ҚАЗАҚСТАН КП ОРТАЛЫҚ КОМИТЕТІ жанындағы ПАРТИЯ ТАРИХЫ ИНСТИТУТЫ-КПСС ОРТАЛЫҚ КОМИТЕТІ ЖАНЫНДАҒЫ МАРКСИЗМ-ЛЕНИНИЗМ ИНСТИТУТЫНЫҢ ФИЛИАЛЫ
В.И. ЛЕНИН
13
ТОМ
Май — сентябрь 1906
«ҚАЗАҚСТАН»БАСПАСЫ
АЛМАТЫ «1976


ЗК2
Л40
10102—95
2—76
401 (07)—76
(6) Қазақша аудармасы, «Қазақстан» баспасы, 1976.


IX
АЛҒЫ СӨЗ
В. И. Ленин Шығармалар толық жинағының он үшінші томына 1906 жылы май — сентябрьде жазыл- ған шығармалар еніп отыр.
Томдағы еңбектердің көпшілігі РСДРП IV (Бірігу) съезінеп кейінгі партия ішіндегі күреске, I Мемлекет- тік думаның қызметіне және опың таратылуына бай- ланысты мәселелерге, болыпевиктердіц Дума жоніпдөгі тактикасына талдау жасауға және меньшевиктердің тактикалық бағытын сынауға арналган.
Партияның IV съезінде РСДРП-ның тек формальды түрде бірігуі ғана жүзеге асырылды. Меныпевиктер мен болыпевиктер бұрынғыша әр түрлі саяси платфор- маларда қала берді және іс жүзінде басшылық ететін дербес орталықтары бар екі ұйым болды. Съезде сай- ланған меныпевиктік Орталық Комитеткө Ленин бас- қаратын РСДРП Петербург комитеті қарсы тұрды. Лениннің бірігу саясатын болыпевиктерді меньшевик- термен шатастырумен, олардың идеялық және саяси позицияларын шатастырумен араластыруға болмайды деген қағидасын басшылыққа ала отырып, болыпевиктер съезден кейін де жүмысшы қозғалысындағы оппортунизма қарсы дәйекті, принципы күрес жүргізе берді.
Том В. И. Лениннің «РСДРП Бірігу съезі туралы баяндама (Петербург жұмысшыларына хат)» деген үл- кен еңбегімен ашылады, оны Ленин съезден кейін шептала жазған болатын. Жұмысшылардың саяси сана- сын жетілдіруде зор роль атқарған бұл шығармасында


X
АЛҒЫ СӨЗ
Ленин РСДРП IV съезінің жұмысына және оның ше- шімдеріне терең талдау жасайды, меныневиктердің оппортунизмін әшкерелейді және революцияның түбе- гейлі мәселелері: революциялық кезең мен пролета- риаттың таптық міндеттеріне бага беру, аграрлық мәсе- ле, Мемлекеттік думаға көзқарас, қарулы көтеріліс жөніндегі болыпевиктердің позициясын негіздеп береді. Ленин съездің қорытындыларын шығарады және боль- шевиктердің міндеттерін сипаттайды. Ол «партияпы ұйымдастыруда демократиялық централизмнің прин- циптерін шындап жүзеге асыру,— төменгі ұйымдардың сөз жүзінде емес, іс жүзінде партияның негізгі ұйым- дық ұясы болуын, барлық жоғары мекемелердің нағыз сайланып қойылатын, есеп беріп және ауыстырылып отыратын мекемелер болуын қажырлы күреспен қам- тамасыз ету» қажеттігін баса көрсетеді. «Барлық са- налы жұмысшы социал-демократтарды біріктіретін және дербес саяси омір сүретін ұйымды ңажырлы жұ- мыс арқылы қалыптастыру керек» (осы том, 66-бет) деп көрсетті Ленин.
Ленин болыпевиктер социал-демократияпыц оц қа- натындағы оппортунист^ тенденцияларға қарсы мей- лінше батыл, ашық және аяусыз идеялық күрес жүр- гізуге тиіс деп жазып, партияның ішкі өмірі мәселеле- рін еркін талқылау қажөттігін көрсетеді. Ол былай деді: съезд шешімдерінің кең талқылануын қамтамасыз етіп, партияның барлық мүшелерінен бұл шешімдерге саналы түрде және сын көзбеп қарауды талап ету керек. «Егер біз,— деп жазды Лепин,— партиямызда де- мократиялық централизмді піынында да мықтап жүзеге асырғалы отырған болсақ, егер біз жұмысшылар бұ- қарасын партиялық мәселелерді саналы түрде шешуге қатыстырғалы отырған болсақ, баспасөзде, жиналыс- тарда, үйірмелер мен топтарда осылайша талқылау ісін жүргізуге тиіспіз» (70-бет).
Съезден кейін, әдетте, жергілікті партия ұйымда- рында съезд туралы екі баяндамашы есеп берді, олар- дыц бірі — болыпевиктерден, екіпшісі — мспыпевик- терден еді. Болыпевиктерден негізгі баяндамашы Ленин болды. Ол астанадағы партия қызметкерлері ал-


АЛҒЫ СӨЗ
XI
дында, Петербургтің Француз-Орыс кіші ауданы, Москва, Нарва аудандары жұмысшы социал-демократтары- ның жииалыстарында және басқа жерлерде съезд туралы баяндама жасады. Лениннің баяндамалары пар- тияның қатардағы мүшелерінің съезд шешімдерінің мәні мен маңызын түсінуіне, бұл шешімдерге дүрыс көзқараста болуына көмектесті.
1906 жылдың көктемі мен жазыпда революциялық қозғалыстың біраз жандана бастағаны байқалды. Егер 1906 жылдың бірінші тоқсанында стачкашылардың саны 269 мың болса, екіиші тоқсанда ол 479 мыңға дейін көбейді. Тек июньде ғана экономикалық стачкаларға қатысушылардың саны 1906 жылғы ең көп цифр — 90 мыңға жетті.
Шаруалар қозғалысы да күшейді. Шаруалардың тол- қулары 215 уезді, яғни Европалық Россиядағы барлық уездердің жартысын қамтыды. Армия мен флоттағы қозғалыс 1905 жылғы октябрь — декабрьдегіге Караганда едәуір ұлғайды. 1906 жылы июньде Севастополь- де, Рязаньда, Батумиде, Владикавказда, Тамбовта әскери бөлімдердің толқулары болды, ал июльде Свеа- боргте, Кронштадтта, Ревельде солдаттар мөн матрос- тардың көтерілістері бұрқ ете түсті. 1906 жылы май- дың бас кезінде «Жаңа өрлеу» деген мақаласында Ленин былай деп жазды: «Біз жаңа қоғамдық өрлеудің басталғанын басымыздан көшіріп отырмыз. Жұмыссыз- дардың қозғалысы да, Бірінші май да, шаруалар ара- сында, әскерлер арасында толқудыц күшеюі де, ми- тингілер де, баспасоз де, одақтар да,— осының бәрі дө жаңа орлеуді мейлінше айқын дәлелдейді» (79-бет). Бұл мақаласыпда Ленин партияның алдына бүкіл на- сихат, үгіт жәпе үйымдастыру жұмысын пролетариат пен шаруалардың жаңа, шеіпуші күреске дайын бо- луыиа бағыттау міндетін қойды. Бұдан әрі Ленин са- яси жағдайды талдауға, пролетариат пен оның партия- сының революцияның қазіргі кезеңіндегі міндеттөріне бірнеше рет қайта оралады («Ңазіргі саяси жағдай туралы», «Армия және халық», «Дауыл алдында» дегем және басқа мақалаларын қараңыз). Ленин орысрөво- люциясы ауыр да к,иын жолмен келеді деп атап көрсет-


XII
АЛҒЬІ СӨЗ
ті. «Әрбір өрлеудің соңынан, әрбір жеке табыстың со- ңынан жеңіліс, қан төгіс болып келеді, бостандық үшін күресушілерге самодержавие қорлық көрсетуде. Бірақ әрбір «жеңілістіц» соңынан ңозғалыс ұлғая түсіп келе- ді, күрес тереңдей түсіп келеді, күрескө тартылған және оған қатысушы таптардың, халық топтарының күресуші бұқарасы барған сайын көбейе түсуде» (365-6ет).
Бұл дәуірде ішінара, бірак, кең негіздегі революция- лык, өрлеумен қатар революция жалпы, баяу болса да, бәсеңдеп бара жатты. Революцияның бұл тарихи кезе- ңінің осы екі тенденциясы күрестің сипатына, оның ерекшеліктеріне, формалары мен әдістеріне эсер етпей ңоймады.
Революцияда бет бұрыс кезең болған 1905 жылғы декабрь қарулы көтерілісі жеңіліске ұшырағаннан ке- йін патша үкіметі қорғаныстан шабуылға кошті. Елде жазалау экспедициялары қаһарын төгіп тұрды, губер- ниялар бірінен соң бірі соғыс жағдайында деп жария- ланды, әскери-далалық соттар енгізілді, қаражүздік- тердің ойрандары жиіледі. Алайда патша өкіметі тек қуғындау әдісімен ғана емес, сонымен бірге жаңа, «заң шығарушы» Думаны шақыру жолымен де революция- ны тоқтатуға тырысты. Самодержавие мұның өзі бұ- қараның назарын революциялың күрестен басқа жаққа аударады, Дума құру арқылы революцияшыл күштер- ді бөлшектеудің, шаруаларды пролетариаттан бөліп әкетудің сәті түседі деп үміттенді.
Думаға көзқарас туралы мәселө 1906 жылдың кок- тем! мен жазында басты мәселеге айналды, бұл мәселе төңірегінде саяси партиялар мен топтар қиян-кескі кү- рес жүргізді. Бұл мәселе көп адам қатысқан митингі- лерде, жиналыстарда, баспасөзде талқыланды, одан күресуіпі күштердің межеленуі ерекше айқын, анық көрінді, әр түрлі партиялардың революцияға шын кез- ңарасы айқын аңғарылды.
Революцияның сипаты мен міндеттерін түрліше аиықтау меныпевиктер мен болыпевиктердің I Мемле- кеттік дума жөніндегі алауыздықтарының негізі бол- ды. Ленин Россия социал-демократиясының меньше-


АЛҒЫ СӨЗ
XIII
виктік қанаты туралы былай деп жазды: «Бұл қанат буржуазиялық революцияны тек буржуазия ғана дер- бес «жасай» алады немесе буржуазиялық революцияны тек буржуазия ғана жүргізуі керек деген сияқты мүлде қате және марксизмді тұрпайыландыратын пі- кірге қарай әрдайым адасып келеді. Буржуазиялык, ре- волюцияның толық және үзілді-кесілді жеңуі жолында- ғы алдыңғы қатарлы күрескер болып табылатын пролетариаттың ролі социал-демократияның оң қанаты- jaa түсініксіз» (68-бет).
Болыпевиктер маркстік, революциялық тактиканы қорғай отырып, бұқараны революциялық күресті одан әрі ұлғайта беруге бағыттады және Думаға бойкот жа- сауға шақырды; меныпевиктер буржуазиялық-демокра- тиялық революцияның толык, жеңіп шығатынына сен- бей, принципсіз жартылай бойкот жасау тактикасын (сайлаудың алғашқы сатыларында оған қатысу тактикасын) қолданды, ал бұл тактика жұмысшыларды жікке бөліп, конституциялық жалған үміттің таралуына мүм- кіндік берген еді.
Неғұрлым саналы жұмысшылардыц, сондай-ақ демо- кратиялық пиғылдағы интеллигенцияның бір бөлігінің сайлауға қатыспағанына қарамастан, I Мемлекеттік думаны болғызбаудың сәті түспеді, өйткені бойкот ре- волюцияның бәсеңдеуі жағдайында өтті. Сонымен бірге меныпевиктердің іріткі салушылык, әрекеттері, шаруа- лар арасында конституциялық жалған үміттің күштілі- гі бойкоттыц сәтсіздікке ұшырауының себептері болды.
Кейініректе Лениннің атап көрсеткеніндей, I Дума- ға бойкот жасду II Дума сайлауы кезінде оңай түзе- терліктей жеңіл-желпі қате болған еді. Бірақ, бойкоттыц сәтсіздікке ұшырағанына қарамастан, қайшылық- қа толы, дәйексіз меныпевиктік жартылай бойкот тактикасына қарағанда, болыпевиктік тактика өте-мөте бағалы болды. Болыпевиктердіц бойкоты пролетариат- тың таптық сана-сезімін жетілдіруде зор роль атқарды, ол Думаныц беделін едәуір төмендетіп, халықтың Ду- маға сенімін әлсіретті.
I Мемлекеттік дума (Витте Думасы деп аталатын Дума) 1906 жылы 27 апрельде (10 майда) шақырылды.


XIV
АЛҒЫ СӨЗ
Думадағы депутаттық орындардың көпшілігін кадеттер алды. Ленин партияның алдына Думаны пайдалану міндетін, пайдаланғанда оны, заң шығару жұмысы үшін емес, революциялық үгіт пен насихат жүргізу мақсатына, халық өкілдігінің осы өңі айналдырылған өрескел түрін әшкерелеу мақсатына пайдалану мінде- тін қойды. «Жалған өкілдік шақыруға кедергі жасау үшін,— деп жазды ол,— біз қолдан келгеннің бәрін іс- теуге тиісті едік және біз оның бәрін істедік те. Бұл солай. Ал егер, біздің күш салуымыздың бәріне қара- мастан, ол шақырылған болса, біз оны пайдалану мін- детінен бас тарта алмаймыз. Революциялық күресті жә- не революцияның толық жеңуі жолындағы күресті бағаламайтын буржуазиялық саясатшылар ғана мұны цисынсыз деп білетін болар» (309-бет).
Осы томға енген еңбектерінде Ленин жұмысшы та- бының және оның партиясының парламентаризмді пай- далануына байланысты моселелерді тұцғыш рет кеці- неп баяндайды.
Болыпевиктер пролетариат күрестің парламенттік формасын қолдана алады және қолдануға тиіс деп есептеді. «Социал-демократтар,— деп жазды Ленин «РСДРП Бірігу съезі туралы баяндамада»,— парла- менттік күресті пайдалануды, оған қатысуды жақтай- ды, бірақ олар «парламенттік кретинизмді», яғни парламенттік күрес саяси күрестің бірден-бір немесе цандай жагдайларда болса да басты формасы болып табылады деген сенімді аяусыз әшкерелеп отырады» (40-бет).
Ол кезде Россияда қалыптасқан парламенттік режим болмады, конституция болмады. Ңуғындау жағдайында және бүкіл өкімет билігі патша үкіметінің қолында то- лық сақталып отырған кезде шақырылған Мемлекеттік дума самодержавиені бүркейтін перде ғана болды. Бұл жағдайда Лепин конституциялық жалған үміт ең қауіп- ті әрі зиянды нәрсе болып табылады деп есептеді. «Конституциялық жалған үміт дегеніміз,— деп жазды ол,— конституция жөніндегі алдамшы сенім. Конституция бар сияқты көрінген кезде, ал іс жүзінде конституция жоқ кезде... конституциялық жалған үміт-


АЛҒЫ СӨЗ
XV
тер алға шығады» (40-бет). Ленин осы жалған үміттер- ге қарсы күрес жүргізу, халықтың қалың бұқарасыныц тікелей революциялық күресі бұрынғысынша басты форма болып қала беретінін жұмысшылар мен шаруа- ларға түсіндіру пролетарлық партияның негізгі міндөті деп білді.
Томға енген бірқатар мақалаларында Ленин халықты «тыныштандыру» үшін кіші-гірім реформалар жасауды талап еткен кадеттердің бет пердесін сыпырады, демократизм туралы жалған сөздермен бүркемеленген осы контрреволюционерлердің екіжүзділігі мен қорқақты- ғын әшкерелейді. «Пролетариат күресуде,— буржуазия ұрланып өкімет басына ұмтылуда,— деп көрсетті Ленин.— Пролетариат самодержавиені күреспен күйрету- де,— буржуазия әлсіреп бара жатқап самодержавиенің қайыр-садақасына жармасуда. Пролетариат бүкіл ха- лықтың алдында күрес туын жоғары котеруде,— буржуазия шағып жецілдіктер алу, мәмлеге келу жәпе жалдаптық туын котеруде» (243-бет).
«Дума және халық», «Думаның халыққа сөз салуы- на кадеттер бөгет жасайды», «Саудаласқысы да кел- мейді!», «Ашығушыларға жәрдем және Думаның так- тикасы», «Кадеттік Дума ойраншылар үкіметіне ақша берді», «Батыл шабуыл және жасқаншақ қорғаныс» деген және басқа мақалаларында Ленин кадеттік Ду- маның мүдделері халық бұқарасының мүдделеріне қа- рама-қарсы екепін, Дума патша үкіметіпің мүдделері- мен тығыз қабаттасып жатқан буржуазияның мүдделе- рін көксейтінін көрсетті. Лепин кадеттер Думаға ұсынған заң жобаларының халыққа қарсы сипатын ашып көрсетіп, жер және бостандық туралы мәселені Дума шешпейтінін, оны тек еңбекшілердің революция- лық күресі ғана шеше алатынын атап айтты. Кадеттер- дің халықтың есебіиен самодержавиемен мәмлеге келу жоиіндегі саясатын әшкерелеуде Лениннің 1906 жылы 9 (22) майда Панинаның Халық үйінде болған митингов сөйлеген сөзінің зор маңызы болды. Бұл Ленин- нің Россияда бұқара алдында біріпші рет ашық сөз сөй- леуі еді. Жарқын да бейнелі сөзінде Ленин елде қа- лыптасқан жағдайға талдау жасады, болыпевиктердің


XVI
АЛҒЫ СӨЗ
Думаға, Думадағы партиялар мен топтарға көзқарасын айқын тұжырымдап берді. Митингіге қатысушылар Ленин ұсынған қарарды бір ауыздан қабылдады. Ңарар кадеттердің келісімпаздығын әшкерелеп, жұмысшы то- бы мен шаруалар тобып дербес цимыл жасауға шақыр- ды, Думадан тысқары жерде революциялық күрес жүргізу қажеттігін батыл мәлімдеді. «Жиналыс,— де- лінген қарарда,— пролетариат бұрынғысынша халык,- тың барлық революцияшыл элементтерін бастайтын бо- лады деп сенім білдіреді» (107-бет). Панинаның Халық үйінде болған митингіде Лениннің сөйлеген сөзі про- летарлар бұқарасына орасан зор революцияландырушы ықпал жасады.
Томға енген «Жаман кеңестер», «Плеханов жолдас социал-демократияның тактикасы туралы қалай пайым- дайды?», «Кадеттермен одақтасуды кім жақтайды?», «Кадет сөзін сөйлеушілер» деген мақалаларында Ленин «революцияны бастау правосын кадеттік реформизмнің болмашы пайдасына қызығып» сатып жіберген кадет- тердің малайлары ретіндегі меныпевиктердің масқара- лық ролін ашып көрсетті. Меныпевиктер Думаның тап- тык, мәнін елемей, оны революцияшыл күштерді «топ- тастыру орталығы» деп, революция мәселелерін шешудің ең жақсы құралы деп білді. Олар өздерінің Дума жөніндегі тактикасында революция аяқталды, ен- ді бейбіт конституциялық даму кезеңі басталды деген пікірге сүйенді. Ленин меныпевиктік тактика пролетар- лық партияның мүдделерін буржуазияның мүдделеріне бағындыруға, жұмысшылар мен шаруалардың санасын күңгірттендіруге қарай бастағанын көрсетіп берді.
Ленин «думалық жауапты министрлік» құру жөнін- дегі меныпевиктер қолдаған кадеттік ұранға үзілді-ке- сілді қарсы іпықты. «Пролетариат тактикасы және ке- зеңнің міндеттері», «Жұмысшылар шешсін», «Өкімет үшін күрес және қайыр-садақа үшін «күрес»», «Не істесең де, тез істе!», «Министрлік туралы келіс сөз- дер», «Тағы да думалық министрлік туралы» деген жене басқа мақалаларында Ленин кадеттік министрлік идеясын әшкерелей отырып, бұл ұран халықты консти- туциялық жалған үміттермен азғындату қүралдарының


АЛҒЫ СӨЗ
XVII
бірі болғанын, кадеттердің самодержавиемен келісім жасау жөніндегі әрекеті болғанын көрсетті.
Ленин думалық немесе кадеттік министрлік дегені- міз — жалған, екіжүзді, зубатовтық реформа деп жаз- ды. Кадеттердің халык, өкілдігі алдында жауап беретін атқару өкіметі туралы айтқандарының бәрі шіп-шикі өтірік болды. Кадеттік министрліктің құрылуы само- державиенің либералдық жаңа бет пердесі, патша үкіметіне жалған конституциялық костюм кигізіп сән- дендіру болар еді. Пролетариаттың бұл ұранды қолда- уы күрестен бас тартцандық, бостандық ісін либерал буржуазияның қолына беріп қойғандық болар еді.
Томға РСДРП Петербург комитеті қабылдаған «Мем- лекеттік думаға көзқарас туралы» және «Думалық ми- нистрлік туралы мәселе жөніндегі» қарарлар енгізіліп отыр, бұл қарарлар Мемлекеттік думаға көзқарас туралы мәселе жөнінде меныпевиктермен күресте болыпе- виктердің тактикалық платформасы болды. Бұл қарар- ларда Ленин жұмысшылар моп шаруалардың бірлесіп ңимыл жасауын ұйымдастыруға, самодержавиеге ше- шуші соққы беруді әзірлеуге ерекше коціл болді. Ду- малық министрлік ұранына қарама-қарсы Ленин патша үкіметіне қарсы күрестегі қимылдарды біріктіру мақсатымен Думаның революцияшыл элемента ерінөн атқару комитетін құру идеясын ұсынды. Петербург ко- митетінің қарарлары Петербургтің партия жиналыста- рында кеңінен талқыланды және бұл қарарларды партия мүшелерінің басым көпшілігі макулдады: болыпе- виктердің тактика лық бағытын жақтап 1760 дауыс, ал оған қарсы, меныпевиктік Орталық Комитеттің плат- формасын жақтап 952 дауыс берілді. Лешшдік қарар- ларды РСДРП Петербург ұйымының ауданаралық конференциясы қабылдады, бұл конференцияны проле- тариаттың Думаға козқарас жөніндегі тактикасын бел- гілеу үшін 1906 жылы июньде Петербург комитеті ша- қырған болатын.
«Мемлекеттік думадағы жұмысшы тобы», «Социал- демократтардың Тифлисте болған сайлаудағы жеңісі», «Жұмысшы-депутаттарының үндеуі жонінде», «Бірлік- ке!», «Біздің думалық фракцияның декларациясы жө-


ХУНТ
АЛҒЫ СӨЗ
нінде», «Буржуазияның сөгістері және пролетариаттың шақырулары», «Думадағы партиялар және халық» және басқа мақалалар Россиядағы алғашқы жұмысшы парламентарийлердің қызметіне байланысты жазылған. РСДРП IV съезінде меныпевиктер Думада социал-де- мократиялық фракция құру туралы ұсыныс жасады. Ленин бұл ұсынысқа қарсы шықты, партия оз өкілді- гін, шын мәнінде, кездейсоқ адамдарға бере алмайды, ойткені сагіалы пролетариат өз депутаттарын сайлаған жоқ, сайлауға бойкот жасады деп атап көрсетті. Әйтсе де, Думада социал-демократиялық фракция құру ұйға- рылған кезде, съезд болыпевиктердің талап етуі бо- йынша партияның Орталық Комитетінің ерекше нүсқа- уын қабылдады, бұл' нұсқау социал-демократиялық фракцияның қызметін іс жүзінде партия ұйымдарының бақылауына қойды.
I Думапыц социал-демократ депутаттары мепьшевик- тік көзқараста болды. Олар Думаға партиялық жолмеп емес, ңайта кадеттермен тура немесе жанамалай, үнде- мей пемесе мойындалып жасалған келісімдер арқылы отті.
Ленин жұмысшы-депутаттардың ңызметін дұрыс жол- ға бағыттауға күш салды, оларға өзінің ақыл-кеңестері- мен күнбе-күн көмектесіп отырды, табыстарын атап көрсетіп, кемшіліктері мен қателіктерін сынады. Ленин социал-демократиялык, фракцияның Думада 1906 жы- лы 16 (29) июньде оқылған декларациясын оның елеу- лі қатесі деп есептеді. Декларация Думаны жалпы халықтық қозғалыстың орталығы, құрылтай жиналысы жолындағы күрестің бір кезеңі деп таныған болатын. Декларацияны әзірлеген кезде социал-демократиялық фракция Ленин жазған жобаны (бұл жобаны Ленин «Біздің думалық фракцияның декларациясы жөнінде» деген мақаласында біраз қысқартып келтірген) қабыл- дамай, меныпевиктік Орталық Комитет мақұлдаған жобаны негіз етіп алды. Лениндік жоба елдегі жағдай- ға маркстік баға беріп, партия мен пролетариаттың ец таяу міндеттерін баяндаған еді, Россияның экономика- лық жопе саяси өміріпің аса маңызды мәселелерін ше- шудің революциялық жолын көрсеткен еді. Декларация


АЛҒЫ СӨЗ
XIX
туралы мәселедегі алауыздықтарды бүқараның төрелі- гінө ұсына отырып, Ленин социал-демократиялық фракция революциялық емес декларация қабылдау арқылы тіпті партияның IV съезінің шешімдерінеп де оңға қарай едәуір ауытқып кетті деп атап көрсетті. «Әрине, жаңа парламентарийлердің жағдайының қиындығын біз әбден түсінеміз. Біз олардың ішінен кадеттерден социал-демократияға көше бастағандарының қателеріне төзімділік жасау керектігін өте жақсы білеміз. Бірақ егер оларға бұл көшуді ақырына дейін жеткізуге тура келетін болса, онда мұны әлгі қателерін ашықтан- ашық, тіке сынау арқылы ғана істей алады» (99—100- беттер).
Ленин социал-демократ депутаттарды дербес және батыл қимылдар жасауға, дәйекті демократизм және социализм жолындағы пролетарлық тап күресі ұранда- рын ұсынуга шақырды. Ашығушыларға жәрдем беру туралы мәселе Думада талқыланған кезде кадеттер ми- нистрлікке 15 млн. сом болу жонінде ұсыпыс жасап, бұл мәселені шешуді патша үкіметініц қолыпа беруге келіскенде, ал социал-демократиялық фракция бүгап қарсылық білдірмегенде, Ленин «Ашыгушыларга жор- дем және Думаның тактикасы» деген мақаласында жұмысшы-депутаттардың бұл қатесін сынай отырып, олардың алдына: кадеттердің екі жақты ойынын әш- керелеу, революциялық қозғалысқа қарсы күреске, сотые авантюраларына, т. б. жүздеген миллион сом жұм- сап отырған патша бюджетінің құпияларын ашу, бүкіл еңбекшілер бұқарасының пролетариат партиясыиа ті- лектестігін баянды ету үшін азық-түлік мәселесі жо- нінде өз қарарын ұсыну міндетін қойды. Бұдан былай- ғы жерде социал-демократиялық фракция бұл мәселеде дұрыс позиция ұстай білді. Жұмысшы-депутаттар өз- дерінің қарарында ашаршылықтың болуына үкіметтіц тікелей кінәлы екенін әшкереледі. Олар ашығушылар- дың мұқтаждықтары чиновниктердің жалақысын қыс- қарту есебінен, кабинеттік, уделдік, шіркеулік, мо- настырьлік имениелерден түсетін табыстар есебінен қанағаттандырылуын талап етті және ойраншылар үкі- метіне ақша бермеу, ал ашығушыларға жордем беру


XX
АЛҒЫ СӨЗ
үшін Дума жанынан арнаулы комитет құру, оның мү- шелері жергілікті жерлерде ашығушылардан жергілік- ті азық-түлік комитеттерін ұйымдастыруға тиіс болуы жөнінде ұсыныс жасады. Осындай ұсыныс жасау ар- ңылы социал-демократ депутаттар трудовиктерді өзде- рінің соңынан ерте алды. Бұл фактіге баға бере келіп, «Кадеттік Дума ойраншылар үкіметіне ақша берді» деген мақаласында Ленин былай деп жазды: «Саяси жіктелу біртіндеп айқын белгіленіп келеді. Октябрис- тер мен кадеттер ескі өкіметпен келісімге келуді жақ- тап отыр. Социал-демократтар мен трудовиктер бұған үзілді-кесілді царсы» (281^бет).
Болыпевиктердің, Лениннің социал-демократиялық фракцияға ұдайы ықпал жасауы арқасында жұмысшы- депутаттар, өздерінің бүкіл дәйексіздігіне қарамастан, Думада бі*рқатар мәселелер жөнінде дұрыс позиция ұс- тай білді. Бұл болыпевиктердің Думадағы жұмысшы фракциясымен істеген жұмысының, соның өзінде фракция өзініц құрамы жағынан меньшевиктік фракция болған, ал Думада өз өкілдері жоқ болыпевиктердің социал-демократ депутаттарға тек сырттан ғана, партия- лық баспасөзде және жұмысшы жиналыстарында олар- дың қателерін сынай, табыстарын құттықтай отырып ықпал жасауына тура келген өзгеше, өте ңиын жағдай- ларда жүріп істеген жұмысының алғашқы тәжірибесі болды. Болыпевиктердің өздері II, III және IV Дума- ларда зор табыспен қолданған думалық тактиканың не- гіздері нақ осы кезеңде тұңғыш рет қаланып, оның аса маңызды принциптік қағидалары жасалады. Бұл тактика басқа елдердің коммунистік партиялары үшін олар- дың парламенттік қызметінде, олардың революциялық- демократиялық күштерді реакция күштеріне қарсы топтастыру жолындағы күресінде үлгі болды және қа- зір де үлгі болып отыр. Бұл тактика оларды күрестің жария және күпия, парламенттік және парламенттік емес формаларын ұштастыру тәжірибесімен байытады, жұмысшы табының және барлық демократиялық күш- тердің күресіне баспіылық ету тәжірибесімен байытады.


АЛГЫ СӨЗ
XXI
Томға енген бірқатар мақалалар («Шаруалар тобы немесе «Еңбек» тобы және РСДРП», «Думадағы жер туралы мәселе», «Жер де жоқ, ерік те жоқ», «Жер ту- ралы мәселе және бостандык, жолындағы күрес» деген және басқа) революцияныц негізгі мәселелерінің бі- рі — аграрлық мәселеге арналған. I Мемлекеттік дума қызмет істеген кезеңде, одан бұрын да болып келгені сияқты, шаруалар үшін күресте екі күш: либерал буржуазия және пролетариат қақтығысты. Болыпевиктер- дің алдында шаруаларды кадеттердің ықпалынан шы- ғарып алып, оларды өз жағына тарту, шаруалар қозға- лысы меін жүмысшы қозғалысын бір арнаға тоғыстыру міндеті тұрды. Ленин жер туралы мәселе шаруаларды бәрінен де гөрі көбірек толғандырады, бұл мәселенің шешілуі шаруалардың кімге еретіндігіне: буржуазияға немесе пролетариата еретіндігіне байланысты деп атап көрсетті. Ленин жер мәселесін Дума арқылы емес, тек қана революциялық жолмен шешуге болады және шешу керек деп түсіндірді. ІІомсщиктік жер иеленуші- лікті және крепостниктік тәртіптің барлық қалдықта- рын жоюды қамтамасыз ететін негізгі шарт патша окіметін құлату және жерді национализациялауды жү- зеге асыру болды. Жерді национализациялау талабы буржуазиялық-демократиялық революцияны социалиста революцияға ұластырудың лениндік теориясының құрамдас бөлігі еді.
Патша үкіметі Думада аграрлық мәселенің талқыла- нуына жол бермеуге тырысты. Бірақ елдің саяси және экономикалық өмірінде басты орын алып отырған бұл мәселеге Дума соқпай кете алмады. Думадағы барлык, партиялар мен топтардың позициясы аграрлық мәселе- де айқын аңғарылды. Кадеттік аграрлық жоба («42-ніц жобасы») шаруалардың құрал-сайманымен өңделген және арендаға берілген помещик жерлерін ғана өтеуін төлетіп иеліктен айыруға жол бере отырып, помещик- тік жер иеленушілікті сақтап қалуды көздеді. «Дума- дағы жер туралы мәселе», «Жер туралы мәселе және бостандық жолындағы күрес» деген және басқа маңа- лаларында Ленин «42-нің жобасының» реакциялық мә- нін әшкерелеп, мұның өзі 1861 жылғы реформаны қай-


XXII
АЛҒЫ СӨЗ
талау, шаруалардың есебінен помещиктермен мәмлеге келу әрекеті болғапын көрсетті.
Шаруалар депутаттары кадеттік программаға үзілді- кесілді қарсы шықты. Олар «42-нің жобасына» қара- ма-қарсы өз жобасып, шаруаларға «еңбек нормасы бо- йынша» жер бөлу үшін «жалпы халықтық жер қорыи жасау мацсатымен помещиктік, қазыналық, уделдік, кабинеттік, монастырьлік, шіркеулік жерлерді күіптеп иеліктен айыру талабын қойған «104-тің жобасын» ұсынды. Ленин «104-тің» жобасындағы «теңгермелілік- ті» ұсақ буржуазиялық утопиялық социализм деп сынға алды, жер туралы мәселеиі қазіргі ңұрылыс піеңберінде піешуге болмайды, өйткені капитализм не- гіздерінің саңталуы жер мейлінше «әділ» бөлініп бе- рілген күннің өзінде де қапау мен теңсіздікті қайтадан туғызбай қоймайды деп түсіндірді. Ленин сонымеп бір- ге бұл жоба Россиядағы крепостииктік тәртіптің қал- дықтарыпа қарсы шешуші күрес туы болып қызмет етеді деп атап корсетті. Кадеттік аграрлық программа- ны трудовиктердің программасына қарағанда неғұр- лым прогресшіл программа деп есептеген меныпевик- терді Ленин мейлінше аяусыз сынға алды. Меныпевик- тердің негізгі қатссі, деп жазды Ленин, мынада болып отыр: олар жалпы буржуазиялық демократиядан рево- люциялық демократияны ажыратып ала білмейді, эсер- лерге жақындаудан қорқып, кадеттерге шамадан тыс жақындай түседі.
Трудовиктердің талаптары, олардың Думада сөйлегеп сөздері бүкіл елде кең пікір туғызды. Шаруалардың ба- сым көпшілігі жерді национализациялауды жақтады. Шаруалар, шын мәнінде, аграрлық реформаны емес, аграрлық революцияны талап етіп отыр деп жазды Ленин.
Революциялық қозғалыстың күшеюінеп үрейленгеп үкімет 1906 жылы 20 июньде (3 июльде) мәлімдеме жариялап, онда помегциктік меншікке ешкімнің тимей- тіндігін және жерді күштеп иеліктен айыруға жол бе- руге болмайтындығын хабарлады. «Мұның өзі,— деп жазды Ленин,— революцияға нағыз соғыс жариялаған- дық. Мұның өзі — реакциялық самодержавиенің ха-


АЛҒЫ СӨЗ
XXIII
лыққа: төзбенмін! талқандаймын! дегеп нағыз манифе- сі» (325чбет). «Батыл шаібуыл және жасқаншак, қорға- пыс», «Думадағы партиялар және халық» деген мақа- лаларында Лепин социал-демократияны бұл кезеңде халыққа оз алдына дербес сөз салуды және үкіметке қарсы күрес жүргізу инициативасын оз қолына алуды қажет деп білмегені үшін сынады. Халыққа сөз салу- дың социал-демократиялық жобасы, деп атап көрсетті ол, революциялық күресті топтастыруға және дамыту- га мейлінше пайдалы ықпал жасағап болар еді, рево- люцияшыл шаруалардың таңдаулы элементтерін соци- ал-демократтар жағына тартқан болар еді.
I Мемлекеттік дума, озінің бүкіл әлсіздігіне, шешім- дерініц жартыкештігіне қарамастан, үкіметтің үмітін аңтамады. 1906 жылы 8 (21) иіольде ол таратылып жі- берілді. Либерал буржуазия революциялық қозғалысты кадеттердіц жұтац саясатыныц тар шецберімоп піектей алмады, революцияпы парламентаризм арпасына ба- ғыттай алмады. Думаныц пәтижесіз қызметі және опың таратылуы халықтың копституциялық жалған үміттер- ден арылуында айтарлықтай роль атқарды. Еңбекші- лердің қалың бұқарасы ескі өкіметтің халықтың толық өкімет билігі бар өкілдігімен ымыраға келмейтіндігін барған сайып көбірек ұғынды. Олардың күрес бейбіт тынады деген үміті үзілді; бостандыққа жетудің бірден- бір сенімді жолы — самодержавиені күшпеп құлату жолы екепі барған сайын айқыпдала түсті.
1906 жылы июльде жазылған «Думапың таратылуы және пролетариаттыц міндеттері» деген кітапшасы да осы томға епіп отыр; опда Ленин I Мемлекеттік думаныц таратылуына саяси баға берді, бұқараны ұйымдас- қан жоне піешуіпі күреске табанды түрде әзірлік жүр- гізуге шақырды. Ленин бұл еңбегінде жаппай бой көр- сетуді әзірлеу қажеттігі, жұмысшыларды қыр корсету ереуілдері мен ішінара бой көрсетулерден тежей оты- рып, жаппай саяси стачка әзірлеу, әзірлегенде оны қа- рулы көтеріліске ұластыруға болатындай етіп озірлеу қажеттігі туралы соз етеді. «Думаиың таратылуы жәпе пролетариаттыц міпдеттері» деген кітапшасында, сон- дай-ақ «Саяси дағдарыс және оппортупистік тактика-


XXIV
АЛҒЫ СӨЗ
ның күйреуі» деген мақаласында Ленин меньшевик- тердің Дума таратылғаннан кейінгі тактикалық бағы- тын қатты сынады. Бұқараны қарулы көтерілісті әзір- леуге және ұйымдастыруға шақырудың орнына мень- шевиктер Думаның таратылуына ішінара наразылық білдіруге шақырды. Ленин мұндай көзқарастардың цате екендігін әшкерелей отырып, істің объективтік жағ- дайы халық өкілдігі жолында емес, халық окілдігін құ- руға немесе таратуға болмайтындай жағдайлар жасау жолында күресуді кезекке қойып отыр деп атап көр- сетті.
1906 жылы 17 (30) июльден 18 (31) июльге қараған түні Свеаборг қамалында әскери көтеріліс, ал оған іле- се Кронштадтта және Ревельдегі «Память Азова» крей- серінде көтерілістер бұрқ ете түсті. Свеаборгте стихия- лы түрде бұрқ ете қалған көтерілістен бір күн бұрын РСДРП Петербург комитеті Атқару комиссиясының мәжілісі болып, опда Свеаборгке делегация жіберу ту- ралы Ленин жазған қаулы қабылданды (362-бетті ңара- ңыз). Бұл делегацияға жергілікті жердегі істің жағ- дайын анықтау, бой корсетуді кешеуілдете тұру тап- сырылды. Ал көтерілісті кейінге қалдыру мүмкін болмаған жағдайда делегация оған барынша белсенді түрде қатысуға: көтерілісшілердің ұйымдасуына, реак- цияның күштерін талқандауына, бүкіл халықты елік- тіре алатын дұрыс әрі шын мәнінде революциялық ұрандармен көтерілуге көмектесуге тиіс болды. Бірақ Свеаборгте, Кронштадтта, Ревельде мезгілінен ерте басталған көтерілістер тез басылып тасталды. Жеңіліс- ке ұшырағанына қарамастан, бұл көтерілістер револю- циялық пиғылдағы солдаттар мен матростардың ора- сан зор жігері мен батылдығып танытты.
Большевиктер жұмысшы табын, революцияшыл ша- руаларды және әскердің алдыңғы қатарлы бөлегін қарулы қақтыгыстардың тәжірибесін ескеруге, самодер- жавиеге қарсы күреске табандылықпен әрі батыл әзір- ленуге шақырды. Бұл кезеңде Лениннің өз еңбектерін- де Москвадағы декабрь қарулы көтерілісінің оқиғала- рына назар аударуы және Москва пролетариатының 1905 жылғы декабрьдегі көтерілісіпің тарихи тәжіри-


АЛҒЫ СОЗ
XXV
бесін терең зерттеуге шақыруы кездейсоқ емес. Томға Лениннің қарулы көтерілісті ұйымдастыру және оның тактикасы мәселелеріне арналған «Москва көтерілісі- нің сабакдары», «Тарт қолыңды!» деген мақалалары да епіп отыр.
«Москва көтерілісінің сабаңтары» деген еңбек қару- лы көтерілістің маркстік теориясын дамытудағы ма- ңызды кезең болды. Онда Лопин, 1905 жылғы декабрь қарулы көтерілісінің нақты оқиғаларып жан-жақты талдай келіп, Москва котерілісіпіц күшті және әлсіз жақтарыпың себептерін ашып корсете келіп, пролетар- лық партияның котерілісті ұйымдастыруы жәпе оған басшылық жасауы жөпінде, сондай-ақ жұмысшы табы- ныц революциядағы қарулы күресінің формалары, әдіс- тері, тәсілдері жонінде мацызды теориялық қорытын- дылар мен практикалық пайымдаулар жасайды.
Ленин «Москва көтерілісініц сабацтарында», Маркс пен Энгельстің көтеріліске өнер ретінде к,арау керек деген белгілі қағидасына сүйене отырып, тарихи жаңа жағдайға, пролетариат күресінің жаңа талаптарына байланысты бұл мәселені тұңғыш рет жан-жакды баян- дады. Осы мақалада талдап жасалған көтеріліске бас- шылық ету туралы қағидалар Лениннің одан кейінгі шығармаларында, әсіресе ¥лы Октябрь социалистік ре- волюциясын озірлеу кезеңіпде жазылғап «Болыпевик- тер окіметті алуға тиіс», «Марксизм және көтеріліс», «Бөгде адамның кеңестері» деген еңбөктерінде одан әрі дамытылды.
«Москва көтерілісінің сабақтары» деген мақаласын- да Ленин меныпевиктердің декабрь көтерілісінің жеңі- ліске ұшырауын оздерінің көтеріліске басшылық ету- ден бас тартуға бағытталған оппортунистік бағытының дұрыстығына дәлсл ретіпдө пайдалануға тырысқан ка- питулянттық пиғылын әнікереледі. Плехановтың бар- лық оппортунистер іліп ала жөнелген «қолға қару ал- мау керек еді» деген мәлімдемесіне Ленин былай деп жауап берді: «Мұның керісінше, неғұрлым батыл, не- ғұрлым жігерлі түрде, пеғұрлым шабуыл жасайтындай болып қару алу керек еді, бір ғана бейбіт стачканьғң жеткілікті болуы мүмкіп еместігін, қаһармандық және


XXVI
АЛҒЫ СӨЗ
аяусыз қарулы күрес жүргізудің қажеттігін бүқараға түсіңдіру керек еді» (410-бет).
Бұл еңбегінде Лепин жаппай стачканы пролетариат- тын; таптық күресінің жоғары формасы — қарулы көтеріліске ұластыру туралы мәселеге зор көңіл бөледі. 1905 жылғы декабрьдегі пролетариаттың бұқаралық күресінің стачкадан көтеріліске ұласуын Ленин орыс революциясының тарихи аса ұлы табысы деп атады.
Әскерлерді революция жағына тарту жолындағы ше- шуші, табанды және оперативті күресті Ленин көтері’ лістің жеңіске жетуінің қажетті шарты деп есептеді. Әскерлердің революцияпгыл болатын кезеңін енжар кү- туді уағыздаған меныпевиктерді сынай келіп, Ленин әскерлердің көтерілісшілер жағына өтуі бір жолғы эре- кет ретінде жүзеге асырыла алмайтындығын — ол үшін тегеурінді батыл күрес керек екендігін Москва көтері- лісінің мысалы арқылы корсетіп берді.
«Москва көтерілісінің сабақтары» деген еңбегінде Ленин тактика жәпе котеріліс күштерін ұйымдастыру мәселелеріне егжей-тегжейлі тоқталады. Ф. Энгельстің соғыс тактикасы соғыс техникасының дәрежесіне бай- ланысты болады деген нұсқауын атап көрсете келіп, Ленин 1905 жылы декабрьде туған жаңа баррикадалық тактика — партизандық соғыс тактикасы туралы соз етеді. Бұл тактика көтерілісшілердің әскери ұйымы жаңа формаларының пайда болуып — құрамында он, үш, тіпті екі адам бар ширақ қимылдайтын ұсақ от- рядтар күруды керек етті, бұл осы тактиканың өзіпе сәйкес келетін еді. Қарулы күрестің жаңа тактикасын зерттеп, үйренудің бүкіл маңыздылығын баса корсете келіп, Ленин сонымен бірге партизандық соғыстың бұл тактикасын «жалаңаяқтарша» бұрмалаушылықтарды аяусыз әшкерелеп отыруды талап етті. Ленин бұл туралы сол кезде жазылған «Күиделікті оқиғалар жөнін- де» және «Поляк социалистік партиясының партизан- дық қимылдары туралы» деген мақалаларында да соз етеді, бұл мақалаларда партизандың ңимылдар тактикасын ұсақ буржуазиялық партиялардың (Поляк со- циалистік партиясының, эсерлердің) бұрмалауы да, сол сияқты жалпы партизандық қимылдар тактикасының


АЛҒЫ СӨЗ
XXVII
беделін түсіруге меныпевиктердің жасаған әрекеттері де батыл әшкереленген болатын.
Ленин 1905 жылгы декабрь көтерілісін 1906 жылғы революциялық оқиғалармен байланыстырды. Ол былай деп атап көрсетті: бұл көтеріліс «өзінің 1906 жылдың жазындағы толып жатқан бытыраңқы, ішінара соғыс көтерілістері мен стачкалар түріндегі жалғасы болды. Витте Думасына бойкот жасау ұраны осы көтерілістер- ді топтау, жинақтау жолында күресу ұраны болды» (Шығармалар, 13-том, 7-бет).
Самодержавие 1906 жылдың көктемі мен жазындағы революциялық толқынға тойтарыс беріп, Свеаборг пен Кронштадттағы көтерілістерді баса алганнан кейін болыпевиктердің алдында өздерінің тактикасын жаңа жағдайға сәйкес өзгерту, соның ішінде Думаға бойкот жасау мәселесін қайта қарау міндеті тұрды. 1906 жилы августа «Бойкот туралы» деген мақаласында Ленин былай деп жазды: «Дэл қазір революцияшыл социал- демократтардың бойкотшылар болуды қоятын кезі ту- ды. Екінші Дума шақырылған уақытта (немесе: «егер шақырылса»), біз бүл Думаға барудан бас тартпаймыз. Біз бұл күрес майданын пайдаланудан бас тартпаймыз, пайдаланғанда оның шамалы ғана маңызын әсте асыра бағаламаймыз, ңайта біз оны тарихтың берген тәжіри- бесіне сүйеніп, стачка, көтеріліс, т. т. арқылы жүргізі- летін басқа түрдегі күреске толығынан бағындыра отырып пайдаланамыз» (осы том, 378^бет).
Болыпевиктердің Ленин талдап жасаған думалық тактикасының бұқаралық пролетарлық ұйым ретінде партийны сақтау үшін, жұмысшы табына саяси тәрбие беру үшін зор маңызы болды. Болыпевиктердің дума- лық тактикасының аса маңызды міндеті шаруаларды либерал буржуазияның ықпалынан шығарып алу үшін, Думада пролетариат пен піаруалардың революциялық блогын құру үшін күресу еді. Бұл тактика 1905—1907 жылдардағы революциялық күресте жұмысшы табы мен шаруалардьщ одағын нығайтуда маңызды роль ат- қарды.


XXVIII
АЛҒЫ СӨЗ
* *
*
Он үшінші томға В. И. Лениннін; «Эхо» газетінің бас- пасөзге шолу бөліміне арнап жазған «Газеттер мен журналдар әлемінде» деген бес жаңа заметкасы енгізі- ліп отыр. Өздерінің мазмұны жағынан мейлінше жар- қын бұл полемикалық заметкалар елдің саяси өмірі- нің көкейтесті мәселелеріне арналған және Лениннің осындай әдеби еңбектерінің үлгісі есепті.
КПСС Орталъщ Комитеті жанындағы Марксизм-ленинизм институты


1
РСДРП БІРІГУ СЪЕЗІ ТУР АЛЫ БАЯНДАМА
(ПЕТЕРБУРГ ЖҮМЫСШЫЛАРЫІІА ХАТ)>
1906 ж. майдыц бірінші жартысында жазылғаи
1906 ж. июнъде Москвада жеке кітапша болып басылған
Кітапшаныц текстг бойыиша басылып отыр


Н. ЛЕПИНЪ
ДОКЛАДЪ
ОБЪ ОБЪЕДИИНТЕЛЬНОМЪ СЪЪЗДЪ  РОССІЙСКОЙ — СОЦІАЛЪ-ДЕМОКРАТИЧЕСКОЙ —  РАБОЧЕЙ ПАРИИ
(JfJucbMO rt> петербургскимъ рабочимъ).
Цъна 25 коп.
МОСКВА.
1906.
II. Леіііінніц «Россия сицііа.;і-демократия.:іың жүмысшы партиясыныи Бірігу съезі тура.іы баяндама» дегеп кітапшасыныц мүқабасы.-- 1906 ж.
Іііиіірейтілген


3
Жолдастар! Сіздер мені РСДРП-ның Бірігу съезіне 2 делегат етіп сайлағансыздар. Ңазіргі уақытта өзімнің Петербургке баруға мүмкіндігім болмай отыргандық- тан, съезд туралы баяндамамды жазба түрінде жіберіп, съезд жөнінде ара-кідік кейбір ойларымды айтпақшы- мын.
Іске көшпестен бұрын, маңызды бір ескерту жасауга тиіспін. 120 яки онан да көбірек адам қатысып, 30-га жуық мәжіліс өткізген съезде болган нәрселердің бәрін дәлме-дәл есте ұстау мүлде мүмкін емес. Съезд бюро- сы председательдерінің бірі болғандықтан, оның үстіпе кейбір комиссияларға қатысуыма орай, мен съезд ке- зінде жазба жасай алмадым. Жазбасыз бүтіндей өзің- пің жадыңа сену мүмкін емес. Комиссия жұмысына байланысты немесе кездейсоқ және озіме қатысты се- бептермеи мәжіліс залында болмағандықтан, мен съез- дегі бірқатар жекелеген эпизодтар мен жекелеген сөз- дерді тіпті естімей қалдым. Делегаттардың саны жағы- іган піағын съезд болған ілгерідегі съездердің (II жәие III) 3 тәжірибесінің маған көрсеткені — қадагалап зер салғанның өзінде де съездің дәл суретіп ойға тоқу еш- бір мүмкін емес екен. II және III съездің протоколда- ры жарыққа шыққан кезде, өзім съезге қатыссам да, мен бұл протоколдарды жаңа кітаптардай көріп оқы- дым, өйткені бұл кітаптар, шынында да, маған көп жара нәрсе берді және съезден алған бірсыпыра дәл емес пемесе толық емес әсерлерімді түзетуге мәжбүр етті.


4
В. И. ЛЕНИН
Сондықтан мен мына жағдайды есте ұстауды қатты өтінемін: осы хат — қалай болғанда да съездің прото- колдары бойынша түзетілуге тиісті баяндаманың но- байы ғана.
I
СЪЕЗДІҢ ҚҮРАМЫ
Съездің жалпы құрамыпан бастайын. Шешуші дау- сы бар делегаттар партияпың 300 мүшесіпен бір адам- нан сайланғаны мәлім. Осындай делегаттардың барлы- ғы 110 адам шамасындай болды — съездің бас кезінде бұдан сәл азырақ сияқты еді (түгел келмеген бола- тын); съездің аяқ кезінде 113-ке жетіп те қалды. Ке- ңесші дауыспен Орталық Органның 5 редакторы («аз- шылықтан» — 3 және «көпшіліктен» — 2, өйткені мен /сіздерден шешуші даусы бар мандат алдым) және, егер жаңылмасам, біріккен Орталық Комитеттің бес мүшесі қатысты. Онан соң ұйымдардың шешуші дауыс алмаған делегаттары, съезге айрықша шақырылған кейбір адамдар («аграрльщ комиссияның» 4 екі мүшесі, онан соң Плеханов пен Аксельрод, онан кейін Акимов жолдас және кейбір басқалары) кеңесші дауыспен қа- тысты. Сонымен қатар 900-деп астам жұмысшысы бар ірі ұйымдардың кейбір делегаттары да (Питерден, Москвадан, оңтүстік облыстық ұйымнан, т. б.) кеңесші дауыспен қатысты. Ақырында, ұлттық социал-демокра- тиялық партиялардың өкілдері: поляк социал-демокра- тиясынан үш адам 5, латыш 6 және еврей (Бунд) 7 со- циал-демократиясының әрқайсысынан соншама адам, Украин социал-демократиялық жұмысшы партиясынан {өзінің соңғы конференциясында Революциялық украин партиясы 8 осы атты ңабылдаған көрінеді) бір адам кецесші дауыспен қатысты. Кеңесші дауыспен жиыны 30 адам, немесе сәл көбірек қатысқан. Демек, барлығы 120 емес, 140-тан аса адам болды.
Тактикалық платформа жөнінде өздерінің «бағыты» жағынан немесе, керек десеңіз, өздерінің фракциялық позициясы жағынан шешуші даусы бар делегаттар шамамен алғанда былайша: 62 меньшевик және 46


РСДРП БІРІГУ СЪЕЗІ ТУР АЛЫ Б АЯН ДАМА 5
большевик болып бөліиді. Не дегепмен де, съездіц то- льш жатқан барлық «фракциялық» дауыс берулерінен осы цифрлар есімде көбірек қалып қойды. Эрине, деле- гаттардың бір бөлегі,— парламент тілімен айтқанда «центр», немесе «батнақ» деп аталатындары,— кейбір мәселелер жөнінде белгілі бағыт ұстамады немесе ауыт- ■ңып отырды. Съезде осы «цептр» оте-мөте әлсіз бол- ды, ал дауыс берулеріне қарап мен мепыпевиктердің қатарына жатқызган жолдастардың кейбіреулері «ымы- рашылдар» немесе «центр» деген атаңтан дәмелепді. Съездегі азды-көпті елеулі дауыс берулердіц біреуі-ақ (Бундтың партиямен бірігуі туралы мәселө жөпіндегі дауыс беруі) есімде қалыпты, онда осы «ымырашыл- меньшевиктер» шынында да фракцияшылдық жаса- май дауыс берген еді. Толық фракцияшыл меныповик- тердің өздеріне қарсы кәпшілік 59 дауыс алып, жеңі- ліп қалғаны есімде, бүл дауыс беру туралы мен томендо толық айтамын.
Сонымен, 62 және 46. Съезд меныпевиктік съезд болды. Меньшевиктер берік әрі басы ашық басымды- лыққа ие болды, мұныц озі олардың тіпті күні бұрын сөз байласыд қоюына, сөйтіп съездің қаулыларып ал- дын ала шешіп қоюына мүмкіндік берді. Асылыпда, белгілі бір тұтас көпіпілік болып отырғанда фракция- лық жипалыстарда мұндай жекелеген келісімдердің болуы әбден табиғи пәрсе, сондықтап кейбір делегаттар, әсіресе центр дейтіпнеп келген делегаттар, бұл жопінде шағым еткепде меп мүпы делегаттармен әцгімелескө- німде «центрдіц оз әлсіздігі жонінде шагым жасауы» деп атадым. Фракциялық жиналыстар туралы съезго мәселе енгізуге әрекоттепушілер болды, бірақ ол мәселө алынып тасталды, өйткені фракциялар бәрібір іс жү- зілде топтасып алган еді, фракциялық жипалыстарга бөгде адамдарды да қатыстырып, бүл жиналыстарды «ашық» 9 жипалыс етіп өткізуге мүмкіпдік туды. Съезд аяқталар кезде, мәселен, Орталың Комитеттіц құрамы туралы мәселе, негізінде съездегі сайлау арқылы ше- шілмей, фракциялардың жай «келісуімен» шешілгеп- ді, мұны төменде коруге болады. Бұл оқиғаға баға бе- 2 13-том


В. И. ЛЕНИН
ріп жатпаймын. Оған қайғырудың, меніңше, пайдасы жоқ, өйткені бәз-баяғы фракцияға бөлінушілік әлі жо- йылмай тұрган кезде ондай оқиғаның болуы әбден сөз- сіз еді.
Фракциялардың ішіндегі ішкі айырмашылықтарға байланысты айтарым, мұндай айырмашылықтар тек аг- рарлық мәселе жөнінде ғана (меныпевиктердің бір болей муниципализацияға қарсы болды, ал болыпевиктер болса «рожковшылдарға» — жерді бөліп беруді жақ- таушыларға және республика болған жағдайда жерді национализациялаумен к,оса конфискелеуді жақтаушы- ларға бөлінді) және Бундпен бірігу туралы мәселе жо- нінде анық білінді. Одан соц, бұрын «Началода» 10 анық байқалған және партияда Парвус пен Троцкий жолдастардыц есімдерімен байланыстыру әдетке ай- налған ағымның меныпевиктер арасында мүлде болма- ғандығы бірден көзге түстъ Рас, «парвусшылдар» мен «троцкийшілдердің» меныпевиктер арасында болуы да мүмкін,— мәселен, олардан 8-ге тарта адам бар еді, деп мені сепдірупіілер де болды,— бірақ, револю- циялық уақытша үкімет туралы мәселе алынып қал- ғаннан кейін, олар ездерін корсете алмады. Алайда, бәлкім, съезге дейін Плехановтың «Дневниктеріне» 11 қосылмай келген меныпевиктердің съезде оның жағы- на жаппай бет бұрғаны себепті «парвусшылдар» да бір- шама оңға қарай ойысқан болуы керек. Бар болғаны бір оқиға менің есіме түседі, ол — меныпевиктердің арасындағы «парвусшылдардың» барлық мепыпевик- терді аздап бет бұруға мәжбүр еткен кезі білем. Бұл, атап айтқанда, қарулы көтеріліс туралы мәселе жөнін- дегі жанжал еді. Комиссия басшысы Плеханов «өкі- метті тартып алу керек» (қарардың бұл жерінде қоз- ғалыстың міндеттері туралы сөз болған еді) дегенніц орнына — «правоны күшпен тартып алу керек» (не- месе «правоны жеңіп алу керек» делінген бе еді — дәл есімде жоқ) деп жазып, бұрынғы мепыпевиктік қарар- ды өзгертіп жіберген. Бұл түзетудегі оппортунизмнің қатты көзге түскені соншалық, съезде бүған мейлінше ңызу наразылық білдірілді. Біз бұл түзетуге одан бетер қарсы шықтық. Меныпевиктер қатары абыржып қал-


РСДРП БІРІГУ СЪЕЗІ ТУР АЛЫ БАЯНДАМА
1
ды. Фракциялық жиналыстардың болған-болмағанып, ял жиналыстарда не болғанын дәл білмеймін; «нарвус- пзм» жағындағы он меньшевик өздерінің түзетуге үзілді-кесілді келіспейтіндігі туралы мәлімдепті деп маған жеткен хабардың дұрыс-бұрыс екенін білмеймін. Факт мынадай: Плеханов, съездегі айтыстардаи кейін, мәселені дауысқа қоюға жібермей, түзетуін өзі алып тастады, алғанда «стилистикаға» бола соншалықты та- ласқан жарамас деген (дипломаттық, бәлкім, танқыр- лың та болар, бірақ жұртты езу тартқызған) сылтау айтып алый тастады.
Ақырыпда, съездің құрамы туралы мәселепі аяқтау үіпін, енді мандат комиссиясы (съездің құрамын тендеру жөніндегі комиссия) туралы айтайын. Комиссия екеу болды, ейткені съезд сайлаған бірінші комиссия бүтіндей отставкаға кеткен-ді12. Мұның озі бұрынғы съездерде болып көрмеген, шектен шыққан факт. Бұл факт қалай дегенмен де съездің құрамыи тексеру жұ- мысы жөнінде барып түрған өрескелдіктің болғанып дәлелдейді. Есімде, бастапқыда біздің фракцияның да сеніміне енген ымырашыл бірінші комиссияның пред- ссдателі болды. Егер ол өз комиссиясының басын бір жерге қоса алмаса, егер оның бүкіл бірінші комиссия- мсн бірге отставкаға шығуына тура келген болса, мұ- иың өзі — ымырашыл ымыраға келтіруге дәрменсіз болды деген соз. Мандат комиссиясыпың баяндамала- рына орай съезде болған тартыстың егжей-тегжейі жа- дымнан шығыңңырап қалған. Әлденеше рет өте қызу тартыс болды, болыпевиктердің мандаттары қабылдап- бады, желөкпелік қыза түсті, бірінші комиссия отстав- каға шыққанда іс насырға шапты,— бірақ мен дәл осы сәтте мәжіліс залында болмаған едім. Съездің құра- мын анықтауға байланысы бар, сірә, тағы бір ірі факт егімде қалған. Бұл — Тифлис жұмысшыларының (200- ге тарта адам болар дейміи) Тифлис делегациясы уә- і.ілдігіне қарсы білдірген наразылығы еді, Тифлис делегациясы түгелдей дерлік меныпевиктік болды және озінің саны жағынан да ерекше көзге түсетін, оның саны 11 адамға жеткен шығар деймін. Бұл наразылық < везде оқылды, демек, нротоколдарда болуға тиіс 13.
‘21


в
В. И. ЛЕЛИН
Мандат комиссияларының жұмыстары да, егер бул комиссиялар өз жұмысын біраз құнттап атқарған бол- ca. және уәкілдіктерді тексеру туралы, .барлық съезд сайлаулары туралы дұрыстап есеп жазған болса, про- токолдарда баяпдалуға тиіс. Бұл осылай істеле ме, про- токолдарда есеп бола ма, мен мұны білмеймін. Егер болмаса, онда комиссиялардың өз міндетіне тиісішпө коңіл қойып, тыңғылықты қарамағандығы мүлде кү- мәнсыз. Егер болса,— онда, бәлкім, жоғарыда айтыл- гандардьщ көпшілігін менің түзетуіме тура келер, өйт- кені мұндай принципті емес, мейлінше наңты жәпө іске қатысты мәселеде жалпы әсерлерді қорыткднда тіпті оп-оцай қателесіп кетуге болады, сондықтап доку- менттерді мұқият зерттеудің ерекше маңызы бар.
Орайы келгенде, формальды мәселелердің бәрін тәмамдап, неғұрлым көңіл қоярлық принципті мәселе- лерге тез көшу үшін, протоколдар туралы да айта ке- тейіп. Бұл жөнінде де біздің съезд екінші съезден де, үшінші съезден де нашар болып шыға ма деп қорқа- мын. Бұл екі съезде де протоколдар түгелімен съезде бекітілген еді. Бірігу съезінде секретарьлардың соп- шама тыңғылықсыздығы, съезді бітіруге соншама асыққандық (орасан зор маңызы бар бірқатар мәселе- лердің съездің күн тәртібінен алынып тасталуына ңа- рамастан) бірінші рет байңалды, сондықтан съезде бар- лык, протоколдар бекітілмей цалдъъ. Протокол комис- сиясы (2 меньшевик пен 2 большевик) осы съезден жазылып бітпеген протоколдарды бекітуге бұрып-соң- ды болып көрмеген кең әрі жайылыңқы уәкілдік алып шыға келді. Алауыздык; болган жағдайда комиссия съездің Питердегі делегаттарына жүгінуге тиіс. Осы- ның бәрі тым ңынжыларлық ‘ жайт. II және III съез- дердің протоколдарындай жақсы протоколдар ала ал- маймыз ба деп қорқамын. Рас, бізде екі. стенографист болды, сондьщтан кейбір сөздер бұрынғыдай конспект түрінде емес, толык, күйінде дерлік болып шығады,— бірақ съездегі жарыс сөздерді толык, стенограммалау туралы сөз болуы да мүмкін емес, өйткені екі стеногра- фистің мұндай жұмыска мүлде. шамасы да келмейтін еді, мұны олар да съезд кезінде әлденеше рет айтқан


РСДРП БІРІГУ СЪЕЗІ ТУР АЛЫ БАЯНДАМА
9
болатып. Мен, председатель ретінде, секретарьлардыц ото қысқа болса да, жақсы конспектілер беруін айрың- іпа талап еттім: айталық, кейбір сөздердің стенограмма лары протоколдарға келісті толықтыру болсын, бірақ пегізі болуы керек, кейбір жеке сөздер емес, жарыс создердің барлығы да конспект түрінде болса да түгел болсын дедім 14.
И
БЮРО САЙЛАУ. СЪЕЗДЩ КҮН ТӘРТІБІ
Енді съездің мәжілістер тәртібімен өткен жұмыстары туралы айтуға көпіейін. Бюро сайлау жөніпдегі * дауыс бору, шын мәнінде, съездегі аса маңызды дауыс беру- лердің бәрін алдын ала шешіп қойған (істен аулақ тұрған адамдарға мұның өзі ңаншалык, ерсі көрінсе де) бірінші дауыс беру болды. 60 шаңты адам (ұмытпасам, 58 болып ңалар) Плеханов пен Данга дауыс беріп, ңа- газдарында көбінесе үшінші кандидаттың орнын ашық қалдырып отырған. Маған 40-тан аса немесе 40 шақты дауыс берілді. Сонан соң «центр» біресе ана кандидат- ца, біресе мына кандидатңа оннан немесе он бестен дауыс қосып, өзін көрсетті. Плеханов, сірә 69 дауыспен (яки 71 ?), Дан 67 дауыспен өтті, мен 60 дауыспен өт- тім.
Съездің күн тәртібі туралы мәселе жөнінде болғап жарыс сөз съездің құрамы мен сипатын барынша ай- цындап, екі рет ғажап сипат алды. Бұған, 1-ден, ұлт- тық соцйал-демократиялық партиялармен бірігу тура- .иы мәселені бірінші кезекке қою керек пе, керек емес не дегеп жарыс сөз енеді. Ұлттық партиялар, әрипе, осыны ңалады. Біз де мұны ңуаттадық. Меныпевиктер мынадай дәлелмен мүны болгызбай тастады: алдымеп РСДРП өзін өзі апыңтап алып, содан кейін басқалар- мон біріксін, «біздің» цандай екенімізді алдымен «біз» озіміз анықтап алайың, ал сонан кейін «олармен» бірі- іейік десті. Бұл (психо логиядық жағынан әбден түсінікті және фракциялың7меньшевиктік тұрғыдан ңа- гакда дұрыс) дәлелге біз: ұлттык, партиялардың бізбеп бірігіп өздерін өздері анықтауына право бермеу ерсі


10
В. И. ЛЕНИН
емес пе?— деп дау айттыц. Егер «олар» «бізбен» бірі- гетін болса, онда «біз», оларды қатарымызға ала оты- рып, «өзіміздің» цандай екенімізді анықтаймыз және анықтауға тиіспіз. Оның үстіне біріккен Орталық Комитет поляк социал-демократиясы жөнінде съезден бұ- рын-ак, толық бірігу туралы шарт жасасқанын айта кету керек. Солай бола тұрса да бұл мәселені бірінші кезекке қойғызбай тастады. Поляк делегациясының мү- іпесі Варшавский жолдастың бұған апіықтан-ашык, қарсы сөйлегені сонша, тіпті съездегілердің бәріне езу тарттыра, меньшевиктерге қарап былай деді: сіздердің алдымен болыпевиктерді «жалмағыларыңыз» немесе «бауыздагыларыңыз» келеді, содан кейін барып бізбен бірікпексіздер! Бұл, әрине, әзіл еді және мен «жал- мау» деген сияқты «сұмдық сөздерге» жармасуға онша құштар емеспін, бірақ бұл әзіл айрықша саяси жағдай- ға айқын түрде өте дәл баға берді.
Екінші бір қызыңты талас: біздің революциямыздың қазіргі кезеңі және пролетариаттың таптық міндеттері туралы мәселені съездің күн тәртібіне енгізу-енгізбеу жөнінде болды. Біздер, болыпевиктер, «Партийные Из- вестияның» 15 2-номерінде жасаған мәлімдемемізге сәй- кес, әрине, енгізу жағында болдық *. Революция шы- нымен өрлеп бара ма, жоқ па, кезеңнің объективтік жағдайларына байланысты ендігі жерде революциялық қозғалыстың қандай формалары басты формалар больш табылады, бұдан пролетариаттың қандай міндеттері ту- ып отыр деген негізгі мәселеге соқпай өту жайында принципы тұрғыдан қарағаида сөз де болуы мүмкіп емес еді. Жалпы съездің күн тәртібіне бұл мәселепі енгізуге қарсы дау айтқан меныпевиктердің халі тіпті кісі қызығарлықтай болмады. Олардың бұл мәселеніц озі теориялык, мәселе, мұндай мәселелер жөніндегі қа- рарлармен партияның қолын байлауға болмайды деген тәрізді дәлелдерінің жасандылығы, ойдан шығарыл- ғандығы тура жұртты таңқалдырды. Бұл мәселені күн тәртібіне енгізуге қарсы өзеурегеп Данның сөзіпе жа- уап ретінде, шешендердің бірі «Партийные Известия- * Қараңыз: Шығармалар толық жинағы, 12-том, 233-бет. Ред.


РСДРП БІРІГУ СЪЕЗІ ТУР АЛЫ БАЯНДАМА
И
ның» 2-номерін суырып алып, мепыпевиктердің такти- калық платформасының: «біздер» — дәл біздер, мень- ніевиктер,— «біздер мойындаймыз және съездщ мойын- дауына усынамыз» деген «жазмыштағы сөздерін» бай’ (алдылықпен оқып шыққан кезде жұрт ду күлді. Бұл цалай, жолдастар? — деп сұрақ қойды шешен. Keine «біздер съездің мойындауына ұсындық», ал бүгін бұл мәселе талқыланбасын деп «біздер съезге ұсынамыз»? Мәселе съездің күн тәртібіне қойылды, бірақ, солай бола тұрса да, меньшевиктер кейін өздерінің дегенінө жетті, мұны төменде көреміз.
III
АГРАРЛЫҚ МӘСЕЛЕ
Аграрлық мәселені яки, дұрысырақ айтқанда, аграр- лық программа туралы мәселені съезд .бірінші кезекке қойған еді. Үлкен жарыс сөз болды. Толып жатқаи аса қызықты принциптік мәселелер көтерілді. Бес адам баяндама жасады: мен аграрлық комиссияның жоба- сын («Жұмысшы партиясының аграрлық программа- сын ңайта қарау» деген кітапшада басылған) * жақ- тап, Масловтың муниципализациясына шабуыл жаса- дым. Джон жолдас осы соңғыны жақтады. Үшінші баяндамапіы, Плеханов, Масловты жақтап, лениндік национализация — эсершілдік, халық ерікшілдігі деп съездегілерді сендіруге тырысты. Төртінші баяндама- пгы, Шмидт, «А нұсқасы» (бұл нұсқаны жогарыда аталған кітапшадан қараңыз **) рухындағы түзетулepi- мен аграрлық комиссияның жобасын жақтады. Бесінпіі баяндамашы, Борисов, бөлісті жақтады. Оның програм- масы құрылысы жағынан ерекше болды, бірақ мәні жағынан бәрінен гөрі біздің программаға жанасты, республика орнатумсп іске асатын национализацияныц орпына жер шаруалардың меншігіне бөлініп берілсін деді.
Әлбетте, кең өріс алған жарыс сөздердің барлық ег- жей-тегжейлерін осы есепте түгел баяндауға шамам * Шығармалар толық жинағы, 12-том 281—282-беттер. Ред.
♦* Бұл да сонда, 282-бет. Ред.


1*2
В. И. ЛЕНИН
келмейді. Тек басты-басты жерлерін ғана, яғни «муни- ципализацияның» мәнісін, республика ңүру, тағы бас- қалары арқылы іске асатын национализациям ңарсы келтірілген дәлелдерді сипаттап шығуға тырысамып. Бұл арада мынаны айта кетейін: жарыс сөздердің бә- рінде де мәселенің қойылысы өткір айтыс түрінде бо- луы себепті Плехановтың мәселе қойысына баса назар аударылды, мәселеніц бұлайша қойылысы белгілі бір ой-пікір бағытындагы түбегейлі тенденцияларды айқын ажырата білу тұрғысынан ңарағанда әрдайым тиімді де көректі болады.
«Мунпципализацияның» мәнісі не? Оның мәнісі— помещик жерлерін (немесе дәлірек айтқанда: ірі жеке иеліктегі барлық жерлерді) земстволардың қолына немесе жалпы жергілікті өзін өзі басқару органдарыпың қолына беру. Шаруалардың үлесті жерлері жөне ұсақ меншікшілердің .жерлері ездерінің меншігінде цалуға тиіс. Ірі имениелер «иеліктен айыру» арқылы демо- кратиялың жолмен ұйымдасқан жергілікті өзін өзі бас- қару органдарының қарамағына беріледі. Ңарапайым тілмен мұны былайіпа айтуға болады: шаруа жерлері шаруа меншігі болсын, ал помещик жерлерін шаруалар земстволардан, тек қана демократиялық земстволардап арендаға алып отырсын.
Бірінші баяндамашы ретінде мен бұл жобаға үзілді- кесілді қарсы шьщтым. Бұл жоба революциялың жоба емес. Шаруалар бұған бара алмайды. Республика орна- туға дейін баратын, чиновниктерді хальщқа сайлата- тын, түрақты армияны, т. б. жоятын мейлінше дәйекті демократиялык, мемлекет күрылысы болмаған жерде мұндай жоба зиянды. Меніц басты-басты үш дәлелім осылар еді.
Меп бүл жобаны революциялық жоба емес деймін, себебі: біріншідён, бүл жобада конфискелеу (төлемсіз иеліктен айыру) орнына жалпы иеліктен айыру жөнін- де сөз болған; екіншіден, мұның өзі ең бастысы да, бұл жобада аграрлык, төңкерісті жүзеге асырудың революциям^ әдісіне шаңыратын үндеу жоқ. Самодержавие- ні халықпен ымыраға келтірмекші болатын екіжүзді келісімпаздар, кадеттер 16, оздерін демократтармыз деп


РСДРП БІРІГУ СЪЕЗІ ТУР АЛЫ ВАЯНДАМА
13
атап жүрген кезде демократизм туралы аитылған құр- гақ сөздерде ешқандай мән болмайды. Егерде, дәл қа- зір жергілікті жерлерде шаруалар дың ездерінің, ягни, атап айтқанда, револіоцияшыл шаруалар комитеттері- иіц дереу- жерді басып алуын уран етіп ңоймасақ, осы басып алынған * жерлерді бүкіл халықтық ңұрылтай жипалысын шақырганга дейін шаруалардың дәл өзде- рі билейтіндей етпесек, аграрлық төңкерістің қандай да одістері шаруалар революциясы болмайды, либералдык,- чиновниктік реформата, кадеттік реформаға айна лады. Мұндай уран болмайынша, бізде шаруалар револю- циясыныц программасы емес, кадеттік немесе жар- тылай кадеттік аграрлық реформаныц программасы бо- лады.
Онан соц. Шаруалар муниципализацияга баспайды. Муниципализация — үлесті жерлерді өзіңе тегін ал да, комещиктік жерлер үшін земствоға аренда толе дегеи соз. Революцияшыл шаруалар бутан бара алмайды. Олар не: барлық жерді өзара бөлісіп алайыц, не: бар- лык, жерді бүкіл халыңтың меншігі етейік дейтін болады. Муниципализация ұраны ешңашан да революцияшыл шаруалардың ұраны бола алмайды. Егер революция жеңіп шықса,— онда ол муниципализациямен ешбір тына алмайды. Егер революция жеңіп шыцпаса, онда «муниципализация» шаруаларды 1861 жылгы реформа 17 сияқты жаңа алдауга түсіру гана болады.
Меяің үшінші негізгі долелім. Егер муниципализа- цияга әдейілеп республиканы және халықтың чипов- ir ғгктерді сайлап қоюын шарт етіп алмай, жалпы «демократизмді» шарт етіп алатын болсақ, онда муниципализация зиянды. Муниципализация — жерді жергі- лікті өкімет органдарына, өзіл өзі басңару оргапдары- * Менің жобамда «конфискеленген» делінген. Бұл дате түжырым дсп Борисов жолдас дұрыс айтты. «Басып алынган» деу керек. Кон- фискелеу дегеніміз басып алуды заң жүзіпде мойындағаидьщ, опы шіц арқылы бекіткендік. Біз конфискелеу ұранын үсынуға тиіспіз. Оиы жүзеге асыру үшін біз шаруаларды. жерді басып алуга шаңыруға тпіспіз. Шаруалардың бүл басып алуьін бүкіл халықтық қүрылтай жи- іішіысы мойьіндауға, заңдандыруға тиіс, бұл жиналыс, халық самодер- жппиесіпің жогары органы ретінде, ңұрылтай жиналысы шығарған иііцга сүйеніп, басып алуды конфисъелеуге айналдырады.


14
В. И. ЛЕНИН
на беру деген сез. Егер орталық өкімет толыц демокра- тиялық өкімет (республика, т. б.) болмаса, онда жергь лікті өкімет орындары ұсақ-түйек нәрселер жөнінде ға- на «автономиялы» бола алады, қол жуғыштарды жа- мап-жасқау мәселесіпде ғана дербес бола алады, III Александр түсында, айталық, біздіц земстволар қанша- лық «демократиялы» болса, соншалық қана «демокра- тиялы» бола алады. Ал маңызды мәселелерде, әсіресе помещиктік жер иелігі сияқты негізгі мәселеде, жергі- лікті өкііцет орындарының демократизмі — демокра- тиялың емес орталық өкіметпен салыстырғанда ойын- шық. Егер республика болмаса және чиновниктерді халык, сайлайтын болмаса, онда муниципализация деге- ніңіз — тіпті орталық өкімет Трепов пен Дубасовтыц қолдарында қалып отырса да, помещик жерлерін сай- ланып қойылатын жергілікті өкімет орындарына беріп қою деген сөз. Мұндай реформа ойыншық және зиян- ды ойыншық болады, өйткені Треповтар мен Дубасов- тар сайламалы жергілікті өкімет орындарына су құбыр- ларын, электричкалар, т. б. орнату правосын қалдырып, бірақ помещиктерден тартып алыңған жерлерді оларға ешқашан ңалдыра алмас еді. Онда Треповтар мен Ду- басовтар бұл жерлерді земстволардың «ведомствосы- нан» ішкі істер министрлігінің «ведомствосына» ауда- рар еді де, шаруалар қып-қызыл ақымақ болып шығар еді. Треповтар мен Дубасовтарды құлатуға, барлык; чиновниктерді халық сайлайтын етуге шақыру керек, ал мұныц орнына және бұған дейін қайдағы бір либе- ралдық жергілікті реформаның ойыншық үлгілерімеп оуреленуді қою керек.
Ал Плехановтың муниципализацияны жақтағандағы дәлелдері қандай? Ол өзініц сөйлеген екі сөзіпің еке- уінде де көбінесе реставрациями болтызбау кепілдігі туралы мәселе көтерді. Бұл ерекше дәлелдің мәнісі то- мендегідей. Жерді национализациялау Петр заманынап бұрынғы москвалық Русьтің экономикалық негізі еді. Өзге революцияның бәрі сияқты, біздің қазіргі револю- циямыз да реставрацияны болғызбауға кепілдік бере алмайды. Сондықтан реставрациядап (яғни ескі, рево- люциядан бұрынғы тәртіптің қайта орнауынан) аулақ


РСДРП БІРІГУ СЪЕЗІ ТУР АЛЫ БАЯНДАМА
15
болу үшін әсіресе нақ осы национализациядан сақ болу керек дейді.
Плехановтың бұл дәлелі меныневиктерге өте-мөте папымды дәлел болып көрінді, сондықтан олар Плеха- повқа, әсіресе оның национализацияға тигізе «күшті айтылған сөздері» үшін (эсершілдік, т. т.) қуана қол шапалақтады. Ал енді, біраз ойлаиа түсетін болсақ, бұл дәлелдің нағыз софистика екендігіне көз жеткізу он- оцай.
Шындығында да, алдымен осы «Петрден бұрынғы, москвалық Русьтің национализациясына» көз жіберіп коріңіздерші. Плехановтың тарихи көзқарастары моск- валық Русь жөніндегі либералдық-халықшылдық көз- қарасты әсірелей түскендік болатынын бұл арада айтпай-ақ қоялың. Петрден бұрынғы Россиядағы жерді национализациялау туралы үлкен әңгіме котеріп жату- дың қажеті жоқ,— Ключевскийге, Ефименкоға, т. б. жүгінсек те болады. Бірақ бұл тарихи ізденістерді бы- лай қоя тұрайық. Бір минутқа: Петрден бүрынғы моск- валық Русьте, XVII ғасырда, жерді национализациялау шынымен болған делік. Бұдан қандай қорытынды шы- гады? Плехановтың логикасы бойынша бұдан шығатын қорытынды: национализацияны енгізу москвалық Русь- тің реставрациялануын жеңілдеткендік болады. Бірак, м ұндай логика — логика емес, софизмнің дәл өзі неме- се оқиғалардың экономика лық негізіне немесе ұғым- дардың экономикалық мазмұнына талдау жасамай, сөз- уарлыққа салыну. Москвалык, Русьте жерді национа- лпзациялау қаншалықты болса (немесе: москвалық Русьте болса) , азиаттыц өндіріс әдісі соншалықты оның экономикалық негізі болды. Оның бер жағында, Рос- сияда капиталисты өндіріс эдісі XIX ғасырдың екінші жартысынан бастап нығайды да, ал XX ғасырда созсіз оасым болып алды. Сонымен, Плехановтың дәлелінеп но қалады? Азиаттық өндіріс әдісіне негізделген нацио- пализацияны ол капиталистік өндіріс әдісіне негіздел- ген национализациямен шатастырды. Сөз ұқсастығы- пап барып ол экономикалық қатынастардың, атан аіітқанда, өндірістік қатынастардың негізгі айырмашы- лыгын аңдамай қалды. Өзінің дәлелін москвалық Русь-


16
В. И. ЛЕНИН
тің реставрациялануына (яғни азиаттық өндіріс әдісте- рініц реставрациялануына) негіздей отырып, ол іс жү- зінде Бурбондардың реставрациялануы тәрізді (ол осыны тілге тиек етті) саяси реставрацияны, яғни капиталиста өндіріс қатынастарының негізінде басқару- дың антиреспубликалық формасының реставрациялануы туралы айтты.
Съезде Плехановқа шатасып кеттің деп ескертілді ме? Ескертілді. Съезде Демьян деп аталған жолдас озі- нің сөзінде былай деді: Плехановтың бізді қорқытпаң болған «реставрациялану» дегенінен дәнеңе де шықпа- ды. Оның дәлеліндегі пікірлерден москвалық Русьті реставрациялау яғни азиаттық өндіріс әдісін реставра- циялау, былайша айтқапда, капитализм заманындағы нағыз мағынасыздық туады. Ал оның жасаған қоры- тындылары мен келтіргеп мысалдарынан Наполеонныц империяны реставрациялауы немесе ұлы француз бур- жуазиялық революциясынан кейін Бурбондардың реставрациялануы туады. Бірақ мұндай реставрацияның капиталистік өндіріс әдісінен бұрынғы өндіріс әдістері- не ешбір қатысы жоқ еді. Бұл біріншіден. Екіншіден, мундай реставрация дәл жер национализациялапған- нан кейін емес, помеіциктік жерлер сатылғаннан кейіи болды, яғни архибуржуазиялық, нағыз буржуазиялық шарадан кейін, буржуазиялық, яғни капиталистік, өн- діріс қатынастарын сөзсіз нығайтатын шарадан кейіп болды. Демек, Плеханов шатастырған реставрацияның бірде-біреуініц де, азиаттьщ өндіріс әдісін реставрация- лаудың да (москвалық Русьті реставрациялау), 'XIX ғасырда Францияда болған реставрацияпың да национализация туралы мәселеге мүлде ңатысы жоқ.
Ал Демьян жолдастың мүлде даусыз бұл дәлелдеріне Плеханов жолдас не деп жауап берді? Ол асқан en- тілікпен жауап берді. Лепин — эсер,— деп дүрсе қоя берді ол,— ал Демьян жолдас болса маған қайдағы бір Демьянның балык, сорпасын ішкізбек.
Меньшевиктер естен танғанша масайрады. Олар Плехановтың тауып айтқан өткір сөздеріне ішек-сілесі ңатқанша күлді. Сатырлата қол шапалақтау мәжіліс залын жаңғырықтырды. Плеханов озінің реставрация-


РСДРП БІРІГУ СЪЕЗІ ТУР АЛЫ БАЯНДАМА
17
сыпан бірдеңе шығара алды ма, жок, па — бұл моселе меньшевиктік съездің қарауынан мүлде алынып тас- талды.
Мен Плехаповтың жауабы тамаша тапқырлықтың тана емес, сонымен қатар, керек десеңіз, маркстік терең ойлылықтың да үлгісі болғанын бекерге шығарайын десен ойдан, әлбетте, аулақпын. Бірак, сонда да Плеханов жолдас москвалық Русьті реставрациялау мен XIX ға- сырда Францияда болған реставрация жөнінде қатты шатасты деп ойлауға қақым бар. «Демьянның балық сорпасы» Демьян жолдас жөніндегі емес (Плехановтың откір сөзінің әсеріне айыздары қанған меньшевиктер ссылай ойлайды), цайта Плеханов жолдас жөніндегі «тарихи сөзге» айналады деп ойлауға қақым бар. Тіпті, Бірігу съезінде кейбір делегаттар Плехановтың «Моск- ваның қышқылтым қою сорпасы», «колбаса жөніндегі қуақы сөздер» туралы сөйлеген сөздері жөнінде айтты, бірде Плеханов қазіргі орыс революциясында окіметті басып алу туралы мәселе жөнінде өзінің меньшевикте- рін Францияның провинциялық бір кішкене қаласын- дағы коммунар туралы анекдот айтып күлдірген бола- тын, ол коммунар «өкіметті басып алу» сәтсіздікке үшыраған соң колбасаны қарбыта асаса керек.
Жоғарыда айтылғандай, съезде мен аграрлық мәселе жонінде бірінші баяндамашы болдым. Қорытынды сөз- ді де маған ең соңынан емес, бес баяндамашының бәрі- нен бұрын берді. Сондықтан мен Демьян жолдастап кейін, Плеханов жолдастан бурын сөйледім. Демек, Демьянның дәлелдеріне қарсы Плехановтың шебер қор- ганатындығын мен күн ілгері болжай алмадым. Мен бүл дәлелдерді қысқаша ғана қайталап өттім де, муни- цішализацияны жақтаудың дәлелі ретіндегі реставрация туралы пікірдің бүтіндей мағынасыздыгын көрсе- туге емес, реставрация туралы мәселенің мәнісін талдауға баса назар аудардым. Мен Плеханов жолдас- ца: реставрацияны болғызбайтын қандай кепілдіктер туралы әңгіме болып отыр? — деп сұрақ қойдым. Реставрацияны туғызатып экономикалық негізді жото магыиасындағы толық кепілдік туралы болыц отыр ма? О.цде біршама және уаңытпіа кепілдік туралы, ягни


18
ß. И. ЛЕНИН
реставрация мүмкіндігінің өзін жоймайтын, мүны тек кемірек ықтимал ететін, реставрацияны тек қана ңиын- дататын саяси жағдайларды туғызу туралы болып отыр ма? Егер әңғіме біріншісі туралы болып отырса, онда мен былай жауап беремін: тек Батыстағы социалистік төңкеріс цана Россияда реставрация болмауына (Рос- сиядағы жеңімпаз революциядан кейін) толық кепілдік бола алады. Басқа кепілдік жоқ, болуьг да мүмкін емес. Демек, осы жағынан алып ңарағанда Россиядағы буржуазиялың-демократиялық революция Батыстағы социалистік революцияны нақ қалай, нақ не арқылы жеңілдете алады немесе тездете алады деген сұрақ туа- ды. Бұл сұраққа тек бір ғана жауап беруге болады: ег.ер бейшара 17 октябрь 18 Европада жұмысшы қозға- лысын мыңтап өрге бастырған болса, онда Россияда буржуазиялық революцияның толыц жеңіп шығуы Европада бірсыпыра саяси сілкіністер туғызбай қоймай- ды (немесе, ең болмағанда, туғызуы ықтимал) деуге болады, ал бұл сілкіністер социалистік революцияға ец күшті демеу болады.
Енді реставрацияны болғызбайтын «екініпі», яғни біршама кепілдікті қарап көрейік. Капиталистік өнді- ріс әдісінің- базисіндегі реставрацияның, яғни «москва- лық Русьті» кісі күлерліктей «реставрациялаудың» емес, XIX ғасырдың бас кезіндегі француз реставрация^! типіндегі реставрацияның экономикалық негізі неде? Оның экономикалық негізі — қандай да болсын капиталистік қоғамдағы ұсақ товар өндірушініц жағ- дайында. ¥сақ товар өндіруші еңбек пен капиталдың арасында ауытқып отырады. Ол жұмысшы табымен бірге крепостниктік тәртіп пен полициялық самодержа- виеге қарсы күреседі. Бірақ сопымен қатар ол буржуа- зиялық қоғамда. өзінің меншікшілдік позицйясын ны- ғайтуға ұмтылады, сондықтан да, егер бул қоғамның даму жағдайлары оиша-мүнша қолайлы болып келсе (мәселен, өнеркәсіптің гүлденуі, аграрлық төңкерістің пәтиж.есінде ппкі рыноктың кеңеіоі, т. т.), ұсац товар өндіруші социализм үшін күресіп жатқан пролетарға сөзсіз қарсы шығады. Олай болса, дедім мен, капиталиста қоғамда ұсаң товар өндірісінің, ұсақ шаруа мен-


РСДРП БІРІГУ СЪЕЗІ ТУР АЛЫ БАЯНДАМА
19
шігінің негізінде болатын реставрация Россияда мүмкін екені былай тұрсы-н, т-іпті сөзсіз де, өйткені Россия — пегізінен ұсак, буржуазиялың ел. Реставрация тұрғы- сынан царағанда, орыс революңиясының жағдайып мы- иадай қағидамен айтып беругө болады, дедім мен одан әрі: жеңіп шығу үшін орыс революциясының жеке -оз күші жеткілікті. Бірак, жеңістің жемістерін баянды етуге оның күші жеткіліксіз. Ол жеңіп щыға алады, өйткені пролетариат революцияшыл шаруалармен бір- ге жеңілмес йүш бола алады. Жеңісті ол өзіне баянды ете алмайды, өйткені ұсақ шаруашылық орасан дамы- іан елде үсак, товар өндірупгілер (соның ішінде шаруа- лар да) пролетарлар бостандықтбш социализма^ аяқ басқан кезде оған қарсы шығады. Жеңісті өзіне баянды ету үшін, реставрацияны болғызбау үшін, орыс рево- люциясыиа орыстан тыс резерв керек, шеттен комок керек. Дүниеде мұндай резерв бар ма? Бар, ол — Ба- тыстағы социалистік -пролетариат.
Кімде-кім мүмы үмытып, реставрация туралы сөз қылатын болса, ол орыс революциясы жөніндегі өз кез* царастарының мейлінше өресіз екендігін -көрсетеді. Ол мынаны ұмытады: XVIII ғасырдың аяқ кезіидегі Фран- цияны буржуазиялың-демократиял-ық революция зама- нында анағүрлым артта қалған жартылай феодалдық елдер қоршаған еді, бүлар реставрацияиың резервтері болған-ды, ал XX ғасырдың бас кезіндегі Россияны оиың буржуазиялыц-демократиялық революциясы за- маньшда анағұрлым алдыңгы қатарлы елдер қоршады, бүл елдерде революцияның резерві бола алатын әлеу- меттік күш -бар.
Ңорытынды: реставрацияны болғызбайтьш кепілдік туралы мәселе көтерні, Плеханов бірсыпыра аса ңы- зыңты тақырыптарды қозғады, бірак, істің мәнісі жөніп- до ешқандай түсінік бермей, муниципализация туралы мәселеден тек басқа жаққа ауытқумен тыиды (сөзін тыңдаушы-меньшевиктердін; назарын басқа жацқа ау* дарый жіберді). Шындығына келгенде, егер капиталиста реставрацияның (азиаттыц өндіріс әдісі негізіндегі < мес, капиталистік өндіріс әдісі негізіндегі реставрацияны ықшамдық үшін осылай деп атайық) тірегі тан


20
В. И. ЛЕНИН
ретіндегі ұсақ товар өндірушілер табы болса, онда бул арада муниципализацияның қандай цатысы бар? Муниципализация дегеніміз — жер иелігі түрлерінің бірі, бірак, жер иелігінің формасынан таптыц негізгі және мәнді белгілерінің өзгермейтіні айқын емес не? Национализация тұсында да, муниципализация тұсында да, жер бөлісі тусьшда да усақ буржуа қалайда жене сөз- сіз реставрацияның пролетарға ңарсы тірегі болып табылады. Егер бұл ретте жер иелігі формаларының арасьша цатаң меже қою мүмкін болса, онда тек ңана ңожайынсымақтың жермен неғұрлым тығыз байланыс- тылығын көрсететін жер бөлісін көздеп меже цойылар еді, бұл байланыс неғұрлым тығыз болғандықтан, оны үзу де қиынға түседі *. Ал реставрация жөніндегі дә- лелмен мулиципализацияны жақтау тіпті күлкіңді кел- тіреді.
Съездегі жарыс сөздердің барысында өздерінің қо- рытынды сөздерін менен кейін сөйлеген Джон және Плеханов жолдастар реставрация жоніндегі бұл сәтсіз дәлелден байқаусызда басқа бір дәлелге, түрі жағынан ұқсас сияқты болса да, мазмүны жағынан мүлде өзге- ше дәлелге тайңып кетуге әрекет жасады. Олар муни- ципализацияны жаңтаганда республика орнағаннан ко- йін монархияның реставрацияланбауына кепілдік тұрғысынан, яғни республиканы қамтамасыз етудің шарасы ретінде, тұрақты мекеме ретінде жақтамай, монархияға қарсы республика үшін жүргізілетін курес процесіндегі база ретінде, яғни бұдан былай жеңіске жетуді жеңілдететін шара ретінде, уақытша және өтпе- лі мекеме ретінде жақтай бастады. Бұл түста Плеханов жерді муниципализапиялаған ірі жергілікті өзін өзі басқару органдарып монархияға қарсы соғыста тірек болатын жергілікті «республикалар» деп- атауға дейін барды.
Бұл дәлел жөнінде мынаны айта кету керек:
* Біз «тек қана»'деп отырмыз, ейткені ңожайьшсымақтың өз «пар- целласымен» мейлінше тығыз байланьтсының нақ өзі бопапартизмнің 'жаңсы тірегі болмас па екен деген мәселе әлі ашьщ күйінде далып отыр.’ Бүл арада осы нақты мөселенің егжей-тегжейін айтып жату орынсыз.


РСДРП БІРІГУ СЪЕЗІ ТУР АЛЫ БАЯНДАМА 21
Біріншіден, Масловтың алғашцы программасында және Джонның — Плехановтың — Костровтың съезде қабылданған программасыяда: муниципализация рево- люцияның барысында уақытпіа, өтпелі піара ретінде, яғни келешек ушін куресудщ цуралы ретінде ңаралады деген бірде-бір сөз айтылмаған. Демек, бұлай түсіндіру программаның тексті растамайтын, ңайта бекерге піы- гаратын «емін-еркін долбарлау» болып табылады. Мә-’ селен, өзімнің программамда революцияның құралы ретінде, келешек үшін күресудің базасы ретінде рево- люцияшыл щаруалар комитеттерін ұсынғанымда, мен программаньщ өзінде: партия шаруалар комитеттерінө жерді басып алуға, оны цуръълтай жиналысына дейін билеуге кеңес береді,— деп тура айттым. Масловтың — Джонның — Плехановтың — Костровтың программасында мүның айтылмағаны былай тұрсын *, ңайта, ке- рісінше, жер пайдалануды тұрақты орнықтыру жоспа- рының баяндалып отырғаны күмәнсыз.
Екіншідеи, талданып отырған дәлелге ңарсы келтірі- летін басты және негізгі дәлел мынау: реставрацияны пемесе реакцияны болғызбайтын кепілдік деген сылтау- мен, Плехановтың программасынан реакциямен мэмле- ге келушілік туады. Шынында да ойлап ңарацыздар- шы: біз программаны, әсіресе аграрлық программаны (шаруалар программасын) өзіміз басшылық еткіміз келетін ңалың бұқара үшіп жазып отырған жоңпыз ба? Ендеше бұдан не шықпак,? Кейбір мүшелер, тіпті партия көсемдері бола тұрып, жерді муниципализацияла- ган земстволар орталыңтағы монархияға қарсы тұра- 'іын республикалар болатынын айтады. Ал программа- * Мүның өзі Плехановтың программасында айтылмағандықтая да, iw упицппализацияның жаңаша түсіндірілуін меньшевиктердің «револю- цішлың өзін өзі басқарумен» салыстыруға съезде біздің толық право- мыз болды. Ал болыпевпктер мәселені үзаң түсіндіргеннен кейін, «ре- полюциялық озін өзі басңару» үраныиың ешкімге еш нәрсе ашып бере плмай, бірсыпыра жүртты шатастырганын Плехановтың дәл өзі мойыіі- д.іуга мәжбүр болды («Дневниктің» 5-номерін ңараңыз). «Революция- лық өзін өзі басқару» үранының жеткіліксіз екеніы, толың емес екеііін, революцияның толық жеңу шарттарын көрсетпейтінін боль- шсвиктер бұдан бұрып «Вперед» 19 пен «Пролетарийде» 20 айт- іуш болатын. Мүндай жеңіс үшін революциялың өзін өзі басдару емес, роволіоциялық өкіхмет керек, тек жергілікті революциялыд өкімет орып- дпры ғана емес, сонымен ңатар орталық революциялық өкімет те керек. (Дараңыз: В. И. Лепин. Шыгармалар толық жипағы, 1і-том, 170—185; 211-225; 384—403-беттер. Ред.)


22
В. И. ЛЕНИН
да аграрлык, төңкеріс жергілікті басқармадағы демокра- тизммен тікелей әрі дәл байланыстырылып отыр, бірақ орталык, басқарманың және мемлекет құрылысының толыу демократйзмімен бірде-бір сөз арқылы байла- ныстырылмай отыр! Мен сіздерге сұрақ берейін: біздің күнделікті үгітіміз бен насихатымызда партия ңызмет- керлері бұқарасы нені басшылыққа алады: Плеханов- тын; орталық монархияға қарсы күресуші жергілікті «республикалар» туралы айтқан сөздерін басшылыққа ала ма, әлдө шаруалар үшін жер талап ету тек жергі- лікті басқарманың демократизмімен ғана дәл байланыстырылып, орталык, өкіметтің және мемлекет құрылы- сының демократизмімен әсте байланыстырылмаған біз- дің жаңа партиялық программамыздың текстінің өзін басшылыққа ала ма? Плехановтың өзінен-өзі шатасқан сөздері «атацты» (Плехановтың пікірінше, «атақты») «революциялық өзін өзі басқару» сияқты «журтты ша- тастыратын» ұранның ролін сөзсіз атқарады. Іс жузін- де біздің партиялық программамыз реакциямен мэмле- ге келу программасы болып қалып отыр. Біздің шешен- дердің кейбір сөздерінде көрсетілген дәлелдерді алмай, бұл программаның қазіргі Россия жағдайындағы на%~ ты саяси маңызын алатын болсақ, ол — социал-демо- кратиялық программа емес, кадеттік программа. Олар- дың келтірген дәлелдері ең тәуір дәлелдер, ниеттері нағыз социал-демократиялық ниеттер, ал программасьт іс жүзінде «шаруалар революциясы» рухындағы емес, (айтпаңшы, Плеханов: бізде бұрын шаруалар револіо- циясынан қорңупгылық бар еді, ал ендігі жерде бүл ңорқушылықты тастау керек деген-ді) «мәмлеге» келу рухындағы кадеттік программа болып шыққан.
Жоғарыда мен «реставрацияны болғызбау кепілдігі» дәлелінің ғылыми маңызын талдадым. Енді мен оньщ дубасовтық конституционализм заманы мен кадеттік Мемлекеттік дума21 заманындағы саяси маңызынажа- қын келдім. Бұл дәлелдің ғылыми маңызы нульге йе- месе минус біргО тең. Саяси жағынан алып қарағанда мұның өзі — кадеттер қолданатын қару және кадеттер- дің диірменіне құйылған су. Айналаға көз жіберіп қа- раңыздаршы: саясаттаты қай агым реставрация қаупін


РСДРП БІРІГУ СЪЕЗІ ТУРАЛЫ БАЯНДАМА
23
көрсетуді өзінің монополиясы етіп алды деуге болады? Кадеттік ағым. Кадеттердің «демократизм!» мен олар- дың монархиялық, тағы басқа программасының ара- сындағы қайшылықты көрсеткен біздің партиялас жол- дастарға кадеттердің миллион рет берген жауабының мәні неде? Оның мәні монархияға тию — реставрация ңаупін туғызу дегенде. Монархияға тимеңдер,— деп ка- деттер социал-демократтарға мыңдаған дауыстармен айқай салды,— монархияға тимеңдер, өйткені сіздерде реставрацияны болғызбау кепілдігі жоқ. Өзіңе реставрация қаупін, реакция қаупін тілеп алғаннан гөрі, ре- акциямен мәмлеге келген жақсы,— кадеттердің саяси даналығының күллі мәні, олардың күллі программном, ұсақ буржуаның таптық позициясынан, ақырына дейін жеткізілген демократиялық революцияның буржуазия- га қауіптілігінен сөзсіз туатын олардың күллі тактика- сы, міне, осында.
Осы айтылғанды дәлелдеу үпіін екі мысал келтіру- мен шектелемін? Милюков пен Гессеннің органы «Народная Свобода» 2ß 1905 ж. декабрьде былай деп жаз- j ан еді: қарулы көтерілістің мүмкіндігін Москва дэлел- деді, бірақ дегенмен көтеріліс қатерлі нәрсе, опың себебі көтерілістің үмітсіз болғандығынан емес, оның себебі — көтерілістің жеңістерін бәрібір реакция жоқ қылатындығынан (Менің «Социал-демократия және Мемлекеттік дума» деген кітапшамда келтірілген23). Насңа мысал. Мен 1905 жылы «Пролетарийдің» озінде Виноградовтың «Русские Ведомостидегі» 24 мақаласы- пап үзінді келтіргенміп *. Виноградов орыс революция- сының 1789—1793 жылдардағы революция сияқты бол- май, 1848—1849 жылдардағы революция сияқты болуын тіледі, яғни бізде жеңімпаз көтерілістер болма- уын, біздің революцияның ақырына дейін жетпеуін, ол революцияның либерал буржуазияның сатқындығы ар- қылы, оның монархиямен келісімге келуі арқылы күні бүрын күзелуін тіледі. Виноградов бізді реставрация- мен пруссиялың вахмистр сияқты болып қорқытты, ал ігеміс пролетариаты сияқты «революцияның кепілі» жоттінде, әрине, бір ауыз сөз айтпады.
* Ңараңыз: Шығармалар толық жинағы, 11-том, 243—249-беттер. Ред.


24
В. И. ЛЕНИН
Реставрацияны болғызбау кепілдігінің жоңтығына сүйепу — нағыз кадеттік идея, буржуазиянъщ пролет а- риатка карсы цолданатъш саяси і^уралы. Буржуазия- ның мүдделері оны пролетариаттың революцияшыл ша- руалармен бірігіп буржуазиялық-демократиялық рево- люцияны аңырына дейіи жеткізуіне қарсы күресугө мәжбүр етеді. Бұл күресте буржуазия философтары меи саясатшылары тарихи дәлелдерге, өткен дәуірдің мы- салдарына жармаспай қоймайды. Өткен кездерде әрда- йым былай болып отырды: жұмысшыларды алдап-ар- бады, тіпті революция жеңіп пгықканнан кейін де реставрация келіп отырды,—демек, бізде де бұдан басқаша болуы мүмкін емес, дейді буржуазия, бұлай дегенде буржуазия, әлбетте, орыс пролетариатының өз күшіиө және европалык, социализмнің күшіне сенімін әлсірету- ді көздейді. Саяси қайшылықтар мен саяси күрестің іпиеленісуі реакцияға соқтырады,—деп буржуа жұмыс- піыларга ацыл айтады,— демек, бұл ңайшылықтарды мууалту керек: жецгениен кейін реакция қаупіне ұшы- рағаннан гөрі, жеңіс үшін шайқаспай, реакциямен мәм- леге кслген жөн дейді.
Буржуазияиың пролотариатқа қарсы қолданатын идеялык, кұралыпа Плехановтың жармаса кеткені кез-. дейсох$ па еді? Жоқ, Плеханов декабрь көтерілісін те- ріс бағалап («қолға қару алмау керек еді»), затты өз атымеп атамай, «Дневниктерінде» жұмысщы партия- сының кадеттерді қолдауын уағыздай бастағаннан ке- йінгі жерде мұның осылай болатыны сөзсіз еді. Съезде бүл мәселе күн тәртібініц басқа бір пункті жөнінде болтан жарыс сөздердің кезінде, Плехановты буржуазия- ның не үшін мақтайтындығы туралы талас болған кез- де көтерілген еді. Мен бүл талас туралы тиісті жерінде айтамын, ал бұл арада ескерте кететінім, жоғарыда өзім келтірген дәлелдерді мен съезде дамытқан жоқ- пыи, тек мейлінше жалпылама түрде тұспалдадым. Біз- дегі «реставрацияны болғызбау кепілдігі»—дедім мен— реакциямен мәмлеге келу емес, революцияны аңырына дейін жеткізу *. Шаруалар көтерілісінің және буржуа- * Цараңыз: Шығармалар толық жинағы, 12-том, 383-бет. Ред.


РСДРП БІРІГУ СЪЕЗІ ТУР АЛЫ БАЯНДДМА
21
зиялық-демократиялык, революцияны толың аяқтаудыц бүтіндей программасы болып табылатын меяің аграр- лык, программамның айтатыны да тек ос-ы. Мәселен, «шаруалардың революциялык, комитеттері» дегеніміз шаруалар көтерілісі жүре алатын тек бірден-бір жол (оныц бер жағында мен меныпевиктердің революция- лық өкімётке революциялык, өзін өзі басқаруды қара- ма-қарсы қойғаны сияқты, шаруалар комитеттерін революциялык, өкіметке мүлде ңарама-қарсы цоймаймын, қайта бұл комитеттерді осындай өкімет органдарыныц бірі деп білемін, өзін басқа, орталык, органдардың, революциялык, уақытша үкімет пен бүкіл халықтың ңұ- рылтай жиналысының толықтыруын талап ететін ор- гандардың бірі деп білемін). Аграрлык, программаны тек осылай тұжырымдағанда тана аграрлык, мәселенің буржуазиялық-чиновниктік тұрғыдан шешілуіне, оны Петрункевичтердің, Родичевтердің, Кауфмандардыц және Кутлерлердің шешуіне жол берілмейді. '
Менің программамның осьГ негізгі белгісін Плеханов байқамай қалған жоқ. Ол мұны байқадьх және съезде мойындады да. Бірак, ол өзінің мойындауын сол баяғы Демьянның балық сорпасы немесе Плехановтың қоқсы- гы түрінде білдірді (оның бойына біткен мінез ғой). Иә, иә, Лениннің программасында өкіметті басып алу идеясы бар. Мүны Ленипнің өзі мойындап отыр. Бірақ мүның өзі жаңсы нәрсе емес. Мұныц өзі — халық ерік- шілдігі. Ленин халык, ерікшілдігіп реставрациялап отыр. Халық ерікшілдігін қайта орнатуға ңарсы шы- гыңдар, жолдастар. Ленин тінті қайдағы бір «халың творчествосы» туралы айтьш отыр. Мүның езі халық ерікшілдігі емес пе екеп? және т. с-, т. б.
Осы пікірлері үшін біздер, болыневиктер, мен де, Воинов та, Плехановой шын жүрегімізден алғыс 'айт- тьгқ. Бізге мүндай дәлелдер тек қана пайдалы және керек те. Шынында да, жолдастар, осы нікір жайында ойлап көріңіздерші: «Лениннің программасында өкімет- ті басьіп алу идеясы болғандықтан, Ленин — халық ерікшілі болып шығады екен». Ңай программа туралы оцгіме болып отыр? Аграрлың программа туралы. Бұл программада өкіметті басып алушы деп ұйғарылып


26
В. И. ЛЕНИН
отырған кім? Революцияшыл шаруалар. Ленин проле- тариатты осы шаруалармен араластырып жіберіп отыр ма? Араластырмағаны былай тұрсын, ңайта оны оз про- граммасының үшінші болімінде айрықша бөліп көрсе- тіп отыр, мұны (3-болімді) меньшевиктік съезд өзінің тактикалық қарарында түгелдей көшіріп алған!
Шынында да, жақсы емес пе? Біздерге, марксистер- ге, шаруалар революциясынан корцу лайық емес деген еді Плехановтың өзі. Солай дей түрса да, революцияшыл шаруалардыц өкіметті басып алуы оған халық ерікшілдігі болып елестеген!! Революцияшыл шаруалар окіметті басып алмайтын болса, шаруалар револю- циясының жеңуі мүмкін бе?? Плехановтың тіпті тан- туға айналғаны ғой. ЬІлдиға қарай бір бет түзеген соц, ол тоқтаусыз құлдилап барады. Бастапқыда ол қазіргі революцияда пролетариаттың өкіметті басып алуы мүм- кіндігін теріске шығарды. Енді ол қазіргі революцияда революцияшыл шаруалардыц өкіметті басып алуы мүм- кіндігін теріске шығара бастады. Ал егер пролетариат та, революцияшыл шаруалар да өкіметті басып ала алмайтын болса, онда мұның өзі — өкімет патшаныц цо- лында, Дубасовтъщ цолында цалуға тиіс деген сөз. Әлдө өкіметті кадеттер қолына алуға тиіс пе? Бірақ ка- деттердің өздері монархияны, тұрақты армияны, жо- ғарғы палатаны, басқа да сол сияқты тамашаларды қалдырып, өкіметті басып алғылары келмейді.
Плехановтың өкіметті басып алудан цорцуы шаруалар революциясынан цорыццандыц болады деп съезде мен дүрыс айтқан жоқпын ба? * Жас кезінде Плеха- новты халық ерікшілерінің25 қорқытқандығы сонша, тіпті шаруалар революциясының болмай қоймайтынды- ғын оның өзі мойындаса да, социал-демократтардың арасында ешкімде де шаруалар социализмі жөнінде жалған үміт болмаса да, Плехановқа халық ерікшілері елестей береді деп Воинов дұрыс айтқан жоқ па? Мень- шевиктердің қарулы көтеріліс туралы қарары жөніндө (бұл қарарда бірінші пункт «самодержавиелік үкімет- тен өкіметті тартып алу» міндетін мойындаудан баста-
Ңараңыз: Шығармалар толық жинағы» 12-том, 386-бет. Ред.


РСДРП БІРІГУ СЪЕЗІ ТУР АЛЫ БАЯНДАМА
27
лады) съезде Воиновтың «өкіметті басып алу»— халық ерікшілдігі, ал «өкіметті тартып алу» — ақиқат жэне терец ойлы марксизм деп кекеткені әділ емес пе? Шып- дығында да, былай болып шығып отыр той: социал-де- мократиядағы халық ерікшілдігімен күресу үшін мень- піевиктер біздің партияны кадеттердіц «өкіметті тартып алуы»... программасымен сыйлады ғой.
Халық ерікшілдігі жөніндегі байбалам, әрине, мені титтей де таңқалдырған жоқ. Социал-демократия оп- портунистерінің әрқашан да (1898—1900 жылдардыц озінде-ақ) революцияшыл социал-демократтарға қарсы осы құбыжыққа жармасып келгені тым жақсы есімде. Біздің Бірігу съезімізде Аксельрод пен кадеттерді қор- ғап тамаша сөз сөйлеген Акимов жолдас та мұны дер кезінде еске салды. Мен бұл мәселеге әдебиет бетінде олі ңайта оралармын деп сенемін.
«Халык, творчествосы» туралы бір-екі ауыз сөз. Ол туралы съезде мен қандай мағынада аиттым? * Ол туралы мен «Кадеттердің жеңісі және жұмысшы партия- сының міндеттері» деген кіташпамда (бұл кітапша съезд делегаттарына таратылып берілген болатын) қан- дай мағынада айтсам, дәл сол мағынада айттым **. Мен 1905 ж. октябрь — декабрьді қазіргі кадеттік кезеңге қарама-қарсы қойып, революциялык, кезеңдегі халық творчествосы (революцияшыл шаруалар мен пролетар- лардың творчествосы) кадеттік кезеңдегіден гөрі молы- рақ та өнімдірек деп отырмын. Плехановқа бұл халық ерікшілдігі болып көрінеді. Мұның өзі, меніңше, былыми тұрғыдан қараганда, 1905 ж. октябрь — декабрь ке- веңін бағалау жөніндегі аса маңызды мәселеден бұл- тарғандық болады (Плеханов мораль оқумен тынып, озінің «Дневниктерінде» бұл дәуірдегі ңозғалъістъщ формаларына талдау жасауды ойламаған да!). Саяси жағынан қарағанда, мұның өзі Плехановтың тактикада Бланк мырзаға және жалпы кадеттерге соншама жа- кьтіі екендігінің жаңа дәлелі ғана.
Аграрлық мәселені аяқтау үшін, тағы да елеулі де- і еіг дәлелдердің соңғысына тоқтала кетейін. Ленин —
' Қараңыз: Шығармалар толық жинағы, 12-том, 386—387-беттер. Ред. Бүл да сонда, 332—364-беттер. Ред.


28
В. И. ЛЕНИН
қиялшыл,— деді Плеханов,— ол чиновниктерді халың- тың сайлап қоюы жөнінде қиялға басады, т.т. Мұндай жақсы нәтижеге арнап программа жазу ңиын емес.- Жоқ, сен нашар нәтижеге арнап программа жазып көр. Сен езіңнің программаңды «торт аяғын ,тец басатып- дай» етіп жаса.
Бұл дәлелде, дау жоқ, қай марксист болса да қатты ескеруге міндетті пікір бар. Шьтнында, тәуір нәтиже- меи тана санасатын программа жарамсыз болар еді; Бірақ нақ осы жағынан ңарағанда,— деп жауап бөр- дім съезде мен Плехановқа,— менің программамның Масловтың программасынан жогары тұрғаны анық. Бұған көз жеткізу үшін, аренданын болып отырғаныи еске түсіру жеткілікті. Егіншіліктегі • капиталистік (және жартылай капиталистік) өндіріс әдісінің өзге- шелігі неде? Оның өзгепіелігі барлың - жерде бірдей аренданың өріс алып отырғандығында. Мұның Россия- га қатысы бар ма? Өте көп қатысы бар. Сондықтан Джон жолдастың менің программамда қисынсыздық- бар: помещик жерлері конфискеленгеннен кейін де аренда к,алады-мыс деп маған дау айтуы дұрыс емес еді. Бұл пункт жөнінде Джон жолдастың айтңаны үіп мәрте дұрыс емес: біріншіден, менің программамның бүкіл бірінші бөлімі піаруалар революциясының алғаш- ңы қадамдары туралы баяндайды (бүкіл халықтьщ. құрылтай жиналысы болғанға дейін жерді басып алу); демек, конфискеден «кейіл» менде аренда «қалмайды», бірақ факт ретінде алынып отыр, өйткені аренда — факт. Екіншіден, конфискелеу — жерді меншіктенудіц екінші қолға өтуі деген сез, ал меншіктің екінтлі ңолға етушің өзі арендаға ешбір нүқсан келтірмейді; үшін- шіден, аренданың шаруа жерлерінде де, үлесті жерлер- де де болатыёы жұрттың бәріне мәлім.
Ал енді «төрт аяғып тец басуы» жөнінен, жақсы жағдайларды ғана емес, нашар жағдайларды да ескеру жөпінен бізде не шыгып отырғанына қарап көріңіздер. Маслов маңызданып аренданы мүлде сызып тас- тайды. Ол тура және бірдеп аренданы жойып жібере- тіндей төңкерісті жорамалдайды. Бұл жорамал, жога- рыда мен көрсеткепдей, «нашар болмысқа» және оны-


РСДРП БІРІГУ СЪЕЗІ ТУР АЛЫ БАЯНДАМА
29
мен санасу ңажеттігінің тұрғысыпан қараған дамүлде ■ орескел жорамал. Керісінше, менің программамның бү- кіл бірішпі бөлімі тугелінен революцияшыл шаруалар қарсы күресіп жатцан «нашар болмысқа» негізделіп ңү- рылған. Сондыңтан меп аренданы мүлде жоғалтып жі- бормеймін (капиталистік қоғамда аренданы жоюдың озі, Плехановтыц «дұрыс пікірі» тұрғысынан Караганда, тұрақты армияны, т. б. жоюдан асып түспесе, одап кем соқпайтын «қияли» озгеріс болып табылады). Ен- деше, мен <шашар болмыспен» Масловқа қарағанда едәуір байыптырак, санасатын.болғаным, ал жацсы бол- мысты мен шаруаларға кадеттердің мәмлеге келуі (ор- талық монархияға ңарсы жергілікті республикалар) түрғысынан емес, дайта революцияның толык, жеціп шығуы және шын демократиялық республиканы жеңіп алу тұрғысынан уағыздайтын болғаным.
Съезде мен саяси насихаттың бұл элементін аграрный, нрограммада әдейі айрықша баса көрсеттім, сод- дықтан әдебиетте мепің бұл мәселеге әлі, сірә, талай рет тоқталуыма тура келер. Съезде біздерге, болыпе- виктерге: бізде саяси программа бар, республика тура-, лы сонда айтылуы керек деп дау айтушылар болды. 13 үл дау мәселенің әбден ойластырылмағандығып дәлелдейді. Бізде, шынында, жалпы припципті программа (партия программасының бірішпі бөлімі) мен арнаулы программалар: саяси, жумысшы, шаруа про- граммалары бар. Программаның жұмысшыларға қатыс- ты бөлімінде (8 сағаттык, жұмыс күні, т. б.) белгілі бір озғерістің саяси жағдайларын ерекше және арпайы атап көрсетуді ешкім де ұсыпбайды. Неге? Неге десе- ціз, 8 сағаттық жұмыс күні және сол сияқты реформа- лар цандай саяси жағдайларда болса да алға басудыц қүралына айналатыны сөзсіз. Ал шаруа программасын- да саяси жағдайларды ерекше және арнайы ататг корсету керек пе? Керек, өйткені жерді нағыз жақсылап қайта бөлісу Треновтар меп Дубасовтар үстемдік етіп түрғанда кейін кетудің құралына айналуы мумкін. Tin- Ti Масловтың программасын-ақ алып ңараңыздар: онда жердің демократиями} мемлекетке және жергілікті озін өзі басқарудыц демократиялыц органдарына бері-


30
В. И. ЛЕНИН
луі туралы айтылып отыр, яғни онда, партияньщ саяси программасы бола тұрса да, цазіргі аграрлыц өзгөріс- тердід саяси шарттары ерекше және арнайы атап көр- сетіліп отыр. Демек, аграрлыц талаптарды ерекше саяси шарттармен атап көрсетудің цажеттігі туралы талас болуы да мүмкін емес. Барлыц мәселе мынада: талыми тұрғыдан және дәйекті пролетарлыц демократизм тұрғысынан царағанда түбегейлі аграрлыц төңкерісті халыцтың чиновниктерді сайлап цоятын болуымен, рес- иубликамен байланыстырмай, жалпы «демократизм- мен», яғни, демек, кадеттік демократизммен де байла- ныстыру лайыц па, кадеттік демократизм цазір, біздің еркімізден тыс, жалған демократизмкің басты, ең көп таралған, баспасөз бен «цоғамда» ең ыцпалды түрі бо- лып отыр. Мен мұның өзі лайыц емес деп ойлаймын. Алдын ала айтайын, біздің аграрлык, программаның ца- тесін практика дереу түзетуге тиіс және түзететін бо- лады, ягни саяси жағдай біздің насихатшылар мен үгітшілерді кадеттерге царсы күресте нац кадеттік де- мократизмді емес, чиновниктерді халыцтың сайлап цоюын, республиканы баса көрсетуге мэжбур етеді.
. Жер бөлісі жөніндегі программам келетін болсац, оган өзімнің көзцарасымды съезде мен: муниципализация цате жэне зиянды, ал бөліс, программа ретіиде, цате, бірац зиянды емес деген сөздермен білдіргенмін. Сондыцтан мен, әрине, бөліске жацынмын және Мас- ловца царсы Борисовты жацтап дауыс беруге даярмын. Бөліс зиянды бола алмайды, ейткені шаруалар оған ке- ліседі, бұл — бір; оны мемлекеттің дәйекті түрде цайта цұрылуымен шартты етіп цоймау керек, бүл — екі. Оның цате болатын себебі не? Себебі — ол шаруалар цозғалысын өткендегі мен цазіргінің тұрғысынан ғана бір жацты алып царайды да, болашацтың тұрғысын ес- ке алмайды. «Бөлісшілдер» национализацияға царсы таласып, маған былай дейді: сіз шаруаның национализация туралы айтцандарын тыңдағаныңызда, шаруаныц тілейтіні өзініц айтып отырғаны емес. Сөзге ца- рамацыз, істің мәніне цараңыз. Шаруаның тілейтіні — жеке меншік, жер сату правосы, ал «қүдайдың жері»


РСДРП БІРІГУ СЪЕЗІ ТУР АЛЫ БАЯНДАМА
31
дейтін, т. с. сездер — помещиктің жерін алу ниетініц идеологиялык, жамылғысы ғана.
Мен «бөлісшілдергө» был ан деп жауап бердім: му- ның бәрі дұрыс; бірак, біздің сіздермен алауыздығымыз сіздердің мәселені шешіліп бітті деп санайтын жерле- ріңізден басталғалы тур. Сіздер байырғы материализм- нің қатесін ңайталайсыздар, ол материализм туралы Маркс: бурынғы материалистер дүниені түсіндіре біл- ді, ал бізге керегі — дүниені өзгерту26 деген болатын. Міне бөлісті жақтаушылар да шаруалардың национализация туралы айтцан сөздерін нак, осылай дуръъс түсініп отыр, ол сөздерді дурыс тусіндіріп отыр, біраң— мәселенің барлық мәні осында — бірақ осы дұрыс түсінікті дуниені өзгертудщ тутцасы, бұдан әрі іл- гері басудыц.ңуралы ете білмей отыр. Әңгіме шаруа- ларта бөлістің орнына национализацияны таңу болып отырған жок, (егер кейбіреулерде осындай қисынсыз пікірлер туатын болса, онда менің нрограммамдағы А нұсцасы ол пікірлерге ешқандай негіз цалдырмайды). Әңгіме мынау туралы болып отыр: социалист шаруа- ның «кудайдың жері» жөніндегі усак, буржуазиялың жалған үміттерін аяусыз әшкерелей отырып, шаруаға алға басудың жолын көрсете білуге тиіс. Мен съездің озінде-ақ Плехановқа айтңанмын және мен мүны мың мәрте қайталаймын: практиктер кесінділерді ңалаи түрпайылаған болса, олар қазіргі программаны да со- лай тұрпайылайды,— олар кішкене қатедеи үлкен қате жасап алады. Жер ешкімдікі де емес, ңудайдікі, қазы- ланыкі деп айқайлайтын шаруалар тобырына олар бө- лістің артыңшылығын дәлелдейтін болады, олар мұны- сымен марксизмді масңаралайтын, бұрмалайтын болады. Біз шаруаларға олай демеуге тиіспіз. Біз былай деуге тиіспіз: жер кудайдікі, ешкімдікі де емес немесе кдзынаныкі дейтіп бұл сөздерде үлкен шындық бар, тек оны жаңсылап ажырата білу керек. Егер жөр қазынаныкі болып, ал қазынаның басында Трепов отыр- са,— онда жер Треповтікі болады. Сіздер осыны тілей- сіздор ме? Егер Родич евтер мен Петрункевичтер, өзде- рініц қалауы бойынпга, өкіметті, демек, ңазынаны да цолдарына ала қалғандай болса, жердің де солардың


32
В. И. ЛЕНИН
қолдарына түсуін сіздер тілейсіздер ме? Шаруалар бутан, әлбетте, былай деп жауап береді: жоқ, тілемейміз. Помещиктерден тартып алынған жерлерді біз Трепов- тарға да, Родичевтерге де бермейміз. Ендеше барлық чиновниктерді халық сайлайтын болуы керек, тұрақты армия жойылуы керек, республика орнауы керек,— тек соида ғана жерді «қазынаға» беру, жерді «халық- ца» беру зиянды шара емес, пайдалы шара болады. Сондықтан қатаң гылыми тұрғыдан қарағанда, жалпы капитализмніц даму жағдайларының тұрғысынан қа- рағанда біз, егер «Капиталдыц» III томымен келіспегі- міз келмесе, созсіз былай деуге тиіспіз: жерді нациопа- лизациялау буржуазиялық қоғамда мүмкін нәрсе, ол экономикалық дамуға себепкер болады, бәсекені және егіншілікке капиталдың құйылуын жеңілдетеді, астық бағасын төмендетеді және т. б. Демек, мейлінше жога- ры дәрежеде дамыған капитализм тұсындағы қазіргі шаруалар революциясы заманында біз национализация- ны қалай болғапда да жалаң жәпе жалпылама теріске шығара алмаймыз. Мұның өзі тайыздық, сыңар жаң- тық, дөрекілік, соңырлық болар еді. Біз шаруаға пайдалы шара ретіндегі национализацияпың қажетті саяси алғы шарттарын ғана түсіндіруге тйіспіз, ал содап ке- йіп оның буржуазиялық сипатын көрсетуге тиіспіз (менің программамның қазір Бірігу съезінің қарарыпа кіріп отырғал 3-бөлімі осылай етіп те отыр).
Съезде аграрлық мәселе жөнінде болған таластар ту- ралы озімпің оцгімемді аяқтай келіп, тағы да Маслов- тың программасының жобасына қандай түзетулер енгі- зілгеніп айта кетейін. Программапың белгілі бір жоба- сын негіз етіп алу туралы мәселе дауысңа қойылғап кезде, Масловты жақтап алғашыпда пе бары 52 дауыс, ятни тец жартысынан аз дауыс берілді. 40 шақты адам болісті жақтап сойледі (муниципализацияға қарсы да- уыстарды ыдыратпау үшін меп «болісшілдерге» қосыл- дым). Ңайта дауысқа қойылғап кезде ғана Масловтыц жобасы 60-тап астам дауыс алды, ауытқушылардыц бә- рі де бұл жолы партияпы мүлдем аграрлық програм- масыз қалдырмауды жақтап дауыс берді.


РСДРП БІРІГУ СЪЕЗІ ТУРАЛЫ БАЯНДАМА
33
Түзетулердің ішінеп меньшевиктер: демократиялық мемлекет деген ұғымның неғұрлым дәл апықтамасына қатысты бір түзетуді өткіздірмей тастады. Біз: «халық- тың самодержавиесін толық қамтамасыз ететін демо- кратиялык, республика» деп айтуды үсыпдық. Бұл тү- зету жоғарыда баяндалған: орталық мемлекеттік өкі,- мет толыц демократияланбайыпша, муниципализация тікелей зиянды және опыц кадеттік аграрлық рефор- маға айналуы мүмкін дегеп пікірден туды. Түзету қы- зу талас туғызды. Меп дәл осы мииутта мәжіліс залып- да болмаган едім. Әлі есімде, меп кері қайтып, көрші- лес бөлме арқылы өткенімде, «кулуарлардағы» одеттен тыс айқай-шу және: «Джон жолдас республиканы жа- риялады!». «Ол реставрацияпы болғызбау кепілдігін таппады». «Плеханов жолдас монархияны реставра- циялады» деген толып жатқан қағытпа сөздер мепі таңқалдырды.
Маған жұрттың айтуыпа қарағанда, әңгіме былай болған. Меньшевиктер, мепыпевиктердің жаратылысы- на той өкпешілдікпеп, түзетуге өкпелеп қалыпты, бұл түзетуде: меньшевиктер республикаға қарсы екеи, оп- портунистік жасаған екен деп әшкерелеу пиеті бар деп түсініпті. Ызалы сөздер меп айңайлар естілді. Әдетте болатындай, большевиктер де желпініп кетті. Атап да- уысқа қою талап етілді. Сол кезде қызбалық әбдеп үдеді. Джон жолдас абыржып қалып, дау-дамай туғыз- ғысы келмей, әрипе, «республикаға ңарсы» тіпті еш- кандай ниет білдірмей, орнынап ұшып тұрып: озімніц тұжырымымды қайтып аламын, түзетуге қосыламын деп мәлімдеді. Большевиктер «республиканың жария- лануына» қол согады. Бірақ Плеханов жолдас пемесе меныпевиктердің ішінен басқа біреуі киліге кетіп, дау ічығарады, қайтадан дауысқа қоюдьі талап етеді, сөй- тігғ, менің естуімше, 34 дауысқа царсы не бары 38 да- уыспен «монархия қайта орнатылады» (көпшілігі, сіро, мәжіліс залында болмаса керек яки ңалыс қалса ке- |М‘К).
Ңабылданған түзетулердің ішінеп «иеліктен айыру» ,'И‘ген сөздің «конфискелеу» детей созбен алмастырыл- іапып атап көрсету керек. Одан кейіи «мупиципалис-


34
В. И. ЛЕНИН
тер» қалайда «бөлісшілдердің» айтңанына көнуге, тиіс болды, сондьщтан Костров жолдас шартты түрде бөліс- ке де жол бөретін түзету енгізді. Масловтың алғашқы программасының орнына, съезде айтылғандай, «кү- зелген» программа пайда болды. Бұл программада, асы- лында, национализация да (белгілі мөлпгерлі жер жал- пы халытутыц меншікке беріледі), муниципализация да (жердің бір бөлігі — жергілікті өзін өзі басқарудың ірі органдарының қарамағына беріледі), ақырында, бөліс те араласып кеткен. Сонымен бірге муниципализация- ны к,ай кезде, бөлісті қай кезде қуаттау керектігінің әбден дәл аныңтамасы программада да, тактикалық қарарда да жоқ. Сайып келгенде, программа торт аяғып тең баспаған, ңайта торт аяғыныц да буыны босап кеткен программа болып шықты *.
IV
РЕВОЛЮЦИЯЛЬЩ КЕЗЕҢГЕ ЖӘНЕ ПРОЛЕТАРИАТТЫҢ ТАПТЫҚ МШДЕТТЕРІНЕ БАРА БЕРУ
Тақырыпта аталған мәселе съездің талқылауына екінші етіп қойылған болатын. Баяндамашылар .Мартынов және мен едім, Мартынов жолдас «Партийные Известияның» 2-номерінде басылған меныпевиктік ңа- рар жобасын, шынына келгенде, өз баяндамасында ңорғаған жоң. Ол өз көзқарастарын «жалпы очерк» ре- тінде баяндап, меныпевиктер болыпевиктік көзқарас деп атайтындарды жалпылама сынауды жөн көрді.
Ол саяси( орталық ретіндегі Дума туралы, өкіметті басып алу идеясыныц зияны туралы, революциялық за- мандағы конституциялық күрылыстың мацыздылығы туралы айтты. Ол декабрь көтерілісін сынады, біздіц жецілгенімізді ашық мойындауға шақырьіп, стачка мен көтеріліс туралы мәселені «техникалық» түрдө қойғандығы үшін біздің қарарымызды айыптады. Ол— * Масловтыц «күзелген» программасын съезде ішінара бөлісті жад- таушы бір меньшевик-жолдас (Струмилин) мейлінше ңатты сынады. Ол жазба мәлімдемесін одып шықты, онда әлі программаның ішкі ңайшьглығын тамаша дәл және аяусыз көрсеткен — бәлкім, тіпті аяу- сыз сынаған дегеніміз дұрысырақ болар. Амая не, мен оның оңып бер- ген сөздерінен -үзінді: жазып алмаған едім.


РСДРП БІРІГУ СЪЕЗІ ТУР АЛЫ Б АЯН ДАМА
35
«кадеттер өздерінщ антиреволюцияшылдыгьіна қара- мастан, революцияның одан әрі дамуы үшін негіз ңа- лап жатыр» деді (өз ңарарыңызда бүл неге айтылма- ган? деп сұрадык, біз), ол: «біз революциялык, дүмпу- дің царсаңьіндамыз» * деді (өз царарыңызда бұл неге жоқ? деп сұрадың біз тағы да). Сөз арасында ол былай деді: «шынтуайтқа келгенде кадеттер зсерлерден гөрі көбірек роль атқарады». Өкіметті басып алуды Ткачевтің идеяларымен салыстыру, « конституция лық і^ұрылыстың» бастамасы ретінде, «өкілдік мекемелер^ дің» құрылысындагы іргетас ретінде Думаиы бірінші кезекке ңою,— Мартынов жолдастың баяндамасындагьі пегізгі пікір, міне, осындай болды. Барлың меньшевик- тер сияқты, ол да енжарлықпен біздің тактикамызды оқиғалар барысындагы болмашы бұралаңга бейімдеді, опы кезеңнің мүдделеріне, минуттың мұқтаждарына (немесе мұқтаж сияңтыларына) багындырды, сөйтіп буржуазиялық-демократиялық революциядагы алдың- гы қатарлы күрескер болып табылатын пролетариат- тың негізгі, түбегейлі міндеттерін еріксіз кемітті.
Мен өз баяндамамды съезге ұсынылган екі қарарды дәлме-дәл салыстыру негізінде күрдым. Екеуінде де, дедім мен, революцияның жаңадан өрлеп бара жатқап- дығы, біздің міндет — революцияны ақырына дейін жеткізу екендігі, ақырында, бұл міндетті революция- .іпыл шаруалармен бірге тек пролетариат ңана орындай алатыны мойындалады. Олай болса, осы үш ңагида тактикалың бағыттың толық бірлігін ңамтамасыз етугө тніс еді. Бірак, қараңыздаршы, екі ңарардың қайсысы ос-ы негізгі көзқарасты негұрлым дәйектірек жүзеге лсырып отыр? ңайсысы оны неғұрлым дұрыс дәлелдеп, 0/1,311 неғүрлым дұрыс қорытынды жасап отыр?
Меныпевиктік қарардыц дәлелі мүлде жарамсыз еке- ііііг, мұның өзі дәлел емес, жай сөз екенін мен корсет- тім де («күрес үкіметке бұдан басқа жол цалдырмады»» Г>үіг — жалаң сөздің үлгісі! Мұны нақты дәлелдеу кере к және бұлайша дәлелдеуге болмайды. Ал меныпо- ііпктор дәлелденбеген және дәлелденбейтін ңагидадан * Меп өз жазбаларымның ііпінен табылған сөздерді тырнақшаға іьмһііі отырмын.


36
В. И. ЛЕНИН
бастап отыр). Кімде-кім революцияныц өрлеуі сеясіз 'деп іс жузінде танитын болса, ол адам ңозғалыстың басты формасы туралы тиісті ңорытынды жасауға ‘тйіс, дегенмін мен. Негізгі гылыми және саяси мәселе осын- да болып отыр ғой, біз оны шешуге тиіспіз,- ал меньше- виктер одан жалтарып отыр: Дума болса,—Думага ереміз, стачкалар мен көтеріліс болса,— стачкалар мен көтеріліске ереміз деседі, ал ңозғалыстың белгілі бір формасының тумай қоймайтынын олардың ескергісі қелмейді немесе ескере алмайды. Олар қозғалыстыц қай формасы басты форма екенін пролетариат пен бү- кіл халыққа айтуға бата алмайды. Егер осылай болса, оида революцияныц өрлеуі және оны аңырына дейін жеткізу жайындағы сөздер (меньшевиктер:' логикалъіц ақырына дейін жеткізу деп мейлінше олақ айтңан) бос сөз болады. Мұның мәнісі — атап айтқанда: пролета- риатты революцияны неғұрлым тереңірек әрі кеңірек бағалайтын, өз тактикасын демократияның жалпы жә- йе түпкілікті мүдделерімен үйлестіретін революцияныц. алдыңғы қатарлы көсемі дәрежесіне дейін көтермеу, пролетариатты буржуазиялық-демократиялық революцияныц енжар қатысушысы, жай * «қара жұмысшысы». дәрежесіне дейін кеміту.
- Меньшевиктер, дедім мен, Гегельдіц: «нақты нәрсе-; нің бәрі ақылға сыйымды, ақылға сыйымдыпың бәрі иаңты» деген атақты қағидасының тек бірінші жарты-, сыи ғана алып отыр. Дума иакды нәрсе. Демек, Дума ақылға сыйымды дейді олар, сөйтіп осыны місе тұтады. Думадан тыс күрес «аңьілға сыйымды»,— деп жауап береміз біз. Мұның өзі бүкіл осы заманғы жағдайдан объективті түрде сөзсіз туып отыр. Демек, мұның өзі, қазіргі кезеңде жаньтшталып . отырғанымен, «наңты. нәрсе». Біз кезеңге кулша ере беруге тиісті емеспіз; бүл оппортунизм болады. Біз оқиғалардың неғұрлым терең себептерін, тактикамыздың неғұрлым алыстағы нәтижелерін ойластыруға тиіспіз.
‘ Меньшевиктер өз ңарарында революция өрлеп бара- ды, пролетариат шаруалармен бірге оны ақырына дейіщ жеткізуге тиіс деп мойындайды. Ал кімде-кім шын осылай ойлайтын болса, ол адам ңорытынды жасай бі-


РСДРП БІРІГУ СЪЕЗ! ТУР АЛЫ БАЯНДАМА
37.’
луге де тиіс. Егер шаруалармен бірге дейтін болсацыз- дар,— демек, сіздер либералдық-монархиялық буржуа- зияны (кадеттерді, т. с.) сенімсіз деп есептейсіздер. ІВпдеше біздіц қарарымызда айтылғандай, сіздер осыны псге айтпайсыздар? Ендеше конституциялык, жалған үміттермен, яғни ескі самодержавиелік үкіметтің уәде- лсрі мен заңдарына сенушілікпен.күресу қажеттігі ту- ралы сіздер неге бір ауыз сөз айтпайсыздар? Кадеттер бүл күресті ұмытуға дагдыланып кеткен; конституциялык, жалған үміттерді кадеттердің өздері таратады. Ал революциялык, кезеңде конституциялық жалған үміт- тормен күресу міндетін1 ұмытатын социал-демократ саясат жузінде езін кадетке теңейді. Егер социал-демократ халык, ішіндегі конституциялык, жалған үміттерді іс жүзінде әшкерелемейтін болса/онда «революцияпыц орлеуі» туралы, «оны ақырына дейін жеткізу» туралы, «революциялың жаңа дүмпу» туралы айтылған барлыц создердің ңандай құны болмак,?
Конституциялық жалған үміттер туралы мәселе — қазіргі уақытта революциям»! дамыта беруді жаңтай- тын адамнаи оппортуниста өте оңай, өте дұрыс ажыра- туға болатын мәселенің нак, өзі. Оппортунист бұл жал- гая үміттерді әшкерелеуден жалтарады. Революциями жақтаупіы адам бүлардың жалғандығын аяусыз ашып корсетеді. Ал енді меньшевик социал-демократтар осын- дай мәселені ауызға алмай отыр!
Октябрь-декабрьдегі күрес формалары жарамсыз жоме ұнамсыз дегенді ашың, тіке айтуға бата алмағап- дыңтан, меныпевиктер мұны ең нашар, бүркемелі, жа- иамалы, бұлталақ түрде айтып отыр. Мұның өзі соци- іиі-демократқа'мүлде лайьщ емес.
Меніц баяндамамның негізгі қағидалары осылар еді- Осы баяндамалар жөніндегі жарыс сөздерге тән мы- мпдай тосын оқиғаларды атап өту керек. Съезде Борис Николаевич деп аталған жолдас мені езімнің қорытып- ды сөзімде: аңіпы -алдынан аң жорта-р*' деп ^айтуға, можбүр етті.'Меньпіевизмнің бүкіл «мәнін» оның айт- ідиіыиан гөрі айқындау етіп'бір жерге жинақтау қиыгі * Цараңыз: Шығармалар'толық жинағы, 12-том, 395-бёт. РеЪ.'
3 ІЗ-том


38
в: и. Ленин
еді. Ол былай деді: большевиктер ңозғалыстың жарим формасы мен конституциялық формасын емес, қальгң' халық буқарасының революциялык, қозғалыстарын «қозғалыстың басты формасы» деп есептейді, бул «ағаттық». Бұл — «кісі күлерлік», өйткені мұндай цоз- ғалыстар көз алдымызда жоң, ал Дума көз алдымызда, бар. «Басшы» немесе «көсем» ретіндегі пролетариат-, тың ролі туралы, оның «артта жүруі» мүмкін екендігі туралы сөздер, т. т.— «метафизика» және «ділмарлық»^
Өзіціздің кадеттік көзілдірігіцізді алыңыз!— дедім мен осы дәйекті меныпевикке.— Сонда сіз Россиядағы шаруалар ңозғалысын да, әскерлердегі толңушылықты. да, жұмыссыздардың цозғалысын да көресіз,. сіз қазір1 «бүркеулі жатңан» және тіпті баяу буржуалар да бе- кер дей алмайтын күрес формаларын көресіз. Олар кү- рестің бүл формалары зиянды немесе керексіз дегенді тура айтады. Ал меньшевик социал-демократтар бұл формаларды келемеждеп отыр. .Буржуазия мен меньшевик социал-демократтар арасындағы айырмашылық осындай. Дәл осындай жағдай неміс меньшевигі, оң- шыл багыттағы неміс социал-демократы Бернштейннің басында да болған еді. Буржуазия XIX ғасырдың ая- гында Германиядағы күрестің револіоциялык, формала-, рын тіпті зиянды деп біліп, осылай деп жариялаған бо- латын. Бернштейн бұл формаларды келемеждеді.
Съезде Бернштейн туралы мәселе ңозғалғаннан ке- йінгі жерде, бұдан табиғи түрде: буржуазия Плеханов- ты не үшін мақтап отыр?— дегеи сұраң туды. Россияда шығатын толып жатцан лпбералдыц-буржуазиялык, га- зеттер мен басылымдардың, тіпті октябристік «Слово- ға» 27 дейін, Плехановты барышна жанын сала мацта- ғандығы,— бул факт съезде аталмай цалган жоц.
Плеханов айтысты цабыл алды. Буржуазия мені не жөнінде мақтаса, Бернштейнді сол жөнінде мақтағап жоқ, деді ол. Бернштейнді мақтағанда біздің теория- лык, қаруымыз — марксизмді буржуазияға беріп цой- ғаны үшін мақтады. Ал мені тактика үшін мақтап отыр. Екі жағдай бірдей емес.
Плехановтың мүнысына поляк социал-демократия- лык, . партиясының өкілі екеуіміз жауап бердік. Біз


РСДРП БІРІГУ СЪЕЗГТУРАЛЫ БАЯНДАМА
39
екеуіміз де Плехановтың айтцаны дурыс емес дедік. Буржуазия Бернштейнді тек теория үшін ғана емес, тіпті эсте теория үшін мақтаған жоқ. Буржуазия теория атаулыға пысдырып та ңарамайды. Буржуазия оң- шыл бағыттағы неміс социал-демократтарын мақтағанда олардың баск,а тактика көрсеткендігі үшін мақтады. Оларды тактикасы үшін мақтады. Революциялық так- тикадан озгеше реформистік тактикасы үшін мақтады. ІКария, парламенттік, реформистік күресті басты күрес иемесө бірден-бір дерлік күрес деп білгендігі үшін мақ- тады/ Социал-демократияпы демократиялың-әлеуметтік реформалардың партиясына айналдыруға талпынғанды- гы үпгів мақтады. Бернштейнді, міне, осы үшін мацта- ды. Буржуа оны социалисты революцияныц к,арса- цындағы заманда еңбек пен. капиталдьщ арасындағы ңайшылықтарды көмескілегендігі үшін маңтады. Буржуазия Плёхановты буржуазиялық-демократиялың революция заманында революцияшыл халык, пен самодержавие арасындағы қайшыльщтарды көмескілегендігі уіиін мақтап отыр. Плехановтың «парламенттік» күрес- ті — күрестің басты формасы деп білгендігі үшін, октябрь-декабрь күресін, әсіресе ңарулы көтерілісті міне- гоидігі үшін маңтад отыр. Плехановты осы заманғы тактика мәселелерінде соцйал-демократияның оң ңана- тьшың көсемі болғандығы үшін мақтап отыр.
Мен конституциялык, жалған үміттер туралы мәселе Жояіндёгі жарыс сөздерде мёныпевиктердің өздерін қа- лай ұстағанын айтуды умытый кетіппін. Олардың нолеидей тұрақты позициясы болған жок,: біреулері конституциялык, жалған үміттерге ңарсы күрес әсте цазір- гі кезеңдёгі арнаулы міндет емес, социал-демократтар- дың түпкілікті міндеті деді. Екінші біреулері (Плеханов) констйтуциялыц жалған үміттерге қарсы күресті анархизм деп жариялады. Меньшевиктердің конституция лыңжалған үміттер. туральі мәселе жөніндегі ұш- Һ,ары және қарама-қарсы осы екі түрлі пікірлерінен шінрдың позициясының мейлініпе осал ёкендігі өте-мө- то айқын көрінді. Конституциялык, цүрылыс нығайған іочідо, констйтуциялық күрес белгілі уақытңа таптар һ’үросшің және жалпы саяси күрестің басты формасы h”


40
В. И. ЛЕНИН
болған кезде конституциялың жалған үміттерді әшкере- леу социал-демократияның арнаулы міндеті, кезеңнің міндоті болмайды. Неге? Неге десеңіз, мұндай кезең- дерде мәселе парламенттерде қалай шешілетін болса, конституциялык, мемлекеттерде дэл солай шешіледі. Конституциялық жалған үміт дегеніміз — конституция жөніндегі алдамшы сенім. Конституция бар сияңты ко- рінген кезде, ал іс жүзінде конституция жоқ кезде,— басқаша айтқанда: мемлекетте мәселе парламенттерде- гіден баскаша шешілетін кезде конституциялык, жал- ран үміттер алға шығады. Шын саяси өмір өзінің парламенттік күрестегі бейнесінен алшацтап кетсе, сонда, тек сонда тана конституциялық жалған үміттер- мен күресу алдыңғы қатарлы революцияшыл таптың, пролетариаттың кезектегі ісі болады. Либерал буржуа, парламенттен тыс күрестен қорқып, парламенттер дәр- менсіз болған кезде де конституциялык, жалған үміт- терді таратады. Анархистер барлық және қандай жағ- дайларда болса да парламенттерге қатысуды мүлде те- ріске шығарады. Социал-демократтар парламенттік кү- ресті пайдалануды, оған қатысуды жақтайды, біраң олар «парламенттік кретинизмді», яғни парламенттік күрес саяси күрестің бірден-бір немесе цандай жатдайларда болса да басты формасы болып табылады деген сенімді аяусыз әшкерелеп отырады.
Россияда саяси шындық Думадағы шешімдер мен сөздерден алшақтай ма? Бізде мәселе Думада қалай шепвлсе, мемлекетте солай іпешіле ме? «Думалық» партиялар революцияның қазіргі кезеңінде науты саяси күштерді аз да болса дүрыс корсете ме? Конститу- циялық жалған үміттер туралы мәселе жөніндегі мень- шевиктердің дәрменсіз абыржушылығын түсіну үшін осы сұрақтарды қоюдың өзі-ақ жетіп жатыр.
Бұл абыржушылық съезде мынадан ерекше айқын көрінді: меныпеЕиктер, көпшілік бола тұрса да, ағым- дағы кезеңге баға беру жөніндегі өз қарарын тіпті дауысқа да ңоймады. Олар өз ңарарын қайтып алды! Болыпевиктер съезде бұған көп күлді. Меныпевиктер- дің съездер тарихында болып көрмеген, әдеттен тыо цылығы жайында,— жеңімпаздар өздерінің жецімпаз


РСДРП БІРІГУ СЪЕЗІ ТУР АЛЫ БАЯНДАМА
41
қарарын қайтып алды,— десті. Бүл мәселе жоніпде Tin- TL атап дауысқа ңоюды талап етіп, ссылай істеткіздік, меньшевиктер бұған тым қатты шамданып: «Лепин съездің шешімдеріпе царсы үгіт материалын жинап отыр» деп бюроға жазба арыздар түсірсе де осылай іс- телді. Материал жинау правосы оппозиция атаулыпыц правосы мен міндеті емес сияқты! Біздің жеңімпаздар оз ңарарынан бас тартамыз деп адам айтцысыз оғаш жағдайға душар болғапын оз күйініші арқылы айқыл білдіріп отырмаған сияқты! Жеңілгендер жеңгендердіц оз қарарын қабылдауын талап етті. Біз бұдан артық корнекті моральдық жеңіске жетеміз деп ойлаған да жоң едік.
Меньшевиктер, әрипе, біз мақұлдамайтын нәрсепі бізге күштеп таңғысы келмейтінін, зорлыц жасағысы келмейтінін, т. б. айтты. Әлбетте, мұндай сылтауларды жұрт езу тарта царсы алып, атап дауысқа қоюды қай- тадан талап етті. Өйткепі оздеріпікі дұрыс деп сенгеп мәселелерде меньшевиктер бізге оз пікірін «күштеп та- цудап» тайынған жоң, «зорлың» жасаудан (осы зәрені а.чатын сөздің керегі не?) тайыпған жоц, т. б. Кезецге бага беру жөніндегі царар партияпы ешқандай қимыл- га шақырмаған еді. Бірақ онсыз съездің бүкіл тактика- сыпың принциптік негіздері меп дэлелдемелерін партия тусіне алмас еді.
Қарардың цайтып алынуы бұл ретте практикалық оппортунизмнің асқап корінісі болды. Біздің ісіміз— Дума барда Думада болу, ал ешқандай жалпы пікір еніцізді, ешқандай жалпы баға дегеніңізді, ешқап- ,'іай ойластырылған тактика дегепіңізді білгіміз де кел- меііді. Меньшевиктер өз царарып қайтып алу арқылы пролетариатқа, міне, осыны айтты.
Күмән жоқ, өз қарарыиың жарамсыздығына, дұрыс <’\і естігіне меныневиктердің көздері жетті. Өз пікірле- рнііц дұрыстығыпа сенген адамдар ол пікірлерін тура, .«цыц айтудан тартыпады деудің ешбір жөпі жоң. Бі- р.іқ әңгіменің төркіні мынада: меньшевиктер оз царапина тіпті ешқандай түзетулер епгізе алмады. Демек, <> і.ір кезеңге баға беру және жалпы пролетариаттыц і.нітық міндеттеріяе баға беру жайындағы бірде-бір


42
В. И. ЛЕНИН
елеулі мәселе жөнінде озара келісе алмады. Олар тек қана қарарды мүлде алып тастау жөніндегі теріс ше- шімге келісті. Өздерінің принциптік қарарын қабыл- дау арқылы өздерінің практикалъіц қарарларын бұза- тынын менытіевиктер ептеп сезді. Бірақ мұның өзі іске септігіы тигізе алған жоқ. Кезеңге баға беру жайында- гы меньшевиктер мен болыпевиктердің қарарларын бутил партия, барлъщ партия ұйымдары талқылап, салыс- тыра алады, солай етуі керек те. Мәселе ашық қалды- рылды. Бірақ оны шешу керек. Аталған екі қарарды саяси өмірдің тәжірибесімен, тым болмаса кадеттік Ду- маның сабақтарымен салыстыру орыс революциясының кезеңі меи пролетариаттың таптық міндеттері жөнін- дегі большевиктік көзқарастардың дұрыстығын тама- ша дәлелдейді.
V
МЕМЛЕКЕТТІК ДУМАҒА КӨЗҚАРАС
Мемлекеттік дума туралы мәселе жөнінде съездегі басым фракцияның баяидамашысы Аксельрод жолдас болды. ¥зақ сөзінде ол да екі қарарды салыстьіра баға бермеді (комиссия екі ңарар шығарды, өйткені мепь- піевиктер мен болыпевиктер арасында келісім болма- ды), тиісті мәселе жөніндегі азшылықтың барлық көз- қарастарын дәл баяндамады, тек парламентаризмнің маңызы жөнінде «жалпы очерк» жасады. Баяндамашы құлашын кең сермеп, үлкен тарихи тақырыпты қамты- ды, сөйтіп — сөйтіп парламентаризм дегеннің не еке- нін, оның маңызы қандай екенін, пролетариаттың ұйы- мын дамытуда, үгіт ісінде, пролетариаттың санасын жетілдіруде оның қандай роль атқаратынын, т. т. баян- да ды. «Анархиялың-заговоршылдық» көзқарастар жа- ғын үнемі нұсңай отырып, баяндамашы бүтіндей абс- трактілік саласын шарлады, жалпы алғанда барлық замандар үшін, барлық ұлттар үшін, барлык, тарихи ке- зеңдер үшін жарамды,— біздің алдымызда тұрған нақ- ты мәселенің нақты ерекіпеліктеріп қамтуға тек өзіиің абстрактілігі салдарынаи жарамсыз жалпы қағидалар- дың жәпе тамаша тарихи жорамалдардың асқар шы-


РСДРП БІРІГУ СЪЕЗІ ТУР АЛЫ БАЯНДАМА
43
цында шарқ ұрды. Аксельродтың мәселені адам айтқы- сыз абстракт түрде және мазмұнсыз жалпылама ңой- ғандығының мынадай өте айқын керінісі меніц есімде қалды. Ол өз сөзінде социал-демократтардың кадеттер- мен мәмлеге келуі немесе келісім жасасуы туралы мәселені екі рет қозғады (мен мұны байқап отырдым). Бірінде ол осы мәселені жанамалай ауызға алды, келі- сім атаулының бәріне қарсы паңдықпен, екі ауыз сөз- бен пікір айтты. Екішпі ретте ол мәселеге толығырақ тоқталып, жалпы айтқанда, келісім жасасуға да бола- ды деді. Тек бір қажет пәрсе, бұл келісімдер ңандайда бір комитеттердің сыпсыңына айналып кетпей, барлық жұмысшылар бұқарасы көзбен көретін және айқын тү- сінетін ашық келісім болуға тиіс, мұның өзі ірі саяси ңадам немесе іс болуға тиіс. Мұның өзі пролетариатты саяси күшінің маңызы жағынан жоғары котерер еді, белгілі бір таптардың саяси механизмін, әр алуап жағдайын, әр алуан мүдделерін оған иеғұрлым айқын, пеғүрлым нақты көрсетер еді. Мұның өзі пролстариат- ты белгілі саяси ңатынастарға тартып, дұшпапдар мен ңастарды ажырата білуге үйретер еді, тағысын-тағы- лар, тағы сондайлар. Аксельрод жолдастыц тым ұзақ «баяндамасы» нақ осыядай жорамалдардан құралғап оді,— бұларды қайталап айтып беру мүмкін емес, бұ- ларды тек белгілі бір жеке мысал арқылы суреттеп көр- сетуге ғана болады.
Мен өзімнің жауап баяндамамда ең алдымен былай дедім: Аксельрод оте көркем, керек десеңіз, тамаша суретті бейнелеп көрсетті. Бұл суретті ол ынта-ықыла- (ымен және өнерімен салды, ашық бояулар жақты, нә- зік өрнектер жасады. Тек бір өкінішті жері — бұл су- рот белгілі пішінді бейиелейтін сурет емес. Сөз жоқ, жақсы сурет, әттең, сюжеті қиялдан туған. Жалпы парламентаризмнің маңызы туралы тақырыпқа тап- тырмайтын этюд, өкілдік мекемелердің ролі туралы іюпшілікке түсінікті тамаша лекция. Тек бір екінішті жері — қазіргі орыс, оғаш айтылса ғапу етіңіз, «парла- метітінің» нақты тарихи жағдайлары туралы еш нәрсе аіітылмады, бұл жөнінде тіпті еш нәрсе түсіндірілмеді. Аксельрод кадеттермеи келісім жасасу жайындағы оз


44
В. И. ЛЕНИН
жорамалы арқылы өзііі өзі мықтап ұстап берді, дедім меп. Ол шын мәніндегі парламентаризмнің тұсыида кейде сөзсіз болатыи мұндай келісімдердің маңызы бұ- қара алдында ашық сөз сөйлеуге, бүрынғы «сыгісың- ды» аластап, оны бұңара арасында үгіт жүргізумен, бұ- қараның дербес болуымен, бұқара алдыпда сөз сөйлеу- мен ауыстыру мүмкіндігіне байланысты деп мойында- ды.
Керемет нәрселер, не деріңіз бар. Бірақ айтыңызшы, россиялың «парламент» құрылысында бұлар мүмкін бо? Немесе, дұрысырақ айтқанда, нағыз бұқаралық сөз- дер, біздегі нақты өмір шындығының (суреттен алын- ган емес) объективтік жағдайлары бойынша, Россияда осындай формада болып отыр ма? Аксельрод жолдас, сіз дәмеленген социал-демократтардың бұқара алдып- дағы сөздері астыртын листоктармен тынып, ал кадет- тердің миллиондаған дана газеттері болмап па еді? Парламентаризм пейіштерінің (ешкім бекер демейтін) түкке тұрғысыз сипаттамасын бергенше, нақты өмір піындығында социал-демократиялық газеттердің, жина- лыстардың, клубтардың, одақтардың жайы қалай еке- нін суреттеген жақсы болмас па еді? Сіздің парламентаризм жайындағы жалпы пікірлеріңіз газеттерді де, жиналыстарды да, клубтарды да, одақтарды да үнсіз жорамалдайтындығын, осылардың бәрі парламенттік системаның бір бөлегі екенін шынында мен сізге, евро- палық адамға, дәлелдеп жатпақпыи ба?
Өз баяндамасында Аксельродтыц жалпылама сөздер- мен және абстракт қағидэлармен тынған себебі не? Өйткені, оғая 1906 жылғы февраль — апрель дәуірінде- гі Россиянин; нақты саяси емір шындығын қалтарыста қалдыру керек болды. Бүл өмір шындығы самодержавие мен езілгендердің, бірақ ашынып отырған пролета- риаттыц жэне шаруалардъщ арасында тым өткір қай- піылықтар бар екенін көрсетеді. Тыңдаушыларды жалпы парламентаризмнің суретімен еліктір.у үшін бұл ңайшылықтарды онша шиелепіспегеп етіп көрсету, бұ- ларды көмескілеу, кадеттермен жасалатын мінсіз, ашық келісімиің «мінсіз» жоспарын дәріптеу керек болды, ең бастысы — осы шиеленіскен қайпіылықтарды


РСДРП БІРІГУ СЪЕЗІ ТУР АЛЫ БАЯНДАМА
45
абстракциялау, оларды ұмыту, оларды ауызга алмай оту керек болды.
Нақты алауыздықтарды ескеру үшін және көкте ша- рықтамау үшін мен өз баяндамамда екі қарарды са- лыстырып, бұларды толық талдап өттім *. Бұл ретте Дума туралы меньшевиктердің қарары мен большевик- тердің қарарының арасында негізгі төрт айырмашылың бар болып шықты.
1-ден, меныневиктер сайлауға ешңандай баға бер- мейді. Съезд кезінде Россиянин; 9/ю бөлігінде сайлау біткен еді. Күмән жоқ, бұл сайлау біздің қиялымыздың емес, өмір шындығының жағдайын көрсететін мол са- яси материал берді. Бұл материалды біз тура жәие дәл ескеріп, ол Россиянин; орасан көп жерінде сайлауға қа- тысу кадеттерді қолдаумен барабар болғандығын, мұ- пың өзі іс жүзінде социал-демократиялық саясат бол- мағандығын дәлелдейді дедік. Меныневиктер бұл туралы ләм демейді. Олар мәселені осылай нақты негізде қоюдап і$орі$ады. Олар өмір шындығына тура қараудап және кадеттер мен қаражүздіктер арасындағы осы жағ- дай жөнінде міндетті қорытындылар жасаудан қорңа- ды. Олар нацтъі сайлауға баға бермейді, жалпы және тутас алғанда оның қорытындыларын шығармайды, сйткені мұндай баға олардың өздеріне царсы келеді.
2-ден, меныневиктер өздерінің бүкіл қарарында Ду- маны буржуазияның белгілі элементтерінің еркін (не- месе еріксіздігін) білдіретін орган ретінде емес, белгілі буржуазиялық партиялардың мүдделеріне қызмет ете- тіп орган ретінде емес, тек қана заңды мекеме ретінде алады немесе қарастырады. Меныневиктер өз қарарын- да жалпы Дума туралы, «институт» ретіндегі Дума туралы, «таза» халык, өкілдігі ретіндегі Дума туралы соз стеді. Бұл — пікір қорытудың маркстік тәсілі емес, на- ғыз кадеттік тәсіл, материалистік тәсіл емес, сөздің ец нашар мағынасындағы идеалистік тәсіл, пролетар- лық-таптық тәсіл емес, мещандық-тұрлаусыз тәсіл.
Меныневиктік қарардың өзіне өте-мөте тән мынадай <‘<;йлеміи-ақ алып қараңыздаріпы, дедім мен съезде:... * Қараңыэ; ПІыгармалар толық жинағы, 12-том, 400—405-беттер. Ред.


46
В. И. ЛЕНИН
«4) бұл жанжалдар (реакциямен болған жанжалдар), Мемлекеттік думаиы қалың бұқарадан сүйеніш іздеуге мәжбүр ете открыл»... (мен съезге меньшевиктер енгіз- ген жобадан цитат келтіріп отырмын). Дума қалың бұ- қарадан сүйеніш іздей алады, іздейді де деу дұрыс па? Қай Дума? Октябристердің Думасы ма? Олай емес шы- ғар. Шаруа және жұмысшы депутаттарының Думасы ма? Оған сүйеніш іздеудщ қажеті жоқ, өйткені оның сүйеніші бар, сүйеніші болған және болады да. Кадет- тердің Думасы ма? Иә, сол жөнінде, тек сол жөніндө ғана осылай деу дұрыс. Кадеттік Думаның шынында да қалың бұқарадан суйеніш іздеуі керек. Бірақ, мень- шевиктердің абстрактілік, идеалистік және жалпылама тұжырымына пақты-таптық мазмұн тіркесеңіз-ақ болтаны, олардың тұжырымының толық емөс екенін, де- мек, дұрыс емес екенін дереу көре қоясыз. Кадеттер халыққа сүйенуге тырысадъі. Бұл рас. Буржуазиялық партияларға көзқарас туралы біздің (болыпевиктік) қарар сөзбе-сөз осыны айтады. Бірақ біздің қарар мы- надай сөздер қосады: кадеттер халыққа сүйенуге тыры- су мен оныц революциялыц дербестігінен цорт^у ара- сында ауытциды; Асты сызылған сөздердің әділдігін жоққа шығаруға бірде-бір социалистің батылы жетпей- ді. Дума туралы қарарда, Думаның кадеттік Дума екен- дігі мәлім болған кезде, меныпевиктердің тек шындык- тъщ жартысын ғана айтқан себебі не? Олар кадеттердің тек жарцъш жатын ғана корсетіп, медальдың сырт жатый ауызға алмаған себебі не?
Біздің Дума халық окілдігініц «таза идеясының» бейнесі емес. Тек кадеттік профессорлар арасындағы буржуазияшыл сұрқиялар ғана осылай ойлай алады. Біздің Дума — белгілі таптар мен белгілі партиялар- дың сонда отырғай өкілдері одан не жасаса, сол. Біздің Дума — кадеттік Дума. Егер біз ол жонінде: оныц өзі халыққа сүйенуге тырысады дей келіп, бірак, оның өзі халықтың революциялық талапкерлігінен қорқады деп қоса айтпасақ, онда біз тура етірік айтңан боламыз, пролетариат пен бүкіл халықты адастырған боламыз, біз мипуттық пиғылға мейлінше жөнсіз берілгіштігі- мізді, бостандық пен монархия арасында ауытқып жү-


РСДРП БІРІГУ СЪЕЗІ ТУР АЛЫ БАЯНДАМА
47
ретін партияның жеңістеріне еліккіштігімізді және сол партияның піын мәнін бағалай білмейтіндігімізді көр- сеткен боламыз. Осылай үндемей қалғандарыңыз үшіп кадеттер сіздерді, әрине, мақтайды,— бірақ сіздерді са- налы жұмысшылар мақтай қояр ма екен?
Тағы да мысал. «Патша үкіметі революциялық өрлеу- ді әлсіретуге тырысады»,— деп жазады меньшевиктер өз қарарында. Бұл рас. Бірақ бұған тырысатыи жалғыз патітіа үкіметі ғана ма? Кадеттер де оздерінің әрі ха- лыққа сүйенуге, әрі оның революциялык, орлеуін әлсі- ретуге тырысатынын мың мәрте дәлелдеген жоқ па? Социал-демократтардыц кадеттерді әрлеуі лайық па?
Сөйтіп мен мынадай қорытынды жасадым. Біздің қарарда Дума революцияның дамуына жанамалап қыз- мет етеді делінген. Тек осындай тұжырым ғана дұрыс, өйткэні кадеттер революция мен реакция арасында ау- ытқиды. Дума жөнінде біздің қарарда кадеттердің сол- ңылдақтығын әшкерелеп отыру қажет деп тура және ашық айтылған. Дума туралы қарарда мұны ауызга алмау — «таза халык, өкілдігін» буржуазиялық тұрғы- дан дәріптеуге салынғаидық болады.
ПІыпайы тәжірибе де меныпевиктердің жалған үміт- терін қазірдің өзінде бекерге шығара бастады. «Невская Газетадан» 28 сіз Думада кадеттер революцияшыл- дық көрсете алған жоқ, бірак, пролетариат «Милюков мырзалардың ескі режиммен мәмлеге келуіне» жол бер- мейді деген пікірлерді (амал не, бір жүйеге келтіріл- меген пікірлерді) табасыз. Мұны айта отырып, меньшевиктер олардың қарарына менің съезде айтқан сы- пымпың дұрыстығын толық растайды. Мұны айта отырып, олар революциялык, өрлеудің толқынына іле- седі, ал революциялык, өрлеу өзінің біршама әлсіздігі- )іе қарамастап, қазірдің өзінде кадеттердің шын сырын корсете бастады, қазірдің өзінде мәселенің болыпевик- тік тұрғыдан қойылуының дұрыс екеніи аңғарта бастады.
3-ден, дедім мен, меныпевиктердің қарары пролетариат тактикасы тұрғысынан буржуазиялық демократия- ііы айқын жіктеп көрсетпейді. Пролетариат белгілі дә- рожеде буржуазиялык, демократиямен бірге жүруге


48
В. И ЛЕНИН
тиіс, немесе «бөлек жүріп, бірігіп соңқы беруге» тиіс. Ңазіргі кездс, Дума заманыпда ол буржуазиялық демократичные; дәл ңай бөлегімен «бірігіп соққы беруге» тиіс? Меньшевик жолдастар, өздеріңіз де білесіздер ғой, Дума бұл мәселені күн тәртібіне ңойып отыр, бірақ сіздер бұдан жалтарасыздар. Ал біз тура және айқып былай дедік: шаруалар демократиясымен немесе рево- люциялық демократиямен бірге болып, сонымен келі- сім жасасу арқылы кадеттердің солқылдаңтығы мен дәйексіздігін бейтарап ету керек.
Мепьшевиктер (әсіресе Плеханов, қайталап айтамын, съезде ол меньшевиктердің нағыз идеялық көсемі бол- ды) осы сынға жауап ретінде өз позициясын «тереңде- туге» тырысты. Иә, сіздер кадеттерді әшкерелегіңіз келеді,-— деп өршеленді олар.— Ал біз барлъік буржуа- зиялық партияларды әшкерелейміз; біздіц қарардыц соңын қара: «бұқара алдында барлыц буржуазиялық партиялардың дәйексіздігін әйгілеу» делінген, т. т. Ал Плеханов мақтанышпен былай деп қосты: тек буржуа- зияшыл радикалдар ғапа кілең кадеттерге ңысым жа- сайды, ал біздер, социалистер, барлық буржуазиялық партияларды әшкерелейміз.
«Терецдетілген» сияқты көрінётін осы мәселепіц ас- тарындағы софизм съезде жиі қолданылды жәпе қазір до ңолданылып жүр, сопдыңтан ол туралы бірер сөз ай- і-удың реті келіп тұр.
Бұл қарарда әңгіме не туралы болып отыр? Барлык, буржуазияльтқ партияларды социалистік түрғыдан әш- керелеу туралы ма немесе буржуазиялық революцияны әлі де ілгері бастыру жөнінде пролетариатңа енді бур- жуазиялық демократичный; қай тобы көмектесе алатып- дығын айқындау туралы ма?
Біріпшісі туралы емес, екіншісі туралы әңгіме болып отырғандығы айқын.
Ал егер бұл айқын болса, онда екіпшіні біріншімеп алмастырудың жөні жоқ. Буржуазиялық партияларға козқарас туралы болыпевиктік қарар буржуазиялық демократия атаулының бәрін, оның ішінде революция- лық демократияны да, шаруалар демократиясын да социалиста түрғыдан әшкерелеу туралы анық айтады,


РСДРП БІРІГУ СЪЕЗІ ТУРАЛЫ БАЯНДАМА
49
бірақ пролетариаттың қазіргі кездегі тактикасы жөніи- дегі мәселеде әцгіме социалисты; сын туралы емес, ез- ара саяси ңолдау туралы болып отыр.
Буржуазиялык, революция неғұрлым ілгері бас-қап сайын, пролетариат өзіне буржуазиялык, демократия арасынан соғұрлым солшыл одақтастарды іздейді, ол буржуазиялық демократияның жоғарғы топтарынан гө- рі төменгі топтарына ңарай соғұрлым жұғыса түседі. Дворяндар басшылары және «праволар және октем земство» 29 болсын деп шиповтық ұран ұсынған (1901 ж.) Струве мырза қолдай алатын кез де болғаи. Революция мықтап ілгері басты. Буржуазиялық демо- кратияның жоғарғы топтары революциядан кете баста- ды. Төменгі топтары ояна баста ды. Пролетариат одақтастарды (буржуазиялыц революция үшін) бур- жуазияльщ демократияның томенгі топтарынан іздей бастады. Сондықтан енді бүл жоніидегі пролетариат тактикасыиың бірден-бір дүрыс анықтамасы мыпау болмақ: шаруалармен (бұлар да буржуазйялық демократия ғой, мұны ұмытпаңыздар, меньшевик жолдас- тар!) және революциялық демократиямен. бірге болып, кадеттердің солқылдақтыгын жою керек.
Тағы да. Кадеттік Думаның алғашқы қадамдары қандай бағытты растады? Өмір біздің таласымыздап озып кетті. Өмір «Невская Газетаны» да шаруалар («Еңбек») тобын30 боліп көрсетуге, оны кадеттердеп артық санауға, онымеи жақындасуға және кадеттерді әшкерелеуғе мәжбүр етті. Өмірдіц өзі: буржуазиялык, революция жецгеиге дейін пролетариаттың одақтасьі — шаруалар демократиясы мен революциялық демократия дсген біздің ұранға үйретті.
4-ден, мен меныпевиктік царардыц Думадағы соци- ал-демократиялық парламенттік фракцияға ңатысы бар еоцғы пунктіи сынадым. Саналы гіролетариаттың бүкіл бүқарасы сайлаған жоқ деп мен атап көрсеттім. Мұн- дай жағдайларда осы жұмысшы бұңарасына партия- пыц ресми өкілдерін телу орынды ма? Кандидаттарды иагыз партиялық жолмен сайлауға партия кепілдік бе- ре ала ма? Думаға баратын бірінтпі социал-демократия- лық кандидаттар шаруалар куриясы мен қалалық ұсақ


50
В. II. ЛЕНИН
буржуазиялык, куриядан сайланғалы отырғандығы бел- гілі қауіп пен қолайсыз жағдай туғызбай ма? Социал- демократиялық жұмысшы партиясынан Думаға бара- тын біріпші кандидаттарды жұмысшы ұйымдары сайла- майды да, оларды бақылап отырмайды да екен... Дума- ға баратын социал-демократиялық кандидаттарды жергілікті жұмысшы ұйымдары усъшсъш деп талап ет- кен Назар жолдастың түзетуін меньшевиктер қабылда- мады. Біз атап дауысқа қоюды талап етіп, протоколға ерекше пікірімізді енгіздік *.
Кавказдықтардың түзетуіне (сайлау әлі болмаған жерлерде сайлауға қатысу керек, бірақ басқа партия- лармен блок жасамау керек деген түзетуіне) біз дауыс бердік, өйткені басқа партиялармен блок жасауға, ке- лісім жасауға тыйым салудың партия үшін күмәнсыз үлкен саяси маңызы бар еді.
Тағы да атап көрсететінім, съезд Ерманский жолдас- тың (өзін ымырашыл деп санаған меньшевик) түзетуіп қабылдамады; ол бұқара арасында үгіт жүргізу және бүқараны кеңіиен ұйымдастыру мүмкін болғанда ғана сайлауға қатысуға жол берілуін қалады.
Үлттық социал-демократиялык, партиялардың өкілде- рі, поляктар, бундшылдар және, әлі есімде, латыштар да бұл мәселе жонінде сөз алып, үзілді-кесілді түрде бойкотты жақтады, жергілікті және нақты жағдайлар- ды атап көрсете келіп, мұндай мәселені абстракт жора- малдардың негізінде шешуге қарсылық білдірді.
Социал-демократиялық парламепттік фракция тура- лы мәселе жөнінде съезд Орталық Комитеттің нұсқа- уын да ңабылдады. Орталық Комитет бастырып шығар- ған съезд қаулыларына, амал не, кірмей қалған бүл пұсқау парламенттік фракциядағы партия өкілі етіп 1) нақ кімді, 2) нақ қашан және 3) нақ қандай шарт- тармен тағайындағандығы жөнінде барлыу партия ұй- ымдарына хабарлауды, одан соң партияның осы өкілде- рінің қызметі туралы ауьщ-ауық есеп беріп отыруды Орталық Комитетке тапсырады. Мүшелері Думаның со- циал-демократиялық депутаттары болып отырған жер-
Қараңыз: Шығармалар толық жинағы, 12-том, 408—409-беттер. Ред.


РСДРП БІРІГУ СЪЕЗІ ТУРАЛЫ БАЯНДАМА
51
гілікті жұмысшы ұйымдарына бұл қарар Думадағы өз «уәкілдерін» бақылап отыруды тапсырады 31. Сөз ара- сында айта кетейін, социал-демократтардың парламентаризма буржуазияшыл саясатқұмарлардан басқаіпа ңарайтынын көрсететін бұл маңызды қарарды Струве мырзаның газеті «Дума» 32 да, «Новое Время» 33 да ту* гел ызаланып немесе келемеждеп царсы алды.
Ақырында, Мемлекеттік дума туралы мэселе жөнін- дегі жарыс сөздер жайында әңгімені аяқтай келіп, тары да екі оқиғаны атап көрсетейін. Бірі — съезге ке- цесші дауыспеи шақырылған Акимов жолдастың созі. Партиямыздың тарихымен таныс емес жолдастардыц есіне сала кетейін, Акимов жолдас 90-жылдардың аяғы- пан бері партиядағы ең дәйекті оппортунист немесе ец дәйекті оппортунистердің бірі болып келеді. Тіпті жада «Искра» 34 да мұны мойындауға тиісті болды. Акимов 1899 және одан кейінгі жылдарда «экономист» 35 еді, сол бағытынан тайған жоқ. Струве мырза «Осво- бождениеде» 36 оны «реализмі» үшін және оның маркс- измінің ғылымилығы үшін әлденеше рет маңтаған бо- латын. «Без Заглавиядағы» 37 бернштейншілдердеп (Прокопович мырза, т. т.). Акимов жолдастың айта қа- ларлыңтай өзгешелігі жоқ. Әлбетте, мұндай жолдастың қатысуы съезде социал-демократиядағы оң қанат пен сол қанаттың күресі кезінде елеусіз қалған жоқ.
Акимов жолдас Мемлекеттік дума туралы мэселе жө- иінде баяндамашылардан кейін бірінші болып сойледі. Ол көп ретте меныпевиктермен келіспейтінін, біраң Аксельрод жолдаспеп толық келісетініп мәлімдеді. Ол Думаға қатысуды ғана емес, сонымен қатар кадеттерді қолдауды да жақтайтынын білдірді. Кадеттерді ашық (кадеттер эсерлерден маңыздырақ деген сияқты бүрке- мелі түрде емес38) жақтағандығы жағынан Акимов жолдас бірден-бір дәйекті меньшевик болды. «Кадеттер- дің жеңісі және жұмысшы партиясының міндеттері»' деген кітапшада кадеттерге берген менің бағама од ашьщтан-ашық ңарсы піыңты. Оның айтуынша, кадет^ тер «нағыз халық бостандығының партиясы, бірақ негу рлым баяу партия». Кадеттер—«жетім демократтар», деді біздің жетім социал-демократ. «Меныпевиктер ка*


52
В. И. ЛЕНИН
деттердің қол шоқпары болып кетпеуі үшін әдейі бэ- гет жасап отыруға тиіс».
Оңушылар көріп отыр, біздің мепыпевик жолдастар- дың қай жаққа қиыстап бара жатқанын Акимов жол- дастың сөзі тағы да өте айқын көрсетіп берді.
Екінші оқиға мүны басқа жағынан көрсетіп берді. Әңгіме былай болды. Мемлекеттік дума туралы комиссия енгізген меныиевиктік қарардың бастапқы жобасы- вьщ 5-пунктіндө (армия туралы) мынадай сойлем бар еді: <(...Патшаның өзі жузеге асырган, заң жузінде та- иылған, ұлт ңойнауынап шыққан өкіметті орыс топы- рағыпда бірінші рет көріп», т. т. Меныпевиктердің карарын Мемлекеттік думаға, жұмсақ айтңанда, абайла- май және оптимизммеи қарағаны үшін сынай келіп, меп, оның бер жағында, асты сызылған сөздерді де сы- иап, әзіл ретінде, сол сөздерге: «және құдай тағаланың омірімен дүниеге келгеп» (окімет?) деген сөздерді де цоссақ қайтеді дедім. Комиссия мүшесі Плеханов жол- дас осы әзіл үшін мағап қатты ренжіп қалды.— Қалай- іиа! — деп өріпелепді ол өз сөзіиде.— Меи «оппортунист деп күдіктендіретіп» (опың мен жазып алған дәлме- дәл сөзі) осындай создерді тыңдауға тиістімін. Меи озім әскери адаммын, және әскери адамдардың ошметке қалай қарайтынын, патшаның өкіметті тануыпың олар үшін ңаидай маңызы бар екенін білемін, т. т., т. т. доді. Плеханов жолдастың репіші опың әлсіз жерін әй- гілеп, оның «асыра сілтеп жібергеніп» бұрынғыдан да айңын көрсетті. Өзімнің қорытыпды созімде мен былай деп жауап қайтардым: әңгіме әсте «күдіктепдіруде» емес және мұндай мүсәпірлік сөздерді айтудың өзі ерсі. Плехановты патшага сенеді деп ешкім айыптап отыр- ған жоқ. Бірақ қарар Плеханов үшін емес, халық үшін жазылады. Ал тек Витте мырзалар мен К°-ге ғана ла- йыңты мұндай екіұшты дәлелдерді халыққа тарату ке- ліспейді. Бұл дәлелдер біздің өзімізге қайіпы келеді, өйткеиі егер Мемлекеттік дума — «өкімет» (?? осы бір создің өзі-ақ біздің меныпевиктердіц шамадан тыс оп- тимизмін корсетеді) және патша жүзеге асырған окі- мет деп атап көрсетсек, онда бұдан осы заңды өкімет


РСДРП БІРІГУ СЪЕЗІ ТУР АЛЫ БАЯНДАМА
53
өзін «жүзеге асырушының» дегенімен заң бойынша әрекет істеуге тиіс деген қорытынды жасалады.
Плехановтың асыра сілтеп жібергенін меныпевиктер- дің өздері де керді. Солардың өз ортасынан шыққап ұсыныс бойынша асты сызылған сөздер қарардан алы- нып тасталды.
VI
ҚАРУЛЫ КӨТЕРІЛІС
Съезд кезеңге баға беру туралы жарыс сөздермеп бір- ге басты екі мәселеге, аграрлық мәселе мен Мемлекет- тік дума туралы мәселеге баса назар аударды. Осымә- селелерге неше күп кетіргеніміз есімде жок,, әйтеуір бір факт сол, қатысқандардыц бірталайынан ңажыған- дық білінді,— қажығандықпен қатар, бәлкім, кейбір мәселелерді күн тәртібінен алып тастау ниеті де болды. Съездің жұмысын тездету жөнінде ұсыныс қабылдан- ды, сондықтан қарулы көтеріліс туралы мәселе жөніп- дегі баяндамашылардың уақыты 15 минутқа дейін ңысцартылды (алдыңғы мәселелер жөніндегі баяндама- шылардың уақыты молшерлі жарты сағаттан әлденеше рет ұзартылған болатып). Мұның озі мәселелерді ша- ла-шарпы шешудің бастамасы болды.
Съезде сан жағынан басым болған «азшылықтыц» қарулы көтеріліс туралы мәселе жөпіндегі баяндама- шысы Череванин жолдас, күткепіміздей, большевик- тердің әлденеше рет алдын ала айтқанындай, «Плеха- вовқа қарай ойысты», яғни шындығында «Дневниктер- дің» козңарасында болды, коптеген меныпевиктер «Дневииктерге» қосылмайтындығын съезден бұрын ай- тып жүрген-ді. Менің ескертулерімде оның мынадай создері жазылыиты: «декабрь көтерілісі тек ашынған- дықтың нәтижесі болды» немесе: «декабрь көтерілісі- нің жеңілуі бірішпі күпдерде-ақ қамтамасыз етілген гді». Плехаповтың: «қолға ңару алмау керек еді» деген иікірі әлгініц баяндамасына бастан-аяң арқау болды, баяндамада, әдеттегідей, «заговоршылар» жөнінде жәнө «техшікаиы асыра дәріптеушілік» жонінде шаптығу- іпылық коп болды.


54
В. И. ЛЕНИН
Біздің баяндамашымыз Винтер жолдас өзінің қыс- ңаша сөзінде екі қарардьщ дәл текстіне съездің баға беруіие түрткі болуға текке әрекеттенді. Тіпті бірдо оиың баяндаманы одан әрі созудан бас тартуына да тура келді. Бұл оның сөзінің орта шенінде, ол меныпе- виктік қарардың: «күрес самодержавиелік үкіметтің қолынан өкіметті тартып алу жөнінде тікелей міндет жүктейді» деген бірінілі пунктін оқыған кезде болдът. Бақсақ, біздің баяндамашымыз, қарулы көтеріліс ту- ралы ңарар дайындайтын комиссияның мүшесі, сол комиссияның соңғы минутта съезге қарар жобасында гектографқа басылған жаца редакциясын ұсынғаныи білмепті. Атап айтқапда: комиссияның Плеханов бас- таган мепьшевиктік бөлегі: «окіметті тартып алу» де- геннің орнына «праволарды кушпен тартып алу» деу керек деп ұсынған.
Съезге үсынылатын қарардың текстін баяндамашы- ның, комиссия мүшесінің ризалығынсыз осылай өзгер- тудің өзі съезд жұмысының барлық әдеттері мен ере- желерін өрескел бұзғандығы соншалық, бұған ашулан- ған біздің баяндамашы баяндаманы одан әрі созудаи бас тартты. Тек меньшевиктер ұзақ «түсінік» берген- нен кейін ғана ол бірнеше қорытынды соз айтуға көнді.
Өзгеріс шынында да естен тандырарлықтай еді. Ңа- рарда көтеріліс туралы өкімет үшін күресу жайында емес, праволар үшін күресу жайыпда айтылады. Ойлап цараңыздаршы, осы оппортунистік түжырым бұқара- ның санасына қандай масқара шым-шытырың енгізген болар еді және қүралдың (көтеріліс) ұлылығы мен мақсаттың (праволарды тартып алу, яғни ескі өкімет- тен праволарды тартып алу, ескі өкіметті құлату емес, оның кеңшіліктер . жасауына жету) піағындығы ара- сындағы бадырайып тұрған сәйкессіздік қалай оғапі көрінер еді.
Болыпевиктердің бұл түзетуге мейлінше батыл царей шыққаны өзінен-өзі түсінікті. Меныпевиктердің қа- тары абыржып ңалды. Олар, сірә, Плехановтың тағы да асыра сілтеп жібергенін, көтерілістің міндетін бұ- лайша самарқау және ықшам бағалау практика жүзін-


РСДРП БІРІГУ СЪЕЗІ ТУРАЛЫ БАЯНДАМА
55
де өздеріне қиын соғатынын аңғарса керек. Плеханов- ты алған бетінен қайтуға мәжбүр етті. Ол, мұндағы айырмашылыққа, шындығында тек «стилистикалық» айырмашылыққа үлкен мән бермейтінін айтып, өз тү- зетуін ңайтып алды. Әрине, бұлай деуі зәрліні зәрсіз етуге тырысқандық еді. Әңгіме әсте стилистикада емес екенін жұрттың бәрі түсінді-
Плехановтың түзетуі меньшевиктердің көтеріліс ту- ралы мәселе жөніндегі негізгі тендеициясын: көтеріліс- ке қарсы сылтау табу, декабрь көтерілісінеп бас тарту, екіпші көтерілісті болғызбау, оның міндеттерін жоңқа шығару немесе бұл міндеттерді белгілегенде бұларды орындау үшін көтеріліс туралы әңгіме де болмайтын- дай етіп белгілеу жөніндегі тенденциясын айқын көр- сетіп берді. Бірақ меньшевиктер мүны тура және ба- тыл, ашық және айқын айтуға бата алмады. Олардьщ жағдайы мейлінше жалған еді: олар ішкі пікірінің өзігі бүркемелеп, тұспалдап айтты. Пролетариаттың окілдері оның қателерін ашың сынай алады, сынауға тиіс те, бірақ мұны бүркемелі, екіұшты, кемескі түрде істеу со- циал-демократияға мүлде лайық емес. Ал меныпевик- тердің қарарынан осы екіұшты позиция еріксіз көрін- ді: көтерілісті «халықтық» деп танығансып, сонымен қатар көтеріліске қарсы сылтаулар айтады.
Техника туралы және заговоршылдық туралы сөздер барып түрған көз бояушылық болды, көтеріліске саяси баға беру жөніндегі алауыздықтарды мейлінше өрескел түрде көмескілегендік болды. Осындай баға беруден жалтару үшін, декабрь көтерілісі қозғалыстың бір адым ілгері басқандығы және жоғары сатыға орлегендігі болған-болмағанын тіке айтпау үшін әңгімені басқа жаққа, саясаттан техникаға қарай, 1905 ж. декабрьге нақты баға беруден заговоршылдық туралы жалпыла- ма сылдыр созге қарай бұрып әкету керек болды. Сөй- тіп, Москвадағы декабрь күресі сияқты халъщ қозғалы- сы жөнінде заговоршылдык, деп айтқан осы сөздер социал-демократияға қандай таңба болып қалады десе- цізші!
Біз меньшевик жолдастарға былай дедік: сіздердің айтысқыларыңыз келеді, большевиктерді «түйрегілері-


56
В. И. ЛЕН IIН
ңіз» келеді, сіздердің көтеріліс туралы қарарларыңыз- да басқаша ойлайтындар жөнінде шаптығушылың коп. Қалағандарыңызша айтыса беріңіздер. Бұл сіздердің праволарыңыз бен міндеттеріңіз. Бірақ тарихи күпдер- ге бага беру туралы ұлы мәселені ұсақ-түйек, болмаіпы айтысқа айиалдырмаңыздар. Партия жұмысшылардыц, шаруалардың, ұсақ қала буржуазиясыиың декабрь кү- ресі туралы мәселе жөнінде өзге фракцияны қағытып, түйрегеннен басқа дәнеңе айта білмейді деп партияпы қорламаңыздар. Сәл жоғары көтеріліңіздер, қаласацыз- дар, болыпевиктерге қарсы айрықша айтыс қарар жа- зыңыздар, бірақ көтеріліс туралы’ мәселе жөнінде пролетариат пен бүкіл халыққа екіжүзділікпен емес, тура және айқын жауап беріңіздер.
Сіздер техниканы асыра дәріптеу туралы және заго- воршылдың туралы даурығып отырсыздар. Ал қарар- лардың екі жобасына да коз салыңыздаршы. Сіздер біз- дің қарарымыздан техникалық материалды емес, тарихи және саяси материалды көресіздер. Сіздер біздеп жалаң жәпе дәлелденбейтін («өкіметті тартыгі алу кү- ресінің міндеті») жалпы қағидалардан емес, қайта цоз- талые тарихъшан, 1905 жылдың соңғы ширегіндегі саяси тәжірибеден алынған дәлелдемені көресіздер. Сіздер ауру бастың сақинасын сау басқа теліп отырсыздар, өйткеиі дәл сіздердің қарарларыңыз тарихи-саяси материал жағынан адам айтқысыз жұтаң. Сіздердің қа- рарларыңыз көтеріліс туралы сөз етеді, ал стачканың көтеріліске қатынасы туралы бір де соз айтпайды, ок- тябрьден кейінгі күрестің көтерілісті қажетті түрде, сөзсіз туғызғаны туралы бір де соз айтпайды, декабрь туралы бірде-бір тура және айқын сөз айтпайды. Нақ біздің қарарда көтеріліс заговоршылдық үндеу ретіиде, техника мәселесі ретінде көрінбейді, қайта октябрь ереуілінен, бостандықтар беру жөніндегі уәдеден, бұл бостатідыңтарды тартып алу әрекетінен және осыларды қорғау жолындағы күрестен туған мейлінше нақты тарихи жэғдайдың саяси нэтижесі ретінде көрінеді.
Техника меп заговоршылдық жайындағы жел соз- дер — көтеріліс туралы мәселеде сіздердің шегінгеидік- теріңізді тек бүркегендік қана болып табылады.


РСДРП БІРІГУ СЪЕЗІ ТУР АЛЫ БАЯНДАМА
57
Съезде меныпевиктердің көтеріліс туралы мәселе жо- ніндегі қарарын «қарулы көтеріліске царсы қарар» деп дәл осылайша атады. Сондыңтан съезге ұсынылған екі ңарардың текстерін аз да болса зейін қойып оцитыіі адам бұл пікірдің дұрыстығына таласа қоймас дей- міи *.
Біздің дәлелдеріміз мепыпевиктерге аздап қапа эсер етті. Кімде-кім олардың қарарыныц жобасын олардың біржолата қабылдаған ңарарымен салыстырса, ол адам олардың бірсыпыра нағыз ұсак, шаптығулар мен көз- ңарастарды жойғанын көреді. Бірак, жалпы рухы, әри- ііе, бұрынғысынпіа қалды. Тарихи факт сол — Россия дағы бірінші қарулы көтерілістея кейінгі меньше- виктік съезд сасқалақтық көрсетті, тіке жауаптан жалтарды, бұл көтеріліс ңателік болды ма, әлде бір адым ілгері басқандық болды ма, екінші көтеріліс қа- жет пе және тарихи жағынан оның бірінші көтеріліс- пен байланысы қандай болмақ — мүны пролетариата тіко айтуға бата алмады.
Котеріліс туралы мәселені күн тәртібінеп алып тас- тауды тілейтін, осыған бой ұратын, бірақ мұны мо- йындауға бата алмайтын меныпевиктердің жалтақтығы шындығында мәселенің ашық қалдырылуына апарып соқтырды. Декабрь котерілісіне партия әлі де баға бе- руге тиіс, ал бұл мәселеге барлық ұйымдар аса зор ко- ңіл болуге тиіс.
Котеріліс туралы практикалық мәселе де ашық қал- ды. Ңозғалыстың тікелей (бұл естеріңізде болсын!) міндеті — «өкіметті тартып алу» екендігі съезд атынаи танылған. Мұның өзі, керек десеңіздер, әсіре болыпе- виктік тұжырым ғой, дәл осының өзі істі бізге айьш ретіпде тағылып жүрген жел сөзге апарып тірейдіғой. Бірақ съезд айтқаннан кейін біз бұл тұжырымды бас- шылыққа алуға тиіспіз, біз осыған сүйеніп, әлгі тіке- лей міндетті ұмытып кететін жергілікті және орталық * Оқушының съездегі таластарға саналы сын көзімен қарауын оңай- л.іту үшін, көпшілік пен азшылыңтың қарарларының бастапқы ткоба- .иірының текстерін және съезд ңабылдаған қарарлардың текстерін ңоса тіркс-п отырмын. Осы текстерді мұқият оқып шығып, салыстырғанда і.іна социал-демократиялық тактика мәселелерін өз бетіңмен түсінуге м ү.мкіндік туады.


