/
Author: Канукова Ф.А.
Tags: аивадон литературæ радзырдтæ таурæгътæ
ISBN: 978-5-91139-222-2
Year: 2012
Text
7ГÆГИАТАГ
ХАБÆРТТÆ
ÆМÆ
ТАУРÆГЪТÆ
Фыццаг чиныг
Ь||к
Гасситы Викторы номыл
рауагъдадон-полиграфион куыстуат
ДЗÆУДЖЫХЪÆУ 2012
84(2Рос.Осет)
Т-30
Книга издана за счет средств автора
Т—30 Тæгиатаг хабæрттæ æмæ таурæгътæ [Текст] / чиныг
сарæзта Хъаныхъуаты Ф. — Дзæуджыхъæу: Гасситы Вик¬
торы номыл рауагъдадон-полиграфион куыстуат, 2012.
Фыццаг чиныг — 2012 — 352 ф.
18ВЫ 978-5-91139-222-2
Тагаурские рассказы и предания
84(2Рос.Осет)
18ВК 978-5-91139-222-2
© Канукова Ф. А., 2012
© Алипченкова Т. Ф., оформление, 2012
РАЗДЗЫРД
Æз мæхи чингуытыбакаст стыр ахуыргонд адæмтыл нæ ба¬
рин. Семæ ерыс, мыййаг, нæ кæнын, уымæн æмæ мæн, мæхи
фыдæлты — Тæгиаты хабæрттæ æмæ рагон таурæгътæ ныф-
фыссынæн, чингуытæ æнæхъæн тоннæтæ бакæсын нæ хъæуы.
Мæ фыд мын йæ мæлæтмæ хæстæг афтæ фæдзæхста: «Хъусыс,
мæ чызг, куыд æппæт Тæгиатæн, афтæ мæнæн дæр мæ фадат
«коммунæйы» аххосæй бæллиццаг нæ рауад. Цы фехъуыстон
фыдæй-фыртмæ, дзыхæй-дзыхмæ, уыцы хабæрттæ æмæ тау-
рæгьтæ мемæ мæрдтæм хæссын. Фæлæ цалдæр азы дæу бæл-
вырд цæуыл фæцахуыр кодтон, цынæ вæййы, мыййаг, дæ дуг
хуыздæр куы разына, æмæ дын фадат куы фæуа, уæд-иу сæ ды
дæр мæнау демæ мæрдтæм ма ахæсс. Фæлæ-иу сæ чиныджы
фыстæй дæ кæстæртæн ныууадз». Мæ фыды фæдзæхат æххæст
кæнын зæрдиагæй, суанг ма бацархайдтон йæ ныхасыхъæд, йæ
ныхасы фæзилæнтæ бахъахъхъæныныл. Уымæ гæсгæ, чиныгкæ-
сæг, ма-иу бадис кæн, æнахуыр дзырд, ныхасы хицæндзинадыл
куы сæмбæлай, уæд. Æз мæ сабийы бонæй абоны онг удæнцой
нæ федтон. Æппынæдзух архайдтон, фыццаджыдæр, мæхи мыг-
гагæн, Хъаныхъуатæн, мæ фыдæй æрыхъусæггаг хабæрттæ æмæ
таурæгътæн сæ бамбарыныл. Мæн фæндыд, уал æмæ уал æнусы
хабæрттæй, сæ алы æрыхъусæггаг ныхасæн дæр, алы дзырдæн
йæ хъуыды æд мидис бæлвырдæй бамбарын мæ фыды фæрцы.
Мæ фыд мæ æмбæрста æмæ мын стыр цæстæнгас лæвæрдта.
Нæ фыдæн йæ рагон таурæгътæ æмæ хабæрттæ мæнæй фыл-
дæр ничи хъуыста. Дыккагæй та, скъолайы ахуыр кæнын куы
райдыдтон, уæд Хъобаны хъæуы библиотекæйы хицау Сланты
Гигойы чындз Надя мын цæмæндæр стыр цæстæнгас радта æмæ
мæ фæцахуыр кодта Агата Кристийы чингуытыл. Агата Кристи
дæр хæрз сабийæ, куыддæр дамгъæтæ базыдта, афтæ дзы йæ
хъуыдытæ райдыдта фыссын. Æз дæр уæд саби уыдтæн, фæлæ
мын Агата мæнæн радта стыр ныфс, æмæ дзы райстон дæнцæн.
Нæ фыд-иу йæ æмсæр хистæртимæ ныхас куы кодта, ра¬
гон заманы хабæрттæ, кæддæр нæ рагфыдæлтыккон æнæхъæн
хъаныхъуаты Фатимæ
Тæгиатæм дæр цавæр фендджын, зондджын æмæ дзырддзæугæ
куырыхон лæгтæ уыд, æнусты дæргьы фæлтæрæй-фæлтæрмæ.
Уыцы хабæрттæм æмæ таурæгьтæм нæ фыдæй дæсныдæр йæ
рæстæджы ничи уыд. Æз дæр-иу сæм зæрдиагæй хъуыстон
æмæ-иу сын сæ алы ныхасыл дæр зæрдæбынæй хъуыды код-
тон. Мæнмæ гæсгæ, хæдахуыр адæймагæн йæхи фыдæлты исто-
рийыл кусгæйæ йæ зонындзинæдтæ хъуамæ уæлдай æцæгдæр,
арфдæр æмæ бæлвырддæр уой.
Мæ фыд куыд дзырдта, уымæ гæсгæ, уый дæр хæрз сабийæ
уыд зæрдæргъæвд, цæрдæгдзинадæй æххæст. Йæ мад дæр æй
«Бындз» уымæ гæсгæ схуыдта. Бæхыл афтæ цæрдæг хъазыд,
æмæ-иу адæм æмхуызонæй загътой, кæсут-ма йæм, уæртæ бын-
дзы хуызæн цæрдæг куыд хъазы бæхыл, зæгьгæ. Уый фæстæ
йæ иууылдæр Дзыбындз хонын райдыдтой. Æнæхъæн Тæгиа-
тæм дæр уæды заманы хæстæгдзинад Кæсæджы æлдæрттимæ
кадыл нымад уыд. Кæсæджы къниæзтæй бирæтæ уыдысты Хъа-
ныхъуаты хæрæфырттæ.
Иу сæрдыгон хурбон Хъобанмæ Хъаныхъуаты Дудары фырт
Мырзабеджы хæдзармæ уазæгуаты æрбацыд кæсгон къниазы
фырт Æмзораты лæппу Хъаныхъуаты хæрæфырт. Æмæ Мыр¬
забеджы бафарста:
— Зæгъ-ма, мæ мадыфсымæр, цавæр стыр хæзна дын балæ-
вар кæнон зæрдыл дарыны аккаг?
Мырзабег иуцасдæр ницы сдзырдта, стæй йæ уазæгæн йæ
дыууæ цæстмæ бæлвырд бакаст æмæ йын афтæ:
— Мæнæ дын мæхæдæг мæ кæстæр лæппуйы æмцегдзинады
æгъдауæй де ’вджид кæнын. Ахуырмæ йæ куы бадæттис, тагъд
ыл аст азы сæххæст уыдзæн æмæ ам хæхты фосгæсæй куы нæ
баззаид. Мæ дыууæ хистæр фыртæн самæлттæ кодтон, фæлæ ме
’ртыккаг лæппуйы фаг нал дæн.
Цыбыр рæстæджы фæстæ къниазы фырт Хъобанмæ барвы-
ста Хъаныхъуаты Адылджерийы фырт Алмахситы, æмæ уый
Аслæмбеджы (Дзыбындзы) Хъобанæй Кæсæгмæ къниазы хæ-
дзармæ ахæццæ кодта Æмзоратæм. Уыдон та йæ радтой Бæ-
тæлпашинскы медресемæ ахуырмæ. Аслæмбес медресе цыппар
азмæ каст фæци, æмæ та йæ дарддæр кадетты корпусмæ дæр
ахуырмæ балæвæрдтой.
Паддзахы æфсæдты ’хсæн йæ службæ куы ахицæн, уæд йæ
райгуырæн хæдзармæ Хъобанмæ бирæ азты фæстæ æрыздæхт.
Уыцы рæстæджы Аслæмбегæн йæ мад æгас нал уыд. Аслæмбеджы
йæ мад хъулон уарзт кодта, ном дæр ыл йæхи фыды ном сæвæрын
кодта. Æнæ йæ мад ын йæ райгуырæн хæдзар ад нал лæвæрдта.
Уымæ гæсгæ йæ рæстæг фылдæр æрвыста йæ фыдыфсымæр Ду-
дарыхъойы (Хабосы) хæдзары. Дударыхъойæн йæ фыццаг ус Косе
æгнатаг хабæрттпæ æмæ таурæгътæ
Хъаныхъуаты Дудары фырт
Мырзабег
5
Хъаныхъуаты Мырзабеджы фырт
Аслæмбег (Дзыбындз)
^ъаныхъуаты Фатимæ
Дудараты чызг, хæрзконд
сылгоймаг Хъаныхъуаты би-
нонты æхсæн, йæ зонд æмæ
йæ зонындзинæдты фæрцы
айдагь бинонты ’хсæн нæ,
фæлæ æнæхъæн мыггаджы
æхсæн дæр дзырддзæугæ
адæймагыл нымад уыд. Зæ-
рингуырдау — къухæй хæр-
зарæхст. Суанг йæ тиуы цо-
тæн дæр лыстæг сынкæй сæ
дарæс, суанг хæрдгæ хуы-
дыуонг дæр, айв кодта. Косе
уыд мæлгъæвзаг, йæ зæлдаг
хъæлæсæй-иу алæмæты тау-
рæгьтæ æмæ æмбисæндтæ
кодта. Йæ дзыхы дзырд ад-
джын, мыд тадзæгау. Уæды
рæстæджы, уæлдайдæр та —
хохаг хъæу Хъобаны.
_ Сæ хæдзæртты-иу сæ
Хъаныхъуаты Дудары фырт изæР* куыстытæ куы ба;
Дударыхъо (Хабос) кодтои> Фосæи> маргьæи
æппæтмæ дæр-иу куы ба-
зылдысты, суанг сæ куыйты дæр-иу куы бафсæстой, сæхи уд-
тæм дæр-иу уæд базылдысты. Сæ кусæн уæлæдарæс-иу сыгъдæг
дарæсæй раивтой, сæхи-иу цæхсадтой, æвдæз-иу систой, ламаз
кæнынмæ æмæ цай цымынмæ та-иу хиуæттæ зымæгон даргъ æх-
сæвты Дударыхъойы (Хабосы) хæдзармæ æрбамбырд сты.
Аив æфснайд стыр агьуысты рухс, фæтæген цырæгъты фæр-
цы. Иннæрдыгæй — тохынайы бынмæ къонайы — стыр къодæхты
артæн йæ æхсидæвты рухс. Хæдзарæн йæ астæу стыр стъолæн йæ
алфамбылай æрбадынæн алкæйы фаг дæр уыд. Суанг-иу æмби-
сæхсæвмæ урс фæзгъæр мыдимæ цай цымгæйæ, хъарм хæдзары
фæбадтысты. Иу таурæгъ иннæмæй диссагдæрæй кодтой. Куыд
Косе, афтæ Дударыхъо дæр тынг бирæ фыдæлтыккон таурæгътæ
æмæ хабæрттæ зыдтой. Косеимæ-иу ерысæй дзырдтой, сæ кæ-
рæдзийы дзыхæй исгæйæ. Сеппæты дæр-иу Косе амбылдта, йæ
зонындзинæдтæ æмæ йæ дзырдарæхстæй. Иæ иуæй иннæ диссаг-
дæрæй, йæ иу таурæгъ иннæйы хуызæн æнæуæвгæйæ.
Тъымы-тъымайæ æнæхъæн Арвыкомы хабæрттæ, Цмийæ-иу
райдыдта æмæ-иу Бæлтайы онг ахæццæ, йæхи мыггаджы ха-
бæрттæ кæнгæйæ, иууылдæр-иу æм лæмбынæг хъуыстой. Ду¬
дарыхъо (Хабос), стæй йæ кæстæр æфсымæр Мырзабег дæр
ОТ^æгиатаг хабæрттæ æмæ таурæгътæ
къаддæр хабæрттæ нæ
зыдтой, æмбисæндтæ дæр
æмæ таурæгътæ дæр но-
джы фылдæр. Дударыхъо
æмæ Мырзабегæн кæд сæ
фыд Дудар раджы амард,
уæддæр рæвдыд хъуаг
нæ уыдысты. Сæ фыды-
фыд Æмзор йæ бинойна-
гимæ æмзай-æмзæрондæй
сæ фондзыссæдзгай азты
сæрты ахызтысты. Æмзор
Дудараты Ахмæты хæрæ-
фырт уыд. Йæ бинойнаг та
кæсгон æлдары чызг Æм-
зораты Пшежамбийы чызг
Жан. Æмзор æмæ Жан сæ
фырт Дудары цоты сха-
стой. Æмзор йæ амæлæ-
ты онг дæр Хъаныхъуаты
мыггаджы æхсæн нымад
уыд дзырддзæугæ хистæ-
рыл. Фыццаг къæпхæны Хъаныхъуаты Дударыхъойы фырт
уæзданыл нымад уыд. Æм- Хадзымурат
зорæн иæ фырт Дудары
дыууæ лæппуйы Дударыхъо æмæ Мырзабег сæ мадырвадæлты
’рдыгæй дæр рæвдыдхъуаг нæ уыдысты, Тлаттаты Уарийы хæ-
рæфырттæ уыдысты. Фæлæ сæ уæддæр сæ фыдымад Жан йæ
цæгатмæ Æмзоратæм Кæсæгмæ ахуырмæ арвитын кодта. Æмзо-
ратæ Хъаныхъуаты дыууæ сидзæр лæппуйы хуыдтой сæ хъантæ
фырбуцæй. Уыцы æппæт хабæрттæм гæсгæ, Дударыхъо æмæ
Мырзабег, дыууæ ’фсымæры дæр сыгъдæг ныхас кодтой кæсгон
æвзагыл. Æнтыстджынæй дзы медресе дæр каст фесты. Уымæ
гæсгæ нымад уыдысты хъуыраны бакаст, фендджын ахуыргонд
лæгтыл. Зыдтой фыссын æмæ кæсын. Кæсæджы ма райстой æрм-
гуысты зонындзинæдтæ дæр. Куы æрыздæхтысты Хъобанмæ сæ
фыды хæдзармæ, уæд бæлвырд фæхуыздæр сты сæ райгуырæн
хæдзарæн йæ царды пълантæ. Ныссагътой дыргъбæлæстæ, æмæ
сын дзы рауад хорз дыргьдæттæ. Сæ дыргъдæттæ байдзаг код¬
той мыдычыргъæдтæй æд мыдыбындзытæ. Суанг сæм хъæдæй
дæр, уыгæрдæнæй дæр цы хай хаудта, уыдонмæ дæр базылды-
сты æмæ дзы райдыдтой пайда кæнын. Фæззæг-иу сæ афæдзы
куыстæн сæ фæллой армукъатæм галуæрдæтты уæймæ ластой.
