Цæллагты Къоста
æррвм
ЗÆРИÆ
æмдзæвгæтæ
æмæ
таурæгыпæ
ПРОЕКТ/^ ПРЕСС

Ц- 17
Издатель
Жанна Козырева
Цæллагты Къ.
Ц—17 Æргом зæрдæ. Æмдзæвгæтæ æмæ таурæгътæ.
Дзæуджыхъæу: «Проект-Пресс», 2007. — 175 ф.
Цаллагов К.М.
Открытое сердце. Стихи и предания.
© Цаллагов К.М., 2007
© Григорян В.С, оформление, 2007

ЦÆЛЛАГ ÆМÆ ЙÆ БАЙЗÆДДÆГТÆ
Зындгонд адæмон фыссæг Хъайттаты Сергей йæ чи-
ныджы («Ирон хабæрттæ») куыд фыссы, уымæ гæсгæ
æрхæсгæ цаутæ сты нæ рагфыдæлтæй æрыхъусгæ кад-
джытæ æмæ таурæгътæ. Уыдон та фæлтæрæй фæлтæрмæ
кæнынц ивгæ, алчидæр сæм бахæссы цыдæр ивддзи-
нæдтæ. Ацы чиныджы радзурынмæ хъавын, Хъайттаты
Сергей Цæллагты мыггагыл йæ чиныджы цы цаутæ ныф-
фыста, уыдон дзыхæй дзыхмæ куыд ивгæ цыдысты, уый.
1996 азы райдайæны Цæллагты мыггаг сæ Ныхасы
(Ныхасы хистæр — Бæтæхъо — Созырыхъойы фырт)
уынаффæ рахастой, цæмæй мыггаджы равзæрды ха-
бæрттæ æрæмбырд кæной æмæ хаст æрцæуой чиныджы
дыккаг рауагьдмæ. Фыццаг чиныг-альбом рацыдис 1995
азы кæрон. Йæ автор уыдис Цæллагты Тасолтан Хъай-
тыхъойы фырт. Уыцы иу рæстæг ма Тасолтан сарæзта
мыггаджы «бæлас» («родословное древо») дæр. Хъыга-
гæн, зæгъæн хъæуы уый, æмæ мыггаджы иугонд «бæ-
лас» саразын къухы нæ бафтыдис, фыццаджыдæр, уымæн,
æмæ æхцайы фæрæзтæ фаг нæ кодтой. Дыккагæй, Цæл-
лагæн йæ хистæр фырт Тыкъойы байзæддæгтæй иуæй-
иутæн сæ нæмттæ нæма уыдысты зындгонд.
Ныртæккæ Тасолтанмæ цы архивон æрмæг ис, ууыл
бындуронæй куыст æрцыдис æмæ мыггаджы «бæласы»
хъуæгтæ æххæстгонд æрцыдысты. Хъуыддаг уый мидæг
ис, æмæ амæй размæ нæ мыггагæн цы «бæлæстæ» арæзт
æрцыд, уыдон алы хъæуæн дæр уыдысты алыхуызон.
Цæллагтæ та бирæ хъæуты цæрынц: уыдонимæ Джы-
зæл, Олгинскæ, Заманхъул, Хуымæллæг, Даргъ Къох
æмæ афтæ дарддæр. Чи зоны, æмæ исчи ахæм фарста
ратта: «Кæцæй ист æрцыдис ахæм стыр «бæлас» сара-
зынæн уыйбæрц нæмттæ — цалдæр фондзыссæдзы бæрц.

6
Мыггаджы «бæласмæ» хаст цæуынц æрмæстдæр нæлгой-
мæгтæ, сæ мыггаг ивд кæй нæ цæуы, уый тыххæй. Уымæ
гæсгæ, Цæллагты чызджытæ, уæ зæрдæ ма фæхудæд.
Тасолтан 1995 азы нæ мыггагæн цы «бæлас» сарæзта,
уым пайда кодта, Уырысбийы фырт Гаврил, Хъайтыхъойы
фырттæ Къоста, Гермæн æмæ Сергей æмæ Сæхмæрзайы
фырт Дрис цы æрмæг æрæмбырд кодтой, уымæй. Сæр-
магондæй зæгъын хъæуы уый, æмæ фыццаг хатт
мыггаджы «бæлас» саразыныл бакуыстой Дрис, Уырысби æмæ
Хъайтыхъо. Дрис æрмæг æрæмбырд кодта Уæлладжыры
комы зæронддæр цæрджыты ныхæстæм гæсгæ. Уыдонимæ
Цæллагты Галгу æмæ Сæхмæрза, Цогойты Уæха, Æккæ-
латы Хъæрæсе, Хоранты Такъо, Цæллагты (Икъаты)
Фари — Хадзыбечыры чызг. Алчидæр дзы фæцарди 100—
140 азы бæрц.
Тасолтаны размæ мыггаджы «бæлас» саразыныл 1959
азæй 1983 азмæ ахсджиаг куыст бакодта Хъайтыхъойы
фырт Гермæн Цæллагты Мамсыр æмæ Сабаны æххуы-
сæй. 1983 азæй 1992 азмæ та «бæлас» арæзт æрцыдис,
Тасолтан цы æрмæг æрæмбырд кодта, уымæ гæсгæ (Мам-
сыры фырт Ахболаты æххуысæй). Ацы ран бæлвырддæр
зæгъын хъæуы, «бæласмæ» æрмæстдæр нæлгоймæгтæ хаст
кæй цæуынц, уый. Уымæ гæсгæ Тасолтаны бахъуыдис
бирæ рæстæг бахардз кæнын, цæмæй æртыккаг хатт кæй
сарæзтой, уыцы «бæласмæ» хаст æрцыдаиккой, 1983 азæй
1997 азы онг чи райгуырдис, уыдон. Хъуыддаг уый ми-
дæг ис, æмæ Цæллагты мыггаджы ис æртæ сæдæ цып-
пæрдæс бинонты. Уыдон цæрынц канд Цæгат Ирыстоны
нæ, фæлæ — Мæскуыйы, Мæскуыйы облæсты, Украи-
нæйы, Уралы, Дард Хурыскæсæны æмæ æндæр рæтты.
Нæ мыггаджы царды сæйрагдæр цаутæ æрæмбырд
кæныныл æмæ сæ сбæлвырд кæныныл стыр куыст ба-
кодтой Цæллагты Сæхмæрзайы фырт Дрис (уыдис æм
дыууæ дзуар-майданы, хъæуыхицауæй бакуыста иуæн-
дæс азы) æмæ Секъайы фырт Хъайтыхъо (Дрисы рæс-
тæджы куыста къæнцылары писырæй). Дрис æмæ
Хъайтыхъойы фæрцы бæлвырдгонд æрцыдысты нæ фыдæлты
нæмттæ фæндзæм фæлтæрæй — дыккагмæ. Саргъы бæ-
хыл бадгæйæ зылдысты хæдзари-хæдзар зæронд лæгтыл
Уæлладжыры комы нæ, фæлæ ма суанг Туалгомы æмæ
Куырттаты комы дæр, уымæн æмæ ам цардысты Цæл-

7
ладжы æфсымæртæ Дауыр æмæ Суаны байзæддæгтæ. Ацы
куыст нæ бакæнгæйæ, чи зоны æмæ, абон нæ фыдæлтæй
бирæты нæмттæ нæ баззадаиккой. Ацы чиныджы сын æнæ
зæгъгæ нæй сæ нæмттæ: Елбердыхъойы фырт Хъæсай,
Кочийы фырт Дженардыхъо, Майрæмы фырт Афæхъо,
Хæдæхцы фырт Максим æмæ Дрисы фырт Майрæм (Ми-
хал). Адоны руаджы рохуаты нæ баззадысты бирæ æнæ-
зонгæ цаутæ Цæллагты мыггаджы æмæ сæ хæстæджыты
цардæй.
Æппæты фыццаг Тæмисчъы хъæуы чи æрцардис,
уыдонæй иу уыдис Афæхъо. Фыццаг Уыналæй ралыгъ-
дис мидæггаг Тæмискъмæ, уырдыгæй та 10 азы фæстæ —
Тæмискъмæ. Ирыстоны дыккаг ахæм лæг нæй, дзуары
лæг æнусы æрдæгæй фылдæр чи фæци. Афæхъо дзуары
лæг уыди 52 азы, суанг йæ амæлæты онг. Йæ цæргæйæ
Тæмисчъы дзуары лæгтæ æвзæрст æрцыд æндæр мыгга-
гæй, дыууæ хатты, рынчын кæй уыдис, уымæ гæсгæ.
Фæлæ-иу куы сдзæбæх, уæд-иу ын йæхи ногæй сæвзæр-
стой хъæуы адæм. Хъыгагæн, ныртæккæйы заман бирæ
зæронд лæгты куы бафæрсай, цы æгъдау ис дзуары лæг
сæвзарынмæ, уæд бæлвырд дзуапп раттын нæ фæзонынц.
Раджы заманы-иу дзуары лæг æвзæрстой хъæуы
æппæт нæлгоймæгтæ иумæйагæй. Кæд æмæ-иу искæмæн
йæ бон нæ уыдис æвзарæн æмбырдмæ æрбацæуын, уæд-
дæр-иу ын йæ хæдзармæ арвыстой курдиат, дæ хъæлæс
кæуыл у, зæгъгæ. Хъæуы мидæг æппæты ахсджиагдæ-
рыл нымад уыдис дзуары лæг равзарын. Æмбырдмæ æрба-
цæуыны бар лæвæрдтой сылгоймæгтæн дæр, фæлæ уыдо-
нæн хъæлæсы бар лæвæрд нæ цыдис, сæ фæндон хъусын
кодтой æрмæстдæр сæ сæрыхицæуттæн. Дзуары лæджы
æвзарæн æмбырд хаста хъæуы куырыхон хистæр лæг,
курдиат бадæттæн уыдис æрмæстдæр 3—4 лæгыл, фыл-
дæр хатт æрмæстдæр — иу-дыууæ лæгыл. Дзуары лæгæй
æвзарæн уыдис, хъæуы мидæг сывæллонæй фæстæмæ чи
цардис, ахæмæн, æрбалидзæгæн уыцы бар нæ уыд.
Æвзæрстой ма-иу дзуары лæгæн æххуысгæнæг дæр. Ууыл
дæр æвæрд цыдысты, дзуары лæгыл цы хæстæ уыдис,
уыдон. Дзуары лæг-иу рынчын-æндæр куы фæцис, уæд
ын йæ куыст иста йæхимæ æххуысгæнæг. Адæмæй
æнæгъдау, æнæраст митæ чи кодта, æлгъитгæ чи кодта,
æхсæны ’гъдæуттæ чи не ’ххæст кодта, хылтæ чи кодта,

8
йæ бинонтимæ чи нæ фидыдта, ахæм лæджы-иу ницы хуы-
зы æвзæрстой дзуары лæгæй. Уыналы хъæуæй, уæлдæр
цы хистæр зæронд лæгты ранымадтон, уыдон куыд дзырд-
той, афтæмæй дзуары лæгтæй æрæййæфтой: Цæллагты
мыггагæй — Хъырымсолтан, Кочи, Андырыхъо æмæ Хъа-
радзауы, Годжиты Мытырыхъойы фыд Таутийы (Таути—
йæн йæ мад уыдис Цæллагты Майрæмы хо). Уæллаг Уынал
сæхæдæг сæхицæн æвзæрстой хицæн дзуары лæгтæ.
Цæлладжы мыггаджы равзæрды тыххæй Майрæмы
фырт Афæхъо дзырдта афтæ: «Нæ мыггаджы равзæрды
тыххæй æз бирæ зæронд лæгты фæфарстон — мæ фыды
фыд Майрæмы, стæй ма Афæхъойæн йæ фыд Майрæмы
(амардис 1898 азы, ома — ног æнусы райдайæнмæ ма
дыууæ азы куы хъуыд, уæд; фæцардис 121 азы), Уырыс-
би æмæ Хъайтыхъойы фыд Шеккойы, Ауызбийы, Уæс-
мæны — фæцардысты сæдæгай азтæй уæлæмæ. Фылдæр
æмæ бæлвырддæр цаутæ нæ мыггаджы фæдыл фехъуыс-
тон Сæхмæрзайы фырт Дрисæй; Дрис хъæуыхицауæй
бирæ фæкуыста æмæ йæм бирæ æрмæг баззад, нæ
мыггаджы цы цаутæ æрцыд, уыдонæй. Уыцы æрмæгæй пай-
да кодта Хъайтыхъо дæр. Афæхъо ма мын дзуапп радта
ахæм цымыдис фарстайæн дæр: «Цæллаг кæцæй æрлыгь-
дис Уыналмæ?» Цæвиттон, уæлдæр цы зæронд лæгты
ранымадтон, уыдонæн сæ фылдæр хай дзырдта, зæгъгæ,
Цæллаг æппæты фыццаг æрбынат кодта Ксурты сæрмæ
иу лæгæты (ныр дæр ма Уæлладжыры комы цæрджытæй
бирæтæ зонынц, кæм ис уыцы лæгæт, уый). Хонгæ та йæ
кæнынц «Цæлладжы фидар». «Æз мæ хистæр фырт Анд-
реимæ схызтæн Цæлладжы фидармæ 1937 азы фæззæ-
джы мæйтæй иуы, — дзырдта Афæхъо. — Фидар æй хо-
нынц уымæн, æмæ йæм схизæн никæуылты ис. Схизыны
агьоммæ Тæмисчъы куырдадзы мæхæдæг сарæзтон æфсæй-
наг къæбæлтæ цæггæгтимæ. Æфсæйнаг къæбæлтæ метры
æрдæгæй метры æрдæгмæ къуырдтам къæдзæхы цъасты,
цæггæгтыл-иу аластам фидар бæндæн, афтæ къахдзæфæй-
къахдзæфмæ схылдыстæм лæгæтмæ. Фæстæмæ хизгæйæ
къæбæлтæ иууылдæр раппæрстам, цæмæй йæм дзæгъæл
хызт мачи кæна. Бирæ алы ныхæстæ фехъуыстон уымæй
размæ, цалынмæ нæхæдæг нæхи цæстытæй нæ федтам,
лæгæты цы ис, уыдон, уæдмæ. Чи загъта, ис дзы сывæл-
лоны авдæн æмæ æнæмæнг хъæугæ хæдзары дзаумæттæ,

9
рæхыс æд аг ауыгъд, æртдзыскæн, цæхæрхафæн, дурæй
амад пецгонд æмæ афтæ дарддæр.
Ахæмæй дзы ницы федтам мах, фæлæ бæрæг уыдис
йæ фæдтæй, махæй размæ ма лæгæты чидæр кæй уыдис,
уый. Æцæгдæр лæгæтæн йæ къултыл иуæй-иу рæттæ баз-
задысты æлыгсæрстæй. Лæгæтæн йæ рахизæны цы стыр
сис амад ис, уымæн йæ фарс, кæронмæ хæстæг, уыд тынг
ала. Æвæццæгæн, Цæллаг хæринаг цы ран фыхта, уый
уыдис уыцы бынат. Уыдис ма дзы фæрæтæй амад нæзы
талаты æмбыд хæйттæ. Афтæ хъуыды кæнæн ис, æмæ
лæгæтæн йæ рахизæн уыд сахъарийæ быд, цæмæй дзы
зымæгон уазал ма уыдаид, уый тыххæй. Лæгæт йæхæдæг
у æрдзы арæзт, йæ хуылф 3,5—4 метры дæргъæн, йæ
бæрзæнд 2 метры; æвæрд у къæдзæхы бын 22—24 метры
бæрзæндыл. Лæгæты тæккæ рахизæны бын ис, йæ бæр-
зæнд 2,5—3 метры кæмæн у, йæ дæргъ та 15 метры онг,
ахæм сисамад. Бирæ сагъæс фæкодтон — куыд æгъдауæй
амад æрцыдис ахæм уынгæг æмæ æвадат ран ахæм сис.
Йæ алфамблай хæстæг дур райсæн никæцæй ис. Уæдæ
армæй та къæдзæх куыд фехæлдтаид. Лæгæтмæ схизæ-
ны фæрсырдыгæй ис дуры лæсæнтæ, тæрккъæвда бон
къæдзæхæй чи рахаудта, ахæмтæ, фæлæ стыр дуртæ (сис
у стыр дуртæй амад) куыд хъуамæ систæуыдаид ахæм
бæрзæндмæ. Цæллаг уыцы лæгæты æмбæхстæй кæй цар-
дис, уый гуырысхойаг нæу, уымæн æмæ фæлтæрæй фæл-
тæрмæ лæвæрд æрцыдис Цæлладжы царды хабар: Цæл-
лаг, Дауыр æмæ Суан уыдысты æртæ æфсымæры, иу
мад æмæ фыды цот. Бирæ кæмæйдæрты (æцæгæлон мыг-
гæгтæй) ма фехъуыстон, зæгъгæ ма Цæллаг, Дауыр æмæ
Суанæн уыдис хæрз æфсымæртæ — Кудза, Малсæг, Мам-
сыр. Хъæсайы фырт Тасыхъойæ куыд фехъуыстон, уымæ
гæсгæ, Кудза уыдис Хъæсайы кæнгæ æфсымæр, цардис
Бæтæхъойыхъæуы, уыдис тынг хъаруджын лæппу. Хъæ-
сай худинаг йæ сæрмæ не ’рхаста æмæ амардта джимийаг
лæджы æмæ йæхи бафæсвæд кодта Бæтæхъойыхъæуы
Кудзатæм. Уырдыгæй ацыдысты Америкæмæ, уым фес-
ты 4 азы, систы кæнгæ æфсымæртæ. Кудзаты лæппуйæн
йæхицæн хъомыл хо нæ уыдис, фæлæ йын йæ фыды
æфсымæры чызджы ракуырдта, Америкæйæ куы сыздæхт,
уæд. Ацы цау æз уымæн æрхастон, дзырдта Афæхъо,
æмæ, Цæллагтæ æмæ Кудзатæ тугхæстæг куы уыдаик-

10
кой, уæд хъæуы хистæртæ Хъæрæсейæн Кудзайоны ни-
цамалæй бауагътаиккой курын. Йе, æвæццæгæн, Малсæг
æмæ Мамсыр — æфсымæртæ кæй хонынц, уыдон дæр
уыдысты ахæм кæнгæ æфсымæртæ. Уæдæ Цæллаг кæ-
цæй æрæфтыд Уæлладжыры коммæ. Бирæ алы ныхæстæ-
хабæрттæ æрыхъуыстон æз уый фæдыл æндæр мыггæг-
ты зæронд лæгтæй. Цæллагты мыггагæй цы зæронд лæг-
ты фæфарстон ацы фарстайы фæдыл, уыдон иууылдæр
æмдзыхæй дзырдтой, зæгъгæ, Цæллаг Ксуртæм æрлыгъ-
ди Зилахарæй, уым амардта кæсгон æлдары фæсдзæуи-
ны, хъалонисæг-иу чи æрбацыд рæстæгæй рæстæгмæ Зи-
лахары хъæутæм, иу ахæм лæджы. Цæллаг, Дауыр æмæ
Суан Зилахары цардысты иунæгæй, сæ мад æмæ фыды
фæстæ баззадысты хæрз æрыгæттæй — Цæллагыл цыдис
17 азы, Дауырыл — 15, Суаныл та — б азы. Цæлладжы
царды уаг мын бæлвырддæр радзырдта Баскаты Сæр-
джыны фыд Сæхмæрза (Сæрхор дæр æй хуыдтой) — йемæ
хъазахъаг сидты уыдыстæм 1890 азы. Цæлладжы царды
тыххæй ма фехъуыстон афтæ, зæгъгæ Цæллаг кæй
амардта, уый уыдис монгойлаг тыхгæнæг Тимуры бæрнон лæг.
Зын зæгъæн у, чи дзы растдæр у, уый. Фæлæ Тимуры
хæстон цардыл куы афæлгæсæм, уæд фыццаг хабар хæс-
тæгдæр у Цæлладжы цардмæ, уымæн æмæ, историктæ
куыд бæлвырд кæнынц, уымæ гæсгæ Цæгат Кавказæй
Тимуры æфсæдтæ ацыдысты бирæ раздæр (ома 14—15-æм
æнусы), мыггаджы «бæлас» куыд амоны, уымæ гæсгæ
Цæллаг та цардис 16-æм æнусы. Тугисджытæ Цæлладжы
бирæ рæстæг фæцагуырдтой алы кæмтты, йæ фæстæ
фæразил-базил кодтой. Агургæ та йæ кодтой кæсгæттæ.
Историйы цаутыл афæлгæсгæйæ афтæ зæгъæн ис, æмæ
кæсæг тæтæры дин куы райстой, уæд æцæгæйдæр систы
Тимурæн бæрнондæр адæмыхатт Кавказы иннæ адæмтæй
уæлдай. Уымæ гæсгæ кæсæгæн, æвæццæгæн, монгойлаг
тыхгæнæг Тимурæй барлæвæрд æрцыд, цæмæй, сæ къух
кæдæм хæццæ кодта кæсæгæн, уыцы хæстæгдæр хъæу-
тæй хъалон исой. Чи зоны, цас фæцагуырдтой Цæллад-
жы йе знæгтæ, фæлæ йæ ничи банымыгъта Уæлладжыры
комы цæрджытæй. Цæлладжы сæрыл (за голову Цалла-
га) кæсæг лæвæрдтой Тилыны быдыры хуыздæр зæххы-
тæй стыр зæххыхай æмæ стуррæгъау. Кæсгон дыууæ абы-
рæджы дзырд радтой æлдарæн, цыбыр рæстæгмæ кæй

11
ссардзысты туджджыны æмæ йæ удæгасæй кæй æркæн-
дзысты тугисæджы хæдзармæ. Сæ фæндтæ сæ хъуыры
фæбадтысты абырджытæн. Зилахары хъæды сæ чидæр
сауыгъта бæласыл æмæ сын сæ быны арт скодта, афтæ
фесæфт сæ фæд æмæ сæ кой.
Уырдыгæй фæстæмæ Цæлладжы фæдыл ничиуал
зылдис. Зилахары ма цардысты, афтæмæй Цæллаг йæ
æфсымæртæ — Дауыр æмæ Суаны бафæсфæд кодта. Да-
уыры баласта сæ мады ’рвадæлтæм Хохы Санибамæ,
Суаны та сæ фыды хомæ Туалгоммæ. Цæллагæн йæхи та
рахуыдта сæхимæ Ксуртмæ сæ фыды æрдхорд Баскаты
Андырыхъо (Баскаты Сæрджынæн йæ фыдæлты фыд).
Андырыхъойæн уыдис æхсæз лæппуйы æмæ цыппар чыз-
джы. Йæ бинойнаг та уыдис инджынтаг. Хъæриуы хохæн
йæ хурныгуылæнырдыгæй фарс — Инджынты хъæуккаг.
Уымæ гæсгæ, Цæлладжы куы нал агуырдтой марынмæ
йе знæгтæ, уæд æй базонгæ кодта Зембатты Зебæты чызг
Айсæдуимæ. Андырыхъойæн Хъæздоны, Урс хохы бын
уыдис стыр зæххыхай, байтыдта-иу дзы хъæбæрхор æмæ
еуу, зæххыхай хуынди «Цъыфтæ». Раджы уыцы зæххы
зади хъæз, фæлæ йæ Андырыхъо бахус кодта æмæ йæ
бахуым кодта, дардта дзы хъомвос. Æфсымæртæ цæмæй
хицæнæй ма хъомыл кæной æмæ кæрæдзиуыл æнувыд-
дæр уой, цæмæй сын кæрæдзийы руаджы æнцондæр цæ-
рæн у а царды, уымæ гæсгæ бирæ хæттыты бафæлвæрдта
Андырыхъо йæхимæ æрхонын Дауыры дæр æмæ Суаны
дæр, фæлæ Хохы Санибайы сæ мады ’рвадæлтæ æмæ
Туалгомы сæ фыды хойы бинонтæ нæ разы кодтой сæ
ауадзыныл Ксуртмæ. Андырыхъо куы базыдта, æфсы-
мæртæн хицæнæй хъомылгæнгæ æрцæудзæн, уый, уæд
Цæллагæн бахай кодта йæ дзæбæхдæр зæххыхæйттæй.
Йæхицæн куы нал тарстис æмæ куы бамбæрста, йе знæгтæ
йæ фæдыл нал зилынц, уый, уæд Андырыхъойы лæппу-
ты æххуысæй сарæзта Цъыфты бæстыхæйттæ. Кæм æрбы-
нат кодта, уым зæххы арф сагъд уыдис бæрзонд къæдзæ-
хы йас дур. Йæ сæрыл ын самадта мæсыг, дуры рæбы-
нæй мæсыджы сæрмæ уыдаид 15—16 метры. Мæсыг ама-
йынæн æмæ хæдзæртты къултæн дур фæласта Урс хохы
рæбынæй Андырыхъойы галтыл мæхъиласæнтыл. Хæ-
дзары къултæ æмæ мæсыг амад цыдысты æлыг æмæ суар-
доныл цъыфимæ змæстæй. (Цæлладжы мæсыг 1942 азы

12
фехæлдтой салдæттæ, йæ дуртæй йын сарæзтой цæрæн
ныггæндтæ (землянкæтæ). Мæсыгæн йæ бын (стыр ду-
рыл) ныр дæр ма æнæхæлдæй лæууы. Цæллаг Цъыфты
цы бæстыхæйттæ сарæзта Андырыхъойы лæппуты æх-
хуысæй, уым фæцардис бирæ рæстæг. Йæ цот иууылдæр
райгуырдысты ацы ран. Фыдæлтæ куыд дзырдтой, уымæ
гæсгæ йæ хæдзары раз æвзæрдис суардон — хæринаг дæр
дзы кодтой, фосæн дæр дзы лæвæрдтой. Бинонтæ æмæ
фос дæр рынчын нæ кодтой, суардон кæй нызтой, æвæц-
цæгæн, уый тыххæй. Суанг ма, Уыналмæ куы æрлыгь-
дысты, уæддæр ма дзы алы бон дæр хæрæг уаргьæй къуп-
риты хастой хæринаг кæнынмæ.
Цæлладжы амæлæты фæстæ иу цавæрдæр зæххæн-
къуысты рæстæг суардон бахус. Уыцы зæххæнкъуыстæй
Урс хохæй рахаудта тынг стыр айнæг, йæ уæз мингай
тонтæ кæмæн уыд, ахæм айнæг хох, Цæлладжы фосæй
хизгæ хизын бирæ амардтой тулгæ дуртæ.
Куыд зонæм, афтæмæй Цæллаг æмæ Айсæдуйæн
уыдис фондз лæппуйы æмæ дыууæ чызджы. Лæппутæй
хистæр Тыкъо, йæ кæстæртæ Солтанбег, Ларсен, Забег,
Мамсыр, чызджытæ — Ацырухс æмæ Олгъа. Ацы дыууæ
чызджы фæстæ ма сын райгуырдис ноджыдæр дыууæ
фаззон чызджы, фæлæ æнæ номæй амардысты: иу цал-
дæр боны сыл куы рацыди, уæд, сæ низ не сбæрæг, аф-
тæмæй. Сæ мад Айсæду æрыхъуыста Баскаты зæронд
усæй, зæгъгæ, дæ фаззон чызджытæ, дам, амардысты
цæстдзыдæй, луарыхъæуккаг зæронд у с — Бигъаноны цæ-
стæй. Бигъаноны, йæ хæдзары ноггуырдтæ кæмæ уыд,
уыдонæй йæхимæ ничи уагъта, æвзæр цæст ын кæй уыд,
уымæ гæсгæ. Ахæм æвзæр миниуæг æм ис, уый Цæлла-
джы бинонтæй ничи зыдта æмæ йæ суазæг кодтой иу
цалдæр боны. Æцæг уыдис æви нæ, уый Хуыцау йед-
дæмæ чи зоны. Цæлладжы чызджытæй Ацырухс смой
кодта Андырыхъойы лæппутæй иумæ, йæ ном хуындис —
Уæйыг. Тынг хъаруджын лæппу кæй уыдис, уымæ гæсгæ
йыл баззадис ахæм ном. Йæ æцæг ном цы хуындис, уый
ничиуал зыдта. Уæйыг æмæ Ацырухсæн фыццаг чызг куы
райгуырд, уæд та Бигъанон Баскатæм балæууыд, фæлæ
йæ Баскатæ расырдтой æмæ йыл сæ хъыхъхъаг куыйты
сардыдтой, куыйтæ йын йæ къах бахсыдтой, уырдыгæй
фæстæмæ цæуынхъом никæдæмуал уыд. Йæ мады хотæй,

13
дам, иу уыдис Баскаты чындз, æмæ Ксуртмæ уымæн сагъ-
уыд цæуынмæ. Цæллаг цалынмæ Хъæздоны цардис,
уæдмæ дзы дзырдтой ахæм æмбисонд. Дзургæ та йæ ра-
кодта Цæллагты Максим Хæдæхцы фырт. Максим та йæ
æрыхъуыста йæ мад Беккуызаронæй, уыдис тынг зæронд
ус. Цæллаг хицæнæй цæрын куы байдыдта, уæд Анды-
рыхъойы гацца куыдз нал куымдта сæхимæ Цæллагæй.
Фæлæ-иу æй Андырыхъойы лæппутæ тыххæй акодтой
сæхимæ Ксуртмæ, бабастой-иу æй цæнгæтæй, фæлæ та-
иу куыддæр-амæлттæй ралыгъд Хъæздонмæ. Иу ахæмы
гацца ссыди бирæгьæй æмæ ныззади æхсæз къæбылайы.
Къæбылатæ куыд стырдæр кодтой, афтæ ахæм хъыхъ-
хъаг систы, æмæ хæстæг никæйы уал уагътой. Уыцы
рæстæджы абырджытæ тынг бирæ фыдбылыз кодтой,
хохы цæрджытæй фос кæмæ уыдис, уыдонæн. Цæлла-
джы бинонтæм бирæ хъомвос æмæ фысвос кæй уыдис,
уый æрыхъуыстой абырджытæ æмæ йын сфæнд кодтой
иу æхсæв йæ фосæй атæрын. Фос æхсæв дардтой мæс-
чъы ададжы сæрмæ къæдзæх рæбын æлдагъы, æнæдымгæ
ран, бацæуæн æм уыдис æрмæстдæр комы фæндаджыр-
дыгæй, уым та æхгæд уыдис бæрзонд каубыд сындзæй.
Уыдис дзы дуаргонд, æмæ-иу æхсæв цыппар куыдз-би-
рæгъы рауагътой быруйы æддæмæ, фосдарæн бынаты та
ма-иу ныууагьтой куыдз-бирæгъты мады æмæ ма дыууæ
куыдз-бирæгьы — йæ къæбылатæ.
Иу ахæм миниуæг уыдис уыцы куыдз-бирæгътæм, æмæ
рæйгæ нæ кодтой, æрмæстдæр-иу искæцæй бирæгъы ниуд
куы фехъуыстой, уæд-иу — нæдæр рæйгæ, нæдæр ниугæ —
ахæм хъырнд кодтой. Уый ныфсæй иу тар æхсæв абыр-
джытæ сфæнд кодтой Цæлладжы фосæй атарын. Куыдз-
бирæгъты мад куы срæйдта, уæд æй нард фыдæй бал-
хæдтой. Быруйæ мидæмæ хызт куы бафæрæзтой, уæд
сыл куыдз-бирæгътæ сæхи ныццавтой æнæ рæйгæйæ æмæ
сын сæ хурхы сæртæ адзæнгæл ластой, топпæй фехсыны
амал дæр сын нал фæцис, афтæмæй. Райсом куы æрба-
бон, уæд Цæлладжы фырттæ цыппар абырæджы мæхъи-
тыл æрластой Мæсчъы хиды цурмæ æмæ цæуджытæн
бафæдзæхстой радзурын ацы хабар. Абырджытæ разын-
дысты — сæ иу — Луарæй, дыггаг Джимийæ, æртыккаг
Æрхонæй, цыппæрæм — Мызурæй.

14
Уæдæй фæстæмæ къорд азты ничиуал бахæлæг код-
та Цæлладжы мулкмæ. Цæллагыл та баззад «куыдз-би-
рæгъ рæгъау дарæг», исчи-иу искæмæ куы фæмæсты, уæд
ын-иу фидисæн бакодта — «Цæлладжы куыдз-бирæгъ дæ
æви цы».
Цæллаг йæ бинойнаг Айсæдумæ йæ номæй никуы
дзырдта, хуыдта йæ «Мады-Майрæм». Афтæ та йæ хуыдта
уымæн, æмæ йæ куы æрхастой Хъæздонмæ, уæд Баска-
ты Андырыхъо чындзæхсæвы скуывта Айсæдуйæн:
«Иунæг Хуыцау дæ ахæм бинойнаг фæкæнæд Цæллагæн,
æмæ дæ Мады-Майрæмау куыд уарзой адæм, уыцы фарн
дæттæг у». Уырдыгæй фæстæмæ йæ Цæллаг хъазгæйæ
хуыдта «Мады-Майрæм». Æнцон кæм уыдаид Айсæду-
йæн æхсæз нæлгоймаджы æмæ дыууæ æнахъом чызгмæ
зилын. Дзаума хуыйынæй, æхсынæй, хæринаг кæнынæй,
дарæс æмпъузынæй, хуыссæнтæ аразынæй. Кæй зæгъын
æй хъæуы, сывæллæттæ куыд хъомыл кодтой, афтæ тынг
æнæзивæгæй, зæрдæргъæвдæй æххуыс кодтой мад æмæ
фыдæн. Айсæду, йæ мадау, уыдис тынг фæлмæнзæрдæ,
йæ сывæллæттæй-иу исчи фыдуаг ми куы ракодта, уæд-
иу йе стырдæр уайдзæф уыдис: «Гормон, фыдуаг цæмæн
кæныс, дæ фыд дæ куы базона, уæд ын хъыг уыдзæн».
Исты-иу йæ зæрдæмæ куы нæ фæцыдис сывæллæтты
митæй, уæд та-иу йæ цæстытæ доны разылдта æнæ уай-
дзæф бакæнгæйæ. Сывæллæттæ сæ мады уыцы мини-
уæгæй афтæ тарстысты, æмæ сын-иу уый æгъгъæд уыдис
бирæ рæстæг сæ мады зæрдæхудт нæ райсынæн.
Цæллаг æмæ Айсæду сæ цот афтæ хъомыл кодтой,
æмæ уыдон, зивæг цы у, уый æмбаргæ дæр нæ кодтой.
Сæ кæрæдзиуыл уыдысты тынг æнувыд. Исчи-иу дзы
йæ мады ’рвадæлтæм кæнæ Санибамæ æмæ Туалгоммæ
куы ацыди æхсæвæддæйæ, уæд æм-иу иннæтæ гомдзы-
хæй æнхъæлмæ кастысты йæ фæстæмæ раздæхынмæ. Уый
фæстæ фембæлгæйæ та-иу сæ цинæн кæрон нал уыдис.
Цæлладжы цотæн иуæй иннæйы æхсæн афæдз, афæдз
æмæ ’рдæгæй фылдæр нæ уыдис. Уымæ гæсгæ куы ра-
хъомыл сты, уæд Цæллаг йæхæдæг дæр уыдис йæ тæккæ
лæджы хъаруйы. Цот рахъомылы агъоммæ хæдзары уыдис
тынг^бирæ исбон.
Йæ зæрдыл дардта, чындзæхсæвтæ æмæ чызгæрвыс-
тытæ кæнын æй кæй хъæудзæн, æмæ ахæм стыр бинонтæн

15
сæ хъуæгтæ кæй нал æххæст кæндзысты, Андырыхъо йын
цы зæххыхæйттæ радта, уыдонæй. Уымæ гæсгæ Цæллаг
сминæвар кодта йæ кайыс Зембатты Зебæты, цæмæй ба-
ныхас кæна Цъамадоны цæрджытимæ — Черчесты, Па-
гæты æмæ Хъаммæрзаты лæгтимæ, цæмæй уыдон баивой
хъомвосæй, Уыналы цын цы фосдарæн зæххытæ уыдис
æмæ пайда кæмæй нæ кодтой, уыдонæй. Зебæт дзырд-
дзæугæ зæронд лæг уыдис Уæлладжыры комы, уымæ
гæсгæ йын дыууæ нал загътой йæ курдиатæн. Цæллаг
фыццаг балхæдта Хъаммæрзаты зæххытæ. Æвæрд уыды-
сты Майрæмдоны былæй Хуыцаудзуары бынаты онг,
дæлæмæ та Æрыдоны доны хъæзы онг. Уыцы зæххы-
хайы астæу хъæзы Хъаммæрзатæ сæхицæн ныууагътой
сæ фосæн бонхæрæны зæххы гæппæл. Цæллагæн цы зæхх
уæй кодтой, уый астæу зындис сакъадахы хуызæн, уымæ
гæсгæ Цæллаг архайдта, цæмæй уæйгонд зæххыхайы ас-
тæу ма уыдаид ахæм «сакъадах». Хъаммæрзатæ сæ цæст
æрæвæрдтой, Цæллагмæ цы стыр, бæхы йас, хæрæг
уыдис, ууыл. Цæллаг ма бæргæ æфсæнттæ кодта, зæ-
ронд у æмæ уын бирæ пайда не ’рхæсдзæн, зæгъгæ, фæлæ
йын куы загътой, ау, куыд зæронд у, Уæлладжыры йефс
хæрджытæ æмæ бæхтæ йæ алы бон расур-басур куы кæ-
нынц, Æрыдоны ивылд донæй куы нæ уромы, уæд махæн
та зæронд æрбацис, зæгъгæ, уæд ницыуал загъта Цæл-
лаг, æмæ уыцы сакъадах зæхх дæр йæхи бацис. Афтæ
абон дæр ма уыцы зæххы гæппæл хуыйны «Хæрæджы
аргъ», зæгъгæ. Хъаммæрзатæй зæххыхай куы балхæдта
Цæллаг, уый агъоммæ сæ цот уыдысты — лæппутæ —
хилдасæн карæны, чызджытыл та цыдис — сæ иуыл 10,
иннæйыл 12 азы. Тыкъойыл ссæдз азы бæрц куы рацы-
дис, уæд ын бинонтæ æрхастой Четырсæй хъæздыг лæ-
джы чызджы. Уыдис гуырдзиаг хæрæфырт. Чызгимæ та
базонгæ афтæ. Цæллаг Уыналмæ куы нæма æрлыгъд, уæд
Уæлладжыры комы уæрдонвæндаг нæ уыдис. Уаргъ дзы
быдырæй хастой хæрджытыл, бæхтыл, кæнæ та галсыф-
цæй. Уымæ гæсгæ Уæлладжыры æмæ Туалгомы куыры-
хон лæгтæ бауынаффæ кодтой, цæмæй алы хæдзары би-
нонтæй дæр иу кæнæ, йæ амал кæмæн уа, уыдонæй фыл-
дæр дæр, иу мæй бакуса бегарайы хæсыл фæндæгтæ ара-
зыны куысты. Тыкъо, куыд хистæр æфсымæр, куыста
ацы ран æмæ базонгæ четырсаг лæппу-лæг Тотамонимæ.

