НОЯБРЬ
АИВ-ЛИТЕРАТУРОН ÆМÆ
ÆХСÆНАДОН-ПОЛИТИКОН
ÆРВЫЛМÆЯОН ЖУРНАЛ
ГССР ФЫСДЖЫТЫ ЦÆДИСЫ
ХУССАР ИРЫСТОНЫ
ХАЯАДЫ ОРГАН
ЖУРНАЛ ЦÆУЫ
1927 АЗЫ ЯНВАРÆИ
НОМЫРЫ ИС
МÆРГЪИТЫ КЪОСТА —Æмдзæвгæтæ 3
ХАЦЫРТЫ СЕРГЕИ — Хæхты фæдисон (романы цыппæрæм чи-
ныгæй. Дарддæр) 5
ХАРЕБАТЫ ЛЕОНИД-Ног æмдзæвгæтæ 38
ГУГКАТЫ ШАМИЛ — Сыхæгтæ (радзырд) 44
БАХЪАТЫ НУГЗАР — Кадæг Дзвенетыл (лирикон кадæг) . . 49
ЦХУЫРБАТЫ УАСДЖЕ — Хæдзараразджытæ (радзырд) ... 57
ПЛИТЫ ФЕЛИКС— Ног æмдзæвгæтæ 62
АИВАД
ГРИГОРИЙ АНИСИМОВ — Нывгæнæджы арæхстджын æрмдзæф 67
Чингуыты тæрхæгыл 71
КРИТИКÆ ÆМÆ ПУБЛИЦИСТИКÆ
БУЛКЪАТЫ МИХАЛ — Тæлмац кæныны хъуыддаг — хæлардзи-
нады хид 76
УАЛЫТЫ МАРГАРИТÆ—Ирон литературæйы тæлмац кæны-
ны проблемæтæ 78
ЦАНКЪАШВИЛИ ТИНА—Фембæлд цымыдисон фыссæгимæ . 80
ТИТМЕРИА ДЖУМБЕР — Иу тæлмацæн йæ хорздзинæдтæ æмæ
йæ хъæнты тыххæй 83
тогошвили георги 1 Малиты 84
ЧЕТИТЫ РУБЕН [ М И
КУЗНЕЦОВ ВЛАДИМИР —Алани æмæ Гуырдзыстон: дыууæ
фарсты ирон адæмы историйæ 89
ГАГЛОЙТЫ ЛИАНÆ —Æмæ уæд дæттын хæларæй æз нæ
дзыллæйæн мæ цард 93
Д^КУССОЙТЫ ВИКТОР —Остъа æмæ йæ фырттæ т .... §4
19 - ЦХИНВАЛ - 86

ф и д и у а г . «воодэа&о
ЕЖЕМЕСЯЧНЫИ
ЛИТЕРАТУРНО-ХУДОЖЕСТВЕННЫП
згозо^æзоэло
И ОБЩЕСТВЕННО-ПОЛИТИЧЕСКИЙ I е?0А06о63ЛЗС^ЭЬ663А«3«?0 45
журнал ; |
ь^са^^спаьАОЗ-гоасгодо^’эло
Орган Юго-Осетинского отделения
Союза писателей Грузии
III!
^з’ВаЛоЬ Ь^ЭЬбдоэ спЬдотоЬ
СÆЙРАГ РЕДАКТОР
ГАГЛОИТЫ ВЛАДИМИР
РЕДАКДИОН КОЛЛЕГИ:
ÆЛБОРТЫ ХАДЗЫ-УМАР
ГÆБУЛТЫ МЕЛИТОН
ДЖУСОИТЫ НАФИ
ДЗУЦЦАТЫ ХАДЗЫ-МУРАТ
МÆРГЪИТЫ КЪОСТА
ПУХАТЫ АЛЫКСАНДР (бæрнон секретарь)
ХАРЕБАТЫ ЛЕОНИД
РЕДАКТОРТА
БАХЪАТЫ НУГЗАР
ХАЦЫРТЫ СЕРГЕЯ
ХЪОДАЛАТЫ ГЕРСАН
Техредактор Куымæридт&ты Офелнц
Корректор Болататы Ленер
Иу мыхуырон сыфæй къаддæр уоцмыс редакци фæстæмæ нæ дазтты.
Сдано в набор 20. IX. 1986 г. Подписано к печати 1. XII. 1986 г. Учетно-изд. л. 6,9.
Формат бумаги 70x108716 Печатных листов 8,9. Заказ типографии N2 2204.
ЭТ 01031. Тираж 4507 экз.
Адрес типографии: г. Цхинвали, ул. Московская, 5 Тел.: 2-42-25, 2-22-24.
Адрес редакции: г. Цхинвали, ул. Ленина, 3. Тел.: 2-22-65, 2-22-60.

МÆРГЪИТЫ КЪОСТА
Ысдзырдта мæм фыццаг хатт
Мæ хъæбулы хъæбул, —
Дада, — ’мæ уыцы сахат
Цыма æртар мæ хур,
Фæци, гъе, уыйау зæрдæ,
Æмæ дын хъусты раст
Мæ сабибонты зæлтæ
Ныхситт кодтой æваст.
Гъай-гъай ,чысыл сывæллон
Уыдтæн æз дæр кæддæр.
Мæ цард уыди æвæлмон:
Уыд цин дæр, уыд мæт дæр.
Куы худгæ, гъе, куы та-иу
Кæуынæй ’хгæдта хъуыр.
Хуыдтой-иу мæ куы галиу,
Куы та — фысау сабыр.
Æмæ ныр атахт рæстæг,
Куы даргъ уыд, куы — цыбыр.
Æвæццæгæн, æрхæстæг
Мæ царды фæззæг ныр.
Цæмæн мæм дзуры науæд
Дада чысыл хъæбул?
Уадз, уый цæхæртæ калæд,
Мæныл ныгуылæд хур!
1986,
Къапауы дон
Фæхицæн Леуахийы донæй
Æмæ цъæх быдыртæм фæцыд.
Салдатау уый йæ тых, йæ бонæй
Уый саузымы ныхмæ хæцыд.
Уый зæххы скъуыдты арф æфсæрста,
Кæдæм нæ айгæрста фæндаг!
Нартхоры хуымтæ фаг æфсæста,—
Нартхор нæ, тар цъæхбын зæлдаг.
Кæм сурдæр рæтты сæфти, хъардта,
Уымæлæй цух нæ уагъта зæхх.
Æмæ йæ алфæмблæйтты дардта
Æкъæвда хус бонты дæр цъæх.
3

Нæ ауæрста æппын йæхиуыл, —
Æртахгай бабыни йæ цард.
Рæдауæй батад зæххы риуыл,
Зæхх удгас у, йæхæдæг — мард.
1986.
Дыууаг чыздз/сы
Сæ иуæй иннæ у рæсугъддæр,
Сæ иуæй иннæ у хуыздæр.
Сæ иумæ мидбылты фæхудтæ,
Уæд иннæ ’рбакæсы хъуызгæ.
Æмæ дæ бафæнддзæн сæ разы
Дæ зонгуытыл æрхауын уæд.
Дæ уд тæрсгæ-ризгæ дзыназы:
Кæнæ сæ уарзт, кæнæ — мæлæт.
Ну къахдзæф
Ныр ыл æртын азы цæуы
’Мæ царды иу къахдзæф нæ зоны
Æмæ йæхимидæг кæуы,
Æмæ йæ зæрдæ мæстæй тоны.
Æмæ фæзæгъы: ах, мæ цин,
Ды акæн иу къахдзæф дæ царды.
Æмæ æппæтыл дæр хъæцин —
Мæ удхарыл æмæ мæ мардыл.
1986.
ШШ^

^^вщ^
ХАЦЫРТЫ СЕРГЕЙ
ХÆХТЫ ФÆДИСОН
Романы цыппæрæм чиныгæй. Дарддæр.*
• Олгъа Къотъемæ куы фæкомком-
мæ, уæд фескъуыдысты йæ хъуыды-
тæ. Цыртæккæ йæ разы лæууыд
диссаджы адæймаг: лæджыгъæдæй
æххæст, саджы систыламад, мид-
был куы бахуды, уæд йæ къуыбыр
рихитæ сæхиуыл фæйнæрдæм ахæ-
цæгау кæнынц. Иæ химæлвасаг цæс-
тыты судзы дыууæ цырагъы. Уыдон
сты Одзелашвили Арсены фæдон
Окропъиридзе Къотъейы зæрдæйы
айдæн. Куы бахуды, уæд цæстыты
цырæгътæн ирддæрæй разыны сæ
рухс, æнæуый йæ йе ’рхæндæг са-
гъæстæ кæй цъист кæнынц, сæ уæ-
зы бын æй кæй æвдæрзынц, уый
дæр бæрæгæй зыны йæ цæстыты
цырæгъты. Ахæм уысм дыууæ цæс-
т,ы цырæгътæ фае(кæнынц мынæг
рухс. Ай, мæнæ ныртæккæ дæр, чы-
сыл раздæр цы сусæгдзинад зæ-
гъынмæ нæ хъавыд, фæлæ уæддæр
кæй загъта, уыцы дывæнд хъуыды-
тæ -куыддæр аскъуыддзаг кодта,
афтæ æхсызгонæй сулæфыд. Фæрог-
дæр сты йæ уæнгтæ, йæ цæстыты
цырæгътæ сæнт æрттывд кодтой.
Фаелæ йын уый бирæ нæ ахаста.
Раст цыма цы сусæгдзинад загъта,
уый амонды зæды цъиу уыд æмæ
йæ армы дзыхъхъæй апæррæст ла-
ста, йæхи афтæ хатыд, Олгъайы
раз ыл уысмы бæрц йæ лæмæгъ-
дзинад кæй фæтых, уый нæ барста
йæхицæн. Гъай-гъай, нырмæ йæхи
хатыд Одзелашвили Арсены бай-
зæддагæй. Лæгдзинады тыххæй сау
стъæлф никуы абадт йæ намысыл.
Дидубейы сæны заводы куыста
Мачъавариани Малхазмæ. Къотъе
æмбæрста, цы сусæг хъуыддаджы
лæуд уыди, уый. Гъе, уымæ гæсгæ
йæ уд хъардта, цæмæй йыл хицауы
зæрдæ ма фæхудтаид. Йæ къухæй
цы цыд, уый уыд бæстон, хæдзар-
дзин лæджы куыст. Мачъавариани
уый раджы рахатыд. Кæддæрты йын
йæ къухы ныссагъта ставд æхцатæ,
арвыста-иу æй базармæ, бафæ-
дзæхста-иу ын, изæры мæм уазджы-
тæ уыдзæн, æмæ фынг цæсты ахад-
гæ куыд уа, зæгъгæ. Къотъе-иу бал-
хæдта равзаргæ кæрчытæ, хъыбыл-
тæ, фыдызгъæлы хуыздæр, цæсты
ахадгæ дыргътæ, фæткъуытæ, сæ-
нæфсирæй алцы дæр... Нæ хъуыды
кæны Малхаз, искуы Къотъе хар-
бызтæ балхæдта æмæ йын дзы исчи
нæ фæрæстмæ. Разы уыд Къотъе-
йæ. Уæлдай диссагдæр та уый уыд,
æмæ йын йе ’хцатæй æмбисæй фыл-
дæр кæй никуы бахардз кодта, ныс-
сагъта-иу ын сæ фæстæмæ йæ къу-
хы.
— Уый та куыд? — фæрсæджы
каст-иу æм бакодта хицау.
— Базар базар у, йæ ном йæ уæ-
лæ ис, хицау. Искæй фæллой доны
калинаг нæу, — дзуапп-иу радта
Къотъе.
Малхаз, иннæ кусджытæй хъау-
джыдæр, ^дзæбæх ^цæстæй ’кæсын
райдыдта Къотъемæ.
Уæдæ йын центр дæр иу æмæ
дыууæ хатты нæ бахæс кодта
амæй-ай вазыгджындæр хъуыд-
дæгтæ æмæ сæ æххæст кодта йæ
хъару, йæ зонд ын цас фадат лæ-
. вæрдтой, уый бæрц. Æмæ дзы буз-
ныг уыд центр дæр. Фæлæ ныр та?
Цы уавæры йæхæдæг йæхи сæвæрд-
та? Ныры онг дидинæджы хъузгмæ
дæр чи никуы ныдздзырдтаид йæ
сусæгдзинад, уый ныр Олгъайы раз
цъæхтæ-буртæ кодта. Æмæ йыл уы-
цы æнкъарæнтæ мыййаг гъеныр нæ
* Райдиан кæс «Фидиуæп» № 7, 1985.

фæтых сты. Уый сæ йæ зæрдæйы
арфы хаста, уартæ Тетрицъхъаро-
йы фыццаг хатт куы фембæлдысты,
æхсаргарды хæсты рæстæджы се
’хсæн 1 æбила куы фæмидæг æмæ
сæ куы баиргъæвта, Олгъайы худ
куы фелвæста æмæ уымæн йæ
даргъ сау къæбæлдзыг дзыккутæ
*йæ уæхсчытыл :куы æркалдысты
æмæ йæм уый, йæ мыдгъуыз цæс-
тытæй худгæ, иу хъуызгæ каст куы
бакодта, уæд.йе ’хсаргард йæ къу-
хæй куыд не ’рхауд, ууыл ма абон
дæр дис кæны. Уæд ныххаудта йæ
зæрдæйы фыццаг уарзты стъæлфæн
æмæ бонæй-бонмæ кодта тыхджын-
дæр. Фæстагмæ дзы равзæрд стыр
уарзты цæхæр. Æхсæвæй-бонæй йæ
хъуыдытæ баст уыдысты, зæды хуы-
зæн æм чи фæкаст, уыцы ирон чыз-
гимæ. Бæллыд, йемæ ма иу хатт
фембæлынмæ, фæлæ йæ къухы не
’фтыд. Иу æмæ дыууæ хатты нæ
дзырдта йæ рыст зæрдæйы дудæг-
тæ йæ уарзон бæх Къохтайæн. Иу
æмæ йын дыууæ хатты нæ кодта
Олгъайы кой. Уый бацард йæ сæнт-
ты. Уый уыдта иудадзыгдæр йæ
утæхсæйнаг фынты дæр... Хаттæй-
хатт-иу фæхæст йæ фæдыл. Дæсны
цуанон æхсинæгмæ куыд фæхъуы-
зы, афтæ-иу æм сусæгæй хъуызыд,
аныр æй ацахсдзынæн-иу куыд за-
гъта, афтæ-иу апæррæст ласта, æмæ-
иу се ’хсæн февзæрд æнæбын ком.
Къотъе-иу лæууыд ацы фарс, иннæ
фарсæй та бæрзонд рындзæй сæры-
стырæй каст Олгъа. Дзырдта-иу æм:
«Нæ, Къотъе, дзæгъæлы дæ зæр-
дæйæн ма кæн маст, ницы дын дзы
рауайдзæн, Тетрицъхъаройы дзуа-
ры бон дын дзы куыд ницы рауад,
афтæ». Æхсинæг-иу стахт бæрзонд
æврæгътæм, æрмæст ма-иу йæ кæ-
^æнгæнæг !хъæлæс, æхсæрдзæцы
уаз зæлтæй, рæвдыдта Къотъейы
рыст зæрдæ.
Къотъе иу/æмæ дыууæ хатты нæ
дзырдта æрхæндæг хъæлæсæй:
«Æниу дæ аххос дæр у, Къохта, дæ
аххбс. Уæд æй Тетрицъхъаройы ды
куы аййæфтаис, уæд...»
...Фæлæ^иу ууыл фескъуыдысты
йæ хъуыдытæ. «Уыцы маргъы мыг-
гаджы фыны дæр куы нæу мæ бон
æрцахсын, уæд уый хъалæй чи æр-
цахсдзæн? Чи у уыцы амондджын?
Иу комы фахсæй иннæмæ фыны
дæр йæ къухтæ кæмæ бадаргъ кæ-
на...»
Ахæм удхъизæмар уарзондзийа-
ды арты бирæ фæсыгъд Къотъейы
зæрдæ. Уый фæстæ фехъуыста, йæ
æхсæвы æнцойдзинад ын чи фесæф-
та, уыцы Олгъа кæй бацис Хуыбиа-
ты Уасойы амонд. Цы йæ бон уыд.
Амонд тыххæй кургæйæ нæу. Ол-
гъайы фæлгонц ын фехæлдта йæ
удæнцойдзинад. Æхсæвæй-бонæй
иудадзыг, æнæскъуыйгæйæ зилдух
кодта йæ сæнтты æмæ æппынæдзух
бæллыд, иунæг хатт ма йæ уæддæр
куы фенин дардмæ, зæгъгæ. Куыв-
та стыр хуыцаумæ, цæмæй уыцы
æрдхæрæны ирон чызг уыдаид
амондджын. Асланбеджиты Душе-
ты ахæстоны тухæнæй куы мардтой,
уæддæр æй’ уыцы хъуыды баразæн-
гард кодта уæззау æмæ тæссаг фæн-
дагыл ацæуынмæ. Иæ зæрдыл æр-
балæууыд уыцы тыхлæг (æмæ фæс-
тæдæр та куыд фехъуыста афтæмæй
сылваз) пырыстыф Хъуылымбегты
Ясонимæ ’сæ фембæлд. Мæнгард
лæг йæ чапартыл йæ зæр’дæ дард-
та, фæлæ Къохта йæ хицауы сидт-
мæ гæмæл хъусæй сæ уæлхъус куы
’рбалæууыд, уæд, хуырым фыстау,
ныхъхъус сты, се ’взæгтæ аныхъ-
хъуырдтой.
Æмæ та ногæй рацыд тæссаг фæн-
’дагыл центры фæдзæхстмæ гæсгæ.
Хæссы дружинæмæ Одзелашвили-
йы байзæддаг фыдуацтæ.
Олгъа æнхъæлмæ каст, Къотъе
та нæм цы уацимæ фæзынд, зæгъ-
гæ, уымæ. Фæлæ Котъе æгæр аны-
гъуылд йæ мидхъуыдыты. Олгъа
йын æмбæрста йæ уавæр æмæ йæ
нæ тыхсын кодта, хабар тагъддæр
базоныны тыххæй. Æнæуи дæр цæ-
мæн хъуамæ ахъуыды кæна афтæ,
зæгъгæ, ацы сылгоймагмæ нæй бых-
сындзинад. Гъе, уымæ гæсгæ йæ
ныууагъта йæхи адыл. Къотъе та
йæ мидхъуырдухæнты дардыл æр-
зылд æмæ цыма йæ карз фынтæй
фехъал, уыйау фестъæлфыд. Хатыр
ракуырдта Олгъайæ. Загъта йын:
— Абон у æртыккаг бон хъæдты,
фæсвæдты куы рахау-бахау кæнын,
сымахæй искæуыл фембæлыны æн-
хъæлæй. Æмæ, табу стыр хуыца-
уæн, фембæлдтæн уыл. Хорз уаци-
мæ уæм нæ фæзындтæн. Центр кæд
дæластæрдон куысты уыд æнæхъæ-
нæй дæр, уæддæр жандармери сæ
фæдыл фæхæст æмæ сæ, булкъау,
къахын райдыдта. Центры кусджы’
тæ ноджы арфдæр аныгъуылдысты
6

фæлæ даы уæддæр чндæртæ баф-
тыд сæ къухы, уыдонимæ та Плиты
Федыр æмæ Майсурадзе Ладо.
Олгъа ныккæрзыдта йæ хорз зон-
гæ адæмы коймæ. ’Къотъе исдуг
фескъуыдта йæ ныхас, фæлæ йæ
Олгъа куы ницæмæй бафарста, уæд
та йæ адарддæр кодта:
— Федыры æрцахстой Тбилисы
Дезертиры базары, кæмæндæр цы-
рагъы фитилтæ уæйгæнгæйæ, æм-
бæрзт чыргъæды сусæг листовкæтæ
куыд лæвæрдта, афтæмæй. Майсу-
радзе Ладойы æрцахстой Гурæн йæ-
хи мидæг. Уый куы фехъуыста ха-
бар, зæгъгæ, Окропъиридзе Гигла-
йы духаны ныккæнды кæйдæр
амардтой, уæд- йæ зæрдæ фехсайд-
та, махуæттæй макæй амарæд,
зæгъгæ. Уый охыл сфæнд кодта ха-
бар бæлвырддæр базонын æмæ æна-
фонты сабыр бахоста Гиглайы ру-
дзынг, фæлæ Гиглайы духанæн жан-
дармери баурæдта /сусæг хъахъ-
хъæнджытæ æмæ афтæмæй сæ
къухты бафтыд. Гурæй Тбилисмæ
поезды йæ куы фæцæйластой, уæд
иуафон ракуырдта, дæ фарн бирæ,
фæлæ чысыл æддæмæ акæсыны бар.
Цы дыууæ жандармы йæ кодтой,
уыдонæй иу фестад æмæ йæм æн-
хъæлмæ каст дуары цур. Майсура-
дзе Ладо уазæгдоны дуар фæстейæ
æрæхгæдта. Рудзынджы авг рай-
сын йæ къухы бафтыд, рудзынгыл
абырыд æмæ тæхгæ поездæй агæпп
кодта. Фервæзт фыдбылызæй.
«О, хуыцау, табу дæхицæн!»—æх-
сызгонæй сулæфыд Олгъа. Иæ цæс-
тытыл ауад, кæддæр Ладоимæ цы
уæззау фæндагыл рацыд, Къоцъи-
аитимæ куы фембæлдысты, уый...
— Фæлæ мæнæн мæ сæйраг хæс
уыд, цæмæй уын фехъусын кодта-
ин, Кавказы наместник Воронцов-
Дашков Арвыкомы хæстон фæнда-
гыл Цæгат Кавказæй Фæскавказмæ
кæй рарвыста хæстифтонг æфсæд-
дон хæйттæ, ам, бынаты, растадон-
ты ныхмæ чи тох кæны уыдонæн
æххуысмæ. Куыд дзурынц, афтæ-
мæй дзы иу æфсæддон хай та æр-
выст æрцыд Гур æмæ Душеты уезд-
ты æфсæддон губернатор булкъон
Альфтанæн æххуысмæ.
Олгъа йæ мидбыл бахудт. Къо-
тъе йæм фæрсæджы каст бакодта.
— Кæй бахудтæн, уый дæм дис-
саг ма фæкæсæд. Дысон дзы æмби-
сæхсæвты иу хайыл хæрхæмбæлд
фæдæн мæнæ ацы адæмимæ, — йæ
хæстонты ’рдæм ацамыдта къу-
хæй. — Æдсармадзантæ схъуызын-
мæ хъавыдысты ЦæргæсОадæны
дæлвæдджитæм. Сæ командир Илья
Орловимæ зæрдæйæ-зæрдæмæ аны-
хас кодтам. Альфтанæн æххуысмæ
цæуы, сусæгæй. Мах та (дæхæдæг
куыд уыныс, кæй дарæсы цæуæм)
тагъд кодтам æлдар Цъицънакидзе-
йы галуанмæ. Хуыдтон уырдæм Ор-
ловы дæр йæ хаимæ, иучысыл уæ
фæллад суадзут галуаны, зæгъын,
фæлæ уый не сразы. Цæргæсбадæн-
мæ тагъд кæны. Сæрхъæн, Цæргæ-
сбадæнмæ сармадзантæ сласынмæ
хъавы. Цæидæр хъуымызбыл мын
.фæлæгдæр ис хæстон губернатор
Альфтанæй. Уымæн Ичеты бын, ко-
мы, баззадысты йæ сармадзантæ.
Мах бафсæрстам æлдары галуан-
мæ. Ныссæрфтам æй æмæ дзаг
хуынтимæ здæхæм фæстæмæ.
— Хуыздæр фæут, фæлæ уавæр
нырмæ дæр тæссаг уыд æмæ нырæй
фæстæмæ та ноджы тæссагдæр уы-
дзæн. Центр фæдзæхсы, цæмæй æп-
пæт дæр бахынцат æмæ бахъахъ-
хъæнат сырхсæдæонты стыр зиæнт-
тæй.
— Æнцонзæгъæн у, бахъахъхъæ-
нат сæ стыр зиæнттæй. Фæлæ сæ
куыд бахъахъхъæнæм? Паддзахы
æфсад — фæлтæрд, гæрзифтонг.
Мах — бæгънæг, æххормаг, а^ы нæ-
мыг дæр хъахъхъæнæм цæсты га-
гуыйау. Нæ дружинæты зонд æмæ
æхсар чи уыдысты, уыдонæй цал
адæймаджы зынг ахуыссыд. Сæ бы-
наты та чи слæууыд? Уадиссагæй ни-
чи. Зæхкусджытæй иутæ нæ рæнхъы-
тæм æрбацыдысты, революци куы
фæуæлахиз уа, уæд нын зæххы гæп-
пæлтæ ратдзысты, зæгъгæ, уый æн-
хъæлæй. Ныр та уынынц: бонæй-
бон æвзæрдæр кæны нæ уавæр. Гъе,
уымæ гæсгæ сырхдружинонтæй иу-
тæ фæрсæрдæм кæсын райдыдтой.
Нал сæ уырны нæ фæуæлахиз. Ан-
нæтæ царды фæстаг халыл хæцынц.
Уымæн æмæ уыдон зонынц, бахау-
дысты хицæутты къухмæ, уæд сæ
Сыбырмæ фесафдзысты æмæ ирон
доны хъæстæ нал фæуыдзысты. Уы-
дон сты фæстаг сулæфты онг нæ
иумæйаг хъуыддагыл æнувыд тох-.
гæнджытæ. Сæдæ царды куы рад-
тай сæ алкæмæн дæр — се ’ппæты
дæр æрхæсдзæн революцийы сæр-
вæлтау. Æрмæст, хъыгагæн, бонæй
7

бонмæ ихсийинц уыдон дæр. Æнцон
у зæгъын, бахъахъхъæнын сæ хъæ-
уы. Фæлæ сæ куыд хъахъхъæныс?
Уый революцийы хæстон у, æмæ ца-
лынмæ йæ цæст æрттива, уæдмæ
хъуамæ хæца знæгтимæ. Æниу
центрæн йæхи хъуыд бахъахъхъæ-
нын æмæ уыдоны бавæрын дæр нæ
бон куынæ бацис. Нæ цыфыддæр
знæгтæ нæ иугæйттæй ахсынц æмæ
нæ, уисойы къалиутау, цъæл кæ-
нынц. Æлдæрттимæ бæргæ истытæ
кодтаиккам, сæ саусæдæонты сæр-
тæ сын схъил кæнын нæ бауагъта-
иккам. Хæхты сæм алы къуыппду-
ры фæсте æмбæхст сырхсæдæоны
хотыхы :дзыхæй æнхъæлмæ каст
мæлæт. Æмæ дын, цин фенон, иу
æмæ сæ дыууæ хатты, тæппуд тæр-
хъустау, лидзæг нæ фæкодтам. Фæ-
лæ ныр, фæскъæвда хурбоны зокъо-
тау, алы ран дæр сæ сæртæ схъил
кодтой, уымæн æмæ паддзахы æф-
сад дæр уыдон фарс у. Цæмæн, иу-
нæг хуыцау — йæ зонæг. Зæхкусæг
йæ чъиухиды змæсты цы маамæла-
йы къæбæр амал кæны, уымæй фи-
ды паддзахы хъалон, йæ фырттæ
цæуынц салдаты, цæуæм ын бега-
райы, аразæм ын йæ фæндæгтæ
æмæ йын уый фаг нæу,- фæлæ ма
нын ацы æлдæртты дæр нæ бæрзæ-
йыл сбадын кодта. Цæмæн? Цы
хъуыддаг ис далæ дард Уырысæй
мæнæ Иры хæхтæм Уæрæсейы пад-
дзахы? Цæмæ нæм (бырсынц йæ
хæстифтонг салдæттæ æмæ нæ цæ-
мæн цæгъдынц? Цы сын кæнæм?
Æви нæ домæнтæ раст не сты? Мах
домæм мæнæ ацы мæнгард зæххыл
дæджы бынат, лæджы бартæ, сæ-
рибардзинад.
Олгъайы хъусты ныззæланг код-
той Уасойы ныхæстæ: «Æгæр тар,
æгæр хæццæ у ацы мæнгард дуне.
Бындзарæй йæ сфæлдахын хъæуы.
Æмæ уыцы хæс сæххæст кæнынмæ
удуæлдайæ цæттæ стæм мах». Уы-
цы удуæлдай тохы ныккалд Никъо,
Уасо, Дианоз, Авто, Сослан æмæ
Мæргъиты Ахмæты туг. Æмæ ныр-
ма цалæн ахуысдзæн йæ зынг знæг-
ты ныхмæ æнæмсæр тохы? — Ол-
гъайыл цæмæй йæ зæрдæйы æрхæн-
дæгдзинад ма фæтых уа, уый тых-
хæй Къотъейæн загъта:
— Лæгтæм бакæс, æнхъæлмæ дæм
кæсынц.
Олгъаитæ сæ фæллад куы суагъ-
той, уæд хъæд-хъæд дзæвгар рацы-
дысты. Зын у тархъæды астæутЫ
æнæфæндаг рæтты цæуын, уæлдай-
дæр ахæм уæззау уæргътимæ. Фæ-
лæ сæ иу амонд уый уыд, æмæ
хъæды фылдæр хай ставд тæрс бæ-
лæстæ уыдысты, стæм рæтты æм-
бæлдысты æнгом, кæрæдзиуыл стых-
сæг пыхсытыл, ницы амал уыд се
’хсæ^нты абырынæн. Æмæ та-иу уæд
дæрдтыл азылдысты. Ницы сын уа-
диссаг æнтыст размæ. Фæстæдæр
зæрдæаивæй нал цыдысты, фæлæ
размæ арвыстой тар хъæды астæу-
ты фæндагамонджыты æмæ уыдон
бæрæг кодтой, æнцондæрæй цы
рæтты хызтаиккой, уыцы бынæттæ.
Фæлæ уæддæр дас дардæй-дард-
дæр цыдысты, уый бæрц сыл тын-
гæй-тынгдæр тæфст сæ фæллад.
Уæлдайдæр æлдары барджытыл.
Уыдон дысон-бонмæ цы уæззау
фæндагыл фæцыдысты Æхсæрджы-
ны сæрмæ бæрзæндæй сырхсæдæ-
онты станæй æлдары галуанмæ
æмæ уырдыгæй та фæстæмæ ацы
тар хъæдмæ, уымæй дæр уæззау
уæргътимæ, æнæхуыссæджы цъынд
фенгæйæ, тынг ныммæтъæл сты, сæ
къæхтæ ма, дыдæгътæгæнгæ, тых-
^хæйты размæисæгау кодтой. Сæ
’буар хиды цыхцырджытæ фестад.
Хатыдысты, цы уæззау уавæры ба-
хаудысты, уый. Фæлæ сырхсæдæон-
ты цур се ’гуыдзæгдзинадыл ба-
сæттой, уый сæ сæрмæ нæ хастой.
Сæ уавæр сын хорз уыдта Титикъо
дæр. Иу æмæ дыууæ хатты нæ цы-
дысты, æлдарæн сæ игæртæй сы-
джыт чи марзта, уыцы фæсдзæуин-
тæ, ахæм зын фæндæгтыл. Фæлæ
уæд Титикъо уыд сæ моурау æмæ-
иу йæ дæлбар адæмæн радта бау-
лæфыны фадат. Бирæ хатт-иу стыр
арты фарсмæ сбон кодтой. Ахæм
рæстæджы лæгæн йæ фæлладсурæг
сты цæхх æмæ кæрдзын. Хорз, кæд
ма-иу дзы иу сыкъайыдзаг разынд,
уæд. Æмæ уыцы хъуыддаг та Ти-
тикъомæ æдзухдæр нывыл æвæрд
уыди. Уый тыххæй дзы уæлдай буз-
ныг уыдысты æлдары фæсдзæуин-
тæ.
О, æмæ йæм кæд ныр дæр æх-
хуысæнхъæл бакæс-бакæс кодтой,
ома, цы ми кæныс, Титикъо, æви
нæ уыныс, нæ къæхтыл кæй нал
лæууæм, уый, уæддæр Титикъо ни-
цы дзырдта. Йæхи ницыуынæг скод-
та. Уæвгæ уыдта æппæт дæр.Зыдта
уый дæр, æмæ ахæм тыхсаст адæм
8

уæргътимæ Цъаламæ дæр кæй нæ
фæхæццæ уыдзысты. Æмæ Цъала-
йæ Æхсæрджыны бæрзæндтæм та
хæрд фæндаг у. Лæгтæ нæ, фæлæ
бæхтæ дæр нæ бафæраздзысты ахæм
фæндагыл фæцæуын. Титикъо кæд
тынг тæригъæд кодта йæ иузæрди-
он адæмæн, уæддæр быхста æмæ
æнхъæлмæ каст, сырхдружинонты
командир Хацырты Олгъа йæхæдæг
цьгзæгъдзæн, цы уынаффæ бакæн-
дзæн, ,уымæ. [Титикъо ноджыдæр
уыдта, канд æлдары барджытæ нæ
бафæлладысты, фæлæ сырхсæдæ-
онтæй сæхицæй дæр чидæртæ. Уæл-
дайдæр Сардион. Иуæй-иутæм ахæм
миниуæг ис, æмæ куы бафæл-
лайынц, уæд сæ цæсгом туджы фев-
дулы. Ахæм хуыз уыд æлдары бар-
джыты фылдæр хайæн. Фæлæ се
’гасæй тынгдæр ныссырх Шакро. Иæ
тымбыл цæсгом, раст куадзæны
сырх айчы хуызæн, туджы æвдылд,
йæ фæллад цæстытæй зынджы
стъæлфæнтæ хауд, йæ уæлæдарæс
хидæй бамæцъæл. Иæ хъулон кæл-
мæрзæнæй йæ цæсгом æмæ йæ бæр-
зæйы хид асæрф-асæрф кодта. Иæ
сатæг-сау къæбæлдзыг сæрыхъуын-
тæ, туджы æвдылд цæсгом, бæз-
джын къæлæтæвæрд сау æрфгуытæ,
фындзы бынмæ рихитæ фæйнæ-
рдæм, тæхгæ зæрватыччы базыр-
тау, сæхи айстой, бæзджын рихи-
тæн сæ кæрæттæ, лыстæг чурчхел-
тау, бынмæ æрзæбул сты. Рæстæ-
гæй-рæстæгмæ-иу æмбæлттæй искæ-
мæ куы фæкомкоммæ, уæд-иу сæм йæ
мидбыл фæхудт, ферттывтой-иу йæ
æмгомæвæрд дзæнхъа дæндæгтæ.
Шакро зыдта, йæхи аххосæй кæй
æвзары ахæм зындзинад. Иæхины-
мæры æлгъыста йæ ахсæны:
«Тæвд цæхæр дæ ныххауа, кæд
цавæр ахсæн дæ, æппын дын баф-
сис куы ницæмæй ис. Гъеныр, ин-
нæтау, æз дæр уаг æмæ нывыл ба-
хордтон, банызтон, уæд ахæм уд-
хъизæмæрттæ æвзарин? Фæлæ ныр
та мæхи нæ фæразын, æмæ дæу
пурти дымстæй æнтъух».
Хуыздæр уавæры нæ уыд Сарди-
он дæр. Æрмæст уымæн та йæ цæс-
гомыл туджы æртах нæ зынд. Уыд
мæрдвæлурс. Æвæццæгæн, тамако
арæх кæй дымы, уый аххосæй йын
дард æмæ уæззау фæндагыл йæ
рæуджытæн нæ фæфаг кæны уæл-
дæф. Зынæй улæфы ныр дæр. Уый
дæр Шакройау дары рихитæ æмæ
уымæн та сæ цъуппытæ хæрдмæ
нысхъæл сты. Урс халасæвæрд у йæ
сæры>хил,йæ боцъотæ, фæлæ дзых-
мæ æввахс зынынц бурæй. Æвæц-
цæгæн, тамакойы фæздæгæй. Бур-
гъуыз райстой йæ дæндæгтæ дæр.
Уымæй халамæрзæны .дæндæгтау,
ранæй-|рæтты зыхъхъыр дарынц.
Уый та йæ мæллæг, фæлурс цæсго-
мы хид асæрфы йæ цухъхъайы фæд-
джийæ. Тынг бафæллад, фæлæ бау-
лæфæм нæ зæгъы. Уымæн коман-
диры дзырд у закъон. Командир та
æппæтдæр хуыздæр уыны, æппæт-
дæр хуыздæр зоны. Цы йын хъуа-
мæ бауынаффæ кæна Сардион дæ-
лейæ уæлæмæ, йе ’нæзонгæ Олгъа
у? Уый нæ нæ сыстын кодта, æр-
дæгцагъд дружинæйы адæмы, æм-
бисæхсæв æмæ Ичеты бынмæ ком-
мæ ногæй хæцæн бынатмæ нæ ныб-
бырстам! Амардтам æлдар Цага-
рели Чракълейы, афистæг ын код-
там йæ барджыты. Раластам нæ
мæрдты, æлдары барджыты хæцæн-
гæрзтæ æмæ сæ хæлцæйдзаг уæргъ-
тæ. Банхъæлмæ йæм кæсæм ныр
дæр.
Уæззау уавæры уыд Олгъа йæ-
хæдæг дæр. Уымæн йæ сæры зил-
дух кодтой ныхмæлæууæг хъуыды-
тæ. Барста сæ тæрæзтыл, фæлæ сæ
кæцыйыл ныллæууа, уый алыг кæ-
нын нæ уыд йæ бон. Цъиры фæс-
чъылдым хъæдмæ бæргæ баирвæз-
тысты, фæлæ комы иу фарсæй ин-
нæмæ кæуылты бахиздзысты, уый
ссис йæ сæйраг катай. Цъирæй
Цхилонмæ пыххизын уыд цыбыр-
дæр æмæ æнцондæр фæндаг. Фæлæ
ам, тæккæ комы нарæг хъæлæсы,
Цъалайы, рæнцадысты капитан
Иван Соколы салдæттæ æмæ, цæй-
ау фæзæгъынц, сæ сæрты маргъ
атæхын нæ уадзынц, сæ бынты мæл-
дзыг абырын. Тæссаг фæндаг у.
Стæй тæссаг у канд махæн нæ, фæ-
лæ Иван Соколæн йæхицæн дæр.
Бирæ хорздзинæдты нын бацыдис.
Уый руаджы Гуры уезды хицау
Бакрадзейы хæдзарæй ратыдтам
Уасойы, ссæрибар кодтам Гиглаи-
ты. Мæрдтæм барвыстам сырхдру-
жинонтæн тæккæ тæссагдæр знаг
Османы. Уæдæ мæрдтæм барвыста
уыцы хъуыддагæн фæстаг æвди-
сæнтæ Гæбæраты Бæтæхъойы æх-
хуырстытæ Цыцыл æмæ Дзыбыны.
Йæ фæдтæ æмбæхсынмæ дæсны у.
Рагацау фæзоны, райсом æм цы
9

фыдбылыз æнхъæлмæ кæсы, уый
æмæ æппæт дæр афтæ арæхстджы-
нæй саразы, цæмæй йæм къухбакæ-
нæн макæцырдыгæй уа.
Фæлæ ныр та? Цы нын баххуыс
кæнын у йæ бон? Кæд æлдары Ьар-
джыты дарæсы стæм, уæддæр Иван
Сокол æнæзонгæ нæ уыдзæн, хæрз
æрæджы æлдары барджытæ Нада-
буры хъæдыл кæй сивгъуыдтой дзаг
уæргътимæ Гæбилайы сырхсæдæон-
тæм. Иван Сокол ныл куы сæмбæ-
ла æлдары барджыты дарæсы, уæд
бацархайдзæн, цæмæй нæ карз-
дæрæй бафхæра, атæра нæ скъæ-
рæнты æмæ нæ ныссадза, фæстаг
рæстæджы йын ’йæ алы къахдзæф
дæр чи бары, уыцы Альфтаны къух-
ты, æмæ та Альфтаны цæсты тынг-
дæр сахада. Ахæм ми бакæнынæн
фаг у иунæг æлдары раздæры моу-
рау Титикъойыл фембæлын. Уый
фæстæ хъуыддаджы æцæгдзинад
куы базона, уæд ма бæргæ фæсмон
кæндзæн, фæлæ йын барастгæнæн
нал уыдзæн. Ацы æндыгъд уавæры
Альфтаны къухмæ чи бахауа, уы-
доны, Душеты хабар йæ зæрдыл дар-
гæйæ, ахæстонмæ нал арвитдзæн,
фæлæ сæ бæлæсты цæнгтыл фæ-,
ауындздзæн.
Гъе. æмæ Олгъа хъуыды кодта цы
зын уавæры бахаудта, уыцы цъы-
сымæй раирвæзыныл. Фæлæ иучы-
сыл йæ зæрдæ цæуыл фæдардтаид,
сæрмæ ахæм хъуыдыйæ ницы цыд.
Уæвгæ, хъуыдытæ, хæццæ хъуыды-
тæ æгæр бирæ дæр уыдысты, фæлæ
сын се ’хсæнæй равзарын хъуыд
тæккæ растдæры, цæмæй йæ адæм
фыдбылызы ма бахауой, ма сæ ба-
бын кæна. Фæлæ бахаудысты, уæд-
дæр сыл ма æрцæуа стыр зиæнттæ,
æнæуый дæр ихцагъды хуызæн сис-
ты нæ рæнхъытæ.
Фæндыд æй, кæддæрты-иу тыхст
рæстæджы Уасо куыд фæдзырдта
Никъо, Карум, Сослан, Дианоз æмæ
Автомæ æмæ-иу уыдонимæ тæрхо-
ныл куыд схæцыд дружинæйы уæз-
зау уавæрыл, афтæ уый дæр куы
фæдзурид ныртæккæ Карум, Хъы-
зылбег æмæ суанг чысыл Æхсармæ.
Куы бауынаффæ кæниккой сæ уæз-
зау уавæрыл, фæлæ тарст Титикъо-
ны хæрамдзинадæй. Нæ зæгъдзæн,
сывæллонимæ дæр уынаффæйыл
схæцыд, фæлæ мæн, æлдары раздæ-
ры моурау Титикъойы, æлдары хæ-
дзарад ацал-ауал азы кæй уæхсчы-
тыл æнцад, уæззау цардвæндагыл
чи рацыд, йæ дæлбар адæмæн
æдзух ныфс чи уыд, зондæй кæй
фарстой, уый сырхдружинонты ко-
мандирæн уынаффæйы нал бæззы.
Тæссаг у, кæд цыфæнды ард бахорд-
та сырхсæдæонты раз, уæддæр ахæм
адæймаджы фыдæх. Уымæй, ныр-
тæккæ нæ адæмы фылдæр хай æл-
дары барджытæ сты, йæ иузæрдион
хæлæрттæ кæй хуыдта, йæ алы су-
лæфт дæр ын иу дзырдæй чи æм-
бæрста. Хъуыддаг сын бамбарын
кæндзæн, зæгъдзæн сын, сырхсæдæ-
онтæ дæр нæм кæсынц æцæгæлоны
цæстæй, дзæгъæлы семæ нæхи сбас-
там, æмæ нын гъеныры хуызæн фа-
дат никуыуал уыдзæн. Ахицæн сæ
уæм. Цæмæй тæрсæм, ис нæм фаг
хæцæнгæрзтæ, хæцæн æрмæг, хæлц,
дарæс. Адон иууылдæр мах руаджы
къухы бафтыдысты. Сæ хæйттæ сын
аппарæм æмæ сын хорзыл амбæлут
зæгъæм. Æмæ, зæгъгæ, афтæ ба-
кодта Титикъо æцæгæй, уæд хæрай-
маг нæ уаид. Уый нæм, йе ’ппæтæу-
уæлтæм гæсгæ, æрбацыд æргом зæр-
дæйæ, мах та йын йæ алы къахдзæф
дæр баргæ кæнæм. Фæдзурон æм,
æмæ сырхдружинонтæй искæмæнты
хъыг куы уа, ома æз сырхдружинон-
ты хъуыддагыл, цырагъау, судзын,
æмæ мæнæн лæгау-лæджы аргъ нæ
кæны, фæлæ йын уынаффæгæнæг
ссис æлдары моурау.
Бирæ ныхмæлæууæг хъуыдыты
фæстæ Олгъа аскъуыддзаг кодта,
Титикъомæ дæр фæдзурын хъæуы,
зæгъгæ. Иу мæсчъы цур Олгъа фæ-
урæдта йæ бæх Гæрæмы.
— Иучысыл уал аулæфæм! —
адзырдта фæллад адæммæ. Уыдо-
нæн æвдадзы хос уыд Олгъайы ны-
хас. Бирæтæ сæ æрулæфыны тых-
хæй хуыздæр бынат агуырдтой. Тар
хъæды фарон-æндæразы хус сыф-
тæртæ сæм зындысты, гобанау, фæл-
мæн. Иуæй-иутæ та сæ бынæтты
æрхауæгау кодтой. Уыдоны фæлмæн
бынæттæ н’е ’ндæвтой. Уыдонимæ
та Шакро æмæ Сардион дæр. Шак-
ро цыдæр къодахгондыл йæ сæр
æруагъта æмæ дæргъæй-дæргъмæ
йæхи ауагъта зæххыл. Иу бæласы
зæнгыл йæ чъылдымæй банцой код-
та Сардион дæр. Йæ хæцæнгарз йæ
фарсмæ æрæвæрдта сыфтæртыл.
Иæ цухъайы дзыппæй сласта тама-
кодон. Йæхи арæзт хъæдын лулæйы
ныннадта хикарст тамакойы сыф-
10

тæ, зныхыл æрЦъыккæхсон ацагъта,
уый ссыгъд, бафу йыл кодта æмæ
йæ бафтыдта сурдымæны тамако-
йыл. Æхсызгонæй йæ сдымдта æмæ
бæзджын тамакойы фæздæг сау
къуымбилы тулатæй рауагъта йæ
дзыхæй. Иæ бакастыл бæрæгæй
зынд, стыр æхсызгондзинад дзы
кæй исы.
— Хъызылбег, иучысыл ма ар-
дæм рацæут, зæгъ Карум, Æхсар
æмæ Титикъойæн дæр.
Титикъо йæ туджывдылд бæхы аба-
ста бæласы зæнгмæ. Хъал бæх уал-
тæ нæ зыдта, гæнæн ис, искæй бæхи-
мæ тыхæвзарæныл схæцыдаид, уы-
мæй йын уæлдай нæ уыд, бирæгъау
лæбурдта дæндагæй, тох кодта ар-
маццагæй, зæвæтæй. Гъемæ, цæмæй
фæллад бæхтæй макæй фæсахъат-
джын кæна, уый тыххæй йæ хиба^
ран æрбаста, йæсысджыйы тофра
йыл æй бафтыдта, йæ цæстæмбæр-
зæнтæ дæр ын йæ цæстытыл æру-
агъта, цæмæй иннæ бæхтæй макæ
йы уына, ма знæт кæна, ма сæм
арæдува йæ бæттæн.
Сырхсæдæонты бæхтæ тынг ба-
фæлладысты. Бирæтæн сæ уæззау
уæргътæ хæссынæй сæ буар — хиды
æвдылд. Хорз у æмæ æгуыппæг уыд
хъæд. Иу уддзæфы мур никæцæй
цыд, æндæра ахæм уавæрты лæг-
тæй бæхтæм тынгдæр фæхъары уа-
зал. Ныр та сæ мылытæ хастой
фæззыгон сыфтæртыл, хус кæрдæ-
джы иугай хæлттыл æмæ сæ мылы-
тæй æнæбары ссывтой сæ дзыхмæ.
Рæстæгæй-рæстæгмæ-иу райхъуыст
сæ хуыррытт.
Олгъаитæ æрбадтысты иу ставд-
зæнг, пакакъабаз тæрс бæласы цур.
Иæ быны хуртуангондæй, тарсыр-
хæй æрттывтой йæ æртæтигъон
ставд гагатæ. Дзæвгар тæрсытæ уыд
нырма йæ цæнгтыл дæр. Фæлæ сæ
агъудтæй сæхи ныххæлиу кодтой,
уыдысты æрхауынæввонг. - Бæрæг
уыд, дымгæ куы бауза бæлæсты
къалиутæ, уæд зæххы се ’фсымæр-
тæ.æмæ хоты фарсмæ кæй февзæр-
дзысты.
Хъызылбег йæ армæй бур сыф-
тæрты иуварс ахафта, хуртуангонд
тæрсытæ æрбасæрфта, йæ армы
дзыхъмæ дзы систа муцъийыдзаг.
— Гъе, тæхуды, хæлæрттæ, кæд
ралæудзæн ахæм рæстæг, æмæ нæ
хæхбæстæ сулæфой къуырмагæнæг
æмæ мæлæтхæссæг хæцæнгæрзты
хъæртæй. Æмæ нын мæнæ &рдз рæ-
цауæй цы хæрзиуджытæ лæвар кæ-
ны, уыдонæй дзаг кæнæм топпы
нæмгуыты бæсты нæ хызынтæ.
— Гъæй, дæ бонæй дæ уа, Хъы-
зылбег, цыма кæй нæ бафæндид
махæй тæрсытæ уидзын, фæлæ
æгъатыр у ацы æлгъыстаджы дуг
æмæ уал æй хъуамæ иннæрдæм
снывæндæм. Кæрцау æй рафæлда-
хын хъæуы. Гъеуæд, табуафси, ды
тæрсытæ уидз, чи та зæрдæйы дзæ-
бæхæн мæнæ тугхъулон зæххыл гу-
тон адардзæн. Мæнæ чысыл Æхсар
та ахуыры бæрзæндтæм тырн-
дзæн — Карум Олгъайыл йæ цæст
æрхаста, бамбæрста, уый хъазын-
мæ кæй не ’вдæлы, фæлæ ма уæд-
дæр йæ ныхасмæ афтыдта: — Мæ-
нæ нын Титикъо та дардыл чындз-
æхсæв скæндзæн
Æппынфæстаг Олгъайы цæсгом
барухс æмæ чысыл Æхсармæ ба-
дзырдта:
— Мæ бæсты ма сын зæгъ, Тити-
къомæ куы æнхъæлмæ кæсынц чын-
дзæхсæвмæ, уæд Карум æмæ Хъы-
зылбегæн сæхицæн сæ хъустыл схæ-
цынафон нæу?
— Æмбæлттæ, — цины стъæлфæн
ахуыссыд Олгъайы цæсгомыл, — æз
уæм фæдзырдтон, цы зын уавæры
стæм, ууыл ауынаффæ кæныны тых-
хæй. Мачи уæ бавгъау кæнæд йæ
зонд. Æппæт дæр биноныг сбарæм
æмæ рахæссæм тæккæ растдæр уы-
наффæ.
— Цы зын уавæры бахаудыстæм,
дæ хъуыды нын бамбарын кæн, —
йæ ныхас баппæрста Титикъо.
— Æнæ мæн зæгъгæйæ дæр Ти-
тикъо æмбары, цы уавæры бахау-
дыстæм, уый. Нæ адæмæй йæ къа-
хыл ничиуал лæууы, уæззау уæр-
гътæ нæ цъист кæнынц сæ быны лæ-
гæй, бæхæй. Æмбисвæндагыл дæр
нæма стæм, афтæмæй та нæм бон-
цъæхтыл æнхъæлмæ кастысты Гæ-
билаитæ. Цы хъуамæ ахъуыды кæ-
ной ныр? Мах нырма æнæфыдбы-
лыз стæм, фæлæ нæ агурæг куы ра-
цæуой æмæ сæхæдæг фыдбылызы
куы бахауой, уæд та? Нырма Цъа-
ламæ кæм ныххиздзыстæм, фаллаг
фарсмæ кæуылты ахиздзыстæм, уый
бæрæг нæу, æмæ йæ æз алырдæм
дæр фæрабар-бабар кодтон, фæлæ
иу рæстмæ хъуыды мæ сæрмæ не
’рцыд. Гъе, уымæ гæсгæ уæм фæ-
11

дзырдтон, цæмæй йыл иумæ бауы-
наффæ кæнæм.
Олгъа сын лæмбынæг æрдзырд-
та, уæдæй нырмæ, иунæгæй, Цъа-
ламæ ныххизыны тыххæй цы ных-
мæлæууæг хъуыдыты дæлбар уыд,
уыдон. Ракодта сын Иван Соколы
кой дæр. Æмæ ныр æнхъæлмæ
каст, цы зæгъдзысты Карум, Хъы-
зылбег, чысыл Æхсар æмæ Титикъо
та. Уыдон иудзæвгар фæхъус сты.
Æнхъæл уыдысты, сæ дарддæры
фæндаджы тыххæй Олгъа цыдæр
фæнд аскъуыддзаг кодта, æмæ сын
ныр хъуыддаг бардзырды хуызы
бамбарын кæндзæн. Уый та сын
сæхи фæрсы.
Иугæр Карумитæ ницы дзырдтой
æмæ сæм Олгъа та æнхъæлмæ каст,
уæд Титикъо йæхимид базмæлыд.
Олгъа йæм æдзынæг бакаст, афар-
ста йæ ныллæг хъæлæсæй:
— Титикъо, исты зæгъын дæ фæн-
ды? — йæхинымæры ;та ахъуыды
кодта, æлдары раздæры моурау
рæстæгæн аргъ кæныныл ахуыр уыд
æмæ йæ дзæгъæлы сафæм, уый йæ
нæ фæнды.
— Мæнæн, уæ хорзæхæй, уе ’ппæт’
дæр бахатыр кæнут, фыццаг ныхас
кæй исын, уый тыххæй. Чизоны,
растдæр уыдаид, фæлтæрд сырхсæ-
дæонтæ сæ хъуыдытæ куы загъта-
иккой, уæд. Фæлæ, дæрзæг уыд ме
’лдар æмæ-иу йæ фæсдзæуинты раз
исты фарст куы æрæвæрдта, уæд
домдта рæвдз æмæ афоныл дзуапп.
Чи-иу нæ фæцарæхст дзуапмæ, уы-
дон къодæхтæ хуыдта. Гъе, æмæ
æлдары ахæм зæрдæйы ахаст, афтæ
зæгъæн ис, æмæ не ’ппæты дæр са-
хуыр кодта тагъд хъуыды кæнын.
Бахатыр кæнут, рæстæг нæ быхсы,
фæлæ нын æрхаста ахæм цæвиттон
дæр. Сымах, дам, рувут мæ нарт-
хоры зæхх. Гъемæ дзы æмбæлут
мызул зæнгтыл, гъе та æгæр ты-
гуыр нартхоры зæнгтыл, уæд дзы
кæцыйы ралыг кæнат, уый тыххæй
æмбырды уынаффæмæ æнхъæлмæ
кæсдзыстут? Рувинаг нæ быхсы
дæргъвæтин хъуыддæгтæ, гъе, уы-
мæ гæсгæ мыдул зæнгтæй иуæн
æнæалыггæнгæ нæй. Уадз, сæрæн-
дæр чи зынд, уый алыг кодтат, фæ-
лæ уыйхыгъд иннæ зæнг рæзынмæ
фæуыдзæн æм’æ фæззæгмæ дзаг-
дзæст æфсиртæ ратдзæн. Раст нæм
кастысты æлдары ныхæстæ æмæ мах
дæр рывтам цырд æмæ нывыл. Нæ
куыстытæ цыдысты рæвдз.
Нæ командир нын ацы вазыгджын
уавæрты æгæр зын фарстытæ æрæ-
вæрдта нæ разы, æмæ æз се ’ппæты
тыххæй уадиссагæй ницы зæгъдзы-
нæн. Олгъайы ныхæстæй ахæм хат-
дзæгтæ саразæн ис, иугæр лæгæй-
бæхæй бафæлладыстæм, уæд нæ
уæргътæ æнæхъæнæй, гъе та сæ иу
хай акалæм, фосы нæ разæй атæ-
рæм æмæ исты амæлттæй комы ин-
нæ фарсмæ баирвæзæм. Фæлæ мæ
хъуыды зæгъын æргом. Мах ныс-
сыгъдæг • кодтам æлдары галуан.
Кæцæй-кæдæм фентъæрдтам, хæз-
найæ нын зынаргъдæр чи у, уыцы
-уæргътæ, æмæ сæ ныр акалæм, гъе,
сæ фæрогдæр кæнæм, æз уый ных-
мæ дæн. Нæ уæззау уæргътæй топ-
пы иунæг нæмыг дæр аппаргæйæ
нæу. Афтæ хæлцæй дæр,-уæлæдарæ-
сæй дæр.
— Уæдæ сын уæддæр цы ми кæ-
нынмæ хъавыс? — хъавгæ бафарс-
та Олгъа.
— Æз нæ зонын, Æхсæрджыны
бæрзæндтæм цы тагъд кæнæм, уый.
Мах рацыдыстæм, цæмæй нæ къу-
хы исты бафтыдаид. Цæмæй нæ зы-
мæг æгуыдзæгæй ма æрæййæфтаид.
Гъемæ, табу хуыцауæн, æппæт дæр,
нæхи куыд фæндыд хъуыддæгтæ
рауадысты афтæ. Цы ма нын баз-
зад ныр, цæмæй ацы уæззау уæргъ-
тæ бынатыл сæмбæлын кæнæм, уый
тыххæй.
Мæ хъуыдымæ гæсгæ, нæ адæ-
мæн раттæм баулæфыны фадат.
Ныртæккæ у стыр сихорафон. Ар-
дыгæй æмбисæхсæвмæ нæ адæм куы
баулæфой, уæд та сæ фыццаг джип-
пы абаддзысты. Гъемæ, æмбисæх-
сæв ног тыхтимæ фæгъæй кæндзы-
стæм нæ фæндагыл. Æрмæст мæ
зæрдæмæ нæ цæуы, Цхилонмæ æв-
Иахс, Цъалай’ы посты фæндагмæ
ныххизæм, уый. Равзарын хъæуы
æдасдæр бахизæн бынæттæ, къад-
дæр цæрджытæ кæм ис, ахæм хъæу-
ты цурты. Цæмæй чысыл хъæуы
цурты æдасдæрæй ахизæм фаллаг
фарсмæ, уый тыххæй хъæугæ рæт-
ты бауромдзыстæм нæ хъахъхъæн-
джыты æмæ æддæмæ ацæуын ни-
кæй ауадздзыстæм. Ацы тар хъæ-
дæй уыцы чысыл хъæутæм та кæ-
уылты ныххиздзыстæм, уый æз дæр
нæ зонын. Иунæг хатт уыдтæн
Цъолды хъæды æхсæныгон, æмæ
12

кæуылты бацыдтæн, уый дзæбæх
нæ хъуыды кæнын.
Æнхъæл дæн, Армазыл æрхыз-
тыстæм Астæуккаг Захъхъормæ,
уырдыгæй та Ичеты бынмæ комы
бафардæг стæм. Астæуккаг Захъ-
хъоры æдæппæтæй ис иу-фараст
хæдзары бæрц, æмæ уыдон дæр аф-
тæ дæрддзæф сыхтыл фæдих сты.
Æнцон у сæ иувæрсты фаллаг
фарсмæ бахизын. Мæн фидарæй
уырны, уырыссаг капитан Иван Со-
кол йæ тыхтæ мургай кæй нæ нып-
пырх кодтаид. Цъалагомы дыууæ
фарс цы чысыл хъæутæ ис, уыдо-
ныл. Стыр хъæутæн канд сæ цæр-
джытæ нæ, фæлæ сæ куыйтæ дæр
ахæм рæстæджы фæдисæттæ вæй-
йынц. Армыдзаг хъæуæн та цы
йæ лæггæ сты, цы йæ куый-
тæ. Айæппæт хæстонты, уымæй
дæр хотыхджын барджыты куы фе-
ной, уæд арфдæр аныгъуылдзысты
сæ къæссыты. Гъе, фæлæ ныртæккæ
кæм стæм, уырдыгæй дарддæр кæ-
уылты ацæуæм æмæ кæдæм ных-
хиздзыстæм, уый зæгъын мæ бон
нæу. — Титикъо ныхъхъус. Олгъа
йæ цæст ахаста иннæ æмбæлттыл.
Карум, Хъызылбег Карумæй кæс-
дæр уыд, гъе уымæ гæсгæ йæ фæн-
дыд йæ хисдæры хъуыды базонын.
Фæлæ ма уый уæддæр дывæнд код-
та исты зæгъыныл. Æрæджийау,
зæхмæ кæсгæйæ, дзырдтæ уырзæй
æвзарæгау, райдыдта дзурын:
— Титикъо цы хъуыды кодта, уый
загъта æргомæй. Æмæ канд æрго-
мæй нæ, фæлæ йæ ныхæсты иу-
вæрсты, мæнмæ гæсгæ, ахизын не
’мбæлы. Æрмæст æм хæрз чысыл
ивындзинæдтæ бахæсдзынæн мæхи-
рдыгонау. Стæй, чизоны, мæ ныхас
нырма æнæраны у. Олгъа куры, цæ-
мæй нæ алчидæр зæгъа йæхи хъуы-
ды, йæхи фæндон, сбарæм æппæт
*дæр æмæ рахæссæм тæккæ растдæр
фæндон. Титикъо, Олгъа дзырдта
лæгæй-бæхæй нæ уæззау уæргътæ сæ
быны цъист кæнынц. Иæ къах айсын-
хъом нæ бирæтæ нал сты. Æмæ афтæ
нæу?.. Бæгуыдæр афтæ у. Зæгъгæ,
ныртæккæ знæгтыл сæмбæлдыстæм,
уæд цы ми кæниккам? Цæй хæстон-
тæ стæм уæд мах? Акæс-ма сæм,
фосы ривæд нæ ныккодтой иууыл-
дæр. Тынг бафæлладысты. Уæззау
уæргътæ нæ æцæгæйдæр цъист кæ-
нынц. Олгъа нæ разы не ’вæры
фарст, нæ уæргът^ акалæм, зæгь-
гæ. Олгъа нæ фæрсы, уæззау уавæ-
ры бахаудтам æмæ уыцы уавæрæй
куыд фервæздзыстæм, уый тыххæй.
Æндæра мæм афтæ кæсы, æмæ,
зæгъгæ, Олгъа йæхæдæг баззад ай
æппæт ратæлæтгонд фосимæ, уæд-
дæр дзы иунæг нæмыг нæ аппарид,
нæ дзы фæхъæуид иунæг стуры
хъус дæр, фæлæ сæ сæмбæлын кæ-
нид Æхсæрджыны бæрзæндтыл йæ
царды аргъæй дæр. Гъе, уымæ гæс-
гæ дæ хъуыдыимæ разы дæн æз.
Адæмæн раттын хъæуы дзæбæх ба-
улæфыны фадат. Фæлæ æмбисæх-
сæв куы фенкъуысæм ардыгæй, уæд
дæр райсомы бонцъæхтæм нæ баир-
вæздзыстæм фаллаг фарсмæ. Æмæ
уæд æцæгæйдæр тæссаг у, нæ агу-
рæг куы рацæуой Гæбилайы хæс-
тонтæ, уымæй. Уыдонæн дæр сæ иу
хай. Иннæтæ баззайдзысты уым.
Уæззау рынчын у Аслæнбег. Дæхи
ныхасмæ гæсгæ станы баурæдтой,
æлдары барджытæй ард чи нæ ба-
хордта, уыдоны дæр. Æмæ куы раф-
сæрой мах агурæг чысыл тыхтæй
не ’мбæлттæ, уæд Дльфтан дæр
ахæм уысммæ æнхъæлмæ кæсы.
Сухты цагъд сæ фæкæндзæн. Гъе,
уымæ гæсгæ мах хъуамæ æппæт
дæр саразæм, цæмæй Гæбилаитæн
фехъусын кæнæм нæ уавæр. Арви-
тæм сæм æппынкъаддæрæй дыууæ
адæймаджы. Цæудзысты гурæй-
гурмæ. Кæд Цъалайы фаллаг фарс-
мæ дзæбæхæй ахиза сæ иу, нæ фем-
бæла нæ дæр чапартыл, нæ дæр
салдæттыл, уæд нæм дыккаг хъуа-
мæ æрбахæсса хабар, цæмæй мах
дæр ам куырмæджы ма бадæм, ма
сæм æхсайа нæ зæрдæ. О, фæлæ
(Ьыццагыл исты æрцыд, уæд дык-
каг хъуамæ бафæлвара йæ арæхст-
дзинад, цæмæй уæддæр хабар фæ-
хæсса Гæбилаитæм. Æрмæст ахæм
развæдсгарджыты арвитдзыстæм,
дæуæн хъыг ма уæд Титикъо, мæнæ
цæххы пут кæимæ бахордтам, уы-
цы сырхсæдæонтæй искæйты. Ам мæ
раст бамбар. Ам æнæууæнкдзина-
ды стъæлфæныл дзырд нæ цæуы.
Фæлæ дæхæдæг куы загътай, кæм
стæм æмæ кæуылты ныххизæм Цъа-
ламæ, уый Титикъо кæм нæ зоны,
уым æй кæм зондзысты æлдары
оаздæры фæсдзæуинтæ — ныр та
нæ иузæрдион æмтохгæнджытæ.
Фæлæ уыдонæн дæр раттын хъæуы
Ладат, цæмæй лæгæй, бæхæй хорз
баулæфой. Зæгъгæ, Харебаты Габо
13

фæллад бæхыл нæ бадт, уæд ницы
хуызы бафтыдаид салдæтты къухы.
Фæллад барæг — йæхи марæг æмæ
мах та æппæтмæ дæр цырд хъуамæ
лæууæм. Нæхиуæттæн ма йæ но-
джыдæр хæс кæнын уьшæн, æмæ
махæн Чысангомы бæрæг у алы бæ-
лас дæр, алы къахвæндаг дæр.
Сгæрст нын сты уæлæрдæм дæр,
дæлæрдæм дæр æмæ цæхгæрмæ
дæр. Олгъа, мæн ма мæ дзырдтæм
уый бафтауын фæнды, æмæ нын
Цхилоны бынмæ, поствæндагмæ
ныххизгæйæ нæу. Зонгæ-зонын уæд
цæуæм залиаг калмы хъæлæсмæ.
Гъе, уымæ гæсгæ агурын хъæуы
Цъаламæ ныххизынæн æндæр рæт-
ты фæндаг. Ноджыдæр ма йæ зæ-
гъын: Тнтикъойы ныхас аппаринаг
нæу, чизоны, æцæгæйдæр ныххизæм
Астæуккаг Захъхъорыл, О, фæлæ
ныртæккæ, Титикъо, мах стæм Цъи-
ры фарсмæ хъæды. Цæмæй, ды
куыд зæгъыс, ууылты Цъалайы ин-
нæ фарсмæ бахизæм, уый тыххæй
нæ хъæуы Цъиры хъæдæй Фæсцъир-
мæ схизын хъæд-хъæд. Уый хæрд
(Ьæндаг у, фæлæ у иууыл æдасдæр.
Схызтыстæм рагъмæ, стæй фæуыр-
дыг кодтам Цъалайы æрдæм. Ам
хъæд нал ис, фæлæ Раззаг Захъхъо-
ры ихсыд сæрвæттæ. Дзоныгъвæн-^
даг цæуы се ’хсæнты суанг Цъала-'
мæ. Ныххизы Росебы куыройы онг.
Рагъæй бынмæ цæугæйæ, рахисæр-
дыгæй ис Къудухты Тедойы иунæг
хæдзар, галиуæрдыгæй — Росебы.
Иæ фырттæ — æфсымæртæй Саша
хисдæр у, йæ (Ьыды амæлæты фæс-
тæ алыгъд Тбилисмæ йæ фырттæм
æмæ уыдонимæ цæры. Сæрды рæс-
тæджы зæгъай, æви дзуарыбæтты
æнæрбацæугæ нæ фæвæййы. Ие
’фсымæр Бутийæн æртæ æнахъом
чызджы, æрбахæссы сын аслам
хъуымацæй къабатæ. дзабыртæ
æмяе сæлдæг сæкæр. Бутитæй чы-
сыл фалдæр æмæ уæлдæр та, тæк-
кæ хъæды дзыхы, цæры Гола, йæ
иунæг фырт Уарданимæ. Кусæг лæг
уыд Гола, йæ астæу никуы сраст
кодта, фæлæ цардæй ницы федта,
рухссаг уæд. Росебы куыройы ба-
комкоммæ, фаллаг Ларс, чысыл
хъугæмттьт ’хсæч, ис Раззаг Захъ-
хъорьт хъæу. Æдæппæтæй дзы ис
15 хæдзары. У æртæ сыхьтл дих.
Уæллаг, Астæуккаг æмæ Дæллаг
сых. Уæллаг сьтхьт тæккæ уæлмæод-
ты бынмæ ис фондз хæдзары. Æр-
тæ Плитæй, дыууæ Къудухтæй. Уæ-
лæсыхы хæдзæрттæй иу йæ бирæ
сывæллæттимæ цæрын нал фæрæз-
та æмæ алыгъд быдырмæ, цæры
Хурвалеты хъæуы. Уæллаг сыхы
цæрæг Плиты Лексо астæуккаг сы~
хы цæрæг йе ’рвад Мишаимæ Цъа-
лайы байгом кодтой иу чысыл ду-
кани. Къуыри дзы сæ иу фæуæй
^кæны товартæ, къуыри се гннæ.
Уæдæ Тбилисмæ дæр р^адгай фæцæ-
уынц товар æлхæнынмæ. Астæуккаг
сыхы Мишайæ дарддæр )цæрынц
Уазнотæ, Габотæ, Дурмитæ — се
’ппæт дæр Плитæй. Сты мæгуыр
цæрджытæ, фæлæ сæ фынгæй сыгъ-
дæг зæрдæйæ лæггад кæнынц адæ-
мæн, уазæгæн. Дæллаг сыхы дæр
Плитæ цæрынц. Уыдонæн сæ хæ-
дзæрттæ аивдæр каст кæнынц, уæл-
дайдæр Исакъойæн. Æддæгуæлæ
хæдзар, уымæй дæр дыккаг уæла-
дзыг иууылдæр рæсугъд лæгъз нæ-
зы фæйнæгæй. Йæ балкъоны фал-
’ лаг чъилыл рæсугъд зиллæгтæй ны-
вæфтыд дæргъæй-дæргъмæ фæйнæ-
джытæ хуыд. Сæ фарсмæ Хъодала-
ты Епрейы хæдзар. Иæ бирæгъмар
куыдзы йын стыр тæскъыл бæласы
цъупмæ систа номдзыд абырæг
Хъарадзауты Дзандар. Мæ бон у,
афтæ лыстæггай фæдзурон, Леху-
радоны дыууæ фарс цы хъæутæ цæ-
ры, уыдонæй алкæй тыххæй. Уæдæ
сæ чи цæмæй улæфы, уый дæр ме
’нæ зонгæ нæу. Гъемæ, мæ даргъ
ныхасы кæрон уый зæгъынмæ хъа-
вын. Кæд мах сæр, Олгъа, ам уа-
диссаг ахсджиагæн нæ хъæуы, уæд
ардыгæй æмбисæхсæвмæ мæнæ мæ
хæлар Æхсаримæ баулæфдзыстæм
æмæ стæй хабархæссæг ацæудзы-
стæм Гæбилаитæм. Æхсар мæ ных^
хæццæ кæндзæн æрмæстдæр Цъа-
лайы онг. Комы ардыгæй бæлæсты
аууонæй мæ хъахъхъæндзæн, фа-
лæмæ ахизын мын бантыст, æви нæ,
стæй кæд æппæт дæр нывыл уа, уæд
раздæхдзæн бæстæмæ. Кæд нæ, уæд
нæ дружинæйы адæмæй мæнæ Хъы-
зылбегæй нæ зæгъын, иннæтæй Æх-
сары хуызæн фаллаг фарсмæ
арæхстджындæр ничи ахъуыздзæн.
Афтæ сты цыбыртæй мæ хъуыдытæ.
Титикъо лæмбынæг хъуыста Ка-
румы ныхæстæм. Æфтыдта йыл
стыр цымыдис. Æппæт дæр куыд
лыстæггай, куыд лæмбынæг зыдта.
Йæ ныхасы иу хайæ разы уыд, кæй
загъта фидарæй сæ уæззау уаргъы
14