Боцкъаты царв, цыхт, мыд, суанг сæ хъæды дыргьы онг.
Фатимæ
Тлаттаты Бимболаты чызг Фузæ æмæ йæ фырт — Хъаныхъуаты
Хадзымураты фырт Тотрадз
8
(/7сæгиатаг хабæрттæ æмæ таурсегътæ
Хæхты сæм хуымгæнды зæхх бæрцæй чысыл кæй уыд, уый
аххосæй æппæт хæхбæстæ дæр æййæфтой хорхъуаг. Се ’хцайæ-
иу балхæдтой уæлæдарæс æмæ хор. Хъаныхъуатæ рагæйдæр
уыдысты нæлгоймагдых мыггаг. Дударыхъойæн Косейæ дыууæ
фырты уыд — Хадзымурат æмæ Аццын, сæ дыууæ дæр ахуыр
кодтой Стъараполы хъæууон хæдзарады институты. Дударыхъо
(Хабос) йæ хистæр фыртæн йæхæдæг равзæрста Алыккаты чыз-
джы, йæ рæсугьддзинады кой æнæхъæн Тæгиаты комы хъуы-
стгонд кæмæн уыд. Хадзымурат йæ зæдыхуызæн æхсинимæ
хыгъд бонтæ ацард Хъобаны. Йæ уæгьд рæстæг куы фæци, уæд
йæ бинойнаджы дæр йемæ ласынвæнд скодта, фæлæ Косе уыд
тынг хъæддых адæймаг æмæ Хадзымуратæн йæ бинойнаджы
йемæ нæ ауагъта.
Революцийы аххосæй Дударыхъойы хистæр фырт Хадзыму¬
рат ма иунæг хатт Хъобанмæ фæзынд йæ ноггуырд сывæллон
æмæ йæ бинойнаджы ласынмæ. Æмæ та йын сæ йæ мад нæ рад-
та. Ууыл Алыккон фырмæтæй фæрынчын æмæ амард, йæ сы-
вæллоны та йын Косе схаста. Йæ ном та уыцы сывæллонæн уыд
Тотрадз, Фыдыбæстæйы Стыр хæсты фесæфт.
Дударыхъойæн йæ дыккаг фырт Аццын, диссаджы домбай
йæ хуыдтой, фæйнæгфарс кæй фæхонынц адæмы æхсæн, ахæм
къæдзæхыйас уæйыджы хуызæн лæппу, Гуырдзыстоны сæ пад-
дзахы æфсæдтимæ хæсты фесæфт. Дударыхъойæн йæ дыууæ
фырты, сæ иуæй иннæ диссагдæр лæппу-лæгтæ, революцийы
аххосæй сæ иу — хистæр фæсарæнты цы фæци, уый бæрæг нал
ссис, дыккаг Гуырдзыйы хæсты фесæфт. Дударыхъо (Хабосы)
хабæрттæ сæхæдæг æнæхъæн чиныгæй рацæуыны фаг сты.
Дударыхъойæн йæ кæстæр æфсымæр Мырзабеджы цард дæр
тынг диссаг рауад. Куыд Дударыхъо, афтæ Мырзабег дæр, дыу-
уæ æфсымæры дæр адæмы ’хсæн пайда кодтой уæлдæр, уæлдай
барджынæй фыццаг къæпхæны уæзданы дипломтæ сæм уыд,
хуымæтæг адæм ахæм дипломы хуыдтой уæзданы гæххæтт.
Мырзабег уыд Мамсыраты Аслæмбеджы сиахс, йæ бинойнаг
хуынд Хæмзат, сæ хистæр фырт Батырбег, Состæмурат (Дзо-
цæ), Аслæмбег (Дзыбындз), Аминæт æмæ Фаризæт. Аслæмбег
(Дзыбындз)-иу ацы хабæрттæ дзургæйæ загъта:
— Уый уыд нæ эрæйы, фæлæ чи аивгъуыдта, уыцы дуджы.
Мæнмæ та афтæ кæсы, цыма цы федтон, цы фехъуыстон,
уыдон иууылдæр уыдысты знон.
Тæгиаты комы Тæгиаты ном чи хаста, уыцы дыууадæс мыг-
гаджы сеппæт дæр сæ уæзданы номы тыххæй, карз æфхæрдæй,
зæрдæсастæй хæхтæй сæ рагон фыдæлтыккон хæдзæрттæй
хыгъд адæмыхаттæн сæ фыдæбонджын хидфæллæйттæм сын
æрбæлгæйæ, тыхгæнæджы æнæхыгъд æфсæдтæ, бынæттон зиан-
Фатимæ
Хъаныхъуаты Мырзабеджы фырт
æмæ чызг — Батырбег æмæ Фаризæт
10
æгиатаг хабæрттæ æмæ таурæгътæ
Лæууынц рахизæрдыгæй: Хъаныхъуаты Фаризæт, Хъаныхъуаты
Хъамболат, Хъаныхъуаты Алмахситы чызг Фаткæ, Шанаты
Метта, Хъаныхъуаты Азæматджерийы чызг Гуыбатæ 11
Фатимæ
Хъаныхъуаты Мырзабеджы
фырт Состæмурат (Дзоцæ)
12
Хъаныхъуаты Адылджерийы
фырт Алмахсит
æгиатаг хабæрттæ æмæ таурæгътæ
Астæуæй — Хъаныхъуаты Мырзабеджы чызг Фаризæт —
Мамсыраты хæрæфырт
13
14
^ъаныхъуаты Фатимæ
хæсджыты фæрцы сыл се знаг фæтых ис. Фæйнæрдæм сæ бы-
нæттон знæгтимæ ныппырх кодтой. Фæлæ Тæгиаты уæйгæн-
джыты хъысмæт дæр хуыздæр нæ рауад. Мæнæ афтæ куыд
фæзæгъынц: «Куырис сыгьди, бæттæн худти». Уый цау сыл æр-
цыд. Уыцы знаг уæйгæнджытæн сæхиуыл дæр нал бацауæрста.
Æнæууæнк адæймаг никæй хъæуы. Æппæт Кавказы адæмты
дæр — кæй гæрах кодта, кæй Сыбырмæ æрвыста, чи та ахæм
æмтъеры цардæй йæхæдæг фæсарæнтæм лыгъд, айдагь йæ уд
ахæсгæйæ. Фыдбонтæ, фыдмитæ, иууылдæр уыдысты знон.
Ирон адæмæн сæ уæлдæр фæлтæры стджытæй, æнæ бæлвырд
фыдæл бæрæг, æнæ дин, æнæ Хуыцауы хай атеисттæ, арæзтой
сæхицæн коммунæ, уæгъдибарæй æмтъеры цард.
Зноны коммунæйы цард, æнæ фыдæлтыккон æгьдæуттæй,
æнæ мадæлон æвзагæй, уыд фыдфын фенæгау æцæг ирон адæ-
мæн. Æнæфенд фыдгулы хуырым фыдмитимæ. Æнаххосæй ах-
хосджыныл нымадæй, æд саби, æд зæронд. Уыцы хабæрттæ йæ
удыл чи нæ бавзæрста, ахæм адæймаг сæ æмбаргæ дæр нæ ба-
кæндзæн. Радзурын дæр сæ нæ базондзæн, коммунæйы арæзта-
ды бæллæхæй цы æнаипп адæм фесæфт æмæ фенамонд, уыдоны
тæригъæддаг цард. Фидар бындурыл хæдзар куынæ æрæвæрай,
уæд уæлдæфыл хæдзар амайæн нæй. Уымæ гæсгæ мæ фæнды
бæлвырдæй радзурын мæхи фыдæлтыл, Тæгиатыл.
Нæ эрæйы суанг VIII æнусæй Тæгиатæн сæ рагфыдæл-
ты сæхи мидæг дзыхæй-дзыхмæ, фыдæй-фыртмæ бæлвырдæй
æрхæццæ уæвгæ хабæрттæ, таурæгътæ. Цæвиттон, ирайнаг
ханы фырттæ æртæ ’фсымæрæй цардагур Ираны бæстæйæ
Хурыскæсæны ’рдæм куыд рараст сты, Цæгат Кавказмæ куыд
æрæфтыдысты. Уыдысты уыцы иу адæмыхаттæн йæ сыгъ-
дæг Таубийы знæмонæй равзæргæ. Чингуыты хабæрттæ не
сты. Æрæнцадысты Цæгат Кавказы хохы рæхысæн йæ цæга-
таг фæхстыл зæрæстон æдзæллаг, æдзæрæг хохæн йæ тæккæ
астæу. Къæдзæхджын хæхтæн сæ цъуппытæ æнусон митæй
æмбæрзт, цъитийы бынмæ. Кæддæр ма дзы æндæр адæмы-
хæттытæ кæй фæцардысты, ууыл дзурæг уыдысты æнæбæл-
вырд, æнæбæрæг, рагон зæппæдзтæ æмæ уæлмæрдтæ сæ цар-
циаты диссæгтимæ.
Æфсымæрты хистæр хуынди Дудар, Дудараты мыггаджы
фыдæл. Йæ зæххытæн сæ райдайæн Терчы галиу фарс Арвы-
комы Цмийы онг. Астæуккаг æфсымæр хуынд Лисикъо, Дзан-
тиаты мыггаджы фыдæл, йæ зæххытæн сæ райдайæн райста
Гæналдоны комы саджилæй хохы Саниба, Тменыхъæу, Хъæни,
Дæргьæвс, Хынцæг, Къæхтысæры ’рдæм. Уыд уæздан лæгыл
нымад, хъуыстгонд цуанон. Пайда кодта адæмы ’хсæн сæрма-
гонд уæлдæр бартæй. Сæ фосы дзугтæн, сæ бæхты рæгьæуттæн
‘/7 сæгиатаг хабæрттæ семæ таурсегътæ
хæхты ныккæнæн дæр нæ уыд. Суанг ма сæ куыйты æрдонгтæ
дæр уæлдай бæлвырддæр уыдысты, сæ фосы дзугтæ дæр сын
уыдон хъахъхъæдтой.
Кæстæр æфсымæр хуынд Хатъу, цæрæнбынатæн равзæрста
абоны Куырттаты ком. Гъеуæд та йæ хуыдтой Суадаг. Æртæ
’фсымæрæй дæр сæ кады кой æнæхъæн Кавказы кæмтты дзыл-
лæты ’хсæн айхъуыст.
Æфсымæрты хистæр уыд Дудар. Дудараты мыггагæн сæ ха-
бæрттæ Хъобаны Хъаныхъуаты Дударыхъойы (Хабосы) хæдзары-
иу сæ бæлвырдæй радзырдта Косе. Косе уыд Дударыхъойæн йæ
фыццаг ус, Дудараты чызг, райгуырд Цмийы 1838 азы, 1929 азы
амард Хъобаны. Уыд стыр зонды хицау, сылгоймаг уæвгæйæ,
фендджын æмæ дзуапджын. Йæ моимæ Дударыхъо (Хабосимæ)
тынг бирæ рагон таурæгьтæ æмæ хабæрттæ зыдтой.
Дударыхъойæн йæ кæстæр æфсымæр Мырзабеджы фырт
Аслæмбег (Дзыбындз) дæр Дудараты хабæрттæ Косейæ фехъ-
уыста. Иу дзырдæй, æфсымæрты хистæр Дудар уыд дзырд-
дзæугæ, кадджын, мыггагæн æдауæццагæй уæздан хистæр, æнæхъ-
æн Кавказы хæхты цы бирæ адæмыхæттытæ цард, уыдоны æхсæн
ын уыд бирæ æрдхæрдтæ — куыд Балхъарæй, Кæсæгæй, Ногь-
айæ æмæ суанг Ассыйы æлдæртты ’хсæн. Мæхъæлимæ та сыха-
гæй æмарæнæй æууæнкимæ хæларæй цард. Дударæн йæ æхсæзæм
фæлтæрæй сæ иуы ном уыд Мысост, ракуырдта кæсгон къниазы
чызг, Мулдартимæ та сæ кæрæдзийæ чызджытæ хастой.
Уæды заманы æнæхъæн Кавказы дæр уыд æгьдау — хуынд
æмцегдзинад. Æгьдаумæ гæсгæ-иу, сывæллон лæппуйы æцæгæ-
лон бинонтæм хъомыл кæнынмæ радтой, бирæ хæттыты суанг
ноггуырдæй дæр. Ахæм æгьдауæй уæлдай арæхдæр пайда код-
той Цæгат Кавказы хæхты цæрæг ирон адæм се ’мсæр кæсгон
æлдæрттимæ. Дударатæн сæ чызг уыд кæсгон къниазы ус. Цæ-
мæй сæ хæстæгдзинад уæлдай тынгдæр ныффидар уа, уый тых-
хæй Дударатæ сæ хæрæфырт Мулдарты ноггуырд лæппуйы рай-
стой сæхимæ хъомыл кæнынмæ æмцегдзинады æгьдаумæ гæсгæ.