16
Уымæ уыдис фæндæгтæ аразæджы дæсныйад, йæхæдæг
куыд дзырдта, афтæмæй уыцы куысты фæдыл сахуыр кодта
Гуырдзыйы. Тыкъойæн йемæ куыста бирæ фæсивæд, фæлæ
цæмæндæр цардис Тотамонимæ, семæ ма уырыссаг Федор-
ка дæр. Æвæццæгæн, уымæн, æмæ йæ сæ иу ахуыр кодта
гуырдзиагау, Федорка та — уырыссагау. Тыкъойæн йæ 6е-
гарайы хæсы куысты рæстæг ахицæн ис, фæлæ ма мыздыл
Тотамон æмæ Федоркаимæ иу цалдæр мæйы баззад кус-
гæйæ — уæдмæ Федорка æмæ Тыкъо кæрæдзийы ныхас
æмбарын райдыдтой. Афтæ Тотамоны руаджы æртæ æрдхор-
ды базыдтой сæ кæрæдзийы æвзæгтæ. Дзырдтой
гуырдзиагау дæр, уырыссагау дæр, иронау дæр. Иу дзырдæй, се
’рдхорддзинады руаджы алчидæр дзырдта æртæ æвзагыл.
Тыкъо дыууæ къуырийы бæрц куы бакуыста, уæд
сæхимæ æрбахуыдта Тотамон æмæ Федоркайы. Цæллаг
уазджыты суазæг кодта, куыд æмбæлдис, афтæ æмæ сын
бафæдзæхста, цæмæй саргъы бæхтыл сæ куысты бынатмæ
æрвылбон дæр йæ хæдзарæй цæуой. Æхсæвиуат куысты
мауал кæнут, зæгъгæ. Афтæ иу афæдзмæ хæстæг
Тотамон — четырсаг хъæздыг лæджы фырт æмæ уæрæсейаг
уырыссаг сæудæджергæнæджы фырт Федорка уыдысты
Цæлладжы уазджытæ.
Рагвæззæг афон Тотамон ахуыдта Тыкъо æмæ
Федоркайы Четырсмæ. Уым Тыкъо базонгæ ис Тотамоны
хоимæ. Сæ кæрæдзийы зæрдæмæ тынг фæцыдысты, æмæ
иннæ уалдзæджы Цæллаг чындзæхсæв скодта йæ хистæр
фыртæн. Уæдмæ æрцыди Цæлладжы бинонтæн Уыналмæ
алидзыны рæстæг. Бинонтæ хæдзары дзаумæттæ хæссын
æввонг сцæттæ кодтой. Федорка куы бамбæрста, сæ цæ-
рæн бынат ивынц, зæгъгæ, уæд Тыкъойæн хъазгæйæ загъ-
та: махмæ, уырысмæ, ахæм æгъдау ис, зæгъгæ, хæдза-
рыл кæнæ хъæуыл исты фыдбылыз куы ’рцæуа, ома зиа-
ны хабар-æндæр, уæд ыл цалынмæ мæй ацæуа, уæдмæ
йæ бынатæй ничи сызмæлы. Цæлладжы хъустыл уыцы
ныхас куы æрцыдис, уæд Федоркайæн дзуапп радта,
зæгъгæ, Хуыцауæн табу, мæ хæдзары фæндагæй никæ-
уыл ницы фыдбылыз æрцыдис нырма. Федорка Цæлла-
гæй хатыр ракуырдта — æнæрхъуыдыйæ кæй загъта, уый
тыххæй: ферох, дам, мæ ис, ирон адæмæн сæхицæн хи-
цæн паддзах кæй ис, уый. Махæн, дам, нæ паддзах амардта
йæ фырты фондз æмæ ссæдз боны размæ. Цæллаг куы

17
бамбæрста, цæй мидæг уыдис хъуыддаг, уый, уæд фæ-
дзырдта йæ бинойнаг Айсæдумæ æмæ йын загьта: «Фе-
дорка махæн нæ уазæг у, æмæ йын йæ фæндонæн аргъ
скæнæм, фæлæууæм ма ноджыдæр фондз боны Уыналмæ
ны лл и дзыныл ».
Ацы цаутæ фæлтæрæй фæлтæрмæ лæвæрд æрцыдыс-
ты суанг мах онг. Цæллаг Уыналы куы балхæдта зæххы-
хай Цъамады цæрджытæй, уæд та ногæй райдыдта бæс-
тыхæйттæ аразын, уыцы иу рæстæг арæзта мæсыг дæр.
Мæсыг æмæ бæстыхæйттæ арæзт æрцыдысты, парахатæй
афæлгæсæн кæцæй уыдис, ахæм ран. Хорз æм зындысты
цæгатырдыгæй дæр æмæ хуссарырдыгæй дæр комы æрба-
цæуæнтæ, Цъамады, Луары, Æрхоны, Ксурты «фæдисы
мæсгуытæ», Хъæздоны цы фосдарæнтæ æмæ бæсты
хæйттæ ныууагъта, уыдон (Цæллаг йæ бирæ фос зымæ-
гон дардта Хъæздоны), Уынал-дзæгаты хосгæрсты уыгæр-
дæнтæ. Цæлладжы мæсыджы тыххæй зындгонд фыссæг
Хъайттаты Сергей йæ чиныг «Ирон хабæртты» афтæ
фыссы: «Цæвиттон, Уыналдон, дам, Æрыдонимæ кæм баиу
вæййы, уырдæм хæстæг Цæллагтæ сарæзтой мæсыг. Уæд
сæм иу ахæмы сæмбæлдис уазæг, зæрæдтæ куыд дзу-
рынц афтæмæй Кæсæгæй. Уазæг мæсыг куы федта, уæд
уайдзæфы хуызы загьта: «Мæсыг хорз у, фæлæ йæ фæстæ
лæууы зайлаг калм. Ома мæсыг лæууы доны был, дон
куы раивыла, уæд æй æнæмæнг аласдзæн». Æмæ æцæ-
гæйдæр афтæ рауад. Уыналдон тынг раивылд æмæ мæ-
сыг ныффалгæрон кодта. Йæ дуртæй йын фæстаджы-
рдæм фæцарæзтой хæдзæрттæ».
Ацы цау Хъайттаты Сергейы хистæр æфсымæр Хъайт-
мырзæйæн радзырдта Ахмæты фырт Дрисы зианы бон
16 декабры 1944 азы Цæллагты Афæхъо. Дзырдта йæ
мæ цуры.
Хъайтмырзæ уыцы рæстæджы куыста иугонд парти-
он организацийы нымæрдарæй. Дрис уыдис мæ фыды фыд,
фæцардис 126 азы. Мæ зæрдæ мæм афтæ дзуры, цыма
ацы цау Сергей Хъайтмырзæйæ фехъуыста. Уыцы рæс-
тæг мæныл цыдис цыппæрдæс азы æмæ уыцы хабар мæ
зæрдыл бадардтон. Уæвгæ та уыдис æндæрхуызон. «Цæл-
лаг Уыналмæ куы æрлыгъд Хъæздонæй, уæд зæххыхай
балхæдта æрмæстдæр Хъаммæрзатæй, уыдонæн та сæ
зæххыхай хæццæ кодта, ныртæккæ «Алыксыйы цæхæра-
2 Цæллаггы Къ

18
дон» кæй хонынц, уый онг, уырдыгæй фалæмæ та, суанг
Фæскъадайы онг æмæ ламæджы бынмæ уыдысты Пагæ-
ты æмæ Черчесты зæххытæ. Пагæтæ æмæ Черчестæ не
сразы сты сæ зæххытæ ауæй кæныныл Цæллагæн.
Цæллагæн йæ цæст нæ бауарзта, хуымгæндæн цы зæх-
хытæ баззадаиккой, уыдон бæстыхæйттыл ныкъкъаппа-къуп-
па кæнын. Фæразил-базил кодта æлхæд зæххыл æмæ бауы-
наффæ кодта йæ бинонтимæ, бæстыхæйггæ кæм сараза, ууыл-
Мæсыг æмæ хæдзар сарæзта Майрæмдоны былæй иу-дæс æмæ
ссæдз сардзины дарддæр. Ивылды зæйтæ кæдæм нæ хæццæ
кодтой, ахæм ран; айнæг къæдзæхы сæрыл сарæзта мæсыг,
йæ алфамблай та бæстыхæйттæ. Фæстагмæ уыцы бæсты-
хæйттæ æрхаудтой йæ фырттæм: Цобыкъайы фырт — Хæ-
дæхцмæ, Мæцыхъойы фыртгæ — Уæсмæн æмæ Угьалыхъмæ
æмæ Сафар-Алийы фырт — Алыксымæ. Кæй ранымадтон,
уыдон уыдысты Цæлладжы дыккаг фырт Солтанбеджы бай-
зæддæгтæ. Æртыккаг фырт Ларсен æмæ фæндзæм фырт Мам-
сыр хæдзæрггæ скодтой мæсыгæн йæ хуссарырдыгæй фарс.
Цыппæрæм фырт Забег фæстаджырдæм балхæдта, Пагæтæ
æмæ Черчестæн Уыналдоны фæйнæфарс цы зæххытæ уыдис,
уыдон æмæ Фæскъадамæ хæстæг Уынал-дзæгаты лæсæнты
бын сарæзта бæстыхæйггæ». Тыкъойæн Уыналы хæдзар нæ
уыдис. Бинонтæ куы æрхаста, уæд алыгъдис Тырсыгоммæ
æмæ уым тынг бирæ цот скодта».
Ууыл Афæхъо йæ ныхас фæцис. Хъайтмырзæ ма зæр-
диагæй куырдта, зæгъгæ, иу бон-ма æрбацу Тæмискъæй,
æвдæлгæ дæ куыд кæна, афтæмæй æмæ ма дæ цæмæй-
дæрты бафæрсон. Афæхъо йын худгæйæ афтæ: «Цæл-
лагты мыггаджы хабæртты бæсты Хъайттаты мыггагыл
кус». «Æмæ Хъайттатæй кæй бафæрсон, чи дзы цы зоны,
мæнæн мæхи куы фæфæрсынц, йæ фыды фыды ном цы
хуыйны, уый дзы стæмтæ йеддæмæ куы ничи зоны», —
сдзырдта Хъайтмырзæ...
Афæхъо йæ мæлæты рынчын куы æрци, уæд æм æз
ссыдтæн Налцыгæй (уыцы рæстæджы цардтæн уым) рын-
чынфæрсæг. Æнæ искæйы æххуысæй уæлæмæ стын йæ
бон нал уыдис, фæлæ ма йе ’взаг фæлгъаугæ хорз кодта.
Бон-изæрмæ фæбадтæн йæ цуры. Æз ын йæ зæрдыл
æрлæууын кодтон, Дрисы зианы бон Хъайтмырзæйæн
Цæлладжы цардæй цы хабæрттæ фæкодта, уыдон. Уый
ма мын ноджы радзырдта афтæ:

19
«Баскаты Саламджери мын радзырдта кæддæр,
зæгъгæ, Цæллаг Уыналы зæххыхай куы балхæдта Цъама-
ды цæрæг Хъаммæрзатæй, уæд æрхуыдта йе ’фсымæрты —
Дауыры (цардис Хохы Санибайы, Куырттаты) æмæ Суа-
ны (цардис Туалгомы). Зæххыхайыл фæразил-базил код-
той æмæ сæ цæст æрæвæрдтой иу стыр дурыл, Майрæм-
доны былмæ дæрддзæф æвæрд уыдис. Æртæ æфсымæры
сæ цотимæ айнæг къæдзæхæн йæ иуфарсырдыгæй бакъахтой,
йæ дæргь 3 метры кæмæн уыд, ахæм, байбын уæрм. Сбæ-
рæг кодтой, къæдзæх зæххы бынæй дæлæуæзæй кæй
цæуы, уый æмæ йын йæ сæрыл амайын райдыдтой мæсыг.
Мæсыгæн йæ фыццаг дуры бын баныгæдтой кард. Хæ-
дзæрттæ æмæ мæсыг аразгæйæ йæм зæрдиагæй фæкасты-
сты Андырыхъойы фырттæ Уæйыг æмæ Солæман (Уæйыг
ракуырдта Цæлладжы чызджытæй иуы — Уæлгьайы, Солæ-
ман та иннæйы — Ацырухсы). Андырыхъо уæдмæ 'гас нал
уыдис, фæлæ Цæллагтæн Баскаты Андырыхъойы фырт
Уæйыджы хæдзары хъомыл кодтой хæрæфырттæ — дыууæ
лæппуйы æмæ фаззон дыууæ чызджы. Уæйыг тынг хъару-
джын лæппу уыдис. Цæллаг хæдзæрттæ куы арæзта, уæд ын
йæ хъайвантæ галтыл фæласта Ксурты хъæдæй Уыналмæ». —
Дзургæ дзурын иу уысммæ хæстæг Афæхъо цæуылдæр
ныхъхъуыды кодта æмæ йæ афарстон Хъасайы æмæ Цæл-
лагты хæрæфырт Цопанты (Кæлуты) Дæхцийы цыртыты
тыххæй æмæ Цæллагты топпыхосы æвзæрæны тыххæй.
«Хъасай уыдис мæнæй бирæ кæстæр, уыдис тынг хъа-
руджын, хуыдтой йæ фæйнæгфарс. Йæ мады фæдзæхстмæ
гæсгæ, никуы никæйы цур раласта йæ дзаумæттæ, уымæ
гæсгæ йыл гуырысхо кодтой — фæйнæгфарс у, зæгъгæ.
Иу рæстæджы йæ сæвæрдтой Уæлладжыры комгæсæй
мызурон æрыгон лæппуимæ, уый дæр, Хъасайы хуызæн
хъаруджын чи уыдис, ахæм. Хъасайæн йæ кайыстæ уыды-
сты Урсдонæй, æмæ сæм цавæрдæр бæрæгбон йæ куыс-
ты бынатæй ссыдис, арфæ сын ракæпон, зæгъгæ, æмæ
фæстæмæ тагъд фездæхдзынæн. Афтæ бафæдзæхста йе
’мбалæн æмæ ссыдис Урсдонмæ. Уыцы рæстæг Сау ба-
рæджы хъæдæй æрцыдысты æртæ абырæджы, æууæн-
кæй сбастой мызурон лæппуйы; посты цыдæриддæр уыдис
зынаргъæй, уыдон ахастой.
Абырджыты ацыды хæд фæстæ лæфлæфгæнгæ
Хъасай æрхæццæ ис йæ куысты бынатмæ æмæ, куы федта

20
лæппуйы бастæй, уæд æй феуæгъд кодта æмæ йæ афар-
ста, кæуылты ацыдысты, зæгъгæ. Куы базыдта, Ксурты
’рдæм ацыдысты, уый, уæд Уыналы бакомкоммæ Мæс-
чъы хиды фæрсты æмхæрд йæ саулох бæх фæцарæзта
æмæ сæ размæ Уаридарæн къæдзæхты рæбын бабадтис.
Абырджытæ цыдысты фистæгæй æмæ, радыгай куыд зын-
дысты æрх рæбынæй, афтæ сæ япойнаг хъримагæй æхста
æмæ цын кæфты фæлдæхт акодта. Абырджытæй сæ иу
рог цæф фæци æмæ йæхи марды æфсон скодта. Хъасай
абырджытæм, хъримаг дæлæмæ уагъдæй, куы бахæццæ,
уæд æй бахста цæф абырæг, æмæ йын топпы нæмыг йæ
тъæнгтæ скарста. Ксурты цæрджытæ йæ зыдтой, чи
уыдис, уый æмæ йæ мæхъийыл Уыналмæ æрластой, фæлæ
нал фервæзт, цæфæй ма дыууæ боны фæцардис æмæ амар-
дис. Баныгæдтой йæ Æрдзимоны уæлмæрдты, фæлæ йын
чъырамады цур дæр сæвæрдтой цырт. Афтæ баззади фæн-
даггонтæн «Хъасайы цырт», зæгъгæ. Хъасайыл ма æрцы-
дис ахæм æмбисонд дæр. Комгæсæй кусгæйæ джимийаг
Хъардантæй иу хъал лæппу быдырæй æрбацæйласта хоры
голджытæ. Уыцы рæстæг приходы къæнцылар уыдис
Æрхоны æмæ йын уырдыгæй баргонд уыдис алы цæуæ-
гæй дæр (исты куы ластаид, уæд) исын фæндæгты хъа-
лон. Уыцы хъалонæй аразын кодтой фæндæгтæ; барвæн-
донæй чи куыста, уыдонæн та мызд фыстой. Хъарданты
лæппуйæн йæ зæрды нæ уыдис хъалон раттын æмæ Хъа-
сайæн йæ уадул ныццавта. Кæрæдзимæ фæныхæй-ныхмæ
сты æмæ йæ Хъасай хидæй донмæ нывзылдта, лæппу йæ
сæр дурмæ æрхаста, æмæ дæ балгъитæг афтæ. Хъасай
уырдыгæй алыгъдис Бæтæхъойыхъæумæ æмæ йæхи ба-
кодта йæ æрдхорд Кудзаты Хъырымы уазæг».
ДÆХЦИЙЫ ЦЫРТ
«Дæхцийы цырты хабар та уыдис афтæ. Дæхци уыдис
Дрисæн йæ хистæр хо Косеры лæппу. Косер уыдис Цопанты
(Кæлуты) Хазбийы бинойнаг, цардысты Æрхоны. Уыцы
рæстæг хохмæ мæнæу æмæ нартхор ластой быдыры хъæу-
тæй. Хохы нæ зайынц, уымæ гæсгæ сæ таугæ дæр нæ
кодтой. Хæхбæсты хъæуты хорз зайы æрмæстдæр хъæ-
бæрхор, еуу æмæ сысджы. Хор ласынмæ цыдысты чыр-

21
тæй, абырджытæй сæхи хъахъхъæнгæйæ. Дæхцийæн
æрцыдис быдырмæ хор ласынмæ иунæгæй цæугæ, Уыдис
æм дыууæ бæхы уæрдон; мæнæуæй йе дзаг, афтæмæй
æхсæвиуат бакодта Уыналы ракомкоммæ Дарæны фæзы
Хъæздонмæ фæхæрдгæнæны, быдырæй куы æрбаздæхт,
уæд. Уыналмæ йын бацæуæн нæ уыдис, Æрыдоны дон
хид раласта, æмæ уый тыххæй.
Бæхтæ суæгъд кодта æмæ арт скодта йæ хуылыдз
нымæт æмæ дарæс бахус кæнынмæ. Æмбисæхсæвмæ хæ-
стæг рæдзæ-мæдзæ кæнын райдыдта æмæ йæ хуыссæг
йæ быны скодта. Уыцы афон артмæ хæстæг æрбацыдыс-
ты цыппар фæндаггоны, салам радтой гуырдзиаг æмæ
æрдæгхæццæ иронау æмæ бар ракуырдтой, цæмæй уыдон
дæр сæ фæллад суадзой Дæхцийы арты фарсмæ. Дæхци
бамбæрста, ирæттæ кæй не сты, уый æмæ сын æгъдаумæ
гæсгæ загъта — «табуафси». Сæхи сæ нымæттыл æруагьтой
æмæ уайтагъддæр сæ хуыр-хуыр ссыди. Дæхци бамбæр-
ста, фæндаггонтæ хинæй хуыр-хуыр кæй кæнынц, уый
æмæ йæ нывæрзæны æрцæттæ кодта хъама, йæхæдæг йæхи
фынæй æфсон скодта. Иу афон æм фæндаггонтæй иу са-
быргай æрбацæйхъуызыд æлвæст хъамаимæ. Фынæй
æнхъæл ын уыдис æмæ талынджы нæ федта абырæг,
Дæхци йæ къæхтыл куыд алæууыд, уый. Хъамайæ йæ ба-
рæхуыста, æмæ абырæг уæлгоммæ цæхæрыл ахаудта.
Уыцы рæстæг иннæ абырæг æрбахæстæг Дæхцимæ æмæ
йыл хъама бахста. Дæхци йæхи фæсайдта æмæ йын йæхи
барæхуыста уæрдоны рæтæнагъды сæрты. Хъамайы цæф
æруадис абырæджы хурхы сæртыл æмæ йæ хæр-хæр
ссыди. Абырджытæй иу дæрддзæф кæмдæр бæхтæ хызта æмæ
никæцæй зынди, фæлæ æртыккаг абырæг Дæхцийæн йæ
галиу цонг тынг фæцæф кодта. Уыцы афон хæцгæ-хæ-
цын абырæгæн йæ басылыхъ йæ цæстытыл æрхаудис,
æмæ йæ Дæхци цæстыфæныкъуылдмæ хъамайæ барæ-
хуыста. Уыцы рæстæг фæцыдис топпы гæрах, æмæ Дæх-
ци æрхаудта абырæджы риуыл. Æхсгæ фæкодта цыппæ-
рæм абырæг. Уый æнхъæл уыд, æмæ Дæхци фæмардис,
æмæ бæхыл багæпп кодта æмæ лидзгæ, йе ’мбæлтты ныу-
уагъта, афтæмæй. Бызы бынмæ нæма ныххæццæ, афтæ
йæ бæх цæмæйдæр фæтарст, æмæ былæй ахаудтой бæх
дæр æмæ барæг дæр. Бæхæн ницы уыдис, фæлæ барæ-
гæн йæ бæрзæйы хъул асаст æмæ йæ сæр йæ фæсоны

22
’рдæм разылд, афтæмæй йæ бонрухсы фæндаггæгтæ уыр-
дыгæй сластой. Топпы гæрæхтæм Уыналæй ивылд доны
сæрты чидæртæ æрбаирвæзтысты æмæ хуылыдзæй Дæх-
ци æмæ абырджыты раз алæууыдысты. Дæхцийæн
топпы нæмыг йæ рæуджыты сæрты бауад, фæлæ ма йæхи-
уыл тых хæст кодта. Туг дзы бирæ фæцыд, æмæ йæ бон
дзурын нал уыдис. Цæллагты лæппутæ йæ сластой
Æрхонмæ, æмæ ма уым иу цасдæр ацард, стæй амард.
Цыппæрæм абырæджы бæрзæй саст у, уый йын куы ра-
дзырдтой, уæд ма йæ мидбылты бахудт, афтæмæй йæ уд
систа. Фæндагыл æй куы фæцæйластой, уæд ма тыххæй-
ты радзырдта, хабæрттæ куыд рауадысты, уый.
Абырджыты бæхтæ лæвæрд æрцыдысты хъæуы мæгуыр цæр-
джытæн. Йæхи дыууæ бæхæй та иу йæ фыд Хазби ныф-
фæлдисын кодта Икъаты Бесæйæн Дæхцийы номыл.
Дæхцийы баныгæдтой Æрхоны уæлмæрдты, фæлæ ма йын
цырт дæр ныссагътой Хъæздонмæ фæхæрдгæнæны цур
фосдарæны фæзы. Фæлдыст бæхтæ ма ацардысты афæдз,
уый фæстæ, Æрхонæй Луары æхсæн цы рагъ ис, уый
сæрты ахызтысты æмæ æрцыдысты Дæхцийы цырты
цурмæ. Уым сæ Уыналы хъомгæс ссардта мардæй, сæ
сæртæ кæрæдзиуыл æвæрд, афтæмæй. Уæлладжыры комы
цæрджытæ гыццылæй, стырæй цыдысты мард бæхтæм
уынæг. Цыртæн йæ фарсмæ скъахтой дзыхъ æмæ сæ уым
баныгæдтой».
Цæллагты топпыхос кæй хонынц æмæ хуыдтой, уый
кой та Афæхъо ракодта афтæ. «Раджы заман фæндæгтæ
аразыны тыххæй адæм цыдысты бегарайы. Уæлладжы-
ры æмæ Туалгомы цæрджытæй алы бинонтæй дæр иу нæл-
гоймаг хъуамæ бакуыстаид иу мæй. Уыцы хæсæй уæгъд
уыдысты æрмæстдæр, нæлгоймаг кæмæ нæ уыдис, ахæм
бинонтæ. Афтæ арæзт æрцыдис Тæмискъæй суанг Туал-
гоммæ уæрдонвæндаг. Уымæй размæ кæмтты уæрдонвæн-
даг нæ уыдис. Уаргъ хастой хæрæджы кæнæ бæхы ра-
гъыл. Уæрдонвæндаг скæныны тыххæй халын хъуыдис
къæдзæхтæ. Къæдзæх халæн æрмæг та уыдис топпыхос.
Уæлладжыры топпыхос кæцæй истой, уый зыдта æрмæст-
дæр Хоранты Бабайы фыд Сæлæмырзæ, фæлæ йæ никæ-
мæн хъæр кодта, афтæмæй^та, кæм уыдис, уым адæм йæ
сæрыл рацу-бацу кодтой. Йæ амæлыны размæ йæ баца-
мыдта йæ хæрæфырт Цæллагты Майрæмæн. Сæлæмырзæ

23
Майрæмы сахуыр кодта, куыд кæнын хъæуы топпыхос
æмæ дзы куыд пайда кæнын хъæуы къæдзæх халгæйæ,
уый. Сæлæмырзæйы амарды фæстæ Майрæм дæр та уыцы
сусæгдзинад никæмæн хъæр кодта. Топпыхос сусæгæй
кодта æмæ йæ йæ хæстæджытæн лæвæрдта лæвар, æцæ-
гæлон адæмæн та кодта уæй. Уæлладжыры коммæ ма ла-
стой топпыхос æндæр рæттой дæр, фæлæ топп æхсгæйæ
бирæ хатт кодта мæнг, ома, нæ-иу схæцыдис, Майрæмы
топпыхос та мæнг нæ кодта. Адæм дис кодтой, уæдæ
кæцæй хæссынц Сæлæмырзæйы мæлæты фæстæ Майрæм
æмæ Афæхъо топпыхос. Сæлæмырзæ Майрæмæн куыд
дзырдта, афтæмæй хабар уыдис афтæ. Хохы Дæргъæф-
сы Сæлæмырзæйæн уыдис фосдарæн зæххытæ. И у бон
цæм бæрæггæнæг ацыдис Джимийы æфцæгыл. Фæстæмæ
раздæхтис Хъæриуы хохы рæбынты, æрхызти Инджын-
тæм, уым æй бауазæг кодтой йæ хорз зонгæтæ, уырды-
гæй Уыналмæ æрбацæйцыд къæвда бон Фæсæлдарыл.
Арв-иу тынг ферттывта æмæ иу ахæмы æрцавта, Фæсæл-
дарæй Стайты комы астæу Былхорырдæм хæстæг цы хъил
къæдзæхтæ ис, уыдон. Къæдзæх ссыгъдис æмæ бонау
ныррухс кодта йæ алфамблай. Сæлæмырзæ йæм, цыма
арвы дуар байтом ис, уый каст кодта. Уыцы артыл къæв-
да бедрайæ калæгау калдис, фæлæ уый иу-дыууæ сахаты
бæрц сыгъдис. Уымæн йæ дыккаг бон Сæлæмырзæ сæу-
мæрайсом фæцыдис, арт кæм сыгъдис, уыцы бынатмæ,
æмæ дзы топпыхосы тæфæй сулæфæн нæ уыдис. Сæлæ-
мырзæйæн^ ма цы бамбарын хъуыдис, хабар цæй мидæг
ис, уый. Йæ зæрдыл æрлæууыд, йæ фыдæлтæй цы тау-
рæгъ фехъуыста, уый, зæгъгæ, Ос-Бæгъатыр паддзах куы
уыдис, уæд топпыхосы æрмæг-мæр ардыгæй хастой. Куыд
кодтой топпыхос æрмæг-мæрæй, уый та алы цуанон дæр
зыдта — æфтыдтой ма йæм хурмæ хусгонд сондоны ссад.
Ацы топпыхосы æрмæг-мæрæй пайда кодтой раджы дæр
фæндæгтæ кæнгæйæ. Уæрдонвæндаг куы арæзтой, уæд
дæр. 19-æм æнусы райдайæны уырыссаг паддзах Микъа-
ла Бельгийæн Уæлладжыры æрзæткъахæнтæ куы радта,
уæд уыдон дæр æрзæт къахтой топпыхосы мæрæй. Уыдон
та йæ кодтой ноджыдæр æндæр хуызы, цыдæр
колчеданы ссад ма йæм æфтыдтой. Бельгийæгтæн сæ къæдзæх
халæн æрмæг æвæрд уыдис Уæллаг Уыналы Уыналдоны
рахиз фарс Бæркмæ фæндагыл къæдзæхы лæгæтгонды.

24
Сæлæмырзæ уыдис йæ хицау. Йæ мæлæты фæстæ та —
Майрæм».
Йæ хабæрттæ фæдзурыны фæстæ Афæхъо йæ фæл-
лад иу сахаты æрдæджы бæрц суагьта, йæ бинойнаг Цо-
гянæн сихор рахæссын кодта. Мæнмæ нуазæн авæрдта,
фæлæ йын арфæ ракодтон æмæ йæм нуазæн фæстæмæ
авæрдтон. Йæхæдæг æй йæ былтæм систа, ахуыпп дзы
кодта æмæ йæ фынгыл æрæвæрдта, стæй мæ бафарста:
«Дæ фыды фыд Дрис дын никуы радзырдта, паддзахы
фырт ын сызгъæрин сом куыд балæвар кодта, уый». Æз
уыцы хабар фехъуыстон æмæ йæ мæ зæрдыл хорз бадард-
тон, фæлæ Афæхъо дзуапмæ нал фенхъæлмæ кæсгæйæ
дзурын райдыдта.
«19-æм æнусы райдайæны Уæрæсейы паддзах Уæлла-
джыры æрзæткъахæнтæм æрæрвыста йæ фырты, цæмæй
уый бельгийæгтимæ баныхас кæна, цæмæй уыдон кусой
æмбис пайдайыл. Паддзахы фырты фенынмæ æрæмбырд
сты канд Уæлладжыры цæрджытæ нæ, фæлæ ма Ирыс-
тоны алы кæмттæй дæр. Дзæуджыхъæуæй рацыдис фай-
тонæй, йæ алыварс гæрзифтонг хъазахъæгтæ, афтæмæй.
Æхсæвы Æрыдоны ныллæууыдис, фæлæ дыккаг бон фæс-
сихорафон æрбахæццæ ис Уыналмæ, йæ алыварс адæмæй
уыдис йе ’мыдзаг — чысылæй, стырæй. Ныртæккæ Дæх-
цийы цырт кæм ис, уырдæм куы ’рбахæццæ, уæд чыз-
джытæй иу фæндырæй ныццагъта, æмæ лæппутæ файто-
ны фæстæ къах-къухтыл кафынмæ фæцагайдтой. Кæрæ-
дзийæн бар нæ лæвæрдтой, афтæмæй иу иннæйы размæ
гæпп кодта. Фæскъадайы тигъмæ куы фæхæццæ сты,
уæдмæ кафджытæ бафæлладысты æмæ æрлæууыдысты.
Æрмæст Дрисæн банцайæн нал уыд. Паддзахы фырты
æрбацæуынмæ йын йæ мад — Хъæрджынон Маря — рæ-
сугъд сæрак дзабыртæ бахуыдта, фæлæ файтоны фæстæ
кафынæй дзабыры фындзтæй Дрисæн йæ къахы æн-
гуылдзтæ разындысты. Хъару йæм нал баззадис, фæлæ
ма уæддæр йе уæнгтæ тылдта. Зæххыл æрхауынмæ йæ
бирæ нал хъуыд. Уыцы рæстæг паддзахы фырт йæ дзып-
пæй систа сызгъæрин сом, фæдзырдта хъазахъагмæ, æхца
йæм радта æмæ йын ацамыдта Дрисмæ. Уый йæм фæлæ-
бурдта, йæ куырæты дзыппы йæ атъыста æмæ йыл йæ
къухæй фидар хæцгæ сæ хæдзармæ атъæбæртт ласта, мæ
мадмæ йæ равдисон, зæгьгæ. Дрисыл уыцы рæстæг цы-

25
дис 12—14 азы. Уыцы сызгъæрин сомæй Дрисы фыды
фыд Майрæм (йæ фыд Ахмæт æгас нал уыдис) балхæдта
дыууæ бæхы æмæ дыууæ хъуджы, сарæзта дзы агуыри-
дурæй æмбæрзт уæладзыг хæдзар. Ахæм хæдзар Уына-
лы никæмæ уыдис уымæй размæ. Уæллаг Уыналы ахæм
хæдзар уыдис æрмæстдæр Хоранты Сæлæмырзæйæн. Дрис
тынг тызмæг лæг уыдис. Кусынæй не ’фсæстис æппын-
дæр, комæй-иу зымæгон дыууæ уæрдоны уыцы иумæ суг
æрбаласта иу бон, иннæ бон та-иу сæ ныссаста æмæ-иу
сæ уæлхæдзармæ сæппæрста хус кæнынмæ. Дрис мæнæй
бирæ хистæр уыдис, къаддæр-уæддæр дæс æмæ ссæдз
азы, æз æмæ Дрис стæм дыууæ æфсымæры цот. Æцæг
Дрисы фыд Ахмæт æхсæз æфсымæрæн (Ахмæт, Цъына,
Тотрадз, Хъарадзау, Беслæн, Аслæнбег æмæ Майрæм)
уыдис сæ хистæр, мæ фыд Майрæм та се ’ппæты кæстæр.
Ацы æфсымæртæй Ахмæт æмæ Майрæм йеддæмæ цот ни-
кæмæн рацыдис. Ахмæтæн — иунæг лæппу (Дрис) æмæ
æхсæз чызджы (Егъауыз — уыдис æрдойнаг Джыгкайты
Иналы ус, Налмас — Дзбойты Хазбийы ус, Куылсын —
Магкæты Микъалайы ус, Косер — Кæлуты Хазбийы ус,
Дзыгы — Хъæрджынты Цопкайы ус, Госæзи — Приты
Афæхъойы ус — Дадойы мад). Ахмæтæн уыдис дыууæ
усы, йæ фыццаг у с уыдис — Агъниан, йæ дыккаг та —
Хъæрджынон. Ахмæты цотæй Госæзи æмæ Дрис уыдысты
Хъæрджынты хæрæфырттæ. Уымæ гæсгæ, Агьнианæй чи
райгуырдис, уый лæвæрд æрцыдис Хъæрджынтæн.
Майрæмæн уыдис æхсæз чызджы æмæ æхсæз лæп-
пуйы. Чызджытæй дыууæйæ фæстæмæ иннæтæ амарды-
сты æнахъомæй, сæ нæмттæ дæр сын нал хъуыды кæ-
нын. Мæ дыууæ хойы хуындысты Мертæ æмæ Райсæ,
Мертæ уыдис Гæбуты чындз, Райсæ та — Челохсаты
чындз. Æз æмæ Тæтæрийæ дарддæр ма махæн уыдис цып-
пар æфсымæры, фæлæ амардысты: Гæлæу — 1-аздзыдæй,
Андри — 5-аздзыдæй, Сидæмон — 4-аздзыдæй, Цæллаг —
5-аздзыдæй. Ацы фæлтæрæй фæстæмæ чи ис, уыдон дæ-
хæдæг хорз зоныс», — загъта Афæхъо æмæ базыл йæ
сæр æруагъта. Бæрæг уыдис, тынг кæй бафæлмæцыдис,
уый æмæ йæ нал батыхсын кодтон. Куыд цымыдисæй
йæм хъуыстон, уый æмбæрста æмæ ма мæм иу дзырд
скодта: «Искуы та ссу Налцыгæй æмæ та дын фæдзур-
дзынæн бирæ æндæр хабæрттæ, нæ мыггаджы тыххæй

26
кæй зонын, уыдон. Дæ фыд Михалæн æз бирæ хабæрттæ
фæдзырдтон, æмæ-иу æй искуы бафæрс: Дрис Зембатты
чызджы куыд æрхаста, куыд аскъæфтам Верайы Таухъа-
нæн, куыд аскъæфтой Дарйайы Бицъоты Хъырымæн,
куыд базонгæ ис Дзыгкын Хетæгкаты Къостаимæ, куыд
фембæлдис Чермен Къостайыл Стъараполы гимназы
ахуыргæнгæйæ, Икъаты Бесæ куыд алидзын кодта Цæл-
лагты Налцыгмæ, куыдæй алыгъдысты Цæллагтæ Ла-
бæмæ, кæм ныгæд сты Цæлладжы цот Солтанбег, Лар-
сен, Забег, Мамсыр, куыд æрластой Цæлладжы хистæр
фырт Тыкъойы Тырсыгомæй Уыналы уæлмæрдтæм, йæхи
фæдзæхстмæ гæсгæ.
Ноджы дын радзурдзынæн куыд алыгъдысты
Тыкъойы фырттæ Абысалты Айтег æмæ Бидтайы цот æмæ цоты
цот быдыры хъæутæм, Беккуыйы мыггаджы зарæджы тых-
хæй, цъæххил барæджы кой. Ацы хабæрттæ иууылдæр æз
дæ фыд Михалæн фæдзырдтон мидæггаг Тæмисчъы гарна
судзгæйæ, уый уыдаид, æвæццæгæн, революцийы фæстæ
24—25-æм азты. Михал ма хæрзæрыгон уыдис, афтæмæй.
Ацы хабæрттæ æз ныффыстон мæхимæ. Дзургæ та мын
сæ фæкодта мæ фыд, 1971—1972 азты мæ кæстæр æфсы-
мæрæн хæдзар арæзтам Беслæныхъæуы, афтæмæй».
ДРИСЫ ЧЫНДЗÆХСÆВ
Раздæр куыд дзырдтон, афтæмæй Цæллаг бинойна-
гæн Зембатты чызджы куыд ракуырдта, уымæ гæсгæ,
Дрис Хатуйы чызгыл куы сдзырдта, уæд ын æй Хату нæ
раттынмæ хъавыд. Зембаттæ, дам, Цæллагтæй чызджы
хъалон нæ дарынц, зæгъгæ. Дæтгæ та йын æй уымæн нæ
кодта, æмæ Хатуйы чызг Госæма Дрисæй уыдис хистæр.
Дрисыл цыдис æвддæс азы, Госæмайыл та стдæс, иннæ-
мæй та Госæмайыл дзурæг уыдис Дагомы хъæуæй — Агъ-
наты Тутыр. Фæлæ Госæмайы зæрдæ æхсайдта Дрисмæ,
уымæ гæсгæ, фыд дæр хъуыддаг куы бамбæрста, уæд
тыхлæуд нал ныккодта нæ раттыныл. Агънатæн та загъ-
та, дзырд бает, мыййаг, куы нæ уыддæн уемæ, зæгъгæ,
æртхъирæнтæ кæй систой, уымæ гæсгæ. Ноджы ма йын —
Агънайы-фыртæн — йæ фыд ссыр авæрдта, зæгъгæ, ды
мæнæи фыртæн ма сбæзз, Дрисæн йæ хойы куы нæ аскъæ-
фай. Дрисæн йæ хæд хистæр хо Госæзи уыдис Притæн

27
лæвæрд, æмæ хæдзары бинонтæ æнхъæлмæ кастысты йæ
чызгæрвысты бонмæ, цæмæй йæ хæд фæстæ та чындз-
æхсæв скæной. Госæзийы чызгæрвыстмæ ма дыууæ боны
куыд уыдис, афтæ Агънаты лæппутæ æртæйæ æмбисæх-
сæв æрцыдысты Майрæмы коммæ, Тхосты дуры бын ба-
бастой сæ бæхтæ æмæ æрхъуызыдысты Æрдзимоны уæл-
мæрдты рæзты. Дрисы фыды фыд Майрæмæн чидæр
фехъусын кодта, Дагомæй Госæзимæ скъæфæг кæй цæу-
дзысты, уый æмæ йын бафæдзæхста, чызджы уæгъд куыд
нæ уадза æхсæв дæр æмæ бон дæр, цалынмæ Приты хæд-
зары сæмбæла, уæдмæ. Цыма хъуыддагæн ницы æмба-
ры, афтæ æнцад йæхицæн хуыссæн бакодта уæлхæдзары
Дрис æмæ æнхъæлмæ каст скъæфджытæм. Уый размæ
Андырыхъойы фырт Хазбийæн, Гæлуйы фырт Ауызби
æмæ Цобыкъайы фырт Хæдæхцæн бамбарын кодта Дрис,
цы хабармæ æнхъæлмæ кæсынц, уый, æмæ уыдон дæр
цæттæйæ æнхъæлмæ кастысты Агънаты «минæвæрттæм».
Хæдæхц кæстæр уыдис Хазбийæ дæр, Ауызбийæ дæр æмæ
Дрисæй дæр, фæлæ бæхыл бадынмæ уыдис тынг дæсны,
уымæ гæсгæ йын бабар кодтой бахъахъхъæнын, бæхтæ
кæм бамбæхсдзысты, уый базонын æмæ сæ искуы ба-
фæсвæд кæнын. Цы æхсæв æрцыдысты, уыцы æхсæв
Хæдæхц Зæнгты бамбæхст æмæ æнхъæлмæ кастис, кæд
фæзындзысты Агънаты чызгыскъæфджытæ, уымæ. Куы
сæ базыдта сæ ныхæстæм гæсгæ, уæд æмбæхстытæгæнгæ
сæ фæд-фæд бацыдис Тхосты дуры цурмæ. Цыппар бæхы
райхæлдта хæрис бæласæй, йæ фæдыл сæ ракодта æмæ
сæ бамбæхста сауджыны хæдзары бын, скъæты. Уый
размæ сауджынæн бамбарын кодтой хабæрттæ.
Абырджытæ зыдтой, хæдзары нæлгоймагæй тынг зæ-
ронд лæг æмæ æрыгон Дрис йеддæмæ кæй ничи ис, уый,
уымæ гæсгæ сæ зæрды уыдис зæронд лæгыл уæладзы-
джы бинаг агъуысты дуар сæхгæнын, Дрисы бабæттын,
чызджы та фынæйæ батухын нымæты æмæ йæ бæхыл
ахæссын Дагоммæ. Чызгдавджытæ сисы сæрты куыд
хызтысты; афтæ сæ Хазби, Ауызби æмæ Дрис, цым лæ-
дзæгæй цавтой, æмæ-иу фæсутрæ сты. Сæ къухтæ сын
сбастой æмæ сæ хъæуы къæнцылары агъуысты бакод-
той. Райсомæй бон куы æрбарухс ис, уæд хъæуы цæрд-
жытæ æрæмбырд сты æмæ сыл фæтутæ кодтой. Сæ хæ-
лафы æрбадæнтæ сын слыг кодтой, сæ бæхтæн та сын

28
суанг сæ туг ракæлыны онг сæ къæдзилтæ ралыг кодтой,
афтæмæй сæ сæвæрдтой сæ бæхтыл æмæ сæ арвыстой
Дагоммæ. Уæдæй фæстæмæ дагоймаг лæппу уынайлаг
чызгмæ æнæ æгъдау дзырд никуыуал скодта. Æцæг ма
бирæ азты фæстæ Цъамады лæппутæ бæрæгбонæй ахас-
той рæсугьд Дарйайы, фæлæ дзы цы смарзтой, уыцы
хабар дæр дын радзурдзынæн.
ЗНАЙЫ ЧЫЗГ ДАРЙАЙЫ СКЪÆФТ
Андырыхъойы фырт Знайæн уыдис дыууæ фырты æмæ
иу чызг — лæппутæ Алыксандр æмæ Микъала, сæ кæс-
тæр хо Дарйа. 14 азы йыл куы рацыдис Дарйайыл, уæдæй
фæстæмæ йыл дзурын байдыдтой Уæлладжыры алы хъæу-
тæй кадджын æмæ хъæздыг хæдзары лæппутæ, бынтон
иу ран та йæхицæн бынат нал ардта — цъамадон хъал
къуыдипп лæппу — Бицъоты Хъырым. Бон цухæй цыдис
Уыналмæ алы æфсæнттæй æмæ-иу, Знайы хæдзары размæ
куы æрхæццæ ис, уæд та-иу йæ саулох бæхы ныццыч-
чытæ ласта æмæ-иу Дарйайы цæстмæ бæхыл хъазыныл
сбæндæн. Иу бон Дарйайæн йæ фыды æфсымæры лæппу
Созырыхъо (куы нал дзы фæрæзта, уæд) йæ размæ ба-
бадт æмæ йын йæ бæх тæхгæ-тæхын æрурæдта. Хъыры-
мы бæхæй æриста æмæ йын сау над скодта, дæ бæхы
фаджыс нæ дуармæ цы калыс, зæгъгæ. Хъырым кæстæр
уыдис Созырыхъойæ æмæ йæ сæрмæ нæ бахаста хъаугъа
скæнын, фæлæ тынг ныртхъирæн кодта, æз уын
Дарйайы куы нæ ахæссон, зæгьгæ, уый зонут æмæ Уæлладжыры
мæ разæй Дарйайы хæдзармæ минæвæрттæ ничи æрбар-
витдзæн, Дарйа йæхæдæг дæр уый тынг хорз зоны.
Созырыхъо уыцы ныхæстæ куы фехъуыста, уæд
Дарйамæ суад сæ уæладзыгмæ, Дристырдыгæй кæрон
агъуысты кæм уыдис, уырдæм æмæ йын æнæбыны над
акодта. Æрыгон чызг йæ сæрæн ницы зыдта — цæуыл æй
æрнадта Созырыхъо, уымæн æмæ йæ хæкъуырццæй кæугæ
афарста: «Цы кодтон, уый мын уæд та бамбарын кæн».
Куы бамбæрста, Хъырым æдзæсгом сайд акодта Созы-
рыхъойы, уый, уæд ма йæ фæстæ сагоимæ ратахт, фæлæ
уæдмæ Хъырым Майрæмдоны кæмтты сфардæг ис. Дарйа-
йæн се ’рвадæлты лæппу Тебойы фырт Темболат уыцы
рæстæг сæ цуры лæуд фæци æмæ фехъуыста, Хъырым

29
Цæллагтæм куыд æртхъирæн кодта, уый. Уыцы æртхъи-
рæнтæм ын Темболат загъта: «Ды Дарйайы куы аскъæ-
фай тыхæй, уæд дæ хъуыддаг мемæ уыдзæн, æмæ дыл
уынгæджы бон кæндзæн, дæуыл нæ, фæлæ ма, дæуæн
ссыр чи сæвæра, уыдоныл дæр». Темболат уыдис тынг
хъаруджын лæппу. Хæрзконд та афтæ уыдис, æмæ-иу йæ
фæрсты чи фæцæйцыд, уый-иу йæ фæстæ æнæ акæсгæ
нæ фæуыдаид — ай цавæр саджы фисынтыл амад гуырд
у, зæгъгæ. Йе ’мгæртты цур лæугæйæ-иу сæ сæрты кас-
тис, йæ астæуыл та зæнгой дыууæ дыдагъæй æрбаххæс-
сыдаид. Йæ фæсонтæ уæрдоны гуыффæйы нæ бацыда-
иккой, уæлгоммæ æрхуысгæйæ. Иæ рæстæджы Цæллаг-
ты мыггагмæ Темболатæй тæрсгæйæ уæлдай дзырд ничи
скодтаид. Афтæ æнувыд уыд æнæхъæн мыггагыл дæр.
Иу заманы Уæлладжыры лæппутæ бæхуæрдæттыл Садо-
ны згъæркъахæнтæй згъæр ластой Даргъ Къохмæ.
Темболат йæ бæхы рохыл хæцгæйæ æрцæйцыдис ныхасы рæз-
ты уырдыг фæндагыл æмæ йæ уæрдоны къубал ныххæ-
цыд, фæстæмæ чи æрбаздæхт Даргъ Къохæй, ахæм лæп-
пуйы уæрдоны къубалыл. Темболат ын бауайдзæф
кодта, Уæлладжыры комы цæуджыты æхсæн цы æгъдау ис,
уый æххæст кæнын хъæуы, зæгъгæ. Ома, згъæрæй дзаг
уæрдонимæ чи цæуа доны былырдыгæй, уымæн хъуамæ
фæндаг дæттой афтид гуыффæ уæрдонджынтæ. Уай-
дзæфмæ йæм туаллаг лæппу æнæгъдауæй сдзырдта. Æнæ
дзургæйæ Темболат хъаугъагæнæг лæппуйы уæрдоны
рæтæнагъдыл схæцыд фæстæрдыгæй æмæ йæ къæдзæхы-
рдæм бафæлдæхта. Бæх фæкалдис æмæ йе рагъыл афæл-
дæхтис, лæппу та уæрдоны гуыффæйы бын фæцис.
Темболат йæ цæуыны куыст кодта, йæ бæхы рохыл
хæцгæйæ. Лæппу куы ’рчъицыдта, уæд йæ хъама фæ-
цъортт ласта æмæ фæсте басырдта йæ бафхæрæджы. Лæп-
пуйы къахдзæфтæм Темболат фæстæмæ фæзылд, æмæ
куы федта хъамалвæстæй йæм лæбуры лæппу уый, уæд
ыл ехсæй хорз æрцыд, йæ хъама та йын байста æмæ йæ
Æрыдоны донмæ ныззыввытт ласта. Лæппуйæн йе ’мбæлттæ
уыдысты æнæхъæн чырæ, æмæ куы федтой, се ’мбалы сын
Темболат ехсæй кæй фæнадта, уый, уæд ыл æмхуызонæй
ныккалдысты. Уый сæ, чи дзы куыд хæстæгдæр лæуд
уыдис, афтæ фæрск сæстытæ фæкодта. Сæ амондæн
ныхасы тигъæй æрбазындис ацæргæ лæг, Темболаты зонгæ