58
В. И. ЛЕНИН
партия мекемелері мен ұйымдарын мейлінше батыл сынап отыруға тиіспіз. Біз белгілі саяси кезеңдерде, съездің шешіміне сүйеніп, әлгі тікелей міндетті ал- дыцғы цатарга қоя аламыз және қоюымыз керек те. Бұған бөгет жасауға ешкімнің правосы жоқ, біз «праволарды тартып алу» деген сөздерді алып тастап, «өкіметті тартып алу жөніндегі тікелей міндетті» мо- йындатқаннан кейінгі жерде, мұның езі толығынан жене бүтіндей съезд директиваларының шеңберінен шық- пайды.
Партия ұйымдарының мұны ұмытпауына, әсіресе біздің атышулы Дума самодержавиелік үкіметтен соқ- қы жеп отырған кездерде ұмытпауына кеңес береміз.
Воинов жолдас, қарулы көтеріліс туралы айтыс сөз- дерде, меньшевиктердің қандай қыспаңқа түскенін өте дәл көрсетіп берді. «Праволарды тартын алу» деу— адам айтқысыз оппортунист^ тұжырым. «Өкіметті тартып алу» деу — большевиктерге қарсы өз қолындағы қару біткеннен айрылып ңалу деген сөз. Ортодокстық марксизмнің не екенін және заговоршылдық ылаңның не екенін енді біз білеміз,—деп мысқылдады Воинов.— «Өкіметті тартып алу» — ортодокстық, «окіметті же- ңіп алу» — заговоршылдық болады екен...
Нақ сол шешен осы жөнінде меныпевиктің жалпы кейпін суреттеді. Меныпевиктер — импрессионистер, деді ол, пиғылына қарай, минут сайын құбылып оты- ратын адамдар. Толқын көтеріліп, 1905 ж. октябрь — ноябрь келіп еді,— «Начало» тұра шапты, ол тіпті большевиктерден горі көбірек болыпевикше қимыл көрсетті. Ол демократиялық диктатурадан социалистік диктатураға қарай шауып бара жатты. Толңын басы- лып, пиғыл бәсеңдеді, кадеттер котеріліп еді,— мень- шевиктер бәсеңдеген пиғылға бейімделуге асықты, ка- деттердің соңынан шоқырақтай жонелді, күрестің ок- тябрь-декабрьдегі формаларына тәкаппарланып қолды бір-ақ сілтеді.
Съезде меньшевик Лариннің жазбаша мәлімдемесі жоғарыда айтылғанның өте қызғылықты дәлелдемесі болды. Ол мәлімдемесін бюроға берген еді, демек, про- токолдарда толык, болуга тиіс. Ларин онда меньшевик-


РСДРП БІРІГУ СЪЕЗІ ТУРАЛЫ БАЯНДАМА
59
тердің октябрь — декабрьде болыпевиктерше қимыл корсеткені ңателік болды дегенді айтты. Мен съезде кейбір меныпевиктердің тарапынан осы «бағалы мо- йындауға» қарсы білдірілген ауызпіа, жеке наразылық- тарды естідім, бірақ бұл наразылықтар сөйленген сөз- дерде немесе мәлімдемелерде айтылды ма, жоқ па, оған кепілдік бермеймін.
Плехановтың сөзі де көңіл аударарлық болды. Ол (егер мен жаңылмасам) өкіметті басып алу туралы айтты. Бұл жөнінде ол айрықша бір сөзді айтып сал- ды.— Мен өкіметті заговоршылдық жолмен басып алу- ға қарсымын,— деп лепірді ол,— бірақ мен, мәселен, ұлы француз революциясындағы Конвент39 қандай болған болса, өкіметті нақ сол жолмен басып алуды жақтаймын.
Бұл арада біз Плехановты сөзден ұстадық.— Өтө жақсы, Плеханов жолдас,— деп жауап бердім мен оған.— Осы айтқаныңызды қарарға жазып қойыңыз. Заговоршылдықты қалағаныңызша қатты соге бері- ңіз,— сонда да біздер, болыпевиктер, Конвенттің үлгі- сімен өкіметті басып алуды дұрыс деп танып, пролетариата ұсынатын осындай қарарды жақтап түгел және бір ауыздан дауыс береміз. Заговоршылдықты сөгіңіз, бірақ қарарда Конвент сияқты диктатураны таныңыз, сонда біз сізбен бүтіндей және сөзсіз келісеміз. Ол ол ма. Менің беретін кепілдігім — сіз осындай қарарға қол қойған күннен бастап, кадеттер сізді маі$тауын цояды!
Конвент жөнінде абайсызда «айтып салған» Плеханов жолдастың сорақы қайшылыққа душар болғаныи Воинов жолдас та атап көрсетті. Конвент нақ төмен- дердің, яғни қала мен село кедейлерінің ең төменгі топтарының диктатурасы болды. Буржуазиялық рево- люцияда бұл толық билік жүргізетін мекеменің дәл өзі болды, мұнда ірі немесе орта буржуазия емес, қарапа- йым халық, кедейлер, яғни біздің «пролетариат пен шару а л ар» деп атап жүргеніміздің дәл өзі бүтіндей және дербес үстемдік етті. Конвентті мойындай отырып, өкі- метті басып алуға қарсы шығу сөзбен айла жасағаи- дық болады. Конвентті мойындай отырып, «пролета¬


60
В. И. ЛЕН ИII
риат пен шаруалардың революциялық-демократияльщ диктатурасына» қарсы піаптығу — өзіңді-озің таяңта- ғандық болады. Ал большевиктер әрқашан, әрдайым окіметті әсте белгілі бір «саналы азшыльщтың» басып алуы туралы емес, дәл халық бұқарасыпың, дәл пролетариат пен шаруалардың басып алуы туралы айтып келді. Заговоршылдық пен бланкизм жайындағы жел сөздер — жай мүләйім тақпақ, мұның озі Конвентті ауызга алғанпың өзінде-ақ күл-талқан болды.
VII
СЪЕЗДІҢ СОҢЫ
Қарулы көтеріліс туралы мәселе съезде аз да болса тиянақты және принципы түрде талқыланған соңғы мәселе болды. Басқа мәселелер мүлде шала-шарпы қа- ралды немесе жарыс сөзсіз шешілді.
Партизандардың жауынгерлік қимылдары туралы қарар қарулы көтеріліс жайындағы қарардың қосым- піасы ретінде өтті. Мен бұл кезде мәжіліс залында бол- маған едім, бұл мәселе жөнінде азды-копті қызғылың- ты айтыс болды дегенді жолдастардан естіген жоқпыи. Оның үстіне бұл мәселе, әрине, принциптік мәселе емес еді.
Кәсіпшілер одақтары туралы және шаруалар қозга- лысына көзқарас туралы қарарлар бір ауыздай қабыл- данды. Ңарарлар дайындау жөніндегі комиссияларда болыпевиктер мен меныпевиктер бұл мәселелер туралы келісімге келді. Шаруалар қозғалысы туралы ңа- рарда кадеттік партияға өте дұрыс баға берілгенін жә- не көтеріліс бостандыңты жеңіп алудың «бірден-бір ңұ- ралы» деп танылғанын атап көрсетемін. Күнделікті үгіт жұмысымызда осы екі қағиданы жиі-жиі еске алып отыру керек.
Үлттық социал-демократиялық партиялармен бірігу мәселесі біршама көбірек уақыт алды. Поляктармен бі- рігу мәселесі бір ауыздан өтті. Әлі есімде, латыштар- мен бірігу мәселесі де, қалай дегенмен, көп жарыс соз туғызған жоқ. Бундпен бірігу мәселесі жөніпде ұрыс-


РСДРП БІРІГУ СЪЕЗІ ТУРАЛЫ БАЯНДАМА
61
керіс көп болды. Әлі есімде, бірігу мәселесі 54 немесе сол піамалас дауыспен өтті. Болыпевиктер (бәрі дер- лік), центр және фракцияшылдық пиғылы неғұрльім кемірек меныпевиктер жацтап дауыс берді. РСДРІІ- ның жергілікті басшы комитеттерінің бірлігін және жалпы ережелер бойынша съезге делегаттар сайлау •тәртібін белгіледік. Үйымды орталықтандыру приті- циптері жолында күресу қажеттігін мойындайтын қа- рар қабылданды (біз редакциясы жағынап басқаша, біраң мағынасы жағынаи бірдей қарар үсындық, бұл қарарда біздің Бундқа жасағап кеңшілігіміздің прак- тикалық маңызы баса корсетіліп, пролетариаттьщ күштерін неғұрлым тығыз, неғұрлым жаңаша топтас- тыру жолында үздіксіз күрес жүргізу ңажеттігі айтыл- ған болатын).
Кейбір меныпевиктер Бундпен бірігу жөнінде қат- ты ызаланып, бізді екінші съездің принциптерінен тай- дыңдар деп айыптады. «Партийные Известияның» 2- номерінде жарияланған апықтама бұл айыптауға оте жаңсы жауап бола алады. Большевиктер онда съездеп коп бурын ңарардың жобасын басты, бұл жобада бар- лың ұлттық социал-демократиялық партияларға, «пар- тияның жергілікті, облыстық және орталық мекемеле- ріпде пропорцияльщ мөлшерде өкілдік» * беруге дейін, одан эрі де бірқатар кеңіпіліктер жасау ұсыиылған болатып. Меныпевиктер «Партийные Известияның» нақ сол 2-номерінде біздің қарарларға өздерінің қарсы ңарарларымен жауап қайырды, опың бер жағыпда олар Буидқа және басқа социал-демократиялық партиялар- ға одан әрі кеңшіліктер жасау жөніндегі біздіід жоспа- рымызбен келіспейтіндігін бір сөзбен де ескерткен жоқ.
Менің ойымша, бұл факт большевиктер фракция- шылдықпен Бундты жақтап дауыс берді ме, әлде мепь- піевиктер фракцияшылдықпен Бундқа қарсы дауыс берді ме деген талас мәселеге өте жаксы жауап береді.
Партияпың уставы өте тез қабылданды. Мен устав- тың жобасын жазу жөніндегі комиссияда болдым. Меныпевиктер төтенше съезді шақыру үшін қажетті * Ңараңыз: Шығармалар толық жинағы, 12-том, 245—246-иеттер. Ред.


62
В. И. ЛЕНИН
партия мүшелерінің саныи 2/з-ге дейін арттырмақ бо- лып еді. Мен сонда өзімнің большевик-әріптестеріммен бірге үзілді-кесілді былай деп мәлімдедім: оппозиция- ның автономиясы мен праволарының фракциялық III съезд уставта таныған минимумын азайтуға сәл де болса әрекеттенушіліктің өзі сөзсіз жікке бөлінгендік болады. Әңгіме сіздерге байланысты, меньшевик жол- дастар: әділеттік сақтауды, азшылықтың барлық пра- воларын, оппозицияның барлык, праволарын сақтауды қалайды екенсіздер*,— онда біз бағынамыз, өз пікір- лестерімізді Орталық Комитетке енгіземіз және жікке бөлінуді айыптаймыз. Ңаламайды екенсіздер,— онда жікке боліну сөзсіз болады.
Меньшевиктер 2/з-ні Уг-ге дейін кемітуге көнді. Устав бір ауыздан өтті: 1-параграф та, демократиялық централизм принципі де қабылданды. Тек екі пункт қана алауыздық туғызды.
Біріншіден, біз мекенін ауыстыратын партия мүшеле- рі партияның жергілікті ұйымдарына кіруге праволы деген мағынада 1-параграфқа ескерту қосуды ұсындық.
Бұл ескертудің маңызы сол — ұсақ керіс пен бақас- тықты, басқаша ойлайтындарды ұйымнан ңуып піығу- ды, меныпевиктердің болыпевиктерге рұқсат етудеп бас тартуын және оның керісінше істелуін мүмкін емес ету жағы көзделген еді. Партия өсіп келеді. Ол ұлғая бастады. Орынға бола күресуді қою керек. Пар- тияның барлық мекемелері сайланып қойылады. Ал партияпың төменгі ұйымдарыпа партияның барлық мүшелерінің кіруіне толық ерік берілуге тиіс. Тек сонда ғана идеялык, күрес ұйымдық бақастықпен былған- байтын болады.
Меньшевиктер, біздің талап етуімізге қарамастан, бұл ескертуді қабылдамады. Бірақ өз ниеттерінің адал екендігін дәлелдеу үшін олар мынадай қарар қабыл- дауға көнді: «Съездің бұл ескертуді қабылдамай отыр- * Ескерте кетейін, өзімнің «Социал-демократия және Мемлекеттік дума» деген кітапшамда (Данныц мақаласымен бірге) мен съезге дейін- ақ азшылықта ңалган ағымның съезд шешімдерін сынау бостандығын және жаца съезд шатуыру жолында угіт жургізу босгандығын қамта- масыз ету қажет деп көрсеткен болатынмын (8-бет). (Ңараңыз: Шы- ғармалар толық жинағы, 12-том, 180-бет. Ред.)


РСДРП БІРІГУ СЪЕЗІ ТУРАЛЫ БАЯНДАМА
63
ған тек бір ғана себебі — мұны керексіз және өзінен- •өзі тусінікті деп есептейді» (цитатты жатқа келтіріп отырмын, өйткені жазып алғандарымның ішінде бұл қарардың тексті болмай піықты). Ықтимал таластар мен ұйымдық егестердің қандайы болсын туа қалған күнде бұл қарарды есте сақтау өте қажет.
Алауыздықтардың екінші пункті Орталық Комитет пен Орталың Органның қарым-қатынастары жайында еді. Меныпевиктер Орталық Органды съезде сайлап, саясат мәселелері жөнінде Орталық Органның Орта- лык, Комитет құрамына кіруін белгіледі (көмескі пункт, мұның өзі, сірә, түсінбестік туғызбай қоймас). Болыпевиктер, орыс және герман * партияларындағы әдеби қақтығыстардың күйінішті тәжірибесін ескере отырып, Орталық Органның редакциясын Орталық Комитет тағайындайтын болсын және ол редакцияны ау- ыстырып отыруға праволы болсын деген еді. Менің байқауымша, меньшевиктердің шешімі партиямыздың оң қанатында, бір жағынан, әдебиетшілердің, екінші жағынан, практикалық-саяси басшылардың арасында- ғы қарым-қатынаста қолайсыздық бар екендігін айқын керсетеді.
Оғаш жағдай ретінде тағы мынаны атап корсету ке- рек, меныпевиктер съезде Амстердам халықаралық социалист^ конгресінің буржуазиялык, партияларға көз- қарас туралы қарарын қуаттап қаулы алды 42. Бұл қау- лы біздің социал-демократиялық съездердіц тарихына дәл оғаш нәрсе болып кіреді. Шынында да, халықара- лық социалистік конгрестердің қаулыларының бәрі де барлыц елдердегі социал-демократиялык, партиялар үшін міндетті емес пе? Сондай қаулылардың бірін бө- ліп алып, қуаттауда ңандай мағына бар? Ұлттық со- циал-демократияльщ партиялардың өз еліндегі белгілі бір буржуазиялык, партияға көзқарас туралы мәселеиі шешудің орнына, жалпы барлың буржуазиялык, партиялар жөніндегі барлык, елдерге ортақ көзқарасқа сүйенуі бұрын-соңды болып көрген бе? Съезге дейін * «Vorwärts» 40-тің алты редакторы жөнінде таяуда болған «оқига», олар Герман социал-демократиялың партиясының Орталық басқар- масы өздерін орындарынан алғаны үшін жанжал шығарғаи болатын41,'


64
В. И. ЛЕНИН
болыневиктер де, меныпевиктер де Россиядағы бур- жуазиялық партияларға көзқарас туралы қарарлар- дың жобаларын Христ рождествосының 1906-ншы жа- зында әзірлеген болатын. Егер съезде бұл мәселеиі талдап шешуге уақыт қалмаған болса, онда мұны ке- йіиге қалдыра салу керек еді. Мыпадай «аралық» жол таңдау: орыс партиялары туралы мәселеяі қарамау, ал жалпы мәселенің халықаралық шешімін қуаттау, мұның өзі бүкіл әлем алдында өздерінің абыржығаньш көрс-еткендік болды. Орыс партиялары жөнінде оз ақы- лымызбен қалай шешерімізді білмейміз, сопдықтап тым болмаса халықаралық қарарды қайталайық десті! Мұиың өзі мәселені ашық қалдырудың ец сотсіз, тек келемеж болуға ғана лайық, формасы еді.
Ал мәселе өте маңызды. Көпшілік пен азшылықтың тиісті қарарларының жобаларын оқушы қосымшадан табады. Осы мәселені білгісі келетіндерге (ал осы мә- селені білгісі келмейтін практик, үгітші немесе наси- хатшы бар ма?) бұл жобаларды «революция сабақта- рымен» яғни партиялардың өмірінде кездесетін саяси фактілермен ауьщ-ауық салыстырып отыруды ұсына- мыз, қазір мұндай фактілер орыс өмірінен мейліпше коп табылады. Кімде-кім осындай салыстыру жасағы- сы келсе, ол адам буржуазиялық демократиядағы бас- ты екі ағымға: либералдық-монархиялық (негізінеп кадеттер) ағым мен революциялың-демократиялық ағымға біздің берген бағамызды революцияның барғап сайын қуаттай түсігі отырғапдыгын кореді.
Ал меныпевиктік қарарда дәл әлгі дәрменсіздік пеп абыржудың айқын белгілері бар, бұлар съезде оғаш амал істеуге: халықаралык, қарарды қуаттауға әкеліп соқтырғап болатын. Меныпевиктік қарар тек жалпы- лама сөздерден ғана құралған, онда орыс өмірініц саяси шындығының нақты мәселелерін шешуге (немесе іпешу жолын белгілеуге) әрекет жасалмады. Барлық партияларды сынау керек, оларды әшкерелеу керек, әбден дәйекті демократиялық партиялар жоқ екендігіп мойындау керек, дейді осы абыржыған қарар. Россия^ дағы әр алуан буржуазиялық партияларды немесе сол партиялардыц әр алуап типтерін дэл ңалай «сыпан,


РСДРП БІРІГУ СЪЕЗІ ТУР АЛЫ БАЯИДАМА
G5
эшкерелеу» керек,— мұны қарар білмейді. Оның айту- ынша, «сынау» керек, бірақ оның өзі сынай білмейді, өйткені буржуазиялық партияларды маркстік тұрғы- дап сынау дегеннің мәнісі, атап айтқанда, әр алуап буржуазиялық партиялардың белгілі бір таптыц негізі- не науты талдау жасау болып табылады. Ңарар дәр- менсіздікпеп: әбден дәйекті демократиялық партиялар жоң дейді,— сондықтан орыс буржуазиялық-демокра- тиялық партияларының дәйектілігіндегі, біздің рево- люцияның барысында көрінген және көрініп отырған айырмашылыіутарды ажырата білмейді. Мепыпевиктік қарардың жалаң сөздерінің, жалпы қағидаларының та- сасында біздегі буржуазиялық партиялардың негізгі үш тинінің: октябристер типінің, кадеттер типініц, ре- волюцияшыл демократтар типінің тіпті межелорі до жоғалып кеткен. Ал оң қанаттағы біздің осы социал- демократтар, буржуазиялық Россиядағы әр түрлі парг тиялардың таптық негіздері мен тепденцияларын есеп- ке алуға масқара дәрменсіз бола отырып, тағы да сол- шыл социал-демократтарды «ақиқат социализм» жөпін- де айыптайды, яғни буржуазиялық демократияпыц тарихи-нақты ролін елемей отыр деп айыптайды! Тағы да: ауру бастың сақинасып сау басқа телу деген иақ осы.
Мен баяндап отырған тақырыбымнан біраз қашық- тап кеттім. Бірақ өз кітапшамның басыида-аң съезд туралы баяндамаға съезд жөніпдегі кейбір пікірлерді қоса айтпақшымын деп ескерткенмін. Сондықтан, ме- нің ойымша, партия мүшелерінің съезге жүйелі бага беруі үшін съездің не істегені жонінде гапа емсс, со^- нымен қатар съезд істеуге тиісті болганымеи, пені істемегені жөнінде де ойлану керек. Ал Россияның ор алуан буржуазиялық-демократиялық партияларып маркстік тұрғыдан талдау қажеттігін ойлай білетін әр- бір социал-демократ күн асқан сайын неғұрлым айқын ұғынып отыр.
Съезде сайлау бірнеше мипуттыц ішіиде өтті. ПІы- нында, съездің жалпы мәжілістеріне дейін бәрі жайғас- тырылып қойылған еді. Орталық Органдағы бесеуді меныпевиктер кілең меныпевиктердеп құрастырды. Ор-


6G
В. И. ЛЕНИН
талық Комитетке біз жеті меныпевиктің үстіне үпі адамды енгізуге көндік. Оппозицияның праволарын ба- ңылаушылар мен қорғаушылар ретінде олардың жагда- йы қандай болып шығатындығын әлі келешек көрсе- теді.
VIII
СЪЕЗДІҢ ҚОРЫТЫНДЫЛАРЫ
Съездің жұмыстарын және партиямыздың съезд жұ- мыстары нәтижесінде туған жағдайын жалпы шолып өткенде біз мынадай басты-басты қорытындыларға ке- леміз.
Ұлттық социал-демократиялық партиялармен бірі- гуді белгілеуі (қазірдің өзінде ішінара жүзеге асырыл- ған) съездің ірі практикалық ісі болып табылады. Бүл бірігу Россия социал-демократиялық жұмысшы партия- сын нығайтады. Мұның өзі үйірмешілдіктің соңғы сар- ңыншақтарын жоюға көмектеседі. Мұның өзі партия- ның жұмысына жаңа леп қосады. Мұның өзі Россияда- ғы барлық халықтардың пролетариатының күш-қуатын орасан зор мөлшерде арттырады.
Азшылық және көпшілік фракцияларының бірігуі ірі практикалық іс болып табылады. Жікке бөліну тоқ- татылды. Социал-демократиялық пролетариат жәпе оның партиясы біртұтас болуға тиіс. Үйымдың алауыз- дықтар түгел дерлік жойылды. Енді маңызды, елеулі жәые ерекше жауапты міндет — партияны ұйымдасты- руда демократиялық централизмніц принциптерін шындап жүзеге асыру,— төменгі ұйымдардың сөз жү- зінде емес, іс жүзінде партияның негізгі ұйымдық ұясы болуып, барлык, жоғары мекемелердің нағыз сайланып қойылатын, есеп беріп және ауыстырылып отыратын мекемелер болуын қажырлы жұмыспен қамтамасыз ету міндеті қалып отыр. Барлык, саналы жұмысшы социал- демократтарды біріктіретін және дербес саяси өмір сү- ретін ұйымды қажырлы жұмыс арңылы қалыптастыру керек. Ңандай да болсын партия үйымының осы күнге дейін көбінесе қағаз жүзінде танылып келген автоно- миясы жүзеге асырылатын болуға және жүзеге асыры- луға тиіс. Орынға бола күресушілікті, басқа «фракция-


РСДРП БІРІГУ СЪЕЗІ ТУРАЛЫ БАЯНДАМА
67
дап» қорқушылықты жоя отырып, оны біржола құрту керек. Бізде іс жүзінде партияның біртұтас үйымдары болсын, олардың ішінде социал-демократиялық пікірдің әр алуан ағымдарының таза идеялық күресі жүргізіл- сін. Бүған жету әлі де оңай емес, бұған біз бірден жете алмаймыз. Бірақ жол белгіленді, принциптер жарші- ланды, сондықтан біз осы ұйымдық мұраттың толық және дәйектілікпен жүзеге асуын қамтамасыз етуге тиіспіз.
Социал-демократияның оң қанаты мен сол қанаты- пың неғүрлым айқын және анық межеленгендігін біз съездің ірі идеялық ісі деп есептейміз. Оң қанат та, сол қанат та Европаның барлық социал-демократиялың партияларында бар,— бұлар бізде де әлдеқашан пайда болған. Бүларды неғұрлым анык, межелеу, таластың не үшін болып жатқанын неғұрлым айқын белгілеу партиядың дұрыс дамуы үшін, лролетариатты саяси жағынан тәрбиелеу үшін, дұрыс жолдан тым ауытқып кетушіліктің қандайын болса да социал-демократиялық партиядан аластау үшін қажет.
Біздің не жөніпде ңосылатындығымызды, не жөнінде алшақ кететіндігімізді, нақ қаншалық алшақ кететіи- дігімізді анықтау үшін — дәл және даусыз анықтау үшін Бірігу съезі толып жатқап нақты, документтік материал берді. Осы документтік материалды зерттеу керек, алауыздықтардың мазмұны мен мөлшерін дәл көрсететін фактілерді білу керек, ескі үйірмешілдік әдеттен арылу керек — пәлендей мәселе жөнінде туған нәлендей алауыздықтарды іскерлікпен талдап шешудің орнына зекіре сөйлеу, қорқынышты сөздер айту, зілді айыптар тағу әдетінен арылу керек. Сондықтан біз партия мүшелерінің дағдылы алып-қашпа сөздерді шынға балап қайталамай, алауыздықтарды піын мәнін- де оз бетімен зерттеуі үшін осы кітапшаға қосымшада Бірігу съезі жайында мүмкіндігіне қарай неғұрлым то- лық документтік материал келтіруді қажет деп есеп- тейміз. Бұл документтік материал, әрине, тартымсыз. Қарарлардың жобаларын оқуға,— бұларды қабылдан- ған қарарлармен салыстыруға, әрбір пункттің, әрбір сөйлемнің әр алуан тұжырымдарының маңызын ойлас-


тыруға әркімнің сабыр-тағаты жете бермейді. Бірақ мұндай елеулі жұмыс болмайынша съездің шешімдері- пе саналы көзқарас болуы мүмкін емес.
* Сонымен, съездегі таластар туралы жоғарыда өзім айтқандардың бәрін бір жерге жинақтай отырып, съезде қаралмаған (немесе кейінге қалдырылған) қарар жобаларының әр алуан тепденцияларын бір жерге жи- пақтай отырып, мен мынадай қорытындыға келемін: съезд социал-демократияның оң қанаты мен сол қана- тының неғұрлым айңын межеленуіне көп көмек көр- сетті.
Біздің оц қанат Россияда қазіргі, яғни буржуазия- лық-демократиялық, революпиякың толық жеңіп шыга- тыпына сенбейді, бұл жеңістен қорқады, осы жеңіс ұранын халық алдына батыл және анық қоймайды. Бұл ңанат буржуазиялың революцияиы тек буржуазия ғаиа дербес «жасай» алады немесе буржуазиялық револю- цияны тек буржуазия ғаиа жүргізуі керек деген мүлдо ңате және марксизмді тұрпайыландыратын пікірге ңарай әрдайым адасып келеді. Буржуазиялық револю- цияның толық және үзілді-кесілді жеңуі жолындағы алдыңғы қатарлы күрескер болып табылатын пролета- риаттың ролі социал-демократияның оң қанатына түсі- ніксіз.
Мәселен, бұл қанат — ең болмағанда съездегі кейбір өз шешендерінің сөздерінде,— шаруалар революциясъі ұранын үгсынады, бірақ бұл ұрапды дәйектілікпен қол- данып отырмайды. Бұл қапат халық арасыида үгіт-на- сихат жүргізу үшін айқын революциялық жолды (бү- кіл халықтық қүрылтай жипалысы шақырылғанға дейін жерді революцияшыл шаруалар комитеттеріиің басып алуы) программада тұжырымдап көрсетпейді. Бұл қанат шаруалар революциясы программасында рс- ьолюцияшыл шаруалардың окіметті басып алу идеясыи көрсетуге қорқады. Бұл қанат, өзінің берген уәдесінө ңарамастап, егіншіліктегі буржуазиялық-демократия- лық тоцкерісті нақ «логикалық» ақырыиа дейін жеткіз- бейді, ойткені капитализм тұсында тек қапа жерді па- циопализациялау абсолюттік рептаиы жою ретіндегі осындай «логикалың» (жэне экономикалыц) ақырыпа


РСДРП БІРІГУ СЪЕЗІ ТУР АЛЫ БАЯНДАМА
G9
дейін жеткізу болып табылады. Бұл қанат жерді на- ционализациялау ісін жергілікті округтерде бөлшектеп жүргізетін, демократиялық емес орталық өкімет тұсып- да демократиялық земстволар болуын көздейтін ақылға сыйымсыз қайдағы бір жасанды аралық жолды ойдан шығарып отыр. Бұл қанат, өзінің пролетариата қарсы буржуазияның саяси қаруына жармасып отырғанды- ғын, мопархиялық буржуазияның диірменіне су құйып отырғандығьш аңғармастан, пролетариатты реставрация елесімеп қорқытып отыр.
Өзінің бүкіл тактикалық бағытында оц қанаттағы біз- дің социал-демократтар солқылдақ, бұлталақ монар- хиялық либерал буржуазияның (кадеттер және т. cj маңызы мен ролін асыра бағалап, революциялық бур- жуазиялық демократияның («Шаруалар одағы» 43, Ду- мадағы «Еңбек тобы», эсерлер, толып жатқан жартылай саяси, жартылай кәсіпшілік ұйымдар, т. т.) маңызыи жете бағаламай отыр. Кадеттерді осылайша асыра ба- ғалау және революциялық демократиялық «төменгі» топтарды жете бағаламау буржуазиялық революция жөніңдегі жоғарыда көрсетілген теріс көзқараспен өтө тығыз байлапысты. Кадеттердің алдамшы табысы, олар- дың «парламенттегі» даурыңпалы жеңістері, олардың «конституциялық» әсерлі сөздері оң қанаттағы біздің социал-демократтарды әуліктіріп отыр. Минуттық сая- сатқа елігіп, олар демократияның нөғұрлым түбегейлі жәпе неғұрлым елеулі міндеттерін ұмытып отыр, Тро- повтар мен Дубасовтар рұқсат еткен «конституциона- лизмнің» үстіңгі қабатында кемірек «шуласатын», бірақ опша көрнекті болмағанымен, революциялық-демокра- тиялық төмеигі топтарда неғұрлым келелі жұмыс атқа- ратын, сөйтіп парламенттік сипаттағыдан едәуір өзге- ше жанжалдар тудыратын күштерді ұмытып отыр.
Оң қанаттағы біздің социал-демократтардың көтері- ліске сенімсіздікпен (жұмсақ айтңанда) қарауы да осы- дап, октябрь мен декабрьдің тәжірибесінеи, сол кездө жасалған күрес формаларынан аулаң болуға ұмтылу- шылық та осыдан. Конституциялық жалған үміттергө қарсы күресте — әрбір нағыз революциялық кезең бі- рінші орынга қойып отыратын күресте — олардың ба- 4 13-том


70
В. И. ЛЕНИН
тылсыздығы мен енжарлығы осыдан. Думаға бойкот жариялаудың тарихи ролін олардың түсінбеуі, белгілі кезеңдегі қозғалыстың нақты жағдайларын * есепке алудан «анархизм» деген шайпау сөз арқылы жалта- рып кетуге ұмтылуы осыдан, жалған конституциялың мекемеге енуге шексіз асығушылығы осыдан, бұл меке- менің жағымды ролін асыра бағалаушылығы осыдан.
Оң қанаттағы біздің социал-демократтардың осы тен- денцияларына қарсы біз мейлінше батыл, ашық және аяусыз идеялық күрес жүргізуге тиіспіз. Съезд шепіім- дерінің мейлінше кең талқылануын қамтамасыз ету ке- рек, барлық партия мүшелерінен бұл шешімдерге әбден саналы жәпе сын көзімен қарауды талап ету керек. Барлық жұмысшы ұйымдары істі жете түсініп, белгілі бір шешімдерді мақұлдайтынын немесе мақұлдамайтьь нын айтулары керек. Егер біз партиямызда демокра- тиялық централизмді шынында да мықтап жүзеге асырғалы отырған болсақ, егер біз жұмысшылар бұ- қарасын партиялық мәселелерді саналы түрде шешуге қатыстырғалы отырған болсақ, баспасөзде, жиналыстар- да, үйірмелер мен топтарда осылайша талқылау ісін жүргізуге тиіспіз.
* Мен Карл Каутскийдің «Мемлекеттік дума» деген жаңа кітапша- сын тек енді ғана алдым. Бойкот туралы оның мәселе ңойысы мен меньшевиктердің мәселе ңойысының арасында жер мен көктей айьірма- шылық бар. «Невская Газетадағы» Негорев сияңты біздің дүмше-со- циал-демократтар: бойкот дегеніміз анархизм! — деп тура былш еткі- зеді. Ал Каутский нақты жағдайларды талдай келіп, былай деп жазады: «Мүндай жағдайларда біздің орыс жолдастардың көпшілігі осындай жолмен шақырылғалы отырған Думаны халық өкілдігін мей- лінше сорақы түрде боямалаганнаи басқа тук те смес деп тауып, оған бойкот жариялауға үйғарғандығы әсте таңданарлық нәрсе емес...». «Егер біздің орыс жолдастардың копіпілігі кейін Думага бару үшін сайлау науқанына қатысудың орнына осы Думаны болғызбау жолында және құрылтай жиналысын шақырту жолында күресуді неғұрлым орынды деп тапқан болса, мұнда таңданарльщ еш нәрсе жоң».
Каутскийдің осы тарихи-нақты бағалауымен қосарлас Аксельродтың парламентаризмнің пайдалылығы мен анархизмнің зияндылығы туралы жалпылама сөздері тезірек жарыққа шықса, қандай оңды бо- лар еді.
Айтпақшы. Өзінің нақ сол кітапшасында Каутский революцияның жеңуі туралы былай дейді: «Шаруалар мен пролетариат неғүрлым жі- герлі, неғұрлым қатал түрде Дума мүшелерін солға қарай итермелей береді...» («Невская Газетаның» лаңдықпен айтуынша, «кадеттерді жа- лаң әшкерелеу») «... олар өз душпандаръін мулде жецгенше оларды барған сайын көбірек олсіретіп. жансыздапдыра береді». Сонымен, шаруалар мен пролетариат «оларды», яғни үкіметті де, либерал бур- жуазияны да жеңеді. Байғұс Каутский! Ол буржуазиялың революция- ны тек буржуазия ғана жасай алатынын түсінбейді. Ол пролетариат пен шаруалардың жеңісі («диктатурасы») дегенді айтып, «бланкистік» ылаңға салынып отыр.


РСДРП БІРІГУ СЪЕЗІ ТУР АЛЫ БАЯНДАМА
71
Бірақ бул идеялық күрес біртұтас партияда үйымдар- ды жікке бөлмеуге тиіс, пролетариаттың қимыл бірлі- гін бұзбауға тиіс. Муның өзі партиямыздың практика- сында әлі де жаңа принцип, сондықтан бұл принципы дұрыс жүзеге асыру үшін бірталай жұмыс іст^уге тура келеді.
Талқылау бостандығы, қимыл бірлігі,— міне біз осы- ған жетуге тиіспіз. Ал Бірігу съезінің шешімдері бұл жөнінде барлық социал-демократтарға жеткілікті өріс қалдырып отыр* «Муниципализация» рухында практи- калық қимылдар жасауға дейін әлі бірталай уаңыт бар, ал шаруалардың революциялық бой көрсетулерін қол- дау жөнінде, ұсақ буржуазиялық } топияларды сынау жөнінде барлық социал-демократтар өзара келісіп отыр. Олай болса, біз, пролетариаттың қимыл бірлігі бұзылар деп қорықпай-ақ, муниципализацияны талқылап, оны мінеуге тиіспіз.
Дума жөніндегі істің жайы біраз өзгепіе. Сайлау ту- сында толық қимыл бірлігі болуы шарт, Съезд шеш- ті,— сайлау болатын жерлерде барлығымыз сайлаймыз. Сайлау кезінде сайлауға қатысуды ешқандай сынау болмасын. Пролетариаттың цимылы біртұтас болуға тиіс. Думада социал-демократия фракциясы болған кез- де, бұл фракцияны бәріміз де әрдайым біздіц партия- лық фракция деп танимыз.
Бірақ қимыл бірлігінен тысқары жерде — өзіміз зиянды деп есептеген қадамдарды, шешімдерді, тенден- цияларды мейлінше кең, еркін талқылап, міпеуге тиіс- піз. Тек осындай талқылаулар, қарарлар, наразылықтар арқылы партиямыздың нағыз қоғамдық пікірі жасала алады. Тек осындай жағдайда ғана муның өзі эрцашан өз пікірін айта білетін және айңындалған пікірді жаңа съездің шешімдеріне айналдыру үшін дұрыс жолдар табатын нағыз партия болады.
Алауыздық туғызғаи үшінші қарарды — көтеріліс ту- ралы қарарды алыңыз. Мұнда қимыл бірлігі күрес ке- зінде сөзсіз қажет. Осындай қызу күрес кезінде өзіиің барлық күшін жұмылдырып отырған пролетариат ар- миясы ішінде ешцандай сынға жол берілмеуі керек. Ңимылға шақьгрған үндеу әлі жоң кезде,— қарарды, 4*


72
В. И. ЛЕНИН
оның дәлелдері мен жеке қағидаларын мейлшше кец, еркін талқылап, бага беру керек.
Сонымен, майдан өте кең. Съезд қарарлары кец өріс береді. Жалған конституционализмге елігушіліктің қандайы болса да,— Думаның «жагымды» ролін кімнің тарапынан болсын асыра багалаушылықтың қандайы болса да,— социал-демократиядағы әсіре оңшылдардың самарқаулыққа және ықшамдыңқа шақырған үндеуле- рінің қандайы болса да,— біздің қолымызда бұларға қарсы аса күшті қару бар. Бұл қару — көтеріліс тура- лы съезд ңарарының бірінші пункті.
Россия социал-демократиялық жұмысшы партиясы- ның Бірігу съезі қозғалыстың тікелей міндеті — само- державиелік үкіметтің қолынан өкіметті тартып алу деп таныды. Кімде-кім осы тікелей міндетті ұмытатын болса, кімде-кім мұны кейінгі орынга сыргыта салатып болса — ол адам съездің еркін бузады, сондықтан біз мұпдай бұзушылармен мейлінше ңатты күтресеміз.
Қайталап айтамын: өріс кең. Парламеиттік фракция- дан бастап — өкіметті тартып алу жоніндегі тікелей міпдетке дейін. Пролетариаттыц қимыл бірлігін сақтай отырып, осы кең көлемдегі идеялық күресті жіксіз жүргізуге болады және жіксіз жүргізу керек те.
Партиямыздың оңга қарай тым ауытқып кетуіне жол бергісі келмейтін барлық социал-демократтарды біз нак, осындай идеялык, күреске шақырамыз.
Қосъімша
РСДРП БІРІГУ СЪЕЗІНІҢ ЖҮМЫСТАРЫНА БАРА БЕРУГЕ АРНАЛҒАН МАТЕРИАЛДАР
Съезд протоколдары шыққанға дейін оқушылардың съезде талқыланған мәселелерді документтер бойынша анықтап білуіне мүмкіндік беру үшін бұл арада біз съезде меныпевиктер мен большевиктер ұсынғаи қарар- лардың жобаларын, сонымен қатар съезд қабылдаған қарарлардың текстерін келтіріп отырмыз. Жоғарыда кітапша текстінде көрсетілгендей, тек осы материалды


РСДРП БІРІГУ СЪЕЗІ ТУРАЛЫ БАЯНДАМА 73
зерттегенде ғана съездегі идеялық күрестіц шын мацы- зы туралы әркімнің айқып және дәл пікір қорытуыпа мүмкіндік туады. Съезде қаралмаган және «Партийные Известияның» екінші номерінен съезге епгізілмеген ңарарлардың аса мацыздыларын да біз осы арада кел- тіріп отырмыз, өйткені съездің барлық мүшелері айтыс- тар кезінде бұларды ауызға алды, кейде бұларды тілге тиек етті, сондықтан бүл қарарлармен таныспайынша алауыздықтарды толық ұғьшу мүмкіп емес.


74
БОСТАНДЫҚ ҮШІН КҮРЕС ЖӘНЕ ӨКІМЕТ ҮШІН КҮРЕС
«Новое Время» әшкерелеп отыр. Іс жүзінде самодер- жавиелік үкімет болып отырған үкіметке қызмет ететін газет пролетариаттың таптық күресінің буржуазия үшін қауіпті екендігі жөпінде кадеттерді ескертіп, біз- дің газетімізге 44 бірсыпыра қатаң айыптар тағып қарсы шықты. Бастықтар атына түсіп жататьш дагдылы арыз- дардың ішінде «Новое Времяның» пікірінде өте маңыз- ды, жалпы халық назарын аударатын пункттер бар.
«Социал-революциоиерлерді (әңгіме «Волна» туралы болды),— дейді «Новое Время»,— «саяси бостандық жолындағы алдыңғы қатарлы күрескерлер» етіп көрсе- туге кадеттер қалай ұялмайды? Тіпті де олай емес. Олар бостандық үшін емес, қайта өкімет үшін күресіп отыр, соидықтап бұрыпғы самодержавиенің орнына оз самодержавиесіп — пролетариаттыц самодержавиесін ұсыпып отыр».
«Новое Время» самодержавиелік үкіметке жан-тәні- мея ңызмет етеді. Ңожайынының мүддесін көздеген ма- лай буржуазияны социалистік революцияның елесімен ңорқытудың қамын жасайды. Бұл — бірінші міндет. Екінші міндет — болып жатңан революцияны социалиста революция етіп корсету, «халык, самодержавиесін» «пролетариат самодержавиесімен» шатастыру.
Жоғарыда көрсетілген міндеттердің екеуін де орын- дауға тырысатын самодержавие малайларының әрекет- тері мен айла-іпарғылары кездейсоқтық емес. Ескі, са- модержавиелік өкіметтің малайлары барлық жерде,


БОСТАНДЫҢ ҮІПІН KYPEG ЖӘНЕ ӨКІМЕТ ҮШІН KYPEG 75
әрдайым әлгіндей «айла-шарғыға» тырысып келді, ты- рысып та отыр, тек газет мақалаларында ғана емес, өзінің бүкіл саясатында да осылай істеуге тырысып отыр.
Сондықтан нововремялық алдау-арбауды талдаудың өте елеулі маңызы бар. Ең алдымен «олар» бостандык, үшін емес, цайта өкімет үшін күресіп отыр деген «сұм- дық» жаңалыққа тоқталып өтейік. Мүның не екенін қарап көрейік. Халық ешбір кедергісіз шынымен одаң- тар құрып, жиналыстгр өткізетін, газеттер шығарып, заңдарды өзі жариялайтын кезде, заңдарды жүзеге асыру ісі мен заң негізінде басқару ісі тапсырылатын мемлекеттің барлық қызмет адамдарын өзі сайлап, өзі ауыстыратын кезде ғана халык, бостандығы қамтама- сыз етіледі. Демек, мемлекеттегі бүкіл өкімет билігі то лығымен және шынымен халықтікі болған кезде ғана халық бостандығы толық, шын қамтамасыз етіледі. Мұ- ның өзі мүлде ақиқат нәрсе, сондықтан үкіметтің «Новое Время» сияңты малайлары халық санасын әдейі шатастыру ниетін ғана көздейді. Осы сөзсіз шындықты жұмысшы партиясының программасы анықтап береді. Бұл программада буржуазиялык, қоғам негізінде жүзеге асатын, яғни өндіріс құрал-жабдықтарына жеке мен- шік, рынокқа арналған шаруашылык, сақталған кезде жүзеге асатын саяси талаптардың бастысы халъщ само- державиесі болып отыр. Кімде-кім мемлекет ішінде халықтың толық өкімет билігі үшін күреспей, халық бостандығы үшін күрессе, ондай адам не дәйексіз, но пәтуасыз.
Егер тек өз пікірлеріміздің логикасы туралы ғана айтсақ, бостандык, үшін күрес пен өкімет үшін күрес- тің жайы осылай болып отыр. Бостандық үшін күрес тарихында ісгің жайы әрқашан да былай болып келеді: халык, бостандыққа ұмтыла отырып, өз күресінің бас кезінде, ескі өкіметтің бостандықты қамтамасыз етеміз деген уәделерін алады. Халыққа тәуелсіз, халықтың үс- тінен қарайтын мемлекеттік ескі өкімет, революциядап қорқып, бостандықты қамтамасыз етеміз деп халыцца уәде береді. Халык, ауыстырып отырмайтып өкімет тұр- ғанда уәделер орындалмай қалады, өйткені олар түгел-


76
В. И. ЛЕН И Н
дей орындалмайтын уәделер. Сондықтан барльіқ революция лар дың тарихында, олардың белгілі даму саты- сыида өмір сабақтарының ықпалымен жоғарыда өзіміз кслтірген пікірдің ақиқат логикасы қалың халық бұ- қарасының санасына енген кезең болып отырды.
Осындай кезец Россияда да туып келеді. 1905 ж. ок- тябрьдегі күрес, оның тарихи маңызы жағынан алғаи- да, ескі өкіметтің бостандықты қамтамасыз етеміз деген уәдесі үшін жүргізілген күрес болды. Халықтың осы күнге дейін уәделерден басқа мірдымды еш нәрсегө қолы жетіп көрген емес. Бірақ осы мардымды нәрсе үшін күресудің сәтсіздікке ұшыраған сансыз көп эре- кеттері босқа кеткен жоқ. Бұлар халықты неғұрлым елеулі күреске әзірледі. Бостандықты уәде ету мен бос- тандықтың болмауы арасындағы қайшылық, «бәрін тыидырып отырған» ескі өкіметтіц толық өктемдігі мен Думадағы тек сөйлеумен ғана тынатын «халық өкілде- рініц» өктемсіздігі арасындағы қайшылық, осы қайшы- лық дәл ңазір, нақ Дума тәжірибесі арқылы халық бү- қарасына барғап сайып күштірек, барган сайын тере- цірек, барған сайын өткірірек сезіліп келеді. Халықтың толық бостандығын іс жүзінде қамтамасыз ету үшін халықтың толық өктемдігі жолындағы күрес, осы күрес ғажап тездікпен жақындагі келеді, жақындағанда, біз- дің пікірлеріміздің субъективті логикасының нәтиже- сінде ғана емес, саяси оқиғалардың объективті логика- сының нәтижесінде жақындап келеді. Міне, сондықтап да жаца лептіц есуі үшііт Думалың бірпеше күн мәжі- ліс құруы жеткілікті болды. Дума әшкерелеудің тама- ша құралы болып табылады, сондықтан ол осъьндай Думаның күші туралы, уәделердің маңызы туралы, бе- рілген конституциялардың немесе ескі өкімет пен жаңа бостапдық арасындағы шарттардың пайдасы туралы алдамшы пікірлерді айрықша жақсы әшкерелеп отыр. Mine, сондықтан да азаттық қозғалысының ілгері қарай басқан жаңа және нақты қадамының белгісі соншалық тез байқала бастады. Сайлауда кадеттердің жеңіп шы- ғуы жұрттың бәріпің басып айналдыра жаздады. Ка- деттердің Думадағы іс-әрекеті қазірдің өзінде-ақ кадет- тердің даңқып түсіре бастады. Халықтың шын бостан-


БОСТАНДЫҢ ҮШІН КҮРЕС ЖӘНЕ ӨКІМЕТ ҮШІН КҮРЕС 77
дығын қамтамасыз ету үшін халықтың толық өктемдігі жолындағы күрес жаңыидай түскен сайын, ескі өкімет- ті жаңа бостандықпен келістірушілер халық алдында өздерінің беделін жоғалтып келеді және созсіз жоғал- тады.
1966 ж. 4 (17 ) майда жазылган
1906 ж. 5 майда «Волна» газетініц 9-номергнде басылган
Ңрл цойган: II. Л — н
Тазсгтіц тексті бойыпиіа басылып 07 ыр


78
ЖАҢА ӨРЛЕУ 45
Дума мәжілістерінің басталуы ңаражүздік ойрапдар- дың басы болды. Кадеттер мен барлық мещандарды саясатта масаттандырып, мейірімдендіретін «бейбіт парламенттік» жолдың басталуы — азамат соғысының ең дөрекі, ең тура және тікелей көріністерінің басы болды. Мемлекеттік мәселелерді «праволық» әдіспен іпешудің, сайлау жазбалары мен дауыс есебі арқылы шешудің басталуы,— қарсы ойлайтындарды құрту ар- к,ылы, саяси дұшпандарды жою (және де тура: оқпен, семсермен жою) арқылы мемлекеттік мәселелерді шешетін ең дөрекі зорлықтың бұрқ етуінің басы бол- Ды *.
Бұл тұстас келушілік кездейсоқтық емес пе? Әрине, жоқ. Ал полиция ойрапдарды ұйымдастырғанда аран- дату мақсатымен, Думаныц беделіп түсіру мақсатымен ұйымдастырып отыр деп түсіндіру жеткіліксіз болар еді. Әлбетте, полицияиың тікелей қатысуы жөпінде еш- бір күмән болмауға тиіс. Әлбетте, полиция ұйымдасты- рады, айдап та салады, арандатады да. Мұның бәрі осылай. Бюрократияның шын мәпісіпде, олімге бел бай- лап жүргізіп отырған соғысында, осы соғыста бюрокра- тияның малайлары мен жақтаушылары қандай құрал- дарды болса да қолданудап ешбір тайынбайды. Бірақ * Полиция айдап салған тобырдың Вологда Халық үйін өртеуі, Симбирск демонстранттарын ұрып-соғу — соңғы күндердегі ойрандардың неғүрлым көрнекті одиғалары осындай.


ЖАҢА ӨРЛЕУ
7Э
күрестің дәл осындай тәсілдерін олардың нак, қазір кең көлемде қолдануына тура келген себебі не? Револю- циялық дамудың бүтіндей дәуірлерін соғысушылардың мейлінше зұлым ниетінің, мейлінше қанқұмарлығының және мейлінше айуандығының нәтижелері деп қарамау үшія бұл мәселені ойластырған жөн.
Біз жаңа қоғамдық өрлеудің басталғанын басымыз- дан кешіріп отырмыз. Жұмыссыздардың қозғалысы да, Бірінші май да, шаруалар арасында, әскерлер арасын- да толқудың күшеюі де, митингілер де, баспасөз де, одақтар да,— осының бәрі де жаңа өрлеуді мейлінше айқын дәлелдейді. Кең етек алған халық қозғалысының өрлеуі кадеттер мен жалпы «солшылдардың» сайлауда жеңіп шығуынан көрінген өрлеуді бар болғаны бірне- піе күннің ішінде-ақ басып озды. Кадеттер қазірдің өзінде-ак. кейін қалып қойды. Кадет Думаем шешек жармай жатып-ақ, қазірдің өзінде семіп, солып барады. Біздің ұсақ буржуазиялық гүлсымақтардың бұлай со- луының, кадеттердің осы абыржуының өте-мөте ерекше көрінісі, былайша айтқанда, Д. Протопопов мырза- ның (кадет, Мемлекеттік думаның мүшесі) кешегі «Дума дағы» мақаласы болды. Протопопов мырза мұңын піағып, зар жылайды: «Бірсыпыра ең күрделі мәселе- лерді түбегейлі, дереу шешуді және, ең бастысы, күтіп отырған реформаларды да нақ солай дереу нақты жү- зеге асыруды еліміз Мемлекеттік думадан күтіп отыр». Марқабат етіңіздер, ел азаматтары,— деп шақырады кадет.— Бізде «сиқыршының таяғы» да, «толық өкімет билігі» де жоң қой (халыққа толык, өкімет билігіп оперу кадеттердің программасында да, яғни көксейтін саяси мұратында да жок, екенін қоса айтуды кадет ұмытып отыр). Мемлекеттік дума Конвент емес қой. Сойтіп, зәресі ұшқан мещанның: «Осындай Дума-Кон- вепт қаиа біздің қоғамның едәуір бөлегінің талаптарын ңанағаттандыра алар еді», деген теңдесі жоқ, көңіл толқытарлықтай мойындауы кадеттің аузынан шығып отыр. Дұрыстың аты дұрыс. «Едәуір бөлегі», бәлкім, тіпті шаруалар мен жұмысшылар бұқарасы да, Коп- вентті талап етер, бірақ алып отырғандары — кадеттер- дің Думаем... Бейшара, бейшара кадеттер! Олар өзде-


80
В. И. Л ЕНИН
рія өрлеу соншама тез, соншама күдер үзетіндей басып озады деп күте қойды ма екен?
Міне, сонымен осы ұлы өрлеу мына жағдайдың — күрес мейлінше піиеленісіп отырган, «бейбіт парламентаризм» құлдырап, соңғы орынға ығысып отырган, кон- ституцияны тәлкек ету мемлекеттік мәселелерді күш арқылы тікелей шешумен ауысып отырған жағдайдыц материалдық негізі болып отыр. Тек анағұрлым кең негізде, аиағұрлым кең көлемде, шаруалар бұқарасы мен жұмысшы табыиыц саналылығы арта түскен кез- де, олардың саяси тәжірибесі едәуір молыққан кезде (бастағт кешірген октябрь — декабрь дәуірінің арқа- сында) октябрьдегі өрлеу қайта жалғасып отыр. Күре- суші екі жақтың күштері октябрьде теңесті. Ескі само- державиенің ендігі жерде елді басқаруға шамасы жет- пейтін болып шықты. Толық бостандық болуын қамта- масыз ететін толық өкімет билігіне жетуге элі халықтың шамасы жетпей отыр. 17 октябрьдегі манифест күштердің осылай тецесуінің заң жүзіпдегі көрінісі болды. Бірақ ескі өкіметті жеңілдік жасауға көндіре отырып, оны бостандықты қағаз жүзінде мойындауға мәжбүр ете отырып, күштердің бұл теңесуі күресті мүл- де тоқтатқандықты емес, оны аз уақытқа ғана кідірт- кендікті білдірді. Біздің үкімет туралы октябрь мен ноябрьде жұрт былай десті: үкімет «ереуіл жасады», революцияның «аңысын аңдып» мүлде сіресіп қатып қалды, сөйтіп дер ксзіп багып тұрып, жанталасқаи ұрысқа ұмтылды, ұрыс опыц жсціп шығуымен аяқтал- ды. Әрқашан да өресі тар саяси мещандар, оздеріне тән қорқақтықпеп, тозығы жеткен, жәдігөйлік «идеализм- мен» үкіметтің осы «ереуілі», революцияның осылай ацысын аңду «адамғершілікке жатпайды» деп ызалаи- ды, жылап-сықтады, ашу шақырды. Бұган ызаланудың қажеті жоқ. «Соғыс болған соң, соғыстағыша болсын». Ңай согыста болса да екі жақ күштері теңескенде біраз уақыт кідіре тұрады, күш жинайды, тынығады, бастан өткен тәжірибені әбден ойластырады, әзірленеді, сөй- тіп — жаңа ұрысқа ұмтылады. Куропаткин мен Ойяма- ның армияларымен осылай болды. ¥лы азамат соғысы-


ЖАҢА ӨРЛЕУ
81
пың бәрінде де осылай болып келді, әрқашан да осылай болады. «Соғыс болған соң, соғыстағыша болсып».
Бірақ азамат соғысы әдеттегі соғыстан өзгеше, ол өл- шеусіз аса циын соғыс, онда күресушілердің бір ла- ғерьден екінші лагерьге өтуі (біресе октябристер46 үкімет жағына кетеді, біресе әскердің бір бөлегі халық жағыңа кетеді) салдарынан, «комбатанттар» мен «комбатант еместердің» арасына, яғни соғысушылар цата- рында есептелетіндер мен есептелмейгіндердің арасына меже қоюдың мүмкін еместігі салдарынан — күре- сушілердің құрамы мәлімсіз болады, оны анықтауға келмейді. Үкімет «ереуіл жасаған» кезде, полиция «аңысын аңдып» сіресе қалған кезде,— соғыс бәрібір тоқталмайды, өйткені, атап айтқанда, ол соғыс — азамат соғысы, халықтың өз ішінде ескі өкіметті қорғауга мүдделілер және бостандықты қорғаушылар бар. Mine, сондықтан күштерді теңестірген қазіргі өрлеу тағы да мызғымас қажеттілікпен, бір жағыпан, үкіметтің олсі- реуіне, оның «ереуіл жасауына», «революцияның аңы- сын аңдып» тұрудың біраз қайталануына әкеліп соқтырады,—ал екінші жағынан, күрестің октябрьдегі, ноябрьдегі және декабрьдегі формаларын қайта жаңғыр- туға әкеліп соқтырады. Көз алдымызда өріс алып отыр- ған ұлы оқиғаларға саналы түрде қарағысы келетіи адамның, револтоциядан үйренгісі келетіп адамныц қай- қайсысы болса да күрестің осы формаларының болмай қоймайтындығы жөнінде өзіне толық есеп беруге тиіс, күрестің осы формалары арңылы өзімізге жүктелетін міндеттерді ойластыруға тиіс.
Кадеттер өздерінің сайлаудағы жеңістеріне масатта- нып, Россияның парламентаризм жолына түскендігі ту- ралы тау-тау қағаз жазды. Біздіц партияның оң қана- тындағы социал-демократтар жалпы әуестенушілікке беріліп кетті. Партияның Бірігу съезіпде олар жеңіп шыққандықтан, солшыл социал-демократтардың қарсы- лығына қарамастан, революцияның орлеуі туралы, қоз- ғалыстың қазіргі кезеңдегі басты формалары туралы, пролетариаттың міндеттері туралы қарарды өздері алып тастады. Олар бұл жөнінде Думадан ғөрі халық рево- люцияшылдау емес пе, сөздің тар мағынасыпдағы ре-


82
В. И. ЛЕНИН
волюциялық күрес болмай қоймайтын күрес емес пе деп кадеттердің соңғы съезінде47 мәселе қоя жаздап барып, бірақ қорқақтық жасап, мәселені талқылаудап дереу алып тастаған Милюков мырзаға ұқсады. Мұн- дай мәселеден жалтару кадет үшін табиғи нәрсе бола- тын. Ал социал-демократтарға бұлай жалтару лайықсыз еді. Өмірдің өзі де қазір ол үшін өш алып отыр. Дума- ны екінші орынға ығыстырып отырған жәпе, біздіц мұны тілейтін не тілемейтінімізге мүлде қарамастап, жаңа октябрьді, жаңа декабрьді жақындатып отырған күрес формаларын өмір қазірдің өзінде-ақ стихиялық күшпен алға қойып отыр.
Солшыл социал-демократтардың «қозғалыстың басты формасы» деп ойыншың-копституциялық форманы емес, октябрь-декабрь формасын, яғни ескі заңдарды да, өкіметтің ескі органдарын да тікелей ығыстырып шығаратын, нағыз күрес үстінде күрылған жаңа өкі- метті бостандықты жеңіп алудың қүралы ретінде пай- даланатып қалың бүңараның бой корсетуіп ашық жәнө тура мойыпдайтьш қарарып оц цапаттагы бір социал- демократ съезде келемеж етті. Біз ңазір күрестің бұл формаларын коре алмай отырмыз, деп даурықты оц- шыл социал-демократтардың шешені. Мұның өзі шыіі- дық емес, біздің солшылдардың, осы қиялшылдардың, осы бүлікшілердің, осы анархистердің ойдан піыгарып жүрген нәрсесі.— Өзіңіздің кадеттік көзілдірігіңізді алыцыз! — деп жауап бердік біз бұл жолдасқа съезде,— сонда сіз коз алдыңызда болып жатқап нәрсені ғана көріп қоймайсыз. Сіз пақ думалық күрестің басты күрес емес екепін көресіз, сіз объективті жағдайлар қозғалыстың думадан тыс формаларын болғызбай кой- майтынын, дол сол формаларды басты, мәнді, түбегейлі, шешуші формалар ететініп түсінесіз.
Съезде болган осы таластардан кейін бір-екі апта от- ті. Ал революция кадеттік көзілдірікті оңшыл социал- демократтардан гана емес, сонымен қатар қалыц халық бұқарасынап да жұлып тастап отыр. Дума қазірдіц өзінде-ақ құлдырап барады, конституциялық жалғап үміттер қазірдің өзінде-ақ күйреуде. ІІІолақ ойлы адам- дар мен шарықтаған ойға тым беріліп кеткіш адамдар


ЖАҢА ӨРЛЕУ
83
күні кеше көргісі келмеген күрестің октябрь-декабрь- дегі формалары қазірдің өзінде-ақ жақындап келеді. Егер күрестің осы формаларының сөзсіз өсіп, дамитын- дығын бағалай білмесе, егер өмір қойып отырған және жақында бүқара алдына қоятын міндеттерді бұқара алдына бар тұлғасымен қоймаса, онда социал-демократия пролетариат алдындағы өз борышын орындай ал- майды. Егер партиямыздың оң қанатынан жиі-жиі есті- летін бүлікшілік, халық ерікшілдігі деген менсінбей айтылған сөздермен осы формаларды зерттеуден, баға- лаудан бұлтаратын болса, онда социал-демократия өзі өкілі болып отырған тапқа лайық болмай шығады. Сти- хиялық толқын өрлеп келеді,— осы өрлеуге өзіміздің октябрь мен декабрьде енгізе алғанымыздан гөрі көбі- рек саналылық, көбірек ұйымшылдық енгізу үшін де- реу барлық күшімізді жұмсауымыз керек.
Біз оқиғаларды жеделдетуге тиіс емеспіз. Қазір дүм- пуді тездету біздің мүддемізге сай емес. Бұған кү- мән келтіруге болмайды. Біз 1905 жылдың аяғындағы тәжірибеден осыидай сабақ алуға тиіспіз. Бірақ мұның өзі — міндеттің шамалы ғана бөлегі, мұның өзі — біз- дің тактикамыздың мүлде теріс анықтамасы. Кімде-кім мәселенің осы жағымен қанағаттанса, кімде-кім осы теріс міндетті бір дұрыс нәрсеге айпалдырса, ондай адам халың бостандығын самодержавиемен ымыралас- тырунты буржуазияшыл келісімпаздардың роліне дейін тоқтаусыз құлдырайды.
Жұмысшы табы партиясының алдына аса елеулі, шұғыл және негізгі міндет ңойылып отыр. Өзіміздің барлық ойымызды, барлық күш-жігерімізді, өзіміздің бүкіл үгіт, насихат, ұйымдастыру жұмысымыз бен ті- келей практикалық жұмысымызды біз пролетариат пен шаруалардың шешуші жаца күреске неғұрлым әзір болып іиығуына жұмсауға тиіспіз. Бұл күрестің фор- маларын таңдау біздің еркімізге байланысты емес,— оларды орыс революциясының тарихи дамуы мызғымас ңажеттілікпен белгілейді. Біз үкіметтің «аңысын аң- дуының» не екенін, тез жетіліп келе жатқан жалпы саяси дағдарысқа байланысты бұқараның өсіп келе жатқан қозғалысының не екенін ңазірдің өзінде-ақ бі-


84
В. И. ЛЕН IIН
леміз, тәжірибеден білеміз. Октябрь күресінің қалай перемет тез өскенін, оның декабрь күресіне қалай созсіз ұласқанын біз білеміз. Бәрі өз орпында болсын да. Тү- йіннің шешілер кезін ешкім болжап айта алмайды, ңоз- ғалыстың декабрь мен октябрьдегі формаларының қан- дай тәртіпте және қандай байланыста біржолата етек алатынын ешкім білмейді. Бірақ олар қазірдің өзінде- ақ етек алып келеді. Олардың органдары қазірдің өзін- де-ақ пайда болуда. ¥лы революцияның нәтижесі түгел- дей болмаса да, көбінесе алдыңғы қатарлы таптың топтасқандығына, саналылығына, ұстамдылығы менба- тылдылыгына байланысты.
«Волна» газетініц текстг бойыніиа басылып отыр
«Волна» Л® 10, в май, 1906 ж. Цол цойған' Н. Л — н


85
СЪЕЗДІҢ ҚОРЫТЫНДЫЛАРЫ ЖӨНІНДЕ
«Оппозицияның тамаша табысы,— деп жазады бүгіи «Речь» 48,— жерленген сияқты болып көрінген ескі жал- ран үміттерді жандандырғанын және революциялық қозғалысты бланкизм жолына қайта оралту қаупін ту- ғызып отырганын көрсететін белгілер бар; ал орыс со- циал-демократиясының парасатты «азіпылығы» декабрь «қарулы көтерілісі» сәтсіздікке ұшырағаннан кейін революциялық қозғалысты бланкизм жолынан бұрып жіберуге соншалық жан сала тырысқан еді».
Бағалы мойыпдау, орыс жұмысшыларының бүл жө- нінде ойлануына болады. Кейбір социал-демократтарды парасатты деп иығынан қағып, оларды буржуазия не үшін қорлап отыр? Ңозғалысты бланкизм жолынан, «декабрь» жолынан бұрып жіберуге олардың жанын сала тырысқандыгы үчпін. Декабрь күресінің бланкизм болғаны рас па? Жоқ, бекер. Блапкизм дегеніміз — тап күресін теріске шыгаратын теория. Бланкизм адам ба- ласын жалдама құлдықтан пролетариаттың таптық кү- ресі арқылы емес, шамалы ғана интеллигенттік азшы- лықтың заговоры арқылы құтқаруды күтеді. Осындай заговор немесе осы сияқты бірдеме декабрьде болды ма? Заговор сияқты еш нәрсе болған емес. Мұньтң өзі күрестің таза пролетарлық құралын, стачканы қолдан- ғап және орыс саяси майданында бұрын-соңды болып көрмеген толып жатқан жартылай пролетарларды (те- мір жолшылар, почта қызметшілері, т. т.), шаруаларды


86
В. И. ЛЕНИН
(Оңтүстік, Кавказ, Прибалтика өлкесі) және қалалар- дың ұсақ буржуаларын (Москва) өзіне қосып алған пролетариаттың қалың бүқарасының таптық қозғалысы болды. «Бланкизм» құбыжығы арқылы буржуазия ха- лықтың өкімет үшін күресін төмендеткісі, масқаралағы- сы, қаралағысы келеді. Пролетарлар мен піаруалардың ескі өкіметтің жеңілдік жасауы үшін ғана күресуі бур- жуазияға тиімді.
Оң қанаттағы социал-демократтар әншейін айтыста- ғы сұлу сөз үшін «бланкизмді» қолдана береді. Буржуазия осы сөзсымақты пролетариата қарсы қаруға айналдырып жүр: «Парасатты болыңдар, жұмысшылар! Кадеттік Думаның праволарын кеңейту үшін күресің- дер, буржуазия үшін отқа да, суға да түсіңдер, бірақ халықтың толық өкімет билігі үшін күресу сияқты ақылсыздық, анархизм, бланкизм туралы ойлаушы бол- маңдар!»
Оңшыл социал-демократтар қозғалысты октябрь, декабрь жолынан, тәсілдеріиен тайдыруға жанын сала тырысыпты деп либерал буржуалар рас айта ма? Амал не, бұл рас. Оң қанаттағы социал-демократтардың бәрі бірдей өз тактикасының осындай маңызы бар екенін мойындаған жоқ, бірақ оның шын маңызы нақ осындай еді. Дума сайлауына қатысуға итермелеу револю- цияға опасыздық жасаған және революциялық күресті «ескі жалған үміт» деп атаған кадеттерді шын мәнінде жақтағандық еді. Солшыл социал-демократтардың қат- ты қарсылық көрсетуіне қарамастан социал-демокра- тияның оң ңанаты қабылдаған Бірігу съезінің принцип жағынан аса маңызды үпі қарарының бәрінде,— аграр* лың программада, Мемлекеттік дума туралы қарарда және қарулы көтеріліс туралы қарарда— «социал-демо- кратияның парасатты бөлегінің» революциялык, қозға- лысты октябрь—декабрь жолынан тайдыруға тырысуьь ның айқын іздері бар. Атышулы «муниципализациями» алыңыз. Рас, біздің қысымымызбен, муниципализация жөніндегі Масловтың бастапқы жобасы, сөз жоқ, солға қарай жылжытылды. «Иеліктен айырудың» орныпд «конфискелеу» ңойылды, жер бөлісіне жол берілді, «ша-


СЪЕЗДІҢ ҢОРЫТЫНДЫЛАРЫ ЖӨНІНДЕ
87
руалардыц конфискелеуге дейін баратын революцияльщ бой көрсетулерін» қолдау, т. т. қосылды. Бірақ, күзел- се де, дегенмен муниципализация қалып қойды. Муниципализация — помещик жерлерін демократиялық зем- стволарға беру деген сөз. Революцияшыл шаруалар бұған бармайды. Земстволар демократиялык, болғаны- мен, әзірге жергілікті жерлердегі бұл демократизм демократиялык, емес орталық өкіметпен ұштасып отыр- ғанда революцияшыл шаруалардың земстволарға сен- беуі дұрыс және сенбейді де. Әзірге бүкіл өкімет, сөзсіз бүкіл өкімет, халық сайлайтын, халыққа есеп беретін, халық ауыстыратын өкімет болмай тұрғанда, өкіметтің жергілікті органдарына да, орталык, органдарына да жер беруді олардың қабылдамай тастауы орынды. Ал бұл шартты солшыл социал-демократтардың қарсылы- ғына қарамастан, съезд қабылдамай тастады. Халық мемлекеттік өкімет орындарының бәрін сайлаған кезде жерді халыққа берудің орнына, съезд жердің сайла- пып қойылатын жергілікті өкімет органдарына берілу- ін қабылдады! Ал съездің дәлелдері қандай еді? Коре- сіз бе, программада өкіметті басып алу идеясының ко- peri жоқ; реставрацияны болғызбау кепілдігі керек. Бірак, революцияшыл шаруалардың өкіметті басып алуынан қорқу — шаруалар революциясынап тура ка- детше қорку деген сөз.
Ал сөздің шын мағынасында реставрацияны болғыз- бау кепілдігі біреу-ақ болуы мүмкін: Батыстағы социалисты; төңкеріс. Әзірге капитализм тұрғанда, әрқашан солқылдақ, әрқашан тұрақсыз ұсак, товар өндіруші тұр- ғанда, демократиялық емес орталык, өкіметтің рестав- рациялану қаупінен бізді бүл шарттан басқа дүниеде ештеңе де құтқара алмайды. Реставрацияны болғызбау- дың біршама кепілдіктері туралы бос қиялға берілудің орнына біз, демек, өз революциямызды аңырына дейіп жеткізу туралы ойлауға тиіспіз. Социал-демократтар- дың оң қанаты съезде реставрациямен мәмлеге келугө ұқсас программа қабылдау арқылы реставрацияны бол- ғызбау кепілдігін тапты: егер аграрлық программада демократиялык, емес орталық өкіметтің толық демокра-


88
В. И. ЛЕНИН
тизмінің қажеттігі туралы үидемесек, осы өкіметтің реставрациялау қаупінен біз өзімізді құтқарамыз...
Мемлекеттік дума туралы қарарды алыңыз. Съезд оны кадеттер сайлауда жеңіп шыққаннан кейін ңабыл- дады. Сондықтан съезд, біздің қарсылыңтарымызға қа- рамастан, нақты кадеттік Дума туралы емес, жалпы халық өкілдерінің Думасы туралы айтып отыр. Социал- демократияның оң қанаты бул Думаның екіжүзді жара- тылысын көрсеткісі келмеді,— ол кадеттік Думаның атңаруға тырысып отырған контрреволюциялық ролі туралы жұмысшыларға ескертпеді,— ол: социалистік жұмысшылар шаруалар демократиясымен және револю- циялық демократиямен бірге кадеттерге қарсы шығуға тиіс деп тура, анық айтуға келіспеді. Ол бізде парламент бар ма, жоқ па, бізде социал-демократиялық пар- ламентарийлер бар ма, жоқ па дегенді жақсылап ойлап алмай жатып, социал-демократиялық парламенттік фракцияға ие болуға тілек білдірді.
Жоғарыда аталған қарарлардың үшіпшісін алыңыз. Ол әсіре революциялық сөзбен басталады, солай бола тұрса да, ол түгелінен октябрь-декабрь күресіне теріс көзқарас рухында болмаса, скептиктік көзқарас рухып- да жазылған. Ол қарарда орыс пролетариаты мен орыс халқының 1905 жылдың аяғында жинақтаған тарихи тәжірибесін есепке алу туралы бір де сөз жоқ. Ол қа- рар күрестің әбден белгілі формаларының өткенде тарихи шүбәсыздығынан пайда болғаныи және қазір қай- тадан пайда болып отырғанын мойытідамайды. Біз қарарлардың негізгі кемшіліктеріи ең қысқа және жал- пылама түрде ғана көрсеттік, ал съезде бұл кемшілік- тер жөнінде тафтыс болды. Біз осы сөз болған мәселе- лерге әлі талай рет ораламыз. Пролетариат партиясы кадеттік Думаньщ және жаңа өрлеудің тез етек алып келе жатқан көрінісінің бізге беретін жаңа мәліметтері- це сүйене отырып, ол мәселелерді мұқият талқылап, қайта қарауға тиіс. Пролетариат партиясы өз өкілдері- нің қарарларына қатаң сын көзімен қарай білетін болу- ға тиіс. Ал орыс социал-демократиясының парасатты тіл алғыш-балаларын мадақтайтын буржуазиялык, бас-


СЪЕЗДІҢ ҚОРЫТЫНДЫЛАРЫ ЖӨНІНДЕ
89
пасөздің қызу әнге басуы партия ішінде белгілі бір ауру бар екенія пролетариата айқын көрсетіп отыр.
Біз бұл ауруды емдеп жазуға тиіспіз және емдеп жа- замыз да.
1906 ж. 6 (19) майда жазылған
1906 ж. 7 майда «Волна» газетініц 11~номеріиде басылған.
І\ол цойғаіг Н. Л—н
Газеттщ текстг бойыпша басъілып отыр


90
ДУМА ЖӘНЕ ХАЛЫҚ
Думаның халыққа көзқарасы туралы мәселе күп тәр- тібінде тұр. Оны жұрттың бәрі талқылауда, әсіресө Думада үстем болып отырган кадеттер ерекше құштар- лана талқылауда. Екінің бірінде кадеттің таңдаулы адамдарының көзқарасыті білдіретін солшыл кадеттік «Наша Жизньнің» 49 қызықты гіікірлерініц бірі мынау.
«Думапың халықпен бірігуінің шекарасы қайда? — деген сұ- рақ өзінеп-өзі туады. Думаның не халық ынта-жігерінің ойын- іпығы болатын немесе, керісіпше, оның халық пен партиялар- дав қол үзетін шектері қайда? Халықтың Думага көзқарастары стпхиялық көзқарастар болған күнде, ол көзқарастар қауіпті болады. Пәлендей бір ірі оқиға бола қалған күнде — бұрқ етө түскен стихиялық наразылың дереу Думаға эсер етеді, опда ха- лық еркінің дербес, үйымдасқан түрде жұмыс істеуші органы болып қалу Думага оңай болмайды. Тарих, тіпті сол француз революциясының тарихы болсын, халық окілдерінің тобырдың ойыншығы болганы жопіндегі мысалдарды талай рет көрсетті. Бірақ керісінше, мүлде селқос қараушылық болуы да мүмкін. Думаны қуып жіберген күнде, оны халық шын қолдайды доп біз сеніммен айта аламыз ба, Думадан дәл қазір ерекше батыл шешімдер талап етіп отырған адамдар шүбәланып езу тартып, басқа жаққа бұрылып кетпей ме, олар: міне біз Думаның дәр- менсіздігін алдын ала айтқанбыз демей ме. Бірақ олар қай везде, не істер екен?».
Сонымен, автор Дума мен халық арасында нақты байланыс орнату үшін әр алуан клубтар мен жиналыс- тар ұйымдастыруға шақырады. «Думаны мейірбандық- пен сынау және оны белсене қолдау — міне, қазіргі ке- зеңнің игілікті міндеті осы».


ДУМА ЖӘНЕ ХАЛЫК,
91
Асыл ойлы кадеттің осы мейірбандық сөздерінен оның партиясының және осы партия үстем болып отырған Думаның дәрменсіздігі қандай айқын көрініп отыр! Клубтар, жиналыстар, халықпен жанды байланыс... Өзінен-өзі түсінікті нәрселер туралы сопшама маңыз- данып әңгіме етудің не керегі бар? Клубтар мен жина- лыстардың пайдасын дәлелдеп жатудың қажеті қанша?. Басымыздан кешіріп отырған өрлеуге байланысты ер- кін желдің алғаш соғуы-ақ митингілерге, клубтарды құруға, баспасөзді дамытуға бастап әкелді. Сыртқы ке- дергілер тыйым салғанша, бұл іс ілгері баса береді. Бі- рақ мұның бәрі, былайша айтқанда, мәселенің техни- калық жағына қатысты пәрсе ғой: клубтар, жиналыстар, газеттер, баспасөз, петициялар (петицияларды әсіресе біздің оң қанаттағы социал-демократтар ұсынып жүр) — осының бәрі Думаға халық пікірін білуге, ха- лыққа Думаны білуге көмектеседі. Әрине, мұның бәрі мың марте қажет нәрселер. Күмән жоқ, мұның бәрі жұртты ұйымдастырады, хабардар етеді. Мұның бәрі «байланыс» орнатады,— бірақ тек ойлап қараңыздар- шы, әңгіме қандай байланыс туралы болып отыр? Тек қана техникалык, байланыс туралы болып отыр. Соци- ал-демократиялық жұмысшы ұйымдары кадеттік Думаны мұқият қадағалап отыруға тиіс. Бұған талас жоң. Бірақ өте жаңсы хабардар болып, өте жақсы ұй- ымдасқан күнде де олардың «байланысы» мүдделер байланысы, міндеттердің сәйкес келуі, саяси ииеттің бірдейлігі болып шықпайды. Ал істің мәні осында. Біз- дің мейірбан радикал байланысудың цуралдары туралы мәселемен жүріп, байланыстыратын нәрсенің мазму- нын байқамай қалыпты, таптық мүдделердің өзгешелі- гін, саяси міндеттердің үйлеспеупіілігін байқамай қа- лыпты.
Ол мұны неге байқамай қалған? Неге десеңіз ол, кадет болғандықтан, кадеттік Думаның халықтың қальщ бұқарасының артында тұрғанын байқай алмайды неме- се мойындаудан қорқады. Дума жер үшін, бостандың үшін күресте саналы шаруалар бұқарасын өз соңынан ертпейді,—Дума шаруалардан қалып қойып отыр, оның күресінің өресін тарылтып отыр. Думаның пролета-


92
В. И. ЛЕНИН
риаттан қаншалықты қалып қойып отырғандығы тура- лы айтпаса да болады. Кадеттік Дума — шаруалар бұ- қарасы мен жұмысшы табының көсемі емес, оң жақтың одағы туралы, сол жақтың тілектестігі туралы арман етуші «мейірбан» делдал. Кадеттік Дума дегеніміз — кадеттер Думадан не істесе сол. Ал «халық бостанды- ғыпыц» партиясы дегеніміз — демократиялық ұсақ буржуазия мен контрреволюциялық ірі буржуазияпың арасында, халыққа сүйенуге ұмтылу мен оның револю- циялық талапкерлігінен үрейлену арасында ауытқушы буржуазиялың партия. Халық пен ескі өкімет арасын- дағы күрес негұрлым шиеленісе түссе, делдалдың жағ- дайы соғұрлым ауырлап, ауытқушылар соғұрлым дәр- мепсіз бола түседі. Жоғарыда келтірілген цитат пен кадеттердің барлық сөздерінен білініп тұратын қайғы- лы сарын осыдан туып отыр. Олардың өз дәрменсізді- тіпе қапаланып шағым етуі де осыдан туып отыр. Өз- дерінің дәрменсіздігін, жалтақтығын, табансыздығын халыққа жабуға олардың үнемі әрекеттенуі де осыдан туып отыр.
«Мейірбан» буржуазиялың радикалдың осы үрейле- пуінің қандай маңызы бар екенін жақсылап ойланы- ңызшы: Дума халық ынта-жігерінің ойыншығы, тобыр- дың ойыпшыгы бола көрмесін! Осы бейшара адамдар оздерінің халық ынта-жігерінің органы, халық косемі бола алмайтындығын сезеді,— міне сондықтан халықты жирене тобыр деп атап, «ойыншық» ролінен менмеп- дікпен бас тартып, өздерінің дәрменсіздігін, оздерінің артта қалғапдыгып олар халыққа жабады. Ал оның бер жағыпда Россияда әлі де болып отырган бостандықтың борін тек «тобыр» жеңіп алды, табандылықпен көшеге піыққан, күресте есепсіз құрбандық жасаған, өлім пе бостандық деген ұлы ұранды өздерінің істерімеп қолда- ғаи халық қана жеңіп алды. Халықтың осы бой көрсе- тулерініц бәрі тобырдың бой көрсетуі болды. Россияда- ғы бүкіл жаңа заманды халықтың ынта-жігері ғапа же- ціп алды және бұл заман тек цана соған табан тіреп отыр.
Ал сіздер, «халық бостандығы» туралы создердің партиясы, сіздер халық ынта-жігерінен дорқасыздар,


ДУМА ЖӘНЕ ХАЛЫҢ
93
сіздер тобырдан қорқасыздар. Сіздердің де «тобырды» селқос деп кінәлауға батылдарыңыз барып отыр-ау! Сіздер жаратылысыңыздан скентиксіздер, өздеріціздің бүкіл программаңызда скептиксіздер, өздеріңіздің бүкіл жартыкеш тактикацызда скептиксіздер, ал халықтың сіздердің сөздеріңізге сенбеуін оның «скептизмі» деп атайсыздар! Сіздердің саяси ой-өрісіңіз: халық Дума- ны қолдай ма? қолдамай ма? деген сұрақтан әрі бар- майды.
Біз бұл сурақты кері ай іалдырып қоямыз. Думадағы кадеттер халықты қолдай ма? Әлде олар халықтың со- ңында жүр ме? Хальщ бастандық үшін цазірдщ өзінде істеген ісін «істеген» кезде бұл скептиктер халықты ңолдай ма? Әлде олар халықтың аягыиан шалып, оның жігерін құм етіп, оны анархизм мен бланкизм жөнінде, ақылсыздықтыц стихиялылығы мен стихияның ақыл- сыздыгы жөнінде айыптайтын бола ма?
Бірақ шаруа бұқарасы мен жұмысшы табы өз ісін іс- тейді, сілікпесі шыққан буржуазиялық иптеллигенция- ның бейшаралық қорқыныштары мен шүбәларын жире- пе шетке лақтырып тастайды. Олар Думаны қолдамай- ды,— олар өз талаптарын қолдайды, ол талаптарділ кадеттік Дума сопшалық жартылай, жеткіліксіз білдір- ген еді.
Кадеттер өздеріи дупиеніц тұтқасымыз дсп ойлайды. Олар бейбіт парламентаризмді арма, этеді. Олар ар- манды шыидық деп қабылдады. Олар, коріп ңойыңыз, күресіп жатыр, оларды қолдау керек. Керісіпше емес пе, мырзалар? Шын парламентаризм елдерінде ешкім- піц ойына да келмейтін сөзді, «Думаны қуып жатыр» деген сөзді сіздер өздеріңіз ылғи еске алып жүргеп жоқсыздар ма? Осы сөздің маңызы туралы, осы сөзді айтуга тура келетін жағдай туралы кімде-кімнің кәдім- гідей ойланғысы келсе, ол адам не біздің алдымызда жалған сөздермен боямаланған жиренішті қараң қалу- шылықтың тұрғапып, пе тобырдың жаңа ісі, ұлы халың ынта-жігерінің жаңа ісі тұрғапын түсінеді.
Біз кадеттерден бұл іске көмек күте алмаймыз. Дума азшылығы, «Еңбек тобы» мен «жұмысшы тобы» мәсе- лені кадетше қоймас деп сенөтін боламыз. Олар халық-


94
В. И. ЛЕНИН
тан өзіне көмек сұрамайды, олар біздің ойыншық парламенте өздерін күшпен жариялай алмайды,— олар келешектегі осы ұлы істі немен болса да қолдауға өз- дерінің барлық күш-жігерін, өздерінің күллі жұмысын бағыттайды.
«Волна» № 12, 9 май, 1906 ж.
«Волна» газетгніц текстг бойыниіа басылып отыр


95
ГАЗЕТТЕР МЕН ЖУРНАЛДАР ӘЛЕМІНДЕ 50
«Невская Газетаның» 6-номеріндегі «Либералдық мақтаулар» деген мақалада Л. М. жолдас буржуазия- ның оңшыл социал-демократтарды ақиқат социал- демократтар деп мақтайтынын, ал солшыл социал-демократтарды анархистер деп ұрсатынын дәлелдегісі келеді. Буржуазия күрестің дөрекі әдісі ретіндегі анар- хизмнен, бомбалардан, т. т. өте-мөте қорқады дегенді айтады.
Мұндай козқарас ақиқатты тура күлкі қылу деген сөз.
Г ерманиядағы бернштейншілдерді, Франциядағы мильераншылдарды51 буржуазия олардың нақ ..іпор- тунизмі үшіп, кескілескен күресте олардың қайшылық- тарды мұқалтқаны үпіін мақтағанын Л. М. жолдас қа- лайша білмейді? Бернштейншілдер мен мильераншылдарды ақиқат социал-демократтар деп санауга бейім болып, Л. М. неғып соншалықты «ақылды» бола қал- ғап?
Немесе Л. М. жолдас тым болмаса соңгы кезге дейін- гі халық ерікшілдігі және эсер терроры мен күрестің қазіргі декабрь формаларына орыс либерал буржуазия- сының көзқарасы жөнінде ойлап көрсінші. Террор либерал буржуазияға жексұрын көрінген самодержавиеге қарсы бағытталган кезде, либерал буржуазия социал- демократтардан гөрі эсерлерді көбірек мақтады ғой. Солай емес пе, Л. М. жолдас? Ал сіз қалай ойлайсыз,


96
В. И. ЛЕН II Н
Л. М. жолдас, егер оңшыл социал-демократтар өздерінің цазіргі позициясын тастап, таза парламентаризм тұр- ғысына кошсе, оларды либерал буржуазия мақтар ма еді? Ал сонда қалай, Л. М. жолдас, сіз либерал буржуазия социал-демократтардың таза парламентаризм! оңшыл социал-демократтардьщ осы күнгі позициясы- нан гөрі цазіргі кезецде өзі үшін неғұрлым зияндырақ екепін, ал пролетариат үшін неғұрлым пайдалырақ еке- нін құр әншейін түсінбейді деп айта аласыз ба?
«Волна» Л« 12, 9 май, 1906 ж. «Волна» газетініц тексті
бойынша басылып отыр


97
БОЛЬШЕВИКТЕРДІҢ МЕМЛЕКЕТТІК ДУМА ТУР АЛЫ ЦАР АРЫНА52
Ңарардың осы жобасын баса отырып, біз әділотті адамдарға мынаны шепіуді ұсынамыз: «анархизм», «бланкизм» деген, т. с. сөздерді сан саққа жүгіртуге осы жоба титтей де болса сылтау бола ала ма. Оныц үстіне, өмір қай қарарды ақтады, съезд қабылдаған қа- рарды ма, әлде осы қарарды ма? Думаның тек жанама түрде ғана пайдаланылуы мүмкін екені енді айқын емес пе? Осы екі қарардың қайсысының шын революциялық демократияға иеғұрлым тікелей сәйкес келетіні және «кадетизмді», оның Думада көрінгеніндей, практикада ногұрлым дүрыс есепке алатыны енді айқын емес пе?
«Волна» л» 12, 9 май, 1906 ж.
«Волна» газетінщ тексті бойъіни басылъіп отыр


98
МЕМЛЕКЕТТІК ДУМАДАҒЫ ЖҰМЫСШЫ ТОБЫ
Мемлекеттік думада 15 адамнан жұмысшы тобы бар. Бұл депутаттар Думаға қалай өтті? Олардың кандида- тураларын жұмысшы ұйымдары ұсынған жоқ. Партия өз мүддесін Думада қорғау жөнінде оларға уәкілдік берген жоқ. РСДРП-ның бірде-бір жергілікті ұйымы ез мүшелерін Мемлекеттік думаға өткізу туралы қаулы еткен жоқ (тіпті мұпы істей алатыи болса да).
Жұмысшы депутаттары Думаға партиялық жолмен өткен жоқ. Олардың бәрі дерлік, немесе тіпті бәуі, ка- деттермен тура немесе жанамалай, үндемей немесе мо- йындалып жасалған келісімдер арқылы өтті. Көппіілігі Думаға кадет ретінде сайланды ма немесе социал-демократ ретінде сайланды ма, әйтеуір қалай өткенін ажы- ратып болмайды. Мұның өзі—факт және зор саяси ма- ңызы бар факт. Коптегеп социал-демократтардыц осы кезде істеп жүргеніндей, бул факт жонінде үндемеу ке- шіргісіз де, пайдасыз да. Кешіргісіз, өйткені бүл — жалпы алғанда сайлаушылармен, жеке алғанда жұмыс- шы партиясымен жасырынбақ ойнау деген сөз. Пайдасыз, өйткені бүл факт оқиғалардың барысында сөзсіз өзін білдіріп қояды.
РСДРП-ның Бірігу съезі социал-демократияның парламент™ фракцшісын құруды керекті деп танып, осы фактіні есепке алмай, қате жасады. Солшыл социал-демократтардыц кеше біз басып шығарған қарарынан *'
Ңараңыз: Шығармалар толық жинағы, 12-том, 398—399-беттер. Ред.


МЕМЛЕКЕТТІК ДУМАДАҒЫ ЖУМЫСШЫ ТОЕЫ 99
съезге бұл фактініц ескертілгені көрініп тұр. Бірақ әді- леттік мынаны айтуды қажет етеді: сол қанаттың талап етуі бойынша, съезд партияның Орталық Комитетінің өте маңызды нұсқауын қабылдады. Осы қарардың жа- рияланбауы — Орталық Комитеттің сол басылымының елеулі кемшілігі, съездің қарарларын біз содаи алып бастық. Парламенттік фракция туралы қарар партия- пың Мемлекеттік думадағы өкілі етіп Орталық Коми- теттің 1) нак, кімді, 2) нақ қашан және 3) нак, қандай шарттармен танығаны туралы барлыц партия ұйымда- рына хабарлауды Орталық Комитетке тапсырады. Со- пап соц, ол қарар парламенттік фракцияның қызметі туралы партияға мезгіл-мезгіл есеп беріп отыруды Ор- талық Комитетке тапсырады және, ақырында, Мемле- кеттік Думаның социал-демократиялық депутаттары мүше болып табылатын жұмысшы ұйымдарына сол депутаттарға арнаулы бақылау жасау міндетін жүк- тейді.
Осы өте-мөте маңызды қарарды атап көрсетіп, бұдан соң Думадағы жұмысшы тобы туралы мәселені қарауға көшеміз. Осы топтың көсемі Михайличенко Думаға өтіп алып, өзін социал-демократпын деп мәлімдеді. Сол ар- қылы жұмысшы тобы кадеттерден бөліиіп, шын социал- демократиялық топ болуға ұмтылатынын айқын біл- Дірді.
Мұндай талпынысты толық жақтауға болады. Біз съезде ресми парламенттік фракция құруға қарсы бол- дық. Біздіц дәлелдеріміз кеше басылған ңарарымызда дәл және толық баяндалған. Бірақ ресми парламенттік фракция ңұрудың орынды екеніне біздін теріс көзңа- раста болуымыз әрбір жұмысшы өкілініц кадеттерден социал-демократияға жацындау жөніндегі цандай да болсын талпынысын қолдауымызға кедергі жасамай- тыны өзінен-өзі түсінікті.
Бірақ ұмтылу мен орындаудың арасында әлі белгілі бір қашықтық бар. Өзін социал-демократпын деп мәлімдеу жеткіліксіз. Шын социал-демократиялық жұ- мысшы саясатын жүргізу керек. Әрине, жаңа парла- меитарийлердің жағдайының қиындығын біз әбден түсінеміз. Біз олардың іпіінен кадеттерден социал-демо-


100
В. И. ЛЕНИН
кратияга коше бастагандарының қателеріпе тозімділік жасау керектігін өте жақсы білеміз. Бірақ егер оларга бұл көшуді ақырына дейін жеткізуге тура келетін бол- ^а, онда мұны әлгі қателерін ашықтан-ашың, тіке сьь нау арқылы ғана істей алады. Бұл қателерге мән бер- меу социал-демократиялық партия алдында да, бүкіл пролетариат алдында да кешіргісіз күнә болар еді.
Думадағы жұмысшы тобыныц бір қатесін енді атаіі көрсету керек. ГІатшапың сөйлеген сөзіне қайтарылған жауап дауысқа қойылған соң бірнеше күннен кейін, жұмысшы тобының мүшелері газеттерде: біздер «дауыс беруден қалыс қалдық, граф Гейденнің тобымен 53 ара- ласып кетпеу үшін өзіміздің бас тартуымыздан демонстрация жасағымыз келмеді» деп мәлімдеді. Кадет- тер — революция мен реакция арасында ауытқушы партия. Осы партияға қарсы Гейдендер оң жақтан, со- циал-демократтар сол жақтан әрқашан демонстрация жасауға тиіс және әрқашан демонстрация жасайды. Демонстрация жасаудан бас тарту жұмысшы тобының қатесі болды. Ол кадеттерді былай қойып, тіке және жұрттың бәріне естіртіп, бүкіл халыққа былай деуге тиіс еді: «Сіздер жалған сарынмен сөйлеп отырсыздар, кадет мырзалар. Сіздердің адресіңізден мәмлеге келу лебі еседі. Дипломатияны тастаңыздар. Шаруалардыц бүкіл жерді талап ететінін, шаруалар бүкіл жерді толем құнын төлемей алуға тиіс екенін қатты естірте ай- тыңыздар. Халықтың толық бостандықты талап ететі- нін, бостапдықты қағаз жүзіпде гана емес, іс жүзіндо қамтамасыз ету үшіп халықтыц бүкіл өкіметті өзінө алатынын айтыңыздар. Жазылған «конституцияларға» сенбеңіздер, күресуші халықтың күшіне ғана сеніңіз- дер! Біз сіздердің адресіңізге қарсы дауыс береміз».
Егер жұмысшы тобы осыны айтқап болса, ол шын социал-демократиялық жұмысшы саясатына сай әрекет жасаған болар еді. Ол осынысы арқылы жұмысшылар- дың мүдделерін ғана емес, сонымен бірге бостандыц жолында күресуші бүкіл революцияшыл халықтың да мүдделерін білдірген болар еді. Және сонда ол патша- ның қабылдауынан бас тартуы жөнінде былай деген болар еді: «Байқаңыздар, кадет мырзалар, сіздер жақ-


MEMJIEKETTIK ДУМАДАҒЫ ЖҮМЬІСШЫ ТОБЫ
101
сы сабақ алдыңыздар. Өз адресіңіздің жалған сарыны үшін сіздер лайықты жаза алдыңыздар. Егер сіздер сол сарыннан жазбайтын болсаңыздар,— онда халықтың сіздерді «алдапған ұлдың азғындаған әкесін ашына ма- зақ етуіндей»54 еске түсіретін күні туады және ол күн жақын».
Создерімізді қасақана бұрмалап түсіндірушілік бол- мауы үшін тагы да қайталап айтамыз: біз жұмысшы тобының әрекетін опың мүшелеріне кінә тағу үшін емес, орыс пролетариата мен шаруаларыпың саяси жа- ғыиан жетілуіне көмектесу үшін сынаймыз.
Ал осы түрғыдан қарап біз «Невская Газетапың» елеулі ңатесін корсетуге тиіспіз. «Біз адрес жөніндегі жанжалды,— деп жазады ол,— Думаның қызметін тоқ- татуға сылтау деп қарай алмаймыз»... «Біз мәселені дәл қазір үзілді-кесілді қоюға ешбір негіз жоқ деп білеміз» (№ 6). Мұның озі — жалған сарын. Социал-демократ- тарға өздерін Дума үшін жауап бере алатын адамддр етіп корсетуге тырысу лайықсыз. Егер социал-демо- краттар Думада көпшілік болса, Дума Дума болмас еді пемесе социал-демократтар — социал-демократ болмас еді. Дума үшін түгелдей кадеттер-ақ жауап берсін. Кон- ституциялық жалған үміттерден күтылуды халық біз арқылы емес, кадеттер арқылы үйренсіи.
Сіздер «пролетариат ескі режиммен мәмлеге келу жо- ніпде Милюков мырзаларға ерік бермейді» деп өздеріңіз айтып отырсыздар, жолдастар. Тамаша сөздер. Ал ка- деттік мәмленіц мәнісі неде? Әрине, жеке адамның сат- қындығыида емес. Мүндай дөрекі көзқарас марксизмгө мүлде жат. Мәмлеиің мәнісі мынада, тек қана мынад . кадеттер өкіметті ескі режимнің қолында сақтау пегБ зінен, оның берген бұйрықтарының негізінен таймай отыр және тайғысы келмей отыр. Кадеттердің кадет болып қала отырып, былай деуі өте дұрыс: осы негізден таю — мәселені үзілді-кесілді қою деген сөз, Думаның қызметін тоқтатуға сылтау туғызу деген сөз.
Социал-демократтарға олардыц пікірлері халыққа ка- деттерді ақтайтыпдай болып көрінетін пікір айту ла- йықсыз. Барлық нәрсе Думапыц «әдептілігінен», Тре- повтың «әдепсіздігінен» (Струве «Думада») болыпты
13-том


102
В. И. ЛЕНИН
дейтін олардың екіжүзді сөздерін ақтауға тиіс емеспіз. Біз осы екіжүзділікті әшкерелеуге, кадеттер алғап «бі- ріпші сабақты» олардың барльщ позициясының, олар- дың барлық адресінің әуел бастан-аң жалғапдығына байлапыстырып қоюға тиіспіз. Біз елдің револіоциялық жағдайын Дума ііпіндегі тұрғыдан қарап бағалауға тиіс емеспіз. Қайта: Дума ішіндегі мәселелер меп жанжал- дарды елдің революциялыі^ жағдайының тұрғысынан ңарап бағалауға тиіспіз.
1906 ж. 9 (22) майда жазылған
1906 ж. 10 майда «Волна» Газеттіц тексті бойыпша
газетінгц 13-номергнде басылып отыр
басъілған


103
ҮЙЫМДЫҚ МӘСЕЛЕ ЖӨНІНДЕ 55
Съезде партия уставын дайындаған комиссияда боль- шевиктер: жергілікті ұйымдардың автопомиясы меп оппозицияның правосын фракциялық III съездің белгі- леген мөлшеріне қарағанда тарылту әрекеттерінің қан- дайы болса да сөзсіз жікке бөлінгендік болатындығьш ашық мәлімдеді. Сондықтан да болыпевиктер, мысалы, жаңа съезді шақыру правосының тарылтылмауын, т. т. талап етті. Болыпевиктер: партия мүшелері тұрған же- рін өзгерткен кезде жергілікті үйымдарға кіруге пра- волы деғен ережені уставқа қосуды ұсынды. Съезд бұл ережені қабылдамады, бірац оны мулде артыц және өзі- нен-өзі тусінікті нәрсе ретінде цабылдамайтын царар алды.
Демек, меныпевиктер әділетті болуға жәпе ұсақ-тү- йек «шымшымаларға» бармауға уәде берді. Партия осы уәденің орындалуын жіті қадағаласын,— ойткетіі партияның бақылауы — жіккө бөліну мүмкіндігін бол- дырмаудьщ бірдеп-бір кепілі.
«Волна» № 13, 10 май, 1906 ж. «Волна» газетіні/ң тексті
бойынша басылып отыр
5*


104
1906 ж. 9 (22) МАЙДА гр. ПАНИНАІІЫҢ ҮЙІНДЕ БОЛҒАН ХАЛЬЩ МИТИНГІСІНДЕ СӨЙЛЕНГЕН СӨЗ 56
1
«НЕВСКАЯ ГАЗЕТАНЫҢ» ЦЫСҚАША ЕСЕБІ
Карпов жолдас былай деп ойлайды: Думаиы шыпыи- да қумайды, себебі бұл үшін кадеттер мүмкін болатын- дардың бәрін істейді. Бұл қазірдің өзінде-ақ олардың Думадағы ңызметінен көрініп отыр. Кадеттер ескі өкь метті хальщ бостандығымен ұштастыруға тырысуда. Сонан соң шешен РСДРП тактикасына көшті. Оның пікірінше, съезд Думаға көзқарас жөнінде «мүлде то- лық емес, мүлде теріс қарар қабылдады. Біз біртұтас РСДРП-ның шепіімдерін жүзеге асыруға тиіспіз, біраң біз оның шешімдерін өзіміздің қызметімізде толықтыра- тын боламыз».
Шешеншң пікірінше, бойкот жасау қате болмаған, Пролетариат кадеттерге өзінің бүл Думаны құртуға тиіс екенін айтты. Мұның сәті түспеген, бірақ онда тұрған не бар? Эрине, халық Думадап тек қапа пайда табады. Дәйекті әрекет етуші шаруа депутаттары меп жұмыс- шы депутаттары коп пайда келтіреді. Бірақ Думаға қысым жасағанпан түк шықпайды. Үкімет халықңа дарсы болып отырғанда, тек күресуші жақтар ғана жап- жалды шеше алатынын біз есте үстауға тиіспіз.
Біз шаруаларға: кезеңі туған кезде революциялық қозғалысты қолдауға сіздер де әзір тұруға үйреніңіздер, шаруа жолдастар, дейміз. (IIIуылдап .ңол шапа- лақтау.)
^Невская Газета» № 8,
11 (24) май, 1906 ж.
«Невская Газетаиыц» тскстг бойышиа басылып отыр


гр ПАНИНАНЫҢ ҮЙІНДЕ ... СӨЙЛЕНГЕН СӨЗ
105
2
«ВОЛНА» ГАЗЕТШІҢ ҚЫСҚАША ЕСЕБІ
Гр. Мякотинғе сияңты, оган да Карпов жолдас кдр- сылық білдірді. Ол гр. Мякотинге: мәмлеге келу дегені- міз — пақты келіс сөз жасау, ал келіс сөз — мәмлегө келуге әзірлік, сондықтан кадеттер партиясы жөнін- де гр. Мякотиннің айтқаны мүлде дұрыс емес деп түсіндірді. Бірігу съезі шешімдерінің бүкіл партия үшін міндетті екеиін толық мойыпдай отырып, шепіен оның кейбір қаулыларыпың қателігіи, бұл қателік кадеттер партиясы жөнінде Бартеньев 57 жолдастың теріс пікірге келуінің де көзі болғандыгын атап көрсетті. Кадеттер партиясын әшкерелеу, деді шешещ жай балағаттау емес, қалың халық бұқарасып ескі өкіметпен мәмлеге келуге тырысатып жартыкеш, жасқаншақ либерал бур- жуазиядан өкімет үіпін шешуші күреске әзірлепіп жат- қап революциялық-демократиялық буржуазия жағыпа аударудың қажетті, апагұрльш тиімді құралы. Кадеттер партиясы сияқты партияпың беделін түсіру — ха- лық бұқарасыпың саяси жағынан жетілуіне күшті қозғау салу дегеп сөз. Жанжалдың дәл туу кезеці, әри- не, біздің еркімізге байланысты емес, үкіметтің әреке- тіно, халық бұқарасының саяси санасының дәрежесі мея пиғылына байланысты. Біздің міндетіміз — ұйым- дасқан пролетариат жаңа өрлеуде де, келешектегі бол- май қоймайтып шешуші күресте де жеңімпаз револю- циялық армияның көсемі роліп атқаруы үшін барлық күш-жігерді жұмсау.
«Волна» № 14, 11 май, 1906 эк.
«Волна» газетһііц тексті бойыиша басылып отыр


106
1906 ж. 9 (22) МАЙДА гр. ПАНИНАНЫҢ ҮЙІНДЕ БОЛҒАН ХАЛЫҚ МИТИНГІСІНДЕ ҚАБЫЛДАНҒАН ЦАР АР
Жиналыс барлық азамдттардың назарып мынаған ау- дарады: самодержавиелік үкімет ойрандар ұйымдасты- рып, полициялық, әскери зорлық-зомбылықты тоқтау- сыз күшейтіп, халық өкілдігін көріне көзге қорлап отыр және жалпы жұрттың бостапдық талап етуіне, шаруа- лардың жер талап етуіне күш жұмсаумеп жауап беру- ге әзірленіп жатыр.
Жиналыс мынаны мәлімдейді: «халық бостандығы» партиясы (кадеттер) халық талаптарын жасқана, жа- рым-жартылай ғана білдіріп отыр, бүкіл халықтық қү- рылтай жиналысының шақырылуын жариялау жөнін- дегі өз уәдесін орындамай отыр. Халық бостандығы мен халықты езіп отырған ескі самодержавиелік өкімет арасыпда ауытқып отырғап осы партиядан біз халық- ты сақтандырамыз.
Жиналыс Мемлекеттік думадағы шаруалар («Ең- бек») тобы мен жұмысшы тобын үзілді-кесілді, кадет* терден мүлде тәуелсіз, пікір білдіруге, әрқайсысын өзһ нің дербес талаптарымен шығып сөйлеуге, сейтіп халық талаптарын толық мәлімдеуге шақырады.
Жиналыс бостандың ісін бағалаушы барлық жұрттың назарын мынаған аударады: самодержавиелік үкіметтің әрекеті және шаруалар мен жалпы халық мұқтаждарьь ның мүлде қанағаттандырылмауы Думадан тыс жүргі- зілетін шешуші күресті, халық бостандығы мен мұқта- жын бірден-бір қамтамасыз ете алатын халықтың то-


... гр. ПАНИНАНЫҢ ҮЙІНДЕ ... ДАБЫЛДАНҒАН ҚАРАР 107
лық өкімет билігі үшін жүргізілетін күресті сөзсіз бо- латын күрес етеді.
Жиналыс пролетариат бұрынғысынша халықтың бар- лық революцияшыл элементтерін бастайтып болады деп сенім білдіреді.
«Волна» № 14, 11 май, 1906 ж. «Волна» газетініц тексті
боны мша басылып отыр


108
ШАРУАЛАР ТОБЫ НЕМЕСЕ «ЕҢБЕК» ТОБЫ ЖӘНЕ РСДРП
Кеше біз Думадағы жұмыспіы тобына социал-демо- краттардың көзқарасын талдаған едік *. Енді Еңбек то- бы туралы мәселені қарайық.
Думадағы саны 130—140 адамга дейін баратып, ка- деттерден бөлініп, дербес партия болып топтаса баста- ған шаруа депутаттары әлғі атпен белгілі. Бұлайша бө- ліну әлі тіпті біткеп жоқ, бірақ ол қазірдің өзінде толық байқалып отыр. Горемыкин мұны өзінің: Дума мүшелеріпің үштен бірі (яғни шамамен бірге қосып есептегенде тура Еңбек тобы мен жұмысшы тобы) дар- ға асылуга тіленіп отыр 58 деген қапатты сөзімен кере- мет тауып айтты.
Осы қанатты сөз революциялық буржуазиялық демократия мен революциялық емес демократияның (кадет- тер) арасындагы айырмашылықты айқып белгіледі. Шаруалар тобыпың революцияшылдығы неде? Опың революцияшылдыгы ақырына дейін әлі жете айтылма- ған саяси талаптарынан гөрі, оның жер жөніндегі та- лаптарында. Шаруалар жерді талап етеді, оның үстіпө бүкіл жерді талап етеді. Шаруалар жерді өздерінің жағдайын шынымен жақсартатындай шарттармен ягни мүлде төлем күнысыз немесе ең аз толем құнымен алу- ды талап етеді. Басқаша айтқанда: шаруалар шын мә- ніиде аграрлық реформаны емес, аграрлық революцпя- ны талап етеді. Олар ақша өктемдігіне титтей де тимей-
♦ Қараңыз: осы том, 98—102-беттер. Ред,


ШАРУАЛАР ТОБЫ HEMEGE «ЕҢБЕК» ТОБЫ ЖӘНЕ РСДРП 109
тін, буржуазиялық қоғамның негіздеріне тимейтін, бірақ ескі крепостниктік тәртіптің, бүкіл крөпостник- тік — помещиктік те, чиновниктік те — Россияның экономикалыу негіздерін барынша үзілді-көсілді буза- тын төңкерісті талап етеді. Социалистік пролетариат- тың шаруаларға өз талаптарын түгелдей толык, жүзеге асыру үшін жан-тәнімен, бар жігерімен жәрдемдесетін себебі, міне, осыдан. Ескі тәртіптен мирас болып келө жатқан езупгілерінің бәрін шаруалар толық жеңбейін- ше, буржуазиялық-демократиялық революцияның то- лық жеңуі мүмкін емес. Ал мұндай жеңіс бүкіл халық- қа керек және социализм жолындағы өзінің ұлы күре- сініц мүдделері үшін пролетариата да керек.
Бірақ, революцияшыл шаруаларды қолдай отырып, пролетариат өзінің таптық дербестігін, өзінің ерекшө таптық міндеттерін бір минут та ұмытпауға тиіс. Ша- руалар қозғалысы дегеніміз басқа бір таптың қозғалы- сы; бүл күрес пролетарлық күрес емес, ұсақ қожайын- дардың күресі; бұл күрес капитализм негіздеріне қарсы күрес емес, оның негіздерін крепостниктіктің бар- лык, ңалдықтарынан тазарту күресі. Шаруалар бұқара- сы өзінің ұлы күресіне беріліп кеткен: оларға барлық жерді алу — аграрлық мәселені шешу болып көрінетіні созсіз. Олар жерді теңгерме бөлуді, оны барлық еңбек- шілерге беруді арман етеді, сөйтіп капитал өктемдігі туралы, ақшаның күші туралы, ең <іәділ» бөлгенніц озінде теңсіздік пен қапауды сөзсіз ңайта туғызатын товар шаруашылығы туралы ұмытьіп кетеді. Крепост- никтік тәртіппен күресуге беріліп кеткендіктен, олар социализмді толық жүзеге асыру жолында бүкіл капиталиста қоғамға қарсы бұдан былай да жүргізілетін, бұрынғыдан да гөрі зор және қиын күресті көрмей ңа- лады. Жұмысшы табы бұл күресті әрқашан да жүргі- зіп отырады және бұл үшін дербес саяси партия болып ұйымдасады. Ал капитализмнің қатал сабақтары ұсақ қожайындарды социал-демократия көзқарастарының дұрыстығына илануға және пролетарлық социал-демо- кратиялық партияға қосылуға мәжбүр етіп, олардың барған сайын тезірек сөзсіз көзін апіады.


110
В. И. ЛЕНИН
Пролетариаттьщ енді буржуазиядан: буржуазиялық демократиямен бірге жүру керек дегенді жиі естуіне тура келеді. Онсыз пролетариаттьщ революция жасауға күші жетпейді. Бүл дұрыс. Бірақ мәселе мынада: пролетариат енді қай демократиямен бірге жүре алады және жүруге тиіс, кадеттік демократиямен бе, әлде ша- руалар демократиясымен бе, революциялық демократиямен бе? Бір-ақ жауап болуы мүмкін: кадеттік демократиямен емес, революциялық демократиямен, либе- ралдармен емес, шаруалар бұқарасымен бірге жүруге тиіс.
Осы жауапты есте ұстай отырып, біз шаруалардың пеғұрлым тез көзі ашылса, олар саясатта неғұрлым ашық бой көрсететін болса, буржуазиялық демократия- ның барлық революциялық элементтерінің шаруаларға және, әрине, сонымен бірге қалалық мещандарға жа- қындауы соғұрлым көбірек байқалатынын жадымыздан іпығармауға тиіспіз. Болымсыз өзгеніеліктер маңызып жоя бастайды. Біріиші кезекке: қандай да бол сын бір партиялар, топтар, ұйымдар революцияшыл шаруалар- мен ақыр аяғына дейін бара ала ма деген негізгі мәсе- ле қойылады. Эсерлердің де (социалист-революционер- лердің), кейбір тәуелсіз социалистердің де, ең солшыл радикалдардың да, бірсыпыра шаруалар ұйымдарының да бір революциялыц демократияма саяси жатынан бі- рігуі барған сайын айқын көрініп отыр.
Сондықтан оң қанаттағы социал-демократтар «кадет- тер партия ретінде эсерлерден горі маңыздырақ» деп даурығып (Мартынов пен Плеханов), съезде үлкен қателік жасады. Жеке алғанда эсерлер ештеңе емес. Бі- рақ эсерлер, шаруалардың стихиялың тілектерін білді- рушілер ретінде,— атап айтқанда, кең, құдіретті рево- люциялық демократияның бір бөлегі, онсыз пролетариат революциямыздыц толық жеңіп шығуы туралы ойлай да алмайды. Думадағы шаруалар тобының немесө «Еңбек» лобының эсерлермен жақындасуы кездейсоқ емес. Әлбетте, шаруалардың бір бөлегі социал-демокра- тиялық пролетариаттьщ дәйекті көзқарасын түсіне алады, бірақ олардың екіпші бір бөлегі жерді «теңгерме»


ШАРУАЛАР ТОБЫ НЕМЕСЕ «ЕҢБЕК» ТОБЫ ЖӘНЕ РСДРП Ш
пайдалапуды аграрлық мәселепің шешілуі деп білетіиі күмәисыз.
Еңбек тобы, сірә, Думада да,— бұл одан да мацызды- рақ,— Думадан тысқары да үлкен роль атқаратын бол- са керек. Саналы жүмысшылар шаруалар арасында үгітті күшейте түсуге, Ецбек тобының кадеттерден бо- ліыуіне, осы топтыц толық жәпе тияпақты саяси талап- тар қоюына бар күіяін салып ұмтылуға тиіс. Еңбек то- бы тығызырақ, дербесірек ұйымдаса түссіп, озінің Думадан тыс байланыстарын кеңейте түссіп, жер жо- ніпдегі ұлы мәселепіц Думада шешілмейтінін ссіиде сақтасын. Бұл мәселепі Думада дауыс беру шешпейді, ескі окіметке қарсы жүргізілетін халық күресі шешеді.
Революцияпың табысты болуы үшін енді революция- лық буржуазпялық демократияның осылай топтасуы- пап, көз ашуынан, саяси жағыиан әзірленуінен артың маңызды іс жоқ. Социалистік пролетариат кадеттердіц солқылдақтығын аяусыз әшкерелей отырып, осы ұлы істі мептішпе ңолдайды. Ол бұл рстте ешқапдай ұсац буржуазиялың жалғап үміттерге беріліп кетпейді. Ол социализм жолындағы қатаң таптық, пролетарлық кү- рес негізінде қалады.
Өздерін езушілердің бәрін шаруалардың толық жеңіп шығуы жасасын! — дсп айтады пролетариат. Социализм жолындағы біздің пролетарлық күресіміздің табысты болуының ең сенімді кепілі осы жеңісте.
1906 ж. 10 (23) майда
жазылған
1906 ж. 11 майда «Волна® ІГазеттіц тексті бойыпша
еазетініц 14-померінде баслллъүп оіир
басъілған


112
ДУМАДАҒЫ ЖЕР ТУРАЛЫ МӘСЕЛЕ
Думадағы кадеттердіц алдымен қолға алған ісі пат- піаныц сөзіне жауап ретінде адрес жазу болды. Талап ңойылмай, ұяң тілек ңойылды. Екінші.«іс» —жіберген депутациясынан адресті қабылдамай қойғаннан кейін, үн-түнсіз кезектегі істерге кірісе бастады. Бұрынғыдап да бетер жасқаншақтық жасады. Еиді үшінші іс — Ду- мада кезекке қойылган жер туралы мәселені қарау болды.
Бұл мәселеге барлық жұмысшылардың оте-мөте қа- дағалап зер салулары керек. Жер туралы мәселе бәрі- нен де гөрі шаруалар бұңарасын толғандырады. Ал ша- руалар қазір жұмысшылардың революциядағы басты және бірден-бір дерлік одақтасы болып отыр. Сондық- тан өзін халық бостаидығының партиясы деп атайтып кадеттер партиясыяың халық бостапдығыпа шып мәпін- де адал қызмет ететіп-етпейтіпі жер туралы мәселеде ерекше көрінетін болады.
Халық, яғни ец алдымеп шаруалар не тілейді? ІІІа- руалар жер тілейді. Мұпы жұрттың бәрі біледі. Шаруалар мемлекеттегі барлың жер шаруалардікі болуын талап етеді. Шаруалар помещиктер мен чиновниктер- дің езгісінен құтылғысы келеді. Помещиктер мужпкті жұмыспен өтеуге, яғни шын мәнінде бұрынғыша бар- щинаға жүруге мәжбүр етпеуі үшін олардың жерін тартып алу;— чиновниктер бүқара халықты басынба- уы үшін олардан өкіметті тартып алу,— міне. шаруа- лардың тілейтіні осы. Сондықтан жұмысшылар жер


ДУМАДАҒЬІ ЖЕР ТУРАЛЫ МӘСЕЛЕ
113
үшін күресте де, жер туралы мәселені тура, айқын жо- не әбден тиянақты етіп қоюда да шаруаларға көмекте- сіп отырулары керек.
Жер туралы мәселені шатастыру да, көлегейлеу де өте оңай. Шаруалар, әрине, үлеске жер алуға тиіс қой деген • түсінік туғызу оп-оңай, бірақ үлестірудің өзін шаруалар үшін бұл үлестіруден түк пайда келмейтін- дей шарттармен шырмап тастау да оп-оңай. Егер жерді тағы да чиновниктер үлестіретін болса, егер неше түр- лі «қауымдық делдалдар» болып тағы да либерал поме- щиктер шыға келсе, егер төлем құнының «шағын мөлшерін» ескі самодержавие өкіметі белгілейтіи болса, онда мұның өзі шаруаларға пайда келтірудің орнына, шаруалар тағы да 1861 жылғыдай тақырға отырып қа- лады, шаруалардың мойнына жаңа тұзақ салынады. Сондықтан саналы жұмысшылар жер туралы мәселеге келгенде шаруалардың өте-мөте сак, болуға, сеніп қал- мауға тиіс екенін оларға барынша мықтап түсіндіріп отырулары керек. Жер үшін толем құнын төлеу туралы мәселе және жерді «үлестіріп» беретін өкімет туралы мәселе істің ңазіргі жағдайында өте зор маңыз алып отыр. Кімнің шаруалар жағында, кімнің помещиктер жағында екенін, сол сияқты, кімнің бір жақтан екінші жаққа қашып шыққысы келетінін толем құны туралы мәселеде бірден және қатесіз анықтауға болады. Толем құны дегеннің не нәрсе екенін орыс шаруасы біледі,— білгенде қандай біледі десеңізші! Шаруалардың мүдде- лері мен помещиктердің мүдделері осы мәселеге келгенде тамаша межеленеді. Сондықтан РСДРП-иың Бірігу съезі аграрлық программаньщ алғашқы жобасын- дағы «иеліктен айыру» деген сөзді: «конфискелеу» (яғ- ни толем құнын төлемей иеліктен айыру) деген сөзбен ауыстырып, әбден дұрыс істеді.
Толем құны туралы мәселеде шаруалар мен помещик- тердің мүдделері қандай қатты алшақтайтын болса, үлес бөлетін окімет туралы мәселеде де шаруалар мен чиновниктердің мүдделері дәл сондай қатты алшақтай- ды. Сондықтан социалистік жұмысшылар жер мәселесі- не ескі өкіметтің кіріспеуінің маңыздылығын шаруа- ларға оте мұқият түсіндірулерр керек. Егер іс тетігі


114
В. И. ЛЕНИН
ескі өкіметтің қолында болса, епщандай жер реформа- сынан пайда келмейтінін шаруалар біліп қойсын. Ба- ғымызға қарай, РСДРП-ның Бірігу съезінде бұл мәселе жоніндеде, асылына келгенде, бір ауыздылыққа қол жетті, өйткені съездің қарары шаруалардың революция- лық бой көрсетулерін қолдауды сөзсіз мойындады. Рас, нац жер реформасын жүргізуді толыц демократиялық мемлекеттік өкіметке ғана, халық сайлаған, халық ал- дында есеп беретін жәие халық ауыстыратын қыз- мет адамдарына гана тапсыруға болады деп тіке көрсет- пей, съезд, біздің ойымызша, к.ате істеді. Бірақ бұл туралы біз келесі жолы толығырақ айтпақшымыз.
Думада негізгі екі түрлі аграрлық программа ұсыны- ладьк Думада үстемдік етуші кадеттер помещиктердің тоқ, шаруалардың аман болуын тілейді. Олар помещик- тік жерлердің кебірек бөлегін еріксіз иеліктен айыруға қосылады, бірақ, біріншіден, толем құнының төленуін кездейді, ал екіпшіден, жер реформасын жүргізудің амалдары меп жолдары туралы мәселені революцияшыл шаруаларша шешуді емес, либерал чиновниктерше ше- шуді жақтайды. Өздерінің аграрлық программасында кадеттер, әдеттегісінше, помещиктер мен шаруалардың арасында, ескі өкімет пен халық бостандығының ара- сында жыландай иреңдейді.
Еңбек тобы немесе шаруалар тобы өздерінің аграр- лық программаларын әлі тиянақтап белгілеген жоқ. Барлық жер еңбекші халықтікі болуға тиіс дейді, бірақ толем куны туралы мәселе, сондай-ақ ескі өкімет туралы мәселе де әзірше үн-түнсіз ңалып жүр. Бұл программа айқындалғаннан кейін, оны біз әлі талай рет соз етеміз.
Кадеттердің аграрлық реформасы жайында чиновник- тік үкіметтіц, әрине, тіпті енгтеңені тыңдағысы да кел- мейді. Әрқайсысы он мыңдаған десятина жерге ие ец бай помеіцик-чиновниктер басқарып отырған чиновник- тік үкімет помещиктік жерлерді еріксіз иеліктен айы- руға жол бергеннен гөрі «Мұхамед дінін тезірек қабыл- дайды» (бір таіщыр жазушының айтқанындай). Демек, аграрлық мәселені Думаның «шешуі», мәселені шын мәнінде шешу емес, тек талаптарды жариялау, мәлім-


ДУМАДАҒЫ ЖЕР ТУРАЛЫ МӘСЕЛЕ
115
деу ғана болып табылады. Халык, өкілдерінің өжет жә- не батыл, адал және ашық талаптар қоюының оряына кадеттер тағы да ұяң тілектер білдіреді. Еңбек тобының тым болмаса осы жолы кадеттердеп мүлде тәуелсіз жене өз алдыпа дербес пікір білдіруін қалаймыз.
Ал социалистік жұмысшыларға қазір өте-мөте зор міндет жүктеліп отыр. Барлық шараларды қолданып және барлық күшті я$ұмсап, жалпы алғанда ұйымды, жеке алғанда шаруалармен байланысты кеңейтіп оты- ру керек. Төлем құны туралы мәселенің және жер жөнінде өзгерістер жасауды ескі өкіметтің қолыида қал- дырумен келісуге бола ма деген мәселенің барлық ма- ңызын шаруаларға барынша кең, барынша айқын, толық жәпе егжей-тегжейлі түсіндіріп отыру керек. Ңазіргі саяси дағдарыстың болашақта созсіз шешілмей қоймайтын і^арсаңында социалистік пролетариат пен революцияшыл шаруалар одағының нығаюына жәпе өсіп жетілуіне барлық күш-жігерді жұмылдыру керек. Шаруаларға «барлық жерді», халыққа толық бостаядық пен толық өкімет билігін беру туралы мәселені ойдағы- ғыдай шешудің кепілі осы одақта, тек қана осында.
«Волна» № 15, 12 май, 1906 ж. «Волна» газетгнщ текстг
бойынгиа басылып отыр


116
ҚАРАР ЖӘНЕ РЕВОЛЮЦИЯ
Кеше «Наша Жизньнің» бас мақаласы, бүгін «Речь- тің», «Думаның», «Наша Жизньнің», «Странаның» 59 жәпе «Словоның» бас мақалалары — барлық буржуа- зиялық баспасөз түгелімен солшыл социал-демократия- ға дүрсе қоя берді. Не болып қалды? «Жеңімпаздар- дыц» — кадеттердің күні кеше «бойкотшыларды» меп- сіпбей, олардан ат-тонын ала қашатын тәкаппарлыгы ңайда кетті? Кадеттік гегемонияның, бұл мырзалардыц пролетариатты нағыз мемлекеттік даналыққа баулып, оның қателеріне коңіл айтқан алтын күндері өтті. Нө болып қалды?
Революционизм қайта туып келеді — деп жауап қат- ты Струве мырза «Думаның» 11 майдағы бас мақала- сында. Оныкі дұрыс. Думаға дегеп үміт сағат сайын ңұрып барады. Партия ныц атыпап тілімеп орақ орып, сайлау кезінде халықтың біраз шаршағанын да, халық- тыц шын мүдделерін көздейтін шын өкілдеріне сайлау майданын жауып тастаған Витте — Дурноволардыц саясатын да есепке ала білген партияның нағыз бейносі анықталған саыын халық бостандығына қалай қол жете- тіндігі туралы түсінік айқындала түседі. Айқын көрі- ніп отырған коптрреволюциялық ұйымның әрекетінен күрестің жаңа формаларының тумай қоймайтындығы анық байқалып отыр. Иә, буржуазия сайлау күндерінде революция бітті, жұмысшылар мен шаруалардың күре- сіпін, жемісін өз пайдасына айналдыратын шағы туды деп ойлаған еді. Ал ол алданып қалды. Ол уақытша


ҚАРАР ЖӘНЕ РЕВОЛЮЦИЯ
117
толасты күштердің біржола сарқылғаны, революция- ның тоқтағаны деп білген еді. Думаның жұмсак, орыи- дықтарына ол енді-енді ғана нық отырып, жұмысшы- лар мен шаруалардың есебінен сүйіспеншілік мәмлеге келу жөнінде ескі өкіметпен енді ғана мейірлене жа- дырай сөйлесуге кіріскен еді. Кенеттен жұмысшылар мен шаруалардың бұл ойынға араласып, бұл мәмленің шырқын бұзуға даяр екені білініп қалды.
Панинаның үйінде болған халық жиналысы кадет мырзаларды өте-мөте ызаландырды. Бұл жиналыста сөйлеген социал-демократтардың сөздері осы сасыған батпақтың астан-кестеңін шығарды. Ғапу етіңіздер,— деп айқайлады кадет мырзалар, біздің партийны сынау арқылы сіздер үкіметке болысасыздар ғой. Бұл таныс дәлел. Социал-демократия пролетариат пен барлық ха- лыққа болып жатқан оқиғалардың піын мәнін түсінді- ру үшін, буржуазия саясатшыларының жұмысшылар- ға төндіріп отырған тұманын ыдырату үшін, халық бостандығын сататын буржуазиядан жұмысшыларды сақтандыру үшін, жұмысшыларға олардың революция- даты нағыз орнын корсету үшін алға шыққан сайып,—- либерал мырзалар бұдан революция әлсірейді деп ай- ңай салады. Социал-демократтар: жұмысшылардың буржуазия туларыпың астында болуы жарамайды, олардың өз туы, социал-демократияның туы бар деген сайын,— либералдар бұл арқылы үкіметке қызмет көр- сетіледі деп зарлай бастайды. Өтірік. Революцияпыц күші — пролетариаттың таптык, санасының дамуында, іпаруалардың саяси санасының дамуында. Социал-демократ кадеттік саясатты сынағанда, ол бұл сананы дамытады, ол революцияны күшейтеді. Кадет өзінің уағыздарымен халықтың бас-ын айналдырғанда, ол бұл сананы көмескілейді, ол революцияны әлсіретеді. Ка- деттерге біз сендерге сенбейміз, ойткені сендер халық- тың талаптарын жеткілікті түрде толық және батыл мәлімдемейсіңдер, өйткені сеидер үкіметпен күресуден гөрі, онымеп саудаласуды дүрыс көресіңдер деу кадет- терге бола үкіметті ұмыту деген сөз емес.
Мұның өзі халыққа шып күрес жолып және іпын жеңіс жолын корсету болады. Пролетариат пен шаруа-


118
В. И. ЛЕНИН
лар бұқарасы осы жолды айқын түсінгеп кезде —ка- деттердің саудаласатын ешкімі болмайды, өйткені ескі өкімет талқандалуға душар болады.
Сепдер пролетариатты ашық бой көрсетуге айдап са- ласыңдар,— деп айқайлайды кадеттер. Тоқтаңыздар, мырзалар! Бой көрсетулер туралы сендердің айтатын жөндерің жоқ, өздерің жұмыспіылар мен шаруалардың қаны арқылы саяси мансапқа жетуді көздей отырып, «пайдасыз құрбандықтар» туралы сендердің иудалық сөз сөйлейтін жөндерің жоқ.
Сол митингіпің өзінде пролетариатты «қампіылай тү- судің» керексіздігі туралы әбден дұрыс және социал- демократтардың жалпы сенімін толық білдіретін сөздер айтылды. «Волнадан» әркім-ақ оқиғаларды жеделдету- дің керексіздігі жайында оқи алатындай еді *. Бірақ жеделдету бір басқа да, ұлы драманың келесі актісі ойналуға тиіс жағдайлар бір басқа. Біз пролетариат пен шаруаларды осы кезеңге дайындала беруге шақы- рамыз; бұл кезец жалғыз бізге ғаиа байлапысты емес, айта кетелік, кадет мырзалардың бостандық ісіне істей- тін опасыздығының мөлшеріне де байланысты. Күрес жағдайларын анықтау, оның болуы мүмкін формала- рын корсету, пролетариатқа келешек күрестегі орнын корсету, оның күштерін ұйымдастыру жолында, оның санасын ашу жолында жұмыс істеу — міне, біздің мін- детіміз осы. Ал қазіргі кезеңде мұның мәнісі, былайша айтқанда, кадеттерді үпемі әшкерелеп отыру, кадеттер партиясыпан сақтапдырып отыру деген сөз. Мұны біз істеп те жүрміз, мұны біз істейміз де. Ал егер бұл жо- яінде кадеттер мазасызданып, күйіп-пісіп жүрген болса,— мұның мәнісі біз өз ісімізді жаман істеп жатқанымыз жоқ деген сөз. Ал кадеттер бұл жөніндө революцияның әлсіреуі туралы бейшаралық сөздер ай- тып, даурығып жүрсе,— мұның мәнісі шын революция, жұмысшылар мен шаруалар революциясы кадеттік Ду- маны тұнпіықтыруға әзір екенін олар қазір айқын сезіп жүр деген сөз. Кадеттер революцияның буржуазия бел- гілеген және буржуазияға пайдалы шеңберден шығып Қараңыз: осы том, 83-бет. Ред.


ЦАР AP ЖӘНЕ РЕВОЛЮЦИЯ
119
кетуінен қорқады. Жұмысшы табы мен шаруалар өз мүдделерінің бұл шеңберден кеңірек екенін, өздерінің міндеті революцияны ақырына дейін жеткізу екенін ұмытпаулары керек.
Учаскелік приставтар туралы кадет Протопоповты күрсінуге мәжбүр еткен халық жиналысының қарары, міне, осыны айтқан болатын. Байқаңқырап жазыңыз- дар, кадет мырзалар.
«Волна» № 16, 13 май, 1906 ж. «Волна» газетініц тексті
К,ол цойран: — Ъ бойынгиа басылып отъср


120
ЖЕР ДЕ ЖОҚ, EPIK ТЕ ЖОҚ
Министрлер советінің председателі Мемлекеттік ду- мапың адресіне жауап ретінде Думаға «мәлімдеме» ха- барлады.
Бұл мәлімдемені жұрттың бәрі асыга күткен еді. Бұл мәлімдеме үкіметтің программасып білдіруге тиіс бола- тын.
Ал үкіметтің «программасы» шып мәнінде өте-мөте айқын берілген. Мәлімдеменің елеулі екі пунктін то- лық келтірейік:
«Шаруалардың жер мәселесін, Мемлекеттік думаның көрсет- кеніндей, уделдік, кабинеттік, монастырьлік, шіркеулік жерлер- ді осы мақсатта пайдалапу жолымен және жеке иеліктегі жерле* рді, соиың ішінде меншік иесі іпаруалардың сатып алган жерлерін де күшгіен иеліктен айьтру жолымен шешу жағына келгендс, Миішстрлер советі мынаиы мәлімдеуді өзіііің міндсті ден сапайды: бұл мәселені Мемлекеттік дума ұйғарған негіздер- де шешуге сөзсіз жол берілмейді. Мемлекеттік өкімет жерді меншіктенуге біреулерді праволы деп тануға, сонымен қатар екінші біреулерден бұл правоны тартып алуға көне алмайды. Мемлекеттік өкімет өзге де мүлік атаулыны меншіктену право- сын жоққа шығармайынша, жерді жеке меншіктенудің жалпы правосын да жоққа шығара алмайды. Бүкіл дүние жүзінде жә- не азаматтық өмір дамуының барлық сатыларында меншіктің бұлжымауы және оған ешкімнің қол сұқпауы халық дәулеті мен қоғамдық дамудың іргетасы, мемлекеттік болмыстың негіз- гі тірегі болып табылады, мұнсыз мемлекеттің өмір сүруініц өзі де мүмкін емес. Ұйғарылған шара істің мәнінен де туып отырған жоқ. Мемлекеттің қарамағыида орасан мол, сарқылмас көп құралдар тұрғанда және мұның үстіне барлық заңды әдіс- терді кең түрде қолданған жағдайда, мемлекеттігіміздің түп


ЖЕР ДЕ ЖОҢ, EPIK ТЕ ЖОҚ
121
негізін бүлдірхмей-ақ, отанымыздың өмірлік күштерін әлсірет- пей-ақ жер мәселесін сөзсіз нәтижелі етіп шешуге болады.
Мемлекеттік думаның адресіне кірген заң шығару жөніидсгі басқа ұйғарындылар Дума көпшілігінің сенімімен пайдалана- тын министрлердің халық өкілдігі алдындағы жауапкершілігш белгілеуді, Мемлекеттік советті таратуды және Мемлекеттік думании, заң шығару қызметіне ерекше зацдар бойынша цойыл- ған шектерді жоюды көздейді. Министрлер советі бұл ұйғарып- дыларға тоқталуға өзін праволы деп ссептемейді; бұлар негізгі мемлекеттік заңдарды бүтіндей өзгертуді көздейді, ал мемлекет- тік заңдар өздерінің күші жағыиан Мемлекеттік думаның бао тамасы бойыиша қайта қарауға жатпайды».
Сонымен, жер жөнінде: «сөзсіз жол берілмейді». Ерік жөпінде, яғни халық өкілдігінің шын праволары жөпінде, бұлар: «Думаиың бастамасы бойынша қайта қарауға жатпайды».
Жер жөнінде шаруалар бар жақсылықты помещик- тердіц қайырымдылығынан ғана, помещиктердің риза- лығынан ғана күтуге тиіс көрінеді. Күшпен тартып алуға сөзсіз жол берілмейді екен. Шаруалардьщ тұр~ мысын зәрредей болса да жақсартуға сөзсіз жол беріл- мейді екеп.
Ерік жөпінде халық бар жақсылықты чиповниктер- дің өздерінен ғана күтуге тиіс көрінеді. Олардың риза- лығынсыз халық окілдерінің ешқандай қаулы етуго ңақысы жоқ. Министрлер советі халық өкілдігінің праволарын кеңейту жөніндегі Думаның тілектеріпе тоқталуға өзін тіпті правосыз деп есептейді. Халық өкілдері право туралы ойлай да алмайды. Олардың жү- мысы — өтіну. Чиновпиктердің жұмысы — бұл ОТІііІШ- тсрді қарау, қарағанда біз баяпдагап мәлімдемеде Ду- маның «өтініштері» қалай қаралған болса, міне, со- лай қарау.
Жер де жоқ, ерік те жок;.
Мәлімдемені мәні жағынан бұдан әрі талдауға біз тоқтала алмаймыз.
Бұл мәлімдемелерден Дума депутаттары бірдеце үй- рене ала ма, жоқ па, оны көрерміз. Кадеттер — сірә, ештеңе де үйренбес. Еңбек тобы мен жұмысіпы тобы


122
В. И. ЛЕНИН
кадеттерден аз да болса дербес және тәуелсіз бола ал- ды ма,— өтінуді тастау ңажет екенін түсінді ме,— ха- лықпен тіке және анық тілмен сөйлесе біле ме,— мұны олар енді көрсетулері керек.
1906 ж. 13 (26) майда жазъілған
1906 ж. 14 майда «Волна» газетінгц 17-номергнде басылған
Газеттіц текст! бойынша басылъіп отыр


1?3
СОЦИАЛ-ДЕМОКРАТТАРДЬІҢ ТИФЛИСТЕ БОЛҒАН САЙЛАУДАҒЫ ЖЕҢІСІ
Телеграфтың хабарына қарағапда, Тифлистегі сай- лауда социал-демократтар толық жеңіске ие болған. 81 сайламшының 72-сі социал-демократ, 9-ы ғана кадет 60. Кутаисте 4 депутат сайланған, бәрі де социал-демократтар61. Тифлистен Думаға кандидат болып ең ықпалды жергілікті социал-демократ Ной Жордапия ұсынылған.
Кавказдық жолдастарымыздың табысын құттықтай- мыз. Партиямыздың Бірігу съезінің шешімінен кейін жұмысшы партиясының басқа партиялармен блок жа- саспауы, яғни епіқандай келісім жасамауы шартымен сайлауға қатысуы міндетті болды62. Егер кавказдық жолдастар өздерінің кандидаттарын толық дербес өт- кізген болса,— Тифлис жөнінде осылай ойлауға бола- ды,— олар, демек, Армавирдегі63 жолдастардың ңатесі- нен аулақ болған. Онда біз съездің ңаулыларын толық орындаймыз, онда Думаға кәміл партиялық социал-демократтар кіреді, кіргенде қатаң партиялық жолмен кі- реді, онда біз көп кешікпей Орталық Комитеттің Думала біздің партиямыздың ресми өкілдерін тағайындағаи- дығы туралы естиміз.
Біздің оқушыларымыз Думаға біздің бойкот жария- лауды жақтағанымызды біледі. Біз съезде «Волнаныц» 12-номерінде басылған қарарда * дәл баяндалған пікір- лер бойынша, социал-демократияның парламенттік фракция құруына қарсы дауыс бердік. Мұның өзі
♦ Ңараңыз: Шығармалар толық жинағы, 12-том, 398—399 беттер. Ред.


124
В. II. ЛЕНИ Н
принципті пікірлер емеседі, сақтықтан және кезеңпің практикалық жағдайларынан туған пікірлер еді. Ал ңазір, егер шын партиялық социал-демократтар шьш партиялық жолмен Думаға өтсе, біздердің бәріміз, бір- түтас партияның мүшелері ретінде, олардың қиын істе- рін атқаруларына шамамыз келгенініпе комектесетін боламыз, бұл өзінен-өзі түсінікті.
Тифлистегі жеңіске онша мәз-мейрам бола алмаймыз. Социал-демократияның парламенттік табыстары шын қалыптасңан және аз да болса «елеулі» парламентаризм болған жағдайда ғана бізді бүтіндей және сөзсіз қуантады жәпе қуанта алады. Россияда ол жоқ. Рос- сиядағы ңазіргі кездегі жагдайлар социал-демократпя- ға батыс европалық социал-демократиялық партиялар- дың бірде-бірінің алдында тұрмаған ұлы міндеттерді жүктеп отыр. Батыстағы жолдастарға қараганда біз социалист^ төңкерістен өлшеусіз қашықпыз, бірақ біз буржуазиялық-демократиялық шаруалар революциясы- пыц қарсацыпда түрмыз, бүл революцияда пролетариат көсемнің роліп атқарады. Қазіргі жагдайдың осы ерек- піеліктері тез толғағы жетіп келе жатқан саяси дағда- рыстың Думадан тыс шешілетіндігін сөзсіз етеді.
Россия басыпан кеіпіріп отырған қазіргі уақытта со- циал-демократтардың сайлауға қатысуы бұқараның сайлау науқаны үстінде шын мәнінде нығаятынын әсте корсетпейді. Газет бостандығынсыз, халық жипалысын- сыз, кең үгітсіз социал-демократтар сайлауы көбінесе пролетарлық және толық социал-демократиялық пар- тияпыц топтасқандыгыи емес, халықтың ңатты нара- аылығын білдіреді. ¥сақ буржуазияның қалың топтары мүндай жағдайда кейде үкіметке қарсы кандидаттар- дың кез келгенін жақтап дауыс береді. Бүкіл Россия бойынша бүкіл бойкот тактикасын бағалағанда тек қа- па Тифлис сайлауыпың иегізінде бағалау тым шалалық және ойланбағандық болар еді.
Жалпы және тұтас алғанда, түпкілікті қорыта кел- гепде, кадеттік Думаның қандай роль атқаратынын әлі ешкім білмейді. Кадеттердің Думада қожайын екені ақиқат. Ал кадеттер Думада өздерін жаман демократ- тарша ұстайтыпына, бұлар халық бостандығының жас-


СОЦИАЛ-ДЕМОКРАТТАРДЫҢ ... САЙЛАУДАҒЫ ЖЕҢІСІ 125
қаншақ және дәйексіз, тұрлаусыз және бұлталақ жақ- таушылары екеніне социал-демократтардың бәрі келі- седі. Думаны меңгере отырып, кадеттер қазір халық арасында конституциялық жалған үміттерді қай уақыт- тағыдан болса да күштірек таратып жүр, сөйтіп жұмыс- шылар мен шаруалардың саяси санасын көлегейлеп отыр.
Кадеттердің осы реакциялық әрекеттеріне Думапың ішінде де қарсы шығудыц қапшалықты мүмкіп бола- тыны туралы пікір айту үшін тәжірибенің нәтижелеріп күте тұрайық. Біздің кавказдық жолдастарға, Дума мүшелеріне, білдіретін тілегіміз — күйінішті шындық- ты зәрредей де бүкпестен, сөзге, уәдеге, қағаздарға се- нуді аяусыз әшкерелей отырып, ашық сөз айтқаны үшін бұрынғыша қысым көріп, қуғындалып отырғап баспасөзіміздің кем-кетігін толықтыра отырып, пролетариат пен революцияшыл шаруаларды мәселелерді мейлінше айңын және тиянақты қоюға, бостандық жо- лыидағы алдағы түпкілікті тартысты Думадан тыс пте- иіуге шақыра отырып, осы жаңа трибунадан тұцғыш рет бар дауыспен сөз сөйлеңдер дейміз.
«Волна» Л« 17, 14 май, 1906 ж.
«Волна» газетіиіц тексті бойынша басылып отъір


126
YKIMET, ДУМА ЖӘНЕ ХАЛЫҚ
Дума үкіметпен араздасып қалды. Ол министрлікке сенбейтіндігін білдіріп, оның кетуін талап етті. Ми- нистрлік Думаның мәлімдемесіне құлақ аспады жәпе оған Юрьев қаласьшдағы кеңсе күзетшілеріне арнал- ғап кір жуатын орын туралы мәселемен айналысуды ұсынып, Думаны бұрыигыдап да горі ашың мазақ стті.
Думапың үкіметпеп бұл араздасуыпың, бұл қаңтығы- суының мәнісі неде? Шаруалардыц қалың бұқарасы, жалпы тогышар жұрт, ақырында, бірсыпыра буржуа- зияшыл саясатшылар (кадеттер) қаңтығысу үкіметтіц оз міыдеттерін және өзіпің алатын орнын түсінбеген- дігіне байланысты деп ойлайды немесе осылай деп ген- діруге тырысады. Түсінбеушілік түсіндіріледі, жұрт жаңалыққа, яғни копституциялық тәртіптерге, мемле- кеттік мәселелерді ескі окіметтіц бұйрығымен шешпей, азаматтардыц дауыс беруімеп шешу қажет екендігіне дағдылаиады,— міпе сонда бәрі де қалыпқа келеді. Бүл козқарас бойынша, біз «конституциялық дау-жаижал- ды», яғни ескі өкіметпен қатар халық өкілдерінің өкі- метін іс жүзіпде мойындайтын конституциялық мемле- кеттің әр түрлі мекемёлерінің қақтығысуын көріп отыр- мыз. Жүре келе — жарасып кетеді, тоғышар осылай деп ойлайды және буржуазияшыл саясатшы осылай деп пайымдайды, Тоғышар жұпынылықтан және өзінің саяси тәжірибесіздігінен осылай деп ойлайды. Буржуазияшыл саясатшының бұлай деп ойлайтын себебі, мұн- дай ойлар оның табының мүдделеріне сай келеді.


YKIMET, ДУМА ЖӘНЕ ХАЛЫК,
127
Мәселеп, кадеттердің басты органы «Речь» газеті бы- лай дейді: «Конституционализмнің теориясы мен прак- тикасы жөнінде біздің көптеген депутаттарға қарағанда біздің министрлердің тәжірибесі әлі аз». Әңгіме, көр- діңіздер ме, мемлекетті басқару ісін профессорлар Ковалевский мен Милюковтан үйренбеген министрлердіц тәжірибесіздігінде екен. Мәселенің бүкіл мәні осында. Ал кітап бойынша үйренбесе, Думадағы сөздерден үй- ренер. Жүре келе — жарасып кетер. Сөйтіп кадеттік «Речь» неміс буржуазиясына сілтейді. Бұл буржуазия да — жұмсартып айтайық — 1848 жылы үкіметпен араздасып ңалды. Ол да халықтың толық өкімет билігін алуына, халықтың толық бостандық алуына күш сал- ды немесе күш салғысы келді. Неміс үкіметі халық кү- ресін жаныштағаннан кейіп буржуазияның парламент- те өз өкілдері болуына мүмкіндік берілді. Өкілдер сөз сөйлеп, ескі өкімет іс істеді. Өкілдер сөз сөйлеп, минис- трлергё олардың «түчлибейтінін» түсіидірді, оларды «копституционализмге» үйретті, 40-жылдардың аяқ ше- нінен 60-жылдардың бас кезіне дейін он бес жыл үйретті. 60-жылдары Бисмарк буржуазиядан шыққан «халық өкілдерімен» ашықтан-ашык, жүз шайысьш қалды, бірақ бұл семьяда болатын ұрыс-керістің ақыр- ғы бір көріиісі еді. Буржуазия пеміс армиясыпың же- ңістеріне елігіп өкімет билігін дворяндық-чиновниктік үкіметтің қолында толық сақтай отырып, жалпыға бір- дей сайлау правосы жөнінде толық келісімге келді.
«Халық» өкілдерімен Бисмарктің соңғы елеулі ұрыс- керісінің нақ осы мысалы кадеттік «Речьке» өте-мөте ұнап отыр. Неміс буржуазиясы (революцияны біржола- та жаныштағаннан кейін он бес жылдан соң) Бисмарк- ке жол берді. Ал бізде орыс буржуазиясы Горемыкин- неи бірден жеңілдік алады. Сондықтан кадеттер күн іл- гері: кезінде Бисмарктің иілгенінен гөрі Горемыкиннің көбірек иілуіне тура келеді деп масайрап жүр.
Горемыкин мен Бисмарктің арасы жер мен көктей, мұны біз ықыласпен мойындаймыз. Алайда біз былай деп ойлаймыз: буржуазия мен әр түрлі Бисмарктердің арасындағы мәмлеге келудің нац мәнін түсіну жұмыс- шы табы үшін қазір өте-мөте маңызды, ал болашақтағы


128
В. И. ЛЕНИН
иілудің мөлшері туралы мэселе — болаіпақтың ісі. Революция біржолата жапышталған кезде ғана, буржуазия «халық бостандығын» біржолата алдап соққан кезде ғана, шаруаға қарсы помещикті және бәрінен де гөрі жұмысшыға қарсы капиталист! жақтаған ескі дворян- дық-чиновниктік өкіметпен буржуазия ауыз жаласып, татуласқан кезде гана Бисмарктер буржуазиямен келі- сімге келіп отырды.
Бисмарктің неміс кадеттерімен, қала берді пруссак прогрессистерімен келісімге келуінің шын, нағыз негі- зі, міпе, осында еді. Революцияны жаныштағаннан кейін неміс Ковалевскийлері мен Милюковтары Бис- марктерді 15 жыл үйреткен «конституционализмнің» омірлік астары, міне, осында еді. Біздің профессорлар, мүмкін, мұпы білмейтін де шығар: профессорлар кітап- ты білгенімен өмірді білмейді, бірақ жұмысшылар мұны білуге тиіс.
Біздіц Россиядағы қазіргі елеулі күрес тіпті де Горемыкиндер меп либерал буржуазияның қандай жс- ңілдіктер жасап барып келісетіндігі жөніпде жүріп жатқан жоқ. Күрес ескі тәртіптер тұсында өмір сүре алмайтын халық бұқарасы мен шын конституциялық тәртіптер тұсында өмір сүре алмайтын ескі крепостник- тік-чиновниктік өкімет арасында жүріп жатыр. Күрес конституционализмнің сабақтарын қалай дұрыс қолда- ну жөнінде емес, жалпы конституционализм мүмкін бе дегенге бола жүріп жатыр.
Бұл парламепттік дау-жапжал емес, ал Думаның өзі тіпті де әлі парламент емес, конституция жарияланған кездегі буржуазиялық «тәртіптің» органы емес. Ол — өзінен тыс немесе озінен бөлек осіп келе жатқан халық ңозғалысының көрсеткіші жәпе оныц оте бір әлсіз жаршысы ғана.
Оныц үкіметпен қақтығысуы шаруалар бұңарасы мен жұмысіпы табының барлық негізгі және толғағы жеткен талаптарының ескі өкіметтің бүкіл толық ок- темдігімен және бүкіл қол сұғылмаушылығымен қақ- тығысуын жанамалап қана көрсетеді. Бұл толғағы жеткен талаптар көбінесе: жер және ерік деген қысңа сөз- дермен білдіріледі. Бұл талаптар қанағаттандырылған


YKIMET, ДУМА ЖӘНЕ ХАЛЫК,
129
жоқ. Бүл талаптарды жақтайтын күштер әлі барынша толық бой жазған жоқ. Бұл күштердің толық көріиу жағдайлары тек енді ғана пісіп жетіліп келеді.
Қазір біз халықтың назарын Ковалевскийлердің Го- ремыкиндерге үйретіп жүрген конституционализм са- бақтарына аударуға тиіс емеспіз. Қазір біздің жиірек еске алатынымыз Бисмарктердіц буржуазияның жоғар- гы топтарымен ұсақ-түйек ұрыс-керістері емес. Кадет- тердің Думаны мұндай ұрыс-керістер мен мұндай келі- сімдердің органына айналдыруына жұмысшы табы мен піаруалар жол бермейді. Кадеттердің осы жаққа қарай ауытқуын көрсететін әрбір қадамын әшкерелеп отыру керек. Думадағы Еңбек және жұмысшы топтары өзде- рін кадеттерден бөлектегепде ғана, конституционализм- пің мектептік сабақтарынан жоғары көтерілгенде ғана, халықтыц барлық талаптарын, оның барлық мұқтажда- рын ашық мәлімдегенде ғана, бүкіл ащы шындықты айтқанда ғана, өздерінің нағыз бостандық жолыпдағы күреске шамасынан келген көмегін көрсете алатынды- ғыіі білетін болсын.
1906 ж. 17 (30) майда
жазылған
1906 ж. 18 майдо «Волна» Газеттгц текстг бойынша
газстиігц 20-номершде басъілып отыр
басылған


130
ДУМАНЫҢ ХАЛЫҚҢА СӨЗ САЛУЫНА КАДЕТТЕР БӨГЕТ ЖАСАП ОТЫР
Біз жаңа ғана Думаның бүгінгі мәжілісінде мынадай жағдай болғандығы туралы хабар алдық. Өлім жазасын жоятын заң жобасы туралы мәселе жөнінде жарыс сөз- дер болып жатса керек. Еңбек тобының мүшесі Аладь- ин мәселені бұл уақытқа дейінгіден гөрі батылырақ қойыпты. «Біз атқару окіметімеп күресуге тиіспіз»,— депті ол (цитатты «Биржевые Ведомостидіц» 64 кешкі басылымына арналған жедел қосымша бойынша келті- ріп отырмыз). «Біз министрлерді сұрақтар қойып ма- заламақ боламыз, бірақ олардың бұл сұрақтарды елеу- сіз қалдыратындығы айқын емес пе? Жоқ, бізге екі жолдың бірін таңдау керек болады: не сұрақтарды ойыншық ете беруге тиіспіз, не халыц ісін өз цолымыз- ға алуға тиіспіз». Аладьин: істі ай бойы кейінге қал- дырмай, заң жобасын комиссияға тапсырмай, істі дереу шешу кереқ деп ұсынды. Ол озінің сөзін былай деп аяқтады: «Егер біз букіл шындыцты халытр$а айтып жеткізбесек, егер біз зеңбіректер мен пулеметтер ңо~ лында отырған адамдардың кінәлы екендігін халыққа ашық айтпайтын болсақ, онда біз оңбаймыз».
Поярков дейтін священник те осылай сөйлепті. «Үкь мет Мемлекеттік думаны мазаң етіп отыр»,— депті ол. «Өлім жазасын нақ бүгін немесе ертең жою керек екен- дігін біз өтінуге тиіс емеспіз, талап етуге тиіспіз, өйт- пегеп күнде, біз үй-үйімізге тарап кетуіміз керек деп ұсыныс жасаймын, өйткені өлім жазасы жойылғанға


КАДЕТТЕР БӨГЕТ ЖАСАП ОТЫР
131
дейін жұмыс істеген болып, ақша алуды ождансыздық деп есептеймін».
Сөйтіп, Еңбек тобынан ұсыныс жасалыпты, ол ұсы- ныстың мәиісі апығыпда мыпау: халыққа сөз салу керек,— отінбеу керек, талап ету керек, кеңсе ережелері- мен санаспау керек,— мәселелерді созбау керек жәно оларды комиссияға тапсырмау керек.
Кадеттер Думаның халықңа сөз салуына бөгет жа- сады. Поярковтан кейіи сөйлегеп кадет Набоков «заң жолын ұстауға» піақырды. Ол заң жобасының комис- сияға тапсырылуын талап етті.
Жарыс сөздер аяқталғаниан кейін Дума председателі (кадет Долгоруков) былай деді: «Бізде төрт ұсыныс болып отыр: бұлардың екеуіп мен дауысца цоя алмаймъш, өйткені олар парламенттік практикага сай келмейді. Бұл екі ұсыныстың мәнісі: хальщқа сөз салу керек жә- не монархқа сөз салу керек». •
Ңалған екі ұсыныстың — 1) комиссияға тапсыру кс- рек және 2) дереу талқылау керек деген ұсыныстар- дың — біріншісі бір ауыздан қабылданды, өйткені екін- шісі алынып тасталды.
Сірә, Еңбек тобы кадеттердің талап етуіне, қорқы- туыпа тағы да жол беріп, озінің ұстай бастаған батыл позициясыпда тұра алмағап болуы керек.
Бостандық жолындағы күреске саналы түрде ңарай- тып халық кадеттердің Думадағы іс-әрекетіне қарсы піығуға тиіс, сөйтіп Еңбек тобын батыл әрі үзілді-кесіл- ді мәлімдеме жасауға және халыққа сөз салуды іске асыруға шақыруы керек!
1906 ж. 18 (31) майда
жазылган
1906 ж. 19 майда «Волна»
газетгнгц 21-номерінде Газеттгц текстг бойыниіа
басъілған басылып отыр
І\ол т$ойған: IL Л—н


132
САУДАЛАСҚЫСЫ ДА КЕЛМЕЙДІ!
Струвенің асыл сезімдері жәбірлепіп отыр. Үкімет оныц ойлағанынан гөрі ақымақ болып шықты, сондық- тан онымен істес болу тура коммерциялық жағыпан тиімсіз болып шықты. Струве мырза саясатты өте қа- рапайым түсінген: Дума, ягни Думадағы кадеттік көін шілік, ец мәдениетті копестср арасында қолданылатын әдепті сөздерді айтып сұрайды; үкімет аздап жецілдік жасайды, Дума өз кезегінде сұрағанын азайта бастайды, міне сойтіп Россияда халык, бостандығы орнайды. Осы үпіін кадет мырзалардың істемегені жоқ! Ал үкімет ке- неттен осыншалық түсінбейтін болып шықты, саудага осыншалық икемсіз болып шықты!
Струве мырза ыза болады:
Ол (үкімет) Думаның талаптары мен топшылаулары- ның әлі де болса біреулеріп елеусіз қалдырып, екіпші біреулеріи қабылдап, озінікі сте алатып еді. Ол саясат саласында батыл кеңшіліктер жасап, экономика сала- сында бірдемелерді азайтуға тырыса алатын еді. Ол ке- рісінше де істей алатын еді. Бірақ барлың даулы мәсе- лелердегі елеулі нәрселердіц бәріп қабылдамай тастау- ға, жеке иеліктегі жерлерді күпітеп иелігінен айыруга негізделген жер реформасынан бас тарту арқылы халық мұқтажы мен халықтың праволық санасына зіл тастау- ға мемлекеттік түсінігі өте томен дәрежеде түрғап адам- дар ғана бара алады.
Сойтіп: Думаның адресінде айтылған талаптар — даулы мәселе; бұл барлык, және әр түрлі әдістер арқы-


САУДАЛАСҚЫСЫ ДА КЕЛМЁЙДІ!
133
;лы жеңіспен алыпатын. жоне одан әрі ұлғайтылуға тиіс- ті болатын цажетті нэрсе емес, бұл тек саудаласуға ар- налған майдан ғана.
Амнистия, жалпыға бірдей сайлау правосы, бостап- дық және жерді күштеп иелігінен айыру — мұпың бәрі даулы нәрсе, мұның бәрі жөнінде саудаласуға болады және... егер мұның есесіне үкімет те бірдеме бере қал- са, жеңілдік жасауға болады.
Мұны есте сақтау керек. Струве мырза ашу үстіяде кадеттердің тактикасын білдіріп қойды, ал бұл тақтика- ны социал-демократтар қашан да халыққа корсетіп кел- геи болатын.
Халық талаптары адрескө күзелген және кадеттік тұрғыдан өңі айпалдырылған күиінде енгізілген бола- тын,— бұл тіпті осы күйінде де кадет партиясы үшін қажетті минимум емес, тек алдын ала белгіленуге тиіс болған ең жоғары баға ғана. Струве мырзаның өкініші- не қарай, үкіметтің «мемлекеттік түсінігі» жоқ болғая- дықтан, бұл мәмле іске аспады... Струве мырзаныц айтуы бойынша — бұл түсінік өте төмен дәрежеде. Неге?— Неге десеңіз, Трепов, Горемыкин және Стишип- ский мырзалардың халық праволары жөнінде кадеттер- мен саудаласқысы келмейді, қайта бұл праволарды ту- радан-лура қабылдамай тастап отыр.
Ал «мемлекеттік түсініктің» ең жогары дәрежесі — әлбетте — халық бостандыгын ашықтан-ашық саудаға салупіылықтан көрінеді.
Жұмысшылар мен шаруаЛар, естеріңізде болсын! Ду- мада Горемыкин сөз сөйлердің алдында кадет мырза- лар — «мемлекеттік түсінік» адрестө айтылған халық талаптарын күзеу жөнінде Треповпен саудаласуда деп білді.
Кадет мырзалардың уайымын күшейтіп — мәмлеге келу мүлде іске аспай отыр. Пролетариат пеп шаруа- лардың нақты мүдделері мен ескі өкіметтің өмір сүру үшін күфесіндегі пақты мүдделерінің қақтығысуы ди- пломатиялық мәмлелердің шеңберіне сыймайды. Сон- дықтан орыс революциясының кадеттік жолға түсуінің мүмкін еместігі Струве мырзаның немесе Трепов мырзаныц «мемлекеттік түсінігінің» белгілі бір «дәрежеде» 6 13-том


134
В. И. ЛЕНИН
болуынан шығып отырған жоқ. Қақтығысып отырған мүдделердің сипатының өзі орыс революциясын рево- люциялық және контрреволюциялық күштердің ашық күресі жолына итермелейді.
Сондықтан да халық бостандығын саудаға салатын, революциядағы маклер, соғыс кезіндегі дипломат мыр- залар үнемі сәтсіздікке ұшырап отыратын болады.
«Волна» 21, 19 май, 1906 ж. «Волна» газетгніц тексті
Ңол цойған: — Ъ бойъінша басылып отыр


135
ЖҮМЫСШЫ ДЕПУТАТТАРЫНЬЩ ҮНДЕУІ ЖӨНІНДЕ 65
Біз сенімі жағынан өзімізге бәрінен де гөрі жақын тұрған Дума депутаттары жұмысшы тобының үндеуін қызу құттыңтаймыз,— бұл — депутаттардың үкіметке емес, халыққа тікелей арнаған бірінші үндеуі. Жұмыс- шы депутаттарының өнегесін, біздің пікірімізше, Дума- ның Еңбек немесе шаруалар тобы да ңолдауға тиіс еді.
Жұмысшы депутаттарының үндеуінде көп мәселе дұрыс айтылған, бірақ, біздің пікірімізше, онда кейбір кемістіктер де бар.
Жұмысшы жолдастар «құрылтай жиналысын шаңы- руды Дума әзірлесін деп тырысқысы» келеді. Бұл ретте олардыц бүкіл Думага иемесе тіпті оның көпшілігіпе сүйене алатыидығы неғайбіл. Думада үстем болып отырған либералдар құрылтай жиналысын шақырамыз деп халыңқа талай рет уәде берді,— олар бұл уәдесін орындамағаны былай тұрсын, керек десе, мұндай таланты Думада жұртқа естірте, нық қойған да жоқ. Жұ- мысшы депутаттары бұл ретте тек Еңбек тобына — ша- руа өкілдеріне ғана — азды-көпті сенімді түрде сүйене алады. Сондықтан да жұмысшы табы букіл Думаны қолдауды өз міндеті етіп қоя алмайды,— орыс либерал- дары тым сенімсіз,— одан да жұмысшылар өз күштерін шаруа депутаттаръш қолдауға жүмсап, оларды мейлін- ше дербес бой көрсетуге,— сөйтіп оларды революция- шыл шаруалардың нағыз өкілдері ретінде қимыл жа- сауға жетелесін.
Пролетариат өзінің күреске қабілетті екендігін дә- лелдеді. Ол енді үзілді-кесілді жаңа күрес бастау үшін, б*


136
В. И. ЛЕНИН
соиың өзінде бұл күресті шаруалармен бірге бастау үшін күш жинап жатыр. Сондықтан жұмысшы депу- таттары пролетариат™ ешкімнің де арандатуына беріл- меуге жәпе ңажет болмаған жерде жаумен бытыраңқы қақтығысуларға жол бермеуге шақырып, дұрыс істеп отыр. Ңажеттілік болмайынша және жеңіске кәміл сен- бейінше пролетариаттың қапын тогуге болмайды, өйт- кені ол тым қымбат.
Ңазіргі Думаның дәрменсіздігі мен жетімсіздігін се- зінген шаруалар бұқарасы ғана жұмысшылар үшін анық жеңіске жеткізетіп берік тірек бола алады. Жұ- мысшы табып күреске ұйымдастыру ісінде жұмысшы жипалыстарының үкімдері мен қаулылары өте пайдалы болғанымен, бірақ халықтың талаптарына барып тұр- ғаң айуандық зорлықпен жауап беруге қазірдің өзінде дайын отырған жауга қарсы шын тіректі бұлардан та- буға болмайды. Керісінше, шын көңілден аңқылдап тілектерге, үкімдерге, талаптарға және шағымдарға сейш қалса, шаруалар бүңарасыпыц да қателесетінін жұ- мысшы табы оған түсіндіруге тиіс.
Қазір Россияда істің бүкіл барысы халықтың тағды- ры туралы — жер мен ерік туралы ұлы таласты сөз сөй- леу мен дауыс беру арқылы шешуге болатын жағдайға қарай ойысып отырған жоқ.
1906 ж. 18 (31) майда
жазылған
1906 ж. 19 майда «Волна» Гсізсттіц тсксті бойыпша
газетінгң 21-номершде басылып отыр
басъілі аи


137
ЖЕР ТУР АЛЫ МӘСЕЛЕ ЖӘНЕ БОСТАНДЫҚ ЖОЛЫНДАҒЫ KYPEC
Жер туралы мәселе Думада талқыланып жатыр. Бұл мәселенің басты екі шешімі алға тартылды: кадеттер- дің шешімі және «трудовиктердің», яғни шаруа депу- таттарының шешімі.
Бұл шешімдер жөнінде РСДРП-ның Бірігу съезі ша- руалар қозғалысына көзқарас туралы қарарында былай деп өте дұрыс айтты: «буржуазиялық партиялар шаруа- лар қозғалысын пайдалануға және оны өзіне бағынды- руға тырысады — біреулері ^социалист-революционер- лер) утопиялық мещандық социализм мақсаттары үшін, басқалары (кадеттер) жеке ірі жер иеленушілікті белгілі бір дәрежеде сақтау мақсаты үшін және, соны- мен қатар, ішінара жеңілдіктер жасау арқылы шаруа- лардың меншікшілдік инстинктерін қанағаттандыра отырып, революциялық қозғалысты әлсірету мақсаты үшін пайдалануға және өзіне бағындыруға тырысады».
Социал-демократия съезіиің осы қарарының маңызым ңарап көрейік. Кадеттер — жартылай помещиктік партия. Онда либерал помещиктер көп. Ол шаруаларға тек болмай қалмайтын жецілдіктер ғана жасап, помещик- тердің мүдделерін жақтауға тырысады. Кадеттер помещик жерлерінің бәрін піаруаларға беру үшін толық ие- лігінен айыруға көнбей, мүмкін қадарышпа, жеке ірі жер иеленушілікті қорғауға тырысады. Шаруалардың жер- ді құнын төлеп алуын, яғни шаруалардың помещик жерлерін мемлекет арқылы сатып алуын жақтай отырып, кадеттер шаруалардың жоғарғы топтарын «тәртіп


138
В. И. ЛЕНИН
партиясына» айналдыруға тырысады. Шынына келген- де, құнын төлеп алуды қалай ұйымдастырсаңыз да, қан- дай «әділ» баға белгілесеңіз де бәрібір құнын төлеп алу әлді шаруаларға жеңіл тиіп, кедей шаруаларға ауыр тиеді. Ңауым болып құнып төлеп алу және т. т. жөнін- де қағазға қандай ережелер жазылса да,— жер іс жү- зінде құнын төлеп алуға шамасы келетіндердің қолып- да сөзсіз қала береді. Міне сондықтан да жерді құнын төлеп алу кедей шаруалардың есебінен бай шаруалар- ды күшейтуге, шаруалардың басын біріктірмеуге, осы- лайша шаруалардың басын біріктірмеу арқылы олар- дың толық бостандық алу және жерді түгел алу жо- лыпдағы күресін әлсіретуге әкеліп соқтырады. Ңұнын төлеп алу әлділеу шаруалардың бостандық ісінен ескі өкімет жағына шығып кетуіне әкеліп соқтырады. Жер- ді құнын төлеп сатып алу —- бостандық жолындағы кү- рестен басын арашалау деген сөз, құнын төлеп алу де- геніміз — ақша арқылы бостандық жолындағы күрес- керлердің -бір бөлегін бостандық жауларының жағыпа піығарып әкету. Өз жеріи құнып төлеп алатып әлді піаруа кішкене помещикке айналады, сондықтан оның ескі, помещиктік-чиновниктік өкіметтің жағына шығуы өте жеңіл және тұрақты болады.
Сондықтан социал-демократия съезінің: кадет пар- тиясы (бұл жартылай помещиктік партия) революция- лың қозғалысты, яғни бостандық жолындағы күресті элсірететін шараларды жақтайды деген сөздері өте әділ айтылған.
Енді «трудовиктердіц» немссе Думадағы шаруа депу- таттарының жер туралы мәселені қалай шешетіндігін қарап көрейік. Олар ез көзқарастарын әлі толық анық- таған жоқ. Олар жарты жолда тұр: кадеттер мен «сұр- лардың» (социалист-ха лықшыл дар партиясы) арасын- да, жердің бір бөлегін құнын төлеп алу (кадеттер) мен жерді түгел конфискелеудің (социалист-революционер- лер) арасында тұр, біраң олар барған сайын кадеттер- ден алыстап, барған сайын «сұрларға» жақындап ке- леді.
Социал-демократия съезі «сұрлар» жөнінде бұлар — буржуазиялық партия, оның мақсаттары утопиялық ме-


ЖЕР ТУРАЛЫ МӘСЕЛЕ ЖӘНЕ БОСТАНДЬЩ KYPEC 139
щандық социализмнің мақсаттарымен бірдей деп дұрыс айта ма?
Жер реформасының «сұрлар» ұсынып отырған жоба- сын66, кеше олардың: «Народный Вестник» (№ 9) 67 газетінде басылып шыққан ең соңғы жобасын алайық. Бұл — жерге жеке меншік атаулыны жою туралы және «жерді жалпыға бірдей теңгерме пайдалану» туралы заң. «Сұрлар» не себепті жерді теңгерме пайдалануды енгізгісі келеді? Неге десеңіз, олар байлар мен кедей- лердің арасындағы айырмашылықты жойғысы келеді. Бұл — социалистік тілек. Социалистердің бәрі де осы- ны тілейді. Біраң социализм әр түрлі болады, жер бетінде тіпті поптық социализм де бар, мещандық социализм де бар, пролетарлық социализм де бар.
Мещандық социализм дегеніміз — ұсақ қожайынсы- мақтың байлар мен кедейлердің арасындағы айырма- шылықты қалаіі жойсақ екен деген арманы. Мещандық социализм барлық адамдарды кедей де емес, бай да емес, «теңгерме» қожайынсымақ етуге болады деп ой- лайды. Мещандық социализм жерді жалпыға бірдей теңгерме пайдалану туралы заң жобаларын жазады. Ал шынына келгенде, қайыршылық пен кедейшілікті жой- ғаида мұны ұсақ қожайынсымақтың істегісі келетіндей етіп жоюга болмайды. Жер бетінде ақша өктемдігі, капитал өктемдігі өмір сүріп тұрғанда жерді теңгерме пайдалану мүмкін емес. Рынокқа арналған іпаруашы- лың тұрғанда, ақша өктемдігі мен капитал күші дәуір- леп түрғанда дүние жүзіндегі еіпбір заң теңсіздік пен қанаушылықты жоя алмайды. Барлық жер, фабрика- лар, құралдар меншігі жұмысшы табына беріліп, қоғам- дық ірі, жоспарлы шаруашылық құрғанда ғана қанау атаулыиы құртуға болады. Сондықтан пролетарлық социализм (марксизм) мещандық социализмнің ұсақ піа- руашылықтың «тецгермелі» болуы мүмкін дейтін негіз- сіз үміттерінің бәрін және тіпті ұсак, шаруашылық капитализм тұсында жалпы сақталуы мүмкін дейтін негізсіз үміттерінің бәрін әшкерелеп отырады.
Саналы пролетариат жерді түгел алу және толық бос- тапдық алу жолындағы шаруалар күресін бар күшімеп қолдайды, бірақ ол шаруаларды жалған үміт атаулыдан


140
В. И. ЛЕНИН
сақтандырады. Шаруалар пролетариаттың комегімен өз- дерінен бүкіл помещиктер өктемдігін лақтырып тастай алады, помещиктік жер иеленушілікті және помещик- тік-чиновниктік мемлекетті біржолата құрта алады. Шаруалар тіпті жалпы жерге жеке меншік болуын да жоя алады. Мұндай шаралардың бәрі шаруаларға да, жұмысшы табына да, бүкіл халыңқа да орасан зор пайда келтіреді. Жұмысшы табының мүдделері шаруалар күресін барынша ұйымшылдықпен қолдауды талап етеді. Алайда помещиктер мен чиновниктердің өкіметін барынша толық құлату капитал өктемдігін ешбір әлсі- рете қоймайды. Демек, пролетариат пен буржуазия- ның арасындағы ақырғы ұлы күрес, социалистік құры- лыс жолындағы күрес помещиктік және чиновниктік өкімет болмайтын қоғамда ғана шешіледі.
Міне, сондықтан да социал-демократтар кадеттердің сатқындық программасына қарсы батыл күрес жүргізіп, шаруаларды «теңгермелік» жөніндегі жалған үміттен сақтандырады. Жер үшіп, ерік үшін болып жатқан қа- зіргі күрес-те табысқа жету үшін шаруалар барыпша дербес және кадеттерден тәуелсіз қимылдауға тиіс. Шаруалар жерді реттеу жөніндегі әр түрлі жобаларды талдаумен әуестенбеуге тиіс. Өкімет билігі ескі само- державиелік, помещик-чиновниктік үкіметтің қолында қалып отырғанда «еңбек нормалары» туралы, «тең- гермелік» туралы және басқалар туралы мұндай жоба- лардың бәрі — бос және түкке тұрмайтын іс. Шаруа- лардың жер алу жолындагы күресі жобалардағы осы бықыған параграфтар мен ережелерден тек қана әлсі- рейді, ал бұл жобаларды ескі өкімет не лақтырып тастайды, не шаруаны алдаудың жаңа әдісіне айналды- рады. «Жерді орнықтыру жобалары» шаруалардың жер- ді қалай алу керек екендігін түсінуін жеңілдетпейді, қайга істі дұрыс түсінуді қиындата түседі. Бұл жоба- лар чиновниктік үкіметтің ескі өкімет туралы мәселені ойдан шығарылған, түкке тұрмайтын кеңсе ұсақ-түйек- терімен бытыстырады. Ескі анайы бастықтар іс жүзіндө өздерінің барлық шексіз зорлық-зомбылықтарымен қа- лып отырғанда, бұл жобалар мейірімді бастықтар жө- ніндегі қиялдарымен адамның басын қатырады. «Жерді


ЖЕР ТУР АЛЫ МӘСЕЛЕ ЖӘНЕ БОСТАНДЫҚ ... KYPEG 141
орнықтырудың» қағаз «жобаларын» ойыншық етуді қойыңдар, мырзалар,— ескі өкімет тарапынан кедергі болмайтьш кезде шаруалар жерді оп-оңай реттейді,— одан да барлық иазарды шаруалардың мұндай кедергі атаулыны толық жою жолындағы күресіне аудары- ңыздар.
1906 ж. 19 майда (1 июнъде) жазъілған
1906 ж. 20 майда «Волна» газетінгц 22-номергнде басылған
Газеттіц текстг бойылша басылып отъгр


142
ГОРЕМЫКИНШІЛДЕР, ОКТЯБРИСТЕР ЖӘНЕ КАДЕТТЕР
Кеше біз Мемлекеттік думада кадеттердің трудовик- терге қарсы абыройсыз жаңа жеңіске жеткендігін айт- тық *. Кадеттер трудовиктерді өздерінің халыққа соз салу жөніндегі және Думаны бюрократияның бейшара, дәрменсіз шылауына айналдыратын ресімдерді сақта- мастап өлім жазасып жою туралы зац жобасып талқы- лау жопіпдегі ұсынысып қайтып алуга мәжбүр етті.
Бүгін нововремялық горемыкиншілдер 68 және «Сло- воның» октябристері кадеттердің трудовиктерді жеңуі- не берілген бұл бағаны толық дәлелдеп отыр. .«Еңбек тобы,— деп жазады «Новое Время»,— Дума мекемесі- нің статьясына қайшы келетін бірдеме... ұсынды. Атап айтқанда, ол Мемлекеттік думаның заң жобасының нақ- ты мәні туралы пікір айтуын және содан кейін, бір ай мерзімді сақтамастан, демек, юстиция министрінің өз пікіріп айтуыиа мүмкіпдік берместен, дауысқа қою ісі- ие көшуін талап етті. Кейде заңдылыққа нұқсан келть ріп, орыс адамдары бейім болатын мейірімшілдікке қа- рай титтей аяқ басу — Думаны заңға созсіз жатпайтын әрекеттер жасауға итермелеуі керек еді де, «өз бетіндік тәртіптің» тайғақ, қисық жолынан туатын салдарлар- дың бәрі осыдан келіп шығатын еді».
Кадеттердің шешендері, дейді одан әрі «Новое Время», «трудовиктер ұсынған заңсыз піараға қызу қарсы болып», «тамаша жеңіске жетті». Трудовиктердің өз Ңараңыз: осы том, 130—131-беттер. Ред,


ГОРЕМЫКИНШІЛДЕР, ОКТЯБРИСТЕР ЖӘІІЕ КАДЕТТЕР 143
ұсынысын қайтып алуы жөнінде «Новое Время» былая дейді: «Бәрі де ортақ сәттілікпен және правоның толық салтанат құруымен аяқталды». Мундай правоның сал- танат құруы жөнінде горемыкиишілдердің масайрауы орынды, ешкім олардан басқадай еш нәрсе күтпейді. Ал кадеттерден күтушілер, окінішке қарай, тым көп. «Аладьип мырзаның үлгісіне еліктеген әрбір депутат,— деп аяқтайды «Новое Время»,— кешіруге болмайтып жеңілтектік жасағаны үшін сөзсіз кінәлы болады».
Октябристік «Словода» Ипполит Гофштеттер мырза кадеттерге сөгіс айта, оларды әкеше жазғыра келіп бы- лай дейді: «Ауада нағыз революцияның иісі аңқи бас- тады». Кадеттер революцияны тілемейді, сондыңтап ақылмеп ойлауға тиіс. «Қолдапылып келе, жатқан заң бұдан былай да барынша заңды праволық -саяси жоне әлеуметтік жеңістерге жету үшін қандай да болсын мүмкіядік беріп отырғанда, Мемлекеттік думаның са- налы-алдыңғы қатарлы мүшелерінің қасиетті борышы— қайткен күнде де дау-жанжал шығару емес, заң негізін- де табанды оппозицияда болу».
Горемыкиншілдер мен октябристердің позициясы ай- қын. Олардың позициясымен тектес кадеттер позицпя- сыи айқыпырақ жәпе дұрысырақ бағалайтын мезгіл жстті.
1906 ж. 19 майда
(1 июнъде) жазылған
, 1906 ж. 20 майда «Волна» Газеттгц тексті бойынша
газетініц 22-номерінде басылып отыр
басылған
Ң,ол ңойған. Н. Л — н


144
СЫН БОСТАНДЫҒЫ ЖӘНЕ ҚИМЫЛ БІРЛІГІ69
РСДРП Орталық Комитеті қол қойған мынадай бір листок редакцияға келіп түсті:
«Кейбір партия ұйымдары партия съездерінің шешімдерін сынау бостандығынъщ шектері туралы мәселе қозғап отырған- дықтан, Орталық Комитет, Россия пролетариатының мүдделері қашаи да болсып РСДРГІ-ның тактикасында барынша бірлік болуын талап етіп кслгендігін және партиямыздың жеке бөлік- терінің саяси ңимылдарыныц бул бірлігі қазір басқа қай кез- дегідеи болса да көбірек қажет болып отырғандығын еске ала келіп,— былай деп ұйғарды:
1) партия баспасөзінде жене партия жиналыстарында өзінің жеке пікірін айтып, өзінің ерекше көзқарастарын қорғауга жұрттың бәріне де толың бостанды^ берілуге тиіс;
2) көпшілік қатысқан саяси жиналыстарда партия мүшелері съездің қаулыларына қайшы келетін угіт жүргізбеуге тиіс;
3) мундай жиналыстарда партия мүшелерінің ешқайсысыда съезд шеіиімдеріне цайшы келетін цимылдар жасауеа ша^ыр- мауы да, съезд шешімдеріне сәйкес келмейтін қарарларды ұсынбауы да керек». (Барлық жерде курсив біздікі.)
Бұл қарардың мәнісін қарастыра келіп, біз мұнда бірсыпыра өрескелдіктер бар екендігін көреміз. Қарар былай дейді: «партия жиналыстарында» өз пікірін ай- туға және сынауға «толық бостандық» беріледі (§ 1), ал «көпшілік жиналыстарында» (§ 2) «партия мүшеле- рінің ешқайсысы да съезд шешімдеріне қайшы келетіп ңимылдар жасауға шақырмауы керек». Бұдан не шыга- тындығын ойлап коріңізші: партия жиналыстарында партия мүшелері съезд шешімдеріне қайшы келетін қи- мылдар жасауға шақыруға праволы,— көпшілік жина-


СЫН БОСТАНДЫҒЫ ЖӘНЕ ҚИМЫЛ БІРЛІГІ 145
лыстарында «оз пікірін айтуға» толық бостандық «беру- ге» болмайды!!
Қарарды жазғап адамдар партия ішіндегі сын бос- тандығы мен партияның цимыл бірлігінщ арақатына- сын мүлде теріс түсінген. Партия программасының негіздерінен шықпайтын сынға тек партия жиналыста- рында ғана емес, сонымен қатар копшілік жиналыста- рында да толық бостандық берілуге тиіс (РСДРП екінші съезінде бұл туралы Плехановтың сөйлеген со- зін еске түсірсек те болады). Мұндай сынға немесе мұндай «үгітке» (өйткені сынды үгіттен болуге болмайды) тыйым салу мүмкін емес. Партияның саяси қимы- лы бірыцғай болуға тиіс. Белгілі қимылдардың бірлігіп бүзуға «іпақыратын» ұрандардың ешқайсысына көпші- лік жиналыстарыпда да, партия жииалыстарында да, партия баспасөзінде де жол беруге болмайды.
Тегінде,— Орталық Комитет сын бостандығып теріс және тым тар мағынада, ал қимыл бірлігін — теріс жә- ве тым кең магынада айқындаған.
Мысал келтірейік. Съезд Думаға сайлау жүргізуте қаулы алған. Сайлау — барынша нақты қимыл. Сайлау кезіпде (мысалы, қазір Бакуде) партия мүшелеріпің ешбір жерде сайламаута шақырған ұрандарының еш- цайсысына жол беруге мүлде болмайды. Бұл кезде сайлау туралы қаулыны да «сынауға» болмайды, неге де- сеціз мұндай сын практика жүзінде сайлау үгітінің табысты болуын әлсіретер еді. Керісініпе, сайлау әлі белгілеибегеп кезде сайлауға қатысу жөніндегі шешім- ді партия мүшелерінің барлыц жерде сынауына болады. Эрине, бұл принципы практикада қолданудьщ озі де кейде таластар мен ұғыныспаушылықтар туғызады, алайда барлың таластар мен барлық түсіпіспеупгілік- тер нат$ осы принцип негізінде тана партия үшін абы- роймеп шепіілуі мүмкін. Ал Орталық Комитеттің қа- рары мүмкін емес бірдеңені туғызады.
Орталық Комитеттің қарары әрі негізінен дұрыс емес, эрі партия уставына цайшы келеді. Демократиялық централизм және жергілікті мекемелердің автономия- лылығы принципі, осы арқылы белгілі уимыл бірлігі бүзылмайтын болса, барлық жерде нақ толың сын бос-


146
В. И. ЛЕНИН
тандыгы болатыпын,— жэне партия белгілеп шешкен қимыл бірлігін бұзатын немесе қиындататын ешбір сынға жол берілмейтінін білдіреді.
Алдын ала партия баспасөзінде және партия ұйымда- рында ешбір талқыламай тұрып мұндай маңызды мә- селе жөнінде қарар басып шығаруды біз Орталық Комитеттің тарапынан жіберілген үлкен қате деп есеп- тейміз; мұндай талқылау оның біз көрсеткен қателерді жібермеуінө көмектескен болар еді.
Біз партия ұйымдарыпың бәрін енді Орталық Коми- теттің қарарын талқылауға және өздерінің бұған ңалай қарайтындығын ашық айтуға шақырамыз.
«Волна» № 22, 20 май, 1906 ж.
«Волна» газетгнгц текст} бойынша басылып отыр


in
ЖАМАН КЕҢЕСТЕР 70
Плеханов жолдас «Курьерде» 71 жұмысшыларға ар- нап хат жазды. Ол өздеріп қалай ұстау керек екендігі жөнінде жұмысшыларға кеңес береді. Ол былайша па- йымдайды. Думаны барынша қатты сынауға үкімет кодера жасамайды. Үкімет халықтың Думаны қолдауын әлсірету үшін осылай істейді. Үкімет жұмысшылардың дайындығы жоқ кезде оларды ұрысқа піақырғысы ке- леді. Жүмысшылар үкіметтің жоспарын бұзуға тиіс. Олар Думада буржуазиялық партиялардың үстемдік етуіпеп қаймықпауга тиіс. Думада басым болып отыр- ған буржуазия жұрттыц бәріпе бостандық берілуін жә- пе шаруаларга жер берілуін талап етеді. Сондықтан бүкіл халық Думаны қолдауға тиіс.
Бұл пайымдауда дұрыс нәрселер қателермен арала- сып кеткен. Плеханов жолдастың пікірлері мен кеңес- терін сабырлылықпен, егжей-тегжейлі қарап көрейік.
Плеханов жолдастың бірінші пікірі. Үкімет халықтың Думаны қолдауын әлсірету үшін Думаны барынша қат- ты сынауға кедергі жасамайды.
Бұл рас па? Қарап көрейікші, Думаны барынша ңат- ты сынау соңғы кезде ңай жерде болған екен? Мұндай сын «Невская Газета», «Дело Народа» 72, «Волна» сияц- ты газеттердің беттерінде, содан соц халық жиналыста- рында болды. Либерал буржуазия, Думада көпшілік болып отырған кадеттер бұл сынға және әсіресе Петер- бургтегі халық жиналыстарына ызаланып булан-талан болды. Кадеттер тіпті социалисты митингілерге учас-


В. И. ЛЕН И Н
келік приставтар неге назар аудармайды екен деп та- ңырқауға дейін барды.
Үкімет қалай жасады? Ол «Дело Народа» жэие «Невская Газета» газеттерін жауып, «Волнаны» үш іс бойынша сотқа тартты. Ол митингілерге тыйым салып, 9 майда Панинаның үйінде болгап митинг үшін сотқа тарту жөнінде жариялады.
Бұдан біз Плеханов жолдастың айтқаны теріс екепіп айқын көреміз. Ол өрескел қатеге ұрынған.
Енді Плеханов жолдастың екінші пікірін қарап кө- рейік. Үкімет жұмысшылардың дайындығы жоқ кезде оларды ұрысқа шақырғысы келеді. Шақыруға елігу ақылға сыймайды, дереу қару алуға шақыру да ақыл- га сыймайды.
Бұл әділ пікір. Бірак, Плеханов жолдас оны тым шала-шарпы баяндайды, осыдан барып ең зиянды тү- сініспеушіліктер туады. Атап айтқанда, ол, біріншіден, үкіметтің бүкіл пиғылы және оньщ Думаға бүкіл козңарасы Думадап тыс жаца күресті болғызбай қой- майтындығын қоса айтуды ұмытқан. Ол, екіншіден, ауытқушы жәие сатқын либерал буржуазияға қара- мастан жұмысшылардың шаруалармен бірге бұл күрес- ке баруға тиіс екенін көрсетпейді.
Әділ пікірді шала-шарпы баяндау арқылы Плеханов социалистік митингілерге тыйым салғызған либерал буржуазияның диірменіне өзінің су күятындығып сез- бейді. Буржуазия істі былай етіп: социалистердің ка- деттердің жарамсыздыгы жайыттда, Думадан тысқары жердегі күрес жайыпда айтқаидарының бәрі жұмысшы- ларды дәл ңазір ұрысқа шақыратын зиянды нәрсе деп корсеткісі келеді. Буржуазия социалистерге әдейі жала жабады, ал Плеханов саяси жағдайды бағалауда қате- лесіп, бұл жалаға көмектеседі.
Мәселен, «Волнаны» алып қараңыз, бұған буржуазия басңадан да гөрі көп ұрсып, оны сөккен болатын. «Волна» дәл қазір ұрысқа шақырды ма? Жоң, шақырған жоқ. Буржуазия «Волпаға» жала жапты. Будан еігі апта бурын «Волна» былай деген болатын (№ 10): «Біз окигаларды жеделдетуге (яғни ңолдан тездетуге, асық- тыруга, қамшылай түсуге) тиіс емеспіз. Қазір дүмпуді


ЖАМАН КЕҢЕСТЕР
149
тездету біздің мүддемізге сай емес. Бұған күмән келті- руге болмайды» *. Анық шығар деймін? Не себепті буржуазия социалистерге жала жауып, оларды өсектеді? Неге десеціз, социалистер Думадан тыс күрес сөзсіз бо- лады жене пролетариат пен піаруалар либерал буржуа- зияның сатңындығына ^арамастан күрес жүргізеді деп шындықты айтты.
Панинаның үйінде қабылданған қарарды алып қара- ңыз (бұл қарар «Волнаның» 14-номерінде және басқа бірсыпыра газеттерде басылған**). Бұл қарар дәл ца- зір ұрысқа шақыра ма? Жоқ, шақырмайды. Ал либерал буржуазия мен барлық кадеттер бұл қарарға не себепті құтырына ашуланып, бұлан-талан болды? Неге десеңіз, бұл қарар, ең алдымен үкіметті («халық өкілдігін ма- зақ қылады», «күш жұмсаумен жауап беруге әзірленіп жатыр» деп) әшкерелеп, содан соң либералдарды (ха- лық талаптарын жасцана әрі шала-шарпы білдіреді», «бостандық пен ескі өкіметтің арасында ауытқиды» деп) әшкерелеп, шындықты айтады; — неге десеңіз, бұл қарар трудовиктерді, шаруа депутаттарын батыл, кадет- терге мулде тәуелсіз бой көрсетуге шақырады; — неге десеңіз, ақырында, қарар Думадан тыс үзілді-кесілді күрестің сөзсіз болатындығы туралы ашық айтады. Со- ңиалистерді парықсыздықпен дәл қазір ұрысқа шақы- рып жүргеи адамдар етіп корсету үшін және буржуа- зияға қарсы шын қойылып жүрген айыптаулардан журттың назарын басца жацца аудару үшін буржуазия бұл қарардың мағынасын бұрмалады. Буржуазия оз мүдделерін дұрыс түсініп, осылай істеді. Плеханов жол- дас буржуазияға жарамсақтанамын деп қателесіп отыр, өйткені ол пролетариаттың үкімет пен буржуазияға піын көзқарасын теріс бағалап отыр.
Плеханов жолдастың үшінші пікірін алып қараңыз. «Буржуазия Думада жұрттың бәріне бостандық берілу- ін және шаруаларға жер берілуін талап етеді». Бұл шындық па? Жоқ, бұл шындықтың тек жартысы ғана, немесе тіпті шындықтың тек ширегі ғана. Буржуазия ескі өкіметтен талап етпейді, сұрайды. Буржуазия Ду- * Қараңыз: осы том, 83-бет. Ред.
** Бүл да сонда, 106—107-беттер. Ред.


150
Б. И. ЛЕНИН
мада «талаптар» туралы айтуға тыйым салды. Буржуазия (кадеттер), мэселен, баспасөзге социалистерді сөй- легеэ сөздері үшін түзеу үйлеріне отырғызып, каторга- ға айдатуға жагдай жасайтын «бостандық» берілуін талап етеді *. Буржуазия шаруаларға жер беруді емес, оларға жердің бір бөлегін сатуды талап етіп отыр (өйт- кені толем қүны дегеніміз сатып алу мен сатудың бір түрі). Плеханов жолдас бұл олцылъщ туралы, буржуа- зиялық жобалардың бұл жасцаншацтыты туралы, кадет- тердің бұл ауытңуы туралы үндемей дұрыс істеп отыр ма? Жоқ, ол мүлде теріс істеп отыр. Плеханов жолдас- тың бұл қатесінің қандай мәні бар? Ол пролетариат үшін және бостандық жолындағы күрестің табысты бо- луы үшін өте қауіпті. Бұл күрестің Думадан тыс шеші- летіндігіне, оның тіпті бізге қарамастан таяу уақыттың ішінде үдей түсуі мүмкін екендігіне социалистердің бә- рі де келіседі. Пролетариат бұл күресте ауытқи беретін, сатңын, тұрлаусыз либерал буржуазияға сенбей, шаруа- лармен бірге бола алады және бірге болуга тиіс. Күрес- те тұрақсыз адамдарға сенуден бетер қауіпті ештеңе жоқ. Жаңа күреске жан;а бет бұрыс қарсаңында либерал буржуазияның жасқаншақтығы, ауытқуы және опасыздығы туралы үндемеу арқылы біз пролетариатқа және бостандың ісіне зиян келтіреміз.
Енді Плеханов жолдастың соңғы пікірі яки кеңесі жайында. «Бүкіл халық Думаны бір ауыздан қолдауға тиіс». Думада буржуазиялық партиялардың үстемдік етіп отырғанынан жұмысшылар қаймықпауға тиіс.
Жүмысшылар бұдан «қаймықпауға» тиіс деу дұрыс. Олар бұдан ңаймықпайды да. Үкіметке қарсы күресте олар буржуазияны қолдауға дайын. Бірак, мәселе —т^ай буржуазияны цандай күресте цалай қолдау керек екен- дігінде. Өздерінің солқылдақтығып әшкерелейтін мұп- дай мәселелерді үндемей қоя салуға кадеттер дағдыла- нып алған. Социал-демократ Плеханов жолдастың бұл мәселелер туралы үндемеуі лайықсыз.
Жалпы «Думаны» қолдау — кадеттік Думаны қолдау деген сөз, өйткені онда кадеттер үстемдік етіп отыр. * Ңараңыз: «Волна» № 22, «Каторгалық жаңа заң жобасы» деген мақала.


ЖАМАН КЕҢЕСТЕР
І51
Марксист Думаны жалпы «халық» өкілдіғі деп қара- мауға тиіс. Ол осы Думапыц атынан нақ қандай тап- тардың сөйлеп отырғандығын айыра білуге міндетті.
Жалпы кадеттік Думаны қолдауға бола ма? Жоқ, болмайды, өйткені пролетариат Думаның әрбір солқыл- дақ, берік емес қадамын әшкерелеп және масқаралап отыруға тиіс. «Курьердегі» жолдастар нақ сол Плеханов жолдастың мақаласы басылған бетте былай дейді: «Думаның солшыл бөлегі (яғни Еңбек тобы мен жұ- мысшы тобы) Муромцев пен Долгоруков мырзалардың (Думаның председательдері, екеуі де кадет) қорлайтын және реакциялыц қамқорлығына үн-түнсіз шыдап отыр». Mine бұл шындық. Міне бұл — нағыз социалисту сөзі. Либералдардың трудовиктерге реакцияльіц қамқорлық жасау құралы болып отырған «Думаны» «халық» немесе пролетариат бір ауыздан қолдай ала ма? Жоқ, қолдай алмайды және қолдамайды да.
Думада буржуазиялық басты екі партия: кадеттер мен трудовиктер бар. Біріншілері — келісімпаз, сатқын, самодержавиемен біле тұра мәмлеге келуге дайында- лып жатқан, батыл күрес жүрғізуге біле тұра қабілет- сіз буржуазия. Екіншілері — еңбекші, адам айтқысыз езілген, жерді теңгерме бөлуді арман ететін, барынша батыл, жан аямай күрес жүргізуге қабілетті ұсақ буржуазия, бұларды осы күреске оқиғалардыц бүкіл барысы және үкіметтің бүкіл пиғылы итермелейді. Пролетариат «дэл цазір» цандай буржуазияны қолдау- ға тиіс? «Халықты» біріншісінің сенімсіз екендігінен сақтандыра отырып, екіншісін қолдауға тиіс. Пролетариат кадеттердің трудовиктерге «реакциялық қамқор- лық» жасап отырғандығын әшкерелей отырып, трудо- виктерді бұл қамқорлықты лақтырып тастауға шақы- ра отырып, кадеттерге қарсы трудовиктерді қолдауға тиіс және қолдайды да.
Енді соңғы мәселе: қалай қолдау керек және қандай күресте қолдау керек? Дума ішінде біреуді қолдау — оған дауыс беру деген сөз. Жұртқа мәлім, жұмыспіы тобы адреске берілген кадеттік (жалпы «думалық») жауапқа дауыс беруден бас тартты. Жұмысшы депутат- тары «Думаны» бір ауыздан «қолдаудан» бас тартты.


