараға іс жүзіндө тәрбие беру мақсатында олармен бірге сайлауға бара алмайды, өйткені ой-орісі томен бұқара Думаның өзіне дейін баруды тілейді жәпе заңды жолмен барғылары келеді, ал партия, заңдарға бағынбай, мұндай бұқараның табиғи сенімсіздігін ғана тудырар еді жөне олардың Дума науқанының сабақта- рыц ақиқат, дәйекті түрде ұғуларына кедергі келтірер еді;
12) жұмысшылардың уәкілдері мен сайламшылары, өздерія сайлаушылардың құрамы полициялық жолмеп әдейі іріктелініп алынуы себепті, өздерінің уәкілдігінің қысқа мерзімді және тар сипатты болуы себепті, сай- лаудың жоғарыда көрсетілген жағдайы себепті, жұмыс- шы табының қалың топтарын шын революциялық жолмен ұйымдастыру үшін ештеңе істей алмайды;
13) сайламшылардың, жақсы дегенде, социал-демократия өз соңынан ерте алатындай бөлігінің губерния* лық сайлау жиналыстарынан кетуі арқылы Думаны сәт- сіздікке ұшырату мүмкін емес;
14) Россиянин; неғұрлым езілген ұлттары пролета^ риатының саналы өкілдері (поляк, еврей, латыш, литва социал-демократиясы) мұндай екіжүзді сайл аул ар дың қандайына да болса қатысуды үзілді-кесілді теріске шы- ғарып, сайлауды өткізушілерге қарсы барлық күш-жі- герлерін салып күресіп отыр;
15) буржуазиялық демократия мен шаруалардың бар- лық жауынгер элементтерінің (Шаруалар одағы, мұға- лімдер одағы 101, Одақтар одағы, социалист-революцио- нерлер партиясы, поляк социалистік партиясы 102, поляк прогрестік партиясы және т. т.) қоғамдық пікірі Думаны да және оның сайлауын да теріске шығарып отыр.
Осыларды еске ала келіп, біз, Петербургтің РСДРП қатарындағы жұмысшылары өкілдерінің жиналысы, мыналарды қажет деп табамызі
1) 	Мемлекеттік думаға қатысудың қандайынан болса да сөзсіз бас тарту керек;


РСДРП ПЕТЕРБУРГ ҮЙЫМЬІНЫҢ... Ң АР АРЫ
215
2) Мемлекеттік думаны сайлаудың қай сатысында болмасын, оны сайлау атаулыдан сөзсіз бас тарту керек;
3) халык, арасында үгіт жұмысын мейлінше кең оріс- тете отырып, сөйтіп Думаның піын сипатын түсіндіру керек, Россия мен Европаның жұртшылық пікірін алаң- дататын өтірікті әшкерелеу керек және шаруалардың Думадан жақсылық күтіп жүрген бөлегінің сөзсіз түңі- летінін корсету керек;
4) жалпы алғанда социал-демократтардың көзқарас- тарын баяндау үшін, атап айтңанда, Думаны сынау үшін, әсіресе бүкіл халықтық құрылтай жиналысын ре- воліоциялық жолмеп шақыру күресінің ұранын көтеру үшін сайлауға байланысты әр алуан жиналыстарды қа- лай да болса, жария түрде және күпия түрде пайдала- ну керек;
5) бостандық жолындағы күрестің революциялық әдістерін Дума арқылы күреске қарама-қарсы қоя отырып, осы үгіт кезінде жұмысптылар мен бүкіл халықты шын халық бостандығы жолындағы революциялық кү- рестің жогары сатысының бастамасы болып табылатыи декабрь көтерілісінің тәжірибесімен таныстыруға баса назар аударып отыру керек;
6) Дума жөніпдегі осы үгіт кезінде терең экономика- лық және финанс дагдарысына, реакциялық капиталис- тердің жұмысшыларды ңанауының оте-мөте күшейіп отырғаныяа, қалада жұмыссыздықтың, деревняда аіп- тықтың кушейіп отырғанына, көктемде шаруалар қозға- лысының болғалы отырғанына, әскерлер арасындағы на- разылың фактілеріне, мұның бәрі Мемлекеттік думаны пе ол шақырылғанға дейін, не шақырылғанпан кейін, халық одан біржола кудер үзген кезде, жойып жібере- тін халықтың жаңа дүмпуінің таяу арада бұрқ ете тү- суін өте-мөте мүмкін ететіп жағдайлар екеніне баса назар аудару керек;
7) осы үгітті азамат соғысы шиеленісіп отырған кезде конституциялық жалған үміттерді уағыздап, Думаны және оған қатысуды ұсынып, өзін үкімет деп атайтыи қаруланған қарақшылардың тек айуандық зорлықңа сү- йеніп отырған кезінде, халықтың басым көпшілігініи;


216
В. И. ЛЕНИН
бостандығы мен праволарын қорғау үшін күш қолдаңу- дың қажеттігін теріске шығарып, халықтың азаматтық сана-сезімін аздырып жүрген либералдық-монархиялық буржуазияның қоян жүрек өкілдерін (кадеттер сияңты- ларды) масқаралауға да пайдалану керек.
1906 ж. февралъдыц аяғында — марттъщ басында жазъілған
1906 ж. мартта РСДРП-ныц Листовканыц текстг бойынша
Бгріккен Петербург Комитетініц басылып отыр
жеке листовкасы бо^ып басылған


217
ОРЫС РЕВОЛЮЦИЯСЫ ЖӘНЕ ПРОЛЕТАРИАТТЫҢ МІНДЕТТЕРІ
I
Россиядағы демократиялың революцияның халі қа- лай: ол талқандалды ма әлде біз уақытша ғана толас тауып отырмыз ба? Декабрь көтерілісі революцияның шырқау шыңы болып, біз енді «шиповтық-конституция- лық» тәртіпке 103 қарай тоңтаусыз құлдырап келе жа- тырмыз ба? Немесе революцпялық қозғалыс жалпы жә- не тұтас алғанда бәсеңдеуге қарай бет алмай, ңайта, жаңа дүмпулерді әзірлей отырып, толас кезінде жаңа күштерді жинай отырып, сәтсіз болған бірінші котері- лістен кейін, жеңіске жетуге анағұрлым көп мүмкіндігі бар екінші көтеріліске бет алып, жоғары өрлеп келе ме?
Россия социал-демократтарының алдында қазіргі кез- де тұрған түбегейлі мәселелер осындай. Марксизмго адал болып қала отырып, біз объективті жағдайларды талдаудан жалпы сөзге сүйеніп бас тарта алмаймыз және бас тартуға тиісті емеспіз, ал осы жағдайларды ескеру, сайып келгенде, осы мәселелерді түбегейлі ше- шеді. Социал-демократияның бүкіл тактикасы осы мә- селелердің шешілуіне байлаиысты, сондықтан біздің таластарымыз, мысалы, Думаға бойкот жасау туралы таластарымыз (дегенмен бұл талас аяқталып келе жа- тыр, өйткені РСДРП-ның көпшілік ұйымдары бойкот жасауды жақтайтындықтарын білдірді) осы үлкен мә- селелердің өте кішкентай бөлегі ғана болып табылады.
Жалпы сөздермен бұл мәселелерден бұлтару марксис- ко лайықты емес деп біз жаңа ғана айтып өттік. Біз ре- волюцияны епіқашан да бір ғана «пайза мен айырдың»


218
В. И. ЛЕНИН
мағынасында түсінген емеспіз, біз көтеріліске тікелей шақыруды үсынбай түрған кезімізде де революционер болдық, парламенттік дәуір туған кезде де біз революционер болып ңала береміз және т. с. дегенге сілтеме жасаудың өзі де сондай жалпы сөз болып табылады. Мұндай сөздер түкке тұрғысыз жалтару болар еді, пақ- ты тарихи мәселелердің орнына түкті де анықтамайтын және тек бейшаралықты немесе саяси сасқалақтықты бүркейтін абстракт пікірлер айту болар еді. Ойымызды мысалмен дәлелдеу үшін Маркстің 1848 жылғы неміс революциясына көзқарасын келтірейік. Бізде буржуа- зияның реакцияшыл және революцияшыл болып нақ сопдай, тіпті одан да гөрі зор дәрежеде бөлінуінің пы- шандары байқалатыпдықтан да мұндай сілтеме әбден пайдалы болуы мүмкін, ал, мысалы, ұлы француз рево- люциясында мұндай бөліну болған жоқ еді. Асылында, орыс революциясының жағдайы туралы жоғарыда біз қойған түбегейлі мәселелерді де Германияға сәйкестен- діре қолданып (әрине, жалпы тарихи сәйкестік мүмкіи болатын шартты және шектеулі мағынада ғана): 1847 жыл ма пемесе 1849 жыл ма? деген сөздермен тұжы- рымдауға болады. Біз революцияның жоғары өрлеуініц ацырғы кезін (1847 жылы немістіц құрама ландтаг деп аталатын мемлекеттік думасы шаңырылып жатқан жә- не шақырылған кездегі Германия сияқты) бастан кеші- ріп отырмыз ба әлде біз революцияның біржола титық- тауының аяқ кезі мен жартымсыз копституцияның кө- ңілсіз күндерінің бастапқы кезін (1849 жылгы Герма- ниядағыдай) бастан кешіріп отырмыз ба?
Маркс пақ 1850 жылдың ішінде бұл мәселені алға қо- йып, шешіп отырды жәпе, ақырында, жалтарумен емес, объективті жағдайларды талдаудан шыққан тура жауа- бымен шешті. 1849 жылы революция күшпеи басылды, бірқатар көтерілістер сәтсіздікпен аяқталды, халықтың іс жүзінде жеңіп алған бостандықтары тартып алыпды, реакция «революционерлерге» қарсы құтырына қаһар шашты. «Коммунистер одағының» 104 (іс жүзінде Маркс баспіылық егкен сол кездегі социал-демократиялық ұйымның) ашық саяси бой көрсетуі мүмкін болмай қал- дьі. 1850 жылғы июньде Одақтың Орталық Комитеті оз


ОРЫС РЕВОЛЮЦИЯСЫ ЖӘҢЕ ПРОЛЕТАРИАТТЫҢ МІНДЕТТЕРІ 219
мүшелеріне арнаған үндеуінде былай деді: «Бүкіл Германия да революциялық партияның күшті цупия (бар- лык, жерде курсив біздікі) ұйымдары барлық жерде бірдей керек бола бастады». Орталың Комитет шетел- ден Германияға эмиссар жіберөді, ол «барлық жарам- ды күштерді Одақтың қолына» шоғырландырады. Маркс жаңа өрлеудің, жаңа революцияның болуы мүмкін екен- дігі туралы жазады, жұмысшыларға өз алдына дербес ұйымдасуға кеңес береді, әсіресе бүкіл пролетариат™ царуландыру қажеттігін, пролетарлық гвардия күру’ дың, «қарусыздандырудың қандай да болса әрекеттеріи күшпен бұзу» қажеттігін өте-мөте талап етеді (1850 жылдың мартындағы «Үндеу»), Маркс «революциялық жұмысшы үкіметтерін» күруды талап етеді және «алда тұрған көтерілістің кезінде және одан кейін» пролета- риаттың өзін қалай ұстауы керек екенін талңылайды. Маркс герман демократиясына 1793 жылғы якобиндік Францияны үлгі етеді (қараңыз: «Коммунистердіц Кельн процесі», орыспіа аудармасы, 115 жәпе басқа бет- тер) 105.
Жарты жыл өтеді. Күткен өрлеу басталмайды. Одақ- тың күіп-жігер салуынан ештеңе шықпайды. «1850 жыл- дың барысында революциялық өрлеудің,— деп жазды Энгельс 1885 жылы,— мүмкіндігі барған сайын азайып, тіпті мүмкін болудан қалды» 106. 1847 жылғы өнеркә- сіп дағдарысы өтіп кетті. Өнеркәсіптің өрлеуі басталды. Міне, сондықтан Маркс объективті жағдайларды ескере отырып, мәселені батыл да айқын қояды. Ол 1850 жыл- дың күзіпде буржуазиялық қоғампың опдіргіш күштері- нің осылай қаулап дамуы жағдайында — «шын революция туралы сөз болуы да мумкін емес» деп кесіп ай- тады 107.
Оқушының көріп отырғанындай, Маркс қиын мәселе- ден жалтармайды. Ол революция деген сөзді ойыншық қылмайды, көкейтесті саяси мәселелерді түкке тұрғы- сыз абстракциялармен ауыстырмайды. Жалпы алғанда революцияның қайткен күнде де алға басып отырғанып, өйткені буржуазиялық қоғамның дамып отырғанын ол естен шығармайды, қайта сөздің тікелей және тар ма- ғынасында алғанда демократиялық революцияньщ


220
В. И. ЛЕНИН
мүмкін еместігі туралы ашық айтады. Пролетариаттьщ белгілі бір топтарының «ұнжырғасы» тусуі мен шаршап- шалдығуын (хвостизмге салынатын социал-демократ- тардың жиі істеп жүргені сияқты) тілге тиек етпей, Маркс қиын мәселені шешеді. Жоқ, оның қолында ұп- жырға түсуі фактісінен басқа дерек болмай тұрған кез- дө (1850 жылғы мартта) ол қарулануға және көтеріліс жасауға, көтерілісті әзірлеуге шақыра берді, өзі күдік- тенгендік пен абыржығандык, көрсетпей, жұмысшылар- дың ұнжырғасын түсірмеді. Маркс «нағыз революция- ның» қалайда «титықтайтынын» көрсеткенде ғана,—тек сонда ғана ол өзінің козқарасын өзгертті. Көзқара- сын өзгерткен соц, Маркс тактиканы түбірінен өзгерту- ді, көтеріліске әзірлікті толық тоқтатуды тікелей жәие ашық талап етті, ойткені мұндай әзірлік ол кезде тек ойыншық қана бола алатын еді. Көтеріліс ұраны күн тәртібінен ашықтан-апіық алынып тасталды. «Ңозғалыс формасының өзгергені» тура және анық мойындалды.
Маркстің бұл үлгісін қазіргі қиын кезеңде біз әрқа- шан көз алдымызда ұстауымыз керек. «Нағыз револю- цияның» таяу болашақта жасалу мүмкіндігі туралы, не- гізгі «қозғалыс формасы» туралы, көтеріліс және оны әзірлеу туралы мәселеге біз асқан байсалдылықпен қа- рауға тиіспіз, бірак, күресіп жатқан саяси партия бұл мә- селені тура және анык,, бұлталақсыз, сылтаусыз, ешбір қобалжусыз шешуге міндетті. Мұндай мәселеге айқын жауап дайындай алмаған партия партия деген атаққа лайық болмас еді.
II
Сонымен, бұл мәселені шешу үшін бізде қандай объек- тивті деректер бар? Тікелей революциялық «қозғалыс формасының» толық титықтағаны туралы, жаңа көтері- ліс жасаудың мүмкін еместігі туралы, Россияпыц бей- шара буржуазиялық жалған конституционализм заманила аяқ басқаны туралы пікірге, былайпіа айтқанда, үстірт және жұрттың бәрінің кезіне түсерлік толып жатқан фактілер дәлел болады. Буржуазияның ішінде бетбұрыс басталғаны күмәнсыз. Помещик кадеттерден бөлініп, 17 октябрь одағына кетті. Үкімет қазірдің өзін-


ОРЫС РЕВОЛЮЦИЯСЫ ЖӘНЕ ПРОЛЕТАРИАТТЫҢ МІНДЕТТЕРІ 221
де-ақ екі палаталы «конституция» беріп отыр. Соғыс жағдайлары, жазалау және тұтқындау арқылы жалған Думаны шақыру мүмкіндігі жасалып жатыр. Қалалық көтеріліс басылып, сондықтан іпаруалардың көктемгі қозғалысы оқшау, дәрменсіз ңозғалыс болып шығуы ықтимал. Помещиктік жерлерді сату жүріп жатыр, де- мек, буржуазиялың, «тыныш» шаруалар тобы күшейө түсуде. Басылып тасталған көтерілістен кейін ұнжыр- ғаның түсуі айқын көрінііі отыр. Ақырында, мынаны ұмытуға болмайды: революцияның өрлеуін болжап айт- ңаннан гөрі, жалпы алғанда оның жеңілуін болжап ай- ту, былайша айтқанда, жеңілірек және оңай-ақ, өйткені қазір өкімет реакцияның жағында, сондықтан осы уа- қытқа дейін революциялар «көбінесе» ...аяқталмай бітіп келді.
Қарсы пікірді қостайтын қандай деректер бар? Бұл мәселе женінде сөзді К. Каутскийге берейік, оның көз- қарасының парасаттылығы жәнө күнделікті қауырт саяси мәселелерді мейлінше байсалды түрде, іскерлік- пен және мұқият талқылай білетіні барлық марксис- терге мөлім. Москва көтерілісі басылып тасталғаннан кейін көп ұзамай Каутский өз көзқарасын «Орыс рево- люциясының мүмкіндіктері» деген мақаласында баянда- ды. Бұл мақала орысшаға аударылып жарияланды, әри- не, цензуралык, бұрмалаулар (Каутскийдің «Россиядағы аграрлық мәселе» деген басқа бір тамаша еңбегінің орысшаға аудармасы да сондай бұрмалаулардан зардап ніеккен сияқты) болмай ңалған жоқ.
Каутский ңиын мәселелерден жалтармайды. Ол жалпы алғанда революцияның жеңілмейтіндігі туралы, про- летарлар табының әрқашан жәнө үздіксіз революция- шылдығы туралы және т. с. бос создермен құтылып ке- туге тырыспайды. Жоқ, ол Россиядағы қазіргі, осы күнгі демократиялық революцияның мүмкіндіктері туралы нақты тарихи мәселені турасынан ңояды. Ол өзі- нің мақаласын, еш нәрсені бүкпей, 1906 жылдың басы- нан бері қарай Россиядан ылғи да дерлік қайғылы хабарлар келіп жатыр, ол хабарлар «бул революция бір- жола басып-жаншылып, ацтыц дем алдында отыр деген пікір тутъіза алар еді» деп бастайды. Бұл жөнінде реак-


222
В. И. ЛЕНИН
ционерлер ғана емес, орыстыц либералдары да шаттану- да, дейді Каутский, сөйтіп «купонныц» 108 осы соңғы ңаһармандарын олардың өздеріне әбден лайық келетін жексұрын сөздермен бейнелейді (Плехановтың орыс со- циал-демократтары «пролетарлық емес оппозициялы^ партиялардың қолдауын қадірлей білулері» керек дегеп теориясына Каутский, сірә, әлі сене қоймаған болса керек).
Сөйтіп, Каутский өзінен-өзі алға қойылып отырған осы пікірді егжей-тегжейлі талдайды. Москвада жұмыс- шылардың декабрьдегі жеңілісінің Париж жұмыспіы- ларының июньдегі (1848 ж.) жеңілісіне сырттай ұқсас екені күмәнсыз. Онда да, мұнда да үкімет жұмысшы- ларды қарулы котеріліс жасауға жұмысшы табы әлі жеткілікті дәрежеде ұйымдаспаған кезінде «арандат- ты». Онда да, мұнда да жұмысшылардың қаһармандық- пен қарсылық көрсетуіне қарамастан, реакция жеңді. Каутский бұдан қандай қорытынды шығарады? Плеха- новтың педанттық өсиеттерінен үлгі алып, қолға қару алмау керек еді деп қорытынды іпығармай ма? Жоң, Каутский өткендегіні айтып, өресіздік және арзан мораль үйретуге көшуге асықпайды. Ол орыс революция- сы біржола басып-жашпылды ма деген мәселені шешіп бере алатын объективті деректерді зерттейді.
Каутский лролетариаттың Париждегі (1848 ж.)’ жәпе Москвадағы (1905 ж.) жеңілістерінің арасында түбе- гейлі торт айырмашылық бар деп біледі. Біріншіден, Париждің жеңілуі бүкіл Францияның жеңілуі болды. Москва туралы мұны тіпті де айтуға болмайды. Петер- бургтің, Киевтің, Одөссаның, Варшаваныц, Лодзьдің жұмысшылары талқандалған жоқ. Олар бір жыл бойы- на созылып келе жатқан керемет ауыр күрестө шар- піап-шалдықты, бірақ олардың сағы сынған жоқ. Олар бостандық жолындағы күресті қайтадан бастау үиіін күш жинауда.
Екіншіден, одан да гөрі елеулі айырмашылық мыиа- да: шаруалар 1848 жылы Францияда реакция жағында болып еді, ал 1905 жылы Россияда революция жағында болып отыр. ІПаруалар көтерілістері болып жатыр. Ол котерілістерді басып-жаншумен тұтас армиялар айна-


ОРЫС РЕВОЛЮЦИЯСЫ ЖӘНЕ ПРОЛЕТАРИАТТЫҢ МІНДЕТТЕРІ 223
лысуда. Германия 30 жылдық соғыста 109 қандай күй- зелген болса, бұл армиялар да елді сондай күйзелтуде. Әскери жазалаулар шаруаларды кемді күнге ңорқыта- ды, бірақ бұл олардың қайыршылығын тек күшейте тү- седі, олардың мүшкіл халін нашарлата түседі. 30 жыл- дық соғыстың күйзеліске ұіпыратқаны сияқты, бұл жазалау қазіргі тәртіпке қарсы соғыс жариялауға мәж- бүр болатын адамдарды, ел ішінде тыныштық орнатуға жол бермейтін және қандай да болса көтеріліске қосы- латын адамдарды көбейткен үстіне көбейтпей қоймайды.
Үшінші, өте ерекше маңызды айырмашылык, мынау. 1848 жылғы революция 1847 жылғы дағдарыс пен ашар- шылық нәтижесінде туған болатын. Реакция дағдарыс- тың аяқталуына және өнеркәсіптің өркендеуіне сүйен- ді. «Россиядағы қазіргі террор тәртібі, керісіншс, жыл- дар бойы бүкіл елге ауыртпалық болып келе жатқан экономикалық дағдарыстың шиеленісуіне әкеп соғуға тиіс». 1905 жылғы ашаршылық озінің барлық зардап- тарымен таяудағы айлардың ішінде толық білінеді. Ре- волюцияны басып-жаншу дегеніміз асқан зор азамат соғысы, бүкіл халыққа қарсы соғыс. Бұл соғыс сыртқы соғыстан кем түспейді, оның үстіне бөтен елді емес, тек оз елін күйзеліске ұшыратады. Финанс күйзелісі төніп келеді. Ал оның үстіне жаңа сауда шарттары Россияға ерекше күйзеліс қаупін тондіреді және тіпті дүние жү- зілік экономикалық дағдарыс туғызуы мүмкін. Сопьь мен, реакциялық террор неғұрлым ұзаққа созылған са- йын, елдің экономикалық жағдайы соғұрлым нашарлай береді, жексұрын тәртіпке қарсы ашу-ыза да соғұрлым күшейе береді. «Мұндай жағдай,— дейді Каутский,— патша өкіметіне қарсы қандай да болса күшті ңозғалыс- ты ырык, бермес қозғалысқа айналдырады. Ал мұндай қозғалыстарда кемшілік болмайды. Өзінің қаһармандыры мен қажырлылығының соншама үлы дәлелдеріи корсете білгеп Россия пролетариаты осының қамын ойлас- тырады».
Каутский көрсетіп отырған төртінші айырмашылық- тың орыс марксистері үшін ерекше мәні бар. Амал қан- ша, бізде қазір «браунингтер» мен «жауынгерлік жа- сақтар» жөнінде топас, затында таза кадеттік ниетпен


224
В. И. ЛЕНИН
табалап күлушілік өте етек алып кеткен. Көтерілістің болуы мүмкін емес және бұдан былай оны әзірлеудің керегі жоқ деп айтуға ешкімнің батылдығы мен тура- шылдығы жетпейді, мұндай батылдық пен турашылдық- тың үлгісін Маркс көрсеткен болатын. Бірақ революций- нерлердің соғыс әрекеттері жайында табалап күлгенді біз өте жақсы көреміз. Біз өзімізді марксистерміз деп атаймыз, бірақ көтерілістің әскери жағын (Маркс пен Энгельс әрқашан үлкен маңыз берген жағын 110) тал- даудан: «қолға қару алмау керек еді...» деп теңдесі жок,- ұлы доктринерлікпен мәлімдеп, бұлтарып кетуді жөн ко- реміз. Каутский басқаша істейді. Оның қолында көтері- ліс туралы дерек қапшама аз болса да, бәрібір ол мәселенің әскери жағыпа да ой жүгіртуге тырысады. Шайқастарға баға бергенде, ол біздің революцияшыл Куропаткиндерше: береді екен, ал; соғады екен, қапі дегендей; таяқ жеген екенсіңдер, ендеше қолға қару алмау да керек едіі — деп баға бермей, қозғалысты жаңа, бұқараның өзі белгілеген күрес формасы деп бағалауға тырысады.
«Париждегі июнь шайқастары да, Москвадағы декабрь шай- қастары да баррикадалық шайқас болды,— дейді Каутский.— Бірақ біріншісі апат еді, ескі баррикадалық тактиканың соңы болып еді. Екіншісі жаңа баррикадалық тактиканьщ басталуы болды. Сондықтан, біз Маркстің «Тап күресі» деген еңбегінө жазған алғы сөзіндө баяндаған Энгельстің көзқарасын, атап айтқанда, баррикадалық ұрыстардың заманы өтіп кетті-міс деген көзқарасын қайта қарауымыз керек111. Іс жүзінде ескі бар- рикадалық тактиканың ғана заманы өтті. Бір топ көтерілісші- лер қазіргі заманғы артиллерияның барлыд зеңбіректерімея жабдықталған, тамаша соғыс күштеріне 2 апта бойы төтеп бе- ре алған Москва шайқасы, міне, осыны дәлелдеді».
Каутский осылай дейді. Ол бірінші әрекеттің сәтсіз- дігіне бола көтеріліске жаназа шығармайды. Ол сәтсіз-* дік жөнінде күңкілдемейді, қайта күрестің жаңа, жоға- ры формасының пайда болып, өсуін зерттейді, әскер ішіндегі берекесіздік пен наразылықтың мәнін, қала халқының тарапьінан жұмысшыларға көмек көрсетудің, жаппай стачканы көтеріліспен ұштастырудың маңызы т талдайды. Ол пролетариаттың көтеріліс жасауға қалай уйренетінін зерттейді. Ол ескірген соғыс теорияларып


ОРЫС РЕВОЛЮЦИЯСЫ ЖӘНЕ ПРОЛЕТАРИАТТЫҢ МІНДЕТТЕРІ 225
қайта қарайды, сөйтіп бүкіл партияны Москва тәжіри- бесін қайта ңарап, қабылдауға шақырады. Ол барлық ңозғалысты стачкадан көтеріліске көшу деп біледі, же- ңіске жету үшін жұмысшылардың бұл екеуін қалай ұштастыра білуі керек екенін түсінуге тырысады.
Каутский мақаласын мынадай сөздермен аяқтайды: «Москва сабақтары осындай. Бұл сабақтар болаіпақ кү- рестің формаларына қаншалықты ыңпал етеді, мұны ңазіргі уақытта бұл арадан (яғни Германиядан) болжап білу мүмкін емес. Шынында да, осы уақытқа дейін біз бұрынғы орыс революциясының бәрінен ұйымдаспаған бұқараның стихиялық дүмпулерін көрдік, ол револю- циялардың бірде-бірі күні бұрын жоспарланып, дайын- далмады. Сірә, алдағы белгілі бір уақыт ішінде де осы- лай болатын шығар.
Бірақ қазіргі уақытта болашақ күрестің формаларып әлі анық болжап айта алмасақ та, барлық нышандар біздердіц бұдан былай да шайқастар болады деп қалай да күтуіміз керек екенін, қазіргі түнерген (унхеймли- хе) тыныштық тек дауыл алдындағы толас екенін дә- лелдейді. Октябрьдегі қозғалыс қалалар мен деревня- лардағы бұқараға олардың қандай күштерді өрістете алатынын көрсетті. Сонан соң, январь реакциясы олар- ды азапқа толы шыңырауға құлатты. Бұл шыңырауда оларды барлық нәрсе ызаландырады, ашулануға итер- мелейді, осы шыңыраудан күтылу үшін олар ешбір бараны қымбат деп, сірә, санамас еді. Көп ұзамай бұқара қайтадан көтеріледі, көп ұзамай олар бұрынғыдан ана- гұрлым қуатты аттанысқа шығады! Бостандық жолын- дағы күресте қаза тапқан ерлердің мүрделері үстінде контрреволюция өз мерекесін тойлай берсін: бұл мере- кенің ақыры жақындап келеді, қызыл таң атып келеді, пролетарлыц революция төніп келеді».
III
Бұл баяндалған мәселе — бүкіл социал-демократия- лық тактиканың түбегейлі мәселесі. Алдағы партия съезі ең алдымен осы мәселені мейліише айцын, анық- тап піешіп алуға тиіс, сондықтан барлық партия мүше-


226
В. И. ЛЕНИН
лері, барлық саналы жұмысшылар бүл мәселені шешу үшін жан-жақты материал жинауға дереу барлық күшія жұмсаулары керек, оны талқылауы керек және съезгө өздерінің елеулі және жауапты міндетін орындауға то- лық дайындығы бар делегаттарын жіберулері керек.
Съезге делегаттар сайлау барлық тактикалық плат- формаларды толық анықтау негізінде жүргізілуге тиіс. Ал, шындығында, алға қойылған мәселеге белгілі бір дәйекті және тиянақты түрде берілген жауап социал- демократияның тактикалық платформасының барлық жеке мәселелерін алдын ала шешіп береді.
Екінің бірі.
Не біз қазіргі уақытта «нағыз революция туралы сөз болуы да мүмкін емес» екенііі мойындаймыз. Онда біз өзіміз өзімізді де, пролетариат™ да, халықты да адас- тырмау үшін мұны тура және мейлінше батыл түрде жұрттың бәріне естірте мәлімдеуіміз керек. Опда біз де- мократиялық революцияны пролетариаттың тікелей мін- деті ретінде ақырына дейін жеткізу ісін сөзсіз теріске шығаруға тиістіміз. Онда біз көтеріліс туралы мәселені күд тәртібінен мүлдем алып тастауға, қаруландыру жене жауынгерлік жасақтар ұйымдастыру жөніидегі жұ- мыстың бәрін тоқтатуға міндеттіміз, өйткені көтерілісті ойыншық ету жұмысшы партиясына лайықты емес. Онда біз революциялық демократияның күші сарқылды деп мойындауға және конституциялық тәртіп тұсында- ғы нақты оппозициялың күш ретінде либерал демокра- тияның белгілі бір топтарын қолдауды өзіміздің тікелеи міндетіміз деп алға қоюға тиістіміз. Онда біз Мемлекет- тік думаны, нашар болғанымен, әйтеуір парламент қой деп танып, оның сайлауына ғана қатысып қоймай, Ду- маның өзіне де қатысуға тиістіміз. Онда біз партияны жария жағдайға көшіруді бірінші қатарға ңойып, партийный; программасын тиісінше өзгертуге, барлық жұ- мыстарды «заңның» шеңберіне бейімдеуге немесе, ең болмағанда, құпия жұмыстарға мейлінпіе аз және бағы- нышты орын бөлуге тиістіміз. Онда бүдан бұрынғы та- рихи дәуірде қарулы көтеріліс қандай бірінші дәрежелі партиялық міндет болса, кәсіпшілік одақтарын ұйымдас^ тыруды біз сондай міндет деп тани аламыз. Онда біз


<>1’1 >ІС РЕВОЛЮЦИЯСЫ ЖӘНЕ ПРОЛЕТАРИАТТЫҢ МІНДЕТТЕРІ 227
соидаи-ақ шаруалар қозғалысының революциялық ұран- дарын да (помещиктердің жерін конфискелеу сияқты) кезектен алып тастауға тиіспіз, өйткені мұндай ұрандар котерілістің практикалық ұрандары болып табылады, шг әскери жағынан едәуір әзірленбейінше, оған эбден сенбейінше, көтеріліске шақыру кетерілісті мейлінше лайықсыз түрде ойыншық еткендік болар еді. Онда біз революциялық уақытша үкімет туралы ғана емес, «ре- волюциялык, өзін өзі басқару» делінетін туралы да эр түрлі сөздерді аулақ лақтырып тастауымыз керек, өйт- кені, тәжірибе көрсеткендей, бұл терминмен дұрыс не бұрыс белгіленген мекемелер іс жүзінде жағдайға қарай котеріліс органдарына, революциялық үкіметтің ұйыт- қысына айналады.
Не біз қазіргі уақытта нағыз революция туралы сөз бола алады және сөз болуы керек деп мойындаймыз. Біз тікелей-революциялық күрестің жаңа және жоғары формаларып болмай қоймайды немесе, ең болмағанда, иеғұрлым ықтимал деп мойындаймыз. Онда пролета- риаттың басты саяси міндеті, оның барлық жұмысыныц өзегі, оның күллі ұйымдық таптыц қызметінің нәрі — демократиялы^ революцияны ацырына дейін жеткізу болуға тиіс. Әр түрлі сылтаулар айтып бұл міндеттен бүлтару тап күресі деген ұғымды брентаноша түсіну- ге 112 дейін төмендеткендік қана болар еді, пролетариат- ты либерал монархиялық буржуазияпың құйыршығына айналдырғандық қана болар еді. Онда партияның ең кокейтесті және басты саяси міндеті қозғалыста қол жеткен күрес формасының жоғары түрі ретіндегі қару- лы көтеріліске күштерді дайындау және пролетариатты үйымдастыру болып табылады. Онда мейлінше тікелей практикалық мақсаттарды көздеп, декабрь көт.ерілісінің барлық тәжірибесін сын көзбен қарап зерттеу қажет. Онда жауынгерлік жасақтарды ұйымдастыру жәно оларды қаруландыру жұмысын он есе күшейту керек. Онда партизандардың жауынгерлік қимылдары арқылы да көтеріліске әзірлену керек, өйткені тек жа- зу, тіркеу арқылы «әзірлену» ерсі болар еді. Оңда аза- мат соғысы жарияланған және ол болып жатыр деп есептеу керек, оның үстіне партияның букіл қызметі


228
В. И. ЛЕНИН
«соғыс болған соц, соғыстағыша болсын» деген прин- ципке багынатын болуы керек. Онда шабуылды сотые ңимылдары үшін, сөз жоқ, пролетариат кадрларын тәр- биелеу қажет. Онда шаруалар бұқарасына революция- лық ұрандар тастау қисынды да орынды болады. Револю- циялық, тек қана революциялық демократиямен жауын- герлік келісім жасау міндеті бірінші қатарға қойылады: буржуазиялық демократияны бөлудің негізіне нақ котеріліс туралы мәселе алынады. Кімде-кім көтерілісті жақтаса, пролетариат олардан «бөлек жүрсе» де, солар- мен «бірігіп соққы береді»; кімде-кім көтеріліске қарсы болса, оларға қарсы біз аяусыз күресеміз немесе екі- жүзділер жәнө иезуиттер (кадеттер) деп, бойымызды аулақ саламыз. Опда біз барлық үгітімізде ең алдымен ашық азамат соғысы тұрғысыпап копституциялық жал- ған үміттерді сынауды және әшкерелеуді ұсынамыз, стихиялық революциялық дүмпулерді үздіксіз әзірлей- тін жағдайлар мен шарттарды ұсынамыз. Ояда біз Ду- маны парламент деп емес, полициялық кеңсе деп санай- мыз, сондықтан қандай да болса екіжүзді сайлауларға қатысуды пролетариатты аздырады және оның береке- сін кетіреді деп теріске шығарамыз. Онда біз (1849 жылы Маркстің қойғанындай) «ашық көтерілістер» жа- сайтын ерекше аппараты болатын, жұмысшылардың кәсіпшілік одақтарынан бастап, заңға бағынышты бас- пасөзге дейін барлық жария ңоғамдар мен мекемелерді ерекше барлап отыратын «күшті астыртын ұйымды» жұмысшы табы партиясы ұйымыньщ негізі етіп қоямыз.
Ңысқаша айтқанда: біз не демократияльщ революция- ны аяқталды деп танып, көтеріліс туралы мәселені куп тәртібінен алып тастап, «конституциялық» жолға түсуі* міз керек. Не біз демократиялық революцияны одан әрі жүріп жатыр деп танып, бірінші қатарға опы аяқтау міндетін қоямыз, көтеріліс ұранын дамытып, іс жүзінде қолданамыз, азамат соғысын жариялап, конституция- лық жалған үміттердің қапдайын болса да аяусыз мас- қаралап отырамыз.
Біз партиямыздың алдында тұрған мәселе жөнінде соцғы шешімді батыл жақтаймыз деп оқушыларға мә- лімдеп жатудың қажеті бола қоймас. Үсынылып отыр-


ОРЫС РЕВОЛІОЦИЯСЫ ЖӘНЕ ПРОЛЕТАРИАТТЫҢ МІНДЕТТЕРІ 229
ған тактикалық платформа съезде және съезге әзірлену жөніндегі барлық жұмыстың кезінде біздің ұсынатын козқарастарымызды қорытып, жүйелі түрде баяндауға тиіс. Бұл платформапы аяқталған нәрсе деп қарамау керек, қайта тактикалық мәселелерді анықтаудың конс- пектісі және партия съезінде біз қорғайтын қарарлар мен қаулылардың бастапқы нобайы деп қарау керек. Бұл платформа бұрынғы «болыпевиктердің» (соның ішінде «Пролетарийдің» редакторлары мен қызметкер- лерінің) ішіндегі пікірлестердің жеке жиналыстарында талқыланды және коллективтік жұмыстың жемісі болып табылады.
«Партийные Известил» № 2, «Партийные Известия»
20 март, 1900 ж. газетінщ текстг бойынша
Ңол ъойған: Большевик басылып отыр


231
РСДРП БІРІГУ СЪЕЗІНЕ
ТАКТИКАЛЫҚ ПЛАТФОРМА
РСДРП БІРІГУ СЪЕЗІПЕ ҚАРАРЛАРДЫҢ ЖОБАСЫ >‘з
1906 ж 20 мартта «Партийные Известия» газетгнгц 2-номерінде бас.ылған
9 12-том
Газеттіц тексті бойынша басылып отыр


233
Оқушыларға ұсынылыті отырған он бір қарарды «Пролетариев;» бұрынғы редакторлары мен қызметкерлері- нон және бірнеше практиктерден құралған пікірлестер тобы дайындаған. Бұл — аяқталған жоба емес, қарар- дың нобайы ғана, мұның өзі партияның белгілі бөлегі- нің тактикалың көзқарастарыньщ бүкіл жиынтығы ту- ралы мүмкіндігінше тұтас ұғым беруге тиіс және қазір Біріккен Орталық Комитеттің шақыруы бойынша пар- тиямыздьщ барлық үйірмелері мен ұйымдарында баста- лып отырған жүйелі айтысты жеңілдетуге тиіс.
Тактикалық қарарлар Біріккен Орталық Комитеттің белгілі листогында ұсынылған съезд күн тәртібіне сәй- кестендірілген 114. А лайда партия мүшелері бұл күн тәр- тібімен шектелуге тіпті де міндетті емес. Барлық так- тикалық көзқарастарды толық баяндау мақсатымен біз Біріккен Орталық Комитет белгілеген күн тәртібіне кір- меген екі мәселені; атап айтқанда «Демократиялықре- волюцияның қазіргі кезеңі» және «Пролетариаттьщ де- мократиялық револкщияның қазіргі кезен;індегі таптық міндеттері» деген мәселелерді қосуды созсіз қажет деп санадық. Бұл мәселелерді анықтап алмай тұрып, так- тиканьщ неғұрлым жеке мәселелерін талқылауға бол- майды. Сондыңтан біз съезге өз күн тәртібіне: «Демо- кратиялық революциянын; ңазіргі кезенД және пролөта- риаттьщ таптық міндеттері» деген жалпы мәселені қоюын ұсынамыз.
9 *


234
В. И. ЛЕНИН
Аграрлық программа жэпе шаруалар ңозғалысына көзқарас жөніндегі мәселеге келетін болсақ, бұл мәселе жөнінде арнайы кітапша жазу қажет *. Оның үстіне Біріккен Орталық Комитет осы мәселе бойынша съезге баяндама дайыпдап жатқан арнаульі комиссия тағайыи- дады 1І5.
Өз қарарларымыздың нобайларын жариялай оты- рып, біз барлық партия мүшелерінің оііы талқылауға, түзетуге жәпе толықтыруға қатысуын сұраймыз. Жаз- бапта баяндамалар меп жобаларды, қарарлар жобасыи дайындаган топқа тапсыру үшін, партиямыздың ұйым- дары арқылы РСДРП Санкт-Петербург комитетіне жі- беруге болады.
ДЕМОКРАТИЯМ ЫҚ РЕВОЛЮЦИЯНЫҢ ҚАЗІРГІ КЕЗЕҢІ
1) Өндіргіш күштер жаппай жойылған және халық- тың күйзелуі адам айтңысыз күшейіп отырған жағдай- да Россияның басынан кешіріп отырған экономикалық және финанс дағдарысы бәсеңдемейтіні былай тұрсын, қайта, керісінше, қалаларда жойқын жұмыссыздық, де- ревпяларда ашаршылық тугызып, ұлғайып, шиеленісе түседі;
2) өзінің пұрсаттылықтары мен жыртқыштық мүд- делеріне қауіп туғызып отырған халықтың революция- лық қимылынап зәресі ұшқан ірі капиталистік жәпе помещиктік таптың арасында революцияны басып-жан- шу мақсатымен оппозицияны қойып, самодержавиемен келісімге келуге қарай кілт бет бұрыс болса да, бірақ оның есесіне саяси бостандықты және әлеуметтік-эко- номикалық өзгерістерді шын жүзеге асыру жөніндегі талаптар ұсақ буржуазия мөн шаруалардың жаңа топ- тарының арасында кеңейіп, нығайып келеді;
3) қазіргі реакциялық үкімет іс жүзінде ескі самодержавием сақтап қалуға тырысып, өзі жариялаған бостандықтардың бәрін аяққа басып, дәулетті таптар- дың жоғары тобына тек кеңесші дауыс қана беріп, ха- лық өкілдігінің дөрекі түрде өңіп айналдырып, бүкіл * Қараңыз: осы том, 251—282-беттер. Ред.


РСДРП БІРІГУ СЪЕЗІНЕ ТАКТИКАЛЫҚ ПЛАТФОРМА 235
елде әскери жазалау, айуандықпен ұрып-соғу және жаппай қырып-жою тәртібін енгізіп. полициялық жәпе өкімшілік озбырлықты бұрын болып көрмеген мөлшер- де күшейте отырып, буржуазияның қалың тобыныц арасында толқу мен наразылык, туғызады, пролетариат пен шаруалар бұқарасының кекшілдігі мен ашу-ыза- сын туғызады, сөйтіп жаңа, неғұрлым ауқымды және шиеленіскен саяси дағдарысқа негіз жасайды;
4) 	1905 жылдың аяғындағы оқиғалардың барысы — қалалардағы бұқаралық стачкалар, деревнялардағы на- разьілық және халықтың қолы жетіп, үкімет тартып алған бостандықты сақтап қалуға тырысудан туған декабрь қарулы көтерілісі, сонан соң азаттық қозғалысы- ның әскер күшімен аяусыз тұншықтырылуы — консти- туциялық жалған үміттердің бос нәрсе екендігін кор- сетті және бостандық жолындағы күрес ашық азамат соғысындай шиеленіскен заманда мұндай жалған үміт- тердің зиянды екендігіпде халықтың қалың бұқарасы- ның көзін жеткізді;
осыларды еске ала келіп,—
Біз мыналарды мойындаймыз және съезге оны қа- былдауды ұсынамыз:
1) Россиядағы демократиялық революцияның томен- демегені былай тұрсын, қайта, керісінше, жаңа өрлеу- ге беттеп келеді, сондықтан қазіргі біршама толастау дәуірін революция күівтёрінің жеңілуі деп қарамай, ре^ волюциялық күш-жігер жинау дәуірі, өткен кезеңдер- дің саяси тәжірибесін үйрену, халықтыц жаңа топта- рын қозғалысқа тарту, демек, бұрынғыдан да күшті жа- ңа революциялық тегеурін дайындау дәуірі деп қарау керек;
2) қазіргі уақытта азаттық қозғалысының басты фор- масы жалған конституциялық пегізде жүргізілетіп жа- рия күрес емес, қайта халыңтың қалың бұқарасыпыц полициялық-крепостниктік заңдардың тас-талқанын шығарып, революциялық право жасайтын және халық- ты езу органдарын күш қолдану арқылы қирататын тЬ келей-революциялық қозғалыс болып табылады;
3) қазіргі қоғамның алдыңғы қатарлы табы ретінде пролетариаттың мүдделері либералдық-монархиялық


23ß
В. И. ЛЕНИН
буржуазия (оның ішінде конституцияшыл-демократтар партиясы да бар) таратып, осы арқылы өздерінің тар өрісті таптық мүдделерін бүркемелеп жүрген және аза- мат соғысы дәуірінде халыңтың саяси сана-сезіміп мой- лінше аздыратындай эсер ететін конституциялық жал- ран үміттерге қарсы аяусыз күрес жүргізуді талап ете- Ді.
ҚАРУЛЫ КӨТЕРІЛІС
1) Россиядағы қазіргі демократиялық революцияның бүкіл тарихы бізге, жалпы және тұтас алғанда, қозға- лыстың самодержавиеге қарсы күрестің неғұрлым бұ- царалық, бүкіл елді қамтитып батыл жәпе шабуылды формаларына қарай үздіксіз өрлеп келе жатқанын көр- сетеді;
2) октябрьдегі саяси стачка Булыгин Думасын лақ- тырып тастап, самодержавиелік үкіметті саяси бостан- дықтыц негіздеріп жариялауға мәжбүр етіп, пролета- риаттың алып күшіи және оның таптық ұйымдардың барлық кемшіліктеріне қарамастан, бүкіл Россия көле- мінде бірауыздылықпен күреске шыға алатынын корсеты;
3) қозгалыстың опан орі осу кезецінде бейбіт жап- пай стачка жеткіліксіз де, оны жеқелеп қолдану — мақсатқа жеткізбейтін және пролетариаттың күшін рә- суа ететін болып шықты;
4) соиан соң бүкіл революциялық қозғалыс стихия- лык, күшпен декабрь қарулы котерілісіне апарып соқ- ты, бұл кезде халықтың қолы жеткеп бостандыңты ре- акциялық үкіметтің қол сұғуынап аман саңтап қалу үшін тек пролетариат қана емес, сонымен қатар қала кедейлері мен шаруалардың жаңа күштері де қолына қару алды;
5) декабрь көтерілісі баррикадалық жаңа тактиканы туғызды және тіпті қазіргі заманғы әскерге қарсы да халықтың ашықтан-ашық қарулы күрес жүргізе алаты- пын дәлелдеді;
6) конституциялық уәделерге қарамастан, әскери- полициялық диктатура орнауының нәтижесінде, халық


РСДРП БІРІГУ СЪЕЗІНЕ ТАКТИКАЛЫҚ ПЛАТФОРМА 237
бүқарасының арасында нақты өкімет үшін күресудіц ңажеттігін түсіну пісіп жетіліп келеді, ал мұндай ошметке революцияшыл халық самодержавиенің күште- ріпе ңарсы ашық күресте ғана ие бола алады;
7) 	халықты қарудың күшімен бас игізуге өзі де сол халықтың бір бөлегі болып табылатын әскери күштер- ді қолдану арқылы, әскери істе толғағы жеткен және йрмиядағы барлық адал элементтер талап етіп отырған реформаларды орындамау арқылы, запастағылардың өте ауыр жағдайын жеңілдетуге шаралар қолданбай, солдаттар мен матростардың талабына полициялық-ка- зармалың қатаңдықты күшейтумен ғана жауап беру арқылы самодержавие өзінің әскери күштерін әлсіре- тіп, тәртіпті нашарлатып отыр;
осыларды еске ала келіп,—
Біз мыналарды мойындаймыз және съезге оны мо- йындауды ұсынамыз:
1) қарулы көтеріліс қазіргі уақытта бостандық жо- лыпдағы күрестің қажетті құралы болып қана қоймай, сонымен қатар қозғалыстың іс жүзінде қол жеткен са- тысы болып табылады, бұл саты жаңа саяси дағдарыс- тың өршіп, шиеленісуінің салдарынан қарулы күрестіц қорғаныстық формаларынан шабуылдық формаларына көтііу дәуірін ашады;
2) жаппай саяси стачка қозғалыстың қазіргі кезеңін- де күрестің дербес құралы деп қаралғаннан гөрі, көтері- ліске қатынасы жөнінде қосымша құрал деп қаралуға тиіс; демек, мұндай стачка жасау үшін уақыт белгілеу, стачканың қамтитын жері мен еңбек салаларын белгі- леу ісін күрестің басты формасының, қарулы көтеріліс- тің, кезі мен жағдайларына бағындырған жөн;
3) декабрь көтерілісішң практикалық тәжірибесіп үйрену ісіне, оны әскери жағынан сыпауға және бола- піақ үшін онан нақты сабақтар алу ісіне партияпың насихат және үгіт жұмысында қатты көңіл бөлінуге тиіс;
4) жауынгерлік жасаңтардың санын кобейту, олар- ды ұйымдастыру ісін жақсарту жәпе оларды түрлі қа- румен жабдықтау жөнінде бұрынғыдан да гөрі жігерлі жұмыс істеу керек, оның бер жағында, тәжірибеге сүйс-


238
В. И ЛЕНИН
не отырып, тек партиялық қана емес, сонымен қатар партияға тілектес және мүлдем бейпартиялык, жауын- герлік жасаңтарды да ұйымдастыру керек;
5) әскер арасында жүмысты күшейту қажет, бұл арада қозғалыс табысты болу үшін эскер арасында на- разылықтың ғана болуы жеткіліксіз екенін, ол үшін үкіметке ңарсы барынша батыл шабуыл цимылдарын жасау мақсатымен әскердің ұйымдасқан, револкщия- лық-демократиялық элементтерімен тікелей келісімге келу қажет екенін есте сақтау керек;
6) ең таяу уақыттың ішінде тұтас көтеріліске айна- луы мүмкін шаруалар қозғалысының күшейе түсуіне байланысты мүмкіндігіппіе бірігіп, бір мезгілде жауын- герлік аттанысқа шығуып ұйымдастыру үпіін жұмыс- іпылар меи шаруалардыц қимылын біріктіруге күш салу керек.
ПАРТИЗАНДЫҚ ЖАУЫНГЕРЛІК ЦИМЫЛДАР
1) Декабрь көтерілісінен бері Россияның ешбір же- рінде дерлік соғыс қимылдары толық тоқталған жоқ, мұндай қимылдар қазір революцияшыл халықтың тара- пынан жауға жекелеген партизандық шабуыл жасау- дан көрініп отыр;
2) біріне-бірі жау екі қарулы күш бар кезде және уақытша үстемдік құрған әскери жазалаулар өршіп тұрған кезде сезсіз болатын мұндай партизандық қи- мылдар сонымен қатар жаудың берекесін кетіріп, ке- лешекте болатын ашық және бұқаралық қарулы қи- мылдарды дайыпдайды;
3) мұндай қимылдар біздің жауынгер жасақтары- мызға жауынгерлік тәрбие беріп, оларды әскери іске үйретуге де қажет болып табылады, декабрь көтерілісі кезінде олар көптеген жерлерде өздері үшін тың іске практикалық жағынан дайын болмай шықты;
осыларды еске ала келіп,—
Біз мыналарды мойындаймыз жәле съезге оны мо- йындауды ұсынамыз:
1) 	партия өз қатарына кіретін немесе озіне тілектес жасақтардың партизандык, жауынгерлік қимылдарын


РСДРП БІРІГУ СЪБЗІНЕ ТАКТИКАЛЬЩ ПЛАТФОРМА 230
қазіргі кезеңде негізінен қолдануға болады жәнө пай- да лы деп тануға тиіс;
2) партизандық жауынгерлік қимылдар өзінін; сипа- ты жағынан көтеріліс кезінде жұмысшы бұқарасып басқаратын басшы кадрлар тәрбиелеу міндетімен, ша- буыл және күтпеген жерден соғыс қимылдарының тә- жірибесін жинаңтау міндетімен сәйкестендірілуге тиіс;
3) мұндай қимылдардың ең басты тікелей міндетін үкіметтік, полициялық және әскери аппараттарды қи- рату, халыққа зорлық жасап, оны қорңытатын белсен- ді-қаражүздік ұйымдарға ңарсы аяусыз күрес жүргізу деп тану керек;
4) сонымен қатар жаудың, яғни самодержавиелік үкіметтің ңарамағындағы ақпіа қаржыларын басып алып, ол қаржыларды котерілістің керегіне жарату үшін жауынгерлік қимылдар жасауға болады, бұлай ет- кенде халықтың мүдделеріне коп зияп келтірмеу жа- ғына ерекше көціл белу қажет;
5) партизандық жауынгерлік қимылдар партияның бақылауымен жүргізілуге тиіс, онда да пролетариаттың күштері босқа кетпейтіндей етіп жүргізілуге тиіс, сонымен қатар белгілі бір жердегі жұмысшы қозғалысы- ның жағдайлары мен қалың бұқараның пиғылы еске- рілуі керек.
РЕВОЛЮЦИЯЛЫҚ УАҚЫТША ҮКІМЕТ ЖӘНЕ РЕВОЛЮЦИЯЛЫҚ ӨКІМЕТТІҢ ЖЕРГІЛІКТІ ОРГАНДАРЫ
1) Самодержавиелік үкіметке қарсы революциялық цозғалыс қарулы күреске айналып, осы уақытқа дейіи жергілікті бытыраңқы көтерілістердің формасында болы гі келді;
2) жергілікті халықтың ескі өкіметке қарсы үзілді- кесілді бой корсете алатын элементтері (пролетариат түгелдей дерлік және ұсақ буржуазияның алдыңғы қа- тарлы топтары) бұл ашық күресте іс жүзіпде револю- циялық жаңа өкіметтің бастамасы болып табылатып үйымдарды құруға — Петербургте, Москвада жоне бас- қа қалаларда жұмысшы депутаттарының Советтерів,


24Ö
В. И ЛЕНИН
Владивостока, Красноярские және басқа жерлерде солдат депутаттарының Советтерін, Сибирь мен оңтүс- тіктө темір жол комитеттерін, Саратов губерниясында шаруалар комитеттерін, Новороссийские және басқа қалаларда қалалық революциялық комитеттерді, ақы- рында, Кавказ бен Прибалтика өлкесінде сайланатын селолық органдарды құруға тиіс болды;
3) көтерілістің бастапқы, бастама формасына сәйкес көтерілістің бұл органдары да сопдай бытыраңқы, кез- дейсоқ болып, батыл қимылдай алмады және револю- цияның ұйымдасқан қарулы күшіне сүйенбеді,— сон- дықтан да контрреволюциялық армиялардың бірінші піабуыл қимылдарыныц озінде-ақ сөзсіз апатқа ұшы- рады;
4) жеңімпаз көтерілістің органы ретінде революция- лық уақытша үкімет қана реакцияның қаидай қарсы- лығын болса да жеңіп, сайлау алдындағы үгіттің толық ерікті болуын қамтамасыз ете алады, іс жүзінде халық самодержавиесін орнатып, пролетариаттың әлеуметтік- экономикалық талаптарының минимумын жүзеге асыра алатын құрылтай жиналысын жалпыға бірдей, тең, то- те және жасырын дауыс беру ногізінде шақыра алады;
осыларды еске ала келіп,—
Біз мыналарды мойындаймыз және съезге оны мо- йындауды ұсынамыз:
1) революцияны ақырына дейін жеткізу мүддесі үшін қазір пролетариаттың алдына шұғыл міндет — ре- волюциялық демократиямен бірге көтерілісті біріктіру- ге және бұл көтерілістің біріктіруші органын револю- циялық уақытша үкімет түрінде күруға мүмкіндік жа- сау міндеті қойылып отыр;
2) революциялық үкіметтің міндеттерін ойдағыдай орындау шарттарының бірі — көтеріліске қосылатын қалалар мен қауымдйрдың барлығында жалпыға бір- дей, тең, төте және жасырын дауыс беру негізінде жергілікті революциялық өзін өзі басңару органдарын құру болып табылады;
3) күштердің арасалмағына қарай біздің партия уә- кілдерінің революциялық буржуазиялық демократиямен бірге революциялық уақытша үкіметке қатысуына бо-


РСДРП БІРІГУ СЪЕЗІНЕ. ТАКТИКАЛЫҚ ПЛАТФОРМА
лады және мұның өзі партияньщ оз уәкілдеріп фор- мальдық жағыпан бақылап отыруы арқылы, ал, шып мәніне келгенде, жұмысіпы табының дербес мүдделерін жақтау арңылы және толың социалистік төңкеріс жа- сауға тырысатын, сондықтан да буржуазиялық партия- лардың барлығына да ымырасыз жау социал-демокра- тияның тәуелсіздігін табанды түрде қорғау арқылы бо- луға тиіс;
4) 	социал-демократияның революциялық уақытпіа үкіметке қатысуы мүмкін болатын-болмайтындығына ңарамастан, революцияның жеңістерін қорғау, нығайту және кеңейту мақсатымен қаруланған және социал-демократия басқарып отырған пролетариаттың тарапы- нан уаңытша үкіметке ұдайы қысым жасап отыру қа- жет екендігі идеясын пролетариаттың ең қалың топта- рының арасында насихаттау керек.
ЖҮМЫСШЫ ДЕПУТАТТАРЫНЫҢ СОВЕТТЕРІ
1) Жұмысшы депутаттарының Советтері бұқаралық саяси стачкалар негізінде жұмысшылардың қалың бү- қарасының бейпартиялық ұйымдары ретінде стихиялы түрде пай да болады;
2) бұл Советтер күрес үстінде ұсақ буржуазияның ең революцияшыл элемеиттерін өзіие қосып ала отырып, езінің құрамы жағынан да, таза стачкалық ұйымнан жалпы революциялық күрес органына айналып, өз қыз- метінің мазмұны жағыиан да сөзсіз өзгеріп отырады;
3) бұл Советтер революциялык, өкіметтің тұңғыш бас- тамасы болатындықтап, олардың күшті және маңызды болуы бүтіидей көтерілістің күші меи маңызына бай- ланысты;
осыларды еске ала келіп,—
Біз мыналарды мойындаймыз және съезге оны мо- йындауды ұсынамыз:
1) 	Россия социал-демократиялық жұмысшы партия- сы жұмысшы депутаттарыпың бейпартиялық Советтері- не әрбір Советтің ішінде партия мүшелерінің мүмкін-. дігінше күшті топтарын ұйымдастырып, бұл топтардың


242
В. И. ЛЕНИН
жұмысын партияның жалпы қызметімен тығыз бай^.а- ныстыра жүргізе отырып қатысуға тиіс;
2) социал-демократияныц пролетариата ықпалын жәие пролетариаттың демократиялық революцияның ба- рысына және нәтижесіне ықпалын кеңейтіп, тереңдету мақсатымен мұндай ұйымдарды құру белгілі бір жағ- дайларда партиямыздың жергілікті ұйымдарының мін- деті болуы мүмкін;
3) жұмысшы депутаттарының бейпартиялық Совет- теріне қатысуға жұмысшылардың мүмкіндігінше қалың топтары, сонымен қатар революциялық демократия өкілдері, әсіресе шаруалардан, солдаттардан және мат- ростардан шыңқан өкілдері тартылуға тиіс;
4) жұмысшы депутаттары Советтерінің қызметі мен ықпал жүргізу ауқымып кеңейту тұсыида мынаны корсету қажет: революциялық армияға сүйенбесе және үкі- мет билігін құлатпаса . (яғни революциялық уақытша үкіметке айналмаса), мұндай мекемелер сөзсіз құлай- тын болады; сондықтан халықты ңаруландыру жәпе пролетариаттың әскери ұйымын нығайту революциялық жағдайдың қандайында болса да мұндай мекемелердіц басты міндеттерінің бірі деп саналуға тиіс.
БУРЖУАЗИЯЛЫҚ ПАРТИЯЛАРҒА КӨЗҚАРАС
1) Россияда өмір сүріп отырған қоғамдық және са- яси тәртіпке қарсы бағытталған оппозициялық және революциялық ңозғалыстың қандайын болса да қолдау қажет екендігін социал-демократия әрқапіан да мойыи- дап келді;
2) қазіргі кезде, революция әр түрлі таптардың ашықтан-ашық бой көрсетуін туғызып отырған жәнө осы негізде саяси партиялар қалыптаса бастаған кезде, социал-демократияның піұғыл міндеті — бұл партиялар- дың таптық мазмұнын анықтау, таптардың бұл кездегі арақатынастарын есепке алу және, осыған сәйкес, әр түрлі партияларға өзінің көзқарасын белгілеу болып та- бы лады;
3) демократиялық революцияның басымыздан кеші- ріп отырған кезеңінде жұмысшы табының басты міпдеті


РСДРП БІРІГУ СЪЕЗІНЕ ТАКТИКАЛЬЩ ПЛАТФОРМА 243
опы ақырына дейін жеткізу болып табылады, сондық- таи да социал-демократия басқа партияларға деген оз козқарасын.белгілей отырып, бұл мақсатқа қай партия қаншалықты дәрежеде белсене көмектесе алатынын ерекше еске алуға тиіс;
4) 	осы тұрғыдан ңарағанда, Россияда өмір сүріп отырған социал-демократиялық емес партиялардың бар- лығы (реакциялық партиялардан басқасы) негізгі екі топқа: либерал-монархиялық партиялар мен револю- циялық-демократиялық партияларға болінеді;
осыларды еске ала келіп,—•
Біз мыналарды мойындаймыз жәпе съезге оны мо- йыпдауды ұсынамыз:
1)либералдық-монархиялық партиялардың оң қа- паты (17 октябрь одағы, праволық тәртіп партиясы, сауда-онеркәсіп партиясы Н6,. т. т.) помещиктер мен сауда-өнеркәсіптік ірі буржуазияныц таптық ұйымда- ры болып табылады, бұлар — нағыз контрреволюция- лық, бірақ өкіметті бөлісіп алу туралы самодержавиелік бюрократиямен біржола келісімге келіп үлгірмеген партиялар; пролетариат партиясы әлі де аяқталмаған осы дау-жанжалды өз мақсаты үшін пайдалана отырып, со- нымен қатар мұндай партияларға қарсы барынша аяу- сыз күрес жүргізуге тиіс;
2) 	сол қанаттың либералдық-монархиялық партия лары (демократиялың реформалар партиясы 117, конститу- цияшыл-демократтар, т, т.) белгілі бір таптық ұйым болмағапдыңтап, демократиялық ұсақ буржуазия мен ірі буржуазияныц контрреволюциялық элементтерінің арасында, халыққа сүйенуге тырысу ниегі меи халық- тыц революциялық іс-әрекетінен үрейленудің арасында үпемі ауытқып отырады, сөйтіп тәртштелген буржуа- зиялық қоғамның шеңберінде ғана әрекет жасайды, ал бұл қоғамды монархия мен екі палаталы система про- летариаттың қол сұғуынан қорғап отыр; социал-демократия бұл партиялардың қызметін, олардың екіжүзді- демократиялық сылдыр сөздеріне пролөтариаттың до- йены демократизмін қарсы қоя отырып, олар таратыіт жүрген конституциялық жалған үміттерді аяусыз әш-


244
В. И. ЛЕНИН
керелей отырып, халықты саяси тәрбиелеу мүдделерін- де пайдалануға тиіс;
3) революциялық-демократиялық партиялар мен ұйымдар (социалист-революционерлер партиясы, Ша- руалар одағы, жартылай кәсішпілік одақтары мен жар - тылай саяси одақтардың бір бөлегі, т. т.) шаруалар меп ұсақ буржуазияның қалың бұқарасының мүдделері мен кезқарастарын неғұрлым көбірек жақтайды, олар поме- щиктік жер иеленушілік пен крепостниктік мемлекетке үзілді-кесілді қарсы шығады, демократизмді дәйекті түрде жүргізуге тырысады және өздерінің міндеттерін, шын мәнінде буржуазиялық-демократиялық міндетте- рін, азды-көпті көмескі социалистік идеологиямен бүр- кеуге тырысады; социал-демократия мұндай партиялар- мен жауынгерлік келісімдер жасауға болады және жасау қажет деп біледі, сонымен қатар олардың жалған социалистік сипатын ұдайы әшкерелеп отыру және олардың пролетар мен ұсақ қожайынсымақтың арасып- дағы таптық қарама-қарсылықты көмескілеуге тыры- суына қарсы күресу керек деп біледі;
4) социал-демократия мен революциялық демокра- тияның арасында уақытпіа болатын мұндай жауынгер- лік келісімдердің таяудағы саяси мақсаты — жалпыға бірдей, төте, тең және жасырын дауыс беру негізінде революциялық жолмен, қолында толық өкімет билігі бар бүкіл халықтық құрылтай жиналысын шақыру болып табылады;
5) қазіргі кезде қарулы көтерілісті күрес құралы деп танып, оған белсене жәрдемдесетін элементтермен ғана жауынгерлік уақытша келісімдер жасасуға болады және мұндай келісім жасасу тиімді.
ҰЛТТЫҚ СОЦИАЛ-ДЕМОКРАТИЯЛЫҚ ПАРТИЯЛАРҒА КӨЗҚАРАС
1) Россияның барлық ұлттарының пролетариаты революция барысында ортақ күрес арқылы барған сайын тонтаса береді;
2) бұл ортақ күрес Россияның әр түрлі ұлттық соци-


РСДРП БІРІГУ СЪЕЗІНЕ ТАКТИКАЛЫҚ ПЛАТФОРМА
245
а л-демократия льщ партияларын барган сайын жақын- дата береді;
3) қазірдің өзінде көп қалаларда бұрынгы федера- циялық комитеттердің орнына сол жердегі барлық ұлт- тық социал-демократиялық ұйымдардың біріккен коми- теттері ңұрыла бастады;
4) қазіргі уақыттың өзінде ұлттық социал-демокра- тиялық партиялардың көпшілігі Россия социал-демо- кратиялық жұмыспіы партиясының II съезі әділ қабыл- дамай тастаған федерация принципін талап етпей отыр;
осыларды еске ала келіп,—
Біз мыналарды мойындаймыз және съезге оны мо- йындауды ұсынамыз:
1) Россияның барлық ұлттық социал-демократиялық партияларын біртұтас Россия социал-демократиялык, жұмысшы партиясына тезірек біріктіруге барынша ба- тыл шаралар қолдану қажет;
2) біріктірудің негізі — әр жердің барлық социал-де- мократиялық ұйымдарын толық қосу болуға тиіс;
3) партия бүкіл партиялық мүдделерді және әрбір жергілікті ұлттың социал-демократиялық пролетария- тының қажеттерін қанағаттандыруды іс жүзінде қам- тамасыз етуге тиіс, оның мәдөни-тұрмыс ерекшеліктері- мен санасып отыруға тиіс; мұндай қамтамасыз етудің тәсілдері мыналар болуы мүмкін: сол ұлттың социал-де- мократтарының арнайы конференцияларын шақыру, партияның жергілікті, облыстык, және орталық мекеме- лерінде аз ұлт өкілдігінің болуы, әдебиетшілердің, бас- па қызметкерлерінің, үгітшілердің ерекше топтарын құ- РУ, т. с.
Ескерту. Партияның Орталық Комитетінде аз ұлт өкілдігінің болуын, мәселен, былайша ұйымдастыруға болар еді: Россия- ның қазіргі уақытта оқшау социал-демократиялық ұйымдар емір сүріп отырған жерлерінің облыстық съездері белгілеген кандидаттарының ішінен жалпы партиялың съезд Орталық Ко- митеттің құрамына белгілі мөлшерде мүшелер сайлайтын бо- лады.


246
В И. ЛЕНИН
КӘСШППЛІК ОДАҚТАР
1) Социал-демократия экономикалың күресті қашан- да пролетариаттың таптық күресінің құрамдас болегі деп танып келді;
2) экономика лық күрес мақсаты үшін жұмысшы та- быныц ең тиімді үйымы кең көлемді кәсіппіілік одақ- тар болып табылады, мүны барлық капиталистік елдер- дің тәжірибесі көрсетіп отыр;
3) қазіргі уақытта Россиядағы жұмысшы бұқарасы- ның кәсіпшілік одацтарға топтасуға жаппай ұмтылып отырғаны байқалады;
4) экономикалық күрес пролетариаттың саяси күресі- меп дұрыс ұштастырылған жағдайда ғапа жұмысшы бұ- қарасының жағдайын тиянақты түрде жақсартуға жә- не олардың нағыз таптық ұйымын нығайтуға жеткізө алады;
осыларды еске ала келіп,—
Біз мыналарды мойындаймыз және съезге оны мо- йындауды ұсынамыз:
1) партияның барлық ұйымдары бейпартиялық кә- сіпшілік одақтардың құрылуына, белгілі бір кәсіптің партия құрамына кіретін барлық өкілдерінің оларға кі- руіне жәрдемдесуге тиіс;
2) партия барлық шараларды қолданып, кәсіпшілік одақтарға қатысугаы жұмысшыларды пролетариаттың тап күресі мен социалистік міндеттерін кең түсіну ру- хында тәрбиелеуге тырысуға тиіс, өзінің қызметі арңы- лы мұндай одақтарда нағыз басшылық рольге ие белуга және, аңырында, бұл одақтардың, оз құрамынан пар- тияда жоқ мүшелерді ешбір шығармастан, белгілі жағдайларда партияға тікелей жанаса алатын болуына тырысуға тиіс.
МЕМЛЕКЕТТІК ДУМАҒА КӨЗҚАРАС
1) 	Мемлекеттік дума халық өкілдігінің дөрекі түрдө оңін айналдырғандық болып табылады, өйткені:
а) 	сайлау правосы жалпыға бірдей емес, тең емес, көп сатылы, жұмысшылар мен шаруалар бұқарасы


РСДРП БІРІГУ СЪЕЗІНЕ ТАКТИКАЛЫҚ ПЛАТФОРМА 247
Мемлекеттік думаға қатысудан іс жүзінде шығарылып тасталып отыр, халықтың түрлі топтарынан сайлана- тын сайламшылар саныньхң арасалмағы полициялық жағдайға сәйкестендірілгея;
б) өз правосының көлемі жағынан және Мемлекет- тік советке қатынасы жағынан Дума самодержавиелік бюрократияның дәрменсіз піылауы болып табылады;
в) сайлау жағдайы үгіт бостандығы жоңтығының салдарынан, әскери жазалаудың, көптеп өлім жазасына тартудың, қамауға алудың, полициялық және әкімпіілік озбырлықтың салдарынан халықтың өз еркін шын көр- сетуіне ешбір мүмкіндік бермейді;
г) үкімет үшін мұндай Мемлекеттік думаны піақыру- дың бірден-бір мақсаты — халықты алдау, самодержа- виепі нығайту, оның финанс жағынан жаңа жалдап- тықтар жасауын жеңілдету және қанаушы таптардың Мемлекеттік думада басым болуы қамтамасыз етіліп отырған реакцияшыл элементтерімен мәмлеге келу болып табылады;
2) 	Мемлекеттік думаның сайлауларына қатысу, про- летариаттың таптық сана-сезімін дамытуға, оның тап- тық ұйымы мен жауынгерлік дайындығын нығайтуға, кеңейтуге еш пайда келтірмей, бәрінен бұрын пролета- риаттың берекесін кетіріп, оны аздырып жібере алады, өйткені:
а) социал-демократияның сайлауға қатысуы халық арасыпда конституциялық жалған үмітті, сайлау ха- лықтың еркін белгілі бір мөлшерде дұрыс корсете алады деген сенімнің тууын және партия жалған консти- туциялық жолға түсіп отыр деген ұғымды сөзсіз қолда- ғандық болар еді;
б) жұмысшылар мен сайламшылардан сайланған уә- кілдер коллегиялары саны аз болғандықтан және олар- дың аткаратын қызметтерінің мерзімі қысқа және ар- наулы болғандықтап; пролетариаттың шын революция- лық ұйымы үшін епі пайда келтіре алмайды;
в) сайлауға қатысу пролетариат назарының денін Думадап тысқары болып жатқан революциялық қозға- лыстан үкімет комедиясына аударады, бұқара арасын-


218
В И. ЛЕНИН
да жүргізілетін кең үгіттің салмағын сайламшылардың ұсак үйірмелеріне аударады;
г) сайлауға біздің қатысуымыз бұқараның Думаға баратын, барғанда да, қазір РСДРП түсе алмайтын, барышна заңды жол арқылы баратын, қараңғы топтарына социал-демократиялық тәрбие беруге көмектесе ал- майды;
д) сайламшылардың бір бөлегінің губерния лық сай- лау жиналыстарынан кетіп қалуы Думаны болғызбаи тастай да алмас еді, халықтық кең қозғалысты туғыза да алмас еді;
3) 	қазіргі саяси жағдайда сайлауға қатысу социал- демократтарды не қозғалысқа ешқандай пайда келтір- местен шеттеуге, не іс жүзінде кадеттердің үнсіз ко- мекіпілерінің роліне дейін төмендеугө мәжбүр етеді;
осыларды еске ала келіп,—
Біз мыналарды мойындаймыз және съезге оны мо- йындауды ұсынамыз:
1) Мемлекеттік думаға қатысудан РСДРП үзілді-ко- сілді бас тартуға тиіс;
2) Мемлекеттік думаны сайлаудың қай кезеңінде болса да оған қатысудан РСДРП үзілді-кесілді бас тар- туға тиіс;
3) РСДРП сайлауға байланысты жиналыс атаулы- ның бәрін жалпы алғанда социал-демократияның көз- қарастарын баяндау үшін, жекелеп алғанда Мемлекет- тік думаны аяусыз сынау үшін, әсіресе бүкіл халықтыц құрылтай жиналысын революциялық жолмен шақыру жолындағы күреске жұмылдыру үшін барынша жігерлі түрде пайдалануға тиіс;
4) сондай-ақ РСДРП Дума жөніндегі үгітті партия^ ның басымыздан кешіріп отырған бүкіл революциялық кезең жөніндегі және онан шығатын міпдеттер жөнін- дегі бүкіл тактикалық көзқарастарымен халықтың не- ғұрлым қалың бұқарасын таныстыру үшін пайдалануға тиіс.


РСДРП БІРІГУ СЪЕЗІНЕ ТАКТИКАЛЫҚ ПЛАТФОРМА
249
ПАРТИЯ ҮЙЫМЫНЫҢ НЕГІЗДЕРІ
1) Партиядағы демократиялық централизм принципі қазіргі уақытта жалпы жұрт таныған принцип болып табылады;
2) қазір орын алып отырған саяси жағдайда оны жү- зеге асыру қиын болса да, қалай дегенмен белгілі бір мөлшерде оны жүзеге асыруға болады;
3) партия ұйымының жасырын аппараты мен ашық аппаратын араластырып жіберу партия үшін барыпша зиянды, ал үкіметтің арандатушылығына пайдалы болып шықты;
осыларды еске ала келіп,—
Біз мыналарды мойындаймыз және съезге оны мо- йындауды ұсынамыз:
1) сайлау негізі партия ұйымдарында төменнен жо- ғарыға дейін жүргізілуге тиіс;
2) бұл принциптен шегінуге, мәселен, сайланып қо- йылатын мекемелерге екі сатылы сайлау жүргізуге не- месе кооптациялауға, т. с. полицияның бөгет жасауы- нан құтыла алмаған жағдайда ғана және ерекше бір алдын ала белгіленген жағдайларда ғана жол беруге болады;
3) партия ұйымының жасырын ұйтқысын сақтап, нығайта беру өте қажет;
4) қандай да болсын ашық бой көрсетулер (баспа- созде, жиналыстарда, одақтарда, әсіресе кәсіпшілік одақтарда, т. с.) жасау үшін ұйымдардың ерекіпе бө- лімдері құрылуға тиіс, олар жасырын ұялардың сақта- луына қандай ретте болсын зиян келтірмейтін болуы керек;
5) партияның орталық мекемесі біртұтас болуға ти- іс, яғни партияның жалпы съезі біртұтас Орталык, Комитет сайлауға тиіс, ол — партияның Орталық Органы- ның редакциясын және т. б. тағайындайды.


25 t
ЖҮМЫСШЫ ПАРТИЯСЫНЫҢ АГРАРЛЫҚ ПРОГРАММАСЫН ҚАЙТА ҚАРАУ 118
1906 ж марттыц екінші жартъісында жазылғаи
1906 ж. апрелъдгц басында С.-Иетербургте «Наша Мысль» баспасында жене кгтапша болып басылған
Кітапшаныц тскстг бойынша басылып отыр


КНИГОИЗДАТЕЛЬСТВО „НАША МЫСЛЬ“
Петербург!, Литейный, 60, кв. 9.
2S
Н. ЛЕНИНЪ.
Пересмотръ аграрной программы РАБОЧЕЙ ПАРТІИ.
Xs I.
Ціна 10 коп.
С.-ПЕТЕРБУРГЪ.
1906.
В. П. Лениннің «Жүмысшы партиясының аграрлық програ.ммасын ңайта қарау» деген кітагнпасыпың мұңабасы.— 1906 ж.
К ішірейтілген


253
Жұмысшы партиясының аграрлық программасын кайта қараудың қажеттігія қазір жұрттың бәрі мойын- е дп отыр. «Көппііліктің» соңғы конференциясы (1905 ж. декабрь) толғағы жеткен осы мәселені фор- мальды түрде ұсыпды, ол еиді бірігу съезінің күн тәр- тібіне қойылып отыр.
Біз әуелі орыс социал-демократиясының тарихында аграрлық мәселенің қойылысы жөнінде мейлінше қыс- қаша очерк бермекшіміз, онан соң қазір социал-демо- краттар ұсынып отырған эр алуан программа жобала- рып шолып өтіп, ақырында, өзіміз қорғап отырған жо- баның нобайын бермекшіміз.
L ОРЫС СОЦИАЛ-ДЕМОКРАТИЯСЫНЫҢ АГРАРЛЫҚ МӘСЕЛЕ ЖӨНІНДЕГІ КӨЗҚАРАСТАРЫНЫҢ ТАРИХИ ДАМУЫНЫҢ ҚЫСҚАІПА ОЧЕРКІ
Орыс социал-демократиясы өзінің пайда болған кезі- нен бастап-ақ Россиядағы аграрлық және арнаулы ша- руа мәселесінің маңызы орасан зор екенін мойындап, бұл мәселенің дербес талдауын өзінің барлық програм- малық ережелеріне енгізіп отырды.
Көбіне халықпіылдар мен социалист-революционер- лер таратып жүрген керісінше пікір нағыз надандыққа немесе істің жайын қасақана теріс сипаттауға негіз- делген.


254
В. И. ЛЕНИН
«Ецбекті азат ету» тобы 1884 жылы жариялаған орыс социал-демократтары программасының бірінпіі жобасы- ның өзінде-ақ «аграрлық қатынастарды негізінен қайта қарау» және деревпядағы барлық крепостниктік қаты- настарды жою жөпінде талап қойылған (шетелде шьь гып тұрғап бұрынғы социал-демократиялық әдебиет қо- лымызда болмағандықтан, цитаттарды есімізде қалғаны бойынша келтіруге мәжбур болып отырмыз, сондықтан цитаттардың нақты текстіне емес, жалпы мағынасыиа кепілміз).
Сопан соң, Плехапов «Социал-Демократ» 119 журиа- лында да (80-жылдардыц аяғы), «Бүкіл россиялық күй- зеліс» жәпе «Россиядагы ашаршылыққа қарсы күрес- тегі социалкстердің міпдеттері» дегсп кітапшаларында да (1891—1892 жылдар) Россияда шаруалар мәселесі- нің орасан зор мацызы бар екенін әлденеше рет, мей- ліише батыл түрде атап көрсетті, тіпті алдағы демокра- тиялық төңкеріс кезінде «қаралай бөлістің» болуы да мүмкін екенін айтып, социал-демократия мұндай перс- пективадан мүлдем қорыңпайды да, жиренбейді де деп корсетті. Тіпті де социалистік шара болмай-ақ, «қара- лай бөліс» капитализмнің дамуына, ішкі рыноктыц өсуіне, шаруалардың әл-ауқатының жақсаруына, қа- уымның ыдырауына, деревняда тап қайшылықтары- ның дамуына, ескі, крепостниктік-кіріптарлық Россия- пың барлық сарқыншақтарын жоюға орасан зор түрткі болар еді.
Плехаңовтың «қаралай бөліс» жөніндегі осы пұсқа- уының біз үшін ерекше тарихи мацызы бар. Бұл нұс- қаудая социал-демократтар Россиядағы аграрлық мә- селенің өздері қазір де бұлжытпай ұстанып отырған теориялық қағидасын әуелден-ак, ұсынғанын айқын көр- сетеді.
Төменгі үш қағиданы орыс социал-демократтары, өз партиясының құрылған кезінен бастап нақ осы уақыт- қа дейін, әрдайым жақтап келді. Бірінші, Аграрлық төңкеріс Россиядағы демократиялық төңкерістің созсіз бір бөлегі болады. Деревняны крепостниктік-кіріптар- лық қатынастардан құтқару осы төңкерістің мазмұны болады. Екініиі. Алдағы аграрлық тоңкеріс өзіңің қо-


ЖҮМЬІСШЫ ПАРТИЯСЫНЬІҢ АГРАРЛЫҢ... ҚАЙТА ҢАРАУ
255
гамдық-экономикалық маңызы жағынан буржуазиялық- демократиялық төңкеріс болады; ол капитализмнің жәие капиталистік тап қайшылықтарының дамуын әл- гіретпейді, қайта күшейте түседі. Үшінші. Социал-демократия өзіне қол байлау жасамай-ак, және тіпті «қа- ралай бөлісті» қолдаудаи да еш бастартпай-ақ таяудағы белгілі бір міндеттерді белгілей отырып, бүл төңкерісті барынша батыл түрде қолдай алады, оған толық негізі бар.
Кімде-кім осы үш қағиданы білмейтін болса, кімде- кім бұларды Россиядағы аграрлык, мәселе жөніндегі букіл социал-демократиялык, әдебиеттен оқып алмағаи болса, ондай адам не істің жайын білмейді, не істің мә- нісін елемейді (социалист-революционерлер үнемі со- лай етіп жүр).
Социал-демократияның шаруалар мәселесі жөніндегі көзқарастарының даму тарихыпа қайта оралып, 90- жылдардың аяғындағы әдсбиеттен тағы да, социал-де- мократтар шаруаларға «селқос» қарайды деген пікір үзілді-кесілді теріске шығарылып, социал-демократия- ның жалпы көзқарастары қайталанған «Орыс социал- демократтарының міндеттерін» (1897) *, онан соң «Искра» газетін атап көрсетеміз. «Искраның» 1901 жылғы көктемде (март және апрель), яғпи ша- руалардың Россиядағы бірінші ірі көтерілісінен бір жыл бурын шыққан 3-номерінде «Жұмысшы партиясы және шаруалар» ** деген редакциялық мақала басыл- ған болатын, онда шаруалар мәселесінің маңызды еке- пі тағы да атап көрсетілді және басқа талаптармен қа- тар, сөз арасында айта кетелік, кесінді жерлерді қайта- ру талабы да ұсынылды.
Бұл мақаланы 1902 жылғы жазда «Искра» мен «Заря» 120 редакциясыпың атынан жарияланған және пар- тиямыздың II съезінде (1903 ж. август) партияның ресми программасы болып қабылданғаи РСДРП аграрный, программасының бірінші нобайы деп қарауға болады.
* Қараңыз: Шығармалар толық жинағы, 2-том, 471—510-беттер. Ред.
** Ңараңыз: Шығармалар толық жинағы, 4-том, 461—470-беттер. Ред.


256 В. И. ЛЕНИН
Бұл программада самодержавием қарсы букіл күрес буржуазиялық курылыстың крепостниктік құрылысқа ңарсы күресі деп қаралады және аграрлық болімнің не- гізгі қағидасында марксизмнің принциптік көзңарасы былай деп өте айқын көрсетілген: «шаруаларды тікелей қатты жаныштап отырған крепостниктік тәртіптің қал- дықтарын жою мақсатымен және деревняда тап күресі еркін өркендеу мүддесі үшін партия мыналарды талап етеді...»
Социал-демократиялык, программаны сынаушылар- дыц бәрі дерлік осы пегізгі қағиданы елемей кетеді; олар пілді байқамайды.
II съезде қабылдаиғап аграрлық программаның жеке пункттөрінде даусыз талаптармеп (сословиелік алым- салықты жою, аренданы кеміту, жерді пайдалану бос- тандығы) бірге, төлем құнын қайтару, кесінді жерлерді қайтару және крепостниктік қатынастардың қалдыңта- рын жою үшін шаруалар комитеттерін құру талаптары да қойылған болатын.
Кесінді жерлер жөніндегі соңғы пункт социал-демо- краттардың арасында бәрінен көп сыналды. Бұл пункт- ті (жаңылмасам) бүкіл помещиктік жерлерді экспро- приациялауды ұсынған социал-демократиялық «Күрес» тобы 121 да сынады, муны'Икс жолдас та сынады (оныц сыны менің жауабыммен бірге * 1903 жылы жазда Же- невада, нақ II съездің алдында бөлек кітапша болып шықты, бұл кітапша съезд делегаттарының крлдарында болды). Икс жолдас кесінді жерлер мен толем құньш қайтару орнына мыналарды ұсынды: 1) шіркеулік, мо- настырьлік, уделдік жерлерді копфискелеп, «демокра- тиялық мемлекеттің қарамағына» беру, 2) «ірі жер ие- лерінің жер рентасыпа, табыстың бұл формасы демо- кратиялық мемлекеттің қолына өтіп, халықтың керегіне жұмсалу үшін, үдемелі салық салу» және 3) «жекө меншікті жерлердің (ірі жер иелігінің) бір бөлегін, мүмкін болса, барлық жерлерді де өзін өзі басқаратын ірі қоғамдық ұйымдардың (земстволардың) қарамағына откізу».
* Қараңыз: Шығармалар толық жинағы, 7-том, 241—257-беттер, Ред.


ЖҮМЬІСПІЫ ПАРТИЯСЫНЬІҢ АГРАРЛЬЩ... ҢАЙТА ҚАРАУ 257
Мен бұл программаны сынап, оны «жерді национа- лизациялау жөніндегі талаптың нашар және қарама- қарсы тұжырымдалуы» деп атағанмын, сөйтіп былай деп атап көрсеткенмін: шаруалар комитеттерінің езіл- ген сословиені көтеретін айбынды ұран ретінде маңызы бар; — социал-демократия тым болмаса конфискеленген жерлерді «сатудан» жерініп, өзінің қолын байламау- ға тиіс; — кесінді жерлерді қайтару әсте социал-де- мократияның талаптарын шектемейді, ңайта седо про- летариатының да, шаруа буржуазиясының да ортақ міндеттер қою мүмкіндігін ғана шектейді. Мен былай деп атап көрсеткенмін: «Егер барлық жерді түгел талап ету ол жерді национализациялау немесе жердің осы күнгі өлді шаруалардың қолына өтуі женіндегі талап болатын болса, онда бұл талапты біз, істіц жай-жапса- рын тугел ескерііг (курсив біздікі), пролетариаттың мүдделері тұрғысынан бағалаймыз; мәселен, әлді ша- руаларды революция саяси омірге оятқан кезде біздіц ол шаруаларымыз демократиялық-революциялық партия ретіпде немесе тәртіп партиясы ретінде әрекет жа- сайтыиьш біз күні бұрын айта алмаймыз» (аталған кі- тапшаның 35-36-беттері) *.
Кесінді жерлер шаруалар қозғалысының өрісін де, егер бұл қозғалыс ілгері басатын болса, біздің оған жа- сайтын қолдауымызды да шектемейді деген сол пікір- дің өзін мен «Деревня кедейлерінде» де (1903 ж., II съездің алдында шықты) дамыттым, он да «кесінді жерлер» «тосқауыл» емес, «есік» деп аталады **, ал бар- лыц жердіц шаруаларға өтуі жөніндегі пікірдің әсте те- ріске шығарылмайтыны былай тұрсын, қайта тіпті бел- гілі саяси жағдайда құп алынады.
Қаралай бөліс жөнінде мен 1902 жылғы августа («Заря» № 4, 176-бет) аграрлық программаның жобасын қорғап былай деп жазғанмын:
«Ңаралай бөліс талабындағы ұсақ шаруа өндірісін бірлестіру және мәңгі қалдыру деген утопия — реак- цияшыл, бірақ оның («шаруалар» социалистік төңке- рістің тұлғасы бола алады-мыс деген утопиядан басқа) * Шығармалар толық жинағы, 7-том, 250—251-беттер. Ред.
♦* Бұл да сонда, 210—211-беттер. Ред.


258
В. И. ЛЕНИН
революцияшыл жагы да бар, атап айтқанда: шаруалар көтерілісі арқылы крепостниктік құрылыстың барлық қалдықтарын жоюға үмтылушылық бар» *.
Сонымен, 1902—1903 жылдардағы әдебиет бойынша, анықтамалар бұл пупкттің авторлары кесінді жер талая ету ешқашан да шаруалар қозғалысының өрісіц және біздің оғап жасайтын қолдауымызды шектеу ма- гынасында түсінбегенін бұлтартпай дәлелдейді. Бірақ солай бола тұрса да оқиғалардың барысы программа- ның бұл пункті қанағаттанғысыз екенін көрсетті, өйт- кені шаруалар қозғалысы орасан зор шапшаңдықпеп кеңейе де, кеулей де өсіп келеді, сондықтан біздің про- граммамыз қалыц бұқара арасында түсінбестік туғызып отыр, ал жұмысшы табыпың партиясы қалың бұқара- мен санасуға тиіс жәпе жалпыға міндетті программа- ны партия үшін міндетті болмайтын сылтаулармен тү- сіндіретін жалаң түсініктемелерге ғана сүйене алмай- Ды.
Аграрлық программаны қайта қараудың қажеттігі пі- сіп жете бастады. 1905 жылдың басында «большевик- тік» социал-демократиялық «Вперед» 122 газетінің (1905 жылғы январьдан майға дейін Женевада апта сайын шығып тұрған газеттің) бір номерінде аграрлық программаны өзгерту жобасы баяндалып, кесінді жерлер жөніндегі пункт алынып тасталды да, оның орныпа: «шаруалардың барлық талаптарын — помещиктік жер- лерді конфискелеу талабына дейін қолдау керек» ** деген пункт енгізілді.
Бірақ РСДРП III съезінде (май, 1905 ж.) және со- пымен бір мезгілде өткен «азшылықтың» «конферен- циясында» программаның өзін қайта қарау мәселесі қойылған жоқ. Іс тактикалъщ қарар шығарумен тынды. Партияның екі бөлегі де бұл ретте барлыц помещиктік жерлерді конфискелеуге дейін шаруалар қозғалысын ңолдауға тоқтам жасады.
Шынына келгенде, бұл қарарлар РСДРП аграрлық программасын қайта қарау мәселесін күн ілгері шеш- ті. «Көпшіліктің» соңғы конференциясында (декабрь» * Шығармалар толық жинағы, 6-том, 366-бет. Ред.
** Ңараңыз: Шығармалар толық жинағы, 9-том, 378-бет. Ред,


ЖҮМЪІСІПЫ ПАРТИЯСЫНЫҢ АГРАРЛЫҢ... цайта қарау 259
1905 жыл) кесінді жерлер туралы және толем құныи қайтару туралы пункттөрді алып тастау жөнінде, олар- дың орнына шаруалар қозғалысын бүкіл помещиктік жерді конфискелеуге дейін қолдау керек деген пункт онгізу жөніндө тілек білдірілсін деген мепің ұсыпысым қабылданды *.
РСДРП-ның аграрлық мәселе жөніндегі көзқараста- рыпың тарихи дамуының қысқаша очеркін біз осымеи аяңтаймыз.
II. 	АГРАРЛЫҚ ПРОГРАММА ТУРАЛЫ МӘСЕЛЕ ЖӨНІНДЕ СОЦИАЛ-ДЕМОКРАТИЯНЫҢ ІШІНДЕГІ ТӨРТ АҒЫМ
Ңазіргі уақытта бұл мәселе жөнінде бізде, «больше- виктік» конференцияның жогарыда көрсетілген қара- рынап басқа, аграрлық программаның даяр екі жоба- сы — Маслов псп Рожков жолдастардыц жобалары және Финн, Плеханов, Каутский жолдастардың тұжы- рымдалмаған, ягни даяр программа жобасын бермейтін ескертпелері мен ой-пікірлері бар.
Осы жазушылардың көзқарастарын қысқаша баян- да йық.
Маслов жолдас Икс жолдастың біраз өзгертілген жобасын ұсынады. Атап айтқанда, Икстің жобасынан ол жер рентасына салынатын үдемелі салықты алып тас- тайды да жөке иеліктегі жерлерді земстволардың қолы- на беру талабын түзетеді. Масловтың түзетуі, бірінші- ден, мынау: ол Икстің «егер мүмкін болса, барлықжер- ді де» (ягни барлық жөр земстволардың қарамағына көшсін) деген сөздерін алып тастайды; екіншіден, «ірі қоғамдық ұйьімдардың — земстволардыц» дегеннің орнына «ірі облыстық ұйымдардың» деп, Иксте аталган «земстволардыц» деген созді Маслов мүлде алып тастайды. Масловтың тиісті бүкіл пункті мынадай:
«Жеке иеліктегі жерлерді (ірі жер иеліктерін) өзін озі басқаратын ірі облыстық ұйымдардың қарамагына беру. Иеліктен алынатын жер учаскелерінің ең аз мөл- * Қарар «Русьте», «Наша Жизньде» және «Правдада»!23 басылды« (Цараңыз: осьі том, 155—156-беттер. Ред.)


260
В. И. ЛЕНИН
шерін облыстык, халық өкілдігі белгілейді». Демек, Икс шартты түрде жол беретін толық национализациялау- дан үзілді-кесілді бас тартып, Маслов «муниципализация лауды» немесе, дәлірек айтқанда, «провинциялиза* циялауды» талап етеді. Национализациялауға қарсы Маслов үш дәлел келтіреді: 1) национализациялау ұлт- тардың өзін өзі билеу ісіне қол сұққандық болар еді;
2) 	шаруалар, әсіресе үйлі-жайлы шаруалар өз жерле- рін национализациялауға көнбейді; 3) национализациялау таптық, буржуазиялық-демократиялық мемле- кетте созсіз болатын бюрократияны күпіейтеді.
Помещиктердің жерлерін бөлуді («бөлісті»), бұл ша- раны «национализациялаумен» салыстыра бағаламас- тан, Маслов тек социалист-революционерлердің жалған- социалистік утопиясы ретінде ғана сынайды.
Рожковты алатын болсақ, ол жерді бөлуді де, нацио- нализациялауды да қаламайды, кесінді жерлер туралы пунктті: «Шаруаларды шаруашылық жағынан кіріп- тар етудің құралы болын табылатын жерлердің бәріп шаруаларға толем ақысыз беру» деген пунктпен ауыс- тыруды ғана талап етеді (қараңыз: «Қазіргі кезең» 124 деген жинақ, Н. Рожков жолдас мақаласының 6-беті). Рожков жолдас шіркеулік және басқа жерлердің «демо- кратиялық мемлекеттің қарамағына берілетіндігіп» (Маслов жолдас осыны қалайды) көрсетпей-ақ конфис- келенуін талап етеді.
Сонан соц, Финн жолдас өзінің аяқталмаған мақала- сында («Мир Божий» І25, 1906) национализациялауды қабылдамайды, тегінде, ол помещиктердің жерлерін ша- руалардың жеке меншігіне бөліп беруді жақтайтын сияқты.
Плеханов жолдас та «Дневниктің» 5-номерінде біздің аграрлық программамыздағы белгілі бір озгерістер туралы мәселе жөнінде ләм-мим демейді. Масловты сынай келіп, ол жалпы «икемді тактиканы» ғана жақтайды, «национализациялауды» қабылдамайды («Заряның» ес- кі дәлелдеріне сүйене отырып), сөйтіп помещиктердің жерлерін шаруалар арасында бөлуге бой ұратын сияқты.


ЖҮМЫСШЫ ПАРТИЯСЫНЫҢ АГРАРЛЫҢ... ҚАЙТА ҚАРАУ 261
Ақырында, К. Каутский өзінің «Россиядағы аграр- лық мәселе» деген тамаша еңбегінде аграрлың мәселө жөніндегі социал-демократиялык, көзқарастың жалпьх иегіздерін баяндайды, помещиктердің жерлерін бөлуге толық тілектес екенін білдіреді, белгілі жагдайларда пационализацияга да жол беретін сияқты, бірақ жалпы алганда РСДРП-ның бұрынғы аграрлық программасы жөнінде де, оны өзгертудің жобалары жөнінде де мүлде бір ауыз сөз айтпайды.
РСДРП-ның аграрлық программасы туралы мәселө жөнінде біздің партияда байқалган пікірлерді жинақтай келгенде, бұл пікірлердің мынадай негізгі төрт типін көріп отырмыз:
1) РСДРП-ның аграрлык, программасы национализа- цияны да, помещиктердің жерлерін конфискелеуді дө талап етпеуге тиіс (бұлай дейтіндер қазіргі программа- ны жақтаушылар немесе оған Н. Рожков жолдастың ұсынып отырғаны сияқты кіші-гірім түзетулерді жақ- тайтындар);
2) РСДРП-ның аграрлық программасы помещиктер- дің жерлерін конфискелеуді талап етуге тиіс, ал жерді национализациялаудың қандай формасын болса да талап етпеуі керек (бұлай дейтіндер, шамасы, Финн жол- дас және, бәлкім, Плеханов жолдас болса керек, бірақ Плехановтың пікірі анық емес);
3) жерді айрықша және шектеулі национализация- лаумен ңатар помещиктердің жерлерін алу (Икстің, Масловтың, Громанның және басқалардың «земстволи- зациясы» мен «провинциализациясы»);
4) помещиктердің жерлерін конфискелеу және бел- гілі бір саяси жағдайларда жерді национализациялау (партиямыздыц Біріккен Орталық Комитеті тағайында- ған комиссияның көпшілігі ұсынып отырган программа; осы жолдарды жазушы жақтайтын бұл программа томен де, кітапшаның аяғында басылып отыр» *.
Осы пікірлердің бәрін қарап өтейік.
Ңазіргі программаны немесе Рожков жолдастың ұсы- нып отырганы сияқты программаны жақтаушылар не
Қараңыз: осы том, 281—282-беттер. Ред.


262
В. И. ЛЕНИН
ірі имениелерді конфискелеуді, оларды ұсақтап белуге апарып соғатын конфискелеуді социал-демократиялың көзқарас түрғысынан қарағанда тіпті де қорғауға бол- майды деген пікірге, немесе программада конфискелеу- ге мүлдем орын берілмеуі керек, ол тек тактикалық қа~ рарда ғана орын алуға тиіс деген көзқарасқа сүйенеді.
Бірінші пікірден бастайық. Бізгө былай деседі: ірі имениелер дегеніміз алдыңғы қатарлы капиталистік тип. Бұларды конфискелеу, бұларды белу реакциялық шара болады, ұсақ шаруашылыққа қарай бір адым кейін ше- гіну болады. Социал-демократтар мұндай шараны жақ- тай алмайды.
Мұндай козқарас біздіцше дұрыс емес.
Біз қазіргі шаруалар қозғалысының жалпы, түпкі нә- тижесін жеке жағдайлар мен тосын нәрселер арқылы бүркеп тастамай, оны ескеріп отыруға тиіспіз. Жалпы, тұтас алғанда Россияда қазіргі помещиктік шаруашы- лық капиталистік шаруашылық системасынан гөрі кре- постниктік-кіріптарлық системаны көбірек тірек етеді. Кімде-кім мұны теріске шығарса, ондай адам Россия- дағы қазіргі кең өрісті, терең революциялық шаруалар қозғалысын түсіндіре алмайды. Кесінді жерлерді қайта- ру жөнінде талап ұсынғанда, біздің жасаған қателігі- міз — шаруалар арасындағы демократиялық, атап айт- қанда, буржуазиялық-демократиялық қозғалыстың өрісі мен тереңдігін жете бағаламағандығымызда болды. Қа- эір, революция бізге көп нәрсені үйреткен кезде, бүл қатені қайталай беру жен емес. Капитализмиің дамуы үшін бүкіл помещиктік жерді конфискелеу ісі өлшеусіз зор пайда келтіреді, бұл пайда ірі капиталистік шаруа- шылықты бөлуден келетін залалдан басым болар еді. Белу ісі капитализмді жоймайды, оны кері тартпайды, қайта оның (капитализмнің) жаңадан дамуына керекті негізді мейлінше тазартып, жинақтап, ұлғайтып, ны- ғайтады. Шаруалар қозғалысының өрісін тарылту әстө социал-демократтарға лайықты іс емес деп біз әрқашан айтып келдік, ал қазіргі кезде бүкіл помещиктік жерді конфискелеу талабынан бас тарту іргесін жая бастағаи қоғамдық қозғалыстың өрісін көрер көзге тарылтқан- дық болар еді.


ЖҮМЫСШЫ ПАРТИЯСЫНЬІҢ АГРАРЛЫҢ... ҚАЙТА ҚАРАУ 2G3
Сондықтан, ағылшын көмір қазуіпыларының жұмыс күпі 8 сағаттан кемірек, ал олар бүкіл елде 8 сағаттық жұмыс күнін заң жүзінде енгізугө қарсы күресіп қалай цателесіп отырған болса, қазіргі кезде помещиктердің барлық жерлерін конфискелеу талабьша қарсы күресіп жүрген жолдастар да дәл сондай қателесіп жүр.
Басқа жолдастар «заман рухымен» келіседі. Програм- мада кесінді жерлер жайында немесе кіріптар етуге пайдаланылып жүрген жерлерді тартып алу жайында айтылсын,— дейді олар. Конфискелеу — тактикалық қа- рарда көрсетілсін. Программаны тактикамен шатасты- руға болмайды деседі.
Біздің бұған айтар жауабымыз: программа мен тактика арасына біржолата шек қоюға әрекет жасау тек қана схоластикаға және педантизмге апарып соғады. Программа жұмысшы табының басқа таптарга жалпы, нетізгі козқарастарын белгілейді. Тактика — жеке-дара, уақытша көзқарастарды белгілейді. Бұлай болуы, әрине, орынды. Бірак, деревнядагы крепостниктік құрылыстьщ қалдықтарына қарсы жүргізілетін бүкіл күресіміз про- летариаттың жалпы социалистік міндеттерімен салыс- тырғанда жеке-дара, уақытша міндет екенін ұмытуга болмайды. Егер Шипов талғамындағы «конституциялық режим» Россияда 10—15 жыл тұрақтайтын болса, бұл қалдықтар жойылып бітеді, халықты сансыз қасіретке ұшыратады, бірақ қалай да жойылып бітеді, өзінен-өзі құриды. Онда айта қаларлықтай күшті демократиялық шаруалар қозғалысының болуы мүмкін емес; «крепост- никтік тәртіптің қалдықтарын жою мақсатымен» еш- қандай аграрлық программаны ңорғауға болмайды. Де- мек, программа мен тактика арасында тек қана бірша- ма айырмашылық бар. Ал егер программа да жеке-дара, шағын, тар өрісті міндет қаиа көрсетіліп, тактикалық қарарда жалпы, ауқымды, бәрі де қамтылатын міндет көрсетілетін болса, дәл қазір неғұрлым ашық брй корсе- тіп отырған бұқаралық партия үіпін бұл өте-мөте тиімсіз болар еді. Партиямыздың аграрлық программасып тез арада бәрібір тағы да қайта қарауға тура келеді: дуба- совтық-шиповтық «конституция» орныққан жағдайда да, шаруалар мен жұмысшылардың көтерілісі жеңген Ю 12-том


264
В. И. ЛЕНИН
жағдайда да қайта қарауға тура келеді. Демек, үйді мәцгілік етіп салуға тым әрекет жасаудың жөні жоқ.
Көзқарастардың екінші типіне көпіейік. Помещиктік жерлерді конфискелеу, оларды белу —- дұрыс-ақ, біраң национализациялау деген әсте болмасын дейді бізге. Бө- луді қорғау ушін Каутскийге жүгінеді, барлық социал- демократтардың национализациялауға қарсы келтірген бұрынғы дәлелдерін (салыстыр: «Заря» № 4) цайта- лайды. Помещиктердің жерлерін белу қазіргі уақытта, жалпы және тұтас алғанда, экономикалық жағынан да, саяси жағынан да өте прогрестік шара болар еді деген пікірге біз толық жене сөзсіз қосыламыз. Сонан соң, буржуазиялық ңоғамда үсақ меншіктілер табы, белгілі жагдайларда, «полициялық-таптық мемлекетке, мейлі конституциялық мемлекет болса да, мемлекетке тәуелді арендаторлар табынан гері демократияның анағұрлым берік тірегі» болады {Ленин. «Икске жауап», 27-бет) деген пікірге де біз қосыламыз.
Бірақ біздің ойымызша, Россиядағы демократиялық революцияның қазіргі кезеңінде осы пікірлермен шек- телу, 1902 жылғы ескі позицияны қорғаумен шек- телу — әлеуметтік-таптық және саяси конъюнктураның елеулі түрде өзгергенін сезсіз ескермегендік болар еді. 1902 жылғы августа «Заря» (4-кітан, Плехановтың мақаласы, 36-бет): бізде «Московские Ведомости» на- ционализациялауды қорғап жүр дей келіп, жерді национализациялау жөніндегі талап барлық жердебірдей және тіпті әрқашан да революциялық талап бола бер- мейді деген даусыз дұрыс пікірді айтты. Мына соңғы- сы, әрине, әділ айтылған сөз, бірақ Плехановтың дәл сол мақаласында (37-бет) «революциялыц заманда» (курсив Плехановтікі) ірі жер иелерін экспроприация- лау бізде қажеттілік болып шығуы мүмкін, сондықтан белгілі жағдайларда бұл туралы мәселе қою керек болады делінген.
Күмән жоқ, қазір істің жайы 1902 жылғымен салыс- тырғанда едәуір өзгерді. 1905 жылы революция жоғары өрледі, ал қазір жаңа ерлеуге күш әзірлеп жатыр. «Мо-
* Ңараңыз: ІПығармалар толық жинағы, 7-том, 242-бет. Рсд.


ЖҰМЫСШЫ ПАРТИЯСЫНЬІҢ АГРАРЛЫҚ... ҢАЙТА ҢАРАУ 265
сковские Ведомости» жерді национализациялауды (азын-аулақ дәрежеде болса да) жақтайды деу туралы сөз болуы да мүмкін емес. Керісінше, II Николай дың сөздерінің де, Грингмут пен К° салған байбаламдардың да негізгі мазмұны жерге жеке меншіктің мызғымауын қорғауда болып отыр. Шаруалар көтерігісі ңазірдің өзінде-ақ крепостниктік Русьті сілкілеп алды, сондық- тан күні санаулы самодержавие енді бар үмітін тек ңа- на шаруалар қозғалысынан үрейі ұшқан помещиктер табымен келісімге келуге артып отыр. «Московские Ведомости» ғана емес, шиповшылдардың органы «Слово» да Виттені және Кутлердің национализациялауды емес, тек қана жердің бір бөлігін міндетті түрде сатып алуды ұсынған «социалистік» жобасын кудалап отыр. «Шаруалар одағын» үкіметтің күтырына жазалауы, толқы- ған шаруаларға қарсы ңұтырынған «драгонадалар» шаруалар қозғалысының революциялық-демократиялық сипаты әбден айқындалғанын айдан анық көрсетеді.
Бұл қозғалыс, әрбір төрең халықтық қозғалыс сияқ- ты, шаруалардың орасан зор революциялық шабыты меи революциялық күш-жігерін тасытты, тасытып та отыр. Жерді помещиктердің меншіктенуіне қарсы, помещик- тік жер иеленуге қарсы өз күресінде шаруалар өздері- нің алдыңғы қатарлы өкілдері арқылы жалпы жерге жеке меншік атаулыны жою талабын сөзсіз ұсынады, ұсынып та отыр *.
Жерді жалпы халықтың меншігі ету жөніндегі идея қазір шаруалар арасында кең таралып отыр, бұған тит- тей де күмән келтіруге болмайды. Сондай-ақ, шаруалар- дың мейлінше қараңғылығына қарамастан, оның тілек- терінде реакциялық-утопиялық элементтердің болуына ңарамастан, бұл идеяның жалпы және тұтас алғанда революциялық-демократиялық сипаты бар **.
* Ңараңыз: «Шаруалар ода.ғының 1905 жылғы 1 августағы және 6 ноябрьдегі съездерінің қаулылары», СПБ. 1905 ж., 6-бет жөне «Бүкіл россиялың шаруалар одағы құрылтай съезінің протоколдары» (СПБ. 1905 ж.) passim (барлық жерінде. Ред.).
** Плеханов жолдас «Дневниктің» 5-номерінде Россияны Ван Ган- ченің (жерді национализациялауды сәтсіз енгізген XI ғасырдагы цы~ тай озгерісшісі) тәжірибелерін қайталаудан сақтандырады да, шаруа- лардың жерді . национализациялау жөніндегі идеясы өзінің тегі 10*


266
В. И. ЛЕНИН
Социал-демократтар бул идеяны реакциялык, жоне меіцандық-социалистік бұрмалаушылықтардан тазарту- ға тиіс,— бұған дау жоң. Бірақ социал-демократтар бүл талаптыц революциялық-демократиялық жағын ажы- рата алмай, оііы түгелдей аулаққа лақтырып тастаса, зор қателік істеген болар еді. Жерді национализация- лау—буржуазиялық шара, ол тек белгілі саяси жағдап- ларда ғана пайдалы деп біз шаруаға мейлінше апіық, мейліпше батыл айтуға тиіспіз, бірак, біздер, социалис- тер, шаруалар бұқарасы алдында жалпы бұл тараны цур теріске шыгаратын болсақ, мұнымыз өресіз саясат болар еді. Тіпті өресіз саясат болатыны былай тұрсып, марксизмді теория жүзінде де бұрмалағандық болар еді, ал марксизм жерді национализациялау — буржуа- зиялық қоғамда да ықтимал, мүмкін пәрсе, мұның өзі капитализмнің дамуын богемейді, қайта күшейтеді, мұ- ның өзі аграрлық қатынастар жоніндегі буржуазиялық- демократиялық реформалардың максимумы болады деп барыпша анықтап айтқап.
Ендеше цазіргі уацытта біздің шаруалар алдында буржуазиялық-демократиялық өзгерістердің дәл макси- мумын ұсынуға тиісті екендігімізді бекер дейтін адам табыла қояр ма екен? Шаруаның аграрлық талаптары- ның радикализмі (жерге жеке мепшікті жою) мен оның саяси талаптарының радикализмі (республика, т. т.) арасында байланыс бар екепіп осы күнге дейін көрмей отыруға бола ма?
Жоқ, социал-демократтардың аграрлық мәселедегі жағьшан реакция лық идея деп дәлелдеуге тырысады. Бұл дәлелдің қи- сынсыздығы көзге ұрып түр. Шындығында qui prouve trop, ne prouve rien (кімде-кім тым көп дәлелдесе, оның еш нәрсе дәлелдемегені). Егер XX ғасырдағы Россияны XI ғасырдағы Қытаймен салыстыруға болса, онда біз Плеханов екеуміз шаруалар қозғалысының революциялың-де- мократиялық сипаты туралы да, Россиядағы капитализм туралы да әңгіме етпеген болар едік. »Шаруалардың жерді национализациялау жопіндегі идеясының реакциялық тегін (немесе сипатын) алатын бол- сақ, онда ңаралай бөліс идеясында да реакциялық тектің бұлтартпас белгілері бар екені былай түрсын, оның қазіргі кездегі реакциялық сипатының да күмәнсыз белгілері бар. Бүкіл шаруалар қозғалысында, бүкіл шаруалар идеологиясында реакциялық элементтер бар, бірақ мүның өзі бүкіл осы қозгалыстың жалпы революциялық-демократия- лық сипаты бар екенін тіпті де теріске шығармайды. Сондықтан Плеханов өзінің қағидасын (белгілі саяси жағдайларда социал-демократтар үшін жерді национализациялау талабын ұсынудың мүмкін еместігі туралы) еш нәрсемен де дәлелдеген жоқ, қайта өзінің тым қисынсыз келтірген дәлелдемесі арқйлы оны тіпті әлсіретіп алды.


ЖҮМЫСШЫ ПАРТИЯСЫНЫҢ АГРАРЛЫҢ... ҚАЙТА ҢАРАУ 267
позициясы қазіргі уақытта, мәселе демократиялық төц- керісті жеріне жеткізуге тіреліп отырған кезде, тек қа- на мынадай болмақ: жалпы жерге жеке меншік барда помещиктік мепшікке қарсы болып, шаруалар меншігін жақтау керек. Белгілі бір саяси жатдайларда жерді жеке меншіктенушілікке қарсы болып, жерді националы- зациялауды жақтау керек.
Бұл арада біз көзқарастардың 3-типіне: Икстің, Мас- ловтың және басқалардың «земстволизациялауына» не- месе «провинциализациялауына» келеміз. 1903 жылы Икске қарсы айтқанымды бұл жерде ішінара Маслов жөнінде де қайталап айтуға тура келеді, атап айтқаи- да: Икс «жерді национализациялау талабының нашар- латылған, қарама-қайшы тұжырымын береді» дегенмін (Ленин. «Икске жауап», 42-бет) *. Нақ сол арада мен былай деп жазғанмын: «Жерді (жалпы айтқанда) усац ңоғамдық ұйымдардың (қазіргі немесе болашақтағы земство сияқты) емес, демократиялық мемлекеттің қо- лына берген жон».
Маслов нені ұсынып отыр? Ол земстволизацияны цо- са, жерге жеке меншіктілікті цоса национализациядан жасалған қойыртпақты ұсынып отыр, ал жерге орна- ластырудың белгілі бір жүйесін пролетариатқа тиімді ететін (біршама) түрлі саяси жағдайларды мулде көр- сетпейді. Шынында да, Маслов өз жобасының 3-пунк- тінде шіркеу жерлеріп және басқа жерлерді «конфиске- леп», «бұларды демократиялық мемлекеттің иелігіне беруді» талап етеді. Бүл — национализациялаудың таза формасы. Мынадай сүрақтар туады: буржуазиялық қо- ғамда национализациялауды зиянсыз ететін саяси жағ- дайлар неге көрсетілмеген? Мунда национализациялау- дың орнына земстволизациялау неге ұсынылмаған? Конфискеленген жерлерді сатуға жол бермейтін тұжы- рым неге алынған? **. Маслов бұл сұрақтардың бәріне де жауап бермейді.
* Шығармалар толық жинагы, 7-том, 256—257-беттер. Ред.
** Салыстырыңыз: Ленин. «Икске жауап», 27-бет: «Жерді сатуға социал-демократия қандай жағдайда және қашан болса да қарсы болиды деу дұрыс болмас еді» (Шығармалар толық жинағы, 7-том, 242-бет. Ред.). Жерге жеке меншіктің болуын бүлжымас нәрсе деп ұй- гарып, сатудан безу — әрі қисынсыз, әрі ақымақтық.


268
В. И. ЛЕНИН
Шіркеулік, монастырьлік, уделдік жерлерді национа- лизациялауды ұсына отырып, сонымен бірге жалпы на- ционализациялауға қарсы дау көтеріп, Маслов өзін өзі таяқтайды. Оның национализациялауға ңарсы келтірген дәлелдері бір жағынан жеткіліксіз, дәл емес, бір жағы- нан мүлде әлсіз. Бірінпіі дәлел: национализациялау ұлт- тардың өзіп өзі билеуіне қол сұғады. Питерден Закавказье жерін билеп-төстеуге болмайды дейді.— Бүл дәлел емес, барып тұрған түсінбеушілік. Біріншіден, ұлттардың өзін өэі билеу правосы біздің программамыз- да мойындалған, демек, Закавказье, Питерден бөлініп, өзін өзі билеуге «праволы». Маслов «Закавказьенің» көнбеуі мүмкін дегенді сылтауратып 4 талапқа 126 царей бола қоймас! Екіпшіден, жергілікті де, облыстық та кец түрде өзін өзі басқару жалпы біздің программамызда мойындалған, демек, «Петербург бюрократиясы тау ха- лықтарының жерін билеп-төстесін» деу (Маслов, 22- бет) тіпті ерсі-ақ! Үшіншіден, Закавказье жерлерін «земстволизациялау» туралы заңды қалай да питерлік ңұрылтай жиналысының шығаруына тура келеді, негө десеңіз, Маслов шет аймақтың қандайына болса да по- мещиктік жер иеленуді сақтауға ерік беруді қаламай отыр ғой! Демек, Масловтың бүкіл дәлелі іске аспай қалады.
Екінші дәлел: «Жерді национализациялау барлъщ жерді мемлекеттің қолына беруді керек етеді. Бірақ шаруалар, әсіресе үйлі-жайлы шаруалар кімге болса да өз жерлерін еркімен беруге коне қоя ма?» (Маслов, 20-бет).
Біріншіден, Маслов сөзді ойыншыққа айналдырып отыр немесе ұғымдарды шатастырып отыр. Национализациялау дегеніміз жерді меншіктену правосын,— рента алу правосын бергендік болады, бірақ әсте жердің өзін бергендік емес. Национализациялау барлық шаруа- лардың жерді кімге де болса ешбір еріксіз беруі болып табылмайды. Мұны Масловқа мысалмен түсіндірейік. Социалистік төңкеріс дегеніміз — тек жерге жеке мен- шіктілікті ғана емес, сонымен қатар шаруашылық объ- ектісі ретінде жердің өзін де бүкіл қоғамның қолына


ЖҮМЫСШЫ ПАРТИЯСЫНЫҢ АГРАРЛЫҢ... ҚАЙТА ҚАРАУ 269
беру деген сөз. Бұдан социалистер ұсақ шаруалардың жерлерін олардың еркінен тыс тартып алмақшы екен деген ұғым туа ма? Жоқ, бірде-бір есі дұрыс социалист ешңашан мұндай ақымақтықты ұсынған емес.
Мұны социалистік программада, жерге жеке меншік- тің орнына қоғамдың меншікті орнату туралы айтатын программада айрықпіа корсету қажет деп санайтын адам бар ма? Жоқ, социал-дёмократтардың бірде-бір партиясы бұлай деп көрсетпейді. Солай бола тұрса да, бізде национализациялау жөнінде қайдағы жоқ сұм- дықтарды ойлап шығаруға негіз бар. Национализациялау дегеніміз рентаны мемлекетке беру. Шаруалар коп реттөрде жерден ешқандай рента алмайды. Демек, на- ционализацияландырғанда олар еш нәрсе толемейді, ал демократиялыц шаруалар мемлекөті (мұны земстволи- зацияшыл Маслов үнсіз мойындаса да, дәл аныцтап көрсетпейді) мұның үстіне үдемелі-табыс салығын ен- гізіп, ұсақ қожайыидардың төлемдерін кемітеді. Национализациялау жерді мобилизациялауды оңайлатады, бірақ, тіпті де ұсақ шаруалардың жерін олардың еркі- нен тыс тартып алу деген сөз емес.
Екіншіден, егер национализациялауға ңарсы үйлі- жайлы шаруалардың «еркімен келісуі» тұрғысынан дә- лел келтіретін болсақ, онда біз Масловқа мынадай су- рак; қоямыз: шаруалар мықты күш болатын «демокра- тиялық мемлекет» таңдаулы жерлерді, атап айтқанда, помещиктік, шіркеулік, уделдік Ікерлерді тек арекдата берсе, оған жеке меншік иесі мужиктер «еркімен кене ме?». Мұның мәнісі: нашар, үлесті жерлерді — мә, жеке меншігіңе ал, жақсы жерлерді, помещиктік жерлерді — арендаға ал деу ғой. Ңара панды тегін же, ақ нанға ақ- ша толе деген сөз болып шығады ғой. Шаруалар бүған ешқащан көнбейді. Екінің бірі, Маслов жолдас: не эко- номикалық қатынастар жеке меншікті қажет етеді, мұның өзі тиімді де болады,— он да помещиктік жерлер- ді болу туралы немесе жалпы конфискелеу туралы эц- гіме ету керек. Не бүкіл жерді национализациялау мүмкін де, тиімді де болады,— онда шаруаларды қалай- да айрықша жағдайға ңоюдың қажеті жоқ. Национали- зациялауды провинциализациялаумен, ал провинциали-


270
В. И. ЛЕНИН
зациялауды жеке меншікпен ұластыру дегеніміз тек қана шатасқандық. Демократиялъщ революция әбден толыц жецген кунде де мундай шара ешқашан жүзеге асырылмас еді деп кепілдік беруге болады.
III. 	МАСЛОВ ЖОЛДАСТЫҢ ВАСТЫ ҚАТЕСІ
Бұл арада, жоғарыда айтылған пікірден туатын, бірақ неғұрлым толық талдауды керек ететін тағы бір пікірге тоқталып өту қажет. Біз жаңа ғана тіпті демократия- лық революция әбден толық жеңген күнде де Маслов программасының жүзеге аспайтындығына кепілдік беруге болады дегепді айттық. Жалпы айтқанда, қазіргі жағдайда пемесе таяу арада талаптардың орындалуы мүмкіп емес деген магыпада алғанда программаның белгілі бір талаптарының «жүзеге аспайтындығы» бұл талаптарға қарсы дәлел болып* есептеле алмайды. К. Каутский Польшаның тәуелсіздігі туралы мәселе жонінде Роза Люксембургке қарсы жазған мақаласын- да мұны өте айқын көрсетті *. Р. Люксембург бұл тәуелсіздіктің «жүзеге аспайтындығы» туралы айтты, ал К. Каутский бұған қарсы шығып, мәселе көрсе- тілген мағыпада «жүзеге асатындығы» туралы болып отырган жоқ, белгілі бір талаптың қоғам дамуыныц жалпы бағытына немесе бүкіл цивилизациялы дү- пиедегі жалпы эконмикалық және саяси жағдайға сәйкес келуінде болыи отыр деді. Мәселен, герман со- циал-демократиялық программасының барлық чинов- никтерді халық сайлайтын болсын дейтін талабын алы- ңыз, дейді Каутский. Эрине, бұл талап Германиядағы қазіргі жағдай тұрғысынан алып қарағанда «жүзеге аспайды». Бірақ солай бола тұрса да, бүл талап әбден дұрыс және қажетті талап, ойткені бұл талап дәйекті демократиялық төңкерістің тығыз байланысты құрамдас бөлегі болып табылады; бүкіл қоғам дамуы сол төңке- ріске қарай бет алып келеді, социал-демократия социа- лизмнің шарты ретінде және социализмнің саяси қон- * Бұл мақаладан «Заряиың» 4-номерінде, аграрлық программаның жобасы туралы менің маңаламда үзінді келтірілген. (Қараңыз; ПІьі- ғармалар толық жинағы, 6-том, 348—349-беттер. Ред.).