30
Айларты Тасолтан æмæ сæ баиргъæвта. Лæппутæн та бам-
барын кодта, сæ хъуыддаг кæимæ у, уый. Уыцы хабар
уайтæккæ дæр айхъуыстис кæмтты. Уырдыгæй фæстæмæ
Темболатмæ сыбыртт дæр ничиуал фæрæзта.
Раздæр куыд дзырдтон, афтæ Темболат иунæгæй ни-
куы никæдæм уагъта Дарйайы, йæхæдæг йемæ цыдис
лæппу-æмбалæн. Тарстис ын, исчи йæ куы бафхæра,
зæгъгæ. Уæлдайдæр та, æгæр бирæ дзурджытæ йыл куы
фæцис, уæд. Æнусы райдайæны 1905 азы Уыналы лæп-
путæ æмæ чызджытæ Алардыйы Саусæры кувæндонмæ
ссыдысты æмгуыппæй. Дарйа дæр уыдис семæ. Кувæн-
доны цъæх фæзы адæмæй фезмæлæн нал уыдис, сæ ны-
хас мыдыбындзыты гуыв-гуывау Баркмæ хъуыстис.
Уыналы фæсивæд Алардыйы фæзмæ куы схæццæ сты, уæд сæ
размæ рауад Уататы Габола æмæ ацамыдта, кувæг лæг-
тæй кæмæ раттой сæ мысайнæгтæ æмæ кувинæгтæ, уымæ.
Черчесты Джеорджи сын сæ кувинæгтæ куыд иста, афтæ
дзы алкæйы дæр фæдзæхста Алардыйыл æмæ куывта:
«Рухс Аларды, табу дæхицæн, Уыналы фæсивæд дæм зæр-
дæрухсæй алы аз дæр сæхи фæдзæхсынмæ цæуынц, æмæ
сæ де уазæг бакæн. Фыдбылызæй кæддæриддæр хызт
куыд уой, цы фæндæгтыл цæуой, уыдон сын зæлдагæ-
вæрд куыд уой, алчи дæр сæ-иу амонд агургæйæ фæнда-
гыл хорз амонд куыд ссара». Бирæ зæрдиаг куывдтытæ
ма фæкодта Джеорджи Уыналы фæсивæдæн. Тæссармæ
цъæх фæзы фынгтæ æвæрын байдыдтой, æмæ зæронд
лæгтæй чи куыд хистæр уыдис, афтæ фынджы уæлхъус
сбадтысты. Фæсивæд та цалдæр къорды фесты, æмæ дзы
алчидæр бацыдис, йæ хæстæджытæ кæнæ хорз
æрдхæрдтæ, зонгæтæ кæм уыдысты, уыцы хъазтмæ. Цал-
дæр фæндыры тæнты зæлланг хъуыстис суанг Къаламо-
нагмæ. Темболат æмæ Дарйайы-рæсугъд дæр балæууы-
дысты Уыналы фæсивдæимæ иу хъазты кæрон. Фæндыр-
дзæгъдæг йæ цагъд фæуагъта, æмæ уазджытæ æмæ фы-
сымтæ кæрæдзиуыл ацинтæ кодтой, стæй та хъазт фæс-
тæмæ стынг ис. Цъамады лæппутæ æмæ чызджытæ, иннæ
хъæуты фæсивæдæй хъæуджыдæр, зынгæ арæхстджын-
дæр уыдысты кафынмæ дæр æмæ зарынмæ дæр. Габола
Темболат æмæ Дарйайы цурмæ æрбацыд æмæ семæ зæр-
диагæй цæуылдæр ныхас кодта. Габолайы зæрдæ Дарйа-
мæ рагæй æхсайдта æмæ чызгмæ комкоммæ бакæсын дæр

31
æдзæстхизæй нæ уæндыдис, йе ’рдхорд Темболаты зæрдæ
куы фæкъæпп кæна æмæ, се ’хсæн цы æрдхорддзинад
сæвзæрдис, уый мæн аххоссæй куы фехæла, зæгъгæ. Га-
бола æмæ Темболат иу-æртæ азы размæ Америкæйæ куы
сыздæхтысты, уæд сын Уыналы хъæуы Темболаты фыд
Тебо стыр куывд скодта. Куывды Уæлладжыры фæси-
вæдæй тынг бирæ чидæртæ уыдис, ноджы ма хъугомы
Санибайы бонтæ æрæййæфтой, æмæ бирæтæ æрцыдыс-
ты Уыналмæ сæ хæстæджытæм. Тебо арвыста се ’ппæтмæ
дæр, æмæ сæмбæлдысты куывды. Джери фæсивæды хис-
тæр уыдис æмæ йæ кæстæртæн бабар кодта, цæмæй хъаз-
ты фæстæ хъæбысхæстытæ саразой, уый.
Цæлладжы мæсыгæй фæндагмæ Майрæмдоны ’рдæм
айдагъ стыр къул фæз уыдис. Джерийы фыд Андырыхъо
йæм фос-æндæр цæуæг нæ уагъта, хъæуы ныхасы хъуыд-
дæгтæ дзы кæй кодтой, уый тыххæй йæ сыгъдæг дард-
той. Зæхх нæууæй æмбæрзт уыдис, æмæ йæм уæле ис-
кæцæй æркастæ, уæд ыл цыма, исчи цъæх гауыз байтыд-
та, афтæ зындис. Хъыргъыйы байзæддæгтæ Уæсмæн æмæ
Хæдæхц хъæбысæй рахæцæнт, Исламы байзæддæгтæ
Хадзымуссæ æмæ Æзойимæ, зæгъгæ, йæ урс лæдзæгæй
ацамыдта Джери лæппутæм. Джери зыдта, ацы лæппутæ
бирæ ракæ-бакæ нæ кæндзысты, æдзухдæр сæ хъæбы-
сæй хæцгæ уыдта ацы фæзы. Лæппутæ кæрæдзимæ фæ-
лæбурдтой, дæларм-уæларм хæцгæйæ, иу иннæйы зæх-
хæй фелвасы, æмæ йæ фæстæмæ куы ’рцæвы, уæд æм
кæсгон къах фæдары, фæлæ хауын ничи комы. Бирæ куы
фæхæцыдысты, уæд Хæдæхц æмæ Хадзымуссæ хæрæг-
саст фесты. Хъæбысхæст кæронмæ фæцæйхæццæ кодта.
Фæстагмæ Джери ныббыцæу Габола æмæ Темболатмæ
æмæ сæм афтæ дзуры: «Æрдхæрдтæ стут, уый зонæм,
фæлæ мæм мæнæ чызг-фæсивæд минæвар кæй скодтой,
уыдон мын мæ хъустæ бахордтой, æмæ уæ кæд фæнды,
уæд сымах дæр саккаг кæнут». Габола æмæ Темболат кæ-
рæдзимæ бакастысты, æмæ Габола загъта: «Темболатæн
йæ къахы цæф, куыд æмбæлы, афтæ нæма сдзæбæх ис,
Америчы иумæ куы уыдыстæм, уæд æй ныццавта, æмæ
йын хъæдгом фæцис». — «Ау æмæ уартæ уыцы цъæх дур
Темболат йеддæмæ 10 исты куы ничи фæразы, уæд æй,
дæумæ гæсгæ, æнæ къæхтæй сисы», — бафидис кодта
чидæр. Темболат ницыуал сдзырдта æмæ Габолайыл дæ-

32
лæрмттæ-уæлæрмттæ æрхæцыдис, æмæ сыл хъæбысхæст
бацайдагъ. Бирæ фæхæцыдысты, фæлæ бырсын ничи
комы. Джери сæм ныхасæппарæн кæны: «Хæрæгсаст хæст
куы бафæнд кæнат, уæд мын сар уæ сæр кæны». Бирæ
куы фæхæцыдысты, уæд Габола Темболатæн йæ хъусы
дзуры: «Дæхæдæг фæхæрд кæндзынæ дæхи æви дæ зæх-
хæй сисон æмæ дæ мауал æруадзон». Уыцы рæстæг Га-
бола Темболаты зæххæй аскъуыддзаг кодта æмæ иумæ
æрхаудтой зæххыл. Темболатæн йæ цæф къах Габолайы
уæраджы бын фæцис, æмæ æнæ æххуысæй сыстын нал
фæрæзта. Габола йæ йæ къæхтыл авæрдта, фæлæ куы
федта, йе ’рдхордæн йæ цæсгом куыд ныддыз-дыз кодта
фыр рыстæй, уый уæд уайдзæф бакодта чызджытæн.
Уыцы рæстæг Дарйа йæ размæ рауад æмæ, йе ’рфгуытæ
нылхынцъ кæнгæйæ, Габолайæн афтæ: «Кæд ахæм тых-
джын дæ, уæд-ма мæнæ ацы лæдзæгыл хæц æмæ-ма йæ
асæтт дæ уæрагæй». Габола йæ мидбылты бахудт æмæ
лæдзæгмæ фæцарæзта йæ уæраг, фæлæ йæ зылын дæр
нæ фæкодта. Чызджытæ ныккæл-кæл кодтой æмæ йын
фидисæн дзурынц: «Темболатæн йæ къах куы сдзæбæх
уа, уæд æй йæ бынатæй змæлын дæр нæ фæкæндзынæ».
Дарйа Габолайы къухæй лæдзæг райста, хъару æвзарæн
цъæх дурыл æрбадтис, йæ даргъ дари къабайы разгæмттæ
йæ быны æрбакодта, дыууæ къахы фæбыцæу кодта лæ-
дзæгмæ, æмæ йæ къæрцц фæцыдис. Фæсивæд уый куы
федтой, уæд ныххор-хор кодтой æмæ йæм дзурынц:
«Уыналон чызг дын нал бакомдзæн». Темболат Габоламæ
куы бакаст, уæд ын фæтæригъæд кодта æмæ йын афтæ:
«Тыхсгæ ма кæн, ме ’рдхорд, дæ минæвæрттæ дын ныр-
ма Цæллагты хæдзарæй куы ничима аздæхта, уæд дæ
лукъа цы æруагътай». Габола фыр тыхстæй ницыуал сфæ-
рæзта дзурын, фæлæ, йæ бæх баст кæм уыдис, уырдæм
уарийау стахтис æмæ цæстыфæныкъуылдмæ фæтар ис.
Цæмæй зыдта, Дарйа, Габолайæ цы лæдзæг райста, уый
кæй нæ асаста, фæлæ йæ дысы цы æндæр лæдзæг æмбæхст
уыдис, уый кæй асаста, Габолайæ цы лæдзæг райста, уый
та фæстæмæ аивæй йæ дысы амбæхста. Темболат æмбæр-
ста Дарйайы зæрды ахаст, фæлæ цыма ницы зоны, афтæ
дардта йæхи. Уымæ гæсгæ цæмæй Габолайæн йæ зæрдæ
ма сæтта, уый тыххæй дзы бауагъта ныфс æмæ йын уымæн
загъта: «Дæ минæвæртты дын нырма нæ хæдзарæй куы
ничима арвыста, уæд цы æруагътай дæ лукъа».

33
Ныр фæстæмæ раздæхæм Цъамады Саусæр Алардыйы
бæрæгбоны хъазтмæ, æмæ дзы цы хабæрттæ цыдис, уыдон
фенæм. Хъазт йæ тæккæ тынгыл уыдис. Иу-дыууæйæ
куы ракафыдысты, уæд чегъре йæ лæдзæгæй бацамыдта
Темболат æмæ Хъаммæрзаты Дадиккамæ. Уæздан кафт
акодтой, æнæ хъыллипп-хъист кафт æмæ, сæ кæрæдзи-
йæн салам ратгæйæ, æрлæууыдысты сæ бынæтты. Сæ
хæд фæстæ чегъре Хъараты Гæбыдæ рады бар радта ка-
фынæн Бицъоты хъал Хъырым æмæ Цæллагты Знайы
саурæсугъд чызг Дарйайæн. Хъырым Дарйайы рахизыны
агъоммæ иу зылд æркодта йæ къах-къухтыл, æмæ йын
сæрæй акувгæйæ, æрлæууыд йæ разы, къухæй йын аца-
мыдта, дæ рад у рахизынмæ, зæгъгæ. Дарйа йæ бынатæй
змæлгæ дæр нæ фæкодта. Хъырым та дыккаг зылд æркод-
та хъазты кæрæтты æмæ та фæстæмæ йæ цуры æрлæу-
уыд. Дарйа йæм тæссармæ слæууыдис æмæ уæддæр нæ
ракуымдта кафынмæ Хъырымæн йæ цæсгом фыр мæстæй
сау хъулæттæ афæлдæхт. Уæлладжыры чызджытæй би-
рæтæ сæ былы цъæрттæ хордтой сæхинымæры рæсугъд
æмæ хæрзконд, адæмæн уарзон Хъырымы бинойнаг ба-
уæвынмæ. Темболатæн йæ зæрдæмæ нæ фæцыдис йе ’ры-
гон фыды хойы ми æмæ йæ бафарста: «Хъырымæй дæ
исты мает ис æви цæуылнæ ракафыдтæ йемæ?» Уæд ын
Дарйа дзуапп радта: «Хъырым Луары Хуыцауы Дзуары
бон Цогойты лæппутæн фæдзæхста, цæмæй йæ минæ-
вæрттæ мачи барвита Цæллагты Азæмæты хæдзармæ, æз,
дам, Темболатимæ дзырдгонд дæн». Темболат Хъырымæн
бауайдзæф кодта схуыстхуызæй: «Лæппу, дæ хæдзар-
вæндагæй мæнæй мает куы ничи зоны, уæд мын мæ фыды
хойы цæмæн бафхæрдтай?» Хъырым схъæлдзырдгæнаг
уыдис æмæ бартхъирæн кодта, «Уæдæ ма исчи бауæндæд
Дарйайы ахæссын». Уыцы æнаккаг æртхъирæн ныхасы
фæстæ Темболат тымбыл къухæй ныццавта Хъырымы
æмæ йын йæ бæхбæттæн асаста. Хъырым йæ ливорæй
бахста Темболаты æмæ йын йæ зæнджы хæцъæф фæцæф
кодта. Хъазты фæсивæд кæрæдзимæ фесты, фæлæ Чер-
честы Дударыхъо æмæ иннæ хистæртæ куы бамбæрстой,
цы хабар æрцыди, уый, уæд фынгæй фæгæпп ластой æмæ
иунæг уысммæ баиргъæвтой хъæлæбагæнджыты. Хъыры-
мæн та загътой: «Иунæг сыбыртт дæр ма куы скæнай,
уæд дын Уæлладжыры цæрæн бынат нал уыдзæн, Куырт-
татæ дæр дæ нал суазæг кæндзысты».
3 Цæллагты Къ

34
Хъырымы йе ’мбæлттæ, йæ уæхскыл хæцгæ, æрхуыд-
той йæ хæдзармæ. Ууыл бæрæгбоны циндзинад фехæл-
дис, æмæ адæм ныппырх сты. Цас рæстæг рацыдыид чи
зоны, фæлæ иу сæумæрайсом Уыналы цæрджытæ кæй-
дæр цъæхахстмæ фæфæдис сты Майрæмдоны былмæ,
фæлæ ницы федтой. Уæдæ кæй цъæхахст уыдаид, зæгьгæ,
кæрæдзийы рафæрс-бафæрс кæнынц, алчи дæр йæ чызд-
жы агурын райдыдта. Дарйайы мад Годжион йæхимæ фæ-
лæбурдта, мæ чызг бедратимæ дон хæссынмæ чысыл раз-
дæр рауад, æмæ йæ, æнхъæлдæн æмæ, чидæр аскъæфта.
Лæппутæй йæ саргъы бæх йæ хæдзары кæмæн æрæй-
йæфта, уыдон Цъамады ’рдæм фæфæдис сты. Цъамады
ныхасы размæ куы схæццæ сты, уæд ныхасы хистæртæн
рахабар кодтой, цы ’рцыди у, уый. Черчесты Дударыхъо
уæздан ныхасæй басабыр кодта фæдисæтты æмæ сын загъ-
та, зæгъгæ, кæд уæ зæрдæ Хъырыммæ æхсайы, уæд Хъы-
рым ныр иу цалдæр боны дæр ам нæй, æмæ уæ бафхæ-
рæджы Бицъоты хæдзары ма агурут. Хъырым, хохы Кар-
цайы йæ мады ’рвадæлтæм чындзхаст ис, æмæ уырдæм
ацыд. Дарйайы æфсымæры лæппу Темболат, Хæдæхц æмæ
Æзо уыциу цæфæй фæраст сты Хъæриуы æфцæгыл Кар-
цамæ. Карцамæ бацыдысты, фæлæ сæ цыд сайд цыд фæ-
цис: Карцайы уыцы къуыри иу чындзæхсæв дæр нæ уыд.
Хъырымæн йæ мады ’фсымæр бамбæрста хъуыддаг, æмæ
йæ зæрдæ фехсайдта сæ лæппумæ. Сæхимæ нæ уыдис
ныр æртыккаг бон. Дыууæ къуырийы размæ Хъырым ам
уыдис æмæ бамбарын кодта йæ мады ’фсымæры лæппу-
йæн, Дарйайы кæй нæ ныууадздзæн æнæ аскъæфгæ, уый.
Фæдисæттæ фæстæмæ раздæхтысты Уыналмæ æмæ
фехъусын кодтой, сæ бафхæрæг Бицъоты Хъырым кæй
у, уый, фæлæ чызджы кæдæм ахастæуыд, ууыл сагъæс
кодтой. Уыцы рæстæг Темболаты хо Олгъа йæ къухы
дари кæлмæрзæныл хæцы æмæ афтæ зæгъы: «Дæлæ ды-
сонизæр суарты ’рдыгæй рæуæдтæ сцæйтардтон æмæ
æхсæлыты къалиуты ссардтон ацы кæлмæрзæн». Дарйайы
мад кæлмæрзæнмæ фæлæбурдта æмæ йæ хъæлæсы дзаг
ныккуыдта. Æхсæвæр афонæй бирæ фæфæстæдæр ис,
уыцафон Темболат, Хæдæхц æмæ Æзо фæраст сты
суарты ’рдæм, кæд, мыййаг, уым æмбæхсынц сæхи скъæф-
джытæ, зæгъгæ. Гарнаты размæ куы ныххæццæ сты, уæд
федтой: Стайты лæгæты сæрмæ бæрзонд нæзы хъæды

35
астæу къæдзæхы сæрмæ чидæр арт скодта. Лæппутæ бам-
бæрстой хъуыддаг æмæ фæтагъд кодтой лæгæты сæрмæ
иувæрсырдыгæй ныххизын. Нæзы бæласы къалиутыл
хæцгæ цыдысты æнæ сыбырттæй. Уæлдагъæй куы ба-
хызтысты, уæд иу стыр бæласы рæбын федтой æртæ сау-
лох бæхы, æмæ ма сын цы базонын хъуыдис, — бæхтæй
иу, стыр сау зыгъар бæх, Хъырымы бæх кæй уыдис, уый.
Арт кæм сыгъдис, уырдæм кæсынц, æмæ сæ иу нымæтыл
хуыссы æмæ йæ хъæрзын хъуысы, афтæмæй йе ’лгъыс-
тæй не ’нцайы. Чысыл æддæдæр дыууæ лæппуйы лæу-
уынц æмæ Дарйайæн къухтæй цыдæр амонынц. Фæди-
сæттæ дæлдæр ныххызтысты æмæ федтой ахæм ныв:
Хъырым нымæтыл хуыссы, ныккука ис, афтæмæй æлгъиты
Дарйайы» «Æз дын дæ мыггаг бындзагъд фæкæндзынæн,
мæныл исты куы ’рцæуа, уæд», — иннæ дыууæ лæппу-
йæн сæ цæсгæмттæ тугæй нал зынынц, афтæмæй хæстæг
бацæуын нæ уæндынц Дарйамæ, фæлæ йып лæгъстæ кæ-
нынц. Темболатæн йæ зæрдæ ныццæлхъ ласта, кæд, мый-
йаг, чызгæн исты æнæхуызы ми бакодтой, зæгъгæ, æмæ
хъримаг ныццарæзта, фехсон Хъырымы, зæгъгæ, фæлæ
йыл Созырыхъо фæхæцыд, хъуыддаг уал бамбарæм,
зæгъгæ. Фæдисæттæ куыд æрбацыдысты, скъæфджытæ
уый нæ бамбæрстой æмæ сыл Темболат фæхъæр кодта:
«Уæ гæрзтæ иуварс аппарут, æндæра уæ иу дæр удæга-
сæй нал аирвæздзæн». Цы гæнæн ма цын уыдис, али-
дзæн дзы ничердæм уыдис. Сæ гæрзтæ иуварс æрæвæрд-
той Хъырымы дыууæ æмбалы. Хъырым йæхæдæг бафæл-
вæрдта сыстынмæ, фæлæ фæстæмæ йæ нымæтыл йæ зон-
гытыл æрхауд.
Дарйа, йæ къухтæ æмæ йæ къæхтæ нæзы бæласыл
баст, афтæмæй йæ хъæлæсы дзаг ныххудтис Темболатмæ
æмæ йæм сдзырдта: «Ауадз ныр ацы хайуанты. Уадз æмæ
Уæлладжыры сæ лæгдзинады кой ракæной». Дарйа рад-
зырдта: «Майрæмдоны былмæ куы рацыдтæн дои хæс-
сынмæ, уæд ма талынггомау уыд, æмæ нæ бамбæрстон,
æртæ сылгоймаджы сæ фæхуыдтон, къабатæ сыл уыд æмæ
уымæ гæсгæ, мæ размæ куы æрхæццæ сты, уæд мын фæс-
тæрдыгæй мæ сæрыл нымæт æрæппæрстой æмæ мæ бæн-
дæнæй сбастой. Аргъуаны дæлбылмæ куы æрхæццæ стæм,
уæд мæ бæхыл сæвæрдтой æмæ мæ саргъмæ фидар
сбастой, цæмæй ма ахауон, уый тыххæй. Æрхастой мæ Стайты

36
комы сæрмæ лæгæтмæ æмæ мæ уым суагътой. Æз дæр,
мæ хъару цас уыдис, уый бæрц мæ къахæй сцавтон Хъы-
рымæн йæ хъалгæнæн, æмæ фæсутыр ис. Ус курын æй
нал бахъæудзæн, иннæ дыууæйæн та сæ цæсгæмттæ срæ-
сугъд кодтон — бакæсут сæм уартæ. Хъырым ма сæм хъæр
кодта, ма йæ ныууадзут афтæмæй, мæн нал хъæуы зæгьгæ,
фæлæ. Уæртæ Челохсайы-фырт, йæхи мæ хæстæг чи хуыд-
та, уымæн йе ’нгуылдзтæм бакæсут — йæ бинонтæн хъæдмæ
ацæуынхъом йæ цæрæнбон дæр нал фæуыдзæн, уæдæ уартæ
уыцы карцайаг та йæ цæсгом цырагъы рухсмæ нал равдис-
дзæн. Алкæмæн дæр дзы йæ тæбын йæ къухы куы баф-
тыд, уæд мæм уæртæ куырттатаг талынджы фæстæты
æрбацыд, æмæ мын мæ сæр куы нæ ныццавтаид лæдзæ-
гæй, уæд^ æй лæппутæ федтаиккой, куыд мæ сбастаид,
уый». — Йæ дзырд фæцис Дарйа, æмæ йæ мыггаджы лæп-
путæ бафарстой: «Ацы хуытæ æнæ æргæвстæй ауадзынмæ
бæззынц æви нæ». — «Бæззынц, бæззынц, гуырысхо ма
кæнут», — загъта Дарйа... Лæппутæ ацыдысты Карцамæ,
æмæ цалынмæ сæ хъæдгæмттæ сдзæбæх сты, уæдмæ сæхи
нал равдыстой. Хъырым æмæ Челохсайы-фырт хъодыйæ
фæлыгъдысты Уæлладжырæй. Габыла та сарæзта нæртон
чындзæхсæв, Цæллагтимæ бахæстæг кæнгæйæ.
ТЫКЪОЙЫ КУЫД БАНЫГÆДТОЙ ÆРДЗИМОНЫ
Тыкъо тырсыйаг Тотамоны хо Мерийы Уыналы куы
ракуырдта, уæд Уыналы хъæуы бирæ нал ацардысты.
Зæхх кадавар уыдис, уымæ гæсгæ Цæллаг хорз æмбæр-
ста, йæ цот бинонтæ куы скæной, уæд уый бæрц бинон-
тæн, Цъамадæй цы зæххыхай балхæдта, уый фаг кæй
нал кæндзæн, уый. Уымæ гæсгæ Тотамоны мады фыд,
Уыналы уазæгуаты сæмбæлгæйæ, Цæллагæй бар
ракуырдта, цæмæй Тыкъо Тырсыгоммæ алидза, æмæ йæм
цы стыр зæххыхай ис, уымæй пайда кæна æдзæстхизæй,
куыд сиахс, афтæ.
Тотамон æмæ Мерийæн сæ мад уыдис иунæг чызг.
Зæронд лæгæн йæ цæрæнбонтæ куыд къаддæр кодтой,
афтæ йæ бирæ бынтæ банымадта Тотамон æмæ Мерийы
номыл, ома йæ чызджы цотæн. Цæллаг Тыкъойы зæрдæйы
ахает куы бамбæрста, уæд сразы ис зæронд лæджы фæн-
доныл. Тыкъо йæ каистæ æмæ Мерийы фыды руаджы

37
сарæзта стыр уæладзгуытæ. Мери йын балæвар кодта
æртæ лæппуйы æмæ æртæ чызджы. Лæппуты нæмттæ
хуындысты — Айтег, Абысал æмæ Бидта. Æртæ чызгæй
кæстæр амардис æнахъомæй, фæлæ дыууæйæ мой скод-
той. Абысал æмæ Бидта бинонтæ куы æрхастой, уæд хи-
цæн хæдзæрттæй цардысты Тырсыйы. 18—19-æм æнусты
Айтеджы байзæддæгтæ ралыгъдысты Олгинскæмæ, Абыса-
лы байзæддæгтæ — Джызæлмæ. Бидтайы цоты цот та —
Заманхъулмæ. Тыкъо цардис Айтегимæ. Фыдæлтæй куыд
баззадис, афтæмæй Тыкъо бирæ нæ фæцардис, æвæццæ-
гæн, йæ амæлæт æмбæрста æмæ йæ фырт Айтегæн ба-
фæдзæхста, йæ мад æмæ йæ фыды фарсмæ йæ Уыналы
уæлмæрдты Æрдзимоны куыд баныгæной, афтæ. «Кæд
сæрдыгон амæлон, уæд мын-иу хъæдын хафæнтимæ их
нывæр голджыты æмæ мæ-иу афтæмæй алас Уыналмæ
æмæ мæ баныгæндзынæ мæ мад æмæ фыды фарсмæ».
Айтег йæ фыды фæдзæхст сæххæст кодта. Дыууæ
галдзарм къуприйы хъæды хафæнтæ æмæ ихы тыхтæй
йæ баласта Уыналмæ æмæ йæ йæ мады фарсмæ дыккаг
мардæн баныгæдта Æрдзимоны уæлмæрды. Уыцы уæл-
мæрдты фыццаг ныгæд æрцыдис Цæлладжы бинойнаг
Зембатты Зебæты чызг Айсæду.
Айсæду æмæ Тыкъойы мæлæты фæстæ Цæллаг бирæ
нал фæцардис, уыцы уæлмæрды æртыккагæн та баны-
гæдтой Цæллагæн йæхи. Ныртæккæ уыцы уæлмæрдæн
йæ астæу ис сисæй æхгæд хицæн уæлмæрд, ныгæд дзы
сты Цæлладжы фырттæ Солтанбег, Ларсен, Забег, Мам-
сыр сæ бинойнæгтимæ. Фыццаг хатт Уыналы хъæдын
аргъуан арæзт æрцыдис 1760 азы, сауджынæй дзы куыс-
та гуырдзиаг, йæ ном хуындис Лео, йæ бинойнаг уыд
Цæллагон. Уый домæнмæ гæсгæ Цæллаг æмæ йæ фырттæ
кæм ныгæд æрцыдысты, уый алы фарс самадтой сис.
Уыцы сауджын йæхæдæг дæр ныгæд æрцыдис Æрдзимо-
ны уæлмæрдты йæ бинойнагимæ; цот сын уыдис бирæ.
Ныр дæр ма йæ хонынц «Сауджыны (Леойы) зæппадз».
Уыналы хъæуы хъæдын аргъуан йæхи хардзæй са-
рæзта сауджын Лео. Лео уыдис гуырдзиаг. Тифлисы сау-
джынты скъола каст куы фæцис, уæд ракуырдта, цæмæй
æрвыст æрцыдаид Нузалы хъæумæ сауджынæй, ам
цардис йæ хо — Мызокты чындз. Уыналы хъæуы цæрджытæ
аргъауынмæ цыдысты Нузалмæ. Дагом æмæ Æрхоны ар-

38
гъуантæ ыæма куыстой. Кавказы хицауиуæггæнæг пад-
дзахы бæрнои лæг куы радта уынайлæгтæн сæ хъæуы
аргъуан саразыны бар, уæд дзы Ну залы сауджын Лео
. бар ракуырдта аргъуан йæхи хардзæй саразын. Хъæдæй
конд аргъуан арæзт æрцыдис, ныртæккæ скъолайы агъуыст
кæм ис, уый кæрты.
Фæстæдæр, хъæдын аргъуан куы базæронд ис, уæд
Уыналы цæрджытæ сарæзтой агуыридурæй аргъуан. Уыцы
аргъуан хæлд æрцыдис 1935 азы. Йæ дурæй йын сарæз-
той Уыпалы колхозы бæхдарæп саратæ. Аргъуан куы
фехæлдтой, уæд йæ асины раз зæххæй систой иу сау
чиныг, йæ цъар сæракæй тыгъд кæмæн уыд, ахæм бæзджын
чиныг. Чиныгмæ хаст цыдысты, 1810—1917 азты аргъуа-
ны чидæриддæр аргъуыд æрцыдис, уыдон. Ацы чиныг
æз радтон 1963 азы Налцыджы цæрæг Цæллагты Хæ-
дæхцы фырт Максимæн. 1915—1917 азты уый куыста ацы
аргъуаны сауджыны æххуысгæнæгæй — дьякъонæй. Ацы
хабæрттæ фехъуыстон Максимæй. Уыцы чиныгмæ хаст
æрцыдысты Уыналы приходы хъæутæ: цал хæдзары уыд
алы хъæуы дæр, цал удгоймаджы дзы цардис, цал дæсæ-
тины уыдис хуымгонд зæххытæ алы хъæуы дæр, цас
уыдис алы хъæуы дæр хосгæрст зæххытæ, цас дзы уыдис
фосхизæн зæххытæ 1914 азы кæронмæ (кæс табл.).
Уымæй уæлдай ма Кæсæджы аренды истой 90—95 га
хуымзæххытæ.
Тыкъойы цоты байзæддæгтæ кæд ралыгъдысты бы-
дыры хъæутæм, зæгъгæ, кæстæртæ арæх фæфæрсынц зæ-
ронд адæмы.
Кæй зæгъын æй хъæуы, ацы хабар æнæмæнг бает у
Ирыстон Уæрæсейы паддзахадимæ куы баиу ис æмæ
ирæттæн сæ бартæ хъахъхъæд куы цыдысты алы хуызы
тыхгæнджытæй: цæгатырдыгæй — Кæсæгæй, хуссары-
рдыгæй та Гуырдзыйæ, уæд, ирон адæмæй бонджындæр
(хъæздыгдæр) чи уыдис, уыдон кæсæгæй æлхæнын рай-
дыдтой, быдыры зæххытæй хæстæгдæр æвæрд чи уыдис,
хохы кæм цардысты, уырдæм, уыдон. Уымæй дарддæр
ма паддзахы хицауад хохы цæрджытæн лæвæрдта, кæ-
сæг цы зæххытыл не ’рвæссыдысты æмæ пайда кæмæй
пæ кодтой, уыдон дæр. Зæгъæм, Æрыдоны дон Тилыны
быдырты кæм æнхъæвзы, уыцы дурджын быдыртæ. Тер-
чы доны былты алфамблай къудзиджын æмæ дурджыи

Таб лицее
Хъæуты
нæмттæ
ГТ~
2
3
4
5
6.
7
8
9
10
11
12
13
14
15
Уынал
Холст
Джими
Æрхон
Дæйыхъæу
У. Мызур
Зынцъар
Инджынтæ
Урсдон
Донысæр
Дагом
Цъамад
Быз
Луар
Ксурт
Хæдз.
нымæц
47
13
5
28
18
27
18
6
10
6
19
69
12
25
9
287
Удгойм.
нымæц
246
59
24
181
90
193
72
39
54
37
123
303
81
121
48
?550
Хуым
зæххы-
тæ
12,8
6,7
5,1
17,9
12
14,5
10,1
5,1
5,8
3,4
12
18
3,1
16
7
133,4
Хосгæр-
цытæ
ТТ!
93
12
53
33
52
9
16
22
17
39
48
24
180
20
549
Фосдарæн
зæххытæ
555
205
58
302
240
309
212
53
109
58
230
320
190
320
150 I
2991
зæххытæ — Дзæуджыхъæуæй райдай æмæ Æрæфы доны
былмæ. Кæй зæгъын æй хъæуы, исбон бирæ кæмæ уыдис,
уыдон æлхæдтой дзаджджын зæххытæ дæр — Олгинс-
кæйы, Заманхъулы, Мæздæджы. 19-æм æнусы райдайæ-
ны Кавказы, фæстæдæр та Терчы облæсты хицауад тынг
архайдтой ирон адæмы хæхтæй быдырмæ кæныныл,
уымæн æмæ, хохы цæргæйæ, сæхи сæрибар дардтой æмæ
сæм тынг нæ уæндыдис, куы схæцой, уымæй тарсгæйæ.
Уымæн æмæ хохаг лæгæн, æнæмæнг, йæ зæрдæмæ нæ
фæцыдаид Уæрæсейы паддзахады цардæвæрд, йе ’гъдæут-
тæ. Зæгъæм, дæргъвæтин рæстæг хъазахъаг службæ лаз-
вар кæнын, алы хуызы хъалонтæ фидын æмæ æндæр алы-
хуызон æнæджелбетт æгъдæуттæ æххæст кæнын, кæцытæ
хохы цæргæйæ сæ фыны дæр нæ федтой.

40
Тыкъойæн йæ астæуккаг фырт Абысалы цот Джы-
зæлмæ ралыгъдысты 18-æм æнусы æмбисмæ хæстæг, йæ
кæстæр фырты цот та — Заманхъулмæ. Хистæр фырт
Айтег фæстæдæр ралыгъдис Олгинскæмæ.
Раздæр куыд загътон, афтæмæй Цæллагæн йæ цыппар
фырты цотæй ничи ралыгъдис Уыналæй, суанг цалынмæ
Советон хицауад ралæууыд, уæдмæ. Цæллагты мыггаджы
«бæласмæ» (родословное древо), куы æркæсæм уæд Тыкъо-
йы байзæддæгты нымæц у зынгæ фылдæр, Цæллагæн йе
’ннæ цыппар фыртæн (Солтанбегæн, Ларсенæн, Забегæн,
Мамсырæн) иумæ райсгæйæ цы цот рацыдис, уыдонæй. Уый,
æвæццæгæн, уый амонæг у, æмæ быдырмæ чи ралыгъдис,
уыдонæн сæ амæлттæ зынгæ хуыздæр уыдысты сывæл-
лæттæ хъомыл кæнынмæ. Цæллагты мыггаджы хабæрттæ
фæлтæрæй-фæлтæрмæ цæугæйæ æрхæццæ сты ныры онг.
Æз дзы ацы чиныджы бирæты тыххæй загътон, фæлæ, хъы-
гагæн, зæгъæн ис, æмæ Цæлладжы хистæр фырт Тыкъойы
царды уагæй йæ цоты цотмæ ницы ’рхæццæ ис. Мæн уыр-
ны, мæнæ ахæм зæгъджытæ дæр кæй фæуыдзæн, зæгьгæ,
Цæлладжы цотæй Уыналыхъæуы чи цардис, хабæрттæ
æрмæст уыдоныл баст цæмæн æрцыдысты. 1988 азы мах
сарæзтæм мыггаджы ныхас, хистæрæн равзæрстам нæ
мыггаджы куырыхондæр лæгтæй иуы — Созырыхъойы фырт
Бæтæхъойы. Ныхасы уæнгтæ сты нудæс. Ис дзы, нæ
мыггаджы минæвæрттæ цы хъæуты цæрынц, уырдыгæй бæр-
нон лæгтæ. Æмбырд нæм вæййы афæдз цыппар хатты — алы
æртыккаг мæйæн дæр йæ фæстаг хуыцаубон. Уыцы æмбырд-
тæй иуы баныхас кодтам, цæмæй, нæ мыггаджы цы ха-
бæрттæ уыдис, уыдон, чи куыд зоны, чи куыд æрыхъуы-
ста зæронд лæгтæй, афтæмæй баиу кæнæм æмæ сæ рауа-
дзæм чиныгæй мыхуыры, науæд нæ фидæны фæлтæртæ
зонгæ дæр нал кæндзысты, сæ мыггаг цы уыдис æмæ ца-
вæр æгъдæуттыл хæст уыдис, уый. Уæлладжыры комы нæ
мыггагæй чи цардис, уыдонмæ цы ’гъдæуттæ уыд, уыдон
æз, мæ фыдæлтæй куыд æрыхъуыстон, афтæмæй сæ ацы
чиныджы бæлвырддæр радзурдзынæн. Цæмæн? Чи зоны,
æмæ искæмæ ахæм хъуыды сæвзæра> зæгьгæ, чи цы æгъдау
зоны ныртæккæйы заманы, уый кæнæд. Уымæн уæвæн хъуа-
мæ ма уа, уымæн æмæ йæ алчидæр уыны, исты хабар кæн-
гæйæ бирæ рæтты, хистæрæн æвзæрст чи вæййы, уый куыд
ныссуйтæ вæййы, æгъдæуттæ бæлвырд кæй нæ фæзоны,
уый тыххæй. Фылдæр хатт, циндзинады цы æгъдæуттæ ис,

41
уыдон бирæ зæронд лæгтæ бахассынц зианы æгъдæуттæм
дæр, æмæ уый раст нæу. Куыд зонæм, афтæмæй, цард куыд
ивгæ цæуы, афтæ æгьдæуттæн дæр æнæ ивгæ нæй. О, уый
раст у, фæлæ æгьдæуттæй адæмы раст фæндагыл чи аразы
сæ царды сын æххуыс чи у, уыдон рох кæнын нæ хъæуы.
Уыимæ сæ кæнын хъæуы афтæ, цæмæй æхсæнадон цард,
паддзахадон цардæвæрд куыд нæ хъыгдарой, халой. Цæл-
ладжы байзæддæгтæ (Цæллаг йæхæдæг дæр) Уæлладжы-
ры комы цæрæг мыггæгтимæ куыд лæгьз цард фæкодтой,
уый тыххæй цы дæнцæгтæ æрхастон, дзырдæн зæгъæм,
Цæллаг Уыналмæ лидзынвæнд куы скодта, уæд æм цы
уырыссаг уазæг уыд — Федорка, уый дзы хъазгæйæ ахæм
æгьдау куырдта — Уæрæсейы паддзах, дам, йæхи къухæй
йæ фырты (кæцы паддзах: Иван Грозный, Петр I, Борис
Годунов?) амардта кæйдæр залйаг калмы дзыхæй, æмæ ца-
лынмæ ууыл мæй рацæуы, уæдмæ махмæ йæ бынатæй ничи
фезмæлы. Цæллагæн Федорка чи уыдис? — Далæ, кæцæй
æрбафтыди, уый бæрæг дæр куы нæ уыдис, йæ адæмы
паддзах ирон адæммæ уыцы рæстæг цы бар дардта? Ницы.
Фæлæ Цæллаг банымадта йæхицæн хæсыл, æгъдауыл æмæ
йæ уазæджы, йæ фырты æрдхорды зæрдæхудт нæ райста, —
бафæстиат ис Уыналмæ алидзыныл. Уый фæстæ Федорка
Цæллагæн, цалынмæ йæ мæсыг амад фæцис, уæдмæ уæхс-
куæзæй хорз мыздыл фæкуыста. Ноджы иннæ хабар: Бицъо-
ты Хъырым Дарйайы куы аскъæфта, уæд ыл Цъамады цæр-
джытæ хъоды бакодтой æмæ йæ хауæггаг фæкодтой хъæу-
бæстæй. Уый ууыл дзурæг у, æмæ Цæллагты мыггагæн
аргъ куы нæ кодтаиккой æндæр мыггæгтæ, уæд чызгыскъæф-
джытæй фылдæр цы уыдис уыцы рæстæг. Куыд зонæм,
афтæмæй Дæллаг Уыналы цардис æрмæстдæр Цæллагты
мыггаг, æндæр мыггæгтæй дзы ничи цардис. Уыцы рæстæг
Годжитæ цардысты Æрхоны. Уыдис сæм хæрæфырттæ нæ
мыггагæн. Цæллагты Майрæмы хистæр хо уыдис дæйы-
хъæуккаг Годжиты чындз. Хæрæфырттæ куы рахъомыл
сты, уæд дзы сæ иу йæхи бафæдзæхста йæ мады ’фсымæр
Майрæмыл. Уый уыдис Годжиты Мысырыхъойы фыд. Май-
раем йæ хæрæфырты курдиатыл дыууæ нал загьта. Афтæ-
мæй Годжитæ баисты уынайлаг. 18-æм æнусы кæронæй
фæстæмæ Уыналы цардысты Тахохтæ. Тахохты Дыдто,
Закар æмæ Савели уыдысты Толæфы фырты фырттæ. То-
лæф уыдис Дæллагхъæуы цæрæг. Уæллаг Зджыды куыста
хъæуæн фосгæсæй, йæ мад æмæ йæ фыд куы амардысты,

42
уæд. Базонгæ ис Цæллагты Будзиимæ, уымæн йæ мады
’рвадæлтæ цардысты Уæллаг Зджыды. Будзи æмæ Толæф
скодтой æфсымæртæ. Будзи йæ æрхуыдта Уыналмæ, йæ
зæххæй йын бахай кодта, æмæ цæргæйæ баззадысты Уыналы
хъæуы Толæф æмæ йæ байзæддæгтæ. Иу дзырдæй афтæ
зæгъæн ис — фыдæлты фарн мæрдтæм нæ цæуы: ома, кæд-
дæр Цæллагæн Баскаты Андырыхъо йæ зæххыхайæ цæст-
уарзонæй бахай кодта, æмæ уый Цæлладжы байзæддæгтæ
алкæддæр дардтой сæ зæрдыл.
ВЕРА ТАУХЪАНЫ ФÆДЫЛ КУЫД АЛЫГЪДИС
Цæллагты мыггаджы царды цы хабæрттæ уыдис, уыдон
æмбырдгæнгæйæ мын 87-аздзыд Мæрзойты Хазырæт —
Цæллагты Созырыхъойы чызг ахæм таурæхъ ракодта.
Цæвиттон, революцийы размæ кæцы аз уыдис, уый нал
хъуыды кæнын бæлвырдæй, фæлæ Уыналмæ скъолайы хи-
цауæй Стъараполы гимназ фæуыны фæстæ æрвыст æрцыд
Габысты Таухъан, зæгъгæ, иу бæрзонд æмæ хæрзконд са-
лыгæйрдæйнаг лæппу. Уыцы рæстæг Хетæгкаты Къостайы
хъæппæрисæй Кавказы облæсты хицау радта лæппутæ æмæ
чызджытæн иумæ иу скъолайы ахуыр кæныны бар. Ца-
лынмæ уыцы бар лæвæрд æрцыдис, уæдмæ чызджытæн
ахуыр кæныны бар уыдис æрмæстдæр, Дзæуджыхъæуы
æмæ Стъараполы чызджытæн цы сæрмагонд скъолатæ
уыдис, уым. Фæлæ хохы хъæутæй чи уагъта йæ чызджы
ахæм дард ранмæ. Уымæ гæсгæ аргъуаны скъолайы ахуыр
кодтой чызджытæ дæр æмæ лæппутæ дæр. Æцæг чызджытæ
бадтысты хицæн къласы. Цæллагты лæгтæй чидæртæ сæ
чызджытæн скъоламæ цæуыны бар радтой. Афтæ Алыксы
дæр йæ чызджытæ Вера, Салфетка, Дунка, Надя — Пагæ-
ты Гайты у с — æмæ Женяйы бакодта Уыналы скъоламæ.
Верайыл цыдаид 16—17 азы. Скъолайы хицау Габысты
Таухъан йæхæдæг дæр бирæ хистæр нæ уыдис, хистæр кълæс-
ты цы скъоладзаутæ ахуыр кодта, уыдонæй. Лæппутæй та
йæхи æмгæрттæ чи уыдис, ахæмтæ дæр уыдис.
Вера уыдис рæсугъд, саухил, урсцъар чызг, ахуыр
кодта зæрдиагæй æмæ Таухъаны зæрдæмæ тынг фæцыдис,
фæлæ куыд æгъдауæй бамбарын кодтаид чызгæн йæ зæр-
дæйы уаг, уымæн ницы фæрæз ардта, уæдæ мыл искæйы
зæрдæ куы фæхуда, ахуыргæнæг уæвгæйæ æрыгон чыз-
гæн йæ сæр зилын кæны, зæгъгæ. Верайæн йæхи зæр-

43
дæмæ дæр тынг цыдис Таухъан (зæрдæмæ чи нæ фæцæуа,
ахæм лæппу, мыййаг, нæ уыдис; Уыналы чызджытæй би-
рæртæ сусæг уарзондзинады арты сыгъдысты, фæлæ ма-
радз æмæ бауæнд дæ зæрдæйы уарзт раргом кæнын —
адæмæн фидиссаг фæуыдаид). Таухъан цардис Дристæм,
æмæ Дрисæн та йæ чызг Уæлга моймæцыд нæма уыдис,
Вераимæ æмгæрттæ уыдысты. Иу бон Вера йæхи нал бау-
рæдта æмæ йæ сусæг уарзт схъæр кодта Уæлгайæн. Уæлга
чызджы нæ бафæрсгæйæ Таухъанæн Верайы сусæг уарз-
ты хабар ракодта. Уый адыл чызг æмæ лæппу сæ кæрæд-
зийы бамбæрстой æмæ æмгъуыдтæ кодтой, Таухъан минæ-
вæрттæ кæд барвитдзæн Алыксыйы хæдзармæ, ууыл. Ца-
лынмæ ракæ-бакæтæ кодта Таухъан, уæдмæ Алыксы
Верайы радта Сопойты Иласæн — Салыгæрдæны цæрæгæн.
Алыксы æмæ Аслæнджери уыдысты кæнгæ æфсы-
мæртæ, уымæ гæсгæ сæ бинонтæ дæр кæрæдзиимæ цар-
дысты тынг æнгом, Вера Аслæнджерийы фырт Созыры-
хъомæ бахатыд, цæмæй йæ фервæзын кæна ацы тыхмийæ.
Созырыхъо хабар куы бамбæрста, уæд фæдзырдта
Майрæмы фырт Афæхъомæ æмæ йын загъта: «Тагъд Тау-
хъанимæ бæхтæ æрцæттæ кæнут æмæ Майрæмдоны бы-
лыл дыууæ æнгузы бын æнхъæлмæ кæсут, æз уæм фæ-
хабар кæндзынæн, чызджы кæцæй ахæсдзыстут, уый».
Созырыхъо Верайы изæрдалынгты сæхимæ схуыдта æмæ
йæ бамбæхста сæ уæладзыджы бинаг агъуысты.
Уыцы рæстæг Сопойтæ æрбаластой сау гал, стæй
чындзæн æмæ бинонтæн цыдæриддæр лæппуйы хæдза-
рæй фæлыст æмбæлы, уыцы лæвæрттæ. Дыккаг бон чындз-
хæсджытæ æрбацыдысты. Чындзæхсæв йæ тæккæ тын-
гыл куы уыдис, уæд къухылхæцæг æмæ æмдзуарджын,
нæ хойы фенæм, зæгъгæ, агурын байдыдтой Верайы,
фæлæ — кæм. Вера фесæфтис. Чидæр сын загъта, дысон
Дристæм уыдис Уæлгаимæ, зæгъгæ. Дристæм куы ссы-
дысты, уæд нæдæр Уæлга уыдис хæдзары, нæдæр Вера.
Уæлгайы мад Икъянмæ бартхъирæн кодтой — нæ чындзы
нын куы нæ ссарат, уæд Уæлгайы ахæсдзыстæм, зæгъгæ.
Икъян Микъалатæм бауад Уæлгайы уырдыгæй ракодта
æмæ йæ Хъайтыхъоты скъæты кæвдæсы бамбæхста, ца-
лынмæ Сопойтæ нæ басабыр уой, уæдмæ.
Сопойты чындзхæсджытæ куы бамбæрстой, сæ
чындзы сын чидæр аскъæфта, уый, уæд ма æртхъирæнтæ бæргæ
кодтой, фæлæ сæ Цæллагты фæсивæд æрсабыр кодтой.