Иу ахæмы Цмийы Дударатæ сæхи цæттæ кодтой Хъуырманы
бæрæгбонмæ. Дыууадæс къæртайы кæм цыд, ахæм цæджджи-
наг махсымæ фыцынмæ сæвæрдтой. Йæ быны йын кæрзбæла-
сы къодæхтæй стыр арт бандзæрстой. Уыцы рæстæджы сывæл-
лæттæ аджы сæрмæ, уæлкъуыбыры сæ кæрæдзи расур-басур
кодтой, хъазыдысты, сæ хæрæфырт кæсгон къниазы фырт сæ
æмцег семæ, афтæмæй. Сæ хæдбынмæ дæлкъуыбыры цæджджи-
наджы махсымæ пæлхъ-пæлхъæй фыхт. Иуахæмы цæджджи-
наджы хæдсæрмæ уæлкъуыбырыл Дударатæн сæ хæрæфырт,
сæ хъан, Мулдарты æхсæзаздзыд лæппуйæн, згъоргæ-згъорын
йæ къæхтæ йæ быны фæбырыдысты æмæ цæстыфæныкъуылд-
^Ъъаныхъуаты Фатимæ
Рахизæрдыгæй кæройнаг — Хъаныхъуаты Мырзабеджы фырт
Состæмурат (Дзоцæ)
Тæгисппаг хистæр лæгтæ Уæллаг Хъобаны ныхасы бадынц
16
/7Сæгиатаг хабæрттæ æмæ тпаурæгътæ
мæ уæлкъуыбырæй фыцгæ цæджджинаджы хуылфмæ ных-
хауд. Дæ балгъитæг уыйау, саби царæфтыд баци. Цы гæнæн
ма сын уыд Дударатæн, фæлæ уæды рæстæджы тугисыны æгь-
дау марды тыххæй æнæхъæн мыггаджы уæнгтæн дæр сæ хæс
уыд. Алы мыггаг дæр хъуамæ кæрæдзийы хъахъхъæдтаиккой.
Мыггагæй-иу искæйы æндæр мыггаг куы бафхæрдта, уæд-иу
æфхæрд мыггаджы уæнгтæй алчидæр хъуыддаг нымадта йæхи
бафхæрды хуызæн. Куыд марæгæй, афтæ-иу йæ хæстæджытæй
дæр æгъатырæй сæ туг райстой. Уыцы хæс-иу чи нæ сæххæст
кодта, уыдонæн æнæхъæн мыггагæн дæр уыд стыр худинаг.
Цы гæнæн ма уыд Дударатæн, арвыстой Кæсæгмæ хъæргæ-
нæг. Сæрмагондæй зианджыны хæстæджытæн фехъусын код-
той. Мулдартæ куы фехъуыстой ахæм æбуалгъы хабар, уæд ард
бахордтой, Дударатæн сæ мыггаг йæ бындзарæй кæй сыскъ-
уындзысты сæ сабийы туджы ныхмæ. Уыцы рæстæджы Мул-
дарты къниазы буц чызг Дудараты ног чындз уыд. Æнхъæлцау
уыд, йæ гуыбын йе ’ддаг фарс, куыд фæзæгъынц, афтæ. Кæ-
сæгæн сæ фæдисон лæбурджытæн сæ маст сæ ныхыл фыст уыд.
Сæ хъал бæхтыл æз-фæразæйонæй бырстой æмæ, сæхи æвза-
гыл цы дзырдтой, уый Дударатæн сæ ног чындз куы бамбæрста,
уæд фыццаджыдæр ахъуыды кодта, йæ зæрдæйы бын цы саби
тæлфыд, ууыл. Йæхи къæбицы фæфæсвæд кæнгæйæ, уæрмы
æрæмбæхста. Ахъуыдытæ кодта æмæ сфæнд кодта йæ мойы
æрдхæрдтæм сыхаг хъæуы Джерахы мæхъæлмæ бамбæхсын.
Фæсæмбисæхсæв сау мæйдары йæ уд фыртæссæй йæ армытъæ-
пæны даргæйæ, фæндæгтыл цæуын дæр нæ уæндыд, йæхи удыл
нæ хъуыды кæнгæйæ. Нæдæр хæйрæгæй, нæдæр сырдæй нæ
тарст. Адæмæй афтæ тынг тарст, æмæ Цмийæ Джерахмæ хæм-
пæлты æмæ цъыхырыджын пыхсыты йæ фазыл бырæгау, сырдау
æмбæхстытæ кæнгæйæ, хъуызгæ лыгьд. Боны цъæхмæ, фыц-
цаг кæркуасæны бахæццæ йæ мойы æрдхорды хæдзармæ æмæ
сын сæ кулдуар бахоста. Тынг ын ныттæригъæд кодтой мæхъæ-
лон сылгоймæгтæ. Узæлгæ йæ рæвдауæн ныхæстæй æрсабыр
кодтой. Цыбыр рæстæджы фæстæ Джерахы Дударатæн бындар
райгуырд. Цæмæй йæ Кæсæг ма базыдтаиккой, уый тыххæй йыл
йæ фыды æрдхæрдтæ ном сæвæрдтой Слон. Джерахы цæрджы-
тæ уыцы сабийы сеппæт дæр нымадтой сæ хъаныл. Куыд сæ хъо-
мылгæнинаг, афтæ йæ хъомылгæнджытæ дæр уыдысты мæхъæ-
лæн сæ уæздæттæй. Уæды заманы æгъдæуттæм гæсгæ, Джерахы
цæрджытæ сеппæт дæр Слоны банымадтой сæ æмцег æфсымæ-
рыл. Æнæхъæн хъæуæй дæр æй цæстыгагуыйау хъахъхъæдтой.
Алчидæр йæхицæн хæсыл нымадта, исты хорз миниуджытыл
æй сахуыр кæнын. Бæхимæ архайын, гæрзарæхстдзинадыл, сæ
алыварс цы бирæ æндæр адæмыхæттытæ цард, уыдонæн куыд
2 Заказ № 1558
Фатимæ
Абысалты Алибеджы чызг — Хъаныхъуаты чындз —
Райычкæ йе ’фсымæримсе
Хъаныхъуаты Дудары фырттæ —
Мырзабег æмæ Дударыхъо (Хабос)
ОТ^æгиатаг хабæрттæ æмæ таурæгътæ
се ‘гъдæуттæ, афтæ се ’взæгтыл дæр дзурын. Слон сидзæр кæй
уыд, йæ фыды йын йæ мады ’рвадæлтæ кæй амардтой, Мул-
дартæ, уымæ гæсгæ Слоныл фынддæс азы куы сæххæст, уæд
Джерахы цæрджытæ æмдыхæй, æгъдаумæ гæсгæ, æмцеджы
куывд скодтой. Йæ хъомылгæнджытæ æнæхъæн хъæуæй æмхуы-
зонæй æмцеджы лæвæрттæ фæкодтой. Йæ роныл иуæрдыгæй
уыд æвзист фистонджын хъама, иннæрдыгæй — цуанон фæринк
кард. Йæ уæхскыл ын — хъримаг æд басылыхъ. Диссаджы сау-
лох бæх,. йæ хорзы нысан йæ къуыпных урс зыгьар стъалыйау,
æд саргь, æд сыгьзæрин донытылд бæхæмбæрзæн, йæ фæсарц
хордзентæ æд нымæт ын балæвар кодтой. Сæ сылгоймæгтæ та
йын бæрæгбоны дарæс бахуыдтой: ирон бæрзондхъуыр хæдон,
йæ дæллагхъуыры онг цæппузыртæй æвæргæ, уæрæх салбар хæ-
лаф, куырæт æмæ цыбырдыс цухъхъа, кьæхтыл цырыхъхъытæ.
Слон Цмийы йæ фыдæлты бындурыл йæ къахæй фыццаг хатт
кæй æрæфсæрдзæн цæрынмæ, уымæ гæсгæ, уыцы рæстæджы
æгьдау дæр куыд амыдта æмæ дин дæр, Слоны фынддæс азы но-
мыл Цмийы Хуыцаумæ бакувыны тыххæй хъуыд туг суадзын —
кусæрттаг-хъуырмайнаг. Æмæ та уыцы хабар дæр Джерахы цæр-
джытæ сæхимæ райстой. Сæ рæгъауæй æнаипп стур нывонды
кусæрттаг æртардтой. Цины хабар айхъуысти кæмтты, мад йæ
фыртимæ здæхти, фынддæс азы размæ кадимæ цы къонамæ йæ
сæрæй бакуывта чындзы номыл, уырдæм. Фæлæ уæларвæй дур
æрхауæгау, æназым уæвгæйæ, фыдбылызы аххосæй æнæхъæн
мыггагыл цы бæллæх æрцыд, фыдыусы æлгъыстау, йæ дуæрттæ
байгомгæнæг æмæ бахгæнæг цы къонайыл нал баззад, фынд-
дæс азы уазал дымгæ, сæ зынгхуыст къонайæн йæ фæнычы кæ-
мæн фæхъазыд. Дударатæ Мулдарты бафхæрды размæ цæрæг
хæдзарыл нымад уыдысты. Уæды заманы, куыд æппæт уæздан
адæммæ, афтæ уыдонмæ дæр уазæгуарзондзинад уыд тынг цыт-
джын. Уымæ гæсгæ Цмийы сæ мыггаджы мæсыгæн йæ кæрт
уыд парахат. Уыцы кæрты сæ фыдæлтыккон бындурыл амад
æрцыд рагон хæдзар, æнæхъæн мыггагæн дæр уыд нымад уа-
зæгдоныл. Сæ уазæгдонæн йæ тæккæ астæу уыд стыр агъ-уыст,
уый нымад уыд сæ къонайыл. Сæ уазæгдон æнæхъæн мыггагæй
дæр нымадтой æппæтæй сыгьдæгдæр æмæ цытджындæр хæз-
найыл. Сæ бындурæн йæ къонайæн йæ тохынайы артдзæсты
зынгтимæ кæддæр æнахуысгæйæ сыгьд арт. Тохынайы сæрмæ
ердойыл фидаргонд уыд сæ Сафайы рæхыс, йæ бинаг кæроныл,
артдзæсты сæрмæ ауыгъд уыд цуайнаг. Ацы агъуыст хæдзарæн
йæ бындурыл уыд нымад. Йæ фæйнæфарс дыууæ уаты. Сæ иу
сылгоймæгты уат, иннæ нæлгоймæгты. Уыцы уазæгдоны Дудара-
тæн уыди, цыдæриддæр уазджытæн балæггад кæнынæн, цæмæй
сæ рæстæг æдыхстæй æрвыстаиккой, ахæм хæдзары дзаумæттæ,
Фатимæ
Лæууы Шанаты Уари; бадынц: Хъаныхъуаты Фаризæт æмæ
Тлаттаты Мерет
20
‘77с æгиатаг хабæрттæ æмсе таурсегътæ
мигæнæнтæ, суанг хуыссæнгæрзты онг, æд уырдыгстджытимæ
æмæ цумайы лæппутимæ. Ацы хабæрттæ иууылдæр уыдысты сæ
мыггаджы фарнæн йæ иудзинадыл дзурæг.
’ Джерахы цæрджытæ Слон æмæ йæ мады бахæццæ кодтой
Дударатæн сæ мыггаджы мæсыгæн йæ кæртмæ, æнæхъæн хъæ-
уæй, сæ сабитæй сæ зæрæдты онг, æд кусæрттаг. Сæ кусарт
акæныны размæ фыццаджыдæр уыцы кæрты æвдæз систой, ла-
маз скодтой, стæй сæ кусарт ракодтой.
Сæ æрыгон фæсивæдæй иукъорд, уазæгдонæн йæ къонайы
алфамблай дæларм-уæларм æрхæцгæйæ, кафгæ æмæ заргæйæ,
Слон дæр семæ, афтæмæй. Æнæхъæн æртæ боны Слоны Хуы-
цауыл фæдзæхстой, зарыдысты хъуыранæй ист дуатæ — дисса-
джы тых кæмæ ис, низтæй, æнамонд хъуыддæгтæй, цæстдзыдæй
йæ чи хъахъхъæдтаид.
Цыппæрæм бон Джерахы цæрджытæ, сæ хъæумæ здæхыны
размæ, Слонæн ард бахордтой, зæгъгæ, искæд, мыййаг, Сло¬
ны тыхгæнджыты ныхмæ фæдисæй æххуыс куы бахъæуа, уæд
æвæстиатæй йæ фарсмæ кæй æрлæудзысты. Сæ хистæртæ дæр,
мад æмæ фыртæн бирæ рæсугъд ныхæстæ, стыр ныфсытæ фе-
вæрдтой.
Фæстагмæ мæхъæлæн сæ фæсивæд æнæхъæн къордæй Сло-
нæн йæ тæригъæддаг, фыдбылызы аххосæй сæфт фыдæлтæн,
сæ мæрдты фæндагæн кады дугьтæ рауагьтой. Мад æмæ фырт
баззадысты сæ мыггаджы мæсыгæн йæ кæрты сæ уазæгдоны
цæргæ.
Аслæмбег (Дзыбындз)-иу ацы хабар куы радзырдта, уæд-иу
æдзухдæр афтæ загьта:
— Дарддæр та Дударатæ-Слонатæ сæ хабæрттæ сæхæдæг
хуыздæр зонынц.
Æппæты фыццаг ирон адæммæ бæлвырд мыггаджы нæмттæ
дæр Тæгиатæм фæзынд. Иумæйаг рагфыдæлтæй чи равзæрд,
сæ нæлгоймæгты ’рдыгæй нæлгоймагæй йæ тугхæстæг чи æй-
йæфта, ахæм адæмы къорд. Сæ мыггæгтæн сæ алкæйы сæр-
гьы дæр лæууыд дзырддзæугæ, зондджын мыггаджы хистæр,
кæцыйæн йæ хæс уыд сæ мыггаджы æхсæн, æхсæнадон цар-
ды уавæртæм гæсгæ, уаг æвæрын, кæрæдзийæн æххуыс кæ-
нын, сæ кæрæдзийы хъахъхъæнын æцæгæлон адæмæй. Ахæм
хистæр-иу мыггаджы уæнгтæн æмбарын кодта сæ хæстæ. Уыд
æгьдауæвæрæг æмæ æгъдауыл дзурæг. Уыцы дыууадæс мыг¬
гаджы уыдысты æмæ абоны онг дæр сты: Алыккатæ, Æлдат-
татæ, Джантиатæ (Дзантиатæ), Дударатæ (Слонатæ), Есенатæ,
Хъаныхъуатæ, Куындыхатæ, Мамсыратæ, Тугъанатæ, Тлатта-
тæ, Тхостатæ, Шанатæ.