ЖҮМЫСШЫ ПАРТИЯСЫНЫҢ АГРАРЛЫҢ... ҢАЙТА ҢАРАУ 271
дырмасының қажетті құрамдас элементі ретіпде сол тоцкерісті коздеп отыр.
Сондықтан, Маслов программасының жүзеге аспай- тындығы туралы айта келіп, біз: демократиялық революция әбден толық жеңген күнде деген сөздерді баса айтамыз. Біз Маслов программасы қазіргі саяси қаты- настар мен жағдайлардың тұрғысынан алып қарағанда жүзөге аспайды деп айтып та отырған жоқпыз. Жоқ. Біз былай дейміз: нақ толық және ақырына дейіп дә- йекті демократиялык, төңкеріс тұсында, яғни қазіргі жағдайлардан арасы тым алшақ болатын және түбегей- лі аграрлық реформалар жасауға өте қолайлы болатын саяси жағдайлардың тұсында, нақ осындай жағдайлар- да Масловтың программасы жүзеге аспайтын болып шығады, оның себебі — бұл программаның, былайша айтқанда, тым зор болғандығынан емес, оның себебі осы жағдайлар тұрғысынан алып қарағанда бұл программа- пыц тым піағын болғандығынан. Басқаша айтқанда: егер іс сайып келгепде демократиялық революцияныц толық жеңуіне жеткізбейтін болса, онда ешқандай по- мещиктік жер иеленуді жою туралы да, ешқандай удел- дік, т. с. жерлерді конфискелеу туралы да, ешқандай муниципализациялау, т. с. туралы да піыидап әңгіме етуге болмайды. Керісінше, егер іс демократиялың революцияныц толык, жеңісіне жеткізетін болса, онда төң- керіс жердің бір бөлігін мупиципализациялаумеп ғана шектеле алмайды. Бүкіл помещиктік жер иелепуді күл- талқан ететін төңкеріс (Масловтың да, помещик име- ниелерін бөлуді немесе конфискөлеуді жацтайтын бар- лык, басқа адамдардың да ұйғарып жүргені нақ осындай төңкеріс қой),— мұндай төцкеріс, тарихта бұрын болып көрмеген дәрежеге жететін революциялық күш- жігер мен революциялық серпінді талап етеді. Поме- щиктік жер иеліктерін конфискелемейінпіе (Маслов оз программасының жобасында конфискелеу туралы емес, тек «иеліктен айыру» туралы ғана айтады), бүкіл жер- ді национализациялау идеясын «халыққа» мейлінше кеңінен таратпайынша, демократизмнің саяси жағынан неғұрлым алдыңғы қатарлы формаларын жасамайынша, мұндай төңкеріс болады деп жорамалдау мағынасыз


272
В. И. ЛЕНИН
жорамал болып шығады. Қоғамдық өмірдің барлық жақтары өзара тығыз байланысты және сайып келгендө өндірістік қатынастарға түгелдей бағынышты. Мемлекет формаларын бүтіндей өзгертпейінше (ал қазіргі эконо- микалық реформа тұсында бұл өзгеріс демократизм ба- гытында ғана болуы мүмкін), жеке жер меншігінің ірі түрлерін жоюды талап ететіп «халық» пен шаруалар- дың ой-пікірі жалпы жерге жеке меншіктің болуына қарсы көтерілмейінше помещиктік жер иеленуді жою жөнінде түбегейлі шара қолдану мүмкін емес. Басқаша айтқанда: помещиктік жер иеленуді жою сияқты батыл төңкеріс өзіиен-өзі-ақ бүкіл қоғамдық, экономикалық және саяси дамуға сөзсіз аса қуатты серпін береді. Осындай төңкеріс туралы мәселепі күн тәртібіне қоя- тын социалист бұдан туатып жаца мәселелерді де сөзсіз ойластыруға тиіс, бұл төңкеріске тек өткендегінің тұр- ғысынан ғана емес, сонымен қатар оның болашағы тұр- ғысынан да қарауға тиіс.
Міне, нақ осы жағынан алғанда Маслов жолдастың жобасы мейлінше қанағаттанғысыз болып отыр. Бұл жоба, біріншіден, аграрлық революцияны енді, қазір, дереу өршітуге, күшейтуге, өрістетуге, «ұйымдастыру- ға» тиісті ұрандарды теріс тұжырымдайды: тек барлық помещиктік жерлерді конфискелеу ұраны ғана және осы мақсатпен, жергілікті, халыққа жақын, күшті рево- люциялық өкімет органдарының бірден-бір дұрыс фор- масы ретіндегі шаруалар комитеттерін сөзсіз ұйымдас- тыру ұраны гана осындай ұрандар бола алады. Бұл жоба, екіншіден, дұрыс емес, өйткені жоба қажетті саяси шарттарды дәл көрсетпейді, ал мұндай шарттар бол- майынша «муниципализациялаудың» пролетариат пен шаруалар үшін ешбір пайдалы шара болмайтыны бы- лай тұрсын, тіпті анық зияиды шара болып табылады; атап айтқанда бұл жоба « демократия лық мемлекет» деген ұғымға дәл және екіұшты пікір туғызбайтын еш- қандай дәл анықтама бермейтіндігінен де дұрыс емес, Бұл жоба, үшіншіден,— жобаның ең елеулі және өте сирек байқалып жүрген кемшіліктерінің бірі осы,— к,а- зіргі аграрлық төңкерісті оның болашағы тұрғысынан алып қарамайды, тікелей сол төңкерістен туатын міи-


ЖҮМЫСШЫ ПАРТИЯСЫНЫҢ АГРАРЛЫҚ... ҢАЙТА ҚАРАУ 273
деттерді көрсетпейді, осы жобаға негіз болғап экопоми- калық алғы шарттар мен саяси алғы шарттардың ара- сында үйлесімсіздік бар.
Шынында да, Маслов жобасын қорғауға сеп болатын ең күшті (үшінші) дәлелге байыптап қараңыздаршы. Бүл дәлел былай дейді: национализациялау буржуазия- лық мемлекеттің өкіметін күшейтеді, ал мұндай мемле- кеттің муниципалдық және жалпы жергілікті органда- ры анағұрлым демократиялырақ келеді, армияға деп піығын шығармайды, пролетариатты полициялық жол- мен езу міндеттерін және т. б. тікелей орындамайды, т. т. Анык, көрініп отырғандай, бұл дәлел толыц демо- кратиялың емес мемлекетті көздейді, атап айтқанда, мұндай мемлекетте нағыз маңызды пункт, орталык, өкі- мет, бұрынғы әскери-бюрократиялык, тәртіптерге өте жаңын болады, мұндай мемлекетте жергілікті мекеме- лер екінші дәрежелі және бағынышты болғандықтан, орталық мекемелерден тәуірлеу, демократияіпылдау ке- леді, яғни бұл дәлел ауырына дейін жеткізілмеген де- мократиялъщ төцкерісті көздейді. Бұл дәлел III Александр заманындағы Россия мен «республикашылдарсыз республика» заманындағы Францияның аралығындағы бірдеңені унсіз жорамалдайды; III Александр заманын- дағы Россияда земстволар орталық мекемелерден тәуір- леу болатын, ал «республикашылдарсыз республика» заманындағы Францияда пролетариаттың күшеюінеп қорыққан реакциялың буржуазия орталық мекемелері бар антидемократиялық «монархиялык, республика» құрған болатын, оның бұл орталык, мекемелері жергілік- ті мекемелерден анағұрлым нашар еді, демократияшыл- дығы кем еді, соғыс күмарлық, бюрократизм, полиция- лық рух сүйегіне көбірек сіңген еді. Шын мәнінде, Масловтың жобасы іштей біздің саяси программа-мини- мумдағы талаптардың толык, жүзеге аспауын, халықтың самодержавиесі қамтамасыз етілмеуін, тұрақты армия жойылмауып, чиновниктердің сайланып қойылу тәртібі енгізілмеуін, т. т.— басқаша айтқанда: Европадағы де- мократиялық революциялардың көпшілігі сияқты біздің демократиялық революция да өзінің жетер жеріне жет- пеуін, нак, солар сияқты күзелген, өңі айналдырылған,


274
В И. ЛЕНИН
«кері оралған» болуын көздейді. Масловтың жобасы шалағай, дәйексіз, толық емес немесе күзелген және реакция «зиянсыз еткен» демократиялық төңкеріске әдейі лайықталып жасалған *.
Нақ осы жағдай Масловтың жобасыя мүлде жасанды, жүйесіз етеді, осы создіц жоғарыда көрсетілген мағына- сында жүзеге аспайтып жоба етеді, іпікі қайшылықтары бар, тиянақсыз, аңырында, бір жақты жоба етеді (ойт- кені демократиялық төңкеріс пролетариаттың социализм жолындағы шиеленіскеп күресіне емес, тек қана анти- демократиялық буржуазиялық реакцияға апарып сога- ды делініп отыр).
Демократиялық төңкеріс жеріпе жеткізілмеген, біздің саяси программа-мипимумдағы пегізгі талаптар жүзегө асырылмаған деп іштей жорамал жасау мүлде орынсыз. Мұндай нәрсені жабулы күйінде қалдырмай, қайта мейлінше дәл көрсету қажет. Егер Маслов өзінің алған бетінен айнымаймын деген болса, егер ол өзінің жоба- сындағы бүкпелеу, ішкі жалғандық элементін жоямып деген болса, онда былай деуге тиіс еді: бізде қазіргі төңкерістен туатын мемлекет, «іпамасы», демократия- лығы өте аз мемлекет болатындықтан, национализация- лау арқылы оның өкіметін күшейткеннен гөрі, земство- лизациялаумен шектелген жақсы, өйткені орталық мем- лекеттік мекемелерге қарағанда земстволар тәуірірек, демократиялырақ болады деп «ойлау керек». Маслов жобасының ішкі алғы шарты осындай, тек қана осын- дай. Сондықтан, ол өзінің жобасында «демократиялық мемлекет» деген сөзді (3-пункт) қолданғанда, опда да ешбір ескертусіз қолданғап кезде асқан өтірікті көлитіп отыр, өзін де, пролетариат пен бүкіл халықты да адас- тырып отыр, өйткені ол піынында өз жобасын нақ де- мократиялық емес мемлекетке, реакциялық мемлекетке, жеріне жеткізілмеген немесе реакция «тартып алған» демократизмнен туатын мемлекетке «ыңғайлап» отыр.
Бұл осылай болса,—- ал мұның осылай екені күмән- сыз,— онда Маслов жобасының бүкіл жасандылығы, * Маслов жүгініп отырган Каутский өзінің «Agrarfrage» деген кіта- бында: Мекленбург жағдайларында сорақы болатын национализация- лау демократиялық Англия да немесе Австралияда озгеше маңыз алар еді деп ерекше ескерту жасайды.


ЖҮМЫСШЫ ПАРТИЯСЫНЫҢ АГРАРЛЬЩ... ҢАЙТА ҢАРАУ 275
«ойдан шығарылғандығы» айқып болады. Шыныпда да, егер жергілікті өкімет орындарынан гөрі неғұрлым реак- циялырақ орталық өкіметі бар мемлекет, республика- шылдарсыз республика дейтін үшінші француз респуб- ликасы сияқты мемлекет болады деп жорамалдайтын болсақ, онда мұндай мемлекет тұсында помегциктік жер иеленуді жоюға болады деп ойлау немесе ең болмаған- да оның түсында революциялык, тегеурінмен жойылған помещиктік жер иеленуді жойылған күйінде қалдыруға болады деп ойлау тым ерсі-ақ. Дүниенің Европа деп аталатын болігіндегі мундай мемлекеттіц қандайы болса да, XX ғасыр деп аталатын ғасырда, тап кү- ресінің объективті логикасының күшімен, помещиктік жер иеленуді ңорғаудан немесе, егер оның біразы қиратылған болса, оны уалпына келтіруден бастау- ға сөзсіз тиісті болар еді. Мұндай жартылай демокра- тиялық, іс жүзінде реакциялық, мемлекеттің бар мәні, объективтік мәтіі — болмашы ғана артықшылықтарын құрбан етіп, буржуазиялық-помещиктік жоне чинов- никтік өкіметтің негізгі тіректерін қоргап қалу ғой. Ал мұндай мемлекеттерде реакциялық орталық өкімет пен .біршама «демократиялық» жергілікті мекемелердің, земстволардың, муниципалдық басқармалардың, т. с. қатар өмір сүріп отырған бірден-бір себебі, тек қа- на мынадан: бұл жергілікті мекемелер буржуазиялъщ мемлекет ушін зиянсыз іспен, «қол жуғыштарды дәне- керлеумен», су жеткізумен, электрлі трамвайлармен, т. с. шаралармен шұғылданады, бұл шаралар «қазіргі қоғамдық тәртіп» деп аталатын нәрсенің негіздерін буза алмайды. Земстволардың сумен, жарықпен қамтама- сыз ету жөніндегі әрекетін бақылаудап барып помещик- тік жер иелігін жою жөнінде олардың «әрекет жасауы» мүмкін деп жору балалық аңқаулың болар еді. Мұның өзі қайдағы бір француз пошехоньесінің127 түгелдей социал-демократтардан сайланғап қалалық думасының бүкіл Францияда меншікті үйлер салынған жерге жеке меншікті «муниципализациялауға» әрекеттенгепімеп бірдей болар еді. Шынына келгенде, помещиктік жер иелечуді жоятын шара өзінің сипаты жағынан су жет- кізу, жарық беру, ассенизация, т. с. жоніндегі істі жақ-


276
В. И. ЛЕНИН
сарту шараларынан біраз өзгеше. Шынына келгенде, алғашқы «шара» букіл «өмір сүріп отырған қоғамдьщ тәртіптің» түп негіздерін мейлінше батыл түрде «қоз- ғайды», бұл негіздерді жойқын күшпен шайқалтып, әл- сіретеді, тарихта болып көрмеген дәрежеде пролетариат- тың бүкіл буржуазиялық құрылысқа тегеурін жасауын оңайлатады. Иә, бұл ретте буржуазиялык, мемлекет атаулының бәрі ең алдымен және көбінесе буржуазия- лық үстемдіктің неііздерін сақтап қалудың қамын жасауға тиіс болады: буржуазиялық-помещиктік мемле- кеттің түбегейлі мүдделеріне нұқсан келетін болса-ақ, автономиялық жолмен қол жуғыштарды дәнекерлеу жо- ніндегі праволар мен артықшылықтардың бәрі ңас қақ- к,анша жойылады, бүкіл муниципализациялаудың бірден күлі көкке ұшады, жергілікті мекемелердегі демокра- тизмнің қандай елесін болса да «жазалаушы экспеди- циялар» жойып жібереді. Аңқаусыған түрмен реак- циялык, орталық өкімет тұсында муниципалдық-де- мократиялык, автономия болады деп жорамалдап, бұл «автономияны» помещиктік жер иеленуді жоюға тара- ту — нағыз сорақылықтың немесе шексіз саяси аңқау- лықтың адам айтқысыз үлгісін көрсеткендік болады.
IV. 	БІЗДЩ АГРАРЛЫҚ ПРОГРАММАНЫҢ МІНДЕТТЕРІ
Егер біз бұл программаны демократиялық революция заманында социал-демократияның пролетариат пен ша- руаларға беретін қарапайым, айқын кеңестері түрінде баяндап көретін болсақ, РСДРП-ның аграрлық программами туралы мәселе едәуір анықталған болар еді.
Бірінціі кеңес сөзсіз мынадай болады: шаруалар кө- терілісінің толың жеңіп шығуы үшін барлық күшті жұмсау керек. Мұндай жеңіссіз помещиктердің «жерле- рін тартып алу» туралы да, нағыз демократиялық мемлекет құру туралы да шындап әңгіме етуге болмайды. Ал шаруаларды көтерілске шақыратын ұран тек біреу ғана бола алады: барлық помещиктік жерлерді конфис- келеу (бірак, сатып алу туралы мәселені қалтарыста қал- дыратын жалпы иеліктен айыру немесе жалпы экспро- приациялау емес)? онда да ңұрылтай жиналысы шаңы-


ЖҮМЫСПІЫ ПАРТИЯСЫНЫҢ АГРАРЛЫҚ ... ҢАЙТА ҢАРАУ 277
рылғанға дейін тек шаруалар комитеттері арқылы кон- фискелеу.
Бұдан басқа кеңестің бәрі дө (оның ішінде Маслов ұсынып отырған «иеліктен айыру» ұраны да, оныц бү- кіл муниципализациясы да) мәселені көтеріліс арқылы емес, помещиктермен келісімге келу арқылы, реакция- лык, орталық өкіметпеи келісімге келу арқылы шешуге шақырғандық болады, мәселені революциялык, жолмен смес, бюрократиялық жолмен шешуге шақырғандык, болады, өйткені ең демократияшыл деген облыстық және земстволық ұйымдар дереу, табан астында, дәл қазір помещиктерді жазалап, бүкіл халықтық құрылтай жи- налысының ыңтиярындағы праволарды алуға тиіс бола- тын революциялык, шаруалар комитеттерімен салыстыр- гапда бюрократиялык, болмай қоймайды.
Екінші кеңес сөзсіз мынадай болады: саяси құрылыс- ты демократияландыруды толык, жүргізбейінше, республика болмайынша жәпе іс жүзінде халықтыц самодер- жавиесін қамтамасыз етпейінше шаруалар көтерілісініц жеңістерін сақтап қаламыз деп те, бірер адым ілгері басамыз деп те ойлаудың қажеті де жоқ. Ешқандай кү- мән, ешқандай екіұшты ұғым, ешқандай теріс түсінік туғызбау үшін, реакциялык, орталык, өкімет тұсында помещиктік жер иеленуді жоюға болады деген сияқты сандырақты үнсіз өрбітуге ешбір жол бермеу үшіп біз жұмысшылар мен шаруаларға беретін бұл кеңесімізді өте айқын, өте дәл тұжырымдауға тиіспіз. Сондықтан да, саяси кеңестерімізді барынша алға тартқанда, біз шаруаға былай деуге тиіспіз: жерді алғаннан кейін, сен ілгері басуға тиіссің, әйтпесе помещиктер мен ірі буржуазия сені сөзсіз талқандап, кейін лақтырып тастай- ды. Жаңа саяси жеңістерге жетпейінше, жалпы жерге жеке меншікке жаңа, неғұрлым батыл соққы бермейіп- ше жерді алуға да, оны өзінде сақтап қалуға да болмай- ды. Бүкіл қоғамдық өмірдегі сияқты, саясатта ілгері баспау дегеніміз — кейін лақтырылып тасталу дегеп сез. Не буржуазия демократиялық төңкерістен кейіп нығайып алып (бүл төңкеріс буржуазияны сөзсіз ны- ғайтады), жұмысшылардың да, шаруалар бұқарасыныц да барлық жеңістерін тартып алады,— не пролетариат


278
В. И. ЛЕНИ Н
пен шаруалар бұқарасы өздерінің ілгері басуына жол ашадьі. Ал мұның аты — республика орнату жэне ха- лықтың толық самодержавиесін орнату деген сөз. Мұ- ның мәнісі: республика орнатқан күнде, буржуазиялық- демократиялык, төңкерістің ықтимал максимумы ретін- де, буржуазиялыц демократизмнің жеңісінен социализм жолыпдағы нағыз күрестің бастамасына қарай алга басатып табиги және қажетті қадам ретінде бүкіл жер- ді национализациялау керек деген сөз.
Үшіиші және соңғы кеңес: қала, деревня пролетар- лары мен жартылай пролетарлары, өз алдарыңа ұйым- дасыңдар. Ешқандай қожайынсымақтарға, тіпті ұсақта- рына да, тіпті «еңбекқорларына» да сенбеңдер. Товар Ондірісі сақталатын ұсақ шаруашылыққа әуестенбең- дер. Шаруалар котерілісінің жеңуі неғұрлым жақында- ған сайын, қожайын шаруалардың пролетариата қарсы бұрылуы солғұрлым жақындай береді, дербес пролетар- лық ұйым соғүрлым керек, біз толық социалистік төң- керіске соғұрлым жігерлі, қажырлы, батыл түрде, ашық- тан-ашық шақыруға тиіспіз. Біз шаруалар қозғалысын ақырына дейін қолдаймыз, бірақ бұл қозғалыс басқа таптың қозғалысы екені, социалисты төңкерісті жасай алатын және жасайтын таптан өзге таптың қозғалысы екенін біз естё сақтауға тиіспіз. Сондықтан біз шаруа- шылык, объектісі ретінде жерді бөлу мағынасында оны қалай етуіміз керек деген мәселені былай қоямыз,— бүл мәселені буржуазиялық қоғамда тек қожайындар мен қожайынсымақтар ғана шеше алады және шешетін бола ды. Біздің назарымызды бүтіндей (ал шаруалар көтерілісі жеңгеннен кейін біржола дерлік) аударып отырған мәселе: село пролетариатының не істеуі керек? — деген мәселе. Біз көбінесе осы мәселемен шұ- ғылданып келеміз, шұғылдана да береміз, ал жерді тең- гермелі түрде пайдалануды және сол сияқтыларды ойлап шығаруды үсақ буржуаның идеологтарына тап- сырамыз. Біз бұл мәселеге, жаңа, буржуазиялық-демо- кратиялық Россияның негізгі мәселесіне былай деп жа- уап береміз: село пролетариат!»! толық социалисты төңкеріс жолында күрес жүргізу үшін қала пролетариа- тымеп бірге дербес үйымдасуға тиіс,


ЖҮМЫСШЫ ПАРТИЯСЫНЫҢ АГРАРЛЬЩ ... ҢАЙТА ҚАРАУ 279
Демек, біздің аграрлық программамыз негізгі үпі бо- лімпен құралуға тиіс: біріншіден, шаруаларды помс- щиктік жер иелігіне революциялық тегеурін көрсетуго мейлінше батыл шақыратын үранды тұжырымдау керек; екіншіден, одан арғы қадамды, шаруалардың жеңісте- рін баянды етіп, демократияның жеңісінен социализм жолындағы тікелей пролетарлық күреске көшуге бастай алатын және бастауға тиісті қадамды дәл көрсөту керек; ушіншіден, партияның пролетарлық таптық мія- деттерін, шаруалар көтерілісінің жеңісі неғұрлым жа- қындаған сайын, бізге соғұрлым жедел жақындап келе жатқан және алға айқын қоюды соғұрлым қатты талап етіп отырған міндеттерді корсету керек.
Масловтың программасы қазір РСДР партиясы ше- шуге тиісті болып отырған негізгі міндеттердің бірде- біріп шешпейді: бұл программа дәл қазір, дереу, мейліпше антидемократиялық мемлекет заманында шаруалар қозгалысын жеңіске бағыттайтын үраиды көр- еетпейді,— бұл программа аграрлық өзгерістерді аяқ- тап, баяиды ету үшін қажет болатьш саяси өзгерістер жопінде дәл анықтама бермейді,— бұл программа нагыз толық және дәйекті демократизм жағдайында жер ре- формасы саласында қажет болатын шараларды көрсет- пейді,— бұл программа партиямыздың бүкіл буржуа- зиялық-демократиялық өзгерістер жөніндегі пролетар- лық позициясын сипаттамайды. Бұл программа «бірінші қадамның» шарттарын да, «екінші қадамның» міндет- терін .де белгілемейді, уделдік жерлерді дүпиёде жоқ «демократиялық мемлекеттің» қолына беруден бастап, орталық өкіметтің сипаты демократиялық болмайды деген қауіппен помещиктердің жерлерін демократия- лық муниципалитеттердің қолдарына беру дегенді ңо- сып, бәрін де бір жерге үйіп-төгеді! Өзінің практика- лық маңызы жагынан, қазіргі кезеңде, революциялық программа болмағандықтан, жартылай реакциялық ор- талық өкіметпен мүлде жасанды, мүлде сораңы келісім жасау жорамалына негізделгендіктен, бұл программа Россиядағы демократиялық төңкерістіц ықтимал және •қисынды даму жолдарыпың епіқайсысында жұмысшы партиясына нұсқау бере алмайды.


280
В. И. ЛЕНИН
Ңорытайық: демократиялық төңкеріс жағдайында бірден-бір дұрыс программа мынау болмақ: помещиктік жерлердің конфискеленуін және шаруалар комитеттері- нің құрылуын * біз дереу талап етуге тиіспіз, бүл таланты шектейтін ешқандай ескертулермен ауырлатпау- ға тиіспіз. Мұндай талап — қандай жағдайларда болса да, тіпті мейлінше нашар жағдайларда да, пролетариат түрғысынан қараганда да, шаруалар тұрғысынан қара- ғанда да әрі революциялық, әрі тиімді талап. Мұндай талаптың нәтижесінде полициялык, мемлекет сөзсіз күй- реп, демократизм күшейеді.
Бірақ конфискелеумен піектелуге болмайды. Демо- кратиялық революция мен шаруалар көтерілісінің за- манында біз ешбір жағдайда жерді национализациялау талабьш қабылдамай тастай алмаймыз. Тек бұл талап- қа қоса белгілі саяси тәртіптерді әбден дәл корсету қа- жет, бұл тәртіптер болмайынша национализациялау пролетариат пен шаруаларға зиян келтірер еді.
Мұндай программа әрі толық, әрі бірегей болады. Мұ- ның өзі әрбір буржуазиялық-демократиялық төңкеріс- тің тұсында жалпы\ мүмкін боларлық нәрселердің сөзсіз максимумын береді. Мұның өзі социал-демократияның қолын байламайды; әр алуан саяси конъюнктураға қа- рай бөліске де, национализацияға да жол беріп отыра-* ды. Мұның өзі демократизм жолындағы күрескерлер болып табылатын шаруалар мен пролетариат арасында ешбір алалық туғызбайды **. Мұның өзі полициялык,- * Икс сияқты, Ма«лов «біздің сословиелердің жойылуын жәпе шаруалар комитеттерінің, яғни сословиелік комитеттердің қүрылуын талап еткенімізде қайшылық бар деп біледі. Шыпында, бүл жерде ңай- шылық бар тәрізді ғана: жалпы тап атаулыны, соның ішінде про- летарлар табын да жою үшін пролетариат диктатурасының керек болатыны сияқты, сословиелерді жою үшін төменгі, езілген сословие- нің «диктатурасы» керек болады. Біздің бүкіл аграрлық программа- мыз аграрлық қатынастар саласында крепостниктік және сословиелік дәстүрлерді жою мақсатын көздейді, ал ол дәстүрлерді жою үшін бір ғана төменгі сосліовиеге, крепостниктік тәртіптің осы қалдықтарынаи езгі көргендерге ғана шағым жасауға болады». Ленин. «Икске жа- уап», 29-бет. (Шығармалар толық жинағы, 7-том, 243—244-беттер. Ред.)
** Жұмысшы партиясы шаруалардың еркінен тыс, шаруалардың іпііндегі дербес қозғалыстан тыс реформалардың әлденендей бір жо- баларын шаруаларға таңбақшы екен деген сияқты пікірлердің қан- дайына болса да жол бермеу үшін программа жобасына А нус^асъі тір- келіп отыр: мұнда, национализациялауды тікелей талап етудің орны- на алдымен революцияшыл шаруалардың жерге жеке меншікті жою жөніндегі тілегін партияның қолдайтыидығы туралы айтылған.


ЖҮМЫСШЫ ПАРТИЯСЫНЫҢ АГРАРЛЫҚ ... ҢАЙТА ҚАРАУ 281
самодержавиелік саяси тәртіптердің тұсында сөзсіз ре- волюциялық және сол тәртіптерді революциялаидыра- тын ұрандарды дәл қазір, дереу ұсынады, сонымен қатар демократиялык, революция толық жеңген күнде, яғни демократиялық төңкерістің аяқталуы жаңа пер- спективалар мен жаңа міндеттерді туғызған жағдайда бұдан басқа да талаптар қояды.
Программада бүкіл демократиялық аграрлық төңке- рістегі біздің ерекше пролетарлық позициямызды дәл корсету сөзсіз қажет. Мұндай нұсқаудың орны тактика- лық қарарда немесе бұл — программаның жалпы бөлі- мін қайталағандык, болады деп қысылудың қажеті жоқ.
Позициямыздың айқын болуы үшін және бұқара алдында оны анықтап корсету үшін тақырыптарды про- граммалық және тактикалық деп бөлудің сындарлы схе- масынан бас тартуға болады.
«Аграрлың комиссияның» («аграрлық комиссияны» жаңа аграрлық программаның жобасын жасау үшін РСДРП-ның Біріккен Орталық Комитеті тағайындаған болатын) көпшілігі жасаған аграрлық программаныц тиісті жобасын біз ұсынып та отырмыз.
V. 	АГРАРЛЫҚ ПРОГРАММАНЫЦ ЖОБАСЫ
Ауыр езгі салмағын тікелей шаруаларға артып отырган крепостниктік тәртіптің ңалдықтарын жою мақса- тымен және деревняда тап күресін еркін дамыту мүд- десі үшін партия мыналарды талап етеді:
1) барлық шіркеулік, монастырьлік, уделдік, мемле- кеттік, кабинеттік және помещиктік жерлерді конфис- келеу;
2) помещиктік билік пен помещиктік пұрсаттылық- тың барлық сарқыншақтарын дереу жою үшін және бү- кіл халықтық құрылтай жиналысы жерді жаңадан ор- наластыруды белгілегенге дейін конфискеленген жер- лерді іс жүзінде билеу үшін шаруалар комитеттерін құру;
3) қазіргі уақытта салық төлеуші сословие ретіндегі шаруаларға жүктелетін алым-сальщтар мен міндетті жұмыстардың бәрін жою;


282
В. И. ЛЕНИН
4) шаруаның өз жерін өзі билеуіне бөгет жасайтын барлық заңдарды жою;
5) сайланып ңойылатын халық соттарына шамадан тыс өте жоғары аренда ақыларын кемітуге жәпе кіріп- тарлық сипаты бар келісімдерді заңсыз деп жариялауға право беру.
Ал егер Россияда қазіргі революцияның үзілді-кесіл- ді жеңуі халықтың самодержавиесін толық қамтамасыз ететін болса, яғни республика мен толық демократия- лық мемлекеттік құрылыс орнататын болса *, онда партия жерге жеке меншікті жоюға және барлық жерлерді бүкіл халықтың ортақ мепшігіне беруге күш салатын болады.
Оның бер жағыпда Россия социал-демократиялық жү- мысшы партиясы барлық реттерде жәпе демократиялық аграрлық өзгерістер қапдай жағдайда болса да — село пролетариатының дербес таптық ұйымын күрува үздік- сіз ұмтылу, оның мүдделері шаруа буржуазиясының мүдделеріне мүлде қарама-қарсы екендігін оған түсін- діріп отыру, товар өндірісі өмір сүріп отырғанда бұқара- ның ңайыршыльіғын ешқашан да жоя алмайтын ұсақ іпаруашылық системасына әуестенудеп оны сақтанды- ру, ақырында, қайыршылық атаулыны және қанау атау- лыны жоюдың бірден-бір қүралы болатын толық социалиста төңкерістің қажет екенін көрсетіп отыру өзініц міндеті деп біледі.
* А нұсқасы.
... оида партия революцияшыл шаруалардың жерге жеке меншікті иною жөніндегі тілегін қолдап, барлық жерлердің мемлекет меншігіне берілуіне күш салатын болады,


283
КАДЕТТЕРДЩ ЖЕҢІСІ ЖӘНЕ ЖҮМЫСШЫ ПАРТИЯСЫНЫҢ МШДЕТТЕРІ
1906 Ж. 24—28 мартта
(6—10 апрелъде) жазылған
1906 ж. апрелъде «Наша Мыслъ» Кітапшаныц, текстг бойынша
баспасында жеке кгтапша болъіп басылып отыр
басылған


285
I
ДУМА САЙЛАУЫНА БІЗДІҢ ҚАТЫСУЫМЫЗДЫҢ ҚАНДАЙ ОБЪЕКТИВТІ МАҢЫЗЫ БОЛДЫ?
Кадеттердің жеңістөрі біздің либералдық баспасөздің басын айналдырды. Сайлау науқанында кадеттер либе- ралдардың бәрін немесе бәрін дерлік өздерінің төңіре- гіне біріктіріп алды. Бұған дейін мүлдем кадет партия- сына жатпайтын газеттер іс жүзінде сол партияныц органдарына айналып шыға келді. Либералдық баспасөз мәз-мейрам. Барлық жақтан бірдей жеңіске даурыққан шу көтеріліп, үкіметке қоқан-лоқцы жасалуда. Өте-мөтө сипатты бір жағдай мынау: бұл даурықпаларға социал- демократтар жөніндегі кейде табалағыш, кейде мейірім көрсеткіш қылықтар әрдайым араласып жатады.
— Сайлауға қатысудан бас тартып, өздеріңіздің цан- дай цате істегендеріңізді көріңіздерші! Енді көріп отыр- ған шығарсыздар? Ңателеріңізді мойындайсыздар ғой? Данышпан әрі көреген Плехановтың айтқан ақылын енді бағалап отырған шығарсыздар? — Ңуанышы цой- нына сыймаған либералдық баспасөз беттерінен осын- дай және осыған ұқсас сөздер естіліп жатыр. Плеханов Бернштейннің ұшыраған кебінө ұқсас бірдемеге ұшыра- ды деп, ол жайында Степанов жолдас өте дұрыс айтты («Ңазіргі кезең» деген жинақ, «Алыстан» деген мацала). Бір кезде неміс либералдары Бернштейнді алаңан- дарына салып әлпештеп, барлық «прогресшіл» буржуа- зияльщ газеттердің көкке көтергені сияқты, бойкот жа- сауға қарсы аттан салуға батылы барған данышпан әрі көреген, ацылды және байсалды Плехановты, қазір Россияда цұшағына алмаған, сүймеген, қастерлемеген


286
В. И. ЛЕНИН
либералдык, газет, тіпті либералдык, газет мацаласы (Tin- Ti «Словоға» дейін, иә, иә, октябристік «Словоға» де- йін!) болған жоқ.
Кадеттердің жеңісі неге жеткізгенін байқап көрейік- піі. Бұл жеңістер кімнің қатесін әйгіледі екен? Қандай тактиканыц жеміссіздігін әшкереледі екеи?
Плеханов, Струве және К0 бойкот жасау қате болды деп бізге қацсап келеді. Кадеттердің неге бұлай ойлай- тыны әбден айқын. Олардың Думаға Москвадан бір жұ- мысшыны өткізу керек деген ұсынысы (23 мартта іныққан «Наша Жизньді» ңараңыз) кадеттер жұмыс- шылардың жәрдемін бағалай білетіндіктерін, олар со- циал-демократтармеп келісім жасасу жолдарын іздегеп- де өздерінің жеңісін аяқтап, баянды ету мақсатын коз- дейтіндіктерін, олар социал-демократиялық партиямен келісімді қалай жасасатын болса, партияда жоқ жұмыс- шылармен келісімді бәрібір солай жасайтындықтарын көрсетеді. Кадеттердің бойкот жасауды, оларды, кадет- терді, қолдаудан бас тартуы, «солшылдардың» олармен, кадеттермен, келісім жасасудан бас тартуы деп жек коруі — бұл әбден табиғи нәрсе.
Бірақ Плеханов пен оған жақын тұрған (бір бөлегі саналы түрде, бір бөлегі санасыз түрде жацын тұрған) меньшевиктер немесе біздің орыстың социал-демократ антибойкотистері нені тілейді? Әттеген-ай, әттеген-ай! Плеханов өзінің көзқарастарын бұлардың бәрінен баты- лырақ, бәрінен дәйектірек, бәрінен еркінірек және ай- цынырац баяндайтын болса,— нені тілейтінін өзі біл- мейтіндігін ол бесінші «Дневнигімен» * тағы да қайта- лап көрсетті. Сайлауға қатысу керек,— деп зар қағады ол. Не үшін? Меньшевиктер уағыздап жүргеп револю- циялық озін өзі басқаруды күру үшін бе? әлде Думаға баратын болу үшін бе?
Плеханов бұлталақтайды, жалтарады, тайқақтайды, осы бір түсінікті, тура және айқын сұрақтарға жауап беруден софизмдер арқылы құтылғысы келеді. Меньшевиктер «Искраның» беттерінде революциялық өзін өзі басқаруды уағыздап келген кезінде (жэне ол меньше- еиктік тактикага тілектестігін ашыц айтып салтан ке- * «Дневник Социал-Демократа» № 5.


КАДЕТТЕРДІҢ ЖЕҢІСІ ЖӘНЕ ...
287
зінде) бірнеше айлар бойы үндемеген Плеханов епді меньшевиктердің әлгі «әйгілі революциялық өзін озі басқаруына» қарсы ең жек көрінішті сөздерді айтьш отыр. Неліктен және несімен әйгілі, Плеханов жолдас? Епдігі жерде Плеханов болъшевиктерге ңарсы соғыс аш- қалы отыр, ал әлгі ұранның жеткіліксіздігін, тиянақсыз- дығын және жартыкештігін әлдеқашаннан бері корсе- тіп, ол ұранның «әйгілі болуына» сол большевиктер көмектескен жоқ па?
Жауап жоқ. Плеханов етшеңені түсіндірмейді. Ол сәуегейдің сөзін айтады да, жанап өтіп жүре береді. Бұл арада сәуегей мен Плехановтың айырмашылығы мынау: сәуегей оқиғаларды күн ілгері болжайтын болса, Плеханов өзінің үкімін оқиға откеннен кейін айтады, тұздықты қонақ асы желініп болғаннан кейін үсынады. Меныпевиктер октябрь революциясына дейін, декабрь көтерілісіне дейін «революциялық өзін өзі басқару» ту- ралы айтқаігда, революциялық орлеудің басталуыпан бұрын айтқапда, Плеханов үндемеді, бірақ меныпевик- тік тактиканы жалпы алғанда мақұлдай отырып үнде- меді, орайы келуін күтіп отырған сияқтанды, аңғар- май отырған сияқтанды, қандай болса да тиянақты пікір айтуға батылы бармай отырған сияқтанды. Революция толқыны қайтқан кезде, «бостандық күндері» мен кө- теріліс күндері өткен кезде, әр алуан жұмысшы, солдат, темір жолшы, т. б. депутаттарыпың Советтері (меньше- виктер революциялык, өзін өзі басңару органдары деп білген, ал большевиктер революциялык, өкіметтің баста- ма, бытыранды, стихиялық, сондықтап дәрменсіз органдары деп таныған Советтер) сахнадан кеткен кезде,— қысқасы, мәселе маңызын жойган кезде, қонақасы желініп болған кезде, Плеханов тұздығын алып келді, кешегі күн жөнінде... өзінің, Струве мен К0 мырзалар- ға сүйкімді, даналығы мен көрегендігін көрсетті.
Плеханов жолдастың революциялык, озін өзі басқару- ға неге риза емес екені белгісіз күйінде қала береді. Революциялық өзін өзі басқару көп адамдарды «жаңыл- дырады» («Дневник» № 5) деген жөнінде Плехановтың пікірі енді болыневиктердің пікірімен бір жердең шы- ғып отыр, бірақ Плехановқа мұндай уран тым үлкен


288
В. И. ЛЕНИН
сияқты көрінетіні, ал большевиктерге тым кішкентай сияқты көрінетіні айдан айқын болып отыр. Плеханов- қа бұл ұран тым алысты көздейтін сияқты, ал бізге ол тым өрісі ұзамайтын ұран сияқты. Плеханов меньше- виктерді «революциялық өзін өзі басқарудан» кері қа- рай, Дума ішінде байсалды және іскерлікпен жұмыс істеуге шақыруға бой ұрады. Біз революциялық өзін өзі басқарудан әрі қарай қадам басуға, көтерілістің тұтас, жоспарлы, пәрменді жұмыс істейтін органдары- ның, революциялық өкімет органдарының қажет екенін мойындауға бой ұрамыз,— оған бой ұрып қана қоймай- мыз, саналы түрде және бүкпесіз соған шақырамыз. Плеханов көтеріліс үранын іс жүзінде кезектен (мұны ашық және пақтылап айтуға батылы бармаса да) алып тастайды; — ол революциялық озін өзі басқару ұранын да қабылдамайды, өйткені көтеріліссіз және көтеріліс жағдайынан тыс жерде мұның ерсі және зиянды эре- кет болатыны әбден түсінікті. Плеханов өзінің пікірлес- тері — меныпевиктерден гөрі шамалы дәйектірек.
Сонымен, сайлауға не үшін қатысу керек және сай- лауға қалай қатысу керек, Плеханов жолдас? Тек қана «жаңылдыратын» революциядық озін өзі басқару үшіп емес қой. Ендеше, Думаға қатысу үшін бе? — Бірақ бутан келгенде Плеханов асқан жүрексіздікке душар бо- лады. Оның жауап бергісі келмейді, ал «шимайлай бере- тін» жазушының күнделіктерін «оқи беруді» ғана тіле- мей, жұмысщы бұқарасының арасында белгілі бір іс-әрекет жасауды да тілейтін Россиядағы пҢ-1 жолдао тар, п+1 мазасыз тілшілер Плехановтан дәлме-дәл жауап беруді талап еткендіктен, ол ашулана бастайды. Оның сайлаушыдардан қайда және неге сайлайтыньш білуді талап ету педанттық, схематизм және т. с. болар еді деген ашулы мәлімдемесінен асңан дәрменсіз, одан асқан сөкеттікті ойлап табудың өзі қиын. Мархабат еті- ңіз, Плеханов жолдас! Егер сіз: сайлауға қатысыңдар, сайлаңдар, біраққайда сайлайтындарыңызды, неге сай- лайтындарыңызды сұрамаңыздар деген бұл тамаша программаны бұқараның алдында шындап қорғайтын болсацыз, онда сізді өзіңіздің достарыңыз кадеттер де, біздің жұмысшылар да күлкі етеді ғой. Дума сайлауы


КАДЕТТЕРДЩ ЖЕҢІСІ ЖӘНЕ ...
289
туралы заңныц негізінде сайлаңдар, бірақ Думапы сай- лап жатырмыз деп ойлаупіы болмаңдар (бұл педанттық және схематизм болар еді) десеңіз күлкі етеді ғой.
Бір кезде айқын жазып, дәл жауап бере білген Плеханов жолдастың осыншама көпе-көрінеу шатасуының себебі не? Мұның себебі — ол декабрь көтерілісін дұрыс бағаламай, қазіргі саяси кезеңді түбірінен қате түсінді. Ол өзінің ойын түбегейлеп ойлап шығуға қорқатындай, шындықтың бетіне тура қараудан қорқатындай жағ- дайға душар болып отыр.
Ал қазір «думалық науқанның» боялмаған шын бей- несі әбден айқын көрініп отыр. Сайлауға қатысушылар- дың еркі, санасы, сөздері мен уәделері қандай болса да, сайлаудың және оған қатысудың қандай объективті ма- ңызы бар деген сұракда қазір енді фактілер жауап беріп отыр. Думаға қатысудың сипаты қандай болатыны ңазірдің өзінде анықталып қалғандығынан да меньше- виктердің ішіндегі ең батылы Плеханов жолдас Думага қатысуды ашық жақтап шығуға қорқып отыр. Сайлау- та катысу — не кадеттерді цолдап, олармен келісімге келу, не сайлауды ойыншы^ ету деген сөз. Бұл қағида- ның дұрыстығын қазір өмірдің өзі дәлелдеді. Плеханов «Дневниктің» 5-номерінде бұл пікірдің екінші жарты- сының дұрыстығын мойындауға, «революциялық өзін өзі басқару» деген ұранның мағынасыздығын мойындауға мәжбүр болды. Егер істің байыбына барып талдаудан бұлтармаса, Плеханов «Дневниктің» 6-номерінде оның бірінші жартысын да мойындауға мәжбүр болады.
Саяси жағдай меныпевиктердің тактикасын біржолата түкке асырмай тастады; бұл тактиканы олар өздерінің «платформасында» (Мартов пен Данның есімдері ата- латын, С.-Петербургте 1905 жылдың аяғында немесе 1906 жылдың басында гектографта басылып шыққан листок) және өздерінің басып шығарылған мәлімдеме- лерінде (Біріккен Орталық Комитеттің екі тактиканы да баяндаған листогы, Данның белгілі кітапшадағы мацал асы) қорғаған болатын. Мұньщ өзі сайлауға Д у маны сайламау үшін қатысу тактикасы еді. Ңайталап айтамыз, қандай да бір көрнекті меныпевиктердің іші- нен бірде-біреуі Думаға қатысу туралы баспасөз бетінде


290
В. И. ЛЕНИН
лэм-мим деген жоқ. Мінеки, нақ осы «таза» меныпе- виктік тактиканы өмірдің өзі біржолата түкке асырмай тастады. «Рөволюциялық өзін өзі басңару» үшін, губер- ниялық сайлау жиналыстарынан кету және т. с. үшін сайлауға қатысу туралы қазір шындап айта қоюға да болмас. Бұлайша сайлау ойынын ойнау, парламентаризм ойыпып ойнау социал-демократияның беделін тү- сіруден басқа, масқара болу мен жанжалдан басқа ол үшін ештеңе бере алмайтынын оқиғалардың өзі барын- ша айңын көрсетті.
Бұл айтылғанға тағы да дәлел керек болса, партия- мыздың Москва округтік комитеті осындай айқын дә- лелдердің бірін берді. Бұл — көпшілік пен азшылық- тың фракцияларып біріктірген тұтас ұйым. Тактиканың өзі де «тұтас» болып қабылдапды, яғни кем дегенде жартысы меныпевиктік болды: жұмысшы куриясында социал-демократияның ықпалын баянды ету үшін уә- кілдердің сайлауына ңатысу керек, одан кейін сайлам- шыларды сайлаудан бас тартып, сайлауды болдырмау керек деп ңабылданды. Мұның өзі Шидловский комис- сиясы 128 жөнінде қабылданған тактиканы ңайталауга жасалған тәжірибе болды. Мұның өзі Плеханов жолдас- тың ұсынып отырған шараларының рухындағы: қаты- сатын боламыз, ал кейін кезінде толығырақ байыбыпа барып қарармыз деген рухтағы «бірінші қадам» болды.
Москва округтік комитетінің меныпевиктік-плсханов- тық тактикасы, жұрттың күткеніндей-ақ, мүлдем түкке аспай қалды. Уәкілдер сайланып кетті. Ішінара социал- демократтар мен ұйым мүшелері де өтті. Бойкотқа қар- сы заң шығып үлгірді 129. Уәкілдер қыспаққа түсті: но бойкоттың пайдасьша үгіт жүргізгені үшін түрмеге тусу керек болды, не сайламшыларды сайлау керек болды. Округтік комитеттің үгіті, оның біздің партиямыздың барлық ұйымдарының үгіті сияқты астыртын үгіті, партия іске қосқан күштерді жөнге салуға дәрменсіз болып шықты. Уәкілдер берген уәдесін бузды, өздерінің импе- ративтік мандаттарын жыртып тастады да... сайламшыларды сайлады. Сайламшылардың арасында да ішінара социал-демократтар және тіпті ұйымньщ мүшелері дө бар болып шықты.


КАДЕТТЕРДІҢ ЖЕҢІСІ ЖӘІІЕ ...
291
Осыны жазып отырған адам Москва округтік коми- тетінің өте ауыр жағдайда өткен бір мәжілісіне қатыс- қан болатын, онда басшы социал-демократиялық ұйым: сәтсіздікке ұшыраған бұл (плехановтык,) тактика жоніті- де не істеу керек және қазір қайтпек керек деген мәсс- лені талқылады. Тактиканың сәтсіздікке ұшырағаны соншалықты айқын болды — тіпті меныпевиктердің, комитет мүшелерінің ішінен сайламшылардың губерния- лық сайлау жиналысына қатысуын жақтап, немесе рево- люциялық озін өзі басқаруды жақтап, немесе осы сияқты бірдеңені жақтап шыкдан бірде-бір адам болма- ды. Екінші жағынан, өздерінің императивтік мандатта- рын бұзған уәкіл-жұмысшыларға шара қолдануға бел байлаудың өзі де қиын болды. Комитеттің түк білмеген- сіп тайқып шығуына, өз қатесін үн-түнсіз мойыпдауына тура келді.
Плехановтық тактика: неге және не үшін сайлау керек екепіп жақсылап ойластырып алмай (тіпті жақсы- лап ойластырып алғысы келмей, мүлдем ойластырғысы келмей: «Дневниктің» 5-номерін қараңыз) сайлай салу осындай пәтиже берді. Шындық өмірмен бірінші рет кездескенде-ақ менылевиктік «тактиканың» күлі көкке ұшты,— бұл таңқаларлық та емес, ойткені бұл «тактика» (сайламау үшін сайлауға қатысу) ылғи жақсы сөз- дер мен жақсы ниеттерден күралған еді. Ниет ниет қэлнында қалды, сөз соз қалпында қалды, ал іс жүзін- де объективті саяси жағдайдың бұлжымас логикасыныц дегені болып шықты: не кадеттерді қолдау үшін сайлау керек болды, не сайлау ойынын ойнау керек болды. Демек, оқиғалар менің «Мемлекеттік дума және соци- ал-демократиялык, тактика» дегеи кішкентай мақалам- да жазғанымды мүлтіксіз растады, мен былай дел жазғанмып: «Біз озіміздің социал-демократиялық кан- дидатураларымыздың толык, және әбден толық дербес- тігі туралы, сайлауға өзіміздің қатысуымыздың таза және кіршіксіз партиялық қатысу екендігі туралы мә- лімдей аламыз, бірақ саяси жағдай мәлімдемелердщ бәрінен де куштірек. Іс жүзінде мұндай мәлімдемеге ұқсас болып шықпайды жоне шыға да алмайды. Қазіргі Думаға қазіргі қатысу жағдайында, іс жүзінде, біздің


292
В. И. ЛЕНИН
еркімізге қарамастан, социал-демократиялық емес және партиялық емес жұмысшы саясаты шықпай ңоймайды» (5-бет) *.
Меныневиктер немесе плехановшылдар бұл қорытын- дыны теріске шығарып көрсін,— сөзбен ғана емес, іс- пен, фактілермен теріске шығарып көрсін. Бізде қазір партия ішіиде әрбір жергілікті ұйым өзінің тактикасын- да автономиялы ғой. Россияда ешбір жерде жөнді және миға қонарлық меньшевиктік тактиканың шықпағапы неліктен? Бүрсігүні, жексенбіде, 26 мартта Москвада болатын сайлауға РСДРП Москва тобы, болыпевиктік комитетпен қосылмаған мепыпевиктік топ, «Плеханов- тық» немесе өздеріпіц жеке сайлау науқанын неге да- йындамады? Эрине, солай еткілері келмегендіктен емес. Ңолдарынан келмегендіктен де емес екеніне мен кәміл сенемін. Бұл мынадан: объективті саяси жағдай не бойкот жасауға, не кадеттерді қолдауға мәжбүр етті. Қазір Москва губерниясы сайламшыларының арасыпда соци- ал-демократтар бар. Сайлаудың бейнесі әбден айқын- далды. Губерниялық сайлау жиналысы жақын арада бола қоймайды. Уақыт бар, Плеханов жолдас. Уақьгг бар, меньшевик жолдастар! Не істеу керек екені жо- нінде бұл сайламшыларға кеңес берсеңіздерші **. Сіз- дерде тактика бар екенін тым болмаса бір рет ксйіннен айтпай, оларға мезгілімен көрсетсеңіздерші. Бұл сай- ламшылар губерниялық сайлау жиналысынан жай ғана кетіп қалуға тиіс пе? Немесе кетіп қалып, революция- лык, өзін өзі басқаруды күруға тиіс не? Немесе ак, ңа- ғаз парақтарын тапсыруға тиіс не? Немесе, ақырында, * Осы том, 176—177-беттер. Ред.
♦* Осы жолдар жазылып болған кезде мен «Речьтің» 130 24 марттағы 30-номерінде Москвадан алынған корреспонденцияда былай делінгенін оқыдым: «^Қазіргі анықталғанына қарағанда, губерниялық сайлаулар- дағы алдағы күресте кадеттер мен оңшыл партиялардың арасыпдағы мүмкіндіктер біршама бірдей корінеді: октябристерде (11) сауда-өнер- кәсіпшілермен (26) және әсіре оңиіыл партиялардың өкілдерімен (13) қосқанда жеткілікті тиянақталған 50 дауыс бар, сол сияқты кадеттер- де де (22), егер оларға партияда жоқ прогресшілдер (11) және жү- мысшыларды (17) қосқанда, 50 дауыс болып шығады. Сонымен, мүиың нәтижесі қай бағытта екені белгісіз болып отырған 9 сайламшының қай партияға қосылатындығына байланысты».
Айталық, бұл 9 — либералдар екен, ал 17 жұмысшы — социал-демо- кратиялың партияның уәкілдері деліік (Плеханов пен меныневиктер осылай болғанын тілейді). Сонда қорытындысы: кадеттер 42, оншыл^ дар 50, социал-демократтар 17 болады. Социал-демократтарға Дума сайлауында орын бөлісу туралы кадеттермен сайлау келісімін жасасу- дан басқа не қалады?


КАДЕТТЕРДІҢ ЖЕҢІСІ ЖӘНЕ ...
293
Думаға сайлауға тиіс пе, егер осылай болса, кімді сай- лауы керек? түкке тұрғысыз, үмітсіз, жасырын демонстрация үшін өзінің социал-демократын ба? Ақырыпда, меньшевик жолдастар және Плеханов жолдас, сіздер жауап беруге тиісті басты сұрақ мынау: егер бұл сай- ламшылардың дауыстары кадеттердің немесе октябрис- тердің сайлауын шешетін болса, олардың не істеуі керек? егер, мәселен, кадеттер А — 1, октябристер А, ал сайламшы — социал-демократ екеу болса ше? қалыс қалу * октябристердің кадеттерді соңқылауына көмек- тесу деген сөз болар еді! кадеттерді жақтап дауыс бе- ріп, олардан бул цызмет уіиін Дума ішінен кішкене орын беруді сурау ғана қалады ғой?
Бұл әсте біз ойдан шығарған қорытынды емес. Бұл әсте меньшевиктерге ңарсы айтысу амалы емес. Бұл қорытынды — өмір шындығының өзі. Жұмысшылардың сайлауға қатысуы, социал-демократияның сайлауға к,а- тысуы іс жузінде осыған, тек қана осыған әкеліп соға- ды. Кадеттер Петербургтің тәжірибесін дүрыс ескерді, онда партияда жоқ пәтер жалдаушы-жұмысшылар ок- тябристердің жеңуіне жол бермеу үшін сол кадеттерді жақтап дауыс берген болатын. Осы тәжірибені есепке алған кадеттер Москваның жұмысшыларына: бізді қол- даңдар, сонда біз сендердің сайланған адамдарыңның біреуін Думаға өткіземіз деп ашык, ұсыныс жасады. Плехановтық тактиканың шын маңызын Плехановтың өзінен гөрі кадеттер дұрысырақ түсінді. Өздерінің ұсы- высымен олар сайлаудың болмай қоймайтын саяси нә- тижесін күн ілгері болжап ңойды. Партияда жоқ жү- мысшы-сайламшылардың орнында партияда бар жұ- мысшы социал-демократтар болса, бұлар да сол екінің * Мынаны қосып жатудың қажеті бола қоймас: өздерінің социал-демократын сайлай отырып, бұл екеуі іс жүзінде царажуздіктерге кө" мектескен болар еді. Социал-демократиялық сайлау қалыс қалғанға пара-пар болар еді, яғни қаражүздіктер кадеттерді соққылап жатқан үрыстан енжарлықпен бойды аулақ салғанға пара-пар болар еді.
Р. S. Губерниялық сайлау жиналысы жуық арада бола қоймайды деп тексте жаңсақ айтылған. Ол жиналыс болып өтті. Қаражүздіктер жеңіп шыңты, өйткені шаруалар кадеттермен түсінісе алмады. Айт- йақшы, біз осы хабарды алып отырған «Наша Жизньнің» сол номерін- де (28 марттағы 405-номері) былай делінген: ««Путь» газеті анық мә- ліметтерге сүйене отйрып, кеше (Москвада) көптеген социал-демократ меньшевиктер сайлауға белсене қатысып, өздерінің дауыстарын «халық бостандығы» тізіміне берді». Осы рас па?


294
В. И. ЛЕНИН
бірін қалауға мәжбүр бол ар еді: не бонды аулак, салар еді, сөйтіп қаражүздіктерге көмектесср еді, не кадеттер- мен тікелей иемесе жапама, үн-түнсіз немесе шарт жа- сасқан келісімге келер еді.
Иә, иә, қазір кадөттердің Плехановты аймалап жүр- гені тегін емес, тіптен тегін емес! Бұл аймалаудың бағасы белгілі. Do ut des, дейді латын мақалы, яғни бере- ген қолым — алаған. Сел озіңнің ақыл-кеңесіңмен ма- ған артық дауыс алып бергенің үшін мен сені аймалай- мын. Рас, сен, бәлкім, мүпы мүлдем тілемейтін шығар- сыц; сен тіпті біздің аймалаганымызды жұрт алдында мойындаудан да ұялдыц. Біздің сүйіспеншілік келісі- міміздің мазмұныва тым тіке, тым жақын келетін сұ- рақтарға жауап беруден сеп барлық отірік, шынды (әсіресе өтірікті!) айтып бұлтарып бақтың. Бірақ әңгі- ме тіпті де сенің тілектеріңде, ойларыңда, ізгі (социал- демократиялық көзқарас тұрғысынан ізгі) ниеттеріңде емес ңой. Әңгіме нәтижесінде, ал нәтижесі бізге тиімді болып отыр.
Плехановтық тактиканың кадеттік ұғымы өмір шьпн дығына сай келеді. Сондықтан олар үшін олардың өз- дері көздеген нәтиже шығады: жұмысшылардың да- уыстарын өздеріне алу, жұмысшылармен мәмлеге келу, жумысшыларды кадеттік Дума ушін, кадеттік саясат үшін жаппай (кадеттермен бірге) жауаптылыцца тарту келіп шығады.
Плеханов ұсынып отырған тактиканың плехановтық ұғымы өмір шындығына сай келмейді. Сондықтан Плехановтыц ізгі ниеттері тек тамұққа жол салуға вана қызмет етеді. Сайлау жөнінде букара алдында социал-демократия лық үгіт жүргізу, буцараны ұйымдасты- ру, буцараны социал-демократияның төңірегіне жұмыл- дыру және т. б., т. т. (Плехановтыц пікірлесі Данның өз кітапшасындағы тақпағын қараңыз) дегеннің бәрі қағаз жүзінде қалып отыр. Әлгінің бәрін қайсымыз қанша тілесек те, тілектің орындалуына объективті жағдайлар бөгет болып отыр. Социал-демократиялық туды бұқара алдында желбірете жаюдың реті келмей жур (Москва округтік комитетінің мысалын еске түсі- ріңіз), құпия ұйымның жария ұйымға айналуына


КАДЕТТЕРДІҢ ЖЕҢІСІ ЖӘНЕ
295
мүмкіндік жоқ, кеменің желкепі ешқандай елеулі жаб- дықсыз quasi-парламенттік * тасқынға қойып кеткен кемешінің ырқына конбеуге айналды. Іс жузінде соци- ал-демократиялъіц саясат емес жэне партиялыц жумыс- шы саясаты емес, кадеттік жұмысшы саясаты болып шығып отыр.
Бірақ сіздердің бойкотыңыз мүлдем пайдасыз жәпо дәрменсіз болып шықты ғой! деп шулайды тұс-тұстаи бізге кадеттер. Өздерініц бойкот жасау үлгісімен Ду- маны және бізді, кадсттерді, масқаралағысы келген жұ- мысшылар,— Думаға қуыршақ қарақшыны сайлағап жұмысшылар, көпе-көрінеу қателесті ғой! Дума қуыр- шақ қарақшылардікі емес, кадеттердікі болады!—дейді олар.
Жетер енді, мырзалар! Сіздер аңқаусыздар немесе аңқау болғансисыздар. Егер Дума кадеттік Дума болса, жағдай басқаша болады, дегенмен Дума қуыршак, қа- рақшы болмақ. Ңуыршақ қарақшыпың сайлауын бү- рын-соңды болып көрмегсндей етіп корсетіп, болашақ Думаның бейнесін білдіргенінде, сенгіш халықты сак,- тапдырғанында, қуыршақ қарақшыны ойыпшық еткен- дік үшін жауапкершіліктіг өзінен алып тастағапыпда жұмысшылардың бойып тамаша сезімтал таптық түйсік биледі.
Сіздер мұны түсінбейсіздер ме? Рұқсат етіңіздер, біз сіздерге түсіпдірейік.
II
БІРІНШІ САЙЛАУДЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК-САЯСИ МАҢЫЗЫ
Россиядағы біріпші саяси сайлаудың өте үлкен саяси және әлеуметтік маңызы бар. Бірақ оздерінің жеңісіне мастанған және конституциялың жалған үміттерге бел- шесінен батқан кадеттер бұл сайлаудың шын маңызын- түсінуге мүлдем қабілетсіз.
Ең алдымен, кадеттердің төңірегіне қандай таптық элементтердің топталып жатқанын қарап көрейік. Сай-
* '— жалған парламенттік. Ред. П 12-том


296
В И. ЛЕНИН
лау бүл мәселе жөнінде өте ғибратты жене бағалы материал береді, бұл материалдың өзі әлі де айтарлықтай толық емес. Алайда, кейбір нәрселер белгі бере бастады және олар айрықша пазар аударуға тұрады. Сайлам- шылар туралы 18 мартқа дейінгі ч(яғни Петербург сай- лауына дейінгі) біз «Русские Ведомостиден» алып отырган мәліметтердің қорытындылары мынадай:
Съездер сайлаған сайламшылардың саны
Саяси бағыттар *
қалалық сайлау- жер иеленуші-
шылар съезінен лер съезінен ьарлығы
Солшылдар . . .
Оңшылдар .... Партияда жоқтар . .
268 128 396
118 172 290
101 178 279
Жиыны.. . .
487 478 965
Бұл мәліметтер соншама жартымсыз болғанымен, олардан (Петербург сайлауы мұндай қорытындыны тек ңана күшейтеді) жалпы алғанда орыстың азаттық қоз- ғалысында, соның ііпінде кадеттер партиясында біраз әлеуметтік ілгері басңандық бар екені көрінеді. Бұл қозғалыстың өзекті салмағы барған сайын қалаларға қарай ауысып келе жатыр. Қозғалыс демократиялану- да. «Үсақтардан» шыққан қалалық тоғышарлар көтері- ліп келе жатыр.
Жер иеленушілердің арасында оңшылдар басым (пар- тияда жоқтар солшылдар мен оңшылдардың арасына тең бөлінеді деп болжаған күнде,— бұл, сірә, үмітсізді- гінен горі үмітшілдігі басым болжау). Ңалалық сайлау- шылардың арасыида солшылдардың басымдығы елшеу- сіз күшті.
Помещик кадеттерден кетіп, 17 октябрь одағына, т. с. партияларға барды. Мұның есесіне ұсақ буржуазия, ең болмағанда қала буржуазиясы (село буржуазиясы тура- * Солшылдарға біз социал-демократтарды (2), кадеттерді (304), де- мократиялық реформалар партиясын (4), прогресшіл бағыттағы партийны (59), баяу либералдарды (17), еврей (3) және поляк (7) ұлттарының тең праволылығы одағын қосамыз. Оңшылдарға — октяб- ристерді (124), сауда-өнеркәсіп партиясыя (51), конституцияшыл-мо- нархистерді (7), праволық тәртіп партиясын (5), оңшылдарды (49), монархистерді (54) қосамыз.


КАДЕТТЕРДІҢ ЖЕҢІСІ ЖӘНЕ ...
297
лы әлі мәлімет жоқ, Думаға дейін ондай мәліметтер табу қиын да) көпе-көрінеу саяси майданға шығып ке- ле жатыр, көпе-көрінеу демократизмге қарай бет буру- да. Егер земстволық съездердің буржуазиялық-азаттык, ,(және «освобождениелік») қозғалысында помещиктер басым болса, енді шаруалар көтерілістері мен октябрь революциясы помещиктердің көпшілік бөлегін контрре- волюцияның жағына батыл шығарып тастады. Кадет- тер партиясы екіжақты қалпында қалып отыр — оның ішінде қалалық ұсақ буржуазия да, либерал помещик- тер де бар екенін көріп отырмыз,— бірақ либерал помещиктер партияның ішінде қазірдің өзінде-ақ, сірә, азшылық болса керек. Үсақ буржуазиялық демократия басым болып отыр.
Демек, біз асқан кәмілдікпен, сенімділікпен дерлік мынадай екі қорытынды жасай аламыз: 1-ден, ұсак, буржуазия саяси жағынан қалыптасып жатыр және үкіметке анық қарсы шығып отыр; 2-ден, кадеттер партиясы ұсақ буржуазиялық демократияның «парламент- тік» партиясына айналып келе жатыр.
Бұл қорытындылар ә дегенде біріне-бірі ұқсас сияқ- ты болғанымен, біріне-бірі ұқсас емес. Екінші қорытып- дының шеңбері біріншіден анағұрлым тар, өйткені кадеттер тек қана «парламенттік» (яғни, жалған парламента ік, ойыншы^-парламенттік) партия бола отырып, ұсақ буржуазиялық демократиялық элементтердің бәрін бірдей қамтып отырған жоқ. Мәселен, Петербург сай- лауының маңызы жөнінде барлық айғақтар айта қал- ғандай бір жердей шығады,— пысық және радикалда- нып келе жатқан «Русьтен» бастап, кадеттердің Орта- лык, Комитетінің мүшесі жоне Думаның кандидаты Набоков мырзаға ұласатын, ақырында «Новое Времяға» дейін,— мұның өзі, тегінде, кадеттерді жацтап дауыс бергендіктен гөрі укіметке царсъі дауыс бөргөндік бол- ды. Кадеттердің жеңіске жетуіне едәуір дәрежеде себеп болтан олардыц (Дурново мен К° арқасында) ең сол~ шыл партия болғандыты еді. Шын солшыл партиялар зорлық-зомбылықпен, қамауға алумен, қырғынға ұшы- ратылумен, сайлау заңымен және, т. б. аласталды. Бар- лык, наразы, ашулы, ызалы, тұрлаусыз-революцияшыл II*


298
В. И. ЛЕНИН
элементтердің бәрі өмір өктемдігі бойынпіа, сайлау кү- ресінің логикасы бойынша кадеттердің төңірегіне топ- тасуға мәжбүр болды * *. Жоғарыда келтірілген кестеде біз барлық прогресшіл сайламшыларды кадеттермен бірге қосып жібердік, мұның өзі іс жүзінде де осылай болған-ды. Шын мәнінде, екі ірі күш күресті: біреуі үкіметті жақтады (контрреволюцияшыл помещик, капиталист және қаныпезер чиновник) және біреуі үкі- метке қарсы болды (либерал помещик, ұсақ буржуазия жәпе революциялық демократияның әр түрлі тұрлаусыз элементтері). Кадеттерден гөрі солшыл элементтердің оларға дауыс бергеніне келетін болсақ, мұның өзі Петербург сайлауының ** жалпы бейнесінен сөзсіз айқын корінеді, мұпы коптеген куәлардың ашық айтқандары да растап отыр («кара бұқарапың» дауысты «бостан- дық», т. т. үшін беруі, т. с.), мұны кадеттердің баспа- сөзіне қараганда сәл гана солшыл демократиялың бас- пасөздің кадеттер лагеріне жаппай өтіп жатқандыгы да жанамалап көрсетеді. Демек, егер қазіргі кадеттік пар- тияның ұйытқысы, сөз жоқ, ойыншық-парламенттік заржақтықтап басқа ешқандай жөнді іске анық жарам- сыз адамдар болса, кадеттерді жақтап дауыс берген ұсақ буржуазиялық сайлаушылардың бүкіл бұқарасы туралы мұны айтуга ешбір болмайды. «Асылында, Гер- маниядағы сайлауда социал-демократтардың жайы қан- дай болса, біздің жайымыз да сондай болып отыр,—- де- ді бір кадет кадеттік (немесе жартылай кадеттік) «Наша Жизньнің» (№ 401, 23 март) репортеріне,— оларды жақтап дауьтс бергенде, көп адамдар олардың үкіметке қатынасы жагыпап ең оппозициялық партия екендігі үшін дауыс береді».
Бұл өте дұрыс айтылған. Сәл-пәл ғана қосымша ке- рек: неміс социал-демократтары, жауынгер және сөздің * «Молва», 22 март' «Бұл Думадан ешкімнің творчестволың жұмыс күтпейтіні жұрттың бәріне мәлім, ал кадеттерді Думаға жіберіп отыр- ған адамдар — кобіне олардың программасымен келіспейтін адамдар, бул адамдар, кадеттерге біздегі Авгий ат қораларындағы, яғни үкімет- теп көп жылдық қоқысты тазалау жөніндегі қасиетті іспен зор ең- бекті жүктеп қана отыр
• ** Кадеттерге 160 орынның бәрін берген Петербург сайлауы басқа да бірқатар жерлердегі сайлауларда белгіленген және белгілене бастаған
мақгатты айңын ашып көрсетті. Питер сайлауының барлық маңызы осыида.


КАДЕТТЕРДЩ ЖЕҢІСІ ЖӘНЕ ...
299
толық мағынасында алдыцғы қатарлы социаліістік партия болғапдықтап, озініц тоңірегіне көптеген біршама артта қалғап элементтерді топтап отыр. Орыс кадеттері, создің толық мағынасында алғанда, артта қалган жәпе жауынгер емес демократиялық партия, нағыз демокра- тиялық партиялардың ұрыс майданынан күш көрсету арқылы аулақтатылуы салдарынан көптеген алдыңғы қатарлы және күресу қолынан келетін демократиялық элементтерді соңынан ерте алып отыр. Басқаша айт- цанда: неміс социал-демократтары өздерінен кейінде- келе жатқандарды соңыпан ертіп отыр; орыс кадеттері- ніц өздері демократиялық революцияның соңында келө жатыр және өздерінен озық көптеген адамдар көбінесе түрмеге түсіп, мәңгіге тыныштық тапқанда ғана оларды оздеріне ілестіре алады... * Бұл — біздің кадеттеріміз оздерін неміс социал-демократтарымен салыстырғаны- мызға дандайсып кетпеуі үшін жол-жөнекей айтылған соз.
Алдыңғы қатарлы демократиялық элементтердіц ойыншық-парламенттік күрес майданынан аулақтаты- луы арқасында және солардың аулақтатылған уақы- тында Россияның Мемлекеттік думасы деп аталатын ойыншық парламентті қолдарына алуға кадеттердің мүмкіндіктері бар екені түсінікті. Егер жоғарыда келті- рілген цифрларды алатын болсақ, кадеттердің Петер- бургтегі және басқа да кейінгі жеңістерін еске алатын болсақ, деревня сайламшыларыпың қала сайламшыла- рынан орасан басым екенін шамамен болжап көрсек, жер иеленушілердің сайланғандарына шаруалардыц сайланғандарын қоссақ, жалпы және тұтас алганда Ду- маның кадеттік Дума болуы жөніндегі жорамал әбден мүмкін және тіпті анык, екенін мойындау керек.
* Кадеттердің табысқа жеткен себептерінің бірі — олардың өз жи- налыстарына «солшылдарды» жібергендігі болды деген «Русьтің» мо- йындауын атап көрсеткен жөн. С. А—ч мырза «Молваның» 18-номе- рінде (22 мартта) былай деп жазады: «Бүл партия (кадеттер) өздері- нің митингілеріне нағыз солшыл партиялардың окілдерін жіберіп, олармен жеңімпаздық айтысқа түсуінен де сайлаушылар алдында аз \тқан жоқ». Кадеттердің бізбен айтыстағы жеңімпаздығы А — ч мыр- заның пікірінде-ақ қала қойсын. Біз социал-демократтар мен кадеттер- дің 1906 ж. мартта Петербургте болған жиналыстарындағы тартыс нәтижелеріне дән ризамыз. Бүл жиналыстарға қатысқан адал адамдар кімнің жеңіп шыңқандығын әйтеуір бір кезде айтар.


300
В. И. ЛЕНИН
III
ХАЛЫҚ БОСТАНДЫҒЫ ПАРТИЯСЫ ДЕГЕН НЕ?
Кадеттік Дума қандай роль атқара алады жэне ат- қаруға тиіс? Бұл сұраққа жауап беру үшін әуелі ка- деттік партияиың озіне неғұрлым толығырақ сипаттама беруге тоқталу керек.
Біз бүл партияның таптық құрылымының негізгі бел- гісін көрсетіп оттік. Буржуазиялык, қоғамның қандай да болса белгілі бір табымен байланысы жоқ, бірак, өзі- нің құрамы жағынан, өзінің сипаты жағынан, өзінің мұраты жағынан толық буржуазиялық бұл партия де- мократиялық ұсақ буржуазия меп ірі буржуазияның контрреволюцияшыл элемспттеріпің арасында ауытқып жүр. Бұл партияның әлеуметтік тірегі — бір жағынан, жалпы қалалық тоғышар,— Москвада атақты декабрь күндерінде жан сала баррикадалар құрған қалалың то- ғышардың өзі,— ал, екінші жағынан — либералдың етуші чиновник арқылы самодержавиемен келісім жа- сасуға, халық пен халықты езушілердің қандайының болсын арасында құдайдың қайырымы бойынша өкімет- ті «қиянатсыз» бөлуге бейім либерал помещик. Партия- ның бұл өте-мөте кең, тұрлаусыз жәнө ішкі қайшылы- ғы бар таптық тірегі (жоғарыда айтылғанындай, кадет сайлаушылардың статистикасында өзін едәуір көрсетіп отырған тірегі) кадеттердің программасы мен тактика- сынан өте айқын көрініп отыр. Олардың программасы — бүтіндей буржуазиялык, программа, кадеттер тіпті капиталистік ңұрылыстан басқа қоғамдың күрылысты білмейді, олардың ең батыл деген тілектері капиталис- тік ңұрылыстың шеңберінен өрі аспайды. Саясат сала- сында олардың программасы демократизмді, «халық бостандығын» контрреволюциямен, халықты самодержа- виенің езіп-жаншу бостандығымен біріктіреді, таза ұсақ буржуазиялық және профессорлық-педанттьіқ дәл- ме-дәлдікпен біріктіреді. Мемлекет ішінде өкімет билігі шамамен алғанда үпіке бөлінеді,— кадеттің мұраты осындай. Бір бөлегі самодержавиеге беріледі. Монархия ңала береді. Монарх халық өкілдігімен тең правосын сақтайды, халық өкілдігі шығарылатын заңдар жөніндө


КАДЕТТЁРДІҢ ЖЕҢІСІ ЖӘНЕ 301
онымен «келісіп» отырады, оның бекітуіне озіпіц зац жобаларын ұсынып отырады. Өкімет билігінің екінші бөлегі помещик пен ірі капиталиске беріледі. Бұлар жо- ғарғы палатаны алады; екі сатылы сайлау және оты- рықшылық цензі «қара халық» элементтерін жоғарғы палатаға жолатпауға тиіс. Ақырында, өкімет билігінің үшінші бөлегі жалпыға бірдей, тең, төте және жасырын дауыс беру негізінде төменгі палатаны алатын халық- қа беріледі. Күрес неге керек, өзара тартыстың не қа- жеті бар? дейді Иудушка-кадет мұңая мүләйімсіп және революцияшыл халыққа да, контрреволюциялық үкі- метке де жаратпаған пішінмен қарап. Бауырлар! Бірі- мізді біріміз сүйетін болайық! Ңасқыр да тоқ, қой да аман болсын, жоғары палатасы бар монархияға да еш- кім қол сұқпайтын болсын, «халық бостандығы» да қамтамасыз етілетін болсын.
Бұл кадеттің принциптік позициясының екіжүзділігі көзге ұрып тұр, оның қорғанатын «ғылыми» (профессор лық-ғылыми) дәлелдерінің жалғандығына адам таң қалады. Бірақ, әрине, бұл екіжүзділік пен бұл жалған- дықты кадет көсемдерінің немесе жекелеген кадеттер- дің жеке бастарының қасиеттерімен түсіндіру түбірінен ңате болар еді. Дұшпандарымыз бізге жиі таңып жүр- ген мұндай тұрпайы түсінік марксизмге мүлдем жат. Жоқ, өздерінің партиясын «халық бостандығьіның» партиясы деп сенетін шын жүректен берілген адамдар кадеттердің арасында сөзсіз бар. Бірақ өз партиясыныц екі жақты және ауытқушы таптық негізі олардың екі- жүзді саясатын, олардың жалғандығы мөн олардыңжа- санды монтанылығын тудырмай қоймайды.
Оның бұл сүйкімді ңасиеттері кадеттік программадап гөрі кадеттік тактикадан айқынырақ көрінетін тәрізді. Струве мырза «Полярная Звездада» кадеттікті ново- времялыққа сонша құлшынып, соншама нәтижелі түр- де жақындатқан-ды, ал «Полярная Звезда» 131 кадеттік тактиканы тамаша, ғажайып, аса жақсы суреттейді. Москвада атыс тоқтаған кездің өзінде, әскери-полиция- лық диктатура өзінің елірген бассыздықтарын тойлап жатқан кезде, бүкіл Россияны жазалау мен жаппаи ұрып-соғу жайлаған кезде, «Полярная Звездада» сол


ЗӨ2
В. И. ЛЕНИН
қанаттан болатын зорлық-зомбылыққа қарсы, револю- циялық партиялардың ереуіл комитеттеріне ңарсы сөз- дер естіліп жатты. Дубасовтардың есебінен ғылымды саудаға салып жүрген кадеттік профессорлар (кадет- тердің Орталық Комитетінің мүшесі және Думаға кандидат Кизеветтер мырза) диктатура деген сөзді күшей- тілген күзет деген сөзбен аударуға дейін барды! «Ғы- лым адамдары» революциялық күресті қорлау үшін тіпті өздерінің гимназиялық латын тілінің де өңін ай- налдырды. Диктатура дегеніміз — заңға емес, күшке сүйенетін, піектеусіз өкімет деген сөз; бұл әрқашан ес- теріңізде болсын, Кизеветтер, Струве, Изгоев және К° мырзалар. Азамат соғысы кезінде жеңген өкіметтің қан- дайы болса да’ тек диктатура ғана бола алады. Бірақ әңгіме мынада: азшылықтың копшілікке, полицейлер тобының халыққа жүргізетін диктатурасы болады да, халықтың орасан көпшілігінің зорлықшылар, тонаушы- лар, халық өкіметін тартып алушылар тобына жүргізе- тін диктатурасы болады. Диктатура деген ғылыми ұғымды өздерінің тұрпайы түрде бұрмалауымен оң қа- наттан ең заңсыз, ең жауыз зорлық-зомбылық етек алып отырған заманда, сол қанаттан болатып зорлық- зомбылыққа қарсы өздерінің байбаламдарымен кадет мырзалар шиеленіскен революциялық күресте «келісім- паздардың» позициясы қандай екенін айқын көрсетіп берді. Күрес қызғап кезде «келісімпаз» қорқақтықпен жасырына қалады. Революцйяшыл халық жеңген кезде (17 октябрьде) «келісімпаз» іннен шығады да мақтана сәнденеді, барлық жерде тілімен орақ орады және: оның өзі «даңқты» саяси ереуіл болды деп, даусы қар- лыққанша айқай салады. Контрреволюция жеңіен кезде келісімпаз жеңілгендерге екіжүзді ақыл, уағыздарды үйіп-төге бастайды. Жеңген ереуіл «даңқты» болып еді. Жеңілген ереуілдер қылмысты, тағылық, мағына- сыз, анархиялық болды. Жеңілген көтеріліс ақылсыз- дық, стихияның етек алуы, варварлық, ақымақтық болды. Ңысқасы, «келісімпаздың» саяси ожданы, саяси зер- десі мынадай: ол қазір кім күшті болса, соның алдында құрдай жорғалайды, күресіп жатқандардың аяғына оралады, біресе бір жаққа, біресе екінші жаққа бөгет


КАДЕТТЕРДІҢ ЖЕҢІСІ ЖӘНЕ ...
303
жасайды, бостандық жолында кескілескен күрес жүр- гізіп жатқан халықтың күресін бәсеңсітеді және рево- люциялык, сана-сезімін топастандырады.
Шаруалар помещиктік жер иеленупіілікке қарсы кү- рес жүргізіп жатыр. Күрес қазір өзінің шырңау шегіне таяп келеді. Күрестің шиеленіскені соншалық — мәсе- ле енді турасынан қойылып отыр: дворяндардың ғасыр- лар бойы тонап алған жерлерін шаруалардың басып алуға тырысқан титтей де болса әрекеттеріне помещик- тер пулеметпен жауап бергісі келеді. Шаруалар барлың жерді алғысы келеді. Сонда «Полярная Звезда» жы- лымшы татыған ескертулер айтып, Кауфман мырзалар- ды ұрысқа аттандырады, олар помещиктердің жері көп емес және әңгіме асылында жерде емес, бұл істің бәрін озара жарастықпен тындыруға болады деп дәлелдей бастайды.
Кадеттердің соңғы съезінің 132 тактикалық қарары ка- деттердіц саяси аярлығын жақсы қорытады. Декабрь көтерілісінен кейін, бейбіт стачканың заманы откепдігі жұрттың бәріне мейлінше айқын болған кезде, ол өзі- нің барлық күшін сарқып, күрестің дербес құралы ре- тінде жарамсыз болып қалған кезде,— кадеттер съезі- нің бейбіт саяси ереуілді күрес құралы деп танитын қарары (сірә, Винавер мырза ұсынған болуы керек) жарыққа шықты!
Теңдесі жоқ, тіпті тамаша, кадет мырзалар! Сіздер буржуазиялық саяси аярлықтың рухы мен мағынасын асқан зор ептілікпен ұғынып алғансыздар. Халыкда сүйенуге тырысу керек. Мұнсыз буржуазияның өкімет- ке қолы жетпейді және еш уақытта өкіметке қолы жет- кен де емес. Бірақ сонымен қатар жұмысшылар мен шаруалар толық және үзілді-кесілді демократияны, мо- нархиялық емес, «екі палаталы» емес, нағыз шын ха- лық бостандығын, құдай сақтасын, жеңіп ала алмай- тын болуы үшін халықтың революциялық тегеуріиін те- жеп отыру керек. Бұл үшін революция жеңген сайын оған кедергі жасап отыру керек,— және мұны халық- тың үзілді-кесілді жеңуі идеясының өзін масқаралау үшін «профессорлардың» латын тілін «ғылыми» түрде бұрмалауынан бастап. тым болмаса, сіздер қабылдаған


304
В. И. ЛЕНИН
кезде заманы өтіп кеткен революциялык, күрес құрал- дарын ғана тануға дейін барып, барлық құралдарды, барлық шараларды қолдану жолымен істеу керек! Бұл әрі зиянсыз, әрі тиімді. Зиянсыз болатын себебі — мү- қалған қару халықтың жеңуіне көрінеу мүмкіндік бер- мейді, пролетариат пен шаруаларды өкімет басына ңой- майды, ең жақсы дегенде, самодержавиені біраз ғана шайқалтады да, кадеттердің буржуазия үшін болмашы «праволарды» сауғаға сұрап алуьгна көмектеседі. Мұ- ның тиімді болатын себебі — «революцияшылдықтың» сыртқы түрін, халық күресіне тілеулестік түр береді, революцияның жеңуін шын жүректен және шындап тілейтін элемепттер бұқарасыпың тілеулестігін кадет- тердіц жағыпа аударады.
Капитал мен еңбектің арасында ауытқып отыратын ұсақ буржуазияның экономикалық жағдайы мәнінің өзі кадеттер партиясының саяси тұрлаусыздығын және екі- жүзділігін тудырмай қоймайды, оларды атышулы келі- су теориясына апарып соқтырады («халықтың правосы бар, бірақ праволарды бекіту монархтың правосы болып табылады»), олардың партиясын конституциялық жал- ған үміттер партиясына айналдырады. ¥сақ буржуа- зияның идеологы «конституцияның мәнін» ұға алмай- ды. ¥сақ буржуа қашан да болсын бір жапырақ қа- ғазды істің мәні деп қабылдауға бейім. Қоян-қолтық революциялық күрес жүргізу үшін жауынгер тапқа қо- сылмайтын, дербес ұйым құруға оның қабілеті аз. Біз- дің заманымыздың ең батыл экономикалық күресінен неғұрлым аулақ тұрған ұсақ буржуа конституцияны на- ғыз күресте жеціп алу туралы, нағыз конституцияны іс жүзінде қамтамасыз ету туралы сөз болғанда саясатта да бірінші орынды басқа таптарға бергенді жөн көреді. Конституциялық негіз үшін пролетариат күрессін, ал конституциялық негізде, ол тіпті көтерілісте өлтірілгеп жұмысшылардың өлігі арқылы жасалса да, ойыншық ісін кәсіп еткен адамсымақтар парламентаризм ойынын ойнай берсін,— буржуазияның имманенттік тенденция- сы осындай, сондықтан жалпы буржуазиялық талап- тардың тазартылған, ңастерленген, біте қайнастырыл- ған, опа-далап жағылғап, дәріптелген, тәттіленген адам


КАДЕТТЕРДІҢ ЖЕҢІСІ ЖӘНЕ ...
305
жүзіндегі бейнесі болып табылатын кадеттер партиясы жоғарыда аталған бағытта тамаша табандылықпеп эре- кет етіп келеді.
Сіздер өздеріңізді халық бостандығы партиясы доп атайсыздар ма? Атамай кетіңдер! Сіздер — халық бос- тандығын мещандықпен алдаудың партиясысыздар, халық бостандығы жөніндегі мещандық жалған үміт- тердің партиясысыздар. Сіздер — бостандық партиясысыздар, өйткені сіздер бостандықты монархқа және жоғарғы помещиктік палатаға бағындырмақшы боласыз- дар. Сіздер—халықтың партиясысыздар, өйткені сіздер халықтың жеңуінен, яғни піаруалар көтерілісінің то- лық жеңуінен, жұмысшы ісі жолындағы жұмысшылар күресінің толық бостандык, алуынан қорқасыздар. Сіз- дер — күрестің партиясысыздар, өйткені самодержавие- ге қарсы нағыз, ашық, қоян-қолтық революциялык, күрес жалын атқан кезде сіздер әрңашан жылымшы та- тыған профессорлық сылтаулардың колецкесіпде қала- сыздар. Сіздер істің емес, создің, іс атқарудыц емес, уә- де берудің, нағыз (тек қағаз жүзіндегі емес) конституция үшін іпындап күресудің емес, конституциялық жалған үміттердің партиясысыздар.
Кескілескен күрестен кейін тыныштык, орнаған кезде, жоғарыда «жеңістен шаршаған», күпті болған аң *• «тынығып жатқан» кезде, ал төменде жаңа күш жинап, «ңылыштарын қайрап жатқан кезде», халықтың қалың ортасында қайтадан ыза кернеп, қазандай қайнай бас- таган кезде, жаңа саяси дағдарыс пен жаңа ұлы шай- қас енді ғана әзірленіп жатқап кезде,— міне осындай кезде халык, бостандығы туралы мещандық жалған үміттердің партиясы өз дамуының шарықтаған шыңы- на шығып, өзінің жеңістеріне мәз-мейрам болады. Күп- ті болған аң либерал мылжыңдарға таяудан тап беру * Скиталец — «Тына қалды айнала»: «Аспаптың ішегі үзілді! өлең- жыр, тоңтат енді үніңді! Айтарымыздың бәрін біз шайқасқа дейін айтқанбыз. Тұншығып өліп бара жатқан аң — аждаһа қайтадан басын көтерді, сөйтіп аспаптың ішегі орнына қылыштардың соңтығысқан дыбысы шықты... Төңірек тып-тыныш; бұл қорқынышты түнде бүрын- ғы өмірден бірде-бір дыбыс жоқ. Анау жақта — төменде — жеңілгендер қылышын қайрап жатыр, жоғарыда — шаршаған жеңімпаз тұр. Күпті болған аң қартайып қаудыраған. Анау жақта, төменде ол қайтадан бірцемені көрді, онда ескі есік қисаңдап, сықырлайды, батыр бұғауды бұзады» 133


306
В. И. ЛЕНИН
үшін қайтадан бас көтеруге ерінеді (әлі уақыт бар ғой! үстімізге тамшы тамып тұрған жоқ қой! дейді). Ал жұмысшы табы мен шаруалар күрескерлері үшін жада өрлеудің уақыты әлі жеткен жоқ. Біздің кадеттер нақ осы кезеңді аңдиды, барлық наразылардың (ал осы күнде кім разы?) дауыстарын осы арада жинайды, осы арада бұлбұлдай сайрайды.
Кадеттер — революция көрін кеулеген құрттар. Ре- волюцияны жерледі. Оны құрт жеп жатыр. Бірақ рево- люцияның тез қайта тіріліп, жақсы әзірленген жерде қаулап өсетін қасиеті бар. Ал октябрьдегі бостандық күндері мен декабрь көтерілісі бұл жерді айта қалған- дай тамаша әзірледі. Сондықтан біз революцияны жер- леу заманында құрттардьщ пайдалы жұмысын бекерге шығару пікірінен аулақпьіз. Бұл семіз құрттар жер қыртысын жақсылап тыңайтады ғой...
Думадағы шаруа кадет болады! дегенді айтты бірде Струве мырза «Полярная Звездада». Бұл өте-мөте шын- дыққа жуық. Шаруалардың көпшілігі, әрине, халық бостандығын жақтайды. Ол осы өте жақсы, ұлы сөздер- ді есітеді, ол өзінің кез алдынан «октябристің» әр түрлі костюмдерін киінген урядниктерді, ұр да жық стано- войларды, крепостник^помещиктерді көреді. Ол, сірә, халық бостандығының жағына шығады, ол әсемдеп боя- ған маңдайшадағы жазуға қарай ұмтылады, ол мещан- дық алдаудың сырын бірден аша алмайды, ол кадетке айналады... халық бостандығы элі күресте жеңіп алы- нуы керек екендігін, халық бостандығы жольшдағы шын күресті Думадан тыс жерде жүргізуге тура келе- тіндігін оқиғалардың барысы көрсеткенше ол кадет бола береді. Ал сонан соц... сонан соц шаруа да, қалалық ұсақ буржуазия бұқарасы да жіктеледі: саны аз, бірақ экономикалық жағынан күшті кулактар азшылығыныц контрреволюция жағына үзілді-кёсілді шығып кетуі дө әбден мүмкін, бір бөлегі монархиямен және помещик- термен «келісу», «бітісу», өзара ұнасымды мәмлеге колу жағына шығады, бір бөлегі революция жағына шы- ғып а лады.
Декабрьде, ұлы күрес кезінде тоғышар баррикадалар жасады. Мартта көтеріліс жанышталғаннан кейін, ка-


КАДЕТТЕРДІҢ ЖЕҢІСІ ЖӘНЕ ...
307
детті жақтап, тоғышар үкіметке қарсы шықты. Қазіргі конституциялық жалған үміттер күйреген кезде тоғы- шар әлі-ақ кадеттен кетіп, революция жағына піығады. Тоғышарлардың қандай бөлегі кадеттік мылжың сөзден қол үзіп, революциялық күрес жағына шығады, шаруа- лардың қандай бөлегі оларға барып қосылады, жаца шабуылдарда пролетариат қаншалықты қажыр-қайрат, ұйымшылдық көрсетеді, ол тегеуріні қаншалықты нә- тижелі болады,— революцияның немен тынатыныи ше- шетін, міне, осылар.
Кадеттер партиясы — өткінші, өлі партия. Кадеттер сайлауда тамаша жеңістерге жетіп отырған кезде, олар Думада бұдан да тамаша. «парламенттік» жеңістерге жетуі ғажап емес болып отырған кезде бұл пікір қи- сыпсыз болып көрінуі мүмкін. Бірақ марксизм бізді эр- 61 р құбылысты оның дамуы үстінде қарауға, бір ғапа сыртқы көрініспен тынбауға, маңдайшалардағы әдемі жазуларға сенбеуге үйретеді, партиялардыц экономика- лық, таптық негіздерін зерттеуге, олардың саяси қызметінің мәніп және немен тынатынын күн ілгері шешетін объективті саяси жағдайды зерттеуге үйретеді. Осылай алып қарау әдісін кадеттерге қолданып көріңіз- дерші,— сонда сіздер біздің пайымдауымыздың дұрыс- тығын көресіздер. Кадеттер партия емес, партияның сыртқы көрінісі ғана. Ол саяси күш емес, бірімен-бірі азды-көпті тең түсетін күресуші саяси күштердің соқ- тығысуынан пай да болатын көбік. Олар, шынында, аққу, шаян, шортанды біріктіріп отыр—мылжың, менменшіл, паң, өресіз, қорқақ буржуазиялық интеллигенцияны, тиісініпе ақы төлеп революциядаи құтылғысы келетін коптрреволюцияіпыл помещикті, ақырында, тиянақты, әлді, үнемшіл және сараң ұсақ буржуаны біріктіріп отыр. Бұл партия жалпы буржуазиялық қоғамда белгі- лі бір дәрежеде тұрақты билік жүргізгісі келмейді жә- пе жүргізе алмайды да, буржуазиялық-демократиялық революцияны қандай да болса бір белгілі жолмен жүр- гізгісі келмейді және жүргізе алмайды да. Кадеттер мо- нархияның жанында жәпе жоғарғы палатада «қызмет атқарғанды» артық коріп, билік жүргізгісі келмейді. Олар билік жүргізе алмайды, өйткені буржуазиялық қо-


308
В. И. ЛЕНИН
ғамның шын қожалары, эр түрлі Шиповтар мен Гуч- ковтар, ірі капитал мен ірі меншік иелерінің өкілдері бұл партиядан тыс түр. Кадеттер — аппақ, тап-таза, тәртіпке келтірілген, «мінсіз» буржуазиялық қоғамды армандайтын партия. Гучковтар мен Шиповтар — қа- зіргі буржуазиялық қоғамдағы қап-қара, нағыз, нақты капитал партиясы. Кадеттер революцияны алға бастай алмайды, өйткені олардың соңына ерген топтасқан жене нағыз революциялык, тап жоқ. Олар революциядап қорқады. Олар өздерінің төңірегіне жұрттың бәрін, бар- лык, «халықты» конституциялық жалған үміттер негі- зінде ғана топтастырады, теріс байланыс негізінде бі- ріктіреді: күпті болғап ац,— самодержавиелік үкіметкө өшпепділікпен біріктіреді, ал бұл үкімет жөнінде қазір осы «жария» негізде бэрінен де гөрі кадеттер солшыл болып отыр.
Кадеттердің тарихи ролі — өткінші, минуттік роль. Біздің кадеттерге өте ұқсас және солар сияқты ұсақ буржуазияшыл болған 40-жылдардың аяк, шеніндегі француз социал-демократтары қалай сәтсіздікке ұшы- раған болса, кадеттер де солай сәтсіздікке ұшырайды, сөзсіз және тез сәтсіздікке ұшырайтын конституциялыц жалған үміттерімен бірге сәтсіздікке ұшырайды. Кадеттер құлайды, құлағанда... топырақты не Шиповтар мен Гучковтардың ұзақ салтанат күруы үшін, революцияны ұзақ мерзімге жерлеу үшін, «елеулі» буржуа- зиялық конституционализм үшін; — не болмаса пролетариат пен шаруалардың революциялың-демократия- лык, диктатурасы үшін тыңайтатын болады.
IV
КАДЕТТІК ДУМАНЫҢ РОЛІ МЕН МАҢЫЗЫ
Сонымен, Мемлекеттік дума, дейді бізге либералдың газеттер, кадеттік дума болады. Бұл болжамның әбден мүмкін екенін біз айтып өттік. Бұған, егер кадеттер, өз- дерінің қазіргі жеңістеріне қарамастан, Думаның ішін- де азшылык, болып шығатын болса, онда бұл жағдай қазір Россияда тағы да пісіп жетіліп келе жатқан са-


КАДЕТТЕРДІҢ ЖЕҢІСІ ЖӘНЕ
309
яси дағдарыстың барысын онша коп өзгерте қоймас дегенді ғана қосамыз. Бұл революциялық дағдарыс эле- менттерінің тамыры тым тереңде жатыр, сондықтан Думаның ңұрамы қандай болса да оған елеулі ықпал жасай алмайды. Халықтың қалың бұқарасының үкімет- ке көзқарасы әбден айқын. Бүкіл қоғамдьщ дамудың пісіп жетілген мұқтаждарына үкіметтің көзқарасы одан бетер айқын. Әрине, істіц жайы осылай болып отырғанда революция алға баса береді. Россиянин; са- яси дамуының белгілі жақтарындағы болуы ықтимал баяулық тек бірінші Думада ңаражүздіктердің басым- дығына ғана байланысты болады. Атап айтқанда: егер кадеттер қазір азшылық болып шықса, кадеттер пар- тиясының және кадеттердің халық арасындағьі беделі- нің күйреуі кешеуілдейді. Азшылық болу, оппозиция болып цала беру оларға қазір өте қолайлы. Ңаражүз- діктердің басим болып піығуын қазір жұрт үкіметтің сайлау кезіндегі жазалау әрекеттерінен көрер еді. Өз оппозициясының «зиянсыздығын» мойындайтын кадет- тердің оппозициялық сөздері өте-мете жалынды шық- қан болар еді. Кадеттердің «сөздері» қазіргіге қараған- да қаттырак, естілетін жағдайда, ал кадеттердің мұра- гері октябристер болатындығы себепті кадеттердің «істері» әлі айқын болмайтын жағдайда, халықтың са- яси сауаты кем қалың бұқарасының алдында кадеттер- дің беделі арта беруі мүмкін. Үкіметке царсы наразы- лықтың өсуі, жаңа революциялық өрлеудің әзірлігі онда да өз кезегімен жүре берер еді, бірақ кадеттердің құр қуыс кеуделілігінің әшкереленуі біраз баяулаған болар еді.
Енді егер кадет газеттерінің қазіргі айтып жүргенде- ріне сенетін болсақ, неғұрлым ықтимал екінші бір бол- жауды алып көрейік. Айталық, кадеттер Думада көп- піілік болады екен,— әрине, мұның езі қазір сайлау ке- зінде байңалып отырғанындай, кадеттердің партияда жоқ, «ұсақ партиялық» және басқа әр түрлі либерал- дармен бірігуі жағдайында болады. Сопда кадеттік Ду- маның маңызы мен ролі қандай болады?
Бұл сұраққа кадеттердің өздері өте айқын жауап бе- реді. Олардың мәлімдемелерінен, олардың уәделерінен.


310
В. И. ЛЕНИН
олардың даурықпа сөздерінен табандылық пен батыл- дьщтың лебі еседі. Сопымен бұл мәлімдемелердің бәрін мұқият жинау, оларды жақсылап есте сақтау, оларды халық ішіне кец тарату, саяси тәрбиенің (халыққа ка- деттердің бёріп отырған тәрбиесінің) бекерге кетпеуіи, кадеттердің нені уәде ететінін және өз уэделерін цалай орындайтынъін жұмысшылар мен шаруалардың анық білуін дереу қамтамасыз ету біздерге, жұмысшы пар- тиясының мүшелеріне, өте-мөте маңызды.
Бұл кітапшадан,— Дурново мен К° еркі бойынша газет жұмысынан босатылған, ел кезіп жүрген социал-демократ публицистің атүсті жаза салған кішкене мақа- ласынан басқа ештеце смсс,— бұл кітапшадан Думаға барған кадеттердің барлық номесс тіпті пеғұрлым елеу- лі мәлімдемелері мен уәделерін жинау туралы ойлай да алмаймыз. Біз өз қолымызға әлдеқалай түсіп отырған әдебиеттің негізінде ғана бірдеңе корсете аламыз.
Декабрьде шығып тұрған және ұзамай үкімет жауып тастаған «Народная Свобода» газетін алайық. Бұл — кадеттер партиясының тікелей, ресми органы. Бұл га- зетті осы партияның Милюков пен Гессен мырзалар сияқты көрнекті адамдары редакциялап тұрды. Бұл га- зеттің мазмұны үшін бүкіл кадеттер партиясының жа- уап беретініне титтей де күмән болмауы керек.
20 декабрьдегі номерінде «Народная Свобода» Дума- ға бару керек деп оқушыны сендірмекші болады. Кадет- тердің органы бұл арада қандай дәлел келтіреді? Россия үшін кезекті саяси міндет — құрылтай жиналысын шақыру екеніне қарсы дауласуды «Народная Свобода» ойға да алмайды. Кадеттердің органы бұл қағиданы дәлелденген деп санайды. Көресіздер ме, мәселе —бұл құрылтай жиналысын кімнің шақыратынында. Бұған үш түрлі жауап болуы мүмкін: 1), қазіргі, яғни іс жү- зінде самодержавиелік үкімет; 2) революциялық уа- к,ытша үкімет және 3) «өкіметіген бәсекелесетін отымет» ретіндегі Мемлекеттік дума. Ал енді кадеттер бас- тапқы екі жолдың екеуін де қабылдамайды — олар самодержавиелік үкіметтен үміт күтпейді, ал котеріліс- тің табысқа жетуіне сенбейді. Мұның есесіне кадеттер үшіпші жолды қабыл алады. Бүкіл халықтық құрылтай


КАДЕТТЕРДІҢ ЖЕҢІСІ ЖӘНЕ ...
311
жиналысын шаңырудың ең жақсы, ең дұрыс жәпе т. т. әдісі осы деп табады, сондықтан Думаға шақырады.
Бұл қорытындыны естеріңізде жақсы сақтаңыздар, мырзалар! Кадеттік партия, «халық бостандығыныц» партиясы, букіл халыцтыу ңуръілтай жиналысын ша- цыру ушін «өкіметпен бәсекелесуші өкіметті» пайдала- нуға, өздерінің Мемлекеттік думадағы басымдығыи пай- далануға (егер халық оның мұндай басым болуын қам- тамасыз етуіне жәрдемдессе) халыцңа уәде етті.
Бұл — тарихи факт. Бұл — маңызды уәде. Мұның өзі тырнақіпа ішіндегі «халық бостандығы» партиясы- ның тырнақшасыз халық бостандығына қалай қызмет ететіндігіне бірінші сынақ.
Кадеттер партиясының қазіргі газеттерінде (ал, қай- талап айтамыз, бұл партияга барлық либералдық орган- дар тегіс дерлік, соның ішінде «Русь», «Наша Жизнь» және т. с. іс жузінде қосылып кетті) мұндай уәдені саз- дер енді кездсстірмейсіздер. Айтса, Думаның бүкіл халықтық құрылтай жиналысын шақыруы туралы емес, Думаның «құрылтайлық қызметтері» туралы айтар. Уәделердің орындалатын уақыты жақындаған сайын, епді кейін царай ^адам жасалып, айла-шарғы дайында- лып жатыр.
Немесе, бәлкім, барлық мәселе — қатал заңдардыц ңазір құрылтай жиналысын шақыру туралы ашық ай- туға* кедергі жасап отырғанында шығар? Осылай емес пе, мырзалар? Сіздердің депутаттарыцыз, Думада заң бойынша, сөз бостандығымен пайдаланады, сіздер тағы да бар дауыспен сөз сөйлейсіздер ғой, бүкіл хальщтық құрылтай жиналысын шақыруды сіздер талап етесіздер ғой... мен не айтып отырмын?.. сіздер бүкіл халықтық құрылтай жиналысын шацырасыздар ғой?
Тірі болсақ, көрерміз. Дума арқылы бүкіл ха- лықтық құрылтай жиналысын шақырамыз деп кадет- тердің уәде бергенін де ұмытпаймыз. Олар, кадеттер, «үкімет» болады, оларда «өкімет билігі» болады және т. т. деген мәлімдемелер қазір кадеттік газеттердің бе- тінен түспей жүр. Жолдарыңыз болсын, мырзалар! Саз- дер Думаның ішінде неғұрлым тез көпшілік болып ал- саңыздар, қарыздарыңызды қайтаруды талап ететін кез


3J2
В. И. Л’ЕНИН
де соғұрлым тез келеді. Міне, кадеттердің газеті «Русь», «халық бостандығы» партиясыньщ Питердегі жеңісін құттықтай келіп, 22 марттағы номерінде: «Халықпен бірге болу ма әлде оған қарсы шығу ма?» деген лепірме мақала басты. Думаның бүкіл халықтық құрылтай жи- налысын шақыруы туралы мұнда ашық айтылмайды. Бірақ кадеттердің берген уәделерінен кейін шегінген бұл қадамға қарамастан, қашпа айтқанмен кадеттік жақсы перспективалар аз емес:
«Қазір шақырылғалы отырған Думаныд және оның ішіндегі халық бостандығы партиясының атқаратын басты қызметі — халық қаһарының құралы болу.
Үкіметтіц қылмысты мүшелерін қуып шығып, сотқа беріп, Думапыд іпүгыл міпдоттормсп ғапа шүғылдануыпа, содан соц иегүрлым кең пегізде, бүкіл халықтың өкілі болып табылатын шын Думаны шақыруына тура келеді» (яғни құрылтай жина- лысын шақыруға ма?).
«Думаныц сөзсіз міндеті, яғни оған қазір халықтың өзі жүктеп отырған міндет осы».
Солай. Солай. Үкімет қуылсын. Үкімет сотқа беріл- сін. Шын Дума шақырылсын.
«Русь» газеті жақсы жазады. Кадеттер жақсы айта- ды. Тацқаларльщтай әдемі айтады кадеттер. Осы жақсы сөздері үшін олардың газеттерінің жабылып жатқаны ғана жақсы емес...
Питердегі сайлаудан кейін келесі күні берілген бұл жаңа уәдені есте сақтайық, мырзалар, мұны жақсылап есте саңтайық. Кадеттер Думаға барғанда үкіметті қуып шығу үшін, үкіметті сотқа беру үшін, шын Думаны шақыру үшін барғалы отыр.
Кадеттердің Дума жөпіндегі уәделерінен енді үкімет- тің кадеттік Дума жөніндегі «болжауларына» көшейік. Әрине, бұл «болжауларды» ешкім дәлме-дәл білмейді, бірақ пікір айту үшін керекті кейбір материал тіпті сол ең оптимист кадеттік газеттердің өзінде де бар. Міне, мәселен, Франциядан қарыз алу 134 жөніне келгенде бұл қарыз — шешілген әңгіме, ол қарыз Думаға дейін алы- нады деген неғұрлым сенімдірек хабарлар келіп түсу-" де. Әрине, үкіметтің Думадан тәуелділігі бұрынғыдан да азаяды.
Сонан соң Витте-Дурново министрлігінің болашағы


КАДЕТТЕРДІҢ ЖЕҢІСІ ЖӘНЕ
313
жөнінде сол «Русь» газеті (немесе «Молва») жоғарыда цитат келтірілген мақаласында үкіметке «халықпсп бірге, яғни Думамен бірге болуды» үсынады. Көріп отырсыздар, «үкіметтің қылмысты мүшелерін қуып шы- ғу» дегенді асылында адамдарды белгілі дәрежеде ауыс- тыру мағынасында ғана түсінеді. Оның қандай ауысты- ру екенін газеттің мына сөздерінеи көруге болады:
«Д. Н. Шипов сияқты қайраткердің министрлігі қа- зір тіпті реакцияның өзі үшін де өте тиімді болар еді. Бұл министрліктің бір өзі-ақ Дума ішінде үкімет пен қоғамның түпкілікті қақтығысын болғызбас еді». Бірақ біз таза чиновниктік министрліктің құрылуын күтіп, «мүмкіншіліктің ең нашарын» таңдап отырмыз, дейді газет. «Егер үкімет Думаның маңызын жойғысы кел- месе,— дейді «Молва»,— онда ол Дурновоға, Виттеге, Акимовке дереу отставка беруге тиіс, беруге міндетті екепі жұрттың бәріне айдан анық екенін бұл арада дә- лелдеп жатудың қажеті жоқ. Мыпау да айқып: егер бұл істелмей отырған болса, егер бұл істелмейтіп болса, мұның мәнісі — жандармдық «ауыздықтау және тыйым салу» саясаты халық өкілдері жөнінде де, Мемлекеттік думаға да қарсы қолданылмақшы деген сөз ғана бола- ды. Ал мұның үшін, әрине, онсыз да халықтың қанына білегіне дейін боялған қолдар бәрінен де гөрі қолайлы. Мынау әбден айқын: егер Дурново мырза оппозиция- лық Дума тұсында қала беретін болса, Думаны таратып жіберу үшін ғана қалады. Басқа мағына жоқ және бо- луы мүмкін де емес. Мұны жұрттың бәрі түсінеді. Биржа да, шетел де түсінеді». Думаға «қарсы әрекет ету» — «мемлекет кемесін алапат тасқынға итеру» деген сөз және т. т., және т. с.
Ақырында, мұны толық суреттеу үшін кадеттік «Наша Жизнь» газетінің 21 мартта «бюрократтық орта» жө- ніндегі мына хабарын келтірейік, газет бұл жөпінде оқушыға мейлінше мұқият мағлұмат беруге тырысады:
«Кадеттер партиясының барған сайын өсіп отырған табысы өзіне жұртшылың назарын аударды. Бастапқыда бұл табыс бі- раз абыржу туғызғандай болып еді, бірақ қазіргі уақытта бұған әбден сабырлы пішінмен қарайды. Жексенбі күні бұл мә- селе жөнінде үкіметтің жоғары өкілдерінің жеке мәжілісі бол- ды, онда әлгі көзқарас айқындалды және, оньщ үстіне, былай-


314
В. И. ЛЕНИН
ша айтқанда, тактика белгіленді. Оның бер жағында оте ой са- ларлық пікірлер айтылды. Кейбіреулердің пікірінше, кадеттер- дің табысы үкіметке тікелей пайдалы: өйткені, егер Думаға оңшыл элементтер өтсе, бұл тек әсіре топтарға ғана тиімді бо- лар еді, олар Думаның құрамын дәлел етіп, оған қарсы наси- хат жүргізуге және ол қасақана реакциялық құрамда іріктеліп алынған деп көрсетуге мүмкіндік алған болар еді. Думада ка- деттер партиясының өкілдері неғұрлым көп болса, жұртшы- лықтьщ көбі Думаға соғұрлым құрметпен ңарайтын болады. Дума жөніндегі тактикаға келсек, қатысушылардың біреуі ашық ескерткендей, көпшілік «Думаның ңазіргі қойылып отыр- ган шеңберінде» қандай да болса «күтпеген оңиғалар» болуы- нан қауіптенуге негіз жоқ деген пікірде. Осы себептен копші- лік Думаның болашақ мүшелеріне, «егер тіпті олар жекелеген үкімет адамдарын сынаған күнде де», әсте кедергі жасамау керск деп санайды. Мұны өте көп адамдар күтіп отыр, сондық- таи бюрократтардыц осы жоиіндегі жалпы иікірі қорыта кел- гендс мыиагаи тіреліп отыр: «мейлі сөйлей берсін»; «сотқа тартуды талап етер; бәлкім, істің барысына жол ашар және т. б., ал кейін өздері жалығар; бұл істерден не шығатыны кейіп бел- гілі болар, ал әзірге мүшелер ел мәселелерімен шұғылдануы керек дой — сонда бәрі де қалпына келеді. Ал егер мүшелер үкіметке сенім көрсетпеуді ойға алса, бұл да ештеңе етпейді; түптеп келгенде министрлерді Дума тағайындамайды ғой». Жұрттың айтуынша, бұл дәлелдер кадеттер партиясьіның та- быстарына алғашқы кезде абыржып қалған Дурново мен Вит- тенің де сабырлылық сақтауына эсер етіпті».
Сонымен, «іске» тікелей қатысушы мүдделі адам- дардың пікірлері, көзқарастары мен ниеттері, міне, сіз- дерге мәлім болып отыр. Бір жағынан, күрес перепек- тивасы. Кадеттер үкіметті қуып шығып, жаңа Дума шаңыруға уәде етеді. Үкімет Думаны таратып жібер- мекші болып отыр,— онда «алапат тасқын» болады. Ендеше, мәселе кімнің кімді қуып шығатынында неме- се кімнің кімді таратып жіберетінінде. Екінші жағы- нап, келісімге келу перспективасы. Кадеттердің шама- лауынша, Шиповтың министрлігі үкімет пен қоғамның қақтығысын болғызбас еді. Үкімет былай деп ойлайды: мейлі, сөйлей берсін, тіпті кейбіреулерді сотқа тартуға да болады, ал министрлерді Дума тағайындамайды ғой. Бұл тиімді кәсіпке қатысушылардың өздерінің ерекше пікірін біз әдейі келтірдік және оның үстіне түгелдей өз сөздерімен келтірдік. Біз өз жанымыздан ештеңе қосңанымыз жоқ. Сөз қосу дегеніміз — куәлардың айт- қандарының әсерін кеміту болар еді. Куәлардың бұл


КАДЕТТЕРДІҢ ЖЕНІСІ ЖӘНЕ ...
315
айтқандарынан кадеттік Думаның мәні тамаша айқып корінеді.
Не күрес болады, онда Дума емес, революцияшыл ха- лың күресетін болады. Дума жеңістің жемісін термекші болып үміттепеді. Не келісім болады, онда қайткен күн- де де, халық, яғни пролетариат пен шаруалар алданып қалған болады. Шын мағынасында іскер адамдар келі- сімнің шарттары туралы алдын ала ештеңе айтпайды, тек ұрыншақ «радикалдар» ғана кейде ойындағысын айтып ңойып жүр: айталық, мәселен,— дейді олар,— чиновниктік министрлікті «адал буржуа» Шиповтың мипистрлігімен ауыстырса, екі жақты да ренжітпей саудаласып келісуге болар еді... Онда кадеттердің: бі- рінші орын монархияныкі, екіншісі — помещиктер меп фабриканттардың жоғарғы палатасыпыкі және сопың бағытына сәйкес келетін Шиповтың министрлігінікі, үшінші орын «халықтық» Думаныкі деген мұраты орып- далуға оте-моте жақын ңалар еді.
Бұл альтернатива, әлеуметтік және саяси болашақ жөніпдегі болжаулардың бәрі сияқты, дамудың тек бас- ты және негізгі бағыттарын ғана белгілейтіні өзінен-өзі түсінікті. Өмір шындығында аралас шешімдер, шатасып жатңан бағыттар жиі байқалады,— күрес пен келісім бірімен-бірі кезектесіп отырады, келісім күреспен то- лықтырылып отырады. Mine, Милюков мырза «Речьте» (24 март, жұма күпі) кадеттердің қазірдіц езінде ай- ңындалып отырған жеңісінің перспективасы жонінде осылай, нақ осылай пайымдайды да: бізді бекерге революционер деп есептеп, революционер деп жариялап жүр. Бәрі жағдайға байланысты, мырзалар,— деп үйре- теді дәулеттілердің өкіметін біздің «сүйкімді диалекти- гіміз»,— Шипов та 17 октябрьге дейін «революционер» болды ғой. Сіздердің бізбен қүдай жолымен, жақсылық- пен келісім жасасқыларыңыз келеді екен, онда революция емес, реформа болады. Келісім жасасқыларыңыз келмейді екен, онда, сірә, сіздерге төмепнен біраз қы- сым көрсетуге, революцияны сәл ғана жақындатуға, сіздерді қорқытуға, революцияпіьгл халықтың қапдай да болса соққысымен сіздерді әлсіретуге тура келер, сонда


316
В. И. ЛЕНИН
сіздер икемге келетін боласыздар,— қарап тұр осыдап, келісімнің бізге тиімдірек болып шығуы ықтимал.
Демек, міндеттің элементтері мынадай. Буржуазия- ның қалың бұқарасы көрінеу сенбейтін, жұмысшылар мен саналы шаруалар жек көретін үкімет өкімет басын- да тұр. Үкіметтің қолында орасан зор күш жұмсау құралдары бар. Бір ғана осал жері — ақша. Оның өзі де айқын емес: бәлкім, Думаға дейін қарыз ақша тауып алудың реті келіп қалар. Біздің болжауымыз бойынша, үкіметке кадеттік Дума қарсы тұр. Ол нені тілейді? Оның «асырып» сұраған бағасы мәлім, ол: кадеттік программа, монархия және жоғарғы палатамен бірге демо- кратиялық төменгі ііалата. Оның асырмай сұраған баға- сыпың қапдай ексні белгісіз. Шиповтыц министрлігі сияқты бірдеце шығар, сірә... Рас, ол тоте сайлау пра- восына қарсы, қалай дегенмен адал адам ғой, бірдеңө етіп... келісуге болар еді, сірә. Думаның күрес құралда- ры: ақша беруден бас тарту. Бұл сенімді құрал емес, өйткені, 1-деи, аңша, бәлкім, Думасыз да болатын шы- ғар, ал, 2-ден, заң бойынша Думаның финанс бақылауы жөніндегі праволары мейлінше жартымсыз. Екінші қү- рамы: «олар оқ ататын болсып» — либералдардың үкі- метке көзқарасын Катковтың: көн, әйтпесе «олар» оқ атады деп суреттегені естеріңізде шығар 135. Бірақ Кат- ковтың заманында «олар» жеке адамдарды өлтіруден басқа қолдарынан түк келмейтін бір шогыр ерлер еді. Қазір «олар» дегеніңіз — октябрьде бүкіл россиялық ко- теріліске таңқаларлықтай бірауыздылықпен аттапа алатындығын көрсеткен, декабрьде қарулы күресті та- бандылықпен жүргізе алатындығын көрсеткен пролета- риаттың бүкіл бұқарасы. «Олар» дегеніңіз қазір быты- ранды, санасыз, бірауызды емес формада революциялық күреске шыға алатындығын көрсеткен шаруалар бұ- қарасы, бірақ бұл бұқараның ішінде қолайлы жағдай- лар туғанда, аздап болса да еркін самал ескен кезде (осы күнде улей соққан желден сақтану өте қиын!) миллион- дарды соңынан ерте алатын саналылардьщ саны кебею- де. «Олардың» қолынан енді министрлерді өлтіруден басқа да келеді. «Олар» монархияны да, жоғарғы палата деген ишара атаулыны да, бүкіл помещиктік жер


КАДЕТТЕРДІҢ ЖЕҢІСІ ЖӘНЕ
317
иеленуді де, тіпті тұрақты армияны да жойып жібере алады. «Олар» мұны істей алады, тек бүл ғана емес, егер ескі тәртіптің аңырғы панасы, теориялық есеп не- гізіндегі ақырғы емес, қазірдің өзінде-ақ қолда бар практикалық тәжірибе негізіндегі ақырғы панасы бо- лып табылатын әскери диктатураның езгісі бәсеңсісе, «олар» мұны қалай да істейді.
Міндеттің элементтері осындай. Бұл міндеттің ңалай орындалатындығын күн ілгері мүлтіксіз дәлме-дәл айту мүмкін емес. Бұл міндетті біздердің, социал-демократ- тардың, цалай оръшдагымыз келетіні, барлық саналы жұмысшылар мен саналы шаруалардың бұл міндетті қа- лай шешетіні жөнінде күмәндануға болмайды: шаруа- лар көтерілісінің толық жеңісіне жетуге және шын де- мократиялық республиканы жеңіп алуға ұмтылу керек. Міндет жағдайы осындай болып отырғанда кадеттердің тактикасы қандай болады, жеке адамдардың еркі мен санасына қарамастан, капиталистік қоғамда өз бостан- дығы жолында күресіп жатқан ұсақ буржуазияның омір сүруінің объективті жағдайлары себепті бұл тактика қандай болута тиіс?
Кадеттердің тактикасы екі бәсекелестің біреуіне де екіншісін үзілді-кесілді және біржолата жаныштап тас- тауға жол бермей, самодержавие мен революцияшыл халықтың жеңісінің арасында бұлтақтауға қалай да жә- не сөзсіз апарып соғады. Егер самодержавие революция- ны үзілді-кесілді және біржолата жаныштай алса, онда кадеттер дәрменсіз болып қалады, өйткені олардың күші революциядан туындайтын күш. Егер революцияшыл халық, яғни пролетариат және бүкіл помещиктік жер иеленушілікке қарсы көтеріліс жасап жатқан шаруалар самодержавиені үзілді-кесілді және біржолата жаныш- таса, демек, монархияны да, оның барлық қосымпіа құйыршықтарын да құртып жібереді, онда кадеттер та- ғы да дәрменсіз болып қалады, өйткені омірге ңабілетті жандардың бәрі олардан дереу к,ол үзіп, революцияның немесе контрреволюцияның жағына шығады, ал пар- тияда «диктатура» туралы күрсінетін және латын сөз- діктерінен қолайлы латын сөздерінің мағынасын іздеп жүрген бірлі-жарым Кизеветтерлер қалады. Ңысқасын


318
В. И. ЛЕНИН
айтқанда, кадеттердің тактикасын: кадеттер партиясын революцияшыл халыутыц цолдауын цамтамасыз ету деуге болады. «Қолдау» деген сөз революцияшыл халық- тың, атап айтқанда, біріншіден, кадеттер партиясыньщ мүдделеріне, оныц нұсқауларына жэне т. т. тугелдей бағынатын қимылдарын және, екіншіден, тым батыл, пәрменді болмайтын, ең бастысы тым күшті цимыл (юл- майтын қимылдарын ғана білдіруге тиіс. Революцияшыл халықтың оз билігі өзінде болмауға тиіс, бұл — бір жэне түпкілікті жеңуге, өз жауын талқандауға тиіс емес, бұл — екі. Бұл тактиканы, жалпы және тұтас алғанда, бүкіл кадеттер партиясы мен қандай да болса кадеттік Дума созсіз жүргізіп отырады, жэне де, әрине, бүл тактика «гылыми»* зерттеулердіц *, «философиялық» бұл- дыр тұманпыц, саяси (немесе саяси аярлық) әдепсіз- діктің, «әдебиет сыны» деп шыжалақтаудыц (а 1а Бердяев) жэне т. т., жөне т. с. күллі бай идеологиялық қорымен дәлелденіп, қоргалып, ақталып отырады.
Мұның керісінше, революциялық социал-демократия қазіргі уақытта өзінің тактикасын: кадеттер партиясы мен кадеттік Думаны қолдау деген қагидамен белгілей алмайды. Мұндай тактика дүрыс болмас еді және еш кэдеге жарамас еді.
Әрине, бізге: қалайша? сіздер өздеріңіздің программа- ңыздың да, бүкіл халықаралық социал-демократияның да мойындаған нәрсесін теріске шыгарасыздар ма? Со- циал-демократиялық пролетариаттың революциялык, және оппозициялық буржуазиялық демократияны қол- дауын теріске шыгарасыздар ма? Мұның өзі апархизм, утопизм, бүлікшілдік, магынасыз революционизм гой, деп қарсы дау айтар.
Рүқсат етіңіздер, мырзалар. Сіздерге ең алдымен мы- наны ескертуге рұқсат етіңіздер: біздің алдымызда тұр- ған — буржуазиялық демократия атаулыны қолдау ту- ралы жалпы мәселе емес абстракт мәселе емес, қайта нақ кадеттер партиясы мен нақ кадеттік Думаны қол- дау туралы нақты мәселе. Біз жалпы қагиданы бекерге шыгармаймыз, бірақ осы жалпы принциптерді нақты * Диктатура — латынша күшейтілген күзет деген сөз деп тапқан Кизеветтер мырзаның зерттеулері сияқты.