44
Чындзхæсджытæ сæ кусæрттаг æмæ чындзы лæвæрттæ
фæстæмæ бацагуырдтой, æмæ сын сæ радтой, æрмæст
сын сау галы бæсты радтой сырх гал. Афтæмæй чындзхæс-
джытæ Салыгæрдæнмæ чындзы бæсты сырх гал æрлас-
той. Алыксыйæн мыггаджы зæронд лæгтæй чидæртæ ба-
уайдзæф кодта, хорз нæ бакодтай зæгъгæ, чызджы
фæрсгæ уæддæр бакодтаис. Фæлæ Алыксы загьта: «Æз
Габысты минæвæртты кæд аздæхтон мæ хæдзарæй, уый
зæгъут, уæдæмæ хъавæгæй æвзидæг фæраздæр вæййы».
Таухъан, Афæхъо æмæ Вера Инджынты Зембаттæм
фесты иу-æртæ боны, уый фæстæ скодтой чындзæхсæв
Салыгæрдæны. Цæллагты чызджытыл Сопойтæ сæвæрд-
той ном «алидзатæ». Уырдыгæй фæстæмæ Цæллагтæ сæ
чызджыты иу цалдæр азы скъоламæ нал ауагътой, фыссын
кæй зонынц, уый, дам, фыдбылызы хос у, зæгъгæ.
Созырыхъойы чызг Хазырæт та мын Дрисы хо Ко-
серы лæппу — Цопанты Дæхцийы тыххæй ахæм хабар
радзырдта. Цæллагты Темболат Тебойы фырт, Цæллаг-
ты Хаджумар Хазбийы фырт æмæ Цопанты (Кæлуты)
Дæхци Хъарсы уыдысты хъазахъаг сидты. Сæ службæйы
кæрон куы ’рхæццæ, уæд, нæ хæдзæрттæм афтид къу-
хæй куыд аздæхæм, зæгъгæ, æххуырсты бацыдысты тур-
каг хъæздыг сæудæджергæнæгмæ. Уыдис æм стыр нау
æмæ Туркæй Уæрæсемæ æрвыста Хъырымыл хойрæгтæ.
Æртæ лæппуйы уыцы науы фæкуыстой уæхскуæзæй. Сæ
мызд куы райстой, уæд сæ хæдзæрттæм рафæндараст сты
Гуырдзыйыл. Науы кæм куыстой, уым семæ куыста нау-
тæрæджы хæдивæгæй Гобиджашвили Гиви, зæгъгæ. Уый
дæр семæ рацыдис Тифлисы онг. Æмæ фæхицæн сты уым.
Фæлæ Гиви сусæгæй сæ фæд-фæд рацыдис Тифлисы кæ-
ронмæ æмæ сæ æрурæдта иу цалдæр лæппуимæ. Æрдомд-
той сæ, цæмæй се ^щатæ раттой. Дæхци хистæр уыдис
Сабанæй дæр æмæ Куыдзойæ дæр. Абырджытæн дзуапп
радта, цæй æхца нæм ис, зæгъгæ. Уыцы рæстæг
Гобиджашвили йæхи раргом кодта (уæдмæ сæм йæ цæсгом нæ
равдыста) æмæ сæм дзуры: «Уæ дзыппыты ис иу мин
соммæ хæстæг. Æриут сæ ардæм æмæ дзæбæхæй уæ хæ-
дзæрттыл сæмбæлдзыстут. Куы нæ раттат æхца, уæд та
уын, уæ мард чи аласа, уый дæр нæ уыдзæн, æмæ ам
бамбидзыстут». Уыцы ныхæстæм Куыдзой нал фæхъуы-
ста кæронмæ, фæлæ ливорæй бахста абырæджы. Сабан
та хъамайæ барæхуыста, хæстæгдæр æм цы абырæг лæуд

45
фæцис, уый. Цалынмæ иннæ абырджытæ æрчъицыдтой,
уæдмæ æртæ лæппуйы æхсæвы тары цыдæр фесты. Абыр-
джытæ Сабан, Куыдзой æмæ Дæхци, цъыхыры кæм фæ-
мидæг сты уыцырдæм æхсын райдыдтой. Дæхци тыхджын
цæфтæ фæцис, нæмыг суад йæ бæхбæттæн æмæ йæ уæра-
джы сæр. Сабан æмæ Куыдзой цъыхырыйæ æхстой æмæ
ма абырджытæй иу амардтой, фæлæ иннæ дыууæ сæ мæрд-
тæ ныууагътой, афтæмæй кæмдæр фæтар сты. Лæппутæ
Дæхцийæн йæ цæфтæ бабастой æмæ йæ баластой Оны
калакмæ. Абырджытæ нæ куы агурой, уымæй тæрсгæйæ
сæхи бафæстиат кодтой иу сомихагмæ, йе ’фсымæр Дзæу-
джыхъæуы кæмæн цард, ахæм лæгмæ. Дыууæ къуырийы
фесты афтæ Оны калачы. Куы бамбæрстой, ничи сæ агу-
ры, уый, уæд файтон балхæдтой, æмæ Дæхцийы æхсæ-
выгæтты æрластой йæ хæдзармæ Æрхонмæ.
Дæхци куы амард, уæдæй фæстæмæ бирæ рæстæг ра-
цыдис. Йæ фæстæ баззад йæ идæдз бинойнаг. Иу бон
Беккуызарты Тотыры фырт Додта йæ куыстмæ Мызурмæ
фæцæйцыдис. Хъæздоны фосдарæн фæзы размæ куы
æрбахæццæ ис, уæд кæсы, æмæ Дæхцийы цыртыл иу
зæронд ус ныддæлгом æмæ сусæг хъарджытæ кæны. Дод-
тамæ уый диссагау фæкастис, уæдæ ай цы диссаг уа,
зæгъгæ, раджы куы фæмард ис, ныр ыл дæс æмæ цыппа-
рыссæдз азæй уæлæмæ куы цæуы, уæд ыл афтæ чи хъар-
джытæ кæны, зæгьгæ... «Машинæ баурæдтон æмæ схыз-
тæн уæлбылмæ, цырты цурмæ хæстæг бацыдтæн, мæ
къухтæ æруагътон, афтæмæй æнхъæлмæ кæсын, хъарæг-
гæнæг зæронд ус мæ кæд фендзæн, уымæ. Куы мæ фед-
та, уæд йæ хъарæг ныууагъта, мæнæй хатыр ракуырдта
æмæ загъта: «Мæ сæрыхицау куы фæмардис, уæд ма тынг
æрыгон уыдтæн æмæ, æгъдаумæ гæсгæ, мæ зæрдæйы су-
дзæгтæ никуы суагътон, фæлæ ныр базæронд дæн, æмæ
мыл дæ зæрдæ ма фæхудæд, — загъта, стæй мæ бафар-
ста: — Дæ рын бахæрон, кæмæй дæ, уый мын зæгъ æмæ
мæ дæлæ фæндагмæ ныххæццæ кæн. Цæстæй хорз нал
уынын, æндæр мæ уæрджытыл нырма мæ бар цæуы».
Мæ мыггаг Беккуызартæй у, уый йын куы загътон, уæд
мæм æваст хæрдмæ скастис æмæ загъта: «Дæхи мын ма-
уал амон. Ды Тотыры фырт уыдзынæ». Мæнæй дзуапп
нæма фехъуыста, афтæмæй мæ æрбахъæбыс кодта æмæ
йæ цæстысыгтæ æргæр-гæр кодтой. Нырхæндæг ис, аф-
тæмæй мын загъта: «Æз та уæдæ дæ хо дæн, кæд мæ ацы

46
дунейыл ничиуал зоны, уæддæр». Йæхи мын куыд баца-
мыдта, афтæмæй разындис мæ фыд Тотыры фыды хо.
Уыцы заман ыл цыдис ПО азы».
САСТ РÆХЫС
Цæллаг Хъæздоны куы æрцардис Баскаты Андырыхъойы
зæххыхайыл æмæ йæ хæдзæрттæ конд куы фесты, уæд ын
Андырыхъо иу бон загьта: «Дæ фыдæлты рæхыс Зилаха-
рæй нæ рахастай, уый зонын, уæ агъуыстытæ уын Кæсæ-
джы тугцъиртæ кæй басыгьтой, уымæ гæсгæ, фæлæ, Хуы-
цау лæгæн цы хъысмæт саккаг кæна, уымæй ирвæзæн нæй.
Махмæ, Ксурты ацы хуыцаубон Хуыцауы дзуары бæрæг-
бон уыдзæнис, æмæ Мады-Майрæмæн æртæ кæрдзыны æмæ
къусы дзаг бæгæны сцæттæ кæнын кæн, хатыр ракур
Хуыцауы дзуарæй, уæ хæдзары рæхыс кæй фесæфтис, уый тых-
хæй. Уый фæстæ фæцæудзыстæм Ходмæ, æмæ дын Дзуг-
койты Сафарæн йæ куырдадзы скæнын кæндзынæн ног рæ-
хыс. Сафары рæхыс æхсиды æрмæстдæр æлутоны».
Андырыхъо Цæлладжы базонгæ кодта Сафаримæ, æмæ йын уый
скодта тохынайы рæхыс. Цæллаг Уыналмæ куы æрлыгьдис,
йæ хистæр фырт Тыкъо та Тырсымæ, уæд уымæн дæр
Сафары куырдадзы скæнын кодта ног рæхыс. Афтæ иннæ лæп-
путæн дæр — чи са куыд кодта бинонтæ, афтæ дзы алкæмæн
дæр саразын кодта рæхыс. Фыдæлты æгъдаумæ гæсгæ, фыд
хъуамæ цæргæйæ баззадаид хистæр фыртимæ, фæлæ Цæл-
лаг кæддæр йæхицæн цы рæхыс саразын кодта, уымæн иу
куывды бон æгæр стыр уæзæгтæй йæ къадз асастис, æмæ
йæ нымд кæнгæйæ Тыкъо нæ бакуымдта, саст къадзимæ мæ
рæхыс нæ хъæуы, зæгъгæ. Фыдсыл, дам, йæ маст искæуыл
куы фефтауы, уæд, дам, афтæ фелгъиты: «Дæ рæхысы къадз
асæттæд». Уый та, æргом тæлмац кæнгæйæ, афтæ у, ома
хæдзары рæхысы къадз куы асæтта, кæннод исты æгьдауæй
куы фесæфа, уæд, дам, уыцы бинонтæ вæййынц æнамонд,
кæнæ та сыл рæстæгæй-рæстæгмæ исты фыдбылызтæ фæ-
цæуы. Уымæ гæсгæ Цæллагæн йæ фырттæй ничи куымдта
йæ фыды рæхыс йæ тохынайыл ауындзын, аг ауындзгæ кæ-
уыл фæкæнынц, уыцы къадз саст кæй уыдис, уымæ гæсгæ,
фæлæ кæстæр сразы ис. Уый та уыдис, цæргæ кæимæ баз-
зад Цæллаг, уыцы фырт. Рæхыс ма абон дæр æнæхъæн у,
ис Цæлладжы байзæддæгтæй иуы хæдзары. Кæй хæдзары
ис, уый зонынц Цæллагтæ иу цалдæрæй. Ацы чиныг бакæс-

47
джытæй курæм, цæмæй рæхыс кæй хæдзары ис Цæллагтæй,
уый нын æй фехъусын кæна, уый курæг сты нæ мыггаджы
ныхасы уæнгтæ дæр. Цымæ цал мыггагмæ ис ныртæккæ ахæм
рæхыстæ? Иу цалдæр азы размæ бафарстон Хæдæхцы фырт
Максимы æмæ уымæй фыццаг хатт фехъуыстон, Цæллаг
кæцы фыртимæ баззадис цæргæ æмæ уыцы рæхыс кæй хæ-
дзары ис, уыдæттæ. 1949 азы æз уыдтæн фæстагдæр хатт
Уыналы æмæ йæ федтон, кæй хæдзары уыдис, уыдонæн сæ
сарайы ауыгъдæй. Афтæмæй æз базыдтон, нæ мыггаджы
фыдæл Цæллаг йæ фырттæй кæимæ баззад цæргæ, уый.
ИКЪЯН КЪОСТАИМÆ КУЫД БАЗОНГÆ ИС
Икъаты Бесæйы чызг Дзыгкын, цалынмæ Цæллаг-
тæм æрцыдис моймæ, уæдмæ уыдис Тотиты Акимы хис-
тæр æфсымæр Микъалайы (Авдаке дæр æй хуыдтой) би-
нойнаг. Микъала куы амардис, уæд æй ракуырдта Ахмæ-
ты фырт Дрис. Дзыгкын уыдис мæ фыды мад. Йæхицæй
йын фехъуыстон 1952 азы ахæм хабар.
1896 азы Хетæгкаты Къоста, мæ мад æмæ хæстæджы-
ты мæрдтыл мæ къух бавæрон, зæгъгæ, æрбацыдис Нары
хъæумæ.
Салыгæрдæнмæ куы схæццæ, уæд бацыдис йæ мыггагæй
иу хæдзармæ æмæ уым бадгæ баййæфта Цæллагты Черме-
ны. Сæ кæрæдзийы зыдтой тынг хорз. Чермен Стъарапо-
лы гимназы ахуыр кодта, афтæмæй, скъолайæн цавæрдæр
бæрæгбон уыдис, æмæ уым базыдтой кæрæдзийы. Кæрæ-
дзиуыл тынг фæцинтæ кодтой. Къоста иу мæйы размæ йæ
иу писмойы Лабæйæ Салыгæрдæнмæ фыста Нарыхъæумæ
ссæуынмæ кæй хъавы уый фæлæ кæд, уый бæлвырд нæ
ныффыста. Уымæ гæсгæ Чермен æрбацыдис фæрсæг Къо-
стайы ’рвадмæ. Гъе æмæ ам Къоста æмæ Чермен хæрхæм-
бæлд фесты. Чермен уыдис бидаркæйы, æмæ Уæлладжы-
ры комы иумæ цыдысты Уыналмæ Чермены хæдзармæ.
Уыналы хидмæ куы æрбахæццæ сты, уæд Къоста Черме-
нæй хатыр ракуырдта æмæ йын зæрдæ бавæрдта, Нары
хъæуæй куы раздæха, уæд æнæмæнг кæй бабæрæг кæн-
дзæн Чермены йæ хæдзары, уый. Иу-дыууæ боны уыдзы-
нæн дæ уазæг, зæгъгæ. Чермен тыхджынæй нал сдзырдта,
кæд æй тагъд цæуын хъæуы, уый æнхъæлæй, фæлæ йын
йæхимæ радта бæхы бози æмæ йын загъта, зæгъгæ, ацу
уыциу цыдæй мæ бидаркæйы æмæ фæстæмæ дæр ам ра-

48
цæудзынæ. Къоста арфæ ракодта Черменæн æмæ йæхæ-
дæг ацыдис йæ фæндагыл. Нузалмæ куы бахæццæ ис, уæд
Микъала йæ хæдзары дуармæ бадтис æмæ Къостайы ба-
зыдта. Йæ бæхы рохыл ын фæхæцыдис, Къоста æрхызти
зæхмæ бидаркæйæ, æмæ кæрæдзийыл ныттыхстысты,
афтæмæй цинтæ кæнгæ бахызтысты хæдзармæ. Дзыгкын
уазæджы размæ рауад æмæ, Къостайы куы федта, уæд йæ
цуры æрлæууыд æнæдзургæйæ. Уымæй размæ Микъала-
йæн йæ бинойнаджы никуы федта Къоста æмæ йын йæхи
бацамыдта. Дзыгкын ын йæ сæрыкъулæй ацамыдта, зо-
нын дæ, зæгъгæ. «Цæмæй мæ зоны, бинонтæ куы ’рхас-
тай, уæдæй абоны онг куы никуыуал уыдæн нæхирды-
гæй, уæд», — бафарста Къоста Микъалайы. Уый загъта:
«О, Къоста, Нарыхъæуы уæлвæзæй, мæкъуылтæ ласгæйæ,
куы ратылдыстæм æд бæхтæ, уыцы хабар ын дзырдтон
кæддæр Икъянæн, æмæ ныл худæгæй йæхи схаста, цæй
æнарæхст ирæттæ стут, зæгьгæ». Микъала Къостайы нал
ауагъта уыцы бон Нармæ, куы йæм бакаст йæ фæлмаст
хуызмæ, уæд æй дзурын дæр нал суагьта уыцы бон Нармæ
ацæуыны тыххæй. Бирæ фæбадтысты, æрæмысыдысты се
’рыгоны бонтæ. Къоста æрæджыдæр цы æмдзæвгæтæ ныф-
фыста, уыдон кастис фæтæгены цырагъы рухсмæ, æз та
уыцы агъуысты пецы цур лæууыдтæн æмæ йæм лæмбы-
нæг хъуыстон. Пецмæ хæстæг лæуд фæдæн, æмæ, мæ раз-
дарæнæн йæ сыгъды смаг куы ссыдис, уæд æй фæхъуыды
кодтон, мæ раздарæн кæй сцæйхæцыдис, уый», — дзырд-
та Дзыгкын. Къоста æнкъардхуызæй дзырдта: «Дзæу-
джыхъæумæ цавæрдæр газетмæ æрбарвыстон Лабæйæ
æмдзæвгæтæ, æмæ сæ æз куыд ныффыстон, афтæ нæ,
фæлæ æндæрхуызыты рауагътой. Знон уыдтæн газеты хи-
цаумæ, æмæ мæ мæстæйдзагæй рарвыста.
Салыгæрдæнæй Уыналмæ Цæллагты Черменимæ æрба-
цыдтæн, уартæ уыцы бидаркæ æмæ бæх дæр уый сты. Мемæ
цæуинаг уыдис, æз дæ бахæццæ кæнон Нармæ, зæгъгæ,
фæлæ йæ нæ рауагътон, райсом æй Дзæуджыхъæумæ цæ-
уын хъæуы куыстмæ æмæ уый тыххæй. Бафæдзæхстон ын,
цæмæй, цы ног æрмæг ныууагътон ныммыхуыр кæнынмæ
газеты, уымæ йæ цæст фæдара. Йæ мыггагæн кад æмæ на-
мыс чи кæны, ахæм лæг у Чермен», — дзырдта Къоста, иу
рæстæджы йæ дзырд фæуагьта æмæ мæ афарста: «Скъо-
лайы нæ ахуыр кодтай?» Мæ бæсты йын дзуапп радта
Микъала: «Æрхоны дыууæазон скъоламæ цыдис, фæлæ мæнæ

49
Тотитæм ралыгъдис чындзы». Уыцы ныхæстæм æз феф-
сæрмы дæн æмæ сæ цурæй ралыгьдтæн. Къоста та Микъа-
лайæн бауайдзæф кодта, Нузалы аргьуаны скъоламæ йæ
цæуылнæ уадзыс цæуын, зæгъгæ. Бирæ цыдæртæ ма фæ-
дзырдтой дыууæ æрдхорды, фæлæ сæ цурмæ нал бауæн-
дыдтæн цæуын æмæ нæ базыдтон, цæуыл ма дзырдтой,
уый. Иу афон мæм фæдзырдта Тотиты лæппу (афтæ хуыд-
та йæ мойы Дзыгкын) æмæ мын рахæссьш кодта тасы тæвд
дон Къостайæн йæ къæхтæ æхсынмæ. Йæ цуры йын æрæ-
вæрдтон тас тæвд донимæ, æмæ йæ дзабыртæ куы раласта,
уæд мæм Тотиты лæппу йæ цæстæй ацамыдта, йæ къæхтæ
йын ахс, зæгьгæ, фæлæ æз дзуццæджы куы æрбадтæн, уæд
Къоста слæууыд æмæ мæм дзуры: «Ахæм æгаддзинад мæ
сæрмæ не ’рхæсдзынæн», — æмæ цалынмæ йæ цурæй нæ
ацыдтæн иуварс, уæдмæ не ’рбадти бандоныл. Райсомæй
æфсымæрты кæстæр Аким арæвдз кодта бидаркæ, æмæ
Къоста арастис Нармæ. Загъта ма: «Æртæ бонæй фыл-
дæр фæуынмæ мын рæстæг нæй æмæ, фæстæмæ куы
раздæхон, уæд сымахмæ æнæ ’рбауайгæ нæ фæуыдзынæн».
Къуыри рацыдис, фæлæ Къоста нæма раздæхт Нарæй. Уæдæ
кæд æнæ мах фенгæ ацыдис, зæгъгæ, Микъала Уыналмæ
Черментæм ныццыдис уыдонæн сæ бидаркæ уæддæр ба-
кодтаид, зæгъгæ. Чермен хæдзары нæ уыдис, фæлæ йæ
бинойнаг Гызат загъта, кæй нæма уыдис Къоста уыдонмæ,
уый. Микъала фæстæмæ Нузалмæ раздæхтис, сæхимæ бам-
барын кодта хабар æмæ Къостамæ бæрæггæнæг арастис
Нармæ. «Иу чысыл дурыны дзаг нæм уыдис арсы сой, æмæ
йæм уый радтон, — дзырта Дзыгкын. — Æхсæвиуат куы
бакодта махмæ, уæд фæсæмбисæхсæвæй бонмæ арæх хуы-
фыдис, бæрæг уыдис, таргьæнджын кæй уыдис, уый. Уымæ
гæсгæ йын арвыстон арсы сой». Тотиты лæппу Нармæ куы
ссыдис, уæд афарста иу хъæуккаг лæджы, Къоста ма ам ис
æви ацыдис, зæгъгæ. Куы йын бамбарын кодта, фæрын-
чын, зæгъгæ, уæд фæтагъд кодта. Къоста хуыссыдис æмæ
сур улæфт кодта. Фæлæ Микъалайы куы федта, уæд йæ
къæхтæ йæ хуыссæнæй æруагъта. Микъала йæ æрхуыссын
кодта фæстæмæ. Уыцы æхсæв уым баззадис Микъала дæр,
фæлæ дыккаг бон Къоста загъта: «Ницыуал мын у, æмæ
иумæ цом». — Æрцыдысты Нузалмæ иумæ. Дыккаг бон
баззади Нузалы хъæуы Микъалатæм. Æртыккаг бон ра-
цыд Уыналмæ, уым фæци дыууæ боны Цæллагты Черме-
ны хæдзары. Къоста фæрафæрс-бафæрс кодта Чермены бирæ
4 Цæллаггы Къ

50
хъуыддæгты тыххæй. Уыналæй куы рацæйцыд, уæд ын йæ
размæ рахаста фынджы дзаг — Цæллагты Хъайтыхъойы
бинойнаг Габанон йæ чысыл лæппуйы къухыл хæцгæйæ.
Цалдæр азы размæ йыл сæвæрдтой Къостайы ном. Къоста
гыццыл лæппуйы йæ къухтæм систа æмæ йыл фæцин кодта.
Иæ кой йын хъуыста, йæ ном ыл фæсаууонмæ кæй
сæвæрдтой, уый зыдта фæлæ йæ уынгæ никуы фæкодта.
Габанон йæ чысыл лæппуимæ суанг хиды размæ фæ-
цыдысты Къостаимæ æмæ йын уым фæндарст загътой.
«ХЪЫСМÆТ ХУЫЦАУÆЙ АРАЗГÆ У, ЛÆДЖЫ
ЦАРД ТА ЛÆГÆН - ЙÆХИЦÆЙ», - ЗАГЪТА КО-
ЧИЙЫ ФЫРТ ДЖЕНАРДЫХЪО ЙÆ ЦОТÆН
Уыдис 1865 аз, Дзæуджыхъæуæй Уæлладжыры коммæ
æрвыст æрцыдис Терчы облæсты бæрнон лæг Ашот Тер-
Саакян. Уыналы хъæумæ дæр æрбацыд æмæ бацагуырдта
хъæуыхицау Тауболаты. Равдыста йæм гæххæтт, кæцы-
ран фыст уыдис Терчы облæсты хицауы домæнтæ, цæмæй
Уыналы хъæуыхицауимæ сбæлвырд кæной 19—20 азы
кæуыл цæуы, ахæм лæппутæ 18 хъазахъаг службæмæ —
Турчы арæнтæ хъахъхъæнынмæ. Æцæг уыцы 18 лæппуйæ
æртæ хъуамæ рагагъоммæ конд æрцыдаиккой æфсæддон
скъоламæ, цæмæй сахуыр кодтаиккой арæн хъахъхъæныны
æгъдæуттæ. Скъолайы ахуыр кæнын хъуыдис æртæ мæйы.
Скъола каст фæуыны фæстæ арæнтæ хъахъхъæнгæйæ хъуа-
мæ истаиккой мызд 5 сомы, иннæ æнахуыргонд салдæт-
тæй уæлдай. Салдатæн мызд фыстой иу сом æмæ æртæ
суарийы. Бирæ алыхуызон къамистæ ацæуыны фæстæ 18
лæппуйы æхсæнæй æвзæрст æрцыдысты, скъоламæ кæй
арвыстаиккой, уыдон: Цæллагты Дженардыхъо, Габанты
Сæлæмырзæ æмæ Хъайттаты Тете. 18 лæппуйы Тер-Са-
акян нылласта Прохладнæмæ, æмæ уым æрбынат кодтой,
цалынмæ Терчы облæстæй кæй кодтой хъазахъаг сидтмæ,
уыдон иууылдæр æрæмбырд уыдаиккой. Æхсæвиуат
кодтой иу стыр хъæдын хæдзары, йæ алыварс уыдис бæр-
зонд забор, ахизæи дзы ницыхуызы уыдис. Дыккаг рай-
сом сæ сæхи æхсынмæ куы фæцæйкодтой, уæд
Дженардыхъо ссардта стыр хæмпус чыссæ, æхцайæ тыхнад чи
уыдис. Йæ къухы йæ систа æмæ хъæр кæны: «Йæ чыссæ
кæмæн фесæфт?» Йæ цурты чи цыдис, уыдонæй чыссæ

51
йæхи ничи хуыдта. Уазæгуаты хæдзары размæ куы æрба-
цыдис, уæд та хъæр кæнын байдыдта: «Иæ чыссæ кæмæн
фесæфтис?» Уæладзыгæй ауыдта Тер-Саакян Дженарды-
хъойы æмæ рудзынгæй уыцы иу гæпп æрласта æмæ йæ йæ
хъæбысы фелвæста, зæхмæ йæ нал уагьта, афтæмæй фыр-
цинæй йæ цæстысыгтæ калгæ йемæ зилдух кодта. (Дже-
нардыхъо Уыналы аргъуаны 2-азон скъола каст фæцис æмæ
уырыссагау дзургæ дæр æмæ æмбаргæ дæр кодта). Дже-
нардыхъо æмæ æхцайы чыссæйы хицауыл адæм æрæм-
бырд сты æмæ цæм диссагмæ кæсæгау кастысты. Ашо-
тæн йæ цинæн кæрон нал уыдис. Уыцы минут æй акодта
Прохладнæйы иу сомихаг хæдзармæ (йæ фыды æфсымæ-
ры хæдзармæ) æмæ йын уым загъта: «Ды мæ фервæзын
кодтай ахæстонæй, æмæ дын, сомихаг æгъдаумæ гæсгæ,
æз хъуамæ исты стыр хорздзинад фæуон. Хъазахъаг сид-
тæй дæ уæгъд кæнын, æппæты фыццаг. Дарддæр дын мæнæ
æхсæз туманы æхца, æмæ Садоны, Мызуры æмæ Алаги-
ры скæн дуканитæ. Уæй дзы кæндзынæ алыхуызон зы-
наргъ хъуымæцтæ æмæ адджинаг. Хъуымæцтæ уæй кæн-
дзынæ 5 капеккæй 8 капекмæ алы адыли дæр. Алы ады-
лийæ дæр дæхицæн уадздзынæ иу капекк, иннæ æхцатæ
та дæтдзынæ ме ’фсымæрмæ, мæнæ дæ цуры чи лæууы,
уымæ, йæ ном хуыйны Аршак. Хъуымæцтæ дæм ласдзæн
Аршак. Ласдзæн дæм адджинæгтæ æмæ хæдзары хъæугæ
алыхуызон дзаумæттæ. Уымæй дарддæр мæнæн ис гæх-
хæттыл фыст фидаргонд бадзырд алы аргъуаны сауджы-
нимæ дæр Уæлладжыры æмæ Куырттаты аргъуаны æнæ-
мæнг хъæугæ дзауматæ уæй кæныны тыххæй. Дзырдæн,
зæгъæм, рудзынгæмбæрзæнтæ, гауызтæ, сойын цырæгътæ
æмæ æндæртæ. Уыцы дзаумæттæ та дæхæдæг ласдзынæ.
Ардыгæй акæн дыууæ бæхы æмæ файтон». Дженарды-
хъойæн Ашот бацамыдта, цы фæндæгтыл цæуын хъæу-
дзæн, æхсæвиуат кæмыты бахъæудзæн кæнын, цалынмæ
’гас хæдзар не ссара, уæдмæ. Дыууæ суткæмæ 20-аздзыд
Дженардыхъо, хъазахъаг сидтмæ йын фæндараст чи
загъта, уый хæдзары — йæ фыд Кочийы хæдзары
балæууыдис æд файтон, æвзист хъама æмæ хъримаг топпимæ. Кочи
сæумæрайсом йæ хистæр фырты куы федта дыууæ бæхы
ифтыгьд файтонимæ, уæд цытæ ахъуыды кодта, Хуыцау йæ
зонæг. Иу дзырд ма скодта: «Цæуыл мæ фæхудинаг
кодтай Уæлладжыры комы», — зæгъгæ, æмæ асины къа-
хыл æрбадтис, йæ уæрджытæ йæ нал урæдтой. Дженар-

52
дыхъо сæрæй кæронмæ радзырдта, хъуыддæгтæ куыд
уыдысты, уый. Афтæ Кочи йæ дыууæ фырты Дженар-
дыхъо æмæ Еналдыхъоимæ байтом кодтой дуканитæ Ала-
гиры, Садоны æмæ Уыналы. Тер-Саакян йæ бадзырд нæ
фæсайдта никуы, Дженардыхъо та ахæм лæг разынд, æмæ
йын йæ æнæсайддзинады тыххæй алы хъуыддаджы дæр
Уæлладжыры комы цæрджытæ уæлдай аргь кодтой.
Кочи йæ фырттæн бинонтæ æрхаста. Дженардыхъо-
йæн Æрхонæй — Икъаты чызджы, Еналдыхъойæн Би-
рæгъзæнгæй — Габоны. Иу-дæс азы бæрц рацыдаид, афтæ
иу бон Ашоты æфсымæр Аршак Уыналмæ æрбаласта ду-
канийы дзаумæттæ иу уырыссаг ацæргæ лæгимæ. Базонгæ
ис Дженардыхъо уыцы уырыссаг лæгимæ, æмæ йын лæг
радзырдта ахæм хабар. Цæвиттон, Мæздæджы кодта дыр-
гъы куыст. Йæ цæхæрадоны цы дыргъ бæлæсты талатæ
зади, уыдон уæй кодта Кæсæгмæ, Стъараполмæ. Дже-
нардыхъойæн загъта: «Уыналы æрдзыхъæды уавæртæм
гæсгæ ам дыргъдзæхæрадæттæ скæнæн ис, æцæг сæм са-
разын хъæудзæн донуадзæнтæ. Зæхх æгæр хуырджын у,
æмæ хур рæстæг арæх кæй вæййы ам, уымæ гæсгæ æнæ
донæй бахус уыдзысты бæлæстæ». Афтæ Дженардыхъо
фыццаг хатт Мæздæгæй сласта дыргъы æвзарæнтæ æмæ
сæ ныссагъта, Хъæзы йын цы зæххыхай уыдис, уым.
Уыналы цæрджытæй бирæты нæ уырныдта, дыргъ бæлас
дзы æрзайдзæн, уый. Дженардыхъо æмæ йæ бинойнаг
Икъян æхсæвыгæтты цырагъы рухсмæ сагътой æвзартæ.
Æхсæвыгон та сæ уымæн сагътой, æмæ сын уырыссаг
лæг бафæдзæхста, цæмæй дыргъы уидæгтыл хуры тынтæ
ма сæмбæлой, кæннод бахус уыдзысты, зæгъгæ. 5 азы
фæстæ дыргъ бæлæстæ дыргъ дæттын куы райдыдтой, уæд
Уыналы цæрджытæ иууылдæр ныххæрæтт ластой, æмæ алчи
йæ хуымгæнды зæххытæй дыргъдзæхæрадæттæ сарæзта.
Дженардыхъо йæхæдæг цы дыргъдзæхæрадон сарæзта,
уымæн йæ бæлæсты нымæц хæццæ кодта 300-йы онг.
КОЛХОЗ КУЫД АРÆЗТ ÆРЦЫД УЫНАЛЫ
1929 азы Советон хицауад куы ныффидар, уæд, куыд
зонæм, афтæмæй Уæрæсейы æппæт рæтты дæр фæллой-
гæнæг адæм колхозтæ аразын райдыдтой. Уыцы уылæн-
тæй æнæхай нæ фесты Уыналы цæрджытæ дæр. 1929
азы 12 сентябрь! партийы Цæгат Ирыстоны обкомæй

53
Уыналмæ æрвыст æрцыдис Чехойты Хазымæт, цæмæй
хъæуы цæрджытæн феххуыс кæна колхоз саразынмæ.
Хъæуы цæрджыты æрæмбырд кодтой Дженардыхъойы
стыр сарайы. Чехойы-фырт сын бамбарын кодта, кол-
хозмæ æнæмæнг цæуын кæй хъæуы алы хæдзары бинон-
ты дæр, уый. Цавæр æгъдауыл æм цæуын хъæуы, цы
домæнтæ æвæрд уыдзæн алы колхозы кусæгыл дæр æмæ
йæм цы бартæ лæвæрд цæудзæн æмæ афтæ дарддæр.
Дженардыхъо уыцы рæстæг хъæуы хистæр нæ уыдис,
фæлæ йæ рæстæджы зæронд лæгтæн уыдис сæ дзырд-
дзæугæдæртæй иу. Йæхицæй хистæр чи уыдис хъæуы
зæронд лæгтæй æмæ æмбырдмæ чи æрбацыдис, уыдонæй
хатыр ракуырдта. Æмбырд æрвитæгæн йæ курдиат
бамбарын кодта, цæмæй йын бар радта йæ хъуыдытæ зæ-
гъынмæ, уый фæстæ та йын йæ фарстатæн цæмæй
Чехойы-фырт дзуапп радта. Дженардыхъо дзырдта,
«Колхоз — иумæйаг хæдзарад у, уый бамбæрстам, ома алы
хæдзары бинонтæм дæр цы исбон, мулк ис, уый ист æрцæу-
дзæн æмæ лæвæрд æрцæудзæн æхсæнадон хæдзарадмæ,
зæххы, дыргъдзæхæрадæтты куыст алчи йæ зæххыл нал
кæндзæн, фæлæ куыст цæудзысты æмхуызонæй. Фæз-
зæг цы фæллой æмбырдгонд æрцæуа колхозы кусгæйæ,
уый та куыд æгъдауæй уæрст цæудзæн кусæг адæмыл?
Колхоз аразгæйæ, кæмæй цы мулк ист æрцæуа колхозы
пайдайæн, уый цы бæрæггæнæн уыдзæнис йæ хицауæн
колхозы кусгæйæ, æви мызд алкæмæн дæр уыдзæн æм-
хуызон» — æмæ ма бирæ фарстатæ фæлæвæрдта хъæуы
цæрджыты номæй Дженардыхъо Чехойы-фыртмæ.
Чехойы-фырт æмбæрста, Дженардыхъомæ мулк бирæ кæй
ис æмæ кæй æмбарын кодта, цæмæй колхозмæ бацæу-
гæйæ йæ бирæ мулкæн сæрмагонд аргъгонд æрцыдаид æмæ
уымæ гæсгæ йæ царды уавæртæ хуыздæр уыдаиккой, уый
кæй домдта, уый. Чехойы-фырт йæхи нал баурæдта фыр-
мæстæй æмæ Дженардыхъомæ бартхъирæн кодта: «Ды
адæмы амидин кæныс колхозмæ нæ бацæуынмæ æмæ дæхи
Сыбыры бинаг къæй бакæнын кæндзынæ». Чехойы-фыр-
ты хæлбурцъ ныхæстæм Дженардыхъо загъта: «Нæ мæ
бамбæрстай кæронмæ, хицау, мæ зæрды курдиат бадæт-
тын уыдис, æмæ мæм байхъус: колхозæй дарддæр ма
Уæрæсейы кæмдæрты кæнынц, коммунæтæ кæй хонынц,
ахæм хъæууон-хæдзарадон артельтæ». Чехойы-фырт
фæцырд ис æмæ загъта: «Кæд уæ фæнды, уæд Уыналы

54
дæр ахæм артель саразæм». Афтæ Цæллагты Кочийы фырт
Дженардыхъойы фæндонмæ гæсгæ уыцы æмбырды Уына-
лы арæзт æрцыд «Коммунæ «Уынал».
Чехойы-фырты домæнмæ гæсгæ коммунæйæн уыцы
æмбырды арæзт æрцыд ахæм устав: дыууæ Уыналы цæр-
джытæй хъуамæ алы бинонтæ дæр сæрмагондæй къухфы-
стæй æрбадæттой курдиат «Коммунæ Уыналы» хицау Че-
хойы-фыртмæ, уыцы курдиаты хъуамæ номхыгъдæй фыст
æрцæуой бинонты мулк, хæдзары мулкæй хъуамæ мацы-
уал уа, иууылдæр хъуамæ лæвæрд æрцæуой коммунæйы
къæбицмæ хуыссæнгæрзтæй фæстæмæ. Уыцы уставмæ
гæсгæ алы бинонтæ дæр хъуамæ æхсæнадон хæрæндоны
хæрой аходæн, сихор æмæ æхсæвæр. Йæ хæдзары хъуа-
мæ хæринаг мачи кæна, чи бафæлвара, уый та нымад уы-
дзæн змæнтæгыл. Ахæм цардæй фæцардысты Уыналы
хъæуы цæрджытæ 1929 азы 12 сентябрæй 14 декабрмæ.
Коммунæ куы сарæзтой, уæд Алардыйы кувæндоны
фарсмæ стыр къул фæзыл ныффыстой дуртæй «Коммунæ
«Уынал», зæгъгæ, æмæ дуртæ чъырæй сцагътой, фаллаг
фарсмæ, паддзахвæндагмæ хорз куыд зындаид, афтæ. Бирæ
нæ бафæрæзтой ахæм хъизæмар цардæн Уыналы цæр-
джытæ. Хæдзæртты ницыуал ныууагътой — суанг уидгуы-
ты онг дæр. Æхæсæвыгон-йу сывæллонæн дон цæмæй рат-
таиккой бинонтæ, уый дæр нал ныууагътой коммунæ араз-
джытæ Чехойты Хазымæт, Цæллагты Дзибо Садуллæйы
фырт æмæ Годжиты Пойдайы цот Смел æмæ Ларисæ.
Хъæуы адæмæн сæ хъаугъа бонæй бон тынгдæр кодта.
Коммунæйы хицæуттæй хъæуы адæм домдтой, цæмæй ма
сæм цы мулк баззад æнæ ’внæлдæй, уый фæстæмæ лæ-
вæрд æрцæуа алкæмæн йæхицæн. Чидæртæ тыхдомдæй
райстой се стъæлттæ, бандæттæ, халамæрзæнтæ, сагæйттæ
æмæ æндæр ахæм лыстæг зæхкусæн мигæнæнтæ. Комму-
нæйы баззадысты дыргъдзæхæрадæттæ, хъомвос, бæхтæ,
уæрдæттæ, бричкæтæ, бидаркæтæ, файтонтæ. Уыцы тыхст
рæстæг чидæр сардыдта Гадæччы фырт Дæккайы, цæмæй
æхсæвыгон къулыл цы фыст ис — «Коммунæ «Уынал»,
зæгъгæ, уымæн «уы»-йы дуртæ хъугоммæ ратула. Дæкка
æцæгæйдæр афтæ бакодта. Коммунæйы хицауад адæмы
тыхст цардмæ куы ’ркастысты, стæй ма адæм домын
куы райдыдтой коммунæ нæ нал хъæуы, колхозыл разы
стæм, зæгъгæ, уæд коммунæ раивтой колхозмæ, фæлæ
Уыналы адæмыл баззадис амидингæнджыты ном. Уыналы