тыххæй, ницы дзы ис æппарæн,
зæгъгæ. Фæлæ уыцы хъуыддагмæ
Карум бацыд æндæрæрдыгæй. Куыд
дзæбæх загъта Олгъайы тыххæй...
Зæгъгæ, Олгъа йæхæдæг баззад
айæппæт ратæлæтгонд фосимæ, уæд-
дæр дзы иунæг нæмыг нæ аппарид,
нæ дзы фæхъауид иунæг стуры
хъус дæр, фæлæ сæ сæмбæлын кæ-
нид Æхсæрджыны бæрзæндтыл,
сырхсæдæонтыл йæ царды аргъæй
дæр. Куыдæй сæ сæмбæлын кæнид
ацы .диссаджы сылгоймаг, уый нæ
загъта. Фæлæ иугæр йемæ цæуæн-
ты чи фæцыд, хæтæнты чи фæхатт,
уыдон ын хуыздæр зонынц йæ хъа-
ру, йæ лæгдзинад. Уæдæ дзæгъæлы
рызтысты æлдæрттæ иунæг йæ койæ
дæр. Ис æм, æз кæй нæма зонын,
ахæм кæлæнгæнæг хъуыддæгтæ,
куырыхон зонд, уæдæ дзæгъæлы йæ
цæра кæнынц, дзæгъæлы йæ хонынц
сæ ныфс, се ’хсар. Æмæ йын æз та
схæцыдтæн зонд амонæн ныхæстыл:
«Нæ уæззау уæргътæй топпы иунæг
нæмыг дæр аппаргæйæ нæу, афтæ
хæлцæй дæр, уæлæдарæсæй дæр».
Æмæ уый та загътон уымæн, æмæ
мæм афтæ фæкаст, цыма цы уæззау
уавæры бахаудтам, уырдыгæй раир-
вæзынæн кæй ницы фадат зоны,
уый тыххæй нæ фæрсы. Фæкаст
мæм лæмæгъ, æнæбон сылгоймаг.
Иу æмæ дыууæ хатты бахаудтæн
æз, æлдары раздæры моурау Тити-
къо, æлдары фæсдзæуинтимæ зын
уавæры! Фæлæ-иу æдзухдæр касты-
сты, моурау цы зæгъдзæн, уымæ.
Кæд сæ кæй бафарстон æз зондæй?
Никæд. Уæд æз хъуыды кодтон аф-
тæ, искæй сæ куы бафæрсон зон-
дæй, уæд мæхи æфтауын сæ цæсты.
Уæд мыл къаддæр сæ зæрдæ дар-
дзысты. Æмæ-иу кæд алыхатт раст
нæ уынаффæ кодтон, фæсфæд мæ-иу
сусæгæй æфхæрдтой, уæддæр мæхи
афтæ дардтон, цыма æз ницы зо-
нын, ницы фехъуыстон. Уæвгæ та
æз æппæт дæр зыдтон, æппæт дæр-
йу фехъуыстон, фæлæ мын мæ фыц-
цаг рæдыд дыккаг хаттæн зонд-зо-
нынæн никуы бабæззыди. Уымæн
æмæ мæ дæлбар адæмы зондæй нæ
фарстон. Олгъа та æцæг куырыхон
зонды хицау у. Уый нырмæ дæр нæ
зын уавæр сæдæ хатть* кæй сбарста
æмæ йæм фидар фæндон кæй сæв-
зæрд, уый гуырысхойаг нæу, фæлæ
йæ фæнды, мах та ахæм уæззау уа-
вæры тыххæй цы хъуыды кæнæм,
уый базонын. Иу зонд — хорз, дыу-
уæ — ноджы хуыздæр. Йæ зонд кæ-
дæм ирвæзы, уæддæр йæхимæ уы-
дзæн, фæлæ йын кæд мах фæндæт-
тæй исты бабæзза, уæд сæ иувæрс-
',ты цæмæн хъуамæ ахиза. Æмæ
æниу, Карум йæхæдæг хъаруджын,
æппæт дæр лыстæггай зоны, фæлæ
уæддæр табу кæны йæ куырыхон
командирæн.
Титикъойы хъуыдытæ фескъуыдта
Хъызылбеджы ныхас.
— Мæ зынаргъ Олгъа, мæ ныхасмæ
дзæгъæлы æнхъæлмæ кæсыс. Æз æр-
мæстдæр зонын иунæг хъуыддаг —
рухс дзæнæтыбадинаг, нæ зынаргъ
Уасойæн йæ зæрдæмæ иууыл æв-
вахсдæр лæууыдысты Сослан æмæ
Карум, кæд Никъойæн дæр табу код-
та, нымадта йæ йæхицæн зондамо-
нæгыл, фыдыл, кæдуарзон æфсы-
мæртау, уарзта Дианоз æмæ Авто-
йы, кæд сæрыстырæй каст, йæ лæджы
бартыл фæндвидарæй чи сдзырдта
æлдар Амилахварийы уыцы раздæ-
ры цагъар Асланбегмæ, уæддæр. Уы-
мæн æмæ мæнæ Карум æмæ Сос-
ланимæ иу хъæуккæгтæ уыдысты,
сæ сабийы бонтæй рахастой уыцы
хæлардзинад æмæ сын бахсыст уæз-
зау тохты. Ныр нын нал ис Уасо,
нал нын ис Сослан дæр, сЬæлæ нын
ис Карум. Æхсарджын Карум. Иу
æмæ дыууæ тохы нæ равдыста йæ
æнæфæтасгæ хъæбатырдзинад, йæ
æмтохгæнджытыл йæ иузæрдион-
дзинад. Æмæ махæн, цæсты гагуы-
йау, хъахъхъæнинаг у ахæм зы-
наргъ адæймаджы цард. Нæ зьь
наргъ Уасо-иу тыхст рæстæджы уьь
нафсЬæ кодта Никъо, Сослан, Авто,
Дианоз, дæуимæ Карум æмæ ма-иу
кæд Гæбила уым фæцис, уæд уыи-
мæ дæр. Ныр Уасойы хуыздæр ми-
ниуджытæ, цыты тырысайау, бæр-
зонд хæссы мæнæ мæ хоты дзæбæх-
дæр. Æз уын нæ дзурдзынæн нæ
лæр йæ куырыхон зондыл, нæ дæр
чæ диссаджы хъæбатырдзинадыл.
Уый ном дидинæджы хъузгмæ куы
ныдздзурай, уæд ын уьтй æхсызго-
нæй йæ уæздан сæрæй фæкувы, та-
бугæнæгау, æхсæрдзæнтæ йыл ны-
вæндынц, урс фынккалгæ, сæ уаз
зарджытæ, æрвон тыгълады мæргъ-
ты пяцлзах цæргæс уьтй кой (Ьæкæ-
ны. Гъемæ, уыцы Олгъайæн нал
гты нæ дæл йæ уаозон цардæмбал
Уасо, нæ дæп йæ тохы æмбæлттæ
Никъоитæ. Иунæг ды ма йын сæ
15

баззадтæ. Æмæ канд Олгъайæн
нæ, фæлæ мæнæ фыды лæггад кæ-
мæн кæныс, уыцы Æхсарæн дæр.
Гъе, уымæ гæсгæ, дæуæн ардыгæй
цæугæйæ нæу. Мæнæй дæ сæр ам
æхсызгондæр хъæуы. Ды цы хæс
исыс дæхимæ — Гæбилаитæн хъуыд-
даг фехъусын кæнæм, уый та мын,
бахатыр кæн, æз дæуæй æвзæрдæр
нæ сæххæст кæндзынæн. Ды хай-
джын дæ æгасæйдæр Уасойы миниу-
джытæй: æхсарджын, тæссаг сахат
домбайыл дæр фæтых уыдзынæ.
Фæлæ æз та схъомыл дæн Хацыр-
ты Гæбилайы хуыздæр миниуджы-
тыл, æмæ уымæ та ис канд хъару
æмæ æхсардзинад нæ, .фæлæ ма зæ-
ронд рувасы хиндзинæдтæ дæр.
Æмæ нæ ныртæккæ тыхы сæр уый-
бæрц нæ хъæуы, цæй бæрц нæ хъæ-
уы хæйрæгдзинад. Афтæ хъуамæ
ахизæм Цъалайы фаллаг фарсмæ
æмæ нæ хъуамæ ма базоной канд
цæрджытæ нæ, фæлæ куыйтæ дæр.
Мæхицæй æппæлынмæ мын æй ма
бамбарут, уæ хорзæхæй, фæлæ мæм
афтæ кæсы, цыма æнæзонгæ хæдза-
ры раз куыдз куы хуысса, уæд йæ
сæрты ахиздзынæн æмæ мæ нæ ба-
зондзæни. Æхсары дæр уадз ам.у
Сымахæн фæхицæнгæнæн нæй. Цæс-'
ты гагуыйау æй хиз фыдбылызæй.
Ныры онг ын куыд цæстуарзонæй
лæвæрдтай дæ зонындзинæдтæ, аф-
тæ йын сæ дæтт амæй фæстæмæ
дæр. Кæм ма ис чысыл Æхсар. Уый
чысыл у асæй, (Ьæлæ зонд æмæ хъа-
руйæ чысыл нал у. Фæлтæрд хæс-
тон у. Нæхи цæстæй федтам, дом-
бай салдаты æрмтохы куыд æрбæл-
дæхта, уый. Фæлæ уæддæр Уасо-
йы кæсдæр æфсымæр, цæхæрцæст
Æхсары цард хъахъхъæнын хъæ-
уы, цæсты гагуыйау. Зынг зæгъы-
нæй ком нæ судзы, сЬæлæ нæ тохы
æмбæлттау, тæхгæ-тæхын куы æр-
хауæм мах дæр, уæд нын нæ тыры-
са хъуамæ æрхауын ма бауадза
Æхсар. Сиса йæ ноджы бæрзонд-
дæр. Ахæсса йæ размæ, цæмæй йæ
фæдьтл ныггуыпп кæной адæм. Аф-
сæрой знæгтыл, зæйы æрцыдау,
æмæ мах цы сæуæхсиды скастмæ
бæллыдыстæм, уый феной. Феной
царддæттæг хурыскаст, сулæфа туг-
хъулон зæхх йæ уæззау хъæдгæмт-
тæй æмæ рарттива рæсугъд дидин-
æфтыд гауызтæй.
Олгъа, мæ зынаргь, æз æндæр
ницы дæн заегъинаг,
— Ныр та байхъусæм чысыл Æх-
сарæн йæхимæ. Мæнæн, Æхсар, мæ
зæрдæйæн бирæ æхсызгондæр у,
дæу чысыл Æхсар хонын. Мæнæн
хатырæй уæд, æмбæлттæ, фæлæ æз
уарзон хъæбулы цæстæй кæмæ кæ-
сын, уыцы чысыл Æхсар кæуылты
алæг, уый нæ базыдтон. Гъемæ нын
ма бавгъау кæнæд чысыл Æхсар
дæр йæ зæрдæйы фæндон. Цæимæ
у разы æмгæртты ныхасæй, цы йæм
дзы кæсы раст, гъе, зылын æмæ
куыд хуыздæр саразæн ис, цæмæй
ацы цъыссымæй фервæзæм.
Æхсар иучысыл фæхъус, стæй
Каруммæ- бакаст æмæ йæ мидбыл-
ты бахудт.
— Диссаг дæм ма фæкæсæд, Ка-
рум, кæй бахудтæн, уый. Фæлæ мæ
ньтхас у æргом. Цал хатты уæ ба-
фæдзæхстон, уыцы гаккæй мæ ма
хонут, «Чысыл Æхсар». «Цæсты га-
гуыйау нын хъахъхъæнинаг у». Дæ-
уæй, мæ зынаргъ Хъызылбег, æз цы
уæлдай хъахъхъæнинагдæр фæдæн?
Мæнæй дæ дæлæмæ дæр æмæ уæлæ-
мæ дæр авд азы хисдæр. Æмæ цы
сты уыцы азтæ æз æмæ дæу æхсæн.
Мур дæр ницы. Уæдæ цы уæлдай
хъахъхъæнинаг фæцис мæ цард? Ау,
æз мастисджытæй нæ дæн? Ау, мæ
зæрдæйы къаддæр маст æхсиды, ме
’взонгдзннад мын чи байста, уыцы
знæгтæм? Цæмæн рахау-бахау кæ-
нын æз ацы хъæдты, сидзæр сæ-
ныккау, æмæ цæмæн æмбæхсын мæ
сæр цъæх бирæгътæй? Æви мæн нæ
фæхауæггаг кодта æлдар Амилах-
вари мæ фыды хæдзарæй? Æви йæ
уый нæ бакодта цъыбыртты сыгъд?
Æви мæ зæронд ныййарджытæ нæ
цæрынц бæрзонд хæхты дагъы уа-
зал æмæ стонгæй? Æви Иры адæм
дæр сæхицæн ныфсы мæсыг кæй
хуыдтой, мæ уыцы æфсымæр Уасо-
йы мын нæ рафæлдæхтой знæгтæ?
Мауал мын ’къахут мæ зæрдæ. Ма-
уал мын исут мæ хъыг. Æз чысыл
Æхсар нал дæн, фæлæ æз дæн маст-
исæг, Уасойы кæсдæр æфсымæр
Хуыбиаты Чысыл Æхсар, Олгъа!
Æмæ цалынмæ мæ цæст æрттива,
уæдмæ æз удæнцой не ссардзынæн,
фæлæ цæгъддзынæн, мæ ныййар-
джыты мын чи фæхауæггаг кодта
нæ чысыл къæс аемæ зæххы гæба-
зæй, уыдоны. Цæгъддзынæн, мæ-
гуырты къухы мæгуыры лæдзæг чи
ныссагъта, уыдоны, ме ’фсымæр
Уасойы чи амардта, уыдоныл æр-

дуйæн уд куы уа, се *ппæты дæр
аскъуындзынæн. Æз мастисæг дæн,
æз дружинæйы раз ард бахордтон.
Æз, Хъызылбег, мæхицæн ныма-
йын иууыл стырдæр амондыл рæ-
/ сугъд мæлæт. Рæсугъд цард та ис
рæсугъд мæлæты дæр. Стъалы цæс-
тыныкъуылдмæ тæхгæ-тæхын асу-
дзы, фæлæ дардыл ныррухс кæны
алфæмблай. Æз цæттæ дæн нæ
дружинæйы кæцыфæцды уæззау
хæс сæххæст кæнынмæ дæр. Раст
загъта мæнæ Титикъо, кæд нын
цыфæнды зын у, уæддæр нын ам
иунæг нæмыг дæр ныууадзгæйæ
нæу. Нæ хъусты хуынчъыты дæр
сæ байдзаг кæнæм, уæддæр сæ хъуа-
мæ фæхæссæм бынатмæ.
:. Олгъа афтæ .-зæрдиагæй кæмæ
хъуыста, уыдонæй алчидæр йæ
фæндон загъта. Бузныг сæ уыд се
’ргом ныхасы тыххæй, канд Карум
, æмæ Хъызылбегæй нæ, фæлæ Тити-
къойæ дæр. Æлдары моурау æвип-
пайд къæссавæлдæхт фæуа, уый
йæ бон нæу æмæ ныхæстæ дæр уыр-
зæй не ’взар.ы искæй зæрдæ бал-
хæнынæн. Фæлæ дзуры, кæд ын
хатт дæрзæг вæййынц, уæддæр æр-
гомæй, цы хъуыды кæны, æмæ йæм
йæхирдыгонау куыд растдæр кæсы,
афтæ. Æмæ уый тыххæй азимаг
нæу. Цы æхсæнады цардис, уый
гакк у уый. Олгъа сæрæй къæхтæм
ныррызт чысыл Æхсары ныхæстæй
дæр. Иу дзырд ын дзы аппаринаг
нæ уыд. Кæм ма ис, йæхи загъдау,
. чысыл Æхсар. Æмæ дзы иста Уа-
сойы мондæгтæ, мæнæ тулдзбæла-
сы цур æвзонг тала куыд рахъомыл
уа, афтæ йæм каст Æхсар дæр.
—'Уе ’ппæтæй дæр бузныг уе
’ргом ныхасы тыххæй. Мæ дывæнд
сагъæстæн мын уæ фæндæттæй
раттат раст хатдзæгтæ саразыны
фадат. Дызæрдыг цæуыл кодтон,
уыдон дæр сæ джиппы абадтысты.
Гъемæ уын мæ фидар фæндон зæ-
гъын æз дæр: нæ хæстонтæн сцæт-
тæ кæнут хæрзад хæринаг. Раттут
сын хорз фæфынæй кæныры фадат.
Боны хъахъхъæнджытæ æрæвæрут
æмæ сæ рæстæгæй-рæстæгм ивут
æндæртæц. Æхсæв куы ралæууа, уæд
хъахъхъæнджытæ фæфылдæр кæ-
нут. Ивын сæ хъæудзæн цыбырдæр
æмгъуыдтæм. Уæ зæрдыл дарут,
знаг хин æмæ кæлæн у, уый. Æгу-
дзæгæй, гъе нæ фынæйæ ма æрбай-
йафæд. Хъахъхъæнджытæ сæ зæр-
дыл дарæнт, чи фынæй кæны, уЫ-
дон цард сæ къухы кæй ис, уыцы
хабар. Æмбисæхсæв уын мæхæдæг
фехъусын кæндзынæн, цы фæнда-
гыл ацæудзыстæм, Цъалайы иннæ
фарсмæ кæуылты ахиздзыстæм, уый
дæр. Уе ’ртæйæн дæр бузныг зæ-
гъын, Карум, мæнæ Хъызылбег
æмæ Æхсаримæ, Гæбилаитæм ха-
бар хæссынмæ {цæттæ кæй стут,
уый тыххæй. Уыцы хъуыды мæхи-
мæ дæр уыд, æрмæст æз арвитын-
мæ хъавыдтæн иу адæймаджы, фæ-
лæ Карумы хъуыды растдæр у.
Хъуамæ мах дæр зонæм, цы баис
нæ хабархæссæг, æмæ сæ уый тых-
хæй арвитын хъæуы дыууæйæ. Иу
Цъалайыл бахиздзæн, иннæ та фæс-
тæмæ раздæхдзæн, æмæ дыууæрды-
гæй дæр хабар зондзыстæм. Фæлæ
сымахæй иуæн ,дæр цæуæн нæй.
Уæ сæр ам тынгдæр хъæуы. Хабар-
хæсджытæн дæр мæхæдæг зæгъ-
дзынæн иу афон. Гъеныр та уе
’ппæтæн дæр бузныг, æмæ уын цы
загътон, уый бакæнут. Мæн дæр-
иу, Хъызылбег, æххормагæй ма
ныууадзут.
— Дунейы фос куы ратардтам,
уæд дзы иу сæгъ нал ачъепп кæн-
дзыстæм, — фæцырд Титикъо.
— Сæгъ дæр хорз, фæлæ Окро-
пъиридзе Къотъе йæ сæгуыты мард
ныууагъта æгасæйдæр, — Олгъамæ
хъуызгæ мидбылты бахудт Хъы-
зылбег, цыма йын уырыссаг æмби-
сонд зæгъынмæ хъавыд, ома зæ-
ронд уарзтыл згæ нæ хæцы.
Олгъа йæм йæ амонæн æнгуылдз-
æй бавзыста, уымæй Хъызылбегæн
æмбарын кодта, уæлдæйттæ ма
дзур, зæгъгæ. Фæлæ цæмæй иннæ-
тæ мацы бамбарой, уый тыххæй та
йын æргомæй загъта:
— Иу чысыл кæр^их дзы фæлыг
кæн æмæ мыл æй къæцæлыл фы-
хæй иу чысыл къæбæримæ сæмбæ-
лын кæн.
— Ахæм чысыл домæны тыххæй
мæ дзæбæх хойы фæхъыг кæндзы-
нæн. Æз ма дæм æлдары дисса-
джы урс сæны авгæй дæр фæкæс-
дзынæн.
Чысыл раздæр уæззау хъуыдыты
дæлбар чи уыд, уæззау фарстытыл
чи дзырдта, уыцы Карум, Хъызыл-
бег æмæ Æхсар рогæй сулæфыды-
сты æмæ се ’мбæлтты цурмæ бацы-
дысты.
2. «Фидиуæг» № 11.
17

Æхсызгонæй сулæфыд Олгъа
йæхæдæг дæр.
* * *
Титикъо йе '^мбæлттæм бацыд
цыдæр æрхæндæг зæрдæимæ. Цæ-
уылнæ рахъæр кодта Олгъа, æм-
бисæхсæв куы растой, уæд цы
фæндагыл ацæудзысты, уый. Кæ-
нæ кæй æрвиты хабархæсджытæй,
цæмæй Гæбилайæн уавæр бамба-
рын кæной æмæ сæ агурæг ма раф-
сæра, фæлæ æнхъæлмæ кæса мах
фæзындмæ. Цæмæн \сын басусæг
кодта сæ нæмттæ? Куыд мæ ба-
уырна, æмæ уый исты басусæг кæ-
на Карум, Хъызылбег æмæ, мæм
цъæхæй рæгъæд чи каст, афтæмæй
та æрдхæрæны лæппу чи у, уыцы
чысыл Æхсарæй? Гъех, Титикъо,
Титикъо, уæззау уыд нырмæ дæр
дæ уаргъ. Иæ быны дæ астæу, къæ-
лæтау, каедз кодта, фæлæ дæ уæд-
дæр æлдары фæсдзæуинтæ нымад-
той лæгыл. Ныр та дæ цард сбастай,
нырмæ дын зонгæ чи нæ уыд, ахæм
удуæлдай адæймæгтимæ. Сæ алкæй
зонд æмæ сын æхсармæ дæр батæ-
худы кæндзынæ. Фæлæ мæнæн уый
фаг нæу. Æз сæм æрбацыдтæн æр-
гом зæрдæйæ. Сæ тох мæ зæрдæмæ
айстон арф. Фæндыд мæ сæ рæн-
хъыты сыгъдæг зæрдæйæ æрлæу-
уын. Мемæ ракодтон мæ иузæрдион
хæлæртты дæр. Бындзарæй ныд-
дымдтам ме ’лдары исбон. Æниу
ын фыддæртæ дæр бакæнин. Адæ-
мы туг æхсныфæй нозта. Мады дзи-
дзийæ мæ æнæхай фæкодта йæ
зындоныдзыназинаг фыд Абисалон.
Фæлæ уæддæр мæ цард кæимæ сбас-
тон? Цы бакодтон ай мæхицæн дæр
æмæ ме ’мбæлттæн дæр? Тæдзынæ-
гæй цыхцырæгмæ цæмæн баппæр-
стон мæхи дæр æмæ мæ хæлæртты
дæр. Дарддæр ахæм уавæрæн быхсæн
ис? Æгъгъæд сын нæ уыд æлдары
галуаны фæллой, ноджы ма сын
ахæм дзаг хурдзинтæ сæ къухы
ныссагътон! — Титикъомæ сдзырд-
та йæ хиуарзондзинад. Ныртæккæ
йæ зæрдæйы æппæт хъылма искæ-
уыл куы акалдтаид, уый йæ фæн-
дыд. Ахæм уысм тæссаг сырдæй
фыддæр вæййы.
Титикъо цæуылдæр кæй тыхсы,
уый фæхатыдысты йе ’мбæлттæ
дæр, æлдары раздæры фæсдзæуин-
тæ. Шакро сæ хибар ран гобанæ-
вæрд сыфтæртыл йæ рахис фар-
!сыл хуыссыд цъынддзæстæй, йæ
сæры бын йæ дыууæ къухы бакод-
та, афтæмæй. Рагæй фæстæмæ дæр
афтæ кодта фæллад суадзыны рæс-
тæджы. Иугæр дæ фæллад уадзыс,
уæд, дам, цæстытæн дæр ратт иу-
чысыл аулæфыны фадат. Титикъо
Шакройы фарсмæ йæхи æруагъта.
Гайозы фæстæ иууыл хæлардæр
зæрдæ дардта Шакромæ. Азтæ йыл
цæуы, фæлæ рæвдз, сывæллонау, —
коммæгæс, æнæзивæг. Уый тыххæй
йын уæлдай аргъ кодта Титикъо
йæхæдæг дæр. Æмæ-иу ын фадат
куы фæцис, уæд æй, иннæ фæсдзæ-
уинтæй хъауджыдæр, истæмæй æнæ
арæвдаугæ нæ уыд. Шакро йæ цæ-
стытæ нæ,байгом кодта. Æнæуый
дæр хатыд, йæ фарсмæ Титикъо
йæхи кæй æруагъта, уый. Цъынд-
дзæстæй дæр зоны уымæн йæ зæр-
^дæйы уаг... Титикъо-иу истæуыл
куы смæсты, уæд-иу йæ тыхулæф-
ты къуырма зæл æмæ йæ дæндæг-
ты сæртæг хъыррызт баиу сты.
Ахæм рæстæджы йæ. ма бафæрб,
гæнæн ис, феххæла дæм. Æвзæр
куыдзау, къæппгæнаг уыд. Фæлтау
æнхъæлмæ кæс йæ дымст зæрдæ-
йы уаг æртæбæкмæ. Уæд дын йæ-
хæдæг радзурдзæн æппæт дæр. Аф-
тæ уыд æлдары раздæры моурау
Титикъойы зæрдæйы уаг. Фæлæ
ныр моурау нал у, ныр та у сырх-
сæдæон. Уымæй дæр хицау нæу,
фæлæ рæнхъон. Ныр мах, сырхсæ-
дæонтимæ йæхи чи сбаста, уыцы
æлдары раздæры фæсдзæуинтæ,
æмбартæ стæм. Уый зоны Титикъо
йæхæдæг дæр. Æмæ ныр цыфæнды
куы смæсты уа, уæддæр йæ маст
искæуыл акалынмæ, кæддæрау,
ныфсхаст нал уыдзæн. Фæлæ уром-
дзæн йæ масты рохтæ. Иæ тых-
улæфт цас сабырдæр кодта, уыйас
ныллæгдæр кодта йæ д!æндæгты
хъыррыст дæр. Шакройыл ма иу
хатт ногæй йæ цæст æрхаста, ба-
тæхуды йæм кодта, афтæ æнæмæ-
тæйкæй хуыссы, уый тыххæй. Кар-
чы къубал куы ахауын кæнай, æмæ
ма уый уæддæр æнæсæр гæппытæ
куы фæкæны, йæхи куыд фæхойы,
ахæм æнæрхъуыды митæм цæттæ
уыд Титикъо дæр. Цы тых ма йæ
урæдта, уый йæхæдæг дæр не
’мбæрста. Уæвгæ цæттæ уыд æгæр
фыдвæнд митæм. Фæндыд æй, йæ-
хи адæмæн хъуыддаг бамбарын
18

кæнын, кæй фæрæдыд, сырхсæдæ-
онтимæ йæхи кæй сбаста, уымæй.
Æмæ иугæр афтæ у, уæд нын гъе-
нырæй хуыздæр фадат никуы уы-
дзæн ахицæн кæнынæн. Æлдары
ныххафт фæллойæ сын аппарæм сæ-
хион æмæ кæрæдзийæн хæрзбон
зæгъæм. Уæдæ, хордзентæм та æп-
пындæр ницы бар дарынц, рæстæг-
мæ сæ Олгъайы æвджид бакодтон
æмæ сæ фæстæмæ райсдзынæн.
Мæ адæм иууылдæр хотыхджын;
сты. Тыхæй сархайой, уый мæ нæ
уырны. Топпыты хъæрмæ хъуыд-
даг куы æрцæуа, уæд не ’ппæт дæр
фыдбылызы хауæм. Топпыты хъæр-
мæ фæзындзысты салдæттæ æмæ
не ’ппæты дæр æрцахсдзысты, гъе,
ныццæгъддзысты. Фæлæ, зæгъæм,
ахицæн стæм, уæд та куыд? Æлда-
ры исбонæй нæм цы æрхауа, уыдоы
бынæй рухс суадздзыстæм æмæ
дарддæр та цæмæй цæрдзыстæм?
Абырæгдзинадыл ныллæудзыстæм?
Æмæ уымæй чъизи дæр зæххыл
куы ницы ис. Уый бирæгъы цард
куы у. Кæнæ сырхсæдæонты раз ард
куы бахордтам, уæд йæ азары нæ
сæр нæ басудздзæн? Мæ фыдвæнд
гадзрахатдзинад у æмæ нæ иуæн дæр
ахæм хабар нæ ныббардзысты. Ра-
хæсдзысты нын мæлæты тæрхон.
Æрæмысдзысты нын, уымæй размæ
сын цы фыдмитæ фæкодтам, уыдон
дæр. Æмæ стæй æгæр ныфсджы-
нæй нæ дзурын мæ раздæры адæ-
мы тыххæй? Афтæ мын нæ зæгъ-
дзысты, дæ сæр кæм уыд раздæр,
ардæм нæ куы кодтай, уæд. Ныр
та, иугæр ард бахордтам, уæд
хъуамæ фæстаг туджы æртахы онг
лæггад кæнæм, ард цы хъуыдда-
джы тыххæй бахордтам, уый, цæс-
ты гагуыйау, кæй хъахъхъæндзы-
стæм, лæджы кад, лæджы намы-
сыл къæм абадын кæй нæ бауадз-
дзыстæм, уый тыххæй. Фæзындзæн
мын дзы зондамонджытæ дæр: «Ти-
тикъо, дæ масты рохтыл æрхæц,
тæрс, цы ард бахордтай, уый аза-
Ры цæхæрæй. Дæ сæр дзы басудз-
дзынæ!» О, фæлæ сын æз куыд
хъуамæ лæггад кæнон куырмæй?
Æз сыл бафтыдтон ме ууæнк, уы-
дон та мæм дызæрдыг цæстæй кæ-
сой?» — Ногæй та бакаст Шакро-
мæ. Зоны йæ, фынæй нæ^кæны. Зо-
ны уый дæр, кæй йæ фæнды, цы
маст мын æууилы мæ зæрдæ, уый
базонын дæр, фæлæ быхсы, кæсы
æнхъæлмæ, мæхæдæг ьш сæ кæД
ралæхурдзынæн, уымæ».
Нал баурæдта йæ масты рохтæ
Титикъо, йæ сæр нæ разыйы тылд
бакодта æмæ ныллæг хъæлæсæй,
сусу-бусугæнгæйæ, бадзырдта Шак-
ройы хъусы:
— Ардыгæй æмбисæхсæвмæ дын
. фаг уыдзæн лоло кæнынæн, стæй
фезмæлдзыстæм нæ бынатæй.
— Хуыцау дæ саразæд. Æхсыз-
гон цинтæ дыл æрцæуæнт. Уыцы
уæззау уæргътимæ ныффыдскъуыд-
тæ дæн. Ныртæккæ мын хуыссæг
уды хосæй уæлдай нæу, — фæрухс
Шакройы сырхфарс цæсгом. Æр-
дæбон ын ноджы сырхдæр уыд
фырфæлладæй, фæлæ йын ныр йæ
æрдзон хуызмæ фæхæццæ кæны.
— О, фæлæ уый фæстæ кæуыл-
ты цæудзыстæм, уый командир ба-
сусæг кодта мæнæй. Арвитдзæн
дыууæ хабархæссæджы Гæбиламæ
дæр, цæмæй æнхъæлмæ кæса нæ
фæзындмæ. Фæлæ, ,кæй æрвиты,
уыдон дæр мæнæй басусæг кодта.
Шакро бамбæрста Титикъойы
масты аххос. Йæ цæсты ноджы сы-
рæзт сæ сылгоймаг командир Ха-
цырты Олгъайы æгъуыстаджы кад.
Растæгау кодта æмæ йæ рахис
цонджы рæмбынкъæдз йæ сæрмæ
сбыцæу кодта. Титикъойыл æрхас-
та æрдæгцъынд цæстытæ æмæ йын
загъта: «Мæ хæлар Титикъо, ныр
æз æмæ ды нал стæм æлдары моу-
рау æмæ фæсдзæуин. Фæлæ стæм
æмбар сырхсæдæонтæ. Гъе, уымæ
гæсгæ мын ныр ис мæ хъуыды æр-
гомæй зæгъыны бар. Ды дзæгъæ-
лы схæцыдтæ оххытæ кæныныл. Ам
оххыйагæй ницы ис, æмæ дзæгъæ-
лы дæхицæн маст ма кæн. Цæуыл
дæ хъиутæ хæрыс? Адæмы размæ
æппæт хæссын нæ хъæуы. Гом ар-
мытъæпæныл цы æвæрд уа, уый
сусæг нал у, фæлæ йæ алчидæр
зоны. Æмæ рæстæг та ахæм у, æмæ
дын иуæй-иу хатт хъуамæ дæ худ
дæр ма зона дæ сусæгдзинад. Фæ-
лæ йæ дарай армы дзыхъхъы æн-
гомæлхъывдæй æнгуылдзты æхсæн.
Ахæм ран æй куы дарай, уæд хæй-
рæг дæр нæ базондзæн, дæ армы
дзыхъхъы цы æмбæхст ис, уый. Йæ
хъуыддæгты гом армытъæпæныл чи
февæры, уыдон иу æмæ дыууæ хат-
ты нæ фембылд вæййынц. Се ’нæ-
рхъуыдыдзинады аххосæй фыдбы-
лызы ныссæдзынц.
19

Нæ командир та у фæлтæрд,
куырыхон зонды хицау. .Мæнæ æз
тыхулæфт нæ кæнин, уартæ йæм
хъæдмæ æрбаирвæзыны рæстæджы
цы фæнд уыд, уый куы сæххæст
кодтаиккам, уæд. Уый раст дзырд-
та, сырхсæдæонтæ хъуамæ алы
уысм дæр уой хæстхъом адæм.
Æмæ æз цæй хæстон дæн ныртæк-
кæ. Æрбафу мыл кæн æмæ мæ бы-
наты æрхаудзынæн. Мах та нæ бай-
хъуыстам зондджын уынаффæмæ,
нæхи фæлæгтæ кодтам, нæхицæй
хæрджытæ ацарæзтам уæззау уæр-
гътæ æнтъухынмæ æмæ дын мæнæ
сæ фæстиуæг. Уæззау уæргъты
’рдæм куы бакæсын, уæд мæ зæр-
дæ ныккæрзы. Ныр дæ хуыцау са-
разæд, ахæм æхсызгондзинад мын
чи фехъусын кодта. Ардыгæй æм-
бисæхсæвмæ мæ фæллад куы суа-
дзон, уæд та мæ джиппы абаддзы-
нæн.
Титикъойыл цыма Шакро уазал
доны къæрта бакалдта, йæхи аф-
тæ хатыд йæ хæлары раз. Иæхи-
нымæры йæм батæхуды кодта, æз
цæмæн дæн ахæм суцца, хъæуа, нæ
хъæуа, алцы мæ зæрдæмæ афтæ
арф цæмæн фæисын, зæгъгæ.
Титикъойы мидхъуыдытæ фе-
скуыдта Шакройы ныхас:
— Ды бузныг хъуамæ уаис, мæ
хæлар, ахæм адæмимæ нæ хъыс-
мæт кæй сбастам. Кæдæй-уæдæй
мæхи лæг банкъардтон. Зæххыл мæ
дыууæ къахæй фидар слæууыдтæн,
мæ къухтæм райстон хотыхтæ æмæ
мæ къух систон фидиссаг цагъары
цардыл, хъахъхæнын лæджы сæри-
бардзинад, йæ бартæ. Дуне мын
хæццæ уыд нырмæ. Нæ уыдтон ар-
вы рухс, зæхх мæ ’къæхты бын
сыгъд. Уымæн æмæ лæг нæ уыд-
тæн, фæлæ цагъар. Ныр та лæг
дæн, лæг, сæрибардзинады хъуы-
дытæ кæй сæры зилдух кæнынц,
кæй риуы байдзаг сты æмæ, цæт-
джинагау, кæй риуы æхсидынц,
ахæм лæг. Æмæ мæ ном хуыйны
сырхсæдæон мастисæг. Рæсугъд-
дæр нсщæн скæнæн нæй. Мастисæг!
Мæнæн мæ зæрдæ йæ тæккæ дзаг
уыд мастæй, хуыдуг мæ кодта, мæ
цæстытыл æдзухдæр мигъ бадт, сæ
хъузгты — туг, æз уыдтæн æлда-
рæн æрмахуыр куыдз. Æлдар фæ-
кодта: «Уыст, уыст!», уæд æз, æр-
ра куыдзау, мæхи цавтон алкæуыл
дæр. Уымæн æмæ æз куыдз уыд-
тæн, æлдар йæ гуыбын кæмæн æф-
сæста, ахæм куыдз. Уымæн æмæ
æз зыдтон, æлдары фæндон куы-
нæ баххæст кæнон, уæд мын мæ
царм растъигъдзæн фырнадæй, æх-
хормагæй мæ амардзæн. Æз ни-
куы ахъуыды кодтон, мæ къух-иу
кæмæ систон, æмæ æлдары фæндо-
нæй æгъатырæй кæй ссæстон мæ
къæхты бын, уыдоны хъысмæтыл.
Никуы ахъуыды кодтон, мæ фыд
мийæ сын сæ лæджы кад цъыфты
кæй змæстон, ууыл дæр. Уымæн
æмæ æз уыдтæн æрмахуыр куыдз,
æлдар Цъицънакъидзе Абесалоны
фырт Гедеваны æрмахуыр куыдз.
Ныр та, мæ хæлар Титикъо, æз
лсзг дæн, æмæ мæхицæн стыр амон-
дыл банымайдзынæн стъалы тæх-
гæ-тæхын куыд ахуыссы, æрвон
’шгъдады уысммæ рæсугъд фæд
ныууадзгæйæ, афтæ мæнæн дæр,
размæ бырсгæйæ, мæ зынг куы
ахуысса, уæд. Уый у адæймаджы
иууыл стырдæр амонд. Æмæ мæн-
мæ ныхмæлæууæг хъуыдытæн бы-
нат нал ис. Раджы сыл ауыгътон
мæ къух. Аиуварс сæ кæн дæ сæ-
рæй ды дæр. Фæстæмæ цæуынæн
дзы бынат нал ис. Фæндаг æхгæд
у. Æрмæстдæр нæм дзы æнхъæл-
мæ кæсы фидиссаг мæлæт. Стæй
дæ рох ма уæд дæ ард бахæрд.
Ардбахæрдыл комдзогæй чи рацæ-
уы, уыдонмæ дæр æнхъæлмæ кæ-
сы æрмæстдæр мæлæт, æлгъаг мæ-
лæх’. Æмæ дын бар куы уа дыууæ мæ-
лæтæй иуы равзарынæн, уæд цæ-
мæн хъуамæ равзарай æлгъаг мæ-
лæт, цæмæй дæ искуы сæрсæфæн
комæй адыввытт кæной, æлдар
Амилахварийау, æмæ дæ хъæддаг
сырдтæ бахæрой. Хуыздæр нæу
кадджын мæлæт. Хъыгзæрдæйæ
дыл уыраугæцæссыг æркалдзысты
у де ’мбæлттæ, кад æмæ дæ радæй
бакæндзысты нæ тугхъулон зæххы
хай. Снывæнддзысты дыл кады зар-
джытæ.
— Шакро, мæ зынаргъ, Титикъо
мæлгъæвзаг никуы уыд. Цард мæм
йæхæдæг дæр чъылдымыздæхт уыд.
Гъе, уымæ гæсгæ мæ дæрзæг æв-
заг уыд æлдары ехс. Ды чысыл
раздæр дæхи рахуыдтай куыдз.
Æмæ канд ды нæ, æлдары иннæ
фæсдзæуинтæ дæр дæ уавæры уы-
дысты æмæ уыцы куыйты бардзæн
та æз уыдтæн сæ балхон. Æлдары
сæйрагдæр куыдз. Сымахæй хъау-
20

джыдæр мæнæн æлдар мæ къухы
ныссагъта, искæмæ дзы февзидгæ-
йæ, уæлдæфы æхситт чи кодта,
ахæм ехс. Ды æрдæбон рæсугъд
загътай, дæ фыдмийы лæджы кад
цъыфты кæй змæстай, фæлæ ууыл
æз никуы ахъуыды кодтон. Æз та,
ехс æдзух йæ къухы чи дардта,
уый хъуыды кодта, цæмæй уæ йæ
сæр схъил кæнын мачи уæндыдаид.
Цæмæй мын уыдаиккат коммæгæс
куыйтæ. Лæджы кад, лæджы на-
мысæн никуы радтон фадат, цæ-
мæй базмæлыдаид цагъайраг лæ-
джы зæрдæйы.
— Фæлæ, æргом ныхасы къæм
нæй, дæхц сæрæн кад кæнын зыд-
тай, Титикъо. Æгæрмæгуыр, æлда-
рæн дæр дæхи æфхæрын никуы ба-
уагътай. Æмæ ам та сырхсæдæон-
тимæ дæхи куыд равдыстай? Йæ
цæрæнбон бирæ уæд нæ командир
Олгъайæн, хорз уыд æмæ афоныл
фæзынд, æддæра уæ дыууæ Кару-
мæй искæй туг ныккалдаид. Дæ
туг ныккалд, уæд нæм, чи зоны
мæнæ-мæнæ фыдбылыз не ’нхъæл-
мæ кастаид. Фæлæ Карумы туг
ныккалд, — не ’ппæты дæр кæрд-
тæй скъуыхтæ кодтаиккой. Æмæ
цæй тыххæй? Лæджы кад, лæджы
бартæ кæй хъахъхъæдтай, уый тых-
хæй. Кæд дын иууыл зондджын ми
нæ уыд, уæддæр ард хæрын, дæ ми
сырхсæдæонты зæрдæмæ кæй фæ-
цыд, уæлдайдæр та сæ командир-
ты зæрдæмæ, уый тыххæй. Уымæн
æмæ уыдонæн се ’ппæтæн дæр сæ
тохы тырыса у лæджы сæрибардзи:
над! — Шакро фæлæууыд йæ ны-
хасæй. Титикъойы цæсгом æгасæй-
дæр йæ джиппы кæй æрбадт, уый
йын æхсызгон уыд. Уый та нысан
кодта, дзæгъæлы кæй нæ фæдзырд-
та, уæдæй нырмæ, кæй йыл бан-
дæвтой йæ ныхæстæ. Шакройы’ фи-
дарæй уырныдта, Титикъо фæстæ-
дæр ноджы тынгдæр йæ джиппы
кæй æрбаддзæн. Сырхсæдæонтæ
йын куы базоной йæ лæгдзинад,
йæ æнæфæтасгæ уды миниуджытæ,
æмæ уыцы æмрæстæджы йæ суцца
зæудæйы тентеккдзинад, уæд æм
кæй бадаргъ кæндзысты æмбалы
фидар къух, кæй йын баххуыс кæн-
дзысты, цæсты йæ чи æфтауы, уы-
цы цухдзинæдтæ аиуварс кæны-
нæн. Мах цы ног цардæн нæхи
снывонд кодтам, уым Титикъойы
хуызæттæ уæлдайаг не сты. Хъæ-
уынц сæ кæрæдзийы. Титикъойы
ног цард куыд хъæуы, афтæ уыцы
ног царды та хъæуы Титикъойы
хуызæн удуæлдай тохгæнджытæ.
Æргомæй та йын загъта:
— Мæ хæлар Титикъо, дæ зæр-
’дæмæ цы маст бахъуызыд, уымæн
бындур нæй. Ды сыл æнæууæнчытæ
кæныс, фæлæ æз дис кæнын, ацы уд-
уæлдай æхсæвидартæ ныл афтæ ро-
гæй кæй баууæндысты, уый тыххæй.
Куыд раууæндыдысты немæ рацæ-
уын та? Æви дæ ферох, знон дæр
ма сæ фæдыл, егар куыйтау, кæй
зылдыстæм, уый. Топпæй сæ мил-
мæ истам, æхсæвæй-бонæй сын
удæнцой нæ лæвæрдтам.
— Мах уыдонæн, æви уыдон —
махæн? — йы былтæ гæзæмæ фæ-
худæнбыл сты Титикъойæн.
— Уыдон тох кодтой, абон æз
æмæ ды цы хъуыддаджы тыххæй
ныхас кæнæм, уый сæраппонд. Нæ
мæгуыр адæмы царды сæраппонд.
Цæмæй нын уа, æнус-æнус мæгуыр-
тæ кæмæ бæллынц, уыцы зæххæй
хай, гом арвы бын уыцы зæххыл
цæрæм сæрибарæй, нæхийау та-
лынг, æнахуыргондæй ма баззайой
нæ цот дæр. Æмæ мах та цæуыл
тох кодтам? Æрдæбон æй загътон
мах чиуыдыстæм, уый. Ныр дæу
фæнды, æлдары зноны куыйты бар-
дзы саркалы, цæмæй дыл баууæн-
дой, дæ размæ æркалой сæ сусæг-
дзинæдтæ. Уымæ ма æнхъæлмæ
кæс, мæ зынаргъ Титикъо. Æвæц-
цæгæн, разамонджытæ ахæм
хъуыддæгтæ фембæхсьщц сæ иу-
уыл æввахсдæр адæмтæй дæр. Фе-
рох дæ, цал хатты дæ смæсты код-
та æлдар Цъицънакъидзе Гедеван,
уый. Дæхæдæг мын-иу нæ дзырдтай,
иууыл йæ хъуыддæгтæ дæ сусæгæй
аразы, æмæ-иу стæй йæ къуымых
зонды аххосæй цъыфы куы ныс-
сагъд, уæд-иу дæ æрæмысыд: «Ари-
ка, Титикъо, дæу йеддæмæ уыцы
хъуыддаг ничи сараздзæн!» Æмæ
уый кæмæй æмбæхста йæ сусæг
хъуыддæгтæ? Титикъойæ. Йæ хæ-
дзарад æгасæйдæр кæй уæхсчытыл
æнцой кодта, уыцы Титикъойæ.
Цæргæ-цæрæнбонты дæ ныййар-
джытæ дæр дæллаг галæй кæмæн
куыстой æмæ дæхæдæг дæр уырг-
æфтыд кæй уæззау куысты кодтай,
уыцы æлдар дæ æмбæхста йæ су-
сæгдзинæдтæ. Æмæ уымæ кæй мæс-
ты кодтай, — уымæн уыд фидар
21

бындур, стыр аххосаг. Фæлæ сырх-
сæдæонты командирмæ та цæмæн
мæсты кæныс? Ницы бындур дын
ис уымæн. Æппæт хъуыддæгтæ дæр
уадз сæхи адыл. Быхсын æз, быхс
ды дæр. Мæнимæ абаргæйæ, ды
айнæг къæдзæх дæ, дæ хæлæртты
ныфс æмæ æхсар. Кæд цыфæнды
рæнхъон хæстон дæ, уæддæр махæн,
дæхи хæлæрттæн, ды дæ нæ сусæг
раздзог. Уый дын иунæг мæхи
хъуыды нæ зæгъын, фæлæ не ’ннæ
сзмбæлтты хъуыды дæр.
Титикъойæн Шакро райдианы,
æмбартæ стæм, зæгъгæ, куы бакой
кодта, уæд ын хиуарзондзинад йæ
зæрдæ фелхыскъ кодта. Кæм æз —
æлдары моурау æмæ кæм ды —
азлдары фæсдзæуин. Фæлæ хиды
бынты доны ацъыввытт ласта йæ
моурауийы ном æмæ йын цы хъуа-
мæ загътаид. Æлдары ехс йæ къу-
хы уæлдæфы нал фехситт кæны.
Уымæн дæр йæ рæстæг фæцис. Фæ-
лæ йæ рæстæг Титикъойы къухы
куы уыдис, уæд дæр æй Шакромæ
никуы фæхъил кодта. Шакро, зæф-
цы фыдæй йæхиуыл цæф чи æру-
агътаид, уыдонæй нæ уыд. Кæддæ-
риддæр уыд æлдары тæккæ уæз-
заудæр куысты астæу. Æмæ ныр
уыцы Шакро дардыл ныхас кæны-
ныл слæууыд. Фæлæ уæддæр Ти-
тикъойæн Шакройы фæстаг ныхæс-
тæ уыдысты уæлдай æхсызгондæр.
«Кæд цыфæнды рæнхъон хæстон
дæ, уæддæр махæн, дæхи хæлæрт-
тæн, ^ы дæ нæ сусæг раздзог».
Æмæ афтæ хъуыды кæнынц, æз
уал дзы мæ игæрæй сыджыт кæи-
мæ. фæмардтон æлдарæн, мæ уы-
цы иузæрдион хæлæрттæ.
Титикъо рæвдаугæ æмæ бузны-
джы цæстæй бакасти Шакромæ.
Цыма йын афтæ зæгъынмæ хъа-
выд; уæд уын Титикъо амæлæд,
кæд уæ фыдæнхъæл фæкæна. Ти-
тикъо дæр худ дары, Титикъо дæр
лæг у, |
- - * $ *
Иугæр Олгъаитæ нæ фæзындыс-
ты зноны боныцъæхтæм, уæд Гæ-
била йæхицæн бынат нал аодта.
Сындзытыл бадæгау кодта, нæ бар-
ста йæхицæн, йæ хо ОлгъайьГкæй
ауагъта ахæм тæссаг фæндагыл,
æмæ канд Олгъайы нæ, фæлæ дру-
жицæць* ныфс æмæ æхсар кæй
хуыдтой, уыцы сырхсæдæонты дæр,
уымæйдæр кæимæ? Æлдары хотых-
джын фæсдзæуинтимæ. Иæ цæсты-
ты раз рауай-бауай кодта, йæ царм
йе стджытыл кæмæн ныххус, уыцы
тыхивæзт моурау Титикъо. Тæрæз-
тыл барæгау æй кодта. Цы хуызы
æрбацыд йæ адæмимæ нæ дружи-
нæмæ. Ам, станы, йæхи куыд дард-
та, æмæ æппынфæстаг йæ .адæмы
дыууæ дихы куыд фæкодта. Ау,
атæппæт хабæрттæ рагацау сны-
вæста æмæ нæм, афæливдзынæн сæ,
зæгъгæ, ахæм фыдвæндæй æрба-
цыд? Æмæ цæмæн афтæ æнхъæл
уыд, æлдæрттæ æмризæджы кæмæй
ризынц, уыцы сырхсæдæонтæ сра-
зы уыдзысты йæ алы фæндыл дæр?
Цы федта æлдармæ уадиссагæй
цардæй æмæ йын афтæ удуæлдайæ
лæггад кæна?
Йæ хъусты ныззæлланг кодтой
Титикъойы ныхæстæ:
«Æлдары фæсдзæуин у æрма-
хуыр куыдз. Уымæй дæр хуымæтæ-
джы куыдз нæ, фæлæ бирæгъмар.
Уымæн йæ хæс у æлдары фос хъахъ-
хъæнын, цæмæй йæ тæсæй балби-
рæгътæ æмгæрон ма æрбацæуой.
Уыцы куыдз цæттæ у балбирæгъти-
мæ фембæлынмæ, рагацау куы зона,
бахæрдзысты ’йæ, уæддæр. Уымæн
æмæ уый хъахъхъæны йæ куыдзы
ном, йæ куыдзы кад. Афтæ у адæй:
маг йæ æрдзы скондæй». Æмæ уы-
цы куыдз бæзынд не станмæ, йæ
фæдыл асайдта нæ хæсточты, уыи-
мæ та сæ командир Олгъайы дæр.
Раст ма зымæджы тъæнджы ахæм
æрдонджы æгъдауæй фæпайда кæ-
нынц балбирæгътæ дæр. Уыдон ба-
хъуызынц хъæумæ æввахс. Чи уа-
дзы æддæ йæ фос ахæм фыдрæс-
тæг, фæлæ балбирæгътæ фырæххор-
магæй сæхицæн бынат нал фæарынц.
Тыхджындæртæн сæ зынг цæстыты
фæбады туджы æртæхтæ, лæмæгъ-
дæртæм фæкæсынц амæттаджы цæс-
тæй. Фæлæ фидар у сæ фæтк, не
’вналынц кæрæдзимæ, уæлдайдæр
лæмæгъдæртæн сæ ныййарджытæ
семæ куы вæййынц, уæд. Гъе та
кæд зæронддæр бирæгътæм ^æр
амæттаджы цæстæй фæкæсынц, уæд-
дæр сæ тыхджын цоты тæссæй ал-
чидæр йæхи цаом хъахъхъæны æмæ
удуæлдайæ ниуы, быхсы йе ’ххор-
магдзинад. Фæлæ сæ уыцы æххор-
магдзинад, кæд тынг фæтæрсынц,
уæддæр хъаеутæм фæласы. Ахзеад
22

рæстæджы æнафоны бæлццоныл ам-
бæлдысты, де знаг афтæ, æд хъуын,
æд хъис æй бахæрдзысты. Гъе, æмæ
хъæумæ æввахс куы бахъуызынц,
уæд сыл бирæгъ йæхи байсы ноджы
æввахсдæр. Хуыцау бахизæд, би-
рæгъмар куыдзимæ хыл кæныныл
схæца. Фæлæ зымæг куыйты рæс-
тæг у. Гадзайы фæстæ ныххал вæй-
йынц æнæхъæн бардзæй. Цæттæ
зæййынц кæрæдзийы хурхысæртæ
бахæрынмæ, уæддæр кæрæдзийæн
бар нæ фæдæттынц. Стæммæ цæ-
уыны рæстæг сыл бирæгъ йæхи
хъæуы куыйтæм æрбауагъта, уым
диссагæй ницы ис. Бирæгътæ сих-
сыдысты хъæдты, адæм сæ фæцагъ-
той. Гъеныр æй йæ тыхстæй йæ сæр
хъæумæ æрбаппæрста. Уымæй кæд
у иунæг. Йе ’мбæхст бынатæй йæм
сусæгæй каст бирæгъмар. Лæмбы-
нæг фæкаст йæ алфамблаймæ дæр,
кæд мæ сайгæ кæны, зæгъгае. Кæд
йе ’мбæлттæ искуы æмбæхст сты.
Уæд, æз кæд цыфæнды бирæгъмар
дæн, нæ тæрсын дыууæ-æртæ би-
рæгъæй дæр, стæй хылмæ гæнæн ис,
фæзыной хъæубæсты куыйтæ дæр
æмæ мын уæд цы хъомыл сты, фæ-
лæ цы хъуамæ бакæнон иунæгæй
балбирæгътимæ. Цалынмæ дзы иуы
хурх кæнон, уæдмæ мæн иннæтæ сæ
цыргъ дæндæгтæй аскъуыдтæ кæн-
дзысты.
Каст йæ куыдзы æмбæхст бына-
тæй бирæгъмар. Сыл бирæгъ та-иу
бацыд æввахс, бакаст-иу кæртмæ
искæцы зыхъхъырæй, стæй та-иу
цыма истæмæй фæтарст, — фæстæ-
мæ лидзынмæ фæцис/ Фæлæ-иу
дæрддзæф æрбадт æмæ-иу ныллæг
хъæлæсæй, зæрдæхæлдæй баниу-
дта. Цыма йæ зæрдæйы тыхстдзи-,
над дзырдта: «Уаих фæуай, бирæгъ-
мар, куы уыныс, æз дæм тыхгæнæг
не ’рбацыдтæн. Цы мæ бо’н у дæ
хуызæн домбайæн, æз лæмæгъ сыл
бирæгъ дæн. Бæргæ, куы ма уаик-
кой бирæгътæ кæддæрау, арæх, уæд
цы æрбахастаид ардæм мæн хъæу-
мæ уæлæ уыцы тархъæдæй. Фæлæ
нæ фæцагътой дæ хицауы хуызæн
фыд зæрдæтæ, мыггагыскъуыд нæ
фæкодтой. Зæрдæ та йæхион агу-
ры. Зымæг, карз зымæг ды зæрдæ-
йы дзæбæхæн дæ куыдзы бынаты
хуыссыс хъарм æмæ æфсæстæй. Æз
та — уазал æмæ стонг, (Ьæлæ уыдо-
нæн ис быхсæн. Нæй быхсæн сыл
бирæгъы комуадзæнæн. Æрдз нæ
сфæлдыста афтæмæй. Демæ иунæг
æхсæв зæрдæдзæбæхæн рæстæг ар-
витыны фæстæ æз цæттæ дæн амæ-
лынмæ.- Ма мыл худ, бирæгъмар,
афтæ у ме ’рдзы сконд. Æз сылби-
рæгъ дæн.
Сылбирæгъ æмæ бирæгъмары
цæстытæ кæрæдзимæ фæкомкоммæ
сты. Сылбирæгъы цæстытæ сыгъ-
дысты, дыууæ зынгау, се стъæл-
фæнтæ хаудысты бирæгъмарыл.
Уый сыстад йæ куыдзы бынатæй,
йæ къæдзил æм батылдта, цыма
йын дзургæ кодта, ма тæрс, æмба-
рын дын дæ тыхстдзинад. Хъавгæ
къахдзæфтæ ракодта. Сылбирæгъ
дзы цыма фæтарст, уыйау иу чы-
сыл æддæдæр алыгъд. Æрбадт йæ
фæстагыл æмæ æнхъæлмæ каст би-
рæгъмармæ. Миты урс пъæлæзыл
рæсугъд фидыдта цъæх бирæгъ.
Æлвæст уæнгтæ, фидар бæрзæй æмæ
риуыгуыдыр. Бирæгъмар æм куыд
æввахсдæр цыд, афтæ йæ хъуын
арц сбадт. Бæрæг уыд, кæй тарс-
тис бирæгъмарæй. Фæлæ йæм уый
куыд æввахсдæр цыд, афтæ йæ къæ-
дзил тынгдæр тылдта. Иурæстæджы
æрлæууыд бирæгъмар. Фæндыд æй
алфамблайыл йæ цæст лæмбынæг-
дæр ахæссын. Уый фæхатыд сылби-
рæгъ дæр æмæ, йæ тас ницæмæуал
даргæйæ, æввахсæй-æввахсдæр бы-
рын райдыдта бирæгъмармæ. Куы-
дзы æмбудæнтыл ауад сылбирæгъы
сæрзилæнгæнæг алæмæттаг ’ тæф.
Сылбирæгъ йæ разы куыд февзæрд,
уый нæ фæхатыд. Сьглбирæгъ атылд
бирæгъмары раз. Куыдз дæр æм
æрæсмыстытæ кодта. Сылбирæгъ
ын йе ’взагæй астæрдта йæ былтæ.
Цыдæр æхцон монц, дыз-дызгæнгæ,
ахъардта бирæгъмары уæнгты. Ие
ставд хæмхудтæй, хъыдзыгæнгæ,
æрзылд бирæгъы дæллагхъуыртæй
суанг дымæджы онг. «Уæдæ ма рæ-
сугъддæр хуыцау цы сфæлдыста?
Ай, æцæгдæр, бирæгъмары аккаг,
ай мæнæ кæм ис бæсты фидыц».
Бирæгъмар йæхæдæг дæр æртылд
йæ фарсмæ. Иæхи йыл рахаф-ба-
хаф кæны. Сылбирæгъ февзæрд йæ
риуыл æмæ йæ цинтæн кæрон дæр
нæ уыд. Стæй йын цыма дзургæ
кодта: æгæр тагъд ма кæн, æз дæм
хъæдæй уый тыххæй не ’рцыдтæн
æмæ, æцæгæй, дæ быны атулон.
Æви дæ ферох стайы фидар фæтк.
Иырма мæ фæдыл куынæ асæпп
ластай, уæд уанцон тагъд нæу. Æви
23

тæрсгæ кæныс, куынæ мæ раййа-
фай, уымæй?
— Чи? Æз? — йæхи фæгæмæл
кодта бирæгъмар. — Æз дын уалæ
рæгътыл фосы дзугты алыварс куы
зылдтæн, уæддæр иу æмæ дыууæ
хатты не ’рсырдтон дæ сæрыстыр
фыдæлты æмæ сæ иу дæр никуы
аирвæзт. Уый къæдзæхтыл. Ам,
хъæубæсты, та мæнæн алы дзыхъхъ,
алы къуыпп дæр зонгæ бынат у,
уæлдайдæр урс митыл, æрвон цы-
рагъау, судзынц дæ зынг цæстытæ,
рæсугъд æй кæныс дæ кæлæнгæнæг
гуырыкондæй.
— Гъай-да, — бирæгъ фестад æмæ
фæлидзæг, фæлæ фæхатыд, бирæгъ-
мар æй фæстейæ кæй нæ расырдта,
уый. Бирæгъ уæд дардыл зиллакк
сарæзта æмæ та бирæгъмары раз
февзæрди.
— Цæй, куыд згъорын? Дæ ныфс
ма хæссыс? — цыма йæ зиллакк са-
разын тынг фæндыд, уыйау афæли-
вынмæ хъавыд бирæгъмары.
— Хорз зиллакк сарæзтай, фæлæ
уæддæр згъорынæй мемæ ма быцæу
кæн. Æз уадæй уæлдай нæ дæн
згъорынмæ!
— Æппæлыс! Фæлæ мæн нæ фæ-
сайдяынæ. Бавзап мемæ, кæддæра
дæ Фæстейæ нæ фæуадзин.
— Ды ам лæуу æмæ г^м ^æс! —
(Ьестад биоæгъмар æмæ дардыл
ахæм зиллакк сарæзта,— куыройы
донмарæны сæрты дыууæрдæм (Ьа-
т?-у. тахт! йæ рог фезмæлдыл цæст
гæ хæцыд.
«Ай æцæг бирæгъмар куы у,
,т*цæг, — йæхинымæры тæхудымхæц-
цæ сагьæстыл фæцис сылбипæгъ.
— Фæлæ иьт зоньтс, мæгуыр \^а дæ
бон, цьт дæм æнхъæлмæ кæсы, уьт-
мæн...»
Бирæгъмар февзæрд сылбирæгъы
цур æмæ йæ сæрыстыпæй аФяпста:
— Куыд фæцыд мæ хъазт та дæ
зæодæмæ?
— Рæсугъддæр скæнæн нæй. Фæ-
лæ уæддæп нæ Фехалдзынæн ме
стыр фыдæлты æгъдау — хъуамæ
хорз бафæллайон дæ разæй згъо-
’ оьшæй, уæд нæ цот дæр къахæй фи-
дардæр уыдзысты, цæхæрзæряæ,
, афтæ куынæ бакæнæм, уæд та уы-
дзысты магусатæ, Фыпæйы дзæкъул-
тæ, æввонгхортæ. Раст нæ зæгъын,
мæ хъæуккаг хæлар,—бирæгъмары
фæрстыл дыууæрдæм йæхи хафгæ
ацыд.
Бирæгъмары монц, фæнычы æм-
бæхст цæхæр куы басхъауай, уый
хуызæн уыд раст. Цыдæр хъыдзы
æмæ æхцон рызт кодта æгасæйдæр
сылбирæгъы аныдзæвдæй. Фæндыд
æй, уыцы æхцондзинады рызт тагъд-
дæр куы бавзарид, уый æмæ ма
афтæ фæкодта:
— Лидзæм, уæдæ!
— Лидзæм! — зæрдæхæларæй йын
дзуапп радта^ сылбирæгъ. Ныййарц
ис разæй, фæстейæ йæ асырдта би-
рæгъмар. Фæлæ хинæйдзаг сылби-
рæгъ скодта рæстæмбис зиллакк
æмæ та фæстæмæ’ хъæугæронмæ æр- ’
базылд. Бирæгъмар ыл кæд мæ-
нæ-мæнæ не ууæндыд уымæй
размæ, уæд ныр уыцы дызæрдыг-
дзинад йаё фæсонæрхæджы дæр нал
уыд. Хъæугæрон сылбирæгъ куы æр-
лæууыд, уæд ныр та бирæгъмар æр-
зылд йæ алывæрсты æмæ йæ хъы-
дзы кодта йе стыр хæмхудтæй.
— Лидзæм, лидзæм, мæ дунейы
рухс, ноджыдæр! — фæкодта бирæгъ-
мар æмæ асæпп ласта разæй. Фæс-
тейæ йæ асырдта сылбирæгъ. Би-
рæгъмар дардыл зиллакк сарæзта,
цалдæр хатты куыройы донмарæны
сæрты дыууæрдæм атахт. Сылби-
рæгъ лыгъд донмарæны иувæрсты,
лыгъд дардæй-дарддæр. Бирæгъмар-
иу куы фæхатыд, сылбирæгъ ара-
зæй, зæгъгæ, уæд-иу донмарæны
сæрты нал гæппытæ кодта, фæлæ-
иу æй асырдта фæстейæ. Уайтагъд-
дæр-иу æй баййæфта.
— Ай æцæг бирæгъмар! — раппæ-
лыд-иу дзы сылбирæгъ, — æмæ та-
иу ыл схæцыд гæды цинтыл. Ие ’ра-
гъы порттыл ратул-батул кодта би-
рæгъмары раз. Уый дæр стыр æх-
сызгонæй атылд йæ фарсмæ, æгæр
бирæ фæгæппытæ æмæ фæразгъор-
баггъоры фæстæ миты уазал æхсыз-
гон уыд йæ тæвд буарæн.
Æвиппайды, цыма, гом арвæй æр-
калдысты, уыйау сæ алварс амбырд
сты балбирæгътæ. Раздæр сæ ауыд-
та сылбирæгъ. Фæгæпп ласта æмæ
сæм балыгъд. Рæвдз фæгæпп кодта
бирæгъмар дæр. Бамбæрста, цы
сайд ыл æрцьтд, уый. Фæлæ нæ,
лидзгæйæ мын нау у, зæгъгæ. Бал-
бирæгъты цæг та йæ алыварс, код-
та уынгæгæй-уынгæгдæр. Æвæццæ-
гæн, зыдтой, бирæгъмар сæ кæй
ацахса, ууыл кæй атар уыдзæн йæ
арв дæр æмæ йыл раздæр йæхиныц-
цæвынмæ йæ ныфс ничи хаста, Фæ-
,24