КАДЕТТЕРДІЦ ЖЕҢІСІ ЖӘНЕ
319
қолданудың жағдайларын ерекпіе талдауды талап ете- міз. Абстракт ақиқат жоқ, ақиқат әрқашан да нақты болады. Мәселен, «Реакция бізді оқшау қалдыруға ты- рысады. Біз реакцияны оқшау қалдыруға тырьісуымыз керек» деген тактиканы талай рет ұсынып, ерекше баса көрсеткенде Плеханов, міне, осыны ұмытады. Бұл дұрыс қағида, бірақ ол тым жалпы: оны 1870 жылғы Россияға да, 1906 жылғы Россияға да, жалпы алганда Россияға да, Африкаға да, Америкаға, Қытайға, Индия- га да бірдей қолдануға болады. Ол ештеңені білдірмейді және ештеңе бермейді, өйткені барлық мақсат реакция дегеннің не екенін, реакцияны оқшау қалдыру үшін нақ кіммен, нақ қалайша бірігу керек (немесе егер бірікпеген күнде өз қимылыңды келісіп алу керек) еке- пін аныңтауда болып отыр. Плеханов нақты нұсқау беруден қорқады, ал іс жүзінде, практикада оның так- тикасы, біз жоғарыда айтып өткендей, социал-демократ- тар мен кадеттердің арасыпдағы сайлау картельдеріне, кадеттерді социал-демократияның қолдауына апарып саяды.
Кадеттер реакцияға қарсы ма? Мен бұдан бұрын өзім цитат келтірген «Молваның» 22 марттағы 18-номерін аламып. Кадеттердің үкіметті қуып шыққысы келеді. Бұл өте тамаша, бұл — реакцияға қарсы. Кадеттер Ши- повтың министрлігі жөнінде самодержавиелік үкіметпен келісуді тілейді *. Бұл өте жаман. Бұл — реакцияның ең жаман түрлерінің бірі. Көріп отырсыздар, мырзалар: реакция туралы абстракт қағидамен, жалаң сөзбен сіз- дер әлі бірде-бір қадам ілгері баспайсыздар.
Кадеттер — буржуазиялық демократия ма? Әбден дү- рыс. Бірақ барлык, помещиктік жерлерді конфискелеуге ұмтылып отырған, яғни кадеттердің тілемейтін нәрсесі- не ұмтылып отырған шаруалар бұқарасы да буржуазия- лық демократия ғой. Буржуазиялық демократияның ол * Маған, бәлкім, бұл — өтірік дегенді айтар. Бұл ақымақтық сөзді мылжың «Молва» байқамай айтып салған дер. Кешірім сұраймын: ме- ніңше, бұл — шындың. Мылжың «Молва» байқамай шынын айтып сал- ды,— шындық болғанда, әрине, дәлме-дәл іпындық емес, іпамаға соға- тын шындық. Біздің дауымызды кім піешеді? Кадеттік мәлімдемелер- ді дөлелге келтіру ме? Бірақ саясатта мен сөзге сенбеймін. Кадеттердің істері ме? Иә, бұл өлшемге мен сенемін. Кімде-кім кадеттердің са- яси әрекетін жалпы және тұтас алып ңарап шықса, ол адам «Молва- ның» айтқаны негізінде дұрыс екенін мойындауға тиіс болады.


320
В. И. ЛЕНИН
бөлегі мен бұл бөлегінің саяси қызмет формалары да, мазмуны да эр түрлі. Нақ қазір бізге бұлардың дайсы- сын қолдау маңыздырақ? Жалпы айтцанда, демокра- тиялық революция заманында біз біріншісін қолдай аламыз ба? Мұпыц мәнісі — екініпісіне опасыздық іс- теу болмай ма? Немесе, бәлкім, саясатта Шиповпен ке- лісімге келуге эзір отырған кадеттердің аграрлық мәселеде Кауфманмен келісімге келе алатындығын сіз- дер бекерге шығармақшы боларсыздар? Көріп отырсыз- дар, мырзалар: буржуазиялық демократия туралы абстракт қағидамен, жалац сөзбен сіздер әлі бірде-бір дадам ілгері баспайсыздар.
— Бірақ кадеттер біртұтас, күшті, өміршең, парла- менттік партия ғой!
Өтірік. Кадеттер — біртұтас емес, күшті емес, өмір- піең емес және парламенттік емес партия. Олар біртұ- тас емес, өйткені оларды жақтап дауыс бергендердіц ішінде тек келісім жасасу ғана емес, күресті ақырына жеткізу де қолынап келетін адамдар коп. Олар біртұтас емес, өйткені олардың әлеуметтік тірегі ішкі қайшылы- ғы бар тірек: оған демократиялық ұсақ буржуазиядан бастап контрреволюциялық помещикке -діейін кіреді, Олар күшті емес, өйткені Россияда 1905 жылдың ая- ғында өршіген және таяу уадытта жаңадан мыңтап бұрқ ете түсуге барлық мүмкіндіктері бар шиеленіскеи, ашық азамат соғысына олардың партия ретінде қатыс- қысы келмейді және қатыса алмайды. Олар өміршец емес, өйткені олардың мұраты орындалған күннің өзін- де де олардың бұл арманы бойынша дұрылған ңоғамда ең басты күш олар болмайды, «байсалды» буржуазия- шыл Шиповтар, Гучковтар болады. Олар парламенттік партия емес, өйткені бізде парламент жоқ. Бізде конституция жоқ, тек конституциялық самодержавие ғана бар, шиеленіскен азамат соғысы заманында өте-мөте зиянды болатын және кадеттер ерекше жанталаса та- ратып жүрген конституциялық жалған үміттер тана бар.
Бұл арада біз мәселенің орталық пунктіне келіп ті- релдік. Орыс революциясыньщ қазіргі кезеңінің ерекше ліктері атап айтқанда мынадай: объективті жағдай-


НАДЕТТЕРДІҢ ЖЕҢТСІ ЖӘНЕ ...
321
лар парламентаризм жолында батыл түрде, парламент- тен тыс күрес жүргізуді алдыңғы қатарға ңойып отыр, ал сондықтан қазіргідей кезеңде конституциялық жал- ған үміттерден және парламентаризм ойынын ойнау- дан зиянды, одан қауіпті ештеңе жоқ. Мұндай кезеңде «парламенттік» оппозиция партияларының апіық және нағыз реакцияшыл партиялардан қауіптірек, зиянды- рақ болуы мүмкін: бұл қағиданың диалектикалық түр- де ойлауға мүлдем қабілеті жоқ адамға ғана өрес- кел болып көрінуі ықтимал. Шынында да: егер халықтың ең ңалың бұңарасының арасында парламентаризм талабының әбден толғағы жеткен болса, егер бұл талап елдің ғасырлар бойы келе жатқан бүкіл қоғамдық-экономикалыц эволюциясына да сүйеніп отырған болса, егер саяси дамудың өзі бұл таланты жүзёге асыруға әкеп тіреп отырған болса, онда бұл талапты жалған түрдө жүзеге асырудан қауіпті, одан асқан зиянды не болмақ? Ашық антипарламентаризм қауіпсіз. Ол өлуге тиісті еді. Ол өлді. Опы тірілту өрекеттері тек халыңтың ең артта қалған топтарын ре- волюцияшылдандыру жағынан алғапда ғана өте жақсы ықпал жасайды. Самодержавиені сақтап қалудың бір ғана мүмкін әдісі «конституциялық самодержавие» болып отыр, конституциялық жалған үміттерді тудырып, жұртқа тарату болып отыр. Бұл — самодержавиенің бір- ден-бір дұрыс, бірден-бір парасатты саясаты.
Мен кадеттердің қазіргі уақытта самодержавиенің бұл парасатты саясатына «Московские Ведомостиден» гөрі көбірек қолғабыс жасап отырғанып баса айтамын. Мәселен, Россия конституциялық монархия болып та- была ма, жоқ па деген мәселе жөнінде «Московские Ведомости» мен либералдық баспасөздің арасында болып жатқан таласты алыңыз. Жоқ, дейді «Московские Ведомости». Россия конституциялық монархия, дейді бірауыздан кадеттік газеттер. Бұл таласта «Московские Ведомости» прогресшіл де, кадеттік газеттер реакцияшыл, өйткені «Московские Ведомости» шындықты айтады, жалған үмітті әшкерелейді, aussprechen was ist *, ал кадеттер өтірік айтады,— ізгі ниеттілікпен, * — барды бар деп айтады. Ред.


322
В. И. ЛЕН И Н
мейірбандықпен, шын адалдықпен, әсемдікпен, сымбат- тылықпен, гылыми-сылапғандықпен, кизеветтерлік-боя-, малықпен, салопдық-сыпайылықпен айтса да,— бәрібір өтірік айтады. Күрестің қазіргі кезеңінде,— бұл кезец- нің объективтік жагдайларына қарай,— мұндай өтірік- тен қауіпті ештеце жоқ, одан зиянды ештеңе жоқ.
Біраз кейіп оралайық. Менің жақында бір өте білім- ді және ерекше сүйкімді кадеттің пәтерінде саяси реферат оқуыма тура келді. Талас болды. Біздің алдымызда тағы аң, яғни арыстан тұр екен делік, деді үй иесі, ал біз екеуміз аңның паршалауына тасталған құлдар екен- біз. Біз екеуміздің таласып жатуымыз орынды ма? Осы ортақ жауға қарсы күресу үшін, ең даиа, ең көреген социал-демократ Г. В. Плехановтың тамаша айтқанын- дай, «реакцияпы оқшау қалдыру» үшін біз бірігуге міндетті емеспіз бе?— Жақсы мысал екен, мен де оны ңабыл аламын — деп жауап бердім. Бірақ егер құлдар- дың біреуі қару-жарақ алып, арыстанға бас салуға ке- ңес берсе, ал екішпісі дәл күрестің кезінде арыстанның кеудесіне такдан «конституция» деген жазуды көріп қалып: «Мен оңнан да, солдан да зорлық істеуге қар- сымыіі», «меп — парламепттік партияпыц мүшесімін, мен конституциялық негізге сүйенемін» деп айқай сал- са, не істеу керек. Арыстанның шын мақсаттарын ай- тып салатын арыстан күшігінің мұндай жағдайларда бұқараның көзін ашуға, саяси, таптық сананы дамы- тута арыстан паршалап жатқан, опың кеудесіндегі жа- зуға сеніп, оны жұртқа дәріптеп жүрген құлдан гөрі пайдалырақ болып шығуы мүмкін емес пе?
Әңгіменің бар мәні мынада: социал-демократияның буржуазиялық демократияны қолдауы туралы пікір та- ратылып жүргенімен, жалпы, абстракт қағидаларды ұстап, нақты кезеңнің ерекшеліктерін: парламентаризм жолында үзілді-кесілді күресудің кезеңі жеткен кезді және парламентаризмге қарсы күрес құралдары- ның бірі — самодержавиелік үкіметтің тарапынан парламентаризм ойынын ойнау болып табылатын кезді ұмытып кетушілік жиі кездеседі. Мұндай жағдайларда, парламенттен тыс түпкілікті шайқас әлі алда түрған кезде, парламенттік келісімпаздардың партиясын, кон-


КАДЕТТЕРДІҢ ЖЕҢІСІ ЖӘНЕ ...
323
ституциялық жалған үміттер партиясын қолдауды жү- мысшы партиясының алдына міндет етіп қою пролета- риаттың алдында қылмыс болмаған күнде, нақ қатерлі дате болар еді.
Бізде Россияда қалыптасқан парламенттік құрылыс бар екен делік. Мұның мәнісі — парламент билеп-төс- теупіі таптар мен күштердің үстемдік жүргізуінің бас- ты формасына айналды, әлеуметтік-саяси мүдделер күресінің басты майданына айналды деген сөз болар еді. Революциялық қозғалыс деген сөздіц тікелей мағына- сып алғанда, ондай қозғалыс қазір жоқ, осы кезеңде, яғни біз болжап айтып отырған кезеңде экономикалыд және басқа жағдайлар революциялық дүмпулерді ту- дырмайды. Мұндай жағдайларда, әрине, револіоцияны «тудыруға» ешқандай революциялық тақпақтардың кү- ші жетпеген болар еді. Парламенттік күрестен бас Тарту мұндай жағдайларда социал-демократия үшін мүлде кешіргісіз болар еді. Жұмысшы партиясы парламента- ризмді мықтап қолға алуға тиіс болар еді, «Думаның» сайлауына және «Думаның» өзіне қатысуға, өзінің бү- кіл тактикасын парламенттік социал-демократиялық партияның құрылып, ойдағыдай қызмет етуінің жағ- дайларына багындыруға тиіс болар еді. Онда парламент ішіндегі барлық оңшыл партияларға қарсы кадеттер партиясын қолдауға біз созсіз міндетті болар едік. Онда бірлескеп сайлаулар тұсында, айталық губерниялық сайлау жиналыстарында (тікелей емес сайлау кезінде), бұл партиямен сайлау келісімдерін жасасуға қарсы шы- ғу да сезсіз мүмкін болмас еді. Бұл бұл ма. Онда тіпті парламент ішінде социал-демократтардың нағыз жәнө арсыз реакцияшылдарға қарсы шиповшылдарды қол- дауы да біздің міндетіміз болар еді: реакция бізді оқ- піау қалдыруға тырысады,— дер едік біз онда,— біз ре- акцияны оқшау қалдыруға тырысуымыз керек.
Ал ңазір Россияда қалыптасқан, жалпы жұрт таны- ған, шын парламенттік режимнің бар екені туралысөз болуы да мүмкін емес. Ңазір Россияда үстем таптар мен әлеуметтік күштердің үстемдік жүргізуінің басты формасы — көрінеу парламенттік емес форма, әлеумет- тік-саяси мүдделер күресінің басты майданы — көрінеу


324
В. И. ЛЕНИН
парламент емес. Мұпдай жағдайларда парламенттік ке- лісімпаздар партиясын қолдау жұмысшы партиясының өзін өзі өлтіргендігі болар еді — және, мұның керісін- ше, стихиялы, бытыранды, саналылықпен емес (шаруа- лар көтерілісініц бұрң ететіні сияқты) болса да, парла- менттік емес жолмен әрекет ететін буржуазиялық де- мократияны цолдау бірінші қатарға қойылады, нағыз елеулі іске айналады, қалғанының бәрі осы іске бағын- дырылуға тиіс болады... Котеріліс жасау мұндай әлеу- меттік-саяси жағдайларда нақты іс болып табылады; парламентаризм — ойыншық, күрестің маңызсыз майданы,— шын жеңілдік беруден анағұрлым асып түсетін алдамшы жемтік. Ендеіпе, әңгіме парламентаризмді біздің теріскө шыгарганымызда пөмесе жете бағалама- ғанымызда ғана емес, сондықтан парламентаризм жө- ніндегі жалпылама сөздердің біздің позициямызға тит- тей де қатынасы жоң. Әңгіме демократиялық револю- цияның нак, қазіргі кезеңінің нақтылы жағдайында болып отыр: бұл кезде буржуазияның келісімпаздары, либерал монархистер Дурновоның Думаны таратып жібере салу мүмкіндігін немесе заңның бұл Думаны біржолата жоққа шығару мүмкіндігін өздері теріске піығармай отырып, солай болса да парламентаризмді елеулі іс деп, ал көтерілісті — утопия, анархизм, бүлік- шілдік, дәрмөнсіз революционаризм жәнө әлгі барлық Кизеветтерлердің, Милюковтардың, Струвелердің, Изго- евтардың, тоғышарлыңтың басқа да ерлерінің айтқа- нындай деп жариялаи жүр.
Социал-демократиялық партия Думаның сайлауына қатысты екен делік. Социал-демократ сайламшылардыц белгілі саны откізілді екен дөлік. Қаражүздіктердің же- ңуіне жол бермеу үшін (сайлаудың мұндай мағынасыз комедиясына іліккен соң) кадеттерді қолдауға тура ке- леді. Социал-демократтар партиясы кадеттермен сайлау келісімін жасайды. Социал-демократтардың белгілі саны кадеттердің жәрдемімен Думаға өтеді. Мұның өзі еңбекке тати ма? бұл арада біз ұтар ма едік әлдө ұты- лар ма едік? деген сүраң туады. Біріншіден, кадеттермен жасасқан сайлау келісімдеріміздің іпарттары мен сипаты туралы біз қалың бұқараға социал-демократия-


КАДЕТТЕРДІҢ ЖЕҢІСІ ЖӘНЕ .І5
325
льщ тұрғыдан кеңінен мағлұмат бере алмас едік. Ка- деттік газеттер жүз мыңдаған, миллиондаған дана бо- лып басылып, буржуазиялық өтірікті және пролетариат- тың таптық міндеттерін буржуазиялық түрде бұрма- лаушылықты жан-жаққа таратқан болар еді. Біздің кішкентай листоктарымыз, біздің жеке мәлімдемелерде- гі шағын ескертулеріміз теңізге тамған тамшыдай ғана болар еді. Іс жузінде біз үн-түнсіз кадеттердің шы- лауында кеткен болар едік. Екіншіден, келісім жасаса отырып, біз, сөз жоқ, үн-түнсіз болсын немесе ашық және формальды түрде босын,— мұның бәрі бір,— ка- деттер үшін, басқалардың бәрінен олардың артықтығы үшін, олардың кадеттік Думасының хаЛыққа көмектесе- тіні үшін, олардың бүкіл кадеттік саясаты үшін про- летариаттың алдында белгілі бір жауапкершілікті өз мойнымызға алған болар едік. Кейінгі «мәлімдемелері- мізбен» біз кадеттердің белгілі бір әрекеттері үшін жауапкершілікті өз мойпымыздан алып тастай аламыз ба, жоқ па,— ол арасы әлі неғайбыл, ал мәлімдеме мә- лімдеме қалпында қала берер еді де, сайлау келісімі- нің фактісі бадырайып көрініп тұрар еді. Ал сонда біздің пролетариат алдында, піаруалар бұқарасының алдында кадеттер үшін аз-аздап болса да, жанамалап болса да кепіл болуға дәлеліміз бар ма? Дума былай тұрсын, тіпті Ұлттық құрылтай жиналысын революция- ны дамытудың құралынан революцияны әлсіретудің, революцияны түншықтырудың (моральдық жағынан) құралына айналдыра білген нак, немістің кадет профес- сорларына, нақ «Франкфурт сөзуарларыпа» өздеріпің үқсас екендігін кадеттер бізге мыңдаған дәлелдермен көрсеткен жок, па? Кадеттер партиясын қолдау социал- демократияның тарапынан қате болар еді, сондықтан біздің партия Дума сайлауына бойкот жасап жақсы істеді.
Кадеттер партиясын қолдау қазіргі уақытта да со- циал-демократияның міндеті бола алмайды. Кадеттік Думаны біз қолдай алмаймыз. Келісімпаздардың, жау жағына қашып шығупіылардың соғыс уақытында жау- дан да қауіптірек болуы мүмкін. Тым болмағанда, Шипов өзін «демократпын» деп атамайды, сондықтан «ха-


32G
В. И. ЛЕНИН
лық бостандығын» тілейтін «байғұс мужик» оның соңынан ермейді. Ал егер «халық бостандығы» пар- тиясы, кадеттер мен социал-демократтарды өзара қолдау туралы қайсыбір шарт жасасып, одан кейін қү- рылтай жипалысын сол әлгі Шиповтың министрлігімен ауыстыру туралы самодержавиемен келісім жасасса,— немесе озініц «қызметіп» даурықпа сөз, көпірме қарар- лармен тындырса, онда біз мейлінше қолайсыз жағдай- да қалған болып шығар едік.
Ңазіргі кезеңде кадеттерді қолдауды жұмысшы пар- тиясының міндеті етіп алға қою будың атқаратын қыз- меті пароходтың машипасын қозғау емес, пароходтыц ысқырық беру мүмкітідігіп қолдау деген созбен бірдей болар еді. Цазапда бу болса, ысқырғыштар да ысқыра- ды. Революцияныц күші болса, кадеттер де ысқыратын болады. Жалған ысқырғыштар жасап алуға болады, сондықтан парламентаризм жолъшдағы күрестің тари- хында халық бостандығының буржуазияшыл сатқында- ры жалған ысқырғыштар жасап алып, қайдағы бір «тұңғыш өкілдік жиналыстарына» сенетін ақ пейіл адамдарды әуреге салып жүрді.
Біздің міпдетіміз — кадеттік Думаны қолдау емес, қайта жауға шабуыл жасаудың, самодержавиеге қарсы көтеріліс жасаудың ең сәтті кезеңін таңдап алу үшіп осы Думаның ішіндегі және осы Думаға байланысты жанжалдарды пайдалану. Біз Думаның ішінде жәпе Думаның төңірегінде саяси дағдарыстың қалай күшейіп келе жатқандығымен санасуға тиістіміз. Жұртшылық- тың пиғылып есепке алу үшіп, «қайнау мерзімін» не- ғүрлым дұрыс, пеғүрлым дәл апықтау үшін осы бүкіл думалык, науқанныц біздерге маңызы зор болуға тиіс, бірақ маңызы болғанда нақты күрес майданы ретіндегі емес, белгі ретіндегі маңызы зор болуға тиіс. Біздің ңолдайтынымыз кадеттік Дума емес, біздің санасаты- нымыз кадеттер партиясы емес, қайта қалалық ұсақ буржуазияның жане әсіресе шаруалардың кадеттерді жақтап дауыс беріп, олардан сөзсіз түңіле бастайтын және жауынгерлік сарынға түсе бастайтын элементтері болуға тиіс,— Думада кадеттер неғүрлым батыл түрде жеңсе, әлгі элементтер соғұрлым тез түңіліп, жауынгер-


КАДЕТТЕРДЩ ЖЕҢІСІ ЖӘНЕ ...
327
лік сарынға түседі. Біздің міндетіміз — бізге оппозиция- лық Думаның беріп отырған барлық пұрсатын (бізге бұл пұрсат өте тиімді, өйткені пролетариат күшін жақ- сылап жинап алуға тиіс) жұмысшыларды ұйымдасты- ру мүдделеріне, конституциялық жалган үміттерді әшкерелеу мүдделеріне, соғыс шабуылын әзірлеу мүдде- лоріне пайдалану болып табылады. Біздің міндетіміз— думалық комедия жаңадан ұлы саяси дағдарысқа ұлас- к,ан көзде оз орнымызда болу, ал ол кезде біз кадеттер- ді қолдауды емес (олар ең мықтағанда революцияшыл халықтың нашар жаршысы ғана болады), к,айта само- державиелік үкіметті құлатуды және өкіметтің революцияшыл халықтыц қолына көшуін өзімізге мақсат етіп қоямыз. Егер пролетариат пеп шаруалар көтерілісте же- ңіп шықса, онда кадеттік Дума бүкіл халықтық құрыл- тай жиналысын шақырушы революциялык, үкіметтіц манифесіне озінің қосылатындығы туралы қагазға бір- неше минутте қол қоя салады. Егер котеріліс тұнтпық- тырылса,— күресте тұралаған жецуші, бәлкім, өкімет- Дің тең жартысын кадеттік Думаға бөліп беруге мәж- бүр болуы мүмкін; ал кадеттік Дума самсаны алдына қойып алып, шын конституциялық құрылыс соншалық- ты мүмкін, соншалықты жақын тұргап кезде қарулы •котерілістің «ақылға сыйымсыз» болғаиы жөнінде окі- ніш білдірген қарар қабылдайды... Өлік болсын деңіз, ңүрт-құмырсқа қашан да табылады.
V
КАДЕТТІК МАСАЙРАУДЫҢ БІР ҮЛГІСІ
Ңазіргі кезде кадеттердің жеңістеріне және жұмыс- шы партиясының міндеттеріне баға беру үшін орыс ро- волюциясының бүдан бұрынғы дәуірін оның қазіргі дәуірге өзара қатынасымен қоса талдаудыц зор мацызы бар. Көпшілік пен азшылықтың тактикалық қарарла- рының жарияланған жобалары әлгі баға берудің әр түр- лі әдістеріне байланысты екі жолды, ой-пікірдіц екі бағытын белгілейді. Оқушыға әлгі қарарларды ұсыиа отырып, біз бүл арада кадеттердің «Наша Жизнь» газе- тінде басылған бір мақалаға тоқталмаңпіымыз. Біріп- ші меныпевиктік қарар жонінде жазылған бүл мақала 12 12-том


328
В. И. ЛЕНИН
кадеттік Дума туралы біздің жоғарыда айтқаиымызды тексеру, толықтыру және түсіндіру үшін аса көп материал береді. Сондықтан біз бұл мақаланы тұтас келтіре- міз (Р. Бланк. «Орыс социал-демократиясының бүгін таңдағы маңызды істері жөнінде», «Наша Жизнь», 1906 жыл, 23 марттағы № 401):
«Россия социал-демократиялық жұмысшы партиясы «мень- шевиктік» фракциясының партиялық тактика туралы жақында жарияланған қарары оте құнды документ болып табылады. Бұл қарар орыс революциясының бірінші дәуірінің ауыр сабақтары орыс социал-демократиясының өмір шындығыиың талаптарына неғурлым сергек царайтын және ғылыми социализмнің прин- циптеріне неғұрлым берілгеп бөлегі үшін бекерге кетпегенін дәлелдейді. Бұл қарарда тұжырымдалған жаңа тактика орыс социал-демократиялық қозғалысыи Германияның ұлы социал- демократиялық партиясы бастагаи букіл иитернационалдъіц со- циал-демократияның журіп келе жатцаи жолына тусіруге ты- рысады. Мен «жаңа тактика» деп отырмын; бұл оншама дәл емес, өйткені көп жағынан алғанда бұл тактика орыс социал- демократиясының негізін салардың өзінде оны күрушылардың белгілеген, одан кейін орыс социал-демократиясының теоретик- тері мен публицистері сан рет дамытқан, орыс революциясы- ның басталуының өзіне дейін орыс социал-демократтары тегіс дерлік мойындаған ескі принциптерге қайта оралғандық болып табылады. Бірақ ол принциптер ұмытылып кеткен. Революция құйыны біздің бүкіл социал-демократияны жеп-жеңіл қауыр- сындай көтеріп әкетіп, оны ми айналатындай шапшацдықпен ала жөнелді; ширек ғасыр бойы соншалықты ынта-жігермен, беріле дамытылған социал-демократиялық жоне маркстік принциптер мен идеялардың бәрі бір нәрсенің бетіне қонған жеңіл тозаң тәрізді болып лезде жоғалды; соцпал-демократиялық дү- ние таным тіректерінің өзі түп негізіне дейін шайқалды жәио тіпті түп-тамырымен жұлынып алынған тәрізді болды.
Бірақ құйын шыр айналды да, сол орнында тыныштала қал- ды, социал-демократия да өзіпің бастапқы орнына қайтып орал- ды. Құйынның күші ңандай болғаяын мынадан коруге болады: ңұйын тіпті Парвусты да, оның өзінің мойындағанындай, үйіріп әкеткен; кімде-кім Парвустың өзін және оны көтеру ңандай қиын екенін білетін болса, ол мұпың мәнісі не екенін түсінеді... «Революция тасқыны. бізді тоқтаусыз алға сүйреп отырды»,— дейді Парвус өзінің белгілі кітапшасында. «Біз революцияның дауылы шерткен арфаның ішектері ғана болдық»,— деп ескер- теді ол сол кітапшасының тағы бір жерінде; ол сонымен бірге бұл кезде социал-демократиялық музыка Бетховен- ніц, Бахтың немесе — Маркстің симфонияларына неліктен сон- шама аз ұқсас болғандығының себептерін әбден дұрыс жәнө толық түсіндіреді. Қарапайым күштердің құдіретті стихиясы- ның өзі сахнаға піыққан кезде барлык, теориялар мен прин-


КАДЕТТЕРДІҢ ЖЕҢІСІ ЖӘНЕ
329
циптер, тіпті ойдың өзі мен қарапайым парасат та кейінге ығы- сып, сахнаның сыртында жоғалып кетеді деуге болады.
Ал ңазір ой мен парасаттың кезегі қайта келді, сондықтап саналы, жоспарлы, жүйелі жұмысқа қайта оралуға болады. Анығында, бұл арада орыс революциясының бірінші дәуірінде, оның «Sturm-und-Drang-Zeit»-те болған нәрселердің қайтала- нуына қарсы, яғни революциялық тасқындар мен дауылдардың ңирату ңимылдарына ңарсы алдын алу піараларын қолдану бі- рінпіі жұмыс болуы керек. Мұның үшін бірден-бір нақты құрал ұйымды кеңейтіп, нығайту ғана бола алады; сондықтан «мень- шевиктер» фракциясының бұл міндетті біріпші қатарға қойып отырғаны және, сонымен бірге экономикалық үйымдарды да өз программасына енгізіп, барлық жария мүмкіндіктерді пайда- лану керектігін танып, бұл міндетті кең түрде түжырымдап отырғаны әбдеи табиғи нәрсе. Ол қарар «жариялылықты» ро- мантикалың түрде жек көруден және «экономиканы» аристо- краттықпен елемеуден аулақ.
Қарар өзара қолдау керектігін және ңарулы реакцияға карем батыл күресуге пролетариаттың жеке-дара шығуының қа- уіптілігін толық мойындай отырып, жұмыспіы демократиясы мен буржуазиялың демократияның арасындағы өзара қатынас- тар туралы мәселеге де соншалықты байсалды қарайды. Ңарар- дың қарулы көтеріліс туралы мәселего көзқарасы ерекше көңіл белуге тұрарлық; қарар «пролетариат™ үкіметпен қарулы қақ- тығысқа тартатын, тартқанда пролетариат™ бұл күресте оқ- шау қалдыратын жағдайларда тартатындай әрекеттердің қан- дайынан болса да бойды аулақ салу керек» екенін мойындай- ды.
Тек осылай еткенде ғана Парпжде 1848 жылдың июнь күн- дерінде болған оқиғаларды бізде қайталамауға және жұмысшы демократиясы мен буржуазиялық демократияның коалициялық болмаған күнде, коордииацияланған күресін мүмкін етуге болады, мұнсыз қозғалыстың табысты болуы мүмкіп емес. Карл Маркстің айтуынша, «алдыңғы қатарлы революция атаулының бәрінде өте зор маңызы» болатын буржуазиялық демократия- иыц Россия революциясында да маңызы одан осал соқпайотыр. Егер Россия социал-демократиялық партиясы буржуазиялық демократияны өзінің ашық одақтасы ете алмаса пемесе одақтас сткісі келмесе, онда қапткеи күнде де оны қарама-қарсы ла- герьге, реакцпяға, контрреволюцияға итермелемеуі керек. Рево- люциялық социал-демократия мұны істемеуі керек, істеуге правосы жоқ, азаттық ісі үшін, социал-демократияның өзі үпгіи одан барлық амалдармеп қапіуға міндетті. Ал егер қазіргі ке- зоңде буржуазиялық демократия қарулы көтеріліске қарсы болса, онда бұл туралы сөз болуы мүмкін емес және сөз бол- мауға тиіс те. Мұнымен санасу керек, буржуазия бұл арада тіпті өзіне ғана тән болжырлықтан, дәрменсіздіктен, қорқақ- тьтқтан шыға алмайтын болған күнде де,— мұндай фактілер- меп де бәрібір санасу керек; герман революциялық социал-де- мократиясьшыц косемініц озі былай деп айтпады ма:
12*


330
В. И. ЛЕНИН
«In der Gewalt sind sie uns stets über!»,—«Қара күшке кел- генде олар, яғни реакцияшылдар, әрқашан бізден асып түседі!»
«Әрқашан» деп айту, бәлкім, дұрыс болмас та, бірақ «қазір» дегепге келсек, қорқақ немесе тіпті тек «болжыр» болмай-ақ, Либкнехттің және онымен пікірлес герман социал-демократия- сыньщ пікірінө қайткеп күнде де қосылуға болады... «Мень- шевиктердің» қарарьт, сірә, нақ осы көзқарасты жақтайтьш болса керек, ең берісі — оған өте жақын тұрса керек; наң осы- лайіпа бұл қарар басқа жақтарынан да герман социал-демокра- тиясының өзгеше қасиеті болып табылатын және оны бұрып- соцды болып көрмеген табыстарға жеткізген саяси реализм ру- хына толы.
«Меньшевиктердің» қарарына Россия социал-демократиялық партиясы тегіс қосыла ма, жоқ па? Біздің революциялық қоз- ғалысьтмызда көп нәрсе осыған байланысты, біздің социал-де- мократиялық қозғалысымызда осыған одан да көп нәрсе бай- лаиысты,—бәлкім, бул қозгалыстың күллі тағдыры көп жылдар бойы осыған байлапысты болар. Басқа елдерде қандай болғаны сияқты Россияда да социал-демократия демократияшыл бұ- қараның қалың ортасына енген күнде ғана тамыр жайып, ны- ғая алады. Ал егер ол демократияның бір ғана жоғарғы, тіпті ең құнарлы деген қабатындағы дақылмен ғаиа тынса, онда жа- ңа дауыл оны орыс жерінен түп-тамырымен жұлып әкете алады; 1848 жылы француз социал-демократиясы немесе қырқыи- шы жылдары «чартистер қозғалысы» деген атпен белгілі болтан ағылшын социал-демократиялық қозғалысы осындац оқиғаға ұшыраған еді».
Бланк мырзаның мақаласы осындай. Струве мырза- ның «Освобождениесін» және кадеттердің ең соңғы кез- дегі жария баспасөзіи ңұнттагі оқыған әрбір адамға о бастан-ақ мәлім болғап «кадетке» мейлінше тәп пікір- лердіц бұл арада қиюластырылғаны соншалық, қазіргі саяси тактикаға баға беру орыс революциясының бастан кепікен кезеңіне баға беруге негізделеді. Біз ең алдымеп өткен дәуірдщ осы бағасына, ол бағаның дұрыс не те- ріс екендігіпе тоқтап отейік.
Бланк мырза орыс революциясының екі дәуірін са- лыстырады: бірініиі дәуір, шамамен, 1905 жылдың октябрь — декабрін қамтиды. Бұл — революциялық құйын дәуірі. Екіншісі — қазіргі дәуір, мұны біздің, әрине, Дума сайлауында кадеттердің жеңіске жету дәуірі деп атауға немесе, алдын ала айтар болсақ, кадеттік Дума дәуірі деп атауға қақымыз бар.
Бұл дәуір туралы айта келіп, Бланк мырза ой мен парасаттың кезегі қайта келді, сондықтан саналы, жос-


КАДЕТТЕРДІҢ ЖЕҢІСІ ЖӘНЕ 331
парлы, жүйелі жұмысқа қайта оралуға болады дейді. Ал бірінші дәуірді Бланк мырза, мұның керісініпе, теория меи практиканың қайшылық дәуірі деп сипаттай- ды. Барлық социал-демократиялық принциптер. меи идеялар жоғалған, орыс социал-демократиясын ңұрушы- лар әрқашан уағыздап келген тактика ұмытылған, со- циал-демократиялық дүние танымның өзі де түп-тамы- рымен қопарылған дейді.
Бланк мырзаның бүл негізгі пайымдауы — таза фак- тілік сипаттағы пайымдау. Марксизмнің барлық тео- риясы революциялық құйын дәуірінің «практикасы- мен» қайшы келген көрінеді-
Бұл осылай ма? Маркстік теорияның бірінші жоне басты «негізі» қандай? Мынадай: қазіргі заманғы қо- ғамның ақырына дейія революцияшыл және сондықтан қаидай да болса революцияда бірден-бір алдыңғы қатар- лы табы — пролетариат болып табылады. Мынадай сұ- рақ туады: социал-демократиялық дүние танымның осы «негізін» революциялық құйын түп-тамырымен жұлып әкетпеді ме? Керісінше, қугйын оны мейлінше жақсы нығайтты. Әуелде бұл дәуірдің бірден-бір дерлік, басты күрескері нақ пролетариат болды. Дүние жүзілік та- рихта тұңғыш рет буржуазиялық революция күрестің таза пролетарлық құралын: бұқаралық саяси стачкапы тіпті аса өркендегеп капиталистік елдерде де болып кор- меген дәрежеде өте көп қолданумен кезге түсті. Струве мырзалар мен Бланк мырзалар Булыгин Думасына шақырып жатқан кезде, кадет профессорлар студепт- терді оқуға шақырып жатқан кезде пролетариат тіке- лей революциялық күреске шықты. Пролетариат өзінің пролетарлық күрес құралымен Россияға, осылай айтуға болса, «конституцияны» алып берді, ал содан бері қарай ол «конституция» тек бүлдіріліп, кесіліп-кемітіліп, қыр- налып қана келеді. 1905 жылы октябрьде пролетариат РСДРП-ның болъшевиктік 3-съезініц қарарында жарты жыл бұрын айтылған күрестің тактикалық тәсілін қолданды, ол қарарда бұқаралық саяси стачканы ко^ теріліспен ұштастырудыц маңыздылығына баса назар аударылған еді; — «революциялық ңұйынпың» куллі дәуіріне, 1905 жылдың бүкіл соңғы ширсгіне- бұқара«


332
В И. ЛЕНИН
лык, саяси стачканы көтеріліспен осылайша ұштасты- ру тон болды. Сонымен, үсац буржуазияның біз айт- қан идеологи шындықты мейлінше арсыздықпен, мей- лішпе дөрекі түрде бұрмалады. Ол маркстік теория мен «революциялык, құйынның» практикалык, тәжірибесіпің арасы алшақтағанын көрсететін бірде-бір факт кслтірген жоқ; ол бұл күйынның «барлық социал-демократиялық принциптер мен идеяларды», «социал-демократиялыц дүние танымның барлық негіздерін» тамаша қуаттай- тын негізгі белгісін көмескілеуге тырысты.
ІПЕГІНІС
КЛДЕТ ПУБЛИЦИСТЕРІМЕН ЖӘНЕ ПРОФЕССОР ҒАЛЫМДЛРЫМЕН БОЛҒЛІІ ЖЛЛПЫҒЛ ТҮСІПІКТІ ӘҢГІМЕ
Алайда, «құйын» дәуіріпде маркстік принциптер мен идеялардың бәрі жоғалды-мыс деген осы адам айтқысыз теріс пікірге келуге Бланк мырзаны итермелеген шып себеп қандай? Бұл жағдайды талдап ңараудың өзі өте қызықты: ол саясаттағы мещандықтың шын табиғатып біздің алдымызда үсті-үстіне әшкерелей түседі.
Саяси ңызметтің әр түрлі тәсілдері тұрғысынан Караганда «революциялык. күйын» дәуірінің қазіргі, «кадет- тік», дәуірден басты өзгешелігі қандай еді? халыкдың тарихи творчествосының түрлі әдістері тұрғысынап Караганда кандай еді? Ең алдымен және бәрінен бұрын мынада: «күйын» дәуірінде бұл творчествоның саяси өмірдің өзге дәуірлеріне жат кейбір ерекше әдістері крл- данылған болатын. Ол әдістердің неғұрлым маңызды- лары мынау: 1) халыцтыц саяси бостандыуты «тар- тып алуы»,— оны ешқандай праволарсыз және заңдар- сыз, ешкандай шек қоймастан жүзеге асыру (ең болмағанда университеттерде жиналыстар еркіндігі, баспасездің, одақтардың, съездердің еркіндігі жәпе т. б.); 2) революциялыц екіметтің жаңа органдарыи,— жұмысшы, солдат, темір жолшы, шаруалар депутатта- рының Советтерін, жаңа селольщ және калалық өкімет- тер және баскаларын және т. с. құру. Бүл органдарды халыктың тек к^на революциялыц топтары кұрдьі, бүл органдар хальщтыц өзіндік творчествосының жемісі ретінде, ескі полициялык бұғаулардан цұтылған немесе


КАДЕТТЕРДІҢ ЖЕҢІСІ ЖӘНЕ ...
333
ңұтылып жатқап халықтың талап-жігерінің көріпісі рө- тінде қандай да болса заңдар мен нормалардан тыс, түгелдей революциялық жолмен құрылды. Бұлар, ақы- рында, қүрамы мен қызмет етуі жағынан оздерінің бү- кіл жаца басталгандығына, стихиялылығына, қалыптас- пағандыгына, көмескілігіне қарамастан нақ өкімет органдары болды. Олар өкімет ретінде іс-әрекет етті, мәселен, баспахапаларды тартып алды (Петербург), революцияшыл халықтың оз праволарып жүзеге асы- руына кедергі жасаған полиция шенділерін тұтқып- ға алып отырды (мұндай мысалдар және де жаца өкіметтің тиісті органдары неғұрлым әлсіз болган, ал ескі өкімет неғұрлым күшті болған Петербургте болды). Олар халықты ескі үкіметке ақша бермеуге шақыра отырып, өкімет ретінде іс-әрекет етті. Олар ескі үкімет- тің ақшасын конфискелеп (оңтүстіктегі темір жол стачка комитеттөрі), ол аңшаны жаңа, халықтық үкіметтіц мұқтажына жұмсап отырды,— иә, сөз жоқ, бұл жаңа, халықтык, үкіметтіц пемесе, егер ңажет болса, револю- циялык, үкіметтің бастамасы еді. Өзінің әлеуметтік-са- яси сипаты жағынан мұның өзі халықтың революция- лық элементтері диктатурасының нышаны еді,— сіздер бұған таң қалатын шығарсыздар, Бланк мырза мен Ки- зеветтер мырза? сіздер бүл арада буржуа үшін диктатура мен магынасы бірдей болатын «күшейтілгеп күзетті» коре алмай отырсыздар гой? Диктатура дегеннің гылы- ми ұғымы туралы сіздердің ешқандай түсініктеріңіз жоқ деп біз сіздерге бұдан бұрын айтқан болатынбыз. Біз қазір мұны сіздерге түсіндіреміз, бірақ әуелі «ре- волюциялың құйып» заманының іс-әрекетінің ушінші «әдісін»: халыцца зорлыц істеушілерге халыцтъіц зор- лыцты уолдануын көрсетеміз.
Біз суреттеген өкімет органдары, бастама күйіндегі, диктатура болды, өйткені бұл өкімет ешцандай басца окіметті, қайдан шыққан болса да ешцандай заңды, ешцандай норманы танымады. Шек қойылмаган, заң- нан тыс, создің нагыз тура мағынасында алғанда күпікө сүйенетін өкімет,— диктатура дегеніміздің өзі де осы. Бірақ бұл жаңа өкімет сүйенген және сүйенуге тырыс- қан күш бір топ әскери адамдар тартып алған найза


334
В. И. ЛЕНИН
күші емес еді, «учаскенің» күші емес еді, ақшаның купи емес еді, қандай да болса бұрынғы, қалыптасқан мекемелердің күші емес еді. Мүлде олай емес. Жаца өкіметтің жаңа органдарында қару да, ақша да, ескі мекемелер де болған жоқ. Олардың күші — күштің ескі құралдарымен ешбір ұқсастығы жоқ күш болатын, ха- лыңты ескі өкіметтің полициялық және басқа органда- рының езуіне қарсы халықтың күшейтілген күзетін айт- пағанда, «күшейтілген күзетке» ешбір ұқсастығы жоқ күш болатын, осыны ұғасыздар ма, Бланк мырза мен Кизеветтер мырза?
Ал сонда бұл күш неге сүйенді? Ол халық бұңарасы- па суйенді. Ескі өкіметтің барлық бүрынғы органдары- нан бұл жаца окіметтіц негізгі өзгсшелігі осы. Бұрынғы органдар азівылықтың халықты, жұмысшылар мен ша- руалар бұқарасын билеп-төстейтін органдары еді. Жаца оргапдар халықтың, жумысшылар мен шаруалар- дың азшылықты, ат төбеліндей аз ғана полициялың зорлықшыларды, артықша жағдайдағы үркердей дво- ряндар мен чиновниктерді билеп-төстейтін органдары болды. Халықтың устінен диктатура жүргізудің револю- цияшыл халыцтъщ диктатурасыпап озгешелігі осындай, мұпы естеріңізде жақсылап сақтаңыздар, Бланк мырза мен Кизеветтер мырза! Ескі өкімет азшылықтың дик- татурасы болғандықтан, тек полициялық амал-айлалар- дыц жәрдемімен ғана, халық бұқарасын өкіметке қаты- судан, окіметті бақылаудан алыстатудың, шеттетудің жәрдемімен ғана сақталып тұрған болатын. Ескі өкімет бүқараға мүлдем сенбейтін, жарық сәуледен қорқатып, алдаумен амалдап келген еді. Жаңа өкімет, орасан зор көпшіліктіц диктатурасы болгандьщтан, орасан зор бұ- ңараға сенудің жәрдемімен ғана, бүкіл бұқараны мей- лінше еркін, мейлінше кең, мейлінше күшті түрде ошметке қатыстыруымен ғана сақталып тұра алады жопо сол арқылы сақталды. Жасырын ештеңе, астыртын еш- теңе, ешқандай регламент, ешқандай ресмилік жоқ. Сен жұмысшы адамсың ба? Сенің Россияиы бір топ полп- циялық зорлықшылардан құтқару жолында күрескіц келе ме? Онда сен — бізге жолдассың. Өзіңніц депута- тыңды сайла. Қалай цолайлы деп тапсаң, ңазір-ақ, дереу


КАДЕТТЕРДІҢ ЖЕҢІСІ ЖӘНЕ ...
335
сайла,— біз опы біздің жұмысшы депутаттарының Со- ветіне, шаруалар комитетіне, солдат депутаттарының Советіне және басқаларына және т. с. толық праволы мүше етіп шын ыңыласпен, ңуана қабылдаймыз. Бұл — жүрттың бәрі ушін ашық, барлық істерін бұқараның коз алдында істейтін, бұқараға жақын, тікелей бұқарадан шыққан өкімет, халық бұқарасы мен оның еркінің тіке- лей және бірден-бір органы.— Жаңа өкімет, немесе, дұ- рысында, оның бастамасы осындай болып еді, ал ескі өкіметтің жеңуі жас өсімдіктің өркендерін тым ерте таптап тастады.
Бланк мырза немесе Кизеветтер мырза, сіздер, бәл- кім, мынаны сұрарсыздар: ал бұл арада «диктатураның» пе керегі бар, «зорлықтың» не керегі бар? қаптаған қа- лың бұқара ат төбеліндей аз ғана топқа зорлык, істеуге ділгер ме, ондаған, жүздеген миллион адам мыңдаған, оп мыңдаған адамға диктатор бола ала ма?
Бүл сұрақты әдетте диктатура дегеп тсрминпің олар үшін жаңалық болатын мағыпада қолданылуып бірінші рет көрген адамдар береді. Адамдар тек қана полиция- лың өкімет пен тек қана полициялық диктатураны ко- руге үйреніп қалған. Ешқандай полициясыз өкіметтің болуы мүмкін екені, полициялык, емес диктатураның бо- луы мүмкін екені оларға таңңаларлық тәрізді көріпеді. Сіздер миллиондардың мыңдарға қарсы зорлығы керек емес дейсіздер ме? Сіздер қателесесіздер, қателескенде, қүбылысты оның дамуы тұрғысынап қарамағандыңтан қателесесіздер. Сіздер жаңа өкіметтің аспаннан түс- пейтінін, ңайта ескі өкіметпен қатар, ескі өкіметке қар- сы, онымен күресте өсіп шығатынын, пайда болатыпып ұмытасыздар. Ңолдарында билік қүралдары мен орган- дары бар зорлықіныларға зорлық-зомбылық істемейінпіе халықты зорлықшылардан құтқаруға болмайды.
Бланк мырза мен Кизеветтер мырза, кадеттердің ақы- лы жетпейтіи, кадеттердің ой өрісі үшін «бас қатырар- лық» бұл кереметті сіздердің ұғып алуларыңыз үшіп сіздерге мынадай кішкене ғана қарапайым мысал кел- тірейік. Аврамов Спиридонованы мертіктіріп, азаптап жатыр екен деңіздер. Спиридоноааның жағында онда-


В. И. ЛЕНИН
ған, жүздеген қарусыз адамдар бар екен делік. Авра- мовтың жағында аз ғана казактар бар. Егер Спиридонов ва абақтыдан тыс жерДе азапталып жатқан болса, халыц не істеген болар еді? Халык, Аврамов пен оның нокер- леріне күш қолданған болар еді. Халық, бәлкім, бірнеше күрескерлерін Аврамовтың оғына құрбан еткен болар еді, бірак, қайткенде де Аврамов пен казактарды қару- сыздандырған болар еді, сонымен бірге әлгі адамдар-» дың, егер осылай деп айтуға болса, кейбірөулерін табан- да өлтіріп салуы, ал қалғандарын бұдан әрі бұзақылық істемейтіндей ету үшін және оларды халық сотына Тарту үшін әлдеқандай бір түрмегё отырғызуы әбден мүмкін.
Көріп отырсыздар, Блапк мырза меп Кизеветтер мыр- за: Аврамов казактармен Спиридоповапы азаптап жат- са, ол халыққа жүргізген әскери-полициялык, диктатура болады. Революцияпіыл (насихаттау, ақыл айту, өкініш білдіру, сөгу, қынжылу, уайымдау ғана емес, зорлық- шыларға қарсы күресу қолынан келетін, мещандық-то- пас емес, қайта революцияшыл) халық Аврамов пен Аврамовтарға күш қолданса, бұл — революцияшыл ха- лықтың диктатурасы болады. Диктатура деген осы, өйткені бұл халықтың Аврамовқа жүргізетін өктемдігі, ешқандай заң шек қоймайтын өктемдік (мещан, бәл- кім, Спиридонованы Аврамовтан күшпен құтқаруға қар- сы болар еді: бұл «заңды» емес қой? бізде Аврамовты өлтірсін деген «заң» бар ма екен? мещандықтың кей- бір идеологтары жауыздыққа күш қолданып қарсы- ласпау теориясын шығарған жоң па *? дер еді). Диктатура дегеннің ғылыми ұғымы—ешбір шек қоймайтыіт, ешқандай заңдар, мүлдем ешқандай ережелер қысым көрсетпейтін, тура зорлық-зомбылыққа сүйенетін өкі- мет деген сөз, одан басқа түк те емес. «Диктатура» дегеп ұғым осыдан басца тук те емес,— мұны жақсылап ес- керіп қойыңыздар, кадет мырзалар. Сонан соң, озіміз келтірген мысалдан біз дәл халыцтыц диктатурасын кө- * Бердяев мырза! «Полярная Звезданың» немесе «Свобода и Куль- тураның» 136 редакторлары мырзалар! ¥заң ызыңдау үшін, яғни ре- волюционерлердщ «бұзақылығына» қарсы ұзақ мақалалар жазу үшін сіздерге міне тағы бір тақырып табылды. Толстойды мещан деп атап- ты!! — кель оррер, барлық жағынан сүйкімді әйелдің айтқанындай 137s


КАДЕТТЕРДІҢ ЖЕҢІСІ ЖӘНЕ
337
реміз, өйткені ұйымдаспаған, белгілі бір жерге «кездей- соқ» жиналған халықтың өзі, халық бұқарасының озі келін тікелей сахнаға шығады, өзі сот құрып, жаза қол- данады, билік жүргізеді, жаңа революциялық право жасайды. Ақырында, бұл — нақ революцияіиъіл халық- тың диктатурасы. Неге бүкіл халықтың емес, тек революцияшыл халықтың ғана диктатурасы болады? Себе- бі — Аврамовтардың сойқандық істерінен әрдайым жәяе мейлінше қатыгездік зәбір көріп отырған бүкіл халық- тың ішінде соққы көріп езілген, қорқып қалған адамдар, мәселен, жауыздыққа күш қолданып қарсыласпау ту- ралы теориямен рухапи жағынан езілген, немесе тіпті теориямен емес, соқыр сеніммен, әдет-ғұрыппен, кер- тартпалыңпен езілген адамдар бар, шиеленіскен күрес- тен аулақ болуға, оған жоламауға немесе тіпті жасыры- нып қалуға (осы төбелестің ішінде таяқ тиіп кетпесе игі еді!) неғұрлым бейім тұратын тоғышар, мещан деп аталатын, күреске немқұрайды қарайтыи адамдар бар. Міне, сондықтан диктатураны бүкіл халық емес, тек революцияшыл халық қана жүзеге асырады, бірақ ол барлык, халықтан ешбір қорықпайды, өз әрекеттерінің себептерін және ол әрекеттердің бүге-шігесін бүкіл ха- лыққа айтып беріп отырады, мемлекетті «басқаруға» ғана емес, өкіметке де қатысуға және мемлекеттің құ- рылысының өзіне қатысуға букіл хальщты құлшына тартып отырады.
Сонымен, біз келтірген қарапайым мысалда «революцияшыл халықтың диктатурасы» деген ғылыми ұғым- ның, сондай-ақ «әскери-полициялық диктатура» деген ұғымның барлыц элементтері бар. Тіпті оқымысты кадет профессорға да түсінікті бүл қарапайым мысалдан біз қоғамдық өмірдің неғұрлым күрделі құбылыстарына көше аламыз.
Революция деген сөзді тар, тура мағынасында алған- да, ол, атап айтқанда, халық өмірінің Аврамовтардың сойқандық істеріне ғасырлар бойы іште жинақталған ашу-ыза сөз жүзінде емес, цимыл түрінде, жеке адам- дардың емес, миллиондаған халыц буцарасыныц қимы- лы түріпде бұзып-жарып жарыққа шығатын дәуірі бо- лып табылады. Халық өзін Аврамовтардан азат ету


338
В. И. ЛЕНИН
үшін оянып, көтеріле бастайды. Халық орыс өмірініц сансыз коп Спиридоноваларын Аврамовтардан құтңа- рады, Аврамовтарға күш қолданады, Аврамовтарға би- лік жүргізеді. Бүл, әрине, профессор Кизеветтер мырза үшін біз түсіпікті етіп көрсеткен мысалдағыдай оп-оңай жәпе «бірден» бола қоймайды,— халықтың Аврамовтар- ға қарсы бұл күресі, тар, тура мағынадағы күресі, ха- лықты Аврамовтардан құтқару «революциялық құйын- пың» айларына, жылдарына созылады. Россиялық ұлы революция деп аталатын нәрсенің нақты мазмұны деге- віміздің өзі де халықтың осылайша Аврамовтардан құтылуы болып табылады. Егер бұлай құтылуды тарихи творчестволық одістер жагынап қарайтын болсақ, мү- иыц озі рсволюциялық қүйын туралы айта келіп, біз жаца ғана сурсттсгсп формаларда болады, атап айтқан- да: халықтың саяси бостандықты, яғпи жүзеге асыры- луына Аврамовтар кедергі жасап келген бостандықты күшпен орнатуы; — халықтың жаңа, революциялық өкі- метін, Аврамовтарға билік жүргізетін өкіметін, ескі полициялық укладтың зорлықшыларына билік жүргізе- тін өкіметіп ңұру;— барлық жабайы иттерді, барлық Аврамовтарды, Дурноволарды, Дубасовтарды, Миіі- дерді және басқа сол сияқтыларды аластау, қарусыз- дандыру және зиянсыздандыру үшін халықтың Авра- мовтарға күш қолдануы болады.
Халықтың бостандықты күшпен орнатуы, ешкім фор- мальды түрде тапымаған, жаңа, революциялық өкімет ңұруы сияқты күрестің заңсыз, тәртіпке келтірілмеген, жоспарсыз, жүйесіз әдістерін қолдануы, халықты езу- шілерге күш қолдануы жақсы ма? Иә, бұл өте жақсы. Бұл — халықтың бостандық жолындағы күресінің ең жоғары көрінісі. Бұл — Россияның таңдаулы адамда- рының бостапдық туралы арманы іске асып жатқан, же- ке-дара ерлердің емес, халық бұқарасының өз ісіне ай- налып жатқан ұлы кезең. Бұқараның Спиридонованы Аврамовтан құтқаруы (біздің мысалымыздағы), Авра- мовты күшпен қарусыздандыруы және зиянсызданды- руы ңандай жақсы болса, бұл да сондай жақсы.
Ал міне, осы арада біз кадеттердің жасырын ойлары меп қауіптерінің басты пунктіне келеміз. Кадет — мо-


НАДЕТТЕРДІҢ ЖЕҢІСІ ЖӘНЕ ...
339
щапдықтың идеологи, өйткені ол Аврамовтың Спири- доиованы азаптауы жөніндегі біздің мысалымызда кел- тірілген тобырды тоқтатуға тырысатын, заңды бұзбауга, зацды өкіметтің атынан әрекет етуші жендеттің қолы- нан құрбандықты азат етуге асықпауға кеңес беретін тоғышардың көзқарасын саясатқа, бүкіл халықты азат стуге, революцияга әкеліп иайдаланады. Әрине, біздіц мысалымызда мұндай тоғышар адамгершілігі жағынан тура кемтар болған болар еді, бірақ бүкіл қоғамдық омірге қолдапғанда мещанның адамгершілік жағынан алғандағы кемтарлығы, қайталап айтамыз, адамның эсте жеке басының емес, қайта әлеуметтік қасиет, мұның, бәлкім, буржуазиялық-филистерлік право ғылымының соқыр сенімдерінің миға мықтап сіңіп қалғандығына байланысты болуы ықтимал.
«Қүйын» дәуірінде Бланк мырзаның барлық марке- тік принциптердің ұмытылғандығы тіпті дәлелдеуді ке- рек етпейді деи сапайтындығыныц себебі не? Мұныц себебі — ол бостапдықты күшпен орнату сияқты, рево- люциялық өкімет құру сияқты, халықтың күш қолдануы сияқты «принциптерді» маркстік «принциптер» емес деп санап, марксизмді бүрмалап, брентанизмге айнал- дырып отыр. Бланк мырзаның бүкіл мақаласында, бір Бланктың емес-ау, барлық кадеттердің, ңазір кадеттер- ді жақсы көретіндігі үшін Плехановты мақтап жүрген «Без Заглавиядағы» 138 бернштейншілдерге, Прокопович, Кускова және tutti quanti * мырзаларға дейінгі либералдық және радикалдық лагерьдегі барлық жазу- шылардың мақалаларында бастан-аяқ осы пікір айты- лады.
Бұл көзқарастың қалай туғанып және опың неліктеп тууға тиіс болғанын қарап көрейік.
Бүл козқарас батыс европалық социал-демократия- ныц тікелей бернштейншілдік немесе, кеңірек алғанда, оппортунистік түсінігінен туды. Бұл түсініктің Батыста «ортодокстар» үздіксіз және барлық жағынан бірдей ошкерелегеп қателері қазіргі «дүрбелең кезде», баска тұздықпен, басқа сылтаулармен Россияға көшірілу-


340
В. И. ЛЕНИН
де. Бернштейншілдер марксизмді оның тікелей-револю- циялык, жағын алып тастап уана қабылдады жәпө солай ңабылдап отыр. Парламенттік күресті олар кү- рестіц әсіресе, белгілі бір тарихи дәуірлерде қолдануға жарамды ңұралдарының бірі деп қарамайды, қайта кү- рестің «күш қолдануды», «басып алуды», «диктатура- ньк керексіз ететін басты жәпе бірден-бір дерлік фор- масы деп қарайды. Бланк мырзалар, Плехановтың басқа да либерал мақтаушылары марксизмді осылай мещан- дың азғындьщпен бұрмалаушылықты енді Россияға кө- шіріп те Отыр. Олардың бұл бұрмалаушылықтарға еті үйреніп кеткендігі соншалық, революциялық күйын дәуірінде маркстік принциптер мен идеялардың естен шығарылгаіідыгын дәлслдеп жатуды керек деп те са- намайды.
Мұндай көзқарас неге тууға тиісті болды? Мұның се- бебі — бұл көзқарас ұсақ буржуазияның таптык, жағда- йы мен мүдделеріне мейлінше түбірінен сай келеді. «Тазартылган» буржуазиялық қоғамның идеологи социал-демократия күресінің барлыц әдістерін, тек цана «ууйын» заманъшда революцияшыл халыцтъщ цолдаи- танынан бас^аларын және революциялық социал-демократия макүлдап, қолдануга көмектескенінен басуала- рын мүмкін деп санайды. Буржуазияның мүдделері пролетариаттың самодержавиеге қарсы күреске қаты- суын талап етеді, бірақ пролетариат пен шаруалар үстемдік алып кетпейтіндей болып ңатысуын, ескі, са- модержавиелік-крепостниктік және полициялық өкімет органдарын мүлдем жоймайтындай болып ңана қатыс- уын талап етеді. Буржуазия бұл органдарды өзінің тікелей бақылауына багындырып ңана сақтагысы келе- ді,— бұл органдар буржуазияга пролетариату урсъъ күресу үшін керек, ал бұл органдардыц толық жойы- луы пролетариаттың пролетарлық күрес жүргізуін тым жецілдеткен болар еді. Тап ретінде буржуазия мүдде- лерінің монархияны да, жоғаргы палатаны да талап ететіні сондықтан, революцияшыл халықтың диктатура- сына жол берілмеуіп талап ететіні сондықтан. Самодер- жавиемен күрес, дейді буржуазия пролетариатқа, бірақ ескі өкімет органдарына тиме,— олар маган керек.


КАДЕТТЕРДІҢ ЖЕҢІСІ ЖӘНЕ ... 34t
«Парламентше» күрес, яғни мен монархиямен келісіп алып, саған қандай шеңберде күрес десем, сондай шең- берде күрес, ұйымдар арқылы күрес,— бірак, жаппай стачкалық комитет, жұмысшы, солдат депутаттарьшың Советтері, т. б. сияқты ұйымдар арқылы емес, менің монархиямен келісіп алып шығарған заңым танитын, шектейтін және капитал жөнінде зиянсыздандырьш отыратын ұйымдар арқылы күрес.
Буржуазияның неліктен «құйын» дәуірі туралы мен- сінбей, жирене, кектене, өпіпенділікпен айтатынды- ғы *, ал Дубасов қоргап отырған конституционализм дәуірі туралы масаттана, шаттана, реакцияға... мещан- дың шексіз сүйіспенішлікпен айтатындығы әлгі айтыл- ғандардан түсінікті. Мұның өзі кадеттердің: халыққа сүйенуге тырысатын және оның революциялық қимыл- әрекетінен қорқатын сол баяғы тұрақты және өзгермес қасиеті.
Ңұйыняыц қайталауынан буржуазияның өрттен бе- тер қорқатындығының себебі де, жаңа революцияльщ дағдарыстың элементтерін оның елемей, көмескілейті* нінің себебі де, халық ішінде конституциялық жалған үміттерді қолдап, тарататындығының себебі де түсі- нікті.
Бланк мырза мен сол сияқтылардың «күйын» дәуі- рінде барлық маркстік принциптер мен идеялар ұмы- тылды деп жариялайтындығының себебі не екенін біз снді толық түсіндірдік. Барлық мещандар сияқты, Бланк мырза марксизмді оның революциялық жағын альт тастап мойындайды,— күрестің социал-демокра- тиялык, тәсілдерін опың ең революциялық және тікелей- революциялык, тәсілдерін алып тастап мойындайды.
* Мәселен, «Русские Ведомостидің» 1906 жылғы 1-номерінде Шаруа- лар одағының жұмысы т^ралы берген бағасын,— революциялық демо- кратияның пугачевтік талаптары үшін, жерді басып алу ісін, жаңа өкімет орнатуды қостағаны және басқалары үшін оның үстінен Дуба- совқа жеткізілген шагымды салыстырыңыз. Тіпті «Без Заглавиядағы» (№ 10) солшыл кадеттер де «Русские Ведомостиді» осы бағасы үшін они «Московские Ведомостимен» орынды салыстырып, ұялтып тастады. Амал не, солшыл кадеттер «Русские Ведомостиді» ұялтқанда, окы бір ақталып отырған сияқты көріп ұялтады. «Без Заглавия» ПІаруалар одагын қорғайды, ал контрреволюциялық буржуазияны айыптамайдьқ «'Русские Ведохмостимен» айтысудың бул оншама лайықты емес әдісін ңолданудың себебі — «яһудилік үрей» ме, не болмаса, бүл органга Бланк мырзаның жазып түратындыгы ма,— оншасын білмеймін. Сол- іиыл кадеттер қанша айтқанмен кадеттер ғой.


342
В. И. ЛЕНИН
Бланк мырзаның «қүйын» дәуіріне көзқарасы — бур- жуазияның пролетарлық қозғалыстарды түсіпбеуіпщ, буржуазияның шиеленіскен және батыл күрестен қор- цуының, әлеуметтік-тарихи мәселелерді шешудің ескі тәртіптерді қирататып, аяусыз, сөздің тура мағынасып- да алғанда революциялық әдістерінің барлық көріністе- ріне буржуазиялық өшпенділіктің мысалы ретінде өте- моте тән көзқарас. Бланк мырза өзінің сырын ашыи алды, өзінің бүкіл буржуазиялык, өресіздігініц сырьш бірден ашып алды. Ол социал-демократтар құйын дәуі- рінде «кате» істеді дегенді есітті, оқыды,—ол марксизм- ніц барлық «припциптері» (бұл принциптер туралы оныц түсіттігі де жоқ!) үмытылды деп қорытыиды жа- сауга жәпо ор кокіректікпен, үзілді-кесілді, дәлелсіз жалаң мәлімдеме жасауга асықты. Бүл «қателер» жо- пінде біз мынаны ескертейік: жұмысшы қозгалысының дамуында, социал-демократияның дамуыпда белгілі бір қателер істелмеген дәуір болды ма? белгілі бір дәрежо- де оңға не солга ауытқушылық аңғарылмаган дәуір болды ма? герман социал-демократиялық күресінің пар- ламенттік дәуіріпің — бүкіл әлемдегі өресіз буржуа- лардыц бәріне асу бермес асқар шың болып көрінетін дәуірінің! — тарихы осындай қателерге толы емес пе? Егер Бланк мырза социализм мәселелеріпде барып тұр- ған миғұла болмаса, ол Мюльбергерді де, Дюрингті де, Dampfersubvention 139 туралы мәселені де, «жастар- ды» 140 да, бернштейншілдікті де, көптеген басқапы, басқаны да оп-оңай есіне түсірген болар еді. Бірақ Бланк мырзаға мацыздысы социал-демократия дамуы- ның шын барысып зерттеу емес, огап өзінің кадеттік партиясыныц буржуазиялык, бейшаралығып дәріптеу үшін күрестің пролетарлың серпінділігін төмепдету рана керек.
ІІІынында да, егер біз іске социал-демократияныц өзінің дағдылы, «бір қалыпты» жолынан ауытқуы тұр- ғысынан қарайтын болсақ, онда біз «революциялық құ- йын» дәуірінің бұл жағынан да социал-демократияпыц топтасқандығы мен идеялық тұтастығы, откеядегімеп салыстырғапда, кем емес, артыц болғаньш корсететінді-


КАДЕТТЕРДІҢ ЖЕҢІСІ ЖӘНЕ ...
343
гіне көзіміз жетеді. «Құйын» заманының тактикасы со- циал-демократияньщ екі жақ қанатын алыстатқап жоқ, ңайта жақындата түсті. Ңарулы көтөріліс туралы мәселе жөніндегі бұрынғы алауыздықтардың орныпа көзқарастар бірлігі орнады. Екі фракцияның да социал- демократтары жүмысшы депутаттарының Советтерінде, бастапңы революциялық өкіметтің осы бір өзгеше ор- гапдарында жұмыс істеп, солдаттарды, шаруаларды бұл Советтерге тартып отырды, ұсақ буржуазиялық рево- люциялық партиялармен бірігіп, революциялық мапи- фестер піығарып отырды. Революцияға дейінгі заманның бұрынғы таластарының орпына практикалық мәселелер жоніпдегі ынтымақтастық орнады. Революциялық тол- ңыиның өрлеуі жауынгерлік тактиканы тануға мәжбүр етіп, Дума туралы мәселені жойып, көтеріліс туралы мәселені күн тәртібіне қойып, таяудағы қоян-қолтық жұмыста социал-демократия мен революциялық бур- жуазиялық демократияпы жақындастырып, алауыздық- тарды кейін ысырып тастады. «Северный Голоста» 141 меныпевиктер болыпевиктермен бірге стачкаға жәпо котеріліске шақырды, жұмысшыларды өкіметті өз қол- дарына алғанға дейін күресті тоқтатпауға шақырды. Нрактикалық ұрандарды революциялық жағдайдың озі айтып берді. Таластар оқиғаларға баға берудің үсақ- чүйек жайлары жонінде ғана болды: мәселен, «Начало» 142 жұмысшы депутаттарының Советтерін револю- циялық өзін озі басқару органдары деп, «Новая Жизнь» — революциялық өкіметтің пролетариат пен революциялық демократияны біріктіретін бастапқы ор- гандары деп білді.
«Начало» пролетариат диктатурасына қарай бой үр- ды. «Новая Жизнь» пролетариат пен шаруалардың де- мократиялық диктатурасы көзңарасыныц тұрғысында болды. Бірақ қандай болса да европалық социалистік иартияның дамуындағы кез келген дәуір соцпал-демо- кратияның ішінде осындай және осыған ұқсас алауыз- дықтардың болғанын бізге көрсетіп отырған жоқ па?
Жоқ, Бланк мырзаның істі бұрмалауының, кешегі күн тарихының өрескел өңін айналдыруының себебі мыпау, тек мынау ғана: менменсіпген буржуазиями д


§44
В. И. ЛЕНИН
азғын адамның үлгісін көріп отырмыз, оған революция- лық құйын дәуірлері ақылсыздық болып көрінеді («бар- лык, принциптер ұмытылған», «ойдыц өзі және қарапа- йым парасат жоғалды доуге болады»), ал революцияны басып-жаншудың және мещандық (Дубасовтар қорғап отырған) «прогрестің» дәуірлері парасатты, саналы және жоспарлы жұмыстың заманы болып көрінеді. Бұл екі дәуірге («құйын» дәуірі мен кадеттік дәуір) екеуін салыстыра отырып баға беру Бланк мырзаның бүкіл мақаласының өзегі болып табылады. Адамзат тарихы локомотивтің шапшаңдығымен алға басқан кезде, ол — «құйын», «тасңын», барлық «принциптер мен идеялар- дың» «жоғалғапы» болады екен. Тарих өгіз арбаның піапшацдыгымеи жылжып бара жатқап кезде, ол — на- ғыз парасат, пагыз жоспарлылық болады екен. Халық бұқарасының өзі, өзінің бүкіл кіршіксіз таза қарапа- йымдылығымен, жай, дөрекілеу батылдығымен тарихты жасай бастаса, «принциптер мен теорияларды» тікелей және дереу жүзеге асыра бастаса,— онда буржуа қор- қынышты сезіп, «парасат кейінге ығысып барады» деп байбалам салады (керісінше емес пе екен, мещандық-* тың қаһармапдары-ау? пақ осындай кезецдерде жеке адамдардың ақылы емес, бұқараның аңылы тарихта алға шықпай ма, наң сонда бұқаралық ақыл кабинет- тік күш болмай, өміршең, ықпалды күшке айналмай ма?). Бұңараның тікелей қозғалысы атыс-шабыспен, жазалаулармен, дүрелеумен, жұмыссыздықпен жәпе аштықпеи басылып-жаншылған кезде, Дубасовтардың ақшасымен күн көретін профессорлык, ғылымның қан- далалары қуыс-қуыстан шығып, халық ушін, буцара- иыц атъшан іс істей бастап, бұқараның мүдделерія артықша жағдайдағы үркердей шағын топқа сатып, опасыздық істей бастаған кезде — бүл кезде мещандық- тыц серілеріне тыныштандырылған, сабырлы прогресс заманы туған, «ой меп парасаттың кезегі келген» тәріз- ді болып көрінеді. Буржуа әрқашан және барлық жердо өзінің ұстаған жолынан айнымайды: сіз «Полярная Звезданы» немесе «Наша Жизпьді» аласыз ба, Струве- нің немесе Бланктің жазғандарын оқисыз ба,— барлық жерде де көретініңіз бір ғана,— революциялық және ре-


КАДЕТТЕРДІҢ ЖЕҢІСІ ЖӘНЕ ...
345
формистік дәуірлерге берілген әлгі өресіз, профессор- лың-педанттық, чиновниктік-олі баға. Біріншілері —• аңылсыздық, tolle Jahre, ой мен парасаттың жоғалу дәуірлері. Екіншілері — «саналы, жүйелі» қызмет дә- уірлері.
Менің сөздеріме теріс мағына бермеңіздер. Мені Бланк мырзалардың белгілі бір дәуірлерді артық коре- тіні туралы сөз қылып отыр деп айтпаңыздар. Әңгіме әсте артык, көруде емес,— тарихи дәуірлердіц ауысуы біздің субъективті түрде артық көруімізге байланысты емес. Әңгіме мынада: белгілі бір дәуірдің цасиеттерін талдатанда (оның біздің артық көруімізбен немесе біз- дің тілеулестігімізбен еш байланысы жоқ), Бланк мыр- залар шъшдыцты арсыздықпен бурмалайды. Әңгіме мынада: мещандық, кадеттік, реформистік прогресс дәуір- лерімен салыстырғанда, атап айтқанда, революциялық дәуірлер тарихи творчествоның мейлінше ауқымдылы- ғымен, мейлінше байлығымен, мейлінше сапалылығы- мен, мейлінше жоспарлылыгымеп, мейліпше жүйелілігі- мен, мейлінше батылдығымен және айқындылығымен срекше болады. Ал Бланк мырзалар істің өңін айнал- дырып суреттейді! Олар бейшаралықты тарихи-творчс- стволық байлық деп көрсетеді. Олар езілген немесө жаншылған бұқараның енжарлығын чиновнпктердің, буржуйлардың жұмысындағы «жүйеліліктің» салтанат құруы деп біледі. Әр түрлі кеңсе чиновниктері мен либерал реппу-а-ііпег-лердің (әрбір жол жазғанына ақы алып күн көретін шимайшылардың) заң жобаларын ту- рап кескілеуінің орнына халықты езу органдарын тіке- лей, дереу бұза бастайтын, өкіметті күшпен алатын, халықтың әр түрлі тонаушыларының қарамағында деп саналып келгеннің бәрін өз қолына алатын «қарапа- йым халықтың» тікелей саяси жұмысының дәуірі ту- ған кезде, қысқасы, атап айтқанда езгі көрген мил- лиондаған адамдардың ойы мен парасаттылығы оянып келе жатқан кезде, оянғанда тек кітапшалар оқу үшін емес, қайта іс үшін, өміршең, адамзаттық іс үшіп, тарихи творчество үшін оянып келе жатқан кезде Бланк мырзалар ой мен парасаттың жоғалғаны туралы байба- лам салады.


346
В. И. ЛЕНИН
Бұл кадет сабаздың қандайлық кісімсіпіп пайымдай- тыпып қараңыздаршы: «Ңұйын үйіріп ала жөнелді де, сол орнында тына қалды» дейді. Ио, егер либерал ме- іцандар әлі тірі болса, оларды Дубасовтар жэукемдеп тастамаған болса, бул — нау сол ууйыннъщ тана арца- сы. «Сол орнында» — дейсіз бе сіз? Россия 1905 жы- лы сентябрьде қай орында болса, 1906 жылы коктемде де сол орнында цалды ма?
Ио, бүкіл «кадеттік» дәуірдің он бойында Дубасовтар мен Дурноволар Россияны 1905 жылдың сентябріно қайта орал ту үшін оны «саналы, жоспарлы және жүйелі түрде» кері сүйрейді және кері суйрей бермекші, бірац олардъщ куштері жетпей отыр, өйткені құйын кезінде пролетар, тсмір жолшы, шаруа, бүлікші солдат бүкіл Россияпы локомотивтіц шаншаңдығымен алға басты- рып жіберді.
Егер бұл ақылсыз ңұйын шынымен тынған болса, он- да кадеттік Думаның қолжуғышты дәнекерлеу туралы мәселемеп шұғылдануынан басқа түк қалмағап бо- лар еді.
Бірақ құйынның тынған-тынбағаны туралы мәселе- нің дербес және таза гылыми мәселе екепін, бұған бері- летін жауап тактиканың толып жатқан мәселелерінің тағдырын күн ілгері шешетінін және, керісінше, бүғап жауап бермейінше қазіргі заманғы тактиканың мәселе- лерін белгілі бір дәрежеде ой жүгіртіп айыра білуге болмайтынып Бланк мырза аңғармайды да. Бланк мыр- за құйын формасында ңозғалу үшін қазір жағдайлар- дың жоқтығы туралы қорытындыға белгілі бір дерекгер мен пікірлерді талдау пегізінде келген жоқ (егер негіз- деле қалса, мұндай қорытындыныц тактиканы апықтар- да шынымен түбегейлі мацызы болар еді, өйткені, қайталап айтамыз, бұл анықтауды белгілі бір жолды жай ғана «артық көрумен» негіздеуге болмайды) — жоқ, ол өзінің басқаша болуы мүмкін де емес деген терең (және тым терең өресіз) сенімін тура және ашық білдіреді. 1848 жылды әлдеқашан-ақ «сорақы жыл» деп жариялаған Витте, Дурново, Бюлов мырзалар және басқа чиновник-немістер «құйынға» қалай қарайтын болса, затында, Бланк мырза оган дәл солай қарайды.


КАДЕТТЕРДЩ ЖЕҢІСІ ЖӘНЕ ...
347
Бланк мырза құйынның тынғаны туралы сөздерімен гылыми иікір білдірмейді, филистерлік жарыместік біл- діреді, филистер үшіп кез келген ңұйып және жалпьг құйын атаулы «ой мен парасаттың жоғалғаны» больш табылады.
«Социал-демократия өзініц бастапқы қалпына қайтып оралды» — деп сендірмек болады бізді Бланк мырза. Меныпевиктердің жаңа тактикасы орыстың социал-де- мократиялық қозғалысын бүкіл халықаралық социалдемократия жүріп келе жатқан жолға бағыттап отыр.
Өздеріңіз көріп отырсыздар: неліктен екенін кім біл- сін, парламенттік жолды Бланк мырза «бастапқы қа- лып» (Россия үшін бұл жол социал-демократияпың бастапқы қалпы бола алмаса да) деп жариялайды. Пар- ламенттік жолды Бланк мырза халықаралық социал- демократияның, былайпіа айтқанда, дұрыс, басты жәпе бәрін қамтитын, бірден-бір, жалғыз жолы деп санайды. Бүл жөнінде немістің либерал баспасөзінде басым больш жүрген және бір кезде бернштейншілдік үлгі етіп ал- ған социал-демократизмді буржуазиялық бұрмалауды озінің түгелдей қайталап отырғанын Бланк мырза сез- бейді де. Күрес тәсілдерінің біреуі либерал буржуаға бірден-бір тәсіл болып көрінеді. Жұмысшы қозғалысы мен тап күресін Брентаноша түсіну бұл арада әсеріп толық тигізіп отыр. Объективті жағдайлар буржуазия- лық революцияны ақырына дейін жеткізу туралы мәсе- лені тарихтың күн тәртібінен алып тастаған кезде ғана, парламенттік құрылыс буржуазия үстемдігінің нағыз басты формасына және әлеуметтік күрестің басты аре- насына айналған кезде ғана европалық социал-демокра- тияның парламенттік жолға түскенін және түсе алға- пын Бланк мырза сезбейді де. Ол Россияда парламент пен парламенттік құрылыс бар ма, жоқ па деп те ой- ламайды, қайта: социал-демократия өзінің бастапқы қалпына цайтып оралды деген үзілді-кесілді ұйғарым жасайды. Буржуазиялык, парасат тек аяқталмаған де- мократиялық революцияны тана біледі (өйткені бур- жуазиялық мудделердіц негізінде революцияны ақыры- ла дейін жеткізбеу мақсаты жатады). Буржуазияльщ парасат күрестің қандай болса да парламенттік емес


348
В. И. ЛЕНИН
әдісінен, бұқараның қапдай болса да ашық бас көтеруі- нен, сөздің тура магынасындағы қапдай болса да революциядан бойып аулак, салады. Буржуа «бас айнал- дыратын құйынды» тоқтату үпіін жалған парламента- ризмнің қапдайын болса да нағыз шын парламентаризм деп жариялауга, әйгілеуге және қабылдауға ырықсыз түрде асығады (ол «ңұйынның» өзі көптеген кеуекбас буржуалардың басы үшін ғана емес, олардың қалтасы үшін де қауіпті). Міне, осы себептен Россияда күрестің парламенттік әдісін үлкен маңызы бар әдіс деп және «құйын» формасындағы қозғалыс сарқылып болды деп тануға бола ма, жок, па деген ғылыми және нағыз ма- ңызды мәселені,— бұл мәселепі кадет мырзалар тіпті түсіне де алмайды. Бүл түсінбоушіліктіц материалдық, таптың астары әбден айқын: кадеттік Думаны бейбіт стачкамен немесе басңаша бой көрсетумен қолдай бер* сін, бірақ елеулі, батыл, жойқын күрес туралы, самодержавие мен монархияға қарсы көтеріліс жасау туралы тек ойламаса болды дейді.
Дубасов жеңістерінің дәуірі туралы Бланк мырза масаттана айтып, «қазір ақыл-ой мен парасаттың ке- зегі қайта келді» дейді. Мынаны білесіз бе, Бланк мырза? III Александрдың заманы туралы «ақыл-ой мен парасаттың кезегі келді» дерліктей дәрежеде айтуға бо- ларлық заман Россияда болған жоң қой! Расында да солай ғой. Нақ сол заманда бұрынғы орыс халықшыл- дары болашаққа бір ғана қиялмен көз жіберуін тоқта- тып, Россияның экономикалық өмір шындығы жөнінде орыстың қоғамдық ой-пікірін байытқан зерттеулер бер- ді. Нак, сол заманда орыстың революциялық ой-пікірі дүниеге социал-демократиялық көзңарастың негіздерін салып, неғұрлым өнімді жұмыс істеді. Иә, біздер, рево- люционерлер, реакциялық дәуірлердің революциялық ролін бекерге шығару пікірінен аулақпыз. Ңоғамдық ^озғалыстың формасы өзгеріп отыратындығын, халық бұқарасының тікелей саяси творчествосының дәуірлері тарихта сыртқы тыныштық орнайтын, каторгалық жұ- мыстан және мұқтаждықтан езіліп-жаншылған бұқара үндемейтін немесе ұйықтап жататын (сірә, ұйықтап жатады), өндіріс, әдістері өте шапшаң революцияшыл-


КАДЕТТЕРДІҢ ЖЕҢІСІ ЖӨНЕ
349
данып отыратын, адамзат ақыл-ойының озық өкілдері- нің ой-пікірі откен заманның қорытындыларын шыға- рып, зерттеудің жаңа жүйелері мен жаңа әдістеріп жасайтын дәуірлермен ауысып отыратындығын біз біле- міз. Европа да да 1848 жылғы революция күшпен ба- сылғаннан кейінгі дәуір бұрын болып көрмеген дәре- жедегі экономикалық прогреспен және ой-пікірдің мықтап жұмыс істеуімен ерекшеленді, бұл ой-пікір, басқасын былай ңойғанда, Маркстің «Капиталын» ту- гызды. Бір сөзбен айтқанда, саяси қайраткердің түр- меде отыруы оның ғылыммен айналысып, еңбектер жазуына қандай жәрдем етсе, адамзаттың тарихи дә- уірлерінде кейде дәл солай «ақыл-ой мен парасаттың кезегі» келеді.
Бірақ біздің буржуазиялық филистердің сорлылығы да оның өз ескертуінің осы, былайша айтқанда, түрме- лік немесе дубасовтық сипатын ұқпайтынында. Ол мина түбегейлі мәселепі ескермейді: орыс революциясы тұншықтырылды ма немесе жаңадан өрлеп келе жатыр ма? қоғамдық қозғалыстың формасы революциялық формадан дубасовшылдыққа бейімделіп өзгерді ме? «құйын» үшін күш сарқылды ма немесе әлі бар ма? Буржуазиялық парасат мұндай сұрақтарды қоймайды, өйткені ол үшін жалпы революция атаулы ақылға сы- йымсыз ңұйын, ал реформа — ақыл-ой мен парасат ке- зегінің келуі болып табылады.
Оның ұйым туралы өте ғибратты пікірін қарап кө- ріңіздерші. Ақыл-ой мен парасаттың «бірінші жұмы- сы», деп сәуегейсиді ол бізге, «орыс революциясыныц бірінші дәуірінде, опың Sturm-und-Drang-Zeit *-індө болғаяныц қайталануына қарсы, яғни революциялық тасқындар мен дауылдардың қиратушылық әрекеттері- пе қарсы алдын ала шаралар қабылдау болуы керек. Бүған ұйымды кецейтіп, нығайту ғана бірден-бір шы- пайы құрал бола алады».
Көріп отырсыздар: кадеттің ойышпа, дауылды дәуір ұйымдар мен ұйымшылдықты бұзып келген көрінеді (Струвенің революциядағы анархияға, стихияға, өкі-
— дауылдар мен шабуыл дәуірі. Ред.


350
В. И. ЛЕНИН
метсіздікке, т. т., т. с. қарсы.мақа лалары басылған «Новое Времяны», яғни «Полярная Звезданы» қараңыз}, ал Дубасовтар күзетіп отырған ақыл-ой мен парасат дәуірі ұйымдар құру дәуірі болып табылатын көрінеді. Революция — жаман, ол ұйымды қиратады, ол — да- уыл, бас айналдыратын құйын дейді. Реакция — жақсы, ол ұйымды құрады, ол оңнан соққан жел және саналы, жоспарлы, жүйелі қызмет ететін кезең дейді.
Кадет партиясының философы тағы да революцияға жала жауып отыр және қозғалыстың буржуазиялық- өресіз формалары мен шарттарына өзінің барынша ынтықтығын көрсетіп алады. Дауыл ұйымдарды қира- тыііты! Неткен сорақы өтірік! Халық бұқарасының оздігіпен туғап еркін ұйымдары үшін орыстыц револіо- циялық құйыныпыц алты аптасындағыдай, революцияға .жала жабушылар барлық принциптер мен идеялар ұмытылған кез, парасат пен ақыл-ой жойылған кез деп жүрген алты агітадағыдай зор іс тындырылған осындай кезецді орыс немесе бүкіл дүние жүзі тарихынан атап көріңізші, осындай алты айды немесе алты жылды та- уып беріңізші. Бүкіл россиялық жаппай стачка немене еді? Сіздерпіе, ол ұйым емес пе? Ол полициялық кітап- тарда тіркелмеген, ол тұрақты ұйым емес, сіздер оны есепке алғыларыңыз келмейді. Саяси ұйымдарды алы- ңыз. Жұмысшы халықтың, қарапайым бұқараның саяси ұйымдарға ынталана кіруі, саяси одақтардың құра- мын соніпалықты зор өсіруі, жұмысшы депутаттарыныц Советтері сияқты ерекше жартылай саяси ұйымдарды құруы еш уақытта нақ осыидай болып көрмегенін сіз- дер білесіздер ме? Бірак, сіздер пролетариаттың саяси ұйымдарыпап қорқасыздар. Сіздерге, барып тұрғап брентаношылдарға, кәсіпшілік ұйымдар буржуазия үінін неғұрлым қауіпсіз (сондықтан неғұрлым байсал- ды, неғұрлым елеулі) болып корінеді. Кәсіпшілік ұйым- дарды алайық, сонда біз, революциялық кезеңде оларды елемеу туралы барлық филистерлік өсектерге қарамастан, Россияда кәсіпшілік жұмысшы ұйымдары- ның соншама қисапсыз коп құрылуы еш уақытта дәл бұл күндердегідей болмағанып көреміз. Социалистік, тек қана социалистік газеттердің, «Новая Жизяьиің»


КАДЕТТЕРДІҢ ЖЕҢІСІ ЖӘНЕ ...
351
де, «Началоның» да беттері үсті-үстіне жаңа кәсіпші- лік ұйымдар туралы хабарларға толы болды. Пролета- риаттың «жоспарлы және жүйелі» мещандық прогресс дәуірінде ондаған жылдар бойыяда оятуы негайбыл болған үй қызметіпілері сияқты топтары ұйымдасуга аса бейім екенін және ұйымдаса алатынын көрсетті. Шаруалар одагын алыңыз. Ңазір бұл одақ туралы өр кокіректікпен менсінбей пікір айтатын кадетті кездес- тіру өте оңай: несі бар, мүның өзі жартылай жалған ұйым ғой! Ол ұйымның қазір ізі де қалған жоқ қой! — дейді ол. Иә, мырзалар, егер сіздердің кадеттік ұйымда- рыңыздың жазалау экспедицияларына қарсы, деревня- дың сансыз көп Луженовскийлеріне, Римандарына, Фи- лоповтарына, Аврамовтарына және Ждановтарына қар- сы күресуіне тура келсе, олардан не қалғанын көрер едім. Шаруалар одағы революциялық құйын дәуірінде асқан зор шапшаңдықпен өсті. Оның өзі нағыз халық- тық, бұқаралық ұйым еді, ол, әрине, шаруалардың бір- сыпыра соқыр сепімдерін қос-тайтын еді, шаруаньің ұсақ буржуазиялық жалган үміттеріне көнгіпі еді (біз- дің социалист-революционерлердің де оларға көнгіштігі сияқты), бірақ ол бұқараның сөзсіз «тиянақты», нақты уйымы, өзінің негізінде сөзсіз революциялық, күрестің нағыз революциялық әдістерін қолдана алатын, шаруа- лардың саяси творчествосының өрісін тарылтпай, қай- та кеңейтіп келген, көбіне революцияшыл шаруалар мен либерал помещиктердің арасында келісімге келудің әр түрлі жобаларын жасауға бейім тұратын жартылай интеллигенттерді сахнаға шығармай, чиновниктер мен помещиктерге өш шаруалардың өздерін сахнага шыға- рып келген ұйымы еді. Жоқ, Шаруалар одағын менсін- беу жөнінде жұртқа таратылып жүрген лақаптардан бәрінен бұрын халықтың революциялық қимыл-әреке- тіне сенбейтін және мұндай қимыл-әрекеттен қорқатьш кадеттің филистерлік-буржуазиялық өресіздігі көрінеді. Шаруалар одагы бостандық күндерінде ең қуатты шындықтың бірі болды, сондықтан былай деп сеніммен болжап айтуға болады: егер Луженовскийлер мен Ри- мандар он мыңдаған алдыңгы қатарлы шаруа жаста- рын тагы да қырып тастамаса, егер тагы біраз бостан-


352
В. И. ЛЕНИН
дық самалы есетін болса, бұл одақ күн сайын емес, са- гат сайын өседі, бұл сондай ұйым болады, қазіргі кадет- тік комитеттер онымен салыстырғанда ат төбеліндей болып қана көрінетін болады *.
Ңорытындылаймыз: халықтың, әсіресе пролетариат- тың, ал одан соң шаруалардың да ұйымдастырушылық творчествосы тарихи прогрестің тыныш (өгіз аяң) деп аталатын дәуірлеріндегіден гөрі революциялық құйын- дар дәуірінде миллион есе күпгтірек, молырақ, өнімді- рек болады. Бланк мырзалардың керісінше пікірі та- рихты буржуазиялың-чиновниктік бұрмалау болып табылады. Момақан буржуа мен адал чиновникке поли- циялық кітаптарда әбден мұқияттап тіркелген және әр түрлі «уақытша ережелерге» мұқияттап сәйкестепдіріл- ген ұйымдар ғана «нағыз» үйымдар больтн көрінеді* Уақытша ережелер болмаса, жоспарлылық пен жүйелБ лік болады екен деп ол ойламайды да. Сондықтан кадет жариялылықты романтикалық түрде жек көретін- дігін және экономиканы аристократтықпен елемейтін- дігін айтқанында оның даурықна сөздерінің шын ма« ңызы жөнінде алданын ңалмау керек. Бұл создердің шын маңызы біреу: халықтың революциялық қимыл- әрекетінен буржуазиялық-оппортунистік қорқушылық.
Ақырында, Бланк мырзаның кадеттік «теориясын- дағы» соңғы пунктті: жұмысшы демократиясы мен буржуазиялық демократичный; қатынасын алып қара- йық. Бланк мырзаныц бұл тақырып жөніндегі пайым- * Әрине, Шаруалар одағыпда да, ол таптық үйым болмағандықтан, ыдырау элементтері бар. Шаруалар котерілісінің жеңісі неғұрлым жа- ңын болса және бұл жеңіс неғурлым толық болса, бұл одақтың ыды- рауы да соғүрлым жақындай түседі. Бірақ шаруалар көтерілісінің жеңуіне дейіи және осындай жеңіс үшіи Шаруалар одағы күшті және өміршең үйым болып табылады. Оның ролі буржуазиялық-демократия- лық революцияньщ толық жеңуімен бітеді, пролетарлың ұйымдардыц ролі нақ сәнда ғана социализм жолындағы күресте өте маңызды және өте өміршең болады, ал кадеттік үйымдардың ролі бүл революцияның әзірлік дәуірлерінде, ңулдырау, тоқырау, дубасовтың үстемдік дәуір- лерінде көзге түсіп қалу үшін буржуазиялық революцияньщ толық жеңуіне кедергі жасаудан көрінеді. Басқаша айтқанда: шаруалар бур- жуазиялық-демократиялық революцияда жеңеді және осынысымен шаруалар ретінде оның революцияшылдығы біржола сарқылады. Пролетариат буржуазиялың-демократиялың революцияда жеңеді және осынысымен тек өзінің нағыз, социалистік революцияшылдығын шын мәнісінде өрістетеді. Ал кадеттік үсақ буржуазияның оппозицияшыл- дығы күні ертең өзінің конституциялық жалған үміттерімен бірге сарқылады.


. КАДЕТТЕРДІҢ ЖЕҢІСІ ЖӘНЕ 353
даулары — социал-демократияның өте-мөте көңіл ауда- руына түрарлың пайымдау, өйткені мұның өзі Марксті дәлелге келтіру арқылы Марксті бұрмалаудың үлгісі бо- лып табылады. Брентанолардың, Зомбарттардың, Берн- штейндердің және К° Маркстің терминологиясын поддана отырып, Маркстің жеке пікірлерін дәлелге келтіре отырып, марксизмді бетке ұстай отырып, марксизмді брентанизммен ауыстырғандары сияқты,— міне, нақ сол сияқты біздің кадеттер де жұмысшы демократиясы мен буржуазиялық демократияның қатынасы туралы мәселеде Маркстің өңін айналдыру жөніндегі «сыпайы жұмыспен» шұғылданып жүр.
Жұмысшы демократиясы мен буржуазиялық демо- кратияның іс-қимылдарын үйлестіріп отырмайынша буржуазиялық демократиялық революцияның табысқа жетуі мүмкін емес. Ңасиетті ақиқат. Нағыз ақиқат. Бланк, Изгоев мырзалар мен К°, сіздерге революционер социал-демократтар, әсіресе, «құйын» күндеріндө осыны ұмытқан сияқты болып көрінетін шығар? Сіздер қателесіп отырсыздар немесе революциям^ буржуа- виялыц демократия деген ұғымды жалпы буржуазия- лық демократия,— соның ішінде монархиялық-либерал- дық та,— соның ішінде оппортунистік те, тіпті бәрінен бұрын монархиялық-либералдық демократия деген ұғыммен біле-тұра ауыстырып отырсыздар. «Новая Жизньді» алыңыздар, сонда сіздер жұмысшы демокра- тиясының революциялық-буржуазиялық демократия- мен бірлесіп қимылдауы туралы, жауынгерлік келісім жасауы туралы әрбір номерінде дерлік айтылатынын коресіздер. Шаруалар одағының және шаруалар қозға- лысының маңызы туралы онда барынша өткір айтыла- ды. Марксистердің төзімсіздігі және тар өрісті доктри- нерлігі туралы кадеттердің ертегілеріне қарамастан, онда бейпартиялыту одақтар мен ұйымдардың *, бірақ тек қана бейпартиялық-револто^ггялы^ ұйымдардың маңы- зы толық мойындалады. Саясатта біздің брентанистері- міз шеберлікпен көмескілеп жүрген мәселенің түйіні, * Менің «Новая Жизньдегі»: «Социалистік партия және бейпартия- лық революцияшылдық» деген мақаламды қараңыз. (Осы том, 139— 148-беттер. Ред.)


354
В. И ЛЕН И Н
міне, осы, ол: буржуазиялық-демократиялың революция, былайша айтқанда, озіиің жарты жолында тұрга- нында, бұл революцияиы буржуазиялык, демократия- ныц нац цандай элементтері ақырына дейія жеткізе алады деген мәселе. Монархиялық-либералдың прог- раммапы қабылдайтын, конституциялық жалғ^н үміт- терге белшесінеп батып отырған және революциялың дәуірлерді, тарихи творчествоның революциялық тәсіл- дерін өздерінің филистерлік ызасының, наразылығы- ның, өкінішінің сілекейімеп былғап отырған элемент- тері ме? Әлде шаруалар котерілісінің толық жеңуіпіц (шаруаларды помещиктермен мәмлеге келтірудің ор- нына), демократияпыц толық жецуінің (демократиялық төменгі палатапы жоғаргы палатамеп және монархия- мен мәмлеге келтірудің орнына) программасын қабыл- дайтындары ма? Сіздер қашан болса да осы мәселе ту- ралы ойлап па едіңіздер, Бланк және Изгоев мырзалар? Ңазіргі уақытта біз буржуазиялық-демократиялық ке- лісімпаздармен «бірігіп соққы беруіміз» керек пе, әлде буржуазиялық-демократиялық революционерлермен «бірігіп соққы беруіміз» керек пе?
Сіздер, Маркстен цитат келтіруді және оны бұрма- лауды сүйетін құрметті жандар, 1848 жылы Германия- дағы буржуазиялық-демократиялық келісімпаздарды Маркстің қалай аяусыз соққылағаны туралы есіткеп жоқсыздар ма? 143. Ал ол келісімпаздар болмашы Мем- лекеттік думада емес, Ұлттық жиналыста отырды ғой,— олар біздің кадеттерден анағұрлым «батыл» (соз жүзінде) демократтар еді.
Сол Маркс пен Энгельстің өздері он бес жыл өткен соң, пруссиялық «конституциялық жанжал» заманын- да, жұмысшы партиясына Франкфурт демократтары- нан ешбір артық болмаған буржуазиялық демократ-про- грессистерді қолдауға кеңес берді144. Сіздіңше, бұл — Маркс пен Энгельстің қайшылығы және дәйексіздігі ме? Сіздіңше, бұл—«революциялық күйын» кезінде олардың да «ақыл-ойы мен парасатының» жоғалуға жуықтағандығының (бернштейншілдер мен кадеттер- дің көпшілігі осындай көзқараста) дәлелі ме? Іс жү- зінде бұл арада ешқандай қайшылық жоқ: революция-


КАДЕТТЕРДІҢ ЖЕҢІСІ ЖӘНЕ ...
355
лық күрес дәуіріпде Маркс конституциялық жалғаи үміттер мен копституцияшыл келісімпаздарға неғұр- лым күшіірек соңқы беріп отырды. Революциялық «ңұйынның» барлық күшторі сарқылған кезде, неміс кадеттерінің революцияны сатып кеткендігіне ешқан- дай күмән тууы мүмкін болмаған кезде, кетерілістер сөзсіз және біржолата күшпен басылған кезде, сөйтіп экономикалық гүлдену ол көтерілістердің қайталануы- нан үмітті үздірген кезде,— міне, сонда, тек сонда тана (Маркс пен Энгельс көтерілістің бірінші жеңілісінен кейін-ақ оған селқос қарап, сенімнен айрылудан аулақ еді!), сонда гана олар парламенттік форманы күрестің басты формасы деп таныды. Сіздер парламентке кіргеп екенсіздер, ендеше парламент ішінде, белгілі жағдай- ларда, қашқын Изгоевты Шиповқа қарсы, Шиповты Дурновоға қарсы қолдауға болады және қолдау керек те. Шын парламентаризм жолындағы күресте кейде ка- деттік «келісімпаздардан» қауіпті ештеңе жоқ.
Егер, мырзалар, сіздердің Маркске сүйенгілеріңіз ке- леді екен, онда біздің Дума самодержавиенің құр бет пердесі емес, қазірдің өзінде-ақ еркін Россиядағы буржуазия үстемдігінің органы болып табылады деп дә- лелдеп көріңіздер. Сіздер: екіншісі бірсыпыра ұсақ өз- герістер арқылы біріншіге ұласады, сондықтап кадет- тік сайлау нақ осындай, тіпті кішкентай емес-ау, қайта үлкен «ұласушылық» дерсіздер.
Жаңсы. Бірақ мұнымен сіздер мәселені шешпейсіз- дер, оны тек кейінге ысырасыздар ғой. Ал, қазір осы күнгі Думаның өз шеңберінен аса өскені соншалық — ол енді өкімет органы бола алғандай ма? Сіздердің іш- теріңізде кімде-кім осылай деп ойласа және халықты осылай ойлауға мәжбүр етпек болса, ондай адамдар ете зиянды конституциялық жалған үмітті ашық таратады, ондай адамдар тура контрреволюционерлер. Ал кімде- кім «Дурново Думаны таратып жіберу үшін қалады» * деп жорамалдаса немесе кімде-кім «парламенттіктен»- тыс, революциялық тегеурін көрсетпейінше әлі ештеңе * «Русь» пен «Молва» t


35G
В. И. ЛЕНИИ
ңамтамасыз етілмеген деп түсінсе *, олар ез позиция- ларыныц тұрлаусыз екенін білдіреді. Өздерінің мойын- дауларымен олар кадеттердің саясаты революцияиың тиянагргы және негізгі мүдделерін шындап қорғау саясаты емес, минуттік саясат болып табылатындығын ай- қын көрсетеді. Бүл мойындаулар мынаны көрсетеді: ңазіргі пісіп жетіліп келе жатқан жаца революциям^ дағдарыстыц шешілуі кезінде кадеттерден толып жат- қан революцияіпыл буржуазиялың-демократиялың эле- менттер бөлініп кетеді, Дурново мырзалардың Думаны қорлауы оларды баррикадаларға итермелейді. Демек, барлык, айырмашылық тек мынада: сіздер болмай қой- майтын бұл жаңа шайңасты кадеттік Думаны қолдау міндетімеп тежегілеріціз, матап тастағыларыңыз, та- рылтцыларыңыз келеді, ал біз барлық ойымызды, бар- лық күшімізді, барлық үгіт, насихат және ұйымдастыру жұмысымызды осы шайқасты кадеттік программа- лардың шеңберінен асырып кеңейтуге, оны самодержа- виені толық құлатуға дейін, шаруалар көтерілісініц толық жеңуіне дейін, революциялық жолмен бүкіл ха- лыңтық ңұрылтай жиналысын шаңыруға дейін кеңей- туге бағыттағымыз келеді.
Сіздерге біздің Россияда ешқандай революциялың буужуазиялық демократия жоқ, кадеттер Россияда буржуазия: гық демократияның бірден-бір немесе, ең болмағанда, басты күші тәрізді көрінеді. Бірақ мұның сіздерге бұлай болып көрінуінің бір ғана себебі — сіз- дер алысты болжай алмайсыздар, сіздер саяси құбы- лыстарды үстірт бақылаумен қанағаттанасыздар, сіздер «конституцияның мәнін» білмейсіздер және түсінбей- сіздер. Тек бүгінгі күппің саясатшылары — сіздөр барып тұрған оппортунистерсіздер, өйткені демократия- ның минуттік мүдделері тасасынан оныц неғұрлым терец және түбегейлі мүдделерін көрмейсіздер, минуттік міндеттерді көріп, ертеңгі, иеғұрлым маңызды мін- деттерді ұмьгтасыздар, жариамаиың тасасынан мазмұн- ды көрмейсіздер. Россияда революциялық буржуазия-- * П. Милюков. «Речьтің» 30-номерінде (24 мартта) басылған «Жан- жалдың элементтері» —келісімпаздардың барынша тамаша «credo»-сы$


КАДЕТТЕРДІҢ ЖЕҢІСІ ЖӘНЕ ...
357
лық демократия бар, қала кедейлерімен де миллиардта- ған жолдар арқылы байланысып отырған революция- шыл шаруалар барда, оның болмауы мүмкін емес. Бұл демократия Римандар мен Луженовскийлердің әрекет- терінің салдарынан ғана жасырын қалды. Ертеңгі күн- нің озі кадеттік жалған үміттерді сөзсіз әшкерелейді. Не куғындау тәртібі бұрынғыша қала береді, Римандар мен Луженовскийлер «жұмыс істей» береді, кадеттік Дума мылжыңдай береді,— он да бұл Думаның болым- сыздығы және оның ішіпдегі үстем партияның болым- сыздығы халықтың қалың бұқарасына бірден айқын бо- лады. Ңатты дүмпу басталады, бұған, әрине, партия ретінде кадеттер қатыспайды, қайта халықтың револю- цияшыл демократия болып табылатын элементтері ға- на қатысады. Не қуғындау тәртібі әлсірейді, үкімет біраз жеңілдіктер береді, кадеттік Дума, әрине, бірінші жеңілдіктерге-ак, елжіреп, Шипов емес-ау, бәлкім, тіпті одан да өткен сорақы бірдемеге коне салады. Кадеттердің контрреволюциялық сиқы («күйын» күнде- рінде өте-мөте айқын білінген және олардың әдебиетіп- де әрдайым білініп отыратын сиқы) барынша көрінеді. Бірақ алғашцы еркін лептің соғуы, бірінші рет қуғындаудың алғашкы әлсіреуі — революциялық-демо- кратиялык, сипаттағы жүздеген, мыңдаған ұйымдарды, одақтарды, топтарды, үйірмелерді, кәсіпорындарды қайтадан сөзсіз жандандыра бастайды. Ал бұл құбылыс сошпалықты дәрежеде «күйынға», октябрь-декабрь кү- ресін қайталауға ңалай да әкеп соғады, ол тек ңана ора- сан кең көлемде болады. Осы күнде масаттанып жүр- ген кадеттер онда тағы бытырап кетеді. Себебі? Себе- бі — күрт-күмырсқа тірі адамдардың төңірегіне емес, өлекселердің төңірегіне үйір болады ғой.
Басқаша айтқанда, кадеттер «халық бостандығы» жөнінде халықты біржолата «дәніктіре» алады, дер еді Дурново, бірақ олар бостандықты самодержавиемеи келісіп алмайынша, тырнақшасыз, нағыз халық бос- тандығы жолында нагыз күресті ешуақытта да, сөзсіз жүргізе алмайды. Бұл күресті әлі де жүргізуге тура келетіні сөзсіз, бірақ оны кадеттер емес, басқа партия- лар, басқа әлеуметтік элементтер жүргізеді. Осыданке-


358
В. И. ЛЕНИН
ліп революциялық социал-демократияның кадеттердіц табыстарына титтей де қызықпайтыны жэне бар наза- рын жалған күреске емес, алда тұрған осы шынайы күреске бағыттайтыпы түсінікті.
Бланк мырза буржуазиялық демократияның маңызы жоғары екендігі туралы Маркстің сөздерін цитатқа келтіреді. Маркстіц шын пікірін білдіру үшін: жәпе жотары сатцътдыц маңызын деп қосқан жөн болар еді. Маркс өзінің әр алуан шығармаларының әр алуан жер- лерінде бұл туралы мыц-сан рет айтты. Қазіргі саясат- та брентанизмге бой ұрып отырған Плеханов жолдас Маркстің бұл нұсқауларьш ұмытқан. Плеханов жолдас либерал демократияныц иендей іске опасыздық жасай алатыныи да ацғармайды. Мұпыц жауабы өте оңай, Плеханов жолдас: «халық бостандығы» партиясы ха- лық бостандығына опасыздық істеп келді және опасыз- дық істей береді.
Бланк мырза бізге буржуазиялық демократияны «ре- акцияға, контрреволюцияға» итермелемеу керек деп үйретеді. Біз бұл данасынған кадеттен былай деп сұ- раймыз: сіз идеялар, теориялар, программалар, такти- калық бағыттар дүниесін алғыңыз келе ме? әлде ма- териалдық таптық мүдделер дүниесін алғыңыз келе ме? Екеуін де алайың. Сіздің досыңыз Струве мырзаны контрреволюцияға кім және қашан итермеледі? Струве мырза 1894 жылы, езінің «Сын заметкаларында» маркс- измге брентанолық ескертулер жасаған кезінде контрреволюционер еді. Сөйтіп, біздердің кейбіреулеріміздің оны брентанизмнен марксизмге ңарай «итермелеуге» күш салғанымызға ңарамастан, Струве мырза біржола- та брентанизм жағына шығып кетті. Сөйтіп, контррево- люциялыу сарындар «Освобождениенің», цупия «Осво- бождениенің» бетінен еш уатуытта түскен емес. Бұл не, кездейсоқтық па? Кездейсоқтығы сол — дәл «құйып» заманы, халықтың революциялық қимыл-әрекет жаса- ған заманы Струве мырзаның реакциялық сары уайым- іпылдықтың үлгісі болған орган — «Полярная Звезда- ны» шығаруына эсер еткені ме?
Товар шаруашылығында ұсак, өндірушіні реакция мен контрреволюцияның жағына жалпы алғанда кім


КАДЕТТЕРДЩ ЖЕҢІСІ ЖӘНЕ
359
итермелейді? Оның капиталистік қоғамда буржуазия мөп пролетариаттың арасында алатын орны итермелей- ді. ¥сақ буржуа сөзсіз және қалай да, барлық елдерде және қандай да болса саяси әдіс-айлалар тұсында, революция мен контрреволюцияның арасында ауытқып отырады. Ол өзін капиталдың езгісінен құтңарып, өзі- нің ұсақ меншік иесі ретіндегі жағдайын нығайтқысы келеді. Шын мәнінде мұндай міндет — орындалмайтын міндет, және де қазіргі қоғам құрылысының шын мәні жағынан алғанда ұсақ буржуаның ауытқуы болмай қоймайды және жойылмайды. Сондықтан ұсақ буржуазия идеологтары ғана жұмысшылардың немесе поме- щиктік жер иеленупіілікке қарсы көтеріліс жасап жат- қан шаруалардың революциялық қимыл-әрекетінің коріністері — буржуазиялық демократияның белгілі бөлегін реакцияға қарай итермелемейтін көріністер бо- луы мумкін деп санай алады. Бұған тек мещандықтыц серілері ғана өкінуі мүмкін.
Қалайша Бланк және Изгоев мырзалар (немесе Плеханов жолдас), мәселен, кадеттік «буржуазиялық де- мократияның» бестен үш бөлігін контрреволюцияға итермелемейінше шаруалар көтерілісінің толыц жеңуі мүмкін, помещиктерден ақы төлеместен «жерді» тольь ғылан «тартып алуга» (Плехановтың ұраны) болады деп санайды екен? Сондықтан бізге шаруалар жөнінде «ақылға сыйымды» программа белгілеу туралы кадет- термен саудаласа бастау жон болмас па екен,— сіз қа- лай ойлайсыз, Плеханов жолдас? сіздер қалай ойлай- сыздар, Бланк жәие Изгоев мырзалар?
Сонымен енді біздің кадеттің саяси пайымдаулары- ның қорытындысы мынау: егер буржуазиялыц демократия цазіргі кезеңде царулы көтеріліске царсы болса, онда царулъі көтеріліс туралы сөз бола алмайды және сөз болута тиісті де емес.
Кадеттік саясаттың бүкіл мәні мен бүкіл мазмұны осы сөздерде білдірілген: пролетариатты кадеттерге ба- ғыпдыру, оның саяси әрекеті мен саяси күресінің не- гізгі мәселесінде пролетариатты жетекке алу. Бұған көз жұмып қараудың қажеті жоқ. Бланк мырза назар- ды басқа жакқа өте шебер бұра біледі: ол кадеттер ту- 13 12-ТОМ


360
В. И. ЛЕНИН
ралы емес, жалпы буржуазиялыц демократия туралы айтады. О л жалпы көтеріліс туралы емес, «қазіргі ке- зең» туралы айтады. Бірақ мұның назарды басқа жақ- ца аударудың өзі екені жөнінде және Бланк қорытын- дысының шын мазмұны нақ біз көрсеткендей екені жө- нінде тек сәби ғапа жаңылысуы мүмкін: біз Бланк мырзаның (барлық кадеттер сияқты) кадеттік демокра- тиядан гөрі неғұрлым солшыл буржуазиялық демокра- тияны ылғи елемейтінін, ол озінің конституциялық жалған үміттерді қорғаушы болу позициясына лайық кадеттерді буржуазиялық демократиямен тең санайты- нын, революциялық буржуазиялық демократияны еле- мейтінін толып жатқан мысалдар арқылы корсеткен бо- латынбыз. Кадеттердің «кезецді» сәтсіз таңдап алуға гана емес, жалпы қарулы көтеріліске қарсы (осы еке- уін таңқаларлықтай жиі шатастырады, ал мұны шатас- тыру, көтерілістің кезеңі туралы қүр сөзбеп көтерілісті бекерге шығаруларығі бүркеу кадеттерге өте тиімді) екенін көрсетуіміз ғана қалады. Мұны көрсетуден оңай нәрсе жоқ: астыртын «Освобождениені» дәлелге келтір- се де жеткілікті, онда Струве мырза 1905 жылдың кок- тем! меп жазында, 9 январьдан кейін және 9 октябрьге дейін, қарулы көтерілісті уағыздау «ацымактъщ және цылмыс» деп дәлелдемек болып, қарулы көтеріліске қарсы шықты. Бұл контрреволіоционерге оқиғалардың өзі жеткілікті дәрежеде тойтарыс берді. Марксистер күн ілгері болжаған және олар ұран етіп көтерген жап,- пай стачканы царулы көтеріліспен уштастъіру ғана Россияға бостандықты мойындауды және конституцио- нализмнің бастамаларын алып бергенін оқиғалар көр- сетті. Тек мүлдем жалғыз-жарым, Россияда жаңтаушы- лары жоқ социал-демократтар ғана (Плеханов сияқты) декабрь көтерілісі туралы айтқанда: «қолға қару ал- мау керек еді» деп қоян жүректік білдірді. Мұның ке- рісінше, көтерілістің бостандыңтарды тартып алушы- лыққа тойтарыс беруге қажет болғанына, оның бүкіл ңозғалысты жоғары сатыға көтергеніне және әскерлер- ге қарсы күресу мүмкін екепін дәлелдегеніне социал- демократтардыц орасан басым копшілігі келісті. Сон-


КАДЕТТЕРДЩ ЖЕҢІСІ ЖӘНЕ 361
шалықты бейтаран, әр нәрсеге әуестене бермейтін әрі с-ақ куә Каутский де бұл жағдайды мойындады.
Бланк мырзалардың моралі неге келіп саятынын ен- ді көріңіздер: егер кадет партиясы (еш уақытта рево- люцияшыл болып көрмеген партия) көтеріліске тілек- тес болмаса (ол партия ңазіргі кезеңде де, барлың бас- ца кезеңдерде де көтеріліске қарсы бола тұрса да), пролетариат көтеріліс туралы ойлауға тиіс емес. Жоқ, Бланк мырза! Жалпы көтеріліс туралы мәселеде де, әсіресе котерілістің кезеңі туралы мәселеде де пролетариат буржуазиялық демократиямен қалайда санасып отырады,— бірақ атап айтқанда кадеттік буржуазия- лык, демократиямен емес, революциялық буржуазия- лың демократиямен; — либералдық-монархиялык, емес, революциялық-республикалық ағымдармен және пар- тиялармен;— ойыншық парламентпен қанағаттанатын мылжыңдармен емес, өздерінің көтеріліске козқарасын кадеттерден гөрі өзгеше білдіретін шаруалар бұқарасы- мен (бұл да буржуазиялык, демократия) санасып оты- рады.
«Кадеттер — көтеріліске қарс-ы». Иә, олар көтерілісті еш уақытта жақтаған емес және еш уақытта жақтай алмайды. Олар одан қорқады. Көтеріліс туралы мәсе- лені олар аңқаулықпен өздерінің тілегіне — ең шиеле- ніскен, қоян-қолтың күрестен аулақ тұрған аралық элементтердің тілегіне — байланысты деп жорамал- дайды. Неткен адасушылык,! Самодержавие азамат со^ ғысына әзірленіп жатыр және оны нақ қазір ерекше жүйелі түрде әзірлеуде. Думаға байланысты жаңа, ана- ғұрлым кең және терең саяси дағдарыс пісіп жетіліп келе жатыр. Ал шаруалар бұқарасы мен пролетариат- тын; бойында халық бостандығының тынысын тарылта- тын келісімдерді емес, нағыз халық бостандығын бұл- тарыссыз талап ететін жауыпгерлік элементтер әлі де жетерліктей. Осындай жағдайларда көтерілістің болу- болмауы белгілі бір партияның еркіне байланысты ма екен?
Батыс европалық мещанньщ социалистік революция қарсаңында буржуазия мен пролетариаттың арасында- ғы тап қайшылықтарын бәсеңсітуді арман ететіні, про- 13*


362
В. И. ЛЕН И II
летариатты буржуазияпыц өкілдерін реакцияға итер- мелемеуге шақыратыны сияқты, әлеуметтік татулықты жақтайтыны жәпе апат жөніндегі ғылыми емес, өрісі тар, заговор лық, апархиялық және басқа идеяны адам- гсршілік ашу-ызаиыц терең сезімімеп теріске шығара- тыны сияқты,— дәл сол сияқты орыс мещапы біздіц буржуазиялық-демократиялық революцияның жарты жолында самодержавие меп халық бостандығының ара- сындағы қайпіылықтарды бәсеңсітуді арман етеді, ре- волюционерлерді, яғни халық бостандығының барлық батыл және дәйекті жақтаушыларын либерал буржуа- зияны реакцияға итермелемеуге шақырады, конститу- ңиялық жолды жақтайды жәпе котеріліс жөпіндегі ғы- лыми емес, өрісЛ тар, заговорлық, апархиялық және баска идеяны пағыз, философиялык, идеализммен ны- ғайтылған ашу-ыза сезімімен теріске чіыгарады. Батыс европалық мещанға саналы жұмысшы: апат аралық элементтерге байланысты болмайды, қайта ңайшылық- тардыц аса шиеленісуіне байланысты болады дейді. Орыс мещанына (ал кадет саясатта барып тұрғап мещан) саналы жұмысшы: көтеріліс либералдардың еркіне байланысты болмайды, қайта самодержавиенің іс-әрекеттеріне және революцияшыл шаруалар мен про- летариаттың арасында сана-сезім мен ашу-ызаның ар- туына байланысты болады дейді. Батыс европалық мещан дар пролетариата был ай дейді: ұсақ шаруадап жәпе оқыған, социал-либерал, реформатор ұсақ буржуазия атаулыдан бойыңды аулақ салма, өзіңді оқшау- лапдырма, тек реакцияның ғана сені оқшау қалдырғы- сы келеді. Пролетарий былай деп жауап береді: бүкіл ецбекші адамзаттың мүддесі үшіп мен буржуазияньі пролетариатпен келістірушілерден өзімді оқшау ұста- уым керек, өйткені ол келісімпаздар маған қарусызда- пуға кеңес береді, өйткені олар келісуді, бәсеңсітуді жәпе т. б. уағыздау арқылы езілген таптың санасына оте зиянды, дереу және практикалық жағынан зиян- ды, ықпал жасап отыр. Бірақ пролетариаттың көзқара- сын жақтауға, келісім жасау туралы арман етпеуге, капиталистік қоғамда ұсақ іпаруапіылықты нығайту- мён әуестенбеуге, капиталистік құрылыстың өзіне


КАДЕТТЕРДІҢ ЖЕҢІСІ ЖӘНЕ 363
қарсы күрестен бас тартпауға қабілеті бар ұсақ бур- жуаның бүкіл қалың бұқарасынан, еңбекші бұқара- даң,— міне, осы бұқарадан мен өзімді оқшауламаймьш.
Басқа жағдайда, басқа бір тарихи дәуірде, социалис- тік революцияның емес, буржуазияльщ-демократиялың революцияның ңарсаңында (тіпті қарсаңында да емес, қақ ортасында) Россияда да осыған ұқса-с қүбылыс белый жатыр. Мещан пролетарийге: реакцияның сені оқ< шау қалдырғысы келе-ді, сен реакцияны оқшау қалды- руға тиістісің, кадетті, оқыған, саяси-либералдық, ре- формалар жасауды тілейтін кадетті өзіңнен аулақтата көрме дейді. Пролетарий оған: нағыз бостандық жо- лындағы нағыз күрестің мүдделері үшін мен самодер- жавиені халық өкілдігімен келістірушілерден бойымды аулақ салуым керек, өйткені ол келісімпаздар бізге қа- русыздануға кеңес береді, олар «саяси татулық» пен конституциялық жалған үміттерді уағыздау арқылы халықтың азаматтық сана-сезіміи көмескілейді, деп жауап береді. Бірақ бір сәттік көңіл ауанына, бір сәт- тік әсерге беріле кететін, қазіргі уақытта пролетариат- тың оқпіау қалу қаупі туралы байбалам салып жүргеп адамдардың ойлағанындай, бұл келісімпаздар, бұл ка- деттердің бәрі тіпті де халық емес, тіпті де бұқара емес, тіпті де күш емес. Шын бұқара дегеніміз револю- цияшыл шаруалар, ол — қала халқының нағыз кедей- лері. Сондықтан бұл бұқарадан мен бойымды аулақ салмаймын, мен оны өздерін конституциялық жалған үміттерден құтқаруға піақырамын, нағыз күреске ша- ңырамын, көтеріліске шақырамын. Көтерілістің кезе- ңін анықтаған кезде мен осы бұқараның (әсте кадеттік келісімпаздардың емес) пікірі мен және сана-сезімі да- муыныц барысымен мейлінше байсалды түрде санаса- мьгн, бірақ бір сәттік табысқа бола, кадеттік парламеи- таризмнің (немесе, дұрысында, дубасовтық парламентаризм деп айтқап жөп болар) сырттай жылтыраған корінісіне бола мен самодержавиеге қарсы өте тез пісіп жетіліп келе жатқан, осы таяу арада болуы кәміл ре- волюциялық күресті бір сәтке де ұмытпаймын.
Жақында мынадай кез болған: Европада социал-ли- берал, ұсақ буржуа-келісімпаз ерекше көзге көрініп,