55
коммунæ куы сарæзтой, уый фæстæ Ирыстоны бирæ хъæу-
ты архайдтой, цæмæй бафæзмой Уыналы хъæуы цæрджы-
ты, фæлæ «хабар дымгæйыл бады», фæзæгъынц, æмæ
базыдтой, Уыналы адæм разы кæй не сты сæ коммунæйæ,
колхозмæ йæ кæй раивтой, уый. Ахæм коммунæтæ ма
обкомы хицауадæн йæ къухы бафтыд скæнын Уыналы фæстæ
Фарныхъæуы æмæ Хурыхъæуы, фæлæ уым дæр Уыналы
фæстæ коммунæтæ фехæлдысты. Афтæ цард йæхæдæг
сраст кодта Советон Цæдисы хицауады гуымиры рæдыд-
тытæй иу, адæмæн гæппæй дугъ саразын сæ зæрды кæй
уыдис, уый, ома коммунæты фæрцы æппæт адæмæн дæр
цæмæй сæ цард иухуызон суыдаид æнæ хъæздгуытæ æмæ
мæгуыртæй.
1930 азы райдайæнмæ Уыналы хъæуы цардис Цæл-
лагты мыггагæй 28 бинонты, Годжитæй — 5, Тахохтæй — 4,
Хорантæй — 5, Гæлæутæй — 2, Габантæй — 1, Хъайтта-
тæй — 2, Æккæлатæй — 1, Герасимов Иван — 1, Мзоктæй — 1,
Наркевич — 1. Æдæппæтæй ног колхозмæ конд æрцыды-
сты 50 хæдзары бинонтæ. Колхозы хицауимæ — 51. Ацы
бинонтæй 2—3-йæ фæстæмæ уыдысты бындурон цæр-
джытæ, сæ уидæгтæ Уыналы хъæуы кæмæн равзæрдыс-
ты, ахæмтæ, уымæ гæсгæ, куы бамбæрстой, цæрæнбон
цы мулк фембырд кодтой, уый сын фæстæмæ нал рат-
дзæн Советон хицауад æмæ сын колхозы кусгæ æрцæу-
дзæн, уый, уæд бавнæлдтой зæрдиагæй сæ цард аразынмæ.
Колхозы кусгæйæ 1930—1933 азты фæззæджы-иу цы
фæллой æрæмбырд кодтой, уый тыхæмхасæнтæй фаг
кодта мамæлайы цардæн, уымæн æмæ дыууæ азы дæр скод-
та æнæрцæугæ хус рæстæг, æмæ хоры хуымтæ æмæ дыргъ-
дзæхæрадæттæ радтой ныллæг тыллæг. 1934 азæй фæс-
тæмæ азæй азмæ колхозонтæ сæ фæллойæн истой тынг
бирæ мулк. Дзырдæн зæгъæм. Цæллагты Верычкæйæн
(Хадзымуссæйы бинойиаг, 1940-æм азы йыл цыдис 68 азы)
колхозы хæринаггæнæгæй кусгæйæ, йæ фæллойбонтæ,
уыдысты — 290. Ацы фæллойбонтæн райста 2 бричкæйы
æнæзгъæлд нартхор, 19 голладжы мæнæу, 90 путы дыргъ,
æхсыры бидоны дзаг мыд, картоф — 15 голладжы, хъæ-
дындз — иу голлаг. Æрмæстдæр æхца, цы ранымадтон,
уыдонæй уæлдай ма Верычкæ колхозæй райста 25 мин
сомы æхца. Уæды рæстæджы Дзæуджыхъæуы 25 минæй
балхæнæн уыдис уæладзгуытæ. Колхозонтæ Цогойты
Мишка æмæ Дæгка, дыууæ æфсымæрæй-иу бинонтæ уæв-

56
гæйæ, сæ фæллойбонтæн (сæ хыгъд уыдис 950) райстой 6
бричкæйы нартхор, 52 голладжы мæнæу, 300 путмæ хæс-
тæг дыргъ, 4 бидоны гыццыл хъуаг мыд, 2 бричкæйы кар-
тоф æмæ афтæ дарддæр. Æрмæстдæр æрмæджы æхца
райстой 50 минмæ хæстæг. Дженардыхъойы фырттæй Гриша,
Дзимо æмæ Алихан 1940 азы алчидæр уыдис хицæн би-
нонтæ — æрмæстдæр æрмæджы æхца сæ фæллойбонтæн
райстой 100 минмæ хæстæг. Сæ фыд Дженардыхъойы та
сын Советон хицауад ныггæнды бакодта, хæринаг дæттын
дæр ын æдзæстхизæй нæ уагътой, «кулак» æй кæй скод-
той, уый тыххæй, æмæ уым æнæ цæстытыл фæхæцæгæй
амард.
1935 азы Ирыстоны хъæутæй электрон цырагъ æмæ
радио никæм уыдис. Цæллагты Къоста Хъайтыхъойы фырт
уыцы рæстæг куыста облæсты хицауады сæрдарæй, 1934
азы фæззæджы йæхи æхцайæ Мæскуыйы «Динамо»-йы
заводы балхæдта динамо-машинæ æмæ йæ сласта
Уыналмæ. Уыналы цæрджытæ 9 мæймæ сæхицæн сарæз-
той электорон станцæ æмæ йæ скусын кодтой 1 мæймæ.
Уый фæстæ Къостайыл æрымысыдысты хахуыртæ æмæ
йæ схуыдтой адæмы знаг. 1937 азы йыл Æккæлатæй иу
дзых бахаста, æмæ йæ фехстой. Æккæлайы-фыртæн йæ
ном дæр зонын, фæлæ йæ нæ зæгъын, уымæн æмæ йæ
цот сæ фыды фæндагыл нæ ацыдысты, абон адæмæн уар-
зон сты, æмæ сын сæ зæрдæхудт нæ исын. Æккæлайы-
фырт йæхæдæг дæр уыцы сæрзилæджджын дуджы баца-
рæфтыд.
Цæллагты мыггагæй революци зæрдæбынæй чи рай-
ста æмæ, Советон хицауад ныффидар уа, ууыл чи
куыста, уыдон уыдысты — Тотыччы фырт Чермен, Чермены
фырт Икæ, Хъайтыхъойы фырт Къоста, Тæтæрийы фырт
Буцæ æмæ Алыксыйы фырт Лади.

ÆРГОМ ЗÆРДÆ
æмдзæвгæтæ

МÆ МАД
Мæнмæ хæстæгдæр чи у мадæй?
Куы ма мын уаид уый æгас,
Йæ зæрдæ дзурид мемæ дардæй,
Йæ цæстæнгас — фæлмæн, фæлмас.
Уыдтæн кæддæр æз рогдæр сагæй,
Фæлæ мыл стыхджын абон низ,
Æмæ тыхсын мæ цардыуагæй,
Æмæ æрцард мæ уды рис.
Мæ чысыл низæй дæр-иу сагъæс
Мæ мадыл бафтыди, куыдта.
«Мæ къона, бабыхс, ма тыхс, ма тæрс», —
Цæссыгкалгæ-иу уый дзырдта.
Йæ сæр мæ рухс амондыл хаста,
Уыдтæн йæ царды æз сæйраг.
О сабидуг! Хъæбынтæ ласта
Уæд Терк дæр, ныр — æндæр йæ уаг.
Кæсын мæ ивгъуыд бонтæм дардæй:
Чысыл дæн æз, у бон æнгæс.
Æмæ мæм хъуысы знонæй ардæм
Мæ мады узæлгæ хъæлæс:
«Мæ зæрдæ ахæрай, мæ зæрдæ,
Æз фестон цард дæуæн, мæ бон», —
Æмæ та худы хур мæ сæрмæ,
Æмæ та цинæн нæй кæрон...
Новочеркасск, 1952

МАДЫ ЗÆРДÆ
Дзырдта мын таурæгъ мæ фыд,
Кæуылдæр ахæм цау æрцыд:
Лæппу мæличчы чызджы уарзта,
Йæ уарзонад зæрдæйы хаста.
Ад нал кодта æппын йæ цард,
Æхсæвæй, бонæй хордта ард:
«Йæ ныстуан ын æххæст кæндзынæн,
Йæ фыдæн ын фыртæн бæздзынæн».
Йæ минæвæртты-иу æрфарста:
«Цы та æрхъуыды кодта фыд.
Цæй тыххæй не сразы гъе ныр та,
Цы хъалон-ирæд æй æрхъуыд?»
Сыкъайæ дзуæртты ном ыссардта:
Стæй минæвæрттæй фыд æрдомдта,
«Кæд абон фехалон мæ ард,
Æрцæвæд-иу мæ сæр уæд кард!
Ирæдæн афæдзмæ æрхæссæд
Къаламонæгæй — мыдхæссæн,
Урс хохæй урс дзæнхъайæ дурын,
Хъæудзæн æй Сау барæгæй курын.
Бур калмы бур фæрдыг — Хъæриуæй,
Дзæбидырдзугтæ та — Цъæззиуæй.
Æрсайæд Сау хохæй зымтæ,
Зилахарæй та — хъал бæхтæ».
Хъæздыг цы нæ домы ирæдæн,
Мæгуыр лæг бараг у тыхæн!
/Ерхаста афæдзмæ мыдхæссæн,
Дзæнхъайæ дурын та — кæсæн.
Æрхаста бур фæрдыг Хъæриуæй,
Дзæбидыр дзугтæ та — Цъæззиуæй,
Æрсайдта Сау хохæй зымтæ,
Æртардта кæрты дзаг бæхтæ.

Цы ’фсон ма скæндзæни æлдар,
Куы йæм бахойа сиахсаг дуар?
Æлдар дæр сиахсы размæ рахызт
Æмæ зæгъы: «Дæ хъуыддаг раст,
Хуыцауæн абон у йæ бон,
Иннæ абон чызджы фæхон.
Æркæн-иу чындзæхсæвмæ зæдты,
Æмæ дæ урсбоцъо зæрæдты.
Æцæг-иу дзаг фынгтыл æрæвæр
Дæхи номæй хуыздæр лæвар:
Дæ мады зæрдæйæ физонæг,
Æрмæст дæ ма фæуæд уынæг».
Уæд лæппу цавддурау куы баззад,
Йæ зæрдæ сызмæлыд ахъаззаг,
Æвзаг дæр нал касти йæ коммæ.
Ыскуывта ма æрмæст Рекоммæ:
«Сыгъдæг Уастырджи, ныр цы кæнон,
Мæ мадæн ахæм цау куыд зæгъон?
Фæуыдзæн фидиссаг мæ ном,
Фæлтау мыл бакæлæд мæ бон».
Цæуы... Йæ развæндаг нæ уыны,
Йæ къæхтæ нал цæуынц йæ быны.
Хъуыдытæ зилдух кæнынц сæры,
Фæлæ аккаг дзуапп уый нæ ары.
Тæккæ уарзондæр чи у удæн?
Кæй сурæтыл зæрдæхъарм бадæн,
Æнæ кæмæй æз куырм кæнын,
Кæй уындмæ æз тынгдæр бæллын?
Æмырæй бахызти хæдзармæ,
Æрлæууыд уарзон мады размæ,
Йæ зæрдæ бахъарм ис, æрхауд,
Йæ мад донзоныгæй æрбадт.

Фыдæлтæй дзæгъæлы нæ баззад:
Вæййы, дам, мады зæрдæ зонаг,
Кæйдæр чызджы йæ хъæбул уарзы,
Зæгъын æй мадæн нæ фæразы.
«Цæуыл у афтæ тынг дæ рыст?
Зæгъ æй, ыссæудзæн уæд дæ рыст.
Кæд нæу ирæд фидын дæ бон,
Уæд сын мæ хур ды зæгъ хæрзбон».
«Ирæд æз бафыстон æххæстæй,
Фæлæ ныддæнгæл дæн фырмæстæй,
Уæлæмхасæн лæвар мæ домынц,
Дæ зæрдæйæ физонæг курынц».
«Мæ хъæбул, ууыл та цы тыхсыс,
Дæ зæрдæрыст цæмæн быхсыс?» —
Уæд мад йæ зæрдæ стыдта риуæй,
Хъæбулмæ йæ лæвæрдта дихæй.
Лæппу маройгæнгæ ызгъоры,
Æмæ йæм мады зæрдæ сдзуры:
«Тæхгæйæ ма фæкæл ды дурыл,
Дæхи-иу ма ныццæв сæ дуарыл».
Чи фехъуыста, зæгъут, фæсивæд,
Цавæр чындз кодта уæд тæригъæд
Зæрдæйæ йе ’фсинæн æцæг?
Æрхæссут-ма мын, цæй, дæнцæг!
Мыййаг, кæд искæддæр æцæгæй
Æрыхъуыст ахæм цау æфцæгæй,
Хæссут æй, чызджытæ, зæрдæмæ,
Рæдыд уыл ма ’рцæуæд фæстæмæ.
Зæгъæм дызæрдыгæй фыдæлтæн,
Кæддæр, æвæццæгæн, фыдæнæн
Кæйдæр чындзмæ æрхастой фау
Мæнгæй. Ныббар сын æй, Хуыцау!

Æз чындзытæн фæкодтон м’ аргъау
Сæ зæрдыл дарынæн. Мæлхъау
Куынæ фæлхата дарддæр уе ’взаг,
Уыдзыстут бинонтæн уæд се знаг!
Уынал, 1949
ЦÆЛЛАГ (1678-1782)
Мах цардыстæм хохы, уыди нын гæнах,
Нæ фыдæн уыдыстæм æртæ фырты мах,
Сæ хистæр — мæхæдæг, мæ ном та — Цæллаг,
Хуыдтой мæ нæрæмон, фæйнæгфарс, фыдуаг.
Мæ кæстæр Дауыр уыд, йæ кæстæр та — Суан,
Нæ рох кодтам царды фыдæлты ныстуан.
Нæ хъæуæн йæ номæй куы фæрсат сымах,
Хуыдтам æй æппæтæй дæр «Зилахар» мах.
Уæлхохы быдыртыл кæм æххæссы цæст!
Йæ фæрæзтæ æрдзæн уыдысты æххæст:
Хуымгæнды зæххытæ, рæсугъд дæттæ, хъæд,
Фæлæ уыд мæгуырæн йæ фадат æхгæд.
Сæрибар нæ уыди нæ цардæн йæ сæр,
Æгæр нæ æфхæрдта хъæздыг лæг, æгæр:
Нæ къухы фæллæйттæ нын ссывта æлдар,
Хуыдта нæ æдзухдæр йæхицæн — «хæсдар».
Кæуинаг — нæ абон, мæстæлгъæд — нæ цард,
Нæ сомбоны хъысмæт — æлгъыстаг, фыддзард.
У бонджын фыдгæнæг, мæгуыр та — быхсаг,
Йæ цардæй нæ цух кæны бирæ тыхстаг.
Бæргæ баззад рагæй фыдæлты ныхас:
<Шæ хæссы фыдлæгæн дæргъвæтин йæ тас,
Йæ дурæй йæ уайтагъд æркъуыры Хуыцау», —
Уый уаид мæ царды бæллиццагдæр цау!

Ныр байхъусут дарддæр, куыд уыди мæ цард,
Цæй тыххæй фæлыгътæн нæ хъæубæстæй дард,
Цы бæсты æрцардтæн, кæй уазæг уыдтæн,
Кæмыты фæхаттæн, кæмыты цыдтæн.
Нæ фыд уыд мæгуыр лæг, нæ зыдта æнцой,
Нæ йæм уыд уæрдон дæр, йæ бæсты — æккой,
Нæ хуымзæхх — хæрз чысыл, нæ хосгæрст — æлдагь,
Æххуырсты цæугæйæ уыд кусгæ бон даргъ.
Куы ныккалди иу бон нæ хæдзар — æмбыд,
Мæрдтæм уæд тæргайæ ныййарæг фæлыгъд.
Мæ зæрдыл æй дарын, цы катайы уыд
Нæ мæгуыр фыд махæн, фыййауæй фæцыд.
Фæлæ нæ гæвзыкмæ нæ уагъта уæддæр,
Фыргуыстæй ныссахъат, ныххæррæгъ кæмдæр.
Йæ мард ын æрхастам нæ хъæумæ сынтыл —
Айнæгкъæдзæх дур ын ныттыдта йæ тыл.
Æрвыстам фыдбонтæ хæрз сидзæрæй мах,
Бæсты фарн нæ хъысмæтæй хизæд сымах.
Æккойæ-иу хастам æлдарæн бæрз уис.
Æрцæуæг лæг кодта нæ тухитыл дис.
Уæрдон нæм кæм уыдис! Йæ бæсты — æккой.
Нæ дарæс — нæ сагъæс, нæ къæбæр — нæ кой.
Цагъайраг нæ кодта нæ цардмæ хæлæг,
Уæддæр-иу цæмæндæр ныфсджын уыди лæг.
Куырттатæ нæ мадæн йæ цæгат ысты.
Дауыры фæластон æз уырдæм тæсчъы.
Нæ фыдæн йæ кæстæр хо Туалгомы цард,
Суанæн та Туалгом йæ хъахъхъæнæг уыд.
Нæ фыдæлты къона æрхаудта мæнмæ,
Мæ хъысмæт куы хауид фыдгулмæ, бæргæ!
Æххуырсты цæугæйæ фыдбонтæ уыдтон,
Уæлæуыл, цæрдудæй, æвзæрстон зындон.

Фыдгæнджытæ иу бон ныббырстой хъæмæ, —
Уацайраджы хъысмæт æрхаудта мæнмæ.
Мæ фыдæн йæ ингæныл бахордтон ард.
Æмæ сæ мæ мæстытæ систа мæ ьдард.
Зымамæттаг баци мæ фыдгулы мард,
Мæхæдæг фæлыгътæн æз тугистæй дард.
Мæ фыдæн æрдхорд лæг ксуртаг уыдис.
Мæ зæрдæ йæ зоны, цы хорз мын фæцис.
Уыд Урс хох мæ фидар. Йæ нывонд мæ сæр —
Мæ фысымæн басгуыхтæн уарзон кæстæр.
Йæ мыггаг Цæллагтæй кæмæн у, дæумæ —
Мæ ныхас, æрбайхъус лæмбынæг мæнмæ!
Фæрнджын лæг, нæ хæрзгæнæг, Баскатæй уыд.
Уæ зæрдыл æй дарут — Андырыхъо хуынд.
Мæ цурæй фæсырдта уый фæсвæдмæ тар,
Йæ фæрцы ыскодтон Хъæздоны хæдзар.
Йæ зæххæй мын радта цæстуарзонæй хай.
Æз уыцы ран скъахтон мæ царддæттæг цъай.
Æппæтдæр дзы фадæттæ цардæн уыд фаг:
Уыгæрдæн, хуымгæнды зæхх, суадон, фæндаг.
Цы ма хъуыди цардæн?! Мыггагмæ дзы цæр,
Хъæриумæ-иу хъуысти мæ зарæджы хъæр.
Уым афæдзмæ скодтон бæстыхай «Цъыфты».
Нæ истон æфстæуттæ, нæ бадтæн куывдты.
Инджынтæй æрхастон сывæллæтты мад —
Зембатты Зебæты чызг. Кодта мын кад.
Йæ ном ын нæ зæгъын, фæлæ йæ хуыдтой.
Нæ Хуыцауы мадмæ цы номæй дзырдтой.
Ам рантыст нæ цотæн сæ хистæр — Тыкъо.
Йæ мад æй фырбуцæй ысхуыдта Фыркъо.
Нæ дыккаг хъæбулæн йæ ном уыд Солтан.
Хуыдтам æй йæ фыдуаджы тыххæй сайтан.

Айдарыхъо ’ртыккаджы схуыдта Ларсен,
Йæ сабийы бонты уый не ’взæрста сем.
Цыппæрæмы мады фыд схуыдта Забег,
Дæу хуызæн бындурджын, дам, уыд хох Хъазбег!
Нæ фæндзæм лæппуйы ысхуыдтам Мамсыр.
Кæм ма уыд мæхи хуызæн амондджын ныр!
Æхсæзæм — чызг уыдис, йæ ном Ацырухс,
Йæ кæстæр — Уæлга хуынд, нæ цард дзы ныррухс.
Кæд исчи йæ фыдбонтæй фервæзт бынтон,
Æмæ йын йæ цардыуаг у ныр фæндон,
Уæд уыдонæй иу дæн, Хуыцауы фæрцы.
Йæхицæн табу уæд! — нæ амонд фыцы.
Фæзæгъынц, лæппуйæн йæ райгуырд — йæ зын:
Фæкæс, æмæ къухы — йæ фат æмæ ’рдын.
Уый нал вæййы адыл, æнхъæвзы йæ туг,
Æрбалæууы уайтагъд йæ лæппуйы дуг.
Æз амондджын цардæй фæцардтæн Хъæздоны,
Мæ хъысмæт — бæллиццаг, мæ зæрдæ йæ зоны.
Сæрибарæй схастам мах уыцы ран цот,
Фæллой кæнын уарзтой, нæ уыдысты сонт.
Цыфæнды дæ зæрдæ дæ амондæй райы,
Уæддæр нын нæ баззади, стауай дæ къайы,
Фæлæ дын куы хата дæ цин æмæ рис,
Уæд та уæм ис амонд, хъæздыгдзинад ис.
Æлхынцъæрфыг никуы Зембатон нæ уыд,
Рæстудæй мæ фарсмæ кæронмæ фæцыд.
Нæ зыдтам мах зулдзых, уыдыстæм æнгом,
Хъæубæсты хъуыддаджы нæ ивæзтам ком.
Нæ хистæртæн кодтам цæстуарзон лæггад,
Кæстæры рæвдыдтам, лæвæрдтам ын кад.
Мæ фæдон, дзæбæхæй мын бирæ фæцæр,
Ныффæдзæхс дæ цотæн сæрæгъдау ды дæр!
æллагты Къ.

Мæ цардæн йæ уылæнтæй иу ам фæцис,
Мæ цæрыны бонтæ дæр фесты æмбис,
Мæ бинонты нымæц ам бабирæ ис,
Нæ фидæны цард нын хъуыдыйаг ыссис.
Тæхуды, æнæхæрд зæххы хай ыссар! —
Мæ ныстуантæ бакодтон каисты бар:
Æз Цъамадмæ фервыстон Гагкайтæм уæд,
Сæ зæххæй мын раттиккой иу гæбаз кæд.
Фæрæстмæ и хъуыддаг. Нæ цæрæн Уынал
Куы баци, зæххы мæт нæ нал уыди, нал.
Йæ фадæттæ — диссаг, йæ бакаст — дзæнæт,
Мæ катай фæцыдæр, ыскадавар мæт.
Фыццаг чындз æрхастам уæд четырсаг мах,
Чындзæхсæв уыд ахæм, — кæм федтат сымах.
Йæ фæстæ нæ иннæ фырттæн дæр хъуыддаг
Куы бакодтам, адаргъ мæ зæнæджы таг.
Æнусты сæрты дæр уыл аудын. Ирæн
Æфтаут йæ кадыл. Фæцæрут мын бирæ.
Цæллагтæ! Дзæбæхæй фæхæссут мæ ном,
Æххæст куыд уа фарнæй уæ абон, уæ сом!
Уыпал, 1954
ФЫДÆЛТЫ ФÆДЗÆХСТ
Ныстуантæ
Хъысмæтимæ хъæбысæй ма хæц,
Æндæра аскъуындзæн дæ цард,
Уыдзæн хуыздæр бонтæ дæр, багъæц, —
Æдзух нæ вæййы цард мæнгард.
Дæ лæджыхъæдæй макуы раппæл,
Дæ кад уæд фесæфдзæн бынтон,
Фыдзонды цæфæй макуы амæл,
Дæ цотæн уый уыдзæи зындон.

Æмгарыл макуы рацу хинæй,
Æлгъыстаг уæд уыдзæн дæ цард,
Дæ зæрдæ сафтид уыдзæн цинæй,
Уыдзынæ сыхбæсты æгад.
Дæхи хуымы цæуыс кæрæтты,
Цæмæй нæ хъæбæр кæна зæхх,
Дæ сыхагæн та ды йæ кæрты
Ныккалыс хингæнæджы цæхх.
Хуыцауæй макуы радом амонд,
Æцæг ыл бафæдзæхс дæхи,
Дæ цардæй уæд уыдзынæ райгонд,
Уыдзынæ дауджытæн сæхи.
Фыдæлтæй баззади æмбисонд:
Цыбыр хæссынц фыдлæг, фыдбон,
Æваст фæдæлдзæх вæййынц уыдон,
Æмæ сыл аныгуылы бон.
Хуыцауы фыдæхæй тыхджындæр
Вæййы æфхæрд дзыллæты маст,
Куы кæнай ды дæхи бæрзонддæр,
Тызмæгæй сæм куы уа дæ каст.
Дæ хорзраконд цæстмæ куы дарай,
Бæсты нæ цæудзæни дæ рард.
Дæ сонт зондæй лæгтæ куы марай,
Фыдазимаг уыдзæн дæ мад.
Æвзæры ма сахуыр кæн кувын,
Æдзух йæ сæр уыдзæни сау.
Йæ къухæй сауджынæн йæ дуван
Уый байсдзæн, сæвæр-ма йыл фау!
Куы зона лæг йæ хъысмæт раздæр,
Фæцыбыр уыдзæни йæ цард,
Йæ хъизæмар уыдзæни даргъдæр,
Фæуыдзæн судзаггаг йæ мард.

«Хæрзгæнæг хорз нæ ары никуы», —
Дзырдтой нæ фыдæлтæ кæддæр,
«Зæрдæ ыссары судзин искуы», —
Мæ хъуыды ахæм у уæддæр.
Хæлбурцъæй уарзондзинад ма зæгъ —
Нæ хæссы бирæ рæстæг, зон:
Кæд — мæй, фылдæр нæ зоны а зæхх,
Æндæр нæ ахæссы йæ бон.
Тызмæг лæгæн йæ цард цъысым у,
Кæсы хъуынтъызæй уый æдзух,
Æмæ йæ хион дæр нæ мысы,
Нæ дары уымæ саби къух.
Куы ’нкъара сылгоймаг дæ уарзт,
Фæзминаг алцæмæй уыдзæн.
Фыдæнæн дзы куы уадзай маст,
Йæ туг хæлбурцъытæй фыцдзæн.
Гæппытæй дугъ нæ фентысы,
Фæндаг дзы тынг ныддаргъ вæййы.
Дæрдтыл цæуæгыл хур кæсы —
Фæндон хъуыддæгтæ бакæны.
Дæ ныфс куынæ хæссай хъуыддагмæ,
Дызæрдыггаг куы уа, мыййаг,
Ныууадз æй уæд фæлтау мыггагмæ,
Цæмæй ды ма уай фæсмойнаг.
Куынæ дын баззайа фыдæлтæй
Куыстуарзондзинад æмæ мулк,
Фыдсайд фæуыдзынæ дæ фынтæй,
Æхсæвæрæн хæрдзынæ булкъ.
Фыдызнаг не суыдзæн æрдхорд,
Дæхи дзы хъахъхъæн ды æдзух,
Æндæр у де ’фсымæры конд,
Дæхи дзы макуы фæкæн цух.

Сыхагимæ нæ хъæуы тох,
Уæззау ныхас дæр ын ныббар,
Йæ хорз ын макуы фæкæн рох,
Йæ зæрдæмæ фæндаг ыссар.
Æхсæв дæр, бон дæр макуы бахынц,
Тыхст ран куы бахауой, мыййаг,
Дæ тугхæстæг — зæрдæйы ’лхынцъ.
Æрвад кæнæ та хорз сыхаг.
Мæ фæдзæхст мын уæ зæрдыл дарут,
Нæ кæстæртæ, фæрнæй цæрут!
Дызæрдыггагмæ макуы уадзут
Æууæнк. Æнæзæрдæхудт ут!
Æвзæрæн уайдзæф макуы бакæн —
Скæндзæни дæ тынг мæстджын,
Фæлтау-иу ын лæвар ды ракæн —
Цæмæй дæ удæй у а хæсджын.
Йæхи раз хорзы стаугæ ма кæн,
Æвзæрырдæм ыл уый зындзæн.
Амонгæ йын фæлтау ды бакæн —
Хуыздæр уæвынмæ уый тырндзæн.
Бæлццоны-иу ды хорз фæхынц.
Йæ зæрдыл дын æй дардзæн.
Тыхст уавæры, мыййаг, куы уай —
Дæуæн æгъдау уый ратдзæн.
ФЕДТОН КЪОСТАЙЫ МÆ ФЫНЫ
Фынфенæг:
Федтон Къостайы мæ фыны,
Нæ сагъæсæй батад бынтон.
Туалгомы хъæутæм кæсгæйæ,
Йæ цæссыгтæ калдта æргом.

К ъ о с т а :
Цы хъаймæты бахаудта Туалгом,
Цæмæн афтæ, ’дзæрæг ысты
Нæ хъæутæ? Цæмæн ысты дургом
Нæ хæхтæ? Нæ адæм кæмыты ысты?
Кæй амæттаг баистут, туалтæ,
Кæй дзæккоры бынæй хъæрзут?
Зæрæстон цæмæн ысты хуымтæ,
Кæй бæстæйы дудгæ цæрут?
Æви та нæ хæхтæм лæбурдтой
Кæддæрау Тимуры æфсæдтæ,
Æмæ та уæ уацары тардтой
Уæ бæстæй лæдзæгæй нæмгæ?
Чи та уыд уыцы æнаккаг,
Кæй тыххæй ныууагътат нæ ком,
Нæ сæрвæттæ, мæсгуытæ, уæлмæрд,
Кæй хин уыл æрцыди æргом?
Фынфенæг:
Дзæгъæлы нынкъард дæ, Къоста,
Фæуром дæ цæссыгтæ тагъд:
Куы ничи нын байста нæ хæхтæ,
Куы не сты нæ сæрвæттæ уагъд.
Ничи ныл бафтыдта хинтæ,
Никæй æгъдæуттыл хæцæм.
Азимаг не сты нæ митæ,
Никæй фæндиаг ыстæм.
Дардыл уыдзæни мæ радзырд,
Хъус мæм лæмбынæг, æцæг.
Дæс азæй фылдæр рæстæг рацыд,
Куы ’рхæццæ дæ бонты кæрон.
Куы загътай Уæлгайæн хæрзæбон,
Куы дзы истай, удисгæ, дзырд:
«Лабæйы цæрджытæ иу хурбон
Фæласæнт Цæгатмæ мæ мард».

Дæ ныстуаны сæр дын дæ зæрдыл
Æрлæууын кæндзынæн сæрæй.
Фæдзæхстай ды: «Хъарæг мæ мардыл
Куыд ничи фæкæна хъæрæй».
Уæлгайæн бар кодтай ма ноджы:
«Мæ кæндтæ мын скæндзынæ ды,
Куыд сæ кодтай махæн нæ дуджы,
Кæныс ма сæ, мæ хо, хъуыды?
Тæхуды, куы ссарин ныхæстæ,
Цæмæйты дын фидон дæ хæс?!.
Ныббар мын, мыййаг, ды мæ фæстæ,
Куы кæуай, куы дзыназай, уæд,
Мыййаг дын куынæ уа мæ чырын
Ирыстонмæ ’ласыны бон,
Уæд хъуысдзæн дæ хъарæджы нæрын,
Дæ дзыккутæ тондзæнæ, зон.
Ныббар мын, кæд дæм-иу мæ фæдзæхст
Æгæр зын фæкæса, Уæлга.
Куы дæ схона исчи рæузæрдæ
Дæ маст-иу ныууром, ды та.
Мæ Иры фæсивæд, æууæндын,
Мæ номæн кæй скæндзæни аргъ.
Мæ мæрдтæм фæндагыл фæцæуын,
Мæ удисæн, зонын, ныддаргъ.
Æрцæудзысты цардæн фæрæзтæ,
Æрцæудзæни зынтæн кæрон.
Цæттæ сты уæлахизы гæрзтæ:
Мæ систæ, мæ гæххæтт, мæ ном».
Дæ амарды фæстæ цыдысты
Нæ азтæ, æнусау, сындæг.
Нæ хъалонтæ хъуырмæ уыдысты,
Цыдис ныл æгадæй рæстæг.

Æз зонын: фыдлæгæн йæ сомбон,
Кæй вæййы æнамонд, цъысым,
Æнæнхъæлгæ ’рцæуы йæ кæрон,
Нæ ныууадзы царды йæ ном.
Фыдрæстæджы раивта хурбон.
Фæсырдтам мах æлдæртты дард.
Нæ урс хæхтæн загътам хæрзæбон,
Нæуæг дуджы ссæрибар цард.
Мах хохæй быдырмæ лыгъдыстæм.
Хуымзæххытæ радтой нын фаг.
Нæ цардæй зæрдæрухс уыдыстæм.
Нæ нын уыди никуы фыд уаг.
Уæгъдибарæй байгом нæ фæндаг.
Нæ хъизæмар нал уыди даргъ.
Нæ фестæм æлдæртты фæндиаг,
Кæнынц ныр лæджы куыстæн аргъ.
Ыскъолатæ байгом парахат,
Лæвæрд æрцыд алкæмæн бар...
Фæндонæй æвзæрстам нæ фадат,
Уыдыстæм æппæтæй æмбар.
Æрлæууыд мæ зæрдыл дæ сагъæс, —
Цы тухитæ кодтам кæддæр,
Куыд фыстам бегарайы хæстæ,
Куыд уыдис нæ хицау æлдар.
Цы хъалонтæ фыстам æхсинæн,
Куыд кодтам цагъайраджы куыст,
Æз уыдон фæкастæн æфсинæн,
Кæсæм та дæ кæддæры фыст:
«Мæ фыдæлты бæстæ у Туалгом,
Мæ райгуырæн хъæу та у Нар.
Мæ бæллиц гыццылæй уым раргом,
Фыргуыстæй ныффидар мæ нуар.

Лæппуйæ цы нæ куыст æвзæрстон:
Хуым кæнын уа, ссивын, кæрдын,
Уæлыгæс цæугæйæ æз уарзтон
Æхсыры ыссæсты кæрдзын.
Мæ гутон уыд аив æд дзывыр,
Йæ ауæдз бæлвырдæй зындис.
Йæ хахх ын нæ кодтон хæрз цыбыр.
Дыккаг цыд ыл никуы хъуыдис.
Мæ уисхаст бæрæг уыдис дардмæ.
Йæ фæтæн сардзины бæрц уыд.
Мæ хосгæрст нæ уагътон къæвдамæ,
Æххуыс мын-иу кодта мæ фыд.
Зымæгон æвадат у Туалгом,
Нæ дзы вæййы ацæуæн дард.
Фыдбонджын, фыдæхсæвджын Туалгом,
Æнæ ныгæд баззайы мард.
Дæргъвæтин хæссаг у йæ зымæг,
Ныккукатæ вæййы ыстур,
У къæдзæхты бакаст фыд тызмæг,
Тæгæлтæ дзы ахауы дур.
Мæйгæйттæ нæ цæуынц сыхæгтæ
Кæрæдзимæ. Нал вæййы бар
Æфцæгыл ахизынæн. Ызнæгтæ
Кæрæдзимæ ’рхатынц: «Ныббар!»
Дæргьвæтин зымæгæн йæ фæстæ
Дзæнæтау фæкæсы нæм цард.
Цъæх адарынц хуымтæ, уæлвæзтæ,
Нæ уæнгтæ уæд айвазæм дард.
Нæ дæттæн кæд уыдзæн сæ фервæзт
Дæвдæг ихы уацарæй, кæд?
Кæд банцайдзæн цъититы фемæхст,
Кæд нал зындзæн зæйтæн сæ фæд.

Æдасæй кæд цæудзысты кæмтты
Нæ галуæрдон, цуанон, бæлццон?
Зæрватыкк кæд фæзындзæн хъæуты,
Кæд æрцæудзæн царды æхцон?
Кæд уыдзæн сæ кæрон нæ фынтæн,
Кæд ракæсдзæн не ’ппæтыл хур?
Кæд уыдзæн мæгуыр лæджы куыстæн
Аккаг аргъ, йæ царды — бындур.
Æркæсæм нæ цардмæ лæмбынæг,
Ыскæнæм дзы хатдзæгтæ тагъд.
Куыд нæ бауа н’ артдзæст хæрз мынæг,
Зындонæй уыдзыстæм уæд уæгъд».
К ъ о с т а :
Мæ иубæстон, бузныг зæгъын дын,
Фæлæ мын мæ фарстайæн дзуапп
Куы раттис: цы федтай дæ фыны,
Уымæн нæ хатын йæ апп.
Цæмæн ысты ивгъуыд рæстæгыл,
Цы цаутæ фæдзырдтай мæнæн,
Гъе уыдон? Æцæг, фынтæ федтай
Æви сæ дæ цæстæй уыдтай?
Фынфенæг:
Æцæгæйдæр царды уыдысты
Мæ радзырды цаутæ. Рæстæг
Уыд намысджын. Азтæ цыдысты —
Цыппарыссæдз азмæ хæстæг.
Фæлæ ныл æууæнкæй æрцыдис
Историон фаутæ æвæрд.
Фыдбылызы паддзах нæ Цæдис
Ныххæлæттаг кодта, мæнгард.
Йæ æдылы хъузон, дам, уæрста
Уæрæсейы мулк æмæ зæхх,
Сармадзанæй Думæйы фехста,
Нæ бæстæйыл скодта бæллæх.

Сæрсæфæны былмæ нæ ртардта,
Æууæнкæй ныл сæвæрдта саргъ,
Йæ бинонтæн галуантæ скодта,
Й’ адæмæн — хъалонты уаргъ.
Кæдæм ма фæлидзæм нæ бæстæй?
Рæстæй нæ æфхæрынц æдзух.
Нæ хъуырмæ куы схæццæ фырмæстæй
Нæ кæуындзæг. Балвæст нæ хурх.
Сæ сæртæ сты додойаг — сомбон,
Куы бамбара дзыллæ йæ маст.
Фæсмонгонд фæуыдзысты иу бон,
Нæ уыдзæн уæ фыдмитæн барст.
Къ оста:
Ныр байхъус, мæ хæлар, мæнмæ дæр,
Дæ маст уал æрсысæд фæлтау,
Цæмæй уа дæ хъуыды бæлвырддæр,
Дæ бæллиц — лæджы сæрвæлтау.
Уæ рæдыдтæй хатдзæгтæ скæнут.
Цæмæн уыл æрцыди та сайд?
Гадзрахатæй цæуджыты ссарут —
Ыскæнут сын иумæйаг суд.
МÆ ХИЦАУ
Ныууадз мæ мæ адыл,
Нæ кæнын дæ кой,
Дæуау æз мæ мардыл
Нæ мысын, сæтой.
Кæм цæуыс, кæм бадыс,
Æлгъитыс хъæрæй,
Æхсæнтæ ныл калыс,
Нымудзыс рæстæй.
Нæ бартæ нын байстай,
Ехсæй нæ нæмыс,
Æууæнкæй нæ фехстай,
Дзæнæтмæ бæллыс.

Нæ æвзаг ныллæбырд,
Фæтайы бынтон,
Куыд ма йæ ыскæнæм
Фæстæмæ нæртон?
Нæ фыдгултæ бадынц
Дæ куывды сæрæй.
Сæ кадыл дæ уадындз
Фæуасы хъæрæй.
Ирон у дæ фыдгул.
У де ’ххуырст — дæ мад.
Æнæрвæссон дзагъул —
Фæуæд уый дæ кад!
НÆ ТÆРИГЪÆД ХÆСС...
Кæрдзынæй дæр нал ыстæм абон æфсæст,
Нæ цард нын ыскодтой зындон.
Дæ хъузæтты бафсæстай мулкæй, æрмæст
Нæ хурхмæ лæбурыс бæстон.
Нæ кæстæрты фидæн нæ сагъæс ыссис,
Тыхтухæны царды мæлæтмæ бæллæм.
Куыдæй ма дæ фервæзæм? Оххай, фæдис:
Мах «кадмæ бæлгæйæ æгадæй мæлæм».
Æрцæуæг æхсинæй нын скодтай æлдар.
Нæ фыдæлты намыс — дæ фидис.
Мæнгард у дæ сомы, æгады сæрдар,
Нæ нæртон æгъдæуттæй нын хъазыс.
Æртардтай нæ абон ингæны былмæ,
Хæлæттаг нæ фæллой фæцис.
Фыдгулы æгъдæуттæ æрхастай сæрмæ,
Ирон лæг, цы фæдæ? Фæдис!!!

НÆ БÆЗЗЫН МÆ ФЫДÆН ФЫРТÆН
Ныббар мын мæ рæдыд, о ме схæссæг фыд,
Кæд искуы дæ зæрдæхудт райстон.
Кæд искуы мæ митæй ыскатай дæ уд,
Кæд дæ иу æгъдæуттæй нæ фарстон.
Хуыцауæй дæ курын — ныббар мын мæ тона,
Рæвдыд мæ кæд не ’ййæфтай фаг,
Кæй никуы æртавтон зæрдæйæ нæ къона,
Кæй никуы æййæфтай хъæбулы тæфаг.
Нырхуым и мæ зæрдæ фæсмонæй, мæ фыд.
Ныббар мын мæ рæдыд, мæ сонт.
Мæ рæдыд æз бамбæрстон, фæлæ мæ уд
Нырхæндæг, фæлыгъди мæ зонд.
Дæ цыт æмæ намыс уыдысты фæзминаг
Дæ уæлион царды, уый зонын.
Дæ бирæ хъуыддæгтæ мын не сты фæрсинаг,
Дæ ном дын мæ зæрдыл æз дарын.
Дæ раджыйы ныстуан æрцыди æххæстгонд:
Нæ мыггаджы хъысмæтыл чиныг ныффыстон,
Нæ хистæрты номæй æрцыди мын баргонд.
Дæ цыртдзæвæн уæлмæрдты абон ныххостон.
УЫНАЛ
Æз федтон хæххон хъæу Уынал,
Æртæ комы астæу йæ тыгъд.
Йæ мидис? «Уыдис æмæ — нал».
Фыццагдæр æм чи æрбалыгъд?
Кæй руаджы ысси мыды къус?
Мæ таурæгъ гъе ууыл уыдзæн
Æмæ мæм лæмбынæг ды хъус,
Дæу дæр искуы исчи фæрсдзæн.
Куыд æгъдауæй сæвзæрди хъæу,
Æрцæрæг дзы чи уыд фыццаг,
Кæй æлгъыстæй фестад хъæууат,
Цæмæн у сæ фæллой дзырддаг

Фыдæлтæн, сæ цотæн, йæ аргъ
Цæмæн у æнæфыст нырмæ?
Йæ хъысмæты херы ныддаргъ
Ныры ’лдæртты фæрцы куырмæй.
Цæллаг дзы æрцарди фыццаг,
Уæлхохбыдыр-зилахайраг —
Æлдарæн уым туджджын фæци,
Уый бафснайдта Ксурты йæхи.
Уæдæй нырмæ рацыд рæстæг —
Æнустæй цыппармæ хæстæг.
Уыдис ын чызджытæ, фырттæ,
Уыди сын фæрнæйдзаг нæмттæ:
Сæ фондз фыртæн хистæр — Тыкъо,
Йæ фæсномыг ном та Фыркъо.
Дыккаг фырты хуыдтой Солтан,
Æртыккаджы ном уыд Ларсан.
Цыппæрæммæ дзырдтой — Забег,
Чысылæй йæ хуыдтой — Хъалбег.
Фæндзæм фырты схуыдтой Мамсыр,
Ном та йыл сæвæрдта Тохсыр.
Чызджыты хистæр — Ацырухс,
Бинонтæн уый уыд цæстырухс.
Кæстæры ысхуыдтой Уæлга,
Фыр буцæй йæ схуыдтой — Мæлгъа.
Цæллаг уыди Зембатты сиахс
Инджынтаг лæг Зебæт — йæ кайыс.
Айсæду йæ иунæг чызг уыд,
Уый моймæ Цæллагмæ æрцыд.
Æнæмæнг зæгъын хъæуы ам,
Цæмæй дзы нæ баззайа дам,
Кæй фæрцы нæ фыдæлты цард,
Сæ намыс фæхæццæ и дард...