лæ уæддæр сæ размæ уыд сæ амæт-
таг æмæ сæ се ’ххормаг ахсæктæ
размæ тардтой. Бирæгъмар сыл
йæ мастæйдзаг цæстытæ карзæй
хаста. Ауыдта уысмы бæрц, йæ сæр
ын чи разилын кодта, уыцы сылби-
рæгъы æмæ йæ цæстытæ масты цæ-
хæртæ акалдтой. Уый стыр нæлбп-
рæгъы фарсмæ баауусн. Зæгъгæ
йæм баххæст, — аскъуыдтæ йæ код-
таид. Æвиппайды йыл фæйнæрды-
гæй сæхи бауагътой. Бирæгъмар йæ
амæттаг, скодта сылбирæпь кæй
фарсмæ æрныгъуылд, уыцы стыр
нæлбирæгъы. Иæхи йыл иу цæф
ныккодта. Бæргæ йæм хъæддых фæ-
лæууынмæ хъавыдис, фæлæ нæ бау-
рæдта бирæгъмары риуыгуыдыры
цæф. Уайтагъд фæуæлгоммæ. Би-
рæгъмар ын ацахста йæ хурхы уа-
дындзтæ. Уайтагъддæр йæ дæндæг-
тæ æддæг-мидæг ауадысты, ахауын
кодта бирæгъы хъуыр. Фæл’æ та-
лынгтæ кодтой йæхи цæстытæ дæр.
Фаркгай йын рæдывтой йæхи буар
дæр балбирæгътæ. Бæргæ ма фæл-
вæрдта сыстыныл, фæлæ йыл цы-
ма арв æркалд, афтæ фæцис. Сæ
быны йæ скодтой. Нал ын уыд атæл-
фæн, мæгуыр. Иуафоны ма йе ’ккой
ауыдта, сайдæй йыл чи разылд, уы-
цы сылбирæгъы дæр. Бæргæ ма йæм
фæхæлиу кодта йæ кæддæры фидар
æфсæртæ, фæлæ уый, топпы фатау,
иуварс атахт. Уæвгæ йæм тæхгæ та
уымæн бакодта, æмæ тарст балби-
рæгътæ йæ хайгай куы аныхъхъуы-
рой, уæд дзы мæн нал фæуыдзæн,
зæгъгæ.
Фæцис æвæджиауы бирæгъмарæн
йæ цард. Райсомæй ма хъæубæсты
адæм федтой мусуатыл балбирæгъ-
ты фæдтæ, тугхъулон мит æмæ туг-
ахуырст бындзгуытæ. Цæрджыгæ
бамбæрстой, балбирæгътæ бпрæгъ-
мары кæй бахордтой, уый. ,0, фæлæ
ма митыл аззад сырды къахы æр-
дæг дæр. Знæт балбирæгътæ нал
бацауæрстой се ’мбал балбирæгъыл
дæр æмæ, бирæгъмарау, уый дæр
акъабæзтæ кодтой.
Гæбила фесхъиудта йæ тæссаг
хъуыдытæй. Кæд, мыййаг, уыцы
сылбирæгъау, Титикъо дæр нæ сырх-
сæдæонты басайдта балбирæгъты
хъæлæсмæ. Æмæ уæд ам кæй иыу-
уагъта, уыцы фæсдзæуинтæм цы
æнхъæлмæ кæсы, уый нæ* зопы Ти-
тикъо? Кæнæ, зæгъæм, Титикъойæн
мæнгард Альфтан бакодта ахæм
хæс, фæлæ мæ куыд бауырна, æлда-
ры ацы фæсдзæуинтæ, иу лæгау,
цæттæ сты паддзах æмæ æлдары
хъуыддаджы тыххæй амæлынмæ.
Кæнæ сæ Титикъо йæхæдæг куы фæ-
хицæн кодта æмæ куы загъта, æз
уыдоны тыххæй дзуапп нæ дæттын,
зæгъгæ. Æмæ уый та нысан кæны, —
иæ сыл æууæнды. Уæдæ, адон сæ-
хæдæг дæр Титикъойы æввахс адæм
куы уыдаиккой, уæд æнæхæцæн-
гæрзтæй не ’хсæн лæууынвæнд не
скодтаиккой. Уымæй дæр сын знон
изæр æз загътон, цæмæй ацы рай-
сом фæцæуой, кæй сæ кæдæм фæн-
ды, уырдæм. О, фæлæ уал сæ фæу-
рæдтон Титикъойæн йæхи фæн-
донмæ гæсгæ. Титикъо сыл не ууæн-
ды, æмæ тарст, исчи сæ йæ ницæ-
йаг цард бахъахъхъæныны сæрвæл-
тау куы фæхабар кæна Альфтанмæ,
куы йын радзура сырхдружинонтæ
æмæ æлдары фæсдзæуинтæ фæцæ-
уынц Цъицънакъидзейы галуанмæ,
цæмæй йæ ныддымой, зæгъгæ. Ахæм
уац фæхæццæ Альфтанмæ, уæд
хæстифтонг салдæтты растын кæ-
иид æмæ нын нæ адæмы сухты
цагъд фæкæниккой. Гъе, æмæ цæ-
мæй ахæм фыдбылæзæй хызт уой,
уый тыххæй загъта, фæсдзæуинты
уал не ’рбацыдмæ фæуром, зæгъ-
гæ. Уæдæ Титикъо хорз зоны, йæ
ардбахæрд фæлывд куы разына,
сайдæй ныл куы разила, уæд сырх-
сæдæонтæй алкæй тæвд нæмыг дæр
сæмбæлдзæн Титикъойы ныхыл.
Кæрон нæ уыд Гæбилайы ныхмæ-
лæууæг сагъæстæн. «Нæ сæ хъуы-
дис иумæ ауадзын, *— сдзырдта йæм
йæ зæрдæ. — Фæлæ сын æнæ ауадз-
гæ дæр нæ уыд гæнæн». — Æгæр
хорз æм фæкаст Титикъойы фæн-
дон. Ома «нырма цалынмæ паддза-
хы салдæтга мах хабар базоной,
уæдмæ гæнæн ис, æнцонæй асыгъ-
дæг кæнæм æлдары галуан. Æмæ
нæ уый сæр та гъеныры хуызæн ни-
куы хъæуы. Фæззыгон уазæлттæ
уæлвæзты сæхи æвдисын райдыдтой.
Мах та пырх къахыдарæсы, уæдæ
нæ бирæтыл зæу-зæу кæнынц сæ
уæлæйы дарæс дæр... Уымæй æнæ-
хæлц, æнæхæцæнгарз. Цасы фаг
нын хъуамæ суой, æлдары барджы-
тæ нæм цы хæцæн æрмæг æмæ хæлц
æрбахастой, уыдон дæр? Уæлдай-
дæр, сæхæдæг дæр сæрдыгон конд
сты. Уæдæ хæлц куы ластой, уæд
зымæджы хъуыддæгтыл нæ хъуыды
25

кодтой. Æвæццæгæн, загътой. сырх-
сæдæонтæ куы феной сæ ныхмæ
паддзахы хотыхджын салдæтты æмæ
æлдæртты барджыты, уæд сæ хæ-
цæнгæрзтæ калынмæ фæуыдзысты
æмæ фæйнæрдæм ныппырх уыдзыс-
ты... Уый фæстæ сæ иугай æруидз-
дзыстæм...»
Гæбила цыдæр æнæввæрсон худт
бакодта. Уæдæй нырмæ йæм дар-
дæй чи каст, уыцы сырхсæдæонтæ
дæр æмæ æлдары фæсдзæуинтæ дæр
уыдтой сырхсæдæонты командиры
зæрдæ цыдæр сагъæстæ кæй æвдæр-
зынц, уый. Сырхдружинонтæ аивæй
хатыдысты: йæ зæрдæ æхсайы Ол-
гъаитæм. Хъуамæ дысон æхсæв фæ-
зындаиккой. Фæлæ никуы æмæ ни-
цы. Арвыста разсгарджытæ дæр,
фæлæ уыдон дæр ницыма хъусын
кæнынц. Æмæ Олгъа йæхæдæг та
куыд ницы хъусын кæны? Æви нæ
зоны, мæ зæрдæ йæм кæй æхсай-
дзæн?
Симон æмæ Симона дардæй ныл-
лæг хъæлæсæй бадзырдтой Гæбила-
мæ:
— Хисдæр, бахатыр кæн, знон
нын дæхæдæг загътай, цæмæй ацы
райсом ардыгæй нæхи айсæм æмæ
нæ дæ хъахъхъæнæг нæ уадзы.
— Уæ, Симон æмæ Симона, дар-
дæй мæм цы дзурут, æввахсдæр ра-
цæут.
Уыдон дыууæ дæр, цыма сæ къах-
дзæфтæ барстой, уыйау сæ, хъав-
гæ истой æмæ Гæбиламæ бæндæн-
бæрц æддæдæр æрлæууыдысты, сæ
сæртæ ныллæг æруадзгæйæ. Гæбила
сыл йæ цæст æрхаста æмæ сын фæ-
тæригъæд кодта, цæй мæгуыр сты,
зæгъгæ. . Дæллаггалæй фæкуыстой
æлдармæ, базыдтой йын, йæ дзæм-
бы тыхджын, æгъатыр кæй у, уый.
Æмæ сæ нæма уырны сæ сæрибар-
дзинад.
— Симон æмæ Симона, сымах
фæнды, цæмæй ардыгæй тагъддæр
ацæуат. Мæн та фæнды, мæ адæм
æрæгмæ цæмæн цæуынц, уый базо-
нын. Мæхи адæм, зæгъгæ, ацыдыс-
ты стæры, уæд сыл, чизоны, афтæ
нæ ^мæт кæнин, фæлæ семæ сты,
æндæрæбоны онг дæр ма сымахи-
мæ æмдзæхтон чи уыд, уыцы бар-
джытæ. Ард кæй бахордтой сырх
дружинæйы раз, уымæ дардæй кас-
тыстут уæхæдæг дæр. Ардбахæрды
фыдæх та æлдары фыдæхæй карз-
дæр у. Гъемæ, чизоны, зæгъын, ард
чи бахордта, уыдон иууыл æууæнк-
джынтæй не сты. Чи зоны, Титикъо
рæуæууæнкæй кæуыл баууæндыд,
се ’хсæн ис ахæм уæйгæнæг дæр.
Ахæмтæ та кæй вæййы не ’хсæн,
уымæн хуыздæр æвдисæн Титикъо-
йы хæлар Гайозы фыдгæнæг кæй
амардта, уыцы хабар.
— Хисдæр, фарн дæм бадзурæд,
мах мæнæ Симонимæ æнæуый дæр
афтæ хъуыды кодтам нæ бауромы-
ны аххос. Дæуæн дæ зæрдæ æхса-
йы дæ хæстонтæм. Афоныл кæй нæ
фæзындысты, кæмдæр кæй бакъуы-
лымпы сты, уый канд ды нæ, фæлæ
ам цы сырхсæдæонтæ ис, уыдон дæр
дæуау хъуыды кæндзысты. Уæ зæр-
дæ сæм æхсайы æмæ сусæгæй къæм
æппарут æлда’ры раздæры барджы-
тыл, уыдонимæ та нæ моурау Ти-
тикъойыл. Цы хъуамæ зæгъæм мах
мæнæ Симонимæ? Нæ уын бæззæм
æхсæны лæгтæн. Мах дæллаг гал-
тæй фæкуыстам æлдарæн. Никуы
нæ ничи бафарста зондæй. Мах зыд-
там куыст, сæргуыбырæй куыст. Ба-
хатыр кæн, фæлæ нæм-иу афæдз
иу хатт, гъе дыууæ хатты куы æр-
хаудта æлдæртты æмæ уæздæтты
фæлхортæ, уæддæр, æллыгын къусы
сæн нуазгæйæ, нæ сæрыл бæрзонд
никуы схæцыдыстæм, къусы быны
иувæрсты фæтæн арвмæ никуы скас-
тыстæм. Уый сау адæмæн нæ фæч-
чы. Æлдар фыд лæг у. Чизоны дæм
фæрсырдыгæй сусæгæй кæсы. Фæ-
хъыг дæм уа, ахъуыды кæна, ацы
æнæхсæст, æнæхæлаф гæвзыкк кæй
бынтæ нуазы афтæ бындзарæй. Æмæ *
дын, гæнæн ис, дæ хæрд дæ фар-
сæй фæкæна. Гъе, уымæ гæсгæ ни-
куы федтам арвы цъæх. Хуыцаумæ
хъæрæй скувын никуы бауæндыдыс-
тæм. Кувыс æм, уæддæр сæрныл-
лæгæй, сусæгæй. Тæрсыс, мыййаг, дæ
куывд æлдармæ куы фæкæса хъыг,
куы дæм смæсты уа, уæд æнхъæл-
мæ кæс æбуалгъ æфхæрдтытæм.
Æмæ æгъатыр та куыд у, æгъатыр!
Æхсныфæй нын нæ туг нозта. Уы-
зыиы æрмкъухтæ дардта æдзухдæр
не ’фхæрд, хъæдгæмттæ буарыл.
Гъе, уымæ гæсгæ бакуырм, бакъуыр-
ма стæм. Сæры магъзы ныссалд нæ
хъуыды æмæ нæ ды та фæрсыс Ти-
тикъойæ, стæй йе ’мбæлттæй — æл-
дары раздæры фæсдæзуинтæй. Цы
дын хъуамæ зæгъæм. Уыдон тыххæй
ницы. Уыдон уæхæдæг хуыздæр ба-
зондзыстут, Мах адæнæ нæхи тых-
26

хæй цыдæр зæгъын фæнды. Симона,
хуырым фысау, цы ныхъхъус дæ.
Дæ сæры равзæрд ацы фæндон æмæ
йæ дæхæдæг зæгъ.
— Симон, махæн ныры онг дæ
сæр, мæ сæр нæ уыди. Дæ сæр мæ
сæр уыд, мæ сæр та — дæ сæр. Æмæ
дæм фæхæрам уыдзынæн, искуы ма
дæ куы фехъусон «дæ сæр», уæд.
Зæгъ хисдæрæн нæ фæнд. Чизоны,
уæд та нæм цы æнхъæлмæ кæсы.
— Зæгъут уæ куырдиат, хъусын
уæм! — цымыдисæй сæм бакаст Гæ-
била. Уымæн æхсызгон уыд сæ уæз-
бын ныхас. Æлдар фыдлæг у, уый
кæй федтой, сæхи рагъыл æй кæй
бавзæрстой. Ахæм адæм нæ рæстаг
тохы нæ фарсмæ куынæ æрлæууой,
уæддæр зæрдæйæ мах тохæн табу
кæндзысты, мах фæуæлахиз сæ
фæнддзæни.
— Хицау, кæд гæнæн ис, уæд мах
дæр ныууадз ам,— йæ ныхас адард-
дæр кодта Симона.—Мах алыр-
дæм дæр сбарстам нæ уавæр, зонæм
æлдары дæр. Фыд лæг у, æмæ кæд
мах ницы, аххосджын стæм йæ ра-
зы, уæддæр нæ сабырæй цæрын нæ
ныууадздзæн. Нæхи цæстæй фед-
там, йæ лæггадгæнджытæй чидæр-
тæ кæй алыгъд, уый. Фæлæ йын
зæххы быны дæр нæ басусæг сты.
Æз, дам, сæ иугæр мæхæдæг нæ бар-
выстон мæрдтæм, уæд, дам, искæй
ныхасыл не ууæндын. Гъемæ дзы
кæмæндæр йæ ингæн скъахын код-
та. Марды чырыны сæр куы бай-
гом кодтой æмæ йæ куы бауырныд-
та, цы лæггадгæнæг у, уæд ыл йæ
былтæ æнæввæрсон зылынтæ скæн-
гæ, æлгъгæнгæ нытту кодта. «Гъех,
дæ амонд у æмæ амардтæ, æндæра
дын а-лæппу фенын кодтаид» —
уыд йæ фæстаг æртхъирæн æлда-
рæн. Гъемæ мах дæр æвыдæй нæ
ныууадздзæн. Иннæты маст дæр ма-
хыл ныккалдзæн. Гъе, уымæ гæсгæ
аивтам нæ фæнд æмæ курæг стæм,
цæмæй нæ фæстæмæ Титикъойы
дæлбар бакæнай. Уыимæ мах нæ
фæтæрсдзыстæм арты дæр, доны
дæр. Бирæ адæймæгтæ федтам, зæгъ-
гæ, дын нæ зæгъæм. Фæлæ кæй фед-
там, уыдон æхсæнæй уый бæрæг да-
ры. Иæхицæй иузæрдиондæр, æну-
выддæр, хъæбатырдæрыл нæ сæм-
бæлдыстæм. Йæ уд мæлæтмæ рат-
дзæн, уæддæр рæстæй æфхæрын Ни-
кæй бауадздзæн. Æмæ æфхæрын
кæй хъæуа, уыдонæн та йæхæдæг
дæр нæ бары, карзæй сæ бафхæры.
Уымæн ыл афтæ æнувыд сты, йемæ
ард чи бахордта, йæ уыцы æмбæлт-
тæ дæр. Фæлæ мах æххæст бæлвыр-
дæй нæ зонæм, чизоны нæм фæхæ-
рам, цæуынвæнд кæй скодтам, уый .
тыххæй æмæ ныл йæхи атигъ кæна.
Уæд та дывыдон арты бахаудтой
нæ мæгуыр сæртæ. Кæдæм сæ фæ-
хæссæм, кæм сæ бафæсвæд кæнæм
арвæй зæххы æхсæн æмæ нæ кæм
не ссардзæн æлдар, иу ахæм бынат
нын нæй. Сымах аразут цыдæр цард.
Хонынц уæ, хуыцау кæмæн нæй,
зæдтæ, дауджытæ кæмæн нæй,
ахæм æхсæвидартæ. Махæн хаты-
рæй уæд, фæлæ æнæ стыр хуыцау
æмæ æлдар цавæр цардыл цæуы ны-
хас, уый не ’мбарæм... Мах табу
кæнæм хуыцауæн дæр, зæдтæ, дау-
джытæн дæр табу сæ бæрзонддзи-
надæн. Мах стæм се ’нусон цагъар-
тæ. Афтæ нæ рафæлдыста стыр хуы-
цау. Мах хъуамæ цæсгомджынæй
лæггад кæнæм стыр хуыцау æмæ
æлдарæн. Фæлæ махæн уæддæр нæ
зæххон хуыцау у æлдар нæ, фæлæ
йæ моурау Титикъо. Уыцы Тити-
къойы дæлбар фæкуыстам.1 Уыцы
Титикъо у ныртæккæ дæр нæ бардз-
хон. Гъемæ цы, иугæр сæ сырхсæ-
дæонтимæ æрфæндыд, уæд сæхæ-
дæг дæсныдæр сты сæ хъуыддагæн.
— Зын фарст мын æрæвæрдтат
мæ разы, Симон æмæ Симона. Сы-
мах фæнды, цæмæй уæ Титикъойы
дæлбар бакæнон, фæлæ уый афтæ
æнцон хъуыддаг нæу. Базонын хъæ-
уы Титикъойæн йæхи хъуыды, фæн-
ды йæ æви нæ. Æмæ йæ куы ба-
фæнда, уæддæр махуæттæ, гæнæн
ис, æмæ ахъуыды кæной æмæ зæ-
гъой: мах та цы кодтам? Цæмæн
дих’кæнынц нæ сырхсæдæонты Си-
мон æмæ Сямона къордтыл? Мах
не ’ппæт дæр нæ цард, нæ архайды
астæумагъз хонæм: «Нæ дзырд у
иу, нæ фæнд — фидар., туджы ных-
мæ — туг, мæлæт цыфыддæр зна-
гæн!» Нæ уыцы ардбахæрды ис нæ
тых дæр. Æмæ уымæн халæн нæй.
Уый хъуамæ кæна бонæй-бон хъо-
мысджындæр æмæ уа айнæг къæ-
дзæхæй фидардæр. Гъемæ сымахæн
фадат ис, цалынмæ не ’мбæлттæ
фæзыной, уæдмæ ноджыдæр ахъуьь
ды кæпынæн, лæмбынæг сбарат æп-
пæт дæр, уый фæстæ, уæхицæн куыд
хуыздæр уа, афтæ аскъуыддзаг кæ-
нат хъуыддаг. Ахæм уынаффæйы
I
27

тыххæй та махмæ — ирæттæм фæ-
дзурынц, цæмæй ма дæр уæхст ба-
судза, ма дæр физонæг.
Дардæй æрбайхъуыст дæргъвæ-
тин къуыззитт, стæй æвиппайд фес-
къуыд Гæбилайы ныхас, рæвдз фес-
тад йæ бынатæй.
— Бузныг, хисдæр, ахъуыдыйы
фадат нын кæй дæттыс, уый тых-
хæй.
Гæбила сын къухы змæлдæй бам-
барын кодта, ууыл фестæм нæ ны-
хас, зæгъгæ. Йæхæдæг йæ цæстытæ
ныццавта, æхситт кæцæй æрбай-
хъуыст, уыцы ’рдæм. Æхситт уыд
сæ развæлгъау дзырд æмæ æмба-
рын кодта хионы фæзынд. Фæлæ
Гæбила нæ зыдта, чи фæзынд, уый.
Бирæ цæмæдæрты æнхъæлмæ каст.
Центрæй рагæй ницыуал фехъуыс-
та, æрæджы кæнынц йæ разсгар-
джытæ дæр, кæмдæр ныффæстиат
сты Олгъаитæ. Æмæ æрмæст фæс-
тиатыл куы уаид баст хъуыддаг
бæргæ, фæлæ кæд, мыййаг, исты
бæллæхы ныххаудысты æмæ æз та
ам фосы ривæд кæнын. Æвиппайд
Гæбила дардмæ ауыдта сырхсыр-
хид бæрзонд, æлвæст бæхы, барæг
æй идадзæй ласта йæ фæстæ. Куы
йæм æрбаввахс, уæд йæ цæстытыл
не ууæндыд: æлдар Цъицънакъи-
дзейы номхæссæны бæх, Титикъо
ныр йæхи кæмæй хъал кодта, уый
йæ фæстæ ласта Хъызылбег. Цы-
дæр æбуалгъ хъуыдытæ ныццавтой
Гæбилайы сæры: «Цыдæр бæллæх
æрцыд. Цæуылнæ фæзынд Хъызыл-
бег йæхи бæхыл?» Æлдары бæх
æгасæйдæр сапоны фынчы æвдыл-
дау зынд, йæ тæнтæ, куырдадзы
куынцау, фæтыппыр-фæтæбæкк си-
стой. Йæ хъал сæрæй цыма арфæ
кодта, уыйау лæууыд Гæбилайы
раз. Бамбæрста Гæбилайы зæрдæ-
йы уаг æмæ йын æнæ дæлæ-уæлæ
загъта:
— Иууылдæр стæм сæрæгас. Æл-
дары галуан ныддымдтам. Æгæр
стыр уæргътæ нын хаст фæцис. Сæ
быны цист кодтам. Сæ аппарын нæ
сæрмæ нал бахастам, кæд нын сæ
Юлгъа æппарын кодта, уæддæо. Ды-
сон æрæхсæвиуат кодтам Дæллаг
Цъирмæ æввахс, хъæды. Ацы фарс-
мæ кæуылты рахиздзыстæм, уымæн
æз дæр ницы зонып. Цъиры хъæдæй
Цъаламæ ныххизын у иууыл æнцон-
дæр. Фæлæ уым ис Иван Соколы
æфсæддон хай. Нæ развæлгъау уы-
наффæйы не ’ппæт дæр загътам,
ууылты тæссаг фæндаг у, зæгъгæ.
Стæй тæссаг канд махæн нæ, фæлæ
тæссаг уавæры уæд æрæвæриккам
Иван Соколæн йæхи дæр. Зæгъгæ
нæ исты амалæй рауагъта, уæддæр
æй Альфтан æнæбафæрсгæ нæ фæ-
уыдаид: уый æппæт барджыты, уый
æппæт хæцæн æрмæгимæ, уый æп-
пæт фосы рæгъау куыднæ бафип-
пайдтай, зæгъгæ. Гъемæ йæ фыд-
былызы ныссадзиккам. Олгъа нын
нæ фæндæттæм лæмбынæг байхъуыс-
та æмæ стæй загъта: «Бон сихор-
афонæй æмбисæхсæвмæ улæфæм,
стæй иæ фæндаг адарддæр кæн-
дзыстæм. Дарддæры фæндаг базон-
дзыстут æмбисæхсæв. Гæбилайæн
хъуыддаг’ фехъусын кæнын хъæуы,
цæмæй нæм йæ зæрдæ ма ’хсайа.
Уый тыххæй хабархæссæг арвит-
дзынæн рагацау. Фæлæ уыцы ха-
бархæссæгимæ арвитдзынæн ноджы-
дæр иу æмбалы. Уый та хъуамæ
махмæ фехъусын кæна нæ хабар-
хæссæг ардыггаг фарсæй фалл«аг
фарсмæ дзæбæхæй ахызтис æви нæ».
Хабархæсджыты дæр нын нæ загъ-
та. Иуафон мæчмæ фæдзырдта æмæ
мæ хибарæй бафæдзæхста: «Дæуæй
хуыздæр ацы хъуыддаг ничи сараз-
дзæн. Фæхæсс хабар Гæбиламæ.
Демæ дын æрвитын Титикъойы.
Бæргæ дæм мæ зæрдæ æхсайдзæн,
фæлæ æндæр гæнæн нæй. Карумитæ
ам зæрдиагæй хъæуынц. Титикъойы
дыууæ боны йеддæмæ нæма зонæм.
Йæ адæм æнæ Титикъо сæ ныфс ни-
цæмæ бахæсдзысты. Титикъо азтæй
дæуæй хисдæр у, бацархай, цæмæй
дæ разæй цæуа, гъе та цæут фæр-
сæй-фæрстæм. Мацæй тыххæй ацу
разæй. Уæддæр дæм мæ зæрдæ тынг
æхсайдзæн, фæлæ цæттæ лæуу æп-
пæтмæ дæр. Афтæмæй дæ лæгты
дзуар йæ сызгъæрин базыры бын
дарæд. Гæбилайæн, зæгъ, тæрсгае,
дам, ма кæн, æппæт дæр уыдзæн
нывыл».
— Æз Олгъайы ныхасмæ гæсгæ
райхъал кодтон Титикъойы. Зоныс,
Гæбила, Титикъо æррайау цин код-
та æмæ фæндагыл цæугæйæ дæр
«диди мадлоба, Шакро» цалдæр
хатты сфæлхатт кодта. Цæмæн ар-
фæ кодта Шакройæн, уымæн æз ни-
цы æмбæрстон. Дæллаг Захъхъоры
цур, Росебы куыройы онг ныххæц-
цæ стæм. Уым хъуамæ фæхицæн
уыдаиккам. Æз хъуамæ Цъалайы
28

ацы фарсмæ рахызтаин, уый мæм
фаллаг фарсæй кастаид æнæфыд-
былызæй æрбахызтæн æви нæ æмæ
хабар фæхæццæ кодтаид Олгъаи-
тæм.
— Фæлæу иучысыл ныр, — фæу-
рæдта мæ Титикъо. — Æз дын мæ
зæрдæйы цин куынæ зæгъон, уæд
мæ риуы хъæлтæ фæхаудзæн.
Мæн бацымыдис кодта Титикъо-
йы ныхас, фæлæ мæ. рох нæ уыд
Олгъайы фæдзæхст дæр.
— Æз Шакройæн цæмæн арфæ
кодтон, уый дын хъуамæ бамбарын
кæнон. Олгъаимæ куы уынаффæ
кодтам нæ дарддæры фæндаджы
тыххæй, уæд ды уым уыдтæ. Æз
æм тынг фæхæрам дæн, дарддæр
кæуылты цæудзыстæм, стæй Гæби-
ламæ хабархæссæг кæй арвитдзæн,
уый кæй басусæг кодта, уый тых-
хæй. Æмæ уыцы стыр мастимæ æз
бацыдтæн Шакройы цурмæ. Уый
мын Гайозы амæлæты фæстæ иууыл
стырдæр хæлар у. Радзырдтон ын
мæ масты аххос. Уый мын мæ сæры
иучысыл зонд бауагъта. Æмæ демæ
мæн равзарыны хал куы схаудта,
æмæ уый æнхъæл та из никуы уыд-
тæн, уæд мын Шакро загъта: «Нæ
дын дзырдтон, Титикъо!» Æз амонд-
джын дæн кæй æрбахаудтæн ахæм
адæммæ. Фæлæ цы уæззау царды
фæндагыл рацыдтæн, уый мын дæр-
зæг дурæй ныххафта мæ игæртæ,
какон сындзæй мын фæнадта мæ
буар. Æгъатыр рæстæг мæнæй са-
рæзта дæрзæг æмæ суцца адæймаг.
Мæ адæм мын хорз зонынц мæ •
дæргъ дæр, мæ уæрх дæр. Барынц
мын бирæ цыдæртæ, фæлæ ног адæ-
мимæ мæ бынат кæд бацахсдзы-
нæн, кæд сæ бамбардзынæн, гъе мæ
кæд бамбардзысты, уый у мæ ка-
тай, мæ мæт. Фæнды мæ, фылдæр
уæз мыл куы сæвæриккой, фылдæр
тæрæнты мæ куы бавзариккой.—
Цыдæр зæгъын ма йæ фæндыд, фæ-
лæ йæхиуыл фæхæцыд. — Нал дæ
къуылымпы кæнын. Афон дын у
ацæуынæн. Мæнæ дын мæ бæх. Ба-
хъуаджы сахат уадæй уæлдай нæу.
Ды уал ам иучысыл багæдзæ кæн.
Æз дæлæ æрхмæ ныххиздзынæн
æмæ дæ уырдыгæй хъахъхъæндзы-
нæн. Ахæм исты хабар, æмæ æх-
сæвгæс салдæттæ фæзындысты, уæд
сын æз сæ развæндаг æрæхгæвдзы-
нæн топпы нæмгуытæй. Ды та-иу
бацархай тагъддæр фаллаг фарсмæ
бахизыныл, стæй иугæр хъæдмæ
сирвæзтæ, уæд дын тас нал уыдзæн.
. — Титикъо мын йæ бæхы идон
мæ къухы ныссагъта, зæрдиагæй
мын мæ къух нылхъывта æмæ га-
лиуварс архмæ бынмæ фæцæуæг.
Æз ’иучысыл йæ фæдыл фæкастæн
æмæ кæд Олгъайы фæдзæхст мæ
зæрдыл дардтон, уæддæр мæ фида-
рæй уырныдта, Титикъо лæгау лæг
кæй у, æргом, æнæхин, фæлæ уыи-
мæ суцца зæрдæйы хицау. Чысыл
фæстæдæр рахисырдæм суадтæн,
стæй бæхыл абадтæн æмæ мæ ных
сарæзтон Цъаламæ. Уырдыгæй та
фаллаг фарсмæ. Æхсæв уыд бын-
тон æгуыппæг. Æрвон тыгъдадæй
мæм бирæ стъалыты астæуæй каст
цæлхыдзаг мæй. Бæрзонд хохы ай-
нæг фарсыл урс рон æрбаста æхсæр-
дзæн. Дардæй мæм æрбайхъуыст
кæйдæр уасæджы хъæр. Иæ хæд-
фæдыл куыдзы дзæгъæл рæйд æмæ
æндæр уасджыты хæццæ хъæр.
Æнæфыдбылызæй бахызтæн фаллаг
фарсмæ, Захъхъоры рæгътыл æр-
хызтæн Надабурмæ. Уырдыгæй ар-
дæм. Фидар бæх у, гъай-гъай, Ти-
тикъойы бæх. Олгъайы фæдзæхст-
мæ гæсгæ дæм тагъд кодтон æмæ
йæ æгæр бафхæрдтон. Ноджы куы
стæвд, уæд йæ гæппыл цæст нал
хæцыд.
Хъызылбег лæмбынæгæй радзырд-
та, æлдары галуаны афистæг кæ-
ныны хабæрттæ. Гæбила æхсызго-
нæй сулæфыд Хъызылбеджы ныхæс-
тæм, йæ мидбыл дæр ма бахудт Ти-
тикъойы къамбецы хабарыл, фæлæ
катайыл дæр фæцис, кæуылты æр-
бахиздзысты Олгъаитæ Цъалайы
ацы фарсмæ, кæдæм сын арвитон сæ
размæ иукъорд хæстоны, цæмæй
Цъалайы æхсæвхъахъхъæнæг сал-
дæттæ куы базмæлой, уæд сын сæ
развæд æрæхгæной, зæгъгæ.
— Æмæ ма ноджыдæр иу ахс-
джиаг хъуыддаг. Æлдары галуан
афистæджы фæстæ, хъæдмæ куы
баирвæзтыстæм, уæд нæм хъæды
арфæй рахызт, дæ зæрдæйæ чи,
уартæ Тетрицъхъаройы куывды дис-
саджы сау аласа кæмæн балæвар
кодтай...
— Окропъиридзе Къотъе? — цы-
мыдисæй афарста Гæбила.
— Тæккæ дæр уый, — дзуапп рад-
та Хъызылбег.
Гæбилайы сæры фæмидæг æбу-
алгъ тæссаг хъуыдытæ. «Ау, базыд-
29

Той йæ?» Центрæй сырхсæдæонтæм
сæйраг сусæг хабархæсджытæй иу
у æмæ ныр хъæдты рахау-бахау кæ-
ны, æвæццæгæн, махыл фембæлыны
æнхъæлцау.
— Ацы фæдæсмуд куыйтæ нæ,
булкъау, æгæр къахын райдыдтой.
Хорз у, æмæ сымахимæ уæддæр æр-
баиу...
— Нæ дæ æмбарын, куыд æрба-
иу ис? Къотъе знон немæ аходæн
бахордта. Иучысыл Олгъаимæ хи-
цæнæй аныхæстæ кодта æмæ йæ дис-
саджы бæхыл афардæг.
— Æмæ уæдæ хъæды цы ми код-
та? — хъавгæ бафарста Гæбила.
— Æвæццæгæп, халонау йе уæны
кæсы, рагацау базыдта, Олгъа къам-
бецы фыдæй физонæг нæ бахæр-
дзæн æмæ йын йæ бæхы саргъæй
сæгуыты мард æриста, сарæзтам ын
дзы бур физонджытæ. Гъех, тæху-
ды, дардæй куы бакастаис ды нæ-
хи Олгъамæ. Титикъо йын бæласы
бын айтыгъта туркаг гауыз. Олгъа
йыл æрбадт иунæгæй. Дардæй йæм
куы бакастаис, уæд фенхъæлдтаис,
хуры фырт зæхмæ æрхызт, æрбадт
гауызыл æмæ æгасæйдæр фестад
тархъæды рæсугъддзинад.
Хъызылбег цы уæззау фæндагыл
р’ацыд, уым æнæфыдбылызæй кæй
раирвæзт, уый тыххæй уыди хъæл-
дзæг æви æлдары галуан афтæ æн-
цонæй кæй афистæг кодтой, зын
зæгъæн у, фæлæ йæ фæндыд худын,
хъазын. Гæбила та ацы дыууæ бо-
ны æнхъæлмæ кæсынæй дыгъуырц-
цæг хъуыдытæй йæ къубалмæ уыд.
Уый фæхатыд Хъызылбег дæр æмæ
Гæбилайы фарстæн комкоммæ дзу-
апп радта:
— Хъæды цы ми кодта, цы, дæу
агуырдта, цæмæй дын фехъусын код-
таид центры фæдзæхст. Уæрæсейы
центры бирæ рæтты революцийы
æртытæ æгъатырæй кæй ныххуыс-
сын кодтой, уымæ гæсгæ паддзах
домы йæ Кавказы наместник Ворон-
цов-Дашковæй, цæмæй уый тагъд-
дæр æмæ карзæй райса мадзæлттæ
æмæ ам дæр революцийы æртытæ
ныххуыссын кæна. Гъе, æмæ йæ иу-
уыл бæрзонддзинад паддзахы до-
мæн цæмæй тагъддæр æххæст æр-
цæуа, уый тыххæй Воронцов-Даш-
ков Кавказæй Фæскавказмæ рар-
выста гæрзифтонг æфсæддон хæйт-
тæ, ам сын цы æфсад ис, уыдонæн
æххуысмæ. Иу æфсæддон хай та
дзы фæцæуы Гур æмæ Душеты уезД-
ты хæстон губернатор булкъон Альф-
танмæ. Фæлæ Къотъе цы хабар æр-
бахаста, уый махæн ног нал уыд.
Уымæн æмæ уыцы æфсæддон хайыл
мах сæмбæлдыстæм. Сæ уд скъуы-
пынц тагъддæр Ичеты бынмæ ком-
мæ баирвæзыныл. Лæгæй-лæгмæ
сæ капитан Иван Орловимæ ныхас
кодта Олгъа, тынг зæрдиагæй сæ
хуыдта æлдар Цъицънакидзейы га-
луанмæ, уæ фæллад, дам, нæм суа-
дзут, Илья Орлов ын бузныг загъта,
фæлæ галуанмæ ацæуыныл не сра-
зы.
Гæбила, йæ сæр батилгæ, мидбыл
бахудт. Сæрыстыр уыд йæ мадызæ-
нæгæй, мысгæ та сæ кæуылт-ы фæ-
кæны, з’æгъгæ. Цыма æлдар йæ къæ-
бицты дæгъæлтæ Олгъамæ радта,
уый хуынд сæ нæ кодта. Æвæцæгæн
ын сразы сты, уæд сæ «хорз» суазæг
кодтаид, афтæ сæ фæхынцыдтаид,
æмæ йæ цæргæ-цæрæнбонты сæ зæр-
дыл дардтаиккой, канд Орлов нæ,
фæлæ Альфтанитæ дæр.
Хъызылбег нæ басусæг кодта,
афистæг кæныны тыххæй сæм цы
фæндтæ уыдис, уый дæр. Фæлæ
дæрдты сæ размæ фæуыдаиккам
нæ фæллад бæхтыл, ууыл нæ зæр-
дæ нæ дардтам æмæ нæ фæнд аив-
там.
— Хуыздæр фæут, ахæм рæдыд
уæхиуыл кæй не ’руагътат, уый
тыххæй. Ам ныхас Орловы æфсæд-
дон хайыл нæ цæуы, фæлæ иугæр
Кавказы наместник Воронцов-Даш-
ков лæгæй-лæгмæ Гур æмæ Душеты
уездты хæстон губернатор Альфта-
.нæн æфсæддон хай рарвыста æххуы-
сæн, уæд уыцы хабар Альфтан ма
зона, уый гæнæн нæй. Уæдæ сын
тарстаид мах фыдбылызæй дæр.
Гъе, уымæ гæсгæ Ичеты фæндагыл
искуы хъузоны, гæнæн ис, Орлов-
мæ æнхъæлмæ кæсгæйæ, æрбадын
кодта йæ салдæтты иу хайы. Сы-
мах иугæр æрхъавыдыстут Орловы
æфсæддон хайы афистæг кæнынмæ,
уæд, иунæг хуыцау йæ зонæг, гæрз-
ифтонг салдæттæй алчи йæ хотых-
тæ калынмæ фæуыдаид, зæгъгæ,
уый. Æмæ дыууæрдыгæй гæрæхтыл
куы схæцыдаиккат, уæд уæ чъыл-
дыммæ фæуыдаиккой Альфтаны
хъузоны бадджытæ. Цъыссымы ба-
хаудаиккат уæхæдæг. Альфтан цæ-
мæ бæллы рагæй дæр, уыцы æхсыз-
гондзинад ын сарæзтаиккат уе ’нæ
30

’рхъуыды мийæ. Сухты цагъд уæ
ныккодтаиккой. Сымах дыууæ тæр-
хъусы ахсынмæ хъавыдыстут — æф-
сæддон хайы бастигъын æмæ æлда^
ры галуан афистæг кæнын, æмæ уæ
дзы иу тæрхъус дæр нал фæуыда-
ид. Стæй, Хъызылбег, æвиппайды
æлдары барджытимæ цæхæры сми-
дæг уат, уый дæр æнæрхъуыды ми
у. Бакæсæм уал сæм. Уадз, иучысыл
хæхты уæлдæфæй сулæфой, бана-
зой æлдары сæны бæсты æхсæрдзæн-
тæй, сау суадæттæй. Уæд æппæт
дæр бæрæг уыдзæн. Уæдæ дæ Ол-
гъа дæр æнæхъуаджы нæ фæдзæхс-
та, Титикъойы разæй мацы хуызы
ацу, зæгъгæ. Кæсыс, Олгъа дæр мæ-
нау хъуыды кæны, уый дæр ыл нæ-
ма æууæнды. Уæдæ мæм Титикъойы
тыххæй дæр æрдæбон алыхуызон
хъуыдытæ уыд. Ныр дзы цыдæр тар
бынæттæ фæирддæр сты. Афтæ мæм
кæсы, цыма Титикъо йæхæдæг дæр
хаты йæ ацы уавæр. Фæнды йæ,
тагъддæр ыл куы баууæндиккам.
Кæсыс, дæ ныхæстæм гæсгæ, хъæ-
ды дæ разæй цыдис, уæдæ, куы хи-
цæн кодтат, уæддæр фæрсырдæм
нæ, фæлæ бынмæ архмæ ныххызт,
цæмæй йыл ды мацæмæй дызæрдыг
кæнай. Рауæлдай ма кодта, æгæр
мæгуыр, йæ диссаджы бæх дæр. Ти-
тикъо фыдгæнæг куы уыдаид, уæд
дæ æрхы æмбæхст ранæй æнцонæй
афæлдæхтаид æмæ стæй дарддæр
дыууæ хъуыддаджы бакæнæн ис ам.
Фыццаг бакæнæн æнцондæр у. Загъ-
таид, салдæттимæ фембæлдыстут,
схæцыдыстут кæрæдзи гæрæхтыл.
Дæу акарста нæмыг, уый аирвæзт
фыдбылызæй. Къухбакæнæн æм ни-
чердыгæй ис. Гæнæн ис, æмæ ма
дын кад æмæ радæй, йæ фыдракæн-
ды фæстæ, дæ сæр ралыг кодтаид,
цæмæй, ома знæгтæ ма базоной, кæй
амардтой, уый æмæ дын æй, мæ
дзæбæх æфсымæр, Олгъайы раз
æрæвæрдтаид. Йæхинымæры та бар-
тхъирæн кодтаид, фæлæуут, сымах
нырма нæ зонут æлдары моурау Ти-
тикъойы, уый уæ алкæй сæр дæр
афтæ ралыг кæндзæн, зæгъгæ. Дык-
каг хъуыддаг та фыццагæй тæссаг-
дæр, æбуалгъдæр. Дæу иугæр куы
афснайдта, уæд ныффæдис кодта
Альфтанмæ. Зоны, кæм æрæнцадыс-
тут, уый. Салдæттæн фæцис фæн-
дагамонæг æмæ уын сухты цагъд
фæкодтаиккой. Чизоны, салдæттæн
ма æххуысгæнæг фæуыдаиккой, æл-
дары барджытæй уемæ чи уыд, уы-
дон дæр. Фæлæ иугæр ахæм фыдбы-
лыз не ’рцыд, уæд, æвæццæгæн, Ти-
тикъо не ’хсæнмæ æрбацыд мæн-
гард лæгæй нæ, фæлæ æргом зæр-
дæйæ. Стыр хуыцау зæгъæд, рæст-
мæйы адæм нын цы фæуой. Фæлæ
уал ’сæм уæддæр банхъæлмæ кæсæм.
Сбарæм сын сæ дæргъ, сæ уæрх.
* * *
Душеты ахæстоны фæстæ фæлтæ-
рæнтæ кодта Аслæнбег, куы-иу фæ-
сæрæндæр, куы та-иу æй тæвд ныц-
цавта, æмæ-иу æгасæй йæ буар хи-
ды æвдылди. Радгай-иу йæ цуры
бадтысты сырхсæдæонтæ, сæрфтой
йын йæ ныхы хид, йæ ком сур код-
та æмæ арæх куырдта дон, фæлæ йын
Бесæйы фæдзæхстмæ гæсгæ лæвæрд-
той фых дон, уый дæр бæрцæй,
дыууæ-æртæ хуыппы. Аслæнбег сын
лæгъстæ кодта, уазал дон мын ба-
дарут, зæгъгæ, мæлæты размæ мын
уыцы удыбæстæ саразут. Фæлæ йын
йæ куырдиат нæ сæххæст кодтой,
карзæй сæ бафæдзæхста Бесо: æнæ-
фых донæй, гæнæн ис, йæ тæвд æй
тынгдæр ’ныццæва æмæ йын уæд,
удыбæстæйы лæггад кæй æнхъæлæм,
уый æрхæсдзæн фыдбылыз. Æмæ
фыдбылыз цух та не стæм. Алырды-
гæй ныл æртыхстысты, нæ сæрыл
куырой зилы.
Дысон та уæлдай тыхстдæр уыд,
Гæбила æмæ Хъызылбег йæ цурæй
нæ ацыдысты. Нæзы цырæгътæ,
æнæуый бонты кадаварæй кæй фæ-
судзынц, уыдон сыгъдысты боны-
цъæхтæм. Рынчыны-иу рабадын код-
той йæ хуыссæны æмæ йын-иу ба-
дардтой, Бесæ йæхæдæг тæвды ных-
мæ алыгъуызон кæрдæджытæй цы
хостæ фæарæзта, уыдонæй. Бонæр-
дæм йæ тæвд фæсаст. фæлæууыд йæ
хидкæнынæй, фæлæууыд йæ риуы
уæззау хыр-хыр æмæ æнцондæрæй
улæфын райдыдта. Æрæхгæдта йæ
фæллад цæстытæ. Дысон-бонмæ йын
гом уЫдысты, дзæгъæл каст ын код-
той. Хатт-иу ссонт, дзæгъæл ныхас
кодта. Иу, дыууæ хатты йæ цуры-
бадджытæм уæлдай бæлвырддæрæй
райхъуыстысты йæ скъуыд зæлты
дзырдтæ: «Олгъа, Олгъа, мæ зы-
наргъ». Сдзырдта-иу Уасо æмæ Ни-
къойы нæмттæ. Куы та-иу риуы хыр-
хыримæ баиу сты ризгæ хъæлæсæй
31

Дианоз æмæ Автойы нæмттæ. Æмæ.'7
та фæстæмæ: «Олгъа, дæ рын ба-
хæрон, Олгъа, чысыл Æхсар йæхи
æгæр æппары арты цæхæрмæ. Ба-
хизын æй хъæуы знаджы топпы нæ-
мыгæй. Уый абоны хæстон хъуамæ
ма уа, фæлæ сомбоны. Арв æгæр ’
тыхджын ныннæрыд, се ’нусон æн-
дзыг уавæрæй райхъал кодта зæх-
кусæг сау адæмы æмæ сæ ничиуал
бауромдзæн. Æмæ абонæй райсом
стырдæр тохтæ уыдзæн. Æхсарæн
йæ бынат райсомы тохты ис. Олгъа,
дæ рын бахæрон, абон не ’ппæт дæр
уый хъуамæ бахъахъхъæнæм, Уасо-
йы рухс номæй, нæ зынгхуыст хæ-
лæртты номæй...»
— Гъе, афтæ кæны. Гæбила, æдз-
ухдæр, куы ссонт вæййы, уæд... Æдз-,
ухдæр йæ сæнтты нæ зынгхуыст
тохы æмбæлттимæ ис. Иубон та
сыл фынæйæ кæугæ кодта. Раст
мæнæ ирон хъарæгау ивæзта дзырд-
тæ. Йæ мæллæг цæстыты къуырфы-
тæ байдзаг сты цæстытысыгæй. Фы-
нæйæ лæг кæуы æмæ хуыдуг кæны
йæ цæстытысыгæй. Фыццаг хатт
федтон ахæм хабар. Тынг ын фæтæ-
ригъæд кодтон. Сабыргай йын йæ
цонгмæ бавнæлдтон. Сæртæг схъиуд
фæкодта. Иæхи куы æрæмбæрста,
уæд мын афтæ: «Мæ тæригъæд дæ
макуы уæд, Бесæ, мæн чи райхъал
кодта. Афтæ сæ удæгæсты хуызæ-
нæй федтон, цыма уыдон не сты
мард, фæлæ æз. Мæ алыварс æрæм-
бырд сты æмæ мыл хъынцъым сис-
той. Сæ ныхæстæ сын иууылдæр
хъуыстон, агайдтой мын мæ зæрдæ,
фæлæ мæ цæстытæ байгом кодта-
ин, уый мæ бон нæ уыд. Стæй мæ
цыма сæ къухтыл систой бæрзонд
æмæ сын сæхи кæм баныгæдтам,
уырдæм мæ фæцæйхастой».
— Лæг цы нæ диссаг фендзæн фы-
ны æгъдауæй. Ард хæрын, Гæбила,
сау сыджытæй, кæд ацы лæг нæ
дружинæйы мæтæй нæ фæрынчын.
Тайы æмæ руайы дружинæйы адæ-
мы сæрыл. Уынгæг хъæлæсæй фæ-
лæгъстæ кæны Олгъайæн чысыл
Æхсары тыххæй, цæмæй йæ фыд-
былызæй бахиза.
— Бесæ, раст хъуыды кæныс. Ас-
лæнбег удфидар адæймаг у, афонмæ
йæ хъæдгæмттæ дæр раджы байгас
уыдаиккой æмæ дæу дæр афтæ уд-
харæй нæ марид. Фæлæ, æвæццæ-
гæн, йæ буары хъæдгæмттæй йæ зæр-
дæйы хъæдгæмттæ стырдæр сты.
Æмæ йыл куы æртæфсынц, уæд мæ-
нæ ахæм хъизæмæрттæ февзары! —
Гæбила, уæззау хъыгцъымгæнгæ, йæ
сæр батылдта, бæрæгæй йыл зынд,
Аслæнбегæн кæй тæригъæд кæны. —
Хъызылбег, райхъал æй кæн, мæ
бон æм кæсын нал у.
Хъызылбег хус хæцъил хъавгæ
æрæвæрдта Аслæнбеджы мæллæг
цæстыты къуырфыты æмæ йын сæ
ссур кодта. Аслæнбег ракаст. Фæлæ,
æвæццæгæн, нырма фыны æгъдауы
уавæры хатыд йæхи. Йæ алыварс-
бадджытыл йæ цæст ахаста æмæ
мæллæг хъæлæсæй бафарста:
— Кæм дæн?
— Кæм хъуамæ уай, Аслæнбег,
дæхиуæтты ’хсæнæй дарддæр.
— Хъызылбег нæ дæ?
— Мæ мад, мæ фыдыстæн, Хъы-
зылбег, Хъызылбег!
— Æмæ ды дæр ардæм æрбахауд-
тæ? — басыбар-сыбур кодтой Аслæн-
беджы былтæ.
— Кæдæм? — æваст æй афарста
Хъызылбег. Уый бамбрерста, нырма
Аслæнбег- йæ фынты дæлбар кæй
ис, уыцы хабар.
— Мæрдты бæстæм! — ногæй ныл-
лæг хъæлæсæй тыххæйты ралæмæр-
ста Аслæнбег.
— Уым æз æмæ дæу нырма ницы
хъуыддаг ис, Аслæнбег. Нырма нын
уæлæуыл бирæ бакæнинаг хъуыд-
дæгтæ ис. Фæлтау райхъал у æмæ
дын æз нæ хабæрттæ фæдзурон.
Аслæнбег æрæджийау, æрæджи-
ау йе ’муд сабыргай цæуын бай-
дыдта, йæ цæстытыл цы тар мигъ
бадт, уый дæр фæлурсæй-фæлурс-
дæр кодта æмæ, æппынфæстаг, атад
бынтондæр. Йæ цъæх цæстытæ ахас-
та йæ алфамблай, йæ уæлхъус чи
бадт, уыцы адæмыл. Хъызылбегыл
ын куы аныдзæвдысты, уæд ын ато-
нын нал куымдтой.
Бахудæнбыл. Афарста йæ ногæй:
— Хъызылбег нæ дæ?
— Хъызылбег дæн, Аслæнбег,
Хъызылбег, уæдæ мын æндæр чи æн-
хъæл дæ.
Аслæнбег иудзæвгар ныхъхъус.
Лæмбынæг æм фæкаст, стæй йæ
мæллæг къух тыххæйты систа, Хъы-
зылбеджы армытъæпæныл æй, зыр-
зыргæнгæ, æрæвæрдта. Хъызылбег
йе ’ннæ къухы армытъæпæн дæр
æрæвæрдта Аслæнбеджы къухыл.
Цæй Аслæнбег ма дзы ис — царм
æмæ стджытæ. Йæ цæстытыл ауа-
32

дысты, Аслæнбегимæ цы цæуæнты
фæцыд, цы тæрæптæ баййафтой, уы-
дæттæ. Хохæн ракæльпг æнхъæл уыд,
фæлæ Аслæнбегæн нæ. Æндон тых,
цонгвидар. Мæнæ-мæнæ дзурæгтæй
нæ уыд, фæлæ уарзта’ цард. Афæ-
дзы рæстæджытæй йæм иууыл хуыз-
дæр каст зымæг. «Нæ хæхбæсты
куы фæабухы зымæг, уæд афтæ фен-
хъæлын, уый не стыр фыдæл’ алан-
ты паддзах йæ хæстонтимæ раф-
сæрстой се знæгты ныхмæ удуæлдай
тохмæ!» Æмæ пыр уыцы стыр фы-
дæлы байзæддаджы стæгдар къух
мæ æрмтты зыр-зыр кæны. Басаст
йæ домбай тых, баруад йæ рæсугъд
’уæнгты конд, æртхутæг цы цæхæрыл
æрбады, уыйау ма фæлурс æрттывд
кæнынц йæ хауд цæстыты къуыр-
фытæй йæ кæддæры цæхæр цæсты-
ты рухс. Тыхсаст, фæллад куырд ма
йæ дзæбуг æнæбары куыд фæисы
зынг æфсæйнадя<ы сæрмæ æмæ йæ
’нæбары куыд фæцæвы. афтæ ма
цæвы йæ кæддæры фидар тугда-
дзин. Цы федта мæнæй хъауджы-
дæр царды? Ницы. Удуæлдай тох,
мæлæтдзаг тох. Йæ тых, йæ зопд
йæ тохы æмбæлттæн уыд æнæфæ-
цудгæ фидар. Тыхст сахат æмгæрт-
ты тыхыл æфтыдта тых, кодта сæ
æхсарджын. Сидтис сæм размæ, мæ-
лæтмæ каст æлгъгæнгæ. «Æмæ цы у
лæджы мæлæт. Лæг иу бон райгуы-
ры, иннæ бон амæлы. Æмæ сæйраг
уый нæу. Сæйраг у, куыд фæцард-
тæ, цы сарæзтай дæхицæн дæр æмæ
адæмæн дæр хорзæй. Цæмæй дæ
мысдзысты адæм? -Цæмæй лæудзы-
нæ сæ зæрдыл? Кæцы сидзæргæс
бамæт кæндзæн дæ иунæг сæры
къоппайыл? Адæймаг зæрдæйæ хъуа-
мæ уа хуры хуызæн. Уыйау хъуамæ
тава. Хур тавы æмæ рухс кæны дун-
дунейы. Лæгæн уый фадат нæй.
Фæлæ дæ алфæмблайы зæрдæйы
хъармæй кæй барæвдауай, уый йæ
амæлæты бонмæ нæ ферох кæндзæн.
Зæххы къорийыл ис иу æлгъаг
хъуыддаг. Уый у хæцæнгарз — адæй-
магæн мæлæт чи хæссы, уыцы хæ-
цæнгарз. Уый у удхæссæджы æмцæ-
дисон æмбал. Фæлæ уыцы хæцæн-
гарзы æз уынын лæджы амонд дæр.
Нæу зæххыл цæрыны аккаг алчи.
Бирæгътау æфсис чи нæ зоны ту-
гæй, адæймаджы сæрибардзинад чи
байста мæнгардæй, уыдонимæ дзу-
рæн ис æрмæстдæр топпы дзыхæй,
карды комæй. Æз, мæ зынаргъ Хъы-
зылбег, мæлæтæй нæ тæрсын, куы-
дзы кой дæр кæныс. Фæлæ рæсугъд
мæлæт ссардтой нæ æгъуыстаджы
развæдамонæг Уасо, куырыхон Ии-
къо, æрвадæлтæ — æнæфæхицæнгæн-
гæ Датунашвили Авто æмæ Арсæ-
гаты Дианоз, Уасойы сабийы бон-
тæй фæстæмæ иузæрдион хæлар
Сослан. Æз та? Æз та йæм мæнæ
лыстæиы кæсын æнхъæлмæ.
— Аслæнбег, алкæмæй дæр фе-
хъусын æнхъæл уыдтæн ахæм ныхас,
фæлæ дæуæй нæ! — бустæгæнагау
æм сдзырдта Хъызылбег, æмæ йын
йæ къух дыууæ армы æхсæн рæв-
даугæ балхъывта.
— Нæ мæ бамбæрстай. Рæсугъд
у, стъалы арвыл тæхгæ-тæхын куы
асудзы, уæд. Æрмæстдæр уысмы
бæрц вæййы уыцы рæстæг, фæлæ
дардыл барухс кæны алфæмблай.
Стъалыйау, тæхгæ-тæхын асыгъдыс-
ты нæ удуæлдай æмбæлттæ. Мæн
фидарæй уырны, цы адæмы амон-
ды сæрвæлтау æрхастой сæ рæсугъд
цард, уыдон сыл кæй скæпдзысты
кады зарджытæ, æмæ, кæд мæнæн
хъысмæт не схай кодта ахæм цар-
ды кæрои, уæддæр мæхи нымайын
амоидджыныл мæ цыфыддæр знаг,
æлдæрттæн дæр йæхи æлдар чи
хуыдта, уыцы Сау Датикъойы зæр-
дазйы, зилахаргæнгæ, кæй ныссагъ-
тон мæ хъама, уымæй. Æз мæрдтæм
мæ разæй барвыстон мæ цыфыддæр
знаджы. Уый, зæгъгæ, мæ къухы нæ
бафтыд, уæд мæрдты бæстæйы дæр
æвзæрстаин удхъизæмæрттæ. Фæлæ
æдыхст нæ дæн уæддæр ныртæккæ.
Бирæ сты ацы мæнгард зæххыл Сау
Датикъотæ, сæ мыггаг сын сыскъуы-
нын хъæуы иууылдæр. Æрмæстдæр
уæд уыдзæн мæгуыртæн зæххыл цæ-
рыны бар. Æрмæстдæр уæд барухс
уыдзæн сæ зæрдæ, сæ чъиухид кæ-
уьы фæкалынц, уыцы зæххы хæрзиу-
джытæй. Æмæ уын æз та баххуыс-
хъом нал дæн. Æххуысхъом нæ, фæ-
лæ ма уын дæн уæлдай уаргъ.
— Аслæнбег, бынтондæр дæм фæ-
хæрам уыдзынæн, уыцы æвзæр
хъуыдытæ дæ сæрæй куынæ аппа-
рай, уæд. Лæг иæ дæ, гормон, уан-
цои дæ зæрдæмæ нæ ныхъхъуыстай?
Æз дæм æнхъæлмæ кæсын райсом,
иннæбон сыстдзынæ æмæ, не знæг-
тæн цы хъæуы, уый фенын кæндзыс-
тæм. Æви дæ ферох, нæ маст зна-
гæн цас циндзинад хæссы, уый. Лæ-
гау лæджы ми бакодтай, Сау Дати-
3. «Фидиуæг» № 11.
33

къойæ дæ м&ст кæй райстай. Æмæ
канд Сау Датикъо? Æгæр бирæ
дæр ма сты. Æви афтæ æнхъæлыс,
æмæ мæнæй ферох сты дæ тугæ-
рхæмтты буары рæдывдтытæ, Душе-
ты ахæстоны дын цы фыдмитæ код-
той, уыдон? Уæд, дæ удхъизæмæрт-
тæм кæсгæйæ, мæ зæрдæйы тугтæ
тагъд. Æмæ иунæг мæнæн? Не ’ппæ-
тæн дæр. Уæлдайдæр та чысыл Æх-
сарæн. Кæм ма ис чысыл Æхсар.
Ас лæджы зонд, ас лæджы хъару.
Æрæджы Олгъайæн дзырдта, Ас-
лæмбеджы удхъизæмæрттæм ма, дам,
иучысыл куы фæкастаин, уæд дам,
сæрра уыдаин.
Аслæнбеджы цæстыты та ферт-
тывтой цæссыгтæ. Иæ зæрдæ суын-
гæг. Хъызылбег йæ къухтæ расæри-
бар кодта. Уæззаугай сыстад. Цыма
цы бакæнынмæ хъавыд, уый бакæ-
на æви нæ, ууыл хъуыды кодта. Уа-
соиты амæлæты фæстæ йæ къухмæ
нал райста Бароты хъæуккаг Сау-
куыдзы лæвар. Нал бафарста Гæби-
лайы дæр, Бесæйы дæр, æриста йæ
пыхсæй быд къулы михæй. Æрбадт
фæстæмæ Аслæнбеджы фарсмæ.
Дыууæ уæраджы æхсæн ыл зæнг-
тæй æрхæцыд, асгæрста йын йæ
тæгты зæлланг, мыййаг не суагъ-
той, зæгъгæ, æмæ нывыл куы уы-
дысты, уæд сыл скафыди æрдын.
Уайтагъддæр уæдæй нырмæ мæрдон
æгуыппæг уаты къуымты азæлыдыс-
ты æрдхæрæны хъисфæндыры уаз
зæлтæ.
Иæ тар хъуыдытæй фæхицæн Гæ-
била. Бесæйы уаргъ дæр цыма фæ-
рогдæр, афтæ йæм каст. Фæлæ уы-
донæн се’ппæты дæр цымыдис код-
та Аслæнбегыл та куыд бандавдзыс-
ты музыкæйы зæлтæ, уыцы хабар.
Райдианы сæм афтæ фæкаст, цыма
йæ хъисфæндыры зæлтæ æппындæр
не ’ндавынц. Фæлæ уый уыдис æр-
мæстдæр иу-цалдæр уысмы бæрц,
стæй циндзинад фæзынд рынчыны
цæстыты, туг цадæггай басырхгонд
кодта мæллæг, фæлурс уадулты.
Сырхсæдæонтæй ракуырдта, цæмæй
йын йæ баз фæбæрзонддæр кæной.
Хъисфæндыр цагъта чысайнаг уд-
уæлдай хъæбатырты зарæг. Зарæ-
джы ныхæстæ, — æвæдза, хосау, æм-
бæлдысты Аслæнбеджы зæрдæйыл.
Зарæг сдыдта, канд чи фæмард, уы-
цы хъæбатырты нæ, фæлæ сын сæ
намысджын- тохы фæндаг дарддæр
сæрыстырæй чи кæны, сæ тырыса
сын бæрзонд чи систа, уыцы æм-
бæлтты дæр. Зарæджы дзырдты æх-
сæн-иу куы ферттывтой тохы æм-
бæлтты нæмттæ, уæд-иу Аслæнбе-
джы зæрдæмæ уæлдай рухсы цъыртт
ныккаст, цыдæр æнахуыр цины
змæлд-иу бакодтой, уымæй размæ
йæм здыйы путтæй уæззаудæр чи
каст, йæ уыцы уæнгтæ. Зарæг сдыд-
та Уасоиты, уыдон цы стыр хъуыд-
даджы сæрвæлтау ныккалдтой сæ
туг, уый дзæгъæлы кæй нæ фæуы-
дзæн, фæлæ йæ ирон номхæссæны
сылгоймаг, Уасойы æмтохгæнæг æмæ
цардæмбал Хацырты Олгъа йæ то-
хы æмбæлттимæ кæронмæ рæсугъ-
дæй кæй ахæццæ кæндзысты. Хъæ-
батырты зарæг фæуд кæны чысыл
Æхсарыл. Уый кæй лæууы арф ко-
мы сæрмæ, хæххон дзæбидырау,
бæрзонддæр айнæджы тигъ цъуп-
пыл, йæ къухы Сырх тырысайы фæй-
лауы сæууон уддзæф, йæхæдæг та,
цæргæсау, фæлгæсы фæйнæрдæм
æмæ Ирыстоны хæхтæ, кæмттæ,
хъæдтæ, урсбарц æхсæрдзæнтæ.æмæ
æфхæрд, ссæст хъæуты цæрджытæн
æрвиты йæ арфæйы дзырд.
* * *
Лехурагомы галиуварс, хуссæрт-
ты, Цъиры хъæуæй суанг рагъы бын
Фæсцъирмæ æмæ ноджы уым ми-
дæмæ Армаз, Ичет, Нахъиты онг
цы хæххон хъæутæ цард, уыдонмæ
æввахс ацыд хъæды фадгуытæ. Ле-
хурагомы рахис фарсæй йæм куы
бакæсай, уæд æнæфæхатгæ нæ фæ-
уыдзынæ, ныртæккæ хъæуты фарс-
мæ хъугæмттæ, уæлвæзты æрдузтæ
кæддæр тар хъæдтæ кæй уыдысты.
Чизоны, Иры стыр фыдæлтæ алан-
тыл дудгæ фыдбоны азтæ куы скод-
та тæтæр-монголты уæззау тохты
æгæр-æгæр куы ихсыдысты, уæд,
цæмæй æвæстаг ма баззадаиккой,
уый тыххæй Сау денджызы дардыл-
зылд былгæрæттæй сæхи бааууон
кодтой ацы хæхты, хъæдты хъæбы-
сы. Гъе, æмæ кæддæр денджызы
фарсмæ парахатæй цæрын чи уарз-
та, уыцы алантæ бавнæлдтой хъæд
цæгъдынмæ, арæзтой дзы хуымзæх-
хытæ .Уый аххосæй æнусон тар
хъæдтæ æхсæнмæ-’хсæнты зындыс-
ты быгъдæгæй, стыр хуыцау йæ зо-
нæг, сæ цалæм байзæддаджы бай-
зæддаг сты ньтры ирæттæ, фæлæ уы-
34

дон систы хуымзæххытæ, уыгæр-
дæнтæ æмæ сæрвæтты хицæуттæ.
Хъæдтæ хъæздыг сты хъæддаг дыргъ-
бæлæстæй. Цы нæ дзы запы: кæр-
до, фæткуы, мугæ, мырткæ, æхсæр,
æнгуз, цым, æхсынцъы, бал. Хъæз-
дыг сты халсæрттæй: гæнгæлы, цъо-
за, давон, æрыскъæф; алыгъуызон
зокъотæ. Сæ хæрзад сау суадæттæ
сæхимидæг абузынц.. Сæ хъæддаг
мæргътæ æмæ сырдтæ— æнæнымæц.
Сæ сыгъдæг цæугæдæтты хъулон кæ-
саг æмбисондæн баззад. Рæсугъд
хæхбæстæ у Лехурагом. Цæст дзы
райы, кæсынæй йæм лæг не ’фсæ-
ды. Иу бæллæх дзы æрмæст уый
ис, æмæ йæм фæндæгтæ нæй. Пад-
дзахы посты фæндаг кæй хонынц,
уымæй дæр цæй фæндаг ис. Æрвыл-
аз адæм бегара цæуынæй уыргæф-
тыд фæвæййынц. Уалдзæг йæ тыхы
куы бацæуы, уæд Лехура æмæ На-
дабуры кæмтты чысыл дæттæ æрра
раивылдтытæ зонынц. Кæмтты хъæ-
лæс байдзаг кæнынц пъæра донæй.
Бынæй, комы, фæхстæм æввахс, цæ-
хæрадæттæм лæбурынц, уæлдайдæр
цæхæрадæттæм донракæлæнты дур-
дзæндтæ арæзт кæмæн нæ вæййы,
уыдон зæххытæ фесафы ламийæ,
габазгай, габазгай йын фæрæдувы
йæ зæххы фадыгæй.
Цъалайы цы æнæбары хуырвæн-
даг цæуы, уымæн йæ кой дæр нал
фæзыны, ивылд дон æй фехалы,
ставд дурты бын æй баныгæны. Гъе-
мæ та хъæуы адæмы хæдзарæн лæ-
гæй ракæн бегарайы паддзахы пос-
ты фæндаг аразынмæ. Къуыригæйт-
ты аххæссынц уыцы бегаратæ. Хатт
фæндаг арæзт нæма фæвæййынц,
афтæ та æрцæуы æбуалгъы къæвда,
комы хъæлæс та байдзаг вæййы
ивылд донæй æмæ та посты’фæн-
даг ногæй дурты бын фæвæййы.
Ахæм сахат паддзахы службæйы
лæг пъырыстыф хатыр нæ зыдта,
ратардта-иу адæмы ног бегарамæ.
Мæгуыр адæм сæ къухтæм æмха-
сæнтæ кодтой, цыбыркъух лæг йæ-
хи куыстытыл дæр не ’ххæссы æмæ
йын бегарайы тыхкуысты Ясон æмæ
йæ чапартæ йæ уд ластой. Уыд дзы,
бегарамæ-иу чи нал куымдта, ахæм-
тæ дæр, мæ муртæ куынæ æрбафс-
найон, уæд цæмæй фиддзынæн мæ
фиддонтæ, цæмæй дардзынæн даргъ
зымæджы дæргъы мæ сывæллæтты,
зæгъгæ. Ахæм дзурджыты иу æмæ
дыууæ хатты нæ бафхæрдта Ясон,
фæнæмын-иу сæ кодта йæ чапар-
тæн, цæмæй иннæтæ сæ сæр схъил
кæнын ма уæндыдаиккой.
Дæтты цы арæх кæсаг зоны, уы-
доп донмарæнтæм сæхи феппарынц
ивылды рæстæджы, æмæ бакæс фæ-
сивæдмæ, æд-зыгуымхæссæн стыр
тæсчъытæ, ныббарынц сæ донмарæ-
ны пъæра донмæ æмæ тæсчъы алы
æрбахафтæн дæр сисынц бирæ лыс-
тæг æмæ ставд кæсаг. Байдзаг кæ-
нынц сæ къæртатæ, сæ тæрттæ æмæ
сфардæг вæййынц сæ хæдзæрттæм.
Нæй æнæхъæн Лехурагомы иунæг
хид дæр. Тæссаг у донивылды рæс-
тæджы иу фарсæй иннæмæ бахи-
зын. Æнцонæй аласдзæн канд лыс-
тæгкъах фосы нæ, фæлæ хъомты
дæр. Гъе, уымæ гæсгæ хъæуты цæр-
джытæ, дон Цъалайы фæзы кæм
афæтæндæр æмæ тæнæгдæр вæййы,
уырдæм бацæуынц ронбаст доны
онг, фыййæуттæ уæлейæ доны цы-
рены баппарынц сæгъты раздзог
цæуы. Уый ауынгæйæ, ныххæррæтт
кæнынц донмæ иннæ лыстæг фос
дæр. Змæст доны ма фæзынынц
сæ сæртæ. Уайтагъд сæ дон ных-
хæццæ кæны фæз ранмæ. Стурвос:
галтæ, хъуццытæ, къамбецтæ æмæ
бæхтæ сæхæдæг æнцонæй ахизынц
фаллаг фарсмæ, фæлæ доны чи лæу-
уы, уыцы адæм лыстæг фосæн фех-
хуыс кæнынц фаллаг фарсмæ ахи-
зыпæн.
Олгъа хорз зыдта Цъаладоны
дыууæ къабазы миниуджытæ дæр.
Уыдон уалдзæг æмæ сæрд кодтой
æбуалгъы ивылдтытæ, æндæра фæз-
зæджы хызт уыдысты хъæуты цæр-
джытæй ахæм фыдбылызтæй. Гъе,
æрмæст сæ зымæг дæр тыхсын код-
та уæлдайдæр хъызт зымæг. Дон-
марæны ихцæндтæ-иу куыройы ну-
чы дон ныццауæзтой, ныллæууыд-иу
куырой йæ зилынæй. Ахæм хъызт
рæстæджы даргъ хъæдджын къæпи
райс дæ къухмæ. Тæккæ нучы цур
слæуу æмæ йын йæ ихтæ цъæл кæн
дæ къæпийæ. Фæлæ кæм тых кæны
лæг, донмарæн цы ихдзæндтæ ласы,
уыдон цъæл кæныныл. Уый къæпи-
йæ ихтæ хойы. Йæхи та йын —
хъызт зымæджы уазал. Бæфæллад-
дæ, нал у дæ бон, уæд ныууагътай
ихтæ цъæл кæнын. Ныццауæзтай
куыройы нучы дон дæхæдæг. Ба-
цыдтæ куыроймæ. Æнæбары æрт-
дзых дзы бакодтай... Цæмæй де
35