152
В. И. ЛЕНИН
Сонда, жұмыспіылардың бұл жерде де «қателескені ме»? Егер Плеханов жолдас осылай деп ойлайтын болса, он- да ол мұны тура айтсын,— мүндай нәрселерді бүкпеле- мей айту керек.
Елеулі қолдау, нагыз қолдау Думадан тыс корсетіле- ді. Бұл бізге байланысты емес, оқиғалардың бүкіл ба- рысына, қазіргі күрестің нақты мәніне байланысты, өйткені бұл — министрлікке қарсы Дума күресі емес, ескі өкіметке қарсы халық күресі. «Думаны» бұлай «қолдауды» тек «қолдау» деп қана атау өрескел және жаңсақ. Бұл — Думадан тыс үзілді-кесілді күрес жүргі- зу болады; пролетариат бүл күресті тек шаруалармен бірлесіп қана бастауга тиіс; либералдық, кадеттік, «ду- малық» буржуазияның тарапынан қаншама солқылдақ- тық, ауытқушылық, опасыздық және реакцияга жарам- сақтанушылық болгапына қарамастан пролетариат пен шаруалар бұл күресте жеңіп шығады.
Қазір біз Плеханов жолдастың жұмыспіы табына бер- ген кеңестерінің қаншалықты жаман екенін көріп отыр- мыз. Біздің социал-демократтардың Бірігу съезі партийны аздап оңға қарай жылжытып, кадеттердің қол- дауына елігудің қауіпті екенін жете бағаламай, біраз қате жасады. Плеханов жолдас мейлінпіе оңға қарай жылжып, пролетариаттың кадеттерді және кадеттік Думаны толығынан, бүтіндей және сөзсіз қолдауыпа піақырып, үлкен қате жасап отыр.
1906 ж. 20 майда
(2 июпъде) жазъілған
1906 ж. 21 майда «Волна» Газеттіц токсті бойынша
газетіпіц 23-помергнде басы.гып отъір
басъілған


153
МЕМЛЕКЕТТІК ДУМАНЫҢ ТАРАТЫЛУЫ ТУРАЛЫ ҚАУЕСЕТТЕР МЕН ЛАЦАПТАР
Мемлекеттік думаны 15 июньде жазғы демалысқа тара гу жөнінде ұйғарым бар екендігі туралы «Правительственный Вестниктің» 73 қысқаша хабары газеттер- де көрсетілген болатын! Енді агенттік телеграммалар бұл хабарды бекерге шығарып отыр, бірақ, «Речьтің» дұрыс айтып отырғаны сияқты, екі ұшты етіп, ешкімді еш нәрсеге сендірместен бекерге шығарып отыр.
Бірнеше аптадан соң Думаны «жазға» тарату мүм- кіндігі туады. Сондықтан «Курьердің» Дума тарай ма, жок, па деп көтеріп отырған мәселесі өзіне зор назар аудартады. «Курьер» Родичев мырзаның Мемлекеттік думада сөйлеген сөзінен цитат келтіреді: «біз мұнда не үшін жіберілсек, соны орыпдамайынша, еш уақытта та- рамаймыз» және екінші бір кадеттің, Гредескул мырза- ның: «Думаның бұл күресте (үкіметке қарсы) тағы да бір аса маңызды ресурсы — оның заң шығару жөнінде- гі билігі бар, тек сол ресурсын пайдаланып болғаннан кейін ғана Думаның кетуіс және өзінің дәрменсіздігі туралы халыққа мәлімдеуге правосы болады» деген соз- дерін келтіреді.
«Курьер» Родичев мырза егер үкімет тарататын бол- са, тарамау керек деп Мемлекеттік думаға «піынымен» ұсыныс жасайды деп ойлайды. Сондықтан «Курьер» Гредескулға қарсы, Родичевті үзілді-кесілді қолдайды. Сонымен қатар «Курьер» Думаның келепіегі туралы барынша заңды түрде жирене былай дейді: «өзіңнің дәрменсіздігіңді тек бүкіл хальщ алдында дәлелдеу үшін ғана заңдарды» (жартылап — нағыз каторгалық заңдарды, өз жанымыздан қосып айтсақ, жартылап—


154
В. И. ЛЕНИН
жасқаншақ және жалтақ заңдарды) «үйіп-төгу керек және бір жаққа шеттеп кету керек».
Егер Дума тек қана «заңдарды үйіп-төгетін» болса, «озінің дәрменсіздігін көрсететін» болса, онда Думаның ролі адам күлерлік және былғаныш роль болатындығын «Курьердегі» жолдастардың бұл мойындауы бізді оте қуантады. Сонымен қатар «Курьердегі» жолдастардың келешекте Дума тараудан бас тартцан күнде тана Дума туралы «халық күштерін шоғырландыратын орта- лық, төңірегінде осы күштер ұйымдастырылатын және қозғалыс біріктірілетін өзек» ретінде сөз қылуға бола- ды деп санауы да бізді өте қуантады. Біз Дума бір заң- ды негізбен шектелуден бас тартса, қазіргісінен гөрі қозғалысқа көбірек қызмет етер еді деп ойлауға бармыз. Бірақ біз осы уақытқа дейін кадеттік Думаның тарапы- нан трудовиктердің осы жолға түсу үшін жасаған жас- қаншақ әрекеттеріне қарсы жүргізілген күресті ғана көріп келдік. Сондықтан біз Родичев мырза «шын» айт- ты деп «сенбейміз». Сонымен қатар біз былай деп ой- лаймыз: егер Родичев мырзалар әйтеуір бір уақытта заңды негізден шығып, тараудан бас тарту сияқты қа- дам жасауға қабілетті болса, онда мундай кезді тац- дауды укіметке беруге болмайды. Тараудан бас тарту дегеніміз батыл қақтығысу үшін мұндай кезді таңдап алу, мұныц өзі үкіметке байланысты, өйткені Думаны тарату туралы указды сол шыгарады. Оның бер жа- гында, ңақтығысу үшін ең қолайлы кезді таңдап алғы- сы келгеп адамдар (ягни трудовиктер, ойткепі кадет- терге сенуге біздіц правомыз жоқ) істі жүргізгенде бұл кезді үкіметтің таңдауына беріп қоймай, өздері таңдаіг алатындай етіп жүргізуге тиіс. «Курьердің» дәл жәнө уытты сөзімен айтқанда, кадеттердің «заңдарды үйіп- төгуіне» үкіметтің кедергі жасамауы да мүмкін ғой.
1906 ж. 20 майда
(2 июнъде) жазылған
1906 ж. 21 майда «Волна» Газеттіц текстг бойынша
газетгнщ 23-номергнде басылып отыр
басылған


155
КАУТСКИЙ МЕМЛЕКЕТТІК ДУМА ТУР АЛЫ 74
К. Каутскийдіц: «Мемлекеттік дума» деген жаңа кі- тапшасы шықты («Амиран» баспасы, СПБ. 1906 ж., багасы 3 тиын). Автордыц орыс социал-демократиясы- ның талас мәселелеріне қатысы бар кейбір пікірлеріп көрсете кету өте қызықты. Ең алдымен Думаға бойкот жасау туралы. Оц қанаттағы біздің социал-демократтар- дың бұл мәселеден қандай арзан тәсіл арқылы бұлта- рып келгендігін және бұлтарып отырғандығын, әрине, оқушылар біледі. Олар айта салады. Парламепттік күреске қатысу — социал-демократизм, қатыспау — анархизм болады. Демек, бойкот жасау қате болган, ал болыпевиктер — анархистер екен. Мәселен, социал-де- мократсымақ Негорев жолдас нақ осылай пайымдаган болатын, оның толып жатқан пікірлестері де осылай пайымдап отыр.
Каутский — марксист. Сондыцтан ол басқаша пайым- дайды. Ол европалық үшін әдетке айналған создерді қайталамай, Россиянин; нацты тарихи жағдайларын қа- растыруды қажет деп санайды.
«Мұндай жағдайларда,— деп жазады Каутский, дуба- совтык, тәртіптерді қысқаша суреттей келіп, — мұндай жағдайларда біздің орыс жолдастарымыздың көпшілі- гінің осындай жолмен шақырылатын Думаны сора- қы түрде халық өкілдігінің өңін айналдырудың нақ озі деп қарап, оған бойкот жасауға, сайлау науқанына қа- тыспауға ұйғарғандарында таццаларлыц еш нәрсе жоу».


156
В. И. ЛЕНИН
Каутский «бланкизм» мен «анархизм» тактикасында таңқаларлық еш нәрсе жоқ деп есептейді. Бұл жөнінде Плеханов жолдас пен барлық меныневиктер ойланса, расында, жақсы сабақ болмай ма?
«Біздің орыс жолдастарымыздың көпшілігі,— деп жазады одан соң Каутский,— кейін Думаға кіру үшін сайлау науқанына қатысудың орнына, бұл Думаны болғызбай тастап, құрылтай жиналысының болуын ңамтамасыз ету мақсатымен күрес жүргізуді неғурлым тиімді деп санаса, онда тұрған таңқаларлық еш нәрсе жоқ».
Бұдан шығатын қорытынды айқын. Марксистер нақ- ты тарихи мәселелерді бланкизм-анархизм және сон дай- лардың қарама-қарсылығы туралы құрғақ сөздердің не- гізінде шедшей, кезеңнің барлық саяси жағдайларыіг ңұнттап талдау негізінде шешуге тиіс.
Бізде кадеттерге еріп, бойкот жасау қате болдьі деп қайталау социал-демократтардың арасында сәпге айнал- са, Каутский мәселелерді барыпша әділдікпеп талдап, мүндай қорытындыға келуді ойыиа да алмайды. Ол «Думаны болғызбау» әрекетінің сәтсіздікке үшырағаны факт болып отырған кезде жазғанына қарамастаи, Ду- маның шақырылу фактісінің алдында құлша бас июге асықпайды. Бірақ Каутский әрбір сәтсіздіктен кейіи (мәселен, декабрьдегі сәтсіздікті алсақ та болады) өкі- ніп, «қатені» мойындауға асығатын адамдардың қата- рына жатпайды. Пролетариат күресіндегі сәтсіздіктер барлық уақы-тта бірдей тіпті де оның «қателері» бола бермейтіндігін Каутский біледі.
Каутскийдің кітапшасының екінші бір маңызды же- рі — қазіргі орыс революциясында кім, яғни қоғамның қандай таптары немесе топтары жеңе алады деген мәсе- ле жөнінде. «Шаруалар мен пролетариат,— деп жазады Каутский,— Дума мүшелерін барған сайын батылырақ және қаймықпастан» (кадеттік «даналықты» мақұлдап жүрген «Невская Газетадағы» жолдастар, мұны есте сақтаңыздар!) «солға қарай итермелеп, онъщ сол цана- тын барған сайын нығайта түседі, өз жауларын мулде жеңіп шыт^анға дейін оларды барған сайын әлсіретіп, берекесін кетіріп отырады» (8-бет) .


КАУТСКИЙ МЕМЛЕКЕТТІК ДУМА ТУРАЛЫ
157
Сөйтіп, Каутский қазіргі орыс революциясында шаруалар мен пролетариат жеңеді деп күтеді. Пролетариат пен шаруалардың революциялық-демократиялық диктатурасы мен олардыц жеңісі арасында цандай ай- ырма бар екендігін меныпевик-жолдастар бізге түсін- дірмес пе екен? Буржуазиялыц революция да буржуазия емес, шаруалар мен пролетариат жеңіп шытуы мүмкін деген идеясы үшін Каутскийді бланкизмге не- месе халық ерікшілдігіне урынды деп айыптамас па екен?
Бұл мәселе жөнінде ойлагысы келген адам буржуа- зиялык, революцияда тек буржуазияның басшылыгы ту- ралы ғана соз болуы мүмкін деген пікірге қашан да бе- йімделе беретін, сопдықтан өкіметті шаруалар мен пролетариат жеңіп алады дегеп идеядан (ал революцияда жеңіп шығу өкіметті жеціп алу больгп табылады) қа- шан да қорқа беретін меньшевиктердің түпкілікті қа- тесін түсінуге жақындай түседі.
К. Каутскийдің маңызды да бағалы үшінші пікірі— жаңа орталық ретіндегі, қозғалысты ұйымдастыру ісіп- дегі ірі қадам ретіндегі Думаның мәні туралы. «Дума қандай бағытпен кетсе де,— дейді Каутский,— опың қа- зірден бастап жапама және тікелей, мақсатты немесе мақсатсыз түрде революцияга беріп отырғаи түрткілері бүкіл Россия бойынша бір мезгілде эсер етеді және бар- лық жерде бір мезгілде қарсы әрекет туғызады».
Бұл өте әділ айтылған сөз. Кімде-кім енді большевик- терге — олар Думаға «соқпай өтуді» немесе тіпті оны ңуып жіберуді ұсынады-мыс, олар Думаны елемейді- міс деген пікірді таңатын болса, сол адам отірік айта- ды. Бірігу съезінің өзінде-ақ болыпевиктер қарар ұсын- ган болатын, ол қарарда былай делінген:
«Социал-демократия Мемлекеттік думаны және оньщ үкіметпеи қақтығысуын немесе оның ішіндегі жанжал- ды пайдалануға тиіс9 оның реакцияшыл элементтерімен күресуі керек, кадеттердің дәйексіздігі мен солқылдақ- тығын аяусыз әшкерелеуі керек, шаруалардың револю- циялық демократиясының элементтерін мейлінше му- уият қадағалап отыруы керек, оларды біріктіріп, кадет- терге қарама-қарсы қоюы керек, олардыц пролетариат


158
В. И. ЛЕНИН
мүдделеріне сәйкес келетін қимылдарын қолдауы ке- рек» *, т. т.
Болыпевиктер туралы Негоревтердің өсек-аяңдары- на сүйенбей, олардың өз қарарларына сүйеніп пікір айтқысы келген адам Мемлекеттік дума туралы маселе жөнінде Каутский мен болыпевиктерДің арасында еш- бір алауыздыц жоц екенін көреді.
Социал-демократтардың Думадағы парламенттік фракциясы туралы аталған кітапшада Каутский мүлде еш нәрсе айтпайды.
«Вестник Жизни» № 6, «Вестник Жизни»
23 май, 1906 ж. журналыныц текстг бойынша
К, о л цойған: Н. Ленин басылып отыр
Қараңыз: ПІығармалар толық жинағы, 12-том, 399-бет. Ред.


159
КАДЕТТЕР, ТРУДОВИКТЕР ЖӘНЕ ЖҮМЫСШЫ ПАРТИЯСЫ
Сайлау заңы меп сайлау жагдайлары арқылы хальщ окілдігінің Мемлекеттік думада қаншама оңі айпалды- рылғапымеп, соның өзінде ол Россиянин; әр түрлі тап- тарының саясатын зерттеу үпіін аз материал беріп отыр- ған жоқ. Сондықтан бұл өкілдік бұл мәселе жөніндегі қате немесе тар көзқарастарды түзетуге көмектеседі.
Болыпевиктер Біріғу съезіне ұсынған өз қарарының жобасында * жақтаған буржуазиялық партияларды не- гізгі үпі типке бөлудің дұрыс екендігі барған сайын ай- қындалып келеді. Октябристер, кадеттер, революцияіпыл демократтар пемесе шаруа демократтары — бұл негізгі үш тип, міпе, осылар. Әрбір типтегі партиялардыц то- лық және түпкілікті тонтасуын күтуге де болмайтын- дығы өзінен-өзі түсінікті: орыс қоғамының әр түрлі таптарының азды-көпті еркін саяси майдапга ашық шығуы тым таяуда ғана басталды.
Октябристер — помещиктер мен ірі капиталистердіц таптық үйымының дәл өзі. Буржуазияның бұл бөлегінің контрреволюциялық (революцияға қарсы) сипаты әб- ден түсінікті. Ол, өкімет билігін бөлісу туралы әлі де үкіметпен таласып жүрсе де, үкімет жағында. Гейден- дер мен К° ескі өкіметке оппозицияда болғанда кейде тіпті кадеттермен бірігіп кетеді, бірақ «оппозиция» атаулыға еліккіш адамдардың өздері де бұған бола ок- тябристік партияның шын мәнін ұмытпайды.
* Қараңыз: Шығармалар толық жинағы, 12-том, 242—244-беттер. Ред.


160
В. И. ЛЕНИН
Кадеттер — екінші типтегі партиялардың ең бастысы. Бұл партия буржуазиялық қоғамның белгілі бір табы- мен гана байланысты емес, бірақ солай бола тұрса да ол өн бойынан буржуазиялық партия. Оның мұраты: крепостниктік тәртіптен тазартылған, ретке келтірілген буржуазиялық қоғам, мұндай ңоғамда пролетариаттыц қол сұғуына қарсы жоғарғы палата, тұрақты армия, сайланбаған чиновниктер, баспасөз туралы каторгалық заңдар, т. т. сияқты... күзет болуға тиіс. Кадеттер — жартылай помещиктік партия. Ол революциядан құты- луды арман етеді. Ол ескі өкіметпен мәмлеге келуді аң- сайды. Ол халыңтың революциялық талапкерлігінен ңорқады. Бұл партия ашық саяси қимылды, әсіресе Мемлекеттік думада, үдеткен сайын оның солқылдақ- тығы мен тұраңсыздығы барған сайын айқындалып ке- леді. Сондықтан да алысты болжай алмайтын, минут- тық табысқа мастанған адамдардың кадеттерді қолдау туралы айтқан создері жүмысшы табынан еш уақытта да көп жақтаушы таба алмайды.
Буржуазиялық партиялардың үшінші типі — трудо- виктер, яғии Мемлекеттік думаның таяуда өз програм- масын жариялаған шаруа депутаттары, Россияда саяси партиялардың мұндай типі пайда болатынын револю- цияшыл социал-демократтар әлдеқашан-ақ аңғарған- ды. Шаруалар одағы мұндай партияның бір ұясьі бол- ды, дәулетсіз интеллигенцияның радикалдық одақтары да белгілі дәрежеде осы партияға бейімделді, социалист- революциопсрлер, интеллигепттік топтың тар қойнауы- нап өсіп шыгып, иақ осы бағытта дамыды. Бұл ағым- ның түрлері мен сарындарыпың әр қилы болуы Россия- дағы «еңбекші» ұсақ буржуазия түрлерінің әр қилы және орасан көп болуына толық сай келеді. Шаруалар — бұл ағымның, бұл партиялардың басты тірегі. Объективті жағдайлар шаруаларды помещиктік жер иеленушілікке қарсы, помещиктік өкіметке қарсы жәнө оиымеы тығыз байланысты жалпы бүкіл ескі мемлекет- тік өкімет билігіне қарсы үзілді-кесілді күрес жүргізу- ге мәжбүр етеді. Либералдар, кадеттер, т. с. өздерінің өмір сүру жағдайларына ңарай ескі өкіметпеи мәмлеге келуді іздеуге мәжбур болған буржуазияның өкілдері


КАДЕТТЕР, ТРУДОВИКТЕР ЖӘНЕ ЖУМЫСШЫ ПАРТИЯСЫ 161
болып отырса, бул буржуазиялық демократия револю- циялық демократия болуға мэжбур болып отыр. Содан соц, шаруалар оз талаптарын утопия формасына, яғяи капиталдың үстемдігі сақталған жағдайда жер пайда- лануды теңгермелеу сияқты жүзеге аспайтып тілектер формасына айналдыратыны түсінікть
Өзінің таптық мүдделерінің революциялык, демокра- тияның мудделерінен ерекше екендігін сезіпу пролетариат™ барынша дербес таптық партияға ұйымдасуға мәжбүр етеді. Алайда социалистік пролетариат өзінің бос циялдарды сынау жөніндегі міндетіне бола озініц игілікті міндетін: либерал буржуазияның тұрақсызды- гынан халықты сақтандыра отырып, революцияшыл шаруалармен өзіиің жауынгерлік келісім жасауы ар- қылы бұл тұрақсыздықтың зияныи азайта отырып, ескі окімет пен ескі тәртіпке қарсы күресте революциялық демократиям,! барлық күіпін сала қолдау міпдетін еш уақытта да ұмытпайды.
Социал-демократиялық пролетариаттың қазіргі кезде- гі бүкіл тактикасының, бүкіл саяси әрекетінің негізі осындай болуға тиіс. Ол шаруалармен бірігіп қимыл жасау үшін, шаруалардың «өтініштерге», «үкімдерге», отіпіштердің бүкіл россиялық мекемесі болып отырған Мемлекеттік думага селіміп ұдайы әшкерелей отырып, оларды сауаттандыруға, күреске көтеріп, тартуға тыры- суы керек. ІІролетариаттың міндеті — «қалың бұқараны Думаның мүлде жарамсыз екендігін сезіпу дәрежесіпе жеткізу» (Бірігу съезінің қарарлары). Сондықтан шаруалармен бірігіп бой корсету үшін пролетариат жеке- дара, мезгілсіз дүмпулерден мұқият сақ болуға тиіс. Ал келешекте сөзсіз болғалы тұрған күресті табысты ету мақсатымен кадеттердің солқылдақтығын барынша аяусыз әшкерелеу қажет, «Думаның толық жарамсыз- дығы» туралы мәселені барынша анық қою қажет, ка- деттер мен трудовиктердің арасындағы айырмашылық- ты көлегейлеу әрекеттеріне ңарсы барынша батыл кү- рес жүргізу қажет.
Социалистік пролетариат кадеттер мен трудовиктер- дің арасындағы ңарым-қатынасты, міне, осы тұрғыдан бағалауға тиіс. Жер реформасы туралы мәселені алы-


1ß2
В. И. ЛЕНИН
ңыз. Кадеттер төлем цунын төлеп алғысы келеді. Трудовиктер жер үшін тек сыйлыу қана бергісі келеді,— бәл- кім, бұл сыйлық пенсия немесе шапағат үйінен тегін орып беру түрінде болуы мүмкін. Төлем құны мен ша- пағат үйіне орналастырудың арасында үлкен айырма бар екенін «Волна» түсіндірген-ді75. Жүмысшы пар- тиясы конфискелеуді, яғни төлемсіз де, сыйлықсыз да иеліктен айыруды талап етеді, алайда дәулетсіз поме- іциктерді шапағат үйінің бағып-қағуына, әрине, жұмыс- піы партиясы қарсы болмайды. Әлбетте, жұмысшы пар- тиясы кадеттерге ңарсы трудовиктерді қолдауға тиіс. Россияда жерді төлем құнын төлеп алу шаруаларды күйзелтіп, помещиктерді байытып, мемлекеттік ескі өкі- метті күшейтіп, бір кезде барынша зиянды роль атңар- ған-ды. Ңазіргі уақытта Россияда үкіметтің жартылай жақтаушысы болып табылатын адамдар ғана төлем құ- нын төлеуді жақтай алады.
Саяси программаны алыңыз. Кадеттер жоғарғы пала- таның жәпе жартылай халық өкіметінің болуын тілей- ді. Трудовиктер жаппай, т. т. дауыс беру арқылы сай- ланған парламенттен жоғары «Мемлекеттік совет, билеп-төстеушілер палатасы, екінші палата және басқалар сияқты ешбір қондырмалар мен бөгеттер» 76 тұрмауын үзілді-кесілді жақтайды. Еңбек тобы жұмыс- шылардың программа-минимумын 8 сағаттық жұмыс күнімен, т. т. қабат толығынан дерлік қабылдайды. Әл- бетте, жұмысшы партиясы бұл арада да кадеттерге қарсы трудовиктерді қолдауга тиіс.
Жерді не істеу керек деген мәселені алайық. Кадеттер жердің бір бөлегін шаруалар мен помещиктердің меншігінде қалдырып, бір бөлегін мемлекетке бергісі келеді. Трудовиктер барлық жерді, бірден болмағаны- мен, мемлекетке беріп, сонымен қатар жерді теңгерме пайдалануды орнатқысы келеді. Әлбетте, помещиктік жер иеленушілікке қарсы және жалпы жерге жеке мен- шіктің болуына қарсы күресте трудовиктер кадеттер- ден әрі барады. Бұл мәселеде де кадеттерге қарсы тру- довиктерді қолдамаса, жұмысшы партиясы қатты қатс- лескен болар еді. Кадеттердің де, трудовиктердің де қателері — жұмысиіы партиясының нағыз революция-


КАДЕТТЕР, ТРУДОВИКТЕР ЖӘНЕ ЖУМЫСШЫ ПАРТИЯСЫ 163
лық буржуазиялық демократияны қолдамауына эсте негіз бола алмайды. Толык, демократиялық болудан шалғай жатқан мемлекеттің қолына жердің бір бөлегін болса да беруге болады деп есептеп, кадеттер де, трудовиктер де қателеседі. Жерді мұндай мемлекетке беру- ден гөрі оны бөлген артық. Бірақ мұндай қатені, амал пе, РСДРП съезі де жасады, ол жердің бір бөлегін «де- мократиялық» мемлекеттің қолына беруге болады деп ұйғарғанда осы демократизмнің дэрежесін және оның толықтығын дэл анықтамады. Кадеттер мен трудовик- тердің программаларын салыстырғанда социал-демо- кратиялық съездің қатесі өте айқын көрінеді.
Содап соң, трудовиктер товар шаруашылығы сақта- лып отырғапда жер пайдалапуды «теңгермелеуге» бола- ды-мыс деп қателеседі. Бұл ұсақ буржуазиялық утопия- ны жұмысшы партиясы барынша үзілді-кесілді әшкере- леп, теріске шығаруға тиіс.
Алайда ұсақ қожайынсымақтың түкке тұрмайтып циялына қарсы күреске бола бұл таптың қазіргі рево- люциядағы революциялық ісі туралы ұмыту ақылға сы- йымсыз болар еді. Марксист бұлай істей алмайды. Осы айтылған қатені, мәселен, «Курьер» де жасап отыр, ол (№5) былай дейді: «Ецбек тобыпың заң жобасы өзінің негізгі белгілері бойыпша тіпті де қанағаттанарлық емес» (дұрыс!) «және жұмысшы табының қолдауына тұрмайды» (дұрыс емес!).
Жұмыспіы партиясы, толық дербестік сақтай отырып, бұл арада да кадеттерге қарсы трудовиктерді қолдауға тиіс. Бұлардың екеуінің де қателерін әшкерелей отырып, трудовиктердің кадеттерден әрі баратындығын, ка- деттердің қателеріне қарағанда трудовиктердің қателе- рі революция дамуының неғұрлым жоғары сатысында практикалық маңыз алатындығын ұмытуға болмайды. Кадеттер арқылы халық өзінің халық бостандығын ескі окіметпен біріктіру мүмкіндігі туралы жалған үміт- терінен арылып келеді. Трудовиктер арқылы халық өзі- нің «теңгермелілікті» капитализммен біріктіру мүмкін- дігі туралы жалған үміттерінен арылады. Кадеттер арқылы халық өзінің буржуазиялық бірінші жалған үміттеріиен арылып келеді; трудовиктер арқылы ол өзі-


164
В И. Л Е Н И Н
нің буржуазияльщ соңғы жалғап үміттерінен арылады. Кадеттердің жалған үміттері буржуазиялық революция- ның жеңіп шығуына кедергі жасайды. Трудовиктердіц қателері социализмнің дереу жеңіп шығуыпа кедергі жасайды (мұндай дереу жеңіп шығу туралы жұмыспіы- лар бостан-бос арман етпейді де). Осыдан келіп кадет- тер мен трудовиктердің арасында орасан зор айырма- шылық бар екендігі анықталады, ал жұмысшы партия- сы бұл айырмашылықты қатты ескеруге тиіс.
Мұны істемесек, біз социалистік пролетариат™ рево- лтоцияның авангардынан, шаруалардың неғұрлым сана- лы кеңесшісінен либерал буржуазияның санасыз жәр- демшісіне айналдырған болар едік.
«Волна» № 25, 24 май, 1906 ж. «Волна» газетгніц тексту
бойынша басылып отыр


165
ПЛЕХАНОВ ЖОЛДАС СОЦИАЛ-ДЕМОКРАТИЯНЫҢ ТАКТИКАСЫ ТУР АЛЫ ҚАЛАЙ ПАЙЫМДАЙДЫ? 77
«Курьердіц» соңғы екі номерінде Плеханов жолдас- тың «тактика мен әдепсіздік туралы» бірінші хаты ба- сылды. Либералдық-буржуазиялық баспасоз Плеханов жолдастың оңға қарай ауытқуда «Курьер» газетінеи анағұрлым асып түскенін әбден дұрыс көрсетіп өтті. Бұл баспасөздің бәрі Плеханов жолдасты тұс-тұстан мақтап, оны барлық қалған социал-демократияға ңара- ма-қарсы қоюда.
Плеханов жолдастың бұл пайымдауларын сабырлы- лықпен байқап корейік.
Плеханов жолдас Гіолтаваныц социал-демократиялық газеті — «Колоколмен» 78 айтысады. Ол одан мынадай цитаттар келтіреді:
«Бір ғана социал-демократиялық программаны ңабылдау- дан,— деп жазды «Колокол»,— жеке адам да, тіпті тұтас бір топ та социал-демократиялың болмайды. Бұл үшін социал-демокра- тиялық тактпканың негіздерія де тұтас қабылдау керек.
Социал-демократияның басқа партиядан бөліп көрсететін ай- рықша белгісі,— оның программасыньщ үстіне, оның барлық басқа, буржуазиялық партиялар жөніндегі бітіспес таптық по- зициясы болып табылады».
Плеханов жолдас цитат келтірілген жерлерге тым қа- тал «дүрсе ңоя береді». Біршшіден, «позицияныц» ор- нына ол «оппозиция» деген сөзді қоюды талап етеді. Біздің байқауымызша, бұл түзету автордың баяпдауын титтей де жақсартпайды, ңайта тіпті нашарлата түседі. Екіншіден, Плеханов жолдас корректордың жұмысын оз мойпына алып отыр. Тексте «басқа» деген сөзден ке- 7 13-том


166
В. И. ЛЕНИН
йін үтір жоқ. Талап цоймайтын корректорлар, эдетте, мұндай қателерді үндемей түзей салады. Талап қоятын корректорлар бұл туралы жарты бағанаға таяу фельетон жазады!
Іске кірісейік. Шын мәніпде Плеханов жолдастың ке- ліспейтіні не? Ол былай дейді: «Автор барлық басқа * * буржуазиялық партияларды біртұтас реакциялық бұ- қара ретінде суреттейді».
Бұл — өтірік. Цитатқа алынған сөздерде мұндай су- реттеудің көлецкесі де жоң. Плехановтың өзі келтірген автордың одан кейінгі сөздерінде буржуазиялық пар- тиялардың екі түрі ашьщ ажыратылады: 1) «кадеттік- оппозициялық» және 2) «оңшыл» партиялар. Плеханов жолдастың авторға «біртұтас реакциялық бұқара» туралы пікірді таңуға тырысқан әрекетінің әділетсіз еке- ні былай тұрсын, істің мәні жөнінде таласуды қалайтын социалиске тура лайықсыз да.
«Әр түрлі буржуазиялық партиялар әр түрлі түске боялған»,— дейді Плеханов жолдас. Бұл дұрыс пікірдің «Колоколдағы» мақаланы жазғап, кадеттік-оппозиция- лық және оңшылдық «түстерді» айыра білген авторға осте жат емес екенін біз көрсетіп өттік. Демек, кінәм- іпыл, бірақ ебдейсіз сыншының пікіріне қарамастан, автор социал-демократиялык, тактиканың «негіздеріне» қарсы күнә жасаған жоқ. Бірақ россиялыц социал-де- мократияның революция кезіндегі тактикасын белгілеу үіпін буржуазиялық партиялардың бұл екі «түсін» айыра білу жеткіліксіз. Бұл арада «Колоколдың» пікіріндө пемесе баяпдауыпда нтын олқылык, бар. Плеханов жолдас осы олқыльщты байқамады. Ол жоқ олқылықтарды ойдан шығарып, шып олқыльщты көрмей қалды.
Егер Плеханов жолдастың кадеттік газеттерді көңіл- депдіріп, қуанту үціін емес, большевиктермен істің мәні жоніиде айтысқысы келсе**, буржуазиялық партиялар- дың ең болмағанда, басты-басты уш «түсін» айыра білу
* Плеханов жолдас та бул арада үъір қоюды немесе «басқа» деген сөзді қалдырып кетуді ұмытып отыр, яғни осыны жаңсақ жазғаны үшін ол жолдасқа маңызды пішінмен сөгіс айтып, өзі соны цайталап отыр!
• ** Біз «Колоколдағы» мақаланың авторын да, жалпы алғанда бүл
социал-демократиялық газеттің редакциясын да, оның ұстаған бағытын да білмейміз. Біз бұл арада Плехановтыц «Колоколға» қарсы айтысын


ПЛЕХАНОВ ЖОЛДАС ... ЦАЛАЙ ПАЙЫМДАЙДЫ?
167
цажеттігін нақ большевиктердің көптен бері талап етіп келе жатцаны жайында ол үндемей отыра алмас еді. Екі тактиканьщ түбірлі айырмашылыцтарының бірі нац осында жатыр, сондыцтан Плеханов жолдас «әдепсіз- дік» жөнінде тоғышарлыц-мещандыц күрсінулер арқы- лы саяси тактикалардың бүл айырмашылығын көлегей- лемек болып бекер үміттенген.
Бұдан бір жыл бұрын шетелде, кейін Россияда цайта басылған, «Екі тактика» * деген большевиктік кітапша жарыц көрген-ді. Бұл кітапшада бүкіл меныпевизмнің негізгі цатесі — буржуазияның нац цандай элементте- рінің, пролетариатпен бірге, Россиядағы буржуазиялыц- демократиялыц революцияны ацырына дейін жеткізе алатынын түсінбейтіні дәлелденді. Меныпевиктер бур- жуазиялыц революцияны дәл «буржуазия» («түстерге» бөлмегенде жалпы буржуазия!) жасауға тиіс, ал пролетариат көмектесуге тиіс деп әрдайым шатасып келді және осы уацытца дейін шатасуда. Сондыцтан мень- шевиктер (соның ішінде Плеханов та) «цазіргі револю- цияның үзілді-кесілді жеңуі» таптардың саяси цайта топтасуы тұрғысынан не болатындығын еш уацытта аз да болса марксистов аныцтай алған емес, бірац олар үзілді-кесілді жецу туралы, тіпті царарларында да, сөз етуден цашпады. Больоевиктердің үзілді-кесілді жеңу пролетариат пен шаруалардың диктатурасы ғана бола алады деген пікірі оларға ұнамады, бірац мұны не бе- керге шығару, не түзету немесе өзгерту олардың цолы- нан келмеді.
Большевиктер нац буржуазиялыц-демократиялыц революция заманында пролетариаттың тиянацты және байсалды одацтасы (осы революция жеңгенге дейін) тек шаруалар ғана бола алады деп айтып келді жәнё айтып отыр. Шаруалар да — «буржуазиялыц демократия», бірац олар кадеттерге немесе октябристерге цара- ғанда мүлдем басца «түстегі», «буржуазиялыц демократия». Бул буржуазиялыц демократияның нені тілейтіні- не царамастан, тарих оның алдына Россиядағы «ескі әдейілеп айтып отырғанымыз жоң, оның «сынының» жалпы пікірін айтып отырмыз.
* Ңараңыз: Шығармалар толық жинағы, 11-том, 1—139-беттер. Ред.


168
В. И. ЛЕНИН
тәртіп» жөнінде шын революциялық мақсаттар ңойды. Бул буржуазиялық демократия помещиктік өкіметтің және онымеи байланысты мемлекеттік ескі өкімсттіц негіздерінің өзіне қарсы күресуге мәжбур болып отыр. Вул буржуазиялық демократиями объективтік жағдай- лар ескі өкіметті сақтауға, революцияны ескі өкіметпел мәмлеге келу жолымен аяқтауға барлық күшін салып гырысуға «мәжбүр» етпейді. Сондықтан бул буржуа- зиялың демократия,— өзініц не істеуге мәжбур болуы- на байлаиысты тендедцияларыиа қарай,— революция- лыц демократия болып табылады. Сойтіп болыпевик- тер социалистік пролетариаттың буржуазиялық-демо- кратиялық революция кезіндегі тактикасып былай деп белгіледі: пролетариат шаруалармеп бірігіп кетпей, оларды соңынан ертіп отыруга тиіс, халык, бостандығы мен ескі окіметтің арасында ауытқып жүретін либерал буржуазияның түрақсыздыгы меп солқылдақтығын жоя отырып, шаруаларды ескі окіметке жәпе ескі тәр- тіпке қарсы бастауы керек.
Россияпың социал-демократиялық пролетариатыныц қазіргі замандагы тактикасыпың міне дәл осы негізде- ріп меныпевиктер түсінбейді де. Бұларды Плеханов жолдас та түсінбеген. Біздің тактикамыз туралы дәл осы нацты мәселеге соқпай өтуге, оны көлегейлеуге, жаңсақ жазулар, әріп қателері туралы пайымдаулары- мсн, өзінің ретсіз іріктеп алған цитаттарымен және т. б. бүркемелеуге тырысады.
Торелігіп оздеріңіз айтыңыздар. «Курьердіц» 5-ітоме- рінде Плеханов большевиктерге: «пролетариат буржуа- зиямен қатар журе алмайды... бұл оппортунизм болады» деген пікірді таңуға дейін барады.
Біз әлі тіріміз, Плеханов жолдас! Өлгендерге үгйіп- төгетіндей, қайдағы жоқты біздерге үйіп-тегу — масқа- ра болу деген сөз. «Впередпен», «Пролетариймен», «Екі тактикамен», «Кадеттердің жеңісімен», большевиктер- дің басқа да кітапшаларымен аздап та болса таныс адам Плехановтың өтірік айтып отырғанын бірден көреді.
Меныпевиктердің қатесі — рсволюциялық буржуазия- лық демократияны пақ қазір озінің революцияшылды- ғынан тез айрылып бара жатқан күллі буржуазиялық


ПЛЕХАНОВ ЖОЛДАС ... ҚАЛАЙ ПАЙЫМДАЙДЫ?
169
демократиядан бөліп ала білмеуі деп болыпевиктер бір жарым жылдан бері айтып келеді. Меныпевиктер эсер- лерге «жақындаудан» күлкі тудырарлық қорыққандық- тан, кадеттерге шамадан тыс жацындап барады, сөйтіп революциялыц тустегі буржуазиялық демократияны жеткілікті бағаламай отыр деп болыпевиктер бір жарым жылдан бері айтып келеді. Меныпевиктердің оппортунизм! демократияның, ал демек, социализмніц де түбір- лі мүдделерін ұмытушылықта, өйткені буржуазиялық революцияның заманында демократия — либерализмнің уақытша табыстары үшін — табыстарға жетпейіпше, социализмнің нақты табыстарға жетуі мүмкін емес деп7 меныпевиктердің оппортунизм! земствошылардың неме- се кадеттердің алдамшы табыстарына бет алды бас ию- інде деп болыпевиктер айтып келеді.
Сіздің оппортунизміңіз міне осында, Плеханов жолдас!
Маркс — дейді Плеханов — «буржуаның нені тілей- тіні туралы емес, қайта олардың нені істеуге мэжбур екені туралы сұрауға» үйретті.
Дэл солай, Плеханов жолдас. Марксизмге зиян тигі- зумен болған Бернштейннің Марксті бекерден-бекер дәлелге келтіргені сияңты, сіз де Марксті бекерден-бекер дәлелге келтіре отырып, Маркстің нақ осы ғылы- мын ұмытасыз. Сіз мыпаны ұмытасыз: кадеттер ескі өкіметпен мэмлеге келуге «мәжбүр», ал шаруалар де- мократиясы немесе революциялыц демократия ескі ошметке қарсы батыл күреске шығуға «мәжбүр»,— немесе, қайткен күнде де,— кадеттер тек мэмлеге келуге ғана қабілетті, ал шаруалар үлкен күреске де қабілетті. /Калпы «буржуа» неменеге мәжбүр деген жалпылама создер арқылы Плеханов жолдас кадеттер тусіндегі «буржуа» мен революциялық демократия тусіндегі бур- жуаның неменеге мәжбүр екені туралы нақты мәселені колегейлейді.
Енді өздеріңіз айтыңыздаршы, қазіргі уақытта рос- сиялыц буржуазияның әр түрлі түстерін айыра білмеу- ші болып отырған іс жузінде кім? Нак, қазіргі кезеңде буржуазиялык, демократияның ішіндегі елеулі айырма- шылықтарды көрсетіп берудің орнына жүмысшыларды


170
В. И. ЛЕНИН
схоластикамен, педанттьщпен, «өлі ақиңатпен» сыйлап отырған кім?
Бұл мәселемен шындап шұғылданатын оқушылар мұны кездейсоқ әсерлердің негізінде емес, социал-демо- кратиялық әдебиетті және съездердің шешімдеріп мұқият зерттеу жолымен шешуге тиіс. Съездің Мемлекеттік дума туралы қарарып алыңыздар да, оны болыпевиктер қарарыпың жобасымен салыстырып ко- ріңіздер *. Сонда сіздер пак, съездің (меньшевиктік) қа- рары шаруалар демократиясы мен кадеттік демократия- ның арасын айқын ажырата білмейтіндігін көресіздер. Керісінше, болыпевиктердің қарары дәл осы айырма- шылыққа баса назар аударады. Съездің ңарары барлъщ буржуазиялық партиялардың дәйексіздігін әшкерелеу- ге кеңес берумен тынады, ал біздің ңарарымыз кадет- тердің солңылдақтығын және шаруалар демократиясын топтастырып, оларға қарсы қою қажеттігін айтады. Съездің қарары бұл жағынан түкке тұрмайды, өйткені барлыц елдердіц социалистері барлыц буржуазиялық партияларды барлың заманаларда әшкерелеп отыруга тиіс, кімде-кім осымен тынса, ол марксизмнен жаттап алған сөздерін піәкіртше қайталайды, бірақ ол сөздерді ңорытып, Россияға қолдана білмейді. Нақ буржуазия- лық революцияның замапында: «барлық буржуазиялық партияларды әшкерелеңдер» деп айту ештеме айтпау деген сөз және тіпті өтірік айту деген сөз, өйткені бай- салды түрде және іскерлікпен әшкерелеу не ол, не бул буржуазиялық партиялардыц тарихи жағынап алдыңғы шепке шыгуыпа қарай қамтамасыз етіледі. Керісінше, біздің қарарымыз цазір саяси роль атқаратын «түстер- дің» дәл өзін ажыратады. Сондықтан да-^Мемлекеттік думаның бастапқы қадамдары-ак, нац біздщ қарары- мыздың дұрыстыгын дәлелдеп, кадеттердің солқылдақ- тыгын және «трудовиктердің» неғұрлым революциялық мәніп жұрттың бәріне айқын көрсетті.
Екінші мысал. Буржуазиялық партияларға көзқарас туралы мәселе. Бұл мәселені меныпевиктер съезге де- йіп қалай шешіп келді? Жалпылама сездермен шешіп
* Қараңыз: ПІығармалар толық жинағы, 12-том, 398—399-беттер. Ред.


ПЛЕХАНОВ ЖОЛДАС ҚАЛАЙ ПАЙЫМДАЙДЫ?
171
келді: олардың қарарының жобасын қараңыз. Ал боль- шевиктер ше? Буржуазиялық оппозицияның уш түрін: октябристерді, кадеттерді және революцияшыл демо- краттарды білумен шешіп келді (болыпевиктік ңарар- дыц жобасын қараңыз) *. Бұл мәселені съезд қалай шешті? Меныпевиктердің өз қарарын ұсынуға батыл- дары бармады, сөйтіп Амстердам царарын цуаттады! Буржуазиялық революция заманындағы орыс социал- демократтары орыс буржуазиясының әр түрлі түстері туралы барлык, елдердің европалықтарының буржуа- зиялық революциядан кейін жүз жыл өткен соң айтқа- ныи қайталаудан басқа ештеме айта білмейді!!
Ңұрметті Плехановтың ауру бастыц сақинасын сау басқа теліп отырғаиы айқын емес пе?
Плеханов жолдастың 40-жылдардагы Германиядағы «аңиқат социализм» туралы пікірлерін алыңыздар. Бұл «ақиқат социализмнің» мәні неде? Бір жағынан, таи күресін және саяси бостандықтың маңызын түсінбеуде. Содан соң қазіргі саяси күресте буржуазияның белгілі бір тобыиың маңызын айыра білмеуде. Плеханов жол- дастың өзі меньшевиктерге бас болып, кадеттік-оннози- циялық буржуазия және революциялық-демократиялық буржуазияпың арасындағы қазіргі кезеңиің жағдайла- ры бойынша түбірлі айырмашылықты квлегейлеп отыр- ған кезде, бұған бізді жазғырмақшы болуы ерсі емес пе?
Жалпы большевиктерді «ақиқат социалистерге» жа- қын тұр деи осылай жазғырушылық — күлуге тұрарлық нәрсе. Тек ойлап көріңіздерші: бізді бәрі және әрқашап шамадан тыс турашыл, сіресіп қатып ңалған, тастай қатты деп жабыла айыптап келді. Сонымен бірге біздің оппоненттеріміз бізді әрі «бланкистер», өрі «анархис- тер», әрі «ақиқат социалистер» деп атайды. Бланкистер — заговоршылар (еш уақытта жалпы стачканы жақтаған емес), олар революциялық өкіметтің маңызын асыра бағалайды. Анархистер бланкизмнің тиянақты ұйымына мейлінше іріткі салатын ауа жайылушылық- ты қарама-қарсы қойып, революциялық өкіметті де, қандай да болсын басқа өкіметті де мүлдем теріске шы- * Қараңыз: Шығарлмалар толық жинағы, 12-том, 242—244-беттер. Ред.


172
В. И. ЛЕНИН
гарады. «Ақиқат социалистер» бейбіт лавристер сияқты бірдеме, жартылай мәдениетіпілер, революционер емес- тер, түсініксіз пікірлер мен дерексіз уағыздардың қа- һармандары. Меныпевиктер өздерін өздері соққылау үшін большевиктерге қарсы осындай бірін бірі жоіща іиығаратын айыптарды ойлап табудан артық ештеме та- ба алмас еді. Меныневиктердіц айыптауларына жауап беру үшін бізге олардың осы бытыстыруын саусақпен нұсқап көрсету жеткілікті.
Керісінше, біз әрқашан мыпаны айтып келдік және айіып отырмыз: мелыпевиктер — социал-демократия- ның оппортунизмге бейім, яғни минуттық мүдделерге бола, минуттық пиғылга, ережелерге және қатынастар- ға «бейімделудің» жалған мүмкіндіктеріне бола проле- тариаттың берік, мәнді, түбірлі мүдделерін ұмытуға бе- йім оң қанаты.
Плеханов жолдастың қазіргі бүкіл тактикасының мәпісі неде? Кадеттердіц табыстарына қүлшылықпеп бас июде, олардыц қазіргі орекетіпің орасап зор теріс жақтарын ұмытуда, буржуазиялық демократияның ре- волюцияшыл элементтерімен салыстырганда кадеттер- дің реакцияшыл екенін көлегейлеуде, «өтініштерге» жә- не ойыншық парламентке сенуге бейім жұмысшылар мен шаруалардың санасын көмескілеуде.
Кадеттер өздерін жалпы демократиялық буржуазия етіп көрсетуге, өздерінің Еңбек тобымен ажырасқанда- рын жасыруга, шаруалар демократиясымен келісе алма- галдарыя бүркеуге, буржуазиялық демократияпың нақ оң, сенімсіз қанатыныц қолдауын қамтамасыз етуге ба- рынша тырысып жүр. Плеханов жолдас не нәрсеге жет- кісі келетіндігіне қарамастан, бір-ақ нәрсеге жетіп отыр: ол іс жузінде кадеттердің осы реакцияшыл та- лаптарын цолдап отыр. Осы үшін де олар оны көкке котере мақтап жүр.
Плеханов жолдас: 1903 ж. өзінде-ақ (РСДРП II съе- зі) мен самодержавиеге қарсы оппозициялыц қозғалыс- тың қандайын болса да қолдау қажеттігін қорғап, пар- тияның сол кездегі оң қанатына (Акимов, Мартынов және басқаларына) қарсы шығып, таластым, дейді. 1847 жылы Маркс те осылай қараған болатын. Сөйтіп


ПЛЕХАНОВ ЖОЛДАС ... ҚАЛАЙ ПАЙЫМДАЙДЫ?
173
Плеханов болыпсвиктер осы ақиқатты ұмытып кетті дсп оқупіыларды сендіргісі келеді.
Плеханов жолдас қателеседі. Қазіргі уақытта бүл оп- позициялық және революциялық буржуазияның не ол, не бул бөлегін қолдау туралы нақты мәселені шешетін- дер оппозицияны қолдау туралы жалпы қагиданы теріс- ке шығармайды. Плехановтың қатесі нацты тарихи моселені абстракт пікірмен ауыстыруында. Бұл — бір. Ал екіншіден, Плеханов жолдастың қатесі Россиядағы буржуазиялық демократияға оның мүлдем тарихи емес козқарасында жатыр. Революцияның алға басуына қа- рай бүл буржуазиялық демократияның әр түрлі топта- рының алатьш орвы қалай өзгеріп отыратынын Плеханов ұмытады. Революция негұрлым жоғары орлегеп сайын, буржуазияның революцияшылдыгы кем топта- ры одан соғұрлым тез шыгып қалады. Кімде-кім мүны тусінбесе, ол жалпы буржуазиялық революцияның ба- рысында ештеме түсіндіре алмайды.
Айтылғанды түсіндіру үшін екі мысал келтірейік.
Маркс 1847 ж. неміс буржуазиясының үкіметке царем ең жасқаншақ оппозициясын қолдады 79. Фрапкфург парламентінде 80 «біте қайнасып» жұмыс жүргізген, осы біте қайнасып істеген жұмыстың өте үлкен үгіттік ма- цызы бар дей бүкіл дүние жүзін сендірмек болған жоне паңты өкімет жолындағы күрестің болмай қоймайтыті- дыгын түсінбеген өте радикал неміс кадеттерін,— біз- діц кадеттерден гөрі анағұрлым солшыл кадеттерді,— ол 1848 ж. аяусыз, қатал масқаралап, жерден алып, жерге салды 8І. Маркс өзінің осы жолынан тайды ма? басқа көзқарасқа көпіті ме? бланкизмге түсіп кетті ме (бернштейншілдердің және немістің либерал профес- сорларының ойлайтынындай) ? Жоқ. Революция алта басты. Одан 1847 жылғы неміс «шиповшылдары» ғана емес, 1848 жылғы неміс «кадеттері» де цалып цойды. Алдыңгы қатарлы таптың мүдделерінің сенімді қор- гаушысы болғандықтан, Маркс қалып қойғандардың ішіндегі әсіресе бәрінен гөрі ықпалдыларын қалып қойгандары үшін аяусыз соққылап отырды.
Марксті дэлелге келтіре отырып, Плеханов Марксті бұрмалайды.


174
В. И. ЛЕНИН
Екінші мысал.
1903 жылы, тіпті одан да бұрын: 1901—1902 жылда- ры ескі «Искра» «шиповшылдарды», яғни Струве мыр- замен бірге «праволар және ектем земство» деген уран ұсынған сол кездегі жасқаншақ либерал земствошылар- ды цолдады. Революция алга баса берді,— сондықтап социал-демократтар, былайша айтқанда, буржуазияныц оппозицияшыл жогаргы топтарынан оныц революция- хпыл төменгі топтарыиа қарай ауысып отырды. Олар бүкіл демократиялың қозғалыс дамып, кецейіп, терец- деген сайын шиповшылдарды — конституция талабын айқын қоймағандығы үшін; конституцияшылдарды — жалпыга бірдей жэне т. б. сайлау правосын елемеген- дігі үшін,— мұпы танығандарды — революциями та- нымағаны үшін жәнө т. т. «қуғындап» отырды. Егер 1901—1902 жылдар заманында оппозицияшыл «шиповшылдарды» қолдаудан— 1905—1906 жылдары рево- люцияшыл шаруаларды қолдауға көшсе, революция- шыл социал-демократтар оздсріпіц ұстагап жолынап тайды ма? Жоқ. Олар оздеріпің ұстагап жолынан ай- нымады.
Кадеттердің минуттық табысын көріп, қазірдің өзін- де өмір ұсынып отырған неғұрлым жоғары демократия- лық міндеттерден коз жазып, Плеханов жолдас өзінің ұстагаи жолынан тайды.
Әрі барайық. Плехановтың кадеттік Думаға сонша- льщты дәрежеде сын көзімен қарамайтындығының өте айқыв мысалы мыпау.
Плеханов жолдас «Колоколдап» мынадай цитат кел- тіреді:
«Осы жалпы қағидаларды парламенттік жұмысшы тобына ңолдана отырыл, біз мынапы айта аламыз: бұл топ өзінің Ду- мадағы іс-әрекеттерінде социал-демократияның басты-басты так- тикалық негіздерін қаншалықты жүзеге асыратын болса, сон- іпалықты россиялық пролетариаттың ең айбынды және саналы бөлегінің іпын талаптарын білдіреді, басқапіа айтқанда, сонша- лықты социал-демократпялық болып аталады.
Думаның жалпы кадеттік-оппозициялың батпағына батпау, оның кадеттік көпшілігінің соңына сүйретіліп ермеу, қайта ол копшілікке өзіңді қарама-қарсы қою, оның талаптарының шек- теулілігін, оның «оңшыл» партпялармен және үкіметпен келі- сһтге келуге бейімдігін әшкерелеп отыру — міне, пролетариат-


ПЛЕХАНОВ ЖОЛДАС ... ҚАЛАЙ ПАЙЫМДАЙДЫ?
175
тың өкілдеріне бірден-бір лайықты және сонымен бірге шын мәнінде социал-демократиялық тактика осы; бұл тактиканы біз жұмысшылардың Мемлекеттік думадағы өкілдеріне батыл ұсы- нуға тиіспіз. Басқа тактиканың қандайы болса да пролетариат- тың таптық сана-сезімін, өздерін пролетариаттың Думадагы өкілдеріміз деп санайтын әлгі топтың мүшелерін буржуазиялық партиялардьщ сыбайластарына және орыс революциясының жалпы барысында пролетариаттың дербес міндеттеріне қарсы бағытталған құралға айналдырады».
Плеханов бұл жөнінде былай дейді:
«Егер біздің полтавалық жолдасқа өзінің жалпы қағидала- рын Франциядағы Социалистік партияға қолдануға тура келсе, оның өз мақаласыиың қорытынды жолдарьша аз да болса елеу- лі түзетулер епгізуінің керегі болмас еді. Ол «кадеттер, кадет- тік» деген создерді «радикалдар, радикалдық» деген создермен; «Дума» деген сөзді «Депутаттар палатасы» дегеп создермен; ақырыңда «орыс революциясының» деген сөздерді «қоғамдық- тарихи қозғалыстың» деген сөздермен ауыстырумен тьгна алар еді. Бұл таңқаларлықтай ңолайлы»-
«Колоколдан» келтірілген цитат пен Плехановтың ескертпесін тағы бір рет оқып шығуға оқушыны ша- қырамыз. Бұл ескертпе Плехановтың Берніптейнге қа- рай бет бұруының түпкі негіздерінің бірін бізге сирек кездесетін айқындықпен ашып береді.
Тек ойлап көріңіздерші: «Колокол» мақаласының қорытынды жолдарында «кадеттер» деген сөзді «радикалдар» деген сөзбен, «Дума» деген созді: «Депутаттар палатасы» деген создермен ауыстырумен тына алар еді.
Бұл пайымдауымен Плеханов жолдас өзін біржола- та масқаралады. Конституциялың жалған үміт дегеп- нің не екенін түсінудің қандайы болса да, демек, рос- сиялық буржуазиялық революцияның ңазіргі кезеціи түсіпудің қандайы болса да оған қаншалықты жат еке- пін ол айқын көрсетті.
Орыс кадеттері мен орыс Думасыныц арасында, француз радикалдары82 мен француз Палатасының арасында, олардың өзара қатынастары арасында Плеханов ескермей отырған тубірлі айырмашылық бар. Плеханов «Колоколдағы» мақалада кішкентай бір сөз- —кішкентай болғанымен жоғары дәрежеде сипатты


176
В И. Л ЕНИН
және маңызды сөзді байқамаған. Ол: «укіметпен келі- сімге келу» деген сөз.
Ойлап көріңізші, Плеханов жолдас: Францияда Де- путаттар палатасының үкіметпен «келісімге келуі» ту- ралы сөз болуы мүмкін бе? Жоқ, мүмкін емес. Себебі? Себебі — үкімет онда барлық өте маңызды істер жағы- нан Палатаға бағынады. Палатадағы көпшіліктің өзі нақты укімет болып табылады, ол өзіне қолайлы адам- дарды министр етіп тағайындап отырады. Палатада көпіпілік болуып қамтамасыз етіп, радикалдар сол ар- і$ылы үкімет болады. Бұл дәуірдегі парламенттік қа- тынастар халықтың ішіндегі нақты күштердің ңатына- Сына да, мемлекеттік өкіметтің халыққа қатынасыпа да азды-көпті сай келеді. Осы дәуірге арналып жазыл- ған конституция нақты, шын конституцияға, күштер- дің қатынасына оншама қайшы келмейді.
Россияда Думаның копшілігінің үкіметпен келісімге кслуі туралы соз бола алады және сөз болуға тиіс те. Себебі? Себебі — бізде нақты өкімет заң бойынша да, істің шын жағдайы бойыпша да эсте Думаныц цолын- да емес, қайта ескі самодержавиелік үкіметтің қолын- да. Дума Палата сияқты мемлекеттік өкіметтің органы емес, халықтың бір бөлегінің ескі өкімет алдындағы өтініпітерінің, арыздарыныц, талаптарын мәлімдеуінің органы ғана. Сондыцтан Думадағы көпшілік үкіметпеп «келісімге келе» алады,— ал Франция үшін бұл ерсі болады. ІІарламепттік қатынастар елдің ішіндегі күш- тердіц пақты қатыпастарыпа да, мемлекеттік өкіметтің халыққа қатынасына да мүлдем сай келмейді.
Францияда шын тап күресі, атап айтқанда, Палатада өкілдері бар күштердің арасында болып жатады жә- но тіпті ол күштердің өкілдігі олардың қазіргі уақыт- тағы салыстырмалы «жауынгерлік маңызына» азды- көпті сай келеді.
Россияда шын күрес эсте Думада өкілдері бар куш- тердің арасында болып жатқан жоц, ал бұл күштердіц Думадағы өкілдігі олардың салыстырмалы «жауынгер- лік маңызына» дәл қазіргі уақытта өте айқын және негізінен қайшы келеді. Россияның нақты үкіметіпщ Думада өкілдігі мүлдем дерлік жоқ, оның өзге «меке-


ПЛЕХАНОВ ЖОЛДАС ... ҚАЛАЙ ПАЙЫМДАЙДЫ?
177
мелері» бар, пролетариаттыц да өкілдігі жоқ дерлік, пропорцияға шаққанда піаруалардың өкілдігі тіпті аз.
Россияны Франциямен салыстыруға жасалған әрекет Плеханов жолдастың конституциялық жалған үміттер- ге белшесінен батқандығын көрсетеді. Құр созді (парламент, палата дегеп) ол мән деп, жарнаманы мазмұн деп қабылдайды. Сондықтан ол Думада өкілдігі оте аз «халықтың» және ескі өкіметтің арасыпдағы күрес- тіц толғагы жеткен кезде, бұл күресте «келісімпаздар- дыц», тұрлаусыздардың ролі өте маңызды және оте цауіпті бола бастаған кезде Россиядагы кезеңнің оте маңызды ерекшеліктерініц бәрін мүлдем елеусіз ңал- дырып отыр.
1899 жылы Берпштейнніц үсақ буржуазиялық интеллигент «келісімпаздарды» (пролетариат пей бур- жуазияны бітістірмек болған социал-либералдарды) колында нақты өкімет бар буржуазияның озі деп танып, нсміс пролетариатына зор зиян келтіргепі си- яқты,— Плеханов та 1906 жылы жартылай реакция- шыл буржуазиялық «келісімпаздарды» (халық бостап- дығын ескі өкіметпен бітістірмек болып жүрген кадет- тсрді) мемлекет ішіндегі дербес саяси күш, қолдауға болатын жәйе қолдауға тұратын өкімет деп тапып, россиялық пролетариата зор зияп келтіріп отыр.
Бернштейн, социал-либералдар жөнінде «әдепті» бо- луга, оларды қолдауға, оларды реакцияға қарай итер- мелемеуге піақыра отырып, фикцияны қолдауға шақыр- ды. Ол әлеуметтік татулық елесімен әуестенді және окімет жолындағы күрестің түбірлі міндеттерін ұмыт- ты.
Плеханов, кадеттер жөніпде «әдепті» болуга, оларды қолдауға, оларды реакцияға қарай итермелемеуге такыра отырып, фикцияны қолдауға шақырып отыр. Ол парламептаризмнің елесімен әуестеніп отыр (социа- листік революцияның емес, буржуазиялык, революцпя- лың заманында) және өкімет ушін курестің тубірлі мшдеттерін умытып отыр.
Берпштейпді де, Плехаповты да социал-либералдық, кадеттік буржуазия әлпештеп, кокке көтере мақтап, шамадан тыс мадақтап, жазғапдарын ңайта бастырып


178
В. И. ЛЕНИН
жүр, мұның бәрін олардың пролетариата қарсы кү- реете буржуазияға көрсеткен цызметі ушін істеп отыр.
Бұл жөнінде адаспаңдар, жүмысшылар. Социал-де- мократтардың «әдептілігі» туралы және кадеттерді «қолдау» туралы сөздердің нақты саясатта өз маңызы бар, мұның өзі Плехановтың ізгі ниеттерімен емес, куштердщ іс жузіндегі арасалмағымен айңындалады. Таптардың өздерінің арасындағы және халың пен ескі өкіметтің арасыпдагы саяси және әлеуметтік антаго- низмді бәсеңдету пемесе мұңалту ойымда да болған жоқ деп Плехановтың өзі ойлай алады және басқалар- ды сендіруге әрекет жасай алады. Бірақ Плехановтың сөздері, оның еркіне қарамастан, қазіргі саяси жағ- дайда наі$ осындай маңыз альт отыр.
Бернштейн әлеуметтік татулықты тілемеп еді (қалай болғанда да тілемеймін деп сендірген еді), бірак, оның сөздерінің шын маңызы сондай екенін буржуазия дұ- рыс түсіпе қойды. Бізде де, Россияда да кадеттердіц баспасөзіпе коз салыңыздаршы. Ол Плехановты мақ- тайды және онымеп санаспай, оның сөздерінен өз ту- жыры.чдарьш жасаута дейін барады. Кеше «Думада» (№ 22) Котляревский мырза қандай да болсын «тап күресі мен тап өшпенділігі» ұлт азаттығы ісіне кедергі жасайды деп дәлелдемек болды. Ол «Волнаның» күре- сін гедистердің жоресистерге қарсы, Ферридің Турати- ге қарсы, Каутскийдің Бернштейнге қарсы күресімеп ашық салыстырады; ол «қазір біздің Россияда болып отыргапыпдай, тап ошпепділігін мұпдай уағыздаушы- лық әр түрлі қоғамдық топтардың бірлесіп саяси эре- кет жасауы себепті олардың соншалықты қажет болып отырған ынтымағын бұзып, қандай да болсын дұрыс халық өкілдігінің әрекет етуі үшін қажетті негізді түп- тамырымен (тыңдаңыздар!) қопармаса игі еді» деп қауіптенеді. «Ол (тап өшпенділігі) конституционализм рухының өзін бұзып кетпес пе екен?»
Бүгін «Свобода и Культурада» (№ 7) 83 Струве мырза социал-демократтар «бостандықты тап араздыты фурияларынъщ азаптауына беріп жүр», олар «тап ку- ресінің идеяларымен бір жақты және есінен танғанша дертті түрде әуестеніп жүр» (458-бет), «саяси тату-


ПЛЕХАНОВ ЖОЛДАС ... ҚАЛАЙ ПАЙЫМДАЙДЫ?
179
лыц» (европалық буржуйлардьщ аузынан шыццаи «әлеуметтік татулықты» еске түсіріңіздер!) «біздерге мүлдем жаңа талаптар қояды» (514-бет) деп зар қаға- ды. Плехановтың идеялары «саяси татулық» туралы пақ жалған пікір тудыратынын және қандай да болсын тап араздығын, қапдай да болсын тап күресін мұқалта- тынын буржуазия өте жақсы түсінеді. Плеханов жол- дастың тырнағы ілінуі-ақ мұң екен — қазіргі саясатқа орай «торғай» Струве мырзаның торынан бір-ақ шықты.
«Қатты сөздер сын болмайды»,— деп жазады Плеханов жолдас.— «Сын піын мәнінде сананы дамытады, ал қатты сөздер, керісінше, сананы күңгірттендіреді. Опа- сыздық деген қатты сөзді алайық. Буржуазияның опасыздыгы туралы біздердің жиі даурығатынымыз соншалық — ол іс жүзінде «опасыздық істеген күн- де»,— яғни бюрократиямен ымыраласқап күнде,— жә- не біздердің бұл туралы шынында тұс-тұстан айқай- лауымызға тура келген күнде, біздердің айқайымыз тиісінше эсер етпейтін болады, сойтіп біздер қасқыр әлі көрінбей тұрып «ңасқыр! қасқыр!» деп айқай сал- ған балаға ұқсап кетеміз».
Плеханов пайымдауларыпың бұл кішкентай үзінді- сі орыс бернштейншілдігінің қандай тамаша үлгісі де- сеңізші!
Біріншіден, Плеханов жолдастың табан тірер негізі- пің жоқтығы қалай айқын сезіліп тұрғанын байқаңыз- дар. 1905 жылы ноябрьде «Дневниктің» 3-номеріпде ол былай деп жазды: «...Бізде соңғы уақытта буржуазия- ның цайдатъі бір (!) опасыздығы туралы көп даурыға- ды. Ал сонда буржуазия неменеге оиасыздық істей алды? Ңайткен күнде де революцияға емес, өйткені буржуазия революциялық идеяға еш уақытта қызмет еткен емес».
Коріп отырсыздар: 1905 жылы ноябрьде Плеханов жолдас жалпы буржуазияның неменеге опасыздық іс- тей алатынын тіпті түсінбеген еді. Ңазір ол мұны түсіп- ген. Ол — буржуазия бір нәрсеге опасыздық істей ала- ды деп ойлап қана ңоймайды, буржуазия іс жузінде опасыздьщ істейді деп біледі. Жарты жыл ішінде Плеханов жолдас позиция сын өзгертті: әуелі жалпы алған-


180
В. И. ЛЕНИН
да буржуазия опасыздық істегендей ештеме жоқ деп айтылды. Енді келіп, буржуазия іс жүзінде опасыздың істейді, яғни бюрократиямен ымыраға келеді деп айты- лып отыр.
Егер Плеханов жолдастың көзқарастары басқа жағы- нан да осындай солңылдақ болмаса, біз оның бұл прогреете өте қуанған болар едік. Опасыздық деген қатты сөз, дейді ол. Бұл жаңа көзқарас емес. Бұл — барлық либерал буржуалардың көзқарасы. Кадеттік баспасөз- дің мыңдаған мақалаларында буржуазияның «опасыз- дығы» туралы создер «ашынған» болыпевиктердің қат- ты айтқан сөзі ғана деген пікір Россия жұртшылығы- ның ңұлағына құйылуда. Енді бұл мәселе жөнінде буржуазияның жаңа одақтасы табылды. Плеханов жол- дас та «опасыздық» — «ңатты сөз» деген пікірге келді.
Бір кезде Бернштейнге қарсы марксизмнің әліппесін қайталап, оны тәптештеп түсіндіруге тура келген бол- са? дәл осы істі Плехановқа қарсы қайталауға тура ке- леді. Ол ңатты қателесіп отыр. «Опасыздық» «қатты соз>> емес, қайта шын фактілср мен буржуазияпың піын талаптарын ғылыми және саяси тұрғыдан бірден-бір дұрыс білдірушілік. «Мәмле» дегең сөз қандай пікірді білдіретін болса, «опасыздық» деген сөз де дәл сондай пікірді білдіреді. Плехановтың өзі мұны мойындамай тұра алмайды, ойткені ол опасыздықты және бюрократиямен ымыраға келушілікті бірдей деп біліп отыр. Ен- ді «ашынған» «Волнаньтң» осы «мәмлеге келу» деген ұгьтм туралы не айтқапына коз жіберіп коріңіздер:
«Қадеттік мәмлеге келудің мәнісі неде?»,— деп оңп- мыз біз «Волнаның» 13-номерінен.— «Әрине, жеке адамнъщ сат^ындығында емес. Мундай 'дөре-кі квзңарас марксизмге мулде жат. Мәмлеге келудің мәнісі мыпада, тек қана мынада: кадеттер өкіметті ескі режимпіц қо- лыида сақтау тұрғысынан, осы ескі режимпің бергеп бұйрықтары тұргысынан таймай отыр және тайғысы келмей отыр *.
Сонымен, опасыздықтың немесе мәмлеге келудің мә~ нісі әсте жеке адамның сатқындығында емес. Опасыз-
* Қараңыз: осы том, 101-бет. Ред.


ПЛЕХАНОВ ЖОЛДАС ... ҚАЛАЙ ПАЙЫМДАЙДЫ?
181
дықтың немесе мәмлеге келудің мәнісі тек цана мыиа- да: «халықтық» (буржуазиялық деп оқы) бостандық партиясы өкіметті ескі самодержавиенің қолында сақ- тауға тырысып отыр, өкіметті ескі самодержавие мен буржуазияның арасында бөліске салуға тырысып отыр.
«Халықтық бостандық» партиясы халық праволары мен халық өкіметінің едәуір үлесіп ескі өкіметтің өкіл- деріне беріп, халық бостандығыиа опасыздық істеп отыр. Плеханов жолдастың осы қарапайым ақиқатты түсінгісі келмеуі тура ғажап. Ол істің жайын: бізде буржуазия әлі опасыздық істеген жоц, ол тек алдағы уақытта ғана опасыздык, істейді деп сипаттағысы ке- леді.
Бұл — опасыздық пеп мәмлеге келудің нақты мәніи мүлде түсінбеушілік.
Буржуазия мен кадеттер бостандыңқа қазірдің озіп- де мың мэрте опасыздың істеді және бюрократиямен ымырата келді. Кадеттер партиясының программасы деген не? Ол буржуазияның белгілі саяси қадамы бо- лып табыла ма? Сөз жоқ. Ал нақ осы программа опа- сыздық істеу программасы және мәмлеге келу программ масы болып табылады! Сондықтан кадеттердің әрбір саяси қадамы не ол жагымен, не бұл жағымеи нац осъі программаны жүзеге асырып, орындап отырады. Тру- бецкойдың 1905 жылы жазда сөйлеген сөзі, торт тармақ- ты туралы мәселе жөнінде бұлғақтауы, баспасөз бос- тандығы туралы каторгалың заң жобасы — осыныц бәрі, атап айтқанда, либерал буржуазияның өзіпің опа- сыздық істеу программасын нақ жүзеге асыратын қа- дамдары.
Плеханов жолдастың айтуынша былай болып шыға- ды: егер буржуазия тағы да бір ерекше қадам жасама- са, онда буржуазия тарапынан ешқандай опасыздық болмайды. Бұл дұрыс емес. Егер буржуазия және нақ сол кадеттер осы уаңытқа дейін істеп келгендерін істей берсе, олардың барлыц әрекеттершіц жиынтығы она- сыздыцтың мейлінше толыц көрінісін береді. Қазіргі социал-демократиялың оппортунизмнің мәнісі осыиы түсінбеушілікте болып отыр.
Егер кадеттердің мещандың қиялы жүзеге асса, егер


182
В. И. ЛЕНИН
Думаның және «жұртшылык, пікірінің» «бейбіт қысы- мы» үкіметті кіпікентай жеңілдіктер жасауға мәжбүр етсе, егер Мемлекеттік советтің мүшесі, кешегі кадеттік «Думада» жоспарлары жарияланған Хомяков мырза- ның рецепті бойынша Мемлекеттік совет84 біраз шлее,— егер ескі өкімет оңшыл кадеттерге бірнеше орын беріп, министрлікті жаңартса және т. с., онда біз ақыр- аяғында кадеттердің бюрократиямен нац «ымыраға кел- генін» көреміз. Плехановтыц күллі қатесі: «опасыздық» жолы біздің буржуазияның «жаңа» жолы болып отыр- мыс немесе болады-мыс деуінде, ал іс жүзінде, егер заң тілімен айтатын болсақ, оның ескі жолыпың нақ жал- гасы опасыздықтың күллі «құрамын» береді.
Буржуазия «шынында» опасыздың істеген күнде,— дейді Плеханов,— жұрт біздің айқайларымызға нанбай- ды, өйткені опасыздық деген сөзге тым дағдыланып кетеді.
Неткен піексіз саяси аңқаулық! Социал-демократия- ның бүкіл саясаты халық буцарасы отуге тиісті жолды нурландыру ғой. Біз өзіміздің маркстік шырағымызды жоғары көтереміз,— сөйтіп жеке таптардың әрбір қада- мынан, әрбір саяси және экономикалық оқиғадан біздің ілімімізді өмірдің өзі цуаттап отырғанын көрсетеміз. Капитализм көбірек дамыған сайып, саяси күрес шие- леніскен сайын халықтың көбірек бөлегі біздің сөздері- мізге және ол сөздердің іс жүзінде (немесе тарихи түр- де) цуатталуъша илапады. Қазір, айталық, Россияда біздердіц кадеттерге бергеп бағамыздыц дұрыстығыпа жүз мыңдаған адамдардыц козі жетті. Революцияның тез дамуы жағдайында не революция кадеттердің са- модержавиемен қандай да бір үлкен мәмлеге келуіпе күрт бет бүрған жағдайда біздердің бағамыздың дұрыс- тығыпа миллиондардың және тіпті опдағап миллиондар- дың көзі жетеді.
Сондықтан біздердің опасыздық туралы айқайлары- мызға болашақта сенбейді, өйткені бұл айқайды біздер қазіргі уақытта тым жиі қайталап отырмыз деп айту — мейлінше қисынсыз нәрсені айту деген сөз. Плеханов жолдас бұл қисынсыз нәрсені әдетте гимназисткаларға кәрі қывдардың, бақылаушы әйелдердің және т. с., ай-


ПЛЕХАНОВ ЖОЛДАС ... ҚАЛАЙ ПАЙЫМДАЙДЫ?
183
татын пікірі сияқты пайымдаулармен бүркеуге бекер эуре болады. «Сын дәлелді болуға тиіс»,— деп ақыл ай- тады ол бізге.
Әрі жаңа, әрі дана. Сіздің сыныңыз да, Плеханов жолдас, дәлелді болуға тиіс қой. Ал, міне, қарап көрі- ңізпіі: сіз біздердің тарапымыздан кадеттерді дәлелсіз сынаудың бірде-бір нацты және аз да болса елеулі мы- салын келтірген жот^сыз, қайта өзіңіздің жалпы пайым- дауларыңызбен оқушылардың басына толып жатқап дэлелсіз пікірлер тудырдыңыз! «Опасыздық» деген ұғымды қатты айтылған сөзге балаудың бір өзі не тура ды!
Мынадай сойлем не тұрады: «Біздің қатарымызда бұл қарама-қарсылықты (буржуазия мен пролетариат- тын; мүдделерініц қарама-қарсылығын) сезіну қазірдіц өзінде соцыр сенім беріктігіне айналып отыр деп айту- ға болады». Ол қандай «біздің қатарымыз», Плеханов жолдас? Россиялықтардың Женевадағы тоғышарлары- ның қатарында ма? Жалпы біздің партиямыздың мүше- лерінің ңатарында ма? Ал сонымен бірге халық бұқара- сының қалың топтарын еске алған жөн болмас па екеп?
Плеханов «алые тан» пайымдайды деп «Призывта» 85 бір жұмысшы дұрыс айтты. Пролетарлар мен жартылай пролетарлар бұңарасының жалпы бұл қарама-қарсылың туралы да, кадеттердің буржуазияшылдығы туралы да әлі түсінігі жоқ. Ал кадеттік баспасөз нақ қазір біздің социал-демократиялық баспасөзден он есе басым пзы- ғар. Кадеттердің халықты аздыруы кадеттік Дума ар- қылы да, әр түрлі либералдық мекемелер арқылы да күшейе түсіп отыр. Біз кадеттердің солқылдақтығы меп опасыздығын әшкерелей отырып, оқиғалардыц барысы- нан және бүқараның тілегінен озъіп кеттік-ay деп ойлау үпіін омір шындығын мүлдем сезбейтін болуымыз ке- рек еді. Керісінше, біз бұл істе оқиғалардың барысыная да, бұқараның тілектерінен де кейін ^алып келеміз! Одан да кадеттерге жұрт түсінетін және «дәлелді» сын жазыңыз, Плеханов жолдас: бұл пайдалыраң болады.
Енді Плехановтың Дума жөніндегі қорытындылары- па көшейік.
«Біздің үкіметіміз кешіргісіз қателерді көп істеп қой-


184
В. И. ЛЕНИН
ды»,— деп жазады ол.— «Бұл қателер үкіметті тұңғиық- тың жиегіне әкеп тіреді; бірақ бұл қателер үкіметті әлі туңғиыққа итеріп түсірген жоқ. Думаны таратып жі- берген кезде, ол туцғиыі^а цулайды... Дума тіпті ең ұйқышылдарды да оятады; ол тіпті ең артта қалған- дарды да ілгері бастырады; ол бұқара ішінде тарихтың өзі өсиет етіп қалдырған ақырғы саяси жалғап үміттер- ді талқандайды... Думаның ішкі жұмысының неғұрлым үлкен үгіттік маңызы болады».
Бүл пайымдауларға үңіле қарап көріңіздерші. Думаны таратып жіберген кезде үкімет құлайды екен. Со- лай болсын делік. Бірақ егер ол ішкі жұмыспен шекте- летін болса, оны таратып жібереді деген қорытынды қайдан шығады? Ішкі жұмыс деген не? Думаның заң- ға бағынатын жұмысы. Дума Мемлекеттік советке заңдардың жобаларып енгізіп, мипистрлерге тілек-та- лаптарды білдіріп отырады. Мемлекеттік совет пен министрлер істі кейіпге созады жәпе туған дау-жан- жалдардың бәріп қолдарынан келгепше бәсеңсітіп отырады. Орыс үкіметіпіц органы «Русское Государство» 86: Дума оппозициялық бола берсін, бірақ тек рево- люциялық болмасын деп баяғыда айтқан. Басқаша айтқанда: ішкі жұмысты істей беріңдер, бірақ бір адым әрі баспаңдар дейді.
Ішкі жұмысып жүргізгені үшін Думаны таратып жі- берудің жөні қайсы?? Егер ол ішкі жұмысынан мүлдем тыс, революциялық қадам жасамаса, немесе Думадан тыс жерде кадеттік Думапыц озі де үкіметке кедергі болатындай қозғалыс оршімесс, оиы еш уацытта таратып жібермейді. «Думапы таратып жібереді» деген бос созден гөрі үкіметке кедергі болады деген жорамал біз- ге анағұрлым сенімдірек болып көріиеді.
Думапы таратып жіберген күнде ғана үкімет құлай- ды деу дұрыс емес. Ол басқа реттерде де құлайды,. ойт- кені Дума қозғалыстың әсте басты факторы емес және ец сенімді корсеткіші емес. Ол озінен-өзі құламайды, ол... үшінші біреу (үкімет емес және Дума емес) бел- сспді түрде әрекет еткенде ғана құлайды. Бұл әрекеттіц болмай қоймайтыпдығын,— опың ықтимал формала- рын, сипатын және бүл «әрекстті» істей алатын қай-


ПЛЕХАНОВ ЖОЛДАС ... ҚАЛАЙ ПАЙЫМДАЙДЫ?
185
раткерлердің таптық құрамын,— әрекеттің нәтижелі бо^ лу шарттарын және тағы басқаларды және тағы сон- дайларды түсіндіріп отыру,— осының бәрін социал-де- мократтар істеуге тиіс. Сондықтан кадеттер социал-де- мократтардың бұл жұмысына қарсы мейлінше аяусыз күреседі. Кадеттердің беделін түсірудің өзі бұл жұмыс- тың бір шарты және бұл жұмысқа бұқараның тілеулес- тігін тудырудың кепілі болып табылады.
Кімде-кім үкіметтің тұңғиыққа «құлайтыны» туралы, сонымен бірге кадеттерді сынаудың және опасыздық істеді деп айыптаудың мезгілсіздігі туралы айтса, ол өзінің пікірлерін бірімен бірін жалғастыра алмайды. «Тұңғиыққа» құлау — тек бейнелі сөз тіркесі ғаяа7— егер мен Плехановтың мәнеріне еліктегім келсе, мұның өзі революциялық жел сөз деп айтар едім. Өкімет кім- нің қолына тиеді? Өкіметтің оны дереу ескі самодержа- виемен бөлісіп алатын кадеттердің қолына тиюіяе жұ- мысшылар мен шаруалар жол бере ала ма? Нақ осы тұр- ғыдан қарағанда халықты кадеттерден сацтандыру өте-мөте қажет емес пе?
Біздің ойымызша, өте-мөте қажет. Біздің ойымызша, кадеттер жайында бұқараның көзін ашу жоніндегі бұл қажетті жұмысқа Плехановтың оппортунизмі кедергі жасап, зияя келтіріп отыр, ол кадеттер партиясыпың шын мәніп әшкерелейтін тактикаға қарсы мүлдем дэ- лелсіз күресіп отыр.
Думаның ішкі жұмысының өте үлкен үгіттік маңызы бар дей келіп, Плеханов әр түрлі нәрселерге мейліпшө бір жақты қарайтындығын көрсетіп алды. Бұл арада, «Волнада» атап өткеніміздей, «заңдарды үйіп-төгу» *' жөніндегі «думалық» перспективаны әбден дұрыс ке- лекелей отырып, Плехановты меньшевиктердің өздері түзетеді. Россия осы уақытқа дейін қағаз жүзінде по- лициялық заңдарды ең көп піығарған ел болып келді. Егер Дума ылғи «ішкі» жұмысын істей берсе, Россйя- ның тез арада қағаз жүзіндегі радикалдық заңдарды ең көп піығаратын ел болып шығуы мүмкін. Бұл заңдар немесе заң жобалары неғұрлым ұзақ және көп болса, олардың үгіттік әсері де соғұрлым ұзақ жәпе коп бола- * Ңараңыз: осы том, 153—154-беттер. Ред.


186
В. И. ЛЕНИН
ды деп жорамалдау — барып тұрған педанттық. Бұлай деп ойлау үшін өзінің «ішкі жұмысын» мейлінше пегіз- ді түрде істеген және, Плехановқа ұқсап, нақ ішкі жү- мыстың өте үлкен үгіттік маңызы бар деп жорамалда- ған Франкфурт парламентінің мысалын ұмыту керек. Бұлай деп ойлау үшін Россияда қазірдің өзінде болып жатқанды көрмеу керек; кадеттердің Думада сөйлеген сөздерінің шексіз сұйықтығынан жұрттың мезі болған- дығының белгілеріп кормеу керек, кадеттердің «каторга льщ» заң жобаларының және сол жобалар жөнінде олардың оздерін ақтамақшы болып айтқан бейшаралық сөздерінің қандай эсер ететінін көрмеу керек, төніп ке- ле жатқан жаңа толқыннан, болмай қоймайтын жаңа күрестен, Плеханов атаған «тұңғиыққа құлаудан» ка- деттердің осынау шексіз-жексұрын, мещандық қорқуын көрмеу керек. Кадеттерді әпікерелеу халықтың қалың бұқарасының санасын әлгі құлауға әзірлеу, оған белее- не қатысуға, опың кезінде кадеттерді «напақадан» цур ^алдыруға, оған батыл жәпе жігерлі дайыпдалуға әзір- леу болып табылады, ІІлехапов жолдас.
Дума оятады, Дума ақырғы жалған үміттерді әшке- релейді, деседі бізге. Дұрыс. Бірақ «Дума» мұны, біз кадеттік Думаның жасқаншақтығы мен солқылдақты- ғып қаншалықты дәрежеде әшкерелесек, соншалықты дәрежеде ғана істейді,— Думаға байланысты, жалған үміттердің құлдырауын көрсететін фактілерді біз қан- піалықты дәрежеде түсіггдірсек, соншалықты дәрежеде ғана істейді. Кадеттер мұны істемей отыр. Кадеттер бұған қарсы әрекет жасап отыр. Кадеттер конституция- лық жалған үміттерді таратып отыр. Зубатовшылдық 87 та жұмысшыларды оятты, ол да жалған үміттерді әш- кереледі, бірақ ол да мұны, біз зубатовшылдықтың ха- лықты аздыруына қарсы қаншалықты дәрежеде күрес- сек, соншальщты дәрежеде ғана істеп отырды. Дума зубатовшылдық емес деп мәлімдеумен бұл дәлелді бе- керге шығаруға тырыспай-ак, қойсын. Салыстыру — теңестіру емес. Маған халықтың саяси санасын аздыру- дың элементтері жоқ (газетте немесе сөйленген сөзде) кадеттік газетті немесе кадеттердің ірі саяси мәселе қозғап сөйлеген сөзін тауып көрсінші.


ПЛЕХАНОВ ЖОЛДАС ... ЦАЛАЙ ПАЙЫМДАЙДЫ? 187
Плеханов жолдас көкірегін керіп, маңызданып: «Бу- юл философияның мәнісі мынау: халыққа саяси тәр- бие беру ісіне көмектесетін нәрсенің бәрі жақсы, оған кедергі болатын нәрсенің бәрі жаман»,— дейді. Қалға- ны — соқыр сенім, схоластика.
Иә, иә, социал-демократтардың қайсыбір цанаты шы- нында да умітсіз схоластикаға салынады. Тек қай канаты: оң цанаты ма әлде сол цанаты ма? Революция заманында пролетариаттың тактикасын халыцца саяси тәрбие беру міндетіне телуден асцан педанттыц, өмірге бейімсіз, нағыз схоластикалыц бірдемені көз алдыңа елестету мүмкін бе? Ал сонда социал-демократиялыц тап күресі мен царапайым буржуазиялыц мәдениетші күресінің арасындағы шекара цай жерде? Революция цыза түсуде, әр түрлі таптар бой көрсетуде, бұцара та- рихи жұмысты цолға алуда, буржуазиялык, партиялар- дың әр түрлі сарындары цалыптасуда, күрделі саяси дағдарыс піиеленісуде, бұрын-соңды болып көрмеген оқиғалар мен тәжірибеге бай 1905 жыл әзірлеген негіз- де күрестің жаңа сатысы белгіленуде — осының бәрін әкеп бір нәрсеге: халыцца саяси тәрбие беру ісіне тіреу не деген сөз! Шынында да, бацылаушы бикешіміздің даныіппандыц жаңалығы! Шыиында да, саясаттың бар- лыц нацты мәселелері үшін жацсы «ашқыш», және со- ның өзінде көрінген кадет, тіпті демократиялыц рефор- малар нартиясы және тіпті Гейден бүтіндей цабыл ала- тын, қос қолмен бас салатын «ашцыш». Иә, иә, бізге керегі — иақ осыпдай «кец» өлтлем, бізге керегі — ош- пенділік пен алакөздік тудыру емес, таптардың басын цосып, ынтымақтастырудың нақ өзі. Нақ солай! бәре- келді, Плеханов!—дейді осынау мейірбан адамдардыц бәрі — мұндай «ұйғарым» буржуазияның жүрегіне сон- шалықты қорцынышты жаңа «ақылсыздық кезеңі» туралы, жаңа «құйын» туралы мәселені сөзсіз көлегей- лейді ғой немесе алыстатады гой. Ешқандай цұйындар- дың — ешқандай апаттардың — ешқандай тұңгиыктар- дың қажеті жоқ, Плеханов жолдас, дәйекті болсаңыз- іпы. Халыққа саяси тәрбие беру — біздің туымыз, бүкіл философияның мәнісі, міне осы.
Мұнысымен Плеханов жолдас өзін Франкфурт пар-


188
В. И. ЛЕНИН
ламентіндегі орташа неміс кадетіне бүтіндей жэне го- лық ұқсастырады. Халықтың саяси санасы туралы бұл мылжыңдар, япырмай, қаншама теңдесі жоқ сөздер сөй- леді десеңізші! Бұл мақсат үшін олар қаншама ұлағат- ты «ішкі» заңдар шығарды десеңізші! Халыққа біржо- лата жексұрын көрініп, қандай да болсын революция- лық маңызынан айрылғаннан кейін, оларды таратып жіберген кезде, олар қандай ізгілікпен наразылық біл- дірді десеңізші.
Бізге былай дейді: орыс революциясы тереңдеп ба- рады, ол өрге басып келеді, оны кадеттік Думаның, ка- деттік жел сөздердің, кадеттік жасқаншақтықтың, кадеттердің каторгалық заң жобаларының бөгеті тоқта- та алмайды. Иә, нақ солай, мырзалар: орыс революциясы кеңірек, қуаттырақ, тереңірек жатыр. Ол өрге басып келеді. Ол кадеттерден аттап өтіп келе жатыр. Соп- дықтан біздер, революцияшыл социал-демократтар, наң осы неғұрлым терең козғалыстың жаршыларымыз, 613- дер, атап айтқанда, осы биік міидетті жұмысшылар мен шаруаларға түсіндіруге тырысамыз, біз өзіміздің күші- мізге қарай, атап айтқанда, олардың кадеттік тоғаннан жоғары көтерілуіне көмектесеміз.
«Вперед» Л« 1, 26 май, 1906 ж. Цол цойған: Н. Л.
«Вперед» газетгпіц тексті бойъіиша басылып отыр


189
РСДРП ПЕТЕРБУРГ КОМИТЕТІНІҢ МЕМЛЕКЕТТІК ДУМАҒА КӨЗҚАРАС ТУР АЛЫ ҚАРАРЫ88
Самодержавиелік үкімет Россия халқыныц Мемлекет- тік думага жіберген өкілдеріп ең дорекі түрде тәлкек етіп және қорлап отыр. Үкімет халықтың мұқтаждық- тары мен талаптары аздап та болса білдірілген Дума- пың барлық мәлімдемелерін қабылдамай отыр жәпо қырып-жою мен зорлық-зомбылықтар саясатын үнемі жүргізіп келеді.
Дума дәрменсіз. Оныц дәрменсіз болатыи себебі — үкіметгің қарамағында бар пгтыктар мен пулеметтердіц оз қарамағында жоқтыгынан гана емес, сонымеп біргө озінің тұтас алганда революцияшыл еместігінен де, ше- іиутпі күреске қабілетсіздігінен де дәрменсіз. Думаның либералдық партиялары халықтың талаптарын тек қа- на шала-шарпы әрі жасқана қолдайды, олар халық дұшпанып жоюдан гөрі болып жатқан революциялық күресті жұмсартуды және әлсіретуді көбірек ойлайды. Жұмысшы депутаттарынан басқа, тек Еңбек тобы гапа халық талаптарын ашық және батыл айтуға бейімдігін корсетті, бірақ оған бұл жөнінде сол либералдық пар- тиялардың әсері, олар жөнінде дербестіктің жетімсізді- гі осы кезге дейін кедергі жасап отыр.
Біз Еңбек тобын неғұрлым шешуші және дәйекті сая- сатқа шақырамыз. Біз оған Думадан халыққа тура, ашық үндеу жазуды талап етуді ұсынамыз, ал егер Ду- маның і<өпшіл1гі өз бетімен осындай үндеу жазудан бас тартатын болса, Еңбек тобы нацты жагдайды халыңқа айтуға тиіс: Дума дәрменсіз, сондықтан одан жер мен


190
В. И. ЛЕНИН
ерікті күтуге болмайды, сірә, мұныц бәрін халықтың өзі алуына тура келер, мәселе Думадан тыс шешуші күреске бет алып келеді деуге тиіс.
Еңбек тобы ескі окіметті жұмысшылар мен шаруа- лардың бірлескен жауынгерлік ңимылдары ғана ңұлата алатынын, бұл қимылдарға әзірлену керектігін, ол үшін революциялық бой көрсетудің шешуші кезеңі туғанға дейін үйымдасу керектігін айтуға тиіс. Сол кезеңге ха- лық күштерін жинап, сақтау керек, ол күштерді жеміс- сіз ұсақ күреске шашпау керек, үкіметтің арандатула- рыпа алданып қалмау керек.
Егер Еңбек тобы осының бәрін істесе, ол халык, ал- дында өз борышын орындайды, тек сонда ғана ол қо- ғамның дамуын матап жібермей отырған ескі құрсау- ларды жоятын ұлы халық қозғалысына пролетариаттыц революциялық ұйымымен қатар басшылық ете алады.
1906 ж. майда РСДРП
Петербург комитеттніц жеке листовкасы болъіп басылған
Листовкапыц текст! бойыниіа басылып отыр


19t
ДУМАЛЫҚ МИНИСТРЛІКТІҢ ҰРАНЫ ТУР АЛЫ 89
Жоғарыда басылып отырған документтер партияның Санкт-Петербург комитетіидегі ерекше мацызды талас- ты ашып береді. Бүл талас екі тұрғыдан маңызды.
1- ден, партияның әрбір автопомияльіқ ұйымының Ор- талық Комитеттің қарарларына цол қоя салмай, дербес қарар қабылдау правосы формальды жағынан алғанда мүлде даусыз.
Петербург комитетінің қарары Бірігу съезінің ешқап- дай қаулысыпа қайшы келмейді, бұл түсінікті. Съезд піешімдерінің аумағында өздерінің басшылық пікірле- рін өз бетімен әзірлеуге нақ жергілікті ұйымдар мік- детті.
2- ден, істің мәніне келгенде, Орталық Комитеттің қа- рары көріне қанағаттанғысыз және съездщ шешіміне цайшы келеді. Бұл қарар «Думаныц жарамсыздығын» бір сөзбен де ашпайды,— оның ішіндегі дау-жанжал- дарды ұлғайтпайды да, шиеленістірмейді де. Бұл қарар съездіц ңарарынан ешбір алуға болмайтын ұранды («қа- зіргі министрлікті Дума тағайындаған министрлікпеп ауыстыру») ңояды. Мұидай уран екіұшты, ол пролета- рнаттың санасын күцгірттейді, өйткені кадеттер дума- лық министрлікті талап ету арқылы самодержавиелік үкіметпен мәмлеге келу ниетін, революцияны әлсірету, құрылтай жиналысып шақыруды қиындату ниетіп жа- сырып отыр.


192
В. И. ЛЕНИН
Қарарды неғұрлым толық талдауды келесі жолға қал- дырып *, біз РСДРП СПБ. комитетіндегі ерекше маңыз- ды таласқа барынша назар аударуға партияның барлық мүшелерін шаңырамыз.
(•Вперед» № 2, 27 май, 1906 ж. «Вперед» гае.етітц тексті
бойышиа басылып отыр
Ңараңыз: осы том, 209—214-беттер. Ред.


193
ҚАЗІРГІ САЯСИ ЖАҒДАЙ ТУРАЛЫ
Саяси жагдай жаиьшызды жадырата қуаятатын тез- дікпен айқындалып келеді. Халық бұқарасы саяси тір- шілікпен айналыса бастаған уақытта өмір сүру көңілді. Ңазіргі Россияның қоғамдық басты топтарының бәрі, қалай дегенмен де, ашық және жаппай саяси қимыл жасау жолына түсті. Ашықтан-ашық бой көрсетудің арқасында мүдделердің түбірлі айырмашылықтары аяу- сыз ашылып келеді. Партиялар нағыз оз кейпінде ай- ңындалып келеді. Оқиғалар кімнің кіммен екенін, кім- лің кімге қарсы екеніп анықтауға мәжбүр етіп, әр түрлі таптардың жақтаушыларын құдіретті күшпен бір-бірінен ажыратып отыр.
Саяси жіктелуді туғызатын таптық мүдделердің әлгі түбірлі айырмашылықтары Мемлекеттік думада халық омірінің төменгі топтарындағыдан гөрі анағұрлым күң- гірт, бұлдыр көрініп отыр. Өйткені Думада кадеттердің ерекше партиясы бар, ол партия барлық өтірік-шынды араластырып, айқын шектерді жоюға, шиеленіскен қай- шылықтарды мұңалтуға, бірссе ол жерден, біресе бұл жерден естіліп жатқан күрестің дүмпулерін тұншықты- руға тырысып отыр. Ал «төмеягі топтарда» толқу бар- ган сайын күшейіп келеді. Пролетарлар, шаруалар, сол- даттар, темір жол қызметшілері өздерінің барлық бұ- қаралық күшімен тағы да қозғала бастады. Стачкалық қозгалыс өсіп отыр, стачкалардың жаңа формалары жасалып жатыр (бір өндірістеп соң бір өндірістің «сме- иалық стачкалары»—біз осы с-меналық стачкаларға


194
В. И ЛЕНИН
ңайтып ораламыз), шаруалардың жер үшін тікелей кү- ресі шиеленісіп келеді, қараңғы солдаттар мен матрос- тардың оянуы туралы хабарлар жиілепіп отыр, темір жолшылар «естерін жия» бастады. Әлдебір жаңа, тың нәрсе барлық жерде қозғалып, шу көтеріп, толқып, то- лықсып келеді. Жаңа оркендер үйіліп жатқан үйінді- лердің ішінеп өзіне бар пәрменімен жол ашып отыр.
Ал кадеттер Таврия сарайыпда тсрезо қақпаны мық- тап жабуға тырысса да, омір оз дегенін істеп, самал жел оған да ене бастады. Таптар арасындагы шекті ажырату мен саяси жағынан айқындалу жөніндегі жұ- мыс опда да жүріп жатыр. Кадеттер трудовиктерге әлі үстемдік етіп отыр. Олар өлім жазасы туралы дереу зац шығару жөніндегі трудовиктердің ұсынысын өздері өткізбей тастаған кездегі,— жер комитеттерін, жер туралы мәселепі шешу үшін еркін сайланған жергілікті комитеттерді дереу қүру жөніндегі ұсынысын қайтып алуға трудовиктерді өздері мәжбүр еткен кездегі өзде- ріпің кешегі жеңісіп бүгін де мейрамдап отыр.
Бірақ Думада үстемдік ету үшін кадеттерге барғап сайын жиі күресуге тура келіп отырғаны жөніндегі фактінің өзі-аң кадеттер мен трудовиктердің арасында әйтеуір бір терең айырмашылық бар екенін айқын көр- сетеді. Осы жауынгерлік шайқастар неғұрлым жиі, не- ғүрлым күшті болған сайын, либерал помещиктің, фаб- рпканттың, адвокаттың, профессордың — және мужик- тің арасыпдағы айырмашылық халық бүқарасы алдында соғүрльтм айқыиырақ көріпеді. Мужик халың бостанды- ғып жан-тәпімен іздейді, дәл сондықтан да мужик «ха- лық бостандығы» партиясымен ынтымақтаса алмайды. Мужик жер мен ерік іздеуге ұмтылады, ал тек осы ұмтылулардан ғана атышулы «халық бостандығы» пар- тиясыпың атышулы халық сүйгіштігі тамтығы қалмай быт-шыт болуда.
Кадеттер трудовиктерді әлі де болса жеңіп отыр, 61- рак, олардың жеңісі не өздерінің партиясы үшін тура жанжал туғызады, не пролетариат үшін нағыз куаныш- ты айңындылықпен кадеттердің бүкіл «жаратылысын» әшкерелейді.


ҢАЗІРГІ GAHCII ЖАҒДАЙ ТУР АЛЫ
195
Бірінші оқиға, атап айтқанда, кадеттердің баспасөз бостандығы туралы каторгалық заң жобасы жөнінде болды. Олар ақталмақ болады, құтылып кетуге тырыса- ды. Бірақ бейшаралық ңулық-сұмдықтары оларды бұ- рынғысынан да бетер шатастырып отыр. «Қатені», «ал- ғашқы нұсқаны» басуды мойындай отырып, олар осы кезге дейін ңатені аіпық түзей алмай, соңғы нұсңаны корсете алмай отыр.
Екінші оқиға — жергілікті жер комитеттері жөнінде болды90. Ашық саяси күрес барлық «солппылдарды», яғни трудовиктер мен социал-демократиялық пролета- риатты кадеттерге қарсы дереу ұйымдастырды. Кадет- тердің шын ниеттерін: революцияны сату, «бюрократ- тык.» жобалар арқылы, чиновниктер мен либералдарды мужиктерге царсы біріктіру арқылы революцияиы тұп- піықтыру ниеттерін бағалау жөнінде меныпевиктер большевиктермен бір жердей шықты. Мәселе айқын қо- йылды: чиновниктер мен либерал помещиктер он мил- лиондаған шаруаларға бағынуға тиіс пе, әлде осы оп миллиондаған шаруалар бір топ чиновниктер мен либе- ралдарға бағынуға тиіс пе? Бүкіл жұмысшы табы, про- летариаттың барлық социал-демократиялың өкілдері чиновниктер мен либералдарға қарсы бір адамдай бо- лып шаруаларды жақтады. Ал кадеттер өздеріп мықтап масқаралады. Біз толыц ерік пен барлыу, жерді кадет- тердіц шаруаларға бергісі келмейтінін, шаруаларға уарсы көмекті чиновниктерден іздеп жургенін жұрт ал- дында мойындауға оларды мәжбүр еттік. Жергілікті жер комитеттерінде шаруалар сөзсіз басым болуға тиіс, біреулер: шаруалар он миллиондаған, ал чиновниктер мен помещиктер жүз мыңдағап деседі. Екінші біреулер: помещиктер мен шаруалардың өкілдігі тепе-тең болуға тиіс, ал чиновниктер қатысып, «бақылап» отыратын болады деп жауап береді.
Пролетариат пен саналы шаруалар бір жақта, чи- повниктер мен кадеттер — екінші жақта. Қазіргі, дереу болғалы тұрған күресте өмір ұсынып отырған топтасу осындай.


196
В. И. ЛЕНИН
Мәртебелеріңіз биік болсын, кадеттік мемлекет сабаз- дары! Мәртебе биік болсын, «Речь» пен «Дума» газетте- рінің жазушылары,— боялмаған саяси шындықты ха- лыққа түсіндіруде біздерге, революцияшыл социал-де- мократтарға, сіздер теңдесі жоқ көмек көрсетіп отырсыздар! Сіздер біздерге өз теорияларыңыз арқылы да, өз істеріңіз арқылы да көмектесіп отырсыздар.
Сіздер өз теорияларыңызда әлі де ілгері баруға тиіо сіздер. Сіздер бүгіп мәселені тамаша қойып отырсыздар: мәселе «көзқарастардың принципы айырмашылы- ғында» болып отыр («Речь» № 84). «Бір көзқарас бо- йынша, Дума дегеніміз «революция кезеңдерінің» * бірі ғана, ал екінші бір көзқарас бойыпша, Дума дегеніміз конституциялық құрылысты кең демократиялық негіз- де нығайтудың жолы».
Керемет, тамаша, «Речьтің» жазушы мырзалары! Нақ солай: біздің алдымызда негізгі принципы екі көзқарас тұр. Не Дума — революция кезеңі. Нс Дума — чинов- никтер мен кадеттердің пролетариат пен революцияшыл шаруаларға қарсы келісім жасасу құралы. Сіздер бұлай қайталап айтуға разы емессіздер ме? сіздер қар- сы шығасыздар ма? Сіздер қандай қылжақбассыздар! Ал сіздер жергілікті жер комитеттері туралы мәселе жайында өздеріңізді әбден әшкерелеген жоңсыздар ма? Горемыкин мырзалар немесе басқа чиновниктер баі$ы- лау правосымен ңатысцанда, мужиктер мен чиновник- тер өкілдігінің мумкіндігіне царай тепе-тең болуы «кец демократиялық негізбсп» бүркемелепіп отырғанын енді қандай ақымақ түсінбейді?
Ал егер кадеттердің барлық сөздеріне, айтқандарына, мәлімдемелері мен теорияларына кімде-кім назар ау- дармаса, ертең-ақ олардың ісі сол кісінің көзін аіпады. Ал бұл алыс емес. Біз «халық бостандығы» партиясыпа тек қана мынаны айтамыз: істеп жатқан нәрсеңді тезі- рек істе!
Ал оның шынында не істеп жатқаны туралы пункт- тер бар.
* РСДРП Бірігу съезінің қарары «революция құралы» дейді,


ҚАЗІРГІ САЯСИ ЖАҒДАЙ ТУРАЛЫ
197
Үкіметіміздің саясатындағы бет бұрысты газеттер жандарын сала талқылап жатыр. Француз банкирлері ақша бермей, кезекті жарналарын төлеуден бас тартып отыр. Француз капиталистерінің ең ықпалды газеті, «Le Temps» 91, кадеттерге жеңілдіктер жасау жөнінде орыс үкіметіне өте-мөте қатты кеңес беріп отыр. Витте мен Дурново француз бапкирлерін көндіру үшін шет елгө кетті. Сәті түспей отыр. Сенбейді. Трепов жаңа минис- трліктің құрамы туралы мәселені аянбай талқылап жатыр. Премьерлікке Коковцовты немесе басқа чинов- никті белгілеп отыр. Министрлікке оңшыл кадеттөрді белгілеп отыр.
Бізге, бәлкім, мұның бәрі газеттердің өсек-аяңдары дер. Мүмкін. Бірақ мұида азып-аулақ шындық болуы да мүмкін. Отсыз түтін болмайды. «Новое Время» газе- ті көптен әйгілі саққүлақ. Оның желге мұрнын тосып, бастықтарға жарамсақтануға қабілеттілігі ондаған жыл- дар бойы дәлелденген. Бұл газет нақ соңғы күндері ба- ғытын едәуір өзгертіп отыр. Кадеттерді тамтығын қалдырмай балағаттаудың орнына біз одан үкіметтің кадеттерге кеңшілік жасауына және кадет министрлігіи цуруына мейлінше қызу шақыруды оқып отырмыз. Бі- рақ, мүмкін, «Новое Времяның» өтірігіне кадеттер ашу- ланған шығар? Титтей де ашуланған жоқ. «Речь» цар- сы бір соз де айтпай, қайта тілектестік білдіріп, тек кейде «Новое Времядағы» ескіліктің белгілері туралы аяныш білдіріп, бұл мәселе жөнінде сол «Новое Вре- мядан» цазірдің өзінде екі рет (№ 82 жәнө № 84) цитат келтірді.
Сонымен, біз Коковцов сияқты біреу басқаратын кадет министрлігі қарсаңында тұруымыз мүмкін. Кешкі газеттер бүгін тіпті Горемыкин министрлігі кеше-ақ от- ставкаға шықты92 деп те хабарлады. Сондықтан біз «халық бостандығы» партиясына тағы да айтамыз: іс- теп жатқан нәрсеңді тезірек істе! Кадет министрлігін жоғарғы өкімет етіп тағайындаудан басқа еш нәрсе ңа- зіргі саяси жағдайға сондай толық және өте-мөте то- лық айқындық енгізбес еді. Тек сонда ғана кадеттер жоиіндегі соңғы алдамшы үміттер жойылады, тек сон-
8 13-том


198
В. И. ЛЕНИН
да тана барлық «солшылдар» нақты саяси істе біржо- лата бірігеді, тек сонда тана Дума мен думалық ми- нистрлікті қолдау туралы эр түрлі таластар жойылады, тек сонда тана қазір белгіленген саяси жік нақты фак- тіге айналады және жаңа «кезеңнің» негізі болады.
Бұл «кезең», тегінде, кадет министрлігінсіз де туады. Біз «аягымызды тең басып тұрмыз», кадет мырзалар!
1906 ж. 27 майда
(9 июнъде) жазылган
1906 ж 28 майда «Вперед» Газеттіц тексті бойынша
газетініц 3-номерінде басылып отыр
басылған


199
ПРОЛЕТАРИАТ ТАКТИКАСЫ ЖӘНЕ КЕЗЕҢНІҢ МІНДЕТТЕРІ
Горемыкин министрлігініц отставкаға шыққаны ту- ралы осыдан үш күн бұрын біздің берген хабарымыз ресми түрде теріске шығарылды. Бірақ «жақын» дерек- темелерден бірдемелер білуге біраз мүмкіншілігі бар газеттер бұл теріске шығаруға сенбей отыр. «Новое Времяның» кадет министрлігінің пайдасына жүргізіп отырған науқаны сақтықпен жүргізілетін болды, бірак, тоқталған жоң. «Новое Время» «кадеттер партиясы мем- лекеттік міндеттерді көздейді» деп жорамалдайтын жа- пон дипломатын жарыққа шығарды,— ол газет^ тіпті Розанов мырзаның сөздерімен «кадеттер революция үшін де мәдениетті қолдарынан шығармайды», сондық- ,тан «қазіргі кезеңде мүмкін болған нәрсенің бәрі осы» деп сендіреді. «Речь» газеті өз тарапынан «Горемыкин кабинетінің отставкаға шығуын шешілген мәселе деп есептеуге болады, сондықтан мәселе оның мұрагері кім болатындығына тіреліп отыр» деп ойлайды. Ңысқасы, кадет министрлігі туралы мәселе әлі де күн тәртібін- де тұр.
Кадеттер мұны сезіп отыр,— ал тіпті бұдан басқаны да сезіп отырған болар. Олар «аңысын аңдып» мелшиіп қалды. Олар өздерінің жоспарларын жүзеге асыруға жәрдемдесе алатын сол жақтың көмегінің тіпті кез кел- ген көлеңкесіне екі қолымен жармасып отыр. Кадет партиясының басты органы. «Речь», өзінің соңғы бас мақаласын социал-демократтардың кадет министрлігіне козқарасы туралы мәселеге текке арнаған жоқ. Біз 8:(;


200
В. И. ЛЕНИН
осы мақаланы қазіргі заманға аса сабақ боларлық оқи- ға ретінде төменде толық көшіріп басып отырмыз.
Бұл бас маңаланың негізгі пікірін авторлар мына сөз- дермен береді: «сарындарынъщ айырмашылығына ца- рамастан азаттық қозғалысы толық ұйымшылдықпен табан тірей алатын ортаң негіз» ңұру. Шынында, бүкіл кадет саясатының басты мақсаты осындай. Ол ол ма. Жалпы россиялық революцияда бүкіл либералдық-бур- жуазиялық саясаттың басты мақсаты осындай. Азаттық ңозғалысында «әр түрлі сарындарды» жою — буржуа- зияның, шаруалар мен пролетариаттыц демократиялық талаптарының айырмашылықтарын жою деген соз. Мұ- ның өзі либерал буржуазияны бүкіл азаттың қозғалы- сының талаптарын білдіруші, жүзеге асырушы деп «то- лық ұйымшылдықпен» мойындау деген сөз. Мұның өзі пролетариатты либерал буржуазияның дүлей күшіне айналдыру деген сөз. Ал либерал буржуазияның жоға- ры саяси мұраты — жәие оның ең терең таптың мүдде- сі — ескі өкіметпеп мәмлеге колу екендігі жұрттың бәріне белгілі болғандықтап, біз озіміздің осы соңғы қа- ғидамызды басқаша да айта аламыз. Біз былай деп ай- та аламыз: буржуазиялық «Речь» либералдардың ескі өкіметпен мәмлеге келуіне пролетариатты дүлей жәр- демші еткісі келеді. Ал бұл мәмлеге келу ең алдымен пролетариатқа қарсы, ал содан соң, әрине, революция- піыл шаруаларға қарсы бағытталган.
Кадет министрлігінің шын маңызы осындай. Жергі- лікті жер комитеттсрі туралы мәселе жопіпде Мемле- кеттік думада таяуда болған қақтығыс кадет саясатын өте-мөте айқып ашып берді. Комитеттер жергілікті өкі- мет болуға тиіс еді, министрлік орталық окімет болуға тиіс еді, бірақ кадет саясатының мәні барлық жерде әрқаіпан біреу-ақ. Кадеттер жергілікті комитеттердің жалпыға бірдей сайлауына қарсы, олар «ескі өкімет бақылаушы ретінде қатысқанда, помещиктер мен ша- руалардың тең праволы өкілдіктері болуын» жақтайды. Кадеттердің мұны еріксіз мойындауына тура келді, өйт- кені олар жергілікті жер комитеттерін де, жалпыға бір- дей сайлау правосын да «жалпы алтанда» жанымызды сала жақтап отырмыз деп сендіріп, шындыцты ұзақ


ПРОЛЕТАРИАТ ТАКТИК АСЫ... КЕЗЕҢНІҢ МІНДЕТТЕРІ 201
уаі^ыт жасырып келді, бас айналдырып келді. Мүлде дәл осылайша кадеттер — құрылтай жиналысына қар- сы, олар — жоғарғы өкімет татайындайтын кадет ми- нистрлігін жақтайды. Орталық өкімет органы ретіндегі мұндай министрлік атышулы тепе-тең өкілдіктің, т. т. иегізінде құрылған жергілікті комитеттермен мейліпше бір тектес болады.
Кадеттердің осы саясатына орай пролетариаттың қандай тактиканы қабылдауға тиіс екендігі белгілі. Пролетариат бұл саясаттың мәнін аяусыз әшкерелеуге тиіс, екіұшты мағына атаулыға, жұмысшылар мен ша- руалардың саяси санасын көмескілеу атаулыға жол бермеуге тиіс. Өзінің таптық ұйымын кеңейтіп, нығай- ту үшін, азаттық қозғалысыи кадет «тоғанынаи» әрі апаруға, кадеттердің ескі окіметпен мәмлеге келуінен эрі апаруға қабілетті бірден-бір тап ретінде революция- шыл шаруалармен өзінің байланысын нығайту үшін пролетариат «өкімет иелері» мен «өкіметті бөлісушілер- дің» саясаттағы бүкіл ауытқушылығын мұқият пайда- лануға тиіс.
Бірақ либерал буржуазияның талабын, яғни жоғаргы окіметтің кадет министрлігін құруын пролетариат цол- дауға тиіс емес пе? Кадет министрлігі бостандық жо- лындағы күресті, социализм жодындағы күресті оцай- лататын болғандықтан, пролетариат осыны істеуге мін- детті емес пе?
Жоқ, мұндай қадам мейлінше өрескел қате және пролетариат мүдделеріне опасыздыц жасағандық болар еді. Мұның өзі минуттық табысқа қызығып, пролетариаттың революциядағы пегізгі мүдделерін құрбан ету болып табылар еді. Мұпың өзі елеске елігіп кетіп, пролетариат- тың күресін шынымен жеңілдететін титтей де нацты кепілдіктердің жоқтығына ңарамастан пролетариату «қарусыздануға» кеңес бергепдік болар еді. Мұның езі оппортунизмнің ең жаман түрі болар еді.
Кадет министрлігін жоғарғы өкіметтің тағайындауы ескі өкіметтің пегіздеріп тіпті ешбір қозғамайды. Мұн- дайда күштердің нақты арасалмағының шын револю- ңияшыл таптардың пайдасына өзгеруі тіпті де міндетті емес. Халықтың ескі өкіметпен күресі мұндай «рефор-


202
В. И. ЛЕНИН
мамен» ешбір жойылмайды. Есқі өкімет тағайындаған мұндай либералдық министрліктің (мысалы, 1848 жылы Германияда) самодержавиеге бет перде ғана болып, ре- волюцияны тұншықтыруға басқа бюрократтык, министр- ліктен анағұрлым жақсы жәрдем еткені жайындағы мысалдарды революциялардың тарихы біледі.
Кадеттердің шын жаратылысын білуге халыққа қа- лай болғанда да жәрдемдесетін кадет министрлігінен қорқуға Россия пролетариатының дәлелдері жоқ, бірақ ол мұндай шараны ешбір жағдайда қолдауға тиіс емес, өйткені бұл шара — өзінің мәні жағыпан ең екіұшты, сатқын, опасыз шара.
Думаны жоюдың сәті түспегендіктен, кадеттердің сай- лауда көпшілік болуы пролетариата тиімді еді. Мұн- дайда олар өздерінің азшылық болғанынан гөрі, тезірек өздерінің «түбіне жетеді». Бірақ пролетариат сайлауда кадеттерді қолдаудың ңандайынан болса да бас тартты, сондай-ақ РСДРП Бірігу съезі басңа партиялармен блок (келісім, одақ) жасауға тыйым салып, осы шешімді қуаттады. Пролетариата кадет мипистрлігі мъша мағы- нада тиімді: кадеттер осындай комбинация кезінде өз- дерінің «түбіне» бәрінен де гөрі тез «жетеді», «қожалық етіп бітеді», бәрінен де гөрі тез «мұршасы бітіп», өзде- рін әшкерелейдд. Бірак, буржуазияның халық бостан- дығын бөліске салу туралы Треповтармен мэмлеге ке- луін пролетариат ешқашан да қолдамайды.
Азаттық қозғалысын шын «қолдау», оныңшын дамуы пролетариаттыц саяси және экопомикалық ұйымдарыи тек қапа өркепдетеді және революцияшыл шаруалармеп оның байланыстарып нығайтады. Тек осы ғана еск; өкіметті іс жүзінде әлсіретеді, оның құлауын әзірлейді. Ал кадеттердің мәмлеге келуі — екіұшты әрекет, оны ңолдау революцияның шын берік жетістіктері тұрғысы- нан да пайдасыз, революцияшыл таптардыц санасының Дамуы, ынтымақтастығы, ұйымшылдығы тұрғысынан да зиянды.
«Вперед» А5 4, 30 май, 1906 ж.
«Вперед» газетінгц тексті бойъінша басылып отыр


203
НЕМІС СОЦИАЛ-ДЕМОКРАТИЯСЫ КАДЕТТЕР ТУР АЛЫ
Бүкіл Россиянин; либералдық-буржуазиялық баспасо- зі орыс социал-демократиялық «болыпөвиктерінің» ха- лықаралық социал-демократиямен үш қайнаса сорпасы қосылмайды деп өз оқушыларын сендіруге бар күшін салып тырысып отыр. Бұлар, көресіздер ме, анархис- тер, бүлікшілер, заговоршылар; неміс социал-демократ- тарынан олардың үйренуі керек еді; олар, неміс социал- демократтары істегеніндей, «парламенттік» жолды бас- ты жол деп мойындауы керек еді. Осындай және осыған ұқсас сөздер ондаған кадеттік газеттердің беттерінде толып жүр.
Орыс жүртшылығы үшін ашық саяси күрес әлі жа- ңалық. Орыс жұртшылығы мұның озі — бұл елдің со- циалистері жексұрындар, бүлікшілер, т. с., ал мына коршілес елдердің социалистері «парасатты» адамдар деп әрқашан сендіру барлъщ елдердіц буржуазиясъшыц иағыз дағдылы тәсілі екенін әлі білмейді. Француз бур- жуазиясы Жоресті сөгеді, ал Бебельді мақтайды. Неміс буржуазиясы Бебельді сөгеді, ал Жоресті мақтайды. Орыс буржуазиясы орыс социал-демократтарын сөгеді, ал неміс социал-демократтарын мақтайды. Бскі, тіпті ескі тәсіл!
Факт керек болса, міне. Герман социал-демократия- льтқ партиясының орталық органы «Vorwärts»-TO («Алға») — Россияның полициялык, цензурасыньщ «күш салуы» нәтижесінде біз бұл газетті өте сирек ала-


' 204
В. И. ЛЕНИН
мыз — таяуда «Дума және кадеттер» дегеп екі мацала басылды. Редакция осы «орыс хаттарын» бас мақалалар ретінде басып қана қойған жоқ, оның үстіне оларга мынадай ескерту жазды: «орыс революциялық қозғалы- сындағы кадеттердің жағдайының дұрыс сипаттамасы».
Герман социал-демократиясының орталық органы ка- деттерге берілген қандай бағаны дурыс деп есептейті- нін қарап көрейік. Көшірменің ұзақтығы үшін оқушы бізге назаланбасын: орыс либерал газетшілершің орыс социал-демократиясы мен герман социал-демократиясы- ның арасынан алауыздықтарды ойлап шығаруын бір- жолата қойдыру керек қой.
«Бертінге дейін,— делінген «Дума және кадеттер» деген мацала да,— кадеттер туралы ештеме естілген жоц-ты. Ңан судай ағып, атыстар гүрсілдеп жатцан жерде олар болған жоц. Про- летарлыц бостандыц туы астында өлуге, не жеңуге бел байла- ған халыц бұқарасы революциялыц күрестің цаһармандығына беріле, жанын цұрбан еткен жерде олар болган жоц. «Аластал- ғандар», циялшылдар, революция «фанатиктері» бастаған бұцаралыц қозғалысқа берілу үпіін осы шыпайы саясатшылар тым-ац мемлекеттік дана, тым-ац алыстан болжағыш болды. Олар, осы бір салцын цанды данышпандар, осы бір сылдыр сөздің батырлары, жылтырауық жалған либерализмнің серілері өз үйлерінде пеш артында жайбарацат отырды. Революция тым асцынып кетпесе игі еді, ол буржуазиялыц өмірдің, меншікті- ліктің, саяси жацсы ниеттің, тәртіптің ежелгі цасиетті тіректе- рін солцылдатпаса игі еді деп олар әбден үрейленіп, цапаланын бастарын шайцады.
Кадеттер «цызмет етуге әзір екендігі» жөнінен өздерінің алуан цырлылығын әлдецаіпан-ац көрсетті. Булыгин Думаем кезінде-ац олар сол кезде әлі «күпәсыз» Виттоден ніетелбпржа- сына ашыц цылымсыған лпберализмге көпір салу туралы арман етті. Биржа — біздің «халыц бостапдығы» партиясының жалпы алғанда осал жері. Кадеттер жаңа миллиардтыц заемға царем «сатцындьтц» үгіт жүргізіпті-міс деген айыптаудан олар осыдан бірнеше күн бұрын ызаланып ацталып еді. Ал олардың бұл цы- лығн әбден түсінікті. Олар мейлінше жүгенсіз кеткен полицей- лік озбырлыц кезінде оны демократияның цылығы деп түсін- діруге әрекеттенді. Сарай мацындағы сұрциялар ұйымдастнрған өрттер мсн ойрандардың кезінде, олар ештемені мойындамай- тын, бәрін теріске шығаратын, бәрін талцандайтын социалпс- терге царем тац пен алтарьды93 жан-тәнімен цорғады.
Даңцтм бойкоттың уацытм жетті, ұлы октябрь стачкасы, халыц көтерілістерінің, азамат соғьтсының, теңіздегі және цұр- ғацтағы әскери бүліншіліктердің цанды кезеңі туды. Толцынның тазартцыш ұлм екпіні кадеттерді сыпырып тастады.


HEMIC СОЦИАЛ-ДЕМОКРАТИЯСЫ КАДЕТТЕР ТУРАЛЫ 205
Ол кезде кадеттер туралы естілмеп еді. Алтын ортапьщ сері- лері бой тасалады. Ең жақсы дегенде олар даурығып наразы- лық білдірді, даурығып шағым жасады, бірақ революциялық дауылдьщ гүрілінен олардың үні естілмеді.
Реакция кадеттерге ең жақсы қызмет етті. Түрмелер қайта- дан толған кезде, орыс күрескерлерін жалмаған жер аудару орындары қайтадан жанданған кезде кадеттердің күні туды. Олардың солшыл дұшпандары үндемеуге мәжбүр болды. Кадет- тердің газеттерге қолы жетті, контрреволюция кадеттерді бірша- ма аз қуғьшдады. Жазалау экспедициялары оларға қарсы жібе- рілген жоқ, олардың үйлері өртслген жоқ, олардың балаларыпа казактар зорлық-зомбылық көрсеткен жоқ, Витте — Дурново мырзалардың «тыныштандыру» шаралары оларға қатысты болтан жоқ, зеңбіректер мен пулеметтер, артиллерия мен жаяу әскерлер, флот пен казактар оларға қарсы бағытталған жоқ. Сонымен, кадеттер алдыңғы қатарға шықты. Сөз арқылы күрес басталды. Рероліоцияпың орнын айтыс басты, бүл майданда да кадеттер төңдесі жоқ шебер, бесаспап болып шықты. Оларең алдымен революция мен революционерлерге тиісті, социалистер- ді жерден алып, жерге салды, жұмысшы партиясына жала жан- ты. Олар цауқардан айырған дұшпанмен айтысты. Олар жауап та бере алмайтын, ңорғана да алмайтын адамдарды айынтадьт. Бірақ орыс либерализмі бұған да қанағаттанбады. Ол өзінің ец корнекті көсемдерінің бірінің сөздерімен: Россия- вың бүкіл қаһармандық азаттық қозғалысы — либерализмпің ісі, самодержавиенің құлауы — либерализмнің еңбегі деп жа- риялады. Кадеттер пролетарлардың төккен қанын бетсіздікпен пайдаланды, дал-дал болып жыртылған қызыл тудың бір жапы- рағын бетке ұстады, либерализмді — азаттық күресінің дем бс- рушісі, отанды жыртқыштардан құтқарушы деп жариялады. Түрмелер толы күйінде қалса да, дарлар құрыла берсе де, кадеттер өздерін мадақтай түсті, тынышсыздардың, өжеттердің, сштсмеден тайсалмайтын революционерлердің жер-жебіріне жетті».
Автор бұдап әрі біздің Думапың заңдылық жағда- йыіі, Мемлекеттік совет туралы зацды, кадеттердің сай- лаудагы ролін баяндайды.
«Сүйікті кадеттер революцияның орнына эволюция болуып, революциялық анархия мен азамат согысының орнына праволық тәртіп болуын жанын салып тіле- ді». Бірақ халық оларға сайлауда революциялық тап- сырмалар берді, ол тапсырмалар кадеттерге мүлде ұна- мады.
«Жаратылысынан дипломат және барып тұрған маклер ре- тіпде олар өздерін революцияны тыныштандыру, биржаны жаи- дандыру, самодержавиені жұмсарту, барлық қайшылықтарды


206
В. И. ЛЕПИН
жайғастыру, барлық қақтығыстарды жою үмітімен жұбатты. Олар татулықты уағыздады, бірақ шындьщ басңа бірдемеге жет- кізді. Олар сайлаушылар алдында «конституцияпіыл демократ- тар» ретінде сөз сөйледі, оларды жалпы алганда оппозициялың партия ретінде, бірден-бір немесе басты оппозициялық партия ретінде сайлады. Олар ымыраға келуге ұмтылды, бірақ оларға революциялық тапсырмалар берді. Олар сөз сөйледі, біраң оларды күреске жіберді, олардан ант алды, ңарулы күреске дейін ңандай да болсын көмек көрсету жөнінде оларға уәде берді.
Сайлау науқаны кезіндегі жеңіске мастанған, революцияіпыл сайлаушылар ортасында болып, революциялық сөздерге әуес- тенген кадеттер өздерінің тілегсн шегінен асып түсті. Олар өз- дерінің артынан жаңа күштің, өздерін күреске итермелеп отыр- ған күштің өсіп жетілгенін байқамады.
Өздерін парламентке кім жібергенін, осындай үзілді-кесілді императивпен өздеріне уәкілдікті кім бергенін, өздері мейлін- ше қорыққан, бар күшін салып бас тартқан рольді өздерінө кімнің еріксіз таңғанын кадеттер тым кеш түсінді. Өздеріне ал- дағы жолды түзету үшін оларды орыс революциясы жіберді. Оларды самодержавиенің қабырғаларынан жаңадан саңылау ашу үшін кадеттерді таран етіп пайдаланған орыс халқы жі- берді, ал самодержавиенің басты бекіністері кейін кадеттердің көмегі арқылы емес, қалың халық бұқарасының көмегімен алы- натын болады».
Кадеттердің әрекетін бүлдіруге қауіп туғызып отыр- ған революцияпіыл шаруа депутаттарының Думада бо- луына кадеттер наразылықпен қарады. Олар «бір ауыз- ды кадеттік Дума» туралы арман етті. «Онда револю- циялық міндеттерден бірдеме етіп құтылуға, қандай да болсын нағыз қимылды сұлу сөздермен бастырмалатып тастауға болатын еді... Қарарлармен және жобалармеп шектелуге, ең әрі кеткенде — кадет министрлігіне қол жеткізуге, конституциялық монархияны нығайтуға, ұсақ жеңілдіктердің көмегімен революцияны тұншың- тыруға, барлық реформаларды созбұйдаға салуға, ақы- рында, буржуазиялық либералдық парламентаризмді енгізу мақсатына жетуге болар еді... Иә, Думада ша- руалар болмағанда, мұның бәрі мүмкін еді!» Сөйтіп мақаланың авторы Думадағы шаруа денутаттарының революцияшылдығын — кейде тіпті тура қуанышты сөз- дермен — баяндайды. «Революция өз иығына салып тек кадеттерді ғана Думаға жеткізіп ңойған жоқ, ол оныц үстіне «Гораны», ымыраға бармайтын «Гора партия- сын» да құрды. Революцияның өкілі Думада да болды».


HEMIG СОЦИАЛ-ДЕМОКРАТИЯСЫ КАДЕТТЕР ТУР АЛЫ 207
«Бейшара кадеттер, бейшара орыс жирондистері! Олар балға мен төстің арасына, үкімет найзасының жэне пролетариат пей шаруалар революциясыныц арасына түсті.
Кадеттер өздерінің қызыл-жасыл киімін. қазір масқаралық- пен босқа тыққыштап отырған жоқ. Олар өздерінің даурықпа ұрандарын босқа лақтырып тастап отырған жоқ. Олар ңазір ес- кі өкіметтің артықшылыңтарын құрметтейтіндігі туралы босқа соз көтеріп отырған жоқ. Жағдай ауырлай түсіп отыр. Үкімет қалжыңдап отырған жоқ, сондықтан одан құр қолмен еш нәрсе өндіре алмайсың. Бірақ революция, кадеттерді Думаға жіберген революция да қалжыңдамайды. Олардың істеген опасыздығына ол кешірім жасамайды. Өзіне революциялық роль алып, ерлі- гін жоғалтқан қорқақтарды революция есіркемейді.
Бір жағында — абсолютизм, екінші жағында — революция. Кадеттер не істер екен?».
Герман социал-демократиялық партиясы орталық ор- ганының өзі келісім білдірген мақала осылай аяцтала- ды. Рас емес пе, осы «парасатты» неміс социал-демо- краттары «большевиктерді» қалай масқаралаған? Кадеттер туралы олардың пікірі мен біздің пікіріміз қалай мүлде үйлеспей жатыр? Олардың және біздің: пролетариат пен шаруалар револкщиясы деген ұранда- рымыз бір-бірінен қандай алпіақ жатыр?
Кадет министрлігін бағалауда біз осындай адамдар- мен айрылысар ма едік? — мұны оқушы да ойлап көр- сінші.
Жоқ, абсолютизм жөнінде, либерал буржуа жөнінде халықаралық революциялық социал-демократия бар- лық уақыттағыдай қазір де бір ауызды болып отыр!
«Вперед» № 5, 31 май, 1906 ж.
«Вперед» газетініц тепсті бойынша басъілып отыр


208
ГАЗЕТТЕР МЕН ЖУРНАЛДАР ӘЛЕМІНДЕ
Г. П. Милюков «Речьтің» 86-номерінде «Дума жұмы> сының бірінші айына» қорытынды жасайды.
Жалпы айтқанда, құрметті автор былай деп жазады.
«Думаның өмір сүрген бір айында оның қызметінің зор та- бысыпың дәлелі ротінде біздің осында келтіріп отырғанымыз- дың бәрі — осыпың бәрі қомақты нәрселер емсс»-
Бірақ, дегенмен «Дума жұмысының бірінші айының» нәтижесінде... тым болмағанда болашақ жөнінде айтар- лықтай «қомақты» нәтижелер де бар.
«Шотелде «Tcmps», ал Петербургте «Новое Время» «кадет» миниотрлігін талап етіп отырғанда — мұның өзі не екенін әркім түсіпеді».
«Әркімпіц түсінетіпдігі» жөніпдс — бұл, бәлкім, тым қаттырақ айтқандық болар, Милюков мырза. Бірақ өте, өте коп адамдардыц шынында «мұның өзі не екенін» қазірдіц өзінде түсініп отырғаны күмәнсыз. Кадет мыр- залардан әлі де сол: істеп жатқан нәрсеңді тезірек істе! деп қайта-қайта сұрауға тура келеді. Сонда, Милюков мырза, «мұның өзі не екенін» жақында шынында да жұрттыц бәрі түсінеді.
«Вперед» № 5, 31 май, 1906 ж. «Вперед» газетгтц текс.ті
бойытиа басылып отъір


209
ЖҰМЫСІПЫЛАР ШЕШСІН
Россияпың, әсіресе ІІетербургтің социал-демократия- лық пролетариата алдыпда Мемлекеттік дума жопіндегі таяудағы саяси науқанды қалай өткізу керек дегеп өте маңызды мәселе тұр. Біртұтас социал-демократиялық партия үшіп таяудағы науқан туралы бұл мәселе Бірі- гу съезі қарарының ауцымында ғана қойылатыпы өзі- нен-өзі түсінікті.
Петербург социал-демократиялық пролетариатына науқанның екі жоспары ұсынылды: бірі Орталық Коми- теттің қарарында, екіншісі Петербург комитетінің қа- рарында *. Біз «Впередтің» 94 2-номерінде бұл екі қа- рарды басып та шығардық, сондықтан енді олардың мазмұнының елеулі айырмашылығына тоқталғымыз ке- леді. Орталық Комитеттің қарарының басты пункті бы- лай дейді: «біз Думаның қазіргі министрлікті құлатуға, опы Дума тағайындаған министрлікпен алмастыруға багытталған барлың қадамдары жөнінде Думаны қол- даймыз, өйткені мұндай алмастырудан құрылтай жина- лысын шақыруға себі тиетін жағдайды көріп отырмыз». Петербург комитетінің қарары мұндай талапты қолдау туралы ештеме айтпайды, сөйтіп басты назарды үкімет- тің мысқылдауына, Думаның дәрменсіздігіне, Еңбек тобының халыққа үндеу жазуының қажеттігіне, жұм.ыс- іпылар мен шаруалардың жаңа, біріккен күресінің бол- май қоймайтындығына аударады.
* ҢараңьГз: осы том, 189—190-беттер. Ред.


210
В. И. ЛЕНИН
Сонымен, басты талас пункт: Думаның кадет ми- нистрлігін құруға бағытталған қадамдарын қолдау ке- рек пө, жоқ па дегенге келіп тіреледі. «Думаның таға- йыпдаған министрлігі» туралы айта отырып, Орталық Комитеттің қарары мұны ашық көрсетпейді. Бірақ әң- гіме іс жүзінде нақ Думаға ұнайтын министрлікті, яғни кадет министрлігін жоғары өкіметтің тағайындауы туралы болып отырғандығын жұрттыц бәрі »біледі және либералдық-буржуазиялық баспасөз осыны атап көрсе- тіп отыр. Орталың Комитеттіц қарарын жұмыспіы табы- ның қалың бұқарасы да тек осы мағынада ғана түсіне алады.
Социал-демократиялық пролетариат кадет министр- лігін жоғарғы өкіметтің тағайындауы туралы таланты қолдай ала ма? Жоқ, қолдай алмайды. Кадет министр- лігі социалистік жұмысшыларға қарсы және револю- цияшыл шаруаларға қарсы самодержавиенің либерал буржуазиямен мәмлеге келуі ғана болуы мүмкін. Со- циал-демократтар осыидай мәмлеге келу кезіпде бола- тын жаңа жағдайды, әрине, екі еселенген күшпен пай- даланады: егер осы мәмлеге келу бостандық жолында- ғы, социализм жолындағы күреске уақытша болса да жеңілдік беретін болса, социал-демократтар өздерінің тактикасын әбден салмақтап көреді. Біз революцияға қарсы бағытталған осы мәмлеге келуді де революция пайдасына жаратуға тырысамыз. Бірақ біз халыцтыц сыртынан буржуанъщ чиновниктермен жасаған мәмле- сін цолдай алмаймыз. Халыңты пемесе пролетариат™: осындай қолдауға шаңыру оның санасын аздыру деген сөз, одан осы мәмлеге келудің мэні туралы, оның ца- уіптілігі туралы, осы арқылы құрылтай жиналысын шақыруды циындатута буржуазия мен чиновниктердің ұмтылуы туралы шындықты жасыру деген сөз.
Біз жұмысшылар мен шаруаларды мәмлеге келуші- лікті қолдауға емес, күреске шақыруға тиіспіз. Күреске мықтап әзірлену ғана самодержавиені шын мәнінде әлсіретеді, самодержавиенің болсын^буржуазияның бол- сын барлыц жэне эрбір қадамдарының революция пайдасына шынымен қызмет етуінің кепілі — күресте ғана. Орталық Комитеттің қарары дурыс емес. Социал-демо-


ЖҮМЫСШЫЛАР ШЕІПСІН
211
кратияның саналы жүмысшылары өздеріне ұсынылған осы қарарды қабылдай алмайды.
Енді екінші мәселе. Тәртіп үшін, съезге бағыну үшін осы қарарды қабылдау міндетті емес пе? Бірігу съезінің Мемлекеттік дума туралы қарарын қараңыз, сонда сіз одан кадет министрлігін құру талабын қолдауды табу мүмкіи емес екендігін, онда жалпы алғанда Думаны «ңолдау» туралы тіпті бір ауыз сөз де жоқ екендігін көресіз. Съезд қарарының Думаға деген көзқарасты аныцтайтын бөлімі тутас келтіргенде мынадай: «Социал-демократия: 1) үкімет пен Дума арасында болсын, Думаның өз ішінде болсын туатын дау-жанжалдардың бәрін революциялық қозғалысты кеңейту және тереңде- ту мүддесіпе жоспарлы түрде пайдаланып отыруга тиіс, ал ол үшін: а) бул дау-жанжалдарды қазіргі саяси тәртіпті цулатуға бағытталған кец буцаралыц цозталыс- тардъщ басталатын жері етуге мүмкіндік берөтіндей шектерге дейін кецейтуге, шиеленістіруге ұмтылу ке- рек; б) қазіргі әрбір жағдайда қозғалыстың саяси мін- деттерін жұмысшы мен шаруа бұқарасының әлеуметтік- экономикалык, талаптарымен байланыстыруға тырысу керек; в) Мемлекеттік думаға революциялъщ талаптар қою үшін халың бұқарасы арасында кең үгіт жүргізу арқылы — Думаны революцияландыру мақсатымен оған сырттан уысым жасалуын ұйымдастыру керек. 2) Өзі- нің осы араласуын мына түрде: осы шиеленісіп отыр- ған қақтығыстар: а) Думада халық еркін білдірушілер- діц ролін өздеріне алатын барлық буржуазиялық партиялардың дәйексіздігін бұқара алдында ашып бе- ретіндей етіп, және б) өкілдік мекеме ретінде Думанъщ мулде жарамсыздығын, және бүкіл халықтық құрылтай жиналысын шаңырудың қажеттігін түсінуге қалың бү- қараны (пролетариатты, шаруалар мен қала мещанда- рын) жеткізетіндей етіп бағыттау керек», т. т.
Орталык, Комитеттің кадет министрлігі жөніндегі та- лапты қолдау туралы қарарының съезд қарарына сәй- кес келмейтіндігі былай тұрсын, қайта оған тура цай- шы келетіндігі біз астын сызған сөздерден айқын ко- рініп отыр. Кадет министрлігі — революциялыц емес талап. Ол Думамен болған және Дума ішінде болған


212
В. И. ЛЕНИН
дау-жанжалдарды әлсіретіп, көмескілейді, Думаньщ жарамсыздығын қалтарыста қалдырады, т. т., т. т. Қоса кететін нәрсе, съездің қарары Думаны «қолдау» тура- лы бір сөз де айтпайды, тек қапа «ңысым жасау», «пайдалану», «араласу» туралы айтады.
Бұдан шығатын қорытынды айқын. Орталық Комитет кадет министрлігі жөніндегі таланты крлдау туралы озінің қарарын қабылдауды партия ұйымдарынан талап етуге, әрине, праволы емес. Партияның барлық мүшелері мәселеге мейлінше өз бетімен, сын козімен қарап, оздеріиіц пікірінше Бірігу съезі қаулыларының ауқымында дурысырац шеіпеді деген қарарды жақтап сөйлеуге міндетті. Петербург социал-демократиялық жұмысшылары партияның бүкіл ұйымының қазір де- мократиялыу жолмен құрылатынын біледі. Бұл — қыз- мет адамдарын, комитеттердің мүшелерін, т. б. партия- ның барлъщ мүшелері сайлайды, пролетариаттың са- яси науқаны туралы мәселелерді партияның барлыц мүшелері талқылап, шешеді, партия ұйымдарының тактикасының бағытын партияның барлыц мүшелері белгілейді деген сөз.
Петербург социал-демократиялық пролетариаты та- лас мәселеге осылай қарайды, оны жан-жақты тиянақ- ты, іскерлікпен талқылайды, сөйтіп кадет министрлігін талап етуді цолдау керек пе, жоц па? деген дербес ше- шім шығарады деп сенеміз.
Петербург жұмысшылары өздеріпің осы правосынан, өздеріпің осы социал-демократиялық және партиялык, міндетінен ешқандай софпзмдер арқылы, яғни ешқап- дай көріне жалған дәлелдер арқылы өздерін айнытуға мүмкіндік бермейді. Біз осы софизмдерді қысқаша рана атап өтеміз. Л. Мартов «Курьерде» (№ 13) былай дейді: тәртіп үшін Орталық Комитеттің саяси науқа- нын бұзбацыз. Бұл — софизм. Орталық Комитет жазған қарарлардың жобаларының бәріне көз жұмып келісе беруге партия мүшелерін ешқандай тәртіп міндеттемей- ді. Партия ұйымдары өз пікірін айту правосынан бас тартып, Орталық Комитеттің қарарларына цол і^оюшы- ларта айналсын деген ережелер дүниеде еш жерде жә- не ешқашан болған емес. Л. Мартов былай дейді: мень-


ЖҰМЫСШЫЛАР ШЕПІСІН
213
шевиктер бойкот жөнінде бағынды, енді сіздер бағы- ныңыздар. Бұл— софизм. Съездің шешімдеріне біз бэ~ ріміз бағындық. Думаның сайлауына қарсы және соци- ал-демократияның парламенттік фракциясын тағайын- дауға қарсы біздердің бірде-біріміз күреске іпақырған жоқпыз. Біз бағыидық, біз съездің еркі бойынша бой- коттан бас тарттық. Бірақ біз кадет министрлігін қол- дауға қарсы, ешцандай съезд усынбаған қолдауға царей съезд шешімдерініц аууымында күресуге праволы- мыз және міндеттіміз. Л. Мартов іріткі салушылар жөнінде кілең қорқынышты сөздер айтып, жала жабу арқылы істің мәнін аттап кетіп отыр. Ол Петербург ко- митетіңің қарары съездің піешіміне қайшы келетін-кел- мейтіпдігі туралы жұмған аузын ашпады. Ол съезд ер- кіиің ауқымында Орталық Комитеттің тактикасып бе- кер деуге және оның бұлтаруы мен қателерін түзетуге оппозицияның правосы туралы, яғни эрбір партия ұйы- мының правосы туралы жұмған аузын ашпады. Сон- дықтан біз Мартовқа сабырлылықпен былай деп жауап береміз: кімде-кім партия ұйымдарының заңды право- ларын бүзса, сол іріткі салады.
Біз тіпті меныпевиктердің (Власов жолдастың ре- дакцияға жазған осы номердегі хатын қараңыз) кадет министрлігін қолдауға келіспейтіндігін сабырлылык,- пен көрсетеміз. Тіпті Рьяншев жолдастың өзі «Курь- ердің» 13-номерінде «жумысшы тобы мен Еңбек тобын» жиналыс бостандығы туралы кадеттік заң жобасыпа қарсы «бар күшін салып күресуге» шақырады, яғпи дәл сол кадеттердің министрлігін қолдауға жол бермей- тін таза болыиевиктік тактиканы ұсынады.
Егер Выборг аудандық комитеті «фракциялардьщ айырмашылықтарына қарамай, яғни ешбір айтыс- сыз» — талас болып отырған нәрсені талқылаусыз!! — жалпы қалалың конференция шақыруды, делегаттар сайлауды ұсыиса, онда Петербург социал-демократия- лық жұмысшылары, әрине, тек бұл шешімді күлкі ете- ді. Саналы жұмысшылар талцыламайынша маңызды мәселені ешқашан іпешпейді. Талқылау кезіндегі бел- гілі бір «қатты кетушілік» туралы бейшаралық сөздер де, Л. Мартовтың өзін ренжіткен белгілі бір қатты ке-


214
В. И. ЛЕНИН
тушілік жөніндегі жылап-сықтауы да, дәл сол JL Мар- товтың немесе кімнің болса да жікке бөлінеміз деп қорқытуы да жұмысшыларды мәселені дербес шешуден бас тартуға мәжбүр ете алмайды. Жікке бөлінумен ңорқыту, арандату — тек буржуазияны ғана қуантатын лайықсыз тәсіл (қараңыз: «Дума» № 29). Жұмысшы- лар кадет министрлігін қолдау туралы мәселені көпші- лікпен шешеді және өздерінің Бірігу съезінің қаулы- лары негізінде толық еркін, толық дербес, толык, заңды шешімін орындауга ешкімнің, тіпті Орталық Комитет- тің де бөгег жасамауын қамтамасыз етеді.
1906 ж. 31 майда (13 июнъде)
жазъілған
1906 ж. 1 июнъде «Вперед» Газеттгц текстг бойынша
газетініц 6-номергнде басылып отъір
басылган


215
«ЖОҒАРЫ ҚАРАМАУ КЕРЕК, ТӨМЕН ҚАРАУ КЕРЕК»
И. Жилкин мырза солшыл кадеттердің газеті «Наша Жизньде» бүгіп осылай деп отыр. Ол кадеттердің «жү- зі жайнап, тоқмейілсіп» жүргенін қынжыла айтады. Милюков мырзаның «Кадеттер әсіре солшылдықтан жіктеледі» деген шаттыққа толы мәлімдемесі оның қарсылығын тудырады. Ол жағдайдың «ауырлығын» мойындайтын, сонымен қатар мемлекет кемесін... арна- ға батыл бағыттап отырмыз деп мақтанатын қадеттер- дің «әдеттен тыс саяси даналығын» келемеждейді.
Бүгінгі таңдағы саяси жағдайдың ең түбірлі мәселе- сін қозғайтын осы пікірлерге тоқталайық. Сондықтан, өз тұрғымыздан қарағанда, осы жағдайды дұрыс баға- лау оқиғалардың күші арқылы қазір тіпті солшыл социал-демократтардың көзқарастарына мүлде қосыл- майтын, өзімізге қарсы айрықша өрпіелене соғысатып адамдарға тацылып отырғанын баса көрсетудің оте зор маңызы бар.
Орыс реакционерлерінің Париж клубынан шыққан лақаптар мынаиы жеткізіп отыр: «Петергофта ауытқу- лардың бәрі тоқтатылды. Горемыкин қимыл жасауға толық еркіндік алды» 95, яғни Думаны біржайлы етуге ерік алды. Ал болыпевиктердің барлық нәрсені қара бояумен суреттеуге әрекеттенуін жақтырмайтын «Наша Жизнь» былай дейді: «Осы лақаптарға толық сенім- мен қарауға біздің барлық негізіміз бар»... «Күрес шиеленісіп отыр...— деп аяқтайды бұл газет бас мақа- ласын. — Семсер көтерген — семсерден мерт болады.


216
В. II. ЛЕНИН
Ал И. Жилкин мырза былай деп жазады: «Парламент- тік жұмыстың бейбіт жеңіспен аяқталатынына сенетін адамдар Россияда көп пе? Осындай тәтті қиялға бүтін- дей берілу үшін романтик, қиялшыл, идеалист болу ке- рек». Ал соның қатарында В. Хижняков мырза былай деп мәлімдейді: «Біз революциялық дауылдан қашып құтыла алмаймыз,— мұны мойындау керек. Ңозғалыс- ты бейбіт жолға бұруға Дума дәрменсіз, өйткені халық тұрмысын жақсарту үшін оның қолында билік жоқ, ал мүндай билік болмаган күпде революциялық жолдар- дан басқа жол жоқ. Сондықтан қанағаттанбаушылық сезімінің қалай үнемі артып отырғаны, Думаның құді- реттілігіне сенудің қалай барған сайын көбірек жойы- лып отырганы және сонымен қатар түңілушіліктің қа- лай өсіп отырғаны қазірдің өзінде айқын білініп отыр» (құдайға сенбеушілік сияқты Думаға сенбеушілік те олі «түңілушілік» емес). «Атмосфера біртіндеп электр- ге толып отыр, кейде найзагайдың қатты жаңғырығын есітуге болады, сопдықтан дүлей күштің бүрқ ететін уақытып күту, бәлкім, ұзаққа созыла қоймас».
Революциялық социал-демократияға өздерінің сезікті теріс көзқарасы болғандықтан, пікірі бізге айрықша ба- валы адамдар әлгіндей дейді. Оқиғалар бұл адамдарды, атап айтқанда, біз әрқашан талап етіп келген қағида- ларды қайталауға мэжбур етті, ал «болыпевиктер» жөнінде толып жатқан өсектер, өтіріктер мен жалалар туғызған либерал буржуазия әлгі қағидалар үшін қа- шан да болсын жер-жебірімізге жетіп, бізді жерден алып, жерге салып, масқаралап келді.
«Жоғары қарамау керек, томен қарау керек». Бұл — еркімізден тыс объективті тарихи жағдайлардың себебі- пен, парламенттік күрес қазіргі уақытта Россиядағы азаттық қозғалысының басты формасы бола алмайды деген сөз. Әңгіме оны «теріске шығару» туралы, оны пайдаланудан бас тарту туралы болып отырған жоқ,— ол туралы айтудың да керегі жоқ,— оқиғалардың бүкіл барысы нәтижесінде басты және шешуші күрестің бас- қа майданға төніп келе жатқаны туралы болып отыр. Либерал буржуазия біздерге, болыпевиктерге, олар «ұшқалақтанып шектен асқан іс-әрекетке итермелейді»


«Ж0ҒАРЫ ҢАРАМАУ КЕРЕК, ТОМЕН ҢАРАУ КЕРЕК» 217
(«Речь» № 88) деп қисапсыз көп жала жауып келді* Ңараңыздаршы, мырзалар, Жилкинді, Хижняковты, «Наша Жизньнің» бас мақаласын жазған адамды шы- нымен біз «итермелеппіз» бе? Курск мен Полтава солдаттарын, Киев, Саратов шаруаларын және басқа шаруаларды шынымен біз «итермелеппіз» бе?
Біз әрқашан да «жүзі жайнап, тоқмейілсіп» жүрген адамдарды «итермеледік» және ояттық. Біз азаттық кү- ресінің белгілі бір формасын таңдап алу біздің еркіміз- ге байланысты емес екенін, қазір «Наша Жизнь» де жабық деп мойындап отырған «жол» үшін негіз қал- дырмайтын шындыққа сергек және тайсалмай қарау ңажет екенін айтқанбыз. Социалистер бір мипуттық та- быстарға бола демократия мен социализмнің түпкілікті мүдделерін құрбан ете алмайды жәпе құрбан етуге ти- іс емес деп айтңанбыз,— олар кадеттердің сенімсіздігі туралы, Думаның дәрменсіздігі туралы, революциялық дауылдардың болмай қоймайтындығы туралы ащы шындықты бұқараға ашық айтуға міндетті. Егер ка- деттердің сайлау жинэлыстарындағы көпірме сөздеріне елігіп кеткен бұқара бүгін біздерді түсінбесе, егер бі- рінші орыс парламентінің бірінші күндеріне елігіп кеткен бүқара біздерді ертең түсінбесе,— онда бүрсігүні біздің ісіміздің дұрыстығына көзін жеткізеді. Оқиғалар революциялық социал-демократияны алдамшы жылты- рауыңқа елікпейтіп, нағыз (кадеттік емес) халық бос- тапдығының тағдырын щешетін күрес сөзсіз күшейін отырған жаққа «қарауга» байсалдылықпен, табанды- лықпен шақыратын партия деп білуге бұқараны мәж- бүр етеді.
Біздің революцияның россиялық ұлы революция бо- латын себебінің өзі сол, ол байтақ халық бұқарасын та- рихи творчествоға қатысуға жұмылдырды. Таптық қайшылықтар бұл бұқараның ішінде әлі онша толык, айқындықпен дамыған жоқ. Саяси партиялар енді рана ңалыптасуда. Сондықтан бұцараны бағыттауға да, опы азды-көпті елеулі дәрежеде тоқтата тұруға да шамамыз жетпейді. Бірақбізшын жағдайды және тап- тардың өзара қатынасын зерттеп білгеннен кейін, олар- дыц тарихи жұмысыңың белгілі бір бағытының,—


2.15
В. И. ЛЕНИН
олардың қозғалысының белгілі бір басты формасының болмай қоймайтындығын болжай аламыз. Сондықтан біз ақиқаттың көбінесе өте ауыр тиетіндігіне, сәнді маңдайшадағы саяси жазулардың немесе нәтижелі са- яси мекемелердің алдамшы жылтырауығынан ақиқат- тың бірден көріне қоймайтындығына қысылмай,— сырты сұлу өтіріктердің сиқырына алданып қалмай, әлгі өзіміздің социалистік білімдерімізді бұңараға өте кең түрде таратуға тиіспіз. Егер бұқараның осылай көзін ашу үшін және үстірт бақылаушыға елеусіз, бірақ ел- дің бүкіл экономикалық жәпе саяси жағдайыпан сөз- сіз туатын қозғалыс формаларына бұқараны әзірлеу үшін қолымыздан келетіндердің бәрін істесек, біз өз борышымызды орындаймыз. Егер өзіміздің барлық на- зарымызды «жоғарыға» аударып, төменде болып жат- қан, өсіп келе жатқан, жақындап, төніп келе жатқая нәрсені байқамай қалсақ, біз өз борышымызды орын- дай алмаймыз.
1906 ж. 1 (14) июнъде жазылған
1906 ж. 2 июпъде «Вперед» Газеттіц текстг бойынша
газетгніц 7-номерінде басылып отыр
басылған


219
РЕАКЦИЯ ҚАРУЛЫ КҮРЕС БАСТАДЫ
Атышулы орыс «конституционализмінің» тұрақсыз- дығын, негізсіздігін социал-демократиялық баспасөз әлдеқашан-ақ көрсетіп келді. Ескі өкімет әзір өмір сү- ріп, мемлекеттік басқарудыц бүкіл орасан зор машина- сын өз қолында ұстап отырғанда,— осылай болып отыр- ғанда халық өкілдігінің маңызы туралы, миллиондағап халықтың көкейтесті мұқтаждықтарын қанағаттанды- рудың мүмкіндігі туралы байсалдылықпен айтуға да болмайды. Мемлекеттік думаның мәжілістері бастал- ды,— бейбіт конституциялық жол туралы либералдық- буржуазиялық создер ерекше буырқанған тасқынмен құйылды,— үкімет агенттерінің ұйымдастыруымен бей- біт демонстранттарды ұрып-соғу, халық жиналыстары болып жатқан үйлерді өртеу, ақырында, тура ойрандау басталып, барған сайын күшейе түсіп отыр.
Ал шаруалар ңозғалысы өршіп келеді. Жұмысшы- лардың ереуілдері барған сайын шиеленісе, барған сайын жиілей, ұлғая түсуде. Ең артта қалған әскери бө- лімдер, провинциядағы жаяу әскерлер, казактар тол- қып отыр.
Орыс өмірінде тұтанғыш материал мейлінше коп. Тарихта көз көріп, ңұлаң естімеген зорлық-зомбылық- тардың, ұрып-соғулардың, азаптардың, тонаулар мен езіп-жаншулардың ғасырлары әзірлеген күрес мейлін- піе ұлы, мейлінше қызу. Халықтың ескі өкіметке к,ар- сы осы күресін Думаның белгілі бір министрлік үшін күресінің шеңберіне сыйғызуға болмайды. Ең жаншыл-


220
В. И. ЛЕНИН
ган және қараңғы «бағыныштыларды» оянып келе жат- • қап адамдық, азаматтық жеке басының талаптарын мәлімдеуден тоқтатуға болмайды. Заңдарды қашан бол- са да өзі шығарып келген, өзінің өмір сүруі үшін ақыр- ғы, пағыз оңбаған, дөкір және айуапдық амалдар арқы- лы күресіп отырған ескі өкіметті заңдылыққа шақыру арқылы тоқтатуға болмайды.
Белостоктағы ойран — үкіметтің халыққа қарсы қа- рулы әрекеттерінің осы бастамасының ерекше айқын фактісі. Ескі, бірақ мәцгі-бақи жаңа,— халық жеңгенге дейінгі, әбден ескі өкіметтің күлін көкке ұшырғанға дейінгі мәцгі-баци россиялық ойрандар тарихы! Белосток азаматтарының сайламшысы Цириннің телеграм- масынан алынған бірнеше үзінді мынадай: «Алдын ала әзірленген еврей ойраны бДсталды». «Тарап жүрген лақаптарға қарамастан, министрліктен бүкіл күні бойы ешцандай жарлъіц тускен жоц». «Ойран екі апта бойы пәрменді үгіттелді; еврейлер былай тұрсын, интел- лигенттерді де ұрып-соғуға шақырган прокламациялар көшелерде, әсіресе кешкі уақытта, таратылды; полиция муны көрмегенсіп отыр».
Ежелден таныс жағдай! Полиция ойранды күн ілгері әзірлеп қояды. Полиция айдап салады; үкімет баспаха- наларында еврейлерді ұрып-соғу туралы үндеулер ба- сылады. Полиция ойран басталғанда ешбір әрекет жасамайды. Әскер қара жүздіктіц жеңісіне үн-түнсіз қарап тұрады. Ал содан соң,— содан соц сол полиция ойраншыларға сот құрудың жәпе тергеу жүргізудің ко- медиясын созбалайды. Ескі окімет чиновниктерінің соты мен тергеуі айна-катесіз бір нәтижеге алып келеді: мәселе созыла түседі, ойраншылар айыпты болмай шы- ғады, тіпті кей кезде таяк, жеген, жарымжан болған еврейлер мен интеллигенттер сотқа тартылады, айлар өтеді,— ескі, бірақ мәңгі-бақи жаңа оқиға келесі ойран- ға дейін ұмытылады. Біздің қарғыс атқан капиталис- тік «цивилизацияның» азғындарын пасықтықпен айдап салу, пара беріп, ішкізіп өзіне қарату, қарусыздар- ды қарулылардың айуандықпен ұрып-соғуы, айыпты- лардың өздері жүргізетін сот пен тергеу комедиясы. Ал ррыс өмірінің осы құбылыстарын коре тұрып, бей¬


РЕАКЦИЯ ҚАРУЛЫ КҮРЕС БАСТАДЫ
221
не бір біреудің «ұшқалақтығы» халықты «шектен ас- қап амалдарға» шақырады деп ойлайтын және айтатын адамдардың әлі табылуы мүмкін! Вологдада Халық үй- ін өртеу (Мемлекеттік дума мәжілістерінің бас кезі) немесе Белосток ойраны (Дума мәжілістерінің бір айы) сияқты оқиғалар болып отырғанда әлгіндей пәр- селерді айту үіпін ұшқалақтық қана емес, ниеттің бұ- зықтығы, саяси бұзылғандық керек. Миллиондаған үп- деулер осындай бір оқиғаның халыққа етер әсерінің жүзден бір бөлігіндей де эсер етпейді. Сондықтан үн- деулердің «ұшқалақтығы» туралы айту — Вологда мен Белостоктағы шайқас даласынан естіліп тұрған дәл ашу кернеген кек үнін айыптау сияқты қаратүнек пе- данттық, азаматтық өлім ғой.
Мемлекеттік дума Белосток ойраны жөпінде мағлұ- мат сұратуды дереу талқыға салып, мәселені жергілікті жерде тексеру үшін Мемлекеттік думаның мүшелерін Белостокқа жіберіп, өте жақсы істеді. Бірақ, сіз осы мағлұмат сұратуды оқығаныңызда, Мемлекеттік дума- ның депутаттарының сөздерін және ойрандардың жал- пыға белгілі фактілерін онымен салыстырғаныңызда,— мейлінше қанағаттанбағандық сезімі, мағлұмат сұрату тілінің батыл еместігіне ызалану сезімі туады.
Төрелігін өздеріңіз айтыңыздаршы. Мағлұмат сұра- тудың авторлары тек қана былай дейді: «жәбірленген- дерді өздерінің ауыр халге ұшырауына кінәлы етіп көрсетуге жергілікті өкіметтер мен ңаскөй үгіттің та- рапынан әрекет істелмесе игі еді деп халық уауіптене- ді»... «Осы бағытта жалған деректер таратылып отыр». Иә, иә, жаншылған, азап шеккен еврей халқы ңауіпте- ніп отыр және бұдан қауіптенуге барлық негіздері бар. Бұл рас. Бірақ бұл шындыцтъщ бәрі емес қой, Думаға мүше және мағлұмат сүратуға автор болып отырған мырзалар! Сіздер, халықтың әзірге әлі таяқ жемегеп, азап шекпеген депутаттары, мұның өзі шыпдықтың бәрі емес екенін тамаша білесіздер. Сіздер жаншылғаи халықтың ойранның шын айыптыларын атауға баты- лы жетпейтінін білесіздер. Сіздер оларды атаута тиіс- сіздер. Өйткені сіздер халық депутаттарысыздар. Өйт- кені сіздер — тіпті Россия заңы бойынша да — Мемле-


222
В. И. ЛЕНИН
кеттік думада толыц сөз бостандығымен пайдаланасыз- дар. Ңарулы реакция қарусыз халықты тұншықтырып, ұрып-соғып, мертіктіріп жатқан уақытта реакция мен халықтың арасына түспеңіздерші. Тура және тугелдей халық жағына шығыңыздар. Ойрандардың жексұрын айыптылары өлгендерді кінәлы деп біледі деген тоғы- піарлық қауіпті таратумен шектелмеңіздер. Осы айып- тыларды тура айыптап сөз сөйлеціздер — бұл сіздердің халық алдындағы тікелей борыштаръщыз. Үкіметтен еврейлерді қорғауға және ойрандардан сақтандыру жо- лында шаралар қолданылмайтындығы туралы емес, үкіметтің құрамына жататын шын айыптыларды үкі- меттің әлі ңашанға дейін жасыратын-жасырмайтынды- ғы туралы сұраңыздар. Үкімет осы шын айыптылар жөнінде халық әлі ұзақ уақыт адасады деп ойлай ма, соны сүраңыздар. Үкіметті ашық, жұрттың бәріне ес- тірте айыптаңыздар, халықты ойрандардан қорғанудың бірден-бір күралы ретінде милицияны, өзін өзі қорғау- ды ұйымдастыруға шақырыңыздар.
Бұл «парламенттік әдет-ғұрыпқа» сәйкес келмейді деп айтарсыздар сіздер. Осындай дәлелдерді ұсыну сіз- дерге тіпті қазір ұят емес пе? Егер сіздер тіпті осындай уақытта да парламент ойынын ойнауды қоймаса- ңыздар, өзберіңіз шынында не білііг, не ойлайтындары- ңызды тура, аіпық, дауыстап айтуға батылдарыңыз жетпейтін болса, халық өздеріңізді кінәлайтынын cis- дер түсінбейсіздер ме?
Ал сіздер ойрапдар жайында шындықты білесіздер, бүл Дума депутаттарыпыц создеріпен көрініп отыр. Кадет Набоков былай дейді: «Ойрандардың бір мезгілде болуы не жергілікті өкімет орындарыныц руцсатъімен әрекет ететін қаражүздік ұйымдардың нәтижесі, не жақсы дегенде, олардың үнемі әрекет етпеуінің нәти- жесі болып отырғаны жөніндегі күдіктен өзін ақтап алуға көптеген реттерде әкімшілікке мүлде мүмкіндік болмағанын біз білеміз».
Егер сіздер мұиы білсеңіздер, кадет мырзалар, онда сіздер мұны мағлұмат сүрау үстінде айтуға тиіс едіңіз- дер. Осылай деп жазу да керек: біз мыналарды білеміз, ал мыналар туралы сұраймыз. Ал егер сіздер «жақсы»


РЕАКЦИЯ ҢАРУЛЫ КҮРЕС БАСТАДЫ
223
оңиғаларды білетін болсаңыздар, онда халық депутат- тарының жаман оқиғалар туралы: Питерден берілген бұйрық бойынша полицияның ойрандарды тікелей ұйымдастыруы туралы үндемеуі лайыусыз.
«Белосток ерекше оқиға емес»— деп Левин әділ айт- ты. «Мұның өзі сіздердің күрескілеріңіз келіп отырғаы системаның бір салдары». Дұрыс, Левин азамат! Бірақ егер біз газетте тек «система» туралы ғана айта ала- тын болсақ, онда сіздер Думада тіке және қатты айту- ларыңыз керек.
«Ойрандар дегеніміз — тұтас бір система. Октябрь күндері... үкімет... азаттык, қозғалысымен күресу үпіін басқа амал таба алмады... Тарихтың осы тарауының немен аяқталғапып сіздер білесіздер. Енді дәл сол қай- таланып отыр... Бұл система зулымдыцпен әзірленіп, ойластырылған және соншалыцты зулымдыцпен орып- далып отыр. Осы ойрандарды кімнің әзірлеп отырғанын көп ретте біз өте жақсы білеміз, прокламацияларды жандармдыц басцармалардъщ жіберіп отыратынын біз өте жақсы білеміз».
Тағы да: дұрыс, Левин азамат! Сондықтан мағлұмат сұратуда былай деп жазу керек еді: министрлік жан- дармдар мен полицияның прокламацияларды жібере- тіндігі туралы жұртқа мәлім фактіні Дума білмейді деп ойлай ма?
Депутат Рыжков ойрандарды тайпалардың өшпепді- лігі деп түсіндіруді өтірік деп, бұл ойрандар өкіметтіц дәрменсіздігінен болды деп түсіндіруді ойдан шығарыл- ған зұлымдық деп тура атады. Депутат Рыжков полицияның, ойраншылардың және казактардың «ыіь тымақтық әрекетінің» бірсыпыра фактілерін келтірді. «Мен ірі өнеркәсіпті ауданда тұрамын,— деді ол,— сондықтан, мысалы, Луганскідегі ойранның жан түрші- герлік көлемде ұлғаймағандығының бір ғана себебі (мұ- ны жақсылап тыңдаңыздар, мырзалар: бір ғана себе- бі): полицияның атып тастау ңорқынышы төніп тұрса да царусыз жу.чысиіылар ойраншыларды құр қолмен қуғандығы деп білемін».
Думадағы жарыс сөздердің осы бөліміне «Речь» газе- ті «Үкіметті айыптау» деп ат қойған. Жақсы қойыл-


224
В. И. ЛЕНИН
ған ат. Бірақ бүл аттың орны газетте емес, Думаныц мағлұмат суратуынъщ текстінде. Немесе бұл мағлұмат сұратуларды: олар үкіметті халық алдында мейлінше күшті айыптау болатындай етіп жазу керек,— не фак- тілердің жантүршігерлігі мен кеңселік-байсалды мағлү- мат сүратуларға кеңсешілдік үндемеулердің арасында- ғы барып тұрған сәйкессіздік үшін қатты ескертпелер мен мысқылдар туғызу керек. Тек бірінші жолға түссе ғана, Дума өзіне реакционерлердің күлуін қойдырады. Әйтпесе реакционерлер тура ашықтан-ашық мазақ етіп отыр. Бүгінгі «Новое Времяны» оқыцыздаріпы. Ойран- шылардың осы малайлары қарқ-қарқ күліп, масайрап жүр: «Белостоктағы еврей ойраны туралы Думаның министрден асығыс түрде мағлұмат сұратқанын ерекше сүйсінгендікпен (!!) атад көрсетпеуге болмайды». Ко- ріп отырсыздар: ойраншылар ерекше сүйсініп отыр,— малай лепіріп шындықты айтып отыр. Реакция Белосток ойраиына да, енді Думаны «еврей» Думасы деп ұрсуға болатындыгыпа да разы. Реакция мысқылдап отыр: «Бүгііі Мемлекеттік думада айтылғанындай, егер орыс губернияларында шаруалардың жеке меншігінщ талқандалуын кешіру керек болса, онда дәл сол сияқты Батыс өлкеде еврейлердің жеке меншігінің ойрандалу- ын да кешіру керек».
Көріп отырсыздар, думашы мырзалар: реакционерлер сіздерден бірбеткейлеу. Реакционерлердің сөздері сіз- дердің Думадағы сөздеріңізден гөрі күштірек. Реакционерлер согыстан қорықпайды. Реакционерлер Думаны шаруалардың бостандық жолындагы күресімен байла- ныстырудан қорықпайды. Реакциялыц өкіметті ойран- шылармен байланыстырудан сіздер де цорыцпацыздар!
1906 ж. 3 (16) июнъде жазылғаи
1906 ж. 4 июнъде «Вперед» Газеттщ текстг бойынша
газетінгц 9-номергнде басылып отыр
басылған


225
РСДРП ПЕТЕРБУРГ КОМИТЕТІНЩ ДУМА МИНИСТРЛІГІ ТУР АЛЫ МӘСЕЛЕ ЖӨНІНДЕГІ ҚАРАРЫ96
Мыпаларды еске ала отырып:
J) қазіргі кезеңде Мемлекеттік думапыц копшілігі- нен жауапты министрліктің тағайындалуын талап ету теріс жәпе екіұшты талап болып көрінеді, өйткені:
а) мундай министрліктің тағайындалуы өкіметтің самодержавиеден халық өкілдігіне піыпымен өтуі бола алмас еді;
б) бұл шын мәнінде либерал буржуазияның халық есебінен және халықтың ту сыртынан самодержавие- мен мәмлеге келуі болар еді;
в) бұл мәмлеге келу нақты саяси күштердің осы арақатынасы тұсында өзінің таптық күресін жүргізуін елеулі түрде қамтамасыз ететіндігіне (қалай болғанда да революциялық өрлеу замаиында буржуазиялық мәм- леге келуді белсене қорғау арқылы пролетарлық тап- тық сананың дамуына тигізетін айтарлықтай зиянды жоя алатындай елеулі емес) пролетариаттың ешқандай кепілдіктері жоқ.
2) Жоғарыда баяндалғандай, Думаның жауапты ми- пистрлігінің тағайындалуын талап ету конституциялық жалған үміттерді нығайтуға ғана және халықтың ре- волюциялық санасын азғындатуға ғана қызмет етеді, сойтіп өкіметтің халыққа бейбіт жолмен өтуіне үміт туғызады, бостандық жолындағы күрестің түпкілікті міндеттерін көлегейлейді;— осыларды еске ала келіп, жиналыс қаулы етеді:


226
В. И, ЛЕНИН
1) қазіргі кезеңде пролетариат Дума министрлігінің тағайындалуын талап етуді ңолдай алмайды,
2) пролетариат Думаның революцияшыл элементте- рінің құрамынан атқару комитетіп құру идеясын қол- дайды, қолдағанда осы комитет арңылы халықтың жер- гілікті ерікті ұйымдарының қимылдарын біріктіру мақ- сатын көздеп қолдайды.
«Вперед» № 10, 6 июнь, 1906 ж. «Вперед» газетінщ текст}
бойынша басылып отыр


ҚАРСАҢДА97
Саяси жағдай таңқаларлық шапшаңдықпен айқын- далып келеді.
Бұдан бірнеше ай бүрып Мемлекеттік дума жинала ма және оның жөн-жосығы қандай болады? деп сенім- мен айтуға болмайтын еді. Бұдан бірнеше апта бұрып бостандық жолындағы күрестің келесі кезеңінің қай майданда және қандай формада өрістейтіні қалай бол- ғапда да халықтың қалың бұқарасына әлі мәлім бол- маған еді. Думаға аңңылдақ шаруа сенді, ол халықтың барлық өкілдерінің жалынды тілектері мен арыздары нәтижесіз қалады екен деп ойлаған да жоқ; Думаға буржуазиялық либерал сенді, ол үкіметті жеңілдіктер жасауға «жацсылыцпен» көндіруге тырысты. Бұл се- нім, халық бұқарасының сенімі, өздерінің барлық мүд- делері осы сенімге арқау болып, оиы нығайтып келгеп адамдардың сенімі бірнеше күннің ішінде біздің коз алдымызда жоғалып барады деп айтсаң, асырып айт- қан боЛмаймыз. Олар сенгісі келгендіктен сенді, таяу- дағы саяси болашак, әлі ңараңғы болғандықтан сенді, саяси күңгірттік өр түрлі екіұштылыққа, әр түрлі ауытқушылыкда, әр түрлі еңсе түсушілікке орын қал- дырып отырғандықтан сенді.
Енді бәрі қайтадан айқын бола бастады. Дума сай- лауы кезінде немесе Думаның бастапқы күндерінде қайдағы бір алаңғасар-пессимист сияқты болып керш- ген адамдардың болжауы ақталып келеді. Думаның мәжіліс құрғанына бес-алты апта болды, ал Думаның ішінде немесе Думаның төңірегінде қызметін өрістетіп,


228
В. И. ЛЕНИН
тиянақтап алуға жан-тәнімен тырысушы адамдар: «Ха- лық күтуден қандай жалықты» деген зор фактіні қа- зірдің өзінде-ақ ашық, адал мойындап жүр.
Халық ондаған жылдар күтуге жалықпап еді, біраң ол қазір бірнеше аптаның ішінде жалықты; ол ұйық- тап жатқан немесе күйбеңмен күн өткізген кезінде, түрмысының сыртқы бейнесінде оның өмір сүруіп, оның пиғылын, опыц санасын, оның еркін бірден ас- тан-кестен ететіп жағдайлар болмаған кезде ол күтуден жалықпады; опың әрекет етуге қүлшынған сезімі адам айтцысыз піапшаңдықпен ояна бастаған кезде жәпе тіпті Дума сияқты биік трибунадан айтылған ең жа- лынды, сүйкімді сөздердің өзі көмескі, көңілсіз, қызық- сыз болып көріне бастаған кезде, ол бірнеше аптаның ішінде жалықты; күтуден жұмысшылар жалықты,— ереуілдер толқыны барған сайын жоғары өрлей баста- ды; күтуден шаруалар жалықты, орта ғасырлық инк- визицияныц сүмдық қорқыныштарынан асып түсетін қугындаушылық пеп азаптаушылықтың қаітдайы болса да олардың жер үшіп, бостандық үшіи күресін тоқтата алмады; күтуден Кронштадт пен Севастопольдегі маг- ростар, Курскідегі, Полтавадағы, Туладағы, Москвада- ғы жаяу әскерлер, Красное Селодағы гвардияшылар, тіпті казактар да жалықты. Жаңа ұлы күрестіц қай жерде және қалай оршіп келе жатқанын қазір жұрт- тың бәрі көріп отыр, күрестің болмай қоймайтыныя жұрттың бәрі түсіпіп отыр, пролетариат пен шаруалар- дың ұстамдылығыпың, табапдылыгыпыц, әзірленуініц, бір мезгілде, келісііі қимылдауыпың оте-моте керек екендігін жүрттың бәрі сезіп отыр. Бұл үшін күту керек екенін жұрт ссзеді... Біз аса ұлы тарихи оқиғалар- дың қарсаңында тұрмыз, біз Россия революциясының екінші үлкен сатысының қарсаңында тұрмыз. Проле- тариаттың таптық күресінің саналы жаршысы — социал-демократия бір кісідей тегіс жұмылып, оз міпдетте- рін атқаратын болады, сөйтіп озінің борышын ақыры- на дейін орындап шығады.
«Работник» № 1, 8 июнь, 1906 ж. «Работник» газетіиіц
І^ол ^ойған: Н. Ленин текст! бойынша басылып
отыр


229
ЖОҒАРЫДАҒЫ АУЫТҚУ, ТӨМЕНДЕГІ БАТЫЛДЫҚ
Біз, тегінде, революцияпың өте маңызды кезецдері- иің бірін бастан кешіріп отырмыз. Ескі тәртіпке қарсы кең және бұқаралық қозғалыстың жаңадан өрлеуі коп- тен бері-ақ белгілі болды. Қазір бұл өрлеу өз дамуының ең жоғарғы деңгейіне таяп келеді. Думаның сайлауы және оппозициялық Думаның бірінші аптадағы мәжі- лістері мен жұмыстары бүкіл ел ішінде өрт шығарған «бір тиындық май шамның» ролін атқарды. Тұтанғыпі материалдың шексіз көп екендігі соншалық, айналада- ғыиың «тұтанып тұрғандығы» сонпіалық, тіпті ңорғану піараларының ешқайсысының себі тимеді.
Сонымен, өрттің бүкіл елді шын шарпығаны қазір жұрттың бәріне айдан анық болып отыр. Пролетариат- тың, тіпті бұдан жарты жыл бұрын арасынан қаражүз- діктер шыққан пролетариаттың да, әсіресе, шаруалар- дың шын мәніиде жаңа топтары ғіөтерілді. Шаруалар- дыц оте артта қалған топтарымея байланысты болғаи және өміршең, жаңД атаулының бәрін аулақ тастап, езш-жаншып, тұншыңтырып отыратындай етіп әдейі іріктеліп алынған армия,— тіпті осы армияның өзі дө түгел дерлік лаулап тұрғандай болып көрінді. Әскер ішіндегі «бүліктер» мен бұрқ еткея көтерілістер тура- лы хабарлар үлкен өрт кезіндегі ұшқындар сияқты түс-түстан жауып жатыр.
Бюрократиямен оиша-мұнша байланысы бар газет репортерлері: соғыс мипистрі Дума таратыла қалғаи 9 13-том


230
В. И. ЛЕНИН
күнде армияға сепу мүмкіп емес деп санап, оның тара- тылуынан сактандырып отыр деп хабарлайды 98.
Істің жағдайы осыидай болып отырғанда үкіметтің қобалжуы тацқаларлык, нәрсе емес. Рас, үкімет қобал- жи отырып та, революцияны қан төгіспеп басып-жа- ныштауға мейліпше айқын түрде әзірленуде. Арандату күшеюде. Ерікті баспасөзге өліспей бітіспейтін соғыс жариялаыды. Солшыл газеттер «қандай да болсын зац атаулыға қарамастап конфискеленуде». Кронштадт әдейі жіберілген әскерлерге лық толды. Белосток ойраны — контрреволюциялық қимылдардың, оның бер жағында қарулы қимылдардың тура бастамасы болды. Үкімет қобалжуда, опың қатарыпан сақтандыру үпде- рі, кадеттермен мәмлеге келуге шақыру үндері естіліп отыр, бірақ осы қобалжу үстінде, осы «ойлапушылық» үстінде үкімет тікелей зорлық-зомбылық жасау жөпііі- дегі езінің ескі, дағдылы, сыналғап саясатын бір сот те ұмытпайды.
Реакциоперлер — істіц адамдары, дегеп Лассаль. Біз- дің реакционерлер бұл сөзді ақтап отыр. Олар жаца ба- ғыт бойынша жалпы шабуылға бірден көшу керек пе (яғни Думаны таратып жіберу керек пе) деп ойлапыи, салмақтап, қобалжып жүр. Біраң олар шабуылды әлгі «істен» бір сот те қол үзбей әзірлеп жатыр. Тұзаққа түсіп, содан үсті-үстіне мойындары қылғынып бара жатқан жыртңыш аңдардың түрғысынан қарағанда, олардың пікірлері дұрыс. «Күшті өкіметті» уәде етуші кадеттерге жол беру керек пе? пемесе оқпен жопо сем- сермен сазайын тартқызу керек пе? Бірінші қарекетті к,оя тұрайық,— деп ұйғарады олар бүгін,— қоя түра- йық, өйткені буған ертең де үлгереміз, ал екшшіқаре- кетті қайткен күнде де әзірлеу керек. Олардың көбі, сөз жоқ, былай деп те пайымдайды: ңолайлырақ кезең- ді таңдап алып, әуелі екінші қарекетті де байқап көрейік. Ал кадеттерге жол беруге ақырғы минутта да, жаппай қан төгіспен бэрін ңайтаруға болмайтындығы- на әбдеп көзіміз жеткен кезде де үлгереміз!
Бұл пікір, жыртқыштар үшін, әбден дұрыс. Олар, өрине, жанталаса, аяусыз күреспейінше беріле қоймай- ды. Ал ең болмай қалған күнде, олар, әрине, Струве


ЖОҒАРЫДАҒЬІ АУЫТҢУ, ТӨМЕНДЕГІ БАТЫЛДЫҚ
231
мырза оларға сондайлық орынды ескертін жүрген «күпгті өкіметтің» негізінде кадеттермен мәмлеге келу- ге қарай, олармен одақтасуға қарай шегінуге әзір отыр. Реакционерлер кадеттермен мәмлеге келуді ұрыс- тың сәтсіз аяқталуыпың қосалқы нәтижесі деп қарап, үлкен және батыл ұрыс әзірлеп жатыр.
Пролетариат революцияның міндеттеріне сергек жә- ие тура ңарауға тиіс. ¥лы мәс-елелерді «іскерлікпен» цою жағынан пролетариат реакционерлерден кем түс- пейді. Барлық назарды, барлық қамдануды, барлық күшті ертең не бүрсігүні болмай қоймайтын батыл ұрысқа бағыттау керек және үкіметтің кадеттермен мәмлеге келуін революцияның ықтимал кезеңдерінің бірінін; ңосалқы пәтижесі деп қарау керек. Бұл мәмле- ге келуден пролетариаттың ңорқатып ештемесі жоқ: Треповтар да, баяу либералдар да осы мәмлеге келуден сүрінеді. Пролетариат бұл мәмлеге келуді ешбір жағ- дайда тікелей де, жанамалап та қолдамауға тиіс, ду- малық көпшіліктеи жауапты министрліктіц талап еті- луін қолдамауға тиіс. Бізге ңазір бұл мәмлеге келуді болдыртігай тастаудың да, оны қолдаудың да керегі жоқ. Біз өз жолымызбен бара жатырмыз, біз бұқараға бірде-бір екіүшты ұран бермейтін, буржуазияның бір- де-бір былык, ісімен өзін тікелей де, жанамалап та бай- ланыстырмайтын, барлық жағдайларда және күрес қан- дай нәтижемен аяқталса да, революция мүдделерін қорғай білетін алдыңғы қатарлы таптың партиясы бо- лып қаламыз.
Революцияпың жеке оқиғаларының бірі ретіиде үкі- меттің Думамен ымыраға келуі мүмкін емес. Социалдемократия қазіргі кезеңде бұл ымыраға келуді уағыз- дауға да, оны қолдауға да, оны «болдырмай тастауға» да тиіс емес. Ол өзініц барлық назарын және бұқара- ның назарын қосалқы және екінші дәрежелі нәрсеге емес, басты және маңызды нәрсеге аударып отыр. Ол буржуазияның ескі өкіметпен жасасатын барлың жәпе қандай да болсын ымыраларын, жоғарыдағы барлык, ауытқуларды ақырыпа дейін сарқа пайдаланады. Бірақ ол жұмысшы табы мен шаруаларды кадеттермен «дос- тасудан» үздіксіз сақтандырып отырады. Ол жоғарыда- 9*


232
В. И. ЛЕНИН
ғы ауытқуға төмендегі қалтқысыз батылдықты кара- ма-қарсы қоюға және, арандатушылықңа берілмей, ше- шуші кезеңге өз күштерін нық табандылықпен жинай беруге тиіс.
1906 ж. 8 (21) июнъде
жазылғап
1906 ж. 9 июпъде «Вперед» Газеттіц тексті бойыніиа
газетішң 13-номеріпде басылып отыр
басылгап


БІРЛІККЕ!
Біз парламепттік социал-демократиялық фракция- ныц Мемлекеттік думада сөз сойлеуі қарсацында тур- мыз. Бұл фракция дәйекті демократизмнің және социализм жолындағы пролетарлъің тап күресінің талаптары мен ұрандарын бұлтармастай тиянақтылықпен мәлім- деп, өзінің батыл, дәйекті сөз сөйлеуімен жұмысшы ңозғалысының ісіне, революцияның ісіне қазір үлкен пайда келтіре алатындығына күмән жоқ. Қазір, социал- демократтардың Думада соз сөйлеуі туралы мәселені Россия социал-демократиялық жұмысшы партиясының Бірігу съезі шешкен кезде, бұл туралы социал-демо- краттардың арасында екі пікір жоқ. Сондықтан біз өзі- міздің кавказдық жолдастар: Мемлекеттік дума мүше- лерінің атышулы «салтанатты уәдесіне»99 қол қойып жәпе мүнымен бірге «озімізге халықтың тапсырған ісіи орыидауға мүмкіндік алу үшін» қол қойып отырмыз, «сонымен қатар тек халық жөніндегі ғана қандай да болсын саяси міидеттемелерді тапитынымызды баса ай- тамыз» деп газеттерде белгілі мәлімдеме жасап, әбден дурыс істеді деп ойлаймыз.
Біздің партиямыздыц өкілдерінің Мемлекеттік думада сөз сөйлеуі партиямыз үшін неғұрлым маңызды болса, қазіргі кезеңде социал-демократиялық тактика- пың принциптерін мүмкіндігінше мұқият салмақтап кору соғүрлым қажет. Және де мынаны мойындау ке- рек: саяси оқиғалар барысыяың откен бірнеше апта- ның ішіпде шамадан тыс шапшаңдауы күні кеше ай-


23'4
В. И. ЛЕНИН
қын болмағап мәселелерге көп айқындық енгізеді, но- зицияны аның және дәл белгілеуге жәрдемдеседі, пар- тиямыздың оң қанаты мен сол қанатының арасындағы көптеген алауыздыңтарды жояды.
Бұл жөнінде біз бұрынгы меньшевик жолдастардың «Курьердіц» бүгінгі померіндегі пікірлеріп ерекше сүйсіне атап көрсетуге тиістіміз. Рас, «Дума «заңда- ры»» деген бас мақала Дума заңдарып шығару ісін түкке тұрғысыз бос соз деп атауга қарсы айтыл- ған екіүштылау пікірдеп басталады. Бірақ әңгіме мы- нада екеп: «зацдар» догеп созді жолдастар тырнақша- ға тегіп алмапты. Олар заң болуға тиісті емес, қайта «декларация», «халықтың бостандық алуға праволарыя жариялау», «ескі бөгеттердің жойылатындығын жа- риялау» болуға тиісті заңдардың шығарылуын жақ- тайды, олардың мұнысы мың марте дұрыс та.
Мұндай «заңдарды» зац деп атамай, халыққа үндеу деп атағап, бәлкім, бәрінен де гөрі дүрысырақ болар еді. Бірақ істің мәпі жағыпап кслісімге ңол жетіп отырғанда сөз жағынап болган алшақтыққа қадала б ру ақылсыздык, болар еді. Ал, шынында, толық келі- сімге қол жетіп отыр. «Мүқият және егжей-тегжейіне дейін талданып жасалған, ондаған, жүздеген параг- рафтары, ескертулері және басқалары бар заң жобала- рын,— деп жазады «Курьер»,— Думаға енгізу мүлдем жөнсіз және зиянды» (барлық жерде курсив біздікі). Нақ осылай. Дағдыға епгеп сөз жүйесі бойыыша «ішкі» жұмыс деп аталатып мұндай жұмыс шыныида да зиянды. Зияпды болатып «себебі, әрбір адамға түсінікті айқын қарама-ңарсылықтың ориына мұндай заң жоба- лары халықтың ои-пікірін статьялар мен параграфтар- дың шытырманында умітсіз шырмалуға мәжбүр етеді».
Әбдеи дұрыс. Халықтың ой-пікірі, шынында да, заң шығару жөніндегі «ішкі жобақүмарлықтың шытырманында умітсіз шырмалуда. Бұл жобақұмарлық халық- тың ой-пікірін көмескілейді, топастандырады және аздырады, өйткені «ол заңдар бәрібір жүзеге асырыл- майды. Ол заңдарды жүзеге асыру үшін өкіметті қазір ңолында ұстап отырғандардан әуелі өкіметті тартып алу керек. Ал өкіметті Дума шығарған «заңдармен» есеіі-


БІРЛІККЕ!
235
тесуді әсте міндет деп білмейтін анағурлым өктем, ана- гурлым демократиялыц мекемені Думаның орныпа цоятын халық қозғалысы ғана тартып ала алады». Ха- лыңтың назарын өкіметті тартып алудың сөзсіз керек- тігіне, кадеттік Думаның заңдарымен санаспайтып «анағұрлым октем» мекемеге аударудың өзі революция- тыл пролетариаттың негізгі міндеттерін және қазіргі кезеңнің қажеттерін оте-мөте дұрыс ескереді.
Осы міндеттерді түс-інбегені үшін «Курьердегі» жол- дастар дәл сол мақаласында кадеттерді тамаша соқ- қылайды. Кадеттер «шын мәнінде өздерінщ қолында тіпті бір тиындыц та заң шығару билігі жоу екенін үмытып, нағыз заң шығарушыларға ұқсап», өздерінің заң жобаларын жазып жүр. «Олар күні ертең-ақ аза- маттардың істерін сотгардың кадеттік жаңа заңдар бо- йынша қарауына тура келетіндей көріп, өздерінің «заң жобаларын» жазып жүр».
Мұндай көзңараста болу ұят, деп «Курьер» кадеттер- ге уағыз айтады. Өте-мөте дұрыс айтылған бұл уағыз- дан бір-ақ қорытынды шығаруға тура келеді, ал бұл қорытынды өзінен-өзі шығып тұр. Революциялық социал-демократия думалық көппііліктен жауапты ми- нистрлік тағайындау талабын қолдай алмайды және қолдауға тиіс емес! Өйткепі ондай министрлік кадеттік министрлік болады, сондықтан шынында да куні ертец- ац бостандық жөнінде қиянат жасағаны үшін оған жа- за белгілеуге тура келеді ғой. Ңазір, жұлдызды пала- тадан100 өкімет әлі тартып алынбай тұрғанда, ондай министрлік ескі өкіметтің тек либералдық шымылдығы ғана бола алады. Ондай министрлік қазір тек баяғы сол ойраншылар уақытша бүркене тұратын жаңа киім ғана бола алады! Біз, әрине, бұл бүркеншікті әшкере- лейміз және өте тез әшкерелейміз. Жаңа жағдай туған кезде және ескі өкімет ңана емес, онымен бірге кадеттер де жаңа киіміне оратылып шырмалған кезде жәпө күшті толқын оларды соққан кезде біз бұл жаңа жағ- дайды барлық амалдармен пайдаланамыз. Бірақ біз ес- кі окіметтің бұлай қайта киінгендігі үшін өз мойны- мызға, пролетариат партиясына тікелей де, жанамалап та, мәлімдеме жасап та, үндемей де ешбір жауапкер-


236
В. И. ЛЕНИП
тііілік алмауымыз керек. Біз думалық копшіліктеи жауапты министрлік құру талабын қолдаймыз деп бұ- қара арасына ұран тастамауымыз керек. Мұндай ұраті, қазіргі саяси жағдайдың объективтік шарттарына бай- ланысты, әлгі қайта киінгендік үшін, буржуазпяның ескі окіметпен жасаған осы мәмлесі үшін жауапкег- ліктің бір бөлігінің пролетариат партиясыпа түсуімеп, біздің еркімізден тыс, тең болмай қоймайды. Мұндай ұранның өзінде «Курьер» сопдай таматча сынап таста- ған кадеттік «заң жобаларын» жапама түрде мақұл- даушылық бар, өйткені шыныида кадеттердің бостап- дық жонінде қиянат жасағапдық үшіп жазалауды қа- лай жобалайтындығы мен сол жазаларды қолдапу үшіп министрлік түрінде болмапіы өкімет билігін алуды,— ескі өкіметге^ болымсыз өкімет билігіп ес-кі өкіметті нығайту ушін, ескі өкіметпея мәмлеге келіп, халықтыц ескі өкіметке іуарсы тегеурінін көлегейлейтін бүркеніш түрінде алуды қалай жобалайтындығыпың арасындагы байланысты бекерге шыгаруга болмайды ғой.
Сондықтан жұмысшы партиясы үшіп мұпдай үрап- пың мүлдем керегі жоқ. Ойраншылардың сұрқиялылы- ғына, кадеттердің «заң жобаларына» біздің социал-де- мократиялық «декреттерді», «жариялауларды», Дума- дагы социал-демократиялық фракция арқылы (белгілі жағдайларда онымен бірге трудовиктер арқылы да)’ халыққа арналған үндеулерді қарама-ңарсы қоя оты- рып, ақырында, «халықтыц өзініц өмірі меи намысын бір өзі қорғай алатын халық милицпясыи құруға ша- қыргап үндеулерін»,— «Впередтіц» * 9-померіпде біз ұсыиуға кеңес берген, Бупдтың органы «Volkszeitung» 101 ұсынып отырған және «Курьер» әбден дұрыс мақүлдап отырған үндеулерді қарама-қарсы қоя оты- рып, жұмысшы партиясы өзінің бұқара арасындағы бү- кіл пасихат, үгіт жүргізу, кец ұйымдар құру жұмысын олгі ұрансыз бұрынғыдан да жақсырақ, тұтасырақ, жүйелірек, батылырақ жүргізе алады.
Бірлікке, жолдастар! Пролетариаттың саяси қимыл- дарының бірлігі күллі революциялық жағдайдың те- геурінді күшімеп қалыптасып келеді. Тактикамызға * Кііраңыз: осы том, 221—223-беттер. Ред,


БІРЛІККЕ! 237
міндетті емес және даулы ұрандарды енгізумен бұл бір- лікті қиындатпайық. ¥лы россиялық революцияныц, бәлкім, өте маңызды кезеңі болып шығатын қазіргідей кезеңде барлық социал-демократтардың толық келісім- ге жетуін ңамтамасыз ету мүмкіндігін пайдаланып қа- лайық!
1906 ж. 9 (22) июнъде
жазылған
1906 ж 10 гіюпъде «Вперед» Газеттгц текстг бойынша
газетітң /4-исмерінде басылып отыр
басылғап


?38
ДУМА ЖӘНЕ ХАЛЫҚ
Мемлекеттік думадағы социал-демократ депутат Ра- мишвили жолдастың сөйлеген сөзінде социал-демокра- тиялық тактиканы дұрыс анықтайтьш кейбір өте-мөте дұрыс ескертпелер бар. Шешен ойраншылар үкіметіп пролетариаттың пағыз өкіліпің жігерімен масқаралап қагіа қойғап жоқ. Шешеи үкіметтіц өкілдерін «халык- тың жаулары» деп атаумеп ғапа тынбады,— оның бер жағында Думаның кадет председателінің сөз бостап- дығына қысым жасауға тырысқан жаца әрекеті әсіре солшылдардың заңды паразылығын тудырды. Шешеп мұның үстіне сөзінің соңында Думаның халыққа көз- қарасы туралы жалпы мәселені де көтерді.
Социал-демократ депутат бұл мәселе жөнінде, міпе, былай деді:
«Меп созімді бізді халық жақтап отыр деген ескертпемен аяқтаймып. Өмірде болып жатқан істер біздердің осында, осы залда, істеп жатқанымыздан басқаша. Ондағы жағдай мүлдем басқаша, мұпда ол апагұрлым жайльт, мұнда көңіл күйі анағұр- лым бсйбіт. Бәлкім, енді бір айдан кейін біз оз ісімізді өзіміз шешетін болармыз... Айпалада болып жатқан нәрселер туралы біздің осында айтып отырганымыздан өмір үні анағурлым өк- тем шыгып отыр. Менің айтарым, біз үкімет пен халықтың арасында түрмыз. Дума,— бұл ңауіпті орын. Солға қарай бару немесе оңға қарай бару — біреумен бітгсу немесе біреумен ке- тісу деген соз... Бірақ өзінің ауытцушылығы мен тартыншацты- ты салдарынан Думаның жете алмай отырғанына халыңтың өзі жететінін ұмытпау керек. Менің айтарым, бұл халықтың ннеті мұндағы біздіц ииетімізден басқаша...».