Фатимæ
Хъаныхъуаты Мырзабеджы
фырт Аслæмбеджы (Дзыбыпдзы)
Тæгиаты хабæрттæ æмæ рагон таурæгьтæ
22
Хъаныхъуаты Аслæмбег йæ куыст йæхæдæг нымадта эн-
циклопедийы хабæрттæ æмæ таурæгьтыл.
Хæрз саби ма куы уыдтæн, гъеуæдæй мын мæ фыд, нæ фы-
дæлты хабæрттæ фæдзæхæсгæ фæцыд. Дзырдта мын-иу: «Кав-
казы хæхтæн сæ цæгаты дæргъвæтин рæстæджы кæддæр зæрæ-
стонæй баззайæггаг æдзæрæг бæстæйы хайы, хæхтæн сæ фæх-
стыл XIII æнусы 1286 азы æрцардысты Тæгиатæ æмæ Бадилатæ
Куырттатимæ сыхагæй. Суанг гьеуæдæй Тæгиатæ æппæт Кавка-
зы дзыллæйы æхсæн сæхи бæллиццагæй равдисгæйæ, æдæуцца-
гæй нымад æрцыдысты ирон адæмыхатты уæлдæр фæлтæрыл,
уæздан адæмыл. Историон æгъдауæй æдæуццагæй равзæрдысты
уыцы иу ирайнаг уидæгты знæмоны таубийæ.
Суанг VIII æнусæй бирæ фæкуыстой сæ культурой ахастдзи-
надыл, сæ фыдæлтыккон æгъдæуттæй сæхи бындурыл хиæмба-
рынадыл. Уый фæрцы сæ этнос бæлвырдгондæй сæ ироны но-
мимæ, сæ дин æмæ сæ æгъдæуттæ семæ æрхæсгæйæ, Скæсæйнаг
культурæйыл бастæй, табу кодтой Иунæг Хуыцауæн пысылмон
дины уагæвæрдæй Бадилатæ, Куырттатæ æмæ Тæгиатæ. Цып-
пæрæм æхсæнад та сыл Уæлладжыры æхсæнад бафтыд. Дыгур-
гомы æхсæнад йæхи хуылфы дих кодта æртæ фæлтæрыл. Сæ
фыццаг фæлтæр — Бадилатæ Кавказмæ Венгрийæ æрцыдысты.
Уыдысты æдæппæт авд мыггаджы: Абысалтæ, Битуатæ, Хъа-
бантæ, Хъарадзаутæ, Хъуыбадтæ, Тугъантæ æмæ Чегемтæ. Лæу-
уыдысты иерархийы уæлдæр къæпхæныл. Пайда кодтой уæлдай
барлæвæрдтæй.
Сæ этногенез хъахъхъæнгæйæ, чызг хастой æмæ лæвæрдтой
Тæгиатимæ сæ кæрæдзийæ. Чызг ма куырдтой Кæсæджы æл-
дæрттæй, стæй Балхъарæн сæ зындгонд мыггæгтæй.
æгиатаг хабæрттæ æмæ таурæгътæ
Тæгиаты лæгтæ цуаны
23
Рахизæрдыгæй: Тугъанты Бобов (ахст æрцыд 1937 азы), Хъаныхъуаты Аминæт Мырзабеджы чызг;
Дзбантæ - Рустемы бинойнаг, Нигугиæйы мад; Гиккæ — Дзбантæйы хо; Бацæ - Тугъанты Елхъаны
чызг, Датиты Адычкæйы мад; галиуæрдыгæй цы сылгоймаг æмæ нæлгоймаг сты,
уыдон, чи сты, уый бæрæг нæу
ъаныхъуаты Фатимæ
æгиатаг хабæрттæ æмæ таурæгътæ
Бадилатæ æмæ Тæгиатæ сæ туджы сыгъдæгдзинад хъахъ-
хъæнгæйæ, сæ этносæн йæ историйы райдайæнæй, бирæ æнусты
фæтох кодтой сæ этногенез хъахъхъæныныл. Цæмæй ирон адæ-
мы æхсæнадтæ ма ныддихтæ уой æмæ дзы æндæр нæмттимæ ног
æхсæнадтæ ма рауайа. Цæмæй тарстысты, уый сыл XX æнусы
райдайæны æрцыд. Сæ этногенез сын фырхæлæгæй æд Скæсæй-
наг культурæ атеизмы дуджы райдайæны коммунæйы фыдбы-
лызæй ныддæрæн кодтой. Бадилаты æхсæнадæн сæ фыдæлты
галуанты æрцардысты коммунæ аразæг атеисттæ. Аразгæ нæ,
фæлæ æгæрмæгуыр цы ныппырх кодтой, уыдон цалцæг скæнын
дæр нæ базыдтой.
Уал æмæ уал æнусы Бадилаты фыдæбонджын фæллæйттæ,
цалдæр азмæ фырæвæгæсæг æмæ æгуыдзæгæй кæддæры бæл-
лиццаджы галуантæ æд мыггаджы мæсгуытæ æмæ мæзджыттæ,
æд фидæрттæ дæрæнгондæй лæууынц. Æрмæст ма дзы сæ бын-
дзæфхæдтæ баззадысты дзæгъæлæй дымгæйы бар гаффуттæй
Дыгуры хæхты. Сæ адæмæй чи айста афоныл йæ сæр, уыдон
фæсарæнты абон дæр ма дидинæг калынц сæ зонды фæрцы.
Дыккаг æхсæнад уыд Тæгиатæ, сылгоймагæй-нæлгоймагæй
сæ сабиты онг, иууылдæр уыдысты уæзданыл нымад. Ирон адæ-
мæн сæ уæздæттæм, уæлдай бæлвырддæрæй та Тæгиатæм, сыл-
гоймаг куыд мад, куыд хо, куыд бинойнаг, тынг цытджын бынат
ахста. Дидинæгыл æй барстой уæздан лæгæн йæ бинойнаджы.
Хæдзары тынг цытджын бынат ахста, хонгæ дæр æй йæ мой
«Æхсин», зæгъгæ хуыдта.
Уæздан сылгоймагыл бæлвырд хæс æвæрд уыд йæ цоты
схæссыныл. Фыццаджыдæр хъуамæ йæ ноггуырдæн æнæмæнг
дыууæ азы бадардтаид дзидзи. Иæ сабиты хъомыл кæнын, зонд
сын амонын. Сæ æдасдзинад сын хъахъхъæнын. Уæздан адæм
æнæ сылгоймагæй хæдзар нымадтой афтид æмæ гæвзыкк хæ-
дзарыл.
Куыд Бадилатæ, Тæгиатæ æмæ Куырттатæ, афтæ Ос-
Бæгъатыры цот дæр нымад сты рагон æхсæнадыл. Уыдонмæ
дæр уыд дзырддзæугæ, кадджын уæздан лæгтæ, кæцытæн суанг
Уæрæсейы паддзах дæр лæвæрдта сæрмагонд уæзданы гæххæт-
тытæ. Сæхæдæг сæхи нымадтой сæрибар фæрссаг адæмыл. Ни-
куы никæйы дæлбар уыдысты, куыд Бадилатæ, Тæгиатæ æмæ
Куырттатæм, афтæ уыдонмæ дæр уыд сæхи æхсæнады хуылфы
дæлдæр фæлтæр. Кусджытæ, кæвдæсæрдтæ æмæ цагъайрæгтæ.
Уæлладжырæгтæ кæмæн-фæнды дæр лæвæрдтой чызг,
кæцæй-фæнды дæр хастой чындз. Сылгоймаг сæм уыд æгад.
25
Фагпимæ
Цуанон
( таурæгъ-æмбисонд)
Иу сæрдыгон бон иу цуанон тар хъæды сырддонцъиу æрцах-
ста. Æнæрвæссонæй йæ йæ къухты æхсæн раппар-баппар кодта.
Сырддонцъиу æм адæймаджы хъæлæсæй сдзырдта лæгъстæгæн-
гæйæ: «Ауадз мæ, хорз лæг, бæллиццагæй мæм ницы ис, комдзаг
дзидза, армыдзаг бумбули. Фæлтау дын дæ цард-цæрæнбонты
бæзгæ, æртæ ахъаззаг уынаффæйы балæвар кæндзынæн»,
Ахъуыды кодта цуанон æмæ цъиуы ауагьта. Сырддонцъиу
цуанонæн йæ сæрмæ стахти æмæ йæм уæларвæй дзуры: «Фыц-
цаджыдæр дæ зæрдыл бадар, зондæй æмæ хъаруйæ дæр дæ бон
цæуыл не ’рцæудзæн, ахæм хъуыддагмæ макуы бæлл. Дыкка-
гæй, цы æрцæуа æмæ раздахæн кæмæн нал уа, уыцы хъуыд-
дагыл дзæгьæлы дæ уд мауал хæр. Цæвиттон, иу дзырдæй, ды
мæн суагътай, мæнæн та мæ гуцъайы налхъуыт-налмас фæрдыг
уыд. Куы йæ райстаис, уæд схъæздыг уыдаис».
Цуанон тымбыл къухæй йæ сæр хойын райдыдта. Дзуры сырд¬
донцъиу цуанонмæ: «Ай бынтон æдылы куы дæ. Æз дын, цæвиттон
куы уыдаид загътон, ды та цы фенхъæлдтай? Налхъуыт-налмас
фæрдгуытæ фурды дæлдоны бын вæййынц, мах та, сырддон-
цъиутæ, хъæды бæлæстыл цæрæм, фурды та кæсæгтæ цæ-
рынц». Æрсабыр нæ цуанон æмæ цъиумæ дзуры: «Æххæст ма
мын де ’ртыккаг зондджын уынаффæ куы зæгъис». Уæд æм
сырддонцъиу уæларвæй æрдзырдта: «О, фæлæ фыццаг ды-
ууæ уынаффæйæ куы ницы бамбæрстай, уымæй дæр ма цы
кæныс?»
Æмæ нæ сырддонцъиу сæрибарæй тар хъæдмæ атахт.
* * *
Арф уынгæг комæн йæ сæрмæ, хохы скъуыды, хъоргъы ху-
ылфы, нæ Иры зæххыл мæ райгуырæн хъæу Хъобан æрбынат
кодта суанг XIII æнусæй. Уым къæдзæхтæн сæ тигътыл цар-
дысты мæ фыдæлтæ. Нæ Иры мыггæгтæн сæ фыццæгтæй, ды-
ууæ мыггаджы мæсыг æд мæзджыттæ. Сæ иу хъæуæн йæ рай-
дайæны — Тлаттаты мæсыг æд мæзджыт. Иннæ — Хъаныхъуа-
ты мæсыг, комы рæбыны. Сæ фарнæй систой комæн йæ кад
бæрзонд.
Тлаттаты мæсыг Уæрæсейы тугдзых бирæгътæ æд мæзджыт
йæ бындзарæй сæ сармадзантæй сфæйлыдгой, Хъаныхъ-уатæн сæ
мæзджыт ныддæрæн кодтой, фæлæ сæ мæсыг комæн йæ рæбыны,
хохы рындзыл былгæрон гуылфдонæн йæ сæрмæ баззад. Кæддæр
уыцы дыууæ мæсыджы иумæ знаджы судзгæ æхсидæвтæй хъахъ-
æгиатаг хабæрттæ æмæ таурсегътсе
хъæдтой бирæ æнусты иумæ Хъобангом. Хъаныхъуаты мæсыг за-
лиаг æхсинау уыд хæрзконд, бæрзонд, æд фидæрттæ, æд ныгтæнд,
алырдæм дзы зæххы бын тунелтæ. Комы фидауц æй хуыдтой.
Комы нарæджы-иу барæг куы æрбахызт, уæд ын йæ сæрæй
ныллæг куывта. Тæгиаты знæгтæн фырхæлæгæй сæ фатты фæд
Хъаныхъуаты мæсыгæн йæ фæрстыл баззад цъæрæмыхстытæй.
Кæддæр, саби ма уыдтæн, мæ фыд Хъаныхъуаты Мырза-
беджы фырт Аслæмбег (Дзыбындз) мын фæдзæхста афтæ: «Дæ
зæрдыл бадар, мæ чызг, — иу адæймаг æнæхъæн арв ныхъхъæ-
быс кæнын нæ бафæраздзæн. Таурæгътæ æмæ хабæрттæ дæр
афтæ сты. Иу адæймаг æнæхъæн дунейы хабæрттæ нæ ныф-
фысдзæн, фæлæ адæймаг хъуамæ зона, чи у, кæцæй у, кæмæй
у. Йæ фыдæлты, æппынфæстаг, авды онг йæ хæс у зонын. Йæ
рагфыдæлтæн йæ ном æмæ йæ мыггаджы равзæрд.
Æз сæ дæуæн, мæ хъæбул, фыдæй-фыртмæ цы фехъуыстон
нæ рагон фыдæлтыккон хабæрттæй, стæй мæхæдæг цы фед-
тон, уый дзыхæй-дзыхмæ дзурын. Хъусыс, ды дæр-иу сæ ма
баныгæн ингæны демæ». Зæрдæйы бирæ цыдæртæ фæфæнды,
фæлæ уынаффæгæнæг иунæг Хуыцау у. Ме ’ртиссæдз азы стер¬
ты ахызтæн. Мæ æвадат уæззау цардæн суанг сывæллонæй, йæ
фыдæбонджын фæндæгтыл æгъдауы сæрты ахизын, кæнæ фæ-
стæуæз баззайын, мæ сæрмæ нæ хæсгæйæ, дугъон бæхау дугъы
фæуадтæн, мæ удæн æнцой нæ дæтгæйæ, бирæгьы лæппынау.