’ргъæвст къухтæ батавай, дæ буар
йæ ризынæй банцайа.
...Олгъа æмбисæхсæв растын код-
та йæ адæмы. Йæ нымадмæ гæсгæ
Титикъо дзуапп æрбахæссынмæ
æгæр æрæджы кæны, уæлдайдæр йæ
уадæмдзу бæхыл. Тæрæзтыл барæ-
гау кодта, уымæй размæ сæдæ хат-
ты дызæрдыг кæуыл кодта, йæ уы-
цы хъуыдытæ, ома раст бакодтон,
Хъызылбеджы ахæм тæссаг фæнда-
гыл кæй арвыстон æнæзонгæ лæг
Титикъоимæ, уымæй? Æмæ, бирæ
ныхмæлæууæг хъуыдыты фæстæ,
та-иу ногæй æрцыд ахæм хатдзаг-
мæ. Гæбилайæн хъуыддаг æнæфе-
хъусынгæнгæ нæ уыд. Йæ зæрдæ
нæм æхсайдзæн, æхсæвæддæ баззай-
дзыстæм, уый æнхъæл кæцæй у, ра-
цæудзæн нæ агурæг æмæ фыдбылы-
зы бахаудзæн. Гъе, уымæ гæсгæ
равзæрстон Хъызылбеджы, цæмæй
йæм хабар фæхæццæ кæна. Уымæй
Хъызылбег у тæккæ дæсныдæр,
тæккæ фæлтæрдджындæр разсга-
рæг. Фæлæ цæмæн æрæгмæ зыны
уæддæр Титикъо? Тагъд фыццаг
кæрккуасæнтæ, æмæ мах та ныр-
ма нæ бынаты джиуæм. Нæ, уадз,
уæргътæ сæвæрæнт, бæхтыл, къам-
бецтыл. Фæндаг уæззау у, хæрд
æмæ йæ хъæуы цыбыр кæнын, Адæм
базмæлыдысты сæ раздзоджы ны-
хасмæ гæсгæ.
— Гъеныр мæм хъусут уе ’ппæт
дæр. Уæргътæ сæвæрдзыстут бæх-
тыл, къамбецтыл, иннæ ставд стур-
тыл дæр. Лæгуаргъ мæ цæстæй дæр
куыднæ фенон. Бар уын дæттын
æрмæстдæр уæ хызынты нæмгуытæ
рахæссынæн. Фæндаг у хæрд æмæ
уæззау. Ардыгæй рагъмæ Уæллаг
Цъиры иувæрсты хъæд-хъæд хъуа-
мæ схизæм рагъмæ, стæй та дард-
дæр бæрæг уыдзæн.
Лæгуæргъты ныхмæ Олгъа кар-
зæй кæй загъта, уый æлдары бар-
джытæй кæмæндæрты æхсызгон уыд.
Уæлдайдæр Шакройæн. Уый дзæ-
бæх фæфынæй кодта. Ныр дæр ма
рæстæгæй-рæстæгмæ йæ ком айва-
зы, иучысыл цыма йæ уæнгты мæ-
тъæл над дæр æрсабыр. Фæлæ Ти-
тикъо нæма фæзынд, зæгъгæ, куы
базыдта, уæд ыл тыиг бамæт кодта,
мацы фыдбылыз сыл æрцæуæд,
зæгъгæ. Олгъайы зæрдæ æхсайдта
Хъызылбегмæ, Титикъойы къухæй
йыл мацы фыдбылыз æрцæуа, зæгъ-
гæ. Шакройы зæрдæ та æхсайдта
Титикъомæ дæр æмæ Хъызылбег-
мæ дæр. Кæд, мыййаг, салдæттимæ
хæрхæмбæлд фесты æмæ исты фыд-
былызы бахаудтой, зæгъгæ. Тити-
къо æрæгмæ фæстæмæ хабар кæй
хаста, уый мæты баппæрста Кару-
миты дæр. Æмæ сæ фыццаг мæтаг
уыд Хъызылбег. Уыд райдзаст мæй-
рухс æхсæв. Бæрзонд бæлæсты
ставд къабæзты зыхъхъыртæй йæ
фæлурс тынтæ калдта æхсæвидар-
тыл .
Аныр араст уой, афтæ æддæрды-
гæй æрбайхъуыст уыджы цъæхахст,
уайтагъддæр ын иннæ поджы *æд-
дæдæр ранæй дзуапп радта. Карум
æмæ Æхсар кæрæдзимæ бакастыс-
ты. Шакро та Сардионмæ бакаст..
— Табу хуыцауæн, æппынфæстаг
фæзынд, — сдзырдта Шакро æхсыз-
гонæй.
— Чи фæзыпд? ■— цыма ныхас нæ
бамбæрста, уыйау афарста Сарди-
он.
— Чи, чи нæхи Титикъо. Дæхæдæг
дæр æй хорз зоныс, фæлæ мæ уæд-
дæр барæй фæрсыс.
— Ницы зопын, Шакро, фæлæ
дæхæдæг цæмæй зоныс, Титикъо
фæзынд, уый?
— Фыццаджыдæр, мах æрмæст-
дæр æнхъæлмæ кæсæм Тнтикъомæ.
Дыккаджы та, Титикъойы хъæлæс,
зæгъгæ, мин маргъы фæзмынынц,
уæддæр æз базонин се ’хсæн нæ
раздæры моурау Титикъо дзы кæцы
маргъы мыггаг у, уый. — Æмæ но-
джы хъæлдзæгдæрæй сдзырдта: —
Титикъо фæзынд, лæппутæ. Ныр
хæрдæй дæр нал тæрсын, уырдыгæй
дæр æмæ уаргъæй дæр.
Æцæгæйдæр, чысыл фæстæдæр
адæмы бардзмæ æрбацыдысты Ти-
тикъо æмæ Мысост. Титикъо йæ
фæстæ идадзæй ласта Хъызылбе-
джы бæх. Канд Олгъайы зæрдæ нæ,
фæлæ æлдары барджыты зæрдæ дæр
ныссæххæтт кодта. Ай цы хабар у,
зæгъгæ. Йæ хъæлдзæг зæрдæйы уаг
æрбайхæлд Шакройæн дæр. Ныр та
Титикъойæн йæхимæ бакаст, фæлæ
мынæг мæйрухсмæ ницы йæ бон уыд
базонын. Боныгон æм бакаст, уæд
ын йæ цæстæнгасæй æппæт дæр ба-
зыдтаид. Нал бабыхста, мæгуыр,
Шакро адæмы æгуыппæгдзинад æмæ
Титикъойы, лæгъстæгæнæгау, афар-
ста:
— Шени чъириме, Титикъо, сак-
ме рогор арис?
36

— Рогор унда ихъвес сакме, чемо
Шакро. лъвелапери ригзе арисГ—
Титикъойы ныхæстæ канд гуырдзи-
æгтæ нæ, фæлæ ирæттæ дæр бам-
бæрстой æмæ æхсызгонæй сулæфы-
дысты. Олгъа та йæм уайдзæфгæнæ-
гау сдзырдта:
— Хуыцау дын æй ма ныббара,
Титикъо, кæд ныртæккæ лæджы бых-
сындзинад фæлварын рæстæг нæу.
Цы фæцис Хъызылбег, цæмæн ис
йæ бæх дæумæ?
— Ныххатыр мын кæн ме ’нæр-
хъуыдыдзинад, дæ хорзæхæй. Æз
га æнхъæлмæ кастæн, зæгъын, мæ
хисдæр йæхæдæг кæд бафæрсдзæн.
Æппæт дæр у нывыл, æмбæлттæ.
Хъызылбег дзæбæхæй иннæ фарс-
мæ ацыкк’ ласта мæ уадæмдзу бæ-
хыл. Цалынмæ фаллаг фарс хъæ-
ды дзыхмæ баирвæзт, уæдмæ æз та
ардыккаг фарс ададжы хъузоны
бадтæн æмæ йæ хъахъхъæдтон æна-
фоны фыдбылызæй. Фæлæ, табу
хуыцауæн, Раззаг Захъхъоры Цъа-
лайы цъиуызмæлæг дæр нæ уыд.
Æвæццæгæн, Хъуылымбегты Ясоны
сæргæвсты фæстæ салдæттæ сæхæ-
дæг дæр æхсæвыгæтты леккамæ æм-
хиц нал сты. Мæ бæх ын кæй рад-
тон, уымæй дæр раст бакодтон. Ацы
бæхыл уæззау уæргътæ фентъыхта
æлдары галуанæй Цъиры хъæды
онг æмæ мын, фæстæмæ цæугæйæ,
хæрды, мæгуыр, мæн нæ, фæлæ йæ-
хи дæр тыххæйтты фæрæзта. Æмбис
фæндаг фистæгæй фæцыдтæн. Уы-
мæн къуылымпы кодтон æмæ мын
æй уе ’штæт дæр ныххатыр кæнут.
Зыдтон æй, уæ зæрдæ нæм тынг æх-
сайдзæн, фæлæ Хъызылбеджы бæхы
æмбисфæндагыл кæм ныууагътаин.
Уæлдай хатыр та дæуæй курын,
раздзог Олгъа, афоныл дæм хабар
кæй не ’рбахæццæ кодтон, уый тых-
хæй.
— Уæдæ иугæр хъуыддæгтæ рæвдз
сты, уæд нын аккуырсын афон у,
Титикъо.
— Æз цæттæ дæн, фæлæ кæуыл-
ты цæуæм, уый бæрæг у?—къæм-
дзæстыггъуызæй бафарста Титикъо.
— Бæрæг. Ардыгæй уæлæ уыцы
рагъмæ хъуамæ схизæм. Уæллаг
Цъиры иувæрсты хъæд-хъæд.
— Гемæ хорз, æз цæттæ дæн.
— Дæуæн дæр мæ дзырды сæрты
ахизæн нæй. Дæ дзæкъулæй дард-
дæр лæгуаргъ куыннæ фенон. Фæн-
даг уæззау, дард æмæ хæрд у! —
цыбыртæй бамбарын кодта æмæ ба-
фæдзæхста Олгъа.
— Мæнæн бахатыр кæн, хисдæр.
Мæнæ мемæ ацал-ауал азы чи фæ-
куыста, уыдон зонынц, Титикъо Хъы-
зылбеджы бæхыл цыфæнды уæргъ-
тæ куы сæвæра, уæддæр сæ æд бæх
схæсдзæн уыцы рагъы онг. Æз кæ-
нын æрмæстдæр мæхи уæргъты кой,
иннæты тыххæй ницы дзурын, ды
хисдæр дæ, дæ ныхасы сæрты ахи-
зыны бар никæмæн нс. Фæлæ æз дæр
уæргътæ нæ ахæсдзынæн. Бирæнæм
ис равзаргæ стуртæ, тыхджын къам-
бецтæ æмæ сæ уыдонæй искæуыл
сæвæрдзынæн.
— Гъемæ хорз, æрмæст рæвдз-
дæр ут! — Олгъайы ныхас канд Ти-
тикъомæ нæ хауд, фæлæ сырхсæ-
дæонтæн се ’ппæтмæ дæр.
Титикъойы раз æрлæууыд чысыл
Æхсар æд бæх æмæ йæм йæ бæхы
идон барджынæй бадаргъ кодта:
— Мæнæ дын мæ бæх, Титикъо.
Дæхи бæхы хъару йæм, чизоны нæ
разына, фæлæ æнæуый удфидар у.
Хъызылбеджы бæх та мæнмæ æри.
Æз ыл бумбулийы уæз дæр нæ кæн-
дзынæн.
— Бузныг, Æхсар, дæ лæгдзина-
дæй, фæлæ æз уæддæр бæхыл не
сбаддзынæн. Уæлдайдæр ахæм хæр-
ды. Стæй мæ уæргътæ цы стурыл
сæвæрон, уымæ , кæсын хъæудзæн.
Уæргътæ стуры рагъæй фæстæмæ
бырдзысты æмæ сыл хæцын хъæу-
дзæн, кæд рагъæй сыкъатæм баст уы-
дзысты, уæддæр. Æндæра гæнæн ис
æмæ стуртæ дæр уаргъ хæссын
ахуыр не сты æмæ бафæллайой.
— Æмбæлттæ, стуртыл уæргътæ
хæссынвæнд чи скæна, уыдон ба-
хынцæнт Титикъойы ныхас. — Шак-
ро бахудт æхсызгонæй.
Чысыл фæстæдæр сырхсæдæонтæ,
Олгъа сæ разæй, афтæмæй араст
сты бæрзонд рагъы ’рдæм. Цыдыс-
ты хъæд-хъæд бæлæсты ’хсæн-
ты. Адæмы, стурты æмæ уæззау
уæргътæхæссæг фосы къæхты бын
сыбар-сыбур æмæ къæрццытæ код-
той бæлæсты хус сыфтæртæ æмæ
къалиутæ.
(Уыдзæн ма)
&5кæзгз&

ХАРЕБАТЫ ЛЕОНИД
Паспорт
Мæ разы ис паспорт
Æмæ фæрсын:
Цæмæн æй ’рымысыд лæг?
Æрмæст уый зæгъынæн:
«Æз дæн нæ бæстæйы æмбæстаг?»
Уый у цъус,
Афтид, сур, хус...
Цал фыдгæнæг æй сисы йæ дзыппæй,
Цал лодырæн ссис йæ уарт?
Хъуамæ уаид лæгдзинады паспорт
Æмæ йын уæд, уымæ гæсгæ комфорт.
Кадылмард
Кæддæр Роммæ ныббырста карз, тыхджын знаг. Уæд Ро-
мæгтæ бавдæлдысты æмæ сæхицæн паддзахæй сæвзæрстой,
зонд æмæ хъæбатырдзинадæй æххæст чи уыд. ахæм гутон-
дар Лучнюс Цинциннаттийы. Цинциннатти ромæгты сæргъ
куы слæууыд, уæд йæ зонды руаджы йæ тыхджын знаджы
ныддæрæн кодта, уый фæстæ паддзахы бандоныл йæ къух
систа æмæ фæстагмæ æрдомдта йæ гутон. Ромæгтæ дæр ын
сразы сты.
Ды нæ дæ ромæгтæй, ды нæ дæ уыдонæй,
Иумæ нæ ныуæзтат иу дуджы иу донæй.
О, хуыцау, бахиз нæ ромæгты амондæй,
Мах Цинциннаттитæй, зоныс нæ, амонд нæй.
Махмæ лæг барвæндæй не ’рхиздзæн бандонæй, —
Чи хизы хæрæгмæ махмæ бæхуæрдонæй?
Уый фыдæй бастъæлдзæн, басудздзæн фарны зæхх,
Фæлæ йын: «Ницы дæ», уый æргом макуы зæгъ.
Разы у, бахæра уый уым йæ хъиутæ дæр,
Кадылмард ракæндзæн мадæн йæ риутæ дæр.
Иу, æрмæст; макæдбон фесхъиуæд бандонæй,
Фесты йын кæрц дæр ма ’ввахсдæр йæ хæдонæй.
Райдайы адæмæй: «уыдон та чи фæрсы?»
Ауадзы алцыдæр хъусæн йæ иу фæрсты,

Фæлæ, æппынфæстаг, иу бон нæ кадылмард,
Фенæм æй, акæны не ’хсæн æгады мард.
Гъе, джиди, ромæгтæ, диссæгтæратджытæ,
Цъус фыстат афтæмæй саг-лæгтыл кадджытæ!.
Ныхас ме ’ мдзæвгæтимæ
Ме ’мдзæвгæтæ, чындзыцыд чызджытау,
Уарзут «цæгатæй» æргъæмттæ хæссын,
Фæлæ араут искæй, зынджытау,
Хи мын уымæй нæ уадзут фæрсын.
Æз уæ радтæг, уæ мæгуыр ныййарæг,
Мæн ныууадзут, нæ мын уыдзæн зын.
Иу уæ уый домын: ма кæнут хъарæг,
Карды бын дæр æгад у хъæрзын
Ут мын гутоны æрмттыл хæцынхъом,
Хор-иу байтаут, хос-иу кæрдут.
Уарзут а-бæстæ, ацы зæхх, а-ком,
Иры номæй ысдзурынхъом ут!
Ут фæлмаст удæй сагъæстæсурæг,
Арæнхъахъхъæнæг, тохы — хæстхъом.
Стæй, цыфæнды уæ уе знæгтæ дзурæнт,
Нал уыдзæни мæ зæрдæ хъæдгом.
Уадз, ныммыдул ут адæмы къухты,
Макуы райсут, мæ хуртæ, сæ хъыг.
Кусут, кусгæ-иу сæмбæлут хурыл,
Стад, ыстонгæн-иу авæрут фынг.
Къахвæндæгтæ
Ацы къахвæндæгтыл,
Ацы къахвæндæгтыл...
Ех, цæуылнæ асаст,
Уæ, фыдæл, дæ къах:
Цардагур цæугæйæ,
Цардагур цæугæйæ,
Ды ныккодтай иугай
Дун-дунетыл мах...
<^
...Уæдæ амарди уый дæр,
Сом æй нал тавдзæн хур...
Чидæр агуры къæйтæй
Уымæн ингæны дур.
Хъуысы адæмы марой
Æмæ тæсæй
Ногдзыд сыфтæртæ ризынц,
Нæу сæ рог сыр-сыр зарæг, —
Уый сæхимидæг тъизынц...

Нъфыккон патриотизм
Иры уарзт нæ риуты ссудзы,
Физонæг куы фенæм, уæд.
Гъеуæд нæм нæ зæрдæ сдзуры,
Гъеуæд ыл фæкæнæм мæт.
Гъеуæд нæ фæфæнды хъуырыл
Иры зæхх, æгънæгау, дарын.
Гъеуæд нæм фæкæсы амонд
Уый сæрыл мæлæт ссарын.
Фæлæ æйтт, зæгъгæ, фæцыди:
«Чидæр Иры сæрæй хъазы»!
Уæд кæрдæнты бын, нæтгæйæ,
Марды ’фсон скæнæм базыл.
Фаг дын фод
«Ардыгон не стæм», уый
бæлвырдгæнæг археологмæ».
«Ахуыр» лæг дæ Иры бæстыл,
Къахыс ингæнтæ.
Æмæ нын дзурыс: «Махæй не сты».
Алкæм цингæнгæ.
Ноджы ма дзурыс сусæг-æргом,
Миййаг иу ран нæ:
Ацы зæхмæ, дам, знон ’рхаудтой
Не ’мтуг ирæттæ.
Зонынц цин кæнын «де стыр зондыл»,
Махæй чидæртæ
Æмæ сбуц вæййыс, цыма, систай
Хъарсы фидæрттæ.
Æмæ хъалсæрæй фæцæйцæуыс
Иры, — «махон» дæ.
Ингæнты та дæлгоммæ ’рзилынц
Не стыр балхонтæ!
Чи дæм бауæнддзæн, чи дын зæгъдзæн:
«Ирæн йе знаг дæ!»
«Ардыгон не стæм»! пыддаргь кæныс
Ноджы де ’взаг дæр.
Мацæуыл батыхс, фаг дын уыдзæн
Цинтæ, хорзæхтæ.
Зоныс: базары дæ хуызæттæ
Исынц хорз æргътæ.
Галау богъ кæнын: мауал нын къах
Иры ингæнтæ.
Бар мын ис, зæгъгæ, ныппарин дæ
Æз уым цингæнгæ.

Фæззыгон ныв
Чидæр бады бæласы бын
Æмæ ком ивазы.
Æз та хохы кусинæгтыл
Уд хъарын æмбойны.
Найы скъæрын сион сæгты,
Нал сæтты мæ дойны.
Хатт мæхицæн хорыркæндыл
Химндæг ныззарын:
Бакæн къæбиц, сой — Сатана,
Хортæ дæм фæласын.
Аргæвд мын дæ сырх уасæджы,
Ма йæ бауадз уасын.
Исчи дын нæ дæн, дæ туг дæн,
Ма рæдийæд уасæг.
Мæн дæуæн æмæ мæ Ирæн
Ма фенхъæлæд уазæг...
Нæ зонын
«Хæрæджыйас ныдтæ æмæ ницæмæн бæззыс»! —
мæ фыд мын-иу чысылæй афтæ бауайдзæф кодта.
Автор.
Нæры мæ хъусты абон дæр ма
Мæ фыды уайдзæф.
Тындзыдтон, цыма, æнус уыдзæн
Мæнæн мæ уалдзæг.
Фæлæ — диссаг, фæдæн хæрæгæй
Дынджындæр абон...
Æмæ уæлейæ æрæвæрдæуыд
Мæнæн дæр бандон.
Фæлæ, иухаттау, æвзæрдæр фæдæн,
Æви фæивтон?
Мæ фыд æй зонид: мæ даргъ фæндагмæ
Цæй бæрц дæн ифтонг
Мæ фæпЪзай азы
Æнусæн «асастон» йæ астæу
Æмæ кæнын мæхиуыл дис:
Куыд бафæрæзтон уый бæрц уарзтæн,
Кæнæ кæм бацыдис мæ рис?!
Æнус мын «асаста» мæ астæу,
Фæци мæ удæн дæр аккаг.
Мæ фæндзай азы, доны хъазтау,
Фæтахтысты, ныр дæн хъæстаг.
Хъæстаг — мæ фыдæлты уæзæгæй:
Æз ын йæ ныфсы гуырд нæ дæн.
Сæрд уа, зымæг æви фæззæг уа —
Къæбæр ыссарын мын — мæтæн.
)
41

Нæ дæн лæгау-лæгтæм нымады,
Иæ къух мыл ауигъы æрвад.
Æз ма кæд уыдзынæн мæ кадыл,
Фæлæу, мæ цуры-ма æрбад
Æмæ дын радзурон: мæ хъысмæт
Мæнæн æлгъыст уыди æрдзæй:
Мæ рагбон уыд æдзух æнтъыснæг...
Æниу, цы ма йыл дзурон, цæй?!
Фæцис, уыдис æмæ ныр нал ис,
Мæ ивгъуыд ивгъуыдмæ фæцыд.
Дæттæй, мæ сагъæс мын куы ’мбарис,
Дæумæ куы фехъуысид мæ дзырд:
Мæ Ир, мæ уарзон къуым, мæ бæстæ,
Уæ уарзт мæ тавдзæнис æдзух.
Зыдтон, бæргæ зыдтон мæ хæстæ,
Фæлæ цыбыр уыди мæ къух.
Æмæ дæм гомгæрццæй æрцыдтæн,
Бæргæ куы уыдаин цырагъ...
Фæлæ цы дæн æмæ цы уыдтæн, —
Æбæркад, кадавар — мæ уаргъ...
Фыны дæн æви хъалы?
Лирикон хъуыдытæ композитор Æлборты
Феликсы мелодитæм хъусгæйæ.
Кæмтты æхсæрдзæнтæ зарынц,
Æви — фыййауы уадындз?
Хъус æхцон зæл ахсы.
Туг мæ уæнгты ахсы.
Цинæй, цинæй, цинæй!
Æммыст, цыма, чи загъта:
«Ацы зæххыл «зин» нæй!»
Акæсут-ма, уæлхох фæзтæм
Дидинæг æфтауынц.
Сæдæ хуры Иры хæхтыл
Се ’взист тынтæ тауынц.
Зарæг зæлы, онг змæлы,
Ех, зæгъгæ, мæ ’вдæлы, —
Хос кæрдын ныууадзин æмæ
Къах-къухтæ æрсадзин.
Фезмæлут, Ацæмæзæн мын
Акувут уæ сæрæй,
Ма аздæхут, худинаг у,
Хæдзары къæсæрæй.
Зæлы зарæг, уды дарæг
Гъей, джиди, кæм дæ ’мбарæг?!
Згъоры барæг, цинтæ уарæг
Нал зоны фæллад мæ уæраг.
Ме уæнгты баст «райхæлд» цинæй.
Зарæг зæлы...
...Чысангомы, Къуыдаргомы,

Цъалагомы, Джерыкомы, Хъобангомы,
Æмæ азар, азар лæппу, азар.
Ды нæ кæныс^Иры уарзтæй базар.
Азар!
Хицау дг ’рдыгæй куынæ уа
Кæд дæ хнцауæн уа дæ уынд адджын,
Уæд нæ уыдзынæ ницæмæй хъаджджын.
Алкæд дæ хиздзæн цардæн йæ зынæй,
Фæлæ нæ уыдзынæ цух ды кæрдзынæй.
Балцы уа, фынгыл — ды дæ йæ фарсмæ,
Чи дæм сдзурдзæни, чи уæнды арсмæ?
’Рбацæуай, ацауай — алцы дæ бар у,
Дардыл у хицауæн зоныс йæ хъару!
Ды æрмæст уый дзырдыл «нæ» дзурын ма зон, —
Фестдзынæ хуры цур уымæн йæ уарзон.
Уый дын йæ хæдон дæр ласдзæн йе ’рагъæй,
Зæххыл дæ нал уадздзæн ацæуын къахæй.
Уыйхыгъд: йæ тæккæ цур чи мæца хиды,
Дзурдзæн дзы: «Ай та ма зæххыл цы хиты?»
Царды йæ фарсмæ æмсæр гуырд нæ уыдзæн,
Фæлæ дæ «куырм» хицау уый куыст нæ уындзæц.
<æ&&&зззз

ГУГКАТЫ ШАМИЛ
Радзырд
Хадо æмæ Ростом сыхæгтæ сты,
хъæубæстæ сæ Тедо æмæ Симон хо-
нынц, фæлæ сæ чи кæцы у, уый ни-
куы сбæрæг. \Сæ хæдзæрттæ кæрæ-
дзимæ дæрддзæфгомау лæууынц,
цæхæрадæттæ — æмарæн. Се ’хсæн
гæрæн дæр нæ уыд,»фæлæ иурæстæ-
джы сæ быцæу æгæр фæкарз æмæ,
зæххы бынæй сæвзæрæгау, арæныл
кæрæй-кæронмæ февзæрд цæ-
джындзтæ, сæ уæлæ æндзæлмттæ
хуыд, афтæмæй. Уæдæй фæстæмæ
рацыд рæстæг, фæлæ гæрæнмæ ни-
чиуал февнæлдта, баззад йæ бына-
ты.
Дыууæ сыхагæн колхоз сæ бæр-
ны бакодта хуыскъаг сдурты фæй-
нæ фермæйы æд кусджытæ. Хонгæ
дæр сæ Хадо æмæ Ростомы фермæ-
тæ кæнынц. Сæрдæй, зымæгæй иу-
уылдæр уыдысты сæхи ’вджид. Хæ-
дзары куыстытæ сæ бирæ хатт рох-
уаты кæй аззайынц, уый тыххæй сæм
бинонты ’рдыгæй уайдзæф дæр æр-
хауы, фæлæ йæ ницæмæ дарынц.
Сыхæгтæ кæд мæнæ-мæнæ карз
хъæлæба никуы баисты, уæддæр
хатт размæнты сæ доны был. Иæ
зæрдæйы хорзæх сæ кæй нæ барæв-
дауы, уымæц бындзыйас аххосаг йæ
цæстыты раз балæууы, пылау, æмæ
уæд масты къуыбылой дæр йæхи
рацæттæ кæны йæ тыппыртæ суа-
дзынмæ, фæлæ, дам, хал сис æмæ
йæ быны ницы, цæйау, фæзæгъынц
æмæ ахæм рæстæджы сыхæгтæй ал-
чи йæхи фæласы дæрдтыл, цæмæй
сæ кæрæдзийæн ма бахъæуа салам
раттын дæр. Иумæ нæ, фæлæ сын
уынджырдыгæй цы бандæттæ ис, уы-
доныл дæр нал абадынц æвдæлон
рæстæджы.
Хадо тæппалдæр у, фæлæ йæ æр-
уромы- Ростомы барон æмæ уæзбын
зондахаст, æмæ уымæй нырма фæс-
мойнаг никуы фæцис.
Хадо ацы хатт дæр йæхиуыл бæр-
гæ хæцыд, æмæ кæд дзургæ ницы
скодта, йæ фæйнæфарс адæмæй йын
йæ зæрдæйы уаг ничи бафиппайдта,
уæддæр йæ бон нал бацис кæ^онмæ
фæбадын. Исдуг йæ мидбынаты рай-
дыдта тæлфын, сындзытыл бадæ-
гау, æмæ иурæстæджы сыстад, ха-
тыр дæр нæ ракуырдта, афтæмæй
рахызт къæсæрæй æмæ атындзыд-
та хæдзармæ.
Хадойы буар сыгъди артау, йæ
къæмисæнты ^тугдадзйнтæ рацæй-
тыдтой, зæрдæ йæхи риуы къултыл
хоста, афтæмæй лæг хуыссыд къæ-
лидоры къуымрæбын цæхгæрмæ
æзæрд хъæдын сынтæгыл. Йæ къæх-
тæ баппæрста кæрæдзи уæлæ, галиу
къух абырыд йæ сæры бын, рахис
къухы хисдæр æнгуылдз æрныхст
аргъæвæджы тæккæ фарсмæ фæтæн
роны, афтæмæй дыууæ бæзджын
урсхæццæ æрфыджы æрфæлдæх-
тысты мæстæй артуадзæг цæстытыл
æмæ æгас цæсгомыл йæхи æрытыд-
та тызмæг хуыз.
Лæджы хæрамдзинад лæбурдта
æддæмæ. Ноджы-иу ын хъуыды,
цæхх айзæрæгау, йæ уæлæ æрныхæс-
та цырынгæнæг нывтæ æмæ-иу уæд
лæг дæр фестъæлфыд йæ мидбына-
ты. «Дæ карк нæ цæхæрадонмæ æр-
батахт», «Уæ бæлас нæм аууон да-
ры,» «Уе ’мбонд раст æвæрд нæу» —
ахæм уайдзæфы дзырдтæ лæбурдтой
хъустæм æмæ-иу уайтагъд сæхи
ацауыгътой зæрдæйы тæгтыл. Йæхи
цардæмбалæн дзы бынтон арт æмæ
фæнык нал вæййы, чысыл æфсон æй
фæуæд, уый йеддæмæ сифтындзы
44

æмæ йын нал æмæ нал вæййы бан-
цайæн. Афтæмæй ма нæлгоймæгты
бацагайынæн æндæр цы хъæуы, фæ-
лæ уæддæр иу амонд хорз, æмæ сæ-
хнуыл фæхæцынц.
Дыууæ сыхаджы зулдзых сты, ,уый
уайтагъд базонынц хъæубæсты адæм
кæд сæхицæй нпцы райхъуысы,
уæддæр. Иугæр балцы, куывд кæнæ
чьшдзæхсæвмæ иумæ нæ ацыдысты,
кæнæ фæстæмæ иумæ не ’рыздæх-
дысты, уæд уый зон, æмæ сæ чидæр
инкæйы зæрдæхудты бацыд. Фæлæ
афтæ арæх нæ вæййы.
Ацы хатт Хадойы хъустыл бада-
вæггаг ныхас не ’рцыд, йæхæдæг
бамбæрста æппæт дæр, æгæрыстæ-
мæй йæ кæмæ цы цæстæй кæсын
хъæуы, уый дæр. «Адæймаг хъуамæ
æмбара йæ хæрзгæнæджы, стæй йыл
рæстмæ чи нæ ауды, уый дæр. Æх-
сæв, бон æрæнцой мæнæн нæй, дæл-
лаг галы куыст æз кæнын æмæ дзы
кад та æндæртæн ис»—,йæ цæсты-
тыл андæгъд Ростомы райдзаст цæс-
гом, фæлæ йын йæ ном нæ загъта йæ
мид-зæрдæйы дæр, йæ масты дзæ-
къул адымст, чысыл ма бахъæуа,
хъæлæсыдзаг ныхъхъæр кæна, фæ-
лæ æфсæртæ пыууадысты кæрæдзи-
мæ æмæ знæт уылæнтæ арт уагътой
æгас буарыл. «Ростомы фермæйы
сдуртæ хæрзхастдæр кæй сты, уый
тыххæй фосмæзилджытæн лæвæрд
æрцæуæд премитæ».
Колхозы сæрдар куыддæр ацы
дзырдтæ загъта, афтæ Хадойы сæр-
мæ дæр æрбамбырд бирæ дзуринæг-
тæ, цыма ныртæккæ йæхи раныхас-
мæ цæттæ кодта, уыйау ын ныххал
сты кæрæдзи фæстæ. }«Гæххæттыл
сæ фæнысан кæнын мæгуырау нæ
уыдаид, фæлæ уымæн æгæр байрæ-
джы. Мæнæ сын, зæгъгæ, æмбырды
размæ зыдта сæ хъуыды, уæд дзы
алкæмæн дæр бæргæ загътаид йæ
зæгьинæгтæ, фæлæ ма ныр цы, фæс-
хуымы ело, чи ма дæм хъусы. Æниу
дын Хадо ахæм ран кæд арæхсти
дзурынмæ, Ростомау дын куынæ
’рхойдзæн колхозы сæрдары стъол,
куынæ дзы радомдзæн холлаг, да-
рæс. Хадойæн та фылдæр быцæумæ
ацæуы æмæ афтæмæй хъуыддаг
баззайы йæхи ’вджид, æндæра цæ-
мæн у Ростомы фермæйы скъæт
хуыздæр цалцæг, искуыцæй уаз-
джытæ куы ’рцæуы, уæд сын цæмæн
фенын кæнынц уыцы фермæ, Хадо
Азидза дæр къаддæр куыннæ дæт-
ты, йе сдуртæ дæр мæллæгдæр куы-
нæ сты, уæд? Амонд дæ куынæ хæс-
са, уæд раскъæфгæйæ нæу. Адæй-
маг пæхп ’вдисын куынæ зона, уæд
йæ куыст дæр никуыцæГг разындзæн.
Йæхæдæг цы змæлы, уый йеддæ-
^æ йæ хъуыдыгæнæг нæ вæйпы, ца-
лынмæ сæ дзидза бахъæуы, уæдмæ.
Кæнæ фермæ сцалцæг кæн, кæнæ
. кусджытæн дарæс, мигæнæнтæ бал-
хæн, сæ уавæртæм, сын æркæс, аба-
бау, хъуыддаг дæ нæй, фермæйы
бæрн дæ æмæ йын алцæмæй дæр
дзуапп дæтт дæхæдæг, æмæ ма уæд
уыдон та цы гæс сты, лæвæрттæгæ-
нæг?.. Нæ, нæ, рагæй мын лæууы мæ
фæндагыл, аууон мын дары мæ
цардмæ æмæ йæ æз та мæ амокдмæ-
бæллæг хонын. Уый йеддæмæ дæ
дзыхæй афтæ дæр схауæд, Хадомæ
дæр æмбæлы ацы премитæй, фæлæ
нæ, ахæм рæстæджы йæхи æнæзо-
нæг, æнæхъусæг скæны, æххуыс æй
куы бахъæуы, уæд та йын — дзæ-
бæх сыхаг. Нæ, уыцы къæцæл асаст,
адæймагмæ чи цы цæстæй кæсы, уы-
цы цæстæй йæм куынæ кæсай, уæд
аæ æдылы æнхъæлы. Зонд базоны-
нæн афон у».
Хадо æрзылд йæ иу фарсыл, стæй
йе ’ннæ. фарсыл, акаст къæлидоры
гæзæыхъæды сæрты æмæ та æрхуыс-
сыд уæлгоммæ. Ацы хатт æм Росто-
мы хæдзар фæкаст поджы бæрзонд-
дæр, цæрдхъомдæр, йг? алы дур, йæ
алы цæджындз дæр фидар æмæ аив-
дæр æвæрд. Ацы хатт йæ бинаг был
фæмидæг дæндæгты ’хсæн æмæ та
’йæ буар арт суагъта сæрæй къæх-
тæм. Фæндыдис æй загъд ракъахын,
йæ маст истæмæй суадзын. Амæй
размæ Ростомæн гар’аж саразыны
тыххæй йæ зæххæй иу гæппæл рат-
тыыыл кæй сразы, ууыл ныры хуы-
зæн никуы фæфæсмон кодта. «Æды-
лы дæи æмæ æдылы лæвæрттæ кæ-
нын, исчи йæ фырхъалæй машинæ
æлхæны, æз та йын мæ зæххæй
хуынтæ кæнын», — Хадо цыма ис-
кæмæй дæлæсипдæр у, уыйау йæ
мид-зæрдæйы йæхицæн схæцыд уай-
дзæфтæ кæныныл, æгæрыстæмæй ма
йæ галиу къухы æнгуылдзæй бахос-
та йæ къæмисæн дæр. Мæнэе ма,
зæгъгæ, уыцы гæппæлæн фæстæмæ
байсæн ис, уæд уыцы фæндыл дæр
мисхалы бæрц нæ фæгуырысхо уа-
ид, фæлæ ма ныр цы.
Хадойы сæры зилдух кодтой маст
æмæ фыдæхы хъуыдытæ, сæхи цар-
45

ды алгъуызон нывтыл хойгæ. Хатт-
иу æрсабыр сты æмæ-иу уæд хъуы-
дыты æхсæн, билцъау, базмæлыд
намысы уидаг дæр. Ростомы бри-
гадæн преми раттын кæй æмбæлы,
уый зыдта, иуæй уымæн йæ куысты
уавæртæ уыдысты хуыздæр, иннæ-
мæй та йын фосы продуктты хиаргъ
рауад къаддæр, фæлæ Хадо уыцы
нымадыл не ’ууæндыд йæ мастæй.
Ныр цыма йæхи æмбарын райдыд-
та, чысылгай æрсабыр, цыма цæ-
уылдæр фæгуырысхо, уыйау йæ цæс-
тытæ нал куымдтой ныкъулын,
нымдзаст сты дисгъуызæй, фæлæ
кæдæм, уый зын рахатæн уыд.
Æвæдза, адæймаг чысылæй цы
фена, цы фехъуса,;йæхæдæг цы бав-
зара, уыцы нывтæ арæзт вæййынц
царды ахорæнтæй, æнæхин æнкъа-
рæнтæй æмæ уыцы иугъæдон сыгъ-
дæгæй баззайынц цæргæйæ туг æмæ
зæрдæимæ. Адæймаг сыл йæ зæры
бопты, тыхст æмæ уæззау сахаты
ныфсæнхъæл арæх ахæссы йæ цæст,
йæхи сыл фæирхæфсы, сывæллонау,
вæййынц ын цин æмæ масты фаг
дæр.
Хадо йæхæдæг кæд къаннæг лæп-
пу уыди, уæддæр абоны ’хуызæн
лæууы йæ зæрдыл. Уыцы райсом йæ
фыдимæ кусынмæ нал бавнæлдтой.
Куыддæр хуыммæ бахæццæ сты, аф-
тæ фыд йæ цæст ахаста ауæдзыл
æмæ, цавддурау, баззад лæугæйæ,
стæй йæ зæнгтæ йæ бынаты æрды-
дæгътæ сты æмæ æрбадт цæндыл,
йæ сæрыл хæцыд дыууæ къухы ар-
мытъæпæнтæй. Ауæдз фехæлд, хуы-
мæй ахауд æнæхъæн адæггом.
Лæг фæтыхст йæ дзыгуыры æмæ
æнæнхъæлæджы февзæрд амонд
æмæ фыдбылыз, цчн æмæ маст,
уарзт æмæ æнæуынондзинад, кад
æмæ æгады арæныл. Уый нæу йæ
хуымы ауæдз, арæны хуызæн, конд
хуымы дзывыры хаххы хуызæн,
хъæуы йæм æрмæстдæр ’хæрз чы-
сыл фæцагайын æмæ дæ балгъитæг
афтæ — цæстыныкъуылдмæ æгъатыр
хъысмæт акæндзæн йæхион.
Хадойы фыд бадт йæ мид-зæрдæ-
йæ хъуырдухæнтимæ, раст цыма
вулкан стоныныл фæлвæрдта, уы-
йау æнахуыр змæлд кодтой бæзæр-
хыг фæсонтæ, йæ фæтæн уæхсчы-
тæй ма гæзæмæ зынд ногдаст сæр,
хаттæй-хатт райхъуысы йæ хъæр-
зын, уæззау низæфхæрд рынчынау,
æмæ арæхæй-арæхдæр, арф нйу-
улæфгæйæ, баризы æнæхъæнæй.
Хадо лæууыд >йæ фыды уæлхъус
æмæ йæм кæсæг, дзурæг куынæ уыд,
уæд йæ зæрдæ суынгæг, иу зылд æр-
кодта йæ алыЬарс, фæлæ йæм уæд-
дæр нæ бауæндыд сдзурын. Лæппу
бахауд стыр дисы, йæ фыды ахæм
уавæры никуыма федта. Ма дæ мас-
ты дзырд схауа, ма дыл тызмæг цæс-
тæнгас фæзына, афтæмæй æнæн-
хъæлæджы дæ мидбынаты æрды-'
дæгътæ у æмæ змæлгæ дæр мауал
скæн. «Кæд дзы мыййаг исты срыс-
ти» — ахъуыды кодта лæппу, фæлæ
уæддæр фæрсын нæ бауæндыд. Гал-
тæ сæ сæрбосимæ аздæхтысты хизы-
,ныл, нал сæ уыд гутоны сифтындзæг.
Лæппу дæр сæ ауагъта сæхи бар,
асасти йæ ныфс, фæстагмæ йæ зæр-
дæ бауынгæг цахæмдæр фыдбылы-
зы тасæй.
Уыцы райсом нæ дæр хуры цæст
ферттывта, нæ дæр сæуæхсидыл схæ-
цыд цæст. Мигътæ уыцы иугъæдон
саудалынгæй лæууыдысты арвы ри-
уыл тыгъдæй æмæ сатæг уддзæф
тезгъо кодта хъугомы. Хуымгæн-
джыты дæр ма æндæр цы хъуыди,
ахæм комæйкургæ бон вæййы сæ
бæллиц æмæ тындзыдтой сæ куысты-
тыл. Рагацау чи сыстад, уыдонæн
сау адардтой сæ хуымты кæрæттæ,
бантысти уал сын дыгай, æртыгай
адæггомтæ бакæнын. Дзывылдар,
гутоны фæстæ хаххыл згъоргæйæ,
февналы сыджытмæ æмæ та, гæпп-
гæппгæнгæ, азгъоры дарддæр, куы
та фесхъиуы, йæ базыртæ цæгъдгæ,
абады сыджыты къуыбарыл, акæсы
фæйнæрдæм, фыдбылызæй тæрсæ-
гау, æмæ та йæ бырынкъæй æрцæвы
къуыбар.
Хадоиты фæстæ хуым кæнынмæ
чи ацыд, уыдон дæр баифтыгътой
сæ галтæ æмæ, сæхи сæумæрайсомы
рухс дзуæрттæн бафæдзæхсгæйæ,
бавнæлдтой кусынмæ. Æгас хъуго-
мæй айхъуыст галтæскъæрджыты
хъæр.
Алчи фæлдæхта, зæххыты совет
ыи йæ бар кæй бакодта, уыцы хуым-
тæ. Хадойы фыдмæ дæр дзы дзæв-
гар æрхаудта, фæлæ йæ уыдон уый
бæрц не ’ндæвтой, йæ зæрдæ сæм
уый бæрц нæ ради. Йæ зæрдæ дзырд-
та, цæрæнбонты йæ дарæг, йæ уро-
мæг чи уыд, уыцы хуымимæ. Иæ алы
къуыбар, йæ алы дур дæр йæ зæрдæ-
йы тæгтимæ баст у, æндæр ад ын кæ-
46

ны йæ бакаст, йæ уынд, йæ бæркад
та — хæдзарыл хæцгæ. Нырма йæ
фаджысцух никуы ныууагъта. Æр-
вылаз æй æхсæды, æппынæдзух æй
куы змæнтид, йæ фарсмæ куы ба-
дид, уæддæр дзы не сфæлмæцид.
Хуымгæнгæйæ, гутоны разæй цыма
сыджыт нæ фезгъæлы, фæлæ цæт-
тæ, æвидигæ бæркад, афтæ йæм фæ-
кæсы хуымгæнæнты, фæлæ дзы ныр-
ма нæ ныссагъта йæ гутон, иунæг
хахх дæр дзы нæма акодта, афтæ-
мæй бадт цæндыл дурдзавдау. Фа-
рон фæззæгæй нырмæ æнхъæлм!эе
кæсы мæнæ ацы бонмæ. Зæххыты
совет ын цы хуымтæ схай кодта, уы-
дон дæр йе ’нæзонгæ нæ уыдысты,
фылдæр сæ йæхæдæг куыста, фæлæ
йæ нæ фæндыд уыдонæй райдайын.
Хъуамæ уал ацы хуым баласа адæ-
гæй.
Хуымæй дæр, æвæдза, нæ уыд ра-
хъастгæнæн. Цыма^йын исчи йæ
арæнтæ барæй æрхахх кодта, уыйау
уыдис йе ’рдзон æвæрд. Хуссар дæр
уыд æмæ цæгат дæр. Хурджын аз
дæр зад æмæ къæвдаджын аз дæр.
Тауинаджы охыл дзы цъæмæлтæ
дæр акал — тугыл аскъуыйы йæ
тыллæг. Бæрæг дардта хъугомы
бæстыастæу. Уый йеддæмæ дын æм
знаггад макуыцæй баирвæза. Хъæ-
ды кусгæйæ дæр-иу æм каст Хадойы
фыд æмæ-иу ныббуц йæ уындæй.
Йæ тыллæг иннæты ’хсæн бæрæг
фæдары, æфсир æфтауыны рæстæ-
джы адæймаджы зæрдæ абады ху-
ры фарсмæ. «Омæ ацы хуымы æн-
дæр сыджыт байзæрстæуыд, æви
дæсныйы амынд у» — дзырдтой-иу
хъæубæстæ хоры сæвзæрдæй суанг
йæ бафснайыны онг. Хадойы фыд
дæр-иу дзы ныббуц æмæ-иу ын уыгъ-
та йе ’фсиртæ. Хатт-иу æфсир æрæ-
вæрдТа йæ уæзæгæвæрд армытъæпæ-
ны, йæ дæргъ ын барæгау, æмæ-иу
бирæ фæфидардæр йæ уæраг, хуым-
гæнæджы къабæзтæ-иу банкъард-
той нрг тых, ног хъарутæ. Кæд ъш
Дардыл фæзуат нæй, уæддæр æй
бонгæндыл нæ баивид. Иæ иу кæ-
ронæй йе ’ннæ кæронмæ цæугæйæ,
хуымыл лæугæйæ, сæрыстыр вæййы
зæххы фарн æм хæлар кæй у, ацы
сыджытæй йæ царды суадæттæ кæй
абузынц, уымæй.
Хадо дзæбæх хъуыды кæны уыцы
боны хабæрттæ. Йæ фыд цæндыл
фæбадт иудзæвгар, дурдзавдау, стæй
сындæггай схæцыд йæ сæрыл. Цал-
дæр боны цыма хуыссæдЖы хъæс-
тæ нæ фæцис, уыйау йæ цæстытæ
зылдысты туджы, сæ уæлæ равæрд-
та цахæмдæр фæлм æмæ нал зынд
сæ цæхæр. Лæг ныккаст хæлд ауæ-
дзы ’рдæм. Йæ фæлурс цæсгомы
нуæрттæ базмæлынц, стъæлфæгау.
Уæззау цæнгтæ æрзæбул сты уæхс-
чытыл. Лæг лæууыди, дурцыртау,
йе ’ргом ауæдзы ’рдæм, афтæмæй,
стæй бæрзондхъуыр морæ хæдоны
ирон æгънæджытæй суагъта цалдæр:
«Лæппу, ды ам фæлæу, галты ра-
хиз, æз дæм ныртæккæ зындзы-
нæн», — загъта æмæ зæххæй систа
галтæскъæрæн уис, йæ къæдзтæ йын
арæстытæ кодта, цæхгæр ’фæзылд
æмæ фæуырдыг кодта конд хуымы
дæлæмæ.
Хадойы зæрдæ фæхатыд цахæм-
дæр фыдбылыз æмæ дзы галтæ дæр
ферох сты, афтæмæй атындзыдта
йæ фыды фæстæ хъæуырдæм.
Цæуынц фыд æмæ фырт кæрæ-
дзи фæстæ. Лæг агуыбыр размæ,
тындзыдта кæм æнæконд, кæм та
конд хуымты даргъ къахдзæфтæй.
Р1æ зæвæт фидар æрсадзы фæлмæн
сыджыты æмæ иннæ къах рог айсы
размæ. Цъæх фæсмын галифейы
хъустæ куы размæ фæтасынц, куы —
фæстæмæ. Æрчъитæ-иу семæ фел-
вæстой фæлмæн сыджытæй æмæ-иу
æй спырх кодтой суанг зæнгбæттæн-
ты онг. Фæтæн уæхсчытæ, зына-нæ-
зына гуыбыргомау фæсонтæ, уæнг-
ты тых æмбырдгæнæгау, базмæ-
лынц сæхимидæг æмæ та уæд рахис
къух дæр æд уис фæхъил вæййы,
æртхъирæнгæнæгау, къахы фæдтæ
конд хуымы фæарфдæр вæййынц.
Лæг фæндаджы хъæбæрмæ куы
бахызт, уæд йæ цыд ноджы фæ-
тагъддæр, артуадзæг цæстытæ зæх-
хы ныхæстæй тындзыдтой йæ ра-
зæй, ха,тт-иу фехъуыст ’дæндæгт’ы
хъыррыст æмæ-иу уæд фелхынцъ
сты уадулты нуæрттæ дæр. Хуым-
гæцджытæй йыл амбæлд цалдæр,
фæлæ сæм нæ фæкаст, нæ сын рад-
та салам. Уыдон ын фæхатыдысты
йе знæт зæрдæйы хатт, фæлæ сæ йæ
бон афæрсын никæмæн баци комком-
мæ, æрмæст кæрæдзи фарстой цæс-
тæнгасæй, æргомæй. «Ацы лæг
æнæнхъæлæджы тызмæгæй нæ фæ-
цæуьг». Хадойы дæр фарстой, дæ
фыд цæуыл мæстыгъуыз у, зæгъгæ,
фæлæ йæ дзыхæй дзуаппы хуызы
иунæг сыбыртт дæр не схауд, æр-
47

мæст базмæлыдысты йæ уæхсчытæ,
нæ зонын, зæгъгæ, æмæ дарддæр
фæцæуæг.
Лæг кæрты аппæрста йæ уис æмæ
фæмидæг хæдзары, цæстыныкъуылд-
мæ фездæхт. Хадо йæ нал раййæф-
та, фæлæ чысыл фæстæдæр, хъæу-
бæстæй быпаты чи уыд, уыдон фæ-
дисы згъордтой дыууæ ’рдæм. Лæг
мæлгæ нæ акодта уыцы цæфæй, фæ-
лæ кусынæн нал сбæззыд. Хадойы
фыд уый адыл бахауд ахæстонмæ
æмæ пæ мард дæр нал сæмбæлд
хæдзарыл. Мад йæ хæдзæрттæ ауæй
кодта æмæ æрцард мæнæ ам, Рос-
томты фарсмæ.
Хадо, уыцы нывтæм кæсгæйæ, цы-
ма æрсабыр, æрхызт кæртмæ изæ-
ры зылдтытæм, фæлæ æндæр йæ
къах никуыдæмуал авæрдта, æддæ
куыстытæ ныууагъта йе ’мбæлтты
бар.
Уыцы æхсæв тарф рынчын æрбаци
йæ кæсдæр чызг. Медицинон хо йæ-
хæдæг дæр фæтарст æмæ æргомæй
бамбарын кодта, æвæстиатæй йæ
дохтыры æххуыс кæй хъæуы, фæлæ
куыд æмæ цы, уымæн йæ бон ницы
бацис ссæрфат кæнын, æххуыс ма-
шинæимæ баст кæй уыд, уымæ гæс-
гæ. Иунæг машинæ ис сæ хъæуы,
Ростоммæ æмæ уый дæр нæма ’рбаз-
дæхт йæ балцæй.
Хадо хæдзары къуымты рауай-
баузй кæыы адæргæй, рахизы уынг-
мæ. Æрæмбырд сты сыхæгтæ. Ны-
вæндынц алыгъуызон фæндтæ. Бæх-
тыл æй ахæссæм». «Ардыгæй йæм
бонмæ банхъæлмæ кæсæм». «Уæд та
нæм телефоны бастдзинад куы уа-
ид». Алчи дзырдта йæ хъуыды, фæ-
лæ дзы иу дæр уавæрæй фервæзы-
нæн нæ уыд пайда.
Хадо йæ цæст ахæссы сыхæгтыл,
хъæубæстыл, фæлæ йæм дзы ныфс-
джыкæй ничи бакаст, аххосджын-
тау, сæ сæртæ базилынц рынчыны
’рдæм.
Иугæр рынчынæн йæ бон куынæ-
уал уыд рыстытæ уромын, уæд ын
медицинон хо сарæзта цалдæр су-
дзины æмæ та бамбарын кодта,
æвæсткатæи йæ рынчындонмæ ала-
сын кæй хъæуы, уый.
Хадо рауади уынгмæ, сонтау йæ
цæстытæ азылдта мæйдары, скаст
стъалыджын арвы ’рдæм, йе ’ргом
аздæхта дзуары ’рдæм æмæ йæ мид-
зæрдæйы, лæгъстæгæнæгау, куырдта
амонд, æххуыс. Йæ ныхыл фæзын-
дысты хиды ’ртæхтæ, хурхы нарæг
ныххус. Бирæ нæ афæстиат уынджы,
афтæ йæм фæкаст, цыма йæ рын-
чын хъæбулæй йæхи аласта æмæ
уайтагъд фездæхт фæстæмæ, фæлæ
та æрхæндæг адæммæ кæсынæй йæ
уынгæг зæрдæ ноджы тынгдæр фæ-
талынг.
«Машинæ, машинæ» — чидæр хæ-
дзары фæмидæг цины хабаримæ.
Хадойы зæрдæ фестъæлфыд, рын-
чынфæрсæг адæм бахъæлдзæг сты,
райдыдтой хæдзарæй кæртмæ æд-
дæмæ-мидæмæ. • «Ростом æрбахæц-
цæ, Ростом æрбахæццæ». Чидæртæ
ацыд йæ размæ’хабар бамбарыны
тыххæй. Хадо бахызт иннæ хатæн-
мæ æмæ йæхи æруагъта бандоныл,
æппæт дæр ныууагъта адæмы бар.
Ростом уайтагъд равдæлон код-
та йæ машинæ, хæдзармæ дæр нал
бацыд, афтæмæй разылдта йæ ма-
шинæ æмæ чысыл фæстæдæр йæ
рухсы тынтæ фæаууон сты къуылды-
мы фæстæ.
Хадойы хæдзар аззад хасты хуы-
зæцæй. Æрсабыр кæрт, сых, хъæу.
Лæг рахызт кæртмæ. Йæ хæдза-
рæй калди рухс, фæлæ йæ сыха-
джы рудзгуытæ уыдысты, æдзæрæ-
гау, талынг. Бахæццæ гаражы онг.
Иæ дуæрттæ баззадысты гомæй,
фыртагъд-тагъдæй сæ нал фæци æх-
^æнæг. Хадо сæм бацыд хæ^тæг4,
иуы дзы бахгæдта, баиу æм кодта
иннæйы дæр æмæ сыл банцой код-
та, афтæмæй æрæхгæдта йæ цæсты-
тæ цахæмдæр стыр амонд æмæ хæр-
зпуæг æнкъарæгау.
/

шмштмшвт
БАХЪАТЫ НУГЗАР
КАДÆГ ДЗВЕНЕТЫЛ
Лирикон кадæг*
Арын дзы мæ фыд Иликъойы рухс
ном.
. Уазал ингæнты ’нцойад хъахъхъæнын,
Æз нæ рох мæрдтæй дарын карздæр хæс...
Рагон уадындзы схъистæ а-хъæуы
Уидзын...
Саразон уадындз — уазхъæлæс...
Зилын, радгæсау, зад уыгæрдæнты, —
Ам мæ уалдзыгон кадæг балвыстон...
Рагæй нал уыдтæн ам хуымгæрдæнты,
Цæвджыты ’хситмæ рагæй нал хъуыстон.
Растынц рагфынтæ...
Раст æнæгæнæг —
Сабыр узæлгæ...
Уарзт мæ басæтты...
Сонт уæрццы лæппын — уаз кæлæнгæнæг -
Рагæй н’ асимдта ам мæ карствæдты.
Кæс ныгъуылимæ...
Уый мæ фаззон у,
Стæхы ал’райсом ам йæ ахстонæй.
Сонт — нæ комы дон... Уый мæ нал зоны -
Уый мæ аргъау у...
Аргъау...
Уарзтон æй...
Сиды булæмæргъ рагон зарджытæ...
Тулдзыл бур сыфтæр мысы йе ’взонгад...
Æз куы разилын хъæуыл барджынæй,
Уæд йæ сау зæрдæ риссы ме знагæн.
Зонгæ уддзæф мыл, мадау, атыхсы, —
Райгуырд м’авдæны...
Дзуры ме ’взагыл...
Къулæй рох цæвæг ’рисын...
Нал тыхсын...
Уæд фыдохвæззæг бафты ме знагыл.
* Дзвенет. Знауыры районы Бахъаты хъæумæ æввахс рагон хъæууат. Кæддæр мын
мæ фыд Иликъо куыд радзырдта, афтæмæй ацы рæсугъд бынаты æрцардысты нæ фы-
дæлтæ .Фыццаг уырдæм куы ’рбафтыдысты, уæд сæм афтæ аив фæкаст æрдз, æмæ
йæ схуыдтой «Дзæнæт». Фæстагмæ хъæуыл баззад уыцы ном. Сæ сыхаг гуырдзиæгтæ
та йæ хуыдтой «Дзвенет». Ныртæккæ ма уыцы бынат зонынц тынг стæм адæймæгтæ.
4. «Фидиуæг» №11.
49

ХоСдзæуттЫ разæй даргъ уйс ахæссьШ, —*
Зарын:
— Уыгæрдæн уый куы ныссатæг!..
Уæд йæ къонайыл — къона сагъæссаг,
Ме знаг бакæны сау тырысатæ.
Рагон фæндырыл сонтæй сахуыр дæн, —
Мæн йæ уаз мыртыл, уадау, ахæссы...
Мæй куы ратулы арвыл махæрдæм...
Ме знаджы цырагъ йеуæд ахуыссы...
...Мæнæ разтыргъы уарди бакъули,
Уый æнæдонæй асæрд арвыста.
Ныр æвзист таутæ уадзы а-къуыри,
Хур æм ракасти, —
Дон дæр банызта...
Цин æм бахъардта,
Маст дæр банкъардта,
Мæнæ каугæрон бакъуым а-зымæг...
Ныр йæ даритæ хурмæ ракалдта, —
Райхъал уадындзы уазмыр хъазынмæ.
Ацы саджил тулдз ’нусты батыдта,
Нарты фат æмæ нарты аргъауау.
Сыгъд Джугъелийы судзгæ арты дæр:..
Арвмæ сбыцæуи...
Арв ныл ма ’рхауа...
Уый Джугъелийæн хъалон бафыста,
Ивгъуыд уддзæфæй цыма баризы....
Судзгæ стъалытæ, уазхъуыр бабызтау,
Ныр йæ къалиутыл гуырынц ализæр.
Сонт мæ нымд балцы æз куы рæдийын...
Ацы дзуарæй курын мады ’ххуыс...
Дзуры цины уац...
Дзуры радио,
Ам æрымысын æз мæ мады хуыз.
Ам Октябрь у азты райдиан, —
Ам Октябыры Ленин ’рымысыд...
Ленины ’взагыл дзуры радио, —
Ам «Аврорæйы» уаззæл сыхъуысы...
Ам Октябры зонынц иууылдæр
Хъæуы хисдæрæй,
Хъæуы кæсдæрмæ...
Ам бæргæ уыдтæн иухатт зиуы лæг,
Ныр ысхалас дæн митау къæсæрмæ.
Чи мыл узæлыд абон хъæугæрон, —
Фыд мæнæн нал ис...
'Нæмад сидзæр у...
Ацы судзгæ маст ныр куыд хъæр кæнон, —
Цал ’мæ цал баззад ам хæнт сидзæрæй.
Цал нæм байсæфти хæсты азары,
Цал...
Иæ судзгæ арт цалæн банымæг?!.

Мæнæ комЫ дон уымæн нал зарУ, —
Азар, хохаг дон...
Кадæг ранывæнд.
Ам мæм уалдзыгон судзгæ топпы хъæр,
Сонт къæбылайау, тоны фæндагмæ...
Къахынц арæнтыл сау акъоппытæ...
Æмæ фестъæлфын...
Кæд нæуæндаг дæн...
Хъæуы саударæг бады сагъæсты, —
Рейганы дæр Гитлер рахоны...
Мады удæнцой баззад сау хæсты, —
Мысы алчидæр ам йæ балхоны!
Цал идæдз усы ’ркæуы абон дæр
Афтид ингæнтыл ам, нæ уæлмæрды,
Цал фæиппæрд ис ам йæ амондæй...
Алкæмæн дæр сæ уый нæуæг мард у.
Ам мæ ивгъуыды æз куы фемысын,
Уæд мæ уадултыл цæссыг фемæхсы.
Фæлæ зæрдæйы сагъæс не ’хъуысы, —
Цауд.дæн...
Дзурынмæ ме ’взаг не ’рæхсы.
Уазал ингæнты ’нцойад хъахъхъæнын,
Æз нæ рох мæрдтæй дарын карздæр хæс...
Рагон уадындзы схъистæ а-хъæуы
Уидзын...
Саразон уадындз — уазхъæлæс.
...Зилын, радгæсау, зад уыгæрдæнты, —
Ам мæ уалдзыгон кадæг балвыстон...
Рагæй нал уыдтæн ам хуымгæрдæнты
Цæвджыты ’хситмæ рагæй нал хъуыстон.
* * *
Райгуырд хуры тын рухссæуæхсидыл,
Райгуырд,
Ног чындзау, тыргъы разылди.
Уазмыр æхсæрдзæн ныр кæм æхсиды...
Уым мæ рог уалдзæг æрхыл хъазыди...
Ныр цæмæн кæны рындзыл тарытæ —
Хивæнд сабийау, уыцы азивæн...
Ме ’рттиваг хъæндил расты тары дæр, —
Уый мæ агурæг тыргъы разилы.
Уымæ цинæмхиц æз бæлгæ цыдтæн,
Маргъау рагбонтæм тахтæн, басæттон...
Ам ыстырбонтæм æз бæргæ цыдтæн...
Ам мæ мады ’взаг, ам æз базыдтон.
Мады майрæмæн кувын абон дæр,—
Æз нæ рох мæрдты динæй разы дæн...
Мигътæ, сау мигътæ, фесты аууондар,
Фæлæ се ’скъуыдтæй ивгъуыд разыны...

Мæнæ хъандзылы,
Ахызт асинтæм...
Ам фæлæгæрста, цымæ хъæпæнУ...
Тыргъы рог уддзæф азылд, асуйтæ...
Уый æгомыг у, —
Уый цы хъæр кæны.
Ам Октябры хур æрæндавы...
Фурдтæ рахсидынц...
Фæлæ баргъæвсын.
Ам лæджы хъысмæт мæн æрæндавы, —
Ам сæ райдиан ис мæ сагъæстæн...
Ам сæ райдиан...
Ис сæ кæрон дæр,—
Ам Октябры...
Ацы надвæдты...
Ам— мæ зарын дæр... Ам мæ — кæуын дæр...
Рагбонты уарзт мын ’рæнцой нал дæтты...
* * *
Ныр Октябрь у...
Быдыр базмæлы...
Уæрцц йæ лæппынты сайы фæсвæдты.
Зарæг ’нæрынцой, зарæг азæлы...
Хæтæл й’ астæуыл уæд куы фæсæтты...
Мæнæ иу фадыг фæсхъæу... Цъайбадæн...
Уый — мæ фыды хай...
Уый æнæкуыст у.
Нæй, нæ басгуыхти ацы цъалайы,
Рагон таурæгъ у...
Уый æнæфыст у.
Иугæр бахордтон ард фыды зæххæй, —
Уæд мæ бæллицтæн фесты ахæстон.
Дуртæ уидзынмæ ардæм ’рыздæхтæн,—
Абон дæр та дзы иу хæс ахастон.
Кауы быцæутæн риссынц с’ астæутæ, —
Атасыдысты дæлæ былæрдæм.
Акъахвæд кодтой хуымы астæуты,
Ам зæнджын æмæ, ам æдылы дæр.
Кау кæм фæныллæг, хизыц ууылты,
Ам æнæмæтæй...
Фосæн — хизæндон.
— Ма федзæрæг уæм!
Схæцын кувынтыл
Æз мæ хъысмæтæн. Уый мын хивæнд у.
...Зын,
Куыд зын вæййы дардæй цард мысын! —
Риссын...
Афтæ у,
Æрдз æй рауагъта.
Ам мæ буц фыды уынæр нал сысы —
Уый бæргæ уыдис хъæуы разагъта.