Цæллагæн йæ фыды хуыдтой
Самсыхъо, Солтан та — йæ фыд.
Солтанæн йæ фыды хуыдтой
Хъырымбег, Сидæмоны фырт.
Сидæмон та хистæр фырт уыд
Фыццаг ирон паддзахæн уæд.
Уæлладжыр хуыдтой уый бæгъатыр —
Фыдгултимæ карз уыд, æгъатыр.
Цымыдис кæсæг мæ фæрсдзæн,
Цы баззад бæгъатырæн цот?
Фыдæлтæй куыд хъуыстон кæддæр,
Гъе афтæ сæ хонын æз дæр.
Сæ хистæр йæ фырттæн — Сидæмон,
Дыккаг фырты ном уыд Кусæгон,
Æртыккагмæ дзырдтой Цæразон,
Цыппæрæм — Цъæхилон, фæндзæм уæд — Æлгъуызон.
Туджджын куы фæци Цæллаг,
Куы нал уыди зилахайраг,
Уæд Урс хохы сæрты æрхызт
Кысуртæм, уым ферох йæ рыст.
Ам царди сæ фыды æрдхорд
Андырыхъо Баскаты. Къорд
Рæстæг цардысты ’мбæхстæй
Æфсымæртæ иумæ æдыхстæй.
Æвддæсаздзыд лæг уыд Цæллаг,
Дауыр дæр ысси ам лæггаг,
Уыди ма æнахъом Суан,
Нæ рох кодтой фыды ныстуан.
Сæхи фыды хуызæн уыдис
Андырыхъо æфсымæртæн.
Йæ къæбæр сын кодта æмбис,
Йæ арм сын æвæрдта фынгæн.

Сындæггай сыл рæстæг цыди,
Ламардойнаг Дауыр ысси.
Ам рауагъта бирæ зæнæг,
Нымадтой сæ адæм æцæг.
Уæд Суан та тылийаг ыссис,
Сæ фыдыхо Кесæ хуындис,
Йæ комы комдзагæй йæ хаста,
Ыстæй йын бинонтæ æрхаста.
Цы хъысмæты хай йæм æрхауд,
Хъæриуæй йæм амонд æртахт
Цæллагмæ Куысурты хъæуы,
Дызæрдыг нæдæр ыл хъæуы.
Андырыхъойæн йæ руаджы
Фæзминаг сси ам йæ цард.
Æд бинонтæ банкъардта раджы,
Кæй фæлыгъд йæ сау æрхуым дард.
Цæстуарзонæй радтой сын зæхх.
Ысбæлвырд ис афтæ йæ сом.
Ыссардта ам цардæн йæ цæхх.
Ысфидар йæ мыггаджы ном.
Фæлæ сын куы адаргъ и цард,
Куы сбирæ ис бинонты къорд,
Зæхх сын куы нал кодта фаг,
Куы байдыдтой хойрагæй хъуаг,
Уæд, диссаг! — ыссардтой уæддæр,
Кæдæм бæллыдысты кæддæр,
Æнæнхъæлты уалдзыгон бон
Уыналы — цæугæдонгæрон.
Йæ бынат хæлæггаг уыдис.
Мæликк æм уынынмæ цыдис:
Сыгъдæг уæлдæф, цъитийы дон,
Мыдадзын сæрвæттæ, дыргъдон.

Хуссары фарс — хизæнтæ фосæн,
Йæ дæттæ йын агуырдтой хосæн.
Хурыскæсæны ’рдыгæй Хъæриу-хох,
Ныгуылæны ’рдыгæй та — Урс хох.
Амайгæ хох ис уæд цæгаты,
Æфсати дзы арæх фæбады.
Хуссары ’рдыгæй та — Мадзар,
Тыхгæнæг дзы ссары адзал.
Иу дзырдæй, дзæнæт — уæлæуыл
Арæзт æрцыди Уыналы.
Иууыл Цæлладжы бинонтæ
Систы дзæнæты бæстонтæ.
Куы ысси сæ улæфт сæ бар,
Сæхиуыл уæд бафтыдтой дзуар,
Сындæггай цыдысты сыл азтæ,
Дæргьвæтин æййæфтой æнустæ.
Ныддаргь ис мыггагæн йæ «бæлас»,
Æрбадт сыл хъысмæты халас...
Æрлæууыди паддзахы дуг,
Æмхуызонæй кодтой хуыдуг.
Цы тухитæ кодтой нæ хъæуы
Паддзахы тугкалæны дуджы
Нæ рагон фыдæлтæ цъысымы,
Уыцы фыдбонтæ нæ мысын.
Цæллагты Чермен сæ фæфыста
Сæ сæрæй кæронмæ. Æрхаста
Дæнцæгтæ: цы уавæрты цард
Хæххон лæг. Зындоны куыд мард.
Кæсут ын йæ судзгæ ныхæстæ:
«Куы нал нын ис царды фæрæз.
Нæ хæхтæ нын байстой тыхæй.
Нæ зæрдæтæ скъуынынц мæстæй.

Дæ æнæгъдау хъалонты карзæй
Æртасыд, къæлæтау, нæ бæрзæй.
Нæ фыдæлты зæххытæ байстай,
Дæхи сæ æдзæсгомæй схуыдтай.
Паддзахмæ ныффыста нæ сæрыл
Æдæрсгæ йæ курдиат Къоста,
Цы фæлывд закъонтæ рауагъта,
Уыдонæн сæ ныхмæ фыста:
«Дæ хъузонтæ сайынц хæхбæсты
Æууæнкæй, мæгуыр адæмы:
Сфидар кæндзыстæм æнустæм
Æппæт зæххытæ дæр мах тагъд.
Кæд уыдзæн дæ сайдæн йæ кæрон,
Кæд нал нæм цæудзынæ æмгæрон,
Кæд уыдзæн нæхи бар нæ зæхх,
Уæрæсейы мæнгард паддзах?!»
Æнкъардæй та азтæ цыдысты,
Микъалайæн туджджынтæ сысты
Мæгуыртæ. Тæрхон ын ыскодтой,
Мæстæй йæ æд бинонтæ фехстой.
Царынæн та ног дуг æрлæууыд,
Йæ мидис æмбæрстгонд нæ уыд.
Йæ ном ын Коммунæ ысхуындис,
Йæ фæтæг нын Ленин уыдис.
Æфсæйнаг хæдтулгæйы сæрæй
Уый бамбарын кодта хъæрæй
Уæрæсейы дзыллæтæн иу бон:
«Уæ тухитæн ’рцыди кæрон».
Цыбыр дзырдæй, систæм æмбартæ:
Æхсинтæ, мæгуыртæ, æлдартæ.
Уæд иумæйаг къутутæ ысбыдтой,
Стæй бонджынты хор уым ныккалдтой.

Загъд æрцыд: «Аходæн, сихор,
Диссаджы хæрзад æхсæвæр
Æд бинонтæ иумæ хæрдзыстут,
Æмдзæрæны иумæ цæрдзыстут».
Уыцы дам æрцыди сæ хъустыл, —
Рахастой дуæрттæ сæ сæртыл.
Æмбисбонмæ кодтой æлгъитгæ.
Фехæлди афтæ Коммунæ.
Цыдысты та бонтæ ’мæ мæйтæ,
Нæ фæтæгтæ фесты мæтаг:
Ыссардтам уын царды фæрæз,
Йæ ном та уыдзæнис — колхоз.
Бæрнон лæг æрæрвыста обком
Æд хъузæттæ колхозмæ иу бон.
Чи дæ, кæцæй дæ, фæрсынц æй
Уыналонтæ стырæй-чысылæй.
«Хазымæт дæн Чехойты æз,
Ыссардтон уæ цардæн фæрæз:
Колхозы кæд кусат зæрдиагæй,
Цæрдзыстут уæхи фæндиаг.
Æцæг уын уæ исбон фæстæмæ
Æрхæсгæ æрцæудзæн колхозмæ,
Чи нæ у а разы, уый Сыбыры
Бæллæхтæй уыдзæни йæ хъуырмæ
Цы гæнæн ма уыдис тыхмийæн?
Сæ къухтæ ысдардтой фыдæнæн.
Кæй фæнды этаппæй Сыбырмæ,
Кæй фæнды цæрдудæй ингæнмæ?
Хазымæт сын байста сæ исбон
Уыналы цæрджытæн уæд иу бон,
Дыргъдонæй, уыгæрдæнæй, хосæй,
Нæ ныууагъта ницы сын фосæй.

Иу бон та загъта Хазымæт:
«Царды цæмæй уат æнæмæт,
Сæвзарут сæрдарæй ныр мæн,
Обкомæй æрвыст лæг куы дæн».
Æмбырды хъæлæба ыстынги,
Адæмæй байдзагис уынг.
Ыскарстой: «Хазымæт, ды цу,
Обкоммæ цæй тагьддæр фæцу.
Бæлвырдæй сын бамбарын кæн:
Æрцæуæг æхсинæй нæхицæн
Тыхбарæй мах не ’взарæм хицау,
Æцæг-иу ды ма бамбæхс а цау...
Мах равзæрстам хицау æмзондæй,
Нæ колхозы кусы сæрдарæй —
Нæ хъæуккаг Цæллагты Михал,
Æвзаргæйæ схаудта йæ хал».
Гъе афтæ Уыналы колхозæн
Нæ уыди йæ хицау бæрæг.
Михал уыд æгъдауыл æвзæрст,
Хадзымæт — обкомæй æрвыст.
Уыналонтæ, уый уын колхоз,
Ма-иу фæкæсæд уæм хъоз.
Йæ хицæуттæй иу уыд бæрнаг,
Æцæг хицау та уыд хъæуккаг.
Сæ иуæн йæ бардзырд — дзырддаг,
Хъæуккаджы ныхас — куысты уаг.
Кæрæдзийæн нæ лæвæрдтой бар,
Сæ æздæнон уыд хъизæмар.
Уæд иу бон Созырыхъо фарста
Чехойты Хазымæтмæ радта:
«Куыд нæ нæ бамбæрстай нырмæ,
Дæ ном дын нæ хæссæм сæрмæ?

Дæ фæд-фæдыл згъоргæ фæцу
Æмæ-иу нæм мауал æрцу».
Гъе афтæ фæлыгъди бæрнаг,
Сæрдарæй баззади хъæуккаг.
Уæд цардысты хъæуы Цæллагтæ,
Гæлæутæ, Тæхохтæ, Хорантæ,
Æккæлатæ, Гасситæ, Дзерантæ,
Хъайттатæ, Годжитæ, Габантæ.
Куы базыдтой адæм сæ бон,
Сæ раздæры цардæн хæрзбон
Загътой æмхуызон æнкъардæй,
Байдыдтой кусын бæлвырдæй.
Авд азмæ «Уынал»-æн йæ ном
Нæ Цæдисы айхъуысти дард.
Колхозон Хæдзарады бон
Майдан ын æрцыди лæвæрд.
Дыууиссæдзæм азы Мæскуыйы
Майдантæ куы радтой æртæйæн:
Дзыгкынæн, Гасгайæн, Куарайæн,
Калинины къухæй сæ райстой.
Уый фæстæ ыскафыди семæ,
Систой сæ хуызист дæр йемæ.
Исчи кæд ацы цау зоны,
Радзурæд-иу æй лæгдоны.
Скодтой бæлгæ цард сæхицæн
Уыналы цæрджытæ. Ныххицæн
Сæ мылазон сурæт бынтон.
Сарæзтой ног цард бæстон.
Сæ цардмæ сын кодтой хæлæг,
Æнамонд сæм нал цыд хæстæг,
Нал сыл-иу кодта фыдбон,
Сталинæн ардтой йæ ном.

* * *
Ныннæрыд æнæмигъбон арв,
Ысбадтис ыл тугæйдзаг хæрв,
Гитлеры халæттæ ’васт
Райдыдтой махимæ хæст.
Нæ зыдтой йæ адæм-сырдтæ,
Кæй уыдзысты хойлаг сæ мæрдтæ
Халæттæн, бирæгътæн, куыйтæн,
Сæхи хаст бырынкъджын хуытæн.
Уæлахизы сæраппонд хæсты,
Кæмæн хаст æрцыди йæ цард,
Фæрухсаг уæнт! Дзæнæты бæсты
Барастыры уазæг фæуæнт.
Чи мы дзы сыздæхти фæстæмæ
Уæлахизы хæстæй Уыналмæ,
Уыдон дæр куы нал ысты абон,
Фæхуыдта сæ иугай «Æрдзимон».
Зæгъдзынæн æргомæй æз абон:
Цæрынц ма Уыналы æрмæст,
Кæмæн ма у адджын мæ бæстæ,
Йæ хуылфы кæмæн нал ис маст...
Уыналы цæрджытæн сæ фылдæр
Фæйнæрдæм фæлыгъдысты дард,
Цæмæй та нæ фæуа цыфыддæр
Тыхмийæ, кæддæрау, сæ цард.
Бæргæ ма ыской кæнынц иутæ
Рæстæгæй-рæстæгмæ лæгъзæй,
Зæгъгæ, кæдмæ уыдзæн афтæ
Нæ хъысмæт, ыскъуынæм мæстæй.
Цæуылнæ нын раттут нæ фæллой,
Кæддæр нын кæй байстат тыхæй, —
Нæ фæзтæ, нæ дыргъдæттæ, хуымтæ,
Нæ хизæнтæ, уарзон хæхтæ?!

ЦЫРЫХЪХЪ ÆМÆ ÆРЧЪИ
Æрчъи, дæхи цырыхъхъыл барыс,
Нæ йæ зоныс, æрчъи дæ, уый.
Цырыхъхъ уæзданæн у йæ дарæс,
Дæуыл та чи ’рвæссы, æрчъи?
Æдзух дæхи рæгъмæ цы ласыс,
Нæ йæ зоныс, хъылма дæ, уый?
Дæ смаггæнаг фæсал цы дауыс?
Дæрддзæф æрлæуу мæнæй, æрчъи!
Æрчъийæ райгуырдтæ, уый зонæм,
Æрчъийæ баззайдзæн дæ ном.
Æрчъийæ гуырд дæ цоты хонæм,
Æрчъийæ баззайдзæн дæ сом.
Дæ цæсты къала бæлас зайы.
Дæ ысмаг арауы нæ ком.
Кæйдæр цæсты æрду куы вæййы,
Фидисæй байсысы дæ ком.
Цъыфкалæн ма куы кæнай дарддæр
Уæзданарæзт цырыхъхъытыл,
Дæхæдæг дæр æмæ дæ цот дæр
Сæхи къуырдзысты мыхъхъытыл...
ÆНАККАГ
Йæхи дзы чи нæ схондзæн дауæг,
Фыссæг, поэт, хæрзгæнæг.
Æдзух фæхоны кæстæрты рæвдауæг
Йæхи, кæнæ — йæ фыстæг.
Йæ цъаммар хъуыддæгтæ æмбæхсы
Йæ маргæйдзаг æвзагæй.
Хуыцауы ’лгъыстæй дæр нæ тæрсы,
Дыдзæсгом у уый рагæй.
Ныр ын æз райгом кæнон абон
Йæ сауæмбæхст цæсгом.
Уадз æмæ йæ зоной сомбон
Йæ кæстæртæ бæстон.

Тыхми уый бакодта æууæнкæй
Æнæчъизи чызгæн,
Æмæ йæ баппæрста цæрдудæй
Уый Терчы уылæнтæм.
Зыдта, кæй уыди чызг æнхъæлцау
Йæ тыхмийы фæрцы...
Тæрхон ын рахаста йæ Хуыцау —
Йæ цыппæртыл лæсы...
Фæлæ уæддæр йæ сау лæджы сæр
Куы радавы рæгъмæ,
Уый ма зона, æмæ йыл йе ’мгар
Кæй ту кæны æлгъмæ.
ГÆДЫЙЫ МАСТ
Иу бон та нæ гæды
Цæуылдæр фæмæсты,
Зæгъын, цымæ тигъмæ
Цæмæн кæсы уый мигъмæ.
Цæмæй хæйрæг уыдтæн
(Аскъуына йæ бæттæн),
Кæй ныдздзагъыр цармæ,
Нæ, фæлæ — бур фиумæ.
Куы иуырдæм — сæррæтт,
Куы иннæрдæм —тæррæтт,
Фæлæ — нæй, нæ хауы
Цары ауыгъд фиумæ.
Сæрра ис бынтондæр,
Разылди йæ сæр.
Сгæпп кæны бæрзонддæр
Бур кæрцы тыхт фиумæ.
«Уæдæ ныр цы кæнон? —
Фæзæгъы нæ гино. —
Мархо йæ куыд хонон?» —
Æмæ та скæсы фиумæ.

Афтæ бонсауизæрмæ
Фæхуыссыди цары,
Дзагъултæгæнгæ фиумæ,
Гæныстоны гино.
Иу рæстæг куы уыди,
Уæд кæсы, æмæ уыры
Фиуы ’рдæм фæбыры
Æмæ бынмæ дзуры:
«Æдылы гопп, гино,
Мархо дарыс, цы?
Ды — нанайы къона,
Æз та — дæ хъыцъы».
Гæды уый айхъуыста,
Рафыхти йæ маст,
Йæхи фатау фехста,
Ацахста йæ ’васт.
Сæ дыууæйы уæзæй
Аскъуыд фиуы бос.
Гæдыйæн йæ разæй
Алыгъд уыры — фос.
Тæргайгæнæг бафсæст
Бур фиуы хæрдæй.
Уацайраг та фервæзт
Цæрдæг дзæмбытæй.
КÆФХЪУЫНДАР ÆМÆ БÆППЫН ЦЪИУ
— У, дæдæй, мæ дæндаг,
Сластой мын мæ уд.
Нал уынын мæ фæндаг,
Нал хъуысы мæ худт.
Доны хуыпп мæ хъуырмæ
Нал цæуы æппын.
Мастæй дæн мæ хурхмæ,
Хъусыс мæ, бæппын?

— Хъусын дæ, кæфхъуындар,
Уый дын фенон, цы!
Сыскъуына дæ бындар,
Цы та кусыс, цы?
— Уæд, мæ уд дæ фæхъхъау
Уæ, бабайы хур,
Мæ дæндаг мын асхъау,
Амара мæ дур.
Дæ нывонд æрбауон,
Дæ цагъайраг уон,
Дæ низтæ ныхъхъуырон,
Амæттаг дын у он.
ДÆ УС БАСЫГЪТА МÆ МУС
Иу изæр дын Габо дзуры:
«Абад-ма чысыл мæ цуры,
Ракæнон дын æз мæ хъаст,
Кæд фæуромин мæ маст».
«Хъусын дæм, мæ сыхаг Габо,
Æфхæрд райстай», — дзуры Дзабо.
«Æфхæрд æфхæрды хуызæн ку’ уаид,
Уæд мæ маст дæнгæл нæ уаид».
«Цы маст дæ бацыд, уый-ма зæгъ,
Гъе та мауал кæн бæгъ-бæгъ», —
Сбустæ кодта хъæрæй Дзабо,
Уый айхъуыста мæстджын Габо.
«Уæдæ афтæ у? Уæд хъус:
Дæ ус басыгъта мæ мус.
Мæ ефс мын ракуырдта дæ уырс,
Куыд æм бахаста уый йæ ныфс?
Мæ дзæргъы аскъæфта дæ джир,
Бауагъта дзы йæ хъылма — сир...
Фынддæс хъыбылы уый ныззад
Æмæ йыл базыртæ æрзад.

Дæ уасæг ракуырдта мæ карчы,
Ныккалдта йын хъылма йæ ланчы.
Бафид мын рæвдздæр ирæд,
Бакомдзынæн дын рæуæд.
Ирæд нæ фидыс, уæд мæм хъус:
Рæхджы дын бахуыскъ уæд дæ ус,
Дæ уырсæн ахауæд йæ хъус,
Дæ джир та фестæд куырм тæрхъус.
Дæ уасæг уæд мæ карчы ус,
Ныххæдмæл уæд дæ хъулон фыс,
Дзæдæлæй устыты фæмыс,
Дæ сæрæй ма ахизæд куырс...»
КÆД УЫДЗÆН СÆРИБАР МÆ ЦАРД?
Тæхуды, куы бафидин искуы мæ хæс,
Куы райхъуысид комæй мæ зард,
Куы нал уаид искуы мæ бакаст — мæрдгæс,
Куы суаид сæрибар мæ цард.
Цы кодтон Хуыцауæн, мæ уарзон Ирыстон,
Цæмæн у кæуинаг мæ уарзт?
Кæд лæудзынæн царды фæндагыл бæстон,
Кæд байсысдзæн риуы мæ маст?
Дæ сагъæсæй басыгътæн, Иры фæсивæд,
Дæ нывонд куы фæуид мæ сæр.
Дæ сомбоны цардæн кæндзынæн тæригъæд,
Куы баивай искуы къæсæр.
Стырзæрдæ ’гъдæуттыл куы кæнай æдзух,
Æнæгъдау æхсины куы схонай æлдар,
Цæрæнбон уыдзынæ сæрибарæй цух,
Йæхицæн дæ скæндзæн цагъар.
О Уастырджи, ракæс-ма, рæвдздæр дæ тырыса
Арфæйы дзырдæн ныссадз,
Цæмæй та нæ фæсивæд зивæджы абырса,
Зивæг ын ма у а мыдадз.

ХЪАЗÆН ДЗЫРДБЫДТÆ
Уæлæ цары — фæйнæджытæ,
Цъебоны фырттæ — хæйрæджытæ.
Бицъоты Хъырым — гуыбырæй схъал,
Цæбиты Ахъбе — йæ боцъойæ схъал.
Дзыбойты Батомæ — рæйыны къæбыстæ,
Чызджытæ Габойæн — адджын хъæбыстæ.
Цæргæсы цъæхахст Хъæриуæй хъуысы,
Чызгайы уарзтæй зæрдæ нынкъуысы.
Был хоры хуымы гутон асасти,
Гæбыл йæ уарзтыл никуы басасти.
Пысонийы рагъыл — æхсæрдæс назы,
Уæлгайы уарзын æхсæрдæс азы.
Урсдоны лæгтæн — рæсугъд устытæ,
Цъамады лæппутæ — æнæдæстытæ.
Уыналы чызджытæ — зынæрвæссонтæ,
Афтæмæй куы сты фæдыллидзджытæ.
Уыналы фæткъуытæ — фыдзад-зæбултæ,
Сæ лæппутæ та — хъандзал-хъæбултæ.
Урс хохы бынмæ — Цæлладжы фидар,
Зынцъайраг Габо — Дарйайыл ныффидар.
Цæллагты Бимболат — æвзист майданджын
Хоранты Дзыло — къæрных-пайдаджын.
Луары куыройæн — гæды хъахъхъæнæг,
Сæ фысвосыл та — гæды гаккæвæрд.
Бады лæппутæ — мæнг абырджытæ,
Бызы Бутатæ — мады марджытæ.

Агънаты Додти æгъдауыл хæцы,
Хъараты Хату йæ масты мæцы.
Уыналы хъалтæ — сæрак дзабырты,
Джимиты хуытæ — тæрфы лæбырдты.
Уыналы сæрмæ — Былхоры хуымтæ,
Уæлладжыры хъæуты нæ дарынц хуытæ.
Цъамады бынмæ — Пысонийы фæз,
Йæ бахуымæн та нæ вæййы фæрæз.
Æрхоны сæрмæ ныттыгьд и Мадзар,
Гæндзæджы фендæй æрцыд мæ адзал.
Гæндзæджы бæсты мын Габо-мой куы уыдаид,
Мæ хæлын кæрц бастæй нæ баззадаид.
Иунæг боны уарзт
Куы хæссы стыр маст.
МЫГГАГÆЙ ЛÆГТЫ НÆМТТÆ
Хъаратæм — Мытыл и,
Черчестæм та — Тæтæри.
Цогойтæм — Быззе,
Баскатæм — Куынзе.
Беккуызартæм — Саукуыдз,
Къутæртæм та — Буркуыдз.
Гасситæм — Толæт,
Хъардантæм — Хæмæт.
Дзбойтæм — Гæндзæг,
Добатæм — Куыдзæг.
Бутатæм — Сечъыр,
Дудиатæм — Бечыр.

Хорантæм — Соккæ,
Годжитæм — Доккæ.
Челæхсатæм — Сечыр,
Цæбитæм — Мычыр.
Гæлæутæм — Гæлæу,
Тхосттæм — Бæлæу.
Реуазтæм — Къелау,
Гагкайтæм — Хъеллау.
Тотитæм — Поцо,
Хъæрджынтæм — Моцъо.
Бесатæм — Тæррæтт,
Хъайтыхътæм — Гæррæтт.
Дулатæм — Садуллæ,
Хуыдæлтæм — Гуллæ.
Цъæхилтæм — Дуттыр,
Тъехтæм — Буттыр.
Саккатæм — Мæцыхъо,
Тлаттатæм — Бæрцыхъо.
Хуыдæлтæм — Ботас,
Хацъæтæм — Долас.
Дзерантæм — Хъохъаз,
Хъардантæм — Махъаз.
Черчестæм — Амыф,
Къадзатæм — Гуыллыф.

НОГ БОНЫ ÆЛХЫСЧЪЫТÆ
Уæлæ цары фиуы тыхт,
Уæ æфсин у кауыл тыгъд.
Уæлæ цары футæджытæ,
Фæцæуынц уæм футгæнджытæ.
Уæлæ цары фæткъуытæ,
Уæ зæронд лæг — хæнкъуытæ.
Уæлæ цары гуымбылтæ,
Уæ чызджытæ — гуыбыртæ.
Уæлæ цары саст пецтæ,
Уæ чызджытæ — къамбецтæ.
Уæлæ цары тæсчъытæ,
Уæ устытæ — хуысчъытæ.
Уæлæ цары зæгæлтæ,
Уæ лæппутæ — дзæдæлтæ.
Æриут нын æхцатæ,
Цæй чъынды стут, бецаутæ!..
НОГ АЗЫ АРФÆТÆ
Бауадзут нæ уæ кæртмæ,
Фарн фæхæссæм уæ хæдзармæ.
Уæ къутуйы нартхæрттæ,
Рахæссут нын нард хæйттæ.
Раттæджы къух райсаг у.
Нæ лæппу уæ сиахсаг у.
Хъуынайы бын — хæфсытæ.
Фæхæссæм уын уæфсытæ.
Уæ зæронд лæг — кадджынтæй,
Æриут уæ дзаджджынтæй.

Сой уæм цæуы цыхцырæй,
Уæхи найут æхсырæй.
Ракæсут-ма къуылдымтæм,
Сой рауадзут фысымтæм.
Зады голлаг — ыссинаг,
Уæ бæркад у мысинаг.
Рахæссут нын цъылинаг,
Уæ ноггуырд уæд цæринаг.
ÆМБИСÆНДТÆ
Кæйдæр фæллойыл хæлоф чи кæна,
Йæ фæллой уымæн хæлæттаг фæуыдзæн.
Хуыцаумæ æртхъирæнтæ чи кæна,
Йæхиуыл уымæн фыдох æмбæлдзæн.
Зын рæстæг æмгарыл фыдырдæм чи зила,
Йæ цотыл хæкъуырццæй иу бон фæкæудзæн.
Искæйы амонд тыхмийæ чи иса,
Уымæн йæ зæрдæ дæнгæлæй фæрисдзæн.
Хуыцаумæ æрвылбон зæрдиагæй чи кува,
Уый уадз æмæ иу хорз иннæмæй фæива.
Йæ лæггадыл фæсмон чи нæ фæкæна,
Уый уадз æмæ фæндагыл макуы фæкæла.
Магуса хæрзиуæг никуы райсдзæни,
Хуыцау та йын бæркад нæ бауадздзæни.
Гæппæй-дугъæй царды нæ баййафдзынæ,
Æдзух заргæйæ хæдзар нæ сараздзынæ.
Ской æри у,
Æри тыхми у.
Æлхыскъ æлгъыст у,
Æлгъыст рæхуыст у.
Сонт лæг — рæдиаг,
Хæдзонд — фæзминаг.

97
Уæздан вæййы бæллиццаг,
Къулбадæг та — нæминаг.
Цыргъзонд вæййы тæхудиаг,
Фыдзонд та — кæуинаг.
Хъæздыг — лæгъстæйаг,
Мæгуыр та — бараг.
КЪУЫРИЙЫ БОНТÆ ЦЫ АМОНЫНЦ
Дæ цыд хъуыддаджы сæрыл к’ уа,
Уæд базон рагацау дæ бон.
Къуырисæр Уациллайы у,
Ыссар ын рагацау йæ ном.
Дыццæгæй та цы зæгъæн ис?
Дæ фæндаг раст уæд з^ыдзæни,
Куы ссарай Уастырджийы ном,
Куы йыл бафæдзæхсай дæ сом.
Цы у æртыццæгæн йæ бон?
Мæнгард сомы нæ бары, зон.
Бынатыхицау дын дæ ком
Фæкæндзæн, цавддурау, æргом.
Кæй у цыппæрæмæн йæ бон?
Цæй фæдыл арынц ын йæ ном?
Дæ куывд уыдзæни йын фæндон,
Куы арай Мкалгабырты ном.
Кæй ном ард цæуы майрæмбон?
Уый у нæ мадæлтæн сæ бон.
Уый Мады-Майрæм у сæ зæд,
Нывонд ын урс дыгæрдыг уæд.
Кæмæн нывонд у сабат та?
Кæй ном-иу ардтой фыдæлтæ?
Дзуар æфтаугæ, алантæ
Æдзух цыдысты уæлмæрдтæм.
7 Цæллагты Къ

Хуыцауы бонæн иæ ном — иæ уæлæ:
Æхсæз бонмæ сфæлдыста
Æппæт дуне æд æгъдæуттæ,
Йæ фæллад æвдæмы ысуагъта.
КÆМÆН ЦЫ?
Рæдау усæн — мулк.
Ус-бирæгъæн — нук.
Уазæгæн — монц.
Хæддзуйæн — хъонц.
Фыдгæнæгæн — зындон.
Хæрзгæнæгæн — æхцон.
Цæстуарзонæн — алæмæт.
Фыдзæрдæйæн — къæлæт.
Рæстзæрдæйæн — дзæнæт.
Нымудзæгæн — мæлæт.
Хылкъахæгæн — цæф.
Иргьæвæгæн — кæф.
ЗАРÆГ
Цогойты Саулох, куырм кадæггæнæг,
скодта зарæг йæ дыууæ фыртыл. Уыдон
фæмард сты 1943 азы Сталинграды.
Ныгæд æрцыдысты Æфсымæрон ингæны
Ой, тох нæ бахъуыд,
Мæ мæгуыр Ирыстон.
Цы фæдæ, нæ сахъгуырд
Фæсивæд, мæ бæстон.
Сау туджы уылæнтæ
Æнхъæвзынц нæ хæхты
Лæбурынц æдæрсгæ
Гермайнаг тугдзыхтæ.
Фыдусы æлгъыстæй
Ныккалди мæ хъал бон.
Мæ хъæбулты мæрдæй
Мæныл скодта сау бон.

Йæ кардæй æвзидгæ,
Чи бырста нæ зæхмæ,
Йæ мæлæт нæ кардæй
Уый ссардзæн æнусмæ.
КЪОСТАЙЫ ФÆДЗÆХСТ
Мæ цард у мæ намыс.
Мæ хъысмæт — зындон.
Мæ ном-иу æрæмыс,
Мæ иузæхбæстон.
Дæ уарзтæй мæ зæрдæ
Ныддур ис бынтон.
Цæмæн афтæ ’фхæрд дæ,
Мæ тыхст Ирыстон?
Кæд искуы æнудæй
Сыскъуына мæ цард,
Ысласут-иу дардæй
Нæ Ирмæ мæ мард.
ФЫДÆЛТЫ ФÆДЗÆХСТ
Цæллагыл хъуыды кæнгæйсе
Мыййаг, куы ныллæууай хъуыддаджы,
Куы сæвæрай дæхиуыл хæс,
Ма фæхудинаг кæн мыггаджы,
Намыс, фарн кæронмæ хæсс.
Де ’мгарæн ныхас куы раттай,
Зæрдæ йын ды куы бавæрай,
Æхсæв дæр, бон дæр уæд дæ катай,
Цæмæй дæ дзырд æххæст кæнай.
Хистæрмæ бæлвырд куы хъусай,
Дæ хъул уæд абаддзæни сах.
Ды бирæ чингуытæ куы кæсай,
Дæ зонд тыхджындæр уыдзæн уæд.

Саударæгæн уайдзæф ма кæн,
Науæд ысхаудзæни дæ хал.
Фæлтау ын ды лæггæдтæ бакæн,
Дæ амæндтæ уыдзысты хал.
Гæды лæгæн йæ къах цыбыр у,
Йæ цард вæййы æдзух зындон.
Кæсут-ма йæм, йæ зонд мытыл у.
Йæ мæлæт адæмæн — фæндон.
Фæндаггонæн ныстуантæ ма кæн,
Науæд æй мæтæй дзаг кæныс.
Йæ хордзентæ йын дзæгтæ бакæн,
Уыдзæн йæ фæндаг уæд æмбис.
Малусæг йæ сæр куы сдара,
Зон, ныллæуыди уæд уалдзæг,
Æнæхуымгонд зæхх сау куы дара,
Гутон ыл уæд ауадз хъæлдзæг.
Уалдзæгæн йæ иу боны куыст
Афæдз бинонты фæдары.
Хъæлдзæг лæг йæ зæрды рыст
Йæ царды мисхалмæ нæ дары.
Хъыллиппæй дзурæгæн йæ зонд
Цыбыр кæй вæййы, уый ды зон.
Нæ вæййы ахæмæн бæрзонд,
Йæ хъуыды, йе ’гъдæуттæ — бæззон.
Цавддур фестдзæни ызнаг,
Аххос йе ’рдыгæй куы уа.
Ахæм тыхгæнæгыл дуаг
Никуы бафтаудзæни дуа.
Давæггаг нæ кæны сусæг,
Райхъуысы йæ кой кæддæр.
Давæг лæджы ма хон кусæг,
Мæликк не суыдзæн уæддæр.

Зон дæ бæстæ, уарз дæ хъæстæ,
Зон дæ мадæлон æвзаг,
Зон, кæмæн дæттыс дæ хæрзтæ,
Зон дæ фыдæлты уæзæг.
Ма рох кæн фыдæлты намыс,
Фарныл бафтау ноджы фарн.
Зон, дæ мыггагæй кæй дарыс,
Хæс, кæй дыл æвæрд ис бæрн.
Бар дæ къахдзæфтæ цæугæйæ,
Рæдыд дыл не ’рцæудзæни уæд.
Кув дæ Хуыцаумæ зæрдæйæ,
Дæ кад уыдзæн бæрзонддæр уæд.
Сонтæй цы хъуыддаг саразай,
Уый æрцæудзæн хæлд уæддæр.
Æнхъæлмæ кæсын куы фæразай,
Дæ фæнд уыдзæн æххæст кæддæр.
Сыхаджы ма ралгъит рæстæй,
Дæхиуыл де ’лгъыст уæд цæудзæн.
Низ дыл бахæцдзæн мæстæй,
Чысылæй уæд дæ цот мæлдзæн.
Гæды лæгыл æууæнк нæ вæййы,
Йæ фарс нæ фæхæцы æмгар,
Йæ зæрдæ дзаг вæййы мæтæй,
Куы йын байсынц йæ дзырды бар.
Цæстуарзон лæг йæ куыст йæхæдæг
Нæ кæны никуы уæхскуæзæй:
Йæ куыстмæ рацæуынц сæхæдæг
Хæстæг уа, зонгæ уа, сыхаг.
Сыхæгтæй ахæмтæ вæййы,
Куы йæм байхъусай, мæнæ — зæд,
Фæлæ йæ бахъыгдардтай, уæд
Фырмæстæй калдзæни йæ сæт.

Вæййы ма ахæм сау лæгтæ:
Дæ тыхст дын сараздзæни тагъд,
Нæ йын сарæзтай йæ хъуыддаг,
Йæ фæндоныл — уæд къахдзæн загъд.
Уæдæмæ ахæмтæ ис не ’хсæн,
Æдзух кæндзæни дын козбау,
Дæ зонгæты ’хсæн дæ ыстаудзæн,
Фæлæ дын де счъилтæ кæрддзæн.
Кувæг лæгмæ бæлвырд хъус,
Уæд нæ уыдзæн хъил дæ хъус.
Арв къæрццытæй куы нæра,
Тæрхъус агурдзæн мæра.
Арв бæрз бæлас куы ’рцæва,
Хъуамæ дзуарлæг ыскува.
Сæумæрайсом — сæуæхсид,
Дымгæ ’рбакæны æхситт.
Куы уа изæрæй зæрæхсид,
Уæд ыссивджытæм фæсид.
Мигъ къуымбилтæ куы бада,
Зон, нæ уыдзæн уæд къæвда.
Къæвда цæппæр куы уадза,
Уæд дæргъвæтиндæр уыдзæн.
Дымгæ зилдух куы кæна,
Æрæмбæрз рæвдз дæ тохна.
Зым халоныл куы сбада,
Дæ фыдгул дын уый фена.
Давæджы фæндаг — къæлæтмæ,
Уæддæр нæ бæллы мæлæтмæ.
Суадоны дон куы нуазай,
Дæ низ лидздзæн дæ разæй.

Зиуы куыст у удæнцой,
Бегарайы куыст — фыдæнцой.
Къæхтæй най куы кæнай,
Рæвдз дæхи уæд ды цынай.
АКРОСТИХ I
Ма бар хъайтарыл дæхи,
Адас уал фыццаг дæхи.
Гæппæй дугъ куы кæнай,
Уæддæр нæ фæуыдзынæ разæй.
Сау барæг у фыдæмбæлæг,
Атигъ ыл кæн дæхи, хорз лæг.
Йæхи тыхджын чи хона,
Æрцæудзæн ыл тыхтона.
Никуы ницы банызтон,
Цы мæм дзурыс «гæныстон».
Æриут мын нуазинаг,
Фæут кæннод азимаг.
Цæуы боцъо — зæлдагæй.
Ыстур ма ’взар дæндагæй.
Ракæс-ма мæм зæрдиагæй,
Дæхи хъахъхъæн ме ’рдиагæй.
Лæгъстæ агурæг — зынæвгъæд,
Æрцæуы йыл тæригъæд.
Паддзах кувы къуымæлæй,
Поцо та — йе ’нхъизæнæй.
Уæсдже уарзы Йыккайы,
Йыкка та нын — Саккайы.

Æмыф бафсæст æхцайæ,
Нæу разы йæ цацайæ.
Куырдæн йæ куыст — йæ куынцæй,
Æгъгъæд куыст у — æрæнцай!
Фæу уæдæ фыдæнцой.
АКРОСТИХ II
Карды комæй ма къах загъд —
Олгъайаг уыдзынæ.
Ма ’фхæр хистæры рæстæй —
Мастджын цард кæндзынæ.
Æртæ гуылы куы кувай,
Гогыз семæ, афтæмæй, —
Æнæмастæй цæрдзынæ,
Симды кафт дæр кæндзынæ.
Ыскæн зымæг цармæй кæрц,
Ма йын тыхс йæ тæвдæй.
Ардауæг æййафы — къæрцц,
Цæуы æдзух рæсыдæй.
Æвзæр — йæхицæй æппæлаг,
Вæййы æдзухдæр хъазинаг.
Мæт нæ кæны ницæуыл,
Афтæмæй фæдомы гуыл.
Сонтæй хъуыддаг ма сараз —
Талау митау атайдзæн.
Æрмæст чысыл бафæраз,
Нæ уыдзынæ æвæрæз.
Æдзух «æри» чи кæна,
Йæхи лæгдæр чи хона,
Хуыцауы ном чи нæ ара,
Æдзæсгомæй чи цæра,

105
Сау бон ууыл æркæндзæн,
Дард фæндагыл цæугæйæ.
Зондамындмæ чи нæ хъуса,
Æвæлмон уый нæ уыдзæн,
Никуы цæрдзæн разыйæ.
Æнус уыдзæн фæсмойнаг.
КÆД ЫСХАУДЗÆН МÆ АМОНДЫ ХАЛ?
Æнгузтæй бур сыфтæртæ згьæлынц,
Фæхæссы сæ дымгæ дзæгъæл.
Мæ фæндтæ æврæгьтау фæтайынц,
Мæ амонд бафынæй кæмдæр.
Бамбæрзти сау сæгæй сау зæхх.
Мæ рухс бон мыл баталынг ис.
Стыр Хуыцау, курын дæ зæгъ:
«Дæ цардæн йæ рæстæг фæцис».
Мæ зæрдæ ныссау ис фырмæтæй:
Мæ фæстæ куыд уыдзыстут, куыд?
Уæ мастæй куы нал дæн хæдзарæй,
Фæйнæрдыгæй хъуысы уæ куыдт.
Иунæг кæй тыххæй дæн абон,
Чи мыл сæвæрдта къæлæт,
Кæй тыххæй нæ зонын мæ сомбон,
Уастырджи, ратт ын мæлæт.
Цæмæн у нæ хицау нæ Хуыцау,
Кæй тыххæй ныццыбыр нæ цард?
Цæй тыххæй ныл рæйы, куыдзау?
Куы йын фенин, уастæн, йæ мард.
РАГОН ФЫДÆЛТЫ ХЪЫСМÆТ
Ос-Бæгъатыр æмæ Джебейы хсест
Кæддæр нæм лæбурдта тæтæйраг цæгатæй,
Ныххæлиу нæ кодта фæйнæрдæм.
Цагъайраджы зынтæ æвзæрстам æгадæй,
Нæ хъысмæт ныл разылд фыдырдæм.

Хуссарæй та нæм ссæста персайнаг,
Ныкъкъуыввитт нæ кодта бынтон,
Дзырдта нын йæ хъуыран. Æнаккаг
Æгъдæуттыл нæ ’фтыдта бæстон.
Гуырдзы кæнæ та ныл сомих
Æвзæрстой сæ хъару тыхæй.
Нæ кæрдтæ сын се уæнгтæ скарстой,
Æмдыхæй хæцыдыстæм мах.
Сæ карды нос баззад нæ уæлæ.
Нæ быхсы дзаумайæн нæ буар.
Тыхгæнджытæ туркаг лæгхортæ
Ныхæлдтой нæ фидар гæнах.
Мамайы лæгхортæй, хæдæвзæрд кънйæзтæй
Бырстой-иу нæ зæхмæ хæстмæ.
Нæ хъаймæты бонтæ цыдысты нæ разæй,
Лыгъдыстæм æд бинонтæ хохы цъæстæм.
Нæ сабыр цард уым дæр та н’ ахаста бирæ,
Нæ фæдыл ссæста ызнаг.
Лæбурдта æвæлладæй, ниудта, раст бирæгъ,
Ныккалди йæхи туг дæр фаг.
Мæ иубæстаг, байхъус, æрхæссон дын цау,
Куыд кодтам ызнæгтимæ тох.
Цъыфджыны быдырты сыл иунæг Хуыцау,
Цы хуызы æрфæлдæхта хох...
Туджы уылæнты ныгъуылдысты мæрдтæ,
Бæхтæ сæ барджытæй хаудтой,
Сæдæгæйттæй мардысты тохы æфсæдтæ,
Сæ бæхтæ æбарæгæй уагътой.
Комы æрталынг ис, басабыр бæстæ.
Ныццагътой кæрæдзийы знæгтæ.
Стæм ран ма базмæлынц удисгæ цæфтæ.
Нал кодтой тухитæ мæрдтæ.