364
В. И. ЛЕНИН
улап-шулап, пролетариата өздерінің одақтары мен келісімдерін әкеп тықпалаған еді. Социал-демократия- лық партиялардың интеллигенттік қанаты ңармаққа ілігіп қалды, минуттік саясатқа ңызыға кетті, атышу- лы бернштейншілдікті және т. с. тудырды. Бір-екі жыл өтті, «әлеуметтік татулық» туманы біржолата ыдырады, сөйтіп социал-демократияның пролетарлық көзқарасты дәйекті түрде жақтағап революциялық қанаты пози- циясының дұрыстығы толық айқындалды.
Бізде' қазір кадеттердің жеңістері мен болашақ ка- деттш Дума Россиядағы барлың жұрттың басын айнал- дырып жүр. Біздің партиямыздың интеллигенттік қа- наты осы жылтырап коріпгеп пәрсеге әуестеніп кете- ді-ау, кадеттермен сайлау блогып жасасумеп, оларды қолдау идеясымен, кадеттерге «әдептілікпеп қарау» саясатымен әуестеніп кетеді-ау, ол партияның ұсақ буржуазиялық таптық жаратылысын, оның конститу- циялық жалған үміттерінің зияндылығын, оның «келі- су» тактикасының күнбе-күнгі қауіптілігін пролетар- лық көзқарас тұрғысынан айқын және тиянақты анық- тағысы келмей қалады-ау деген қауіп бар. Уақыт өтеді — тіпті жылдар емес, бәлкім, айлар өтер, сөйтіп тұман тарайды, революциялық социал-демократияның көзқарастарын өмір шындығының өзі қуаттайтын болады, кадеттік газеттер мен журналдардың беттерінде пролетариат үшін зәбірлі, социал-демократияның ішін- де әлде бір дерттің бар екенін дәлелдейтін нәрселер, кейбір социал-демократтарға арналған мақтаулар то- лып жүрмейтін болады.
VI
ҚОРЫТЫНДЫ
Кадеттік саясаттың барып тұрған қорғаушысы Бланк мырзаның көзқарастары туралы айтқанда біз меньшевик жолдастардың көзқарастарына мүлдем тоқ- тамадық десек болады. Бірақ олардың позицйялары туралы қорытындылар осы айтылғандардан өзінен-өзі ту- ындайды. Оларды кадеттердің шамадан тыс қүлшына


КАДЕТТЕРДЩ ЖЕҢІСІ ЖӘНЕ
365
мақтауы олардың істеп жүрген кейбір қатесіпе ңазір- дің өзінде-ақ мегзеп отыр. Кадеттік баспасөз — қазіргі уақытта Россияның бүкіл саяси баспасөзішң оннан то- ғызына жуығы,—■ егер осы буржуазиялық баспасөздің бәрі бүгін Плехановты, ертең Потресовты («Наша Жизнь»), арғы күні барлық меньптевиктердің қарарын үздіксіз және ылғи мақтай бастаса,— мұпың өзі меньшевик жолдастардың кейбір қателер жасап жүргеяді- гінің немесе қате жасағалы жүргендігінің, әрине, жа- нама болса да, дұрыс белгісі. Бүкіл буржуазиялың бас- пасөздің қоғамдық пікірінің желдің қалай қарай соғып тұрғанына өтө сақ отыратын буржуазияның таптық түйсігімен тым қайшы келуі мүмкін емес.
Бірақ, қайталап айтамыз, бұл тек жанама белгі. Бу- дан бұрын айтқандарымыз меньшевиктік қарарлардың жобаларынан байқалған ңателерді тікелей тұжырым- дауға да әкеп соғады. Бұл арада ол қарарларды толық талдап жатудыц орны жоқ,— біз «кадеттердің жеңісі және жұмыспіы партиясының міндеттері» туралы мә- селеге йайланысты ең бастыларын ғана қысқапіа атап көрсете аламыз.
Меньшевиктердің қатесі сол — олар мүлдем тұжы- рымдамайды, саналы социал-демократиялық пролета- риаттың конституциялық жалған үміттерге қарсы куре су сияқты қазіргі кезеңдегі сондай маңызды саяси міндетін олар мүлдем тұжырымдамайды, тіпті олардың мұны мүлдем ұмытып кеткен болулары керек. Таптық көзқарасты мүлтіксіз сақтаушы, тарихты материалис- тік түсінуді қазіргі заманға баға беруге бұлжытпай зқолданушы, әр түрлі үсақ буржуазиялық софизмдер меи алдаушылыққа жаны ңас социалистік пролетариат қазір Россияның басынап кешіріп жатқанындай уа- қытта бұл міндетті елемей отыра алмайды. Бұл міндет-> ті елемесе, ол букіл халық бостандығы жолында озат күрескер болудан, буржуазиялық-демократиялық шек- телушіліктен жоғары тұрған күрескер болудан қалады. Бұл міндетті елемесе, ол оңиғалардың соңынап дәрмен- сіздікпен салпақтап ереді де отырады, ал жақында Европада «әлеуметтік татулық» теориясынық жұмыс- шыларды буржуазиялық жолмен социализмнен бұрып


366
В. И. Л Е I-I И Н
окетудің басты құралы болганы сияқты, нақ әлгі консти- туциялық жалғаи үміттерді пролетариатты буржуазия- лық жолмен аздырудыц дәл сондай қүралы етіп отыр.
Конституциялық жалған үміттер дегеніміз бірінші қарулы көтерілісті (одан соң тағы да екіншісі келеді) күпіпен басқапнаи кейін және кадеттердің сайлаудағы жеңісінен кейіп табиғи түрде туған орыс революциясы- пың тұтас бір дәуірі. Копституциялық жалған үміттер дегеніміз саяси-оппортупистік және буржуазиялық у, бұл уды енді социалистік газеттердің үндемеуге мәжбүр болғанын пайдаланып, миллиопдаған дана кадеттік бас- пасөз халықтың миына қүйып отыр. Міне, біздің алды- мызда «халық» ішіне жәпе әдсйілеп жұмысшы табы- ньщ ішіие баратып кадеттердіц органы «Товарищ» 145 газеті жатыр. Бірінші иомерінде кадеттерді көкке ко- теріп мақтайды: «Өзінің программасында ол (кадеттер партиясы) шаруалар мен жұмысшылардың (иә, әри- не!) мүдделерін қорғауға (Кауфманша ма?) жәие бө- ліп-жармай барлық орыс азаматтарының саяси право- ларын қорғауға... уәде етеді (... һм! һм! уә-де е-те-ді!). Егер ол Мемлекеттік думада көпшілік дауысқа ие бол- са, онда халыққа сошпама көп жауыздық жасаған қазіргі үкімет кетуге тиіс болады, сөйтіп мемлекетті халыц уніне цулац туріп отыратын жаңа адамдар (Вит- тел ердің орнына Муравьевтер ме?) басқаратын болады». Иә, иә... Халық үніне құлақ түретін!.. Келістіріп- ақ жазады кадеттер!
Бұл арсыз өтірікке ыза болмайтын, жұмысшы табын бұл буржуазиялық аздырушылыққа,— аздырушылық болғанда кадеттердің қолында қисапсыз коп газеттер бар болып, бізде, ең баяу, ең ұстамды, ең сыпайы со- циалистік газетті жолға қоюға тырысқан шексіз коп әрекеттерге қарамастан, бірде-бір газет болмай отыр- ғаидығы себепті онан бетер қауіпті болып отырған аз- дырушылыққа ңарсы мейлішпе қажырлы күрес жүргі- зудің бүтіндей және сөзсіз керектігін мойындамайтыя бірде-бір социалистің табылмайтынына біздің көзіміз жетеді.
Сонан соң. Бұл буржуазиялық өтірік, халықтың ре- волюциялық саяа-сезімін бұл көмескілеу кездейсоқ


КАДЕТТЕРДТҢ ЖЕҢТСТ ЖӘНЕ
367
әрекеттер сипатында емес, тұтас бір жорық сипатында болып отырғанына келіспеуге болмайды. Ол ол ма. Ка- деттік Дума (егер Дума кадеттік бола қалса), былай- ша айтқанда, конституциялык, жалған үміттердің нақ- ты жиынтығы, жалған үміттердің ордасы, саяси өмір- діц бәрінен де гөрі көзге көбірек түсетін жақтарының {жәие ұсақ буржуаның үстірт, идеалистік көзқарасына қазіргі саяси өмірдің мазмұяы немесе ең болмағанда басты құбылысы болып көрінетін жақтарыпың) шо- ғырланатын орталығы болып табылады. Біз пролетариат™ жетегіне алуға тырысатын бүкіл буржуазиялық баспасөздің, барлық буржуазияшыл идеологтардың үз- діксіз жорығын көріп қана отырғанымыз жоқ,— біз бі- рінші, бұлай дегеніме кешірім өтінем, «парламент» деген даңққа бөленген және жұмысшы табын кадеттер нартиясының шылауына айналдыруды баянды- етуге тиісті болып отырған бүкіл россиялық өкілдік мекемені коріп отырмыз. «Қауымдардың» жоғарыда келтірілген пікірін еске түсіріңіздерші: егер кадеттер Думада қо- ғамның Думаға сенімін тудыра білсе және қоғамның барлық үміттерін Думаға артқыза білсе, өте жақсы бо- лар еді дейді. Дума революцияны кешеуілдетудің дәпе- кері болуға тиіс,— біздің кадеттердің Дурноволармен және Дубасовтармен пікірінің қосылагын жері, шып мә- пінде, осы. Бұл факт. «Полярная Звезда» мұны әсіресө айқын көрсетті. Ақыл-ой мен парасаттан айыратын ре- волюциялық құйыннан гөрі жоспарлы және жүйелі ре- формалар артық,— дейді Бланкте Сенімсіз әскер күшімен жұмысшыларға, шаруаларға карсы шайқас- қапнан гөрі Думада кадеттермен саудаласқанның өзі ар- тық, дейді Дурново мен Дубасовтар. Les beaux esprits se rencontrent. Балықшы балықшыны қияннан таниды.
Жұрттың бәрі бізді либералдарға жала жабады десе- ді. Біз «Заряда» және ескі «Искрада» «Освобождение- нің» алғашқы номерлерін «найза ұшымен» қарсы ал- ғапымызда-ақ бізді жалақор деп атаған болатын Н6. Жаланың озі буржуазиялық идеологияға маркстік тал- дау жасау болып шықты, бұл талдауды омір шындығы- ііың езі түгел қуаттады. Сондықтан егер бізді қазір


368
В. И. ЛЕНИН
«халық бостандығы» партиясыпа жала жауып отыр деп айыптаса, оған біз тац қалмаймыз да, уайымдамай- мыз да.
Әрбір саяси замап ақырына дейін революцияшыл таптың өкілі болып табылатын социал-демократияныц алдьгна өзіпе топ озгеше міндет усынып отырады, ол міпдет күн тәртібіпе қойылады және ол міндетті бур- жуазиялық демократияның оппортунистік топтары әр- ңашан көмескілөп, қайтсе де кейінгі қатарға ьіғысты- рып отырады. Ңазіргі уақытта тек қана революциялық социал-демократия орындай алатын және егер ол про- летариаттың берік, түбегейлі, елеулі мүдделеріне она- сыздық істегісі келмссе, орындауға міндетті болып отырған қазіргі кезеңиің әлгіндей озіне тән саяси мін- деті,— міне, сондай міндет конституциялық жалған үміттерге қарсы күресу болып табылады. ¥сақ буржуа- зияшыл оппортунистер әрқашан бір минутке, соңғы жаңалықтың сыртқы жылтыраған көрінісіне, «прогресс» минутые қанағаттанады,— ал біз алысыраққа, тереңірекке қарауға тиістіміз, бұл прогрестегі регрестщ негізі және кепілі болып табылатын жақтарын, қол жеткен нәрсенің бір жақтылығын, өрісі тарлығын, тия- нақсыздығын білдіретін және басца формаларда, басца жағдайларда одан эрі куресудіц керектігін тудыратыті жақтарын табан астында, дереу корсеты отыруға тиіс- тіміз.
Кадеттер мен жалпьі оппозицияның сайлаудағы же- ңісі неғұрлым тиянақты болса, кадеттік Дума неғұр- лым ықтимал және таяу болса,— конституциялык, жал- ған үміттер соғұрлым қауіпті болады, барлық өкіметті бұрынғыша өз қолында ұстап отырған самодержавиенің реакциялық саясатын толық сақтау, тіпті күшейту меп «халық» өкілдігінің арасындағы қайшылық соғұрлым күшті сезіле түседі. Бұл қайшылық бұрын болған дағ- дарыстардың бәрінен де ауқымды, терең, одан гөрі са- налы және шиеленіскен жаңа революциялық дағдарыс- ты орасан зор шапшаңдықпен туғызып отырады. 1906 жылы біз, бір социал-демократтың тауып айтқанындай, шынында да революцияның көшірмесін бастаи кепііріп отырмыз. Қолында толық билігі бар самодержавиеден


КАДЕТТЕРДЩ ЖЕҢІСІ ЖӘНЕ ... 369
тағы да қайта басталып, бүкіл елді қамтитын асқан күшті қоғамдық толқумен және оппозициялық қозға- лыспен жалғасып, аяғы... немен тәмәмдалатынын кім білсін?.. бәлкім, аяғы либералдардың адрес түрінде жазда (1905 ж.) патшаға депутация жіберуін немесе кадеттік Думаның қарарын «қайта көшіру» болып,— бәлкім, 1905 жылдың күзіндегі өрлеуді «қайта көшіру» болып 1905 жылдың тарихы қайталанып отырған тәріз- ді. Революцияның болашақ қадамдарының дәлме-дәл формалары мен мерзімдерін белгілеу ерсі болар еді. Ңозғалыстың өлшеусіз үлкен серпінін, бүкіл халықтың үлкен саяси тәжірибесін ескерудің маңызы зор. Маңыз- дысы — әсте парламенттік емес, нақ революциялъщ дағдарыстың болатынын ұмытпау. Дума ішіндегі «парламента» күрес үлкен кезең емес; ол — шын мәнінде піағын темір жол станциясы: конституциядан револю- цияға бара жатқан жолдағы «кадеттік платформа». Дума ішіндегі күрес қазіргі әлеуметтік-саяси кезеңпің негізгі ерекшеліктері себепті халық бостандығының тағдырын шеше алмайды, ол күрестің басты формасы бола алмайды, өйткені күресуші екі жақтың екеуі де, Дурноволар, Дубасовтар және К0 да, пролетариат пен ціаруалар да бұл «парламентті» көрінеу танып отырған жоқ.
Сондықтан социал-демократия, қазіргі тарихи кезец- нің нақты ерекіпеліктерінің бәрін ескере отырып, қа- зіргі Россиядағы ңоғамдық қозғалыстың басты формасы ескі заңдарды бұзатын, хальщты езгіге салу орган- дарын жоятын, саяси өкіметті жеңіп алатын, жаңа право жасайтын халыцтың қалың бұқарасының бұрын- ғыша тікелей-революциялық қозғалысы болып табыла- тындығын батыл мойындап, жұмысшылар мен саналы шаруаларға үздіксіз түсіндіріп отыруға тиіс. Дубасовтар мен Дурноволар шақырған және сол құрметті қай- раткерлер қорғап отырған Дума қозғалыста орасан зор роль атқарады, бірақ қозғалыстың басты формасын тіпті де өзгерте алмайды. Ңазір кадеттер ұсынып, жұртқа таратып жүрген керіс-інше пікір дегеніміз ха- лықты алдау, ұсақ буржуазиялық филистерлік утопия.
Ал осыған байланысты буржуазиялық демократия


370
В. И. ЛЕНИН
жәие оны пролетариаттың қолдауы туралы мәселе тұр. Бұл салада да меныпевиктер қарарларының бір жағы жеткіліксіз, бір жагы қате, Кадеттер өздерінің партия- сын жалпы буржуазиялық .демократия- атаулымен бір- дей етіп корсетугс тырысып, өздерінің партиясын бур- жуазиялық демократияның басты өкілі етіп көрсетуге тырысып жанталасып жүр. Бұл барып тұрған өтірік, Сондықтан социал-демократияның «буржуазиялық демократия» деген ұғымды апықтаудағы әрбір көмескі пікірі осы өтіріктің отыпа май қүяды. Буржуазияльіқ демократияны қолдаудыц нақты саяси міндетін біз бур- жуазиялық демократияпыц ішіпдегі нақты бағыттарды, ағымдарды, партияларды толық тияпақты есепке алу- дың негізінде шешуге міпдеттіміз. Сойтіп қазіргі кезең- нің негізгі міндеті нақ мынада болып отыр: революция- лық буржуазиялык, дөмократияны, яғни саяси жағынан толық саналы болмаса да, бірқатар соқыр сенімдері, т. б. бар бола тұрса да крепостниктік Россияның бар- лық қалдыңтарына қарсы батыл және тайсалмай курсе жүргізе алатын демократияны,— міне, осындай буржуазиялық демократияны реакциямеи қандай бол- са да келісім жасасудан тайынбайтын және әрбір ты- ғыл-таяң кезеңде өзінің контрреволюциялық талапта- рын ұсынып отыратын либералдық-монархиялық, оппортуниста буржуазиялык, демократиядан бөліп алу керек. Россияда революциялық демократияның мейлін- ше қалың топтарының бар екендігі күмәнсыз: оның ұйымдаспағандығы, оның бейпартиялығы, оның қазіргі жазалау шараларынап езіліп-жаншылгандығы ең зе- йінсіз, ойсыз алацғасарларды ғана адастыра алады. Біз осы күні «үстем» болып отырған кадеттер партиясының сенімсіз екенін мейлінше аяусыз әшкерелей отырып, демократиялық революцияны ақырына дейін жеткізу үшін қазір осы, тек қана осы демократия мен «белек жүріп, бірігіп соққы беруге» тиістіміз.
Сондықтан демократиялық революцияны ақырыпа дейін жеткізу мақсатын алға қоя отырып, социалистік пролетариаттың партиясы әр түрлі конституциялық жалғап үміттерді әрқашан әшкерелей біліп ңана қой- май, барлың буржуазиялық демократиядан күресуге


КАДЕТТЕРДЩ ЖЕІПСІ ЖӘНЕ
371
қабілетті элементтерді ажырата біліп қана қоймай, со- ньшен қатар революцияның бұл үзілді-кесілді жеңісі- пің шарттарын дәлме-дәл жәяө тура анықтап, бұқара- пың алдында айңын корсете білуі керек, революция- ның бұл үзілді-кесілді жеңісінің мәні нақ неде болуьі керек екенін бұқараға көрсетіп, өзінің бүкіл насихаты мен үгіті арңылы ашып беріп отыруы керек. Егер біз мұиы істемесек (ал мұны меньшевик жолдастар өзде- рінің қарарларында істеген жоқ), онда біздің «револю- цияны ақырына дейін жеткізу» туралы сөздеріміз бос сез, жалаң сөз болып қала береді.
Бланк мырза өзініц мақаласында 1848—1849 жыл- дардағы француз «социал-демократиясын» еске сала- ды. Аса құрметті кадет өзін өзі келемеждеп отырғанын түсінбейді. Шын мәнінде мүлдем социал-демократ, яь ни марксист болып көрмеген француз «социал-демо- краттарының» ңателерін қазір нақ кадеттер қайталап отыр ғой. О' \р жұмысшылардың таптық партиясы болтан жоқ, ,айта нағыз ұсақ буржуазиялық партия бол- ды; олар конституциялық жалған үміттерге және қан- дай жағдайларда болса да, тіпті революциялық жағ- дайларда да, күрестің «парламентарлық» әдісіне сену- щілікке белшесінен батқан болатын. Нақ сондықтан олар, толып жатңан таңқаларлық, таза «кадеттік» парламент™ табыстарға жеткеніне қарамастап, масқара сәтсіздікке ұшырады, олардың мұнысын Маркс қатты мысқылдап, келемеж етті147.
Егер біздің партиямыз кадеттермен әр түрлі сайлау блоктарын, келісімдерін жасасуға, олармен мәмлеге ке- луге байқамай бел байлаған болса,— егер ол конститу- циялық жалған үміттерге қарсы күресу міндетін колең- кеде қалдырып қойған болса,—-егер ол, буржуазиялық демократиямен жақыидасу жолдарын іздеп, оның оппортунист^ қанатып, яғни кадеттерді сол буржуазия- лық демократияның өзімен бірдей деп санаса,— егер ол біз бастан кешіріп отырған заман сияқты заманда кү- рестің парламенттен тыс әдістеріне мықтап әзірлену қажеттігін ұмытқан болса,— он да француз дардың 1848—1849 жылдардағы ұсак, буржуазиялык, жалғап соцйал-демократиясыпың қайғылы тағдырын қайталау-


372 в. и. ЛЕНИН
дың үлкен қатері біздіц партиямызға да төяген болар еді.
Бізге кадеттердің табыстарына қызығатыпдай негіз жоқ. ¥сақ буржуазиялық жалған үміттер және Думаға сенушілік халық ішіпде әлі күшті. Бұлар жойылуға тиіс. Думада кадеттердіц жеңісі пеғұрлым толық бол- са, бұлар соғүрльш тез жойылады. ¥лы россиялық революция жирондистеріпіц148 табыстарын құттықтай- мыз! Олардаи соң іле-шала халықтың анағүрлым қалың бұңарасы көтеріледі, анағүрлым жігерлі және ре- волюцияшыл топтар шыгады,— олар пролетариаттьщ төңірегіне топтасады,— олар біздіц буржуазиялық ұлы рөволюциямызды толық жеціске жеткізеді,— олар Батиста социалистік тоцкеріс заманын бастап береді.
28 март, 1906 ж.


373
К. КАУТСКИЙДЩ «СОЦИАЛ-ДЕМОКРАТИЯ ЕНДІ ЖОҚ!» ДЕГЕН КІТАПШАСЫНЫҢ ОРЫСША БАСЫЛЫМЫНА АЛҒЫ СОЗ
Орысша аудармасы окушыға ұсынылып отырған кі- тапша іан социал-демократиясының аса корнекті өкілдерінің бірініц қаламынан шыққан. Бұл кітапша- ның авторы алынған тақырып бойынша күтуге болар- лық нәрселердеп горі апағүрлым коп нәрселер бере біл- ген. Фабриканттардың іждағатсыз малайы Бюргер мырзаның жалған пайымдауларын жай ғана бекерге піығарудың орныпа тек Гермапиядағы ғана емес, соны мен қатар бүкіл дүние жүзіндегі жұмысшы қозга- лысының аса күрделі мәселелерін тамаша айқын және жалпыға ұғымды түрде баяндап беруді көріп отырмыз. Ұсақ өндірістің ңұлдырауы, халықтың қайыршылық- қа үшырауы барлық жерде де өріс алуда. Барлык, ел- дердің буржуазияшыл саясатшылары мен ғалымдары осы құбылыстарды бүркемелеуге тырысып, Бюргер мыр- за сияқты, барыпша жанталасып отыр. Сондықтан мұндай мырзалардың әдеттегі дәлелдеріп ұдайы талдап отырудың маңызы ерекше зор.
Кітагішаиың авторы түгелдей дерлік неміс мәлімет- терін пайдаланған. Кейбір мәселелер жөнінде бұл мә- ліметтерді тиісті орыс мәліметтерімен толықтырған жөн болар еді. Егер кітапша кеңінен тарайтын болса, оған әбден лайық, оны бастырушылар, сірә, осындай әрекет істер де. Тек бір ескерте кететін нәрсе, Россияныц оперкәсіп және ауыл шаруашылық статистикасы герман статистикасымен салыстырғапда оте-моте нашар жағдайда болып отыр. Германияны алатын болсақ, бү-


374
В И ЛЕНИН
кіл ел бойьшша эр алуан мезгілде жүргізілген екі са- нақтың — өнеркәсіп және ауыл шаруашылық санақта- рының — мәліметтеріп салыстыруға мүмкіндік бар. Россияда мұпдай бірде-бір санақ жүргізілген жоқ, сөй- тіп халық шаруашылығының кіші-гірім жеке түрлерін Европадағыша зерттегеп земство статистикасынан бас- қа бізде әр түрлі «ведомстволардың» жалған, шалағай, кеңсешілдік-шатасқап статистикасы ғана бар? мұны тек полициялык, шимай деп атаған жөн.
Россия бюрократиясы орыс халқының өз жағдайы жөніндегі барлық шыпдықты білуіне богет жасап отыр. Бірақ орыстыц әрбір білімді оқушысы шаруалар ша- руашылығыпыц жагдайы туралы, майдагерлік кәсіпші- ліктер туралы, фабрика түрмысы туралы біздің әдебиет- те келтірілген жүздеген, мыңдаған мысалдарды оп-оңаіі еске түсіре алады,— бұл мысалдар кітапшаның авторы жасаған қорытындыларды түгелдей растайды. Кітапша- да суреттелген халықтың қайыршылығы Россияда одап бетер кең өріс алып отырғанын, одан бетер асқынған түрде екенін, одан бетер сорақы формада екенін орыстыц әрбір жұмысшысы мен шаруасы оп-оңай аңғарады.
1906 жылғы март.
II. Ленин
1906 ж. март— апрелъде Кітапшаныц текстг бойынша
кгтапшада басылган басылып отыр
(С.-Петербург)


375
РСДРП БІРІГУ СЪЕЗІ™
10—25 АПРШЬ (23 АПРЕЛЬ—8 МАЙ), 1906 ж.
Бірітиі per 1907 ж.
мына кітапта басылған' «1906 ж Стокгольме болғатъ
РСДРП Бірігу съезінщ протоколдары», Москва
Зітаптыц текстг Сойынша басылып стыр


377
1
МАНДАТ КОМИССИЯСЫНЫҢ СЪЕЗГЕ ЕСЕП БЕРУІ ТУР АЛЫ ҚАРАР
Съезд мандат комиссиясына есеп жүргізіп отыру міп- детін жүктейді, ол есептерден съездің сайлауы кезінде ұйымның қандай дәлелдерді басшылыққа алғаны және партия мүшелігін анықтауда қандай олшемнің қолда- пылғаны көрінетіндей болсын.


378
В. И. ЛЕНИН
2
СЪЕЗД БЮРОСЫНА TYCKEH ЖАЗБАША АРЫЗДАРДЫ АТАЛ ДАУЫСҚА ҢОІО ЖӨНІНДЕ СЪЕЗДІҢ 2-МӘЖІЛІСШДЕ СӨЙЛЕНГЕН СӨЗДЕР 150
1
Шмидт жолдастыц ұсынысыпа қосыламып және бул ұсынысты қолдағысы келгендердің бәріпе ез қолдарын қоюды ұсынамын.
2
Ларин жолдастың ұсынысы съезд копшілігініц азшы- лықты нағыз өрескел түрде қорлауынан басқа ештеңе емес...
Ңайталап айтамын — муның өзі съезд азшылығыпың праволарын өрескел қорлағандық, муның өзі азшылық праволарыпа регламент арқылы берілген кепілдікті жоюга тырысушылық.


РСДРП БІРІГУ СЪЕЗІ
379
3
СЪЕЗДЩ 3-МӘЖІЛІСІНДЕ СӨЙЛЕНГЕН СӨЗ
Ленин Данға қарсы шығып 151, қазіргі кезеңге бага беру туралы мәселені талқылаудың қажеттігін және кун тәртібіне ұлттар туралы мәселені енгізуді жақтап сөйледі.


380
В. И. ЛЕНИН
4
СЪЕЗД КҮН ТӘРТІБІ ЖОБАСЫНЫҢ VIII ПУНКТІНІҢ ТҮЖЫРЫМЫ ЖӨНІНДЕ ЖАСАЛҒАІІ ҮСЫНЫС
«Польша үшіп ерекше ңұрылтай жиналысып шақыру талабына көзқарас» деген VIII пунктке «партия про- граммасындағы ұлт мәселесіне байланысты» деген соз- дерді қосу керек.


РСДРП БІРІГУ СЪЕЗТ
381
5
АГРАРЛЫҚ МӘСЕЛЕ БОЙЫНША
ҚОРЫТЫІІДЫ СӨЗ 152
Мен негізгі екі тезисті ұсынамын: 1) шаруалар му- пиципализациялауды ешқашан да тілемейді; 2) демо- кратиялык, республика болмайынша, халық самодержа- виесін толық ңамтамасыз етпейінше, чиновниктер сайланып ңойылмайынша муниципализациялау зиянды. Осы тезистерді дамыта отырып, мен алдымен национа- лизациялауға қарсы неғүрлым елеулі пікірлерге тоқта- ламын. Мұндай неғ£рлым елеулі қарсы пікір Плеханов жолдас айтқан пікір екені күмәнсыз. Плеханов жолдас дәл былай деп айтты, мен оның сөздерін жазып алған- мын: «біз ешбір жағдайда да пационализацилауды жақтай алмаймыз». Бұл қате. Мен былай деймін: егер бізде шаруалар революциясы шынында да жүзеге аса- тын болса, егер революциямен бірге болатын саяси төң- керіс нағыз демократиялық республиканы құруға дейін баратын болса, онда Плеханов жолдас национализация- лауды жақтауды мүмкін деп табады, ал егер біздің Россияда алда болатын төңкерісте демократиялық республика шынымен жүзеге асатын болса, онда қозғалыс- тың бүкіл жағдайы, орыс жағдайы былай тұрсын, тіпті халықаралың жағдайы да национализациялауға итер- мелеген болар еді. Егер бұл шарт жүзеге аспайтын болса, онда да муниципализациялау бос сөз болып шыға- ды; онда ол жүзеге асса да, сатып алудың жаңа түрі есебінде ғана жүзеге асатын болады. Джон жолдаста: конфискелеу емес, иеліктен айыру деген термин бар жә- не, оның сөзінен көрінгеніндей, ол бұл терминді кездей-


382
В. И. ЛЕНИН
сок, ала салмаған, оның бер жағында бұл термин пағыз кадеттік термин, ол не болса соны көздейді, ал кадет- тердің жобалап отырған сатып алуы онымен толық сәй- кес келеді. Әрі қарай барайық. Плеханов жолдас реставрация қаупіпеп кепілдік бар ма деп сұрады. Мен бұл мәселе біздің талдап отырғал программамызбен ты- ғыз, айрылмастай байлапысты қойылуы керек деп ой- ламаймын, бірақ бұл мәселе қойылған соц, оған әбден айқын, бүкпесіз жауап беру керек болады. Егер рестав- рациядан қауіпсіз болудыц нағыз, толық шын мәніндегі зкономикалық кепілдігі туралы, яғни реставрацияны болдырмайтын экономикалық шарттарды туғызатьш ке- пілдік туралы айтатып болсақ, онда былай деуге тура келеді: реставрациядап қауіпсіз болудың бірден-бір ке- пілдігі — Батыста социалистік төңкерістің жасалуы; бұл сөздің нағыз, толык, мағынасында ешқандай басқа кепілдіктің болуы мүмкіи емес. Бұл шарт болмайынша, мәселе басқаша қалай шешілген күнде де (муниципа- лизациялау, бөліс, т. с.), реставрацияның мүмкін екені былай тұрсын, тіпті ол болмай қоймайды. Мен бұл қа- ғиданы мынандай сөздермен тұжырымдар едім: орыс революциясы өз күшімен жеңе алады, бірақ ол өз же- ңістерін өз қолымен ешбір ұстап тұра алмайды, нығай- та да алмайды. Егер Батыста социалистік төңкеріс болмаса, революция бұған жете алмайды; бұл шартсыз муниципализациялау кезінде болсын, национализация- лау кезінде болсын, бөліс кезінде болсын реставрация болады, өйткені иелік пен меншіктің барлық, кез кел- ген формалары тұсында ұсақ қожайынсымақ реставра- цияпың тірегі болады. Демократиялық революция толық жеңіп шыққаннан кейін ұсак, қожайынсымақ пролета- риатқа сөзсіз қарсы шыгады, пролетариат пен қожа- йынсымақтың барлық ортаң жаулары, атап айтқанда: капиталистер, помещиктер, финанс буржуазиясы, т. с. неғұрлым тез аласталса, ұсақ қожайынсымақ соғұрлым тез қарсы шығады. Біздің демократиялық республика- ның Батыстағы социалистік пролетариаттан басқа еш- қандай резерві жоқ, бұл арада Европадағы классикалық буржуазиялық революцияның, атап айтқанда XVIII ғасырдағы ұлы француз революциясының, орыс револю-


РСДРП БІРІГУ СЪЕЗІ
383
циясы болып отырған кездегі халықаралык, жағдайдан мүлде басқаша жағдайда болғанын естен шығармау ке- рек. XVIII ғасырдың аяғындағы Франция феодалдық және жартылай феодалдық мемлекеттердің қоршауып- да болды. Буржуазиялық революция жасалатын XX ғасырдағы Россия буржуазияға ңарсы ақырғы шайқас қарсаңында сақадай-сай тұрған социалистік пролета-* риаты бар елдердің қоршауында отыр. Егер чатшаның 17 октябрьдегі Россияда бостаидық беру жөніндегі уә- десі сияқты біршама болымсыз оқиғалар қазірдің өзіндо Батыс Европадағы пролетариаттың қозғалысына үлкен түрткі болып отырса,— егер австриялық жұмысшылар- ды бірден көшеге шығуға мәжбүр ету үшіи, Австрия- ның онеркәсіпті ірі қалаларында бірсыпыра демонстра- циялар мен әскери қақтығыстарды туғызу үшін австриялық жұмысшылардың Петербургтен атышулы конституциялық манифест туралы телеграмма алуы жеткілікті болса, онда халықаралық социалистік пролетариат Россиядан бостандық жөніндегі уәде жайында емес, бостандықтың жүзеге асңаны және революцияшыл шаруалардың толық жеңіп шыққаны жайыида хабар ал- са, оның не істейтіндігін көзге елестетіп көруге болады. Ал егер реставрациядан қауіпсіз болудың кепілдігі туралы мәселені басқа негізге қоятын болсақ, яғпи егер реставрацияны болдырмаудың біршама және шартты кепілдігі туралы айтатын болсақ, онда былай деуге тура келеді: реставрацияны болдырмаудың шартты және біршама кепілдігі тек мынау, революция неғұрлым ба- тыл жүзеге асырылуы керек, революцияны тікелей революцияшыл тап жүргізуі керек, делдалдар, келісім- паздар және ымырашылдардың қай-қайсысы да мейліп- ше аз қатыстырылуы керек, бүл революция ақырына дейін шынымен жеткізілуі керек, сонда менің жобам реставрация қаупіне қарсы мейлінше біршама кепіл- діктер береді.
Менің жобамда революцияшыл шаруалар қозғалы- сының тікелей тұтқасы ретінде, оның неғұрлым керекті формасы ретінде шаруалар комитеттері ұсынылған. Түсінікті тілге аударғанда шаруалар комитеттері— піаруалардың өздері чиновниктер мен помещиктерді на-


384
В. И. ЛЕНИН
£ыз батыл түрде дереу және тікелей жазалауына шақы- ру деген сөз. Шаруалар комитеттері — крепостниктік тәртіптің қалдықтары мен полициялық тәртіптерден ез- гі көрген халықты, Маркс айтқандай, осы қалдықтарды «плебейше» 153 құртуға шақыру деген сөз. Чиновник- терді халықтыц сайлап қоюын жүзеге асыратын ақыры- на дейін жеткізілген революцияның осы алғы шарты Плеханов жолдас үшін де, әрине, біздің бәріміз үшін дө соншалық жағымсыз анархизмді оның есіне түсірді, бі- рак, чиновниктерді халықтың сайлап қоюыпың анархизм ді еске түсіретіні барынша-ақ таңданарльщ нәрсе; цазіргі сияқты кезеңде чиновниктерді халықтың сайлап цоіоы туралы мәселе Берпштейннен басқа социал-демо- краттың қай-ңайсьгсының да күлкісін келтіреді немесе күлкісін келтіріп жүр деу — барынша-ак, таңданарлық нәрсе. Біз дәл қазір бұл ұранның — чиновниктерді ха- лық сайлайтын болсын деген ұранның — нағыз тікелей, зор практикалық маңызы болатын кезеңді бастан кеші- ріп отырмыз. Біздің бүкіл қызметіміз, піаруалар бұңара- сы арасындағы үгіт-насихатымыз көбінесе нак, осы ұранды насихаттау, тарату, түсіндіру болуға тиіс. Шаруалар революциясын уағыздап, аграрлық революция туралы азды-көпті елеулі мағынада сөздер айту, соны- мен бірге нагыз демократизмнің ңажет екені туралы, яғни, өзгесіп былай қойғанда, чиновниктерді халыкдың сайлауы қажет екені туралы айтпау — барып тұрган қайшылық. Бұл жөнінде анархизм деп кінәлау менің есіме таяуда Каутскиймен айтысып, оны анархизм жө- нінде кінәлаған неміс бернштейншілдерін гана түсіреді,
Біз шаруага былай деп ашық та айқын айтуға тиіс- тіміз: егер сен аграрлық революцияны ақырына дейін жеткізгің келсе, онда сен саясй революцияны да ақы- рына дейін жеткізуге тиіссің; саяси революцияны ақы- рына дейін жеткізбейінше, аграрный, революция мүлде болмайды немесе оншама берік болмайды. Толық демо- кратиялық төңкеріс болмайынша, чиновниктерді халық сайлап қоймайынша бізде не аграрлық бүліктер бола- ды, не кадеттік аграрлық реформалар болады. Плеханов ңолданған: шаруалар революциясы деген үлкен сөзгө татырлық жағдай бізде болмайды. Әрі қарай барайық.


РСДРП БІРІГУ СЪЕЗІ
385
Муниципализациялау тап күресіне кең майдан аша- ды,— деді Плеханов; мен оның осы пікірін мүмкіп бол- ғаныніпа неғұрлым дәл келтіруге тырыстым, бірақ мен бұл пікірдің мүлде теріс екендігін батыл айтуға тиіспін; бұл пікір саяси мағынада да, экономикалық мағынада да теріс. Басқа да осындай жағдайларда муниципалитет пен жерді муниципальдық түрде иелену тап күресі- нің бүкіл ұлттан гөрі, жерді национализациялаудан го- рі сөзсіз неғұрлым тар майданы болып табылады. Демократиялык, республика кезінде жерді национализа- циялаудың тап күресіне мейлінше кең еріс ашатыны — капитализм өмір сүріп тұрғанда мүмкін боларлық және ақылға сыярлық дәрежеде мейлінше кең өріс ашатыпы сөзсіз. Национализациялау — абсолюттік рентаны жою, астықтың бағасын төмендету, бәсекенің мейлінше еркін болуын және капиталдың егіншілікке еркін тарауыи цамтамасыз ету деген сөз. Муниципализациялау, мұның керісінше, егіншіліктегі барлық өндірістік қатынастар- ды абсолюттік рентадан тазартпай, біздің жалпы тала- бымызды жеке талаптарға бөлшектей отырьш, жалпы ұлттық тап күресінің өрісін тарылтады: муниципализация қайткен күнде де тап күресін бүркемелейді. Осы көзқарас тұрғысынан қарағанда Плехановтың қойған мәселесі тек бір ғана мағынада шепіілуі мүмкін. Осы көзқарас тұрғысынан ңарағанда муниципализациялау ешбір сын көтермейді. Муниципализациялау дегеніміз тап күресініц өрісін тарылту, оны бүркемелеу.
Плехановтың келесі қарсы пікірі өкіметті басып алу туралы мәселе жайында. Плеханов менің аграрлық про- граммамның жобасында окіметті басып алу ниеті бар деп есептейді, ал мен революцияшыл шаруалардың өкі- метті басып алу идеясы менің аграрлық программам- ның жобасында * шынында да бар екенін айтуға тиіс- пін, бірақ бұл идеяны өкіметті басып алу жөніндегі халық ерікшілдігі идеясына апарып телу барып тұрған қате. 70 және 80-жылдарда, халық ерікшілері154 окімет- ті басып алу идеясын таратып жүрген кезде, олар бір топ қана интеллигенттер еді, ал іс жүзінде айтарлықтай
Қараңыз: осы том, 281—282-беттер. Ред.


386
В. И. ЛЕНИН
ауқымды, нағыз бұқаралық революциялық қозғалыс болған жоқ. Өкіметті басып алу ниеті дамып келе жат- қан бұқаралық қозғалыстың сөзсіз ілгері басқан адымы емес, ат төбеліндей иителлигенттердің ниеті немесе бос сөзі болды. Ңазір, 1905 жылғы октябрь, ноябрь және декабрь айларынан кейін, жұмысшы табьгның, жарты- лай пролетарлык, элементтер мен шаруалардың қалың бүқарасы көптен бері-ақ көз көрмеген революциялың қозғалыстың формаларын дүние жүзіне көрсеткеннен кейін,—- қазір, революцияшыл халықтың өкімет үшін күресі Москвада да, оңтүстікте де, Прибалтика өлкесін- де де бұрқ ете қалғаннан кейін,— қазір революцияшыл халықтың саяси окіметті жеңіп алуы туралы пікірді халық ерікшілдігіпе апарып телу тұтас 25 жыл кешік- кендік болады, тұтас ұзақ дәуірді Россия тарихынан өшіріп тастағандык, болады. Плеханов: аграрлық рево- люциядан қорыңпау керек деді. Революцияшыл шаруа- лардың өкіметті жеңіп алуынан нақ осылай қорқудың өзі де аграрлық революциядан қорқу болып табылады. Егер аграрлык, революцияның жеңуі революцияшыл ха- лықтың өкіметті жеңіп алуын көздемейтін болса, аграр- лық революция дегеніміз бос сөз болады. Осы соңғы шарт болмайынша, мұның өзі аграрлық революция емес, шаруалар бүлігі немесе кадеттік аграрлық рефор- малар болады. Бұл пунктті талдауды аяқтау үшін мец тек мынаны ғана еске саламын: азшылықтағы жолдас- тардың «Партийные Известияның» 2-номерінде басыл- ған қарарының өзі үкіметтің қолынан өкіметті тартып алу міндеті қазірдің өзінде. біздің алдымызға қойылып. отыр дейді.
«Халық творчествосы» деген сөз, байқауымша, біздіц қарарларда жоқ, бірақ, Плеханов жолдас ұмытпады деп сенетін болсақ, мен мұны өз сөзімде қолдансам керек, ал мұның өзі халық ерікшілері мен социалист-револю- ционерлер ішіндегі ескі таныстарын Плеханов жолдас- тың есіне салатын сияқты. Плеханов жолдастың бүл еске түсіруі маған тағы да әлгіндей 25 жылға кешігу болып көрінеді. 1905 жылдың ақырғы ширегінде Рос- сияда не болғанын еске түсіріңізші: стачкалар, жұмыс- шы депутаттарының Советтері, көтерілістер, шаруалар


РСДРП БІРІГУ СЪЕЗІ
387
комитеттері, темір жол комитеттері, т. б.,— осының бәрі атап айтқанда халық қозғалысының көтеріліс форма- сына көшкендігін дәлелдейді, осының бәрі революция- лық өкімет органдарының даусыз бастамаларын көрсе- теді, сондықтан халық творчествосы туралы менің сөздерімнің мүлдем айқын және нақты мазмұны болды; бұл сөздер орыс революциясыиың дәл осы тарихи күн- деріне қатысты еді, бүл сөздер ескі өкіметке қарсы күрестің ғана емес, революциялық өкімет арқылы күре- судің дәл осы тәсіліи, орыс жұмысшылары мен шаруа- ларының қалың бұқарасының атақты октябрь күидері мен декабрь күндерінде бірінші рет қолданған тәсілін сипаттады. Егер біздің революция жойылса, онда ша- руалар мен жұмысіиылардың революциялық өкіметінің осы бастама формаларының да жойылғаны; ал егер шаруалар революциясы туралы сіздердің сөздеріңіз бос соз болмаса, егер сөздің шын мағынасында бізде нағыз аграрлық революция жасалатын болса, онда біз октябрь доен декабрь оқиғаларының неғұрлым өлшеусіз кең ко- лемде күмәнсыз қайталануын көретін боламыз. Интел- лигенттердің емес, бір топ заговоршылардыц емес, жұмысшылар мен іпаруалардың революциялық өкіметі Россияда болды, біздің революцияның барысында іс жү- зінде жүзеге асты да. Ол реакцияның жеңуі салдарынан басып жаншылды, бірақ егер революцияның өрлеуіне сенуге біздің шын дәлеліміз бар болса, онда біз револю- циялық өкіметтің жаңа, бұрынғыдан да батыл, шаруа- лармен және пролетариатпен бұрынғыдан да тығыз байланысты органдарының өрлеп, өркендеп, табысты болуын да сөзсіз күтуге тиістіміз. Олай болса, Плеханов «халық ерікшілдігі» деген тозығы жеткен, күлкілі құ- быжық сөз арқылы қозғалыстың октябрь-декабрьдегі формаларын талдаудан тек қана жалтарып отыр.
Ақырында, менің программамның икемділігі және 4 аяғынан тең басқандығы туралы мәселені де қарасты- рып көрейік. Менің аграрлық программам бұл жөніндө де басқалардың бәрімен салыстырғанда неғұрлым қана- ғаттанарлық программа болып табылады деп ойлаймын. Егор революцияның ісі нашарлаған күнде, қалай ету керёк? Егер менің жобамда ңойылған барлық «егерді»


388
В. И. ЛЕНИН
жүзеге асырмайынша біздің демократиялық револю- цияны ақырына дейіп жеткізу туралы айтуға болмай- тын болса, қалай ету керек? Күмән жоқ, онда шаруалар шаруашылыгы мен шаруалардың жер пайдалануыньщ қазірдің өзінде бар жағдайларымен санасуга тура келе- ді. Мен бул жоиінде аренда сияқты аса зор маңызы бар құбылысқа сүйенемін. Егер революцияның ісі нашар- лауы мүмкін, ол ақырына дейін жете алмауы да мүмкін дейтін болсақ, онда, күмән жоқ, бұл ретте мұндай құ- былыстың бар екендігімен және оны жоюға болмайтын- дыгымен санасу керек, сондыңтан мен осындай сәтсіз жагдайдың мүмкіндігін еске алып, утопиялық делінген барлық «егерлердің» болмайтып кезін еске алып, пар- тияпың міидеттеріп Маслов жолдастап гөрі толыгырақ, дәлірек және әлдеқайда дұрыс көрсеткенмін. Сонымен, менің программам шаруалар шаруашылыгы мен ша- руалардың жер пайдалануының қазіргі жагдайларында да, капитализмнің одан әрі дамуының неғұрлым жақсы перспективалары бар кезінде де практикалық ұрандар ұсынады. Джон жолдас менің программамда програм- малар тым көп, онда бір-бірін жоққа шыгаратын конфискелеу де, аренда да бар деп қағыта сойледі; бірақ мұнысы қагыту болмай шықты, ойткені шаруалар же- рінде де аренда орын алады, сондықтан помещиктік жерді конфискелеу аренданы жоққа шыгармайды. Де-1 мек, Плеханов жолдастың маган ңарсы ұсынган өте әсерлі дәлелі ете теріс болды. Егер істің бәрі оңынан келетін болса, бұган арнап программа жазу қиын емес деседі. Мұндай программаны әркім жазады, ал сен қо- лайлы Жагдайлар мүлде болмайтын кезге арнап программа жазшы дейді. Мен бұл дәлелге мынадай жа- уап айтамын: біздің революцияның барысы немесе нә- тижесі мейлінше пашар бола қалған күнде помещиктік жерді конфискелеу туралы айтатын және аренда туралы мәселе сияқты мәселелерді көздейтін менің программам мейлінше дұрыс және мейлінше жақсы негізделген программа бола алады, ал Джон жолдасқа келетін бол- сақ, оның жобасы осы негұрлым сәтсіз жагдайлар туралы, ягни шынында жүзеге асырылган саяси демокра- тизмнің жоқ кезіндегі жагдайлар туралы епггеме айтпай,


РСДРП БІРІГУ СЪЕЗІ
389
бізге тек муниципализациялауды ғана береді, ал оның бер жағында чиновниктерді халық сайлап қоймайын- ша, тұрақты армияны, т. т. жоймайынша, муниципали- зациялау да национализацйялау сияқты қауіпті, тіпті одан да қауіпті болады. Міне, сондықтан да мен Плеханов соншалық әділетсіздікпен айыптаған «егерлер- діц» қойылуын талап етемін.
Сонымен, шаруалар муниципализациялауды қабыл- дамайды. Картвелов жолдас Кавказца шаруалар эсер- лердің пікіріне толық қосылады, бірақ мұнымен қатар олар: бөліс кезінде немесе социализациялау кезінде өзімізге тиген жерді сатуға правомыз бар ма деп сұрай- ды деді. Дұрыс, Картвелов жолдас! Сіздің бақылауыңыз шаруалардың жалпы мүдделеріне және өз мүдделерін шаруалардың түсінуіпе әбден сәйкес келеді, бірақ шаруалар аграрлық өзгерістердің ңай-қайсысын болсып өздеріне тиген қосымша жерді сатуға өздерінің право- лы болатын-болмайтындығы тұрғысынан қарағандық- тан, міне, нақ сондықтан да шаруалар муниципализа- циялауға, земстволизациялауға сөзсіз қарсы болады. Шаруалар осы кезге дейін земствоны земство бастығы- мен шатастырады, шаруаларды надан деп мазақтайтын кадеттік маңғаз право профессорларына қарағанда ша- руалардың бұлай деуге әлдеқайда терең дәлелі бар. Сондьіқтан, муниципализациялау туралы айтудан бұ- рын, сөз жоқ, чиновниктерді халықтың сайлап қоюы туралы айту қажет. Ңазір, осы демократиялық талан жүзеге аспай тұрғанда, жалпы конфискелеу туралы не бөліс туралы айту ғана орынды болады. Міне, сондық- тан, негізгі мәселені съезд үшін оңайлату мақсатымен, мен былай істеймін: менің программам мен Борисов жолдастың программасыпың бірсыпыра ортақ белгілері болғандықтан және национализациялауға емес, нақ бо- ліске негізделіп жасалғандықтан мен өз программамды қайтып аламын, сөйтіп съезге бөліс немесе муниципализациялау мәселесі жөнінде пікір айтуға мүмкіндік беремін. Егер сіздер бөлісті қабылдамасаңыздар,— немесе, бәлкім, сіздер бөлісті қабылдамаған «кезде» деу дұрысырақ болар,— онда, әрине, іске аспайтын жоба ретінде өз жобамды менің біржола қайтып алуыма ту¬


390
В. И. ЛЕНИН
ра келеді, ал егер сіздер бөлісті қабылдасаңыздар, онда мен өз программамды түгелдей Борисов жолдастың жо- басьша түзету ретінде ұсынамын. Шаруаларға национа- лизациялауды күштеп таңгалы отыр деп мен жоніпде айтылған кінәға жауап ретінде тағы да мынаны ескер- темін: менің программамда «А нусцасы» бар, онда ша- руалардың еркінен тыс оларға нені болса да күштеп таңу ниетінің қандайына да жол бермеу жайында ай- тылған. Демек, бастапқы дауысқа салғанда менің жо- бамның орнына Борисовтың жобасының алынуы істің мәніне тіпті де ешқандай өзгеріс жасамайды, тек съез- дің шын еркін анықтап білуімізді жеңілдетеді, оңайла- тады. Менің ойымша, муниципализациялау қате жәпе зияпды — боліс қате, бірақ зиянды емес.
Осы айырмашылыққа қысқаша тоқтап отейін: «бөліс- шілер» фактілерді дүрыс түсінеді, бірақ олар Маркстіц коне материализм туралы айтқан мынадай нақылын ұмытып қалған: «материалистер дүниеді түсіндірді, бі- рақ әңгіме оны түсіндіруде ғана емес, сонымен бірге дүниені өзгертуде болып отыр» 155. Шаруа: «жер күдай- дікі, жер халықтікі, жер ешкімдікі емес» дейді. «Бөліс- шілер» бізге былай деп түсіндіреді: шаруа мүны сана- лы түрде айтпайды, ол бір нәрсені айтады да, екінпіі нәрсені ойлайды. Шаруалардың шын тілектері, дейді1 олар, түгелдей және бірден-бір тілейтіні — шаруаларға ңосымша жер беру, ұсақ шаруашылықты ұлгайту, одаи басқа түк те емес. Мұның бәрі өте дұрыс. Бірак, «бөліс- шілермен» біздің алауыздығымыз мұнымен де тынбай- ды, қайта тек осыдан басталады. Бұл сөздердің экопо- микалық жағынан мүлде қйсынсыз немесе мағыпасыз екендігіне қарамастан, іпаруалардың дәл осы сөздеріп насихат үшін негіз ретінде пайдалануға тйіспіз. Сен жерді жүрттың бәрі пайдалануға тиіс дейсің бе? Сен жерді халыққа бергің келе ме? Өте жақсы, бірақ жерді халыққа беру не деген сөз? Халық игілігін және халық мүлкін кім билеп отыр? Чиновпиктер, Треповтар. Сеп жерді Трепов пен чиновниктерге бергің келе ме? Жоқ. Шаруалардың қай-қайсысы болсын жерді оларға бергі- сі келмейтінін айтады. Муниципальдық өзін озі басңару орнында мәжіліс жасауы мүмкін Петрункевйчтер меи


РСДРП БІРІГУ СЪЕЗІ
391
Родичевтерге жерді бергің келе ме? Жоқ. Шаруалар, сі-^ рә, жерді бұл мырзаларға бергісі келмес. Демек,— дел түсіпдіреміз біз шаруаларға,— жердің шаруаларға тиім- ді болуы көзделіп бүкіл халыққа берілуі үшіи барлық чиповниктерді түгелінен халықтың сайлап ңоюын ңам- тамасыз ету қажет. Демек, демократиялық республика- ны толық қамтамасыз ету арқасында болатын нациопа- лизациялаудың мен үсынып отырған жобасы біздіц пасихатшылар мен үгітшілердің ісіне әбден дұрыс ба- ғыт береді, шаруалардың жер жөніндегі талаптарып талдау саяси насихат үшін, жекелеп алғапда дол рес- публикалық насихат үшіп негіз болуға тиіс екепдігіп оларға айдан анық көрсетеді. Мәселен, Ставрополь ша- руаларынан Думаға депутат болып сайланған шаруа Мишин сайламшылардан аманат алып келді, бұл аманат «Русское Государствода» 156 толық басылған. Бұл аманатта земство чиновниктерін ауыстыру да, элеватор- лар салу да, барлық жерді қазынаға беру де талап еті- леді. Жерді қазынага беруді талап ету, сөз жоқ, реак- циялық соқыр сенім болады, ойткені қазіргі жәие ертеңгі конституциялық Россиянин; қазынасы — поли- циялық, әскери деспотизмнің қазынасы, бірақ бұл та- лапты біз зияііды соқыр сепім ретінде жай ғана лақты- рып тастамай, істің шын мән-жайын Митинге жәпе сол сияқтыларға түсіндіру үшін бүл талапқа «жармаса ке- туге» тиіспіз. Біз Митинге және сол сияқтыларға былай деуге тиіспіз: жерді ңазынаға беруді талап ету, өте нашар талап болғанымен, шаруалар үшін өте-мөте маңызды және пайдалы идеяны білдіреді. Тек мемлекет толық демократиялық республика болған кезде ғапа, чішовниктердің сайланып қойылуы толық жүргізілетіп болған кезде ғана, тұрақты армия, т. т. жойылғап кезде ғана жерді қазынаға беру шаруаларға өте пайдалы болуы мүмкін және өте пайдалы болады да. Міне, осы себептердің бәріне сүйене отырып мен былай деп те ойлаймын: егер сіздер нациопализациялауды қабылда- масаңыздар, онда 1903 жылғы кесінді жер жөніндегі қате программамыз арқылы біз қандай қателер туғыз- ғап болс-ақ, сіздер еиді біздің пракгиктерді, насихатшы- лар мен үгітшілерді нақ осындай қателерге ұшырата- 14 12-том


392
В. И. ЛЕНИН
тындарыңыз сөзсіз. Сол кезде жұрт біздің кесінді жерлерді осы пункт авторларының түсінгенінен гөрі тар мағынада түсінген болатын, сол сияқты қазірде де на- циопализациялауды қабылдамау және осы талаптың орнына бөлісті епгізу дегеніңіз, мүлдем былығып жат- қан муниципализациялауды айтпағанның өзінде, біздің практиктерді, пасихатшылар мен үгітшілерді бірсыпы- ра қателерге ұшырататыны сөзсіз, сонда біз «болісші- лік» немесе муниципализаторлық программаны қабыл- дағанымызға кешікпей өкінетін боламыз.
Өзімнің негізгі екі тезисімді тағы да бір рет қайта- лаумен сөзімді бітіремін: біріншіден, шаруалар муниципализациялауды ешқашан да тілемейді; екіншіден, де- мократиялық республика болмайыпша, чиновниктерді халық сайлап қоймайынша муниципализациялау — зиянды.


РСДРП БІРІГУ СЪЕЗІ
393
6
СЪЕЗДІҢ ПРОТОКОЛДАРДЫ БЕКІТУІНІҢ ҚАЖЕТТІГІ ТУРАЛЫ МӘЛІМДЕМЕ
Съездің барлық протоколдарды бекітуі қажет. Соп- дықтан секретарьлар жазған протоколдар ресми прото- колдар болады. Степографтар тек сөйленген жеке соз- дерді жазып отырады.
14*


394
В. И. ЛЕНИН
7
СЪЕЗДЩ 15-МӘЖІЛІСІНДЕ ЖАСАЛҒАН ЖАЗБАША МӘЛІМДЕМЕ
Біздің қарарларымыздыц біршші бетінде былай де- лінген: «буржуазиялыц революциядағы таптық мүдде- лер» 157, жоғарыдан санағапда 27-жол.


РСДРП БІРІГУ СЪЕЗІ
395
8
ҚАЗІРГІ КЕЗЕҢ ЖӘНЕ ПРОЛЕТАРИАТТЫҢ ТАПТЫҚ МІНДЕТТЕРІ ТУРАЛЫ МӘСЕЛЕ ЖӨНІНДЕГІ ҚОРЫТЫНДЫ СӨЗ
Ең маңыздысын атап корсетуге тырысайын. Птицын жолдас: аңшы алдынан аң жортар дегеп мәтелді менің есіме түсірді. Ол: ңазір күрестің басты формасы заңдар- ды және басқаларды бүзу екенін болыиевиктер қайдап коріп отыр? — деп сүрады. Птицып жолдас, озіңіздіц кадеттік көзілдірігіңізді алыңызшы. Сізге күрестің басты формасы парламентаризм болып көрінетін сияқты. Ңараңыз: жұмыссыздар қозғалысы, әскердегі қозгалыс, шаруалар қозғалысы. Ңозғалыстың басты формасы Ду- мада емес, ол ңосымша роль ғана атқара алады. Плеханов жолдас Гегель менің оган сілтеме жасағанымды есітсе, табытында екі аупап түсер еді деді. Бірақ Плеханов жолдас Птицын жолдастан бұрып сөйледі, сон- дықтан оның сөздері ІІтицынға қарсы шығады. Птицын жолдас минут алдыпда бас иеді, ол көзге көрініп жат- қап құбылыстарды гана байқайды, ал тереңде пе болып жатқанын аңғармайды. Ол құбылыстарды даму үстіпде зерттемейді. Птицын жолдастың пікірінше, бас пен құ- йыршық туралы, пролетариаттың жетекшілік немесе артта жүрушілік ролі туралы әцгіме бос сөз болып шы- гады. Бұл арада меныпевиктердің негізгі қатесі ерекшө айқын көрінді. Олар буржуазияпың контрреволюция- тыл екепін, оның келісімге келуге саналы түрде үмты- латынын көрмейді. Олар якобиншілдерді мысалға алып, олар аңқау монархистер еді, республикаіпыл болды деп көрсетеді. Бірақ кадеттер аңқау монархистер емес, са-


396
В. И. ЛЕНИН
налы монархистер. Мепьшевиктер тап осыны ұмытып отыр.
Қаһарлы Леонов жолдас: Ңараңыздар: «болыпевик- тер» революцияшыл халық туралы айтып жүр деді. Бі- рақ өздерінің қарарында «меныпевиктер» де нақ соны айтады. Леонов жолдас Маркстің «Франциядағы тап күресінде» республика дегеніміз буржуазия үстемдігі- нің жоғары саяси формасы деп айтңан сөзіне сүйенді. Леонов жолдастың бұдан әрі де цитат келтіруі керек еді. Сонда ол республика буржуазияға уақытша жағдайдыц күшімен таңылғанын, екі фракцияға — легитимистер мен орлеанистерге 158 — бөлінген буржуазия республи- каға тек өз еркінен тыс көнгенін көрген болар еді159.
Дан: «большевиктер» саяси ұйымның маңызын еле- мейді деді. Бұл дұрыс емес. Бірақ ұйымның маңызы туралы жалпылама әңгіме ету сөз қадірін кетіргендік болар еді. Әңгіме қазір саяси ұйымның нак, қандай формасы қажет екендігі туралы болып отыр. Саяси ұйым- ды біздің қандай пегізде құратынымызды корсету керек. «Меныпевиктер» революция өрлеуінің алғы піартына сүйенеді, сөйте тұрып революцияның өрлеуіне емес, құлдырауына сәйкес келетін қимыл әдістерін ұсынады. Олар осы арқылы октябрь — декабрь кезеңін барынша жамандап жүргеп кадеттердің сойылын соғады. «Мень- шевиктер» дүмпу туралы айтып жүр. Осы сөзді қарар- ға енгізіңізші. Сонда қозғальістың қазіргі формасы — Мемлекеттік думаның сайлауы, т. б.— қозғалыстың тек қапа откінші формасы болып піығады.
Дан жолдас: «азшылықтың» ұрандары расталды деп, революциялық өзін езі басқару орындарын, жұмысшы депутаттарьтның Советтерін мысалға алды. Бірақ Плеханов «Дневпигінің» 5-иомерін алыңыз. Ол онда рево- люциялық өзін озі басқару «шатастырады» дейді. Бірақ бұл ұран ңапіан және кімді шатастырды? Біз бұл ұран- ды ешқапіан да теріске шығарған емеспіз. Бірақ біз мұны жеткіліксіз деп есептедік. Бұл ұран — жартыкеш ұран, бұл ұран жеңімпаз революцйяпың үраны емес. Жұмысшы депутаттарының Советтерін мысалға алу дұ- рыс емес. Олар туралы біз әлі айтқан жоқпыз.


РСДРП БІРІГУ СЪЕЗІ
397
Плехановтың қатесі, ол қозғалыстың октябрьде бол- ган формаларына мүлдем талдау жасамайды. Ол: жұ- мысшы депутаттары Советтерінің болғаны дұрыс және ңажетті деді. Бірақ ол жұмысшы депутаттары Советте- рінің мәнісі не екепін талдауға талпынбады. Бұл не? — революциялық өзін өзі басқару органдары ма әлде өкі- меттің бастама органдары ма? Мен мұның өзі револю- циялык, өкімет арқылы жүргізілетін күрес деп кесіп айтамын, ал бұл тезисті теріске шығару мүмкін емес. Октябрь — декабрь күресінің қазіргі күрестен сипатты айырмашылығы осы, тек қана осы; сондықтан біз күрес- тің белгілі бір түрін күштеп таңа алмаймыз.
Плеханов былай деді: Бернштейнді теориясы үшін, теориялық марксизмнен оның бас тартқандығы үшін мақтады, ал мені тактикам үшін мақтап отыр. Жағдай мүлдем басқаша — деді Плеханов жолдас. Оның мұны- сына Варшавский жолдас Бернпгтейнді тактикасы үшін мақтады деп әділ жауап берді. Кадеттердің істеп жүр- геніндей, қайшылықтарды көмескілеуге тырысқандыгы үшін мақтады. Бернштейн социалистік революция қар- саңында әлеуметтік қайшылықтарды көмескілемек бол- ды. Плеханов буржуазиялық-демократиялық револю- цияныц қызған кезінде саяси қайшылықтарды көмескі- леп отыр. Кадеттер Плеханов пен меныпевиктерді осы үшін мақтайды.
Плеханов жолдас: біз өкіметті басып алуды теріске шығармаймыз, бірақ біз өкіметті заговоршылдық жол- мен басып алуды емес, Конвент 160 заманьшдағы сияқты жолмен басып алуды жақтаймыз деді. «Меньшевик» жолдастар, өз ңарарыңызға осыпы жазыңыздаршы. Ленинизмді теріске шығара беріңіздер, заговоршыл эсерлерді, т. т. және т. б. масқаралай беріңіздер, бұл маған зәредей де ңорқынышты емес, бірақ өкіметті Конвент типімеп басып алу туралы пункт енгізіңдер, сонда біз бұл қарарға екі қолымызбен де қол қоямыз. Тек есіңізде болсын, Плеханов жолдас, сіз мұны жазған бойдан-ақ кадеттер сізді мақтауын қояды, бұған се- ніңіз.


398
В. И. ЛЕНИН
9
МЕМЛЕКЕТТІК ДУМА ТУР АЛЫ ҚАРАРДЫҢ БІРІГУ СЪЕЗІНЕ ҮСЫНЫЛҒАН ЖОБАСЫ 161
1) 11 декабрьдегі сайлау заңы жопе сайлаудың іс жүзіндегі шарттары пролетариат псп социал-демокра- тияны нағыз партиялық кандидаттарды ұсынып және оларды дсрбес өткізс отырып сайлауға қатысу мүмкін- дігінен айырды;
2) осының нәтижесінде жұмысшылардың сайлауға қатысуының нақты маңызы кадеттсрмеп немесе басқа да буржуазиялық топтармен келісім жасасу салдары- нап қалай да пролетариаттың оте айқын таптық пози- циясын көмескілеуге айналып кетуге тиіс еді және іс жүзівде осылай болғандыгы тәжірибедеп көрініп отыр;
3) тек толық және дәйекті бойкот жасау ғана социал- демократияға құрылтай жиналысын революциялың жолмен шаңыру ұранын қолдауға, Мемлекеттік дума үшін барлық жауапкершілікті кадеттер партиясына жүктеуге, сөйтіп пролетариат™ және шаруаларды немесе революциялық демократияны конституциялық жалған үміттерден сақтапдыруга мүмкіндік берді;
4) қазірдіц өзіндс қүрамы (басым көпшілігі) кадеттік екендігі айқындалған Мемлекеттік дума нағыз халық өкілдігі ролін қандай жағдайда да орындай алмайды, тек жаңа, бұрынғыдап да кең жәие терең революциялық дағдарыстың дамуына жанамалап қана қызмст етеді;
осыларды еске ала келіп,—
Біз мыналарды , мойындаймыз жәпе съезге мойьіп- дауды ұсынамыз:


РСДРП ВІРІГУ СЪЕЗІ
39Э
1) партия ұйымдары Мемлекеттік думаға және оның сайлауыпа бойкот жасап дұрыс істеді;
2) қазіргі саяси жағдайларда және Дума да нағыз партиялық және партия атыпан өкіл бола алатын со- циал-демократтар жоқ болып отырғанда, социал-демо- кратияның парламенттік фракциясын құру әрекеті елеулі нәтиже бере қоймайды, қайта РСДРП-ның беде- лін түсіру және оған кадеттер мен социал-дсмократтар аралығындағы парламентарийлер типтес ерекше зиян- ды адамдар үшін жауапкершілікті жүктеу қаупін ту- ғызады;
3) жоғарыда баяндалғандардьщ бәрін еске ала кел- геиде, біздің партияның парламенттік жолға түсуі үшін әлі жағдайлар жоң;
4) социал-демократия Мемлекеттік думаны және оііың үкіметпен қақтығысуын немесе опың ішіндегі жанжалды пайдалануга тиіс, оныц реакцияшыл эле- менттерімен күресуі керек, кадеттердің дәйексіздігі мен солқылдақтығын аяусыз әшкерелеуі керек, шаруалар- дың революциялық демократиясының элемепттерін мей- ліише мұқият қадағалап отыруы керек, оларды бірікті- ріп, кадеттерге қарама-қарсы қоюы керек, олардыц пролетариат мүдделеріне сәйкес келетін қимылдарып қолдауы керек, думалық дағдарысқа байланысты — жалпы революциялық дағдарыстың неғұрлым шиелені- суі мүмкін кезеңде самодержавиеге үзілді-кесілді пта- буыл жасауға пролетариатты шақыруға әзірленуі керек;
5) үкіметтің Мемлекеттік думаны таратуы, сөйтіп опы жаңа құрамда сайлауы мүмкіп болып отырғандық- тан, съезд былай деп қаулы етеді* жаңа сайлау науңа- ны кезінде кадеттер иартиясымен және солар сияқты революцияшыл емес элементтермен ешқандай блоктар және келісімдер жасасуға жол беруге болмайды; біздіц партияиың жаңа сайлау науқанына қатысу мүмкіндігі туралы мәселені кезеңнің нақты жағдайларыпа қарай Россия социал-демократиясы шешеді.
«Волна» № 12, 9 май, 1906 ж.
«Волна» газетіищ твкстг бойыпша басылып отыр


400
В. И. ЛЕН И Н
10
МЕМЛЕКЕТТІК ДУМАҒА КӨЗҢАРАС ТУР АЛЫ МӘСЕЛЕ ЖӨНІНДЕ ҚОСЫМША БАЯНДАМА
Жолдастар! Мен сіз дерге болыпевиктердің қарарын оқып жатпаймын, өйткені бұл қарар, сірә, сіздердің бәріцізге белгілі болар. (Съезд мүшелері тара- пынапталап етілуіне байланысты ш е- ш е п, а лайда, болыпевиктер қарарының текстісін тағы бір оқып шығады.) Бұл қарарды меныпевиктердің қарарымен салыстыру бізге айырмашылықтың төмендегі негізгі төрт пунктін немесе меныпевиктердің қарарының негізгі төрт кемшілігіл керсетеді,
1) Мепьшевиктердің қарарында сайлауға баға беріл- меген, бұл жөнінде біздің саяси тәжірибеміздің объектива нәтижелері есепке алынбаған.
2) Бұл қарарда басынан аяғына дейін Мемлекеттік думаға пайымсыз қараушылықтың, егер жұмсақтау айтсақ, немесе оптимистік қараушылықтың лебі еседі.
3) Ңарарда буржуазиялық демократия ішіндегі түр- лі ағымдарды неМесе партияларды олар жөніндегі біздің тактикамыз тұрғысынан айқын бөліп корсету жоқ.
4) Сіздердің қарарыңыз пролетариат партиясы үшіп парламенттік фракцияны құрудың пайдалылығын еш- бір дәлелдеуге болмайтын кезең мен жағдайларда пар- ламенттік фракцияны құру керек деп қаулы етеді.
Егер сөздерге немесе ұсақ-түйектерге орынсыз тиіс- пей, алауыздықтарды байсалды түрде талдайтып бол- сак,, біздің арамыздағы шын алауыздықтар осындай.
Осы төрт пунктті талдап қарайықшы.
Егер біз өз қорытындыларымызды жалпы парламентаризм туралы жалпылама сөздерге, т. т. ңегіздемей, са-


РСДРП БІРІГУ СЪЕЗІ
401
яси күштердің шын арасалмағына негіздегіміз келсе, сайлау женіндегі тәжірибені есепке алудың зор мацызы бар. Шынында, сайлауға қатысу кадеттерді қолдағап- дықты анық көрсетеді деп, кадеттермен блок болма- йынша сайлауға қатысу мүмкін емес деп біз мүлде ай- қын қағиданы ұсынып келдік жәпе ұсынып отырмыз ғой. Сіздер бұл пікірді іпын мәнінде алып талдайсыз- дар ма? Сіздер бұл мәселе жөніндегі шындықты нақты деректердің тұрғысынан қарастырасыздар ма? Тіпті де бұлай етпейсіздер. Аксельрод мәселелердің бірінші жар- тысына мүлде соқпай кетті, ал екініпі жартысы жопіп- де қарама-қарсы екі пайымдау айтты. Ең алдымен ол жалпы кадеттермен блок- жасау туралы өте мепменси сөйледі. Сонан соң ол мұндай блоктарға да ешбір қарсы болмас едім, бірақ, әрине, ескі және үсақ «өсек-аяң», жасырын келісімдер түрінде емес, бүкіл пролетариат- тыц коз алдында апіық және тура қадамдар жасау тү- рінде блок жасауға қарсы болмас едім деді. Аксельрод- тын; осы соңғы «қағидасы» — «кадеттер» арман еткен копституциялық жалған үміттердеп туатын нағыз «пәк тілектердің» тамаша үлгісі. Бізде іс жүзінде конституция жоқ, біздің ашықтап-ашық бой көрсетуіміз үшіп негіз жоқ, дубасовтық «конституционализм» бар. Ак- сельродтың армапы бос арман болып қала береді, ал кадеттер үн-түнсіз жасалған немесе қол қойылғап, фор- мальды немесе формальды емес келісімдерден нақты пайда табады.
Сондықтан сайлаудан біздің «өздігімізден бас тартуы- мыз» туралы айтқан уақытта, іс жүзіпде біздіц партийны өзіміздің еркімізден тыс, нақ саяси жағдайлар- дың ығыстырып шығарғанын, газеттердеп, жипалыстар- дан, партпяның көрнекті мүшелерін кандидат етіп ұсынудан ығыстырып шығарғанын әрқашап умыты п кетеді. Ал осы піарттардың бәрі болмайынітіа парламентаризм коп ретте пролетариат™ тәрбиелеу құралыпап гөрі, бос және түкке тұрғысыз ойынға айналады: пар- ламентаризмді нақты жағдайда алмай, оны «таза күйін- де», «идеяда» алу аңқаулық болады.
Сайлау туралы әңгіме еткен кезде, іс жүзінде дуба- совтық конституционализм негізінде күшті екі «пар-


402
В. И. ЛЕНИ II
тияныц»: кадеттер мен царажүздіктердің күрескенін әдетте үмытып кетеді. Кадеттердің сайлаушыларға да- уысты болшектеу атаулының бәрі де, «үшінші» канди- даттар ұсыпу атаулыныц бәрі де қаражүздіктердіц жеціп шығуына ғана әкеп соғуы мүмкін дегені дұрыс болатын. Москва мысалдары сияқтыларды алыңыз: ай- талық, Гучков 900 дауыс, кадет 1300 дауысалады де- лік. Социал-демократтар 401 дауыс алса-ақ болғаны, қаражүздік жеңіп шыгар еді. Демек, социал-демократ- тың сайлауға қатысуын кадетше түсіну өмір шындығы- на сәйкес келді (кадеттер жұмысшылардың сайлауға қатысқаны үшін Мемлекеттік думадан Москва жұмыс- шыларыиа бір орын берді), ал сіздің, меныпевиктік, үғымьщыз омір шыпдығыиа сай келмейді, бос арман, құр қиял болып табылады. ІІе парламегітаризмге тиіс- пеу керек те, ол туралы жалпылама сөйлемеу керек, не шындап қолға алу керек. Әйтпесе позиция түкке жа- рамсыз болып шығады.
Екінші пункт. Аксельрод өзінің сөзінде қарардыц мен кәрсеткен кемшіліктерін бұрынгыдан да гөрі ай- қындады. Қарарда Думаны революцияның күралына айпалдыру туралы айтылады. Сіздер Думаны тек қана үкіметтіц бізге қысым жасауы тұрғысыпаи, үкіметтің революцияға қарсы езгісі тұрғысыпан қарайсыздар. Біз Мемлекеттік думаны белгілі бір таптың өкілдігі деп, қальіптасқан партиялың құрамы бар мекеме деп қарай- мыз. Сіздердің пікірлеріңіз мүлде теріс, толык, емес, марксистік тұрғыдан аулақ пікір. Сіздер Думаның ішкі құрылысын кадет партиясының таптық құрамы бойып- ша есопке алмайсыздар. Сіздер үкімет революциявы тұншықтырып жатыр дейсіздер, бірақ, кадеттердің ре- волюцияны сөядіруге әбден және түгелдей ұмтылып отырғанын қазірдің өзінде байқатқанын айтуды ұмытып отырсыздар. Кадеттік Дума кадет партиясының қасиет- терін көрсетпей қоймайды. Өкілдік мекеменің революция замапында революцияны тұншықтыруға ұмытылға- нын айқын көрсеткен (Франкфурт мылжыңдарыныц. ұсақ буржуазиялык, оресіздігі мен қорңақтығының сал- дарынан) .Франкфурт парламентінің мысалын,— осы мысалдьі сіздер мүлде естен шығарасыздар.


РСДРП БІРІГУ СЪЕЗІ
‘403
Социал-демократиялық қарарда «патгііа мойыпдаған және заң бекіткен өкіметке» сүйену тіпті де орынсыз. Шынына келгенде Дума өкімет емес. Заңға сүйену сіз- дердің барлық дәлелдеріңізді және осы қарардан туа- тын сіздердің барлық үгіт ұрандарьгцызды анықтамай- ды, қайта әлсіретеді. «Заңға», патшаның әміріне» бар ынтасын сала Витте сүйепетін болады, ол тым ерсі жағ- дайға жеткізілген Думаның қызмет шеңберінен шың- пақшы болған болмапіы әрекетіне кедергі жасап отырады. Патша мен заңға сүйену сияқты дәлелдерден социал-демократтар емес, қайта «Русское Государство» пайда табады.
Үшінші пунктке көіиемін. Кадеттердің айқып сипат- тамасыиың жоқтығы, олардың бүкіл тактикасын әшке- релеуден бас тарту, кадеттерді шаруалар демократиясы мен революциялық демократиядаи бөліп көрсетпеу қа- рардың түбегейлі қатесі, бұрынғы барлық қателерімен тыгыз байланысты қатесі болып табылады. Ал оныц бер жагында нақ кадеттер қазіргі Думада үстемдік ету- шілер болып отыр. Нақ осы кадеттер «халық бостанды- ғьпіа» өздерініц эпасыздығын талай рет көрсетті де. Кадеттерден солға тамап түрғысы келген ізгі ниетті мылжыц Водовозов сайлаудан кейін құрылтай жиналы- сы, т. б. жөнінде өздерінің берген уәделері туралы ка- деттерге ескерткенде, «ұлы державалық» сарынға түс- кен «Речь», Водовозовқа өзім тілемеген кеңестерге мұқ- таж емеспін деп дөрекі, сорақы-дөрекі түрде жауап берді.
Ал революцияны әлсіретуді мақсат ету туралы мәсе- леде де сіздердің қарарларыңыз сонпіалық қате. Меңің бұрын айтқанымдай, үкімет былай тұрсын, тіпті ұсаң буржуа-келісімпаздарыпда да осындай маңсат бар, қа- зір олар біздің саяси өміріміздің сыртында бүрынғыдан да бетер шу көтеріп жүр.
Сіздердің қарарыңыз Дума халыққа сүйенуге тырыса- ды дейді. Бұл жартылай ғана дүрыс, сондықтан да те- ріс. Мемлекеттік дума дегеніміз не? Осы мекеменің іпын мазмұны мен мацызын анықтайтын таптар мен партияларды талдаудың орнына біздің әлгі мекемеге


404
В. И. ЛЕНИН
жалпы сүйенумен цанағаттануымызға бола ма? Халық- қа сүйенуді қандай Дума маңсат етеді? Октябристер Думаем емес, өйткені октябристерге мұндай мақсат мүлдем жат. Шаруалар Думаем да емес, өйткені шаруа- депутаттардың өзі халықтың аймрғмсмз бөлегі болмп табмладм, сондықтан оларға «халыққа сүйенуді мақсат етудің» керегі жоқ. Халыққа сүйенуді ма^сат ету нақ кадеттік Думаға тән. Бірақ халыққа сүйенуді мақсат ету де, халықтың революциялық қимыл-әрекетінен цорцу да кадеттерге соншалықты тән қасиет. Мәселенің бір жа- ғмн көрсетіп, ал екінші жағн туралы мүлде үндемей, сіздердің қарарыңыздың теріс ұғмм тарататыны бмлай тұрснн, тіпті тікелей зияндм ұғммдар да таратады. Осм екіпші жақ туралм — біздің қарарда басқа партия- ларға көзқарас туралм баса көрсетілген жақ туралм — үндемеу, мұндай үндемеудің объективті маңмзмн ала- тып болсак, өтірік болнп табмладм.
Жоқ, буржуазиялық демократия жөніндегі біздің тактикаммздн ешбір жағдайда да кадеттер туралм үп- демеу арқылн, олардм қатты смнаудан бас тарту ар- қылы анықтауға болмайдм. Біз кемекті тіпті де қазіргі кезеңпің саяси қайшнлнқтарнн комескілейтіндерден емес, шаруалар демократиясм мен революциялық де- мократиядан ғана күте аламыз және күтуге тиіспіз.
Ақырында, парламенттік фракция құру жөніндегі ұсынысқа коз салайық. Социал-демократиянмң жаңа қаруды, «парламентаризмді», пайдаланум ерекше сақ- тыңпен қаралуға тиіс, мұнм теріске шмғаруға меньше- виктердің де батылы бармайды. Олар мұны «принцип- ті» түрде мойындауға әбден әзір. Бірақ мәселе қазір припципті түрде мойындауда емес, мәселе нақты жағ- дайларды дүрыс есепке алуда. Егер нақты жағдайлар әлгі мойындауды аңқау, құр арманға айналдыратып болса, сақтықты «принципті» түрде мойындау түкке тұрмайды. Мәселен, кавказдықтар дербес сайлау туралм, таза партиялық капдидаттар туралы, кадеттермен блок жасауды оздерінің мойындамайтыны туралы жақ- сы-ақ айтады. Бірақ, егер сонымен қатар кавказдық жолдастардың бірі менімен сөйлескенде: Тифлисте, меныпевиктік Кавказдың осы орталығында, солшмл


РСДРП БІРІГУ СЪЕЗІ
405
кадет Аргутинскийдің өтуі ықтимал, ал мұпыц озі со- циал-демократтардың комегімен болуы ықтимал дегеніп еске алсақ, жаңағы жақсы сөздердің құны не болмақ? Егер бізде қазіргі сияқты сансыз кадет газеттеріне тек Орталық Комитеттің «Партийные Известиясы» гана қарсы тұратын болса, бұқара алдында кең, ашық мә- лімдемелер жасау жөніндегі біздің тілектеріміздің құ- ны не болмақ?
Мынау да естеріңізде болсын, социал-демократтар- дың ең онтимистері өздерінің кандидаттарын шаруалар куриялары арқылы ғана өткізуге үміттенін отыр. Де- мек, олар жұмысшы нартиясы нрактикасында дәл жұ- мысшылар курияларынан емес, ұсак, буржуазиялық, жартылай эсерлік куриялардан «нарламентаризмді бастағысы» келеді. Ойлап көріңіздерші, осы жағдай- лардың бәрінен социал-демократиялық жұмысшы сая- сатыныц тууына мүмкіндік көп пе әлде социал-демо- кратиялық емес жұмысшы саясатының тууына мүм- кіндік көп пе?


406
В. И ЛЕНИН
И
СЪЕЗДІҢ 17-МӘЖІЛІСІНДЕ ЖАСАЛҒАН
ЖАЗБАША МӘЛІМДЕМЕ 162
Мен тифлистіктер Аргутинскийді откізуге ұйғарым жасады дегенім жоқ. Мен Аргутинскийдің .жеңіп шы- ғуын ықтимал деп есептейді, оның үстіне бұл социал- демократтардың көмегімен болуы ықтимал деп есен- тейді дедім.
Руденконъщ сөйлеген созіне нақты түзету. Мен ка- деттік Дума революцияны тұншықтырады деген жоқ- пын. Мен кадеттер өзінің таптық тегі жағынан революцияны тұншықтыруға умтылатын болады дедім.


РСДРП БІРІГУ СЪЕЗІ
407
12
ПАРЛАМЕНТТІК СОЦИАЛ-ДЕМОКРАТИЯЛЫҚ ФРАКЦИЯ ТУРАЛЫ МУРАТОВТЫҢ (МОРОЗОВТЫҢ) ТҮЗЕТУІН ЖАҚТАП СӨЙЛЕНГЕН СӨЗ 163
Муратов жолдас қорытынды сөзді мағап ұсынды. Муратов жолдас ашық тұрған есікке омыраулап отыр деу мүлдем дұрыс емес. Ңайта ол мәнін ашып беріті отыр. Муратов жолдастың тузетуі мәселені тура қойып отыр. Съезд көптеген жерлерде жұмысшылардың ұста- ған тактикасынан гөрі басқа тактиканы мойындады; Думада партиялық фракцияны құрғанда, шиеленіскен жапжалдардың туып кетпеуі үшін сайлануына өздері қатыспаған адамды Думада өкіл еткісі келетін-кслмей- тіііііі жұмысшылардап сұрау қажет.


408
В. И. ЛЕНИН
13
РСДРП ПАРЛАМЕНТТІК ФРАКЦИЯСЫНЫҢ ҢҮРАМЫ ТУР АЛЫ МӘСЕЛЕ ЖӨНІНДЕГІ ЕРЕКШЕ ШКІР
1
Стодолин түзетуініц ауа жайылғандығы тіпті парламентаризм принциптеріпен де шегіну деп біліп, бүл мәселе жөнінде ерекше пікір ұсыну туралы мәлімдей- мін.
2
Бұрын берілген мәлімдеменің негізінде, Стодолин тү- зетуі туралы мәселе жөнінде өзімнің осы ерекше пікі- рімді ұсынамын.
Стодолин жолдас өзінің түзетуінде РСДР партиясы- ның ресми парламенттік тобына қатысуға партияпың тек қана төмендегідей мүшелерін, жалпы алғанда, партия ұйымдарының бірінде жұмыс істеп қана қоймай, тұтас алғанда партияга, жекелеп алғанда өзінің партия ұйымдарына жалпы бағыньгп қана ңоймай, тіпті оның үстіне өз партия ұйымдары (яғни тиісті партия ұйымдары) кандидат етіп ұсынған мүшелерді жіберу- ді ұсынды.
Демек, Стодолин жолдас біздің парламентаризм жо- лъіндагы соцпал-демократиялық алғашқы адымдары- мыз тек тиісті ұйымдардың тікелей тапсырмасы бойын- ша ғана және сол ұйымдардың атынан ғана жасалсын деп тіледі. Парламенттік топ мүшелерінің партия ұйымдарының біріне мүше болулары жеткіліксіз. Орыс жагдайларында бұл ең жағымсыз оқиғалардың болу мүмкіндігін әлі де жоққа іпығармайды, ойткені өзіпің мүшелеріне ашық және жұрттың бәріне көрінеу бақы-


РСДРП БІРІГУ СЪЕЗІ
409
лау жүргізуді біздің партия ұйымдары жүзеге асыра алмайды. Сондықтан парламентаризм жолындағы біз- дің алғашңы адымдарымыздьщ Европа социалистік партияларының жинақтаған тәжірибесі арқылы жа- салған барлың сақтық шаралар арқылы қамтамасыз етілуі өте ңажет. Батыс европалык, партиялар, әсіресе олардьщ солшыл фракциялары, тіпті парламентке кан- дидаттарды партияпың Орталың Комитетінің келісімі бойынша жергілікті партия ұйымдарының ұсынуын та- лап стеді. Европаның революциялық социал-демокра- тиясының парламентарийлерге осылай уш жаіутаіг ба- ңылау жасауды талап етуіне мейлінше елеулі дәлелдер бар: біріпшіден, партияпың барлың мүшелеріне жалпы партиялық бақылау жасау; екіншіден, парламентке оз атынан кандидаттар усынуға тиісті жергілікті ұйым- дардың ерекше бақылау жасауы; үшінпііден, бүкіл партияның Орталық Комитетінің арнаулы бақылауы, ол жергілікті ыңпалдар мен жергілікті ерекшеліктер- ден жогары бола отырып, парламентке жалпы партия- лық жэне жалпы саяси талаптарды қанағаттандыра- тын кандидаттардың ғапа ұсынылуына қамқорлық жасауы керек.
Стодолин жолдастыц түзетуін қабылдамай, парла- монттік фракцияға тек партия ұйымдарының парламентке кандидат етіп тікелей ұсынғап адамдары ғана кіре алады дегеп талапты қабылдамай, міне, осы таланты қабылдамай, съезд парламепттік тактикада батыс европалық революцпяшыл социал-демократтардан гөрі, анағұрлым аз сақтык, корсетті. Оның бер жағында Рос- сияда социал-демократияпың ашық бой көрсетуінің ерекше ауыр жағдайда болуы себепті Батыс Европаныц революциялық социал-демократиясының тәжірибесі ту- дырган сақтыққа қарағанда қазір бізге анағұрлым зор сақтықтың қажет екені даусыз.


410
в. И. ЛЕНИН
14
СЪЕЗДІҢ 21-МӘЖІЛІСІНДЕ ЖАСАЛҒАН ЖАЗБАША МӘЛІМДЕМЕ
Маңызды мәсслелер жопіпде атап дауысқа қоюды «съезд қаулыларыныц беделділігіпе қарсы үгіт материалы» деп атау съездің ролін түсінбеу немесе тар фракцияшылдықты көрсету деген соз деп мәлімдейміз.


РСДРП БІРІГУ СЪЕЗІ
411
15
ҚАРУДЫ КӨТЕРІЛІС ТУР АЛЫ МӘСЕЛЕ ЖӨНІНДЕ СӨЙЛЕНГЕН СӨЗ
Бір жолдас таяуда біздерді съездің шешімдеріне царем үгіт материалып жинап жүр деп ескертті. Мен бугаи сол кезде-ақ атап дауысқа қоюды бұлай деп атау тым таңданарлық деп жауап бергенмін. Съездің шө- шімдеріне наразы болған кез келген адам әрқашан да огап қарсы үгіт жүргізеді 164. Воробьев жолдас бізбеп, «болыпевиктермен», «меньшевиктер» бір партияда жұ- мыс істей алмайды деді. Бұл тақырыпты дәл Воробьев жолдастың бірінші болып сөз еткеніне меп қуаиышты- мыи. Оның сөздерінің «үтіт материалы» болатыпына мсп күмәнданбас едім. Бірақ принципы мәселелер жо- піндегі үгіт материалдары, әрине, маңыздырақ. Ал қа- ■рулы көтеріліске қарсы сіздердің қарарыңыздан артыд осы съезге қарсы жақсы үгіт материалын біз көз алды- мызда елестете де алмас едік 165.
Плеханов осыншама маңызды мәселені байсалдылық- пеп талқылаудыц қажеттігі туралы айтты. Мұның өзі мыц мәрте дұрыс. Бірақ байсалдылықпен талқылау, орине, съезд алдында не съезде айтыстардың болмауы- нан көрінбейді, талқылануға тиісті қарарлардың шын байсалды, пақты мазмұпынан көрінеді. Сондықтан екі қарарды салыстыру дәл осы жағынан алганда ерекше сабак боларлық нәрсе. Бізге «меныпевиктердің» қара- рындагы айтыс ұнамайды емес,— Винтер жолдастыц бұл жоніндегі созін Плеханов мүглдем теріс түсінген,—- бізге айтыс ұнамайды емес, «меныпевиктердің» қара- рында толып жүрген үсақ-түйек, кәкір-шүкір айтыс


412
В. И. ЛЕНИН
ұнамайды. Өткеннің тәжірибесіне баға беру туралы, пролетариат қозғалысының саналы жаршысыньщ, со- циал-демократияның пролетариат қозғалысы жөніндегі сыны туралы мәселені алыңызшы. Бұл арада сын мен «айтыс» міндетті түрде керек, бірақ тек ашық, тура, аның, айқын сын керек, орынсыз тиісу, шымшыма, интеллигенток ащы сөз керек емес. Міне, сондықтан біз- дің қарар соңғы жылдың қорытыпдысын ғылыми түр- де жинақтай келіп, былай деп ашық сынайды: бейбіт стачка өзінің «сарқылып бара жатқан күш» екенін көр- сетті, оның заманы отіп барады. Көтеріліс күрестің басты формасына, стачка — көмекші формасына айна- лып келеді. «Меныпевиктердің» қарарын алыңыздар- шы. Байсалдылықпен талқылаудың орнына, тәжірибе- ні ескерудің орпыпа, стачка меп котерілістің арасал- мағып зерттеудің орныпа, сіз декабрь көтерілісінеп жасырын, жымысқы жасырын безушілікті көресіз. Пле- хановтың: «қолға қару алмау керек еді» деген көзқара- сы сіздердің бүкіл қарарыңыздан (орыс «меныпевикте- рінің» көпшілігі Плехановпен келіспейтіндігі туралы мәлімдегеніне қарамастан) түгелдей орын алып отыр. Череванин жолдас «меныпевиктердің» ңарарын қорғау үшін декабрь көтерілісін «ашынудың» үмітсіз көрінісі деп, қарулы күрестің ешқандай мүмкіндігін дәлелде- меген көтеріліс деп көрсетуге тиіс болды, сөйтіп өзінің бұл сөзі арқылы өзін ала бөтен әшкереледі.
Өздеріңіз білесіздер, Каутский басқаша пікір айтқан- ды. Ол Россиядағы декабрь котерілісі баррикадалың күрестің мүмкін еместігі туралы Энгельстің көзқара- сын «қайта қарауға» мәжбүр ететінін, декабрь көтері- лісі жаңа тактиканың бастамасы болып табылатынын мойыпдады. К. Каутскийдің көзқарасы қате болуы да мүмкін екендігі, «меньшевиктердікі» неғұрлым дұрыс болуы да мүмкін екендігі езінен-өзі түсінікті. Бірақ, егер біз «байсалдылықпен» талқылауды және ұсақ-тү- йек сынды емес, сындарлы сынды бағалайтын болсақ, біз қарарда: «қолға қару алмау керек еді» деп өз пікі- рімізді тура және айқын айтуға міндеттіміз, ал қарар- да бұл көзқарасты жасырын, оны тура тұжырымдамай айту лайықсыз. Декабрь көтерілісіне қосылмайтынын,


РСДРП БІРІГУ СЪЕЗІ
413
міне, осылай ұсақтықпен, жасырын жариялау, откеп тәжірибенің болмашы сынымен болса да негіздемей жариялау сіздердің қарарыңыздың негізгі, орасан зор кемшілігі болып табылады. Ңарардың осы кемшілігі Акимов жолдастың көзқарасының өткір жақтарып тек жасырып, шын мәнісінде сол көзқарасқа бейім қарарға ңарсы зор үгіттік материал береді166.
Сіздердің қарарыңыздың бірінші пунктінде дәл сол қате бар. Бұл пункт бос сөзбен басталады, өйткені «то- пас қасарысушылық» дегеніміз барлық реакциялық үкіметтерге тән қасиет, бірақ көтерілістің қажеттігі мен болмай қоймайтындығы жалғыз осыдан шықпай- ды. «Өкіметті тартып алу» — ол да «өкіметті басып алу» деген сөз, ал екінші терминге қарсы таласушы- лардың бірінші терминді алуы таңданарлық нәрсе. Олар осылары арқылы халық ерікшілдігіне, т. с. царей өзінің тақпағының мазмұнсыздығын көрсетті. Пле- хановтың «өкіметті тартып алу» дегеннің орнына «өз правосын тартып алу» деп айтылсын деген ұсынысы тіпті сәтсіз, ойткені мүның өзі таза кадеттік тұжырым- ды береді. Ңайталап айтамын, басты нәрсе сол: «өкі- метті тартып алу» туралы және қарулы көтеріліс ту- ралы мәселені сіздердің қарарыңыз өткен тәжірибені жәпе қозғалыстың өсуі туралы нақты деректерді зерт- теп, есепке алу пегізінде емес, еш нәрсемен дәлелдеп- беген және дәлелдеуге болмайтын жалпылама сөздер- дің негізінде қарайды 167.


414
В. И. ЛЕНИН
16
СЪЕЗДЩ 24-МӘЖІЛІСІНДЕ
СӨЙЛЕНГЕН СӨЗ 168
Меп Россия социал-демократиясының атынан оның жаца мүшелерін қүттықтап, бұл бірігу мұпан былайғы күрестің ойдағыдай болуының ең жақсы кепілі болсын деген тілек білдірсем, бүкіл съездің еркін білдіргенім боләр деп ойлаймын.


РСДРП БІРІГУ СЪЕЗІ
415
17
СЪЕЗДІҢ 26-МӘЖІЛІСІНДЕ ЖАСАЛҒАН ЖАЗВАША МӘЛІМДЕМЕЛЕР
1
Большевиктер мен меньшевиктер бір партйяда бірі- гіп жұмыс істей алмайды деген Воробьев жолдасты мен «қуаттады» деу дұрыс емес. Мен мұндай пікірді тіпті де «қуаттағаным» жоқ және мундай көзцарасца тіпті де цосылмаймын. «Воробьев жолдастың мұны бірінші болып айтқанына мен қуаныштымын» дегендегі меиің создерімпіц мәні — тек қана мысқылдау еді, өйткені съезде копшілік болған жеңімпаздар жікке бөліну ту~ ралы бірінші болъіп айтып, ездерінің әлсіздігіп ғана көрсетті *.
2
Бундпен бірігу уставыпа мыпадай ескерту ұсына- мып:
Съезд осы уставты Бунд бекітісімен оны дереу іске асыруды Орталык, Комитетке тапсырады.
Қараңыз: осы том, 411-бет. Ред.


416
БҮРЫНҒЫ «БОЛЬШЕВИКТЕР» ФРАКЦИЯСЫНДА БОЛҒАН БІРІГУ СЪЕЗІ ДЕЛЕГАТТАРЫНЫҢ ПАРТИЯҒА ҮНДЕУІ169
Жолдастар!
РСДРП-ныц Бірігу съезі болып өтті. Енді жікке бө- ліну жоқ. Бұрынғы «большевиктер» фракциясы мен «меныпевиктер» фракциясы ғана ұйымдың жағынап толық қосылып қойған жоқ, оның үстіне РСДРП-ның поляк социал-демократиясымен де бірігуіне ңол жетті, латыш социал-демократиясымен бірігуге қол қойылды және еврей социал-демократиясымен, яғііи «Бундпен» бірігу де алдын ала шешілді. Бұл фактілердің саяси маңызы қандай жағдайларда болса да өте үлкен, өзіміз бастан кешіріп отырған тарихи кезең тұсында опың маңызы мейлінше орасан зор болып отыр.
Россияның ұлы революциясының бүкіл тағдыры, сі- рә, осы таяу болашақта шепіілер. Ңала мен деревня кедейлерінің қалың бүңарасын соңынап ерткеп пролетариат революцияның ең алғашқы сәтінен бүгінге де- йін оны бастап келеді. Халық күресіпің айбынды, ше- шуші оқиғалары болғалы тұрғанда, бүкіл Россияның сапалы пролетариатының, оның барлық ұлттарының нақты бірлігіне жету бәрінен де маңызды іс болып та- былады. Ңазір бастан кешіріп отырған революциялық заманда жұмысшы табын бұрын болып көрмеген шап- піаңдықпен сауаттапдырып, тәрбиелеп отырған өмірдің өзі партияның әрбір теориялық қателері мен тактика- лың ауытқуларын мейлінше аяусыз сынап отырады. Мұндай уақытта партияның теория мен тактика мәсе- лелері жоніндегі ішкі идеялық күресі иеғұрлым ашық,


... БІРІГУ СЪЕЗІ ДЕЛЕГАТТАРЫНЫҢ ... ҮПДЕУІ
417
кең және еркін жүргізілуіне, бірақ бұл күрес сшқаи- дай жағдайда социал-демократиялық пролетариат™ ц революциялық цимылдарының бірлігін бұзбайтып, ци- ындатпайтып болуына ұмтылу әрбір социал-демократ- тың борышы.
Россияның ұлы революциясы бет бұрыс кезеңпіц царсаңында тұр. Буржуазиялыц Россиянин; барлық таптарының самодержавиеге царсы күресі цағаз жүзін- дсгі конституцияға жеткізді. Буржуазияның бір бөлегі осыған толыц цанағаттанып, революциядан сырт айна- лып кетті. Ілгері басуды көздеген екінші бөлегі күрес- тің «конституциялыц» жолынан үміттеніп, өзін өзі ал- дап отыр, сөйтіп бұлар кадеттердің буржуазиялыц табансыз, екіжүзді партиясының сайлаудағы жеңісіп халыц бостандығыпың елеулі жеңісі деп білуге дайын.
Ескі, крепостниктік Россияға царсы, чиновниктердіц билеп-төстеуі мен помещиктердің кіріптар етуіне царей жан циярлыцпен күресіп жатқан шаруалардың ца- лың бұқарасы революция жағинда қалып отыр, бірақ олардың сана-сезімі әлі де тым томен. Ңалалардағы ұсақ буржуазияның революциялық-демократиялық бо- легінің де саналылығы шамалы. Октябрьде бостандық ушін ерлікпен шайқасқап, оны қорғау үіпін декабрьде қолына қару алған пролетариат цана, тек пролетариат цана бұрынғысындай ақырына дейін революцияшыл тап болып отыр, бұл тап жаңа күштерді жинап, қазір жаңа, бұрынғыдан да ұлы шайқасқа саналы түрде әзір- леніп жатыр.
Патша үкіметі беті шімірікпестен конституциями ашыцтан-апіыц ойыншық етіп отыр. Ол бұрынғы билі- гін оз цолында сақтап цалып отыр, ол бостанднқ жо* лыпдағы күрескерлерді әлі күнге дсйін қуғындап огыр жәяе қуғындауды күшейтіп келеді, оның Думаны цы- сыр сөздің ордасына — самодержавиенің бет пердесіне, халыцты алдаудың цүралына айналдырғысы келігі отырғаны аныц. Бұл тактика нәтижелі болып шыға ма — мұның озі жацын арада шешіледі, ол цазір пісіп жетіліп келе жатцап жаңа революциялық дүмпудіңнә- тижссінде шешіледі.


418
В. И. ЛЕНИН
Егер бүкіл Россиявың пролетариаты тығыз топтасса, егер ол халықтың келісімге келетін топтарып емес, кү- ресуге жарайтын шын революцияіпыл топтарының бә- рік озімен бірге котере білсе, егер ол шайқасқа жақсы әзірленіп, бостандық жолыпдағы түбегейлі шайқастың мерзімін дұрыс таңдай білсе,— онда пролетариат же- ңш шыгады. Онда патша конституцияны ойьтпшық етіп' қорлай алмайды, онда буржуазия самодержавие- мен келісім жасай алмайды, онда Россия революциясы Батые Европада XIX ғасырда болған революциялар сияқты, жұмысшы табы мен піаруалардың мүддесі үшін аяқталмаған, жартыкеш, төрттің үш бөлігіндей жеміссіз революция болмайды. Онда бұл нағыз үлы революция болады,— халық көтерілісініц толық жеңіп шьіғуы буржуазия лық Россияпы ескі түсаулардың бә- рінен құтқарып, Батыста социалистік революциялар- дьщ заманын бастагі беруі мүмкін.
Социал-демократия толық демократиялық революциями ұмтыла отырып, өзінің бүкіл жұмысында жаңа рейолюциялық дүмпудің болмай қоймайтындығымен санасуға тиіс. Біз үкімет те, буржуазияның атынан оның либералдық партиясы — кадеттер де қолдап отырған коыституциялың жалған үміттерді аяусыз әш- керелеп отыруға тиіспіз; біз ітіаруалар көтерілісінің толық жоңіп шығуы үшін революцияшыл шаруаларды топтасуға шақыруға тиіспіз; біз декабрьдегі бірінші котерілістің ұлы маңызын және жаңа котерілістің, окі- мет билігін патша самодержавиесінің ңолынан шын мәнінде тартып алып, ол билікті піын мәніпде халыққа әпере алатын көтерілістің болмай қоймайтындығын ңа- лыц бұқараға түсіндіріп отыруға тиіспіз. Ңазіргі тари- хи кезеңде біздің тактикамыздыц пегізгі міндеттері осыпдай болуға тиіс.
Партияның Бірігу съезі бүл міндеттерді әбден дұрыс түсіпген жоқ, біз мұны айқын көріп отырмыз, біз бұл фактіпі айтпай отыра да алмаймыз және айтпауға тиіс емеспіз де. Съездің аса маңызды үш қарарында съезде сап жағыпан басым болғап бұрылғы «меныне- виктер» фракциясының қате көзқарастары анық бай- қалын отыр.


... БІРІГУ СЪЕЗІ ДЕЛЕГАТТАРЫНЫҢ ... ҮНДЕУІ
419
Аграрлық программада съеад «муниципализациялау- ды» принципті түрде қабылдады. Муниципализация- лау — шаруалар үлесті жерлерге ие болады және зем- стволарға . берідген помещиктік жерлерді шаруалар арсндаға алып пайдаланады деген сөз. Шын мәнісінде, мұның өзі нағыз аграрлық революция мен кадеттердің аграрлық реформасының ортасындағы бірдеце. Шаруалар мұндай жоспарды қабылдамайды. Олар жердің не тура бөліске салынуып, нс барлық жердің халық мен- ши іне өтуін талап етеді. Толық демократиялық теңке- ріс жасалған күнде ғана, чиновниктерді халық сайлап д,оятын республикалық құрылыс орнағапда ғана муни- ципализациялау елеулі демократиялық реформа бола алар еді. Біз съезге, ец болмағапда, муниципализация- лауды осы шарттармен байлапыстыруды ұсыпдық,— бірақ съезд біздің ұсыпысымызды қабылдамады. Ад бул шарттар болмаса, либерал-чиновниктік реформа ре- тіндә, муниципализациялау шаруаларға олардың ке- рек еткел нәрсесін тіпті де бермейді, сонымен қатар, земстволарда үстем больгп отырған антипролетарлық буржуазияшыл элементтерге жаңа күш, жаңа ықпал өпереді, іс жүзінде жер қорып бөлуді солардыц қолы- на ұстатады. Біз жұмысшылар мен шаруалардың қа- лың бұқарасына осы мәселені түсіндіруге тиіспіз.
Өзінің Мемлекеттік дума туралы қарарында съезд бүл Думада социал-демократияның парламенттік фрак- циясын қүруды қажет деп тапты. Россиядагы саналы жүмысшылардың 9/ю бөлігінің, оның ішінде барлық поляк, латыш, еврей социал-демократ пролетарларыныц бұл Думаға бойкот жариялағандығымен съездің санас- қысы келмеді. Бұқара арасында нағыз кең түрде үгіт жүргізуге мүмкіндік берілетін болса, сайлауға қаты- сайың деген ұсынысты съезд қабылдамай тастады. Жұ- мысшы уйымдарының Мемлекеттік думаға кандидат- тыққа усынған адамдары ғана социал-демократияның парламент™ фракциясына мүше бола алатын болсып дегеи үсынысты съезд қабылдамай тастады. Сонымен, съезд партийны тіпті Европадағы революциялың социал-демократия тәжірибесініц осы жөнінде жасап бер-


420
В. И. ЛЕНИН
геп кепілдіктерімен де қамтамасыз етпей, парламентаризм жолына түсті.
Социал-демократ болғандықтан біз парламентаризм- ді пролетариат күресінің құралы есебінде пайдалану- дың приыципті түрде міндетті екенін, әрине, мойында- дық; бірақ барлық мәселе мынада: қаёіргі жағдайларда және біздің Дума сияқты «парламентке» социал-демо- кратяяның ңатысуына жол беруге бола ма? Жұмысшы үйымдары сайлаған социал-демократиялық парламен- тарийлерсіз парламенттік фракцияның құрылуына жол беруге бола ма? Біз болмайды деп ойлаймыз.
Конституция ойынын ойнауға қарсы күресті, консти- тупиялык, жалғап үміттерге қарсы күресті партия мін- деттеріпіц бірі етіп алға қояйық дегеп ұсыпысты съезд қабылдамай тастады. Думада үстем бплып отырған «кадет» партиясы жаратылысының екіжүзді екендігі туральг, онда самодержавиемен келісімге келуге, рево- люцияны мұқалтуға, тоқтатуға тырысудың сондайлық күшті екендігі туралы съезд ештеңе айтпады. Самодер- жавиені халық бостандығымен ымыраға келтіруші бур- жуазиялык, келіеімпаздар партиясының бір сәттік жә- не алдамшы табысының әсеріне съезд тым беріліп кетті.
Ңарулы көтеріліс туралы қарарында съезд қажет мәселелерді айтпады: пролетариаттың қателерін тура сьшамады, 1905 жылғы октябрь — декабрьдің тәжіри- бесіне айқын баға бермеді,— ең болмағанда, стачка мен көтерілістің ара қатынасын зерттеуге әрекет те жаса- мады; осыпыц борінің орнына қарарда қарулы көтері- лістен сырт айналу сияқты әлдеқандай жасқаншақ сылтаулар басым болып отыр. Декабрь көтерілісі қатө болды деп съезд жұмысшы табына ашық және айқын айтқан жоқ; бірақ сойте тұра съезд декабрь көтерілісін астарлы формада айыптады. Біз мұндай әдіс пролета- риатгың революциялық санасын ашудың орнына, оны көмескілендіріп жібереді деп ойлаймыз.
Съездің өзіміз қате деп санаған шешімдеріне қарсы біз идеялыц күрес жүргізуге тиіспіз және күрес жүр-


... БІРІГУ СЪЕЗІ ДЕЛЕГАТТАРЫНЫҢ ... ҮНДЕУІ
4,21
гіземіз де. Бірақ мұның үстіне біз жікке бөлінудің қан- дайына болса да қарсы екенімізді бүкіл партия алдын- да мәлімдейміз. Біз съездің іпешімдеріне бағынуды жақтаймыз. Орталық Комитеттің бойкот жариялауып теріс деп тауьгп, бірлесіп жұмыс істеуді бағалай оты- рып, біз, болмашы азшылық болатындығы анық болса да, пікірлестеріміздің Орталық Комитетке кіруіне ри- залық білдірдік. Біздің кәміл сенуімізше, социал-демо- кратиялық ұйымдардағы жұмысшылар бірыңғай болу- ға тиіс, бірақ сол бірыңғай ұйымдардың ішінде пар- тиялық мәселелер кең түрде еркін талқылануға тиіс, партия оміріндегі құбылыстарды еркін жолдастық сын- ға сальгп, оларға баға беріп отыру керек.
Үйымдық мәселеде біздің келісе алмаған жеріміз Орталык Орган редакциясының правосы жайында рана болды. Біз Орталық Комитеттің Орталық Орган ре- дакциясын 170 тағайындауға, ауыстыруға праволы бо- луын қолдадық. Демократиялық централизм принцип! жөнінде, азшылықтың қандайыныц болса да және жөн- дем оппозицияның қандайының болса да праволарып қамтамасыз етуде, әрбір партия ұйымының автономия- лы болуында, партияның барлық қызмет адамдарының сайланып қойылуын, есеп беріп отыруын жәпе ауыс- тыруға болатындығып мойындауда бәріміздің пікіріміз бір жердеп шықты. Осы ұйымдық принциптерді іс жү- зінде сақтау, осыларды шындап және дәйекті түрде жүзеге асыру — жікке бөлінуді болдырмаудың кепілі деп білеміз, партиядағы идеялық күрестіц ұйымдық ка- таң бірлікпен, жалпы съезд шешімдеріне жұрттың бә- рінің багынуымен әбден сыйыса алатындығының жәпе сьтйысуға тиіс екендігінің кепілі деп білеміз.
Біз өзіміздің барлық пікірлестерімізді осындай ба- ғынуға жәпе осындай идеялық күреске шақырамыз: партияныц барлық мүітіелерін съездің шешімдеріне зер сала баға беруге шақырамыз. Бүкіл Россияның ро- циал-демократиялық пролетариаты күресінің практи- кальщ бірлігі келешектегі саяси дағдарыс шепіілетіп уақытта біздің партийны орескел қателерден сақтай- ды, революция осылай деп үйретеді,— біз бұған сене- міз де. Шайқас үстінде жұмысшылар бұқарасына дұ-


422
В. И, ЛЕҢИН
рьтс тактиканы оқиғалардың өзі нұсқап береди Барлық- күді-жігерімізді осы тактикаға берген, багамыздың рё- волюциялық социал-демократия міндеттерініц жүзеге асуына жәрдемдесуіне, жұмысшы партиясының алдам-' шы табыстыц соңына түсудің әсерімен ұстдмды. проле-' тзрлық жолдан ауытқып кетпеуіне,— социалистік про- летариаттың бостаидық жолындағ^і өзінің алдыңғы қатарлы ұлы жауынгерлік ролін ақырына дейін жеткі- зуіне жұмсайық!
1906 ж 25—26 апрелъде
(8—9 майда) жазылған
.г„ - - Листоктын текстг
Жеке листок болып басылған бойыиша басылып отыр


423
15 12-тоы
Д А Й Ы Н Д Ы Қ МАТЕРИАЛДАР


425
«БҮКІЛ РОССИЯЛЫҚ САЯСИ СТАЧКА» * * ДЕГЕН МАҚАЛАҒА АРНАЛҒАН ЗАМЕТКАЛАР
Букіл россиялыц саяси стачка
«Барометр дауылды көрсетіп тұр» («Frankfurter Zeitung» 171)
«Journal de Geneve» 172 — революция en plein ** Темір жолда стачканың өсуі
Москва
С.-Петербург Харьков
Брянск
Рига Польша Саратов
( «Alle Räder stehen still, wenn dein starker Arm es ( will».
t «Егер сенің қарулы қолың қаласа, доңғалақ біткен I тоқтайды».
Революциялық ашық жипалыстар: Москва, Харьков.
Виттенің министрлігі.
[Кадеттерм&н. келіс сөздер]
Қ У рылт ай ж и на лы с ы н талая ету.
Думаны болғызбау керек пе?
Думаны болғызбай тастады!!
«Temps»-TOH, 26. X.: Витте темір жол жұмысшыла- рыныц өкілдерін қабылдады.
* Қараңыз: осы том, 1—4-беттер Ред.
* — әбден ңызып, оріс адцы. Ред.
15=


426
В. И. ЛЕНИН
«Journal de Geneve» 26. X.: Петербургте универси- тетте болған 15 ОСО митинг. Ңарулы көтеріліске ша-
қыру.
Темір жол жұмысшыларыныц тал абы: бүкіл халық- тық құрылтай жиналысы — жалпыға бірдей сайлау правосы.
Стачка:
Симбирск || С.-Петербург ( Жұмыс-
Екатеринослав Москва 1 сыздар
Воронеж (бұқарасы
|| Саратов Полтава
Харьков
Балашов
Симферополь I Варшава
Ярославль I Лодзь
|j Нижний Новгород Рига
\Фииляндия
Екатеринославтагы баррпкадалар.
Россия телеграф агенттігі: С.-Петербург 25. X.
Указға қол қойылган.
Витте министр-президепт болы п тағайыпдалды.
«Либералдық министрлік»...
Москва инженерлері (инженерлер одағының съезі) стачкага қосылды (сәрсенбіде басталды) 173
Петербург — Вержболово
Петербург — Вильно
Петербург — Рига
» — Ревель
Митава — Виндава
Москвада аштық. Су жоқ. Барлың жерде: мектептер- де, заводтарда, көшелерде революциялық митингілер. Полиция енжар.


«БҮКІЛ РОССИЯВДК, САЯСИ СТАЧКА» ...
427
(Саратов,
С-Петербург Оцтустік Остзей слав)
(Рига, Ревель) Қы рым Польша поль)
Поволжье
Нижний Новгород, Симбирск),
Өнеркэсіпті Орталь^ (Ярославль)
(Екатерино- Москва Финляндия (Симферо- Қара топы- рацгы орталыіу (Воронеж).
1905 ж. 13 (26) октябръде жазылғаи
Бгршшг per 1926 ж. Ленинигц у жинағында басылған
Ңолжазба бойыніиа басылып отыр


428
«РЕВОЛЮЦИЯНЫҢ БІРШІПІ ЖЕҢІСІ» * ДЕГЕН МАҚАЛАҒА АРНАЛҒАИ ЗАМЕТКАЛАР
Жаңа революция және жаңа согыс
Жсңістердің тартыншақтығы, күрестіц үзактығы, шайқасушылардыц табапдылыгы.
17 (30) октябрьдегі жеңіс толық жеңіс емес, Седан емес, Ляоян 174.
Жаппай стачка жеціске жетті, бұл күмәнсыз, өйткені дұшпан ұрыс даласын тастап кетті. «Timesü-тегі телеграмма: «халық жеңіп піықты. Патша тізе бүкті. Енді самодержавие жоқ». Бұл жерде тізе бүккендік жөніпдо қып-ңызыл өтірік.
Ешқандай тізе бүгу жоқ және болғап да емес. Душ- пан тіпті де талқандалған жоқ. Седап емес, Ляояп. Дұпшан ішінара жеңіліске ұшырап, кейін шегіндд. «Арьергардтық ұрыс жүргізе отырып шегіну».
Дума болмай қалдырылды ма? Әлі олай болган жоқ, біраң ол әлсіретілді.
Белсенді бойкот ж ас а у тактикасы же- ціс к е жетті.
Витте баяндамасыныц 175 мәні айқын: «көрінеу қо- ғамга және мемлекетке қатер төндіретін әрекеттерге» қарсы «қоғамның парасатты элементтерімен моральдық жагыпан қосылу». Мұны: революцияшыл жұмысшылар мен револгоцияіиыл шаруаларга қарсы, революцияшыл халықтарға қарсы либерал буржуазиямен қосылу,— деп оқы.
Қараңыз: осы том, 28—36-беттер. Ред.


«РЕВОЛІОЦИЯНЫҢ БІРШПІІ ЖЕҢІСІ» ...
429
Виттенің баяндамасыиан нендей қорытынды ши-
гады:
1) Азаматтық бостандықтар бе- рілді (? шек уоюлармен).
2) Дума цалады (?)
3) Мемлөкеттік совет саилапып ңойылады...
4) Мемлекеттік дума заң шығару правосын ала ма? (ne pas гёа- gir contre ses decisions *).
5) Реформалардың ңойылысы «ци- вилизациялы дүниедегі секіл- Ді».
m. Roland de Mares в «L’Independance Beige» 176 30. X. статья «La Russie rouge». «Le general Tre- poff exprimait hier l’espoir que les grevistes n’au- raicnt pas gain de cause, la Suspension de toute vie publiquo devant tout naturellement leur aliener les sympathies des foules passives. Cela serait vrai partout ailleurs oü la greve generale desorganise la vie normale des peuples, mais cela n’est pas vrai en Russie oü la vie depuis longtemps n’a plus de caractere normal et oü les foules passives subiront avec patience cette supreme epreuve, dans l’espoir que la revolution va enfin aboutir et jeter bas le gouvernement qui est responsable de tous los maux endures» **.
* — олардың шешімдеріне қарсы әрекет жасамау. Ред,
** — Ролан де Марэ мырзаның «L’Independance Bclgo-де 30. Х-де басылған «Қызыл Россия» деген мақаласы. «Кеше генерал Трепов ере- уілшілер өз ісінен үтылады, оііткені бүкіл қоғамдың омірдіц тоқтап қалуы табиги түрде оларды енжар бүқара тарапынан тілектестіктен аііырады деген үлііт бшдірді. Жаппай ереуіл халықтың қалыпты түр- мысының берекесін қашыратын басқа жерлердің қайсысында болсын бүл дүрыс болар еді, ал Россия үшін дұрыс емес, мунда көптен бері-ақ тұрмыстың бірңалыпты сипаты жоқ, ал енжар бұқара революция, сайып келгепде, озішң мақсатына жетеді, сөйтіп бастан кешкен бар- лық қайғы-қасірет үшін жауап беруге тиісті үкіметті қүлатады деген үмітпен бұл үлы сыкнан тәзімділшпен өтеді». Ред.


430
В. II. Л ЕНИН
Енді:
Жаңа мақсаттарды, жарым-жарты бостандықтарды күшті пайдалану...
«Бүкіл россиялық саяси стачкапыц» сабақтарын на- сихаттау. Одан әрі де осылай.
Күрес өрісінің кеңеюі: саяси шабуылда осы уақыт- қа дейін шаруаларға аз қозғау салыпды, дұрысыраң айтқанда оларга мүлде қозғау салыпған жоқ. Егер біз дұрыс әрекет жасайтын болсақ, коктемгс қарай олар да көтеріледі.
Жұмысшылардың шын мэиіндегі толық праволылы- гы үшін күрес: жалпыға бірдей сайлау правосы.
Патша үкіметі меп либералдар тұргысынап конститу- цияның маңызы: уурылтай жиналыс ъі н а н б о йд ы а у л ац салу. 1789 жылгыдап (Земство жиыны емес, халық окілдерінің бір жолгы жипалысы емес) жопе 1789 жылғыдан (құрылтай жипалысы емес) сабақ алынды. 1847 жылғыдан (3. II: Мемлекеттік дума) 1849—1850 жылдардағыға (1849 жылғы көтеріліс- ті басқаннан кейінгі конституция) тура секіріп өтті. Бұл секірудің материалдық, таптық негізі: либерал буржуазиямен келісімге келу. Саудаласып (Витте Гес- сенмен) үлгерді деп оқы.
1905 ж. 17 және 19 октябрь
(30 октябрь мен 1 ноябрь) аралығында жазылған
Біргнші рет 1926 ж. Лепинніц Ңолжазба бойымша басылып
V жинағында басылған отыр


431
«ҮСАҚ БУРЖУ АЗИЯЛЫҚ СОЦИАЛИЗМ МЕН ПРОЛЕТАРЛЫҚ СОЦИАЛИЗМ» * ДЕГЕН МАҚАЛАНЫҢ ЖОСПАРЫ
¥ с ац буржуазиялыц социализм мен пролетарлыц социализм
Европада социализм теориясыяда марксизмнщ, ал опыц практикасында жумысшы цозталысыныц толық басим ды л ыгы.
Әрқашан бүлай болған жоқ. Бұлардыц екеуі де даму- дың үзақ процесінде «бұлыцғыр» дақтардан қалып- тасты.
Европадағы демократиялық төңкеріс дәуірі әр түрлі формада у с ац буржуазиялыц социализмпіц (прудонизм, шынайы социализм, Мюльбергер, Дюринг etc.) үстемдігімен сипатталды.
Россияда idem **. Орыс революциялық қозғалысының тарихы сояымен бірге ескі, «орыстық», ұсақ бур- жуазиялық социализмнің (халықшылдықтың) марксизммен күресінің тарихы болып табылады.
Бұл күрестің негізгі пупкті = болып жатңан револю- цияның ш ы н сипатын түсінбеу, шаруалар қозга- лысыііың шын мазмунын түсінбеу.
Бүл түсінбеудің керемет белгісі = «Революционная Россияныц» 75-номеріндегі «Неліктен бірден емес?».
Неліктен шаруаны помещикке қарсы ңою керек, неге «бірден» емес?
Бұл шағып цитат = халыушылдыу ақымақтыққа толы.
* Ңараңыз: осы том, 40—49-беттер. Ред.
** — Дәл солай. Ред.