ДУМА ЖӘНЕ ХАЛЫҚ
239
Бұл сөздің ерекше маңызды жерлерін біз курсивпен көрсеттік. Өмір үні Думадан гөрі анатурлым өкте.ч, өмірде мұндай «бейбіт» жағдай жоң, «халъіцтъщ ниеті басцаша» деп бұл арада дұрыс айтылған. Бұл күмән- сыз шындық. Ал бұл шындықтан мына қорьгтынды шы- ғады: Думаны халық қолдап отыр деушілердікі дұрыс емес. Халық қазірдің өзінде-ақ Думадан озып отыр, үні өктемірек шығуда, бейбітшілдігі азайды, жігерлі- рек куресіп жатыр. Демек, социал-демократияның мін- детіне бірден-бір дұрыс анықтама — Дума халықтың талаптарын жасцаншацтыцпен эрі шала-шарпы ғана білдіретінін халықтың ең қалың бұқарасына түсіндіріп отыру болып табылады. Социал-демократиялық тактика туралы мәселені осылай қою тана пролетариат пар- тиясын кадеттердің тұрлаусыздыгы үшін жауапкерші- ліктен құтқарады. Шаруалар бұқарасы санасының, ба- тылдығы мен әзірлігінің даму дәрежесімен толық сана- са отырып, мәселені тек осылай қою тана кезеңнің,— кезең болғанда, социал-демократиялық пролетариат- тын; сайламшылары «бәлкім, енді бір айдан кейін біз оз ісімізді өзіміз шешетін болармыз» деп ашық айтып отырған кезеңнің, ұлы міндеттеріяің дәрежесінде болып шығады. Мұыы шешуге күш жететін болуы үшін, басңасын былай қойғапда, қазірдіц өзінде-ақ «бейбіт- шілдікпен» тындырудың не жалғап, не жете ойласты- рылмаған әрекеттерінің ңандайынан болса да іргені мүлдем аулақ салу керек.
Сөйтіп Рамишвили жолдас Дума трибунасының биі- гінен: «Дума — қауіпті орып» деп, әбден дұрыс мәлім- деді. Себебі не? Себебі — Дума «ауытқушылық жәнө тартыншақтың» көрсетіп отыр. Ал, бәлкім, енді бір айдан кейін халықтың өз ісін өзі шешуіне тура келуі мүмкін болып отырған кезеңде ауыткупіылық пен тар- тыніпақтық,— тұп-тура қылмыс. Мұндай қылығын бай- қатңан адам, ниетінің ңаншалықты адал болғанына ңарамастан, ол мундай кезеңде, сөз жок, барып тұрған жалғандыққа ұрынады. Мұндай кезеңде айналамызда- гы өмір шындығының барлық экономикалық және са- яси жағдайларынан халықтың ескі өкіметке қарсы үзіл- ді-кесілді күресі сөзсіз пайда болатыны біздің өркімізге


240
В. И. ЛЕНИН
байланысты емес. Кімде-кім жақындап келе жатқан бұл күресті көргенде ауытқыса, оның шынында да «бі- реумен бітісуше немесе біреумен кетісуіне» қалайда тура келеді. Кадеттер нақ осындай халде. Либерал буржуазия өзінің екіжүзді және айнымалы саясаты- мен, революциядан контрреволюцияға қашып шығуы- мен жылдар бойы нө еккен болса, енді соны орып отыр. Ескі өкіметпен келісу — күресіп жатқан халық- пен араны үзу деген сөз. Ескі өкіметтен араны үзу — күресіп жатқаи халықпен келісу үшін керегі, міне, осы болар еді.
Екінің бірін таңдамауға болмайтын осы жағдайда өзінің позициясын белгілеу үшін Думаның көпшілігі қолынан келгенінің бәріп істеді және істеп те отыр. Бүл кадеттер көпшілігі, ал ішінара тіпті кадеттердел дө нашар көпшілік өз саясатының әрбір қадамымен күресуші халықпен араны үзісуді әзірлеп жатыр, ескі өкіметпен келісуді әзірлеп жатыр. Бұл кібіртік қадам- дар ғой деп бізге қарсылық айтар. Бірақ бұлар — шын саясаттың шын қадамдары, деп жауап береміз біз. Бүл ңадамдар либерал буржуазияның барлың түбегеилі тап- тық мүдделеріне сай келеді. Кадеттердің ескі өкімет тағайындаған думалық министрлікті талап етуінің де пақ осындай «бейбітшілдік» сипаты бар екені күмән- сыз.
Сондықтан біз жұмысшы партиясыяың бұл талапты қолдауы мағыиасыз жәпе зиянды деп қайталаудан жа- лықпаймыз. Мағынасыз, ойткепі жасқаігшақ Думаны артқа тастаған халықтың күресі ғана ескі өкіметті шындап әлсірете алады. Зиянды, өйткені ол жұртты ал- дап, басын қатырады. Кадеттердің заң жобаларының * мағынасыздығы мен зияндылығын «Курьердегі» жолдас- тардың қалай дұрыс мойындағанын біз кеше атап көр- сеттік. Нақ сол жолдастардың өздері думалық министр- лікті, яғни осы мағынасыз жәпе зиянды заң жобала- рыи іске асырушы министрлікті ңолдауды жақтап отырғанына бүгін өкіну керек!
«Курьердің» бүл ңобалжуына біз, бәлкім, келесі жо- * Қараңыз: осы том. 233—237-беттер. Ред.


ДУМА ЖӘНЕ ХАЛЬЩ
241
лы толығырақ тоқтармыз. Әзірге ол қобалжуды көрсе- те кетсе де жеткілікті: осындай маңызды кезеңде қо- балжу фактісінің өзі қобалжуіпылар позициясының обден тұрақсыздығын көрсетеді.
1906 ж. 10 (23) июнъде
жазылған
1906 ж. 11 июнъде «Вперед» Газсттің, еексті бойынша
газетііііц 15-номеріиде басылып отыр
басылған


242
ӨКІМЕТ ҮШІЯ КҮРЕС
ЖӘНЕ ҚАЙЫР-САДАЦА ҮШІН «КҮРЕС»
Халық бұқарасының пісуі жеткен мұқтаждарын шын мәнінде қанағаттандыру үіпін толыц халыц өкіметініц керектігіне социал-демократиялық партия өзінің про- граммасында-ак, берік сенім білдіргені баршаға мәлім. Егер халық бұқарасының өз қолында мейлінше толыц мемлекеттік өкімет болмаса,— егер мемлекет іпіінде халық сайламагап, ауысып тұрмайтып, халыққа бүтіі - дей тәуелді болмайтып тіпті қапдай да болсын өкімет ңалатын болса, опда пісуі жеткен және барша жұрт се- зіп-біліп отырған мұқтаждарды шындап қапағаттанды- ру мумкін емес.
Осы даусыз ақиқатты социал-демократиялық партия пролетариат арасында және бүкіл халық арасыпда әр- қашан бар күшін салып таратып келді. Бостаидық жо- лындағы шып мәпіпдегі күрес, яғпи бұқаралық күрес мейліише әр қилы жәпе кобінесе күтпегеп кезеңдерден өтіп келді жәпе әрқашаи солай өтіп отырады: күрестің орасан қиындығы, оның міндеттерінің күрделілігі жәие күресушілер құрамының тұрақсыздығы себепті басқа- ша болуы мүмкіп емес. Пролетариат күресіне бұл кү- рестің даму сатысыпың қайсысында болса да және қан- дай жағдайларда болса да басшылық ете отырып, жұ- мысшы табының ұмтылып отырғап талаптарын саналы білдіруші ретінде социал-демократия бүкіл осы күресті түтас алғанда оның жалпы және негізгі мүдделерін өрдайым есте ұстауы керек. Жұмысшы табының жеке мүдделерін коре отырып, жалпы мүдделерін ұмытпау керек; — күрестіц жеке сатыларының ерекшеліктеріы


ӨКІМЕТ ҮШІН КҮРЕС... ҢАЙЬІР-САДАҚА ҮШІН «КҮРЕС» 243
көре отырып, тұтас алғандағы бүкіл күрестің түбегейлі міндеттерін ұмытпау керек деп үйретеді социал-демократия.
Революциялық социал-демократия қазіргі россиялык, революциядағы өз міндеттерін әрқашан дәл осылай тү- сініп келді. Тек осылай түсіну ғана алдыңғы қатарлы тап ретіндегі пролетариаттың жағдайына және оныц міндеттеріне сай келеді. Мұның керісінше, буржуазия- ның ерекше таптық мүдделеріне сәйкес саяси бостан- дың жолындағы күресте либерал буржуазия өзінің мін- деттерін әрқапіан мүлдем басқаша қойып отырды. Бур- жуазияға саяси бостандық қажет, бірақ толық халық окіметінеп ол қорқады, өйткені ой өрісі кеңейіп, күрес- те топтасып алған пролетариат бұл халық окіметін буржуазияға қарсы пайдаланған болар еді. Сопдықтан, саяси бостандыққа жетуді көздей отырып, буржуазия сонымеи қатар ескі өкіметтің бірсыпыра қалдықтарын (тұрақты армияны, сайланып қойылмайтын чиновник- терді және тағы басқаларын) сақтап қалғысы келеді.
Пролетариаттың саяси бостандық жолындағы күрес-і революциялыц, өйткені бұл күрес толық халық өкіме- тін орнатуға ұмтылады. Буржуазияның бостандык, жо- лындағы күресі оппортунисты, өйткені бұл күрес қа- йыр-садақа алуға, өкіметті самодержавие меп доулетгі таптардың арасында бөлісуге бағытталған.
Пролетариаттың революциялық күресі меп буржуа- зияның оппортунистік күресінің арасындағы бұл негіз- гі айырмашылық біздің революцияпың бүкіл тарихып- да бастан-аяқ орын алый отыр. Пролетариат күресу- де,— буржуазия ұрланып өкімет басына ұмтылуда. Пролетариат самодержавиені күреспен күйретуде,— буржуазия әлсіреп бара жатқан самодержавиенің қа- йыр-садақасына жармасуда. Пролетариат бүкіл халық- тың алдында күрес туын жоғары көтеруде,— буржуазия шағын жеңілдіктер алу, мәмлеге келу және жал- даптық туын котеруде.
Пролетариат қандай да болсын саңылауды, өкіметтің қандай да болсын әлсіреуін, қандай да болсын жеңіл- дікті және қайыр-садақаны бұрынғыдан гөрі кең, бұ- қаралық, батыл және жігерлі күрес жүргізу үшін пай-


В. И. ЛЕНИН
даланады,— ал буржуазия мұны күресті бірте-бірте бі- тістіру, тыныштандыру, бәсеңсіту үшін, күрес міндет- терін кеміту үшін, оның формаларын жұмсарту үшіп пайдаланады.
Біздің бостандық жолындағы күресіміздің кейбір ке- зеңдерін естеріңізге түсіріңіздерші. Буржуазия өкімет- тің земствоға («праволар және өктем земство») және халыққа (үстіміздегі опжылдықтың басы) сенуі үшін «күрескен» болады. Пролетариат самодержавиені құрту жолыидағы күрес туып көтереді. Үкімет «сенім» 102 дә* уірін (Святополк-Мирский) жариялайды. Буржуазия бапкеттерде сөз сөйлеп шаршауда, — пролетариат 9 ян- варьда көше-көпіеде өлімге ұшырап, орасан зор стачка- лық ңозғалысты өрістетіп, езушілік қамалының эр же- рін жаңадан бұзуда.
1905 жылдың жазы. Буржуазия бостапдықтар тура- лы депутация жібереді. Күзде Булыгин Думасы 103 сый- лыққа берілді. Буржуазия елжірей қалды. Думаға ба- рыңдар деп жаппай зар қақты. Социал-демократияпық оппортунистері қобалжыды. Пролетариат одан әрі куресед!. Дүпие жүзінде бұрын-соңды болып көрмеген ереуіл бүкіл елді шарпып, Думаны жайпап тастайды. Пролетариат бостандықты күшпен алып, оны реакция- иың қол сұғуынаи қанымен қорғайды.
Алғашқы шайқаста пролетариат талқандалады. Буржуазия жеңілгендерді масңаралап, құлдық үрып Дума- ға жармасады. Пролетариат жаңа шабуыл жасау үшін күш жипайды. Ол толық халық окіметі жолындағы күрес туын бұрынғысыпша асқақ ұстайды. Дума шақы- рылғанға дейін шабуыл жасаудың сәті түспейді. Буржуазия қүрылтай жиналысы ұрапын лақтырып тастап, «бас көтерулерге». ызаланып, ымыраласуды, келісуді, жоғарғы өкіметтің кадеттік министрлікті тағайыидауьш уағыздап, тағы да құрдай жорғалайды.
Пролетариат 1904 жылғы және 1905 жылдың 17 ок- тябріндегі «сенімді» қандай пайдалапған болса, жаңа жағдайды да сондай пайдаланады. Ол өзінің револю- циялық борышын атқарды, Булыгин Думасы сияқты Витте Думасып да тура жайпап тастау үшін мүмкііі болғанның бәрін істеді. Мүның сәті болмады, өйткені


ӨКІМЕТ ҮШІН КҮРЕС... ҢАЙЫР-САДАҚА ҮШІН «КҮРЕС» 245
буржуазия опасыздық істеді, жұмысшы табы мен ша- руалар жеткілікті ұйымдастырылмады және жұмылды- рылмады. Пролетариат «думалық» және дума төңі- регіндегі жанжалдардың бәрін пайдалана отырып, ол жанжалдарды бұрынғыдан да гөрі кең және батыл бұ- қаралық қозғалыстың негізі ету үшін онан әрі күресе берді.
Жаңа күрес оршіп келеді. Мұиы ешкім бекер демей- ді. Пролетарлардың, шаруалардың, қала кедейлерінің, әскерлердің және т. т. бұрынғыдан аиағұрлым қалың бұқарасы көтерілуде. Мұның Думадан тыс күрес бола- тынын ешкіхМ бекер демейді. Қазіргі заманның объек- тивтік жағдайларына байлапысты мұның өзі ескі өкі- метті тікелой қирататын күрес болады. Бұл қиратудьщ қаядай көлемде болатынын ешкім болжап айта алмай- ды. Бірақ алдыңғы қатарлы тап болғандықтан пролетариат бұл күресте толың жеңіске жетуге, ес-кі өкіметті толық жоюға бұрыиғыдан да гөрі бұлжымай ұмтылып отыр.
Сондықтан пролетариат социал-демократтардың бір болегін жаңылыстырған буржуазияның оппортунистік ұрандарын серпіп тастап, дәйекті күйінде қалып отыр. Кадеттік мипистрліктің тағайыпдалуы сарай маңында- ғы сұрқиялардан «өкіметті жұлып алу» болады деу бекер, Бұл — буржуазиялық өтірік. Іс жүзінде мұндай министрлікті тағайындау қазір сарай маңындағы сұр- ңиялардың либералдық жаңа бүркеніші болады. Кадет- тік министрліктің тағайындалуы жалған конституцияны піыпайы конституцияға айналдырады деу бекер. Бұл — буржуазиялық өтірік. Іс жүзінде мұндай мииистрлік самодержавиенің жалған конституциялық жаңа костюм кигендігі ғапа болар еді. Кадеттік министрлікті талап ету бүкіл халыңтық талапқа айналып келеді деу бекер. Бұл — буржуазиялық өтірік. Іс жүзінде бұл тек кадет- тік Думаның ғана талабы. Іс жүзінде кадет еместер бұл талапты анағұрлым үлкеп бірдеңе деп түсініп, оны түсініспеушіліктен ғана қайталап жүр. Іс жүзінде бу- кіл халыцтъщ талаптар кадеттік Думаның талаптары- пан анағұрлым асып түседі. Ақырында, қарарлар, тап- сырмалар және т. с. арқылы кадеттік министрлікті


2 iß в. И. ЛЕНИН
талап етушілікті «қолдау» (немесе, мағынасы сонымен бірдей болатын кадеттік министрлікті қолдау) ескі ши- метке қарсы піын күрес болып табылады деу де бекер. Бұл — буржуазиялық отірік. Пролетариат тарапынан мұндай «қолдаушылық» күрестен бас тарту ғана болып табылады, бостандык, ісін қобалжыған либералдардың қолына беріп ңою ғаиа болып табылады.
Пролетариат ескі өкіметті күйрету үшін күресіп жа- тыр және күресе береді. Бұл іске ол өзінің бұқараны насихаттау, үгіттеу, ұйымдастыру, жұмылдыру жұмы- сын тегіс бағыттайды. Түгел күйретудің реті келмесе, пролетариат ішіяара күйрете беруді де пайдаланады. Алайда бұл ішінара күйретуді уағыздауға, оны бояма- лауға, халықты оны ңолдауға шақыруға пролетариат ешқашан бармайды. Шын күресті шынымен қолдау куреске дейін оның міндеттерін оппортунистікпен ке- мітіп жіберетіндердің қолынан келмейді, ал көбірек нәрсеге (сәті түспеген күиде азға ие бола отырып) үм- тылатыидардыц қолыттап келеді.
Даурықпа сөзге елікпсйтін адам халықтың іс жу винде әсте кадеттік министрлік үшіп емес, ескі өкіметті жою үпіін күресетінін бірден көреді. Бюрократияның мүдделері бұл күрестің шып серпіні бәсецсуін керек етеді. Пролетариаттың мүдделері оііың улғаюын және піиеленісе беруін керек етеді.
«Вперед» № 17, 14 июнь, 1906 ж.
«Вперед» газетініц текст! бойынша басылып отыр


247
БІЗДІҢ ДУМАЛЫҚ ФРАКЦИЯНЫҢ ДЕКЛАРАЦИЯСЫ ЖӨНІНДЕ 104
Біздің партия мүшелерінің Думада сөз сөйлеуі ңа- зіргі жағдайда гіролетариаттың ісіне және бүкіл халық- тың ісіне көп пайда келтіре алған болар еді, бұған қа- зір социал-демократтардан ешкім күмәнданбайды.
Біз кавказдық жолдастардың сайлаудағы жеңістерін құттықтадық *. Олардың Думадағы табыстарын атап короетуді, олардың қателерін іскерлікпен сынауды біз өзіміздің борышымыз деп санаймыз.
Рамишвили жолдастың Думаның «қауіптілігі» жәнө опың «бейбітшілдігі» туралы сөйлеген сөзін біз табыс деп санаймыз. ЬІақ сопың Белосток ойраны 105 жөніп- дегі қарарын табыс деп санаймыз. Жиналыстар туралы кадеттік заң жобасының тамаша сыналуын және жал- пы кадеттік жоба құмарлық туралы мәселенің дұрыо қойылуын табыс деп санаймыз. Бұл табыс туралы біз оқушылармен әлі толығырақ сөйлесеміз ғой деп сене- міз.
Азық-түлік мәселесі106 жөніндегі қарарды набоковша бұрмалаушылықты Аладьин «асап жіберген» кезде Ду- мадағы социал-демократтарымыздың үндемегенін біз қате деп санаймыз. Социал-демократтар қарсылық біл- діріп, өздерінің қарарын енгізугө тиісті еді. Гомартелц жолдастың екіжүзді Федоровскийге жауап беріп сөйле- ген сөзі, ол сөзде социал-демократтың армияны саясат- қа араластырудың қажеті жоқтығын мойындауы қато
Қараңыз: осы том, 123—125-беттер. Ред.


248
В. И. ЛЕНИН
болды. Бул — өте үлкен, бірақ әлі түзеуге келетін қате. Ақырында, біз фракция қабылдаған декларацияның текстін де қате деп санаймыз. Бұл енді түзеуге келмеи- тін қате. Сондықтан тырнақ астынан кір іздеу мақса- тымен емес — Думадағы жолдастардың ісі қиын іс жә- не әуелгі кезде қателер де болмай қоймайды,— қайта, бүкіл партияға және бүкіл пролетариатқа саяси тәрбие беру мүддесі үшін біз енді осы қатеге тоқталуымыз керек.
Думадагы социал-демократиялық фракциямыздыц мүшелеріне бурынғы большевиктердің лагерінен декла- рацияның басқа жобасы ұсынылған еді. Кейбір... қыс- қартуларымен алғанда ол жоба, міне, мынау (біздо Думадағы депутаттыц сөзінен газет сезінің бостандыгы кемірек):
«Мемлекетіміздің барлық ұлттары саналы пролета- риатының партиясы, Россия социал-демократиялың жұ- мысшы партиясы біздің топ арқылы Мемлекеттік ду- маның трибунасынан бүкіл халың алдыпда өз пікірін білдіріп отыр.
Біздің партия — социал-демократиялық пролетариат- тың халықаралық армиясы отрядтарыпың бірі. ¥йым- дасқан және өзінің таптық мүдделерін түсінген пролетариат бүкіл дүние жүзінде күреске көтерілді. Ол капиталдың езгісіне қарсы күресуде. Ол барлық еңбек- шілерді правосыздықтың, қайыршылықтың, езушіліктің, жұмыссыздықтың азабынан толық азат етуге ұмтыла- ды. Ол қаиаушылар меи қаналушыларға бөлушілік атаулыны құртатын социалистік қогам орнатуға жетуді көздейді. Социал-демократия өз қатарына барлық ең- бекшілер мен қаналушыларды, жалдама жұмысшылар- ды ғана емес, сонымен қатар, егер өздеріпің пролета- риатпен ортақ мүдделерін түсінсе, егер олар ңұтылу жолын жеке ұсақ шаруашылықты нығайтудан іздемей, буржуазияның үстемдігін толық кулату жолында жұ- мысшы табымен бірлесіп күресуден іздесе ұсак, қожа- йынсьімаңтарды да шақырып отыр. Сөйтіп халықара- лық социалисты пролетариат өзінің ынтымаңты және үздіксіз күресімен өз мақсатына жетедй


БІЗДІҢ ДУМАЛЫҚ ФРАКЦИЯНЫҢ ДЕКЛАРАЦИЯСЫ..; 249
Бірақ біздің Россияда қазір күрес социализм үпіін емес, саяси бостандық үшін жүріп жатыр. Россиялық ұлы революцияның қызған шағы. Самодержавиенің ез- гісі елдің дамуына ешқандай мүмкіндік бермей отыр. Жауапсыз чиновниктердің озбырлығы, помещиктердің шаруалар бұқарасын тағылықпен қанауы бүкіл халық- ты ашындырды. Пролетариат халықты бастап күресті. Октябрьдегі қаһармандық ереуілімен ол жаудан бостан- дықты мойындауды жеңіп алды. Декабрьдегі қаһар- мандық кетерілісімен ол халық өкілдігін кейінге созу мүмкіндігіпің қандайын болса да құртты. Сөйтіп самодержавие сайлау заңын қаншама өтірік қолдан жасаса да, бостандық жолындағы таңдаулы күрескерлерді самодержавие қаншама азаптап, соққыға жықса да, түр- мелерде қаншама сарғайтса да,— сонда да болса Мем- лекеттік дума самодержавиенің дұшпаны болып шықты.
Енді халық жаңа ұлы күрестің қарсаңында тұр. Самодержавие халық өкілдігін мазақ етіп отыр, оның талаптарын қорлап отыр. Жұмысшылардың, шаруалар- дың, солдаттардың ашынуы барған сайын күшеюде. Россиялық ұлы революцияның немен тынатыны қогам- ның әр түрлі таптарының әрекетіне байланысты.
Мемлекеттік думада ерекше ықпалды кадеттер пар- тиясы сияқты окілі бар либерал буржуазия Россия бас- тан кешіріп отырған демократиялық төңкеріс тұсында жарлылардың және әсіресе пролетариаттың праволары мүмкіндігінше кемітілуін, сөйтіп олардың бір ғапа саяси бостандық емес, толық бостандық жолында күресуі- не де қысым жасалуын көздейтіні сөзсіз. Либерал бур- жуазияның осындай мақсат көздеуі оныц бостандык, жолындағы күресте дәйексіздігі мен тартыншақтығын, опың халыққа сүйенуге ұмтылу мен халықтың револю- цияшыл талапкерлігіпен қорқу арасында қобалжуын лажсыз тудырады. Біз бостандық мүдделері үшін және социализм мүдделері үшін бұл қобалжушылықтарға қарсы ең аяусыз күрес жүргіземіз. Халық мүдделерінің ескі тәртіпке және пролетариат мүдделерінің буржуазия мүдделеріне қарсы бітіспес өшпенділігін бүркеме- леуге тырысқан әрекеттерге, бұл әрекеттерді кім істоп отырған болса да, біздіц тарапымыздан мейлінше батыл


250
В. И. ЛЕНИН
тойтарыс беріледі. Ңағаз жүзіндегі жеңілдіктермен ал- дап, реакция жыртқыштары мен революцияпіыл, яғни бірден-бір ақиқат және дәйекті, демократия арасында- ғы бітісушілік деген өтірікпен халық қозғалысын тежеу ниеттеріне қарсы біз өзіміздің барлық күшімізді жүм- саймыз. Бұл дәйектілікті сынайтын нәрсе біздер үшін, әсіресе, саяси және экономикалық бостандық жолында Думадан тыс күресті өрістете жүргізу үшін еркін, шын мәніндегі бүкіл халықтық және бұқаралық қозғалысты, ешқандай полициялық бөгеттермен шектелмеген қозға- лысты ұйымдастыруға ұмтылу және оған әзір тұру бо- лып табылады.
Біз шаруаларды бостандық жолындағы күресті ақы- рына дейін жеткізу ісінде пролетариаттың ықтимал одақтастарының ішіндегі басты одақтасы деп білеміз. Шаруалардың помещиктік, жартылай крепостниктік жер иеленушіліккө қарсы және Россиянин; азиаттық саяси құрылысына қарсы күресін біз ең ақырына де- йін жан-тәнімізбен қолдаймыз. Капитализм тұсында жерді теңгерме пайдалану мүмкіндігі туралы қиялдар- ға қосылмай, пролетарий мен ұсақ қожайынсымақтар- дың мүдделері арасындағы айырмашылықты бүркеме- леуге әсте жол бермей, біз барлық уделдік, шіркеулік, монастырьлік және барлыц помещиктік жерлердің конфискеленуін талап ететін боламыз. Біз кедей шаруа- лардың мойнына либерал буржуазияның салған туза- тына — кунын өтеушілікке қарсы күресетін боламыз. Революция әлі жеңбей тұрғанда, шын мәніндегі демо- кратиялың мемлекет әлі толық орнатылмай тұрғанда, біз жерді, мейлі жергілікті болсын, мейлі орталық болсын бәрібір, полициялық-буржуазиялық өкімет ор- гандарының қолына беріп қоюдан шаруаларды сақтан- дырып отыратын боламыз. Демократиялық мемлекет толық жүзеге асқан тұста, біз барлық жердің жергілік- ті өзін өзі басқару органдарына берілуін талап ететін боламыз. Біз жер туралы мәселені кадеттер партиясы ұсынып отырған чиновниктік-помещиктік комиссиялар сияқты демократиялық емес жергілікті комитеттердің піешуіне беріп қоюдан шаруаларды мейлінше батыл түрде сақтандырып отырамыз.


БІЗДЩ ДУМАЛЫҚ ФРАКЦИЯНЫҢ ДЕКЛАРАЦИЯСЫ... 251
Революцияның бүкіл барысының өн бойында біз жү- мысшылардың 8 сағаттық жұмыс күні үшін, жалақаны арттыру үшін, штрафтарды жою үшін, бір сөзбен айт- ңанда, біздің партияның программа-минимумының барлық талаптары үшін күресуін үздіксіз қолдап оты- рамыз. Пролетариаттың қала мен село кедейлерінің қа- лың бұқарасымен одак, жасауын біз революцияның жаңа жеңісінің кепілі деп білеміз. Мемлекеттік дума— бұл жеңісті жүзеге асыруға және баянды етуге жарам- сыз мекеме. Жынысына, діпіне және ұлтына қарамас- тан барлық азаматтардың жалпыға бірдей, тең, төте және жасырын дауыс беруімен сайланған, тек револю- циялық жолмен шақырылған бүкіл халықтык, құрыл- тай жиналысы ғана,— тек сол ғана толык, бостандықты жүзеге асыра алатын болады. Тек сол ғана Россияда... тұраңты армияны халықты жаппай ңаруландырумен алмастырады, сайланып қойылмаған және халық ал- дында жауап бермейтін чиновниктерді жояды, толық жәяе шектеусіз саяси бостапдыкды еигізеді.
Қазіргі революцияда біз үздіксіз осы мақсатқа ұмты- латын боламыз. Бұл мақсат үшін Мемлекеттік дума да қызмет етуге тиіс. Ол халықтыц ұйымдасуына және ... окіметті құлатудың ңажеттігін әбден және ақырына де- йін түсінуіне көмектесуге тиіс. Ол ескі самодержавие- нің жаңа пердесі болып табылатын «халық өкілдігінің» бүкіл дәрменсіздігі мен бүкіл бейшаралық ролін халық- ңа түсіндіруге тиіс. Ол саяси жоба қүмарлықпеп, өлі «заң жобаларыи» жасаумен шұғылданбауға тиіс,— ол халыққа жар салып отыруға, оған барлық шындыңты аямай ашып беріп отыруға,— Россия үкіметінің... шаи- каның барлық қылмыстарын халық алдында аяусыз әй- гілеп отыруға тиіс,— халықты күреске, ұстамды, та- банды, қажырлы және келісіп алыпған күреске шақы- рып отыруға тиіс. Ал егерде бұл міндетті тұтасымен алғанда Мемлекеттік дума орындай алмаса немесе орындауға батылы бармаса,— онда мұиы Думаның шын мәпіндегі революцияпіыл топтарымен немесе мүшелері- мен одақтасып біз орындаймыз.
Халықтың жеңуі алые емес. Бостандык, ісі сенімді ңолда. Өзінің күштеріп жинай отырып, оны жеке-дара


252
В. И. ЛЕНИН
шайқасқа шақыруга тырысатын бейшара арандатушы- ларды аулақ серпіп тастай отырып,—миллиондаған жо- не он миллиондаған езілушілер мен ңаналушыларды, мәңгі-баци еңбек етуіиілер мен мәңгі-баци жоцшылыц көрушілерді біріктіріп және өз төңірегіне топтай отырып, пролетариат өз қызметін атқарып отыр.
Сөйтіп, Мемлекеттік думадагы біздің тобымыз қап- іиалықты әлсіз, қаншалықты аз болса да сан миллиоп- даған пролетариат, барлық еңбекшілер мен қаналушы бұқараның алдыңғы қатарлы отряды осы топты жақтап отырғанын және онымен бірлесе күресіп отырғанын біз білеміз. Пролетариат өз күресінде жеңіп шығады. Ол Россияны азаптаушы самодержавиенің қаратүнек үйін тамтығын қалдырмай талқандайды».
Бұл жобаны қабылдамай тастап, Думадағы біздің депутат жолдастар дұрыс істеді ме?
Ресми тұрғыдан қарағанда,— дұрыс істеді. Олар устав бойынша, «бөгде біреулермен» емес, Орталық Комитетпен санасуга тиіс.
Фракциялық тұрғыдан қараганда,— дүрыс істеді. Екінші жоба «бөтен» (бұрынғы фракциялар бойынша) лагерьден шықты.
Ал партиялық түрғыдан қарағанда ше? Партияның социалистік мақсаттарын және оның халықаралық сипатын неғұрлым айқын анықтау қалаулы нәрсе деген пікірді қабылдамай тастау дұрыс болды ма? — Дума- дан тыс қозғалыс жөніндегі пікірді қабылдамау ше? — халық алдында думалық партиялардыц жігін айқыи айыру керектігін көрс-еткен пікірді қабылдамау ше? — пролетарлық ілім мен ұсақ буржуазиялық ілімді дәл ажырату міндет екенін көрсетегін пікірді қабылдамау іпе? — жұмысшы партиясының шаруаларды кадеттер- ден қорғауыньщ маңыздылығын көрсететін пікірді қа- былдамау ше? — біздің ең таяудағы талаптарымызды неғұрлым айқын және толық баяндау жөніндегі пікірді қабылдамау ше?
Думаны революцияныц цуралы ету керек деген съезд бекіткен формуланың орнына декларацияда: «Думаны жалпы халыңтық қозғалыстың органы ету керек» деп


БІЗДІҢ ДУМАЛЫК ФРАКЦИЯНЫҢ ДЕКЛАРАЦИЯСЫ... 253
айтып, біздің жолдастар немесе біздің Орталық Комитет дұрыс істеді ме?
Партиямыздың Бірігу съезінің қарарлары мен ше- шімдерінен осы айтылғаи барлық пункттер бойынпіа оцға царай көрінеу кадам басып, олар дұрыс істеді ме?
Партиямыздың барлық ұйымдары мен барлық мүпіе- лері бұл жөпіиде жақсылап ойлап көрсін.
«Эхо» JÄ 1} 22 июнь, 1906 ж. «Эхо» газетініц текст!
бойынша басъілып отъір


254
«НЕ ІСТЕСЕҢ ДЕ, ТЕЗ ІСТЕ!»
Түкке тұрмайтын жаңалықтарға жаны құмар, көше баспасөзіне жатпайтын екі газет, атап айтқанда: «Наша Жизнь» мен «Мысль» 107 бүгін Горемыкин министр- лігінің отставкаға шығуы, ақырында, шешілгені туралы маңызды хабарлар беріп отыр. Жаңа кабинеттің құра- мы мыпадай болып белгілепгеп: Ермолов — премьер; Урусов — ішкі істер мішистрі; Герцепштейн — финапс министрі; Тимирязев — сауда министрі; Стахович — егіншілік министрі; Кузьмин-Караваев — юстиция министр!; Набоков — сыртқы істер министрі. Халык, ағар- ту ісін Гейден, ал ңатьшас жолдары мипистрлігін Николай темір жолыпың қазіргі министрі пемесе бастығы Шухтан «алады» деп ұйғарылып отыр.
Сонымен,— ескі бюрократтар октябристермен жәііо оцшыл кадеттермеп, кобіне олардыц жогары шенділері- меп, яғни кешегі бюрократтармен (Урусов — ішкі істер министрінің бүрынғы орынбасары, Кузьмип-Караваев пен Набоков — генерал және камер-юнкер) одақтасыи отыр.
Жоғарыда аталған екі газеттің екеуі де тағы мына- ны хабарлайды: Мемлекеттік советтегі «центр партия- сы» (яғни қаражүздіктер мен праволық тәртіпшілер- дің 108 арасыпдағы орта қолды чиновниктер компания- сы) мен кадеттердің арасында соңғы уақытта к,ызу келіс создер болған.
Осының бәрі рас екен делік. Мұныц керісінпте деп дәлелденбей тұрғанда, біз мұны рас екен деп ойлауға


«НЕ ІСТЕСЕҢ ДЕ, ТЕЗ ІСТЕ!»
255
тиістіміз,— өйткені бұл мәліметтердің шыққаи жері біршама сенімді, ал фактінің озі бұдан бұрынғы оқи- ғалардың бәрінен сөзсіз туындап отыр.
Министрліктің мұндай құрамы немесе кадеттердің ойраншылармен әлгіндей келіс сөздері нені және кім- нің көзқарастарын растайды? Панинаның үйіяде бол7 ған митингіде (9 майда) социал-халықшыл Мякотин мырзаиың кадеттерді ойраншылармен мәмле жасадъі деп айыптау әділетті емес деп социал-демократқа қарсы піыққанын еске түсіріңіздерші. Оң қанаттағы социал- демократтарымыздың, Плеханов бас болып, опасыздық пен келісім туралы әңгімелер дәлелсіз әрі ертерек деп айқай салғанын еске түсіріңіздерші.
Келіс сөздер — келісімкің басы, деп сопда Мякотин мырзаға социал-демократ қарсы шыңты. Мәмлеге келу дегеніміз — ол аяқталған келіс сөздер *. Енді, міне, ке- ліс сөз жүргізілгендігінің фактісі дәлелденіп отыр. Мәм- ле жасаудың сәті келіп-ақ қалды.
Ал толық амнистия жасау, бостандықтарды қамтама- сыз ету, Мемлекеттік советті жою қайда кетті? Кадет- тердің ойраншылармен келіс сөздерінде бул жөнінде айтылды ма? Бұл туралы газеттер үндемейді. Әуелі осы шаралар қамтамасыз етілсін, содан соң кадеттік кабинет құрылсын деп «халық бостаидығы» серілерінің улъ- тиматумдыц шарттарды ешуашан цойматанъш бәріміз де білеміз. Нақ халықтың сыртынан істеліп жатқан ма- ңызы кем нәрселер, портфельдер мен орындар әперетін нәрселер бірінші ңатарға қойылсын деген осы. Нақ ха- лық үшін маңызды нәрсе кейінге ығыстырылсын детей осы. Министрлікте кадеттер амнистия жасалуы үшін жәпе бостандыц үшін «күресетін» болады — «жауапты» министрлікті қолдау ұранын халық арасына таратқан қарапайым аңқаулардың аузын аштырмайтын жауап қазір, міне, осы. Бұл министрлік ескі, ойраншыл күйін- де қалып отырған заңдардың алдыпда, мұның үстіне оларды тағайындаған жұлдызды палатаның немесе сарай мацындағы сұрқиялардың алдында бұрынғысынша жауапты болады. Амнистия үтпін және бостандық үшін * Қараңыз: осы том, 105-бет. Ред.


25G
В. И. ЛЕНИН
«күрес» деп кадеттер күні кеше Родичевтердің Набо- ковтармен, Набоковтардың Урусовтармея, Урусовтар- дың Горемыкиндермен, Горемыкиндердің Треповтармел келіс сөздерін түсінгеп, ертең де осылай деп түсінетіп болады.
Алайда — жаман айтпай, жақсы жоқ. Ойраншылық- октябристік-кадеттік министрлік істі тез алға бастыра- ды, атап айтқанда: кадеттерді саяси күйреушілікке қа~ рай, халықты тағы да бір зиянды жалған үміттен ары- луга қарай, саяси оқиғалардың барысын революциялық жолмеп шешілуге қарай бастай береді.
1906 ж. 21 июнъде
(4 июлъде) жазъілған
1906 ж. 22 июнъдс «Эхо» Газсттің тексті бойъіиша
газетінщ 1-номеріпде басылып отыр
басылғап


257
ПАЙДАЛЫ АЙТЫС
Горемыкин үкіметіпіц «шаруалардың түрмысын жақ- сарту жөніндегі шаралар» туралы ұзақ хабарының жар- тысынан артығы шаруалардың көзқарастарымен және халықтың сөздерімен (горемыкиншілдердің менсінбей айтуынша, халық «лақаптарымен») айтысқа арналган. Мұның өзі ерекше пайдалы айтыс. Горемыкин үкіметі «орыс шаруаларымен» айтысады, олардың көзқараста- рын «теріс» деп атайды, шаруаларға олардың талапта- ры мен жоспарлары «бәрінен бұрын шаруалардың оз пайдасына қарсы» деп дәлелдейді.
Сіздердің иландыру жолымен әрекет етіп кормекші болғандарыңыз мақтарлық іс, Горемыкин мырзалар! Кашаннан осылай істеу керек еді. Дүрелеу мен қамшы жұмсағаннан гөрі, оқ атқаннан немесе мылтықтың дү- мімен ұрғаннан гөрі, шаруаларға сіздердің, шынында да, осындай дәлелдермен келгендеріңіз жөн болатын еді ғой. Үкімет хабарын барлық газеттер түгел дерлік көшіріп басып шығарады, оны піаруаларға священник- тер де, земствошылар да, болыстық старшиналар да, урядниктер де оқып береді. Ал шаруалар бұл хабар жөнінде ойластырып көреді. Шаруалар өздерінің шын пайдаларын қалай түсінуі керек екені жөнінде үкімет- тен ақыл үйренетін болады. Сөйтіп, ойластырып көріп және үкіметтен үйреніп алған соң шаруалар шындық- тың кімнің жағында екенін көпшілік дауыспеи шешер еді. Осылай істелсе жақсы болар еді-ау. Бірақ Горемы- киндер мен олардың малайлары бір қолымен шаруалар-


258
В. И. ЛЕНИН
ды ұрып-соғып, мертіктіріп, өлтіріп отырса, ал екіпші қолымен шаруалардың пайдасын дұрыс түсіну туралы «хабарлармен» шаруалардың аузын басып отырса, бұл енді жаман-ақ. Шаруа газеттері жабылып жатыр, ша- руалардың өкілдері мен Шаруалар одағының мүшелері түрмеде отыр немесе Сибирьге айдалған, деревнялар нақ бір жаудың жеріндей әскерге толып кеткеп,— ал Горемыкин үкіметі дүре соғылып, таяқ жеген шаруа- ларға дүрелеп, сабағанда оларды өз пайдасы үшін дү- релеп, сабап отыр деген хабарды тықпалайды!
Пайдалы хабар! Бұл хабар шаруаларға тамаша әсе- рін тигізеді. Думадағы Еңбек тобының немесе шаруалар тобының атқаратыи жүмысының шағын бір бөлегін үкімет өз міндетіне алып отыр. Бұл топтың халыққа назар аударғаны, шаруаларға жер беру жөнінде Дума- дағы шаруа депутаттарыпың талаптары туралы айтқа- ны, бұл талаптарға үкіметтің берген жауабы туралы айтқаны дұрыс болатын еді. Еңбек тобының әлі мұны істейтіп ойы жоң. Үкімет огап жәрдемге келді. Үкіме- тіміз ақылды-ақ. Опың өзі бүкіл халыққа арналғап хабарды басып шығарып, шаруалардың талаптары жо- нінде айтып берді.
Ңазір тіпті ең меңіреу түкпірдегі деревняларда, Шаруалар одағы туралы және Думадағы шаруа депутат- тары туралы тіпті есітпеген деревняларда да (ондай деревнялар бар болса, сірә, бар да шығар, өйткені елі- міз артта қалған тағы ел ғой), тіпті сондай жерлердө де дүмше поп немесе старшина үкіметтің бұл хабарыи оқып береді. Шаруалар жипалады да, үп-түпсіз тыңда- ған соң таран котеді. Кейінпен бастықтарсыз, тек өзде- рі ғана бас қосады. Сөйтіп талқылай бастайтын бола- ды. Чиновниктер мен үкімет помещиктердің пайдасын көздемейді деп үкіметтің сендіруін талқылай бастайды. Күліседі. Кімнің етін жегенін мысыңтың өзі біледі! — деседі. Помещиктердің жер иелігінен өз ықтиярлары- мен, оның үстіне чиновниктердің жәрдемімен айыруы шаруаларды күштеп (мүмкін тіпті қүнып төлеместен) иеліктен айырудап гөрі тиімдірек екенін әңгіме етеді. Күліседі. Барлық істі өзіміз шешкепнен горі помещик- тер мен чиновниктердің айтқанын тыңдағанымыз тиім-


ПАЙДАЛЫ АЙТЫС
259
дірек екенін біздер, ақымақтар, осы уақытқа дейіп не- гып байқамағанбыз? — деседі.
Ал, бәлкім, шаруалар тек күліп қана қоймас? Бәл- кім, тек күлкімен ғана емес. ызамен де тағы оны-мұны ойластырып көрер? Бәлкім, шындық қайсысы, өтірік ңайсысы екепі туралы ңорытынды жасап қана қоймай, шындыққа қалай жету туралы да қорытынды жасар?..
Біздің үкіметіміз ақылды-ақ!
Айтпақшы, Мемлекеттік думаның кадет председателе Муромцев мырза, үкімет деген сөзді қолдануға қос- пайды. Байқайсыз ба, ол дұрыс болмайтын көрінеді. Дума да — үкіметтің бір бөлегі. Министрлік деп айту керек. Сонда «жақсы мырзалардың ойлағанындай» бо- лып-ақ шығады. Дума заң шығарады; министрлік ат- қарып отырады; Дума — үкіметтің бір болегі.
Сүйкімді Муромцев мырза! Сүйкімді кадеттер-ай! Мемлекеттік правоның неміс тіліндегі оқулықтарын олар сондай ұқыптап жаттап алған. Хабарында Дума туралы бір ауыз сөз айтпай, ылғи укімет туралы айт- қан Горемыкиннен гөрі олар істі жақсы біледі. Кімдікі дұрыс: Горемыкиндікі ме, әлде Муромцевтікі ме? Қа- лай деп айту керек: министрлік деп пе, әлде үкімет деп пе?
Горемыкиндікі дұрыс. Ол өзінің бойына біткен қа- сиетімен... қайдам! қайдам! өзіне тән нәзік ақылы- мен — ... аңдамай анығын айтып алды. Муромцевтер өздеріне тән профессорлық оқымыстылығымен сыпайы өтірікті айтады.
Шаруалар ақылға Муромцевтен үйренбейді, Горемы- киішен үйренетін болады. Олар мипистрлікпен емес, үкіметпен есептескісі келер. Сонда олардікі дұрыс бо- лып шығады.
«Эхо» № 1, 22 июнь, 1906 ж.
«Эхо» газетгпіц текстг бойъінша басылып отыр


2G0
АШЫҒУІПЫЛАРҒА ЖӘРДЕМ ЖӘНЕ ДУМАНЫҢ ТАКТИКАСЫ
Бүгінгі газеттер 21 июньде, сәрсенбі күні, Мемлекет- тік думаның біріккен бюджет және азық-түлік комис- сияларының мәжілісі болғанын хабарлап отыр. Ашығу- шыларға жәрдемге 50 миллион сом болу туралы іпікі істер және финанс министрлерінің ұсынысы талқылап- ғап. «Комиссия ец таяудагы мұқтаждыққа 15 миллион сом бөлуді және бұл қаржыны ағымдағы счеттан ала түруды Мемлекеттік думаға тапсыруға, ағымдагы смета бойынша шығындарды осы айтылған сомаға кеміту жөнінде өз пікірін ұсынуды министрлікке тапсыруға қаулы етті. Министрліктің 50 миллион сомдық ішкі заем туралы ұсынысы қабылданбай тасталды» («Речь», 22 июнь).
Ашығушыларға жәрдемге ақша болу туралы мәселе- нің зор мацызы бар. Әрбір саналы азамат бұл мәселенің барлық сатыларын жіті ңадағалап отыруы керек.
Ең алдымен Мемлекеттік дума туралы мәселенің бас- тапқыда былай туғанын естеріңізге сала кетейік: ой- раншылар үкіметінің қолына ақша беруге бола ма әлде ашығушыларға жәрдемдесу ісінің бәрін Думаның озі қолына алғаны жөн бе? Депутат Аладьин әуелі мәселе- иің дұрыс, яғни екінші тұрғыдан шешілуін жақтап сөйледі. Ол думалық комиссиялар сайлауды, Думаның депутаттарын жергілікті жерлерге жіберуді, «ерікті ме- кемелерге» сөз салуды, аңіпаны да, ашығушыларға жәр- демдесу жөніндегі барлық істі де солардың қолыпда шоғырландыруды үсыпды. Гурко мен Дурново мырза-


ЛИІЫҒУШЫЛАРҒА ЖӘРДЕМ ЖӘНЕ ДУМАНЫҢ ТАКТИКАСЫ 2в 1
ларға бір тиын берілмесін! деді Аладьин; Думаның солшыл бөлегі мұиы қол шапалақтап және дұрыс деп айқай салып қарсы алды. Жұртқа мәлім, Аладьин дұ- рыс позицияда тұрып қала алмады. Ол шарықтап жоға- ры ұшып-ақ еді, бірақ кадеттердің тауьіқ күркесіне келіп қонақтады. Бұл мәселе жонінде жеріне жете сыпал сөйлеу үпіін сөз алмай, социал-демократ депутаттар ңате істеді. Дума кезектегі істерге көшудің кадеттік формуласын қабылдады.
Осымен негізгі принциптік мәселе кадеттік, поме- щиктік, либералдық тұрғыдан піешілді. Дума бұл істе революцияның құралы болудан бас тартты. Дума ха- лықтан қорықты, халыңқа жар салудан үрейленді. Дума припцип жүзінде ашығушыларға жәрдем беру ісіи Гурко мырзалар мен ойраншыл-министрлердің қолында қалдыруға келісті. Кадеттік Дума мұнысымен мынаны көрсетті: оньің халықпеи бірге ойраншыларға қарсы күрескісі келмейді, тек халықтың жәрдемімен ойран- іпыларға қыс-ым жасағысы ғана келеді, ойраншыларды мүлдем аластап тастамай, оларды біраз ауыздықтағысы ғана келеді.
Мәселенің екінші сатысы басталды. Кадеттер ойран- шыларға енді қалай қысым жасамақшы? Думалық комиссия мен министрлердің арасында саудаласу басталды. Комиссияның 21 июньдегі мәжілісінө ішкі істер жә- не финанс министрлері келді. Халықпен және «ерікті мекемелермен» істес болғысы келмегеп, олармен сөй- лескісі келмеген Дума осы министрлермен келіс сөз жүргізе бастады. «Министр мырзаларға бір тиын беріл- месін» деген сөз бос сөз болып қалып қойды. Министр мырзалармеп келіс сөз жүргізу нақты іске айналды. Мипистрлер заемға рұқсат етуді сұрады. Думалық комиссия мұны қабылдамай тастады. Комиссия ақшаны биылғы жылға бөлінген қаражаттан алу керек, яғни кейбір зиянды шығындарды қысқарту керек, сөйтіп ашығушыларға жәрдемге керекті соманы жинап алу керек деп талан етті. Осы тактикалық тәсілмен, осы орағытқан орекетімен Дума мемлекеттің бюджетін ба- қылау жөніндегі правоның болмашы бір бөлегіне ие бо- 10 13-том


262
В. И. ЛЕНИН
лып алады. Бюджет халық өкілдері қатыстырылмаи бекітілген, ал қазір зиянды шығындарды қысқарту үшін және пайдалы шығындарға ақша табу үшін бюд- жетті ңайта қарауға жанама жолдармен қол жетіп отыр.
Мәселенің екінші сатысы осындай. Кадеттердің, яг- ни либерал помещиктер, либерал буржуа партиясының, ескі өкімет органдарын бақылап отырғысы келеді, олар- ды өздерінің ықпалына багындырғысы келеді, оларды сылап-сипап, жуындырып, өзге түрге бөлегілері келеді, Столыпиндерді Набоковтармен ауыстырғысы келеді, бі- рак, ескі, полицейлік, крепостниктік өкіметтің барлык осы органдары мен мекемелерін бүкіл халықтың қыз- мет адамдары еркін сайлаған халықтың ерікті мекеме- лерімен ауыстырғылары келмейді. Ашығушыларға жәр- демге ақшаны қалай табу керек? Бұл миллиондарды жұмсауды кімге тапсыру керек? Ңазіргі заманның бас- ты-басты үш саяси күші бұл сұраққа басты-басты үш жауап береді. Полициялық ойраншылар укіметінің жа- уабы: біздің полициялық-ойраншылдық бюджетке ти- меу үшін ақшаны жаңа заемная алу керек. Ақшаны да біздер, полицейлер мен ойраншылар жұмсауымыз керек, дейді. Жұмысшы табы мен барлық саналы шаруа- лар былай деп жауап береді: ақшаны халықтың өзі жи- пауы керек және шын мәнісінде жұрттың бәрі сайла- ған, былыққан полициямен шын мәнісінде байланысы жоқ «ерікті мекемелер» арңылы ол ақшаны халықтың өзі жұмсауы керек. Мемлекеттегі барлық өкіметтің жене барлык, «қазынаның» халық қолына кошуіне бағыт- талған кең, бұқаралық қозғалыс үшін осы ерікті меке- мелерді пайдалану керек, дейді. Либерал помещиктер мен либерал буржуа («кадеттер») былай деп жауап береди біз «ерікті мекемелерді» қаламаймыз, біз олардан ңорқамыз. Онда халық «тым» алысқа құлаш сермейтін болады. Одан да ескі ойраншыларды аздап тазалап, қырнап, солардан айрылмайық. Зиянды шығындарды азайтып, ақшаны да солардың бюджетінен алу керек. Бұл ақшаны жұмсауды да сол ойраншылар үкіметіне тапсыру керек, ол үкіметті біздердің, либерал поме-


АШЫҒУШЫЛАРҒА ЖӘРДЕМ ЖӘНЕ ДУМАНЫҢ ТАКТИКАСЫ 263
щиктердің, бақылауына қоюға тырысып бағу керек, дейді.
Айқын жауаптар. Үкіметтің, буржуазияның және пролетариаттың айңын позициясы. Тек шаруалар кім- нің соңынан ерер екен?
Либерал буржуазия, кадеттер, үкімет пен халықтың арасында қобалжуда. Ңобалжушылардыц халі екі ұдай. Зиянды шыгындарды кемітіп, күнделікті жұмсалатын ңаржыдан ақша алу! деп айтуға ғана оңай. Бірақ ақша дереу қажет, ал мұпдай іске Мемлекеттік советтің және мемлекет басшысының келісімі керек. Демек, кадеттер шені жоғары чиновниктер мен сарай маңындағы сұрқиялардың өз ықтиярымен келісім беруіне жетеміз деп дәмеленіп жүр. Кадеттердің бұл дәмесі неге негіз- делген? Болашац .чинистрліктің цурамына бела мәмле- ге келу мумкіндігіне негізделген,
Өмір шындығына тайсалмай тура қарау керек. Екі- жүзділік істеудің ңажеті жоқ. Жасырынбақ ойнаудыц керегі жоқ. Ашығушыларға жәрдемге ақша белу кадеттер мен ойраншылар үкіметіпің, кадеттер мен сарай маңындагы сұрқиялардың саудаласуына сылтау болып отыр. Біздерге бір жол беріціздер, ойраншы мырзалар, Ермоловтың орныпа Муромцевті премьерлікке таға- йындаңыздар,— ал біз сіздерге жол береміз, сөйтіп халықтың «ерікті мекемелеріне» сөз салу сияқты «қа- терден» (сіздер, ойраншылар үшін де, біздер, поме- щиктер үшін де) аулақ болып, ашығушыларға жәрдехМ- ге, бәлкім, 15 миллионды, бәлкім, 50 миллионды да түгел береміз.
Думадағы цазіргі оциғалардыц нац осындай мәні бар. Ещин мырзаның кадеттік «Речьте» басылған бүгінгі мақаласының, «Речьтің» бас мақаласы сәл ғана ескерт- иелер жасап, әдейілеп мақұлдаған, Дума ойраншылар үкіметіне ак,ша беруі керек, «бұл ақша беруді Дума- ның қоя алатын шарттарының бәрімен шырмау керек» деп дәлелдейтін бұл маңаланың нақ осындай мәні бар.
Саяси жағдай айқын. Думадагы социал-демократ де- путаттарымыздың алдына өте-мете күрделі міндет қо- йылып отыр. Біріншіден, Думада бюджет жәые азың- 10*


264
В. И. ЛЕНИН
түлік комиссиясының баяндамасы талқыланган кездо олар кадеттермен мықтап піайқасулары тиіс. Олар ха- лықтың «ерікті мекемелеріне» сөз салуды талап етуле- рі керек, араларында помещиктер сопшама көп болып отырған кадеттердің ешцандай төлемсіз-ақ барлыц жер- ді және барлық еркіндікті керек етіп отырған халық- тан неліктен қорқатынына шаруалардың көзін жеткізуі тиіс. Олар барлық еңбекшілер бұқарасының пролетариат партиясына тілектестігін баянды ету үшін жәнс либерал помещиктердің бүкіл тұрлаусыздыгы мен қор- қақтығын жұрттың бәріне ашықтап-ашық және айқын корсету үшһі әлгі мәселе жөніндегі өз қарарының да- уысқа қойылуын талап етулері тиіс.
Екіншіден, кадеттер ерікті мекемелерге сөз салу ту- ралы ұсынысты өткізбей тастаған кезде, социал-демо- краттар бекіністеріміздің келесі шебінде оларға қарсы екінші рет ұрыс ашуы керек. Аса құрметті ішкі істер мипистрі, финанс мииистрі мырзалармен жүргізілген келіс сөздердің барлыц егжей-тегжейіп бұл комиссия- ның (бюджет және азық-түлік комиссиясыпың) пелік- теп жарияламағандыгына түсінік беруді талап ету керек. Барлық комиссияда бюджетті кадеттердің сына- ғапынан гөрі анағұрлым мүқият, анағұрлым батыл сынауға жақсылап әзірлену керек. Сонда Дума трибу- насынан кадеттердің құйтырқылығын аяусыз әшкере- лейтін, полициялық ойраншылардың россиялық бюдже- тініц барлық «құпиясын» әйгілейтіп создер айтылады, ал, бұл бюджетте — жер иелері меп каппталистерге жәрдемге, соғыс авантюраларына, шпиондар мен жап- дармдарға «жәрдемге», Маньчжурия трагедиясының шені жоғары батырсымақ атаулысын сыйлауға, халық- ты талап, қысымға салушы қисапсыз чиновниктерді ұстауға ондаған және жүздеген миллион піашылып отыр. Дума трибунасынан, 15 емес, 50 емес, одан да көп миллиондаған зиянды піығындарды есептеп шы- ғарған сөздер айтылатын болады.
Кадеттер үкіметті жеңіл-желпі жазғырып қана қой- ғылары келеді. Сарай маңындағы сұрқиялар мен ха-


АШЫҒУШЫЛАРҒА ЖӘРДЕМ ЖӘНЕ ДУМАНЫҢ ТАКТИКАСЫ 265
лыңтың арасындағы араздықтың бүкіл мәнін комескі- леуге тырысқандығы үшін ең алдымөв ойраншылар да, одан соң кадет мырзалардың өздері де социал-де- мократияның алдында жауап беретін болады.
1906 ж. 22 июньде (5 июлъде)
жазылған
1906 ж. 23 июнъде «Эхо>> Газеттгц тексті бойынша
газетініц 2-номерінде басылып отыр
басылған


266
МИНИСТРЛІК ТУР АЛЫ КЕЛІС СӨЗДЕР
Кеше біз Ермоловтың, Урусовтың, Набоковтың, Геи- деннің және басқаларының болжанып отырған мини- стрлігі туралы газет хабарларын жарияладық*. Бүгія «Речь» осы тізім туралы былай деп жазып отыр: «Ті- зімді жасаушылар конституциялық-демократиялық партияның мүшелеріп тізімге болжаммеп ғана енгізген болса керек; шындыгында, конституциялық-демокра- тиялық партия мұндай сипаттағы кабинетке қатыспай- ды».
Өте жақсы, кадет мырзалар! Бірақ кадеттер партия- сының мұндай кабинетке қатыспайтынын «Речь» қай- дан біледі?
«Ңайданы» қалай, деп сұрар оқушы. «Речь» кадет- тердің басты органы гой? Дұрыс. Бірақ біздің наң на- зар аудартқымыз келетіні мыпау: кадеттер партиясы сияқты, жария съездері болған, Мемлекеттік думада үстем болып отырған, бай, «көзі ашық» және либерал- дық партияның жасырынбақ ойнауы лайыусыз, өте- мете лайықсыз. «Речь» партияның ресми және басты органы деп жариялайтын уақыт жеткен жоқ па екен? Кадет партиясы Орталык, Комитетінің қарарларын ба- сып шығаратын уақыт жеткен жоқ па екен? Екінің бірі, мырзалар: не сіздердің партияңыз өзінің қандай министрлікке «қатысатыны жөніндегі» мәселені ресми түрде талқылаған жоқ. Онда осылай деп тура айту ке- Қараңыз: осы том, 254—256-беттер. Pedt


МИНИСТРЛІК ТУР АЛЫ КЕЛІС СӨЗДЕР
267
рек. Онда «Речь» кадеттер партиясының атынан емес, озінің атынан айтуы керек, яғни «кадеттер партиясы- ның қатыспайтынына біздщ көзіміз жетеді» деуі керек және т. б.
Немесе сіздердің партияңыз бұл мәселені ресми тур- до талқылағап. Онда бұл талқылаудың протоколдарын жариялау керек, өйткені сіздердің үндемеулеріңіз ха- лықтың сыртыпан астыртын келіс сөз жүргізіп жатқан- дарыңызды дәлелдейтін болады.
Ермоловтың, Тимирязевтің, Гейденпің, Стаховичтің, ягни кадеттерсіз чиновниктер мен октябристердің есім- дерін ғана келтіріп, «Речь» сондай-ақ енді «Бүгін жұрт анағұрлым таза түрдегі тізім жайында айтып жүр» деп жазады. Сонымен, келіс сөздер болған. Бәлкім, Мемлекеттік советтегі «центр партиясы» арқылы ма, кадеттерден: мұндай министрлікке кіресіздер ме?— деп сұраған. Кадеттер: жоқ, ондай министрлікке кірмейміз деп жауап берген.
Осылай ма, кадет мырзалар? Келіс сөздер болды ма, әлде болған жоқ па? Сіздердің шарттарыцыздың қан- дай екенін айттыңыздар ма, әлде айтқан жоқсыздар ма? Бұл шарттарыңыздың мәнісі — министрлер етіп тек белгілі адамдарды тағайындау ғана болды ма неме- се сонымен қатар толық амнистия жасау, бостапдық- тар болатынына кепілдік беру, Мемлекеттік советті жою, жалпыга бірдей сайлау правосына келісім беру болды ма?
Кадеттер партиясы осы сұрақтарга толық және дәл- деп ресми жауап бергенге дейін біз халықңа: азамат- тар, сақ болыңдар! деп ңайталаудан жалықпаймыз. «Халық бостандығы» партиясының мүшелері халық бостандығын, бағасы келіссе, сатып жіберу туралы ха- лықтың сыртынан «ресми емес» келіс сөздер жүргізіп жатыр.
1906 ж. 22 июнъдс (5 июльде)
жазылған
1906 ж. 23 июньде «Эхо» Газеттіц тексті бойынша
газетінщ 2-номерінде басылып отыр
басылған


268
ГАЗЕТТЕР МЕИ ЖУРНАЛДАР ӘЛЕМІНДЕ
Н. Рахметов жолдас «Голос Труда» 109 газетінде «рос- сиялық социал-демократияның саяси міндеттері» тура- лы пікір айтыпты. Фельетонный; торт бағанасы мынаны дәлелдеуге арналған:
«Россияда әрекет етііт жатқан таптардың бірі ретінде проле- тариаттың Думаны өз бетімен қоя бсруі әсте тиімді емес: мұ- ның аты — өзін нақтылы саясп күштердің тізімінен өшіріп тастау деген сөз болар еді, мұның өзі тек мынаған апарып со- ғар еді: пролетариат орыс буржуа зиял ың революциясын өзінід қолынан келгенінше толық пайдалана алмаған болар еді».
«Мәселені тек осылай қойса болғаны,— дейді Н. Рахметов,— бұған екі түрлі жауап беру мүмкін емес екені1 айқын корінеді». Әбден дұрыс, Рахметов жолдас, бірақ барлық пәле сопда — бұл «мәселені қою» емес, әшейін жауыр болған жалпы сөз гана.
«Мәселе» еш уақытта булай қойылған да жоқ қой. Жогарыда келтірілген лепірме үзіндіден мүлде күтпе- ген жерден төмендегідей қорытынды жасап отырған Рахметов жолдас мәселенің нақ цалай қойылғанын жә- не қалай қойылып отырғанын, сірә, білетін болуы ке- рек:
«Пролетариат өзінің алдында да, сондай-ақ бүкіл елдің ал- дында да мынаны істеуге міндетті: ол Думаның самодержавие- ге қарсы күресуі ісінде енжар бейтараптылықты қолдамауы былай тұрсын, бул куресте укіметке царей, Дума жағына ба- тыл және үзілді-кесілді шығуға міндеттіь


ГАЗЕТТЕР МЕН ЖУРНАЛДАР ӘЛЕМІНДЕ
' 289
Міне, енді осы арадан «мэселе» басталады. Рахметов жолдастың озі де мұны түсінеді, өйткені ол мынаны болжап біліп отыр:
««Светоч» * газеті мұндай тактикаға, сірә, зор скептицпзммеи қарар. Бұл газет былай деп жазады: ««Дума арқылы революция жасаудың» мінсіз диалектикалық схемасы қарапайым бір ғана фактіні ұмытқан, бұл факті мынадай: қазіргі Дума көбі- несе революциядан қорқатын, сондықтан революцияға жау бур- жуазиялық элементтерден құралған мекеме». Мұндай пікірлер социал-демократтың пікірін еш уақытта және еіпқаіпан да бү- лайша айтпауға тиіс екендігінің ең жақсы белгісі бола алады. Пролетариаттың саяси тактикасы басқа қоғамдық топтардыц ниетінен тумайтынын, қайта, ол топтарды белгілі бір уимыл- дар жасауға мәжбур ететін объективтік тарихи процестен туа- тынын социал-демократ білуге міндетті. Социал-демократ өзі істес болуыпа тура келетіп таптардың не істеуге тиіс болаты- нын білуге және ескеруге міндетті. Ал мәселені осылай қой- ғанда оның мыиаған көзі жетеді: Думаны патша өкіметіне царей революциялық жолмен қолдауға әзір екенін білдіріп, пролетариат мунысы арцылы Думаны көбірек революциялық белсенділік істеуге мәжбүр етеді. Осындай қарапайым «ақиқат- ты» түсінбеу үшін саяси жағынан едәуір шала болу керек».
Таңқаларлық пайымдау! Рахметов жолдастың айту- ыпша былай болып шығады: тіпті біздің буржуазия контрреволюциялық ниетте болып отырса да, оны күш- теп революңияшыл етуге болады.
Бүл үшін «Думаны революциялық тегөуріннің отты қүрсауымен қоршау» керек көрінеді. Сонда Думаныц алдына: «не жанып кету, не жалпы жалынға қосылу» «мәселесі», «не өмір сүру, не өлу мәселесі» қойылатып корінеді.
Біз Рахметов жолдастың күні не болады деп қатты қорқамыз: Плеханов жолдас оны метафизикалық тұр- ғыдан «мәселе қойғаны» үшін, өте маңызды саяси мә- селепі диалектикалың тұрғыдан ңоя білмегепі үшіп іліп түспесе жарар еді. Бұрынғы мепьпіевиктер мен Плеханов жолдас саяси мәселелердегі мұпдай «по олай — не бұлай» дегендерге жиі-жиі қарсы болды ғой. «Не жанып кетудің, не жалпы жалынға қосылудың» қалай да қажет болатын себебі не? Рахметов жолдас * Ңазіргі кезде үкімет жауып тастаган москвалық социал-демокра- тиялық орган 11 %


270
В. Иж ЛЕНИН
шынымен Герцешптейн жэне Набоков мырзалардыц фракциясы үшін үшінші жол жоқ деп ойлай ма еке: ? Ал олардың біршама «жөні түзу» бюрократтармен одактасып, мәселен, бұл «революциялық тегеуріннің отты құрсауын» бұзуға тырысып көруіне неге болмай- ды?
Біз, мәселен, былай деп ойлаймыз: егер революция- ның еселеп өсіп отырған толқыны кадет партиясының басшы элементтерін бірдемеге мәжбүр етсе,— бұл нақ әлгі үшінші жолға түсуге, яғни бюрократтармеп келі- сім жасай салуға мәжбүр ететін болады.
«Халық бостандығы партиясының» қазіргі түрінде бұл істе «жанып кетуі» әбден ықтимал, бірақ хальщ бостандығы деген барлық даурықпаның кадеттер үшін әсте де «патша өкіметіне қарсы күрестің» емес, мини- стрлік портфельдерге жетудіц жай амалы болғандығын Рахметов жолдастар, ақырында, қашан түсінер екен, ал «патша окіметіне қарсы күресті» Рахметов жолдастар кадеттерге қанша таңбақ болғанымен ештеңе шы- ғара алмай жүр. Жалпы алғанда да: Думапың қожа- йындары — әзірге — кадеттік орталық; сіздердің осы Думаны «революциялық тегеуріннің отты құрсауымен қоршағыларыңыз» келеді. Бұл — өте жақсы, бұл сөзсіз маңызды және қажет. Бірақ осының өзінде оздерінің тегеурінімен Думаның қазіргі қожайындарын сөзсіз... бюрократтардың құшағына тықсырады деп «тегеурін жасаушыларга» әрқашан ескертіп отырған жөн емес пе? Осы жөп емес пе, Рахметов жолдас?
1906 ж. 22 июнъде (5 июлъде)
жазылған
1906 ж. 23 июнъде «Эхо» Газеттіц тексті бойъинша
газетінгц 2-номергнде басылып отыр
басылған


271
КАДЕТТЕРМЕН ОДАҚТАСУДЫ KIM ЖАҚТАЙДЫ?
Кейде былай болады, тәжірибелі жәпе сақ саяси қайраткерлер қандай да болса азды-көпті маңызды саяси қадам жасаудың елеулі жауаптылығын жақсы түсініп, барлау сияңты бір іс атқаруға алғы шепке ал- бырт жас жауынгерлерді жібереді. «Ол араға ақылды адамяьщ керегі жоқ», дейді өзіне ондай қайраткерлер, сөйтіп тәжірибесіз жастардың нендей бір артық сөз- дерді айтып қоюына жол береді, осы тәсілмен жағдай- ды алдын ала байңап білмек болады.
«Голос Трудада» Н. Рахметов жолдас өзіне арналған қызметті атқарушы нақ әлгіндей тәжірибесіз жас се- кілді болып көрінеді. Нақ сондықтан Рахметов жолдас- тың мақаласы сияқты мүлдем жеңілтек мақала,— біз кеше-аң оған күліп алдық *— белгілі бір жағынан сөз- сіз саяси маңызы бар мақала. Біздің оң қанаттағы со- циал-демократтардың «Голос Труда» сияқты ықпалды органында социал-демократияны кадеттермен одақта- суга шақыратын мақалалар редакцияның ешбір ескер- туінсіз басылып отырса,— мұның аты біздің партия- мыздың ішінде үлкен ауру бар деген сөз. Сақ, тәжіри- белі, епті адамдар бұл аурудың белгілерін қаншама жасырса да, ол ауру дегенмен біліне бастады. Оны айт- пай қою аса үлкен ңылмыс болар еді.
Социал-демократия оппортунистерінің негізгі қате- сі — буржуазиялық революцияның үзілді-кесілді же-
Ңараңыз: осы том, 268—270-беттер. Ред.


272
В. И ЛЕНИН
ңуі дегеннің мәнісін түсінбейтінінде. Барлық оппорту- нистер сияқты, біздің орыс оппортунистері де револю- циялық марксизмнің ілімін жене авангард ретіндегі пролетариаттың ролін кеміте отырып, буржуазиялық революцияның сөзсіз «қожайыны» либерал буржуазия больш табылады-мыс деген қате пікірге айналсоқтай береді. Олар ең болмағанда, мәселен, қогамның төменгі топтары саналатын пролетариат пен ұсақ буржуазия- пың диктатурасы есебіндегі Конвенттің ұлы француз революциясындағы тарихи ролін мүлдем түсінбейді. Олар россиялық буржуазиялық революцияның толық жеңуі үшін бірден-бір мүмкін әлеуметтік тірек ретінде пролетариат пен шаруалардың диктатурасы идеясын мүлдем түсінбейді.
Оппортунизмнің мәні — пролетариаттың тиянақты және ұзақ мерзімдік мүдделерін оның алдамшы әрі бір минуттық мүдделеріне құрбандық ету. Буржуазиялық революция заманында социал-демократияның оппорту- нисі буржуазиялық демократияпың революциялық қа- натының маңызын ұмытады, сөйтіп пақ сол буржуа- зиялық демократияның революциялық емес қанатының табыстарына бас иеді. Либерал-монархиялық буржуазия (кадеттер, демократиялық реформалар партиясы111 жәпе т. с.) мен революцияшыл буржуазияның, әсіресе шаруа буржуазиялық демократиясының, арасындағы мәнді айырмашылық оның назарына ілінбей қалады. Оң қанаттағы жолдастарымызга біз бұл айырмашылық- ты, мыц рет демесек те, жүз рет көрсеттік. Либерал буржуазия ескі өкіметпен келісуді, әлдеқалай емес, езінің түбегейлі мүдделері үшін көздейді, революция мен реакцияныц арасында ауытқиды, халықтан қорқа- ды, халық әрекетінің еркін және жан-жақты дамуыпаи ңорқады, деп съезге ұсынылатын болыпевиктік қарар- дың жобасында * барынша айқын айтылды. Осы бур- жуазияның демократияшыл сөздерін пайдалану керек, Дедік біз, опың «кслісімпаздық» және сатқындық йиеттерін бір минут та естен шығармай, оның жасқан- шақтық қадамдарын да пайдалану керек. Мұның кері-
Ңараңыз: Шығармалар толық жинағы, 12-том, 242—244-беттер. Ред.


[273
«Эхо» газетінің бірінші беті, мүның 1906 ж. 24 июиьдегі 3-номерінде В. И. Лениннің «Кадеттермен одақтасуды кім жақтайды?» деген бас мақаласы басылган
Нішірейтілген


КАДЕТТЕРМЕН ОДАҚТАСУДЫ KIM ЖАҚТАЙДЫ? 275
сінше, шаруа демократиясы, шаруалар бұқарасы душар болып отырған объективтік жағдайларға байланысты, өзінің қатарында толық саналылық болмаса да, револю- циялық әрекет жасауға мәжбүр. Бул буржуазиялық демократияның түбегейлі мүдделері оны қазіргі уақыт- та ескі өкіметпен келісім жасауға итермелемейді, цайта ескі өкіметке қарсы батыл күресуге итермелейді. Бур- жуазиялық-демократиялық революцияда пролетариат- тың түбегейлі мүдделерін құрбандық етпеу үшін либ'- ралдық немесе «кадеттік» демократияны және іпаруа демократиясын немесе революциялық буржуазиялық демократияны бір-бірінен жіті айыра білу керек.
Социал-демократия оппортунистерінің нақ осыны тү- сінгілері келмейді. Ал оиың бер жағында біздің олар- ды ажыратуымыздың дұрыстығын оқиғалар тамаша дәлелдеді және одан әрі дәлелдеуде. Думада да шаруа демократиясы бөлініп шығуда, ол революциямен жа- қындасуға және кадеттердің өктемдігінеп құтылуға ты- рысуға мәжбүр болып отыр. Трудовиктер мен социал- демократтарға қарсы кадеттер мен октябристер — міне- ки, сайланатын жергілікті жер комитеттері туралы мәселе жөнінде де, жиналыс бостандығын кадеттердің «ауыздықтауы» туралы мәселе жөнінде де цазірдің езінде цалыптасцан топтар осылар.
Социал-демократияның оң қанатындағы жолдастар бұл фактілерді елемейді. Ңазіргі сәттегі жағдайға елі- гіп, олар Думада нақ үстем болып отырған партияны, яғни кадеттерді, жалпы буржуазиялық демократиямен бірдей көруге бейім. Н. Рахметов меныпевиктердің осы ескі қатесін мейлінше аңңаулықпен қайталап отыр. Ал «кәрі торғайлар» теріс дәлелдерден шығатын ұнамсыз қорытындыларға ептілікпен соқпай өтіп жүрсе, бала- пан торғайлар мылжыңдап, ойындағысын айтып алып жүр. Егер кадеттер шынымен жалпы буржуазиялыц демократияның өкілдері болатын болса (буржуазияныц ең жаман, оның үстіне өрісі тар, жоғарғы топтары ға- на болып қоймай), онда, әрине, пролетариате^ буржуа- зиялық демократиямен жасасуға керекті жауынгерлік одақ кадеттермен жасалатын одақ болуға тиіс. Пролетариат буржуазиялық революцияның жеңуі жолында-


276
В. И. ЛЕНИН
гы алдыцгы қатарлы күрескер бола алады және болуға тиіс, бүл арада ол өзінің таптық дербестігін қатаң сақ- тауы керек. Бірақ буржуазиялық демократия болма^ йынша, бұл революцияны ол ақырына дейін жеткізе ал- майды. Сонда кіммен «бөлек жүріп, бірігіп соққы беру» керек? либералдық демократиямен бе, әлде шаруа демократиясымея бе?
Либералдармен, кадеттермен, дсп сайрайды Рахметов. Мұның ойлайтын песі бар? Кадеттер жоғарыда, олар көрнектірек, олар жылтырап тұр, шулап жүр! Кадеттермен, әрине, кадеттермеп! «Кадеттерге ауытқу мсп бұлтару,— деп мәлімдейді Рахметов,— олармеп саяси коалиция жасасу ниетімен жақындасқан кезде- гіден гөрі өздеріне үстірт қарап жақтырмаушылыққа кезіккенде анағұрлым оңай... Ойланбаған, сондықтаи қатты айтқанда, маңсатсыз бұзақылықтан гөрі, кадеттерге ңоғамдық пікір арқылы қысым жасау жолымен (думаға қарарлар, тапсырмалар, петициялар, талаптар жіберу, паразылық білдіру жипалыстарын ұйымдасты- ру, жумъісшъі тобы мен кадеттер арасында келіс соз жургізу арқылы) анағұрлым көп іс тындыруға бола- ды». (Курсив біздікі.)
Міне, бұл — тұжырымды қорытыпды, мұның үшіп Рахметов «риза болған большевиктерден» деген жазуы бар мақтау қағазын алуға әбден лайық. Кадеттермен саяси одақтар жасасу, социал-демократтардың олармен келіс создер жүргізуі — мұның озі қандай айқын жәпе тияпақты ұран! Бізге мепыневиктердің осы ұранын жұмысшы партиясында кеңірек таратуға қам жасап, жұмысшылардың алдына: кадеттермен одацтасуды кім жаіутайды?— деген сұрақ қою ғана қалып отыр.— Кімде-кім пролетариат™ азды-көпті білетін болса, оп- дай адам бұған қандай жауап берілетініне күмәндап- бас.
«Голос Труданьщ» нақ сол номеріпде РСДРП Орта- лық Комитетінің социал-демократтарды трудовиктер- мен қосылудан сақтандыратын мазмұны дұрыс ескер- туі басылған. Бірақ «Голос Труда» партиямыздың Ор- талық Комитетінің ескертуін социал-демократтардың кадеттермен одақтасуына бағытталған уағызды бүр^


КАДЕТТЕРМЕН ОДАҚТАСУДЫ KIM ЖАҢТАЙДЫ?
277
кейтін құралға айналдырып, оғаи пайдасын тигізу ор- пына, зиян келтіріп отыр! Социал-демократияның бе- делін түсіретін бұдан өткен қылық болмас: қайталап айтамыз — мәні жағынан дұрыс мәлімдемені — социал- демократияның революцияшыл буржуазиямен грэсылуы- на царсы мәлімдемені социал-демократияның оппортуниста буржуазиямен одацтасуын уағыздаумен ұш- тастырып отыр!
Және біздің меныпевиктер бұл одақтасуды қандай кезеңде уағыздағалы отыр десеңізші? Революцияшыл буржуазия мен оппортуниста буржуазияның одағы, трудовиктер мен кадеттердің одағы ыдырап жатцан кезде уағыздағалы отыр. Несін айтасыз, біздің мейір- бан Н. Рахметов жорыққа дәл мезгіліиде-ақ аттапып- ты. Трудовиктер кадеттердеп боліне бастаған кезде,— бөлінгенде де социал-демократтардың жәрдемімен бөлі- не бастаған кезде, кадеттердің өктемдігін жоя бастаған кезде, оларға қарсы дауыс бере бастаған кезде, кадет- тер мен октябристердің «одағына» қарсы топтаса бас- таган кезде,— міне, дәл осындай мезгілде жорықкашы- ғып отыр. Сөйте отырып, осындай Рахметовтар іс жү- зінде әлгі Думаны кадеттерше масқаралауға қызмет ете тұра, Думаны революцияшылдандыру туралы маң- ғаздана айтып жүр-ау!
Естеріңізде болсып, мырзалар: кадеттермен одақта- су, олармен келіс сөз жүргізу — оларға тізе батырудың ең жаман әдісі. Іс жүзінде мұныц өзі — социал-демо- кратияның оларға тізе батыруы болмайды, қайга социал-демократияның дербес күресін мұқалту болады. Кімде-кім кадеттердің әрбір теріс қадамын аяусыз әш- керелеп отырса, нақ сол ғана Думаны революцияшыл- дандырады және кадеттерге «тізе батырады». Осы те- ріс қадамдары үшін кадеттерді қолдаудан бас тарту кадеттерді қолдамақ болып, олармен келіс соз жүргі- зуден гөрі кадеттік Думаға ңатты батады. Жұмысшы тобы жауап адресті жақтап дауыс беруден бас тартты: ол адресті кадеттер қырнап тастапты. Жұмысшы тобы кадеттерді қолдаудан бас тартты. Ол мұнысымен ха- лық алдында кадеттердің беделін түсірді және мораль- дық жағынан халықтың негізгі назарын кадеттерден


278
В. И. ЛЕНИН
Думаның «сол жақ» ұйтқысына аударды. Кадеттік Ду- маның жартыкештігін аяусыз масқаралай отырып, біз осы арқылы Думаны да, жоне,— одан да гөрі маңыз- дысы — Думаға сенетін халықты да революцияшылдан- дырамыз. Біз бұл арқылы кадеттердің октемдігін жою- ға шаңырамыз, жігерлірек, батылырақ, дәйектірек қи- мылдауға шақырамыз. Біз социал-демократтар мен трудовиктердің бірлескен тегеуріні арқылы кадеттердің қатарына іріткі сала отырып, бұл арқылы кадеттердіде бөліп-жарамыз.
Біз либерал буржуазияның ең жасқаншақ әрі жек- сұрын бетке шығарларының құйыріпығы емес, қайта революциядағы озық күрескер ретіндегі пролетариат- тын; саясатын жүргіземіз.
1906 ж. 23 июнъде (6 июлъде)
жазылған
1906 ж. 24 июнъде «Эхо» Газсттгц текстг бойыиша
газеттніц 3-номергнде басъілып отъер
басылған


279
КАДЕТТІК ДУМА ОЙРАНШЫЛАР ҮКІМЕТІНЕ АҚША БЕРДІ
Бұл осылай болуга тиісті еді, осылай болды да. Ке- шегі күннен бастап ойраншылардың самодержавиелік үкіметінің бюджетінде «халық», егер осылай деп атау- ға болса, өкілдері бекіткен бір бөлім болып отыр. Бі- рінші адым ғана қиын, дейді француз мақалы. Немесе орысша: бірінші рюмка өзегіңді өртейді, екіншісі қылк, ете түседі, қалғапы — аз-аздан зымырап кете береді, дейді. Кадеттер самодержавиешілдермен бірге осы бі- рінші рюмканы ішіп жіберіп отыр.
Осы тарихи оқиғаның бүкіл барысын қаз-қалпына қойып көрейік. Ішкі істер министрі мен фиианс министр! ашығушыларға жәрдем беру үшін Думадан 50 миллион сом қаржы бөлуді сұрады. Думаның қаулы- сынсыз министрлер, «зац бойынша», бұл ақшаны ала алмағап болар еді, азық-түлік науқанын өз қолына ала алмаған болар еді. Бұл науқанды кімнің жүргізуі ке- регін министрлер Думадан сұраған жоқ: «зац бойынша» бұл іс онсыз да ойраншылар үкіметінің қолында болатын. Ақшаны қайдан алу керегі жайында да ми- пистрлер өз ұсыныстарында ештеңе айтпады: «оны табу финанс министріне тапсырылсын» деді де қойды. Тек комиссияға келгендө ғана министрлер ақша табу одісі есебінде заемды ұсынды. Ал кеше Думаның мә- жілісінде финанс министрі тура былай деп мәлімдеді: «Мемлекеттік думаның жұмысы ақша көзін табуға уә- кілдік беру, ал оны табу тәртібі жоғарғы басқару орны- на («Речьтен» цитат келтіріп отырмыз, сондыцтан


280
В. И. ЛЕНИН
оныц сөз саптауына жауапты емеспіз) қатысты жұ- мыс». Сонымен, министрлерге керегінің өзі Думадан жалпы ақша бөлдіріп алу еді, ал ақшаның қайдан алы- натыны жайында олар көп ойланып жатқан жоқ.
Думада бірден-ақ мәселенің негізгі екі шешімі белгі- ленді, мұны біз бұрнағы күні көрсеткенбіз *. Кадеттер 15 млн. сом бөлінсін, оны қайда жұмсағаны жөнінде есеп сұралсын, бұл сома 1906 жылғы есеп бойынша «күтіліп отырған жинақ» есебіне жатқызылатын бол- сын, деді. Бар болгапы осы. Ал фиианс министрі сал- қын қандылықпен кадеттерге: «егер Мемлекеттік дума 15 млн. сом босатылсын деп қаулы шығарса, финанс министрлігі оны босатады, бірақ жинац царжы есебі- нен босатпайды, басқа қамтамасыз етілген шығындар есебінен босатады» деп жауап қайырды. Бұл шығыяды шығарған соц, министр «дегенмен Мемлекеттік дума- ға келеді де, былай дейді: сіздер бізді шығын шығару- ға мәжбүр еттіңдер, ал біз оның орнып толтыратын қаржы таба алған жоқпыз».
Демек, мәселе айдан аның. Министр кадеттік Дума- ның тура бетіне түкіріп: 15 млн. сом алуға берген рұқ- сатыңызбен біз пайдаланамыз, ал «жинақ қаржы» ту- ралы қаулыңыз — бос сөз деп отыр. Министр жипақ қаржы болатын емес деп мәлімдеуге қысылмайды. Министр Думаның тағайындауы бойынша ақша алуға риза да, ал «жинақ қаржы» туралы Думаның кеңесіне құлақ аспаймын деуге қысылмайды.
Олай болса, кадеттік Дума іс жузінде қандай роль атқарып отыр? Ол халықтап топап алынған ақшапы жұмсау жөніндегі ісін мақұлдату үшін полиция ша- қыртңан цосымша куәлар ролін атқарып отыр. Ақша бөлу үшін «заң бойынша» қосымша куәлардың қол қоюы керек еді. Полиция осыны талап етті. Кадеттік Дума ңол қойды. Полицияға керегінің өзі де тек осы еді. Ал қосымша куәлар біраз арындаған болса — онда келіп кетер еш нәрсе жоқ.
Полициялық қосымша куәлар ролін атқарған нақ осы кадеттік Дума болды. Социал-демократ депутаттар
* Ңараңыз: осы том, 260—265-беттер. Ред.


КАДЕТТІК ДУМА .. АКША БЕРДІ
281
бұдая мүлдем басқаша, дұрыс позиция ұстады. Бұлар- дың сөзі тап сол бұрнагы күпі өзіміз көрсеткен сарьш- да болды. «Менің айтарым, мырзалар, егер біз үкімет- тің қолына бір тиын беретін болсақ та, ол тиын епі уа- қытта халықтың қолына тимейді»— деп Рамишвили жолдас тамаша айтты. Кеше біз бастырып піығарғап озіпіц қарарында да социал-демократтар: самодержа- виелік үкіметке ақша беру кешірімсіз іс, Мемлекеттік дума өзініц азық-түлік комитетін құруы керек, жергі- лікті жерлерге оз мүшелерін жіберуі, «еркін ңоғамдық ұйымдарды» іске тартуы керек деп оте дұрыс айтты. Социал-демократтар өз ңарарын халыққа арналған ре- вол юциялық үндеуге айналдырып, онда «ашаршылық- ңа шып кінәлы», халық ақшасыті талан-таражға салып жатқап, оиы халыққа қарсы согысқа жұмсаи отырғап осы дсп үкіметті әшкереледі. Социал-демократтар жап- дармерияға, саяси полицияға, стражяиктерге және т. с. шығын шығаруды жоюды талап етті, шені жоғары арамтамақтардың жалақылары мен пенсияларыи азай- туды және казпачейліктегі ақша мен счеттарды тексе- руді талап етті. Олар сондай-ақ үкіметтік, уделдік, шіркеулік, монастьірьлік имениелердеп түсотіи табыс- ты ашығушыларга жәрдемге жүмсауды талап етіп, әбден дұрыс істеді. Социал-демократтар бүкіл ескі өкі- метті, жалпы оның органдарының бәрін тура айыптай сөйледі, сонымен қатар барлық бюджетті де сынады.
Дауыс беру қалай өтті? Кадеттер, әрине, жецді. Бір- сыпыра газеттердің бір ауыздая айтып отырғанына қа- рағанда, трудовиктер социал-демократтарды жақтап дауыс берді (атап дауыс беру, амал не, болмады). Саяси жіктелу біртіндеп айқын белгіленіп келеді. Октяб- ристер мен кадеттер ескі екіметпеп келісімге келуді жақтап отыр. Социал-демократтар мен трудовиктер бугаи үзілді-кесілді қарсы. Бір ауызды қимылымен социал-демократтар өз соңына шаруаларды ертіп қана қой- гаи жоқ, тіпті кадеттердің арасына да бірқатар жік салды: полициялық қосымша куә ролін атңаруға сол- шыл Галецкий ғана емес, сонымеп қатар оңпіыл Кузьмин-Караваев та ұялды. Ойраншылардың қолына ақпіа


282
В. И. ЛЕНИН
беруге «халық өкілдері ретінде» масқара болып қол ңойған кадеттер, тек жалғыз кадеттер ғана болды.
Кадеттік Думаның бұл қол қоюының принциптік мә- ні зор. Аңқау адамдар мен өресі темен саясатшылар: кадеттерді опасыздық жасады, бюрократиямен келісім- ге келді деп кінәлау дәлелді емес, бұлай деуге ертерек дегенді жиі айтады. Бірақ ойраншылар үкіметінің қолына ақша беру дегеніміз нақ осындай — ашық айт- сақ, бұл, жалғыз осы жолы ғана емес, бұрын да болван,— мәмлеге келу. Кадеттердің өздерін ңандай бей- шаралық бұлтарумен ақтап отырғанын қараңызшы. Бұл — ымыраға келу, бірак, оны уақытша жағдай ақтайды, деп даурығады «Наша Жизнь».— Эрине, мыр- залар, буржуазияның полициялық самодержавиемен икемге келуінің бәрі де әрқапіан уақытша жағдайлар- ға байланысты деп дәлелденіп келген.
Алайда шаруаларға дереу жәрдем беру керек! — Ша- руаларға шаруа депутаттары опасыздық еткен жоқпа, кадет мырзалар, ә? Полицейлердің қолынан ақшаның қайда баратынын сіздерден горі тәуірірек біліп, шаруа депутаттары қарсы дауыс берді ғой. Мемлекеттік ду- маның істі өз қолына алмағаны несі?
Бұл утопия, бұл жүзеге аспайтын нәрсе, заң бойып- ша өзгертілмей тұрғанында, бар ұйыммен санасу керек,— деп бір ауыздан қақсайды Гейдендер, Коковцов- тар, Милюковтар жене тіпті «Наша Жизньнің» берп- штейншілдері.— Иә, солай, мырзалар, ескі өкіметтің барлық органдарып жоюды буржуазия әрңашан да утопия деп есептейді, ойткені пролетариата қарсы және революцияшыл шаруаларға қарсы жұмсау үшін бур- жуазияға бұл органдар керек. Полициялық-таптық мем- лекетте «аса қажет» шығындар деген әрқашан да көп болады: бір кезде жалданған чиновниктерді асырау керек қой, берілген заказдарға ақша төлеу керек қой және т. б., т. с. «Бар ұйым» да (атап айтқанда: полициялың- чиновниктік ұйым) әрқашан даяр болады, оны Мем- лекеттік советтің ризалығынсыз, бірден өзгертуге «бол- майды» және т. б., т. с.
Мұндай сылтаулар әрқашан болып отырады. Сенгіш халықты либерал буржуа дүние жүзінің барлык, жер-


КАДЕТТІК ДУМА... АДША БЕРДІ
283
лерінде де осындай сылтаулармен алдарқатып келеді. Мұндай сылтаулар халық бостандығы ісіне буржуазия- пың опасыздық жасауын бүркейтін табиғи бүркеніштер болып табылады.
Пролетариат осындай екіжүзділік әрекеттің бәріне де әрқаіпан қарсы шығып отырады. Пролетариат халықты ескі өкіметтің барлық органдары мен мекемелеріне қар~ сы күреске, жұмысшы табы мен революцияшыл шаруа- лардың ерікті ұйымдарыныц көмегі арқылы күреске шакырып отырады.
1906 ж. 24 июнъде (7 июлъде)
жазылған
1906 ж 25 июнъде «Эхо» Газеттгң текстг
газетіищ 4-номергиде бойыиша басылып отыр
басылған


284
ГАЗЕТТЕР МЕН ЖУРНАЛДАР ӘЛЕМІНДЕ
Жартылай кадеттік, жартылай бюрократтык, минис- трлік туралы сыбыстарға байланысты солшыл баспа- сөздің кадеттер мен сарай маңындағы сұрқиялардың арасындағы саудагерлік сөз байласу туралы, мұндай соз байласу тұсында болмай қоймайтын сатқындық туралы сөз қозғай бастағанына «Речь» қатты шамданды.
«Бұл пайымдаулардың жалғандығы мен мағынасыз- дығып дәлелдеп жатудың керегі бар ма?»— деп ыза- лапды «Речь».
Керегі болғаны ғой, кадет мырзалар, тіпті әбден ке- регі бар, өйткені пақ сол маңаладан («Ашаршылық және саясат») біз мынаны оқимыз:
«Бұл күрес (Думапың қазіргі министрлікпен) баяу және ауыр күрес, а лайда ол мынаған әкеп соқтырды: жауапты кабинет туралы мәселе жалпылама пікірлер саласынан нақты піындық негізіне көшіп, енді нақты мүмкіндіктердің бірі ретін- де талқылануда».
Өте жақсы. Ал епді Мемлекеттік советті жою туралы мәселе, амнистия туралы мәселе, жалпыға бірдей және т. т. сайлау правосы туралы мәселе, осы мәселе- лердің бәрі де цазірдің өзінде-аі^ «паңты мүмкіндіктер» болып табыла ма? Жоқ, олай еместігі күмәнсыз емес пе? Ол туралы әзірге ешбір сыбыс та жоқ қой.
Ал мұның өзі солай болса, онда ешбір амал жоқ: «дәлелдеуге тура келеді».
1906 ж. 24 июнъде (1 июлъде)
жазылған
1906 ж. 25 июнъде «Эхо» Газеттіц текстг бойынша
газетініц 4-номергнде басылъіп отыр
басылған


285
КАДЕТ СӨЗІН СӨЙЛЕУШІЛЕР
Кеше біз поляк социал-демократиясыныц бесітіші съе- зінің112 басты қарарларып басып шыгардық. Енді біз- дің партиямызға кіріп отырған поляк жолдәстар, 25— 30 мыңға тарта партия мүшелері, Орталық Коми- теттің Мемлекеттік дума жөніндегі тактикасыпа үзіл- ді-кесілді қарсы шыңты. Осы тактиканы жалпы теріс деп айыптап, олар теріс тактикадан туған жекелеген қателерге, кадет министрлігін атышулы қолдау сияқты қателерге, тоқталуды тіпті керек деп те есептемеді. Бірақ бұл «қолдауды» поляк социал-демократтарының сөзсіз теріс деп танитыны өзінен-өзі белгілі,— ал поляк съезінде болғандар мұны өте жақсы біледі. Бүкіл Петербург социал-демократтарының конференциясы да кадеттік министрлікті қолдауды үзілді-кесілді теріскө шығарды 113. Орталық Москва ауданы социал-демократ- тарының облыстық конференциясы да, дәл солай, оған қарсы шықты 114.
Петербург конференциясында 4 мыңға жуық партия мүшесінің өкілдері болған еді, Москва облыстық коп- ференциясында 14 мыңға жуық партия мүшесінен екілдер болды. Сонымен, 20 мыңдай партия мүшесі, яг- пи партияның жартысынан көбі (соңғы съезде 31—33 мың партия мүшесінің өкілі болған) Орталыц Коми- теттіц думалыц министрлікті цолдау туралы мәселедегі тактикасын айыптап отыр. Партияның көпшілігі — қолдауга ңарсы. Біздің партия ішіндегі министрлігіміз, яғни партиямыздың Орталық Комитеті, партияның ер-


286
В. И. ЛЕНИН
кін білдіруден қалды: оның қарапайым саяси міндеті дереу төтенше съезд шақыру ісін тездету болып табы- лады. Әйтпесе ол партияның қазірдің өзінде шъін мэ~ нінде білдірілген еркіне қарамастан, формалъды ілге- шектер мен сөзбұйдаға салу арқылы партиялық билік- ке жармасқан ат төбеліндей аз ғана адамдардың жағдайына душар болады. Ңалай болған күнде де, партия енді съезд шақырта алады.
Думалық, яғни кадеттік, мииистрлікті қолдау жөнін- дегі партияпың көпшілігі айыптаған тактиканы мень- піевиктер (олардың бір бөлегі, Питерде болған дискус- сиялардың көрсеткеніндей, бұл мәселе жөнінде дербес позиция ұстап, оппортунизмнен теріс айналуға піама- лары жете тұрса да) әлі де қорғап келеді. Оң қанатта- ғы социал-демократтар айтып жүрген дәлелдерді тал- дауға тағы да бір тоқтап өтелік.
Думалық министрлік жасау, дейді бізге, «сарай ма- ңындағы сұрқиялардың цолынан өкіметті жұлып алу», «атқарушы окіметті халық окілдігініц алдыпда жауап- ты етіп қою» деген сөз; бұл «жалған конституциялық құрылыстан шын копституцияға көшу» болады («Голос Труда», № 5).
Бұл — барып турған өтірік. Думалық, яғни кадеттік, министрлікті (егер кадеттердің талабын қапағаттан- дырса) сол сарай маңындағы сурциялардың өзі таға- йындайды. Бірақ сарай маңындағы сұрқиялардың либерал министрлерді тағайындауып өкіметті қолға жұлыл алу деуге бола ма? Мипистрлерді оз еркіппіе тағайыя- дай отырып, сүрқиялар оларды қалағаи уақытта орны- нан ала алады: сұрқиялар өкіметті бермейді, қайта өкіметті бөлісу ойынын ойнайдъі, сұрқиялар өздеріые либерал малайлардың қолайлы-қолайсыздығын байцап көреді. Сұрқиялар тобының, мысалы, Победоносцев пен Трепов сияқты (кёйбір газеттердің хабарларына қара- ғанда) ақылды мүшелерінің есебі тура осындай: либерал министрлерді тағайындау бізге бәрінен де ңо- лайлы. Мұнымен біз кадеттерді (яғни Думаның коп- іпілігін) ғана емес, сонымен қатар кадеттеніп жүрген социал-демократтарды да тыныштандырамыз. Ал қо- лайсыз министрлерден құтылу Думадан ңұтылудан го-


КАДЕТ СӨЗІН СӨЙЛЕУШІЛЕР
287
рі анағұрлым оңай. Біз уақыт ұтамыз, жұртты есебі- нен жаңылдырып, қым-қуыт берекесін кетіреміз, өзара сенбеушілік туғызамыз, Думаның оңшыл, яғни көпщі- лік, бөлегін министрлік портфельдер үшін қырқысты- рып қоямыз, біз суды лайлаймыз, біз ашыққандарға жәрдем беру туралы мәселеде кадеттерді қалай алдап кетсек, бұл жолы да солай алдап кетеміз. Біз онда ка- деттерді полициялық қосымша куәлар ролін «еркімен» атқаруға көндірген болсақ,— тап сол сияқты оларды енді министр қызметінде отырып, полициялық малай- лар ролін атқаруға көндіреміз.
Кімде-кім орыс кадеттерінің, сондай-ақ басқа елдер- дегі «кадеттердің» тарихымен азды-көпті таныс болса, ол сарай маңыпдағы сұрқиялардың либералдық-монар- хиялық буржуадан қулығын әрқашан асыра алғанын біледі. Бұған жол бермеу үшін бір ғана шара 6apt ол — пролетарлар мен революцияшыл шаруалардың дербес саяси санасын жетілдіру. Оңшыл социал-демократтар міне нақ осы сананы көмескілеп, ластап отыр. Революцияшыл таптардың саяси санасының толық айқынды- ғын және толық жауынгерлік дербестігін сақтап қалу үшін, нақ осы үшін, біздер, социал-демократтар ми- нистрлік орындарға бола сұрқиялардың аяғының ас- тында шырмалуды тек кадеттерге ғана қалдыруымыз керек. Бұл іске пролетариат™ апарып шатастыру про- летариаттың мүдделеріне және революцияның мүдде- леріне сатқындық жасағандың болар еді.
Егер сарай маңындағы сұрқиялар кадеттерді министр етіп тағайындайтын болса, онда олар «атқарушы өкі- метті халық өкілдігінің алдында жауапты» («Голос Труда») еткен болар еді.
Бұл — барып тұрған өтірік. Бұл өтірікті кадет про- фессорлар айтса — оларға құдай кешірім ете жатар. Ал мұны социал-демократтар қайталап айтса, онда бұл — кешірімсіз нәрсе. Біреудің сөзін сөйлеуші құр- метті мырзалар, атқарушы өкімет «халық өкілдігінің» алдында емес, зац шығаруіиы өкімет алдында жауапты. Бұл естеріңізде болсын. Енді біз сіздерге онан әрі түсіндірелік. Ңазір Россиядағы заң піығарушы өкімет


288
В. И. ЛЕНИН
кімнің қолында? 1) Жоғарғы өкіметте; 2) Мемлекеттік советтс; 3) Мемлекеттік думада.
Өз қателеріңізді енді түсіндіңіздер ме? Кадет ми- нистрлер Дума алдында да, Мемлекеттік совет алдын- да да, сұрқиялар алдында да жауапты болады. Олар тек Дума алдында ғана жауапты деп көрсету халыққа өтірік айту деген сөз.
Ілгері баралық. Барынпіа эр алуан мекемелер алдында жауапты министрлердің жағдайы қандай болады? Жалған болады. Жоғарыда аталып өткен заң шы- ғарушы үш ипстанцияның бәрі заңдарды өзгертпегеп болса, министрлер қазіргі заңның бәрін сацтауға және цорғауга тиісті болады. Сондықтан, кадеттердің Роди- чев сияқты сөзуарларының Думада жарамсақтық жасап, біздер — династияның қалқанымыз деп дауры- ғып, қазірден-ақ әбігерге түсіп жүргені тегін емес. Ка- деттер ебін таба біледі. Ал оңшыл социал-демократтар біреудіц әуепімен жүреді, істің жайын түсінбейді.
Кадеттерге қазір үгіт орталыгы мипистрлік болып отырған себебі не? Олардың Мемлекеттік совет жойыл- сын? халық өкілдігінің заң шығарушы өкімет болуына кедергі жасайтын мынадай-мынадай заңдар жойыл- сын?— деп, осы сияқты құлшына, осы сияқты жиілете, осы сияқты даурыға айқай салмай отырған себебі не? Олардың толык, амнистия үшін, толык, бостандық үшін, жалпыға бірдей сайлау правосы үшін үгіттеуінің ми- нистрлік орындар үшін үгіттегенінен мыц мэрте эл- сіз болатын себебі пе? Сіздер мұпы ойлап көрдіңіздер ме? Жоқ, сіздер мұны ойлаған жоңсыздар. Кадеттерең алдымен сыртқы есікті қағып жүр, өйткені олар толык, бостандықты цаламайды (олардың жиналыстар туралы заң жобаларын естеріңізге түсіріңіздер), Мемле- кеттік советті толың жоюды цаламайды (олардың про- граммасындағы жоғарғы палатаны естеріңіз^е түсірі- ңіздер); олар Думаның алдында жауапты болғанындай оның алдында да жауапты болады, тағысын-тағылар. Кадеттер эуелі толық амнистия берілсін, әуелі Мем- лекеттік совет жойылсын, әуелі толық бостандық берілсін, әуелі жалпыға бірдей, т. т. сайлау правосы берілсін, ал содан кейін барып өздерін министр етіп


КАДЕТ СӨЗШ СӨЙЛЕУПІІЛЕР
289
тағайындайтын болсын деген талап қойғылары келмей- ді. Кадеттердің мұны істегісі келмейтін себебі не? Се- бебі, олар ебін таба біледі, ал кадет сөзін сөйлеушілер мүны білмейді.
Кадеттер: біз өзіміз министр болып алайықшы, сонан соң біз бұл бостандықтардың бәрі үшін де куресеміз! Бірден болмайды ғой,— дейді. Ал олардың сөзія сой- леушілер осыған нанады да, тырбана береді...
Министрдің нақ сол ескі, полицейлік, орыс зацы ал- дында жауапты екенін, Думаның алдында да, сарай маңындағы сұрқиялардың алдында да, Мемлекеттік со- веттің алдында да жауапты екенін кадет түсінеді. Сон- дьщтан министрдеп түк те шығара алмайсың: мен қуа- на-қуана, жан-тәпіммен істер едім, тек «аналардың» қосылмай отырғаны, мыпа Мемлекеттік советтің де 61- раз ңасарысып отырганы. ІІІыдай тұрыңыз, мырзалар: сарай маңындағы сұрқияларды да, Мемлекеттік советті де менен, кадеттен, артың ешкім де ұялтып жөнге кол- тіре алмайды деп оте шығады.
Есіцізде болсын, олардың сөзін сөйлеуші: кадеттер- діц бұл сатқыпдық тактикасымен күресу үшін олардың жырын жырлау керек емес, толық дербестікті сақтау керек, яғни пролетариат пен шаруаларды кадеттерге се- нуден, кадет ұрандарын қайталап айтудан сацтандыру керек. Ал сіздер өздеріңіздің тактикаңызбен жұмысшы табы мен революцияшыл шаруалардың дербес күресін киындатасыздар. Сіздер революцияны бастау правосын кадеттік реформизмнің болмашы пайдасына қызыгып сатып жібересіздер.
Сарай маңындағы сұрқиялардың кадеттерден ми- листрлер тагайындауы «батыл бет бүрыс», «шын конституцияға» көшу болып табылады дейтін уиіінші өтірікті де осылайш-а ежіктеп түсіндіріп жатуымыздыц қажеті жоқ. Треповтың Родичевті министр етіп таға- йындауынан тіпті ңазіргі жазулы конституция да озгер- мейтінін оқушының енді өзі де көріп отыр. Ондай та- гайындаудың арқасында шъш конституцияға өзгеріс кіреді деу, былайша айтңанда, мүлдем асыра сойлеу деген сөз.


290
В. И. ЛЕНИН
Келесі жолы біз: «қалай дегенмен де, кадеттік ми- нистрлік тәуір болады. Одан басқа таңдайтын неміз бар. Тәуірін қолдау керек» деген алыпқашты дәлелді талдаймыз. Бул дәлелдің социал-демократияга лайык,- ты-лайықсызын және оның құны ңаншалық екенін сон- да көрерміз.
«Эхо» № 5, 27 июнь, 1906 ж, «Эхо» газетгніц текстг
бойынша басылып отъир


291
ТАРЫ ДА ДУМАЛЫҚ МИНИСТРЛІК ТУР АЛЫ
«Таңдауға тура келеді»— деген пікірмен оппорту- нистер әрқашан өздерін ақтап келді және ақтап та отыр. Бірден үлкен бір нәрсе істей қою ңиын. Кішке- несі болса да қол жететін іс үшін күресу керек. Ал қол жетерлік іс екенін қалай білуге болады? Саяси пар- тиялардың немесе ең «ықпалды» саясатшылардың не- ғұрлым көпшілігінің келісуіне қарай білуге болады. Саяси қайраткерлердің неғұрлым көпшілігі пәлендей бір кішкене жақсартуға келісетін болса, оны істеу со- ғұрлым жеңіл болады, ол соғұрлым қол жетерлік болады. Үлкен іске қол созып, утопист болудың керегі жоқ. Кішкене талапқа қосыла біліп, іскер саясатшы болу керек, міне осы кішкене үлкен үшін куресті жецілдете- ді, Біз кішкенені үлкен үшін күрестегі ең дурыс саты деп қараймыз.
Революционерлерден өзгеше, барлық оппортунис- тер, барлық реформистер осылай пайымдайды. Оң қа- наттағы социал-демократтар думалық министрлік тура- лы нақ осылай пайымдайды. Ңұрылтай жиналысы— үлкен талап. Ңазір бұған жете алмайсың. Бұл талапты әлі жұрттың бәрі бірдей саналы түрде жақтап отырған жоқ *. Ал думалық мипистрлікті букіл Мемлекеттік дума, демек, саяси қайраткерлердің басым көпшілігі,— демек, «бүкіл халың» жақтап отыр. Ңазіргі кесел мен оны ец кішкене түзетудің біреуін таңдауға тура келе- di, өйткені «ең кішкене» түзетуді қазіргі кеселге жал- пы наразылардың басым көпшілігі жақтап отыр. Ал
Бұл талапты Думаның азшылық бөлегі жақтап отыр.


292
В. И. ЛЕНИН
кішкенеге қол жеткен соң, біз өзіміздің үлкен іс үшш күресімізді жеңілдетеміз.
Қайталап айтамыз: бұл бүкіл дүние жүзіндегі бар- лык, оппортунистердіц негізгі, дағдылы пікірі. Бұл пі- кірден лажсыз шығатын қорытынды қандай? Ешқан- дай революциялың программа, революциялық партия, революциялық тактика керек емес деген қорытынды шығады. Реформалар керек, бар болғаны осы. Револю- циялық социал-демократияпың керегі жоқ. Демокра- тиялық және социалистік рсформалар партиясы керек дегеп қорытынды. Шыпында да: қазіргі бардың қапа- гаттанғысыз екенін түсінетін адамдар дүниеде әрцашан болатыны айқын емес пе? Әрине, әрқашан болады. Бұл қанағаттанғысыз жайды ец кішкене түзетуді наразы- лардың эрцашан ең көбі жақтайтыны да айқын емес пе? Әрине, әрқашан жақтайды. Демек, біздің ісіміз, алдыңғы қатарлы және «саналы» адамдардың ісі — әрцашан кеселді түзету туралы ец кішкене талаптарды қолдау болады. Mine, бүл ец сопімді, ең практикалық іс, ал қайдагы бір «түбегейлі» талаптар, т. т. туралы әңгімелер — тек «утопистердің» сөздері ғана, «ре- волюциялык, жел сөздер» ғана. Таңдауға тура келе- di — сондықтан әрқашан қазіргі кесел мен оны түзету жөнінде көп тараған жобалардың ең кішкенесінің ара- сыпан біреуін таңдау керек.
Социал-демократияпың неміс оппортунистері дәл осылай пайымдады. Социал-либералдық бір ағым бар скен деседі, ол агым социалистерге ңарсы ерекше зац- дарды жоюды, жұмыс күнін қысқартуды, аурудан ңа- уіпсіздендіруді, т. с. талап етеді. Осы талаптарды бур- жуазияпың да біраз бөлегі жақтайды. Әдепсіздік істеп, оны өздеріңізден аулақтатпацыздар, оған қол үшын беріңіздер, оны ңолдаңдар — сіздер сонда іскер саясат- шы боласыздар, жұмысшы табына аз да болса, нақты пайда тигізесіздер, сіздердің тактикаңыздан «революция» туралы бос сөздер ғана зиян шегеді. Революция- ны бәрібір қазір жасай алмайсыздар. Реакция мен ре- форманың арасынан, Бисмарк саясаты мен «әлеумет- тік империя» саясатының арасынан біреуін тацдаута тура келрді.


ТАРЫ ДА ДУМАЛЫҢ МИНИСТРЛІК ТУРАЛЫ 293
Француздыц министр социалистері бернштейншілдер сияқты пайымдады. Реакция мен практикада іске асырылатын бірсыпыра реформалар жасауға уэде бор- ген буржуазиялық радикалдардың арасынан біреуін таңдаута тура келеді. Осы радикалдарды қолдауға, олардың министрліктерін қолдауға тура келеді, ал әлеуметтік революция туралы сылдыр сөздер — «блан- кистердің», «анархистердің», «утопистердің», тагы соп- дайлардың мылжыңы ғана.
Осы оппортунистік пікірлердің бәрінің негізгі қатесі неде? Негізгі қатес-і — бүл пікірлерде тарихтың бірдеп- бір нацты қозғаупіысы болып табылатын тап күресінің социалистік теориясы іс жузінде «ынтымақтастық», «қо- гамдық» прогрестің буржуазиялық теориясымен алмас- тырылады. Социализм, ягни марксизм (маркстік емес социализм туралы қазір шындап айтуға да болмайды) ілімі бойынша тарихтың шын қозғаушысы таптардың революциялың күресі болып табылады; реформалар — осы күрестің қосалқы нәтижесі, қосалқы болатыпы сол — олар осы күресті әлсіретуге, мұқалтуға тырысқан сәтсіз әрекеттерді білдіреді, т. т. Буржуазиялық фило- софтардың ілімі бойынша, прогрестің қозғаушысы — қоғамның қайсыбір мекемелердің «жетілмегепдігіп» түсінген барлық элемепттерінің ынтымағы. Бірінші ілім — материалистік ілім, екіншісі — идеалистік ілім. Біріншісі — революциялық ілім. Екіншісі — реформиста; ілім. Біріншісі қазіргі капиталистік елдердегі про- летариаттың тактикасын негіздейді. Екіншісі — буржуа- зияиың тактикасып негіздейді.
Екінші ілімнен қарапайым буржуазиялық прогрес- ғпстердің тактикасы: барлық жерде де, әрқашая да «қай тәуірін» қолда; реакция мен осы реакцияға оппо- зициядағы күштердің ең оңшылының бірін таңда дей- тін тактика туады. Бірінші ілімнен алдыцғы қатар- лы таптың дербес революциялық тактикасы туады. Біз озіміздің міндетімізді ешқандай жағдайда реформистік буржуазияның ең көп тараған ұрандарын ңолдауға әкеп телімейміз. Біз революциялық күрестің мүдделе- ріне сөзсіз тиімді, пролетариаттыц дербестігін, саналы- . іығын және жауынгерлік қабілетін сөзсіз көтеретін рө- 11 13-ТОМ


294
В. И. ЛЕНИН
формалардың ұрандарын ғана ұсына отырып, дербес саясат жүргізіп келеміз. Жоғарыдан жасалған әрқашап жарым-жарты, әрқашан екіжүзді болатын, әрқашаи буржуазиялық немесе полициялық тұзағы бар болып отыратын реформаларды біз тек осындай саясат арқы- лы ғана зиянсыздандырамыз.
Ол ол ма. Елеулі реформалар ісін біз тек осындай тактика арқылы ғана шын ілгері бастыра аламыз. Бұл оғаштық болып көрінетін сияқты, бірақ бұл оғаштықты халықаралық социал-демократияның бүкіл тарихы растай отыр: реформистердің тактикасы реформалар жа* сауды және олардың шын реформалар болуын бәрі- нен де нашар қамтамасыз етеді. Революциялық тапкү- ресінің тактикасы бұлардың екеуін де бәрінен жақсы қамтамасыз етеді. 1с жузінде реформалар нақ осы ре- волюциялық тап күресі арқылы, оның дербестігі ар- қылы, оның бүқаралық күші арқылы, оның табандылы- ғы арқылы еріксіз жасалады. Бұл күрес қаншалық күшті болса,— әрцашан жалғап, екіжүзді, зубатовтық рухта болып келетін реформалар да соншалық нақты болады. Өзіміздің ұрандарымызды реформистік бур- жуазияның ұрандарымен қосып жіберсек, біз революция ісін, ал, олай болса, реформалар ісін де элсіретіп аламыз, өйткені біз мұнымен революцияшыл таптар- дың дербестігін, ұстамдылығын және күшін әлсіретіп аламыз.
Кейбір оқушы: халықаралық революциялық социал- демократияның бүл әліппесіп қайталай берудің қажеті не?—дейтін болар. Қажет болатын себебі, оны «Голос Труда» және көптеген меньшевик жолдастар ұмытып жүр.
Думалык, немесе кадеттік министрлік дегеніміз нақ сондай жалған, екіжүзді, зубатовтық реформа. Кадет- тердің самодержавиемен келісу тәжірибесі ретіндегі оның шын маңызын ұмыту марксизмді прогрестің ли- бералдық-буржуазиялық философиясымен алмастыру деген сөз. Ондай реформаны қолдап, оны өз ұранда- рымыздың қатарына енгізсек, біз мұнымен пролетариат- тың революцияшыл санасының айқындығын да, оның дербестігін де, оның жауынгерлік қабілетін де әлсіретіп


ТАРЫ ДА ДУМАЛЬІҚ МИНИСТРЛІК ТУР АЛЫ
295
жібереміз. Өзіміздің бұрынғы революциялык, ұрандары- мызды тугелінен қолдай отырып, біз мұнымен шын күресті күшейтеміз, демек, реформаның болып қалу мүмкіндігін де, оны реакцияның пайдасына емес, рево- люцияның пайдасына айналдыру мумкіндігін де күпіей- теміз. Бұл реформаның барлық жалған, екіжүзді жатый біз кадеттерге ысырып тастаймыз да,— оныц барлық мүмкіндігі бар дұрыс мазмұнын өзіміз пайда- ланамыз. Тек осындай тактика қолдансақ қана, Трепов және Набоков мырзалардың бір-бірін аяқтап шалуын бұл құрметті екі акробаттың екеуін де орға жығуға пайдалануымызға болады. Тек осындай тактика қолданоак, қана, біз туралы тарих, Бисмарктың не- міс социал-демократтары туралы айтқанындай: «Соци- ал-демократтар болмаса, әлеуметтік реформа да болмас еді» дейтін болады. Революцияшыл пролетариат болмаса, 17 октябрь де болмас еді. Декабрь болмаған бол- са — Думаны шақырудан бас тарту әрекеттерінің бәрі бірдей жойылмаған да болар еді. Алдымызда әлі басқа декабрь де болады, ол революцияның келешек тағды- рын белгілеп береді...
Соңғы сөз. Біз «Голос Труданың» 6-номеріндегі бас мақаласын оқығап кезде бұл мақала жазылып қойған еді. Жолдастар енді түзеліп келеді. Олар думалық ми- нистрлік портфелін қолдарына алмастан бурын соғыс жағдайы мен охранка атаулыны барлық жерде бірдей жоюды да, толық амнистия болуын да, бостандықтар- дың бәрін қалпына келтіруді де талап етіп, бұларды істететін болсын деп отыр. Өте жақсы, жолдастар! Ор- талық Комитеттің бұл шарттарды думалық министрлік туралы өз қарарына енгізуін сұраңыздар. Осыны өзде- ріңіз істеп көріңіздер,—‘сонда сіздерде де: думалық не- месе кадеттік министрлікті қолдаудан бурын, Думаның пемесе кадеттердің революциялык, жолға түсуін талап ету керек және осыны істету керек болып піыға- ды. Кадеттерді қолдаудан бурын кадеттердің кадет болуын қоюын талап ету керек жэне осыны істету керек.
«Эхо» № 6, 28 июнь, 1906 ж. «Эхо» газетініц тексті
бойыиша басылып отыр
11*


296
ГАЗЕТТЕР МЕН ЖУРНАЛДАР ӘЛЕМІНДЕ
Айтпақшы, «Речь» генерал кадеттік министрлікті өзінің қолдағаны үшін тым көп сұрайды деп тауып, мынаны мәлімдейді: шаруалардың пайдасына жерді еріксіз иеліктен айыру принципінен, толық амнис- тиядан кадеттер ешқандай портфельдер үшін бас тарт- пайды. Біздіц ойымызша, практикашыл мемлекеттік қайраткер болып жүрген геиералга принципке бола ке- лісімді бұзу орынсыз. Кадеттердің жоспары бойынша, еріксіз иеліктен айыруға бүкіл жер жатпайды, ша- руалар мемлекеттің алым-салығын өтеп отыруы үшін оларға қанша жер кесіп беру керек болса, сонша ғана жер жатады; онан соң, жер иелері еріксіз алынған же- рі үіпін «әділетті бағамен» таза ақпіа алады, ал осы заманда, шаруалардың жерді басқалар үшін өңдеуден қасарып бас тартуының салдарынан, қазірдің өзінде табыс келтірмей отырган жердей гөрі, ақшамен әрекет жасау әлдеқайда оңай. Ал амнистияға келетін болсақ, онда кадеттер халықтың тұтқындар мен жер аударыл- ғандардың бостандық алғанын көргісі келген бір ауыз- ды тілегін жоғары өкіметке жеткізіп, өздерінің ел ал- дындағы борышын қазірдің өзінде орындады, сойтіп бұл істе патшаның қол сұғуға болмайтын ерекше пра- восына араласпау үшін олар Еңбек тобының амнистия туралы Мемлекеттік думага енгізбек болып отырған заң жобасын өткізбей тастауды үйғарды. Генерал Тре- повке мұнан артың енді не керек? Саудаласуды қойы- ңыз, генерал, сөйтіп «жабырқаусыз, қатерлі ойсыз, тек-


ГАЗЕТТЕР МЕН ЖУРНАЛДАР ӘЛЕМІНДЕ 297
теп-тек бос күдіктерді қойып» делбені жаңа көшіргө тапсырыңыз: сәтсіздік болған ретте «негізгі құралдар» бұрынғысынша сіздің еркіңізде қала береді ғой...
1906 ж. 27 июнъде (10 июльде)
жазылған
1906 ж. 28 июнъде «Эхо» Газеттщ тексті бойынша
газетінгц 6-номерінде басылып отыр
басылған


298
ГАЗЕТТЕР МЕН ЖУРНАЛДАР ӘЛЕМІНДЕ
Кадеттік-октябристік-чиновниктік министрлікпен жа- салған айла-шарғының сәті түспегеннен кейін үкімет кадеттерді диктатурамен шошытып керді. Енді кадет- тер үкіметті революциямен қорқытып отыр. «Речь» бы- лай деп жазады:
«Өрт лаулай түсуде — Россияныц барлық түпкірінен бізге телеграф жеткізіп отырған хабарлардан туатын эсер осындай... Енді жалындап жатқан революцияшыл интеллигенция емес, Tin- Ti жұмысшы табы да емес, жалындап жатқан шаруалар, жалындап жатқан әскерлер. Ягни, дұрысырақ айтқанда, бүкіл Россия жалындауда... Шаруалар, аздаған сылтау болса бол- ғаны, сан мың топ болып жиналып, өкімет орындарына, жер иелеріне, поместьелер мен усадьбаларга өз дегендерін іс- тейді».
Проф. Гредескул осы «ортке» байланкеты тарихи оқиғаларды өзінің терең түсінетіндігін көрсетіп қалуға асығады:
«Біздердің шешуші оқиғалар қарсаңында тұрғанымыз күмән- сыз. Не укімет ец таяу арада ауылға келіп, өкімет билігін ду- малъіц министрлікке-береді; не ол біздерді аса зор апатца ушы- ратады».
Сөйтіп, не революция, не кадеттік министрлік. Кадет- тж министрліктің қажеттігін дәлелдеу үшін кадеттің барлық мүмкіндікті жәпе көбінесе халықтың револю- циялық талапкерлігін пайдаланатынына таңданатып еш нәрсе жоқ. Тек ол бекерге дәмеленіп отыр: револю-


ГАЗЕТТЕР МЕН ЖУРНАЛДАР ӘЛЕМІНДЕ
299
циялық талапкерліктің қуатына қарсы, «Речьтің» өзі айтып отырған бұқараның жиналыс бостандығына деген (жиналыстың кадеттік бостандығы емес, толық бостандығына) және бүкіл жерге деген өз правосын жүзеге асыруға ұмтылуына қарсы жасалатын әрекет — кадеттік тәуіптер революцияға қарсы қойып отырған кадөттік министрлік — еш нәрсе істей алмайды.
Тырысып бағыңдар, мырзалар, Витте — Дурновоның системасына да революцияның шамасы келген, кадет- тердің қарсы шарасына да оның шамасы жетеді.
* *
♦
Не революция, не кадеттік министрлік — дейді де, «Речь» онан әрі былай дейді: біз болсақ, айтуға рұқсат етіңіз, революциядан қорықпаймыз, ал сіздерге жаман болады. Бірақ айбынды кезеңде жауынгерлік позиция- да тұра білетін адамдардың бәрі мұндай сөздердің ба- гасын біледі. Гредескул мырзалардың революциядан өрттен бетер қорыққандықтан ғана оны ауызға алаты- нын ойраншылар мен вахмистрлердің органы «Новое Время» да жақсы түсінеді. Сондықтан да «Новое Время» «кадет мырзалар, революциядан біз сіздермен бірдей қорқамыз, бірақ біз оған қарсы күресетін ресурс- тарымызды тауЪістық дерліктей, ал сіздерде әлі де бол- са онша-мұнша бірдемелер бар — сондықтан — байқап көріңіздерші және істі ұзаңқа созбацыздар» деп мәлім- дегенде, біздің ойымызща, дайындалып жатқан мәмле- нің психологиясы мен саяси мәнш әлдеқайда жақсы ашып көрсетеді. Нақ солай. Кадеттер былай дейді: біз күтіп тура да аламыз, ал нововремяшыл мырзалар: тезі- рек жүріңдер, әйтпесе революция меңдетіп барады деп қайта-қайта шақырады.
«Новое Время» соңғы номерінде осылай деп жазып та отыр:
«...қопарылыс болады, ол үшін жауапкершілік қазіргі ми- пистрлікке ғана .жүктеліп қоймайды, сопымен ңатар кадет пар- тнясына да жүктелөді; бұл партияның кінәсы, ол барып тұрған солшылдардың алдында өз беделінің біразынан айрылғысы кел-


300
В. И. ЛЕНИН
мей жасқаншақтық жасап. Мемлекеттік думаны фатальдық ұзақ дау-жанжал жолына бастады, саяси программаны жүзеге асыруға өте-мөте ұзақ уақыт керек болатынына қарамастан, оны дсреу жауынгерлікпен жүзеге асыруды талап етіп, бейбіт эволюция зацына қарсы қылмыс жасады».
Істің барысы осылаи болып та отыр: біраз саудала- сады, бірін-бірі қорқытады, ол кейін келіседі, өйткені іс біреу — мақсат та біреу.
* *
*
Иелерінен алынатын жер үшін кадеттер шаруалар- дан «әділетті бағамен» едәуір ақша алатын болғандык,- тан, шаруалардың пайдасына жерді еріксіз иелік- теи айырудың принциптік жолсыздығына ғана бола Треповтың кадеттермен ажырасуы жөнсіз екенін кеше біз корсетіп өткен едік *. Ал бүгін «Слово» былай деп отыр:
«Дума көпшілігінен жаңа кабинет қүру туралы сыбыстардыц бәрінің де табан тірері аграрлық реформа болып отыр. Бізге басқа жерлерден жеткен сыбыстарға қарағанда, Дума кабине- тін цуру мәселесі жөніндегі келісімге негіз бола алатын нэр- се — жаца заем негізі керінеді.
Заемның мақсаты — ең алдымен толғағы жеткен жер мәселе- сін шешу. Жасалған есептерге қарағанда, жерді еріксіз иеліктен айыру жоніндегі қолайсыз идеяны қоя тұрып, бұл мәселені шешу үшін екі миллиард сом керек. Ал заемның екінші жарты- сы армия мен флоттың жауынгерлік әзірлігін күшейту ісіне соғыс және тоңіз министрліктерінің еш бақылаусыз жұмсауына берілуге тиіс».
Сонымен, істің ыңғайы келіп тұр: экспроприацияла- яатын помещиктерге және басқаларға сыйлық үшін екі миллиард, онымен қатар, соғыс және теңіз министрлік- терінің еш бақылаусыз жұмсауына екі миллиард сом элып, одан әрі принциппен санаспай-ақ, Трепов кадет- терді өкімет басына қоюға риза. Қымбат сұрап отырғап жоқ, шындығы осы емес пе, кадет мырзалар?
Қараңыз: осы том, 296-297-беттер» Ред.


ГАЗЕТТЕР МЕН ЖУРНАЛДАР ӘЛЕМІНДЕ
301
♦ *
*
«Наша Жизнь» партиямыздың жаца съезін шақыру идеясы жайында алаңдап отыр. Ол алдағы съезді нен- дей бір апат түрінде, партиядағы айықпас дерттің нен- дей бір белгісі түрінде көрсеткісі көледі. «Тағы да съезд!» — деп шошиды ол. Иә, Орталық Комитет пен оның директивалары бүкіл партияның санасына қайшы келіп отырғанда, партия ішінде туып отырған жағдай- дан шығудың лажсыз жолы ретінде тағы да съезд бо- лады. Партия қазір демократиялық негізде қайта ңұ- рылып отыр, сондықтан біз «Наша Жизнь» демократта- рынан демократиялық партияның ұйымдасқан түрдегі пікірі съезд арқылы білдірілмегепде ңалай білдірілуі мүмкін деп сұрағап болар едік. Бұл мырзалар өз газе- тінде Орталық Комитет саясатына қарсы пікір айтқап ұйымдар мен дауыстардың саны жайында «Эхода»113 жарияланған мәліметтерді цитатқа келтіреді де, сөйте тұрып съезден шошиды.
Жоқ, жаңа съезд шақыру идеясы — бұл апат емес, бұл партияның өмір сүріп отырғапдығының белгісі, партия ішіндегі жұртшылық пікірі күшініц белгісі, бел- гілі бір жағдайлардан туған қиыншылық халден партийный, оңай, жеңіл шыға алатыпдыгыныц белгісі. Ал партия ішінде ешкімге, әсіресе біздіц жауапты минис- трлігімізге — Орталық Комитетке — съезд апат бо- лып көрінбейтініне біз сенеміз. Партия үшін қазір съезд — ңажеттілік, Орталық Комитет үшін — міндет, ал кадеттер мен олардың сөзін сөйлеушілер үшін,— мүмкін, қолайсыздық болар. Бірақ не істерсің! Съезд кімнің жеңісі болатын болса да — буржуазия үшін ол ірі қолайсыздық болатынын біз білеміз.
* *
*
«Голос Труда» (№ 7) газетінде былай деп басы- лыпты:
«Редакциядан. Біз К. П-ов жолдастан Н. Рахметов жолдастыц мақаласы жайында хат алдық. Рахметовтың кейбір көзқараста- рына онша қоъылмайтынымызды, атап айтқанда, оның кадет-


302
В. И. ЛЕНИН
термен «саяси коалиция» жасау туралы пікіріне мүлдем қо- сылмайтыпымызды мәлімдеу қажет деп санаймыз.
Біз Рахметов жолдастьщ өз пікірін еркін білдіруіне право бердік. Ал біздің өзіміз Амстердам қарарын қолдаймыз жәнө мұны конституцпялық-демократиялық партияның саяси омір майданына шыққан күнінен бастап-ақ ағымдағы саясаттың әр алуан мәселелері жәніндегі жетекші мақалаларда әбден айқын және анық көрсеттік».
«Голос Труда» редакциясына К. П-ов жолдастьщ, апығында, не жазғанып біз білмейміз, бірақ біздің тү- сіне алмайтынымыз мынау: Н. Рахметовтың мақала- сын «түсіну» үшін редакцияға шынымен-ақ осы хатты алу қажет болғаны ма? Ал егер редакция Н. Рахметов- тың пікірімен келіспейтінін К. П-ов жолдассыз-ақ тү- сінген болса, онда редакцияның келіспейтішн ескерте кетпейінпіе принциптік жетекші мақалаларды қалай- ша басуға болады? Оның үстіне, шынына келгенде, тек өткірлігі және қорытындылары мен ұрандарының «ба- тылдыгы» жағынан ғана қызғылықты мақаланың ко- лемділігі мұпыц авторы партияпыц басшы топтарыпа жақын адам болу керек деп ұйғарған көптеген оқушы- ларды еліктірді. Біраң біздің аң-тац болған сезіміміз, дегенмен, біраз қанағаттанғандық сезіммен араласып отыр: «Голос Труданың» Н. Рахметовтан бас тартуына, рас, бір апта керек болды, бірақ сөйтсе де — ештен кеш жақсы деген гой.
1906 ж. 28 икунъде (11 июлъде)
жазылғаи
1906 ж. 29 иютіъде «Эхо» Газсттгц тексті бойынша
газетішц 7-номерінде басылып отыр
басылған


303
ГАЗЕТТЕР МЕН ЖУРНАЛДАР ӘЛЕМІНДЕ
«Мысль» газеті Ярославль әкімшілігіпің қызықты «қара тізімін» басты. Опдаған адамдар (Ярославль қа- ласы бойынша 56 және Рыбинск қаласы бойынша—17) бүл тізімде «сенімсіздер» деп көрсетілген, сөйтіп құпия рапортта полиция департамептінен «тиісті жарлық» берілуі сүралған. «Мысль» бұл жонінде былай дейді:
«Жұрттың бәрі ойлап көрсін. Ңұлағы барлар естісін. Ақылы барлар түсінсін. Полиция департамент! қазіргі уақытта социа- лист-революционерлер, социал-демократтар партияларына, ша- руалар одағы мен темір жол одағына қатысы бар деп күдіктен- ген адамдарды жаппай, бұрын-соңды болып көрмеген мөліперде «табу» жолымен бүкіл орыс жерінде толып жатқан ұйымдарды бір мезгілде батыл және «түпкілікті» «жойып жіберу» жөнінде орасан зор операция жасауды ойластырды. Департамент осы мақсат үшін жергілікті жерлерден күдіктілердің толық тізімін сұратып алған. Бір жерге жинақталған осы «қара тізімдерде» қазірдің өзіндө-ақ ондаған мыңға жуық адамдардың есімдері бар, сөйтіп бұларға қай кезде болсын тұтқынға алыну ңауні төнді».
Сонымея, үкімет жаңа заговор әзірлеп жатыр. Ха- лыққа қарсы әскери әзірліктер, Думаны тарату жөнін- дегі «шаралар», тұтқынға алу үшіп опдаған мың адам- дардың тізімдері! Октябрь — декабрьдегі сияқты, үкімет тағы да бостандық жолындағы мыцдаған күрес- керлерді алдап қолға түсіріп, қырып-жою үшін біршама бостандықты пайдалаиып, революцияны «тарпа бас салғалы аңдып тұр».


304
В. И. ЛЕНИН
Жұрттың бәрі және әрбір адам өз орнында болсгян. Үкімет әзірленді,— революцияшыл халықтың да әзір- ленуі керек.
1906 ж. 29 цюнъде (12 июлъде) жазылған
1906 ж. 30 июиъде «Эхо» газстініц 8-номсрінде басылған
Газеттгц текстг бойынша басылып отыр


305
«БЕИПАРТИЯЛЫҚ» БОЙКОТШЫЛАРДЫҢ ҚАТЕ ПІКІРЛЕРІ
«Мысль» газеті жуырда бас мақаласыпда Мемлекет- тік думадагы Еңбек тобы партиялық фракциялар құрылуы нәтижесінде «жіктелуге» тиіс емес деп дәлел- деуге тырысты. Думаға жасалған бойкот ұшқары партиялардың Думада өз фракцияларының болма- уын алдын ала шеіпіп беріп отыр-мыс. Ал Еңбек тобы, нақ партиялық емес ұйым болғандықтан да, жергілікті жерлердегі оған «көмектеоетін» партиялық емес «топ- тармен» байланысты бәрінен де көп пайда келтіреді.
Бұл пікірлер түбірімен дұрыс емес. Бейпартиялың революцияшылдық дегеніміз буржуазиялық-демокра- тиялық революция заманында қажет және болмай қой- майтын құбылыс. Социал-демократ болыпевиктер мұ- пы талай рет атап көрсеткен болатын. Партиялық дегеніміз күшті дамыған таптыд қарама-қарсылыңтар- дың нәтижесі және соның саяси көрінісі. Ал олардың дамымағандығы буржуазиялық революцияның өзіне тән қасиеті болып табылады. Бейпартиялық-револю- циялық демократия мұндай революция заманында өс- пей және өріс алмай тұра алмайды.
Социал-демократтар саналы пролетариаттың өкілде- рі болғандықтан, әр түрлі бейпартиялық революциялық одақтарға қатыспаймыз деп сөз бере алмайды. Мәсе- лен, жұмысшы депутаттарының Советтері, Шаруалар одағы, ішінара мұғалімдер116, теміржолпіылар117 одақ- тары, т. б. сондай одақтар болатын. Оларға қатысуды біз социал-демократияның революциялык, буржуазия-


В. И. ЛЕНИН
лың демократиямен уақытша жауынгерлік одақтары деп қарауымыз керек. Мәселені осылайша қойғанда рана пролетариаттың көкейтесті және түбегейлі мүдделе- ріне, марксистердің мейлінше дербес социалистік көз- қарастарын қорғауға және социал-демократтардың дербес партиялық ұйымдарын құруға сәл ғана мүмкіндік болған жағдайда осындай ұйымдарды құру ісіне нұқ- сан келмейтін болады.
Социал-демократтардьщ осыпдай дербес ұйымдары- ның құрылуына бейпартиялық-революциялық ұйым- дарды «жіктеу» деп қарау, 1-ден, таза буржуазиялық көзқарасыңды, ал, 2-ден, өзіңнің бейпартиялықты қор- ғауыңның жалғандығын немесе ойланбағандық екенін байқатып алу деген сөз. Социалистердің ерекше партия болып бөлінуін тек буржуазия идеологтары ғана «жік- телу» деп айыптай алады. Тек шын пейілді емес, яғни өзінің буркемеленген партиялығынан іштей қорқатын- дар немесе мәселепі әбден ойламаған адамдар ғана партиялъіц ұйымдардыц күрылуына бейпартиялық ұйымдарды «жіктеу» деп қарай алады. Бұл пікірдің бас-аяғы жинақы болмай тұр ғой, мырзалар. Өйткепі бгйпартиялық дегеніміз әр түрлі партиялар жөнінде (ортақ, революциялық-демократиялык, мақсаттар шең- берінде) бейтарап болу деген сөз ғой. Ал, «жіктелу ? деген сөз арқылы партиялықты кінәлау бұл бейтарап- тық пен бейпартиялықтан піегіну болады, нағыз пар- тиялық болады. Мырзалар, сіздер не екіжүзділік жасап отырсыздар, не жете ойланбай отырсыздар: істің мәніне келгенде, сіздердің жіктелуге қарсы болып, бей- партиялықты жақтаған айқайларыңыз өздерщіздіц пар- тиялығыңыздан қорқуыңызды бүркемелейді. Айталық, құрылтай жиналысының шын бейпартиялық жақтау- шысы өз пікірлестерініц бір бөлегінің, бұл талаптыто- лығынан ңабылдай отырып, дербес партия құруына жіктелу деп қарамаған болар еді.
Сонымен, бейпартиялық революционерлер бейпартия- лық-революциялық ұйымдарын дамыта берсін. Жолда- ры болсын! Бірақ олар бейпартиялық революцияшыл- дықты «жіктейтін» партиялық революционерлерге ңар- сы азырақ айқайлайтын болсын.


«БЕЙПАРТИЯЛЫҚ» БОЙКОТШЫЛАРДЫҢ ... ПІКІРЛЕРІ 307
Енді бойкот туралы. Бойкоттың қателік болмағаны- ла біз кәміл сенуліміз. 1906 жылдың бас кезіндегі наготы тарихи жағдайда ол қажет және дұрыс болды. Булыгин думасын сәтсіздікке ұшыратқаннан соң және декабрьден кейін социал-демократтар құрылтай жина- лысы жолындағы күрес туын да жоғары көтеруге және Витте думасын да солайша сәтсіздікке ұпіыратуға барлыц күшін салуға міндетті болды. Біз өзіміздің рево- люциялык, борышымызды өтеп шықтық. Сонымен бойкот, әр өлуан өтірік-өсектерге және кешіккен өкініш- терге ңарамастан, жұмысшылар арасында революция- лық рух пен социал-демократиялық сананы қолдап отыру үшін көп пайда берді. Бұған берілген ең жақсы баға: 1) бойкотты томенгі жұмысшылар бұқарасының қолдауы, 2) оның әсіресе езілғен шет аймақтарда та- маша жақсы жүргізілуі, 3) үкіметтің бойкотқа қарсы арнаулы заң піығаруы 118.
Бойкот жасау қате және пайдасыз іс болды деген пікір — дұрыс емес және орісі тар пікір. Ол тек мо- ральдық-саяси пайда келтіріп қана қойған жоқ, сонымен қатар мейлінше нақты, тікелей пайда да келтірді. Ол үкіметтің барлық назарын және барлық күшін нақ осы бойкотшыларға қарсы күреске аудартты. Ол үкі- метті адам күлерлік, ақымақтық және бізге пайдалы жағдайға: Думаны шақыруды жацтап күресуші жағ- дайына түсірді. Ол мұнымен Дума құрамына үкіметтің назар аударуын барынпіа әлсіретті. Ол, егер соғыс тұр- ғысынан салыстыру мүмкін болса, бетпе-бет піабуыл жасау немесе бетпе-бет шабуыл жасаран болып көріну болды, ал мүнсыз дұшпанды ту сыртынан орағытып алуға болмайдъі. Бұл нақ осылай болып та шықты, біз, революционерлер, бетпе-бет шабуыл жасауды көрсеттік, ал адам айтқысыз есуастық заң шығарған үкімет бұдан олердей қорқатын еді. Либерал буржуа мен бейпартия- лың революционерлер бул бетпе-бет шабуыл мен душ- пан күштерінің орталыңқа шоғырлануын орағытып оту үшін пайдаланды. Олар жауды ту сыртынан келіп ора- гытып өтті, бұқналап келіп Думаға кірді, киімдерін озгертіп жау лагеріне еніп кетті.


308
В. И. ЛЕНИН
Әркім өз ісін істеді. Пролетариат күресуде, буржуазия бұқпалауда.
Сойтіп енді сарай маңындағы сұрқиялар шақырған, сүрңияларға бағынышты, сұрқиялармен саудаласқап Дума үшін саяси жауапкершілікті біз тугелімен кадет- терге арттық. Біз қалай да осылай етуге тиісті бол- дық, өйткені Думаның құрамында және оның ісінің барлың сипатында екі жақтылық бар еді: біз қолдауға тиісті бірдеңелер бар еді және біз батыл күресуге ти- істі де бірдеңелер бар еді. Тек буржуазиялык, сая- сатшылар ғана бұл екі жақтылықты ұмытады немесе оны көргісі келмейді. Тек буржуазиялык, саясатшылар гана самодержавиенің либералдық-монархпялық бур- жуазиямен бірігіп, пролетариат пен шаруаларға қарсы контрреволюциялық келісім жасау органы ретіндегі Думаның ролін қасарысып елемейді. Мұндай мәмле уақытша болса да жасала ма, оның зардаптары қандай болады, бұл әзір белгісіз. Бұл, түптеп келгепде, Дума- дан тыс халық қозгалысыпыц күшіне, ұйымшылдығы мен сапалылыгыпа байланысты. Ал Думада осындай мәмлеге келуге бара алатын таптың өкілдері басым екепі, ңазіргі кезде бұл жөнінде келіс сөздер жүрін жатқаны және әзірлік, байқап қарау қадамдары жаса- лып жатқаны — бул факт, Кадеттердің «теріске шыға- руларының» ешқайсысы, меныпевиктердің ешқандай үндемеулері бұл фактіні жасыра алмайды.
Бұл осылай болған соң — ал мұның осылай екені кү- мәнсыз — пролетариаттың тап күресінің мүдделері оның толық саяси дербестік сақтауын сөзсіз талап ет- кені аның. Ол қандай садақаға болса да қуана келіп жармасуға дайын тұратын либерал буржуазияға елік- темеуге тиіс болды. Ол сарай маңындағы сұрқиялар ңұратын тұзақтардан халықты барлық жігерімен сақ- таядыруға тиісті еді. Ол өңі айналдырылған, кадеттік «халық өкілдігін» шақыртпау үшін бар амалды істеуге тиіс болды. Міне, осының бәріне нақ бойкот арқылы қол жетті.
Сондықтан, буржуазияға күлкі болып, енді бойкот- тан бас тартып отырған және өздерінщ кепіегі қылы- ғыя кінәлап отырған оң қанаттағы социал-демократ-


«БЕЙПАРТИЯЛЬЩ» БОЙКОТПІЫЛАРДЫҢ ... ПІКІРЛЕРІ 309
тардың пайымдаулары өте ұшқары және мүлдем тари- хи емес пікірлер. Өйткені меныпевиктер де бойкотшы- лар болды ғой: олар Думаға тек басқа сатыда бойкот жасағысы келген еді. Өздерінің өткендегісін азды-көи- ті бағалай білетін социал-демократтардың ұмытуы ке- шірімсіз болатын екі тарихи фактіні ғана еске түсірсек жеткілікті. Бірінші факт: партиямыздың болыпевиктер меп меныпевиктерден тең мөлшерде құрылған Бірік- кея Орталық Комитетінің листогында бойкот идеясыл олардың екі жағы бірдей мақұлдайды, олар тек бой- коттың қай сатыда жасалғаны тиімді деген мәселеде ғана бір пікірде емес делінген сөз турадан-тура айтыл- ған болатын. Екінші факт: меныпевиктер бастырьш шығарғаи бірде-бір еңбекте олардың епіқайсысы Дума- ның езіне қатынасуға шақыргап жоқ, тіпті «батыл» деген Плеханов жолдастың да мұны істеуге батылы бармаған еді. Социал-демократтар үшін бойкоттан бас тарту партияның кешегі тарихын қате түсіну болады.
Бірақ бойкот жасаудан Думада өзінің партиялық фракциясын құрудан бас тарту міндеттілігі туа ма? Мүлдем тумайды. «Мысль» сияқтанып, солай ойлай- тын бойкотшылар қателеседі. Жалған өкілдік шақыру- ға кедергі жасау үшін біз қолдан келгеннің бәрін іс- теуге тиісті едік және біз оның бәрін істедік те. Бұл солай. Ал егер, біздің күш салуымыздың бәріне қара- мастан, ол шақырылған болса, біз оны пайдалану мін- детінен бас тарта алмаймыз. Революциялық күресті және революцияның толық жеңуі жолындағы күресті бағаламайтын буржуазиялық саясатшылар ғана мұны қисынсыз деп білетін болар. 1869 жылы неміс рейхста- гын масқаралаған, сынаған және керексіз деп санаған, ал 1870 жылдан кейін оғая қатысқан Либкнехттің үл- гісін еске салайық. Либкнехт буржуазиялық-сатқын окілдік жолындағы емес, революциялық халық өкілді- гі жолындағы революциялық күрестің маңызын баға- лай білді. Либкнехт өзінің өткендегісінен тайсақтап бас тартқан жоқ. Ол: мен мұндай рейхстагқа ңарсы күресу үшін, мәселенің ең қолайлы болып шешілу мүм- кіндігі жолында күресу үшін бәрін де істедім. Бірақ мәселе жаман болып шешілді. Мен өзімнің революция-


310
В. И. ЛЕНИН
лық дәстүрлерімді сақтай отырып, соның өзін де пай- далана аламын деді және де оның осылай деуге толық правосы бар еді.
Сонымен, бойкот жасаудан Думаны пайдаланудан бас тарту керек деген және Думада партиялыц фракция құрудан бас тарту керек деген қорытынды шыға- руға болмайды. Мәселе басқаша қойылып отыр: өтө сақтық керек (бұл мәселені Бірігу съезінде болыпевик- тер нақ осылай қойған болатын, олардың қарарыныц жобасын оқыса бұған әркімпің де көзі жетеді*). Думаны цазір оның ішінде жұмыс жүргізу жолымен пай- далануға бола ма, бұл үшін жарайтын социал-демо- краттар және қолайлы сыртқы жағдайлар бар ма? осыны қарау керек.
Біз бар деп ойлаймыз. Думадағы депутаттарымыздың іс-әрекетіндегі жеке қателерді көрсеткен едік, алайда жалпы және тұтас алғанда олар дұрыс позиция ұста- ды. Думада шын революциялық жағдайга сай келетін, топтасу цурылды: октябристер мен кадеттер оңга, со- циал-демократтар меп трудовиктер (немесе, дұрысы- раң айтқанда, трудовиктердің тәуірлері) солға топта- сып отыр. Халықты нақ кадеттік Думаның қауіпті жағынан сақтандыру үшін, нақ Думаның, думалық так- тиканың, думалық мақсаттардың және т. б. шеңберле- рімен шектелмеген революциялық қозғалысты дамыту үшін біз ондай топтасуды пайдалана аламыз және пай- далануға тиістіміз. Мұндай топтасу тұсында — істі дұ- рыс жүргізе білсек — біз бейпартиялық революцияшыл демократтарды да пайдаланамыз жәпе соиымен бірге социал-демократиялық, пролетарлык, партия болып, мейлінше айқын және батыл бой корсете аламыз.
«Эхо» №9,1 июль, 1906 ж. «Эхо» газстініц текстг
бойынша басылып отыр
* Ңараңыз: Шығармалар толық жинағы, 12-том, 398—399-беттер. Ред.


311
БУРЖУАЗИЯНЫҢ СӨГІСТЕРІ
ЖӘНЕ ПРОЛЕТАРИАТТЫҢ ШАҚЫРУЛАРЫ
Мемлекеттік думада Белосток ойраны туралы баян- дамаларды талқылау аяқталып келеді. Үкіметтің қыл- мыстары барынша толық, кейде тіпті тәптештеле дәл- ме-дәл ашылды деуге болады. Жергілікті эісэне орталъщ әкімшіліктің зұлымдық қылықтарын айыптауда Мем- лекеттік дума мейлінше толық бір ауызды болған се- кілді көрінді. Дума «таптар күресін біртұтас етіп то- ғыстырады-мыс» деуге аузы баратын адамдар мұндай бір ауыздылыққа масаттана алар еді119.
Бірақ мәселе ойраншылар шайкасыпың зұлымдық қылмыстарымен куресу ушін ңажетті піаралар жөнін- дегі практикалыц қорытындыларға келгенде алдампіы, үстірт бір ауыздылық деген қаусап түсті. «Таптар кү- ресі біртұтас етіліп» қалай «тоғыстырылатын» болса дағы буржуазия мен пролетариат өздерінің бостандық жолындағы күресінде мэні жағынан әр түрлі мақсат- тар көздейтіні дереу айқындала қалды. Революцияны тыныштандыруды оз қолына алу үшін буржуазия үкі- метке «сөгіс» бергісі келеді. Пролетариат халықты ре- волюциялық күреске шацырғысы келеді.
Бұл айырмашылық Белосток ойраны жөнінде ұсы- нылған екі қарардан айқын көрінді. Буржуазияның (конституциялық-демократиялық партия) формуласы: 1) үкіметті сөгеді; 2) министрліктің отставкаға кетуін талап етеді және 3) «үкімет революцияға қарсы кү- ресте өзінің дэрменсіздігін мойындайды» дегенге сал-


3J2
В. И. ЛЕНИН
мақ салады. Буржуазия революцията царсы куресте кушті үкімет болғанын қалайды.
Пролетариаттың (социал-демократиялық партия) формул асы басқаша: 1) үкіметті сөгеді—ал саясаттағы аңңаулар әдетте өздерінің назарын пролетариат иен буржуазияның осы «бір ауыздылығына» аударумен піектеледі; 2) «азаматтардың өмірі мен мүлкін қорғап қаларлық бірден-бір құрал халыцтыц өзінің царулануъъ бола алады» дейді; 3) «халыцты өз өмірі мен мүлкіп қорғау ісін ез цолына алуға» және «ұлттық қырқысқа тойтарыс беруге» «шақырады».
Осы екі түрлі формуладан буржуазия мен пролетариат мудделершің айырмашылығы айқын көрінеді. Буржуазия революцияны сөндіргісі келеді. Пролетариат революцияны қаруландырғысы келеді. Буржуазия чиновниктердің сотый көксеп күрсінеді. Пролетариат халық сотына жүгінеді («халық соты бұл қылмысты- ларды және оларды цортаушыларды қүтқармайды» — Думадағы біздің социал-демократиялық фракциямыс- дың формул асынан). Буржуазия тек министрлерді іпақырады, шақырғанда оларды икемге келуге шақыра- ды. Пролетариат халыцты шақырады, шақырғанда қарулануға және тойтарыс беруге шаңырады.
Думадағы біздің жолдастарымыз бұл мәселеде дұрыс бағыт алып отыр. Олардың бұдан былай да революция- піыл пролетариаттың мәлімдемелерін оппортунистік буржуазияныц құрғаң сөздеріпе осылайша айқып, ашық және ымырасыздықпен қарама-қарсы ңойып оты- руыпа тілектеспіз.
«Эхо» № 9, 1 июль, 1906 ж.
«Эхо» газетгніц текстl бойынша басъілып отыр


313
АРМИЯ ЖӘНЕ ХАЛЫҚ
Эскер арасындагы қозғалыс туралы деректер барлық газеттерде ылғи басылып келеді. Дума «жұмысыныц» екі айы ішінде әскер полктарының немесе бөлімдерініц қаншасында толқу және көтеріліс ұшқындары болға- пын қазірдің өзінде есепке алу қиын. Буржуазияның ацқау (дегенмен әрқашан да бірдей аңқау емес) сая- сатшылары ойлап шығарған атышулы бейбіт парла- менттік қызмет әскери іс саласында да әсте бейбіт емес жәие әсте парламенттік емес күрес әдістеріне, қозға- лыс формаларына әкелетін болып отыр.
Әскер арасындағы қозғалыс туралы фактілер мен деректерді келтіре отырып, біздің либералдық-буржуа- зиялық баспасөз бұл материалды әдетте үкіметті қор- қьгту үшін ғана пайдаланады. Өрт өршіп келеді, абай- лаңдар, сақтаныңдар, министр мырзалар, кешікпей тұрғанда, біздің айтңанымызға көніңіздер — деп па- йымдайды әдетте кадет газеттері. Ал министрлер («Новое Время» және басқа итаршы газеттер арқылы): абайлаңдар, мырзалар, өрт өршіп келеді, кешікпей тұр- ғанда, бізбен келісімге келіңдер—деп кадеттерді қорқы- тумен жауап береді. Кадеттер де, үкімет те әскердегі қозғалысқа революцияны сөндіру үшін дереу шаралар қолдануды қажет ететін іс деп қарайды. Олардың мүд- делерінің пайдакүнемдігімен тығыз байланысты көз- қарастарының тар өрістілігі оларға бұл қозғалысты біздің революциямыздың шын сипатының, оның шъш талаптарының ірі көрсеткіштерінің бірі деп қарауына


314
В. И. ЛЕНИН
кедергі жасайды. Кадеттер де, үкімет те армия туралы мәселеде өз пайдасын көздейді. Ойраншыларға армия ойрандау құралы ретінде керек. Либерал буржуаға армия шаруалардың және әсіресе жұмысшылардың «шек- тен асқан» сұқтанулары мен талаптарынан буржуа- зиялық монархияны сақтаушы есебінде керек. «Армия саясаттан тыс болуға тиіс» дейтін оңбаған, екіжүзді, жалған доктрина буржуазияның осы жөніндегі шын талаптарын бүркемелеуге өте-мөте қолайлы.
Бірак, әскери толқулардың сипатына, солдаттардың талаптарына қараңызшы. «Бағынбағаны» үшін аты- луға бара жатқан солдаттарға дербес мүдделері бар адамдар, халықтың бір бөлегі, қоғамымыздың белгілі бір таптарының толғағы жеткен мүдделерін білдіруші- лер деп қарап көріңізші. Сонда сіздер саяси жағынан ең кенже қалған шаруаларға бәрінен де жақын тұрғап, бастыңтар жаппай тепкілен, топастандырып, азапңа салып үйретіп отырған солдаттар,— міне осы «қасиетті хайуан» атанған солдаттар, кадет программаларынап өлшеусіз эрі баратын талаптар қойып отырғанын көре- сіздер!
Кадеттер мен кадеттік Дума өздерін жалпы халық- тық талаптарды білдірушілерміз деп көрсетуді ұната- ды. Көптеген аңқаулар бұған нанады. Ал енді факті- лерге, халықтың қалың бұқарасының шын талаптарына, шын күресіне қараңызшы,— сонда сіздер кадеттер мен кадеттік Думаның қоғамдық талаптарды жырым- дап, оларды бүрмалап отыргапын көресіздер.
Фактілерге қараңызшы. Преображенск полкыныц солдаттары жер мен ерік жолындағы күресте Еңбек тобын қолдау керек деген талап қойды. Есіңізде бол- сын: бұл — Думаны қолдау е<мес, Еңбек тобын қол- дау,— қолдағанда, жерге жеке меншікті жою туралы 33-тің аграрлық жобасына бола Мемлекеттік думаны «өрескел масқаралады» деп кадеттер айыптаған Еңбек тобының дәл өзін қолдау! Солдаттар, бұл «сұрықсыз хайуандар», көріп отырсыздар, кадеттерден әрірек ба- рып отыр: көзі ашық буржуазиядан горі көбірек нәрсе тілеп отыр...


АРМИЯ ЖӘНЕ ХАЛЬЩ
315
Петербургтің жаяу эскер полктарының бірі: «...Мем- лекеттік думаға бізден, солдаттардан, біздің солдаттық мұң-мұқтаждарымызды жоқтайтын депутаттар сайла- пуға тиіс» деген талаптар қойды. Солдаттар саясаттан тыс қалғылары келмейді. Солдаттар кадеттермен келіс- пейді. Солдаттар касталық армияны, халықтан қол үз- геп армияны жоюға, оны толық праволы азаматтар ар- миясымен алмастыруға айқын бағытталған талаптар қойып отыр. Ал тұрақты армияны жойып, халықты қа- руландыру дегеннің өзі, міне, осы емес пе.
Варшава округінің солдаттары құрылтай жиналысып талап етіп отыр. Олар солдаттарга «офицерлердің епі- қандай рұқсатынсыз және қатысуынсыз» жиналыстар мен одақтар бостандығы берілуін талап етіп отыр. Олар солдаттың «әскери міндетті туған жерінде атқа- руын», қызметтен тыс уақытта жай киім киюге право берілуін, солдаттарды азық-түлік, киім-кешекпен жаб- дықтау ісін басқару үшін, солдаттардың кінәлы істерія талқылайтын сот құру үшін солдаттардыц сайламшы адамдары болу правосын талап етіп отыр.
Бұл не? бүл әскери реформа жөніндегі кадеттік түсі- піктерге ұқсай ма? Немесе бұл бүкіл халықтық және толық демократиялык, милиция құруға өте жақын ке- летін нәрсе ме? —
Солдаттар шын халықтық, халықтың басым көпшілі- гі қолдайтын талаптарды көзі ашық буржуа мырзалар- дан жаңсырақ білдіреді. Әскердегі қозгалыстың сипаты мен негізгі белгілері азаттық күресінің қазіргі жағдай- дағы басты және негізгі формаларының мәнін кадет- тердің тактикасынан гөрі дұрысырақ көрсетеді. Жұ- мысшылар мен шаруалар қозғалысы мұны одан да гөрі зор күшпен дәлелдейді. Сондықтан біздің міндетіміз — бұл қозғалысты кадеттердің тым жұпыны саясатының тар шеңберімен тарылту емес, кадеттердің тым жұпы- ны ұрандарына бейімдеумен оны кеміту емес, қайта на- гыз дәйекті, батыл және айбынды демократизм рухып- да қолдай беру, кеңейте беру, дамыта беру.
«Эхо» № 10, 2 июль, 1906 ж.
«Эхо» газетгніц текстг бойынша басылып отыр


316
ГАЗЕТТЕР МЕН ЖУРНАЛДАР ӘЛЕМІНДЕ
Кадет мырзалар өтірік «түсінбегенсумен» келеді. Олардың бәрінен де гөрі қасарыса «түсінбегенсіп» ке- ле жатқаны Изгоев мырза болар. Бейне бір жәбірлен- ген пішінмен ол кадеттерге тиіскені үшін «большевик мырзаларга» ашу шақырды.
««Хальтқ бостандығы» партиясы ешкімді алдамайды. Одая партия съездері мақұлдаған программа мен тактикада көрсетіл- гепінен артық нәрсені талап етуге ешкімнің правосы жоқ. Бұл программа мен тактикада — қарулы көтеріліс те, монархияпы құлату да жоқ. Болыпевиктер іс жүзінде өмір суріп отырған партиямсн санасуға тпіс. Сондықтан олардың өздеріне дұрысып айтып отырған және олардың нұсқауы бойынша әрекет істегісі келмейтін адамдарға ашулануы біраз оғаштау нәрсе».
Міне солай, Изгоев мырза; біз нақ сол «іс жүзінде омір сүріп отыргап партиямен санасып-ақ отырмыз». Сіз әлі «түсінбегенсіп» отырсыз ба? Ал оның бер жа- гында мәселе ап-айқын: «халық бостандығы партия- сының» программасы буржуазиялық партия үшін жаман программа емес. Біз мұны, есіңізде болсын, шы- нымен айтып отырмыз.
Онда (программада, Изгоев мырза!), мәселен, соз бостапдыгы, жиналыстар бостандығы бар болатын, та- ғы басқа толып жатқан жақсы нәрселер бар. Бірақ мұ- ның өзі кадеттердің сөз бостандығына да царсы, жиналыстар бостандығына да царсы және басқа жаңсы иәрселерге де қарсы каторгалық заң жобаларын әзір- леуіне кедергі болған жоқ.


ГАЗЕТТЕР МЕН ЖУРНАЛДАР ӘЛЕМІНДЕ
317
Ал тактика жағына келетін болсақ...
Партия съездерінің «не жеңіп, не жеңіліп тыну», «не даңқ алый, не масқара болып олу» деген сияқты такти- каны әбден мақұлдағаны рас. Бірақ кадеттердің, съез- дердегі емес, іс жүзіндегі тактикасы басқа бірдеңені қоңырсытып отыр. Сіздер қарулы көтеріліске қарсысыз ғой? Бұған толық праволысыздар, мырзалар, бірат’ сіз- дер бас имейтін, келісімге келмейтін оппозицияны таушы едіңіздер ғой, сіздер патшалық құратын, бірақ билік жүргізбейтін монарх тұсында өкіметтің халық қолына көшуін жақтаушы едіңіздер ғой? Ендепіе, сіз- дердің министрлік портфельдер жайында саудаласа- тындарыңыз қалай? Міне, солай, Изгоев мырза, біз, қа- ғаз жүзінде емес, нақ осы «іс жүзінде өмір сүріп отыр- ған партиямен санасып отырмыз». Егер сіздер «партия съездері мақүлдаган» программаңыз бен тактикаңыз- дың айтуы бойынша толыц дәрежеде күрескен болса- ңыздар, онда сіздермен біздің әңгімеміз де басқаша болған болар еді.
Изгоев мырзаның мақаласында тағы да көп қызық- тар бар. Бірақ, жалпы алғанда, ол — А. Л. жолдастың одеби меншігі. Оған біздің қол сұққымыз келмейді.
«Эхо» № 10, 2 июль, 1906 ж.
«Эхо» газетгтц текстг бойыпша басъілъіп отыр


318
БҰҚАРАНЫ ҮЙЫМДАСТЫРУ ТУР АЛЫ ЖӘНЕ КҮРЕС КЕЗЕҢІН ТАҢДАП АЛУ ТУРАЛЫ 120
Біз бүгін Хрусталев жолдастың жұмысшы депутат- тары Советтерін ңұрудың мезгілі жеткені туралы мә- селе жөніндегі мақаласын басып отырмыз. Мақала ав- торының есімі мәселемен оның өте-мөте таныстығыныц кепілі болатындыгын айтып жатуымыздың ңажеті жоқ. Мұны Петербург жұмысшыларыныц бәрі біледі. Олар жүмысшы депутаттары Советтерін құру туралы мәселеге дәл қазіргі кезеңде астана пролетариатының ерекше назар аударып отырғанын да біледі.
Хрусталев жолдастың партиямыздың Петербург ко- митетінің шешіміне қарсы айтысы осындай жағдайлар- да көрнекті маңыз алып отыр.
Біз Хрусталев жолдаспен келісе алмаймыз. Ол Петербург комитетіне қарсы жалпы алғанда жұмысшы депутаттары Советтеріпің идеясып жәпе 1905 жылдың аяғындағы олардың тарихи ролін ңорғағансып босқа әуреленеді. Ол декабрьді Совет есебіне қоюдан босқа бас тартып отыр. Біз мұны бәлсінбей-ақ істер едік,— бірақ, әрине, біз декабрьді «дебет» жағына емес, «кредит» жағыпа жазар едік. Біз жұмысшы депутаттары Советтерінің нақ жауынгерлік ролін олардың өте зор және әлі де оншама жете бағалаибаған еңбегі деп есептейміз.
Алайда жұмысшы депутаттары Советтері өзгеше бір жауынгер ұйым еді, бірақ ұйымның пайдасы туралы жалпылама пікір айтудан осы өзгеше бір ұйымның зіргъ кезеңдегі пайдасы туралы мәселе титтей де алға


БҮҚАРАНЬІ ҮЙЫМДАСТЫРУ ТУРАЛЫ ЖӘНЕ КҮРЕС... 319
жылжымай отыр. «Совет революцияшыл пролетариат- тын; революциялық парламенті болып еді» деп жазады Хрусталев жолдас. Әділетті айтылған. Әсте де техни- калық-жауынгерлік емес, қайта нац осы роль Советке тән нәрсе. Кәсіпшілік одактарды ұйымдастырушы ретіндегі, анкеттер инициаторы ретіндегі, ымыраласты- рушы камера, т. с. ретіндегі Советтің ролі мүлде қо- сымша, екінші дәрежелі роль еді. Советсіз де бұл роль- дердің орындалуын әбден көз алдыңа елестетуге бола- ды. Бірақ жаппай стачка бұқаралық бейпартиялық стачкалық комитетсіз бола қояр ма екен. Совет тікелей бұқаралық күрестің қажеттігінен, оның органы есебін- де, өсіп шықты. Бұл факт. Тек осы факті ғана бізге Советтің ерекше ролі мен піын маңызын түсіндіреді. Петербург комитетінің қарарындағы «жауыпгер» деген сөз дәл осы фактіні көрсетеді.
Анкеттер үшін, кәсішпілік одақтарын дамыту үшін, т. б. үшін жұмысшы депутаттары Советтерін құруды ешкім ойламас та еді. Советті цуру пролетариаттъщті- келей бццаралылу куресініц органдарын цуру деген сөз. Мұндай органдарды кез келген уақытта құруға бол- майды, ал кәсіпшілік одақтары мен саяси партиялар болса, эрцашан қажет және сөзсіз қажет, бұларды қан- дай жағдайларда болсын құруға болады және құру ке- рек. Сондықтан жалпы алғанда ұйымдардың маңызын айтумен Петербург комитетіне қарсы болу — үлкен қа- телік. Сондыңтан шаруалардың жерге орналастыру комитеттері идеясын барлық социал-демократтардың қоргауын дәлелге алу да қате нәрсе: бұл комитеттер шынында аграрлық реформаны жаппай талқылауға байланысты, қазірдің өзінде өсіп отырған аграрлық крзғалысқа байланысты жобаланып отыр.
Бірақ бұл комитеттер де «мезгілсіз» бой көрсетуге алып келуі мүмкін — деп мысқылдайды Хрусталев жолдас. Мәселенің өзі де осында: шаруалардың бой корсетуі мен жұмысшылардың бой көрсетуінің арасын- да дәл қазіргі уақытта маңызды айырмашылық бар скендігінде болып отыр. Қазіргі уақытта шаруалардың жаппай бой көрсетуі «мезгілсіз» болуы мумкін емес, ал жұмысшылардың кең көлемде бой көрсетуі өте-мөте


320
В. И. ЛЕНИН
«мөзгілсіз» болуы ықтимал. Себебі түсінікті: жүмысіпы табы өзінің саяси дамуында шаруалардан озып кетті, ал шаруалар бүкіл россиялық революциялық бойкөр- сетуге өзінің әзірлігі жағынан жұмысшы табын элі цуып жеткен жоң. Шаруалар жұмысшы табын де- кабрьден кейін және едәуір дәрежеде декабрьдіц арқа- сында (декабрьді бағаламауға немесе тіпті декабрьдеп безуге бейім жасқаншақ педанттар не айтса да) қуын жетіп келеді. Шаруалар оны жер жөніндегі жергілікті комитеттердің көмегімен бурынғыдан тезірек қуып же- тетін болады. Соңғы шайқаста авангардқа көмектесуге жетіп үлгермеген арьергардты шаужайлау сөзсіз пай- далы және қай жағынан болса да қауіпті емес. Соңғы шайқаста өзіне көмектесуге арьергард жетіп үлгере ал- маған авангардты шаужайлау сөзсіз қауіпті, сондыңтал мұны істеуден бұрын жеті рет өлшеп-пішіп алу керек.
Міне, біздің ойымызша, осы ерекше саяси жағдайды Хрусталев жолдас есепке алмаған. Жалпы Советтердің сіціргеп сңбегіп және мацызып багалауда опың айтқа- ны мың мәрте дұрыс. Ңазіргі кезецді жәпе шаруалар мен жұмысшылардың бой көрсетулерінің арақатына- сын бағалауда оның айтқаны дүрыс емес. Петербург комитетінің басқа қарардағы мына бір екінші үсыпы- сын: халықтың өз бетімен құрылған ұйымдарының әре- кетін біріктіру үшін Думаның солшыл топтарынан ат- қару комитотін құру идеясын қолдау керек деген ұсы- нысын, сірә, ол ұмытып отырған болуы тиіс *. Мұндай комитетте тұтас алғанда шаруалардың әзірлігі мен бел байлауыныц дәрежесін пеғұрлым дәл апықтауга болар еді, ал жұмысшы депутаттары Советтерін құруды да осыған қарай практикалық негізге қоюға болар еді. Басқаша айтқанда: Петербург комитеті қазір үлкенірек нәрсеге ұмтылып отыр, пролетариаттың жауынгер ұйымдарын құрудьщ бір өзіне ғана емес, оларды ша- руалардың жауынгер ұйымдарымен үйлестіруге, уштас- тыруға ұмтылып отыр, т. т. Петербург комитетінің жұмысшы депутаттары Советтерін құруды қазіргі кезең- де кешеуілдетіп отырған себебі, жұмысшы депутатта- Ңараңыз: осы том, 225—226-беттер. Ред.


БҮҚАРАНЫ ҮЙЬІМДАСТЫРУ ТУРАЛЫ ЖӘНЕ КҮРЕС..У 321
ры Советтерінің зор маңызын езінің багаламағанды- гынан емес, оның себебі, табыстъщ тағы бір жаңа, қа- зір ерекпіе айқын көзге түсіп отырған шартын, атап пйтқанда, револіоцияшыл шаруалар мен жұмысшылар- дың бірлескен қимылын өзінің есепке алғысы келетін- дігіяен. Демек, Петербург комитеті өз қолып өзі ешбір байламайды және ертеңгі күннів; тактикасын ешбір ал- дын ала шешпейді. Петербург комитеті авангардқа дэл ңазір мынадай кеңес береді: ұрысқа шықпа, әуелі арь- ергардқа делегаттарыңды жібер; ертең арьергард жа- қын келеді, тегеурін ынтымақты болады, ертең біз қимылға неғұрлым дер кезінде шақыратыя ұран тас- тауға үлгереміз.
Аяқтайық. Хрусталев жолдас, жалпы айтқанда, Со- веттер құруды жақтап өте-мөте нанымды дәлелдер кел- тірді. Советтердің жалпы маңызыя ол тамаша бағала- ды. Оның күресі көбінесе Советтің ролін төмендетуге қарсы, жалпы революциялық бой көрсетулердің маңы- зын төмендетуге қарсы бағытталған және бұл күресте Хрусталев жолдастыкі әбден дұрыс та. Мұндай «төмеи- детушілер» бізде жалгыз кадеттер арасыпда гана емес, басқалардың арасында да көп-ақ. Бірақ жендеттер мен ойранпіылардың кінәсынап пролетариатпен үнемі жоне тығыз байланыс жасаудан қол үзген Хрусталев жол- дас уазіргі кезеңді және революциялық күштердің ка- зіргі «диспозициясын» тольщ бағалай алмады. Бугін таңда авангард өзінің негізгі назарын тікелей аттаныс- ңа емес, арьергардпен және басқа да отрядтардың бә- рімен мейлінше тығыз байлаиысты нығайтып, кецей- туге аударуға тиіс.
«Эхо» № 11, 4 июль, 1906 Ж.
«Эхо» газетінгц текстг бойынша басылып отыр


322
ГЛЗЕТТЕР МЕН ЖУРНАЛДАР ӘЛЕМІНДЕ
Бойкоттың тарихи ролін бағалау туралы жэпе бей- партиялық революциялық ұйымдардың маңызы туралы «Эхоның» 9-номеріндегі біздің ескертпелеріміз * буржуазиялық демократияның нағыз оң қанаты мен нағыз сол қанатының ерекше сипатты жауаптарын ту- ғызды.
«Мысль» газеті, дәл күткеніміздей-ақ, «буржуазия- лык, демократия» деген сөз үшін шамданып, ашулы түрмен мәселенің мәніне соқпай өте шыгып отыр. Ол былай деп жазады:
«Тіпті «жұмысшы депутаттары Советтерінен», таза проле- тарлың, таптық ұйымның өзінен, «Эхо» «буржуазиялық демо- кратияны» тауып отыр... Сірә, бұдан әрі барар жер қалмаған болар».
Еске түсіріңіздер, радикал мырзалар, жұмысшы депутаттары Советтерінің көпшілігі «таза пролетарлық» болған емес-ті. Бұлар өз құрамына көп ретте солдат- тардан, матростардан, қызметшілерден, шаруалардан делегаттар енгізіп отырды. Ңарсы дау айтып, алауыз- дьщңа соқпай өтуден горі, «буржуазиялық демократия» ұғымын өздеріңіздің не үшін ұнатпайтындарыңызды тура айтқан жақсы емес пе?
«Речь» газеті мүлде бұлқан-талқан болып отыр. Bia- re қарсы жазылған заметканың бас жағында кадет Ңараңыз: осы том, 305—310-беттер. Ред.


ГАЗЕТТЕР МЕН ЖУРНАЛДАР ӘЛЕМІНДЕ
323
«шамданарлық ештеңе айтқысы келмей», бойына кір жуытпай пікір айтады. Ңандай джентльмендер десей- ші! Бірақ заметканың аяғында кадет дәл... дәл около- точныйша балағаттайды. Біздің бойкотқа берген баға- мызды «мазақылық немесе асқан топастық» деп атай- ды. Шіркін, кадеттік джентльмендік-ай!
«Речь» былай деп жазады:
«Қалай болғанда да, большевиктер тактикасының көздеген мацсаты Думаиы шақыру үшін күресу болғанын жазып дон- лик,. Бойкоттың қажеттігін айтып омыраулай берушіліктің бәрі де үкіметті адастыру міндетін көздеді»,
Жетер, джентльмен мырзалар! Біздің ойымыздың мүлде басқаша болғанып сіздер тамаша түсінгенсіздер. Бойкоттың мақсаты, Булыгин Думасын болдырмай тастағандағы сиядты, Витте Думасын да болдырмай тас- тау еді. Өзінің, яғни тура және тікелей мақсатына же- те алмаған бойкот, былайша айтқанда, үкіметтің наза- рын басқа жаққа аударуы арқылы жанама пайда кел- тірді. Революциялық тактика, әрқашандағыдай, бұл арада да пролетариаттың санасы мен жауынгерлік қа- білеттілігін өте жақсы дамытты, толық жеңіске қол жетпеген жағдайда жарым-жарты реформаларды жана- малай қамтамасыз етті.
«Эхо» № 11, 4 июль, 1906 ж.
«Эхо» газеті/ніц тексті бойынша басылып отыр


324
БАТЫЛ ШАБУЫЛ ЖӘНЕ ЖАСҚАНШАҚ ҚОРҒАНЫС
Реакционерлердің батыл адамдар екені, ал либерал- дардың қорңақтар екені көптен белгілі.
Осы ежелгі шындықты Мемлекеттік думаның жер туралы мәселе жөнінде халыққа арнаған үндеуінің ка- деттік жобасы тағы да растай отыр. Амал не, трудовик- тердің жобасы да кадеттердікінеп артық емес: трудо- виктер бұл жолы мүлде бейшаралықпен либерал буржуазияның соңынан еріп отыр. Думадағы социал-де- мократтар болмаса, осылар бір лажын таппас па екен?
Мемлекеттік думаның халыққа арнаған осы үндеуі туралы бүкіл мәселенің қалай пайда болғанын еске тү< сіріңіздерші. Мемлекеттік дума жауап адресінде жекө меншіктегі жерлерді шаруалардың пайдасына күшпен алуды жақтады. Горемыкин министрлігі бұған: «мум- кін емес» деп асңан табандылықпеп, батылдықпен қыс- қа, айқын жауап бе^ді.
Алайда министрлік осы дөрекі полициялық қарсы жауаппен тоқталған жоқ. Жоқ, министрлерді революция біраз нәрсеге үйретті. Министрлер Думаның фор- мальды сұрақтарына формальды жауап берумен оз міндеттерін бітіргісі келмейді. Реакционерлер—форма- листер емес, істің адамдары. Нағыз күш, Думада емес, халықта екенін олар біледі. Олар халыц арасында үгіт- тегісі келеді. Олар ешбір кідірместен, қымбат уақыт-ты босқа жіберместен, халыцца ундеу жазды. Осы үкімет хабары (20 июнь) дума атынан халыққа үндеу жазу туралы ой туғыздьь Үкімет жот Кирсетті. Дума нағыз


БАТЫЛ ШАБУЫЛ ЖӘНЕ ЖАСҚАНШАҚ ҚОРҒАНЫС 325
халық өкілдігіне лайықты жолға бұрын түсе алмаған- дьщтан, үкімет соңынан сүйретіліп ере берді.
Үкімет хабары қалай жазылды? Реакциялық моиар- хиялық партияның нағыз жауынгер міанифесі сияңты жазылды. Шіркін, реакционерлер қымсынбайды! Олар айбынды тілмен жаза біледі. Олар өздерінің «хабарын- да» тура укімет атынан сөйлейді. ІПынында да, бұл арада бәлденетів несі бар? Осы либерал профессорлар: біз конституішялық құрылыс тұсында өмір сүріп отыр- мыз, Дума да үкіметтің бір бөлегі деп сендірмек бола- ды. Мейлі, профессорлар мылжыңдай берсін! Консти- туциялық алдандырулар арқылы халықты еліте берсіи! Біз, реакционерлер, істің адамдарымыз. Үкімет дегені- міз іс жузінде озіміз екенін біз білеміз. Біз солай дей- міз де, ал осы либерал педапттардың аяқтан шалушы- лығын, формализмін елемейміз. Біз: шаруалар, сіздер оз пайдаларыңызды түсінбейсіздер, деп тура және ашық айтамыз. Жерді күштөп алу сіздерге тиімді емес, сопдықтап біз, үкімет, оған руцсат етпейміз. Шаруа- лардың жер туралы барлық лақаптары — жалған, ал- дау. Шаруалар туралы басқалардың бәрінен де гөрі жақсы' қамқорлық жасайтын үкімет. Оның қазір дө ңайыр-садаңа бергісі келеді. Ал шаруалар өздеріне жақсылықты «тартыс пен зорлықтан» күтуге тиіс емес екенін, қайта «бейбіт еңбектен» (помещиктерге ецбек студен деп қосу керек еді) және біздің самодержавие- лік үкіметтің шаруалар жөніндегі ұдайы қамқорлығы- иан күтуге тиіс екенін біліп қойсын.
Үкімет хабары осындай болды. Мұның өзі — рево- люцияға нағыз соғыс жариялағандық. Мүның озі — ре- акциялық самодержавиенің халыққа: төзбеймін! тал- қандацмын! деген нағыз манифесі.
Ңазір кадеттер және олар бұл жолы өздеріне бүтін- дей бағынышты етіп алған трудовиктер үкіметтің ша- қыруына жауап беруге жиналды. Бүгін кадеттік жоба мен трудовиктердің жобасы жарияланды. Осы екі жо- баның екеуі де қандай сорлы, нағыз бейшаралық эсер беріп отыр десеңізші!
Реакцияшыл сарай маңындағы сұрқиялар заңды аяқ- ка басып, үкіметтің формальды бір болегін нақты ту-
13-том


326
В. И. ЛЕНИН
тас үкімет деп жариялауға тайсалмай отыр. Кадеттер мен трудовиктер, Щедриннің асқан дана шабақтары сияқты, заңды пана л ап жасырынып отыр: осы «халық» өкілдері біздерді заңсыз соққылайды, ал біздер заң ар- ңылы қорғанамыз! деп ңыңқылдайды, бұлай дегенім үшін ғапу етіңіз. Дума заң бойынша істеп, жерді ерік- сізден иеліктен айыруды жақтап отыр. Заң бойынша Думаның келісімінсіз «үкіметтің ешқандай жорамал- дары күшіне ене алмайды». Бізде, заң бойынша, 99 адамнан 121 үлкен комиссия бар... Ол комиссия «әбден мұқият ойластырылған және дұрыс әзірленген заң» піығарады... Ал халық «осындай заңды шығару жү- мыстарының аяқталуын тыныштыңпен, бейбіт күте» тұрсын (трудовиктер осы мүлде сорақы-жағымпаздық соңғы пікірді алып тастаған! Ары шыдамаған. Бірақ оның есесіне олар «жер жөніндегі жергілікті мекеме- лерді» ұйымдастыруға сүйенуді қосқан, сөйтіп Дума, атап айтқанда, оның кадеттік көпшілігі, осы мекеме- лерді көрінеу помещиктік-чиновниктік түрде ұйымдас- тырғысы келетіндігі туралы сатцындыцпен ундемей ңалады).
¥ят және масқара, халық өкілдері мырзалар! Ңазір тіпті алыс түкпірдегі орыс мужигі түсініп отырған пәр- сені, атап айтқанда: қағаз жүзіндегі заң мен өмірдегі піындың Русьте өзара түбегейлі ажырасңанын, бейне бір конституциялық, ңатаң заңды жұмыстың бейбіт жолы арқылы бүкіл жердің шаруаларға көшуіне және бүкіл халық үшіп толық бостапдық болуына іс жүзін- де жету мумкін еместігін түсіпбейтін бола қалу ұят. Егер сарай маңындағы сұрқиялардың реакциялық шындьіғына жауап беруде өзіңнің революциялық шын- дығыңды ашық айтуға, айқын жазуға батылдығың бар- маған екен, батылдығың жоқ екен, онда министрліккө жауап жазуды дй қолға алмау керек еді. Халыққа үн- деу жазу Дума туралы заңдарда көрсетілмеген: асқан данышпан заңңойлар, өздеріңіздің «сұрақтарыңызбен» тыныш отырыңыздар, реакционерлермен, істің адамда- рымен, күрес адамдарымен айтысуға батылдығыңыз да, туралығыңыз да, қабілетіңіз де болмаған салаға жармаспаңдар!


БАТЫЛ ШАБУЫЛ ЖӘНЕ ЖАСҚАНШАҚ Ң0РҒАНЫС
327
Ал егер халыққа үндеу жазады екенсіңдер, онда шыпдықты, бар піындықты, ең ащы шындықты, еште- цемен бүркемеленбеген шындыңты жазу керек. Ха- лыққа былай деу керек:
Шаруалар! Министрлік сіздерге жазған үндеуін ба- сын піығарды. Министрлер сіздерге жер де, ерік те бергілері келмейді. Министрлер қысылып-қымтырыл- май-ақ бүкіл үкімет атынан айтып отыр, Дума қағаз жүзінде үкіметтің бір бөлегі болып саналса да, олар Думаға қарсы пікір айтып отыр.
Шаруалар! Министрлер піындығында Россиянин; нақ самодержавиелік үкіметі болып табылады. Олар сіз- дердің Думадағы халың өкілдеріңізбен ешбір санас- найды, олар полициялық-заңдық кедергілер арқылы мәселені кешіктірін, халық өкілдерін әжуалап отыр. Олар халық талаптарын мысқылдап отыр, сөйтіп ежөл- гі қырып-жою, зорлық, тонаушылық, ойрандау саяса- тын, бейне бір ештеңе болмағаидай, одан әрі жүргізе беріп отыр.
Шаруалар! Сіздерге жер мен ерік беруге Думаның дәрменсіз екендігін біліп қойыңыздар. Полициялық үкіметтің заңдары арқылы Думаның аяқ-қолы матал- ган. Халық өкілдерінің қолында бүкіл окімет билігі, барлық мемлекеттік өкімет билігі болуына жету керек. Сіздердің жер мен ерік алғыларыңыз келе ме? Бүкіл халықтық құрылтай жиналысына қол жеткізіңіздер, барлық жерде ескі өкіметті толық құлатуға, толық сай- лау бостандығы болуына қол жеткізіңіздер!
Шаруалар! Егер сіздер өздеріңізді өздеріңіз азат ет- тгесеңіздер, сіздерді ешкім азат етпейтіндігін біліп қойыңыздар. Жұмысшылар мұны түсінді, сөйтіп олар оздерінің күресімен 17 октябрьдегі жеңілдіктерді күш- пен алды. Мұны сіздер де түсініңіздер. Тек сонда ғана сіздер революцияшыл халық боласыздар, яғни не үшін күресу керектігін білетін халық, күресе білетін халық, езушілерді жеңе білетін халық боласыздар. Өздеріңіз- діц Думадағы депутаттарыңызды, өздеріңіздің Думаға сайлаған адамдарыңызды пайдаланыңыздар, бүкіл Россия көлемінде тығыз, ынтымақтасып бірігіңіздер, сөй- тіп ұлы күреске әзірленіңіздер. Күрессіз жер де, ерік 12*


328
В. И. ЛЕНИН
те болмайды. Күрессіз сіздерге күйзеліске ұшырата- тын жердің құнын өтеуді күшпен таңады, сіздерге 1861 жылдағыдай алдап-арбайтын, тонайтын помещиктер мен чиновниктердің жер жөніндегі комитеттерін та- ңады.
Шаруалар! Біздер Думада сіздер үшін қолымыздан келгеннің бәрін істеудеміз. Егер сіздер қазір, Думадан кейін де, Русьте сақталып отырған тәртіптердің бол- мауын іс жүзінде тілесеңіздер, өз істеріңізді өздеріңіз ақырына дейін жеткізіңіздер.
* *
*
Бірақ мұндай үндеуді Думада ұсынудың өзі күлкі.
Шынына келгенде ше? Мұның керісінше, кадеттер мен трудовиктердің (бұларға барынша ұят-ақ) россия- лық топас қызметшінің тұрпайы тілімен жазып отыр- ғап тілмен «халыққа үпдеу» жазу күлкі емес пе? Ха- лық Дума үшін бе, әлде Дума халық үшіи бе? Бостан- дық Дума үшін бе, әлде Дума бостандық үшін бе?
* *
*
Шаруалардың қандай жиынында болса да мейлі, ка- деттердің үндеуін, трудовиктердің үндеуін және біз- дің үндеуімізді оқып көрсін! Сонда көрелік, шындық қайда деген сұраққа шаруалар пе айтар екен?
«Эхо» № 12, 5 июлъ, 1906 ж.
«Эхо» газетігілң текстг бойыпша басылъіп отыр


329
ДУМАДАҒЫ ПАРТИЯЛАР ЖӘНЕ ХАЛЫҚ
Халыққа үндеу жазу туралы мәселе жөнінде кеше Думада болган жарыс сөз қальщ бұқараны саяси тәр- биелеу үшін тамаша багалы материал берді.
Халыққа үндеу жазу туралы мәселенің өмірге мей- лінше жақын мәселе болғандығы сонша, түрлі саяси нартиялардың шын мәпі бұдан артықты керек етуге болмайтын айңындылықпен ашылды. Бұл мәселе жө- нінде Дума реакциялық самодержавие («үкімет хабары») мен революцияшыл халықтың арасында қыспақ- та ңалды, ал халықтыц Думадан тыс күресінің дүм- пуі Таврия сарайының барлық есік-тесіктерінен ішке лап қойып епді деуге болады. Жарыс соз басталысы- мен-ақ мәселе формальды жагынан және жекелеген ұсақ-түйектен істіц шын мәнісіне қарай толассыз ауы- са бастады.
Халықңа үидеу жазу не үшін керек? Бұл мәселе Ду- маның алдына өктем қойылды. Ол бүкіл жарыс созге ерекше өң берді. Ол бүкіл жарыс сөзді біз кешегі бас мақалада * бұл мәселеыі қай тұрғыда қойған болсақ, иақ сол тұрғыға алып келді: министр ліктің айбыиды мәлімдемесіне Думаның айбыпды мәлімдемесімеп жа- уап беру керек пе? әлде мүлде жауап бермеу керек гіе? әлде алауыздықты жуып-шайып жіберуге, мәселеиің ңойылысының өткірлігін, өмір туғызып отырғая өткір- лігін, бәсеңдетуге тырысу керек пе?
Бастаушы Думадағы оңшылдар болып шыңты. Оң- шыл кадет Петражицкий мәселені талқылауды кейінғе Ңараңыз: осы том, 324—328-беттер. Ред.