Тæтæйрæгты хъайтар дæлæмæ фæлгæсыд
Тар хъæды астæуæй, арсау,
Федта, йæ хæдивæг туджы куыд мæцыд,
Йæ рондз æй куыд ферхæцыд, бецау.
Исдугмæ цавддурау аззади хицау,
Ахаста мæрдтыл йæ цæст,
Фыдырдæм ыл разылди абон йæ Хуыцау,
Рафыхт хæлбурцъæй йæ маст.
Асаст йæ хъару, дызæрдыджы бахауд,
Йе ’фсæдтыл нал цыд йæ бар,
Йе ’фсургъ сæрсæфæны адагмæ ахауд,
Хуыцаумæ ма скуывта: «Ныббар!».
Уæд диссаджы хъуыды æрцыди йæ сæрмæ:
«Ныууадзæм нæ тугкалæн тох», —
Загъта йæ хæстæттæн. Рацыди размæ,
Æрлæууыд сæ разæй, куыд хох.
Систа уæззау къухæй болат йæ сæрмæ,
Бамбæрстой æфсæдтæ хабар,
Уый ома амыдта: схæцæд лæгæй-лæгмæ
Иунæгæй мемæ уæ хъайтар.
Бæрнонтæ абарстой къахдзæфæй гæбаз,
Кæм æрцæудзæн тугкалæн хæст.
Æрхызти уæлбæхæй тæтæйраг. Намаз
Кæныныл фæхæцыд æваст.
Дæрддзæфгомау сабыр лæууыди Бæгъатыр,
Йæ саулох йæ быны тæлфыд.
Æмбæрста йæ ызнаг, кæй уыдзæн æгъатыр.
Кæмæндæр йæ мæлæт æрцыд.
Ахицæн намаз, сбадти йæ бæхыл,
Тæтæйраг сласта йæ кард,
Йæ сæрмæ йæ систа, æрлæууыди хаххыл,
Фæстаг хатт ма бахордта ард.

Федтой æмхуызонæй дыууæ ызнаджы
Хъулон тырыса фæйлауы.
Æруагътой йæ зæхмæ, æрсагьтой йæ аджы,
Бардзырдæй райдыдта хæст.
Ныхæй-ныхмæ рауагътой саулохты барджытæ,
Стынг ис мæлæтдзаг тох ам.
Болатты зæллангæй тарстысты бæхтæ,
Нæ йын уыд ныффыссæн йæ къам.
Сахатæй фылдæр фæцыд тугкалæн хæст,
Нæ сæ кодта ничи уæлахиз.
Хæлбурцъæй æнхъызти знæгтæн сæ маст,
Не сбæрæг, чи сæ уыд рахиз.
Барджыты цъæхахст хъæр хъуысыди дардмæ,
Сæ дарæс ныххуылыдз бынтон.
’Хсаргæрдты стъæлфæнтæ тахтысты арвмæ,
Мæлæтдзаг цæф кодтой бæстон.
Тохы быдырæн йæ фæйнæ кæроны
Æд гæрзтæ цæттæйæ лæууынц
’Фсæдтæ цымыдисæй. Дыууæ хæстоны
Кæрдтæй кæрæдзи цæвынц.
Уæртæ ныхæй-ныхмæ хъайтартæ уайынц
Фынк бæхтыл арæны хахмæ.
Хуыцауæй кæрæдзийæн сау мæлæт курынц,
Кæйдæр сæр дзы атахти зæхмæ.
Йæ туджы суадоны сæвдылди рыджы
Тæтæйраг хъайтарæн йæ гуыр.
Диссаг! Æрцыдис ма ахæм цау раджы —
Афтæ ма бабын Тутыр.
ДЫДЗÆСГОМÆЙ МА КÆН ÆРДХОРД
Бирæ ’мгæрттæ царды федтон,
Йæ уд мын чи нæ кодта ’вгъау,
Æдзух мын чи лæвæрдта ’гъдау,
Иу хæдон нын уыд уæрæх.

Ахæмты æрдхорд фæхонын,
Æууæнк ис уыдоныл æдзух.
Мæхицæй сæ нæ кæнын цух,
Мæ цин, мæ къаты бон сæ ’рхонын.
Фæлæ ма ахæмтæ дæр ис:
Дзыхæй дыл аудгæ кæндзæн,
Фæлæ дын де счъилтæ кæрддзæн.
Уыдоныл æз фæкæнын дис.
БÆЗЗЫС ДÆ ФЫДÆН ФЫРТÆН
Русланæн
Дызæрдыггаг нæ вæййы де ’гъдау,
Сæ фарн дæ фыдæлтæн хæссыс,
Нæ дын у де ’мгары мæт уаргъау,
Æдзух фыдæбонæн быхсыс.
Дæ арм фынгæн сыхагæн дарыс,
Нæ кæныс зивæг къаты бон,
Дæ фæлмæн зæрдæйæ æнкъарыс
Лæгæн йæ тыхст, йæ цины бон.
Дæхи фæндиаг фæуæд дæ цард
Дæ бирæ кæстæртимæ.
Уæ амонд уæ фæхæссæд дард
Дæ уарзон бинонтимæ.
КÆД ИСКУЫ ФÆЦÆРÆМ УÆ КАРМÆ
Кæд искуы фæцæрæм уæ кармæ,
Ыссардзыстæм дзыллæтæн хос.
Æрыгон фæсивæды размæ
Æвæрдзыстæм фидæны хæс:
Фыдызнаджы карды рæхуыстæй
Мæлæтмæ нæ хаудзыстæм мах.
Нæ сау туг ныккæлæд фыррыстæй,
Нывондæн куы ’рхæссæм сымах.

Гадзрахатæи никуы цæудзыстæм
Æргомзæрдæ дзыллæтыл мах.
Сæрыстыр сæ кадæй уыдзыстæм.
Сæ цыт нын уыдзæни гæнах.
ХЪÆРИУЫ ХОХ
Дыууæ комы астæу уæларвмæ
Фæцыди Хъæриуæн йæ сæр,
Фæлгæсы Уæлладжыры комы,
Зыны йæм Хъæрмæдон, къæсæр.
Хорз зыныц ардыгæй хъæутæ:
Саниба, Хъобан, Ламардон,
Донысæр, Урсдон, Инджынтæ,
Гули, Хæрисджын, Фыййагдон,
Карца, Цымыти, Гуысыра,
Къадат, Дæллагхъæу, Дзывгъис,
Цъамад, Сахаггатæ, Дагом,
Холыст, Ксуртæ, Тæгæрдон,
Къора, Нæзыджын, Зджыд,
Джизи, Ацонга, Æрхон,
Дзуарыхъæу, Лац æмæ Бад,
Ну зал, Уынал, уæд Садон.
Зынынц ардæм Туалгомы хъæутæ:
Зæрæмæг, Тыли æмæ Нар,
Се ’ппæт Ирыстоны хæхтæ.
О Хъæриу, нæ амонд — дæ бар!
БЕТЪАЙЫ ЗАРÆГ
Тохы бон ныккодта, Ирыстон!
Германы тугдзых æфсæдтæ ныббырстой
Нæ бæстæм. Уыдзысты зæрæстон
Нæ хуымтæ, нæ сæрвæттæ, хъæутæ.
Цагъайраджы цардæй, æгадæй мæлдзыстæм
Æвæстаг, æнæном мыггагмæ уыдзыстæм,
Куы бамбæхса исчи фыдæлты уæзæджы,
Куы схонæм æхсины лæг искуы ызнаджы.

«Цы фæдæ, мæ иунæг? — Адырхиан ныдздзуры
Йæ хъæбул Бетъамæ. — Хуыцауæй дæ курын,
Дæ сæрмæ мын ма ’рхæсс цагъайраджы дурын
Уæхскуæзæй фæхæссын, æмбæхстæй фæцæрын.
Лæууæд-иу дæ зæрдыл уæд тохы быдыры
Дæ фыдæлты намыс: Уæрæсейы паддзах
Æртæ дзуар-майданы йæ риуы гуыдырыл
Дæ фыдæн æрсагъта хъæбатыры кадæн.
Фыдызнаджы ракæнд йæ хъысмæтыл зыны,
Йæ дуг та йыл царды фыдырдæм æрзилы.
Йæ кардæй æвзидгæ чи тындза нæ зæхмæ,
Уый зонæд, нæ зæххыл æмбийдзæн æнусмæ».
ХИСТÆР БАРАГ КУЫ НÆ УА...
Хистæр бараг куы нæ уа,
Былысчъилтæ куы кæна,
«Æз дæн, æз дæн» куы кæна,
Уæд дзы дард лидз, мæ къона.
Хистæр кадджын уæд уыдзæн,
Йæ дзырды суагьд куы зона.
Фарн дæм фыдæй куы нæ уа,
Не скæндзынæ уæд къона.
Хистæры зонд мæсыг у
Йæ кæстæртæн сæ царды,
Фæлæ, зæгьгæ, фыдзонд у —
Уæд бахаудзæнæ арты.
Мæнгард хистæр хæрзсæфт у
Мацы дзы ды бадом,
Йæ зондамынд мæгуыр у,
Макуыдæр ыл баууæнд.
Хистæры ’гъдау фæзминаг
Куы нæ уа йæ кæстæртæн,
Уæд уый вæййы хъодыйаг
Хъæубæстæн уа, мыггагæн.

ХИСТÆРÆН
Æнусмæ баззайдзæн дæ намыс,
Дæ хъуыдытæ ысты бæрзонд,
Нæ дын бакæндзæн ничи фидис.
Ды дæ куырыхон лæг, хæдзонд.
Дæ фæрцы рохуаты нæ фесты
Фыдæлты намыс æмæ фарн.
Дæ кæстæртæ нæ хауынц масты,
Кæныс сæ хорз хъуыддæгты бæрн.
Фæцæр ма бирæ азты не ’хсæн,
Фæрнæйдзаг æгъдæуттæ фæкæн,
Дæ кæстæртæ куыд уой фæрнæйдзаг
Хуыцауæй ахæм хорзæх фен.
НÆ УАРЗОН ХО ЗАРИФФÆЙÆН
Нæ мыггаджы хъысмæт зындоны æндæгъди.
Абон дæ фæрцы не стъалы ссыгъди.
Дæ хъуыддæгтæ фæзмгæ, уырны мæ, сæ рухсмæ
Тырндзæни нæ фæсивæд размæ æнусмæ.
Зариффæ, мæ кæстæр хо, Мады-Майрæм дæ,
Ахуыр, рæвдаугæ цы сабиты кæныс,
Уыдонæн се ’ппæтæн мадау ды дæ,
Царды бæрзæндтæм сæ хоныс.
Искуы кæд искæмæн зæдтæ ’мæ дауджытæ
Хорздзинад ракодтой, се ’мбал — ды дæр.
Фыдæлты зæххæй дæм æрвитæм саламтæ
Æппæтæй, дæ зæрдæйæн чи у хæстæг.

ÆНÆЗОНГÆ ÆМГАРÆН
Мæ иубæстон, мах зонгæ не стæм,
Фынгыл дæр никуы бадтæн демæ.
Нæ фембæлд вæййы тынг ыстæм.
Хъуыддæгтæ никуы кодтам иумæ.
Æз хъусын ме ’мбæстонтæй рагæй,
Кæй амоныс кæстæртæн зонд.
Кæй у дæ цыргъ зонд растдæр фатæй,
Кæй у дæ кад-намыс бæрзонд.
Куырыхон зондджындæртæй дæ.
Нæ зæгъыс: «Нæй хуыздæр мæнæй!».
Дæ царды азтæ суæнт сæдæ,
Хызт у кæддæриддæр зынтæй!
Мæ сæр бæрзонд хæссын дæуæй,
Дæ фидар зонды ахастæй,
Дæ лæджыхъæдæй, де ’гъдауæй,
Кæй не ’фхæрыс лæджы рæстæй.
Нæ дæ ды схъæл мæликк кæйдæртау,
Æнцонæй н’ аразыс дæ цард,
Кæрдзын — дæ æхсæвæр фæлтау,
Дæ исбонæй нæ хæрыс ард.
Фыдæлты æгъдæутты сæраппонд —
Дæ дзырд кæмдæриддæр æдзух,
Гадзрахатæйцæуджыты раконд
Дæ рæхуыстæй нæ вæййы цух.
Æцæг мæм иу ныхасмæ байхъус,
Козбау ыстыд цæмæй нæ у он:
Æгæр æгъатыр вæййыс хатгай,
Æлхысчъытæ фæкæныс, зон.
Дæ цард дæхи фæндиаг уæд,
Дæ бæллицтæ ды фен рæхджы.
Уырны мæ: баззайдзæн дæ фæд,
Ды дæ фæзминæгтæй нæ дуджы.

НОМАРÆН
Уататы Бибойæн
Кæй тыххæй сау дарыс, Ирыстон,
Кæй тыххæй дзыназыс хъæрæй?
Кæй тыххæй дæ хъарæг у абон,
Кæй зынг та ныххуыссыд мæтæй?
Нæ кады дзæнгæрæг æрмынæг,
Йæ зæлтæ ныллæудзысты тагъд,
Фæцæуы сæркъулæй хъæргæнæг,
Нæ уромы цæссыгты тагъд.
Кæй тыххæй мæ зæрдæ нырхæндæг,
Кæй тыххæй у дзыллæйы рыст?
Кæй тыххæй сæргуыбырæй барæг
Фæхæссы Уæрæсемæ хъаст?
Йæ зарæг куы аскъуыд æрдæгыл.
Йæ парахат бæллицты монц
Ныр баззад æнусмæ уæзæгыл,
Ныммынæг æй кодта йæ рондз.
Цы ма дын нæ бон у, Бимболат?
Цæуыл уыд дæ зæрдæйы маст?
Кæй къухы бакодтай дæ сурæт,
Цæмæн нæ ныууагътай æваст?
ТÆКЪОТЫ СЕРГЕЙÆН
Æз бирæ уæздан лæгтæ зонын,
Чи скодта тых-тухитæй мулк,
Фæлæ дзы дæу хуызæн нæ зонын,
Чи у ары мæгуыртыл йæ мулк.
Дæ фыды дын зонын — лæг уыдис,
Лæгæй баззад абоны онг.
Хæлæгæй нæ вæййы цымыдис,
Йæ цард уæд уæхи фæндиаг рог.

115
Тæхуды, куы ссарин ныхæстæ
Дæу аккаг, зæрдæлхæнынæн.
Мæ мыггаг мæ мæлæты фæстæ
Мæ хæс кæд фæфидид дæуæн.
ÆГАДГÆНÆГ ХИЦАУ
Æууæнкæй нын байстай
Нæ бартæ бынтон.
Нæ зæрдæйы мастæй
Нæ бакаст — мæрдон.
Кæдмæ уыдзæн афтæ
Нæ хъысмæт зындон?
Æнæ тохæй бартæ
Нæ вæййынц фæндон.
Нæхиуыл æрхудæм,
Нæ мастæн кæрон
Нæхæдæг ыскæнæм,
Мæ иузæхбæстон.
МÆ ЗÆРДÆЙЫ ТУГ ДЫЛ НЫККАЛДИС, ЗЕЛИМ...
Сау хабар фехъуыстон абон:
Фесæфти ме ’рдхорд мæнæн.
Рухсаг, Зелимхан! Хæрзбоь.
Ды н’ амардтæ, нæй дын мæлæн.
Дæ цыт æмæ намыс, дæ æгъдау
Фæзминаг уыдзысты лæгæн.
Исдугмæ аззайын сагъдау,
Сагъæсы фыццаг фæдæн.
О Хуыцау, цæй ма цы кæныс,
Цæмæн исыс дзыллæтæй маст?
Фехъус мæ, Скæнæг, рæдийыс,
Айс нын нæ зæрдæты хъаст.
Уæздæттæн айстай сæ хуыздæр,
Уый адæмæн уарзта сæ цард.
Уæлæуыл уый кодта æгъдау дæр,
Йæ намыс фæцæудзæни дард.

Кувджытæн раистай сæ хорз ном,
Нывондæн сын хаста йæ уд.
Æмгæртты, хæстæджыты сомбон
Ды кодтаис искуы æмуД.
Айстай сæрæнтæн сæ хуыздæр,
Чи кодта йæ фæллой лæвар
Æфхæрдæн, мæгуырæн æнæвгъау,
Сæ амондыл хаста йæ сæр.
Айстай æмгæрттæн сæ хуыздæр,
Сæ кадыл сын чи ’фтыдта кад,
Йæ номыл ныффысдзæни кадæг
Куырыхон ирон лæг кæддæр.
Уыдтæ æмæ баззадтæ дарддæр,
Ирыстоны гуырдтæн лымæн.
Мæ мадæй нæ райгуыргæ ’фсымæр,
Нæ амардтæ, нæй дын мæлæн.
Цы кодтай, цæуыл уыд дæ фырмаст
Кæй тыххæй дæ зæрдæ ныддур?
Кæй маргджын æвзагæй æнæраст
Цъыфкалæнтæ кодтой дæуыл?
Фæхæссæд дæ тæригъæд, уастæн,
Йæхи дзыхæй курæд мæлæт,
Чи скодта дæ уарзтæн йæ кæрон,
Хуыцау ыл ныфтауæд къæлæт.
Цæрæд ма сæдæ азы дарддæр,
Йæ цæстытæй ма уынæд æрдз.
Куыд ничи йын фена йæ мард дæр,
Æвæстагæй баззайæд, уадз.
Дæ ралгъитæг арвмæ фæниуæд,
Цæрæнбонты мастæй нæтæд,
Мæгуыргур уæлæуыл фæчиуæд,
Куыдзæппарæн комы хæтæд.

Æнæцæстылхæцæг — йæ мæлæт,
Зындоны йæ бынат фæуæд,
Йæ æлгъыст йæхиуыл æрцæуæд,
Æрдауæд æй масты фæрæт.
Зелимхан, дæ туг дын фæнызта
Цæрæнбонты ус-бирæгъ «Дам».
Цæй бирæ фыдбонтæ æвзæрста
Дæ хъысмæт. Кæцæй фæци ам?
Дæумæ та, мæ хæлар, æз сидын,
Дæ зæрдыл мын бадар мæ дзырд:
Æлгъитæджы бахъæудзæн фидын
Йæ какула калæггаг «мызд».
САДОНЫ ÆРЗÆТКЪАХДЖЫТЫ ХЪАСТ
Мах зонæм, уæ фæрцы
Нæ хъысмæт рæхджы
Кæй басудздзæн пецы
Уæ цъаммар дуджы.
Æгъдау уæм нæ фæкаст,
— ----V-- Кæй калдтам нæ рондз,
Кæй кодтам лæваргуыст,
Кæй хастам æфсондз.
Кæд уæ исчи ’мбæрста,
Цы ’ууæлты куыстам,
Кæд уæ исчи федта,
Цы хъылма нызтам.
Уæд никæмæй рысти:
Нæ рæуджыты марг
Æрвылбон кæй зылди.
Нæ цард уыд æндæрг.
Ыстæм хатт-иу дохтыр
Куы фæзынди, уæд,
Тыхстхуызæй-иу загъта:
«Куыд фæразут ам?»

Тых-тухитæ кодтам
Дæсгай азты мах
Цъырымы. Амадтам
Нæ бæстæн гæнах.
Ныр абон кæй хъæуæм:
Нæ фарсхæцæг нæй.
Цæй цинæн ма цæрæм,
Ныууæм мæрдвынæй.
Нырма, дам, æфсæнау,
Уæ гуыр у домбай,
Æмæ, дам, кæддæрау
Хæссут уаргъ тыхæй.
Садоны ’æбартæ,
Æрлæууæм æнгом,
Æрдомæм нæ бартæ
Æхсинтæй æргом.
НЫЙЙАРÆДЖЫ ХЪАРÆГ
Цы кодта уыцы ’хсæв мæ зæрдæ,
Цæуыл нырхæндæг ис мæ уд,
Цæмæн асаст мæ хъару уæнгты,
Зæгъут-ма мын æй, цæй, зæгъут.
Айнæг хохæй лæбурдта цъити,
Йæ разæй рахаста мæлæт.
Ныззыр-зыр кодта уæд Ирыстон,
Гæныстон фестæм иууыл мах.
Æфсæн хидтæ йæ разæй хаста,
Æнусон бæлæстæ тыдта,
Йæ быны къæдзæхтæ ыссæста,
Хæдзæрттæй ингæнтæ кæнгæ.

Фæсивæд кафыдысты хъазты,
Сæ зарын азæлыд хъæрæй.
Фæлæ æрцыд æвирхъау хабар.
Цъыфцъити рабырста гуылфæй.
Йæ кой æппæт дунейыл айхъуыст,
Кæй бабын сты ам æваст
Нæ зынаргъ уазджытæ Мæскуыйæ,
Нæ цæстысыг æнæвгъау калд.
Тæхуды саударæг мад фестæд,
Йæ сау маст чи суагъта рыстæй.
Йæ хъæбулы сынтыл дæлгæмттæ.
Кæугæйæ чи фæкодта, уый.
Дывæр тæригъæддаг куы фесты,
Ныййарджытæ, мæгуыр сæ бон,
Йæ хъæбул зæйы бын æнусмæ
Кæмæн баззад æнæныгæд?
Хуыцау, цы дын кодтам? Дæ быны
Цæмæн нæ бакодтай бынсæфт?
Кæдæм ныггом кæнæм нæ тæрттæ,
Кæуыл хъарæм нæ тæригъæд?
МÆ ХЪАСТ ХАЗБИМÆ
Нæ ирон газетæн йæ фæрстæм
Нырма нæ ыссардтон фæндаг.
Нæ мын дæтты уый дзуапп мæ фарстæн:
«Цæмæн, цæмæн дæн æз бæрнаг?»
Æви кæд исчи мах мыггагæй
Мыййаг, дæу бафхæрдта рæстæй?
Куынæ уыл рацыдтæн мæнгардæй,
Цæмæн исут уæ маст мæнæй?

Кæд рог мæ фыстæг у, мыййаг,
Æмæ йын нæй хæссæн рæгъмæ,
Фæут уæд раст, фæлæ дзырддаг
Хъуыддаг нæ фæхæссын сæрмæ.
Кæд раст хонут мæнæй уæхи
Æмæ кæд газет иуты нæу,
Уæд уæнт мæ мæцъæлтæ мæхи,
Нæ кæнын уемæ æз быцæу.
ФЫДЛÆГ
Нæ дын ныххатыр кодтой: Тутыр,
Сызгъæрин Уастырджи, Хуыцау.
Ды кодтай раст лæджы æмыр,
Уыди дæ царды сæр быцæу.
Дæлджиныг кодтай-иу дæ мады,
Ысластай-иу дæ фыдмæ кард,
Лæгыл нæ нымадтай сыхаджы,
Дæ сомы-иу уыди мæнгард.
Дæ сау фæндтæ-иу ыстыдтай
Дæ митæ карз æмæ фæлывд,
Рæстыты цъысымы æппæрстай,
Тæригьæд дæр нæ зыдтай ды.
Æдзух дæ хæстæджы æлгьыстай,
Кæцы дæуæй уæздандæр уыд.
Дæхи цæстæй ныр абон федтай,
Дæхиуыл де ’лгъыст кæй æрцыд.
Æруарыдис дыл абон сау туг,
Дæ цот дын бафыстой дæ «хæс»,
Дæу тыххæй басыгьди сæ сау дуг,
Сæ тæригьæд уæлæуыл хæсс.

ВЛАДИМИРЫ ФЫРТ БАРИСÆН - ЮСТИЦИЙЫ
ИНÆЛАРÆН
Дæ цыт æмæ намыс, дæ æгьдау
Уыдзысты фæзминаг мæнæн.
Дæ цардыл ныффысдзысты аргъау,
Нæ йын уыдзæн никуы мæлæн.
Нæ æрлæудзæн ничи дæ разы,
Чи ауды махыл фылдæр.
Мыггаджы фæсивæд — дæ мæтаг,
Цæмæй уа сæ намыс уæлдæр.
Мах зонæм æппæтæй дæр абон,
Дæ зæрдæйы тынты æндæвд
Æнкъардзысты кæстæртæ сомбон,
Зæрин тынты хъарм æмæ тæвд.
Дæ хъысмæт дыл не ’рзылд фыдырдæм,
Куы нæ тардта не знаг мæрдтæм,
Нæ туг нын куы нызта æхсныфæй,
Нæ аскъуыд дæ уд уæд мæстæй.
НАУЫРЫЗЫ ФЫРТ ХАРИТЪОНÆН
Дæ ном дын сæрыстырæй арын
Кæмфæндыдæр адæмты ’хсæн,
Хуыцаумæ дæ амондыл кувын,
Цæмæй уа дæ хъару æфсæн.
Æз зонын, фыдбоныл фæтых дæ,
Дæ зæрдæ нæ ныддур рыстæй,
Мæстæлгъæд ды царды нæ бадæ,
Нæ аскъуыд дæ бæллиц мæтæй.
Дæ буц ном мæ зарæджы дзурын,
Дæ кадæн цæгъддзынæн фæндыр,
Дæ намыс мæ зæрдыл æз дарын,
Дæ циныл дын цин кæнын, Ир.

ЛАДИЙЫ НОМАРÆН
Дæ зæрдæйы ’нкъарæнтæ ’мбарын,
Тæхуды, куы уаид мæ бон,
Уæд афтæ æнкъардæй мæ зарын
Нæ хъуысид дæумæ, Ирыстон.
Кæддæр мæ ызнаджы æвзагæй
Фæхастой Сыбырмæ рæстæй,
Уым афæдзы бонмæ ыссардтон
Уыргтыниз, зæрдæрис мæстæй.
Фынддæс азы дæргъы фыргуыстæй
Фыдæбæттæ федтон уым фаг:
Фæсадтæн æрра куыдзы хæстæй,
Фæкодта мæ къанвой уæнгхъуаг.
Лæгуæрдонæй ластон ызгъæртæ,
Хъæдыкуысты асаст мæ фæрск,
Æмбырд кодтон доны был дуртæ,
Сæ хæсгæйæ фелвæст мæ уæхск.
Ехсæй нады фæстæ мæ дардтой,
Зæххынкъул, хуылыдз арф уæрмы.
Бауадзыджы фæстæ мыл калдтой
Æхсæнтæ дон сау ингæны.
Æрчъицыды фæстæ мæ домдтой
Æхсæвыгон, басæтт, дам, тагьд,
Ызнаггад бæстæйæн кæй кодтай,
Дæ æмбæлттæн мæнæ сæ хыгъд.
Мæ сæрæн æз ницы æмбæрстон:
Сыбырмæ цæмæн дæн æрвыст,
Кæй азарæй зындон æвзæрстон,
Цæмæн афтæ фæдæн æлгъыст.
Алы æнахуыр фарстатæ
Цал хатты радта мæнмæ
Слестгæнæг. Цъаммар! Æмбæрста,
Нæ хæссын нымудзын сæрмæ.

Æмбæрстон, мæ бонтæ кæй фесты,
Мæ цардæн йæ кæрон æрцыд,
Фæлæ мæ Хуыцаумæ скуывтон:
«Мæ сау чырын айс, Ирыстон».
Йæ бæллиц сæххæст ис æцæгæй:
Сыбырæй ма схаста йæ уд
Ирыстонмæ, фæлæ фырцинæй
Æрлæууыд йæ зæрдæйы цыд.
ЗОН ДÆ ФЫДÆЛТЫ УÆЗÆГ
Зон дæ бæстæ, уарз дæ хъæстæ,
Зон дæ мадæлон æвзаг,
Зон, кæмæн дæттыс дæ хæрзтæ,
Зон дæ фыдæлты уæзæг.
Ма рох кæн фыдæлты намыс,
Фарныл бафтау ноджы фарн,
Зон, дæ мыггагæй кæй дарыс
Хæс, кæй дыл æвæрд ис бæрн.
Бар дæ къахдзæфтæ цæугæйæ,
Сайд дыл не ’рцæудзæни уæд.
Кув дæ Хуыцаумæ зæрдæйæ,
Уæд бæрзонд уыдзæн дæ кад.
ДАТЪРИТЫ КОСТЯЙЫ НОМ ДЗЫ АРЫН
Йæ ахаст — æргомдзырд,
Йæ бæллицты — ’гьдау,
Йæ ныхас бæлвырд уыд,
Йæ лæвар — рæдау.
Йæ къахдзæфтæ барста,
Æгæр фырнымд уыд,
Æмгæртты куыд уарзта,
Уый диссаг уыд, тынг.
Йæ арм сын фæдардта
Фынгæн цæрæнбон.
Æххуыс дзы чи куырдта,
Кæуыл уыд фыдбон,

Уыдонæн лæмбынæг
Арæзта хъуыддаг,
Нæ кодта-иу зивæг,
Нæ дзы цыд фыд уаг.
Бæрнон куыст фæкодта
Дæргъвæтин рæстæг,
Æфхæрд нæ æруагъта
Йæхимæ хæстæг.
Уый цал æмæ цалæн
Фæкодта лæггад,
Кусæг лæджы куыстæн
Лæвæрдта-иу кад.
Бирæ фæсивæдæн
Ыскодта фæндаг, —
Уæлахизы кадæн
Уыдысты фыццаг.
Ныр абон дæ сынтыл
Дæлгæмттæ кæнынц,
Кæй уарзтай хъæбулау —
Хæкъуырццæй кæуынц.
Цы ма дын нæ бон у,
Нæ уарзон хæлар?!
Барастыры бар у,
Нæ хуыздæр æмгар.
Дæ цотæн, дæ къайæн
Уæззау у сæ хъыг.
Æнæрæнцой уайы
Сæ рустыл цæссыг.

ЖАННЕ КОЗЫРЕВОЙ-ДЗАСОХОВОЙ
Я буду благодарен Вам до гроба.
Вы мне, непосвященному, не дали
Унизиться до участи холопа,
Когда стремился преодолеть я дали,
Чтоб труд мой удостоился медали.
И потому я рад и счастлив тем,
Что Вы мне встретились в пути.
Благословили, помогли. Я всем
Об этом говорю. Прошу, прости,
Коль ношу не смогу нести...
Пройдут года, смятение, невзгоды,
И жизнь моя угаснет тоже, знаю,
Но и другое знаю: если бы не Вы,
Мой труд бы мог беспомощно истлеть,
Лежал бы он и месяцы, и годы,
В напрасном ожидании увидеть свет,
Он мог — увы! — беспомощно истлеть.
Примите ж благодарность рода
И наш сердечный, искренний привет.
ЗДЕСЬ ВСЕ - ДЖИГИТЫ ЧЕСТИ
Не делай из меня изгоя
В моем Отечестве родном,
Здесь я состарился от горя,
И здесь родной мой, отчий дом.
Я здесь взрастил детей,
Построил снова дом,
Здесь я узнал людей.
Здесь стану я творцом.
Здесь нет законов мести,
Пред ними все равны,
Здесь все — джигиты чести,
Здесь горцы все умны.

А ты, пришелец, нарушил
Священный наш наказ.
Самозванец, ты свершил
Безумство. Здесь — Кавказ.
Вас здесь никто не ждал,
Пришли вы к нам с мечом.
Всевышний проклял вас —
Вы сражены мечом.
СВЕТИЛО НЕБЕСНОЕ
Светило небесное, где ты,
Почему я не вижу тебя?
Везде освещаешь планеты,
Взглянуть не даешь на себя.
Ты — матерь, любимая всеми,
Ты все согреваешь вокруг.
И Землю, Луну и Венеру,
Юпитер, Сатурн и Уран.
О светило, дающае нам
Радость, тревогу, печаль,
Всели в нас надежду, чтоб там,
В небесах, мы нашли свой причал.
с. Кадгарон, 1950
НЕ БОЮСЬ Я ТОЙ СМЕРТИ...
Не боюсь я той смерти, что вижу,
Но кто станет по мне горевать?
Кто слезы прольет на могилу,
Потом не забудет, как звать.
Всего-то одно лишь мгновенье
Прошу подарить, голубок,
Мне это придаст вдохновенье
И развяжется жизни клубок.
с. Кадгарон, 1950 г.

ЖИВУ ЛИ Я НА СВЕТЕ
Погребальный звон колоколов мне слышен.
Как будто на земле людьми прославлен,
И вот пришел нежданно мой конец.
Я вижу гроб, но где же мой венец?..
ВНУЧКЕ ОЛЕЧКЕ
Прекрасен гордый облик твой:
Походка павы, стан Венеры.
Кто властелин судьбы твоей?
Гордись победою своей!
НЕ ГРУСТИ
Задумчивы грезы твои. Не понять,
О чем ты страдать так могла.
Я счастье твое не позволю отнять,
Я насмерть готов за тебя постоять.
Дедулей всегда называешь меня,
Скажи, что случилось с тобою,
Что гложет тебя, иль случилась беда,
Но ты не желаешь делиться со мной.
Коль горе пришло, я готов разделить,
Откройся, поверь, полегчает.
В душе твоей радость готов поселить,
Смотри, как весна нас встречает.
БЛАГОСЛОВЕНИЕ ИЗ ТЕМНИЦЫ
На смерть Тамары
В этом мире я счастья не знала,
Но нашла под землею покой,
А вы, дети, простите меня,
Что так рано от вас я ушла!

Вам бабушки, та и другая,
Материнскую ласку дадут,
И по мне они слезы прольют,
Потому я в могиле спокойна.
Лежу вот в могиле глубокой,
Чувствую запах цветов,
Возложенных вами весной
На мой — среди черных крестов.
ПАМЯТИ КОСТА КИРИЛЛОВИЧА ЦАЛЛАГОВА
К 60-летию со дня расстрела
Томился за решеткой долго,
Но честь отца марать не стал.
Не отрекся в пытках он от долга,
Пред Богом чистым он предстал.
В груди его горело пламя,
Не сломлен был он от огня.
Он отдал жизнь за нас с тобою,
Сатрапов времени браня.
Навечно память сохранится
О нем в сердцах друзей.
Все выше будет возноситься,
Коста, звезда твоя и впредь.
25.06.98
ПАНТЕЛЕЮ КОНСТАНТИНОВИЧУ
К 80-летию со дня рождения
Вы не из тех, кто может лицемерить,
Кто может льстить и безрассудно лгать,
Но и не тот, кто может не измерить,
Чего ты стоишь, кем ты можешь стать.

В этом властном мире лжи и безобразья,
Непослушания, коварства и любви
Не оставляли знамя на меже,
А к вершинам доблести несли.
Вы — светоч рода, вечно будем помнить
Вас, пока последний жив Цаллаг.
За то, что рода славу приумножить
Смогли без чванства и хвальбы.
12.06.98
ЖЕНА
Всем и всегда говорю,
Что безмерно ее я люблю.
«Звать-то как, кто она?» —
Спросят. Скажу: «Жена».
Ее мне никто не заменит,
Пусть даже Мадонна придет,
Бриллианты за сердце предложит
И золотом важно сверкнет.
В ответ ей я смело скажу:
«Мадонна, не ты мне желанна».
Я в жизни люблю лишь одну,
А звать ее, знайте: «Жена!»
Она мне детей родила
И очаг родовой сохранила,
Пока воевал я с врагом.
Потому так желанна она.
ПИСЬМО ИЗ НЕВОЛИ
Родные, по вам я тоскую,
Пребываю как будто в бреду,
Как дни, так и ночи считаю,
И места себе не найду.

Пусть тучи промчатся скорей,
Пусть светит нам солнце всегда,
Пусть снова настанет покой,
Пусть сбудется наша мечта...
Не справляйте по мне панихиды —
Я жив. И стою, как скала.
Вот тучи промчатся, я знаю,
Рассеются так облака.
Я жив, и трепещут они —
Подкупные судьи мои.
Все слышали их уговор,
Как состряпали мне приговор.
ХОЛУЙ ДРУГОМ БЫТЬ НЕ МОЖЕТ
Всегда о вечном трутень помышляет,
Стремится быть пророком для других,
Но отстраненный взор везде встречает
За то, что вздор он сеет меж слепых.
Он жизни смысл рублями измеряет,
Коварство и раздор его манят.
Измену, святотатство поощряет,
Загубленные судьбы он дробит.
Душа его — ужаленная ядом,
Не верит он ни в Бога, ни в друзей.
Прислужники вокруг: везде и рядом.
Врагу он служит, как Кощей.
ЧТО ДЖИГИТУ НАДО ЗНАТЬ
Пока не потерял ты уважение
Своих с младенчества друзей,
Знай всегда их дни рождения
И посылай им поздравления.
Если мстишь ты за обиду,
Нанесенную подругой,
Знай, ты выскочил из виду...
И передан ты другой...

Уж лучше ошибки чужие найти,
Чем самому ошибиться.
Лучше по скользкой дороге идти,
Чем хитростью к сердцу пробиться.
Не старайся делать то другому,
Чего иметь бы не желал,
Иначе то тебе же пожелают,
Чего себе бы не желал.
ДАВАЙ, ДРУГ, ОБРЕТЕМ ПОКОЙ
Вот скоро десять лет, как дружим,
Как будто обрели покой.
Но дружбу все же не «утюжим»,
И в праздник пьем за упокой.
Ну сколько могут продолжаться
Презренье, мщенье и раздор?
Оставим в прошлом все обиды
И прекратим наш вечный спор.
И кто же первый согласится
Мужскую руку так подать,
Чтобы вновь не оступиться,
Чтобы снова не солгать?!
Давай мой друг, мириться будем
Мы окончательно, без слов.
И дружбу мы навек скрепим
Рукопожатием своим.
ПОЗВОЛЬ ПОЛЮБИТЬ МНЕ ТЕБЯ
Я рабом бы был твоим,
Если б позволила ты.
Ласково, нежно обняв,
Твою боль бы я мог забрать.
Я другом бы был твоим,
Если б позволила ты.
С тобой бы судьбу разделил,
И тем бы душу твою исцелил.

Я сыном бы был твоим,
Если б позволила ты.
Незабвенно и вечно 6 любил
Твою ношу бы я облегчил.
НЕ МОГУ ТВОЮ ДАНЬ Я ПРИНЯТЬ
Благодарна безмерно я Вам, покровитель,
И богата я дружбой твоей,
Но зачем же Вам боль моя, милый целитель,
Ведь радости в этом совсем никакой.
Вы достойны блаженствовать в мире ином,
Как желала бы Вам той любви,
Ну а дружба, извольте, Вы в даре бесценном.
Бог велел: «Ты кумира себе не твори».
И еще я прошу, не желай быть рабом,
Не могу твою дань я принять.
О, желанье! Сколько дерзкого было бы в нем,
Коль умело бы повелевать!
НЕ ГАСИ МОЙ ОГОНЬ
Удивленно ты смотришь и делаешь вид,
Как будто не знаешь, о чем идет речь,
Что потому и вела по дороге, как гид,
Потом чтоб мгновенно мечты мои сжечь
На костре моей давней сладчайшей любви?
Напомню еще раз, как видел я сон,
Где мать на коленях просила: «Терпи,
Она — счастье твое, не гаси свой огонь!».

О РЕЖИНИ!
Приношу я свои извинения
За боль, причиненную Вам.
Прошу, как у Евы, прощения,
Хотелось мне быть, как Адам.
Знаю, для Вас я отныне —
Невежа и хуже тирана,
Но стоит ли так за мгновение
Давить меня, как таракана.
Уверен, Вы — фея прощения,
Добрейшей души человек,
Прошу Вас, развейте сомнения,
Чтоб были друзьями навек.
Вы — божий цветочек, мимоза,
Вы — заря после грозных ночей.
Вы прекрасны, как белая роза,
Вы — мечта моих юных очей.
Я буду рабом тебе в жизни,
Надежным щитом от преград.
От несчастья, насилья невзгод —
До конца моих дней, о, Режини.
Иль, может, решила смеяться
Над юнцом, сошедшим с ума?
Лучше б мне было остаться
Глухим и лишенным ума.
Но божья кара сильнее,
Чем сладкая ложь иль обман.
Вослед я пошлю тем презренье,
Кто ищет во мне утешенье.

О ЛЮБИМАЯ ЖЕНЩИНА!
Никто так не может до гроба любить,
Как любимая женщина нас, мужиков.
Поцелует, накормит, на дорогу обнимет
Да еще за грешки нас простит, дураков.
На ней вся Россия держалась всегда.
В войну не бросала очаг никогда.
И в стужу, и в зной растила детей,
Обидчикам их давала «чертей».
Если надо для жизни — возьмет и косу,
Взмахнет топором; подоит козу,
Будет пахать; баранку крутить.
Тому, кто обидит, шею свернет.
О БОЖЕ, УСЛЫШЬ МОЙ ВОПИЮЩИЙ ГЛАС
За какой мой порок отвергаешь меня,
Я знаю давно и смирился с судьбою,
Но, что делать, терплю, коль это — судьба.
О Всевышний, к Тебе обращаюсь с мольбою:
Образумь ее душу — не свершить гадкий грех.
Пусть полюбит меня, и только сейчас.
Я счастьем наполнен, как спелый орех.
О Боже, услышь мой вопиющий глас.
Ведь ты же дала мне надежду тогда.
Сказала: «Созрею, подумаю я».
Давно терпеливо я жду обещанья,
Но чувствую: ты затаила презренье.

135
ТАСОЛТАНУ КИРИЛЛОВИЧУ
Как огонь возгорается силою божею,
Твоя мудрость всегда возносит меня.
В минуты печали и в дни торжества
Неотступно бываешь со мною всегда.
Многие годы мы вместе искали
Правду повсюду на нашей земле.
Для счастья родных, братьев, сестер,
Чтоб не мерзли они, разжигали костер.
Ты — бойкий из тех, кто не может роптать
Пред ложью, изменой, коварством врага.
Ты всегда принуждал лицедея дрожать.
Измену, порок поднимал на рога.
Сегодня исполнилось семьдесят три
Тасолтану Кириллычу — здоровья тебе!
Живи еще, брат наш, тридцать и три,
Но чтоб желанья не гасли внутри!
г. Владикавказ, 29.04.03
НАЗЫВАЕТСЯ ДРУГ...
Среди многих друзей предпочтителен тот,
Кто рядом всегда неотступно.
Кто не ждет, притворившись, судьбы поворот,
И считает, что это — преступно.
Кто горе твое разделяет сполна,
Глотая похлебки побольше,
А в минуты печали выпьет до дна,
Не жалея, ту чашу — погорше.
Если в связке с тобою окажется вдруг
И не сетует вслух никому,
Положись на него: он надежен, он — друг,
И вопрос не задаст: «Почему?»

Если радость свою разделяет с тобой
И дружбой доволен твоей,
Если в стужу накроет тепло не себя,
А друга шинелью своей,
Ты смело иди с ним в решающий бой,
Он разделит опасность с тобой.
Верь, что он — друг, даже больше, чем друг,
Никогда не изменит он вдруг.
СВЕТЛОЙ ПАМЯТИ ЗЕЛИМХАНА
Не стало того, кто был нам дороже
Друзей, побратимов и кровных родных.
Земля тебе пухом, родной Зелимхан,
Что умер ты — верит лишь злой Тутырхан.
Мы помним порывы, поступки твои,
Путеводной звездою нам будут они.
Какое несчастье! О Боже, прости!
Все мы его не сумели спасти.
Не стало кумира — родимый для всех,
Не имел никогда за душою он грех.
Сердце свое он на всех разделил,
Заботы друзей на себя он взвалил.
Кто мог бы сравниться с ним доблестью, честью,
Достоинством личным и гордой покорностью
В нежной любви? Разве можно забыть,
Как мог нас всегда незабвенно любить?
Не верю, не верю, что нет Зелимхана,
Хоть видел и гроб я, и «плач» Тутырхана
Без единой слезинки, поверьте, не вру,
Если мать не жалеет, то жизнь не к добру.
О, если б, Зелим, посмотрел на жену,
Как рыдает она над могилой твоей:
Содрогается вся, что любимого нет,
Исчезли желанья, ждет встречи с тобой.

Сквозь легкую дымку ей вдруг показалось,
Как будто зовут ее в вечный простор,
Где обиженных нет, и покойно, небось,
Где ждет ее рай, а кого-то — позор...
Горечь слезы застилает глаза,
Для нее белый свет пеленою покрыт.
О мечты ее! Их растворила гроза
Теперь, когда прах твой в землю зарыт.
Надолго в душе поселилась печаль
И скоро умолкнут бесшумно слова.
Забудут друзья, как голос звучал,
Жизнь ее быстро пройдет у окна.
Но прежде нам скажет смело она:
«Наша любовь сохранится ко всем,
Только не к тем, кто мешал нам любить.
Там... будет позволено нам долюбить».
г. Владикавказу 1999
«ЦАРЬ»
Мы помним правителя окрик: «Я — царь!
Народ, голосуй за меня и не верь
Другим, все равно мне достанется ларь,
А потому укажу я громко на дверь
Тем, кто голос отдал не мне, а другим.
Пусть провалят подальше от глаз».
А сам кто такой, мы все тебя помним,
Ты предал всех нас, предал Кавказ.
Воскликнешь: «Не врите, за что неугоден?»
Отвечаем тебе: «Ты предал нас дважды».
Не слишком доверчивы будьте, аланы,
Иначе потомки нас не простят.