Никуы мæ равдæлд æрбадынмæ æмæ бæлвырд мæ хъуыдытæ
æртымбыл кæнынмæ мæ фыды таурæгьтыл, фæлæ-иу уæддæр
скъуыддзæгтæ ныффыстон æнæмæнг æмæ сæ мæхицæн æмбырд
кодтон.
Хуыцауæй абон разы дæн, цот дæр схастон, Хуыцауыл сæ
бæтгæйæ. Бæстæтыл дæр зæрондæй æрзылдтæн. Мæ къабæзты
дæр дунейы къуымты ссардтон æмæ сæ федтон. Мæ царды æр-
гьом уæззау у, фæлæ фендджыныл нымайын мæхи. Скæсæны
къуымты, фæсарæнты — Иранæй зæгъай, Туркæй зæгъай, Мы-
сыры онг Арабты бæстæты, Меккæ, Мединæйы онг, кувæндæт-
ты, мæзджытты бирæ хорз адæмтимæ фæныхас кодтон.
Хъырымы Судакы нæ рагфыдæлты фидарæн йæ къуымты
æрзылдтæн. Мæ цымыдисдзинад уыд феныны охыл, мæ балцæн
йæ сæр.
Гъеныр мæ æрфæндыд мæ фæллад æруадзын. Сабырæй, мæ
фыдæй цы фехъуыстон, тъымы-тъымайæ нæ фыдæлты хабæрт-
тæ æд таурæгътæ куы ныффыссин, дыууæ ныхасы мæ мыгга¬
джы тыххæй.
Хъаныхъуаты мыггагæн йæ уидаг тынг стыр æмæ рагон у.
Мæ бон у зæгъын, XIII æнусы Цæгат Кавказмæ ныгуылæн Ира-
нæй æрбафтыди. Адæмыхаттæн сæ таубийы знæмонæй равзæргæ
^ъаныхъуаты Фатимæ
Тæга æмæ Куыртта. Уыдон бирæ æнусты сæ туджы сыгъдæгдзи-
надыл фæкуыстой. Куыд адæмыхатт, афтæ тынг раджы сбæл-
вырд сæ этнос, æнгомæй кæрæдзи æмбаргæйæ. Хъахъхъæдтой
сæ хъæздыг мадæлон æвзаг æд Скæсæйнаг культурæ, кæцы уыд
фидар бындурыл æвæрд. Сæ ирондзинадæн йæ хъапп. Стæй
куыд адæймаг, афтæ мæхæдæг дæр цард куы бамбæрстон, уæд
мæ зонындзинæдты æргьом сыгьдæг гæххæттыл акалын æр-
фæндыд.
Куыд Тæгиатаг дыууадæс мыггаджы, афтæ æппæт Кавказы
дæр суанг XII æнусæй, иннæ адæмыхæттыты ’хсæн дæр уæзда-
ны ном чи хаста, уыцы адæмтæ цы бæллæхты бахаудтой, уымæн
бæлвырдæй, кæй аххосæй бахаудтой, уый нæ зонгæйæ, зæрдаи-
вæй сын сæ цардыл, нæ фыдæлтæн фаутæ æвæрын æмæ сæм
аиппытæ агурын никæйы бон у. Нæ фыдæлтæ Кавказмæ цæттæ
этносæй æрцыдысты. Сæ адæмы хъæд æрмарæхстæй — фæл-
тæрд, сæ фæсивæд — æвзыгьд.
Суанг XIII æнусæй XX æнусмæ сæ цард, уалдзыгон дыргь бæ-
ласау, сæхи фæрцы дидинæг фæкалдта. XX æнусы райдайæны сæ
раивтой коммунизмæй. Æмæ куыд уынут, афтæ, æппæт Кавказы
цæрджытæн дæр сæ цард фидиссагмæ æрхаудта фырæнæгьдауæй.
Чи аивгъуыдта, уымæн раздæхæн нал ис, цард иу ран нæ лæууы,
иу фæлтæр иннæйы ивы. Хъаныхъуаты мыггаг, — цъысымы бахау-
гæйæ дæр, царды уылæнты хъазуаты тохы сæхсидгæйæ. Уæддæр
царды уæззау уылæнты нæхи фæдæлдон нæ бауагьтам.
Æрæгвæззæг мит тьыфылæй калдта, изæрдалынгты комму-
нæ аразджытæ нæ мады йæ фондз æнахъом сабиимæ æд авдæн
сæ фыдæлтыккон хъарм хæдзарæй, æнæ ницæмæй, æрдæгбæгь-
нæджытæй миты сæрмæ ракалдтой. Сæ уæлæдарæс дæр сын нæ
радтой. Гъеуæд мæныл цыд цыппар азы, æз уыдтæн нæ мадæн
йæ цыппæрæм саби. Æвадат хохаг хъæуы æхсæвыгон нæ мад йæ
фондз сабиимæ цы фæуыдаид, уый нæ зонгæйæ, йæ авдæныл
æд сывæллон схæцыд æмæ йæ сывæллæтты сæ фыдæлты афтид
скьæтмæ бакодта. Скъæты кæвдæсы фæсал — нæ гобан, нæ хъæц-
цул. Сабитæ уæвгæйæ, нæ фыдæлтæн сæ уæзданы номы тыххæй,
æнаххосæй аххосджыныл нымад æрцыдыстæм. Утæппæт нæ уд-
тыл бавзаргæйæ нын нæ фыды куы рауагътой, уæд-иу фæлладæй,
изæрыгæтты йæ сабиты ’хсæн, скъæты бадгæйæ нын-иу таурæгьтæ
иу иннæмæй диссагдæрæй кодта. Уæды рæстæджы нæ фыдæн йæ
таурæгьтæй æппæтæй фылдæр бауарзтон мæнæ уый:
— Кæддæр, Хуыцау йæ зонæг, кæд уыд, Кавказы хæхты
тыхгæнæг Бархун йе ’фсæдтимæ куы дæрæн кодта, уæд Дæр-
гъæвсæн æмæ Хъобангомæн сæ нæлгоймаг фæсивæд уæззау
цæфтæ æмæ мæрдтæй байдзаг сты хæхтæн сæ рæгътæ. Гъеуæд
Дæргьæвсары æрыгон чызг ныхъхъæр кодта фæдис йæ æмчыз-
‘/7сæгиатаг хабæрттæ æмæ таурæгътæ
джытæм æмæ сæм сидти, цæмæй рацыдаиккой знаджы ныхмæ
се ’фсымæрты æмæ сæ фыдæлты сæраппонд тугисæг. Райстой
сæ фыдæлты хотыхтæ æд фат, æд æрдын. Æрбабастой сæ нарæг
астæутæ. Бахордтой диссаджы ард Хуыцауы размæ. Дæргьæв-
сары æрыгон чызг араст хæсты быдырмæ сæ разæй сæ сыгъд
хæдзæрттæ, сæ фыдæлтæ, се ’фсымæрты маст исынмæ. Ныппырх
кодтой се знаджы. Сæ раздзæуæг Бархунæн ракъуырдтой йæ урс
зачъеимæ йæ зæронд сæр æмæ йæ æрцауыгътой зæппадзыл. Сæ-
хæдæг нæ чызджытæ зæппадзæн йæ алыварс райдыдтой кафын,
сарæзтой хъазт. Загьтой, уадз æмæ йын халæттæ скъахой йæ фыд-
зонд цæстытæ, дымгæ та йын хъаза йæ урс зачъейæ, зæгьгæ.
Нæ чызджытæн сæ цинæн нал уыд кæрон. Ацы ран ныхас
цæуы Дæргьæвсары æрыгон чызджы хъæбатырдзинадыл.
Афтæ тынг цыд мæ зæрдæмæ ацы таурæгъ, æмæ диссаг.
Уымæ гæсгæ, уый фæстæ ссардтон ацы таурæгъ уырыссаг æвза-
гыл фыстæй энциклопедийы:
Клятвой прозвучала их угроза,
Что никому обиды не простят.
И что за кровь убитых отомстят...
Стрела и меч знакомым девам стали,
Из лука все без промаха стреляли.
Готовились без устали к сраженью,
Их вдохновляло будущее мщение...
Горя отвагой пламенной и юной,
Разбили войско гордого Бархуна,
На склеп повесив голову его,
Отпраздновали девы торжество...
Вихрь бороду седую развевая,
И ворон злой глаз его клевал.
Так отомстила дочь Даргавсара,
За свой погубленный квартал пожаром.
Æмцæдисæй иумæ хъахъхъæдтой Тæгиатæ сæ Иры зæххæн
йæ арæнтæ бæлвырдгондæй. Айдагъ сæхи арæнтæ нæ, фæлæ
ма сæ Гуырдзыйы паддзæхтæ дæр сæ арæнтæ хъахъхъæнынæн
стыр мыздыл æххуырстой. Тæгиатæ куыд адæмыхатт, афтæ сæ
этнос дæр фидарæй сæхи бындурыл уыд æвæрд. Алы æхсæ-
надæн дæр дзы, ирон адæмæн йæхи дзырдзæугæ хистæртæ сæ
адæмы сæргъы раздзæуæгæй æрлæугæйæ, сæ зонд, сæ хъару-
мæ гæсгæ, æрцыдысты нымад уæлдæр æхсæнадон фæлтæрыл.
Æмæ пайда кодтой дзыллæты ’хсæн уæлдай бæлвырд, уæлдæр
барлæвæрдтæй. Ахæм бартæ сын сæхицæй дæр домдтой уæззау
хæстæ. Æхсæнадæн йæ мидхуылфы уыд бæлвырд сæхи тради-
цитæй райсгæ уагæвæрд.
30
(Я^ъаныхъуаты Фатимæ
Уæды заман фыдæлтыккон ирон æгъдауæвæрджытæ уыды-
сты сæ тæрхоны лæгтæ. Куыд сæ æгъдæуттæ, афтæ сæ райгуы-
рæн бæстæйæн йæ арæнтæ дæр, сæдæсæрон уæйгуытау, хъахъ-
хъæдтой.
Се ’гъдæутты ныхмæ-иу чи цыд, уыдоны та се ’хсæнæй
хъодыгондæй фæсырдтой. Нæ рагфыдæлтæн сæ историйæн йæ
культурæйы бындурæн йæ ахадындзинады тых уыд, Иунæг
Цытджын Хуыцауæн кувæг адæм кæй уыдысты, уый фæрцы.
Ирон адæмæн сæ уæздан фæлтæр суанг VIII æнусæй уыдысты
сеппæт дæр пысылмон диныл хæст. Уыдонæн сæ æнæсайд баз-
зайæггæгтæ абон дæр сты пысылмон диныл хæст. Уымæн æмæ,
ирон адæммæ æндæр адæмыхæттытæй æрбафтийаггæгтæ сæ
алыхуызон уидæгтимæ бирæ ис, кæцытæ æнæхъæн цалдæр æну-
сы фæархайдтой се ’взаг, се ’гьдæуттæ æмæ сæ дины ныхмæ.
Атеизмы дуджы размæ, уал æмæ уал æнусы, суанг VIII æну-
сæй, Тæгиатæ, Бадилатæ æмæ Куырттатæн сæ уæздæттæ уыды¬
сты историон æгьдауæй, æнæ хæццæ-мæццæйæ. Сæхи бындурыл
фидарæй чи равзæрд, ахæм æцæг ирон адæм. Сæ хабæрттæ, тау-
рæгьтæ æмæ кадджытæ сты тынг рагон. Суанг VIII æнусæй XX
æнусмæ дзыхæй-дзыхмæ, фыдæй-фыртмæ чи æрхæццæ, уыцы
хабæрттæ сты тынг рагон, адæмы мыггагæн йæ таубийы знæмо-
ны уидагæй равзæргæ. Ирон адæмы, æцæг ирон адæмы этносæн
йæ гуырæны лæууынц дыууæ легендарон æфсымæры, хистæр
Тæга, кæстæр Куыртта сæ цотимæ. Бадилатæ, Куырттатæ æмæ
Тæгиатæн сæ зондæн йе ’хсар уыд се ’гъдау, æфсарм æмæ ди-
нимæ кæрæдзиуыл баст. Уæлдай бæлвырддæрæй се ’гьдау дих
кодта, сылгоймагыл хæс æвæрд цы уыд, стæй нæлгоймагыл дæр,
афтæ. Суанг сæ алыварс цы æнæгьдау бæлвырд бæрæг адæмтæ
цард, уыдоны æмтъеры цардæн Тæгиатаг æгъдæуттæ лæвæрдтой
ныхкъуырд. Фæлæ сæ хъысмæт Хуыцауæй, æвæццæгæн, ахæм
фæлварæнтимæ уыд.
Æнæгьдау, æнæ Хуыцау адæм, æгъдауджын адæмыл фæ-
тых сты. Абон нæ адæммæ æрхъардта суанг фыдæлтыккон æгь-
дæуттæ æд культурæ æмбырд кæнын иу муры онг. Æмæ сæ цæ-
стыгагуыйау алы мадзæлттæй хъахъхъæнынвæнд скодтой. Ар-
хайынц, цæмæй нырыккон хъомылады хъустæм хæццæ кæной
æцæг æнæсайд хабæрттæ сæ мадæлон æвзагыл, кæцытæ сты пад-
дзахады архивты мыхуыргондæй рагон, революцийы агьоммæ
цы истори фысджытæ уыд, уыдоны фæрцы. Ахæм истори фыс-
джытæн сæ фылдæр тобæгондæй лæууынц æд хъахъхъæнджы-
тæ. Нæ рагфыдæлтæ, Уæрæсеимæ се ’хсæн бастдзинад куы нæма
уыд, гъеуый размæ, суанг тъымы-тьымайæ дæнцæйнагыл ны-
мадтой Скæсæны культурæ. Тæгиатæн-иу сæ наутæ суанг Егейы
денджызыл Туркыл Египеты, Каиры балæууыдысты. Куыд Мы-
1/7^æгиатаг хабæрттæ семæ тпаурæгътæ
сыры, афтæ Аравийы сахартыл дæр-иу æрзылдысты, Меккæйæ
зæгъай, æмæ Мединæйы хадзыйы ном райсынмæ. Уыцы рæтты-
иу Тæгиаты фæсивæд, зæрингуырды æмæ æрмгуысты зонын-
дзинæдтæ райсгæйæ, сæ райгуырæн бæстæмæ, ахуыргонды ном
райсгæйæ, æрыздæхтысты. Нæ фыдæлтæн Кавказæй Стамбул-
мæ ацæуын сыхаг хъæумæ уазæгуаты бацæуынæй уæлдай нæ
уыд. Цъитийы сæрты зыдтой тæссаг къахвæндæгтæ. Уымæ гæс-
гæ сæм уыд тынг бирæ зарджытæ Стамбул æмæ йæ сырх мæнæ-
уыл. Тæгиатæн сæ фыдæлтæ рæстæгимæ кодтой æмдзу. Шегре¬
ны алфавиты размæ дæр сæ хъуыдытæ фыссын зыдтой, абон
мах уырыссаг æвзагыл фыссын æмæ кæсын куыд зонæм, афтæ.