Æз йæ цæвæджы ’хситмæ фестъæлфын,
Ахсын уыцы зæл,
Риумæ бахъары...
Мæн мæ сонт фынтæ ардæм фескъæфынц...
Æз ныййарæджы ад ам банкъарын.
Ам йæ уды хъарм,
Ам мæ гыццийæн...
Махæн уый фæстæ карк къуыртт нал кæны.
Æз нæ бафсæстæн абон уый цинæй, —
Чи мыл узæлы?..
Мад цы ад кæны?!
* * *
Æз мæ уалдзыгон уарзтæй расыг дæн, —
Кувын йе ’рцыдæн æмæ йæ ацыдæн.
Нæй, нæ базыдтон азты асыллынг,
Афтæ ахъуызы, афтæ алцы дæр.
Хъæдыл бур сыфтæр баргъæвст, баризы,
Баци катайаг...
Баци хины бæрн...
А-зæр чи зары ам уæлахизыл...
Хъусын фæззæгмæ,
Судзын хинымæр...
Нæй, мæ зæрдæмæ ам цæй рухс кæлы! —
Бахус ’нæдонæй ам мæ къабузæг...
Бады хъулон цъиу уынджы хус кауыл,
Мысы уалдзыгон хуры баузæлд...
Уый кæй куыдз рæйы афтæ,
Макуы дзы
Мацы загъдæуа,
Тоны къæсæрмæ...
Ардæм чи ’ркодта сау æрра куыдзы
Мæнæ...
Систа мæ топпыкæсæнмæ.
Мæнæ тоны мæм...
Хион нал зоны...
...Эхх, æдылы куыдз!
Чи дæн?..
Базон мæ.
Рагæй нал федтон ам мæ уарзоны...
Бастъæл...
Не ’рцыдтæн ардæм хъазынмæ...
Мæнæ ацы кау...
Мæнæ ацы кæрт...
Ам ...Мæ райгуырд мын зоны ацы фахс... ,
Хъуысы «Алолай...»
Ам нæ банымæг
Уый сидтмæ цæуын ардæм, ацы ’ввахс.
Ам æз хицау дæн,
Ам йæ къæйтæ дæр
53

Хатынц ме ’сулæфт,
Дзурынц ме ’взагыл...
Æз мыдыбындз дæн — стæхын къæртайæ...
Бон уæд саударæн фесты ме ’знагæн...
Циу хуыздæр хорзæх раттын мады бон —
Бацамыдта мын уарзын авдæнмæ.
Кады нысанау, ам æрвады ном
Æз мæ зæрдæйы хастон адæммæ.
...Ныр кæй къух райсон ам æмбæлæггаг...
Цæй!..
Нывонд уæрыкк фестон уарзонæн!..
Уазæг никуы цыд махæй нæлæггад,—
Ныр нæ уазæджы хуыз дæр нал зонæм...
Уæд куыдфæнды дæр...
Нæу мын хъауджыдæр...
Фæлæ мæрдтæ та?!.
Уæд цы зæгъдзысты?!
Уæуу!..
Нæ мæрдтæ та, рагон хъарджытау,
Ам, иронвæндаггæнгæ, здæхдзысты.
...Рагон уадындзы схъистæ а-хъæуы
’ Уидзын, саразон уадындз, уазхъæлæс.
Уазал ингæнты ’нцойад хъахъхъæнын, —
Æз нæ рох мæрдтæй дарын карздæр хæс.
Эхх, дзæгъæл хъæвдын!
Макæ...
Ма мæм тон...
Æз дæуæй раздæр цардтæн а-бæстыл.
Ам мæ ныййарæг мады бавæрдтон, —
Ам...
Мзæ ныййарæг мадау бауарзтон...
Ныр мæ рагбонтæм мæн куыд фæхæссы
Йе ской, уалдзыгон хуры ракастау...
Ам мæ буц фыды ингæн уæлвæзы —
Бацард
Аргъæутты баззад раг мастау.
Ам Борсæйы цот хъалон бафыста,,
Тугæй бафыста хъалон Германы.
Ам Бетъайы ном хъуамæ бафыссон
Рагон Дзвенеты...
Рагон Ерманы...
Уыд Бургъустаны сахъ фæдисонтæй...
...Кад сæ рухс нæмттæн...
...Хъæу сæ фемысы.
Ам нæ рох мæрдтæ,
Раг æмбисондау,
Растынц зиугуысты, растынц ерысы.
Ам Русикъойæн ныр йæ карæн дæн..,
Ам Графы ном зонынц иууылдæр,
Уый легендæты бацард арæныл...
Дм Идокъомæ хъусын зиуы цæр,

Лм сæууон æртах судзгæ цæссыг у,—
"Нæфыст таурæгътау, хæхтыл атайы.
Рагон Дзвенеты уый нæ мæсыг у,
Ракалд...
Дурты бын баззад катайы.
Зилын Дзвенеты... Ам нæ «Дурты бын»
Уазал ыстджытæ тизынц абон дæр.
Бирæ сыл ыскаст, бирæ хуртæ дæр,
Федтой цин æмæ федтой саубон дæр.
Эхх, дзæгъæл хъæвдын!
Макæ, ма мæм тон,
Æз дæуæй раздæр цардтæн а-бæстыл,
Ам мæ ныййарæг мады бавæрдтон.
Ам...
Мæ ныййарæг мадау бауарзтон...
Ныр мæ рагбонтæм мæн куыд фæхæссы
Йе ской, уалдзыгон хуры ракастау...
Ам мæ буц фыды ингæн уæлвæзы —
Бацард...
Аргъæудты баззад, раг мастау.
Ам мæ фыдæлты кадæг баззади,
Уымæ — рыздæхтæн,
Ууыл цин кæнын.
Ам мыл базыртæ уымæн базади —
Зхх, æдылы куыдз,
Ды цы ми кæныс?!.
* * *
...Райгуырд малусæг,
Кæмттыл уый цинæй
Райхъал — зары та уаз Джызæлы дон.
Чи нæ бафсæсти мады дзидзийæ,
Уый цы ’рымысдзæн ам йæ зæры бон.
Чи нæ бафсæсти уалдзæг уарзынæй,
Уый цы ’рымысдзæн хорзæн ныхасы,
Хур фæдæлкъуылдым æмæ нал зыны,
Фæлæ хуры рухс хæхты н’ахуыссы.
Майы къæвдамæ райхъал ме ’взонгад,
Райхъал уардийау буц—æнæмæтæй.
Судзы уæлвæзы мæнæ ме ’взонг арт, —
Зилы фарнимæ ам йæ нымæты.
Фыны фестъæлфы
Сæныкк —
Дзидзидай,
Баззад сидзæрæй,
Уасы хизæны.
Хур æрирвæзы уæлæ цъититæй,
Æмæ баззайы ам æризæрмæ,
Ам мæ зæрдæмæ катай бабырсы,
Майы къæвда мын фестад хуысарау,

Ам мæ гыццийы уынæр нал хъуысы, —
Ам йæ сау ингæн бамыр хуссары.
Мг алы ацыд дæр. Æмæ м’ алы ’рцыд
Мæнæ хъæуы бын алхатт хъахъхъæдта,
Фæлæ ацы хатт уалдзæг нал æрцыд, —
Куыдз мæм рабырста...
Нал дæн а-хъæуккаг.
\м мæ дугъон бæх рагъыл нал хизы, —
Цин йæ мыр-мыраг... Цин йæ уасын дæр...
Дард фæндаггонау тыргъмæ бахизын,
Чи ма мæ зоны, —
Мæстæй расыг дæн.
Мæнæ аргъæуттæ...
Чи сæ ’рымысыд?..
Чи сæ сфæлдыста, —
Ам сыл рахæст дæн.
Ам мæ рагбонты уынæр сыхъуысы,
Æмæ уымæн дæн æз сæ ахæсты.
Уыдзæн ма.
ЙВК**№»

ЦХУЫРБАТЫ УАСДЖЕ
ХÆДЗАРАРАЗДЖЫТÆ
Радзырд
Иуизæр Газан йæ каистæм уы-
дис уазæгуаты хъæуы æмæ йæ усы
фыдæн афтæ:
— Бар мын куы ратиккат, уæд уæ
дыргъдоны кæрон саразин ахæм рæ-
сугъд уæладзыг бæстыхай æмæ йæм
адæймаг кæсынæй не ’фсæдид.
— Бар та дын чи нæ дæтты, иу-
уылдæр дæу не сты, сиахс лæппу-
йæ хъауджыдæр нæу, фæлæ мæнæ
нæхи хæдзæрттæ афтид куы сты.
Мæхи лæппу горæты балхæдта хæ-
дзæрттæ. Æз та, кæсыс, зæронд
лæг, ардыгæй райсоммæйы фаг дæн.
Намæ дæ горæты хицау куы хонынц,
уæд иу зæххы гæппæл райсын дæ
бон нæу, хæдзар кæм саразай ахæм
бынат? — Зæронд лæг Темыр йæ
сиахсмæ æдзынæг ныккаст, цым^
йын йæ чызгмæ усгур абон æрцыд.
Темыры зæрдæ йæм фехсайдта,
йæ сиахс Газан дзы цыдæр хъуыд-
даг кæй сусæг кæны, æмæ та йæ но-
гæй афарста:
— Æргом мын цæмæннæ зæгъыс.
Газанæн йæ ныхас фергом:
— Дæуæй та цы сусæг кæнон?
Фыды бынаты мын ды дæ, æмæ дын
æргомæй зæгъын: æхца мæм тынг
бирæ ис... æфснайæн лагъзмæ хæс-
сын сæ нæ уæндын, уæдта мæ афтæ
бафарстой: «Кæм дын уыдысты?»,
уæд цы хъуамæ зæгъон, искуы сæ
арф ран бафснайон, æмæ уæдта æх-
цайы реформæ рауагъта хицауад,
^арæты паддзахады яæдзары ц^
рын, дæхæдæг æй зоныс. Мæхи рай-
гуырæн хъæуы дæр сарæзтон стыр
галуан, зæры бон пенсийы куы ацæ-
уон, уæд кæм цæрон, ахæм ран.
Раст зæгъгæйæ, мæн хæдзар нал
хъæуы, фæлæ цæмæй ме ’хцатæ ма
фесæфой, уый мæт мæ ис.
г- 0? дæ рынтæ ахæрон, афонмæ
дæр мын æргом загътаис æмæ дын
æз дæр раст дзуапп радтаин. Са-
раз дзы, сараз! Нырма æз дæн хи-
цау мæ хæдзары дæр æмæ мæ
дыргъдоны дæр. Æз афтæ фен-
хъæлдтон, мæ ущргъдоны хæдзар
уый тыххæй аразыс, цæмæй йæ
стæй ауæй кæнай. Æмæ уый тых-
хæй зивæг кодтон. Æгайтма дæ бон
хæдзар аразын у. Фæлæ хæдзар кæй
номыл сфидар кæнынмæ хъавыс?
— Дæ номыл, кæнæ дæ фырты
номыл. Кæд сымах нæ разы’кæнат,
уæд та ме ’мсиахсы номыл, кæд ба-
хъæуа, уый сæр, уæд. Нырма уал
никæй номыл7 уыдзæнис. Кæй цы
хъыгдары дыргъдоны ’хсæн. Фæлæ
уæ исчи куы фæрса, уæддæр мæ кой
ма скæнут, уæхи йæ хонут. Æз тæк-
кæ райсом æрбаласдзынæн арæзта-
дон æрмæг, туфдур æмæ хъæдыр-
мæг. Цалынмæ стыр бынаты дæн,
уæдмæ фæцырд хъæуы. Науæд «кля-
узниктæ» æгæр сбирæ сты, фыссынц
æхсæвæй-бонæй æмæ, гæнæн ис, мæ
бынатæй мæ сисой.
— Æмæ дæ цæй тыххæй сисдзыс-
ты? Уæд мын сæ хæдзæрттæ фехæ-
лæнт, кæд дзы дæуæй хуыздæры нæ
б’а^ромдзысты кæнæ дæуæй раст-
дæр нæ бакусдзæнис. Бæстæ у фысы
фæхсыны хуызæн, æмæ йæм чи куыд
æххæсы, афтæ йæ чъепп кæны.
— Хорз, мæ хур, хорз!
— Цæй ма, цы фæдæ? Уæдæй ныр-
мæ цы ми кæныс? Фынг æрæвæр,
ферох дæ ис, уазæг дæм ис, уый?
Æфсин, йæ мидбылхудгæ, хæдза-
рæй рахызт.
— Бузныг, уый бæрц мæ не ’вдæ-
лы. Стæй дысон фыдныуæзт бакод-
тон æмæ мæ зæрдæ ницы агуры.
Уазджытæ нæм уыдис æмæ семæ
æнæабадгæ нæ уыди, уæд^ цы?
57

;Адæми|мæ цæрын хъæуы, цæрыь,
Цæй хæрзбон ут, — загъта Газан
æмæ фæцæуæг.
— Мæ сæр амæла, уыцы лæппу
гаёххормагæй афардæг, — сдзырдта
Ацырухс æмæ йæ лæгмæ бакаст. —
Цытæ дын дзырдта уый бæрц? Ахæм
ныхасгæнагæй йæ куы нæ зыдтон?
Темыр йе ’фсин Ацырухсæн ра-
дзырдта, йе ’сиахсы æрбацыды ха-
бар цы хъуыддаджы фæдыл уыди,
уый.
— Æ, йæ нывонд фæуон Газанæн,
сæрæн сиахс у, сæрæн, фæллой йæм
йæхи къахæй цæуы. Дуры гуыбы-
нæй дæр йæ тонайы хай ракæн-
дзæн./ Чызг дзы тынг райтонд у,
уæдæ мæнæ иннæ сиахсы хуызæн
æгуыдзæг у. Мæ уд йæ нывонд, Га-
зан йæ къах нæ къæсæрæй цы бон
æрбавæрдта, уыцы бонæн, — разы-
йæ загъта Ацырухс.
— Æй, усай, ды цин кæныс, фæ-
лæ хъуыды нæ кæныс. Нæ фыдæл-
тæ афтæ дзырдтой, уырдыг кæм уа,
уым хæрд дæр вæййы, зæгъгæ. Æз
уымæй уый зæгъынмæ хъавын, æмæ
бирæ фæллой кæм хæссы, уым, гæ-
нæн ис, æмæ исты фыдбылыз дæр
æрхæсса...
Мæ фыдбылыз дæ хай, кæд ын
æз нæ дзурын, æрбахæсс мæм фæл-
лой. Намæ мæ чызг афтæ куы дзырд-
та, йæ хорз куысты тыххæй, дам,
ын цалдæр хæрзиуæджы радтой,
уæд ма цæй фыдбылызæй у тас?
— Цæй, нæхæдæг уæддæр баси-
хор кæнæм, — загъта Темыр æмæ
фынгмæ æввахс æрбадт. Ие ’фсин
Ацырухс ын иу сæны агуывзæ йæ
разы авæрдта.
— Цæй, ацы цард нын хуыцау нæ
къухæй макуы байсæд. Нæ сывæл-
лæтты æмæ не ’сиæхсты цæрæнбон
бирæ уæд.
Сихоры фæстæ лæг æмæ ус
щырръдонмæ ацыдысты, фæткъуы-
бæлæсты бынты дыргътæ уидзынмæ.
Кæсынц æмæ арæзтадон æрмæ-
джытæй йемыдзаг машинæтæ дыргъ-
доны фарсмæ æрлæууыдысты.
«Ме сиахс куыд сæрæн у, æрба-
шаста арæзтадон æрмæг, мæн Ыа
ма фæрсгæ кодта, æвæццæгæн мæ
фыртимæ ныхасгонд уыд, фæлæ ма
мæн та хынцфарст цæмæн кодта?»—
хъуыды кодта Темыр.
Дыккаг бор дыргъдон æмэезмэедд
фестад, хæдзар аразын райдыдтой.
Кусджытæн, æвæццæгæн, сæ куыс-
.тымыздæй сæ зæрдæ радис, æмæ
æхсæвæй-бонæй куыстой. Цалдæр
бонмæ хæдзары къултæ амад фесты,
æрæмбæрзтой йын цинк зестæй йæ
уæлхæдзар дæр.
Хæдззры сæр æмбæрзт цы бон
фесты, уыцы бон хъæусоветы сæр-
дар Дзерассæ æрбацыд æмæ фæр-
сы Темыры:
— Ацы хæдзар чи аразы?
Темыр исдуг фæтыхст, стæй афтæ:
— Мæ фырт.
Дзерассæ раздæхт æмæ ссардта
Темыры фырт Леуаны æмæ йæ фæр-
сы?.
— Ацы ног хæдзар ды аразыс?
— Æз? Нæ, мæнæн уæртæ мæ фы-
ды арæзт хæдзар бæхы дугътæ
куы у. Нырма йæ ацыаз куы сцал-
цæг кодтон, уæд мæ æндæр цæмæн
хъæуы?
— Омæ уæдæ кæй у? — ногæй
афарста Дзерассæ.
— Уæдæ æмæ ме сиахс Газзны,
фæлæ ды цы слест кæныс, иннæ
хъуыддæгтæ аскъуыддзаг кодтай?
— Лæпгёу, уæлдай ныхæстæ ма
кæн. Æз хæсджын дæн, цæмæй зо-
нон, ацы хъæусоветы зæххыл цы
цæуы, уый.
Дзерассæ йæ ныхас нæма фæцис
’Леуанимæ, афтæ æрб|ахæццæ стМ
уæзласæн автомашинæтæ, сæ иуы
цемент, иннæйы уæлæ агуири. Сæ
хæдфæстæ æрбахæццæ Газан дæр
йæ рог автомашинæйыл. Леуан æй
куы ауыдта, уæд ын æхсызгон уыд
æмæ Дзерассæйæн афтæ:
— Уæртæ, гъе, хæдзары хицау
æмæ дæхæдæг йемæ дзур, — Леуан
фæцæуæг.
Газан рахызт автомашинæйæ, са-
лам радта Дзерассæйæн æмæ йæ
кусджытæн ацамыдта, цемент æмæ
паркет кæм бафснайдтаиккой, уыцы
бынатмæ.
Дзерассæ нырма кæд ницы дзырд-
та, уæддæр æй Газан æмбæрста,
хорз хъуыддагæн кæй нæ лæууыд
уым æлхынцъæрфыгæй æмæ цæуы-
ныл стагъд кодта.
— Цæй, ныр уал æз цæуон æмæ
та уæ сом абæрæг кæндзынæн, —
загъта Газан æмæ йæ автомашинæ-
йыл сбадынмæ куыд хъавыд, афтæ
йæ Дзерассæ фæурæдта:
— Бахатыр кæн, Газац, фæлæ ацц
кæдзар кæй у?
58

— Мæ фыды фыд Цамелы, — тыз-
мæг хъæлæсæй дзуапп радта Га-
зан.
— Хынджылæгыл нæ дæн, нæ,
æцæг дæ фæрсын, — ногæй сдзырд-
та Дзерассæ.
— Хæдзар у, дыргьдон кæй у,
уый. Æз гакк-кукк нæ дæн æмæ ис-
кæй дыргъдоны æйчытæ не ’фтау-
дзынæн.
• — Омæ, уæдæ, ды цæмæн ласыс
арæзтадон æРмæг ардæм, кæд хæ-
дзар дæу нæу, уæд?
— Цæмæн, цæ, се сиахс дæн æмæ
сын æххуыс кæнын. Бар мын нæй
мæ каистæн баххуыс кæнон?
— Æмæ мыл цы бустæ кæныс,
мæнæн бафæрсыны бар нæй?
Газан йæ автомашинæйы сбадт,
мæстыйæ ма сылгоймагмæ радзырд-
та:
— Дæхицæн сбад, æндæра дæ дæ
куыстæй фæсурын кæндзынæн, —
стæй шофырæн цæстæй ацамыдта
æмæ автомашинæ йæ бынатæй фен-
къуыст.
— Уæдæ фенæм, кæддæра чи кæй
фæсурын кæнид, — тызмæгæй дзуапп
радта Дзерассæ æмæ йæ куыстмæ
фæцæуæг.
* ♦ *
Рæстæг цыдис, Газан йæ хæдзар
арæзт фæцис, фæлæ Дзерассæйы
хъаст ахæццæ суанг областы хи-
цæутты онг. Областы хицæуттæ
къамис равзæрстой Газаны хъуыд-
даджы тыххæй æмæ йæ аххос-
джын кодтой бирæ цæмæйдæрты.
Тынг старстис, æддæгуæлæ хæдзар
кæй сарæзта, уымæй æмæ бафарста
йæ хæлар Закайы. Уый, закъæттæ
хорз чи зыдта, ахæм лæг уыдис
æмæ Газанæн бафæдзæхста!
— Дæ хъуыддаг æцæг тæссаг у,
æмæ цæмæй аирвæзай, уый тыххæй
дæ каисты зæронд хæдзар ныппырх
кæн æмæ сæ дæ ног хæдзармæ ба-
лидзын кæн, æндæра дæ исчи куы
бафæрса, уæд цы зæгъдзынæ, иу
амонд дæ уыди æмæ дæхиуыл фи-
Дар нæу.
— Бузныг, — цыбЫр дзуапп рад-
та Газан æмæ атындзыдтаудаистæй
йæ каистæм рог автомашинæйыл.
Шофыр æмбæрста, ам хъуыддаг
скъуыддзаггæнæг рæстæг кæй у,
?емæ афтае тагъд цыдис ^втома-
шинæ æмæ Газанмæ афтæ кастис,
цыма тæхгæ кодта.
Ныххæццæ Газан йæ каистæм.
Уым зæрæдты йеддæмæ никæй
ныййæфта æмæ сын хъуыддаг бам-
барын кодта.
Зæронд лæг æмæ зæронд ус тынг
мæт кодтой, фæлæ сæ хæдзар нып-
пырх кæныныл не сразы сты.
— Омæ уæдта ног хæдзар хица-
уад байстой, зæронд та пырх куы
ныккæнæм, уæд ма цæргæ та кæм
кæндзыстæм? Æнæхæдзарæй азы-
мæджы уазалы мæлгæ дæр акæн-
дзыстæм, — дзырдта зæронд лæг...
— Æй, мæ чызг, фæлтау дын мой
кæнын куыникуы бантыстаид æмæ
æнæ мойæ дæ фыды хæдзары куы
баззадаис, — бустæ кодта мад чыз-
гæн. Сæ чызг Мæдинæт та лæгмæ
фездæхтис æмæ йын алывыд фæ-
калдта.
— Ацу, ды дæр зыд æмæ кæрæф
дæ. Æфсис дын ницæмæй уыд, æн-
дæра ма дæ цæмæн хъуыдис ацы
хæдзар?
Газан дæр сырдау йæ алыварс
аракæс-бакæс кодта, стæй афтæ:
— Уæдæ æз кæд ацы хæдзарæн
æцæгæлон дæн, уæд сæ ныууадз-
дзынæн усæй, сывæллонæй æмæ
ацæудзынæн Уырысмæ. Æмæ сы-
мах цæрут уæхицæн, куыд уæ фæн-
ды, афтæ, кæд аххосджын æз дæн,
уæд цæуын, хицæн кæнын.
Бинонтæ тарстгъуызæй кæсынц
кæрæдзимæ, цыма сæм сырд бап-
пæрстæуыд, уыйау сæ кæрæдзи ми-
дæг систы, сæ иу иннæйы азым
кодта.
Темыр æмбаргæ лæг уыдис æмæ
ныхас йæхимæ айста:
— фæлæуут ма, кæрæдзимæ бай-
хъусæм, кæрæдзийы бамбарæм, цæ-
мæй знаджы фæндиаг ма фæуæм.
Бинонтæ фæсабыр сты æмæ æн-
хъæлмæ кастысты, Темыр дарддæр
цы зæгъдзæнис, уымæ. Уый йе
’ргом аздæхта сиахсы ’рдæм æмæ
йæ басЬарста:
— Ныфс дæ ис, зæронд хæдзар
куы ныппырх кæнæм, уæд нын ног
хæдзар баззайдзæн, уымæй? Уæд æз
разы дæн.
— Ныфс мæ куы нæ уаид, уæд æз
уе знаг дæн æмæ уын фыдæнæн аф-
тæ кæнын? Сымах зæронд хæдзар
куынæ ныппырх кæнат, уæд мæн æр-
цахсдзысты. Æмæ кæд мæныл нæ
мæт кæнут, уæд уæ чызг аемæ йæ
59

сывæллæттыл уæддæр ахъуыды кæ-
нут.
— Æмæ зæронд хæдзар ныппырх
кæнын дæуæн цы феххуыс уыдзæ-
нис?
— Цы, цы, уæд ног хæдзар схон-
дзыстут уæхи арæзт æмæ мæн нал
аххосджын кæндзысты. Æз аззай-
дзынæн фæсвæд. Бахъаст мыл код-
той областы хицæуттæм æмæ тынг
тæссаг уавæры дæн. Гæнæн ис, ахæс-
тонмæ дæр бахауон. Æмæ мæн мæ
хи мæт нæй, фæлæ мæ сывæллæтты.
— Кæд дæ æндæр ницæмæй азым
кæнынц, уæд ма тæрс. Куыд нын
бацамонай, афтæ бакæндзыстæм, —
загъта Темыр æмæ йæ бинонтыл йæ
цæстæнгас ахаста.
— Æфсин фынг æрæвæрдта, фæ-
лæ хæрын никæй фæндыдис, чысыл
цыдæртæ ма аныхæстæ кодтой æмæ
Газан йе ’фсин Мæдинæтæн афтæ:
— Цом, нæ цæуыс?
— Нæ, æз райсом ацæудзынæн,
æрмæст-иу мæм машинæ рарвит.
— Хорз, — цыбыр дзуапп радта
Газан æмæ рацыд йæ машинæмæ.
— Цæмæннæ ацыдтæ йемæ? —
афарста мад йæ чызджы.
— Нæ йæ фæндыд æмæ уымæн.
— Цæмæннæ йæ фæндыд?
— Цæмæннæ, цæ, æндæртимæ хæ-
ты. Æмæ мын кæд фæллой бирæ ис,
уæддæр мæ зæрдæ райгонд нæу. Мæ
сывæллæтты тыххæй, æндæра æз
йемæ нæ фæцæрин...
— Уæдæ нын æй раздæр цæмæн-
нæ дзырдтай æмæ йын йæ ныхасыл
ма сразы уыдаиккам хæдзар нып-
пырх кæныныл, — къахæджы ныхас
кодта мад.
— Нæ, нæ, хæдзары тыххæй уæ
ныхас куы аиват, уæд æй ме ’фсон
фæкæндзæнис æмæ мæ амардзæн-
ис.
О, хæдæгай, хæдзар кæд пырх-
кæнынмæ хъавы, уый æз нæ бам-
бæрстон.
— Сом æхсæв, раст кæркуасæнты,
адæм фынæй куыд кæной, афтæ,
фæлæ схуыссæм, райсом нын бирæ
куыст ис. Зæронд хæдзары мигæнæн-
тæ ног хæдзармæ бахæссын хъæу-
дзæн.
(Мад уæлдай ницыуал сдзырдтЬ
æмæ ацыд йæ хуыссæнмæ.
Дыккаг райсом бинонтæ сыста-
дысты, аходæи бахордтой æмæ ми-
гæнæнтæ хастой зæронд хæдзерæц
ног хæдзармæ.
§9
Æрталынг, афтæмæй æфснайд
фесты æмæ æнхъæлмæ кастысты Га-
заны æрбацыдмæ.
Раст фæсахсæвæрты Газан æр-
бахæццæ дыууæ булдозеримæ, æмæ
куыддæр хъæубæстæ æрфынæй сты,
афтæ булдозертæ сæхи ныццавтой
зæронд хæдзары къултыл æмæ сæ
пырх кодтой.
Хъæубæсты цæрджытæ хæдзары
гуыбар-гуыбурмæ фехъал сты. Сæ
дарæс акодтой æмæ алчи йæ кæрт-
мæ рауад, чи та фæдисы уад ракод-
та уынгмæ.
I Темыры бинонтæ сæ ног хæдзары
бамбæхстысты æмæ сæ дуармæ ничи-
уал ракаст. Хъæр, цъæхахст сарæх
сты. Сыхæгтæй сæ чидæр æлгъитгæ
дæр фæкодта: «Æхсæв сыл нал бон
кодта. Боныгон æй цæмæннæ пырх
кодтой? Нæ хæдзæртты нæ улæфын
дæр нал уадзынц, мард рахæссой
сæ ног хæдзарæй. Намæ цæмæн
пырх кæнынц ахæм хорзарæзт бæс-
тыхай, нырма йæ фарон куы сцал-
цæг кодтой, уæд?»
Булдозеристтæ сæ хъусгæ дæр нæ
кодтой, афтæмæй пырх кодтой хæ-
дзары къултæ æмæ стæй та дуртæ
хафтой алырдæм, мæнæ мусы зы-
гуым куыд хафынц, афтæ...
Иу-цалдæр сахаты фæстæ афтæ
алæгъз кодтой хæдзары бынат æмæ
лæг загътаид, цæрæнбонты дзы хæ-
дзар нæ, фæлæ хуыдон арæзт дæр нæ
уыдис, ноджы дзы цæйдæр талатæ
асагътой æмæ парчы хуызæн ра-
зынд.
Бон цъæх кæнын райдыдта æмæ
булдозертæ дæр хъæуæй рацыдыс-
ты горæты ’рдæм- Дзæбæх куы
’рбабон, уæд дысоны хуыссæгхъæл-
дзæг адæм ногæй æмбырд кæнынц,
хæдзар кæм ныппырх кодтой, уыр-
дæм.
Адæм фырдисæй сæ къухтæ кæ-
рæдзийыл хостой, фæлæ аххосаджы
сусæгдзинад се ’ппæт не ’мбæрстой.
Хъæубæстæ æгæр куы кодтой, уæд
дын Темыры бинонтæн дæр сæ ног
хæдзары балкъонæй райхъуысти
сæ тызмæг ныхас:
— Цы кæнут, цæмæн нæ æлгъи-
тут? Цы уæ хъæуы, мæ хæдзар мæ-
хи арæзт уыдис æмæ йæ пырх кæ-
нон æви йæ судзгæ кæнон, мæхи
хъуыддаг у, мæхи.
Кæд мæм хæлæг кæнут, уæд ауа-
йут æмæ сымах дæр ныщвдрх кæнут
уæ хæдзæрттæ.

фæсивæдæй чидæр йæхй нал бау-
рæдта æмæ йæм ныхас баппæрста:
— Зонæм æй, дæхи хæдзар уыдис.
Еныр кæм цæрыс, уый та дын кæй
хæдзар у?
— Кæй, кæ уый дæр мæн.
— Æмæ йæ цæмæй сарæзтай?
— Цæмæй, цæ мæ тыхтæй.
Сæ быцæу ныхас сын фескъуыд-
та Мæдинæты дæрзæг хъæлæс.
— Ацу дыв-дыв кæн, цас дæ фæн-
ды, уый бæрц. Дæ бæхджынтæ уæ-
лейæ, дæ фистæджытæ дæлейæ. Дæ
хуызæттæ мæ лæгæн йæ хъуын дæр
нæ фæтасын кæндзысты. Хъаст кæ-
нуг, кæдæм уæ фæнды, уырдæм.
Адæммæ уыщы ныхас, карды цæ-
фау, фæкаст æмæ рахæцыдысты
лæппуйы фарс.
Уый дæр фæныфсджын æмæ фæ-
тызмæгдæр:
— Фæлæу-ма, сылгоймаг паддзах
Мæдинæт, уæдæ дæумæ гæсгæ мах
къуырма стæм? Æви æнæмбаргæ?
Ныр сымах тыххæй Мæ хт^устУ
къæрмджытæ бакæнæм, нæ дзыхтыл
цъуттатæ сæвæрæм?. Æз дын æргом
куы зæгъын, ацы ног бæстыхай уæ-
хи фæллойæ арæзт нæу, фæлæ да-
вæггаг фæллойæ! Адæмы тугæй
арæзт! Æмæ йæ хъуамæ хицауад
байса сымахæй.
Мæдинæтæн фыртæсæй йæ зæрдæ
бахъарм аемæ æрхауд. Йæ мад æмæ
йæ сывæллæттæ ныцъцъæхахст код-
той. Чи йыл дон калдта, чи йын
йæ къухтæ, йæ дæллагхъуыртæ æу-
уæрста.
Чысыл фæстæдæр æрбахæццæ сты
милици æмæ пракуратурæйы кус-
джытæ. Адæмы æрсабыр кодтой, са-
рæзтой акт, бирæ æвдисæнты къух-
тæ йыл æрфыссын кодтой æмæ аз-
дæхтысты.
Æртыккаг бон æрбайхъуыстис ха-
бар, зæгъгæ, Газаны æрцахстой. Ног
хæдзары цæрджытæн сæ уоны мигъ
æрбадт. Тарстысты,. æнæхæдзарæй
куы аззайой, уымæй-..
<&д*ЗККб

ПЛИТЫ ФЕЛИКС
Сидтытæ
Æппæт бæстæты хуыздæртæ,
Баиу ут!
Æппæт бæстæты фыд-зæндтæ,
Раивут!
Æппæт бæстæты быдыртæ,
Схуымгæндут!
Æппæт бæстæты гуыдыртæ»
Скуынæгут!
Æппæт бæстæты хæрзвæндтæ, "
Баххæстут!
Æппæт бæстæты уæлмæрдтæ,
Ма слæгъзут!
Æппæт бæстæты тыд хортæ,
Стыллæгут!
Æппæт бæстæты бынхортæ,
Скуынæгут!
Æппæт бæстæты мæгуыртæ,
Бангомут..
Æппæт бæстæты нæмгуытæ,
Бадонут!
Æппæт бæстæты æвзæгтæ,
Бамдзырдут!
Æппæт бæстæты дзырддæгтæ,
Алыгут!
Поэты ингæны уæлосъус
| Козаты Исидорæн
Маст... æндæр нын цы фадат ис?
Ног ныл сæмбæлди карз бæллæх:
Иу нæ хуыздæртæй амардис, —
Хъорнисы мæсыг рафæлдæхт!
Рыздæхт мардæй йæ дард балцæй,
Ам йæ ног фысым — сау уæлмæрд.
Зæрдæбаризы карз уацæй,
Иры номы лæг рафæлдæхт!

Уый куыд рауадис, алæ-Ма:
Хæхтæм тындзгæйæ федзарди!
Рухс Ирыстоны амæла,
Уыцы амонд æм не ’рхауди.
Ацы сау ингæн чи скъахта,
Уый нæ зыдта, цы ми кæны:
Риуы Ирбæстæ чи хаста,
Уый куыд бацæудзæн ингæны?
Кæд мæ бацæуа — ратдзæнис
Ацы уæлмæрдæн фенды кад:
Хъорнисгомы зæхх айсдзæнис
Ам фыццаг хатт поэты мард.
Мачи стыхсæд цырт ныссагъдыл,
Дурæй кады ном никуы ’рцыд.
Иры дзыхъы цыты рагъыл
Уымæн сагъд у йæ чиныгцырт.
Мысосты мысгæйæ
Хур æрдæбон
Мигъгæронæй касти,
Ныр фæбынæй, —
Тарбын мигъты — норст.
Кæд мыййаг мæ хъуыды раст у:
'Рымбæрзта йæ рæсугъд цæсгом
Хъæццулæй рынчын Мысост.
Арв ныннæрыд,
Сабырад фæтарсти...
Мигъцæндты
Кæрæдзийыл ныххоста.
Кæд мыййаг мæ хъуыды раст у:
Стыхст, ныххуыфыдис, мæгуырæг,
Уаты низæфхæрд Мысост!
Арв фæрухс,
Цыма йæ тæн фæфасти, —
Раппæрста сырх бæндæн
Мигъты хост.
Кæд мыййаг мæ хъуыды раст у:
Туг ысомдта, ох, фæстаг хатт
Удисæг Мысост!
Хур фæзынд.
Иæ рухсвæдыл фæрасти,
Мигъвæлмы
Рæстæгмæ уыди норст.
Кæд мыййаг мæ хъуыды раст у:
Уайы рухсвидæнмæ худгæ
Цардæгас Мысост!
Фындусы зарæг
Ацы уалдзæг нын ахаста хурджын.
Цины фынг уарзы хъазын ’мæ худын.

* 4 *
Хуыдоны сæрæй уасæг ныууасЫД.
Фысымы фæндон^—уазæджы ацыд,
* * *
Хохы фæкæрдынц кардæй сæ нартхор.
Цом-цомы уазæг рагæй — хæдзархор.
* * *
Зымæг æрхæццæ нæзыджын къуыпмæ.
Фысым, цы кæсыс уазджыты дзыпмæ?
Рагъы уыгæрдæн — хурæй кæрдинаг.
Хисдæр уазæг нын — къухæй кæнинаг.
* * *
Хосдзау ныууагъта пыхсы йæ куыстаг.
Хъулон лæвæрдтæй фысым — æлгъыстаг.
* * *
Митуæзæй фатхъæд рындзыл фæгуыбыр.
Уазæг, цы суагътай фынгыл дæ гуыбын?!
* * *
Фæрныгæн уадзы уасæг дæр цъиутæ.
Фысым фыд хæры, уазæг — æргъиутæ.
* * *
Лæбырды суадон хауы цыхцырæй.
Хъал уазæг сыкъа фауы гыццылæй.
* * *
Бирæтæ нозтыл фехсынц быркуытæ.
Райхал-ма, фысым, де ’лхынцъ æрфгуытæ!
* * *
Ацы зымæг та ахæсдзæн саузым.
Загътам æргомæй алкæмæн й’азым.
Уæлмæрды
Уæлмæрды зарын нæ фæтчы,
Науæд дæ зарæг ныккæнин:
«Чи нæ уæ зоны Бæтæджы? —
Бирæгъ — дзыллæйы æмдзæрин...»
Зарæг дыл скодтой цæргæйæ,
Зарæг нæ дзуры дæ хорзыл.
Уымæн нæ риссæм зæрдæйæ,
Мах ныр нæ «мæгуыр» сæрбосыл.
Федтам: бæрзондмæ куы схызтæ,
«Стыр дурæн — стыр тулæн», — загътай, —

Царды дзаджджынты фæтылдтæ,
Хирдæм-иу хафтай ’мæ хафтай.
Бирæ фæхаттæ бынхорæй,
Сой дыл ысхæцыд æнусваг.
Фæлæ адзалы тæрхонæй
Иу бон фæбырыдтæ... рухсаг!
«Стыр дурыл» — стыр цытдур уæртæ.
Зарæгмæ ног кæрон бафтыд: .
«Мах дæ — ирвæзт, фæлæ мæрдтæ!..
Марды дзабырхор сæм бацыд!»
Бæстæ ныхъхъуырынмæ хъавæг,
Зæхх дæ нынныхъхъуырдта ’рæджы.
Бакæнин де ’гады зарæг,
Фæлæ ам зарын нæ фæтчы.
ÆРТÆ ЗАРÆДЖЫ
1. Таксисшы зарæь
Хъуамæ ныккæнон абон мæ зарæг:
Ацы машинæ — бирæты дарæг!..
Ацы машинæ — цæнгтæ фæллайæн.
Сызгæ мæ разы йе ’хцанымайæн...
Ацы машинæ тулы æртагæй.
Чи йыл фæкусдзæн махмæ рæстагæй?..
Ацы машинæ хохыл нæ хизы.
Махæй нæ хисдæр «хъалон» фæисы.
Ацы машинæ уарзы лæгъзвæндаг.
Диспетчерæн дæр баппар къæбæрваг.
Ацы машинæ фехæлди хидыл.
Ивæн хæйттæн дæр бахъæуы фидын.
Ацы машинæ — фæзты цæуагдæр.
Бахъуыды боны балхæн æртаг дæр!
Ацы машинæ — дзыппытæ дуцæн.
Нæй йыл рæстудæй бирæ фæкусæн...
Ацы машинæ стыдта йæ рессор.
Не ’мбулы махты цардæй профессор.
Ацы машинæ бакастæй — тарцъæх.
Зæрдæ, ныууром адæмы уайдзæф!..
|
Ацы машинæ — уады æмбæлццон.
Чердыгæй цæуы царды ызмæст дон?..
Ацы машинæ — бирæты дарæг.
Цыма фæуыдзæн не ’гады зарæг...
«Фидиуæг» №11.

2. Бынæттон зар&г
Æхсæны хæзна чи ссары, —
Иæ хæдзармæ йæ ма хæссæд!
Уынгбæлас хырхæй чи калы,
Уый бафхæрынæй ма тæрсæд!
Иæ уды циныл чи зары, —
Фæйнæрдæм дæр-иу акæсæд.
Иæ хуытæ уынгты чи дары,
Уый бафхæрынæй ма тæрсæд!
Иæ хуымы халсар чи тауы, —
Хъæздыджы хос æм бахæссæд.
Хæдзар хæдзарыл чи ’фтауы,
Уый бафхæрынæй ма тæрсæд.
Иæ дзуг фæсхохмæ чи скъæры,
Æхцон у уымæн хъарм фæззæг.
Уынгæй бырондон чи скæны, -
Уый бафхæрынæй ма тæрсæд!
Иæ хъомтæ донмæ чи здахы, —
Зиан-иу хуымтæн ма ’рхæссæд.
Асфальтгонд уынгтæ чи къахы,
Уый бафхæрынæй ма тæрсæд!
Æвæткдзинадыл чи риссы, —
Йæ дзых-иу бастæй ма хæссæд:
Уынаффæтæ нын чи исы, —
Сæ фæдыл дæр-иу акæсæд!
3. «Сæрæнты» зарæг
О, ма дис кæнут, хъусджытæ, —
Кæцыдæр бынæтты кусджытæ.
Мæзæрде, хæрдæй нæ цæрынц-
Сæ «хæйттæй» базар фæкæнынц!..
О, ма дис кæнут, хъуысджытæ, —
Нæ фосæргæвдæны кусджытæ,
Мæзæрде, дзидза нæ хæрынц:
Сæ «хæйттæ» махæн уæй кæнынц!
О, ма дис кæнут, хъусджытæ, —
Æхсыры заводы кусджытæ,
Мæзæрде, урсаг нæ хæрынц:
Сæ «хæйттæ» махæн уæй кæнынц!
О, ма дис кæнут, хъусджытæ, —
Кæрдзынгæнæны кусджытæ,
Мæзæрде, кæрдзын нæ хæрынц:
Сæ «хæйттæ» сыхты уæй кæнынц!
О, ма дис кæнут, хъусджытæ, —
Хæлцы къæбицты кусджытæ,
Мæзæрде, хæлцæй нæ цæрынц:
Сæ «хæйттæй» базар фæкæнынц!
О, афтæ, афтæ, хъусджытæ:
Кæцыдæр бынæтты кусджытæ
Сæ куыствæллойæ нæ цæрынц,
Сæ уæлдæйттæ нын уæй кæнынц!
азг^Ж^

ГРИГОРИЙ АНИСИМ01
НЫВГÆНÆДЖЫ АРÆХСТДЖЫН ÆРМДЗÆФ
Нывгæнæг Гасситы Æхсаримæ æз рагæй кæм райгуырд, уыцы хъæу Бузаламæ, куы-
зонгæ дæн, зонын ын йæ куыстытæ, етыр ста колхозы, уæззау царды уавæрты ком-
аргъ кæнын йе сфæлдыстадæн æмæ лæгæи- мæ нæ каст. Уæд цы царды фæлтæрддзи-
лæгмæ йæхицæн дæр. Мае дарды фыццаг над райста, уый йын фæпайда фжстæдæр
къахдзæфтæ æз акодтон Кавказы зæххыл йæхи ссарынæн, царды ад бамбарынæн,
æмæ авд азы цы бæстыл фæцаудтæн, уы- адæмы базонынæн.
мæн йæ иу койæ дæр мæ зæрдыл ра- Зæронд рæстæджы стæм ирон хъæу уы-
цæуынц цины æнкъарæнтæ. Кæсон кавка- даид, фидиуæг кæм нæ уыд. Исты æвнр-
заг нывгæнджшы куыстытæм, ныхас кæ- хъау хъыджы, гъе, цйны хабар-иу æрцыд,
нон семæ, хъусон сын сæ ныхæстæм æрдз зæгъгæ, уæд-иу фидиуæг хъæуы астæу бæр-
æмæ адæймаджы тыххæй, гъе, цæуон ай- зонд бынаты слæууыд æмæ-иу æй æгас
нæг къæдзæхты ’хсæнты нарæг къæдз-мæ- хъæубæстыл ныхъхъæр кодта. Нывгæнæг,
дзытæ къахвæндæгтыл, кæддæриддæр æмæ кæд цардуарзон у, йæ хъуыддаг уарзы, уд-
кæмдæриддæр мæныл æртæфсынц мæ са- уæлдай архайæг у, уэед уый мæнмæ кæсы
бийы бонты рæстæджытæ, уæд цытæ фед- уыцы фидиуæджы хуызæн. Ныр уыцы
тон æмæ бавзæрстон, уыдон мын удæгас куыст фидиуæджы бæсты æххæст кæнынц
хуызы сног вæййынц. Адæттæ комкоммæ радио, телеуынынад, газет, фæлæ нывгæ-
Æхсармæ ницы бар дарынц, фæлæ æз мæ нæг уæддæр баззад йæ адæмæн рæстдзн-
сабийæ цы уарзтон æмæ цы федтон, уыдон нады, хорз хъуыддæгты фидиуæгæй. Хохаг
уарзта æмæ уыдта Æхсар дæр, кæм рай- адæм аивадуарзаг сты, уымæн æз æвдисæн
гуырд æмæ абон дæр кæм цæры, уыцы уыдтæн бирæ хæттыты. Дæ къухмæ къран-
къаннæг сахар Цхинвалы. Ирыстон, уый у дас райс æмæ дзы лæджы ныв скæн утае-
йæ райгуырæн бæстæ, сфæлдыстадон уæл- гасы хуызæн, уый сæм стыр æхсыз/он
тæмæн ын чи дæтты, уыцы суадон. Иæ хъуыддагыл нымад у. Æмæ расгдæр уыцы
æрдхæрæны рæсугъддзинадыл бирæ поэттæ хъуыддаг равзæрста йæхицæа царды ны-
скодтой æмæ кæнынц абон дæр сæ зар- санæн Æхсар.
джытæ, Æхсарæн уый ссис, куыд нывгæ- 1950 азы æнтысгæйæ каст фæцчс Цхнн-
нæг æмæ адæймаг, афтæ иæ сæрмагонд валы нывгæнæн ахуыргæнæчдсн, уый фæ-
хъысмæт. Астаздзыдæй фыдæй баззад си- стæ йæхи мидайг куыста ахуыргæнæгæй.
дзæрæй, уый фæстæ йæ царды хабар афтæ Афæдзы фæстæ йæ ахуыр адарддæр кодта
рауад, æмæ бирæ азты дæргъы фæхицæн Тбилисы нывгæнæн академийы хуызфыссы-
йæ ныййарæг мадæй æмæ йæ хоимæ хъо’- нады факультеты 1957 азы бахъахъхъæд-
мыл кодтой сæ зæронд фыды мады æв- та диплом Кутателадзе Апаллон æмж Шу-
джид. хаев Василийы æрмадзы. Нывгæнæг цы
Бакастæй Гасситы Æхсар мæнæн мæ зæр- скъола рацыд, уый йын хъуамæ суыданд
дыл æрлæууын кæны рагон скифаг сгуыхт йæ сæрмагонд фæндаджы райдиан. Фæлæ
хæстрны, тас(ы рæстæджы амалджын чи ног куы нæ у ахæм хабар: алы æцæг фæл-
уыд, хиуылхæцон, æрхъуыдыджын, ныфс- дисæг курдиатæн дæр вæййы йæхи хъыс-
хаст. Æхсар — уый йæхæдæг ныфсхаст ны- мæт. Æхсарæн ныллæууыд йæ зындæр рæ-
сан кæны. Æвæццæгæн, йæ гоймаг тых- стæг: — Æз дæргъвæтин рæстæджы агуырд-
джын æмæ хæдбындур цæмæй у, уый ныв- тон мæхи фæндаг, — зæгъы Æхсао,—-сды-
гæнæг рахаста иæ рагон фыдæлтæй — скиф, гъуырццæг мæ кодтой, Суриковы номыл
сармат,. алан, нартæй. Ис ирон дзырд «хин», институты чи каст, мæ уыцы ’мзæххон сту-
кæлæн. Æхсарæн хин, кæлæн цы скодта, денттæ, В. Ефановы хъомылгæнннæгтæ. Уы-
уый — ныв кæнын, ууыл фæцайдагъ хæрз дон мын уырнын кодтой, зæгъгæ, хуыз æмæ
чысылæй — æртæаздзыдæй. Иæ мадмæ-иу колорит ницы радавинаг сты, сæйраг у тои
фыстæг куы ’рвыста, уæд-иу ын йемæ тнæ- ссарын... Æз дæр уыдон бафæзмыдтон, цы
мæнг хъуамæ нывæрдтаид исты ныв. хуызджын импульстæ мæм уыд, уыдон хуы-
Æнцонтæй нæ уыдысты йæ- рагбонтх: дуг кодтон. Рæхджы бамбæрстон, механи-
цардысты ныккæнды, асины бын. Ныккæнд кон æгъдауæй кæй кусын, уый, æнцад-æн-
уыд умæл æмæ талынг, уæлдай зындæр та цойæ-иу раныв кодтон натурæ, æрмæстдæр,
йын уыдысты хæсты азтæ. Ацыд, йæ фыд фотографау, æнгæсдзинад рахæссынна
^

тырнгæйæ. Æппынфæстагмæ бамбаерстон,
хуызфыссынад ахсджиаг хъуыддаг кæй
у, уый, фæлæ æрмæстдæр æппæт иннæ
хъуыддæгтимæ иумæ. Дызæрдыг мыл -рф-
тыд, нырыккон аивад тырны дырысдзинм-
мæ, символикæмæ, равдыстытæм та ахæм
куыстытæ истой зынтæй. Уæддæр аскъуыд-
дзаг кодтон, кусдзынæн, куыд куыстон, аф-
тæ. Мæ фарсмæ ахæм ничи" уыд, нæ дæр
æмгар, нæ дæр курдиатджын зондамонæг,
раст фæндаг ссарыны мын чи феххуыс уы-
даид. Цыбыр рæстæджы ацардтæн Мæс-
куыйы, 60-æм азты дæсны нывгæнджыты
æнæхъæн фæлтæр цы агурæнты атмосфе-
рæйы цардысты, хорзæй сæ къухы цы баф-
тыд, уыдон мæнæн дæр феххуыс сты мæхи
ссарынæн. Æз ныффыстон нæ кæрт, скод-
тон мæ мад æмæ мæ фыды мады портрет-
тæ. Ивгъуыды мысинæгтæ мын мæ мидæг
райхъал кодтой æхцондзинад æмæ уыцы-
иу рæстæджы зындзинад дæр æвзæрсюн
саэ банкъаргæйæ. Ныв «Æхсæвы ф ендл-
джы» темæ мæм райгуырд афтæ: мæ фыды-
фсымæр лæдзджытимæ æрцыд хæстæй. Уæй
кодта сæ зæронд хъуджы, фæлæ йæ æлхæ-
нæг нæ уыд. Гъе, æмæ алы хуыцаубон уый
базармæ цыд машинæйыл, æз та йын йæ
фæстæ хъуг скъæрдтон, чысыл дæрццæг
дæр нæ уыд — дыууын километры бæрц
æрмæст иуæрдæм. Горæты фемоæлдтæн ме
’мбæлттыл, бафæстиат дæн æмæ фæстæмæ
хъуджы скъæрдгон талынджы, дуртыл мæ
къæхтæ кьуырдтытæгæнгæ æмæ уазалæй
ризгæйæ.
Мæ иннæ ныв «Сабырдзинад»-ы дæр рав-
дыстон, æртындæсаздзыдæй цытæ бавзæр-
стон, уыдон. Æз бамбæрстон иу хъуыддаг:
дæхæдæг цы бавзæрстай, уый равдисынæн
дæ формæ агурын.нæ хъæуы, йæхæдæг йæ-
хигъæдæй райгуыры.
Хæсты рæстæджы мæ фыды ’фсымæртæй
иуы фæндараст кодтам фронтмæ, цалдæр
километры æрсиддонты фæдыл бæгъæмва-
дæй фезгъордтон, мæ бæгъæмвад къæхтæ
дуртыл рæдывстытæгæнгæ. Хæсты фæстæ
мын мæ фыдæфсымæр радзырдта, фронты
дæр уыцы сценæ йæ цæстытæй кæй никуы
хицæн кодта, уый. Уыцы мысинаг ссис
«Мæ фыды фæндараст кæнгæйæ», зæгъгæ,
уыцы нывы темæ.
Æхсар цы хабæрттæ кæны, уыдон, мæн-
мæ гæсгæ, ахсджиаг сты йæ метод бамбары-
нæн. Уыцы метод бындуриуæг кæны на-
турæйы арф банкъарыныл, йæ миддунейы
æрфытæм ын ныккæсыныл. Уый фæстæ
нывгæнæджы йæ хъуыдытæ хæссынц дард,
натурæйæ цæугæйæ, хъуыды æмæ эмоци-
тæй кусгæйæ, уыдон ын байгом кæнынц
йæ цæстытæ, ссудзынц ын йæ зæрдæ. Иæ
цæстуынынадон фæлтæрддзинады ’руаджы
фæлхат цæуынц, Цхинвалы зæронд уынг-
ты мотив уа, Урстуайлаг хæдархайгæ ан-
самблы, гæххæттын дидинджытæ уæйгæнæ-
джы изæрдалынджы лæууæг галты æви
Тылийы хъæуы мæсыджы мотив, уæддæр.
Æз нæ зонын Гасситы Æхсармæ иунæг ахæм
ныв дæр, æддейæкæсæджы циндзинадæй чи
райгуыра. Фылдæр хатт йæхи æвдисы фен-
гæ хабæртты мидис арф зонæгæй, уый ’руа-
джы йæ хуызфыссынад кæны хъæздыг, ва-
зыгджын, зæрдæмæхъарæг. Мæнмæ куыд
кæсы, афтæмæй йæ бирæфигурæджын ком-
позицитæ ныллæгдæр лæууынц йæ къаннæг
пейзажтæ æмæ жанрон сценæтæй, уыдоны
нывгæнæг сæрибарæй, уыцыиу сулæфтæй
равдисы хуызæвдисæг уацмысы æппæт’
структурæ. Йæ чындзæхсæвтæ, куывдтæ,
бæрæгОонтæ фылдæр сты декоративон,
æниу уыдон мидæг дæр бирæ ис пластикон
аивдзинæдтæ, хуызджын контрасттæ, дæл-
гоммæвдыст драмматизм...
Æхсар кусы æппынæдзух, æрвылбон дæр,
хуыздæр зæрдæйы уаг ын кæд уыдзæн, уы-
мæ не ’нхъæлмæ кæсгæйæ. Æрымысы ск>
жет, æрæвæры йын йæ бын, уый фæстæ йæ
иуварс авæры æмæ оавналы иннæмæ. Йæ
куыстытæй бирæтæ æнхъæлмæ кæсынц, кæд
та сæм бавналдзæн, уымæ. Нывгæнæ-
джы фидарæй уырны, уды змæлд цъы-
лынæджы æрсæрфтимæ, уæлдайдæр та,
контуримæ баст кæй у. Алы нывæн дæр,
хъуыды кæны Æхсар, йæ формæ хъуамæ
уа, цы мидис дзы æвæрд æрцыд, уымæ
гæсгæ: куыройдзауæн нæй классикон про-
порцитæй æвдисæн, Хуыз, формæ æмæ
пропорцитæ хъуамæ æххæстæй гуырой ми-
дисæй.
-Уæлдæр æз нывгæнæджы абарстон фи-
диуæджимæ. Уый хъуыддагæн у йæ иу
фарс. Фæлæ йын ис ноджы æндæр фарс
дæр. Æз зæгъын, нывгæнæджы мисси
æдзухдæр агурын кæй у, æнцойдзинад кæй
нæ зоны, йæхи фæндийæгтæй æгъдау кæй
кæны, уымæй. Æнæдызæрдыгæй, Гасситы
Æхсары æз нымайын комкоммæдæр ахæм
адæймагыл. Сфæлдыстадон куысты хъизæ-.
мæрттæ чи нæ бавзæрста, йæ боны куыс-
ты хъуагдзинæдтæм зæрдæхс&йгæйæ, æх-
сæв йæ хуыссæнуатæй чи нæ фесты, уы-
мæн зындгонд нæу сфæлдыстадон куысты
цин. Абоны бон цы домы, ууыл уацмыс
ныффыссын иу хъуыддаг у, иннæ хъуыд-
даг та де сфæлдыстадæй царды æцæгдзи-
над кæнын, адæймаджы зондахастыл æн-
давын.
Хус зондæй фыст нæ, фæлæ Æхсарæн
йæхи уды бавзаргæ æмæ банкъаргæ хъуыд-
дæгтæй цы уацмыстæ райгуырд, уыдони-
мæ куы зонгæ кæнай, ныхасы куы бацæ-
уай йæхи æмæ йе сфæлдыстадимæ, уæд
дæ разы байгом уыдзæн, нывгæнæджы
фæлгæнцтæй æмызмæлд чи кæны, ахæм
дуне. Бавдæлæм æмæ бацæуæм уыцы ду-
немæ, æрцæрæм дзы уæд та æмæ рæстæг-
мæ.
«Базармæ», «Дзæнгæрæг», «Партизан-
разысгарæг», «Хъуырæуттæ», «Сырх хæ-
дзар», «Зымæгон æхсæв», «Ветеран», «Суг-
сæтджытæ», «Тыргъы», «Барæг сырх бæ-
хыл»-—мæнæ, гье, нывгæнæджы тыххæй
нын æххæст хъуыды чи æвдисы, уыцы дæс
куысты. Гуырдзыстоны ССР-ы сгуыхт ныв-
гæнæг Гасситы Æхсары нывты равдысты
æндæр куы ницы уыдаид, уæддæр уыдон-
мæ гæсгæ равдыстмæрцæуджытæ райста-
иккой ирон адæмы нырыккон царды’ тых-
хæй æххæст информаци. Нывгæнæг йæ
уацмысты хуызы æрæфтыдта зæрдæскъæф,
æлвæст, йæ адæмы цардыуаджы бæрджы-
тæй нывæфтыд чи у, ахæм ныхас, æвдисы
Ирыстоны горæтты цæрджыты, хъæууон
фæллойгæнджыты цард. Æхсары куысты-
ты ис романтикæ, поэтикон пафос, бæл-
вырд интонаци, ис сæ зæххыл адæймаджы
цардмæ пехуымпары цæстæнгас. Нывгæ-
нæг фæндвидар у йæ пластикон мадзæлт-
ты, нæ расхъиу-басхъиу кæны йæ хъуы-
дытæ равдисынæн ног мадзæлттæ агуры-
ны фæдыл, искæй дисы бафтауыны тыххæй
йæ сæрыл хъил нæ лæууы, нæ тырны мо-

дæраст, æнæгуырысхо адæймаг, æиувыд
дæджын новацитæм. Гассийы фырт у зæр-
йæ хъуыддагыл, уымæ гæсгæ йæ нывтæн
сюжеттæ æмæ темæтæ цы сæрмагонд тæл-
мæнтæй исы, уыдон райсынц символикон,
Аæсномыг мидис. Цахæмдæр метафорон
рæнхъыл слæууынц кæрæдзийы фæдыл,
цыран хуымæтæджы дзæнгæрæджы хуы-
зы мах хъусæм адæмы хъæлæс æмæ диди-
нæг та райсы фыдыбæсты, райгуырæн
зæххы нысаниуæг, йæ истори дард ив-
гъуыд кæмæн нæу, <Ьæлæ ивгъуыдимæ æм-
баст ныры рæстæг: Чи уыд знон æмæ ра-
джы? Нывгæнæг зæгъы: уыдысты адæм,
æцæг адæймæгтæ, уыдон цыдысты базар-
мæ, бадтысты чьтндзæхсæвты, йæ фæстаг
фæндагыл фæндараст кодтой сгуыхты,
тыдтой хор, хызтой фосы дзугтæ, цыдысты
сæ райгуырæн бæсты сæрыл мæлæтдзаг
тохмæ, сæрибары сæрыл тохмæ, здæхтыс-
ты сæ хæдзæрттæм, цæмæй та хъомыл
кæной сабиты, æфснайой тыллæг. Гасситы
Æхсары нывтæй æвзæры иу æнæхъæн аи-
иадон фæлгонц, уый у райгуырæн бæстæ-
йы фæлгонц. Уыцы фæлгонц у зæрдæскъæф,
уый баст у рагон нывкæнынадон традици-
имæ, адæмы химбарынадимæ, уым ис гар-
мони, у пластикон, йемыдзаг у хуызæвди-
сæн экспресснйæ. Гассийы фырты сфæлды-
стады уыцы фæлгонц нæй, зæгъгæ, уæд
мах абон дзуриккам, бæрцæй жанрон ком-
позицийы проблемæ æнтысгæйæ чи скъуыд-
дзаг кæны, ахæм курдиатджын нывгæнæ-
гыл. Æз уæндонæй зæгъын, Æхсармæ кæй
ис, нæ бæстæйы æмæ фæсарæнты хуыздæр
музейты дæр чи сфидаудзæн, ахæм ныв-
тæ. Æз цæй бæрц зонын хъуыддаг, уымæй
уый нæма æрцыд, фæлæ нывгæнæг иу бо-
нæй куы нæ цæры.
Алы.æцæг нывгæнæгæн дæр куыст, фæл-
лой у йæ уды царды формæ, йæ уды цар-
ды арх’айд, йæ ныфсы символ — йæ цард
рухс кæй руаджы у, ныв кæнынмæ йæ
уыцы уаттзондзинад. Æхсар дæр, æз аф-
тæ æнхъæл дæн, æмæ ныв кæнынæй дард-
дæр æндæр исты хъуыд^агыл хъуыдыгæ-
нæг нæу. Уыцы темæйыл нæм ныхас ни-
куы рауад, фæлæ уый æнæуый дæр бæ-
рæг у. «Куысты сæйрагдæр компоненттæй
иу у, — зæгъы Æхсар, — хъуыдытæ æмæ
æнкъарæнты раст æмæ колоритон хуызы
равдисын. Бирæ нывгæнджыты уарзын,
(Ьæлæ се ’ппæтæй фылдæр Эль Грекойы,
Рембранты, уырыссаг иконæфыеджыты
сфæлдыстад, ирайнаг миниатюрæтæ. Дисы
мæ æфтауынц Сезанн, Брак, Дерен, Ша-
гал, Пикассойы куыстытæ Мæ æдзухон
æмæ æнæивгæ уарзт у Пиросмани æмæ
ирон примитивисттæ дуртыл сартæй ныв-
гæнджытæ æмæ сæ ахорæнæй фæлындз-
джытæ — Едзиты Сосланбег æмæ Кæр-
куысты Сикъо. Бæллын хæхтæм ацæуын-
мæ, уым ацæрын æмæ бакусынмæ, уым мæ
рагон куыстытæм ногæй æркæсынм.æ...»
Гасситы Æхсар кусы бирæ æмæ æн-
дыгъдæгæй. Æрæджы йын цы дæсгай ныв-
тæ федтон, уыдон бæрæг хицæн кæнынц
йæ раздæры куыстытæй. Кæттаджы алы
сантиметрыл дæр фылдæр уæз æнцайы
ныр йæ нывы мидисæй, фендыгъддæр мид-
æгъдæуттæй æмæ йæ алы куысты дæр ны-
вæфтыд мадзæлттæ æнгомдæр лæууын
байдыдтой адæмон хъуыды æмае дуненкъа-
рынадмæ. Ирддæр æмæ бæлвырддæрæй
цæуы, рæсугъддзинады тыххæй адæмон
хъуыдыйы традицийы логикæйы фæдыл.
Æхсары пейзажты цы фыст ис, уымæй нын
дзурынц фылдæр. Æз уыдон руаджы ныр
хорз зонын ньтвгæнæджы райгуырæн го-
рæт Цхинвал, йæ нывæфтыд уынгтæ дæрд-
дзæф хæхтимæ.
«Куыройæ — хæдзармæ», «Ныфс æвæры-
нæн», «Изæр быдыры. Къамбецтæ», «Æн-
хъæлмæ кæсын» — ацы нывты ис æцæг
удæгас цард, адæймагмæ æмæ райгуырæн
æрдзмæ зæрдæбын ахаст. Уарзондзинад лæ-
джы нæ фæрсы, — зæгъы поэт, фæлæ ныв-
гæнæджы къухæй уый свæййы цæстуынгæ,'
уырзæй басгарыны онг. Æхсар йæ нывтæ
фыссы, цы æмæ кæй æвдисы, уыдон уарз-
гæ. Иæ адæмы царды иууыл типондæр æмæ
характерондæр миниуджытæ пластикон
хуызы равдисынмæ тырнынад у Æхсарæн
йе сфæлдыстады иууыл зæрдæзæгъгæдæр
æууæл. Хъысмæты хъомысæй кæдæмфæн-
ды ма бафта, уæддæр кæмдæриддæр у ирон
нывгæнæг — æргом æвдыст ритмикæйæ, пси-
хологийæ адæймаджы мидцард æнкъары-
нæй.
Нывгæнæг реалон царды ары æмбæхст,'
мидхъуыды, йæ куыстытыл цæстуынгæ у
рæстæджьт фактор дæо, уым та царды иу-
гуыр змæлды размæбырсты цæры нывгæ-
нæг йæхæдæг æмæ уыимæ иумæ, нывтæм-
кæсæг дæр. Æмæ уыцы змæлд. размæбырст
не скъæфы, нæ фæлдахы, йæ быны не ссæн-
ды адæймаджы уый йæ ифтонг кæны ми-
дыскъæф тыхæй, нæ йын дæтты фадат иу
ран лæууын æмæ йæ мидбынаты, руайынæн.
Иæ куыстыты тематикон æмæ стилистикон
алыгъуызондзинад, хуызджын амæлтты уæ-
рæх диапазон, хъæздыг пластикæ æмæ ва-
зыгджын музыкалон уаг арæх нывгæнæ-
джы бахъæуынц йæ дуненкъарынады дра-
матизмы тыххæй хъæлæсыдзагæй зæгъы-
нæн.
Цхинвалы астæуты цæуы Леуахийы дон,
иæ сæрты æвæрд ис хид. Æрвылрайсом дæр
Æхсао ууьтлты цæуы йæ æрмадзмæ кусын-
мæ. уаозы с’æумæраджы кусын. Уыцы хид
зæронд V æмæ бирæ цæуылдæртыдзурæг
нывгæнæгæн. Æрвылхатт дæр, хидьтл хиз-
гæйæ, лæджы зæрдæйы цы ’нкъарæнтæ сæв-
яæры, уыдонæн дзырдтæй равдисæн ис?
Æвæтшæгæн, ис Фæлæ дзывдтæй нæ пав-
дисдзынæ, хуызтæ куыд зæлынц, уый. Уы-
цы хидыл ахизынц гооæтæй, æрбацæуынц
горæтмæ, ууылты афæндараст кæнынц
сгуьтутыты сæ фæстаг (Ьæндагыл. Ис дзы
,ног хид дæр, фæлæ уый нывгæнæджы хъус-
дард йæхимæ уый бæрц не здахы. Хæсты
рæстæджы горæты фæзынд духовон ор-
кестр, уый-иу цагъта цавæрдæр æнахуыр
æнкъард музыкæ. Æхсар фæстæдæр ба-
зыдта, уый Бетховены музыкæ кæй уыд.
Къаннæг лæппу цыд оркестры фæдыл æмæ
йын хъуыста йæ æнахуыр зæлтæм, уыдон
баззадьтсты йæ хъуыдыйы. Афтæмæй бирæ
азтьт Аæстæ райгуырд &æ аив хуызджын
ныв «Оркестр — хидыл».
— Нæ горæт уæлдай рæсугъддæр вæййы
хуыцаубонты, — дзуры Æхсар, —-уæд алы
рæттæй — хохæй, быдырæй уырдæм сæ уæй-
йæгтимæ фæцæуынц ирæттæ æмæ гуырдзи-
йæгтæ, сомихæгтæ, уырыссæгтæ, дзуттæгтæ,
алчи дæр уæй кæны, йæ къухы цы ис, уый’
æмæ æлхæны, йæ къухы цы ’фты, уый —
фыстæ, сæгътæ, хъуццытæ; къамбецтæ, бæх-
тæ. Нывгæнæн техникумы ма куы ахуыр
кодтон, уæд уыдонæй арæзтон бирæ ныв-.