432
В. II. ЛЕПИ II
Тарихи кезең = крепостпиктік тәртіпті капитализммел алмастыру. Помещиктік шаруашылықңа бага беру.
Помещиктік іпаруашылың = капитализм. (Помещиктерде егін шыгымы жоғары.)
Шаруалар шаруашылығының ішкі ңұрылысына бага беру.
«Еңбекші шаруалардың 9/ю бөлігі = ұсақ буржуа- зиялық элемент».
Помещиктік шаруашылықтардыц бәрі шаруалардыкі- неп жотары.
Шаруалардың талаптарын қанағаттандыру шаруалар- дың пролетарлануын кешеуілдетер еді.
Конфискелеу дегеніміз социализмнің табалдырығы.
Конфискелеу дегеніміз жер иеленушілердің демократияшъіл тобыпың реакцияшыл топқа қарсы нацты күросі.
Социализация дегеиіміз ұсақ буржуазиялық аңылға қоным- сыз реакциялық утопия.
Екі әлеуметтік шайңас. «Неліктен бірден емес».
Пролетариаттың дербес социалистік партиясы — демо- кратиялың революциядағы оның басшылығы.
1905 ж. 25 октябръден
(7 ноябръден) ертерек жазылған
Бгргншг рет 1926 ж. Ленинніц V жинагында басылған
І\олжазба бойъпііиа басылып отыр


433
В. И. ЛЕНИН НІҢ
ТАБЫЛМАҒАН ЕҢБЕКТЕРІНІҢ Т I 3 I М I
ЕСКЕРТУЛЕР
КӨРСЕТКІШТЕР
В. И. ЛЕНИННІҢ
ӨМІРІ МЕН ҚЫЗМЕТІНІҢ КЕЗЕҢДЕРІ


435
В. II. ЛЕНИІІНІҢ ОСЫ УАҚЫТҚА Д Е Й I Н ТАБЫЛМАҒАІІ ЕҢБЕКТЕРІНІҢ ТІЗІМІ
(Октябрь, 1905 — апрель, 1906)
190 5 ж.
РОССИЯДАҒЫ СОҢҒЫ САЯСИ ОҚИҒАЛАР
ТУРАЛЫ РЕФЕРАТ
РСДРП ПІетелдік үйымы комитетіпің хабарландыруында 1905 жылы 2 ноябрьде (20 октябрьде) Жеиевада орыс социал-демо- краттарыныц жиналысьшда В. И. Ленин Россиядағы соңғы саяси оқиғалар туралы рефератьш оқиды деп көрсетілген (КПСС Орталық Комитеті жапындағы Марксизм-ленинизм ин- стптутының Орталық партия архиві).
РСДРП ПЕТЕРБУРГ КОМИТЕТПІІҢ КЕҢЕЙТІЛГЕН МӘЖІЛІСІҒІДЕ ЖҮМЫСШЫ ДЕПУТАТТАРЫ СОВЕТТЕРІНЕ ПАРТИЯНЫҢ КӨЗҚАРАСЫ ТУРАЛЫ МӘСЕЛЕ ЖӨНІПДЕ СӨЙЛЕНГЕН СОЗ
В. И. Лениннің 1905 жылы 8 (21) ноябрьде сөйленген бул сөзі жөнінде Н. Дорошенко, Б. А. Бреслав (қараңыз: Ленин Петербургте. Л., 1957, 70, 233, 316-беттер) жәпе М. М. Эссен (қарацыз: Владимир Ильич Ленин туралы естеліктер. 1-болім, М., 1956, 299-бет) өздерінің естеліктеріпде айтады.
ПЕТЕРБУРГ ПАРТИЯ ҚЫЗМЕТКЕРЛЕРІІІІЦ
ЖИНАЛЫСЬШДА «СОЦИАЛИСТ-РЕВОЛЮЦИОПЕРЛЕР
ПАРТИЯСЫІІЫҢ АГРАРЛЫҢ ПРОГРАММАСЫНА СЫН» ДЕГЕН ТАҢЫРЫПТА ЖАСАЛҒАН БАЯНДАМА
В. И Ленин 1905 жылы 16 (29) ноябрьде Ерікті-экопомпка- лық қоғамның үйінде баяндама жасады, бірақ полицпяныц араласуы салдарынан Ленин баяндамасын аяқтай алмады. Ба- яндаманың жалғасы 23 ноябрьде (6 декабрь де) Витмер гимпа- зиясының үйінде болды.


^36 в. И. ЛЕНИШПҢ ТАБЬТЛМАГАН ЕЦБЕКТЕРІНІҢ TI3IMI
В. И. Лепиннің бұл баяндамасы туралы Н. К. Крупскаяньщ (царацыз: И. К. Крупская. Ленин туралы естеліктер. М., 1957, 111-бет), В. Степановтың (царацыз: «Красная Летопись», 1924, Кг 1, 34—36-беттер) естеліктерінде, солдай-ақ «Новая Жизнь» газетініц 1905 жылғы 17 ноябрьдегі 15-номерінде, «Русь» газе- тінің 1905 жылгы 18 ноябрьдегі (1 декабрьдегі) және 25 но- ябрьдегі (8 декабрьдегі) 23 жәпе 30-номерлерінде айтылады.
ТАММЕРФОРСТАҒЫ (ФИНЛЯНДИЯ)
РСДРП БІРІНШІ КОНФЕРЕНЦИЯСЫНДАҒЬІ БАЯНДАМАЛАР МЕН СӨЗДЕРДІЦ ЖАЗБАЛАРЫ
1905 жылы 12—17 (25—30) декабрьде болған копференцияда В. И. Ленип ағьтмдағы кезең жонінде және аграрлық мәселө жөпінде баяндамалар жасадьт. Лепин бүл конференция туралы «Мемлекеттік дума және социал-демократиялық тактика» (қа- раңыз: осы том, 171-бет) деген мақалада айтады. Протоколдық жазбаларды әрбір мәжілісте сайланған секротарьлар жүргізіп отырған. Сондай-ақ іпешен өз сөзінің қысқаша конспектісін жасап беруге тиісті болған. 1905 жылы ніығарылған қарарлар басылған листовкалар ғана табылды, кснференцияның басқа материалдары әлі табылмаған. Полиция департаментінің 1905 жылғы архивінде конференцияға өкіл жіберген партия ұйым- дары және делегаттардыц бүркеншік аттары аталады (қара- ңыз: «Красный Архив», 1934, № 1, 185—186-беттер).
190 6 ж.
ПЕТЕРБУРГТІҢ МОСКВА-ЗАСТАВА АУДАНЫНЫҢ СОЦИАЛ-ДЕМОКРАТИЯЛЬІҚ ҮЙЫМДАРЫНЫҢ ЖИНАЛЫСЫНДА МЕМЛЕКЕТТІК ДУМАҒА САЙЛАУ ТУРАЛЫ ЖАСАЛҒАН БАЯНДАМА
«Призыв» газетініц 1906 жылғы 4 (17) февральдағы 21-помо- рінде В. И. Ленинпің бүл баяндамасы жөнінде мынадай қыс- қаша есеп басылган: «Ленин Мемлекеттік думаға сайлау туралы 6 августағы жәие 11 декабрьдегі заңдарга иіолу жасап жәиө ол зацдарды сынай келіп, мынаны көрсетті: шыи мәпінде, 11 декабрьдегі заң Мемлекеттік дума туралы заңга еіицандай жа- ңалық енгізбейді; ол толып жатқан полициялық айла-шарғы- дан құралған; жүмыс істейтіндер саны 50 адамнап асатын фаб- рпкада немесе заводта жұмысшыларға сайлауға право беретін пункт мынадай мақсатты: біріншіден, пролетарлардың күрес жүргізуіне қолайлы неғұрлым ірі фабрикалар мен заводтарды ұсақ фабрика, заводтармеп тұншықтырьш тастауды, екінші-


В И. ЛЕНИННЩ ТАБЫЛМАҒАН ЕҢБЕКТЕРІНІҢ TI3IMI
437
ден, еврей жұмыспіы бұқарасын сайлау праволарьшан айыру- ды жэне т. б. көздейді. Баяндамада 11 декабрьдегі зац бойынша- жұмысшылардың өкілдерінө Думаға өтуге ешқандай мүмкіндік жоқ деп көрсетілді. Болыпевиктік конференцияныц қарары оцылды. Ленин жұмысшы депутаттарының Совет! сияқты қай- сыбір өзінің басқа мекемесіне сайланатын жұмысшылар өкілде- рінің күші жеткіліксіз екеніне тоқталды. Бізде әлі конституция жоқ екені айтьтлды; егер тіпті бізде буржуазиялық конституция болған күннің өзінде де, социал-демократтар өздерінің не- міс социал-демократ жолдастарының үлгісімен әрекет жасар еді, яғни буржуазиялық заң негізінде заң шығару жиналысы- ла өтіп алып, сол жерден олардың өз заңдарымен өздөрін «соққылар» еді және т. т.».
ПАРТИЯ ҚЫЗМЕТКЕРЛЕРІ-БОЛЬШЕВИКТЕР ЖИНАЛЫСЫНДА МЕМЛЕКЕТТІК ДУМАҒА БЕЛСЕНДІ БОЙКОТ ЖАСАУ ТАКТИКАСЫ ТУРАЛЫ ЖАСАЛҒАН БАЯНДАМА
В. И. Ленпниің 1906 жылы февральда Петербургтегі Тенишев училищесі үнінде жасалған бұл баяндамасы туралы В. С. Вой- тинский өзінің естеліктерінде айтады (қараңьіз: Вл. Войтин- ский. Жеңістер мен жеңілістер жылдары. 1924, 28-бет).
РСДРП ПЕТЕРБУРГ ЖАЛПЫ ҚАЛАЛЫҚ КОНФЕРЕНЦИЯСЫНДА МЕМЛЕКЕТТІК ДУМАҒА КӨЗҚАРАС ТУРАЛЫ ЖАСАЛҒАН БАЯНДАМА
Конференцияньщ 1906 жылғы 11 (24) февральдағы секретарь- лар жасаған жазбасында «Ленинніц сөзі» деген жазу ғанабар, сөздің тексті жоқ; бұл жазба КПСС Орталық Комитеті жанын- дагы Марксизм-ленинизм институтының Орталық партия архи- вінде сацтаулы.
«ҢАРУЛЫ КӨТЕРІЛІС ЖӘНЕ ПРОЛЕТАРИАТ» ДЕГЕН ТАҚЫРЫПҢА САЯСИ РЕФЕРАТ
В. И. Ленин 1906 жылы 20 мартта (2 апрельде) сөйлеген бұл созі жайында «Кадеттердің жеңісі және жұмысшы партиясы- ның міпдеттері» деген кітапшасында былай дейді: «Менің жа- қында бір өте білімді және ерекше сүйкімді кадеттің пәтерінде саяси реферат оқуыма тура келді» (осы том, 322-бет). Н. К. Крупская да өзінің естеліктерінде осы реферат жөнінде айтады (КПСС Орталық Комитеті жанындағы Марксизм-ленинизм институтының Орталың партия архиві). Құпиялықты сақ-


438 В. И. ЛЕНИННІҢ ТАБЫЛМАГАП ЕҢБЕКТЕРІНІҢ TI3IMI
тау маңсатында баяпдаманы тыцдауға кісілер шақыру билет- тері бойынша жіберілген, ол билетте: «Ольга Наумовна Эдель- гауз сізді 2-Рождественская көшесі, 12-үй, 20-пәтерге 1906 жыл- гы 20 мартта, кешкі S'/e сагатқа шайға шақырады» деп жазыл- ған. (Ленин Петербургте. Л., 1957, 104, 210, 243, 321-беттср).
«АГРАРЛЬІҢ ПРОГРАММАНЫ ҚАЙТА ҢАРАУ ТУРАЛЫ» РСДРП IV (БІРІГУ) СЪЕЗІНІҢ 5-МӘЖІЛІСІНДЕ ЖАСАЛҒАН БАЯНДАМА
Съезде өзінің баяпдамашы ретінде сөз сойлегені туралы В. И. Ленин былай деп жазды: «... мен аграрлық комиссияның жобасын («Жүмысшы партиясьтның аграрлық программасын ңаііта қарау» деген кітаишада басылган жобасын) жақтатт, Масловтың муіпщппалпзациясыпа қарсы шықтым» (Шыгарма- лар, 10-том, 327-бет). Съездің протоколдарыпда: «Ленин өзініи; «Жұмысшы партнясының аграрлық программасын қайта қа- рау» деген кітапшасында дамытылган көзқарасын ңоргайды» деп жазылган; баяндаманьтң тексті жоқ (қараңыз: «РСДРП төртінші (Бірігу) съезі. 1906 жылгы апрель (апрель — май). Протоколдар». М., 1959, 55-бет).
РСДРП IV (БІРІГУ) СЪЕЗІНІҢ
13-МӘЖІЛІСІНДЕ «ҚАЗІРГІ КЕЗЕҢ ЖӘІІЕ ПРОЛЕТАРИАТТЫҢ ТАПТЫҚ МІНДЕТТЕРІ ТУРАЛЫ» ЖАСАЛРАН БАЯНДАМА
Съезде өзінің баяндамашы ретіпде соз сөйлегені туралы В И. Ленин «РСДРП Бірігу съезі туралы баяндамада» айтады (қараңыз: Шыгармалар, 10-том, 349-бет). Съездің протоколда- рында В. И. Ленпнпің сөйлеген сөзіне сілтеме ғана жасалады; баяндаманың тексті жоқ (қараңыз: «РСДРП төртінші (Бірігу) съсзі. Протоколдар». М., 1959, 191-бет).
РСДРП IV (БІРІГУ) СЪЕЗІНІҢ КОМИССИЯСЫЕДА МЕМЛЕКЕТТІК ДУМАҒА КӨЗҚАРАС ТУРАЛЫ МӘСЕЛЕ ЖӨНІНДЕ СӨЙЛЕНГЕН СӨЗ
В. И. Ленинпің бұл сөзі туралы О. А. Ерманский (Руденко), Г В. Плеханов жәпе П. Б. Аксельрод өздерінің съезде сойле- ген сөздерінде айтады (қараңыз: «РСДРП төртінші (Бірігу) съезі. Протоколдар». М., 1959, 286, 292—293, 323-беттер).


В И ЛЕНИННІҢ ТАБЬІЛМАҒАН ЕҢБЕКТЕРІНІҢ TI3IMI 42Л
РСДРП IV (БІРІГУ) СЪЕЗІНІҢ 19-МӘЖІЛІСІНДЕ МЕМЛЕКЕТТІК ДУМАҒА КӨЗҢАРАС ТУРАЛЫ МӘСЕЛЕ ЖӨНІНДЕ СӨЙЛЕНГЕН ҚОРЫТЫНДЫ СӨЗ
В. И. Ленин съездің он жетінші мәжілісінде Мемлекеттік думаға көзқарас туралы мәселе жөнінде қосымша баяндама жасады. Съездің протоколдарында «съезд көпшілік 39 дауыспен баяндамашыларға» қорытынды сөз сөйлеу үшін «25 минуттен уақыт береді деген шешім алды» деп көрсетілген (қараңыз: «РСДРП төртіиші (Бірігу) съезі. Протоколдар». М., 1959, 320- бс-т) . Съездіц протоколдарында Ленин сөйлеген қорытынды сәздің жазбасы жоқ.


440
В. И. ЛЕНИН РЕДАКЦИЯЛАУҒА ҢАТЫСҚАН БАСЫ Л Ы М ДАР МЕН ДОКУМЕНТТЕРДІҢ TI3IMI
«ПРОЛЕТАРИЙ» ГАЗЕТІ
№ 23—31 (18) октябрь, 1905 ж.
«№ 24—7 ноябрь (25 октябрь), 1905 ж.
«НОВАЯ ЖИЗНЬ» ГАЗЕТІ
№ 9—10 ноябрь, 1905 ж. № 10—11 ноябрь, 1905 ж. № 11 — 12 ноябрь, 1905 ж. № 12—13 поябрь, 1905 ж. № 13—15 ноябрь, 1905 ж. № 14—16 ноябрь, 1905 ж. № 15—17 ноябрь, 1905 ж. № 16—18 ноябрь, 1905 ж. № 17—19 ноябрь, 1905 ж. № 18—20 ноябрь, 1905 ж.
№ 19—23 ноябрь, 1905 ж. № 20—24 ноябрь, 1905 ж.
№ 21—25 ноябрь, 1905 ж. № 22—26 ноябрь, 1905 ж.
№ 23—26 ноябрь, 1905 ж. *
№ 24—29 ноябрь, 1905 ж. № 25—30 ноябрь, 1905 ж.
№ 26—1 декабрь, 1905 ж. № 27—2 декабрь, 1905 ж.
№ 28—3 декабрь, 1905 ж.
«ПАРТИЙНЫЕ ИЗВЕСТИЯ» ГАЗЕТІ
№ 1—7 февраль. 1906 ж.
№ 2—20 март, 1906 ж.
«ЗНАНИЕ» БАСПАСЫ (С.-ПЕТЕРБУРГ) ІПЫҒАРҒАН СОЦИАЛ-ДЕМОКРАТИЯЛЫҢ КІТАПТАР СЕРИЯСЫ («АРЗАНҚОЛ КІТАПХАНА»)
1905 жылы 8 (21) октябрьде Петсрбургтен В. И. Ленинго жазтап хатьшда 11. П. Румянцев (Шмидт) «Зпапне» баспасыныц колшіліккө арналған кітапіпалар («Арзанқол кітапхапа») шы- * 22 және 23-номерлері бір күнде шыққан делінгеп. 23-номердіц шыққан күні, сірә, жацсаң жазылган болса керек.


В. И. ЛЕНИН РЕДАКЦИЯЛАҒАН БАСЫЛЫМД АР...
44!
ғаруды ұйымдастыруға дереу кірісудің қажеттігі жопіііде ха- барлады және Ленин шақырған аудармапіылардың, редакторлар мен еңбек авторларыньщ аты-жөнін хабарлауды сұрады (қара- ңыз: «Партия 1905 жылғы революцияда. 1905 ікылғы партия тарихына арналған документтер». Партия баспасы, 1934, 180— 181-беттер). «Знание» баспасыпьщ социал-демократиялық кітап- тар сериясын («Арзанқол кітапхана») шығарған бөлімі қызмет- керлерінің қатарында Лениннің болғаны жөнінде «Новая Жизнь» газетінің 1905 жылғы 15 ноябрьдегі 13-номерінде және В. Д. Бонч-Бруевичтің естеліктеріндө айтылады (қараңыз: Влад. Бонч-Бруевич. 1905—1907 жылдардағы болыпевиктік баспа іс- тері. Л., 1933, 15-бет).
В. КАЛИНИН. «ШАРУАЛАР СЪЕЗІ»
В. А. Карпинскийдің (Калининнің) мақаласы «Пролетарий» газетінің 1905 жылғы 16 (3) ноябрьдегі 25-номерінде В. И. Ленин Женевадан Россияға журіп кеткеннен кейін жарияланды. КПСС Орталық Комитеті жаныпдағы Марксизм-ленинизм институты- ның Орталық партия архивінде мақаланың В. И. Ленин түзету- лер енгізген қолжазбасы сақтаулы. Мақалаға Ленин енгізген екі ңосымша осы томда басылып отыр, 85—86-беттер.
РСДРП IV (БІРІГУ) СЪЕЗІНЕ ҮСЫНЫЛҒАН «ДЕМОКРАТИЯЛЫҢ РЕВОЛЮЦИЯНЫҢ ҢАЗІРГІ КЕЗЕҢІНДЕ ПРОЛЕТАРИАТТЫҢ ТАПТЫҚ МІНДЕТТЕРІ» ДЕГЕН ҢАРАР
Бүл қарар болыпевиктердің РСДРП Бірігу съозіне арналған «Тактикалық платформасына» енді, ол платформа 1906 жылы 20 мартта (2 апрельде) «Партийные Известияның» 2-номеріндә жарияланды, сондай-ақ РСДРП Біріккен Ортальтқ Комитеті мен РСДРП Петербург біріккен комитетінің басылымдарында жскө листовка болып басылды. «Орыс революцпясы және пролета- риаттың міндеттері» деген мақаласында В. И. Ленин платформа «...коллективтік жұмыстың жемісі болып табылады» деп жазды (осы том, 229-бет). Өзініц мазмұны жағынан «Демокра- тпялың революцияның ңазіргі кезеңінде пролетариаттың таптық міндеттері» деген қарар 1906 жылы Россиядагы жағдайга Лениннің «Тактикалық платформа» ңарарларының басқа жоба- ларыпда берген бағаларына сай коледі.


442
В. И. ЛЕНИН А У Д А Р Ғ А Н Е Ц Б Е К Т Е Р Д I Ң Т I 3 I М I
ЖҰМЫСШЬІ ДЕПУТАТТАРЫ ПЕТЕРБУРГ COBETI ҮНДЕУІНІҢ АҒЫЛШЫН ТІЛІНЕН АУДАРМАСЫ
КПСС Орталық Комптсті жапыпдагы Марксизм-ленинизм ип- спггутының Оргалық партия архивінде жұмысшы допутаттары Петербург Советінің үндеуі аудармасыпыц лениндік қолжазба- сы сақтаулы, бұл үндеу «Тһе Times» («Замана») газетінің 1905 жылғы 1 поябрьдегі, 37,853-номерінде Петербургтен жолданған корреспонденцияда жарияланған. Үндеудің аудармасы «Пролетарий» газетініц 1905 жылғы 7 ноябрьдегі (25 октябрьдегі) 24- номерінде «Ңоғамдық өмірден» деген бөлімде басылды.
«СОҢҒЫ ПИКОЛАЙДЫЦ ЖАЦА КОІІСТИТУЦИЯЛЫҚ МАНИФЕСІ ТУРАЛЫ» ДЕГЕН МАҚАЛАНЫҢ
НЕМІС ТІЛІНЕН АУДАРМАСЫ
КПСС Орталық Комитет! жанындағы Марксизм-ленинизм пп- ститутыныц Орталық партия архивінде «Vorwärts» («Алға») газетінің 1905 жылгы 1 ноябрьдегі 256-номерінде жарияланған «Соңғы Николайдың жана конституциялық манифесі туралы» деген мақаланың қысқартылған аудармасының лениндік қол- жазбасы (бірінші беті жоқ) сақтаулы. Аударма «Пролетарий» газетініц 1905 жътлгы 7 ноябрьдегі (25 октябрьдегі) 24-номерін- де «Ңоғамдық өмірден» дсген бөлімде басылды.


443
ЕСКЕРТУЛЕР
1 	Букіл россиялы^ темір жол одағы 1905 жылы 20—21 ап- рельде (3—4 майда) Москвада өткен I Бүкіл россиялық те- мір жол съезінде құрылды. Съезд бірқатар саяси жоне эко- номикалық талаптар ңойды: саяси бостандықтарды жүзеге аоыру, құрылтай жиналысын шақыру, темір жолдарда еңбек жағдайын жақсарту және т. т. 1905—1907 жылдардағы революция дамыған сайын темір жол одагында большевиктік ықпал күшейе түсті. 1905 жылғы 22—24 июльде (4—6 августа) Москвада өткен II Бүкіл россиялық темір жол съезі бүкіл россиялық саяси темір жол ереуілі жолында үгіт жүр- гізуге дереу кірісу жөнінде шешім қабылдады. 1905 жылғы сентябрь—октябрьде Петербургте өткен Бүкіл россиялық те- мір жол (делегаттық деп аталатын) съезі революцияшыл бұқараның тегеурінімен мынадай бірқатар талаптар дайыи- дап, үкіметтің алдына қойды: 8 сағаттық жұмыс күні, темір жол әкімшілігінің жоғарыдан төменге дейін сайланып қойы- луы, ереуілге қатысқаны үшін түтқынға алынғандарды дереу босату, соғыс жағдайын және күшейтілген күзетті жою, саяси бостандық, амнистия, ұлттық өзін өзі билеуге ерік беру, жалпыға бірдей, тең, тэте және жасырын дауыс беру негізінде сайлапған құрылтай жиналысын дереу шақыру. В. И. Ленин Октябрь жаппай саяси стачкасында темір жол жұмысшылары мен темір жол одағының басты роль атқар- ганын атап корсете ді. 7 (20) октябрьде Москва-Қазан темір жолында басталған ереуіл тез арада бүкіл россиялық саяси стачкаға ұласты, бұл стачка самодержавиеге күшті соққы болып тііді. 29 темір жол өкілдерінің Бүкіл россиялық кои- ференциясы жаппай саяси ереуіл жасау туралы болыпевик- тердің Москва жалпы қалалық конференциясыпың шешіміц қуаттады және 1905 жылғы 6 (19) декабрьде ереуілге қосы- лу туралы, бүкіл россиялық темір жол стачкасын дереу жа- рлялау туралы қаулы алды. 1905 жылғы декабрь қарулы котерілісі жеціліске ұшырағаннан кейін темір жол одағы іс жүзінде астыртын жағдайға көіпті. 1906 жылы августа те-


444
ЕСК73РТУЛГР
мір жолшылардың конференциясы больш өтті, конференция I Мемлекеттік думаны таратуға байланысты жаппай ереуіл жасау туралы моселе бойынша шақырылган еді. Оган 23 те- мір жолдың жүмысшылары мен қыэметшілерініц делегатта- ры, темір жол одагының Орталық бюросынан, Еңбек тобы- иан, РСДРП Орталық Комитетінен, Буядтан, эсерлер Орталық Комптетінен жәнс басқаларынан да өкілдер ңатысты. Конференция жапнай стачка жәпе қарулы көтсріліс жасауды жақтады, бұған В. И. Ленин «Саясп дағдарыс жәпе оппорту- нистік тактиканың куйреуі» деген мақаласында (қарацыз: Іііығармалар, 11-том, 147-бет) назар аударған болатыи. 1906 жылдьтң аягына таман темір жол одагы эсерлсрдің ықпалы- на түсіп, өзінің революциялық мәнін жойыгі алды. 1907 жы- лы февральда РСДРП Орталық Комитеті шаңырган аса ма- ңызды социал-демократиялық темір жол ұйымдарыпың коп- ференциясы барлық революцияшыл социал-демократтардан темір жол одагынан шығуды талап етті жәпе мұпы РСДРП Орталық Комитеті бекітті — 3.
2 «Куштердің тепе-тецдігі» деген мақаланыц жоспарып В. И. Ленин 1905 жылгы 17 (30) октябрьдегі патша манифссі туралы телеграф хабарын Женевада алардан бірнеше сағат бұрын жазды. Мақала «Пролетарий» газетінің 24-номеріне бас мақала ретінде берілмекші еді. Бірак, манифест туралы хабар алынуына байланьтсты Ленни 19 октябрьде (1 ноябрь- де) «Революцияның бірінші жеңісі» деген мақаласын жа- рпялады (қараңыз: осы том, 28—36-беттер). «Күштердің те- пе-теңдігі» деген мақаланың жоспарыида көтерілген мәсслс- лерді Ленин «Түйін шешілуге жақын» дегеи мақалада толық дамытады (қараңыз: осы том, 74—84-беттер)5.
3 «Пролетарий» — апта сайын шығып тұрған болыпевиктік құ- пия газет; РСДРП Орталық Органы, партияның III съе- зінің қаулысы бойынша ңүрылды. Партияның Орталық Комитет! пленумының шепіімі бойынша 1905 жылы 27 апрель- де (10 майда) Орталық Органның жауапты редакторы болып В. II. Ленпн тағайындалды. Газет 1905 жылғы 14 (27) майдан 12 (25) ноябрьге дейіп Женевада шығып тұрды. Барлы- ғы 26 номері шықты. «Пролетарий» ескі, лениндік «Искра- ның» жолын үстады және большевпктік «Вперед» газетімен сабақтастықты толық сақтай білді.
Ленин газетке 90-ға жуыц мақала мен заметка жазды. Лениннің мақалалары газеттің саяси бетін, идеологпяльгқ мазмұнын жэне болыпевиктік бағытын белгіледі. Лепин га- зеттің басшысы жәпе редакторы ретінде орасан зор жүмыо істеді. Оның редакцпялық түзетулері аса маңызды теорпя- лык, проблемаларды көтеруде және революциялық қозғалыс- тың мәселелерін баяндауда жарияланып отыргап матерпал- дарға жогары принциптілік, партиялық, айқын да анық снпат берді.


ЕСКЕРТУЛЕР
445
В. В. Воровский, А. В. Луначарский, М. С. Ольминский редакцияның жұмысына үнемі қатысьш тұрды. Н. К. Крупская, В. М. Величкина, В. А. Карпинский редакцпяда үлкен жұмыс атқарды. Газет Россия жұмысшы қозғалысымен ты- гыз байланысты болды; газет бетінде революциялың қозға- лысқа тікелеп қатысқан жұмысшылардың мақалалары, за- мсткалары жарпяланып тұрды. В. Д. Бонч-Бруевич, С. И. Гусев және А. И. Ульянова-Елизарова жергілікті жерлерден корреспонденциялар жинап, оларды Женевага жіберуді үйымдастырып отырды. Редакцияның жергілікті партия үйымдарымен, оқушылармен хат-хабар алысып тұруын Н. К. Крупская жәно Л. А. Фотиева жүргізді.
«Пролетарий» Россиядағы және халықаралық жұмысшы қозгалысындагы барлық елеулі оқпгаларға Дереу үн қосты, меныпевиктерге және басқа оппортунистік, ревизпонистік элементтерге қарсы аяусыз күресті.
Газет партияның III съезі шешімдерін насихаттауда үл- кен жұмыс жүргізді және большевиктерді ұйымдың, идеялық жағынан топтастыруда маңызды роль атқарды. «Пролетарий» Россия социал-демократиясының революциялық маркс- измді дәйектілікпен қорғаған, Россияда өріс алган револю- цияның барлық негізгі мәселелерін талдап зерттегсн бірден- бір органы болды. 1905 жылгы оқиғаларды жан-жақты корсете отырып, «Пролетарий» еңбекшілердің қалың бұ- қарасын революцияньщ жеңісі жолындағы күреске көтерді. «Пролетарий» жергілікті социал-демократиялық ұйымдар- ға үлкен ықпал жасады. Большевиктік жергілікті газеттер Лениннің кейбір мақалаларын «Пролетарий» газстінен коші- ріп басты, жеке листовка етіп таратты.
1905 жылы ноябрь дің бас кезінде Ленин Россияға жүріп кеткеннен кейія коп кешікпей газеттің іпыгуы тоқтатылды. Соңгы екі номері (25 жәнө 26) В. В. Воровскийдің редак- циялауымен шыңты, бірақ бұларга арнап Ленин бірнешө мақала жазған болатын, олар Ленин Женевадан жүріп кеткеннен кейін жарпяланды.— 5.
4 </Тһе Times» («Замана») — 1785 жылы Лондонда құрылған күнделікті газет; ағылпіып буржуазиясының ірі консорва- тивтік газеттерінің бірі.— 5.
5 «Daily Telegraph» («Күнделікті Телеграф») — агылшынның либералдық, ал XIX ғасырдың 80-жылдарыпан бастап коп- серватпвтік күнделікті газеті; осы атпен 1855 жылдан 1937 жылга дейін Лондоида шығып тұрды; 1937 жылдап, «Мог- ning Post» («Таңертеңгі Почта») газетімен біріккеппен ке- йіп, «Daily Telegraph and Morning Post» деген атпен шыга* ды — 5.
е Россиядагы социал-демократиялыц уйымдардыц конферен- циясын РСДРП Орталық Комитеті Мемлекеттік дума жөнін-


MC
.ЕСКЕРТУЛЕР
дегі тактиканы белгілеу үшін 1905 жылы 7—9 (20—22) сен- тябрьде Ригада шақырды. Оған РСДРП Орталық Комитеті- нен, меньшевиктердің Ұйымдастыру комиссиясьтнан, Бунд- тан, Латыш социал-дсмократиясынан, Польша және Литва социал-демократиясынан, Революциялық украин партиясы- нан өкілдер қатысты. Конференция меньшевиктердің қарсы- лыгына қарамай, Булыгин Думасына белсенді бойкот жасау- ды көздеген болыпевиктік бағытты қуаттады жәпе Думага қатысуды көздеген меныпевиктік саясатты теріс деп тапты. Конференция шешімдерінде сайлау науқанын халық бұқара- сы арасында кең үгіт жүргізуге пайдаланудың, митиші- лер жасаудың, барлық сайлау жиналыстарында болу және революциялық қозғалыс піайқалтқан самодержавие өкіметіц ныгайтуды көздейтін Думаның халық өкілдігінің сорақы боямасы ретіндегі шын сипаты мен маңсатын ашудың қа- жет екені корсетілді.
Конференция қарарлары «Пролетарий» газетінің 1905 жылгы 24 (11) октябрьдегі 22-иомерінде басылды (қараңыз: «КПСС съездерінің, конферепцияларыпың және Орталық Комитет пленумдарының қарарлары меп шешімдері», 1-том, «Қазақстан» баспасы, 1971, 138—140-беттср). Ленин «Саясн топқа бөлінудің бірінші қорытындылары» және «Жеңілген- дердіц байбаламы» деген мақалаларында (қараңыз: осы том, 7—16 және 17—19-беттер) конференцияның маңызын баға- лай отырып, қабылданған шешімдерге «Искраның» бетінде қарсы шыққан меньшевпктерге қатты тойтарыс берді.— 7.
7 Бунд («Литва дагы, Польша мен Россия даты жалпы еврей- лік жұмысшы одагы») 1897 жылы Впльнода еврей социал- демократиялық топтарының құрылтай съезінде ұйымдасты; Россияның батыс облыстарындагы еврей ңолөнершілерініц кобінесе жартылап пролетарлық элементтерін біріктірді. Буид РСДРП I съезінде (1898) РСДРП құрамыпа «автономиялы ұйым ретінде кіреді, ол тек еврей пролетариатына кДтысы бар мәселелерде ғана дербес ұйым болады» («КПСС съсз- дерінің, конференцияларыныц жәпе Орталық Комитет плену мдарыныц қарарлары мен шешімдері», 1-том, «Қазақ- стан» баспасы, 1971, 14-бет).
Бунд Россия жұмысшы қозғалысында ұлтшылдық пен сепаратизм ді таратушы болды. 1901 жылы апрельде Бундтың IV съезі РСДРП I съезі белгілеген ұйымдық қатынастарды өзгерту жөнінде қаулы алды. Съезд өзінің қарарында: ол РСДРП-ны ұлттық ұйымдардың федерациялық бірігуі ден ңарайды, сондықтан Бунд оган федсрациялық бөлік ретіпде кіруі керек деп мәлімдеді.
РСДРП II съезінде, Бундты еврей пролетарпатының бір- деіі-бір өкілі деп тану туралы талабы ңабылданбағаннап кейін, Бунд партиядан шықты. 1906 жылы, партияның IV (Бірігу) съезініц шешімі негізінде, Бунд РСДРП құрамына қайтадан кірді.


ЕСКЕРТУЛЕР
•447
РСДРП ішінде бундшылдар үнемі партияныц оппортуниста қанатын («экономистерді», меныиевиктерді, жойымпаз- дарды) қолдап отырды, болыпевиктерге және болыпевизмге қарсы күрес жүргізді. Үлттардың озін өзі билеу правосы жө- ніндегі большевиктердің программалық талабына Бунд мәде- ни-ұлттық автономия ңұру талабын қарсы қойды. Столыпин реакциясы жылдарында Бунд жойымпаздық позиция ұста- ды; Август антипартиялық блогын құруға белсене қатыстьт. Бірінші дүние жүзілік соғыс кезінде (1914—1918) бундшылдар социал-шовинизм позициясында болды. 1917 жылы Бунд контрреволюциялық Уақытша үкіметті қолдады. Үлы Октябрь социалистік революциясының жаулары жағында кү- ресті. Шетел согыс интервенциясы және азамат соғысы жылдарында Бундтың басшылары контрреволюцпялық күш- термен тізе қосты. Осымен бірге Бундтың қатардағы мүше- лері арасында Совет өкіметімен ынтымақтасуды жақтагап күрт бет бұрыс аңғарыла бастады. 1921 жылы мэртта Бунд өзін өзі жойды, оның мүшелерінің бір бөлегі жалпы нсгіз- де РКП(б) қатарына ңабылданды.—7.
8 Латыш социал-двмократиялыу жумысшы партиясы 1904 жылы июньде партпяның I съезінде қүрылды, 1905 жылы июнь- де Латыш социал-демократиялық жұмысшы лартиясыныц II съезінде партияньщ программасы қабылданды. 1905 жылы жұмысшылардың революциялық бой көрсетулерін бас- қарды және бүқараны қарулы көтерілісісе әзірледі.
IV (Бірігу) съезде (1906) территориялық ұйым ретінде РСДРП құрамына кірді. Съезден кейін Латыш өлкесі со- циал-демократиясы деп аталды.— 7.
8 Польша Королъдігі мен Литва социал-демократиясы (ГІКмЛСД)—поляк жұмысшы табының революциялық партиясы, 1893 жылы әуелі Польша Корольдігі социал-дсмокра- тиясы ретінде, ал 1900 жылғы августан, Польша Корольдігі мен Литва соцпал-демократиялық ұйымдарының съезінен кейін, осы съезде поляк соцпал-демократтары мен Литва социал-демократтарының бір бөлегі қосылғаннан кейііг, Польша Корольдігі мен Литва социал-дсмократиясы (ПКмЛСД) деп аталатын болды. Поляк жұмысшы қозғалы- сын орыс жүмысшы қозғалысымен ынтымақтасуға бағыттап отыру және ұлтшылдықпен күресу партпяның көриекті қыз- меті болып табылады.
1905—1907 жылдардағы революция дәуірінде Польша Ко- рольдігі мен Литва социал-демократиясы большевпктік лар- тияныц үранына үндес ұран көтеріп күреске шықты, либерал буржуазия жөнінде ымырасыздық позиция ұстады. Сонымен бірге Польша Корольдігі мен Литва социал-демо- кратиясының бірқатар ңателері де болды, ол социалистік революцияның лениндік теорпясын түсінбеді, партпяныц демократиялың революцпядағы басшылық ролін түсінбеді,


448
ЕСКЕРТУЛЕР
жұмысшы табьшыц одақтасы ротіндегі шаруалардың ролін және ұлт-азаттық қозғалыстың маңызын жете бағаламады. В. И. Ленни Польша Корольдігі мен Литва социал-демокра- тпясының қате козқарастарын сынай отырып, сонымен бірге Полыпаның рсволюңиялық қозғалысы алдындағы оның қыз- метін де атаи корсетті. Ол поляк соцпал-демократтары «Полынада бірінші рет таза пролетарлың партия құрды, поляк және орыс жұмысшысының өздерінің таптық күресіндө өте тығыз одак, жасауының орасан зор маңызды принципін жариялады» (ІПыгармалар, 20-том, 448-бет) деп атап көрсет- ті. РСДРП IV (Бірігу) съезінде Польша Корольдігі мен Литва социал-демократиясы территориялық ұйым ретінде РСДРП құрамына қабылданды.
Польша Корольдігі мен Литва соцпал-демократиясы Ұлы Октябрь социалистік революциясын цұттықтады және Польша да пролегарлық революцияныц жеңісі жолында күресті өрістетті. 1918 жылы декабрьдегі Бірігу съезінде екі партия — Польша Корольдігі мен Литва социал-демократиясы жэне Поляк социалистік партиясы-«солшылдар» бірігіи, Польша Коммунистік жұмысшы партиясы болып ұйымдас- ты.— 7.
10 	Революциялыц украин партиясы (РУП) — үсақ буржуазия- лық, ұлтшылдың ұйым; 1900 жылдың бас кезінде құрыл- ды. Украин буржуазиясының Украинаның «автономиясы» жөніндегі негізгі ұранын қолдады. 1905 жылы декабрьде Ре- еоліоциялың украин партиясы Украин социал-демократия- лық жұмысшы партиясы (УСДЖП) болып аталды және, егер РСДРП-да Украин социал-демократиялық жұмысшы партиясы «Украин пролетариатының бірден-бір өкілі» деп танылатын болған жағдайда ғана, РСДРП-мен федерация- лық негізде бірігеді деген шешім қабылдады. РСДРП IV (Бірігу) съезі бірігу шартын дереу талқылау жоніндегі Украин социал-демократпялық жұмысшы партиясы өкіліпің ұсыпысын қабылдамады және бүл мәселені шешуді РСДРП Орталың Комитетіне тапсырды. Украин социал-демократия- лық жұмысшы партиясының ұсақ буржуазиялық, ұлтшыл- дық сипатына байланысты бірігу туралы мәселе бойынша келісім жасалынбады.
Үлттық программа саласында Бундтың ықпалыпда бол- ды және Бундқа ілесе мәдени-ұлттық автономия талабын ұсынды.
Кейін Украин соцпал-демократиялық жұмысшы партиясы буржуазиялық-ұлтшылдық контрреволюцияның лагерінө ауысты.— 7.
11 	Бүл арада меньшевиктік «Искра» жөнінде айтылып отыр. Партияның II съезінде партияның Орталық Оргаиының ре- дакциясы мына құрамда — В. И. Ленин, Г. В. Плеханов жэне Л. Мартов — бекітілген болатын. Бірақ съездің шешіміно


ЕСКЕРТУЛЕР
449
қарамастан, меньшевик Мартов II съезде сайлаибагап бұ- рынғы меньшевик-редакторларсыз (П. Б. Аксельрод, А. И. Потресов жэне В. И. Засулич) редакцияға кірудеи бас тартты, сөйтіп «Искраныц» 46—51-номерлері Ленин меп Нлехановтың редакциясымен піықты. Кейін Плеханов меньшевизм позпциясьша көшті жэне съезд сайламай тастаған бұрынғы меныпевик-редакторларды редакция құрамына ен- гізуді талап етті. Ленин бұғап келісе алмады, сейтіп 1903 жылдың 19 октябрінде (1 ноябрьде) «Искра» редакциясы- нан шықты; ол Орталық Комптстке кооптациялаиып, Орта- лық Комитеттсн оплортунист-меньшевиктерге қарсы күрес жүргізді. «Искраның» 52-номері жалғыз’ Плехановтың редакциясымен шықты, ал 1903 жылы 13 (26) ноябрьде Плеханов, партияның II съозінің еркін бұзып, «Искра» редакциясының ңұрамына редакцияның бұрынгы меныпевик-редакторларын: Аксельродты, Потресовты және Засулпчті өз бетімен кооп- тациялады. Елу екінші номерінен бастап «Искра» револю- циялық марксизмнің жауынгер органы болудан қалды. Меныпевпктер оны маркспзмге қарсы, партияға қарсы кү- рестің органына, оппортунпзмді уагыздаудың трибунасына айналдырды. Меньшевиктердің өздері мойындағандай, «ескі «Искра» мен жаңа «Искра» арасында түпсіэ тұңгньтқ пайда болды». Меныпевиктік, жаңа «Искра» партиялықтың негіз- дерін бұзды: партия шешімдерін орыпдаудың міндеттілігі жөніндегі талап «бюрократизм» жоне «формализм» деп жа- риялапды, азшылыңтыц көппіілікке бағынуы партия мүше- сінің ерік-жігері меп бостандығын «түчлнбей дөрекілікпен» езу деп қаралды, партия тәртібі «крепостниктік право» деп кемсітілді. Меньшевпктер партияны кейін қарай, ұйымдың бытыраңңылық пен тәртіпсіздікке, үйірмешілдік пен майда- герлікке қарай сүйреді.— 7.
12 	Менъшевиктердщ оңтустік орыс ңурылтай коиференциясы 1905 жылы августа Киевте өтті. Оған меныпевнктік топтар мен комитеттерден 12 делегат қатысты. Конференция мына мәселелер бойынша қарарлар қабылдады: партияның екі бө- легін біріктіру туралы; Мемлекеттік дума жөніпде; «Искра» редакциясының құрамы туралы; РСДРП-ның Халықаралық соцпалистік бюродағы өкілдігі туралы; ұйымдық устав және басқалар.
Ленин «Меныпевиктік жаңа конференция» және ««Искра» тактпкасының соңгы жаңалығы нсмесе ойыншық сайлау — көтеріліске қозғау салатын жаңа себеп» деген мақалаларын- да (қараңыз: Шығармалар толық жпнағы, 11-том, 331—332, 384—403-беттер) конференция шешімдерін қатты сьшға ал- ды. Мемлекеттік дума жөніндегі конференция қарарып айта келіп, Ленин бұл «соцпал-демократпяныц міндеттерін қор- лаудың түңілерлік ескерткіші болып кепке дейін қалады» деп жазды (Шығармалар толық жинагы, 11-том, 399-бет).


450
ЕСКЕРТУЛЕР
РСДРП-ның Халықаралық соцпалистік бюродағы өкілдігі
, ту'ралы конференция қабылдаган қарар жөнінде Ленин 1905 жылы' 25 сентябрьде (8 октябрьде) РСДРП Орталық Коми-
1 тетіне жолдаған хатында: « 1) менің өз басыма сорақы оті- рік таңылған. Мсп «Пролетарпйдің» 20-номерінде жауап бс- ремін, бұл номер бүрсігүні шығады. 2) Плехановтан пар* J ияныц оларга жататын бөлігініц өкілі болуын сұрайды» (Піьтғармалар, 34-том, 354-бет) деп жазды.
«РСДРП-ның Халықаралык, социалпстік бюродағы өкілді- гі» дсген мақаласында (қараңыз: Шығармалар толық жипа- ғы, 11-том, 333—336-беттер) Ленин осы мәселе жөнінде пар- тиядағы істің нақты жағдайын айта келіп, меныиевиктік қарардың жалған екенін әшксреледі — 8.
13 	1905 жылы 6 (19) августа патша манифесі, Мемлекеттік дума құру туралы заң және оның сайлау ережесі жариялан- ды. Дума ііпкі істер мпиіістрі А. Г. Булыгинпің есімімен Булыгин Думасы деп аталды; патша оған Думаның жобасын әзірлеуді тапсырғап еді. Думаға сайлау үшін тек помещик- терге, капиталистерге және сан жағынап аз ғана үй иесі ша- руаларға сайлау правосы берілді. Заң бойынша белгіленген 412 депутаттық орыннан не бары 51 орын ғана шаруа- ларға берілді. Халықтың көпшілігі — жұмысшылар, кедей- шаруалар, батырақтар, демократиялық интеллигенция сайлау правосынан айрылды; әйелдер, әскери қызметшілер, оқушы- лар, жиырма бес жасқа толмағандар және патшалық Рос- спяпың бірқатар езілген ұлттары сайлаудан тыс қалдырьгл- ды. Мемлекеттік думаның ешқандай заң қабылдауға правосы болған жоқ, ол тек патшаның жанындағы кеңесші орган ретінде кейбір мәселелерді талқылай алатын еді. Ленин Булыгин Думасын сипаттай келіп, бұл ««халық өкілдігін» барып тұрған арсыздықпен қорлау» деп жазды (Шығарма- лар толык, жинағы, 11-том, 196-бет).
Болыпевиктер бүкіл үгіт науқанын: қарулы көтеріліс, рс- волюциялық армия, революциялық уақытша үкімет деген ұрандарға багындырып, жүмысшылар меп шаруаларды Булыгин Думасына белсенді бойкот жасауға шақырды. Мень- іпевпктер Дума сайлау ы на қатысуды мүмкін деп тапты жене либерал буржуазия мен ынтымақтасу жағында болды.
Булыгин Думасына бойкот жасау науқанын болыпевиктер барлық революцпялық күштерді жұмылдыруға, жаппай са- яси стачкалар өткізу мен қарулы көтеріліске әзірлік жұмыс- тарын жүргізуге пайдаланды. Булыгин Думасына сайлау өт- кізілмэді, сондықтан да үкімет Дума шақыра алмады. Революцияның күшейіп, өрге басуы және 1905 жылғы Бүкіл россиялық октябрь саяси стачкасы Думаны жайгіап өтті. Булыгин Думасы туралы мэселе бойынша В. И. Лепиннің мына мақалаларын қараңыз: «Конституциялық базар», «Булыгин Думасына бойкот жарпялау және көтеріліс», ««Пат- піаның халықпен жоне халықтың патшамен бірігуі»», «Mo-


ЕСКЕРТУЛЕР
>151
нархиялық буржуазияның соңында болу керек пе әлде рево- люцияшыл пролетариат пен шаруаларды бастау керек пе?» және басқалар (Шыгармалар толық жинағы, 10-том, 72—77- беттер; 11-том, 176—485, 192—202, 211—225-беттер).— 9.
14 «Московские Ведомости» («Москва Ведомостары»)— орыс- тың ең байыргы газеттерінің бірі; 1756 жылдан бастап Москва университеті (бастапқы кезде шагын листок түрінде) шығарған. 1863—1887 жылдары «Московские Ведомостидің» івығарупіы-редакторы барып тұрған реакционер, шовинист М. Н. Катков болды. Бұл жылдары газет монархиялық-ұлт- ітіылдық органга айналды, помещпктер мен дін басылары- иың ең реакциялық топтарының көзқарастарын жүргізді; 1905 жылдан «Московские Ведомости» қаражүздіктердің ец басты органдарыныц бірі болды. ¥лы Октябрь социалистік революциясына дейін шыгып түрды,— 12.
15 «Новое Время» («Жаңа Заман») — күндслікті газет; Ііетер- бургте 1868 жылдан 1917 жылға дейін шыгып тұрды; әр түр- лі шығарушылардың қолында болды және өзіпің саяси бағы- тын біриеше рет өзгертті. Бастапқы кезде баяу-либералдық газет болды, ал 1876 жылдан, оны А. С. Суворин шығара бастағаннан кеііін, ол реакцияшыл дворяндық және чинов- пиктік-бюрократтық топтардың органына айиалды. 1905 жылдан— қаражүздіктердің органы. 1917 жылғы Февраль буржуа- зиялық-демократиялық революциясьшан кейін газет бүтіп- дей буржуазиялық Уақытша үкіметтің контрреволюциялық саясатын қолдады және болыпевиктерге өршелене жала жапты. 1917 жылы 26 октябрьде (8 ноябрьде) Петроград Советі жанындағы Әскери-революциялық комитет жауьш тастады.
В. И. Ленин «Новое Времяны» сатқын газеттерділ, үлгісі деп атады — 12.
16 «Освобождениеиіілдер » — «Освобождение» журиалыпың ма- ңына топтасқан либерал интеллигепттср, земствошылдар жә- не помещиктер. 1904 жылы январьда «освобожденпешілдер» «Азаттық одагы» больш қалыитасып, 1905 жылдың октябріне дейін өмір сүрді. Земствошыл-конституцияшылдармен бірго «освобождениешілдер» 1905 жылы октябрьде ұйымдасқап конституцпялық-демократпялық партияныц (кадеттердің) — Россиядағы либерал-монархиялық буржуазияның басты пар-
. тиясының ұйтқысы болды.
«Освобождение» («Азаттық») — екі аптада бір рет шыгып тұрған журнал, 1902 жылғы 18 июньнен (1 июльден) 1905 жылғы 5 (18) октябрьге дейін П. Б. Струвенің редакциясьшен шетелде шығып тұрды. Журнал орыс либерал б> ржуазііясы- ның органы болды және баяу-монархпялық либерализм пдеяларын дәйекті түрде жүргізді.— 12.


452
ЕСКЕРТУЛЕР
17 Конституцияшыл-демократтар (кадеттер) — Россиядағы ли- берал-монархиялық буржуазияпыц басты партиясы. Кадет- тер партиясы 1905 жылы октябрьде құрылды; оның ңұрамы- на буржуазпяның окілдері, помещиктерден шыққан земство қайраткерлері жәно буржуазияшыл интеллигенттер кірді. Кадеттердің көрнекті қайраткерлері: П. Н. Милюков, С. А. Муромцев, В. А. Маклаков, А. И. Шингарев, П. Б. Струве, Ф. И. Родпчев жене басқалар болды. Еңбекші' бұқараны алдау үшін кадеттер өздеріне «Халық бостандығы партиясы» деген жалған ат алды, ал шыпында олар конституция- лыц монархияны талап етуден әрі аспады. Кадеттер өздері- нің басты мақсаты революциялық ңозғалыспен күресу дсп білді, өкімет билігін патшамен және крепостник-помещик- термен бөлісуге ұмтылды. Бірінші дүние жүзілік соғыс жыл- дарында кадеттер патша үкіметінің басңыншылық сыртқы саясатын белсене ңолдады. Февраль буржуазиялық-демокра- тиялық революциясы кезінде олар мопархияны сақтап қа- луға тырысты. Буржуазпялық Уақытша үкіметте басшы орындарға ие бола отырып, кадеттер амерпкан-ағылшын- француз империалистеріне жағымды, ал халыққа қарсы, контрреволюциялық саясат жүргізді'. ¥лы Октябрь социалиста революциясы жеңгенпен кейін кадеттер Совет өкіметініц қас жауы болды, барлық контрреволюциялық қарулы қи- мылдарға және интервенттердіц жорықтарына қатысып отырды. Иытервенттер мен ақ гвардияіпылар талқандалған- яан кейін кадеттер эмиграцняда жүріп, өздерінің антисовет- тік контррсволюциялық әрекеттерін тоқтатқан жоқ12.
18 Социалист-революционерлер (эсерлер) — Россиядағы ұсақ буржуазиялық партия; 1901 жылдың аяғы— 1902 жылдың басында әр түрлі халықшылдық топтар мен үйірмелердің («Социалист-революционерлер одағы», «Соцпалист-револю- ционерлер партиясы», т. б.) бірігуі нәтижесінде пайда болды. «Революционная Россия» газеті (1900—1905) мен «Вестник Русской Революции» журналы (1901—1905) оныц росми органы болды. Эсерлер пролетариат пен ұсақ меншік иесінің арасындагы таптық айырмашылықтарды көрмеді, шаруалар ііпіндегі таптық жіктелуді жоне қайшылықтарды бүркемеле- ді, пролетарпаттың революциядағы басшылық ролін жоққа шығарды. Эсерлердің көзңарасы халықшылдың пен ревизионизм идеяларының эклектикалық қоспасы болды; Лениннің сөзімен айтқанда, эсерлер «халыңшылдықтың жыртық-тесігін маркспзмді сәнге айналған оппортунист^ «сынаудың» жа- мауларымен» жөндеуге тырысты (Шығармалар толық жи- нағы, 11-том, 308-бет). Эсерлер самодержавиемен күрестегі негізгі әдіс ретінде уағыздаған жеке террор тактикасы ре- вәлюциялық қозғалысқа үлкен кесел келтірді, бұқараны ре- волюциялық күреске ұйымдастыру ісін қиындатты.
Эсерлердің аграрлық программасы жерге жеке меншікті жоюды және оны қауым ңарамағына беруді, жерді пайдала-


ЕСКЕРТУЛЕР
453
нуда «еңбек негізін» және «теңгермелікті» ңолдаиуды, сондап-ақ кооперациями дамытуды көздеді. Эсерлер «жсрді соцпалпзацпялау» деп атаган осы программада шынында социалтістік дейтіндей түк жоқ еді. В. И. Ленин эсерлер программасын талдай келіп, ортақ жерде товар ендірісін және жеке меншік шаруашылықты сақтау капитал, үстемді- гін жоя алмайды, еңбекпіі шаруаларды қаналу мен күйэсліс- тен құтқара алмайды, капитализм жағдайыпда кооперация да ұсақ шару ал ар үшін амаи цалудың құралы бола алмай- ды, өйткені ол село буржуазиясын байыту үшін қызмет етеді деп көрсетті. Сонымен қатар жерді теңгермелі түрде пайдалану талаптарының, социалнстік болмаганымен, дсп атап көрсетті Ленин, тарихи прогрсстік революцпялық-де- мократиялык, сішаты болды, өйткепі ол талаптар реакция- лық помещиктік жер иеленушілікке қарсы бағытталган бо- латын.
Болыпевиктер партиясы эсерлердіц социалистер больш көрінуге тырысқая әрекеттерін әшкереледі, иіаруаларға ық- пал жасау үшін эсерлермеи табаиды күрес жүргізді, олар- дың жеке террор тактикасы жұмысшы қозгалысына зиянды екепін көрсетіп отырды. Сонымен бірге большевиктер' патша өкіметіне царсы күресте эсерлсрмен белгілі бір жагдайда уақытша келісім жасасудан да қашпады.
Шаруалардың таптық жағынан әр тектілігі эсерлер пар- тиясында саяси және идеялық тұрақсыздық, үйымдық ала- уыздық, олардың либерал буржуазия мен пролетариат ара- сында үпемі ауытқуын тудырды. Бірінші орыс революция™ жылдарының өзінде-ақ эсерлер партпясынан оның оң цаяа- ты бөлініп шығып, жарпя «Халықтык социалистік ецбек партиясы» (энестер) құрылды, ол өзінің көзқарасы жағынан кадеттерге жақын тұрды, ал сол қанатынан жартылай анархией «максималпстер» одағы қүрылдьт. Столыпин реакция- сы кезінде эсерлер партпясы пдеялың және ұйымдық жағы- нан толық күйреді. Бірінші дүнио жүзілік соғыс жылдарьтп- да эсерлердің көпшілігі социал-шовинизм позіщиясында болды.
1917 жылғы Февраль буржуазиялық-демократпялық революция™ жеңгеннен кепіп эсерлер меньше в иктермеп және кадеттермен бірге контрреволюциялык, буржуазиялық-поме- іциктік Уақытпіа үкіметтің басты тірегі болды, ал партия- ның лидерлері (Керенский, Авксентьев, Чернов) үкімет кү- рамына кірді. Эсерлер партиясы помещпктік жер иеленуіпі- лікті жою жөніндегі шаруалар талабын қолдаудан бас тартты, жерге помещпктік жекс меншікті сақтауды жақтады; Уақытша үкіметтің эсер министрлері помещиктердіц жерле- рін басып алған шаруаларға қарсы жазалау отрядтарын жіберді.
1917 жылы ноябрьдің аяқ кезіиде эсерлердіц сол қанаты дербес солшыл эсерлер партпясын қүрды. Солпіыл эсерлер шаруалар бұцарасы арасында өзінің ықпальш сақтауга ты-


454
ЕСКЕРТУЛЕР
рысып, Совет екіметін формальды түрде таныған болды жэ- не большевиктермен келісімге келді, бірақ көп ұзамай Совет өкіметіие қарсы күрес жолына түсті.
Шетелдік соғыс интервенциясы мен азамат соғысы жыл- дарында эсерлер коптрреволюциялық қастандық жұмыс жүргізді, интервенттер мен ақ гвардияшыларды- белсено ңолдады, контрреволюциялық заговорларға қатысты, Совет мемлекеті мен Коммунистік партияның қайраткерлеріне царем террорлық әрекеттер ұйымдастырды. Азамат соғысы аяқ- талғаннап кейін де эсерлср ел ішінде жоне эмиграциядагы ақ гвардияшылар жағында жүріп, Совет мемлекетіне қарсы дұшпандық әрекетін тоқтатпады — 15.
19 Якобиншілдер — XVIII ғасырдың аяғындағы француз бур- жуазиялық революциясы дәуіріндегі буржуазияныц саяси тобы; абсолютизмді және феодалпзмді жою қажеттігін үзіл- ді-косілді жопе дәйекті түрде талап еткон француз буржуа- зиясьпшц сол қапатыиыц окілдері.— 15.
20 «Рабочая Мысль» («Жұмысшы Ойы»)—газет, «экономистер- діц» органы; 1897 жылғы октябрьден 1902 жылғы декабрьге дейін іпығып тұрды. 16 номері шықты. Алғашқы екі номер! Петербургте мимеографта басылды, 3—11-номерлері шетелде — Берлинде шықты; 12—15-номерлерін шығару Вар- шаваға көшірілді; соңғы, 16-номері шетелде шықты. Газетті К. М. Тахтарев және басқалар редакциялады.
Халықаралық оппортунизмнің орыстық түрі рстіндегі «Русская Мысльдің» көзқарастарын Ленин «Орыс социал- демократиясындагы шегіншектеу бағыты» деген мақаласын- да және «Не істеу керек?» деген кітабында (қараңыз: Шы- ғармалар толық жинағы, 4-том, 260—297-беттер және 6-том, 1—211-беттер; тексте аталған факт жөнінде 148-беттен қараңыз), сондай-ақ «Искра» газетінде жарияланған мақала- ларында сынға алды,— 15.
21 РСДРП екінші съезі 1903 жылы 17 (30) июльден 10 (23) ав- гусқа дейін болды. Съездің алғашқы 13 мәжілісі Брюссельце өтті. Одан соң полицияпыц қуғындауына байлаиысты съезд мәжілістері Лондонға ауыстырылды.
Съезді «Искра» әзірлоді, ол Лениннің басшылығымен Россия соцпал-демократтарын революциялық марксизм не- гізінде топтастыру жольтнда орасан зор жұмыс жүргізді.
Съезге 26 ұйым («Еңбекті азат ету» тобы, «Искра» ұйы- мы, Буидтың Шетелдік және Орталық комитеттері, «Орьтс революциялық социал-демократиясының шетелдік лигасы», «Шетелдегі орыс социал-демократтарының одағы» және 20 россиялық социал-демократпялық комитеттер мен одақтар) атынан шешуші дауыспеп 43 делегат қатысты. Кейбір деле-’ гаттардың екі даусы бар еді, сондықтан съезде шешуші даүыстьтц саны 51 болды. Съездің құрамы әр текті еді. Оган «Искраның» жақтастары гапа емес, оныц қарсыластары, сон- дай-ақ тұрақсыз, солқылдақ элементтор де қатысты.


ЕСКЕРТУЛЕР
455
Съездегі ең маңызды мәселелер партияиың программасы мен уставын бекіту және партияның басшы орталықтарын сайлау болды. Ленин және оның жақтастары съезде оппор- ' тунистермен батыл күрес жүргізді.
«Искра» редакциясы әзірлеген және съезде талқыланган партия программасының жобасыпа, әсіресе партияның жұ- мысшы қозғалысындағы басшылық ролі туралы қағиДага, пролетариат диктатурасын жеңіп алуқажеттігі туралы пупкт- ке және программаның аграрлық бөліміпе оппортунисту тарапынан өршелене піабуыл жасалды. Съезд оппортупис- терге тойтарьтс беріп, партия программасын бірауыздап (бір адам қалыс қалдьт) бекітті, программада пролетария і- тың алдағы буржуазиялық-демократиялық революция даты сц таяудагы міндеттері де (программа-минимум), сондай-ақ социалистік революцияның жеңісін және пролетариат дик- татурасын орнатуды көздейтін міндеттері де (программа- максимум) түжырымдалды. Маркс пен Энгельс қаіітыс бол- ғаннан кейін халықаралық жұмысшы қозгалысы тарихында бірінші рет революциялық программа қабылданды, онда Лениннің табандылығы арқасында пролетариат двктатурасы үіпін күрес жұмысшы табы партиясының негізгі міядеті ре- тінде қойылды.
Партия уставын талқылаған кезде партия қүрылысыныц үйымдық принциптері туралы мәселе жөнінен қызу күрес болды.
Ленин және оның жақтастары жұмысшы табыпың жа- уынгер револгоциялық партиясын құру үшін күресті жәпё олар барлық тұрақсьтз, солқылдақ элементтердің партияға кіруіне кедергі болатындай устав қабылдау қажет деп есеп- теді. Соидықтап уставтың Ленин ұсынған бірінші парагра- фынътң тұжырымында партпяға мүше болу программаны мойындау және партпяға материалдьтқ көмек көрсету ғана емсс, сонымен қатар партия ұйымдарының біріне жеке ба- сыньщ тікелей қатысуы да шарт етіліп қойылды. Съезде Мартов бірінші параграф жөнінде өзінің тұжырымын ұсын- ды, ол партпяға мүше болу программаны мойындау мен партпяға материалдық көмек көрсетуден басқа, тек пар- тияның бір ұйымының басшылығымен жеке басының пар- тияға үнемі жәрдемдесуін шарт етіп қойды. Съезде бар- лык түрақсыз элементтердің партияга кіруін жсңілдететіп Мартовтың тұжырымын антиііскрашылдар ғана емес, «бат- пақ» («центр») та, «солқылдақ» (тұрақсыз) искрапіылдар да қолдады, сөйтіп олардың сәл басымдылығымен қабылданды. Съезд негізіпен Ленин дайындаған уставты бекітті. Съезд тактикалық мәселелор бойынша да бірқатар қарарлар қа- былдады.
Съезде «Искраның» бағытын дәйекті жақтаушылар — лениншілдер мен «солқылдақ» искрашылдардың—Мартовты жақтаушылар арасында жік туды. Лениндік бағытты жақ-
16 і2-том


456
ЕСКЕРТУЛЕР
таушылар партияның орталың мекемелерін сайлауда көпші- лік дауыс алып, большевиктер деп аталды, ал азшылық дауне алған оппортунистер — меньшевиктер деп аталды.
Россияда жұмысшы қозғалысын дамытуда съездің орасан зор маңызы болды. Ол социал-демократиялық қозғалыстағы майдагершілдікті, үйірмешілдікті жойды және Россияда маркстік революциялық партияның, большевиктер партиясы- ның негізін ңалады. Ленин: «Большевизм, саяси ой ағымы ретінде және саяси партия ретінде, 1903 жылдан бері өмір сүріп келеді» деп жазды (ПІығармалар, 31-том, 8-бет).
РСДРП II съезі барлық елдердің революцияшыл марксис- тері үшін үлгі-өнеге болған жаңа типті пролетарлық партия құрып, халықаралық жұмысшы қозғалысында жаца бетбұрыс пункт болды.— 15.
22 В. И. Лепин «Современник» журналына қосымша түрінде шығарылгаи «Свнстоктың» 1862 жылғы 8-номерінде «Конрад Лилпепшвагер» доіт қол қопылып жарияланғагі Н. А. Добролюбовтың «Пруссак вагоныпда» деген өлеңінен цитат келтіреді.—16.
23 Меньше виктердің Женева 1905 жылы апрель-
де РСДРП III съезімен бір мезгілде өтті. Ңатысушылардың саны аз болғандықтан (9 комитеттен ғана делегат қатысты) меньшевиктер өздерінің жиналысын партия қызметкерлері- нің конференциясы деп атады.
Меньшевиктер революцияны одан әрі дамыту міндетін ал- ға қоймағанын конференция шешімдері көрсотті. Олар ре- волюциядағы пролетариаттың гегемондығын және пролета- риаттың шаруалармен одағы жөніндегі саясатты бекерге шығарды. Олар либерал буржуазияпы буржуазиялық-демо- кратиялық революцияның басшысы деп, өкімет революция жеңгеннен кейін солардың қолына өтуге тиіс деп есептеді. Меньшевиктер революциялық уақытпіа үкімет кұру қажет- тігін және оған социал-демократия өкілдерінің қатысуып жоққа шығарды. Конференция өзінің қарулы көтеріліс ту- ралы мәселе жөніндегі шешімдерінде пролетариат партиясы көтерілісті дайындаумен шүғылданбауы керек, өйткені бұл буржуазияны үркітіп жіберуі мүмкін деп есептеп, көтеріліс- ке байланысты пролетариаттың алдында тұрған практика- лық міндеттерді белгілемеді. Конференция социал-демокра- тияның революциялық уақытша үкіметке қатысуына қарсы болды. Ол помещиктердің жерін тартып алу үшін револю- циялық шаруалар комитеттерін ұйымдастыру міндетін қой- ғэн жоқ; жер мәселесін шешу болапіақ құрылтай жиналы- сына ңалдырылды. Конференция РСДРП II съезінде қабыл- данған партия уставының күшін жойды. Оның «ұйымдық уставта» белгіленген үйымдық мәселе жөніндегі шешімдері партияны II съезден ұйымдық бытыраңқылыққа және үйір- мешілдікке қарай кейін тартты. Женева конференциясының


ЕСКЕРТУЛЕР
457
шешімдері мынаны көрсетті: мепьпіевиктер жұмысшы та- бын реформизм жэне либерал буржуазияньщ тактикасыпа бейімделу рухында тәрбиелей отырып, оны идеялық жопе ұйымдық жағьшан қарусыздандырды, жұмысшы табына буржуазиялық ықпалды жүргізуші болды. Лениннің кор- сеткеніндей, олардың тактикасы «революцияға опасыздық ету, пролетариатты буржуазиялық таптардың дәрменсіз қүйыршығына айналдыру» (Шығармалар толық жпнағы, 11- том, 88-бет) тактикасы болды. В. И. Ленин «Үшінші адым кейін» деген мақаласында, «Социал-демократияның социал- демократиялық революциядағы екі тактикасы» деген шығар- масында, ««Жұмысшылар партияның жікке бөлінуі туралы» деген кітапшаға алғы сөзде» (қараңыз: Шығармалар толық жинағы, 10-том, 336—347-беттер; 11-том, 1—139, 169—175-бет- тер) және басңа да еңбектерінде Женева конференциясы шешімдерінің оппортунист^ сипатын әшкерелеп, оларды өлтіре сынады.—19.
24 «Vossische Zeitung» («Фоссы Газеті»)—немістің баяу-либе- ралдық газеті, 1704 жылдан 1934 жылға дейін Берлинде шы- ғып тұрды — 21.
25 «Пролетарий» газетінің 1905 жылғы 31 (18) октябрьдегі 23- номерінде «Британия жұмысшы қозғалысы және тред-юни- ондар конгресі» деген қол қойылмаған мақала басылды (пе- міс тілінен аударма). В. И. Ленин осы мақала аудармасының қолжазбасын редакциялап, оған екі ескерту жазды: бірінші- сі — мақала авторы атап отырған Тафф алқабы ісі жөніндегі және екіншісі — мақаланың қорытынды бөліміне ескерту- лер.— 27.
26 «Le Temps» («Уақыт») — консервативтік күнделікті газет; 1861 жылдан 1942 жылға дейін Парижде піығып тұрды. Францияның үстем топтарының мүддесін көздеді және іс жүзінде сыртқы істер министрлігінің ресми органы болды.— 32.
27 Бұл арада 1905 жылғы 17 октябрьдегі патща манифесі жө- ніндегі РСДРП Орталық Комитетінің 1905 жылғы 18 (31) октябрьдегі «Орыс халқына!» деген үндеуі айтылып отыр (қараңыз: «1905—1907 жылдардағы бірініпі орыс револю- циясындағы болыпевиктік ұйымдардың листовкалары». Үш бөлімді жинақ, 1-бөлім, М., 1956, 182—185-беттер).— 33.
28 Әңгіме жұмысшы депутаттарының Петербург Советі жөнін- де болып отыр; ол Октябрь бүкіл россиялық саяси стачкасы күндерінде біріккен стачкалық комитет ретінде пайда болды. 13 (26) октябрьде Петербург жұмысшылары фабрикалар мен заводтарда стачкаға басшылық ету үшін жұмысшы депутат- тарьтның Советтеріне өз өкілдерін сайлады. Совет ұйымдық жағынан 17 (30) октябрьде, уақытша Атқару комитеті саи- ланғаннан кейін қалыптасты.
16*


<58
ЕСКЕРТУЛЕР
Жұмысшы депутаттарының алғашқы Советтері стачкалық қозғалыс негізінде Октябрь жаішай ереуілінен бұрын пайда болған еді. 1905 жылы майда Совет Иваново-Вознесенскіде, июльде — Костромада, сентябрьде депутаттар Советтері Мо- сквада жеке мамандықтар бойынша (баспашылар, темекішь лер, т. б.) пайда болды. Осы алгашқы Советтердің өзі-ақ ере- уіл комитеттеріпің шеңберінен шығып, өздерінің қызметін ұлгайтуға ұмтылды. Октябрь стачкасы және Петербург Со- ветінің қүрылуы елдің басқа жерлерінде де Советтер ұйым- дастыруға түрткі болды. Декабрь қарулы көтерілісінің ал- дында аз-ақ бұрын жұмысшы депутаттарының Москва Сове- ті құрылды. Киевте, Харьковте, Дондағы Ростовта, Одессада, Николаевта, Екатеринославта, Владйкавказда, Ревельде, Новороссийские, Саратовта, Читада, Иркутскіде, Красноярск іде, Бакуде және басқа көптеген қалаларда Советтер құ- рылды.
Патша үкіметінің мекемелерімен санаспаған Советтер өз- дерінің қаулыларып, нүсқауларын, бұйрықтарын шығарды, өз бетімен сегіз сагаттық жұмыс күнін, демократиялық бостандықтарды енгізді. Большевиктер барлық жерде Совет- терге енді, олар басшылық ықпал жасауға жеткен жерде Советтер революциялық күштерді жұмылдырудың, қарулы кө- теріліске дайындалу мен оны өткізудің жауынгерлік штабы- на айналды. Мәселен, Москва Советі 1905 жылы декабрьде қарулы котерілістің органы болды, депутаттардың Красноярск және Новороссийск Советтері өкіметті өз қолдарына алды. Петербург Советі — «жаңа өкіметтің органы ретінде өте-мөте әлсіз болды» (Ленин). Петербург Советінің басшы- лығын меньшевиктер басып алғандықтан, ол өзінің басгы ролін атқара алмады — ңарулы көтерілістің және самодержа- виені құлату жолындағы күрестің органы бола алмады.
В. И. Ленин Советтер туралы мәселеиі теория жағынан талдап зерттеді. Ол Советтерге жұмысшы табының бүқара- лық саяси үйымы ретінде қарады, Совсттерді көтерілістің органы деп, жаңа революциялық өкіметтің ұйтқысы деп са- иады.
Жұмысшы депутаттары Советініц ролі мен маңызы туралы мәссле жөпінде Лениннің, большевиктердің көзқарасы меиьшевиктердің көзқарасынан өте-мөте алшақ жатты. Мепь- шевиктер Советтердің ролін томендетіп, оны жергілікті өзін озі басқару органына әкеп тецеді. Меныпевиктер өздеріиің ирактикалық қызметінде Советтердің жұмысын жұмысшы- лардың экономпкалық мүдделерін қорғаумен шектеді.
Жұмысшы табының аса зор тарихи жеңісі — 1905 жылғы Советтер 1917 жылы орнаған Совет өкіметінің үлгісі болды.
Жұмысшы дегіутаттарының Советтері туралы В. И. Ленин- нің мына мақалаларын қараңыз: «Біздің міндеттеріміз және жұмысшы депутаттарының Советі», «Жүмысшы депутатта- рыньтң Петербург Советі Атқару комитетінің локаутпен кү- рссу шаралары туралы 1905 ж. 14 (27) ноябрьдегі қаулысы»,


ЕСКЕРТУЛЕР
459
«Сәті түспеген арандатушылық», «Күні санаулы самодержавие және халық өкіметінің жаңа органдары», «Социализм және анархизм», «Социалистік партия және бейпартиялық революцияшылдық», «Кадеттердің жецісі жәпе жұмысшы партиясыныц міпдеттері», т. б — 34.
29 	«Искра» («Үшқын»)— 1900 жылы В. И. Ленин пегізін сал- ған тұңғыш жалпы орыстық құпия маркстік газет, ол Россия жүмысшы табының революциялық маркстік нартиясын құруда шешуші роль атқарды.
ІІоліщияның қуғындауы себепті Россияда революциялық газет шыгаруга мүмкіндік болмагандықтан, Ленин Сибирьде айдауда жүрген кезінде-ақ оны шетелде шыгарудың жоспа- рын жаи-жақты муқият ойластырған болатын. Айдау мерзі- мі аяқталысымен (январь, 1900) ол өзінің жосиарын жүзеге асыруга дереу кірісті. 1900 жылы февральда Ленин шетел- ден астыртын келген В. И. Засуличпен жалпы орыстық маркстік газет шыгаруга «Еңбекті азат ету» тобьтның ңаты- суы туралы Гіетербургте ксліс сөз жүргізді. 1900 жылы марттың аяғы — апрельдің басында В. И. Лениннің, Л. Мар- товтың, А. Н. Потресовтың, С. И. Радченконьтң «жария марксистермен» — П. Б. Струвемен және М. И. Туган-Бара- новскпймен «Псков кеңесі» деп аталатын кеңесі болды, он- да жалпы орыстық газет («Искра») пен гылыми-саяси журнал («Заря») редакциясыныц осы басылымдардың програм- масы мен міндеттері туралы мәлімдемесінің ленпнді к жобасы талцыланды. 1900 жылдың бірінші жартысыпда Ленин Рос- сияныц бірқатар қалаларында (Москвада, Петербургте, Ри- гада, Смоленскіде, Нижний Новгородта, Уфада, Самарада, Сызраньда) болып, социал-демократняльтқ топтармен жоне жекелеген социал-демократтармен бапланыс орнатты, олар- мен болашақ «Искраны» қолдау жәнінде келісті. 1900 жылы августа, Лепин Швейцарияға келгеннен кейін, Ленин мен Потресов «Еңбекті азат ету» тобының мүшелерімен газет пен журналдың ирограммасы жоне міндеттері, болашақ қызмет- керлері, редакцияның құрамы меп оньтң мекені туралы ке- ңсс өткізді; бұл келіс сөздер ажырасумен тыпа жаздады (қараңыз: Шығармалар толық жинагы, 4-том, 362—382-бет- тер), бірақ келіс сөздің соңғы күндері барлық даулы мәсе- лелер жөнінде келісімге қол жетті.
Лениндік «Искраның» бірінші номері 1900 жылы декабрь- де Лейпцигте шықты, одан кейінгі номерлері Мюнхеңде, 1902 жылғы июльден — Лондон да жоне 1903 жылдың көкте- мінен — Женевада шығып тұрды. Газет шығаруды жолға қоюға (құпия баспахана ұйымдастыруға, орысша шрпфтер тауып алуға жоне т. т.) герман социал-демократтары К. Цеткин, А. Браун және басқалар, сол кезде Мюнхенде тұрған поляк революционер! Ю. Мархлевский жоне агылшын со- циал-демократиялық федорациясы басшыларының бірі — Г. Квелч үлкен көмек көрсетті. «Искра» родакциясына


460
ЕСКЕРТУЛЕР
В. И. Ленин, Г. В. Плеханов, Л. Мартов, П. Б. Аксельрод, А. Н. Потресов жэне В. И. Засулич енді. Алғашқыда редакция секретари И. Г. Смидович-Леман, одан соц 1901 жылдыц көктемінен бастап Н. К. Крупская болды, ол сонымен бірге «Искраның» орыс социал-демократнялық ұйымдарымен бү- кіл хат-хабар алысуын жүргізіп отырды. «Искра» басты наварив Россия пролетариатыпың және барлық еңбекшілерінің патша самодержавиесіне қарсы резолюциялық күресі мәсе- лелеріне аударды, аса маңызды халықаралық оқиғаларға, әсіресе халықаралық жұмысшы қозғалысына үлкен көңіл бөлді. Іс жүзіпде Ленин «Искраның» бас редакторы жәнө басшысы болды, партия құрылысыныц және Россия пролетариата таи күресінің барлық негізгі мәселелері жөнінде мақалалар жазды.
«Искра» партиялық күштерді біріктіру, партия кадрла- рын топтастыру және тәрбиелеу орталығына апналды. Рос- сияның бірқатар ңалаларында (Петербург, Москва, Самара, т. б.) лешшдік-искралық бағытта РСДРП топтары мен коми- теттсрі құрылды. 1902 жылы япварьда искрашылдардың Самарада болған съезінде «Искраның» орыс ұйымы құрыл- ды. Искралық ұйымдар В. И. Лениннің шокірттері мен сө- ріктері — Н. Э. Бауманның, И. В. Бабушкиннің, С. И. Гусев- тің, М. И. Калининнің, П. А. Красиковтың, Г. М. Кржижа- новскийдің, Ф. В. Ленгниктің, П. Н. Лепешинскийдің, И. И. Радченконың және басқалардың тікелей басшылыгы- мен құрылды және жұмыс істеді.
Лениннің инициативасымен және оның тікелей қатысуы- мен «Искра» редакциясы партия программасының жобасип дайындады («Искраның» 21-номерінде жарпяланды) және РСДРП II съезін әзірлсді. Съезд шаңырылар қарсаңда Рос- сияның жергілікті соцпал-демократиялық ұйымдарының көін піілігі «Искраға» қосылды, оның тактикасын, программасын және үйымдық жоспарын қолдады, оны өздерінің басшы органы деп таныды. Съезд өзінің арнаулы қаулысында партия үшін күресте «Искраның» ерекше роль атқарғанын атап көрсетті және оны РСДРП-ның Орталық Органы деп жария- лады.
Партияның II съезінен кейін көп ұзамап меныпевиктер Плехановтың қолдауымеи «Искраны» өз қолдарына қаратып алды, оны марксизмге қарсы, партияға қарсы күрестің ор- ганына, оппортунизмді уағыздау трибунасына айналдырды. «Искра» елу екінші номерінен бастап революцпялық маркс- измнің жауынгер органы болудан қалды (қараңыз: 11-ескер- ту).- 37.
30 	«Орыс революциялыі$ социал-демократиясы шетелдік лига- сыныц» екінші съезі 1903 жылы 13—18 (26—31) октябрьде Женевада өтті. Съезд меньшевиктердің талап етуімен шақы- рылды, олар оны РСДРП II съезіне царсы цонмақшы болды. Шетелдік лиганың съезін шақыруға қарсы пікір айта келіп,


ЕСКЕРТУЛЕР
461
В. И. Ленин: «Лиганың съезі цазір төбелес үшін бәрін де береді, ал іс үшін, яғни шетелдегі жұмыс үшін дәнеңе де бермейді» деп жазды (Шығармалар, 34-том, 172-бет).
Шетелдік лиганың съезінде көпшілік жағының 15 (екін- ші мәжілістен бастап 14) жақтаушысы болды, олардың 18 даусы бар еді (В. И. Ленин, Г. В. Плеханов, Н. Э. Бауман, Н. К. Крупская, В. Д. Бонч-Бруевич, М. М. Литвинов және басқалар) және 18 меньшевик болды (екінші мәжілістен бастап 19), олардың 22 даусы бар еді (П. Б. Аксельрод, Ф. И. Дан, Л. Г. Дейч, В. И. Засулич, Л. Мартов, Л. Д. Троцкий жәнө басқалар). Съезге қатысушы бір адам — К. М. Тах- тарев (2 даусы бар) болыпевиктерге де, меныпевиктерге де қосылмады. Съезд мына мәселелерді талқылады: 1) Шетел- дік лига әкімшілігінің (Л. Г. Дейчтің және Н. К. Крупская- ның) баяндамасы; 2) партияның II съезіндегі Лига делега- тының баяндамасы; 3) Лига уставы; 4) окімшілікті сайлау.
Күн тәртібіндегі негізгі мәселе партия съезіндегі Лига делегаты — В. И. Лениннің баяндамасы болды. Ленин озінің баяндамасында РСДРП II съезінің жұмысына тоқталды және меныпевиктердің оппортунизмін әшкереледі, олардың съез- дегі әрекеттерінің принципсіздігін көрсетті. Оппозиция Шет- елдік лигадағы өзінің көптігін пайдаланып, Лениннен ке- йін іле-шала қосымша баяндама жасау үшін Мартовқа сөз беруді ұйғарды. Мартов озінің баяндамасында РСДРП II съезіндегі меныпевиктердің әрекетін қорғап, болыпевиктерге жалақорлық айыптар тақты. Ленин және көпшілікті жақ- тайтындар оппозициямен одан әрі айтыса берудің мүмкіп емес екенін және түкке тұрмайтынын айқын көрді де, бұл мәселе жөнінде бұдан былайғы жарыс сөзге қатысудан бас тартып, съезд мәжілісінен кетіп қалды. Съездегі меныпевик- тік көпшілік партияның орталық мекемелерін басып алуға тырысып, күн тәртібінің екінші мәселесі бойынша үш қарар қабылдады, оларда ұйымдық мәселелерде Лениннің позиция- сына қарсы шықты және болыпевиктерге қарсы үнемі күре- суге шақырды.
Съезд Шетелдік лиганың уставын да қабылдады, оныц бірқатар пункттері (Лиганың жалпы партиялық әдебиеттер шығаруы туралы, Лига әкімшілігінің Орталық Комитет пен Орталық Органның еркінен тыс басқа ұйымдармен қарым- қатынасы туралы және басқа пункттер) партия уставыпа қарсы бағытталды; сонымен қатар мсныпевиктер РСДРП Орталық Комитетінің Лига уставын бекіту правосына күмән келтірді. РСДРП Орталық Комитетінің съезге қатысып отыр- ған өкілі Ф. В. Ленгник Орталық Комитеттің атынан Лига уставын партия уставына сәйкестендіруді талап етті, ал оппозиция бұл талапты орындаудан бас тартқан соң, ол жина- лысты заңсыз деп жариялады. Партия Советі Орталық Комитет өкілінің әрекетін мақұлдады.
В. И. Ленин ПІетелдік лига съезін «оппозицияның орта- лық орындарға қарсы шабуылының шырңау шегі» деп ата-


462
ЕСНЕРТУЛЕР
ды (Шығармалар толық жинағы, 8-том, 107-бет). Лиганыц II съезінен кейін меныпевиктер Лиганы партияға қарсы кү- рсстің тірек пунктіне айналдырды.—- 37.
31 В. И. Ленин «Үсац буржуазиялыу социализм мен пролетар- лыц социализм» дегеп мақаланы дайындау үстінде «Революционная Россия» газетінің 1905 жылғы 15 сентябрьдегі 75-номеріндегі «Ортодокс марксистер және шаруалар мәселе- сі» деген бас мақаладап кошірмелер алып, оған өзі ескерт- нелер жазды және мақала жоснарын жасады, ол осы том- ның «Дайындық материалдар» бөлімінде басылып отыр, 431—432-беттер. «Ұсақ буржуазиялық социализм мен проле- тарлық социализм» деген мацала шамалы қысқартулармен болыпевиктік «Новая Жизнь» газетінің 1905 жылғы 10 но- ябрьдегі 9-номеріндс коіпіріліп басылды.— 40.
32 Прудонизм — үсақ буржуазиялық социализмнің ғылымга жат, марксизмге жау ағымы; ол өзінің идеологы француз анархисі Прудонның есімімен аталған. Прудон ірі капиталист! к меншікті ұсақ буржуазиялық позициядан сынай оты- рып, ұсақ жеке меншікті мәцгілік етуді армандады, «халық- тық» және «айырбас» банктерін ұйымдастыруды ұсындьц оның ойынша, солардың көмегімен жұмысшылар өндіріс құрал-жабдықтарына ие болып, қолөнершілерге айнала ала- ды-мыс, сөйтіп өздерінің өнімдерін «әділ» өткізуді қамтама- сыз етеді-міс. Прудон пролетариаттың тарихи ролін түсіпбе- ді, тап күресіне, пролетарлық революцияға және пролетариат диктатурасына теріс көзқараста болды; анархпстік позиция тұрғысынан қарап, мемлекеттің қажеттігін теріске шығарды. Маркс пен Энгельс Прудонның I Интернационалға өз көз- қарасын таңуға тырысқан орекеттеріне қарсы дәйекті күрес жүргізді. Маркстің «Философия қайыршылығы» дегсн еңбе- гінде прудонизм өлтіре сыналды. Маркс пен Энгельстің жә- не олардың жақтастарының I Интернационалдағы прудо- низммен үзілді-кесілді күресі марксизмнің толық жеңісімеіі аяқталды.
Ленин прудонизмді жұмысшы табының көзқарасына коше алмайтын «мещан мен филистердің топастығы» деп атады. Буржуазия теоретпктері таптық ынтымаңты уағыз- дау үшін прудонизм пдеясып кеңінсн пайдаланды.— 40.
33 Бланкизм — француз социалистік қозғалысындағы аса кор- некті революционер, француз утопиялық коммунизмінің белгілі өкілі Луи Огюст Бланки (1805—1881) бастаған агым.
Бланкишілдер тап күрес-іи теріске шығарды, олар «... адам баласын жалдама құлдықтан пролетариаттың тап күресі ар- қылы құтқаруды күтпейді, шамалы ғана интеллигенттік аз- шылықтың заговоры арқылы құтқаруды» күтеді (В. И. Ленин. Шығармалар, 10-том, 395-бет). Олар революциялыц партия-


ЕСКЕРТУЛЕР
463
ньщ қызметін бір топ құпия заговоршылардың қимылымеи алмастыра отырып, көтерілістің жеңіске жетуіне қажетіі нақты жағдайды ескермеді және бүқарамен байланыс жа- сауды елемеді.— 40.
34 Бұл арада 1902 жылы марттың аяғы — апрельдің басында Полтава және Харьков губернияларында болған шаруалар көтерілісі — XX ғасырдың бас кезіндегі Россия шаруалары- ның тұңғыш ірі революциялық бой көрсетуі туралы айты- лып отыр; көтеріліске осы губерниялардағы шаруалар дың өте-мөте ауыр жағдайы себеп болды, 1901 жылы астықтың піықпай қалуы және сол қуаңшылық әкелген ашаршылық салдарынан 1902 жылдың көктеміне қарай шаруалардың жағдайы бүрынғыдан да нашарлап кетті. Шаруалар жерді жаңадан бөлуді талап етті, помещиктік экономиялардағы азық-түлік және жем қорын басып алды. Полтава губерния- сында 56 экономия, Харьков губерниясында 24 экономия шаруалар шабуылына ұшырады. ПІаруаларды тізгіндеу үшін әскер жіберілді; патша үкіметі жазалауының нәтижесіндө көптеген шаруалар өлтірілді, тұтас селолардағы барлық адамдарға түгелдей дүре соғылды, жүздеген шаруалар әр түрлі мерзімге түрмеге жабылуға кесілді; шаруалардың тол- қулары нәтпжесінде помещиктердің шеккен 800 мың сом «зиянын» шаруалар өтеуге тиісті болды. В. И. Ленин Харьков және Полтава губернияларының шаруалары қозғалысы- ның мақсатын, сипатын және жеңілу себептерін өзінің «Деревня кедейлеріне» деген кітапшасында талдайды (қараңыз: Шығармалар толық жинагы, 7-том, 216—223-беттер).— 41.
35 Бернштейншілдік—XIX ғасырдың аяғыпда Германияда пай- да болғап халықаралық социал-демократпядағы марксизмге
. жау, оппортунистік ағым, ревизионизмді анағұрлым ашық білдіруші Э. Бернштейннің есімімен осылай аталған.
1896—1898 жылдарда Бернштейн герман социал-демокра- тиясының теориялық органы «Die Neue Zeit» («Жаца Заман») журналына «Социализм проблемалары» деген сериалы мақалалар жариялады, оларда революциялық марксизм- нің философиялық, экономикалық және саясп негіздеріие ревизия жасады. «Социализмді ғылыми жолмен негіздеу мүмкіндігі және тарихты матерпалистік жолмен түсіну тұр- ғысынан қарағанда социализмнің қажеттілігі мен болмай қалмайтындығын дәлелдеу мүмкіндігі теріске шығарылды;
. қайыршылықтың, пролетариата айналудың өсуі мен капиталисты« қайшылықтардың шиеленісуі оекер делінді; «тупкі маусат» туралы ұғымның өзі қисынсыз нәрсе деп жариялан- ды және пролетариат дпктатурасын орнату идеясы мүлде теріске шығарылды; либерализм мен социализмнің принцип жүзінде бір-біріне қарама-қарсы екені бекер делінді; тап куресініц теориясы теріске шыгарылды...» (В. И. Ленин. Шығармалар толық жинағы, 6-том, 8-бет). Бернштейншіл-


464
ЕСКЕРТУЛЕР JE-
дердің марксизмді ревизия жасаудағы ұстаған бағыты соци- ал-демократияны әлеумоттік революция партиясынан әлеу- меттік реформалар партпясына айналдыру болды.
Герман социал-демократиясының солшыл элементтері өз газеттерінің бетінде Бернштейнге қарсы күрес бастады. Оң- шыл, оппортупистік қанаты бернштейншілдікті жақтап шық- ты. Партияныц Орталық Комитеті бернштейншілдік жөнін- де ымырашылдық позиция ұстады, оған тойтарыс берген жоқ 1898 жылгы июльде Г. В. Плехановтың ревизионизмге қарсы бағытталғап «Бернштейн және материализм» деген мақаласымен «Die Neue Zeit» журналының бетінде Бернштейн мақалалары бойыпша айтыс басталды.
1899 жылы Бернштейнпіц мақалалары «Социализмнің ал- ғы шарттары және соцнал-демократияның міндеттері» деген атпен жеке кітап больпг шықтьт.
Герман социал-демократияльтқ партиясының Штутгарт (октябрь, 1898), Ганновер (октябрь, 1899) жоне Любек (сентябрь, 1901) съездерінде берішітейншілдік айыпталды, бірақ лидерлерінің көпшілігі ымырашылдық позиция ұстауына байланысты партия Бернштейннен іргесін аулак, сала алма- ды. Бернштейншілдер «Sozialistische Monatshefte» («Социа- листік Әрайлың») журналында және партия ұйымдарында ревизионистік идеяларды ашық насихаттай берді.
Бернштейншілдік II Интернационалдың басқа партияла- рының оппортунистік элементтерінен қолдау тапты. Берн- штейншілдік теорияларды Росспяда «жария марксистер» мен «экономистер» қолдады. Патша цензурасы Бернштейн кітабының орыс тіліне аударылған үш басылымына рұқсат етті, ал Москваның охранка бөлімінің бастығы Зубатов ол кітапты жұмысшыларға оңуға ұсынылған кітаптар тізіміне кіргізді.
Россияның тек революцияшыл марксистері, Ленин баста- ған болыпевиктер ғана бернштейншілдікке және оның жақ- таушыларына қарсы үзілді-кесілді, дәйекті күрес жүргізді. Ленин 1899 жылдың өзінде-ақ «Россия социал-демократтары- ның наразылығында» және «Біздің программа» деген мақа- ласында бернштейншілдерге қарсы шықты; Лениннің «Нө істеу керек?» деген кітабында және оның «Марксизм және ревизионизм», «Европалық жұмысшы қозғалысындағы ала- уыздықтар» деген және басқа мақалаларында бернштейн- шілдік жан-жақты сынга алынды (қараңыз: Шығармалар толық жинағы, 4-том, 175—189, 196—2О1Ч5еттер; 6-том, 1— 211-беттер; Шығармалар, 15-том, 17—28-беттер; 16-том, 365—» 370-беттер).— 41.
«Революционная Россия» («Револю циялық Россия»)—эсер- лердің құпия газеті; Россияда 1900 жылдың аяқ кезінен «Со- циалист-революционерлер одағы» шығарып тұрды (1900 жылы шыққан деп белгіленген 1-номері іс жүзінде 1901 жылы январьда шықты). 1902 жылғы январьдан 1905 жылғы де-


ЕСКЕРТУЛЕР
465
кабрьге дейіи газет эсерлер партиясыныц ресми органы ре- тінде шетелде (Женева) шығып турды.— 43.
37 Ңараңыз: К. Маркс. «Капитал», «Қазақстан» баспасы, III том, 1973, 842—876-беттер.— 47.
38 «Русские Ведомости» («Орыс Ведомостары»)—газет; 1863 жылдан Москвада шығып турды, баяу-либерал интелли- генцияның көзқарастарын білдірді. 80—90-жылдарда газетке демократиялық лагерьдегі жазушылар (В. Г. Короленко, М. Е. Салтыков-Щедрин, Г. И. Успенский және басцалар) цатысты, либерал халықшылдардың шығармалары басылдьг. 1905 жылдан газет кадеттер партиясының оң қанатының органы болды. «Русские Ведомости», деп атап көрсетті Ленин, «оцшыл кадетизмді халык,шылдық сарынмен» ерек- ше ұштастырды (Шығармалар, 19-том, 120-бет). 1918 жылы «Русские Ведомости» басқа контрреволюциялық газеттер- мен бірге жабылды.— 53.
39 «Новая Жизнь» («Жаңа Өмір») —болыпевиктік тұңгыш жа- рия газет; Петербургте 1905 жылгы 27 октябрьден (9 ноябрь- ден) 3 (16) декабрьге дейін күн сайын шығып турды. Ресми турде «Новая Жизнь» газетінің редактор-шыгарушысы болып ақын Н. М. Минский, бастырып шыгарушысы больш М. Ф. Андреева есептелді. В. И. Ленин ноябрьдің басында эмиграциядан Петербургке қайтып келгеннен кейін газет Лениннің тікелой басшылығымен шыға бастады. Редакция және қызметкерлер құрамы өзгертілді. «Новая Жизнь» іс жүзінде РСДРП-ның Орталық Органы болды. М. С. Ольминский, В. В. Воровский, А. В. Луначарский, В.Д. Бонч-Бруевич және басқалар газетке жақын араласты. А. М. Горький «Новая Жизньге» белсене қатысты, сондай-ақ газетке улкен материалдық жәрдем беріп турды.
Газет төрт-алты бет болып шықты. Газеттің тұрақты бо- лімдері: жұмысшылар өмірінен, партия өмірінен, кәсіпшілік одақтары, орыс баспасозі, оқу орындарында, облыстык, бо- лім, хроника, армияда, шетел бөлімі және басқалар.
«Новая Жизньнің» 10 ноябрьдегі 9-померінде В. И. Ленин- нің «Партияны қайта құру туралы» деген бірінші мақаласы жарық көрді. Одан соң оның: «Пролетариат және шаруалар», «Партия ұйымы және партиялық әдебиет», «Әскер және революция», «Таразы басы ауытқуда», «Күні санаулы самодержавие және халық өкіметінің жаңа органдары», «Социализм жә:іе дін» деген, тағы басңа мақалалары жарияланды. Газетте В. И. Лепиннің 14 мақаласы басылды. Лениннің бұл мақалаларында партияның бірінші орыс революциясы кезін- дегі міндеттері мен тактикасы белгіленді.
«Новая Жизнь» РСДРП Орталық Комитотінің барлық ше- шімдері мен шараларын белсенді түрде жүзеге асырып отыр- ды. 1-номерге ңосымшада партияның II съезінде қабылдан-


466
ЕСКЕРТУЛЕР
ған .«РСДРП программасы» басылды. Газет партияның III съезі шешімдерін, болыпевиктік партияның ұрандарын: жап- пай саяси стачка, 8 сағаттық жұмыс күні, революциялық піаруалар комитеттері жәпе басқа ұрандарын насихаттады. Ол бұңараны саяси а гарту және ұйымдастыру ісінде үлкен роль атқардьт, бүқарапы қарулы көтеріліске жұмылдырды. Газет партия» ың IV съезіп әзірлеуге белсене ат салысты. Газет бетінде РСДРП Ортальтқ Комитетінің «РСДРП IV съе- зін шақыру туралы. Барлық партия ұйымдарына және барлық жұмысшы социал-демократтарға» деген үндеуі басылды. Газет 21-номерінен бастап «Барлық елдердің проле- тарлары, бірігіңдер!» деген ұранмен шықты.
1905 жылы октябрьде Ленин «Новая Жизнь» жөнінде: «Пролетариата біздің ықпал жасауымыз үшін енді кең трибуна Питерде иіығатьтн кунделікті газет болып табылады» деп жазды (Шыгармалар, 34-том, 368-бет).
Газет партия ұйымдарымен, революцпяшьтл жұмысшылар- мон тыгыз байлапыс жасады, олардың арасында үлкен бе- делге ие болды. Редакцпяга хаттар елдің түкиір-тукпірінен келіп жатты, хаттардың авторы жұмысшылар, шаруалар, қызметщілер, әскери адамдар, студенттер еді. Редакция үйі партиялық кездесулер, жиналыстар, кеңестер өтетін орын болды. Газеттің күнделікті тпражы 80 мың данага дейін жет- ті. Газетке шетелден қатысатындардың тізімінде Роза Люксембург, Карл Либкнехт, Марсель Кашен, Поль Лафарг жоне басқалар бар еді.
«Новая Жизнь» тал ай рет қудаланды. Патша үкіметі 27 номері жарьтққа птыққаннан кейін 2 декабрьде газетті жа- уып тастады. Соңғы 28-иомері құпия түрде піықты. Петербург сот палатасы 1913 жылы февральда газеттің 1, 6, 13, 14, 15, 17, 19-номерлерін, 1913 жылы ноябрьде 21, 22, 24, 25, 26, 27-номерлерін жоюға қаулы алды.— 56.
40 Вандея — Францияның батыс бөлігіндегі департамент, мұнда XVIII гасырдың аяғында француз буржуазиялық револю- циясы кезінде артта қалған шаруалардың республпкаға қар- сы бағытталған контрреволюциялық көтерілісі бұрқ ете қал- ды. Көтеріліске католиктік дін басылары, дворяндар, эми- грант-роялистер басшьтлық етті жоне Англия қолдады.
Вандея реакциялық бүліктер мен контрреволюция оша- .ғының синониміне айналды.— 58.
41 1905 жылғы 17 (30) октябрьдегі патша манифесінің жария- лануына байланысты Кронштадтта октябрьдің екінші жар- тысында наразылық білдірілген митингілер отті. Болыпевик- тер митингілерде сөз сөйлеп, патша өкіметінің халық бұқара- сын алдауға тырысқан әрекеттерін әпікереледі. Кронштадт социал-демократпялық ұйымы бұқараның революциялық өр- леуінің тез өршіп келе жатқанын ескеріп, октябрьдің аяғы- на қарулы көтерілістің жоспарын белгіледі. Бірақ оциға


ЕСКЕРТУЛЕР
467
стихиялы түрде өрістей берді. 24 октябрьде (6 поябрьде) матростар митингіге жиналып, тамақты жақсарту, жалақы- ны өсіру, қызмет мерзімін қысқарту туралы, адамгершілік- пен қарау туралы талаптар қойды, сондай-ақ жалпы саясп түрғыда: демократиялық республика, жалпыға бірдей сай- лау правосы, сөз бостандығы, жиналыс және одақ бостан- дығы, адамның жеке басына тимеу, сословиелерді жою жөнінде және басқа талаптар қойды. Матростардың та- лаптарына солдаттар да қосылды. Осы талаптарды жүзеге асыру жолындағы күрес 26 октябрьде (8 ноябрьде) қарулы көтеріліске үласты. Бірақ нақты басшылықтың және күрес жоспарының болмауыпан көтерілісшілер бытыраңқы қпмыл- дады. Өкімет Петербургтен әскер шақыртып, 28 октябрьде (10 ноябрьде) Кронштадтты соғыс жағдайында деп жария- лады да, шабуылға шықты. Көтеріліс жанышталып тастал- ды. Тұтқынға алынғандардың көпшілігіне өлім жазасы, ка- торгаға айдалу немесе түрмеге жабылу қаупі тонді. РСДРП Петербург комитеті 26—27 октябрьдегі (8—9 ноябрьдегі) оқиғалар туралы шындықты айтып, «Солдаттар мен матрос- тарға» деген листовка шығарды. Петербургтің және басқа қалалардың жұмысшылары болыпевиктердің шақыруымен матростар мен солдаттарды қорғауға көтерілді. 2 (15) ноябрьде Петербург пролетариаты жаппай ереуіл жариялады. Жаппай революциялыц бой көрсетулерден үрейленген үкі- мет Кронштадт оқиғаларына қатысқандарды әскери-дала соты емес, жай әскери сот соттайтын болады деген мәлімде- ме жариялауға мәжбүр болды. Сот тұтқынға алынғапдарды тортіпке шақыру жазаларына, түрмеге жабуға және бірне- ше адамды каторгаға кесті. Кронштадт көтерілісі бүкіл ел- дің жұмысшылары мен шаруалары революциялық күресінің солдаттар мен матростарға тигізген ықпалының нәтижесі, болыпевиктердің армия мен флоттағы жүмысының нәтижесі еді.— 59.
42 «Біздіц міндеттершіз және жумысіиы депутаттарыныц Сове- ті (Редакцияға хат)» деген мақаланы Лепин эмиграция дан Россияға қайтып келе жатып, -Стокгольмде тұрғанында жаз- ды, мақалада Советтерге көтерілістің органы ретінде жэпе жаңа революцпялық өкіметтің ұрығы ретінде бірінші рет баға берілді. Мақала «Новая Жизнь» газетіне арналып жа- зылған еді, бірақ онда басылған жоқ. Мақаланың қолжаз- басы 1940 жылдың күзінде табылды — 61.
43 Жумысшы депутаттары Советініц делегаттары, социалист- ре волюционерлер партиясы мушелерініц хаты «Новая Жизнь» газетінің 1905 жылғы 30 октябрьдегі 4-номерінде басыл- ды,— 67.
44 Әңгіме 1905 жылғы октябрьдегі бүкіл россиялық саясп стачка жайында болып отыр (қараңыз: осы том, 1—4, 28— 36-беттер)— 69.


468
ЕСКЕРТУЛЕР
45 «Одацтар одагы»—либерал-буржуазиялыц интеллигенцияныц саяси ұйымы. «Одақтар одағы» кәсіптік белгілері бойынпіа ңұрылған 14 кәсіптік-саясп одақтың: адвокаттардың, жазу- шылардың, дәрігерлердің, ипженерлердің, мұғалімдердің, аг- рономдардың, кеңсе қызметкерлерінің, бухгалтерлердің және басқалардың одақтары окілдерінің 1905 жылы майда Моск- вада болған бірінші съезінде құрылды. «Одақтар одағы» жаппай сайлау правосы исгізінде құрылтай жиналысын ша- қыру талабын қойды. Ленин интеллигенцияньщ кәсіпшілік одақтары және «Одақтар одагы» либерал буржуазияның саяси ұйымы болып табылады деп көрсетті. «Жалпы жәно тұтас алғанда, бұлар — коиституциялық-демократиялық, яг- ни буржуазиялық-либералдық партия дейтіннің ұйтқысы болып табылатын одақтар» (Шығармалар толық жинағы, 11- том, 280-бет). 1905 жылы 24—26 майда (6—8 июньде) «Одақ- тар одағының» II съезі отті, онда одақтарды ұйымдастыру жоспары жасалды. «Одацтар одагының» III съезі 1905 жылы 1—3 (14—16) июльде Финляпдияда болды. Съездің көпшілі- гі (9 одақ) Булыгин Думасына бойкот жасауға шешім қа- былдады. Бірақ съезден кейін жекелеген одақтардың жина- лыстары мен съездеріндегі осы мәселе жөніндегі күшті ала- уыздыққа байланысты «Одақтар одағы» съезд қабылдаған шешімнен бас тартты, сөйтіп Думаға қатысуды жақтады.
«Одақтар одағы» 1906 жылдың аяғында тарап кетті,— 69.
46 Бүкіл россиялыц шаруалар одагы— 1905 жылы пайда болван революциялық-демократиялық ұйым. Шаруалар одағын ңұрудың инициаторы Москва губерниясының шаруалары болды. 1905 жылы 31 июль—1 августа (13—14 августа) Мо- сквада шақырылған құрылтай съезі Бүкіл россиялық шаруалар одағыньщ негізін салды. 1905 жылы 6—10 (19—23) ноябрьде шаруалар одағының екінші съезі өтті. Осы съез- дерде одақтың программасы мен тактикасы жасалды. Шаруалар одағы саяси бостандықты және дереу құрылтай жиналысын шақыруды талап етті, I Мемлекеттік думаға бойкот жасау тактикасын ұстады. Одақтың аграрлық программасы жерге жеке меншікті жою, монастырьлік, шіркеу- лік, уделдік, кабинеттік жөне мемлекеттік жерлерді шаруа- ларға тегін беру талабын қойды. Эсерлер мен либералдар- дың ықпалында болған одақ өзінің саясатында ұсақ буржуа- зиялық шалағайлық, солқылдақтық және тартыншақтық көрсетті. Одақ жерге помещиктік жеке меншікті жою талабын қоя отырып, помеіциктерге ішінара ақы төлеуге келісім берді. Лениннің сөзімен айтқанда, «Оның өзі... әрине, шаруа- лардың бірсыпыра соқыр сенімдерін цостайтын еді, шаруа- ның ұсақ буржуазиялық жалған үміттеріне көнгіш еді (біз- дің социалист-революционерлердің де оларға көнгіштігі сияқты), бірақ ол бүқараның сөзсіз «тиянақты», нақты ұйы- мы, өзінің негізінде сөзсіз революциялық, күрестің нағыз революциялық әдістерін қолдана алатын... ұйымы еді» (осы


ЕСКЕРТУЛЕР
469
том, 351-бет). Шаруалар о дағы өз қызметінің алғашқы қада- мынан бастап-ақ полицияның қудалауына ұшырады. 1906 жылдың аяғына таман Бүкіл россиялық шаруалар одағы өзінің мәнін жойды, ал 1907 жылдың бас кезінде мүлде тара ды.— 73.
47 «Известия Совета Рабочих Депутатов» («Жұмысшы Депутат-
тары Советінің Хабарлары») — жұмысшы депутаттары Петербург Советінің ресми органы; 1905 жылгы 17 (30) ок-
тябрьден 14 (27) декабрьге дейін іпығып тұрды; Советтің қызметі туралы хабарлап отыратын бюллетень сипаттас бол- ды. Газеттің тұрақты редакциясы жоқ еді. Материалдарды Совет мүшелері дайындады, газет кез келген жария баспа- ханаларда зорлықпен басылды. Петербург Советінде басшы- льщ ісі меныпевиктердің қолында болғандықтан, газет революцияның аса маңызды мәселелері жөнінен припципті ұстамды позпцияда бола алмады. Не бары 10 номері шықты. «Известияның» 11-номерін басылып жатқанда полиция кон- фискеледі, бұл номер таратылып үлгірмеді.— 77.
48 Бұл арада «Neue Freie Presse» («Жаңа Азат Пресса») — Авст- рияның либералдың газеті туралы айтылып отыр; ол 1864 жылдан 1939 жылға дейін Венада шығьш тұрды.— 81.
49 1899 жылгы 3 (15) февралъдағы манифест арцылы жаңа тәр- тіп орнатылды, ол тәртіп бойынша патша үкіметі Финляндия сеймінің келісімінсіз-ақ Финляндия үтшін міпдетті заң- дарды шығара беретін болды. «Мұның өзі,— деп жазды В. И. Ленин,— конституцияны сорақы түрде бұзу, пағыз мемлекеттік төцкеріс болды» (Шығармалар толық жипағы, 5-том, 388-бет). Іс жүзінде 1905—1907 жылдардағы революция жойған февраль манифесін 1910 жылғы заң қайтадан қалпына келтірді82.
50 1905 жылғы 56 (3) ноябрьде «Пролетарий» газетінің 25-но- мерінде В. А. Карпинскийдің В. Калинин деп қол қойылған «Шаруалар съезі» деген мақаласы жарияланды. Ленин ма- қаланы редакциялау үстінде екі қосымша епгізді. Екіішіі ңосымша Шығармаларда бірінші рет басылып отыр.— 85.
51 «Қаралай боліс» — шаруалардың жерді жаппай қапта белуге, помещиктік жер иеленушілікті жоюға ұмтылатынын бей- нелейтін ұран.
В. И. Ленин «Орьтс социал-демократиясының аграрлық программасы» деген мақаласында «қаралай бөліс» талапта- рының ұсақ шаруалар өпдірісін мәңгілік етуді көздеген ре- акциялық утопиямен қатар, революциялық жағы да бар, атап айтқанда: «шаруалар көтерілісі арқылы крепостниктік құрылыстыц барлық қалдықтарын жоюға ұмтьтлушылық бар» деп көрсетті (ІПығармалар толық жинағы, 6-том, 366- бет).


470
ЕСКЕРТУЛЕР
Койінірек, РСДРП екінпіі съезінде В. И. Ленин: «Бізге: шаруалар біздің программамызбен қанағаттанбайды, олар одан әрі барады дейді; бірақ біз бұдан қорықпаймыз, мұ- ның үшін біздің социалистік программамыз бар, сондықтан бів... жерді қайта бөлудеп де қорьтқпаймыз» деді (Шығар- малар толық жипағы, 7-том, 309-бет) .— 85.
52 «Партийны цайта цүру туралы» — 1905 жылы ноябрьдің бас кезінде эмиграциядан келе салып, «Новая Жизнь» газетіие жазган Лениннің алғашқы мақаласы. Мақаланың бірінші та- рауы грузин социал-демократтарының органы «Могзаури» журналының 1905 жылгы 41-номерінде көшіріліп басылды. Осы мақала 1905 жылғы декабрьде РСДРП Таммерфорс кон- ференциясы қабылдаған «Партияны қайта құру» қарарына негіз болды (қараңыз: «КПСС съездерінің, конференцияла- рыньтң жәно Орталық Комитет пленумдарының қарарлары мен шешімдері», 1-том, «Қазақстап» баспасы, 1971, 146— 147-беттер)87.
53 «Тәуелсіздер» — «Тәуелсіз әлеуметтік жұмысшы партиясы» деген арандатушы ұйымның мүшелері, партия патша үкіме- тінің тапсыруы бойынша, охранканың тікелей көмегімеп 1905 жылдың күзінде Петербургте құрылды. Зубатовтык, типтегі бұл ұйым өзінің алдына жұмысшыларды революциялық кү- рестеи шеттету мақсатын қойды. 1905 жылғы 15 (28) декабрьде «Русский Рабочий» журналының 4-номерінде жа- рияланған «Тәуелсіз әлеуметтік жұмысшы партиясының» программасында социал-демократиямен күресу міндеті қой- ылды. 1908 жылдың басына қарай партия өмір сүруін тоқ- татты, өйткені жұмыспіылар арасында беделі болмады.— 87.
54 РСДРП Орталық Комитетінің «Барлыц партия уйымдарына және барлыц жүмысшы социал-демократтарта» деген үнде- уі «РСДРП IV съезін піақыру жөнінде» деген тақырыппен жеке листок етіп піығарылды, сондай-ақ «Новая Жизнь» га- зетінің 1905 жылгы 10 ноябрьдегі 9-номерінде басылды (қа- раңыз: «КПСС съездерінің, конференцияларының және Ор- талық Комитет пленумдарының қарарлары мен шешімдері», 1-том, «Қазақстап» баспасы, 1971, 142—144-беттер).— 88.
55 	РСДРП ушініиі съезі 1905 жылы 12—27 апрельде (25 апрель — 10 май) Лондонда болды. Оны болыпевиктер дайын- дады және В. II. Лениннің басшылығымен өтті. Меньпіевик- тер съезге қатысудан бас тартты және Женевада өздерінің конференциясын шақырды.
Съезге 38 делегат: 24-і шешуші дауыспен, 14-і кеңесші дауыспен қатысты. Съездің председателі больш В. И. Ленин сайланды. Делегаттардың ішінде В. В. Воровский, Р. С. Землячка, Н. К. Крупская, А. А. Богданов, А. В. Луначарский, М. М. Литвинов, М. Г, Цхакая және басқалар болды.


ЕСКЕРТУЛЕР
471
Съезд Россияда кең өрістей бастағап революцияның тү- бегейлі мәселелерін царады және пролетариат пен оның пар- тиясының міндеттерін белгіледі. Съезде мына мәселелор талқыланды: Үйымдастыру комитетінің баяндамасы; қарулы көтеріліс; төңкеріс қарсаңында үкімет саясатына көзқарас; революциялық уақытша үкімет туралы; шаруалар қоағалы- сына көзқарас; партия уставы; РСДРП-ның бөліиіп шыққан бөлегіне көзқарас; ұлттың социал-демократиялық ұйымдарға көзқарас; либералдарға көзқарас; эсерлермен практикалыц келісімдер; насихат және үгіт; Орталық Комитеттің және жергілікті комитеттер делегаттарының есептері және басқа мәселелер.
Съезд талқылаған барлық негізгі мәселелер жөнінде қа- рарлардың жобаларын Ленин жазды. Съезде Ленин социал- демократияның революциялық уақытша үкіметке қатысуы туралы, шаруалар қозгалысын қолдау жайындағы қарар туралы баяндама жасады және қарулы көтеріліс туралы, төң- керіс қарсаңында үкімет тактикасына көзқарас туралы, со- цпал-демократиялық ұйымдардагы жұмысшылар мен интел- лигенттердің қарым-қатынастары туралы, партия уставы туралы, Орталық Комитеттің баяндамасы және басқа да мә- селелер туралы сөз сөйледі. Съезд партияның буржуазиялық- демократиялық революциядағы стратегиялық жоспарын бел- плед!, оның мәні мынада: пролетариат революцияныц көсе- мі, басшысы болуы керек, шаруалармен одақтаса отырып, буржуазияны оқшау қалдырып, революцияныц жеңісі үшін — самодержавиені құлатып, демократиялық республика орнату үшін, крепостниктік тәртіптің барлық қалдықтарын жою үшін күресуі керек. Осы стратегиялык, жоспарға бап- ланысты съезд партияның тактикалық бағытын белгіледі. Гіартияның басты және шұғыл міндеттері ретінде съезд қа- рулы көтеріліс ұйымдастыру міндетін алга қойды. Халық- тың қарулы көтерілісінің жеңуі нәтижесінде, деп көрсетті съезд, революциялық уақытша үкімет құрылуы тиіс, ол контрреволюцияның қарсылығын басып, РСДРП-ның про- грамма-минимумын жүзеге асыруы керек, социалистік рево- люцияға өту жагдайын дайындауы керек.
Съезд партия уставын қайта қарады; ол — партияға мү- шелік туралы уставтың бірінші параграфын лениндік тұжы- рымда қабылдады; партиядагы екі орталық (Орталық Комитет пен Орталық Орган) жүйесін жойды және бірыңғай партиялық басшы орталық — Орталық Комитетті құрды; Ор- талық Комитеттің правосын және оның жергілікті комитет- термен қатынасын нақты белгіледі.
Съезд меныпевиктердің әрекеттерін, олардыц ұйымдьтқ және тактикалық мәселелердегі оппортунизмін айыптады. «Искра» меныневиктердің қолына түсіп, оппортунистік ба- ғыт ұстағандықтан, РСДРП III съезі Орталық Комитетке жаңа Орталық Орган — «Пролетарий» газетін ұйымдастыру-


472
ЕСКЕРТУЛЕР
ды тапсырды. 1905 жылы 27 апрельде (10 майда) Орталық Комитеттің пленумында В. И. Ленин «Пролетарийдің» редакторы болып тағайындалды.
РСДРП III съезінің зор тарихи мацызы бар. Бұл тұңғыпі большевиктік съезд болды. Съезд партийны және жұмысшы табын демократиялық революцияның жеңуі жолындағы кү- рестің жауынгер программасымен қаруландырды. Партия- ның III съезіиің жұмысы мен маңызы жөнінде Лениннің «Үшінші съезд» деген мақаласын қараңыз (Шығармалар толық жинагы, 10-том, 225—232-беттер). Съездің шешімдері Лениннің «Социал-демократияның демократиялық револю- циядағы екі тактикасы» деген кітабында негізделді (қара- ңыз: Шығармалар толық жинағы, 11-том, 1—139-беттер).—88.
66 	Лениннің «Пролетариат және шаруалар» деген мақаласын РСДРП Сумы тобы «Россия социал-дсмократиялық жұмыс- шы партиясыпың программасына» цосымша ретінде қайта басып шыгарды. Сумы, 1905.— 99.
57 «Ецбекті азат ету» тобы — 1883 жылы Швейцарияда Г. В. Плеханов құрған орыстың тұңғыш маркстік тобы. Топқа Пле- хановтан басқа П. Б. Аксельрод, Л. Г. Дейч, В. И, Засулич, В. Н. Игнатов кірді.
«Еңбекті азат ету» тобы Россияда марксизмді насихаттау- да үлкен жұмыс істеді. Топ К. Маркс пен Ф. Энгельстің: «Коммунистік партияның манифесі», «Жалдама еңбек және капитал», «Социализмнің утопиядан ғылымға қарай дамуы» дсген және басңа да еңбектерін орыс тіліне аударды, олар- ды шетелде басып шығарды және Россияда таратты, сондай- ақ өздерінің басылымдарында марксизмді насихаттады. «Ец- бекті азат ету» тобы Россияда марксизмнің тарауына және социал-демократиялық қозғалыстың дамуына идеялық басты кедергі болып отырған халықшылдыққа елеулі соққы бер- ді. «Социализм және саяси күрес» (1883), «Біздегі алауыз- дықтар» (1885) деген және басқа еңбектерінде Г. В. Плеханов халықшылдардың реакциялық көзқарастарып (Россия- ның капиталистік емес жолмен дамуы туралы, революция- лық қозғалыстағы пролетариаттың алдыцғы қатарлы ролін теріске іпығару, жеке адамның тарихтағы роліне халық- піылдардың субъективтік-идеалистік көзқарастары, т. б.) маркстік тұрғыдан сынға алды. Г. В. Плеханов жазған жәнө «Еңбокті азат ету» тобы басып шығарган орыс социал-демо- краттары программасының екі жобасы (1883 және 1885) Россияда социал-демократиялық партияны дайындауда жә- не құруда маңызды қадам болды. Маркстік көзқарастарды таратуда, диалектикалық және тарихи материализмді негіз- деуде және ңорғауда Плехановтың (Н. Бельтовтың) «Тарих- қа монистік көзқарастың дамуы туралы мәселе жөнінде» (1895) деген кітабының әсіресе зор маңызы болды, осы кі- тап арқылы «орыс марксистерініц бүтіндей бір ұрпағы тәр-


ЕСКЕРТУЛЕР
473
биеленген» еді (В. И. Ленин. Шығармалар, 16-том, 283-бет). Топ «Социал-Демократ» жинағының 4 кітабын, сондай-ақ жұ- мысшылар үшін көпшілікке арналған кітапшалар сериясын піығарып, Россияда таратты.
Ф. Энгельс «Еңбекті азат ету» тобының дүниеге келуін ңұттықтады, топ «Маркстің ұлы экономикалық және тарихи теориясын іпынайы ниетпен және қалтдысыз қабылдады» (К. Маркс пен Ф. Энгельс. Шығармалар, XXVII том, 1935, 461-бет). Г. В. Плеханов жэне В. И. Засулич Ф. Энгельс,пен достыц датынаста болды, коп жылдар бойы онымен хат жа- зысып тұрды. «Еңбекті азат ету» тобы халыңаралық жұмыс- піы қозғалысымен байланыс орнатты және II Интернацио- налдың бірінші конгресінен бастап (Париж, 1889) өзі өмір сүрген уацьтттың ішінде Интернационалдың барлық конгрес- терінде Россия социал-демократиясынан екіл болды.
«Еңбекті азат ету» тобы, Россияньщ жұмысшы қозғалы- сымсн іс жүзінде байланысты болмаса да, орыс жұмысшы табының революциялық сана-сезімінің далыптасуында үл- кен роль атқарды. «Еңбекті азат ету» тобы, деп көрсетті В. И. Ленин, «социал-демократияны теория жағынан ғапа негіздеп, жұмысшы қозғалысына дарай бір адым аяқ бас- ты» (Шығармалар, 20-том, 281-бет). Топтың мүшелері елеулі қателіктер де жіберді: олар либерал буржуазияның ролін асыра бағалап, пролетарлық революцпяның резерв! ретінде- гі шаруалардың ролін жете бағаламады. Осы қателер Пле- хановтың және топтың басқа мүшелерінің болашақ меньше- виктік көзқарасының ұрығы еді.
1894 жылы «Едбекті азат ету» тобының инициативасы бойынша «Шетелдегі орыс социал-демократтарының одағы» құрылды. 1900 жылы топ мүшелері және олардың жақтас- тары «Одақтан» шығып, революциялық «Социал-демократ» ұйымын қүрды. Топ мүшелері Г. В. Плеханов, П. Б. Аксельрод және В. И. Засулич «Искра» мен «Заря» редакциясына кірді. 1903 жылы августа РСДРП II съезінде «Еңбекті азат ету» тобы өзінің таратылғанын мәлімдеді.— 99.
68 РСДРП III съезінің «Шаруалар цозғалысына көзқарас тура- лы» царарын мыиа кітаптан царацыз: «РСДРП үшінші съе- зі. Апрель — май, 1905 жыл. Протоколдар». М., 1959, 454- бет.— 100.
59 	Жұмысіпылардың оз бетімен сегіз сағаттық жұмыс күнін ен- гізуіне жауап ретінде капиталистердің жариялаған локауты- мен күресу шаралары туралы мәселе жөніиде В. И. Ленин жұмысшы депутаттары Петербург Советініц 1905 жылғы 13 (26) ноябрьдегі мәжілісінде сөз сөйледі. Осы мәселе бойынша Ленин дарар ұсындьт, сол царардың негізінде жұмысшы депутаттарът Петербург Советінің Атқару комитеті 14 (27) ноябрьде локаутпен күресу шаралары туралы қаулы қабыл- дады. Ленин «Сәті түспеген арандатуіпылык,» деген мацала-


474
ЕСКЕРТУЛЕР
да осы қаулының маңызы жөнінде жазады (царацыз: осы том, ИЗ—115-беттер).— 111.
60 Земстволыц және ңалалың цайраткерлер съезі 1905 жылы 6—13 (19—26) ноябрьде Москвада өтті. Съезд бүкіл халыц- тық ңұрылтай съезін шақыруға қарсы шығып, конституция- лық монархияпы жақтады. Либерал помещиктер меи буржуазия конституциялық монархия орнату үшін үкіметке оздеріпің көмегін ұсынды. «17 октябрьдегі манифестің негіз- дерін» жүзеге асыру мақсатымен олар әкімшілікті өздерініц ішінен сайлауды ұсынды. Мемлекеттік думаға конституция дайындау жүктелді, оның жобасын патша бекітуі тиіс бол- ды. Съезд Мемлекеттік дума шаруаларға болмашы үлесті жер кесіп беру арқылы ол шаруалардың толқуын басушы ролін атқарады деп үміт артты. Съездің қарарына Полыпа- да және басқа жерлерде соғыс жағдайын жою, күшейтілгсн бақылауды жою және 17 (30) октябрьдегі манифесте жария- ланған азаматтық бостандық беру талаптары енгізілді. Бұл үкіметпен жең ұшынан жалғасқандық еді. Сондай келісім жасау үшін съезде арнаулы делегация сайланды, оның құ- рамына кадеттер Кокошкин, Муромцев және Петрункевпч кірді. Делегация Министрлер советінің председателі Витте- мен келіс сөз жүргізулері керек болды.— 114.
61 Севастополъдегі царулы көтеріліс 1905 жылдың 11 (24) но- ябрінде басталып, 5 күнге созылды. Революцияшыл матрос- тар, солдаттар мен жұмысшылар қүрылтай жиналысын ша- ңыруды, демократиялық республика орнатуды, сөз бостанды- іьін, жиналыстар, митингілер бостандығын, сондай-ақ сегіз сағаттық жұмыс күнін енгізуді, тұрмыс жағдайын жақ- сартуды талап етті. Көтеріліске флоттық дивизияның мат- ростары, адмиралтействоның жұмысшылары, 49-Брест жаяу әскер полкінің солдаттары қатысты. Көтерілісшілерге «Очаков» крейсерінің, «Пантелеймон» (бұрынғы «Потемкин») броненосецінің матростары, бірнеше миноносецтің және бас- ңа да кемелердің матростары қосылды. Көтерілісті лейтенант П. П. Шмидт басқарды. Большевиктер көтерілісті қарулы күрес жолына бағыттауға тырысты. Бірақ Севастополь со- циал-демократиялық комитетінде басым болған меныпевик- тер қарулы көтеріліске қарсы піықты, сөйтіп көтерілісшілер қатарына іріткі салды. Көтерілісшілер басқа әскери бөлім- дерді өз қатарына тарта алмады, сондықтан көптеген кеме- лер қорғаныс тактикасып ұстады. Патша өкімет орын- дары көтерілісті басудың барлық шарасын қолданды: жаза~ лаушы әскерлерді Севастопольге әкелді, флоттың көтеріліске қатыспаган үлкен бөлегін әскери әзірлікке келтірді. 15 (28) ноябрьде флот командованиесі көтерілісшілерге берілу жо- нінде ультиматум қойды, көтерілісшілер оны қабылдамады. Сол сәтте революцияшыл теңізшілер мен солдаттар бекінген кемелерге, казармаларға артиллериядан оқ жаудырылды.