Нæ фыдæлтæ та гъеуæды рæстæджы араббаг æвзагыл афтæ
зыдтой кæсын æмæ фыссын. Уыцы заман нæ фыдæлтæн сæ
дуджы æппæт дунейыл Хъуыраны бакаст нымад цыд цытджын
ахуыргонд лæгыл. Хъуыран йе сфæлдыстæй абоны онг уыд æмæ
у фондз фондзыссæдз (500) сыфыл мыхуыргонд. Уыцы фондз-
фондзыссæдз сыфы хуылфы ис сæдæ цыппæрдæс Сурæйы
(сæргонды). Тæгиатæ, Бадилатæ æмæ Куырттаты уæздæттæн
сæ фæсивæд æд фыдæлтæ кастысты Хъуыран æнцонæй æмæ йæ
ирон æвзагмæ тæлмац кодтой. Пысылмон дин кæнынæн тынг
стыр фæлтæрддзинад æмæ зонды хицау уæвын хъæуы. Хъуы¬
ран сахуыр кæнынæн хуымæтæг адæмы бон зондæй нæ цæуы.
Йæ дуайы ис диссаджы тых. Чи сæ сахуыр кæна, уый Дуне-
сфæлдисæг Иунæг Кадджын Хуыцауы фæрцы хъахъхъæд цæуы
низтæй, хæйрæджытæй, æнамонд хъуыддæгтæй, цæстдзыдæй,
фыдбылызæй..Ахæм дуа гæххæттыл фыстæй, сæрачы гæппæлы
хуыдæй, кæнæ та ис ахæм адæймæгтæ, магион тыхтæ Хуыца-
уæй лæвæрд кæмæн вæййынц. Ахæм адæймаг исты дзаумайыл,
бирæгъы дæндагыл, арсы дзæмбыйыл, йе та фæрдыгыл дуа куы
бакæсы, æмæ йæ ахæм дзаума кæй номыл вæййы конд, уый
йæ фæдары йæ дарæсы. Фыдæлтæ дзырдтой, зæгъгæ, дам-иу
ахæм адæймаг суанг хæсты быдырæй дæр æнæфыдбылызæй,
æгас хæдзар ссардта. Тæгиатæн сæ рагфыдæлтæ бирæ алфа-
витыл зыдтой фыссын. Абон дæр Ирыстоны хæхты ис ссарæн
зæронд уæлмæрдтæ сæ дурын цыртдзæвæнтимæ, кæцытыл ис
фыст араббаг дамгьæтæй ирон мыггæгтæ, ирон нæмттæ. Фæлæ
æцæг ирон адæмы знæгтæн рагæй-æрæгмæ сæ цæстысындз нæ
адæмы хъаппæн йæ фыдæлтыккон культурой уавæры æвдисæн,
сæ пысылмон дин, сæ мæзджыттæ уыдысты, куыд, цалдæр æну-
сы размæ араббаг дамгъæтæй цыртдзæвæнтыл фыстытæ, цæргæ-
сты ахстонтау хæхты фæхстыл, сæ фарсмæ æнæбæрæг кæддæры
къæдзæхдурæй амад царциаты диссæгтæ.
Тъымы-тъымайæ нæ рагфыдæлтæ сæ цæугæцарды дуджы,
æнæхъæн дунейыл рæсугъдæй цы федтой, уыдон сæ галуан-
^ъаныхъуаты Фатимæ
ты, æд фидæрттæ, æд мæзджыттæ æмæ æд мыггаджы мæсыгтæ
сфæлдыстой. Уыдон иууылдæр уыдысты æмæ сты Тæгиатæн сæ
фыдæлтыккон традицитæй райгуыргæ æгъдæуттæ, сæ культу-
рæйæн йæхи историйæн йæ уидагыл дзурæг.
Куыд рагон, куыд арф уыдысты, Хуыцауы фæрцы, нæ адæ-
мæн сæ зонындзинæдтæ, уымæн æвдисæн адæймагæн йæ мыг-
гагæн йæ бындур. Хуыцауыл æууæндгæйæ, дин иманджынæй
карджынтæй цас бæзджындæр уа, уыйас тыхджындæр æмæ
кадджындæр у æппæт дунейы адæмты æхсæн дæр. Тæгиатæн
сæ рагфыдæлтæй бирæтæ ныууагътой тынг стыр æмæ хъæз-
дыг хабæрттæ æд таурæгътæ. Фæлæ атеизмы дуджы коммунæ
аразджыты аххосæй Тæгиатæ æмæ Бадилаты хъайтар хæдзонд
фысджыты куыстытæ сæ райгуырæн бæстæйы тобæгондæй лæу-
уынц абон дæр ма гуыдырты бын æхгæдæй æд хъалагъуртæ.
Ис сын ссарæн, æцæг фæсарæнты æндæр адæмыхæттыты
æвзæгтыл фыстæй ирон хабæрттæ. Коммунæйы дуджы, æнус-
мæ æввахс чи фæцард, уыдонæй бирæтæн ахæм цард уыд фыд-
фын фенæгау. Фæлæ уыд ахæмтæ дæр, мæнæ уырыссаг фыссæг
Некрасов цæйау фыста: «Люди холопского призвания, сущие
псы, чем сильнее наказание, тем милее господа». Уый уыд знон,
абон алчидæр суанг архивты агурынц сæ мыггагæн йæ уидаг,
æд фыдæлтыккон хъæздыг хабæрттимæ. Сарт æмæ мысалгъæй
къахынц, агурынц сæ сæфт фыдæлты бындур. Цæмæй йыл æр-
цамайой сæ мыггаджы мæсыг æд мæзджыт.
Чидæртæ та сæм фырхæлæгæй, кæлæнтæ сын кæнынц, ар-
хайынц, цæмæй ма ссарой сæ бындарæн йæ уидаг, Тæгиатæ,
куыд Кæсæджы æлдæрттæн, афтæ Ассыйы æлдæрттæн, Бади¬
латы æмæ Куырттаты уæздæттæн, чызг дæтгæйæ æмæ сæ чызг
кургæйæ карзæй кастысты, хæстæгиуæг бакæнын цы мыггагимæ
хъавынц, стæй чызджы ныййарджытæ æхсæнады цавæр бынат
ахсынц, уымæ. Мæхъæл æмæ Балхъарæй та æвзаргæйæ куырд-
той чызг, сæ барджын уæздан мыггæгтæй. Фæлæ гуырдзыйæн
сæ къниазтыл дæр не ’рвæссыдысты. Чызг дæр сын нæ лæвæрд-
той, чызг дæр сæ нæ куырдтой. Иунæг хатт, гуырдзиаг къниаз
къамæй хъазгæйæ, Слонаты рæсугъд Софияйы йе ’фсымæрæй
рамбылдта. Тæгиатаг æрыгон чызг сæрбæрзондæй, гуырдзиаг
къниазыл æнæрвæсгæйæ, сæ царды уагыл сын æлгьгæнгæйæ,
зæрдæйы хъарæг, зарæджы хуызы кæмтты æнæхъæн дунейыл
ныннæргæйæ, историйы баззад. Гуырдзы æмæ Тæгиатæ кæд хæ-
лар сыхæгтæ уыдысты, уæддæр сæм сæ царды пъланы иумæйа-
гæй ницы уыд. Нæдæр сæ дин, нæдæр се ’гьдæуттæ. Суанг ма
дæнцæнæн Тæгиатæ æгъдæуттæй сæ иуæй æрмæстдæр йæ кæро-
нæй иунæг фæзылд куы райсæм, зæгьæм, фынджы уаг.
Гуырдзымæ фынгыл адæймаг æнæфсармæй хъуамæ бахорд-
(//Сæгиатпаг хабæрттæ æмæ таурæгътсе
таид æмæ карз нозт банызтаид, йæ ахсæны цас цыд, уыйас.
Бирæ бахæрын æмæ ныррасыг уæвын сæм худинаг нæ уыд.
Тæгиатæм фынгыл æрбадынæн уыд фидар бындурыл æвæрд
тынг стыр вазыгджын æгьдау. Уыцы æгьдаумæ гæсгæ-иу, фын¬
гыл бадджытæ, фынгыл цы хойраг уыдис, уымæн-иу йæ иу
хаймæ нæ бавнæлдтой. Уый уыдис, фынджы уæлхъус лæггад
чи кодта, уыцы кæстæрты хай. Æмæ йæ хуыдтой фынгисæг-
гаг. Фæнды фысым, фæнды уазæг, — хъуамæ фæрæзтаид йæ
гуыбыныл хæцын фынгыл, æнæхыгъд бахæрын æмæ карз нозт
бануазын ирон адæммæ стыр худинаг уыд.
Гуырдзиаг лæгæн йæ дæллагхъуырæй йæ уæрджытæм æнæ
астæубæрæгæй, æмыр фиуæй йæ гуыбын, фырнæрдæй зæу-зæу
хъуамæ кодтаид. Тæгиатæм ахæм лæджы хуыдтой гуыбындзæл,
гæлдæрджын.
Тæгиатаг лæг архайдта йæ гуырыкондыл, цæмæй уыдаид сырд-
выд, фæтæнуæхск, хæдæлвæст. Тæгиатæн сæ нæлгоймаг фæси-
вæд сæ сабийæ сæ зæрондмæ сеппæт дæр уыдысты бæхыл бадæг,
балцы цæуын уарзаг. Сæ историйæн йæ культурой ахадындзинад
æд традицион миниуджытæ сæхи уагæвæрды æууæлтимæ æну-
стæм сæ царды цы æгьдæуттæ равзæрд, уыдоныл бирæ дæсгай
азты дæргьы сæ хъайтар фендджын дзырддзæугæ хистæртæ бæл-
вырдæй æнусты фæкуыстой сæ цæрæнбынæттæ раив-баив кæн-
гæйæ. Сæ адæмы æнæмæнг хъæугæ вазыгджын æгъдæуттыл куы-
стой. Традици æмæ æгъдау сты, мæнæ афтæ куыд фæзæгьынц:
«Чи, дам, хистæр у, карк æви айк?». Традици æмæ æгьдау дæр
гьеуыйау, динимæ бастæй, куыд нæлгоймагæй, афтæ сылгойма-
гæй дæр домдтой бæлвырд хæслæвæрд. Гъеуый фæрцы Тæгиаты
12 мыггагæн суанг æнæхъæн авд æнусы, уалдзыгон дыргъбæла-
сау, дидинæг фæкалдта. Сæ хабæрттæ фыдæй-фыртмæ, дзыхæй-
дзыхмæ æрхæццæ сты. Уæлдайдæр та, ирон адæмæй уæздан
адæмы ном чи хаста, уыдон иууылдæр уыдысты пысылмон ди-
ныл хæст, æгъдауджынæй Хуыцауæн кувæг. Сæ раздзæуджытæ
уыдысты фыццаг къæпхæныл нымад уæздан, уыдонæй алчидæр
архайдта, цæмæй йæ кæстæртæн дæнцæгæн бæзгæйæ, арфæйа-
гæй баззадаид. Ахæм хистæртæн сæ кады хабæрттæн суанг абоны
онг дæр Æрфæныфæдау æппæт дунейы къуымты, Кавказæй рай-
дай æмæ Уæрæсейы, Сыбырæй зæгъай, æмæ суанг фæсарæнты
алы бæстæты хъуыстгонд сты Тæгиатæн сæхи фæсивæды фæр-
цы архивты, къухфыстæй. Раст зæгьын хъæуы, цард адæймагæн
бынтон йæхицæй аразгæ нæу. Хуыцауæй дын рысхъы лæвæрд цы
уа, стæй алы адæймагæн йæ райгуырæн бон, йæ хъысмæты цавæр
фæлварæнтæ ныффысса мæлек йæ тæрныхыл, уый дæр ма дзы ис.
Рауайы афтæ дæр, æмæ адæймаджы Дунесфæлдисæг Иунæг кад-
джын Хуыцау ахæм фæлварæнты ацæуын кæны. Талынг, æнæ-
3 Заказ № 1558
^&ьаныхъуаты Фатимæ
фенд, æнæбæлвырд фыдæл, æнæдин бæлвырд бæрæг адæмимæ
йæ цард-цæрæнбонтæ фервиты. Мæнæ афтæ куыд фæзæгъынц:
«Азимаг марды фарсмæ, дам, дæ мард ма баныгæн, кæннæуæд,
дам, дæу мард дæр уыцы азимаджы аххосæй азапп фиддзæн».