гæндтæ (набросоктæ) æмæ уый нымайын
мæ иууыл стырдæр æмæ серьезондæр скъо-
лайыл, уымæн æмæ уыйбæрц алыгъуызон
типтæн æндæр искуы фенæн нæ уыд: къан-
нвег къæлæу йæ мады фарсмæ, гуырвидыц
баехтæ, гогызтæ, галтæ, тæрхъустæ æмæ бæ-
лæттæ — цынæ дзы федтаис! Сæ фарсмæ,
тæрхджытыд — харбызтæ, цъæхыг, дыргъ-
тæ, халсæрттæ, дкдннджытæ. Мæнæн хуы-
цаубон кæддæрнддæр — бæрæгбон, рнтуал.
Шнпраны, мæ мады мады хъæуы, Уанелмæ
хæстæг, цардтæн цалдæр мæйы, ныв дзы
кодтон æмæ мæ зæрдыл уымæй рæсугъд-
дæр æмæ æхцондæрæн ницы дарын. 60-æм
азты уым бæрцæй цард фондз хæдзары,
ныр ма дзы баззад дыууæ. Уыдон мндæг
цæрынц зæрæдтæ. Æз уыдонæй бирæ ныв-
тæ ныффыстон... Бирз хæттыты куыстон
Ерманы. Ермантæ æртæ сты, Дæллаг Ерман
æмæ Астæуккаг Ерманы ма иугай цæрджы-
тæ нс, Уæллаг Ерман федзæрæг. Мæ ныв-
тæй ну хуыйны — «Æдзæрæг хъæу». Мæ
царды дæргъы æз Хуссар Ирыстоны уыд-
тæн алы къуымы дæр, бирæтæ мæ зонынц,
бирæты зонын, уарзын мæ райгуырæн зæхх,
мæ райгуырæн горæт Цхинвал. Уым рай-
гуырдтæн 1929 азы 13 майы. Уым цæрын
æмæ кусын. Уырдыгæй арвыстон мæ куыс-
тытæ Мæскуымæ мæ персоналон равдыстмæ,
цæмæй мæскуыйæгтæ иучысыл уæддæр бан-
къарой мæ райгуырæн хæхты рæсугъддзи-
над, базоной ме ’мбæстаг адæймæгты.
Гасситы Æхсары нывты равдыст — уый у
Ирыстоны æрдз æмæ адæмы равдыст. Уый
лæгæн фадат дæтты ,чысыл, фæлæ æнкъа-
рæнтæйдзаг, зæрдæйыл арф эмоцион фæд
чи ныууадзы, ахæм балцæн. Æхсары цъы-
лынæджы руаджы Ирыстон нæ цæсты раз
сысты, йæ фыццагскæнæг аивдзинæдтимæ.
Портреттæ, пейзажтæ натюрморттæ, тема-
тикон нывтæ — гъе, уыдон сты йæ адæмы
иузæрдион хъæбул, йæ райгуырæн бæстæ-
уарзæг æмæ зонæг хъæбулы зæрдæйы
къæрттытæ. Йæ адæм та йæ нывгæнæджы
номæй зæрдиаг арфæ æрвнты равдыстмæ-
æрцæуджытæн. Æмæ æхсызгон кæм нæу.
Гасснты нывгæнæг Æхсар йæхи уæлæнгай
стилизацийæ, этнографн ныв кæнынæй кæй
хизы, афтид салонон пейзажтæ кæй нæ ныв
кæны, уый.
Нывгæнæг мæскуыйаг публнкæйы тæрхо-
ны размæ æрласта йе ’сфæлдыстадон цард>
æниу уыдон сты, æрмæстдæр фæстаг азты
кæй ныффыста, уыцы нывтæ. Фæлтæрд ар-
мæй, куырыхон хъуыдыйæ нывæст сты Гас-
сийы фырты хуызфыссынадон нывтæ, æв-
дисынц зынгæ курдиаты хъару, алы куысты
дæр бæрæг у йæ сæрибар авнæлд. Гасситы
Æхсары фидыцджын сфæлдыстад у хуы-
мæтæг æмæ ыузыкалон, фæлæ уыцы му-
зыкалондзинад æмæ хуымæтæгдзинад йае
къухы æфтынц йæ уды стыр фыдæбæттæй,
йæ курдиаты æндыгъд архайдæй. Æппæт
уыдон тыххæй ацы хæдбындур æмæ кур-
диатджын, дæсны нывгæнæджы сфæлдыс-
тадмæ хъуамæ уæм зæрдæргом, лæмбы-
нæг æм æркæсæм æмæ йын зæрдæбынæй
зæгъæм: — Бузныг, Æхсар, ды нын цы
Ирыстон базонын кодтай, уый тыххæй!
то

«Хæхтæ сдзырдтой»
Саулохты Мухтар. «Хæхтæ сдзырдтой». Пьесæ-
ты æмбырдгонд. Рауагьдад «Ирыстон». Цхинвал,
1986 аз.
Ирон зынгæ фыссæг Саулохты хМухта-
ры сфæлдыстад аккаг бынат ахсы ирон
аив литературæйы хæзнадоны. Иæ цыбыр
царды Мухтарæн бантыст бирæ аивадон
уацмыстæ сфæлдисын. Уыд курдиатджын
поэт, драматург, тæлмацгæнæг. Иæ поэти-
кон уацмыстæ Фыдыбæстæйон хæсты азты
уыдысты иттæг популярон, адæмы разæн-
гард кодтой тох’лæ, ныфс æмæ сын тых
лæвæрдтой. Уыць- азты Мухтары поэти-
кон уацмыстæ систы зарджыты тексттæ.
Саулохты Мухтар уыд Шота Руртаве-
лийы æнæмæлгæ уацмыс «Стайы цармда-
рæг»-ы фыццаг хатт ирон æвзагмæ тæл-
мацгæнæг æмæ йын уыд стыр æнтыст. Уый
бæрæг у уымæй дæр, æмæ уыцы тæлмац
дыууæ хатты уагъд кæй æрцыдйс.
Фæлæ Саулохты Мухтар уæддæр æмæ
уæддæр уыд тынг курдиатджын драма-
тург, Хетæгкаты Къостайы номыл Хуссар
Ирыстоны паддзахадон драмон театры ре-
пертуар бирæ азты дæргъы арæзт цыд
Мухтары пьесæты бындурыл. Иæ номдзыд
комеди «Усгур» абон дæр иттæг æнтыс-
тимæ цæуы Хуссар æмæ Цæгат Ирыстоны
паддзахадон театрты сценæтыл. Комеди
сценæтыл æвæрд æрцыд гуырдзиаг æмæ
абхазаг æвзæгтыл дæр.
Рауагъдад «Ирыстон» авторæн цы пье-
сæты æмбырдгонд рауагъта, уырдæм ба-
цыдысты, йæ драмæ «Нарты Батрадз»-æй
фæстæмæ Мухтарæн йæ цыбыр царды
сфæлдисын цы пьесæтæ бантыст, уыдон
се ’ппæт дæр: «Фыййæутты уæтæр», «Зна-
уыр», «Партизантæ», «Патриоттæ», «Хан-
дзериффæ», «Хæхтæ сдзырдтой», «Усгур»,
«Бега». Уыцы пьесæтæй алкæцы дæр фыст
у æндæр æмæ æндæр темæтыл æмæ сæ
æвдыст цæуы ирон адæмы удыхъæды би-
рæфарсон тыхджын æмæ рæсугъд миниу-
джытæ. Пьесæ «Фыййæутты уæтæр»-ы
архайд райтынг Ирыстоны коллективиза-
цийы азты. Æвдыст дзы цæуы хæххон
фосдарды кусджыты тох æхсæнадон фæл-
лойы сæрыл гамхуды бын æрæмбæхсæг
кулæктæ æмæ сæ фыдракæндты ныхмæ
тох.
Пьесæйы сæйраг архайджытæ Тугъан,
Рутен, Садуллæ, партийы райкомы секре-
тарь Джиуæр, колхозы сæрдар Андыри
æмæ æндæртæ сты социалистон æхсæнады
ног адæймæгтæ, сæ хъуыддагыл æнувыд
æмæ иузæрдион чи у, ахæмтæ. Уыдон иу-
зæрдион куыст æмæ архайды руаджы фер-
вæзтысты колхозы дзугтæ классон знæгты
фыцракæндæй.
Пьесæ фыццаг хатт æвдыст æрцыд Хус-
сар Ирыстоны аивад æмæ литературæйы
декадæйы рæстæджы Тбилисы горæты
1940 азы æмæ йын хорз аргъ скодтой нæ
республикæйы зынгæдæр театрзонджытæ.
Бирæ рæстæджы стыр æнтыстимæ сце-
нæйыл æвдыстæуыд Мухтары трагеди «Бв-
га». Трагеди фыст у историон цауты бын-
дурыл æмæ .дзы æвдыстæуы паддзах Уæ-
рæсейы колониалон политикæйы ныхмæ
сæрибаруарзæг Чеселтгомы фæллойгæн-
джыты тох Коцты Бега æмæ Къæбысты
Акайы разамындæй. Трагедийы ирдæй зы-
ны паддзахы хæдхæцæгад топпы4 нæмыг
æмæ карды комæй куыд ныххудыг кодта
армыдзаг растадонты. Арт æмæ æртхутæ-
джы хай кæй бакодта мæгуыр хæххон
адæмы уæзгуытæ.
Пьесæтæ «Хæхтæ сдзырдтой», «Парти-
зантæ» æмае «Патриоттæ» фыст сты Стыр
Фыдыбæстæйон хæсты темæйыл. Автор ирд
ахорæнтæй равдыста советон патриотизм
æмæ адæмы æмзæрдион тох немыцаг фа-
шистон абырджыты ныхмæ. Пьесæ «Хæх-
7}

те едзырдтой», зæгъгæ, уым автор ныв
к«ны хæсты уæззау бонты советон адæм
иу мады фырттау кæй балæууыдысты
Коммунистон парти æмæ Советон хицауа-
ды алыварс æмæ уæхски-уæхск мæлæт-
дзаг цæфтæ кæй фæкодтой æддагон тых-
гæнджытæн. Пьесæйы идейон хъуыды ис,
адæмты иууон хæлардзинад æнæбасæтгæ
кæй у уый мидæг. Уыцы хæлардзинад сын
стыр тых, стыр хъару кæй дæт-
ты, Кавказы хæхты цæрæг бнрæ нациты
адæмтæ та сæ хæлардзинад æмæ æфсы-
мæрдзинадæй тыхджын æмæ æнæбасæттон
кæй сты. Авторæн йæ пьесæйы сценæйыл
фенын нал бантыст. Пьесæ сценæйыл
æвæрд æрцыд йæ амæлæты хæдфæстæ.
Æвæццæгæнг нрон драматургийы коме-
дион жанры Саулохты Мухтары комеди
«Усгур»-æй цæрæццагдæр æмæ популярон-
дæр ничима басгуыхт. Ныр æрдæг æну-
сы бæрц йæхицæн фидар бынат æрцахста
ирон сценæйыл. Комедийы æнтыст ис йæ
адæмондзинады, йæ хъæлдзæг æмæ уæнг-
тæроггæнæг юморы, йæ аив зарджытæ, йæ
цыргъ æвзаг æмæ дæсны комедион ситуа-
циты. Уыцы миниуджытæ йын ныллæвар
кодтой бирæ азты цæрæнбон,
Мæскуыйы рауагъдад «Советский писа-
тель>-ы ацы аз мыхуыры рацыд, Джуссой-
ты Нафийы разныхасимæ зынгæ ирон фыс-
сæг Дзугаты Георгийы роман «Карды ко-
мыл».
Зæрдæйæн æхсызгон у уый, æмæ фæстаг
азты централон рауагъдæдты арæхæй-
арæхдæр зынын кæй райдыдтой ирон фыс-
джыты поэтикон æмæ прозаикон уацмыс-
Т®-. Æмæ сын уæрæх фæндаг кæй байго-
Хъæлдзæг, аив æвзаг æмæ драмон дæс-
ны ситуациты бындурыл фыст у комеди
«Хандзериффæ» дæр. Уыцы комедийы бын-
дурыл фыст æрцыд фыццаг ирон оперет-
тæ. Опереттæйы музикæйы автор у зынгæ
ирон композитор Хаханты Дудар. Стыр
æнтыст уыд фыццаг ирон опереттæйы фæ-
зындæн
Æмбырдгондмæ цы пьесæтæ хаст æр-
цыд, уыдонæй иу — «Знауыр», хъыгагæн,
абоны онг сценæйыл æвæрд нæма ’рцыд,
афтæмæй та уыцы пьесæ у Саулохты Мух<
тары пьесæты хуыздæртæй, æмæ хорз ба-
кæниккой нæ театры разамонджытæ, уыцы
пьесæйæн сценæйыл рухс куы фенын кæ-
никкой. Пьесæ фыст у ирон легендарон
революционер Айдарты Знауыры хъæба-
тыр тохы цауты бындурыл.
Æмбырдгондмæ Саулохты Мухтары пье-
сæты хуыздæртæй сæ иу «Нарты Батрадз»
кæй нæ бацыд, уый бирæ бæрцæй кайы,
рауагъдад «Ирыстон» ирон театруарз-
джытæн цы хорз лæвар бакодта, уый. Æх-
хæстæй рауадзын хъуыд Мухтары драмон
сфæлдыстадон бынтæ, уæд чиныджы аха-
дындзинад ноджы стырæр уыдаид.
ми нæ бæстæйы бирæ милуангай чиныгкæс-
джыты зæрдæтæм.
Дзугаты Георгийы романы фæзынд уы-
рыссаг æвзагыл ахсджиаг хъуыддаг у ирон
аив литературæйы æфсымæрон адæмты ду-
ховон хæзнатимæ зонгæкæныны хъуыдда-
джы (роман «Карды комыл» мыхуыры ра-
цыд гуырдзиаг æвзагыл дæр).
Романы сæйраг сюжетон хахх амад у
Стыр Фыдыбæстæйон хæсты советон адæ-
мы æнæфæтасгæ удыхъæды миниуджытыл,
романы сæйраг архайæг Дзанæгаты Гаги
æмæ йæ хæстон æмбæлтты хъæбатыр тохы
цаутыл. Уæззау тугкалæн æнæмсæр тох-
ты ма хæсты фыццаг мæйты Гагийы хæстон
къордæй цы цалдæр хæстоны баззад уды-
гасæй, уыдон цæфтæй бахауынц немыцаг
фашистон уацары. Карз æмæ æвирхъау
æгъдæуттæ уыд немыцаг концлагеры. Цæф
салдаттæн медицинон æххуыс ничи лæ-
вæрдта, уазал æмæ æххормагæй мардысты.
Фашистон тыхгæнджытæ зындон сарæзтой
концлагерæй. Надтой ехсытæй, мардтой, чы-
сыл-иу сæ зæрдæ кæмæ фехсайдта, уыдо-
ны.
Фæлæ нæ дæр æххормагдзинад, нæ дæр
мæлæты тас нæ асастой советон хæстонты
ныфс, нæ фæтасыд сæ удыхъæд. Концла-
геры сарæзтой сусæг диверсион къорд æмæ
зиан кодтой фыдызнагæн, гæнæн æмæ-иу
сын амал кæмдæриддæр фæци, уым.
Дзугаты Георги, йæхæдæг Стыр Фыды-
бæстæйон хæсты хайадисæг, йæхи цæстæй
федта æмæ бавзæрста фашистон концдаге^
«Карды комыл»
Дзугаты Георги. «Карды комыл>. Роман. Уы-
рыссаг æвзагыл. Мæскуы, «Советский писатель»-ы
рауагъдад, 1986 аз. Тæлмацгæнæг Александр Ма-
рьянин.
72

ры æвирхъаудзинæдтæ. Иу æмæ дыууæ
хатты мыййаг нæ фембæлд мæлæтимæ ны-
хæй-ныхмæ. Фæлæ Георги-Гаги абырста
сау рыны æмæ цыфæнды зынты дæр баз-
зад адæймагæй, Коммунистон парти æмæ
йæ адæмы хъæбулæй. Æниу бирæты асас-
та мæлæты тас, æмæ удыхъæдæй лæмæгъ
адæймæгтæ систы фашистон тыхæйисджы-
тæн дзырдхæсджытæ, се ’мбæлттыл гадзра-
хатæйцæуджытæ.
Дзугаты Георги йæ романы ирдæй æвди-,
сы гадзрахатæйцæуджыты ницæйаг мид-
дуне æмæ сыл æвæры худинаджы гакк.
Уый хыгъд автор йæ курдиаты ирддæр æмæ
хуызджындæр аивадон ахорæнтæй нæ хæ-
лæг кæны æвирхъау уавæртыбахауæг со-
ветон удфидар адæймæгты миниуджытæ
равдисыны хъуыддагæн.
Иу уавæр, иу хъысмæт ноджы тынгдæр
æмæ фидардæрæй сбаста не стыр Райгуы-
рæн бæстæйы нациты минæвæртты Рай-
иУ^™ бæстæ?ы хъысмæт уыдонæй алкæ-
мæн дæр сси иæхи уд, йæхи цард æмæ йæ
^Гæ7нУæ3бДЖЫ- аР^æсты\æъо„аны
хъысмæт. Нæ бæстæиы адæмты хæлардзи-
над ноджы тынгдæр сбаста нæ бирæ на-
циты минæвæртты Дзанагаты Гогийы, Гаг-
нидзе Гивийы, Микола Юрченкойы, Анна
Васильевнайы æмæ ноджы бирæ æндæр
дæластæрдонты. Уыцы хъæбатыр, Фыдыбæс-
тæйыл æнувыд æмæ удфидар адæймæгтæ
карды комыл сæ фазыл абырыдысты не-
мыцаг концлагеры зындоны хъизæмæрттæ
æмæ мæлæты æхсæнты. Аирвæзтысты ла-
герæй, бану сты размæбырсæг Советон æф-
сæдтонтимæ æмæ, сæ къухы хæцæнгæрзтæ,
афтæмæй, фыдгулты дæрæнгæнгæ, фæцы-
дысты суанг Берлины онг.
Бирæ архайджытæ ис романы Ноджы-
дæр ма йæ зæгъон, Гагийы хъысмæт бирæ
цæмæйдæрты хæстæг лæууы авторæн йæхи
царды хъысмæтмæ.
Тынг бæллыд автор йæ романы уырыс-
саг æвзагыл мыхуыры фенынмæ, фæлæ йын
нал бантыст. Иæ ном, йæ зæрдæйы хъарм
баззад йæ чингуыты, йе ’сфæлдыстады. Æмæ
сæ ныууагъта стыр хæзнайæн йæ кæсдæр
фæлтæрæн, уыцы нымæцы йæ роман «Кар-
ды комыл» дæр.
<Бæрзæндтæ»
Асаты Реуаз. «Бæрзæндтæ». Æмдзæвгæтæ гуыр-
1дзиаг æвзагыл. Рауагъдад «Накъадули». Тбили-
1си, 1985 аз.
Ис афтæ зæгъæн, æмæ нæ фæстиуæг-
джындæр поэттæй сæ иу, хæст æмæ куыс-
ты ветеран Асаты Реуаз йæ мадæлон æв-
загимæ абаргæйæ, гуырдзиаг æвзагмæ тæл-
мацæй къаддæр чингуытæ нæ рауагъта.
Цахæм ахадындзинад сын ис æфсымæрон
литературæйы, куыд сæ исынц гуырдзиаг
поэзиуарзджытæ, куыд бахъахъхъæнынц
тæлмацгæнджытæ поэты уацмысты харак-
терон миниуджытæ, уыцы фарстытыл дзу-
рыны фадат къаннæг рекламон уацы нæй.
Уыдонæй алчи дæр, чизоны, сæрмагонд ана-.
лнзы аккаг у æмæ йыл професионалон аргъ-
гæнæг хъуамæ ахъуыды кæнид. Мæн æр-
мæстдæр информацийы хуызы фæнды нæ
журналкæсæгæн фехъусын кæнын, Асайы
фыртæц Тбидисы рауагъдад «Накъадули»-
йы цы ног поэтикон æмбырдгонд («Бæр-
зæндтæ») рацыд гуырдзиаг æвзагмæ тæл-
мацæй, уый тыххæй. Чиныгмæ хаст æрцы-
дысты, Реуаз æндæр æмæ æндæр азты кæй
ныффыста, уыцы поэтикон уацмыстæй дæс
æмæ ссæдзы бæрц. Æмбырдгонд, сæйраджы-
дæр, нывæзт у адæмты хæлардзинады мо-
тивтæй, коммунизмы фæндагыл нæ цæст-
æвæрæн уæлахиздзинæдты, дунейы сабы-
рад сфидар кæныны пафосæй.
Асаты Реуаз гуырдзиаг чиныгкæсæджы
размæ цы æмдзæвгæты æмбырдгонд æр-
хаста, уым ма ныхас цæуы советон адæй-
маджы бæрзонд æмæ сыгъдæг удыхъæ-
дыл, уымæн йæ хъæбатырдзинадыл Стыр
Фыдыбæстæйон хæсты тугхъулон заманы.
Реуаз рагæй фæстæмæ балцвæндагыл æф-
тыд поэт у. Æнæзивæг æмæ цымыдисæй
цæуы нæ бæстæйы алы къуымтæм, фæса-
рæнтæм. Иæхи цæстæй уыны абоны цард
æмæ йын уый йе ’сфæлдыстадæн дæтты ног
æмæ ног æрмæг. Уæлдай хуыздæр та йын
йæ къух аразы, йæ хæстон бынæттæм кæй
æфты, йе ’мтохгæнджытыл кæй æмбæлы,
зынгхуыст æмсалдатты ингæнтыл дидин-
джытæ кæй æвæры, уый Ацы чиныджы
дæр æмбæлæм поэт-бæлццоны удыхъæдæв-
дисæг цалдæр æмдзæвгæйыл. Уыдон та
оригиналы дæр æмæ тæлмацы дæр цыма
аивдæр сты иннæты ’хсæн, афтæ мæм кæ-
сы.
Цæвиттонæн фаг сты «Ногæй та Хъуба-
ны» æмæ «Легендарон нушийы бæлас» дæр.
Чиныг «Бæрзæндтæ» гуырдзиаг æвзагмæ
ратæлмац код^ой Джангулашвили Тайму-
73

раз, Берулава Хутъа, Томнашвилн Алек- Керзеладзе Элдар, Лордкипанидзе Зураб,
сандр, Харанаули Бесик, Мхаргдзелн Стъе- Лкобиа Шота, Чхикъвадзе Вано, Къобери-
пан, Сулаберидзе Ладо, Гветъадзе Васил, дзе Вахтанг æмæ æндæртæ...
Поэты зæрдæбын ныхас
Хъодалаты Герсан. «Куырыхон». Æмдзæвгæтæ,
балладатæ, поэмæтæ. Рауагъдад сИрыстон»,
1986 аз.
Хъодалаты Герсаны æмдзæвгæты ног æм-
бырдгонд бакæсгæйæ, æрцыдтæн ахæм
хъуыдымæ: автор сфæлдыстадон æгъдауæй
рæзы азæй-азмæ, иу чиныгæй иннæмæ. Уæ-
рæхæй-уæрæхдæр кæны йæ поэтикон диа-
пазон, йæ дæсныйад хизы уæлдæрæй-уæл-
дæр къæпхæнмæ, йæ стихарæзты культурæ
кæны аивдæр, рационалондæрæй пайда кæ-
ны дзырдаивады фæрæзтæй. Иæ уацмысты
бæрæгæй зыны национ колорит, дуджы ком-
улæфт æмæ зæрдæйы цавд Ирыстоны æр-
дзы рæсугъд нывтæ æвдиса, ивгъуыд хæс-
ты дудгæбæттыл сагъæс кæна, æви нырык-
кон дунейы æндыгъд уавæрыл тыхса, уæд-
лæр поэтæн бæрæгæй разыны йæ оптимис-
тон зæрдæйыуаг. йæ дунеæмбарынад, йæ
активон позици. Уый сæрыстыр у, йæ адæ-
мы кад æмæ ном ын бæозонд чи систа,
уыцы хъæздыг адæмон сфæлдыстадæй, на-
цион кæфтытæ æмæ зарджытæй. Ирыстоны
хъайтаоон ивгъуыд дугыл нывæнды йæ
цинцыбæл хъуыдытæ:
Иугæр цæст ныдзæвы симдыл.
Хъуысы цины хъæртæ, бис, —
Ир цæмæй уа, сагау снсджын,
Уый йын аивадæй ис.
Афтæ зæгъы поэт, дунейыл йæ ном кæ-
мæн айхъуыст, дзыллæты дисы чи бафта-
уы, уыцы зындгонд адæмон кафт «Симд»-
æй. Нымайы йæ национ культурæйы тæмæн-
тæкалæг стъалыйыл, национ сæрыстырдзи-
надыл.
«Туг æмæ зынджы фæдтæ>. афтæ хуый-
ны, автор Стыр Фыдыбæстæйон хæсты
хъайтарон цаутæ æмæ дудгæбæттыл кæй
74
ныффыста, уыцы æмдзæвгæты цикл. Чиныг-
кæсæджы зæрдыл æрлæууын кæны хъæба-
тыр хæстонты арф мидхъуырдухæнтæ, хæс-
ты рæстæгмæ къуыхцытыл сагъæс, стыр
уæлахиз, æвæджиауы цин. Циклы бирæ
рæтты æвдыст цæуынц уæззау хæсты туг-
амæхст хъæдгæмттæ:
Мæ хуыцауы уæззау цæф
Æз базыдтон кæдæппын.
Цы хæрзаг ма ысуадздзæн
Мæ зæрдæйæн йæ тыппыр?
Æз нал кæсын æнхъæлмæ...
Æртахтис та дзыбылдар,
Фæлæ уæддæр нæ хъæумæ
Нæ ’рыздæхтис мæ бындар ..
Ахæм арф мидхъуырдухæнтыл амад у
циклы хуыздæр æмдзæвгæтæй сæ иу —
«--Салдаты Мады монолог»-ы идейон мидис.
Мады уæззау сагъæсты руаджы поэт æвди-
сы æбæрæг сæфт хъæбатыр хæстоны хъыс-
мæт. Зæрдæмæхъарæг сты æмдзæвгæтæ,
«Хæст — хуыснæг», «Фæстаг фыстæг»,
«Карбышевы цыртыл фыстытæ» æмæ «Кæд
дæ фæнды». Ацы цикл (Ьарон конкурсы
преми æнæхъуаджы нæ райста.
Балладатæ «Зæринæ», «Фырнымд» æмæ
«Хъæбатыр чызг» кæд æмæ хицæн хъуыд-
дæгты фæдыл фыст æрцыдысты, стæй сæ
афысты манерæ кæрæдзийæ хицæн кæны,
уæддæр тематикон æгъдауæй кæрæдзимæ
лæууынц тынг æввахс. Сæйраджыдæр сæ
дзырд цæуы Ирыстоны рагон историон цау-
тыл, нæ адæмы хъæбатыр, фæлæ тухиаг
ивгъуыд дугыл Автор нын нæ цæстыл
ауайын кæны, Ирыстон æмæ ирон адæмы
сæрвæлтау йæ цард чи снывонд кодта, уы-
цы номхæссæн сылгоймæгты æгъуыстаджы
хъ^ыддæгтæ.
Иукъорд зæрдæмæдзæугæ æмдзæвгæйы
ныфыста Хъодалайы фырт не стыр фæ-
тæг Лениныл. Поэмæ «Ленины» автор па-
рахатдæрæй, ног поэтикон фæрæзты руа-
джы уæрæхдæр æмæ масштабондæрæй æв-
дисы фæтæджы æнæмæлгæ хъуыддæгтæ, йæ
хъæбатыр фæлгонц.
Поэмæ «Куырыхоны» нæ разы слæууы
не стыр æмбæстаг æмæ нывгæнæг Тугъан-
ты Махарбеджы цардæгас фæлгонц. Ав-
тор нын аивадон фæрæзтæй æвдисы канд
нывгæнæджы цардвæндаг нæ, фæлæ ма
уый хъæздыг сфæлдыстадон бынтæ дæрл

Нымайы йæ национ культурæйы иууыл
стырдæр архайджытæй сæ иуыл, æвдисы йæ
куыстуарзаг, гуманон æмæ легендарон адæй-
магæй. Поэмæйы кæд иуæй-иу рæтты æм-
бæлдæуы гомгæрц иублицистон афысты-
тыл, уæддæр уый йæхимæ эдахы чиныгкæ-
Плиты Феликсы ирон поэзийы хæлар ра-
гæй зоны. Растдæр зæгъгæйæ та — рагæй
уарзы. Иæ фыццаг æмдзæвгæтæ куыддæр
мыхуыры фæзындысты, афтæ сыл адæм сæ
цæст <æрæвæрдтой, æмæ, æвæццæгæн, загъ-
той: «Гайлаг рæуæдæй бæрæг кæны. Нæ
литературæйы галуанмæ къæмдзæстыгæй
йæ къах æрбавæрдта хæдгъуыз æвзонг ав-
тор, сомбоны зæрдæвæрæн поэт». Афтæ
ахъуыды кодта профессионалон аргъгæнæг
дæр. Дзæнæтыбадинаг Бестауты Гйуæрги
йæ иу уацы фыста: «Курдиатджын æмдзæв-
гæты автор Плиты Феликс...»
Уæддæр цæмæй æркæсын кодтой сæхимæ
хъæууон наивон лæппуйы фыццаг æмдзæв-
гæтæ?
Сæйраджыдæр, сæ хуымæтæгдзинад æмæ
сæ нывæстæй. Уыдоны бæрæгæй зынд, сæ
автор йæ алфæмблай дуне йæхирдыгонау, ’
рельефон æмæ хуызджынæй кæй уыны. Сæ-
рысуангæй фæбæрæг, Плиты Феликсы æрм-
сæджы хъусдард, цасдæр бæрцæй йыл фæ-
зыны авторы арæхстджын æрмдзæф.
Æмткæй сисгæйæ, чиныг «Куырыхон»
æнæдызæрдыгæй у йæ авторы ног сфæл-
дыстадон æнтыст, æмæ йæ цæстуарзонæй
бакæсдзæннс чиныгкæсæг.
вæдæн æндæр искæимæ фæивдцаггæнæн
кæй нæ уыд. Реалистон деталтæ, æнæн-
хъæлæджы метафорон абарстытæ æмæ
эиитеттæ, хъæууон æрдзы мозаикон фи-
дыц — уалдзыгон, сæрдыгон, фæззыгон, зы-
мæгон æрдзы бæрджытæ æмæ а. д. Æнæ-
хъуаджы не схуыдта йæ фыццаг поэтикон
чиныг дæр «Æрдзы зарæг».
Уыцы æмбырдгонд æссæдз азы размæ ра-
цыд рухсмæ. Ирон поэзийы хæлар, раст
зæгъгæйæ, бирæ фенхъæлмæ каст Фелик-
сы ног чиныгмæ. Фæлæ Плийы фырт тагъд
нæ кæны æмдзæвгæтæ фыссын æмæ чин-
гуытæ уадзыныл, уыдон хыгъдмæ нæ хауы.
Бæрцæй цъус, гъæдæй — хорз. Ахæм
хъуыдыйыл лæуд у, йæ къухмæ фыссæн-
гæрзтæ куы райста, уæдæй нырмæ. Уымæн
нын ирд æвдисæн у йæ дыккаг поэтикон
чиныг «Хурхæтæн». Рухсмæ йын фæндаг
радта рауагъдад «Ирыстон» хæрзæрæджы.
Æмбырдгонд цасдæр бæрцæй дарддæр кæ-
ны «Æрдзы зарæджы» лейтмотивон тугда-
дзины змæлд, фæлæ уæддæр, мæ хъуыды-
мæ гæсгæ, бирæ миниуджытæй хицæн кæ-
ны хорзæрдæм. Поэтæн бæрæг сырæзт йе
’мдзæвгæйы культурæ, фæуæрæхдæр йæ
уынынады радиус, фæарфдæр йæ хъуыды-
кæнынад. Ис афтæ зæгъæн, æмæ йæ хъæу-
уон сагъæс байрæзт дунейы сагъæсмæ. Ли-
рикон хъайтары æмхуызон æндавы дзыл-
лæйы цин, дзыллæйы маст. Уый раст тæр-
хонкæнынхъом у лæджы худы бын, ар-
сæн арсы хай дæтты, дзылыйæн — дзылыйы
хай. Афтæмæй Плийы фырт æнувыдæй ба-
цархайдта йæхи поэтикон дуне снывæн-
дыныл æмæ чиныгкæсæджы размæ .æрхас-
та, зойд æмæ зæрдæйы æмцæдис æм хатт.
кæй фæцуды, ууыл куынæ дзурæм, уæд
хæдбындур æмдзæвгæты æмбырдгонд. Цы-
быр ныхасæй, йæ поэзи дæр бацыд йæ лæ-
джы кары æмæ дзы сомбоны уыдзыстæм
хуыздæр æнхъæл.
Поэты ног æнтыст
__.
I Плиты Феликс. «Хурхæтæн». Æмдзæвгæтæ. Ра-
(уагъдад «Ирыстон». Цхинвал, 1986 аз.
зз&&*зг$

БУЛКЪАТЫ МИХАЛ
ТÆЛМАЦ КÆНЫНЫ ХЪУЫДДАГ — ХÆЛАРДЗИНАДЫ ХИД
Тæлмацгæнæгыл æрмæст æндæр æвзагыл
фыст текст æрбайсыны хæс нæй. Тæлмац-
гæнæджы хæс у уацмысы авторы курдиат
ратæлмац кæнын дæр. Уый тыххæй та
хъæуы оригиналы æрдзы хуылфмæ бацæ-
уын дæлрæнхъон тæлмацы æнæххуысæй.
Уьшьт вазьтгджын пооиессы æвзагимæ иу-
мæ сæ хуыз фæивынтт уячмысы пеосонаж-
тæ лæо æмæ иу æвзагæй инчæмæ яхизьт-
нимæ баст духовон метамооÆюзæ фыцца-
джы ряйдианы тæлмацгæнæг йæхæдæг
куьтнæ бавзара, уæд йæ яохайд нæ уы-
лзæн æрдзон æмæ никæй бауырндзæн.
Синельников Михаил куодиатджын поэт V,
Фæлæ гуырдзиаг æвзаджы æрдзæй «хъæ-
^тæ» кæй нæу, уьтй тыххæй Галактион
Тъабидзейы æмдзæвгæ «Никъооцъминда-
йы» мин хуызтæй конл æмæ хъуытазау
зæлæг дзырд «мигъкъарг-могъкъаога» (ома,
байтауын, æоьттауьш, аоайтау-байтау кæ-
ньтн, аоайсасЬ-байсаф кæньтн, — тауæг та-
уиттялжт-т нярм^ытæ конл мяеоьт куьтл
«арайсаф-байсаф» кæнын, афтæ!) æрæппæр-
ста стереотчпон «оазбоосалы» онг. Æниу,
чизонь\ уытш дыууæ (Ьоомæйы æхсæн иьт
лæрдиæг ис, уый гуырлзиаг æвзаг зонгæ-
йæ дæр не сцьтбыо уыдячд’ Пæмæй мæ
ныхаг суо мя ря^яйя. уый тьтххæй æохæс-
дзынæн, уыцы тезисы ньтхмæ чи цæуы,
ахæм дæнпæг дæо: Бестауты Гиуæоги ирон
æвзагæй гуыодзиэгмæ ояивтя Къостайы
лиоикон шедево «Хæозбон’ » Тæлмац конд
V тынг бæозонд æмвæзадыл, ам ныхас цæ-
уы иу дзыодьтл. «Ифтонг хьпынæй. лæлзæ-
гæй, æочъитæй, Скодтон уæодæхæй дзьт-
хъычнæуæг рон, Ис ма цыдæртæ мæ кæо-
цы фæдджитæй Даод V мæ (Ьæндаг.. Зæ-
гъын дын’ хæозбон’ » Уьтм мæ бахахх кæ-
ньтн фæнлы æчæконкоетон дзыод «цыдæо-
тæ»-йы функчи, уымæ" æмæ по^зийы тьтчг
цъус ис ахæм диссæгтæ: куьтд кæсæм, аф-
тæмæй, æнæконкретон уæвгæйæ, дзырд
«цыдæртæ» оригиналы ахæм конкоетон ньтв
гньтвæста, æмæ ньтн нæ цæстьт раз слæу-
уын кодта цаодæгас лæджьт суоæт, Фæлæ
гуыодзиаг тексты тæлмацгæнæг уыцы дзыр-
дæн йæ иувæрсты ахьтзт
Оригиналы æмуæз тæлмац сфæлдисыны
поинцип домьт, цæмæй тæлмацгæнæг фæл-
гæса, тæлмацкæнинаг æрмæджы автор, йæ
уапмьтс сфæлдисгæйæ, ца-утæм цы рудзьтн-
гæй фæлгæсыд, уырдыгæй. Ам нын нæ ньт-
хасы логикæ кæрæдзийьт ныхмæ сæвæрын
кæны уацмысы автор æмæ тæлмацгæнæ-
джы, фæлæ дыууæ курдиаты ахæм абарст
абсурд кæй у, уый зонгæйæ, нæм цауд
тæлмац кæсгæйæ, уæддæр февзæры ахæм
(Ьарст: цас æмхуьтзон хъуамæ уой сæ мас-
штабтæ тæлмацкæнинаг уацмысы автор
æмæ тæлмацгæнæджы курдиæттæн æмæ
чьтн кæоæдзчмæ се ’одаоыны пропорци
тя^лматт кæч^н^т мооалон бао альтхатт дæт-
^ьт, æви нæ? Дьтууæ куодиаты ахæм про-
поопи æнæмæнгхъæуæг куьт уыдаид. уæд
тя°лмацкæнт*чагæй бэ^задаиккой Гомео,
Шекспио, Руставелй. Къоста, Гете, Баи-
оон, Пушкин æмæ биоæ чидæртæ. , фæлæ
ма иннæрдыгæй та -бафæлваоут «Вепхис-
тъхъаосани»-йæн йæ ооигинал æмæ йæ тæл-
мапы экчиваленточдзинадыл дзурьтн, Бе-
гтауты Гиуæоги йæ бæозонд куолиаты
(Ьæоцы по^мæйæн йе ’нæнымæц хæзняты
иоон халдихтæ куьтнæ ссаодтаид, уæд! Уы-
"ы халдихтьтл хъуыдыкæнгæйæ, Бестауты
Гиуæогийæ (Ьынддæс а^ы дæогъьт æппæт
(Ьеоох ис. антикоч д^джы Гуыодзыстоньт
пяплзах Миоианæй оайдайгæйæ, суанг поэ-
зийьт падлзах Галактионьт онг гуыодзиаг
лæтжьт дзыхæй схаугæ лзыолты иоон эк-
чиваленттæ агуоьтны йедтæмæ Уьтй ооиги-
нялон^ч куы ницы сФæлдьтстаид, уæддæо
æй «Вепхистъхъаосанийьт» диссаджы тæл-
мац иоон литеоатурæйы классикты ном-
хыгъдмæ бахастаид, фæлæ ньтн нæ дзу-
рæнтæ ньтлæо сæхгæдта æмæ йæм нæ бон
нæу балзуоын: уæ, нæ зынгхуыс^т æфсьт-
мæо, поэзийы хуымгæнды дьт цы ауæдз
ауагътай, уымæч стыо поэты куодиат хъуы-
лис, зæгъгæ’ «Вепхистъхъаосанийы» оои-
гичал æмæ тæлмап æмхуьтзон чи кæсы, уы-
донæй и^тæ зæгъынц, куыд æоцыдис ахæм
диссаг, Руставелийьт генион поэмæйы ирон
халлих скæнын хуымæтæджы амæлæг лæ-
лжьт бон куыд бацис, зæгъгæ! Иннæтæ
гяехи æосабыо кæныны сæоаппонд мысынц
тауозегъ æмæ бæлвырд кæнынц, Бестау
поэмæ тæлмац нæ ракодта, Руставели йæ-
хæдæг йæ уацмысы оригиналимæ иумæ цы
иоон вариант сфæлдыста, уый кæмдæр
ссардтз æмæ йæ мыхуыры рауагъта, зæгъ-
гæ Фæуыргъуыйау сты литературæйы
оæзты процессимæ комкоммæ баст адæй-
мæгтæ дæр æмæ цымыдисæй зæгъынц: æв-
лай æхсæзæм азы хицæн чиныгæй рауадз-
гæ текст ооигиналы дыоыс халдих куьт у
æмæ йе ’нæмæлгæ хъайтартæ дæр æвза-
джы сЬеномены фæрцьт ирæттæ куы систы,
уæд ма тæлмац цæмæн хуыйны? Мæнмæ
гæсгæ, уьиты фаостытæн ис иу цыбыр дзу-
апп æмæ йæ хъуамæ з’æгъæм, бæрзонд кал
76

Тегоритæй ма фæтæрсæм’ афтæмæй: Ёепхис-
тъхъаосанийæн» йæ формæ, йæ мидис, йæ
поэтикæ, йæ бæрзонд æмæ йæ ныллæг шаи-
ритæ, йæ персонажты характертæ, ~йæ афо-
ризмтæ æмæ йе ’ннæ поэтикон компонент-
тæ ахæ-м диссаджы хуызивд бавзæрстой,
æрмæстдæр Бестауты Гиуæрги йæхæдæг
стыр поэт кæй у, уый фæрцы! Цитатæтæ
æрхæссын нæ иуæй дард акæндзæн æмæ
иннæрдыгæй та дæтгæ ницы ракæндзæн,
уымæн æмæ Бестауты Гиуæргийы æвзаг нæ
зонынц, «Вепхистъхъаосанийы» ирон тæл-
мацы диссад’жы миниуджытæ кæмæн рав-
дисынмæ хъавæм, уыдон’. Гъе, уый тых-
хæй нæ гуырдзиаг хæлæртты æнæаргумен-
тацийæ хъуамæ бауырна, Руставелийы æм-
дзæвгæйы музыкæ тæлмацы дæр оригина-
лау кæй зæлы, фæрдгуыты халы хуызæн
рифмæты равæрд иу мисхал дæр кæй не
схæццæ ис æмæ æгæрстæмæй бирæ стро-
фæты. мидæг дзырдтæн сæ равæрд дæр
вæййы æмхуызон. Уыцы ныхæстæ сты зын
бауырнæн, фæлæ дзурынц æрцæуæг фак-
тыл æмæ сæ хъæуы зæгъын! «Къарвис
къалта чахлартули чавчъер, чавакъарабакъе,
хърмаса перхта мовекъиде, тави светъса
шевутъакъе», — зæгъгæ, кæны Руставели
«ч»-йæ аллитераци Картли æмæ Къахеты
дзырдахасты имитацийы сæраппонд, æмæ
цæмæй тæлмацы мидæг аллитерацигæнæг
дамгъæты къорды принцип дæр ма ны-
хæлдаид æмæ архайды регион дæр ориги-
налы этникон иуæджы регионæй ма фæ-
иппæрд уыдаид, уый тыххæй тæлмацгæнæг
аллитераци аразы, Чысангомы цæрæг ирæт-
ты дзырдахастæн иттæг характерон чи у,
уыцы къæрцгæнаг «ц»-йæ: «Фескъуыд цир-
хъы цæфæй цатыр, къæхтæм февнæлдтон
хъæбатыр, Лæджы цæджындзыл йæ сæ-
рæй — къупп, мæлæтдзаг гуыпп — æгъа-
тыр!» Гиуæргийæн æрæджы гуырдзиагау
цы æмдзæвгæты æмбырдгонд рацыд, уый
у стыр гуманон акт æмæ дзуры, нæ
гуырдзиаг коллегæтæ нын нæ зынгхуыст
хæлары бирæ кæй уарзынц, ууыл, фæлæ,
хъыгагæн, чиныджы алы ран нæ зыны,
поэт-иу йæхæдæг тæлмац кæнгæйæ цы
бæрндзинад равдыста, уый. «Сыгъзæрин
донытылд изæрты» цыппар циклы æмдзæв-
гæты тæлмац кæнынмæ алчи дæр Шахна-
зар Гиви, Дзнеладзе Гиви, Чаркъвиани
Джансугъ æмæ Нишнианидзе Шотайау
уарзгæйæ куы æрæвнæлдтаид, уæд Бестау-
ты Гиуæргийæн йæ поэтикæйы бæрзæнд
гуырдзиагау дæр æххæстæй разындаид
æмæ чиныгкæсæг æнцонæйг бамбæрстаид,
нæ поэтæн йæ тæлмацы мидæг Руставели-
йы сæрзилæн бæрзæндтæ равдисын куыд
бантыст, уый. Æз нæ бæлвырд кæнын, чи-
ныджы нырыккон поэзийы домæнты иу-
мæйаг æмвæзад нæй, зæгъгæ. Æз ныма-
йын, гуырдзиаг тæлмацы Бестауты Гиуæр-
гийæ зæфцы фыдæй цы миниуджытæ фæ-
хъуыд, уыдон. «Сæфт» миниуæгыл ныма-
йын, дæс тæлмацгæнæджы йæ кæй ратæл-
мац кодтой, уый, уымæн æмæ уыцы тæл-
мацгæнджытæй алкæмæн ис йæхи фыссы-
ны манерæ æмæ, Бестауты Гиуæргийау,
компактон хъуыдыйы поэтæн та ахæм ме-
ханикон дих кæнгæйæ хæлы йæ компак-
тондзинад æмæ йе стиль. Уыйимæ ма чи-
ныджы иумæйаг динамикæмæ диссднанс
бахаста. поэмæ «Бургъустаны» иу сæр кæм-
дæр æндæр ран кæй нь!ммыхуыр æмæ
цыппар æмдзæвгæйы циклæй циклмæ «миг-
раци» кæй баййæфтой, уый.
Чаркъвиани Джансугъы тæлмацгонд «Ды-
сон та мæм лæбурдтой куыйтæ», «Хус бæ-
лас», «Къостайæн», «Хъуды ком», «Рох
уæлмæрд» æмæ «Мæ зарджытæ» кæсгæйæ
нæм нæ февзæры оригиналимæ тæлмац æр-
дарыны хъуыды, уымæн æмæ сын сæ ми-
дæг уынæм поэтæн йæ хъуыдыйы змæлд
æмæ йе ’мдзæвгæйы аив зæлд. Сæ ориги-
налты дырыс лексикон скондæй, ирд поэ-
тикон фæлгæнцтæй æмæ æнтъыснæггомау
хъæлæсыуагæй чиныгкæсæджы зæрдæ æл-
хæнынц «Ме ’мгар, ме ’мзæрдыг», «Сæри-
бары хæстонтæ», «Саби ма фенæд хæст»,
сæ тæлмацгæнæг Нишнианидзе Шота сын
сæ оригиналты мидэкстаз æмæ сæрыстыр-
дзинад кæй бахъахъхъæдта, уый фæрцы.
Поэзи тæлмац кæнын, æвæццæгæн, дыууæ
поэты характерты æмбынат æркæныны
куыст дæр кæны, уый мæ бауырныдта,
«Алайнаг таурæгъ» Дзнеладзе Гивийы ит-
тæг хорз тæлмацæй æвдæм хатт куы бака-
стæн, уæд. Барайæм, Шахназар Гивийы
дæсныйады фæрцы гуырдзиагау йæ базыр-
тæ цы программон «Уадтымыгъ» айтыгъ-
та, уый бакæсгæйæ, æмæ ныл æхцонад
бафты, Харанаули Бесикъ æмæ Аджиа-
швили Джемал поэмæ «Бургъустаны» поэ-
тикон хъуыдыйæн цы атæлфæнтæ скодтой,
уый фенгæйæ.
Ирыстоны цъус ис, рифмæйыл Бестауты
Гиуæргийы бæрц хæстæ чи сæвæры, ахæм
поэттæ æмæ йе ’мдзæвгæ æнæ уыцы сæй-
раг цæджындз цæмæй фæцух уыдзæн, уый
зын бамбарæн нæу. Йæ м-æлæты фæстæ
йын мыхуыры цы «Арты æртæхтæ» рацыд,
уый сбæлвырд кодта, рифмæ Бестауты Ги-
уæргийы æмдзæвгæйы базыр æмæ къуымы
хæстимæ иумæ хъуыдыйы центры хæс дæр
кæй æххæст кæны. Рифмæ йын локатор
дæр у, антеннæ дæр, хъахъхъæнæн згъæр
дæр æмæ йын æмдзæвгæйæ фæхицæн кæ-
нынæн ницы амал ис. Асанидзе Амиран цы
æмдзæвгæтæ раивта, уыдонæн се ’взаг у
аив, фæлæ «Стай зоопарчы» æмæ «Уал-
дзыгон æхсæв», зæгъгæ, уыцы æмдзæвгæ-
ты тæлмæцтæ кæсгæйæ, нæ хъуыдыйы фæ-
зыны сæрсæфæны хуызæн афтид бынæттæ
æмæ йæ банкъарæм, уым рифмæтæ кæй
^хъуамæ уаиккой, æмæ сæ тæлмацгæнæг
кæй аиуварс кодта.
Æмдзæвгæ «Æз цæуын, мæ тæвд цæс-
гомыл къæвда»-йы æртыккаг строфæйы
тæлмацгæнæг Бекишвили Тедо гуырдзиа-
гау зæгъы: «Ихæн зæрдæ ассæста, цæссыг
дæр ныйихис» (аивадон тæлмацы дæлрæн-
хъон тæлмац иннæрдæм), зæгъгæ. Чизо-
ны, уыцы рæнхъытæ .дæр не сты поэтикæ-
йæ цух, фæлæ оригиналæй сты тынг дард,
уымæн æмæ автор зæгъы: «Кувæндæтты
нал судзынц цырæгътæ, Ихæгъдæуттæй
зæрдæтæ — бæстытæ», зæгъгæ. Оригиналы
«кувæндæттæ» æмæ «цырæгътæ» æххæст
кæнынц мæнæ уыцы бæрзонд поэтикон
фæлгонцы прелюдийы хæстæ: «Арвы цъæх,
цыфæнды мыл узæлай, — Удæнцой мын
нал ратдзынæ, никуы: зæдтæ худынц кув-
джытыл кæл-кæлæй, Цырæгътæ ныххуыс-
сыдысты иугай». Бекишвили Тедо та уыцы
рæнхъытæ раивта афтæ: «Арв, куы мыл
баузæлай, уæддæр æрхæндæгæй рацу-бацу
кæндзынæн, фæлæ мын арвмæ цы кувын
77

æххæссы, уый никæмæ хъуысы». Йу уал
уый, æмæ æртыккаг строфæйы «фæлæ»-йы
бæсты хъуамæ уаид «уымæн æмæ». Дык-
каг та уый, æмæ нæм оригинал кæсгæйæ
нæ хъустыл аныдзæвы, йæ уылæнты ты-
хæй цырæгътæ иугай кæмæн ныххуыссыды-
сты, ахæм æрвнæрды хуызæн кæл-кæл,
тæлмацæй та нæм хъуысы • сусу-бусу.
«У мæ цард къуыбылойы тыхтонау»,
зæгъгæ, уыцы æмдзæвгæйæн йæ тæлмацы
хъуыды æмæ поэтикæйы деградаци рай-
дыдта, тæлмацгæнæг Алхазишвили Гиви
йын йе ’нтъыснæггомау лиризм баналон-
бравадон хъæлæсыуагæй куы баивта, уæд.
«У мæ цард къуыбылойы тыхтонау, Тулы
йæ дымгæйау рæстæг размæ, Бонтæ дзы
кæнынц æдзух тыхтона, Сæры хил ысурс-
ис азæй-азмæ», — зæгъы автор, тæлмацгæ-
нæг та уыцы строфæ раивта афтæ: «Мæ
къуыбылойы хуызæн царды мын рæстæ-
джы дымгæ фæтулы, ысурс дæн, мæ зæр-
дæ йæхи къултыл хойы, рацу тагъд — æр-
баййаф мæ» (ома, удæгасæй! — Б. М.),. Æр-
тыккаг строфæйы «Бур сыфтæртау иугай
азтæ згъæлынц, Цъититыл дыдзы хуры
тын ризы. Фæлæ зонын, зарджытæ нæ мæ-
лынц, Зарæгæн сыджытмæ нæй ныххизæн!»
Ам дæр нын поэт бур сыфтæртау æры-
згъæлæг азтæ æмæ цъититыл ризгæ дыдзы
хуры фæрцы амоны царды кæронмæ, тæл-
мацгæнæг та æппæт уыдæттæ фæкодта бра-
вадон хъæлæсыуаджы бын. «Аивгъуыйгæ
азты сыфтæрæзгъæлæн (ома, æрæгвæз-
зæг! — Б. М ) æмæ салд тыны æрттывд,
бауырнæд дæ, не ’нтъыснæгдзинад нын
зарджытве баивдзысты (айсафдзысты)». Уы-
цы рæнхъытæн сæ хъуыды æмæ сæ интона-
ци бынтон æндæр кæй у, уый йедтæмæ ма
УАЛЫТЫ МАРГАРИТÆ
Фыдæлтæй фæстæмæ ирон адæм æмæ
гуырдзиаг; адæм цины æмæ хъыджы æдзух-
дæр иумæ уыдысты. Нæ дыууæ адæмы хæ-
лардзинадæн йæ уидæгтæ æнусы дæргъы
тынг арф ацыдысты.
Рагæй æрæгмæ ирæттæ тынг цымыдис
кодтой æмæ кæнынц гуырдзиаг культурæ-
мæ. Гуырдзиаг культурæйы зынгæ минæ-
вæрттæ аудгæ æмæ хъармзæрдæйæ ахъаз
кодтой æфсымæрон сыхаг ирон адæмы
культурæ тагъддæр сæндидзын кæныны
хъуыддагæн. Рагæй-æрæгмæ нæ адæмты цы
хæлардзинад бæтты, уый хорзæрдæм фæ-
зынд дыууæ адæмы ноджыдæр кæрæдзимæ
æрбангомдæр кæнынмæ. Культурон баст-
дзинæдты фæрцы нæ дыууæ адæмы зонгæ
кæнынц, иу кæнæ иннæ адæммæ хорзæй цы
фæзыны, æппæт уыдæттимæ. Ацы хъуыд-
дагæн ирд æвдисæн у, фæстаг азты гуыр-
дзиаг фысджытæ ирон литературæйы хуыз-
дæр уацмыстæ тæлмац кæнынмæ дысвæл-
дæхтæй кæй æрæвнæлдтой æмæ афтæ ин-
нæрдæм.
Ирон адæм кæд бæрцæй цъус сты æмæ
йæ раны нæй сæ грамматикæ дæр, уьШ&Ш
æм? «Аивгъуыйгæ азты сыфтæрæзгъæлæн
æмæ салд тыны æрттывд»-æн бæрæггæнæн
дзырд нæй æмæ уæлдæфы ауыгъдæй лæу-
уы. Уый йедтæмæ ма авторы уырны, рæ-
стæг ын йæ цард, къуыбылойы тыхтонау,
кæронмæ кæй атулдзæн, «фæлæ та зæххæй
хъуамæ стона Сыгъзæрин гуырвидыц хъæз
мæ бæсты» æмæ «Фыййау искуы ’рхиздзæн
уæлхохæй, Сараздзæн мæлгъæвзаг уадындз
хъæзæй». Стæй уадындзы алæмæты зæл-
тæм «Фескъуындзæн хæххон суадон йæ ка-
дæг, — Хъусдзæнис æм ихавджы сæсты-
тæй: тулдзысты дзыназгæ зæлтæм цадæг
'Взист цæссыгтæ уарзæтты цæстытæй».
Тæлмацы уыцы аив абарстытæ æмæ бæр-
зонд гиперболæтæ æрбацыдæр сты æмæ
«Фæскъуындзæн хæххон суадон йæ ка-
дæг, — Хъусдзæнис æм ихавджы сæсты-
тæй», зæгъгæ, ахæм поэтикон хуызфысты
бæсты февзæрд «знаджы цæст рахаудзæн».
Мæнæ, гъе, уыцы строфæйы аивадон тæл-
мацы дæлрæнхъон иннæрдæм: «Хохы суа-
дон ныхъхъус уыдзæн, знаджы цæст ра-
хаудзæн (цæмæн, цы руаджы?), уарзæттæ
фестъæлфдзысты (ноджы та цæмæн æмæ
цы руаджы?), сæ цæстытæ цæссыгæй ай-
дзаг уыдзысты». Оригиналы æппæт дæр
ис йæ раны, тæлмацы та не ’мбарæм, цæ-
мæн фестъæлфдзысты уарзæттæ, уадындзы
зæлтæй адæймаг стъæлфгæ куынæ кæны,
уæд. Науæд сæ цæстытæ цахæм цæссыгæй
айдзаг уыдзысты, — цины, æви хъыджы?
Уый хуызæн анализ нæ тынг дард айсдзæн
æмæ цыбырæй зæгъын. хъыгагæн, Алха-
зишвили Гиви А. Блок æмæ А. Феты тæл-
мæцты цы дæсныйад равдыста, уымæн Бе-
стауты Гиуæргийы æмдзæвгæты тæлмæцты
йæ кой дæр нæй.
се сфæлдыстадон тыхтæ кæд алцæуыл нæма
æххæссынц, уæддæр чысыл Ирыстонæн бан-
тыст, дунейы стыр нацитæ æмæ адæмтау
Шота Руставелийы поэмæ «Стайы цармда-
рæг» дыууæ хатты поэтикон æвзагæй ра-
тæлмац кæнын. Ирон æвзагыл сдзырдтой
Важа Пшавела, Акъакъи Цъеретели, Илья
Чъавчъавадзе, Егнатъе Ниношвили, Акъа-
къи Белиашвили, Галактъион Тъабидзе, Да-
вид Гурамашвили, Никъолоз Бараташвили,
Къонстантъине Гамсахурдиа, Георги Лео-
нидзе, Иосеб Нонешвили æмæ бирæ æндæр
фысджытæ æмæ поэттæ.
Зæгъын хъæуы уый, æмæ цы фысджыты
кой ракодтон, уыдонæн сæ уацмыстæ тынг
аив тæлмац кæй æрцыдысты, уый та, æвæц-
цæгæн, уымæн афтæ у æмæ сæ гуырдзиагæй
ирон æвзагмæ чи тæлмац кодта, уыдон хорз
зыдтой гуырдзиаг æвзаджы хъæздыг æвæ-
рæнтæ æмæ фæзилæнтæ.
Фæстаг азты бирæ кусынц æмæ бакуыс-
той гуырдзиаг аив дзырды минæвæрттæ
æфсымæрон ирон фысджыты уацмыстæ тæл-
мац кæныныл. Фæлæ хъуамæ бафиппайон:
МРОН ЛИТЕРАТУРÆЙЫ ТÆЛМАЦ КÆНЫНЫ
ПРОБЛЕМÆТÆ
78

кæД гуырдзйаг литератур.æйы фронты кус-
джытæн фылдæр æмæ хуыздæр фадæттæ
ис, уæддæр абоныонг дæр ирон литерату-
рæйы тæлмац кæныны хъуыддаджы нæма
бакуыстой иууон системæ. Кæд æмæ ирон
фысджытæ ирон чиныгкæсджыты бындуро-
нæй базонгæ кодтой гуырдзиаг литературæ-
йы куыд классикæимæ, афтæ нырыккон
литературæйы хуыздæр уацмыстимæ, уæд
уый нæма бантыст нæ сыхаг æфсымæрон
литературæйы минæвæрттæн. Нæ гуырдзиаг
тæлмацгæнджытæ ирон æвзагæн йæ ад кæй
нæ æнкъарынц, йæ фæзилæнтæ, йæ хъæздыг
бынтæ, уымæ гæсгæ ирон уацмыстæ тæл-
мацы мидæг рауайынц иу джиппы уагъды
хуызæн. Æниу ныртæккæ мæ ныхасы сæр
уый нæу, ацы фарстыл хъæуы лæмбьщæг
æрдзурын æмæ йæ фæстæдæрмæ æргъæвын.
Абон мæ ныхасы сæр у, ныртæккæ ирон
æвзагæй гуырдзиаг æвзагмæ тæлмац чи
æрцыд, уыцы уацмыстыл æрныхас кæнын.
Бæрæг куыд у, афтæмæй æвзаг рæзы, хъæз-
дыг кæны, æмæ гæнæн ис кæддæр махмæ
хорз тæлмац чи кастис, уый абон, кæнæ
райсом махыл афтæ тынг мауал æндава.
...Мырзойты Сергей ирон прозæйы рæзтыл
хорзæрдæм ’ндавы, ис ын йæхи литерату-
рон кредо, йæ уацмысТæ йын бауарзтой
ирон адæм. Хуымæтæджы нæ уыд йæ уа-
цау «Стыр рейд» ын рауагъдад «Накъаду-
ли» кæй ныммыхуыр кодта 1982 азы. Йæ
редактор Т. Чхаидзе, тæлмацгæнæг Давид
Иукъуридзе. Зæгъын хъæуы уый, æмæ тæл-
мацгæнæг бакодта æнувыд куыст, тынг аив
æвзагæй æрцыд тæлмац æмæ йыл гуыр-
дзиаг чиныгкæсæг сæмбæлд æхсызгонæй,
фæлæ уацауы дзырд ирон адæмы цардыл
кæй нæ цæуы, уымæ гæсгæ йæ не ’взардзынæн.
Фæлæ мын уæддæр æнæ зæгъгæ нæй, тæл-
мацгæнæг пайда кодта уырыссаг æвзагмæ
дæлрæнхъон тæлмацтæй æмæ хицæн бы-
нæтты рауад тæрхъусы басы-басы хуы-
зæн.
Харебаты Леониды «Уарзт æмæ ден-
джыз»-ы дзырд цæуы, Адыгейы зæххыл ре-
волюцион змæлд куыд цыдис, уыдæттыл.
Романы хъайтартæ Абел, Фатмæ, Айдемыр
æмæ æндæртæн сæ архайд æмæ лæгдзинад
сæхимæ æркæсын кодтой. Уацмысæн йæ
райдианæй йæ кæронмæ характерон мини-
уæг у фидар, æнæсæттон, хъайтарон уды-
хъæд, оптимистон идея. Тæлмацгæнæг На-
нули Мадзагъуа (рауагъдад «Мерани»,
1981 аз, редактор Никъа Агиашвили).
Ацы уацмыс дæр аив тæлмац æрцыд
гуырдзиаг æвзагмæ.
Романы ирон æвзагыл ис тынг бирæ æм-
бисæндтæ æмæ загъдаутæ, уыцы æмбисæнд-
тæн, цас гæнæн уыд, уыйбæрц бацархайд-
та тæлмацгæнæг æмæ сын бирæ хæттыты
ссардта гуырдзиаг эквиваленттæ. Бæрæг
кУыд у, афтæмæй æнцон тæлмацгæнæн вæй-
йы, ахæм æмбисонд, кæцыйæн йе ’нгас
вæййы дыууæ æвзаджы дæр. Афтæ у иди-
омæты хъуыддаг дæр. Зæгъæм, ирон æм-
бисонд: «хæдзармæ уæз нæй,» гуырдзиаг
æвзаджы та уый у афтæ: «Уæхскыл æр-
гъом нæ уæз кæны». Романæн йæ тæлмац
афтæ аив рауад æмæ кæсын куы райдайай,
уæд æй нал æрæвæрдзынæ. Æниу, роман
иронау дæр афтæ кæй у, тæлмац дæр, уы-
мæн хорз рауад.
Мæрзойты Сергейы æмæ Харебаты Лео-
ниды уацмыстæ ирон цардæй ист не сты,
æцæг сæ фæзыны иугай ирон архайджытæ,
фæлæ дыууæ уацмысы дæр ирон колорит
аразæг не сты æмæ сыл уымæ гæсгæ лыс-
тæггай нал дзурдзынæн.
Лæмбынæгдæр мæ æрдзурын фæнды Бул-
къаты Михалы чиныг; «Удæгас обелискыл»,
цыран мыхуыр æрцыд æртæ уацауы. Уыдон
сты «Удæгас обелиск», «Уый æз дæн, хуы-
цау» æмæ «Нæмыгдзæф фæндыр». Авторы
зæрдæ агайы райгуырæн бæстæм æгæрон
уарзондзинад, намыс, хæдæфсарм уæвын,
адæмты æхсæн хæлардзинады тæгтæ сфи-
дар кæныны æмæ æндæр ахсджиаг социа-
лон фарстытæ. Радзырдтæй иуы автор
æгæрон тыгъдадмæ тырныны символ æвди-
сы æрвгъуыз æфсургъы хуызы. Æртæ ра-
дзырды дæр архайд бындуронæй цæуы
Ирыстоны зæххыл. Чиныг гуырдзиаг æв-
загмæ раивта автор, Булкъаты Михал йæ-
хæдæг.
Хъыгагæн, фыццаг дыууæ радзырдæн сæ
ирон тексттæ мæ къухы нæ бафтыдысты, цæ-
мæй сæ кæрæдзимæ æрдардтаин. Æртыккаг
радзырд «Нæмыгдзæф фæндыр»-ы гуырдзи-
аг текст ирон текстимæ абаргæйæ, бирæ
бынæттæ сты æндæр æмæ æндæртæ. Ацы
радзырдæн ницы идейон иудзинад ис ирон
тексты вариантимæ. Уый бæрæг у ахæм
дæнцæгтæй: радзырдæн йæ райдиан æмæ
йæ к^æрон гуырдзиагау сты бынтон æндæр
хуызæттæ. Иронау дихтæ кæны цыппар
сæргондыл, гуырдзиагау та — фараст. Ома,
иронау фыст у цыппар сæргондæй, гуырдзиа-
гау та йын ис фараст сæргонды. Тæлмацы
кæм бафтыдта хицæн æмæ хицæн эпизод-
тæ, кæм та сæ бынтондæр рауагъта. Æниу
уый авторæн йæхи хъуыддаг у, мæн бын-
тон æндæр цыдæр фæнды зæгъын.
Тæлмæцты (дзырд цæуы æртæ уацмысыл
дæр) тынг арæх æмбæлæм синтаксисон æмæ
фразæйон æгъдауæй æнæифтонг хъуыд-
дæгтыл. Уыдонæн дæр ма ницы уаид (æниу
куыднæ?), фæлæ уацауты æгæр арæх æм-
бæлæм, йæ мидис æнцонæй æмбæрст кæмæн
нæ цæуы, ахæм æмтъеригонд хъуыдыуæт-
тыл.
Пунктуацион рæдыдтытæ корректормæ
хауынц, фæлæ сæм редактор æмæ чиныджы
автор хъуамæ сæ хъус æрдардтаиккой. Уый
у уыдоны хæс дæр
Ирон адæммæ чи смой кæны, уыцы сыл-
гоймагмæ арæх* йæ чызгон мыггагæй фæ-
дзурынц, зæгъæм, Нанион, Къудухон. Ав-
тСр) дæр сæ афтæ пайда кæны. Ацы хабар
ирон чиныгкæсæгæн æмбæрстгонд цæуы,
фæлæ сын гуырдзиагау хъуыдис æмбарын-
гæнæнтæ.
Дзырд дæр ыл нæй, ахæм тæлмац чины-
гæн йæ кадыл кад не ’фтауы.
Чиныг мыхуыры рацыд 1984 азы, рауагъ-
дад «Сабчъота Сакартвело»-йæн Кутаисы
цы филиал ис, уый. Йæ редактор у Начъ-
хъебиа Р.
1984 азы рауагъдад «Сабчъота Сакартве-
ло» гуырдзиаг æвзагмæ тæлмацæй рауагъта
поэт Пухаты Александры æмдзæвгæты æм-
бырдгонд. «Хæхты мидбылхудт», зæгъгæ,
ахæм номимæ (редактор ын уыд Гамхърели-
дзе Ц.)
Æмдзæвгæты дзырд цæуы фæллойгæнæг
адæмы æнтыстытыл, хæхтæ æмæ фæзты рæ-
сугъддзинæдтыл. Автор тырны, абон нæм чи
79

^æры, иу уæлдæф кæимæ улæфæм, уыцы
цардбæллон адæймæгты удыхъæд равдисын-
мæ, уарзондзинады æнкъарæнтæй уды ба-
тавынмæ. Ам ис поэмæ «Зарæг Бресты мæ-
сыг-фидарыл».
Пухаты Александры æмдзæвгæтæ стæл-
мац кодтой хицæн æмæ хицæн поэттæ.
Хъуамæ зæгъон, уый, æмæ, тæлмацгæнджы-
тæ бахъахъхъæдтой æмдзæвгæты ритм, фор-
мæ æмæ мидис.
Аив тæлмац сты «Кæсын хæхтæм» (тæл-
мацгæнæг Дзнеладзе Гиви), «Уысм» (тæл-
мацгæнæг Джагъвлиани Додо), «Æхсæр-
дзæны зарæг», æмæ «Хъынцъымгæнæг суа-
дон» (тæлмацгæнæг Къоберидзе Вах-
танг), «Цард æгæрон у» (тæлмацгæнæг
Поцхишвили Морис), «Райгуырæн зæхх»
æмæ «Саби» (тæлмацгæнæг Бестауты
Георги). «Ирыстон ис мæ зæрдæйы»,
(тæлмацгæнæг Хорзанули Бесикъ) æмæ
æндæртæ. Иумиагæй сисгæйæ, кæд хорз
рауадысты, уæддæр дзы, тæлмацгæнджыты
аххосæй. чиныгкæсæг æмбæлы дæлтъур
хъуыдыуæттæ æмæ фраЗæтыл.
Сæрмагондæй зæгъын хъæуы Джангула-
швили Таймуразы лæггæдты тыххæй. Уый
фæстаг азты бирæ кусы ирон поэтты гуыр-
дзиаг æвзагмæ тæлмац кæныныл. Поэт ба-
уарзта ирон адæмы æмæ йын уыцы стыр
уарзондзинад тæлмац кæнын кæны йе ’мсис
ирон фысджыты хуыздæр уацмысты. Тай-
муразы тæлмæцтæн сæ хорздзинад ис уый
мидæг, æмæ поэт искæй тыххæй нæ фыссы
æмдзæвгæтæ, фæлæ тæлмæцты дырысæй ба-
хъахъхъæны авторы индйвидуалон хиæдтæ,
стил, æмдзæвгæйы формæ, ритм, формæ
æмæ æппæт компоненттæ дæр. Таймуразы
тæлмац «Ирон фæндыр (редактор Цхуыр-
баты Мери) ирон поэзийы антологи, кæд ын
афтæ зæгъæн ис, уæд. Чиныг мыхуыры ра-
цыд 1980 азы, Хуссар Ирыстоны.
Стыр хорз хъуыддаг сарæзта рауагъдад
«Сабчъота Сакартвело», 1983 азы цы чиныг
рауагъта «Æнусон уидæгтæ», зæгъгæ, уы-
мæй. Цæвиттон, ацы æмбырдгонды уыцыиу
рæстæджы цы æмдзæвгæтæ ныммыхуыр, уы-
дон сты дыууæ æвзагыл дæр. Гуырдзиаг
поэтæн йе ’мдзæвгæтæ æмæ йæ тæлмац иро-
нау æмæ иннæрдæм ирон поэтæн йе ’мдзæв-
гæ æмас йæ тæлмац. (Æмбырдгонд сарæз-
той Цхуырбаты Мери æмæ Титберия Дж.)
Чиныг «Æнусон уидæгты» мыхуыр сты
куыд гуырдзиаг классиктæ, афтæ нырыккон
цардæгас поэтты æмдзæвгæтæ. Ам мыхуыр
1986 азы, Тбилисы, аив тæлмацы æмæ
литературон æмахастыты республикон кол-
леги мыхуырæй рауадздзæн æвзонг ирон
прозаик Гуыцмæзты Алешы радзырдты
æмбырдгонд «Нæхирдæмцæуæг фæндæг-
тæ». Радзырдтæ гуырдзиаг æвзагмæ ра-
тæлмац кодта Булкъаты Михал.
Гуыцмæзы фырты аив радзырд . «Урс
фынтæ» мын мæ зæрдыл æрлæууын код-
той Мигел де Деунамунойы зынгæ роман
«Абел Санчес»-ы.
сты Шота Руставелийы æнæмæлгæ поэМа?
«Стайы цармдарæгæй» хицæн сæртæ, (тæл-
мацгæнæг Бестауты Г.) Гурамишвили Да-
уыт, Бараташвили Никъолоз, Чъавчъава-
дзе Илья, Орбелиани Григол, Цъеретели
Акъакъи, Пшавела Важа, Тъабидзе Галак-
тион, Асатиани Ладо æмæ æндæрты уац-
мыстаа.
Хъуамæ æнæкъæмдзæстыгæй зæгъон æр-
гом, кæй ранымадтон, уыцы поэттæ гуыр-
дзиаг литературæйæн сты йæ астæумагъз,
йы рæбинаг цæджындзтæ, сæ уацмыстæ
тæлмац кæнын у тынг зын, фæлæ ирон кур-
диатджын поэттæн уый сæ къухы бафтыд
æмæ уый у æхсызгон хабар. Стыр поэты
тæлмац кæнынæн стыр курдиат хъæуы æмæ
уый разынд нæ ирон поэттæм. Рæсугъд
сфидыдтой гуырдзиаг поэттæ иронау. Гуыр-
дзиаг поэзийы классикты уацмысты тæл-
мацы иунæг хъуыды, иунæг идея дæр нæ
фесæфт.
Ирон ’ поэттæ тынг дырысæй ралæвæрд-
той, цы уацмыстæ стæлмац кодтой, уыдонæн
сæ ирд хъуыды.
Афтæ зæгъæн ис ирон æмдзæвгæтæй дæр.
Гуырдзиаг поэттæ зæрдиагæй, аудгæйæ,
стæлмац кодтой се ’мсис ирон поэтты æм-
дзæвгæтæ.
Æз Гуырдзыстоны зæххыл райгуырдтæн,
гуырдзиаг арвы бын схъомыл дæн, уарзын
гуырдзиаг культурæ, табу йын кæнын, фæ-
лæ йæ цы ’мбæхсон, æз ирон дæн, ирон дæн
уды скондæй, туг æмæ стæгæй; Уымæ гæсгæ
цыдæриддæр иронау хорзæй фенын, ууыл
сабийау фæцин кæнын. Фаецин кæнын, ирон
литературæйæ гуырдзиаг æвзагмæ хорз тæл-
мæцтæ куы бакæсын, уæд. Фæлæ куыд зын
вæййы мæ зæрдæйæн, иронау фыст хорз
уацмыс æвзæр, æнæбары, талф-тулфæй тæл-
мацæй куы бакæсын, уæд.
Хатт афтæ рауайы: ирон æмдзæвгæйæн ныр-
ма саразынц уырыссагау дæлрæнхъон тæл-
мæцтæ, стæй йæ уырдыгæй та саразынц
гуырдзиагау. Æмæ уымæй бирæ цыдæртæ
фесафы уацмыс.
Ахæмтæ сты цыбыртæй мæ хъуыдытæ. Уы-
дис ноджы лæмбынæгдæр æрдзурæн, фæлæ
уал ууыл тæпп æвæрын. Æрмæст мæ фида-
рæй уырны иу хъуыддаг: æнæмæнг ноджы-
дæр йæ гаччы æрбаддзæнис нæ дыууæ адæм-
ты æвзæгтыл аив тæлмац кæныны хъуыд-
даг, уымæн ирд æвдисæн сты абоны цæвит-
тонтæ.
Иу бакастæй ацы æнæнхъæлæджы ассо-
цпацийæн ис йæхи бындур, фæлæ зæгъын
хъæуы уый дæр, æмæ «Урс фынты» бæрц-
æнкъарæн у цæстуынгæдæр, ис дзы рог
юмор æмæ æхцон нывæфтыд зымæгон идил-
ли.
Мигел Деунамунойы чиныджы адæй-
маджы монцы тых хизы трагедийы бæр-
зæндмæ æмæ дзы гомгæрцæй æвдыстæуы
адæймаджы уды æмбæхсæнтæ...
ЦАНКЪАШВИЛИ ТИНА
ФЕМБÆЛД ЦЫМЫДИСОН ФЫССÆГИМÆ
80