ЕСКЕРТУЛЕР
475
Атыс күшейе түсті, бірақ күштің тең болмауы салдарынап котеріліс кешке жақып басып тасталды. 1906 жылы февраль- да көтеріліске қатысқандар сотқа тартылды, лейтенант Н. П. Шмидт және үш матрос өлім жазасына, жүздеген адам әр түрлі мерзімге каторгаға, түрмеге кесілді. Мыңга жуьтқ адам сотсыз жазаланды. Севастополь көтерілісі жеңіліспен аяқталса да, ол 1905—1907 жылдардаты революцияның ба- рысында зор роль атқарды. Көтеріліс солдаттардың, матрос- тардың оянган санасынан бостандықтың қажеттігін жәнесол үшін күресу керектігін ең қатал жазалаумен де өшіруге болмайіынын дәлелдеді. Осы сана армия мен флотта барған сайын күшейе берді, сөйтіп оларды патша өкіметінің тірегі- нен революция ошағыіта айналдырып, «жаңа Кронштадттар мен жаңа Севастопольдерді» дайындай берді (осы том, 121- бет).— 116.
62 «Русь» — либералдық-буржуазиялық күнделікті газет, 1905 жылгы революция кезінде кадеттерге жақын болды; Нетер- бургте 1903 жылдың декабрінен шыгыи тұрды, 1905 жылы 2 (15) декабрьдо жабылды. Кейін газет үзіліспен жәнө «Русь», «Молва», «XX век», «Око», «Новая Русь» деген эр түрлі атпеп шыцты.— 116.
63 Әңгіме орыс патшасы I Николай әскерінің батыс европалық елдердегі революциялық ұлт-азаттық қозғалысты басуга қа- тысуы жөнінде болып отыр. 1848 жылы патша Румынияга, Польшага, Прибалтикага, Оң жагадагы Украинага әскер жі- берді, Италиядагы ұлт-азаттық қозғалысты басу үшін Австрия имиераторына алты миллион неспе берді. 1849 жылы патша әскерінің көмегімен Венгриядағы революция басын- жаншылды — 116.
64 Почта мен телеграф цызметкерлерініц букіл россиялыу стач- касы 1905 жылдың 15 (28) ноябрінен 15 (28) декабріне дейін созылды. Стачканың басталуына өкімет орындарының почта- телеграф одағын үйымдастыруға тыйым салуы және почта- телеграф ведомствосының бірқатар қызметшілерін—одақты ұйымдастырушыларды жұмыстаи шығаруы себеп болды. 15 (28) иоябрьде Москвада ашылған почта-телеграф одағының Бүкіл россиялық съезі жұмыстан шығарылған жолдастарды қайта алуды талап етіп, Мпнистрлер советінің председатолі Виттеге телеграмма жіберуді ұсынған қаулы алды. Жауап беру мерзімі — сол күні, 15 (28) ноябрь күні, кешкі сағат 6-га белгіленді. Сөйтін, белгіленген мерзімде үкімет жауап берме- гендіктен, съезд жер-жердің бәріне ереуілдің басталғаны ту- ралы хабар жіберді. Почта-телеграф ереуілі бүкіл Россияны қамтыды.—121.
65 «Наша Жизнь» («Біздің Өмір») — либералдық бағыттағы күндслікті газет; Петербургте 1904 жылдың 6 (19) ноябрінен 1906 жылдың 11 (24) июліне дейін үзілістермен шығып тұр- ды,— 122.


476
ЕСКЕРТУЛЕР
66Ңараңыз: К. Маркс пен Ф. Энгельс. Шығармалар, 2-басылуы, 4-том, 419—459-беттер.— 122.
67 «КПСС съездерінің, конференцияларының және Орталыц Комитет пленумдарыиың қарарлары мен шешімдері», 1-том, «Ңазацстан» баспасы, 1971, 63—69-беттер.—125.
68 Франкфурт парламеиті — жалпы герман Ұлттыц жиналысы; Гермаииядағы 1848 жылғы март революциясынан кейін ша- цырылды және өзінің мәжілістерін 1848 жылы 18 май да Майндағы Франкфуртте бастады. Жиналыстың басты міндеті саяси бытыраңцылыцты жою және жалпы германдық конституция дайындау болды. Бірац Жиналыстың либерал көп- піілігінің цорцацтығы мен цобалжуынан және ұсац буржуа- зиялыц сол цанатының тартыншацтығы мен дәйексіздігінен Жиналыс елдегі жоғарғы өкімет билігін өз цолына алудан цорыцты және 1848—1849 жылдардағы герман революциясы- ның негізгі мәселелеріпде батыл позиция ұстай алмады. Ол жұмысшылар мен шаруалардың жағдайын жеңілдету үшін түк істеген жоц, Польша мен Чехиядағы ұлт-азаттыц цозга- лысын цолдамады, цайта езілген халыцтар жөнінде Австрия мен Пруссия жүргізіп отырғап езушілік саясатты цуаттады. Жиналыс контрреволюцияның шабуылына тойтарыс беру үшін және 1849 жылы мартта өзі дайындаған империя кон- ституциясын цорғау үшін халық күштерін жұмылдыруға ба- тылы бармады.
Көп үзамай Австрия, одан кейін Пруссия үкіметтері өз- дерінің депутаттарын цайта шацырып алды, олардың ізінше басца герман мемлекеттерінің де либерал депутаттары Франкфурт жиналысын тастап кетті. Жиналыстың цұра- мында цалған ұсац буржуазиялық, сол цанаттағы депутат- тар жиналыстың мекенін Штутгартца көшірді. 1849 жылы июньде Вюртемберг үкіметінің әскері жиналысты таратып жіберді125.
69 Манило в шылдыц — Н. В. Гогольдің «Өлі жандар» деген шы- ғармасы кейіпкерлерінің бірі Маниловца тән мінез-цұлыц ерекшеліктерінің жиынтығы. Жазушы көлгірсіген, «жайсаң жанды» помещик Маниловтың образы арцылы жасыц циял- шылдың, жалаң фантазердің, бейберекет мылжыңның типтік ерекшелігін бейнелейді.—127.
70 «Куні санаулы самодержавие жэне халыц өкіметініц жаца органдары» деген мацаланы 1905 жылы 14 (27) декабрьдө Николаев цаласындағы социал-демократиялыц ұйымдардың біріккен комитеті жеке листовка етіп басып шығарды, сон- дай-ац 1905 жылғы 18 (31) декабрьде РСДРП Чита комитеті- нің органы — «Забайкальский Рабочий» газетінің 2-номерін- де мацала көшіріліп басылды —129.


ЕСКЕРТУЛЕР
477
71 «Слово» («Соз»)—буржуазиялық күнделікті газет; Петербурга 1903 жылдан 1909 жылға дейін шығып тұрды. Әуелі оңшыл земствошылардың органы, ал 1905 жылдың ноябрі- нен бастап октябристер партиясының органы болды. 1906 жылы июльде газеттің шығуы тоқталды. Мәні жағынан ок- тябристерден еш айырмасы жоқ «бейбіт жаңартушылар» нартиясының органы ретінде газет 1906 жылы 19 ноябрьде (2 декабрьде) қайта шыға бастады.—130.
72 «Праволыц тдртіп партиясы» — ірі сауда-өнеркәсіп буржуа- зиясының, помещиктер мен бюрократияның жоғарғы топта- рының контрреволюциялық партиясы; 1905 жылдың күзінде ұйымдасты, 17 (30) октябрьде манифест жарияланғаннан кейін біржолата ңұрылды. «Праволық тәртіпті сақтау» де- генді желеу етіп, партия шынында патшалық режимді үзіл- ді-кесілді қоргады. Партия I Мемлекеттік думаның тараты- луын дұттықтады; II Мемлекеттік думаға сайлау кезіндө қаражүздік «Нағыз орыс адамдарының одағымен» блок жа- сап, октябрпстерді осы блокқа кіруге шақырды. 1907 жылы партия тарап кетті, оның бір бөлегі октябристерге, қалған бөлегі нағыз қаражүздіктерге қосылды.—137.
73 Календы—ежелгі римдіктер айдың бірінші күнін осылай атаған. Гректерде мұндай атау болған жоқ. Грек календыла- рына дейін қалдыру — істі ешқашан жүзеге асырмау, сәт- сіздікке ұшырату деген сөз.— 143.
74 Радикал-демократтар — ұсақ буржуазиялық ұйым; 1905 жылы ноябрьде құрылды; кадеттер мен меныпевиктер арасын- да аралык, позиция ұстады. Радикал-демократтар «Радикал» деген газет шығарып тұрмақшы болды (бір номері шыңты). Олар демократиялық республика орнату талабын қойды, әйт- се де министрлер кабпнеті парламент алдында жауапты болтан жағдайда конституциялық монархия орнатуға да көнді; аграрлык, мәселе бойынша — мемлекеттік, уделдік, кабинет- тік, монастырьлік және шіркеулік жерлерді ешбір төлемсіз экспропрпациялау және жеке иеліктегі жерлерді азын-аулақ төлемін өтеп экспроприацпялау талабын қойды. 1906 жыл- дың басында радикал-демократтар ұйымы та^ады, оның бұ- рынғы мүшелері «Без Заглавия» және «Товарищ» деген жар- тылай кадеттік баспасөз органдарына қосылды.—145.
75 Ф. Энгельстің «Эмигранттық әдебиет» деген мақаласын қа- раңыз (К. Маркс пен Ф. Энгельс. ПІығармалар, XV том, 1935, 228-бет).—153.
76 Бұл арада 1905 жылы 12—17 (25—30) декабрьде Таммерфорс- та (Финляндия) болған РСДРП Бірінші конференциясы ту- ралы айтылып отыр. Октябрь жаппай ереуіліне байланысты туған революциялық жағдай, сондай-ақ төменгі ұйымдардың


478
ЕСКЕРТУЛЕР
болыпевиктер мен меньшевиктердің партиялық жағынан бі- рігуі туралы талаптары болыпевиктік съезді шақыруды күн тәртібіне қойды, устав бойынша (III съезде қабылданган) съезд 1906 жылғы майға белгіленген болатын. В. И. Ленин- нің ұсынысы бойынша IV съезді 1905 жылы 10 (23) декабрь- ге шақыру туралы Орталық Комитет «Барлық партия ұйым- дарына және барлық жұмысшы социал-демократтарга» үндеу жолдады. Үндеу Орталық Комитет құрамының толық цаты- су ымен бірауыздан қабылданды. Москва қарулы көтерілісі- нің бастамасы болған темір жол ереуілі және Россияның басқа да ңалаларындағы революциялық оқиғалар салдары- нан съезд өткізілмеді. Жер-жерден келген делегаттар конференция ұйымдастырды. Конференцияға 26 ұйымның өкіл- дері қатысты. В. И. Ленин конференцияның председателі болып сайланды. Ңатысқандардың ішінде И. В. Сталин, П. Н. Мостовенко, Е. М. Ярославский, Л. Б. Красин, И. К. Крупская, В. А. Радус-Зснькович, С. А. Лозовский, В. И. Невский, Л. М. Книпович, К. Ф. Куделли, В. Ю. Фридо- лин және басқалар болды. Меныпевиктердің атынан өкіл болып Э. Л. Гуревич (В. Даневич) цатысты.
Конференцияныц күн тәртібі мынадай болды: 1) Жергі- лікті жерлөрден баяндамалар; 2) Ағымдағы кезец туралы баяндама; 3) Орталық Комитеттің ұйымдық есебі; 4) РСДРП-ның екі бөлегін біріктіру туралы; 5) Партпяны қай- та ңұру туралы; 6) Аграрлық мәселе; 7) Мемлекеттік дума туралы.
В. И. Ленин ағымдағы кезец жөнінде және аграрлық мә- селе жөнінде баяндамалар жасады. Конференция партия- ның бірлігін қалпына келтіруді және теңдік негізде большевик гер мен меныпевпктердің практикалық орталықтарын, олардыц әдеби Орталық Органдарын қосуды, жергілікті жер- лердегі қосарлас ұйымдарды қосуды қолдады; Біріккен Ор- талық Комитетке бірігу съезін шақыруды тапсырды.
Конференция «Партияны қайта құру» туралы және аг- рәрлық мәселе жөнінде қарарлар қабылдады. «Партияны қайта құру» қарарында конференция кең сайлау негізін жә- не демократиялық централизм принципін қолдануды ұсын- ды. Бұл принцпптен тек аса қиын практикалық кедергі кез- дескен күнде ғана шегіну мүмкін деп табылды. «Аграрлық қарарда» (Лениннің баяндамасы бойынша) конференция III съездің іпешімін дамыта отырып, иартияиың аграрлық про- граммасының «кесінді жерлер» туралы пунктін барлық мем- лекеттік, помещиктік және шіркеулік жерлерді конфиске- леу талабымен ауыстыруды ұсынды. Конференция Мемле- кеттік думаға кезқарас туралы мәселені де талқылады. Бұл тақырыпқа арнаулы баяндама жасалған жоқ. Петербург ұйы- мының делегаты Б. И. Горев конференцияның ұсынысы бойынша Думаға сайлау туралы 11 (24) декабрьдегі заңның негізгі ережелерін айта келіп, қорытындысында меньшевик- тік делегат Гуревичтің пікіріне жанасатын — Думаға сай-


ЕСКЕРТУЛЕР
479
лаудың бірінші кезеңін пайдалану керектігі туралы пікір айтты. Горевтің сөзі делегаттардың партиялық пікірін біл- діре алмады, огап конференция тарапынан тойтарыс беріл- ді. Конференция I Думага белсенді бойкот жасау туралы құрамында Ленин, Красин, Сталин, Мельситов және Ярославский бар комиссия дайындаған қарарды қабылдады. Москвада қарулы көтеріліс больш жатқандықтан, Лениннің үсынысы бойынша, конференция өз жұмысын шүғыл аяқ- тады да, делегаттар котеріліске тікелей қагысу үшін жер- жерге жүріп кетті.
Конференция қарарлары «Молва» газетінің 1905 жылғы 29, 30, 31 декабрьдегі (1906 жылғы 11, 12, 13 январьдағы) 21, 22, 23-номерлерінде, «Молодая Россия» газетінің 1906 жылғы 4 январьдағы 1-номерінде жарияланды және Орта- лық Комитет жеке листовка етіп шығарды (қараңыз: «КПСС съездерінің, конференшіяларының және Орталық Комитет пленумдарының қарарлары мен шешімдері», 1-том, «Ңазақ- стан» баспасы, 1971, 145— 148-беттер)155.
77 В. И. Лениннің «Жумысшы партиясы және оныц уазіргі жаг- дайдағы міндеттері» деген мақаласы «Молодая Россия» газе- тінің 1906 жылғы 4 январьдағы 1-номерінде басылды.
«Молодая Россия» («Жас Россия») — апта сайын шыққан қоғамдық-саясп және әдеби газет, студент социал-демократ- тардың жария органы; Петербургте шықты. Газетке В. И. Ленин, В. В. Воровский, А. М. Горький, А. В. Луначарский, М. С. Ольминский ңатысып тұрды. Газеттің бірінші номері 1905 жылы декабрьдің аяғында шығуға тиіс еді, бі- рақ іс жүзінде 1906 жылы 4 январьда шықты да, ол кон- фискеге ұшырады. Газетті өкімет орындары 1906 жылы <3 (26) ноябрьде жауып тастады.— 157.
78 Әңгіме 1905 жылгы декабрьдегі Москвадағы қарулы көтері- ліс жайында болып отыр. Болыневиктердің Москва жалпы қалалық конференциясы жұмысшылардың ниетін білдіре отырып, 1905 жылы 5 (18) декабрьде жаппай ереуіл жария- лауды және қарулы күрес бастауды ұйғарды. Москва Сове- тінің шаңыруы бойынша 7 (20) декабрьде жаптіай саяси ереуіл басталды. Алғапіқы екі күнде Москвада 150 мыңнан астам адам ереуілге шықты. Заводтар мен фабрикаларда көп адам қатысқан митингілер, көшелерде демонстрациялар өт- кізілді. Казактармен және полициямен қақтығыс басталды. Күшін шұғыл жинақтап, өкімет шабуылға шықты. Өкімет- тің іс-қимылына пролетариат баррикадалар тұргызумен жа- уап берді. 10 (23) декабрьде стачка қарулы көтеріліске ұласты. Пресня, Замоскворечье, Рогожек-Симонов ауданы және Ңазан темір жолы ауданы қарулы кетерілістің ортальт- ғына айналды. Күрес тоғыз күнге созылды. Пресня көтері- лістің басты қамалына, оның орталыгына айналды; Москва-


480
ЕСКЕРТУЛЕР
пың ең жауынгер жұмысшы жасақтары осында шоғырлан- ды. Москва жұмысшылары жанқиярльщпен айқасты, бірақ көтерілісіпілердің қарулы күрестен әлі тәжірибесі жоқ еді, қажетті қару-жарақ жетіспеді, әскермен айтарлықтай бай- ланыс жасалынбады. Декабрьдің бас кезінде Москва гарнизоны ңобалжи бастап еді, бірак, патша үкіметі оны өз жағына тартып алды. Петербург пен Москвины байланыстырған те- мір жол үкімет ңолында қалды. Меныневиктер бастаған Петербург Советі көтеріліске қарсы болды. Москва көтерілі- сі жалпы россиялық көтеріліске ұласпады. Көтеріліске бас- іпылық бұқара ңозғалысының стихиялы түрде жоғары өрле-< уінен жалпы алғанда кейін қалып отырды. Көтерілістің бас кезінде большевиктердің Москва комитетінің басшы ңыз- меткерлері тұтқынға алынған болатын. Жалпы москвалық көтеріліс жекелеген аудандардың көтерілісіне айналды. Кү- рестің барысында шабуыл тактикасы емес, қорғаныс такти- касы қолдапылды. Меньптевиктер мен эсерлер қарулы кү- ресті тоқтатуды талап стіп, жауынгерлік қпмылдардың өріс- теуіне жол бермеді. Меныневиктер мен эсерлердің тізе бү- гушілік позициясы көтерілісті жеңіліске ұшырауға әкеліп соқтырды. Патша үкіметі Москваға Петербургтен, Тверьден және Батыс өлкеден әскер әкелді. 17 (30) декабрьде Прес- няға шабуыл басталды, ол қанға боялды. Москва партия комитет! және Москва Советі революциялық күштерді саңтап қалу үшін және болашақ күрестерге дайындалу үшін 1905 жылы 19 декабрьде (1906 жылы 1 январьда) қарулы қарсы- ласуды тоқтату жөнінде шешім ңабылдады. Москваның ізІп- піе 1905 жылдың декабріпде және 1906 жылдың январында көтеріліс бірқатар жерлерде: Нижний Новгородта, Дондағы Ростовта, Новороссийские, Донбасста, Екатеринославта, Пермьде (Мотовилихада), Уфада, Красноярскіде, Читада ңыза түсті. Закавказьеде, Польшада, Прибалтикада, Фпн- ляпдияда ірі ңарулы қимылдар болып өтті. Бірақ бұл бы- тыраңқы көтерілістердің бәрін патша үкіметі аяусыз басып отырды. Декабрьдегі қарулы көтеріліс революцияның жоға- ры өрлеуінің шыңы болды.
Болыпевиктер мен меныпевиктер көтерілісті әр тұрғыдан мүлде өзгеше бағалады. Меныпевиктер ңарулы көтеріліскө шыққан Россия пролетариатының ерлік күресін айыптады. «Ңолға қару алмау керек еді»,—деп мәлімдеді Плеханов. Қарулы күрес арқылы ғана революцияның жеңіске жете алатынын бүқараға түсіндіре отырып, ңайта қаруды қолға анағұрлым батылырақ алу керек еді, деді болыпевиктер. Декабрь көтерілісінің маңызын жоғары бағалай келіп, Ленин: халық «жауынгерлік сыннан өтті. Ол көтерілісте шыныңты. Ол жауынгерлер топтарын әзірледі, олар 1917 ж. жеңіп шықты...» деп жазды (Шығармалар, 31-том, 554-бет). Декабрь қарулы көтерілісі жөнінде В. И. Лениннің «Москва көтерілісінің сабақтары» деген мақаласын қараңыз (Шығар- малар, 11-том, 157—165-беттер).— 158.


ЕСКЕРТУЛЕР
481
79 «Мемлекеттік дума жэне социал-демократиялыц тактика» деген мадала 1905 жылдыд декабрінде Таммерфорстагы РСДРП Бірінші конференциясы қабылдаған «Мемлекеттік дума туралы» қарарды негіздеуге арналған,—169.
80 1905 жылгы 11(24) декабръдегі зац— Момлекеттік думага сайлау жөніндегі сайлау заңы, мұны патша үкіметі Москва- дағы дарулы көтеріліс дызған кезде жұмысшыларға кейбір жеңілдік беру ретінде шыгарган болатын. «Кедесші» Булыгин Думасы туралы (1905 жылғы 6 август) ережеге дарағанда жаңа заң «заң шығаратын» Дума дұруды көздеді. Бү- рынғы белгіленген курияларға — жер иеленушілер (поме- щиктер), далалыд (буржуазия) және шаруалар куриясы- на — бұл зац жұмысшы куриясын досады және далалыд куриядан сайланатын сайламшылардьщ жалпы санын сад- тай отырып, далалыд сайлаушылардың дұрамын біршама кодейтеді. Саплау жалпыға бірдей сайлау емес еді. 2 миллионная астам жұмысшы-еркектер, жерсіз шаруалар, кош- пелі халыдтар, әскери дызметіпілер, 25-ке дейінгі жастар, сондай-ад әйелдер дауыс беру правосынан айырылды. Сайлау тед праволы сайлау болған жод. Сайлау жүйесіпің тантыд мазмұны мына көрсеткіштерден байдалады: жер иеленушілер куриясының 2 мыд сайлаушысына, далалық курияның 7 мьщ, шаруалар куриясының 30 мың, жұмысшы куриясының 90 мыд сайлаушысына бір сайламшы келедҚ яғни помещиктің бір даусы далалыд буржуазияның 3 дау- сына, шаруалардыд 15 даусына және жұмысшылардыд 45 даусына пара-пар келеді екен. Жұмысшы куриясының сай- ламшылары Мемлекеттік думаның барлыд сайламшылары- ныд 4 процентіно ғана тсц болды. Жұмысшы курпясы бо- йынша сайлауға жұмысшы саны 50-ден кем емес кәсіпорын- дардың жұмысшылары жіберілді. 50-ден 1000-ға дейін жұ- мысшысы бар косіпорындар бір уәкіл жіберетін болды. Ірі кәсіпорындар әрбір 1000 адамнан бір уәкіл жіберді. Сайлау тете сайлау емес, коп сатылы сайлау еді. Жұмысшылар ушін үш сатылы, шаруалар үшін торт сатылы сайлау жүйе- сі тағайындалды. Іс жүзінде сайлау жасырын сайлау болтан жод. Зад Думада помещиктер мен капиталистердід ора- сан басым болуын дамтамасыз етті. Ленин шын мәніндө И (24) декабрьдегі зад Мемлекеттік думаға сайлау сипаты- иа ешқандай жадалыд енгізген жод деп көрсетті.— 171.
81 «КПСС съездерініц, конферендияларыныц жәпе Орталық Комитет пленумдарыныд дарарлары мен шешімдері», 1-том, «Қазадстан» баспасы, 1971, 148-бет.—172.
82 Бұл арада жұмысшы депутаттары Петербург Советінід, Букш россиялық шаруалар одағы бас комитетінід, РСДРП Ор- талық Комитеті мен Үйымдастыру комиссиясыныд, со- циалист-революционерлер партиясы Орталыд комитетінің, Поляк социалистік партиясы Орталыд комитетінід қолы до- йылып, 1905 жылы 2 (15) декабрьде социал-демократиялыд


482
ЕСКЕРТУЛЕР
және либералдық баспасөзде жарияланған «Финанс манифест» дейтін манифест айтылып отыр. Манифест патша үкі- метін фпнанс табыстарынан айыру қажеттігін мәлімдеді лоне халықты құнын өтеудің және басқа барлық қазыналық төлемдердің жарнасынан бас тартуға, барлық алыс-берісте, жалақы бергенде алтынмен төлеуді талап етуге, несие-жи- нақ кассаларынап, Мемлекеттік банктен вкладтарды алуга піақырды. Манифест «патша үкіметі бүкіл халықпен көрі- неу және ашық соғыс жүргізіп жатқан кезде, ол жасасқан барлық заемдар бойынша борыштарын өтеуге жол берілме- сін» деген сөздермен аяқталды. «Одақтар одағының» бюро- сы өзінін 1905 жылгы 4 (17) декабрьдсгі мәжілісінде осы манифеске қосылу жөпіпдегі мәселені Одақтың кезекті съе- зіпе қоюға ұйғарды. Бірақ 1906 жылы январьда болған «Одақтар одагының» IV съезі бұл мәселепі талқылаған жоң.—175.
83 Бүл арада «Народная Свобода» газетіпің 1905 жылгы 20 де- кабрьдегі (1906 жылғы 2 январьдағы) 5-номеріидегі бас мацала айтылып отыр, оны кадет В. М. Гессен жазған.
«Народная Свобода» («Халық Бостандығы»)—саяси, қо- ғамдық және әдеби газет, кадеттер партиясының органы; Петербургте 1905 жылы декабрьде П. Н. Милюковтың және И. В. Гессеннің редакциясымен шықты —177.
84 Лениннің «Россияныц ңазіргі жатдайы және жумысшы партия сыныц тактикасы» деген мақаласы «Большевик» деп қол қойылып, 1906 жылы 7 февральда «Партийные Известия- ның» 1-номерінде басылды.
«Партийные Известия» («Партия Хабарлары»)—құпия газет, 1905 жылдың декабрінде Таммерфорста өткен РСДРП Бірінші конференциясының шешіміне сәйкес болыпевиктік Орталық Комитет иен меньшевнктік Үйымдастыру комис- спясы қосылғаннан кейін құрылған РСДРП Біріккен Орта- лық Комитетінің органы. Газет партияның IV (Бірігу) съезі қарсаңында Петербургте шықты. «Партийные Известия» редакцпясы большевиктік («Пролетарий») және меныпевик- тік (жаңа «Искра») органдардың редакторларыпан сан жары нан бірдей етіп құрылды. Большевиктерден редакцияга В. А. Базаров, В. В. Воровский жэне А. В. Луначарский кір- ді. Газеттің не бары 2 номері шықты: 1906 жылы 7 февральда 1-номсрі жарық көрді, 1906 жылы 20 мартта шық- қан 2-номерінде Лениннің «Большевик» деп кол қойылған «Орыс революциясы және пролетариаттың міндеттері» деген мацаласы басылды. Газеттің осы номерінде Бірігу съезіяе дайыпдаған большевиктер мен меныневиктердің тактикалық платформалары да жарияланды. РСДРП IV (Бірігу) съезі- нен кейін большевиктер мен меныпевиктер өз газеттерін шығаруьша байланысты «Партийные Известияпың» птыға- рьілуы тоқтатылды.—181.


ЕСКЕРТУЛЕР
483
85 «Дневник Социал-Демократа» («Социал-Демократ Күнде- лігі») — мерзімді емес орган, Женевада 1905 жылдыц мар- тынан 1912 жылдыц апреліне дейін (ұзақ үзілістермен) Г. В. Плеханов шығарып тұрды. 16 помері шықты. 1916 жилы Петроградта оны қайта шығару қолга алынды, бірақ не бары бір-ақ номері шықты.
Алғашқы сегіз номерінде (1905—1906) Плеханов барып тұрған оцшыл, меныпевиктік, оппортунистік көзқарастарды уағыздады, социал-демократияның либерал буржуазиямен блогын қорғады, пролетариаттың шаруалармен одағын те- ріске піығарды, декабрь қарулы котерілісін айыптады.
1909—1912 жылдары Плеханов «Дневник Социал-Демокра- таның» 9—16-номерлерінде құпия партия ұйымдарын жою жолына түскен жойымпаз-меныпевиктерге қарсы шықты. Бірак, ол тактпканың негізгі мәселелері бойынша меньше- виктік позицияда қала берді. «Дневник Социал-Демократа- ның» 1916 жылы шыққан 1-номерінде Г. В. Плехаповтың социал-шовинистік көзқарасы айқын көрінді.
В. И. Ленин Г. В. Плехановты оның оппортунизм! және революцпялық марксизмнен шегінгені үшін қатты сынға алды.— 182,
86 Бұл арада 1870 жылғы 9 сснтябрьдегі «Жүмысшылардьтң Халықаралық Серіктігі Бас Советінің Франция-Пруссия со- іысы туралы екінші үндеуі. Жұмысшылардың Халықаралық Серіктігінің Европадағы және Ңұрама Штаттардағы мүшеле- ріне» (қараңыз: К. Маркс пен Ф. Энгельс. ІПығармалар, 2- басылуы, 17-том, 274—282-беттер) деген үндеуі айтылып отыр.— 183.
87 «Право» — апта сайын шығып тұрған буржуа зиялық-либе- ралдық бағыттағы заң газеті, Петербургте 1898 жылдыц ая- ғынан 1917 жылға дейін В. М. Гессен мен Н. И. Лазарев- скийдің редакциясымен піығып тұрды. Бұл орган негізінеп право мәселелерін ғылыми тұргыдап зерттеуге арналды. 1904 жылдыц күзіпсп бастап «Право» өз бетінен саясипуб- лицистикаға да орын берді, сөйтіп іс жүзінде «Азаттық одағының» жария оргапдарының біріне айналды —186.
88 РСДРП Петербург жалпы цалалыц конференциясын Петербург комитеті Мемлекеттік думаға көзқарас мәселесін шешу үшін 1906 жылы 11 (24) февральда шақырды. Конференция- ға В. II. Ленин басшылық етті. Оған шешуші дауыспен 65 делегат қатысты. Конференцияға сайлау болыпевиктер мен меныпевиктердің тактикалық платформаларын талқылаған- нан кейін, дауыс берген 30 партия мүшесінен 1 делегат сайлау есебінен өткізілді. Сайлауда больпісвиктер едәуір көіі- шілік дауыс алды. Түгел дерлік болыпевиктерден құралғап РСДРП округтік ұйымының дауыстарын меньшевиктер дұ- рыс емес деп санауды талап етті. РСДРП округтік ұйымы


484
ЕСКЕРТУЛЕР
туралы мәселені талқылау барысында В. И. Ленин сөз сөй- леп, пікірлер айтты, ескертпелер жасады. Конференция ок- ругтік ұйымның өкілдігін бекітті. Ол Петербург комитетінің есепті баяндамасын тыңдап, Лениннің конференция өкілді- гін және конференция пы заңды деп таныған, оның шешім- дерін міндетті деп санаган қарарын қабылдады. Мемлекет- тік думаға көзқарас туралы баяндаманы Ленин жасады (Лениннің баяндамасы конференция секретарының жазбала- рында жоқ). Баяндамасының соңында Ленин белсенді бойкот жасау тактикасы жөніндегі қарарды оқыды. Меныпевик- тердің қарарын Мартов оқыды. Конференция 29 дауысқа қарсы 36 көпшілік дауыспен Думаға белсенді бойкот жасау тактикасын қолдады. Біраң конференция белсенді бойкот жасау тактикасын жан-жақты дәлелдейтін қарарды қабыл- дап үлгіре алмады.
Белсенді бойкот жасау тактикасы жөніндегі қарарды тал- қылап, біржолата бекіту үшіп февральдың аяғында — март- тың басында Петербург ұйымыпың жалпы ңалалық екінші конференциясы шақырылды; оған 62 делегат қатысты. Конференция Лепиннің, Мартовтың қарарларын және меньше- виктер қосыміпа ұсынған Охтинск ауданының қарарын тал- қылады. Ұзақ және ңызу тартыстан кейін конференция 24 дауысқа қарсы көпшілік 35 дауыспен Думаға белсенді бойкот жасау туралы Ленин ұсынған қарарды негізге алды, бір адам ңалыс қалды. Мемлекеттік дума туралы қарарды түбе- гейлі редакциялау үшін конференция комиссия сайлады, оған Ленин кірді. Меныпевиктер комиссияға ңатысудан бас тартып, конференциядан кетіп қалды,—191.
89 	Бұл арада 1906 жылғы 11 (24) февральда РСДРП Петербург жалпы қалалық конференциясында округтік және Выборг ұйымдары жөніндегі жарыс сөзді тоңтату, дауыс беруді дұ- рыс және өкілдікті заңды деп тану, сондай-ақ конференция- ның күн тәртібіне көшу жөнінде И. А. Коноваловтың (Ни- колайдың) енгізген ұсынысы айтылып отыр.—195.
80 В. И. Ленин бұл арада 1906 жылы 1 (14) мартта «Наша Жизнь» газетінің 382-номерінде басылған ««Қуыршаң қарақшы» оқн- ғасы» деген заметкада жазылған жұмысшылардың Думаға мысқылдай қараған мына фактісін айтып отыр: «Осыдан бірнеше күн бұрын механпкалық заводтың (Петербург) жұ- мысшылары қуыршақ қарақшы жасайды да, оған «Мемле- кеттік думаға депутат» деп жазып, оны домалатып алады. Сенбі күні заводқа осы істі тексеру үшін (!) прокурордың орынбасары келеді. Бұл мазақты ойлап шығарған кім еке- нін қазбалап сұрастырып, прокурор заводта бірнеше сағат болады. Түнгі сменаны күтіп, одан да сұрайды, бірақ ein- қандай нәтиже шығара алмайды»201.
91 	Октябристер партиясы (немесе «17 октябрь одағы») Россия- да 1905 жылы 17 (30) октябрь де манифест жарияланғаннан


ЕСКЕРТУЛЕР
485
кейін құрылды. Бүл — ірі буржуазия мен капиталистік тұр- ғыда қожалық ететін помещиктердің өкілі болған, солардың мүддесін қорғаған контрреволюциялық партия еді; оны бел- гілі өнеркәсіпші және москвалық үйлер иесі А. И. Гучков пен ірі помещик М. В. Родзянко басқарды. Октябристер пат- ша үкіметінің іпікі және сыртқы саясатын қолдап отыр- ды.— 202.
92 Зубатовшылдыц — 1901—1903 жылдарда Москва охранкасы бөлімшесінің бастығы жандарм полковнигі Зубатовтың ипи- цпативасы бойынша жұмысшылардың назарын самодержа- виеге қарсы саяси күрестен басқа жаққа аудару маңсаты- мен жұмысшылардың жария ұйымдарын ңұруды көздеген «полициялық социализм» саясаты. Зубатовтың жұмысшы- лардың жария ұйымдарын құру жолындағы қызметін ішкі істер министрі В. К. Плеве қолдады. Зубатовшылдар жұ- мысшы қозғалысын тар өрісті экономикалық талаптар ар- насына бағыттауға, бұл талаптарды орындауға үкімет да- йын деген пікірге жұмысшыларды иландыруға тырысты. Зубатовтық алғашқы ұпым «Механикалық өндірістегі жұ- мысшылардың өзара жәрдем көрсету қоғамы» деген атпен Москва да 1901 жылы майда құрылды. Зубатовтық ұйымдар Минскіде, Одессада, Вильнода, Киевте және басқа қалалар- да да күрылды.
РСДРП II съезі «Кәсіптік күрес туралы» дегэн ңарарын- да зубатовшылдықты «капиталистердің пайдасын көздеп, жұмысшы табының мүдделеріне үнемі опасыздық ететін» саясат деп сипаттады және зубатовшылдыққа қарсы куре- су мақсатында жария жұмысшы ұйымдары бастаған стач- каларды партия ұйымдары қолдап және оларға бағыт беріп отырулары қажет деп тапты (қараңыз: «РСДРП екінші съе- зі. Июль — август, 1903 жыл. Протоколдар». М., 1959, 433- бет).
Революцияшыл социал-демократтар зубатовшылдыңтың реакциялық сипатын әшкерелей отырып, самодержавиеге қарсы күреске жұмысшы табының қалың тобын тарту үшін жария жұмысшы ұйымдарын пайдаланды. 1905 жылы Ленин былай деп жазды: «Енді, міне, зубатовтық қозғалыс өз шең- берінен асып, полицияның мүдделері үшін, самодержавиені қолдау мүдделері үшін, жұмысшылардың саяси санасын аздыру мүдделері үшін полиция бастаған бұл қозғалыс самодержавиеге қарсы багытталып, пролетарлық тап күресінің дүмпуіне айналып келеді» (Шығармалар толың жинағы, 9- том, 186-бет).
Революциялық қозғалыстың өрге басуының ықпалымен патша үкіметі 1903 жылы зубатовтың ұйымдарды жоюға мәжбүр болды — 202.
93 1906 жылғы февральдың аяғы — марттьщ басында РСДРП Петербург жалпы қалалық (II) конференциясында меныпе- виктердің лидері Дан Думаға қатысудың мүмкіндігі туралы


486
ЕСКЕРТУЛЕР
бірініпі рет ашық айтты, ол осы рухта сөз көтерген Полтава социал-демократиялық ұйымының позициясына сүйенді. Бұған дейін меныпевпктер ресми түрде уәкілдер мен сай- ламшыларды сайлауға қатысу керек, бірақ Думаға сайла- мау керек дегеп жартыкеіп ұран көтерген болатын.— 204.
94 Бұл арада 1906 жылгы январьда РСДРП Біріккен Орталық
Комитеті шығаргап «Партияға» деген листовка жайында айтьтлып отыр; листовка партия ұйымдарын жергілікті жер- лердегі қосарлас ұйымдарды қосуды дереу жүзеге асыруга шақырды (қараңыз: «1905—1907 жылдардағьт бірінші орыс революциясындагы болыпевпктік үйымдардың листовка лары». Үш бөлімді жинақ, 3-бөлім, М., 1956, 31—33-бет-
тер) •— 204.
95 1847 жылгы біріккен ландтаг — сословиелік провинциялық ландтагтардыц біріккен жпнальтсы, отіы IV Фридрих-Вильгельм іпетел заемыпа кепілдік алу арқылы финанс қиын- шылығынан құтылу үшін 1847 жылы апрельде Берлиидө шақырды. Біріккен ландтаг 1847 жылы И апрельде ашыл- ды. Король ландтагтағы буржуазиялық көпшіліктің ең қа- рапайьтм саяси талаптарын орындаудан бас тартты, солсе- бепті ландтаг заемға кепілдік берген жоң. Король бүған жауап ретінде сол жылы июньде ландтагты таратып жібер- ді; мұның озі елдегі оппозиция лық пиғылды күшейтті және Германияда революцияны тездетуге себепші болды.— 205.
96 «Петербург уаласъі мен цала төңірегіндегі барлың жумысшы- ларта жэнс жумысшы әйелдерге» деген үндеуді Ленпн 1906 жылы 11 (24) февральда болып өткен РСДРП Петербург жалпы қалалық конфереицпясынан кейін жазды. Үндеу Момлекеттік думаға белсенді бойкот жасауды қолдаған кон- ференцпяның шешімдері негізінде жазылды. Үндеу 1906 жылы февральда РСДРП Біріккен Петербург Комитетінің жеке листовкасы болып басылып шықты,— 208.
97 Бойкот жасау тактикасы туралы царардың жобасын Ленин 1906 жылы 11 (24) февральда РСДРП Петербург жалпы қа- лалық конферснциясының мәжілісінде усынды. Жобаиың бастапқы редакцияланган нұсқасы сақталмаған. Ол 1906 жылы февральдың аяғында — марттьтң басында Петербург ұйы- мының екінші конференциясында талқыланды және осы мэқсатқа арнайы бөлінген комиссия Лениннің қатысуымен редакциялады. Қарардың комиссия редакциялаған ең соңғы тексті 1906 жылы мартта РСДРП Біріккен Петербург Комп- тетініц жеке листовкасы болып жарияланды.— 212.
98 6-пунктті (5 bis) В. И. Ленин 1906 жылы февральдыц аягып- да — марттың басында РСДРП Петербург жалпы қалалық екінші копференциясында бойкот жасау тактикасы туралы қарардың жобасын талқылау кезінде қосымша ұсынды.—213.


ЕСКЕРТУЛЕР
487
99 1906 жылгы 20 февралъдаты (5 марттағы) зац жэие Мемло- кеттік дума мен Мемлекеттік совет туралы Сенатқа ұсыныл- ған екі указ патша укіметінің 1905 жылғы 17 (30) октябрь- дегі манифесте берген уәделерінің бәрін жоққа шығарды. Зац Мемлекеттік советті кеңесші органнан заң шығаратын органға айналдырды. Құрамының жартысын патша тағайын- дайтын, жартысы қаражүздік дворяпдар қоғамдарынан, зем- стволардан, жоғары дін басылары мен ірі капиталистер ұйым- дарынан сайланатын Мемлекеттік советке Думаның ксз келген шешімін бекітуге де, қабылдамай тастауға да заң бойынша право берілді.— 213.
100 1906 жылы февральдың аяғыпда — марттың басында РСДРП Петербург жалпы ңалалық екінші конференциясында бойкот жасау тактикасы туралы қарардыц жобасын талқылау көзін- де В. И. Ленин 7-пунктті мынадай редакцияда ұсыпды: «Со- циал-демократиялық партиялардың және бүкіл Россияның барлық ұлтгық ұйымдарының басым көпшілігі осындай са- яси жағдайда мұндай Думаға қатысуды мүмкін емес деп та- бады».— 213,
101 Мугалімдер мен халыі$ ағарту цайраткерлерінщ букіл рос- сиялыц одағъі 1905 жылы көктемде пайда болды. Мұғалім- дер одағының 1905 жылы 26—29 декабрьде (1906 жылы 8— 11 январьда) болып өктен II делегаттар съезі I Мемлекеттік думаға козқарас жөнінде ңаулы алды. Ңаулыда Дума үкімет- тің халықты алдау жолындағы жаңа әрекеті деп танылды. Съезд Дума сайлауына қатыспауды қолдады, бірақ халықда Думаныц шын мақсаты мен мәнін түсіндіріп, барлық күш- жігерді халықты құрылтай жиналысы жолындағы күрості ұйымдастыруға багыттауга ұйғарды.— 214.
102 Поляк социалисты партиясы (ППС) (Polska Partia Socjalis- tyczna) — 1892 жылы құрылған реформистік ұлтшылдық партия. Пилсудский және оның жақтастары басқарған Поляк социалисты партиясы Польшаның тәуелсіздігі жолындагы күрес ұранын бетке ұстап, поляк жұмысшылары арасында сепаратистік, ұлтпіылдық насихат жүргізді және олардың назарын самодержавиеге, капитализмге қарсы орыс жұмыс- шыларымен бірге күресуден басқа жаққа аударуға ты- рысты.
Поляк социалисты партиясының бүкіл тарпхында қатар- дағы жұмысшылардың ықпалымен партия ішінде солшыл топтар пай да болып отырды. Олардың бірқатары кейін поляк жұмысшы ңозғалысьшың рөволюциялық қанатына косы лды.
1906 жылы Поляк социалисты партиясы Поляк социалисты партпясы-«солшылдар» жоне оцшыл, шовинисты, Поляк - социалисты партиясы-«революциялыц фракция» делінетін екі жікке бөлінді.
17 12-том


488
ЕСКЕРТУЛЕР
Поляк социалисты; партиясы-«солшылдар» большевиктер партиясыныц ыцпалымен, сондай-ац Польша Корольдігі меп Литва социал-демократиясының (ПКмЛСД) ыцпал жасауы- мен бірте-бірте революцпялық позицияга коше бастады.
Бірінші дүние жүзілік сотые жылдарында Поляк социалиста партиясы-«солшылдардың» басым бөлегі интернационалиста позиция ұстады жене 1918 жылы декабрьде Польша Корольдігі мен Литва социал-демократиясымен бірікті. Біріккен партпялар Польша Коммунистік жұмысшы партия- сын құрды (1925 жылға дейін Польша Коммунистік партия- сы осылай аталды).
Оңшыл Поляк социалисты; партиясы бірінші дүние жүзі- лік соғыс кезінде ұлтшьтл-шовинистік саясатты жүргізе бер- ді; ол Галиция территориясында поляк легиондарын ұйым- дастырды, олар Австрия-Германпя империализм! жағында соғысты.
Поляк буржуазпялық мемлекотінің құрылуыпа байланыс- ты 1919 жылы оңптыл Поляк социалпстік партиясы бұрын Германия мен Австрия басып алған Польша жеріпдегі Поляк социалисты; партиясыныц бөліктерімен бірікті, сөйтіп қайтадан Поляк социалисты; партиясы деп аталды. Үкімет басына келген соц, партия өкімет билігінің поляк буржуа- зиясының қолына өтуіне жәрдемдесті, содан кейін үнемі антикоммунисты; насихат жүргізіп, Совет еліие қарсы агрес- сиялық саясатты, Батые Украина мен Батые Белоруссияны басып алу және қанау саясатын ңолдап отырды. Бұл сая- сатқа қарсы болған Поляк социалисты; партиясыныц ішін- дегі жеке топтар Польша Коммунистік партиясына қо- сылды.
Пилсудскпйдің фашистік төңкерісінен (май, 1926) кейһі Поляк социалисты; партиясы формальды түрде парламенттік оппозицияда болды, бірақ іс жүзінде фашистік тәртіпке қар- сы белсенді күрес жүргізген жоқ, антикоммунисты;, антисо- веттік насихатты тоқтаусыз жүргізе берді. Бұл жылдары Поляк социалисты; партиясыныц солшыл элементтері поляк коммунистерімен ынтымақтасты, бірқатар науқандарда бір- ыңғай майдан тактикасын қолдады.
Екінші дуние жүзілік соғыс кезінде Поляк социалистік партиясы қайталан жікке бөлінді. Опың реакциялық, шови- нистік бөлегі «Wolnosc, Rownosc, Niepodleglosc» («Бостан- Дық, тецдік, тәуелсіздік») деп аталып, Лондондағы реакция- лық эмигранттық поляк «үкіметіне» қатысты. Поляк социалисты; партиясыныц басқа, солшыл бөлегі өзін «Поляк социалистерінің жұмысшы партиясы» (ПСЖП) деп атап, 1942 жылы қүрылған Поляк жұмысшы партиясыныц (ПЖП) ық- палымен гитлерлік оккупанттарға қарсы күрестің халық майданына қосылды, Полыпаны фашистік құлдықтан азат ету жолыпда күресті және СССР-мен достық байланыс ор- нату позициясын ұстады.


ЕСКЕРТУЛЕР
489
1944 жылы, Польшаның шығыс бөлегі неміс басқыншы- лығынан азат етілгеннен және Поляк ұлт азаттығы комитеті ңұрылғаннан кейін Поляк социалистерінің жұмысшы пар- тиясы қайтадан Поляк соцпалистік партиясы деп аталып, Поляк жұмысшы партиясымен бірге халықтық-демократия- лың Полыпаны ңұруға қатысты. 1948 жылы декабрьде Поляк жұмысшы партиясы мен Поляк социалистік партиясы бірігіп, Поляк біріккен жұмысшы партиясын құрды (ПБЖП).- 214.
103 аШиіговты^-конституциялыу}» режим немосе «шиповтық» конституция — мемлекеттік құрылыс жобасы, оны земство- шылдардың оң қанатын бастаушы баяу либерал Д. Н. Шипов дайындаған болатын. Шипов революция ңарқынын бә- сеңдетуді жәпе патша үкіметінің тарапынан земствоныц пайдасына бірқатар жеңілдік алуды көздеп, патша жанынап кеңесші өкілдік орган құруды ұсыпды. Осындай келісімге келу арқылы баяу либералдар халық бұқарасын алдауға, мопархияны сақтап қалуға және өздеріне бірқатар саяси праволар алуға тырысты.— 217.
104 Коммунистер одагы — пролетариаттың тұңғыш халықара- лық коммунистік үйымы, 1847 жылгы июньнің басынан 1852 жылғы 17 ноябрьге дейін өмір сүрді. Коммунистер одағы XIX ғасырдың 30-жылдарының орта шенінде жүмысшылар мен қолөнершілер ұйымдастырған және Европаның әр түр- лі елдерінде астыртын іс-қимыл жасаған Әділеттілер одағы- ның негізінде құрылды. 1847 жылдың бас кезіне таман Одақтың қайраткерлері Маркс пен Энгельс көзқарастарының дұрыстығына көзі жетіп, олардың Одаққа кіруіне, оны қай- та құруға, сондай-аң Одаңтың программасын дайындауга қатысуына ұсыныс жасады. Маркс пен Энгельс бұған өзде- рінің келісімін берді.
1847 жылы июпьнің бас кезінде Лондонда Әділеттілер ода- ғыныц конгресі болды, осы конгресс Коммунистер одағының бірінші конгресі болып тарихқа кірді. Маркс пен Энгельстің революциялық теориясының принципін конгресс қызметі- нің негізі етіп алды. Конгрестің жұмысына Энгельс қатыс- ты. Энгельстің белсенді қатысуымен дайындалған жаңа устав коммунистік қозғалыстың түпкі мақсатын айқын бел- гіледі, ұйымға заговорлық сипат беретін пункттерді жойды; демократиялық принциптер Одақтың ұйымдық негізі етіліп ңойылды. Коммунистер одағының 1847 жылдың 29 ноябрінеи 8 декабріне дейін Лондонда болып өткен екінші конгресі уставты түпкілікті бекітті. Конгресс жұмысына Маркс пен Энгельс қатысты. Осы конгресс Маркс пен Энгельске манифест дайындауды тапсырды, ол — «Коммунистік партияныц мапифесі» деген жұртшылыққа кеңінен мәлім болған атпен 1848 жылы февральда жарияланды. 1848—1849 жылдардагы Франциядағы және Германиядагы буржуазиялық-демокра- тиялық революция кезінде Коммунистер одағының көптеген
17


490
ЕСКЕРТУЛЕР
қайраткерлері жұмысшы табының күресіне қатысты. 1852 жылы 17 ноябрьде, коммунистерге Кёльнде болған процес- тен кейін көп кешікгіей, Одақ Маркстщ ұсынысы бойынша өзін таратылды деп жариялады.
Коммунистер одағы гіролетар революционерлердің мектебі ретінде, пролетарлық партияның ұрығы және Жұмысшылар- дың Халықаралық Серіктігінің (Бірінші Интернационалдың) ізашары ретінде тарихп үлкен роль атқарды.— 218.
105 Қараңыз: К. Маркс пен Ф. Энгельс. ІПығармалар, 2-басылуы, 7-том, 257—267, 322—328-беттер.— 219.
106 Ф. Энгельс. «Коммунистер одағының тарпхы жонінде» (қа- раңыз: К. Маркс пен Ф. Энгельс. Таңдамалы шыгармалары- ның екі томдығы, II том, 1955, 335-бет).— 219.
107 К. Маркс пен Ф. Энгельс. «Үпіінші халықаральтқ шолу. Майдан октябрьге дейін» (қарацыз: Шыгармалар, 2-басылуы, 7- том, 467-бет).— 219.
108 «Купон», «Купон мыуза» -— капитал мен капиталистерді біл- діру үшін XIX ғасырдың 80—90-жылдарында әдебиетте қол- дапылган бейнелі сөз тіркесі. «Купон мырза» деген сөз тір- кесін алғашқы рет «Ауыр күнәлар» деген очерктерінде жа- зушы Глеб Успенский қолданды.— 222.
109 1618-1648 жылдардағы отыз жылдыц соғыс — европалық мемлекеттердің әр түрлі топтары арасындағы қайшылық- тардың шиеленісуі салдарынан туған және протестанттар мен католиктер арасындағы күрес формасына айналған жалим европалық соғыс. Соғыс Габсбург монархиясының езгісіне және католпктік реакцпяның шабуылына қарсы Чехпядағы көтерілістен басталды. Кейін соғысқа киліккен европа- лық мемлекеттер екі лагерь қүрды. Папа, испаниялық, авст- риялық Габсбургтер және Германияның католик князьдері католицизм туы астына бірігіп, протестанттық елдерге: Че- хияға, Данпяға, Швецияға, Голландия республикасына және рсформацияны қабылдаған бірқатар неміс мемлекеттеріне қарсы шықты. Габсбургтерге қас француз корольдері про- тестанттық елдерді қолдап отырды. Осы күрестің басты арс- насы, соғыс тонауы мен соғысқа қатысушьтлардың басқын- шылық пиғылдарының объектісі Германия болды. Алғашқы сатысында феодалдық-абсолюттік Европаның реакциялық күштеріне қарсылық сипат алған соғыс, әсіресе, 1635 жыл- дан бастап бірімен-бірі бәсекелескен шетелдік басқыніиы- лардың Гермаиияға бірнеше рет басып кіруіпе әкеліп соқ- тырды. Соғыс 1648 жылы Германияның саясп бытыраңқы- лығын бекіткен Вестфаль бітімін жасаумен аяқталды.— 223.
110 Ңараңыз: Ф. Энгельс. «Германиядағы революция және контрреволюция» (Шығармалар, 2-басылуы, 8-том, 80—81, 100—


ЕСКЕРТУЛЕР
49 t
101-беттер) жэне К. Маркстің «Франциядагы 1848 жылдан 1850 жылға дейінгі тап күресі» деген еңбегіне «Кіріспе» (К. Маркс пен Ф. Энгельс. Таңдамалы шығармаларыпың екі томдыгы, I том, 1955, 102—106-беттер)224.
111 Әңгіме К. Маркстің «Франциядагы 1848 жылдан 1850 жылга дейінгі тап күресі» деген еңбегіне Ф. Энгельстің «Кіріспесі» жөнінде болып отыр. 1895 жылы «Kipicne» «Vorwärts» («Ал- ға») газетіне жарияланарда пролетариаттың тап күресі туралы барлық аса мацызды тұжырымдар Энгельске айтпас- тан алынып тасталып, текст бұрмаланғап күпде басылды. Бұл жөніпде Ф. Энгельстің 1895 жылғы 1 апрельде және 3 апрельде жазған хаттарын қараңыз: (К. Маркс пен Ф. Энгельс. Таңдамалы хаттар, Ңаз. мемл. баспасы, 1958, 516— 517-беттер).
Герман соцпал-демократиясының оппортунистік лидерле- рі бұл документті өздері жүргізіп отырган революциядап бас тарту, ңарулы көтерілістің қажеттігін және пролстариаттың баррикадалық ұрыстарып теріске шығару бағытын ақтау мақсатына жоне ымырашылдық тактикасын қорғауга пай- дал анды.
«Кіріспенің» толық тексті біріпші рет СССР-де К. Маркс. «Франциядағы 1848—1850 жылдардағы тап күресі» дегеп кітапта басылды, М.—Л., 1930. «Кіріспе» К. Маркс пен Ф. Энгельс. Таңдамалы шығармаларының екі томдығы доген кітапта да басылды, I том, 1955, 91—110-беттер — 224.
112 «Брентанизм»— жұмысшы мәселесін капитализм шеңбсрін-
де фабрикалық заң шығару және жүмысшыларды косіп- одаққа ұйымдастыру арқылы іпешу мүмкіндігін уағьтздайтып, «пролетариаттың революциялық емес «тап» күресіп мойып- дайтын либералдық-буржуазиялық ілім» (В. И. Ленин. Шы- ғармалар, 28-^том, 225-бет). Ол — буржуазиялық саяси
экономиядағы катедер-социализм мектебінің басты өкілдері- нің бірі Л. Брентаноныц есімімен аталды.— 227.
113 «РСДРП Бірігу съезіне большевиктердің тактикалыц плат- формасы» 1906 жылы февральдың екінші жартысында да- йындалды. Платформаның «Демократиялық революцияның қазіргі кезеңінде пролетариаттың таптық міндеттері» жөнін- дегі қарарынан басқа қарарларыпың бәрін Ленин жазды. Платформа Финляндияда, сол кезде Ленин түрған Куокка- лада, партияның басшы қызметкерлері кеңесінде алдып ала талқыланды.
Платформа марттың бірінші жартысында Москва да тал- қыланды, онда Лениннің баспіылығымен болыпевиктердің бірнеше кеңестері өткеп болатын. Ленин Москва комитеті мүшелерінің, Орталық Комитеттің Москва бюросының үгіг- шілер және насихатпіылар тобыпың, әдебиет тобыныц, Ок- ругтік комитет мүшелерінің және басқа партия қызметкер-


492
ЕСКЕРТУЛЕР
лөрінің жиналысында сөз сөіілеп, платформаны негіздеп бер- ді. Жиналыс ңарарлардың бәрін түгел талқылай алмады. Осы мақсатпен екінші жиналыс белгіленді, бірақ ол да өткі- зілмеді, өйткені жиналысты полиция сезіп қалып, оған ңа- тысушылар, оныц ішіпде Ленин де, тұтқындалудан әзер аман қалды. Платформа одан кейін 1906 жылы марттың орта шенінде Петербургте Ленин председательдік еткен кеңестө талқылапды. Кецес платформаны түбегейлі редакция- лауды Ленин басқарган компсспяға тапсырды. Болыпевик- тердің тактикалық платформасы 20 мартта (2 апрельде) «Партийные Известияның» 2-номерінде жарияланды, соп- дай-аң РСДРП Біріккен Орталық Комитетінің және РСДРП біріккен Петербург комптетініц басылымдарында жеко листовка болып шығарылды.— 231.
114 Бул арада РСДРП Біріккеп Орталық Комптетінің 1906 жылы февральда шығарылған жәпе IV (Бірігу) съезді шақыруға байланысты моселелерді талдауға арналган «Партияға» деген лпстовкасы айтьтлып отыр (қараңыз: «1905—1907 жыл- дардағы бірінші орыс революциясындағы болыпевпктік ұйымдардың листовкалары». Үіп бөлімді жинақ, 3-бөлім, М., 1956, 34—39-беттер).— 233.
115 Больтпевиктер мен меныпевиктердің арасыпда әсіресе РСДРП IV (Бірігу) съезі қарсаңында ерекше көзге түскен аграрлың мәселе жөніндегі алауыздыққа байланысты Біріккен Орта- лық Комитет арнаулы комиссия қүрды. Аграрлық комис* сияның құрамына В. И. Ленин, П. П. Маслов, П. П. Румянцев, С. А. Суворов, И. А. Теодорович, Г. В. Плеханов, Н. Н. Жордания, А. Ю. Финн-Енотаевский енді. Комиссия социал-демократия ішіндегі аграрлық мәселе жөніндегі бар- лык, көзңарастарды жинақтап, съезге негізгі торт тұрғыда жоба: Лениннің, Рожковтың, Масловтың, Финн-Енотаевский- дің (комиссия бесінші жоба етіп «Күрес» тобының жобасьш белгіледі) жобаларын ұсынды. Комиссияның басым көпшілі- гі Лениннің көзқарасы жағында болды, съезге РСДРП Бірік- кен Орталық Комитетінің аграрлық комиссиясы көпшілігініц жобасы ретінде Ленин әзірлеген жоба ұсынылды. Ленинніц съезд алдында «Жұмысшы партиясының аграрлық программами қайта қарау» (қараңыз: осы том, 251—282-беттер) деген еңбекте негіздеген — барлық жерді конфискелеу жәпе белгілі саяси жағдайда национализациялау — жобасы съезго ұсынылған тактикалық платформамеп бірге 1906 жылы марг- та болыпевиктердің съезд алдындағы кеңесінде бекітілген болатын.— 234.
116 Сауда-өнеркәсіп партиясы— ірі капиталистердің коптррево- люциялық партиясы; 1905 жылғы 17 (30) октябрьдөгі манифест жарияланғаннан кейін Москвада ірі кэппталистср Г. А. Крестовников, В. П. Рябушинский және басқалар құр- ды. Өздерін 17 (30) октябрьдегі манифест жағындамыз ден


ЕСКЕРТУЛЕР
493
жариялай отырып, партия революциялық қозғалысты басу үшін күшті үкімет билігіп орнатуды талап етті, құрылтай жиналысын іпақыруға, жорді национализациялауға, сегіз са- ғаттық жүмыс күнін енгізуге және стачкалар бостандығыпа қарсы шықты. I Мемлекеттік думаға сайлауда октябристер- мен бір блокта болды. 1906 жылдың аяқ кезінде сауда-өнер- кәсіп партиясы ыдырады, оның мүшелерінің көбі «17 октябрь одағына» кірді.— 243.
117 Демократиялыц реформалар партиясы — либерал-монархия- лық буржуазияньщ партиясы; 1906 жылдың бас кезінде I Мемлекеттік думага сайлау кезінде кадеттер программасын тым солшыл деп санаған элементтерден құрылды. Партия іты басқаруға К. К. Арсеньев, И. И. Иванюков, М. М. Ковалевский, В. Д. Кузьмин-Караваев, А. С. Посников, тағы басқалар белсене араласты. Партия сүйенер берік тірегі болмай, 1907 жылдьщ аяқ кезінде тарап кетті — 243.
118 Ленин «Жумысшы партиясыныц аграрлыц программасып цайта царау» деген кітапшаны 1906 жылы марттың екінші жартысында жазды. Кітапша РСДРП IV (Бірігу) съезінө ұсынылған аграрлың мәселе жөніндегі болыпсвиктік жоба- ны негіздеуге арналды.
Лениннің 1906 жылы апрельдің бас кезінде Петербургто шыққан «Жұмысшы партиясыныц аграрлық программасын ңайта қарау» деген кітапшасындағы пікірлерді Дснип кейі- нірек партияның IV (Бірігу) съезінде аграрлык, мәселе жо- нінде жасаған баяндамасында айтады. 1906 жылы сентябрь- де патша үкіметі кітапшаға тыйым салды.— 251.
119 «Социал-Демократ» — «Еңбекті азат ету» тобыпьтң мерзімді емес әдобіі-саяси жинағы, 1888 жылы Женевада (бір кітабы) шықты.— 254.
120 «Заря» («Таң») —маркстік ғылымп-саясп журнал; Штутгарт- та 1901—1902 жылдары «Искра» редакциясы жария түрдо піығарып тұрды. «Заряның» не бары төрт помері (үш кіта- бы): 1-номері — 1901 жылдың апреліндо (шыныпда жацаша 23 мартта), 2—3-номсрі 1901 жылдыц декабріпде, 4-помері 1902 жылдың авгусында шықты. Журпалдыц міндоіторі В. И. Ленин Россияда жазған ««Искра» мен «Заря» редакциясы мәлімдемесінің жобасында» белгіленгеп болатып (қа- раңыз: Шығармалар толык, жипағы, 4-том, 349—361-беттер). 1902 жылы «Искра» мен «Заря» редакциясыпың іигіпдө алауыздық және жанжал шыққап кездо Плеханов («Заря- ны» өзі редакциялауды коздеп) журігалды газөттэи бөлу жобасын ұсынды, бірақ бұл ұсыпыс қабылдәнбады, сойтіп ол органдардың редакциясы әмонда ортақ қалпыпда ңала берді.
«Заря» журналы хальтқаралық және орыс ревпзпопизміп сынады, марксизмнің теорпялық негіздерін қоргадьт. «Заря-


494
ЕСКЕРТУЛЕР
да» В. И. Лениннің «Кездейсоқ заметкалар», «Земствоны қуушылар мен либералпзмнің Аннибалдары», ««Сыншы» мырзалар аграрлық мәселе жөнінде» («Аграрлық мәсе- ле жоне «Маркстің сыншылары»» деген еңбектің алғашқы торт тарауы), «Ішкі жағдайга шолу», «Орыс социал-демо- кратиясының аграрлыц программасы» деген еңбектері, сон- дай-ақ Г. В. Плехановтың «Біздің сыншыларга сын. t-бөлім. П. Струве мырза Маркстіц әлсуметтік даму теориясының сыншысы ролінде», «Cant Кантқа қарсы нсмесе Бернштейн мырзаның рухани өсиеті» деген және басқа еңбектері ба- сылды.— 255.
121 	«Курес» тобы Парижде 1900 жылдың жазында ұйымдасты, оиың құрамында Д. Б. Рязанов, IO. М. Стеклов, Э. Л. Гуревич болды. Ton «Күрес» деген атты 1901 жылы майда алды. Орыс соцпал-дехмократиясындағы революциялық жоие оппортуниста багыттарды ымыраластыруга тырысып, «Күрес» тобы шетелдегі социал-демократиялық ұйымдар — «Искра» мен «Заря» редакциясы, «Социал-демократ» ұйымы, Бунд- тың шетелдік комитеті және «Шетелдегі орыс соцпал-демо- краттары одагы» өкілдерініц Женева конференциясын шақы- ру (1901 жылы июньде) инициативасын өз міндетіне алды, 1901 жылы 21—22 сентябрьде (4—5 октябрьде) Цюрихте болган РСДРП шетелдік ұйымдарының «Бірігу» съезінің жү- мысына қатысты. 1901 жылы ноябрьде топ «Соцнал-демокра- тиялық «Күрес» тобыныц басылымдары жөнінде мәлімдеме» жасады, бұл программалық мәлімдеме болды. Той өзініц басылымдарыида («Партия гірограммасын дайындауға қа- жетті материалдар», I—III кітаи, ««Курсе» тобының же дел листогы» және басқалар) маркспзмнің революциялық тео- риясын бұрмалап, оны доктрпнерлік-схоластикалық рухта түсіндірді, партияны қүрудың лениндік ұйымдық принции- тсріне қарсы шықты. Социал-демократпялық көзқарас пен тактикадан шегінгендіктен, іріткі салушылық әрекет жаса- гандықтан және Россиядагы социал-демократиялық ұйым- дармен байланыстары болмағандықтан топ II съезге жібе- рілмеді. РСДРП II съезінің шешімімен «Күрес» тобы тара- тыл ды— 256.
1,2 «Вперед» («Алга») — аита сайып шыққан болыневиктік купля газет; Женевада 1904 жылдың 22 декабрінен (1905 жыл- дың 4 январынан) 1905 жылдың 5 (18) майына дейін шы- ғып тұрды. 18 номері шықты; тиражы 7—10 мың дана. Га- зёттің ұйымдастырушысы, идеялтрқ дем берушісі жәнө тікелей басшысы В. И. Ленин болды. Газсттің атын да Ленин ұсынды. Редакция құрамына В. В. Воровский, М. С. Ольминский, А. В. Луначарский енді. Газеттің Россиядагы жергі- лікгі комитеттермен және тілшілермен барлың хат-хабар алысуын Н. К. Крупская жүргізді.


ЕСКЕРТУЛЕР
495
«Вперед» газеті партия ішінде курсе өршіген жағдайда, II съездсп кейін меньшевик лидерлер партия орталыцтарып (Орталыц Органды, партия Советін және Орталыц Комитег- ті) айламен басып алый, жергілікті жерлердегі партия ұйым- дарын жікке беле бастаған кезде шығарылды. Меныпевик- тердің іріткі салупіылық әрекеті жұмысшы табының қимыл бірлігіне нұңсан келтірді. Россияда төиіп келе жатқан революция алдында, пролетариаттың жауыпгерлік бірлігін қам- тамасыз ету ушін күштерді топтастыру өте-мөте қажет бо- лып отырганда, партия ішінде мұндап жағдайға төзуге болмайтын еді. В. И. Ленин жәнс болыповиктер меньшевик- тердің оппортунизмімен, олардың іріткі салушылық әрекет- терімен ымырасыз күрес жүргізді, партиядағы мұндай даг- дар.ыстан шығудың бірден-бір амалы ретінде жергілікті партия ұйымдарын партияның III съезін шақыру жолындағы күреске үндеді. В. Й. Ленин газеттің мазмұнын белгілей ке- ліп: ««Вперед» газетінің бағыты ескі «Искраныц» багыіы болып табылады. Ескі «Искраның» жолы үшін «Вперед» жаңа «Искрага» қарсы батыл күресуде» дсп жазды (Шығар- малар толық жинағы, 9-том, 253-бет). Ленин «Вперед» газе- тіне басшы мақалалар жазып қана қойған жоқ, оның қала- мынан сондай-ақ коитеген әр түрлі заметкалар мен өңдсгеи корреспонденциялар да шыңты. Бірқатар мақалаларды Ленин редакцияның өзге мүшелерімсн (Воровский, Ольминский, тағы басқалар) бірігіп жазды. Әр түрлі авторлардың бірқа- тар сақталған қолжазбаларынан В. И. Ленин жасаған ул- кен түзетулер мен елеулі қосымшалар айқын сезіліп тұра- ды. Ленин газеттің әрбір номерін беттелген күйінде үнемі қарап отыратын. Тіпті, Лондонда III съезде жұмыс сондай- лық басынан асып жатқанның өзіндс, Ленин «Вгіередтің» 17-номерінің гранкаларын қарауға уақыт таптьт. Тек газет- тің 18-номері ғана Лениннің Лондоннан Женеваға баруына байланысты оның редакторлық қарауынсыз шыққан сияқты. «Вперед» газетінде В. И. Ленпннің 60-тан астам мақалалары мен заметкалары басылды. Ленин оларда қарулы көтеріліс моселесі жөнінде, революциялық уақытша үкімет және пролетариат пен шаруалардың революциялық-демократиялық диктатурасы жөнінде, соцпал-демократпяпың шаруалар қоз- ғалысына, либерал буржуазияға, орьтс-жапон соғысына көз- қарасы жөнінде болыпевиктердің тактикалық бағытын тал- дап белгіледі. Газеттің кейбір номерлерін, мәселен, 1905 жылғы 9 январь оқигасына және Россиядағы революцияпыц басталуына арналған 4, 5-номерлерін түгелдей дерлік В. И. Ленпннің өзі дайындады.
«Вперед» газеті шыға бастасьтмеи-ақ жергілікті партия комитеттерінің құрметіне пе болды, олар оны өздерінің органы деп таныды. Жергілікті партия комитсттерін лепиндік принцип негізінде топтастыра отырып, «Вперед» газеті пар- тияның III съезін әзірлеуде үлкен роль атқарды, В. И. Лении- вің газет бетінде ұсынған және негіздеген нүсқаулары


496
ЕСКЕРТУЛЕР
съезд шешімдерінің негізіне алынды. «Вперед» газетіпің тактикалык, бағыты III съездің тактикалық бағыты болды. «Вперед» газеті Росспяның партия ұйымдарымен үнемі бай- ланыс жасап тұрды. Әсіресе РСДРП-ның Петербург, Москва, Одесса, Баку, Екатеринослав және басқа комитеттерімсн, сондай-ақ Кавказ одағы комитетімен тыгыз байланыста болды. В. И. Ленппнің «Вперед» газетіндегі маңалаларын болыпевиктік баспасөздің жергілікті органдары жиі-жиі кө-» шіріп басты, жеке листовкалар немесе кітапшалар етіп шьь ғарып отырды. «Впередтің» 4-номеріндегі Лениннің «Рос- сияда революцияның басталуы» деген мақаласын РСДРП Одесса, Саратов және Николаев комитеттері, «Пролетариат және шаруалар» («Вперед» №11) деген мақаланы РСДРП Петербург комитеті жеке листовка етіп шығарды. В. И. Лениннің «Пролетариат пен шаруалардьщ революция- лық демократиялық дпктатурасы» («Вперед» № 14) дегеп мақаласын РСДРП Кавказ одагы комптеті грузин, орыс, армян тілдеріпде жеке кітапша етіп шығарды. Партияныц үшінші съезі арнаулы қарарында «Вперед» газетінің мень- піевизмге қарсы, партиялықты қалпына келтіру жолындагы күрестегі, революциялық қозғалыс алға тартқан тактика мәселелерін көтере, жаза білудегі, съезді шақыру күресіп- дегі көрнекті ролін атап өтті және газет редакциясына ал- ғыс айтты. III съездің шешімі бойынша «Вперед» газетініц орнына партпяның Орталық Органы ретінде «Пролетарий» газеті шығарыла бастады, ол «Вперед» газетінің нақты жә- не тікелей жалғасы болды.
«Вперед» газеті бірінші орыс революциясы дәуірінде револю циялық-пролетарлық саяси бағыттың ұсақ буржуазпя- лық және либералдық-буржуазиялың бағыттармен күресін- де орасан зор роль атқарды — 258.
123 «Правда» («ІПындық») — өнер, әдебиет және қоғамдық өмір мәселелеріпе арналып, ай сайын шыққан социал-демократия- лық журнал; 1904—1906 жылдарда негізінен меныпевпктер- дің қатысуымен Москвада шығып тұрды. Журналды құрган В. А. Кожевников ресми редактор-піығарушы болып санал- ды. Журналга Ф. И. Дан, Л. Мартов, П. П. Маслов, тағы басқалар қатысты — 259.
124 «Атымдагы кезец» жпнагы Москвада 1906 жылдың басында шықты. Ол РСДРП Москва комптетінің жанындағы әдеби- лектор тобының күшімен қүрастырылды және негізінен боль- шевиктердің козқарасын білдірді. Жинақ жарық көргенпон кейін көп кеіпікпей конфискеленді.— 260.
125 «Мир Божий» («Тәңір Дүниесі»)—ай сайын шыққан либе- ралдьтқ бағыттағы әдеби және ғылыми-көпшілік журнал; Петербургте 1892 жылдан 1906 жылға дейін шығып тұрды. 1898 жылы журналда А. Богдановтың «Экономикалық ғы-


ЕСКЕРТУЛЕР
497
лымның қысқаша курсы» деген кітабына Лениннің рецен- зиясы басылды (қараңыз: Шығармалар толық жинағы, 4- том, 40—49-беттер). 1906 жылдан 1918 жылга дейін журнал «Современный Мир» деген атпен піығып тұрды.— 260.
126 Төрт талап— демокрагиялық сайлау жуйесінің қысқартыл- ған аты, оган төрт талап: жалпыға бірдей, тең, төте және жасырын сайлау правосы жатады,— 268.
127 Пошехонъе — патриархтық тағылық әдет-ғұрып пен дәстүр жайлаған ең шалғап түкпірде жатқан жердің синонимі. Бұл сөз тіркесі М. Е. Салтыков-Щедриннің «Пошехон салты» доге п шығармасы арқылы жұртқа тарады, онда поместьслі дворяндардың тұрмысы суреттеледі, олар «Пошехоньепіц меңіреу түкпіріне тығылып алып, кіріптар адамдардан үи- түнсіз алым-салық жинайды және жайбарақат өсіп-өніп жатады». ¥лы сатирик осындай тағылық пен дарақылық әле- мін ащы мысқыл етеді — 275.
128 Шидловский комиссиясы— 1905 жылғы 29 январьдағы (11 февральдағы) патша указы бойынша арнайы құрылғая үкі- мет комиссиясы, ол 9 январьдағы «қанды жексенбіден» кс- йін кең өріс алған стачкалық қозғалыск,а байланысты «С.- Петербург қаласы мен оның маңындағы жұмысшылардың не себептен наразы болғанын дереу анықтау үшін» құрыл- ды. Комиссияны сенатор, Мемлекеттік советтің мүшесі Н. В. Шидловский басқарды. Комиссияга чиновниктер, қазы- на заводтарының бастықтары, фабриканттар кірді. Бұлар- дан басқа комиссияға жұмысшылардың өкілдері де кіруге тиіс болды, олар екі сатылы сайлау жолымен сайланатып еді. Болыпевиктер осы комиссияға сайлауға байлапысты үл- кен түсінік жұмыстарын жүргізіп, патша өкіметінің шып мақсатын — осы комиссияны куру арқылы ол жұмысшылар- дың назарын революциялық күрестен басқа жаққа аудару- ға тырысатынын әшкереледі. Сайламшылар үкімет алдына: сөз бостандығы, баспасөз, жиналыс бостандығы, адамның жеке басына тимеу талаптарын және т. б. қойған кезде, 1905 жылы 18 февральда (3 мартта) Шидловский бұл та- лаптар қанағаттандырылмайды деп мәлімдеді. Бұдан кейін сайламшылардың көпшілігі депутаттар сайлаудан бас тар- тыл, Петербург жұмысшыларына үндеу тастады, жұмысшы- лар оларды қолдап, ереуілге шықты. 1905 жылы 20 февральда (5 мартта) комиссия жұмысқа кіріспей жатьш таратыл- ды.— 290.
129 Бұл арада I Мемлекеттік дума сайлауы ксзінде, 1906 жылы 11 (24) мартта жарияланған 8 (21) марттагы патша указы айтылып отыр. Думаға бойкот жасау тактпкасына қарсы ба- ғытталған бұл заңда «Мемлекеттік совет немесе Мемлекег« тік дума сайлауына қарсы шығуга немесе осындай сайлау-


498
ЕСКЕРТУЛЕР
ларға қатысудан жаппай бас тартуға шақырған» айыпты- ларды 4 айдан 8 айға дейін түрмеге жабу көзделген — 290.
1 ((Речь» («Сөз») —күнделікті газет, кадеттер партиясының ор- .талық органы; Пстербургте 1906 жылғы 23 февральдан (8 марттан) іс жүзіпде II. И. Милюков пен И. В. Гессеннің редакциясымен, М. М. Винавердщ, П. Д. Долгоруковтың, II. Б. Струвенің, тағы басқалардың жиі қатысуымен шығып тұрды. 1906 жылг.і 22 шольде (4 августа) газеттің шығары- луы тоқтатылды, 9 (22) августа қайта шығарылды. 1917 жьь лы 26 октябръде (8 ноябрьде) Петроград Советі жанындағы Әскери-революциялық комитет газетті жауып тастады. 1918 жылғы авгусқа дейін «Наша Речь», «Свободная Речь», «Век», «Новая Речь», «Наш Век» деген эр түрлі атпон шыгып тұр- ды.— 292.
«Полярная Звезда» («Темірқазық») — апта сайын шыққан саясп июне фплософиялық журнал, кадет партиясьшың оц қанатының органы; Петербургтс 1905 жылдың 15 (28) декаб- рінен 1906 жылдың 19 мартына (1 апреліне) дейін П. Б. Стру- венің редакциясымен, 11. А. Бердяевтің, В. М. Гессеннің, А С. Изгоевтің, А. А. Кауфманның, Д. С. Мережковскнйдің, И. И. Петрункевичтің, С. Л. Франктьщ, тағы басқалардың қатысуымен шығып тұрды. Не бары 14 номер! шықты. «Полярная Звезда» революцияға өшпенділігін ашық мәлімдеді, революциялық-демократиялық интеллигенциямен күрес жүр- гізді. 1906 жылғы апрель — майда «Полярная Звезда» журна- лының орнына «Свобода и Культура» журналы шықты.— 301.
132 Конституциялыц-демократиялыц партияныц (кадеттердіц) 11 съезі 1906 жылы 5—11 (18—24) январьда Петербургте от- ті. Съезд партиялық тактика жөніндегі мэселе бойынша съездің 1906 жылғы И (24) январьдағы мәжілісінде оқылған М. М. Винавердің баяндамасын «партияпыц декларациясы ретінде» қабылдауға қаулы етті. Бұл декларацияның негізгі ңағидасы саяси ереуілді үкіметпен бейбіт күрестің құралы ретінде тану болды. «Үйымдасқан өкілдік жиналысты», яг- пи Мемлекеттік думаны, делінген декларацияда, партия оз ңызметінің басты саласы деп есептейді. Шын мәнінде съезд үкіметпен келісімгө келу позпцпясын ұстады.— 303.
133 В. И. Ленин Скиталецтің «Тына қалды айнала...» деген өле- ңін келтіріп отыр («Білім» серіктігінің 1906 жылгы жпна- ғы. 9-кітап, Спб., 1906, 320-бет)305.
134 1906 жылы апрельде патша үкіметі Россиядағы революция- ны басу үшін 843 миллион сом заемға Франциямен шарт жасасты.— 312.
135 Бұл арада реакцияшыл публицист М. Н. Катковтың 1881 жылы 6 (18) мартта «Московские Ведомостидің» 65-номерінде


ЕСКЕРТУЛЕР
499
басылған «1 марттағы оқііға себеп болган жагдайды ашу» деген мақаласы айтылып отыр — 316.
136 «Свобода и Культура» («Бостандық және Мәдениет»)—ап- та сайьтн шыңқан журнал, кадеттер партпясының оц қана- тының органы; Петербургте 1906 жылғы 1 (14) апрельден 31 маііга (13 шоньге) дейін С. Л. Франктыц редакциясымен «Полярная Звезданың» орнына шыгып тұрды, П. Б. Струве жиі қатысып тұрды. 8 номері жарық көрді. Тиражының құлдырап кетуі салдарынан шыгарылуы тоқтатылды.— 336.
137 «Барлық жагынан сүйкімді әйел» — II. В. Гогольдің «Өлі жандар» поэмасының кейіпкері — 336.
138 «Без Заглавия» — апта сайын шыққан саясп журнал; Петербургте 1906 жылғы 24 январьдан (6 февральдан) 14 (27) майға дейін шығып тұрды. Журнал С. Н. Прокоповичтің редакциясымен, Е. Д. Кускованың, В. Я. Богучарскийдің, В. В. Хижпяковтың, тагы басқалардың жиі қатысуымен шығарылды. «Беззаглавпяшылдар»—орыс буржуазиялықин- теллигенцпясының жартылай кадеттік, жартылай мепьше- впктік тобы. «Беззаглавияшылдар» өздерін ресми түрде пар- тияда жоқтіыз дегенді желеу етіп, буржуазиялық либерализм мен оппортунизм идеяларып таратушылар болды, рос- сиялык, жоне халықаралық социал-демократияның ровизио- нистерін қолдады.— 339.
139 Әңгіме герман рейхстагының соцпал-демократпялық фрак- циясындағы пароход қогамдарына жәрдем беру (Dampfersubvention) туралы мәселе жөніндегі алауыздық жайында болып отыр. 1884 жылдың аяғында Германия канцлері Бисмарк герман басқыншылық отарлық саясатының мүдделс- рін көздеп, рейхстагтан Шығыс Азияға, Австралияға жәпе Африкага тұрақты пароход рейстерін ұйымдастыру үшін пароход қоғамдарына жәрдем берудің бекітілуіп талап етті. Социал-демократиялық фракцияның Бебель және Либкнехт басқарған сол қанаты пароход қоғамдарына жәрдем беруді қабылдамай тастағанда, фракцияның көпшілігі саналатын Ауэр, Дитц жоне басқалар бастаған оң қанаты рейхстагтағы ресми айтысқа дейін-ак, пароход қоғамдарына жәрдем беру- ді қолдады. 1885 жылғы мартта мәселе рейхстагта талқы- ланган кезде соцпал-демократпялық фракцияның оң қана- ты шыгыс азиялық және австралиялық пароход жолдарын ашуды жақтап дауыс берді; ол Бисмарк жобасына келісім беруін өзінің кейбір талаптарының, мәселен, жаңа кемелер- дің Германия верфьтерінде жасалу талабының қабылдануы- меп байланьтстырды. Бүл таланты рейхстаг қабьтлдамай тас- тағаннан кейін ғана фракция түгелімен үкімет жобасыиа ңарсы дауыс берді. Фракция көпіпілігінің бұл қылығына


500
ЕСКЕРТУЛЕР
«Социал-Демократ» газеті және социал-демократиялық ұй- ымдар тарапынан тойтарыс берілді. Алауыздықтың күшті болғаны соншалық, тіпті партияны жікке бөлінуге әкеліп соқтыра жаздады. Ф. Энгельс социал-демократиялық фрак- цияның оң қанатының оппортуниста позициясын батыл сынады (қараңыз: К. Маркс пен Ф. Энгельс. Шығармалар, XXVII том, 1935, 441—445, 456, 457, 471-беттер)342.
140 	Герман социал-демократиясындағы «жастар»—ұсақ буржуа- зиялық жартылай анархистік оппозиция, 1890 жылы пайда болды. Оппозицияның негізгі үйтқысы партияның теорөтигі, басшысы роліне дәмеленген жас әдебиетшілер мен студент- тер еді (оппозицияның аты да осыдан алыпған). Бұл оппозиция социалистерге ңарсы ерекше заң жойылғаннан кейінгі (1878) партияның қызмет жағдайының өзгергенін түсінбей, күрестің жария формаларын қолданудың қажеттігін теріскө піығарды, социал-демократпяпың парламентке қатысуына қарсы шықты, партияны ұсақ буржуазияның мүдделерін қорғайды деп, оппортунизм жолына түсті деп айыптады. Ф. Энгельс «жастар» оппозициясына қарсы күрес жүргізді. «Жастардыц» органы «Саксонская Рабочая Газета» Энгельс- Ti оппозициямен ынтымақтасты деп жариялауға тырысқан кезде, ол мұндай «шексіз әдепсіздікке» үзілді-кесілді тойтарыс берді және «жастардыц» көзқарастары мен тактикасын өлтіре сынады.
Оппозицияның теориялық көзқарастары мен тактикасы, Энгельстің сөзімен айтқанда, «шексіз бұрмаланған «марксизм»» болып табылады. «Жастардыц» нақты іпындықтан қол үзген, авантюристік тактикасы,— деп жазды Энгельс,— «қатарында миллиондаған адамы бар ең күшті партияның өзіп оның қас дұтлпандарына таба ңылып, өлтірген болар еді». Энгельс «жастардың» партиядағы оз салмағы мен алатын орны жөнінде өздерін асыра бағалап, қиялға берілуін мыс- қылдады. «Олардың «академиялық білімі», былайша айт- қанда, түбегейлі сыннан өтуі қажет білімі,— деп көрсетті Энгельс,— партияда соған лайықты офпцерлік іпен алуға тіпті де право бермейтінін олар түсінуі керек; біздің партияда әркімнің қызметті ең төменнен бастауы керек; партияда жауапты орында отыру үшін тек әдеби талант пен теориялық білім, тіпті екеуі де талассыз болғап күпнің өзінде де, жеткіліксіз болар еді, ол үшін сондай-ақ партия күресінің жағдайымен жақсы таныс болу және оның формаларын толың игеру, жеке басының шын берілгендігі мен мінез беріктігі және, ақырында, өзін өзі күрескерлер қата- рыиа еркімен қосуы ңажет болады; бір сөзбен айтқанда, жалпы және түтас алғанда жүмысшылар олардан емес, олар, «академиялық білімі» бар адамдар, жұмысшылардан неғұрлым көбірек үйренулері керек болады» (К. Маркс пен Ф. Энгельс. Шығармалар, XVI том, II бөлім, 1936, 62—63- беттер). 1891 жылы октябрьде герман социал-демократия-


ЕСКЕРТУЛЕР
501
сының Эрфурт съезі оппозиция басшыларының бір тобып партиядан шығарды.— 342.
141 «Северный Голос» («Солтүстік Үні») — күнделікті жария газет, РСДРП-ның бірікксп органы; «Новая Жизнь» жоне «Начало» газеттерін үкімет жауып тастағаннан кейін, Петер- бургте 1905 жылғы 6 (19) декабрьден, болыпевиктердің және меныпевиктердің біріккен редакциясымен шыға бастады. Үкімет 1905 жылғы 8 (21) декабрьдегі 3-номерінен газетті жауып тастады. 1905 жылы 18 (31) декабрьде бір рет шық- қап «Наш Голос» газеті «Северный Голостың» жалғасы бол- ды. «Наш Голостың» екінші номері шыққан жоқ, өйткені полиция баспаханада оны терулі тұрған күйінде шашып тастады,— 343.
142 «Начало» («Бастама») —меныпевиктік күнделікті жария газет; 1905 жылғы 13 (26) ноябрьден 2 (15) декабрьге дейін Петербургте шығып түрды. 16 номері шықты. Шығарушы- редакторлары Д. М. Герценштейн және С. Н. Салтыков бол- ды. Газетке Л. Мартов, А. Н. Потресов, П. Б. Аксельрод, Ф. И. Дан, Л. Г. Дейч, Н. И. Иорданский және басқалар қа- тысты. В. И. Лениннің газетке берген багасын мынадан қа- раңыз: Шығармалар, 10-том, 371-бет.— $43.
143 Ңараңыз: Ф. Энгельс. «Маркс және «Жаңа Рейн Газет!» (1848—1849)» (К. Маркс пен Ф. Энгельс. Таңдамалы шығар- маларының екі томдығы, II том, 1955, 311—319-беттер); Ф. Энгельс. «Германиядағы революция мен контрреволюция. VII. Франкфурт ұлттық жиналысы». К. Маркс пен Ф. Энгельс. 1848 жылғы 1 июнь — 7 ноябрьдегі «Neue Rheinische Zeitung»-тен мақалалар (ПІығармалар, 2-басылуы, 8-том, 46—50-беттер; 5-том, 9—494-беттер).— 354.
144 Қараңыз: Ф. Энгельс. «Пруссиядағы әскери мәселе және не- міс жұмысшы партиясы»; К. Маркс пен Ф. Энгельс. ««So- cial-Demokrat» газеті редакциясына мәлімдеме»; Ф. Энгельс. ««Пруссиядағы әскери мәселе және неміс жүмысшы партиясы» кітапшасы туралы заметка»; К. Маркс. «Ф. Энгельс- тіц «Пруссиядағы әскери мәселе және неміс жұмысшы партиясы» дегеп кітапшасына рецензия»; К. Маркс. ««Soci- al-Demokrat» газетіне қатысудан бас тартудың себептері туралы мәлімдемс» (К. Маркс пен Ф. Энгельс. Шығармалар, 2-басылуы, 16-том, 35—78, 79, 80, 84—85, 86—89-беттер).—
146 	«Товарищ» («Жолдас») — буржуазиялық күнделікті газет; Петербургте 1906 жылғы 15 (28) марттан 1907 жылғы 30 декабрьге (12 январь, 1908) дейін піығып тұрды. Газетке С. Н. Прокопович және Е. Д. Кускова жиі қатысты.


502
ЕСКЕРТУЛЕР
Газет ресми түрде ешбір партпяпың органы саналмаса да, іс жүзінде солшыл кадеттердің органы болды. Газетке мень- шевпктер де ңатысып тұрды.— 366.
146 В. И. Ленин «Земствопы қуушылар мен лпберализмнің Ап- нпбалдары» дегеп мацаласында «Освобождение» журналы- ның маңына кепінірек саяси қалыптасқан буржуазиялық либерализмді және оның ең көрнекті өкілі П. Б. Струвені сынады. Бұл мақала П. Б. Струвенің алғы сөзі және ескер- тулерімен шыққан «Самодержавие және земство. Финанс министрі және статс-секретарь С. Ю. Виттенің конфиден- цпалдық жазбалары (1899 ж.)» деген кітап жөнінде жазы- лып, «Заряның» 2—3-номерінде басылды (қараңыз: Шығар- малар толық жинағы, 5-том, 23—76-беттер). «Освобождение^ нің» алғапіқы номерлері Лениннің «Искрада» басылған: «Стачкалар туралы жаңа заңның жобасы», «Саяси күрес және саяси аярлық», «Оз қызметкері әшкерелеген Струве мьтрза» дегеп мақалаларыпда да сыиалған болатын (қара- цыз: Шығармалар толық жинағы, 6-том, 432—442-беттер; 7-том, 35-44, 227—235-беттер).— 367.
147 Қараңыз: К. Маркс. «Франциядағы 1848 жылдан 1850 жылга дейінгі тап күресі» (К. Маркс пен Ф. Энгельс. Шығарма- лар, 2-басылуы, 7-том, 5—110-беттер).— 371.
148 Жирондистер — XVIII ғасырдың аяғындағы француз бур- жуазиялық революциясы дәуіріндегі буржуазияның саяси тобы. Жирондистер баяу буржуазияның мүдделерін білдір- ді, революция мен контрреволюция арасында ауытқып отыр- ды, монархиямен келісімге келу жолын ұстады.— 372.
149 РСДРП төртінші (Вірігу) съезі 1906 жылы 10—25 апрельде (23 апрельден 8 майға дейін) Стокгольмде болып өтті. В. И. Ленин съезд алдында, февральдың екінші жартысын- да болыпевиктердің тактикалың платформасын — револю- цияның барлық негізгі мәселелері жөніндегі съезд қарарла- рының жобасып талдап жасаған болатын. Большевиктердің қарарлары самодержавиеге жаңа революцпялық тегеурін жасауға әзірленуге шақырды. Съезге меныпевиктер өздері- нің тактикалық платформасын ұсынды, онда олар шын мә- нінде революциялық күрестеп бас тартты. Съезге сайлау да осы екі платформа бойынша, негізінен Мемлекеттік думага көзқарас жөніндегі мәселені талқылау үстінде жүргізілді. Осы екі платформаны талқылау және съезге делегаттар сайлау науқаны екі айға жуық уақытца созылды. Мұның нәтпжесіпде партия ұйымдарының көпшілігі болыпевпктік платформаны қолдады.
Съезде РСДРП-пың жергілікті 57 ұйымынан піешуіпі да- уыспен 112 делегат және кеңесші дауыспен 22 делегат бол-


ЕСКЕРТУЛЕР
503
ды Съезге ұлтттык, ұйымдардан: Польша мен Литва соци- ал-демократиясынан, Бундтан жэне Латыш социал-демокра- тиялық жұмысшы партиясынан 3 өкілден, Украип социал- демократиялық жұмысшы партиясы мен Финляндия жұ- мысшы партиясынан 1 өкілден қатысты. Съезде Болгар со- циал-демократияльщ жұмысшы партиясының өкілі де бол- ды. Арнайы шақырылғандар мен қонақтарды қоса есепто- генде съезге барлық қатысқандардың саны 156 адамга жетті.
Болыпевик-делегаттар цатарында В. И. Ленин, Ф. А. Сергеев (Артем), В. В. Воровский, К. Е. Ворошилов, М. И. Калинин, Н. К. Крупская, А. В. Луначарский, И. И. Скворцов- Степанов, И. В. Сталин, М. В. Фрунзе, С. Г. Шаумян, Е. М. Ярославский болды.
Делегаттар ішінде іпешуші дауыспен 46 большевик жэне 62 мепыпевик бар еді. Делегаттардьщ шағын бөлегі ымыра- шылдык, позиция ұстады. Меныпевпктердің сан жағынан басым болу себебі — бұқарапың ңарулы қимылдарын баста- ған көптеген болыпевиктік партия ұйымдары талқандалғаи еді, сондықтан олар өздерінің делегаттарын жібере алмады. Большевиктердің тірегі — Орталықтан, Уралдан, Сибпрьден, Солтүстіктен делегаттар тым аз келді. Елдің өнеркәсібі жоқ аудандарында сан жағынан анағұрлым үлкен ұйымдары болғандықтан меныпевиктер делегаттарды көбірек жіберугө мүмкіндік алды. Съездің осындай құрамы оның көптеген шешімдерінің меныпевпктік сипатта болуына мүмкіндік берді.
Съездің күн тәртібі: 1) Аграрлық программаны қайта қарау; 2) Ңазіргі кезең және пролетариаттың таптық міп- деттері туралы; 3) Мемлекеттік дума сайлауының қоры- тындылары және Думаның өзі жөніндегі тактика турачы мәселе; 4) Қарулы көтеріліс; 5) Партпзандык қимылдар; 6) Революциялың уақытша үкімет және революцнялық өзш өзі басқару; 7) Жұмысшы депутаттары Советтеріне көзқа- рас; 8) Кәсіпшілік одақтар; 9) Шаруалар қозғалысына коз- қарас; 10) Социал-демократиялық емес әр түрлі иартпялар мен үйымдарға көзқарас; И) Партия программасындағы ұлт мәселесіне бапланысты Польша үшін ерекше құрылтай жипалысын шақыру талабына көзқарас; 12) Партийны ұйымдастыру; 13) Ұлттық социал-демократиялық ұйымдар- мен (Польша мен Литва социал-демократиясы, Латыш со- циал-демократиялық жұмысшы партиясы, Бунд) бірігу; 14) Есеп беру; 15) Сайлау. Бірақ күн тәртібі толық талқы- ланған жоқ. Съезд мына мәселелерді ғана талқылады: 1) Аграрлық программаны қайта қарау; 2) Ағымдагы ке- зеңге баға беру және пролетариаттың таптық міндеттері; 3) Мемлекеттік думаға көзқарас; 4) Қарулы көтеріліс; 5) Партизандық қимылдар; 6) Үлттық соцпал-демократия- лық партиялармен бірігу және 7) Партия уставы.


504
ЕСКЕРТУЛЕР
Барлық мәселелер бойынша болыпевиктер мен меньше- виктердің арасында қиян-кескі күрес болды. Ленин аграр- лық мәселе жөнінде, қазіргі кезеңге баға беру және проле- тарнаттың таптық міндеттері туралы, Мемлекеттік думаға козқарас туралы, қарулы көтеріліс туралы және басқа мо- селелер жөнінде баяндамалар жасады, сөз сөйледі; РСДРП уставының жобасын дайындау жөніндегі комиссияға қатыс- ты.
Съезде қызу күрес тудырған негізгі мәселе аграрлық программаны қайта қарау туралы мәселе болды.
Аграрлық программаньтң большевиктік жобасы съезд де- легаттарына үлестіріліп берілген Лениннің «Жұмысшы пар- тиясының аграрлық программасын қайта қарау» деген съезд қарсаңындағы еңбегінде негізделді. Лениндік аграр- лық программаның мәні мынада еді: ол барлық помеіциктік жерді конфискелеу және барлық жерді национализациялау, яғни жерге жеке меншікті жою және барлық жерді мемле- кет меншігіне беру талабьтп алға қойды. Лениннің аграрлық программасы шаруаларды пролетариаттың одақтасы ретінде революция жағына тартуды, буржуазиялық-демократияльіқ революцияның толық жеңуін және социалистік революцпя- ға өту үшін жағдай жасауды көздеді.
Съездің большевиктік делегаттарының бір бөлегі (И. В. Сталин, С. А. Суворов және басқалар) помещиктік жерлерді белу және оны шаруалардың жеке меншігіне беру талабын жақтады. Ленин «бөлісшілердің» талабын сынады, оны қате деп есептеді, бірақ зиянды емес деді.
Меныпевиктер жерді муниципализациялау программасын қорғады, бұлай еткенде помещиктік жерлер жергілікті өзін өзі басқару органдарының (муниципалиттердің) ңарамағы- на өтеді, олардан шаруалар жерді арендаға алатын болады. Муниципализациялаудың саяси зияны мынада еді: ол рево- люциялық қимылға шақырудың орнына, реакциялық орта- лық өкіметті сақтай отырып, аграрлық мәселені бейбіт жол- мен шешу мүмкін деген жалған үміт тудырады. Ленин меньшевиктік муниципализациялау программасын батыл сынап, оның қате екенін, революциялың қозғалыс үшін зп- янды екенін әшкереледі. Съезд қызу тартыстан кейін жерді муниципализациялау жөніндегі меныпевиктік аграрлық программаны көпшілік дауыспен бекітті, оған болыпевик- тердің қысымымен бірқатар түзетулер енгізілді.
Ағымдағы кезеңге баға беру туралы және Мемлекеттік дума туралы мәселелерді талқылағанда меныпевиктермен араның мықтап ашылғаны айқындала түсті. Болыпевпктер либерал буржуазия партияларын әшкерелеуді, патша само- державпесіне және оны қолдайтын саяси партияларға қар- сы күресте демократиялық күштермен одақ жасасуды жақ- тады. Меныпевиктер болса, революцияға басшылық етуді буржуазияның қолына берді. Болыпевиктер Дума жөнінде халық арасына либерал буржуазия таратқан конституция-


ЕСКЕРТУЛЕР
505
лық жалған үмітпен күресу, патша үкіметінің уәдесіне, за- ңына деген сенімді жою міндетін алға қойды. Меныпевик- тер болса, Думаны революция мәселелерін шешуге қабілет- ті «жалпы ұлттық саяси орталық» ретінде қарады. Съезд ңызу күрестен кейін Мемлекеттік дума туралы (Думаны қолдау қажет деп табылды), қарулы көтеріліс туралы мень- шевиктік қарарларды бекітті және партизандық қимылдар туралы екіұшты шешім қабылдады. Ңарулы көтеріліс туралы қарар пролетариатты қарулы қақтығысқа киліктіру эре- кеттерінің бәріне де қарсылық көрсетуге шақырды. Мень- шевиктердің қарулы көтеріліс туралы сөйлеген сөздері сияқты, бұл қарар да оппортунизм рухында болды. Съезд партияға одақтарды ұйымдастыруга жәрдем беру қажет деп тапқан кәсіпшілік одақтар туралы ымырашыл қарар- ды, шаруалар қозғалысына көзқарас туралы қарарды тал- қылаусыз қабылдады. Съезд буржуазиялық партияларға көзқарас туралы мәселе жөнінде халықаралық Амстердам конгресінің қарарын мақұлдаумен шектелді.
Съезд уставтың бірінші параграфының ленипдік тұжы- рымын қабылдады, сөйтіп Мартовтың оппортунистік тұжы- рымын жоққа шығарды. Демократиялық централизм туралы болыпевиктік тұжырым бірінші рет уставқа енгізілді.
Съезд Польша мен Литва социал-демократиясьтмен жоне латыш социал-демократиясымен бірігу туралы шешім ңа- былдады, олар РСДРП құрамына сол аймақтағы барлық ұлттың пролетарпаты арасында жұмыс жүргізетін террито- риялық ұйым ретінде кірді. Съезд Бундпен бірігу шарты- ның жобасын да қабылдады, бірақ арнаулы қарарда проле- тариаттың ұлттар бойынша ұйымдасуына үзілді-кесілді ңарсы болды. Украин социал-демократиялық жұмысшыпар- тиясының инициативасы бойынша съезде Украин социал-дс- мократиялық жұмысшы партиясымен бірігу жөнінде мәселе қойылды, бірақ оның ұсақ буржуазиялық ұлтшылдық сипа- тына байланысты онымен келісім жасалмады. Россияның ұлттық соцпал-демократиялық партияларының РСДРП қү- рамында бірігуі съездің ірі жетістіктерінің бірі болды.
Съезде сайланған Орталық Комитеттің құрамына 3 большевик жәпе 7 меньшевик енді. Орталық Орган — «Социал- Демократ» газетінің редакциясы мепыневиктерден ғана қү- ралды.
Съезд партия тарихына «Бірігу» съезі ретінде енді. Съезде партияның екі бөлегі — большевиктік және меныпевик- тік бөлегі ресми түрде бірікті. Съезд жікке бөлінуді ресми түрде жоя отырып, партия ұйымдарының бірыңғай қимы- лын уақытша күшейтті, бірақ ол түбегейлі біріктіре алмады және біріктіре де алмайтын еді. Съезд алдында болыпевик- тер мен меныпевиктер арасында болған күрес съезде мей- лінше қыза түсті. Сондықтан, Лениннің сөзімен айтқанда, «съездің идеялық ірі ісі» бірігу болған жоқ, «социал-демо- кратияның оң қанаты мен сол қанатының арасын неғұрлым


506
ЕСКЕРТУЛЕР
айқын аша түскендігі болды». Съездегі күрес партия бұ- қарасы алдында болыиевпктер мен меныпевиктердің ара- сындағы принципті алауыздықтың мазмұны мен тереңдігіи ашып берді.
Съезд материалдары партия мүшелеріне, саналы жұмыс- шыларга идеялық алауыздықты түсіне білуге, Лениннің ре- волюциялық багытыи айқын да терең ұғынуға және мень- шевиктердіц оппортупизмін сезінуге мүмкіндік берді.
Ленин съезден кейін іле-шала болыпевик-делегаттардыц атынан партияға үндеу жазды, онда IV съезд қабылдаған меныиевиктік шешімдерді прпнципті сынға алды; ол ше- шімдер болыпевиктердің қарсылығына қарамастан қабыл- данған болатын.
Ленин «РСДРП Бірігу съезі туралы баяндама (Петербург жүмысшыларына хат)» деген кітапшасында съезд жүмысы- на талдау жасады (қарацыз: Шығармалар, 10-том, 315-385- беттер).— 375.
150 РСДРП IV (Бірігу) съезінің 2-мәжілісінде Бірікксн Орталық Комитеттің жобасы жөніндегі съезд регламенті талқъіланды. Съезд бюросына ұсынған мәлімдемелерді атап дауысқа қою жөніндегі мәселенің төңірегінде қызу айтыс болды. 2 ұсы- ныс енгізілді: большевик П. П. Румянцев (Шмидт) пен меньшевик М. А. Лурьенің (Лариннің) ұсыныстары. Съезд көпшілік дауыспен Румянцевтің ұсынысын қабьтлдады (қа- раңыз: «РСДРП төртінші (Бірігу) съезі. Апрель (апрель — май), 1906 жыл. Протоколдар». М., 1959, 11—16-беттер)• 378.
151 РСДРП IV (Бірігу) съезінің 3-мәжілісінде күн тәртібі туралы мәселені талқылау үстінде меньшевик Ф. И. Дан ағым- дағы кезеңге баға беру жөніндегі мәселепі съездің күн тәр- тібіне енгізугс қарсы шықты — 379.
152 Партияның IV (Бірігу) съезіндегі Ленинпің аграрлық мә- селе жөніндегі баяндамасы съездің протоколдарына енбеген жоне осы кезге дейін табылған жоқ. Негізінен меныпевик- тер редакциялаған съезд протоколдарында Лениннің қазіргі кезең туралы мәселе жөніпдегі баяндамасының және оның Мемлекеттік думаға көзқарас туралы мәселе бойынша сөй- леген қорытынды сөзінің жазбалары да сақталмаған.— 381.
163 Ленин бұл арада Маркстің «Жаңа Рейн Газетінің» 1848 жылғы 15 декабрьдегі 169-номеріндө басылған мақаласының «Барлыц француз терроризма буржуазия жауларын, абсо- лютизмді, феодализмді және меіцандықты плебейлік эдіс арқылы құрту болды, басқа еш нәрсе емес еді» дегеп жерін айтып отыр. Орысша аудармасын «Буржуазия және контрреволюция» деген мақаладан қараңыз (К. Маркс пен Ф. Энгельс. Шыгармалар, 2-басылуы, 6-том, 114-бет).— 384.


ЕСКЕРТУЛЕР
507
154 Халыц ерікшілері — халықіпыл-террористердің астыртып саяси ұйымы — «Халық еркінің» мүшелері, бұл ұйым ха- лықшыл «Жер және ерік» ұйымының жікке бөлінуі нәти- жесінде 1879 жылы августа ітайда болды. «Халық еркій» Атқару комитеті басқарды, оның құрамында А. И. Желябов, А. Д. Михайлов, М. Ф. Фроленко, Н. А. Морозов, В. Н. Фигнер, С. Л. Перовская, А. А. Квятковский, тагы бас- қалар болды. Халық ерікшілері, халықшыл утопиялық социализм позициясында болса да, самодержавиені құлатуды жэне саяси бостандықты жеңіп алуды ең маңызды міндет деп санап, саяси күрес жолына түсті. Олардыц програм- масы жалпыға бірдей сайлау правосы негізінде сайланған «тұрақты халың өкілдігін» ұйымдастыруды, демократиялық бостандықтар жариялауды, жерді халыңқа беруді және за- водтар мен фабрикаларды жұмысшылардың қолына берудің шараларын дайындауды көздеді. «Халық ерікшілері,— деп жазды В. И. Ленин,— саяси күреско көшу арқылы бір адым ілгері басты, бірақ олар мұны социализммен байланыстыра алмады» (Шығармалар толық жпнагы, 9-том, 191-бет).
Халық ерікшілері патша самодержавиесіне қарсы қаһар- мандық күрес жүргізді, бірақ олар «белсенді» батырлар мен «енжар» тобыр жөніндегі теріс теорияға сүйеніп, қоғамды қайта құруды халықтың қатысуынсыз, өз күштерімен, жеке террор, үкіметті цорқыту, іріткі салу арқылы жүзеге асыр- мақіпы болды. 1881 жылғы 1 марттан (II Александр олтіріл- геннен) кейін үкімет қатал қудалау, дарға асу және арап- дату әрекеттері арқылы «Халық еркі» ұйымын талқандады. Халық ерікшілерініц 80-жылдар бойына «Халық еркін» қайта жандандыру жолындағы көитеген әрекеттері нәтиже бер- меді. Мәселен, 1886 жылы «Халық еркінің» дәстүріп ұстаған А. И. Ульянов (В. И. Лениннің ағасы) және Г1. Я. Шевы- рев бастаған топ пайда болды. III Александрға қастандық жасау орекеті сәтсіз аяқталғаннан кейін 1887 жылы той ашылып, оның белсенді мүшелері дарга асылды.
В. И. Ленин халық ерікшілерінің қате, утопиялық про- граммасын сынай отырып, «Халық еркі» мүшелерінің патша өкіметімен жанқиярлық күресін аса үлкен ізетпен ата- ды, олардың астыртын жұмыс техникасын және қатаң түрде бір орталыққа бағындырылған үйымын жоғары бағалады.— 385.
155 К. Маркс. «Фейербах туралы тезпстер» (қараңыз: К. Маркс пен Ф. Энгельс. Шығармалар, 2-басылуы, 3-том, 4-бет).— 390,
156 Ставрополь губерниясынан Мемлекеттік думаға депутат 3. С. Мишинге аманат «Русское Государство» газетінің 1906 жылғы 28 марттағы (10 апрельдегі) 47-номерінде басылды.
«Русское Государство» («Орыс Мемлекеті»)—газет, үкі- мет органы, Петербургте 1906 жылы 1 (14) февральдан 15 (28) майға дейін шығьш тұрды,— 391.


508
ЕСКЕРТУЛЕР
157 Бұл арада большевиктердің РСДРП IV (Бірігу) съезіне да- йындаған «Демократиялық революцияның қазіргі кезеңінде пролетариаттын; таптық міндеттері» деген қарары жобасы- ның екінші пункті айтылып отыр.— 394.
158 Легитимистср — Фрапциядағы 1830 жылы құлатылған Бур- бондар әулетін жақтаушылар, олар ірі мирасқорлық жер иеленушілік мүддеиі білдірді.
Орлеаиистер — Францияда 1830 жылы өкімет басына кел- ген Орлеан әулетінің жақтаушылары, олар финанс аристо- кратиясы мен ірі буржуазияға сүйенді.— 396.
159 Ғцараңыз: К. Маркс пен Ф. Энгельс. Шығармалар, 2-басьь луы, 7-том, 77-бет396.
160 Конвент — XVIII гасырдың аяғындағы француз буржуазия- лық революциясы кезшдогі үшінші Үлттық жиналыс. Конвент монархияны қүлатқан 1792 жылғы 10 августағы халық көтерілісініц нәтижесіндө Франциядагы сң жоғары өкілдік мекеме ретінде құрылды. Конвентке сайлау 1792 жылы август пен сентябрьде өткізілді. Сайланған Конвент депутат- тары 3 топқа: якобиншілдер — сол қанат, жирондистер — оң қанат, «батпақ»— тұрақсыз көпшілік болып бөлінді. Конвент халық бұқарасының күтптеуімен 21 сентябрьде елде король- дік өкіметтің жойылғапдығын хабарлады, ал 22 сентябрьде Францияны республика деп жариялады. Конвент 1795 жыл- гы 26 октябрьге дейіи өмір сүрді. Конвенттен жирондистер цуылғаннан кейінгі якобпндік диктатура дәуірінде (1793 ж. 31 май — 2 июньнен 1794 ж. 27 июльге дейін) Конвент өтө жемісті қызмет істеді. Конвент феодализмді біржолата жой- ды, барлық контрреволюциялық және келісімпаз элемент- терді аяусыз жазалады, шетел интервенциясына қарсы кү- рес жүргізді. Сопымен қатар Конвент жеке меншік право- сының мызғымастығын қуаттады.
Контрреволюциялық төңкеріс жасалған 9 термидордан (1794 жылғы 27 июльден) кейін және III жылғы деп атала- тын конституция қабылданғаннан кейін, 1795 жылғы 26 октябрьде, термидорлық Конвент таратылды.— 397.
161 РСДРП IV (Бірігу) съезіне болыпевиктер және меньшевик- тер Мемлекеттік думага көзқарас туралы қарарларының жо- баларын таисырды. Дума сайлауыпан бұрып жазылған бұл қарарлардың екі жобасы да осы мәселені съезде талқыла- ғанға дейін ескіріп қалып, олардың орнына қарарлардың жаңа жобалары ұсынылды. Съездің жетінші мәжілісінде қү- рылған Дума туралы ортақ қарар дайындау жөніндегі құра- мына Г. В. Плеханов, П. Б. Аксельрод, В. И. Ленин, Ф. И. Дан, И. И. Скворцов-Степанов (Федоров), А. В. Луначарский (Воинов) жэне О. А. Ерманский (Руденко) енгізіл-


ЕСКЕРТУЛЕР
509
ген комиссия бір пікірге келе алмады, сөйтіп съезге екі қа- рар: меныпевиктік — Плехановтың, Аксельродтың, Данның және большевиктік — Лениннің, Скворцов-Степановтың, Лу- начарскийдің қарарлары ұсынылды. Болыпевиктік қарар- дың В. И. Ленин жазған жаңа жобасын съездің 16-мәжілі- сіндө съезд председателі оқыды, съездің 17-мәжілісіндө Дума туралы мәселе жөніндегі өзінің қосымша баяндамасында В. И. Ленин оны тағы да оқып берді. Мемлекеттік дума туралы қарардың жобасы IV (Бірігу) съезден кейін В. И. Ленин жазған соцғы сөзбен «Волна» газетінің 1906 жылғы 9 майдағы 12-номерінде жарияланды (қараңыз: Шы- ғармалар, 10-том, 405-бет)398.
152 Мемлекеттік дума туралы мәселе жөнінде Лениннің съездің 17-мәжілісінде сөйлеген сөзін меныпевиктер Н. Н. Жорда- ния (Костров) мен Н. Г. Чичинадзенің (Картвеловтың) тө- ріс түсіндіруіне байланысты В. И. Ленин жазбаша мәлімде- ме жасады. Лениннің: «...Тифлисте, меныпевпктік Кавказ- дың осы орталығында, солшыл кадет Аргутинскийдің өтуі ықтимал» (осы том, 404—405-беттер) деген сөзін меньше- виктер Тифлис социал-демократиялық ұйымы Думаға солшыл кадет Аргутинскийді өткізбекші болды деп жеткізген.
Осы жазбаша мәлімдемеде Ленин меньшевик О. А. Ер- манскийдің (Руденконың) сөзіне нақты түзету жасады.
«Нақты ескертпе. ¥йым Екатеринославта Думаға бойкот жасауға және уәкілдер сайлауға қатысуға шақырды. Жұ- , мысшылар мұны қисынсыз деп тауып, сайлаудан бас тарт- ты», осы факт тұрғысыпан түзетуді съездің сол мәжілісінде Ленин жасауы мүмкін; сондай-ақ мұныц О. А. Ерманский- дің сөзіне де қатысы бар, ол өз сөзінде Екатеринославтағы меныпевиктердің Думаға сайлау мәселесі: уәкілдер сайлау- ға ңатысу, бірақ Думаға бармау жөніндегі жартыкеш және қарама-қайшылыцты позициясын теріс баяндады (қара- ңыз: «РСДРП төртінші (Бірігу) съезі. Протоколдар». М., 1959, 285, 288—289-беттер) — 406.
163 М. В. Морозовтың (Муратовтың— Самарқант ұйымынан делегат) және А. Ф. Лапинніц (Трофимовтың — Москва ұйы- мынан делегат) съездің 21-мәжілісінде енгізген тузетуі мы- наны талап етті: партияның сайлауға қатыспауы себепті парламенттік социал-демократиялық топ құру жөніндегі моселе «Думаға сайланған социал-демократтардың құрамын анықтағанда ғйпа және сайлау болып өткен аудандардағы барлық жүмысшы ұйымдары оларды танығанда ғана іпеші- луі мүмкін» деп тапты («РСДРП төртінші (Бірігу) съезі. Протоколдар». М., 1959, 352-бет). Съездегі меныпевиктік көпшілік бұл түзетуді қабылдамады.— 407.
154 В. И. Ленин бұл арада съездің 21-мәжілісінде Думада соци- ал-демократиялық фракция құру жөніндегі меныпевиктік


510
ЕСКЕРТУЛЕР
қарардың соңғы абзацын талқылауға байланысты болғаи қақтығысты айтып отыр. Н. Н. Накоряковтың (Стодолин- ның) енгізген түзетуін меныпевиктер қабылдамай тастаған- наи кейін (23 дауысқа 47 дауыс қарсы) 10 большевик-делегат, ішінде Ленин де бар, осы мәселе бойынша атап дауыс- қа қоюды талап етті. Осыган байланысты Харьков ұйымы- ньщ делегаты меньшевик Алексеенко болыпевнктер съезд қаулыларының беделділігіне қарсы үгіт матерпалын жинаи, съезд жұмысына кедергі жасап отыр деп оларды айыптады. Бұған жауап ретінде съезде Ленин мен В. А. Десницкийдің (Сосновскийдің) жазбаша мәлімдемесі оқылды (қараңыз: осы том, 410-бет).— 411,
165 РСДРП IV (Бірігу) съезіпде болыпевиктер жәпе меньше- виктер қарулы көтеріліс туралы қарарлардьщ бастапқы жо- баларын тапсырғап болатын. Большевиктер меныпевпктік қарарды «қарулы көтеріліске царсы» қарар деп сипаттады. Мұны В. И. Ленин «РСДРП Бірігу съезі туралы баяндама- да» атап айтты (қарацьтз: Шыгармалар, 10-том, 373—378-бет- тер)411.
™ Съездің 22-мәжілісінде В. П. Акимов (Махновец) «Қарулы көтеріліс туралы» баяидамасында қарулы көтеріліске тура- сынан әрі ашық қарсы шықты. Қарулы көтеріліс туралы мәселе жөніпде ол ұсынган қарарды съезд қабылдамай тас- тады.— 413.
167 Әңгіме қарулы көтеріліс туралы меныпевиктік ңарар жоба- сьтның біріпші пункті жайында болып отыр, онда былай делінгеп: «Мыналарды еске ала отырып: 1) Россия үкіметі- пің топастықпен қарысуы халықты одан өз правосын тар- тып алуға мәжбүр етеді...» Бұл тұжырым Плехановтікі болатын. Ғ^аРУЛЬІ көтеріліс туралы қарар дайындау комисспя- сында Плеханов бастапқы жобадағы «мемлекеттік өкіметті тартып алу» деген сөздің орнына «одан өз правосын тартып алу» деп жазуды талап етті. Акимов «мәжбүр етеді» деген сөзге қарсы шықты. Онымен келісу мақсатын көздеп, Плеханов бүл пунктті басқа тұжырымда ұсынды, бірақ ол тұ- жырым да Акимовты қанағаттандырмады. Содан соц, Плеханов комиссияда өз түзетулерінен біржола бас тартты. Бірақ съезд мәжілісінің нақ басталар алдында комиссияның меиь- іпевпктік бөлегі съезге қарулы көтеріліс туралы мәселе жо- ніндегі қарардың Плеханов тұжырымдаған бірінші пупктін ұсынды. Түзетуге Ленин және съездің большевиктік бөлегі ' батыл қарсылық білдірді. Комиссия мүпіесі баяндамашы Красин баяндаманы жалғастырудан бас тартты. Плеханов оз түзетуін алып тастауға мәжбүр болды.— 413.
,6- РСДРП IV (Бірігу) съезінің 24-мәжілісінде Польша Король- дігі мен Литва соцпал-демократиясыныц РСДРП-мен бірі- гуі туралы мэселе шешілді.— 414.