330
В. И. ЛЕНИН
қалдыруға тырысты. Оңшыл кадетті, әлбетте, октябрис- тер қолдады. Думаның халыққа үндеуінен контррево- люцияның қорқатындығы айқып болды.
Реакция өзінің айқын бас көтеруімен Думадағы бү- кіл солшылдардың ұйымдасуына көмектесті. Талқы- лауды кейінге ңалдыру ұсынысы өтпей қалды. Жарыс сөздердің өзінен Думада негізгі үш бағыт бар екені толық айқындалып отыр. «Оңшыл» бағыт (октябристер және кадеттердің бір болегі) — шаруалар қозғалысып «тыныштандыруды» жақтайды, сондықтан үндеу атау- лының қандайына болса да царсы. «Центр» (кадеттер және, сірә, партияда жоқтардың көпшілігі) — шаруалар қозғалысын «тыныштандыруды» жақтайды, соп- дыңтан тыныштандыратын үндеу шығаруды цолдайды, «Солшыл» бағыт (трудовиктер, сірә, олардың тек бір бөлегі ғана, және социал-демократтар) — халыңтың «тыныш және тапжылмай күтіп» отыра алмайтынды- ғын халықңа түсіндіру жағында, сондықтан «тыныш- тапдыратып» үндеуді емес, революциялъщ үндеуді жақ- тайды.
Трудовик Жилкин, поляк Ледницкий, социал-демократ Рамишвили осы соңғы бағыттың көзқарасын өте- мөте айқынырақ білдірді. «Халық ең соңғы, сәбиге тәп дерлік үміттерге жармасуда»,— деді Жилкин. «Мен бейбітшілік, тыныштық пен жайбарақаттық туралы айтып тұрғаным жоқ, мен ескі өкіметке қарсы ұйым- дасқан күрес туралы айтып тұрмын... Әлде Мемлекет- тік дума бейбітшілік пен жайбарақаттықтың арқасып- да туды ма?» Сөйтіп, октябрьдегі күресті еске түсіре келіп шешен солшылдардың қол соғуы үстінде көте- ріңкі дауьюпен былай деді: «Ал біздің осында отырған- дығымыз осы «аласапыранның» арқасында болып отыр». «Осы жалпы мағынада,— деп әділ айтты шешен,— комиссия бізге ұсынып отырған, халыққа ар- налған үндеу өте қанағаттанғысыз жазылған» (тек былай деп: Жилкиннің сөйлеген сөзіндегі пікірлер мен тілектер енбеген трудовиктердің жобасы да ңанағат- тапғысыз деп қосу керек еді). «Бұқараны бейбітшілік пен тыныштық ұйымдастырмайды, қайта, осы сөздің жақсы әрі ұлы мағыпасындағы мазасыздық ұйымдас-


ДУМАДАҒЫ ПАРТИЯЛАР ЖӘНЕ ХАЛЬЩ
331
тырады деген пікірді аяғында баса корсету және айту керек...».
Ледницкий тіпті кеше біз қолданған ең қатт^ сөз- дердің бірін қайталап, үсынылған үндеуді «бейшара- лыц» үндеу деп атады. Рамипівили де «мәселенің ше- шілуін бейбіт және тыпыш күтіңдер деушілерге царей» шығып: «шын жол — тек революциялыц жол» деп мәлімдеді. («Наша Жизньнің» есебінен цитат келтіріп отырмыз). Ол жердің бір ңолдан екінші қолға цунъш өтеусіз көшуі жөнінде айтудың қажеттігі туралы да мәлімдеді.
Кадеттер мен «бейпартиялықтардың» көпшілігі пақ «тыиыштандыратын» үндеуді жақтап шықты, револю- циялық әрекеттерді айыптады (Котляревский Ледниц- кийге қарсы), «жер иеленушілер козқарасы тұрғысы- нан» үндеудің пайдалылығын дәлелдеді (кадет Якуш- кин).
Қаражүздік Волконский Скирмунтпен және оңшыл кадет Петражицкиймен бірігіп алып, революцияпы тұ- тандырып жіберетін үндеудің «қауіптілігін» дәлелдей- ді, сөйтіп аграрлық жобаны әлі Дума арқылы өткізуге мүмкіндік беретін және оны Мемлекеттік советтің қа- рауына ұсынуға болатын зацды пайдалану қажеттігін көрсетеді, т. т., т. т., т. т.
Бағыттар тамаша айқын бейнеленді. Кадетгердің реакция мен революция арасында, ескі өкімет пен халық арасында ауытқып отырғандығы анықталған үстіне анықтала түсті. «Кадеттерді қолдау» тактикасыныц болжамсыз, қисынсыз тактика екенін, социал-демократия мен Думадағы революциялык, демократияның ре- волюциялык, позициясын әлсірететін тактика ғана еке- нін оңиғалар көрсеткен үстіне көрсете түсті. Социал- демократтар дербес бой корсете отырып, трудовиктер- дің бір бөлегін өз жағына тарта алатындығын да, тіпті белгілі бір дәрежеде кадеттерді жікке боле алатынды- ғын да оқиғалар көрсеткен үстіне корсете түсті.
Саяси жағдайдың өзі социал-демократиялық партия- пың тактикасын лажсыз күшпен айңындамай қоймай- ды. Социал-демократияның оң қанатының болымсыз әрекеттеріне қарамастан, осы кезге дейін кадеттерді


332
В. И. ЛЕНИН
ешқандай қолдау болмады, қайта, бақытымызға қарай, шаруалар депутаттарының бір бөлегі қолдап отырған пролетариаттың дербес саясаты жүргізіліп келді. Оц- шылдар кадеттерге, трудовиктер мен социал-демократ- тарга қоса қарсы деген оппортунистердің жанынан, өз ойынан шығарған бөлуі болмай шықты. Кадеттер әб- ден солқылдақ жағдайда болғавда, социал-демократтар мен трудовиктер оңшылдарға ңарсы дегэн революция- лык бөлу келіп шықты.
Амал не, біздің социал-демократ депутаттар өте-мо- те қолайлы жағдайды жете пайдаланбады. Олар жалим айтыстар кезінде халыққа арналған үндеудің соци- ал-демократиялық өз жобаларын сөзсіз ұсыиуға тиіс еді. Тек сонда ғана олардыц саясаты революцияның авангарды болып табылатын пролетариаттың таптыц партиясы өкілдерінің ақырыпа дейін толық дербес саясаты болар еді. Тек сонда ғана Рамишвилидің, Жилкин мен Ледницкийдің дүрыс пікірлері жарыс сөзде елеусіз ңалмаган болар еді, қайта революцияшыл со- циал-демократияның батыл да айқыи платформасында біріктірілген, бекітілген және ңалыптастырылған болар еді.
Думадағы біздің социал-демократиялык, фракцияныц барған сайын жиі қалыптасып отырған думалық топ- тардың сабағын есепке алуыпа, толық дербес пролетар- лық саясат жолына оның батылырақ түсуіне жәпе үндеу жобасын статьялар бойынша талқылағанда мә- селені аздап болса да түзетуіпе, яғпи дербес дәйекті- революциялық тұжырымдар ұсыпуыпа тілек білдіру ғапа қалады.
Халыққа арналған үндеудің социал-демократиялың жобасы, тіпті Думада оқылған жоба күйінде қалғап күнде де, революциялық күрестің топтасуыиа және да- муына өте-мөте пайдалы эсер еткеи болар еді және революцияшыл шаруалардың таңдаулы элементтерін социал-демократия жағына тартқап болар еді.
1906 ж. 5 (18) июлъде жазылған
1906 ж. 6 июлъде «Эхо» Газеттгц текст[ бойъінша
газетітц 13-номеріиде басылъіп отъір
. басылган


333
РЕАКЦИЯНЫҢ ЗАГОВОРЛАРЫ
ЖӘНЕ ОЙРАНШЫЛАРДЫҢ ҚОҚАН-ЛОҚҚЫСЫ
«Россия» 122 газеті ойрапшылар үкіметінің көзқарас- тарын пасихаттагапы үпііи осы үкіметтсп қаржы ала- Ды.
Думаның халықңа арнаған үпдеуінің жобасы жо- піпде үкімет газетсымағыпың сарыны өте-мөте сұсты сарын болып отыр. Ойланғап қадампың заңсыздығын да, оның «жөнсіздігін» де, «революцияпіылдығын» да және т. т. дәлелдеуге тырысыи, газетсымақ Думаны ңорңытуда. Үкімет алдында құрдай жорғалаушы бас- пасөздің қоқан-лоққысыпан, сірә, зәресі кетсе керек, кадеттік «Речь» бүгін бағытты мүлде өзгертіп, үндеуге ңарсы шығып отыр.
Ңоқан-лоққы осылай үсті-үстіпе жауып жатыр. Ка- деттік министрлік туралы мәселе жөнінде бүгіп «Россия» былай деп жазады: «Егер Русьті басқару ісін, тортіп орнатудың қүралы ретінде, Соловей Разбойник- ке сепіп тапсыр деп Владимир Красное Солнышкога үсыпыс жасаған болса, ол, бәлкім, Илья Муромецтің көмегімен Соловей Разбойникті құрту керек деген не- гұрлым оцай құрал ұсынар сді. Журтца мәлім, бул коме к болды да».
Россиядағы революцияны «құртқысы» келіп отыр- ған бұл «Илья Муромец», бацсақ, халыцаралыц контр- революциялыц армияньщ дәл өзі екен. Үкімет газет- сымағы «Шетелдік державалар және Россиядағы істің жайы» («Россия», № 170) деген мақалада, аңқаулы- гынан емес, сол бір қоқан-лоққьі жасау мақсатымен


334
В. И. ЛЕНИН
орыстардыц ішкі ісіне шетелдік державалардың белсе- не қол сұғып отырғандығы туралы мәселені тусінді- реді.
Үкімет газетсымағының бұл түсіндіруі өте-мөте са- бақ боларлық және аса пайдалы нәрсе. Халықаралық контрреволюция Россияны қадағалап бақылап отыр, «әлдеқалай жағдай үпіін» оған қарсы күш топтасты- рып, әзірлеуде. «Герман императорлық үкіметі,— деп жазады «Россия»,— бұл жағдайды .толық түсінеді (атап айтқанда: «Россиядағы ңазіргі істің жайы бәрі- нен бұрып шетелдік революциялық элементтердің ық- палының нәтижесі болып табылады»), сопдыңтан да бүл үкімет керекті нәтижелерге жеткізбей қоймайтын бірсыпыра тиісті шаралар қолданды».
Бұл шаралар, егер бостандық ісі жеңсе немесе жеңе- тін болса, Россияға басып кіру үшін Австриямен бірі- гіп Германияның соғыс күштерін әзірлеуде болып отыр. Берлин үкіметі бұл мәселе жөнінде Австрия үкі- метімен сөйлесті до. «Белгілі бір жагдайларда осы (яғ- ни революциялық) қозғалысты басу немесе тежеу мақ- сатымен Россияның ішкі істеріне белсене араласу ке- ректі және пайдалы іс болып табылатындығын» екі үкімет те мойындады. Мұнымен қатар араласу үшін орыс үкіметінің тура және айқын айтқан тілегі керек екендігі піешілді.
Орыс аграрлық қозғалысы типтес аграрлық ңозға- лыстың тарау мүмкіндігінен қорыққандықтан Авс- трияда, Галицияда орыс шекарасыида үш корпус армия топталғап. Галиция әкімі, оның үстіне орыс помещигі, наразылық толқулары атаулының бәрі де мейлінше батыл жанышталатындығын ескертіп, 26 июньде халыққа тіпті үндеу де таратты.
Сонымен, халыңаралық контрреволюцияның загово- рына күмәндануға болмайды. Орыс үкіметі орыс хал- қына қарсы өзіне көмекке шетел әскерін шақырып отыр. Бұл туралы келіс сөздер жүргізілді, жүргізіліп те отыр, бұл келіс сөздер цазірдің озінде айтарлықтай нақты келісімге жеткізіп отыр.
Ойраншылар шайкасының үстемдігін қамтамасыз ету үшін үкіметтің отанға опасыздык, жасап отырған-


РЕАКЦИЯНЫҢ ЗАГОВОРЛАРЫ ЖӘНЕ ОЙРАНШЫЛАРДЫҢ... 335
дығын жұмысшылар мен шаруалар біліп қойсын. Әр- қашан осылай болып келді, әрқашан осылай бола бер- мек. Тарих былай деп үйретеді: егер мәселе езілген таптардың революциялық ңозғалысын басып-жаншу туралы болып отырса, үстемдік етупіі таптар бәрін, тіптек бәрін: дінді, бостандықты, отанды әрңашан құр- бан етіп келді деп үйретеді. Орыстың ел билеуші-ой- раншыларының да дәл осыны істейтіндігіне, олардың осындай әрекетті қазірдің өзінде әзірлеп жатқандығы- на титтей де күмән жоң.
Біраң жұмысшылар мен шаруалар мұндай әрекет- теп ңорықпай-ақ қойсын. Россия үкіметінің халықара- лық резерві бар, ол резерв: Германияның, Австрияның және басқа елдердің реакциялық үкіметтері. Бірақ біздің де қуатты халықаралың революциялық резерві- міз бар, ол резерв: Германияда 3 миллиондық партия болып, барлық европалық елдерде күшті партиялар болып ұйымдасқан Европаның социалистік пролетариаты. Біз үкіметіміздің реакцияның халықаралық резер- віне сөз салуын ңұптаймыз: мұндай сөз салу, 1-ден, Россияиың ең ңараңғы адамдарының козін ашып, мо- пархияға сенуді талқапдау ісінде бізге жақсы қызмет етеді, ал, 2-ден, мұндай сөз салу россиялық револю- цияны бүкіл дүние жүзілік революцияға айналдырып, оның базасы мен қимылының майданын бәрінен жақсы кеңейтеді.
Сапарларыңыз қайырлы болсын, Трепов мырзалар! Атқылаңыздар! Орыс шаруалары мен жұмысшылары- па қарсы австриялың және неміс полктарын шақыры- цыздар! Біз — күресті ұлғайту жағындамыз, біз — ха- лықаралың революция жағындамыз!
* *
*
Бірақ халықаралық заговордың жалпы маңызыпа бара берумеп қатар, орыс ойраншыларының ұсақ жеке мақсаттарын ұмытуға болмайды. Біз «Россияның» ма- қаласын туғызғаи аңңаулың емес екенін жоғарыда корсеттік. Осылай ойлап, «Мысль» ңателесіп отыр. Мұның өзі — «аңқаулық» емес, «арсыздық» та емес,


336
В И. Л ЕНИН
«мылжыцдық» та емес. Мұпың өзі — кадеттерді цор- уытып, алуды көздегеи қоқан-лоққы. Ойрашпылар үкі- меті Думаның халыққа үидеуінен үрейленіп, кадеттер- ді цоркытады: «асқақтамацдар! әйтпесе Думаны ңуып таратып жіберемін, австриялық және пеміс полктарьш шаңырамыи! Мен қазірдің өзінде бұған әзірмін».
Ақымақ-кадеттер осының өзінде-ақ үрейленіп, ше- гіншектеп отыр, мұпы бүгіигі «Речь» дәлелдеді. Кадет- терге қоқан-лоқңы жасап ңойса болғаны — олар кейін кетуге әзір...
Пролетариат ойраншылар үкіметінің бейшаралың ңоқап-лоққысыпан қорықпайды. Пролетариат өзініц дербес жауынгерлік позициясын сақтайды, үрейленгеп кадеттің елестегенінеп қорыңпайды.
Тағы да айтамыз: атқылаңыздар, Трепов мырзалар! Күрестіц революцпялық өрісін кеңейтіңіздер! Халық- аралық пролетариат ңарап қалмайды!
1906 ж. 6 (19) июлъде жазылган
1906 ж. 7 июльде «Эхо» Гигеттіц тексті бойынша
газет шщ 14--ном?ріиде басылып отыр
басъілған


337
ДУМАНЫҢ ТАРАТЫЛУЫ
ЖӘНЕ ПРОЛЕТАРИАТТЫҢ МІНДЕТТЕРІ123
1906 ж. июльдіц ортасында жазылған
1906 ж. августа Москвада «Новая волна» баспасында жспе кгтапша болып басъілып шып^ан
Нітатианыц тексті бойъінша басылып отыр


339
Думаның таратылуы 124 жүмысшЬі партиясыныц ал- дына көптеген аса маңызды мәселелер қояды. Олардың ішінен ец бастыларын көрсетіп өтейік: 1) революция- мыздың барысындағы осы саяси оқиғаға жалпы баға беру; 2) келешектегі күрестің және ол күресте қолда- нылуға тиісті ұрандардың мазмұнын анықтау; 3) осы келешектегі күрестің формасын анықтау; 4) күрес сә- тін таңдап алу немесө, дәлірек айтқанда, бұл сәтті дұ- рыстап таңдап алуға көмек ете алатын жағдайларды есепке алу.
Осы мәселелерге қысқаша тоқталып өтейік.
I
Думаның «конституциялық» сыртқы көрінісімеп әу- естеиушіліктен және, егер бұлай деп айтуға болатын болса, 1906 жылдың екінші тоқсанындағы Россия сая- сатының конституциялық жамылғысымен әуестенуіиі- ліктен сақтандырған адамдардың көзңарасының дұ- рыстығын Думаның таратылуы өте ашық және айқын дәлелдеді. Дума алдында, Дума жөнінде және Думаға байл анкеты, біздің кадеттердің (және кадетофилдер- дің) көпірте сөйлеген «таудай сөздерінің» түкке тұр- ғысыз мардымсыздығын қазір өмірдің өзі әшкереледі.
Мына қызық фактіні қараңыз: Дума нағыз консти- туциялъщ негізде таратылды. Ешқандай «қуып жібе- ру» болған жок,. Ешқандай заң бұзушылық болған


340
В. И. ЛЕНИН
жоқ. Ңайта, әрбір «конституциялық монархиядағы» сияқты, тура заң бойынша істелді. Жоғарғы өкімст «конституция» негізінде палатаны таратты. Пәлепдей статья бойынша бұл «палата» таратылды жэне нагу сол указ бойынша (шабыттаныңдар, заңқойлар!) жаца сайлау немесе жаңа Думаны шақыру мерзімі белгі- ленді.
Бірақ, міпе, дәл осы арада, 1906 жылдың бүкіл бі- рінші жартысыпда социал-демократтардың сол қанаты баса көрсетіп келген россиялық копституцияныц елес екендігі, отандық парламентаризмнің жалған екендігі бірден байқалып отыр. Енді ңайдағы бір «тайыз және фанатик» «больіпевиктер» емес, ең момын деген жа- рия-либералдар россиялық конституцияның бұл айрың- ша сипатын мойындап отыр. мойындағанда өздерінщ кылъіғы арңылы мойыпдап отыр. Мұны кадеттер де мойындап, Думаның таратылуына жаппай «шетелдер- ге қашу», Выборгке қашу арқылы жауап берді, заңды бұзатып үндеу 125 арқылы жауап берді,— ең баяу деген «Речьтіц» мақалаларымен жауап берді, солай жауап беріп те отыр; бұл «Речь» әңгіменің іс жузінде са- модержавиені қалпына келтіру туралы болып отырға- нын, Суворин жаца Думаға дейін тірі бола қояр ма екенмін деп жазғанда, оның байқамай шындықты ай- тып салғанын мойындауға тиіс болды. Кадеттердің бар- лың үміті «конституциядан» дереу революцияға кош- ті — ал мұның өзі жоғарғы өкіметтің тек бір ғана иа- ғыз конституциялық шарасының салдарынан болып отыр. Ал кеше ғана кадеттер — біз «династияпың қал- қанымыз», нағыз конституцияшылдықты жақтаушы- лармыз деп Думада мақтанып еді.
Өмір логикасы конституциялық оцулықтардың логи- касынан күштірек. Революция үйретеді.
Кадеттердің жеңісі туралы социал-демократ «боль- шевиктердің» жазғандарының бәрі де (Н. Лениннің «Кадеттердің жеңісі және жұмысшы партиясының міп- деттері» деген кітапшасын салыстырыңыз) * тамаша дәлелденді. Кадеттердің бүкіл сыңар-жақтылығы мен * Цараңыз: Шығармалар толық жинағы, 12-том, 283—372-беттер, Ред.


ДУМАНЫҢ ТАРАТЫЛУЫ ... ПРОЛЕТАРИАТТЫҢ МІНДЕТТЕРІ 341
болжамсыздығьі айқыи көрініп отыр. Конституциялық жалған үміттер,— тастай берік болыиевиктің белгісі деп танылып жүрғеп бұл құбыжық,— бүкіл жұрттыц іжз алдына нағыз жалған үміт, елес, алдамшы құбы- лыс ретіпде көрініп отыр,
«Московские Ведомости» 126 мен «Гражданин» 127 зарлаган дауыспен — Думадан айрылдық! деп цацсай- ды. Біздегі конституцияға жетіктер, конституцияға соншама шебер сүйенген, оның параграфтарына соғь шама сүйсінген кадеттер — конституциядан айрылдық! деп оларға қынжыла үн қосады. Социал-демократтар шаттанбайды да (біз Думадан өзімізге керегімізді ал- дық), еңсесін де түсірмейді. Халықтың ұтқаны — өзде- ріпіц жалғап үміттерінің бірінен арылды, дейді олар.
Иә, кадеттер партиясы арқылы бүкіл орыс халқы үйренеді, кітапшадан үйренбейді, өзіне тән, иаң өзі ж-а- сап отырған революциядан үйренеді. Кадеттер арқылы халық өзіяің азаттық жөніндегі буржуазиялык, бірінші жалған үміттерінен арылып келеді, ал трудовиктер ар- қылы ол өзінің азаттық жөніндегі буржуазиялық соң- гы жалған үміттерінен арылады, деп біз бір уақытта айтқан едік *. Кадеттер ескі өкіметті қүлатпай-а^ крепостниктік тәртіптен, озбырлықтан, жүгенсіздіктен, азиаттықтан, самодержавиеден азат болуды қиялдап келді. Кадеттер өздерінің шолақ қиялдары арқылықа- зірдің өзінде-ақ апатңа ұшырады. Трудовиктер товар шаруашылығын құртпай-а^ бұқараны ңайыршылық- таи, адамды адамның қанауынан азат етуді қиялдап отыр: жақын арада, егер біздің революция біздіц рево- .июцияшыл шаруалардың толық жеңіп шығуына дейін жететін болса — олар әлі апатқа ұшырайтын болады.
Кадеттердің тез көркейе қалуы, олардың сайлаулар- да мастанарлықтай жеңіске жетуі, олардың кадеттік Думада мерейі үстем болуы, «сүйікті монархтыц» (пат- іпаны жақсы көретіндігін білдірген Родичевтің, былай- іна айтқанда, бетіне түкірген монархтың) ңаламыньщ бір сызғанынан қалмай кенет апатқа үшырауы,— міно мүпың бәрі елеулі саяси маңызы бар оқиғалар, мұның
* Қараңыз: осы том, 163-бет. Ред.


342
В. И. ЛЕНИН
бәрі халллцтьщ революциялық дамуының кезеңдері. Ха- лық, яғни халықтың қалың бұқарасы, 1906 жылға әлі саналы революцияшыл болып өсіп жеткен жоқ. Жұрт- тың бәрі самодержавиеге енді төзуге болмайтындығын ұқты, чиновниктер үкіметінің жарамсыздығын да ұқты, халық өкілдігінің қажет екендігін де ұқты. Бірақ ескі өкіметтің өктем халық өкілдігімен ешбір сыйыса ал- майтындығын халық әлі толық ұғып, сезе алмады. Оған бұл үшін әлі айрықша тәжірибе, кадеттік Дума- пың тәжірибесі, керек болғаны көрініп отыр.
Кадеттік Дума өзінің күнделікті ңысқа өмірінде өк- тем емес халық өкілдігі мен өктем хальщ өкілдігінің арасындағы бүкіл айырмашылыңты халыққа айцъш көрсетті. Біздің ұранымыз, құрылтай жиналысы (яғпи толыц билігі бар халық өкілдігі) мың мәртебе дұрыс болып шықты, бірақ өмір, яғни революция бүған біздің болжағанымыздан гөрі ұзағырақ, шырғалаң жолмен жеткізді.
¥лы россиялық революцияныц басты кезеңдерінө жалпы көз салып коріцізші, сонда сіз халықтың өз тә- жірибесі арқылы, бірте-бірте, құрылтай жиналысы деген ұранға қалай жеткенін көресіз. «Сенім» дәуірін, 1904 жылдың аяғын алайық. Либералдар мәз-мейрам. Олар сахнаның төрінен орып алған. Онша табанды емес социал-демократтар тіпті қазіргі кезеңнің басты екі күші: либералдар мен үкімет туралы әңгімелеп жүрді. Сөйтіп, міне, халыц «сенім» идеясына бөленеді, халық «сеніммен» 9 январьда Ңысқы Сарайға барады. «Сенім» дәуірі ушінші күшті, пролетариат™ піығара- ды, сөйтіп халыңтың самодержавиелік үкіметке зор сенбеушілігін бастап береді. «Сенім» дәуірі үкіметтің «сенім» туралы сөздеріне сенуден халықтың бас тар- туымен аяқталады.
Одан кейінгі кезең. Булыгин Думасын іпақыруға уәде беріледі. Сенім іспен дәлелденеді. Халық өкілдері іпақырылады. Либералдар мәз-мейрам болып, сайлауға ңатысуға шақырады. Либерал профессорлар, буржуа- зияның бүл «идеялық» құйыршықтары, өздеріне ла- йықты істі істейді, студенттерді революциямен піұғыл- данбай, оқу оқуға шақырады. Онша табанды емес со-


ДУМАНЫҢ ТАРАТЫЛУЫ ... ПРОЛЕТАРИАТТЫҢ МШДЕТТЕРІ 343
циал-демократтар либералдардың келтірген дәлелдері- іго беріліп кетеді. Сахнаға хадық піығады. Пролетариат октябрь ереуілі арқылы Булыгин Думасының қа- расын өшіріп, бостапдықты қолына алады, өзінің фор- масы мен мазмұны жағынан әбден конституциялық манифесті жеңіп алады. Бостандық туралы уәде алу жеткіліксіз екеніне, оған қоса бостандыңты тартып аларлъіцтай куш керек екендігіне халықтың өз тәжіри- бесі арқылы козі жетеді.
Одан әрі. Үкімет декабрьде бостандықты қайта тартып алады. Пролетариат көтеріліске шығады. Алғашқы котеріліс талқандалады. Бірак, Москва көшелеріндегі асқан ңажырлы да табанды қарулы күрес Дума шақы- руды лажсыз етеді. Пролетариаттың бойкот жасауы сәтсіз болып шығады. Витте Думасып лақтырып тас- тауға пролетариаттың күші жеткіліксіз болып шыға- ды. Кадеттер бұл Думаға толып кетеді. Халық өкілді- гі — болып қойған факт. Кадеттер мәз-мейрам. Олар- дың шаттанып, қуануында шек болмады. Пролетариат күдіктене күтумен болады.
Дума жұмыс істей бастайды. Бостандықтың сәл ке- цеюін халық кадеттерден гөрі он есе көп пайдалана- ды. Өзінің пиғылы мен батылдығы жағынан кадеттік Дума лезде халықтан артта қалып қояды. Кадеттік Ду- маның заманы (1906 ж. май және июнь) кадеттердеп солшылдау партиялардың неғұрлым зор табыстарға жеткен заманы болып шығады: трудовиктер Дума да кадеттерден озып кетеді, халык, жиналыстарында ка- деттердің қорғалақтығын бетіне басады, социал-демо- краттар мен социалист-революционерлердің баспасөзі оседі, шаруалардың революциялык, қозғалысы, әскер арасындағы қобалжу күшейеді, декабрьде қажыған пролетариат әлденеді. Кадеттік конституционализм заманы, кадеттік ңозғалыстың да, конституциялың қоз- галыстың да заманы болмай, революциялык, қозғалыс- тың заманы болып піығады.
Бул қозғалыс Думаны таратып жіберуте мэжбур ете~ ді. Кадеттердің құр «көбік» екенін тәжірибе көрсетіп береді. Олардың күші — революцияның күшінен туын- ды күш. Ал революцияға үкімет шындығында револю-


344
В. И. ЛЕНИН
циялық жолмен (формасы жағынан конституциялық жолмен болса да) — Думаны таратумен жауап береді.
Егер халық өкілдігінде толық билік болмаса, оны ес- кі өкімет шақырған болса, онымен қатар әлі де ескі окімет өмір сүріп отырған болса, мұндай халық өкілді- гі нольге тең екеиіне халықтың тәжірибе жузінде көзі жетеді. Оқиғалардың объективті барысы, енді заңдар- дың, конституцияның белгілі бір редакциясы туралы мәселені емес, өкімет туралы, нақты өкімет туралы, мәселені кезекке ңояды. Қапдай заңдардың болса да, қандай сайламшылардың болса да билігі болмаса, онда олар нолъге тец. Міне, кадеттік Дума халықты осыған уйретті. Дума марқұмның жаназасын шығарып, одан алатын сабақты жақсылап пайдаланайық!
II
Сонымен, біз екінші мәселеге: алдағы күрестің объ- ективтік, тарих көрсетіи отырган, мазмұны туралы жә- не ол күресте ұсыпуга тиісті үрандарымыз туралы мә- селеге тікелей жақындап келдік.
Онша табанды емес социал-демократтар, меньшевик- тер, бұл арада да солқылдақтың жасап үлгерді. Олар- дың бірінші ұраны: құрылтай жиналысын шақыру маңсатымен Дума сессиясын і^айта бастау ушін күресу болды. Петербург комитеті бұған ңарсы піығады. ¥ран- ның сорақылығы бадырайып көрініп тұр. Бұл тіпті оппортунизм де емес, әншейіп ңұр мағынасыздық. Орта- лык, Комитет бір цадам алга басады. ¥ран: іуурылтай жиналысын шат^ъіру мацсатымен Думаны жацтап укі- метке царсы куресу. Әлбетте, бұл тәуірлеу. Бұл ұрап: революцияльіқ жолмен құрылтай жиналысын шақыру үшін самодержавиелік үкіметті цулату жолында куресу деген ұраннан пәлендей ңашық емес. Күмән жоқ, Думаның таратылуы ектем халық өкілдігі үшін жалпы халықтық күреске желеу болады: осы мағынада алған- да «Думаны жақтау» дегеп ұранды мүлдем жарасым- сыз деп айтуға болмайды. Бірак, әңгіме мынада: нак, осы матынада Думаның таратылуы күреске желеу болады деп, ұранды мойындап отырмыз. Ал «Думаны жақтау» деғен тұжырым дэл осы (яғни жаңағы көрсе-


ДУМАНЬІҢ ТАРАТЫЛУЫ ... ПРОЛЕТАРПАТТЫҢ МІІІДЕТТЕРІ 345
тілгея) мағынада айрықша түсііідірілмесе, ол көмескі болып ңалады, күңгірттік туғызады, белгілі дәрежеде жойылған ескілікке, кадеттік Думаға, қайта оралтады, ңысқасы, бұл тұжырым бірсыпыра теріс, зияпды, «кер- тартпа» пікірлер туғызады. Бұл тұжырымның ішінде дұрыс жерлері біздің күрес туралы қарарымыздың дэ~ лелдерінде, Думаның таратылуының жетерліктей ма- цызды себеп болып саналатыны пеліктен екенін ту- сіндіруде әбден, тегіс қамтылады.
«Тікелей алда тұрған күрестің ұраны белгілі про- грамманың ішіпдегі жалпы ұрапнан жай ғана, тура алына ңоймайтыньін марксист еш уақытта ұмытпауы керек. Қазір алдағы, 1906 жылдың жазындағы немесе күзіндегі, күрестің үранын тікелей айқындау үшіп программамызға (соцындағы: самодержавиені құлату және құрылтай жиналысы, т. т. дегенді қараңыз) су- йену жеткілікті болмайды. Бұл үшін нацты тарихи жағ- дайды ескеру керек, революцияның бүкіл дамуы меп бүкіл кезекті барысын қадағалау керек, біздің міндет- терімізді, тек программаның принциптерінен емес, қоз- галыстың өткен қадамдары мен кезеңдерінен қорытып шығару керек. Тек осындай талдау ғана диалектика- шыл материалист үшін міндетті нағыз тарихи талдау болады.
Нақ осындай талдау бізге мынаны: объективтік са- яси жағдайдың қазір алта цойғаны халық өкілдігі бар ма деген мәселе емес, бұл халық өкілдігі өктем халық окілдігі ме деген мәселе екенін көрсетеді.
Кадеттік Думаның мерт болуының объективтік себе- бі, оның халық мұқтажын білдіре алмағандығында емес, өкімет үшін күрестің революциялыц міндетін атқаруға шамасы келмегендігінде. Кадеттік Дума өзіп конституциялық орган деп ойлады, ал іс жүзінде ол революциялық орган болды (Думаны революцияньщ кезеңі немесе құралы деп қарағанымыз үшін кадеттер бізді сөкті, бірақ өмір біздің көзцарасымызды толық дәлелдеді). Кадеттік Дума өзін министрлікке қарсы күресетін орган дед ойлады, ал іс жүзінде ол бүкіл ескі окіметті цулату жолында күресуші орган болды. Ісжү- зіпде осылай болып шықты, ойткені қазіргі экономи-


346
В. И. ЛЕНИН
калык, жағдай осыны талап етті. Сонымен, дэл о сын- дай күрес үшін кадеттер Думаем сияцты орган «жа- рамсыз» болып шъиуты.
Егер халыцтъщ ңолында өкімет билігі болмаса, онда Думаның керегі жоң, қандай Думаның болса да керегі жоң деген пікір енді ең қараңғы мужиктің де сана сына мықтап қонайын деп отыр. Ал өкіметті қалай қолға түсіру керек? Ескі өкіметті цулатып, жаңа, хальгқтық, ерікті, сайланатын өкімет орнату керек. Не ескі өкі- метті ңұлату керек, не революцияның міндеттерін ша- руалар мен пролетариаттың қойған көлемінде жүзеге асыру мүмкін емес деп тану керек.
Өмірдің өзі мәселені осылай қойды. 1906 жыл мәсе- лені осмлай қойды. Кадеттік Думаның таратылуы мә- селені осылай қойып отыр.
Біз бұл мәселені революция бірден шешеді деп, курсе оп-оңай, жеп-жеңіл болады деп, жеңіс толың, сөз- сіз қамтамасыз етіледі деп, әрине, кепілдік бере ал- маймыз. Күрес басталмай тұрып мұидайға еш уаңытта және ешкім кепілдік бере алмайды. ¥ран — оп-оңай, жеңіл жеңістің кепілі емес. ¥ран дегеніміз белгілі бір міндеттерді жүзеге асыру үшін орындалуға тиісті ма$- сатты корсету. Бұрын мұндай белгілі бір тікелей міи- деттеріміз жалпы халық өкілдігін құру (немесе шақы- ру) болды. Қазіргі мұндай міндет: өкіметті халық өкілдігіне беруді қамтамасыз ету. Ал мұның аты: ескі өкіметті тайдыру, қирату, цулату, самодержавиелік үкіметті кулату дегеп сөз.
Егер бұл міндет толығьімен шешілмесе, онда халық өкілдігі де толық өктем бола алмайды, демек, бұл жаңа халық өкілдігінің тағдыры кадеттік Думаның тағды- рындай болмайтынына толык, кепілдік болуы да мүм- кін емес.
Істің объективтік жайы ңазір хальщ өкілдігі үшін күресті кезекке қойып отырған жоқ, халық өкілдігін куып жіберуге немесе таратып жіберуге мүмкіндік бермейтін, сондай-ак, Трепов пен К° кадеттік Думаны комедияға айналдырғаны сияңты, бұд халык, екілдігіп де комедияға айналдыруға мүмкіндік бермейтін жағ- дайлар жасау жолындағы күресті кезекке қойып отыр.


ДУМАНЫҢ ТАРАТЫЛУЫ ... ПРОЛЕТАРИАТТЫҢ МІНДЕТТЕРІ 347
III
Алдағы күрестің ықтимал формасын ішінара оның мазмұны белгілейді, ішінара халықтың революциялык, күресі мен самодержавиенің контрреволюциялық кү- ресінің бұрынғы формалары белгілейді.
Күрестің мазмұнына келетін болсақ, онда револю- цияның екі жылы ішінде бұл мазмұнның қазіргі мез- гілде ескі өкіметті құлатуға келіп тірелгенін біз көр- сеткен болатынбыз. Бұл мақсатты тек бүкіл халықтық ңарулы көтеріліс жасау жолымен ғана толық жүзеге асыруға болады.
Күрестін; бұрынғы формаларына келетін болсақ, онда бұл жөнінде Россиядағы бұқаралық және жалпы халықтык, қозғалыстың «ең соңғы сөзі» — жаппай стачка мен көтеріліс болып табылады. 1905 жылдың соңғы тоқсаны пролетариаттың, шаруалардың, әскер- лердің саналы бөлегі мен түрліше кәсінтік-интелли- генттік одақтардың демократиялык, бөлегінің сана-се- зімі мен пиғылында өпіпес із қалдырмай ңойған жоқ. Күреске қабілетті элементтердің нағыз қалың бұқара- сыпың Дума таратылғаннан кейінгі ойына келген бірінші пікір жаппай ереуіл болғандығы сол себепті дө оте табиғи нәрсе. Думаның таратылуына жалпы рос- сиялық ереуілдің сөзсіз жауап болуға тиіс екендігіне тіпті ешкім де күдіктенбегендей болды.
Мұндай пікірдің жалпыға ортақ болуы белгілі бір пайдасын келтірді де. Революциялық ұйымдар барлық жерде дерлік стихиялық, ішінара дүмпулерден жұмыс- шыларды әдейі және үнемі тоцтатып отырды. Бұл жо- нінде Россиянин; түрлі жерлерінен мәліметтер түсіп жатыр. Октябрь — декабрьдегі тәжірибе, дау жоқ, көп- іпіліктің назарын жаппай және бір мезгілде бой көр- сетуге шығу мәселесіне бұрынғыдан гөрі көбірек ау- даруга жәрдем етті. Мұның үстіне тағы да бір ерекше жағдайды атап өту керек: жұмысшы қозғалысының, мәселен, Петербург секілді кейбір ірі орталықтарының мәліметтеріне қарағанда, жұмысшылар жаппай жәпө бір мезгілде бой көрсетуге шығу қажет деген идеяны оп-оңай, тез ұғып қана қоймаған, сонымен қатар жа-


34Я
В И. Л ЕНИН
уынгерлік жоне батыл бой көрсетуді табандылыцпен жақтаған. Думаның таратылуына байланысты демон- страциялыц (бір күндік немесе үш күндік) ереуіл жасау жайлы жарамсыз пікір,— Петербург меньшевик- терінің кейбіреулерінен шыққан пікір,— бұл пікір жұ- мысшылар тарапынан батыл қарсылық туғызды. Та- лай рет терең мәнді күрес жүргізген адамдардың тап- тық сезімі мен тәжірибесі қазіргі уақытта істің мәні әсте демонстрацияда емес екенін оларға бірден аңғарт- ты. Біз демонстрация жасамаймыз, деді жұмыспіылар. Жаппай бэй көрсетудің мезгілі жеткен кезде біз аяу- сыз, батыл күреске шығамыз. Барлық мәліметтерге Караганда, Петербург жұмысшыларының жалпы пікірі осындай болды. Россия 1901 жылдан бері (демопстра- циялық қозғалыстың кеңінен басталған жылы) басы- нан кешірген оқиғалардыц бәрінен кейін ішінара бой Цөрсетулердің, әсіресе демонстрациялардың кісі күлер- лік нәрсе болатыпын, саяси дағдарыстың шиеленісуі қайтадан «басынап бастауды» мүмкіп етпейтініп, де- кабрьде ықыласымен- «қанпың дәмін татып көрген» үкіметке бейбіт демонстрациялардың адам айтқысыз тиімді екенін жұмысшылар жақсы түсінді. Бейбіт де- монстрациялар ешқандай пайда келтірмей, пролета- риатты әлсіретер еді, бұл демонстрациялар полицей- лер мен солдаттардың қарусыз адамдарды ұстап, атып жаттығуына көмек еткен болар еді. Бұл демонстрациялар — Столыпинді мақтаушылықты — ол револю- цияны жеңді, өйткені Думапы таратып жіберді, бірақ осынысы үкіметке қарсы қозғалысты шиеленістірмеді деп опы мақтаушылыңты бірсыпыра дәлелдегендіғ болар еді. Енді жұрттың бәрі де күрестің әлі алда екенін білгендіктен және сезгендіктен, бұл мақтауға бос мақ- тау деп қарайды. Онда «демонстрацияны» күрес деп түсіндірер еді, одан (үмітсіз) күрес жасаған болар еді, ал демонстрацияның тоқтауын жаңа жеңіліс деп есеп- теп, бүкіл дүниеге жар салар еді.
Қыр көрсету мақсатында ереуіл жасау туралы пікір, парламентаризмді болжамсыз асыра бағалаған 1849 жылғы Ледрю-Роллен сияқты біздегі кадеттер партия- сыныц Ледрю-Роллендеріне ғапа лайықты пікір еді.


ДУМАНЫҢ ТАРАТЫЛУЫ ... ПРОЛЕТАРИАТТЬІҢ МІНДЕТТЕРІ 349
Пролетариат бұл пікірді бірден қабылдамай тастады және сөйтіп өте дұрыс істеді. Әрқашан революциялық күреспен бетпе-бет турғап жүмыспіылар дұшпанныл; жауынгерлік дайындығын және үзілді-кесілді жауын- герлік бой көрсетудің қажеттігін кейбір интеллигент- терден гөрі дұрысырақ бағалады.
Өкініштісі сол, қазіргі кезде біздің партияда, оньтц орыс бөлегінде социал-демократтардың оң ңаиатының басым болуы салдарынан жауынгерлік бой корсету ту- ралы мәселе елеусіз қалдырыльш отыр. Россия социал- демократиясының бірігу съезі кадеттердің жеңісіне елігіп қалды, басымыздан кешіріп отырған кезеңнің ре- волюциялық маңызын бағалай алмады, октябрь — декабрь тәжірибесінің бүкіл қорытындыларыи шығару міядетінен жалтарды. Ал бұл тәжірибепі пайдалану қажеттігі парламентаризмге толып жатқан бас июші- лердің ойлаганынан гөрі партияның алдына неғұрлым шұгылырақ, неғұрлым күштірек қойылып отыр. Біздің партияның орталық мекемелерінің елеулі кезеңде жа- саған абыржушылығы істің осындай жағдайының соз- сіз нәтижесі болды.
Істің бүкіл мүддесі бұқаралық саяси стачканың қа- рулы көтеріліспен ұштасуын тағы да керек етіп отыр. Мұнымен қатар, стачканы күрестің дербес құралы ре- тінде алсақ, оның әлсіз жақтары өте айқып көрініп отыр. Саяси ереуілдің табысты болуының аса маңызды шарты — оның кенеттен болуы, үкіметті аңдаусызда тариа бас салу мүмкіндігі екеніне жұрттың бәрінің де көзі жетті. Ңазір бұл мүмкін емес. Үкімет стачкамеп күресуді декабрьде үйреніп қалды және қазіргі кезде бұл күреске тәуір-ақ даярланып алды. Жаппай стач- када темір жолдардың аса маңызды екенін жұрттыц барлығы да көрсетіп жүр. Темір жолдар тоқтаса — ереуілдің жаппай ереуілге айналуына барлық мүмкіи- діктер бар. Темір жолдарды толығымен тоқтату қолдап келмесе — оида ереуіл де, мүмкін, жапі ай ереуіл бола алмас. Ал темір жолпіылардың ереуіл жасауы ерекше қиын: жазалау поездары толық дайындықпеп түр; қа- руланған әскер отрядтары бүкіл жол бойына, станция- ларға, кейде тіпті жеке поездарға таратылып орналас-


350
В. И. ЛЕНИН
тырылған. Мұндай жағдайларда ереуіл — ол ол ма: көбінесе сөзсіз солай болып шыгады,— қарулы күшпен турадан-тура, тікелей цақтығысу болып шығуы мүм- кін. Машинист, телеграфист, стрелочник бірден екітпң біріп таңдап алатын жағдайға мәжбүр етіледі: не тур- тан орнында атылуы керек (орыс темір жолдары жүйе- сінің Голутвино, Люберцы жене баоқа станциялары қазірдің өзінде бүкіл халық алдында революциялық атаққа текке ие болған жоқ), не жұмысқа кірісіп, стачканы болдырмауы керек.
Әлбетте, өздерінің бостандыққа берілгепдіктерін tonen дәлелдеген, көптеген темір жол жұмысшылары мен ңызметшілерінен асқан ерлік күтуімізге біздің право- мыз бар. Әлбетте, темір жол ереуілінің мүмкін екенін және табысқа жетуге үміт барлығын теріске шығару пікірінен біз аулақпыз. Біраң біз міндеттің цазіргі қиыншылықтарын өзімізден жасыруға праволы емеспіз: мұндай қиыншылықтарды айтпай қою ең на- шар саясат болар еді. Ал егер піындыққа тура қара- сақ, егер бой тасалап жасырынбасақ, онда стачкадап сөзсіз және дереу қарулы көтеріліс келіп шығатыны ашықтан-ашық көрінеді. Темір жол ереуілі дегеніміз көтеріліс деген сөз, бүл декабрьден соң талассыз болып отыр. Ал темір жол ереуілінсіз темір жол телеграфы тоқтамайды, темір жол арқылы хат-хабар тасу үзіл- мейді, демек айтарлықтай дәрежеде почта-телеграф ереуілін жасау да мүтмкін емес.
Сонымеп, стачканың көтеріліске багынышты мәні істің қазіргі жағдайыпап, оның 1905 жылғы декабрь- деп кейін қалыптасқанындай, созсіз туып отыр. Біздіц еркімізге қарамастан, ңандай «директивалар» болса да оғап қарамастан, шиеленісіп отырған революциялық жағдай демонстрацияны стачкаға, наразылыңты — кү- реске, стачканы — көтеріліске айналдырады. Әлбетте, көтеріліс, бұцаралық қарулы күрес ретінде, оның бел- гілі бір жеріі.де әскерлер белсене қатысңанда ғана ерши алады. Сондықтан әскерлердің ереуіл жасауы, халыңқа оқ атудан бас тартуы, күмән жоқ, белгілі бір жағдайларда жалац бейбіт ереуілдің жеңіп шығуына жеткізе алады. Бірақ мұндай жағдайлар мейлінше ой-


ДУМАНЬЩ ТАРАТЫЛУЫ ... ПРОЛЕТАРИАТТЫҢ МІНДЕТТЕРІ 351
дагыдай көтерілістің тек жеке кезеңдері болып табы- латынын және мұндай жағдайларды жиілету үшін, бугаи мүмкін қадарынша көбірек жақындау үшін тек бір гана құрал барлығын, ол құрал: көтерілісті ойдағыдай әзірлеу, алғашқы көтерілудегі қимыл-әрекеттердің жі- гсрлі, күшті болуы, сұрапыл батыл шабуыл арқылы но- месе армияның ірі бөлегінің қатардан шығып ңалуы арңылы әскерлерге іріткі салу, т. т. екендігін дәлелдеп жатудың ңажеттігі бола қояр ма екен.
Бір сөзбен айтңанда, істің дәл қаздргі, Думаның та- ратылу кезінде қалыптасып отырған жағдайында, пәр- менді күрестің турадан-тура және тікелей көтеріліске бастайтынына ешбір күдіктенуге болмайды. Істің жағ- дайы өзгеруі мүмкін, онда бұл қорытындыны қайта ңа- рауға тура келеді, бірак, қазіргі уақытта бүл тіптен мүлде даусыз қорытынды. Сондықтан, көтеріліске ша- қырмай тұрып, бүкіл россиялық ереуілге шақыру, ереуілдің көтеріліспен тығыз байланысын түсіндірмеу қылмыснен шектескен нағыз жеңіл ойлылық болар еді. Сондьщтан үгіт жұмысында барлық күшті күрестің белгілі бір формалары арасындағы байланысты түсііі- діруге жұмсау керек, күрестің үш бұлағының: жұмыс- шы дүмпуінің, шаруа көтерілісінің және соғыс «бүлігі- нің» бір тасқынға қуйылуына көмек бере алатыи жаг- дайларды әзірлеу ісіне жұмсау керек. Шын мәыіндө халықтың қозғалыстың, яғни самодержавиені құлата- тын буңаралыц, заговордан мүлдем аулақ, белсенді қозғалыстың, көтерілістіц бұл уш формасы әлдеқашан, откен жылдың жазынан, атақты «Потемкин» көтерілі- сі 128 болған уақыттан бастап әбдеп анық көрініп отыр. Бүкіл россиялык, көтерілістің табысқа жетуі, сірә, бәрінен ,де бурын көтерілістің осы үш арнасының бірі- гуіне байланысты. Бұл арналардың бірігуіне Думаны тарату сияқты күрес желеуінің өте күшті жәрдем ете- тіндігінде күмән жоқ, өйткені шаруалардың (ал, олай болса, көбінесе біздің шаруалық әскерлердің де) ең артта қалған бөлегі Думаға үлкен үміт артқан еді.
Бұдан шығатын қорытынды: бүкіл халықтық көтері- ліске шақырғап үгітті барынша өрістете жүргізудің се- бебі ретінде нак, Думаның таратылуын күштірек пай-


352
В. И. ЛЕНИН
далану керек. Саяси стачканың көтеріліспен байланы- сын түсіндіру керек. Белсенді, қарулы күреске жұмыс- шылардың, шаруалардың, матростардың және солдат- тардың бірлесіп, тізе ңосып аттануына жету үшін бұ- ған барлық күш-жігерді жұмсау керек.
Ақырында, қозғалыстың формасы туралы сөз ңозға- ғанда, шаруалар күресі туралы да ерекше еске салу керек. Мұнда стачканың көтеріліспен байланысы ерекше айқын. Тағы да бір айқын нәрсе мынау: мұнда ко- терілістің мақсаты — барлық жергілікті өкімет атау- лының бәрін толығымен қирату немесе тайдыру, олар- дың орнына жаңа, халықтық өкіметтерді ңұру ғана болмай (бұл — қалалардағы, деревнялардағы, әскерде- гі, т. т. болсын, бәрібір: жалпы көт-еріліс атаулының мақсаты), сонымен бірге помещиктерді цуып, поме- щиктік жерлерді басып алу болуға тиіс. Шаруалар бү- кіл халықтық күрылтай жиналысының шешіміне де- йін, күмән жоқ, помещиктердің жер иеленушілігін іс жузінде құртуға тырысуы керек. Бұл туралы коп ай- тып жатудың реті кслмейді, ойткені шаруалар көтері- лісін помещиктерді жазаламай-ақ, олардың жерлеріп тартып алмай-ақ болатын нәрсе деп, сірә, ешкім де тү- сінбес. Бұл көтеріліс неғурлым саналы, үйымдасқан түрде болса, үйлерді, мүліктерді, малды, т. с. жоюшы- лықтың соғүрлым сирек болатыны түсінікті. Соғыс тұрғысынан қарағаида, белгілі бір соғыс мақсаттарына жету үшін құртып, жою — мәселен, үйлерді, ал кейде мүліктерді де ортеп жіберу әбдеп зацды шара жәпе белгілі бір жағдайларда міндетті шара. Шаруалардың әрңашан да осындай шараларды қолдануына тек пе- данттар (немесе халыққа опасыздық етушілер) ғана ерекше қайғыра алады. Бірақ озімізден мынаны жа- сырудың қажеті жоқ: кейде мүлікті жойып жіберу тек ұйымдаса алмағандықтың, жаудың мүліктерін жоюдың орнына оларды өзіне алып, қолында ұстап тұра білме- гендіктің нәтижесінен ғана болады,— немесе соғысу- шының жауды цуртуға, жапыштауға күші болмағап- дықтан, жаудан кек алуга жасалған элсіздігінщ нәтижесінен болады. Әрине, біз өзіміздің үгітімізде ша- руаларға, бір жағынан — жауға к,арсы аяусыз күрес


ДУМАНЬЩ ТАРАТЫЛУЫ ... ПРОЛЕТАРИАТТЫҢ МШДЕТТЕРІ 353
жүргізудің, олардың мүліктерія жоюға дейін барудың толык заңды және қажетті екенін әбден түсіпдіруге ти- істіміз, ал екінші жағынан — істің неғұрлым ақылға сыйымды және қолайлы нәтижемен тыпу мүмкіндігі үйымдаса білудің дәрежесіне байланысты екенін: жау- ды (помещиктер мен чиновниктерді, әсіресе полиция- ны) құртып жою және мүлік атаулының бәрін ешбір бүлдірместен (немесе мүмкіндігінше азырақ бүлінгеп күйіпде) халықтың немесе шаруалардың иемденуіпо беру керектігін көрсетіп отыруға тиістіміз.
IV
Күрестіц формасы туралы мәселе меи күрсске ар- налған уйым туралы мәселе тыгыз байланысты.
Бұл жөнінде де 1905 жылғы октябрь — декабрьдің ұлы тарихи тәжірибесі қазіргі революциялық қозға- лысқа өшпестей із қалдырды. Жұмысшы депутаттары- пың Советтері мен оларға ұқсас мекемелер (шаруалар комитеттері, темір жол комитеттері, солдат депутатта- рыпың Советтері, т. с.) орасан зор және әбден лайықты беделге ие болып отыр. Ңазіргі уақытта жалпы бұл сияқты ұйымдарга тілектестігін білдірмеген және әсі- ресе олардың осы кезде құрылуын ұсынбаған социал- демократты немесе басқа партиялар мен бағыттардың ішінен революционерді табу оңай болмас еді.
Бұл турасында, сірә, алауыздықтар немесе пәлендей деп айтарлық елеулі алауыздықтар жоқ. Сондыңтан нақ бұл мәселенің өзіне тоңталып жатудың қажеті болмас.
Бірақ істің екінші бір жағы бар, оған ерекше назар аударып, тоқталу керек, өйткені опы тым жиі елемей жүр. Әңгіме мынада: жүмысшы депутаттары Советте- ріпің ролі (ықшамдылық үпіін олар туралы осы сияқ- ты ұйымдар атаулының бәрінің типі ретінде сөз қыла- мыз) октябрь мен декабрьдің ұлы күндерінде бұл мс- кемелерді әсерлеп көрсеткені соншалык, — оларға кейде тіпті фетишизм тұргысынан қарайды. Бұл органдар әрңашан және қандай жағдайларда болса да бұқара- лық революциялык, қозғалыс үшін «қажетті және жет-


354
В. И. ЛЕНИН
кілікті» деп ойлайды. Осыдап келіп мүндай мекеме- лерді құру үшін кезеңді таңдап алуға, олардың қыз- метінің табысты болуының наңты жағдайлары қандай деген мәселеге сын көзбен ңарамаушылык, шығады.
Бұл турасында октябрь — декабрьдің тәжірибесі на- ғыз сабақ боларлық нұсқаулар берді. Жұмысшы депу- таттары Советтері — буцаралыц тікелей курес органда- ры. Бұлар стачкалыц күрес органдары ретінде пайда болды. Қажеттіліктің салдарынан олар өте тез арада үкіметке қарсы эісалпы революциялыц күрестің орган- дарына айналды. Оқигалардың дамуының және стач- кадан көтеріліске көшудің салдарынан олар тоіугаусыз көтеріліс органдаръіна айналды. Толып жатқан «совет- тер» мен «комитеттердің» декабрьде дәл осындай роль атқарғаны мүлдем даусыз факт. Сонымен, шайқас ке- зінде мұндай органдардың күші мен маңызы бутіндей котерілістің күшіне және табысты болуына байланыс- ты екенін оқиғалар мейлінше айңын, көз жеткізе көр- сетті.
Мұндай бейнартиялық, бұцаралык, органдарды көтері- лістің қажеттігіне жеткізген және оларды көтеріліс органы еткен белгілі бір теория емес, ешкімнің де ша- цыруы емес, әлдекімнің ойлап шығарған тактикасы Схмес, партиялық доктрина емес, істің жағдайының дәл өзі.
Сондықтан қазіргі уақытта мұндай органдарды куру — көтеріліс органдарын жасау деген сөз, оларды куруға шақыру — көтеріліске шақыру деген сөз. Мұ- ны ұмытушылың немесе халықтың қалың бұқарасы алдында мұны бүркемелеушілік нағыз кешірілмес бол- жамсыздык, және нағыз нашар саясат болар еді.
Бұл осылай болса,— ал бұл сөзсіз осылай,— онда бұ- дан көтерілісті ұйымдастыру үшін «советтер» және сол сияңты бұқаралық мекемелер әлі жеткіліксіз деген қо- рытынды шығатыны да айқын нәрсе. Олар бұқараны біріктіру үшін, жауынгерлік топтастыру үшін, саяси басшылыққа алатын партиялык, ұрандарды (немесе партияның келісуімен ұсынылған ұрандарды) бұңара- ға жеткізу үшін, бұқараны ынталандырып, оятып, іске тарту үшін ңажет. Бірақ, сөздің дәл мағынасымен айт-


ДУМАНЫҢ ТАРАТЫЛУЫ ... ПРОЛЕТАРИАТТЬІҢ МІНДЕТТЕРІ 355'
қанда, тікелей жауынгерлік куштерді ұйымдастыру үшін, көтерілісті уйымдастыру үшін олар жеткілікті емес.
Кішкене мысал келтірелік. Жұмысшы депутаттары Советтерін көп реттерде жұмысшы табының парламен- ті деп атап жүрді. Бірак, өз парламенты полицияның қолына беру үшін оны шақыруға бірде-бір жұмысшы келіспейді. Өзінің «парламенты» қорғау үшін дереу куш уйымдастыру дың қажеттігін, қаруланған жұмыс- шылардың отрядтары сияқты сотые ұйымын ұйымдас- тырудың қажеттігін әркім де мойындайды.
Енді «советтердің» қайда апаратынына және мұның ңандай мекемелер екеніне үкіметтің тәжірибе жүзінде әбден көзі жетіп отырған кезде, үкімет бақайшағына дейіп қарулапып, жауының есін жиып, өз ісін орісте- туіне уақыт бермей, оған шабуыл жасау үшін осын- дай мекемелердің құрылуын күтіп отырған кезде,— міне, осы кезде біз іске байсалды қарау қажеттігін, со- веттерді қорғау үшін, көтерілісті жүзеге асыру үшін советтер ұйымымен қатар сотые уйымыныц қажеттігін, ал көтерілісті жүзеге асырмайынша советтер атаулы- ның және бұқарадан сайланатындар атаулының бәрі де дәрменсіз болатынын өзіміздің үгітімізде өте-мөте тү- сіндіруге тиіспіз.
Біз сөз етіп отырған бұл, егер осылай деп айтуға бо- латын болса, «сотые ұйымдары», бұқараны сайламшы- лар арқылы өзінё тартуға емес, қайта көшедегі күрес- терге және азамат соғысына тікелей қатысушылар бұқарасын өзіне тартуға тырысуы керек. Бұл ұйымдар- дың өте ұсақ, ерікті одақтары, ондықтар, бестіктер, бәлкім, тіпті үштіктер сияқты өздеріпің ұялары болуы керек. Ұрыстың жаңындап келе жатқанып, ол кезде әрбір адал ниетті азаматтың өзін құрбан етуге және халықты езушілерге қарсы шайқасуға міндетті екепіп барынша пәрменді уағыздау керек. Үйымда формаль- дылық, қағаз бастылық азырақ, қарапайымдылық кө- бірек болуы керек; ол ұйым барынша оралымды, икем- ді болуға тиіс. Бостандык, жағында болуды тілейтін барлың жұрт және әрбір адам дереу жауынгер «бестік- терге» бірігуі керек — бір кәсіптегі, бір фабрикадағы


В. И. ЛЕНИН
адамдардың немесе жолдастық жөнінен, партиялық байланыс жөнінен, ақырында, жай тұрғын ж.ерлері жа- ғынан (бір деревня, қалада бір үй немесе бір пәтер) бір-біріне байланысты адамдардың ерікті одақтарына бірігуі керек. Бұл одақтар тікелей революциялық бір міндет арқылы: үкіметкө қарсы көтеріліс жасау мін- деті арқылы байланысқан әрі партиялық, әрі бейпар- тиялық одақтар болуы тиіс. Бұл одақтар мейлінше кең көлемде және сөзсіз ңару-жарақ алғанға дейін, қару- жарақ жөніндегі мәселеге царамай-ац, құрылуы қажет.
Ешқандай партия ұйымы бұқараны «қаруландыра» алмайды. Қайта керісінше, ықшамды ұсақ жауынгер одақтарға бұқараның ұйымдасуы қозғалыс кезінде ңа- ру-жарақ тауып алу ісіне аса зор қызмет етеді.
Ерікті жауынгер одақтар, егер Москвадағы декабрь- дің ұлы күндері ерекше ардақталған атты ңолдансақ— «жасақшылар» одақтары, дүмпу кезінде орасан зор пайда келтіреді. Оқ ата білетін жасақ городовойды қа- русыздандырады, кеноттеп патрульге шабуыл жасай- ды, сойтіп өзіне қару-жарақ түсіріп алады. Оқ ата біл- мейтін немесе өзіне қару-жарақ түсіре алмаған жасақ баррикадалар жасауға, барлау жүргізуге, қатынас ұй- ымдастыруға, жауға қарсы тосқауыл құруға, жау бекі- піп алған үйлерді ортеуге, көтерілісшілерге тірек бола алатын пәтер үйлерді басып алуға жәрдемдеседі,— бір созбен айтқанда, өліспей беріспеуге бел байлаған, жер жағдайын жақсы білетіп, халықпен өте тығыз байла- нысқан адамдардың срікті одақтары мейлінпіе алуан түрлі мыцдағап міндеттерді атқарады.
Әрбір фабрикада, әрбір кәсіпшілік одағында, әрбір деревняда осындай ерікті жауынгер жасақтарды ұйым- дастыруға шақыру үндері естілетін болсын. Бірін-бірі жақсы білетін адамдар бұларды күні бұрын-ақ ұйым- дастырады. Егер осындай одақтарды құру идеясы ңа- лың жұртқа таралып, оны бүқара шындап қабыл ал- ғап жағдайда, бірін-бірі білмейтін адамдар күрес күні немесе күрес карсаңында, күрес болатын жерде бестік- терді, опдықтарды күратын болады.
Қазіргі уақытта, Думаның таратылуы халықтьщ әл- денеше жаңа топтарын ашындырған кезде, оздерінің


ДУМАНЬІҢ ТАРАТЫЛУЫ ... ПРОЛЕТАРИАТТЬЩ МПІДЕТТЕРІ 357
жалпы түрпатына қарағанда шамалы үйымдасқан, по- г\рлым «қаражүздік» сипаттағы, қарапайым қала хал- ңының қатардағы өкілдерінеп нағыз революциялық пі- кірлер мен мәлімдемелерді жиі кездестіресіз. Олардың барлығының да алдыңғы қатарлы жұмысшылар меп шаруалардың жер үшін, ерік үшін тез арада күрес үйымдастырайық деген иіешімін білуіне, олардың бар- лығыньщ да күрескерлер жасагып даярлау ңажеттігіи білуіне, олардың барлыгының да котерілістіц сөзсіз болатынына және оғіың халықтық сипатта екеніне ко- зіп жеткізуге тырысайық. Сонда біздің әрбір ірі қала- да декабрьде Москвадағы болғандай жүздоген жасақ- тар емес, мың-мыңдаған жасақтар болуына қолымыз жетеді,— бұл осте бос қиял емес. Ал сол уаңытта, Москвадагы жауыпгер жасақтардың сипаты меп құра- мыітың жоткілікті түрде бұңаралық еместігіп, халыққа жеткілікті түрде жаңып еместігін корсете келе, Москвадагы жұрт айтқапдай,— ешцандай пулемет төтеп вере алмайды.
Сонымен: көтерілістің бір мезгілде болуыныц, оғал дереу күш даярлаудың жоне «жасақшылардың» бұ- қаралық ерікті отрядтарын ұйымдастырудың ңажетті екендігі жөнінде барынша кең түрде пасихат пен үгіт жүргізумен қатар, барлық жерлерде жұмысшы депу- таттары советтерін, шаруалар комитеттеріп жәпе осы- ларға үгңсас мекемелерді үйымдастыру керек.
* *
♦
Р. S. Біздің Орталық Комитеттің ұрандарында: құ- рылтай жиналысыя шацыру органы больш табылатын /[ума үшін күресейік деген жаңа «бет бұрыс» жасал- ганын білген кезімізде, бұл тарау жазылып та болғап еді.
Демек, үйым туралы мәселе революциялық уаңыттпа үкімет ңұру мәселесімен толықтырылып отыр, өиткені, гылында, осындай үкімет ңана қүрылтай жиналысын іпыпымеп шақыра алатын мекеме болар еді. Бірақ уа- цытша үкіметтің бәрінен бұрын көтеріліс органы еко- иш ұмытпау керек, ал біздегі кадетофилдер мұны ұмы- 13 13-том


358
В. И. ЛЕНИН
туды үнатады. Марқұм болған Дума көтеріліс органы болгысы келе ме? кадеттер көтеріліс органы болғысы келе ме? Рақым етіңіздер, мырзалар! біз ку реете бур- жуазиялық демократиядан шыққан одақтастардың қан- дайын болса да қарсы аламыз. Егер сіздердің бізбен одақтығыңыз — ғапу етіңіз,— Францияның Россиямен (ягни ақшаның шыгатын көзімен) одақтыгы сияқты болса, соның өзінде де біз оган өте қуанар едік, біздер парасатты саясатшылармыз, мырзалар. Ал егер сіздер- дің көтеріліске кадеттік қатысуларыңыз әпшейін мень- шевиктік бос қиял болса,— онда біз тек былай дейміз: сіздердің қиялдарыңыз нендей шагын, ұсақ еді, меньшевик жолдастар. Сіздер тек өздеріңізді құмардан шыгара алмайтын кадеттерді «үмітсіз сүйетіндіктері- ңіз» үшін қүрып кетпесеңіздер жарар еді...
Уақытша үкімет туралы мәселе теориялық жагынан олденеше рет анықталды. Социал-демократтардың қа^- тысуының мүмкін екені дәлелденді. Бірақ енді бұл мә- с-еленіц екінші жағы, оныц октябрь — декабрьде белгі- ленген практикалыу қойылысы көңіл бөлерлік болып отыр. Өйткені жұмысшы депутаттары Советтері жәнө т. с. іс жузінде уақытша үкіметтің ұрыгы болды; кө- теріліс жеңе ңалған күнде өкімет еөзсіз соларга тиген болар еді. Жаңа өкіметтіц осы, тарихи белгіленген, ұрық күйіндегі органдарын зерттеуге, олардың жұмыс жағдайларын, олардыц табыстарын зерттеуге баса на- зар аудару керек. Ңазіргі уақытта революциялық уа- қытша үкімет жопіпде «жалпы» жорамалдаудан гөрі бұл қажеттірек, бұл маңыздырақ болып отыр.
V
Бізге енді бой көрсетудің мерзімі туралы мәселені ңарастыру қалып отыр. Кадеттік Думаны елжірей жақ- сы көру социал-демократтардың оң қапатының дереу бой көрсетуді талап етуін тудырып отыр. Бул идея салтанатты түрде масқара болды. Жағдайдың елеулі екені ұғынылып немесе сезіліп келе жатқанын жүмыс- шы табы мен қала халқы бұқарасының көзқарасы жалпы алғанда көрсетті. Іс жүзінде, әрине, эсте де Дума


ДУМАНЫҢ ТАРАТЫЛУЫ ... ПРОЛБТАРИАТТЫҢ МІНДЕТТЕРІ 359
үшіи емес, ескі өкіметті цулату үшін күрес болады деп күтілуде. Кешеуілдету нағыз табанды, аяусыз күреске дайындалуды, келісіп қимыл жасауды көздеген жалпы жұрттьщ көңіл-күйінің, пиғылының нәтижесі болды.
Жаңа күрес, бұрынғы болып еткен күрестер сияқты, көділ-күйінің орлеуінің және сөзсіз болатын бір дүм- нудің пәтижесінде стихиялы түрде, күтпеген жердей оршуі мүмкін, бұл бәрінен де гөрі ықтимал нәрсе. Егер іс осылай болып шықса, егер осындай даму жолы сөз- сіз белгіленсе, онда бой көрсетудің мерзімі туралы мә- селені біздің шешіп жатуымызға да тура келмейді, онда біздің міндетіміз бүкіл жоғарыда көрсетілген бағыт- тарда үгіт пен ұйымдастыру жұмысын ондаған есе күшейтуге келіп тіреледі.
Дегенмен, оқиғалар бізден басшыларды және бой корсету мерзімін белгілеуді талап етуі мүмкін. Егер бұл осылай болып шықса, онда біз бүкіл россиялық бой көрсетуді, ереуілді және көтерілісті жаздың ақы- рьша немесе күздің басына, августың ортасына немесе аяғына тағайындауға кеңес берер едік. Ңалаларда құ- рылыс жұмыстары жүріп жатқан және жазғы егіс жұ- мыстары аяқталатын кезеңді пайдалану маңызды бо- лар еді. Егер бой көрсетудің мерзімі жөнінде барлъіц ықпалды революцияшыл ұйымдар мен одақтардың ке- лісіміне қол жеткен болса, онда оны жоғарыда көрсе- тілген мерзімде өткізу мүмкіндігі теріске шығарылмас оді. Бүкіл Россияда күрестің бір мезгілде басталуының орасан зор пайдасы болар еді. Стачканың мерзімі туралы тіпті үкіметтің хабардар болуының да оны болды рмастай мәні бола қоймас еді; өйткені бұл заговор емес, тұтқиылдан қимылдауды керек ететін әскери ша- буыл да емес. Күрестің сөзсіз болатындығы жөніндегі иікір егер аптадан апта өткен сайын әскерді алаңдат- қап болса, мүмкін, бүкіл Россия көлемінде әскердің неғұрлым берекесі кетер еді, оларды қаруын кезендіріп, с-ақадай сай ұстап тұрар еді, ал үгіт жұмысын «бейпар- тиялық» революционерлер бұқарасымен ңатар кез кел- геп алуай түрлі ұйымдар ұйымшылдықпен жүргізө б(‘рер еді. Думаның социал-демократтар мен трудовик-


360
В. И. ЛЕНИН
тердеп болғап ықпалды мүшелері де бір мезгілде бой корсетудің табысты болуына көмектесе алар еді.
Егер бүкіл революциялық Россия осы ұлы ортақ шайқастың сөзсіз болатындығына сенген болса, он да солдаттардың «бүліктері», шаруалардың үмітсіз коте- рілістері сияқты жекелеген және . мүлдем пайдасыз дүмпулерді, мүмкін, кідірте тұруға болар еді.
Бірақ мұның өзі барлыц ықпалды ұйымдар толық коліскен күнде ғана мүмкін екенін қайталап айтамыз. Өйтпеген күпде көтеріліс ниетінің бұрынғы стихиялық ершу жолы қала береді.
VI
Қысқаша қорытынды жасайық.
Думаның таратылуы самодержавиеге қарай толық бет бұрыс жасау деген сөз. Бүкіл Россияның бір мез- гілде бой корсету мүмкіндігі өсіп келеді. Барлық же- келегсп көтерілістердің біртүтас көтеріліс больш бірі- гу мүмкіндігі күшейе түсуде. Өкімет үшін күрес болып табылатын саяси ереуіл мен көтерілістің сөзсіз бола- тыпдығы халықтың қалың бұқарасына бұрын болып көрмегеп дәрежеде сезіліп отыр.
Біздің міндет — бүкіл россиялық көтерілістің пайда- сыпа үгіт жұмысын барынша кең көлемдө өрістету, кө- терілістің саяси және ұйымдастыру міндеттерін түсіи- діру, жұрттың бәріне көтерілістің сөзсіз болатындығын ұгындыруга, жалпы тегеурінпің мүмкіндігін көрсетуге және жұрттың бәрін «бүлікке» емес, «демонстрацияға» емес, қарапайым стачкаларға, талқандаушылыққа емес, өкімет жолындағы күреске, үкіметті құлатуды мақсат ететін күреске бастауға барлық күпі-жігерді жүмсау.
Істің барлық жағдайы осы міндеттің орындалуына цолайлы болып отыр. Пролетариат күрестің басшысы болуға дайындалуда. Революциялық социал-демокра- тияның алдында жауапты, қиын, бірақ ұлы әрі игілік- ті міндет: бүкіл россиялық көтерілістің алдыңғы қа- тарлы отряды — жұмысшы табына жәрдемдесу міидеті түр.


ДУМАНЫҢ ТАРАТЫЛУЫ ... ПРОЛЕТАРИАТТЬІҢ МІНДЕТТЕРІ 361
Бұл көтеріліс самодержавиені құлатып, шын мәпіпде октемді халық өкілдігіп — яғни құрылтай жипалысын орпатады.
Р. S. Бұл мақала Свеаборг котерілісі 129 басталғаяга дейі/н жазылды


362
СВЕАБОРГКЕ ДЕЛЕГАЦИЯ ЖІБЕРУ ТУР АЛЫ
РСДРП ПЕТЕРБУРГ КОМИТЕТІ АТҚАРУ КОМІІССИЯСЫНЫҢ ҚАУЛЫСЫ
Свеаборг 130 қаласындағы жағдайдың мейлінше шие- леніскендігі туралы және дереу дүмпу шығып кету мүмкіндігі туралы бұл қаладан алынған төтенше ха- барларға байланысты РСДРП С.-Петербург комитетінің Атқару комиссиясы қаулы етеді:
1) Свеаборгке NNNN жолдастардан күралған делегация дереу жіберілсін;
2) бұл делегацияға сол жердің өзінде істің жайын мұқият аиықтауға барлық шараларды қолдаиу тапсы- рылсыи;
3) егер қазірдің өзінде белгіленіп ңойған адамдарды үкімет тұтқынға алып, халықты тым көп шығынға ұшыратпайтыи болса, делегацияға бой көрсетуді кідір- те тұру мағынасында жергілікті партия мүшелеріне, реЕолюционерлерге, халыққа ықпал жасау тапсырыл- сын;
4) бұл делегацияға дүмпуді тоқтату толык, мүмкін болмағап күнде, қозғалысқа басшылық етуге барынша жігерлі түрде қатысу, яғпи күреске аттанған бұқара- ның дербес ұйымдасуыпа, реакцияны қарусыздандыру- ға және құртуға, дұрыс дайындықпен батыл шабуыл әрекеттерін жасауға көмектесу, бүкіл халықты ерте алатындай дүрыс және нағыз революциялық үрандар көтеру тапсырылсыи.
1906 ж. 16 (29) июлъде жазылған
Біріншг рет 1930 ж. ВКП(б)
Орталъщ Комитет! жанындағы
Ленин Институтыныц Ңолжазба бойынша басылып
«Партиянъіц отыр
XVI съезгне есебгнде» бсісылған.
Москва


гзез
Шшірейтілген


3G5
ДАУЫЛ АЛДЫНДА 131
Мемлекёттік Дума таратылған уақыттан бері бір ай отті. Көтерілісшілерді қолдауға тырысқан әскери ко- терілістер мен ереуілдердің біріпші кезеңі өтті. Халық- тан үкіметті «қатты күш салып», «төтенше қорғап» келген бастықтардың жұлқынуы осы күннің өзіпде-ақ кейбір жерлерде бәсеңдей бастады. Революцияның от- кен кезеңінің маңызы барған сайын айқын көріне бастады. Жаңа толқын барғап сайын жақындап келеді.
Орыс революциясы ауыр және ңиын жолмен өтіп ке- леді. Әрбір өрлеудің соңыиан, әрбір жеке табыстың со- цынан жеңіліс, қан төгіс болып келеді, бостандың үшін күресушілерге самодержавие қорлық көрсетуде. Бірақ әрбір «жеңілістің» соңынан қозғалыс ұлғая тү- сіп келеді, күрес тереңдей түсіп келеді, күреске тар- тылган және оған қатысушы таптардың, халык, топта- рының күресуші бұқарасы барған сайын көбейе түсуде. Революцияның әрбір тегеурінінен кейін, жауынгер де- мократияны ұйымдастыру ісіндегі алға басқан әрбір қадамнан кейін реакция қатты жанталасып піабуыл жасай түсуде, халықтың қаражүздік элементтерін үй- ымдастыру ісі күшейе түсуде, өзінің өмір сүруі үшіи аянбай күресіп отырған коятрреволюцияның арсызды- гы арта түсуде. Бірақ реакцияның күші, оның жан сала арпалысқанына қарамастан, құлдилап кеміп бара- ды. Keine ғана селқос болған немесе қаражүздік бол- гап жұмысшылардың, шаруалардың, солдаттардың барған сайын көп бөлегі революция жағына іпығуда. Орыс халқын сенгіш, төзімді, ақкөңіл, көнбіс, бәріне төзгіш, бәрін де кешіргіш еткен жалган үміттер мен


366
В. И. ЛЕНИН
соқыр сенімдер бірінен соц бірі талқаны шығып қирап, царасы өшіп барады.
Самодержавиеге бірталай жарақаттар жасалды, бі- рақ ол әлі өлтірілген жоқ. Самодержавиенің тұла бо- йында жарасы таңылмаған жері жоқ, бірақ ол әлі тірі, цұлаған жоқ, ол әлі тісін қайрауда, тіпті неғұрлым қапсырағап сайын, соғұрлым ңаһарын төгө түсуде. Ал пролетариат бастаған халықтың революцияшыл тапта- ры бойға жаңа күш жиып алу үшіи, жауға үсті-үстіие жаца соққы беру үшін, ақырында, Россияны уланды- рып отырған крепостниктік тәртіп пен азиаттықтың қарғыс атқан мерезін түп тамырымен жұлыи тастау үшін әрбір толастау шағын пайдалануда.
Ңоян жүректіктің қандайын болса да жеңу үшін, біздің революциямыздың келешегі жөніндегі тар өріс- ті, бір жақты және ұсақшыл-қорқаң көзңарастардың ңаядайын болса да теріске шығару үшін революция- ның откен шағын жалпы шолып өтуден артың дұрыс құрал жоқ. Орыс революциясының тарихы әлі қысқа, әйтседе ол: революцияшыл таптардың күші мен олар- дың тарихи творчествосының байлығы толастау кезінде көрінгенінен анағұрлым көп екендігін қазірдің озінде- ақ бізге жеткілікті дәлелдеп, көрсетіп берді. Револю- цияның бастан кешірген әрбір өрлеу толқыны жаца және неғұрлым зор міндетті орындауға керек күштер- дің көзге түспей және біршама айғай-шусыз жинақта- лып жатқаньш көрсетіп отыр, сөйтіп саяси ұрандарды үстірт қаран, қорқақтықпеп бағалаушылықтың бәріп осы жипалған күштердің лап беріп майданға шығуы әрқашан теріске шығарып отырды.
Біздің революциямыздың басты үш кезеці айқын ко- рініп отыр. Бірінші кезең — «сенім» дәуірі, конститу- цияның қажеттігі туралы жаппай сұрану, іздену, өті- ніш беру заманы. Екінші кезец — конституцияльщ ма- нифестер, актілер, зацдар шығару заманы. Үшінші кезең — конституционализмді жүзеге асыра бастау заманы. Мемлекеттік дума заманы. Әуелі патшадан конституция шығаруды өтінді. Одан соң патшаға консти- туцияны салтанатты түрде күшпен мойындатты. Енді... енді патша сыйлаған, патша заңдары мақұлдаған, пат-


ДАУЫЛ АЛДЫНДА
367
ша чиновниктері жүзеге асырған конституцияның со- қыр тиыпға тұрмайтынына Дума таратылғаннан кейін жұрттың тәжірибе жүзінде көзі жетіп отыр.
Осы замандардың әрқайсысында біз ец оуелі дау- рықпа, мақтаншақ, мещандарша тар өрісті және ме- іцандарша менмепшіл, өздерінің «мирасқорлық право- сына» күн ілгері сенген, «кіші туысын» сылап-сипап бейбіт күрес жүргізуге, адал оппозицияда болуға жәие халық бостандығын патша өкіметімен келістіруге үйре- тетін либерал буржуазияның алға түскенін көреміз. Осы либерал буржуазия социал-демократтардың (оң данатынан) кейбіреулерін әрңашан абыржытып отыр- ды, оларды өздерінің саяси ұрандарына, өздерінің са- яси басшылығына бағындырып алды. Ал іс жүзіпде, ли- бералдық саясат ңүмарлықтыц айқайымен бұқара ішінде революцияшыл күштер өсіп жетіліп, нығая бер- ді. Іс жүзінде пролетарлар алдыңғы қатарлы шаруа- ларды соңынан ертіп ілгері бастап көшеге шыға оты- рып, барлық ескі заңдарды, барльщ ескі шарттылықты лақтырып тастап, тікелей революциялық күрестің жара формаларын, тәсілдерін, бұл күрес құралдарының амалдарын жер жүзіне тарата отырып, тарих кезекке қойған саяси міндетті орындауды әр уақыт өз қолына алып отырғап болатын.
Тоғызыншы январьды еске түсіріңіздер. Жүмысшы- лар өздерінің ерлік қимылымен патшаның халыққа және халықтьщ патшаға «сенім» дәуірін жұрт күтпе- гендей тез арада қалай аяңтады! Сөйтіп, олар бүкіл қозғалысты қалай бірден-ақ жаңа, жоғары сатыға кө- терді! Ал сырттай қарағанда 9 январь толық жеңіліске ұшырағандық болды ғой. Өйткені мыңдаған пролетарлар окда ұшты, жазалау әрекеті өрши түсті, Россия- пың үстіне треповшылдықтың қара түнегі орнады.
Либералдар тағы да алға түсе қалды. Олар тамаша съездер өткізді, патшаға салтанатты депутациялар жі- берді. Олар садақа ретінде тастай салынған Булыгин Думасына қос қолдап жармаса кетті. Олар майлы сү- ііек көрген иттерше революцияға ырылдай бастады және студенттерді саясатпен шұғылданбай, оңуын оқуға піа- қырды. Содан кейін революцияны жақтаушылар ара-


338
В. И. ЛЕНИН
сындағы жүрексіздер: Думаға барайық, «Потемкин- йен» кейін қарулы котеріліс жасау үмітсіз нәрсе, бітім жасасқаннан кейіи жаппай жауынгерлік бой корсету мүмкін емес дей бастады.
Мұнап кейінгі тарихи міндетті тағы да пролетариат- тыц революциялық күресі ғана піын мәнінде шешті. Бүкіл россиялық октябрь стачкасы 132 конституциялық манифесті күшпеи шығартты. Жұмысшылардан кейіи шаруалар мен солдаттар да жанданып, бостандыққа, жарыққа ңарай талпына бастады. Аз ғана уақыт бос- тандық болды, одан кейін ойрандар, қаражүздіктердің айуандық әрекеті басталды, күрес орасан шиелекісті, патпіадан тартып алынған бостандықты қорғау үшін қолына қару алғандардың барлығын құлак, естімеген ңаи төгіспен аяусыз жазалау басталды.
Қозғалыс тағы да жоғары сатыға котерілді, ал сырт- тай қарағанда пролетариат тағы да толық жеңіліске ұшыраған сияқты болды. Жазалау әрекеті адам айтқы- сыз күшейді, түрме біткепнің бәрі лық толды, ату-асу- дың ұшы-ңиыры болмады, көтеріліс пен революциядан безген либералдар опасыздықпен даурықты.
Адал либерализмпің мещандары тағы да алға түсө қалды. Олар патшаға сеиетін шаруалардың ең ақырғы соңыр сенімінен өздеріне капитал жинауда. Олар сан- лауда демократияның жеңіп шығуыпан Иерихонның қабырғалары кулайды деп сендірмек болды. Олар Ду- мада басым болып алды, сөйтіп тағы да аула күзеткен тойгап төбеттерше «қайыршыларға» — пролетариат пен рсволюцияшыл шаруаларға арсылдай бастады.
Думаның таратылуы — революцияны тежеп, кемсі- тіп келген либералдық геғемонияның ақыры болды. Думадан бәрінеп де гөрі шаруалар көп сабақ алды. Олар қазір ец зиянды жалған үміттерден құтылып, көзін апгты. Сөйтіп, Дума жөніндегі тәжірибенің арқа- .сыііда ңазір тіпті бүкіл халық бұрынғысынан өзгеріп отыр. Коп адахМ үміт артқан өкілдіктің нәтиже бермеуі арқасында келешектегі міндәт ауыр азаппен болса да айқынырак, белгіленді. Дума күшті дәлірек өлпіеп, сал- маңтауға көмектесті, ол халық қозғалысының, ең бол- мағанда, кейбір элемепттерін бір жерге жинады, ол


ПРОЛЕТАРІЙ
ПонедШникъ, 21-го августа І9С8 г.
ОРГАІГЬ МОСКОВСКАЯ И С.-ПЕТЕРБУРГСКАГО КОМПТЕТОВЪ Р. С.-.І Р. I!.
«Пролетарий» газетінің 1906 ж. 21 августағы 1-номерінің бірінші беті, мұнда В. И. Лениннің «Дауыл алдында», «Бойкот туралы» деген және басқа маңалалары басылған
Кішірейтілген


ДАУЫЛ АЛДЫНДА
371
түрлі партиялардың өздерін қалай ұстайтындығын іс жүзінде көрсетті, ол либерал буржуа мен шаруалар- дың партиялық бет бейнесін қальщ бұңараның көпте- ген жаңа топтары алдында неғұрлым айқын суреттеп берді.
Кадеттердің әшкерелепуі, трудовиктердің топта- суы — міне, дума дәуірінің ең маңызды табыстарының бірі осылар. Кадеттердің жалған демократизм! Дума- пың өзінде-ақ сан рет әшкереленіп, бетіне таңба етіп басылды; оны әшкерелегенде кадеттерге сенуге дайын тұрған адамдардың өздері әшкереледі. Орыстың қа- рапайым мужигі саяси жұмбақ болудан қалды. Сайлау бостандығының мейлінше бұрмаланғанына қарамастан, ол өзінің кім екеиін көрсетті, сөйтіп трудовиктің жаңа саяси типіи туғызды. Осыдан былай революциялық ма- пифестерге ондаған жылдар бойына қалыптасып кел- геп ұйымдар мен партиялардың қолдарымен қатар бір- неше аптаның ішінде ңұрылған Еңбек тобыньщ 133 к,о- лы да қойылатын болды. Революциялық демократия қатарына жаңа ұйым қосылды, ол ұйым ұсақ өндіру- іпіге тән бірқатар жалған үміттерді, әрине, қостайды, бірақ қазіргі революцияда азиаттық самодержавиеге және крепостниктік помещиктік жер иелігіне қарсы жаппай, аяусыз күресу ниетінде екенін даусыз көрсе- тіп отыр.
Дума жөніндегі тәжірибе арқасында революцияшыл таптар неғұрлым топтаса түеті, бір-біріне неғұрлым жақындады, жалпы тегеурінге неғұрлым ңабілеттірек болып шыңты. Самодержавие тағы жарақаттанды. Ол одан бетер оқшаулана түсті. Ол алда тұрған міндеттер- ді шешуге бұрыығыдан да гөрі дәрменсіз болып, оған мүлдем күші жетпейтін халге жетті. Ал ашаршылық пен жұмыссыздық барған сайын күшеюде. Шаруалар көтерілістері жиілей түсуде.
Свеаборг пен Кронштадт 134 әскерлердің пиғылы қан- дай екенін көрсетті. Көтерілістер жанышталды, бірақ көтеріліс әлі өмір сүруде, ұлғайып, өсуде. Көтеріліс жасаушыларды қолдау үпіш жасалған ереуілге толып жатқан қаражүздік элементтер қосылды. Бұл ереуілді алдыңғы қатарлы жұмысшылар тоқтатты, тоқтатқаны


372
В. И. ЛЕНИН
дурыс та болды, өйткені ереуіл демонстрацияға айна- латын еді, ал іс жүзінде батыл, ұлы күреске шығу мін- деті алға қойылған еді.
Алдыңғы қатарлы жұмыспіылар кезеңді дұрыс ес- керді. Олар қате болған стратегиялық қозғалысты тез өзгертті, сөйтіп алдағы шайқас үшін күштерді саі^тап қалды. Стачка-көтерілістің сөзсіз болатынын, ал стал- ка-демонстрацияның зияндылығын олар сезініп, түсіпе білді.
Ңай жағынан алып қарасаң да, көтеріліс ниеті өсіп келеді. Котерілістің бұрқ ете қалатыны даусыз, мүм- кін, оған көп уақыт қалмаған да болар. Свеаборг пеи Кронштадттағы дарға асу, шаруаларды жазалау, Думала мүше трудовиктерді қуғын-сүргінге салу,— осыпың бәрі өшпенділікті күшейте түседі, үрысқа шығуға жұрттың батылдығын және жұмыла әзірлік жасауып арттыра түседі. Неғұрлым батыл болыңдар, жолдастар, жаңа тожірибе жинақтаған революцияіпыл таптардың, бәріпеп бұрып, пролетариаттыц күшіне көбірек сепің- дер, дербес әрекет етуді мейлінше күшейтіңдер! Қай жағынан алып қарасаң да, біз ұлы күрестің қарсацын- да тұрмыз. Бұл күрестің бір мезгілде басталуы үшіп, жүмыла ұйымдасқан болуы үшін, россиялық ұлы рө- волюцияның барлық ұлы кезеңдерінде бұқараның кор- сеткен ерлігінің бұл күресте де мейлінше күшті болуы үшін бұған барлық күшті жұмсау кёрек. Мейлі, либе- ралдар тек үкіметтің өзін қорқыту үшін ғана осы то- іііп келе жатқап күреске тайсақтай иек қаға берсін, өрісі тар бұл мещапдар жаңа сайлауды күтіп, өздері- нің бар «ақыл-ойы мен сезімін» соның жолына сарп ете берсін,— ал пролетариат күреске әзірленіп жатыр, пролетариат тізе қосып, бар жігермен дауылға қарсы барады, ұрыстың пағыз ңақ ортасына жұлқына кіреді. Қоян жүрек кадёттердің, «қорғалақтап семіз денесін жартасқа тасалайтын» бүл «ақымақ пипгвиндердіц» бізге гегемондық етуі енді жетер.
«Дауыл күштірек соқсын, қаттырақ соқсын!»135
«Пролетарий» № 1, 21 август, 1906 ж.
«Пролетарий» газетінгц текстг бойъінша басылып отыр


373
БОЙКОТ ТУР АЛЫ
Сол қанаттагы социал-демократтар Мемлекеттік ду- мага бойкот жариялау туралы мәселені қайта қарауга тиіс. Бүл мәселені біздің әрдайым нақты түрде, белгі- лі бір саяси жағдайға байланысты ңойып келгенімізді естен шығармау керек. Мәселен, кезіпде «Пролетарий» (Женевадағы): егер Булыгин Думасы шақырылатын болса, онда «тіпті сол Булыгин Думасын да пайдала- пудан безу күлкі болар еді» * деп жазған болатын. Ал Витте Думасы жөнінде «Социал-демократия және Мем- лекеттік дума» деген кітапшадағы (Н. Ленин мен Ф. Данның кітапшасы) Н. Лениннің мақаласынан мы- наны оқимыз: «Біз тактика туралы мәселені қалайда жаңадан, іскерлікпен талқылауға тиісиіз... Енді жағ- дай басқаша», Булыгин Думасының тұсындағыдай емес (цитат келтірілген кітапшапың 2-бетін қара- ңыз) **.
Бойкот туралы мәселеде революциялық социал-демократия мен оппортунистік социал-демократияныц басты айырмапіылығы мынада. Оппортунистер герман социализмінің ерекше бір кезеңінен алыпған жалпы шаблонды барлық ретте қолданумен шектеледі. Біздер окілетті мекемелерді пайдалануымыз керек,— Дума деген өкілетті мекеме,— олай болса, бойкот жариялау анархизм, сондықтан Думаға бару керек болады. Біз- дің меныпевиктердің, әсіресе Плехановтыц бұл тақы- * Қараңыз: Шығармалар толық жинағы, li-том, 179-бет. Ред.
** Қараңыз: ІПығармалар толық жинағы, 12-том, 173-бет. Ред.


374
В И. ЛЕ И II Н
рыптагы ой-пікірлерінің бәрі әрдайым осыпдай жай балалык, силлогизммен аяцталып отырды. Революция- лық заманда өкілетті мекемелердің маңызы туралы меныневиктердің қарары (қараңыз: «Партийные Известия» № 2) олардың пайымдауларының осы шаб- лондық, тарихқа қарсы сипатын мейлінше айқын көр- сетіп отыр.
Мұның керісінше, революцияшыл социал-демократ- тар мәселенің салмағының денін, атап айтқанда, нақ- ты саяси жагдайды құнттап есепке алуға аударады. 1847—1848 жылдардың сабақтарын ұмытып, соңғы уа- ңыттағыдан бір жақты алынған неміс шаблондарып көшіріп алумен орыс революциялық заманының мін- деттерін ңамту мүмкін емес. Егер социал-демократтар- дың сайлауға ңатысуына жалаң «анархиялық» бойкот- ты ңарсы қоюмен шектелсе, онда біздің революцияның барысынан еш нәрсе түсінуге болмайды. Орыс револю- циясының тарихыиап сабақ алыңдар, мырзалар!
Булыгин Думасыпа бойкот жариялаудың бірден-бір дұрыс тактика екенін осы тарих көрсетті, оның дүрыс екенін оқиғалар толың дәлелдеді. Кімде-кім мұны есі- нен шығарса, кімде-кім Булыгин Думасының сабақта- рын ескермей, оған соқпай (меныпевиктердің әрқашан да оған соқпай өтетініндей), бойкот туралы сөз қылса, ондай адам өзініц бейшаралығын, орыс революциясы- ның ең маңызды және оқиғаларға өте бай замандары- ныц бірін түсіндіре білмегендігін, оны есепке ала біл- мегендігіп толық сипаттап береді. Булыгин Думасына бойкот жариялау тактикасы революцияшыл пролета- риаттың пиғылын да, жақындағы жалпы дүмпуді бол- май қалмайтып көтеріліс еткен кезеңнің объективтік ерекшеліктерін де дүрыс есепке алды.
Тарихтың екінші сабағына,— кадеттердің Витте Думасына келейік. Бұл Думаға бойкот жариялау жөнін- де социал-демократ интеллигенттердің айтып жүргеп өкініш сөздері қазір өте көп таралған. Бул Дума жи- налды және оның революцияға жанама түрде ңызмет еткені күмәнсыз болды,— Витте Думасына бойкот жа- риялаудың цате екендігін өкінішпеп мойындау үшін осы фактінің өзі де жеткілікті деп санайтындар бар.


БОЙКОТ ТУР АЛЫ
375
Бірақ мұндай көзқарас барып тұрған сыңар жақты- лық, болжай білмеушілік болады. Мұндай көзқарас Витте Думасына дейінгі, оның кезіндегі және ол тара- тылғаннан кейінгі замандардағы орасан зор маңызды бірсыпыра фактілерді ескермейді. Бұл Думаны сайлау туралы заңның 11 декабрьде, көтерілісшілер құрылтай жиналысы үшін қарулы күрес жүргізіп жатқан кезде, шыққанын еске түсіріңізші. Сол кезде тіпті меньше- виктік «Началонъщ» да: «Пролетариат Булыгин Дума- сын қалай жайпап кетсе, Витте Думасын да нац солай жайпап кетеді» деп жазғанын еске түсіріңізші. Мұн- дай жағдайда пролетариат Россиядағы алғашқы өкілет- ті мекемені шақыру ісін патшаның қолына күрессіз беріп қоя алмады және беруге тиіс те емес еді. Пролетариат Витте Думасы жүргізетін заем арқылы само- державиенің нығаюына қарсы күресуге тиіс болды. Пролетариаттың конституциялық жалған үміттерге қарсы күресуі керек еді; 1906 жылдың көктеміндегі кадеттердің сайлау науқаны мен шаруалар арасындағы сайлау бутіндей сол конституциялық жалған үміттерге пегізделген болатын. Думаның маңызы өлпіеусіз асы- ра бағаланған ол кезде мұндай күресті тек бойкот ар- қылы жүргізуден басқа жол жоқ еді. Конституциялық жалған үміттердің таралуы сайлау науқанына және 1906 жылдың көктеміндегі сайлауға қатысумен к,ан- дайлық дәрежеде тығыз байланысты болғаны, мұның озі бәрінен де гөрі біздің меныпевиктердің мысалынан айқыя көрінеді. Болыпевиктердің сақтандырғанына ңарамастан, РСДРП IV (Бірігу) съезінің ңарарында Думаның «өкімет» деп аталғанын еске түсірудің өзі-ақ жеткілікті! Екінші бір мысал: Плеханов ешбір күдік- тенбестен былай деп жазды: «Думаны таратып жібер- гсн кезде, үкімет шыңырауға цу лайды». Жау өздігінен шыңырауға «құлайды» деп кадеттерше үміттенуді қо- йып, жауды тұңғиыққа цулатуға дайындалу керек, деп сол уаңытта оған қарсы айтылған сөздер кешікпей-ақ дұрысқа шықты *.
* Ңараңыз: осы том, 165—188-беттер. Ред.


376
В II. Л Е Н И Н
Пролетариат біздің революциядағы өзіпің дербес тактикасын, атап айтқанда: саналы шаруалармен бірігіп, солқылдак, жэне опасыз либерал-монархияшыл буржуа- зияға қарсы шығу керек деген тактикасын бар күші- меп қорғап ңалуға тиіс болды. Ал бул тактикапы Витте Думасының сайлауы тұсында қолдануга мумкін болмады, өйткені бұған толып жатқан жағдайлар объек- тивтік те, сондай-ақ субъективтік те жағдайлар себеп болды,— мұндай жағдайларда сайлауға қатысу Рос- спяның анагұрлым көп жерінде жұмысшы партиясы- ныц кадеттерді үн-түнсіз қолдауымен бара-бар болар еді, бұл — факт. Жартыкеш, әдейі ойдан шығарылғап, «қулық» пен абыржупіылыққа негізделген сайлау тактикасын — Дума үшін емес, Думаға сайлау дейтін не үшін екені белгісіз сайлау тактикасын пролетариат қа- былдай алмады және ңабылдауға тиіс те емес еді. Ал бул тарихи факт ғой: меныиевиктердің қандай да бол- са үпдемеушілігі, қандай да болса орагытып, жалта- руы бұл фактіні жоя алмайды,— олардыц ешцайсысы- нъщ, тіпті Плехаповтың да, баспасоз бетінде Думага баралың деп шақыра алмағаны факт. Думаға барыц- дар деген бірде-бір піақырудың баспасөз бетінде көрін- бегені факт. РСДРП біріккеп Орталық Комитетінің листогінде меныпевиктердің өздері бойкот жариялау- ды ресми түрде мойындап, таласты тек қай кезеңде бойкот жариялау керек дегенге ғана әкеп тірегені факт. Меныпевиктер салмақтың денін Дума сайлауы- на аударған жоқ, тек сайлаудың өзіне тана, тіпті сайлау процесіпе ғана аударды, өйткені оны көтеріліс жа- сау ушін, Думаны тайдыру ушін қажетті ұйым ден санады, бул факт. Ал оның бер жағыпда, сайлау кезіп- де қалың буқара арасында үгіт жүргізу мумкін емос екенін жәпе сол Думаның өзінен гана белгілі дәрежеде бұқара арасында үгіт жүргізуге болатынын окдғалар дәлелдеп берді.
Кімде-кімнің осы объективтік, сондай-ақ субъективен мәні бар күрделі фактілердің бәрін шынымен ес- керіп, есепке алгысы келсе, ол адам Кавказдың жалпы ережені сипаттаған бір ғана ерекшелік болгапдығып кореді. Ондай адам өкініш сөздердің және бойкотты


БОЙКОТ ТУРАЛЫ
377
«жастықтың қызуынан» деп түсіпдірудің озі оқиғалар- га мүлде таяз, үстірт және құр долбарлап бага бергеіі- дік болып табылатынын көреді.
1906 жылдың көктемі жагдайында бойкот жариялау, жалпы айтқанда, күмәнсыз дұрыс тактика болғанын және оның пайда келтіргенін Думаның таратылуы қа- зір айқын көрсетіп отыр. Социал-демократия сол кез- дегі жағдайда өзіпің борышын тек бойкот жариялау арқылы гана орындай алды: атап айтқанда, патпіа конституциясы жонінде халықты қажетті түрде сақ- тандыра алды, кадеттердің сайлау кезіндегі алдамшы- лығын керегінше сынай алды; мұның (сынау мен саг;- тандырудың) дұрыстығын Думапыц таратылуы тама- ша дәлелдеп берді.
Жоғарыда айтылгаидарды сипаттап корсету үшія мынадай бір кішкене мысал келтірейік. Водовозов мыр- за, осы бір жартылай кадет, жартылай меньшевик, 1906 жылдың көктемінде барынша күш салып сайлау- ды жақтап, кадеттерді қуаттады. Кеше (11 августа) ол «Товарищте» 136: кадеттер «парламенті жоң елдө парламенттік партия болғысы келді және конституциясы жоқ елде копституциялық партия болғысы кел- ді», «батыл программа мен мүлдем батыл емес тактика арасындағы түбегейлі қайшылық копституциялық-де- мократиялық партияның барлық сппатын айқыпдап берді» деп жазды.
Солпіыл кадеттіц немесе оңшыл плехановшылдыц бүл мойыидауынан асқап салтанатты болыпевиктер ті- леген де жоқ еді.
Бірақ тұрлаусыздықтан және болжамсыздықтан ай- тылып жүрген өкіпіш сөздерді сөзсіз теріске шығара тұрсақ та, ақымақтықпен бойкотты «жастықтың қызуы- нан» деп түсіндірушілікті теріске шығара тұрсақ та, біз кадеттік Думаның жаңа сабақтарын бекерге шыға- ру ниетіпен аулақпыз. Бұл жаца сабаңтарды ашық- тап-ашық мойындап, есепке алудан цорңу педанттық болар еді. Дума жиналған уақытта оның ішінен жәнө оііың жанынан пайдалы үгіт жүргізуге мүмкіншілік бар екенін, кадеттерге қарсы революцияшыл шаруа- лармен жақындасу тактикасы қолдануға Думаның


378
В. И. ЛЕНИН
ішінде мүмкіншілік бар екенін тарих көрсетті. Бұл парадокс болып көрінер, бірақ тарих мазағының осылай екені күмәнсыз: ықшамдап айтсақ, «антикадеттік» осы тактиканың дұрыстығын бұқараға наң сол кадеттік Дума ерекше айқын көрсетті. Барлық конституциялық жалған үміттер меи «Думаға сенушіліктің» бәрін де тарих аяусыз теріске шығарды, бірақ үгіт жүргізу үшін, саяси партиялардың шын «ішкі пиғылын» әшкерелеу үшін, т. т. үшін трибуна болып табылатын ондай ме- кеменің революцияға аз да болса белгілі бір пайдасы бар екеніп тарихтың дәлелдеп бергені даусыз.
Бұдан шығатын ңорытынды мынау. Шындықты көр- меу күлкі болған болар еді. Дәл қазір революцияшыл социал-демократтардың бойкотшылар болуды қоятып кезі туды. Екінші Дума шақырылған уақытта (неме- се: «егер шақырылса»), біз бұл Думаға барудап бас тартпаймыз. Біз бұл күрес майданын пайдаланудан бас тартпаймыз, пайдаланғанда оның шамалы ғана маңы- зып әсте асыра багаламаймыз, ңайта біз оны тарихтың бергеп тәжірибесіне сүйеніп, стачка, көтеріліс, т. т. арқылы жүргізілетін басңа түрдегі күреске толығынан бағындыра отырып пайдаланамыз. Біз партияның бе- сінші съезін шақырамыз; бұл съезде біз: сайлау бола цалган жагдайда бірнеше аптаға трудовиктермен сайлау келісімін жасасу қажет деп қаулы шығарамыз (партияның бесінші съезін шақырмайынша сайлау науқанының тыңғылықты өтуі мүмкін емес, ал «басқа партиялармеп блок жасаудың» қандайына болса да төртінші съездің қаулысы сөзсіз тыйым салған бола- тын). Міне, сонда біз кадеттерді қирата жеңеміз.
Біраң бұл қорытынды біздің алдымызда тұрған мін- деттің барлық қиыншылығын толық көрсетудеи әлі әл- деқайда алые жатыр. «Сайлау бола цалған жағдайда», т. т. деген сөздерді біз әдейі атап көрсеттік. Екінші Думаның шақырылатынын, немесе шаңырылмайтынын, сайлаудың ңашан өтетінін, сайлау правосының сипа- тын, сол уаңытта жағдайдың қандай болатынын біз әлі білмейміз. Сондықтан біздің ңорытындымыз өте-мөте жалпылама айтылған: өткенге қорытынды жасауүшіп, осы өткен уақыттың сабақтарын ескеру үшін, тактика-


БОЙКОТ ТУРАЛЫ
379
ііың келешектегі мәселелерінің дұрыс қойылуы үшін осы ңорытынды керек, бірақ ең таяу арадағы тактика- иың нақты міндеттерін шешу үпгін бұл қорытыпды әлі де мүлдем жеткіліксіз.
Қазіргі уақытта тек кадеттер және эр алуан «кадет- ке ұқсастар» ғана осындай қорытындымен қанағатта- ла алады, солар ғана жаңа Думаны көксеуден өздеріне «ұран» жасап ала алады, солар ғана ол Думаны тезірек шақыру керектігін үкіметке дәлелдей алады, т. т. Пи- гыл мен толқудың онда сөзсіз жаңадан өрге басуын жаппай стачка және көтеріліс жасау жолымен жүргі- зілетіи күреске жұмсамай, нақ сайлау науқанына жұмсауға цазір опасыздар ғана — революцияға біле тұ- ра немесе білместіктен опасыздык, жасаушылар ғана күш сала алады.
Біз қазіргі кезеңдегі социал-демократиялық тактика туралы мәселенің түйінді жеріне таялып келдік. Ңа- зір мәселенің мәні — жалпы алғанда сайлауға қатысу керек пе, жоқ па дегенде болып отырған жоқ, тіпті дө онда емес. Бұл арада «иә» немесе «жоқ» деп айту ке- зеңнің түбегейлі міндеті туралы әлі еш нәрсе айтпа- гандық болады. 1906 жылдың авгусындағы саяси жағ- дай сырттай қарағанда 1905 жылғы августағы жағдай- га ұқсас, бірақ бұл уақыттың ішінде алға царай зор қадам жасалды: шайқасушылардың екі жағының күш- тері де, күресінің формалары да, егер солай деп айту- га мүмкін болса, белгілі бір стратегиялык, қозғалыс үшін қажетті кейбір мерзімдер де анағұрлым айқыны- рақ белгіленді.
Үкіметтің жоспары айқын. Думаны шақырудың мерзімін белгілеп, біраң заңға ңарамастан сайлау мер- :ймін белгілемеген үкіметтің есебі тіпті дұрыс шығып отыр. Үкімет өз қолын өзі байлағысы келмейді, өзінің сырын ашқысы келмейді. 1-ден, ол сайлау заңын өз- герту жағын ойлану үшін уақыт ұтады. 2-ден,— жәпе бұл ең бастысы — ол сайлаудың мерзімін жаңа өрлеу- діц сипаты мен күші толық анықталуы мүмкін бола- тын кезеңде тағайындағысы келіп, мұны әдейі кейінге к.алдырып отыр. Үкімет жаңа сайлауды тағайындаған- да, басталып келе жатцан көтерілісті бытыратып, элсі-


380
В. И. ЛЕНИН
ретуге болатындай мерзімде (мүмкін, сондай формада, яғпи сондай немесе басқаша сайлау) тағайындағысы келеді. Үкімет был ай деп дұрыс пайымдап отыр: егер бәрі тыныш болса, онда біз, мүмкін, Думаны тіпті ша- қырмаспыз немесе Булыгин заңдарына қайта оралар- мыз. Ал егер қозғалыс күшті бола қалса, онда уақыт- ша сайлау тагайындап, осы сайлау арқылы кейбір қор- қаңтарды немесе аңқауларды тікелей революциялық күрестен алдап қайтарып алып, ол қозгалысты быты- рату әрекетін істеп көруге болады.
Либерал кещелердің («Товарищ» пен «Речьті» қара- ңыз) жағдайды түсінбейтіні соншалық — үкімет құ- рып қойган торга өздері барып түседі. Олар Думаның керектігін және өрлеудің сайлауга багытталуы цажет- тігін «дәлелдеп» әбден қызыл өңеш боледы. Бірак, ең таяу арадагы күрестің формасы туралы мәселенің әлі де ашық қалып отырганын олардың өздері де бекер дей алмайды. Бүгінгі (12 августагы) «Речь» мұны мойын- дап былай дейді: «күзде шаруалардың не айтатыны... әзір белгісіз». «Сентябрь — октябрьге дейін, іпаруалар- дың пиғылы біржолата анықталғанға дейін, пәлендей жалпы болжау айта қою қиын».
Либерал буржуалар өз пайдасын біледі. Күрестің формаларын таңдап алуға, шаруалардың пиғылы ңай жақта екенін анықтауға либерал буржуалар белсене комектескісі келмейді және көмектесе алмайды да. Буржуазияның мүдделері ескі өкіметті құлатуды емес, опы тек әлсіретіп, либерал мииистрлікті тагайындауды талап етеді.
Пролетариаттың мүдделері ескі, патша өкіметін то- лық құлатып, толық билігі бар құрылтай жиналысын шақыруды талап етеді. Оиың мүдделері шаруалардың пиғылын айқындауға, күрестің ең батыл формаларын және күрес үшін ең қолайлы кезеңді таңдап алуға барышна белсене араласуды талап етеді. Біз: революция- піыл жолмен, яғни революцияшыл уақьітша үкімет ар- қылы құрылтай жиналысын шақыру ұранын күн тәр- тібінен алып тастауға да, оны бүркемелеуге де еіпбір тиіс емеспіз. Біз көтерілістің піарттарын анықтауға,— оның стачкалық күреспен ұпітасуын, осы мақсат үшін


БОЙКОТ ТУРАЛЫ
381
барльщ революцияшыл күштердің бірігіп, даярлануыи, т. т. анықтауға барлық күш-жігерімізді жұмсауымыз керек. Барлық революцияшыл үйымдар, соның ішінде Еңбек тобы да кірген «блок» қол қойған «Армия мен флотқа», «Барлық шаруаларға» деген әйгілі үндеулер- де белгіленген жолға мейлінше батыл түсуіміз керек. Ақырында, біз басталып келе жаткан көтерілісті үкімет.тің сайлау тағайындау арңылы бытыратуыпа да, тоқтатуына да, әлсіретуіне де еш уаңытта жол бер- мейтін болып, ерекше қамдануымыз керек. Бұл жөні- пеп кадеттік Думаның сабақтары біз үшін сөзсіз мін- детті болуы керек, оның сабақтары мынадай: Дума науқаны күрестің бағынышты, екінші дәрежелі фор- масы, ал күрестің басты формасы — кезецнің объективен жағдайыпа байлаиысты — халықтың қалыц бұ- ңарасының тікелей революциялық қозгалысы болып қалады.
Эрине, Дума науқанын негізгі күреске бүлайша ба- ғыидыру, шайқастың ақыры жамапға айнала қалғап күнде немесе бұл шайқас екінші Думаның тәжірибесі- пе дейін кешеуілдей қалған күнде, бұл иауқанды екіп- ші орынға шығару — бұл тактиканы, егер керек десе- ціз, ескі бойкот жариялау тактикасы деп атауға бола- ды. Бұлай деп атауды формальды жағынан жақтауға болады, өйткені «сайлауға әзірлік» — әрдайым міпдет- ті болатын үгіт және насихат жүмысынан басқа да —• сң ұсақ жай даярлықтар болып шығады, мүндай ұсақ даярлықтардың сайлаудан коп бұрыи істелетін кезі өте сирек болады. Біз сөз туралы таласқымыз келмейді, ал істің мәнісі жөнінеп мұпың өзі — ескі тактиканы дә- йекті түрде дамытушылыц, бірақ оны цайталау емес, бұрыиғы бойкоттан жасалған қорытынды, бірақ бұрыи- ғы бойкот емес.
Ңорытынды жасайық. Кадеттік Думаның тәжірибе- сін ескеріп, оның сабақтарып бұқара арасына тарату керек. Думапьгң «жарамсыздығын», құрылтай жиналы- сыпың қажет екендігін, кадеттердің солқылдақтығын дәлелдеу керек, трудовиктердің кадеттер қысымынан азат болуын талап ету керек, трудовиктсрді кадеттерге қарсы қойып, қолдау керек. Жаңа сайлау бола қалған


382
В. И ЛЕНИН
жагдайда социал-демократтар мен трудовиктердің сай- лау кезінде келісімге келуі ңажеттігіп бірден мойыпдау керек. Үкіметтің сайлау тағайыпдау арқылы көтеріліс- ті бытыратпак, болатын жоспарына бар күшпен қарсы Т¥РУ қажет. Өзінің сыннан өткен революциялық ұран- дарын бұрынғыдан да зор күшпен қолдай отырып, социал-демократия барлық революцияшыл элементтер мен таптарды тығыз біріктіруге, ең таяу арада болуы ықтимал өрлеуді патша үкіметіне қарсы бүкіл халық- тық қарулы көтеріліске айналдыруға барлык, күш-жі- герін жұмсауы керек.
1906 ж. 12 (25) августа
жазъілған
1906 ж. 21 августа «Пролетарий» Газеттщ текстг бойынша
газетініц І-номерінде басылған басылып отыр


3S3
САЯСИ ДАҒДАРЫС ЖӘНЕ ОППОРТУНИСТА ТАКТИКАНЫҢ КҮЙРЕУІ
I
Думаның таратылуы орыс революциясының бары- сыпда, күмәп жоқ, үлкен саяси дағдарыс болды. Бар- лык, дағдарыстар сияқты, ол да саяси қайшылықтар- дың бәрін бірден мейлінше қатты шиеленістірді, коп- теген құбылыстардың жасырын сырын ашты және сол кезге дейін тек білініп қана келген, ал қалың бүқара- ііың санасына сіңе қоймаған міндеттерді халык, алды- па барынша айқын қойды. Өткен даму жолының тұтас бір дәуірінің қорытындысын шығаратын барлық дағ- дарыстар сияқты, Думаның таратылуы тактикальіқ көзқарастардың қайсыбір бағытын байқап, тексеріп көретін сынақ ролін сөзсіз атқаруға тиіс болды. Бір жағынан, дағдарыс дамудың белгілі бір кезеңін аяқ- тайды, сөйтіп бұл дамуға берілген жалпы бағаның дұ- рыстығын немесе бұрыстығын айқып анықтауға мүм- кіндік береді. Екінші жағынан, дагдарыс төтенше ту- ып келе жатңан бірсыпыра мәселелерге дереу жауап беруге мәжбүр етеді, оның бер жағында, оқиғалардың тез дамуы нәтижесінде бұл жауаптар көбіне сол сәтте, былайша айтқанда, сол орнында тексеріледі.
Думаның таратылуы Россия социал-демократиясын- да әлдеқашан белгіленген «екі тактика» үшія нақ осындай «сынақ» болып шыңты. «Дума дәуірінің» өн бойында бұл екі тактика туралы біз біршама тыныш таластық, өйткені саяси жағдай дереу ірі саяси қадам- дар жасауды қажет еткен жоқ еді. Думаньщ тараты-


384
В II ЛЕНИ Н
луы бірден осындай қажеттікті туғызды. Саяси дағда- рыс алдында «екі тактика» сынға түсті. Бұл сынның пәтижелеріне барынша зер салып қарау қажет.
II
Партиямыздың Орталық Комитеті социал-демокра- тияның оц қанатының қолыпда. Енді олардан жаңа тактикалық мәселелерге тез, дәл және анық жауап беру талап етілді. Ал бұл жауаптар ңандай болды?
Алдағы күрестің жалпы сипаты жайындағы пегізгі мәселеге Орталык, Комитет мынадай ұрандармен жауап берді: әуелі «Думаның сессиясы қайтадан бастал- сын». Бұл ұранды кадеттер іліп әкөтті («Речьті» жәпо «Око» 137 газетіндегі Кедрин мырзамен интервьюді қа- раңыз). Социал-демократтар партиясы мұны қабылда- майды. Орталық Комитеттің большевик мүшелері нара- зылың білдіреді, партияның С.-Петербурғ комитеті на- разылық білдіреді. Орталық Комитет бірінші ұраиды тастап, екіиші ұрап ұсыпады: «құрылтай жинальісын ціақыру үшін Думаны жақтап, сарай маңындағы сұр- қияларға қарсы күресу керек». Ақырында, осы екіпші ұраннан ең соңғы, үшінші ұрап келіп шығады: «құ- рылтай жиналысын шақыратын окімет органы ретінде Думаны жақтау керек». Сол қанаттағы социал-демо- краттардың наразылығына қарамастан, Орталық Комитет осы ұрапды ңоргап қалады. Үрандар туралы мәселе жөпіпде мүлде абыржуітіылық байқалады.
Екінші моселе: күрестің қапдай формасын ұсыну керек? Орталың Ріомитет бәріпеп бүрын стачка-демонст- рацияға деп қояды. Оның дореу ереуіл жасауға ша- қырғысы келер еді, біраң ол барлық революцияшыл партиялар мен ұйымдардың ішіиен жапа-жалғыз қа- латып болып отьір. Сондықтан ол көтеріліске шаңыра- тын үндеуге к,ол қойды. («Армия мен флотқа» және «Россияның барлык, шаруаларына» деген үндеулер). Бірақ ол стачка-демонстрациядан стачка-көтеріліске қарай бір адым ілгері басып, содан соц бір адым кейіп шегінуге асығады, сөйтіп «бұқаралық ішінара наразы- лық көрсетуге» шақырады.


САЯСИ ДАҒДАРЫС ЖӘНЕ ОППОРТУНІІСТІК ... КҮЙРЕУІ 385
Үшінші негізгі мәселе: күреске кіммен бірге шығу керек? Буржуазиялық демократияның қай топтарына сүйену керек немесе оның қайсысымен кобірек санасу керек? Қандай партиялармен немесе ұйымдармен жа- қындасуды іздеу керек? Біздің көргеніміздей, Орталық Комитет өз ұрандарын да, өзі үсынып отырған күрес формаларын да «тұтас Думаның» дәрежесіне, кадет- тердің дәрежесіне лайықтайды. Алайда — «табиғатты есіктен кусаң да, ол терезеден қайта кіреді»! Орта- лык, Комитет әскерге де, шаруаларға да, «Бүкіл ха- лыққа» да арналған үндеулерге тек уана революция- лық ұйымдармен бірлесіп, тек цана трудовиктермен (Думаның қалдықтарынан) бірлесіп қол қоюға мәжбур болып отыр. Тактика туралы пайымдауларъшда Орта- лык, Комитет, барлық меиыпевиктер сияқты, кадеттер мсн октябристер арасына ажырату шегін қояды: оц жақта—«олар», сол жак/га — «біз» («біз» дегені ка- деттермен бірге). Өзінің іске кірісу жөніндегі тактика- лық шацыруларында, өзінің жауынгерлік үндеулерінде Орталық Комитет кадеттер мен трудовиктердің ара- сына да ажырату шегін қояды: кадеттер не оцшылдар- га, не күресте бейтарап қалатындарға қосылып кетеді дейді. «Біз» дегені,— бацсац, кадеттерсіз трудовиктермен бірге болатын «біз» екен. «Біз» дегені,— бақсақ, «Еңбек тобының комитетімен» қоса алғанда, бірак, кадеттерсіз, барлыц революциялық ұйымдардың инфор- мациялыкдкоординациялык, бюросы екен. «Талабы зор, ақыры сор» деген болып шығады. Оңшыл социал-де- мократтардың кадеттермен бірлесе, ауыз жаласа оты- рып қимыл жасау талабы зор, ақыры сор, өйткені кадеттер оқиғалардың барысынан туатын жауынгерлік келісімдерден шеттеп кетуде.
Дума таратылғаннан кейінгі меныневиктік тактика- ның іс жүзіндегі тарихы, жалпы алғанда, осындай. Еүл тарих аз ғана документтерде ғана жазылған. Ор- талық Комитеттің партия ұйымдарына жазған «хат- тарын» (№ 4 және № 5) және «Армия мен флотқа» (социал-демократиялык, фракция мен Еңбек тобыпың комитеті), «Россиянин, барлық шаруаларына» (Еңбек тобының комитеті, социалдцемократиялык, фракция,


386
В. И. ЛЕНИН
Бүкіл россиялық шаруалар одағы, социалист-револю- ционерлер партиясының Орталык, Комитеті, социал-де- мократтар партиясының Орталык, Комитету Бүкіл рос- сиялық темір жол одағы, Бүкіл россиялық мұғалімдер одағы), «Бүлік халыңқа» (жаңағы ұйымдардың үш одақтан басқалары, бірак, мұнда Поляк социалистік партиясы,— ППС 138,— жәпе Бунд бар) арналған үн- деулерін оңыңыздар, ақырында, Орталык, Комитеттің үш мүшесінің наразылығын («тек партия мүшелері үшін» шығарылған) 139 оқыңыздар, сонда сіздер соци- ал-демократияның Дума таратылғаннан кейінгі оппор- рунистік тактикасы жайындағы барлык, материалмен танысасыздар.
Меньшевиктердің тактикалық директиваларының бұл іс жүзіндегі, сыртқы тарихының жалпы ңорытындысы цандай? Бұл қорытынды айқын: либерал-монархиялық буржуазия мен революциялык, буржуазиялық демокра- тияның арасында ауытцып отыру. Расында, Орталық Комитеттің ұран туралы мәселеде ауытқуының мәнісі неде? Мұның мәнісі — жалғыз ғана, бірден-бір жол ретіндегі жария-конституциялык, жол («Думаның сес- сиясы қайтадан басталсын» деген ұран) мен революциялык, жолды (Думаның сәзсіз қосылуымен элсірей- тін «цұрылтай жиналысы» дейтін ұранды) мойындау- дың немесе оған жол берудің арасында ауытку болып табылады. Мұның өзі — кадеттер («сессияның қайта басталуын» толық ңабылдайтын және цабылдатан) мен революцияшыл шаруалардың (құрылтай жиналысы үшін котеріліс жасауға шақыруға РСДРП Орталык, Комитетімен бірге к,ол қойған трудовиктер, эсерлер, іпаруалар одағы, темір жол одағы және мұғалімдер одағы) арасында ауытқу болып табылады. Біздің Орталык, Комитет немесе біздің социал-демократ оппор- тунистер кадеттерден біршама солшыл, ал революциялык буржуазиялык, демократиядан едәуір оңшыл болып отыр. Үрандар туралы мәселе жөнінде де, күрес- тің формалары туралы мәселе жөнінде де, саяси пар- тиялардың топтасуы туралы мәселе жөнінде де Орталык, Комитеттің ауыткуларынан шығатын жалпы қо- рытынды осындай.


САЯСИ ДАҒДАРЬІС ЖӘНЕ ОППОРТУНИСТА КҮЙРЕУІ 387
Социал-демократияның оң және сол қанаттарының арасындағы тактикалық алауыздықтар бүкіл Дума дәуірінің өн бойында барған сайын анықтала түсіп, буржуазиялың демократияның ішіндегі ажырату шегі жөніндегі негізгі мәселеге немесе кіммен бірге болу корей деген мәселеге барған сайын тығыз байланысты бо- лып отырды. Оц қанаттағы социал-демократтар бар- лык, күш-жігерін кадеттермен бірге болуға жұмсады (тұтас алғанда Думаны қолдау, думалық министрлікті тағайындау талабын қолдау). Революцияшыл социал- демократтар, мұның керісінше, өз тактикасын револю- циялық буржуазиялық демократияны кадеттерден бо- ліп әкетуге, оның элементтерін кадеттердің қысымы- нан босатуға, сөйтіп жауынгерлік мақсат үшін оларды пролетариатпен топтастыруға жұмсады. Думапыц та- ратылуы думалың дәуірдің қорытыпдысын шығарды. Ал сонда не болып шьщты? Оң қанаттағы социал-демократтар кадеттерден белек кетіп, революциялық де- мократияға қосылуға мэжбур болып шықты. Олардың ұрандарындағы белгілі бір қосымшалар ғана кадеттік күйінде қалды. Әрдайым сол қанаттағы социал-демократтар көрсетіп келген жерге ғана ажырату піегш қоюға өмірдің өзі мәжбүр етті. Орталық Комитет ұрап- дарыньщ дәйексіздігі мен олардың «түкке тұрмайтын- дыгы» ерекше айқын көрінді.
III
Енді Орталық Комитеттіц пайымдауларын талдап корейік. Бұл пайымдаулар бәрінен де гөрі «партия ұй- ымдарына хат» дсген 4-хатта толық баяндалған (бұл хаттың жазылған уақыты да, номері де жоқ, бірақ бү- дан соңғы хат бесінші деп аталған). Бұл хат оппорту- пистік ойдьщ нағыз тамаша үлгісі болып табылады: тактика туралы социал-демократтардың булай пайым- бамауы керек екенін айқын мысал арңылы түсіндіру үшін бұл хатты қайта-қайта бастырып шығаруға, со- циализмнің хрестоматияларына, оқулықтарына енгізу* гс тұрар еді.


388
В. И. ЛЕНИН
Бұл хаттьщ негізгі түйіні авторлардың өздері: «енді өкімет кімнің ңолына коше алады?» деп тұжырымда^ ған мәселені талдау болып табылады.
«Ңазіргі кезде 140 миллион халықтың көз алдын- да,— дейді хат одан соң,— патша укіметінің қолынан тартын алынған мемлекеттік өкіметтің табиғи мұрагері болатын немесе бола алатын кім?.. Өйткені, мемлекет- тік өкіметті жеңіп алу үшін бүкіл халықтық қозғалыс басталған кезде, ңұлатылған үкіметтің орнын кім баса- тындығы туралы тусінік те бүкіл халық санасында. бо- луға тиіс... Ңозғалыстың әрбір нақты кезеңінде бёлгілі бір коллектив немесе ұйым бүкіл халық санасында осындай роль атқаруға тиіс».
Бұл келтірілген найымдаулардан біз олардың толық жарамсыз екендігін бірден көрсететін жерлеріне әдейі тоқталып отырмыз. Өкіметті жеңііг алу туралы мәсе- леде Орталык, Комитет пролетарлық-материалистік козқараста болмай, бірден мещандық-идеалистік көз- ңараста болып отыр. Ол окіметке «табиғи мүрагерлік- ті» күрестің нақты жағдайларынан шығармай, барын- ша кең тараған «санадан» (халықтың «көз алдында»)’ шығарады. Ол кімнің болса да «санасында» «мұндаи роль атқаратындар» «табиғи мұрагер» болмай, қайта үкіметті іс жүзінде цулатушылардың, өкіметті іс жү- зінде жеціп алушылардыц, күдэесте жеціп шығушылар- дың «табиғи мұрагер» болатындығын түсінбейді. Курест! ң тағдырын «бүкіл халықтық сана» шешпейді, қайта қоғамныц ңайсы бір таптары мен элементтерінің куші шешеді.
Сөйтіп, Орталық Комитет мәселеден бірден мүлде басқа жаңқа ауып кетіп отыр. Шын мәніндегі күрестің жағдайларына, оның қалай жүргізілгендігіпе және қа- лай жүргізіліп жатқандығына көз жіберудің орнына, ол кімніц у/улатып отырғандығы жэне кімнің цулата- тындығы туралы емес, «ңұлатылғанның орнын кім ба- сатындығы» туралы «сана» мен «ұғым» жөнінде ең пашар, идеалистік тәсілмен жалдаптық жасап отыр. Оппортунистік қорытындылар жасау үшін опың бүкіл маркстік әдісті лақтырып тастауына тура келді, ейт- кеиі маркстік әдіс қандай таптардың қандай мүдделері


САЯСИ ДАҒДАРЬІС ЖӘНЕ ОППОРТУНИСТА ... КҮЙРЕУІ 389
окіметті цулатуды, қандай мүдделері өкіметті тежеуді тілейтіндігін зерттеуді талап етеді; материалдық жаі?- дайлардың қандайлары революциялық күресті («құла- туды»), ңандайлары — қүлатылушы мен құлатушы- пың 'конституциялық жолмен бірге омір сүруін туғы- затындығын зерттеуді талап етеді. Егер Орталық Комитет марксизмнің әліппесін ұмытпаған болса, онда ол тіпті орыс революциясы тәжірибесініц негізінде болса да, бізде қозғалыстың барысының өзі қандай таптарды, кобінесе олардың «санасынап» тәуелсіз (және тіпті олардың монархиялық санасына царамастан), өзінің жолында тұрған өкімет мекемелерін цулатуға мэжбур етіп отырғанын көрген болар еді. Орталық окіметті жалпы және толық қүлату жөнінде Ледрго-Роллеише пайымдамай, марксисте пікір айту үшін XX ғасырда Россияда болған жумысшы және шаруалар қозғалысы- ның тарихы өкімет мекемелерінің жекелеген және жер- гілікті жерде кулатылуы жайында біздің Орталық Ко- митетке жеткілікті мысалдар берген болар еді.
Бұл тақырып жөніндегі озінің бұдан кейінгі пайым- дауларьінда Орталық Комитет жалған жолға түсіп, ша- тасқан үстіие шатасады. Ол «революциялық уақытша үкімет» құрамының мүмкін боларлық және ықтимал комбинацияларын қарастыра бастап отыр.
. Жұмысшы депутаттары Советтерін, сондай-ақ еңбек тобы мен социал-демократиялық фракциядан құрыл- ған атңару комитетін Орталық Комитет жарамсыз деп жариялайды. Біріншілердің соңыиан «жүз миллион шаруа» ермейді, екіншінің соңынан — «қала меіцап- дарының, орташа буржуазияпың, солдаттардың, казак- тардың, офицерлердің, т. т. едәуір болегі» ермейді. «Ал <)пың бер жағында, барлық осы элементтердің еркінө қарамастан жаңа мемлекеттік өкіметті ориатуға бола- ды деп ойлау ең қауіпті адасқандық болар еді».
Оқушыға осы пайымдаудың бірінші бөлегін уақыт- іпа үкімет туральі болыпевиктік қарардың жобасымен салыстыруды ұсынамыз (қараңыз: «Партийные Известия» № 2, 20 март, 1906 ж., Ленинпің «Съезд туралы баяндамасында» қайта басылған, 92-бет) 14°. Бұл жоба- да декабрь көтерілісінде іс жузінде революциялық өкі- 1 13-том


390
В. И. ЛЕНИН
мет органдарының ролін атқарған ұйымдар тікелей атап көрсетілген. Жұмысшы депутаттары Советтерімеп қатар онда, әрине, солдаттар, темір жол, шаруалар ко- митеттері де, Кавказдағы және Прибалтика өлкесіндегі сайланған селолық органдар да аталған. Демек, Өрта- лық Комитеттің қазірде дәрменсіз түрде шешуге ты- рысып отырған мәселесіне тарих жауап беріп те қой- ған болатын. Көтеріліске халықтың қандай таптары мен қандай элементтері цатысып, көтеріліс органдарып цуратындығъш тарих көрсетіп те берді. Бірақ социал- демократияның оппортунистері революцияның кеше- гісін ұмытып отырғаны (немесе түсіне білмейтіні) бы- лай тұрсын, олар тіпті революциялық уақытша үкімет- тің не екендігін де мүлде түсінбейді. Мұндай үкіметтіц көтеріліс органы болып табылатынына (уақытша үкі- мет туралы меныпевиктік қарардың жобасында қате жорамалданғанындай, көтерілістің нәтижесі ғана емес — қараңыз: нақ сол «Баяндама», 91-бет немесе «Партийные Известия» № 2) көз жеткізу үшіп ақыл- ға салып біршама ойланса жеткілікті.
Содап соң, келтірілген пайымдаудың екінші бөлегі одан да бетер теріс. Бұл бөлегі оппортунистердің әдет- тегі тәсілі бойынша: мейлінше баяу ұранның басқа ұраниан дұрыс екендігін бұл ұран үшін әлеуметтік элементтердің көбін біріктіруге болады деумен дәлел- деу тәсілі бойынша құрылған. Бернштейн былай деген болатын: әлеуметтік революцияны пролетариаттың бір бөлегі ғапа жақтайды, ал олеуметтік реформаиы көп- теген социал-либералдык, элементтер жақтайды. Бұлар- дың еркімен сапаспай, социализм орнатуға болады екен деп адаспаңыздар! Одан да демократиялық-со- циалистік реформалар партиясы болыңыздар! Меньше- виктер былай дёйді: біздің революцияның шын жеңіп шығуын тек пролетариат және ұсақ буржуазияның ре- волюцияшыл бөлегі ғана (ең алдымен шаруалар) жақ- тайды. Ал ескі монархияны либералдық жолмен те- жеуді — «орта буржуазия да, офицерлер де, т. т.» жақ- тайды. Сондықтан, мыиағап келіңіздер: либералдардың патшамен мәмле жасауып революцияның жеңісі деп


САЯСИ ДАҒДАРЫС ЖӘНЕ ОППОРТУНИСТІК КҮЙРЕУІ 391
атайық, кетерілістің органы ретіндегі шын мәніндегі революциялық үкіметті Думамен алмастырайық!
Жоқ, жолдастар. Саяси арифметиканың барлыц «оп- позициялық» элементтерді жай санап шығудан гөрі бір- аз күрделірек әдістері болады. Нағыз күресуші рево- люцияшыл элементтерге ауытқушы және сатқын оппо- зицияны әкеп қосу әр уақытта бірдей тиімді бола бер- мейді, ол көбінесе тиімсіз болады. Өз мүдделері үшін монархияны тежеуге тырысуға мәжбур болатындар жене монархияның күйреуінен қорқатындар көтерілістің ңуатты жәие батыл органын құруға ешбір жағдайда ңабілетті бола алмайды. Көтерілістің болашақ органын осы кадеттік элементтердің үлгісі бойынша алдын ала өлшеп-пішуге тырысу — Европадағы әлеуметтік рево- люцияны қайдағы бір Науманпыц немесе Клемансо- ның үлгісі бойынша өлшеп-пііпумен бірдей.
Біздің оппортунистер өздерін-өздері қандай адам кү- лерлік қайшылыққа әкеліп ұрындырды десеңізші! Олар орта буржуазиямен және офицерлермен, бір сөзбен айтқанда, кадеттік партияның элементтерімен одақ жа- сауды тілейді. Біраң онда құрылтай жиналысы жөнін- дегі ұранды мүлде лақтырып тастау керек, өйткені ка- деттер бұл ұранды мүлде лақтырып тастап отыр! Біз- дің Орталық Комитет мынадай сорақылыққа жетіп отыр: ол орта буржуазия мен офицерлерге сай келмей- тін құрылтай жиналысы жөніндегі ұранды ұсынады да, баяу, адал Думаға барынша революциялық рольді (үкі- метті құлатып, революциялық уақытпіа үкімет болу ролін!) әкеп таңу арқылы оларды өз жағына тартуға тырысады.
Айтпақшы, сорақылық жөнінен Орталық Комитеттің хатында бұдан да зор кереметтер бар. Тыңдап көріңіз: «Егер, шынында да, қазір өкімет билігіне ие болушы ретінде жұмысшы депутаттары Советтерінен басқа еш- кімді ұсынуға болмайтын болса, онда алдын ала мыканы айтуға болады: өкіметті цолға алу жолындағы ку- ресте үкіметті жеңіп шығу (ал бұл жеңіс мұндай кү- рсске армияныц қатысуын сөзсіз керек етеді) «халық жағына» шыққан армияның әскери диктату расынан 14*


302
В. И. ЛЕНИН
басқа еш нәрсеге әкеп соқпаған болар еді». (Курсив түпнұсқапыкі).
Осы жан түршігерлік сандырақты тек ойластырып цараңыздаршы: егер армияпың бір бөлегінің көмегімен жұмысшы депутаттарының Советтері үкіметті жеңетін болса, онда армияның бұлайша «халық жағына» * шы- гыи кетуі армияның әскери диктатурасына әкеп соғар еді!! Мен білмеймін, күрестің жеңіп шығуымен бұлай- ша қорқытудың үлгісі тіпті кадеттік әдебиеттеп де табыла қояр ма екен? Мен білмеймін, 1905 жылдың жа- зыпда «Освобождениеде» және 1906 жылдыц көктемін- де «Полярная Звездада» 141 әскери диктатураның идея- сына жақын нәрсе деп қарулы көтеріліс идеясын соқ- қылаған кезіиде мүндай нәрсені тіпті Струве мырза да айта қойды ма екен? Егер Орталық Комитет тым бол- маса солдаттар мен матростардың соңғы жылдың ішін- дегі сансыз «бүліктері» кезінде қойған жай талапта- рыпың өзін білгеи болса, онда ол бұл талаптардың іс жузінде кас-талық армияны халық армиясына, яғни милицияға айналдыруды тілейтіпдігін көрген болар еді. Солдаттар мен матростар өз талаптарының қорытын- дыларын үнемі тұжырымдай біле бермейтін, тіпті көбі- песе тұжырымдай біле бермейтін де, алайда митингі- лер бостандыгы, т. т. болып тұратындай жағдайда әскер қызметін өзінің туған жерінде өтеу нақ милиция ңұрумен бірдей екендігін кім түсінбейді? Декабристер- дің дворяидық революцияшылдығы мен,— халық ерік- пнлері офицерлеріпің әр тскті-иптеллигенттік револю- цияшылдыгы мен,— жиырмасыншы ғасырдағы Рос- сиядагы солдаттар мен матростардыц барынша демокра- тиялық, пролетарлық және шаруалық революцияіпыл- дыгының арасындағы айырмашылықты түсінбейтін- дей, Орталық Комитет өзінің элементарлық револю- ішялық түйсігінен сопшалықты айрылып қалғаны ма? Халық еркі замапындагы солдат бұқарасы толығынан дерлік селқос қалатып кездегі офицерлердің револю- цияінылдығы меп әскердің нақ қарапайым қалың бұ- қарасы айбынды қозғалысңа кірісіп отырған кездегі қа- * Тырнақшалар, сірә, біздің Орталық Комитеттің мысқылдауын біл- діретін болар’


САЯСИ ДАҒДАРЫС ЖӘНЕ ОППОРТУНИСТІК ... КҮЙРЕУІ 393
зіргі офицерлердің реакцияшылдығы арасыпдағы тү- бірлі айырмашылық Орталық Комитеттің көзіпе еш уақытта да түспегені ме? Үкіметке қарсы күресте қа- зіргі орыс солдатыныц иемесе матросының жұмысшы депутаттары Советтерінің жағына шығуын әскери дик- татураға көшкендік болады деп ойлау үшін,— «Думали жақтаған» баяу ұран арқылы офицерлерді тарту бұған қарсы құрал болады деп білу үшін,— бұл үшіи не шындықты сезудің қаидайынан болса да жұрдай болу керек, немесе Струве мырзадан да жәпе оның сы- байластарынан да оңға қарай ауытқу керек! Социал- демократиялық партияның Орталық Комитеті орыс солдатыпыц әскери диктатураға ұмтылуына қарсы офи- церлерді өз жағына тарту арқылы күрескісі келеді: он- портунистер бізді, міпе, осыпдай халге жеткізіп отыр.
Орталық Комитет озінің үмітсіз позициясын бұдап әрі былайша қорғамац болады: жаңа үкіметті қолдап жасауды іздестірудіц қажеті жоқ-мыс, ойткені Дума иемесе оның ңалдықтары қазір де бар, міне бұлар «өзш Момлекеттік дума деп жариялай алады», ал «жазылған копституцияның егжей-тегжейін жете түсінбейтін ха- лық ойы Мемлекеттік думаны өкімет органы деп санап кслді және санап отыр... Егер патша үкіметіне бағы- иудап бас тартқан әскер жаңа үкіметке қызмет ете алатын болса, онда бұл жаңа үкімет — Мемлекеттік дума болып табылады».
Неткен тамаша! Егер «халық ойы» ертең заңға бағы- натын екінпіі бір мекемені «окімет» деп санайтыя болса, опда біз бұл сияқты соқыр сенімді таратуға міндет- ті болады екенбіз,— несін айтасыз, революцияшыл партияның міндеттерін неткен жақсы түсінгендік бұл. Өкіметті күшпен, күреспен, көтеріліспен алу керек екепін, ақырында, түтінсеңіздерші, қымбатты жолдас- тар. Кадеттер бұғап дайын ба? Егер дайын болса, онда біз қарсы аламыз, біз күресте ешбір одақтасты сыртқа теппейміз. Ал егер дайып болмаса, егер олар .тіпті ко- теріліске тіке шацырудаи қорқатын болса (мұндай ша- қыру, шақырушылар адал болса, іске бірінші кірісудіц озі болып табылады, ал мүидай кірісуді бүкіл Думаның ішінен жалғыз ғана социал-демократтар мен трудовик-


394
В. И. ЛЕНИН
тер жасады)онда «құрылтай жиналысын шақыра- тын өкімет органы» ретіндегі Дума туралы сөздердің бәрі тек қана зиянды маниловшылдық, халыцты тек ңана алдау болып табылады.
Орталыц Комитет тіпті Выборг үндеуінен де қорқып қалған кадеттерді ақтай келіп, Думаның қалдықтары басқа жағдайда өзгеше істеген болар еді дейді.— Иә, бұл дұрыс, олар өзгеше істеген болар еді. Бұдан қан- дай қорытынды шығады? Бұдан шығатын қорытыи- ды — біз осы басца жағдайды жасауға тырысуға тиіс- піз. Бұған ңалай тырысу керек? Күреске қабілеті бар элементтерді революциялық санаға дейін көтеру арқы- лы, олардың санасын кадеттік дәрежеден, кадеттік ұрандардан жоғары көтеру арқылы тырысу керек. Ал сіздер кадеттік жалтақтықты революциялық емес жағ- даймен ацтайсыздар, сонымен ңатар революциялық ұрандарды кадеттік ұрандармен алмастыру арқылы бұл жағдайды нашарлатыіг отырсыздар!
IV
Орталық Комитеттің оның атаңты 4-хатынан шыға- тын нрактикалық қорытындысы мынау: «Қазірден бас- тан барлық жерде жергілікті бұңаралық наразылық коріністерін ұйымдастыру қажет». Бұлардың мақсаты сөзбе-сөз былай деп белгіленген: «Таяуда болатын үзіл- ді-кесілді күреске дайындалу үшін жағдай жасау...». Таяуда болатын үзілді-кесілді күреске дайындалу керек емес, дайындалу үшін жағдай жасау керек екен ғой!..
Орталық Комитеттің бұл ұранын партиямыз ерекше бір ауыздылықпен теріс деп тауып, қабылдамай таста- ған болатын. Оның «ішінара бұқаралық наразылық корсету» жөніндегі науқапы ңазірдіц өзінде сәтсіздік- ке ұшырады. Азамат соғысы адам айтқысыз дәрежеде шиеленісіп отырған жағдайда демонстрация жасап, на- разылық көрсетудің аңылға сыйымсыздығы тым көзге түсерлік нәрсе. Партияның бірсыпыра комитеттері мен конференцияларының осы номерде біз жариялап отыр- ған қарарлары 412 Орталық Комитеттің бұл ұранының


САЯСИ ДАҒДАРЫС ЖӘНЕ ОППОРТУНИСТІК ... КҮЙРЕУІ 395
және оның Дума таратылғаннан кейінгі бүкіл саясаты- иың қандайлық ызаланушылық туғызғанын жеткілікті түрде айқын көрсетеді. Сондьщтан біз Орталық Комитетов; өмірдің өзі қазірдің өзінде-ақ теріске піығарған және партия қабылдамай тастаған үранын теріске піы- ғару үшін артык, сөз айтып жатпаймыз. 1-ден, тек оның қателерінің принциптік мәнін ғана және, 2-ден, Орталық Комитеттің озі душар болған мүшкіл халден құтылу үшін 5-хатта қолапайсыз әрекеттер жасайтын- дығын ғана корсете кету керек.
Орталық Комитеттің қатесі припциптік жағынан ал- ғанда оның стачка-демонстрация мен стачка-көтеріліс- тің арасындағы айырмашылыңты мүлде түсінбеуінде болып отыр. Декабрьден кейін мұндай түсінбеушілік мүлдө кешірімсіз. Оны хаттардыц бірде-бірінде Орта- лык, Комитеттің қарулы көтеріліс туралы тура еш парсе айтпағандығын есепке алумен ғана түсіндіруге болады. Котеріліс туралы мәселені тура қоюдан жалтару біздің оппортунистердің әлдеқашанғы және айнымас мақсаты болып табылады, бұл олардың бүкіл позиция- сынан сөзсіз келіп шығады. Орталық Комитеттің не се- бепті тек стачка-демонстрация туралы ғана баса айтып, стачка-көтеріліс туралы үндемейтіндігі бізге оның осы мақсатынан түсінікті.
Осындай позиция ұстағаннан кейін Орталық Комитет басқа барлық революциялық партиялар мен ұйым- дардың соңында қалмай қоя алмады. Социал-демокра- тияның оппортунистерінен басқалардың бэрі көтеріліс туралы мәселе қоюдың сөзсіз ңажет екендігін түсінді деуге болады. Күткендей-ақ, Бүкіл россиялық темір жол одағы бұған ңатты көңіл бөлді (осы номерде біз басып отырған оның қарарын және бюроның баянда- масын қараңыз) 143. Бұл бірнеше революциялық ұйым- дар қол қойған бірсыпыра үндеулерден де (жоғарыда аталып өткен: «Армия мен флотқа», «Россияның бар- лық шаруаларына» және басқа үндеулер) ап-айқың көрініп отыр. Біздің Орталық Комитет бұл үндеулерге бейне бір еріксіз, өзінің сеніміне бейне бір қарсы қол қойған сияқты!


396
В. И. ЛЕНИН
Шынында да, бұл үндеулерге қол қоя отырып, стачка-демонстрация мен стачка-көтерілістің арасындағы айырмашылықты байқамау тіпті де мүмкін емес. Ор- талық Комитеттің іс-әрекетінің қайшылығы, оның тұ- рақсыздығы бадырайып тұр: өзінің меншікті шығар- маларында (№ 4 және № 5 хаттар) ол көтеріліс жа- йында бірде-бір сөз айтпайды. Ал басқа револіоциялық ұйымдармен бірге қимыл жасаған кезде, ол кетеріліске шақыратын үндеулерге қол қояды! Өзімен-өзі жеке қалғанда, біздің Орталық Комитет сөзсіз кадеттік по- зицияға ауып кетіп отырады, өзінің барлық күшін ка- деттер үшін қолайлы, немесе қолайлы сияқты керше- пн ұрандар ойлап шығаруға жұмсайды. Басқа рево- люциялың ұйымдармен бір қатарда, бір сапта болған кезде, Орталың Комитет «ширай бастайды», өзінің ка- деттік ұрандарынан ұялып, өзіп дүрыс ұстайды.
Россия социал-демократиялық жұмысшы партиясы мүндай лайықсыз халге бірінші рет үшырап отыр. Ол барлық жұрттыц көз алдында бірішпі рет жетекке еріп отыр. Ол бірінші рет артта қалып отыр. Біздің боры- шымыз, РСДРП-ның барлық мүшелерінің борышы қайткен күнде де және мүмкіндігіише тез арада бұл жағдайдыц бірінші және ацыргы рет қапа болуына қол жеткізу.
Июльдегі (соңғы) ереуілдің сәтсіздікке ұшырауының себептерін түсіне алмаушылық бүтіндей жоғарыда кор- сетілген принциптік қатеге келіп тіреледі. Күрес мез- гілін белгілеуде кімніц болса да қателесуі мүмкін. Біз бул ушін Орталық Комитетті тіпті де кінәлағымыз келмейді. Бірақ бой көрсетудің сипаты жөнінде қателе- су, көтеріліске шақыру жөніндегі үндеулерге Орталық Комитетпен бірге қол қойған бірсыпыра ұйымдардыц сақтапдыруына қарамастан қателесу,— кешірімсіз нәрсе.
Орталық Комитет 5-хатта эсерлерге қарсы қайдағы бір тым ұсақ-түйек айтысқа салынады (ондағысы тру- довиктер өкілінің пайымдаулары дәйектірек болды деп дәлелдеу ғана,— оныц бер жағында, мұның бәрі және бұл кім үшіп қажетті болмақ?), сөйтіп июль ереуіліне шақырған үндеуге нак, алдыңғы қатарлы, сапалы жұ-


САЯСИ ДАҒДАРЫС ЖӘНЕ ОППОРТУНИСТ!!^ ... КҮЙРЕУІ 397
мысшылар үн қоспағанына таңданады. Артта қалғаи жұмысшылар үн қосты; ал алдыңғы қатардағылар үн қосқан жоқ! Сөйтіп, Орталық Комитеттің зығырданы қайнап, ыза болады, ол ұрсысып отыр деуге болады.
Ал оның бер жағында, егер Орталык, Комитет түбі- рінен цате позиция ұстамаған болса, пролетариаттыц авангардымен принципті түрде ажыраспаған болса, ои- да ол істің мәнісін оңай түсінген болар еді. Артта қал- ғаи жұмысшылардың стачка-демонстрация мен стачка- көтерілістің арасындағы айырмашылықты әзірше біл- меуі де мүмкін, бірақ алдыңғы қатарлы жұмысшылар бұл айырмашылықты өте жақсы білді. Свеаборг пеи Кронштадтты олар көтеріліс жасаған кезде қолдауға мүмкіндік бар деп сенгеи кезде,— ал мұндай ксз бол- ды,— опда бүкіл халықтық ереуіл жариялау табиги нәрсе болды. Бірақ, әрине, бұл Думаны таратуға қарсы ларазылық көрсету мақсатымен жасалған (Орталыц Комитет осы лай ойлады) ереуіл болмас еді, қайта ко- терілісшілерді қолдау мақсатымен, көтерілісті ултайту мақсатымен жасалған көтеріліс болған болар еді (осы- лай болды да),
Алайда бір-екі күинен соц, Свеаборг пен Кронштад- тағы көтерілістің бул жолы басылып тасталғаны бір- жола анықталды. Көтеріліспіілерді қолдау үшіп болғаи стачка орынсыз болып шықты, ал наразылық-стачка- пы, стачка-демонстрацияны алдыңғы қатарлы жұмые- піылар қашан болса да тілеген емес. Өздерінің жалпы, шешуші шайқасқа шығатынын, бірақ демонстрация жасау стачкасына ешбір бармайтынын олар әрдайым барыпша ашық және барынша батыл айтып келді (тек біздің Орталық Комитет қана мүпы білмегенсіді неме- се түсінбегенсіді).
Сонымеп, июль ереуілінің сәтсіздікке ұпіырауы социал-демократия оппортунистерінің тактикасып, бы- лайша айтқанда, мүрдем кетірді. Стачка-демонстрация идеясы мүлде және біржолата іске аспай қалды. «Ішн пара бұқаралық наразылық көрсету» ұраны мүлде жә- ле біржолата іске аспай қалды.
Бірақ Россияның ірі-ірі орталықтарындағы жүмыс- шылардың пиғылымен азды-көпті таныстығы бар.адам


398
В. И. ЛЕНИН
үшін, қазір шаруалар арасында не болып жатқанды- ғына зер салған адам үшін,— міне, мұндай адам үшін стачка-көтеріліс идеясының, көтеріліске дайындалу ұранының маңызын жоғалтпағандығы, күңгірттенбе- гендігі былай тұрсын, қайта керісінше, барлық жердө жетіліп, нығайып келе жатқандығы айдан анық.
V
Дума таратылғаннан кейіигі қиын-қыстау күндердегі меныпевиктік тактиканы қысқаша талдауымыздың қо- рытындысын шығарайық.
Дума дәуірінің өн бойында меньшевиктер әрдайым бүкіл Думаны қолдауды, кадеттерді (Дума министрлі- гіп тағайындау туралы та лапты қолдаған болып) қол- дауды уағыздап келді. Большевиктер трудовиктерді ка- деттерден барынша күш салып ажыратты және «Дума- ның солшыл топтарынап атқару комитетін» құру идея- сын ңолдады.
Енді Дума таратылғапнан кейін кімнің тактикасы дәлелденді? Кадеттермен бірігіп тек Выборг жалтақ үндеуін ғана шығарудың сәті түсті. Кадеттер партия ретінде оны қолдамады, оны жақтайтын партиялық үгітке де, осындай жұмысты жүргізе беруге де қатыс- пады. Бұл үндеудің жеткіліксіз екенін тіпті біздің меньшевиктер де дереу мойындады. Выборг жалтақ үндеуінен соң басқа, пеғұрлым нақты және неғүрлым батыл үндеулер шықты. Думаның кейбір бұрыпғы мү- шелері жекелеп біріккеннен соң, думалық екі топтьщ «комигеттері» бірікті, олар бірсыпыра үндеулерге ңол ңойып, бірсыпыра революциялық кеңестерге қатысты, олар революцияның әскери советіне барды,
Думаның талқандалуынан топ ретінде, коллектив рс- тінде аман қалған, табан тірерлік «конституциялың» негізі жоғалса да, өздері жоғалмаған бұл екі топ қап- дай топтар еді?
Бұлар социал-демократтар мен трудовиктер еді. Осындай комитет құру идеясын қолдап, большевиктер уағыздаған «солшыл топтардың атқару комитет!»,—


САЯСИ ДАҒДАРЫС ЖӘНЕ ОППОРТУНИСТІК ... КҮЙРЕУІ 399
жузеге асты. Еңбек тобы шаруалар арасында жаца байланыстары бар, революциялыц жаңа ұйым туғыз- ды, ал кадеттер саяси мағынада өлді — өлгенде де «құрт-құмырсқа тірі адамдардың төңірегіне емес, өлек- селердің төңірегіне үйір болады ғой» * деп болыпевик- тердің баса корсете отырып, нақ болжап айтқанындай болып өлді.
Социал-демократтардың трудовиктермен, эсерлермен және т. б. жауынгерлік келісімі факт болып шықты, бұл факт жоғарыда айтылған листоктарда документ жүзінде жазылды. Біз Бірігу съезіне арналған қарар- лар жобасында-ақ болыпевиктердің ұсынғанындай, бұл істі ертерек ойластырмай, біртіндеп негіз дайындамай, кешігіп қолға алудың салдарынан тек зиян шектік, әрине, көп зиян шектік.
Volentem ducunt fata, nolentem trahunt,— орысша, шамамен, бұл былай деген сөз: саналы саясатшы оқи- галардың алдында болады, санасыз саясатшыны оқи- галар оз соңынан сүйреп отырады. Нақ революциялык, демократиямен жауынгерлік келісімнің сөзсіз цажет екендігін, пролетариаттың нақ алдыңғы қатарлы ша- руалармен жауынгерлік жақындасуының зор маңызы бар екендігін болыпевиктер айлар бойы, жыл бойы деуге де болады, айтудай-ақ айтты. Думаның тараты- луы осы жолға түсуге мәжбур етті, оның бер жағында меныпевиктер, Орталың Комитет тактикасының бар- лык, тарауларын талдауда біздің көрсеткеніміз сияқты, дайындықсыз болып шықты, өздерінің еркінен, сана- сынан тыс, оқиғалардың «күтпеген» бет бұрысының «жетегіне еріп кеткен» болып шықты.
Көтеріліс туралы мәселені алып қараңыз. Мепыпе- виктер бар күшін салып одан «бойын алып қашты». Олар тіпті Бірігу съезінде ңарулы көтеріліске царсы қарар қабылдады. Олар қазір, басқа революциялық ұй- ымдардың нұсқауынсыз, Орталык, Комитеттің өзі жа- зып отырған № 4 және № 5 «хаттарда» көтеріліс туралы ундемей отыр. Бірақ ол революциялык, ұйымдар- мен бірге, олардың нұсқауымен бірдеме жазған кезде,
Қараңыз: Шығармалар толық жинағы, 12-том, 357-бет. Ред.


400
В, И. Л Е И И И
міне, сонда біз көтеріліске тікелей және үзілді-кесілді ігаңыратыи үндеулерді оқимыз. Сонда ұрандар да револю циялық болып шыгады. Сонда Думаның сессия- сын қайта бастау туралы ғана емес, тіпті Дума арңы- лы құрылтай жиналысын шақыру туралы да бір ауыз сөз айтылмайды. Ңайта, керісінше, онда біз мыпаиы оңимыз («Бүкіл халыққа» арналған үндеу); «Халық- тың өзіпе мақсат отіп ңоятыны — өкімет билігі жоц Дума емес, дауыс беру, т. т. негізінде болатын толық билігі бар құрылтай жиналысы. Бұл жиналысты пат- ша 'министрлері де емес, цайта революцияшыл халыц- ца суйенетін өкімет іпақыруға тиіс» (курсив біздікі). Еңбек тобы комитеті мен поляк социалистік партиясы сияқты ұсақ буржуазиялық революционерлердің ара- сында болган кезде, біздің Орталық Комитет, міне,» осындай өткір тілмен сойлейді!
Ақырында, революциялық уақытша үкімет туралы мәселеві алып қарацыз. Плеханов бастаған біздің меныпевиктер мүндай үкіметке буржуазиялық револю- циоперлермен бірге социал-демократтардың қатысуына болмайды, ал революциялық уақытша үкімет құру ұранын ұсыну бланкизм, якобиншілдік және басқадай пендешілік күнә болып табылады деп, бір жарым жыл бойы дәлелдеп бақты.
Сонда ше? Дума таратылды, ал Орталық Комитет нац сол революциялық уақытша үкімет туралы, оның кімдерден құралатыпдығы туралы мәселе қоюға мәж- бүр болып отыр. Бұл мәселеге ешбір дайындыңтың бол- мағаітдыгы бірден көрініп тұр: тіпті революциялық уақытша үкіметтің көтеріліс органы екендігіп түсіну- шілік те болмай отыр. Орталық Комитет революция- лық уақытша үкімет деп Думаның қалдықтарып: со- циал-демократтарды, трудовиктерді жәпе кадеттердіц бір бөлегін жариялауды үсынады. Бірақ мұның өзі пе болып шықпақ, қараңыздаршы, жолдастар: сіздер социалисте рге буржуазиялыц революционерлермен бірге революциялыц уацытша укіметке цатысуды усынып отырсыздар ғой! Трудовиктер мен солшыл кадеттердің іпіінде социал-демократтардың оте азшылыц екендігіпе қарамастан, сіздер осылай істеп отырсыздар! Әттец, әт-


САЯСИ ДАҒДАРЫС ЖӘНЕ ОППОРТУНИСТІК ... КҮЙРЕУІ 401
тең! Социал-демократтардың буржуазиялық револю- ционерлермен бірге уақытша үкіметке қатысуына бол- майды дейтін доктринерлік мылжыңның шындық жағ- даймен алғаш кездескенде-ақ күлі көкке ұшады. Бүл жалған ұйғарымды Маркске әдёйі теріс сүйену арқы- лы ақтамақ болып күшенудің бәрі түтін сияқты ғайып болуда. Ол ол ма: біздің «қатал» марксистсымақтар әр алуан айла-шарғы арқылы болашақ уақытша үкіметке буржуазиялық революционерлермен (трудовиктер, эсерлер, Поляк социалистік партиясы, шаруалар, темір жол және мұғалімдер одақтарының бір бөлегі) қатар буржуазиялық келісімпаздарды да (кадеттерді) апар- мақ!
Иә, оппортунистік тактиканың Дума таратылғаннан кейін біздің Орталық Комитеттің басыпап кешіргені- иен бетер толық күйреуін көз алдыңа елестету қиын. Кеш қалмай тұрганда, біздің партияны бұл батпақтап алып шыгу керек.
* Пролетарий» А? 1, 21 август, 1906 ж.
/(Пролетарий» газетініц тексті бойыпша басылып отыр


402
КҮНДЕЛІКТІ ОҚИҒАЛАР ЖӨНІНДЕ
Варшавада және Полыпаның басқа қалаларында болған «ңанды күп» 144, Столыпинге қастандың жасау, Минді өлтіру 145, осылардың бәрі «партизандық қимыл- дар» туралы,— біз партпяда дағдылы болған және Бі- рігу съезінің қарарыпда қолданылған сөздерді пайда- ланып отырмыз,— мәселеге жалпы жұрттың назарыи аудартты.
Редакция ең таяу уақыттың ішінде осы аса маңызды мәселені толық жәпе мүмкіпдігінше жан-жақты тал- дайтын бір пемесе біриеше мақала басып шығармақ *. Өзіміздің көзқарасымыз жөнінде оқушыларды бейха- бар қалдырмау үшін әзірге біз тек мынадай ғана қыс- қаша ескертпелер жасаймыз, бұл ескертпелер кейінгі мақалаларда, егжей-тегжейіие жете дамытылып, дәль рек тұжырымдалатын болады.
Бірінші ескертпе. Ұшқарылықтың ешбір жақсылығы жоқ, партизандық қимылдар ұйымдастыруда қалыц бұңараның пиғылымеп санасу қажеттігіне социалистер- дің ешбіреуі де күмәнданбайды. Сопдықтан біз Варша- вадағы жұмыстың жағдайларымеп жәяе ондағы бұ- қараның пиғылымеп таныстығы бар Бундтың (сірә, ол поляк социал-демократтарымен де ыятымақтас болу керек) көзңарасын, атап айтқапда, Поляк социалистік партиясы «асыра сілтеді» дейтін көзқарасты еске алу- ды сөзсіз қажет деп есептейміз. Бұл факт мәселесі, ол асыра сілтеді ме, жоқ па, бұл мәселені шешу біздіц
Цараңыз: Шығармалар, 11-том 203—214-беттер. Ред.


КҮНДЕЛІКТІ ОҢИҒАЛАР ЖӨНІНДЕ
4ПЗ
міндетімізге жатпайды. Еш уақытта да асыра сілтеуге болмайды, бірақ «ұшқарылықтың» жеке оқиғаларына бола күрестің белгілі бір формасын жарамсыз деп қо- рытынды жасау теріс болар еді.
Жалпы және тұтас алғанда біз Россияда Дума тара- тылғаннан кейін партизандьщ күрестің шиеленісуін тиімді деп санаймыз. Үкіметтің зорлықшыларьіна қар- сы партизандьщ қырғын және аяусыз күрес бізге дер кезіндегі және тиімді күрес болып корінеді.
Екінші ескертпе. Партиямыздың Орталық Комитеті 4-ші «хатқа» (партия үйымдарына арналған) жазғаи ескертуінде: ««партизандьщ» жауынгерлік қимылдар дейтінді партияның, бұрыпғысынша, қабылдамайтын- дығы өзінен-өзі түсінікті» деп мәлімдеп, сөзсіз қателе- сіп отыр, мьщтап қателесіп отыр.
Бул дурыс емес. Біз съездің шешімдерше бағынамыз, бірақ Ортальщ Комитеттің бұл шептімдерді бузатъш ңаулыларына ешбір жағдайда да бағынбаймыз. Бірігу съезінің: «Партизандьщ ңимылдар туралы» деп атала- тын қарарын құнттап оқыған адамның қайсысы болса да біздің партия партизандьщ қимылдардың бір түрін цабылдамаса, екінші бір түрін Туабылдайтындъіғын жә- не үшінші түрін усынатындығын оп-оңай көре алады.
Карар жеке меншіктегі мүліктерді экспроприация- лауды мүлде қабылдамайды. Ол қазыпальщ қаржыны экспроприациялауды бекерге шъіғармайды, бірақ оған ерекше цатал шарттар ңояды («белгілі бір жерде рево- люцияльщ өкімет органдары ңұрылған жағдайда», т. rj.
Содан соң, съездің қарары мүліктерді экспроприация жасамайтъш партизандьщ қимылдарды мацулдай- ды, яғни «террорды» мацулдайды, жауды өлтіру мақсатымен болған партизандъіц қимылдарды мақұл- дайды. Бұл мақұлдау қарардың нақты қорытынды бөлегінің бірінші сөздерінде-ақ аньщ және тікелей ай- тылған:
«Съезд қаулы етеді: 1) болғалы тұрған көтеріліске революциялық күштерді дайындауды, негізі жұмысшы бұқарасын үйымдастыру болып табылатын дайындау- ды мойындаумен цатар (курсив барльщ жерде де бізді- кі) укіметтік террорға жэне царажуздіктердің зорлык-


404
В. И. ЛЕНИН
зомбылыцтарына қарсы белсенді курестіц сөзсіз керек екендігін мойындай отырып, мынаны істеу қажет...» (бұдан әрі ұрлыққа, жеке меншіктегі қаржыны тартып алуға, т. т. тыйым салу айтылады).
Біз келтіріп отырған съезд шешімі барынша апық. Бұқара арасында жұмыс жүргізумен «қатар» зорлық- шыларга қарсы «белсенді күрес», яғни оларды «пар- тизандьщ қимылдар» арқылы сөзсіз өлтіру мақұл- данған.
Партизандық қимылдардың осы, екінші, түріп (зор- лықшыларды өлтіру) тежеу жөнінде қарарда тек былай делінген: «үкіметке қарсы күрестің лажсыз нәти- жесі болатын немесе, мәселен, баррикадалар жасаған- да тікелей күрестің мүдделері керек ететін кездердегі- ден басқа (тыңдаңыз!) реттерде бейбіт азаматтардың жеке мешпігіне қол сұғуға бармау керек».
Сонымен, тікелей курес керек еткен кезде жеке мея- піікке қол сұғуға да, мысалы, баррикада үшін экипаж- дарды, т. с. тартып алуга да болады. Тікелей күрес жот$ кезде съезд «бейбіт» азаматтардың жеке ба- сының қауіпсіздігіне ңатер төндіруге бармау керек дейді, бірақ съезд осы түста мынадай ерекшелікті кор- сетеді: атап айтқанда, үкіметке қарсы күрестің нәти- жесі ретінде адамның жеке басының қауіпсіздігінө «лажсыз» қатер төндіруді съезд партизандық қимыті’ дарға қатысушыларға кінэ етііг ңоймайды.
Ақырында, съезд партизандьщ қимылдардың түрін партияға тікелей усынады, ол ешбір шарт қоймай, тежеу салмай былай деп қаулы етеді: «үкіметтің қара- мағындағы қару-жарақ пен соғыс снарядтарын мүмкія- дігі болғак кездің барлытында да басып алу керек».
Мәселен: городовойлардың қолында үкіметтің қара- мағындағы қару-жарақ бар. «...мүмкіндігі болып отыр».
Үшінші ескертпе. Біз партиямыздың толып жатқан жауынгер топтарының бәріне өздерінің әрекетсіз отыруын қойып және съезд қарарларына дәлме-цәл сүйене отырып, яғни мүліктерді ешбір экспроприация- ламастан, бейбіт азаматтардың «жеке басының ңауіпсіз- дігіне» қатер төндіруді барынша азайта отырып, шпи- ондардың, белсенді қаражүздікшілердің, полицияпың,


КҮНДЕЛІКТІ ОҚИҒАЛАР ЖӨНІНДЕ
405
әскердің, флоттың басшы адамдарының және тағы сои~ дайлардың жеке басының қауіпсіздігіне барынша көп қатер туғыза отырып, бірқатар партизандық қимылдар жасауды ұсынамыз. Ал «үкіметтің қарамағындағы қа- ру-жарақ пен соғыс снарядтарын мүмкіядігі болғап кездің барлыгъшда да басып алу керек».
((Пролетарий» № 1, ((Пролетарий» газетіпщ тексті
21 август, 1006 ж. боиынша басылып отъір


406
«ЖҮМЫСШЫ СЪЕЗІ» ТУР АЛЫ
«Товарищ» газеті Аксельрод жолдас «жұмысшы съе- зін» 146 жақтап үгіт жүргізіп отыр деп заметка береді. Мүндай үгіттің меныііевиктер тарапыпап шынмәнінде жүргізіліп отырғандығы женінде бізде де хабар бар. Партиялық борыш мүпдай мәселелерді ашық талқы- лауды талап етеді гой деп ойлаймыз. Әлде ең көрпекті меныпевиктер тарапыпап ашъіц жұмысшы съезін ша- қыру жолындағы үгіт партиядан эісасырын жүргізілуге тиіс пе? Егер Аксельродтың оз көзқарастары баяндал- ған мақала басып шығаруға мүмкіндігі болмаса, онда біз оған өз газетіміздің бетін ұсына аламыз.
«Пролетарий» № 1, «Пролетарий» газетгніц
21 август, 1906 ж. текстг бойынша басылып
отыр


407
МОСКВА КӨТЕРІЛІСІНЩ САБАҚТАРЫ
«Москва 1905 жылғы декабрьде» (М. 1906) деген кі- тап әбден дер кезіяде жарыққа шықты. Декабрь кө- терілісінің тәжірибесін үйреиу — жұмысшы партиясы- иың көкейтесті міндеті. Амал не, бұл кітап — бір қа- сық ңара май араласқаи бір бөшке бал сияқты: оның материалы, толық еместігіне ңарамастан, өте қызық, ал қорытындылары адам айтқысыз салақ, адам айтқысыз дөрекі болып шыққан. Бұл қорытындылар туралы біз ерекше әңгіме етеміз» *, ал ңазір осы күнгі маңызды саяси мәселелерге, Москва көтерілісінің сабақтарына көшелік.
Москвадағы декабрь қозғалысының басты форма.сы бейбіт ереуіл мен демонстрациялар болды. Жұмысшы бұқарасының орасан көпшілігі күрестің тек осы фор- маларына ғана белсене қатысты. Бірақ күрестің дербес және басты формасы есебінде жаппай стачка өзінің маңызын жойғанын, қозғалыстың стихиялық, тасқын күшпен бұл тар шеңберді бұзып, күрестің жоғарғы формасын — көтерілісті туғызып отырғанын нақ Моск- вада декабрьде болған бой көрсетулер ашықтан-ашық көрсетіп берді.
Москвадағы барлық революциялық партиялар, бар- лық одақтар стачка жариялағанда ол стачканың сөзсіз көтеріліске ұласатынын түсінген де, тіпті сезген де бо- латын. 6 декабрьде жұмысшы депутаттары Советі
Ңараңыз: осы том, 428—432-беттер. Ред.


408
В, И. ЛЕНИН
«стачканы қарулы көтеріліске айналдыруға тырысуке- рек» деп қаулы шығарды. Бірақ іс жүзінде барлық үй- ымдар бұған әзірленбеген еді, тіпті жауынгер жасақ- тардың коалициялық Советі де 147 көтерілісті қайдағы бір алыс нәрседей сөз қылды, (9 декабръде!) ал көше- дегі күрес, күмәнсыз, оиың басынан аттап отіп, оның қатысуынсыз жүріп жатты. Үйымдар қозғалыстың өр- леуінен және екпінінен кейін калды.
Ереуіл, ең алдымен, октябрьден кейін қалыптасқан объективтік жағдайлардың қысымымен көтеріліске ай- палды. Үкіметті жаппай стачка арқылы қапы соқтыру мүмкін болмай қалды, өйткені ол соғыс ңимылдарына дайын тұрған контрреволюцияны ұйымдастырып та үлгерді. Орыс революциясының октябрьден кейінгі жалпы барысы да, декабрь күндерінде Москвада болван оқиғалардың дәйекті түрде өтуі де Маркстің терең мағыналы қағидаларының бірін: революция топтасқан және берік контрреволюция тудыра отырып ілгері ба- сады, ягни жауды қорғанудыц неғұрлым күшті құрал- дарын пайдалануға мәжбүр етеді, сөйтіп оған шабуыл жасаудың барған сайын күшті құралдарын тудыра- ды 148 деген қағидасын тамаша дәлелдеді.
7 және 8 декабрьде: бұңараның бейбіт ереуілі, бей- біт демонстрациялары болды. 8-і күні кешке: Аквари- умды 149 қоршауға алды. 9-ы күні күндіз: Страстная алаңында драгундар жиналған жұртты ұрып-соққыла- ды. Кешке — Фидлердің үйі 150 қиратылды. Жұрттыц коңіл күйі көтеріле түсті. Үйымдаспаған, кешеге жи- палған жұрт мүлде стихиялы түрде және сепбесе де алғашқы баррикадалар тұрғызды.
10-ы күні: баррикадаларды және көшелердегі топ- талған жұртты артиллерия атқылай бастайды. Баррикадалар сенімді түрде жасалып, енді ол жалғыз-жа- рымдардың емес, нағыз көпшіліктің ісіне айнала бастайды. Бүкіл халың көшелерге шығады; бүкіл қала- ның негізгі орталыңтары баррикадаларға толады. Жа- сақтардың әскерге қарсы табан тірескен партизандық күресі, күрес болғанда әскерлерді қажытып, Дубасов- ты жалынып қосымша көмек сұрауға мәжбүр еткен күрес бірнеше күнге созылады. Тек 15 декабрьде ғапа


МОСКВА КӨТЕРІЛІСІНІҢ САБАҚТАРЫ
409
үкімет жағының күштері толық басым болып шықты, сөйтіп 17-де семеновшылар көтерілістің ақырғы тірегі ІІресияны талқандады.
Стачкалар мен демонстрациялардан жұрт жеке бар- рикадаларға көшті. Жеке баррикадалардан жаппай баррикадалар жасауға және әскерге қарсы көше күре- сіпе көшті. Бұқаралық пролетарлық күрес, ұйымдар- дың басынап аттап өтіп, стачкадап көтеріліске көшті. Орыс революциясыныц 1905 жылғы декабрьде же-ткен асқан ұлы тарихи табысы,— барлық бұрыиғы табыстар- дай, өте көп құрбандықтар арқылы қолы жеткен табысы,— міне, осында. Ңозғалыс жаппай саяси стачкадап жоғарғы сатыға көтерілді. Ол реакцияны қарсыласу- дың ацъірғы шегіне дейін жетуге мәжбүр етті, сойтіп революцияпың да шабуыл құралдарып ақырына дейін қолданатын кезеңін мейлінше жақындатты. Реакция баррикадаларды, үйлерді, көшеде жиналған жұртты ар- тиллерйямен атқылаудан әрі ешцайда бара алмайды. Революцияның Москва жасақшыларынан әрі де бара- тын жері бар, кеңейе және кеулей дами алатын жері оте-мөте көп. Революция декабрьдегіден гөрі көп ілге- ріледі де. Революциялық дағдарыстың негізі өлшеусіз кеңейе бастады,— қылыштың жүзі енді өткірірек қай- ралуға тиіс.
Күрестің объективтік жағдайындагы стачкадан көте- ріліске көшуді талап еткен өзгерісті пролетариат озі- ііің баспіыларынан бұрын сезді. Практика, әрқашанғы- дай, теорияның алдында жүрді. Бұдан әрі не бола- ды? — деп сұраған, неғұрлым белсенді іс-әрекетті талап еткен жұмысшыларды бейбіт стачка мен демоп- страциялар бірден-ақ қанағаттандырудан қалды. Баррикадалар тұрғызу туралы директива аудандарға оте кешігіп, орталықта баррикадалар жасалып жатқан уа- қытта жетті. Жұмысшылар жұмыла іске кірісті, бірақ онымен де цанататтанбады: бұдан әрі не болады? — Деп сұрап, белсенді іс-әрекетті талап етті. Біздер, соци- ал-демократиялық пролетариаттың басшылары, до- кабрьде өзінің полктарын соншама қолайсыз орналас- тырғандыңтан әскерінің дені ұрысқа белсене қатыспа- ган қолбасшы сияқты болдық. Жұмысшылар бұқарасы


410
В. И. ЛЕНИН
жаппай белсенді әрекет жасау жоніндегі директивалар- ды іздеді, бірак, таба алмады.
Сонымен, Плехановтың барлық оппортупистер іліп ала жөнелген көзқарасынан, мезгілсіз стачканы бастау- дың керегі жоқ еді, «қолға қару алмау керек еді» деген көзқарасынан асқан болжамсыздық жоқ. Мұның кері- сінпіе, неғұрлым батыл, неғұрлым жігерлі түрде, неғұр- лым шабуыл жасайтындай болып қару алу керек еді, бір ғана бейбіт стачканың жеткілікті болуы мүмкін еместігін, қаһармандық және аяусыз қарулы күрес жүргізудің қажеттігін бұқараға түсіндіру керек еді. Ақырында, біз саяси ереуілдердің жеткіліксіз екендігін енді ашық түрде және барлық жұртңа естірте отырып мойындауымыз керек, нағыз қалың бұқара арасында қарулы көтерілісті жақтаған үгіт жүргізуіміз керек, бұл мәселені ешқандай «алдыңғы сатылармен» бүрке- мелемеуіміз керек, ешқандай пердемен тасаламауымыз керек. Келешек бой корсетудің нақты міпдеті ретіндегі аяусыз, қырғып, қаиды соғыстыц қажет екенін бұқара- дан жасыру өзімізді де, халықты да алдағандық бо- лады.
Декабрь оқиғаларының бірінші сабағы осындай. Екінші сабақ — көтерілістің сипаты, оны жүргізу тәсі- лі, әскердің халық жағына шығу жағдайлары жайында болып отыр. Біздің партияның оң қанатында осы әскер- дің халық жағына шығуына тым біржақты көзқарас көп тараған. Осы заманғы әскерге қарсы күресіп бол- майды, әскердің өзінің революцияшыл болуы керек Де- сед!. Әлбетте, егер революция бұқаралық революция болып, әскердің өзін қоса қамтымаса, онда елеулі күрес туралы әңгіме де болуы мүмкін емес. Әлбетте, әскерлер арасында жұмыс жүргізу қажет. Бірақ әскердің осылай халық жағына шығуын, бір жағынан, сенімпің, екінші жағынан, сананың нәтижесі болатын жай ғана, бірлі- жарымды акт деп ойлауға болмайды. Москва көтерілісі мұндай көзқарастың үстірттігін, жансыздығын бізге ай- қын көрсетіп берді. Шын мәніпде халықтық қозғалыс- тыц қандайында болса да іс жүзінде болмай ңоймайтын әскердің қобалжуы революциялық күрес піиеленіскен кезде эскер ушін шындап куресуге әкеліп соқтырады.


МОСКВА КӨТЕРІЛІСШІҢ САБАҚТАРЫ
411
Москва көтерілісі бізге эскер үшіп реакция мен рево- люцияпың барынша жанталаса, барынша арпалысып күрескендігін көрсетті. Москвадағы 15 мың әскердің 5 мыцы ғана сенімді деген сөзді Дубасовтың озі айтты. Үкімет қобалжушыларды нағыз алуан түрлі, мейліншө жанталасқан шаралармен тежеп ұстап отырды: оларға уәде беріп сендірді де, оларды өтірік маңтады да, сағат, ацша және сондайларды үлестіріп сатып алып та бай- қады, оларды арақпен де суарды, оларды алдады да, оларды қорқытты да, оларды казармаға да қамады, оларды қарусыздандырып та көрді, ең сенімсіз деген солдаттарды сатқындықпен және күшпен әскер арасы- нан ұстап әкетіц те отырды. Ал біз бұл жөнінде үкімет- тен кейіп қалып қойдық, мұны ашықтап-ашык; және тура мойындауға батылдық көрсетуіміз керек. Үкі- мет қобалжушы әскерді ұстап қалу үшін белсенді, ба- тыл, оралымды, тегеурінді күрес жүргізіп, бәрін істеи бақты, ал біз өзіміздің бар күшімізді нақ сондай кү- реске пайдалана білмедік. Біз әскерді идея жағынаи «өз жағымызға тарту» ісін дайындадық, оны бұдан да гөрі табанды түрде дайындай береміз. Біраң көтеріліс кезінде әскер үшін қолма-қол күресу де керек екенді- гін ұмытсаң, онда біз бейшара педант болып шығамыз.
Москва пролетариаты декабрь күндеріпде бізге әс- керді идея жағынан «өз жағымызға тартудан» тамаша сабақ берді,— мәселен, 8 декабрьде Страстная алаңын- да жұрт казактарды айнала қоршап алып, олармен ара- ласып, бауырласып кетті, сөйтіп оларды кейін қайтуға көндірді. Немесе 10 декабрьде Пресняда 10 000 адам- нан құралған қалың топтың ішінде қызыл ту көтеріп келе жатқан екі жұмысшы к,ыз казактарға: «Бізді өлті- ріңдер! Тірі тұрғанда туымызды бермейміз!» —деп ай> цайлап қарсы ұмтылған. Сонда казактар сасын қалып, кері қайтып кеткен, жұрт оларды «казактар жасасын!» деп дауыстап ұзатып салған. Қайраттылық пен батыр- лықтың бұл үлгілері мәцгі-бақи пролетариаттың есінде қалдырылуы керек.
Бірақ Дубасовтан біздің кейін қалып қойғанымызды көрсететін мынадай мысалдар бар. 9 декабрьде Үлкен Серпухов көшесінде солдаттар Марсельеза әнін айтып,


412
В. И. ЛЕНИН
котерілісшілерге қосылғалы келе жатады. Жүмыспіы- лар оларға делегаттар жібереді. Сол арада Малаховтыц өзі алға шығып, солдаттарға қарай жанталаса шаба жө- неледі. Жұмысшылар кешігіп қалған, Малахов дер ке- зінде барып жеткен. Ол қызу сөз сөйлеген, ол солдат- тарды қобалжытқан, оларды драгундармен қоршап алып, казармаға алып барып, қамап қойған. Малахов барып үлгерген, ал біз үлгере алмадық; біздің үндеуіміз бойынша екі күннің ішінде 150 000 адам бас көтеріп шықса да, демек, олар көшелерді шолуды ұйымдастыра алатын және ұйымдастыруға тиісті болса да, осылай болды. Малахов солдаттарды драгундармеп қоршап ал- ды, біз Малаховтарды бомбашылармен қоршап алғаны- мыз жоқ. Біз мұны істей алатын едік, істеуге тиісті едік, көтеріліс кезінде азаматтық және әскери басшы- ларды аяусыз қыру біздің борышымыз екендігін соци- ал-демократиялық баспасөз де (ескі «Искра»151) әлде- кашан көрсеткен болатын. Үлкен Серпухов көшесінде болған оқиға, сірә, ІІесвижск казармалары алдында да, Крутицкий казармалары алдында да, пролетариат ека- теринославтықтарды «алып тастауға» тырысқанда да, Александровтағы саперлерге делегаттар жібергенде де, Москваға жіберілген жерінен Ростов артиллериясын қайтарғанда да, Коломнада саперлерді қарусыздандыр- ғанда да, басқа сондай кездерде де негізінен қайталан- ған болу керек. Көтеріліс кезінде біз қобалжыған әскер үшін күресу міндетіне сай болғанымыз жоқ.
Маркстің терең мағыналы және оппортунистер ұмы- тып кеткен тағы бір қағидасын: көтеріліс дегеніміз опер, бұл өнердің басты ережесі — өршеленген өжет, үзілді-кесілді батыл шабуыл жасау 152 деген қағидасын декабрь айқын дәлелдеді. Бізосы ақиқатты жете ұғын- ғанымыз жоқ. Осы өнерді, қайткенде де шабуыл жасау жөніпдегі осы ережені өзіміз де жете үйренбедік, бұ- қараға да жете үйретпедік. Біз енді осы кемістігімізді барлық жігерімізді салып түзетуіміз керек. Саяси ұрап- дар жөнінен ғана топтасу жеткіліксіз, қарулы көтеріліс жөнінен де топтасу қажет. Кімде-кім қарулы көтеріліс- ке қарсы болса, кімде-кім оған әзірленбесе,— ондайды революция жағындағылардың ііпінен аяусыз аластау


МОСКВА КӨТЕРІЛІСІНЩ САБАҢТАРЫ
413
керек, ондайларды революция дұшпандары, сатқындар пемесе қорқақтар жағына қарай аластау керек, өйткені оқиғалардың екпіні, күрес жағдайы бізге дұшпан мен досты осы белгі бойынша ажыратуға мәжбүр ететіп күн жақындап келеді. Біз сылбырлықты, әскердің оз жағымызға «шығуын» жай ғана «күтіп» отыра беруді насихаттамауымыз керек,— жоқ, біз батыл шабуыл жа- саудың және қолға қару алып шабуыл жасаудың қа- жеттігін, мұның өзінде бастықтарды аяусыз қырып, ңобалжыған әскер үшін мейлінше жігерлі түрде күресу- діц қажеттігін барынша естірте қатты айтуымыз керек.
Москваның бізге берген үшінші үлкен сабағы тактика және күштерді көтеріліске ұйымдастыру жайында болып отыр. Соғыс тактикасы соғыс техникасының дә- режесіпе байланысты,— бұл ақиқатты Энгельс153 марксистерге әбден түсіндіріп, құлақтарына құйғап бо- латын. Ңазіргі соғыс техникасы XIX ғасырдың орта- сындағы техникадай емес. Артиллерияға топтасқан күйде қарсы шығу, баррикадаларды револьвермен қор- гау ақымақтық болар еді. Сондықтан Каутскийдің Москвадағы оқиғалардан кейін Энгельстің қорытынды- ларын қайта қарайтын мезгіл жетті, Москва «жаца баррикадалык тактиканы»і54 ұсынды,— деп жазған со- зі дұрыс сөз. Бұл тактика партизандық соғыс тактикасы болды. Бұл тактиканың талабына сәйкес келетіп үйымдар — құрамында он адам, үш, тіпті екі адам бар ширақ және өте ұсаң отрядтар. Бізде бес және үш адамнан құралған отрядтар туралы сөз болған кезде, мұны мысқылдап күлетін социал-демократтарды қазір жиі кездестіруге болады. Бірақ мысқылдау дегеніміз қазіргі заманғы соғыс техникасы тұсында көшедегі кү- рсстен туған тактика меи ұйым жайындағы жаңа мәсе- лені сезбеудің өте арзан әдісі ғаиа. Москва көтерілісі жайындағы әңгімені зер сала оқып көріңіздер, мырза- лар, сонда сіздер «жаңа баррикадалык, тактика» жа- йындағы мәселе мен «бестіктің» ңандай байланысы бар екенін ұғатын боласыздар.
Бұл тактиканы Москва үсынды, бірақ ауыз толты- рып айтарлықтай, азды-көпті кең, шын бұқаралық ко- лемде дамытып, өрістеткен жоқ. Жасақшылар аз бол-


414
В. И. ЛЕНИН
ды, жұмысшылар бұқарасы батыл шабуыл жасау ұра- нын ала алған жоқ жәие оны қолдаиған да жоқ, партизан отрядтарының сипаты тым біркелкі болдьт, олардың қару-жарақтары мен тәсілдері мардымсыз еді, олардың топталған жұртқа басшылық ете білу қабілеті жоқ-ты деуге болады. Москваның тәжірибесінен үйре- не және сол тәжірибені бұқара арасында тарата открыл, осы тәжірибені одан әрі дамытуға бұқараның оз ынта-жігерін туғыза отырып, біз осының бәрінің есесін толтыруымыз керек, толтырамыз да. Көтеріліс кезінде- гі дұрыс тактиканы қалың бұқараға үйретуге Россия- ның барлық жерінде декабрьден кейін ұдайы дерлік болып жатқан партизандық соғыстың, жаппай террор- дың жәрдемі тиетіндігі күмәнсыз. Социал-демократия осы жаппай террорды дұрыс деп танып, өз тактикасы- на қосып алуы керек, қосқанда, әрине, оны ұйымдас- тырып және бақылап отыруы, оны жұмысшы қозғалы- сы мен жалпы революциялық күрестің мүдделері мен жагдайларына бағыпдыруы, бүл партизандык, соғысты «жалаңаяқтарша» бұрмалаушылықты аяусыз жойып, құртып отыруы керек; бұл бұрмалаушылықты көтері- ліс күндеріндегі москвалықтарша және атышулы латыш республикаларының кезіндегі латыштарша өте та- маша және аяусыз құртуы керек.
Соғыс техникасы ең соңғы уақытта жаңадан тағы да ілгері қадам басып отыр. Жапон соғысы қол гранатын туғызды. Ңару-жарақ фабрикасы рынокқа автомат мылтық шығарды. Бүлардың екеуі де орыс революция- сында осы күнде-ақ ойдағыдай ңолданыла бастады, біраң әлі де жеткіліксіз қолданылып отыр. Біз техника- ның жетілдірілуін пайдалана аламыз және пайдала- нуымыз да керек, жұмысшы отрядтарын бомбаны коп- теп әзірлеуге үйретуіміз керек, оларға және өзіміздің жауынгер жасақтарымызға жарылғыш заттарды, за- палдарды және автомат мылтықтарды көбірек тауып алуға көмектесуіміз керек. Ңаладағы көтеріліске жұ- мысшы бұңарасы қатысқан жағдайда, жауға жаппай шабуыл жасаған жағдайда, Думадан соң, Свеаборг пен Кронштадтан соң бұрынғыдан да гөрі ңатты қобалжып отырған әскер үшін іркілмей батыл,^шебер күресе біл-


МОСКВА КӨТЕРІЛІСІН1Ң САБАҢТАРЫ
415
ген жағдайда, жалпы күреске деревняның қатысуы дамтамасыз етілген жағдайда — келесі бүкіл россия- лық қарулы көтерілісте біз жеңіп шығамыз!
Россия революциясының ұлы күндерінің сабақтарын көңілге тоди отырып, жұмысымызды бұрынғыдан да гөрі кең өрістетейік, міндеттерімізді бұрынғыдап да гө- рі батылырақ қоятын болайық. Біздің жұмысымыздың пегізі қазіргі кезде таптардың мүдделері мен жалпы халықтық дамудың қажеттерін дұрыс есепке алып отыру болып табылады. Патша өкіметін құлату және революциялық үкіметтің құрылтай жиналысын шақы- руы ұранының төңірегіне біз пролетариатты, шаруа меп әскерді барған сайын көбірек топтастырудамыз, бұдан былай да топтастыра түсеміз. Бүқараның сана- сын жетілдіру әрқашанғыдай бүкіл ісіміздің негізі жене басты мазмұны болып қала береді. Бірақ осындай жалпы, түпкілікті және негізгі міндетке Россияның қа- зіргі басынан кешіріп отырғаны сияқты кезеңдердің қосатын ерекше, дербес міндеттері де болатынын ұмыт- иайық. Педанттар мен филистерлерге айналып кетпе- йік, әрқашан да, қандай жағдайда, қай уақытта болса да өзгермейтін міндеттерімізді мағынасыз сылтау етіп, кезеңнің осы айрықша міндеттерінен, күрестің нақты формаларының осы арнаулы міндеттерінен жалтарма- йық.
Бұқаралық ұлы күрестің жақындап қалғандығын ссімізде ұстайық. Ол қарулы көтеріліс болады. Ол, мүмкіндігінше, бір мезгілде болуға тиіс. Ңарулы, қан- ды, арпалысқан күреске түсетіндігін бұқара білуге ти- іс. Өлімнен тайынбайтын ерлік бұқараның бойын би- леп, жеңісті қамтамасыз етуге тиіс. Жауға қарсы шабуыл барынша батыл болуға тиіс; бұқараның ұраны дорғану емес, шабуыл болуға тиіс, жауды аяусыз дыру — бұқараның міндетіне айналады; күресті ұйымдас- тыру ісі ширақ және орамды болып қүрылады; әскер- діц қобалжушы элементтері белсенді күреске тартыла- тын болады. Бұл ұлы күресте саналы пролетариаттың партиясы өз борышын орындауға тиіс.
«IПролетарий» № 2, «Пролетарий» газетінтц
29 август, 1906 ж. текстг бойынша басылып отыр


416
ТАКТИКАЛЫҚ АУЫТҚУЛАР
Біз Плеханов «Дневнигінің» 6-номерін алдық — он екі бет екеп, Женевада басылыпты. Бізді сүйсіндірө таңдандырған нәрсе — бұл жолы орыстың либерал-бур- жуазиялық баспасөзі, әдетін бүзып, Плехановты мадақ- таудап бой тартқатт. Біз либералдық газеттерден «Дневниктің» — 6-померіпіц шыққаны туралы дағды- лы тілектестік цитаттарсыз басылған хабарларды оқы- ғанымызда Думаның таратылуы Плеханов жолдастың оптимизмін жойған шығар деп ойладық.
Расында да, «Дневниктің» 6-номерінде Плеханов жолдас өзінің Дума кезіндегі (Рахметов жолдаспен бірге) позициясынан, меныпевизмнің нағыз оң қанаты- на тән позициядаи, кетіп отыр. Меньшевиктердің: «құ- рылтай жиналысы үшін» деген революциялық ұранды: «Дума арқылы» және «Дума үшін» деген, т. с. қосым- шалармен бәсеңдетуге тырысуына ол мүлде жат көзбен қарайды. Плеханов тек құрылтай жиналысын шақыру ғана ұран бола алады деп әділ дәлелдейді және осы ұранның жоқтығы үшін Выборг манифест әділ сынай- ды. Плеханов меныпевиктердің жаппай бой көрсетудіц орнына жекелеген бой көрсетуді болса да, кешірек бо- латын, неғұрлым толғағы жеткен бой көрсетудің орнына дереу болатын және дайындалмаған бой көрсетуді болса да — осындай «бой көрсетуді» болса да Думамеи сөзсіз байланыстыруға тырысқан әрекетіне де жат көз- бен қарайды. Ақырында, Плеханов бұл жолы социал-


ТАКТИКАЛЫҚ АУЫТҚУЛАР
417
демократияның ұрандарын кадеттік ұрандарға беиім- демегені былай тұрсын, кадеттерді жалпы буржуазия- лық демократиямен бірдсй деп санамайтындығы былай тұрсын, қайта мұның керісінше, кадеттердің жарты- кештігін тура және ашық сынайды (сондықтап да ка- деттік газеттер Плеханов туралы үндемей қалды!), оларға «еңбекші» шаруаларды барынша батыл қарсы ңояды.
Мұның бәрі бізді қатты қуантады. Бірақ бір өкініш- тісі сол, Плехановтың бірқыдыру тактикалык, бүкпесі мен тактикалык, ауытқушылығы әлі де қалып қойып отыр.
Плеханов Выборг үндеуініц авторларын алым-салық төлеуден және солдатқа адам беруден бас тартуға ша- ңырумен «тынды» деп, олар зацдық негізді сақтзп қа- луға тырысады деп әділ кінәлайды. Былай деп айту ке- рек еді дейді Плеханов: «Дайындалыңдар, ойткені уа- қыт таялып келеді». Құрылтай жиналысы ұранын алға ңою керек еді.
Бірақ алым-салық төлеуден жәпе басқаларыпан бас тарту күрес цуралы болып табылады. Ңұрылтай жина- лысын шақыру — күрестің ең таяудагы мацсаты. Ка- деттерді жалғыз ғана құралмен піектелуге тырысты деп кінәлай отырып, басңа құралдарды және оларды қолдану шарттарын, олардың мацызын, т. т. көрсету керек еді. Плеханов сияқты «әр күннің өз жұмысы өзі- не жетеді» деген ескертпе жасап қана қойып, бұл мә- селеге соқпай өту дұрыс емес. Социал-демократия про- летариатқа дұрыс ұрандар қою ісінде ғана басшылык, етіп қоймай, сонымен қатар күрестің ең батыл жәие ең тиімді Гуцралдарын таңдап алу ісінде де басшылык, етуге міндетті. Күрестің міндеттері кеңеюімен бірге, күреске қатысатын бұқараның есуімен бірге күрестің қүралдары, тәсілдері, әдістері де өзгеретіпдігі жонінеп, олардың неғұрлым батыл, неғұрлым тегеуріпді бола- тындығы жөнінен орыс революциясының тәжірибесі бізге ңазірдің өзінде коп материал беріп отыр. Нақ қа- зіргідей кезеңде біз күрестің әр түрлі құралдары тура- лы, атап айтқанда: саяси ереуіл туралы, қарулы көтері- ліс, т. т. туралы мәселені бүгіп қалмай, қайта мейлін-


418
В. И. ЛЕНИН
ше мұқият зерттеуге тиіспіз. Бүл — толғағы жеткең мәселелер, сондықтан біздің бұл мәселелерге жауап бе- руімізді алдыңғы қатарлы жұмысшылар әділ талап етіп отыр.
Құрылтай жиналысын талап етуге түрлі таптардың мүдделері қандай қатынаста екені туралы мәселені талдай келіп, Плеханов уш таптың арасына шек қоя- ды. (1) Пролетариат жөнінде ол пролетариаттың тап- тық мүдделері жалпы халықтық мүдделермен толық сай келеді деп қорытады. (2) «Еңбекші шаруалар» жө- нінде ол шаруалардың мүдделері белгілі бір жағдай- ларда жалпы халықтың мүдделермен ажырасуы мүм- кін дейді, бірақ «олардың таптық мүддесі» ңұрылтай жиналысын шақыруды талап етеді деп атап корсете- ді. (3) «Кадеттер партиясы өзінің өкілі санайтын топ- тар» жөнінде Плеханов олардың «таптық мүдделері» оларды құрылтай жиналысын шақыруға сенімсіз қа- рауға мәжбүр етеді, мұның өзі Столыпин мырзалардың әрекеттерімен олардыц «келіскендігін», помещиктік жерден ешбір ақысыз айрылып қалудан, т. б. қорқа- тындығын дәлелдейді дейді. Сөйтіп, Плеханов кадеттер- дің таптық мүдделері жалпы халықтық мүдделерден басьш бола ма немесе муның керісінше бола ма деген пікір жөнінде «болжап айтқым келмейді» дейді.
Болашақты болжайды, ал құрылтай жиналысы ұра- нынан және ңұрылтай жиналысы жолындағы револю- циялық күрестен кадеттердің бас тартуы қазіргі шақ- тың ісі болып табылады. Бұл жөнінде үндемей қалу- дың пайдасыз екені былай тұрсын, тіпті зиянды да. Ал егер бұл жөпінде үндемей қалмайтын болсақ, онда, сі- рә, мынаны мойындауға тура келеді: «Пролетариат са- налы еңбекші шаруалармен бірге сенімсіз және сол- қылдақ кадеттерге карсъі шығады». Плеханов бұл так- тикалық директиваға, оның мәселені қазіргі қойысынан сөзсіз келіп шығатын директиваға, таяп келіп отыр.
Ол былай деп жазады: «Осы қозғалысқа (ңұрылтай жиналысын піақыру жолындағы күреске) қатысып отырған партиялардың бәрі бұл істе өзара көмектесу үшін дереу бір-бірімен ұғынысуға тиіс болған болар еді». Дұрыс-ақ! Ал бұлар қандай партиялар? Бұлар —


ТАКТИКАЛЫҢ АУЫТҚУЛАР
419
кадеттерден солшылдау партиялар және революциялыц буржуазиялык, және ұсақ буржуазиялық демократия- лық партиялар (өйткені кадеттердің: «тезірек жаңа Дума болсын» деген оппозициялык, және «адалдыц» ұранынан өзгеше құрылтай жиналысының ұраны рево- люциялыц ұран болып табылады). Сонымен, пролетариат партиясыныц революциялыц демократия партия- ларымен жауынгерлік келісімі болу керек.
Бұл — біздің қашаннан талап етіп келгеніміздің дәл өзі. Бұл көзқарасты Плехановтың бұдан былай да дә- йекті жүргізе беруіне тілектестік білдіру ғана қалады. Бұл көзқарасты дэйектілікпен жүзеге асыру үшін тек /7(?волю^яль^-демократияльщ ұранды (құрылтай жила лысы ұранын) мақұлдауды ғана мұндай жауынгер- лік келісімнің шарты етіп қоймай, сонымен қатар кү- рестің революциялық құралын, ңазірдің өзінде біздің қозғалысымыз өсіп-жетіп отырған және күрылтай жи- налысы жолындағы күресте қозғалысымыз сөзсіз қол- дануға тиісті болатын құралды мақұлдауды да, яғни жалпы халыцтыу көтерілісті мақұлдауды да оның шарты етіп қоюға тура келеді. Содан соң, құрылтай жина- лысы ұранын тек қайталап қана қоймай, оны шын тү- сіндіру үшін революциялыц уацытша укімет туралы да мәселе ңоюға тура келеді. Бұл мәселені қоймайынша, Плеханов «еңбекші» шаруалардың мүдделерін «кадет- тер партиясын өзінің өкілі санайтын топтардың» тап- тьщ мүдделерінен дұрыстап ажырата алмайды. Бұл мә- селені қоймайынша, Плеханов біздің насихатымыз бен үгітімізге үлкен нұқсан келтіреді, өйткені жұрт қай үгітшіден болса да: жұмысшы партиясының пікірінше, құрылтай жиналысын кім шақыруға тиіс? — деп сұ- райды.
Жалпы күрес тәсілдері туралы мәселе сияқты, көте- ріліс туралы мәселені де, біз көрсетіп өткендей, Плеханов ешбір дәлелсіз тастап кртіп отыр. Ол былай деп жазады: «Қазіргі минутта көтеріліс хальщ ашуының тек дүмпуі ғана, бүлік қана болар еді, мұны өкімет орындары оп-оңай жаныштар еді; біраң бізге бүліктер, дүмпулер керек емес; бізге жеңімпаз революция керек».