Тæгиатæн сæ историйы фæндæгтæ сгаргæйæ, зонын хъæуы,
суанг уæды рæстæджы сæ алыварс цы бирæ æндæр адæмыхæт-
тытæ цард, уыдоны историтимæ сæ баргæйæ æмбæлы чингуытæ
фыссын. Кæм фырхæлæгæй фыддæрадæн, кæм та, кæй ницы
зыдтой, уый аххосæй, æнæхъæн Цæгат Ирыстонæн сæ этносы
бындурæвæрæг, цыппар стыр æхсæнады сæ уæлдæр фæлтæрæн
йæ фендджын раздзæуджыты хъысмæтыл, æд рагфыдæлтыккон
историйыл тобæ æрхæсгæйæ, æнусмæ хæстæг сæ цард ныссуйтæ
кодтой. Суанг ма сæхицæн фыдæл агурæг, сыдзмыдзы фæстæ-
мæ авд æнусы сæрты, дыууæ мин кæнæ та æртæ мин азы размæ
тьымы-тъымайы балæууыдысты алантæ æмæ, дам, нартæ сты нæ
фыдæлтæ. Æнæуидаг бæласау, фæлæ æцæг ирон этносæн сæхи
фæрнæйдзаг хæдæлдар, хæдæгьдау, фендджын фыдæлтæн — сæ
хъæздыг ирон æвзаг æмæ æнусты æхсыст æгьдæуттыл цъыфка-
лæн кæнгæйæ, сæ зонд сывæллоны йас уæвгæйæ, уынгты æруи-
дзæггаг хабæрттæй стыр чингуытæ фæфыстой мæнгард мысæггаг
таурæгътæ. Абон дæр æй нæма бамбæрстой, æцæг ирон адæммæ,
Бадилатæм æмæ Тæгиатæм, алантæ æмæ нартæй æгуыдзæгдæр
хабæрттæ кæй нæй, стæй сæ цот абон дæр сæ рагфыдæлты рав-
зæрды хабæрттæ сæхæдæг хуыздæр зонынц.
Ахæм æмбисонд: Кæддæр, дам, хъазæнфæзы арæзт æрцыд
Чарли Чаплины фæзмынынæн фæлварæны ерыс. Хъазæгойтæн
тынг стыр лæвæрттæй, хъазæггаг зæрдæ бавæргæйæ, æвзарæн
къамисы уæнгтæ вазыгджын хуызæй фæлгæсынмæ сæхи бацæт-
тæ кæнгæйæ, парахатæй быдыры фæндаджы был рабадтысты,
диссаджы зондджынтыл æмæ фендджынтыл сæхæдæг сæхи ны-
майгæйæ.
Хъазæнфæз байдзаг, равдыстмæ хъусджытæ æмæ кæсджы-
тæй. Хæрзконд фæсивæд, сæ иуæй иннæ диссагдæр, хъазтæй
хъазынц. Тæмæстæ кæнынц, зæххы цъар дæндагæй хæрынц,
Чарли Чаплины фæзмынынц. Хъазæнфæз уый размæ ахæм цинд-
зинад никуыма федта. Фæндаггонтæ æрлæууыдысты сæ цыдæй
æмæ кæсынтæ систой уыцы диссаджы фæзмынæгой хъæзтытæм.
Æмæ дын мæнæ равдыстмæ кæсæг адæмы æхсæнæй иу бæлццон
бараст фæлварæнты хицауиуæггæнæг къордмæ. Лæгьстæгæнгæ
сæ ракуырдта, цæмæй йæ бауадзой Чарли Чаплины афæзмын.
Æнæбарыгомау, тыхтæ æмæ амæлттæй сæ сразы кодта. Былыс-
чъилæй йæ бафарстой, зæгьгæ, дам, Чарли Чаплины хорз зо-
ныс? Тынг сæ баууæндын кодта, йæ алы архайынады дæр ын
кæй вæййы.
ОТ^æгиатаг хабæрттæ æмæ таурæгътæ
Йæ удæй арт цæгьдгæйæ, зæрдиагæй диссаджы хъазтæй
дзæвгар рæстæг фæхъазыд. Стæй ерысы къорды уæнгты бафар-
ста: «Цæй куыд, — базыдтон æви нæ, Чарли Чаплины афæз-
мын?» Къамисы уæнгтæ йын æмхуызонæй дзуапп радтой: «Чар¬
ли Чаплины хъæзтытæм дæ хъазт, афтæ иу гыццыл, гæзæмæ
цыдæртæ дзы æнгæсæн ис, фæлæ дын уæддæр рæстæмбис бæ-
рæггæнæн сæвæрдтам». Афтæмæй уый Чарли Чаплин йæхæдæг
уыд. Хъазгæ дæр сын зæрдиагæй фæкодта. Ницы сын зæгъ-
гæйæ, йæхи нæ бацамонгæйæ, йæ фæндагыл худгæ дарддæр
ацыд. Æппæт ирон уæздан адæмы хабæрттæ дæр гъеуыйау. Сæ-
хицæй исчи исты æцæг фыдæлтыккон хабар рахæссын фæнд
мыхуырмæ куы скæны, уæд ын раст Чарли Чаплины къамисау
фæзæгъынц, уый афтæ нæ уыд, уæртæ Уасикъо кæнæ Бетъре
Тæгиаты æмæ Бадилаты хабæрттæ хуыздæр зонынц, ссæдз азы
сæ фæцахуыр кодтой, æнæхъæн тоннæтæ чингуытæ бакастысты,
зæгьгæ. О, фæлæ уæздан адæмы байзæддæгтæ та гъеуыцы хуыс-
сæйæ конд сты. Мах цæмæн хъæуы ссæдз азы мæнгард исто-
рикты æмтъеры фыстытæ кæсын чингуыты?
Нæ фыдæлтæн сæ миниуджытæ нæ туджы сты, нæ мадæлты
гуыбынæй сæ рахастам. Нæ фыдæлты хабæрттæ æмæ таурæгъ-
тæ, авдæны ма куы уыдтæн, гъеуæдæй райдыдтон хъусын. Фæз-
минагæй чи у, уый дарддæр дæр искæйы хабæрттæ æрыхъусæг-
гагæй фæзмæд.
Абон дæр ирон, æцæг уæздан адæмы цот, сæхæдæг хуыздæр
зонынц, кæм сыл цы æрцыд, уый. Тæгиатæн æмæ Бадилатæн сæ
лæмæгьдзинад уыд, адæймагуарзон æмæ уазæгуарзон кæй уыды-
сты, уый хуылфы. Уымæн æмæ, адæмæн сæ конд æмæ сæ уынд
куыд фæйнæхуызы у, сæ зонд дæр афтæ. Сæ уазджыты æхсæн-
иу ахæмтæ дæр уыд, сæ зонд, сæ миниуджытæ, сæ цардарæзты
пълантæм чи бахæлæг кодта, иу цыбырдзырдæй, мæнгард æн-
æууæнк лæгхортæ. Уæздан адæм уазæджы сбуц кæнын сæ уæлæ
хæсыл нымадтой. Тæгиатаг лæгмæ йе ’знаг йæ туджджыны тых-
хæй дæр æгьдау хæлд нæ цыд, кæд æмæ-иу хæдзары хицауыл
йæхи бафæдзæхста, уæд. Тæгиатаг лæг уазæджы хъахъхъæдта,
раст йæхи уды хуызæн, йæ масты фæдыл никуы цыд. Йæ уазæ-
гыл гадзрахатæй разилыны бæсты, йæ уазæджы сæраппонд, йæ
уд мæлæтмæ радтаид. Бирæ уæздан ирон æгьдæуттæ суанг VIII
æнусæй абоны онг сæ зонындзинæдтимæ æрхæццæ сты. Уæлдай-
дæр та, раджы кæддæр нæ адæмæй фæсарæнтæм чи ахаудта, гье-
уыдоны æхсæн нæ фыдæлты æгьдæуттæ фидардæрæй цæрынц.
Мæ бон у бæлвырдæй ахæм æцæг хабар зæгьын: — Фыды-
бæстæйы Стыр хæсты XX æнусы, немыц уæрæсейаг уацайрæгты
æндæр алы бæстæты фæсарæнты куы уæй кодтой, уæд уым цы
ирон уæздан адæм цард, уыдон-иу сын се ’хсæн ирон уацайрæг-
35
36
<Я^ъаныхъуаты Фатимæ
тæ бацагуырдтой. Суанг ма сæ, сæ фыдæлты бæстæйæ чи фæ-
хауæггаг кодта, уыдоны цоты дæр æнæ фыдохардæй балхæдтой.
Сæрибардзинад-иу сын балæвар кодтой. Абон дæр зонын ахæм
сæрæгас лæгтæ, кæцыты немыцæй Турчы ирон адæм, уацарæй
балхæдтой æмæ ма сын æххуыс дæр бакодтой. Ахæм мæгуыр
æфхæрд адæм-иу Ирыстонмæ куы æрхæццæ сты цингæнгæ,
уæд-иу сæ сæхиуæттæ кæй хуыдтой, уыдон, барæвдауыны бæ-
сты, сау Сыбыры амæттаг бакодтой.
Тæхуды, куыд Тæгиатæй, афтæ иннæ ирон æхсæнадæй дæр
исчи йæ фыдæлты хабæрттæ æнæ сайдæй куы фыссид. Æцæг —
йæхи фыдæлты. Бæргæ, иу чиныг сæ куы байдзаг кæниккам.
Неппæт та иумæ — нæ ирон этносæн йæ равзæрдæй абонмæ. Æз
разы уаин ахæм адæмтимæ иумæ цæдисæй кусыныл.
Æз æппæт Тæгиатæн сæ дыууадæс мыггагмæ сидын, мидбæ-
стæйæ, зæгьай, -æмæ фæсарæнты онг, сыгьзæриныл цасфæнды
цъыф куы фæкалай, уæддæр цъыфы бынæй дæр æрттивы. Аннæ
Ахматовайæн йæ фыццаг лæгæй баззад фырт. Йæ мыггаг уыд
Гумилев, йæ рæстæджы нымад уыд стыр ахуыргондыл. Гумилев
фыста, зæгъгæ, дам, адæймагæн йæ цæрæнбон Дунесфæлдисæг
Иунæг кадджын Хуыцауæй бæрцæй лæвæрд куыд у, фондзыс-
сæдз азы онг, кæм фылдæр, кæм къаддæр, афтæ æнæхъæн пад-
дзахады адæмыхæттытæн дæр вæййы сæ дугæн райдайæн æмæ
кæрон. Æлдариуæг кæнынæн 300 азы онг. Дæнцæгæн æрхаста,
Уæрæсейæн сæ къниазтæ, дам, лæууыдысты Уæрæсейы сæргъы
300 азы. Уый фæстæ тæтæр — 300 азы. Уыдон дæр 300 азы фæ-
стæ сырд æрцыдысты. Æмæ Уæрæсейы сæргьы æрлæууыдысты
Романовтæ. Уыдон дæр та сырд æрцыдысты 300 азы фæстæ,
революцийы аххосæй. Кавказæн дæр афтæ, кæддæр нæ эрæйы
размæ уыд Нарты дуг, нæ эрæйы гуырæны æрлæууыдысты
скифтæ, раивтой сæ сæрматтæ. Сæ фæдыл æрлæууыдысты алан-
тæ. Уыдонæн 300 азы фæстæ сæ паддзахад пырхгонд æрцыд
манголтæ æмæ тæтæры къухæй. Уый фæстæ Кавказы хæхтæн
сæ цæгаты фæхстыл, æнæхицау дзæгьæл, æдзæллаг зæрæстон
тызмæг хæхты, Хуыцауæй дæр чи ферох æмæ адæмæй дæр,
сыгьдæг хæйрæгбадæн бæстыхæйтты, никæмæй сæ байсгæйæ,
никæйы бахъыгдаргæйæ XIII æнусæй XX æнусы райдайæны
уонг фæцардысты Тæгиатæ. Зæгьут-ма мын, куыд ис уымæн
бамбæхсæн, Нарты хабæрттæй ницæмæй æгуыдзæгдæр сты Тæ-
гиаты, Куырттаты æмæ Бадилаты хабæрттæ.
Хъаныхъуаты Мырзабеджы фырт Аслæмбеджы (Дзыбын-
дзы) хабæрттæ семсе таурæгътæ Тæгиатыл.
Райгуырд Уæллаг Хъобаны 1878 азы — 1966 азы Хъобаны
амард.
æгиатаг хабæрттæ æмæ таурæгыпæ
* * *
Ирон адæмæй нæ эрæйы Тæгиаты ном чи хаста, уыдоны
баззайæггæгтæн, æвæджиауы мадзæлттæй хъахъхъæнгæйæ, сæ
фыдæлтæй баззайгæ æгьдæуттæ æд хабæрттæ æмæ æд легенда¬
рен таурæгътæ дзыхæй-дзыхмæ, фыд фыртæн фæдзæхсгæйæ,
Тæгиатæн сæхи фæрцы, сæ хабæрттæ нырыккон цардимæ бары¬
ни онг æрхæццæ сты. Тæгиатæ сæ рæстæджы Цæгат Кавказы
зæххытæн се стырдæр хай ахстой.
Суанг XIII æнусæй XX æнусы райдайæны онг хохæн йæ цæ-
гатфахсы цалдæр комæй цыдысты нымад уыцы иу вазыгджын
Тæгиаты комыл.
Ирон адæм æнæхъæн этносæй дæр сæ туджы сыгьдæгдзи-
надыл кусгæйæ, сæ адæмыхаттæн йæхи цардыуаг хъахъхъæн-
гæйæ, се Скæсæйнаг культурæимæ, фидарæй сæ фæсивæдæй
æгъдау æмæ æфсарм домгæйæ, се ’гьдæуттæм гæсгæ. Тæгиатæ
ирон адæмæн уыдысты нымад сæ дуджы сæ адæмыхаттæн йæ
хъаппæн дæр ма, йæ уæлдæр фæлтæрыл. Тæгиатæн сæ фыдæл-
тæ суанг VIII æнусы йæ кæронæй XX æнусы райдайæны онг
уыдысты Хуыцауæн кувæг уыцы иу пысылмон диныл хæст æгь-
дауæй.
Дарддæр ныхас ацæудзæн, куыд загътам раздæр афтæ, ирай-
наг ханы æртæ фыртыл.
Хистæр Дудар — Дудараты фыдæл, астæуккаг Лисикъо —
Джантиаты фыдæл, кæстæр Хатъу — Тæга æмæ Куырттайы фы-
дæл.
_ Хатъу йæ бинойнаг Алмасханимæ цард VIII æнусы кæро-
ны Суададжы. Уыд сын иу фырт йæ ном Хан-Гирей, диссаджы
сахъгуырд, йæ сабийы бонæй суанг йæ зæронды бонмæ йæ цард
уыд диссæгтæ æмæ æмбисæндтæй йемыдзаг.