ЕСКЕРТУЛЕР
51t
169 «Бурынгы «болъшевиктер» фракциясында болган Бірігу съезі делегаттарыныц партияга ундеуін» В. И. Ленин 1906 жылы 25—26 апрельде (8—9 маііда), партияііың Бірігу съсзі жабылғаннан кейін іле-шала жазды. Үндеу больше вик-деле- гаттардың Стокгольмдегі «Халық үйінде» болған кеңесін іе талқыланып, қабылданды. Үндеуге ең ірі партия үйымдары- нан: Петербург, Москва, Иваново-Вознесенск, Нижегород- Сормовр, Баку, Харьков, Уфа жәпе басқа ұйымдардың өкілі ретінде съезге қатысқан 26 большевик қол қойды.— 416.
170 РСДРП IV (Бірігу) съезінде партияның Ұйымдық уставы- ның 7-пунктін талқылау үстінде партияньщ Орталық Комитет! мен Орталық Органы арасындагы қарым-қатынас же- ніндегі моселе алауыздық тугызды. Меныпевиктер Орталық Органның редакторларын съезде сайлап, оларға Орталық Комитетте саяси мәселелер талқылапғанда іиешуші дауысқа ие болу правосын беруді талап етті. Болыповиктер Орталық Орган редакциясын Орталық Комитеттің тағайыидауын жә- не редакцияны ауыстырьш отыруға Орталық Комитеттің нраволы болуын талан етті. Съездегі меньшевиктік копші- лік өз ұсьтнысын өткізді. 1907 жылы РСДРП V (Лондон) съезінде партия уставы қайта қаралған кездо бүл пункт болыпевиктік тұжырымда қабылданды (қараңыз: «КПСС съездерінің, конференцияларының және Орталық Комитет пленумдарыпың қарарлары мен піешімдері», 1-том, «Ңазақ- стан» баспасы, 1971, 196—198-беттер).— 421.
171 «Frankfurter Zeitung» («Франкфурт Газеті»)—күнделікті газет, ірі неміс биржашыларының органы, 1856 жылдан 1913 жылға дейін Майндағы Франкфуртте шыгыгі тұрды. 1949 жылдан «Жалпыға бірдей Франкфурт Газеті» («Frankfurter Allgemeine Zeitung») дсген атпен қайтадан шыға бастады; батыс герман монополистерінің жаршысы.— 425.
172 «Journal de Geneve» («Женева Газеті») —лпбералдық багыт- тагы газет; 1826 жылдан шыға бастады.— 425.
173 Әңгіме 1905 жылы 12 (25) октябрьде жаппай саяси ереуілге қосылу жөнінде қарар қабылдаған барлық мамандықтагы инженерлер мен техниктер одағының Москва болімшесініц жалпы жиналысы жайыпда болып отыр.— 426.
174 Седан — Франциядағы қала, осы қала маңында 1870 жылы 1—2 сентябрьде Францпя-Пруссия соғысы кезінде Пруссия әскері Мак-Магоп қолбасшылық еткен француз армиясыя күл-талқан етіп жеңді. Француз императоры III Наполеон бастаған 100 мыңнан астам адам түтқынға түсті.
Ляояи — Маньчжурпядагы цала, осы қаланың түбінде 1904 жылы 17—21 августа (30 август — 3 сентябрьде) орыс-


512 ЕСКЕРТУЛЕР
жапон соғысы кезінде орыс армиясы жапондармен шайқаста жеңіліске ұшырап, Мукденге ңарай шегінді, 17 мың а дамы- нан айрылды.— 428.
175 Әңгіме Министрлер советінің председателі болып тағайын- далған С. Ю. Виттепің II Николайға баяндамасы жайында болып отыр. Патша баян даманы 1905 жылы 17 (30) октябрь- де Петергофта бекітті, онда 17 (30) октябрьдегі мднифестің негізгі қағидалары сөз болады; баяндама «Правительственный Вестниктің» 1905 жылғы 18 (31) октябрьдегі 222-номе- рінде жарияланды — 428.
176 «VIndependance Beige» («Тәуелсіз Бельгия») — буржуазия- лық күнделікті газет, 1831 жылы Брюссельде құрылды; Либера лдардың органы.— 429.


513
В. И. ЛЕНИН ЦИТАТ КЕЛТІРГЕН ЖӘІІЕ АУЫЗҒА АЛ РАН ӘДЕБИ ЕҢБЕКТЕР МЕН ДЕРЕКТЕМЕЛЕР КӨРСЕТКІШІ
А—ч, С. Поражение «блока».— «Молва», Спб., 1906, № 18, 22 марта (4 апреля), стр. 3. — 299.
Аграрная программа [принятая на IV (Объединительном) съезде РСДРП]:—В листовке: Постановления и резолюции Объ- единительн. съезда Российской социал-демократической рабочей партии. [Спб.], тип. Центрального Комитета, [1906], стр. 1. (РСДРП). -419.
Аксельрод, П. Б. Письмо к товарищам-рабочим. (Вместо предисловия) . — В кн.: Рабочий. Рабочие и интеллигенты в наших организациях. С предисл. П. Аксельрода. Изд. РСДРП, Женева, тип. партии, 1904, стр. 3—16.— 88.
«Без Заглавия», Спб. — 339.
— 1906, № 10, 26 марта, стр. 386—394, 405—413. — 341, 364— 365.
Бельский, С. Так что же делать?— «Слово», Спб., 1906, № 364, 25 января (7 февраля), стр. 6, в отд.: Из жизни.—185.
Бердяев, Н. Революция и культура.— «Полярная Звезда», Спб., 1905, № 2, 22 декабря, стр. 146—155. — 336.
Бланк, Р. К злобам дня русской социал-демократии. — «Наша Жизнь». Спб. 1906, № 401. 23 марта (5 апреля), стр. 1.— 327—336, 338, 339, 340—341, 342, 343—350, 352, 353, 354-355, 357, 358, 359—361, 364, 367, 371.
Борисов — царацыз: Суворов, С. А.


514 ӘДЕБИ ЕҢБЕКТЕР МЕН ДЕРЕКТЕМЕЛЕР КӨРСЕТКІІПІ
Британское рабочее движение и конгресс тред-юнионов. (Перевод с немецкого). Лондон, 10-пх сентября. — «Пролетарий», Женева, 1905, № 23, 31 (18) октября, стр. 7, в отд.: Иностранное обозрение. — 27.
В В. — царацыз: Воронцов, В. П.
В бюрократических сферах.— «Наша Жизнь», Спб. 1906, № 399, 21 марта (3 апреля), стр. 2. Подпись: Л. Л. — 313—314.
В защиту гонимого.— «Без Заглавия», Спб., 1906, № 10, 26 марта, стр. 386—394. Подпись: Б—сов. —341—342.
В печати и обществе.— «Русь», Спб., 1905, № 27, 22 ноября (5 декабря), стр. 3. — 130.
В Союзе союзов. [Решение Союза союзов об отношении к финансовому манифесту],— «Молва», Спб., 1905, № 2, 6 (19) декабря, стр. 3, в отд.: В союзах. —175.
«Вестник Партии Народной Свободы», Спб., 1906, № 5, 28 марта, стлб. 273-276. — 297.
[Витте, С. Ю.\ Всеподданнейший доклад статс-секретаря графа Витте.— «Правительственный Вестник», Спб., 1905, № 222, 18 (31) октября, стр. І.—428.
Водовозов, В. Поражение правительства.— «Наша Жизнь», Спб., 1906, № 406, 29 марта (11 апреля), стр. 1—2. —403.
«Волна», Спб., 1906, № 12, 9 мая, стр. 3.— 400.
^[Воронцов, В. П.] В. В. Судьбы капитализма в России. Спб., тип. Стасюлевича, 1882. 312 стр. — 47.
«Вперед», Женева.— 258.
— 1905, № И, 23 (10) марта, стр. 1. — 258.
^Второй очередной съезд Росс, соц.-дем. рабочей партии. Полный текст протоколов. Изд. ЦК. Женева, тип. партии, [1904] 397, II стр. (РСДРП). — 65, 90, 97-98, 124-125, 152, 153, 155—156, 227, 253, 255—256, 257—258, 259—260, 261, 262, 263, 267—268, 318, 391-392.
* В. И. Ленин белгілер салған кітаптар, газеттер мен мақалалар жүлдызшамен белгіленді; бүлар КПСС Орталык Комитеті іканындагы Марксизм-ленинизм институтының Орталық партия архивінде сайта улы.


ӘДЕБИ ЕҢБЕКТЕР МЕН ДЕРЕКТЕМЕЛЕР КӨРСЕТКІПП 515
Выборная кампания. (От наших корреспондентов). Москва.— «Речь», Спб., 1906, № 30, 24 марта (6 апреля), ст. 5. — 292.
Выборы,— «Русские Ведомости», М., 1906, № 76, 19 марта, стр. 4—5. — 296.
Гервег, Г. Жилья и работы. —2, 425.
[Гессен, 5.] С.-Петербург, 20-го декабря. — «Народная Свобода», Спб., 1905, № 5 (9144), 20 декабря (2 января 1906), стр. 1. —177—179, 310.
Главнейшие резолюции, принятые на Втором съезде Российской соц.-дем. рабочей партии.— В кн.: Второй очередной съезд Росс, соц.-дем. рабочей партии. Полный текст протоколов. Изд. ЦК. Женева, тип. партии, [1904], ст. 12—18. (РСДРП). — 90.
Главнейшие резолюции, [принятые на Третьем съезде Российской соц.-дем. рабочей партии]. — В кн.: Третий очередной съезд Росс, соц.-дем. рабочей партии. Полный текст протоколов. Изд. ЦК. Женева, тип. партии, 1905, стр. XVI— XXVII. (РСДРП).— 90, 331—332.
Глинка, С. Виновные найдены.— «Слово», Спб., 1906, № 382, 12 (25) февраля, стр. 1—2. — 265.
Гоголь, Н. В. Мертвые души.—127, 336.
Гончаров, И. А. Обломов. —53, 107.
Государственная дум.а. [Ход выборов по городам].— «Паша Жизнь», Спб., 1906, № 405, 28 марта (10 апреля),
стр. 3. — 293.
*Госндарствснная дума и социал-демократия. [Спб., «Пролетарское Дело»], 1906, 32 стр.— 289—290, 291—292, 294-295.
[Грингмут, В. Л.] «Аграрный вопрос».— «Московские Ведомости», 1906, № 42, 15 (28) февраля, стр. 1. Под общ. загл.: Москва, 14 февраля. — 264—265.
Громан, В. Г. К аграрной программе российской социал-демократии.— «Правда», М. 1905, декабрь, стр. 243—260.— 261.
*Дан, Ф. Государственная дума и пролетариат.— В кн.: Государственная дума и социал-демократия. [Спб., «Пролетарское Дело»], 1906, стр. 9—32. —289, 294.


516 ӘДЕБИ ЕҢБЕКТЕР МЕН ДЕРЕКТЕМЕЛЕР КӨРСЕТКІШІ
[Даниельсон, Н. Ф.] Николай — он. Очерки нашего пореформен* ного общественного хозяйства. Спб., тип. Бенко, 1893. XVI, 353 стр.; XVI л. табл. - 47.
Джон — царацыз: Маслов, П. П.
Для характеристики чл. Гос[ударственной] думы 3. С. Мишина— «Русское Государство», Спб., 1906, № 47, 28 марта (10 апреля), стр. 1, в отд.: К выборам. — 391.
«Дневник Социал-Демократа», Женева, 1905, № 3, ноябрь, стр. 1—23. — 182.
— 1905, № 4, декабрь, стр. 1-12. -182-183, 184, 185-186, 221—222, 223, 224, 288-289, 360, 412.
— 1906, № 5, март, стр. 1—20, 32-39. - 259, 260, 261-262, 265- 266, 286, 287, 288, 289, 291, 319, 322, 396.
1906, № 6, август. — 289.
Добролюбов, II. А. В прусском вагоне. — 16.
[Доклад Петербургского комитета РСДРП на Петербургской общегородской конференции РСДРП 11 (24) февраля 1906 г.]. Рукопись !. — 196.
Долгоруков, П. Аграрная волна. (Из уездных наблюдений).— «Право», Спб., 1906, № 2, 15 января, стлб. 90—99.— 755.
«Заря», Stuttgart. — 255, 367.
— 1901, № 2—3, декабрь, стр. 60—100.— 367.
- 1902, № 4, август, стр. 11—39, 152-183. — 257, 260, 264, 269- 270.
Значение столичных выборов. — «Новое Время», Спб., 1906, № 10783, 22 марта (4 апреля), стр. 3. — 297.
«Известия Совета Рабочих Депутатов», Спб., — 77, 104.
— 1905, Кг 3, 20 октября, стр. 1. — 77, 78.
1 Бірінші рет мына журналда жарияланған: «Пролетарская Революция», М., 1930, № 12. 176—177-беттер.


ӘДЕБИ ЕҢБЕКТЕР МЕН ДЕРЕКТЕМЕЛЕР КӨРСЕТКІШІ 517
Изгоев, А. С. «Диктатура пролетариата»,— «Полярная Звезда». Спб., 1906, № 10, 18 февраля, стр. 715—724. — 307—«т
Икс — царацыз: Маслов, П. П.
«Искра» (старая, ленинская), [Лейпциг — Мюнхен — Лондон — Женева]37, 255, 367.
«Искра» (новая, меньшевистская), [Женева]. — 7, 14, 17—18, 19, 286.
★«Искра», [Мюнхен], 1901, № 3, апрель, стр. І—2. — 255.
•— [Лондон], 1902, № 21, 1 июня, стр. 1—2. — 255, 257,
— 1902, № 24, 1 сентября, стр. 1.— 367.
*— 1902, № 26, 15 октября, стр. 1. — 367.
*— 1903, № 37, 1 апреля, стр. 2—3. — 367.
[Женева], 1905, № 105, 15 июля, стр. 2—3. — 88, 96.
— 1905, № 111, 24 сентября, стр. 6.— 8.
— 1905, № 112, 8 октября, стр. 4. — 17, 18—19.
Итоги.— «Молва». Спб., 1906, № 18, 22 марта (4 апреля), стр. 1—2. — 312—313, 314—315, 319—320.
[Итоги выборов в члены Государственной думы 26 марта (8 апреля) 1906 г.].— «Наша Жизнь», Спб., 1906, № 405, 28 марта (10 апреля), стр. 2—3, в отд.: Из Москвы. — 293.
К выборам в Государственную думу.— «Русские Ведомости», М, 1906, № 40, 23 (10) февраля, стр. 3. - 302, 303-304, 318, 332—333, 334, 335, 336.
К объявлению военного положения в Киеве. (Из частного письма из Киева). — «Русь», Спб., 1905, № 27, 22 ноября (5 декабря), стр. 2. —129.
К партии. [Листовка]. [Спб.], тип. Объединенного Центрального Комитета, [февраль 1906]. 4 стр. (РСДРП). Подпись:- Объединенный Центральный Комитет РСДРП. — 233.
К партии. [Листовка]. [Спб.], тип. Объединенного Центрального Комитета, [январь 1906]. 1 стр. (РСДРП). Подпись: Объединенный Центральный Комитет РСДРП. — 204.
К проекту о созыве Учредительного собрания. (В Союзе союзов).—«Наша Жизнь», Спб., 1905, № 338, 19 ноября (2 декабря), стр. 1. —127.


518 ӘДЕБИ ЕҢБЕКТЕР МЕН ДЕРЕКТЕМЕЛЕР КӨРСЕТКІШІ
К русскому народу! [Листовка]. ЦК РСДРП. [Спб.], 18 (31) октября 1905. 1 стр. (РСДРП). - 33.
К созыву 4-го съезда РСДРП. Ко всем партийным организациям и ко всем рабочим социал-демократам.— «Новая Жизнь», Спб., 1905, № 9, 10 ноября, стр. 2. — 88, 91—92.
Кайлеиский. К аграрной реформе.— «Слово», Спб., 1906, № 383, 14 (27) февраля, стр. 1—2.— 265.
Кандидаты партии к.-д. в Москве.— «Наша Жизнь», Спб., 1906, № 401, 23 марта (5 апреля), стр. 4, в отд.: Выборы п партии. — 286.
[Карпинский, В. Л.] Калинин, В. Крестьянский ‘съезд.— «Пролетарий», Женева, 1905, № 25, 16 (3) ноября, стр. 2—3.— 85—86.
[Катков, М. П.] Москва, 5 марта.— «Московские Ведомости», 1881, № 65, 6 марта, стр. 2—3. — 316—317.
Каутский, К. Аграрный вопрос в России1.— 221.
— Пет больше социал-демократии! Ответ центральному союзу немецких фабрикантов. Изд. в Германии по постановлению центр, ком. немецкой с.-д. партии. Пер. с нем. М. Лапина и Д. Лещенко под ред. Д. Лещепко. С предисл. П. Ленина. Спб., «Утро», [1906]. 96 стр. — 373, 374.
— Перспективы русского освободительного движения. (Пер. с нем. Ципорина). [Спб.], «Трибуна», [1906]. 7 стр.— 221,412.
Кауфман. А. Где взять земли?—«Полярная Звезда», Спб., 1906, № 10, 18 февраля, стр. 687—705. — 555.
Классовые задачи пролетариата в современный момент демократической революции. [Проект резолюции большевиков к IV (Объединительному) съезду РСДРП].—«Партийные Известия», [Спб.], 1906, № 2, 20 марта, стр. 6. Под общ. загл.: Проект резолюций. К Объединительному съезду Российской социал-демократической рабочей партии. — 394.
Ко всем сознательным товарищам рабочим! (Письмо в редакцию).— «Искра», [Женева], 1905, № 105, 15 июля, стр. 2—3. Подпись: «Рабочий», один из многих.— 88, 96.
. 1 1906 з-кылы бұл маңаланоің аудармасы бірнеше рет басылып шық- ңапдықтан В. И. Лениннің ңай басылымды айтып отырғанын аныңтау мүмкш болмады.


ӘДЕБИ ЕҢБЕКТЕР МЕН ДЕРЕКТЕМЕЛЕР КӨРСЕТКІШІ 519
Конференция социал-демократических организаций в России. Резолюция о Государственной думе.— «Пролетарий», Женева, 4905, № 22, 24 (И) октября, стр. 1.— 7—8, 17, 18.
Крылов, И. А. Лебедь, Щука и Рак. —307.
— Любопытный.— 256.
Кто дал успех кадетам.— «Молва», Спб., 1906, № 19, 23 марта (5 апреля), стр. 2.-298.
Кускова, Е. П. Б. Струве и рабочие.— «Без Заглавия», Спб., 1906, № 10, 26 марта, стр. 405—413, в отд.: Печать. — 365.
[Ленин, В. И.\ Аграрная программа русской социал-демократии.— «Заря», Штутгарт, 1902, № 4, август, стр. 152—183. Подпись: Н. Ленин. — 257, 269.
— Бойкот булыгинской Думы и восстание. — «Пролетарий», Женева, 1905, № 12, 16 (3) августа, стр. 1.— 7.
•— Бойкотировать ли Государственную думу? [Дан, Ф.] Почему мы против бойкота выборов? [Листовка]. Изд. Объединенного Центрального Комитета. Б. м., тип. Объедин. Центр. Комитета, [январь 1906]. 1 стр. — 289.
-— Буржуазия сытая и буржуазия алчущая.— «Пролетарий». Женева, 1905, № 20, 10 октября (27 сентября), стр. 2—3.—
12.
— Вооруженное восстание. [Проект резолюции к IV (Объединительному) съезду РСДРП].— «Партийные Известия», [Спб.], 1906, № 2, 20 марта, стр. 6—7. Под общ. загл.: Проект резолюций. К Объединительному съезду Российской социал-демократической рабочей партии. — 411, 412.
— Всероссийская политическая стачка.— «Пролетарий», Женева, 1905, № 23, 31 (18) октября, стр. 1—2. — 5, 29, 74.
— Выступления при обсуждении пунктов 7 и 8 проекта резолюции [о тактике бойкота. Петербургская общегородская конференция РСДРП (II). Конец февраля — начало марта 1906 г.]. Рукопись 1. — 205, 207.
— Г. Струве, изобличенный своим сотрудником.— «Искра», [Лондон], 1903, № 37, 1 апреля, стр. 2—3. —367.
— Гонители земства и Аннибалы либерализма.— «Заря» Stuttgart, 1901, № 2—3, декабрь, стр. 60—100. Подпись: Т. П. - 367.
* Біпінші рет мына жувналда жарияланған: «Пролетарская Революция», М., 1931, Кз 1, 138—141-беттер,
18 12-том


520 ӘДЕБИ ЕҢБЕКТЕР МЕН ДЕРЕКТЕМЕЛЕР КӨРСЕТКІШІ
♦— Государственная дума и социал-демократическая тактика.— В кн.: Государственная дума и социал-демократия. [Спб., «Пролетарское Дело»], 1906, стр. 1—8. Подпись: Н. Ленин.— 291-292.
— Две тактики социал-демократии в демократической революции.. Изд. ЦК РСДРП. Женева, тип. партии, 1905. VIII, 108 стр. (РСДРП). Перед загл. авт.: Н. Ленин. — 14.
— Доклад по аграрному вопросу на IV (Объединительном) съезде РСДРП L — 386—387.
— Задачи русских социал-демократов. С предисл. П. Аксельрода. Изд. РСДРП. Женева, тип. «Союза русских социал-демократов», 1898. 32 стр. Перед загл. кн. авт. не указан.— 255.
— /Г деревенской бедноте. Объяснение для крестьян, чего хотят социал-демократы. С прил. проекта программы РСДРП. Изд. Загран, лиги русск. рев. соц.-дем. Женева, тип. Лиги, 1903, 92 стр. (РСДРП). Перед загл. авт.: Н. Ленин. —257.
— Ответ на критику нашего проекта программы. — В кн.:- [Маслов, П. П.] Икс. Об аграрной программе. [Ленин, В. И.] Ленин, Н. Ответ на критику нашего проекта программы. Изд. Лиги русск. рев. с.-д. Женева, тип. Лиги, 1903, стр. 26—42. (РСДРП). Подпись: Н. Ленин. — 257, 264, 267, 280.
— Отношение к буржуазным партиям. [Проект резолюции к IV (Объединительному) съезду РСДРП]. — «Партийные Известия», [Спб.], 1906, № 2, 20 марта, стр. 7—8. Под общ. загл.: Проект резолюций. К Объединительному съезду Российской социал-демократической рабочей партии. — 404—405.
— Первая победа революции.— «Пролетарий», Женева, 1905, № 24, 7 ноября (25 октября), стр. 1.-59, 74.
— Первые итоги политической группировки.— «Пролетарий», Женева, 1905, № 23, 31 (18) октября, стр. 1—2. —17.
— Пересмотр аграрной программы рабочей партии. № 1. Спб., «Наша Мысль», 1906. 31 стр. — 234, 383, 385, 387-388, 389— 390, 391.
[Ленин, В. И.} Письменное заявление на 21-м заседании съезда. [Объединительный съезд РСДРП 10 (23) апреля — 25 ап-
1 Баяндама тексті сақталмаған.


ӘДЕБИ ЕҢБЕКТЕР МЕН ДЕРЕКТЕМЕЛЕР КӨРСЕТКІШІ 521
реля (8 мая) 1906].-—В кн.: Протоколы Объединительного съезда РСДРП, состоявшегося в Стокгольме в 1906 г. М., тип. Иванова, 1907, стр. 305. — 411.
— Планы министра-клоуна— «Пролетарий», Женева, 1905. № 23, 31 (18) октября, стр. 3, в отд.: Из общественной жизни. — 51.
— Политическая борьба и политиканство. — «Искра», [Лондон] , 1902, Кз 26, 15 октября, стр. 1. — 367.
— Последнее слово искровской тактики или потешные выборы, как новые побудительные мотивы для восстания.— «Пролетарий», Женева, 1905, № 21, 17 (4) октября, стр. 2—5.— 8.
— [Постановление Исполнительного комитета Петербургского Совета рабочих депутатов 14 (27) ноября 1905 г. о мерах борьбы с локаутом'].— «Новая Жизнь», Спб., 1905, Кз 13, 15 ноября, стр. 2. Под. общ. загл.: Заседание Исполнительного комитета Совета рабочих депутатов. 14 ноября 1905 г.— 113, 114.
—Проект нового закона о стачках.— «Искра», [Лондон], 1902, № 24, 1 сентября, стр. 1. — 367.
— Проект резолюции о Государственной думе, внесенный на Объединительный съезд — царацыз: Ленин, В. И. Резолюция большинства о Государственной думе.
— Пролетариат и крестьянство.— «Вперед», Женева, 1905, № И, 23 (10) марта, стр. 1. — 258.
— Рабочая партия и ее задачи при современном положении.— «Молодая Россия», [Спб.], 1906, № 1, 4 января, стр. 3—4. Подпись: Н. Ленин. —182.
*— Рабочая партия и крестьянство.— «Искра», [Мюнхен], 1901, № 3, апрель, стр. 1—2. — 255.
— Резолюция большинства о Государственной думе.— «Волна», Спб., 1906, № 12, 9 мая, стр. 3, в отд.: Из жизни политических партий.— 400.
Резолюция о вооруженном восстании, [принятая на III съезде РСДРП]. — В кн.: Третий очередной съезд Росс, соц.-дем. рабочей партии. Полный текст протоколов. Изд. ЦК. Женева, тип. партии, 1905, стр. XVII—XVIII. (РСДРП).- 331—332.
18*


522 ӘДЕБИ ЕҢБЕКТЕР МЕН ДЕРЕКТЕМЕЛЕР КӨРСЕТКІПІІ
•— Резолюция Петербургской организации РСДРП о тактике бойкота. [Листовка]. Изд. Объед. Петерб. Ком. РСДРП. [Спб.], тип. Объедин. Центр. Комитета, [март 1906]. 2 стр. (РСДРП). — 198, 202, 204, 208.
•- [Резолюция по аграрному вопросу конференции «большинства» в Таммерфорсе].— «Молва», Спб., 1905, № 23, 31 декабря (13 января 1906), стр. 4, в ст.: Аграрный вопрос и социал-демократия, в отд.: Собрания. — 259, 260.
— [Резолюция по аграрному вопросу конференции «большинства» в Таммерфорсе].— «Наша Жизнь» («Народное Хозяйство»), Спб., 1906, № 16, 3 (16) января, стр. 3—4, в ст.: Из жизни Росс, соц.-дем. рабочей партии, в отд.: Хроника рабочего и профессионального движения.— 259, 260.
— [Резолюция по аграрному вопросу конференции «большинства» в Таммерфорсе]. — «Правда», М., 1906, кн. II, январь, стр. 74—75, в ст.: [Вольский, Н. В.] Валентинов, II. Аграрный вопрос и рабочая партия. — 259, 260.
— [Речь по вопросу о вооруженном восстании на IV (Объединительном) съезде РСДРП]. —В кн.: Протоколы Объединительного съезда РСДРП, состоявшегося в Стокгольме в 1906 г. М., тип. Иванова, 1907, стр. 325—326.— 415.
— [Речь по вопросу об отношениях рабочих и интеллигентов в с.-д. организациях 20 апреля (3 мая) 1905 г. на 111 съезде РСДРП].— В кн.: Третий очередной съезд Росс, соц.-дем. рабочей партии. Полный текст протоколов. Изд. ЦК. Женева, тип. партии, 1905, стр. 234—235. (РСДРП). — 95.
— [Содоклад по вопросу об отношении к Государственной думе на IV (Объединительном) съезде РСДРП].— В кн.: Протоколы Объединительного съезда РСДРП, состоявшегося в Стокгольме в 1906 г. М., тип. Иванова, 1907, стр. 237— 240. — 406.
— Социалистическая партия и беспартийная революционность.— «Новая Жизнь», Спб., 1905, № 22, 26 ноября, стр. 1; № 27, 2 декабря, стр. 1—2. Подпись: Н. Ленин. — 343, 353.
— [Тактическая платформа к Объединительному съезду РСДРП. Проект резолюций к Объединительному съезду РСДРП]. «Партийные Известия», [Спб.], 1906, № 2, 20 марта, стр. 5-^.-228-229, 327-328, 386, 405, 411, 412.
— Что делать? Наболевшие вопросы нашего движения. Stuttgart, Dietz, 1902. VII, 144 стр. На обл. и тит. л. авт.: Н. Ленин. — 64—£5.


ӘДЕБИ ЕҢБЕКТЕР МЕН ДЕРЕКТЕМЕЛЕР КӨРСЕТКІШІ 523
Манифест. — «Новая Жизнь», Спб., 1905, № 27, 2 декабря, стр. 1. —175.
Манифест [и основные положения о составлении, рассмотрении и обнародовании законов, издаваемых для империи со включением Вел, кн. Финляндского], 3 (15) февраля 1899 г.— «Правительственный Вестник», Спб., 1899, № 28, 5 (17) февраля, стр. 1. — 82.
Манифест [об изменении учреждения Государственной думы и Государственного совета], 20 февраля (5 марта) 1906 г.— «Правительственный Вестник», Спб., 1906, Я« 41, 21 февраля (6 марта), стр. 1, — 213,
Манифест [об учреждении Государственной думы]. 6 (19) августа 1905 г. — «Правительственный Вестник», Спб., 1905, № 169, 6 (19) августа, стр. І. — 9, 172, 173, 212.
Манифест. 17 (30) октября 1905 г. — «Правительственный Вестник», Спб., 1905, № 222, 18 (31) октября, стр. 1.-28, 31, 32, 33, 38, 39, 56, 74, 77, 78, 79, 83-84, 116, 131, 133, 157, 178, 211, 383.
Маркс, К. и Энгельс, Ф, Обращение того же Центрального Комитета к Союзу. Июнь 1850 г. Центральный Комитет Союзу.— В кн.: Маркс, К. Кёльнский процесс коммунистов. С введен. Ф. Энгельса и документами. Пер. с ном. Спб., «Молот», 1906, стр. 117—120, в отд.: IX. Приложение. — 218, 228.
— Обращение Центрального Комитета к Союзу, март 1850 г. Центральный Комитет — Союзу. — В кн.: Маркс, К. Кёльнский процесс коммунистов. С введен. Ф. Энгельса и документами. Пер. с нем. Спб., «Молот», 1906, стр. 105—117, в отд.: IX. Приложение. — 218—219.
Маркс, К. Буржуазия и контрреволюция. U—царацыз: Marx, К. Köln, 11. Dezbr.
— Кёльнский процесс коммунистов. С введен. Ф. Энгельса и документами. Пер. с нем. Спб., «Молот», 1906, 125 стр.— 218—219, 228.
— Послесловие [к книге «Кёльнский процесс коммунистов»].— В кн.: Маркс, К. Кёльнский процесс коммунистов. С введен. Ф. Энгельса и документами. Пер. с нем. Спб., «Молот», 1906, стр. 102—105. — 219.
[Мартов, Л.] [Резолюция о выборах в Государственную думу, внесенная на Петербургской общегородской конференции


524 ӘДЕБИ ЕҢБЕКТЕР МЕН ДЕРЕКТЕМЕЛЕР КӨРСЕТКІПІІ
РСДРП (II). Конец февраля — начало марта 1906 г.] Ч— 201.
Маслов, П. П. Критика аграрных программ, и проект программы. М., «Колокол», 1905, 43 стр. (Первая б-ка № 31).— 259-260, 261, 267—270, 271—276, 277, 279—280.
— Об аграрной программе.— В кн.: [Маслов, П. П.] Икс. Об аграрной программе. [Ленин, В. И.] Ленин, Н. Ответ на критику нашего проекта программы. Изд. Лиги русюк. рев. с.-д. Женева, тип. Лиги, 1903, стр. 1—25. (РСДРП). Подпись: Икс.— 256, 259-260, 261, 267, 280.
— Об аграрной программе. [Ленин, В. И.] Ленин, Н. Ответ на критику нашего проекта программы. Изд. Лиги русск. рев. с.-д. Женева, тип. Лиги, 1903. 42 стр. (РСДРП).— 256— 257, 259—260, 261, 264, 267, 280.
— [Проект аграрной программы].— «Партийные Известия», [Спб.], 1906, № 2, 20 марта, стр. 12. Под общ. загл.: Проекты аграрной программы к предстоящему съезду. — 381— 382, 388.
Материалы для выработки партийной программы. Вып. II. Н. Рязанов. Проект программы «Искры» и задачи русских социал-демократов. Изд. гр. «Борьба». Женева, 1903. 302 стр. (РСДРП).- 256.
Материалы для выработки партийной программы. Вып. III. Наша программа. Проект программы группы «Борьба» и комментарий к ней. Изд. группы «Борьба». Женева, 1903. 52 стр. (РСДРП). — 256.
[Милюков, П.] С.-Петербург, 29 марта.— «Речь», Спб., 1906, № 34, 29 марта (И апреля), стр. 1. — 403.
— Элементы конфликта.— «Речь», Спб., 1906, № 30, 24 марта (6 апреля), стр. 1—2. — 311, 315, 355.
«Мир Божий», Спб., 1906, № 1, январь, стр. 63—81. — 259, 260, 261.
«Молва», Спб. — 319.
— 1905, № 2, 6 (19) декабря, стр. 3. —175
— 1905, Я® 23, 31 декабря (13 января), стр. 4. — 258, 259—260.
Ңарар сақталмаған.


ӘДЕБИ ЕҢБЕКТЕР МЕН ДЕРЕКТЕМЕЛЕР КӨРСЕТКППІ 525
«Молва», 1906, № 18, 22 марта (4 апреля), стр. 1—2, 3. — 298, 299, 311-313, 314-315, 319-320, 355.
1906, № 19, 23 марта (5 апреля), стр. 2. — 298.
«Молодая Россия», Спб., 1906, № 1, 4 января, стр. 3—4. —182.
[Морозов, М. 5.] Муратов и [Лапин, А. Ф.] Трофимов. [Поправка о парламентской социал-демократической фракции, внесенная на 21-м, заседании IV (Объединительного) съезда РСДРП]. — В кн.: Протоколы Объединительного съезда РСДРП, состоявшегося в Стокгольме в 1906 г. М., тип. Иванова, 1907, стр. 299.—407.
«Московские Ведомости». —12, 264—265, 321, 341.
— 1881, № 65, 6 марта, стр. 2—3. — 315—316.
— 1906, № 18, 21 января (3 февраля), стр. 2. — 264—265.
— 1906, № 19, 22 января (4 февраля), стр. 2. — 264—265.
*- 1906, № 41, 14 (27) февраля, стр. 4. — 264—265.
1906, № 42, 15 (28) февраля, стр. 1. — 264—265.
Муратов — уарацыз: Морозов, М. В.
Набоков, В. Петербургская победа.— «Вестник Партии Народной Свободы», Спб., 1906, № 5, 28 марта, стлб. 273—276. — 297.
[Накоряков, И. Н.] Стодолин. [Поправка о составе парламентской фракции РСДРП, внесенная на 21-м заседании IV Объединительного) съезда РСДРП]. ■— В кн.: Протоколы Объединительного съезда РСДРП, состоявшегося в Стокгольме в 1906 г. М., тип. Иванова, 1907, стр. 301. — 408, 409, 419— 420.
«Народная Свобода», Спб., — 310.
— 1905, № 5 (9144), 20 декабря (2 января 1906), стр. 1.— 177—179, 310.
«Народное Хозяйство», Спб., 1905, № 10, 25 декабря (7 января 1906), стр. 3.-166.
«Начало», Спб. — 343, 351.


526 ӘДЕБИ ЕҢБЕКТЕР МЕН ДЕРЕКТЕМЕЛЕР КӨРСЕТКІШІ
((Наша Жизнь», Спб. — 145, 298, 311, 328, 344.
— 1905, № 336, 17 (30) ноября, стр. 2. — 122.
— 1905, № 338, 19 ноября (2 декабря), стр. 1. —127.
— 1906, № 16, 3 (16) января, стр, 3—4.— 259, 260,
— 1906, № 399, 21 марта (3 апреля), стр. 1—2. — 313—314, 365.
— 1906, № 401, 23 марта (5 апреля), стр. 1, 3, 4. — 286, 298, 328—336, 338, 339, 340—341, 342—343, 344—350, 352, 353, 354— 355, 357, 358, 359-361, 364-365, 366-367, 371.
1906, Яг 405, 28 марта (10 апреля), стр. 2—3. 293, 364—
365.
1906, № 406, 29 марта (11 апреля), стр. 1—2. — 403.
— 1906, № 408, 31 марта (13 апреля), стр. 1. — 311.
Наша позиция в вопросе о вооруженном восстании. Письмо к редактору «Освобождения».—«Освобождение»,Париж? 1905, № 74, 26 (13) июля, стр. 398—402. Подпись: Освобожде- нец. — 360.
Некрасов, Н. А. Сцены из лирической комедии «Медвежья охота». — 316.
Неприкосновенность собственности.— «Московские Ведомости», 1906, № 19, 22 января (4 февраля), стр. 2. Под общ. загл.: Москва, 21 января. — 264—265.
Николай — он — царацыз: Даниельсон, Н. Ф.
«Новая Жизнь», Спб. — 56, 89, 343, 350—351, 353.
— 1905, № 1, 27 октября — № 5, 1 ноября. — 63.
— 1905, № 1, 27 октября. Приложение к № 1 «Новой Жизни», стр. І. — 56.
— 1905, № 4, 30 октября, стр. 3. — 67.
— 1905, № 5, 1 ноября, стр. 1.— 63.
— 1905, № 9, 10 ноября, стр. 2.-88, 91—92.
«Новая Жизнь», 1905, Я» 13, 15 ноября, стр. 2, 3.—113, 114, 117—118.


ӘДЕБИ ЕҢБЕКТЕР МЕН ДЕРЕКТЕМЕЛЕР КӨРСЕТКІШІ 527
— 1905, № 21, 25 ноября, стр. 2.-755, 136, 137.
— 1905, № 22, 26 ноября, стр. 1.— 343, 353.
— 1905, № 27, 2 декабря, стр. 1-2. —175-176.
«Новое Время», Спб.— 12, 51, 59, 159, 350.
— 1905, №10608, 13 (26) сентября, стр. 3. —12.
— 1905, № 10639, 23 октября (5 ноября), стр. 5—6. — 82.
— 1906, № 10783, 22 марта (4 апреля), стр. 3. — 297.
— 1906, № 10784, 23 марта (5 апреля), 3. — 297.
О вооруженном восстании. [Проект резолюции меньшевиков к IV (Объединительному) съезду РСДРП]. — «Партийные Известия», [Спб.], 1906, № 2, 20 марта, стр. 10. Под общ. загл.: Проект резолюций к предстоящему съезду, выработанный группой «меньшевиков» с участием редакторов «Искры». — 386.
О вооруженном восстании. [Проект резолюции меньшевиков, фигурировавший на IV (Объединительном) съезде РСДРП] \ —411-413.
О вооруженном восстании. [Резолюция, принятая на IV (Объединительном) съезде РСДРП]. — В кн.: Протоколы Объединительного съезда РСДРП, состоявшегося в Стокгольме в 1906 г. М., тип. Иванова, 1907, стр. 416—417, в отд.: Приложение II. Постановления и резолюции съезда. — 420.
О завоевании власти и участии во временном правительстве. [Резолюция первой общерусской конференции партийных работников]. — В кн.: Первая общерусская конференция партийных работников. Отдельное приложение к № 100 «Искры». Женева, тип. партии, 1905, стр. 23—24. (РСДРП).— 14.
О партизанских выступлениях. О партизанских действиях. [Резолюция, принятая на IV (Объединительном) съезде РСДРП]. — В кн.: Протоколы Объединительного съезда РСДРП, состоявшегося в Стокгольме в 1906 г. М., тип. Иванова, 1907, стр. 417—418, в отд.: Приложение II. Постановления и резолюции съезда.— 420—421.
1 Жоба сақталмаған,


528 ӘДЕБИ ЕҢБЕКТҢР МЕН ДЕРЕКТЕМЕЛЕР КӨРСЕТКІШІ
О работе среди крестьян. [Резолюция первой общерусской конференции партийных работников]. — В кн.: Первая общерусская конференция партийных работников. Отдельное приложение к № 100 «Искры». Женева, тип. партии, 1905, стр. 21—23. (РСДРП). — 100, 183, 185—186, 258.
О современном моменте революции и задачах пролетариата, [Проект резолюции меньшевиков к IV (Объединительному) съезду РСДРП].—«Партийные Известия», [Спб.], 1906,
№ 2, 20 марта, стр. 9. Под общ. загл.: Проект резолюций к предстоящему съезду, выработанный группой «меньшевиков» с участием редакторов «Искры». — 327—328, 364— 365.
О тактике крестьянского союза. — В кн.: Постановления съездов крестьянского союза (Учредительного 31 июля — 1 августа и 6—10 ноября 1905 г.). Изд. Северного Обл. Бюро содействия крестьянскому союзу (в С.-Петербурге). Спб., тип. Клобукова, 1905, стр. 4—5. (Всероссийский крестьянский союз). — 86.
Об отношении к Государственной думе. [Первоначальный проект резолюции, внесенный меньшевиками на IV (Объединительном) съезде РСДРП] Ч— 402—403.
Об отношении к Государственной думе. [Проект резолюции, внесенный меньшевиками на IV (Объединительном) съезде РСДРП]. — В кн.: Протоколы Объединительного съезда РСДРП, состоявшегося в Стокгольме в 1906 г. М., тип. Иванова, 1907, стр. 204—205. — 400, 402-403, 404.
Об отношении к Государственной думе. [Резолюция, принятая на IV (Объединительном) съезде РСДРП]. — Там же, стр. 414—416, в отд.: Приложение II. Постановления и резолюции съезда. — 419—420.
Об отношениях между двумя частями партии. [Резолюция первой общерусской конференции партийных работников]. — В кн.: Первая общерусская конференция партийных работников. Отдельное приложение к № 100 «Искры». Женева, тип. партии, 1905, стр. 27. (РСДРП). — 96.
Общий совет депутатов.— «Русь», Спб., 1905, № 26, 21 ноября (4 декабря), стр. 1—2. —130, 131, 132, 133, 134.
Ортодоксальные марксисты и крестьянский вопрос. — «Революционная Россия». [Женева], 1905, № 75, 15 сентября, стр. 1—3. — 43, 46—48, 431, 432.
1 Жоба сақталмаған.


ӘДЕБИ ЕҢБЕКТЕР МЕН ДЕРЕКТЕМЕЛЕР КӨРСЕТКІШІ 529
«Освобождение», Штутгарт — Париж. —14, 18, 19, 53, 145, 330, 358, 360, 367.
«Освобождение», Париж, 1905, № 74, 26 (13) июля, стр. 398— 402. — 360.
Парвус. [Предисловие к книге: Троцкий, Н. До девятого января].—^ кн.: [Троцкий, Л. Д.] До девятого января. С пре- дисл. Парвуса. Женева, тип. партии, 1905, стр. I—XIV. (РСДРП). Перед загл. авт.: Н. Троцкий. — 227—228, 353— 354, 370.
«Партийные Известия», [Спб.]. — 405.
— 1906, № 2, 20 марта, стр. 5-9, 9-11, 12. —Ж 327—328, 364—365, 369, 370, 381—382, 386, 387—388, 389, 394, 395, 405, 411—412.
Первая общерусская конференция партийных работников. От-« дельное приложение к № 100 «Искры». Женева, тип. партии, 1905. 31 стр. (РСДРП)—14, 19, 96, 100, 183-184, 185— 186, 258.
Петербургские вести. [Речь Николая II к депутации дворян Владимирской губернии]. — «Московские Ведомости», 1906, № 41, 14 (27) февраля, стр. 4.— 264—265.
[Письмо делегатов Совета рабочих депутатов, членов партии соц.-революционеров. 27 октября 1905 г.].— «Новая Жизнь», Спб., 1905, № 4, 30 октября, стр. 3, в отд.: Письма в редакцию. — 67.
Письмо «Рабочего, одного из многих» — царацыз: Ко всем сознательным товарищам рабочим.
Плеханов, Г. В. Всероссийское разорение. (Отдельный оттиск из № 4 «Социал-Демократа»). Женева, тип. «Социал-Демократа», 1892. 37 стр.— 254.
— Всероссийское разорение — «Социал-Демократ», Женева, 1892, кн. 4, стр. 65—101 — 254.
— Еще о нашем положении. (Письмо к товарищу X.).— «Дневник Социал-Демократа», Женева, 1905, № 4, декабрь, стр. 1—12. —182—183, 184, 185—186, 221, 222, 223—224, 288— 289, 360, 412.
— И аграрному вопросу в России. — «Дневник Социал-Демократа», Женева, 1906, № 5, март, стр. 1—20. — 259, 260, 265— 266.
— Наше положение, — «Дневник Социал-Демократа», Женева, 1905, № 3, ноябрь, стр. 1—23. — 182.


530 0ДЕБИ ЕҢБЕКТЕР МЕН ДЕРЕКТЕМЕЛЕР КӨРСЕТКІШІ
— Наши разногласия, Женева, тип. группы «Освобождение труда», 1884. XXIV, 322 стр. (Б-ка современного социализма. Вып. III). — 44—45,
— О выборах в Думу. (Ответ товарищу С.).— «Дневник Социал-Демократа», Женева, 1906, № 5, март, стр. 32—39.— 286, 287, 288, 289, 290-291, 319, 322, 396.
— О задачах социалистов в борьбе с голодом в России. (Письма к молодым товарищам). Женева, тип. «Социал-Демократа», 1892. 89 стр. (Б-ка современного социализма. Вып. 10). — 254.
— Программа социал-демократической группы «Освобождение труда». Женева, тип. группы «Освобождение труда», 1884. 10 стр.— 99, 253-254.
— Проект программы Российской социал-демократической партии.— «Заря», Stuttgart, 1902, № 4, август, стр. 11—39, в отд.: А. — 260, 261, 264.
Плоды кружковщины. — «Искра», [Женева], 1905, Кг 112, 8 октября, стр. 4. — 17, 18.
Под первым впечатлением.— «Наша Жизнь», Спб., 1906, Кг 401, 23 марта (5 апреля), стр. 3. Подпись: Я. Л. — 298.
Политические партии.— «Товарищ», Спб., 1906, Кг 1, 15 (28) марта, стр. 2. Подпись: А. Р. — 366.
«Полярная Звезда», Спб. — 336, 344, 358.
— 1905, № 1, 15 декабря, стр. 15—17, 86—89. —Ж 367.
— 1905, Кг 2, 22 декабря, стр. 146—155.— 336.
— 1905, Кг 3, 30 декабря, стр. 223—228. — 301—302, 350, 367.
— 1906, Кг 6, 19 января, стр. 379—382.— 350, 367.
— 1906, Кг 10, 18 февраля, стр. 687—705, 715—724, 733-737.— 301—302, 303, 306.
[Португалов, В.} Вне «большинства» и «меньшинства».— «Наша Жизнь», Спб., 1906, № 405, 28 марта (10 апреля), стр. 2. Подпись: В. П. — 365.
— Уполномоченные от рабочих и рабочая партия.— «Паша Жизнь», Спб., 1906. Кг 399, 21 марта (3 апреля), стр. 1. Подпись: В. П. — 365.


ӘДЕБИ ЕҢБЕКТЕР МЕН ДЕРЕКТЕМЕЛЕР КӨРСЕТКШП 531
Порядок дня [IV (Объединительного) съезда РСДРП].— В кн.: Протоколы Объединительного съезда РСДРП, состоявшегося в Стокгольме в 1906 г. М., тип. Иванова, 1907, стр. 3. — 380.
Постановления II съезда [конституционно-демократической партии] 5—11 января 1906 г. и программа. Спб., 1906. 32 стр.— 303.
Постановления и резолюции Объединителън. съезда Российской социал-демократической рабочей партии. [Листовка]. [Спб.], тип. Центрального Комитета, [1906]. 4 стр. (РСДРП).— 418-419.
Постановления и резолюции [IV (Объединительного)] съезда [РСДРП]. — В кн.: Протоколы Объединительного съезда РСДРП, состоявшегося в Стокгольме в 1906 г. М., тип. Иванова, 1907, стр. 413—420, в отд.: Приложение II. — 418, 420, 421.
Постановления съездов крестьянского союза (Учредительного 31 июля — 1 августа и 6—10 ноября 1905 г.). Изд. Северного Обл. Бюро содействия крестьянскому союзу (в С.-Петербурге). Спб., тип. Клобукова, 1905, 16 стр. (Всероссийский крестьянский союз). — 86, 102, 265.
«Правда», М., 1905, декабрь, стр. 243—260. — 261—262.
— 1906, кн. II, январь, стр. 74—75. — 259, 260.
Правительственное сообщение. [Речь Николая II к депутации крестьян Щигровского у. Курской губ.].— «Московские Ведомости», 1906, № 18, 21 января (3 февраля), стр. 2. в отд.: Постановления и распоряжения правительства.— 264-265.
«Правительственный Вестник», Спб., 1899, № 28,5 (17) февраля, стр. 1.— 82.
— 1905, № 169, 6 (19) августа, стр. 1.— 8—9, 172, 173, 212.
— 1905, № 222, 18 (31) октября, стр. 1,— 28, 31, 32. 33, 38, 39, 55—56, 74, 77, 78, 79-80, 84, 116, 131, 133, 157, 177-178, 211, 383, 428.
г- 1905, № 263, 13 (26) декабря, стр. 1.— 171-172, 173, 174, 212, 398.
— 1906, № 41, 21 февраля (6 марта), стр. 1—2 — 275.
— 1906, № 57, 11 (24) марта, стр. 1.— 290—291.
«Право», Спб., 1906, № 2, 15 января, стлб. 90—99 — 186.


532 ӘДЕБИ ЕҢБЕКТЕР МЕН ДЕРЕКТЕМЕЛЕР КӨРСЕТКІШІ
Программа и организационный устав партии социалистов- революционеров, утвержденные на первом партийном съезде. Изд. Центрального комитета п. с.-р. Б. м., тип. партии соц - рев., 1906. 32 стр.—123.
Программа конституционно-демократической партии, выработанная учредительным съездом партии 12—18 октября 1905 г. Б. м., [1905]. 1 стр.— 300, 301.
Программа Российской соц.-дем. рабочей партии, принятая на Втором съезде партии.— В кн.: Второй очередной съезд Росс, соц.-дем. рабочей партии. Полный текст протоколов. Изд. ЦК. Женева, тип. партии, [1904], стр. 1—6. (РСДРП).— 65, 89, 97-98, 124-125, 152, 153, 155-156, 226-227, 253, 255—256, 257-258, 259, 260, 261-262, 267-268, 317-318, 391—392.
Программа Российской социал-демократич. рабочей партии, принятая на Втором съезде партии.— «Новая Жизнь», Спб., 1905, № 1, 27 октября. Приложение к № 1 «Новой Жизни», стр. 1.— 56.
Проект программы, выработанный группой «Борьба».— В кн.: Материалы для выработки партийной программы. Вып. III. Наша программа. Проект программы группы «Борьба» и комментарий к ней. Изд. группы «Борьба». Женева, 1903, стр. 3-9. (РСДРП).— 256.
Проект программы Российской социал-демократической рабочей партии. (Выработанный редакцией «Искры» и «Зари»).— «Искра», [Лондон], 1902, № 21, 1 июня, стр. 1—2.— 255, 257.
Проект резолюций к предстоящему съезду, выработанный группой «меньшевиков» с участием редакторов «Искры».—• «Партийные Известия», [Спб.], 1906, № 2, 20 марта, стр. 9— И.— 327—328, 364—365, 369, 370, 386—387, 395, 413.
[Проект условий объединения Лат. СДРП с РСДРП, принятый на IV (Объединительном) съезде РСДРП].— В кн.: Протоколы Объединительного съезда РСДРП, состоявшегося в Стокгольме в 1906 г. М., тип. Иванова, 1907, стр. 353— 354.— 416.
[Проект условия объединения Бунда с РСДРП, принятый на IV (Объединительном) съезде РСДРП].— Там же, стр. 362—363.— 415, 416.
«Пролетарий», Женева.—14—15, 17—18, 28, 105, 229, 233.
— 1905, Кг 12, 16 (3) августа —№ 23, 31 (18) октября.-7.


ӘДЕБИ ЕҢБЕКТЕР МЕН ДЕРЕКТЕМЕЛЕР КӨРСЕТКІШІ 533
— 1905, № 12, 16 (3) августа, стр. 1.— 7.
— 1905, № 20, 10 октября (27 сентября), стр. 2—3.—12.
«Пролетарий», 1905, № 21, 17(4) октября, стр. 2—5.— 8.
— 1905, № 22, 24 (И) октября, стр. 1.—7-5, 17,18.
— 1905, № 23, 31 (18) октября, стр. 1—2, 3, 7.-5, 17, 27, 29, 51, 74.
<— 1905, № 24, 7 ноября (25 октября), стр. 1 — 58—59, 74.
— 1905, № 25, 16 (3) ноября, стр. 2—3.— 85—86.
Протокол Учредительного съезда Всероссийского крестьянского союза. Спб., тип. Фридберга, 1905. 48 стр.— 265.
Протоколы Объединительного съезда РСДРП, состоявшегося в Стокгольме в 1906 г. М., тип. Иванова, 1907. VI, 420 стр.— 378, 379, 380, 381, 382, 383-384, 385, 386-387, 388, 389-390,
393, 395—396, 397, 400, 401, 402-403, 404, 406, 407, 408, 409, 410, 411, 412—413, 415, 416, 418, 419, 420, 421.
Протоколы Петербургской общегородской конференции PCДРП. И (24) февраля 1906 г. Рукопись 1.— 193, 194, 195, 196, 197.
Протоколы Петербургской общегородской конференции РСДРП (II). Конец февраля — начало марта 1906 г. Рукопись1  2.— 201, 202, 204, 205, 207.
Пушкин, А. С. Сказка о царе Салтане, о сыне его славном и могучем богатыре князе Гвидоне Салтановиче и о прекрасной царевне Лебеди.— 78—79, 351.
Р. В. Классовая борьба и классовая организация.— «Наша Жизнь», Спб., 1905, № 336, 17 (30) ноября, стр. 2.—122.
«Рабочая Мысль» [Спб—Берлин — Варшава — Женева].— 15.
Рабочие о партийном расколе. Изд. ЦК РСДРП. Женева, тип. партии, 1905. VIII, 9, IV стр. (РСДРП) .— 88, 96-97.
Рабочий. Рабочие и интеллигенты в наших организациях. С предисл. П. Аксельрода. Изд. РСДРП. Женева, тип. партии, 1904. 56 стр. (РСДРП).— 88.
1 Бірінші рет мына журналда жарияланған: «Пролетарская Рево* люция». М., 1930, № 12, 158—185-беттер.
2 Бірінші рет мына журналда жарияланған: «Пролетарская Революция». М.} 1931, Ke 1, 130—147-беттер,


534 ӘДЕБІІ ЕҢБЕКТЕР МЕН ДЕРЕКТЕМЕЛЕР КӨРСЕТКІІШ
Радин, Б. Об организации. II. Совет рабочих депутатов пли партия?— «Новая Жизнь», Спб., 1905, № 5, 1 ноября,
стр. 1 — 63.
«Революционная Россия», [Женева], 1905, № 75, 15 сентября, стр. 1—3.— 43, 46—47, 431, 432.
Революция в Финляндии.— «Новое Время», Спб., 1905, №10639, 23 октября (5 ноября), стр. 5—6 — 82.
Резолюции, принятые [первой общерусской] конференцией [партийных работников].— В кн.: Первая общерусская конференция партийных работников. Отдельное приложение к № 100 «Искры». Женева, тип. партии, 1905, стр. 15—28. (РСДРП).- 19.
Резолюция [Исполнительного Комитета Совета рабочих депу- татов].— «Новая Жизнь», Спб., №21, 25 ноября, стр. 2, в отд.: Хроника,— 135, 136, 137.
Резолюция конференции большинства. [Листовка]. Б. м., тип. ЦК РСДРП, [декабрь 1905]. 2 стр.-165, 171-172, 176-177.
Резолюция о вооруженном восстании. [Главнейшие резолюции, принятые на Третьем съезде РСДРП] — царацыз: Ленин, В. И. Резолюция о вооруженном восстании.
Резолюция об отколовшейся части партии. [Главнейшие резолюции, принятые на Третьем съезде РСДРП]В кн.: Третий очередной съезд Росс, соц.-дем. рабочей партии. Полный текст протоколов. Изд. ЦК. Женева, тип. партии, 1905, стр. ХХІ-ХХІІ. (РСДРП).- 96.
Резолюция об отношении к крестьянскому движению. [Главнейшие резолюции, принятые на Третьем съезде РСДРП].— Там же, стр. XX—XXI. (РСДРП).—100, 183, 185-186, 258— 259.
[Резолюция Охтинского района о выборах в Государственную думу, внесенная на Петербургской общегородской конференции РСДРП (II). Конец февраля — начало марта 1906 г.] Рукопись 1.— 201.
Резолюция Учредительной конференции южных организаций по поводу Государственной думы.— «Искра», [Женева], 1905, № 111, 24 сентября, стр. 6 — 8.
«Речь», Спб., 1906, № 30, 24 марта (6 апреля), стр. 1—2, 5.— 292, 311, 315, 355.
‘ Бірінші рет мына журналда жарияланған: «Пролетарская Революция», М.» 1931, № 1, 131-бет,


ӘДЕБИ ЕҢБЕКТЕР МЕН ДЕРЕКТЕМЕЛЕР КӨРСЕТКІШІ
535
«Речь», 1906, № 34, 29 марта (И апреля), стр. 1.— 403.
Рожков, Н. А. Проект социал-демократической аграрной программы,—Ъ кн.: [Текущий момент]. Сборник. М., тип. Поплавского, 1906, стр. 1—6.— 259, 260, 261.
«Русские Ведомости», М.— 53.
— 1906, №1,1 января, стр. 3—5.— 341.
— 1906, № 40, 10 февраля, стр. 3 — 301—302, 303—304, 318, 332—333, 334, 335, 336.
— 1906, № 76, 19 марта, стр. 4—5.— 296.
«Русское Государство», Спб.— 403.
— 1906, № 47, 10 апреля (28 марта), стр. 1.— 390—391.
«Русь» («Молва»), См.6 — 132, 297—298, 311, 312—313, 355.
— 1905, № 21, 16 (29) ноября, стр. 1.— 116.
— 1905, № 26, 21 ноября (4 декабря), стр. 1—2.—130, 131, 132, 133, 134.
1905, № 27, 22 ноября (5 декабря), стр. 2, 3.— 129—130.
С народом или против него?— «Молва», Спб., 1906, № 18, 22 марта (4 апреля), стр. 2.— 298, 312, 314—315, 319, 355.
Салтыков-Щедрин, М. Е. Благонамеренные речи.— 327—328,
— Господа Головлевы.— 301.
— За рубежом.— 273—274.
•— Игрушечного дела людишки.— 304.
— Круглый год.— 9, 105.
— Пестрые письма.—107, 288.
— Письма к тетеньке.— 275, 346.
— Похороны.— 9, 105.
— Пошехонская старина.— 275—276,
19 12-том


536 ӨДЕБИ ЕҢБЕКТЕР МЕН ДЕРЕКТЕМЕЛЕР КӨРСЕТКІПП
— Признаки времени,— 53, 327—328.
— Убежище Монрепо.— 51.
С -Петербург, 31 марта.— «Паша Жизнь», Спб., 1906, № 408, 31 марта (13 апреля), стр. 1.— 311.
«Свобода и Культура», Спб.— 336.
Севастополь, 15—XI.— «Русь», Спб., 1905, № 21, 16 (29) ноября, стр. 1, в отд.: Телеграммы. Под общ. загл.: Положение в Севастополе.— 116.
«Северный Голос», Спб.— 343.
Симбирский, II. Дума и социал-демократы.— «Слово», Спб., 1906, № 429, 1 (14) апреля, стр. 6.— 286.
Скворцов-Степанов, И. И. Издалека.— В кн.: [Текущий момент]. Сборник. М., тип. Поплавского, 1906, стр. 1—23. Подпись: И. Степанов.— 285.
Скиталец, С. «Тихо стало кругом».— 305—306, 308.
«Слово», Спб.-* 130, 185, 265, 286.
— 1906, № 364, 25 января (7 февраля), стр. 6.—185.
— 1906, № 382, 12 (25) февраля, стр. 1—2.— 265.
— 1906, № 383, 14 (27) февраля, стр. 1—2.— 265.
— 1906, № 429, 1 (14) апреля, стр. 6.— 286.
«Социал-Демократ», Женева, 1892, кн. 4, стр. 65—101.— 254.
Среди газет и журналов.— «Новое Время», Спб., 1905, №10608, 13 (26) сентября, стр. 3.— 12.
Степанов — царацыз: Скворцов-Степанов, И. И.
Стодолин — царацыз: Накоряков, Н. Н.
\С голы пин, А. Л.] Ст—н, А. Заметки.— «Новое Время», Спб., 1906, № 10784, 23 марта (5 апреля), стр. 3.— 297.
Струве, II. Б. Б последнюю минуту.— «Полярная Звезда», Спб., 1905, № 1, 15 декабря, стр. 86—89.— 350, 367.
— Два забастовочных комитета.— «Полярная Звезда», Спб., 1905, № 3, 30 декабря, стр. 223—228.— 301, 350, 367.


ӘДЕБИ ЕҢБЕКТЕР МЕН ДЕРЕКТЕМЕЛЕР КӨРСЕТКІШІ
537
Струве, П. Б. Две России — «Полярная Звезда», Спб., 1906, № 6, 19 января, стр. 379—382.— 350, 367.
— Заметки публициста. Съезд союза 17-го октября и созыв Государственной думы.— «Полярная Звезда», Спб., 1906, № 10, 18 февраля, стр. 733—737.— 306.
— Критические заметки к вопросу об экономическом развитии России. Вып. I. Спб., тип. Скороходова, 1894. X, 293 стр.— 358.
— Революция.— «Полярная Звезда», Спб., 1905, № 1, 15 декабря, стр. 5—17.— 350.
[Суворов, С. Л.] Борисов. [Проект аграрной программы] — В кн.: Протоколы Объединительного съезда РСДРП, состоявшегося в Стокгольме в 1906 г. М., тип. Иванова, 1907, стр. 55—56.— 390.
[Текущий момент]. Сборник. М, тип. Поплавского, 1906. [291] стр.— 259, 260, 261—262, 285.
«Товарищ», Спб.— 366.
— 1906, № 1, 15 (28) марта, стр. 2.—366.
[Тре бования солдат воинских частей г. Петербурга].— «Новая Жизнь», Спб., 1905, № 13, 15 ноября, стр. 3. Под общ. загл.: Среди солдат.— 117—118.
Третий очередной съезд Росс, соц.-дем. рабочей партии. Полный текст протоколов. Изд. ЦК. Женева, тип. партии, 1905. XXIX. 400 стр. (РСДРП).— 87, 88, 89, 90, 95, 96, 100, 183— 184, 185—186, 258, 331—332.
[Троцкий, Л. Д.] До девятого января. С предисл. Парвуса. Женева, тип. партии, 1905. XIV, 64 стр. (РСДРП). Перед загл. авт.: Н. Троцкий.— 227—228, 353—354, 370.
— Петербург, 20 окт.— «Известия Совета Рабочих Депутатов», [Спб.], 1905, № 3, 20 октября, стр. 1.— 77, 78—79.
1905 год. Внутреннее управление. Право и суд. Народное хозяйство и финансы — «Русские Ведомости», М., 1906,
№ 1, 1 января, стр. 3—5 — 341.
Указ правительствующему Сенату [о временных правилах об ограждении свободы и правильности выборов в Государ- 19


538 ӘДЕБИ ЕҢБЕКТЕР МЕН ДЕРЕКТЕМЕЛЕР КӨРСЕТКІШІ
ственный совет и Государственную думу].— «Правительственный Вестник», Спб., 1906, № 57, И (24) марта, стр. 1, в отд.: Действия правительства.— 290.
Указ правительствующему Сенату [о пересмотре учреждения Государственной думы].— «Правительственный Вестник», Спб., 1906, № 41, 21 февраля (6 марта), стр. 2.— 213.
Указ правительствующему Сенату [о переустройстве Государственного совета].— «Правительственный Вестник», Спб., 1906, № 41, 21 февраля (6 марта), стр. 1—2.— 213.
Указ правительствующему Сенату [об изменениях и дополнениях в положении о выборах в Государственную думу].—• «Правительственный Вестник», Спб., 1905, № 268, 13 (26) декабря, стр. 1, в отд.: Действия правительства.—171—172, 173, 174, 212, 398.
[Условия слияния СДПиЛ с РСДРП, принятые на IV (Объединительном) съезде РСДРП].— В кн.: Протоколы Объединительного съезда РСДРП, состоявшегося в Стокгольме в 1906 г. М., тип. Иванова, 1907, стр. 345—348.— 416.
Устав партии, [принятый на III съезде РСДРП].— В кн.: Третий очередной съезд Росс, соц.-дем. рабочей партии. Полный текст протоколов. Изд. ЦК. Женева, тип. партии, 1905, стр. XXVIII—XXIX. (РСДРП).— 87, 88.
Участникам земско-городского съезда.— «Русь», Спб., 1905, № 27, 22 ноября (5 декабря), стр. 2.— 129—130.
Финн-Енотаевский, А. Ю. По поводу «социализации» и муниципализации земли.— «Мир Божий», Спб., 1906, № 1, январь. стр. 63—81, в отд.: 2.— 259, 260, 261.
Ходский, Л. Как относиться к выборам в Государственную думу — «Народное Хозяйство», Спб., 1905, № 10, 25 декабря (7 января 1906), стр. 3.— 166.
Энгельс, Ф. К истории «Союза коммунистов».—В кн.: Маркс,К. Кёльнский процесс коммунистов. С введен. Ф. Энгельса и документами. Пер. с нем. Спб., «Молот», 1906, стр. 3—24.— 219.


ӘДЕБИ ЕҢБЕКТЕР МЕН ДЕРЕКТЕМЕЛЕР КӨРСЕТКІПІІ 529
«Berliner Reform», 1865, N 53, 3. März, S. 2.— 354—355.
— N 67, 19. März. Beilage, S. 2.- 354-355.
Bildung von National gar den.— «Neue Freie Presse», Morgenblatt, Wien, 1905, N 14801, 5. November, S. 5.-82.
Bürger, II. Soziale Tatsachen und sozialdemokratische Lehren. Ein Büchlein für denkende Menschen, besonders für denkende Arbeiter. Charlotlenburg, Münch, 1902. 32 S.— 373.
A Constitution grandet. Count Witte prime-minister. (From a cor- respondent).— «The Times», London, 1905, N 37,852, October 31, p. 5. Under the general title: Colonial and foreign intelligence. The crisis in Russia.— 28, 32, 428.
«The Daily Telegraph», London — Manchester.— 5.
«Deutsch-Französische Jahrbücher», Paris, 1844, Lfrg. 1—2, S. 71— 85.— 150.
Einberufung des f inländischen Landtages.— «Neue Freie Presse», Morgenblatt, Wien, 1905, N 14801, 5. November, S. 5 — 82.
Eisenbahnattentät der verjagten Gendarmen.—«Neue Freie Presse», Morgenblatt, Wien, 1905, N 14801, 5. November, S. 5 — 82.
**Engels, F. Einleitung [zur Arbeit von K. Marx «Dio Klassenkämpfe in Frankreich 1848 bis 1850]In: Marx, K. Dio Klassenkämpfe in Frankreich 1848 bis 1850. Abdr. aus der «Neuen Rheinischen Zeitung». Mit Einl. von F. Engels. Berlin, «Vorwärts», 1895, S. 3—19.— 224.
**— Indernationales aus dem Volksslaat (1871—75). Berlin, Expedition des «Vorwärts» Berliner Volksblatt, 1894. 72 S.— 153.
**—Ludwig Feuerbach und der Ausgang der klassischen deutschen Philosophie. Revidierter sonder. Abdr. aus der «Neuen Zeil». Mit Anhang: Karl Marx über Feuerbach vom Jahre 1845. Stuttgart, Dietz, 1888. VII, 72 S.— 390.
** В. И. Лениннің нақ қай басылычды айтып отырғаяын апықгау- Га болмаған жағдайларда, шыгармалардыц бірпшн басылымдары екі жа гдызшамен белгілеғіді.
20 12-том


540 ӘДЕБИ ЕҢБЕКТЕР МЕН ДЕРЕКТЕМЕЛЕР КӨРСЕТКІШІ
**—Marx und die «Neue Rheinische Zeitung» 1848—49. — «Der Sozialdemokrat», Zürich, 1884, N 11, 13. März, S. 1—3. — 354—355.
**—Notiz über das Erscheinen der preußischen Militärfrage und die deutsche Arbeiterpartei.— «Berliner Reform», 1865, N 53,
3. 	März, S. 2. — 354—355.
**—Die preußische Militärfrage und die deutsche Arbeiterpartei. Hamburg, Meißner, 1865. 56 S.— 354—355.
**—Programm der blanquistischen Kommune—Flüchtlinge. (Volksstaat, 1874, N 73). —In: Engels, F. Internationales aus dem Volksstaat (1871—75). Berlin,, Expedition des «Vorwärts» Berliner Volksblatt, 1894, S. 40—46.—153.
«Frankfurter Zeitung», Frankfurt am Main, 1905, 26. Oktober.— 425.
«Hermann», London, 1865, 18, März. — 354—355.
[In Kasan\. (Telegramm der «Neuen Freien Presse»). Petersburg.—«Neue Freie Presse», Abendblatt, Wien, 1905, N 14800t
4. 	November, S. 2. — 81.
[In Twer}. (Telegramm der «Neuen Freien Presse»). Petersburg—«Neue Freie Presse», Abendblatt, Wien, 1905, N 14800,
4. 	November, S. 2. — 81.
«UIndependance Beige», Bruxelles, 1905, 30 octobre. — 429.
«Journal de Geneve», 1905, 26 octobre.— 425, 426.
*Kautsky, K. Die Agrarfrage. Eine Übersicht über die Tendenzen der modernen Landwirtschaft und die Agrarpolitik der Sozialdemokratie. Stuttgart, Dietz, 1899. VIII, 451 S. — 274.
— Die Agrarfrage in Rußland. — «Die Neue Zeit», Stuttgart, 1905—1906, Jg. 24, Bd. 1, N 13, S. 412-423.-^7, 259, 261.
— Die Aussichten der russischen Revolution. — «Vorwärts», Berlin, 1906, N 23, 28. Januar, S. 1. Unterschrift: К. K. — 221< 222—225.


ӘДЕБИ ЕҢБЕКТЕР МЕН ДЕРЕКТЕМЕЛЕР КӨРСЕТКІШІ 541
— Finis Poloniae? — «Die Neue Zeit», Stuttgart, 1895—1896, Jg. XIV, Bd. II, N 42, S. 484-491; N 43, S. 513-525. — 270- 271.
Lassalle, F. Was nun? Zweiter Vortrag über Verfassungsw’esen. Zürich, Meher u. Zeller, 1863, 41 S. — 321.
Luxemburg, R. Neue Strömungen in der polnischen sozialistischen Bewegung in Deutschland und Österreich.— «Die Neue Zeit», Stuttgart, 1895—1896, Jg. XIV, Bd. II, N 32, S. 176—181; N 33, S. 206—216. — 270—271.
•— Der Sozialpatriotismus in Polen.— «Die Neue Zeit», Stuttgart, 1895—1896, Jg. XIV, Bd. II, N 41, S. 484-491.— 270—271.
Le Manifeste Nicolas II. — «Le Temps», Paris, 1905, N 16205, 1 novembre. Sous le titre general: Bulletin de l’Etranger. — 32—33.
Mares, R. de. La Russie rouge.— «L’Independance Beige», Bruxelles, 1905, 30 octobre. — 429.
**Marx, K. u. Engels, F. Erklärung über Kündigung der Mitarbeit ary Sozial-Demokrat.— «Sozial-Demokrat», Berlin, 1865, N 29, 3. März, S. 4. — 354-355.
**—Gesammelte Schriften von Karl Marx und Friedrich Engels. 1841 bis 1850. Bd. 3. Von Mai 1848 bis Oktober 1850. Stuttgart, Dietz, 1902. VI, 491, S. (In: Aus dem literarischen Nachlaß von Karl Marx, Friedrich Engels und Ferdinand Lassalle. Hrsg, von F. Mehring. Bd. 3). — 354—355.
**—Manifest der Kommunistischen Partei. London, «Bildungs- Gesellschaft für Arbeiter», 1848. 30 S. — 122.
**—Revolution and counter-revolution or Germany in 1848. By K. Marx. Ed. by E. Marx Aveling. London, Sonnenschein, 1896. XI, 148 p. — 224.
**—Revue. Mai bis Oktober. — «Neue Rheinische Zeitung», London — Hamburg — New York, 1950, Hft. 5—6, Mai— Oktober, S. 129—180.— 219—220, 226.
**Marx, K. Erklärung. London, 15. März 1865. — «Berliner Reform», 1865, N 67, 19, März. Beilage, S. 2.— 354—355.
**—Das Kapital. Kritik der politischen Ökonomie. Bd. I—III. Hamburg, Meißner, 1867—1894. — 349.
20*


542 ӘДЕБИ ЕҢБЕКТЕР МЕН ДЕРЕКТЕМЕЛЕР КӨРСЕТКІШІ
*— Das Kapital. Kritik der politischen Ökonomie. Bd. III. T. 2. Buch III: Der Gesamtprozeß der kapitalistischen Produktion. Kapitel XXIX bis LIL Hrsg, von F. Engels. Hamburg, Meißner, 1894, IV, 422 S. — 47.
**—Die Klassenk(impfe in Frankreich 1848 bis 1850. Abdr. aus der «Neuen Rheinischen Zeitung». Mit Einl, von F. Engels. Berlin, «Vorwärts», 1895. 112 S. — 224, 371, 396.
**—Köln, 11. Dezbr — «Neue Rheinische Zeitung», Köln, 1848,
N 169, 15. Dezember, S. 1—2. In der Abt.: Deutschland. — 384.
**—Marx über Feuerbach (niedergeschrieben in Brüssel im Frühjahr 1845). — In: Engels. F. Ludwig Feuerbach und der Ausgang der klassischen deutschen Philosophie. Revidierter sonder. Abdr. aus der «Neuen Zeit». Mit Anhang: Karl Marx über Feuerbach vom Jahre 1845. Stuttgart, Dietz, 1888, S. 69— 72. — 390.
**—Die Rezension des Buches: Die preußische Militärfrage und die deutsche Arbeiterpartei. Von Friedrich Engels (Hamburg, Otto Meißner). — «Hermann», London, 1865, 18, März, in Abt.: Kunst und Literatur. — 354—355.
**—Second Address of the General Council of the International Working-Men’s Association on the War. To the members of the International Working-Men’s Association in Europe and the United States. London, September 9th, 1870. 4 p. —183.
**—Zur Kritik der Heget sehen Rechts-Philosophie. Einleitung.— «Deutsch-Französische Jahrbücher», Paris, 1844, Lfrg. 1—2,
S. 	71-85. -150.
Massenverhaftungen von Matrosen. (Telegramm der «Neuen Freien Presse»). — «Neue Freie Presse», Morgenblatt, Wien, 1905, N 14801, 5. November, S. 5.-82.
«Neue Freie Presse», Abendblatt, Wien, 1905, N 14800, 4. November, S. 2. — 81.
— Margenblatt, Wien, 1905, N 14801, 5. November, S. 4. 5. — 82, 83.
«Neue Rheinische Zeitung», Köln, 1848, N 165, 15. Dezember,
S. 	1-2. — 384.


ӘДЕБИ ЕҢБЕКТЕР МЕН ДЕРЕКТЕМЕЛЕР КОРСЕТКШИ 543
«Neue Rheinische Zeitung», London—Hamburg — New York, 1850, Hft. 5-6, Mai-Oktober, S. 129-180. — 219-220, 226.
«Die Neue Zeit», Stuttgart, 1895—1896, Jg. XIV, Bd. II, N 32, S. 176—181; N 33, S. 206—216; N 41, S. 459—470. — 270.
«Die Neue Zeit», 1895—1896, Jg. XIV, Bd. II, N 42, S. 484—491; N 43, S. 513—525. — 270-271.
— 1905—1906, Jg. 24, Bd. 1, N 13, S. 412—423. — 221, 259, 260- 261.
Radikale Strömungen in Petersburg. — «Neue Freie Presse», Morgenblatt, Wien, 1905, N 14801, 5. November, S. 4. — 82, 83.
Reform in Russia. (From a correspondent). St Petersburg, Oct. 23.— «The Times», London, 1905, N 37,846. October 24, p. 5.-22.
«Social-Demokrat», Berlin, 1865, N 29, 3. März, S. 4. — 354—355.
«Der Sozialdemokrat», Zürich, 1884, N 11, 13. März, S. 1—3.— 354—355.
«Le Temps», Paris.— 32, 51.
— 1905, 26 octobre. — 425.
— 1905, N 16205, 1 novembre.— 32—33.
«The Times», London. — 5.
— 1905, N 37,842, October 19, p. 9.- 11.
— 1905, N 37,846, October 24, p. 5. — 22.
— 1905, N 37,852, October 31, p. 5. — 28, 32, 428.
The Tsar and the refonners. (From a correspondent).— «The Times», London, 1905, N 37,842, October 19, p. 9. Under the general title: Colonial and foreign intelligence. —11.
Die Volkserhebung in Finnland. Russische Kriegsschiffe und Truppen für Finnland.— «Neue Freie Presse», Morgenblatt, Wien, 1905, N 14801, 5. November, S. 5. — 81— 82.
«Vorwärts», Berlin, 1906, N 23, 28. Januar, S. І. — 221, 222—225.


544 ӘДЕБИ ЕҢБЕКТЕР МЕН ДЕРЕКТЕМЕЛЕР КӨРСЕТКІШІ
«Vossische Zeitung», Berlin, 1905, N 493, 20. Oktober, S. 2. — 21,
— 1905, N 494, 20. Oktober, S. 1. — 24-25.
Zuspitzung der Lage.— «Vossische Zeitung», Berlin, 1905, N 494, 20. Oktober, S. 1. Unter dem Gesamttitel: Die Wirren in Rußland. — 24—25.
Die Zustände auf den baltischen Hochschulen.— «Vossische Zeitung», Berlin, 1905, N 493, 20. Oktober, S. 2. Unter dem Gesamttitel: Die Wirren in Rußland. — 21,


545
ЕСІМДЕР КӨРСЕТКІШІ
А
Абелевич, С. Д. (А—ч, С.) — Либера лдық-буржуазиялық «Русь» газетінің цызметкері.— 299.
Аврамов, П. Ф. (Шамамен 1875—1906) —казак офицері; 1905 жылы патша әскері Тамбов губерниясындағы шаруалар қоз- ғалысын басып-жаныштағанда өте-мөте қаталдық корсетті; социалист-революционорлердің жедел жауынгер отряды өлтір- ді.—~ 335, 336, 337—338, 351.
Аким — царацыз: Гольдман, Л. И.
Акимов (Махновец*), В. П. (1872—1921)—социал-демократ, «экономизмнің» көрнекті өкілі, барып тұрған оппортунистердің бірі. 90-жылдардың орта шенінде Петербургтің «Халық ерікші- лері тобына» қосылды; 1897 жылы тұтқьійға алыйып, 1898 жыл- дың апрелінде Енисей губерниясына жер аударылды. 1898 жыл- дың сентябрінде шетелге қашып кетіп, онда «Шетелдегі орыс социал-демократтарының одағы» басшыларының бірі болды, «Еңбекті азат ету» тобына, ал кейіннен «Искрага» да қарсы піьТқты. РСДРП II съезінде «Одацтан» делегат, антиискрашыл, съезден кейін — меньшевизмнің барып тұрған оц қапатының екілі. 1905—1907 жылдардағы революция кезінде «Жұмыс- піы табының бүкіл россиялық ұйымын» қүру жөніндегі жо- йымпаздық идеяны қоргады, бұл идея бойыпша социал-демократия әлгі ұйымның ішіпдегі идеялық ағымдардың бірі гана болып цалуға тиіс еді. РСДРП IV (Бірігу) съезінің жұмысына кеңесші дауыс правосымен цатысып, қарулы көтеріліс туралы мәселе жөнінде баяндама жасады, меныпевпктердің оппорту- йистік тактикасын қорғады, кадеттермен одақ жасасуга шақыр- ды. Реакция жылдарында социал-демократиядан шеттеп кет- ті. — 413.
Жадша ішінде курсивпен шыя фамилиясы көрсетілген.


546
ЕСІМДЕР КӨРСЕТКІШІ
Аксельрод, П. Б. (1850—1928) —меньшевизм лидерлерініц бі- рі. 70-жылдарда — халықшыл, «Жер және ерік» жікке бөлінгсн- нен кейін «Қаралай бөліс» тобына қосылды; 1883 жылы «Еңбек- ті азат ёту» тобын құруға қатысты. 1900 жылдан — «Искра» мен «Заря» редакциясының мүшесі; РСДРП II съезіне «Искра» редакциясынан кеңесші дауыспен қатысты, азшылық жағында- ғы искрашыл. Съезден кейін — белсенді меньшевик. 1905 жылы кең көлемді жұмысшы съезін шақыру жөніндегі оппортунистік идеяны үсынып, бұл съезді ол пролетариат партиясына қарама- қарсы қойды. РСДРП IV (Бірігу) съезінде — меныпевиктерден. Мемлекеттік дума туралы мәселе жөнінде баяндамашы, Рос- сиядағы пролетариат пен буржуазияның саяси ынтымағы идея- сын қорғады. Реакция жылдарында — жойымпаздық басшыла- рының бірі, меньшевик-жойымпаздардың «Голос Социал-Демократа» газетінің редакциясына кірді; 1912 жылы антипартия- лық Август блогына қатысты. Бірінші дүние жүзілік соғыс жылдарында — центрист, Циммервальд және Кинталь конфе- ренцияларыпа қатысып, оларда оц қанатқа қосылды. 1917 жыл- ғы Февраль революциясынан кейін — Петроград Советі Атқару комитетінің мүшесі, буржуазиялық Уақытша үкіметті қолдады. Октябрь социалистік революциясын дұшпандықгіен қарсы ал- ды; эмиграцияда жүріп, Советтік Россияға қарсы қарулы интервенция жасауды насихаттады. — 88, 401, 402.
III Александр (Романов) (1845—1894)—орыс императоры (1881—1894).— 273, 348.
Аргугинский-Долгоруков, А. М. (1860—1918) —князь, земство қозғалысының көрнекті ңатысушыларының бірі, солшыл кадет, кейінірек эсер. 1906 жылы Тифлисте радикал партияның жергі- лікті ұйымын басқарды, осы партия атынан I жәие II Мемле- кеттік думаларға дауысца түсті, бірақ өтпей қалды. 1917 жыл- ғы Февраль революциясынан кенін эсерлердің тізімі бойыиша Тифлис қалалық думасына мүшелікке өтті, бірақ басқарма құ- рамыпа мүшелікке енгізілмеді. Кейінірек Петроградца барып, Петроград қалалық басқармасының азық-түлік бөлімінің мецге- рушісі болды. — 405, 406.
Б
Бауман, II. Э. (Сарафский, Сорокин) (1873—1905) — профессионал революционер, болыпевиктік партияның аса корнекті қайраткері. Революциялық қызметін 90-жылдардың біріиші жартысында Қазанда бастады; 1896 жылы Петербургтің «Жұ- мысшы табын азат ету жолындағы күрес одағының» жұмысы- на белсене қатысты, Нарва ауданындағы жұмысшылар арасын- да насихат жүргізді. 1897 жылы тұтқынға алынып, Петропавл қамалында 22 ай қамауда отырғаннан кейін Вятка губерниясы- иа жер аударылды; 1899 жылдың октябрінде ІПвейцарияға эми- грацияға кетіп, «Шетелдегі орыс социал-демократтарының ода-


ЕСІМДЕР КӨРСЕТКІШІ
547
ғына» кірді, «экономизммен» күреске белсене қатысты. 1900 жылы «Искра» ұйымының негізін салушылардың бірі болды, 1901—1902 жылдары Москвада оның агенті болып жұмыс істе- ді; 1902 жылгы февральда тұтқынға алынды, 18 (31) августа бір топ социал-демократтармен бірге Киевтегі Лукьянов түрме- сінен қашып шықты. РСДРП II съезінде — Москва комитетінен делегат, көпшілік жагындагы искрашыл. 1903 жылгы декабрь- де Москвага қайтып оралды, партияның Москва комитетін бас- қарды, сонымен бір мезгілде партияның Орталық Комитетінің Солтүстік бюросына басшылық етті, өз пәтерінде астыртыи бас- пахана ашты. 1904 жылғы июньде тұтқынга алынып, 1905 жылғы октябрьде босатылды; 18 (31) октябрьде Москва комите- ті ұйымдастырган демонстрация кезінде қаражүздіктер өлтірді. Бауманды жерлеу орасан зор халыңтық демонстрацияга ай- налды. «Пролетарий» газетінің 24-номерінде Н. Э. Бауманды сс- ке түсірген некролог жарияланды, оны В. И. Ленин жаз- ды. — 37—38, 82.
Бебель (Bebel), Август (1840—1913)—герман социал-демо- кратиясы мен II Интернационалдың аса көрнекті қайраткерле- рінің бірі. Кәсібі жұмысшы-токарь. Саяси қызметін 60-жылдар- дың алгашқы жартысында бастады; I Интернационалдыц мүшесі болды. 1869 жылы В. Либкнехтпен бірге Германия со- циал-демократиялық жұмысшы партиясын («эйзенахшылдар») курды; бірнеше рет рейхстагқа депутат болып сайланды, кай- зерлік үкіметтің реакциялық ішкі және сыртқы саясатын әш- керелей отырып, Германияны демократиялық жолмеп біріктіру үшін күресті. Франция-ГІруссия согысы кезінде интериациона- листік багыт ұстап, Париж Коммунасын қолдады. 90-жылдары және 900-жылдардың басында герман социал-демократиясының қатарындагы реформизм мен ревизионизмге қарсы іпықты. В. И. Ленин оның бернштейніиілдерге қарсы сөйлеген сөздеріи «маркстік көзқарастарды қорғаудың жәие жұмысшы партиясы- ның шын социалистік сипаты жолындагы күрестің үлгісі» (Шы- ғармалар, 19-том, 294-бет) деп санады. Талантты публицист жә- не асқан шешен Бебель герман және Европа жұмысшы қозга- лысының дамуына зор ыңпал жасады.
Ңызметінің соңгы кезеңінде Бебель цепртистік сипатта бір- қатар қателіктер жіберді {оппортунистсрмен жеткілікті дәре- жеде күрес жүргізбеу, күрестің парламенттік формаларъшыц маңызын асыра бағалау және т. б.). — 12.
Бердяев, Н. А. (1874—1948) — реакцияпіыл философ-идеалист және мистик. Алғашқы әдеби еңбектерінің өзінде-ақ «жария марксизм» позициясын ұстап, Маркстің іліміне неокантшылдық тұрғыдан ревизия жасауымен танылды, кейін марксизмнің ашық жауына айналды. 1905 жылы кадеттер партиясына кірді; реакция жылдарында марксизмге жау діни-философпялық құдай- іздемпаздық ағым өкілдерініц бірі болды, контрреволюциялық «Вехи» жинағына қатысты. Октябрь социалистік революциясы-


548
ЕСІМДЕР КӨРСЕТКІШІ
нан кейін феодализм мен орта ғасырлық схоластиканың апологет! ретінде әрекет жасап, оны өсіп келе жатқан коммунизм- нен құтқаратын бірден-бір нәрсе деп білді. 1922 жылы контр- революциялық қызметі үшін шетелге қуылды, онда философия- лық мистицизмді одан әрі уағыздай берді, контрреволюция идеологтарының бірі болды. — 318, 336.
Бернштейн (Bernstein), Эдуард (1850—1932)—герман социал- демократиясының және II Интернационалдың барып тұрған оп- портунистік қанатының лидері, ревизионизм мен реформизмніц теоретигі. Социал-демократиялық қозғалысқа 70-жылдардың орта кезінен бастап қатысты, Дюрингтің ықпалында болды. 1881 жылдан 1889 жылға дейін — Германия социал-демократиялық партиясының құпия орталық органы «Der Sozialdemokrat»-тың («Социал-Демократ») редакторы. 1896—1898 жылдарда «Dio Neue Zeit» («Жаца Заман») журналында «Социализм проблема- лары» деген тацырыппеи сериялы мацалалар жариялады, ке- йіннен бұл мақалалары «Социализмнің алғы шарттары және социал-демократияның міндеттері» (1899) деген кітап болып піықты; бұл кітабында ол революциялық марксизмнің филосо- фиялық, экономикалық және саяси негіздеріне ашықтан-ашық ревизия жасады. Бернштейін тап күресі жөніндегі маркстік тео- рияны, капитализмнің сөзсіз күйрейтіндігі туралы, социалистік революция және пролетариат диктатурасы туралы ілімді жоқ- к,а шыгарды. «Пролетариат революциясы туралы оппортунист ойлауды да ұмытыгі қалган»,— деп жазды В. И. Ленин Бернштейн жайында (Шығармалар, 25-том, 445-бет). Бернштейн жұмысшы қозғалысының бірден-бір міндеті капитализм тұсын- да жұмысшылардың экономикалық жағдайын жақсартуға ба- гытталған реформалар үшін күрес жүргізу деп жариялады, «ең бастысы — қозгалыс, түпкі мақсат — түк те емес» деген оппортунисток формуланы ұсынды. Бернштейннің жәнө оның ізбасар- ларының теориялық көзңарастары мен практика жүзіндегі оп- портунистік қызметі жұмысшы табының мүдделеріне тікелей опасыздық жасауға әкеліп соқты, ал мұпың ақыры II Интерна- ционалдың күйреуімен тынды. Бұдан кейінгі жылдарда Бернштейн марксизмге қарсы күресін тоқтатқан жоқ, империалис- тік буржуазияның саясатын қолдауга шақырды. — 285, 353, 384, 397.
Бланк, Р. М. (1866 ж. туган) — публицист, мамандығы химик. 1905 жылға дейін Бланк шетелде тұрып, орыс либерал буржуа- зиясының органы — «Освобождение» журналына қатысып тұр- ды. Петербургке келген соц «Наша Жизнь» газеті редакциясы- ның құрамына кірді, кейін сол газеттің іс жүзіндегі редакторы болды; солшыл кадеттік «Товарищ» газетіне қатысып тұрды. 1909—1912 жылдарда кадеттердің, халықтық социалистердің жә- не жойымпаз-меньшевиктердің журналы — «Запросы Жизни- ді» шыгаруга мықтап ат салысты; өзінің еңбектеріиде пролетариат диктатурасы туралы маркстік ілімді бұрмалады. В. И. Ленин


ЕСІМДЕР КӨРСЕТКІПІІ
549
Бланкті кадеттік саясатты көздеушінің нағыз типтік бейнесі ретінде сипаттай келіп, бірқатар мақалаларында оның көзқа- расының контрреволюциялық мәнін әшкереледі. — 327—330, 331, 332, 333, 334, 335, 336, 339, 341, 342, 343, 344—345, 346—347, 348, 352, 353—354, 358, 359—360, 364, 367, 371.
Борисов — цараңыз: Суворов, С. А.
Брентано (Brentano), Луйо (1844—1931) — немістің буржуа- еияшыл экономисі, 1896 жылдан Мюнхен университетінде са- яси экономия профессоры; тап күресінен бас тартуды, реформист^ кәсіподақтар ұйымдастыру және фабрикалық заң іпығару жолымен капиталистік қоғамдағы әлеуметтік қайшы- лықтарды шешу, жұмысшылар мен капитали стердің мүдделе- рін бітістіру мүмкіндігін уағыздаған «катедер-социализмді» жақтаушы болды. Аграрлық мәселеде егіишіліктегі ұсақ шаруа- іпылықтың тұрақтылығы жөніндегі реакциялық «теорияны» және жалған ғылыми буржуазиялық «топырақ құнарлылығы- ның кеми беру заңын» жақтады. Капиталистік монополиялар- дың мүдделерін қорғады. В. И. Ленин «брентанизмнің», Россия- дағы «жария марксизмнің» және халықаралық ревизионизмнің тығыз байланысын әшкерелеп берді. — 353.
Бюлов (Bülow), Бернхард (1849—1929) — кайзерлік Германия- ның дипломаты және мемлекет қайраткері. 1897—1900 жылдары сыртқы істер жөніндегі статс-секретарь болды, 1900 жылдан 1909 жылға дейін — рейхсканцлер. Герман империализмінің дү- ние жүзілік үстемдікке ұмтылу жолындағы күресін білдіретін отарлар басып алудың кең программасын алға қойды. Өскелең стачкалың қозғалысқа қарсы қатаң жазалар қолдана отырып, реакциялық ішкі саясат жүргізді; антимилитаризммен күресті. Бірінші дүние жүзілік соғыстың бас кезінде Италияда төтенше елші болды. Кейініректе саяси қызметтен қол үзіп кетті. — 346.
Бюргер (Bürger), Г. Ф. — «Soziale Tatsachen und sozialdemokratische Lehren» («Әлеуметтік өмір шындығы және социал-де- мократиялық ілім» (1900) деген антимаркстік кітапшаның авторы. Кітапша «Неміс өнеркәсіпшілерінің орталық одағы» та- рапынан үлкен қолдау тапты жэне олар оны революциялық социал-демократияға қарсы күрес мүддесіне пайдаланды. — 373.
В
В. В. — царацыз: Воронцов, В. П.
Ван Ган-че (Ван Ань-ши) (1021—1086) — ңытайдың мемлекет қайраткері-реформаторы және утопист-ғалымы. Ол—жердің есебін алу арқылы халыққа түсетін алым-салықты анағұрлым біркелкі етуді, шаруаларға мемлекеттік кредит беруді енгізу- ді, рынокты реттеп отыру үшін мемлекеттік сауда кәсіпорын-


550
ЕСІМДЕР КӨРСЕТКІШІ
дарын құруды, жалдама әскерді түрақты армиямен ауыстыруды көздеген реформалар ұсынды және осы реформаларды ішінара жүзеге асырды. Феодалдар мен өсімқорлар роформаларга қар- сылық білдіріп, оларды жүзеге асыртпады. — 265.
Варский (Warski), Адольф (Варшавский, А. С.) (18ß8—1937) — поляк революциялық қозгалысының ең байырғы және көрнек- ті қайраткерлерініц бірі. 80-жылдардың аяң кезінде «Поляк жұмысшылары одағыи» ұйьтмдастырушылардың бірі болды, Польша Корольдігі соцпал-демократиясын, одан соң Польша Корольдігі мен Литва соцпал-демократиясын құруға белсеие ңатысты. 1893 жылы шетелге эмиграцияға кетті, онда Р. Люк- сембургпеп және басқалармен бірге поляк социал-демократта- рының тұңғыш органы — «Sprawa Robotnicza» («Жұмысшы Ісі») газетін, одан соң «Przeglad Socjaldemokratyczny» («Соци- ал-Демократиялық Шолу») журналын шығара бастады. Польша және Литва социал-дсімократиясынап партияныц IV (Бірі- гу) съезіпе кеңеспіі дауыспеп делегат болды. Съезден кейін РСДРП Орталық Комитетіпің құрамына енді. Партияның V съезінде Орталық Комитетке мүше болып сайланды. 1909— 1910 жылдарда — РСДРП-ның Орталық Органы — «Социал-Демократ» газеті редакторларының бірі. В. И. Ленин осы кезең- де Варскийді «тожірпбелі әдебиетші, ақылды марксист және тамаша жолдас» (Шығармалар, 36-том, 145-бет) деп сипаттады. Бірінші дүние жүзілік соғыс жылдарында — интернационалист, Циммервальд және Кинталь конференцияларына қатысты. 1916 жылы Польшаға қайтып келді, бірақ согысқа қарсы үгіт жүр- гізгені үшін немістер тұтқынға алды; 1917 жылы тұтқыннан босаганнан кейін Польша мен Литва социал-демократиясының басіііылығы құрамына енді. 1918 жылы — Польша Коммунистік жұмысшы партиясын құрушылардың және оның Орталық Комитет! мүшелерінің бірі, оның съездері мен конференцияларына қатысты. Поляк сейміне депутат болып сайландьк сеймнің коммунистік фракциясының председателі болды. 19^9 жылы СССР-ге эмиграцияга кетті; Маркс — Энгельс — Ленин институ- тыпда поляк жұмысшы қозғалысының тарихын зерттеумен шұ- гылданды, өмірінің соңгы жылдарында — дербес пенсионер.— 397.
II Вильгельм (Гогенцоллерн) (1859—1941)—герман императоры және Пруссия королі (1888—1918).— 36, 137.
Винавер, М. М. (1863—1926) — адвокат, кадеттер партиясы- ның негізін салушылардың бірі, бірнеше жыл бойы оның Орта- лык, Комитетінің мүшесі. 1906 жылы январьда, кадет партия- сының екінші съезінде, партия тактикасы туралы мөселе жөні- нен баяндама жасады, ол баяндаманы съезд «партияныц дек- ларациясы ретінде» қабылдады. В. Д. Набоковпен бірге бур- жуазияльтқ «Вестник Права» журналын редакциялады; адво- каттар одагып құруға белсене қатысты. 1906 жылы I Мемле- кеттік думаның мүшесі болып сайланды.


ЕСІВДЕР КӨРСЕТКІШІ
551
Октябрь социалистік революцпясынан кейін Совет өкіметіпе қарсы белсенс күресті, Қырым өлкелік үкіметі құрамына сырт- цы қатынастар министрі- болып кірді. 1919 жылы Ңырым эва- куацнясы алдында, үкіметтің басқа мүіпелерімен бірге, олкелік банк пен Севастополь казначейлігінің бағалы қазынасын фраи- цуздарға берді. Парижге эмиграцияға кетіп, онда кадеттердің Париж комитетін басқарды, эмигранттық «Последние Новости» газетіне қатысып тұрды. — 303.
Винтер — царацыз: Красин, Л. Б.
Витте, С. 10. (1849—1915) — орыстың мсмлекет цайраткері, латшалық Росспяиың «әскери-феодалдық империализмініц мүд- делерін білдіруші, самодержавиені жанын сала жақтады, либерал буржуазняға болмашы жеңілдіктер жасап, уәделер беру жә- не халықты қаталдьіқпен қудалау арқтллы монархияны сақтан қалуға тырысты; 1905—1907 жылдардағы революцияиы басып- жаншуды ұйымдастырушылардьщ бірі. Қатыпас жолдары министр! (февраль — август, 1892), финанс мииистрі (1892—1903), министр лер Советінің председателі, (октябрь, 1905 — апрель, 1906) бола отырып, Витте өзінің финанс, баж салыгы саясаты, тсмір жол құрылысы, фабрикалық заң шығару саласындағы ша- ралары, шетел каппталын пайдалануды барынша көтермелеуі арқылы Росспяда капитализмнің дамуыпа және оның империалисты; державаларға тәуелділігінің күшеюіне себепші болды. «Министр-маклер», «биржа агенті» — оған В. И. Ленин осындай сипаттама берді. — 2—3, 10—11, 22—23, 32, 50, 51—52, 53—54, 56, 59, 79, 80, 84, 125, 129, 130, 131, 132, 265, 312—313, 346, 366, 403, 425, 426, 428—429, 430.
Владимир — цараныз: Романов, Владимир Александрович.
Водовозов, В. В. (1864—1933) — либералдық-халықшылдьтқ ба- ғыттағы экономист жэпе публицист. 1904 жылдап «Наша Жизнь» газетінің редакция мүшесі; 1906 жылы солшыл кадет- тік «Товарищ» газетіие жазып түфды, II Мемлекеттік думаға сайлау науқаны кезінде трудовик болды. 1912 жылы кадсттер- діц, халықтық социалистер меп жойымпаз-меныпевиктсрдіц журналы — «Запросы Жизниге» жүмысшы демократиясы меп буржуазиялык, демократияның жэне олардыц партиялары- ның қарым-ңатынасы жөніидегі мәселе жошиен жазып тұрды. В. II. Ленин өзінің еңбектерінде Водовозовтың либерал дык,- буржуазиялық көзқарастарын сынауға едәуір орын берді.
1917 жылы Водовозов «Былое» журналының редакциясыпа епді, либералдық-буржуазиялық «День» газетіие қатысып түр- ды. Октябрь социалистік революциясына дұшпандық көзқараста болды. 1926 жылдан эмиграцияға кстіп, ақ гвардиялық баспасөз- дерге қатысты. — 403.
Воробьев — царацыз: Ломтатидзе, В. Б.


552
ЕСІМДЕР КӨРСЕТКІШІ
Воронцов, В. П. (В. В.) (1847—1918) — экономист әрі публицист, 80—90-жылдардағы либерал халықіпылдар идеологтары- ның бірі, «Россиядағы капитализмнің тағдыры» (1882), «Біздің бағыттарымыз» (1893), «Теориялық экономия очерктері» (1895) деген және басқа кітаптардьщ авторы; бұл кітаптарында Рос- сияда капитализмнің дамуын теріске шығарды, ұсақ товар өн- дірісін мадаңтады, піаруалар қауымын дәріптеді. Патша үкіме- тімен ымыраға келуді уағыздап, марксизмге үзілді-кесілді царей шықты. Воронцовтың көзқарастары В. И. Лениннің көптегеи ецбектерінде қатаң сынға алынды. — 47,
Г
.Гегель (Hegel), Георг Вильгельм Фридрих (1770—1831)—не- МІСТІҢ аса ipi философы — объективтік идеалист, неміс буржуа- зиясыныц идеологи. Гегельдің философиясы XVIII ғасырдың аяғы — XIX ғасырдың басындағы неміс идеализмінің шыңы бол- ды. Гегельдің сіңірген тарихи еңбегі идеалистік диалектиканы терең және жан-жақты талдап жасауы болды, мұның өзі диа- лектикалық материализмнің теориялық негіздерішң бірі еді. Гегельше, бүкіл табиғи, тарихи және рухани дүние үздіксіз қоз- ғалыста, өзгерісте, ңайта тууда және дамуда болады; алайда Гегель объективтік дүниені, өмір шындығын «абсолюттік рух- тың», «абсолюттік идеяның» жемісі деп қарайды. В. И. Ленин «абсолюттік идеяны» идеалист Гегельдің теологиялык, ойдан шығарған өтірігі деп атады. Диалектикалық метод пен шын мә- нінде дамуды тоқтатуды талап еткен консервативтік, метафизи- калың система арасындағы терең дайшылык, — Гегель филосо- фиясына тән сипат. Әлеуметтік-саяси көзқарастары жөнінен Гегель реакционер болды.
К. Маркс, Ф. Энгельс, В. И. Ленин Гегельдің диалектикалыц методын сын көзбен қайта қарап, объективтік дүние мен адам ойы дамуының неғұрлым жалпы зацдарын бейнелейтін материалист^ диалек^иканы жасады.
Гегельдің басты еңбектері мыналар: «Рух феноменологиясы» (1806), «Логика ғылымы» (1812—1816), «Философиялық ғылым- дар энциклопедиясы» (1817) «Право философиясы» (1821). Ңай- тыс болғаннан кейін жарық көрген еңбектері: «Философия та- рихы жөніндегі лекциялар» (1833—1836) және «Эстетика жө- ніндегі лекциялар немесе өнер философиясы» (1836-1838).— 395.
Гельфанд, А. Л. — царацыз: Парвус.
Гессен, И. В. (1866—1943) — орыстыц буржуазияшыл публицист Кадет партиясын құрушылардың және оның лидерлерінің бірі, Орталық Комитетінің тұрақты мүшесі болды. Милюковпен бірге кадет партиясының органдары — «Народная Свобода» (декабрь, 1905), сонан соц «Речь» газетін редакциялады. II Мем-


ЕСГМДЕР КӨРСЕТКГШІ
553
лекеттік думаның мүшесі, оның заң комиссиясының председатель Октябрь социалистік революциясынан кейін — Совет өкіметінің жауы; шетелдік соғыс интервенциясы мен азамат соғысы кезінде Юденичке белсене көмектесті, кейінірек ақ эмигрант. Өзінің публицистік қызметінде большевиктерге өршеле- не жала жабумен көзге түсті. —11, 310, 430.
Гольдман, Л. И. (Аким) (1877—1939) — революциялық қозға- лысқа 1893 жылдан араласты, Вильно мен Минскінің жұмысшы үйірмелерінде насихат жүргізді, 1897 жылғы сентябрьде Бунд- тың құрылтай съезіне қатысты. 1899 жылы тұтцынға алынды, одан ңашып шығып, Одесса да жұмыс істеді; 1900 жылы шетел- ге кетіп, онда «Искра» ұйымына қосылды. 1901 жылдың басып- да Мюнхенде В. И. Лешінмен кездесіп, онымен Россияда «Искра» баспаханасын ашудың жоспарын талңылады. 1901 жылдьтң майында Кишиневте астыртын баспахана ұйымдастырды, онда «Искра» және басқа социал-демократиялық басылымдар шыға- рылды. 1902 жылдың мартында тұтқынға алынып, кейін Сибирь- ге жер аударылды. 1905 жылы айдаудан Женеваға қашып ба- рып, меньшевиктөрге қосылды; меныцевиктік «Искра» редак- циясының секретарш болды. 1905 жылы меныпевиктерден РСДРП Петербург комитетіне еніп, РСДРП IV (Бірігу) 'съезін- де Орталық Комитеткө сайланды. 1907 жылы УралДа жұмьш істеді, тұтқынға алынып, 1911 жылы Сибирьге жер аударылдьг. 1917 жылғы Февраль революциясынан кейін — Иркутск Советі- цің председателі жәно меньшевиктік Орталың Комитеттіц мү- іпөсі. 1921 жылдан бастап саяси қызметтен қол үзіп, шаруашы- лық және редакциялық-баспа жұмысында болды. —193, 196.
Грингмут, В. А. (1851—1907)—орыстың реакцияшыл публицист, 1897 жылдан 1907 жьтлға дейін — монархиялық «Московские Ведомости» газетінің редакторы. Азаттың және револю- цпялық қозғалыстың зәредей көріністерінің өзінө қарсы шы- ғып, патша самодержавиесін және православие шіркеуініц артықша жағдайда болуын қорғады, ұлы орыстық шовинизм позпциясында болды. 1905—1907 жылдардағы революция кезіи- де — қаражүздік «Орыс халқы одағын» ұйымдастырушылардың және оның лидерлерінің бірі. — 265.
Громан, В. Г. (1874 ж. туған) — социал-демократ, меньшевик. РСДРП IV (Бірігу) сдьезіне үсынылған аграрлық программа жобаларының бірінің авторы; меиыпевиктік «Наше Дело» журналын редакциялауға қатысты. Реакция жылдарьшда — жойымпаз. 1917 жылғы Февраль революциясыныц алғашңы күнінен бастап Петроградта азың-түлік ісін басқарды. Октябрь социалисты« революцийсынан кейін бірнёіпе жыл окімшіліК- шаруашылық жұмыста істеді. 1931 жылы контрреволюциялық цызметі үшін сотталды.— 261. '
Гурвич, Ф. И.— уарацыз: Дан, Ф. И.


554
ЕСІМДЕР КӨРСЕТКІПП
Гучков, А. И. (1862—1936) — орыстың ірі капиталисі, бур- жуазиялық-помещиктік октябристер партиясының ұйымдастт.і- рупіысы және лидері. 1905—1907 жылдардағы революция ке- зіііде үкіметтің жұмысшы табы мен шаруалар жөнінде аяусыз жазалау саясатын жүргізуін жақтагг, революциялық қозғалыс- қа барынша қарсы шьіқты. Реакция жылдарында — Мемлекет- тік қорғаныс комиссиясының председателі және III Мемлекот- тік думаның председатель Бірінші дүние жүзілік соғыс кезіи- де Орталық Соғыс-өнеркэсіп комитетінің председателе жәие қорғаныс жөніндегі Ерекше кеңестің мүшесі болды. 1917 жыл- гы Февраль революциясынан кейін — Уақытша үкіметтің бі- рінші қүрамының соғыс және төціз министрі, соғысты же- ңіске жеткенге дейін жүргізе беруді жақтады. 1917 жылы августа Корнилов бүлігін үйымдастыруға тікелей қатысты, май- данда тұтқынға алынды, бірақ Уақытша үкімет босатып жібер- ді. Октябрь социалисты революциясынан кейін Совет өкіметі- не қарсы белсене күресті, ақ эмигрант — 105, 308, 320, 402,
Iх.
Дан (Гурвич), Ф. И. (1871—1947) — меньшевиктер лидерле- рінің бірі, мамандығы дәрігер. Социал-демократиялық қозға- лысқа 90-жылдардан бастап қатысты, Петербургтің «Жұмысшы табын азат ету жолындағы күрес одағына» енді. Талай рет тұтқынға алынып, жер аударылды; 1903 жылы сентябрьде шет- елге қашып барып, онда меныпевиктерге қосылды. Дан РСДРП-ның IV (Бірігу), V съездеріне және бірқатар конфе- ренцияларына қатысты. Реакция жылдарында шетелде жо- йымпаздар тобын басқарды, «Голос Социал-Демократа» газетін редакциялады. Біріиші дүние жүзілік соғыс кезінде — барып тұрған қорғампаз; 1917 жылғы Февраль революциясынан ке- йін — Петроград Советі Атқару комитетіиің мүшесі, бірінші сайланған Орталық Атқару Комитеті Президиумының мүшесі, буржуазиялық Уақытша үкіметті қолдады. Октябрь социалисты революциясынан кейін — Совет өкіметінің жауы. Совет мемлекетінің бітіспес жауы ретінде 1922 жылдың басында шет- олге қуып жіберілді,— 193, 201, 202, 204, 205, 207, 289, 294, 379, 396.
Даниельсон, Н. Ф. (Николай — он) (1844—1918) — орыстың жазушы-экономисі, 80—90-жылдардагы либерал халықшылдық идеологтарының бірі. 60—70-жылдары революцияшыл әртекті жастар үйірмелерімен байланысты болды. К. Маркс «Капита- лының» Г. А. Лопатин бастаған орыс тіліндегі тұңғыш аудар- масыи аяқтады, осыған байланысты К. Маркспен және Ф. Эн- гельспен хат жазысып тұрды, хаттарында Россияның эконо- микалық даму проблемаларын да сөз етті. Алайда Даниельсон марксизмнің мәнін ұқпады, сөйтіп кейіннен оған қарсы піық- ты. 1893 жылы «Реформадан кейінгі қоғамдық шаруашылығы-


ЕСІМДЕР КӨРСЕТКІШІ
555
мыздың очерктері» деген кітабын бастырып шығарды, бұл кі- тагі В. П. Воронцовтың еңбектерімен бірге либерал халықшыл- дықтыц теориялың негізі болды. В. И. Ленин өзінің бірқатар ецбектерінде Даниельсонпың козқарастарын қатаң сынға ал- ды,- 47.
Джон — царацыз: Маслов, П. П.
Долгоруков, Петр Дм. (1866 — шамамен 1945)—кпязь, ірі помещик*, земство қайраткері, кадет. Суджан уездік земство басқармасының председателі болды. 1904—1905 жылдардагы земство съездеріне қатысушы. Кадет партиясын ұйымдастыру- іпылардың бірі, оның Орталық Комитетінің мүшесі. I Мемле- кеттік думаның депутаты және оныц председателінің орынба- сары болды. Октябрь соцпалистік революциясынан кеиін — ақ эмигрант.—186.
Дубасов, Ф. В. (1845—1912) — генерал-адъютант, адмирал, патшалық реакция басшыларының бірі, 1905—1907 жылдардагы орыс революцпясын тұншықтырған қанқұйлы жендст. 1905 жылы Чернигов, Полтава және Курск губөрнияларындағы аг- рарлық ңозғалысты басуға басшылық етті. 1905 жылгы ноябръ- ден — Москва генерал-губернаторы, Москвадағы декабрь қару- лы көтерілісін басып-жаншуға басшылық етті. 1906 жылдан — Мемлекеттік советтің мүшесі, 1907 жылдан — Мемлекеттік қор- ғаныс советінің мүшесі. —157, 174, 302, 338, 341, 344, 346, 350, 367, 369.
Дурново, II. Н. (1844—1915)—патшалық Росспяның ең ре- акцияшыл мемлекет қайраткерлерінің бірі. 1884—1893 жылдар- да полиция департаментініц директоры болды; 1900—1905 жыл- дарда — ішкі істер министрінің орынбасары. 1905 жылғы ок- тябрьде ішкі істер министрі болып тагайындалып, бірінпіі орыс революциясын талқандауға батыл шаралар қолданды, қа- ражүздік ұйымдарды ойрандар жасауға рухтандырып отырды. 1906 жылдан — Мемлекеттік советтің мүшесі —174, 297, 310, 312, 324, 338, 346, 355, 356, 357, 367, 369.
Дюринг (Dühring), Евгений (1833—1921)—иеміс философы жэне экономист. Дюрингтің философиялық көзқарастары пози- тивизмнің, метафизикалық материализмнің жәнө идеалнзмнің эклектикалық қойыртпағы болды. Оның реакциялық-утопистік «социалитарлық» шаруаіпылық жүйесі шаруашылықтыц прус- сиялық жартылай крепостниктік формаларын дәріптеді. Дю- рингтің герман социал-демократиясының бір бөлігі іпіінен қол- дау тапқан көзқарастарын Энгельс «Анти-Дюринг. Евгений Дюринг мырзаның ғылымда жасаған төңкерісі» (1877—1878) деген кітабында сынады. Ленин өзінің «Материализм және эмпириокритицизм» (1909) деген кітабында жоие басқа бірқатар шығармаларында Дюрингтің эклектикалық көзқарастарын та- лай рет сынға алды.