Фæлæ мæ дзырд уæддæр «Урс фынтыл»
У-
Гуыцмæзты Алеш нын дзуры цыппарæс-
сæдз азы карæй чи ахызт, ахæм зæронд
лæгтыл, — æдзæрæг хъæуы ма чи баззад,
ахæмтыл Зæрæдтæ сæ сæрды бонтæ æрви-
тынц хъæлд^æгæй, удæхцонæй. Зымæджы
та сæ иу — Есеты Местъа мæстæй тъæппы-
тæ хауы йæ сыхаг Есеты Матейы митæм:
мæ уазджытæ, зæгъ, мæныуонг нæ уадзы,
йæхи сæ бакæны, бахоны сæ æмæ сæ цæл-
минасыл æрбадын кæны...
Местъа у, нæ мидбылхудт нын чи раса-
йы,.ахæм аиварæзт фæлгонц. Автор нын
Местъайы цæстæй уынын кæны, ацы коло-
ритон, цастæрбæрцæй романтикон " фæл-
гъуыз кæмæн дæтты, ахæм æдзæрæг хъæу,
æмæ ацы æдзæрæг хъæуы темæ авторы
ристæ æмæ сагъæсты мысæн кæй у, уый
ноджы аивдæрæй уынæм радзырд «Куы
фæниуынц куыйтæ»-йы
«Урс фынты» формæ традицион у; ам,
дзыодæн, нæй ессеистон млдзал—авторы
хатдзæгтæ-комментаритæн, уымæн æмæ ар-
хайд цæуы авторæн йæхи номæй, автор
нын дзуры уыцы хабæрттæ æмæ нын уый
цы таурæгъон æрмæг дæтты, уым хъæуы
агурын хатдзæгтæ саразынæн конкретон æр-
мæг дæр
Авторы зæгъинæгтæ та агурын хъæуы
радчырдты дæлтекстты.
«Урс фынты» ферттивы хæсты темæ —
Есеты Местъа зынгхуыст хæстоны фыд V,—
æмæ уæд æрмæст ам нæ Радзьтл «Æх-
сæвидар»-ы нын автор æвдисы, хæст чы-
сыл лæппуйæн йæ цардвæндæгтæ куыд сзы-
гъуыммæтæ кодта æмæ йæ катастрофæмæ
куыд æркодта, уый
Ацы оиссаг фарст æнной нæ лæтты Апе-
шæн йæ радзырд «Фыддон, фыддурты фæ-
стæ æоцæуæг уалдзæджы» дæо.
Цымыдисон у монолоджы хуызы фыст
сЬантастикон ныв — Есеты Местъа нын,
хæйрæт.жытæ æмæ дзинкъуырты æхсæвы
тыххæй кæм дзуры, уый. Радзырды рав-
гæн сæрмагонд колоритондзинад æмæ хи-
мæлвасынады тых дæтты спредметон чын-
дæуæг «ÆнæЗ’æгъинаг тых».
«Урс фынтæ» композицион æгъдауæй
сты æндыгъд фыст æмæ цымыдисон кæси-
нат*
Уыимæ иумæ ам банысан кæнын хъæуы,
явтоо адæймаджы уды змæлд диссаджы
дзæбæх кæй æнкъаоы, уый, æмæ арæхсгæ
лæр кæны уый дзырдьт мидæг баиахсынмæ.
Адты миниуæг аивæй тьтны Есеты Мест’ъа-
йы фæлгонцы дæр. Местъа уыцыиу рæ-
стæджы у æнæхин дæо æмæ хинæйдзаг
лæр, уый зыны йæ хъуылыты хæст æмæ
йæ зынгхуыст хæстоныл, йæ хъуыдыты йæ
нардуарзондзинады æмæ, уæлдайдæр та,
Есеты Матемæ йæ ахастыты
Иу ран Есеты Местъа йæ галæн афтæ
зæгъы: «Удæгас уд хъуамæ змæлгæ кæна,
цард змæлдæй у, фæлæ ды цæмæй зоныс,
адæймаг куыд змæлы, уый».
Афтæ æмæ, лæгмæ иу бакастæй куыд
фæкæса, афтæ нæу хъуыддаг. Иу æнцонæй
кæй ауадзы йæ хъусы иу фæрсты, уый
арæх иннæйы сЬæкæны худын, аннæмæц та
удхæртты хос басгуыхы æмæ йæ фæд ныу-
уалзы йæ цардыл дæр.
Радзырды кæрон, дзинкъуырты фанта-
стикон æхсæвы фæстæ, Местъа цинимæ
6. «Фидиуæг» №11.
æмбæлы уазæгуаты йæм æрбацæуæг Ма-
тейыл, йæ усы хъаугъайæ йæ кæй фервæ-
зын кодта, уымæ гæсгæ. Уазæг, æфсинæн
кæны цæстмæхъус, кæны фысымы лæгдзи-
нады хабæрттæ... Æцæг у, фысым рафт-
бафт кæны æмæ архайы Матейы ныссабыр
кæныныл
Уыцы- æхсæв заргæйæ сбон кодтон зæ-
рæдтæ...
Æвидигæ ныфс æмæ цардуарзондзинад
сын фæразын кæны ацы дунейы хъизæ-
мæрттæ, æмæ æрмæст фæразгæ нæ, фæлæ
ма сын сæ циндзинæдты хай дæр æвза-
рын кæны ..
Адæймаджы уды цы рухс-тар миниуджы-
тæ ис, уыдон ацы радзырды æрмæстдæр
иу æрттывд фæкодтой. Мигел де Деуна-
мунойы романы та фыдæх схизы апегейон
бæрзæндмæ æмæ байдайы адæймаджы удыл
æлдариуæг кæнын, æвдыст цæуы æндыгъд
æмæ æнауæрдонæй.
Ныфсхаст фыссæджы æрмдзæф зыны ра-
дзырд «Кæсдæр лæппуйы аргъауыныл».
Диссаджы уарзтæй уарзы йæ кæсдæр
хойы, æдзух уæйгуыты ныццæгъдынмæ чи
бæллы, арвы риуæй иу æхстæн цæргæс чи
’ппары æмæ хохаг мыствæндæгтыл, цуанон-
ау цы бæх сахуыр, уый æдасæй чи ратæр-
батæр кæны, уыцы чысыл лæппу..
Чизоны чысыл хо æмæ æфсымæры уар-
зондзинад сæ кæрæдзимæ уа иууыл зын-
дæр равдисинаг, уымæн æмæ уый бынтон
æндæр æрфæны уаз æнкъарæн у. Æмæ
цæйас æнæрæстдзинад хъуамæ уа, аргъа-
уьт æрттæоæг чысыл лæппуйæн йæ уарзон
хойы байсын, — чифæнды, кæнæ цыфæн-
ды ма уæд уыцы зыгъуыммæ тых, уæддæр.
Лæппу аскъæфы йæ маод хойы, æмбæх-
^ьт йæ лæгæты æмæ иæттæ у, йæ хойы
байсынмæ йын чифæнды (цыфæнды) ма
рахъава, йæ ныхыл ын нæмыг ныххуырса...
. Уды ахæм травма гæнæн ис æмæ адæй-
магæн цæрæнбонтæм дæр фесафын кæна
царды рæстдзинады (хæрзиуæджы) уыр-
нындзинад, æууæнк, фæлæ уый калигула-
йы хунзæн м! хъуамæ суа, уымæн æмæ
кæд фыдæхимæ фарнæй йæхи сбаста,
уæд æппæтæн дæр æрцыдис кæрон...
Автоо арæхстджынæй æвдисы чысыл
лæппуйы иунæгдзинад, йе ’нкъарæнтæ, йæ
сагъæстæ сæ хæдзар æмæ сæ уынджы
змæлæг адæмы фоныл.
Радзырды ис иукъорд хъынцъымы, фы-
дохы æмдзæвгæтæ.
Ам дын æниойдзинад нæ дæтты «кæлмы-
ты кафт». Æцæгдæр, фантастикон кæсы уый
чиныгкæсæгмæ.
Хъысмæты зыгъуыммæдзинæдтыл дзу-
рæг у Гуьшмæзты Алешы ноджыдæр иу
ралзырд — «Царды зыд».
Радзырд «Дæ чъызгæ уарзт»-ы автор йæ
иу персонажæй зæгъы: «Уæлдай, æнæхъæ-
уæг къæмдзæстыджы аххосæй йæ царды
бирæ цыдæртæ кæй фесæфта, уый тыххæй
тынгдæр хæрам кодта йæхимæ».
Ацы радзырды хъайтар сылгоймаг йæ
бæллицты арвыста йæ царды бирæ азтæ
æмæ æцæг уарзондзинады æнкъарæн дæр
нæ бавзæрста
Иу бон куы уыд, уæд Æвдинæ калмимæ
схæлар Калм-иу уаты иу къуымæй сбы-
рыд, йæ хъуырыл-иу йæхи æртыхта æмæ
иумæ фынæй кодтой райсоммæ, бон-изæр-
мæ та иумæ хъазгæйæ æрвыстой...

Куыд уынæм, афтæмæй, радзырды æр-
мæг цымыдисон у.
Ам сылгоймаджы иунæгдзннад хизы апо-
геймæ Уымæн йæ цард афтæ уарзтцух
æмæ æнæцин у æмæ цæттæ у калмимæ
схæлар уæвынмæ дæр. Хъуыдытæ æмæ йæ
адæймæгты æнæзæрдæ ахаст æвдæрзынц
æмæ зæгъы йæхицæн: «Кæд мыл фæхæца,
уæд уадз æмæ фæхæца», — фæлæ калмимæ
хъазыныл афтæ фæцайдагъ æмæ æнæ уый
йæ бон дæр нал уыдис...
Цымыдисрн бынæттæ ис, автор рæттæй
хъазт æмæ изæры хъæууынджы хъазтиэæр
кæм ныв кæны, уымыты.
Ам алы конкретон зпизодæн дæр ис йæ-
хи сæрмагонд функци æмæ сты иу бæл-
вырд нысанмæ здæхт.
Æмбырдгондмæ хаст у радзырд «Фæл-
дуоæджджын æхоæв». Цæмæндæр мæм
сау-урс ахорæнтæй фыст нывты хуызæн
фæкаст.
Аринæ æмæхсæвæджы здæхы, авдæны
йæм йæ сыхаджы æвджид уагъд саби кæм
æнхъæлмæ кæсы, йæ уьшы хъæумæ. Хæ-
дзары цыппар зæронд усы баййафы. Ус-
тытæ пецы фарсмæ бадынц, сæхи тавынц
æмæ сæ хъæбысты æвæрд къусты зыррытт
кæнынц æлвисæн æлхуитæ.
Зæронд устытæ радгай дзурынтт (Ььтдбы-
лызтæ æмæ дæлимонты тасæфтауæг ха-
бæоттæ
Уæдæ цы ис зæгъæн уый тыххæй?
Иуæй-иу адæймаг йæ цардвæндагыл
комкоммæ фæцæуьт фыдæхимæ тохгæнгæ,
иннæ та хуыздæрыл нымайы дæпдтыл æр-
зилын æмæ йæхи арæхстджынæй ирвæзын
кæны фыдбылызтæй- Иуæй-иу та юмоп
æмæ иронийы цæстæй кæсы æппæтмæ дæр
æмæ афтæмæй æнцондæо кæны йæ фæн-
даг; адæймæгты иу хай та фыддзинады
уыны йæ удæн æхиондзинад хæссæг ми-
ниуджытæ æмæ йыл диссаджы циндзинад
æсЬтауы царды лакъонты лæгæрдын .
Зæронд устытæ уыцы фыдбылызты ха-
бæрттæ афтæ æхцонæй дзурынц, цыма сын
сæ удтæн стыр æхцондзинад хæссæг ха-
бæрттæ стьт, æхсæнæй-æхсæнты уæддæр
нæ рох кæнынц фæсмоны æмæ зæрдæрисы
дзырдтæй цаутæм сæ ахаст æвдисын ..
Уыцы æхсæв Аринæйы цæстыл уадысты
хæйрæджытæ æмæ архайдта йæхицæй сæ
дард фæсурыныл ..
Радзырды кæрон у символикон æмæ зæ-
гъын хъæуы, автор дзæбæх кæй арæхсы
йæ ’хъайтарты психологи равдисынмæ.
"«Ивгъуыды æндæрджы» дзырд цæуы иу
сылгоймаг Азæйы тыххæй.
Азæ ссæдз азы размæ сæрра. Сæрра, йæ
лæг æй куы ыыууагъта, уый фæстæ Йæ
лæгæй фæхицæны хæдфæстæ Азæ райста
фыстæг, йæ раздæры мой йын хъусын код-
та, зæгъгæ, дæ ныууадзыны аххосаг агур
мæнмæ дæ æгæр-æгæр иузæрдиондзинад
æмæ -цагъардзинады.
Авторы симпатитæ æнæхъæнæй дæр сты
Азæйы фарс.
Комкоммæ йæ зæгъон: — ацы радзырд
иттæг лæмæгъ радзырд у Гуыцмæзы фыр-
тæй æз æнхъæлмæ кастæн сылгоймаг æмæ
нæлгоймаджы æмахастыл серьезон æмæ цы-
мыдисон ныхасмæ. Зындгонд куыд у, аф-
тæмæй уарзондзинад бавæрын æппæтæй
вазыгджындæр аивад у æмæ нывгæнæгæн
йæ бон куы бауа, чиныгкæсæджы царды
æнæнхъæлæгдзинæдтæй йемыдзаг лабирин-
ты æдæрсгæ акæнын, уæд уый дзурæг у
фыссæджы бæрзонд дæсныйадыл.
Радзырд «Райстбавæрд зæгъинæгты» та
ныхмæвæрд сюжетон хахх ис ам сылгой-
маг (чызг) сæ чындзæхсæвы тæккæ бон
нал разы кæны йæ’ мойагæй смой кæны-
ныл, æмæ йæ аххосаджы тьтххæй лæппуйы
хæларæн афтæ зæгъы: « Æппæт дæр мæ
зæрдæ æлхæнынæн арæзта, ме ’вæндæй
къахдзæф дæр никуы ничердæм акодта.
Алцыппæт дæр ын рагацау барст уыдис,
æнæбынят дзырд дæр дзы никæдбон сир-
вæзт . Кæд цы зæгъдзæнис æмæ цы са-
раздзæнис, уый-иу æз æрвылхаттдæр ра-
гацау зыдтон ..»
Уæдæ кæд Азæйы йе ’гæр æнувыддзи-
нады тыххæй ныууагъта йæ лæг, уæд Вио-
лæ та уыцы æгæр æнувыддзинады фæсти-
уæгæн нал смой кодта йæ уарзон нæлгой-
магæй
Ам сылгоймаг фæлвары хъуыддагмæ
арфдæр, лæмбынæгдæр ныккæсыныл, фæ-
лæ бафиппаинаг у, радзырд, æвæццæгæн,
раджы фыст æрцыд æмæ аивадон æгъда-
уæй бирæцæмæйдæрты у цух.
Хицæн фиппаинæгтæм æнæкæсгæйæ, уæл-
дæр цы загътон, уый ууыл дзурæг у æмæ
Гуыцмæзты Алеш кæй у ирон литературæ-
йы цымыдисондæр минæвæрттæй сæ иу
æмæ дзы дарддæр ноджы хуыздæр æмæ
фылдæр уацмыстæ æнхъæл кæй хъуамæ
уæм.
Бафæнддзæнис нæ æвзонг ирон прозаи-
кæн æнтыстытæ æмæ уæлахиздзинад йæ
зьтн æмæ вазыгджын фæндагыл!
Ацы къаннæг уацы алы радзырдыл хи^
пæнæй æпцзурыны фадат кæм нæй, уымæ
гæсгæ зæгъын хъæуы, Булкъайы фырт
бæрндзинад æнкъаргæйæ, кæй бакуыста
Гуыцмæзты Алешы радзырдтæ гуырдзиаг
æззагмæ раивыныл
Йæ тæлмацы æнкъардæуы прозæйон
ритм, автор æмæ йæ персонажты æвзагæн
характерон нысæнттæ, фæлæ тæлмацгæнæг
уæлдай арæхстгайдæр архайы радзырды
лексикæйы диалектон формæтæ равдисыны
хъуыддаджы.
Афтæ мæм кæсьт, цыма «Урс фынтæ» æн-
цон тæлмацгæнæн ма хъуамæ уыдаиккой,
уымæн æмæ йæ афысты манерæйæ уый
бæлвырд хицæн кæны иннæ уацмыстæй.
Уæддæр, иукъорд поссажтæм æнæкæсгæйæ,
уацмыс рауадис æнцонкæсæн, афтæ æмæ
йæ фæстæ зынгæ бæрцæй нæ хатæм тæл-
мацгæнæджы тыхми æмæ уæхскуæзæй куьь
сты бæрджытæ.
Бирæ хорз ныхæстæ ма уыдис зæгъæн
ацы уацмысы тыххæй, фæлæ мæ уæддæр
бафиппайын фæнды: цас хуыздæр уацмыс
тæлмац кæны, уыйас тæлмац дæр хуыздæр
кæны Булкъайы фырт. Лæмæгъдæр уац-
мыстæ тæлмацгæнгæйæ та йæхæдæг йæхи-
уыл комдзог рацæуы æмæ уый фæзыны
чæ куысты фæстиуæджы дæр. Дзырдæн
Виолæйы монолог, куыд æмбæлы, афтæ
рахæссынæн тæлмацгæнæг ницы фæразы,
оригинал йæхæдæг æгæр лæмæгъ æмæ иро-
никон мидбылхудт æвзæрынгæнæг кæй у,
уый аххосæй.
Тæлмæцты ис дзæвгар дыркъуым фразæ-
тæ, хъуыдыуæттæ:
82

з0^ <Ззоа^°с? ^спЗ срлз°Узэоот> °9 <Ззоа&с>с? зэ^
^(Г13000СГЗ^от Ьсп^Зд" (ф. 122), „Ьо^соо осооЬ
фобо с?о с^оЪоото" (ф- 123), „ог^оосо 300003500 ’Во-
3° е?е?ЭЭ0°Ь 9^^°3° (Ф- 157)> ««З^О^^^о^З
Зо^зЗ йоЗЬ<п&о^ (Зсо(зос^дооЬо0оЕ> ’ЗсосоЬ оусо. с)о-
с^о (ф. 160) æмæ æндæртæ.
Фæлæ, уæддæр цы загътам, уымæ æнæ-
кæсгæйæ, тæлмац æвзæр нæ рауад æмæ
гуырдзиаг чиныгкæсæг сæмбæлдзæнис ног
цымыдисон фыссæгимæ.
ТИТМЕРИА ДЖУМБЕР
ИУ ТÆЛМАЦÆН ЙÆ ХОРЗДЗИНÆДТÆ ÆМÆ ЙÆ
ХЪÆНТЫТЫХХÆЙ
Цыбыртæй
Букуылты Алыксийы роман «Зарæг баз-
зади цæргæйæ», зæгъгæ, ирон æвзагæй
гуырдзиагмæ ратæлмац кодта Булкъаты
Михал, мыхуыры йæ рауагъта рауагъдад
«Ирыстон» 1985 азы. Йæ ’аннотацийы йын
кæсæм: «Роман «Зарæг баззади цæргæйæя
у, йæ темæ грурдзиаг æмæ ирон адæмты,
дыууæ нацийы æфсымæрдзинад кæмæн у,
ахæм уацмысы иу хай».
Ирон фыссæджы ацы уацмысы æцæг-
дæр æвдыст цæуы иу хъысмæты уæвæг ир
æмæ груырдзыйы æмтох æмæ фæрсæй-
фæрсмæ лæууын, фæлæ> афтæ цæхгæр зæ-
гъæн дæр нæй, цыма ацы романы «сæй-
раг темæ гуырдзы æмæ иры æмахастытæ,
дыууæ нацийы æфсымæрдзинад æмæ хæ-
лардзинад» у. Ацы романы мидæг сæйраг
хъусдаринаг уæддæр у, Чысангомы цæрæг
ир социалон æфхæрды ныхмæ куыд тох
кодтой, уый. Уыцы аннотацийы дзырд
куыд цæуы, афтæмæй «уацмысы бауырни-
наг æууæлтæй æвдыст цæуы Чысангомы
цæрæг хæххон зæхкусæг адæмы хъысмæт,
хъазарад ивд куы æрцыд, уый фæстæ».
Цалынмæ тæлмацæн аргъ скæнæм, уа-
лынмæ æнæмæнг фæнысанкæнинаг у,
гуырдзиаг чиныгкæсæгæн авторы сæрма:
гонд разныхасы мидæг базонын кæнын.
кæй хъуыдис, уый. Кæннод рауад афтæ,
æмæ нæ зонæм, Букуылты Алыкси кæцы
фæлтæры минæвæр у, ноджы ма цахæм
уацмыстæ сфæлдыста, цахæм у уыцы уац-
мыстæн сæ тематикæ æмæ сæ проблема-
тикæ, цахæм бынат ахсы йе сфæлдыстад
нырыккон литературæйы æмæ афтæ дард-
дæр. Каенæ куыд бамбарын хъæуы рауагъ-
дады аннотацийы: «Роман «Зарæг баззади
цæргæйæ» у иу’ æнæхъæн уацмысы хицæн
хай...» Уæддæр кæцы «иу æнæхъæн уац-
мьтсы хицæн хай» у ацы роман? Цахæм у
^уыцы иу æнæхъæн уацмыс? Каэд «Зарæг
баззади цæргæйæ» йæ иу хай у, уæд йе
’ннæ хæйтты цæуыл цæуы дзырд (цал ро-
маны сты, автор сын сæ мидæг цы равды-
ста æмæ афтæ дарддæр).
Иу дзырдæй, гуырдзиаг чиныгкæсæгæн
ацы романы авторы "базонын хъуыдис бын-
дурондæр ^уызы.
Букуьтлты Альтксийы ацы роман æвдисы
хъазарадон формацийæн йæ фæуд æмæ йæ
аивадьт периодтæ æмæ, уыйимæ иу-мæ,
фæлгъауы зæхкусæг лæджы пролетариза-
ци æмæ революцион змæлды йæ нылвасы-
ньт процесс. Комкоммæ зæгъгæйæ, кæд ацы
темæ фæзæрондис æмæ нæ фьтссæгæн дæр
йæ аивадон мадзæлттæ фæзæронд сты,
уæддæр роман у цымыдисон. Роман, куыд
йæ проблематикæйæ, афтæ йæ формæйæ
новаторон фæзынд нæу, фæлæ, мæ хъуы-
дымæ гæсгæйæ, уæддæр у цымыдисон, нæ
хæлар ирон адæмæн нæ йæ ивгъуыд, йæ
национ тырнæнтæ æмæ йæ уæздан адæй-
магон æрдзимæ ноджы æввахсдæо кæй
базонгæ кæны, уымæй. Романы ис ног
фарстытæ базоныны нысаниуæг дæр, уы-
мæн æмае уый фæрцы чиныгкæсæг бирæ
цыдæртæ базоны ирон æгъдæуттæ, тради-
цитæ æмæ фольклорæй.
Гъе, уый тыххæй роман хъуамæ æрцы-
даид тæлмац.
Махмæ нæй (æз куыд зонын, афтæмæй!),
ирон æвзаг чи зоны, ахæм гуырдзиаг тæл-
мацгæнджытæ æмæ нын нæй ирон автор-
ты оригиналæй комкоммæ тæлмац кæны-
ны фадат. Æгайтма ирон фысджыты æх-
сæн ис, гуырдзиагæй иронмæ æмæ иронæй
гуырдзиагмæ сæрибарæй чи тæлмац кæны,
ахæм гуырдзиаг æвзагзонæг автортæ!
Букуылты Алыксийы ацы роман гуыр-
дзиаг æвзагмæ ратæлмац кодта ирон фыс-
сæг Булкъаты Михал æмæ ныридæгæн у
æлвæст идиомон æмæ фразеологон загъдты-
тæй, диалогтæ зæлынц сæрибарæй, ирон
æмбисæндтæ æмæ базырджын ныхæстæн
автор фылдæр хатт ссары, дырыс мидис
кæмæн вæййы, ахæм гуырдзиаг адекватон
параллелтæ. Куы та дзырдмæ раивы
оригиналы хуызæг, фæлæ йæ афтæ ратæл-
мац кæны, æмæ гуырдзиагау дæр рауайы
базырджын, аив æмæ зæрдæмæхъарæг...
Æнæмæнг бахаххкæнинаг сты, квалифи-
кацион редакторы къухы аиуварсгæнæн
кæмæн уыд, уыцы цухдзинæдтæ.
Æз зæгъын, тæлмацы мидæг цы стили-
стикон, синтаксисон æмæ орфографион-
пунктацион цухдзинæдтæ ис, уыдонæй.
Райдайдзынæн, романы сæйраг архайæг
Бадила уацмысы райдианы афтæ кæй зæ-
гъы, æз Меладзетæй дæн, зæгъгæ, уымæй
(13-æм ф.) Чиныгкæсæг дис кæны, фæлæ
æппынæрæджиауы онг нæ бамбары, ацы
ирон лæг Меладзетæй цæмæн у, уый. Стæй
чиныджы дыккаг хайьт бамбарæм, Бадила
Дриатæй кæй у æмæ Дриаты гуырдзиагау
«меладзетæ» кæй хоньтнц («Дриатай дæн,
гуырдзиагау нæ Меладзетæ дæр хонынц».
305-æм фарс), уый. Уый фæстæ уьтцы
дзырдтæ стьт цалдæр хатты фæлхаттгонд.
Цæмæн хоньтнц Дриаты Меладзетæ? Цьт
амоны ацы «хонынц нæ»? Чизоны, уыцы

цау таурæгъимæ, кæнæ цардуагон эпизо-
димæ у истæмæй баст? Куыдфæнды фæ-
уæд, уæддæр нæ уыцы фарст сдыгъуырц-
цæг кæны, уымæн æмæ уый тыххæй тæл-
мацы мидæг ницы ис.
Бадила йæ бннойнаджы романы сæрæй
кæронмæ алыхатт дæр хоны «Музиаты
хъал чызг», автор та — Музиан. Чиныгкæ-
сæг уыцы персонажтæн йæ официалон ном
зоны Музианæй, уымæн æмæ йæ автоо альг
ран дæр хоны афтæ æмæ ма дзы \«Музиа-
ты хъал чызг» та кæцæй рагæпп ласта?
Чизоны уый персонажы мыгтаг нысангæ-
нæг гуырдзиаг форма V? Науæд чизоны
ус Музиатæй V æмæ «Музиаты хъал чызг»
д*ч> уырдыгæй раиыд? У^д ма лзы ном
«Музиан» та пьт гæс V? Æз мæхæлæг уьт-
ттьт Аарстæн нииьт бамбæостон (’поманьт
иьтппяпсæлæ (Ьярсьтл ^ыпы пергоня^^
ярпмæст иу пан хоньтнн Мясо æмæ мæ уый
ТЫ^Дæр гЬеГ«гЪУЬТЙЯУ КОТГТЯ^.
Ньтр та (Ьячтысан кæндзыстæм. бынтьн
дапттæпгтллчтзоч. характер кæмæн’ ис, ягæм
пу^ттзинад:
Романьт дьтккаг сæргонл хуыйньт «Къо-
найы алфæмблай — бинонтæ» — «Къерис
иргвлив шемоджарули джалаби». Куыд уыцы
сæрмагонд, афтæ æндæр рæтты «Къериа»-
йы бæсты фыст цæуы «къера».
Тæлмацгæнæг хатт йæ уæлныхты сисы
иуæй-иу дзырдтæ~ фæлæ сæ раст нæ пай-
да кæны. Дзырдæн, йæ раны нæ сæвæры
дзырд «гана» æмæ, йæ куы сæвæры, уæд
та йæ разы нæ вæййы, къæдзыг. Гъе, аф-
тæ раст æвæрд нæу къæдзыг бафтаугæ
дзырдтæ æмæ сидтыты цур дæр. Ууыл
дзурын æппындæр лыстæг хъуыддаг нæу.
Æз ницьт^ зæгъин, ахæм дæнцæнтæ бирæ
куынæ уаид, уæд, фæлæ уыцы нысæнттæ
раст æвæрц кæм нæ вæййынц, уым, кæй
зæгъын æй хъæуы, фыссын æмæ редакци
кæныны бæрзонд культурæйыл ныхасгæнæн
дæр нæй.
Фæстагмæ ма ноджы иу хатт зæгъын,
Букуылты Алыксийы романьт тæлмац чиныг-
кæсæгыл хорз тæлмæн кæй скæны, уый,
фæлæ дзы, хъыгагæн, -ис, сæ аиуварс кæньт-
ны хъуыддаджы тæлмацгæнæгæн оедактор
æмæ рауагъдад кæм хъуамæ баххуыс код-
таиккой, ахæм цухдзинæдтæ.
ТОГОШВИЛИ ГЕОРГИ,
истооион зонæдты доктор, профессор,
ЧЕТИТЫ РУБЕН.
аивад-зонæдты кандидат.
МАЛИТЫ ДАРИ
(1874—1925)
Ведпебайьт хъæут^т ацæогæ адæм абоны
очг дæр дзæбæх хъуыды кæнынч Малион
Ляочкъойч (ясЬтæ йæ хуыдтой йæ хъæук-
кæгтæ). Фьтссæг сылгоймаг йæ сæоды бон-
тæ æрвыста апы хъæуьт æмæ тынг æмуд
уы^с бьтнæттон пæоджытимæ.
Æнугсæсæм æнусьт дык’каг æрпæджьт,
уæлдайдæ^ зæхкусджыты реформæйм пæ-
гтæджы Уæоæсейьт кусæг алæмау П^ьто-
азыстоны кусæг алæм лæо бамбæпстой се
’нусоч æсЬхæолжыты æмæ сæ барты сæ-
рзтттлонд растадысты.
Кяпитализм куы æобиноныг, уæд хицæут-
тда Гуыодзыстотты хъæутьт æгъатьтодæрæй
эксплуатаци кодтой сæ зæххыл пæоæг сяу
апæмьт. — æнустæм æйхæод классы. Кячл
уьтрьтссаг æмæ гуыодзиаг литератуоæйы
чæ, (Ьæлæ й*тнæ а^æ^т^т питроятуоНты лæп
ахсджиаг уыд, хъæууон адæмæй тæккæ •
тт^ттлт^лдаг) оа(Т>УчаГ)Д тттт æ’^æсЬтЯ, ут-ТППТТЧ
цардуаг раргом кæнын. Гуырдзиаг перио-
ди^æйы ^ ^ьтпы ялæчы хомын" хизянтæ.
Каотлийы хтт^антæн гæ быллæо ’ хяй
иоæттæ уыдыстьт, уыдонæн хæххон бьтнæт-
ты зæхх нæ ’Ьаг кодтя æмæ уый’ охы.*
цыгтысты бьтлыомæ, — ислжынтч зæххчтæ
истой арендьт, куыстой сæ æмбисыл, жЬтæ-
»*æй къæбæо амал колтой сæ ^инонтæн.
Гуырдзиаг зæхкусæг чдæм рагæй (Ьæстæ-
мæ дæр хионы пæстæй ’кастьтсты æсЬсымæ-
рон ирæттæм, -кæд ^æхæдæг дæр уыпы рæ-
стæджы æфхæрд æййæфтой сæ хицæуттæй,
^æгтдæо.- Гуырпзияг зæхкусæгæн дæр, ирæт<
тяу, уæззау хъадамантæй баст уыдысты
йæ лгдангтæ.
ХТХ æнусьт кæрон хæхтæй быдыотæм цы
ялæм æолыгъд, уыдонæн сæ^уавæртæ ’но-
пжьт (Ьевзæолæр сты Хизан цы уьтд, уьтй
(Ьæдьтл уæльт периодикæйы фæзынл дис-
имггц^ ряхт уыцьт оæстæджьт Пртербурджы
1898 азы «Русгкое богятство»*йы мыхуыр
æ^пьтгт верпе^чйаг — Мялионы оадзыол
«Хизантæ», ныхас дзы цæуы, хъæууон сау
ап’^м ттт-т \т^^ут æгЬхæод æййæ’Ьтой, ууьтл.
Ведребайаг — Малиты Дари Къонстанти-
ны чьпг ряйгуыогт 1874 азы октябоы, Гу-
пы уечды Ведребисм хъæуы (гъеныр дæо
хуыйны Ведреба — Кяоелы районы). Иæ
(Ььтл оаджы ам*оди. Пыппяо æнахъом сы-
кæллоньт мап Елисабел Григолы ’чызгæн
ттчлæп ямæлттæй бантыст, иæмæй йæ чызг
Папийы оягттяУл Бакуйы ^ылгоймæгты гим-
ттп-^яо «’ГГяп^чч ^ягтчЛсымæо Яакуйы
нефты базарады хæдзары хисдæрæй "куы-
^тя). Æв^мгъл, зæ"п:джын æмæ куыстуар-
^яг чызг Малитч Лари’ æртыккаг къласæй
уооктæ лæвæрдта æмæ йæ мадæн сидзæр-
тч схъомьп кæньтнæн материалон æгъда-
уæ^ æххуыг коцта.
Малиты Лаои активон æхсæнадон-публи-
цистон куыстыл дæр цайдагъ колта. Гим-
назы æххæст курс æнтыстджынæй сæххæ-
сты Фæстæ гимназы къухдариуæггæнджы-
тæ Дарийы ныууагътой фæстæмæ уыцы
84

Гймназы уырыссаг æвзаджы ахуыргæнæ-
гæй. Куыста изæры къуырион скъолайы
дæр ахуыргæнæгæй. Арæх мыхуыр кодта
йæ уацтæ, радзырдтæ, фельетонтæ газет
«Каспийы», фыста бакуйаг кусджыты уæз-
зау уавæрты тыххæй, рухсады фæдыл æмæ
æндæр актуалон фарстытыл. Ныффыста ра-
дзырдтæ æмæ уацауты цикл Бакуйы кус-
джыты цардыл «Амшари», «Рухстауджы-
тæ»,- зианхæссæг уавæрты ныхмæ фыст уа-
цау «Æртæ боны Бакуйы тугкалд æмæ
лæгмард». Уацауы ирдæй, æвдыст цæуы
сомих æмæ тæтæры мæлæтдзаг тох; уый
æрцыд фыдгæнæг реакцийы аххосæй.
Малиты Дарийы цардæмбал, æмæ йе
’мкъайаг уыди зынгæ уырыссаг архитект’ор
Анатоли Николозы фырт Калгйн, уый бæл-
вырд фæхъæзныг кодта гуырдзиаг архи-
тектурæйы, аккаг мадзæлттæ скодта йæ
æрбиноныг кæнынæн æмæ йæ размæцыдæн.
Уый Тбилисы нывгæнæн академийы педа-
гог уæвгæйæ, егъау куыст бакодта гуыр-
дзиаг аивадæн æ’взонг кадртæ схъомыл кæ-
ныны хъуыддаджы. Прогрессивон зондаха-
стылхæцæг, ахуыргонд æмæ гуманон адæй-
маг А. Калгин йæ Оинойнаг Дарийæн æп-
пæт амæлттæй дæр архайдта уавæртæ ара-
зыныл, цæмæй ирон сылгоймаг-фыссæг
ахадгæдæр куыст кодтаид æмæ йын фыл-»
дæр æнтыстаид йе сфæлдыстадон куысты.
Малиты Къостайы чызг . Дари амарди
1925 азы 30 майы, горæт Мцхетайы, ны-
гæнгæ дæр æй уым бакодтой аргъуан Сам-
тавройы кæрты.
Бакуйы куысты периоды Малион иу ми-
нут дæр рох нæ кодта йæ райгуырæн бæ-
стæ. Бакуйаг æхсæнадæн уый иудадзыг-
дæр лæвæрдта информацитæ гуырдзиаг
æмæ ирон адæмты цардæй; фыссæг акти-
вон хайад иста Тбилисы журнал-газетты
дæр.
Малиты Дари куыд йæ очерктæ æмæ
корреспонденцитæ, афтæ йæ радзырдтæ дæр
мыхуыры уадзгæйæ, йæ ном, йæ мыггаг
фыста фæсномыгæй. Иæ фыццаг, ома ра-
гондæр фæсномыг (псевдоним) уыд «Вед-
ребисаг» æмæ дзы арæх пайда кодта, фæ-
лæ’ ма йын уыд ноджыдæр , фæсномыгтæ
«Омега» «Джиалбо», «Мадзель заузе». Да-
ри цалдæр радзырды ныммыхуыр кодта
сывæллæтты журналты «Джеджили» æмæ
«Накъадули»-йы дæр.
1903 азы ПетерОурджы номдзыд чиныг-
уадзæг К. Горбунов ныммыхуыр кодта Ма-
литы Дарийы радзырдты æмбырдгонд «Не-
тронутый уголок». Грузинские рассказы
(«Æнæбавнæлд къуым», «Гуырдзиаг ра-
дзырдтæ»). 1912 азы уыцы -æмбырдгонд
ногæй рацыд Тбилисы дæр. Уæды рæстæ-
джы мыхуыр стыр аргъ скодта Малионы
æмбырдгондæн.
Зынгæ публицист æмæ æхсæнадон арха-
йæг Хъариби (П. Гелеишвйли) йæ публи-
цистон уацы «Дари Ведребисаг» рæстадæй
нысан кæны, зæгъгæ, фыссæг-сылгоймаг
фыццаг равдыста хизанты ома æрлидзæг
мæгуыр адæмы царды уаг. Сæ фарст сын
бавдыста «стыр тæрхонмæ» æмæ æйттмар-
дзæ. тох расидт хизанты сæраппонд. Авто-
ры хъуыдымæ гæсгæ 1898 азы «Русс^ое
богатство»-йы Ведребисаджы радзырд «Хи-
зантæ» куы ныммыхуыр кодта æмæ уый
алварс мыхуыры тæрхон куы райтынги,
уæд уый бæлвырдæй фæзынд 1898 азы
хизанты закъон саразджыты цæстæнгасыл»
зæгъгæ.
']у1алигы Дарийы (Ведрёбисаг) цард æмæ
сфæлдыстады тыххæй чысыл газетон ста-
тьятæ мыхуыр æрцыдысты газет «Сабчъо-
та Осетийы» (1954 аз, августы, автор Цаи-
швилиС.) æмæ 1966 азы 8 июны, автор
Хъурашвили С.)
Хъурашвили С. зæрдæрыстæй нысан кæ-"
ны, зæгъ’гæ, ВедреОисаджы сфæлдыстад,
стæй йæ литературон бынтæ рохуаты баз-
задысты. «Оæвзæрд ахæм фарст — Вед-
ре0исаг~Дари æнæаххосæй ’цæмæн баззад
рохуаты, — йæ хъуыды æргомæй дзуры ав-
тор, — йе сфæлдыстады хуыздæр уацмьь
стæ, сæрмагондæй та «Хизантæ» мадæлон
æвзагыл хъуамæ бакæсой, Дари йæхæдæг
кæй хъæбул уыд, уыцы адæм».
Малионы литературон бынтæн стыр аргъ
’скодта йе ’мдугон, гуырдзиаг адæмы зын-
гæ. æхсæнадон кусæг Г: М. Туманишвили;
уый газет «Новое обозрение»-йы 1-æм ок-
тябры 1903 азы ныммыхуыр кодта егъау
уац «Ведребисаг Дари» (Малиты)», зæгъ-
гæ, ахæм номимæ. Фæстæдæр уыцы уац
хаст æрцыд Туманишвили Г. М. уырыссаг
чиныг «ларактеристикæтæ æмæ мысинæг-
тæм». 1905 аз, 1билис).
Малион 1896 азы 25 декабры газет «Кас-
пиа»-йы ныммыхуыр кодта цыппурсы бæ-
рæгбонмæ радзырд «Кредитор». Автор дзы
равдыста зæххы хицæутты æмæ тоилисаг
оазаргæнджыты бæлвырд характерон ми-
ниуджытæ. 1897 азы та йын ацы газет
ныммыхуыр кодта радзырд «Ьирæгъты
уæрм». Иæ сæйраг архайæг у урссæр ацæр-
гæ лæг Митъро. Уый бады цырын артдзæ-
сты цур æмæ рæхсы йæ зæронд æрчъитæ.
Иæ бинойнаг Саломи та бады тъахтийыл
æмæ цъында бийы. Ус æмæ лæг сагъæс
кæнынц, сæ иунæг чызг Кетойы моймæ рат-
тын ’ сын кæй нæ оантыст, ууыл. Ивгъуыд
аз нартхоры куыстгæнджыты ’хсæн уыди
иу хæрзконд, бæрзонд, рæсугъд лæппу Ги-
орги. Чызг æмæ лæппу кæрæдзи бауарз-
той, фæлæ Гиорги хизан у... Ие ’фсымæр-
тæ. йæ бафхæрдтой, æнæхæдзар, æнæдуар
æй ныууагътой; æгæрстæмæй æхсæв кæм
сбрн кæна, уый дæр ын нал ис. Уый йæ
хæлар — æфсæнвæндаджы хъахъхъæнæг
Матемæ бахатыд, цæмæй йын баххуыс кæ-
на, ссара йын ’исты куыст. Радзырды дард-
дæр дзырд цæуы зæххы хицау Спйридоны
бинонтыл. Уымæ ма-иу арæх цыд гуйраг
базаргæнæг Къарапъет. Æлдармæ-иу æхца
^ куынæуал уыд, раст-иу æм ахæм афон
фæзынд Къарапъет. Уæвгæйæ та æлдармæ
æхца арæх нæ уыд. Иурæстæджы хæлæрт-
тæ сфæнд кодтой Митъройы хæдзармæ
«бабырсын», Гиоргийы семæ акæнын, цæ-
мæй Митъройы чызгмæ нысан ныууагъта-
ид. Сæ фæнд сæххæст кодтой. Уазджыты
ирон арахъхъæй хорз- федтой. Спиридоны
фæндонæй Митъро сразы йæ чызджы Ги-
оргийæн раттыныл. Райхæлдтой сиахсаджы
лæвæрттæ: æрхуы цонгдарæн, цъындатæ,
дзабыртæ, ссæдз капеччы аргъ фæндыр,
аслам къафеттæ. Кето амондджын худт
кæны, йæ бæллиц сæххæст.
Æппæтæй цымыдисондæр у Малиты Да-
рийы радзырдты æмбырдгонд «Æнæвнæлд
къуым». Равзаргæ уацмыстæм хаст æрцы-
дысты сылгоймаг-фыссæджы хуыздæр ра-
дзырдтæ æмæ очерк. Автор йæ уацмысты

æвдиеы хъæуубн ца^ды вазыгджын ныв-
тæ. Уацмыстæм гæсгæ бæрæг у, автор цы
фарстытыл дзуры, уыдон арф кæй æмба-
ры. Иæ радзырдты ирдæй æвдыст сты
хъæууон цæрджыты æнæхъæн галлерей. —
зæххы хицæутты æмæ зæхкусджыты фæл-
гæнцтæ («Æнæвнæлд къуым», «Бинонты
амонд», «Натлиа кæнын», «Паразит базар-
гæнджытæ», «Æххуырстытæ»).
Уæды азты Уæрæсейы мыхуыр æвæрццаг
аргъ скодта Малюы Дарийы уацмысты
æмбырдгондæн. «Русское богатство»-йы
фыстой: «Ацы чысыл æмбырдгонд аивадон
мадзæлтты фæрцы чиныгкæсæджы йæхимæ
здахы. Фыссæг-сылгоймаг царды реалон
нывтæй раргом кодта тæригъæддаг бæстæ-
йы æнусон хъизæмар æмæ уæззау бонтæ.
Ацы радзырдты æвдыст нæ цæуы хъæл-
дзæг æмæ буц цард. Фæлæ автор песси-
мист нæу. Уымæ гæсгæ йæ уацмысты хи-
цæн эпизодтæй рæсугъд фидæны рухс тæ-
мæнтæ калы»
Ведребиселийы сфæлдыстадæн ахæм стыр
аргъ скодтой периодикæйы дæр. («Сын
отечества», «Вестник знания», «Педагоги-
ческий листок», «Киевские отклики» æмæ
æнд.)
Ведребисаг йæ фыццаг чиныг рахуыдта
«Æнæвнæлд къуым». Чиныгмæ цы радзырд-
тæ бахаста, уыдон æхсæн ахсджиаг бынат
ахсы Дарийы радзырд «Æнæвнæлд къуым».
Ныхас дзы цæуы бынæттон адæмы патри-
архалон ахастытыл. Æппæт ацы «æнæ-
внæлд къуымы» алфæмблайы æрбынат
кодта талынгдзинад æмæ фæстæзаддзинад,
æрдзæй рæсугъд ком фестад мæгуырдзи-
нады ахстон. Мах уый зæгъынмæ нæ хъа-
вæм, æмæ ацы фарст литературæйы фыц-
цаг хатт раргом. кодта Ведребисели. Нæ!
Æнудæсæм æнусы реформæйы фæстæ аз-
ты хъæууон царды фæстæзаддзинад, зæх-
кусджыты классон деградаци æмбæлон
æгъдауæй æвдыст æрцыд гуырдзиаг лите-
ратурæйы.
Малионы уацмыстæн сæ фылдæр хайы
сæйраг персонаж у автор йæхæдæг Ра-
дзырд «Æнæвнæлд къуымы» автор фем-
бæлд, базар кæнынмæ чи цыд, йæ уыцы
хæлæрттимæ Картлийы иу горæты æфсæн-
фæндагмæ дæрддзæф ран. Фæндагыл бæлц-
цæттæ ныхас кæнынц, зæгъгæ, Гуырдзы-
стоны нырма дæр бирæ ис æнæвнæлд
къуымтæ. Радзырд кæсгæйæ, цæстытыл
ауайынц рæсугъд æрдзы, бынæттон цæр
джыты уæззау æгъуыз, æвæрæз царды
нывтæ. Бæлццæттæ кæрæдзийæн дзурынц,
сæхи цæстæй цы федтой, ахæм алыгъуы-
зон цымыдисаг хабæрттæ. Æлдар Тъура-
швилиты æртæ æфсымæрæн байуарыны
рæстæджы бацайдагъ хыл æмæ æфсымæр-
тæй иу фæмард. Радзырды ноджы æвзæр-
дæр уавæры æвдыст цæуы хъæубæсты æн-
дæр хъæздыг хæдзары цардвæндаг. Уы-
донмæ ис бирæ зæххытæ быдыры дæр, хæх-
бæсты дæр, пайда дæр сæм бирæ цæуы,
фæлæ хæдзары хицауы æнæсæрфаты аххо-
сæй сæ цард нæ рæстмæ кæны.
Фыссæг æфхæры æмæ фауы, уæды рæ-
стæджы æлдæрттæ æмæ хъæздыг адæмæн
характерон чи уыд, уыцы гуымир ахасты-
тæ æмæ фæстæзаддзинæдтæ.
Малиты Дарийы радзырдты æмбырдгон-
ды ахсджиаг бынат ахсы йæ очерк «Хи-
зантæ». Æвдыст дзы цæуы Цæссыджы
хъæуы (Цремлианийы) цæрæг хизанты —
хохæй ралидзæг ирон адæмы мæгуыр, хъи-
зæмар æмæ æфхæрд цард. Уацмысы ир-
дæй зыны, ома хъæубæсты уæлкъæсæр ба-
лæууыд къæвдаджын æмæ уазал фæззæг.
Ахæм æнкъард пейзажы фæстæ нæ автор
хоны хизан Маро Ростъомашвилийы къæс-
мæ; уым хицауиуæг • кæны мæгуырдзинад
Ацы хæдзары бинонтæ сты — астаздзыд
Уасо æмæ фондзаздзыд Нино, дыууæ дæр
бæгъæмвæдтæ, сæ уæлæ скъуыдтæ хæдæт-
тæ, сæ сæйраг хæринаг у цæкуы. Уыцы
азы тыллæгæй ма бинонтæм хæрз чысыл
баззад картоф. Дыргътæ — фæткъуытæ,
кæрдотæ, члауитæ базаргæнджытæ аслам
аргъмæ асайдтой æмæ сæ уæлдай æргъ-
тæм фæуæй кодтой Тбилис æмæ Гуры.
Бинонты хъæздыгдзинад у иу зæронд чы-
рын æмæ лыстæг уисæйбыд, стуры фа-
джысæй сæрст куыф. Уаты иннæрдыгæй
фарс хъуысы фосы уæззау улæфт. Талынг
къуындæг агъуыстæй кæлы æмбырд сæна-
ры тæф. Ацы цæрджытæ чи сты, уыдони-
мæ нæ зонгæ кæны ’автор. Раджы хохбæ-
стæй æрцыдысты æртæ æфсымæры æмæ
хизанæй æрцардысты хъæздыг Гулашви-
ли Арчилы зæххыл. Уыдон раздæр зæхх
бакъахтой æмæ æдбинонтæ уым æрбынат
кодтой, стæй чысыл куы фæцæрдхъом сты,
уæд хъæдын хæдзæрттæ сарæзтой. Фæстæ-
дæр æфсымæртæ ахицæн сты. Адонæй сы-
рæзт хизанты 12 хæдзары. Фæлæ зæххæй
фыццаг æрцæуджытæ цы истой, . æрмæст
сæм уый хауд. Нæ йыл æфтыд. Цот код-
той фылдæрæй-фылдæр æмæ мæгуырæй-
мæгуырдæр. Натлиайы хуызы хæстæджы-
тæ арынц сæхицæн гуырдзиаг адæмæй æмæ
уымæй сæ уавæр чысыл рогдæр кæнынц.
Ведребисели Дари ацы очеркы арæхстджы-
нæй æвдисы ирон хизанты реалон царды
нывтæ. Уацмысы раст æвдыст æрцыди
гуырдзиаг адæмимæ хизанты бахæстæджы
истори. Хизантæй сæ иу сæрбуц уыди йе
’хсæз фыртæй. Лæппутæн се сконд уыди
аив, уындджын, фæтæнуæхск, рæсугъд, æп-
пæтæй æнæаипп. Кусгæ-кусын-иу гуырдзи-
аг кæнæ ирон зарæг куы ныццæлхъ код-
той, уæд-иу цыма быдыртæ дæр цин код-
той, уыйау-иу сæ хуыз скалдтой. Фæлæ иу
рæстæджы лæппутыл рын схæцыд æмæ дзы
фондз æфсымæры æд бинонтæ аскъуыды-
сты. Æфсымæртæй ма удæгасæй баззад иу-
нæг Лексо йæ дыууæ сывæллонимæ.
Автор уацмысы ирдæй æвдисы хъæууон
адæмы мæгуырдзинад; нæй дзы медицинон
æххуыс, уый аххосæй фæфылдæри хъæуы
уæлмæрдты нымæц Хъæздыг æрдзы сконд
æмæ хорз климатон уавæртæ кæд ис ацы
хъæубæстæн, уæддæр дзы адæймаджы цард
тыхамæлттæй æххæссы æрмæстдæр дыу-
уиссæдз азмæ. Бæрцæй дыууиссæдз хæдза-
ры ис хъæуы, фæлæ дзы стæм сылгоймаг
разындзæн, саутæ чи нæ дары; алы нæл-
гоймагæн дæр фыдохы охыл йæ куырæтыл
хуыд ис сау кæрдæн.
Малиты Дари хизанты уæззау уавæр
бæлвырдæй равдисыны охыл ныв кæны
Лексойы царды характерон нывтæ. Изæры
Лексойы бинонтæ æрбадтысты мæгуыр æх-
сæвæр хæрыныл —се ’хсæвæр уыд фæнычы
фых хъæбæр кæрдзын æм’æ хост нурыты
дон (нурыдзæхтон). • Ахæм æнæбары хæри-
нагæй Лексойы зæрдæ сцъæх. Уæд уый ра-
хаста, фæсаурц, фæздæгмæ хус нард фы-
86

ды лыггаг. Сывæллæттæ йыл амбырд сты
хъæргæнгæ: «Æри-ма нард фыд, æри-ма
сала!» Лексо чысыл кæрдихтæ карста æмæ
сош лæвæрдта, фæлæ сыл кæм тых кодта
кæрдих дæттынмæ. Ахæм уавæры сæ Оай-
йæфта сауджыны фырт Самсон. Уый до-
мы, цæмæй йын йæ хæс проценттимæ ба-
фидой. Ацы хæсы хъуыддаг та рауад аф-
тæ: Лексо хæс райста дæс сомы, Самсон
ча ныффыста 20 сомы. Самсон Лексойæн
проценттимæ нымайы хæс, уый æртæ азмæ
схызт 103 сомы æмæ 10 капекмæ. Лек-
сомæ йæ хæс бирæ фæкаст, Самсон æм хæ-
цы, Лексо нымайын кæй нæ зоны, уымæ
гæсгæ йын æндæр гæнæн нæй, сразы хæс
бафидыныл, æрмæст дзы куры, цæмæй йын
чысыл (рæгæдзæ кæна — ацæудзæн - Чъиа-
турамæ, уым бакусдзæн æмæ йын йæ хæс
Оафиддзæн. Самсон сразы, равдыста «зæр-
дæхæлардзинад» æмæ дзуры Лексойæн:
Ш капеччы мæ нæ хъæуы, æрмæст мын оа-
фид 10,3 сомы. Самсонæн карк аргæвстой;
æхсæвæр сцæттæмæ æнхъæлмæ кæсгæйæ,
ныхас кæнынц. Уыцы рæстæджы зæххы
хицау Иликъо Гулашвили æрбахызт мидæ-
мæ хæргæнгæ æмæ æлгъитгæ:—дыууадæс
хæдзары стут. Алчи дæр уæ хæсджын у
мæ пайдайæн цыппор аст боны бакуса.
Мæн тыххæй куы бахардз кодтаиккат уы-
цы бонтæ, уæд мæ кæрт, мæ зæххытæ ди-
динвæлыстау уыдаиккой, фæлæ сымах ку-
сын нæ фæнды.
Характерон у дыууæ тыхтонайы диалог:
«— Цахæм процент исыс — чырыстон, æви
иудайы?
«—Мæ намыс цахæм акæрда, ахæм».
«—Уый дæм кæдæй фæстæмæ фæзынд
намыс?»
Лексойы хæдзармæ чи æрбамбырд, уы-
цы хизантæ зæххы хицауæн дзырдтой,
зæгъгæ, хус аз кæи уыд, уьш аххосæи зæх-
хæй ницы схаудта, нæ Оинонты цæмæй фæ-
дарæм, уый оæрц дæр нæ райстам тыл-
лæг. Ахæм куырдиат фехъусгæйæ, знæт хи-
цау, цæф сырдау, богътæ кæны... Уыцы
цыппар голлаг фæлтау куыйтæн æмæ хуы-
тæн ныккалдзæн, уæддæр хизанты йæ сæ-
рыл не сбадын кæндзæн. Æхсæвæр сцæт-
тæ. Зæххы хицау хæлæфæй æвналы æмæ
æвгæны йæ дзыхмæ, зыдæй æууилы, йæ
хъаугъа уæддæр нæ уадзы, аххосджын
кæны мæгуыр адæмы. Ацæргæ хизан ын
дзуапп дæтты, ома сæ бон куыд у, уымæй
куыст нæ къуылымпы кæнынц; йæхæдæг
Имеретмæ куы ацыд, уæд йæ бæсты йæ
фырттæ куыстой, зæгъгæ. Зæронд лæг уай-
дзæф кæны зæххы хицауæн, хизантыл ’кæй
нæ ауæрды, уый тыххæй. Уæд æм зæххы
хицау ноджы тызмæгдæр дзуры, æфхæры
йæ. Хыл дарддæр цыренæй-цырендæр кæ-
ны, фæстагмæ хъæздыг æрдомдта, цæмæй
йын хизантæ йæ зæххытæ ссæрибар кæ-
ной. Хизантæ йын дзуапп радтой: кæ-
дæм ацæуæм, уый нын куы уаид, уæд бæр-
гæ ацæуиккам. Ног закъонмæ гæсгæ хизан-
тæ сæхи барвæндонæй куы ацæуой, уæд
зæххы хицауæн хъуамæ бафидой æхца.
Фæлæ сæ кæд зæххы хицау фæсура, уæд
та сын зæххы хицау хъуамæ бафида дыргъ-
бæлæсты æмæ агъуыстыты аргъ. Хизантæ
уыцы ног закъон кæй зыдтой, уый тынг-
дæр сæзнæт кодта зæххы хицауы. Алывыд
калдта закъонæн дæр, чи сын æй бацамыд-
та> уымæн дæр æмæ хизантæн сæхицæн
дæр.
Уацмысы æвдыст цæуы хизанты сæрхъы-
зой æвзонг ус Тъасо. Уый æдзухæй кæсы
газеттæ æфхæрд адæмæн, æнæаргъæй сын
дæтты сæкæр, цай, хостæ, фыссы сын куыр-
диæттæ, йæ бон цу у, уымæй сын æнæзи-
вæгæй æххуыс кæны Ацы персонаж автор
йæхæдæг кæй у, уый Палиты Дарийæн йæ
биографийæ бæрæг у.
Очеркы бирæ хизанты хъысмæт æрцыд
æвдыст. Куыройгæс Давид æмæ хизан Са-
лайы ныхасæй бæрæг у иу æнæхицау сыл-
гоймаджы хъы-смæт. ^ымæн йæ сывæллон
хуыссыд авдæны æвæгæсæгæй. Иæхæдæг
сыхаг хъæумæ ацыд ссадагур. Хуы рафæл-
дæхта авдæн æмæ сывæллоны оахордта.
Очеркы ныхас цæуы Шалвайы уавæрыл.
Уымæ æхца нæ уыд, æнæбары гæххæтт
райсгæ ацыд хъæдмæ, баййæфтой йæ æмæ
йæ æбуалгъы над фæкодтой. Лæг уатон
рынчын фæци. Хизан Лексойы хæдзармæ
та фæзынд диакъон. Хизантæй алы хæдза-
рæй дæр æрвылаз цы къод мæнæу иста,
уый хæссынмæ. Ус æмæ лæг лæгъстæ кæ-
нынц диакъонæн, цæмæй ма сæ иу къуыри
бауадза, фæлæ сын уый нæ разы кæны.
диакъон къæсæрæй дæр нæма ахызт, аф-
тæ Лексойы дуарыл балæууыд хъæуы хи-
цау йæ «хай» хæссынмæ. Лексо уымæн
дæр лæгъстæ кæны, цæмæй йын чысыл ба-
гæдзæ кæна, фæлæ йæм хъæуы хицау нæ
хъусы, кæны иæм æртхъирæнтæ, ома мæ-
нæуæн стыр аргъ ис, æмæ алчи афоныл
хъуамæ айса «йæ хай». Хъуыдыты адзæ-
гъæл Лексо. Афæдзæй-афæдзмæ æркæны 40
голладжы мæнæу, уыдонæй 12 голладжы
хъæуы хицау ахæссы, 10 голладжы дука-
нийы гæс Степко, 8 сомы бегарайы æхца
бафиды* 2 сомы æмæ 60 капеччы хъæуы
хицауæн радты, 2 сомы та йын, чи фесæфт,
уыцы Придоны тыххæй бафидын кодтой.
Æнкъард сагъæстæ Лексойы сæ уæлныхты
систой. Алкæмæн хъалон фидæм, мæлæтæй
дарддæр нын ницыуал баззади: «Хаттæй-
хатт мæм афтæ фæкæсы, хуыздæр. уаид иу
хорз бон дунейы скæнæг бындзагъд куы
фæкæнид мах — хизанты мыггаджы». Уый
тæхуды кæны, Чъиатурайы цы адæм фед-
та, уыдон амондмæ: «Сæ хæдзæрттæ урс-
цагъд сты, дарынц сыгъдæг дарæс, цырыхъ-
хъытæ». Цæмæй адæймагæн цæрыны фа-
дат уа, уый тыххæй хъуамæ фæлидза хъæ-
уæй, — афтæ нымайы Лексо. Хъæуы хи*
цау æй куы бафарста, ома кæмæй хъуамæ
фæлидзай, уæд ын Лексо мæстыйæ дзуапп
радта: «Æлдарæй, сауджынæй, хæсджын-
тæй, дæуæй, сымахæй уе ’ппæтæй дæр»,
Диакъон ын зондамонæг йæхи кæны, дзу-
ры йын, зæгъгæ, «Сауджынæй никæдæм
алидздзынæ».
Ныфсы иунæг рухсы тын ацы æнамонд
хæдзарæн у гуырдзиаг лæг — куыройгæс
Давита. Уый сыгъдæгзæрдæйæ тæригъæд
кæны, уæззау хъизæмæртты чи бахауд, уы-
цы хизантæн. Лексойы æнкъард æмæ æр-
хæндæгæй куы æрбаййæфта æмæ, хъуыд-
даг цæй мидæг ис, уый куы базыдта, уæд
хæдзары бинонтæн ныфсытæ бавæрдта,
зæгъгæ, ма тæрсут, знæгты æхсæн мыййаг
нæ цæрут, кæд уын хойраг не сфаг уа, —
мæнæй ахæсдзыстут. Искуы уæм куы уа,
уæд мын æй бафиддзыстут. Хъæуы хица-
уæн мацы раттут; мæнæй æртæ сомы да-
87

ры æмæ йын æй уый хардзмæ банымайут.
Æвзæр цардæй, æфхæрд æмæ тыхст бон-
тæй Лексойыл рæуджыты судзаг фæзынд.
Иæ низæн ын дæснытæ, арфæтæгæнджытæ
иицыуал баххуыс сты. Мæлы æнамонд лæг
хъизæмар æмæ удхары фæстæ...
Очеркы ацы эпизод арæзт у арф драма-
тикон мадзæлттæй æмæ æххæст у цардуа-
гон деталтæй. Лексо домы мæрддзаг ног
уæлæдарæс æрцæттæ кæнын (Ахæм æгъдау
ис ирæттæм, зæгъгæ, амоны фыссæг). Æр-
бахуыдтой хъуымацуæйгæнæг дзуттаджы.
Лексойæн йæ зæрдæмæ фæцыд иу джип-
пæйфыст хъуымац æмæ йæ бинойнагæн
зæгъы: «— Маро, бакæс-ма, цы хорз джып-
пæйфыст у, ацы хъуымацæй хуыд куырæ-
ты мæ фæнды табæты (марды чырыны)
схуыссын. Марды сфæлындзын кæнынæн цы
хъæуы, уыдæттæ йын æппæт куы балхæд-
той, уæд Лексо зæрдæрайгæ расидт: «Ма-
ро, уыцы дунемæ цæуынæн мын ныр æп-
пæт дæр ис». Цыма фæллад лæг бафынæй,
уыйау Лексо мæлы сабыр æмæ æнцадæй.
Лексо куы мард, уæд фæдзæхста йæ би-
нойнаджы, ома куыддæр сæ фырт Уасо
байрæза, афтæ ныууадзæд Цæссыджы
(Цремлианийы) хъæу, станцы йæ ратдзы-
нæ лæггадгæнæгæй, кæннод та ацæуæд го-
рæтмæ.
Фыссæг-сылгоймаг æвдисы Лексойы 6а-
вæрыны ритуал дæр. Хизан Шамилмæ æр-
бамбырд 7—8 лæджы, уыдон, хист куыд
скæной, ууыл тæрхон кæнынц- хъуамæ ар-
гæвдой гал, фыс, кæрчытæ, балхæной пы-
рындз, арахъхъ Маройæн йæхимæ разын-
дзæн, сæн та дуканигæсæй балхæндзысты.
Æнæуый дæр мæгуыр хæдзар уыд, ныр
сын адон хистгæнæг хизантæ сæ фæстаг
муртæ, сæ фæстаг царды фæрæзтæ дæр сæ
къухтæй атыдтой. Æрмæстдæр иунæг куы-
ройгæс Давита у хисты ныхмæ; уый æм-
барын кодта хизантæн, зæгъгæ, æнæуый
дæр тæригъæддаг Маро æмæ~ сидзæртæ
бынтон æнæкъæбæр баззадысты. Фæлæ
ирон хизантæ Давитайы ныхасмæ фидарæй
сдзырдтой: Марды æнæ хистæй баныгæнын
нысан кæны нæ фыдæлты æгъдæуттæ ха-
лын, зæгъгæ.
Хистхортæн нуазын куы антыст, уæд
схъомпал сты, чысыл цъассы алы къуым-
тæй хъуыст расыг лæгты хæццæ хъæлæба.
Стæггур куыйтæ адæмы къæхты бын ра-
лæс-балæс кодтой. Райсом сæумæ-цъæхæй
изæрдалынгтæм æнæрынцойæ чи æнцъыхта,
дыууæ ахæм хизаны кæрæдзимæ фæбы-
цæу сты, сæ хъаматæ дæр фæцъортт код-
той, фæлæ сæ баиргъæвтой æмæ та бафи-
дыдтой, кæрæдзийыл атыхстысты æмæ сæ
хъæлæсыдзаг ныццæлхъ кодтой, Гуры
кæй æрцауыгътой, уыцы Тъатъейы зарæг:
«Тъатъе, дам, бадзуры, уæрæйдæ-рæй-
дæ!»
«Афтæ у цыбыртæй Малиты Дарийы зын-
гæ ачерк «Хизантæ»
Уæззау конфликтыл амад у Малионы ра-
дзырд «Йæ исбоны тыххæй». Æлдар Бе-
жикъо дыууиссæдз сомы хæсæн исы æл-
дар Самсонæй æмæ ацы фæстаг Бежикъо-
йы зæххытæй рæстæгмæ иу зæххы дзæв-
гар хай бацахсдзæн." Ацы зæххыл цæрæг
Шамил хæсджын у, ныр та хъалон бафида
Самсонæн. Иуафон Шамил фиддон фæ-
цæйласта Самсонæн, фæлæ йыл фæндагыл
Бежикъо æрбамбæлди. Æлдар куы базыд-
та хабар, уæд тынг сæзнæт, ома мæ исбон
искæмæ цæмæн хъуамæ æфта æмæ хизан
Шамилæн йæ галтæ байсынвæнд скодта.
Мæгуыр лæг йæ хæдзардар галты куынæ
лæвæрдта, уæд æй Бежикъо багæрах код-
та æмæ æнамонд адæймаг æхсæнгарзы нæ-
мыгæй мæлы. Хъæубæстæ Бежикъойы хо-
нынц сырд, бирæгъæйдзыд, сайтан.
Малиты Дари кæд йе ’мрæстæджы хъæу-
уон мæгуыр адæмы уæззау уавæр æвди-
сы, уæддæр нæ рох кæны уыцыиу рæстæ-
джы амыты-уымыты рухс къуымтæ равди-
сын дæр; уыдон рæстæгæй-рæстæгмæ ферт-
тивынц зæхкусджыты царды иумæйаг фо-
ныл.
Цы стыр адæймагуарзон зæрдæ рæхойы
æддейæ бакæсгæйæ гуымир цардæфхæрд
лæджы риуы, — адæймаджы миддунейы
ахаст ирдæй æвдисы фыссæг-сылгоймаг,
ома куыд сыгъдæг æмæ æнæхин у сæ
уарзт.
Уыцы сюжетыл амад сты Малионы ра-
дзырдтæ «Галдæрæг» æмæ «Ихын æрды-
нæджы бын»
Малиты Дарийы радзырдты æмбырдгон-
ды цы радзырдтæ ис, уыдон сæ тематикæ-
йæ кæрæдзийæ бирæ нæ хицæн кæнынц
Уацмысты æвдыст цæуы помещикты экс-
плуатацигонд мæгуырты æмæ хизанты æр-
вылбонон цард Радзырдты æвдыст цæуы
хъæууон буржуази — гуырдзиаг хъæуы
бындурон хицæутты минæвæрттæ Мулкæй
уыдон хицæуттæ сты, фæлæ нырма уæд-
цæр бар-æнæбары сæ сæртæ хъуамæ æр-
къул кæной æлдæртты раз Уыдон сты сæу-
дæджертæ, дуканигæстæ, æндæр æмæ æн-
дæр арендатортæ.
Æмбырдгондмæ цы радзырдтæ бацыд,
уыдонæй иуы дæр æвдыст нæ цæуы про-
тест, тох фидæны рухс царды сæраппонд,
фæлæ уæззау цардæй алчидæр хъаст кæ-
ны. Радзырдтæ цух сты раззагон интелли-
генцийы минæвæрттæй дæр. Иунæг Тъасо-
йы фæлурс фæлгонцыл куынæ дзурæм,
уæд. Малионы уацмысты æрмæст иунæг ис
Амириндо Цалхелидзе («Натлоба» ■— «Нат-
лиа кæнын»). Радзырды ахæм хабар цæуы
æвдыст. Чи ныммæгуыр, уыцы æлдар Санд-
ройы хæдзармæ натлиа кæныны рæстæджы
бацыд Амирандо. Уый уыцы Сандро у, йæ
фыдæлты зæхх хæсмæ чи радта æмæ уы-
мæй чындзæхсæв чи скодта, ныр та йæ
хъæбулы натлиа — куывд дæр ахæм хуызы
аразы. Мæскуыйы университет каст фæ-
уæг Амириндо арф æмæ зæндджын ныхъ-
хъуыды кæндзæн Гуырдзыстоны хъæууон
мæгуыр царды уавæртыл, æлдæртты æнæ-
сæрфатон цардыл, ома иу бон парахатæй
ныккалынц æппæт дæр æмæ иннæ бон та
къæбæргур разил-базил кæнынц. Уыдон го-
рæты æлхæнынц джитъри, халсартæ, аф-
тæмæй та сæ цæхæрадæтты фос ’хизынц.
Зæндджын лæг ахæм хатдзæгмæ æрцыди,
ома горæтмæ нæ, фæлæ хъуамæ хъæуы ба-
кусай, цæмæй фæсурай мастæфтауæг та-
лынгдзинад.
1905—1907 азты революци, стæй йæ уæл-
вæд фыццаг дунеон хæст зынгæ фæуæрæх-
дæр кодтой Ведребисаджы радзырдты те-
матикæ Йæ уацмысты тохы æмæ крити-
кæйы ахадындзинад бæлвырд фæуæрæх-
дæр. Цензурæйы аххосæй къухфыстæй чи
баззад, уыцы рагон радзырдты ирдæй æв-
88