420
В. И. ЛЕНИН
Егер 1905 жылы августа Ноги: «Бізге Порт-Артурга шабуыл жасау керек емес, цайта Порт-Артурды.алу керек» деген болса, бул да дәл солай дегендік болады. Мезгілсіз шабуылдарды мезгілді шабуылдарға, дайын- далмаған шабуылдарды дайьшдалған шабуылдарға царей қоюға болады, бірақ шабуылдарды жалпы цамалды «алуға» қарсы қоюға болмайды. Бұл цате. Бұл қамал- ды алу тәсілдері туралы мәселені орағытып өту деген Соз. Плеханов жолдас нақ осы қатеге жол беріп отыр.
Ол не жете айтпай отыр, не мәселе оның өзіне де ай- ңын емес.
Стачка-демонстрацияның стачка-көтерілістен өзгеше- лігі айқын. «Бұқаралық ішінара наразылық корсету- лердің» жаппай жәяе бүкіл россиялық бой көрсетулер- ден өзгешелігі айқып. Ішінара және жергілікті көтері- лістердің жаппай, бүкіл россиялың көтерілістеп, революциялық партиялар мен элементтердің бәрі қол- дайтып көтерілістен өзгеше екендігі де айқын. Егер сіз демонстрацияларды, ішіпара наразылықтарды, ішінара көтерілістерді «дүмпулер» деп атайтын болсаңыз, оп- да сіздің пікіріңіз де айқын болады және де сіздің «дүмпу шығарушыларға» қарсы наразылығыңыз әбден әділ де.
Бірақ: «бізге дүмпулер керек емес, цайта жеңімпаз революция керек» деу түк айтпағандың болады. Ол ол ма: мұның өзі бос сөзге мағыналы түр бергендік болып іпығады. Мүның өзі әсерлі, бірақ бос сөздің сарыиымен оқушыпың басын айналдыртандыц болып табылады. Бізге «дүмпулер емес, қайта жеңімпаз революция» ке- реғ; екендігі жөнінде бір пікірде болмайтын, ақылыпан адаспаған екі революционер;^ табу өте қиын. Сонымен қатар, нақ цай кезецде күрестің нац қандай құралы «дүмгіу» болмай, жеңімпаз революцияға царай жасал- гап дұрыс адым болатыпдығы жөнінде бір пікірде бо- латын, әбден есі дұрыс екі революционерді таба қою онша оцай емес. Ешкім күмәнданбайтын нәрсені әсер- лі түрде ңайталап, мәселенің нағыз қиын жерін тастап кетіп, Плеханов онша ілгері жылжып отырған жоқ.
Қорытындыда мынаны айта кетпей болмайды: әринс, Плеханов жол-жөнекей большевиктерді «шымшып» ке-


ТАКТИК А ЛЬІҚ АУЬІТҚУЛАР
421
туге тырысады: олар бланкистер ғой, өйткені Думала бойкот жасады, олар «ұшқалақ» қой, ойткеяі олар эскер арасында қызу жұмыс жүргізу қажеттігін (Плеханов жолдастың «Дневпиктің» 6-номерінде үйреткені- не дейін) білмеді-міс. Бұл сияқты шымшуды айта кет- се жеткілікті,— ал оған жауап беруге тұрмайды. Егер Плеханов жолдас өзінің цазіргі тактикалық позиция- сымен біздің партияда меныпевиктерді күшейтіп, боль- шевиктердқәлсіретемін деп ойлайтьпі болса, онда біз оны осылай озіне ұнамды адасқан қалпында қалдыру- ға ешбір ңарсы емеспіз.
«Пролетарий» № 2, «Пролетарий» газетіиіц
29 август, 1906 ж. течстг бойъпіиіа басылып
отыр
15 із~і!)м


422
ҮКІМЕТТЩ САЯСАТЫ ЖӘНЕ БОЛАШАҚ КҮРЕС
Неміс социал-демократтары шығаратын юмористік газеттердің бірі бұдан бір жарым жыл бұрын II ІІи- колайдың карикатурасып бергетт болатын. Патшаны әс- кери киімде, күліп тұрған күйінде көрсетіпті. Ол бір үзім нанмен алба-жұлба мужикті мазақтап тұр, нанды біре- се опың аузына тақап апарады, біресе кейін тартып алады. Алба-жұлба мужик біресе риза болып күлімсі- рейді, аузына түсуге аз-ақ қалған бір үзім нанды кейін тартып алған кезде біресе ызаланып қабағып түйеді. Бұл бір үзім нанда: «конституция» деп жазылған. Ақырғы «көріністе» бір үзім нанды тістеуге бар күшіп салған мужиктің Николай Романовтың 155 басын тістеп алғаны көрсетілген.
Карикатура мірдің оғыпдай доп тиген. Шынында да, самодержавие, міне, бірнеше жыл бойы орыс халқын конституция берем деп «мазақтап» келеді, бұл консти- туцияны «түгел дерлік» беруге таяп қалады да, содап соц бүкіл ескі озбырлықты, бүкіл полициялық бассыз- дық пен зацсыздықты бұрыпғыдан да сойқанды етіп бірден қайта орнатады. Бізде дүние жүзіндегі ең демо- кратияіпыл дерлік «парламент» болған кезден бері көіі уақыт өтті ме? Кадеттік министрлік туралы мәселені, опы ең жақын және ең нақты мүмкіндік деп бүкіл бас- пасөздің талқылағап кезінен бері көп уақыт өтті ме? Мұның өзі не бары екі-үш ай ғана бұрын болған нәрсе екендігіне сену қиып. Бірді-екілі указдар, мапифестер, жарлықтар шығарылды да,— ескі самодержавие үстем-


ҮКІМЕТТЩ САЯСАТЫ ЖӘНЕ БОЛАШАЦ KYPEG
423
дік құра берді, барша жұрт айыптаған, масқараланып, жұрт алдында лағынет айтылған ат төбеліпдей ңазына тонаушылар, жендеттер мен ойраншылар халықты тары да аяусыз қорлап отыр, тағы да ойран салып, то- нап, ұрып-соғып, жұрттың аузын жауып, адам төзіп болмайтын крепостниктік сасық иіспен ауаны уланды- рып отыр.
Бүкіл халықтың революциялың күрестің даму түр- тысынан қарағанда, қысқа мерзімді «бостандық күнде- рінің» жанталасқан реакцияның ұзақ айларымен мұн- дай тез ауысуы күресуші күштердің арасында өткеп жылғы күзден бастап орнаған тепе-теңдіктен болып отыр. Бұдан былай халықты билеуге самодержавиепің енді күші жетпейді, ойраншылар үкіметін өз иығынан шынымен лаңтырып тастауға халықтың әлі де күші жетпейді. Айқасушы екі жаңтың екеуі де бейне бір жауласқан екі армия сияқты бір-біріне қарама-қарсы тұр, олар біресе күрестен уаңытша тыныс алып, күш жинасады, біресе жексұрын жауға ңарсы жаңа ұрысқа құлшына кіріседі.
Кадеттік және нововремялық баспасөз публицистері- нің пікірлері шын мәнісінде, бұл ауытқушылыңтарга моралъдыц жағынан баға беруде бір жерден шығуда. Олардың екі жағы да үкіметтің ауытқушылығын, тар- тыншақтығын, қобалжуын кінәлап, зар еңірейді, оны «қаталдыққа» шақырады біреулері жаза қолдануда ңатал болуға, екіншілері уәделі конституцияпы жүзеге асыруда қатал болуға шақырады. Ңоғамдық күштердің шын арасалмағын өзгертетін тап күресін түсіпу олар- дың екі жағына да жат нәрсе.
Ал бұл күрестің дамуы барысында революция цата- рында да, реакция цатарында да сапалылық пен топ- тасушылық сөзсіз өседі, күрестің неғұрлым өткір, неғұрлым аяусыз формаларына көшу де сөзсіз болады. «Бостандық күндерінен» «атқылау айларына» тез ко- шушілік енжарлар мен бейқамдардыц санын азайтуға, күреске жаңа топтар мен жаңа элементтерді неғұрлым кебірек тартуға, бүкіл россиялық түрлі эксперимент- тердің үлгісі арқылы бұқараға самодержавиенің біресе ол жағын, біресе бұл жағын барынша анық көрсете 15*


424
В. И. ЛЕНИН
отырып, бұқараның санасын жетілдіруге әбден ыцғай- лы болып шыгып отыр. Бұл көшушілік неғұрлым тез және неғұрлым айқып болса, істің ақтық қорьітынды- сы соғұрлым тез шығады, ал осы ақтық қорытынды бостандық жағыпдағы қоғамдық күіитердің сөзсіз ба- сым болуына жеткізеді.
Сондықтан саналы жұмысшылар самодержавиенің жаза қолдану ісінде адам айтқысыз тез . «прогреске» жетуіне барынша сабырлы түрде қарай алады. Романов, Трепов, Игнатьев және Столыпин мырзалар, осы беттеріцізден қайтпаңыздар! Сіздер бүл жолмен жүру- ге пеғұрлым тырысқан сайын, өздеріціздің соңғы ре- зервтеріңізді соғұрлым түгел сарқасыздар. Сіздер бү- кіл Россияда әскери диктатура, соғыс жагдайын орна- тамыз деп қорқытасыздар ма? Бірақ мұндай соғыс жағдайынан, сөз жоқ, бәрінеп де горі революция ұта- ды. Әскери диктатура мен соғыс жағдайы жаңа әскер бүқарасып мобилизациялауға мәжбүр етеді, ал опың бер жағында қазірдің озінде ең «сенімді» оскерді, казак оскерлерін, қайтадап мобилизациялау күйзелген казак станицаларында наразылықты қатты оршітіп отыр, осы әскердің «сенімсіздігін» күшейтіп отыр. Со- ғыс жағдайы ақшаны ксрек етеді, ал самодержавиенің финанс жағдайы қазірдің өзінде нашар халде. Соғыс жағдайы солдаттар арасында үгітті күшейте түсуге ұмтылдырады және халықты жазалаудың ец «қорқы- нышты» формаларынан да қорықпайтын етіп үйретеді; Польша мен Прибалтика олкесі мұны тамапта дәлелдеп отыр.
Біз реакция әскери диктатура орнатамыз деп «қор- қытады» дедік. Мұныц озі, шынын айтқанда, дұрыс емес, өйткені қазірде «шеткері аймақтарды» қосқанда барлық губернияларда, яғни империяның 87 губерния- сының 82-сінде, әскери-далалық соттар 156 құрылып отырғанда, әскери диктатураны болашақтагы нәрсе ре- тінде әңгіме қылу адам күлерлік нәрсе. Мұның өзі қа- зіргі нәрсе болып отыр, сондықтаи оның.атын өзгерту, неғұрлым «қорқынышты» сөзді қолдану («төтенше қорғану» дегеннің орнына «диктатура» деу), бір дик- таторды тағайындау жаппай тұтқынға алуға, сотсыз


ҮКІМЕТТІҢ САЯСАТЫ ЖӘИЕ БОЛАШАҚ KYPEG
425
жер аударуға, жазалау экспедицияларына, көшеде тіп- ту жүргізуге, офицерлердің үкімі бойынша атып өлті- руге қазірде тіпті еш нәрсе де қос-а алмайды. Россияда қазірдің өзінде әскери-полициялық диктатура үстемдік етіп отыр. Жазалау қазірдің өзінде мыяадай жағдайга жетті: Плевенің түсыная бері мұндай «тауқыметке» еті үйреніп кеткен революционерлер мұндай жазалаудыц зардабын өте-мөте аз коруде, қайта барлық ауыртпа- лық «бейбіт» халықтың, Столыпин мырзалар айта қа- ларлык, дәрежеде «үгіттеп» жүрген халықтың мойныпа түсуде.
Ңысқы жазалаулар нағыз революциялық көтеріліс- тен кейін отті, либерал-монархиялың буржуазия бүл көтеріліске тілектес болғап жоң, солай бола тұрса да бұл жазалаулар бүтіндей оппозициялық Думаиы да- йыпдады, ал бұл Думадан әсіресе революцияшыл эло- менттер көп пайда көрді. Күзгі жазалаулар жария «конституционализм» дәуіріпеп кейін жүргізілуде. Бұл жазалаулардыц тек Дума құрамын пеғүрлым сол- шыл етіп қана дайыпдауы мүмкіп емес.
Ойраншылар тобыры жазалаулардыц дәрменсіз еке- ніп сезіп, көмек іздеп аласұрып жүр. Бір жагынан, октябристермен келісу әрекетіпен түк шықгіады. Екіп- иіі жағынан, Победоносцев жәпе К0 «конституция» атаулының бәрін толық жою ісін дайындауда. Бір жа- гыпап, университеттер ашылып, сатқын баспасоз берік либерализмніц ңажет екендігі туралы байбалам салуда. Екінші жағынан, тіпті кадет партиясының 157 съезіио де тыйым салынып отыр (Столыпиндердің бұл кадет- терге көмектесуін көрдіціз бе!) және баспасөз ңуғын- далуда, тіпті Дурново да оиы бұлай қуғындаған емес. Бір жағынан, әскери-далалың соттар құрылып отыр. Екінші жағынан, деревня буржуазиясымен !о8 сөз бай- ласуды көздеп, кең ойластырылған Орекет жасау бар.
Үкімет өзінің жан сақтауының бірден-бір амалы — ңауым ішінде мужиктерден шыққан деревня буржуа- зиясын нығайту, сойтіп шаруалар бұқарасына қарсы оларды сүйеніш ету керек екеніп сезіп отыр. Бірақ мұндай мақсатқа Гучковтар ақылмен, абайлап бара- тып болса, кадеттер жайлап, ептілікпен жақындап


426
В. И. ЛЕНИН
отырса, полицияның ұр да жықтары, мейлінше дөре- кілікпен, ақымақтықпен және қолапайсыз түрде ұмты- луда, сөйтіп олардың бүкіл «науқанының» сәтсіздікке ұшырауы өте-мөте мүмкін болып отыр. Шаруа бур- жуазиясының элементтері көп емес, бірақ олар дерев- няда экономикалық жағынан өте күшті. Кадеттердің аграрлық реформасыпың үлгісі бойынша помещиктік және басңа жерлерді сатып алу шаруалардың бәріне нәр татқызып, самодержавиенің аюша «ұмтылып» отырған мақсатына ойдағыдай жеткізер еді, атап айт- қанда: шаруа буржуазиясын адам айтқысыз нығайтып, оны «тәртіптің» тірегіне айналдырар еді.
Бірақ мұны түсіну үшін Романовтар, Треповтар, Иг- натьевтер және Столыпиндер тым топас. Олар Думада шаруалардың жер жөніндегі тілегін орындаудан дөре- кі түрде бас тартты, ал енді уделдік және қазыналық жерлерді чиновниктер арқылы сатып жатыр. Мұның нәтижесінде село буржуазиясыныц ықпалды топтары ңазіргі үкімет жағына шыпымен шыға ма, жоқ па, бұл барынша күмәнды нәрсе, өйткені Романовтар мен олар- дың тобырының әрқашан істеп келгеніндей, чиновник- тік итаршылар тобы да істі нақ сондай сөзбұйдаға са- лып, тонаумен және пара алумен болады. Уделдік жә- пе қазыналық жерлерді сатып алу жөніндегі хабардың шаруалар бұқарасын бұрынғыдан да гөрі «қыздыра» түсетіндігі күмәнсыз. Бұл жерлерді сату коп жағдайда аренда ақысын толем ақыға айналдыру салдарынан шаруалардан алынатын толемді өсіретін болады. Ал жер үшін шаруалардан алынатын төлемді өсіру, міне, мұның өзі үкіметке қарсы біздің үгітімізді жеңілдету үшін сол үкімет ойлап тапқан тәсілдердің ішіндегі ең тәуірі болып табылады. Мұньщ өзі — шаруаларды бұ- рынғыдан да гөрі өшіктіре түсу жөнінде және оларды біздің ұранымыз жағына:— революция жеңген жағдай- да тугелімен шаруалардың қолына көшуге тиісті жер үшін ақы төлеудің кандайынан болса да толық бас тарту керек дегеп ұран жағына тарту жөнінде өте жақсы құрал болып табылады.
Үкіметтіц шаруа буржуазиясын алдарқату үшін осындай ақылсыз әрекеттер жасап отырған себебі —


ҮКІМЕТТІҢ САЯСАТЫ ЖӘІІЕ БОЛАШАҢ KYPEG
427
бір жағынан, полициялық үкіметтің қайсысына болса да тән ақымақтықтан, екінші жағынан, ақшаға өтө мұқтаж болғандықтан. Финанс жайы тіпті жаман. Апатқа ұшырау қаупі туып отыр. Шетелдер ақша бер- мей отыр. Ішкі заем отпей жатыр. Оны жинак, касса- ларының капиталына күштеп және жасырын орналас- тыруға тура келіп отыр, жасырын орналастыратьш себебі—жинақ кассаларының вкладшылары қазір мем- лекеттік рентаны сатып алуға онша құштар болмағаи болар еді. Алтын валютаның созсіз күйрейтінін жәпо қағаз ақшаны үстемелеп көп шығара беруге тура ке- летінін самодержавиенің малайлары қазірдің өзінде-ақ сезе бастады.
Осы беттеріңіздеп қайтпаңыздар, Столыпин мырза- лар! Сіздер біздің пайдамызға жақсы жұмыс істеп отырсыздар! Сіздер халықты бізден де гөрі жақсы ңоз- дырып отырсыздар. Сіздер жазалауды ақырғы шегіне жеткіздіціздер, сөйтіп осымеп жауынгерлік революция- лың бой көрсетуді де ақырына дейін жеткізу қажетті- гін жұрттың бәріне айқын көрсеттіңіздер.
{(Пролетарий» .V- 3, 8 сентябрь, ((Пролетарий» газетгнщ
1906 ж, текст! бойынша басылып
отыр


428
ТАРТ ҚОЛЫҢДЫ!
«Москва 1905 жылгы декабрьде» детей кітап Россия революциясы тарихында орасан зор маңызы бар оқиғаларга арналған. Москва көтерілісіпен шығатьш пайдалы қорытындыларды, негізінеп алғапда, біз бү- дап бұрыпгы померде * баяпдагап болатыибыз. Бұл за- меткада осы маңызды, бірақ пашар орыпдалған жұ- мыстың москвалық социал-демократтарға ерекше жа- қын қатысы бар жақтарына тоқталамыз.
Кітапты «құрастырушылар» алгы сөзде өздеріпің социал-демократиялық ұйымдардың материалдарын пайдаланғандығын айтады, бірақ та ол материалдар- дың «тұрған бойында бұл жұмысқа ешбір қатысы жоқ» деп көрсетеді. Социал-демократиялық ұйымдардың ал- дыпда жауапты емес адамдарга бұл ұйымдардыц осы- лайша материалдар жіберуі барып тұрған сорақылық екепі өзінен-өзі түсіпікті. Соз жоқ, қазір жұмысщы партиясының ұйымдары өз материалдарын шалағай оңдеудің және ол материалдарды пасықтыққа «толты- рудың» салдарыяаң ыңғайсыз жағдайға қалып отыр. Москва социал-демократтарының барлыц ұйымдары және, әрине, ец алдымен олардыц ішіндегі басшы/ ұи- ым, Москва комитеті, біздің ойымызша, бұл істі карай, осы көрсетілгеп сорақылықтыц ңайталанбауы үшін шаралар қолдапуы тиіс.
* Ңараңыз: осы том, 407—415-беттер. Ред.


ТАРТ ҚОЛЫҢДЫ!
42.9
Социал-демократиялық ұйьшдар бергеп материалды кітаптыц беймәлім кұрастырушылары қалай «өңде- гепдігінің» көп үлгілерінің. бірія алып көрейік. Әңгіме революциялық ұйымдардың Москва оқигаларындагы ролі туралы және, атап айтқапда, РСДРП Москва комитет! жанындағы Жауынгер ұйымның 11 декабрьде «Известия Совета Рабочих Депутатовтың» 159 5-поме- ріпде басылып шыққан үндеуі туралы болып отыр. Ңұрастырушылар бұл «Известияныц» мазмұны мен сипатыи ешбір тұтас баяпдамастан, өздерінің терең ой- лаушылығын мынадай сын арқылы жаттықтырады. Олар 5-номердеп цитат алады: «¥рыс барынша қыза түсуде. Москва көтпелерінде көтеріліске шыққан ха- лықтыц патша әскерлеріне қарсы талай уақытқа со- зылған бірсыпыра қанды шайқастары болып жатыр». Ңұрастырушылар былай деп «сыпайды»: «Біз Москва көщелерінде әскерлердіц тек аздағаи жасақттіылар от- рядтарына қарсы қақтығысулары ғана болғаиыи біле- міз». Сөйтіп олар «бұқаралық күресті шағын қарулы топтардың күресімен алмастыруға (sic!)» қарсы отірік даурығып айқай салады, былай деп екіленеді: «Соида бұкара қайда болмақ еді, олардың белсенділігі неден коріне алатын еді?», т. т. жәпе т. с.
Бұл пе деген сөз?? Өзінің терең ойшылдыгып «сьш- ның» бұл сияқты тәсілдеріп қолдапу арқылы көрсетем деп осыншама тыраштану ғылыми талдау деп ңалай аталмақ?? Ойлап коріңіздерші: күрделі тарихи еңбек- те, революциялық ұйымдардың ролі туралы ариаулы тарауда, авторлар жұмысшы депутаттары Советіпіц 11 декабрьде, яғни дағдарыстаи бірпеше күн бурын, күрестің жаца, тәсілдері басталысымеи-ақ «котерілген халық» туралы айтуға батылы барғандығыпа жарма- суға тырысады! Сірә, ол халық пен бұқараны басталып келе жатқаи ұрысты қолдауға шақырмай, терең ойлы кішіпейіл болғансып, «аздаған жасақшылар отрядта- ры» туралы айтуға тиіс болған болар? Нақ осы «құрас- тырушылардың» өздерінің кітапта жалпы халық туралы, «бүкіл халықтың» кошеге шыққаны туралы бірсыпыра создер жазғаныи коре отырып, бұл сияқты доктринерлік «ақылгөйсуге» тыраштануінылықты, бүл


430
В. И. ЛЕНИН
сияқты жалаң кінә тағушылықты оңбағандық деп қа- лай атамассың? Бейшара немелер-ау, түсінсеңдерші: 11 декабрьде Москвада революциялық ұйымда бола отырып, көтеріліске шыққан халық туралы айтпау тек ңаражүздіктердің немесе Леонид Андреевтің «Жұл- дыздарға» деген шығармасындағы Поллак сияқты ру- хани азғындап біткен педанттардың ғана қолынан ке- леді!
Ілгері барайық. Жауынгер ұйымның «Известияньщ» сол 5-номеріндегі үндеуі жайында ңұрастырушылар былай деп мысқылдайды: «Үндеу авторларының ойыя- ша. 3—4 адамдық отрядтар зорлықшылардың ғасыр- лар бойғы үстемдігінен азат болған астанапы халыққа сыйға тартуға (!) тиіс еді». «Жауынгер ұйым бұқара- ның қимыл жасауының керегі жоқ деп ұйғарды».
Үндеуге келейік. Құрастырушылар оны тугелімен басып шығармай, тек үзінділер ғана басқан. Тіпті осы «зерттеушілер» таңдап алғап үзітіділерден де Жауынгер ұйымның: «Мундай отрядтар мумкіндігінше көп бола берсін», деп тікелей шақырған үндеуін оқимыз. Сөйтіп, қарулы күрестің біріпші күнінде-ақ «мүмкін- дігінше көп» жұмысшыларды жауынгер отрядтарға кі- руге шақырған адамдарға әйтеуір бір нәрсені халыққа «сыйлау» туралы пікірді, «бұқараның қимыл жасауы- ның керегі жоң» дейтін пікірді әкегі таңып отыр...
Бұл пемене? әдеби салақтық па немесе ұшқары әде- биет пе?
Авторлар әскери үйымның соғыс техникасымен бай- ланысы туралы мәселені, тікелей-қарулы күрес пен ңосалқы күрестің олардың арақатынасында қандай роль атқаратындығы туралы мәселені талдауға ешбір әрекет жасамайды. Олар өткенге көз жіберуге тырыс- пайды, олар Россиядағы жанпай стачкаларды да, де- монстрацияларды да қазіргі өлшем бойынша тым піа- ғын, өте аз қатысушылар бастағандығын ұмытады. Байсалды тарихи зерттеу дегеннің тіпті жұрнағы да жоқ, тек жиіркеніш туғызатын кінәлаушылық қана бар. Жауынгер ұйымның үндеуі мағынасын бұрмалау мақсатымен 145-бетте тек үзінді ретінде ғана келтірі- леді; тек бұдан соңғы баяндауда ғана жол-жөнекей


ТАРТ ҢОЛЫҢДЫ!
431
көрсетілген нәрсе: әлгі үндеу «жаяу әскерлерді аяу ке- рек деп ұсынады» (154-бет) делінген; яғни бұл үндеу бұқараның психологиясымен тікелей санасады, қара- жүздік әскерлер мен ңобалжыған әскерлердің арасьша тікелей шек қояды. Оның есесіне Москва көтерілісін зерттеуге тіпті ешбір қатысы жоқ октябристердің үн- деуі толыц қайта басылған!
Пасық қу тілділікке пасықтықпен жаттығу үшін ок- тябристердің үндеуін толық басып шығарып, жұмыс- шы депутаттары Советінің Жауынгер ұйымының үн- деуінен үзіп-жұлып алынған сөздер келтіріп отырған адамдарға социал-демократиялық ұйымдар материалды сеніп тапсыра салған...
Ңұрастырушы мырзалардың қорытындыларына кө- шейік. «Пролетариат бұқара ретінде көтеріліске шық- қап жоқ» (245-бет). «Москва пролетариаты 9—10 де- кабрьде де..., одан соңғы күндерде де көтеріліске шыққан жоқ. Ал мұның өзі оның саналылығы мен ұйымшылдығын көрсететін абыройлы іс» (244).
Есіттіңіздер ме, жұмысшы жолдастар: бұқараның жеткіліксіз күрескепдігін бұдан былай сіздердің «абы- ройыңыз» деп білу керек деп ұсыиады! Көрдіңіздер ме, жұмысшы бұқарасының белсеңді күреске, тегеурін- ді күреске жете қатыспағандығын дүрыс деп отыр. Ал жұмысшы бүқарасының өз басшыларынан ілгері озып, жаппай баррикадалар жасауға кіріскендігі, оның бас- шылардан ұдайы неғұрлым батыл қимыл жасауды та- лап еткендігі, міне, бұл бұрыс болып шығуға тиіс екен...
«Москвада болған оқиға мынаны көрсетеді, — деп жазады қүрастырушылар — милитаризм орасан зор да- мыған, ңазір біз бастан кепііріп отырған тарихи дәуір- де көтеріліске шыққан халыңтың жеңіске жетуінің қа- жетті шарты әскердің едәуір бөлегінің көтерілген ха- лың жағына белсене көшуі немесе әскер бұқарасының халыққа қарсы күресте қару жұмсаудан үзілді-кесілді бас тартуы болып табылады...»
Біздің данасынған қүрастырупіылар қобалжыған эскер үпіін күресті байқамаған және оны түсінбеген де. Олар, сірә, әскердің қаражүздік бөлегіне қарсы күрес-


432
В. И. ЛЕНИН
сіз, эскер қатарына іріткі салатын революцияшыл ха- лықтың белсенді күресінсіз көтеріліс жасауға болады деп түсінетін болар. Олар әскердің халық жағына «кошу ін» құптауға әзір тұратын, бірақ қарулы көтеріліс- ті жәие оны уағыздаушылықты «ақылсыздық және қылмыс» деп жариялайтын кадеттердің көзңарасын жақтап отыр...
«...Бірақ армияның мұндай пиғылда болуы тек рево- люцияның аяғыпда ғана (sic!), онда да жалпы халың- тың сипаты бар революцияныц аяғында ғана мүмкін нәрсе. Буржуазиялық халық бұқарасы тек еыжар түр- де (?) тілектес болған пролетариаттың декабрь көтері- лісін, олардың өздерінің меншікті урандарын іске асы- ру ушін бой көрсетулерін (курсив біздікі) армия қол- дай алмайтын еді (!), сондықтан да «жаппай ереуілді қарулы көтеріліске айналдыруға ұмтылу» жемісті бола алмады, сондықтан мұны тарихи қателік деп білу керек».
Mine сіздсрге сабақ, Москва жұмысшылары! «Өзде- ріңнің меншікті ұрапдарыңды іске асыру үшін» бой көрсетпеңдер!..
Мүидай педанттыққа, пікірдің мұндайлың кадеттік бейшаралығыпа және аса күрделі тарихи материалдан шығатыи қорытыпдылардың мұндайлық өңін айналды- руға адамдардың калай барғандығын көз алдыңа елес- тетудің өзі қиын. Москва социал-демократтары кітап- тың авторларыпа өздерінің ашу-ызасын білдіріп, партияның барлық мүшелеріп және революцияныц бар- лык, жақтаушыларып материалдарды жаңадап жинау- ға шақыратын болсын, сөйтіп декабрь көтерілісін ла- йықты баяндап, оған байсалды сын айтатын болсын. Күресуші пролетариатңа сабақ болу үшін көтерілістің барлық қателері мен кемшіліктері аяусыз ашылатын болсын, бірақ пролетариат партиясы кадеттер мен әде- биетшіл ұшқарыларға: тарт қолыцды! — деуге тиіс.
«Пролетарий» Л5 3, 8 сентябрь, «Пролетарий» газетініц
1906 ж. тексті бойынша басылып
отъір


43?
ПОЛЯК СОЦИАЛИСТІК ПАРТИЯСЫНЫҢ
ПАРТИЗАНДЫҚ ҚИМЫЛДАРЫ ТУРАЛЫ 160
Біздің Бірггу съезі, күмәп жоқ, «экспроприация- пың» 161 ңандайын болеа да үзілді-кесілді мақұлдама- ды, сондықтан бұл жонінде Поляк социалистік партия- сыпың РСДРП-ға сүйепуі мүлде дәлелсіз. Тағы бір күмәнсыз нәрсе, 2 (15) августағы «қимылды» ұйымдас- тырғанда, Поляк социалистік партиясы оның тиімді- тиімсіздігімен де, қалың бұқараның пигылымен де, жұмысшы қозғалысының жағдайларымен де санасқан жоң. Осы жағдайлардың барлығымен санасудың қажет екеядігі айқын, партизандық қимылдар туралы боль- ітіевиктік қарардың жобасында да бұл айрыңша пункт болып атап көрсетілген. Алайда, біздің ойымызша, жалпы бұл «тактикапың» өзіп емес, партизандық қи- мыл тактикасын Поляк социалистік партиясының бур- малағандығъш кінәлау керек. Өткен жылы Питер жүмыспіыларының қаражүздік «Тверьді» 162 талқанда- ғаны сияқты партизан дық қимылын поляк социал-де- мократиясындағы біздің жолдастарымыз, сірә, мақүлда- ғаті болар еді.
«Пролетарий» Aa 3, 8 сентябрь, «Пролетарий» газетініц
1006 ж. текстг бойыпша басылып
отыр


БУНДТЫҢ РОССИЯ СОЦИАЛ-ДЕМОКРАТИЯЛЫҚ ЖҮМЫСШЫ ПАРТИЯСЫМЕН БІРІГУІ
Таяуда Бундтың, Россия социал-демократиялық еврей жұмысшылары ұйымының, VII съезі болып өтті. Бұл съездің есебі бойынша, Бунд мүшелерішң барлық саны 33 000-ға жетеді, бұлар 257 ұйымда есепте тұра- ды. Съезде өкілдік демократиялық негізде болды, пар- тияның 300 мүшесінеп 1 делегаттан келді. Сайлауға 23 000-ға жуық мүше қатысып, олар съезге шешуші дауыспен 68 делегат жіберген.
Съезде шешілуге тиісті басты мәселе Бундтың РСДРП-мен бірігуі туралы мәселе болды. Жүртқа мә- лім, РСДРП Бірігу съезі бірігуді жақтап, бұл бірігудің шарттарын бекіткен болатын. Бундтың VII съезі енді осы іпарттарды қабылдап отыр. РСДРП-мен бірігу 48 дауыспен мақұлданды, 20 дауыс қарсы болды. Сөйтіп, Россия социал-демократиялық жұмысшы партиясы, ақырында, нағыз бүкіл россиялык, және біртұтас пар- тияға айналды. Біздің партия мүшелерінің саны қазір 100 000 адамнан астам: Бірігу съезіне 31 000 мүігенің атынан өкілдер ңатысты, содан соң 26 000-ға жуық поляк социал-демократтары, 14 000-ға жуық латыш және 33 000 еврей социал-демократтары бар.
Бунд Орталық Комитетінің өкілдері РСДРП Орта- лык, Комитетіне кірді. Жергілікті жерлерде Бундтың ұйымдарын РСДРП ұйымдарымен біріктіру ісін жүзе- ге асыру жөнінде істелетін жүмысымыз оңай емес.
Бунд съезінде талқыланған екінші мәселе қазіргі саяси кезең туралы мәселе болды. Бундтың VII съезі


БУНДТЬІҢ РОССИЯ СОЦИАЛ-ДЕМОКРАТИЯЛЫҚ ... БІРІГУІ 435
орасан копшілік дауыспен ңабылданған тиянақты ңа- рарында цурылтай жиналъісын шауъіру ұранын такти- калық ұран деп таныды, бүл ұранды бәсеңдететін «Дума арқылы» деген, т. с. ескертулердің қандайын болса да қабылдамай тастады. Думаға бойкот жариялауды шартты түрде қабылдамай қойған, ягни сайлау науда- пын оз алдына жүргізуге пролетариат партиясының шамасы келетін жағдайда сайлауларға қатысу ңажет деп танылған.
Үшінші мәселе «партизандық қимылдар» туралы мәселе болды, бұл «экстерге» және террорлық әрекет- терге бөлінбестен тұтас талқыланды. Басым көпшілік дауыспен партизандык, қимылдарға царсы қарар қа- былданды.
Ақырғы мәселе Бунд үйымы туралы мәселе болған. Үйымдық устав қабылданды.
Әзірше осы қысқа заметкамен шектеліп, біз таяу уақытта Бундтың VII съезінің шешімдерімен оқушы- ларды жақынырақ таныстырамыз деген үміттеміз.
1906 ж сентябръдіц біргншг жартъісында жазылған
Бітнші рет 1937 ж. Лениннің Ңолжазба бойыпша басылып
XXX жинағында басылған отъір


436
ЭСЕР МЕНЫПЕВИКТЕР
Эсерлер («социалист-революционерлер») партиясы программасының жобасы «халықшылдықтан марксизм- ге қарай» * анық өткендік болады деп социал-демо- краттар 1905 жылдың басында-ақ көрсеткен-ді. Бұлай істеп отырған партияның іштен ыдырайтындығы сөз- сіз екені анық еді.
Социалист-революционерлер партиясының бүл идея- лық және саяси ыдырауы қазір іс жүзінде болып та отыр. Үстіміздегі жылы Парижде жеке кітап болып шыққан «Социалист-революционерлер партиясы біріп- піі съезінің протоколдары» бұл ыдыраудың барлық ба- ғытын анық белгіледі. «Максималистердің» және туыи келе жатқан «халықтық-социалистік еңбек партиясы» окілдерінің күиделікті саяси әдебиеті бұл ыдыраудыц нагыз толық ыдырау екендігін ашып берді.
Социал-демократия басынан кешірген ірі-ірі екі жік- ке бөліну— 1900—1903 жылдардағы «экономистер» меп ескі искрашылдар арасындагы жікке боліпу меп 1903—1906 жылдардағы «меньпіевиктер» меп «боль- піевиктер» арасындағы жікке бөліпу бүкіл халықара- лық социализмге тән екі ағымның, атап айтқанда, Россия революциясының белгілі бір дәуіріне сай келетін өзіндік формадағы оппортунисты ағым мен револю- циялық ағымның шиеленіскен күресінен туган бола- тын. Мұның керісіпше, социалист-революционерлер
Ңараңыз: Шыгармалар толық жинағы, 9-том, 203—211-беттер. Ред,


ЭСЕР МЕНЬШЕВИКТЕР
437
партиясы азды-көпті ашық және шын партиялықтың бар екенін азды-көпті көрсете алатын әрекетке тұц- ғыш рет талаптанғанның өзінде-ақ уш ағымға бөлін- ді: 1) солшыл ағым — «максималистер» 163, 2) центр — ескі типтегі социалист-революционерлер және 3) өң- шыл ағым — оппортуяистер (басқаша айтқанда: «жа- рияшылар», «халықтық еңбек социалистері» 164, т. с.), міне, бұл мақалада біз осы ағымдарға тоқталамыз. Социалист-революционерлер партиясы I съезінің прото- колдарынан барлық үш ағымның ұзын-ұрғасы анық көрініп тұр. Ңазір «центрден» болінген (немесе бөлі- ніп жатқан?) ағымдардың айқын әдеби атаулары да бар. Максималистер «Тіке мақсатқа» дегенді және Таг — ин мырзаның «Еңбек теориясының принципте- рі» деген программалық тияпақты кітагішасын басып шығарды. Эсерлердің оппортуітистері Пешехонов мыр- за мен К°-ның шимайларында ойындағысын түгел дер- лік айтты. «Центрдің» окілі, Чернов мырза, «Мысль» газетінде (немесе, бәлкім, «Голос» 1б5, «Дело Народа», т. т.) максималистерді «тұрпайы социалистер» деп әб- ден орынды атады, бірақ, қателеспесек, социалист-революционер оппортунистер жайында ол баспасөзде әзірге үндеген жоқ. Сірә, эсерлік «батпақ» пеп эсерлік «әсіре оңшылдықтың» жогарыда аталған газеттердегі кездейсоқ, уақытша ауыз жаласуы тегінге түспесе ке- рек.
«Еңбек негізін» жақтаушылардың, Лавров пен Миха йловскийге табынуіпылардың, үш ағымға бөліпуі орыс үсақ буржуазиялық радикализмінің тарихында ірі саяси факт болып табылады. Марксистер бұл факті- ге барыпша мұқият қарауға тиіс, бүл факт оянып коле жатқан орыс піаруаларының ойы қандай саяси ба- ғытта жетіліп келе жатқандығын да жанамалап апық- тайды.
Социалист-революционерлердің бүкіл программалық позициясыныц негізгі қайшылығы халықшылдың пен марксизмпіц арасында ауытқу болып табылады. Марксизм программа-максимум мен программа-минимум- ғың арасына айқын шек қоюды талап етеді. Максимум дегепіміз — қоғамды социалистік жолмен қайта құру,


438
В. И. ЛЕНИН
мұидай қайта құру товар өндірісін жоймайынша мум- кін емес. Минимум дегеніміз — товар өндірісі шеңбе- рінде-аң мүмкін болатын қайта құру. Мұның екеуін бір-бірімен шатастыру пролетарлық социализмді әр қи- лы ұсақ буржуазиялық және оппортунистік немесе анархистік бұрмалаушылыққа сөзсіз әкеп соғады, про- летариаттың саяси өкіметті жеңіп алуы арқылы жүзе- ге асырылатын әлеуметтік революцияның міндетіп сөз- сіз куңгірттендіреді.
Ескі орыс халықпіылдығының көзқарасы бойынша, Лавровтың, В. В.-ның, Михайловскийдің және К°-нің принциптері бойынша, программа-максимум мен про- грамма-минимумның арасына шек қоюдың керегі жоқ және түсініксіз, өйткені товар өндірісінің заңдары мен категорияларын орыстың шаруа шаруашылығына қол- дануга болатындығын халықшылдық теория теріске шығарады. Лавров пеп Михайл овскийдің (сондай-ақ В. В. мен Николай — оиның, бүларды босқа ұмытып жүр, ойткені қазіргі халықшылдарда экономикалъік идеялардъщ будан басца қайнар көзі жоу) азды-көпті дәйекті жақтаушылары программаны максимум және минимум деп бұлайша маркстік бөлуге сөзсіз қарсы көтерілуге тиіс еді. Ал эсерлердің үйірмешілдіктеи партиялыққа көшуге тұңғыш әрекетінің өзі-ақ бұл кө- терілістің күші мен бағытын ашып берді. Халықшыл- дықтың революциялың тенденцияларын жақтаупіылар былай деп мәлімдеді: бір ғана жерді социализациялау- ды неге талап етеміз? Сонымен бірге біз фабрикалар мен заводтарды да социализациялауды талап етеміз! Программа-минимум жойылсын! Біз максималистер- міз! Товар өндірісі теориясы жойылсын!
Күткендей-ақ, бұл максималистік ағым шындығында анархизммен ұштасып отыр деуге болады.
Халыцшылдықтағы оппортунистік ағымдардың жақ- таушылары, сексенінші жылдардағы халықшылдар, былай деп даурықты: программа-максимум, қайдагы бір пролетариат диктатурасы дегеп не керек? Социализм дегеніміз — алыстай түсетін болашақ! Букаранъъ урейлеядіретін «социалистер-революционерлер» деген атақ не керек? «Республиканы» талап етіп не керек?


ЭСЕР МЕНЫПЕВИКТЕР
439
Цұпия партия не керек? Бұлардың бәрі жойылсын! Программа-максимум жоиылсын! Программа-минимум- ның «қауіпті» жерлері жойылсын! Программа атаулы- ның орнына ашық, жария, республикалық емес «ха- лықтық-социалистік еңбек партиясының» «платформа- сы» бол сын! *
Эсер центровиктер, бұрынғы эсерлер товар өндірісі- нің заңдарына сүйенбейінше, істің шын мәнісіне кел- генде марксизм көзқарасын қабылдамайынша, осы екі ағымнан басқаіпа қорғана алмайдъі. Сондықтан социа- лист-революционерлер партиясының I съезінде — эсер- лік центр марксизмге салынып, социал-демократиямеп жарысқа түскелі отыр, социал-демократияның әуеніпе бейімделіп отыр деп оған оңнан да, солдан да тағыл- ған айыптар әбден заңды еді. Бұл центрдің социал-де- мократияға өтуі туралы мәселе қазір тек қана уақыт- ңа байланысты мәселе. Сондықтан революциялық партиялардың барынша ашық өмір сүру заманы неғұр- лым тез туатын болса, бұл уақыт та соғұрлым тез ке- леді. Маркстік «догматизмге» қарсы бағытталған соқыр сенімдердің қандайы болса да оқиғалардың қатаң ло- гикасына төтеп бере алмайды.
Кадеттік Думаның қысқа уаңыт өмір сүруі шаруа бұқарасы өкілдерінің жалпы орыстық саяси аренаға түңғыш рет шығу заманы болды. Эсерлер бұл өкілдер- мен жақындасуды көздеп, бұларды өз программасы тө- ңірегіне саяси жағынан ұйымдастыруға тырысуға сөзсіз тиі-с болды. Оның бер жағында социал-демократтардың партиялыц социал-демократиялык, фракцияны неғұрлым тез курғандығы анықталды. Ал мұның керісінше со- циалист-революционерлер әрдайым трудовиктердің па- насында ғана әрекет жасай алды. Үсақ өндіру- шінің саяси топтасу қабілеті жұмысшы табына қара- ғанда бірден анағұрлым томен болып шықты. Ол ол ма: социалист-революционерлер тіпті трудовиктердің панасында тұрып та бірыцғай саяси науқан жүргізуге * Әсіресе Пешехонов мырзаның «Русское Богатствоның» 106 июль мен августағы кітабында басылған мақалаларын, сондай-ақ «халықтық-со- циалистік еңбек партиясының» ңұрылуы туралы, оның ұйымдастыру комиссиясының немесе Петербург комитетінің мәжілісі туралы газет заметкаларын, т. с. қараңыз.


440
В. И. ЛЕНИН
дәрменсіз болып шықты. Шаруалар үшіті гүбірлі мә- селе болғап жер мәселесі жөнінде оппортунистер меп эсер центровиктер арасында жікке болііту тез байқал- ды. Бұлардың біріншілері бұқара окілдері алдында «парламенттік» бой көрсету майданында жеңді: бұлар- дың оппортунист^ аграрлык, жобасын167 104 трудовик жақтап шықты, ал социалист-революциоперлер пар- тиясының программасына жақын аграрлық жобапы кейіннен тек 33 трудовик қана (сол 104-тің ішінеп) жақтады.
Бүкіл халық алдында ашықтан-ашык, саяси бой кор- сеткепде бұл жікке бөлінушілік озіп тугызған алауыз- дықтарды жүйеге келтіруге сөзсіз итермеледі. Осын- дай жүйеге келтіруде эсер оппортуиистердің көсемде- рініц бірі, Пешехонов мырза, жұрттың бәрінен де асып түсті. Оның көзқарастары мынадай, оныц шаруалар кадеттерінің... «платформасының сипатьі мен көлеміп» баяпдауы мыпадай:
«Революциялық талаптар революңиялық күштерге шақталып, мөлшерленуі керек» («Русское Богатство» № 8, 194-бет). Сондықтан «жер меп ерік бағытын опша алысқа ілгері жылжытуга» болмайды. «Екі социалиста партияның: социал-демократтар мен социа- лист-революционерлердің» программа-максимум меп программа-минимумныц орнына, ұсақ буржуаға «социализма дейін баратын ұзақ дәуірге арналмаған, тек отө таяу уақытқа арналған науқан жоспары» ретінде бір- түтас «платформа» керек. Түпкі мақсатқа дейінгі жол- дың қалған бөлегі—«алыстай тусетін болашац» (196- бет). Сондықтан «платформадан» республиканы алып тастау керек: «біз психологиялық фактормен санасуға тиіспіз... Монархия идеясы халықтың санасына өте бе- рік орнаған»... «Мыңдаған жыл босқа өткен жоқ»... «Ңалыц бұқараның бұл психологиясымен санасу ца- жет»... «Республика туралы мәселе барынша сақ болуды талап етеді» (198). ¥лт мәселесі де осындай. «Өзінің мыц жылдық тарихымен тәрбиеленгеп халық психологиясымеи біздіц тағы да санасуымызға тура ке- леді»... «Сондықтан біз халық арасына ұлттардың тәуел- сіздігі жөніндегі» (және олардың өзін өзі билеуі жо-


ЭСЕР МЕНЫПЕВИКТЕР
441
ніндегі — деп досады автор екінші бір жерде) «ұран- мен емес, өмірдің өзі дойып отырған талаппен,— ұлт- тардың автономиялығы талабымен бару дажет деп са- наймыз». Бір сөзбен айтданда, Пешехонов мырза: «Бү- кіл ерікті алуға бола ма?» деп тіке сұрад қояды да: болмайды, деп тіке жауап береді.
. Содан соң ол: «Бүкіл жерді алуға бола ма?» деп су- рад дояды да, тағы да: болмайды, деп жауап береді. Садтыд, садтыд, садтыд керек, мырзалар! Думадағы шаруалар депутаттары Пешехонов мырзаға былай деген: «Бізді жер алу үшін жіберді, жер беру үшін жі- берген жод». Шаруалар дазір жерді социализациялау- ды да (теңестіруді), национализациялауды да тілемей- ді. Олар бұдан дордады. Олар тек жер цосып алуды тілейді. «Сондыдтап «жер» мәселесін платформада ады- рыпа дейін жеткізбеген тиімдірек болар еді» (206-бет). «Қазіргі уадытта жаппай теңестіру туралы мәселе дозғаудың өзі меніңше дауіпті сиядты» (205). 104-тің жобасына сәйкес «үлестік жерлср мен жеке иеліктегі жерлерді ецбек нормасы шецберінде дазіргі иелеріпде далдыру керек», ал бүкіл жерді жалпы халыдтың меп- шігіне беру ісі кейінге далдырылуға тиіс,— сірә, бұл да «алыстай түсетіп болашад» болса керек.
Күрес дұралдары жопіпде де, ұйымдастыру тәсілі жөнінде де садтыд, сабырлылыд, ұдыптылыд керек. Ңарулы котеріліс пе? «Меп (Пешехонов) талмастан былай деймін: бізге бұл бадытсыздыд кездесе көрме- сін!.. Кімде-кім котерілісті қайғылы мүмкіндік деп дана доймай, сонымен қатар тағдырдың дажетті жазмы- шы деп то ойлайтын болса, мұпысы тым өкінішті болар еді»... «Оны абайламай пайдалану... дауіпті... бүкіл дозғалыстыц мерт болуы мүмкін» (№ 7, 177—178- беттер). Кезектегі басты міидет—«халыд күштеріп» ұйымдастыру. «Біздегі омір сүріп отырған екі социалиста партия бұл міндетті азды-көпті ойдағыдай шо- ше алады дегеиге мен ошна сенбеймін. Астыртын үй- ьімііың бұдараны дамти алмайтыпдығына көз жстетіп мезгіл болды. Конституциялыд-демократиялыд партия да бұл іс жөпіпде озініц дәрменсіз екендігіп мәлімдеді. Сірә, бұл істі тағы да біреу қолға алуға тиіс, ал бұл


442
В. И. ЛЕНИН
үшіп, менің ойымша, ашың социалистік партия керек» (№7, 179—180-беттер).
Оқушы көріп отырғандай, Пешехонов мырзаның көзқарастарында тұтастық, сындарлылық және тия- нақтылық жоқ деуге болмайды. Монархияның бұл қор- ғаушысында, ңаміпыныц мың жылдық тарихы бар деп ңамшыны ақтайтын бұл саясат құмарда социалист-ре- волюционерлердің ресми программасынан онпга коп нәрсе қалған жоқ. Ал егер «нағыз» социалист-революционер мырзалар * бүкіл Дума дәуірінде мұндай ала- уыздьгқтарды шебер жасырып келген болса, егер олар бұл алауыздықтарды жасыру үшін тіпті бір газеттерде бірігіп жұмыс істеп келген болса, онда мүның өзі бізгө саяси екіжузділіктің қандай шекке жете алатындығын ғана көрсетеді.
Эсерлік оппортунизмнің әлеуметтік-экономикалық, таптың негізі неде? Мұның негізі мынада:— Пешехонов мырзалар мен К0 шаруацор мужиктің мудделеріне бейімделіп отыр, социализмді соның мүдделеріне ың- ғайлап бұрмалап отыр.
Басты мәселені: жер туралы мәселені алыңыз. Пешехонов мырза трудовик шаруалардың: «бізді жер алу үшін жіберді, жер беру үшін жіберген жоқ» деген өзіне өте ұнаған нақыл сөздерін екі рет қайталап, бар ынтасын соған аударып отыр. Шынында да, бұл өте- мөте маңызды сөздер. Бірақ бұл сөздер халықшылдық- тың ұсақ буржуазиялық жалған үміттерін бүтіндейбе- керге шығарып, марксистердің барлық қағидаларын дәлелдейді. Бұл сөздер орташа мужиктің жеке меп- шікшілдік сезімінің цазірдщ өзінде-ац оянып келе жатцандытын ашық көрсетеді. Саяси бостандық пен халықтың өкімет билігі неғұрлым кең болса, бұл сезім- дердің соғұрлым нығайып, дами беретіндігін тек саяси экономия мен батыс европалық тарих жөніндегі мул- дем надандардың ғана білмеуі мүмкін.
Социализмді бос сөз деп есептемейтін адам «бұқара» сайлаған, парасатты шаруақор мужиктің бұл сөздері- нен қандай қорытынды жасауға тиіс еді? Сірә, мына-
Олар қаншама даурықпалы революциялық сөздер айтса да.


ЭСЕР МЕНЫПЕВИКТЕР
443
дай ңорытыиды жасауға тиіс: қожайынсымақтардыц мұндай табы социализмнің қолдаушысы бола алмай- ды;— социалистер ұсак, қожайынсымақтар табын олар- дың помещиктерге қарсы күресінде қолдағанда тек бүл күрестің буржуазиялық-демократиялық маңызы меи буржуазиялық-демократиялық нәтижелері үпіін ғана қолдай а лады және қолдауға тиіс;— социалист бүкіл жұмысшы бүқарасы мен бұл қожайынсымақтардың мүдделерінің қайшылығын бүркемелемей, қайта ашып көрсетуге міндетті, ал бұл қожайынсымақтар өзініц шаруашылық жағдайын кушейтіп, пығайтқысы келеді, шаруашылығы жоқтар, қайыршылар, жалацаштар бұқарасына жерді немесе басқа бір нәрсені «беру» идея- сының қандайына болса да қас болады. «Біз жер алғы- мыз келеді, оны бергіміз келмейді!» Ұсақ буржуазия- лық меншікшілдік сезімдер мен құмарлықтың бұдан артық айқын көрінуі мүмкін бе?
Социал-демократ осыдан мынадай қорытынды жа- сайды: біз бұл ұсақ қожайындарды олардың помещик- тер мен самодержавиеғе қарсы күресіиде осы күрестің революциялық буржуазиялың-демократиялық сипаты үшін қолдауға тиіспіз. Олар жеңіп шықса, бүкіл ха- лықтың жағдайы жақсарады, бірақ жақсарғанда капиталиста, қүрылыстың нығайып, дамуы бағытыпда жақ- сарады. Сондықтан біз бұл таптың меншікшілдік немесе уожайындыу сезімдерін мадақтауға тиіс емеспіз, қайта керісінше бүлардың мацызып пролетариата тү- сіндіре отырып, пролетариат™ сақтандыра және опы дербес партия етіп ұйымдастыра отырып, осы сезім- дерге қарсы дереу күрес жүргізуге тиіспіз. Біздің аграрлык. программамыз: ұсақ қожайындардың револю- циялық жолмен крепостниктерді құлатуыпа көмекте- су, оларға жерді национализациялау капитализм тұ- сында мүмкін боларлық ең тәуір аграрлык күрылыс деп, мұны жүзеге асыру жағдайларын корсету және пролетар мея ұсақ қожайынсымақтың мүдделерінің бутил айырмашылығын апықтау болады.
¥сақ дүкеншінің социализмі басқаша қорытындыға келеді: «бұқараның» (шапуашылығы жоқ бұқарапың емес, ңожайынсымақтар бұқарасының) психологиясы-


444
В. II. ЛЕНИН
мен «санасу» керек, цожайынныц помещиктен «алып», бірақ пролетарга «бермеу» ниетінің алдында құлша бас ию керек, қожайынсымақтың мүддесіне бола со- циализмді күңгірт «алысқа» ысырып тастау керек, қо- жайынсымақтың қожайындық жағдайын нығайту та- лабын мойындау керек;— бір сөзбен айтқанда, ұсақ қожайынсымақтардың қара басының қамы үшіи жарам- сақтануды және олардың соқыр сенімдерінің алдында құліиа бас июшілікті «социализм» деп атау керек.
Монархиялық сезімдер — соқыр сенім болып табы- лады. Мүмкін, сіз социалистердің міндеті — соқыр се- німдерге қарсы күресу деп ойлайтын шығарсыз? Қате- лесесіз: «ецбек социализмі» соқыр сенімдерге бейімде- луге тиіс.
Мүмкін, сіз монархиялық соқыр сенімнің коптен коле жатқандығы меп «беріктігі» (??) оған қарсы ерек- піе аяусыз күрес жүргізуді қажет етеді деп ойлайтыи боларсыз? Қателесесіз: «ецбек социализмі» қамшыпыц коптен келе жатқапдыгыпаті тек қамшыга «мейлінше абайлап» қарау қажет деген ғана қорытынды шыға- рады.
Расыпда, кадеттерге қарсы .соғысып отырған — со- ғысқансып отырған — Пешехонов мырза монархияны жақтаған нақ кадеттік пікірді түгелдей қайталайды. Бірақ мұның не жамандығы бар? Буржуазияшыл радикал буржуазияшыл либералға қарсы соғысқанда опың программасын тіпті де мүлде басқа программа- мен ауыстыру үшіп емес, тек оның орнын басу үтпін ғапа соғысатыпдығын сіздер осы уақытқа дейін білме- діңіздер ме? Француз кадеттеріне қарсы «соғысқанда» министрлік орынға жетіп алып, дәл француз кадетте- рінше әрекет жасау үшін соғысқан француз трудовик- социалистерінің... айтпақшы: радикал-социалистерінің тарихын сіздер ұмыттыңыздар ма? Пешехонов мырза- ның Струве мырзадан айырмашылығы Бобчипскийдің Добчинскийден айырмашылығынан ешбір артық емес екенін сіздер көрмей отырсыздар ма?
Пешехонов мырза «жер алу, бірақ оны бермеу» ние- ті мен монархия арасында қайсыбір материалдыц бай- лапыс бар екендігін, мүмкін, сезетін шығар. «Бермеу»


ЭСЕР МЕНЫПЕВИКТЕР
445
үтпін цорғау керек. Ал монархия дегеніміз «бергісі келмейтіндерді» алуға цабілеті барлардан қоргайтын полициялық жалдама күзетшіпің дәл өзі емес пе *. Кадеттерге монархия ірі буржуазияиы қорғау үшін қа- жет. «Еңбек социалистеріне» монархия шаруақор му- жиктерді қорғау үшін керек.
«Ецбек социалистерінің» дүниеге мұндай көзқарасы- нан котеріліске созсіз педапттың-пасықтық тұрғыдан қараушыльтқ келіп шығатындығы өзінен-өзі түсінікті («қайгылы мүмкіншілік»; Струве мырзаиың 1905 жыл- дың жазыпда. «Освобождениеде» басылған «көтерілісті ақылсыз және қылмысты түрде уағыздау» туралы ма- қалаларын салыстырыцыз). «Астыртын ұйымды» ас- қан тәкаппарлыцпеп мсисінбеу жәпе, 1906 жылы августа, «ашыу социалистік партийны» көксеу осыдан туып отыр. Көтерілісті сөзсіз ететін объективтік тарп- хи жағдайлар туралы,— қараңғы бұқараның барлық соқыр сепімдсріпо қарамастап оның көкейтесті мүдде- лері үшіп сол бұқараны нақ монархияға қарсы күресу- ге мәжбүр ететін жағдайлар туралы,— «ашық социа- листік партияны» маниловша көксеушілікті Ушаков мырзалардың диірменіне құйылатын суға айпалдыра- тын жағдайлар туралы,— мінө осыпдай объективтік та- рихи жағдайлар туралы Пешехопов мырзалар ойла- майды, Лавров пен Михайловскийге бас июшілер куресуші бұқараның психологиясып өзгертетін объективен жағдайлармеп емес, езілген бұқараның психоло- гиясымеп санасуга тиіс болып отыр.
Қорытындылар жасайық. Халықтық еңбек социали- сі болудың не екенін біз епді білеміз. Еңбек дегепіміз: «алғысы келетіп, бірақ бергісі келмейтін» қожайынсы- мақтардың мүдделері алдында құрдай жорғалау детей сөз. Халықтық дегеніміз: халықтың мопархиялық со- * Меншікшілерді полицияльщ күзетудің екіпші бір ңүралы тураг/гы армия деп аталады. Mine, со.нымен Пешехонов мырза былай деп жаза- ды: «Демократііялық республика... бәлкім, тұрақты әскерді халықты қаруландьтрумен алмастыруды қалайтын шьтғар» (№ 8, 197-6.). Лавров пен Михайловскийге бас июші мырзалар, марқабат етіңіздер, осы «бәл- кікп> деген тамаша сәздіц мәнісі не? — бізге ашың түсіндіріңіздерші«


446
В. И. ЛЕНИН
ңыр сенімдері алдында, Россиядан кейбір ұлттар бө- лініп шығады деген шовинистік үрейленушілік алдында құрдай жорғалау деген сөз. Социалист дегеніміз: со- циализмді алыстай түсетін болашақ деп жариялау жә- не саясат құмарлар үшін ауыр соғатын, доктринерлік, тар шеңберлі программаны кең, еркін, икемді, жыл- жымалы, жеңіл, жеңіл киінген, тіпті мүлде жалаңаш «платформамен» ауыстыру деген сөз. «Халықтық еңбек социалистері» жас-асын!
Пешехонов мырзалар — орыс шаруалары арасында басталып келе жатқан қоғамдық реакцияның, алғашқы ңарлығаштары. ¥сақ өндіруші атаулының екіжүзділік жаратылысы жөніндегі маркстік қағиданы ашық тү- сіндіру үшін құдай-тағала жер бетіне Пеіпехоновтарды жіберіпті. Шаруада парасаттылық пен соқыр сенімді- лік бар, қаналуіпы адамның революциялық қабілетті- лігі бар және «алғысы келетін, біраң бергісі келмей- тіп» қожайыисымақтың реакциялық құмартулары бар. Пешехонов мырзалар — шаруа қожайынсымақтың ре- акциялық жақтарын идеялық тұрғыдан жақтаушылар. Пешехонов мырзалар — орыс мужигінің «соңьш» бағу- шылар. Пешехонов мырзалар — Гурко және Стишин- ский мырзалардың уделдік және қазыналық жерлерді сату арқылы шаруа буржуаларын сатып алып, дөрекі- материалдыц түрде істеп отырған әрекетінің дәл өзіп идеялыц турғыдан атқаруда.
Шиеленіскен күресте бұқараның өз қанаушылары- мен сөзсіз соқтығысуын бұл сияқты жамап-жасқау ар- қылы азды-көпті айтарлықтай Әлсіретуге бола ма, жоқ па, бұл әлі үлкен күмәнды мәселе. Шаруа кедейлері- нің революцияның от-жалынында оянып келе жатқан ой-сезімін дәстүрлі және әр түрлі оппортунистер жа- ңартып отырған шаруалық соқыр сенім жеңе ала ма, жоқ па, бұл әлі үлкен күмәнды мәселе. Социал-демо- краттар шаруалардың революциялыц сана-сезімін да- мыту және тазарту жөніндегі өз борышын қайткен күнде де орындайды.


ЭСЕР МЕНЬШЕВИКТЕР
447
Ал оң қанаттағы социал-демократтарды Пешехонов мырзалардың қылығы сақтандыратын болсын. Халық- тық еңбек социалистерін сынай отырып, біз кейде қай- сыбір социал-демократ меныпевиктерге былай деп ай- тар едік: mutato nomine de te fabula narratur (мысал сен туралы айтылып отыр, тек кісі аты ғапа өзгертіл- ген). Ашық партийны көксеп жүрген, программаны платформамен ауыстыруға, бұқараның дәрежесіне де- йін төмендеуге дайын адамдар бізде де бар. Бізде декабрь көтерілісіне «Қолға қару алмау керек еді» деп әйгілі баға берген Плеханов бар. Бізде программадан республиканы алып тастауға (рас «Отклики Совремеп- ностиден» емес) оқталып жүрген «Отклики Современ- ностидің» 168 қызметкері Малишевский бар. Бұл адам- дарға Пешехонов мырзалардыц бүкіл «табиғи әдемілі- гін» жақсылап қарап алу тіпті де пайдасыз емес.
«Пролетарий/) № 4, «Пролетарий» газетіпщ
19 сентябрь, 1906 ж. тексті бойыниіа басылып
отыр


449
В. И. ЛЕНИННІҢ
Т А Б Ы Л М А F А Н ЕҢБЕКТЕРІНІҢ Т I 3 I М I
ЕСКЕРТУЛЕР
КӨРСЕТКІШТЕР
В. И. ЛЕНИННІҢ
ӨМІРІ МЕН ҚЫЗМЕТІНІҢ К Е 3 Е Ң Д Е Р I


451
В. И. ЛЕНИННІҢ ОСЫ УАҚЫТҚА Д ЕЙ I Н ТАБЫЛМАҒАН ЕҢБЕКТЕРІНІҢ TI3IMI
(Май— сентябрь, 1906)
ПЕТЕРБУРГ ПАРТИЯ ҚЫЗМЕТКЕРЛЕРІНІҢ ЖИНАЛЫСЫНДА РСДРП IV (БІРІГУ) СЪЕЗІНЩ ҚОРЫТЫНДЬІЛАРЫ ТУРАЛЫ ОҚЫЛҒАН БАЯНДАМА
Баяндаманы В. И. Лепин 1906 жылы 6 (19) майда Петербург университетінің үйінде оқыды. Осы баяндама туралы 1906 жылы 7 (20) майда «Призыв» газетінің 74-номерінде басылған қысқаша есепте, атап айтцанда, былай делінген: «Съезде бар- лық мәселелердің алдын ала шешіліп қойғанын, өйткені съезде көпшілік болған меньшевиктік фракцияның ылғи Г. В. Пле- хановтың ұсыныстарын жақтап дауыс бергенін баяндамашы атап көрсетті. Ңазір большевиктер партия ішінде идеялық жа- ңа күрес бастап отыр.
Баяндамашы меныпевиктердің қазіргі кезеңге берген бағасы- ның қате екенін және осы жағдайдың негізінде олардың келе- сі кателерінің қалай туындайтынын көрсетіп өтті. Баяндама- піының пікірі бойынша, царулы көтеріліс туралы қарар мен аграрлық программа осындай қате болып табылады. Меньше- виктердің оңға, кадеттерге қарай қатты ауытқып кеткені осылай атап көрсетілді».
ВЫБОРГ ЖАҒЫ ТКАЦКИЙ КІШІ АУДАНЫ
ЖҰМЫСШЫЛАРЫНЫҢ ЖИНАЛЫСЫНДА МЕМЛЕКЕТТІК ДУМА ТУРАЛЫ МӘСЕЛЕ ЖӨНІНДЕ ОҢЫЛҒАН БАЯНДАМА
Н. К. Крупская өзінің естеліктерінде В. И. Лениннің осы баяндамасы туралы (баяндама 1906 жылы 5 және 10 (18 жәпе 23) май аралығында оқылды) былай деп еске алады: «Загород- пыйдағы инженерлер одағында Выборг ауданының өкілдері ал- дында Ильич баяндама жасады» (Н. К. Крупская. Ленин туралы естеліктер. М., 1957, 121-бет). Бұл жиналыстың қарары «Волна» газетінің 1906 жылғы 10 майдағы 13-номеріпде басылды.


452 В. II. ЛЕНИННІҢ ТАБЫЛМАҒАН ЕҢБЕКТЕРІНІҢ ТІЗІМІ
ПАНИІІАНЫҢ ХАЛЫҚ ҮЙІНДЕГІ МИТИНГТЕ СӨЙЛЕНГЕН СӨЗГЕ АРІІАЛҒАН ТЕЗИСТЕР
В. И. Ленин әзірлеген бұл тезистер Панинаның Халык, үпін- дегі митингте А. Г. Шлихтердің сөз сөйлеуі үшін 1906 жылы 9 (22) майда оған табыс етілген. Шлихтер өзінің естеліктерін- де былай деп жазды: «Бұл тезпстердің дәл тексті есімде сақ- талмапты, бірақ олардың жалпы мәні револіоцияны жою үшін, патша өкіметінен күшпен алынған реформаларды әсте еңбек- ші бұқараның мүдделерін смес, тек буржуазия мен помещик- тердің мүдделерін ғана қамтитын шеңбермен «конституциялық» жолмен шектеу үшін кадеттердің билеуші бюрократиямен бір- лесіп жұмысшы табы мен шаруаларға қарсы әзірлеген ша- буылын әшкерелеуге саяды» (А. Шлихтер. Еңбекшілердің уставы және досы (Ленин туралы сстеліктерден). М., 1957, 9-бет).
ПЕТЕРБУРГТІҢ МОСКВА АУДАНЫ ЖҰМЫСШЫ СОЦИАЛ-ДЕМОКРАТТАРЫІІЫҢ ЖИНАЛЫСЫНДА РСДРП IV (БІРІГУ) СЪЕЗІ ТУРАЛЫ ЖАСАЛҒАІІ БАЯНДАМА
«Волна» газетінің 1906 жылгы 12 мандаты 15-иомерінде В. И. Лснинніц бул баяндамасы туралы қысқа заметка бар, онда былай дслінген: «11 майда РСДРП-ның 300-ге жуык, ұйым- дасңан жұмысшы мүшелерінің жпналысы болды, жиналыс пар- тпяның Бірігу съезіне арналды. Дан жолдас (меньшепик) пен Ленин жолдас (большевик) баяндама жасады».
ПЕТЕРБУРГТІҢ НАРВА АУДАНЫ ЖҰМЫСШЫ СОЦИАЛ-ДЕМОКРАТТАРЫНЫҢ ЖИНАЛЫСЫНДА РСДРП IV (БІРІГУ) СЪЕЗШЩ ЖҰМЫСЫ ТУРАЛЫ ЖАСАЛҒАН БАЯНДАМА
1906 жылғы 21 майда (3 июньде) болған бул жиналыс туралы қысқа хабар «Волна» газетінің 1906 жылғы 24 мандаты 25-номерінде басылды, жиналыстыц қарары «Вперед» газотппц 1906 жылғы 26 майдағы 1-номерінде келтірілді. Сонымон бірге С. Марков пен Е. Адамович өздерінің естеліктерінде В. И. Ленин- нің осы баяндамасы туралы айтады (қараңыз: «Пролетарская Революция», 1925, № 1, 43—44-беттер жәно «Летопись Революции», 1925, № 1, VII—VIII беттер).


В. И. ЛЕНИННІҢ ТАБЫЛМАҒАН ЕҢБЕКТЕРІНІҢ TI3IMI 453
ПЕТЕРБУРГПҢ САН-ГАЛЬСК КІШІ АУДАНЫ ЖҰМЫСШЫЛАРЫНЫҢ ЖИНАЛЫСЫНДА АГРАРЛЫҚ МӘСЕЛЕ ЖӨНІНДЕ ОҚЫЛҒАН ЛЕКЦИЯ.
БОЛЫПЕВИКТЕР МЕН МЕНЬШЕВИКТЕРДЩ МЕМЛЕКЕТТІК ДУМАҒА КӨЗҚАРАСЫ ТУРАЛЫ СОЛ ЖИНАЛЫСТА СӨЙЛЕНГЕН СӨЗ
В. И. Ленпниің бул лекциясы мен сөйлеген сөзі туралы «Вперед» газетінің 1906 жылғы 1 иіоньдегі 6-номеріндө мыиа- дай қысқаша есеп бар: «23 майда Л[енин] жолдас Сан-Гальск кіші ауданының жұмысшыларына арнап аграрлық мәселе жө- ніндө лекция оқыды. 250-ден астам адам жиналды. Олар лек- цияны зор ынта қойып тыңдады... Бұдан кейін баяндамашы социал-демократияның Мсмлекеттік думаға көзқарасы туралы айтты, өйткені қатысушылар жұрттың бәрі көбірек назар ау- дарып отырған осы мәселс таяудагы жиналыста талқыланса екен деген пікір білдірді. Баяндамашы қысқа, бірақ тартымды да өткір сөзінде социал-демократтардың Мемлекеттік думаға көзқарасы туралы мәселеде социал-демократияның сол қанаты мен оң қанатын айқын айырып тұрған осы екі фракцияныц арасындағы айырмашылыққа сипаттама бсрді».
ХАЛЬІҢ МҰҒАЛІМДЕРІ БҮКІЛ РОССИЯЛЫҚ СЪЕЗІНІҢ БІР ТОП ДЕЛЕГАТТАРЫ АЛДЫНДА АГРАРЛЫҢ МӘСЕЛЕ ЖӨНІНДЕ ЖАСАЛҒАН БАЯНДАМА МЕН СӨЙЛЕНГЕН ҚОРЫТЫНДЫ СӨЗ
В. И. Ленин 1906 жылы 6 (19) июньде Петербургте Тени- шев училищесінің залында мұғалімдер съезінің бір тоц делегат тары алдында сөз сөйледі. Бул туралы Н. К. Крупская өзіпіц еСтеліктерінде былай деп әңгімелейді: «Ильичтің бір топ мұга- лімдер алдында сөйлеген сөзі де есімде. Ол кезде мұғалімдор арасында эсерлік пиғыл устем болатын, большевиктер мұгалім- дер съезіне жіберілмеді, бірақ ондаған мұғалімдермен әңгімо ұйымдастырылды. Әңгіме бір мектепте өтті... Владимир Ильич аграрлық мәселе жопінде баяндама ждсады. Владимир Ильич- тің сөзінен қайшылық тапқан болып, эсер Бунаков оған қарсы дау айтты, Ильиннің (Ильичтің сол кездегі әдеби бүрконшік аты) еңбегінен алынған цитаттармен Ленпнді соққылап көруге тырысты. Владимир Ильич ынта қойып тыңдады, бірдеңені жа- зып та отырды, содан соң бүл эсерлік демагогпяга едәуір ашу- 16 13-том


454 В. И. ЛЕНИННЩ ТАБЫЛМАҒАН ЕҢБЕКТЕРШІҢ ТІЗІМІ
лы түрде жауап қайтарды» (Н. К. Крупская. Ленин туралы ес- теліктер. М., 1957, 121-бет). Эсерлік «Голос» газеті Ленин баян- дамасының мазмунын басты (№ 15, 8 (21) июнь, 1906 жыл).
ПЕТЕРБУРГТЕГІ БАЛТЫҚ ЗАВОДЫ СОЦИАЛ-ДЕМОКРАТИЯЛЫҢ ҮЙЫМЫНЫҢ ЖИНАЛЫСЫНДА СӨЙЛЕНГЕН СӨЗ
РСДРП Петербург ұйымы ауданаралық конференциясының шақырылуы қарсаңында 1906 жылы 11—12 (24—25) июньде болған осы жиналыста В. И. Ленин «жауапты думалық ми- нистрлік» деген кадеттік ұранды қолдаған меньшевиктерді сы- нады. Лениннің сөйлеген сөзі туралы Ф. Семенов-Булкин өзінің естеліктерінде әңгімелейді (қараңыз: «КраснаяЛетопись», 1924, № 1, 39—40-беттер).
1906 ЖЫЛЫ 11-12 (24-25) ИЮІІЬДЕ
РСДРП ПЕТЕРБУРГ ҮЙЬІМЫ АУДАИАРАЛЫҚ
КОНФЕРЕНЦИЯСЫНДА «ПАРТИЯІІЫҢ МЕМЛЕКЕТТІК ДУМАҒА КӨЗҢАРАС ЖӨНІНДЕГІ ТАКТИКАСЫ ТУРАЛЫ» ЖӘНЕ «ПАРТИЯ БІРЛІГІ ТУРАЛЫ» ЖАСАЛҒАН БАЯНДАМАЛАР
Бұл конференция туралы 1906 жылы 22 июньде (5 июль де) «Эхо» газетінің 1-номерінде қысңаша есеп басылды. Е. Д. Стасова өзініц естеліктерінде былай деп әңгімелейді: «Мен әуелі Петербургте, Загородный проспектісінде, кейін Териокиде от- кен партия конференциясын еске алып отырмын. Териокидегі мәжілісте болыпевиктерден де, меныпевиктерден де шешендер соз сөйледі. Федор Данның сөйлеген сөзі есімде. Оның тыңдау- шыларға арнап сөз сөйлеуі ескі патша генералының солдаттар- ға үлкен басымды кіші етіп тұрмын дегені сияқты болды. Одан кейін іле-шала Владимир Ильич сөз сөйледі. Ол айқын, бейнелі сөйледі. Владимир Ильич сөзін аяқтаған соң, оны жолдастары қоршап алды. Владимир Ильичтің біздің басшымыз болғаны өз алдына, ол сонымен бірге біз үшін ең жақын дос еді...» (Владимир Ильич Ленин туралы естеліктер. 1-бөлім, М., 1956, 318- бет). Лениннің ауданаралың конференцияда сөйлеген сөздері туралы өзінің естеліктерінде В. Войтинский де айтады (қара- ңыз: Вл. Войтинский. Жеңіс пен жеңіліс жылдары. 2-кітап. 1924, 67—69-беттер).


В. И. ЛЕНИННІҢ ТАБЫЛМАҒАН ЕҢБЕКТЕРІНІҢ TI3IMI 455
ПЕТЕРБУРГ ЖАҒЫ РСДРП АУДАНДЫҢ КОМИТЕТІ ҰЙЫМДАСТЫРҒАН ЖҰМЫСШЫЛАР ЖИНАЛЫСЫНДА АГРАРЛЫҚ МӘСЕЛЕ ЖӨНІНДЕ ЖАСАЛҒАН БАЯНДАМА МЕН СӨЙЛЕНГЕН ҢОРЫТЫНДЫ СӨЗ
В. И. Лениннің бұл баяндамасы мен қорытынды сөзі туралы «Эхо» газетінің 1906 жылғы 30 июньдегі 8-номерінде мынадай қысқаша есеп басылды: «25 июньде Лспип жолдас аграрлық мәселе жөнінде баяндама жасады; 200-ге жуық жұмысшы қа- тысты. Көпшілікке түсінікті түрдегі сөзінде Ленин жолдас кадеттердің, трудовиктердің (эсерлердің) және социал-демократ- тардың аграрлық программаларына талдау жасады. Өзінің қо- рытынды сөзіпде баяндамашы Россия социал-демократиялық жұмысшы партиясындағы аграрлық мәселе жөніндегі ең ірі екі ағымға — национализация мен муниципализацпяға толыгы- раң тоқталды».
ПЕТЕРБУРГТІҢ НАРВА АУДАНЫ ЖҮМЫСШЫ СОЦИАЛ-ДЕМОКРАТТАРЫНЫҢ ЖИНАЛЫСЫНДА АГРАРЛЫҚ МӘСЕЛЕ ЖӨНІНДЕ ЖАСАЛҒАН БАЯНДАМА
Бұл жиналыс туралы қысқаша есебінде «Эхо» газеті 1906 жылғы 1 июльдегі 9-номерінде былай деп хабарлады: «28 июньде Нарва ауданында жалпы қалалық конференция қабылдаған шешімдер туралы баяндама жасалды. Жиналысқа 200-ге жуық жұмысшы қатысты...
Социал-демократтарды Еңбек тобының құрамынан птығуға мәжбүр еткен себептер аграрлық мәселе жөнінде де айтыс ту- ғызды, бірақ уақыттың кештігіне байланысты председатель жарыс сөзді тоқтатуға мәжбүр болды және, бүкіл жиналыстыц еркіне сәйкес, председатель Л[енин] жолдас аграрлық мәселе жонінде арнаулы баяндама оқыды».
РСДРП ПЕТЕРБУРГ ҮЙЫМЫ ПАРТИЯ ҢЫЗМЕТКЕРЛЕРІНІҢ ЖИНАЛЫСЫНДА МЕМЛЕКЕТТІК ДУМАДАҒЫ СОЦИАЛ-ДЕМОКРАТИЯЛЬІҢ ФРАКЦИЯНЫҢ ТАКТИКАСЫ ТУРАЛЫ ЖАСАЛҒАН БАЯНДАМА
В. И. Лениннің 1906 жылы 7 (20) июльде жасаған бұл баяті- дамасы туралы «Речь» газетінің 1906 жылғы 8 июльдегі 120-но- мерінде және «Новая Жизнь» газетінің 9 июльдегі 493-номерін- де хабарланды.
16*


456
В. И. ЛЕНИННІҢ ТАБЬІЛМАҒАН ЕҢБЕКТЕРІНІҢ TI3IMI
ПЕТЕРБУРГ БОЛЬШЕВИКТЕР ҰЙЫМЫ АКТИВШЩ ЖИНАЛЫСЫНДА АҒЫМДАҒЫ КЕЗЕҢ ТУРАЛЫ ЖАСАЛҒАН БАЯНДАМА
I Мемлекеттік дума таратылғаннан кейін 1906 жылы июльде Педагогпкалық музей үйінде (Панинаның Халық үйі) В. И. Ленин жасаған бұл баяндама туралы А. И. Гуляев өзінің естеліктеріпде былай деп әңгімелейді:
«Баяндама мазмұнының егжей-тегжейлері есімде түгел’сақ- талмапты, есімде қалғаны — тек жұртты ерекше қатты толған- дырып жүрген: қарулы көтеріліс жасаудың мүмкіндігі, жауыіь герлік жасақтар ұйымдастырудың қажеттігі және партизандық қпмылдардың ролі туралы мәселелер ғана. Бұл туралы Ленпн- ніц айтқанындай етіп ешкім, ешқашан да айта алған жоқ...
Оқиғаларга талдау жасай келіп, Владимир Ильич әр түрлі дәрежеде қаруланған, бірақ қарулы күресті үздіксіз жүргізіп келе жатқан, біріне-бірі қас қарулы күштердіц екі лагері бар екенін нанымды етіп айтты. Ол әскери жазалау шараларының жүгенсіз кеткендігі мен олардың масайрауы уақытша масайрау екенін көрсетгі. Жұмысшы табы мен шаруалардың көкейтесті талаптары әлі қанағаттандырылған жоқ және, самодержавие Думапы қантпама ітіақыра берсіп, бірақ самодержавие жойыл- май тұрғанда, ол талаптарды ешқандай Дума шеше алмайдьг. Тек жеңімпаз қарулы көтеріліс қана самодержавиені жеңуді қамтамасыз ете алады. Самодержавиеге қарсы күресті әлсірету- дің қандайы болса да жұмысшы табының ісіне опасыздық жасаумен бірдей» (А. И. Гуляев. Болыпевиктердің жауынгерлік ікасақтары. Петербург қаласы Нарва заставасы болыпевиктері- нгң жауынгерлік ұйымьшыц 1905—1907 жылдардағы жұмысы. Л., 1935, 90—91-беттер).
ПЕТЕРБУРГТЕГІ ШАПШАЛ ТЕМЕКІ ФАБРИКАСЫ ЖҮМЫСШЫ ӘЙЕЛДЕРІШҢ ЖИНАЛЫСЫНДА СӨЙЛЕНГЕІІ СӨЗ
В. И. Лениннің 1906 жылы июльде сөйлеген бұл сөзі туралы ІІІапшал темекі фабрпкасының бұрынғы жұмысшысы Сурина өзінің естеліктерінде былай деп әңгімелейді: «Темекі фабрика- ларында толқу басталдьт. Бұрынғы Шапшал фабрикасында жү- мысшылар мынадай экономикалық талаптар қойды: сегіз сағат- тың жұмыс күиі, жалақыпы көбейту және әкімшіліктің сыпайы қарым-қатынас жасауы. Әкімшіліктің жұмысшыларды тыңдағысы да келмеді. Бір-ақ жол қалып еді, ол жол: ереуіл жариялау. Біраң біздің арамызда ауытқушылар көп болды. Солардың тартыншақтығы салдарынан ереуілдің сәтсіздіккө ұшырауы мүмкін еді. Бізді жігерлендіру үшін фабрикаға Ленин жолдас келді. Өзінің сөзінде ол патша үкіметінің қанқұйлы саясатын ашып көрсетті. Ол ереуіл жасау туралы ойды қызу


В. И. ЛЕШІНШҢ Т АБЫ ИМ АГ АН ЕҢБЕКТЕРІНІҢ TI3IMI 457
қолдады, мұны қандай да болсын бір нәтижслерге жетудің бір- ден-бір мүмкіидігі деп есептеді...
Ленин жолдас сөз сөйлегсн күннің ертеңіпде ереуіл жария- ланды, ол бір айға созылды» (Жұмысшылар мен шаруалар Ленин туралы. М., 1933, 82-бет).
РСДРП ПЕТЕРБУРГ КОМИТЕТІ ҰЙЫМДАСТЫРҒАІІ ТЕРИОКИДЕГІ ПАРТИЯ ЖИНАЛЫСЫНДА СӨЙЛЕНГЕІІ СӨЗ; ЖИІІАЛЫСТЫҢ ҢАРАРЬІ
В. И. Леппннің бүл сөзі туралы полиция департаментыің ди- рскторына жолданған жандарм хабарламаларыньщ бірінде былай деп жазылган:
«Осы августың 27-сі күні Териокиде 4-шақырымдағы Театр үйінде бір мезгілде 2 жлпалыс болды — бірі Лениннің предсе- дательдік етуімен өтті, оған 100-ге тарта адам қатысты, ал екіп- шісі Аксельродтың председательдік етуімен өтті, бұл жиналыс- та 40-ңа тарта адам болды...
Ленин озінің сөзін Аксельродтың бейпартиялық съезд туралы болжамдарын сынауға арнады. Ленпннің пікірі бойыпша, мұндап съезд соцпал-демократиялық партия программасынал мүлде шегінгендік болады және жұмысшы ұйымьщ партиялық жүмыс жолынан бұрып жібереді. Егер Аксельрод бейпартиялық съезд шақыруды талап ете беретін болса — онда олардың жо- лы/екі бөлек. Сонымен бірге Ленин партийны большевиктік принциптер негізінде қайта құру мақсатымен партияның V съезін шақыру қажет деп талап етті...
Лениннің ңарары жипалыста бір ауыздан қабылданды» («Красная Летопись», 1927, № 1, 36—37-беттер),
А. БОГДАНОВТЫҢ «ЭМПИРИОМОНИЗМ» ДЕГЕН КІТАБЫ СЫНАЛҒАН ФИЛОСОФИЯ ЖӨНІПДЕГІ ЕҢБЕК
Өзінің осы философиялық еңбегі туралы В. И. Ленин 1908 жылы 12 (25) февральда А. М. Горькийге жолдаған хатында былай деп жазды:
«Революцияның қызу кезінде философпямен аз шұғылдануға тура келді. 1906 ж. бас кезінде түрмеде Богданов тағы бір порее жазды,— «Эмпириомонизмнің» III басылуы шығар деймін. 1906 ж. жазда ол маған бұл кітабын сыйлады, сөйтіп мен оны оқуға мұқият кірістім. Оқып піығып мен ашуланып, қатгы ызаландым: оньщ маркстік емес, барып тұрған теріс жолмен бара жатқаны маған бұрынғыдан да гөрі айқын болды. Сонда мен оған «гашықтықты баяндап», философия жөнінде шағын үш дәптер көлемінде хат жазып жібердім. Онда мен оган: мсн, әрине, философияда уатардагы марксиспін, бірақ оның нақ ай- қын, түсінікті, тамаша жазылған еңбегі затында оныкі дүрыс


458 в. И. ЛЕНИННЩ ТАБЫЛМАҒАН ЕҢБЕКТЕРІНІҢ TI3IMI
емес екеніне, Плехановтыкі дұрыс екеніне менің біржолата ко- зімді жеткізді деп түсіндірдім. Бұл дәптерлерді мен кейбір дос- тарға (соның ішінде Луначарскийге) көрсеттім және «Ңатар- дағы марксистің философия туралы заметкалары» деген атпен басып шығармақшы болып едім, бірақ қолым тимеді. Сонда, де- роу бастырып шығармағаныма қазір өкінемін. Ол дәптерлерді іздеп тауып маған беріп жіберуді сұрап, жақында Питерге хат жаздьш» (Шығармалар, 13-том, 458—461-беттер).


459
В. И. ЛЕНИН РЕД АКЦИЯЛАУ FA ҚАТЫСҚАН БАСЫЛЫМДАР МЕН ДОКУМЕНТТЕРДІҢ TI3IMI
«ВОЛНА» ГАЗЕТІ
№
9 —
5
май, 1906
ж.
№
18 —
16
май, 1906
ж.
№
10 —
6
май, 1906
ж.
№
19 —
17
май, 1906
ж.
№
И —
7
май, 1906
ж.
№
20 -
18
май, 1906
ж.
№
12 —
9
май, 1906
ж.
№
21 —
19
май, 1906
ж.
№
13-
10
май, 1906
ж.
№
22 —
20
май, 1906
ж.
№
14 —
11
май, 1906
ж.
№
23 —
21
май, 1906
ж.
№
15 —
12
май, 1906
ж.
№
24 —
23
май, 1906
ж.
№
16 —
13
май, 1906
ж.
№
25 —
24
май» 1906
ж.
№
17 —
14
май, 1906
ж.
«ВПЕРЕД» ГАЗЕТІ
№ 1 — 26 май, 1906 ж. № 2 — 27 май, 1906 ж. № 3 — 28 май, 1906 ж. № 4 — 30 май, 1906 ж. № 5 — 31 май, 1906 ж. № 6 — 1 июнь, 1906 ж. № 7 — 2 июнь, 1906 ж. № 8 — 3 июнь, 1906 ж, № 9—4 июнь» 1906 ж.
№10— 6 июнь, 1906 ж. № 11 — 7 июнь, 1906 ж. № 12 — 8 июнь, 1906 ж. № 13 — 9 июнь, 1906 ж. № 14— 10 июнь, 1906 ж. № 15 — 11 июнь, 1906 ж. № 16 — 13 июнь, 1906 ж. № 17 — 14 июнь, 1906 ж.
«ЭХО» ГАЗЕТІ
№
1
— 22 июнь, 1906 ж.
№
8 —
30
июнь, 1906
ж.
№
2
— 23
июнь, 1906
ж.
№
9 —
1
июль, 1906
ж.
№
3
-24
июнь, 1906
ж.
№
10 —
2
июль, 1906
ж.
№
4
-25
июнь, 1906
ж.
№
11 —
4
июль, 1906
ж.
№
5
- 27
июнь, 1906
ж.
№
12 —
5
июль, 1906
ж.
№
6
-28
июнь, 1906
ж.
№
13 —
6
июль, 1906
ж.
№
7
— 29
июнь, 1906
ж.
№
14—
7 июлқ 1906
ж.


460 в. И. ЛЕНИН РЕДАКЦИЯЛАҒАН БАСЫЛЫМДАР..»
«ПРОЛЕТАРИЙ» ГАЗЕТІ
№ 1 — 21 август, 1906 ж. № 3 — 8 сентябрь, 1906 ж.
№ 2 — 29 август, 1906 ж. № 4—19 сентябрь, 1906 ж.
РСДРП ПЕТЕРБУРГ ҮЙЫМЫ АУДАНАРАЛЫҚ КОНФЕРЕПЦИЯСЫНЫЦ ҢАРАРЫ 11-12 (24-25) ИЮНЬ, 1906 ЖЫЛ
«Тактика туралы I қарар», «Партпяныц бірлігі туралы IV қарар», «V қарар» (Думадағьт социал-демократиялық фракция туралы) 1906 жилы июньде РСДРП Петербург комптеті басты- рып шыгарган жеке лнстокта басылды.


461
ECKE РТУЛEP
1 «РСДРП Бірігу съезі туралы баяндама (Петербург жумъіс- шыларына хат)» деген кітаппіа ұзақ уақыт бойы цензура мен полицияның қуғыпына ұшырады. 1906 жылы 3 (16) июньде осы кітапша басыльтп жатқан «Дело» (Петербург) бас- пахапасына тінту жүргізіліп, кітап полицияпың қолына түс- ті. Баспа ісі жөніндегі Петербург комитеті кітапшаға тыйым салып, оны басып шыгаруға кінәлы адамдарды жауапқа Тарту жөнінде шешім қабылдады. Кітапша авторы сотқа бері- ліп, ол жөнінде іс қозғалды. Бірақ кітапша Москваға жібері- ліп, сол жерде басып шығарылды. 6 жыл өткеннен кейіп, 1912 жылы 25 июньде (8 июльде), Петербург сот палатасы кітапшаны оны басып шыгару үшін дайындалған стереотип- тсрімен қоса жоюга шешім қабылдады, ал 1913 жылы январь- да Петербург қаласы бастығының баспаханасында кітапша- ның қолға түсксн дапалары жойылып жіберілді.
Кітапша қосыміпамен шықты, ол қосымшаға большевик- тер мен меньшевиктердің съезге ұсынған қарарларыныц жо- балары, съезд қабылдаған қарарлар және басқа материалдар енген-ді. Ңосымша Ленин жазған кіріспемен ашылды (қара- цыз: осы том, 72—73-беттер)1.
2 РСДРП төртінші (Бірігу) съезі 1906 жылы 10—25 апрельдс (23 апрельде — 8 майда) Стокгольмде өтті. В. И. Ленин съез- дің алдында, февральдың екінпіі жартысында, болыпевиктер- дің тактпкалың платформасын — революцияпың барлық не- гізгі мәселелері жөнінде съезд қарарларыпың жобасын жасады. Большевпктердің қарарлары еңбекші бұқараны са- модержавиеге жаңа революциялық тегеурін көрсетуге дайын- дық жасауга шақырды. Меньшевиктер съезге өздерінің так- тпкалық платформасын ұсынды, онда олар шын мәнінде революцпяльтқ күрестен бас тартты. Съезге сайлау осы плат- формалар бойынша жүргізілді. Осы екі платформаны талқы- лау және съезге делегаттар сайлау науқаны екі айға жуың уақытқа созылды. Мүның нәтижесінде партия ұйымдарының көпшілігі большевпктік платформаны жақтады.


4152
ЕСКЕРТУЛЕР
Съезге РСДРП-пың жергілікті 57 ұйымынап шешуіііі да- уыспен 112 делегат жәно кеңесші дауыспен 22 делегат қа- тысты. Съезде ұлттық ұйымдардан: Польша мен Литва со- цпал-демкоратиясынан, Бундтан және Латыш социал-демо- кратиялық жұмысшы партиясынан үш өкілден, Украин со- цпал-демократиялық жұмысшы партиясы мен Финляндия жұмысшы партиясынан бір өкілден болды. Сонымен қатар, съезге Болгар социал-демократиялық жұмысшы партиясы- иың өкілі қатысты. Съезге қатысқандардың жалпы саны, арнайы шақырылғандарды және қонақтарды қоса есептеген- де, 156 адамға жетті
Болыпевик-делсгаттардың ішінде В. И. Ленин, В. В. Воровский, К. Е. Ворошилов, М. И. Калинин, Н. К. Крупская, А. В. Луначарский, Ф. А. Сергеев (Артем), И. И. Скворцов- Степанов, И. В. Сталин, М. В. Фрунзе, С. Г. Шаумяп, Е. М. Ярославский болды.
Меныпевиктер съезде көпшілік болды. Оның себебі бұқара- ның царулы бой көрсетулерін бастаған болыпевиктік партия үйымдарының көпшілігі талқандалған-ды, сондықтан олар өздерінің делегаттарын жібере алмады. Болыпевиктер- дің тірегі — Орталықтан, Уралдан, Сибирьден, Солтүстіктен келген делегаттар саны аз болды. Ал сан жағынан анағұр- лым үлкен ұйымдары елдіц өнеркәсіпті емес, жаппай рево- люциялық бой көрсетулер өтпеген аудандарында болған меныпевиктер делегаттарды көбірек жіберуге мүмкіндік алды.
Съезд мынадай күн тәртібін қабылдады: 1) Аграрлық про- грамманы қайта қарау; 2) Қазіргі кезең жәно пролетариат- тың таптық міндеттері туралы; 3) Мемлекеттік дума сайла- уының қорытындылары жөніндегі және Думаның өзі жөпіндегі тактика туралы мәселе; 4) Ңарулы котеріліс; 5) Партизандық қимылдар; 6) Революциялық уақытша үкі- мет және революциялық өзін өзі басқару; 7) Жұмысшы де- путаттары Советтеріне көзқарас; 8) Кәсіпшілік одақтар; 9) Шаруалар қозғалысына көзқарас; 10) Социал-демократия- лық емес әр түрлі партпялар мен ұйымдарға көзқарас; 11) Партия программасындағы ұлт мәселесіне байланысты Польша үшін ерекше құрылтай жиналысын шақыру тала- бына көзқарас; 12) Партпяны ұйымдастыру; 13) Үлттық со- циал-демократиялық ұйымдармен (Польша Корольдігі меп Литва социал-демократиясы, Латыш социал-демократиялық жұмысшы партиясы, Бунд) бірігу; 14) Есеп беру; 15) Сайлау. Бірақ күн тәртібі толық талқыланған жоқ. Съезд мына мәселелерді талқылады: 1) Аграрлық программаны қайта қарау; 2) Ағымдағы кезеңге баға беру және пролетариаттың таптың міндеттері; 3) Мемлекеттік думаға көзқарас; 4) Қа- рулы көтеріліс; 5) Партизандық қимылдар; 6) Ұлттың со- циал-демократиялык, партиялармен бірігу және 7) Партия уставы.


ЕСКЕРТУЛЕР
46:
Съезде барлық мэселелер бойынша большевиктер меп меныпевиктердің арасында қиян-кескі күрес болды. Ленин аграрлық мэселе бойынша, қазіргі кезеңге баға беру және пролетариаттың таптық міндеттері туралы. Мемлекеттік думала көздарас туралы, қарулы көтеріліс туралы және басңа мэселелер бойынша баяндамалар жасады, сөз сөйледі; РСДРП уставының жобасын дайындау жөніндегі комиссияға датысты. Съезде меньшевиктердің сан жағынан басым бо- луы съезд шешімдерінің меньшевиктік сипат алуына мүмкіндік берді. Табанды күрестен кейін, съезд Мемлекет- тік дума туралы, қарулы көтеріліс туралы меныпевиктік қарарларды бекітті, меньшевиктердіц аграрлық программа- сын ңаоылдады. Съезд буржуазиялық партияларға көзқарас туралы мәселө бойынша халықаралық Амстердам кон- гресінің қарарын қуаттаумен шектелді. Съезд кәсіпшілік одақтар жөніндегі ымырашылдық қарарды және шаруалар қозғалысына көзқарас жөніндегі қарарды талқылаусыз қа- былдады.
Сонымен қатар, партия бұқарасының талап етуімен съезд уставтың бірінші параграфының лениндік тұжырымын қа- былдады, сөйтіп, Мартовтың оппортунистік тұжырымын алып тастады. Демократиялық централизм туралы большевиктік түжырым уставқа тұңғыш рет енгізілді.
Съезде Польша Корольдігі мен Литва социал-демократия- сымен жэне Латыш социал-демократиялық жұмысшы пар- тиясымен бірігу мәселесі шешілді, о л ар РСДРП құрамына сол, территория даты барлық ұлттардыц пролетариата арасында жұмыс жүргізетін территориялық ұйым ретінде кірді. Съезд сондай-ақ Бундпен бірігу шарттарының жобасын қа- былдады, бірақ арнаулы қарарда пролетариаттың ұлттар бойынша ұйымдасуына үзілді-кесілді қарсы болды. Украин социал-демократиялық жұмысшы партиясының инициати- васымен съезде Украин социал-демократиялық жұмысшы партиясымен бірігу жонінде мәселе қойылды, бірақ оныц ұсақ буржуазиялық, ұлтшылдық сипатына байланысты оны- мен келісім жасалмады.
Съезде сайланған Орталық Комитет құрамына 3 большевик жәнө 7 меньшевик енді. Орталық Орган—«Социал-Демократ» газетінің редакциясы меныпевиктерден ғана қү- ралды.
Съезд партия тарихына «Бірігу» съезі ретінде енді. Бірақ съезде РСДРП-ның формальды түрде бірігуі жүзеге асы- рылды. Іс жүзінде меныпевиктер мен болыпевиктердің рево- люцияныц аса маңызды мәселелері жөнінде өз көзкдраста- ры, өз платформасы болды және іс жүзінде олар екі партия еді. Съездегі күрес партия бұқарасының алдына большевиктер мен меньшевиктер арасындағы принципы алауыздықтар- дың мазмұны мен тереңдігін ашып берді. Съезд материал- дары партия мүшелерінің, саналы жұмысшылардың идеялық


464
ЕСКЕРТУЛЕР
күресті ұғынуына, большевиктердің революциялык, бағытыц айқынырақ әрі тереңірек түсінуіне мүмкіндік берді.
Лепин съезд өткеннен кейін іле-шала болыпевпк-делегат- тардың атынан партияға ариалған үндеуді және осы «Баян- даманы» жазып, IV съезд!ң шешімдсріне прпнципті баға берді, меньшевиктердің оппортунпзмін әшкереледі. — 3,
3 РСДРП екінші съезі 1903 жылы 17 (30) июльден 10 (23) ав- густқа дейін болды. Съездің алғашқы 13 мәжілісі Брюссель- де өтті. Одан соң полпцпяның қуғындауына байланысты съезд мәжілістері Лопдонға ауыстырылды.
Съезді «Искра» әзірледі, ол Лениннің басіпылығьшен Россия социал-демократтарын революциялық марксизм приы- циптері негізінде топтастыру жөнінде орасан зор жұмыс жүргізді.
Съезге 26 ұйымнан («Еңбекті азат ету» тобы, «Искра» ұйымы, Бундтың Шетелдік және Орталық комитеттері, «Орыс революциялык, социал-демократиясының шетелдік лигасы», «Шетелдегі орыс социал-демократтарының одағы» және 20 россиялық социал-демократиялық комитет пен одақ) шешу- ші дауыспен 43 делегат қатысты. Кейбір делегаттардың екі даусы бар еді, сондықтан съезде шешуші дауыстардың саны 51 болды. Съездің құрамы әр текті еді. Оған «Искраның» жақтастары гана емес, оның қарсыластары да, сондай-ақ түрлаусыз, солқылдақ элементтер де қатысты.
Съездегі ең маңызды мәселелер партияның программасы мей уставын бекіту және партияның басшы орталықтарын сайлау болды. Ленин және оның жақтастары съезде оппор- тунистермен батыл күрес жүргізді.
«Искра» редакцпясы әзірлеген және съезде талқыланган партия программасының жобасына, әсіресе партияның жұ- мысшы ңозғалысындагы басшылық ролі туралы қағидага, пролетариат диктату рас ын жеңіп алу ңажеттігі туралы иунктке және программаның аграрлық бөліміне оппортунист тер тарапынан өршелене шабуыл жасалды. Съезд оппорту- нпстерге тойтарыс берін, партия ирограммасын бір ауыздан (бір адам қалыс қалды) бекітті, программада пролетариат- тың алдағы буржуазиялық-демократиялық революцпядағы сң таяудағы міндеттері де (программа-минимум), сондай-ақ социалистік революцияның жеңісін және пролетариат дик- татурасын орнатуды көздейтін міндеттері де (программа- максимум) тұжырымдалды. Маркс пен Энгельс қайтыс бол- ғаннан кейін хальіқаралық жұмысшы қозғалысы тарихында бірінші рет революцпялық программа қабылданды, онда Лениниің табандылығы арқасында пролетариат диктатурасы үіпін күрес жұмысшы табы партпясының пегізгі міндеті ре- тінде қойылды.
Партия уставын талқылаған кезде партия құрылысыныц ұйымдық гіринциптері туралы мәселе жөнінен қызу күрес болды. Ленин жене оның жақтастары жұмысшы табьшың


ЕСКЁРТУЛЕР
465
жауынгер революциңлың партиясын құру үшін күресті жә- не олар барлық тұрақсыз, солқылдақ элементтердің партия- ға кіруін қпындататын устав қабылдау қажет деп есептеді. Сондықтан* уставтың бірінші параграфының Ленин ұсып- ган тұжырымында партияга мүше болу программаны мо- йындауды және партияға материалдық көмек көрсетуді ғана емес, сонымен қатар партия ұйымдарының біріне жеке басының қатысуын да шарт етіп қойды. Съезде Мартов бі- рінпгі параграф жөнінде өз тұжьтрымын ұсынды, ол тұжы- рымда партияға мүпіе болу программаны және партияға ма- териалдық көмек көрсетуді мойындаумен қатар, партия ұйымдарының бірінің басшылығымен жеке басының партияга үнемі жәрдемдесуін піарт етіп қойды. Барлық тұрақсыз элементтердің партпяға кіруін жецілдететін Мартовтың тұ- жырымын съезде антиискрашылдар ғана емес, «батпақ» («центр») та, «солқылдақ» (тұрақсыз) искрашылдар да қол- дады, сөйтіп съезд оны сәл басым дауыспен қабылдады. Съезд негізінен Ленин дайындаған уставты бекітті. Съезд тактикалық мәселелер бойынша да бірқатар қарарлар қа- былдады.
Съезде пскралық бағытты дәйекті жақтаушылар — ленин- піілдер мен «солқылдақ» искрашылдардың — Мартовты жақ- таушылардың арасында жік туды. Лениндік бағытты жақ- таушылар партияпың орталық мекемелерін сайлауда көп- шілік дауыс алып, болыпевиктер деп аталды, ад азпіылық дауыс алган оппортунистер — меныпевиктер деп аталды.
Россияда жұмысшы қозғалысын дамытуда съездің орасан зор маңызы болды. Ол соцпал-демократиялық қозгалыстағы майдагершілдікті, үйірмешілдікті жойды және Россияда маркстік революциялық гіартияныц, болыпевиктер партия- сының негізін қалады. Ленин былай деп жазды: «Большевизм, саясп ой агымы ретінде және саяси партия ретінде, 1903 жылдан бері өмір сүріп келеді» (Шығармалар, 31-том, 8-бет). РСДРП II съезі барлық елдердің революцияшыл марксистері үшін үлгі-өнеге болған жаңа тұрпатты пролетар- лық партия құрып, халықаралык, жұмысшы қозғалысцнда бетбұрыс пункт болды.
РСДРП ушінші съезі 1905 жылы 12—27 апрельде (25 ап- рельден 10 майға дейін) Лондонда болып өтті. Оны больше- виктер дайындады және В. И. Лениннің басшылығымеп өтті. Мсныиевиктер съезге қатысудан бас тартты және Женева- да өз конференциясын шаңырды.
Съезге 38 делегат: шешуші дауыспен — 24, кеңеспіі да- уыспен 14 делегат қатысты.
Съезд Россияда кең етек ала бастаған Революцияның тү- бсгейлі мәселелерін қарады және пролетариат пен оныц партиясының міндеттерін белгіледі. Съезде мына мәселелер талқыланды: Үйымдастыру комитетінің баяндамасы; қару- лы көтеріліс: үкіметтің төңкеріс қарсаңындағы сайсатына


466
ЕСКЕРТУЛЕР
көзқарас; революциялық уақытша үкімет туралы; піаруалар қозғалысына көзқарас; партия уставы; РСДРП-ның бөлініп шыққан бөлегіне көзқарас; ұлттық социал-демократиялық ұйымдарға көзқарас; либералдарға көзқарас; эсерлермен практикалық келісімдер; иасихат және үгіт; Орталык, Коми- теттің және жергілікті комитеттер делегаттарының есептері және басқа мәселелер. Съезд партияның буржуазиялық-де- мократиялың революциядағы стратегиялық жоспарын белгі- леді, оның мәні мынада: пролетариат революцияның көсемі, басшысы болуы керек, буржуазияны окціау қалдырып, шару алармен одақтаса отырып, революцияның жеңісі үшін — самодержавиені ңұлатып, демократиялық республика орна- ту үшін, крепостниктік тәртіптің барлық қалдықтарын жою үшін күресуі керек. Осы стратегиялык, жоспарға сүйене отырып, съезд партияның тактикалық бағытын белгіледі. Партияның басты және шұғыл міндеті ретінде съезд қару- лы көтеріліс ұйымдастыру міндетін алға қойды. Съезд ха- лықтың қарулы көтерілісінің жеңуі нәтижесінде револю- циялың уадытша үкімет құрылуға тиіс, ол үкімет контрре- волюцияның ңарсылығын басып, РСДРП-ның программа-ми- ңимумын жүзеге асыруы керек, социалистік революцияға оту үшін жағдай дайындауы керек деп көрсетті.
Съезд партия уставын қайта қарады; ол — уставтың партия мүшелігі туралы бірінші параграфын лениндік тұжы- рымда қабылдады; партиядағы екі орталық (Орталық Комитет пен Орталық Орган) жүйесін жойды және басшылық етуші біртұтас партиялық орталық — Орталық Комитет құр- ды; Орталық Комитеттің правосын және оның жергілікті комитеттермен қатынасын нақты белгіледі.
Съезд меньшевиктердің әрекеттерін, олардың ұйымдық және тактикалық мәселелердегі оппортунизмін айыптады. «Искраның» меныпевиктердің қолына түсіп, оппортунистік бағыт жүргізуі себепті РСДРП III съезі Орталың Комитеткө жаңа Орталық Орган — «Пролетарий» газетін құруды тап- сырды.
РСДРП III съезініц зор тарихи мацызы болды. Бул большевик™ бірінші съезд еді. Съезд шешімдерінде ленинизм- нің ұйымдық және тактикалық принциптері өзінің шешіміп тапты. Съезд партияны, жұмысшы табын демократия- лың революцияның жеңісі жолындағы күрес программасы- мен қаруландырды. Партияның III съезінің жұмысы жәно маңызы жөнінде Лениннің «Үшінші съезд» дсген мақаласын ңараңыз (Шығармалар толық жинағы, 10-том, 225—232-бет- тер). Съезд шешімдерін Ленин «Социал-демократияның демо- кратиялььқ революциядағы екі тактикасы» деген кітабында негіздеді (қараңыз: Шығармалар толық жинағы, 11-том, 1— 140-беттер)3.
4 Аграрлы^ комиссияны 1906 жылдың басында Біріккен Орта- лык, Комитет РСДРП IV съезіне аграрлық программаны тал-


ЕСКЕРТУЛЕР
467
дап жасау үпіін құрды. Аграрлық комиссияның ңұрамына: В. И. Ленин, II. П. Маслов, П. П. Румянцев, С. А. Суворов, И. А. Теодорович, Г. В. Плеханов, Н. Н. Жордания,
A. 10. Финн-Енотаевский кірді. Комиссия социал-демократия ішіндегі аграрлық мәселе жөнінде аңғарылған көзқарастар- дың бәрін негізгі торт типке жинақтап, съезге: Лениннің, Рожковтың, Масловтың, Финн-Енотаевскийдің (комиссия «Күрес» тобының жобасын бесінші етіп белгіледі) жобала- рын ұсынды. Комиссияның басым көпшілігі Лениннің көзңа- расын қолдады, оның жобасы съезге РСДРП Біріккен Орта-> лық Комитетінің аграрлық комиссиясы көпшілігінің жобасьі ретінде ұсынылды. Ленин съезд алдында «Жұмысшы пар- тнясының аграрлық программасын қайта қарау» дегей еңбе- гінде (қараңыз: Шығармалар толық жинағы, 12-том, 251— 283-беттер) негіздеген — барлық шіркеулік, монастырьлік, уделдік, мемлекеттік, кабинеттік, помещиктік жерлерді кон- фискелеу және барлық жерді национализациялау жөніндегі Лениннің жобасы съезге ұсынылатып тактикалық платфор- мамен бірге большевиктердіц съезд қарсаңында 1906 жылы мартта болған кеңестсрінде бекітілді.— 4.
5 Польша Корольдігі мен Литва социал-демократиясы (ПКмЛСД) — поляк жұмысшы табының революциялық пар- тиясы, 1893 жылы әуелі Польша Корольдігі социал-демокра- тиясы ретінде, ал 1900 жылғы августан бастап поляк социал- демократтары мен литван социал-демократтарының бір бөле- гі қосылған Польша Корольдігі мен Литва социал-демокра- тиялық ұйымдарыныц съезінен кейін, Польша Корольдігі мен Литва социал-демократиясы (ПКмЛСД) дсп аталатын болды. Поляк жұмысшы қозғалысын орыс жұмысшы қозға- лысымен одақтасуға бағыттап отыру және ұлтшылдықпен күресу партияның көрнекті қызметі болып табылады.
1905—1907 жылдардағы революция кезеңінде Польша Ко- рольдігі мен Литва социал-демократиясы болыпевиктік пар- тпяның ұрандарымен үндес ұрандар көтеріп күрес жүргізді, либерал буржуазия жөпінде ымырасыздық позиция ұстадьк Сонымен бірге Польша Корольдігі мен Литва социал-демо- кратиясының бірқатар қателері де болды, ол социалистік революцияньщ леииндік теориясын түсінбеді, партияның де- мократияльщ революциядағы басшылық ролін түсінбеді, жұмысшы табының одақтасы ретіндегі шаруалардың ролін және ұлт-азаттық қозғалысының маңызын жете бағаламады.
B. И. Ленин Польша Корольдігі мен Литва социал-демокра- тиясының қате көзқарастарьш сынай отырып, сонымөн бір- ге Полыпаның революциялық қозғалысына оның сіңіргсн еңбегін де атап көрсетті. Ол поляк социал-демократтары «Полыпада бірінші рет таза пролетарлық партия құрды, поляк және орыс жұмысшысының өздерінің таптық күресін- де өте тығыз одақ жасауының орасан зор маңызды принци- пін жариялады» (Шығармалар, 20-том, 448-бет) деп атап көр-


408
ЕСКЕРТУЛЕР
сетті. РСДРП IV (Бірігу) съезінде Польша Корольдігі мен Литва социал-демократиясы территорпялық ұйым ретінде РСДРП құрамына қабылданды.
Польша Корольдігі мен Литва социал-демократиясы Ұлы Октябрь социалисты революциясын құттықтап қарсы алды және Польша да пролетарлық революцияның жеңісі жолын- даты күресті өрістете түсті. 1918 жылы декабрьде Польша Корольдігі мен Литва социал-демократиясының және Поляк социалистік партиясы-«солшылдардың» Бірігу съезіиде екІ партия бірігіп, Польша Коммунистік партиясын құрды. — 4.
6 Латыш социал-демократиялыц жумысшы партиясы 1904 жылы июньде партияның I съезінде құрылды. 1905 жылы шольде Латыш социал-дсмократиялық жұмысшы партиясыныц II съезінде партпяның программасы қабылданды. 1905—1907 жылдарда Латыш социал-демократиялық жұмысшы партиясы жүмысшьтлардың рсволюциялық бой корсетулеріне бас- шылық стті. В. II. Ленин: «революция кезінде латыш проле- тариаты мен латыш социал-демократиясы самодержавиеге жәно ескі құрылыстың барлық күштеріне қарсы күресте ал- дыңғы қатардағы, аса маңызды орындардың бірінде болды» (Шығармалар, 16-том, 273-бет) деп көрсетті.
IV (Бірігу) съезде (1906) территориялық ұйым ретіндо РСДРП құрамьша кірді. Съезден кейін Латыш өлкссіпіц со- циал-демократпясы дси атала бастады. — 4.
7 Бунд («Литвадағы, Польша мсн Россиядағы жалпы еврейлік жұмыситы одағы») 1897 жылы Вильнода еврей социал-демократ пялық топтарының құрылтай съезінде құрылды; Россия- ның батыс облыстарындағы еврей қолөнершілерінің көбіне- се жартылай пролетарлық элементтерін біріктірді. Бунд РСДРП I съезінде (1898) РСДРП-ға «автономиялы ұйым ре- тінде кіреді, ол тек еврей пролетариатына қатысы бар мәсс- лелерде ғана дербес ұйым болады» («КПСС съездерінің, коп- ференцияларының және Орталық Комитет пленумдарыныц ңарарлары мен шешімдері», 1-том, «Қазақстан» баспасы, 1971, 14-бет).
Бунд Россия жұмысшы қозғалысында ұлтшылдық пен се- паратизмді таратушы болды. 1901 жылы апрельде Бундтыц IV съезі РСДРП I съезі белгілеген РСДРП-меп ұйымдыққа- тынастарды өзгерту жөнінде қаулы алды. Съезд өзінің қара- рында: ол РСДРП-ны ұлттық ұйымдардың федерациялық бірігуі деп қарайды, сондықтан Бунд оған федерацпялық бөлік ретінде кіруі керек деп мәлімдеді.
РСДРП II съезінде, Бундтыц оны еврей пролетариатының бірден-бір өкілі деп тану туралы талабы қабылданбағаннан кейін, Бунд партиядан шықты. 1906 жылы, партпяның IV (Бірігу) съезінің шешімі негізінде, Бунд РСДРП құрамына қайтадан кірді.
РСДРП ішіндо бундшылдар үнемі партияның оппортунисток қанатын («экономистерді», меныпевпктерді, жойымпаз-


ЕСКЕРТУЛЕР
469
дарды) қолдап отырды, большевпктерге жэне большевизма қарсы күрес жүргізді. Үлттың өзін өзі билеу правосы жөнін- дегі болыпевиктердің программалық талабына Бунд мәдени- ұлттық автономия құру талабын қарсы қойды. Столыпин реакциясы жылдарында Бунд жопымпаздық позиция үста- ды, антипартиялық Август блогын құруға белсене қатьісты. 1914—1918 жылдардағы бірінші дүние жүзілік согыс кезіндо бундшылдар социал-шовинизм позицпясында болды. 1917 жылы Бунд буржуазпялық Уақытша үкіметті қолдады, Үлы Октябрь социалистік революциясының жаулары жағында күресті. Шетел соғыс шітервенциясы және азамат соғысы жылдарында Бундтың басшылары контрреволгоцпялық күпі- термен біржолата тізе қосты. Осымен бірге Бундтың қатар- дағы мүшелері арасында Совет өкіметімен ынтымақтасуды көздеген шүғыл өзгеріс аңғарыла бастады. 1921 жылы март- та Бунд өзін өзі жойды, оның мүшелерінің бір бөлегі жалны негізде РКП (б) қатарына қабылданды. — 4.
8 Революциялыц украин партиясы (РУП)—ұсақ буржуазия- лық, ұлтшылдық ұйым; 1900 жылдың басында Харьковта ңұрылды. Революциялық украин партиясының I құрылтай съезі 1902 жылы Кпевте болды. 1903 жылдан 1905 жылға дейін Революциялық украин партиясы «Селянин» газетіп шығарып тұрды. Н. Порш, В. Винниченко, С. Петлюра, Д. Антонович Революцпялық украин партиясының корнекті қайраткерлері саналды. 1905 жылы декабрьде Революциялық украин партпясының II съезі болды, съезд ұйымды демаго- гиялық мақсатпен Украин социал-дсмократиялык, жұмысшы партиясы (УСДЖП) деи атады.
Украин социал-демократиялық жұмысшы партиясы Украина территориясында түратын халыққа қатысты істер жөніи- де заң шығара алатын жеке сеймі бар Украина автономия- сын құруды жақтады, сонымен қатар Бупдтың ізімен мәде- пи-ұлттық автономия ңұру талабын да қойды. Аграрлық мәселе жөнінде негізінен меныпевиктік позиция ұстады.
Бунд спяқты Украпн соцпал-демократиялық жұмысшы партиясы да пролетариат™ улттық белгісі бойынша ұйым- дастыру принципін қорғады. Украин социал-демократпялық жұмысшы партиясының II съезі РСДРП-мен федерациялық негізде, егер Украин соцпал-демократиялық жұмысшы партиясы «украин пролетарпатының партиядағы бірден-бір окілі» деп есептелген жағдапда ғана бірігеді деген талап қойды.
РСДРП IV (Бірігу) съезінде Украпн социал-демократия- лық жұмыспіы партиясыпың өкілі болған Н. Порш РСДРП- мен федерациялық негізде бірігуді талап етті. Съезд оныц бірігу шартын дереу талқылау жөніндегі ұсынысын қабыл- дамай, бұл мәселені шешуді РСДРП Орталық Комитстіне тапсыру жөнінде қаулы алды. Украин социал-демократия-


470
ЕСКЕРТУЛЕР
лық жұмысшы партиясының РСДРП-мен бірігуі жөнінде ке- лісім жасалмады.
Октябрь социалистік революциясынан кейін Украин со- циал-демократиялық жұмысшы партиясы буржуазиялық- ұлтшылдық контрреволюция лагеріне ауысты.— 4.
9 Бұл арада съездің бас кезінде (2-мәжілісте) фракциялар бо- йынша жиналыстар өткізуді тоқтату туралы қабылданған піеігіім айтылыи отыр. Бірақ бұл шешім жүзеге асырылған жоқ. Фракциялық жиналыстар съезд жұмысының өне бо- йында откізіле берді. «Съездің ресми мәжілістерінде мень- піевиктер дауыс санының басымдығына сүйеніп, күн ілгері дайындап алған шешімдерін өткізе беретін, ондай мәжіліс- тер сопшалықты көңілсіз болатын, кейде тіпті адамды мезі етіп те жіберетін болса,— деп еске алады съезге қатысқаи М. Н. Лядов,— ал біздің фракциялық мәжілістеріміз барған сайын соншалықты қызықты және үлгі-өнеге аларлықтай болатьш. Осы мәжілістерде біз, шын мәнінде дүрмекті рево- люциялық жылдың күллі тәжірибесіне зер салып, өзіміздіц алдағы дәуірге арналған болыпевиктік тактикамызды түбе- гейлі белгілеп алдық» (М. Лядов. 1903—1907 жылдардағы партия өмірінен. М., 1956, 165-бет). — 5.
10 «Начало» («Бастама») — мспыпевиктік күнделікті жария газет; 1905 жылғы 13 (26) иоябрьден 2 (15) декабрьге дейін Петербургте шығып тұрды. 16 номері шықты. Газеттің бас- тырып шығарушы-редакторлары: Д. М. Герценштейн жәпе С. Н. Салтыков болды. Газетке П. Б. Аксельрод, Ф. И. Дант Л. Г. Дейч, Н. И. Иорданский, Л. Мартов, А. Н. Потрссов және басқалар қатысып тұрды. — 6.
11 «Дневник Социал-Демократа» («Социал-Демократтың Күнде- лігі») — мерзімді емес орган, Г. В. Плеханов 1905 жылдыц мартыпан 1912 жылдың апреліне дейін (ұзақ үзілістермеп) Женевада шығарып тұрды. 16 номері іпықты. 1916 жылы Петроградта оны шығару ісі қайта қолға алынды, бірақ не бары бір номері шықты.
Алғашқы сегіз номерінде (1905—1906) Плеханов әсіре оң- піыл меньшевиктік, оппортунистік көзқарастарды жүзеге асырды, социал-демократияның либерал буржуазиямен блок жасауын қорғады, пролетариат пен шаруалар одағын теріс- ке шығарды, декабрь қарулы көтерілісін айыптады.
1909—1912 жылдары Плеханов «Дневник Социал-Демокра- таның» 9—16-номерлерінде қүппя партия ұйымдарын жою жолына түскен меньшевик-жойымпаздарға қарсы шықты. Бірақ тактиканың негізгі мәселелері жөнінде меныпевиктік позицияда қала берді. «Дневник Социал-Демократаның» 1916 жылы шыққан 1-номерінен ІІлехановтың социал-шовинистік көзқарасы айқын аңғарылды. — 6.


ЕСКЕРТУЛЕР
471
12 Мандат комиссиясы съездің бірінші мәжілісінде сайланды. Оның құрамына 2 большевик — В. А. Десницкий (Соснов- ский), С. Г. Шаумян (Суренин), 2 меньшевик — Н. Н. Жор- даиия (Костров), Л. И. Гольдман (Акимский) жэне «бейта- рап» ретінде, ал іс жүзінде меныпевиктік позиция ұстаған— М. И. Меленевский (Самойлович) (комиссия председателі) енді. Осымен бірге съезд мандат комиссиясының жұмыс регламенты бекітті жэне В. И. Ленин ұсынған мына царарды цабылдады: «Съезд мандат комиссиясына есеп бсріп отыру міндетін жүктейді, ол есептен съезге сайлағанда ұйымдар ңандай дәлелдерді басшылыққа алғаны жэне партия мүшелі- гін анықтағанда қандай өлшем қолданғаны көрініп тұруы керек» («РСДРП төртінші (Бірігу) съезі. Протоколдар». М., 1959, 10-бет). Мандат комиссиясының жұмьтсы және оның баяндамаларын съезд пленумдарында талқылау ерекше шие- леніскен фракциялық күрес жағдайыпда өтті. Мандат ко- миссиясының бірінші баяндамасып (4—5-мэжілістер) және оның Петербургтің студепттер ұйымыиан келген большевик
А. 	А. Гапеевтің (Молоденковтың) мандатын қабылдамау жө- ніндегі ұсынысын талқылау үстінде болыпевиктер мен мень- шевиктер арасында қақтығыс болды. Жағдай 6-мәжілістө комиссияның Харьков ұйымының делегаты большевик Ф. А. Сергеевтің (Артемның, съезд протоколдары бойынша — Артамоновтьщ) мандатының күшін жою жөніндегі ұсыны- сьіна байланысты тіпті шиеленісе түсті. Десницкийдің мандат комиссиясының құрамынан шығатыны жөніндегі мәлім- демесінен кейіл комиссияның басқа мүшелері де комиссия- ға қатысудан бас тартты. Съезд жаңа мандат комиссиясын сайлады, оған меньшевиктер мсн ымырашылдар кірді. — 7.
13 Тифлис жумысшыларыныц тифлис меньшевиктері делега- циясының уәкілдігіне қарсы 200 адам қол қойған наразылы- ты съездіц 20-мәжілісінде оқылды (қараңыз: «РСДРП төр- тінші (Бірігу) съезі». М., 1959, 336—337-беттер). Жұмысшы- лар мынаны хабарлады: Тифлис меньшевиктері съезде да- уыстарын көбейтуді көздеп, партия мүшелерінің тізіміп жасағанда РСДРП уставының талаптарын басшылыққа ал- май, кездейсоқ адамдарды тізімге енгізіп жіберді. Осының нәтижесіпде меньшевпктер Тифлисте 3000-нан астам партия мүшесі «бар деп есептеді». Жалпы өкілдік нормасына сәйкес Тифлис меньшевиктері съезге 11 адам жібермекші болды. Осы айла-шарғыны әшксрелей отырып, жұмысшылар: Тифлис мұнша делегатты съезге өкіл ете алмайды деп мәлімде- ді. — 7.
14 1907 жылы басылып шыққан РСДРП IV (Бірігу) съезінің протоколдарында бірқатар елеулі кемшіліктер болды: о лар- да съездегі кейбір баяндамалар мён сөздердің жазбалары, атап айтқанда, В. И. Лениннің аграрлық мәселе жөніндегі, қазіргі кезең және пролетариаттың таптық міпдеттері жөнін- дегі баяндамаларыныц, сондай-ақ Мемлекеттік думаға көз-


472
ЕСКЕРТУЛЕР
қарас жөніндегі мәселе бойынша сөйлеген қорытынды созі- нің жазбалары жоқ еді. Ал Лениннің протоколдарга енгізіл- ген сөздері тым қысқа берілді. — 9.
15 «Партийные Известия» («Партия Хабарлары»)—құпия газет, большевиктік Орталық Комитет пен меньшевиктік Ұйымдастыру комиссиясы қосылганнан кейін құрылған РСДРП Біріккен Орталық Комитетінің органы. Газет пар- тняның IV (Бірігу) съезі қарсаңында Петербургте піықты. Не бары 2 номері — 1906 жылы 7 (20) февральда және 20 мартта (2 апрельде) піықты. «Партийные Известия» редак- цпясы болыпевиктік («Пролетарий») және меньшевиктік (жаңа «Искра») органдардың сан жағынан бірдей редактор- ларыпан құрылды. Редакцияға болыиевиктерден В. А. Базаров, В. В. Воровский жэне А. В. Луначарский кірді. «Партийные Известияда» Ленпннің «Большевик» деп қол қойылған «Россияның қазіргі жағдайы және жұмысшы пар- тиясының тактикасы» (№ 1), «Орыс революциясы жәпе пролетарпаттың міндеттері» (№ 2) деген мақалалары басыл- ды. РСДРП IV съезінен кейін «Партийные Известияның» шығуы тоңтатылды. —10.
16 Кадеттер — Росспядағы либерал-монархпялық буржуазпя- ньщ басты партпясы — копституциялық-демократиялық пар- тияның мүпіелері. Кадеттер партпясы 1905 жылы октябрьде құрылды; оның құрамына буржуазияның өкілдері, помещик- терден шыққан земство қайраткерлері және буржуазиялық нителлигенттер кірді. П. Н. Милюков, С. А. Муромцев,
В. 	А. Маклаков, А. И. Шингарев, П. Б. Струве, Ф. Й. Роди- чев және басқалар кадеттердің көрнекті қайраткерлері бол- ды. Кадеттер ецбекші бұқараны алдау үшін өздеріне «халық бостандығы партиясы» деген жалған ат алды, ал шынында олар конституцпялық монархпяны талап етуден әрі аспады. Кадеттер өздерінің басты мақсатын революцпялық қозға- лыспен күресу деп білді және өкімет билігін патшамен жэне крепостнпк-помещиктермен бөлісуге ұмтылды. Біріпші дүште жүзілік соғыс жылдарында кадеттер патша үкіметі- нің басқыншылық сыртқы саясатын белсенді түрде қолда- ды. Февраль буржуазиялық-демократиялық революциясы дәуірінде олар монархияны сақтап қалуға тырысты. Бур- жуазиялық Уақытпіа үкіметте басшы орындарға ие бола отырып, кадеттер халыққа ңарсы, амерпкан-ағылшын-фран- нуз империаллстеріне жағымды контрреволюциялық саясат жүргізді. Октябрь социалпстік революциясы жеңгеннен ке- йін кадеттер Совет өкіметінің бітіспес жауы болды, барлық контрреволюциялық қарулы қимылдарға және интервент- тердің жорықтарына белсене қатысты. Интервенттер меп ақ гвардияшылар талқандалғаннан кейін эмпграцияда болған кадеттер өздерінің антпсоветтік, контрреволюциялық әре- кеттерін тоқтатңан жоқ. — 13.


ЕСКЕРТУЛЕР
473
17 1861 жылғы «Шаруалар реформасы» — Россияда креиост- никтік правоны жойған реформа, оны патша үкіметі крепост- ник-помещиктердің мүддесін көздеп жүргізді. Реформаныц ңажеттілігі елдің экономикалық дамуыныц бүкіл барысынан және крепостниктік қанауға қарсы бұңаралық шаруалар қозғалысының өсуінен туған еді. «Шаруалар реформами» крепостниктер жүргізгеи буржуазиялық реформа болды. Помещнктік жер иеленушілік сақталып қалды. Шаруайың тек заң белгілеген норма бойынша ғана (соның өзінде поме- іциктің келісімімен) ақы төлеп үлесті жер алуына болатыи. ІПамамен алынған есептерге қарағанда, реформадан кейіп дворяндардың 71,5 миллион десятина жері, шаруалардың 33,7 миллион десятина жері болды. Реформаның арқасында помещиктер шаруалар жерінің ’/5 бөлігінен астамын, тіпті 2/s бөлігін өздеріне кесіп алды. Шаруалардың үлесті жер- лерінің ең жақсы бөлігі («кесінді жерлер», ормандар, шал- ғындар, суаттар, жайылымдар және басқалар) помещиктер- дің қолында қалды, ал мұндай жерлерсіз шаруалар дербсс шаруашылық жүргізе алмайтын еді.
Шаруалардың өздерінің үлесті жерлерін өз жеке меиші- гіне ақы төлеп алуы помещиктер мен иатша үкіметі тара- пынан оларды тікелей тонау болды. Шаруалар үшін патша укіметіне қарызды 6 процент өсіммен 49 жыл ішінде бөліи- бөліп төлеу тәртібі белгіленді. Төлем ақыдан төленбей қал- ған қарыз жылдан-жылға өсе берді. Тек бұрынғы помещик- тик шаруалар ғана патша үкіметіне толем ақы операциясьг бойынша 1,9 миллиард сом төледі, ал шаруалардың долына өткен жердің рыноктық бағасы 544 миллион сомнан аспай- тын еді. Шыиында шаруалар өз жерлері үшін жүздеген миллион сом төлеуге мәжбүр болды, мұның өзі шаруалар шаруашылығының күйзеліп, шаруалардың жаппай қайыр- шылануына әкеп соқты.
В. И. Ленин 1861 жылғы «шаруалар реформасын» егінйіі- лікте туып келе жатқан капитализмнің мүддесін көздеп, ша- руаларға алғашқы рет жапиай зорлық жасау, капитализм үшіи помещиктік тұрғыдан «жерді тазалау» деп атады. 1861 жылғы реформа туралы Ленпннің мына еңбектерін қараңыз: «Крепостниктік правоның құлауының елу жылдығы», «Ме- реке жайында», ««Шаруалар реформасы» және пролетар- шаруалар революциясы» (Шығармалар, 17-том, 71—74, 94— 102, 103—112-беттер). — 13.
1S Әцгіме 1905 жылғы 17 октябрьдегі патша манифесі жайында болып отыр, манифест Бүкіл россиялық октябрь саяси стач- касы әбден шарықтау шегіне жеткен күндерде жарияланды. Патша манифесте «азаматтық бостандық» беруге және «зац шығаратын» дума шаңыруға уәде етті. Манифест самодер- жавиенің саяси айла-шарғысы еді, оның мәнісі: уақыт оз- дыру, революциялық күштерді жікке белу, стачкаларды бол- дырмау және революцияны басып тастау еді. Манифест


474
ЕСКЕРТУЛЕР
шыққан кездегі жағдайға бага бере келіп, В. И. Ленин бьь лай деп жазды: «Самодержавиенің революцияға ашық қар- сы шығуға цазірдің өзінде шамасы келмей отыр. Жауға үзілді-кесілді соққы беруге әзірше революция да дәрменсіз. Теііе-тең дерлік болып отырған күштердің бүл ауытқуы өкі- метті сөзсіз састырып, жазалау шараларынан жеңілдік жа- сауға, баспасөз бостандығы мен жиналыс бостандығы тура- лы заң шығаруға көшуге әкеліп отыр» (ПІығармалар толық жинағы, 12-тбм, 3-бет). Манифест революцияның патша өкі- метінен тартып алған жеңілдігі болды, бірақ бұл жеңілдік, либералдар мен меньшевиктердің пайымдағанындай, револю- цияның тағдырын тіпті де шеше алмады. Большевиктер ма- нифестің шын мазмұнын әшкерелеп берді. 1905 жылы 18 (31) октябрьде РСДРП Орталық Комитеті «Орыс халқына!» үндеу жарпялап, онда патша манифесінің барынша жалған- дығын түсіндіріп, күресті жүргізе беруге шақырды. «Ереуіл бізге әлі де қажет,— делінді үндеуде,— бізді құр қағазбеи алдарқатуға болмайтынын, сіздердің шын мәніндегі правота, нағыз күшке пе болғыларыңыз келетінін жаулар білуі керек, сол үшін де ереуіл қажет» («1905—1907 жылдардағы бірінші орыс революцпясындағы большевиктік ұйымдардың лпстовкалары», 1-бөлім, М., 1956, 185-бет).
17 октябрьдегі манифест жайында В. И. Лениннің мыпа еңбектеріи қараңыз: «Революцияның бірінші жеңісі» және «Түйін шешілуге жақын» (Шығармалар толық жпнағы, 12- том, 28—36, 74—84-беттер). — 18.
19 «Вперед» («Алға») —апта сайын шығып тұрған болыпезик- тік құішя газет; 1904 жылғы 22 декабрьдеи (1905 жылғы 4 январьдан) 1905 жылғы 5 (18) майға дейін Женевада шыга- рылды. 18 номері шықты. Газеттің ұйымдастырушысы, идея- лық дем берушісі және тікелей басшысы В. И. Ленин болды. Редакция құрамына В. В. Воровский, А. В. Луначарский, М. С. Ольминский кірді. Газеттің Россиядағы жергілік- ті комитеттермен жоне тілшілермеп хат-хабар алысуын Н. К. Крупская жүргізді. Ленин газеттің мазмұнын белгілей келіп былай деп жазды: ««Вперед» газетініц бағыты ескі. «Искраныц» бағыты болып табылады. Ескі «Искраныц» жо- лы үшін «Вперед» жаңа «Искрага» қарсы батыл күресуде» (Шығармалар толық жинағы, 9-том, 254-бет). Ленин «Вперед» газетінө басшылыққа алынатын мақалалар жазып қана қойған жоқ, оның қаламынан сондай-ақ көптеген әр түрлі заметкалар және өзі оңдеген корреспонденциялар шықты. Бірқатар мақалаларды Ленин редакцияның өзге мүпіелері- мен (Воровскиймен, Ольминскиймен, тағы басқалармен) бі- рігіп жазды. Әр түрлі авторлардың сақталған бірқатар ңол- жазбаларынап Ленин жасаған үлкен түзетулер мен елеулі қосымшалар айқын сезіліп тұрады. Ленин газеттің әрбір номерінің іпыққалы жатқан беттерін міндетті түрде қаран отыратып. Тіпті Лондон да III съезде жұмыс басынан асьш


ЕСКЕРТУЛЕР
475
жатқанның өзінде Ленин «Впередтің» 17-номерінің гранка- ларын қарауға уақыт тапты. Лениннің Лондоннан Женеваға жүріп кетуіне байланысты газеттің 18-номері ғана оның ре- дакторлық ңарауынсыз шыққан болса керек. «Вперед» га- зетінде Ленлннің 60-тан астам мақалалары мен заметкалары жарияланды. Газеттің кейбір номерлерін, мәселен, 1905 жыл- ғы 9 январь оқиғаларына :\әне Россияда революцияның бас- талуына арналған 4 және 5-номерлерін түгелдей дерлік Лениннің езі дайындады.
«Вперед» газеті шыққан бойдан-ақ жергілікті партия ко- митеттеріиің құрметіне иө болды, олар оны өздерінің органы деп таныды. Жергілікті партия комитеттерін лениндік принцип негізінде топтастыра отырып, «Вперед» газеті пар- тияның III съезін әзірлеуде үлкен роль атқарды, Лениннің газет беттерінде ұсынған және дәлелдеген нұсқаулары съезд іпешімдерінің негізіне алынды. «Вперед» газетінің тактика- лық багыты III съездіц тактикалық бағыты болды. «Вперед» газеті Россиянин; партия үйьшдарымен үнемі байланыс жа- сап тұрды. Әсіресе РСДРП-пың Петербург, Москва, Одесса, Екатерпнослав, Баку және басқа комитеттерімен, сондай-аң Кавказ одағы комитетімен тығыз байланыста болды. Ленин- нің «Вперед» газетінде жарияланған мақалаларын болыпе- виктік баспасөздің жергілікті органдары жиі-жиі көшіріи басып отырды, жеке листовкалар немесе кітапшалар етіп шығарып тұрды. Лениннің «Впередтің» 4-номеріндегі «Россияда революцияның басталуы» деген мақаласын РСДРП Одесса, Саратов және Николаев комитеттері, «Пролетариат және шаруалар» («Вперед» № 11) деген мақаласын РСДРП Петербург комитеті жеке листовка етіп шығарды. РСДРП Кавказ одағы комитеті Ленпинің «Пролетариат пен шаруа- лардың революциялық демократиялық диктату расы» («Вперед» № 14) деген мақаласын грузин, орыс жэне армян тіл- дерінде жеке кітапша етіп басып шығарды. Партияның үшінші съезі арнаулы қарарында «Вперед» газетінің мень- шевизмге қарсы, партиялылықты қалпына келтіру жолын- дағы күресте, революциялық қозғалыс алға тартқан тактика мәселелерін көтере, жаза білуде, съезді шақыру жолындагы күресте аса көрнекті роль атқарғанын атап көрсетіп, газет редакциясына алғыс айтты. III съездің шешімі бойынша «Вперед» газетінің орнына «Пролетарий» газеті піығарыла баста ды. — 21.
20 «Пролетарий» — сайын піығып тұрған болыпевнктік қүпия газет; РСДРП Орталық Органы, партияның III съезі- нің қаулысы бойынша құрылды. Партияның Орталык, Комитет! пленумының шешімі бойынша 1905 жылы 27 апрельде (10 майда) Орталық Органның жауапты редакторы болып В. И. Ленин тагайындалды. Газет 1905 жылғы 14 (27) майдан 12 (25) ноябрьге дейін Женевада шығып тұрды. 26 номер! шықты. «Пролетарий» ескі, лениндік «Искрапьщ» жо-


476
ЕСКЕРТУЛЕР
лил ұстады және большевиктік «Вперед» газетімен толық сабақтастықты сақтады.
Ленин газетке 90-ға жуық мақала мен заметка жазды. Лениннің мақалалары газеттің саяси бетін, идеялық мазму- нын және болыпевиктік бағытын белгіледі. Ленин газеттіц басшысы және редакторы ретінде орасан зор жұмыс істеді. Оның редакцияльщ түзетулері аса маңызды теориялық проблем аларды көтеруде және революциялық қозғалыс мосете- лерін баяндауда жарияланып отырған материалдарға жога- ры принциптілік, партпялылық, айқын да анық сипат берді.
В. В. Воровский, А. В. Луначарский, М. С. Ольминский редакцияның жұмысьтна үнемі қатысып тұрды. Н. К. Крупская, В. М. Величкина, В. А. Карпинский редакцпяда үлкеп жұмыс атқарды. Газет Россия жұмысшы қозғалысымен ты- ғыз байланысты болды; революциялық қозғальтсца тікелей қатысқан жұмысшылардың мақалалары мен заметкалары газет бетінде жарияланып тұрды. В. Д. Бонч-Бруевпч
С. 	И. Гусев және А. И. Ульянова-Елизарова жергілікті жер- лерден корреспонденциялар жинап, оларды Женевага жібе- руді ұйымдастырып отырды. Редакцияның жергілікті партия үйымдарымен, оқушылармен хат-хабар алысуын II. К. Крупская және Л. А. Фотиева жүргізді.
«Пролетарий» Россиядағы және хальтқаралық жұмыспты қозғалысыпың барлық елеулі оқиғаларыпа дереу үн қостьт, меньпіевиктергө жоне басқа оппортуниста, ревизиопистік элементтерге қарсы аяусьтз күресті.
Газет партпяның III съезі піешімдерін насихаттауда үл- кен жұмыс жүргізді және большевиктерді ұйымдық, ндея- лық жағынан топтастыруда маңызды роль атқарды. «Пролетарий» Россия социал-демократпясының революциялық марксизмді дәйектілікпен қорғаган, Россияда өріс алған ре- волюцияның барлық негізгі мәселелерін талдап зерттегеп бірден-бір органы болды. 1905 жылғы оқиғаларды жан-жақ- ты корсете отырып, «Пролетарий» еңбекшілердің қалың бү- қарасын революцияның жеңісі жолындағы күреске көтерді.
«Пролетарий» жергілікті социал-демократиялык, ұйымдар- ға үлкеп ықпал жасады. Болыпевиктік жергілікті газеттер Лениннің кейбір мақалаларын «Пролетарий» газетінен көші- ріп басты, жеке листовка етіп таратты.
1905 жылы ноябрьдің бас кезінде Ленин Росспяға жүріп кеткеннен кейін көп кешікпей газеттің шығуы тоқтатылдьт. Соцғы екі номері (25 және 26) В. В. Воровскийдің редакцпя- лауымен шықты, бірақ бұларға да Ленин бірнеше мақала жазды, олар Ленин Женевадан жүріп кеткеннен кейіп жа- рияланды. — 21.
21 Әңгіме министрлер советінің председателі С. 10. Витте жа- саған ереже бойынша 1906 жылы 27 апрельде (10 майда) шақырылған I Мемлекеттік дума, (виттелік деп аталған дума) жайында болып отыр.


ЕСКЕРТУЛЕР
477
1905 жылғы Бүкіл россиялық октябрь стачкасы патшаиы 17 октябрьде манифест шығаруға мәжбүр етті, манифесте революция күл-талқан еткен кеңесші булыгиндік Думадан өзгеше, заң шығару функциясы бар Мемлекеттік думаның шақырылатыны туралы жарияланды. Патша үкіметі жаңа Дума шақыру арқылы революциялық қозғалысқа жік са- лып, әлсіретуді, елдің дамуын бейбіт монархиялық-копсти- туциялық жолға түсіруді көздеді. 1905 жылғы 11 декабрьде үкімет «Мемлекеттік думаға сайлау жөніндегі ережені өз- ғерту туралы» указ шығарды, ол — булыгиндік Думаға сайлау үшін жасалған мүліктік цензаға және таптық тецсіздік- ке негізделген сайлау жүйесін өзгеріссіз қалдырды. Енгізіл- ген жаңалық мынау ғана еді: сайлаушылар 3 курияға емес, 4 курияға: егіншілік (помещиктер), қалалық (буржуазия)» тпаруалар және жұмысшылар куриясына бөлінді. Куриялар оларға берілген дауыс саны жағынан тең емес еді: поме- щиктің 1 даусы қалалық буржуазияның 3 даусына, шаруа- лардың 15 даусына және жұмысшылардың 45 даусына те- цестірілді. Жұмысшы куриясының сайламшылары Мемле- кеттік думаның барлық сайламшыларыныц 4 процепті ғана болды. Сайлау жалпыға бірдей емес еді. Барлық әйелдер, 25 жасқа дейінгі жастар, көшпелі халықтар, әскери қызметтс- гілер және 2 миллионная астам жұмысшы — еркектер (жу- мысшы куриясы бойынша сайлауға кемінде 50 жүмыспіысы бар кәсіпорындардың жүмысшылары ғана жіберілетін) да- уьтс беру правосынан айрылды. Сайлау төте емес, көп саты- лы еді. Жүмысшылар үшін үш сатылы, шаруалар үшін торт сатылы сайлау жүйесі белгіленді.
Декабрь көтерілісі жеңіліске ұшыраганпап кейін, патша үкіметі шақырылатып Думаның бұрып жария етілгеи пра- воларына шек қойды. 1906 жылгы 20 февральдағы манифест Мемлекеттік советке Мемлекеттік дума қабылдаған заң жо- баларын бекітуге немесе қабылдамай тастауға право бөрді. 1906 жылы 23 апрельде (6 майда) II Николай бекіткен «Нс- гізгі мемлекеттік заңдар» жарияланды, оларда мемлекеттік саясаттьщ аса маңызды мәселелерін Думаның қарауынап алу көзделді.
I Мемлекеттік думага сайлау 1906 жылы февраль — март- та өтті. Больше виктер сайлауға бойкот жариялады. Бойкот Мемлекеттік думаның беделіп едәуір түсірді, оған халықтың бір бөлігінің сенімін әлсіретті, бірақ сайлауды болдырмай тастауға шамасы келмеді. Бойкоттың сәтсіз болуының негіз- гі себебі Думаны шакыруға кедергі бола алатын жаппаіі революциялық өрлеудің болмауынан еді. Сонымен бірге бой- коттың сәтсіз болуына меныпевиктердің іріткі салушылық нұсқаулары да, шаруалардың белең алған конституциялық жалған үміті де себеп болды. Ал Дума шақырылған кезде, Ленин Думаны революциялық үгіт пен насихат мақсатында, Думаны халық өкілдігінің өрескел боямасы ретінде әшке- релеу мақсатында пайдалану міндетін алға қойды.


ЕОКЕРТУЛЕР
I Мемлекеттік думаға 478 депутат сайланды, оныц шин- де кадеттер — 179, автономияшылар — 63 (бұған Поляк коло- сының, украин, эстон, латыш, литван жэне басқа буржуа- зиялық-ұлттық топтардың мүшелері кірді), октябристер—16, партияда жоқтау — 105, трудовиктер — 97 және социал-демо- краттар — 18 еді. Сөйтіп, Думадағы орындардың үштен бір бөлігіпен астамына кадетгер ие болды.
Мемлекеттік дума өзінің мәжілістерінде басңа мәселелер- мен қатар адамның жеке басына ешкімнің тимеуі туралы, өлім жазасын жою туралы, ождан және жиналыс бостанды- ғы туралы, азаматтардың тең праволылығы туралы мәселе- лер талқылады. Біраң осы мәселелер жөнінде көпшілігін кадеттер ұсыиған заң жобалары шын мәнінде «сөз бостанды- ғына да царсы, жиналыстар бостандыгына да царсы және басқа жаңсы тіәрселерге де қарсы каторгалық заң жобалары» (осы том, 316-бет) еді. Мемлекеттік думадағы негізгі мәселе аграрлық мәселе болды. Думада негізгі екі аграрлық программа ұсынылды: 42 депутат қол қойған кадеттердің заң жобасы, «104-тің жобасы» деген атпен белгілі болған трудовиктердің заң жобасы (қараңыз: № 167 ескерту). Тру- довиктерге қарама-қарсы кадеттер помещиктік жер иелену- шілікті сақтап қалуга тырысты, тек негізінен шаруалардыц ңұрал-саймандарымен өңделгеи немесе арендаға берілген по- мещиктік жерлерді ғана исліктен айырып «әділ бағамен» толем қүнына беруді ұйғарды.
I Мемлекеттік дума өзінің дәрменсіздігіне, шешімдерінің жартыкештігіне қарамастан үкіметтің үмітін ақтамады. 1906 жылы 8 (21) июльде Дума таратылды. — 22.
22 «Народная Свобода» («Хальтқ Бостандығы»)—саяси ңоғам- дық және әдеби газет, кадеттер партпясының органы; 1905 жылы декабрь де Петербургте П. Н. Милюковтыц жэне И. В. Гессеннің редакциялауымен шығып түрды. — 23.
23 Бүл арада Лениннің «Мемлекеттік дума жэне социал-демо- кратиялыц тактика» дегеп еңбегі айтылып отыр (қараңыз: Шығармалар толық жинағы, 12-том, 169—180-беттер), ол 1906 жылы февральда «Мемлекеттік дума жэне социал-демократия» деген кітапшада басылды — 23.
24 «Русские Ведомости» («Орыс Ведомостары») —газет; 1863 жылдан Москвада шығын тұрды; баяу-либерал интеллиген- цияныц көзқарасын' білдірді. 80—90-жылдарда газетке демо- кратиялық лагерьдегі жазушылар (В. Г. Короленко, М. Е. Салтыков-Щедрин, Г. И. Успенский жэне басцалары) цатысты, либерал халықшылдардың шығармалары басылып тұрды. 1905 жылдан газет кадеттер партиясы оң қанатының органы болды. Ленин «Русские Ведомости» «оцшыл кадетизмді халықшылдық сарынмен» өзінше ұштастырды деп көрсетті (Шығармалар, 19-том, 120-бет), 1918 жылы «Русские Ведомо¬


ЕСКЕРТУЛЕР
479
сти» басңа конрреволюциялық газеттермен бірге жабыл- ды. — 23.
25 Халыц — халықшыл-террористердің «Халык, еркі»
деген жасырын саяси ұйымының мүшелері, бұл ұйым ха- лықшыл «Жер және ерік» ұйымының жікке бөлінуі нәтиже- сінде 1879 жылы августа пайда болған-ды. «Халық еркін» Атңару комитеті басқарды, оның құрамына А. И. Желябов,
A. Д. Михайлов, М. Ф. Фроленко, Н. А. Морозов, В. Н. Фигнер, С. Л. Перовская, А. А. Квятковский және басқалар ен- ді. Халык, ерікшілері халықшыл утопиялық социализм по- зициясында болса да, самодержавиені құлатуды жэне саяси бостандықты жеңіп алуды ең маңызды міндет деп санап, саяси күрес жолына түсті. Олардың программасы жалпыға бірдей сайлау нравосы негізінде сайланған «тұрақты халық өкілдігін» үйымдастыруды, демократиялық бостандықтар жа- рпялауды, жерді халыққа беруді, заводтар мен фабрика- ларды жұмысшылардың қолына көшіру жөнінде шаралар дайындауды көздеді. «Халық ерікшілері,— деп жазды
B. И. Ленин,— саяси күреске кошу арқылы, бір адым ілгері басты, бірақ олар мұны социализммен байланыстыра алма- ды» (Шығармалар толық жинағы, 9-том, 191-бет).
Халық ерікшілері патніа самодержавиесіне қарсы қаһар- мандық күрес жүргізді, бірақ олар «белсенді» батырлар мои «енжар» тобыр жөніндегі теріс теорияға сүйеніп, қоғамды қайта құруды халықтың қатысуынсыз, өз күштерімен, жеке террор арқылы, үкіметті қорқытып, іріткі салу арқылы жү- зеге асырмаңшы болды. 1881 жылғы 1 марттан (II Александр өлтірілгеннен) кейін үкімет аяусыз куғындау, дарга асу және арандатулар арқылы «Халық еркі» ұйымын тал- қандады. 80-жылдар бойы «Халың еркін» қайта жандандыру жөнінде қолданылған көптеген әрекеттер нәтиже бермеді. Мәселен, 1886 жылы «Халың, еркінің» дәстүрін ұстаған А. И. Ульянов (В. И. Лениннің ағасы) және П. Я. Шевырев бастаған топ пайда болды. 1887 жылы III Александрға қас- тандық жасау әрекеті сәтсіз аяқталғаннан кейін топ ашы- лып, оның белсенді қатысушылары дарға асылды.
В. И. Ленин халық ерікшілерінің қате, утопиялық про- граммасын және жеке террор тактикасын сынай отырып, «Халык, еркі» мүшелерінің патша өкіметіне қарсы жанқияр- лық күресін үлкен құрметпен атады.— 26.
26 Келтірілген сөздер К. Маркстің «Фейербах туралы тезисте- рінен» алынған (қараңыз: К. Маркс пен Ф. Энгельс. Шы- ғармалар, 2-басылуы, 3-том, 4-бет)31.
27 «Слово («Сөз») — буржуазиялық күнделікті газет; 1903 жыл- дан 1809 жылға дейін Петербургте шығып тұрды. Әуелі — оңшыл земствошылардың органы, 1905 жылғы ноябрьден бас- тап октябристер партиясының органы болды. 1906 жылғы


480
ЕСКЕРТУЛЕР
июльден газеттің шығуы тоқтатылды. Шын мәнінде октяб- ристерден еш айырмасы жоқ «бейбіт жаңартушылар» пар- іпясының органы ретінде газет 1906 жылы 19 ноябрьдс (2 декабрьде) қайта шыға бастады. — 38.
28 «Невская Газета» («Нева Газеті») — күнделікті газет, меғь- шевиктердің жария органы, 1906 жылғы 2 (15) майдан 13 (26) майға дейін Петербургте П. Б. Аксельродтьщ, Ф. И. Дап- яьщ, В. И. Засуличтің, Л. Мартовтың, Г. В. Плехановтың, тағы басқалардың қатысуымен шығып тұрды. Не бары 10 номері шықты. — 47.
29 «Праволар және өктем земство» ұранын В. И. Лепин «Зем- ствоны қуушылар мен либерализмнің Аннибалдары» деген мақаласында сынады (қараңыз: Шыгармалар толық жинағы, 5-том, 23—76-беттер). — 49.
30 Еңбек тобы, (трудовиктер) — Россияның Мемлекеттік дума- ларындағы шаруалардан және халықшылдық түсініктегі интеллигенттерден құралған ұсақ буржуазияшыл демократ- тар тобы. Трудовиктер фракциясы 1906 жылы апрельди 1 Мемлекеттік думаның шаруалар депутаттарынан куралды.
Трудовиктер барлык, сословиелік жәпе ұлттық шектеуді жою, земстволық және қалалық өзін озі басқаруды демокра- тияландыру, Мемлекеттік дума сайлауы үшін жалпығабір- дей сайлау правосын жүзеге асыру талабын қойды. Трудо- впктердің аграрлық программасы жерді теңгермелі түрде найдаланудың халықшылдық принциптеріне негізделді: егер целіктегі жер көлемі белгіленген еңбек нормасынан асса, цазыналық, уделдік, кабпнеттік, монастырьлік, сондай-ақ жеке меншіктік жерлерден жалпы халықтық қор ұйымдас- тырылды; иеліктен айрылған жеке меншіктік жерлер үшін ақы төлеу көзделді. Кәдімгі трудовик — шаруа, деп көрсстті В. И. Ленин, «монархиямен келісім жасауға ұмтылу, бур- жуазиялық қүрылыс шеңберінде өзіиіц бір жапырақ жерін- де тыныштыққа ұмтылу оған жат емес, бірақ қазіргі уақыт- та оның басты күші жер үінін помещиктермен күресуге, демократия үшін крепостниктік мемлекетпен күресуге жүм- салып отыр» (Шығармалар, 11-том, 220-бет).
Трудовиктер Мемлекеттік думада кадеттер мен социал- демократтардың арасында ауытқумен болды. Бұл ауытқу сол ұсэқ қожайындардың — шаруалардың таптық табиғаты- на байланысты еді. Әйтсе де, трудовиктер шаруалар бұңара- сыньщ өкілдері болғандықтан, болыпевиктер Думада патша самодержавиесіне және кадеттерге қарсы ортақ күрес жүр- гізу үшіп жекелеген мәселелер жөнінде олармен келісімге келу тактикасын қолданды. 1917 жылы Еңбек тобы «халық- тық социалистер» партиясымен, бірікті, буржуазиялық Уа- қытнла үкіметті белсене қолдады. Октябрь социалистік рово-


ЕСКЕРТУЛЕР
481
люциясынан кейін трудовиктер буржуазиялық контрреволюция жағында әрекет жасады. — 49.
31 Қараңыз: «КПСС съездерінің, конференцпяларының жәпе Орталық Комитет пленумдарының қарарлары мен шепіімде- рі», 1-том, «Ңазақстан» баспасы, 1971, 198-бет.— 51.
22 «Дума» — күнделікті кешкі газет, кадет партиясы оң қана- тының органы. 1906 жылғы 27 апрельден (10 майдан) 13 (26) июньге дейін Петербургте П. Б. Струвенің редакцияла- уымен, I Мемлекеттік думаныц мүшелері: С. А. Котляре в- скийдің, П. И. Новгородцевтің, И. И. Петрункевичгің Ф. И. Родичевтің, Л. Н. Яснопольскипдің және басқалардың қатысуымен шығып тұрды. — 51.
33 «Повое Время» («Жаңа Заман»)—күнделікті газет, 1868 жылдап 1917 жылға дейін Петербургте шығып тұрды; әр түрлі бастырып шығарушылардың қолында болды, өзінің саяси бағытын талай рет өзгертті. Бастапқы кезде баяу-ли- бералдық газет болды, ал 1876 жылы бастырып шыгарушы- сы А. С. Суворин болғаннан кейін ол реакцияшыл дворяндар тобы мен чиновниктік-бюрократтық топтың органына айнал- ды. 1905 жылдан бастап — қаражүздіктердің органы. 1917 Жылғы Февраль буржуазиялық-демократиялық революция- сынан кейін газет буржуазиялық Уақытша үкіметтің контр- революциялық саясатын қолдады және болыпевиктерге ор- шелене жала жапты. Петроград Советі жанындағы Әскерп- революциялық комитет 1917 жылы 26 октябрьде (8 ноябрь- де) газетті жауып тастадьт. В. И. Лепин «Новое Времяны» сатқьтн газеттердің үлгісі деп атады. ««Нововремяшылдык»
• дегеніміз,—деп жазды ол,— шегінушілік, реиегаттық, жа- ғымпаздық деген түсініктермен бір мағыналы сөз болды» (Шығармалар, 18-том, 276-бет).— 51.
34 Бұл арада меныпевиктік «Искра» айтылып отыр.
Партияның II съезінде партияның Орталық Органы «Искра» газетінің редакциясы В. И. Ленин, Г. В. Плеханов және Л. Мартов кіретін құрамда бекітілген еді. Бірақ съездің іпе- іпіміне қарамастан, меньшевик Мартов II съезде сайланба- ған бұрьтнғы меныневик-редакторларсыз (П. Б. Аксельрод, А. И. Потресов жэне В. И. Засулич) редакцпяға кіруден бас тартты, сондықтан «Искраның» 46—51-номерлері Ленин мен Плехановтың редакциялауымен шықты. Кейіи Плеханов
< меньшевизм позициясына көшті де, съезд сайламай таста- > ган бұрынғы меныпевик-редакторларды редакция құрамыпа ' оніізуді талап етті. Ленин бұған келісе алмады, сойтіп 1903 жылы 19 октябрьде (1 ноябрьде) «Искра» редакциясынаи шықты; ол партияның Орталық Комитетіне кооптациялап- ды да, сол жердей меньшевик-оппортунистерге қарсы күрес жүргізді. «Искраның» 52-номсрі жалғыз Плехановтың редак-


482
ЕСКЕРТУЛЕР
циялауымен шықты, ал 1903 жылы 13 (26) ноябрьде Плеханов партияның II съезінің еркін бұзып, «Искра» редакция- сыпың құрамына оның бұрынғы меныпевик-редакторларын: Аксельродты, Потресовты және Засуличті ез бетімеп кооп- тациялады. Елу екінші номерінеп бастап «Искра» револю- циялық марксизмнің жауынгер органы болудан қалды. Меньшевиктер оны марксизмге қарсы, партияға қарсы кү- рестің органына, оппортунизмді уағьтздаудың трибунасына айналдырды. 1905 жылы октябрьде газеттің тнығуы тоқтатыл- ды. — 51.
35 	«Экономизм» — XIX ғасырдың аяғы — XX ғасырдың басын- дағы Россия социал-демократиясындағы оппортунистік ағым, халықаралық оппортунизмнің бір түрі. «Экономистердің» баспасөз органдары — «Рабочая Мысль» газеті (1897—1902) және «Рабочее Дело» журналы (1899—1902) болды. Ленин орыс бернштейншілдері деп атаған «экопомистердің» программа лық документі 1899 жылы Е. Д. Кускова жазған «Credo» дептін болды.
«Экономистер» саяси күрес либерал буржуазия айналы- сатын іс деп санап, жұмысшы табының міндеттеріп жала- цыпы арттыру, еңбек жағдайларын жақсарту және т. б. жо- лындағы экопомпкальтқ күреспен шектеді. Олар партия қоз- ғалыстыц стихпялы процесіие сырттай зср салып, оқиғалар- ды тіркегі отырушы ғана болуға тиіс деп санап, жұмысшы табы партиясының басшылық ролін теріске іиығарды. Жұ- мысшы қозғалысының стпхиялылығы алдында бас иген «экономистер» революциялық теорияньгң, саналылықтың маңы- зын төмендетті, социалистік идеология стихиялық жұмыс- піы қозғалысынан пай да бола алады деп пайымдады; олар жұмысшы қозғалысына социалистік сананы сырттан, маркстік партпяның енгізуі қажеттігін теріске шығарды, сөйтіп буржуазиялық идеологияға жол ашып берді. «Экономистер» жүмысшы табының бір орталыққа бағындырылған партиясын қүрудың қажеттігіпе қарсы шығып, социал-демо- кратиялық қозғалыстагы бытьтраңқылық нен майдагерлікті қөрғады. «Экономизм» жұмысшы табын таптық революция- лық жолдан тайдырып, оны буржуазияның саяси шылауы- на айналдыру қаупін туғызды.
Лениннің мына шығармалары «экономистердің» көзқара- сын жап-жақты сынауға арналған: «Россия социал-демократ- тарының наразылығьт» («Credo»-ға қарсы бағытталған, 1899 жылы Спбирьде айдауда жүргенде жазылған, айдаудағы он жеті марксист ңол қойған), «Орыс социал-демократиясында- гы шегіншектеу бағыты», ««Profession de foi» жөпінде», «Экономизмді қорғаушылармен оңгіме» (қараңыз: Шығарма- лар толық жинағы, 4-том, 175—189, 260—297, 337—348-беттер; 5-том, 392—400-беттер). Ленин «Не істеу керек?» деген кіта- бында «экономизмді» пдеялық жағынан біржолата талқаи- дады (ңараңыз: Шығармалар толық жинағы, 6-том, 1—211-


ЕСКЕРТУЛЕР
483
беттер). — «Экономпзммен» күресте лениндік «Искра» үлкен Роль атңарды. — 51.
36 «Освобождение» («Азаттьщ») — екі аптада бір рет шығып тұрған журнал, 1902 жылғы 18 июньнен (1 июльден) 1905 жьглгы 5 (18) октябрьге дейін П. Б. Струвенің редакцияла- уымен шетелде шыцты. Журнал орыс либерал буржуазиясы- ның органы болды және баяу-монархиялық либерализм идеяларын дәйекті түрде жүзеге асырды. 1903 жылы журнал төңірегінде «Азаттық одағы» топтасып (1904 жылғы январь- да қалыптасты), 1905 жылгы октябрьге дейін өмір сүрді. Земствошы-конституцияшылдармен қатар «освобождениешіл- дер» 1905 жылы октябрьде құрылған коиституциялық-демо- кратиялық партияның (кадеттердің) ұйтқысы болды — 51.
37 «Без заглавия» — саясп апталық; 1906 жылы 24 январьдан (6 февральдан) 14 (27) майға дейін Петербургте інықты. Журнал С. Н. Прокоповичтің рсдакцііялауымен, Е. Д. Кускова- ның, В. Я. Богучарскийдің, В. В. Хижняковтыц жоне басқа- лардың етене қатысуымсп шыгып тұрды. «Беззаглавияшыл- дар» — орыс буржуазиялық интеллигенциясының жартылаи кадеттік, жартылай меньшевпктік тобы. Өздерінің формаль- ды бейпартиялығып желеу еткен «беззаглавияшылдар» бур- жуазиялық либерализм мен оппортунизм идеяларын уағыз- даушылар болды, россиялық жәно халықаралық соцпал-де- мократняның ревизионпстеріы қолдады. — 51.
38 Эсерлер (социалист-революционерлер) — Росспядағы ұсақ буржуазиялық партия; 1901 жылдың аяғы —1902 жылдың бас кезінде әр түрлі халықшылдық топтар мен үйірмелер- дің («Социалист-революционерлер одағы», «Социалист-революционерлер партиясы», т. б.) бірігуі нәтижесінде пайда болды. «Революционная Россия» газеті (1900—1905) меп «Вестник Русской Революции» журналы (1901—1905) оныц ресми органы болды. Эсерлер пролетариат пен ұсақ меншік иелерінің арасындағы таптық айырмашыльщты көрмеді, ша- руалар ішіндегі таптық жіктелуді жоне қайшылықтарды бүркемеледі, пролетариаттың революциядағы баспіылық ро- лін жоққа шығарды. Эсерлердің көзқарасы халықшылдық пен ревизионизм идеяларының эклектикалық қойыртпағы болды; Лениннің сөзімен айтқанда, эсерлер «халықшылдықтың кем-кетігін» «марксизмді сәнге айналган оппортунисты^ «сы- наудың» жамауларымен бітеуго» тырысты (Шығармалар толық жинағы, 11-том, 308-бет). Эсерлер самодержавиемеп кү- ресудің негізгі әдісі ретінде уағыздаған жеке террор такти- касы революциялық ңозғалысца үлкен зиян келтірді, бұқара- ны революциялық күреске ұйымдастыру ісін қиындатты.
Эсерлердің аграрлық программасы жерге жеке меншікті жоюды және оның қауымдардың қарамағына көпіуін, жерді пайдалануда «еңбек негізін» және «теңгермелі» әдісті қол- дануды, сондай-ақ кооперацияны дамытуды көздеді. Эсерлер


48'4
ЕСКЕРТУЛЕР
«жерді социализациялау» деп атаған осы программада шы- ныида социалистік дейтіндей түк жоң еді. В. И. Ленин эсер- лер программасын тал дай келіп, товар өндірісі мен жеко меншік шаруашылықты ортақ жерде сақтау капитал үстем- дігін жоя алмайды, еңбекші піаруаларды қаналу мен күй- зслістен құтқара алмайды; капитализм жағдайында кооперация да ұсак, шаруалар үшін құтқарып қалатын құрал бола алмайды, өйткені ол село буржуазиясының баюына қызмет етсді деп көрсетті. Сонымен қатар Ленин социалистік емес болса да жерді теңгермелі түрде пайдалану талантарыныц тарихи прогрестік революцпялың-демократиялык, сипаты болды, өйткені ол талаптар реакциялық помеіциктік жер пе- ленушілікке қарсы багытталды деп көрсетті.
Болыпевиктер партиясы эсерлердің социалистер атын жа- мылмақ болған әрекеттерін әшкереледі, шаруаларға ықпал жасау жолында эсерлермен табанды күрес жүргізді, олардыц жеке террор жасау тактпкасының жұмысшы қозғалысына тигізетін зиянын ашыл көрсетті. Сонымен бірге болыпевиктер патша өкіметіне қарсы күресте эсерлермен белгілі бір жағдайда уақытша келісім жасасудан қашпады.
ИІаруалардың таптық әр тектілігі эсерлер партиясында саяси және идеялык, тұрақсыздықты, ұйымдың ьтдыраушы- лықтьт, олардыц либерал буржуазия мен пролетариат ара- сында үнемі ауытқып жүруін тудырды. Бірінші орыс рево- люциясы жылдарыпың өзінде-ақ эсерлер партиясынан оң ңанаты бөлініп шыгып, өзінің көзқарасы жағынан кадеттер- ге жақын жария Халықтың-социалистік еңбек партиясып (энестер) құрды, ал сол қанатынан жартылай анархистік «максималистер» одагы ңалыптасты. Столыпин реакциясы дәуірінде эсерлер партиясы бүтіндей идеялық және ұйымдық күйреуді басынан өткерді. Бірінші дүние жүзідік соғыс жьтлдарында эсерлердің көпшілігі социал-шовинизм позиция- сын да болды.
1917 жылғы Февраль бу ржу азиялық-демократия л ық рево- люциясы жеңгеннен кейін эсерлер меныпевиктермен жэно кадеттермен бірге контрреволюциялық буржуазиялық-поме- щиктік Уаңытша үкіметтің басты тірегі болды, ал партия- ның лидерлері (Керенский, Авксентьев, Чернов) әлгі үкімет- тің құрамыиа кірді. Эсерлер партиясы помещиктік’ жер иеленушілікті жою жөніндегі шаруалар талабын қолдаудан бас тартты, жер помещиктік меншікте болуын сақтауды жақ- тады; Уақытша үкіметтің эсер министрлері помещиктердіц жерлерін басып алған шаруаларға қарсы жазалау отрядта- рын жіберді.
1917 жылы ноябрьдің аяқ кезінде эсерлердің сол қанаты дербес солшыл эсерлер партиясын құрды. Солшыл эсерлер шаруалар бұқарасы арасында өз ықпалын сақтауға тыры- сып, Совет өкіметін формальды түрде таныған болды жоне болыпевиктермен келісімгс келді, бірақ коп кешікпей Совет өкіметіне қарсы күрес жолына түсті.


ЕСКЕРТУЛЕР
485
Шетел соғыс интервсициясы мен азамат согысы жылда- рында эсерлер контрроволюциялық қастандық жұмыс жүр- гізді, интервенттер мен ақ гвардияшыларды белсене қолда- ды, контрреволюциялық заговорларға қатысты, Совет мем- лекеті мен Коммунистік партияның қайраткерлеріне қарсы террорлық әрекеттер ұйымдастырды.
Азамат соғысы аяқталғаннан кейін эсерлер ел ішінде де және эмиграциядағы ақ гвардпяшылар қосынында жүріп те Совет мемлекетіне қарсы дұшпандық әрекетін тоқтатпа- ды. — 51.
39 Конвент — XVIII ғасырдьщ аяғындағы француз буржуазия- лық революциясы көзіндегі үшінші Ұлттық жиналыс. Конвент монархияны құлатқан 1792 жылгы 10 августағы халық которілісінің нәтпжесінде Франциядағы жоғары окілдік ме- кеме рэтінде құрылды. Конвентке сайлау 1792 жылы август пен ссптябрьде болды. Сайланған Конвент депутаттары үпг топқа: якобиншілдерге — сол қанатқа, жиропдпстергс — оң канатқа, «батпаққа» — түрлаусыз копшілікке боліиді. 21 соп- тябрьде Конвент халық бұқарасының қысымымсн елде ко- рольдік өкімсттің жойылғандығып хабарлады, 22 сентябрь- де Францпяны республика деп жариялады. Конвонттен жпрондпстер қуылғаннан кейінгі якобиндік диктатура дәуі- рінде Конвент аса жемісті қызмет істеді. Конвент феода- лизмді біржолата жоюды жүзеге асырды және барльтқ контррсволюциялық, келісімпаз элементтерді аяусыз жаза- лады, шетел ннтервенциясына қарсы күрес жүргізді. Соны- мсн ңатар Конвент жеке меншік правосыпьтң мызгымасты- ғын ңуаттады.
Якобпндік дітктатураны қүлатцаи 1794 жылгы 27 июльдс- гі контрреволюцпялың тоцкеріс Конвептті буржуазияльщ контрреволюцпяның қол іпоқнарына айналдырды. III жылгы конституция дейтінпің қабылдаііуьтиа байланысты 1795 жылы 26 октябрьде Конвент таратылды. — 59.
40 «Vorwärts» («Алға»)—күндслікті газет, Герман социал-де- мократиялық партиясының ортальтқ органы; партпяньщ Галль съезінің қаулысы бойынша, 1884 жылдан шығып кел- ген «Berliner Volksblatt» газетініц («Берлин Халық Газеті- нің») жалғасы ретінде, 1891 жылдан бастап «Vorwärts. Berliner Volksblatt» дегеп атпен Берлппде шыгыгі тұрды. Ф. Энгельс газет бетінде оппортунизмпің қандай да болсын көріністеріне қарсы күрес жүргізді. 90-жылдардың екінші жартысынаи бастап, Энгельс қайтыс болғаннан кейін, «Vorwärts»-тің редакциясы партияньщ оң цанатының ңолына отіп, оппортунистердің мацалаларын үнемі басып тұрды. «Vorwärts» РСДРП-дагы оппортунизма жене ревизионизмге қарсы күресті бір жақты корсете отырып, «экономистерді» қолдады, ал партия жікке бөліпгенпен кейін мепьпіовттктерді қолдады. «Vorwärts» реакция жылдарында Троцкппдің жа-
13-том


486
ЕСКЕРТУЛЕР
лақорлық мақалаларын басты, Ленинге, большевиктерге олар- ды теріске шығаруға және партиядағы жағдайды объектив- ті тұрғыдан бағалауға өзінің бетінен орын бермеді.
Бірінші дүние жүзілік соғыс кезеңінде «Vorwärts» социал- шовинизм позициясында болды; ¥лы Октябрь социалистік революциясынан кейін антисоветтік насихат жүргізді. 1933 жылға дейіп Берлинде шығып тұрды. — 63.
41 1905 жылғы 24 октябрьде «Vorwärts»-тің 249-номерінде герман социал-демократиялық партиясы басқармасыпың «Vorwärts» газеті редакциясының құрамын өзгерту туралы 1905 жылғы 23 октябрьдегі хабары жарияланды. Партияда ревп- зионистік бағыт ұстаған алты редактор орпынан алындьт, жаңартылған редакция ңұрамына партияның сол қанатына жататын адамдар енгізілді. Газеттің басшылығына Р. Люксембург те датыстырылды.
Оппортунистер орнынан алынған редакторларды қорғап науқан ашуға тырысты, бірақ партияның қалың бұқарасы герман социал-демократпялық партиясы Басңармасыныц ба- ғытын мақұлдап, қолдады. — 63.
42 II Интерішционалдыц Амстердамдағы халыцаралыц социалисты, конгресі 1904 жылы 14 августап 20 авгусқа дейін болып өтті. Конгресс мыиа моселелерді талңылады: 1) социалист^ тактиканың халықаралық ережелері; 2) отарлық сая- сат; 3) жаппай стачка; 4) әлеуметтік саясат және жү- мысшыларды қауіпсіздендіру; 5) трестер меп жұмыссыздық және басқа мәселелер.
Буржуазиялық партияларга көзқарас «Социалистік такти- каның халықаралық ережелері» туралы қарарда бейнеленді. Қарар социалистердің буржуазиялык, үкіметтерге қатысуына тыйым салды және «буржуазиялық партиялармен жақында- суды жеңілдету мақсатында қазіргі таптық қайшылықтарды бүркемелеуге тырысудың қандайын болса да» айыптады. Конгрестің шешімдері алға басқан кейбір қадамдарына қа- рамастан, тұтас алғанда жартыкеш болды, оппортунизмніц ырқына одан әрі көнгендік болды. Конгресс бұцаралық стачканы қарулы көтеріліске ұластыру жөнінде мәселе қой- ған жоқ, империалисты мемлекеттердің отарлық саясатьш ақтамақ болған оңшыл оппортунистерге тойтарыс берген жоқ. Конгресс ревизионизмді сөз жүзінде айыптай отырып, өз қарарында одан іргені аулақ салу жөнінде түк айтқан жоқ, пролетарлық революция мен пролетариат дпктатурасы туралы мәселені ауызға алған жоқ.— 63.
43 Букіл россиялыц шаруалар одағы — 1905 жылы пайда болтан революциялық-демократиялық ұйым. Шаруалар одағын құрудың инициаторы Москва губерниясының шаруалары болды. 1905 жылы 31 июльде — 1 августа (13—14 августа)


ЕСКЕРТУЛЕР
487
Москвада шақырылған цұрылтай съезі Бүкіл россиялық Шаруалар одағының негізін салды. 1905 жылы 6—10 (19— 23) ноябрьде Шаруалар одағының екінші съезі болып өтті, Бұл съездерде Одақтың программасы мен тактикасы жасал- ды. Шаруалар одағы саяси бостаидықты және дереу цұрыл- тай жиналысын шақыруды талап етті, I Мемлекеттік думага бойкот жасау тактикасын ұстанды. Одақтьтң аграрлық программасы жерге жеке меншікті жою, монастырьлік, шіркеу- лік, уделдік, кабинеттік жоно мемлекеттік жерлерді іпаруа- ларға толем ақысыз беру талабын қойды. Эсерлер мен либералдардың ықпалында болган Шаруалар одағы ұсақ буржуазиялық шалағаплық, солқьтлдақтық және тартыншақ- тық көрсетті. Одақ жерге помещпктік жеке меншікті жою іалабын цоя отырып, помещпктерге ішінара ақы төлеуге келісім берді. Лепнннің сөзімен айтқанда, бұл ұйым «әрине, шаруалардың бірсыпыра соқыр сепімдеріи қостайтын еді, шаруаның ұсақ буржуазлялык, жалгап үмітторіпо копгііп еді (біздің социалист-революционерлердің де оларга көпгіштігі сияқты), бірақ ол бұқараныц сөзсіз «тиянақты», нақты ұйымы, озінің негізінде созсіз резолюциялық, күрестің на- ғьтз революциялың әдістерін қолдапа алатын ұйымы еді» (Шыгармалар толық жпнағы, 12-том, 351-бет). Шаруалар одагы озінің алғашцы ңадамынан бастап полтщпяньтң цуғы- нына үпіырады. 1907 жылдыц басында Одақ өзіпің өмір сү- руін тоқтатты. — 69.
44 Бұл арада «Волна» газеті айтылып отыр.
«Волна» («Толқып») — большевиктік күпделікті газет, 1906 жылғы 26 апрельден (9 майдан) 24 майға (6 июньге) дейін Петербургте жария шығып тұрды. 25 номері шықты. «Волнаны» 9-номерінеп бастап іс жүзінде В. И. Ленин ре- дакциялады. Редакция жұмысына В. В. Воровский, А. В. Луначарский, М. С. Ольминский, И. И. Скворцов-Степанов жэне басқалар қатысты. Газетте Лениннің 25-ке жуық мацалала- ры жарияланды, олардың көбі бас мацала ретінде басылды. «Волна» большевиктердің бұқараның революциялық күресіне баспіылық етуінде, пролетариаттың саналылығы мен ұйым- шылдығын арттыруда үлкен роль атқарды.
Ңоғамдық-саяси бөлім газеттің сдәуір болігіп алды, бұл бөлімніц матерпалдары саясп оқиғаларды талдауға және тү^ сіндіруге, пролетариаттың революциядағы тактпкасын жа- сауға және пасихаттауға арналды. Партия өмірі бөліміпіц «Саяси партиялар өмірінен» және «Аудапдарда» дегеп екі рубрикасы болды. Бірінші рубрикамен көбіне партияның қа- рарлары және басқа басшылыцқа алынатын документтері, сондай-ақ ұлттың социал-демократиялың ұйымдардың ңыз- меттері туралы хабарлар жарияланьш тұрды. Екінші рубрикамен — аудандық және бастауыш партия ұйымдарының өмірі туралы материалдар берілді. Газет елдегі жұмысшы 17*


488
ЕСКЕРТУЛЕР
цозғалысын жазуға көп көңіл болді. Бұл материалдар «Фаб- рикалар мен заводтарда», «Кәсіпшілік одацтарда», «Жұмыс- сыздар арасында» деген рубрпкалармен берілді. «Мемлекет- тік дума» бөлімінде Дума мәжілістері жөнінде есептер, Дума можілістерінен тысцары әңгімелерден репортаждар басылды. «Газеттер мен журналдар әлемінде» бөлімінде бас- пасозге піолу жасалды.
Патша үкіметі «Волнаны» цуғьтнға салды: редактор бір- неше рет сотца тартылды, газеттің көптегон номерлеріно тыйым салынды; Петербург сот палатасы 1913 жылы 26 июньде (9 шольде) газеттің 10, 18, 19, 22, 23, 24, 25-номерлс- рін оларды басып шығаруга дайындалған стереотиптермен бірге жойып жіберуге цаулы алды. 1906 жылы 24 майда (6 пюньде) патша үкіметі газетті жауып тастады. «Волна» жабылғаннан кейін ІІетербургтің Коппель заводының жұмыс- шылары былай деп жазды: «Полиция жауып тастаған со- цнал-демократиялыц «Волна» газеті жұмысшы табының түбегеплі талабы мен мэқсатын толыц білдіре жоне цорғай огырып, сопымеи цатар басьтмыздан кешіріп отырған кезең- дегі таптьтц міндетіміз жөнінде бізге, жүмысшыларға, мей- ліпше аныц, түсінікті етііт айтты, кадеттердің әрекеттерін, біздіц оларга жәпе Мемлекеттік думаға көзқарасымызды мейлінше түсінікті етіп орі дұрыс ұғындырды, осьтны түсіне отырып, біз жабылып тасталған «Волнаға» өзіміздің жолдас- тыц тілектестігімізді білдіреміз және «Волнаның» орнына тиыгатын газетті асыға күтеміз» («Вперед» № 2, 27 май, 1906 ж.). «Волнаның» орнына «Вперед» газеті, одан соц «Зхо» шыцты. — 74.
45 «/Каца өрлеу» дегеп мацала 1906 жылы 6 майда «Волна» газетінің 10-номерінде бас мацала болып басылды. Петер- бургтің баспасөз жөніндегі комнтеті бұл мацалада «цылмыс заңьтпыц 129-статьясыньтң 1-пунктінде царалған цылмыстьтц кышаиы бар» деп тауып, бастырып ліығарушы-редакторды және мацаланың басылып піығуына кінәлы басца да адам- дарды жауапца тартуға цаулы алды, сондай-ац газеттің 10- померіне тылым салды. 1906 жылы 12 (25) майда Петербург сот палатасы баспасөз жөніидегі комитеттің жарлығын бс- кітті. — 78.
4G Октябристер партиясы (нсмесе «17 октябрь одағы») — Россияда 1905 жылғы 17 октябрьдегі манифест жариялап- ғаннан кейін цүрылды. Бұл — ірі буржуазия мен шаруашы- лығын капиталнстік тұрғьтда жүргізетін помещиктердің мүд- делерін білдіретін және цорғайтын контрреволюциялыц партия еді; оны белгілі өперкәсіпші жоне Москвадағы үйлер ұстаушы А. И. Гучков пен ірі помещик М. В. Родзянко бас- царды. Октябристер патіпа үкіметініц іііікі және сыртцы саясатын цолдаи отырды. —- 81.


ЕСКЕРТУЛЕР
489
47 Әцгіме кадет партиясыныц III съезі жөнінде болып отыр, съезд 1906 жылы 21—25 аирельде (4—8 майда) Петербург- те, I Мемлекеттік Думаның ашылар қарсаңында өтті. Съезд кадет партпясыиың Думадағы тактпкасы туралы мэселеге баса назар аударды. Осы мәселе бойынша П. Н. Милюков баяндама жасады, ол партпяның Думадағы қызметінің жос- иарын ұсына отырып, қазіргі қолданылып отырғап патша зацдарымен сапасудың қажет екені жайында айтты. Съезд қабылдаған «Партияныц Мемлекеттік думадағы тактнкасы туралы» қарарда кадеттер өздерінің «тііісті заң жобаларыи ұсыну жоне оларды Думада талқылау арқылы» демократия- лық бостандықтар алмақшы екепі женінде көпіро мәлімдоді. Съезде кадеттік аграрлық комиссия дайындаган «Аграрлық реформаньщ негізгі ережелерінің жобасы» талқыланды, бұл жоба («42-пің жобасы» рстіндо белгілі болған) кейін біраз озгерістермен Мемлекеттік думаның ңарауыпа ұсыпылды. — 82.
48 «Речь» («Сөз»)—күнделікті газет, кадеттер партиясыныц орталық органы; 1906 жылғы 23 февральдап (8 марттан) бастап Петсрбургте іс жүзінде П. Н. Милюков пен И. В. Гсс- ссннің редакциялауымен, М. М. Впнавердің, П. Д. Долгору- ковтьщ, П. Б. Струвенің және басқалардың белсене қатысуы- мен ШЫҒЫП тұрды. 1917 жылы 26 октябрьде (8 ноябрьде) Петроград Советі жанындағы Әскери-революциялық комитет жауып тастады. 1918 жылғы авгусңа дейін: «Наша Речь», «Свободная Речь», «Век», «Новая Речь», «Наш Век» деген өр түрлі атпен шыгып кслді. — 85.
49 «Наша Жизнь» («Біздің Өмір»)—лпбералдық бағыттағы күнделікті газет; 1904 жылгы 6 (19) ноябрьден 1906 жылғы 11 (24) шольге дейін Петербургте үзілістермен шығып түр- ды. — 90.
50 1906 жылдың көктсмі мен жазыпда большсвиктік жария га- зеттерде — «Волнада», «Впередте», «Эхода» — «Газеттер меп журналдар әлемінде» деген бөлім болды, ол бөлімде баспа- сөзге шолу беріліп түрды. Осы бөлімнің коптеген мақалалары мен заметкаларын Лоішіі жазды. — 95.
51 Милъераншылдар — социал-дсіяократпядағы оппортупистік агымиьщ — француз социалист-реформисі А.-Э. Мпльеранның есімімен аталған мильерапизмнің өкілдері, Мильеран 1899 жылы Францияның рсакцпялық буржуазиялық үкіметінің құрамына кірді және оның халыққа қарсы саясатын қолда- ды. Мильеранның буржуазпялық үкіметке кіруі социал-де- мократняның оппортунист лидерлерініц буржуазиямен тап- тық ынтымад жасау саясатының айқыи белгісі, олардыц революциялық күдэестен бас тартуы, еңбекші тантардың мүддесіне опасыздык, етуі болды. Ленин мильеранизмді ре-


490
ЕСКЕРТУЛЕР
визионизм және ренегаттық рөтінде сипаттай келіп, социал- реформпстер буржуазиялық үкіметке кіре отырып, капита- листер үшін жанды ңуыршақ, бүркеніш болды, сол үкімет- тің бұқараны алдап-арбауьшың құралы болды деп корсет- ті. — 95.
52 Заметка «Волна» газетінің 1906 жылғы 9 майдағы 12-номе- рінде басылған «Мемлекеттік дума туралы» қарардың жо- басына соңғы сөз ретінде жазьглды; жобаны В. И. Ленин РСДРП IV (Бірігу) съезіне ұсынған болатын (ңараңыз: Шығармалар толық жинағы, 12-том, 398—399-беттер). — 97.
53 Граф Гейденніц то бы — I Мемлекеттік думадағы октябрис- тер фракциясының «сол» қапаты, бұл қанатқа кейбір оң- піыл кадеттер де қосылды. Думаныц 1906 жылғы 5(18) май- дағы мәжілісінде, патшаның салтанатты жиында сөйлеген сөзіне жауап ретінде жолданатын адресті талқылау үстін- де, кадеттер дің конституцияльщ-монархиялық рухта дайын- даған адрес текстін тым ұшқары деп есептеп, Гейден тобы оны куаттап дауыс берудон бас тартты да, мәжіліс залы- наи кетігт қалды. I Мемлекеттік дума таратылғаннан кейін, топ октябристерге ұқсас «бейбіт жаңарту» партиясы болып ңалыптасты. В. И. Ленин «Граф Гейденді еске түсіру» деген мақаласында Гейден мен оның тобына саяси синаттама бер- ді (қараңыз: Шығармалар, 13-том, 38—46-беттер)100.
54 	Бұл арада М. Ю. Лермонтовтың «Ой» деген өлеңінен алынған сөздер келтіріліп отыр (қараңыз: М. Ю. Лермонтов. Шығар- маларының алты томдығы, 2-том, 1954, 114-бет).—101.
55 В. И. Ленин заметканы «Үйымдық мәселе жөнінде» деген мақалаға «Редакциядан» соңғы сөз ретінде жазды.—103.
56 Петербургте Панинаның Халық үйінде патпіаның салтанатты жпында сөйлеген сөзіне Дума жолдаған жауап адреске байланысты митинг ұйымдастьтрылды. Митингіге үш мың- дай адам қатысты, олардың едәуір бөлігі жұмысшылар еді. В. И. Ленин (Карпов деген фамилиямен) Россияда бірінші рет бұқаралық жиналыста ашьщтан-ашық сөз сөйледі. Лениннің сөзі кадеттер патша үкіметімен астыртын сөз бай- ласты деген айыпты өз сөздерінде жоққа шығаруға тырыс- қан кадеттік шешендер В. В. Водовозов пен Н. А. Огород- никовқа қарсы, сондай-ақ кадеттермен блок жасасуды жаң- таған «халықтық социалист» В. А. Мякотин мен меньшевик Ф. И. Данға (Берсеиевке) қарсы бағытталды. Ленин халыц есесінен самодержавиемен мәмлеге келу жөніндегі кадет-


ЕСКЕРТУЛЕР
491
тік саясатты әшкереледі. Митингіге цатыицан А. Г. ІПлпх- тер озінің естсліктерінде былай деп жазды:
«Мінеки Ильич сөзін бастап кетті:
— Огороднпковтың айтуынша, келісім болмагап, тек қа- на келіс сөздер жүргізілсе керек. Сонда келіс сөздер дегеи не? Келісімнің басталуы. Ал келісім дсген не? Келіс сөздер- діц аяқталуы.
Айтыстыц мәнін бұлай етіп тым царапайым, бірақ сондап айқын және дәлме-дәл тұжырымдау барлық, іпып мәнінде барлық тьтңдаушыларды күтнеген жерден таңдандырьш, сүпсіндіргені есімде сайрап тұр. Келісімге, мәмлеге келумеп тынған келіс сөздер жайында тағы да бірер сөз, бірер та- рпхи анықтама айтылган кезде,— үлкен залда тыңдаушылар әдстте сөйлеп тұрған адамга барыпша зейін цойып тыпа цалған жағдайда болатын кәдімгі, ерекше тыныштық орна- дьт... Ильичтің большевиктік сенімді дәлелдері орасан зор мптпнгіні баурап алды, митинг Ленин ұсыпғап қарарды үл- кен бір ауыздылыңііен, аса зор копшілік дауыспен қабылда- ды» (А. Шлпхтер. «Ецбекшілердіц ұстазы жоне досьт. (Ленин туралы естеліктерден)». М., 1957, 10—11, 12-беттер).
Лешпінің 1906 жылы 9(22) майда митингіде сөйлегеп созі буржуазияны абыржытып тастады. Кадеттердің шабуылыиа жауал ретіиде Лепин «Ңарар және революция» деген мацала жазды, онда былай деді: «Панинаның үйінде болған ха- лыц жшіалысы кадет мырзаларды өте-мөте ызаландырды. Бұл жиналыста сөйлеген социал-демократтардың сөздері осы сасыган батпақтың астан-кестеңін шығарды» (осы том, 117-бет). Үкімет митинг жөніндсгі есепті жәно онда ңабыл- данган ңарарды басқаны үшіп «Волна», «Призыв» газеттері- нің рсдакторларын жауапқа тартты. 9 (22) майдағы митингі- ге цатысқандардыц сотқа берілетіпі жөнінде хабарлады және жалпы митинг жасауға тыйым салды.—104.
57 «Волна» газетінде жацсақ басылган. Митипгіде Берсенев (Ф. И. Дан) сөйледі.— 105.
58 Бұл арада И. Л. Горемыкиннің ішкі істер минпстрі П. А. Сто- лышінмен амнистия туралы мәселе жөніндегі әңгімесі айты- льтп отыр. Бұл әңгіменің мазмұны «Голос» газстінің 1906 жылғы 3(16) майдағы 5-номеріндо бір хронпкордің «Горемыкин «жақсы адамдар» туралы» доген заметкасында баян- да лды.— 108.
69 	«Страна» («Ел») — күнделікті газет, демократиялық рефор- малар партиясыпың органы; 1906 жылғы 19 февральдан (4 марттан) 1907 жылға дейін Петербургте шығып тұрды.— 116.
60 	В. И. Лепин өзінің мақаласында пайдаланған Петербург телеграф агенттігініц Тифлпстегі сайлау жөніндегі мәліметте-


492
ЕСКЕРТУЛЕР
рі дәл емес еді. Тифлисте 81 емес, 80 сайламшы сайланды, • олардың 71-і социал-демократ, 9-ы кадет болды.— 123.
61 Әңгіме Кутапсиден сайланғаи сайламшылар жайыпда больш отыр. Мемлекеттік думаға мүшелер сайлау кейінірек жүргі- эілді; Кутаиси губерииясьтнан I Мемлекеттік думаға үш де-
. путат: И. Г. Гомартели, С. Д. Джапаридзе, И. И. Рампшвпли өтті — бәрі де меныпевііктер еді.— 123.
62 Лепип «Мемлекеттік думаға көзқарас туралы» қарарды ай- тып отыр, онда: «...барлық жерде, олі де сайлау болатын жердің бәрінде жоне РСДРП басқа партиялармеп блок жа- самай, өз кандидаттарын ұсына алатьтн жердің бәрінде, РСДРП Думага оз кандпдаттарып откізуге тырысуға тиіс» деліпгеи («РСДРП тортіпші (Бірігу) съезі». «Қазақстаи» баспасы, 1971, 188-бет).— 123.
63 Әңгіме РСДРП меньптевпктік Армавир комтттеті жайында больтп отьтр, ол I Мемлекеттік дума сайлауы кезінде, РСДРП IV (Бірігу) съезініц буржуазиялық партиялармеи блок жасасуға тыйым салу туралы шешіміпо қарамастан, соцпал-демократтарга ітемесе, ең болмаганда, «кадеттерден оцшыл емес» капдидаттарга дауьтс беруге тиақырган үпдеу жарпяладът.— 123.
64 «Биржевые Ведомости» («Биржа Ведомостары»)—1880 жилы коммерциялық мақсатпен курылған буржуазиялық іа- зет. Петербургте оуелі аптасъша үш рот, сосып торт рет, со- дан соң күнде шығып тұрды. 1902 жылғы поябрьдеп бастап күніне екі рет: тацертец және кептке шықты. Жалтақтығы, сатқындыгьт, прппципсіздігі газеттің атын жалпы атауга («бпржевка») айналдырды. «Биржевые Ведомостпді» 1917 жылы октябрьдіц аяқ кезіиде Әскери-револіоцпялық комитет жауып тастады.— 130.
65 Бүл мақалапы В. II. Лешш Дума жұмысшы депутаттарының «Росспяныц барлық жүмысшыларына» арнаган үндеуітю «Редакцпядан» соңгы соз ретінде жазды.
Үндеу 1906 жылы 19 май да «Волнаньтң» 21-померіидө соңғы сөзбен бірге басылды. Бұл материалдарды басқапы үпіін «Волнапыц» редакторы сотқа тартылды.—135.
6(3 Бүл арада Ецбек тобьт депутаттарының жеке кеңесі озір- леген «ІІегізгі жер аацыиъіц жобасы» айтылып отыр. Жоба 1906 жьтлы 6 (19) июньде 33 депутаттың (негізінон трудовик- тердің) қолы қойылып, Думаның қарауына үсынылгап болатын. «33-тің жобасы» эсерлердің тікелей қатысуымеи жа- салды және солардың аграрлык, мәселе жөніпдегі көзқара- сыи білдірді. Алайда «33-тің жобасына» ңол ңойғандар «104-


ЕСКЕРТУЛЕР
493
тің жобасына» (№ 167 ескертуді қараңыз) қосылып > оған бірқатар елеулі озгерістер еіігізді. «33-тің жобасы» жерт’с жеке меншікті дереу жәпе толық жоюды негізгі талап етіп қоіідъі, жорді пайдалануда барлық азаматтардың тең право- лмлығьтн және тұтыну жәпо ецбек пормасы бойынша жер теңгермелі түрде ңайта бөліпетін қауымдық жер пай- далану принципін жарпялады. Барлық жердің халыц менші- гіне біртіндеп көшуін ұсьпіғап және жердің бір бөлігіне ақы толеуге болады деп есептегсн «104-тің жобасына» қараганда «33-тің жобасы» жерге жеке меншікті дереу жоюды неғұр- лым батыл талап етті жәпе помещиктік жерлерді телом ақысыз конфпскелеуді ұйғарды.
«33-тіея; жобасы» кадеттер тарапынан қызу қарсылыққа кездесті, олар тігіті мұпы материал ретінде Дүмапыц аграр- лық компссиясьтна беруге де қарсы шықты. Жоба Дума мә- жілісінде 78 дауысқа ңарсы кепшілік 140 дауыспен қабыл- данбаіі тасталды.— 139.
67 «Народный Вестник» («Хальтқ Хабаршысът»)—эсерлік күн- делікті газет; 1906 жылгы 17(30) майдан 31 майга (13 июпь- ге) дейін Петербургте шығып тұрды, осы атпен аталатын журпалдың жалгасьт болды. 13 номері піықты — 139.
6Я Горемыкиишілдер — сол кездегі миішстрлор Советінің председатель И. Л. Горемыкин бастаган патпіалық Росспядагы реакцнялық-бюрократпялтлқ үкімет топтарыньтң өкілдері. Ңаражүздік газет — «Новое Время» осы топтардьтң органы болды.—142.
09 1906 жилы 11 (24) май да Петербургтегі Москва ауданыпыц социал-демократ жұмыстпыларының РСДРП IV (Вірігу) съе- зінің қорытыпдьтларьтна арналган жиналысы болып өтті. Бұл жпналысқа 300-ге жуық адам қатыстьт. Большевиктер- ден — В. И. Ленин, меныпевнктерден — Ф. И. Дан баяндама жасады. Жнналыстьтц соцьтпда Бірігу съезіпің піеіпімдсріп баспасоз бетіпде және жүртшылық жтшалыстарьшда сынау- га бола ма дегеп мәссле жөніітде болыиевпктер мен меньше- ввктер арасында қызу айтыс болды. Меныневиктер съезд шепіімдері төңірегіндегі пдеяльтқ куресті піектеуге тырысып, тек партия жпналыстарынцл гана сынауға болады доп есен- теді және осы рухта қарг ұсындьт. Ленин қарарга түзегу енгізді, онда: съездің барліЦ ітіешімдері партия жипалыста- рында гана емес, сопымен қатар «соцпал-демократиялық га- зеттер беттерінде және халық жиіталыстарьтнда» талқылану- ға тиіс деп корсетілді («Волпа» № 15, 12 май, 1906 ж.). Ңа- рар Лепиннің түзетуімен басьтм копшілік дауыспен (39 адам ғапа қарсы дауыс берді) қабылданды. Ленпннің түзетуіпө жауап ретінде мепьтпевпктік Ортальтқ Комитет қарар ца- былдадьг, осы мацалада Ленин соны сынайды. Орталық Ко- митсттіц ңарарыва ГІетербургтегі партия үйьтмдарының бәрі дерлік наразылық білдірді. IV съездіц птептімдерін сынау


494
ЕСКЕРТУЛЕР
жөніндегі мәселеде болыпевиктердің позициясын басқа социал-демократиялық ұйымдар да қолдады. Пермьнің соци- ал-демократтары РСДРП Бірігу съезінің барлық қаулыла- рын кең партия, халық жиналыстарында, митингілерде жә- не соцпал-демократиялық газеттердің беттерінде сынауды өздерінің правосы деп білетінін мәлімдеді. Иваново-Вознесенск ауданының партия копференциясы, басқа да көптеген ұйымдар осындай піешім қабылдады.—144.
70 «Жаман кеңестер» деген мақала «Волнаньщ» 1906 жылғы 21 майдағы 23-номерінде бас мақала ретінде басылды. Мақала- ны жариялағаны үшін газеттің номеріне тыйым салынды, ал редактор қылмысты деп табылып, жауапқа тартылды.— 147.
71 «Курьер» — күнделікті жария газет, меиыпевиктердщ органы, бұрын шығып тұрған «Невская Газетаның» орнына 1906 жылғы 17 (30) майдан 13 (26) июньге дейін Петербургте шықты. 25 номері жарық көрді. «Курьердің» жалғасы «Голос Труда» газеті болды.— 147.
72 «Дело Народа» («Халық Ісі»)—эссрлер партиясыньщ күп- делікті жария газеті; 1906 жылғы 3(16) майдан 12(25) май- га дейін Петербургте іпыгып тұрды. 9 номері шықты.—147.
73 «Правительственный Вестник» («Үкімет Хабаршысы») — күнделікті газет, патша үкіметінің ресми органы; 1869 жыл- дан 1917 жылға дейін Петербургте шығып тұрды—153.
74 «Каутский Мемлекеттік дума туралы» деген мақала «Вестник Жизни» журналының 6-номерінде басылды.
«Вестник Жизни» («Өмір Хабаршысы»)—ғылыми, әдеби және саяси журнал, болыпевиктердің жария органы. 1906 жылғы 30 марттан (12 апрельден) 1907 жьтлғы сентябрьге дейін Петербургте шығып тұрды. Жиырма номері: 1906 жы- лы он үш және 1907 жылы — жеті номері шықты. Журнал- дың жұмысына В. И. Ленин, В. Д. Бонч-Бруевич, В. В. Воровский, А. В. Луначарский, М. С. Ольминский, И. И. Скворцов-Степанов жэне басцалар цатысты. «Вестник Жизнидің» 12-номерінде Лениннің «Орыс радикалының ақылы кейін келеді!» деген мақаласы басылды. Актуальды саяси тақы- рыптарға жазылған мақалалармен қатар, журналда әдеби сынға, өнерге, философияға көп орын берілді.
«Вестник Жизни» сан рет полицияның қуғынына ұшыра- ды: редактор бірнеше рет сотқа тартылды. 1906 жылғы 5, 10, 11, 12-номерлеріне, 1907 жылғы 1, 3, 5-номерлеріне тыйым салынды. Петербург сот палатасының 1907 жылғы 24 сеп- тябрьдегі (7 октябрьдегі) қаулысы бойынша журналды шы- ғару тоқтатылды. —155.