КАК, СТАРИК, ТЕБЕ ЖИВЕТСЯ?
Может, я гусей разведу,
Хоть и твари, обидчивы они.
Стараются быть на виду,
Как сытые резвые кони.
А может, поросят развести,
Но они нестерпимо вонючи,
Хоть и могут всегда принести
«Прибавку» для бедной семьи.
Нет, лучше коров разведу,
Хоть корм нелегко доставать.
Смотришь, так жизнь проведу,
Что не захочется умирать.
Да нет, это — глупости все.
Надо внуков понянчить мне,
Научить их, как честь соблюсти
И как память отцов пронести.
КТО СПАСЕТ КУМИРА?
Печальны дни, печальны ночи,
Когда не видят наши очи
Спасенья чести всех кумиров,
Потому за них печален мир.
А мы — народ — легко взираем
На их судьбу. Не призываем
Всевышнего свершить свой суд,
Чтоб был отвергнут самосуд...
Иль мы — завистники сатрапа,
Или мы — демона рабы.
Товарищ, не терпи позора,
Не потупляй покорно взор.

НЕУЖТО Я ДЕПУТАТ?
«Не приходят мне рифмы на ум,
Неужто я —тугодум,
Неужто пустынны мозги?
Не вижу глазами ни зги.
Так кто же такой тогда я?» —
Подумал дурак про себя.
«Не скрою, ты — жулик, чумак,
К тому же еще и чудак».
«Ну и зря ты шумишь на меня,
Не слышал, кем нынче стал я?
Потрудись-ка немедленно встать:
Отныне я — твой депутат!»
ЗЛОЙ ЯЗЫК СИЛЬНЕЕ ПИСТОЛЕТА
Ушел из жизни друг безмолвно,
Оставил нам любовь и страсть,
Благословенье, но — печально,
Что погубила его власть.
Но не власть державы или рок,
Судьба, и не врага проклятье,
А злой язык, который так
Ужалил ядом настроение,
Что сердце трещину дало,
Так и не узнав, кто подло,
Исподтишка, ударил в сердце,
Смотря ему в лицо.
СУДЬБА МОЯ, ПЕЧАЛЬНА ТЫ
Судьба моя, печальна ты,
Зачем твой приговор?
Иль должен был пройти версты,
Чтоб встретить свой позор?

Не верил я всегда любви,
Несчастлив был я тем.
И, видно,у меня в крови
Сомненья сохранилась тень.
Ну, что теперь, зачем печаль? —
Душа взлетела в облака.
В раю найду я свой причал,
Туда судьба меня звала.
ЕЛЕНЕ ЦАЛЛАГОВОЙ
О чем мечта в груди созрела,
Когда была ты молода,
В коварный путь когда сманила
Тебя жестокая судьба?
Войны кровавой не страшилась,
Не взвыла в небо: «Помоги!»,
Когда от пули ты свалилась
На поле боя у реки.
И вычеркнута ты из списка
Гвардейской части снайперов.
Тебя — погибшего солдата,
Захоронили с залпом в ров.
Но вновь, как Феникс, из могилы
Ты поднялась во весь свой рост
И бой продолжила до Вислы,
А там фашистов ждал погост.
И в «Книге Памяти» погибших —
Живая Лена до сих пор
Все значится среди погибших
Сынов Отчизны — нам в укор...

СУДЬБА ЦАЛЛАГА
Потомок, запомни, как били
Давно нас — Тимур и Батый,
Как горькую чашу испили
В жестоких сражениях мы.
На стыке границ континентов,
Где Терек сочится из скал,
Где странник не ждет сантиментов,
Там жизнь — как звериный оскал...
Задолго до их появления,
Вместе с семьею, тайком,
Когда-то наш дед поселился,
Гонимый коварным врагом.
Недолго пришлось там Батыю
Ватагу свою продержать.
Аланы все встали стеною,
Заставили хана бежать.
Ущелья седого Кавказа
Покрыты телами врага.
И долго ворона клевала
Воинам пришлым глаза.
Пытал я слепого Дада:
На равнине, я помню, мы жили,
Почему не вернемся туда,
У нас ведь дома свои были?
Да, много чего у нас было,
Там раньше все жили вольготно,
Туда нам нельзя возвращаться,
Там кровью наш дом пропитался.
Живут там монголов сатрапы,
Плененные ими хазары,
Со смешанной кровью арапы,
Безумствующие татары.

Кто веру Батыя воспринял,
Кто татарам исправно служил,
Кто жен изуверам отдал,
Кто свободе позор предпочел.
Кто друга и брата предал,
Кто мать на овцу променял,
Кто имя в грязи растоптал,
Кто славе позор предпочел.
Но жизнь продолжается, друг,
На совесть обсудим, как жить.
Кто может — возьмется за плуг,
А кто — обустроит нам быт.
Кто-то дрова заготовит,
Кто-то еду раздобудет,
Кто-то огонь разведет,
Кто-то с детьми поиграет.
Всем миром мы саклю построим,
Башню добротную сложим,
Обучим бесстрашных джигитов,
Защитим мы свой край от наймитов.
Так долго мы спорили с внуком,
Никак не хотел он понять,
Что Батый нам не может быть другом,
Что нас он заставил страдать.
Тосковал он по дому в долине,
Где выросли дети мои,
Где внуки «купались» в малине,
Где счастливы были они.
Кто знает, мы сколько прожили
В горах, в необжитой земле,
Где много болезней нажили,
Где знали: опять быть беде...

143
Прошли годы страданий и мук,
Обрели все, как прежде, покой,
Наготове держали мы лук —
Приходилось стрелять нам порой.
Охотились на тура в горах.
Состязались джигиты в борьбе.
Научились мы строить ганах*
Детей обучили стрельбе.
Но однажды услышали стук
И раскат лошадиных копыт,
А вскоре увидели, как
Сражен был юный Габыт.
Полыхали повсюду дома,
Озарило их пламя аул.
На глазах подожгли закрома,
Глашатай кричал: «Караул!
Оседлайте горячих коней
И готовьтесь к священной войне.
Потомок монголов — Кощей
Будет мстить нам за Джебе.
Под знамя Уастырджи встаньте,
Защитите наш край, как тогда,
Осквернить наши горы не дайте,
Сберегите вы честь, как всегда!»
Умирая, Батый завещал:
«Если кто-то из отпрысков рода
Продолжит поход на Кавказ,
Пусть помнит мой строгий наказ,
Что аланов в Кавказских горах
Не сможет никто покорить,
И только всесильный Аллах
В состоянии их победить».
" Ганах — башня.

Но жестоко поклялся Темир,
Узнает об этом весь мир,
Что аланам в горах отомстит,
Поголовно там всех истребит.
От Белой горы до Урсдона
Зилахара аулы горят.
На башнях Куртат-Ламардона
Костры караулов блестят.
Бойцы же хромого Темира
Безумствуют хуже, чем зверь.
Не будет спасенья и мира —
В могилу открыта нам дверь.
О Уастырджи, где ты? Спаси нас,
Мы гибнем в неравном бою!
Не раз наше племя ты спас,
Сгораем живьем мы в аду.
Поруганы сестры и жены,
Стариков, как волов, запрягли.
Все нивы, поля сожжены,
Повсюду леса подожгли.
Ты был нам всегда покровитель,
Защищал нас всегда, как спаситель.
Табу тебе, ангел, наш друг!
И аланы услышали вдруг
Раскатистый Уастырджи глас.
Табу тебе, ангел-спаситель,
Защитник, всевидящий глаз!
Вот что услышали мы:
«Под Белой горой — ваша крепость,
Скорей поспешите туда,
А напасть эту, злого врага,
Отведу я мечом навсегда».

145
Много воды утекло с тех пор,
Но жизнь наша — нет не угасла,
Пришедшим с мечом мы дали отпор.
Чтобы спастись нам от злого врага.
Если хочешь узнать, кто есть я,
Внимательно слушай ты дальше меня.
Легко ли поведать мне, слез не роняя,
О том, почему мы бежали сюда?!
Три сына родных у отца было нас,
Никогда не роняли мы честь.
Меня звать Цаллаг, второго — Дауыр,
А третьего — Суан, но был он гяур,
Непоседой он был, балагурил всегда
И шлепки, я помню, получал иногда.
Братьям отца заменил я тогда,
Была наша жизнь тяжела и горька.
Всевышний свидетелем будет для нас,
Какую похлебку глотнули не раз,
Когда нас нежданно покинула мать,
За нею — сестра, а потом — и наш брат.
Затем и отца схоронили мы там,
Мы головы долго склоняли к крестам...
Корову-кормилицу там мы забили,
Чтоб поминки справить, глотая слезу.
Мне было семнадцать, Дауыру — пятнадцать,
А Суану всего-то исполнилось пять.
Из лесу ахшину несли хворостины,
Диву давались ущелья старшины.
Откуда повозка? — Заныло плечо,
Рубаха — холстина, бешмет — полотно.
О чем мы мечтали? О, всласть бы поспать,
Да чтобы хворост не стали таскать!
10 Цгеллагты Къ.

Назавтра чтобы досыта хлеба поесть,
О счастье сиротское, где же ты есть?
В Куртате родня нашей мамы живет,
Дауыр пока временно там поживет.
Суана пришлось мне в Тли повести.
О добрая тетя, его приюти!
А мне же достался отцовский очаг,
Где-то ржавеют и цепь, и рычаг.
Отцовская сабля висит на стене,
Судьба родовая оставлена мне.
Однажды сатрапы ворвались в аул,
Глумились над всеми, как только могли.
Плен и позор я не смог бы нести,
Ведь клятву я дал на могиле отца.
Саблей отцовской сразил палача,
Пришлось убежать из родного села.
Неровен был час, отомстить мне могли,
В теснинах Урс хоха я мерз до кости.
Спустился в аул, где мерцали огни,
Пробрался в потемках, где ждали они —
Дети кунака и сам Андырбек.
Я имя его не забуду вовек.
Дал он мне землю, родник и избу,
Широкое пастбище, лошадь, арбу.
Осчастливил меня, сироту-горемыку,
А что еще нужно мне? Богу — табу!
Я счастлив безмерно, вот песни пою,
Запомните, братья: теперь мы — в раю.
Наш звонкий глас слышен до самых вершин
Кариуа, Урс хоха, Зилахара долин.
Алагира ущелье — наш храм-властелин,
Завидует пусть нам теперь Бадуин!

Построил добротную башню за год,
Не брал я взаймы, не давал под залог
Кому-то на время хотя бы — не мог.
Андырбеку спасибо — он мне помог.
Отцу он кунак был, а мне он — как Бог...
Невесту себе я давно подыскал —
Забега Зембатова дочь — Айсаду.
И в доме невесты седой аксакал
Выпил за здравие — мое и невесты.
Там свадьбу на славу сельчане сыграли.
Не хуже в Каздоне свирели звучали,
Там счастье нашел я свое в Инджынта.
Появился наш первенец. Назвали Тыко.
Солтанбек — сын второй, а третий — Ларсен.
Четвертый — Забек, ну, а пятый — Мамсыр.
Две сестренки у них — Ацырухс и Уалга.
Одну своей жизни волну пережил,
В Унале вторая волна началась.
Вот башня добротная там поднялась,
И ветер в ущелье свой вой прекратил.
Мельницу с шумом арык раскрутил.
Для первенца вскоре невесту нашли,
Сыграли, как нарты, свадьбу в У нале,
Тесть подарил им усадьбу с землей.
Счастливых всегда узнаешь по их взгляду.
В Четырше зайдите в их деда палаты.
Вот свадьба Солтана. Танцуй, тамада!
Невесту-красавицу взял из Холста.
Нет равных танцорам аула Дагома,
Не хуже танцуют джигиты Архона.
Еще через год мы женили Ларсена,
Жена у него — из Кариуа-Урсдона.

Джигиты танцуют на загляденье.
Звуки фан дыра слышны до сих пор.
Забека невеста была из Куртата,
Все до упаду танцуют Сагката.
Семь дней и ночей пировал Алагир,
Танцевал неустанно, казалось, весь мир.
Из братьев удачливей всех был Мамсыр.
Был там на свадьбе Царазон Тохсыр.
Тагаурского князя Мамсыр пригласил,
Он дочь его страстно давно полюбил.
«А где же их сестры — Ацырухс и Уалга»,
Потомок с обидою спросит тогда.
Ацырухс приглянулась красавцу Уайыгу,
На Уалга же женился офицер Соламан.
А свекр их — Андырко. то бишь Алдарбек,
О нем не забудут потомки вовек.
СУДЬБА ТЕМБОЛАТА
В ту ночь не спал У на л,
Все ждали, что свершится чудо.
Никто из аульчан не знал,
Спасет ли сына чудо-юдо.
Одни с надеждой предложили
Чеснок толченый с крутым медом,
Другие плакали — не знали,
Отцу каким помочь советом.
У изголовья горько плакал,
Украдкой вытирая слезы,
От безысходности дрожал
Тебо. Прощайте, грезы!
И он решил проститься с жизнью,
Но кто возьмет и вскормит грудью
Новорожденного Темболата,
Внука старца Азамата.

Смотрел украдкой на жену
И понял: слезы ни к чему,
Судьба ее предрешена.
Она Всевышним прощена.
«Прости меня, жена, прости,
Что мы тебя не сберегли.
Теперь как сына мне спасти?
Молю, о Боже! — помоги!»
Но было решено на сходе,
Новорожденного Темболата
Похоронить немедля, до заката
В склепе старца Азамата.
Вместе с матерью Фасмартты.
Не видели такого нарты,
Чтоб живыми схоронили мать
С грудным ребенком... как узнать.
О Всевышний, что творится!
Как это все могло случиться?
Люди, разум ваш пропал?
За что так Бог вас покарал?
Но было поздно, гроб опущен.
Он в склеп фамильный был уложен
Как когда-то Азамат
И его отец Гамат.
Но вдруг услышали все плач,
Едва им слышный плач и стон.
«О, люди! Слышите ребенка плач
И матери бессильный стон?»
Раздался голос громовой
Могучего старца Галгу.
К гробу приложился головой,
Сказал: «Поверить не могу,

Вы что, собрались хоронить
Живых? Они же не мертвы!
Не время нынче ныть,
Крышку гроба вскройте вы.
Слепцы, уложившие их в гроб
Живыми, Бог — судья вам.
Он вас немедля покарает —
Вы ваши души замарали».
И крышку гроба быстро вскрыли,
И вот что все мы видели:
Младенец жадно сосет грудь,
А мать спросила: «Почему мы тут
С сыном? Неужто же — в гробу?
И как мы в склепе оказались,
Я и сын мой Темболат,
Чем мы пред вами провинились?
Неужто живыми нас
Схоронили в этот час?»
Она не знала, что в бреду была,
И впала в кому, будто умерла.
И так смотрели друг на друга
Все ошарашенно, в испуге.
Казалось, замерло и время,
И ошарашенное племя.
И вдруг продвинулся вперед,
Растолкав толпу локтями,
Взмолился скорбно в небо
Муж «покойницы» — Тебо.
Он поднял на руки младенца,
Помог он встать супруге с гроба.
Обнявшись, разрыдались оба
И так стояли неподвижно.

Когда они пришли в себя
И оглянулись — тишина.
Только что вокруг людей
Было полно, но где ж они?
В стороне стоял Галгу,
Ждал, когда закончатся
Излияния семьи Тебо,
Чтобы с ним попрощаться.
Но было принято решенье,
Чтобы без слез и сожаленья
Мать немедля схоронили
С живым сыном Темболатом.
Галгу закрыл глаза рукою,
Он только мог ответить им
Вдруг навернувшейся слезою
На вопрос, как быть им обоим?
Старик готов был смерть принять
Вместо них, без всякого раздумья
Но он не знал, как это сделать,
Кто б ему мог подсказать?
Он думал вслух: «Ну, кем я буду,
Коль заживо их в с^клеп
Позволю схоронить. Я не забуду
Того вовек. Иль я ослеп?
Неужто все это вижу
И не смогу предотвратить?
Я сам себя возненавижу,
Позволю если казнь свершить.
Тогда никто, а я предстану
Пред Богом. Отвечать
Придется мне. Не перестану
Казнить себя... Или молчать?..»

Когда настала тишина,
Он огласил свое решенье,
Прозрев аула старшина:
«У всех у вас прошу прощенья
За то, что дикое решенье
Не воспрепятствовал принять.
Теперь довольно утешенья,
Нас ждут младенец — Темболат
И мать младенца — Фатимат,
Приговоренные на смерть.
Сельчане, мы должны сказать:
То ль жить двоим, то ль — умереть.
Ведь жизнь Господь им подарил,
Не мы. Один Он должен и решить»
На том Галгу чело ударил,
Ни слова больше не промолвил.
Толпа замешкалась на время,
На всех легло судьбины бремя,
Как будто здесь печаль заснула,
Лежал позор на всем ауле.
И все молчат, молчит Галгу,
Сверлит глазами он толпу.
А где же мудрецы,
Не это ли позор отцы?
Но вот ряды раздались быстро,
Несет младенца торопливо
В своих руках дрожащих мать,
Не может дрожь она унять.
Боится вновь она увидеть,
Как вся толпа враждебно дышит.
И, чтоб не слышать слова брани,
Не подвергаться силе длани,

В сторонку отстранилась мать.
Вот видит: дышит Темболат.
К груди прижала крепко сына,
Сосет пилюлечку из тмина.
И ждет решенья Фатимат,
Но кто же станет принимать
Такой жестокий приговор
Любимцу белоснежных гор.
Последний раз окинув взором
Односельчан. Она позора
Печать увидела на всех,
Не это ли жестокий грех
Сестер и братьев, стариков
И всех аульских кунаков.
Их бранным словом проклинать
Не стала проклятая мать.
Раздались крики из толпы:
«Скорей, скорее уходи
И не сворачивай с тропы,
Чтоб не заблудиться, проследи,
Как след ваш мы сожжем.
Ты попади в могильник днем,
Чтобы могла узреть топчан
Себе и сыну... Там колчан
Со стрелами лежит давно,
Там было прадеда гумно,
Теперь — семейный ваш могильник.
Он ждет «гостей», двоих, открыв лик.
За что проклятье, о Мадонна,
Двоим ниспослано с небес?
И чем они так провинились?
В толпу вселился будто бес...

Ее последняя надежда
Угасла в возгласе толпы:
«Ты Богом проклята, невежда,
И не сворачивай с тропы.
Она ведет в могильник ваш,
И там подруга ждет тебя,
А сына твоего — Шабаж,
Там ждет давно вас вся семья.
Давно гуляет по ущельям
Чума с косой длиной в сажень.
Устлала трупами могилы
И род людской был поражен.
Но что за диво, нет младенца
Среди усопшей всей семьи,
Хотя в могильнике Фасмартта
Тогда и был навек уложен
Младенец бедный, Темболат,
Руками бедной Фатимат.
Чудес на свете не бывает,
Так где же тело пребывает?!
Вот мощи старца Азамата,
А рядом — старца Кудайната.
Лежит бедняжка Фатимат,
Но где же малый Темболат?..
Пора читателю раскрыть
Ту тайну, ей уже сто лет:
Когда направилась в могильник,
Их с сыном ждал у врат могильщик,
Помог подняться по ступенькам,
Завел их в склеп впотьмах, на ощупь
Развесил скарб ее на стенки,
Принес солому ей для стельки.

155
Когда же запах стал душить их,
Младенца вынесла из склепа.
Его взяла Ахмата дочь
И убежала быстро прочь.
Сама же мать вернулась в склеп,
Чтобы исполнить обещанье,
Которое она дала,
И смерть принять без колебанья.
Не стала пищу принимать,
Жила еще четыре дня,
Узнав, что спасся Темболат,
Ушла туда, где вся родня.
И был свидетелем привратник:
Она, с улыбкой на губах,
В бреду предсмертном прошептала:
«Пытать меня судьба не стала».
Теперь поведаю о том,
Кто позаботился о нем,
И кто кормил и одевал,
В каком ауле почивал.
Открыла смело склепа врата
То Кошерхан, свет, дочь Ахмата,
Взяла бесстрашно Темболата
И унесла его в Архон,
И тем разрушила тархон*,
Который вынесли сельчане.
Спасся малый Темболат,
Но не смогла спастись и мать.
Так рос Цаллагов Темболат
В семье Хазби, его жены.
Никто не знал, откуда он,
И как малыш попал в Архон.
* Тархон — суд.

Тебо, отец его, не ведал,
Что сын живет недалеко
В семье Калуева Хазби,
В Архоне, рядом с Мысырби.
Растя как сына, не скрывали,
Что он не их родное чадо,
Что скоро явится отец
И быть ему послушным надо.
Так десять лет, как миг, прошло,
И много раз бывал Тебо
В семье Калуева Хазби
И брата его Мысырби.
И каждый раз его встречал
Сынок-красавец Темболат,
И было любо наблюдать,
Как нестерпимо ему ждать,
Когда Тебо его поднимет
И к потолку, шутя, подкинет.
К себе его он прижимал,
Друг другу кто они, кто знал?
Ронял слезу меж тем всегда
Гость из соседнего села,
Когда просился мальчуган
На руки гостя из Унала.
В одну из встреч отца и сына,
Когда вернулся от Кайсына
Хазби, нарушил свой обет
И дал Тебо такой совет:
«Возьми в У нал ты мальчугана
И сына моего Тугана,
Пусть лето поживут вдвоем
В отцовском домике твоем.

Не стану больше я хранить
И от тебя теперь таить,
Что это сын твой, Темболат,
Рожденный бедной Фатимат.
«Всевышний, Боже, как же так,
Ведь я глазами видел, как
На нары в склепе уложила,
Больная мать младенца-сына?
Лежал он рядом с Азаматом.
Так кто же выкрал Темболата
Из фамильного склепа,
Свершив тем самым безумство слепо?»
Тогда Хазби поведал тайну
Другу своему Тебо. Я ж не стану
Впредь читателя томить
И душу его теребить...
ЗАРИФЕ
В день встречи молодежи
фамилии Цаллаговых с Зарифой
В муках наш род закалялся веками,
Звезда наша потому и горит.
Вам подражая, потомки — не камни,
Уверен, — добудут священный гранит.
Сама себе проложила дорогу
К вершинам науки тяжелым трудом,
Никогда ниоткуда не ждала подмоги,
Потому тебя любят люди умом.
А вы, мои юные братья и сестры,
По следу Зарифы идите всегда,
Как бы пути ваши ни были остры,
Уверен, засветит и ваша звезда!
2001

УСТАЛАЯ БЕРЕЗА
Усталая береза
Дремлет за окном,
То качнется влево,
То качнется вправо.
За дальним поворотом,
На лугу просторном,
Ждет давно береза
Гордую рябину.
Откуда знать березе,
Выросшей в долине,
Что не она подруга
Стройненькой рябине.
ТЫ МНЕ НЕ ТОВАРИЩ
Знаешь ли ты, повелитель мой строгий,
Что будешь жить на свете только раз?
Час когда-то придет твой последний,
Заставим мы тебя покинуть нас.
А почему?.. За то, что был тираном,
За то, что не ценил друзей,
За то, что славы достигал обманом,
За то, что предавал людей.
«Не так!» — воскликнешь ты опять.
Слова пустые, знай, не есть.
Чтоб отношения вернулись вспять,
Их надо делом подтверждать.

НЕ ЛЮБИЛА ДРУГОГО *
Пред смертью ее мы гуляли,
Взявшись за руки с ней,
И годы детства вспоминали,
И стали мы еще дружней.
Я понял: смерть ей предрекали
И звезды, и ночная мгла,
И слезы медленно стекали
С ее красивого лица.
Как мог, ее я утешал.
Просил мне рассказать о том,
Что за тревога и печаль
В душе ее лежат крестом.
Но тщетно все — она молчала,
Глаза туманились во мгле,
Навзрыд безудержно рыдала
И вся горела, как в огне.
Мы молча подошли к калитке,
И я настойчиво спросил:
«Я должен знать, за что обида,
Иль кто решенье изменил?!
Опять молчишь, а мне обидно,
Скрываешь тайну от меня.
Ведь мы когда-то дали слово,
Не повторять нам вздоры снова.
Иль любишь ты кого другого,
И зря я время провожу?
Ведь вправе ты избрать любого,
Других причин не нахожу».
Ждала давно минуты той,
Чтоб объясниться до конца.
«Нет больше слов, вампир крутой
Развел с тобой нас навсегда», —

Взахлеб промолвила она,
И наземь вдруг она упала,
Она сознанье потеряла,
Глаза покрылись пеленой.
Ее я на руки поднял
И тихо-тихо зарыдал.
И тут она очнулась вдруг
И тихо молвила: «Где друг?»
«Я — здесь, прошу, ты успокойся,
Вот видишь, я держу тебя.
Ты, видно, за день притомилась,
Когда в дороге торопилась».
«Не в том причина, что устала
И что в дороге притомилась, —
Беда на голову свалилась,
Как видно, совести лишилась».
Мы тихо шли, не замечая
Веселый смех и разговор
Ребят-друзей и обсуждая,
Меж нами тайный договор.
Не стал тревожить я ее,
Но дал ей с мыслями собраться
И вот что слышал от нее,
Когда решилась поделиться.
«Будь, что будет, — расскажу,
Ведь грех в утробе я ношу.
И проклинаю я вампира,
За то, что я ответ держу.
О гром небесный, покарай
Того, кто в этом виноват...
Пусть будет вечно Богом проклят
Тот — богохульник, супостат.

161
Всласть он честь мою попрал,
Помыслы мои украл,
Мои надежды он отнял,
Ответ держать теперь настал.
Жаль, что не могу назвать
Имени того злодея
Ведь не знают подлеца
Его родные сыновья.
Я шлю проклятье вослед
Злодею, пишущему детям.
Желаю, чтоб глаза навек
Покрылись черной пеленой».
НЕ УХОДИ
Надо мною, голубка, не смейся,
Как тяжко мне, знала бы ты,
Несу я свой крест, и согнулся,
И нет просветленья в судьбе.
Всевышний, пойди мне навстречу,
Согрей мою душу, молю!
О, Боже, прошу подскажи мне,
Как долго придется мне ждать.
Разошлись, как я вижу, дороги,
По которым хотелось пройти,
Но что делать, коль это — судьба,
Не вини только в этом меня!
РОССИЯ - ПЕЧАЛЬ И НАДЕЖДА МОЯ
За одиннадцать с лишним веков
Не раз проливалася кровь
В России убогой за трон.
До сих пор этот слышен нам стон
11 Цæллапы Къ.

Погибающих важных персон.
Так же погиб Гедеон.
В России послов не щадили,
В полынье не раз их топили.
Цари сыновей убивали,
Своими руками душили.
Скажем, четвертый Иван
Сына прибил, как тиран.
А разве не так поступил
Петр Великий в ту ночь? —
Чужими руками прибил
Сына и крикнул: «Тьфу, прочь,
Вор, супостат, с моих глаз!»
Случалось такое не раз.
А сколько нещадно душили
Царевны друг дружку в глуши?..
Цари приближенных томили
В сырых казематах Кремля.
Тела на куски разрубали,
И псам на съедение бросали.
В России так было веками,
Но разгневанный люд не стерпел
И нещадно буржуев вилами,
Как известно, в семнадцатом смел.
Сумели свалить царский трон,
Построили новую жизнь,
Но как и прежде слышался стон,
Меж людьми продолжалась рознь.
Всем райскую жизнь обещали,
Колхозы силком навязали,
А потом у нас это отняли,
А кто не был согласен, — прогнали.

На нем вешали бирочку «враг»,
Впроголодь, этапом — в Сибирь.
Там лечили напитком чифирь,
Всем давали вонючий кефир.
Кто правил Россией тогда,
Перебили друг друга сполна
И это все знали всегда,
Кровью старались смыть кровь.
Но когда же наступит покой,
Иль мы — жертва судьбы роковой?
Российский мужик становой,
Чем прогневил ты Бога, родной?!.
Вот и послан теперь нам «покой».
Услышали звук громовой:
Вероломно напали на нас
Неожиданно в утренний час
Капиталисты — фашисты Европы.
Мгновенно накинули стропы
На еще не зажившее тело,
Чтобы снова по-прежнему было.
Тайком я сбежал на войну
В сорок первом кровавом году.
Сколько слез матерей пролилось,
Свидетелем быть довелось.
Медаль «За оборону Кавказа»,
Содержание звучало «Указа»,
Мне, мальчику, дали в тринадцать,
А орден вручили — в пятнадцать.
Тяжело нам досталась Победа,
Пока не прогнали врага,
Пока не залечили раны
Солдат, офицеров страны,

Мы не знали покоя и сна
В той священной жестокой войне.
Накалялась земля докрасна,
Но дождались изгнания врага.
Прошли мы этапы войны
За четыре кровавые года.
Прошагали мы всю Европу,
Возвестили салюты Победы.
Сколько погибло бойцов,
Матерей, дочерей и отцов,
Детей, стариков, сыновей —
Миллионы невинных людей.
Наступил, наконец, долгожданный
Мир во всем мире, желанный.
Поклонитесь солдату России,
Спасшего всех от чумы.
О многострадальная Русь,
С колен поднимись, приободрись.
Пришел долгожданный конец
Мучениям твоим, наконец.
Оглянись, кто пришел на престол!
В России единственный он
Без крови, пролитой свинцом,
Заслуженно занял он трон.
Планета Земля Вас признала,
И я за Вас душу отдам,
Сохраните только Россию
Нам всем и потомкам.
Примите душою наш голос,
Пронесите Вы честь до конца
Без советов чужих, и для нас
Тогда станете выше венца.

Верим, избранник, мы Вам,
Что настанет достойная жизнь
Для рабочих и бедных крестьян
И для всех коренных россиян.
Всем руку душевно тяните,
По кастам людей не делите,
Как раньше не раз это было,
Спешите Вы сеять добро
Для наших родных, матерей,
Для братьев, сестер и детей,
Ветеранов войны и для тех,
Чья кровь пролилась на войне.
Шагайте в строю наравне
С народом страны, и тогда
Честь Ваша будет вдвойне,
Исчезнет злой рок навсегда.
КАБАРДА, КАБАРДА!
Я помню тебя, Кабарда.
Поехал с семьею туда,
Они пригласили меня,
Я начал там строить дома.
Построил дома и дороги,
Украсил водопадов пороги,
И построил тогда же тоннель,
А потом я лишился всех дел.
Запомню тебя, Кабарда,
На несчастье забрел я туда.
Жизнь там сложилась не впрок,
Преподали мне черный урок.

«ШАЛУШКА»
Вдали от родного аула
В «Шалушке» я срок отбывал,
Вспоминая просторы У нала,
Я судей своих проклинал.
Я помню отчетливо время,
Сколько судили меня:
Месяцев полных два.
И все это время ни разу
Судья не поднял глаза.
«Подними их и правду скажи,
Исполнитель чужого наказа,
Способен на что, покажи...
Ты ли народный судья?
Нет, ты народный смутьян,
Ибо ты сеешь раздор,
И это — твой вечный позор.
Вы вынесли мне приговор,
Национал-шовинисты. Дозор
Государев, вы сами себе
Вынесли в тот день позор».

ОСЛУШНИК
Ты выбрал скользкий путь,
Там будет много пут.
Там нет ни чести, ни венца,
Зато позор там — без конца.
Разрывается на части сердце,
Одышка не дает покоя,
Мне горько, тягостно, печально,
Что конец твой роковой.
Рыдаю горькими слезами
Теперь я долгими ночами.
Видать, я что-то упустил,
И Бог мне это не простил.
Пока ты молод и не поздно
Одуматься, родной. Достойно
Остаток жизни проживи
И Бога больше не гневи.
КОГО НАЗЫВАЮТ МУЖЧИНОЙ?
Не всякий тот мужчина,
Кто облачается в овчину,
Кто носит шапку да усы,
И саблю на черкеске.
Кто входит в храм с лучиной,
Кто пьет за воскресение Христа,
Кто помнит ближнего всегда,
Кто верит в Бога без креста.
А тот мужчина, кто в субботу
Спешит на кладбище, заботу
О могиле предков проявляет
И никогда о них не забывает.
Мужчина тот, кто не взирает
На чужое горе свысока,
Кто горе ближних разделяет
И подсобит, наверняка.

КТО ОСИЛИТ ДОРОГУ?
Осилит дорогу лишь тот,
Кто не боится ни ям, ни ухабов,
Кто на замке держит рот,
Кто не ищет ночлег у духанов.
Осилит дорогу лишь тот,
Кто смел, не боится преград,
Кто доходит всегда до ворот,
Кто не ждет за свой подвиг наград.
Осилит дорогу лишь тот,
Кто знает, куда приведет,
Кто смело ломает преграды,
Кто сметает врагов без пощады.
БЫТЬ ХОЛУЕМ НЕ ЖЕЛАЮ
Печальны дни, печальны ночи,
Когда мечты мои сгорают
В огне желания, и свечи
В лампаде мигом затухают.
Я честен был в своих поступках,
И жизнь рублем не измерял.
Гноились мышцы в желваках,
Но честь отцов я не терял.
Предательству, доносам, оговорам
Я рабский труд предпочитал,
В аду под судным приговором
Холуем я начальников не стал.
Не дал я управлять собою,
Хуже гадости считал
Сатрапов-надзирателей.
Травою кладбищенскою их питал.

ЗÆРВАТЫЧЧЫ ХЪАСТ
Халон зæрватыкмæ
Самадта загъд:
«Гъе-мардзæ, бахгæн-ма
Де ’взæр дзых тагъд!
Зарын куынæ зоныс,
Арсæй уæлдай,
Уæд хи цы радавыс,
Хуыдуг фæуай!»
Уалынмæ буркæрц арс
Хъæдæй фæзынд
Обауы хурбынварс
Хъавгæ æрбадт.
Бæласы сæрмæ дын
Скодта йæ каст
Хъуахъгæнæг халонмæ
Дзуры: «Æрхиз».
Халон нæ уæнды,
Æрхизын æваст.
Арсмæ зыр-зыргæнгæ
Дзагъырæй каст.
Зæрватыкк уалынмæ
Абадт æваст
Арсæн йæ хæд фарсмæ,
’Рдзырдта йæ хъаст:
«Халон мын фидис
Фæкæны æдзух,
Зарынмæ басгуыхтæ,
Дæ зарæг та — хъуахъ.
Ды та мын цы зæгъыс,
Мæ зæронд хæлар?
Дæ зæрдæ мыл дарыс,
Нæ хъæды æлдар?»

«Дæуæи нæи рæсугъддæр,
Æппæлы дзы арс, —
Кæмæн у зæллангдæр
Йæ зараг хъæлæс?
Халонмæ цы хъусыс?
Хæлæг дæм кæны,
Йæ цæсты сой сысы,
Мæстæй дæм мæлы».
НЫУУАДЗ НÆ НÆ АДЫЛ, НАЛХЪУЫДИ!
Ныххæлиутæ кодта йæ мыггаг,
Ысхуыдта сæ буртæ ’мæ саутæ,
Йæ тыхбар ныхас у æнаккаг,
Фæдомы тъæпдыгъдæй лæвæрттæ.
Йæ хистæрты ’ртардта цъысымæ,
Цæрдудæй сæ ’рвиты мæрдтæм.
Бæргæ ма ыскувынц Хуыцаумæ:
«О, мауал æй æруадз бæстæм!»
Нæ уадзы йæ тона æрдæгыл,
Æдзæсгом лæбуры рæгъмæ,
Йæ налат хъуыддæгтæн сæ уагыл
Фæсмонгонд нæма у нырмæ.
Диссаг нæ кæсы сымахмæ?
Уынæм æй: йæ цæсты æрзади
Къала æд хихтæ, уæддæр ма
Раст лæгты фауы «Налхъуыди».
БЕСЛАНЫ ХЪАЙМÆТ
Маргджын калм дардтам нæ былалгъыл мах.
Кæйдæрты тыхбарæй,
Лæгъстæмæ йæ скодтам æнæбары шах,
Æрвдзæф уа — Хуыцауæй.

Æууæнкæй нын ахстон нæ роны ысбыдта,
Ыскодта дзы къуыртт.
Йæ маргджын дæндæгтæ нæ хъуыры ныссагъта,
Цæуы ма нæ хъуыртт.
Цы дын кодтам, Уастырджи, ацы тыхтона
Цæй тыххæй æвзарæм,
Цæуылнæ ныппырх кæныс знагæн йæ къона,
Цæмæн сын фæразæм?
Цæрæнбон уыл иумæ нæхи куы фæдзæхстам
Чысылæй — стырæй.
Тугуарды хъаймæт цæй тыххæй æвзарæм
Фыдызнаджы къухæй.
Ныр абон куы федтам — ныккалди сæ сау туг
Æнахъом сабитæн.
Мæлгæ-мæлын дæр ма нæ зыдтой, сæ дуг
Кæй тыххæй нытталынг.
СЫХАДЖЫ ХЪЫГ
Чысыл ма уыдтæн, уæд уыдис
Ацы æмбисонды цау.
Дзырдта йæ мæ дада — Дырис,
Æвдисæн фæуæд мын Хуыцау.
Мæ зæрдыл ма дарын йæ мидис
Сывæллоны бонæй нырмæ,
Кæндзыстут ыл худгæйæ дис.
Куы дзурон уын æй кæронмæ.
Изæрдалынгты ацыдтæн цуаны,
Хъыримаг, хъатарайæ ’ххæст.
Тæрсгæйæ фæйнæрдæм æз кастæн,
Фæцыдис кæцæйдæр цъæхахст.
Хъусын та исдуг лæмбынæг,
Мæхинымæр сагъæс кæнын.
Афтæ мæм касти — зыгъарæг
Уæрмы хъуырдухæн кæны.

Фæцæуын та къуылдымты дарддæр.
Æз бамбæрстон — нæу уый зыгъарæг.
Кæсын, æмæ мæсчъы дæлдæр
Сæпп-сæпп кæны уырдыджы барæг.
Кæсын, æмæ саргъæн йæ иу фарс
Хъыллиппытæ скæны тæрхъус.
Йæ иннæ фарс — хинæйдзаг рувас
Æнæзмæлгæ, сабыр, ныхъхъус.
«Куыд кæсын дæм, ме ’рдхорд нæ дæ?» —
Зæгъын, фæлæ уый ныхъхъус.
Фæрсын та йæ: «Хъæуæй нæ дæ?» —
Уæддæр мæм нæ дары йæ хъус.
«Нæ дæ ’рхъуыды кодтон, Къоста,
Сагъæсгæнгæ размæ тындзын».
«Ыстыр дис мæм кæсы Тасо.
Уынын дын дæ фæсарц хызын».
«Цæй хызыны койтæ кæныс —
Луармæ хъæргæнæг цæуын».
«Дæ сырдтæ уæд уырдæм хæссыс?
Нæ кæнис дæхи ныр тыхсын?»
Дзуапп мын радта тыхстæй:
«Ныууадз ныр дæ хъазын, сыхаг,
Хъæргæнæг фæцæуын мæстæй,
Фæмарди нæ мыггагæй лæг».
«Ох-хай, Тасо, рухсаг фæуæд
Нæ æфсымæр, бадæд дзæнæты,
Дæ фæндаг куыд нæ у а æхгæд,
Куы ма хæссай марды ком, уæд».

СÆРГÆНДТÆ
Цæллаг æмæ йæ байзæддæгтæ 5
Дæхцийы цырт 20
Дрисы чындзæхсæв 26
Знайы чызг Дарйайы скъæфт 28
Тыкъойы куыд баныгæдтой Æрдзимоны 36
Вера Таухъаны фæдыл куыд алыгъдис 42
Саст рæхыс 46
Икъян Къостаимæ куыд базонгæ ис 47
«Хъысмæт Хуыцауæй аразгæ у, лæджы цард та лæгæн — йæхи-
цæй», — загъта Кочийы фырт Дженардыхъо йæ цотæн 50
Колхоз куыд арæзт æрцыд Уыналы 52
Мæ мад 58
Мады зæрдæ 59
Цæллаг (1678-1782) 62
Фыдæлты фæдзæхст 66
Федтон Къостайы мæ фыны 69
Мæ хицау 75
Нæ тæригьæд хæсс 76
Нæ бæззын мæ фыдæн фыртæн 77
Уынал —
«Ныннæрыд æнæмигьбон арв...» 86
Цырыхъхъ æмæ æрчъи 87
Æнаккаг —
Гæдыйы маст 88
Кæфхъуындар æмæ бæппын цъиу 89
Дæ ус басыгъта мæ мус 90
Кæд уыдзæн сæрибар мæ цард? 91
Хъазæн дзырдбыдтæ 92
Мыггагæй лæгты нæмттæ 93
Ног боны æлхысчъытæ 95
Ног азы арфæтæ —
Æмбисæндтæ 96

174
Къуырийы бонтæ цы амонынц 97
Кæмæн цы? 98
Зарæг —
Къостайы фæдзæхст 99
Фыдæлты фæдзæхст —
Акростих 1 103
Акростих II 104
Кæд ысхаудзæн мæ амонды хал? 105
Рагон фыдæлты хъысмæт —
Дыдзæсгомæй ма кæн æрдхорд 108
Бæззыс дæ фыдæн фыртæн 109
Кæд искуы фæцæрæм уæ кармæ —
Хъæриуы хох 110
Бетъайы зарæг —
Хистæр бараг куы нæ уа 111
Хистæрæн 112
Нæ уарзон хо Зариффæйæн —
Æнæзонгæ æмгарæн 113
Номарæн 114
Тæкъоты Сергейæн —
Æгадгæнæг хицау 115
Мæ зæрдæйы туг дыл ныккалдис, Зелим —
Садоны æрзæткъахджыты хъаст 117
Ныййарæджы хъарæг 118
Мæ хъаст Хазбимæ 119
Фыдлæг 120
Владимиры фырт Барисæн — юстицийы инæларæн 121
Науырызы фырт Харитъонæн —
Ладийы номарæн 122
Зон дæ фыдæлты уæзæг 123
Датъриты Костяйы ном дзы арын —
Жанне Козыревой-Дзасоховой 125
Здесь все — джигиты чести —
Светило небесное 126
Не боюсь я той смерти —
Живу ли я на свете 127
Внучке Олечке —
Не грусти —
Благословение из темницы 127
Памяти Коста Кирилловича Цаллагова 128
Пантелею Константиновичу —
Жена 129

175
Письмо из неволи 129
Холуй другом быть не может 130
Что джигиту надо знать —
Давай, друг, обретем покой 131
Позволь полюбить мне тебя —
Не могу твою дань я принять 132
Не гаси мой огонь —
О Режини! 133
О любимая женщина! 134
О Боже, услышь мой вопиющий глас —
Тасолтану Кирилловичу 135
Называется друг —
Светлой памяти Зелимхана 136
«Царь» 137
Как, старик, тебе живется? 138
Кто спасет кумира? —
Неужто я депутат? 139
Злой язык сильнае пистолета —
Судьба моя, печальна ты —
Елене Цаллаговой 140
Судьба Цаллага 141
Судьба Темболата 148
Зарифе 157
Усталая береза 158
Ты мне не товарищ —
Не любила другого 159
Не уходи 161
Россия — печаль и надежда моя —
Кабарда, Кабарда 165
«Шалушка» 166
Ослушник 167
Кого называют мужчиной —
Кто осилит дорогу 168
Быть холуем не желаю —
Зæрватыччы хъаст 169
Ныууадз нæ нæ адыл, Налхъуыди! 170
Бесланы хъаймæт —
Сыхаджы хъыг 171

Литературно-художественное издание
Цаллагов
Константин Михайлович
ОТКРЫТОЕ СЕРДЦЕ
Под редакцией автора
Художник В. С. Григорян
Корректор З.Г. Осетинская
Сдано в набор 18.06.07. Подписано к печати 23.08.07.
Формат бумаги 60x84«/16. Бум.офс. №1. Гарн. шрифта «Кудряшов».
Печать офсетная. Усл. п.л. 11,0. Тираж 150 экз. Заказ № 2617.
Издательство «Проект-Пресс», 362040, г. Владикавказ, ул. Димитрова,2
Отпечатано с готовых диапозитивов
в ОАО «Издательско-полнграфическое предприятие им. В.А. Гассиева»,
362011, г.Владикавказ, Тельмана, 16.