дыст цæуы революцийы рæзт, фæллойгæн-
джыты царды ныфсы райхъал («Иудзи-
над», «Раздæрау», «Дыууæ арты æхсæн»
æмæ æнд) Революцийы басаст æмæ реак-
цийы фæтынгдæр Малион æвдисы йæ ра-
дзырдтæ: «Ды уыд, уый у», «Хъазтæ»,
«Олгъæ» æмæ æнд.
Сылгоймаг-фыссæг зæрдæрыстæй æвдисы
сæрибардзинады сæраппонд растадонты ба-
саст æмæ реакцийы циндзинад.
Ведребисаг Дарийы дзæвгар радзырдты
æвдыст цæуы фыццаг империалистон хæ-
сты дуг. Хæсты рæстæджы уавæртыл ра-
дзырдтæй дарддæр ма уый ныффыста
очерк «Фыстæджытæ Гуырдзыстонæй» æмæ
сæ арвыста В. Короленкомæ «Русское бо-
гатство»-йы ныммыхуыр кæнынмæ. Фыццаг
фыстæджы дзырд цæуы, Кавказы цы уæз-
зау уавæр уыди, ууыл, хæдзарадон царды
æрхаудыл, æххормагдзинадыл, æргътæ фæ-
фылдæр кæныныл. Дыккаг фыстæг фыст у
Аджарайыл. Авторы фæнды раргом кæ-
нын рæстдзинад, официалон зылды цы дам-
тæ цыд, ома ачъарайæгтæ хæсты рæстæ-
джы гадзрахатæй рацыдысты æмæ Турчы
фарс рахæцыдысты. Фыссæг карз тох ра-
сидти ахæм хæрамхæсджыты ныхмæ, худы
царизмы æххуырстыты æнæсæрфат, æдылы
политикæйыл. Ахæм фыстæг, кæй зæгъын
æй хъæуы, рухсмæ нæ рауагътаид паддза-
хады цензурæ.
Малиты Дарийы ном уырыссаг литера-
турæйы афтæ тынг æрбиноныг ис æмæ йын
дыккаг чиныг дæр «Гуырдзиаг радзырдтæ»,
зæгъгæ, ахæм номæй бацæттæ кодтой мы-
хуырмæ. Хаст æм æрцыд 21 радзырды.
Радзырдты фылдæр хай мыхуыр уыдысты
централон æмæ бынæттон периодикæйы.
Фæлæ дыккаг чиныгæн рацæуын нал бан-
тыст, фыццаг чиныджы рауадзæджы Сы-
бырмæ кæй фæхастой, уый аххосæй. Æр:
мæджытæ æрвыст æрцыдысты Петербург-
мæ æмæ фесæфтысты.
Малиты Дари гуырдзиаг литературæйæ
дзæвгар уацмыстæ ратæлмац кодта уырыс-
саг æвзагмæ Аивадон цæстæнгасæй тынг
дзæбæх ратæлмац кодта æмæ сæ уырысса-
гау ныммыхуыр кодта Естъатъе Ниношви-
лийы цалдæр- радзырды. Уыдон æхсæн
«Палиастомы цад», Шио Арагвиспирелийы
«Мæхи Швинда» æмæ æндæртæ. Фыццаг
дунеон хæсты. рæстæджы мыхуырмæ ба-
цæттæ кодтой гуырдзиаг фысджыты уац-
мысты æмбырдгонд. Ацы хъуыддаджы
сæргълæууæг Дари æрбамбырд кодта тæл-
мацгæнджыты æмæ бакодта ахсджиаг
куыст. Æрмæджытæ æрвыст æрцыдысты
Петербургмæ, фæлæ уыдон дæр фесæфты-
сты.
Цæмæй Малиты Дарийыл нæ ныхас æх-
хæстдæр уа, уый тыххæй банысан кæнын
хъæуы уый дæр, æмæ литературон-публи-
цистон куыстæй дарддæр, уый активон
хайад иста уыцы дуджы æхсæнадон-поли-
тикон царды.
Дари кæд ссæст адæмы æнæбар, уæззау
цард æвдисгæйæ, стыр ахъаз фæцис йæ
адæмæн, йæ бæстæйæн, уæддæр классон
• дихдзинæдтæ, æнæраст æхсæнадон уаг-
æвæрд революцийы фæрцы ивд кæй æр-
цæудзысты, уыцы æмбарынады чонг не сы-
рæзти.
Фыссæджы радзырдтæ æмæ очерктæ,
мах хъуыдымæ гæсгæ, сты уый аккаг æмæ
хъуамæ бындуронæй æрцæуой ахуыргонд
Уый рæстæг дæр æрцыд, цæмæй Малионæн
йе ’мирон адæм сæхи мадæлон æвзагыл
лæмбынæгæй базонгæ уой фыссæг-сылгой-
маджы литературон бынтимæ.
КУЗНЕЦОВ ВЛАДИМИР,
историон зонæдты доктор.
АЛАНИ ÆМÆ ГУЫРДЗЫСТОН: ДЫУУÆ
ФАРСТЫ ИРОН ^АДÆМЫ ИСТОРИЙÆ
Кæцыфæнды адæмы историйæ дæр нырма
бирæ рæстæджы дæргъы æнæфæлгъуыд æмæ
æбæрæгæй баззайдзысты ивгъуыд дуджы би-
рæ сусæгдзинæдтæ. Чи ферох æмæ рæстæ.
джы тары чи бааууон, уыцы сусæгдзинæд-
тæ сæхимæ здахынц иртасджыты стыр хъус-
дард.
Ирон адæмы культурæйы историйы дæр
бирæ цымыдисаг хабæрттæ ис, нырма чиныг-
кæсæг кæй нæ зоны, ахæмтæ.
Ирон адæмы историйы астæуккаг æну-
сты период райдианы æнгом баст уыд знæм-
ты æфсæддон-политикон общинæйон цæ.
дисимæ, стæй та (X æнусæй райдайгæйæ),
рагфеодалон паддзахадон арæзтадимæ.
Аланты адæмыхатты номæй фысгæ цырт-
дзæвæнты уыцы паддзахады схуыдтой
«Алани». Гуырдзиаг азфыстыты та алан-
тæ хуыйнынц овстæ кæнæ остæ. Нæ эрæ-
йы X—XI-æм æнусты уæды рæстæджы уа-
вæртæм гæсгæ Алани ссис экономикон, по-
литикон æмæ культурон æгъдауæй размæ.
дзыд æмæ тыхджын паддзалад. Византи,
Уæрæсе, Гуырдзыстон æмæ Абхазимæ æнгом
бастдзинæдтæ даргæйæ, стæй Европæ æмæ
Азийы æхсæн егъау базарадон фæндæгты
трассæйыл уæвгæйæ, Аланийæн /уыцы стыр
регионы уыдис егъау нысаниуæг. Уый йæхи-
мæ аздæхта сыхаг паддзахæдты хъусдард.
Уыцы хъусдарды центры æппæты тынгдæр
’уыдысты политикон фарстытæ. Æнæмæнг-
хъæуæг уыдис аланты æрбабырстытæй канд
хи сæрмагонд арæнтæ бахъахъхъæнын нæ,
89

фæлæ ма егъау хæстон потенциал кæмæн
уыдис, уыцы алантæн лæггад кæнын. Уыцы
хæстон лотенциалы тыххæй хорз зыдтой сы-
хаг бæстæты.
Уыцы дуджы алантæм æрбаввахсуæвы-
ны æмæ уыдонимæ æмкуыст кæнынады
амæлттæ уыдысты династион æмкъайадтæ.
Уыцы æмкъайадтæ арæзт цыдысты дыууæ
кæнæ цалдæр бæстæйы хицауиуæггæнæг
феодалон классы минæвæртты ’хсæн. «Бæр-
зонд æмвæзадыл» æмкъайдзинад аразын
уыдоны кодта кæрæдзийæн тугхæстæджытæ,
кæрæдзийæн кодтой æппæтфарсон æххуыс.
Кæй зæгъын æй хъæуы, династион æмкъа-
йæдтæн уыдис æддагон-политикон акциты
характер. Уыдон арæзт цыдысты талф-тул-
фæй нæ, фæлæ бæстон ахъуыды кæнгæйæ,
биноныгæй.
Ибери — Гуырдзыстонимæ алантæн кон-
такттæ уæлдай тынгдæр фæактивон сты дæ-
сæм æнусæй фæстæмæ. Уæд Аланты æхсæ-
нады социалон хицæуттæ византиаг миссио-
нерты къухæй райстой чырыстон дин æмæ
уымæн та уыдис Аланийы официалон дины
нысаниуæг. Гуырдзыстон æмæ Алани систы
æмдин паддзахæдтæ. Х1-æм æнусы райдиа-
нæй фæстæмæ Гуырзыстон активонæй рай-
дыдта цæгаткавказаг хæххон адæмты æх-
сæн, уыцы нымæцы Цæгат Ирыстоны зæх.
хыл дæр чырыстон дин парахат кæнын. Ацы
хъуыддаг тынг ахъаз кодта алайнаг-гуыр-
дзиаг æнгом бастдзинæдтæ ныббиноныг
кæнынæн.
Х1-æм æнусы дыккаг æмбисы Аланийы
иууыл стырдæр фигурæ уыдис йæ паддзах
Дургулель (æндæр вариантты Дорголель).
Гуырдзиаг хроникæ «Картлис Цховреба»-йы
йæ схуыдтой «Стыр». Ахæм эпитеты тыххæй
хорз информацигонд гуырдзиаг автортæн
уыдис æцæг бындур. Дургулелы авторитет
æмæ æнæдызæрдыггаг политикон ахадын-
дзинадæн характерон уыдысты йæ династион
бастдзинæдтæ: Дургулелы чызг Боренæ уы-
дис Гуырдзыстоны паддзах Баграт IV æм-
къай. Византийы император Михаил Дука-
йы бинойнаг та уыд Баграт IV æмæ Боре-
нæйы чызг Мария. Византийаг фыссæг Зо-
нара йæ хоны алайнаг Мария. Аннæ Коми-
на та — Аланийы Мария. Уæлдай æнгомдæр
бастдзинæдтæ уыд Дургулель æмæ Баграт
IV æхсæн.
«Баграт IV паддзахиуæг кæныны ду-
джы (1027—1072) алантæ Дайраны комыл
дыууæ хатты ныббырстой пысылмон Арран-
мæ (ныры Азербайджанмæ) æмæ йæ ных-
хæлæттаг кодтой. Байстой исламаг зæххы-
тæй бирæ». (В. Ф. Минорский Ширван æмæ
Дербенды X—XI æнусты истори. Мæскуы
1986, 75, 145 ф. ф.).
Уыцы ныббырстыты фæстæ Ганджайы го-
рæтгæрон, рабады алыварс, арæзт æрцыди
гæнахкъул. Ацы цаутæ комментари кæнгæ-
йæ, В. Ф. Минорский амоны, зæгъгæ, Ар.
ранмæ алантæ ныббырстой гуырдзийæгты
фæндонмæ гæсгæ, ома Дургулелы сиахс
Баграт IV зондæй. Ацы хъуыды бæлвырд
кæны «Картлис Цховреба» дæр. Уым дзыр-
дæуы, зæгъгæ. пысылмæттæ Эмир Падло-
нимæ тохы рæстæджы Баграт IV æххуысмæ
фæсидт «Овсты» паддзах Дургулелмæ йæ
48 мин овсаг бархионимæ, ныддæрæн код-
та Эмир Падлоны æмæ байстой Ганджайы
йæ алыварс цæрæн пункттимæ. Сæ иумæ-
йаг уæлахизы фæстæ Баграт IV æрхуыдта
Дургулель æмæ йæ фæдонты æмæ сын Ка-
зуаны хъæуы дыууадæс боны æмгъуыдмæ
æрæвæрдта минасы фынг. Уыцы хабар уы-
дис 1065 азы, фæззæджы.
Уæлдæрбанысангонд цаутæ фысгæйæ, ма-
хæн нæ цæстач!гасæй нæ иртæсы алайнаг
сылгоймаг Боренæ — Баграт IV бинойнаг.
Уыдон сæ цард куы нæ баиу кодтаиккой
æмæ Гуырдэыстон æмæ Аланийы хицауи-
уæггæнджыты æхсæн ахæм æрвадæлон
ахастытæ куы нæ фæзындаид, уæд сын æн-
гом æфсæддон-политикон æмкуысткæнынад
ныффидар кæныны фадат нæ уыдаид.
Хъыгагæн, мах Боренæйы «Дедопали»-
йы тыххæй нырма цъус зонæм. Гуырдзиаг
историктæ уый фæдыл фыссынц тынг ка-
даварæй. М. К Андроникъашвили куыд ны-
сан кæны, афтæмæй алайнаг ном Боренæ
нысан кодта «бур», «дзыгъуыр» (М. К. Ан-
дронЪкъашвили. Очерки по иранско-грузин-
ским языковым взаимоотношениям, т. 1. Тби-
лиси, 1366, стр. 132—133). Ном Дургулель
та нысан кодта «даргъ сæрыхъуынджын»
(уый дæр уым, 520 ф.) Афтæмæй зæгъæн
ис, Боренæ бурдзалыг сылгоймаг кæй уы-
дис. Ацы сюжетæн комментаритæ кæнгæйæ,
Г. В. Цъулая Боренæйы тыххæй фыссы,
зæгъгæ, «йæ номмæ гæсгæ уымæн уыдис
алайнаг сылгоймаджы бур дзыккутæ æмæ
æрвгъуыз цæстытæ». Уымæй дарддæр ма ам
Г. В. Цъулая банысан кодта цымыдисаг
бæрæггæпæнтæ: «Ус-паддзах Ббренæ, ту-
гæй — ирон, йæ хайбавæрд бахаста гуыр-
дзиаг дзырдаивады историмæ дæр. Мах онг
æрхæццæ йæ иу æмдзæвгæ динон мидиси-
мæ.» (Г. В. Цъулая. Отрок Шарукан — Ат-
рака. Шараганидзе Кавказский Этнографи-
ческий сборник, VIII М. 1984, стр 20,
прим. 57).
Г. В. Цъулаяйы ацы библиографион сса-
рæггаг нын йæхимæ нæ хъусдард аздæхта.
Æмæ дзы уæдæ дзырд цæуыл цæуы?
Свайнаг хъæу Ленджерийы, Спасы ра-
гон аргъуаны, XIX æнусы кæрон ссардæуыд
Мадымайрæмы сыгъзæрин цъæтджын дзуа-
ры ныв Иæ иу фарсыл ис гуырдзиагау
фыстытæ. Уыдон бакасти æмæ сæ пыммы-
хуыр кодта А. С. Хаханов. Фыстыты дзыр-
дæуы бирæтухигæнæг Боренæйы тыххæй
дæр. Уый дзуры Мадымайрæмæн, ома, дам,
æз дæн хуыцауы цагъайраг. Куры дзы, цæ-
мæй йæ цъыссымæй фервæзын кæна. Уыцы
цыбыр текстты фæдыл йæ комментариты
А. С. Хаханов фыссы: «Ис афтæ зæгъæн æмæ
цы Боренæйы кой чындæуы, уый уа гуыр-
дзиаг паддзах Баграт IV æмкъан, ирон
паддзахы чызг». (Материалы по археоло-
гии Кавказа. М. 1904, ст. 38.)
Нырыккон гуырдзиаг историографийы
уæлдæр банысангонд Боренæ æмæ алайнаг
паддзахы чызг Боренæ иу кæй сты, ууыл
дызæрдыггæнæн нæй. Ацы хъуыдыйыл лæуд
сты Г. В. Цъулая, К. С. Къекъелидзе æмæ
С И. Хъубанёйшвили.
Зындгонд гуырдзиаг филолог К. С. Къе-
къелидзе фæстæдæр рафæлгъуыдта дзуары
нывыл Боренæйы тыххæй фыстытæ æмæ
сын радта æхсæзрæнхъон æмдзæвгæйы хуыз.
Уыцы æмдзæвгæ уый бахаста, гуырдзиаг
литературæйы фæдыл цы зонадон куыст
ныффыста, уырдæм. (К. С. Къекъелидзе. Ис-
тория груэинской литературы. т. I. Тбили-
си, 1941, стр. 543). Уый фæстæ Боренæйы
90

æмдзæвгæ хаст æрцыдис С. И. Хъубаней-
швилийы арæзт хрестоматимæ (С. И. Хъуба-
нейшвили. Хрестоматия древней литерату.
ры т. 1. Тбилиси, 1946, стр. 351). Æмдзæв-
гæйы текст л. 1:1. Истриевайы тæлмацæй у
мæнæ афтæ:
«Я, которая отдала долг Гавриилу,
Я, почитательница господа,
Я, как гостья, скитавшаяся по свету,
Пала ниц, опьяненная юной кровью.
Дева спаси Борену многогрешную!»
Афтæмæй Боренæйы поэтикон уацмыс
фæндаг ссардта гуырдзиаг литературæмæ.
Æмае цыма уый гæнæн нæй, æмæ бынат сса-
ра ирон литературæйы историйы дæр, кæд
хæрз цыбыр у æмæ йын дины мидис ис,
уæддæр. Кæд æмдзæвгæ фыст æрцыдис
гуырдзиаг æвзагыл, уæддæр ын бар ис, цæ.
мæй ирон литературæйы историйы йæ кой
чындæуа.
Ацы æмдзæвгæйæн ма ис æндæр нысани-
уæг дæр. Уый æвдисæн у астæуккаг æнус-
ты Ирыстон æмæ Гуырдзыстоны æнгом
ахастытæн, гуырдзиаг культурæ, ахуырад
æмæ фыссынад активон æгъдауæй кæй ба-
ндæвтой уæды рæстæджы Гуырдзыстоны
чи цард, Аланийы уыцы хицауиуæггæнæг
къордыл.
Æндæр свайнаг аргъуаны (Пхотрерийы
хъæуы) ис чысыл, йæ хуыз тынг кæмæн
ссыд, ахæм дзуары ныв гуырдзиаг фыстыти-
мæ. Ууыл фыст ис Алайнаг паддзах Худа-
ны чызджы, гуырдзиаг паддзах Георгий III
æмкъай æмæ номдзыд ус-паддзах Гамары
мад Бурдуханы ном. (Археологические мате-
риалы по Кавказу, X вып. М., 1904, стр.
39—40).
Куыд уынæм, афтæмæй Боренæйы номау,
Бурдуханы ном дæр æнæхъуаджы нæй дзуа-
ры нывыл. Ном Бурдухан та цæуы дзырд
«бур»-æй. Æцæгдæр, Бурдухан уыд бурдза-
лыг.
Уæды рæстæджы ир æмæ гуырдзыйы æн-
гом хæларадон ахастытæн ма æвдисæн сты
Гуырдзыстоны ус-паддзах Тамары æмкъай
æмæ æмуынаффæгæнæг Дауыт Сосланы ав.
тографтæй. Дауыт Сослан хъомыл кодта
æмæ ахуырдзинад райста гуырдзиаг пад-
дзахы галуаны. Тамар 1193 азы Гелаты мо-
ладзандонæн цы грамотæ радта, ууыл ис
Дауыт Сосланы «резолюци»: «Сие повеление
Тамар, я волею божией эристав Давид сви-
детельствую и утверждаю».
Раст ахæм «резолюци» (1201 азæй) мах
уынæм, Шио-Мгъвимелийы моладзандонæн
Тамар цы грамотæ радта, ууыл дæр: «Я.
царь Давид, также утверждаю твердо (это)
волией божией» (кæс: IX—XV æнусты гуыр-
дзиаг документтæ. Æрæмбырд сæ кодта
ССР Цæдисы Зонæдты Академийы хурыс-
кæсæн зонынады институты Ленинграды ха-
йад. Раивта сæ æмæ сын комментаритæ
ныффыста С. С. Къакъабадзе. М. 1982, ф.
58—63).
* * *
Уæлладжырыгомы рæбын ис рагон ирон
хъæу Нузал. Иуæй-иу бæрæггæнæнтæм
гæсгæ уыцы хъæу уыдис хъæздыг æмæ ном-
дзыд Цæразонты мыггаджы къухы., Ацы
хъæуы тыххæй зындгонд ирон ахуыргонд
Абайты Вассо ныффыста тынг цымыдясаг
уац. Уым уый бæлвырд кæны, зæгъгæ,
«Цæразонты мыггагон ном у ссыгъуым-
мæгонд ромаг титул «Цезарь»-æй рацæу-
гæ. (Абайты Вассо. Ирон мыггагон нæмттæ
Цæразонтæ æмæ Æгъуызаты равзæрд.
«Литературная Осетия» ЬО, 1982, 11/-
118 ф.)
Цсьразонты мыггаджы бæрзонд æхсæна-
дон-политикон уавæр бæлвырдгонд цæуы,
^æ оæлхьи^ Цæ1а1 ^æрæсеиæ Х^с^а^
*\авказмæ цæуæг стыр фæндаджы (Æфсæд-
дон-гуырдзиаг фæндаг) алварс кæи уы-
дысты, уымæй. ^тæи-ма ныры Садон-мы-
зуры раионы уæвæг хуызджын згъæрты
хьæздыг Оынæттæ уæды дуджы сæ къухы
кæй уыдысты æмæ куыстгонд кæи цыдыс-
ты, уымæи дæр, Цæразонты бæрзонд со-
циалон уавæрæн æвдисæн сты, уым ма
дæгат Ирыстоны культурæ æмæ историиы
зындгонд цыртдзæвæнтæ — ирон кувæндон
Реком æмæ Нузалы аргъуан кæй сты, уьш
дæр. Фæнды мæ Нузалы аргъуаны кой ра-
кæнын. _
Ие ’ддаг бакастæй хуымæтæг уæвгæйæ,
Нузалы аргъуан рагæй фæстæмæ иæхимæ
здахы иртасджыты æмæ бæлццæтты хъус-
дард. Аргъуаны фæдыл фыст æрцыдис бирæ
уацмыстæ. Ацы цыртдзæвæн афтæ ва-
зыгджын у, æмæ йæ алыварс цы быцæу-
тæ цæуы, уыдонæн аскъуынæн нæй. Ну-
залы аргъуан уæлдай уникалон дæр у и^
архитектурæйæ нæ, (арæзт æрцыд бынæт-
тон традициты бындурыл), фæлæ йæ фрес-
кæты уæлфыстытæй. Раджы кæддæр ын уы-
дон æмбæрзтой йæ интерьер æнæхъæнæй.
Уыцы хъуыддаджы Нузалы аргъуаны
хуызæн рагон цыртдзæвæн æнæхъæн Цæгат
Кавказы дæр нæй. Рæсугъдконд фрескæ-
ты фæдтæ махыонг баззадысты Теберда-
йы Сонтинскы аргъуаны, стæй-ма Стыр
Зеленчукы астæуккаг æмæ цæгаттаг ар-
гъуантыл дæр. Фрескæты иуæй-иу хуыз-
дзыд фрагменттæ ис Зругдоны уæллаг ра-
тæдзæны «Хозиты Майрæмы» аргъуаны
дæр. Нузады аргъуаны фрескæтæй сæ иутæ
хъыгдард æрцыдысты, иннæтæн сæ фæд
дæр нал зынш.
Нузалы а^гъуаны фыстытæн, сæйраджы-
дæр, ис динон мидис. Уæллаг ярусы бæсты-
астæу ис Деисусы композици: Чырысти ис
Мадымайрæм æмæ Иоанн Предтечеимæ иу-
мæ. Уыдон фæстæ ма конд сты архан-
гелтæ Гавриил æмæ Михаилы фигурæтæ.
Сæ бынмæ дæллаг ярусы ныв сты фыццаг
бардуæгтæ Романоз, Басили (Василий) æмæ
Сокур. Сæ нæмттæ къулыл фыст сты гуыр-
дзиагау. Уыцы уæлфыстытæ хауынц ал-
тарон хаймæ.
Дарддæр аргъуаны дæргъæццон къу-
лыл конд сты сыгъдæг Георгийы нывтæ.
Георгий арцæй мары стымбылтæуæвæг кал-
мы. Калмы хуызы аргъуан æвдыста мур-
татдзинад. Евстафий фат æмæ æрдынæй
æхсы дыууæ саджы. Георгийы нывы бын-
мæ фыстытæ нал зынынц (чизоны æмæ сæ
барæй схафтæуыд). Евстафийы нывæй дæл-
дæр цы фыстытæ ис, уыдон æвдисынц
фондз фигурæйы. Сæ цæсгæмттæ здæхт
сты алтармæ. Уый у динон, нæ фæлæ æнæ-
уый царды иунæг сценæ. Уыцы фигурæ-
тыл ис Кавказаг уæлæдарæс æмæ бынæт-
тон худтæ. Уникалон у фыстыты Ктито-
рон къорд. Уый нын уынын кæны XIII æмæ
XIV æнусты цæрæг ирæтты дарæс æмæ
фæлгæнцты тыххæй документалон бæрæг-
гæнæнтæ. (В. А. Кузнецов. Зодчество фео-
дальной Алании. Орджоникидзе. 1977, стр.
145).
Хъыгагæн, ацы æрмæгæй Ирыстоны эт-
1«-
91

нВграфтæ нырма сæ иртасæн куыстыты не
спайда кодтой. Ктиторты фигурæтæ сæ
равзæрдмæ гæсгæ ирон кæй сты, уымæн
нын æвдисæн у ном Сослан. Уыи фыст у
фигурæтæй сæ иуы цуры. Нузалы аргъуаны
фрескæтæ сты ирофессионалон æмæ фæл-
тæрд нывгæнæджы конд. Æнæдызæрдыгæй,
уый нывкæныны дæсныйад райста Гуыр-
дзыстоны: стилистон æгъдауæй нузалаг
фрескæтæ хауынц Гуырдзиаг астæуккаг-
æнусон хуызнывкæнынады традицитæм.
Нывгæнæджы палитра уыдис тынг када-
вар: сырх æмæ оур охра, сау охра
копрадзимæ хæццæйæ. Спайда ма кодта
игæргъуыз, урс æмæ копрадзгъуыз ахорæн-
тæй дæр.
Бæрæг куыд у, афтæмæй нывгæнæг уы-
цы куыстытæ æххæст кодта егъау фæзуа-
тыл. Уымæн зын уыдис, ктиторты закъаз-
гонд сюжеттæ къаннæг фæзуатыл сæххæст
кæнын. Уый йæ хæстæ сæххæст кодта æн-
тыстджынæй.
Уæдæ чи уыдис уыцы курдиатджын æмæ
æбæрæг нывгæнæг!?
1973 азы мæскъуыйаг реставраторты бри-
гадæ Д. Ь. Брягин, Е .Т. Ьрягина æмæ
Л. Ю. Ясновайы скондæй ныссыгъдæг æмæ
ныкконсерваци кодтой Нузалы аргъуаны
уæлфыстытæ. Уæды онг æнусон рыджы
бын чи фæцис, æддæмæ сæ цæххытæ кæ-
мæн рахъардтой, уыцы фрескæтæ рестав-
раторты арæхстджын къухты руаджы сæ
хуыз скалдтой. Бирæ рæстæджы дæргъы
бафиппайæн цы хицæн деталтæн нæ уыд,
уыдон бæрæгæй разындысты. Уыдонæй се
’ппæты цымыдисагдæр у гуырдзиаг уæл-
фыст. Уый ис къæсæры сæрмæ къулыл,
сыгъдæг Евстафийы бæхы бынмæ. Нæ
куырдиатмæ æмæ профессор Тогошви-
ли Георгийы бахæсмæ гæсгæ нын ацы уæл-
фыст бакастис Гуырдзыстоны ССР Зонад-
ты Академийы къухфыстыты институты ку-
сæг, зындгонд специалист В. Силагава.
Куыд рабæрæг, афтæмæй уыцы уæлфыс-
тыл ис ном «Тлиаг Бола». Йæ полиграфион
хийæдтæм гæсгæ уый хауы XIV æнусмæ.
Ис афтæ зæгъæн, æмæ Тлиаг Бола уы-
дис Нузалы фрескæтæ æмæ ацы уæлфысты-
тыл автографы автор. Уæлдæр банысан-
гонд нывгæнæджы гуырдзиаг професио-
налон цæттæдзинад сбæрæг ис йæ гуыр-
дзиаг автографæй. Фæлæ нывгæнæг йæхæ-
дæг ирон уыд. Уый æнæдызæрдыгæй бæл-
вырд цæуы сыгъдæг ирон фонетикон суф-
фикс аг-æй—«Тлиаг», стæй ма Тлийы
хъæуккаг кæй уыд, уымæй дæр. Тлийы
хъæутæ ис дыууæ: сæ иу ис Хуссар Ирыс-
тоны, Стыр Леуахигомы, иннæ та Цæгат
Ирыстоны, Мамысангомы. Фæстаг Тли ис
Нузалмæ æввахс. Сæ дыууæ дæр хаудтой
иу историон территоримæ — Туалгоммæ.
Уымæ гæсгæ ис афтæ зæгъæн, æмæ Тлиаг
Бола тынгдæр у Цæгатирыстойнаг Тлийы
хъæуæй рацæугæ Дырысæй бæрæг у, Ма-
мысонгомы Тлийы кой кæй чындæуы XI
æнусæй. Уымæн нын æвдисæн сты XI æну-
сы Тлиаг гуырдзиаг кувæндоны хæлц-
цæгтæ.
Ацы ран нæ разы æвзæры, абон дæр ма
быцæуаг чи у, ахæм фарст уæды туалго-
мы бынæттон цæрæг адæм туалты фæдыл.
Ацы историон районы уыдон цардысты
ардæм аланты-овсты æрбацыды агъом-
мæ, стæй сæ алантæ-овстæ сæ дæлбар
бакодтой æмæ ассимиляцигонд æрцыды-
сты. Туалтæ этникон æмæ æвзаджы æгъ-
Дауæй цы адæммæ хаудтой, уыцы фарст
нырма кæронмæ иртæсг не рцыд, (рæлæ
уæлдæрбанысангонд аргъуаны уæлфыс-
тæй куыд зыны, афтæмæн Нузалы аргъ-
уаны. фрескæтæ арæзт куы ’рцыдысты.
уыцы рæстæджы Туалгомы цардысты
нрæттæ. Бæрæг куыд у, афтæмæй уæдмæ
ассимиляцион процесс ахæццæ йæ кæрон-
мæ. па^æд зын уаид, 1лиаг Бола цы
хъæуæй рацыд, уый сбæлвырд кæнын.
Амы цæрджытæ кæрæдзи кæй ивтой, уый
ницы хуызы фæивта бынæттон географион
номенклатурæйы: Æрыдоны уæллаг ратæ-
дзæны территорийыл баззад йæ зæронд
ном — Туалгом. Уый афтæ кæй у, уыцы
факт нын æнцондæрæй æмбарын кæны
Тлиаг Болайы фигурæ. Хъуыддаг уый мн-
дæг ис, æмæ гуырдзиаг этнографон цырт-
дзæвæны «Житие Прохора Муч-Луки и
Муч-Двали?» (Известия Кавказского Ис-
торико-археологического института, т. II,
Л., 1927, стр. 49—50) дзырдæуы, зæгъгæ,
Цъæйы хъæуæй рацыд, чи сгуырдзиаг,
ахæм чырыстон хъизæмаргæнæг Николай
Двали. Уый фæмард 1314 азы Дамаскы.
Уырдыгæттæ сты, уыцы рæстæджы Иеру-
салим æмæ Палестинæйы моладзандæтты
чи куыста, уыцы литераторты æмæ ныв-
гæндмыты Двалиты нлеядæ. Бæрæг куыд
у, афтæмæй Кавказы зæххыл цы иунæг
Цъæйы хъæу ис, уый ис Цæгат Ирыстоны
Цъæйы комы. Уыцы хъæу хаудта исто-
рион хуалгоммæ. (В. Гамрекъели. О пле-
мени двалов. «Материалы к этнографии
Грузии». т. IX Тбилиси, 1957. стр. 184).
Уæдæ афтæ, нывгæнджытæ Двалитæ сты
Цъæйы комæй рацæугæ. Сæ архайды рæс-
тæг хауы Тлиаг Ьолайы архайды рæс-
тæгмæ. Æппæт уыдæттæ нын амонынц
уый, æмæ нывгæнджытæ Двалитæ æмæ
1лиаг БолаГш æхсæн кæй уыдис æмбас'1-
дзинад. Уыдон иумæ архайдтой гуырдзиаг
культурæ æмæ аивадæн. Гæнæн ис æмæ
гуырдзиаг культурон традицитæ бахаста-
иккой Ирыстонмæ дæр.
1лиаг Бола уыд дæсны нывгæнæг,
хорз зыдта бынæттон æгъдæуттæ æмæ
цайдагъдзинæдтæ, стæй бынæттон адæмы
адæнкъарæнтæ æмæ этнографион хийæд-
тæ.
Нузалы аргъуаны фрескæты Тлиаг Бо-
лайы автограф кæй раиртæстæуыд, уый
нын ноджыдæр бæлвырд кæны астæук-
кгг æнусты гуырдзиаг-ирон культурон æн-
гом бастдзинæдтæ æмæ XIII—XIV æнусты
феодалон Гуырдзыстоны размæдзыд куль-
турæйы æндæвдад Цæгат Ирыстоны куль-
турæйыл Уыцы бастдзинæдтæ æмæ куль-
турон æндæвдад уæлдай тынгдæр рауæ-
рæх сты Æрыдоны уæллаг ратæдзæны —
Туалгомы территорийыл.
Уыимæ нын Нузалы аргъуаны фрескæ-
ты авторы ном сбæлвырд кæнын гом кæ-
ны ног фарс ирон сурæтгæнæн аивады
историйы. Уыцы историйы райдиан хауы
XIV æнусмæ, стæй дæр дзырд адæмон
декоративон-прикладон аивадыл нæ цæуы
(уый ноджы рагондæр у), фæлæ æцæг
профессионалон аивадыл. Ацы фактты ны-
саниуæг æгæрон стыр у ирон культурæйы
историйы.
Цымыдисаг ма у нывгæнæджы ном —
Бола. Фонетикон æгъдауæй зæрдыл лæу-
уын кæны нæмттæ Къола (Никъала) æмæ
ирон Бола. Уый фæдыл ацы уацы автор
ныхас кодта Тогошвили Георгиимæ. Уый
92

йыи радта дырыс дауапп: «Бола гуырдзи-
ЯГ НОМ Пæл7. \тЫТтмг т»г»пт п?п т^п ттг*т^питтт т
нæ дæр историон цыртдзæвæнты ис, нæ
дæр документты, нæ дæр нæ абоны иар-
ды æмбæлы. Афтæ мæм кæсы. цыма То-
гошвили Георги раст зæгъы. Мах нæ зо-
нæм уæды дуджы ономастикæ. Уьшы оно-
мастикæмæ хауы Тлиаг Боляйы Нузалаг
уæпбыст — явтогпаф дæр. Уымæ - гæсгæ
о^я^п"ттп7Т9г»^ опи„ я^пн дæр зьтниртасæн
ном «Бола»-йы равзæрд.
Тлиаг Болайы автограф мыхуыр куы
’рцыд, уæдæй нырмæ дзæвгар азтæ аив-
Хъамбергщаты Мысост æмæ Владимио
’Маяковский... Ацы дыууæ номы лæууьтнц
^æрсæй-фæрсмæ ирон литературæзонынады.
Се ’хсæн бастдзинад у уæрæхдæо æмæ альт-
варсыгдæр, трагдицион æгъдауæй куыд ны-
майынц, уымæй.
«Куьтд советон поэзийæн нæй фæхинæн-
гæнæн Маяковскийæ, яфтæ нæ дугæн лæп
нæй гЬæхицæнгæнæн Мяяковскийы пæвит-
тон, Маяковскийы гоймагæй», — фыссынц
ир^ясджытæ.
Хъамбердиаты Мысост уыдис Маяковски-
йы æмдугон, хъуыста йын йæ хъæлæс, цао-
дис революцийы стыр поэтьт тырнæнтæй. Йе
’мдзæвгæтæ æмæ йæ радзырдтæ-иу мыхуыры
фæзындысты, Маяковский цы (Ьæсивæдон ор-
гантæ мьтхуыр колтой, уым Газеты кучст-
мæ уый дардта, Маяковскийа^, тынг бæр-
нон ахаст — бæрæг куыд/у, абтæмæй рсяо-
люцийы стыр поэт домдта газеты кусæг поэ-
тæй’бæрзонд идейон-эстетикон квалификя-
нт^очдчинад. «Комсомопьская правла» куьт
æрæвæрдта фарст коммунæйыл. ^æд регтак-
пи бахæс колта Хъамбердиайы (Ьыпт æмæ
йе ’мкус^г М Коганæн ацы темæйыл ба-
кусын. Æрьтгон поэттæ ацы темæмæ ттьт эн-
тузиазмæй æрæвнæлдтой, уьтмæн æвдисæн
сты М. Коганы мысинæгтæй мæнæ ацы пæн-
хъытæ- «Нæ йæ хъуыды кæнын бæлвьтпп
уъгй 1927 азы фæззæджы уыдис, æви 1п28
язьт уалдзæджы... Ахуырты фæстæ, сæрибар
рæстæг нын куы уыдис уæд, æхсæвы, куыг-
там æрмæгыл. афтæ аныгъуыллыстæм куыс-
тьт æмæ нæ ба&иппайдтам, куьтд æрбабон
ис. уый. æрмæстдæр ^æд ньг^агътам «æ
куыст». Ацы ран ирдæй зыны Маякоягкийы
пæвиттон Æоыгон поэттæ, Мяяковекийау се
’ппæт хъапутæ снывонд кодтой. цы хъуыл-
даг сын бахæсчындæл’ЫЦ, уымæн Нæ сын
уыдис æчдæр гæнæн Ууыл сæ ахуыр когтта
Маяковскийы ирд цаод. йе ’овылбонон поч-
тикон сгуыхтдзинад, æрыгон фæскомиæписон-
тæ 1тыдысты йæ бæндагыл Хъамбе-пдияйы
(Ьыртьт д^ховон царды Маяковский сты^
бынат кæй ахста, ууыл ма дзуоæг V уы"
дæп, æмæ йæ куыстьт сæогæндтæй иуæн уый
кæй систа ахæм эпиграф:
гъуыдтой. фæлæ аивяпзонгтжьттæ ^ьтич
нывгæнæгæн аккаг аргъ нæма скодтой,
Ирыстоны аивадон культурæйы историйы
йын йæ бынат нæма сбæрæг кодтой. Ном-
хуындæй уыцы аххосæгтæм гæсгæ фæ-
ЗЫНГТЫСТЫ *гæ гЬчтлПЯИ^’^ТТ?^ ропрт’р^итл
æмдзæвгæ æмæ Тлиаг Болайы фрескæты
фæдыл. Уыдон та сты, ирон социалистон
нацийы нырыккон культурæйæн бындур
чи æрæвæрдта, уыцы ирон-гуыод^иаг <æ-
ларадон бастдзинæдтæ. стæй асгæуккаг-
æнусон ирон культурæйы историйьт тбæ-
рæг фæрстæ.
Гъеныр ыслæууы социализм
удæгасæй.
æцæгæй,
рæстагæй ..
(В. Маяковский’!
Поэт-фæскомттæдисон Хъамбердиайы фырт
тырныдта уымæ, цæмæй оавдиса^социал^зм
^дæгасæй, равдиса йьтн йæ рæстдзинал. Уьт-
мæн уый снывонд кодта йе стыр поэтикон
хъару æмæ курдиат:
Æмæ уæд бæттьтн -хæларæй
Æз нæ дзыллæйæн мæ ттард
К’усæг адæмæн хæларæй
Баст мæ цард æмæ мæ зарл
Влятшмио Мяяковский æмæ Хъамбепди-
аты Мысосты ’хсæн параллель уад^гæйæ,
нæй гæнæн æмæ ма æрымнсæм Сергей Есе-
нины дæр. \тымæн æмæ йæ лиоикæ бипяр
ття^ярт" ттярптм уыпис æт^а.гс æм^р уа^чон
ирон фыссæджы поэт^икон удæн. Фæлæ Есе-
ниньт с’Ьæлдыотадон ^ъ\гыды «Рят^зынæн,
, *<р* уд Октябль æмæ Мяйæн, ’Ьæлæ йын мæ
Яуц лиоæ нæ ратдзыня°н» Хъямйртиаиы
гЬьтотæн ^ыгтис æпæгæлон Маяковгкиды по-
^зи та бæпæг V ятты пæнхъытя=й* « Æъ мæ
иъæхсняг поэтикон тых. оазмæбыо^æг клягг,
л&уррн дæттын æгясæй» — уьтдис йæхи сæп-
^гогонгт позипи лæо Пыу^æ почты æм.
П'Э'г.т>т-яеТ'т-Т ИЛ’ «ТПТтт-т ^ЛРЙО^ Я^МЯ» Д\тТ4РмЯаг>Ы-
надон бæлвырддзинад Ахæм цæстæнгас
Мьтгостмæ æпмæст Маяковскийы æнпæ^дады
*ын кæи ^ыдис \гымæ гæсгæ иæ сæв’^пгтис.
(Ътрлрр ч’ыиы æндæвдяльт (Ьæотты Мт-тгогт
г^анкъяпятя ^ый оæстæлжы ломæн кæй лтьт.
дис Рæстяргтжы пьттт ,гый ттикуы нымялтя
чтяг>гъыл. иæ сæр кæй оазы ’пкъул кодтяигт,
ятярм æфхæодыл Уымæн т"Р ’лдзон \тдьт-
хъæ«мæ гæггя^’нæ уьттт йæ бон я^мя^ (Ьæгтиу
колтаид яхæм æмбаоынæдтæ. к^ьтд ^4»я^тт.
пом» я^мæ «æнæмæнгхъæ^ьтнпзинягт» Уымæ
гя"ггæ йе ’млзæвгæтæ агыдысты патетикон.
ггг питммæ гæсгæ мапцтон, ло^\тнго^ гнпты-
тим^ ^ыпьтсты æмлзаг ттоэтьт уярпмотш
æмæ фидаруырнындзинадæй, ныртæккæ дæп
ÆМÆ УÆД ДÆТТЫН
НÆ ДЗЫЛЛÆЙÆН
ГАГЛОИТЫ ЛИАНÆ
ХÆЛАРÆЙ ÆЗ
МÆ ЦАРД
93

сæ уацары бакæнынц чиныгкæсджыты.
Хъамбердиаты Мысост у йæ рæстæджы
фырт, Борис Пастернакы рæстдзæвин ныха-
сæй спайда кæнгæйæ, гæнæн ис æмæ зæгъæм:
«Мысостæн рæстæджы ногдзинад хатын кæй
уыдис æрдзæй лæвæрд, кæй цардис йæ ту-
джы» Стыр ирон поэт фыста: «Мысост кас-
тис революционеры цæстытæй; хъуыста ре-
волюционеры хъустæй. йæ риуы куыста ре-
волюционеры зæрдæ, йæ хъуыды дæр куыс-
та революцион æгъдауæй»
Зындгонд куыд у, афтæмæй 20-æм азтæн
характерон уыдис революцион энтузиазмы
ахæм райрæзт, æмæ афтæ зындис, цыма ду-
нейыл æрцæудзæнис стыр ивындзинæдтæ, фе
сæфдзысты паддзахадтæ, нал лшдзæнис на-
цитæ, æнæхъæн дунейы адæмтæ баиу уы-
дзысты æмæ сæ равзæрдзæнис иунæг адæй.
магад Ацы равг бæрæгæй зындис уæды рæс-
тæджы поэзийы дæр
Уыцы иугъæдон бирæхъæлæсджын поэ-
зийы диссонансон уыдысты Сергей Есенины
æмдзæвгæтæ; уыдоны уый æвæллайгæ зяры.
дис «Зæххы æхсæзæм хайыл. — пыбыо но-
мимæ Уæрæсейыл». Хъамбердиаты Мысост
дæр, Есенинау, уарзта йæ райгуырæн уæзæ-
джы æрдз, хуымæтæг зæхкусджыты цапды-
уаг æмæ уый дæр бирæ рæнхъытæ ныАфыс-
тз йæ райгуырæн Иоыстоньтл Гъе, ^^
оæстæджы домæнтæн дзуапп дæтгæйæ. уый
Фагыл нæ нымадта æрмæст национ темати-
кæйыл æрлæууын. Ууыл ттз^оынп йр
’мдзæвгæтæ «Уаозын»-ы йæ къухАысты ны
ивындзинæдтæ бахаста, уыдон. Йæ быццаг
ваоианты æмдзæвгæйæн уыдис æнпæр ном
«Ирæн», зæгъгæ, уым Хъамбердиайы фырт
сидтис ирон лæппутæм æмæ чызджытæм:
Уарзын не ’хсарджын фæсивæц,
Уарзын не гъдауджын фæлтæр,
æмдзæвгæйы кæрон зæрдæмæхъарæг рæн-
хъытæй, уый сиды Ирыстонмæ:
Иоы уаджы хорз нæ халын.
Иры цæхх æмæ кæрдзын.
Иры сæрмæ рухс стъалы
Иры ахуырмæ тындзы.
Уый фæстæ сæ фæивта. Æрхæссæм гъе-
ныр та, мыхуыр чи ’рацыд, уыцы вариант:
Искæд бон, мæ быст куьт сива
Æз фæзардзынæн уæддæр,
Абон уарзын — ног (Ьæсивæд;
Уарзын абон — ног фæлтæр:
ДЖУССОЙТЫ ВИКТОР
ОСТЪА ÆМÆ
Хуссар Ирыстоны, Хъемултайы комы, Па-
цъайы доны рахисфарс, Сохты къуылдымыл
ис Сохты хъæу. Ныртæккæ Сохты хъæуы цæ-
рынц Остъатæ.
Сохты уæлейæ уыдис дыууæ чысыл хъæ-
уы. Уым цардысты Бардзойтæ æмæ Семыра-
тæ. Семыраты æмæ Бардзойты сæрмæ уæл-
94
Ирыстоны ном цы рæнхъытæй ссардта,
уыдон баивта æндæртæй, мах эпиграфæн
кæй æрхастам, уыдонæй. Хъамбердиаты
Мысосты уымæй фæндыдис национ къуын.
дæгдзинады фæлгæттæй ахизын æмæ йæ
хъæлæс дуджы хъæлæсимæ баиу кæнын.
Уыцы рæстæджы уый’ уымæй ахъаз кодта
интернационализмы революцион æнкъарæны
рæзтæн. Маяковский æнæхъуаджы нæ фыс-
та уæд: «Цæмæй дунейы уа цæрæн иугонд
адæймагон æмдзæрæндонæй æнæ Уæрæсе
æмæ æнæ Латви». Ахæм цæстæнгас уыдис
характерон уæды иу кæцыдæр рæстæгæн,
фæлæ фæстагмæ уый фæивта национ фарсты
фæдыл Ленины бацамынды фæстæ, (фæлæ
йæ азæлдтытæ нырма дæр хатт фæз1ынынц
нрон литературæзонынады) Уæлдæр цы
загътам, уымæн бамбарæн ис Хъамбердиаты
Мысостæн цы ахастытæ уыд Æрнигон Илас-
мæ, уьгмæй. Уый, Ирыстонæй дард уæвгæйæ.
ныффыста æмдзæвгæ, йемыдзаг V æнкъард
хъуыдытæй. Поэт сагъæс кæны йæ иунæг.
дзинадыл Æрыгон поэт дзуаппæн ныффыста
æмдзæвгæ «Уайдзæф», уым уый хъуыды кæ.
ны, зæгъгæ, Райгуырæн бæстæйæ иппæод
уæвгæйæ дæр поэт хъуамæ сагъæс кæна йæ
иунæгдзинадыл, кæдмæ йæ алыварс æхсиды
цард, уæд, æмæ уый тыххæй йæ хъуыды зæ-
гъы Илас Æрнигон. Æрыгон поэт Æрнигон
Илас уынаффæйы хуызы зæгъы, цæмæй уый
фæсивæдимæ рув-ынмæ рацæуа. Уæд ьтн нал
уыдзæнис рæстæг сагъæс кæнынæн. Абоны
пæстæй йæм куы акæсæм, уæд уыцы уынаф-
фæ зыны æнахуыр, кæмдæр «стырзæрдæ»
дæр, фæлæ махæн нæ хæс нæу Хъамберди-
аты Мысосты зылынджын кæнын, хуыздæо
уаид куы бамбариккам Æрнигон Иласмæ
йæ уыцы ахасты аххосаг. Нæ хъуыдымæ
гæсгæ аххосæгтæй иу у уæды рæстæджы
^рдарр. Фæлæ Хъамбеодиаты Мысссг,
гЬ^ццаг бакастæй куыд зыны. афтæ
мæй ортодоксалон нæу. Рæстæг куыд цы-
дис, афтæ уый ах’ста 20-æм азты кæрон иы
ивындзинæдтæ æрцæудзæнис, уыдон. Иæ
(Ьæстаг фыстæджыты хæлæрттæм, æнæ.
фæуд æмдзæвгæты Хъамбердиаты Мысост
нæ разы слæууы канд «агитаторæй» нæ, <Ьæ-
лæ арф хъуыдыгæнæг гоймагæй дæр. Йæ
дыууæ поэмæйы («Дыууæсæрон», «Хур-
дзуан») æвдисынц поэт кæй цьтдис лирикæ
эпикаимæ, романтизм реализмимæ æмæ Ма-
яковскийы фæлтæрддзинад национ традици-
мæ баиукæныны фæндагыл.
Цæугæ та йыл кодта æрмæст 22 азы...
ЙÆ ФЫРТТÆ
хох быдыр — Дыргъджыны та цардысты Ал-
хасентæ.
Бардзойтæ æмæ Семыратæ цардысты тых-
джын æмæ бирæ мыггæгты ’хсæн. Нæ сын
уыдис азмæлæн, нæ уырдыгмæ нæ — уæлæ-
мæ. Дæлæмæ сæ нæ уагътой Сохтæ, уæлæ-
мæ та — Алхасентæ. Гъе, уымæ гæсгæ,

фæлыгъдысты кæдæмдæр. Чизоны ма искуы
Ирыстоны ис ахæм мыггæгтæ Фыстой сæ
фыды номæй Зæгъæм гуырдзыстоны æрцар-
дысты Русийы фырттæ æмæ сæ мыггаг фыс-
сын райдыдтой Русишвилитæ æыæ а. д.
Дыргъджыны цардысты Алхасентæ. Дыр-
гъдоны уæлейæ ис дзуар æмæ Алхасены
дзуар хуыйны, ныр дæр ын кувынц Остъа-
тæ, Цхуырбатæ, Лалытæ, Биазыртæ.
Сохты Остъаты рæздарæн æфцæг ныр
дæр хуыйны Алхасенты æфцæг. Рæздарæны
ис бирæ бынат æмæ, йæ Остъатæ æмæ иннæ
мыггæгтæ дæр хонынц Уæрæхком, ацы комы
Л1С диссаджы уазал суадон. Суадонæй 300
метры уæлдæр «Литонийы» уыдис шахтæ,
зыны дзы куырдадзы судзæнтæ, &æ алыварс
ма лæг ссардзæнис уæззау дуртæ — цыдæр
згъæримæ хæццæ. Уырдыгæй Ерцъомæ уы-
дис фæндаг, нырма дæр бирæ рæтты зыны.
Ацы фæндагыл хастой згъæр бæхтыл, лас-
той йæ галтыл дæр. Чи уыдысты ацы кус-
джытæ — дзæбæх æй ничи зоны, фехъуыс-
тон, белгийæгтæ, дам, уыдысты, фæлæ ирæт-
тимæ дзырдтон уырыссагау. Гъе, уымæ гæс-
гæ ихджын суадон ныр дæр хонынц Уырыс-
саг суадон.
Цы зонын Алхашенты тыххæй? Бирæ ни-
цы: æрмæстдæр сæ дзуары ном æмæ хох-
раздарæн. Алхашенты кой кæнынц ныртæк-
кæ. Алхашентæй ма ирон адæммæ’ баззадис
уый, æмæ хъæздыг æмæ дзаджджын цард
кæй кодтой. Уæлхох быдыры цардысты, сæ
фадат, сæ уавæртæ сæ амыдтой — æмæ æм-
бисондау баззад: Алхашентæн сæ фос æмæ
сæ фæллойæн ныккæнæн нæ уыдис. Æмби-
сондæн баззадысты Ирыстоны сæ хъæздыг
царды тыххæй. Мах нæ зонæм, цы фесты
Алхашентæ, цæмæн хъуамæ фæлыгъдаиккой
сæ уæрæх диссаджы цæрæн уæзæгæй? Кæм
ма гс иæрынæн Дыргъджынæй <уыздæо^
Нал ис ахæм мыггаг Алхашентæ Ирыстоны.
Ис Знауыры ’рдыгæй хъæу Алхашент, Къа-
хеты дæр, фæлæ дзы ахæм мыггягæй нæй
Чизоны, адон дæр фæлыгъдысты Гуырдзыс-
тонмæ æмæ уым аивтой сæ мыггаг.
Алхашснтæ æмæ Сохты ’хсæн искуы тох
куы ’рцыдаид, уæд бæрæг уаид. Чи уыдыс-
ты Сохтæ, цæмæй цагъд æрцыдысты? Сохты
рæстæджы бирæ карз низтæ уыдис: халерæ,
емынæ, гуыбынниз... Европæ æмæ Азийы
халпоæ æмæ емынæ бирæ горæтты цæрджы-
ты бындзагъд скодта. Бирæ хъæутæ базза-
дъгсты æдзæрæгæй. Сохтæ, чизоны, ацы низ-
тæй цагъд æрцыдысты. Сохтæ стыр миггаг
уыдысты æмæ канд Сохты къуылдымыл нæ
цардысты. Джерыдзуары рагъæй Гудисыр-
дæм фæлдæхт цæгат абон дæр хонынц Сох-
ты цæгат. Уымæ гæсгæ зæгъæн ис, Сохтæ
Гудисы дæр кæй цардысты.
Куыд дзурынц, афтæмæй Остъаты бон
никуы бауыдаид Сохты ныццæгъдын,
кæд æхсарджын мыггаг уыдысты, уæддæр.
Алы ирон адæймаг дæр зоны, Сохтæ цагъ-
ды кæй фесты, уый. Уымæн æмæ ирон адæм-
мæ ис ахæм æлгъыст: «Уæд Сохты мæрдтæн
фæлдыст фæу».
Ис ма ахæм æмбисонд дæр: «Сухты цагъд
сæ фæкодтой» Кæд æмæ ацы ныхас Сухтæ
æмæ Сохтæ иу сты, уæд Сохтæ низæй мард
не ’рцыдысты, фæлæ сæ æндæр мыггаг ныц-
цагъта. Сохты мæрдтæ иууылдæр уыдысты
рæдзæгъдтæ сæ зæппæдзты, уыдон ныр дæр
сты Пацъайы доны галиу фарс.
Джиоты Остъа Сохты къуылдым æрцах-
ста, Сохтæй уым куы ничиуал уыдис, уæд.
Остъайæн Сохты райгуырд æртæ лæппуйы:
Цохъ, Милой æмæ Биас. Дыууæ хисдæры
уыдысты сæрæн, хъæбатыр лæппутæ — асæй
дæр æмæ тыхæй дæр уыдысты æххæст. Би-
ас та уыдис хæрз чысыл; цыдаид ыл 3—4
азы, афтæмæй амардис сæ мад. Остъа хи-
вæнд, æнæрцæф лæг цалдæр мæйы фæстæ
•сфæнд кодта ус курын, фæлæ фыды дзурын
дæр* нæ уагътой йæ сахъ фырттæ Цохъ æмæ
Милой. Остъа нал лæууыдис — хъуамæ æр-
хæсса йæхицæн ус, йæ фырттæм арвыста ха-
тæг:. «Ма лæууæнт мæ разы æмæ мын рат-
тæнт бар ус курынæн». Лæппутæ цæхгæр
загътой: «Цалынмæ мах удæгае уæм, уæдмæ
нæ уыдзæн, ды ус не ’рхæсдзынæ». Уæд Ос-
тъа сфæнд кодта йæхинымæр йæ фыртты
фесафын.
Остъа Тедейы мыггагимæ баныхас кодта
сусæгæй: «Кæд мын амарат мæ дыууæ хис-
дæр фырты, уæд уын æз ратдзынæн мæ зæх-
хæй хуымтæ æмæ цæрæнуæттæ». Тедетæн
нæ уыдис сæ фаг зæхх æмæ сразы сты Ое-
^ъайы æбуалгъ хъуыдыйыл — Цохъы æмæ
Милойы амарыныл. Остъа сын бафæдзæхста:
«Дыууæйы дæр æвиппайды -куыннæ амарат,
уæд сæ удæгас чи баззайа, уый сымах дæр
æмæ мæн дæр амардзæн». Тедетæ сфæнд
кодтой мыггаджы куывд кæнын, бахсыстой
бæгæмы, æрхуыдтой ацы куывдмæ Остъайы
дыууæ сахъ фырты Цохъ æмæ Милойы.
Куывдмæ раздæр бацыдис Цохъ æмæ кусы
бакастис хъуыддæгтæм, уæд бамбæрста ха-
бар, фæлæ йæ сæрмæ нал схаста раздæ-
хын — хъуыды кодта: «Цæй ницы кæны, нæ
мæм бауæнддзысты ме ’фсымæрæй Кæд мæм
лæгæй-лæгмæ исчитæ фæныхмæ уой, уæд сын
дзуапп ратдзæн». Уалынмæ кæсы, æмæ Ми-
лой дæр æрбацыдис куывдмæ, Цохъæн уы-
дис тынг хъыг, æмæ æфсымæрæн хъуыддаг
бамбарын кодта: «Ой, аскъуыйа дæ гуыбын,
кæд цæмæн æрбахæццæ дæ?» Уæд æм Ми-
лой æрбадзырдта; ома, цы ’рцыдис ме ’фсы-
мæр, мæнæ иу-дыууæ бæгæныйы куыссийы
аназдзынæн æмæ ацаудзынæн нæхимæ.
Тедетæн сæ фæнд конд уыдис æмæ æф-
шмæпты дыууæйы дæр сбадын кодтой гЬьтн-
гыл Куы анызтытæ кодтой, уæд сусæгæй ф«т-
стейæ фæиæф кодтой Милойы æмæ уайтагъд
фæмард Цохъ ма фæгæпп кодта фынгæй
æмæ кæйдæр хæдзармæ балгыгъд. Уым ыл æр-
тымбыл сты, йæ хъама йын чидæр æхсао-
гардæй æркъуырдта, хъама асастис Цохъы
ракодтой æмæ йын загътой: «Мæнæ ацы
хъамайæ ныццæв дæ мард æфсымæры, цæ-
мæй йæ тæригъæд дæу фæуа. Цохъ хъама
райста æмæ йæ йæ мард æфсымæры риуыл
æрæвæрдта æмæ загъта: «Ме ’фсымæр. дæ
тæригъæд дæ марджыты», — æмæ Цохъ
дæр фырмæстæй фæмард уым.
Цохъ æмæ Милойы баныгæдтой.
Остъа Тедетæн зæхх дæттынмæ нал хъа-
выд, уымæн æмæ Тедетæ Цохъы нæ амард-
той, Цохъ йæхæдæг амардис, фæлæ Тедетæ
хорз зыдтой, Остъайæн йæ ныфс кæй асаст,
уый. Остъа дæр йæ уавæр 1бамбæрста æмæ
Тедетæн радта зæхх.
Остъа ракуырдта Приаты æдсывæллон
идæдз усы, Остъа йæ усы куы хаста, уæд
ын усы æрвадæлтæ афтæ: «Остъа исты ма
нын куы раттис, уæд дын мæнæ ацы чысыл
лæппуйы дæр раттиккам». Остъамæ уыиьт
рæстæджы ницыуал ^ыдис, фæлæ сьтн ралта
йæ къæдз æвзист хъамг. æмæ рахаста усьт
йæ фыртимæ. Усы лæппу хуындис Къукъу
æмæ йæ Остъа схъомыл кодта, куыд йæхи
лæппу, афтæ.
95

Остъайæн фæстаг усæй райгуырд лæппу
— Калман. Калман, Къукъу æмæ Биас хъо-
мыл кодтой иумæ.
Ам хъуамæ зæгъон, чи уыдысты Приатæ?
Приатæ цардысты Сыбайы комы, нырма дæр
сæ мæсыг Сыбайы донæн ир галиуварс
Приатæ уыдысты авд æфсымæры æмæ авд
дæр уыдысты тыхджын æмæ сæрæн, кæрæ-
дзи уарзтой тынг бирæ, сæ сæрты ,цъиу атæ-
хын дæр нæ уæндыд.
Сыбайы уыцы оæстæджы бирæ мыггæгтæ
цардис: Абайтæ,Осиатæ, Гулитæ, Бахъатæ,
Приатæ, Дзанайтæ, Дзамбератæ, Баджетæ.
Дзадтиатæ. Приаты авд æфсымæрæй алчи
дæр тарстис, тынгдæр та хæстæг сæм, чи
уыдис^ уыдон. Абайтæ — комы оаздзæуджы-
тæ уыдысты æмæ йæ зыдтой, Приатæ фæс-
тагмæ Сыбайы бæстæ иууылдæр сæхи кæй
бакæндзысты Абайтæ сæ ныфс нæ хастой
Приатимæ æртмæй схæцын, æмæ сыл ояхæ-
тыдысты хинæй. Сфæнд кодтой уыдон иугай
фæмарын. Абайты лæппутæ Приаты комы
сбаддысты æд еоæдзыппытæ явд ра^ы Уæп
чидæр ныхъхъæр кодта Приатæм: «0, Приа-
тæ, чиДæр уын уæ фос комæй Захъхъайы
’рдæм фæтæры!». Уæд Приаты мæоыджы
дуар фегом æмæ мæсыгæй æфсымæртæ кæ-
оæдзи фæдыл дугъ кодтой комы рæбынмæ.
Чи сæ куыд раздæр хæццæ кодта ’Убайты
тыхгæнджытæм, афтæ йæ мардтой. Æппæты
фæстаг хисдæр æфсымæр раггæпп кодта
мæсыгæй. Фæлæ уьтй дæо маод фæ^ис.
Абайтæ мæсыг сæхи бакодтой. Приаты
устытæй чидæр æд оывæллон хъæды бам-
бæхст æмæ æхсæвы кæмтты фæхæццæ йæ
цæгатмæ. Гъе, ацы ус.уыдис Остъайы фæс-
таг ус, йæ фырт Къукъуимæ
Схъомыл Биас æмæ йыл 18 азы куы сæх-
хæст, уæд бафарста йæ фыд Остъайы: «Мæ
фыд, мæнæн æфсымæртæ мал уыдис?» Ос-
тъа йын загъта .«Уыдис, фæлæ амардысты».
Биас зыдта, адæм ын дзырдтой, Тедетæн сæ
куыд амарын кодта, уыцы хъуыддаг. Биас
уæд йæ фыд Остъайæн загъта: «Мæ фыд, ды
сарæзтой цалдæр æбуалгъ хъуыддаджы.
Никæд æмæ никуы сараздзæнис ирон адæй-
маг, никуы бакæндзæн ды ,куыд бакодтай
сылгоймаджы тыххæй, афтæ. Бирæгъ дæр нæ
ратдзæнис йæ лæппынты марынмæ. Ды та
дæ хъæбулты марæггаг зæххытæ радтай
марджытæн». Биас уыцы ныхæсты фæстæ
нал цыдис хæдзармæ. Остъа йæ хъуыддаг
бамбæрста æмæ æхсæв дæр æмæ бон дæр
йæхи аууон дардта.
Иухатт Сохты хъæуы Биас мæсыджы уæ-
лейæ саргъауы бамбæхст. Остъа мæсыгæй
куы рацæйхызти, уæд æй Биас фехста. Ос-
тъа фæмард. Биас алыгъд хъæуæй æмæ ба-
хаудта Тигъуамæ. Ам бацыд, мидæгмоймæ,
йæ мыггаг ныффыста Оситъашвили. Арды-
гæй Оситъашвилитæ абон дæр цæуынц Сох-
тæм. Къукъу æмæ Калман слæгтæ сты, æмæ
уæрстмæ ку1ы ’рцыдысты, уæд Къукъу Кал-
манæй æркуырдта æфсымæры хай. Уæды
рæстæджы сæм уæлбæхæй æрбахæццæ Би-
ас. Уый Калманæн загъта: «Къукъумæ хай
не ’мбæлы æмæ йын мацы радт!. » Калман не
соазы Биасы ныхасыл æмæ йын загъта:
«Мах стæм иу мады хъæбултæ. Схъомыл нæ
кодта иу мад æмæ йын кæнæм æфсымæры
хай». Сæ ис, сæ мулк, сæ зæхх адих кодтой
раст æмбисыл. Биас йæ фыды хæдзарæй
хай нæ рахаста. Тигъуайы скодта фæллой
æмæ ныр дæр йæ байзæттаг цæрынц уым.
Фехъуыстон сæ Абайты Цицкъа æмæ Ба,*
гаты Иринæйæ (Иринкæйæ).
æкяата*