ЕСКЕРТУЛЕР
495
75 Бұл арада «Волнаның» 1906 жылғы 19 майдағы 21-номерін- дегі «Мемлекеттік дума және шаруалар депутаттары» дегеи бас мацала айтылып отыр,— 162.
76 Цитат Еңбек тобының 1906 жылы 26 апрельде (9 майда) Думаның 130 депутатының кеңесінде қабылданған програм- масынан алынған («Наша Жизнь» газетінің 1906 жылғы 27 апрельдегі (10 майдағы) 430-номерін ңараңыз)162.
77 «Плеханов жолдас социал-демократиянъщ тактикасы туралъі цалай пайымдайды?» деген еңбек бірінші рет 1906 жылы 26 майда «Вперед» газетінің 1-номерінде жарияланды, біраз кейініректе сол жылы, жеке кітапша болып шықты. Ленин- гид мацаласы басылған газеттің номер! де, кітапша да поли- цияның қудалауына ұшырады. «Впередтің» 1-номеріне Ле- ниннің мацаласын, темір прокаттайтын кіші аудан жұмыс- шыларының қарарын және бас мақаланы басқаны үшін тыйым салынды, ал газеттің редакторы бір жылға қамалда тұтқында отьгруға кесілді. 1911 жылы 6(19) октябрьде ГІе- тербургтің баспасөз жөніндегі комитеті Лениннің кітапша- сына да тыйым салып, оны басып шығаруға кінәлы адам- дарды қылмысты деп тауып, жауапқа тартуға қаулы алды. 1912 жылы августа Петербург сот палатасы кітапшапы жо- йып жіберу жөпінде шешім шығарды — 165.
78 «Колокол» («Қоңырау»)—социал-демократиялыц күнделікті жария газет; 1906 жылғы 18(31) январьдан 8(21) июньге де- йін Полтавада шығып тұрды. Газетке көбінесе меныпевик- тер қатысты.—165.
79 К. Маркстіц ««Rheinischer Beobachter» газетінің коммунизм!» деген мацаласын цараңыз: К. Маркс пен Ф. Энгельс. Шығармалар, 2-басылуы, 4-том, 194—207-беттер.—173.
80 Франкфурт парламент} — жалпы герман Ұлттыц жиналысы; Германиядағы 1848 жылғы март революциясынан кейін ша- цырылды және өзінің мәжілістерін 1848 жылы 18 майда Майндағы Франкфуртте бастады. Жиналыстың басты мінде- ті саяси бытыраццылыцты жою жэне жалпы герман консти* туциясын дайындау болды. Бірац Жиналыстыц либерал коп- ІПІЛІГІНІҢ цорцацтығы мен қорғалақтығынан, ұсац буржуа- зиялыц сол цапатыныц тартышпацтығы мен дәйексіздігінен Жиналыс елде жоғарғы өкіметті өз цолына алудан қорыцты және 1848—1849 жылдардағы герман революциясының но- гізгі мәселелерінде батыл позиция ұстай алмады. Ол жұ- мысшылар мен піаруалардың жағдайын жеңілдету үшін түк істеген жоқ, Польша мен Чехиядағы ұлт-азаттыц қозғалы- сына цол ұшын бермеді, құлдықца түсірілген халықтар жо- нінде Австрия мен Пруссия жүргізіп отырған езушілік сая- сатты цолдады. Контрреволгоцияның шабуылына тойтарыс


496
ЕСКЕРТУЛЕР
беру үшін және 1849 жылы мартта өзі дапындаған империя конституциясын қорғау үшін халық күштерін жұмылдыру- ға жииалыстың батылы бармады.
Көп ұзамай Австрия, одан кейін Пруссия үкіметтері озде- рініц делутаттарын кері шақырып алды, олардың ізіяше басқа да герман мемлскеттерінің либерал депутаттары Франкфурт жиналысын тастап кетті. Жпналыстың құрамын- да қалған ұсақ буржуазиялық сол цанаттағы депутаттар Жиналыстың орнын Штутгартца көшірді. 1849 жылы июнь- де Вюртемберг үкіметінің оскері Жиналысты қуып тарат- ты.— 173.
81 Ңараңыз: К. Маркс пен Ф. Энгельс. Шығармалар, 2-басылуы, 5-том, 10—14, 20—22, 38—42, 62, 101—102, 335—388-беттер; соны мен бірге қараңыз: К. Маркс пен Ф. Энгельс. Таңдамалы шығармаларының екі томдығы, II том, 1955, 315—316-бот- тер.— 173.
82 Радикалдар мен радикал-социалистердщ республикалыц пар- тиясы — Францияның буржуазиялық гіартпясы; ұйымдық жаьынан 1901 жылы қалыптасты, іс жүзіпде XIX ғасырдың 80-жылдарынан өмір сүре бастады. Бірінші дүнпе жүзілік соғысқа дейін негізінен үсақ және орта буржуазпяпыц мүд- делерііі коздеді. Бірінші жәнс екішні дүние жүзілік соғыс- тар аралығындағы кезсцде партия ішінде ірі буржуазияныц ықпалы күшейді. Партдяның лпдерлері талай рет француз үкіметін басцарды.— 175.
83 «Свобода и Культура» («Бостандық және Мәдениет»)—опта сайын шығып тұрған журнал, кадет партпясыныц оң қа- натьшыц органы; 1906 жылғы 1(14) аирельден 31 майға (13 июньге) дейін С. Л. Франктың редакциялауымен Петербургтө шықты; журнал жүмысына II. Б. Струве белсене ат салысты. 8 номері шықты. Оііы шығару тігражының тым төмендеп ке- туі салдарынан тоқтатылды.— 178.
84 Мемлекеттік совет — революцияға дейінгі Росспядағы жоға- ры мемлекеттік органдардың бірі. 1810 жылы М. М. Сперан- скпйдің жобасы бойынша заң жөніндегі кеңесші мекеме ре- тіпде ңұрылды, оның мүшелерін патша тағайындап, бекітш отырды. 1906 жылгы 20 февральдағы (5 марттағы) зац бо- һьшша Мемлекеттік-совет қайта ңұрылды да, заң жобалары Мемлекеттік думада талқыланғаннан кейін оларды бекітуге немесе ңабылдамауға право алды. Бірақ негізгі заңдарды өз- герту және бірқатар ерекше маңызды заңдарды шыгару правосы патшаның қолында қалды.
1906 жылдан бастап Мемлекеттік советтің тең жартысы сайланып қойылған дворян, дін басылары, ірі буржуазия өкілдерінен, тең жартысы — патша тағайындаған сановник- терден ңүралды. Осының салдарынан Мемлекеттік совет


ЕСКЕРТУЛЕР
497
мейлінше реакцпялық мекеме болды, ол тіпті Мемлекеттік дума қабылдаган баяу зац жобаларьш да қабылдамай тас- таіі отырды.— 182.
85 «Призыв» («Үндеу») —көпшілікке арналған күнделікті газет; 1906 жылгы 15(28) январьдан 15(28) июньге дейін Петер- бургте шығып тұрды. Марттың аяқ кезінен бастап газетке, болыиевиктер қатысты. Газет Петербург сот палатасыиыц' 1906 жылгы 14(27) шоньдегі қаулысы бойынпіа жабылды.— 183.
86 «Русское Государство» («Орыс Мемлекеті»)—үкімет газеті, С. Ю. Витте құрды, 1906 жылғы 1(14) февральдан 15(28) майға дейін Петербургте шығып тұрды. —184.
87 Зубатовшылдыу — «полицпялық социализм» саясаты, бұл саясат Москва охранка бөлімшесінің бастығы жандарм полковник Зубатовтың есімімен аталды, 1901—1903 жылдарда Зубатовтың инііциатпвасы бойынша жұмысшылардыц наза- рын самодержавиеге қарсы саясп күрестен басқа жаққа аудару мақсатымен жария жұмысшы ұйымдары қүрылды. Жария жұмысшы ұйымдарып құру жөніндегі Зубатовтың ңызметін ішкі істер министрі В. К. Плеве қолдады. Зубатов- шылдар жұмысшы қозғалысын тар экономикалық талаптар арнасына бағыттауға, үкімет бұл талаптарды орындауға да- йын отыр дегеп пікірді жұмысшылардың санасына сіңіруге тырысты. Алғашқы зубатовтық ұйым «Мехапикалық өнді- рістегі жұмыстігылардың өзара жәрдем корсету қогамы» деген атпсн 1901 жылы майда Москвада құрылды. Зубатовтық ұйымдар соддай-ақ Мннскіде, Одессада, Вильнода, Киевте және басқа қалаларда күрылды.
Революцияшыл социал-демократтар зубовшылдықтың ре- акциялық сипатын әшкерелей отырып, самодержавиеге қарсы күреске жұмысшы табының қалыц тобын тарту үшін жария жұмысшы ұйымдарын иайдаланды. Революцияльтқ қозғалыс- тыц өрлеуі ықпалымен патша үкіметі 1903 жылы зубатов- тық ұйымдарды жоюға мәжбүр болды.—186.
88 РСДРП Петербург комитетініц Мемлекеттік думага көзуарас туралы гуарары және соның ізінше басылған В. И. Ленпннің «Думалыу, министрліктщ ураны туралы» деген мақаласы Мемлекеттік дума туралы мәселе жөніндегі болыпевиктер- дің меньшевиктермен күресін бейнелейді, бұл күрес РСДРП Орталық Комитеті мен Петербург комитетінің арасындагы жанжал формасына айналды.
1906 жылгы 13(26) майда жарияланған декларацпяда үкі- мет кадеттік Думаның адресінде баяпдалған оның талапта- рын қабылдамай тастады. Бұған жауал ретіпде Дума қарар қабылдап, онда Горемыкиннің министрлігіне «сенімсіздік» білдірді, сөйтіп оны Мсмдекеттік Думаның сеніміне ие бола-


498
ЕСКЕРТУЛЕР
тып министрлікпен ауыстыруды талап етті. РСДРП-ның меныпевиктік Орталың Комитеті партия ұйымдарына қарар Жіберіп, онда Думаиың думалық, яғни кадеттік министрлік цүру талабьш цолдауды ұсынды. В. И. Ленин басқарған Петербург комптеті бұл қарарға қарсы шықты. 1906 жылғы 24 майдагы (6 шоньдегі) мәжілісіиде Петербург комитеті Орта- лық Комптеттіц меныпевиктік царарын қабылдамай, Лешін- нің қарарын қабылдады. Петербург комитетінің құрамыпа енген 9 меньшевик бұл мәселені Орталыц Комитет немесе аудаиаралыц жалпы ңалалық конференция шешкепге дейін большевиктік царардың жүзеге асырылуын тоқтата тұруды талап етті. Меныпевиктердің бұл талабын да Петербург комитет! цабылдамады. Соны мен цатар Петербург комитеті ауданаралыц конференция шақыруға қаулы алды; мәжіліс- тің протоколдары мен документтерін аудандарға мәлім ету- ді, ал Ленпннің қабылданған қарарын және Петербург ко- митетінің мүшелері — 9 меныпевиктің мәлімдемесін алдағы конференция ңарсаңыпда айтыс откізуге арналған материал ретінде басиасөзде жариялауды ұйгарды. Жұмысшылар Петербург комитетінің қарарын ңызу цолдады. Мәселен, 30 май да (12 июнь де) Васильев аралында 5 мыцнан астам а дам цатысцан митинг болды. Петербург комптетінің қарары қол шапалақтаумен қарсы алынды. ІІақ сол күні Александров заводында митинг болды. Петербург комитетіпіц царары бір ауыздан қабылданды. «Жігерлепген 2000 адам цызыл ту кө- теріп, «Марсельезаны» айтып, заводтан шықты да, жұмыс- шыііың бостандық әнінің әуендерін жер-жерге тарата оты- рып, Нева заставасының тар орамдарына тез сіңіп кетті» («Вперед» № 6, 1 июнь, 1906 ж.).— 189.
89 Мацала «Вперед» газетінде басылғап РСДРП Петербург комитет! меп Орталыц Комитетінің Мемлекоттік думага козца- рас туралы царарларына жэне Петербург комптетінің 9 мү- шесіпің дәлслдегеп мәлімдемесіне «Редакцпядап» соңғы сөз ретіпде жазылды.—191.
90 1906 жылы 24 майда (6 июньде) Мемлекеттік думаның 14- мәжілісінде трудовиктер жалпыға бірдей, тең, төте жәно жасырын сайлау правосы негізінде сайланған жергілікті жер комитеттерін дереу құру жөнінде 35 депутат қол цой- ған ұсыныс енгізді. Жер комитеттері аграрлық реформа жа- сау үшін дайындық жұмысын жүргізуге, сондай-ақ Думаға ұсынылған аграрлық мәселе жөніндегі жобаларды талцылау- га цатысуға тіііс болды. Жергілікті комитеттер жөніндегі және толем ақы жөніндегі мәселе, В. И. Лениннің сөзімен айтцанда, «аграрлық мәселенің нағыз өзегі» еді, өйткені әң- гіме реформаны кім жасайды: шаруалар ма әлде помещик- тер ме дегснге тіреліп отыр еді.


ЕСКЕРТУЛЕР
499
Кадеттер Еңбек тобының ұсынысын Думада да, баспасоз бетінде де қатты сынға алды. 35-тің мәлімдемесі жариялан- ғаннап кейін, келесі күні-ақ кадеттердің орталық органы «Речь» трудовиктердің жобасына үзілді-кесілді қарсы ттіы- ғып, мұндай комитеттер мәселенің піешімін «солға» қарай ойыстыра алады деп жазды.
Болыневпктер жергілікті комитеттер қуру идеясын қол- дады, мұны бұқараны одан әрі революциялық күреске ұйымдастыру формаларының бірі деп білді. Ленин былай деп жазды: «Қалаларда жұмысшы үкіметтері, деревняларда шаруа комитеттері (белгілі бір кезеңдерде жалпыға бірдей және т. с. дауыс беру арқылы сайланатын орындарға айна- латын),—міпе, жеңімпаз революция ұйымыныц, яғни пролетариат пеп шаруалар диктатурасының бірден-бір мүмкін формасы осындай. Бостандық үшін күресіп жатңан таптар- дың ұйымыпыц бұл формаларын либералдардың жек көруі таңданарлық нәрсе емес!» (Шыгармалар, ІЗ-том, 400-бет).— 195.
91 «Le Temps» («Заман») — копсервативтік күнделікті газет; 1861 жылдан 1942 жылға дейін Парижде шығып тұрды. Францпяның билеуші топтарының мүддесін көздеді және іс жүзіндо сыртқы істер министрлігіігің рссмп органы болды.— 197.
92 Горемыкин министрлігінің отставкаға шығуы жопіндегі хабар 1906 жылы 27 майда (9 июньде) «Биржевые Ведомостп- дің» кешкі басылымыпың 9311-номерінде жарпяланды. 28 майда (10 шоньде) бұл хабар ресми түрде теріске шығарыл- ды,—197.
93 «Тац пен алтаръ» («Thron und Altar») деген создер «Вперед» газетінде әдейі цензуралық мақсатпен жазылды. — 204.
94 «Вперед» («Алға»)—большевиктік күнделікті жария газет; 1906 жылғы 26 майдан (8 июньнен) үкімет жауып тастағаи «Волна» газетінің орнына шыга бастады, сол газеттің жалға- сы болды. Газетте В. И. Ленин басшылық роль атқарды; ро- дакцияның жүмысына М. С. Ольминский, В. В . Воровский,
А. В. Луначарский белсене қатысты. Газетте Лениннің 15 мацаласы басылды. Газет үнемі қудалауға ұшырады; 17 номс- рінің 10-ына тыйым салынды. Полицпяпың қуғындауына бай- ланысты большевиктер өздерініц жария органып басца атпеп шығаруға күн ілгері дайындалған болатын. 2 (15) июнь күпі «Вперед» газетінде «жаңын арада Петербургте күпделікті жұ- мысшы газеті — «Эхо» шыға бастайтыпдығы» туралы хабар- ландыру жарпяланды. Бұл хабарландыру номер сайын, газет жабылғанға дөйіп басылып түрды. 1906 жылы 14(27) июньде Петербург сот палатасының қаулысымеи газеттің шығарылуы тоқтатылды. «Впередтің» орнына «Эхо» газсті шыға бастады.— 209.


500
ЕСКЕРТУЛЕР
95 Цитат «Биржевые Ведомости» газетінің 1906 жылғы 1(14) июньдегі 9318-померінде (таңертеңгі басылым) басылған «Сенуге бола ма?» деген заметкадан алынған.— 215.
96 Бұл қарардың Мемлекеттік думаға көзқарас туралы мәселе жөнінде РСДРП Орталық Комитеті мен Петербург комите- тініц арасындағы жанжалмен байланысы бар. Ол Мемлекет- тік думаға көзқарас жөніндегі РСДРП Петербург комитеті- нің қарарымен (қараңыз: осы том, 189—190-беттер) бірге болыневиктердің тактикалың платформасын құрды, осының негізінде айтыс жүргізілді және Петербург ұйымының ау- данаралық конференциясына сайлау өткізілді. Ңарар «Вперед» газетінде мынадай редакцияльщ ескертпемен басылды: ««Вперед» редакциясы осы қарардың пегізгі қағидаларын тұтасьшан ңолдайды және оны жүмысшылар жпналыстары мен митингілеріне ұсыну жөнінде жолдастарға кеңес бере- ді».— 225.
97 «Қарсаңда» деген мақаланы В. И. Ленин Киевте шығарылу- га дайындалып жатқан болыпевиктік күпделікті жария газет — «Работникке» арпап жазған болатын. Мақала газет редакцпясыиа телеграф арқылы берілді және 1906 жылы 8(21) июньде газеттіц бірінші номерініц біріпші бетінде басылды.
«Работнпктің» не бары екі номері шықты. Бірінші номері конфискеленді, әйтсе де полиция келгенге дейін газет тира- жының үлкен бір бөлігін баспаханадан алып піығып үлгер- ді. 1906 жылы 9 (22) июньде екінші номері шыққаннан ке- йія (ол да конфискеленді) газет жабылды.— 227.
98 Бұл арада, сірә, 1906 жылы 8 (21) пюньдо «Наша Жизнь» газетінде жарпялангап және сол күні-ақ «Биржевые Водо- мостпдіц» копікі басылымында көшіріліп басылган заметка айтылып отырса керек, онда былап делінген: «7 июньде мынадай сыбыс тарады, соғыс минпстрі иатшаның атына записка тапсырыпты, ояда ол армпяда толқу бар екенін корсете келіп, тәртіпсіздіктерді басудың ойдағыдай болатынына цауіптепе қарайтынын, сопдықтан Думаны таратудың да қауіпті скенін айтыпты».— 230.
99 Дума туралы ереженің 13-статьясы енгізген «салтанатгъі уэдеге» Мемлекеттік думаның барлық мүшелері қол қоюға тиісті еді. Онда депутаттардың өздеріне жүктелген міндет- терді патшаға деген «адалдықпен» орындайтындығы жөніп- дегі міндеттемесі айтылған. Кавказ социал-дсмократтары —• J Мемлекеттік думаның депутаттары — «салтанатты уәдеге» қол қойылғаннан кейін В. И. Ленин цптатқа алған молімде-


ЕСКЕРТУЛЕР
501
мені баспасөзде жариялады (қараңыз: «Курьер № 20, 8 (2І) июнь, 1906 ж.).— 233.
100 ('/Кулдызды палата» деп Росспяда 1905—1907 жылдардағы революция дәуірінде және реакция жылдарында II Нико- лайға астыртьтн үлкен ыңпал жасаған сарай маңындағы сұрқиялар тобы — ат төбеліпдой роакцияшыл ұлықтар атал- ды. «Жұлдызды палата» революцияға қарсы өршелене күрескен және өздерінің барлық пұрсатты дербестігін қорга- ған крепостник-помещпктер мои бюрократпяның жогары тобының мүддесін көздеді; ол агылшыппың «Жүлдызды иа- латасына» — Англияның XV—XVII ғасырларда король тара- иынан кең уәкілдік берілген, саяси жәнс дініі істерді қарау- мен піұғылданған жовары сот-әкіміиілік мекемесіпе сәйкес- теядіріліп аталды.— 235.
«Volnszeitung» («Халық Газеті») — күнделікті газет, Бунд- тыц органы; 1906 жылғы 19 февральдан (4 марттан) 1907 жылғы 19 авгусқа (1 ссптябрьге) дейін еврей тіліпде Впль- пода шығып тұрды.— 236.
102 	Үкіметтіц қогамга «сенім» дәуірін 1904 жылдың күзінде іпг- кі істер министрі П. Д. Святополк-Мнрскпй жарпялады. Пат- ша үкіметі революциялық қозғалыстьщ орістеуіне байланыс- ты халықты алдауды және либерал буржуазияны өз жағьпта тартуды көздеп, бірқатар екінші дәрежедегі жеңілдіктер жа- сауға барды: цензураны іиамалы бәсеңдетті, ішінара амнистия жасады, земство қайраткерлерінің съезіпе рүқсат берді. Либералдар үкімсттіц бүл, өздорінің ойлаганындай «жаца» бағытын ңұттықтады; өздсрінің банкетторінде конституция жөнінде, өкіметке жақындау қажеттігі жөнінде айта баста- ды. Меньшевиктер осы «банкет пауқанына» үлкен үміт ар- іып, либерал буржуазпяға ықпал жасау, сөйтіп, либсралдар- дың хальтқ атынан патша үкіметіне саяси талаптар қоюына жету жоспарын ұсыпды. Болыпевиктер меньтневиктік жос- парға қарсы үзілді-кесілді күрес жүргізді. Олар: либерал буржуазияға үміт арту — буржуазиялық қозғалыстың со- цында салпақтап жүру деген сөз деп көрсетті, сөйтіп жү- мысшыларды самодержавпеге ғ;арсы күресуші барлың рево- люциялық күіптерді бастауға шақырды. Большевпктер үкі- мет саясатының, «сенім» дәуірі туралы мылжың сөздердіц бүкіл екіжүзділігін әшкереледі. «Земствоны алдап-сулап, оған болмашы жеңілдіктер (жопе тек сөз жүзінде дерлік) жасай отырып.— деп жазды Ленин 1904 жылдыц күзінде,— үкімет іс жү’зінде халыңқа әлі етп нәрсе берген жоқ қой; белгілі бір патшаньтң өткінші либералдық лебінен кейін Русьте нешеме ондағап, жүздегөн рет осыпдай болғаны спяқты, үкімет реакцпяға әлі талай-талап әбден қайта орала алады (дүрысырақ айтқанда, реакцияны жалғастыра ала- ды)» (Шығармалар толық жинағы, 9-том, 89-бет). 1904 жы-


502
ЕСКЕРТУЛЕР
лы 12(25) декабрьде II Николай указға қол қойып, онда «империяның негізгі заңдарының мызғымайтынын» атап корсетті және «өз бетімен іс-қимыл жасаудың бәрін» қатац жазалауды талап етті. Указда земстволық және қалалық мс- кемелердің праволарын біраз кеңейту жөнінде көмескі уә- делер айтылса да, Россияға конституция беру жөніндегі мә- селе тіпті ауызға алынған жоқ. Патшаның Ленин «либерал- дардың шапалақ жеуі» деп атаған бұл указы үкіметтің «ссіші» дәуірін мүлде тоқтатуға ұйғарғанын дәлелдеді.— 244.
103 	1905 жылы 6(19) августа патша манифесі, Мемлексттік дума құру туралы заң жоне Дума сайлауы туралы ереже жа- рпяланды. Дума ішкі істер министр! А. Г. Булыгиннің есі- мімеп Булыгин Думасы деп аталды, патша оған Думаның жобасып жасауды тапсырған-ды. Думаға сайлау үшін тек помещпктерге, капиталистерге және аздаған үй иесі-нгаруа- ларға ғана сайлау правосы берілді. Заң бойыпша белгілен- ген 412 депутаттық орынның не бары 51 орпы шаруаларға берілді. Халықтың көпшілігі — жұмысшылар, кедей-шаруа- лар, батырақтар, демократияшыл интеллигенция сайлау пра- восыпан айрылды; ойелдер, әскери қызметтегілер, оқушы- лар, жпырма бес жасқа толмағапдар жәно патшалық Россия- ітың бірқатар езілген ұлттары сайлауға қатыстырылмайтыи болды. Мемлекеттік думаньщ ешқандай заң қабылдауға правосы болган жоқ, ол тек патшаның жанындағы кеңесші срган ретінде ғана кейбір мәселелерді талқылай алатьш еді. Лепин Булыгин Думасын сипаттай келіп, бұл ««халық өкілдігін» барып тұрған арсыздыңиен қорлаушылық» деи жазды (Шығармалар толық жинағы, 11-том, 196-бет).
Болыпевиктер бүкіл үгіт науқанын: қарулы көтеріліс, ре- волюциялық армия, революциялык, уақытша үкімет деген үрандар төңірегіне шогырландырып, жұмысшылар мен ша- руаларды Булыгин Думасына белсенді бойкот жасауға ша- қырды. Меньшевиктер Дума сайлауыпа қатысуға болады деп санады және либерал буржуазиямен ынтымақтасу жатый да болды.
Булыгин Думасына бойкот жасау науқаныи болыпевиктер барлық революциялық күштерді жұмылдыруға, бұқаралық саяси стачкалар откізуге және қарулы көтерілісті әзірлеу- ге пайдалаиды. Булыгин Думасына сайлау өткізілмеді, сон- дықтан үкімет Думаны шақыра алмады; революцияныц күшейіп, орге басуы және 1905 жылғы Бүкіл россиялық октябрь саяси стачкасы Думаның талқанын шығарды. Булыгин Думасы туралы мзселе жөнінде В. И. Лениннің мына мақалаларын қарацыз: «Конституциялық базар», «Булыгин Думасына бойкот жариялау жәнө көтеріліс», ««Патшаныц халықпен және халықтың натшамен бірігуі»», «Монархия- лык, буржуазняның соцында болу керек не әлде революция-


ЕСКЕРТУЛЕР
503
шыл пролетариат пен шаруаларды бастау керек не?» жоне т. б. (Шығармалар толық жинағы, 10-том, 72—77-беттер, 11- том, 176—185, 192—202, 211—225-беттер).— 244.
104 Мацала 1906 жылы 16(29) июньде Мемлекеттік думаныц 28-мәжілісінде социал-демократиялыц фракция декларация- сыныц жариялануына байланысты жазылды. Социал-демо- кратиялық депутаттардың думалық қызметінің программасы .баяндалған бұл декларацпяны Думада жиналыс бостандъіғы жөніндегі заң жобасы талцыланып жатқан кезде С. Д. Джапаридзе оқып берді. Декларацпяны дайындау үстінде ңұра- мында меныпевпктер болған думалың социал-демократиялыц фракция, декларацияның В. И. Ленин жазғаи больше- виктік жобасын цабылдамай (Ленин ол жобаны біраз цысцартулармен осы мақалада келтіріп отыр), меныповпктік Орталыц Комитет мацұлдаған декларация жобасын цабыл- дады — 247.
105 Бұл арада 1906 жылы 9 (22) июпьде Думаның 24-мәжілі- сінде Вологдадағы, Калязпндегі, Царицыпдағы, Россияның және басца цалаларындағы еврей ойрандары мен полиция- ның жүгенсіздігі жөніндегі мәселе талңыланғанда И. И. Ра- мишвилидің социал-демократиялыц фракция царарьтның жобасын ұсынып, сөйлеген сөзі айтылып отыр. Рамишвили озі- нің сөзінде, атап айтцанда, Белостоктағы ойранға тоцтала келіп, бұл цырғын ішкі істер министрінің және жалпы өкі- меттің істеп отырған ісі деді. Думалыц социал-демократиялыц фракция ұсыиылып отырған царарда жоғары әкімпіі- ліктің бүкіл цұрамыи істеген цылмыстары үшіп сотца беру- ді талап етті.
• Кейініректе, 1906 жылы 29 июпьде (12 июльде) Думаныц 35-мәжілісіиде, социал-демократиялыц фракция Белосток ойранына әдейі арналған ңарар ұсынды (қарар жобасыя С. Д. Джапаридзе ұсынды). — 247.
100 	1906 жылы 12 (25) ніоньде Мемлокеттік думалың 25-можілі- сінде ішкі істер мипистрі П. А. Столыпин аштықпен куре- суде цолданылып жатцан шаралар жөнінде сұраңқа жауап бере келіп, Думадан ашыққандарға көмек беру үпіін үкімет- ке царжы бөлуді өтінді. Жарыс сөзде сойлеген трудовик
A. Ф. Аладьин ашыццандарға көмек беру ісін Дума өз долина алуы үшін «мииистрлікке бір тиын да бермеуге» піа- цырды. Бірац кадет В. Д. Набоков бұл мәселені басца мәсс- лемен (бөлінген царжыны пайдалануға бақылау жасау жө- ніндегі мәселемен) ауыстырып, өз атынан және Аладьпнніц атынан кезектегі істерге кошу жөніпдегі кадеттік формуланы өткізіп жіберді. Социал-демократ депутаттар бірден цар- сылық білдірген жоц және өздсріпің царарын да ұсынбады. Думалыц социал-демократиялыц фракцияның бұл қатесін
B. И. Ленин «Ашығушыларға жәрдем және Думаның такти-


504
ЕСКЕРТУЛЕР
касы» деген мақаласында атаи көрсетті (қараңыз: осы том, 260—265-беттер). Бұдан былай соппал-демократиялық фракция бұл мәседеде дұрыс позиция ұстады; ол 23 игоньде (6 июль де) Мемлекеттік думаның 32-мәжілісінде қарар енгізіп, онда ойраншылар үкіметіне ақша бермеуді, ал ашыққандар- га көмек беру үшін Дума жанынан азық-түлік комитетін құруды үсынды, ал комитет мүшелері жергілікті жерлерге барып, ашыққандардың ішінен жергілікті комитеттер құруға тиіс болды. Ленин «Кадеттік Дума ойраншылар үкіметіне ақша берді» деген мақаласында осы жөнінде айтады (қара- ңыз: осы том, 279—283-беттер)247.
107 «Мъіслъ» («Ой»)—күнделікті саяси және әдеби газет, эсер- лер партиясының жария органы; жауып тасталған «Голос» газетінің орнына 1906 жылғы 20 тоньнен (3 июльден) 6 (19) шольге дейін Петербургте шьігьш тұрды. 15 номері шық- ты.— 254.
108 Праволыц тәртіпшілер — «праволық тәртіп» партиясының— ірі сауда-өнеркәсіп буржуазиясының, помещиктердің және бюрократияның жогары топтарыныц контрреволюциялық партиясының өкілдері. Партия 1905 жылы күзде құрьтлын, 17 октябрь манпфесі жарляланғаинан кейііг біржолата қа- лыптасты. Партия «праволық тәртіп» дегенді желеу етіп, іпыпьтпда патпіалық режимді үзілді-кесілді қоргады. Партия I Мемлекеттік думаның таратылуын құттықтады: II Мемле- коттік дума сайлауы кезінде ол қаражүздік «ГІагыз орыс адамдарының одағымен» блок жасасып, октябристерге де осы блокқа кіруді ұсынды. 1907 жыльт партия тарап кетті, оның .мүпіелерінің бір бөлегі октябристерге, қалған бір бө- легі — барып тұрған қаражүздіктерге қосылды. — 254.
100 «Голос Труда» («Еңбек Үні») — меньпіевиктік күнделікті жария газет; бұрынгы «Курьер» газетінің орнына 1906 жыл- гы 21 шоньнен (4 июльден) 7 (20) июльге дейіи Петербургте шыгып тұрды. 16 номері піықты.— 268.
110 «Светоч» («Шырақ»)—күнделікті саясп газет, большевик- тердің жария органы. Газет 1906 жылғы И (24) майдан бас- тап Москвада шыгарылды. 17 номері птықты. Газет редак- цпясына И. И. Скворцов-Степанов, М. Н. Покровский, II. А. Рожков жене басқалар кірді. Бірінші номерін өкімет орындары копфискеледі. Газет 1906 жылы 31 майда (13 июиьде) Москва сот палатасыпың қаулысы бойынша жабыл- ды. 1906 жылгы 1 (14) июньнен «Светоч» газетінің орнына «Свободное Слово» газеті шыға бастады (4 номері піық- ты).— 270.
111ДРП (Демократиялық реформалар партпясы) либерал-мо- пархиялық буржуазияның партиясы; 1906 жылдың басында


ЕСКЕРТУЛЕР
505
I Мемлекеттік дума сайлауы кезінде кадеттер программасьш тым солшыл дел санаған элементтерден құрылды. Партия- ның басшылывына К. К. Арсеньев, И. И. Иванюков, М. М. Ковалевский, В. Д. Кузьмин-Караваев, А. С. Посников жэне басқалар белсене ат салысты. 1907 жылдың аяғына тамап партия өмір сүруін тоңтатты.— 272.
112 Польша Корольдігі мен Литва социал-демократиясыныц бе- сіниіі съезі 1906 жылы 18—24 июиьде Закопанда (Галиция) өтті. Съезде шешуші дауыспен 51 делегат, кецеспіі дауыс- пен 13 делегат болды. Съездің жұмысына большевпктік «Вперед» газетінің өкілі В. В. Воровский цатысты. Польша Корольдігі мен Литва социал-демократиясы Бас басқармасы- ныц есепті баяндамасын Ф. Э. Дзержинский (съезде — Франковский) жасады (қараңыз: Ф. Э. Дзержинский. Тац- дималы шығармаларының екі томдығы, I том, 1957, 95—117- бегтер). Съезд революцияның бір жарым жылы ішіндегі Польша Корольдігі мен Лптва социал-демократиясыныц ңызметіне қорытынды жасады. Осы кезец ішінде Полый а Корольдігі мен Литва Социал-демократпясының мүшелері- нің саны күрт көбейді: мүчно саны 1904 жылғы 1000-пап 1906 жылдыц жазына ңарай 30 мыңга дейіи жетті. Съезд рсволюшіядағы большевиктердіц тактикасып қолдады, РСДРП меньшевиктік Орталық Комитетінің оппортунист!к әрекетіпе қарсы шықты, сондай-ақ РСДРП IV (Бірігу) съе- зінің меньшевиктік шешімдерін сынға алды. Польша Ко- рольдігі мен Лптва соцпал-демократпясы V съезінің қара- рында Мемлекеттік думаға көзқарас жөнінде: «Думаны революция дамуыныц бел орталығы деп сапап, РСДРП бірігу съезі қателесін отыр» деп атап корсетілді («Эхо» № 4, 25 июнь, 1906 ж.) — 28ә.
113 РСДРП Петербург уйымынъіц ауданаралыц конференциясы 1906 жылы 11—12 (24—25) июньде болып өтті. Конференция өзіыің жумысын Петербургте бастап, ал кейін құппялылық- ты саңтау мақсатымен мәжілістерін Финляндияға, Териоки- ге көшірді. Конференцпяны Петербург комитеті Мемлекет- тік думага көзқарас жөиіндегі пролетариаттың тактикасын жасау үшін шақырды. Конференцияға сайлау алдында екі тактпкалык, платформа туралы: кадеттік думалық министр- лікті қолдау туралы Орталық Комитеттің меньшевиктік қа- рары және «Мемлекеттік думаға көзқарас туралы» жоне «Думалық мпнпстрлік туралы мәселе жөнінде» В. II. Ленин жазғап Петербург комитетіпің большовиктік қарарлары (ңа- раңыз: осы том, 189—190, 225—226-беттер) туралы айтыс болды. Айтыстыц нотпжесінде болыпевиктердің тактпкалың бағытын жақтап 1760 дауыс, меныпевиктік Орталыд Коми- теттің платформасын жақтап 952 дауыс берілді.
Конференцпяга партпяньщ 4 мыцға жуық мүшесіпіц аты- нан 80-ге тарта делегат қатысты, Ленин конференцняныц


506
ЕСКЕРТУЛЕР
председатели болып сайланды және оньщ жумысына басшьь лык, етті. Ол РСДРП Петербург комитетінен «Партияныц Мемлекеттік думаға көзқарас жөніндегі тактикасы туралы» баян дама жасад-ы. Ф. И. Дан меньшевиктік Орталық Комп- теттің позициясын қорғап, Ленинге қарсы сөйледі. Петербург комитетінің тактикасын қолдаған қарар көпшілік да- уыспен қабылданды.
Ленин конференцияда сондай-ақ «Партия бірлігі туралы» баяндама жасады. Конференция осы баяндама бойыпша қа- былданган қарарында: РСДРП IV съезі сайлағаи Орталық Комитет тек партия азпіылығының ғана пікірін білдіреді деи атап көрсетіп, партияныц жаца съезін шақыру талабын ңойды. Конференция сондай-аң Петербург партия ұйымы мен думалық социал-демократпялық фракция арасында бе- рік байланыс орнату туралы шепіім қабылдады. — 285.
1,4 РСДРП Москва облыстыт^ кокференциясы (солтүстік коми- теттердің конференциясы), 1906 жылы июньнің бірінші жар- тысында болып өтті. Конференцияға 14000 үйымдасқан жұмысшы атынан Москва, Москва округтік, Вологда, Ярославль, Кинешма, Кострома, Владимир округтік, Иваново- Вознесенск, Борисоглебск, Нижний Новгород, Орел, Козлов комитеттерінің жэне Шуя қаласындағы социал-демократия- лық топтыц окілдері қатысты.
Конференция думалық минпстрліктің талаптарын қолда- ғаи меньшевиктік Орталық Комитеттіц тактикасын айыптап, мынадай қарар қабылдады: «Солтүстік одақ Орталық Коми- теттің платформасымен келісе алмайтынын, өйткені оны партия съезінің директиваларына сай деп санамайтынын мәлімдейді, сондықтан ец солшыл Думаны қолдауды ұсыпа- ды» («Эхо» № 3, 24 июнь, 1906 ж.). Конференция ец солшыл Думаға халыққа манифест арнауды ұсынды, ол онда «Думаның бүкіл осалдығын, мүлдем түк те істей алмайты- ііын түсіндіріп, халықты дербес бой көрсетугө шақыруға т.иіс*> болды (бұл да сопда)285.
115 «Эхо» («Жаңғырық») — большевиктік күнделікті жария газет, үкімет жауып тастаған «Вперед» газетінің орнына 1906 жылғы 22 июньнен (5 июльден) 7 (20) июльге дейін Петер- бургте шығып тұрды. 14 номері шықты. Газеттің редакторы іс жүзінде В. И. Ленин болды. Әрбір номерінде Леииннің мақалалары басылыц тұрды; газетте Лениннің барлығы жи- ырмадан астам мақалалары мен заметкалары жарық көрді.
«Эхо» газетіиіц барлық номерлері дерлік ңудалауға ұшы- рады: шығарылған он төрт померінің он екісіне өкімст орындары тыйым салды.— 301.
Мугалімдердіц және халыцца білім беру ісі цайраткерлерінің Букіл россиялыу одағы 1905 жылдьтң көктемінде пайда болды. Одақта эсерлер партиясының өкілдері басым болды,


ЕСКЕРТУЛЕР
507
олардың ұсақ буржуазиялық өресіздігі, революциялық сөз- уарлыққа үйірлігі Одақтың программасына эсер етті. Өзінің қызметін кәсіпшілік күрес мүдделерімен піектеу тенденция- сы Одақта айқын білінді. Дегенмен бұл ұйым жалпы саяси мәселелерге соқпай өте алмады, сөйтіп революциялық оци- ғалардың ықпалымен революциялық демократияның ұран- дарына үн қосты. Одақ мүшелері халыңтың жер, ерік жәиө өкімет үшін күресіне өздерінің қатысу ниеті бар екенін мо- лімдеп, мұғалімдерді «халық санасын жетілдіруге және ец, бекші халыңтың ұлы мұраты жолындағы күресті ұйымдас- тыруға жәрдемдесуге» шақырды («1906 ж. 7—10 июиьдогі мұғалімдер мен халыққа білім беру ісі қайраткерлсрішң Бүкіл россиялық одағының III делегаттық съезінің прото- колдары» 1906, 135-бет). Одақ «жалпыға бірдей, тең, төте және жасырын дауыс беру негізінде, жынысына, ұлтына жәие дін тұтынуына қарамай» (бұл да сонда) құрылтай жиналысын шақыру талабын ңолдады. Одақ Росспяда халық ағарту ісін түбірінен қайта құруды: жалпыға бірдей ақы- сыз және міндетті бастауыш білім беруді жәпе ақысыз орта және жоғары білім беруді, ана тілінде оқытуды енгізуді, барлық мектеп типтерін үйлестіріп, жалпы білім беретін жоғары типті мектеп төменгі типті мектептің тікелей жал- гасы болуын, т. б. өзіпің пегізгі міндеттерінің бірі деп біл- ді. Жарияланған мақсаттарға жету үшін ұсынылатын дура лдар ретінде: қазіргі мектеп құрылысын ашық сынау, оңу ісі жөніндегі бастықтардың бассыздықтарына қарсы мұға- лімдер мен оқушылардың коллектпвтік наразылығын ұйым- дастыру, Одақтың идеяларьш халық арасында кең насихат- тау, т. т. хабарлаиды.
1906 жылы 6 (19) шоньде В. И. Лепин Карпов дегон фа- милиямен халың мұғалімдерінің Бүкіл россиялык, съезініц бір топ делегаттары алдында аграрлық мәселе жөнінде ба- яндама жасады. Ленинпің осы баяндамасының мазмұнын эсерлердің «Голос» газеті (№ 15, 8 (21) июнь, 1906 ж.) бер- ді.— 305.
1,7 Букіл россиялыц темір жол одағы 1905 жылы 20—21 апрель- де (3—4 майда) Москвада өткен I Бүкіл россиялық темір жол съезінде құрылды. Съезд саяси бостандықтарды жүзеге асыру, күрылтай жиналысын шақыру, темір жолдарда еңбек жағдайын жақсарту және т. б. бірқатар саяси және экономика лық талаптар дойды. 1905—1907 жылдардағы революция дамыған сайын Темір жол одағында большевиктік ық- пал да күшейе берді. 1905 жылы 22—24 июльде (4—6 августа) Москвада өткен II Бүкіл россиялық темір жол съезі бүкіл россиялық саяси темір жол ереуілін өткізу үшін үгіт жүргізуге дереу кірісу жөнінде шешім қабылдады. 1905 жылы сентябрь — октябрьде Петербургте откен Бүкіл россия- лық темір жол съезі (делегаттық деп аталатын съезд) рево- люциялық бұқараныд тегеурінімен бірңатар талаптар да-


508
ЕСКЕРТУЛЕР
йындап, үкіметтің алдына ңойдьт, ол талаптар: 8 сағаттык жұмыс күні, темір жол әкімшілігінің жоғарыдан томенге •дейін сайланып қойылуы, ереуілге қатысқаиы үшін тұт- қынға алыпғандарды дереу босату, соғыс жагдапын жәие күшейтілгеи күзетті жою, саясп бостандық беру, амнистия жасау, ұлттың өзін өзі билеуіпе ерік беру, жалішга бірдей, тец, тэте жэпе жасырып дауыс беру негізінде сайлапгаті құ- рылтай жиналысын дереу шақыру. В. И. Ленин Октябрь жаппай саясп стачкасьшда темір жол жұмысптылары мои Темір жол одагының жетектпі роль атқарғаньш атап көрсет- ті. 29 темір жол өкілдоріпің Бүкіл россиялық конференцпя- сы болыпевііктердіц Москва жалпы қалальтқ конференцпя- сының жаппай саяси ереуіл жариялау туралы шешімін қол- дады жәпе 1905 жылгы 6 (19) декабрьде ереуілге қосылу туралы және бүкіл росспялық темір жол стачкасын дереу жарпялау туралы қаульт алды. 1905 жылғы декабрь қарулы котерілісі жоңіліске ұшьтрағаннан кеііін Темір жол одағьт іс жүзінде астыртын жағдайга көпіті. 1906 жылы августа те- мір жолшылардың конферепцпясы болып өтті, онда I Мем- лекеттік думаның таратылуыиа байланысты жаішаіі ереуіл жасау жоне көтерілісті дайыидау туралы мәселе қойылды (№ 143 ескертуді қараңыз). 1906 жылдың аягьтпа қарай Те- ічЁр жол одағы эсерлердіц ықналына түспт, озініц револю- цпялық мәпіп жойып алдьт. 1907 жьтлы февральда РСДРП Орталық Комптеті шақыргап ец маңызды социал-демократия льтқ теъіір жол ұйьтмдарыныц конферепциясы барлық ре- воліоцияіпыл соцпал-демократтардап Темір жол одағынап иіығуды талап стті.— 305.
I!SEy\i арада I Мсмлекеттік дума сайлауы кезоңінде 1906 жылы 11 (24) мартта жарияланған 8 (21) марттағы патша указы айтылып отыр. Думага бойкот жасауға қарсы бағыттал- ған заң «Мемлекеттік совет немесе Мемлекеттік дума сай- лауына қарсы әрекет жасауға пемесе осы сайлауға қатысу- дан жаппай бас тартуга шақырган» айьштьтларды 4 айдан 8 айға дейін түрмеге жабуды коздеді («Россиядагы Мемлекст- тік думаның документтсрі меп матерпалдары». М., 1957, 136- бет).— 307.
,1РБұл арада 1906 жьтлғы 29 июньде (12 шольде) мспьшевітктік «Голос Труда» газетінің 8-номеріпде басылғаи «Думапыц ха- лыққа үндеуі» деген бас мацала айтылып отыр.— 311.
120 1906 жьглы шоньде эсерлер Петербургте жұмыспіы депутат- тары Советін қалпьша келтіру жолында үгіт жүргізе баста- ды. Меньшевиктер бұл идеяны қолдады. Большевпктер қарсы шықты. 1906 жылы 21 пюньде (4 июльде) РСДРП Петербург комптеті шеплм қабылдадьт, он да жұмысшы депутатта- ры Советінің жауынгерлік мацызын атап айтып, оны қүру- дың мезгілі әлі жетпегенін көрсстті және зсерлердің үгітінің


ЕСКЕРТУЛЕР
509
арандатушылық сипатын опікерелсді. Петербург комптетініц шешімі («Эхо» газетінің 1906 жылғы 27 шоньдегі 5-номерін- де жарияланды) жпналыстар мен митппгілерде кең талқы- ланды жоне жұмысшылардың басым көпшілігі оны мақұл- дады. 1905 жылғы октябрь — ноябрьдегі жұмысшы депутат- тары Петербург СоветІнің бұрыиғы председателі меньшевик Г. С. Хрусталев-Носарь эсерлердіц үгітін жақтап, Петербург комигетініц шешіміне қарсы шықты.— 318.
121 Бұл арада оңгіме I Мем л,екеттік думаиыц жер моселосі бо- йыиша заң жобасьтн жасау үтпіп ңүрьтлгап аграрлыц комис- сиясы жайыпда болып отыр. 1906 жылы 6 (19) шоньде Ду- мапыц 22-можілісінде компсспяға 91 мүше (олардың ішіпде кадеттер басым болды: 41 адам) сайланды, одап соц, қабыл- дапған шешімге сойкес, оның құрамы тагы да 8 адамға то- лыцтырылды (Кавказдап — 3, Сибирьден — 3 жәпе Орта Азиядаи —2). Аграрльтқ компссияның предсодателі кадет А. А. Муханов болды.— 326.
122 «Россия» — реакциялық, қаражүздік сипаттагы күнделікті газет; 1905 жылғы ноябрьден 1914 жылгы апрельге дейін ГІетербургте шыгып тұрды. 1906 жьтлдан — ішкі істер мпнпс- трлігініц органы. Газет үкіметтің ішкі істор мпнпстріпің қарамагыпа берілген құпия («сатқып») қорьтпан қаржылан- дырылып түрды. В. И. Ленин «Россияны» «полицпялық-сат- қын газет» деп атады.— 333.
123 В. И. Летшпніц «Думаныц таратъілуы және пролетариаттъщ міидетісрі» деген кітапптасын Москвада «Новая волна» бас- гіасы басып тлыгарды. 1906 жылы 12 (25) августа Москва- ныц баспасөз жоніндегі комптеті кітапітіага тыпым сальтп, авторын жоне кітапитапы басып шыгаруга қатысқап адам- дарды сотқа тарту жөнінде іс қозғады. Сол жылы 6 (19) септябрьде Москва сот палатасы кітапшаға тыйым салуды бскітті. Бүгап қарамастан, «Думаныц таратылуы жоне про- лстариаттың міндеттері» деген кітапша Москвада, Петербурге жоне провшіцияларда таран кетті. Подольск губернаторы баспасөз жопіндегі Бас басқармага жолдаган шагым хаттарьтпыц бірінде губерппяпың кітап магазипдерінде «барин тұрған революңнялык, сипаттағы жоне тіпті қарулы ко- теріліске ашық шақырғап кітапшалар сатылып жүр» дсп хабарлап, осындай әдебиеттің мысалы ретінде Ленпппіц «Думаныц таратылуы жоне пролетариаттың міндеттері» деген кітапшасып атайды (қараңьсз: «Красный Архив», 1934, № 1, 195—196-беттер).—337.
124 I Мемлекеттік думаяы тарату жөніпдегі патша указыяа 1906 жылы 8 (21) піольде қол қойьтлып, 9 (22) пюльде жарияланды. Указда жара Мемлекеттік дума шақырылатып


510
ЕСКЕРТУЛЕР
күн 1907 жылғы 20 февральға (5 мартңа) белгіленгені тура- лы да хабарлапды.— 339.
125 В. И. Ленин I Мсмлекеттік думаның бұрынғы мүшелерініц «Халыққа халык, өкілдерінен» деп аталатын үпдеуін айтып отыр, ол Выборг үндеуі ретінде белгілі болды. Үндеу Дума таратылғаннан кейін, 1906 жылы 9—10 (22—23) шольде Выборг цаласында болған ксцесте қабылданды, мұнда 200-гө жуық депутат бас ңосты, олардың көпшілігі кадеттер еді. Үндеудің текстін сол кеңесте ңүрылған, құрамына кадеттер, трудовиктер және меньшевпктер кірген комиссия дайында- ды. Үндеу Думаның таратылуына қарсылық көрсету ретіп- де халыңты салық төлеуден бас тартуға, рекруттар бермеуге, Думаның келісімінсіз жасалган заемдарды мойындамауға шақырды. Осы сияқты «енжар қарсылық» шараларымен кадеттер бұцаралық револіоциялық қозғалыстың тасқынын тыпыш арпаға түсірмекші болды. Кейініректе В. И. Ленин былай деп атап көрсетті: «Артқы есіктен Треповке жасы- рын жүгіргіштеп, трудовиктер мен жұмысшы депутаттарына қарсы күресе отырып, либерализм бірінші Думада халық бостандығы туралы мылжыцдады. Ол Выборг маппфесі ар- қылы скі қоянды бірдей олтіруге тырыстьт, озіпің мінез- құлқын — ретіие қарай — революцпяпы қолдау рухыпда да, революцияға қарсы күрссу рухыида да түсіндіруге тырыс- ты». (ПІыгармалар, 15-том, 54-бет). Өздерінің 1906 жылғы септябрьдегі съезінде-ақ кадеттер «енжар қарсылык,» жасау- ға қарсы шығып, Выборг үндеуі қойган талаптардан бас тартты (157-есксртуді ңараңыз) — 340.
126 «Московские Ведомости» («Москва Ведомостары») — орыстың ең байырғы газеттерінің бірі; 1756 жылдан бастап Москва унпверситеті (бастапқы кезде кіші-гірім листок түрінде) шыгарып тұрды. 1863—1887 жылдары «Московские Ведомос- тидің» бастырып шығарупты-редакторы барып түрган реакционер әрі шовинист М. Н. Катков болды. Бұл жылдары газет монархиялық-ұлтшылдың органға айналды, помещик- тор мен дін басыларының ең реакцпялық топтарының көз- қарастарын жүргізді; 1905 жылдан бастап «Московские Ведомости»— ңаражүздіктердің ең басты оргапдарының бірі. Үлы Октябрь социалистік революцпясына дейін шығып тұр- ды — 341.
127 «Гражданин» («Азамат»)—реакцпялық журнал; 1872 жылдан 1914 жылға дейін Петербургте шығып тұрды. XIX га- сырдың 80-жылдарынан — барып тұрған монархистердің органы; князь Мещерский редакциялады, үкімет қаржылан- дырды. Опша көп тараған жоқ, бірақ чиновниктік-бюрократ- тың топтарға ықпал жасады,— 341.


ЕСКЕРТУЛЕР
51t
128 «Потемкин» броненосеціндегі көтеріліс 1905 жылы 14 (27) июньде басталды. Көтеріліс жасаған броненосец Одессаға келді, осы кезде мұнда жаппай стачка болып жатыр еді. Бірақ Одесса жұмысшылары мен матростардың бірігіп қп- мыл жасауына болатын қолаплы жағдай пайдаланылмады. Одесса болыневпктік ұйымы көптеген тұтқындалудың сал- дарынан әлсіреген еді, онда бірлік болмады. Ал меньшевпк- тер қарулы көтеріліске қарсы болып, жұмысшылар мен матростарды пәрменді күрестен тежеп отырды. Патша үкі- меті «Потемкиндегі» көтерілісті басуға бүкіл Қара теңіз флотын жіберді, бірақ матростар көтеріліс жасаған кемеге оқ атудан бас тартты да командпрлер эскадраны кейін алып кетуге мәжбүр болды. Он бір күн теңіз кезіп, азық-түліктен, көмірден тарыққан «Потемкин» Румыния жағалауына барып, Румыния өкімет орындарына берілуге мәжбүр болды. Мат- ростардың көпшілігі шетелде қалды. Ал Росспяға қайтып келгендері түгқынға алынып, сотқа берілді.
«Потемкин» броненосеціндегі көтеріліс сәтсіз аяқталды, бірақ аса ірі соғыс кемесі командасының революция жагына шығуы самодержавиеге қарсы күрестің дамуы жолындағы маңызды қадам болды. Осы көтерілістің маңызына баға бе- ре келіп, Ленип: бұл «революциялыу армиянъіц уйтцысын ңүру әрекеті» (Шығармалар толық жинағы, 10-том, 357-бет) болды деп көрсотті.— 351.
129 Свеаборг уамалындағы көтеріліс (Гельсингфорс мацында) 1906 жылы 17 (30) июльден 18 (31) июльге қараған түнде басталды. Котеріліс едәуір дәрежеде эсерлердің арандатуы- мен стихиялы түрде жәие мезгілінен ертерек бурқ ете қал- ды. Партияның Петербург комитеті Свеаборгтегі жағдай және қарулы көтерілістің болып қалуы жайында мәлімет алысымен, Свеаборгке дереу делегация жіберу женінде қау- лы алып, бой көрсстуді кейінге қалдыруға әрекет жасауды, егер олай істеу қолдап келмеген күнде, көтерілісті басқару- ға мейлінше белсене қатысуды ұйғарды. Ңаульшың текстін В. И. Ленин жазды (қараңыз: осы том, 362-бет). Стихиялық бой көрсетуді кідіртуге болмайтынына көздері жеткеп соц, больтневиктср көтерілісті басқарды. Көтерілістің баспіылары РСДРП өскери ұпымыныц мүшелері — подпоручиктер А. П. Емельянов пен Е. Л. Коханский болды. 7 артиллерия ротасы (10 ротадан) котеріліско белсене қатысты. Котеріліс- шілер самодержавиені құлату, халыққа бостандық беру, жерді шаруаларга беру ұранын көтерді. Көтерілісіпілерді Финляндияның жүмысшы табы қолдады: 18 (31) июльдө Гельсингфорсте, одан соц басқа қалаларда жаппай ереуіл басталды. Көтеріліс үш күнге созылдьг. Алайда жалпы бой корсетудің дайындалмағандығы білінді, сөйтіп 20 июльдө (2 августа) соғыс кемелері қамалды атқылағапнан коіііп, Свеаборг көтерілісі басып тасталды. Көтеріліске қатысушы- лар сотқа берілді. Соттың үкімі бойынша 43 адам даріа


512
ЕСКЕРТУЛЕР
асылды жоне жүздеген адам каторгаға айдалып, түрмеге жабы лды.— 361.
130 В. И. Леппнпіц қолжазбасыпда қаланың аты (Свеаборг) құ- пиялықты сақтау мақсатында болгімеп ауыстырылған. — 362.
131 В. И. Лснпннің «Дауъіл алдында» деген мақаласы «Пролетарии» газетіиің біріпші номерінде бас мақала ретіпде басы лғаи.
«Пролетарий» — большевиктік қүппя газет. 1906 жылгы 21 августап (3 сентябрьден) 1909 жылғы 28 поябрьге (11 де- кабрьге) дейін В. И. Лениннің редакциялауымен шығып тұрды; 50 номері шыңты. Редакцияпың жұмысына М. Ф. Влади хчирскпй, В. В. Воровский, И. Ф. Дубровинский, А. В. Луначарский белсепе ңатысты; газет шығаруға байлаиысты техпнкалық жұмысты А. Г. Шлихтер, Е. С. Шлихтер жоне басқалар жүргізді. Газеттің алғашқы жиырма номері Вы- боргте басуға дайындалып, терілді (жіберілген матрицалар- даы басып шығару Петербургте жүргізілді; құпиялықты сақ- тау мақсатымен газетте ол Москвада шыгады деп корсетіл- ді). Кейін, құпия оргаиды Россияда басьш піыгару жағдайы оте-моте циыпдаи кетксндіктен «Пролетарий» редакциясы РСДРП Петербург жоно Москва комптоттерінің шешімдсріне сәйкес газетті шығаруды шетелге кошірді (21—40-померлері Жеиевада, 41 —50-померлері Парижде шықты).
«Пролотарийдің» 1—2-померлері РСДРП Москва жоне Петербург комитсттерінің органы ретіндс; 3—4-номерлері РСДРП Москва, Петербург жоне Москва округтік комитет- терінің оргапы рстіпде; 5—ll-номерлері РСДРП Москва, Петербург, Москва округтік, Пермь жоне Курск комитеттерінің оргапы ретіпде; 12—20-номерлері РСДРП Москва, Петербург, Москва округтік, Пермь, Курск жоне Қазаи комитеттерініц органы ретінде; 21-иомершен (редакцняныц шетелге көшкен кезіяен бастап) ец соңғы номеріпе дейіп қайтадан РСДРП Москва жоне Петербург комптеттерінің оргапы ретінде ширин түрды.
«Пролетарий» іс жүзінде болыпевпктердіц Орталық Оргапы болды. «Пролетарий» редакцпясыпдагы негізгі жұмыс- тардың бәрін Ленин жүргізді. Газеттің көптегеи номерлерінде Ленин жазған біриеше мақаладан басылды. «Пролетарпй- де» жұмысшът табының революцпялық күресіиің аса маңыз- ды моселелері жөпінде Лепиппің 100-ден астам маңалалары мен заметкалары жариялаиды. Газетте тактикалық жоне жалпы саяси мәселелер кеңінен жазылды, опда РСДРП Ор- талық Комитет інің қызметі жөніпде есептер, конференция- лардыц және Орталық Комитет пленумдарының піешімдері, партия қызметінің түрлі мәселелері бойынша Орталық Ко- ' митеттің хаттары жәпе басңа бірқатар докумонттер жарйя- ланды. Газеттің 46-номоріне қосымшада 1909 жылы 8—17


ЕСКЕРТУЛЕР
513
(21—30) июпьде Парижде өткен «Пролетарийдің» кеңейтіл- ген редакциясыпың кеңесі жөнінде хабарлау, сонымен қа- тар сол кеңестің қарары басылды. Газет жергілікті партия ұйымдарымен тығыз байланыста болды.
Столыпин реакцпясы жылдарьтида «Пролетарий» больше- впктік ұйымдарды сақтап, нығаіітуда, жойымпаздарга, ша- қьтрымпаздарға, ультиматистерге және құдай жасампаздарға қарсы күресте аса көрнекті роль атқарды. 1910 жылы яті- варьда РСДРП Орталық Комитетінің пленумында келісім- лаздардың кемегіне сүйенген меньшевиктер фракцияшыл- дықпен куресу дегенді желеу етіп, «Пролетарий» газетін жабу жөнінде шепіім қабылдатты.— 365.
132 Букіл россиялыц октябрь стачкасы— Росспяда 1905 жылы октябрьде болған жаштай саяси стачка, ол 1905—1907 жьтл- дардағы революцияның аса маңызды кезеңдерінің бірі болды. Стачка пролетариаттьтң 1905 жылғы революциялық күро- сініц бұған дейінгі бүкіл барысында әзірленді. Москва қала- сының аса ірі кәсіпорындарының бәрін қамтыған сентябрь стачкалары Бүкіл россиялық октябрь стачкасының прологы болды. 6 (19) октябрьде Қазан, Ярославль және Курск те- мір жолдарының больтневиктік ұйымдары өкілдерінің жина- льгсы большевиктердің Москва комитетінің нұсқауыиа сәй- кес 7 (20) октябрьде теміржолшылардың ереуілін бастау жөнінде қаулы алды. Көп кешікпей ереуіл елдің барлық темір жолдарын, почта мен телеграфты, фабрикалар мен за- водтарды қамтыды. Стачка бүкіл россиялық стачкаға айнал- ды, ереуілші жұмысшыларға ұсақ қызметшілер, студенттер, адвокаттар, дәрігерлер және басқалар қосылды. Стачкаға Росспяның түрлі ұлттарының жұмысшылары қатысты. «Бу^ кіл россиялыц саяси стачка,— деп жазды Ленин,— бұл жолы іііыньшда да бүкіл елді қамтыды, ең езілген, ең алдыңғы цата рлы таптың ерлік өрлеуіне қарғыс атқан Россия «импе- риясыньтң» барлыц халыцтарын біріктірді» (ІПығармалар толық жинағы, 12-том, 2-бет). Стачкашылардың саны екі миллион адамнан асты. Октябрь стачкасы самодержавиені құлату, Булыгин Думасына белсенді бойкот жасау, құрыл- тай жиналысын шақыру және демократиялық республика орнату ұранымен өтті. Стачкамсн қат-қабат бұқаралық ми- тингілер мен демонстращіялар отті, олар полициямен, ос- ксрмен қарулы қақтығыстарға жиі ұласып отырды. Бүкіл россиялық октябрь стачкасының барысында елдің коптеген қалаларында жұмысшы депутаттары Советтері пайда болдьт. Жұмысшы табының революциялық творчествосынан туған Советтер алғашқы кезде зкономикалық және саяси стачка- лар ды басқару үпіін құрылды; күрес үстінде олар көтеріліс- ті әзірлеу органдарына айналды, сөйтіп жаңа өкіметтің бас- тамасы болды. Советтерді қүру жұмысшы табының аса ұлы тарихи жеңісі болды.


514
ЕСКЕРТУЛЕР
Революциялық қозғалыстың қарқынынан зоресі ұшқан патша үкіметі 17 (30) октябрьде манифест жариялап, «аза- маттық бостандықтар» беруге, «заң шығаратын» Дума ша- қыруға уәде етті. Болыпевиктер патша манифесінің жалған- дығын батыл әшкереледі және жұмысшыларды күресті жүр- гізе беруге шақырды. Ал тап сол кезде меныпевиктер мен эсерлер мапифестің шыгуып қанағаттанғандьтқпен қарсы алып, стачканы дереу тоқтатуды талап етті. Манифест жа- риялағапнан кейін буржуазия тарапынан қолдау тапқан патша үкіметі меныпевиктер мен эсерлердің опасыздығын пай- далана отырып, революцияға ңарсы батыл шабуылға шықты. Елді ойрандар мен арандатулар толқыны жайлады. Барлық контрреволюциялық күштер шабуылға шыққан соң ереуіл қозғалысы бірте-бірте бәсеңдей берді. Ңалыптасқан жағдай- ды ескере отырып, РСДРП Москва жаллы ңалалық партия конференциясы 22 октябрьде (4 ноябрьде) жаппай стачканы тоқтатуға және неғұрлым қолайлы кезде бой көрсетіп, стачканы қарулы көтеріліске айналдыру үшін жацадан жаппай саяси стачка әзірлеуді қолға алуға шешім ңабылдады.
Бүкіл россиялық октябрь стачкасы жұмысшы табыньщ күшін, оның саяси санасының оскепіи көрсетті, ол деровия- да, армия меп флотта роволюцпялық күростің орістеуіне қозғау салды, пролетарпатты қарулы котеріліскс алып кел- ді368.
133 Бұл арада I Мемлекеттік дума таратылғаннан ксйін 1900 жылы июльде шығарылған мына үпдеулер: Думаның Еңбек тобы мен социал-демократиялық фракциясы атынан «Армия мен флотқа» манифест; Думаның социал-демократиялық фракциясы комитет! мен Еңбок тобы комитеті, Бүкіл рос- спялың шаруалар одағы, РСДРП Орталық Комитеті, эсерлер партиясыньщ Орталық комитеті, Бүкіл россиялық темір жол одағы мен Бүкіл росспяльщ мұғалімдер одагы кол қойған «Россияньщ барлық шаруаларыпа манифест»; Думаның со- циал-демократпяльтқ фракциясы меп Еңбек тобының коми- теттері, РСДРП Орталық Комитеті, эсерлер партиясыныц Срталык, комптеті, Поляк социалпстік партпясының Ор- талық комитеті және Бунд Орталық комитеті қол қойған «Бүкіл халыққа» үндеуі айтылып отыр. Үндеулерде қарулы көтерілістің қажеттігі атап көрсетілді.— 371.
134 Әцгіме Свеаборгтегі (129-ескертуді ңараңыз) және Кронш- тадттаіы көтерілістер жайында больш отыр.
Матростар мен солдаттардъщ Кронштадттагы көтерілісі 1906 жылы 19 шольде (1 августа), Свеаборгтегі көтеріліс жайында хабар алынғаннан кейін басталды. 1906 жылдың көктемі мен жазында болыпевиктердің баспіылығымеп Кронштадтта жумысшылардыц, солдаттар мен матростардың ңарулы көтерілісіне дайындык, жүргізілді. Алайда 9 (22) июльде РСДРП-ның оскери және жумысшы үйымының үлкен


ЕСКЕРТУЛЕР
515
бір бөлегінің қамауға альшуына байлаиысты көтеріліске да- йындың едәуір дәрежеде қиындай түсті. Дегенмен де басшы активтің аман қалған бөлегі бой корсету ді мезгілінен ерте жасатып арандатқан эсерлерге тойтарыс бере открыл, Петербург комитетінің және оның окілі Д. 3. Мануильскийдің қолдауымен қарулы көтеріліске дайындықты жүргізе берді. Свеаборгте көтеріліс стихиялы түрде бұрқ ете қалған түста Кронштадтта қарулы бой көрсетуге дайындық әлі аяқтал- маған еді, алайда Свеаборг оқиғасына байланысты Кронштадтта көтерілісті мезгілінеи бүрын бастауға тура келді. Большевиктер көтеріліске басшылық етіп, оған мейліншө ұйымшылдық сппат беруге тырысты. Келісілген белгі бойьш- іпа минерлер, саперлер, электр-мина ротасының солдаттары және 1, 2-флот днвизияларыиың матростары күреске бір мезгілде дерлік көтерілді; оларға ңарулы жұмысшылардыц бір бөлегі де қосылды. Бірақ үкімот арандатупіылар арқылы көтерілістіц басталар кезін біліп алып, ұрысқа күн ілгері дайындалған болатын. Көтерілістің сәтті болуына эсерлердіц іріткі салушылық әрекеттері де кедергі жасады. 20 июльде (2 августа) таңертең котеріліс басып тасталды.
РСДРП Петербург комитеті 20 гпольде (2 августа) Кронштадт пен Свеаборгтегі көтерілістерді қолдау мақсатында жаппай саяси ереуіл жасауға шешім қабылдады, бірақ колес! күні көтерілістердің басьш тасталғаяы жөнінде хабар алғаннан кейін, Петербург комитеті бұл шешімді бұзды.
Патша үкіметі көтерілісшілерді аяусыз жазалады. Кронштадт көтерілісіне қатысқан 2500-ден астам адам тұтқынға алыиды. Әскери-далалық соттың үкімі бойынша 36 адам дарға асылды, 130 адам каторгаға айдалды, 316 адам түрмс- ге жабылды, 935 адам түзеу-тұтқып бөлімшелеріне жіберіл- ді,- 57Л
135 В. И. Ленин М. Горький дің «Дауылпаз туралы жырынан» алынған сөздерді келтіріп отыр (қараңыз: М. Горький. ПІы- ғармалар жішағы, 5-том, 1950, 326—327-беттер).— 372.
136 «Товарищ)) («Жолдас»)—буржуазиялык, күнделікті газет; 1906 жылғы 15 (28) марттан 19Ö7 жылғы 30 декабрьге (1908 ж. 12 япварьға) дейін Петербургтө шығып тұрды.
Газет формальды түрде ешбір партияныц органы болып саиалмады, ал іс жүзінде солшыл кадеттердің органы бол- ды. Газетке С. Н. Прокопович және Е. Д. Кускова белсене ат салысты. Газетке меныпевиктер де қатысып тұрды.— 377.
137 «Око» («Жанар») — кадеттік бағыттағы либерал-буржуазия- лық күиделікті газет; бұрын шығып тұрғая, бірін-бірі ал- мастырған: «Русь», «Молва», «Двадцатый Век» газеттерішң орнына 1906 жылғы 6 (19) августап 31 октябрьге (13 ноябрь- ге) дейін Петербургте шыцты.— 384.


516
ЕСКЕРТУЛЕР
138 Поляк социалиста партиясы (ППС) (Polska Partia Socjalis- tyczna)—1892 жылы құрылған реформистік ұлтшылдық партия. Пилсудский және оның жақтастары басқарғаи Поляк социалистік партиясы Польшаның тәуелсіздігі жолындағы күрес ұранын бетке ұстап, иоляк жумысшылары арасында сепаратистік, ұлтшылдың насихат жүргізді және олардың назарып орыс жұмысшыларымен бірлесіп самодержавие мен кагштализмге қарсы күресуден басқа жаққа аударуға тырнеты.
Поляк социалистік партиясы пыц бүкіл тарпхы бойында цатардагы жүмысшылардың ықпалымон партия ішінде сол- шыл топтар паііда болып отырды. Олардың бірңатары кепін поляк жұмысшы қозғалысыныц революциялың қанатыпа қосылды.
1906 жылы Поляк соцпалпстік партиясы Поляк социалистах иартпясы-«солшылдарга» және оңшыл, шовинистік, Поляк социалистік партпясы-среволющіялық фракция» дейтін ге бөлінді.
Поляк соцпаллстік партиясы-«солпіылдар» болыпсвиктер партиясының ықпалымен, сондай-аң ПКмЛСД-пың (Польша Корольдігі мен Литва соцпал-демократпясыныц) ықпал жа- сауымен бірте-бірте дәйекті революциялық позицпяға көше бастадът.
Бірінші дүшіе жүзілік согыс жылдарында Поляк социалист! к лартиясы-«солшылдардың» үлкон болегі интернационалистах позиция ұстады; ол 1918 жылы дөкабрьде Польша Корольдігі мен Литва социал-дсмократиясымен бірікті. Бі- ріккен партпялар Польша Коммуниста? жүмысшы партия- сын құрды (1925 жылга дейін Польша Коммунпстік партиясы осылай аталды).
Оцшыл Поляк социалиста? партиясы бірінші дүнпе жузі- лік согыс кезінде ұлтшылдық-шовиппстік саясатты жүргізе бсрді; ол Галицпя территорпясында поляк легиондарыл үйымдастырды, олар Австрітя-Германпя империализм! жа- ғында соғысты.
Поляк буржуазпялың мсмлспстініц цүрылуьпіа байланыс- ты 1919 жылы оцшыл Поляк социалистах партиясы бурый Германия мен Австрия басып алған Польша террпторпясып- да болған Поляк социалиста? партпясының бөліктерімен бі- рігіп, қаптадан Поляк социалиста? партиясы деп аталды. Партия үкімет басына келгеи соц, өкімет бплігінің поляк буржуазпясыпыц қолына өтуіне жәрдемдесті, үпомі антикоммуниста? наспхат жүргізіп, Совет еліне қарсы агрессия жасау саясатьш, Батые Украина мен Батые Белорусспялы басып алый, езгіге салу саясатын қолдап отырды. Бул сая- сатпен коліспегеи Поляк социалиста? партпясының ішіндегі жекелеген топтар Польша Коммуниста? партиясына косы лды.
Пилсудскпйдіц фашистік тәнкорісінен кеіііп (май, 1926) Поляк социалиста? партиясы формальды түрде парламенты!?


ЕСКЕРТУДЕР
517
оішозицияда болды, бірақ іс жүзінде фашистік режимго қарсы белсенді күрес жүргізген жоқ, антикоммунист^, аи- тисоветтік насихатты жүргізе берді. Бүл жылдары Поляк социалистік ттартиясының солшыл эломенттері поляк ком- мунистерімен ынтымақтасты, бірқатар науқандарда бірьтңғай майдан тактикасын қолдады.
Екінші дүниө жүзілік согыс кезіндс Поляк социалистік
- иартпясы қайтадан екіге бөлінді. Оның реакциялық, іпови- нистік бөлегі «Wolnosc, Bownosc» Niepodlegfosc» («Бостан- дық, Тецдік, Тәуелсіздік») деп атальш, Лопдондағы поляк эмигранттарының реакциялық «үкіметіне» қатысты. Поляк социалист]*к партиясының басқа, солшыл бөлегі өзін «Поляк социалистерінің жұмысшы партиясы» (ПСЖП) деп атап, 1942 жылы құрылган Поляк жұмысіпы партпясыпың (ПЖП) ықпалымен гитлерлік оккупанттарга қарсы күрестің халық- тық майданына қосылды, Польшаны фашистік қүлдықтан азат ету жолыпда күрес жүргізді және СССР-мен достық байланыс орнату позициясын ұстады.
1944 жылы, Польшаның іпыгыс бөлегі иеміс оккупация- сынан азат етілгеннен кейіп жопо Поляк ұлт азаттық комитө-
- ті құрылғаннан кейін, Поляк социалистерінің жұмысшы партиясы қайтадан Поляк социалист!к партиясы деп ата- лып, Поляк жұмысшы партиясымен бірге халықтық-демо- кратиялық Польшаны құруга қатысты. 1948 жылы декабрьдо Поляк жұмысшы партиясы мен Поляк социалистік партиясы бірігіп, Поляк біріккен жұмысшы партиясын (ПБЖН) ңүрды,— 386.
139 Әңгіме Орталық Комитеттің большевиктік бөлегіпің 1906 жылғы 20 шольдогі (2 августагы) «Орталық Комитеттің 3
- мүшесіпің РСДРП Орталың Комитетіяе мәлімдемесі» дөгеп тақырьшгіеп жеке листовка болып басылған мәлімдемесі жа- йында болып отыр. Бұл документте меньшевпктік Орталық Комитоттің I Мемлекөттік дума таратылғаннан ксйінгі іріткі салу әрекеттерінің фактілері тізігі айтылды және меныпе- виктердіц оппортунистік тактикасыпа қарсы үзілді-кесілді ңарсылың білдірілді (қарацыз: «1905—1907 жылдардағы бі- рінші орыс револгоциясындағы большевиктік ұйымдардыц листовкалары», 3-бөлім, М., 1956, 40—43-беттер) — 386.
140 Бүл арада РСДРП IV (Бірігу) съезіне ұсынылған «Рөволю- циялық уақытша үкімет және революциялық өкіметтің жер- гілікті органдары» туралы қарардың большевиктік жобасы- ның екіятиі параграфы айтыльтп отыр (қараңыз: «КПСС съездерінің, конференцияларының және Орталық Комитет пленумдарының қарарлары мен шешімдері», 1-том, «Қазақ- стан» баспасы, 1971, 166-бет).— 389.
141 «Полярная Звезда» («Томірқазық») — апта сайын шығып түрған саяси және философиялық журнал, кадет партия-
13 13-том


518
ЕСКЕРТУЛЕР
сының оң қанатының органы; 1905 жылғы 15 (28) декабрь- ден 1906 жылғы 19 мартқа (1 апрельге) дейін Петербургте П. Б. Струвенің редакциялауымен, Н. А. Бердяевтің, В. М. Гессеннің, А. С. Изгоевтің, А. А. Кауфманның, Д. С. Ме- режковскийдің, И. И. Петрункевичтің, С. Л. Франктың жәпе басқалардың қатысуымен шығын тұрды. Барлығы 14 номері шықты. «Полярная Звезда» өзінің революцияға өшпенділігін ашық мәлімдеді, революциялық-демократиялық интеллиген- цияға ңарсы күрес жүргізді. — 392.
142 Әңгіме РСДРП Курск, Калуга, Москва округтік комптеттері- нің, Орталық аудан Облыстық бюросының және Кострома партия конференциясының қарарлары жайында болып отыр. Қарарлар 1906 жылы 21 августа (3 сентябрьде) «Пролетарий» газетінің 1-номерінде жарияланды. — 394.
143 Бұл арада 1906 жылы августа I Мемлекеттік думаның тара- тылуына байланысты жаппай ереуіл жасау мәселесі жөнінде шақырылған темір жолшылардың конференциясы айтылып отыр.
Конференцияға 23 темір жолдың жұмысшылары мен қыз- метшілерінен делегаттар, Бүкіл россиялық темір жол одағы- ның Орталық бюросынан, Мемлекеттік думаның Еңбек то- бынан, РСДРП Орталык, Комитстінен, Бундтан, эсерлердің Орталық Комитетінен, Бүкіл россиялық шаруалар одағынан және басқалардан өкілдер қатысты. Бүкіл россиялық темір жол одағы Орталық бюросының конференцияға ұсынған ба- яндамасында былай делінген: жаппай темір жол ереуілін жариялау және оның ойдағыдай өтуі тек еңбекшілердің ең қалың тобы жауынгерлік пиғылда болғанда ғана мүмкін бо- лады. «Осындай жағдайда,— деп көрсетілді баяндамада,— темір жол ереуілі еңбекші шаруалар мен ңала пролетарии- ты бастаған істі аяқтайтын шешуші соққы болады және үкіметті толық тізе бүгуге әкеледі» («Пролетарий» № 1. 21 август, 1906 ж.). Ңабылданған қарарда конференция былай деп атап көрсетті: «Алдағы болатын жаппай ерөуіл өкімет билігін самодержавиелік үкіметтің ңолынан жұлып алуға тиісті халың күшінің тегеуріні болады» (бұл да сонда) .—395.
144 Әңгіме 1906 жылғы 2 (15) августағы оқиғалар жайында болып отыр. Бұл күні Поляк социалистік партиясының (ППС) ұйымдастыруымен Варшавада, Лодзьде, Радомда, Плоцкіде және Полыпаның басіқа да кейбір ңалаларында полицияга шабуыл жасалды, бірақ мұндай қимыл жасауға қажетті жағ- дайлар жоқ еді. Поляк социалистік партиясының мұндай тактикасына Польша Корольдігі мен Литва социал-демокра- тиясы (ПКмЛСД) үзілді-кесілді наразылық білдірді. Поль- шадағы 1906 жылғы 2 (15) августағы оқиғалар жөніндегі корреспонденция «Пролетарий» газетінің 1906 жылғы 8 сен- тябрьдегі 3-номерінде берілді. Поляк социалистік партиясы-


ЕСКЕРТУЛЕР
519
ның 2(15) августа «қимыл жасауды» ұйымдастыруы айыптал- ган В. И. Ленин жазған редакцйялық заметка да осы номер- де басылды (ңараңыз: осы том, 433-бет).— 402.
145 1906 жылы 12 (25) августа эсер-максималистер министр- лер Советінің председателі П. А. Столыпинге қастандық жа- сады. Бомбаның жарылуы нәтижесінде бірнеше адам өлді және жараланды, бірақ Столыпиннің өзі аман қалды.
Москвадағы декабрь қарулы котерілісін басуға басшылың еткен генерал Г. А. Минді 1906 жылы 13 (26) августа эсер 3. В. Коноплянникова өлтірді. — 402.
146 П. Б. Аксельрод ұсынған және басқа меныпевиктер қолда- ған «жұмысшы съезі» дейтінді шаңыру идеясының мәні мынадай еді: әр түрлі жұмысшы ұйымдары өкілдерінің съе- зін шаңырып, онда социал-демократтар, эсерлер және анар- хистер кіре алатын жария «кеңейтілген жұмысшы партия- сын» құру керек еді. Іс жүзінде бұл РСДРП-ны жойып, оны бейпартиялың ұйыммен ауыстыру болып шығатын. РСДРП V (Лондон) съезі «жұмысшы съезі» жөніндегі меныпевиктік идеяны үзілді-кесілді айыптады және оны шақыру жолын- дағы үгітті пролетариаттың таптық санасының дамуы үшін зиянды деп тапты. Болыпевиктермен бірге поляк және латыш социал-демократтары да «жұмысшы съезіне» қарсы күресті.
«Жұмысшы съезі» жөніндегі меныпевиктік пдеяға аптыл- ған сынды В. И. Лениннің мына шығармаларынан ңараңыз: «Революцияшыл ортадағы тоғышарлық», «Меньшевизм дағда- рысы», «Интеллигенцияның үстемдігіне қарсы интеллигент күресушілер», «Ашулы сасқалақтыц (Жұмысшы съезі тура- лы мәселе жөнінде)» (Шығармалар, 11-том, 238—249, 345— 365-беттер және 12-том, 306—309, 310—323-беттер)406.
147 Жауынгер жасацтардың коалициялыу Советі Москвада 1905 жылдың аяғында пайда болды. Әуелі «қаражүздікке» қарсы практикалық күрес жүргізу үшін құрылған бұл орган декабрь көтерілісі кезінде де сақталып қалды. Жасақтардың коалициялық Советінің құрамына РСДРП Москва комитеті- нің, социал-демократтардьщ Москва тобының, эсерлер пар- тиясы Москва комптетінің партиялың жасақтарының, сон- дай-ақ «Ерікті аудандық», «Универсптеттік», «Баспахана- лық», «Кавказдық» деп аталатын жасақтардың өкілдері кірді. Жасақтардың коалициялық Советіндегі эсерлік-мень- піевиктік көпшілік Советтің қызметіне іріткі салды; декабрь
. қарулы көтерілісі күндерінде жасақтар Советі революциялық оқиғалардың соңында қалды және көтерілістің жалпы опе- ративті штабы ролін атқара алмады. — 408.
148 В. И. Ленин қағиданы К. Маркстің «Франциядағы 1848 жыл- даи 1850 жылға дейінгі тап күресі» деген еңбегінен келтіріп
18*


520
ЕСКЕРТУЛЕР
отыр (қараңыз: К. Маркс пен Ф. Энгельс. Шығармалар, 2-басылуы, 7-том, 7-бет). — 408.
Ч9 1905 жылы 8 (21) декабрьдің кешінде солдаттар мен полиция «Аквариум» бауын (Садово-Триумфальная алацында) қоршап алды, он да осы кезде театр үйінде коп а дам қатыс- қан митинг өтіп жатыр еді. Митингіні күзетіп тұрган жұ- мысшы жасақтарының жаиқиярлық қнмылы арқасында қан төгіс болған жоқ; қаруы бар адамдарға дуалды бұзып шы- ғып кстуге мүмкіндік берді, бірақ митингіге қатысушылар- дыц қақпадан шыққандары тінтілді, соққы жеді, көбі тұт- қынға алынды.— 408.
150 Фидлер училищссінің үйі (Чистые Прудыда) партия митин- гілері мен жиналыстарының тұрақты орны болатын. 1905 жылы 9 (22) декабрьдің кешінде митинг өтіп жатқан Фнд- лсрдіц үйін әскер қоршап алды. Митингіге қатысушылар, олардың ішінде жасақшылар басым болатын, берілуден бас тартып, үйді баррикадалап алған соң, әскерлер үйге артил- лериядан, пулеметтен оқ атты. Үйді қирату кезінде отыздап астам адам ңаза тапты, жаралапды; 120 адам тұтқынга алынды.— 408.
151 «Искра» («Үшқып») (ескі) — 1900 жылы В. И. Ленин негізіи қалаган бірінпіі жалпы орыстық маркстік қүпия газет, ол Россия жұмысшы табының революциялық маркстік партия- сын құруда шешуші роль атқарды.
Лениндік «ІІскраның» бірінші номсрі 1900 жылы декабрь- до Лейпцигте шықты, одан кейінгі номерлері Мюнхенде, 1902 жылгы шольден — Лопдонда және 1903 жылдың көкте- мінен бастап Женевада іпығьш тұрды. Газетті жолға қоюда (құпия баспахана ұйымдастыруға, орыс пірифтерін тауын алуга жәнө т. т.) герман социал-демократтары К. Цеткин, А. Браун және басқалар, сол жылдары Мюнхенде турған поляк революционер! Ю. Мархлевский және агылшын социал- дсмократиялық федерациясы басшыларының бірі Г. Квслч үлкен көмек көрсетті.
«Искраның» редакпиясына: В. И. Ленин, Г. В. Плеханов, Л. Мартов, П. Б. Аксельрод, А. II. Потресов жәпе В. И. Засулич кірді. Редакцияның секретарь! бастапқыда И. Г. Смп- дович-Леман, одан соң. 1901 жылдыц коктемінон бастап, Н. К. Крупская болды, ол соньшен бірге «Искраның» орыс социал-демократиялық ұйымдарымен бүкіл хат-хабар алы- суын жүргізіп отырды. «Искра» басты назарын Россияның пролетариаты мен барлық ецбекшілерінің гіатша самодержа- виесіне қарсы революцпялық күресі моселелеріпе аударды, халықаралық өмірдің, ец алдымен халықаралық жұмысніы қозғалысының аса маңызды оқпғаларына коп көңіл бөлді. Ленин іс жүзінде «Искраның» бас редакторы және басшысы болды, партия ңүрылысының және Россия пролетариат


ЕСКЕРТУЛЕР
521
таптық күресінің барлық негізгі мәселелері жөнінде мақала- лар жазды.
«Искра» партиялық күіптерді біріктірудің, партия кадр- ларын жинап, тәрбиелеудің орталығы болды. Россияның бір- қатар қалаларында (Петербург, Москва, Самара, т. б.) лешш- дік-искралық бағыттағы РСДРП топтары және комитеттері цұрылды; 1902 жылы январьда искрашылдардың Самарада өткен съезінде «Искраның» орыс ұйымы цұрылды. «Искра» ұйымдары Ленпннің іпәкірттері меп серіктері — Н. Э. Бау- мапның, И. В. Бабушкиннің, С. И. Гусевтің, М. И. Калпниниің, П. А. Красиковтың, Г. М. Кржижановскийдің, Ф. В. Ленгник- тің, П. Н. Лепсшинскийдің, И. И. Радченконың және басқа- лардың тікелей баспіылығымен құрылып, жұмыс істеді.
Ленпннің пнициативасымеп және оның тікелей қатысуы- мен «Искраның» редакциясы партия программасының жоба- сып дайындады («Искраныц» 21-номерінде жариялапды) жә- не РСДРП II съезін әзірледі. Съезд шақырылар шақта Россиянин; жергілікті социал-демократиялық ұйымдарының көпшілігі «Искраға» қосылды, оның тактіткасын, программа- сы мен ұйымдық жоспарын мақұлдады, оны өздеріиің бас- ши органы дед, таныды. Съезд өзінің арнаулы қаулысында партия үшін күрестегі «Искраның» ерекше ролін атап көр- сетті және оны РСДРП-ның Орталық Органы деп жария- лады.
Партияның II съезінея кейін көп кешікпей меньшевиктср Плехановтың қолдауымен «Искраны» өз қолдарына қаратып алды. «Искра» ел у екініиі номерінен бастап роволтоциялық марксизмнің жауынгер органы болудан қалды.— 412.
152 Бұл арада Ф. Энгельс жазған «Германиядағы революция жә- пе контрреволюция» дегон еңбек айтылып отыр (қараңыз: К. Маркс пен Ф. Энгельс. Шығармалар, 2-басылуы, 8-том, 100-бет). «Германиядағы революция жәпе контрреволюция» 1851—1852 жылдары Маркстің қолы қойыльш «New-York Daily Tribüne» газетінде сериялы мацалалар болып жариялапды; бұл шығарманы алғашқыда Маркстің өзі жазбақшы болды, бірақ экопомпкалық зерттеулерден қолы тимегендіктен, мақалаларды жазумен щұғылдануды Энгельске берді. Бұл іиығармапы жазу үстінде Энгельс Маркспен үнемі ақылда- сып отырды, соидай-ақ мақалаларды басуға жіберер алдьш- да оғаи қаратып алды. Тек 1913 жылы ғана Маркс пен Эпгельстің жазысқан хаттарыньщ жариялануыиа байланысты «Германиядағы революция және коитрреволюцияны» Энгельстің жазғаны белгілі болды.— 412.
153 Бұл қағиданы Ф. Энгельс бірқатар птығармаларыпда, атаи айтқанда, «Анти-Дюринг» деген ецбегінде талай рет дамыт- ты.— 413.


522
ЕСКЕРТУЛЕР
154 Бұл жөнінде В. И. Ленин өзінің «Орыс революциясы жэне пролетариаттың міндеттері» деген еңбегінде (қараңыз: Шы- ғармалар толық жинағы, 12-том, 224—225-беттер) толығырақ айтады.— 413.
155 Карикатура 1905 жылы 8 августа Штутгарттың «Der Wahre Іасов» («Аңқау Яков») деген сықақ журналында басыл- ды.— 422.
156 Өскери-далалыц соттар 1906 жылы 19 августа (1 сентябрь- де) революциялық қозғалыспен күресу үшін Министрлер советінің ережесі бойынша құрылды. Бұлар генерал-губер- наторлардың, бас басқарушылардың немесе солардың мінде- тін атқарушылардың талап етуі бойынша соғыс жағдайы немесе төтенше күзет жағдайы жарияланған жерлерде енгі- зілді. Әскери-далалық сот председатель және әскердің немесе флоттың офицерлерінен төрт мүше бар дұрамда құрылды және оған кең уәкілдік берілді. Әскери-далалық соттар ту- ралы ереже өкімет орындарына айыпталушыны сотқа беріп, «тиісті жағдайларда соғыс кезіндегі заң бойынша жаза қол- дануға» право берді («Өтпелі кезеңдегі заң шығару актіле- рі. 1904—1906 ж. ж.» СПБ., 1907, 621-бет). Сот мәжілістері жабық өткізілді, ал оның үкімі дереу күшіне еніп, еш кіді- ріссіз орыпдалуға тиісті болды — 424.
157 Әңгіме П. А. Столыпин тыйым салған кадет партиясыньің болғалы жатқан IV съезі жайында болып отыр. Әйтсе дс съезд 1906 жылы 24—28 сентябрьде (7—11 октябрьде) Гель- сингфорсте, Финляндия да болып өтті, онда Россия да қолда- нылатын жиналыстар туралы заңдар әлі енгізілмеген еді. Съезде кадеттер партиясыньщ тактикалық бағыты талқы- ланды. Съезд I Мемлекеттік думадағы кадет партиясының парламенттік фракциясының қызметін мақұлдады. Выборг үндеуі жөніндегі мәселе талқыланғанда кадет партиясының оң қанаты жеңіп. шықты. Съезд «епжар қарсылық» іс жүзі- не аспайды деп тауып, көпшілік дауыспен (89 дауысқа 53 дауыс қарсы) Выборг үндеуін жүзеге асыруга қарсы қарар қабылдады.— 425.
158 Бұл арада патша үкіметінің екі указы: 1906 жылғы 12 (25) августағы және 1906 жылғы 27 августағы (9 сентябрьде- гі) — аренда шартының аяқталуына сәйкес уделдік (патша әулетіне тиесілі) және 'қазыналық (мемлекеттік) жерлердіц бір бөлегін сату туралы айтылып отыр. Жер сату жөніндегі барлың операциялар Шаруалардың жер банкісі арңылы жүр- гізілуге тиісті болды.— 425.
159 Әңгіме «Известия Московского Совета Рабочих Депутатов» («Жұмысшы Депутаттары Москва Советінің Хабарлары») газеті жайында болып отыр, ол 1905 жылгы 7 (20) декабрь- ден 12 (25) декабрьге дейін Москвадағы жаппай стачка мен


ЕСКЕРТУЛЕР
523
ңарулы көтеріліс көзінде шықты; Газет бүцарапы қарулы көтеріліске жұмылдырған нағыз жауынгер орган болды. «Известинца» жұмысшы депутаттары Москва Советіиің ңау* лылары және декабрь қарулы көтерілісінің барысы бейне- ленген басқа да материалдар басылды. Газет түрлі жария баспаханаларда (Сьггиннің, Мамонтовтың, Купніерөвтің, Чи- чериннің баспаханаларыяда) олардың иелерінің рұңсатъш- сыз, жасақшылар күзетіп тұрғанда, күпшен басылды. Мә- селен, «Известияның» бірінші номері басылып жатқан коз- де баспахана иесі И. Д. Сытин мен оиың қасындағы поли- цейлерді баспаханаға келген жерінде жұмысшылар тұтқынға алып, қарусыздандырды; тұтқынға алынғандарға газет шығарылып біткенге дейін басқарушының кабинетінде бола Т¥РУ үсынылды. «Известияньщ» тиражи 5 мыңнан 10 мыц данаға дейін болды. Газеттің барлығы алты номері шық- ты — 429.
100 В. И. Лениннің «Поляк социалисты партиясыныц партизан- дыц цимылдары туралъі» деген заметкасы «Пролетарий» газетінің 1906 жылғы 8 сентябрьдегі 3-иомерінде «ІІолыпа- дан» деген мақалаға редакциялың ескерту ретінде беріл- ді — 433.
161 Бұл арада РСДРП IV (Бірігу) съезі қабылдағаи «Партизан- Дык, қимылдар туралы» қарар айтылып отыр (қараңыз: «КПСС съездерінің, конференцияларының және Орталыц Комитет пленумдарының қарарлары мен шешімдері», 1-том, «Ңазақстан» баспасы, 1971, 190—191-беттер)433.
162 «Тверь» — Петербургтегі Нева заставасы сыртындағы шайха- наның аты. Шайхана қаражүздіктердің жиналатын жері болды.— 433.
163 «Максималистер» — ұсақ буржуазиялық жартылай анархлс- тік террористік топ, ол 1904 жылы эсерлер партиясынан бо- лініп, 1906 жылы октябрьде Абодағы (Финляндия), құрыл- тай съезінде «Социалист-революционерлер максималистер одағы» болып ұйымдық жағынан қалыптасты. «Максималистер» революцияның буржуазиялық-демократияльщ кезеціп елемеді; олар эсерлердің жерді «социализациялау» жөнінде- гі талабымен қатар фабрикалар мен заводтардың да дерсу «социализациялануын» талап етті. «Максималистер» еңбек- ші шаруаларды революцияның басты ңозғаушы күпіі дсн санай отырып, сонымен бірге революциялық қозғалыста «инициативалы азшылық» басты маңыз алады, ал күрестіц негізгі құралы жеке террор болады деп мәлімдеді. В. И. Ленин «максималистердің» саяси дәйексіздігін корсете отырып былай деп жазды: «Рсволюцияның бүкіл ұзына бойына эсерлерден бөлінуге тырысып, бірақ біржолата бөліне алмай крйған максималистердің белініп шығуы халыңшылдық ре-


524
ЕСКЕРТУЛЕР
волюцияшылдықтың таптық тұрақсыздығын ғана дәлелде- ді» (ІИығармалар, 15-том, 143-бет). 1907 жылы бірқатар тер- рорлық қимылдар сәтсіз аяқталғаннан кейін және жапнай тұтқынға алынудаы кейін «макспмалистердің» ұпымдары ыдырай бастады.
1917 жылғы Февраль буржуазиялық-демократиялық рево- люциясынан кейін «макспмалпстер» партпясы қайтадан жанданды. ¥лы Октябрь социалпстік революциясы жеңгөн- нсн кейін «максималистер» біраз уақыт Советтерге жәие Бүкіл россиялық Орталық Атқару Комитетіне еніп жүрді. Көп кешікпей «максималистер» партиясы жікке белінді: біреулері Совет өкіметіне қарсы күрес жолына түсті, басқа- лары большевпктердің программасын мойыидап, 1920 жылы аирельде РКП (б) қатарына кірді.— 437.
164 Халыцтыц ецбек социалистері (энестер)—ұсақ буржуазия- лық Халықтық-социалистік еңбек партиясының мүшелері, бүл партия 1906 жылы социал ист-революционерлер партпя- сының (эсерлер) оң қанатынан бөлініп шықты. Энестер ка- деттермен блок жасасуды жақтады. Ленин оларды кадеттер мен эсерлердің арасында ауытқып жүрген «социал-кадет- тер», «мещан ошіортунистер», «эсер меиыпевиктер» деп ата- ды, бұл партияның «кадеттерден айырмашылыгы өте аз, өйткені программадан республиканы да, букіл жерді талаи етуді де шыгарып тастап отыр» (ІПыгармалар, 11-том, 219- бет) деп атап көрсетті. Партияны А. В. Пешехонов, Н. Ф. Анненский, В. А. Мякотин және басқалар басқарды. 1917 жылгы Февраль буржуазиялық-демократиялық револю- циясынан кейін халықтық соцпалистер партиясы трудовпк- терге қосылып кетті, буржуазиялық Уақыгша үкіметгіц қызметін белсене қолдап, оның құрамына өзінің өкілдерііі жіберді. Октябрь социалпстік революциясынан ксйіп энестер Совет өкіметіне қарсы коптрреволюцпялық заговорларға және қарулы қимылдарға қатысты. ПІетел соғыс пнтервен- циясы жоне азамат соғысы кезсңінде партия өзінің өмір еүруін тоқтатты.— 437.
165 «Голос» («Үн») — эсерлер партиясыпың күндолікті саяси жәпе әдеби газеті; 1906 жылы апрель — шоньде Ііетербургте піығып тұрды. 27 апрельден (10 майдан) 7 (20) майға дейін газеттің 1—9-номерлері, 2 (15) пюыьнен 10 (23) шоньге дс- йін — 10—17-номерлері шықты.— 437.
1и6 «Русское Богатство» («Орыс Баплыгы») — ай сайын шыгып тұрған журнал, 1876 жылдан 1918 жылға дейін Петербургте шықты. 90-жылдардың басында II. К. Михайловский баста- ған либерал халықшылдардың ңолына өтті. 1906 жылы «Русское Богатство» Халықтық-социалистік сңбек партиясы- ның (энестер) органы болды. «Русское Богатство» атын бір- неіпе рет өзгертті («Современные Записки», «Современ-


ЕСКЕРТУЛЕР
525
ность», «Русские Записки»; ал 1917 жылғы апрельден бас- тап қайта дан — «Русское Богатство»).— 439.
167 Мемлекеттік думаның 104 мүшесі қол қойгап аграрлық зац жобасын 1906 жылы 23 майда (5 июньде) Думаның 13-мәжі- лісінде трудовиктер усынды. Заң жобасы «барлық жер ңа- зынасымен, суымен бүкіл халықтың иелігінде болатын тәр- тін орнатуға ұмтылуды, сонымен бірге ауыл шаруашылыгы- на қажетті жер оны өз еңбегімен өңдейтін адамдардың ғана пайдалануына берілетін болуын» жер заңының мақсаты етіп қойды («Россиядагы Мемлекеттік думаның документте- рі мен матөриалдары». М., 1957, 172-бет). Бұл үшін «жалпы халықтық жер ңорын» жасау таләбы ұсынылды, оган бар- лъіқ қазыналық, уделдік, кабинеттік, монастырьлік ж; не шір- кеулік жерлер кіруге тиісті болды; жеко иеліктердегі жер келемі осы жергілікті жерге белгіленген еңбск нормасынаи артық болғандыңтан, помещиктік және басқа жеке меншік жерлер күштеп иеліктен айыру арқылы әлгі қорға берілуі тіііс еді. Иеліктен айырылған жеке меншік жерлерге біраз ақы төлеу көзделді. Үлесті жерлер және үсақ жске иелікте- гі жерлер уақытша иелерінде қалдырылуға тиіс болды; сонымен қатар заң жобасы одан әрі бұл жерлөрДің де біртін- деи жалпы халықтық меншікке көшуін көздеді. Аграрлық реформаны жалпыға бірдей дауыс беру жолымен сайлаиғап жергілікті комитеттер жүргізуге тиіс болды. Бұл талаптар жерге доген жеке меншікті дереу және толық жоюдан қо- рыққан және иеліктеи айыру арқылы алынған жорлерге ақы төлеуді дүрыс деп тапқан ауқатты иіаруалардың муддс- сін көздеді. В. II. Ленин: «104-тіц жобасында» «ұсақ мепшік- ніінің тым қауырт төңкеріс жасаудан, халықтың тым көп және тым кедей бұқарасын қозғалысқа тартудан цорцушы- лыгы бар» (Шығармалар, 11-тОхМ, 480-бет) деи көрсетті. «104- тің жобасы» дәйексіздігіне және утопиялығына қарамастап, Ленин атап көрсеткендей, езілген шаруалардың әлді болегін еркін фермерлікке айналдыру жолындағы күрес платформа- сы болды. — 440.
'^«Отклики Современности» («Замана Үндері») — меиьп^ғмк- тік жария журнал, 1906 жылы марттан июньге дейін ІТотер- бургте шығып тұрды. Журналдың 5 помері шьщты.— 447.


526
В. И. ЛЕНИН ЦИТАТ КЕЛТІРГЕН Ж О НЕ АУЫЗҒА АЛҒАН -ӘДЕБИЕҢБЕКТЕР МЕН ДЕРЕКТЕМЕЛЕР КӨРСЕТКІШІ
Аграрная программа, [принятая на IV (Объединительном) съезде РСДРП]. — В листовке: Постановления и резолюции Объединительн. съезда Российской социал-демократической рабочей партии. [Спб.], тип. Центрального Комитета, [1906], стр. 1. (РСДРП). — 21, 22, 26-27, 29-30, 31, 34, 68, 86—88, 113, 162—163.
Аграрный вопрос и Трудовая группа.— «Курьер», Спб., 1906, № 5, 21 мая (3 июня), стр. 1.— 163.
Аграрный проект 104-х в I Государственной думе — цараңыз? Проект основных положений земельного закона, внесенный 104 членами Государственной думы.
Аграрный проект 33-х в I Государственной думе — цараңыз: Проект основного земельного закона, внесенный 33 членами Государственной думы.
Алексеенко. [Письменное заявление на 21-м заседании IV (Объединительного) съезда РСДРП].— В кн.: Протоколы Объ- ; единительного съезда РСДРП, состоявшегося в Стокгольме в 1906 г. М., тип. Иванова, 1907, стр. 302.— 40—41.
[Алексинский, Г. А.] Новый каторжный законопроект.— «Волна», Спб., 1906, № 22, 20 мая, стр. 1, в отд.: Вопросы дня. Подпись: Петр Ал.—150.
Андреев, Л. II. К звездам.— 430.
[Базаров, 5.] Государственная дума и крестьянские депутаты.— «Волна», Спб., 1906, № 21, 19 мая, стр. 1. Подпись: В. Ба — ров — 161—162.


ӘДЕБИ ЕҢБЕКТЕР МЕН ДЕРЕКТЕМЕЛЕР КӨРСЕТКІШІ 527
«Без Заглавия», Спб.— 51.
«Биржевые Ведомости». Экстренное прибавление к вечернему выпуску газеты «Биржевые Ведомости», Спб., 1906, № 9296, 18 (31) мая, стр. 1.-130-131,142, 194-195.
— Вечерний выпуск, Спб., 1906, № 9311, 27 мая (9 июня),
стр. 1.—197—198, 199.
— Утренний выпуск, Спб., 1906, № 9318, 1 (14) июня, стр. 2.—
215.
— Утренний выпуск, Спб., 1906, № 9360, 25 июня (8 июля),
стр. 1.-286-287.
Борисов — царацыз: Суворов, С. А.
В бюджетной комиссии.— «Речь», Спб., 1906, № 106, 22 июня (5 июля), стр. 3.— 260.
В Преображенском полку.— «Двадцатый Век», Спб., 1906, № 75, 13 (26) июня, стр. 5, в отд.: Хроника.— 314—315.
Верить ли? (По телефону из Москвы).—«Биржевые Ведомости». Утренний выпуск, Спб., 1906, № 9318, 1 (14) июня, стр. 2.— 215.
Вести из армии. В крепости Осовец.— «Двадцатый Век», Спб., 1906, № 86, 24 июня (7 июля), стр. 4.— 314—315.
Вечерняя хроника.— «Наша Жизнь», Спб., 1906, № 466,
8 (21) июня, стр. 3.— 229—230.
Виноградов, П. Г. Политические письма.— «Русские Ведомости», М., 1905, № 210, 5 августа, стр. 3 — 23.
Витте, С. 10. Самодержавие и земство. Конфиденциальная записка министра финансов статс-секретаря С. ІО. Витте (1899 г.). С предисл. и примеч. Р. Н. С. Печ. «Зарей». Stuttgart, Dietz, 1901. XLIV, 212 стр.— 49.
Власов — царацыз: Рыков, А. И.
Водовозов, В. В. Партия мирного обновления.— «Товарищ», Спб., 1906, № 32, И (24) августа, стр 1 — 376—378.
Воззвание Боевой организации при МК РСДРП — царацыз: Советы восставшим рабочим.


528 ӨДЕБИ ЕҢБЕКТЕР МЕН ДЕРЕКТЕМЕЛЕР КӨРСЕТК1ШІ
[Воззвание октябристов против постановления Московского Совета рабочих депутатов и др. организаций о всеобщей политической стачке и вооруженном восстании}.— В кя.: Москва в декабре 1905 г. Изд. Кохманского. М., 1906,
стр. 215—217. —430—431.
«Волна», Спб.—74, 147, 148, 178-179.
— 1906, № 10, 6 мая, стр. 1.—118, 148.
— 1906, № 12, 9 мая, стр. 3.-41-43, 44-45, 47, 97, 98, 99, 123, 157-158, 169-171, 309-310.
— 1906, № 13, 10 мая, стр. 1.— 108, 180.
— 1906, № 14, 11 мая, стр. 2.— 119, 149—150, 255—256.
— 1906, № 16, 13 мая, стр. 2.—123.
— 1906, № 17, 14 мая, стр. 1.— 247.
— 1906, № 18, 16 мая, стр. 1.— 147.
— 1906, № 19, 17 мая, стр. 1.— 147.
— 1906, № 21, 19 мая, стр. 1, 3.- 135,142, 162.
— 1906, № 22, 20 мая, стр. 1.— 150.
— 1906, № 23, 21 мая, стр. 1,— 185.
— 1906, № 25, 24 мая, стр. 1.— 341-342.
[Воровский, В. Z?.] Игра в парламент.— «Волна», Спб, 1906, № 18, 16 мая, стр. 1. Подпись: П. Ор.— 147.
«Вперед», Женева.— 21, 168.
— 1905, № 3, 24 (И) января, стр. 2 — 436.
«Вперед», Спб., 1906, №.1, 26 мая, стр. 3—4.— 375.
— 1906, № 2, 27 мая, стр. 2-3.—191-192, 209-211, 212-213, 295.
— 1906, № 3, 28 мая, стр. 1.—199.
— 1906, № 4, 30 мая, стр. 2.— 199.
— 1906, № 6, 1 июня, стр. 2-3.— 192, 213-214.


ӘДЕБИ ЕҢБЕКТЕР МЕН ДЕРЕКТЕМЕЛЕР КӨРСЕТКІШІ 529
— 1906, № 9, 4 июня, стр. 1.— 236—237.
— 1906, № 10, 6 июня, стр. 3.— 320.
— 1906, № 14, 10 июня, стр. 1.— 241.
— 1906, № 17, 14 июня, стр. [.— 241.
Временное правительство и революционное самоуправление. [Проект резолюции меньшевиков к IV (Объединительному) съезду РСДРП].—«Партийные Известия», [Спб.], 1906,
№ 2, 20 марта, стр. 11. Под общ. загл.: Проект резолюций к предстоящему съезду, выработанный группой «меньшевиков» с участием редакторов «Искры».— 389—390.
★Второй очередной съезд Росс, соц.-дем. рабочей партии. Полный текст протоколов. Изд. ЦК. Женева, тип. партии, [1904]. 397, II стр. (РСДРП). -3, 7-9, 28-30, 149, 162, 172- 173, 242, 250-251, 344-345, 447.
Выборгское воззвание — царацыз: Пароду от народных представителей.
Высочайшие повеления [об учреждении военно-полевых судов}. 19 августа (1 сентября) 1906 г.— «Правительственный Вестник», Спб., 1906, № 190, 24 августа (6 сентября), стр. 2.-~ 424—426.
Ген. Трепов о положении дел.— «Биржевые Ведомости». Утренний выпуск, Спб., 1906, № 9360, 25 июня (8 июля), стр. 1, в отд.: Наши телеграммы и известия.— 286.
[Гессен, И. В.] С.-Петербург, 20-го декабря. — «Народная Свобода», Сиб., 1905, № 5 (9144), 20 декабря (2 января 1906), стр. [.— 23.
Гоголь, II. В. Мертвые души.— 393—394, 445.
— Ревизор.— 425—426, 444.
Головин, К. По усам потекло, да в рот не попало.— «Россия», Спб., 1906, № 171, 6 июля, стр. 2—333, 335—336.
Голод и «политика».— «Речь», Спб., 1906, № 108, 24 июня
(7 июля), стр. 2.— 284.
* В. И. Ленин белгілер салған кітаптар, газеттер, мақалалар және документтер ж\лдызшамен белгіленді, булар КПСС Орталық Комитета жаиыпдағы Марксизм-ленинизм институтының Орталық партия архи- вінде саңтаулы.


530 ӘДЕБИ ЕҢБЕКТЕР МЕН ДЕРЕКТЕМЕЛЕР КӨРСЕТКІШІ
«Голос», Спб.— 437.
— 1906, № 5, 3 мая, стр. 5.—108.
«Голос Труда», Спб.— 271, 294.
1906, № 2, 22 июня (5 июля), стр. 2—3; № 3, 23 июня (6 июля). стр. 4-6. — 268-270, 271, 275-277, 301-302.
— 1906, № 5, 25 июня (8 июля), стр. 1.— 286, 287, 288—289.
*— 1906, № 6, 27 июня (10 июля), стр. 1.—295.
— 1906, № 7, 28 июня (И июля), стр. 2.— 301—302.
— 1906, № 8, 29 июня (12 июля), стр. 1,— 311.
[Горемыкин, И. Л.] Речь И. Л. Горемыкина [на заседании Государственной думы 13 (26) мая 1906 г.].— «Речь», Спб., 1906, № 73, 14 (27) мая, стр. 2, в отд.: Государственная дума.—120—122, 133.
Горемыкин о «лучших людях». — «Голос», Спб., 1906, № 5, 3 мая, стр. 5, в отд.: Хроника. —108.
Горький, А. М. Песня о Буревестнике.— 372.
Государственная дума.— «Правительственный Вестник». Вечернее прибавление к «Правительственному Вестнику», Спб., 1906, № 2, 17 (30) мая, стр. 2, в отд.: Хроника.—153.
Государственная дума. Заседание 4 июля.— «Иаша Жизнь», Спб., 1906, № 489, 5 (18) июля, стр. 2—4.— 329—332.
Государственная дума. 15 мая.— «Речь», Спб., 1906, № 74,
16 (29) мая, стр. 2—3.— 127.
^Государственная дума и социал-демократия. [Спб., «Пролетарское Дело»], 1906. 32 стр.—23, 61—62, 373.
Гофштеттер, И. А. Бюрократическая неблаговоспитанность.— «Слово», Спб., 1906, № 467, 19 мая (1 июня), стр. 2.—142, 143.
«Гражданин», Спб.,— 341.
Гредескул, И. А. Пожар разгорается...— «Речь», Спб., 1906, № 111, 28 июня (И июля), стр. 1—2.— 298, 299, 313.


ӘДЕБИ ЕҢБЕКТЕР МЕН ДЕРЕКТЕМЕЛЕР КӨРСЕТКІШІ 531
*Дан, Ф. И. Государственная дума и пролетариат.— В кн.: Государственная дума и социал-демократия. [Спб., «Пролетарское Дело»], 1906, стр. Q—S2.— 61—62.
— Ответный адрес и народные депутаты.— «Невская Газета», Спб., 1906, № 3, 4 (17) мая, стр. 1.— 49.
Два пути.— «Курьер», Спб., 1906, № 4, 20 мая (2 июня), стр. 1, в отд.: Политическое обозрение.—153—154, 185.
«Двадцатый Век», Спб., 1906, № 75, 13 (26) июня, стр. 5.— 314.
— 1906, № 86, 24 июня (7 июля), стр. к — 314—315.
Декларация социал-демократической фракции. 16 (29) июня 1906 г.— «Речь», Спб., 1906, № 102, 17 (30) июня. Приложение к № 102 «Речи». Государственная дума, стр. 1.— —247—249, 252.
«Дело Народа», Спб.,—147, 148, 437.
[Десницкий, В. Л.] Сосновский. [Поправка к пункту 7 устава партии, внесенная на IV (Объединительном) съезде РСДРП].—В кн.: Протоколы Объединительного съезда РСДРП, состоявшегося в Стокгольме в 1906 г. М., тип. Иванова, 1907, стр. 400. — 62—63.
«Дневник Социал-Демократа», Женева, №№ 1—5, март 1905— март 1906. — 6, 24, 27, 53.
— 1905, № 3, ноябрь, стр. 1.—23. —179.
— 1905, № 4, декабрь, стр. 1—12. — 24, 27, 52-53, 409-410, 447.
— 1906, № 5, март, стр. 32—39.—21.
— 1906, № 6, август, стр. 1—12. — 416—421.
[Договор Объединительного Центрального Комитета РСДРП с СДКПиЛ, внесенный на IV (Объединительный) съезд РСДРП].— В кн.: Протоколы Объединительного съезда РСДРП, состоявшегося в Стокгольме в 1906 г. М., тип. Иванова, 1907, стр. 24—25. — 9—10.
[Доклад Центрального бюро Всероссийского железнодорожного союза на конференции Всероссийского железнодорожного союза. Август 1906 г.].—«Пролетарий», [Выборг], 1906,


532 ӘДЕВИ ЕҢБЕКТЕР МЕН ДЕРЕКТЕМЕЛЕР КӨРСЕТКІПІІ
Яг 1, 21 августа, стр. 6—7. Под общ. загл.: Всероссийский железнодорожный союз. На газ. место изд.: М. — 395—396.
«Дума», Спб. —50-57, 182, 196.
— 1906, № 6, 4 (17) мая, стр. 1. — 79.
— 1906, № 9, 7 (20) мая, стр. 1. —101.
«Дума» Спб., 1906, № 11, 10 (23) мая, стр. — 50—51.
— 1906, № 12, 11 (24) мая, стр. 1. — 116, 118-119, 147.
— 1906, Кг 22, 23 мая (5 июня), стр. 1, 2. — 178, 182.
— 1906, № 23, 24 мая (6 июня), стр. 1. —194—196.
— 1906, № 25, 26 мая (8 июня), стр. 2. —194—196.
— 1906, № 29, 31 мая (13 июня), стр. 4. — 214.
— 1906, № 31, 2 (15) июня, стр. 3. — 220.
— 1906, № 34, 7 (20) июня, стр. 1. — 230.
Дума и население.— «Наша Жизнь», Спб., 1906, № 439, 7 (20) мая, стр. 2. Подпись: В. Г. — 90—94.
Дума о продовольственном деле. — «Наша Жизнь», Спб., 1.906, Яг 480, 24 июня (7 июля), стр. 1. — 281—283.
Думские «законы».— «Курьер», Спб., 1906, Яг 21, 9 (22) июня, стр. 1.-234-237, 240.
Diplomaticus. Иностранные державы и положение дел в России. — «Россия», Спб., 1906, Яг 170, 5 июля, стр. 1.-2 — 333—334, 335.
Ещин, Е. М. Думская помощь голодающим.— «Речь», Спб., 1906, Яг 106, 22 июня (5 июля), стр. 2. — 263.
Жилкин, И. В. Организация сил. — «Наша Жизнь», Спб., 1906, Яг 460, 1 (14) июня, стр. 1—2. - 215-217, 218.
[/Иордания, Н. Н.} Костров. [Поправка, внесенная при обсуждении проекта резолюции об отношении к Государственной


ӨДЕБИ ЕҢБЕКТЕР МЕН ДЕРЕКТЕМЕЛЕР КӨРСЕТКІШІ '533
думе на IV (Объединительном) съезде РСДРП}. — В кн.: Протоколы объединительного съезда РСДРП, состоявшегося в Стокгольме в 1906 г. М., тип. Иванова, 1907, стр. 302. — 50—51.
[Жордания, II. II.] Костров и [Лурье, М. А.] Ларин. [Поправка, внесенная при обсуждении проекта аграрной программы на IV (Объединительном) съезде РСДРП}. — Там же, стр. 156. — 34.
За Думу против камарильи!—«Голос Труда», Спб., 1906, 5,
25 июня (8 июля), стр. 1. — 286, 287—289.
Закон о Государственном совете — царацыз: Указ правительствующему Сенату о переустройстве Государственного совета.
Закон против бойкота — уарацыз: Указ правительствующему Сенату о временных правилах в связи с проведением выборов в Государственный совет и Государственную думу.
Законопроект о печати, вносимый партией народной свободы в Государственную думу.— «Речь», Спб., 1906, № 75, 17 (30) мая, стр. 4; № 76, 18 (31) мая, стр. 5. —149, 182, 194, 316.
Законопроект о собраниях. — «Речь», Спб., 1906, № 89, 2 (15) июня. Приложение к № 89 «Речи». Государственная дума, стр. 4. — 213—214, 247, 288—289, 316.
[Законопроект об отмене смертной казни, обсуждавшийся на заседании Государственной думы 18 мая 1906 г.].— В кн.: Стенографические отчеты [Государственной думы]. 1906 год. Сессия первая. Т. I. Заседания 1—18 (с 27 апреля по 30 мая). Спб., гос. тип., 1906, стр. 421—422. (Государственная дума). — 130, 131, 142, 194—195.
Запрос Государственной думы по поводу белостокского погрома царацыз: Интерпелляция о белостокском погроме.
Заседание [Государственной думы] 24 мая [1906 г.].— «Речь», Спб., 1906, № 82, 25 мая (7 июля). Приложение к № 82 «Речи». Государственная дума, стр. 1.—3. — 259, 324.
Заседание [Государственной думы] 26 мая [1906 г.].— «Речь», Спб., 1906, № 84, 27 мая (9 июня). Приложение к № 84 «Речи». Государственная дума, стр. 1—2. — 200.
Заседание [Государственной думы] 2 июня [1906 г.]. — «Речь», Спб., 1906, № 90, 3 (16) июня. Приложение к № 90 «Речи». Государственная дума стр. 1—3. — 221—224.


534 ӘДЕБИ ЕҢБЕКТЕР МЕН ДЕРЕКТЕМЕЛЕР КӨРСЕТКІШІ
Заседание [Государственной думы] 9 июня [1906 г.].—«Речь», Спб., 1906, № 96, 10 (23) июня. Приложение к № 96 «Речи». Государственная дума, стр. 1—4. — 238—240, 247.
Заседание [Государственной думы] 12 июня [1906 г.].—«Речь», Спб., 1906, № 98, 13 (26) июня. Приложение к № 98 «Речи». Государственная дума, стр. 1—4. — 247, 260—262.
Заседание [Государственной думы] 23 июня [1906 г.].— «Речь», Спб., 1906, № 108, 24 июня (7 июля). Приложение к № 108 «Речи». Государственная дума, стр. 1—4. — 279—281, 282.
Заседание [Государственной думы] 29 июня [1906 г.].— «Речь», Спб., 1906, № ИЗ, 30 июня (13 июля). Приложение к № ИЗ «Речи». Государственная дума, стр. 1—4. — 311—312.
Заседание [Государственной думы] 4 июля [1906 г.].— «Речь», 1906, № 117, 5 (18) июля. Приложение к № 117 «Речи». Государственная дума, стр. 1—3. — 324—328.
Заявление кавказских социал-демократов — депутатов I Государственной думы — уарацыз: Присяга и соц-дем. депутаты
Заявление рабочей группы. — «Невская Газета», Спб., 1906, № 6, 8 (21) мая, стр. 2. — 101, 131-152.
Заявление 3-х членов ЦК. В ЦК РСДРП. 20 июля 1906 г. [Листовка]. Б. м., июль 1906. 1 стр. (Только для членов партии). Подпись: Члены ЦК РСДРП Максимов, Зимин, Строев. — 385—386.
Из жизни политических партий.— «Эхо», Спб., 1906, № 3, 24 июня, стр. 2—3. — 285.
«Известия Московского Совета Рабочих Депутатов», М., 1905, № 5, 11 декабря, стр. [2]. — 428—431.
Извещение о VII съезде Бунда. Женева, тип. Бунда, сентябрь 1906, 17 стр. (Всеобщий еврейский рабочий союз в Литве, Польше и России (Бунд)). — 434—435.
Изгоев, А. С. «Очень умные».— «Речь», Спб., 1906, № 114, 1 (14) июля, стр. 1—2. —316—317.
[Инструкция ЦК о парламентской группе, принятая на IV (Объединительном) съезде РСДРП]. — В кн.: Протоколы Объединительного съезда РСДРП, состоявшегося в Стокгольме в 1906 г. М., тип. Иванова, 1907, стр. 408— 409. - 50—51, 98-100.


ӘДЕБИ ЕҢБЕКТЕР МЕН ДЕРЕКТЕМЕЛЕР КӨРСЕТКІШІ 535
Интервью с Д. Ф. Треповым. — «Новое Время», Спб., 1906, № 10876, 25 июня (8 июля), стр. 4. Подпись: Reporter.— 286—287.
Интерпелляция о белостокском погроме.— «Речь», Спб., 1906, № 90, 3 (16) июня. Приложение к № 90 «Речи». Государственная дума, стр. 2. — 221, 222—224.
[Иорданский, Н. И.] Негорев, II. Объединение российской социал-демократии.— «Невская Газета», Спб., 1906, № 1, 2 (15) мая, стр. 1—2. — 69—70, 155, 156, 157—158.
«Искра» (старая, ленинская), [Лейпциг — Мюнхен — Лондон — Женева]. -174, 412, 436.
«Искра» (новая, меньшевистская), [Женева]. — 50—52.
— Отдельное приложение к №№ 73—74 «Искры», [Женева, 1904, № 73, 1 сентября; № 74, 20 сентября], стр. 6. — 50—52.
К. П.—в — царацыз: Попов, К. А.
# армии и флоту. От социал-демократической фракции и Трудовой группы Государственной думы. 12 июля 1906 г. [Листовка]. Спб., тип. ЦК РСДРП, 1906. 2 стр.— 368—371, , 381, 384, 385, 395, 399.
К вопросу о рабочем съезде.—«Товарищ», Спб., 1906, № 35, 15 (28) августа, стр. 4. — 406.
[Я вопросу о свободе критики]. [Листовка]. Б. м., тип. ЦК РСДРП, [20 мая 1906]. 1 стр. (РСДРП). Подпись: Центральный комитет РСДРП. —144—146.
К земельной реформе. (Новый проект Трудовой группы).— «Речь», Спб., 1906, № 94, 8 (21) июня, стр. ^-5.-314, 324, 439—440.
К моменту.— «Речь», Спб., 1906, № 125, 13 (26) июля, стр. 1.— 340—341.
К партии. [Листовка]. [Спб.], тип. Объединенного Центрального Комитета, [январь 1906]. 1 стр. (РСДРП). Подпись: Объединенный Центральный Комитет РСДРП. — 308—309, 376—377.
К смене министерства — «Голос Труда», Спб., 1906, № 6, 27 июня (10 июля), стр. 1. — 295.


53Ö ӘДЕБИ ЕҢБЕКТЕР МЕН ДЕРЕКТЕМЕЛЕР КӨРСЕТКІШІ
Карамзин, И. М. Чувствительный и холодный. Два характера.— 385—386.
Каутский, К. Государственная дума. Пер. с рукописи С. и М. Левитиных. Спб., «Амиран», 1906. 8 стр. — 69—71, 155— 158.
Классовые задачи пролетариата в современный момент демократической революции. [Проект резолюции большевиков к IV (Объединительному) съезду РСДРП]. —«Партийные Известия», [Спб]., 1906, № 2, 20 марта, стр. 6. Под общ. загл.: Проект резолюции. К объединительному съезду Российской социал-демократической рабочей партии. — 35, 38, 41—42.
Ко всем рабочим России. От депутатов-рабочих Государственной думы. — «Волна», Спб., 1906, № 21, 19 мая, стр. 3. —135.
Ко всем рабочим, солдатам и гражданам! [Воззвание, принятое IV пленумом Московского Совета рабочих депутатов]. [Листовка]. [М., 6 (19) декабря 1905]. 1 стр. Подпись: Московский 'Совет рабочих депутатов, Московский комитет РСДРП, Московская группа РСДРП, Московская окружная организация РСДРП, Московский комитет партии соц.-рев.— 407.
Ко всему народу. [Воззвание от комитета социал-демократической фракции Государственной думы, комитета Трудовой группы Государственной думы, Центрального Комитета РСДРП, центрального комитета партии социалистов-революционеров, центрального комитета Польской социалистической партии (ППС), центрального комитета Всеобщего еврейского союза в Литве, Польше и России (Бунда)]. Июль 1906 г. [Листовка]. Б. м., тип. ЦК РСДРП, июль 1906. 1 стр. — 368—372, 385—386.
«Колокол», Полтава.— 165, 166.
— 1906, № 85, 6 мая, стр. 1. - 165,166, 173-176.
Котляревский, С. А. Классовая борьба и классовая ненависть.— «Дума», Спб., 1906, № 22, 23 мая (5 июня), стр. 1.— 178.
Крылов, И. А. Демьянова уха. — 16—17, 25.
Куда ведут Думу кадеты? — «Новое Время», Спб., 1906, № 10879, 28 июня (11 июля), стр. 2. — 299, 313.
«Курьер», Спб. — 165.
^-1906, № 4, 20 мая (2 июня), стр. 1, 2-3. —147, 148, 149- 152, 153-154, 165—168, 169-173, 174-188, 374-375.


ӘДЕБІІ ЕЦБЕКТЕР МЕП ДЕРЕКТБМЕЛЕР КӨРСЕТКІПІІ 537
— 1906, № 5, 21 мая (3 июня), стр. 1, 2—3. —163—168, 169— 183, 184—188, 374—375.
— 1906, № 13, 31 мая (13 июня), стр. 2-3, 5—6. — 212—214.
— 1906, № 20, 8 (21) июня, стр. 3. — 233.
— 1906, № 21, 9 (22) июня, стр. 1.— 234—237, 240—241.
— 1906, № 22, 10 (23) июня, стр. 1. — 240-241.
Л. М.— царацыз: Мартов, Л.
Ларин, Ю. [Лурье, М. А] [Письменное заявление в бюро IV (Объединительного) съезда РСДРП}.— В кн.: Протоколы Объединительного съезда РСДРП, состоявшегося в Стокгольме в 1906 г. М., тип. Иванова, 1907, стр. 197. — 58.
— [Поправка, внесенная, при обсуждении проекта аграрной программы на IV (Объединительном) съезде РСДРП}.— Там же, стр. 150. — 34.
[Ленин, В. II.} Бойкот булыгинской Думы и восстание. — «Пролетарий», Женева, 1905, № 12, 16 (3) августа, стр. 1.— 20—21, 373.
— [Большевистский проект думской декларации РСДРП} 1. — 228—229, 251—252, 253.
— Борьба за власть и «борьба» за подачки.— «Вперед», Спб., 1906, № 17, 14 июня, стр. 1. — 240—241.
— В хвосте у монархической буржуазии или во главе революционного пролетариата и крестьянства?—«Пролетарий», Женева, 1905, № 15, 5 сентября (23 августа), стр. 1—2.— 21.
— Вооруженное восстание. [Проект резолюции к IV (Объединительному) съезду РСДРП]. — «Партийные Известия», [Спб.], 1906, № 2, 20 марта, стр. 6. Под общ. загл.: Проект резолюций. К Объединительному съезду Российской социалдемократической рабочей партии. — 53—54, 56, 57.
— Вре менное революционное правительство и местные органы революционной власти. [Проект резолюции к IV (Объединительному) съезду РСДРП]. — Там же, стр. 7.—389—390.
1 Бірінші рет «Эхо» газетінде В. И. Лениннің «Біздің думалық фрак- цияпыц декларациясы жөнінде» деген маңаласында жариялапды, Спб., 1906, № 1, 22 июнь, 2—3-беттер.


538 ӘДЕБИ ЕҢБЕКТЕР МЕН ДЕРЕКТЕМЕЛЕР КӨРСЕТКШІІ
^Государственная дума и социал-демократическая тактика. — В кн.: Государственная дума и социал-демократия. [Спб., «Пролетарское Дело»], 1906, стр. 1—8. Подпись: И. Ленин. — 23, 61—62, 373.
— Две тактики социал-демократии в демократической революции. Изд. ЦК РСДРП. Женева, тип. партии, 1905. VIII, 108 стр. (РСДРП). Перед загл. авт.: Н. Ленин. —167—168, 169.
— Две тактики социал-демократии в демократической революции. Изд. ЦК РСДРП. [Спб.], [1905]. IV, 129 стр. (РСДРП). Перед загл. авт.: Н. Ленин. —167—168.
[Ленин, В. И. ] Доклад об Объединительном съезде РСДРП. Письмо к петербургским рабочим. М. —Спб., тип. «Дело», 1906. 111 стр. Перед загл. авт.: Н. Ленин. — 57—58, 63—64, 67, 72, 389—390.
— Доклад по аграрному вопросу на IV (Объединительном) съезде РСДРП1.-10-12, 17-18.
— Доклад по вопросу о современном моменте и классовых задачах пролетариата на IV (Объединительном) съезде РСДРП I. - 34, 35, 36, 37-38.
— Еще о думском министерстве.— «Эхо», Спб., 1906, № 6, 28 июня, стр. 1. — 289—290.
— Заключительное слово по аграрному вопросу [на IV Объединительном) съезде РСДРП]. — В кн.: Протоколы Объединительного съезда РСДРП, состоявшегося в Стокгольме в 1906 г. М., тип. Иванова, 1907, стр. 103—110.— 17—20, 24, 26—27, 28, 30—31.
— Заключительное слово по вопросу о современном моменте и классовых задачах пролетариата [на IV (Объединительном) съезде РСДРП].— Там же, стр. 201—203.—57— 39, 82—83.
— Заключительное слово по вопросу об отношении к Государственной думе на IV (Объединительном) съезде РСДРП2.— 52—53.
— Избирательная победа с[оциал]-д[емократов] в Тифлисе.— «Волна», Спб., 1906, № 17, 14 мая, стр. І. — 247.
— В единству! — «Вперед», Спб., 1906, № 14, 10 июня, стр. 1.— 240—241.
1 Баяндама тексті саңталмаған.
2 Қорытынды сөздің тексті сақталлмаған.


ӘДЕБИ ЕҢБЕКТЕР МЕН ДЕРЕКТЕМЕЛЕР КӨРСЕТКІІПІ 539
— Кадеты мешают Думе обратиться к народу. — «Волна», Спб., 1906, № 21, 19 мая, стр. 1. Подпись: Н. Л—н.— 142.
Кадеты, трудовики и рабочая партия. — «Волна», Спб., 1906, № 25, 24 мая, стр. 1. — 341—342.
— Как рассуждает т. Плеханов о тактике социал-демократии? — «Вперед», Спб., 1906, № 1, 26 мая, стр. 3—4.
Подпись: И. Л. — 375—376.
‘— Неверные рассуждения «беспартийных» бойкотистов. — «Эхо», Спб., 1906, № 9, 1 июля, стр. 2. — 324.
— Новый подъем. — «Волна», Спб., 1906, № 10, 6 мая, стр. 1. Подпись: Н. Л-н. —118-119, 148.
— О современном политическом положении.— «Вперед», Спб., 1906, № 3, 28 мая, стр. 1. —199.
— Особое мнение по вопросу о составе парламентской фракции РСДРП, [внесенное на IV (Объединительном) съезде РСДРП}. — В кн.: Протоколы Объединительного съезда РСДРП, состоявшегося в Стокгольме в 1906 г. М., тип. Иванова, 1907, стр. 389—390. — 49.
— От народничества к марксизму. Статья первая. — «Вперед», Женева, 1905, №3, 24 (И) января, стр. 2 —436.
— Отношение к буржуазным партиям. [Проект резолюции к IV (Объединительному) съезду РСДРП]. — «Партийные Известия», [Спб.], 1906, № 2, 20 марта, стр. 7—8. Под общ. загл.: Проект резолюций. К объединительному съезду Российской социал-демократической рабочей партии.— 45—46, 48—49, 63—64, 159, 170—171, 272—275.
'— Отношение к национальным социал-демократическим партиям. [Проект резолюции к IV (Объединительному) съезду РСДРП]. — Там же, стр. 8. — 61—62.
— Партизанская война. — «Пролетарий», [Выборг], 1906, № 5, 30 сентября, стр. 3—5. На газ. место изд.: М. — 402.
— Партизанские боевые выступления. [Проект резолюции к IV (Объединительному) съезду РСДРП]. — «Партийные Известия», [Спб.], 1906, № 2, 20 марта, стр. 6—7. Под общ. загл.: Проект резолюций. К Объединительному съезду Российской социал-демократической рабочей партии — 433.
— Пересмотр аграрной программы рабочей партии. Спб., «Наша Мысль», 1906. 31 стр. — 10-11, 12—13, 20—21, 24-26, 27, 28, 29, 30—32.


540 ОДЕБИ ЕҢБЕКТЕР МЕН ДЕРЕКТЕМЕЛЕР КӨРСЕТКІПП
— Победа кадетов и задачи рабочей партии. Спб., «Наша Мысль», [апрель 1906]. 79 стр. Перед загл. авт.: Н. Ленин.— 27—28, 51-52, 168-169, 340-341, 399-400.
— Помоіць голодающим и думская тактика. — «Эхо», Спб., 1906, № 2, 23 июня, стр. 1.- 280-281.
— Последнее слово «искровской» тактики или потешные выборы, как новые побудительные мотивы для восстания. — «Пролетарий», Женева, 1905, № 21, 17 (4) октября, стр. 2-5. —20—21.
[Лепин, В. И.} Проект большевистской резолюции о временном правительстве и местных органах революционной власти. Временное революционное правительство и местные органы революционной власти. — В кн.: [Ленин, В. И.] Доклад об Объединительном съезде Российской социал-демократической рабочей партии. Письмо к петербургским рабочим. М. — Спб., тип. «Дело», 1906, стр. 92—93, в отд.: Приложения. — 389—390.
— Проект первоначальной большевистской резолюции об отношении к буржуазным партиям. Отношение к буржуазным партиям. — Там же, стр. 89—90. —63—64.
— Проект резолюции о Государственной думе, внесенный на Объединительный съезд—царацыз: Ленин, В. И. Резолюция большинства о Государственной думе.
<— Пусть решают рабочие. — «Вперед», Спб, 1906, № 6, 1 июля, стр. 2—3. —192.
— Рабочая группа в Государственной думе.— «Волна», Спб., 1906, № 13, 10 мая, стр. 1. —108, 180—181.
— Реакция начинает вооруженную борьбу. — «Вперед», Снб., 1906, № 9, 4 июня, стр. I. — 236—237.
— Резолюция большинства о Государственной думе. — «Волна», Спб., 1906, № 12, 9 мая, стр. 3, в отд.: Из жизни политических партий.— 41—43, 44—45, 46—47, 97, 98—99, 123, 157—158, 169—171, 309—310.
— Резолюция П-ая ПК РСДРП.— «Вперед», Снб., 1906, № 2, 27 мая, стр. 2—3, в отд.: Из жизни политических партий.— 191,209—210.
— Резолюция ПК РСДРП об отношении к Государственной думе — царацыз: Ленин, В. И. Резолюция П-ая ПК РСДРП.


ӘДЕБИ ЕҢБЕКТЕР МЕН ДЕРЕКТЕМЕЛЕР КӨРСЕТШІДІ 541
[Резолюция ПК РСДРП по вопросу о думском министерстве].— «Вперед», Спб., 1906, № 10, 6 июня, стр. 3, в отд.: В районах. — 320—321.
Резолюция, принятая на народном митинге в доме гр. Паниной 9 (22) мая 1906 г.— царацыз: Ленин, В. И. Резолюция т. Карпова, принятая народным собранивхМ 9 мая в зале Паниной.
Резолюция т. Карпова, принятая народным собранием 9 мая в зале Паниной. — «Волна», Спб., 1906, № 14, 11 мая, стр. 2, в ст.: Народный митинг в доме Паниной. —118—119, 149.
[Речь на народном митинге в доме гр. Паниной 9 (22) мая 1906 г.]. — «Волна», Спб., 1906, № 14, 11 мая, стр. 2. в ст.: Народный митинг в доме Паниной. — 255—256.
Руки прочь! — «Пролетарий», [Выборг], 1906, № 3, 8 сентября, стр. 2—3. На газ. место изд.: М. — 407.
Смелый натиск и робкая защита. — «Эхо», Спб., 1906, №12, 5 июля, стр. 1. — 329, 330.
Современный момент демократической революции. [Проект резолюции к IV (Объединительному) съезду РСДРП].— «Партийные Известия», [Спб.], 1906, № 2,20 марта, стр. 5—6. Под общ. загл.: Проект резолюций. К Объединительному съезду Российской социал-демократической рабочей партии. — 34—37, 41—42, 81—83.
Содоклад по вопросу об отношении к Государственной думе [на IV (Объединительном) съезде РСДРП]. — В кн.: Протоколы Объединительного съезда РСДРП, состоявшегося в Стокгольме в 1906 г. М., тип. Иванова, 1907, стр. 237— 240. — 42—48, 49—50.
Среди газет и журналов. — «Эхо», Спб., 1906, № 2, 23 июня, стр. 2. — 271.
Среди газет и журналов. — «Эхо», Спб., 1906, № 6, 28 июня, стр. 1. — 300-301.
[Тактическая платформа к Объединительному съезду РСДРП. Проект резолюций к Объединительному съезду РСДРП].—«Партийные Известия», [Спб.], 1906, № 2, 20 марта, стр. 5—9. — 34—37, 41—42, 45—46, 48—49, 53—64,
55—57, 61-62, 63—64, 72, 81-83, 159, 170—171, 272, 389-390, 399—400, 433.


542 ӘДЕБИ ЕҢБЕКТЕР МЕН ДЕРЕНТЕМЕЛЕР КӨРСЕТШПІІ
і— Толки и слухи о роспуске Государственной думы. — «Волна», Спб., 1906, № 23, 21 мая, стр. 1, в отд.: Вопросы дня;— 185.
— Уроки московского восстания. — «Пролетарий», [Выборг], 1906, № 2, 29 августа, стр. 1—2. На газ. место изд.: М.— 428.
— Чего хотят и чего боятся наши либеральные буржуа? — «Пролетарий», Женева, 1905, № 16, 14 (1) сентября, стр. 2— 23.
— «Что делаешь, делай скорее!»—«Эхо», Спб., 1906, № 1, 22 июня, стр. 1, в отд.: Вопросы дня. — 266—267.
Леонов. Министерский кризис. — «Мысль», Спб., 1906, № 2, 21 июня (4 июля), стр. 3. — 254—255.
Лермонтов, М. Ю. Дума. — 100—101.
[Луначарский, А. £?.] Дума переходит к очередным делам. —
«Волна», Спб., 1906, № 19, 17 мая, стр. 1. Подпись:
А. Лун—й. — 147.
— Задачи момента. — «Волна», Спб., 1906, № 19, 17 мая, стр. 1. Подпись: А. Л. —147.
Любезность за любезность. — «Вперед», Спб., 1906, № 4, 30 мая. стр. 2. —199.
Майков, А. Н. Fortunata. —297.
Малишевский, Н. Г. Роль социал-демократии в русском освободительном движении. — В кн.: Первый сборник. Спб., Кар- чагин, 1906,. стр. 272—298. (Освободительная б-ка). —447.
Манифест. 17 (30) октября 1905 г. — «Правительственный Вестник», Спб., 1905, № 222, 18 (31) октября, стр. 1. —17—18, 80—81, 244, 294—295, 327—328, 342—343, 366, 367.
Манифест ко всему российскому крестьянству [от комитета социал-демократической фракции Государственной думы, комитета Трудовой группы Государственной думы, Всероссийского крестьянского союза, Центрального Комитета РСДРП, центрального комитета партии социалистов-революционеров, Всероссийского железнодорожного союза, Всероссийского учительского союза]. [Листовка]. Б. м., тип. ЦК РСДРП, [июль 1906]. 2 стр.— 368-372, 381, 383, 384, 395—396, 399—400.


ӘДЕБИ ЕҢБЕКТЕР МЕН ДЕРЕКТЕМЕЛЕР КӨРСЕТКІШІ 543
Манифест [о роспуске I Государственной думы. 8 (21) июля 1906 г.].— «Правительственный Вестник», Спб., 1906, № 153, 9 (22) июля. Особое прибавление к № 153 «Правительственного Вестника», стр. 1. — 339—341.
Манифест [об учреждении Государственной думы. 6 (19) августа 1905 г.]. — «Правительственный Вестник», Спб., 1905, № 169, 6 (19) августа, стр. 1. — 244—245.
Маркс, К. Энгельс, Ф. Признание Франкфуртским и Берлинским собраниями своей некомпетентности. И июня 1848 г.— 172—174.
— Программы радикально-демократической партии во Франкфурте и франкфуртской левой. 6 июня 1848 г. — 172—174.
Маркс, К. Демократическая партия. 1 июня 1848 г. —172—174.
— Капитал. Критика политической экономии. Т. III, ч. 1—2. 1894 г.- 32.
— Классовая борьба во Франции с 1848 по 1850 г. Январь — 1 ноября 1850 г. — 408.
— Коммунизм газеты «Rheinischer Beobachter». 5 сентября 1847 г. — 169—170, 172—174.
— Тезисы о Фейербахе. Весна 1845 г. — 30—31.
Мартов, Л. Быть ли новому расколу? — «Курьер», Спб., 1906, № 13, 31 мая (13 июня), стр. 5—6. —212—214.
— Либеральные похвалы. — «Невская Газета», Спб., 1906, № 6, 8 (21) мая, стр. 1. Подпись: Л. М. — 95.
Маска сорвана! — «Курьер», Спб., 1906, № 22, 19 (23) июня, стр. 1. — 240—241.
[Маслов, П. П.] [Проект аграрной программы]. — «Партийные Известия», [Спб.], 1906, № 2, 20 марта, стр. 12. Под общ. загл.: Проекты аграрной программы к предстоящему съезду.— 10—15, 20—21, 27—34, 86—87, 113.
Материалы для оценки работ Объединительного съезда РСДРП. — В кн.: [Ленин, В. И.] Доклад об Объединительном съезде Российской социал-демократической рабочей партии. Письмо к петербургским рабочим. М.— Спб., тип. «Дело», 1906, стр. 63—110, в отд.: Приложения. Перед загл. авт.: Н. Ленин. — 57—58, 63—65, 67—72, 389—390.
[Медем, В. Д.] Неотложная задача. — «Фольксцейтупт», Вильно, 1906, № 84, 8 (21) июня. Подпись: М. В. На еврейском яз. —236—237.


544 ӘДЕБИ ЕҢБЕКТЕР МЕН ДЕРЕКТЕМЕЛЕР КӨРСЕТКІТШ
Между районная городская конференция. — «Эхо», Спб., 1906, № 1, 22 июля, стр. 2, в отд.: Из жизни политических партий. — 285.
Меньшиков, М. На левом фланге.— «Новое Время», Спб., 1906, № 10825, 4 (17) мая, стр. 2. — 74-76.
— Нужна поддержка.—*«Новое Время», Спб., 1906, № 10846, 26 мая (8 июня), стр. 2. — 197.
— Сильная власть.— «Повое Время», Спб., 1906, № 10844,
24 мая (6 июня), стр. 2—3. — 197.
Милюков, П. Н. Первый месяц думской работы.— «Речь», Спб., 1906, № 86, 30 мая’(12 нюня), стр. 2. — 208, 215.
[Милюков, П. Н.] С.-Петербург, 6 мая. [Передовая].—«Речь», Спб., 1906, № 66, 6 (19) мая, стр. 1. — 85—87.
— С.-Петербург, 17 мая. [Передовая]. — «Речь», Спб., 1906, № 75, 17 (30) мая, стр. 1. —126-129.
— С.-Петербург, 21 мая. [Передовая].— «Речь», Спб., 1906, № 79, 21 мая (3 июня), стр. 1—2.—165.
— С.-Петербург, 25 мая. [Передовая]«Речь», Спб., 1906,
№ 82, 25 мая (7 июня), стр. 1. —199.
— С.-Петербург, 27 мая. [Передовая].— «Речь», Спб., 1906,
№ 84, 27 мая (9 июня), стр. 1. — 195—197.
— С.-Петербург, 28 мая. — «Речь», Спб„ 1906, № 85, 28 мая (10 июня), стр. 1. — 199—201.
«Министерство Горемыкина вчера вечером подало в отставку. Ответ пока неизвестен». [Аншлаг]. — «Биржевые Ведомости». Вечерний выпуск, Спб., 1906, № 9311, 27 мая
(9 июня), стр. 1.— 197, 199.
Москва в декабре 1905 г. Изд. Кохманского. М., 1906, 246 стр. —
— 407, 429—432.
«Московские Ведомости». —340—341.
«Мысль», Спб. — 254.
— 1906, № 2, 21 июня (4 июля), стр. 3. — 254.
— 1906, № 5, 24 июня (7 июля), стр. 2—3. — 437,


ӨДЕБИ ЕҢБЕКТЕР МЕН ДЕРЕКТЕМЕЛЕР КӨРСЕТКІПІІ 545
— 1906, № 8, 28 июня (1J июля), стр. 1. — 305, 310.
— 1906, № 9, 29 июня (12 июля), стр. 1—2. — 304.
— 1906, № 12, 2 (15) июля, стр. 3. - 322.
— 1906, № 13, 4 (17) июля, стр. 3. — 324, 325—326.
— 1906, № 15, 6 (19) июля, стр. 1. — 335—336.
Па новом повороте. — «Начало», Спб., 1905, № 16, 2 (15) декабря, стр. 1. — 374—376.
Навар — царацыз.: Накоряков, Н. II.
[Накоряков, Н. II.\ Назар. [Поправка, внесенная при обсуждении проекта резолюции об отношении к Государственной думе на IV (Объединительном) съезде РСДРП]. — В кн.: Протоколы Объединительного съезда РСДРП, состоявшегося в Стокгольме в 1906 г. М., тип. Иванова, 1907, стр. 301.— 49—50.
«Народная Свобода», Спб. —23.
— 1905, № 5 (9144), 20 декабря (2 января 1906), стр. 1. — 23.
«Народный Вестник», Спб., 1906, № 9, 18 (31) мая, стр. 4. —139.
Народу от народных представителей. [Июль 1906 г.]. [Листовка]. Б. м., 1906. 1 стр,— 340—341, 393—394, 398, 416.
«Начало», Спб. —6, 58, 374—375.
— 1905, № 16, 2 (15) декабря, стр. 1.-374-376.
«Паша Жизнь», Спб.— 90, 215, 254, 282, 301.
— 1906, № 430, 27 апреля (10 мая), стр. 3. — 160, 162.
— 1906, № 439, 7 (20) мая, стр. 2. — 90—94.
— 1906, № 441, 10 (23) мая, стр. 1. — 116.
— 1906, № 442, 11 (24) мая, стр. 1.- 116.
— 1906, № 460, 1 (14) июня, стр. 1—2. — 215—218.
— 1906, № 466, 8 (21) июня, стр. 3.-231-232.


546 ӘДЕБИ ЕҢБЕКТЕР МЕН ДЕРЕКТЕМЕЛЕР КӨРСЕТКІШІ
— 1906, № 477, 21 июня (4 июля), стр. 4. — 254.
— 1906, № 480, 24 июня (7 июля), стр. 1. — 281—283,
— 1906, № 483, 28 июня (И июля), стр. Ъ. — 300—302.
— 1906, № 489, 5 (18) июля, стр. 2-4. — 329-332.
Наша позиция в вопросе о вооруженном восстании. Письмо к редактору «Освобождения».— «Освобождение», Париж, 1905, № 74, 26 (13) июля, стр. 398—402. Подпись: Освобожде- нец. — 392, 444—445.
«Невская Газета», Спб.,— 147, 148.
— 1906, № 1, 2 (15) мая, стр. 1-2, —69-71, 155, 156, 157-158.
— 1906, № 2, 3 (16) мая, стр. 1.- 49-50.
«Невская Газета», Спб., 1906, № 3, 4 (17) мая, стр. 1. — 49—50.
— 1906, № 6, 8 (21) мая, стр. 1, 2.-47, 95, 100-102, 151-152.
Негорев — уарацыз: Иорданский, Н. И.
Неожиданное предложение. — «Страна», Спб., 1906, № 94,
9 (22) июня, стр. 1. Под общ. загл.: С.-Петербург, 9-го июня. — 314—315.
«Новое Время», Спб., — 74—76, 196—198, 199, 299, 313.
— 1906, № 10825, 4 (17) мая, стр. 2. — 74-76.
— 1906, № 10832, И (24) мая, стр. 3.-50-51.
— 1906, № 10840, 19 мая (1 июня), стр. 2—3. —142—143.
1906, № 10844, 24 мая (6 июня), стр. 2—3. —197—198.
— 1906, № 10846, 26 мая (8 июня), стр. 2. —197—198.
— 1906, № 10848, 28 мая (10 июня), стр. 3—4. —199.
— 1906, № 10854, 3 (16) июня, стр. 2. — 223-224.
— 1906, № 10876, 25 июня (8 июля), стр. 4. — 286. . 1
— 1906, № 10879, 28 июня (И июля), стр. 2. — 299, 313,
— 1906, № 10894, 13 (26) июля, стр. 2.-340-341.


ӨДЕБИ ЕҢБЕКТЕР МЕН ДЕРЕКТЕМЕЛЕР КӨРСЕТКІШІ 547
Новый кабинет министров. — «Наша Жизнь», Спб., 1906, № 477, 21 июня (4 июля), стр. 4. — 254.
О вооруженном восстании. [Проект резолюции меньшевиков к IV (Объединительному) съезду РСДРП]. —«Партийные Известия», [Спб.], 1906, № 2, 20 марта, стр. 10. Под общ. загл.: Проект резолюций к предстоящему съезду, выработанный группой «меньшевиков» с участием редакторов «Искры». — 6—7, 26—27, 53—54.
О вооруженном восстании. [Проект резолюции меньшевиков, предложенный на IV (Объединительном) съезде РСДРП]1.— — 6—7, 53—55, 56—59.
О вооруженном восстании. [Резолюция, принятая на IV (Объединительном) съезде РСДРП]. — В кн.: Протоколы Объединительного съезда РСДРП, состоявшегося в Стокгольме в 1906 г. М., тип. Иванова, 1907, стр. 416—417, в отд.: Приложение II. Постановления и резолюции съезда.— 57—59, 60-61, 71—73, 86, 88, 399-400.
[О выходе в свет книги Акимова [Махновца, В. П.] «К вопросу о работах Второго съезда Росс, соц.-дем. раб. партии»].— «Освобождение», Штутгарт, 1904, № 52, 19 июля (1 августа), стр. [3, обл.], в отд.: Библиографический листок «Освобождения». — 51—52.
О значении представительных учреждений в революционную эпоху. [Проект резолюции меньшевиков к IV (Объединительному) съезду РСДРП]. — «Партийные Известия», [Спб.], 19Ö6, № 2, 20 марта, стр. 10—11. Под общ. загл.: Проект резолюций к предстоящему съезду, выработанный группой «меньшевиков» с участием редакторов «Искры».— 373—375.
О партизанских выступлениях. О партизанских действиях. [Резолюция, принятая на IV (Объединительном) съезде РСДРП]. — В кн.: Протоколы Объединительного съезда РСДРП, состоявшегося в Стокгольме в 1906 г. М., тип. Иванова, 1907, стр. 417—418, в отд.: Приложение II. Постановления и резолюции съезда. — 60—61, 402, 403—405, 433.
1 Бірінші рет «РСДРП төртінші (Бірігу) съезі. 23 апрель — 8 май (10—25 апрель), 1906 ж.» деген кітапта жарияланды. Редакциясын басқарған О. А. Варенцова. М., Партиялық эдебиет баспасы, 1934,589— 590-беттер. (ВКП(б) Орталық Комитеті жанындағы Маркс — Энгельс — Ленин институты. ВКП(б) съездері мен конференцияларының протоке лдары^


548 ӘДЕБИ ЕҢБЕКТЕР МЕН ДЕРЕКТЕМЕЛЕР КӨРСЕТКІПІІ
О партизанских выступлениях. [Резолюция, принятая на VII съезде Бунда]. —В кн.: Извещение о VII съезде Бунда. Женева, тип. Бунда, сентябрь 1906, стр. И—12. (Всеобщий еврейский рабочий союз в Литве, Польше и России (Бунд)). — 435.
О профессиональных союзах. [Резолюция, принятая на IV (Объединительном) съезде РСДРП]. —В кн.: Протоколы Объединительного . съезда РСДРП, состоявшегося в Стокгольме в 1906 г. М., тип. Иванова, 1907, стр. 418—419, в отд.: Приложение II. Постановления и резолюции съезда. — 60-61.
О современном моменте революции и задачах пролетариата. [Проект резолюции меньшевиков к IV (Объединительному) съезду РСДРП].—«Партийные Известия», [Спб.], 1906,
№ 2, 20 марта, стр. 9. Под общ. загл.: Проект резолюций к предстоящему съезду, выработанный группой «меньшевиков» с участием редакторов «Искры». — 10—11, 33—37, 40—42, 81—82.
[О создании местных земельных комитетов для разработки аграрной реформы. Заявление 35 членов Государственной думы, внесенное на 14-м заседании Государственной думы 24 мая (6 июня) 1906 г.]. —В кн.: Стенографические отчеты- [Государственной думы]. 1906 год. Сессия первая. Т. I. Заседание 1—18 (с 27 апреля по 30 мая). Спб., гос. тип., 1906, стр. 588—590. (Государственная дума). — 194—197, 200.
О тактике. [Резолюция, принятая на VII съезде Бунда].— В кн.: Извещение о VII съезде Бунда. Женева, тип. Бунда, сентябрь 1906, стр. 9—11. (Всеобщий еврейский рабочий союз в Литве, Польше и России (Бунд)).— 434—435.
Об объединении Бунда, с Российской социал-демократической рабочей партией. [Резолюция, принятая па VII съезде Бунда]. — Там же, стр. 5—9. — 434.
Об отношении к буржуазным, партиям. [Резолюция IV (Объединительного) съезда РСДРП]. —В кн.: Протоколы Объединительного съезда РСДРП, состоявшегося в Стокгольме в 1906 г. М., тип. Иванова, 1907, стр. 419. — 62—65, 170—171.
Об отношении к Государственной думе. [Первоначальный проект резолюции, внесенный меньшевиками на IV (Объединительном) съезде РСДРП] — 51—53.
Об отношении к Государственной думе. [Проект резолюции, внесенный меньшевиками на IV (Объединительном) съездд 1 Жоба саңталмаган.


ӘДЕБИ ЕҢБЕКТЕР МЕН ДЕРЕКТЕМЕЛЕР КӨРСЕТКІІШ 549
РСДРП]. — В кн.: Протоколы Объединительного съезда РСДРП, состоявшегося в Стокгольме в 1906 г. М., тип. Иванова, 1907, стр. 204—205. — 41—43, 44-50.
Об отношении к Государственной думе. [Резолюция, принятая на IV (Объединительном) съезде РСДРП].—Там же, стр. 414—416. — 71—72, 86-89. 97, 98, 104, 123-124, 145- 146, 161, 169—171, 191, 195—196, 202, 209-212, 233, 252-253, 375—376, 377—379.
Об отношении к крестьянскому движению. [Резолюция, принятая па IV (Объединительном) съезде РСДРП]. —Там же, стр. 413-414. — 60-61, 113, 137—139.
Об отношении к либерально-демократическим партиям. [Проект резолюции меньшевиков к IV (Объединительному) съезду РСДРП].—«Партийные Известия», [Спо.], 1906, Лг2 2,
20 марта, стр. 10. Под общ. загл.: Проект резолюций к предстоящему съезду, выработанный группой «хмоныпевпкоз» с участием редакторов «Искры». — 63—65, 170—171.
Обзор печати.— «Мысль», Спб., 1906, № 12, 2 (15) июля,
стр. 3. - 322.
Обращение Думы к народу.— «Голос Труда», Спб., 1906, № 8, 29 июня (12 июля), стр. 1.—311.
Обращение Думы по земельному вопросу.— «Речь», Спб., 1906, № 117, 5 (18) июля. Приложение к № 117 «Речи». Государственная дума, стр. 1. Под общ. загл.: Заседание 4-го июля. — 324—328, 329, 330і 332, 333.
«Око», Спб. — 384.
Около Государственного совета. У II. А. Хомякова.— «Дума», Спб., 1906, № 22, 23 мая (5 июня), стр. 2. — 181—182.
Около Думы. — «Слово», Спб., 1906, № 499, 28 июля (11 июля), стр. 3, в отд.: Обзор печати. — 300.
Опять съезд! — «Наша Жизнь», Спб., 1906, № 483, 28 июня (И июля), стр. 5, в отд: Дума и партии. — 300—302.
«Ораторские выступления». — «Паша Жизнь», Спб., 1906, № 442, 11 (24) мая, стр. 1. Подпись: Л. Н. —116.
Организационный устав, [принятый на VII съезде Бунда].— В кн.: Извещение о VII съезде Бунда. Женева, тип. Бунда, сентябрь 1906, стр. 12—15 (Всеобщий еврейский рабочий союз в Литве, Польше и России (Бунд)). — 435.
19
13-том


550 ӘДЕБИ ЕҢБЕКТЕР МЕН ДЕРЕКТІЕМЕЛЕР КӨРСЕТКІПІІ
Организационный устав, [принятый на IV (Объединительном) съезде РСДРП}. — В кн.: Протоколы Объединительного съезда РСДРП, состоявшегося в Стокгольме в 1906 г. М., тип. Иванова, 1907, стр. 419—420. — 61—63, 145—146,
«Освобождение», Штутгарт, 1904, № 52, 19 июля (1 августа), стр. [3, обл.]. — 51—52.
— Париж, 1905, № 71, 31 (18) мая, стр. 337—343. — 392-393.
— 1905, № 73, 19 (6) июля, стр. 371-372. — 392-393.
— 1905, № 74, 26 (13) июля, стр. 398-402. — 392-393, 445.
От редакции.— «Голос Труда», Спб., 1906, №7, 28 июня (11 июля), стр. 2. — 301—302.
Ответ Государственной думы на тронную речь.— «Речь», Спб., 1906, № 66, 6 (19) мая, стр. 2. — 99—102, 120, 132—134, 151—152, 277-278, 424.
«Отклики Современности», Спб. — 447.
«Парламентские обычаи».— «Курьер», Спб., 1906, № 4, 20 мая (2 июня), стр. 1, в отд.: Политическое обозрение. —150— 151.
«Партийные Известия», [Спб.], 1906, № 2, 20 марта, стр. 5—9, 9—11, 12. — 6—7, 9—12, 13—14, 20—21, 26—27, 28—30, 31— 38, 40—42, 45-49, 53—54, 56-57, 61-65, 73, 81-83, 85, 113, < 159, 170—171, 272, 373-375, 389-390, 399-400, 433.
Первый инцидент. — «Невская Газета», Спб., 1906, №6,
8 (21) мая, стр. 2. — 100—102.
Первый сборник. Спб., Карчагин, 1906. 322 стр. (Освободитель- ная б-ка). — 447.
Петербург, 28-го мая. [Официальное опровержение извещения об отставке Горемыкина].—«Русские Ведомости», М., 1906, № 140, 30 мая, стр. 4, в отд.: Телеграф и телефон. —199.
Печать.— «Дума», Спб., 1906, № И, 10 (23) мая, стр. 2.—50—51.
Печать. — «Речь», Спб., 1906, № 82, 7 июня (25 мая), стр. 2.— 197—198.
Печать. — «Речь», Спб., 1906, № 84, 9 июня (27 мая), стр. 2,— 197—198.
Печать. — «Речь», Спб., 1906, № 115, 2 (15) июля, стр. 2. — 322— 323.


ӘДЕБИ ЕҢБЕКТЕР МЕН ДЕРЕКТЕМЕЛЕР КӨРСЕТКППІ 551
Пешехонов, А. В. На очередные темы. Наша платформа (ее очертания и размеры). —«Русское Богатство», Спб., 1906, № 8, август, стр. 178—206. — 444—446, 447.
— Хроника внутренней жизни. — «Русское Богатство», Спб., 1906, №7, июль, стр. 164—181. - 437-438, 439, 441—442, 444—445, 447.
Пиленко, А. В. Государственной думе.— «Новое Время», Спб., 1906, № 10840, 19 мая (1 июня), стр. 2—3. —142—143.
Письмо к партийным организациям. [№ 4]. 14 июля 1906 г. [Листовка]. [Спб., 1906]. 5 стр. (РСДРП). Подпись: ЦК РСДРП. — 385—386, 387—394, 395, 396-397, 399—400, 403.
Письмо к партийным организациям. № 5. 29 июля 1906 г. [Листовка]. Б. м., тип. ЦК РСДРП, [1906]. 4 стр. Подпись: ЦК РСДРП. — 385—386, 387—388, 394-395, 396-397, 399- 400.
Плеханов, Г. В. Еще о нашем положении. (Письмо к товарищу X.). — «Дневник Социал-Демократа», Женева, 1905, № 4, декабрь, стр. 1—12. — 24, 26, 53—54, 409—410, 447.
— Наше положение. — «Дневник Социал-Демократа», Женева,
1905, № 3, ноябрь, стр. 1—23. -179-180.
— О выборах в Думу. (Ответ товарищу С.). — «Дневник Социал-Демократа», Женева, 1906, №5, март, стр. 32—39.— 20—21.
— «Общее горе». — «Дневник Социал-Демократа», Женева,
1906, № 6, август, стр. 1—12. — 416—421.
— Письма о тактике и о бестактности. Письмо первое.— «Курьер», Спб., 1906, № 4, 20 мая (2 июня), стр. 2—3; № 5, 21 мая (3 июня), стр. 2-3. —165-173, 174-188, 375-376.
— Письмо Г. В. Плеханова. — «Курьер», Спб., 1906, №4,
20 мая (2 июня), стр. 1. — 147, 148, 149—152.
Погром в Белостоке. (От нашего корреспондента). Белосток, 2 июня.— «Дума», Спб., 1906, X» 31, 2 (15) июня, стр. 3.— 220.
Погром в Белостоке. (Официальное сообщение).— «Новое Время», Спб., 1906, № 10854, 3 (16) июня, стр. 2. — 224.
Положение о выборах в Государственную думу.— «Правительственный Вестник», Спб., 1905, № 169, 6 (19) августа,
стр. 2-4. - 244—245.
19*


552 ӘДЕБИ ЕҢБЕКТЕР МЕН ДЕРЕКТЕМЕЛЕР КӨРСЕТКІШІ
«Полярная Звезда», Спб., 1905, № 1, 15 декабря, стр. 5—17.— 392—393.
— 1905, № 3, 30 декабря, стр. 223—228. — 392—393.
[Попов, К. Л.] [Письмо в редакцию «Голос Труда»].— «Эхо», Спб., 1906, № 8, 30 июня, стр. 4. Подпись: К. П—в. — 301— 302.
Порядок дня [IV (Объединительного) съезда РСДРП]. — В кп.: Протоколы Объединительного съезда РСДРП, состоявшегося в Стокгольме в 1906 г. М., тип. Иванова, 1907, стр. 3. — 8, 9, 10, 11.
Постановления и резолюции Объединителън. съезда Российской социал-демократической рабочей партии. [Листовка]. [Спб.], тип. Центрального Комитета, [1906]. 4 стр.
(РСДРП). — 20—21, 22, 25—27, 29-32, 34, 50-51, 68-69, 86—88, 89, 99—100, 113, 162.
Постановления и резолюции [IV (Объединительного)] съезда [РСДРП]. — В кн.: Протоколы Объединительного съезда РСДРП, состоявшегося в Стокгольме в 1906 г. М., тип. Иванова, 1907, стр. 413-420. — 70-72, 105, 123, 212-214, 252—253.
Пра вителъственное сообщение.— «Правительственный Вестник», Спб., 1906, № 137, 20 июня (3 июля), стр. 1, в отд.: Действия правительства. — 257—259, 324—326, 327, 329.
Правительственное сообщение [о продаже удельных земель]. 12 (25) августа 1906 г. — «Правительственный Вестник», Спб., 1906, № 183, 15 (28) августа, стр. 1, в отд.: Действия правительства. — 425—426.
«Правительственный Вестник», Спб., 1905, № 121, 8 (21) июня, стр. 1. — 181—182.
— 1905, № 169, 6 (19) августа, стр. 1—4.— 244—245.
— 1905, № 222, 18 (31) октября, стр. 1.— 17—18, 80—81, 244— 245, 294—295. 327—328, 342—343, 366—368.
— 1905, № 268, 13 (26) декабря, стр. 1. — 159, 374—375.
— 1906, №41, 21 февраля (6 марта), стр. 1—2.— 205—206.
— 1906, № 57, 11 (24) марта, стр. 1. — 307—308.
— 1906, № 94, 28 апреля (11 мая), стр. 1.- 99-101, 112.


ӘДЕБИ ЕҢБЕКТЕР МЕН ДЕРЕКТЕМЕЛЕР КӨРСЕТКІШІ 553
— Вечернее прибавление к «Правительственному Вестнику», Спб., 1906, № 2, 17 (30) мая, стр. 2. —153.
— Вечернее прибавление к «Правительственному Вестнику», Спб., 1906, № 4, 19 мая (1 июня), стр. 2. — 153.
— 1906, № 137, 20 июня (3 июля), стр. 1. — 257-259, 324-327, 329.
— 1906, Яг 153, 9 (22) июля. Особое прибавление к № 153
«Правительственного Вестника», стр. 1. — 339—341.
— 1906, № 183, 15 (28) августа, стр. 1. — 425-426.
— 1906, № 190, 24 августа (6 сентября), стр. 2. — 423—426.
— 1906, № 194, 29 августа (И сентября), стр. 1. — 425—426.
Предисловие [к книге: «Москва в декабре 1905 г.»].— В кп.: Москва в декабре 1905 г. Изд. Кохманского. М., 1906, стр. 1—2. Подпись: Составители. — 428—429.
Прения в Государственной думе об отмене смертной казни. — «Биржевые Ведомости». Экстренное прибавление к вечернему выпуску газеты «Биржевые Ведомости», Спб., 1906, № 9296, 18 (31) мая, стр. 1. —130—131, 142, 194—195.
Приветственное слово [Николая II] Государственному совету и Государственной думе.— «Правительственный Вестник», Спб., 1906, № 94, 28 апреля (11 мая), стр. 1. — 99—101, 112.
«Призыв», Спб., 1906, № 87, 24 мая (6 июня), стр. \. — 182— 183.
Примечание к 1-му пункту устава [партии, предложенное большевиками на IV (Объединительном) съезде РСДРП].— В кн.: Протоколы Объединительного съезда РСДРП, состоявшегося в Стокгольме в 1906 г. М., тип. Иванова, 1907, стр. 398. - 62—63, 103.
[Примечание редакции «Искры» к статье С. Ростовца «Пора! (Письмо, к товарищам)»]. — Отдельное приложение к №№ 73—74 «Искры», [Женева, 1904, № 73, 1 сентября; № 74, 20 сентября], стр. 6. — 50—52.
Присяга и соц.-дем. депутаты. — «Курьер», Спб., 1906, № 20, 8 (21) июня, стр. 3, в отд.: Союзы и партии. — 233.
Программа и организационный устав партии социалистов- революционеров, утвержденные на первом партийном съез¬


554 ӘДЕБИ ЕҢБЕКТЕР МЕН ДЕРЕКТЕМЕЛЕР КӨРСЕТКІІПІ
де. Изд. центрального комитета п. с.-р. Б. м., тип. партии соц.-рев., 1906. 32 стр. (Партия социалистов-революционеров) . — 439—440, 441—442.
Программа конституционно-демократической партии, выработанная учредительным съездом партии 12—18 октября 1905 г. Б. м., [1905]. 1 стр. — 23, 79, 162, 180-182, 288-289, 316—317.
Программа Российской соц.-дем. рабочей партии, принятая на Втором съезде партии. — В кн.: Второй очередной съезд Росс, соц.-дем. рабочей партии. Полный текст протоколов.
Изд. ЦК. Женева, тип. партии, [1904], стр. 1—6. (РСДРП).— 28—30, 145, 162, 242, 250-251, 343-344, 447.
[Программа трудовиков, принятая 26 апреля (9 мая) 1906 г.}.— «Наша Жизнь», Спб., 1906, № 430, 27 апреля (10 мая), стр. 3, в ст.: Совещание депутатов-крестьян. —160, 162.
Программа, устав и резолюции, принятые на II очередном съезде Революционной украинской партии, состоявшемся в декабре 1905 г. Б. м., б. г. 19 стр. Гектограф. — 4.
Проект меньшевистской резолюции о временном правительстве и революционном самоуправлении. Временное правительство и революционное самоуправление. — В кн.: [Ленин, В. И.] Доклад об Объединительном съезде РСДРП. Письмо к петербургским рабочим. М. — Спб., тип. «Дело», 1906, стр. 91—92, в отд.: Приложения.— 389—390.
[Проект обращения Государственной думы к населению, выработанный думской аграрной комиссией}.— «Мысль», Спб., 1906, № 13, 4 (17) июля, стр. 3. Под общ. загл.: Обращение Государственной думы к населению. — 324—326.
[Проект обращения Государственной думы к населению, выработанный Трудовой группой}. — «Мысль», Спб., 1906, № 13, 4 (17) июля, стр. 3. Под общ. загл.: Обращение Государственной думы к населению. — 324—326.
Проект основного земельного закона, [внесенный 33 членами Государственной думы}. — В> кн.: Стенографические отчеты [Государственной думы]. 1906 год. Сессия первая. Т. II. Заседания 19—38 (с 1 июня по 4 июля). Спб., гос. тип., 1906, стр. 1153—1156. (Государственная дума). — 314—315, 439-440.
Проект основного земельного закона. — «Народный Вестник», Спб., 1906, № 9, 18 (31) мая, стр.4. -138-139.


ӘДЕБИ ЕҢБЕКТЕР МЕН ДЕРЕКТЕМЕЛЕР КӨРСЕТКШІІ 555
Проект основных положений [земельного закона, внесенный 104 членами Государственной думы\. — В кн.: Стенографические отчеты [Государственной думы]. 1906 год. Сессия первая. Т. I. Заседания 1—18 (с 27 апреля по 30 мая). Спб., гос. тип., 1906, стр. 560—562. (Государственная дума). — 439—440, 441.
Проект первоначальной меньшевистской резолюции об отношении к буржуазным партиям. Об отношении к либеральнодемократическим партиям. — В кн.: [Ленин, В. И.] Доклад об Объединительном съезде РСДРП. Письмо к петербургским рабочим. М. — Спб., тип. «Дело», 1906, стр. 87—88, в отд.: Приложения. Перед загл. авт.: Н. Ленин. — 63—65.
Проект программы партии социалистов-революционеров, выработанный редакцией «Революционной России».—«Революционная Россия», [Женева], 1904, № 46, 5 мая, стр. 1—3.— 436—437.
[Проект резолюции думской с.-д. фракции по поводу белосток- ского погрома, внесенный на заседание Государственной думы 29 июня 1906 г.}.—«Речь», Спб., 1906, № ИЗ, 30 июня (13 июля). Приложение к № ИЗ «Речи». Государственная дума, стр. 2. — 311, 312.
[Проект резолюции к.-д. по поводу белостокского погрома, внесенный на заседание Государственной думы 29 июня 1906 г.}.— «Речь», Спб., 1906, № ИЗ, 30 июня (13 июля). Приложение к № ИЗ «Речи». Государственная дума, стр. 3. — 311, 312.
Проект резолюций к предстоящему съезду, выработанный группой «меньшевиков» с участием редакторов «Искры».— «Партийные Известия», [Спб.], 1906, № 2, 20 марта, стр. 9— И. — 6—7, 10-11, 26—27, 33—37, 40-42, 53-54, 61-62, 63-65, 73, 81—82, 170—17*1, 373—375, 389—390.
[Проект условий объединения Лат. СДРП с РСДРП, принятый на IV (Объединительном) съезде РСДРП}. — В кн.: Протоколы Объединительного съезда РСДРП, состоявшегося в Стокгольме в 1906 г. М., тип. Иванова, 1907, стр. 353— 354. — 60—61.
[Про ект условия объединения Бунда с РСДРП, принятый на IV (Объединительном) съезде РСДРП}. — Там же, стр. 362—363. — 60—61, 434.
«Пролетарий», Женева. — 21, 168, 373—374.
- 1905, № 12, 16 (3) августа, стр. 1.-21, 373-374.


556 ӘДЕБИ ЕҢБЕКТЕР МЕН ДЕРЕКТЕМЕЛЕР КӨРСЕТКІЛП
— 1905, № 15, 5 сентября (23 августа), стр. 1—2.— 21.
— 1905, № 16, 14 (1) сентября, стр. 2. — 23.
— 1905, № 21, 17 (4) октября, стр. 2—5. — 21.
«Пролетарий», [Выборг]. На газ. место изд.: М. — 406.
— 1906, № 1, 21 августа, стр. 4—7. — 394—396.
— 1906, № 2, 29 августа, стр. 1—2. — 428.
1906, № 3, 8 сентября, стр. 2—3. — 407.
— 1906, № 5, 30 сентября, стр. 3—5. — 402.
[Протест тифлисских рабочих против полномочий тифлисской меньшевистской делегации, зачитанный на IV (Объединительном) съезде РСДРП}. — В кн.: Протоколы Объединительного съезда РСДРП, состоявшегося в Стокгольме в 1906 г. М., тип. Иванова, 1907, стр. 284. — 7—8.
Протест 3-х членов ЦК — царацыз: Заявление 3-х членов ЦК.
Протоколы Объединительного съезда РСДРП, состоявшегося в Стокгольме в 1906 г. М., тип. Иванова, 1907. VI, 420 стр.— 5—22, 24—51, 52—65, 68-69, 71-73, 81-83, 86—89, 97, 98- 100, 103—105, 110—111, 113, 123, 137, 138—139, 145—146, 152, 161, 169—171, 191, 195—196, 202, 209, 210-214, 233, 252—253, 375—376, 377—379, 399—400, 402, 403-405, 433, 434.
Протоколы первого съезда партии социалистов-революционеров. Изд. ЦК п. с.-р. Б. м., тип. партии социалистов-революционеров, 1906. 368 стр. (Партия социалистов-революционеров) . — 436, 438.
Протоколы III съезда партии народной свободы (конституционно-демократической) . Изд. секретариата центрального комитета партии народной свободы. Спб., 1906. 176 стр.— 81—82.
Протопопов, Д. Д. Все о том эхе.— «Дума», Спб., 1906, № 12, 11 (24) мая, стр. 1. — 118—119, 147.
— Нужно другое министерство.— «Дума», Спб., 1906, № 6, 4 (17) мая, стр. 1.— 79.
Прямо к цели. Спб., «Максималист», 1906. 16 стр. — 437 —438.


ӘДЕБИ ЕҢБЕКТЕР МЕН ДЕРЕКТЕМЕЛЕР КӨРСЕТКІІШ 557
Рабочий С—ч. Еще раз издалека.— «Призыв», Снб., 1906, № 87, 24 мая (6 июня), стр. І. — 183.
Рамишвили, И. И. [Резолюция от имени 13 членов с.-д. фракции, внесенная на 24 заседании Государственной думы 9 (22) июня 1906 г.].— В кн.: Стенографические отчеты [Государственной думы]. 1906 год. Сессия первая. Т. II. Заседания 19—38 (с 1 июня по 4 июля). Спб., гос. тип., 1906, стр. 1160. (Государственная дума). —- 247.
Раскол в соц.-демокр. партии. — «Дума», Спб., 1906, № 29,
31 мая (13 июня), стр. 4, в отд.: Из утренних газет. —214.
Раскол в среде социал-демократов.— «Речь», Спб., 1906, № 88, 1 (14) июня, стр. 2. — 217.
Рахметов, II. К вопросу о политических задачах российской социал-демократии. — «Голос Труда», Спб., 1906, № 2,
22 июня (5 июля), стр. 2—3; № 3, 23 июня (6 июля), стр. 4—6. — 268—272, 275—277, 301-302.
«Революционная Россия», [Женева], 1904, № 46, 5 мая, стр. 1-3. - 436—437.
Резолюции, принятые на V съезде СДКПиЛ.— «Эхо», Спб., 1906, № 4, 25 июня, стр. 3. — 285.
[Резолюция Выборгского районного комитета РСДРП. 28 мая (10 июня) 1906 г.].—«Курьер», Спб., 1906, № 13, 31 мая (13 июня), стр. 2—3, в отд.: Союзы и партии. — 213.
[Резолюция Калужского комитета РСДРП об оценке текущего момента].— «Пролетарий», [Выборг], 1906, № 1, 21 августа, стр. 4, в отд.: Из партии. На газ. место изд.: М. — 394—395.
[Резолюция конференции Всероссийского железнодорожного союза. Август 1906 г.]. — «Пролетарий», [Выборг], 1906, Ко 1, 21 августа, стр. 6. Под общ. загл.: Всероссийский железнодорожный союз. На газ. место изд.: М. — 395—396.
[Резолюция конференции представителей социал-демократических организаций Костромской губ. о политическом моменте].— «Пролетарий», [Выборг], 1906, № 1, 21 августа,
стр. 5, в отд.: Из партии. На газ. место изд.: М. — 394—395.
[Резолюция Курского комитета РСДРП об оценке текущего момента]. — «Пролетарий», [Выборг], 1906, № 1, 21 августа, стр. 4, в отд.: Из партии. На газ. место изд.: М. — 394—395.
[Резолюция меньшевиков, принятая IV (Объединительным) съездом РСДРП вместо предложенного большевиками при-


558 ӘДЕБИ ЕҢБЕКТЕР МЕН ДЕРЕКТЕМЕЛЕР КӨРСЕТКІШІ
мечания к 1-му пункту устава]. — В кн.: Протоколы Объединительного съезда РСДРП, состоявшегося в Стокгольме в 1906 г. М., тип. Иванова, 1907, стр. 400. — 62—63, 103.
[Резолюция Московского окружного комитета РСДРП об оценке текущего момента]. — «Пролетарий», [Выборг], 1906, № 1, 21 августа, стр. 4—5, в отд.: Из партии. На газ. место изд.: М. — 394—395.
Резолюция о тактике по отношению к Г [осу дарственной] думе в настоящий момент. [Листовка]. Б. м., тип. ЦК РСДРП, [1906]. 2 стр. (РСДРП). — 295.
Резолюция [об отношений к государственной думе], выработанная Центральным Комитетом РСДРП.— «Вперед», Спб., 1906, № 2, 27 мая, стр. 2. —191-192, 209—213, 295.
[Резолюция Областного бюро РСДРП Центрального района об оценке текущего момента]. — «Пролетарий», [Выборг], 1906, № 1, 21 августа, стр. 5—6, в отд.: Из партии. На газ. место изд.: М. — 394—395.
[Резолюция ПК РСДРП о несвоевременности образования Совета рабочих депутатов. 21 июня (4 июля) 1906 г.].— «Эхо», Спб., 1906, № 5, 27 июня, стр. 2, в отд.: Из жизни политических партий. — 318, 319, 320—321.
[Резолюция, принятая на IV (Объединительном) съезде РСДРП в дополнение к проекту условий объединения Бунда с РСДРП]. — В кн.: Протоколы Объединительного съезда РСДРП, состоявшегося в Стокгольме в 1906 г. М., тип. Иванова, 1907, стр. 392. — 60—61.
[Резолюция с.-д. фракции по продовольственному вопросу].— «Эхо», Спб., 1906, № 3, 24 июня, стр. 2, в ст.: Государственная дума. (Заседание 23-го июня). — 280—282.
[Резолюция ЦК РСДРП о взаимоотношении с.-д. фракции и Трудовой группы в Государственной думе]. — «Голос Труда», Спб., 1906, № 3, 23 июня (6 июля), стр. 3, в отд.: Союзы и партии. — 276.
«Речь», Спб.—126—128, 195-196, 199, 200, 263, 266, 284, 333, 340—341, 379—380.
— 1906, № 55, 22 апреля (5 мая), стр. 3—4. — 81—82.


ӘДЕБИ ЕҢБЕКТЕР МЕН ДЕРЕКТЕМЕЛЕР КӨРСЕТКІШІ 559
— 1906, № 70, 11 (24) мая, стр. 1.-77^.
— 1906, № 73, 14 (27) мая, стр. 2. -120-122, 133.
— 1906, № 74, 16 (29) мая, стр. 2-3. -126.
— 1906, № 75, 17 (30) мая, стр. 1, 4. —126—129, 149, 181—182, 194—195, 316.
— 1906, № 76, 18 (31) мая, стр. 5. -149, 181-182, 194-195, 316.
— 1906, № 78, 20 мая (2 июня), стр. 1. —153.
— 1906, № 79, 21 мая (3 июня), стр. 1—2. — 165.
— 1906, № 82, 25 мая (7 июня), стр. 1—2. —197, 199.
— 1906, № 82, 25 мая (7 июня). Приложение к № 82 «Рени». Государственная дума, стр. 1—3. — 259, 324—325.
— 1906, № 84, 27 мая (9 июня), стр. 1, 2. -195-197, 198.
— 1906, № 84, 27 мая (9 июня). Приложение к № 84 «Речи». Государственная дума, стр. 1—2. — 200.
— 1906, № 85, 28 мая (10 июня), стр. 1, 2. —199—200.
— 1906, № 86, 30 мая (12 июня), стр. 2. — 208, 215.
— 1906, № 88, 1 (14) июня, стр. 2. — 216.
— 1906, № 89, 2 (15) июня. Приложение к № 89 «Речи». Государственная дума, стр. 4. — 213—214, 247, 288—289, 298—299, 316.
— 1906, № 90, 3 (16) июня. Приложение к № 90 «Речи». Государственная дума, стр. 1—3. — 221—224.
— 1906, №94, 8 (21) июня, стр. 5. — 314-315, 324-325, 439—440.
— 1906, № 96, 10 (23) июня. Приложение к № 96 «Речи». Государственная дума, стр. 1—4. — 238—240, 247.
— 1906, № 98, 13 (26) июня. Приложение к № 98 «Речи». Государственная дума, стр. 1—4. — 247, 260—262.
— 1906, № 102, 17 (30) июня. Приложение к № 102 «Речи». Государственная дума, стр. 1. — 247—249, 252—253.


5G0 ӘДЕБІІ ЕҢБЕКТЕР МЕН ДЕРЕКТЕМЕЛЕР КӨРСЕТКІШІ
— 1906, № 106, 22 июня (5 июля), стр. 1, 2, 3. — 260, 263—261, 266—267.
— 1906, № 108, 24 июня (7 июля). Приложение к № 108 «Речи». Государственная дума, стр. 1—4. — 279—282.
— 1906, № 108, 24 июня (7 июля), стр. 2. — 284.
— 1906, № 110, 27 июня (10 июля), стр. 1. — 296.
— 1906, № 111, 28 июня (И июля), стр. 1—2. — 298, 299, 313.
— 1906, № ИЗ, 30 июня (13 июля). Приложение к № ИЗ «Ре¬
чи». Государственная дума, стр. 1—4. — 311—312.
— 1906, № 114, 1 (14) июля, стр. 1—2. — 316—317.
— 1906, № 115, 2 (15) июля, стр. 2. — 322—323.
— 1906, № 117, 5 (18) июля. Приложение к № 117 «Речи». Государственная дума, стр. 1. — 324—328, 329—331, 332, 333.
«Речь», Спб., 1906, № 118, 6 (19) июля, стр. 1. — 333, 336.
— 1906, № 125, 13 (26) июля, стр. 1. — 340—341.
— 1906, № 130, 19 июля (1 августа), стр. 1. — 384.
— 1906, № 136, 12 (25) августа, стр. 1. — 380.
Розанов, В. В. Из-за деревьев не видим леса. — «НовоеЗремя», Спб., 1906, № 10848, 28 мая (10 июня), стр. 3—4. —199.
«Россия», Спб. — 333.
— 1906, № 170, 5 июля, стр. 1—2. — 333-334, 335.
— 1906, № 171, 6 июля, стр. 1, 2. — 333, 335.
«Русские Ведомости», М., 1905, № 210, 5 августа, стр. 3. — 23.
— 1906, № 140, 30 мая, стр. 4. —199.
«Русское Богатство». Спб., 1906, № 7, июль, стр. 164—181.— 437—439, 441—442, 445—446, 447.
1906, № 8, август, стр. 178—206. — 437—439, 440—441, 442—413, 444-445, 446—447.


ӘДЕБИ ЕҢБЕКТЕР МЕН ДЕРЕКТЕМЕЛЕР КӨРСЕТКІІШ 561
«Русское Государство», Спб. — 183—184.
— 1906, № 47, 28 марта (10 апреля), стр. 3. — 183—184.
[Рыков, А. И.] О поддержке кадетского министерства. (Письмо в редакцию). — «Вперед», Спб., 1906, № 6, 1 июня, стр. 2. Подпись: Алексей Власов. — 213—214.
Рьяишев, В. К.-д. законопроект о свободе собраний.— «Курьер», Спб., 1906, № 13, 31 мая (13 июня), стр. 2.— 213—214.
Салтыков-Щедрин, М. Е. История одного города.— 325.
•*- Письма к тетеньке. —14—15.
— Премудрый пескарь.— 325.
— Признаки времени.—186.
С.-Петербург, 7 мая. [Передовая]. —«Наша Жизнь», Снб., 1906, № 441, 10 (23) мая, стр. 1. —116.
С -Петербург, 10 мая. [Передовая]. —«Страна», Спб., 1906, № 68,
10 (23) мая, стр. 1. — 116.
С.-Петербург, 11 мая. [Передовая].—«Речь», Спб., 1906, № 70,
11 (24) мая, стр. 1. — 116.
С.-Петербург, 20 мая. [Передовая].—«Речь», Спб., 1906, № 78, 20 мая (2 июня), стр. 1. — 153.
С.-Петербург, 31 мая. [Передовая].—«Иаша Жизнь», Спб., 1906, № 460, 1 (14) тоня, стр. 1. — 215, 216.
С.-Петербург, 22 июня. [Передовая]. — «Речь», Спб., 1906, У» 106, 22 июня (5 июля), стр. 1. — 263—264.
С.-Петербург, 27 июня. [Передовая]. —«Речь», Спб., 1906,№ НО, 27 июня (10 июля), стр. 1. — 296.
С.-Петербург, 28 июня. Трудовая группа или партийные фракции? — «Мысль», Спб., 1906, № 8, 28 июня (11 мюля), стр. 1. - 305, 310.
С.-Петербург, 6 июля. Братская помощь извне. — «Мысль», Спб., 1906, № 15, 6 (19) июля, стр. 1. — 335.
С.-Петербург, 6 июля. [Передовая].— «Речь», Спб., 1906, № 118, 6 (19) июля, стр. 1. — 333, 336.


562 ӘДЕБИ ЕҢБЕКТЕР МЕН ДЕРЕКТЕМЕЛЕР КӨРСЕТКІІПІ
С-Петербург, 6 июля. [Передовая]«Россия», Спб., 1906, № 171, 6 июля, стр. 1. — 333.
С.-Петербург, 12-го августа. [Передовая].—«Речь», Спб., 1906, № 136, 12 (25) августа, стр. 1. — 380.
С.-Петербург, 19 июля. [Передовая]. — «Речь», Спб., 1906, № 130, 19 июля (1 августа), стр. 1. — 384.
«Светоч», М.—269.
«Свобода и Культура», Спб., 1906, № 7, 18 мая, стр. 455—458, 514-517. —132—134, 178-180.
[Сергеев, Ф. Л.] Артамонов. [Поправка, внесенная при обсуждении проекта аграрной программы на IV (Объединительном) съезде РСДРП]. —В кн.: Протоколы Объединительного съезда РСДРП, состоявшегося в Стокгольме в 1906 г. М., тип. Иванова, 1907, стр. 137.— 32—33.
Симбирский, П. Дума и социал-демократы.— «Слово», Спб., 1906, № 429, 1 (14) апреля, стр. 6, в отд.: Политические беседы. — 38—39.
«Слово», Спб. — 38—39, 116, 143.
— 1906, № 429, 1 (14) апреля, стр. 6. — 38—39.
— 1906, № 467, 19 мая (1 июня), стр. 2. —142, 143.
— 1906, № 499, 28 июня (И июля), стр. 3. — 300—301.
Слухи.— «Речь», Спб., 1906, № 85, 28 мая (10 июня), стр. 2.— 199.
[Смирнов, £.] «Национальная оппозиция» и «крайние левые». — «Невская Газета», Спб., 1906, № 6, 8 (21) мая, стр. 2. Подпись: Е. С. — 47, 101—102.
— Рабочая и Трудовая группы в Думе. — «Невская Газета», Спб., 1906, № 2, 3 (16) мая, стр. 1. — 49—50.
Советы восставшим рабочим. [Воззвание Боевой организации МК РСДРП]. — «Известия Московского Совета Рабочих Депутатов», М., 1905, № 5, И декабря, стр. [2]. — 428—431.
Состав [FZZ] съезда [Бунда]. — В кн.: Извещение о VII съезде Бунда. Женева, тип. Бунда, сентябрь 1906, стр. 3—4. (Всеобщий еврейский рабочий союз в Литве, Польше и России (Бунд)). -434.