556
ЕСІМДЕР КӨРСЕТКШП
Дюрингтің негізгі еңбектері: «Үлттық экономия мен социа- лизмнің сын тұрғысынан жазылған тарихы» (1871), «Ұлттық және әлеуметтік экономия курсы» (1873), «Философия курсы» (1875).—Ж 431.
Е
Ерманский, О, А. (К о гай, О. А., Руденко) (1866—1941) — социал-демократ, меньшевик. Революциялың қозғалысқа 80-жыл- дардьщ аяғында келді. 1905 жылы меньшевиктердің Петербург ұйымында, одан соц — РСДРП Одесса комитетінде істеді. Пар- тияның IV (Бірігу) съезінде — Одесса ұйымынан делегат. Реакция жылдарында — жойымпаз; меныпевиктік баспасозге, сондай-ақ III Мемлекеттік думадағы социал-демократиялық фракцияның жұмысына белсене қатысты. Бірінші дүние жүзілік соғыс кезінде—центрист. 1917 жылы — интернационалист- меньшевик. 1918 жылы — меньшевиктер Орталық Комитетінің мүшесі, олардың орталық органы — «Рабочий Интернационал» журналы редакторларының бірі. 1921 жылы меиыпевиктер пар- тиясынан шықты; қоғамдық және ғылыми жумыста болды.— 406.
Ж
Жданов (шамамен 1874—1906) — полиция приставы, 1905 жылы патша өкіметінің Тамбов губерниясы шаруаларын аяу- сыз жазалауына қатысты. Социалист-революционерлердің жа- уынгер тобының мүшелері өлтірді.— 351.
3
Зомбарт (Sombart), Вернер (1863—1941) — иемістің тұрпайы буржуазиялық экономист, герман империализмінің көрнекті идеологы. Бреславль, соңынан Берлин университеттерінің про- фессоры. Өз қызметінің бастапқы кезінде Зомбарт «аздап маркстік түрге боялған социал-либерализмнің» (В. И. Ленин. Шығармалар, 18-том, 57-бет) типтік идеологтарының бірі болды. Кейін марксизмнің ашың жауына айналды, капитализмді үйлесімді шаруашылық системасы ретінде бейнеледі. Өмірінің соцғы жылдарында фашизмнің позициясына көшіп, гитлерлік тәртіпті мадақтады. Зомбарттың негізгі еңбектері: «Социализм және XIX ғасырдағы әлеуметтік цозғалыс» (1896). «Ңазіргі за- манғы капитализм» (1902) және басқалар.— 353.
И
Изгоев (Ланде), А. С. (1872 ж. туған) —буржуазияшыл публицист, кадеттер партиясы идеологтарының бірі. 90-жылдар- да — «жария марксизмніц» өкілі, П. Б. Струвенің ең жақьш


ЕСІМДЕР КӨРСЕТКІШІ
557
ңызметкері болды, кейінірек — социал-демократ. 1905—1907 жылдардағы революция кезеңінде — буржуазияның контррево- люциялық либөрализмге ашық бет бұруын белсене жақтаушы- лардың бірі, большевизмнің жауы. Кадеттердің Орталық Органы — «Речь» газетінің тұрақты қызметкері, сондай-ак, кадеттік «Южпые Запискпге», «Русская Мысльге», контрреволюциялық «Вехи» жпнағына қатысты. Октябрь социалистік революциясы- нан кейін бір топ декадент интеллигенттердің журналы «Вестник Литературыға» қатысып тұрды. 1922 жылы контрре- воліоциялық публицистік қызметі үшін шетелге қуылды. — Ж 324, 353, 354—355, 359,
Икс — цараңыз: Маслов, П. П.
К
Карпинский, В. А. (Калинин, В.) (1880—1905) — Совет Одағы Коммунистік партиясының ең ңарт қайраткерлерінің бірі, пар- тияның көрнекті әдебиетші-насихатшысы. 1898 жылы РСДРП- ға кірді, Харьковтағы «Жұмысшы табын азат ету жолындагы күрес одағының» ұйымдастырушыларының және басшыларьь ньщ бірі болды; талай рет түтқынға алынды. 1902 жылы Вологда губөрниясына жер аударылды, ол жерден қашьтп шығып, 1904 жылдың күзіне дейін астыртын жағдайда болды. Сол жылы шетелге, Женеваға, эмиграцияға кетті, Женевада В. И. Ленинмен танысты. Осы кезден бастап партияның шет- елдегі ұйымдарында үзбей жұмыс істеді, большевиктік «Вперед» және «Пролетарий» газеттеріне ңатысты, Женевада РСДРП Орталық Комитетінің кітапханасы мен архивін басқар- ды. 1914—1917 жылдарда партияның Орталың Органы — «Социал-Демократ» газетіне жазып тұрды, болыпевиктік әдебиетті басып шығару жәпе оны тарату жұмысьш жүргізді. 1917 жылы декабрьде Россияға цайтып оралды; жауапты партия және совет ңызметіндо болды; бірнеше сайлауда Бүкіл россиялық Ор- талық Атңару Комитетінің мүшесі болды. 1918 жылы Бүкіл россиялық Орталық Атқару Комитетіпің үгіт-нұсқау бөліміиө меңгеруші болды. РКП(б) VIII съезінің редакциялық колле- гиясының ңұрамына епді. 1918—1927 жылдарда — «Правда» газетінің редакция мүшесі, «Беднота» газетінің редакторы; басқа бірқатар газеттер мен журналдардың редакция мүшесі болды. 1936—1937 жылдарда ВКП(б) Орталық Комитетінің ап- паратыпда істеді. 1937 жылдан бастап ғылыми және насихат- шылық жұмыс істеді. Экономика ғылымдарының докторы. В. И. Ленин, ленинизм туралы және басқ-а да мәселелер жөнін- дегі бірқатар кітаптардың авторы.— 85—86,
Картвелов — царацыз: Чичинадзе, Н. Г.
Катков, М. Н. (1818—1887)—реакцияшыл публицист. Са- яси қызметін баяу дворяндық либерализмнің жақтаушысы ре-


558
ЕСТМДЕР КӨРСЕТКШІІ
тінде бастады, 1851—1855 жылдары «Московские Ведомости» газетін редакциялады, сонан соц «Русский Вестник» журналып шығарушылардың бірі болды. «Россиядагы тұңгыш демокра- тиялық өрлеу кезінде (XIX ғасырдың 60-жылдарыпың бас ке- зі) үлтшылдыққа, шовпнизмге жәпе жанталасңан қаражүздікке қарай бұрылғап еді» (В. И. Ленин. Шығармалар, 18-том, 276- бет). 1863—1887 жылдары мопархпялық реакцияның жаршысы- иа айналған «Московские Ведомостидің» шығарушы-редакторы болды. Катков өзін «самодержавиенің сенімді қарғылы төбеті- мін» деп атады. Катковтың есімі ең өршелепген монархиялық реакцияның бейнесіне айналды.— 316.
Каутский (Kautsky), Карл (1854—1938)—герман социал-де- мократиясы мен II Интернационал лидерлерінің бірі, әуелі марксист, кейін марксизмнің ренегаты, жұмысшы қозғалысын- дағы оппортунистік ағымдардың бірі — цептризмнің (каутский- шілдіктің) идеологы, герман соцпал-демократиясының теория- лық журналы «Die Neue 2еіІ»-тіц («Жаца Заман») редакторы.
Соцпалнстік қозғалысқа 1874 жылдан қатыса бастады. Бүл кезде оның козқарасы лассальшылдықтың, жаңа мальтусшіл- діктің және анархпзмнің қойыртпағы болатын. 1881 жылы К. Маркспен және Ф. Энгельспен танысады да, олардың ықпа- лымен марксизмге көшті, алайда сол кездіц өзінде-ақ Каут- скпйдіц оппортунизмге қарай ауытқығаны аңғарылды, бұл үшін К. Маркс пен Ф. Энгельс оны қатаң сынады. 80—90-жыл- дары маркстік теория мәселелері жөнінде бірқатар еңбектер: «Карл Маркстің экономикалық ілімі», «Аграрлық мәселе» деген шығармаларын және басқаларын жаздьт; бұл еңбектер жі- берілген қателіктеріне қарамастан марксизмді наспхаттауда игілікті роль атцарды. Койін, революциялық қозғалыс ксңінен өрістегеп кезоцде, оппортунизм позициясына көпіті; бірінші дүние жүзілік соғыс қарсаңында центрист болды, согыс кезінде революциялық марксизмніц ашық жаулары лагеріпе көшіп, озіпің социал-шовинизмін интернационализм туралы жел сөз- дермен бүркемеледі. Әсіре империализм теориясьтның авторы болды; Ленин «II Интернационалдың күйреуі» (1915), «Империализм — капитализмпің жоғары сатысы» (1916) дегеп және басқа еңбектерінде әсіре империализм теорпясыпыц реакцпя- лық мәнін әпікереледі. Октябрь социалист}’к революцпясынаи кейіп Каутский пролетарлық революция мен пролетариат дик- татурасына, Совет өкіметіне ашықтап-ашық қарсы шықты.
В. И. Ленин өзінің «Мемлекет жоне революция» (1917), «Пролетарлыц революция жэпе ренегат Каутский» (1918) дегеи және басқа бірқатар шығармаларында каутскийіпілдікті өлтіре сынады. Каутскийшілдіктің қауіптілігін ашыи көрсете коліп, В. И. Ленин былай деп жазды: «Осы ренегаттықпен, тұрлау- сыздықпон, оппортунизмнің алдында құрдай жорғалаушылық- пен және марксизмді бұрын болып көрмеген теориялық мас- қәралаумен аяусыз соғыс жүргізбейінше, жұмысшы табы өзі- нің букіл дүние жүзілік-революциялық ролін жүзеге асыра ал-


ЕСІМДЕР КӨРСЕТКІШІ
559
майды» (Шығармалар, 21-том, 316-бет).— 221—222, 223—224,
259, 261, 264, 270, 274, 360, 373-374, 384, 412.
Кауфман, А. А. (1864—1919) — орыстың буржуазияшыл экономно! және статистигі, профессор, публицист; кадеттер пар- тиясын ұйымдастыруіпылардың және оның лидерлерінің бірі. 1887 жылдан 1906 жылға дейін егіншілік және мемлекөттік мүліктер министрлігінде қызмет істеді. Өзінің «Ңоныс аударту жоне отарлау» (1905) деген кітабында патша өкіметінің қоныс аударту саясаты тарихының очеркін жазды. «Шын «либерал» болғандықтан автор крепостниктер бюрократиясына олшеусіз құрмет көрсетеді» (В. И. Ленин. Шығармалар, 13-том, 432-бет). Аграрлық реформаның кадеттік жобасын жасауға қатысты, «Русские Ведомостиге» белсене араласып тұрды; шаруалар меи помещиктер арасындағы таптық татулықты уағыздады. В. И. Ленин Кауфманды «сақ» статистиктердің қатарыпа қосты, оны аграрлық мәселені шешудегі буржуазиялық-чіінов- никтік көзқарасы үшін сынады. Октябрь социалистік револю- циясынан кейін Кауфман орталық статистикалық мекемелер- дің жұмысына қатысты.— 303, 320.
Кизеветтер, А. А. (1866—1933).— орыстың либерал-буржуа- зиялық тарихшысы және публицисі. Құрылған күнінен бас- таи «Азаттық одағының» мүшесі, кадеттер партиясы лидерле- рінің бірі. 1900—1911 жылдарда — Москва университетініц приват-доценті. Кадеттердің I және II Мемлекеттік думаны сай- лау алдындағы күресіне белсенділікпен қатысты, II Мемлекет- тік думаның депутаты; «Русские Ведомостиге» қатысып тұрды, «Русская Мысль» журналы редакциялық коллегиясының құра- мына кірді жәнс опыц редакторларыныц бірі болды. Өзінің тарихи-публицистикалық еңбектерінде 1905—1907 жылдардағы орыс революциясының маңызын бұрмалады. В. И. Ленин бір- қатар еңбектерінде Кизеветтердің контрреволюцпялық көзқа- растарын сынай отырып, оны реакцияның мүддесі үшін ғы- лымды саудаға салған кадеттік профессорлардың санатына қосты.
Октябрь социалистік революциясынан кейін Кизеветтер Совет өкіметіне қарсы белсенді күрес жүргізді, сол үшін 1922 жылы Советтік Россиядан қуылды. Шетелде ақ эмигранттық баспасөзге белсене қатысты.— 302, 317, 324, 333, 334, 335, 336,
338.
Кнунянц, Б. М. (Радин, Б.) (1878—1911) — профессионал революционер, большевик; революциялык, қызметін 1897 жылы Петербургтің «Жұмысшы табыи азат ету жолындағы күрес одағында» бастады. 1901 жылы Бакуге жер аударылды, онда РСДРП Баку комитеті, сонан соц Кавказ одағы комитеті бас- шыларының бірі болды. Армян социал-демократтары одағы мсн опыц астыртын органы — «Пролетариат» газетін құруға қатыс- ты. РСДРП II съезінде — Баку комитетінен делегат, көпшілік


560
ЕСІМДЕР КӨРСЕТКШІІ
жағындағы искрашыл. Съезден кейін Кавказда және Москвада Орталыц Комитеттің агенті болып істеді. 1905 жылы сентябрьдө партияның Петербург комитетіне кооптацияланды, болыпевик- терден жұмысшы депутаттарының тұңгыш Петербург Советі Атқару комитетінің құрамына енді. 1905 жылы декабрьде тұт- цынга алынып, Сибирьге өмір бойы жер аудару жазасына кесілді. 1907 жылы айдаудан шетелге қашып кетіп, II Интерпа- ционалдың Штутгарт конгресінің және РСДРП-ның Гельсипг- форста болган Төртінші («Жалпы россиялық үшінші») конфе- ренциясының жұмысына қатысты. 1907 жылдың аягынан бас- тап Бакуде жүмыс істеді; реакция кезеңінде болыпевиктердіц тактикасы мәселелері жөнінде кейбір ауытқыгандыгы аңгарыл- ды. 1910 жылы сентябрьде тұтқынга алынды, Баку түрмесінде цайтыс болды.— 63.
Коган, О. А.— цараңыз: Ерманский, О. А.
Кони, А. Ф. (1844—1927) — орыстың корнекті юрисі жәнеқо- ғам қайраткері, академик. 1878 жылы Петербург қаласының бастыгы Треповқа қастандық жасаган В. И. Засуличтің ісі жө- ніндегі сот процесінен кейін жұртшылыққа таңылды. Ақтау үкімін шығарганы үшін Кони бірнеше жыл бойы қылмысты істер сотында жұмыс істеуден аластатылды. 1885 жылдан 90- жылдардың аяғына дейін ңылмысты істер кассациялық депар- таментінің оберпрокуроры болып істеді. 1907 жылдан — Мем- лекеттік советтің мүшесі. Октябрь социалистік революциясы- нан кейін — Петроград университетінің профессоры; қогам өміріне белсене қатысты. Кони орыс әдебиетін жақсы білді, кезінде Н. А. Некрасовпен, И. А. Гончаровпен, Ф. М. Достоевский- мен, Л. Н. Толстоймен және басқа жазушылармен достық қа- рым-қатынаста болды. Конидің әдеби мұрасы «Өмір белестері» деген бес томдық очерктер мен естеліктер жинагына енді.— 32.
Коновалов, И. А. (Николай) (1883—1911) — революциялық қозгалысқа 1900 жылдан бастап қатысты. Өмірініц соңгы жыл- дарында арандатушы болды, онысы 1917 жылгы Февраль рево- люциясынан кейін ғана анықталды.— 195.
Косич, А. И. (1833 ж. туган).— 1887—1891 жылдарда Саратов губернаторы.— 32.
Красин, Л. Б. (Винтер) (1870—1926) — социал-демократ, большевик, советтің көрнекті мемлекет қайраткері жэне дипломат. 1890 жылы Петербургте Брусневтің социал-демократия- лық үйірмесінің мүшесі болды. 1891 жылы полиция Красинді Петербургтен Қазанга жэне Нижний Новгородца жер аударды. 1895 жылы цайтадан тұтқынга алынып, Иркутскіге 3 жылга жер аударылды. Жер аударылу мерзімі аяқталғаннан кейін (1897) Харьковтың технологиялық институтына түсіп, оны 1900


ЕСІМДЕР КӨРСЕТКІШІ
561
жылы бітірді. 1900—1904 жылдарда Бакуде инженер болып істеді, онда В. 3. Кецховелимен бірге «Искраның» астыртын баспаханасын ұйымдастырды. РСДРП II съезінен кейін боль- шевиктерге қосылды, партияның Орталық Комитетіне коопта- цияланды, онда меныпевиктөр жөнінде ымырашылдық позиция ұстап, олардың үш өкілін Орталық Комитетке кооптация- лауға көмектесті; алайда көп кепіікпей меныпевиктерден қол үзді. Красин РСДРП III съезіне қатысты; съезде Орталық Ко- митеттің мүшесі болып сайланды. 1905 жылы — болыпевиктік бірінші жария газет — «Новая Жизньді» ұйымдастырушылар- дың бірі; Орталық Комитеттің өкілі ретінде жұмысшы депутат- тарының Петербург Советіне енді. РСДРП IV (Бірігу) съезінде большевиктерден қарулы көтеріліс туралы мәселе жөнінде ба- яндама жасады; съезде Орталык, Комитеттің мүшелігіне қайта- дан сайланды. 1908 жылы шетелге эмиграцияға кетті. Реакция жылдарында біраз уақыт шақырымпаздардың «Вперед» тобын- да болды; кейінірек саяси қызметтен қол үзіп, шетелдө және Россияда инженер болып істеді. Октябрь социалистік револю- циясынан кейін Ңызыл Армияны жабдықтауды ұйымдастыру- шылардың бірі, содан соң Халық Шаруашылыгы Жогары Совет! президиумының мүшесі, сауда және өнеркәсіп, қатынас жолдары халық комиссары. 1919 жылдан дипломаттық жұмыс- та болды. 1920 жылдан — сыртқы сауда халық комиссары әрі 1921—1923 жылдарда Лондонда уәкілетті окіл болып істеді, Генуя және Гаага конференцияларына қатысты, 1924 жылдан — СССР-дің Францпядағы уәкілетті өкілі, 1925 жылдан — Англиядағы уәкілетті өкіл. Партияның XIII және XIV съезде- рінде ВКП (б) Орталық Комитетінің мүшесі болып сайланды.— 411.
Кузьмин-Караваев, В. Д. (1859—1927)—кадет партиясыньщ оц қанаты басшыларының бірі, оскери юрист, генерал. I жэне II сайланған Мемлекеттік думаның мүшесі, патша өкіметінің 1905—1907 жылдардагы рев’олюцияны басып жаныштауында көрнекті саяси роль атқарды. Бірінші дүние жүзілік соғыс ке- яінде — земство ңайраткерлерінің бірі және әскери-өнеркәсіп комитетінің мүшесі. Октябрь социалистік революциясынан ке- йіи — Совет өкіметінің жауы. Шетелдік согыс интервенциясы мен азамат согысы кезінде — белсенді ақ гвардияшы, Юденич жанындағы саяси кеңестің мүшесі. 1920 жылдан — ац эмигрант— 32.
Куропаткин, А. Н. (1848—1925) — генерал, 1898 жылдан 1904 жылға дейін — соғыс министрі. 1904—1905 жылдардағы орыс- жапон соғысында Қиыр Шығыста Россияның құрылықтағы ар- миясының, ал кейін бүкіл қарулы күштерінің бас қолбасіпысы болды; өзінің жігерсіз және дарынсыз әскер бастығы екенін көрсетті. Бірінші дүние жүзілік соғыста (1916 жылы) Солтүс- тік майданға ңолбасшылық етті, Түркстанда генерал-губерна-


562
ЕСІМДЕР КОРСЕТКІШІ
тор және эскер қолбасшысы болды. Октябрь социалистік рево- люциясынан кейін Псков губерниясында тұрды — 224.
Кускова, Е. Д. (1869—1958)—орыстың буржуазияшыл догам қайраткері әрі публицист. 90-жылдардың орта шенінде, іпетелде жүргенінде, марксизммен танысып, «Еңбекті азат gtv» тобымен жақындасты, алайда көп кешікпей бернштойншілдік- тің ықпалымен маркспзмді ревизиялау жолына түсті. Кускова- ның бернштейншілдік рухта жазган, «Credo» деи аталған документ! «экономизмнің» оплортунистік мәнін негұрлым айқын білдірді және В. И. Ленин бастаған орыс марксистері тобыньщ тарапынан қатты наразылық туғызды. 1905—1907 жылдардагы революция қарсаңында Кускова либералдық «Азаттық одагы- на» кірді. 1906 жылы С. Н. Прокоповичпен бірге жартылай ка- деттік «Без Заглавия» журналын шығарды, солпіыл кадеттер- дің «Товарищ» газетіне белсене қатысты. Кускова жұмысшы- ларды революцпялық күрестен бас тартуға шақьтрды, жұмыс- тны қозғалысын либерал буржуазная ыц саяси басшылыгыиа бағындыруға тырысты. Октябрь социалистік революциясынан кейін болыпевиктерге қарсы піықты, 1921 жылы «Апіыққан- дарға жәрдемдесудің қоғамдық комптетіне» кірді, бұл ұйым- ның басқа да басшыларымен бірге оны Совет өкіметіне қарсы күресу үшін пайдалануға тырысты. 1922 жылы шетелге қуып жіберілді, онда ақ эмиграцияның белсенді қайраткері болды.— 339.
Кутлер, Н. Н. (1859—1924) — кадсттер партиясының көрнекті қайраткері, финанс минпстрлігінде істеді, тікелей салық де- партаментінің директоры, кейінірек егініиілік жәно жерге ор- наластыру министрі болды. Шаруалар арасында самодержавие- нің тірегін жасауды көздеген аграрлық программа жобасы ав- торларының бірі. Бүл жобаны В. И. Ленин өзінің «Екінші Мем- лскеттік думада аграрлық мәселе туралы сөйлөнетін сөздің жобасы» және «Социал-демократияның 1905—1907 жылдар- дағы бірінші орыс революциясындағы аграрлық программа- сы» деген еңбектерінде (қараңыз: Шығармалар, 12-том, 253— 289-беттер; 13-том, 215—440-беттер) жан-жақты сыига алды. Октябрь социалпстік революциясынан кейін Кутлер Фипанс халық комиссариатында істеді. 1922 жылдан СССР Мемлекет- тік банкінің басқарма мүшесі болды.— 265.
Л
Ланде, А. С.— цараңыз: Изгоев, А. С.
Ларин, Ю (Лурье, М. А.) (1882—1932) — социал-демократ,
меньшевик, жойымпаздар лидерлерінің бірі. 1901 жылдан ре- волюциялық қозғалысқа қатысты, Одессада, Симферопольце іс- теді. 1905 жылы — РСДРП Петербург меныпевиктік комитета


- ЕСІМДЕР КӨРСЕТКІШІ
563
нің мүшесі. 1906 жылы партияның Петербург біріккен комите- тінің құрамына кірді; РСДРП IV (Бірігу) съезінің шешуші дауысы бар делегаты. Съезде және баспасөз бетіпде жерді му- ниципализациялау жөніндегі меныпевиктік программаиы қор- ғады. Партияның V съезінің делегаты болды. 1905—1907 жыл- дардағы революция жеңіліске ұшырағаннан кейін — жойым- паздықты ашық және белсенді уағыздаушылардың бірі. Бірқа- тар меньшевиктік-жойымпаздық орталық басылымдарға жазып тұрды. Лариннің жойымпаздық көзқарастарыи В. И. Ленин «Меньшевизм дағдарысы» деген мақалада (ңараңыз: Шығар- малар, 11-том, 341—365-беттер) жан-жақты сынайды. Ларин аптипартиялың Август блогына белсене қатысты; оның ұйым- дастыру комитөтінің құрамына кірді. Февраль революциясынап кейін интернацпоналист-меныпевиктер тобын басқарды, бұл топ «Интернационал» деген журнал шығарып тұрды. 1917 жьтлы августа болыпевиктік партияға алынды. Октябрь соцпалистік революциясынан кейін совет және шаруашылық жүмыстарын- да болды.— 378.
Левицкий, В. (Цедербаум, В. О., Леонов) (1883 ж. туған) — көрнекті меньшевик, публицист. Революцпялық қозғалысқа 90- жылдардың ' аяғында араласты, Бундтың Двинск ұйымында істеді. 1906 жылдың басында РСДРП Петербург біріккен комп- тетінің мүшосі; IV (Бірігу) съезде — Петербург ұйымыпан делегат. II Мемлекеттік думага сайлау науқанының алдында социал-демократтардан бөлініп, кадеттермен блок жасасуды жақ- таған топтың қатарында болды. Реакция жылдарында — жойымпаздар лидерлерінің бірі; «Наша Заря» журналының ре- дакциясына кірді, «Голос Социал-Демократа», «Возрождение» және басқа меньшевиктік-жойымпаздық мерзімді басылымдар- ға жазып түрды. Меныневиктік орталыққа кірді, партияны жою жоніндегі «Ашық хатқа» қол қойғандардың бірі, марксизмді соцнал-либерализммен ауыстырған: «гегемония емес, ал таптық партия» дегеп «атақты» формуланың авторы. Бірінші дүние жүзілік согыс жылдарында — шовинист, қорғампаздардың барып тұрған оң қанатын қолдады. Октябрь социалистік рево- люциясын өшпенділікпен қарсы алды, Совет өкіметіне қарсы белсене күресті; 1919 жылы контрреволюциялық «тактикалық орталықтың» ісі бойынша жауапқа тартылды. Кейіпірек әдебп жұмыспен айналысты. В. И. Ленин Левицкийді көрнекті оппор- тунистердің және орыс роформизмі басшыларының бірі ретінде сипаттай келіп, өзінің бірқатар еңбектерінде оның көзқарасын өлтіре сынады. — 396.
Ленин, В. И. (Ульянов, В. II., Н. Ленин, Ленин) (1870— 1924) — өмірбаяндық деректер. — 14, 63, 64—65, 66, 67, 69, 73, S9, 92, 95, 96—98, 141, 182, 194, 196, 197, 198, 204, 205, 206, 207, 257- 258, 264, 267, 280, 290—291, 292, 293, 319, 321, 322, 363, 374 379, 381, 382, 383, 385, 386, 387-388, 389-390, 397, 400, 403, 404, 406, 407, 411, 414, 415.


564
ЕСІМДЕР КӨРСЕТКІПІІ
Леонов — царацыз: Левицкий, В.
Липкин, Ф. А. — цараңыз: Череванин, Н.
Ломтатидзе, В. Б. (Воробьев) (1879—1915) — социал-демократ, меньшевик, реакция кезсңінде — жойымпаз. Гурия партия уйы- мының делегаты ретінде РСДРП IV (Бірігу) съезінің жұмысы- на қатысты. 1907 жылы — Кутаиси губерниясынан II Мемле- кеттік думага депутат. II Думадагы социал-де мократиялык, фракцияның ісі бойынша каторгага кесілді, кейін бул үкім жсті жылға түрмеге жабумен ауыстырылды.— 411, 415.
Луженовский, Г. Н. (1870—1906) — губерниялык, советник; Тамбовтағы «Орыс адамдары одагы» деп аталатын қаражүздік- монархиялық ұйымның белсенді қайраткері. 1905—1906 жыл- дарда — қаражүздік ойрандардың, Тамбов губерниясындағы шаруалардың революциялық цозгалысын патша өкіметініц аяусыз жазалауы басшыларыныц бірі. Эсер партиясыныц мүше- сі М. А. Спиридонова өлтірді — 351, 357.
Луначарский, А. В. (1875—1933) — советтің мемлекет және к,оғам қайраткері. Революциялық қозғалысқа 90-жылдардың бас кезінде келді. РСДРП II съезінен кейін — большевик. Больше- виктік «Вперед», «Пролетарий», одан соц «Новая Жизнь» газет- тері редакцияларының құрамына кірді. «Вперед» газеті редак- цпясынан РСДРП III съезінің делегаты; В. И. Лениннің тап- сыруымен қарулы көтеріліс туралы баяндама жасады. Партияның IV (Бірігу) және V съездеріне цатысты. 1907 жылы Штутгарт халықаралық социалистік конгресінде болыповиктер- дің өкілі болды. Реакция жылдарында марксизмнен шоттеп, ан- типартиялық «Вперед» тобына қатысты, марксизмді дінмен жа- настыру женінде талап қойды. В. И. Ленин өзінің «Материализм жене эмпириокритицизм» (1909) деген еңбегінде Луначарский- дің козцарастарындагы қателікті көрсетіп, оны қатты сынға алды. 1911 жылы Луначарский «впередшілдерден» қол үзді. Бірінші дүние жүзілік соғыс кезінде интернационализм позп- пиясын ұстады. 1917 жылдың басында «аудан аралықшылар» тобына кірді, солармен бірге РСДРП VI съезінде партияға алынды. Октябрь социалистік революциясынан кейін, 1929 жылға дейін — халық ағарту комиссары, одан соц СССР Орта лық Атқару Комитеті жанындағы Ғылыми комитеттің председатель 1933 жылы августа СССР-дің Испаниядагы уәкілетті өкілі болып тағайындалды. Өнер және әдебиет жөнінде бірқа- тар еңбектердің авторы.— 205.
Лурье, М. А. — цараңыз: Ларин, Ю.
Люксембург (Luxemburg), Роза (1871—1919)—халықаралық жұмысшы қозғалысының аса көрнекті ңайраткері, II Интерна- ционалдың сол қанаты лидерлерінің бірі. Революциялық к,ыз-


ЕСІМДЕР КӨРСЕТШШІ
565
метін 80-жылдардың екінпгі жартьгсында бастады, поляк соци- ал-демократиялық қозгалысының негізін қалаушылардың бірі болды, оның қатарындағы ұлтшылдыққа қарсы күресті. 1897 жылдан бастап герман социал-демократиялық қозғалысына бел- сене ңатысты, бернштейншілдікпен және мильераншылдьщпен күрес жүргізді. Люксембург бірінші орыс революцпясына (Вар- шавада) қатысты, 1907 жылы РСДРП V (Лондон) съезіне қа- тысып, онда большевиктерді қолдады. Империалиста соғыс басталған күннен-ақ интернационалдық позиция ұстады. Кейін- нен «Спартак», одан соң «Спартак Одагы» аталган «Интернационал» тобын құрудың инициаторларының бірі бола отырып, Юниус деген бүркеншік атпен «Социал-демократияның дагда- рысы» (қараңыз: В. И. Ленпннің «Юниустың кітапшасы тура- лы» деген мақаласы — Шыгармалар, 22-том, 321—337-беттер) деген кітапша жазды (түрмеде). Германиядагы Ноябрь рево- люциясынан кейін Германия Коммунистік партнясьгның Ңұ- рылтай съезіне басшылық етуге қатысты. 1919 жылдыц янва- рында тұтқынга алынып, шейдемандық үкіметтің бұйрыгы бо- йынша өлтірілді. Ленин Р. Люксембургті жогары багалады, бірнеше рет оның қателіктерін сынады (партияпың ролі тура- лы, империализм туралы, ұлт-отар, шаруалар мәселелерінде, перманенттік революция туралы және т. б.), сөйтін оның дұ- рыс позицияға көшуіне көмектесті.— 270.
М
Маркс (Marx), Карл (1818—1883)—гылыми коммунизмніц негізін салушы, кемеңгер ойшыл, халықаралық пролетариаттың көсемі әрі ұстазы (В. И. Лениннің «Карл Маркс (Марксизмді баяндайтын ңысқаша өмірбаяндық очерк)» дсген мақаласын қараңыз — Шыгармалар, 21-том, 31—81-беттер). — 41, 46, 47, 122, 183, 218—220, 224, 228, 349, 353, 354—355, 358, 371, 384, 390, 396.
Мартов, Л. (Цедербаум, Ю. 0.) (1873—1923) — меньшевизм
лидерлерінің бірі. Социал-демократиялық қозгалысқа 90-жыл- дардың бірінші жартысында араласты. 1895 жылы Пстербургтің «Жұмысшы табын азат ету жолындагы күрес одагын» ұйым- дастыруға қатысты, осы одақтың ісі бойынша 1896 жылы тұт- қьтнга алынып, 3 жылға Туруханскіге жер аударылды. Айдау- дан оралғаннан кейін 1900 жылы «Искраньг» игыгаруды әзір- леуге қатысты, оның редакциясы қүрамына кірді. РСДРП II съезінде — «Искра» ұйымынан делегат, съездің оппортунисты« азшылыгын басқарды, содан бастап — меньшовиктордің орталық мекемелері басшыларының бірі және меныпевпктік басылым- дардың редакторы. Реакция жылдарында — жойымпаз, «Голос Социал-Демократаны» редакциялады, антипартиялық август конференциясына (1912) қатысты. Бірінші дүние жүзілік согыс жылдарында центристік позицияда болды; Циммервальд жоне Кинталь конференцияларына қатысты; 1917 жылгы Февраль ре- волюциясынан кейін интернационалисл-меньшевиктер тобын


566
ЕСІМДЕР КӨРСЕТКІШІ
басқарды. Октябрь социалистік революциясынан кейіп Совет өкіметінің ашық жауларының лагеріне өтті. 1920 жылы Гер- манпяга эмиграцияға кетті, Берлинде меныпевиктік «Социалистический Вестникті» шыгарып тұрды.— 53, 193, 194, 195, 196, 201, 289.
Марэ (Mares), Рол а н — 1905 жылы 30 октябрьде «L’Indepen- dance Beige» («Тәуелсіз Бельгия») газетінде жарияланған «Қы- зыл Россия» дегеп мақалапың авторы. — 429.
Маслов, П. П. (Джон, Икс) (1867—1946) — экономист, социал- демократ, аграрлық мәселе жөиіндегі бірқатар еңбектердің авторы; ол бұл еңбектерінде марксизмді ревизиялауға тырысты; «Жизнь», «Начало» және «Научное Обозрение» журыалдарына жазып тұрды. РСДРП II съезінен кейін меньшевпктерге қосыл- ды, жерді мунпципалпзациялау жөніндегі меньшевиктік про- грамманы ұсынды. РСДРП IV (Бірігу) съезінде меныпевиктер жагынан аграрлық мәселе жопінде баяндама жасады, съезде оны Орталық Орган редакцпясына сайлады. Реакция жылда- рында — жойымпаз, бірінші дүние жүзілік соғыс кезінде — социал-шовинист. Октябрь социалистік революциясынан кейін саяси қызметтен қол үзді, педагогтық және ғылыми жұмыспен шұғылданды. 1929 жылдан — СССР Ғылым академиясының то- лық мүшесі. — 256, 259-260, 261, 264, 267, 268-269, 270-276, 277, 279, 280, 381, 388-389.
Махновец, В. П. — царацыз: Акимов, В. П.
Медведева, К. П. (шамамен 1868 ж. туған) — Н. Э. Бауман- ның әйелі; 1905 жылға дейіп революциялық қозғалысқа белсе- не қатысты; кейінірек революциялық қызметтен қол үзді, Кав- казда, одан соң Уралда тұрды. — 37.
Милюков, П. Н. (1859—1943)—либералдық-монархиялық ка- деттер партиясының лидері, орыстың империалистік буржуазия- сының көрнекті пдеологы, тарихшы және публицист. 1886 жылдан — Москва университетінің приват-доценті; өзініц тарихи зерттеулерінде — субъективтік идеалист және эклектик; тарихи процестің заңдылығын теріске шығарды. Саяси қызметін 90- жылдардың бірінші жартысында бастады; 1902 жылдан буржуа- зияшыл либералдардың шетелде шығып тұрған «Освобождение» журналына белсене қатысты. 1905 жылғы октябрьде — кадеттер партиясының негізін салушылардың бірі, кейін оның Орталық Комптетінің предссдателі және орталық органы — «Речь» газе- тінің редакторы. III және IV Мемлекеттік думалардың мүшесі. 1917 жылғы Февраль революциясынан кейін — буржуазиялық Уақытша үкіметтің бірінші құрамында сыртқы істер министрі, «жеңіске жеткенге дейін» соғысты соза беру керек деген пмие- риалистік саясатты жүргізді; 1917 жылдың авгусында контрре^


ЕСІМДЕР КӨРСЕТКІШІ
567
волюциялық Корнилов бүлігін дайындауға белсене қатысты. Октябрь соцпалистік революциясынан кейін Советтік Россияга қарсы шетелдік соғыс интервепциясын үйымдастырушылардъні; бірі және аң эмпграцияның белсенді қайраткері болды. 1921 жылдан бастап Парижде «Последние Новости» газетін шығарыгі тұрды.— 51, 310, 315, 324, 355.
Мин, Г. А. (1855—1906) — полковник, гвардиялық Семенов полкінің командирі. Москвадағы 1905 жылгы декабрь қарулы көтерілісін басыгі-жаныштау басшыларыныц бірі. «Түтқынға алмау керек, аяусыз жазалау қажет» деген нүсқаудың авторы, бұл нұсқау Москва-Қазан темір жолында әрекет еткен жазалау экспедицпясына берілген еді. Миннің бұйрығы бойынша 1905 жылғы 17 (30) декабрьде жасақшылардың негізгі күші шоғыр- ланған Прохоров мануфактурасы артиллериядан атқылапды. Көтерілісшілерді қанға бояп жазалағапы үшін II Николай оған генерал-майор атағын берді. Эсерлер партпясының мүшссі өлтірді. — 338.
Мишин, 3. С. (1866 ж. туган) — Ставрополь губерниясының піаруасы, болыстық старшина. I Мсмлекеттік думапың депутаты болды, прогрессистерге қосылды. Барлық жерді қазынага беруді талап еткен шаруа-сайламшылардьтң атынан Мемлекет- тік думаға жазылған «Амаиаттыц» авторы — 391.
Морозов, М. В. (Муратов) (1868—1938)—социал-демократ, большевик, әдебистші. Революцнялық қозгалысқа 80-жылдар- дың аяғында қосылды. 1903—1904 жылдарда Бакуде астыртып жұмыс жүргізді, одан соң Түркстапда роволюцпялық ңозғалыс басшыларыныц бірі болды; «Самарқант» және «Русский Туркестан» газеттсрін редакцпялады. РСДРП IV (Бірігу) съезіне Самарқант үйымынан кеңесші дауыс правосымен делегат болды; съезде мепьшевиктердің Мемлекеттік дума туралы қара- рындағы парламепттік социал-демократпялық фракция жөнін- дегі пунктке түзету енгізді, оііы В. II. Ленин қолдады. 1908 жылы жасырын жағдайда Петербургте түрды; бірнеше реттұт- қынга алынды. 1910 жылдан Парпжде эмиграцияда болды, онда В. И. Ленин басшылық еткен большевпктік секцпяға кірді. 1917 жылы Петсрбургке қайтьш келіп, Октябрь соцпалпстік револю- циясына белсене қатысты; кейінірек шаруашылық жұмыстарда болды. 1930—1932 жылдары — Керкемөнер ғылымдары акаде- миясының вице-презпдеиті; 1936 жылдап — «Всекохудожник» баспасыныц директоры. — 407.
Муравьев, Н. В. (1850—1908) — юрист; Петербург сот пала- тасыныц прокуроры ретінде 1881 жылғы 1 мартта II Алек- сандрды өлтірген халық ерікшілері ісінің айыптаушысы болды. 1894—1905 жылдар кезеңінде — юстиция министрі. 1905 жылы Римге елші болып тағайындалды.— 366.


5G8
ЕСІМДЕР КӨРСЕТКІШІ
Муратов — цараңыз: Морозов, М. В.
Мюльбергер (Mülberger), Артур (1847—1907)—немістің ұсақ буржуазияшыл публицисі, Прудонның ізбасары, кәсібі жөнінен дәрігер. 1872 жылы Германия Социал-демократиялық жұмысшы партиясының орталық органы «Der Volksstaat» («Халықтық Мемлекет») газетінде тұрғын үй мәселелері жөнінде бірқатар мақалалар жарияладьт, бұл мақалаларды Ф. Энгельс қатаң сын- ға алды. Хёхбергтің «Die Zukunft» («Болашақ») деген оппорту- нистік журналына қатысып тұрды, Франция мен Германияда- ғы қоғамдық ой-нікірдің тарихы жөнінде бірнеше ецбек жаз- ды, марксизмді сынады. — 342, 431.
Н
Набоков, В. Д. (1869—1922) — кадеттер партпясын ұйымдас- тырушылардыц және оиыц лидсрлерінің бірі, оның Орталық Комитетінің мүшесі. 1901 жылдан буржуазиялық-либералдық бағыттағы «Право» заң газетін және «Вестник Права» журна- лын редакциялады. 1904—1905 жылдардағы земство съездеріне қатысушы. «Вестник Партии Народной Свободы» деген апта- лық органныц, сондай-ац «Речь» газетінің піығарушы-редакто- ры; I Мемлекеттік думаның мүшесі. 1917 жылғы Февраль ре-? волюциясынан кейін — буржуазиялық Уақытша үкіметтің іс басқарушысы. Октябрь социалистік революциясынан кейін Совет өкіметіне қарсы белсене күресті, Ңырым өлкелік үкіметіне заң министрі болып епді, кейін Берлинге эмиграцияға кетті; оңшыл кадеттік, эмигранттық «Руль» газетін піығаруға қатыс- ты.— 297.
Накоряков, Н. Н. (Стодолин) (1881—1970)—социал-демократ, РСДРП II съөзінен кейін — большевик. Революциялық қызме- тін 1901 жылы бастады; РСДРП Қазан, Самара, Урал комитет- терінде істеді; құпия және жария баспасөздерге қатысып тұр- ды, әлденеше рет тұтқынға алынып, жер аударылды. РСДРП IV (Бірігу) съезіне Уфа ұйымынан шешуші дауыспен делегат болды; съезде парламенттік фракцияның құрамы жөніндегі мә- селе бойынша түзету енгізіп, сөз сөйледі, оны В. И. Ленин қол- дады. 1911 жылы Амерпкаға эмиграцияға кетіп, онда орыс эми- гранттары шығарып тұрған меньшевиктік бағыттағы «Новый Мир» газетін редакциялады. Бірінші дүние жүзілік соғыс ке- вінде — қорғампаз. 1917 жылы Россияға қайтып оралды; Харь- ковтың, Сибирьдің және Москваның баспаларында істеді; 1925 жылы РКП(б)-ға кірді; Мемлекеттік көркем әдебиет бас- пасын басқарды. — 408, 409.
III Наполеон (Бонапарт, Луи) (1808—1873)—Францияның 1852 жылдан 1870 жылға дейінгі императоры, I Наполеонның немере інісі. 1848 жылғы революция талқандалғаннан кейін Француз республикасының президенті болып сайланды; 1851


ЕСІМДЕР КӨРСЕТКІШІ
569
жылдың 2 декабріне қараған түні мемлекеттік төңкеріс жаса- ды, К. Маркстің «Луи Бонапарттың он сегізініпі брюмері» деген еңбегі (К. Маркс пен Ф. Энгельс, Шығармалар, 2-басылуы, 8- том, 115—217-беттер) осы төңкеріске баға беруге арналған. — 58.
Николай — уараңыз: Коновалов, И. А.
II Николай (Романов, Қанқұйлы Николай) (1868—1918) — орыстың соңғы императоры, 1894 жылдан 1917 жылғы Февраль революциясына дейін патшалық құрды. 1918 жылғы 17 июльде жұмысшы және солдат депутаттары Урал облыстық Советінің қаулысы бойынша Екатеринбургте (Свердловск) атылды. —11, 28, 29, 31, 33, 34, 35-36, 39, 58, 69, 79, 81-82, 84, 265.
Николай — он — царацыз: Даниельсон, Н. Ф.
II
Парвус (Гельфанд, А. Л.) (1869—1924) — меньшевик, 90-жыл- дардыц бас кезінде Германия социал-демократиялық партиясьь ның қатарында жұмыс істеп, оның сол қанатына қосылды; «Sächsische Arbeiter-Z еЛип^»-тің («Саксон Жұмысшы Газеті») редакторы болды; дүние жүзілік шаруашылық мәселелері жө- нінде бірқатар еңбектер жазды. РСДРП II съезінен кейін меньшевиктерге қосылды. Бірінші орыс революциясы кезінде Россияда болды, меныпевиктік «Начало» газетіне жазып тұрдьг, Булыгин Думасына қатысуға шақырды, кадеттермен ұсақ-тү- йек келісімдер жасау тактикасын жақтадьг және т. с. Парвус антимаркстік «ітерманенттік революция теориясын» ұсынды, ке- йін оны Троцкий ленинизмге қарсы күрестің құралына аян налдырды. Реакция жылдарында социал-демократиядан шеттеп кетті; бірінші дүние жүзілік соғыс кезінде — социал-шовинист, герман имперализмінің агенті, ірі саудагерлікпен айналысып, әскерге жабдық жеткізуден байыды. Парвус 1915 жылдан баста и «Die Glocke» («Ңоңырау») журналын шығарып тұрды, оны Ленин «Германиядағы ренегаттықтыц және жиіркенішті ма- лайлықтың органы» (Шығармалар, 21-том, 432-бет) деп сипат- таған болатын. — 53, 204.
Петров, С. Г. — ңараңыз: Скиталец.
Петрункевич, И. И. (1844—1928) — помещик, земство қайрат- кері, кадет. 1904 жылы «Азаттык, одағының» председателі болиды. 1904—1905 жылдардағы земство съездеріне қатысушы. Ка- деттер партиясын ұйымдастырушылардың және оның көрнекті лидерлерінің бірі, Орталық Комитетінің председатель Петруи- кевичтің қоғамдык, қызметі, В. И. Ленин жазғандай, «жұмсақ, реформаторлық жолмен,— кеңшілік жасап, аристократияны, дво-


570
ЕСІМДЕР КӨРСЕТКІПІІ
ряндарды, патта сарайын ренжітпей,— сақтықпен, епібір өзге- ріс жасамастан,— жылы жүзбсн, ілтипатпен, төрелерше ақ қол- ғап киіп» (Шығармалар толық жинағы, 11-том, 49-бет) само- державиеге қарсы шьтққап либерал буржуазияныц самодержавие алдында құрдай жорғалауының типтік бейнесі болды.
I Мемлекеттік думаиыц мүшесі, кадет партиясының Орталық Органы—«Речь» газотіті тпығарушы болды. Октябрь социалисты« револіоцпясынап кейін — ақ эмигрант.— 390.
Плеханов, Г. В. (1856—1918) — орыс және халықаральтқ жұ- мысшы қозғалысының аса көрнскті қайраткері, Россияда маркс- измді тұңғыш наспхаттаушы. 1875 жылы, студент кезінде-ақ, Плеханов халықшылдармен, Петербургтің жұмысшыларымен байланыс жасап, революцпялык, қызметке араласты; 1877 жылы «Жер және ерік» халықшылдық ұйымына кірді, ал 1879 жылы, бұл ұйым жікке бөлінгеннен кейін, халықтпылдардың жаңадан құрылған «Қаралай бөліс» аттьт уйымын басқарды. 1880 жылы ІИвейцарияға эмпграцияға кетіп, халықшылдықтан қол үзді де, 1883 жылы Женевада орыстың тұңгыш маркстік ұйымы — «Ең- бекті азат ету» тобын құрды. 900-жылдардың басында В. И. Ленинмен бірге «Искра» газеті мен «Заря» журналын ре- дакциялады, партия программасының жобасын жасауға, РСДРП
II съезін дайындауға қатысты. Съезде — «Еңбекті азат ету» то- бынан делегат, көпшілік жағындағы искрашыл, съездің бюро- сына (президиумына) кірді.
Плеханов философия, әлеуметтік-саяси ілімдердің тарихы жо- нінде, өнер мен әдебиет тсориясьтның мәселелері жөнінде көп- теген еңбектер жазды, олар материалпстік дүпие танымды қор- ғауда үлкен роль атқарды және ғылыми социализмнің қазына- сына қосылған бағалы үлсс болды. Плехановтың аса маңызды шығармалары: «Социализм және саяси күрес» (1883), «Біздегі алауыздықтар» (1885), «Тарихқа монистік көзқарастың дамуы туралы мәселе жөнінде» (1895), «Материализм тарихы жөнінде- гі очерктер» (1896), «Воронцов (В. В.) мырзапың еңбектэрінде халықшылдықтың негізделуі» (1896), «Тарихты материалистік тұрғыдан түсіну туралы» (1897), «Жеке адамның тарихтағы ролі туралы мәселе жөнінде» (1898) және басқалар. «20 жыл іптінде, 1883—1903,— деп жазды В. И. Ленин,— ол толып жатқан тамаша шығармалар, әсіресе оппортунистерге, махистерге, ха- лықпіылдарға қарсы шығармалар берді» (Шығармалар, 20-том, 369-бет). Плехановтың философиялық еңбектерін В. И. Ленин халықаралық маркстік әдебиеттегі ең таңдаулы еңбектер деи атады.
Алайда сол кездің өзіпде-ақ Плехановтың елеулі қателіктері болды, бұл қателіктер оның боЛашақтағы меныпөвиктік көзқа- расының бастамасы болатын. Ол шаруалардың революциялық ролін жете бағаламады, либерал буржуазияны жұмысшы табы- ның одақтасы деп қарады; пролетариаттың гегемониясы идея- сын сөз жүзінде мойындай отырып, іс жүзінде бұл идеяның мәніне қарсы шықты.


ЕСІМДЕР КӨРСЕТКІІПТ
571
РСДРП II съезінен кейін Плеханов оппортунистермен ымы- раласу позициясына көшті, ал кейін меныпевиктерге қосылды. 1905—1907 жылдардағы революция кезіндө тактиканың түбе- гейлі мәселелері жөнінде Плеханов пен большевиктер арасын- да үлкен алауыздықтар болды. РСДРП IV (Бірігу) съезіндө аграрлық мәселе бойынша, Масловтың меныпевиктік жобасын қорғап баяидама жасады; Мемлекеттік дума туралы мәселе жөыіндө кадеттік Думаны қолдауға шақырып, барып тұрған оңшыл позиция ұстады. В. И. Лениниің мінездемесіне қара- ғанда, Плеханов «съезде... меньшевиктердің иағыз идеялық косемі болды» (Шығармалар, 10-том, 361-бет).
Реакция жылдарьшда марксизмге махпстік тұрғыдан ревизия жасауға және жойымпаздыққа қарсы шықты, «партияшыл- меньше виктер» тобын басқарды. Бірінші дүние жүзілік соғыс кезінде социал-шовинизм иозициясында болды. 1917 жылғы Февраль революциясынан кейін Плеханов Россияға ңайтып ора- лып, буржуазиялық Уақытша үкіметті қолдады; Октябрь социалиста революциясына теріс ниеттө болды. — 43, 182—183, 184, 185, 204, 222, 254, 259, 260, 261, 264, 265—266, 285, 286—289, 290, 292, 293, 294, 319, 322, 339—340, 358, 359, 360, 365, 381, 382, 384—385, 386, 387, 388—389, 395, 397, 411, 412, 413.
Победоносцев, К. П. (1827—1907) — патшалық Россияпьщ ре- акцияшыл мемлекет қайраткері, синодтың обер-прокуроры, іо жүзінде үкіметтің басшысы, III Александр патшалық ңұрған кездегі нағыз жүгенсіз крепостниктік реакцияның басты дем берушісі; ол II Николай тұсында да көрнекті роль атқардьт; революциялық қозғалысқа қарсы ңасарысып күрес жүргізді. 60-жылдардағы буржуазиялық реформаларға үзілді-кесілді қар- сы шықты, шексіз билік ететін самодержавиені жақтады, ғы- лым мсн оқу-ағарту ісінің жауы болды. Буржуазиялық-демо- кратиялық революцияның өрлеуі кезінде 1905 жылғы октябрьдө орнынан түсуге мәжбүр болды да, саяси цызметтен қол үз- Ді. - 51.
Потресов, А. Н. (1869—1934) — меньшевизм лидерлерінің бі- рі. 90-жылдарда марксистерге қосылды; Петербургтің «Жұмыс- шы табын азат ету жолындағы күрес одағына» қатысқанЁі үціін Вятка губерниясына жер аударылды. 1900 жылы шетелге кетті, «Искра» мен «Заряны» ұйымдастыруға қатысты. РСДРП II съө- зіне «Искра» редакциясынан кеңесші дауыспен қатысты, азшы- лық жағындағы искрашыл. Реакция жылдарында — жойымпаз- дардың идеологы, меныпевиктік «Возрождение», «Наша Заря» және т. б. журналдарда басшы роль атқарды. Бірінші дүние жү- зілік соғыс кезінде — социал-шовинист. Октябрь социалистік революциясынан кейін эмиграцияға кетті, шетелде Керенский- дің «Дни» апталығына қатысып, Советтік Россияға жала жап- ,ңан мақалалар жазды.— 365.
21 12-том


572
ЕСІМДЕР КӨРСЕТКІПП
Прокопович, С, Н. (1871—1955) — буржуазияшыл экономист және публицист, «экономизмнің» көрнекті өкілі, Россияда берн- пітейншілдікті алғаш уағыздаушылардың бірі. Л ибера лдық-мо- нархиялық «Азаттық одағы» ұйымының белсепді мүшесі. 1906 жылы — кадеттер партиясы Орталық Комитетінің мүшесі. Жар- тылай кадеттік, жартылай меныпевиктік «Без Заглавия» жур- налының піығарушы-редакторы, «Товарищ» газетінің белсенді ңызметкері, жұмысшы моселесі жөнінде бернштейншілдік-либв- ралдық позицияда жазылған кітаптардың авторы. 1917 жылы — буржуазиялық Уақытша үкіметтің азық-түлік министрі. Октябрь социалистік революциясынан кейін антисоветтік қызме- ті үшін СССР-ден қуылды.— 339.
Птицын — царацыз: Соловейчик, Б. И.
Р
Радин, Б — уарацыз: Кпунянц, Б. М.
Риман, Н. К. (1864—1917) — патша армиясының полковнигі. 1905 жылгы декабрьде Москвадағы қарулы көтерілісті басу ке- зінде Москва-Қазан темір жолында жазалау экспедициясына басшылық етті. «Тұтқын алмау керек, аяусыз жазалау қажет» деген нұсқауга сай Сортировочнаяда, Перовода, Люберцыда жо- не басқа станцияларда революцияға қатысушылар мен жергі- лікті тұрғындарды қанға бояп жазалады. — 351, 357.
Родичев, Ф. И. (1856 ж. туған) —Тверь помещигі жәнө земство қайраткері, юрист, кадеттер партиясы лидерлерінің бірі, оның Орталық Комитетінің мүшесі. 1904—1905 жылдардағы земство съездеріне қатысушы. Мемлекеттік думаның барлық сай- лауында оған депутат болдьт. 1917 жылғы Февраль революциясынан кейін буржуазиялық Уақытша үкіметтің Финляндия істері жөніндегі комиссары болды. Октябрь соцпалистік революциясынан кейін — ақ эмигрант. — 145, 391.
Рожков, Н. А. (1868—1927) — тарихшы және публицист. 90- жылдарда «жария марксистерге» жақын болды. 1905 жылдың басында РСДРП-ға кірді, біраз уақыт болыпевиктерге қосылып жүрді. 1905—1907 жылдардағы революция жеңіліске ұпіыраған- нан кейін жойымпаздардың идеялық басшыларының бірі болды; «Наша Заря» журналына жазып тұрды, меньшевиктік-жо- йымпаздық бағыттағы «Новая Сибирь» газетін редакциялады« Рожковтың көзқарастарын В. И. Ленин «Либералдық жұмысшы партиясының манифесі» және «Столыпиндік «жұмысшы» пар- тиясының лагерінен» деген мақалаларында сынады (қараңыз: Шығармалар, 17-том, 304—315, 345—350-беттер). 1917 жылгы Февраль революциясынап кейіп Рожков меньшевиктердің Орга- лық Комитетінің құрамына кірді, бірнеше ай буржуазиялық


ЕСІМДЕР КӨРСЕТКТШІ
573
Уақытша үкіметтің почта және телеграф министрінің орынба- сары болды. Октябрь социалистік революциясына дұшпандық көзқараста болды. Шетелдік соғыс интервенциясы мен азамат соғысы кезінде Совет өкіметіне қарсы күресті. 1922 жылы мень- піевиктерден қол үзді. Одан кейінгі жылдары әр түрлі мекеме- лерде гылыми-педагогтық және әкімшілік жұмыстарда болды. Россия тарихы жөніндегі бірқатар еңбектердің авторы. — 260, 261—262.
Романов, Владимир Александрович (1847—1909)—ұлы князь, II Николай патшаның ағасы. 1884—1905 жылдарда — гвардия өскерінің жэне Петербург әскери округінің бас командашысы; патшаның тапсыруымен Петербургте 1905 жылы 9 январьда жұмысшыларды атқылауга жалпы басшылық етті. — 51.
Руденко — царацыз: Ерманский, О. А.
Румянцев, П. П. (Шмидт) (1870—1925) — социал-демократия- лық қозгалысқа 1891 жылдан бастап қатысты; Петербургте жэне Россияның басқа ңалаларында партия жұмысын жүргізді. РСДРП II съезінен кейін — большевик, Көпшілік Комитеттері Бюросының мүшесі болды. РСДРП Воронеж комитетінен пар- тияның III съезіне делегат. 1905 жылдың июнінде РСДРП Орта лық Комитетіне кроптацияланды. 1905 жылы — болыпевиктік тұңгыш жария газет «Новая Жизньнің», 1906—1907 жылдары «Вестник Жизни» журналы редакторларының бірі және қыз- меткері. Реакция жылдарында партиядан қол үзіп, статистика қызметімен шұғылданды. Шетелде қайтыс болды. — 378.
С
Сарафский — царацыз: Бауман, Н. Э.
Скворцов-Степанов, И. И. (1870—1928) — орыстың революция- лық қозгалысыгіа ең байыргы қатысушылардың бірі, көрнекті партия және советтік мемлекет қайраткері, әдебиетші-маркс- ист, көптеген экономикалық, тарихи, дінге қарсы еңбектердің авторы, «Капиталдың» үш томының және К. Маркс пен Ф. Эн- гельстің басқа да бірқатар еңбектерінің аудармашысы әрі редакторы.
Революциялық қозғалыста — 1892 жылдан, РСДРП-да — 1896 жылдан, 1904 жылдың аяғынан бастап — большевик. Бірінпй орыс революциясы кезінде партияның Москва комитетінің болыпевиктік әдеби-лекторлық тобында белсенді жұмыс жүр- гізді; 1906 жылы — РСДРП IV (Бірігу) съезініц делегаты, онда лениндік позицияда болды. 1907 және 1911 жылдары Скворцов- Степанов большевиктерден Мемлекеттік думаның депутаттыгы- на кандидат болып ұсынылды. Реакцця кезеңінде ол аграрлық 21*


574
ЕСІМДЕР КӨРСЕТКІШІ
мәселе жөнінде теріс көзқарастарды жақтап, фракциялық «Вне- ред» тобына ымырашылдықиен қарады, бірақ Лениннің ықпа- лымен өз ңателерін жеңе білді. Революциялық қьізметі үшін талай рет тұтқынға алынып, жер аударылды. И. И. Скворцов- Степанов Октябрь социалнстік революциясына белссне қатыс- ты, Москвада Әскери-революциялық комитеттің мүшесі, Совет республикасыньщ бірінші фннанс халық комиссары болды; Букш россиялық Орталық Атқару Комитеті мен СССР Орталық Атқару Комитетіпіц мүшесі болып әлденеше рет сайланды, РКП (б) Орталық тексеру комиссиясының (X—XIII съездерде) мүшесі, ВКП(б) Орталық Комитетінің мүшесі (XIV съезден бас- таіі), бірқатар совөттік және партиялық органдардың редакторы, ВКП(б) Орталық Комитет! жанындағы Ленин пнституты- ныц директоры, Комму нистік академия Президиумының мүшесі болды. — 285.
Скиталец (Петров, С. Г.) (1868—1941) — орыс жазушысы, ата- тегі шаруалардан шыққан. 90-жылдардың аяғыпда — «Самарская Газетаның» қызметксрі. 1898—1906 жылдарда А. М. Горьки имен жақын, достық қарым-қатынаста болды, Горькийдің ықпалымен және тікелей басшылығымен революцияшыл жазу- шы болыд қалыптасты. Оның самодержавиеге қарсы наразы- лыққа және еңбекші халыққа деген сүйіспеншілікке толы ал- ғашқы және таманіа шыгармалары да дәл осы кезде туды, Скиталецтің «Тына қалды айнала» деген өлеңі 1906 жылы «Бі- лім» серіктігінің тоғызыншы жинағында басылды. Скиталец реакция жылдарында А. М. Горькийдің идеялық бағытынан қол үзді. 1921 жылдан 1934 жылға дейін Маньчжурияда тұрды« 1936 жылы Мемлекеттік саяси баспа Скиталецтің шыгарма- ларын және «Таңдамалы өлеңдері мен әндерін» піығарды. —305.
Соловейчик, Б. И. (Птицын) (1884 ж. туған)—меньшевик, социал-демократиялық қозғалысқа 1903 жылы келіп қосылды; Россияньтң оңтүстіктегі қалаларында, кейін Москвада істеді. РСДРП IV (Бірігу) съезіне Москва округтік ұйымынан делегат болды. 1909 жылдан бастап саяси қызметтен қол үзді. 30-жыл- дарда Жеңіл өнеркәсіп халық комиссариатында істеді. — 395.
Сорокин — царацыз: Бауман, Н. Э.
Спиридонова, М. А. (1884—1941) —эсерлер партиясы лидерлс- рінің бірі. 1906 жылы Тамбов губерниясыпдағы қаражүздік ой- рандардың жетекшісі Луженовскийге қастандық жасағаны үшін сотталып, каторгаға айдалды. 1917 жылғы Февраль революция- сынан кейін эсерлердің сол қанатына қосылды. Октябрь социалист^ революциясынан кейін Совет өкіметіне қарсы дұшпан- дық әрвкет жасады; Брест бітімін ратификациялауға қарсы шықты. Кейінірек саяси қызметтен қол үз&і.— 335—336, 338, 339.


ЕСІМДЕР КӨРСЕТКІПП
575
Степанов — цараңыз: Скворцов-Степанов, И. И.
Стодолин — царацыз: Пакоряков, Н. Н.
Струве, П. Б. (1870—1944)—буржуазияшыл экономист әрі публицист, либералдық-монархиялық кадеттер партиясы лидер- лерінің бірі. 90-жылдарда — «жария марксизмнің» аса көрнекті өкілі, «Новое Слово» (1897), «Начало» (1899) жэне «Жизнь» (1900) журналдарының қызметкөрі жэне редакторы. Өзініц «Россияның экономикалық дамуы туралы мәсөлө жөніндегі сын заметкалар» (1894) деген тұңғыш еңбегіндө-ақ Струве ха- лықшылдықты сынай отырып, К. Маркстің экономикалық жэне философиялық ілімін «толықтырды» жэне «сынады», буржуазия л ық тұрпайы саяси экономияныц өкілдерімен ауыз жаласты, мальтусшілдікті уағыздады. В. И. Ленин Струвені «рене- гатгықтың ұлы шеборі» деп атады (Шығармалар, 13-том, 503- бет). Струве буржуазиялық-лпбералдық «Азаттық одағы» (1904—1905) теоретиктерініц және ұйымдастырушыларының бі- рі және оның құпия органы — «Освобождение» журналыныц (1902—1905) редакторы болды. 1905 жылы кадеттер партиясы құрылған кезден бастап — оның Орталық Комитетінің мүшесі. 1905—1907 жылдардағы революция жеңіліске ұшырағаннан кө- йін — либералдардың оң қанатының лидері; бірінші дүние жү- зілік соғыс басталысымен — Россия империализм! пдеологтары- ның бірі. Октябрь социалистік революциясынан кейін — Совет өкіметінің қас жауы, Врангольдің контрреволюциялық үкіме- тініц мүшесі, ақ эмигрант,— 51, 79, 286, 287, 301—302, 306, 324, 330, 331, 344, 350, 358, 360.
Суворов, С. А. (Борисов) (1869—1918)—социал-демократ, эдс- биотші жэне статистик. Революцпялық қызметін 90-жылдары халык, ерікшілері қатарында бастады. 1900 жылдан — социал- демократ; 1905—1907 жылдарда Росспяның бірқатар қалаларып- дагы большевиктік ұйымдарда істеді. РСДРП IV (Бірігу) съе- зіне делегат болды. Съезде аграрлық мэселе жөніпдегі баяида- машылардың бірі ретінде баяндама жасады, помещиктік жерді болу және оны шаруалардың жеке меншігіне беру талабын жақтады. 1905—1907 жылдардагы революция жеңіліске ұшыра- ғапнан кейін марксизм философиясына қарсы жорық ашқан партиялың интеллигент-махистер тобына қосылды; олардың «Марксизм философиясы жөніндегі очерктер» (1908) деген ЖИ' нағына қатысты. В. И. Ленин өзінің «Материализм жэне эмпириокритицизм (1909) деген еңбегінде Суворовтың антимаркстік философиялық дүние танымын өлтіре сынады.
1910 жылдан кейін Суворов партиядан қол үзіп, статистик болып істеді. 1917 жылы пнтернационалист-меньшевиктерге қо- сылды, Октябрь социалистік революциясына дейін және одан кейін Москвада, Ярославльде сайланып қойылатын қызметтср- де болды; 1918 жылғы июльде Ярославльдегі контрреволюция- лық көтеріліс кезінде қаза тапты. —390.


576
ЕСІМДЕР КӨРСЕТКШІІ
т
Толстой, Л. Н. (1828—1910) — орыстың данышпан жазупіысы, дүние жүзінің асқан ұлы жазушыларыныц бірі; ол орыс жәнө дүние жүзі әдебиетінің дамуына орасан зор ықпалын тигізді. Толстой өзінің творчествосында революциям дейінгі Россиянин, өмірін суреттеді, реформадан кейінгі дәуірдегі орыс қоға- мының әр түрлі таптары мен әр түрлі топтарының психология- сын, олардың 1905—1907 жылдардағы революциям көзқарасын белгілеген сол кездегі қайшылыққа толы күрделі жағдайларды бейнеледі.
Шыққан тегі мен тәрбиесі жағынан Толстой Россияпың үс- тем табы — помещик ақсүйектерінің жоғарғы төбына жатады, Алайда ол бұл ортаның көзқарастарынан қол үзіи, еңбекшілер бүңарасын езуге және қанауға негізделген мемлекеттік жәнө қогамдық-экономикалық тәртіптерді қатал айыптаушы болдьг; ол үстем таптарды ашу-ызамен соңқылады, патша сотының әді- летсіздігін, буржуазиялық моральдың екіжүзділігін және т. с. өшкереледі. Толстой самодержавиелітс тәртіпті қастерлеген, езу- шілік пен қанаушылықты жақтап, ақтаган шіркеуді қатты сынға алды; бұл үшін ол шіркеуден аластатылды. В. И. Ленин Толстойды «орыс революциясының айнасы» деп атады. Жазу- шының ұлылығын, оның данышпандық шеберлігщ, орыс жәнө дүние жүзіу әдебиеті үшін оның аса көрнекті маңызын атаи көрсетс келіп, Ленин Толстойдың дүниеге көзқарасы шаруалар- дың буржуазиялық революциясы ретіңдегі бірінші орыс рево- люциясының өзіндік тарихи ерекше белгілерін мейлінше ай- қын бейнелегенін, бұл революцияның цайшылықтарын, оның күшті және әлсіз жақтарын бейнелегенін көрсетті.
Самодержавиенің озбырлығын әшкерелей отыръіп, крепост- никтік тәртіппен және самодержавііслік-полицейлік мемлекет- пен күресудің орнына, Толстой «зорлыққа күшпен қарсылық жасамауды», саясаттан шеттеуді, революциядан -бас тартуды, адамның өзін өзі жетілдірумен шұғылдануын уағыздады; дінгө қарсы күресудің орнына ескі дінді жаңа дінмен ауыстыруқа- жеттігін уағыздады. Толстой жұмысшы қозғалысын да, револю- цияның себептерін де және революцияныңболмай ңоймайтыньш да түсіне алмады. Оның ілімі — «толстойшылдық» утопиялық және реакциялық сипатта болды, бұл ілім революциялық қоз- ғалысқа үлкен нұқсан келтірді. Төлстойдың дүниеге көзқара- сын сипаттауға және оның бүкіл қызметін бағалауға В. И. Ленин мынадай бірқатар шығармаларъін арнады: «Лев Толстой — орыс революциясының айнасы», «Л. Н. Толстой», «Л. Н. Толстой жэ- не қазіргі заманғы жұмысшы қозғалысы», «Толстой және про- летарлық күрес» (қараңыз: Шығармалар, 15-том, 200—207-бет- тер; 16-том, 338—343, 346—349, 371—372-беттер) және басқа-" лар. — 336.
Трепов, Д. Ф. (1855—1906) — 1896—1905 жылдары — Москва обер-полицмейстері. В. И. Лсниннің берген анықтамасы бойын- ша, ол «патша өкіметінің бүкіл Россияға ең бір жек көрінішті


ЕСІМДЕР КӨРСЕТКІШІ
577
болған, Москвада өзінің айуандық қаталдығымен, дөрекілігімон, жүмысшыларды аздырмақ болып, зубатовшылдық әрекеттерге ңатысуымен әйгілі болған малайы» (ПІығармалар толық жина- ғы, 9-том, 256-бет). 1905 жылгы 11 январьдан — Петербург генерал-губернаторы, кейін — ішкі істер мипистрінің орынбасары. 1905 жылғы октябрьдегі: «Мылтық босқа атылмасын, патронды аямаңдар» деген «атышулы» бұйрықтың авторы. Қаражүздік ойрандардың дем берушісі. — 29, 39, 51, 71, 77, 78, 79—80, 82, 83—84, 390.
У
Ульянов, В. И. — уараңыз: Ленин, В. И.
Ф
Фалъборк, Г. А. (1864—1942) — халыққа білім беру жэне земство қозғалысының көрнекті қайраткері. ««Демократ» (!?) жәнс кадет болуға сәл ғана қалған либерал»,—В. И. Ленин оныосы- лай сипаттады (Шығармалар, 18-том, 359-бет). «Одақтар одағы* орталық бюросының құрамына кірді. В. И. Чарнолускиймен бірге құрылтай жиналысы сайлауының жобасын жасады, олар оны «Үлттың жиналыс» деген кітапта егжей-тегжейлі баянда- ды. Халықңа білім беру жөніндегі бірқатар еңбектердің авторы. 1912 жылы Фальборк Петербург қалалың думасының Бал- ңандагы соғыс туралы қарарын әзірлеуге жәнө оған дауыс беруге қатысты. В. И. Ленин бұл қарарды «буржуазиялық шо- винизмнің үлгісі» деп атады.—127.
Филонов, Ф. В. (1906 ж. қай«’ыс болған) — губерниялық советник. 1905—1906 жылдары патша өкіметінің Полтава губер- ниясындағы жазалау экспедициясы жетекшілерінің бірі. 1905 жылғы декабрьде Большие Сорочинцы мекені мен Устивицы селосында шаруаларды қанға бояп жазалады. Эсерлер партия- сының мүшесі өлтірді.— 351.
Финн-Енотаевский, А. Ю. (1872—1943)—социал-демократ, экономист және әдебиетші. 1903—1914 жылдары большевиктер- ге қосылды; 1906 жылы РСДРП IV (Бірігу) съезіне аграрлық программаны дайындау комиссиясына қатысты; национализа* цияны теріске шығарып, помещиктік жерді конфискелеуді, сой- тіп оны шаруалардың жеке ментпігіне бөліп беруді талап етті. В. И. Ленин өзінің «Социал-демократияның 1905—1907 жылдары болған бірінші орыс революциясындағы аграрлық программа- сы» деген еңбегінде «бөлісшілердің» программасын егжей-тег- жейлі сынады (қараңыз: Шығармалар, 13-том, 288—295-беттер).
Бірінші дүние жүзілік соғыс жылдарында Финн-Енотаевский цоргампаз және шовинист болды. Экономика мәселелері жо- віндегі бірқатар еңбектердің авторы, оларда марксизмнің мәнін


578
ЕСІМДЕР КӨРСЕТШПІІ
бұрмалады. Октябрь социалистік революциясынан кейін меиь- шевиктік бағыттағы «Новая Жизпь» газетіне қатысып тұрды. 1931 жылы меньшевиктердің контрреволюциялық ісі бойынша сотталды. — 259, 260, 261.
X
Ходский, Л. В. (1854—1919) — либералдық-буржуазиялық ба- гыттағы экономист және публицист. 1895 жылдан — Петербург унпверситетінің финанс правосы кафедрасының профессоры; Петербургтің орман-тоғай институтында саяси экономия мен статистикадан ұзақ уақыт бойы сабақ берді. «Народное Хозяйство» журналының (1900—1905) және «Наша Жизнь» газеті- пің шығарушы-редакторы болды. Экономика және статистика мәселелері жайындағы бірқатар еңбектердің, оның ішінде «Жер және егінші» (1891) деген кітаптың авторы. Октябрь социалист тік революциясынан кейін шетелге эмиграцияға кетті. —166.
ц
-Цедербаум, В. О.— цараңыз: Левицкий, В.
Цедербаум, 10. О.— уарацыз: Мартов, Л.
Ч
Чарнолуский, В. И. (1865—1941) —халыңқа білім беру ісінің корнекті қайраткері, халықтық социалист. 1905—1907-жылдар- дағы либералдық-буржуазиялық қозғалысқа белсене қатысты. «Одақтар одағы» орталық бюросының мүшесі болды. Г. А. Фаль- боркпен бірге құрылтай жиналысы сайлауының жобасын жаса- дьт, олар оны «Ұлттық жиналыс» деген кітапта егжей-тегжейлі баяндады. 1917 жылы Чарнолускпй буржуазиялық Уақытяіа үкіметтің халыққа білім беру жөніндегі Мемлекеттік комитет!- ііің председателі болды. Октябрь социалистік революциясынан кейін, 1921 жылдан бастап, РСФСР Халық ағарту комиссариа- тында қызмет істеді; ғылымп-педагогтық қызметпен шұғыл- данды Педагогика тарихы жоне халық ағарту ісі жөніндегі бірқатар еңбектердің авторы.— 127.
Череванин, Н. (Липкин, Ф. А.) (1868—1938)—публицист,
«Марксті сынаушылардың» бірі, кейінірек меныпевиктердің лидеру барып тұрған жойымпаз. РСДРП IV (Бірігу) съезінде — царулы көтеріліс туралы меныпевпктерден баяндамашы; РСДРП V съезіне қатысты, жойымпаздық басылымдардың қызметкері, 16 меныпевиктің партияны жою жөніндегі «Ашық хаты» (1910) авторларының бірі; 1912 Жылгы август конфереыциясынан ке- йін — меньшевиктік басшы орталықтың (Үйымдастыру комис-


ЕОІМДЕР КӨРСЕТКШП
579
сиясының) мүшесі. Бірінші дүние жүзілік соғыс ксзінде— социал-шовинист, 1917 жылы Петроградта шығып тұрған меньше- виктік «Рабочая Газетаның», одан соң меньшевиктердің Орта- лық Органы — «Рабочий Интернационал» журналы редакторла- рыиың бірі. Совет өкіметіне дұшпандық көзқараста болды.— 53, 412.
Чичинадзе, Н. Г. (Картвелов) (1875—1921)—социал-демократ, меньшевик, публицист, Грузияның бірқатар социал-демократия- лық газеттерінің қызметкері. 1905 жылы Кутаисиде, одан соң Тифлпсте істеді. РСДРП IV (Бірігу) съезінде — Кутаиси ұйы- мынан шешуші дауыспен делегат. 1918 жылы Грузияның бур- жуазиялық-ұлтшылдық меныпевиктік үкіметініц ішкі істер ми- нистрінің орынбасары, кейінірек, Грузпяда Совет өкіметі жең- генге дейін,— соғыс министрі болды. — 389.
Ш
Шидловский, Н. В. (1843—1997) — Воронеж губернпясының ломещигі, сенатор, Мемлекеттік советтіц мүшссі. 1905 жылы 29 январьда «С.-Петербург қаласы мен оның төңірегіндегі жұмыс- шылардың наразылығы себептерін дереу анықтап, болашақта соларды болдырмаудың шараларын іздестіруге арналған» срекпіе үкімет комиссиясының председателі болып тағайын- далды. Компссияны патша үкіметі 1905 жылы 20 февральда та- ратып жіберді — 290.
Шипов, Д. Н. (1851—1920) — ірі жер ислепуші, земство іфз- ғалысының көрнекті қайраткері, баяу либерал. 1893 жылдан 1904 жылға дейін Москва губерниялық земство басқармасының председателі болды. 1904 жылдың ноябрінде — «Земство қайрат- керлері жеке кеңесінің» председатели 1905 жылғы ноябрьде — «17 октябрь одағын» ұйымдастырушылардың бірі жәпе оныц Орталық Комитетінің председателі. 1906 жылы «Одақтан» шы- ғыіг, «Бейбіт жаңарту партиясына» кірді, нақ сол жылы Мем- лекеттік советтің мүшесі больтп сайланды. 1911 жылы саясй қызметтен қол үзді. Октябрь социалистік революциясып дұш- пандықпен қарсы алды, «Ұлттык, орталық» деген контрреволюция лық ақ гвардиялық ұйым басшыларының бірі болды — 308. 314, 315-316, 319, 320, 325—326, 355, 357.
Шмидт — уараңыз: Румянцев, П. П.
Шмидт, II. П. (1867—1906) —Ңара теціз флотыныц лейтенанты, революционер-демократ, 1905 жылы Севастополь көтерілісі басшыларының бірі. 1905 жылы октябрьде митингілерде және демонстрацпяларда самодержавиеге қарсы сөз сөйлеп, матростар мсп жұмысшылар арасында үлкен құрметке ие болды; жұмыс-. піылар оны жұмысшы депутаттарыныц Севастополь Советіне'


580
ЕСІМДЕР КӨРСЕТКІШІ
өмірлік депутат етіп сайлады. Кешікпей тұтқынға алынды. Бұ- •қараның талабы бойынша піамалы уақыттан кейін тұтқыннан босатылды, бірақ флоттан шығарылды. 1905 жылғы ноябрьде Севастополь көтерілісі кезінде «Очаков» крейсерін басқаруды өз қолына алдьт, одан соң озін флоттың қолбасшысы деп жа- риялады. Көтеріліс жеңіліске ұшырағаинан кейін патпіа сотьь ның үкімі бойынша атылды. —116,
Э
Энгельс (.Engels), Фридрих (1820—1895) — гылыми комму- низмнің негізін салушылардың бірі, халықаралық пролетариат- тың көсемі жәнө ұстазы, К. Маркстің досы әрі серігі (В. И. Лениннің «Фридрих Энгельс» дсген мақаласын қараңыз. ІПығармалар толық жинағы, 2-том, 1—15-беттер). — 122, 153, 219, 224, 854, 412,
М
Marüs, Roland — царацыз: Марэ, Ролан.


581
В. И. ЛЕНИНЫ ІҢ
ӨМІРІ МЕН ҢЫЗМЕТІНІҢ КЕЗЕҢДЕРІ
(Октябрь, 1905 — апрель, 1906)
190 5
1905 жылғы октябрь —
1906 жылгы апрель.
Ленпн Женевада тұрады. 8 (21) ноябрьден Петербургте тұрады.
13(26) октябрь.
Ленпн «Бүкіл россиялық саяси стачка» деген мацала жазады; алдын ала шетел газеттері- нен көшірмелер жасайды, мацала жоспары- ның нобайын белгілейді жәнө оған заметка- лар жазады. Мацала «Пролетарий» газетіпің 31 (18) октябрьдегі 23-номерінде бас мацала болып жарияланды.
Ленин Петербургке М. М. Эссенге жазған ха- тында партиялыц жүмыстар туралы, Рооссия- дағы революция туралы ,айтады. Көп кешік- пей эмиграциядан оралу, Россияда Орталыц Орган мен наспхаттыц әдебпет шыгару мүм- кіндігінен үміт ететінін білдіреді, революция кезіндегі баспасөз насихатының ролін атап көрсетеді, қарулы көтеріліске әзірлгкті кү- шейтуге кеңес бсреді.
24 (27) октябрь.
Ленпн Брюссельдегі Халыцаралыц соцпалис- тік бюроға жазған хатында болыпевиктер мен меньшевиктердің арасындағы алауыздыцтарга байланысты конференция шацыру жөніндегі
A. Бебельдің 1905 жылғы 15 (28) июньдегі ұсынысына РСДРП Орталыц Комитет! келі- сім бергені туралы және конференцияға РСДРП Орталыц Комитетіпеп өкіл болып
B. И. Лепин, Ф. В. Ленгник және П. ГІ. Румянцев тағайындалғанып хабарлаііды, кон- ференцпяпыц шацырылу мерзімін хабарлау- ды сұрайды.


582 В. И. ЛЕНИННІҢ ӨМІРІ МЕН ҢЫЗМЕТІНІҢ НЕЗЕҢДЕРІ
Ленин Россияга РСДРП Орталық Комитетінө жазған хатында редакциялық комитетке жә- пө «Новая Жизнь» газетінің редакциясына Г. В. Плехановты шацыруға өзіне право бо- РУДІ сұрайды.
Ерте дегенде 16 (29) октябрь.
Ленин «The Times» («Замана»), «Le Temps» («Уацыт»), «Vossische Zeitung» («Фоссы Га- зсті») газеттерінен Россиядағы революция- лық қозгалыстың өсуі жөнінде көшірмелер жасайды.
17 (30) октябрь.
Ленин «Күштердің тепе-теңдігі» деген мақа- ланыц жоспарын жазады.
Ленин «Пролетарий» газетінің 24-номері маз- мұныньщ жоспарын жазады. Жарыцца шыц- цанда газеттің мазмұны бірпіама басцалау болды.
17 жэне 19 ок- Ленин «Революцияның бірінші жеңісі» дегон тябрь (30 октябрь м&қала. жазу үстінде «Жаца революция жэне
мен 1 ноябрь) аралыгында.
жаңа согыс» деген атпен заметкалар жазады, мацаланың тезпсіп жэне жоспарыиыц ноба- йып жазады, «L’Independance Beige» («To- уелсіз Бельгия») жэне «Le Temps» газеттері- нен көшірмелер жасайды.
18(31) октябрь- ден ертерек
Ленин «Саяси топқа бөлінудің бірінші цоры- тындылары» деген мацаланың жоспарын жасайды.
Ленин «Пролетарий» газетіпің 23-номерін ре- дакциялайды.
18(31) октябрь.
«Пролетарий» газетінің 23-номерінде Ленин- нің «Саяси топца бөлінудің бірінші цорытын- дылары», «Жеңілгендердің байбаламы», «Ре- волюциялыц Риганың ультиматумы», «Мп- нистр-клоунның жоспарлары», «Россиядағы жағдайдың шиеленісуі» деген мақалалары және белгісіз автордың «Британ жұмысшы цозғалысы және тред-юниондардың конгресі» деген мацаласына екі ескертуі жариялаиды.
19 октябрь (1 ноябрь).
Ленин 17 (30) октябрьдегі манифест жөпінде «Революцияның бірінші женісі» деген мацала жазады. Мацала «Пролетарий» газетінің 7 ноябрьдегі (25 октябрьдегі) 24-номерінде бас мацала болып жарияланды.


В. И. ЛЕШШНІҢ ӨМІРІ МЕН ҢЫЗМЕТІНІҢ КЕЗЕҢДЕРІ 583
19 жэне 25 октябрь (1 жэие 7 ноябрь) ара- лытында.
Ленин 17 (30) октябрь дегі патша манифест жарияланғаннан кейіи Петербургтегі демон- страциялар жөпінде, манифеске үн қосу жө- нінде «Тһе Times» газетінеп көшірмелер жасайды (орыс тілінде) және жұмысшы де- путаттары Петербург Советінің үндеуін ауда- рады.
Ерте дегенде
19 октябрь (1 ноябрь).
Ленин «Россиядаты жаппай саясп стачканың жеңісіне Австриядағы үн қосулар туралы жә- не Австриядағы жалпыға бірдей сайлау пра- восы үшін күроске іпақырған үндеулер туралы» деген заметка жазады.
20 октябрь (2 ноябрь).
Ленин Женевада орыс социал-демократтары- ның жиналысында Россиядағы соцғы саяси оқиғалар жөнінде реферат оқиды.
21 октябрь (3 ноябрь).
Ленин Н. Э. Бауман туралы некролог жазады. Некролог «Пролетарий» газетінің 7 но- ябрьдегі (25 октябрьдегі) 24-номерінде жа- риялапды.
22 октябрь (4 ноябрь).
Ленин «Соңғы хабарлар» деген заметка жазады.
Ерте дегенде
24 октябрь (6 ноябрь).
Ленин «Berliner Tageblatt» («Берлиндік Күн- делікті Газет») газетінеп бүкіл росспялық саяси стачкаға үн қосу туралы көшірмелер жасайды.
25 октябрьден (7 ноябрьден) ертерек.
Ленин өзінің «Үсақ буржуазиялық социализм мен вролетарлық социализм» деген ма- қаласы үшін «Революционная Россия» газе- тінің 75-номеріндегі бас мақаладан көшірме жасайды және осы мақаланың жоспарын жасайды.
Ленин «Vorwärts» («Алга») газетінің 1905 жылғы 1 ноябрьдегі 256-номорінде жариялан- ған «Соцғы Николайдың жаңа конституция- лық манпфесі туралы» деген мақалапы не- міс тілінен қысқартып аударады.
Ленин «Пролетарий» газетінің 24-номерін ре- дакциялайды.
25 октябрь (7 ноябрь).
«Пролетарий» газстінің 24-номерінде Леппн- нің «Үсақ буржуазиялық социализм меп про- летарлық социализм» дегеп мақаласы жа- рияланды.


584 в. И. ЛЕНИННІҢ ӨМІРІ МЕН ҚЫЗМЕТІНІҢ КЕЗЕҢДЕРІ
28 октябрь (10 ноябрь) мен 2 (15) ноябрь аралытында.
Ерте дегендв
29 октябрь (11 ноябрь).
Ерте дегендв
81 октябрь (13 ноябрь).
Октябрьдің аяты.
Октябрьдщ аяты ноябрьдіц басы.
2115) ноябрь.
Ноябрьдің басы.
Ленин «Екі шайқас арасында» деген мақала үшін «Le Temps» газетінен 1905 жылғы 17 (30) октябрьдегі манифестен кейін Витте- нің әдіс-айласы жөнінде көшірмелер жасай- ДЫ.
Ленин «Бағалы мойындау» деген заметка жазады (бітпей қалған). Заметка жазумен шұғылдану үстінде «Le Temps» газетінен ко- шірмелер жасайды.
Ленин «Le Temps» газетінен II Николайға II Вильгельмнің революцияға қарсы бағыт- талған көмегі жөнінде көшірмелер жасайды,
Ленин Г. В. Плехановқа жолдаған хатында социал-демократияны біріктіру қажеттігі жо- нінде жазады, «Новая Жизнь» газетінің ре- дакциялық коллегиясына кіруге шақырады және өзара кездесуді үсынады.
Ленин Парижге Г. Д. Лейтейзенге жазған хатында «Пролетарий» немесе «Новая Жизнь» газеті үшін революциялық уақытша үкімет және оған орыс социал-демократтарының қа- тысуы туралы Гедпен, Лафаргпен және Бра- кэмен интервью жөнінде мақала немесе заметка жазуды ұсынады.
-Ленин «Одесса ұйымы «көпшілігінің» мүше- лері Мотяға және Костяға» жазған хатында «Пролетарий» газетінің редакциясына адре- саттар жіберген «Жолдастарға хатты» алға- ны жөнінде хабарлайды, адресаттарды іріткі салғандары үшін, партияны біріктірудің бір- ден-бір жолы ретінде олар көтерген «құрыл- тай съезі» жөніндегі ұранның негізсіздігі үшін айыптайды, партияны біріктіру мақса- тын көздеп, екі съезд — көпшіліктің және аз- шылықтың съездерін шақыру идеясын қор- ғайды.
Ленин «Екі шайқа-с арасында» деген мақала жазады, кейін ол «Пролетарий» газетінің 25 (12) ноябрьдөгі 26-номерінде бас мақала болып жариялайады.
Ленин Женевадан Стокгольм арқылы Рос^ сияға жүрін кетеді.


В. И. ЛЕНИННІҢ ӨМІРІ МЕН ҚЫЗМЕТІНЩ КЕЗЕЦДЕРІ 585
2—4 (15—17) ноябрь. .
3 (16) ноябрь.
5 (18) ноябрь.
8(21) ноябрь.
9(22) ноябрь.
9 (22) ноябрь —
3(16) декабрь.
10(23) ноябрь.
Ленин Россияға қайту үшін қажетті доку- менттер алуды күтіп, Стокгольмде аялдайды.
Ленин «Біздің міндеттеріміз жәпо жұмыспіы дөпутаттарының Советі (Редакцияга хат)» деген мақала жазады.
«Пролетарий» газетішң 25-номеріндө Лепип- нің «Түйін шешілуге жақын» деген мақала- сы бас мақала ретіндө және В. А. Карпип- скийдің (В. Калинйннің) «Шаруалар съезі» деген мақаласына екі қосымпіасы жария- ланды.
Ленин Стокгольмнен Гельсингфорс қа (қазір- Гі Хельсинки) келеді.
Ленин Петербургке келеді.
Ленин болыпевиктердің партиялық жұмыс жо- нінен жасырын кездесетін орнында М. Н. Ля- довпен, Л. Б. Красинмен және басқа партия ңызметкерлерімен кездеседі.
Ленин Петербургтегі Преображенский бейі- тіндегі «Ңанды жексенбі» құрбандықтары- ның қабірлерінің басына барып қайтады.
Ленин РСДРП Петербург комитетінің кеңей- тілген мәжілісінде жүмысіпы депутаттары- ның Советіне партияның көзқарасы жөяінде- гі мәселе бойынша сөз сөйлейді.
Ленин «Новая Жизнь» газеті редакциясы- ның большевиктік бөлегінің партия активі- мен бас қосқан мәжілісін басқарады, онда редакция құрамы және газеттің таяудагы программасы белгіленді.
Ленин Орталык, Комитеттің мәжілісіне цаты- сады, онда РСДРП IV съезін шақыру туралы «Барлық партия ұйымдарына жане барлық жұмысшы социал-демократтарга» деген үн- деу бірауыздан қабылданады.
Ленин «Новая Жизнь» газетінің 9—28-номер- лерін редакциялайды.
«Новая Жизнь» газетінің 9-номерінде Ленин- нің «Партияны қайта құру туралы» деген мақаласының басы жарияланады, бұл —


586 В. И. ЛЕНИННІҢ ӨМІРІ МЕН ҢЫЗМЕТІНІҢ КЕЗЕҢДЕР1
12(25) ноябрь.
13(26) ноябрь.
15 (28) ноябрь.
16 (29) ноябрь.
18 ноябрь (1 декабрь).
20 ноябрь (3 декабрь).
Лениннің эмиграциядан Россияға цайтып келгеннен кейін жазған бірінші мацаласы.
Ленин «Новая Жизнь» газетінің 11-номөрін- дегі «Пролетариат және шаруалар» деген бас мацалада Бүкіл россиялыц шаруалар одағы- ның съезін цұттыцтайды.
Лениннің «Партия ұйымы және партпялық әдебиет» деген мацаласы «Новая Жизнь» га- зетінің 12-номеріндө жарияланады.
Жұмысшылардың өз бетімен сегіз сағаттық жұмыс күнін енгізуіне жауап ретінде капп- талистер локаут жариялады, осы локаутқа царсы күрес шаралары туралы мәселе бо- йынша Ленин жұмысшы депутаттары Петербург Советіиіц мәжілісінде сөз сөйлейді. Ленин ұсыпгап қарар келесі күні жұмысшы депутаттарының Петербург Советі Атқаруко- митетінің мәжілісінде цабылданады.
«Новая Жизнь» газетінің 13-номерінде бас мацала ретінде Лениннің «Сәті түспеген арандатушылық» деген мацаласы жарияланады. Осы номерде «Партияны цайта цұру туралы» деген мацаланың жалғасы басы- лады.
Ленин «Эскер және революция» деген мацала жазады. Мацала «Новая Жизнь» газетініц 16 ноябрьдегі 14-номерінде жарияланады.
«Новая Жизнь» газетінің 14-номерінде Ленин- нің «Партияны қайта цұру туралы» деген мацаласыныц соцы жарияланады.
Ленин Ерікті-экономикалыц цоғамның үйіп- де болған Петербург партия цызметкерлері- нің жиналысында «Социалист-революционер- лер партиясыныц аграрльтц программасына сын» деген баяндама жасайды. Полицияныц килігуі себебінен жиналыс аяцталмай цалды.
Лениннің «Таразы басы ауытцуда» жене «Жаулардан үйреніңдер» деген мацалалары «Новая Жизнь» газетінің 16-номерінде жарияланады.
Лениннің цұрылтай жиналысы туралы мэсе- леге арналған «Революциялық кеңсеіпілдік


В. И. ЛЕНИННІҢ ӨМТРІ МЕН ҚЬТЗМЕТІНІҢ КЕЗЕҢДЕРІ 587
23 ноябрь (6 декабрь).
24 ноябрь (7 декабрь).
26 ноябрь мен
2 декабрь (9 жэ- не 15 декабрь).
27 ноябрь (10 декабрь).
3(16) декабрь.
жэне революциялың іс» деген мацаласы «Новая Жизнь» газетініц 18-номерінде жарияланады.
Лениннің «Күні санаулы самодержавие жэпе халыц өкіметінің жаңа органдары» деген мацаласы «Новая Жизнь» газетініц 19-номе- рінде бас мацала болып жарияланады.
Ленин Вптмер гимназиясыньщ үйінде болтан Петербург партия цызметкерлерінің жи- налысында 16 (29) ноябрьде полицияның цу- далауы себепті аяцталмаған «Социалист-ре- волюционерлер партиясының аграрлыц про- граммасына сын» дегеп баяндамасын әрі царай жалғастырады.
Ленин «Социализм жэне анархизм» деген мацала жазады. Мацала «Новая Жизнь» га- зетінің 25 ноябрьдегі 21-номерінде жария- ланды.
«Новая Жизнь» газетінің 22 жэне 27-номер- лсрінде Ленпннің «Социалпстік партия жәнө бейпартиялыц революцияшылдыц» деген ма- цаласы жарияланады.
Ленин РСДРП Орталыц Комитетінің мәжілі- сіне цатысады, онда царулы котеріліске әзір- лік жөнінде, «Новая Жизнь» газеті редак- циясының цұрамын өзгерту жөнінде жоне Москвада болыпевиктік «Борьба» газетін шы- гару жөнінде моселелер царалады. Ленин осында А. М. Горькиймен кездесті.
Лениннің «Социализм және дін» деген ма- цаласы «Новая Жизнь» газетінің 28-номерін- де жарияланады.
В. И. Ленин мен Н. К. Крупская Петербург- те Грек проспектісіндегі № 15/8 үйде жария тұрады. Охранканың күшейтілген аңдуы Леиинді бірнеше күннен кейін бұл пәтерді тастап, астыртын жағдайға көшуге мәжбүр етеді.
Ленин «Новая Жизнь» газетінің жабылуына байланысты шүғыл шацырылған РСДРП Орталыц Комитетінің, партияның Петербург ко- митетінің және жұмысшы депутаттары Петербург Советінің Атцару комптетінің бірік-


588 В. И. ЛЕНИННІҢ ӨМІРІ МЕН қызметінің кезеңдері
12—17 (25—30) декабрь.
Декабрьдің ортасы.
22 декабрь (1906 жылгы 4 январь).
1905 жылғы декабрь —1906 жылгы январь.
1905 жыл- дың аяғы немесе 1906 жылдыц басы.
Жылдыц бас кезі, марттыц ортасына дейін
4 (17) январь.
кен кеңесіне цатысады. Кеңес царулы көтері- ліс жөнінде де мәселе талцылайды.
Ленин Таммерфорста (Финляндия) РСДРП Бірінші конферспциясына басшылыц етеді, ағымдағы кезең және аграрлыц мәселе бо- йынша баяндамалар жасайды. Конференция аграрлыц мәселе бойынша Ленин ұсынған царарды цабылдайды.
Ленин Мемлекеттік думаға көзцарас туралы царар дайындау жөніндегі комиссияға цаты- сады; царарды конференция бекітеді.
Ленин РСДРП Орталыц Комитетінің кеңесі- не қатысады, кеңесте болыпевиктердің Москва комитетінің мүшесі М. Н. Лядовтың Моск- вадағы қарулы котерілістің барысы туралы баяндамасы тыңдаладьт, Лениннің ұсынысы бойынша Орталыц Комитет бұдан арғы цару- лы күресті ұйымдасцан түрде тоцтату жө- нінде партияның Москва комитетіне нұсцау береді.
Ленин Петербургте РСДРП Орталыц Комитс- ті мүшелерінің және болыневиктердің Таммерфорс конференциясы делегаттарының ке- ңесіне цатысады; Мемлекеттік думаға көзқа- рас туралы большевиктердің тактикалыц платформасы жөпінде баяндама жасайды.
Ленин «Аграрлыц мәселе және «Маркстің сыншылары»» деген еңбектің екінші бөлімі- нің (V—IX тараулардың) мазмүнын жәнө көлемін (цолжазбаның цанша бет екенін) жазады.
Ленин «Революцияның кезеңдері, бағыты және перспектива лары» деген мақаланың жоспарын жазады.
1906
Ленин партияның IV (Бірігу) съезіне аграрлыц программаны дайындау үшін РСДРП Біріккен Орталыц Комитеті цұрған аграрлыц комиссияның жүмысына цатысады.
«Молодая Россия» газетінің 1-номеріндө Лениннің «Жұмысшы партиясы және оньщ


В. И. ЛЕНИННІҢ ӨМ1РІ МЕН ҚЫЗМЕТІНЩ КЕЗЕҢДЕРІ 589
Январь.
Январъдыц ор- тасы.
Январъдан кеші~ рек.
4 (17) февралъта дейін.
7(20) февраль.
Кеш Оегенде 7 (20) февраль —
20 март
(2 апрель).
11 (24) февр альта дейін.
цазіргі жағдайдағы міндеттері» деген бас ма- қаласы жарияланады.
Ленин болыневиктердің бірінші Думага бел- сенді бойкот жасау тактикасын жацтап — «Мемлекеттік думага бойкот жасау керок пе? «Көпшіліктің» платформасы» деген мацала жазады. Мацала январьда РСДРП Орталыц Комитетінің жэне РСДРП Біріккен Орталыц Комитетінің басылымдарында жеке листов- калар болып шыгады.
Ленин Петербургтен Москваға келеді.
Ленин РСДРП Москва комитетінің жанып- дағы лекторлар тобының мәжілісіне цатыса- ды, мәжілісте Москвадагы декабрь царулы көтерілісінің цорытындылары талқыланады. Ленин «Мемлекөттік дума және социал-де- мократиялық тактика» деген мацала жазады. Мацала февральда «Мемлекеттік дума және социал-демократия» деген кітапшада басылады.
Ленин Москвадан Петербургке цайта орала- ды.
Ленин «Аграрлыц мәселе жөнінде» деген жи- нацтағы («Правда» журналына цосымша) П. Масловтың «Алғы сөз орнына» және «Назаров жолдасца жауап» деген мацалаларына, сондай-ац Валентиновтың «Тағы да аграрлыц программа туралы» деген мацаласына белгі- лер цойып, сөздерінің астын сызады.
Ленин Петербургтегі Москва-Застава ауданы социал-демократиялыц ұйымдарының жина- лысында «Мемлекеттік дума сайлауы жонін- де» баяндама жасайды.
Ленинпің «Россияның цазіргі жағдайы жәнө жұмысшы партиясының тактикасы» деген мацаласы «Партийные Известия» газетінің 1-номерінде жарияланады.
Ленин «Партийные Известия» газетінің 1, 2- номерлеріне цатысады.
Ленин Петербургте большевик-партия цьтз- меткерлерінің жиналысында Мемлекеттік ду-


590 В. И. ЛЕНИННТҢ ӨМІРІ МЕН ҚЫЗМЕТІНІҢ КЕЗЕЦДЕРІ
11 (24) февраль.
11 (24) февраль- дан кешірек.
Февральдьщ аяғы — марттыц басы.
Марттыц бірінші жартысы
маға белсенді бойкот жасау тактикасы туралы баяндама жасайды.
Ленин РСДРП Петербург жалпы қалалык конференциясының жұмысыпа басшылық етеді, Мемлекеттік думаға көзқарас жөніндо" баяндама жасайды және Думага бойкот жасау тактикасы туралы өзі жазған қарардың жобасын ұсынады. Конференция көпшілік дауыспен бойкот жасауды жақтайды.
Ленин «Петербург қаласы мен қала төңіре- гінің барлық жұмысшылары мен жұмысшы әйелдеріне» деген үндеу жазады, үндеуде РСДРП жалпы қалалық конференциясының қорытындысын баяндайды және Мемлекеттік думаға белсенді бойкот жасауға піақырады. Үндеу РСДРП Петербург Біріккен комптеті- ніц басылымында листовка болып шыгады,
Ленин РСДРП Петербург жалпы қалалык екінші конференциясының жұмысына бас- шылық етеді, өзінің «Бойкот жасау тактикасы туралы» қарарын жақтап сөз сөйлейді. Конференция Лениннің қарарын қабылдай- Ды.
Ленин Куоккаладағы (Финляндия) «Ваза» дачасында болыпевиктердің тактикалық платформасын — РСДРП IV (Бірігу) съезіне қарарлардың жобаларын дайындаумен шұ- гылданады.
Ленин өзі дайындаған тактикалық платфор- маны — РСДРП IV (Бірігу) съезіне қарар- лардың жобасын талқылауды ұйымдастыру үшін Москваға келсді; Москва большевикте- рінің басшы тобының кеңесіне қатысады.
Ленин Москвада РСДРП Замоскворецк ау- дапдық комитетінің мәжілісіне қатысады, жұмыспіы депутаттарыпың Советіне көзқа- рас жөніндегі қарарды талқылаганда сөз сөйлейді.
Ленин РСДРП Москва округтік комптетінің Дума сайлауы жөніндегі сайлау науқанына Москва ұйымының қатысуы туралы мәселө талқылаған мәжілісінде қатысып отырады.
Марттыц ортасы. Ленин Пстербургте бір топ большевиктердіц тактикалық платформаны талқылауға арнал-


В И. ЛЕНИННЩ ӨМІРІ МЕН ҚЫЗМЕТІНІҢ КЕЗЕҢДЕРІ 591
20 март (2 апрель).
Марттыц екінші ж ар тыс ы.
24—28 март (6—10 апрель).
26 март (8 апрель).
28 марттан (10 апрельден) ке~ шірек.
Март.
Марттыц аяты.
10(23) апрель- ге дейін.
ған кецестеріне басшылық етеді. Ленин платформаны түбегейлі редакциялау жұмы- сы тапсырылған комисспяның ңұрамына сай- ланады.
«Партийные Известия» газетінің 2-померіпде Лениннің «Орыс революциясы және пролета- рпаттың міндеттері» (бас мақала) деген ма- қаласы және «РСДРП Бірігу съезіне такти- калық платформа. РСДРП Бірігу съезіне қа- рарлардың жобасы» жарияланады.
Ленин Петербургте «Ңарулы көтеріліс жәяе пролетариат» деген тақырыпта саяси реферат ОҚИДЫ.
Ленин «Жұмысшы партиясының аграрлық программасын қайта қарау» деген кітапша жазады. Кітапша Петербургте апрельдіц ба- сында басылып шығады.
Ленин «Кадеттердің жеңісі және жұмыспіы партиясының міндеттері» деген кітапша жазады. Кітапша Петербургте аире льде басылып шығады.
Ленин РСДРП IVa (Бірігу) съезіне Петербург ұйымынан делегат болып сайланады.
Ленин өзінің «Кадеттердің жеңісі және жұ- мысшы партиясының міндеттері» деген ең- бегінен Советтер туралы мәселе жөнінде кө- іпірмелер жасайды.
Ленин К. Каутскийдің «Социал-демократия енді жоқ!» деген кітапшасының орысша ба- сылымына алғы сөз жазады.
Лепин Петербургте бір топ большевиктер- діц — РСДРП IV (Бірігу) съезі делегаттары- ныц кеңесіне басшылық етеді.
Ленин РСДРП IV (Бірігу) съсзіиің жұмыстд- на қатысу үпіін Стокгольмге келеді; боль- шс-виктердің жеке кеңесінде съезде меньше- влктердің басым болатыны анықталуына байланысты съсзді болдырмау жөніндегі ұсы- нысқа қарсы піығады.


592 В. И. ЛЕНИНШҢ ӨМІРІ МЕН ҢЫЗМЕТІНТҢ КЕЗЕҢДЕРІ
10—25 апрель (23 апрель — 8 май).
Ленин РСДРП IV (Бірігу) съезінің жұмы- сына белсене н;атысады; съездің президиум мына сайланады, РСДРП уставының жоба- сын жасау жөніндегі комиссияға қатысады. Бірінші мәжілісте Ленин мандат комиссия- сыньщ регламентін талңылау жөнінде қарар ұсынады. Съезд қарарды қабылдайды.
Екінші мажілісте Ленин фракциялық жина- лыстарды тоқтату туралы съезд бюросына тускен арыздарды талқылау жөнінде сөз сөйлейді, регламенты өзгерту жөніндегі мә- селе бойынша атап дауысқа қоюды қолдану жөніндегі П. П. Румянцевтің (Шмидттіц) ұсынысын қолдап, М. А. Лурьенің (Ларин- нің) атап дауысқа қою жөніндегі қарарыпа ңарсы шығады.
Үпіінші мәжілісте Лепин председательдік етеді; съездің күн тәртібін жариялайды, күи тәртібі жөніндегі мәселе бойынша жарыс сөзде сөйлеп, күн тәртібін қазіргі кезеңге бага беру жөніндегі және РСДРП-ның ұлт- тық ұйымдары жөніндегі мәселелермен то- лықтыруды ұсынады. (Лениннің ұсынысын съезд қабылдайды.)
Төртінші ліәжілісте Ленин председателей етеді; аграрлық комиссияға баяндамалар әзірлеуді және баяндамашыларды белгілеуді тапсыру жөнінде ұсыныс енгізеді.
Бесінші мәжілісте Ленин аграрлың мәселе туралы баяндама жасайды.
Жетінші мәжілісте Ленин председательдік етеді; Мемлекеттік дума туралы мәселе жо- ніндегі комиссияға сайланады.
Сегізінші мәжілісте Ленин аграрлық мәселө бойынша жарыс сөз жүріп жатқан кездө председательдік етеді.
Тоғызыпшы мәжілісте Ленин председатель- дік етеді; аграрлық мәселе бойынша қоры- тынды сөз сөйлейді,
Опыншы мәжілісте Ленин председательдік етеді; съездің барлық протоколдарын бекіту туралы ұсыныс жасайды, мандат комиссия- сының жұмысы бойынша сөз сөйлейді, мандат комиссиясының жұмысы жөніндегі мәсе- лені талқьтлаудан алып тастау жөнінде ұсьь ныс енгізеді.


В. И. ЛЕНИННІҢ ӨМІРІ МЕН ҢЫЗМЕТІНІҢ КЕЗЕҢДЕРІ 593
Он бірііипі мәжілісте Ленин председательдік етеді; аграрлық мәселе жөніндегі тактпкалық қарарды дауысқа қою туралы сөз сөйлейді.
Он екінші мәжілісте Ленин председателей етеді.
Он үшінші мәжілісте Ленин «Қазіргі кезең және пролетариаттың таптық міндеттері ту- ралы» баяндама жасайды.
Он төртінші мәжілісте Ленин алтыншы мә- жілістің протоколын талңылау кезінде екі рет сөз сөйлейді.
Он бесінші мәжілісте Ленин председательдік етеді; жазбаша екі мәлімдеме жасайды.
Он алтыншы мэжілісте Ленин қазіргі кезең және пролетариаттың таптық міндеттері туралы мәселе бойынша қорытынды сөз сөй- лейді.
Он жетінші мәжілісте Ленин Мемлекеттік думаға көзқарас жөніидегі мәселе бойынша ңосымша баяндама жасайды және қарардың жобасын жариялайды; жазбаша екі мәлім- деме жасайды.
Он сегізінші мәжілісте Ленин председатель- дік етеді; жарыс сөзде Мемлекеттік думага козқарас жөніндегі мәселе бойынша ұлттық социал-демократиялық ұйымдардың өкілдері- не сөз беруді қолдайды.
Он тоғызыншы мәжілісте Ленин Мемлекет- тік думаға көзқарас жөніндегі мәселе бо- йыпша қорытынды сөз сөйлейді.
Жиырма бірінші мәжілісте Ленин председа- тельдік етеді; парламенттік социал-демокра- тиялық фракцияны құру жөніндегі мәселені Думаға сайланған социал-демократтардың қү- рамы анықталғанға дейін кейінге қалдыру туралы ұсынысты қолдап сөз сөйлейді; РСДРП-ның парламенттік фракциясының дуримы жөніндегі мәселе бойынша ерекше пі- кір ұсыну жөнінде мәлімдейді; процедура- лық мәселе бойынша жазбаша мәлімдемө жасайды.
Жиырма екінші мәжілісте Ленин қарулыкө- теріліс жөніндегі меныпевиктік қарарға ен- гізілген түзетулерге қарсьі болған Л. Б. Кра-


594 В. И. ЛЕНИННІҢ ӨМІРІ МЕН ҚЫЗМЕТІНІҢ КЕЗЕҢДЕРІ
синнің (Винтердің) наразылығын қолдайды, қарулы көтеріліс туралы сөз сөйлейді.
Жиырма төртінші мәжілісте Ленин продсе- дательдік етеді; РСДРП қүрамына енген Польша Корольдігі мен Литва социал-демо- кратиясын съездің атынан құттықтайды.
Жиырма алтыншы мәжілісте Ленин предсе- дательдік етеді; парламенттік социал-демо- кратиялътқ фракцияның қүрамы жөнінде ерекшо пікір, жазбаша екі мәлімдеме жәпе кезектегі істерге көшу жөнінде қарэр ұсы- нады.
Жиырма жетінші мәжілісте съезд уставтың партия мүшелігі туралы бірінші парагра- фын Лениннің тұжырымы бойынша қабыл- дайды. Ленин К. Г. Гогуаның (Давидовтьің) партия уставының 4-параграфына енгізгсн түзетуіне қарсы шығады.
25—26 апрель
(8—9 май).
Ленин «Бұрынғы «большевиктер» фракция- сында болган Бірігу съезі делегаттарының партияга үпдсуін» жазады. Үидеуге 26 партия ұйымы атынан делегат-большевиктер ңол қояды.


595
МАЗМҮНЫ
Алғы сөз IX
1905 ж.
БҮКІЛ РОССИЯНИН, САЯСИ СТАЧКА 1—4
КҮШТЕРДІҢ ТЕПЕ-ТЕҢДІГІ 5—6
САЯСИ ТОПҚА БӨЛІНУДІҢ БІРІНШІ ҚОРЫТЫНДЫ- ЛАРЫ 7—16
ЖЕҢІЛГЕНДЕРДІҢ БАЙБАЛАМЫ 17—19
РЕВОЛІОЦИЯЛЫҚ РИГАНЫҢ УЛЬТИМАТУМЫ 20—21
МИНИСТР-КЛОУННЫҢ ЖОСПАРЛАРЫ 22—23
РОССИЯДАҒЫ ЖАҒДАЙДЫҢ ШИЕЛЕШСУІ 24—26
* «БРИТАНИЯ ЖҮМЫСШЫ ҚОЗҒАЛЫСЬІ ЖӘНЕ ТРЕД- ІОНИОНДАРДЫҢ КОНГРЕСІ» ДЕГЕН МАҚАЛАҒА ЕСКЕР- ТУЛЕР 27
1 27
2 27
РЕВОЛЮЦИЯНЫҢ БІРІНШІ ЖЕҢІСІ 28—36
НИКОЛАЙ ЭРНЕСТОВИЧ БАУМАН 37—38
СОҢҒЫ ХАБАРЛАР 39
ҮСАҚ БУРЖУАЗИЯЛЫҚ СОЦИАЛИЗМ МЕН ПРОЛЕТАР-
ЛЫҚ социализм 40—49
ЕКІ ШАЙҚАС АРАСЫНДА 50—60
БІЗДІҢ МІНДЕТТЕРІМІЗ ЖӘНЕ ЖҮМЫСШЫ ДЕПУТАТ- ТАРЫНЫҢ СОВЕТІ (Редакцияга хат) 61—73
ТҮЙІН ШЕШІЛУГЕ ЖАҚЫН 74—84
*В. КАЛИНИННІҢ «ШАРУАЛАР СЪЕЗІ» ДЕГЕН МАҚА- ЛАСЫНА ҚОСЫМШАЛАР 85—86
1 85
2 85
* КПСС Орталық Комитеті жанындагы Марксизм-ленинизм институты берген тақырыптар жұлдызшамен белгілеиді.


596
МАЗМҮНЫ
ПАРТИЯНЫ қайта ҚҮРУ туралы 87—98
I 87
II 91
III 96
ПРОЛЕТАРИАТ ЖЭНЕ ШАРУАЛАР 99—103
ПАРТИЯ ҮЙЫМЬІ ЖЭНЕ ПАРТИЯЛЫҚ ӘДЕБИЕТ 104—110
*Ж¥МЫСШЫ ДЕПУТАТТАРЫНЫҢ ПЕТЕРБУРГ СОВЕТІ
АТҚАРУ КОМИТЕТІНІҢ ЛОКАУТПЕН КҮРЕСУ ШАРАЛА-
РЫ ТУРАЛЫ 1905 ж. 14 (27) НОЯБРЬДЕГІ ҚАУЛЫСЫ 111 — 112
СӘТІ ТҮСПЕГЕН АРАНДАТУШЫЛЫҚ 113—115
ЭСКЕР ЖӘНЕ РЕВОЛЮЦИЯ 116—119
ТАРАЗЫ БАСЫ АУЫТҚУДА 120—121
ЖАУЛАРДАН ҮЙРЕНІҢДЕР 122—123
РЕВОЛЮЦИЯЛЫҚ КЕҢСЕШІЛДІК ЖӘНЕ РЕВОЛЮЦИЯ-
ЛЫҚ IС 124—128
КҮНІ САНАУЛЫ САМОДЕРЖАВИЕ ЖӘНЕ ХАЛЫҚ ӨКІ-
МЕТІНІҢ ЖАҢА ОРГАНДАРЫ 129—134
СОЦИАЛИЗМ ЖЭНЕ АНАРХИЗМ 135—138
СОЦИАЛИСТІК ПАРТИЯ ЖӘНЕ БЕЙПАРТИЯЛЫҚ РЕВО-
ЛЮЦИЯШЫЛДЫҚ 139—148
I 139
II 143
социализм жэнЕ дін 149—154
*ТАММЕРФОРСТА БОЛҒАН «КӨПШІЛІК» КОНФЕРЕН-
ЦИЯСЫНЫҢ АГРАРЛЫҚ МӘСЕЛЕ ЖӨНІНДЕГІ ҚАРАРЫ 155—156
ЖҮМЫСШЫ ПАРТИЯСЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ ҚАЗІРГІ ЖАҒ-
ДАЙДАГЫ МІНДЕТТЕРІ 157—160
*РЕВОЛЮЦИЯНЫҢ КЕЗЕҢДЕРІ, БАҒЫТЫ ЖӘНЕ ПЕР- СПЕКТИВАЛАРЫ 163—164
1906 ж.
МЕМЛЕКЕТТІК ДУМАҒА БОЙКОТ ЖАСАУ КЕРЕК ПЕ?
«Көпшіліктің» платформасы 165—168
МЕМЛЕКЕТТІК ДУМА ЖӘНЕ СОЦИАЛ-ДЕМОКРАТИЯЛЫҚ
ТАКТИКА 169—180
РОССИЯНЫҢ ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫ ЖӘНЕ ЖҮМЫСШЫ
ПАРТИЯСЫНЫҢ ТАКТИКАСЫ 181—189


МАЗМҮНЬІ
597
*РСДРП ПЕТЕРБУРГ ҮЙЫМЫНЫҢ ЖАЛПЫ ҚАЛАЛЫҚ КОНФЕРЕНЦИЯСЫ. 11 (24) февраль, 1906 ж. 191—198
*1. ОКРУГТІК ҮЙЫМ МЕН ВЫБОРГ ¥ЙЫМЫ КОН- ФЕРЕНЦИЯСЫНДА ӨКІЛДІКТІҢ ПРАВОДЫЛЫҒЫ ТУРАЛЫ МӘСЕЛЕ ТАЛҚЫЛАНҒАНДА СӨЙЛЕНГЕН СӨЗДЕР 193
1 193
2 193
3 193
4 194
5 194
6 . 194
7 194
8 194
9 194
10 195
И 195
12 195
*2. ПЕТЕРБУРГ КОМИТЕТІНІҢ БАЯНДАМАСЫ ТУРА-
ЛЫ МӘСЕЛЕ БОЙЫНША СӨЙЛЕНГЕН СӨЗДЕР 196
*1. Петербург комитетінің баяндамасын алын тастау туралы Мартовтың ұсьшысына қарсы сөйленген сөз 196
*2. Петербург комитетінің баяндамасы жөнін- дегі ұсыныс 196
*3. Ұсынысты жақтап сөйленген сөз 197
*3. БОЙКОТ ЖАСАУ ТАКТИКАСЫ ТУРАЛЫ ҚАРАР
ЖӨНШДЕГІ ЕСКЕРТУ 198
*РСДРП-ның ПЕТЕРБУРГ ЖАЛПЫ ҚАЛАЛЫҚ (II) КОНФЕРЕНЦИЯСЫ. Февральдың аяғы — марттың басы, 1906 ж. 199—207
*1. БОЙКОТ ЖАСАУ ТАКТИКАСЫ ЖӨНІНДЕГІ ҚА-
РАРДЫ ЖАҚТАП СӨЙЛЕНГЕН  СӨЗДЕР 201
1 201
2 201
*2.  ҚАРАР ЖОБАСЫНЫҢ 2, 3 ЖӘНЕ 6-ПУНКТТЕРІНЕ
ЖАСАЛҒАН ТҮЗЕТУЛЕРГЕ ҚАРСЫ  ПIКГРЛЕР 202
1 202
2 202


598
МАЗМҮНЬІ
3 202
4..... 202
*3. ҚАРАР ЖОБАСЫНЫҢ 7 ЖӘНЕ 8-ПУНКТТЕРІ ТАЛ- ҚЫЛАНҒАНДА СӨЙЛЕНГЕН СӨЗДЕР 204
1 204
2 204
3 205
4 205
*4. ҚАРАР ЖОБАСЫНЫҢ 8-ПУНКТІН ДАУЫСҚА
ҚОЮҒА БАЙЛАНЫСТЫ СӨЙЛЕНГЕН СӨЗ 206
*5. КОНФЕРЕНЦИЯ БЮРОСЫНА ЖАЗБАША МӘЛІМ-
ДЕМЕ 207
ПЕТЕРБУРГ ҚАЛАСЬІ МЕН ҚАЛА ТӨҢІРЕГІНІҢ БАРЛЫҚ
ЖҮМЫСШЫЛАРЫ МЕН ЖҮМЫСШЫ ӘЙЕЛДЕРІНЕ 208—211
РСДРП ПЕТЕРБУРГ ҮЙЫМЫНЫҢ БОЙКОТ ЖАСАУ ТАК¬
ТИКАСЫ ТУРАЛЫ ҚАРАРЫ 212—216
ОРЫС РЕВОЛЮЦИЯСЫ ЖӘНЕ ПРОЛЕТАРИАТТЫҢ МІН-
ДЕТТЕРІ 217—229
I 217
II  220
III  225
РСДРП БІРІГУ СЪЕЗІНЕ ТАКТИКАЛЫҚ ПЛАТФОРМА.
РСДРП Бірігу съезіне қарарлардың жобасы 231—249
Демократиялық революцияның қазіргі кезеңі 234
Қарулы көтеріліс 236
Партизандық жауынгерлік қимылдар 238
Революциялық уақытша үкімет және револю- циялық өкіметтіц жергілікті органдары 239
Жұмысшы депутаттарының Советтері 241
Буржуазиялық партияларға көзқарас 242
Үлттық социал-демократиялық партияларға көз- қарас 244
Кәсіпшілік одақтар 246
Мемлекеттік думаға көзқарас 246
Партия ұйымының негіздері 219


МАЗМҮНЫ 599
ЖҮМЫСШЫ ПАРТИЯСЫНЫҢ АГРАРЛЬІҚ ПРОГРАММА- СЫН ҚАЙТА ҚАРАУ 251-282
I. 	Орыс социал-демократиясының аграр- лық мәселе жөніндегі көзқарастары- ның тарихи дамуының қысқаша очеркі 253
II. 	Аграрлық программа туралы мәселе жөнінде социал-демократияның ішін- дегі төрт ағым 259
III. Маслов жолдастың басты қатесі 270
IV. Біздің аграрльгқ программаның міндет-
тері 276
V. 	Аграрлық программаның жобасы 281
КАДЕТТЕРДІҢ ЖЕҢІСІ ЖӘНЕ ЖҮМЫСШЬІ ПАРТИЯСЫ- ның міндеттері 283—372
I. 	Дума сайлауына біздің қатысуымыз- дың қандай объективті маңызы болды? 285
II. 	Бірінші сайлаудың әлеуметтік-саяси маңызы 295
III. Халық бостандығы партиясы деген  не? 300
IV. Кадеттік Думаның ролі мен маңызы.... 308
V. Кадеттік масайраудың бір үлгісі . .. 327
Ш е г і н і с. Кадет публицистерімен және профессор ғалымдарымен болған жал- пыға түсінікті әңгіме. 332
VI. 	Қорытынды 364
*К. КАУТСКИЙДІҢ «СОЦИАЛ-ДЕМОКРАТИЯ ЕНДІЖОҚ!» ДЕГЕН КІТАПШАСЫНЫҢ ОРЫСША БАСЫЛЫМЫНА АЛ- гы сөз 373—374
*РСДРП БІРІГУ СЪЕЗІ. 10—25 апрель (23 апрель—8 май), 1906 ж. 375—415
*1. МАНДАТ КОМИССИЯСЫНЫҢ СЪЕЗГЕ ЕСЕП БЕ- РУІ ТУРАЛЫ ҚАРАР 377
*2. СЪЕЗД БЮРОСЫНА ТҮСКЕН ЖАЗБАША АРЫЗ- ДАРДЫ АТАП ДАУЫСҚА ҚОЮ ЖӨНІНДЕ СЪЕЗ- ДІҢ 2-МӘЖІЛІСІНДЕ СӨЙЛЕНГЕН СӨЗДЕР 378
1 378
2 378
*3. СЪЕЗДІҢ 3-МӘЖІЛІСІНДЕ  СӨЙЛЕНГЕН САЛ  379


600
МАЗМҮНЫ
*4. СЪЕЗД КҮН ТӘРТІБІ ЖОБАСЫНЫҢ VIII ПУНКТІ- НІҢ ТҰЖЫРЫМЫ ЖӨНІНДЕ ЖАСАЛҒАН ҰСЫ- ныс 380
*5. АГРАРЛЫҚ МӘСЕЛЕ БОЙЫНША ҚОРЫТЫНДЬІ сөз 381
*6. СЪЕЗДІҢ ПРОТОКОЛДАРДЫ БЕКІТУІНІҢ ҚАЖЕТ- ТІГІ ТУРАЛЫ МӘЛІМДЕМЕ 393
*7. СЪЕЗДІҢ 15-МӘЖІЛІСІНДЕ ЖАСАЛҒАН ЖАЗБА- ША МӘЛІМДЕМЕ 394
*8. ҚАЗІРГІ КЕЗЕҢ ЖӘНЕ ПРОЛЕТАРИАТТЫҢ ТАП- ТЫҚ МШДЕТТЕРІ ТУРАЛЫ МӘСЕЛЕ ЖӨНІНДЕГІ Қорытынды сөз . 395
*9. МЕМЛЕКЕТТІК ДУМА ТУРАЛЫ ҚАРАРДЫҢ БІРІ- ГУ СЪЕЗІНЕ ҮСЫНЫЛҒАН ЖОБАСЫ 398
*10. МЕМЛЕКЕТТІК ДУМАҒА КӨЗҚАРАС ТУРАЛЫ МӘ- СЕЛЕ ЖӨНІНДЕ ҚОСЫМША БАЯНДАМА 400
*11. СЪЕЗДІҢ 17-МӘЖІЛІСІНДЕ ЖАСАЛҒАН ЖАЗБА- ША МӘЛІМДЕМЕ 406
*12. ПАРЛАМЕНТТІК СОЦИАЛ-ДЕМОКРАТИЯЛЫҚ
ФРАКЦИЯ ТУРАЛЫ МУРАТОВТЫҢ (МОРОЗОВ- ТЫҢ) ТҮЗЕТУІН ЖАҚТАП СӨЙЛЕНГЕН СӨЗ 407
*13. РСДРП ПАРЛАМЕНТТІК ФРАКЦИЯСЫНЫҢ ҚҰРА- МЫ-ТУРАЛЫ МӘСЕЛЕ ЖӨНІНДЕГІ ЕРЕКШЕ ПІ- КІР 408
1 408
2 408
*14. СЪЕЗДІҢ 21-МӘЖІЛІСІНДЕ ЖАСАЛҒАН ЖАЗБА- ПІА МӘЛІМДЕМЕ 410
*15. ҚАРУЛЫ КӨТЕРІЛІС ТУРАЛЫ МӘСЕЛЕ ЖӨНІНДЕ СӨЙЛЕНГЕН СӨЗ 411
*16. СЪЕЗДІҢ 24-МӘЖІЛІСІНДЕ СӨЙЛЕНГЕН СӨЗ 414
*17. СЪЕЗДІҢ 26-МӘЖІЛІСІНДЕ ЖАСАЛҒАН ЖАЗБА- ША МӘЛІМДЕМЕЛЕР 415
1 415
2 415
БҮРЫНҒЫ «БОЛЬШЕВИКТЕР» ФРАКЦИЯСЫНДА БОЛ-
ГАН БІРІГУ СЪЕЗІ ДЕЛЕГАТТАРЬІНЫҢ ПАРТИЯҒА ҮН- ДЕУІ 416—422


МАЗМҮНЫ
ДАЙЫНДЫҚ МАТЕРИАЛДАР
*«БҮКІЛ РОССИЯЛЫҚ САЯСИ СТАЧКА» ДЕГЕН МАЦА-
ЛАРА АРНАЛҒАН ЗАМЕТКАЛАР 425—427
*«РЕВОЛЮЦИЯНЫҢ БІРІНШІ ЖЕҢІСІ» ДЕГЕН МАҚАЛА-
ГА АРНАЛҒАН ЗАМЕТКАЛАР 428—430
*«ҮСАҚ БУРЖУАЗИЯЛЫҚ СОЦИАЛИЗМ МЕН ПРОЛЕТAP-
ЛЫҚ СОЦИАЛИЗМ» ДЕГЕН МАҚАЛАНЫҢ ЖОСПАРЫ 431—432
В. И. Лениннің осы уақытқа дейін табылмаған еңбек- терініц тізімі (Октябрь, 1905—апрель, 1906) 435—439
В. И. Ленин редакциялауға қатысқан басылымдар мен документтердің тізімі 440—441
В. И. Ленин аударған еңбектердің тізімі 442
Ескертулер 443—512
В. И. Ленин цитат келтірген және ауызға алған әдеби еңбектер мен деректемелер көрсеткіші 513—544
Есімдер корсеткіші 545—580
В. И. Леніннің өмірі мен қызметінің кезеңдері 581—594
СУРЕТТЕР
В. И. Лениннің «Біздің міндеттеріміз және жұмысшы депутаттарының Советі» деген қолжазбасының бірін- ші беті.— Ноябрь, 1905 ж. 62—63
В. И. Лениннің «Түйін шешілуге жақын» деген бас мақаласы жарияланған большевиктік «Пролетарий» газетінің 25-иомерінің бірінші беті.— Ноябрь, 1905 ж. 75
В. И. Лениннің «Революцияның кезеңдері, бағыты жә- не перспективалары» деген қолжазбасының бірінші беті.— 1905 ж. 161
В. И. Лениннің «Жұмысшы партиясының аграрлық дрограммасын қайта қарау» деген кітапшасының мұ- қабасы — 1906 ж. 252—253


Ленин, В. И.
Шығармалар толық жішағьт. Орысша 5-басылуынан аудары/г ды, 55 томдық. Т. 1 — Алматы, «Қазақстан», 1976.
(Қазақстан КП Орталық Комитеті жанындағы Партия таріь хы ин-ты — КПСС Орталық Комитеті жанындагы Марксизм - ленинизм ин-тының филиалы.)
Т. 12. Октябрь 1905—апрель 1906.
602 бет.
Томды орыс тілінде баспаға дайыпдаған
А. Д. Копцева, сскымен біргө В. Н, Косенко да*қатысты Есімдер көрсеткішін дайындаған
С. П. Кирюхин
Әдебиет көрсеткішін дайындаған
Н, Д. Шахновская Редактор М. Я. Панкратова
Сканерлеу: Т.Қ.Оразымбетов
Өңдеу: А.Н. Моторин
Сдано в набор 22/IV 1975 г. Подписано к печати 6/II 1976 г. Формат 84хЮ8‘/з2—19,625 = 33,0 усл. п л. +2 вклейки */» п. л. (34,3 уч.-изд. л.)
Тираж 15000 экз. Бумага № 1. Цена 65 коп. Издательство «Казахстан», г. Алма-Ата, ул. Советская, 50.
Заказ № 750. Полиграфкомбинат Главполиграфпрома Государственного комитета Совета Министров КазССР по делам издательств, поліиграфии и книжной торговли г. Алма-Ата, ул. Пастера. 39.