ӘДЕБИ ЕҢБЕКТЕР МЕН ДЕРЕКТЕМЕЛЕР КӨРСЕТКІШІ 563
Социал-демократия и пролетарская фракция Государственной думы. — «Колокол», Полтава, 1906, № 85, 6 мая, стр. 1.— 165—167, 173—176.
Среди газет и журналов. — «Новое Время», Спб., 1906, № 10832, И (24) мая, стр. 3. — 50—51.
Стенографические отчеты [Государственной думы]. 1906 год. Сессия первая. Т. I. Заседания 1—18 (с 27 апреля по 30 мая). Спб., гос. тип., 1906. XXII, 866 стр. (Государственная дума) . -130-131, 142, 194—197, 200, 233, 439-441.
Стенографические отчеты [Государственной думы]. 1906 год. Сессия первая. Т. II. Заседания 19—38 (с 1 июня по 4 июля). Спб., гос. тип., 1906, стр. 867—2013. (Государственная дума). — 247, 314, 439—440.
«Страна», Спб., 1906, № 68, 10 (23) мая, стр. 1. — 116.
— 1906, № 94, 9 (22) июня, стр. 1. — 314.
Струве, П. Б. Безумие и глупость.—«Свобода и Культура», Спб., 1906, № 7, 18 мая, стр. 514-517.-732—7^, 178—180.
— Два забастовочных комитета. — «Полярная Звезда», Спб., 1905, № 3, 30 декабря, стр. 223—228. — 392.
— Как найти себя? Ответ автору письма «Как не потерять себя!» — «Освобождение», Париж, 1905, № 71, 31 (18) мая, стр. 337—343. — 392.
— «Князь Потемкин» и что же дальше? — «Освобождение», Париж, 1905, № 73, 19 (6) июля, стр. 371- 372. Подпись: П. С. - 392.
1— Корона и Государственная дума. — «Дума». Спб., 1906, №34, 7 (20) июня, стр. 1. — 230.
— Не в очередь. О моей преступной привязанности к ст. 129.— «Дума», Спб., 1906, № 23, 24 мая (6 нюня), стр. 1. —194— 196.
— Необходимое опровержение. — «Дума», Спб., 1906, № 25, 26 мая (8 июня), стр. 2, в отд.: Последние известия. Подпись: П. С. —194—196.
— Необходимый отпор. — «Дума», Спб., 1906, № 12, И (24) мая, стр. 1. —116.
— Непринятие думского президиума государем.— «Дума» Спб., 1906, № 9, 7 (20) мая, стр. 1. — 101—102.


564 ӘДЕБИ ЕЦБЕКТЕР МЕН ДЕРЕКТЕМЕЛЕР КӨРСЕТКІШІ
«— Предисловие [к книге С. Ю. Витте «Самодержавие и земство»].—В кн.: Витте, С. Ю. Самодержавие и земство.
Конфиденциальная записка министра финансов статс-секретаря С. Ю. Витте (1899 г.). С предисл. и примеч. Р. II. С. Печ. «<3арой$. Stuttgart, Dietz, 1901, стр. V—XLIV. Подпись: Р. II. С. — 49—50.
— Революция. — «Полярная Звезда», Спб., 1905, № 1, 15 декабря, стр. 5—17. — 392.
— Снова полоса безумия? — «Свобода и Культура», Спб., 1906, № 7, 18 мая, стр. 455—458. —178—180.
Суворин, Л. С. Маленькие письма. DCLXVI.— «Новое Время», Спб., 1906, № 10894, 13 (26) июля, стр. 2. — 340.
[Суворов, С. 4.] Борисов. [Проект аграрной программы].— В кн.: Протоколы Объединительного съезда РСДРП, состоявшегося в Стокгольме в 1906 г. М., пит. Иванова, 1907, стр. 55—56. - 10—12, 30-31, 32-33.
Сфинкс. Японский дипломат о внутреннем положении России.— «Новое Время», Спб., 1906, № 10848, 28 мая (10 июня), сгр. 3. —199.
[Тактическая резолюция по аграрному вопросу, принятая на IV (Объединительном) съезде РСДРП].—В листовке: Постановления и резолюции Объедгшительн. съезда Российской социал-демократической рабочей партии. [Спб.], тип. Центрального Комитета, [1906]. стр. 1. (РСДРП). Под загл.: Аграрная программа. — 25—26, 31—34.
Телеграмма выборщика белостокских граждан Цирина — rtapa- цыз: Погром в Белостоке. (От нашего корреспондента).
Тифлис, 11. —«Волна», Спб., 1906, № 16, 13 мая, стр. 2, в отд.: Агентские телеграммы. —123.
«Товарищ», Спб. —380.
— 1906, № 32, 1! (24) августа, стр. 1. — 376-378.
— 1906, № 35, 15 (28) августа, стр. 4. — 406.
Толстой, Л. П. Севастопольская песня.—271.
[Торжественное обещание членов Государственной думы].— В кн.: Стенографические отчеты [Государственной думы]. 1906 год. Сессия первая, Т. 1. Заседания 1—18 (с 27 апреля


ӘДЕБИ ЕҢБЕКТЕР МЕН ДЕРЕКТЕМЕЛЕР КӨРЕЕТКІШІ 565
по 30 мая) . Спб., гос. тип., 1906, стр. 2. (Государственная дума). — 233.
Третий очередной съезд Росс, соц-дем. рабочей партии. Полный текст протоколов. Изд. ЦК. Женева, тип. партии, 1905. XXIX, 400 стр. (РСДРП). — 3, 7—9, 61-62, 103.
111-й съезд делегатов партии народной свободы.— «Речь», Спб., 1906, № 55, 22 апреля (5 мая), стр. 3—4. — 81—82.
[Троицкий, А. Г.] Принципы трудовой теории. Посвящается памяти Н. К. Михайловского и П. Л. Лаврова. Спб., 1906. 124 стр. Перед загл. авт.: Е. Таг—ин. — 437—438.
Тронная речь Николая II — царацыз: Приветственное слово Николая II Государственному совету и Государственной думе.
Трубецкой, С. Н. [Речь во время приема царем земской делегации 6 (19) июня 1905 г.].— «Правительственный Вестник», Спб., 1905, № 121, 8 (21) июня, стр. 1 .—181-182.
У Рубикона. — «Русское Государство», Спб., 1906, № 47, 28 марта (10 апреля), стр. 3. Подпись: К. Т. —183—184. '
Указ правительствующему Сенату [о временных правилах в связи с проведением выборов в Государственный совет и Государственную думу. 8 (21) марта 1906 г.]. — «Правительственный Вестник», Спб., 1906, № 57, И (24) марта, стр. 1, в отд.: Действия правительства. — 307—308.
Указ правительствующему Сенату [о переустройстве Государственного совета. 20 февраля (5 марта) 1906 г.].—«Правительственный Вестник», Спб., 1906, № 41, 21 февраля (6 марта), стр. 1—2. — 205—206.
Указ правительствующему Сенату [о продаже казенных земель]. 27 августа (9 сентября) 1906 г. — «Правительственный Вестник», Спб., 1906, № 194, 29 августа (11 сентября), стр. 1, в отд.: Действия правительства. — 425—426.
Указ правительствующему Сенату [об изменениях и дополнения в положении о выборах в Государственную думу. 1.7(24) декабря 1905 г.].—«Правительственный Вестник», Спб., 1905, № 268, 13 (26) декабря, стр. 1, в отд.: Действия правительства. —159, 374—375.
[Условия слияния С ДНП иЛ с РСДРП, принятые на IV (Объединительном) съезде РСДРП].— В кн.: Протоколы Объеди-


5ß6 ӘДЕБИ ЕҢБЕКТЕР МЕН ДЕРЕКТЕМЕЛЕР КӨРСЕТНІПП
нительного съезда РСДРП, состоявшегося в Стокгольме в 1906 г. М., тип. Иванова, 1907, стр. 345—348. — 60—61,
Устав партии, [принятый на III съезде РСДРП]. — В кн.: Третий очередной съезд Росс, соц-.дем. рабочей партии. Полный текст протоколов. Изд. ЦК. Женева, тип. партии, 1905, стр. XXVIII—XXIX. (РСДРП) — 61-62, 103.
Учреждение Государственной думы. 6 (19) августа 1905 г.— «Правительственный Вестник», Спб., 1905, № 169, 6 (19) августа, стр. 1—2. — 244—245.
«Фолъксцейтунг», Вильно. — 236—237.
— 1906, № 84, 8 (21) июня. — 236-237.
Хижняков, В. В. О местных органах и Думе. — «Наша Жизнь», Спб., 1906, № 460, 1 (14) июня, стр. 2. — 216—218.
Хроника.— «Правительственный Вестник». Вечернее прибавление к «Правительственному Вестнику», Спб., 1906, № 4, 19 мая (1 июня), стр. 2. — 153.
Хроника. — «Речь», Спб., 1906, № 106, 22 июня (5 июля), стр. 3. — 266, 267.
[Хрусталев-Носарь, Г. С.] Быть или не быть новому Совету рабоч. депутатов? — «Эхо», Спб., 1906, № И, 4 июля, стр. 2—3. Подпись: Хрусталев. — 318, 319—321.
Чернов, В. М. Вульгарный социализм. — «Мысль», Спб., 1906, № 5, 24 июня (7 июля), стр. 2—3. — 437.
— Надпольные и подпольные. — «Мысль», Спб., 1906, № 9, 29 июня (12 июля), стр. 1—2. — 303.
[Шаумян, С. Г.] Суренин. [Проект резолюции в дополнение к проекту условий объединения Бунда с РСДРП, внесенный на IV (Объединительном) съезде РСДРП]. — В кн.: Протоколы Объединительного съезда РСДРП, состоявшегося в Стокгольме в 1906 г. М., тип. Иванова, 1907, стр. 384— 385. — 60-61.
Энгельс, Ф. Анти-Дюринг. Переворот в науке, произведенный господином Евгением Дюрингом. 1876—1878 гг.— 412—413.


ӘДЕБИ ЕҢБЕКТЕР МЕН ДЕРЕКТЕМЕЛЕР КӨРСЕТКІШІ 567
— Введение [к работе К. Маркса «Классовая борьба во Франции с 1848 по 1850 г.»]. 6 марта 1895 г. — 412—413.
— Дебаты по польскому вопросу во Франкфурте, 1 августа — 6 сентября 1848 г. — 172—174.
— Маркс и «Новая Рейнская Газета» (1848—1849). Февраль— начало марта 1884 г. —172—174.
— Первое деяние германского Национального собрания во Франкфурте. 22 июня 1848 г. —172—174.
— Революция и контрреволюция в Германии. Август 1851—- сентябрь 1852 г. — 412—413.
— Франкфуртское собрание. 31 мая 1848 г. —172—174.
«Эхо», Спб. — 301—302.
— 1906, № 1, 22 июня, стр. 1, 2. — 266, 285.
— 1906, № 2, 23 июня, стр. 1,2. — 271, 280.
— 1906, № 3, 24 июня, стр. 2—3. — 280—282, 285.
— 1906, № 4, 25 июня, стр. 3. — 285.
— 1906, № 5, 27 июня, стр. 2. — 318, 319, 320—321.
— 1906, № 6, 28 июня, стр. 1. — 289—290, 300—301.
— 1906, № 8, 30 июня, стр. 4. — 301—302.
— 1906, № 9, 1 июля, стр. 2. — 322.
— 1906, № И, 4 июля, стр. 2—3. — 318, 319—321.
— 1906, № 12, 5 июля, стр. 1. — 329—331.
An die Parteigenoßen! — «Vorwärts», Berlin, 1905, № 249, 24. Oktober, S. [4]. - 62—63.
La Douma contre le ministere.— «Le Temps», Paris, 1906, № 16412, 28 mai, p. 1 — 196-197.
Duma und «Kadetten». Russische Briefe. «Vorwärts», Berlin, 1906, № 124, 31. Mai, S. 1; № 125, 1. Juni, S. 1.-203-207.


568 ӘДЕБІІ ЕҢБЕКТЕР МЕН ДЕРЕКТЕМЕЛЕР КОРСЕТКІШІ
Hegel, G. W. Ғ. Grundlinien der Philosophie des Rechts. Berlin, 1821. XXVI, 355 8. 36.
— Vorrede [zum Buch von G. W. F. Hegel «Grundlinien der Philosophie des Rechts»}. Jn: HegeL G. W. F. Grün ilinicn der Philosophie des Rechts. Berlin, 1821, S. III-XXIV.— 36.
Internationale Regeln der sozialistischen Taktik. [Die Resolution des Internationalen Sozialistenkongresses zu Amsterdam]. - In: Internationaler Sozialistenkongreß zu Amsterdam 14. bis 20. August 1904. Berlin, Expedition der Buchhandlung «Vorwärts», 1904, S. 31—32. 62—65, 170—171.
Internationaler Sozialistenkongreß zu Amsterdam. 14. bis 20. August 1904. Berlin, Expedition der Buchhandlung «Vorwärts», 1904. 78 S. — 62-65, 170—171.
Kautsky, K. Die Aussichten der russischen Revolution.— «Vorwärts», Berlin, 1906. № 23, 28. Januar, S. 1. Unterschrift: К. K. — 412—413, 414.
Lassalle, F. Über Verfassungswesen. Ein Vortrag, gehalten [am 16. April 1862], in einem Berliner Bürger Bezirks-Verein von Ferdinand Lassalle. Berlin, Jausen, 1862. 32 S. — 230.
Liebknecht, W. Über die politische Stellung der Sozialdemokratie insbesondere mit Bezug auf die den Reichstag. Ein Vortrag, gehalten in einer öffentlichen Versammlung des demokratischen Arbeitervereins zu Berlin am 31. Mai 1869. 3-te unveränd. Aufl. Mit einem Vorwort und einem tragikomischen Nachspiel. Leipzig, Genossenschaftsbuchdruckerei, 1874, 24 S. — 310.
«Le Temps», P&ns.--196—197.
— 1906, № 16412. 28 mai, p. 1. - 196—197.
«Volkszeitung» — қараңыз: «Фольксцеитунг».
«Vorwärts», Berlin.—62—63, 203—205, 207.
— 1905, № 249, 24. Oktober, S. [4]. - 62-63.
— 1906, № 23, 28. Januar, S. 1. — 412—413, 414.
— 1906, № 124, 31. Mai, S. 1; № 125, 1. Juni, S. 1. — 203-207.
«Der Wahre Jacob», Stuttgart, 1905, № 497, 8. August, S. 4775.— 422.


569
ЕСІМДЕР КӨРСЕТКІШІ
А
А. Л—ий—царацыз: Луначарский, А. В.
Акимов (Махновец*), В. П. (1872—1921) — социал-демократ, «ЭКОНОМИЗМНІҢ» көрнекті өкілі, барып тұрған әсіре оппортунист тердің бірі. 90-жылдардың орта шенінде Петербургтегі халық ерікшілері тобына қосылды, 1897 жылы тұтқынға алыныгг, 1898 жылдың апрелінде Енисей губерниясыпа жер аударылдьт. 1898 жылдың сентябрінде шетелге қашып кетіп, онда «Шетел- дегі орыс соцпал-демократтарының о даты» басшыларыпын бірі болды, «Еңбекті азат ету» тобына, ал кейіи «Искраға» да қарсы шықты. РСДРП II съезінде «Одақ- таи» делегат, антиискрашыл, съезден кейін — меньшевизм«!ң әсіре оң қанатының өкілі. 1905—1907 жылдардағы революция кезеңінде бейпартиялық жұмысшы ұйымын құру жоніндогі жойымпаздық идеяны қорғады, бұл идея бойынша социал-демократия әлгі ұйымның іптіндегі идеялық ағымдардыц бірі ғаиа болып қалуға тиіс еді. РСДРП IV (Бірігу) съезінің жұмысыиа кеңесші дауыспен қатысып, меньшевпктердің оппортунист!« тактикасын қорғады, кадеттермен одақ жасауга шақырды. Реакция жылдарында соцпал-демократиядаи шеттеп кетті. — 4, 26— 28, 50—52, 172.
Аксельрод, П. Б. (1850—1928) — меньшевизм лпдерлерініц бі- рі. 70-жылдарда — халықшыл, «Жер және ерік» жікке бөліигеи- нея кейін «Қаралай бөліс» тобына қосылды; 1883 жылы «Ец- бекті азат ету» тобын құруға қатысты. 1900 жылдан — «Искра» мен «Заря» редакциясының мүшесі; РСДРП II съезіне «Искра» редакциясынан кеңесші дауыспен қатысты, азшылық жағында- ғы искрашыл. Съезден кейін — белсенді меньшевик. 1905 жылы кең көлемді «жұмысшылар съезін» шаңыру жөніндо оппортунисток идея ұсынып, бұл съезді ол пролетариат лартпясыяа қарама-қарсы қойды. Реакция жылдарында — жойымпаздық басшыларының бірі, жоиымпаз меныиевпктердің «Голос Со-
* Жаңшаиың ішінде курсивпен шын фамнлиясы көрсетілген.


570
ЕСІМДЕР КӨРСЕТКІШІ
циал-Демокрага» газетінің редакциясыиа кірді; 1912 жылы ан- типартиялық Август блогына қатысты. Бірінші дүние жүзілік соғыс жылдарында — центрист; Циммервальд және Кинталь кои- ферепцияларына қатысып, оларда оң қанатқа қосылды. 1917 жылғы Февраль революциясынан кейін — Петроград Советі Ат- қару комитетінің мүшесі, буржуазиялық Уақытша үкіметті қолдады. Октябрь социалистік революциясына дұшпандықпен қарады; эмиграцияда жүріп, Советтік Россияга қарсы қарулы интервенция жасауды наспхаттады.— 4, 27, 42, 43, 44, 51, 70, 406.
Аладьин, А. Ф. (1873 ж. туган) — трудовиктер лидерлерінің бірі. Ңазан университетінің студенті кезінде-ақ құпия үйірме- лердің жұмысына араласты. XIX гасырдың 90-жылдарының ор- тасында қамауга алынып, Университеттен шыгарылды; тогыз ай түрмеде отырганнан кейін шетелге эмиграцияга кетті, ои- да 9 жыл болды. Россияга қайтып келісімен Сибирь губерния- сының шаруалар куриясынан I Мемлекеттік думаға мүше бо- лып сайланды және Ецбек тобына кірді. Лондондагы парламент аралық конференцияға делегат етіп жіберілді, Думаның тара- тылғаны жайындагы хабарды сонда жүріп есітті. 1917 жылга дейін піетелде тұрды, одан соц Россияга қайтып оралды. Октябрь социалистік революциясынан кейін контрреволюция жа- гында белсене әрекет жасады, одап соц шетелге эмиграцияга кетті. — 130, 143, 247, 260-261.
III Александр (Романов) (1845—1894)—орыс императоры (1881—1894). —14.
Андреев, Л. Н. (1871—1919)—орыстың белгілі жазушысы. Творчествосының алгапіқы кезеңінде (1898—1906) озық әде- биетке жақын болды, оның көптеген әңгімелері мен пьесалары орыс сыншыл реализмінің классикалық дәстүрлері рухында жазылды. Осы кезеңдегі шыгармаларын халық бұқарасының самодержавпеге қарсы күресіне іш тарта жазды, бірақ сол кез- дің өзінде-ақ жазушының саяси мәселелерді түсінуге шорқақ- тығы сезілді, үмітсіздік пен пессимизм сарыны көріне бастады. Мұндай торыгу пигылдары 1907—1910 жылдарда, жазушы Россияның үстем таптарының күйзеліске ұпіырап, ыдырауын бейнелей отырып, ^реакциялық әлеуметтік-философиялық көз- қарастарды уағыздай бастаган кезде, мейлінше толық көрінді. Бірінші дүние жүзілік согыс кезінде іповинистік позиция ұс- тады; реакциялық «Русская Воля» газетінің редакциясыиа кірді. Октябрь социалистік революциясына дұшпандықпеп қара- ды, эмигрант. — 430.
Б
Бебель (Bebel), Август (1840—1913)—герман социал-демо- кратиясы мен II Интернациоиалдыц аса көрнекті қайраткерле- ріиің бірі. Кәсібі жөнінен жұмысшы-токарь. Саяси қызметін


ЕСІМДЕР КӨРСЕТКІШІ
574
60-жылдардың алғашңы жартысында бастады; I Интернацио- налдың мүшесі болды. 1869 жылы В. Либкнехтпен бірге Германия социал-демократиялық жүмысшы партиясын («эйзенах- іпылдар») құрды; бірнеше рет рейхстагқа депутат болып сай- ланды, Германияны демократиялық жолмен біріктіру үшін күресті, кайзерлік үкіметтің реакциялық ііпкі және сыртқы саясатын әшкереледі. Франция-Пруссия соғысы кезінде ин- тернационалистік позиция ұстап, Париж Коммунасын қолдады. 90-жылдары және 900-жылдардың басында герман социал-демо- кратиясының қатарындағы реформизм меп ревизионизмге қарсы шықты. В. И. Ленин оның бернштейишілдерге қарсы сөйле- гөн сөздерін «маркстік көзқарастарды қорғаудың және жұ- мысшы партиясының шын социалистік сипаты жолындағы кү- рестің үлгісі» (Шығармалар, 19-том, 294-бет) деп санады. Та- лантты публицист және асқан шеіпен Бебель герман және Европа жұмысшы қозғалысының дамуына едәуір ықпал жа- сады. Қызметінің соңғы кезеңінде Бебель центристік сипатта- ғы бірқатар қателіктер жіберді (оппортунистермен жеткілікті дәрежеде күрес жүргізбеу, күрестің парламенттік формалары- пың маңызын асыра бағалау және т. б.). — 203.
Бернштейн (Bernstein), Эуард (1850—1932) —герман соцнал- демократиясының және II Интернационалдың барып тұрған оппортунист^ қанатының лидері, ревизионизм мен реформизмніц теоретигі. Социал-демократиялық қозғалысқа 70-жылдардың орта кезінен бастап қатысты. Дюрингтің ықпалында болды. 1881 жылдан 1889 жылға дейін — Германия социал-демокра- тиялық партиясының құпия орталық органы — «Der Sozialdemo- krab-тың («Социал-Демократ») редакторы. 1896—1898 жылдар- да «Die Neue Zeit» («Жаца Заман») журналында «Социализм проблемалары» деген атпсн сериялы мақалалар жарпялады, ке- йін бұл мақалалары «Социализмнің алғы шарттары және социал-демократияның міндеттері» (1899) деген кітап болып ба- сылып шықты; бұл кітабында ол революциялық марксизмніц философиялық, экономикалық және саяси негіздеріне апіық- тан-ашық ревизия жасады. Бернштейн тап күресі жөніндегі маркстік теорияны, капитализмнің сөзсіз күйрейтіндігі туралы, социалистік революция және пролетариат диктатурасы туралы ілімді теріске шығарды. «Пролетариат революциясы туралы оппортунист ойлауды да ұмытып қалған»,— деп жазды В. И. Ленин Бернштейн жайында (Шығармалар, 25-том, 445-бет). Бернштейн жұмысшы қозғалысының бірден-бір міндеті капитализм тұ- сында жұмысшылардың экономик алық жағдайын «жақсартуға» бағытталған реформалар үшін күрес жүргізу деп жариялады, «ең бастьтсы — қозғалыс, түпкі мақсат — түк те емес» деген оппортуниста формуланы ұсынды. Бернштейннің және оның ізба- сарларының теориялық көзқарастары мен практика жүзіндегі оппортунистік қызметі жұмьтсшы табының мүдделеріне тікелей сатқындық жасауга әкеліп соқты, ал мұның өзі бірінпіі дүние жүзілік соғыс кезінде II Интернациояалдың күйрөуімен тынды.


572
ЕСІМДЕР КӨРСЕТКІПП
Бұдан кейінгі жылдарда Бернштейн марксизмге қарсы күресіп тоқтатқан жоқ, империалистік буржуазияныц саясатьтн қолда- ды, Октябрь социалистік революциясы мен Совет мемлекетіие қарсы шықты. — 38—39, 169, 175, 177, 178, 180, 390.
Берсенев — ңараңыз: Дан, Ф. И.
Бисмарк (Bismarck), Отто Эдуард Леопольд (1815—1898) — Пруссия мен Германияның мемлекет қайраткері әрі дипломаты, Герман империясының «темір канцлер» атанган тұңғыш канцлер]. 1862 жылы — Пруссияның министр-презнденті жэне сырт- цы істер миннстрі. Бисмарктің негізгі мақсаты бьттыраңқы усақ неміс мемлекеттерін «найзаның ұшымен, білектің күші- мен» біріктіріп, юнкерлік Пруссия гегемон болатын біртұтас Герман империясын құру болды. 1871 жылы январьда Бисмарк Герман империясының рейхсканцлері қызметіне кірісті. 187! жылдан 1890 жылға дейін ол Германияның бүкіл сьтртқы жәно ііикі саясатына басшылық етіп, оны юнкер-помеіциктердің мүд- десіне сай бағыттап отырды, сонымен бірге юнкерлердің ірі буржуазиями! одақтасуын қамтамасыз етуге тырысты. 1878 жылы социалпстерге қарсьт оның өзі енгізген ерекше заңның көмегі- мен жұмысшы қозғалысын тұншықтыра алмаган Бисмарк әлеуметтік заң шығару жөнінде демагогтық программа ұсынып, жұмысшылардыц кейбір категорияларын міндетті түрде қауіп- сіздендіру жөнінде заңдар шығарды. Алайда болымсыз садақа беру арқылы жұмысшы қозғалысына іріткі салу әрекеті нәтм- жссіз болды. 1890 жылы 'мартта орнынан түсті. —127—129, 292, 295.
Бланк, Р. М. (1866 ж. туған) — орыс публицисі, маманды- ғы — химик. 1905 жылга дейін шетелде тұрды, «Освобождение» журналында қызмет істеді. Россияға қайтып оралғаннан кейін «Паша Жизнь» газеті редакциясының құрамыиа енді, содан соц іс жүзіиде газеттің редакторы болды; солптыл кадеттік «Товарищ» газетіне қатысьш тұрДы; 1909—1912 жылдарда кадеттер- діц, халықтық социалистердің және жойымпаз меньшевиктердің журналы — «Запросы Жизниді» шыгаруға мықтап ат са- лы\,ты; өзінің еңбектерінде тап күресі мен пролетариат дикта- турасы туралы маркстік ілімді бұрмалады. В. И. Ленин Бланк- Ti кадеттік саясат жаршысының нагыз типтік бейнесі ретінде гипаттай келіп, бірқатар мақалаларында оның көзқарастары- ның контрреволюциялық мәнін әшкереледі. — 27.
Блюм, О. В. — цараңыз: Рахметов, Н.
Борис Николаевич — цараңыз: Соловейчик, Б. И.
Борисов — цараңыз: Суворов, С. А.
Булыгин, А. Г. (1851—1919) — патшальщ Россиянин; мемлекет қайраткері, ірі помещик. 1900 жылга дейіи сот тергеутпісі


ЕСІМДЕР КӨРСЕТКІШІ
573
болды, ал кейіи бірңатар губернияларда губернатор болды. 1900—1904 жылдары— Москва генерал-губернаторыньщ көмек- шісі; Зубатов охранкасының істеріне белсене көмектесті. 1905 жылғы 20 январьдан — ітпкі істер министрі. Сол жылы февраль- да ітатшаның тапсыруымен ел ішінде өсіп келе жатқан рево- люциялық өрлеуді әлсірету мақсатымен кеңесші Мемлекеттік думаны шақыру туралы зац жобасын әзірлеуге басшылық етті. Алайда.бұл дума шақырылмай қалды, революция толқыны оны жойып жіберді. 1905 жылғы 17 октябрьдегі патша манифесінен кейін Булыгин Мемлекеттік советтің мүшесі болып қала отьт- рьтп, отставкаға шықты жоне іс жүзінде саяси сахнадан кет- ті. — 380.
Бурбондар — 1589 жылдан 1792 жылға дейін, 1814—1815 және 1815—1830 жьтлдарда Францпяда билік жүргізген корольдер әулеті. — 16, 17.
В
В. В. — цараңыз: Воронцов, В. П.
Барский (Warski), Адольф (Варшавский, А. С.) (1868—
1937)—поляк революцпялық қозғалысыньщ ең байыргы жэне корнекті қайраткерлеріиің бірі. 80-жылдардың аяқ кезінде «Поляк жұмысшылары одағын» ұйымдастырушылардың бірі болды, Польша Корольдігі социал-демократиясын, одан соц Польша Корольдігі мен Литва социал-демократиясын құруға белсеяе қатысты. 1893 жылы піетслге эмиграцияға кетті, онда Р. Люк- сембургиен және басқалармен бірге поляк социал-демократта- рының тұңғыш органы — «Sprawa Robotnicza» («Жұмысшы Ісі») газетін, одан соң «Przeglad Socjaldemokratyczny» («Соци- ал-Демократиялық Шолу») журналын шығара бастады. Польша және Литва социал-демократиясынан партияның IV (Бірі- гу) съсзіне кеңесші дауыс лравосымен делегат болдьт. Съездеп кейін РСДРП Ортальтқ Комитетінің құрамына енді. Партияның V съезінде Орталық Комитетке мүше больтп сайланды. 1909— 1910 жылдарда — РСДРП-ның Орталық Органы — «Социал-Демократ» газеті редакторларының бірі. В. И. Ленин осы кезеңде Варскийді «тәжірибелі әдебиетші, ақылды марксист және та маша жолдас» (Шығармалар, 36-том, 145-бет) деп сипаттады. Бі- рінші дүние жүзілік соғыс жылдарында — интернационалист, Цгтммервальд және Кинталь конференцияларына қатысты. 1916 жылы Польшага қайтып келді, бірақ соғысқа қарсы үгіт жүр- гізгені үшін немістер тұтқьтнға алды; 1917 жылы тұтқыннан босағаннан кейін Польша Корольдігі мен Литва социал-демо- кратпясының басшылығы құрамына енді. Польша Коммунистік жұмысшы партиясын қүрушылардьщ бірі және оның Орталық Комитетінің мүшесі, оныц съездері мен конференцияларына қатысты. Поляк сейміпе депутат болып сайлапды, сейімнің ком-


5/4
ЕСІМДЕР КӨРСЕТКІШІ
мунистік фракциясының председателі болды. 1929 жылы СССР-ге эмиграциям кетті; Маркс—Энгельс—Ленин пнститу- тында поляк жұмысшы қозғалысының тарихын зерттеумен шұ- ғылданды. —10.
Варшавский, А. С. — цараңыз: Барский, А.
Виноградов, П. Г. (1854—1925) — тарихшы, Москва, ал кейін Оксфорд университеттеріиің профессоры. Оныц ғылыми ецбек- терінің көпшілігі Англияның орта ғасырлық тарихына арнал- ған. Өзінің саяси сенімдері жөнінен кадеттерге цосылды. 1905— 1907 жылдардагы революцияны либерал буржуазия позициясы- нан қарады, бұл оның 1905 жылы 5 августа «Русские Ведомости» газетінде жарияланған «Саяси хаттарынан» көрінеді. Осы хаттарында ол. В. И. Ленин көрсеткендей, «құлқыншыл бур- жуазияның мүдделерін, тактикасын, психологиясын сирек кез- десетін айқындықпен көрсетіп берді...» (Шығармалар толық жинағы, 11-том, 244-бет). Октябрь социалистік революциясы меи Совет өкіметіне дұшпандықпен қарады.
«Англияиың орта ғасырлардағы әлеуметтік тарихы жөнінде- гі зерттеу» (1887), «Англиядағы орта ғасырлық поместье» (1911) деген және басқа ецбектердің авторы. — 23.
Винтер — цараңыз: Красин, Л. Б.
Витте, С. ТО. (1849—1915) — орыстың мемлекет қайраткері; Витте патшалық Россияның «әскери-феодалдың империализмі- нің» мүдделерін білдіруші болды, самодержавиені жанын сала жақтады, либерал буржуазияға болмашы жеңілдіктер жасап, уәделер беру және халықты аяусыз қудалау арқылы монархия- ны сақтап қалуға тырысты; 1905—1907 жылдардағы революцияны басып-жаншуды ұйымдастырушылардың бірі. Ңатынас жолдары министрі (февраль — август, 1892), финанс министрі (1892—1903), министрлер Советінің председателі (октябрь, 1905 — апрель, 1906) бола отырып, Витте финанс, баж салығы саясаты, темір жол құрылысы, фабрика заңы саласындағы ша- ралары арқылы, шетелдік капиталдың енуін барынша қолдау арңылы Россияда капитализмнің дамуына және оның империа- листік державаларға тәуелді болуының күшеюіне себепші болды. «Министр-маклер», «биржаның агенті» — міне В. И. Ленин оған осындай сипаттама .берді. — 52, 116, 197, 299.
Власов — цараңыз: Рыков, А. И.
Водовозов, В. В. (1864—1933) — либералдық-халықшылдык, ба- ғыттағы экономист жэне публицист. 1904 жылдан «Наша Жизнь» газеті редакциясының мүшесі; 1906 жылы солшыл кадеттік «Товарищ» газетіне жазып тұрды, II Мемлекеттік дума сайлауы науқаны кезінде трудовик болды. 1912 жылы кадеттердің, ха- лықтық социалистер мен жойымпаз меньшевиктердің журна-


ЕСІМДЕР КӨРСЕТКППІ
575
лы — «Запросы Жизниге» жазып тұрды. В. И. Ленин өзінің ең- бектерінде Водовозовтың либерал-буржуазиялық көзқарастарын сынауға едәуір орын берді.
1917 жылы Водовозов «Былое» журналының редакциясына енді, либерал-буржуазиялық «День» газетіне жазып тұрды. Октябрь социалистік революциясына дұшпандық көзқараста бол- ды. 1926 жылдан эмиграцияға кетіп, ақ гвардиялық баспасөзге қатысты. — 377.
Воинов — царацыз: Луначарский, А. В.
Волконский, Н. С. (1848—1910) — князь, реакцияшыл саяси цайраткер, октябрист. 1874 жылдан — Рязань губерниялық земствосының мүпіесі, 1897—1899 жылдарда — губерниялық земство басқармасының председателі. 1904—1905 жылдардағы земство съездеріне қатысты. 1906—1907 жылдарда Рязань зем- ствосынан Мемлекеттік советтің мүшесі болды, I және III Мем- лекеттік думал ардың мүшесі. «Русские Ведомостите» жазып тұрды. — 331.
Воронцов, В. П. (В. В.) (1847—1918) — экономист әрі публицист, 80—90-жылдардағы либерал халықшылдар идеологтары- ныц бірі; «Россиядағы капитализмнің тағдыры» (1882), «Біздің бағыттарымыз» (1893), «Теориялық экономия очерктері» (1895) деген және басқа кітаптардың авторы; бұл кітаптарында Рос- сияда капитализмнің дамуын теріске шығарды, ұсақ товар ен- дірісін мадақтады, шаруалар қауымын дәріптеді. Патша үкіме- тімен ымыраға келуді уағыздап, марксизмге үзілді-кесілді қар- сы шықты. Воронцовтың көзқарастары В. И. Лениннің көптегеп еңбектерінде қатаң сынға алынды. — 438—439.
Г
Галецкий, И. В. (1874 ж. туған) — солшыл кадет, кейіннен эсер. 1896 жылы Петербургтегі халық ерікшілері тобында болтаны үшін Архангельск губерниясына 3 жылға жер аударылды, онда полицияның ашық бақылауында болды. Жазасын өтеген соц Пензада сот істері жөніндегі қорғаушы болды, одан соң Архангельскіге қайтып келіп, адвокаттық жұмыспен айналыс- ты, кадет партиясының губерниялық комитетінің председателі болды. Архангельск губерниясынан I Мемлекеттік думаға депутат. 1906 жылы кадеттер партиясынан шығып, трудовиктерге, кейінірек эсерлерге қосылды. 1907 жылға дейін Архангельскіде күнделікті «Северный Листок» газетін шығарып тұрды. — 281.
Гегель (Hegel), Георг Вильгельм Фридрих (1770—1831) — но- містің аса ipi философы, объективтік идеалист; неміс буржуа- зиясының идеологы. Гегельдің философиясы XVIII ғасырдың аяғы — XIX ғасырдың басындағы иеміс идеализмінің иіыңы


576
ЕСІМДЕР КӨРСЕТКІШІ
еді. Гегельдің сіңірген тарихи еңбегі пдеалпстік дпалектикаиы терең және жан-жақты талдап жасауы болды, мұның өзі диа- лектикалық материализмнің теориялық негіздерінің бірі еді. Гегельше, бүкіл табиғи, тарпхи және рухани дүние үздіксіз қозғалыста, өзгерісте, ңапта тууда және дамуда болады; алай- да Гегель объектпвтік дүнпені, өмір шындығын «абсолюттік рухтың», «абсолюттік идеяның» жемісі деп қарайды. В. И. Ленин «абсолюттік идсяны» идеалист Гегельдің теологиялық ой- дан шығарған өтірігі деп атады. Диалектикалық метод пен шын мәнінде дамуды тоқтатуды талап еткен консервативтік, мета- физикалық система арасындағы терең қаіішылық — Гегель фи- лософиясына тән сипат. Әлеуметтік-саясп көзңарастары жоиі- нен Гегель реакционер болды.
К. Маркс, Ф. Энгельс, В. И. Ленин Гегельдің дпалектпкалық методын сын көзбен қанта қарап, объектнвтік дүние мен адам ойы дамуының неғұрлым жалпы заңдарын бейнелейтін мате- риалистік диалектиканы жасады.
Гегельдің негізгі шығармалары мыналар: «Рух фономеноло- гиясы» (1806), «Логика ғылымы» (1812—1816), «Философпялық ғылымдар энциклопедиясы» (1817), «Право фплософиясы» (1821). Ңаптыс болғаннан кейін жарық көрген еңбектері: «Философия тарпхы жөніндегі лекциялар» (1833—1836) және «Эстетика жөніндегі лекциялар, немесе өнер фплософпясы» (1836-1838). - 36.
Гейден, П. А. (1840—1907) —граф, ірі помещик, земство қай- раткері, октябрист. 1895 жылдан — Псков губернпясында уездік дворяндар жетекіпісі. 1904—1905 жылдары земство қозгалысы- на белсене қатысты. Лпберализмді бүркеніпі етіп, буржуазия мен помещиктерді өрлеп келе жатқан революцпялық қозғалыс- қа қарсы күресте біріктіруге тырысты. 1905 жылғы 17 октябрь- дегі патша манифесінен кейін ашықтан-ашық контрреволюция лагеріне ауысты. I Мемлекеттік думада оңшыл депутаттар го- бын басқарды. Ленин Гепденді өз табьтның ортақ мүдделоріп шеберлікпен ңорғаған «кәдуілгі контрреволюцняшыл помещик» деп сипаттады (қараңыз: В. И. Лениннің «Граф Гепдонді еске түсіру» деген мақаласы — Шыгармалар, 13-том, 38—46-бет-
тер). —100, 159, 187, 247, 266, 267, 282.
Гельфанд, А. Л. — цараңыз: Парвус.
Герценштейн, М. Я. (1859—1906)—буржуазпяшыл экономист, Москва ауыл шаруашылық инстптутының профессоры, кадеттер партпясы лпдерлерінің бірі және оныц аграрлық мәсс- ле жөніндегі теоретигі. I Мемлекеттік думаның мүшесі. I Мем- лекеттік дума таратылғапнан кейін Фпнляндпяда қаражүздin- тер олтірді. — 254, 269.
I ессен, II. В. (1866—1943) — орыстың буржуазпяшыл публицист Кадет партиясын ңұрушылардьщ және оның лидерлерініц


ЕСІМДЕР КӨРСЕТКІІПІ
577
бірі, оның Орталық Комитетінің мушесі. Милюковпен бірге кадет нартпясының органдары — «Народная Свобода» (декабрь, 1905), содан соң «Речь» газетін редакциялады. II Мемлекеттік думаның мушесі, оның заң комиссиясының председатель Октябрь социалистік революциясынан кейін — Совет өкіметінің жауы; шетелдік соғыс интервенциясы мен азамат соғысы ке- зінде Юдегшчке белсене көмектесті, кейінірек ақ эмигрант. Өзі- нің публпцистік қызметінде большевиктерге өршелене жала жа- бумен козге түсті. — 23.
Гомартели, II. Г. (1875—1938) — социал-демократ, меньшевик, кәсібі жөнінен дәрігер. РСДРП Кутаис комитетініц мүшесі бол- ды. 1906 жылы Кутаис губернпясынан I Мемлскеттік думага сайлапды. Дума таратылғаннан кейін Выборг уидеуіне қол қой- ды, сол үшін 3 ай түрмеге қамалуға кесілді. Жазасын өтеген- нен кейін социал-демократпялық ұйымпың жұмысына белсене қатысқан жоқ. Октябрь социалисты« революциясынан кейін Грузняның меньшевиктік укіметінде қызмет істеді, 1919 жы- лы — меньшевпктерден Тифлис қалальтқ думасыныц мүшелігі- не кандидат. 1921 жылдан бастап меныпевиктерден қол үзді, дәрігерлік жұмыспеп және публицистикалық қызметпен шұ- ғылданды. — 247.
Горемыкин, И. Л. (1839—1917) — патшалық Россияның мемле- кет қайраткері, реакцпяшыл бюрократияның типтік окілдері- нің бірі, барып тұрган монархист, 1895—1899 жылдары — ішкі істер министрі, өз ізашарларының 60—70-жылдардагы реформа- ларды шектеуге және жоюга багытталган реакциялық саясатын жүргізді; жұмысшы қозғалысын аяусыз тұншықтырып отыр- ды. 1906 жылгы апрельден авгусқа дейін және 1914 жылғы яіг- варьдан 1916 жылғы январьға дейін Миннстрлер советінің лред- седатолі болдьт. —108, 120, 127, 128, 129, 133, 196, 197,199,215,234, 256, 257, 259, 324—325.
Гофіитеттер, И. А. (1863 ж. туған) — либерал халықшьтлдық- тьіц окілі, өзін В. П. Воронцовтың ізбасарымын деп есептеді. Марксистерді капитализмді «өрбітуге» және «шаруаларды жер- сіз қалдырып, ұсақ қожайыидарды күйзелтуді жеделдетугс» ұмтыласыңдар деп айыптай отырып, Гофпітеттер паттпа укіме- тінің ақылға қонымды саясатына үміт артты; оның пікірііппе, патша үкіметі салықтар меп кредиттің дүрыс жүйесі арқылы ірі өндірістің есебіиен ұсақ өндірісті дамытуға көмектесугө тиіс болды. Гофштеттердің көзқарастары оның «Капитализмнің доктринерлері» (1895) деген кітапшасында баяндалды; бұл кі- тапша П. Б. Струвенің «Россияның экономикальтқ дамуы тура- лы моселе жөніндегі сын заметкалар» деген кітабына қарсы бағытталған еді. —143.
Гредескул, Н. А. (1864 ж. туған) — юрист және публицист, профессор, кадет. 1905 жылы «Мир» газетін шығаруға қатысты,


578
ЕСІМДЕР КӨРСЕТКППІ
бүл газет «үкіметке қарсы» сипаттағы мақалаларды жарияла- ганы үшін сол жылы декабрьде жабылды, ал Гредескул қамау- ға алынып, 1906 жылы Архангельск губерниясына жер аударыл- ды. Апдауда жүріп, I Мемлекеттік думаға мүше болып сырттан сайланды, Петербургке қайтып келіп, Дума председателініц орынбасары болды. I Мемлекеттік дума таратылганнан кейін Выборг үндеуіне қол қойды, қамауға алынды. Бірқатар бур- жуазнялық-либералдык, газеттерге жазып тұрды. 1916 жылы кадеттер партнясынан шыңты. 1917 жылғы Февраль революция- сынаи кейін болыпевиктер партиясына қарсы үгіт жүргізген буржуазиялық «Русская Воля» газетін піығаруға қатысты. Октябрь социалистік революциясынан кейін солға қарай ойысып, өз көзқарастарын «Бұрынғы және қазіргі Россия» (1926) деген еңбегінде баяндады. Ленинградтың жоғары оқу орындарында профессор болды. — 153, 298, 299.
Гурвич, Ф. И. — цараңыз: Дан, Ф. И.
Гурко, В. И. (1863—1927) —»патшалық Россияның реакция- • шыл қапраткері. 1902 жылы Ішкі істер министрлігінің земство бөлімінің басқарушысы, ал 1906 жылы ішкі істер министріпің орынбасары болып тағайындалды. I Мемлекеттік думада кре- постник-помещиктердің мүдделерін жақтап, аграрлық заң жо- баларына қарсы пгықты. Горемыкин үкіметінде көрнекті роль атқарды, В. И. Ленин бұл үкіметті «дворяндың-буржуазиялық программасы бар» Гурко — Горемыкин кабинеті деп атады. Ке- йін Гурко қазына мүлкіне қол сұғып. талан-таражға салғаны ашылып, Сенаттың үкімі бойынша қызметінен босатылды. 1912 жылы — Мемлекеттік советтің мүшесі болып сайланды. Октябрь социалистік революциясына дұпіпандықпен қарады, Рос- сияның оңтүстігінде Совет өкіметіне қарсы күресті, одан кейіп шетелге эмиграцияға кетті. — 260, 261, 446.
Гучков, А. И. (1862—1936) — орыстыц ірі капиталпсі, октяб- ристер партиясының үйымдастырушысы және лидері. 1905— 1907 жылдардағы революция дәуіріпде жұмысшы табы мен ша- руалар жөніпде үкіметтің аяусыз жазалау саясатын жүргізуін жақтап, революциялык, қозғалысқа барынша қарсы шықты. Реакция жьтлдарында — Мемлекеттік қорғаныс комиссиясыныц председателі және III Мемлекеттік думаның председатель Бі- рінші дүние жүзілік соғыс кезінде Орталык, соғыс өнеркосібі комитетінің председателі және қорғаныс жөніндегі Ерекше ке- ңестің мүшесі болды. 1917 жылғы Февраль революциясынан кейін — Уақытша үкіметтің бірінші құрамының соғыс және те- ціз министрі, соғысты «жеңіске жеткенге дейін» жүргізе беруді жақтады. 1917 жылы августа Корнилов бүлігін ұйымдастыруға қатысты, майдапда түтқынға алынды, бірақ Уақытпта үкімет босатып жіберді. Октябрь социалистік революциясынан кейін Совет өкіметіне қарсы белсене күресті; ақ эмигрант. — 425.


ЕСІМДЕР КӨРСЕТКІШІ
579
д
Дан, Ф. И. (Гурвич, Ф. И., Берсенев) (1871—1947) —меныне- виктер лидерлерінің бірі, кәсібі жөнінен дәрітер. Социал-демо- кратиялық қозғалысқа 90-жылдардан бастап қатысты, Петер- бургтің «Жұмысіиы табын азат ету жолындағы күрес одағына» енді. Талай рет тұтқынға алынып, жер аударылды; 1903 жылы сентябрьде шетелге қашып барып, онда меньшевиктерге қосыл- ды. Дан РСДРП IV (Бірігу), V съездеріне және бірқатар кон- ференцияларына қатысты. Реакция жылдарында шетелде жо- йьгмпаздар тобын басқарды, «Голос Социал-Демократа» газетін редакциялады. Бірінші дүние жүзілік соғыс кезінде — барып тұрған қорғампаз; 1917 жылғы Февраль революциясынан ке- йін — Петроград Советі Атқару Комитетінің мүшесі, бірінші сайланған Орталық Атқару Комитеті Президиумының мүшесі, буржуазиялық Уақытша үкіметті ңолдады. Октябрь социалиста революциясьтнан кейін — Совет өкіметінің жауы. Совет мемлекетінің бітіспес жауы ретінде 1922 жылдың басында шетелге қуып жіберілді. — 9, 10—11, 62, 105, 373.
Даниельсон, Н. Ф. (Николай — он) (1844—1918) — орыстың экономист-жазушысы, 80—90-жылдардағы либерал халықшыл- дықтың идеологтарының бірі. 60—70-жылдары революцияшыл әртекті жастар үйірмелерімен байланыста болды. К. Маркс «Капиталының» Г. А. Лопатин бастаған орыс тіліндегі тұңғыпі аудармасын аяңтады, осыған байланысты К. Маркспен және Ф. Энгельспен хат жазысып тұрды. Хаттарында Россияның эко- номпкалық даму проблемаларын да сөз етті. Алайда Даниельсон марксизмнің мәнін ұқпады, сөйтіп ақырында оған қарсы шықты. 1893 жылы «Реформадан кейінгі қоғамдық шаруашы- лығымыздың очерктері» деген кітабын бастырып іпығарды, бұл кітап В. П. Воронцовтың еңбектерімен бірге либерал халық- шылдықтың теориялық негізі болды. В. И. Ленин өзінің бірқа- тар еңбектерінде Даниельсонның көзқарастарын қатаң сынға ал- ды. — 438—439.
Демъян — цараңыз: Теодорович, И. А.
Джон — царацыз: Маслов, П. П.
Долгоруков, Петр Дм. (1866—1945)—князь, ірі помещик, земство қайраткері, кадет. Суджан уездік земство басқармасы- ның председателі болды. 1904—1905 жылдардағы земство съез- деріне қатысты. Кадет партиясын ұйымдастырушылардың бірі, оның Орталық Комитетінің мүшесі. I Мемлекеттік думаның депутаты және оның председателінің орынбасары болды. Октябрь социалистік революциясынан кейін — ақ эмигрант. — 131, 151.
Дубасов, Ф. В. (1845—1912) — генерал-адъютант, адмирал, иатшалық реакция басшыларының бірі, 1905—1907 жылдардағы


580
ЕСІМДЕР КӨРСЕТКІШІ
орыс революциясын тұншықтырған қанішер же идет. 1905 жы- лы Чернигов, Полтава және Курск губернияларындағы аграр- лық қозғалысты басуға басшылық етті. 1905 жылғы ноябрь- ден — Москва генерал-губернаторы, Москвадағы декабрь қару- лы көтерілісін талқандауға басшылық етті. 1906 жылдан — Мемлекеттік советтің мүшесі, 1907 жылдан — Мемлекеттік қорғаныс советінің мүшесі. —14, 26, 29, 69, 408, 411.
Дурново, П. Н. (1844—1915) — патшалық Россияның ең ре- акцияшыл мемлекет қайраткерлерінің бірі. 1884—1893 жылдар- да полиция департаментінің директоры болды; 1900—1905 жыл- дарда — ішкі істер министрінің орынбасары. 1905 жылы ок- тябрьде ішкі істер министрі болып тағайындалып, бірініпі орыс революциясын басуға қатал шаралар қолданды, қаражүздік ұйымдарды ойрандар жасауға рухтандырып отыоды. 1906 жылдан — Мемлекеттік советтің мүшесі. — 116, 197, 260, 299, 425.
Е
Ерманский (Коган), О. А. (1866—1941)—социал-демократ, меньшевик. Революциялық қозғалысқа 80-жылдардыц аягында келді. 1905 жылы РСДРП Петербург ұйымында, одаи соц — Одесса комитетінде істеді. Партияның IV (Бірігу) съезінде — Одесса ұйымынан делегат. Реакция жылдарында — жойымпаз; меяыпевиктік баспасөзге белсене қатысып тұрды. III Мемло- кеттік думаның социал-демократиялық фракциясының жұмы- сына қатысты. Бірінші дүние жүзілік соғыс кезінде — центрист. 1917 жылы — меныпевик-интернационалист. 1918 жылы — мспь- шевиктер Орталық Комитетінің мүшесі, олардың орталық органы — «Рабочий Интернационал» журналы редакторларының бірі. 1921 жылы меньшевиктер партиясынан шықты; Москвада ғылыми жұмыста болды. — 50.
Ермолов, А. С. (1846—1917) — паттпа үкіметіиің чпновнигі. 1893 жылы — мемлекеттік мүліктер мипистрлігінің басқарушы- сы, 1894 жылдан 1905 жылға дейін — егіншілік және момлекет- тік мүліктер министрі, содан соң Мемлекеттік советтің мүшесі. 1886—1888 жылдары Ерікті экономикалық ңоғампың вице-президент! болды. Ауыл шаруашылығы мәселслері жөнінде бірқа- тар еңбектер жазып, оларда крепостник-помещиктердің мүдде- лерін білдіруші болды. 1892 жылы ол «Егіннің шықпай ңалуы және халықтың күйзелуі» деген кітап шығарды, он да ашығу- шы шаруалар жөніндегі патша үкіметінің әрекеттөрін ақтауға тырысты. — 254, 263, 266, 267.
Ефименко, А. Я. (1848—1919) — халықшылдық бағыттағы та- рихшы, профессор, Украина тарихын зерттеуші ретінде белгілі болған. 70-жылдардың бас кезіне дейін Архангельск губерния- сындағы Холмогорыда мұғалима болды, кейін Харьковке көнгін


ЕС1МДЕР КӨРСЕТКІШІ
581
келді. 1907 жылдан бастап Петербургте Жоғары әйелдер (Бес- тужевтік) курстарында сабақ берді. «Знание» ғылыми-көпшілік журналына, «Дело» журналына және басңа мерзімді басылым- дарға жазып түрды. Өзінің еңбектерінде фактіге негізделген бай материалдар берді. «Оңтүстік Русь», I — ІІ-томдар (1905), «Украин халңының тарихы» (1906) деген және басқа еңбектер- дің авторы. — 15.
Ещин, Е. М. (1865 ж. туған) — публицист, адвокат, кадет. 1890 жылдан «Русские Ведомостиде» қызмет істеді, газетте 1894—1896 жылдары провинциялық өмірге шолу жасап тұр- ды. 1906 жылы «Речь» газетінде қызмет істеді. — 263.
Ж
Жилкин, И. В. (1874—1958) — журналист, трудовиктер лидер- лерінің бірі. «Уралец» газетінің редакторы, «Неделя» журналы- ныц секретары болып істеді, «С.-Петербургские Ведомостиге», о дан соц солшыл кадеттердің «Наша Жизнь» жэне «Товарищ» газеттеріне жазып тұрды. 1906 жылы Жилкин Саратов губер- ниясынан шаруалар депутаты ретінде I Мемлекеттік думаға сайланды. В. И. Ленин оған саяси мінездеме бере келіп, былай деп жазды: «Жилкин — «либерал» помещиктердің соңына ер- ген, ...санасы аіпылмаған аумалы-төкпелі трудовиктің нац өзі» (Шығармалар, 11-том, 404-бет). I Мемлекеттік дума таратылған- нан кейін Выборг үндеуіне қол цойды, сол үшін жазаға тартыл- ды. Жазасын өтегеннен кейін белсенді саяси қызметтен шеттеп кетті, әр түрлі буржуазиялық басылымдарға ңатысты. Октябрь социалистік революциясынан кейін әр түрлі совет мекемелерін- де істеді, 1925 жылдан журналистикамен шұғылданды. — 216, 217, 330, 332.
Жордания, Н. Н. (Костров) (1870—1953)—социал-демократ, меньшевик. Саяси қызметін 90-жылдары бастады. Грузиядағы тұңғыш маркстік «Месаме даси» тобына кірді, онда оппортуниста қанатты басқарды.
РСДРП II съезіне кеңесші дауыспен ңатысты, азшылық жағындағы искрашылдарға қосылды. Съезден кейін — Кавказ меиылевиктерінің лидері. 1905 жылы мепьшевиктік «Социал- Демократи» газетін (грузин тілінде) редакциялады, буржуа- зиялық-демократиялың революциядағы болыпевиктік тактикаға царсы піыңты. 1906 жылы I Мемлекеттік думаның мүпіесі бол- ды. РСДРП IV съезінің жұмысына қатысты; V съезде меньше- виктерден РСДРП Орталық Комитетінің мүшесі болып сайланды. Реакция жылдарында формальды түрде партияпіыл-мень- піевиктерге қосылды, іс жүзінде жойымпаздарды қолдады. 1914 жылы Троцкийдің «Борьба» журналына қатысып тұрды, бі- ріиші дүние жүзілік соғыс кезінде — социал-шовинист. 1917 20 13-том


582
ЕСІМДЕР КӨРСЕТІШПГ
жылғы Февраль революциясынан кейін жұмысшы депутаттары Тифлис Советінің председателі болды, 1918—1921 жылдары Гру- зияның контрреволюциялың меныпевиктік үкіметін басқарды; 1921 жылдан — ақ эмигрант. — 21, 34, 123.
Жорес (Jaures), Жан (1859—1914) — француз социалистік қозғалысьшьщ және халықаралық социалистік қозғалыстың көрнекті ңайраткері, тарихшы.
80-жылдарда — буржуазияшыл радикал, кейін «тәуелсіз со- циалистер» тобына қосылды. 1902 жыльі Жорес және оның жақтастары Француз социалистік партиясын құрды, бұл партия 1905 жылы Франция социалистік партиясына қосылып, Бірік- кен француз социалистік партиясы деген ат алды. 1885—1889, 1893—1898, 1902—1914 жылдары парламент мүшесі; парламент- тік социалистік фракцияның лидерлерінің бірі. 1904 жылы «L‘Humanite» («Адамзат») газетін ұйымдастырып, оны өмірінің ақырына дейін редакциялады; бұл газет 1920 жылы Француз Коммунистік партиясының орталық органы болды. Россияда- ғы 1905—1907 жылдардағы революция кезінде ол орыс халқы- ның күресін құптады. Жорес тынбастан демократияны, халық бостандығын қорғап, бейбітшілікті жақтап, империалистік езгі мен басңыншылық соғыстарға қарсы болды. Соғыстар мен отарлық езгіні тек социализмнің ғана біржола жоятыныпа ол кәміл сенді.
Алайда Жорес социализм пролетариаттың буржуазияға ңар- сы күресі жолымен емес, демократиялық идеяның гүлденуі нә- тижесінде жеңеді деп есептеді. Пролетариат диктатурасының идеясы оған жат болды, езушілер мен езілушілердің арасында- ғы таптык, татулықты уағыздады, кооперацияның дамуы капитализм жағдайында біртіндеп социализмге өтуге жағдай жасай- ды-мыс деген прудоншылдық жалған үмітке сенді. В. И. Ленин Жорестің оны оппортунизм жолына итермелеген реформистік көзқарастарын қатты сынады.
Жорестің бейбітшілік үшін, төніп келе жатқан соғыс қаупі- не ңарсы күресі империалиста буржуазияның оған деген өіп- пенділігін тудырды. Бірінші дүние жүзілік соғыстыц ңарсаңын- да Жоресті реакцияның жұмсаған а дамы өлтірді.
Жорес — «Ұлы француз революциясының тарихы», «Европа- ның саяси және әлеуметтік идеялары және ұлы революция» деген және басқа еңбектердің авторы. — 203.
П
Игнатьев, А. И. (1842—1906) — граф, патшалык, Россияныц мемлекет ңайраткері. 1859 жылдан 1885 жылға дейін эскери цызметте болды. 1885 жылдан 1896 жылға дейін — әуелі Иркутские, одан соц Киевте генерал-губернатор. 1896 жылы Мем- лекеттік советтің мүшесі болып тагайындалды, 1898 жылдан 1905 жылға дейін зац департаментінде қызмет істеді, мемлекет- тік тәртіпті қорғау жөніндегі және дін тұту мәселесі жөнінде-


ЕСІМДЕР КӨРСЕТКІШІ
583
гі комиссиялардың председателе болды. Күшті монархиялық өкімет болуын жақтайтын ол революциялық қозғалысқа қарсы барып тұрған қатал жазалар қолдануды талап етті, Мемлекет- тік дума шақыруға қарсы болды. — 424, 426.
Изгоев (Ланде), А. С. (1872 ж. туған) — буржуазияшыл публицист, кадеттер партиясы идеологтарының бірі. Бастапқыда «жария марксист», кейін социал-демократтарға қосылды. 1905 жылы кадеттер партиясына кірді. Кадеттердің орталық органы—«Речь» газетінде, кадеттік «Южные Запискиде», «Русская Мысльде», контрреволюиялық «Вехи» жинағында болыпевик- терге өршелене шабуыл жасады. Октябрь социалисты? револю- циясынан кейін Изгоев бір топ декадент интеллигенттердің журналы — «Вестник Литературыға» қатысып тұрды. 1922 жылы контрреволюциялық публицистік қызметі үшін шетелге қуылды. — 316, 317.
Иорданский, Н. И. (Негорев) (1876—1928) — социал-демократ; РСДРП II съезінен кейін — меньшевик. 1904 жылы — меньше- виктік «Искра» газетінің тұрақты ңызметкері; 1905 жылы Петербург Советінің Атқару комитетіне енді. 1906 жылы — РСДРП IV (Бірігу) съезінің кеңесші даусы бар делегаты, РСДРП бірік- кен Орталың Комитетінің (меныпевиктерден) өкілі. Реакция жылдарында партияшыл-меныпевиктерге — плехановшылдарға жақын болды. Бірінші дүние жүзілік соғыс кезінде плеханов- тьщ «Бірлік» тобы жағында болды. 1917 жылғы Февраль рево- люциясынан 'кейін — Уақытша үкіметтің Оңтүстік-Батыс май- дандағы армиялар жанындағы комиссары. 1921 жылы РКП (б) қатарына кірді; 1922 жылы Сыртқы істер халық комиссариа- тында және Мемлекеттік баспада істеді, одан кейін Италияда уәкілетті өкіл болды. 1924 жылдан бастап әдеби қызметпен шұ- ғылданды. — 70, 155, 157.
К
К. П — в — царацыз: Попов, К. А.
Каутский (Kautsky), Карл, (1854—1938)—герман социал-де- мократиясы мен II Интернационал лидерлерінің бірі, әуелі марксист, кейін марксизмнің ренегаты, оппортунизмнің ең қа- уіпті әрі зиянды түрі — ценртизмнің (каутскийшілдіктің) идео- логы. Герман социал-демократиясының теориялық журналы «Die Neue Zeib-тің («Жаңа Заман») редакторы.
Социалисты? қозғалысқа 1874 жылдан қатыса бастады. Бул кезде оның көзқарасы лассалыпылдықтың, неом альту сшіл- діктің жәнө анархизмніц қойыртпағы болатын. 1881 жылы К. Маркспен және Ф. Энгельспен танысты да, олардыц ыдна- лымен марксизмге көшті, алайда сол кездің өзінде-ақ Каутский- дің оппортунизмге ңарай ауытқығаны аңғарылды, бұл үшіп 20*


584
ЕСІМДЕР КӨРСЕТКІШІ
К. Маркс пен Ф. Энгельс оны цатац сынады. 80—90-жылдары маркстік теория мәселелері жөнінде «Карл Маркстің экономика л ық ілімі», «Аграрлық мэселе» деген және басқа бірқатар еңбектер жазды; бұл ецбектер жіберілген қателіктеріне қара- мастан марксизмді насихаттауда игі роль атңарды. Кейін, ре- волюциялық қозғалыс кеңінен өрістеген кезеңде, оппортунизм позициясына көшті. Центризм, яғни бүркемелі оппортунизм идеологиясын уагыздады, ашық оппортунистерді партияда қал- дыруды жақтады. Бірінші дүние жүзілік согыс кезінде Каутский социал-шовинизм позициясында болды, оны интернационализм туралы жел сөздермен бүркемеледі. Әсіре империализм теориясының авторы болды; бұл теорияның реакциялық мәнін Ленин «II Интернационалдың күйреуі» (1915), «Империализм — капптализмнің жоғары сатысы» (1916) деген және басқа еңбек- терінде әшкерелеген болатын. Октябрь социалистік революция- сынан кейін Каутский пролетарлық революция мен пролетариат диктатурасына, Совет өкіметіне ашықтан-ашық қарсы шықты.
В. И. Ленин өзінің «Мемлекет және революция» (1917), «Пролетарлық революция және ренегат Каутский» (1918) деген және басқа бірқатар шыгармаларында каутскийшілдікті өлтіре сынады. Каутскийпгілдіктің цауіптілігін ашып корсете келіп, В. И. Ленин былай деп жазды: «Осы ренегаттықпен, тұрлау- сыздықпен, оппортунизмнің алдында құрдай жоргалаушылық- пен және марксизмді бұрын болып көрмеген теориялық масқа- ралаумен аяусыз соғыс жүргізбейінше, жұмысшы табы өзінің бүкіл дүние жүзілік-революциялық ролін жүзеге асыра алмай- ды» (Шыгармалар, 21-том, 316-бет).— 70—71, 155—158, 413.
Кауфман, А. А. (1864—1919) — орыстың буржуазияшыл экономий және статистигі, профессор, публицист; кадеттер партия- сын ұйымдастырушылардың және оның лидерлерінің бірі. 1887 жылдан 1906 жылга дейін егіншілік және мемлекеттік мү- ліктер министрлігінде қызмет істеді. Өзінің «Ңоныс аударту және отарлау» (1905) деген кітабында патша өкіметінің қоныс аударту саясаты тарихының очеркін жазды. «Шын «либерал» болғандыңтан автор крепостниктер бюрократиясына өлшеусіз құрмет көрсетеді»,— деп жазды Ленин ол туралы (В. И. Ленин. Шыгармалар, 13-том, 432-бет). Аграрлық реформаныц ка- деттік жобасын жасауга цатысты, «Русские Ведомостиге» бел- сене араласып турды; шаруалар мен помещиктер арасындагы таптық татулықты уагыздады. Октябрь социалистік революция- сынан кейін Кауфман орталық статистикалық мекемелердің жүмысына қатысты. — 25.
Кедрин, Е. И. (1851 ж. туган) — адвокат, 1905—1906 жылдар- дағы либералдық-буржуазиялық қозгалыстың көрнекті қатысу- піысы, кадет. I Мемлекеттік думаның депутаты. — 384.


ЕСІМДЕР КӨРСЕТКХШІ
585
Клемансо (Clemenceau), Жорж Бенжамен (1841—1929) — Францияның саяси және мемлекет ңайраткері, көп жыл боны радикалдар партиясының лидері. Саяси ңызметін III Наполеон империясына дұшпандық пиғылдағы солшыл республикашыл ретінде бастады. 1871 жылғы Париж Коммунасы күндеріиде, Париждің бір округінің мэрі болып тұрып, пролетариат пеи буржуазияны ымыраға келтіруге әрекет жасады. Одан кейінгі жылдарда муниципалитеттік қызметпен шұғылданды, Париж муниципалитетінің председателі, ал 1876 жылы Францияның Депутаттар палатасының мүшесі болып сайланды. 80-жылдар- дан — радикалдар басіпыларының бірі. 1902 жылы Сенатқа сайланды, ал 1906 жылдан 1909 жылға дейін француз үкіметін бас- қарды. Ірі капиталдың мүддесін қорғай отырып, жұмысшы табы жөнінде қатал жазалау саясатын жүргізді. В. И. Ленин былай деп жазды: «Францияны капиталистердің атынан билеп отырған радикал Клемансо пролетариат арасындағы республи- калық-буржуазиялық жалған үміттердің ақырғы қалдыңтарын жою жөніпде ерекше қимыл көрсетуде. «Радикалдық» үкімет- тің бұйрығы бойынша әскерлердің жұмысшыларды атуы,— Клемансоның тұсында, сірә, бұрынғыдан жиілене түспесө, кеми қойды ма екен» (ІПығармалар, 15-том, 181—182-беттер). Біріп- ші дүние жүзілік соғыс қарсаңында радикалдар партиясынан қол үзді. Соғыс кезінде барып тұрған шовинист болды. 1917 жылғы ноябрьден бастап Клемансо француз үкіметін қайтадан басқарды, елде соғыс диктатурасы режимін енгізді. Совоттік Россияға қарсы қарулы интервенция ұйымдастырушылардың және оған дем берушілердің бірі болды, орыс контрреволюция- сын қолдап отырды, Совет республикасын «экономикалық қор- шауға» алуды және тұншықтыруды жүзеге асыруға тырысты. 1919 жылы Париж бейбітшілік конференциясында француз им- периалистерінің мүдделерін қорғады, бірақ өз мақсатына толық жете алмады. 1920 жылы президент сайлауыида жеңіліске ұшырады да, саяси цызметтен шеттеп кетті. — 391.
Ключевский, В. О. (1841—1911) — тарихшы, орыс буржуазия- лық тарихнамасыпың ең ірі өкілдерінің бірі, Москва унпверси- тетінің профессоры, кадеттер партиясының мүшесі; баспасоз бетінде жарияланған көптеген еңбектердің авторы, бұл ецбек- торі идеализмді тұрпайы материализм элементтерімен ұпітасты- ратын эклектикалық сипатта болды. Аса маңызды еңбектері: 5 томдык, «Орыс тарихы курсы» (соңғы томды Ключевский ңайтыс болғаннан кейін шәкірттері өңдеп, бастырып шығарды), «Ежелгі Русьтегі боярлар думасы» және басқалар. —15.
Ковалевский. М, М. (1851—1916) — тарихшы, буржуазиялық- либералдық бағыттағы саяси қайраткер. 1880 жылдан — Москва университетінің профессоры. 1887 жылы шетелге кеткен. 1901 жылы Робертимен бірге Парижде Қоғамдық ғылымдардыц жо- ғары орыс мектебінің негізін салған. 1905 жылы Россияға қай- тып келді, I Мемлекеттік думаға, ал кейінірек Мемлекеттік со-


586
ЕСІМДЕР КӨРСЕТКІШІ
веттің мүшелігіне сайланды. Кадеттерден гөрі оңшылдау тұр- ғаи «демократиялың реформалар» партиясының негізін салу- шылардың бірі. 1906—1907 жылдары «Страна» газетін шыға- рып тұрды, ал 1909 жылдан «Вестник Европы» журналының иесі және редакторы болды. Оның ғылыми еңбектерінен қа- уымдық цұрылыстың ыдырау проблемаларына және рулық қатынастарды зерттеуге арналған еңбектерін атауға болады. Ф. Энгельс «Семьяның, жеке меншіктің және мемлекеттің піы- ғуы» деген еңбегінде Ковалевскийдің осы салада сіңіргеп ец- бегін атап айтқан.
Ковалевский — «Ңауымдық жер иелену, оныц ыдырауының себептері, барысы және салдары», «Семьяның және жеке мен- шіктің шығуы мен дамуының очеркі», «Қазіргі демократияиың шығуы», «Социология» деген және басца еңбектердің авторы. — 127, 128.
Коган, О. А. — царацыз: Ерманский, О. А.
Коковцов, В. Н. (1853—1943) — патшалық Россияныц корнек- ті мемлекет қайраткерлерінің бірі. 1904 жылдан 1914 жылға дейін (1905—1906 жылдарда азын-аулақ үзіліс болды) — финанс министрі, 1911 жылдан бастап, Столыпин өлтірілгеннен кейін, Минпстрлер советінің председателі болып та істеді. Бірінші дү- ние жүзілік соғыс кезінде Коковцов ірі банк епшілі болды. ¥лы Октябрь социалистік революциясынан кейін — ақ эмигрант. —197, 279, 280, 282.
Костров — царацыз: Жордания, Н. Н.
Котляревский, С. А. (1873—1940) —профессор, публицист. Өзінің саяси сенімі бойынпіа — кадет, кадет партиясын құру- шылардың бірі және оның Орталың Комитетінің мүшесі. I Мемлекеттік думаның мүшесі. 1917 жылғы Февраль революциясынан кейін — Уақытша үкіметтің христиан дінінің правоела- виелік түрінен басқа және өзге діндерді тұту істері жөніндегі комиссары, ал 1917 жылдың июлінен — синод обер-прокуроры- ның орынбасары және дін тұту министрінің орынбасары. Октябрь социалистік революциясынан кейін әр түрлі контрреволю- циялық ұйымдарда болды. 1920 жылғы «Тактикалық орталық» дейтіннің ісі бойынша сотқа тартылып, шартты түрде 5 жылға түрмеге жабылуға кесілдк Кейініректе Москва университетінде істеді, Советтік право инсТитутының мүшесі болды. — 178, 331.
Красин, Л. Б. (Винтер) (1870—1926) — профессионал революционер, кейініректе совет мемлекетінің көрнекті қайраткері. 1890 жылы Петербургте Брусневтің социал-демократиялық үйір- месінің мүшесі болды. 1891 жылы полиция Красинді Петербург- тен Ңазанға және Нижний Новгородца жер аударды. 1895 жылы қайтадан тұтқынға алынып, Иркутскіге 3 жылға жер ауда-


ЕСІМДЕР КӨРСЕТКІШІ
587
рылды. Жер аударылу мерзімі аяқталғаннан кейін (1897) Харьков технологиялық институтына түсіп, оны 1900 жылы бітірді. 1900—1904 жылдарда Бакуде инженер болып істеді, онда В. 3. Кецховелимен бірге «Искраның» құпия баспаханасын ұйымдастырды. РСДРП II съезінен кейін болыпевиктерге қо- сылды, партияның Орталык, Комитетіне кооптацияланды, онда меныпсвітктер жөнінде ымырашылдық позиция ұстап, олардың үш өкілін Орталық Комитетке кооптациялауға көмектесті; алайда көп кешікпей меньшевиктерден қол үзді. Красин РСДРП III съезіне ңатысты; съезде Орталық Комитеттің мү- шесі болып сайланды. 1905 жылы — болыпевиктік бірінші жа- рия газет — «Новая Жизньді» ұйымдастырушылардың бірі; Ор- талық Комитеттің өкілі ретінде жұмысшылар депутаттарының Петербург Советіне енді. РСДРП IV (Бірігу) съезінде болыпе- виктерден ңарулы көтеріліс туралы мәселе жөнінде баяндама жасады; съезде Орталық Комитеттің мүшелігіне қайтадан сайланды. 1908 жылы шетелге эмиграцияға кетті. Реакция жылда- рында біраз уақыт шақырымпаздардың «Вперед» тобында болды; кейінірек саяси қызметтен қол үзіп, шетелде және Россия- да инженер болып істеді. Октябрь социалистік революциясынан кейін Қызыл Армияны жабдықтауды ұйымдастырушылардың бірі, содан соц Халық Шаруашылығы Жоғары Советі прези- диумының мүшесі, сауда және өнеркәсіп, қатынас жолдары халық комиссары. 1919 жылдан дипломаттық жұмыста болды. 1920 жылдан — сыртқы сауда халық комиссары әрі 1921—1923 жылдарда Лондонда уәкілетті өкіл болып істеді, Генуя және Гаага конференцияларына қатысты, 1924 жылдан — СССР-дің Франциядағы уәкілетті өкілі, 1925 жылдан — Англиядағы уәкі- летті өкіл. Партияның XIII және XIV съездерінде Орталық Ко- митеттің мүшесі болып сайланды. — 54.
Кузъмин-Караваев, В. Д. (1859—1927) — әскери юрист, генерал, кадет партиясының оң қанаты басшыларының бірі. I және II Мемлекеттік думалардың мүшесі, патша өкіметінің 1905— 1907 жылдардағы революцияны басып-жаныштауында көрнекті роль атқарды. Біріпші дүние жүзілік соғыс кезінде — земство қайраткерлерінің бірі және соғыс өнеркәсібі комитетінің мүіпе- сі. Октябрь социалистік революциясынан кейін Совет өкіметіне белсене қарсы шықты. Шетелдік соғыс интервенциясы мен аза- мат соғысы кезінде — ақ гвардияшы, Юденичтің жанындағы саяси кеңестің мүшесі. 1920 жылдан — ақ эмигрант. — 254, 281.
Куропаткин, А. Н. (1848—1925) — генерал, 1898 жылдан 1904 жылға дейін — сотые министрі. 1904—1905 жылдардағы орыс- жапон соғысында Қиыр Шығыста Россияның құрлықтағы күштерінің, ал кейін бүкіл қарулы күштерінің бас ңолбасшы- сы болды; өзінің жігерсіз және дарынсыз әскер бастығы екенін көрсетті. Бірінші дүние жүзілік соғыста (1916 ж.) Солтүстік майданға қолбасшылық етті, Түркстанда генерал-губернатор


588
ЕСІМДЕР КӨРСЕТКІШІ
және әскер қолбасшысы болды. Октябрь социалистік револю- циясынан кейін Псков губерниясында тұрды. — 80.
Кутлер, Н. Н. (1859—1924) — кадеттер партиясыиың корнекті қайраткері, финанс министрлігінде істеді, тікелей салық депар- таментінің директоры, кейінірек егіншілік және жерге орналас- тыру министрі болды. Кадеттердің аграрлық программасы жобасының авторларының бірі. Бұл жобаны және Кутлердің позициясын В. И. Ленин өзінің «Екінші Мемлекеттік дума да аг- рарлық мәселе туралы сөйленетін сөздің жобасы» және «Соцп- ал-демократияның 1905—1907 жылдардағы бірінші орыс рево- люциясындағы аграрлық программасы» деген еңбектеріпде (қараңыз: Шығармалар, 12-том, 269—279-беттер; 13-том, 243—245, 381—387-беттер) жан-жақты сынға алды. Октябрь социалистік революциясынан кейін Кутлер Финанс халық комиссариатында істеді. 1922 жылдан СССР Мемлекеттік банкісі басқармасының мүшесі болды. — 25.
Л
Л. М.— цараңыз: Мартов, Л.
Лавров, П. Л. (1823—1900) — халықшылдықтың көрнекті идеологы, социологиядағы субъективтік мектептің өкілі; орыс- тың халыдшыл интеллигенциясына зор ықпал жасаған «Тарихи хаттар» (1868—1869) деген кітаптың және қоғамдык, ойдың, ре- волюциялық қозғалыстың тарихы мен мәдениеттің тарихы жо- ніндегі бірқатар кітаптардың («1873—78 жылдардағы халық- шыл-насихатшылар», «Интернационалдың тарихы жөніндегі очерктер» және басқалар) авторы. Лавров «ерлер» мен «тобыр» жөніндегі реакциялық халықшылдық теорияньщ негізін ңалау- шы болды; бұл теория қоғам дамуының объективтік заңдылық- тарын теріске шығарып, адамзаттың прогресін «сын тұрғысы нан ойлайтын жеке адамдар» қызметінің нәтижесі деп санады.
Лавров «Жер және ерік» қоғамының, кейінірек «Халық еркі» партиясының мүшесі болды. 1870 жылдан эмиграцияда болған ол, «Вперед!» журналын (Цюрих — Лондон, 1873—1876) шығарып тұрды, «Вестник Народной Волидің» (1883—1886) редакторы болды, халық ерікшілерінің «Орыстың әлеуметтік-рево- люциялық ңозғалысының тарихына арналған материалдар» (1893—1896) деген жинақтарын редакциялауға қатысты; I Интер- националдың мүшесі болды, К. Маркспен және Ф. Энгельспен таныс болып, олармен хат жазысып тұрды. — 437, 438, 445.
Ланде, А. С.~ царацыз: Изгоев, А. С.
Ларин, Ю. (Лурье, М. А.) (1882—1932)—социал-демократ, меньшевик, жойымпаздар лидерлерінің бірі, 1901 жылдан рево- люциялыц ңозғалысқа қатысты, Одессада, Симферопольце істе- ді. 1905 жылы—РСДРП Петербург меныпевиктік комитетінің мү-


ЕСІМДЕР КӨРСЕТКІШІ
589
шесі. 1906 жыльт партияның Петербург біріккен комитетінің кү- рамына кірді; РСДРП IV (Бірігу) съезінің шешуші даусы бар делегаты. Жерді муниципализациялау жөніндегі меныпевиктік программаны ңорғады, «жұмысшы съезін» шаңыру жөніндегі оппортунистік идеяны қолдады. Партияның V съезінің делегаты болды. 1905—1907 жылдардағы революция жеңіліске ұпіыра- ғаннан кейін — жойымпаздықты ашық және белсенді уағыздау- шылардың бірі. Бірқатар менылевиктік-жойымпаздың орталық басылымдарда істеді. Лариннің жойымпаздық көзқарастарын В. И. Ленин «Меньшевизм дағдарысы» деген мақаласында (қа- раңыз: Шығармалар, 11-том, 341—365-беттер) жан-жақты сына- ды. Ларин антипартиялық Август блогына белсене қатысты; оның ұйымдастыру комитетінің құрамына кірді. 1917 жылғы Февраль революциясынан кейін меныпевик-интернационалис- тер тобын басқарды, бұл топ «Интернационал» деген журнал шығарып тұрды. 1917 жылы августа болыпевиктік партияға алынды. Октябрь социалистік революциясынан кейін меныпе- виктер мен эсерлер ңатысатын «біртекті социалистік үкімет» дейтінді құру жөніндегі оппортунистік позицияны қолдады. Ры- ковтың және басқа оппортунистердің халың комиссарлары Со- ветінен шығу туралы мәлімдемесіне қосылды. Кейініректе совет және шаруашылық жұмысьгнда болды. — 58.
Лассалъ (Lassalle), Фердинанд (1825—1864)—немістіц ұсақ буржуазияшыл социалисі, неміс жұмысшы қозғалысындағы оп- портунизмнің бір түрі — лассальшылдықтың негізін қалаушы.
Лассаль Жалпы герман жұмысшы одағының (1863) негізін қалаушылардың бірі болды. Одақтың құрылуының жүмысшы қозғальтсы үшін игі маңызы болды, бірақ Одақтың президенті болып сайланған Лассаль оны оппортунистік жолға түсірді. Лассалыпылдар жалпыға бірдей сайлау правосы үшін жария үгіт жүргізу жолымен, юнкерлік мемлекеттің қаржысына өнді- рістік ассоциациялар ңұру жолымен «ерікті халықтық мемле- кет» құруға жетуді көздеді. Лассаль реакцияшыл Пруссияның гегемониясымеи Германияны «жоғарьтдан» біріктіру саясатын қолдады. Лассальшылдардың оппортунистік саясаты I Интерна- ционалдың жұмысына және Германияда шын мәиіндегі жұмыс- шы партиясын құруға кедергі болды, жұмысшыларда таптық сананы қалыптастыруға бөгет жасады.
Лассалыпылдардың теориялық және саяси көзңарастары марксизм-ленинизм классиктері тарапынан қатаң сынға алынды (қараңызг К. Маркс. «Гота программасына сын»; В. И. Ленин. «Мемлекет жене революция» және басқа шығармалар). — 230.
Левин, Ш. X. (1867 ж. туған) —кадет, Вильно цаласынан I Мемлекеттік дума депутаты. «Новая Заря» және басқа бур- жуазиялық әдеби органдарға қатысып тұрды. I Мемлекеттік дума таратылғаннан кейін Выборг үндеуіне қол қойды, ңуғын даудан қорқып, шетелге эмиграцияға кетті. — 223.


590
ЕСІМДЕР КӨРСЕТКІШІ
Ледницкий (Lednicki), А. Р. (1866—1934)—адвокат, кадет партиясының белсенді қайраткері, I Мемлекеттік думаның мү- шесі. «Русская Мысль», «Вестник Партии Народной Свободы» жене басқа басылымдарға қатысып түрды. Бірінші дүние жүзі- лік соғыс жылдарында — Россия цағы поляк буржуазиялық ұйымдарьшың басшы қайраткерлерінің бірі. 1917 жылы — бур- жуазиялық Уақытша үкімет құрған Польша патшалығы істері жөніндегі ажырату комиссиясының председателе 1918 жылы — Советтік Россиядағы поляк Регенттік советінің өкілі. Кейінгі жылдары Полыпада тұрды, Совет Одағына ңарсы бағытталған паневропалың идеяларды жақтады. — 330, 331, 332.
Ледрю-Роллен (Ledru-Rollin), Александр Огюст (1807—1874) — француз публицисі жене саяси қайраткері, ұсақ буржуазияшыл демократтар көсемдерінің бірі, кәсібі жөнінен адвокат. «La Re- forme» газетінің редакторы. 1848 жылғы революция кезінде — Уаңытша үкіметтің ішкі істер министрі, Ңұрылтай және Заң шығарушы жиналыстардың депутаты, онда Гора партиясын басқарды. Париж жұмысшыларының июнь көтерілісі кезінде де оны басып-жаншуға белсене қатысты. Гора депутаттары ұйымдастырған 1849 жылғы 13 июньдегі демонстрация қуып таратылғаннан кейін Англияға эмиграцияға кетіп, одан 1870 жылы қайтьш келді. Үлттық жиналыстың мүшесі болып сай- ланды, бірақ 1871 жылғы Франкфурт бітім шартының ауыр та- лаптарына наразылық белгісі ретінде, депутаттық уәкілдіктен бас тартты. 1871 жылғы Париж Коммунасына дұшпандықпен ңарады. — 348.
Ленин, В. И. (Ульянов, В. И., Карпов) (1870—1924) — өмір- баяндық деректер. — 3—5, 7—9, 10—14, 16—18, 21—31, 32—39, 43—50, 51—56, 59—62, 104, 105, 167, 255, 340, 361, 373, 389.
Либкнехт (Liebknecht), Вильгельм (1826—1900)—неміс же- не халықаралық жұмысшы қозғальтсының көрнекті ңайратке- рі, герман социал-демократиялық партиясының негізін ңалау- шылардың және оның көсемдерініц бірі. Гермапиядағы 1848— 1849 жылдардағы революцияға белсене ңатысты, бұл революция жеңіліске ұшырағаннан кейін әуелі Швейцарияға, кейін Англия- ға эмиграцияға кетіп, мұнда К. Маркспен жене Ф. Энгельспен жақын танысты; солардың ықпалымен социалист болды. 1862 жылы Германияға қайтып оралды. I Интернационал құрылған- нан кейін — оның революциялық идеяларының ең белсенді на- сихатшыларының бірі жене Германияда Интернационал сек- цияларын ұйымдастырушьг болды. 1875 жылдан өмірінің ақы- рына дейін Либкнехт герман социал-демократиялық партиясы Орталық Комитетінің мүшесі және оның орталың органы «Vorwärts»-^ («Алға») жауапты редакторы болды. 1867 жылдан 1870 жылға дейін — Солтүстік герман рейхстагының депутаты, ал 1874 жылдан герман рейхстагыныц депутаты болып бірнеше рет сайланды; Пруссия юнкерлерінің реакцияшыл сыртқы жене ішкі саясатын әшкерелеу үшін парламент трибунасын шебер


ЕСІМДЕР КӨРСЕТКІІПІ
591
пайдаланды. Революциялық қызметі үшін талай рет түрмеге қа- малды. II Интернационалды құруға белсене датысты. К. Маркс пен Ф. Энгельс Либкнехтті жоғары бағалады,, оның қызметіне бағыт берін отырды, бірақ сонымен бірге оның оппортуниста элементтер жөніндегі ымырашылдық позициясын сынға ал- ды. — 309—310.
Липкин, Ф. А. — цараңыз, Череваиин, Н.
Луначарский, А. В. (А. Л.— ий, Воинов) (1875—1933) — социал-демократ, профессионал революционер, кейін Совет мем- лекетіиің көрнекті қайраткері. Революциялық қозғалысқа 90- жылдардың бас кезінде келді. РСДРП II съезінен кейін —большевик. Большевиктік «Вперед», «Пролетарий», о дан соц «Новая Жизнь» газеттері редакцияларының құрамына кірді. В. И. Ленипнің тапсыруымен партияның III съезінде қарулы көтеріліс туралы баяндама жасады. Партияның IV (Бірігу) жэне V съоздеріне қатысты. 1907 жылы Штутгарт халықаралық со- циалистік конгресінде болыпевиктердің өкілі болды. Реакция жылдарында марскизмнен піеттеп, антипартиялық «Вперед» тобына қатысты, марксизмді дінмен жанастыру жөнінде талап дойды. В. И. Ленин өзінің «Материализм және эмпириокритицизм» деген еңбегінде (1909) Луначарскийдің дате көзқараста- рын көрсетіп, оны датты сынға алды. Бірінші дүние жүзілік соғыс кезінде интернационализм позициясын ұстады. 1917 жьіл- дың басында «ауданаралықшылар» тобыпа кірді, сол топпен бірге РСДРП VI съезінде партияға алынды. Октябрь социалиста революциясынан кейін, 1929 жылға дейін — халық ағарту комиссары, одан соц СССР Орталық Атқару Комитеті жанында- ғы Ғылыми комитеттің председатель 1933 жылы августа СССР- дің Испаниядағы уәкілетті өкілі болып тағайындалды. Өнер мен әдебиет жөніндегі бірқатар еңбектің авторы. — 25, 26, 58, 59, 317.
Лурье, М. А. — царацыз: Ларин, IO.
М
Малахов, Н. Н. (1827 ж. туған) — патша генералы. 1849 жылы Венгер революциясын басуға қатысты. 1877—1878 жылдарда орыс-түрік соғысына қатысты. 1903 жылдан 1905 жылға дейін— Москва соғыс округі әскерлері командашысының көмекшісі, ал 1905 жылғы февральдан 1906 жылғы январьға дейін — команда- шысы болды; 1905 жылғы Москвадағы декабрь қарулы көтері- лісін басуда патша үкіметінің жарлығын тікелей орындаушы- лардың бірі. 1906 жылдан бастап Соғыс министрлігінде қызмет істеді. — 412.
Малишевский, Н. Г. (1874 ж. туған) — социал-демократ, меньшевик. 1894—1895 жылдарда Петербургтегі социал-демокра- тиялық топтардың бірінде болды. 1895 жылы қамауға алы-


592
ЕСІМДЕР КӨРСЕТКППІ
нып, жазасьш түрмеде және айдауда өтеді. 1906 жылы меньшс- виктік «Отклики Современности» журналында қызмет істеді; Россияда республика жолындағы күрес екінші кезекке ңалды- рылады деген оппортунистік тезис ұсынып, соны қорғады. В. И. Ленин Малишевскийдің көзқарастарын қатты сынға алып, оны «бейшара мещандық оппортунист» деп атады. 1907 жыл- дан бастап Малишевский саяси қызметтен ңол үзді. — 447,
Маркс (Marx), Карл (1818—1883) —ғылыми коммунизмпің негізін салушы, кемеңгер ойшыл, халықаралық пролетариат- тың косемі әрі ұстазы (В. И. Лениннің «Карл Маркс (Маркс- измді баяпдаптын цысқаша өмірбаяндық очерк)» деген мақа- ласын қараңыз) — Шығармалар, 21-том, 31—81-беттер. — 31, 169, 172—173, 401, 408, 412.
Мартов, Л. (Дедербаум, Ю. О., Л. М.) (1873—1923) —меньшевизм лидерлерінің бірі. Социал-демократиялық қозғалысқа 90-жылдардың бірінші жартысында араласты. 1895 жылы Петер- бургтегі «Жұмысшы табын азат ету жолындагы күрес одагын» ұйымдастыруға қатысты, осы одақтың ісі бойынша 1896 жылы тұтқынға алынып, 3 жылға Туруханскіге жер аударылды. Ай- даудан оралганнан кейін 1900 жылы «Искраны» шыгаруды әзір- леугс қатысты, оиыц редакциясы құрамына кірді. РСДРП II съезінде — «Искра» ұйымыпан делегат, съездің оппортунис- тік азшылығын басқарды, содаи бастап — меньшевиктердің ор- талық мекемелері басшыларының бірі және меньшевиктік ба- сылымдардың редакторы. Реакция жылдарында — жойымназ, «Голос Социал-Демократаны» редакциялады, антипартиялык август копференциясына (1912) ңатысты. Бірінші дүние жүзі- лік согыс жылдарында центристік позицияда болды, Циммер- вальд және Кинталь конференцияларына қатысты, 1917 жылғы Февраль революциясынан кейін меньшевик-лнтернациоиалис- тер тобын басқарды. Октябрь социалистік революцпясыиан ке- йін Совет өкіметінің ашық жауларының лагеріне өтті. 1920 жылы Гермаиияга эмпграцияға кетті, Берлинде контрреволю- циялық меныпевиктік «Социалистический Вестникті» шыгарып тұрды. — 95—96, 212—214.
Мартынов, А. (Ликер, А. С.) (1865—1935) — «экономизм» ли- дерлерінің бірі, меньшевизмнің көрнекті қайраткері, кейінірек Коммунистік партияның мүшесі. 80-жылдардың басынан ха- лық ерікшілерінің үйірмелеріне қатысты, 1886 жылы тұтқынға алынып, Шыгыс Сибирьге- жер аударылды, айдауда жүргснде социал-демократ болды. 1900 жылы эмиграцияға кетіп, он да «экономистердің» «Рабочее Дело» журналыныц редакциясына кірді, лениндік «Искрага» қарсы шықты. РСДРП II съезінде — «ІПетелдегі орыс социал-демократтарының одагынан» делегат, антиискрашыл; съезден кейін меныпевиктерге қосылды. Реакция жылдарында — жойымпаз. Бірінші дүние жүзілік согыс кезінде центристік позицияда болды, 1917 жылғы Февраль рево-


ЕСІМДЕР КӨРСЕТКІШІ
593
люциясынан кейін — меньшевик-интернационалист. Октябрь социалист^ революциясынан кейін меньшевиктерден қол үзді, 1918—1920 жылдарда Украинада мұғалім больш істеді. 1923 жилы РКП(б) XII съезінде партияға қабылданды, К. Маркс пен Ф. Энгельс институтында істеді; 1924 жылдан—«Коммунистический Интернационал» журналы редакциясының мүшесі. — 34, 35, 110, 172.
< Маслов, П. П. (Джон) (1867—1946) — экономист, социал-демократ, аграрлық мәселе жөніндегі бірңатар еңбектердің авторы; ол бұл еңбектерінде марксизмді ревизиялауға тырысты; «Жизнь», «Начало» және «Научное Обозрение» журналдарына жазып тұрды. РСДРП II съезінен кейін меныпевиктерге қосыл- ды, жерді муниципализациялау жөніндегі меньшевиктік про- грамманы ұсынды. РСДРП IV (Бірігу) съезінде меньшевиктер жағынан аграрлық мәселе жөнінде баяндама жасады, съезд оны Орталық Орган редакциясына сайлады. Реакция жылда- рында — жойымпаз, бірінші дүние жүзілік соғыс кезінде — социал-шовинист. Октябрь социалистік революциясынан кейін саяси қызметтен қол үзді, педагогтық және ғылыми жұмыспен шұғылданды. 1929 жылдан — СССР Ғылым академиясының то- лық мүшесі. —11, 20, 21, 28—29, 30—31, 32—33.
Махновец, В. П. — царацъіз: Акимов, В. П.
Милюков, П. Н. (1859—1943) — кадеттер партиясыныц лиде- рі, орыс империалистік буржуазиясының көрнекті идеологы, тарихшы жэне публицист. 1886 жылдан — Москва унпверситеті- нің приват-доценті. Саяси қызметін 90-жылдардың бірінші жар- тысында бастады; 1902 жылдан буржуазияшыл либералдардыц шетелде шығып тұрған «Освобождение» журналына белсене қа- тысты. 1905 жылғы октябрьде — кадеттер партиясыныц негізін салушылардың бірі, кейін оның Орталық Комитетінің предсе- дателі және орталық органы — «Речь» газетінің редакторы. ІГІ және IV Мемлекеттік думалардыц мушесі. 1917 жылғы Февраль революциясынан кейін — буржуазиялық Уақытша үкімет- тің бірінші ңұрамында сыртқы істер министрі, «жеңіске жет- кенге дейін» соғысты соза беру керек деген империалистік саясат жүргізді; 1917 жылдың авгусында контрреволюцияпіыл Корнилов бүлігін дайындауға белсене қатысты. Октябрь социа- лпстік революциясынан кейін Советтік Россияға қарсы піетел- дік соғыс интервенциясын ұйьтмдастырушылардың бірі және ақ эмиграцияның белсенді қайраткері болды. 1921 жылдан бастап Парижде «Последние Новости» газетін шығарып тұрды. — 23, 47,82, 101, 127, 128, 208, 215, 282.
Мин, Г. А. (1855—1906) —полковник, гвардиялық Семенов полкінің командирі. Москвадағы 1905 жылғы декабрь қарулы котерілісін басып-жаныштауға басшылың етушілердіц бірі.


594
ЕСІМДЕР КӨРСЕТКІШІ
«Тұтқынға алмау керек, аяусыз жазалау қажет» деген нұсқау- дың авторы, бұл нұсқау Москва-Ңазан темір жолында орекет еткен жазалау экспедициясына берілген еді. Минніц бұйрығы бойынша 1905 жылғы 17 (30) декабрьде жасақшылардың негіз- гі күші шоғырланған Прохоров мануфактурасы артиллериядан атқыланды. Көтерілісшілерді цанға бояп жазалағаны үшін II Николай оған генерал-майор атағын берді. Эсерлер өлтірді.— 402.
Михайличенко, М. П. (1872 ж. туған) — жұмысшы, социал- демократ, Екатеринослав губерниясынан I Мемлекеттік думаға депутат. Дум,ада жұмысшы тобының лцдері болды. I Мемлекет- тік дума таратылғаннан кейін Выборг үндеуіне қол ңойды. 1912 жылы тұтңынға алынып, жазасын түрмеде өтеді. — 99.
Михайловский, Н. К. (1842—1904) — либерал халықшылдар- дың аса көрнекті теоретигі, публицист, әдебиет сыншысы, философ-позитивист, социологиядағы субъективтік мектеп өкіл- дерінің бірі. Михайловскийдің әдеби қызметі 1860 жылдан бастал- ды; 1868 жылы ол «Отечественные Записки» журналыныц қыз- меткері, кейінірек редакторларының бірі болды. 70-жылдардың аяғында «Халық еркі» ұйымының басылымдарын қүрастыруға және редакциялауға ңатысты. 1892 жылы «Русское Богатство» журналын басқарды, оның беттерінде марксизмге қарсы қызу күрес жүргізді. Михайловскийдің көзқарастары В. И. Ленинніц ««Халык, достары» деген не және олар социал-демократтарға қарсы қалай күреседі?» (1894) деген жәнө басқа шығармала- рында сыналған. — 437, 438, 445.
Муромцев, С. А. (1850—1910)—кадеттер партиясыныц көр- некті қайраткері, юрист, Москва университетінің профессоры. 1879 жылдан 1892 жылға дейін либерал-буржуазиялық «Юридический Вестник» журналыныц редакторы болды. 1904—1905 жылдарда земство съездерініц жумысына цатысты. Кадеттер партиясын күрушылардың бірі, оның Орталық Комитетінің мүшесі. 1906 жылы I Мемлекеттік думаныц депутаты және оныц председателі. 1908—1910 жылдарда публицистік . қызмет- пен шұғылданды. Муромцевке мінездеме бере келіп, Ленин бы- лай деп жазды: ол «керек десе демократ емес те еді. Ол бұқара- ның революциялық күресінен қорңатын. Ол Россия үшін бос- тандықты мұндай күрестен емес, патша самодержавиесінің ңайырымдылығынан, орыс халқының осы мейірімсіз, қас дұшпа- нымен жасалатын келісімнен күтетін» (Шығармалар, 16-том, 384-бет).—151, 259, 263.
Мякотин, В. А. (1867—1937) — ұсақ буржуазиялық «халық- тық социалистер» (энестер) партиясы лидерлерінің бірі, тарих- шы және публицист. 1905—1906 жылдарда пролетариаттың на- зарын революциялық күрестен басқа жаққа аударуға тырысқан буржуазиялық-интеллигенттік «Одақтар одағы» ұйымы басшы-


ЕСІМДЕР КӨРСЕТКІШІ
595
ларының бірі болды. Октябрь социалистік революциясынан ке- йін ақ гвардиялық «Россияны қайта жаңғырту одағын» құру- шылардың қатарында болды; ақ эмигрант. —105, 255.
Н
Набоков, В. Д. (1869—1922) — кадеттер партиясын ұйымдас- тырушылардың және оның лидерлерінің бірі, осы партияның Орталық Комитетінің мүшесі. 1901 жылдан буржуазиялық-либе- ралдық бағыттағы «Право» заң газетін және «Вестник Права» журналын редакциялады. 1904—1905 жылдардағы земство съездеріне қатысты. Кадеттердің органы «Вестник Партии Народной Свободы» апталығының, сондай-ақ кадеттердің орталық органы — «Речь» газетінің бастырып шығарушы-редакторы; I Мемлекеттік думаның мүшесі. 1917 жылғы Февраль революциясынан кейін — буржуазиялық Уақытша үкіметтің іс басқа- рушысы. Октябрь социалистік революциясынан кейін Совет өкіметіне қарсы белсене күресті, ақ гвардияшылар ұйымдастыр- ған Қырьтм өлкелік үкіметі дейтінге юстиция министрі болып енді, кейін Берлинге эмиграцияға кетті; эмигранттық, оңшыл кадеттік «Руль» газетін шығаруға қатысты.—131, 222, 254, 256, 262, 266, 270, 295.
Назар — цараңъіз: Накоряков, Н. Н.
Накоряков, Н. Н. (Назар) (1881—1970) — революциялық ңыз- метін 1901 жылы бастады. РСДРП II съезінен кейін — большевик. РСДРП Ңазан, Самара, Урал комитеттерінде істеДі; құпия және жария баспасөзге ңатысып тұрды, тұтқынға алынып, жер аударылды. РСДРП IV (Бірігу) съезіне Уфа ұйымынан шешу- ші дауыспен делегат болды. 1911 жылы Америкаға эмиграция- ға кетіп, онда орыс эмигранттары шығарып тұрған меныпевик- тік бағыттағы «Новый Мир» газетін редакциялады. Бірінші дү- ние жүзілік соғыс кезінде — қорғампаз. 1917 жылы Россияға қайтып оралды; Харьковтың, Сибирьдің және Москваның баспа- ларында істөді; 1925 жылы РКП(б)-ға кірді; Мемлекеттік корнем әдебиет баспасын басқарды. — 50.
I Наполеон (Бонапарт) (1769—1821)—француздың аса Корнетт қолбасшысы, Француз республикасының 1799—1804 жыл- дардағы бірінші консулы, 1804—1814 және 1815 жылдардағы француз императоры. —16.
Науман (Naumann), Фридрих (1860—1919) —немістің реак- цияшыл саяси қайраткері, публицист, «ұлттық социализм» тео- риясын жасаушылардың бірі. Бастапқыда священник болды, христиандың-әлеуметтік қозғалысқа белсене ңатысты. «Die Hilfe» («Көмек») апталығы мен «Die Zeit» («Заман») газетін цұрды, бүлардың бетінде еңбекшілерді өмір сүріп отырған құ-


596
ЕСІМДЕР КӨРСЕТКІШІ
рылыспен ымыраға келтіру идеясын уағыздады, императорлық күшті өкіметтің болуын жақтады, отарлық басып алушылық- тың батыл «ұлттың» саясатын жүргізуді, күшті соғыс-теңіз флоты мен армия құруды тал an етті. 1896 жылы «Ұлттык, әЛеу- меттік одаң» құрды, ол 1903 жылы таратылып жіберілді. 1907 жылдан 1919 жылға дейін, аз-кем үзілістермен, рейхстагтың депутаты болды. Бірінші дүние жүзілік соғыс кезінде империалисты позиция ұстады, Германияның ңамқорлығына сүйенген «Орта Европа» ҢҰРУ идеясын ұсынды, іс жүзінде Орталық Европа елдерін басып. алу саясатын уағыздады. Өзінің көзқарастарын «Mitteleuropa» («Орта Европа») деген кітабында (1915) баянда- ды. 1919 жылы Науман Демократиялық партия құрып, оныц председателі болды; Веймар конституциясын дайындауға қа- тысты. Науманның кейбір идеяларын кейін герман фашизмінің идеологтары пайдаланды. — 391.
Негорее — царацыз: Иорданский, Н. И.
II Николай (Романов) (1868—1918) — орыстың соңғы императоры, 1894 жылдан 1917 жылға дейін патшалық ңұрды. 1918 жылы 17 июльде жұмысшы және солдат депутаттары Урал об- лыстың Советінің қаулысы бойынша Екатеринбургте (Свердловск! де) атылды. — 422.
Николай — он — уарацыз: Даниельсон, Н. Ф.
Ноги, Марязуке Китен (1849—1912) — жапон генералы, 1894—1895 жылдардағы жапон-қытай соғысына қатысты. 1896 жылы — Тайвань (Формоза) аралының генерал-губернаторы. 1904 жылы, орыс-жапон соғысының бас кезінде, 3-армияның ко- мандованиесін қабылдап алып, Порт-Артурды қоршауға басшы- лық етті. Ңаланы алғаннан кейін Мукден түбіндегі ұрысқа қа- тысты. — 419—420.
О
Ойяма, Ивао (1842—1916) — жапон фельдмаршалы, Жапония- ның бас штаб бастығы (1881—1904) және соғыс министрі (1885—1891, 1892—1894); орыс-жапон соғысы кезінде — Мань- чжуриядағы жапон әскерлерінің бас командашысы. — 80.
П
Парвус (Гельфанд, А. Л.) (1869—1924) — меньшевик. 90-жыл- дардың аяғы — 900-жылдардың бас кезінде Германия социал- демократиялық партиясының қатарында жұмыс істеп, оның сол ңанатына қосылды; «Sächsische Arbeiter-Z eitung»-Tin; («Саксон Жүмысшы Газеті») редакторы болды; дүние жүзілік


ЕСІМДЕР КӨРСЕТКІШІ
597
шаруашылың мәселелері жөніндө бірқатар ецбектер жазды. РСДРП II съезінен кейін меныпевиктерге қосылды. Вірінші орыс революциясы кезінде Россияда болды, меньшевиктік «На- 7э» газетіне жазып тұрды. Булыгин Думасына қатысуға ша- қырды, кадеттермен ұсақ келісімдер жасасу тактикасын жақта- ды және т. с. Парвус антимаркстік «перманенттік революция теориясын» ұсынды, кейін оны Троцкий ленинизмге қарсы кү- рестің құралына айналдырды. Реакция жылдарында социал- демократиядан шеттеп кетті; бірінші дүние жүзілік соғыс ке- зінде — социал-шовинист, герман империализмінің агенті, ірі алып-сатарлықпен айналысып, әскерге жабдық жеткізуден ба- йыды. Парвус 1915 жылдан бастап «Die Glocke» («Қоңырау») журналын шығарып тұрды, оны Ленин «Германиядағы ренегат- тықтың және жиіркенішті малайлықтың органы» (Шығарма- лар, 21-том, 432-бет) деп сипаттаған болатын. — 6.
Петражицкий (Petrazycki), Л. И. (1867—1931) — кадеттер пар- тиясы лидерлерінің бірі, юрист және социолог. 1899 жылдан Петербург университетінің профессоры. I Мемлекеттік дума- ның депутаты; «Правоның» және «Вестник Праваның» редак- торларының бірі. Октябрь социалистік революциясынан кейін Польшаға эмиграцияға кетті; 1930 жылы Варшава университе- тіпің профсссоры болды. Заң жөніндегі бірқатар юридикалық еңбектердің авторы. — 329, 331.
Петрункевич, И. И. (1844—1928) —помещик, земство қайрат- кері, кадет. 1904 жылы «Азаттық одағының» председателі болды. 1904—1905 жылдардағы земство съездеріне қатысушы. Кадеттер партиясының негізін салушылардың және оның көрнекті лидерлерінің бірі, оның Орталық Комитетінің председателе партияның Орталық Органы — «Речь» газетін бастырып шыға- рушы. I Мемлекеттік думаның мүшесі болды. Петрункевичтің қоғамдық қызметі либерал буржуазияньщ саяси жағынап самодержавие алдында құрдай жорғалауының мейлінше типтік бей- несі болды. Октябрь социалистік революциясынан кейін — ақ эмигрант. — 25, 31.
Пешехонов, А. В. (1867—1933) — буржуазияшыл қоғам қай- раткері және публицист. 90-жылдарда — либерал халықшыл; «Русское Богатство» журналының қызметкері, ал 1904 жылдан бастап — осы журнал редакциясының мүшесі; либерал-буржуа- зиялық «Освобождение» журналы мен эсерлердің «Революционная Россия» газетіне қатысып тұрды. 1903—1905 жылдары «Азаттық одағына» кірді. 1906 жылдан бастап — ұсақ буржуа- зиялық «халықтық социалистер» (энестер) партиясы басшыла- рының бірі. 1917 жылғы Февраль революциясынан кейін — буржуазиялық Уақытша үкіметтің азық-түлік министрі. Октябрь социалистік революциясынан кеиін Совет өкіметіне қарсы кү- ресті; 1922 жылдан бастап — ақ эмигрант. — 437, 439, 440, 441, 442, 444, 445, 446, 447.
21 13-том


598 ЕСІМДЕР КӨРСЕТКІШІ
Пикер, А. С. — царацыз: Мартынов: А.
Плеве, В. К. (1846—1904) — патшалық Россиянин реакция- шыл мемлекет қайраткері, 1881—1884 жылдары — полиция департаментов; директоры; 1902 жылдан — ішкі істер министр!. Оның тұсында Полтава жэне Харьков губернияларында шаруа- лар козғалысы аяусыз басылып тасталды. бірқатар земстволар талқандалды; Плеве Россиянин шет ай.мақтарында реакциялық орыстандыру саясатын қолдап отырды. Бұқараныц назарын са- модержавиеге қарсы күрестен басқа жаққа аудару үшін орыс- жапон соғысын тұтандыруға түрткі болды; осы мақсатпен еврей ойрандарын ұйымдастырып отырды, «зубатовшылдықты» қолдады. Өз саясаты арқылы өзіне деген орыс қоғамы қалың топтарының өшпенділігін туғызды 1904 жылы 15 июльде эсер Е. С Сазонов өлтірді. — 425.
Плеханов, Г. В. (1856—1918) — орыс және халықаралық жұ- мысшы қозғалысының аса көрнекті қайраткері Россияда марксизм ді тұңғыш насихаттаушы. 1875 жылы, студент кезінде-ақ, Плеханов халықіпылдармен, Петербург жұмыспіыларымен бай- ланыс жасап, революциялық қызметке араласты; 1877 жылы халықгаылдық «Жер және ерік» ұйымына кірді, ал 1879 жылы, бұл ұйым жікке бөлінгеннен кейін, халықшылдардың жаңадаи құрылған «Қаралай бөліс» атты ұйымын басқарды. 1880 жылы Швейцарияға эмиграцпяға кетіп, халықшылдықтан қол үзді де, 1883 жылы Женевада орыстың тұңғыш маркстік ұйымы — «Ецбекгі азат ету» тобын құрды. XIX ғасырдың 90-жылдарын- да Плеханов халықшылдыққа қарсы күресті, халықаралық жұмысшы қозғалысындағы ревизионизмгө карсы шықты. 900- жылдардың басында В И. Ленинмен бірге «Искра» газеті мен «Заря» журналын редакциялады. РСДРП II съезіп әзірлеуге қа- тысты. Съезде — «Еңбекті азат ету» тобынан делегат, көпшілік жағындағы искрашыл.
1883 жылдан 1903 жылға дейін Плеханов дүниеге материалист! к көзқарасты қорғауда үлкен роль атқарған және ғылыми сопиализмнің казынасына бағалы үлес болып қосылған мьша- дай бірқатар еңбектер жазды: «Социализм жәпе саяси күрес» (1883), «Біздегі алауыздықтар» (1885), «Тарихқа монистік көз- қарастың дамуы туралы мәселе жонінде» (1895), «Материализм тарихы жөніпдегі очерктер» (1896), «Жеке адамның тарихтағы ролі туралы мәселе жөнінде» (1898) және басқалар.
А лайда сол кездің өзінде-ак Плехановтыц елеулі қателіктері болды, бұл қателіктер оньщ болашақтағы меньшевиктік көзқа- расының бастамасы болатын. РСДРП II съезінен Есейін Плеханов огшортунизммен ымыраласу позициясына көшті, ал кейін меньшевиктерге қосылды. 1905—1907 жылдардағы революция дәуірінде барлык негізгі мәселелер жөнінде меньшевиктік по- зицияларда болды; шаруалардың революциялық ролін жете ба- ғаламады, либерал буржуазиямен одақтасуды талап етті, пролета риаттыц гегемондығы идеясын сөз жүзінде мойындай оты-


ЕСІМДЕР КӨРСЕТКІШІ
599
рып, іс жүзінде бұл идеяның мәніне қарсы шықты. 1905 жылғы декабрь қарулы көтерілісін айыптады. Реакция жәие жаңа револю циялық өрлеу жылдарында марксизмге махистік тұрғыдаи ревизия жасауға жә.не жойымпаздыққа қарсы шықты, «партия- шыл-меньшевиктер» тобын басқарды. Бірінші дүние жүзілік соғыс кезінде социал-шовинизм позициясында болды, меньше- виктік қорғампаздық тактиканы қорғады, марксизмнен бір- жола қол үзді. 1917 жылғы Февраль революциясынан кейіи Плеханов Россияға қайтып келіп, меньшевик-қорғампаздардың барып тұрған оңшыл «Бірлік» тобын басқарды, социализмге кошу үшін Россия пісіп жетілген жоқ ден есептеп, болыпе- виктерге, социалистік революцияға белсене қарсы шықты. Октябрь революциясына теріс козқараста болды, бірак Совет өкі- мотіие қарсы күреске қатысқан жоқ.
В. И. Ленин Гілехановтың философиялық еңбектерін жәпо опың Россияда марксизмді таратудағы ролін жоғары бағалады; сомымен бірге ол Плехановты марксизмнен ауытқығаны үшін және саяси қызметіндегі ірі қателері үшін қатты сынады. — 4, 6-7, 8, 11, 15, 16, 17, 19—20, 21, 22, 24, 25, 26, 27—28, 31, 33, 38- 39, 48, 52, 53, 54, 55, 59, 110, 145, 147, 149—152, 156, 165-188, 255, 269, 309, 375, 376, 400, 410, 416—421, 447.
Победоносцев, К. П. (1827—1907) — патшалық Россиянин реакцияшыл мемлекет қайраткері, синодтың обер-прокуроры, III Александр патшалық құрған кезде іс жүзінде үкімет бас- шысы және жүгенсіз кеткен крепостниктік реакцияның басты дем берушісі; ол II Николай тұсында да көрнекті роль атқар- ды; революциялық қозғалысқа қарсы қасарыса күрес жүргізді. 60-жылдардағы буржуазиялық реформаларға үзілді-кесілді ңарсы шықты, тежеусіз билік ететін самодержавиені жақтады, ғылым мен оқу-ағарту ісінің жауы болды. 1905 жылғы октябрь- де, революцияның өрлеуі кезінде, отставкаға шығуға мәжбүр болды да, саясп қымзеттен қол үзді. — 286, 425.
Попов, К. А. (К. П — в) (1876—1949) — социал-демократ, ре- волюциялық қозғалысқа 1899 жылдан бастап қатысты; бастап- цыда «экономист» болды. 1901 жылдан 1903 жылға дейін — искрашыл. РСДРП II съезінен кейін — меньшевик, 1906 жылдан — большевик. РСДРП V съезіне Омск ұйымъшан делегат. Революциялық қызметі үшін сан рет қамауға алынды, жер аударылды, түрмеге жабылды. 1910 жылдан 1917 жылга дейін РСДРП Омск комитетінде істеді. 1917 жылы большевпктерден уақытша қол үзіп, социал-демократ интернациоиалистерге қо- сылады. 1917 жылғы марттан ноябрьге дейін — жұмысшы және солдат депутаттары Омск Советінің жэне Батыс-Сибирь облыс- тық атқару комитетінің председатель Сибирьде Совет өкіметі орнағаннан кейін — Омск Советінің мүшесі. 1919—1920 жылдар- да — Колчактың және Иркутскідегі Колчак үкіметінің ісі жө- ніндегі Төтенше тергеу комиссиясының председатель 1920— 1922 жылдарда — әуелі Омск губерниялық атқару комитеті 21*


600 ЕСІМДЕР КӨРСЕТКІШІ
председателшің орынбасары, кейін председатель 1922—1928 жылдарда — ВКП (б) Орталық Комитетінің насихат бөлімшесі- нің меңгерушісі жәңе үгіт-насихат бөлімі меңгерушісінің орынбасары. 1928 жылы — Қызыл профессура институты ректоры- ның орынбасары. 1929 жылдан — Ленин Институтының тылы- ми қызметкері; 1938 жылдан 1948 жылға дейін жоғары оқу орындарында сабақ берді. КПСС тарихы жөніндегі бірқатар ғы- лыми еңбектердің авторы. — 302
Порш, Н. В (1879 ж. туған) — 1905 жылы декабрьде Украин сопиал-демократиялық жұмысшы партиясы (УСДЖП) деп атал- ған Революциялық украин партиясы басшыларының бірі. Ұсақ буржуазиялық-ұлтшылдық позиция ұстады, бундшылдардың үлгісімен мәдени-ұлттьіқ автономия дегенді алға тартты. РСДРП IV (Бірігу) съезіне кеңесші дауыспен қатысты, Украин социал-демократиялық жұмысшы партиясын РСДРП-мен феде- рациялық негізде біріктіруді ұсынды, бірақ съезд оның ұсыны- сын қабылдамай тастады. 1917—1918 жылдарда контрреволю- циялық Украип орталық радасының құрамына кірді. — 4.
Поярков, А. В. (1868 ж. туған) — священник, партияда жоқ, Воронеж губерниясынан I Мемлекеттік думаға депутат. —130, 131.
Прокопович, С. Н. (1871—1955)—буржуазияшыл экономист және цублицист. 90-жылдардың аяқ кезінде —- «экономизмнің» көрнекті өкілі, Россияда бернштейншілдікті алғаш уағыздау- шылардың бірі. Кейінірек либерал-монархиялық «Азаттық одари» ұйымының белсенді мүшесі. 1906 жылы — кадеттер партиясы Орталық Комитетінің мүшесі. Жартылай кадеттік, жарты- лай меньшевиктік «Без Заглавия» журналының бастырып шығарушы-редакторы, «Товарищ» газетінің белсенді қызметкері, жұмысшы мәселесі жөнінде бернштейншілдік-либералдық пози- циядан жазылған кітаптардың авторы. 1917 жылы — буржуа- зиялық Уақытша үкіметтің азық-түлік министрі. Октябрь социалиста революциясынан кейін антисоветтік қызметі үшін СССР-ден қуылды. — 51.
Протопопов, Д. Д. (1865 ж. туған) — публицист, земство қай- раткері, кадеттер партиясы Орталық Комитетіиің мүшесі. Самара губерниясынан I Мемлекеттік думаға депутат. Екі апта- да бір рет шыгып тұрған «Земское Дело» журналын бастырып шығарушы, «Русские Ведомостиге» және басқа басылымдарға қатысып тұрды. Октябрь революциясына және Совет өкі- метіне дұтппандықпен қарады. 1920 жылы «Тактикалық орта- лық» дейтінпіц ісі бойынша, сотқа тартылды. — 79, 119.


ЕСІМДЕР КӨРСЕТКІПП
601
Р
Рамишвили, И. И. (1859—1937) — социал-демократ, меньшевик, кәсібі жоіііпотг мугалім. Кутапс губорниясынан I Мемле- кеттік думаға депутат. 1 Дума таратылғаннан кейін Выборг үн- деуіне қол ңойды, сол үшін сотталды. РСДРП IV (Бірігу) съе- зіне Тифлис ұйымынап делегат. 1917 жылы Петроград Совет! Атцару комитет! Бюросыпыц мүпіесі болды, Құрьтлтай жипалы- сыиа мүше болыіг сайлаиды. 1918—1920 жылдарда Грузияиьтң контрреволюциялық меиьпгевпктік үкіметінің қүрамына кір- ді. — 238, 239, 247, 281, 330-332.
Рахметов, Н. (Блюм, О. В.) (1886 ж. туған) — социал-демократ, меньшевик, кейіннен арапдатушы. Әдеби ңызметпен шұ- ғылданды, Латыш өлкесі социал-демократиясының редакциялық комиссиясында болды, «Голос Труда» газетіне қатысып тұрды. 1909 жылғы июльден— Рига охранка бөлімшесінің құпия аген- ті. 1917 жылы әшкереленіп, түрмеге жабылуға кесілді, кейін шетелге цуылды. — 268-270, 271, 276, 277, 301-302, 416.
Родичев, Ф. И. (1856 ж. туғап) — Тверь помещигі және земство қайраткері, кадеттер партиясы лидерлерінің бірі, оның Орталық Комитетінің мүшесі. 1904—1905 жылдардағы земство съездеріне қатысты. I, II, III, IV Мемлекеттік думалардың депутаты. 1917 жылғы Февраль революциясынан кейін буржуа- зиялық Уақытша үкімоттің Финляндия істері жөніндегі комиссары болды. Октябрь соцпалистік революциясынан кейін — ақ эмигрант. — 25, 31, 153,154, 256, 288, 289, 341.
Розанов, В. В. (1856—1919) —реакцияптьтл . философ, публицист жэпо сьпттпы; идеализм мои мпстикапы уағьтздаған; 90- жылдарда «Московские Ведомости», «Повое Время» газеттері мен «Русский Вестник» журпальтнда қызмет етіп, олардың бет- теріиде самодержавионі қоргады.—*199.
Романовтар — 1613 жылдан 1917 жылға дейін патшалық ет- кен орыс патшалары мен императорларының әулеті. — 424, 426.
Румянцев, П. П. (Шмидт) (1870—1925) — социал-демокра- тпялық қозғалысқа 1891 жылдап бастагг қатысты; Петербургте және Россияның баска да ңалаларыида партия жұмысын жүр- гізді. РСДРП II съезінен кейін — большевик, Көпшілік Коми- теттері Бюросының мүшесі. Партпяның III съезіне РСДРП Воронеж комитетінен делегат. 1905 жылы июньде РСДРП Орта- лық Комитетіне кооптацияланды. 1905 жылы — болыпевиктік бірінші жария газет —«Новая Жизньнің», 1906—1907 жылдарда — «Вестник Жизни» журналының редакторларының бірі жә- не қьтзметкері. РСДРП IV (Бірігу) съезінің делегаты, РСДРП біріккен Ортальтқ Коміттетінің кеңесші даусы бар өкілі. Реак- 22 13-том


602
ЕСІМДЕР КӨРСЕТКІПП
ция жылдарында партиядан қол үзді, статистикалық қызмет- пен шұғылданды. Шетелде ңайтыс болды. —11.
Рыжков, С. М. (1874 ж. туған)—мүғалім, ата-тегі — шаруа, Екатеринослав губерниясынан I Мемлекеттік думаға мүше болды. Жексенбілік мектептер құрдьт, өздігінен білім көтеру үйір- мелерін ұйымдастырды. 1 Дума таратылғаннан кейіп Выборг үндеуіне қол цойды, сол үшін сотталды. — 223.
Рыков, А. И. (Власов) (1881—1938) — 1899 жылдан РСДРП- да болды. РСДРП III және IV съездерінің делегаты. Реакция кезінде жойымпаздар, «впередітіілдер» және троцкпйшілдер жөнінде ымырашылдық позиция үстады. 1917 жылғы Февраль революциясынан кейін партияның социалисты революцияға ба- ғыт алуына және В. И. Лениннің Апрель тезистеріне қарсы шықты.
Октябрь социалисты революциясынан кейін — Халық Шаруа- шылығы Жоғары Советініц председателе Халық Комиссарлары Советі, Еңбек және Ңорғаныс Советі председателінің орын- басары, СССР және РСФСР Халық Комиссарлары Советтерінің председателе Орталық Комитет Саяси бюросының мүпіесі болды. Партияның лениндік саясатына талай рет қарсы шықты; 1917 жылы ноябрьде меныпевиктердің жәие эсерлердің қаты- суымен коалициялық үкімет құруды жақтады; 1928 жылы — партиядағы оңшыл оппортунисты уклон лидерлерінің бірі. 1937 жылы антипартиялың қызметі үшін партиядан шығарыл- ды. — 213.
Рьяншев, В. — «Курьер» газетінің 1906 жылғы 31 майдағы (13 июньдегі) 13-номерінде жарияланған «Жиналыс бостанды- ғы туралы кадеттік заң жобасы» деген мақаланың авторы. — 213. ‘
С
Святополк-Мирский, П. Д. (1857—1914) — патшалық Россия- ның мемлекет қайраткері, ірі помещик, октябрист. Россияның бірқатар қалаларында губернатор болды. 1904 жылдың авгусы- нан — ішкі істер министрі; елде революциялық дағдарыстың өрістеуін бәсеңдетуге тырысып, амалдау саясатып жүргізді, цензураны шамалы жеңілдетуді, ішінара амнистия жасауды, земство ңайраткерлерінің съездеріне рұқсат беруді және т. с. көздеп, үкіметтің қоғамға «сенім дәуірін» жариялады. Осы саясаты сәтсіздікке ұшырағаннан кейін 1905 жылы январьда отставкаға шығуға мәжбүр болды.— 244.
Скирмунт, Р. А. (1868 ж. туған) — помещик, реакционер. Минск губерниясынан I Мемлекеттік думаға мүше; автоно- мияшылдар одағы фракциясында болды. 1910 жылы октябрьде Мемлекеттік советке мүше болып сайланды. — 331.


ЕСІМДЕР КӨРСЕТКІШІ
603
Соловейчик, Б. И. (Борис Николаевич) (1884 ж. туған) —со- циал-демократиялық қозғалысқа 1903 жылы қосылды; меньшевик, Россияның оңтүстіктегі қалаларында, кейін Москвада іс- теді. РСДРП IV (Бірігу) съезіне Москва округтік ұйымынан делегат. 1909 жылдан бастап саясп қызметтен қол үзді. 30- жылдарда Жеціл өиеркәсіп халық комиссариатында істеді.— 37.
Стахович, М. А. (1861—1923) — баяу либерал, 1895—1907 жыл- дары — Орел губерпиясы дворяндарыньтң жетекшісі; земство қозғалысыпда кориекті роль атқарды. Әуелі кадеттер партия- сьша қосылдьт, содаи соц — октябристер партиясын ұйымдасты- рупіътлардың бірі. I жәпе II Мемлскеттік думалардътң депутаты, Мсмлекеттік советтің мүшесі. 1917 жылғы Февраль револю- циясынан кейіи Финляндияның генерал-губернаторы, содан соң Уақытша үкіметтің шетелдегі өкілі. — 254, 267.
Стишинский, А. С. (1857 ж. туған) —патша чиновнигі, реакционер, помещиктер мүддесіи жан-тәнімен қорғаушы. 1873 жыл- дан 1882 жылға дейін Мемлекеттік кеңседе, кейін Ішкі істер министрлігінде қызмет істеді. 1896 жылдан — Мемлекеттік сек- ретарьдың орынбасары, 1899—1904 жылдары — ішкі істер ми- нистрінің орьтнбасары. Горемыкин үкіметінде қоныстандыру мен егінтпілік істерінің бас басқарушысы болды.. Қаражүздік «Орыс халқы одағына» дем берушілердің бірі. 1904 жылдан — Мемлекеттік советтің мүшесі. — 133, 446.
Столыпин, П. А. (1862—1911) —патшалық Россияның мемле- кет қайраткері, ірі помещик, 1906 жылдан 1911 жылға дейін-— Министрлер советінің председателі және ішкі істер министрі; 1911 жылы Кпевте эсер Богров өлтірді.
Революциялық қозғалысты басып-жаныштау мақсатымен өлім жазасы кең қолданылған аса қатал саяси реакция кезеңі (1907—1910 жылдардағы «Столыпин реакциясы») Столыпиннің есімімен байланысты. Столыпин деревняда патша самодержа- виесіне тірек боларлық кулактардың мықты шаруашылығын құру мақсатымеи аграрлық реформа жүргізді. Алайда самодер- жавиені сақтай отырып, буржуазия мен помещиктердің мүдде- сін көздеп, жоғарыдан кейбір реформалар жасау арқылы бур- жуазиялық-помеіцпктік құрылысты нығайтуға тырысу әрекеті сотсіздікке ұшырады. — 262, 348, 402, 418, 425, 426, 427.
Струве, П. Б. (1870—1944) — буржуазияшыл экономист әрі публицист, кадеттер партиясы лидерлерінің бірі. 90-жьтлдар- да — «жария марксизмніц» аса көрнекті өкілі, «Повое Слово» (1897), «Начало» (1899) және «Жизнь» (1900) журналдарының қызметкері және редакторы. Өзінің «Росспяның экономикалық дамуы туралы мәселе жөпіидсгі сын заметкалар» (1894) деген тұңғыш еңбегінде-ақ Струве халықшылдықты сынай отырып, 22*


604
ЕСІМДЕР КОРСЕТКТШІ
К. Маркстің экономпкалық және фплософпялық ілімін «толық- тырды» және «сынады», буржуазпялық түрпайы саясл эконо- мияиын өкілдерімен ауыз жаласты, мальтусшілдікті уағызда- ды. В. И. Ленин Струвсні «ренегаттықтыц үлы шебсрі» деп атады (Шыгармалар, 13-том, 503-бет). Струве лпбералдық-мо- нархиялық «Азаттық одағы» (1903—1905) теоретиктерінің және ұйымдастырунгыларының бірі және опыц құшія органы—«Освобождение» журналыныц (1902—1905) редакторы болды. 1905 жылы кадеттер партнясы құрылғаи көзден бастап — оның Ор- талық Комитетінің мүшесі.. Россия империализм! идеологтары- ньтц бірі. Октябрь социалиста; револтоңиясыпаи кейін— Совет өкіметіігіц қас жауьг, Врапгельдіц котггрреволіоциялык, үкімсті- пің мүптесі, ақ эмигрант. — 49, 57, 101, 110, 132, 133, 174, 1.78, 179, 230, 392—393, 444, 443.
Струмилин (Струмилло-Петраіикевич) С. Г. (1877 ж. тугаи)— социал-демократ, кейіннен көрнекті совет экономисі және стати стігі, академик. Революцпялық қозғалыс-қа 1897 жылдан ңатыса бастады. 1899 жылы ІІетербургтің «Жұмьтсшы табын азат ету жолындағы күрес одағьтна» кірді, талай рет қа- мауға алынып, жер аударылдьт. 1905 жылы жәпе одан кейіні- ректе Петербургте мепыпсвиктік ұйымдарда істеді, ымыра- шылдьтқ позиция ұстадьт. 1906 жәпе 1907 жылдарда РСДРП IV жәпе V съездеріне делегат болды. РСДРП IV съезіиде аграрлық мәс-еле жөнінде ерекше пікір айтып соз сөйледі, жалпы аграрный, программапың қажеттігіп теріске шығарды; бірқатар принцип™ мәселелер бойьтннта болыпевітктерді жақтап дауыс бер- ді. Октябрь социалисты; революциясыпан кейін меныпевиктер- ден қол үзді, 1923 жылдан — КПСС мүшесі. СССР Мемлекеттік Жоспарлау Комитетінде (1921—1937; 1943—1951), СССР Ғылым академиясында істеді, Москва университетінде және басқа жо- ғары оқу орындарында сабақ берді. Социалистік жоспарлау, СССР халық шаруашылығының тарихы, статистика және басқа мәселелер жөніндегі көптеген ғьтлыми еңбектер меп мақалалар- дың авторы. — 34.
Струмилло-Петрашкевич — царацъіз: Струмилин, С. Г.
Суворин, А. С. (1834—1912) —реакңпяшыл журналист және бастырупіы. 1876 жылдан 1912 жылға деііііі реакцияшыл дво- ряндар мсн чиновниктік-бюрократтық топтардың органы — буржуазиялық сатқын «Новое Время» газетінің бастырушы-қо- жасы. Ол журналистік қызметті провпнцпялық баспасөзде бас- тады, содан соң Москвага, одан кейін Петербургке ауысты, «Отечественные Запискиге» және «Современникке» қатысып тұрды; 1876 жылдан бастап реакция жағьша күрт бет бұрды. В. И. Ленин Суворипге «өзініц омір жолыиың бас кезіпде ке- дей, либерал және тіпті демократ,— ал осы жолының ақырында


ЕСІМДЕР КӨРСЕТКІПІІ
605
миллионер, паң, буржуазияны ұятсыздықпен маңтаушы, дәу- леттілер өкіметі саясатының әрбір бұрылысының алдында құр- дай жорғалаушы» (Шығармалар, 18-том, • 275-бет) деген сипатта- ма берді. — 340.
Суворов, С. А. (Борисов) (1869—1918) — революциялық қыз- метін 90 жылдары халық ерікшілсрі қатарьшда бастады. 1900 жылдан — социал-демократ; 1905—1907 жылдарда Россиянин; бірқатар қалаларындағы большевиктік ұйымдарда істеді. РСДРП IV (Бірігу) съезіне делегат болды. Съезде аграрлық мәселе жөніндегі баяндамашылардың бірі болды, помещиктік жерді болу жәно оиы шаруалардыц жеке меншігіие беру тала- бын жақтады. 1905—1907 жьтлдардағы революция жеңіліске ұшырағаннаи кейін марксизм философиясына қарсы жорық аш- кан партиялық интеллигент-махистер тобына қосылды; олар- дьщ «Марксизм философиясы жөніндегі очерктер» (1908) деген жинағына қатысты. В. И. Ленин өзінің «Материализм және эмпириокритицизм» (1909) деген еңбегінде Суворовтың анти- хмаркстік философиялық көзқарастарын қатты съшады. 1910 жылдан кеііін Суворов партпядан қол узіп, статистик болын іс- тоді. 1917 жылы меііъіповнк-шітернационалистерге қосылдьт. Октябрь социалистік революциясынан кейін Москва мен Ярослав льде істеді; 1918 жылы июль де Ярославльдегі контрреволю- цпялық бүлік кезінде қаза тапты. —11, 13, 30.
Т
Таг — ин — цараңыз: Троицкий, А. Г.
Теодорович, И. А. (Демьян) (1875—1940)—социал-демократ; революциялық қызметті 1895 жылдан бастады, Москвадағы «Жұмысшы табын азат ету жолындағы күрес одағына» кірді; талай рет қамауға алынып, жер аударылды. РСДРП II съезі- нен кейін—большевик. 1905 жылы — болыпевиктердің Орталық Органы—«Пролетарий» газеті редакциясының мүшесі. 1905—1907 жылдары — РСДРП Петербург комитетінің мүшесі. РСДРП IV (Бірігу) съезінің делегаты, протоколдарды редакциялау жөніндегі комиссияға сайланды. Кейінірек, 1917 жылға дейін Москвада, Петербургте, Смоленскіде, Сибирьде істеді. Октябрь социалистік революциясынан кейін — азық-түлік халық комиссары; меныневиктер мен эсерлер қатысатын «біртекті социалисты үкімет» дейтінді құру жөніндегі оппортунпстік позицияны жақтады; Рыковпен және басқа оипортунистермен бірге Халың Компссарлары Советіиен шығу жөніидегі молімдемеге қол қойды.
Азамат соғысы жылдарыида Колчакқа қарсы күрескеи партизан отрядтарының қатарында болды; 1920 жылдан Егіншілік


606
ЕСІМДЕР КӨРСЕТКІШІ
Халық Комиссариатында істеді; 1928—1929 жылдарда өз жұмы- сында оңшыл оппортунистік қателер жіберді. 1928—1930 жылдарда — Шаруалар интернационалының бас секретары, Халық- аралық аграрлық ииституттың директоры; о дан кейінгі жыл дары — саяси каторгаға айдалғандар қоғамы баспасының бас редакторы, «Каторга и ссылка» журналының жауапты редакторы. —16, 17.
Тимирязев, В. И. (1849 ж. туған) — патшалық Россияның онеркәсіп және финанс қайраткері, В. И.Лениннің берген мінез- демесі бойьтнтпа— «Россия копестерініц сүйікті. кісісі». 1894 жьтлдап— фппаис мнпистрі Советініц мүшссі, министрліктіц Берлішдсгі жопе Венадағы агеиті. 1902 жьтлдап — фииапс ми- нпстріпіц орьтибасары, ал 1905 жьтлдан — сауда жәие өнеркәсіп министр!. 1906 жылы отставкаға шықты, өз бетінпге сауда-өнер- кәсіп қызметімен шұғылданды; Мемлекеттік советтің мүшесі. 1909 жылдан бастап қайтадан сауда және өнеркәсіп министрі болып тағайындалды. 1912 жылы «Лена алтын өнеркәсібі серік- тігі» • басқармасының директоры болып тұрғапында, прииск жұ- мысшыларын жазалауды (Лена қырғынын) ақтамақ болды. — 254, 267.
Ткачев, П. Н. (1844—1885)—революцияшыл хальщшылдың идеологтарьтның бірі, публицист және әдебиет сыншысы. 1861 жылдан бастап студенттер қозғалысына белсене қатысты, бір- қатар прогреспііл журналдарға жазып тұрды, патша үкіметі та- рапьшан қуғынға ұшырады. 1873 жылдан бастап эмиграцияда болды; біраз уақътт П. Л. Лавровтың «Вперед!» журналына қа- тысып түрды; 1875—1881 жылдары поляк эмигранттарының бір тобымен бірлесіп, «Набат» журиалын шығарды, 1880 жылы О. Бланкндің «Ni Dieu, ni Maitre» («Құдайдың да, мырзаның да керегі жоқ») газетіне қатысып тұрды.
Ткачев революцияшыл халықшылдықтағы бланкизмге жа- қын бағьттты басқарды; ол саяси күресті революцияның кажет- ті алғы птарты деп есептеді, бірақ халық бұқарасының шешу- ші ролін жете бағаламады. Ткачевтің пікірі бойынша, револю- цпяшыл азшылық саяси өкіметті басып алып, жаңа мемлекет құруға жәие халық мүдделеріие сай революциялың өзгерістер жасауга тпіс, сонда халыққа осы дайын нәтижелерді пайдала- ну ғана қалады. Ол Росспяда самодержавиелік мемлекеттіц әлеуметтік негізі жоқ және ол қандай да бір таптың мүдделе- рін білдірмейді деп қателесті. Ткачевтің ұсақ буржуазиялың козқарастарын Ф. Энгельс «Эмигранттық әдебиет» деген мақа- лаларында (қараңьтз: К. Маркс пен Ф. Энгельс. Шығармалар, XV том, 1935, 241—264-беттер) сьтнадьт. — 35.
Трепов, Д. Ф. (1855—1906) — 1896—1905 жылдары — Москва обер-полицмейстері; В. И. Лениннің берген анықтамасы бойыи- ша, ол «патша өкіметінің бүкіл Россияға ең бір жек көрінішті


ЕСІМДЕР КӨРСЕТКШП
607
болған, Москвада өзінің айуандық қаталдығымен, дөрекілігімен, жұмысшыларды аздырмақ болып, зубатовшылдық әрекеттерге қатысуымен әйгілі болған малайы» (Шығармалар толық жина- ғы, 9-том. 256-бет). 1905 жылғы 11 январьдан — Петербург генерал-губернаторы, кейін — ішкі істер министрінің орынбасары. 1905 жылғы октябрьдегі: «мылтық босқа атылмасын, патронды аямаңдар» дегетт атыптулы бұйрықтың' авторы. Қаражүздік ой- рандардың дем берушісі. —14, 29, 31, 69, 101, 133, 197, 202, 231, 256, 286, 289, 295, 296, 300, 335, 336, 346, 424,- 426.
Троицкий, А. Г. (Таг—пн) — статистик. 1905 жылы «максп- малистерге» цосылды. 1907 жьтлдан бастап саяси қызметтеи тпеттеп кетті. 1917 жылғы Февраль революциясынан кейін цай- тадан «максималистерге» қосылды, бірақ кеп ұзамай олардан қол үзіп, эсерлер партиясына кірді. Октябрь социалистік революциясынан кейін біраз уақыт РКП (б) мүшесі болды; 1921 жылы партиядан шыцты, саяси қызметтен қол үзді; бірқатар совет мекемелерінде статистик болып істеді. — 437.
Троцкий (Бронштейн), Л. Д. (1879—1940) —ленинизмнің қас жауьт. РСДРП II съезінде Сибирь одағыиан делегат, азшылық жағьтндағьт пскрашьтл; съезден кейін социалпстік революция- ныц теорттясы мен практикасьтның барлық мәселелері жөнінде больтпевиктерге қарсьт күрес жүргізді. Реакция жьтлдарьтнда — жойьтмпаз, 1912 жыльт — антипартиялық Август блогыньтң ұйымдастьтрушысы; бірінші дүние жүзілік соғыс кезеңінде центристік позиция ұстадьт, соғьтс, бейбітіпілік және революция мәселелері жөнінде В. И. Ленинге қарсы күрес жүргізді, 1917 жылғы Февраль революциясынан кейін эмиграциядан қай- тьтп келіп, «аудан аральтқптылар» тобьтна кірді және солармен бірге РСДРП (б) VI съезіпде болыиевиктік партияга қабылдаи- дьт. Октябрь соцтталпстік революциясынан кейін — сыртқы іс- тор жөніндегі халық комиссары, соғыс және теңіз істері жөнін- дегі халық комиссары, Республиканың Революциялық-әскерп советінің председателі; Орталық Комитет Саяси бюросының мү- шесі болды. 1918 жылы Брест бітіміне карсы шықты, 1920—1921 жылдары кәсіподақ айтысында оппозицияны басқарды, 1923 жылдан бастап партияның сара бағытына қарсьт, социализм ор- натудың лениндік программасына қарсы өршеленген фракция- лық күрес жүргізді, СССР-де социализмнің жеңіске жетуі мүм- кін емес деп уағыздады. Коммунистік партия троцкизмді пар- тиядағы ұсак буржуазиялық уклон ретінде әпікерелеп, оны идеялың және ұйымдық жағынан талңандады. 1927 жылы Троцкий партиядан шығарылды. 1929 жылы антисоветтік қыз- меті үшін СССР-ден қуылды, ал 1932 жылы совет азаматтығы- нан айрылдьт. Шетелде болған кезінде Совет мемлекеті мен, Коммунистік партияға қарсы, халықаралық коммунпстік қозға- лысқа қарсы күрес жүргізуін қоймады — 6.


608
ЕСІМДЕР КӨРСЕТКІШІ
Трубецкой, С. Н. (1862—1905) — князь, саяси көзқарастары жөнінен — либерал; философ-идеалист. Баяу конституция внизу арқылы патша өкіметін нығайтуға тырысты. В. И. Ленин «патшаныц буржуа зиялық малайлары» деп атаған земство қай- раткерлері делегациясының құрамында 1905 жылы июньде II Николайга барғап депутацияға қатысып, оның алдында программа лық соз сөйледі; земствошылардың осы саяси жорығыи Ленин буржуазияның патога окіметімен ымьтраласу, соз байла- су әрекеті деіт, самодержавиепің алдындагы нтаршылық деп сшіаттады. 1905 жылы Трубецкой Москва университетініц ректоры болы и сайланды; студенттердің университет қабырғасъш- да революциялық ашық бас көтеруінен қауіптеніп, университеты жабуға келісім берді. Өзінің философиялық еңбектерінде материализмге қатты қарсы шықты. — 182.
Турати (Turati), Филиппо (1857—1932) — итальян жұмысшы қозғалысының реформист қайраткері. 1891 жылы «Critica Sociale» («Әлеуметтік Сын») журналының негізін салды, Итальян социалистік партиясын (1892) ұйымдастырушылардың бірі жә- не оның оң, реформистік, қанатының лидері болды. 1896 жылы парламентке сайланды, онда социалист-реформистер тобынбас- қарды. Пролетариаттың буржуазиямен таптық ынтымақтасуы саясатын жүргізді; бірінші дүние жүзілік соғыс кезінде центриста позицияда болды. Октябрь социалистік революциясына дұшиандықпен қарады, Италия еңбекшілерінің революциялық қозғалысына қарсы шығып отырды. Итальян социалистік пар- тиясы жікке болінгенлен кейін (1922) реформистік Унитарлық социалист!к партияны басқарды. 1926 жылы фашистік Италия- дан Фраицпяға эмиграцияға кетті. — 178.
У
Ульянов, В. И.— ^арацыз: Ленин, В. И.
Урусов, С. Д. (1862 ж. туған) — князь, ірі помещик; өзінің саясп козқарасьт жағынаи парламенттік монархияны жақтады; баяу конституция енгізу арқътлы патпіа өкіметін нығайтпақшы болды. 1903 жәпе 1904 жылдарда — Бессарабияның генерал-губернаторы. 1905 жылы біраз уақыт Витте кабинетінде ішкі іс- тер мипистрінің орынбасары болды. 1906 жылы I Мемлекеттік думаға Калуга губерниясынап сайланды. Кадеттерден де оңшыл «демократияльтқ реформалар» партиясының мүшесі. 1917 жыл- ғы Февраль революциясынан кейін, марттан июньге дейін Урусов Уақытша үкіметтө ішкі істер министрінің орынбасары бол-


ЕСІМДЕР КӨРСЕТКІШІ
609
ды. Октябрь социалистік революциясынан кейін бухгалтер бо- лып қызмет атқарды, одан соң Халық Шаруашылығы Жоғары Советі президиумының жанындағы Курск магнит аномалиясын зерттеу жөніндегі ерекше комиссияда істеді, 1921 жылдан 1929 жылға дейін Мемлекеттік банктө істеді. — 254, 256, 266.
Ушаков, М. А. — зубатовтың охранканың агенті. Бастапқыда Пегербургтегі зубатовтық қоғамда істеді, содан кейіп «Әлеумет- тік тәуелсіз жұмысшы партиясы» дейтінді құрды; үкімет қар- жысына «Рабочая Газетаны» шығарып тұрды. Полиция депар- таментімен тығыз байланысты болды; социал-демократтарға өр- шелене қарс-ы шықты. Оның «партиясы» жұмысшылар арасы- нан қолдау таппай, 1908 жылға қарай саяси майданнан кет- ті. — 445.
Ф
Федоровский, В. К. (1871 ж. туған) — 1905 және 1906 жыл- дарда Егорьевск уездік басқармасының председателі, I Мемле- кеттік думаға Рязань губерниясынан депутат, «домократиялық реформалар» партііясында болды. — 247.
Ферри (Ferri), Энрико (1856—1929)—Итальян социалистік партиясы лидерлерінің бірі, «иитегралистер» (цонтристер) дей- тіндердің идеологы, олар кейде ашық реформистерге қарсы шықса да, дегенмен тап күресінің негізгі мәселелері жөніиде реформистік, оппортунистік позиция ұстады. 1898 жылы, одаи соң 1904 жылдан 1908 жылға дейін партияның орталық органы—«Avanti !»-ді («Алға!») редакциялады. Бірінші дүние жүзі- лік соғыс кезіпде социалистердің буржуазиялық үкіметке Kipyin жақтады. Кейінірек Италиядағы фашизмді қолдады. —178.
X
Хижняков, В. В. (1871—1949) — либерал-буржуазияшыл саяси қайраткер, ұсақ буржуазиялық «халықтық социалистер» (энестер) партиясының мүшесі. 1903—1905 жылдары либерал- дық-моиархияльіқ «Азаттық одағыныц» нсгізін қалаушылардың бірі және мүшесі. Біріпші орыс революциясьт дәуірінде кадет- шіл меньшевик-интеллпгенттердің «партиядап тыс» деп аталатын тобыпа қосылды, олардың «Наша Жизпь» газеті мен «Без Заглавия» апталығына қатысып тұрды. 1903 жылдан 1910 жылға дейін Ерікті экономикалық қоғамның секретары болды. 1917 жылы — буржуазиялық Уақытша үкіметтің іпткі істер мипист- рінің орынбасары. Октябрь социалнстік ресоліоцпясыпап ке- йін советтік кооперация жүйесіпде істеді, әдебп кызметпен ай- палысты. — 217.


610
ЕСІМДЕР КӨРСЕТКШІІ
Хомяков, Н. А. (1850—1925) — ірі помещик, октябрист. 1886— 1896 жылдары — Смоленск губерниясының дворяндар жетекші- сі. 1896 жылдан 1902 жылға дейін — Егіншілік және мемлекет- тік мүліктер министрлігінде егіншілік департаментінің директоры. 1906 жылы Мемлекеттік советтің мүшесі больш сайланды. II, III және IV Мемлекеттік думалардың депутаты; 1910 жылғы мартқа дейін III Мемлекетті-к думапың председате- лі болды. — 182.
Хрусталев-Носарь, Г. С. (1877—1918) — адвокаттың көмекші- сі, бастагіқыда партияда болған жоқ, кейін меныпевиктерге қосылды. 1905 жылы меиьшевиктердің қолындағы жұмысшы депутаттары Петербург Советінің председателі болды. 1906 жылы жұмысшы депутаттары Петербург Советінің ісі бойынша сотқа тартылып, Сибирьге жер аударылды, ол жердей шетелге қашып кетті; РСДРП V (Лондон) съезіне қатысты. Реакция жылдарында — жойымпаз. «Бейпартиялық жұмысшы съезі» дейтінді шақыру және «бейпартиялық кең колемді жұмысшы партиясын» құру жөніндегі оппортунпстік идеяны қорғады; меньшевиктік «Голос Социал-Демократа» газетінде қызмет істе- ді. Болыпевиктерге қарсы жиі-жиі мақалалар жазды, оларда, В. И. Лениннің сөзімен айтқанда, «бейпартияльтқ буржуазиялық интеллигенттердің дағдылы ашу-ызасынан басқа» (Шығарма- лар, 12-том, 504-бет) түк те жоқ еді. 1909 жылы партиядан піығып, күдікті финанстыц істермен шұғылданды. Бірінші дү- ние жүзілік сотые жылдарында Россияға қайтып оралды. Октябрь социалистік революциясынан кейін Украинада белсенді контрреволюцпялық әрекеттер жасады, гетман Скоропадскийді және Петлюраны қолдады. 1918 жылы атылды. — 318—321.
ц
Цедербаум, Ю. О. — цараңыз: Мартов, Л.
Цирин — еврей ойранының басталғаны жайында I Мемле- кеттік думаға телеграмма • жіберген Белосток азаматтарының сайламшысы. — 220.
Ч
Череванин, Н. (Липкин, Ф. А.) (1868—1938)—меньшевизм лидерлерінің бірі, барып тұрған жойымпаз. РСДРП IV жене V съездеріне қатысты. Жойымпаздық басылымдардың қызметке-


ЕСТМДЕР КӨРСЕТКІШІ
611
рі, нартияны жою туралы 16 меньшевиктің «Ашық хаты» ав- торларының бірі (1910); 1912 жылғы антипартиялық Август конференциясынан кейін — меньшевиктік басшы органның (Ұйымдастыру комиссиясының) мүшесі. Бірінпіі дүние жүзілік соғыс кезінде — социал-шовинист. 1917 жылы меныпевиктердің орталың органы — «Рабочая газетаның» редакторларының бірі және меньшевиктік Орталық Комитеттің мүшесі. Октябрь социалиста революциясына дұшпандықпен қарады. — 52—54.
Черное, В. М. (1876—1952) — эсерлер партиясы лидерлерінің жоне теоретиктерінің бірі. 1902—1905 жылдары — эсерлердің «Революционная Россия» газетінің редакторы. Марксизмге қар- сы бағытталған мақалалар жазып, Маркстің теориясын ауыл шаруашылығына ңолдануға жарамайды-мыс дегенді дәлелдеуге тырысты.
1917 жылғы Февраль революциясынан кейін — Уақытша үкі- меттің егіншілік министрі, помещиктердің жерін тартып алған шаруаларға қарсы қатал жазалау шараларьтн қолдануды ұйым- дастырушы. Октябрь социалистік революциясынан кейін — анти- советтік бүліктерді ұйымдастырушылардың бірі. 1920 жылы эмиграцияға кетті; шетелде жүріп те антисоветтік әрекетін тоқ- татңан жоқ.
Черновтың теориялық еңбектерінде субъективтік идеализм мен эклектика ревизионизммен және халықшылдардың утопия- лық пдеяларымен ұштасып жатады; ол ғылыми соцпализмге реформистік буржуазиялық «конструктивы социализмді» қара- ма-қарсы доймақшы болды. — 437.
Ш
Шмидт — царацыз: Румянцев, П. П.
Шухтан, Л. Ф. — қатынас жолдары инженері, Николай темір жолыиың бастығы. 190G жылы июньде құрылуы мүмкін коали- цнялық үкіметте қатынас жолдары министрі қызметіне ұсы- нылды. — 254.
Э
Энгельс (Engels), Фридрих (1820—1895) — ғылыми комму- низмпің негізіп салушылардың бірі, халықаралық пролетариат- тың көсемі және ұстазы, К. Маркстің досы әрі серігі (В. И. Лениннің «Фридрих Энгельс» деген мақаласын қараңыз. Шығармалар толық жинағы, 2-том, 1—15-беттер). — 412—413.


612
ЕСІМДЕР КӨРСЕТКІШІ
Я
Якушкин, В. Е. (1856—1912)—Москва унивепсптетшің приват-доцент!, земство қайраткері, кадет. «Вестник Европы», «Критическое Обозрение» журналдарына жазып тұрды, «Русские Ведомости» редакциясының мүшесі болды, Москвада «Народное Дело» газетін піығарды, сондай-аң басқа да бірқатар газеттер мен журпалдарга белсене қатысып түрды. 1904—1905 жылдар- дағы земство съездеріне қатысты. I Мемлекеттік думаға Курск губерниясыпаіі депутат. — 331.


613
В. ТТ. Л Е IIIIIIIIІЦ
ӨМІРІ МЕН ҚЫЗМЕТІНІҢ КЕЗЕҢДЕРІ
(Май — сентябрь, 1906)
Май—сентябрь.
Ленин Петербургте тұрады; августа Финлян- дпяға келеді.
Кеш дегенде
4 (17) май.
Ленин РСДРП IV (Бірігу) съезіиің жұмысы аяқталысымен Стокгольмнан Финляндняга келіи, мұпда біраз уақыт болғаннан кейін Петербургке қайтып оралады.
4 (17) май.
Лепип «Бостапдық ушіп күрес және өкімет үшін күрес» деген маңала жазады. Маңала 1906 жылы 5 майда «Волна» газетінің 9-номе- рінде бас мақала болыгі жарияланды.
6 (19) май.
Лепип Петербург партия қызметкерлерініц жипалысыпда РСДРП IV (Бірігу) съсзшің қорытыпдысы туралы баяндама жасайды.
Ленин «Съездің қорытындылары жөнінде» деген мақала жазады. Мақала 1906 жылы 7 майда «Волна» газетінің 11-номерінде бас мацала болын жарияланды.
«Волна» газетінің 10-номерінде Лениннің «Жаңа өрлеу» деген мақаласы бас мақала болып жарияланды.
5 жэне 10 (18 жэне 23) май аралыгында.
Ленни Выборг жагы Ткацкий кіші ауданы- ның жұмысшы социал-демократтарының жи- палысында Мемлекеттік дума туралы мәселе жоиінде баяндама жасайды.
9 (22) май.
Ленин Карпов деген фамилиямен Панинаныц Халық үйінде болған митингіде Мемлекеттік дуімаға көзқарас туралы мәселе жөнінде соз


614 В. И. ЛЕНИІІНІҢ ӨМІРІ МЕН ҚЫЗМЕТІНІҢ КЕЗЕҢДЕРІ
10 (23) май.
11 (24) май.
12 (25) май.
13 (26) май.
сөйлейді. Жиналыс Ленин ұсынған царарды цабылдайды.
Ленин Конторшылар мен бухгалтерлор одагьт- на барады, Одац басцармасының мүшелорі- мен әңгімелеседі.
Ленин «Мемлекоттік думадагы жүмысшы то- бьт» деген мацала жазады. Мацала 1906 жилы 10 майда «Волна» газетіпің 13-номерінде бас мацала болып жарияланды.
«Волна» газетінің 12-номеріндо Лонпннің мина еңбектері: «Дума жэне хальтц» деген бас мацаласы, «Газеттер мен журналдар әлемін- де» деген заметкасы және болыпевиктердің РСДРП IV съезіне ұсынылған Мемлекеттік дума туралы царарының жобасына жазған редакциялыц соңғы сөзі жарияланады.
Ленин «Шаруалар тобы немесе «Ецбек» тобы жэне РСДРП» деген мацала жазады. Мацала 1906 жилы 11 майда «Волна» газетінің 14-но- мерінде бас мацала болып жарияланды.
«Волна» газетінің 13-номеріпде «Үйымдыц мәселе жөнінде» деген мацалага Ленин жазган «Редакциядан» деген соңғы соз жарияланады.
Ленин Петербургтегі Москва ауданының жұ- мыстпы социал-демократтарыпьтң жиналысын- да РСДРП IV (Бірігу) съезі туралы баянда- ма жасайды. Жиналысца ұсьгаылган қарарга түзетулер енгізеді. Лениннің түзетулерін жиналыс цабылдайды.
Ленин Петербургтің Француз-Орыс кіші ауда- нындағы жұмысшы социал-демократтардың жпналысында РСДРП IV (Бірігу) съезінің цорытындысы туралы соз сөплейді.
Лениннің «Думадагы жер туралы моселе» деген мацаласы «Волна» газетінің 15-номерінде бас мацала болып жарияланады.
Ленин «Жер де жоц, ерік те жоц» деген мацала жазады. Мацала 1906 жилы 14 майда «Волна» газетінің 17-номерінде бас мацала болып жарияланды.
Лениннің «Ңарар жэне революция» деген мацалась! «Волна» газетінің 16-номерінде жа- рияланады.


В. И. ЛЕНИННІҢ ӨМІРІ МЕН ҚЫЗМЕТІНІҢ КЕЗЕҢДЕРІ 615
14 (27) май.
Майдыц біріниіі жартысы.
17 (30) май.
18 (31) май.
19 май (1 июнь).
20 май (2 июнь).
21 май (3 июнь).
23 май (5 июнь).
Лениннің «Социал-демократтардың Тифлисте болған сайлаудағы жеңісі» деген мақаласы «Волна» газетінің 17-номерінде басылды.
Ленин «РСДРП Бірігу съезі туралы баяндама (Петербург жұмысшыларына хат)» деген кі- таппіа жазады. Кітапша 1906 жылы июньде басылып шыцты.
Ленин «Үкімет, Дума және халыц» деген мацала жазады. Мацала 1906 жылы 18 майда «Волна» газетінің 20-номерінде бас мацала болып. жарияланды.
Ленин «Думаныц халыцца соз салуыиа кадет- тер богет жасап отыр» деген мацала жоне Мемлекеттік дума жұмысшььдепутаттарының «Россияның барлыц жұмысшыларына» деген үндеуіне «Редакциядан» деген соцгы соз жазады. Мацала мен соцгы соз 1906 жылы. 19 майда «Волна» газетінің 21-номерінде жария- ланды.
Ленин «Жер туралы мэселе жоне бостандыц жолындағы күрес» жоне «Горемыкиншілдер, октябристер жоне кадеттер» деген мацалалар жазады. Мацалалар 1906 жылы 20 майда «Волна» газетінің 22-номерінде жарияланды. Лениннің «Саудаласцысы да келмейді!» деген маца ласы «Волна» газетінің 21-номерінде жа- рняланады.
Ленин «Жаман кецестер» (бас мацала) жоне «Мемлекеттік думаныц таратылуы туралы ца- уесеттер мен лацаптар» деген мацалалар жазады. Мацалалар 1906 жылы 21 майда «Волна» газетінің 23-номерінде жарияланды.
Лениннің «Сын бостандыгы жоне цимыл бір- лігі» деген мацаласы «Волна» газетінің 22-но- мерінде жарияланады.
Ленин Петероургтің Нарва ауданы жұмыс- шы социал-демократтарыныц жиналысында РСДРП IV (Бірігу) съезінің жұмысы туралы баяидама жасайды.
Ленин Петербургтің Сан-Гальск кіші ауданы жұмысшыларыпың жиналысында аграрлыц


61G В. И. ЛЕНИНШҢ ОМІРІ МЕН ҚЫЗМЕТГНЩ КЕЗЕҢДЕРІ
мәселе жөнінде лекция оциды; осы жиналыс- та жұмысшылардың сұрауы бойынша боль- шевпктер мен меиыпевпктердің Мем*лекеттік дум а га көзқарасы туралы сөз сөйлейді.
Леғгпшіің «Каутский Мсмлекеттік дума туралы» доген мақаласы «Вестник Жизни» журпа- лыпың 6-иомеріпде жариялапады.
24 май (6 июнь).
Лениннің «Кадеттер, трудовиктер жале жұ- мысттты партиясы» дегеи мацаласы «Волна» газетіпің 25-померіпде бас мацала болып жа- рпялатгады.
РСДРП Петербург комитет і Мемлекеттік ду- маға козцарас туралы Ленин жазган царардьт көпшілік дауыспен цабылдайды.
26 май (8 июнь).
Ленни озіиіц «Росспяда каплталпзмаің да- муьт» деген кітабын екінпіі рет басын шыга- ру жөнінде О. Н. Попова баспасымеп жасал- ған шартца қол цояды.
Лениппіц «Плехапов жолдас соцпал-домокра тпяныц тактикасы туралы цалай пайымдай- ды?» деген мацаласы «Вперед» газстіпің 1-но- мерінде жариялапады. Мацала 1906 жылы Петербургте «Вперед» кітап баспасында же- ке кітапша болып басылып лтыгады.
27 май (9 июнь).
Ленин «Қазіргі саяси жағдай туралы» дсгсп мацала жазады. Мацала 1906 жылы 28 майда «Вперед» газетіпің 3-померінде бас мацала болып жарияланды.
«Вперед» газотіпің 2-померіпде Лепин жазған РСДРП Петербург комитетіпіц Мемлсксттік думаға көзцарас туралы царары (царар сон- дай-ац 1906 жылы май да және июньде РСДРП Петербург комитстіпіц жеко листов- калары болып шыцты), «Вперед» газедіпде басылғап РСДРП Петербург комптсті меп Ор- талыц Комптетіпің Мемлексттік думага жәтте Петербург комитетініц 9 мүшссініц мәлімде- месіне көзцарас туралы царарларына «Редак- циядан» деген соңғы сөз басылады.
30 май (12 июнь).
Лениннің «Пролетариат тактикасы жоне ке- зеңнің міпдеттері» деген мацаласы «Вперед» газетіпіц 4-иомеріпде жаршілаиадтл.


В. И. ЛЕНИННЩ ӨМІРІ МЕН ҚЫЗМЕТІНІҢ КЕЗЕҢДЕРІ 617
31 май (13 июнь).
Май.
Май -7 (20) июлъге дейлн
1 (14) июнь.
3 (16) июнь.
6 (19) июнь.
8 (21) июнь.
9 (22) июнь.
Ленин «Жұмысшылар шешсін» деген мацала жазады. Мақала 1906 жылы 1 июньде «Вперед» газетінің 6-номерінде жарияланды.
Лениннің «Нсміс социал-демократиясы кадет- тер туралы» дегон маңаласы жэне «Газеттер мен журналдар әлеміиде» доген заметкасы «Вперед» газстіиіц 5-номерінде басылды.
Ленин Думадағы жұмыспіы-депутаттардьщ пиғылдары мен позицияларын білу мацсаты- мен I Мемлекеттік думапыц депутаты М. И. Михайличеикоға жолыгады.
Ленип больтпевиктік жария газеттер — «Вол- наны», «Впередті», «Эхоны» редакциялайды.
Ленин «Жоғары царамау керек, темен царау керек» деген мацала жазады. Мацала 1906 жылы 2 июньде «Вперед» газотінің 7-номе- ріиде бас мацала болып басылды.
Лепин «Реакция царулы күрес бастады» де- ген мацала жазады. Мацала 1906 жылы 4 июньде «Вперед» газетінің 9-номерінде бас мацала болып жарияланды.
Ленин Карпов деген фамилиямен Петербург- тегі Тенишев училищесінің залында халыц мұғалімдерінің Бүкіл россиялыц съезіпің бір топ делегаттары алдында аграрлыц мэселе жопінде баяндама жасайды.
«Вперед» газетінің 10-номерінде Ленин жаз- ған РСДРП Петербург комитетінің думалыц министрлік туралы мэселе жөніндегі царары жарияланады (оның үстіне царар 1906 жылы июньде РСДРП Петербург комитетінің жеке листовкасы болып шыцты).
Ленин «Жоғарыдағы ауытцу, төмендегі ба- тылдыц» дегеп мацала жазады. Мацала 1906 жылы 9 июньде «Вперед» газетіпің 13-номе- рінде бас мацала болып басьтлды.
Лениннің Петербургтен Киевке телеграф ар- цылы берілген «Ңарсаңда» деген мацаласы Киевтегі болыпевиктік газет — «Работниктіц» l-номерінде жарияланды.
Ленин «Бірлікке!» дегеп мацала жазады. Мацала 1906 жылы 10 июньде , «Вперед» газеті-


618 В. И. ЛЕНИННІҢ ӨМІРІ МЕН ҢЫЗМЕТІНІҢ КЕЗЕҢДЕРІ
10 (23) июнь.
11 (24) июнъ- нен ертерек.
11—12 (24—25) июнь.
11 жэне 15 (24 жэне 28) июнь аралы- ғында.
14 (27) июнь.
Июнънің бірін- ші жартысы.
18 июньнен (1 июльден) ертерек.
нің 14-номерінде бас мацала болып жарня- ланды.
Ленин «Дума жэне халыц» деген мақала жа- зады. Мацала 1906 жылы 11 июньде «Вперед» газотінің 15-померінде бас мацала болып жа- рияланды.
Ленин Петербургтегі Балтыц заводы социал- демократиялыц ұйымыпың жиналысында «жауапты думалыц министрлік» деген кадет- тік ұранды цолдаған меныттевикторді сынай- ды.
Ленин РСДРП Петербург ұйымының аудан- аралыц конференциясының жұмысын басца- рады (конференция өзінің жұмысын Петер- бургте бастан, кейіп мәжілістеріп Финлян- дпяда, Терпокпдс откізді). Ленин конферсн- цияда «Партияның Мсмлекеттік думаға көзцарас жөніндегі тактнкасы туралы» және «Партия бірлігі туралы» баяндамалар жа- сайды.
Ленин Думадағы социал-демократпялыц фракция декларацттясының жобасын жазады. Ленин жобаньт 1906 жылы 22 июньде «Эхо» газетінің 1-номеріпде басылган, кейін 1906 жылы 23 июньде «Северная Земля» газетінің 1-номеріндс жарияланган «Біздіц думалық фракцияның декларациясы жөніиде» деген мацаласында колтіреді.
Леішпнің «Өкімет үшін күрес жоне цайыр- садақа үшін «күрес»» дсгсп мақаласы «Вперед» газетінің 17-номерінде бас мацала болып жарияланды.
Ленин Польша Корольдігі меп Литва социал- дсмократпясы Бас басқармасыпың өкілі — В. Ледермен кездесіп, Польша Корольдігі меп Литва социал-демократиясыпдағы істіц жағ- дайы туралы, Польша Корольдігі мен Литва социал-демократиясының алда болатын V съе- зі жэне съезгс цопац ретінде болыпевпктер- деп өкіл жіберу туралы әңгімелеседі.
Лепин Польша Корольдігі мен Литва социал- демократпясыныц V съезіпе «Вперед» газе- пн ің окілі ретінде В. В. Воровсктійді жібере- ді.


В. И. ЛЕНИННТҢ ӨМТРІ МЕН ҚЫЗМЕТІНІҢ КЕЗЕҢДЕРІ 619
21 июнь (4 июль).
Ленин ««Не істесең де, тез істе!»» деген мацала жазады. Мацала 1906 жылы 22 июньде «Эхо» газетінің 1-номеріттде басьтлды.
22 июнь (5 июль).
Ленин «Антьтғушыларға жэрдем жэне Дума- ныц тактикасы», «Миппстрлік туралы келіс создер» дегсн мацалалар жэне «Эхо» газеті- нің «Газоттор меп журналдар әлемінде» детей бөліміне заметка жазады. Мацалалар мен заметка 1906 жылы 23 пюньде «Эхо» газеті- ттің 2-номертттде басьтлды.
Ленпинің «Біздің думалыц фракцияның дек- ларацпясы жонінде» және «Пайдалы айтыс» деген мацалалары «Эхо» газетінің 1-номерін- де басьтлды.
23 июнь (6 июль).
Ленин «Кадеттермен одацтасуды кім жацтай- ды?» деген мацала жазады. Мацала 1906 жылы 24 пюньде «Эхо» газетінің 3-номерінде бас мацала больтп басылды.
24 июнь (7 июль).
Ленин «Эхо» газетіне арнап «Кадеттік Дума ойраншылар үкіметіне ацша берді» деген бас мацала жэне «Газеттер мен журналдар эле- мінде» бөліміне заметка жазады. Мацала мен заметка 1906 жылы 25 июньде «Эхо» газеті- нің 4-номерінде жарияланды.
25 июнь (8 июль).
Лепин РСДРП Петербург жағы комитеті ұйьтмдастыргап жұмысшылардын; жиналы- сыида аграрльтц мәселе жөнінде баяндама жасайды. Жиналысца 200-ге жуыц жұмысшы цатысты.
27 июнь (10 июль).
Ленин «Эхо» газетінің «Газеттер мен журналдар әлемінде» деген боліміне заметка жазады. Заметка 1906 жылы 28 июньде «Эхо» га- зегінің 6-номеріиде жарияланды.
Лениннің «Кадет сөзін сөйлеушілер» деген мацаласы «Эхо» газетінің 5-номерінде бас макала болып жарияланды.
28 июнь (11 июль).
Ленин Петербургтің Нарва ауданы жұмысшы сотціал-демократтарының жиналысында председатель дік етеді, аграрлыц мәселе жөнінде баяндама жасайды. Жиналыс Лениннің ұсы- нысы бойынша РСДРП Петербург ұйымының ауданаралық конференциясының шешімдерін


620 В. И. ЛЕНИІШІҢ ӨМІРІ МЕН ҚЫЗМЕТІШҢ КЕЗЕҢДЕРІ
29 июль (12 июль).
Июнънен кешірек.
1 (14) июль.
2 (15) июль.
4 (17) июль.
5 (18) июль.
6 (19) июль. •
мацұлдаған царар цабылдайды. Жиналысца 200-ге жуыц жұмысшы цатысты.
Лепин «Эхо» газетінің 7-номеріне арнап «Газеттер меп журиалдар әлемінде» боліміп жа- зады.
Лениннің «Тагы да думалыц мпнистрлік тура- лы» дегеи мақаласы «Эхо» газетінің 6-номе- ріпде бас мацала болып жарияланды.
Ленин «Газеттер мен журналдар әлемінде» бөліміне арнап «Эхо» газетінің 8-номеріне заметка жазады.
Ленин Б. Радиннің «1905 ж. 13 октябрь — 3 декабрьдегі тұңғыш жұмысшы депутаттары Совет!» деген кітапшасымен танысады, оган белгілер салып, цажетті жерлерін сызып отьтрады.
Лениннің ««Бейпартиялыц» бойкотшылардың цате пікірлері», «Буржуазияның сөгістері және пролетариаттың шақырулары» деген мацалалары «Эхо» газетінің 9-номерінде жарияланды.
Лениннің «Армия және халыц» (бас мацала) деген мацаласы жэне «Газеттер мен журнал- дар әлемінде» деген заметкасы «Эхо» газеті- нің 10-номерінде басылды.
Ленинпің «Бұцараны ұйымдастыру туралы және күрес кезеңін таңдап алу туралы» деген мацаласы және «Газеттер мен журналдар әлемінде» деген заметкасы «Эхо» газетінің
11- номерінде басылды.
Ленин «Думадагы партиялар және халыц» деген мацала жазады. Мацала 1906 жылы 6 ию ль де «Эхо» газетінің 13-номерінде бас мацала болып жарияланды.
Лениннің «Батыл шабуыл жэне жасцаншац цорғаныс» деген мацаласы «Эхо» газетінің
12- номерінде бас мацала болътп жарияланды.
Ленин «Реакцияныц заговорлары жэне ойран- шылардыц цоцан-лоццысы» деген мацала жазады. Мацала 1906 жылы 7 июльде «Эхо» га- зетінің 14-номерінде бас мацала болып жарияланды.


В. И. ЛЕНИННІҢ ӨМІРІ МЕН ҢЫЗМЕТІНІҢ КЕЗЕҢДЕРІ 621
7 (20) июль.
8—10 (21—23) июль.
10 (23) июль.
10 (23) июль- ден кешірек.
13 Ждне 17 (26—30) июль аралыгында.
16 (29) июль.
17 (30) июль.
Ленин Карпов деген фамилиямен РСДРП Петербург ұйымы партия қызметкерлерінің жп- налысында социал-демократиялыц фракция- иың Мемлекеттік дум ада гы тактпкасы тура- лы баяндама жасайды. Жпиалысца 120 га жуық адам қатысты.
Ленин Надежда Константиновна Круис каямен бірге Саблинода (Петербургке іргелес елді мекен) озінің анасы Мария Александровна Ульянованың үйіпде дем а лады. 10 толь кү- ні таңертең I Мемлекеттік думаның таратыл- ғанын ести сала, партиядағы жолдастармен осы жагдайды талңылау үшін және осыған байланысты болыпевиктердің тактикасын бел- гілеу үшін Ленин Надежда Константиновна- мен және қарындасы Мария Ильинична Ульяновамеп бірге Саблпнодан тез жүріи ке- теді.
Ленин Куоккалада (Финляндия) I Мемлекет- тік думаның таратылуына байланысты партийный, міндеттері туралы мәселе жөнінде партия қызметкерлорімен кеңес өткізеді.
Ленин Луганск партия ұйымының өкілімен кездесіп, I Мөмлекеттік думаның таратылуына байланысты болыпевиктердің тактикасы туралы әңгімелеседі. Ленин Луганск больше- виктеріне жалынды сәлем жолдап, революция лық күресте сергек және табанды болуды тілейді.
Ленин «Думаның таратылуы және пролета- риаттың міндеттері» деген кітапша жазады. Кітапша 1906 жылы августа Москвада басы- лып шықты.
Ленин Свеаборгтегі солдаттар мен матростар- дың стихиялық революциялық бой көрсетуі дереу басталуы мүмкін деген хабар ала са- лып, көтерілісті басқару үшін Свеаборгке тез делегация жіберу жөнінде РСДРП Петербург комитеті Атқару комиссиясының қаулысы- ның жобасын жазады.
Ленин В. Р. Менжинскаяны Финляндияга әскери ұйымның мүшесі А. Г. Шлихтерге жі- береді; ол онда Шлихтердің көтерілісті басңа-


622 В. И. ЛЕНИІ-ІНІҢ ӨМІРІ МЕН ҚЬТЗМЕТІНІҢ КЕЗЕҢДЕРІ
19 июль (1 август).
20 июль (2 август).
21 июль
(3 август).
Июль.
Июльдіц аяты.
6 жэне 21 август (19 август пен 3 сентябрь) аралытында.
12 (25) август.
ру үшін Свеаборгке тез жүріп кетуі жәнінде- гі тапсырманы айту үшін барды.
Ленин «Вена» росторанының үйінде Свеаборг котерілісіне байланысты Петербургтің партия қызметкерлерімеп астьтртьтп кеңес өткізеді.
РСДРП Петербург комптеті Лениннің ұсыны- сы бойыпша Свеаборг және Кронштадт көте- рілістерін қолдау жонінде жаппай саяси ере- уіл откізу туралы шетпім қабьтлдайды.
Ленин Свеаборг жэне Кронштадт көтерілісте- рінің басылып тасталғаны туралы хабар алып, РСДРП Петербург комитетіне жаппай саяси ереуіл өткізу жөніндегі ұранды алып тастауды ұсынады.
Ленин Педагогикалық музей үйінде (Панина- ның Хальтқ үйінде) болыпевиктердің Петербург ұйымы актпвінің жиналысында ағымда- ғы кезең туралы баяндама жасайды.
Ленин Петербургтегі Шапшал темекі фабри- касы жұмысшы әйелдерінің жиналысында сөз сөйлейді; жұмысшылардың экономикалық та- лаптарын қанағаттаидырудан әкімшіліктің бас тартуына жауап ретінде жұмысшылардың ереуіл жасамақшы болған инициативасын қолдайды.
Ленин Петербургте партияның басшы большевик қызметкерлерінің жиналысына даты- сады, онда партияның тактикасы туралы мә- селе талқыланады. Жиналыста Ленин Р. Люк- сембургпен кездеседі.
Ленин Выборгте болған кезінде «Пролетарий» газетінің 1-номерін шығаруға әзірлік жұмы- сын басқарады, бұл номер 1906 жылы 21 августа шыңты.
Ленин Выборгтің шет аймақтарымен таныса- ды, ескі бекіністің төңірегіндегі орларды жэне қаланың басқа да көрікті орьтндарын кө- реді.
Ленин «Бойкот туралы» деген мақала жаза- ды.


В. И. ЛЕНИННІҢ ӨМІРІ МЕН ҢЫЗМЕТІНІҢ КЕЗЕҢДЕРІ 623
20 августан (2 сентябрь- ден) кешірек.
21 август
(3 сентябрь).
27 август (9 сентябрь).
29 август (11 сентябрь).
28 август пен
1 сентябрь (10 жэне 14 сентябрь) аралытында.
Ж аз.
Жаздыц аяты.
Ленин Финляндияға, Куоккалаға, большевик Г. Д. Лейтейзен мен оиың семьясы тұрғаи «Ваза» дачасына көшіп келеді.
Ленпннің «Дауыл алдында» (бас мацала), «Бойкот туралы», «Саяси дағдарыс жэне оппортунист^ тактиканың күйреуі», «Күнделік- ті оңиғалар жөнінде» деген мақалалары және ««Жүмысшы съезі» туралы» заметкасы «Пролетарий» газетінің 1-номерінде жарияланды. Леппп Тсриокпдегі театр үйінде РСДРП Петербург комитет! ұйымдастырғап партия жи- палысында председательдік стеді, меныпевик- тердің «жүмысшы съезі» жөніндегі ұранын цатты сынайдьт және РСДРП V съезін шацы- ру цажеттігін талап етеді. Ленин ұсынған ца- рар бір ауыздан қабылданады.
Ленпнпің «Москва когерілісінің сабақтары» (бас мацала) және «Тактикалыц ауытцулар» деген мацалалары «Пролетарий» газетінің 2- номеріпде жарияланды.
Ленин Женевага Г. А. Куклинге хат жазып, озі Женевада цалдырып кеткен, маңызды ма- териалдар салынған пакетті Петербургтегі адресіне жіберуді сұрайды.
Лепин «Вперед» болыпевиктік кітап баспасы- ііың үйінде шацырылғаи партия цызметкер- леріиің жииалысында сөз сөйлейді. Ол партия жұмысын цаладағы цызметті әлсіретпейтін- дей етіп, деревнядағы жұмысты күшейтетін- дей етіп ұйымдастыруды ұсынады.
Ленин А. Богдановтьщ «Эмпириомонизм» деген кітабын сынға алып, философиялыц ең- бек жазады, оны «Ңатардағы марксистің философия туралы заметкалары» деген атпеп басып шығаруды ойлайды.
Ленин Ф. А. Сергеевы (Артемді) партия жұ- мысын жолға цою үшін Уралға жібереді.
Ленин Териокидегі В. Д. Бонч-Бруевичтің дачасына бірнеше рет келеді; онда Л. Б. Кра- синпіц дачасыгтда да боладьт.
Ленин «Ваза» дачасында (Куоккала) РСДРП Москва комитетінің өкілі М. М. Эссеимеи


624 В. И. ЛЕНИННІҢ ӨМІРІ МЕН ҚЫЗМЕТІНІҢ КЕЗЕҢДЕРІ
кездесіп, Москва партия ұйымындағы істің жағдайы жайында әңгімелеседі.
Ленин Петербургке келіп жүрген кездерінің бірінде Г. М. Кржижановскийге жолығыи, онымен партияның тактикасы және орътс революциясының перспективасы туралы әңгі- мелеседі.
8 (21) сентябрь
Лениннің «Үкіметтің саясаты және болашаң күрес» (бас мақала), «Тарт қолыңды!» деген мақалалары және Поляк социалистік партпя- сының партизан дық қимылдары туралы «Ре- дакциядан» деген заметкасы «Пролетарий» га- зетінің 3-номерінде жарияланды.
Сентябрьдщ бірініиі жартысы.
Ленин «Бундтьщ Россия социал-демократия- лық жұмысшы партиясымен бірігуі» деген заметка жазады.
19 сентябрь (2 октябрь).
Лениннің «Эсер меныпевиктер» деген мақаласы «Пролетарий» газетінің 4-номбрінде жарияланды.


625
М А 3 М ¥ Н Ы
Алғы сөз IX
19 06 ж.
РСДРП БІРІГУ СЪЕЗІ ТУРАЛЫ БАЯНДАМА (Петербург жумысшыларына хат) 1—73
I. 	Съездің құрамы 4.
II. 	Бюро сайлау. Съездің күн тәртібі 9
III. Аграрлық мәселе 11
IV. Революциялық кезеңгө және пролетариат-
тың таптық міндеттеріне баға беру 34
V. 	Мемлекеттік думаға көзқарас 42
VI. 	Ңарулы көтеріліс 53
VII. 	Съездің соңы 60
VIII. 	Съездің қорытындылары 66
Қосымша. РСДРП Бірігу съезінің жұмыстарына баға беруге арналған материалдар 72—73
БОСТАНДЫҚ ҮШІН КҮРЕС ЖӘНЕ ӨКІМЕТ ҮШІН КҮРЕС... 74—77 ЖАҢА ӨРЛЕУ 78—84
СЪЕЗДІҢ ҢОРЫТЫНДЫЛАРЫ ЖӨНІНДЕ 85—89
ДУМА ЖӘНЕ ХАЛЬЩ 90—94
ГАЗЕТТЕР МЕН ЖУРНАЛДАР ӘЛЕМІНДЕ 95—96
*БОЛЫПЕВИКТЕРДІҢ МЕМЛЕКЕТТІК ДУМА ТУРАЛЫ ҢАРАРЫНА 97
туты берген тақырыптар жұлдызшамен белгіленді.


626
М А 3 М ¥ Н Ы
МЕМЛЕКЕТТІК ДУМАДАҒЫ ЖҮМЫСШЫ ТОБЫ 98—102
*¥ЙЫМДЬЩ МӘСЕЛЕ ЖӨНІНДЕ 103
*1906 ж. 9 (22) МАЙДА ГР. ПАНИНАНЫҢ ҮЙІНДЕ БОЛ-
ГАН ХАЛЬЩ МИТИНГІСІНДЕ СӨЙЛЕНГЕН СӨЗ 104—105
1. «Невская Газетаиың» қысқапта есебі 104
2. «Волна» газстінің қысқаша есебі 105
*1906 ж. 9 (22) МАЙДА ГР. ПАНИНАНЫҢ ҮЙІНДЕ БОЛ-
ГАН ХАЛЫҢ МИТИНГТСШДЕ ҢАБЫЛДАНҒАН ҢАРАР 106—107
ШАРУАЛАР ТОБЫ НЕМЕСЕ «ЕҢБЕК» ТОБЫ ЖӘНЕ РСДРП... 108—111
ДУМАДАГЫ ЖЕР ТУР АЛЫ МӘСЕЛЕ 112—Г15
ҢАРАР ЖӘНЕ РЕВОЛЮЦИЯ 116—119
ЖЕР ДЕ ЖОҢ, EPIK ТЕ ЖОҢ 120—122
СОЦИАЛ-ДЕМОКРАТТАРДЫҢ ТИФЛИСТЕ БОЛҒАН САЙ-
ЛАУДАГЫ ЖЕҢІСІ 123—125
YKIMET, ДУМА ЖӘНЕ ХАЛЫҚ 126—129
ДУМАНЫҢ ХАЛЫҢҚА СӨЗ САЛУЫНА КАДЕТТЕР БӨГЕТ
ЖАСАП ОТЫР 130—131
САУДАЛАСҚЫСЫ ДА КЕЛМЕЙДІ! 132—134
ЖҮМЫСШЫ ДЕПУТАТТАРЫНЫҢ ҮНДЕУІ ЖӨНІНДЕ 135—136
ЖЕР ТУР АЛЫ МӘСЕЛЕ ЖӘНЕ БОСТАНДЫК, ЖОЛЫНДАҒЫ
kypec 137—141
ГОРЕМЫКИНШІЛДЕР, ОКТЯБРИСТЕР ЖӘНЕ КАДЕТТЕР... 142—143 СЫН БОСТАНДЫҒЫ ЖӘНЕ ҚИМЫЛ БІРЛІГІ 144—146
ЖАМАН КЕҢЕСТЕР 147—152
МЕМЛЕКЕТТІК ДУМАНЫҢ ТАРАТЫЛУЫ ТУРАЛЫ ҚА-
УЕСЕТТЕР МЕН ЛАҚАПТАР 153—154
КАУТСКИЙ МЕМЛЕКЕТТІК ДУМА ТУРАЛЫ 155—158
КАДЕТТЕР, ТРУДОВИКТЕР ЖӘНЕ ЖҮМЫСШЫ ПАРТИЯ-
ПЛЕХАНОВ ЖОЛДАС СОЦИАЛ-ДЕМОКРАТИЯНЫҢ ТАК-
ТИКАСЫ ТУРАЛЫ ҢАЛАЙ ПАЙЫМДАЙДЫ? 165—188
* РСДРП ПЕТЕРБУРГ КОМИТЕТІНІҢ МЕМЛЕКЕТТІК ДУ-
МАГД КӨЗҢАРАС ТУРАЛЫ ҢАРАРЫ 189—190
*ДУМАЛЫҢ МИНИСТРЛІКТІҢ ҮРАНЫ ТУРАЛЫ 191—192
ҢАЗІРГІ САЯСИ ЖАҒДАЙ ТУРАЛЫ 193—198
ПРОЛЕТАРИАТ ТАКТИКАСЫ ЖӘНЕ КЕЗЕҢНІҢ МІНДЕТ-
ТЕРІ 199—202
НЕМІС СОЦИАЛ-ДЕМОКРАТИЯСЫ КАДЕТТЕР ТУРАЛЫ... 203—207 ГАЗЕТТЕР МЕН ЖУРНАЛДАР ӘЛЕМІНДЕ 208


М А 3 М Ұ И Ы
627
ЖҮМЫСЩЫЛДР ШЕПІСІН ........ 209—214
«ЖОҒАРЫ ҢАРАМАУ КЕРЕК, ТӨМЕН ҢАРАУ КЕРЕК» 215—218
РЕАКЦИЯ ҢАРУЛЫ KYPEG БАСТАДЫ. 219—224
*РСДРП ПЕТЕРБУРГ КОМИТЕТШЩ ДУМА МИНИСТРЛІ-
ГІ ТУРАЛЫ МӘСЕЛЕ ЖӨНІНДЕГІ ҚАРАРЫ 225—226
ҢАРСАҢДА 227—228
ЖОҒАРЫДАҒЫ АУЫТҚУ, ТӨМЕНДЕГІ БАТЫЛДЫК. 229—232
БІРЛІККЕ! 233—237
ДУМА ЖӘНЕ ХАЛЬЩ 238—241
ӨКІМЕТ ҮШІН КҮРЕС ЖӘНЕ ҢАЙЫР-САДАҚА ҮШІН
«КҮРЕС» 242—246
БІЗДІҢ ДУМАЛЫК, ФРАКЦИЯНЫҢ ДЕКЛАРАЦИЯСЫ ЖӨ-
НШДЕ 247—253
«НЕ ІСТЕСЕҢ ДЕ, ТЕЗ ІСТЕ!» 254—256
ПАЙДАЛЫ АЙТЫС 257—259
АШЫҒУШЫЛАРҒА ЖӘРДЕМ ЖӘНЕ ДУМАНЫҢ ТАКТИ-
КАСЫ 260—265
МИНИСТРЛІК ТУРАЛЫ КЕЛІС СӨЗДЕР ?. 266—267
ГАЗЕТТЕР МЕН ЖУРНАЛДАР ӘЛЕМІНДЕ 268—270
КАДЕТТЕРМЕН ОДАҢТАСУДЫ КІМ ЖАҢТАЙДЫ? 271—278
КАДЕТТІК ДУМА ОЙРАНШЫЛАР ҮКІМЕТІНЕ АҢША
берді 279—283
ГАЗЕТТЕР МЕН ЖУРНАЛДАР ӘЛЕМІНДЕ 284
КАДЕТ СӨЗІН СӨЙЛЕУШІЛЕР 285—290
ТАҒЫ ДА ДУМАЛЬЩ МИНИСТРЛІК ТУРАЛЫ 291—295
ГАЗЕТТЕР МЕН ЖУРНАЛДАР ӘЛЕМІНДЕ 296—297
ГАЗЕТТЕР МЕН ЖУРНАЛДАР ӘЛЕМІНДЕ 298—302
ГАЗЕТТЕР МЕН ЖУРНАЛДАР ӘЛЕМІНДЕ 303—304
«БЕЙПАРТИЯЛЫҢ» БОЙКОТШЫЛАРДЫҢ К.АТЕ ПІКІР-
лері 305—310
БУРЖУАЗИЯНЬЩ СӨГ1СТЕРІ ЖӘНЕ ПРОЛЕТАРИАТТЫҢ
ШАҢЫРУЛАРЫ 311—312
АРМИЯ ЖӘНЕ ХАЛЬЩ 313—315
ГАЗЕТТЕР МЕН ЖУРНАЛДАР ӘЛЕМІНДЕ 316—317
БҮҚАРАНЫ ҮЙЫМДАСТЫРУ ТУРАЛЫ ЖӘГІЕ КҮРЕС КЕ-
ЗЕҢІН ТАҢДАП АЛУ ТУРАЛЫ 318—321
ГАЗЕТТЕР МЕН ЖУРНАЛДАР ӘЛЕМІНДЕ 322—323


628
М А 3 М ¥ Н Ы
БАТЫЛ ШАБУЫЛ ЖӘНЕ ЖАСҚАНШАҚ ҢОРҒАНЫС« ... 324—328
ДУМАДАГЫ ПАРТИЯЛАР ЖӘНЕ ХАЛЫК. 329—332
РЕАКЦИЯНЫҢ ЗАГОВОР ЛАРЫ ЖӘНЕ ОЙРАНІПЫЛАРДЫҢ қоңан-лоққысы 333—З3б
ДУМАНЫҢ ТАРАТЫЛУЫ ЖӘНЕ ПРОЛЕТ АРИ АТТЫҢ MIH-
ДЕТТЕРІ 337—361
I 339
II ■’ 344
III 347
IV 353
V 358
VI 360
СВЕАБОРГКЕ ДЕЛЕГАЦИЯ ЖІБЕРУ ТУР АЛЫ. РСДРП Петербург комитеті Атцару комиссиясыныц цаулысы. 362
ДАУЫЛ АЛДЫНДА 365—372
БОЙКОТ ТУР АЛЫ 373—382
САЯСИ ДАҒДАРЫС ЖӘНЕ ОППОРТУНИСТА ТАКТИКА-
НЬЩ КҮЙРЕУІ ' 383—401
I 383
•II 384
III . ‘ 387
IV 394
V 398
КҮНДЕЛІКТІ ОҢИГАЛАР ЖӨНІНДЕ 402—405
*«Ж¥МЫСШЫ СЪЕЗІ» ТУРАЛЫ 406
МОСКВА КӨТЕРІЛІСІНІҢ САБАҢТАРЫ 407—415
ТАКТИКАЛЬЩ АУЫТҚУЛАР 416—421
*ҮКІМЕТТІҢ САЯСАТЫ ЖӘНЕ БОЛАШАҚ КҮРЕС 422—427
ТАРТ цолыцды! 428—432
* ПОЛЯК СОЦИАЛИСТА ПАРТИЯСЫНЫҢ ПАРТИЗАНДЬЩ ҢИМЫЛДАРЫ ТУРАЛЫ 433
БУНДТЫҢ РОССИЯ СОЦИАЛ-ДЕМОКРАТИЯЛЫК. ЖҮМБІС-
ШЫ ПАРТИЯСЫМЕН БІРІГУІ 434—435
ЭСЕР МЕНЬШЕВИКТЕР 436—447


МАЗ М Y н ы 629
В. И. Лениннің осы уақытқа дейін табылмаған еңбек- терінің тізімі (май — сентябрь, 1906) 451—458
В. И. Ленин редакциялауға қатысқан басылымдар мен документтердің тізімі 459—460
Ескертулер 461—525
В. И. Ленин цитат келтірген және ауызға алған әдебп еңбектер мен деректемелер көрсеткіші 526—56S
Есімдер көрсеткіші 569—611
В. И. Лепиннің омірі метт қьтзмстіттіц
кезеңдері. 612—623


630
М А 3 М ¥ Н Ы
СУРЕТТЕР
В. И. Лениннің «Россия социал-демократиялық жұмыс- іпы партиясьшың Бірігу съезі туралы баяндама» деген кітапшасының мұқабасы.— 1906 ж. 2—3
«Эхо» газетінің біріпші беті, мұиың 1906 ж. 24 июнь- дегі 3-номерінде В. И. Ленииніц «Кадеттсрмен одақта- суды кім жақтайды?» деген бас мақаласы басылған 273
В. И. Лениннің «Свеаборгке делегация жіберу туралы. РСДРП Петербург комитеті Атқару комиссиясының қаулысы» деген қолжазбасыиың біріштті боті —1906 ж. 363
«Пролетарий» газетінің 1906 ж. 21 августагы 1-иомо- рінің біріиші беті, мұнда В. И. Лениннің «Дауыл алдында», «Бойкот туралы» деген және басқа мақала- лары басылган 369


Ленпп, В. И.
Шығармалар толық жпнағы. Орысша 5-басылуынан аударыл- ды, 55 томдьщ, Т. 1 — Алматы, «Ңазақстан», 1976.
(Қазақстан КП Орталың Комитеті жанындағы Партия тари- хы ин-ты — КПСС Орталық Комитеті жанындағы Марксизм- ленинизм ин-тының филиалы.)
Т. 13. Май — сентябрь 1906.
632 бет.


Томды баспаға дайындағандар:
И. М. Бутулова мои В. В. Горбунов Әдебиет көрсеткішін дайындаған
Н. Д. Шахновская
Есімдер көрсеткішін дайындаған
Ю. Г. Никифоров
Редактор В. Я. Зевин Сканерлеу: Т.Қ.Оразымбетов Өңдеу: А.Н. Моторин
★
Сдано в набор 12/V 1975 г. Подписано к печати 8/IV 1976 г. Формат 84x108732—20,625 + 1 вкл. */ie печ. л.=34,75 усл. печ. л. (32,45 уч.-изд. л.) Тираж 15000 экз. Бумага № 1. Цена 65 кон.
Издательство «Казахстан», г. Алма-Ата, ул. Советская, 50,
Заказ 840. Полиграфкомбйнат производственного объединения полиграфических предприятий «КІТАП» Государственного комитета Сонета Министров Казахской ССР по делам издательств, полиграфии и книжной торговли, г. Алма-Ата, ул. Пастера, 39.