Аст-фараст аздзыдæй-иу сæ къулæй йæ фыды хъама рай-
ста æмæ фырцымыдисæй хъæдты, уыгæрдæнты зылд. Суанг
ма-иу æхсæвæддæ дæр баззад, æрфысым-иу кодта кæнæ лæгæ-
ты, кæннод та мæра бæласы бабырыд, уый уыд йæ æмбæхсæн-
дон сырдтæй. Æртындæсаздзыдæй йæ фыдæн лæгъстæ кæнын
райдыдта, цæмæй йæ ауагьтаид балцы. Бафæндыд æй бæлвыр-
дæй, йæ фыды бæстыхæйттæн сæ хъæд æмæ сæ уыгæрдæнты
сырдæй дæр, маргъæй дæр, цæрæгойæ дæр æмæ зайæгойæ дæр
цыдæриддæр уыд, уыдон йæ цæстæй фенын æмæ базонын. Би-
рæгъæй, арсæй райдай æмæ суанг хъæды мæргьтæн сæ сырд-
донцъиуæй хæххон цæргæсы онг. Стæй, сæ алыварс цы бирæ
æндæр адæмыхæттытæ цард, уыдонимæ базонгæ уæвын. Фæлæ
^&ъаныхъуаты Фатимæ
йæ фыд Хатъу не сразы ис, загъта йын, зæгъгæ, нырма дæуæн
ахæм балцы иунæгæй цæуынмæ раджы у, хъæды дыл фыдбоны
хъуынджынсыдз лæг нæма фембæлд. Фæлæ Хан-Гирейы афтæ
тынг æрфæндыд сæрибарæй æппæтдæр фенын, алцыдæр фехъу-
сын, æрзылдтытæ кæнын, сæ бæстыхæйттæн суанг йæ хъæд-
бынты арф бацæуын, йæ хæхты лæгæттæ басгарын, сыхæгты
базонын. Уымæ гæсгæ йæ фыды зæрдæхудт райсгæйæ, сæ хæ-
дзарæй сусæгæй алыгьд. Райста йæ фыды цуанон хордзен æмæ
дзы нывæрдта Алмасханы конд кæрдзынтæй иу, дзæкъулы —
цæхх, æрцъыккæхсон, стæй хъæды цæуынæн дыккаг фæлыст
æрчъитæ. Йæ астæуыл Хатъуйы хъама æрбаста æмæ бонивайæн-
ты сæ хæдзарæй афардæг сусæгæй. Цас фæзылд, Хуыцау зоны,
фæлæ ацыхатт хъæды фæдзæгъæл ис. Æрджынарæгæй ахызт,
æнæзонгæ хъæды бафтгæйæ, тымбыл мæцъыл зилæгау кодта,
фæлæ рæствæндагыл нал хæст кодта. Сæрд йæ тæмæны уыд,
хъæд бæркадæй йемыдзаг хæрынæнбæзгæ æрдзы хъæздыгдзи-
нæдтæй. Йæ хъамайы фæрцы фат æмæ æрдын дæр сарæзта.
Æрцъыккæхсонæй-иу арт акодта, уæрццытæ кæнæ хуыргæрчы-
тæй йæхицæн физонæг ацæттæ кодта. Мæнæргьы, хъæлæрдзы,
дзедыры онг хъæд дыргъæй йемыдзаг уыд, сæнк, гæнгæлы, кæ-
рог, суанг уалдзæджы давоны онг. Алцæмæйты-иу йæхи афсæ-
ста. Уыцы рæстæджы Хатъу дæр æнцад нæ бадтис, йæ адæмимæ
зылдысты хъæдты, лæгæтты, хæхты, фæлæ йæ суанг æрæгвæз-
зæджы онг не ссардтой. Хатьу æмæ Алмасхан сæ иунæг фыр-
ты банымадтой сæфтыл. Иу бон хъæды стыр къæвда рацыд,
Хан-Гирей йæхи уыцы къæвдайæ иу стыр тулдз бæласæн йæ
мæрайы банымæхста. Ахæм къæвдайы йын арт скæнынæн фа-
дат кæй нæ фæци, уымæ гæсгæ йæ æххормагæй, хуылыдз æмæ
фæлладæй уайтагьд хуыссæг æрбырста. Йæ сæры фегуырды-
сты диссаджы бæллиццаг адджын фынтæ. Æвиппайды фехъал
æмæ кæсы, къухтæ, къæхтæ бастæй, пыхсыты куырисы сæрыл
æй мæнæ чидæр кæдæмдæр йæ фæдыл фæласы. Изæрыгæтты
арвæрдын дыдзыхуры рухсмæ айтыгьта йæхи арвы кæрæттыл
фæскъæвда.
Дисы бацыд Хан-Гирей, ай та цы диссаг у, цæстытæ ахгæны,
стæй та сæ фегом кæны. Ныккаст æдзынæг хуыссæгхъæлдзæ-
гæй, чи йæ ласы, уымæ. Раздæр æм арсы хуызæн фæкаст, бæл-
вырддæр æм бакаст, æмæ — лæг. Йæ хæлафысыдзæг скъуыд
æмæ дзы хъуынтæ зæбул-зæбул кæнынц. Хан-Гирей йæ фыд
Хатъуйы ныхас фæхъуыды кодта æмæ хъæлæсыдзагæй ныккæл-
кæл кодта. Лæгсырд æрлæууыд æмæ йæ фæрсы:
— Цæуыл цин кæныс? Ды мæнæн дæ мæ уацайраг, — йæ-
хæдæг мæхъийы кæроныл æрбадти æмæ æдзынæг кæсы Хан-
Гиреймæ. Хан-Гирей йын куы радзырдта йæ фыд Хатъуйы ны-
/7/æгиатаг хабæрттæ æмæ таурæгътæ
хæстæ, уæд Лæгсырд хъуыдыдзастæй аджих, исдуг ахъуыдытæ
кодта, стæй йæ къух йæ хæлафы дзыппы арф кæдæмдæр ауагъ-
та æмæ дзы босыл бастæй хæрынкъа сласта, хæрынкъайæн йæ
бос та ма ноджыдæр йæ астæуыл фидар баст уыд. Æмæ уыцы
хæрынкъайæ сым-сымгæнгæ сабыргай Хан-Гирейы къæхтæ æмæ
къухты бæстытæ слыг кодта æмæ йын загъта:
— Ахæм зондджын фыд дын кæй ис, уый хатырæй мæнæй
сæрибар дæ, кæдæм дæ фæнды, уырдæм цу.
Хан-Гирей ахъуыдытæ кодта. Лæгсырдæн йæ фарсмæ мид-
былты худгæ æрбадт æмæ йæ цымыдисæй фæрсын райдыд-
та, — чи у, кæцæй у, кæм цæры, уымæй. Лæгсырд ын иронау
дзуапп радта, йæхи лингвист схонгæйæ. Уый фæстæ, куыд ра-
бæрæг, афтæмæй алыхуызон адæмыхæттытæн дæр се ’взæгтыл
дзурын зыдта. Загъта Хан-Гирейæн, кæсгон абырæг кæй у, йæ
ном Хадзымул, ам хъæды абырджытæн сæ мусонджы артгæнæг
æмæ хæринаг фыцæгæй кæй кусы. Уыцы ныхæсты фæстæ Хан-
Гирей Хадзымулæн йæхæдæг лæгъстæ кæнын райдыдта, цæ-
мæй йæ йемæ акæна. Цы гæнæн ма уыд Хадзымулæн æмæ йын
загъта:
— Æцæг рæвдз мæ фæдыл уай.
Хъæды цæуынмæ Хадзымул афтæ рæвдз уыд, фæндæгтæ
фæдæргæвст кæнгæ ныфсджынæй æрхыты сæрты, хæххон сы-
чъийау гæппытæгæнгæ, кæм та-иу калмау пыхсыты ‘хсæн иннæр-
дæм цъыгьгъуытгæнгæ алæсыд. Раст марафоны дугъы уайæджы
хуызæн гæппытæгæнгæ Хан-Гирей дæр йæ фæдыл, Хадзымулы
фæзмгæ тырныдта. Хъæды сыл куыд баталынг, уый ацы хатт
Хан-Гирей æмбаргæ дæр нæ бакодта. Ацы изæр æм æхсæв ахæм
диссаджы рæсугъд каст, цыма æппæт дунейæн дæр бæрæгбон
уыд. Ныронг хъæды, уæлдайдæр та æхсæвыгон, алы къæрцмæ
дæр хъусгæ кодта, цæугæ дæр — хъавгæ, хъуызæгау. Хадзы-
мулимæ йæм афтæ каст, цыма хъæды змæлæг дæр нал баззад,
бæстæ ныссабыр. Фырцинæй йæ йæ хъæлæсыдзаг ныззарын дæр
æрфæндыд. Хъæды мæргътæ дæр æрфынæй сты, æрмæст ма
иу цъиу мыхъырыхъу-мыхъырыхъугæнгæ сæ фæдыл тахт. Раст
цыма фæдис хъæр кодта йæ цъæхснаг хъæлæсæй, цыма уый дæр
Хан-Гирейау йæ фæндагæй фæдзæгъæл. Хъæды æхсæвыгон уазал
суадæттæн сæ сыр-сыр æмæ хæл-хæл раст, фыййауы уадындзау,
сæ зæлдаг хъæлæстæй фæзарынц. Æхсæвæртæм Хадзымул æмæ
Хан-Гирей æрбахæццæ сты кæрзбынмæ. Иæ фарсмæ æнусон,
æнахуыр стыр тулдз æмæ тæрс бæлæстæ, хъæдæн йæ астæу пара-
хат æрдуз, йæ алфæмблай михтæ æмæ уистæй кау быд. Æрдузæн
йæ тæккæ астæу цалдæр мусонджы, сæ алфæмблай та бирæ хала-
гьудгонд пъалаткæтæ. Хадзымулы размæ фыййау куыйтæ, мæнг
рæйдгæнгæ, сæ къæдзил тилгæ уадысты.
^ъаныхъуатпы Фатимæ
Фыццаджыдæр Хадзымул йæ уазæджы мæт бакодта, пъалат-
кæтæй йæ сæ иуы фæмидæг кодта æмæ йын загьта:
— Мæнæ ам мемæ цæрдзынæ.
Хан-Гиреймæ уыцы изæр æрдз афтæ рæсугъд æмæ диссаг
каст, раст цыма стъалытæ дæр фырцинæй, цъæх арвæй зæхмæ
кæфойæ калдтой зынгтау сæ цæхæр. Мæй дæр сæ астæуты йæ
цалхыдзагæй, хурау худгæ тылд. Иудзырдæй йыл фырцинæй
æнæхъæн дуне дæр ныррухс. Нæ дзы ферох, йæ фыды хæдза-
рæй куы рацыд, уый фæстæ куыд ныдздзæгьæлтæ сырдты ‘хсæн
цæргæйæ. Уæлдайдæр та, æхсæв цуаны цы тугдзых сырдтæ ра-
цæуынц, уыдонæй йæ уды иунæгæй куыд зынтæй хъахъхъæдта.
Фæлæ абон Хадзымулимæ афтæ ныфсджын ссис, мæнæ куыд
фæзæгъынц: «Иуæн — дыууæ æфсад», зæгьгæ уыйау. Кæдæй-
уæдæй ма удæгас адæймаг йæ фарсмæ фæзындис. Сывæллон
уæвгæйæ, йæ фыды кусджыты загъта-багьтатæй бафæллад æмæ
сæ хъæдмæ фæлыгьд. Фæлæ хъæды дæр сырдты ‘хсæн йæ цард
куыд æнхъæл уыд, афтæ сабыр нæ разынд. Чи йын йæхицæй
тарст, кæмæй та йæхæдæг тарст. Мæнæ та Хадзымулы балаганы
дæр мæты бахаудта, тæрсы, абырджытæ йæ сæ къордмæ куынæ
райсой. Æмæ дын мæнæ иуафон, фæсæмбисæхсæвмæ хæстæг
куыйтæ æрвнæрæгау сæ рæйдæй хъæд сæ сæрыл систой. Фæлæ
уайтагъд фæхъус сты. Райхъуыст бæхты къæхты хъæр, фосы
дзолгъо-молгьо, æрыгон фæсивæды хъæлдзæг ныхас хъазгæ-
худгæ æд фосы дзугтæ. Абырджыты къорд се ’хсæвиуатмæ æр-
бахæццæ сты. Æхсæвгæс Хадзымул сæ размæ рацыд æмæ сын
бамбарын кодта, уазæг сæм кæй ис. Йæ ном та йын Хъуысха
схуыдта, ома (ирон). Боны рухсмæ Хан-Гирейæн уыцы фæсивæд
фыццаг бакастæй дæр йæ зæрдæмæ тынг фæцыдысты. Кæсгон
гæзæмæ милрихи лæппутæ, гуырыкондæй — сырдвыд, хæдæл-
вæст, хæрзконд, аив сæ дарæс. Сæ дзаума сæ уæлæ цæхæртæ
калдта фырсыгъдæг æмæ хæрззылдæй. Сæ ронбасты сеппæтæн
дæр урс фистонджын цуанон фæринк кæрдтæ æд хъаматæ. Сæ ч
уæхсчытыл хъримаг топпытæ. Фæстæдæр, куыд рабæрæг, аф-
тæмæй сæ бæхты дæр цæкуыйæ хастой. Къорды сæргъы лæууыд
кæсгон æлдары фырт, йæхæдæг та йæхи нымадта кæсгон къниа-
зыл. Хан-Гирей йемæ æмсæр, фæлæ кæсгон къниаз иу гыццыл
хистæр, гæзæмæ милрихи сахъгуырд. Хан-Гирейæн комкоммæ
йæ цæстытæм кæсгæйæ йæм бæлвырд байхъуыста. Уый фæстæ,
куыд рабæрæг, афтæмæй Хан-Гирейы ныхæстæй иунæг дæр
мæнг нæ разынд. Къниаз йæ хъузонты-фæрцы æппæт дæр ба-
зыдта. Уыцы къорд, хъæды цæргæйæ, сæхæдæг сæхи абырджы-
тыл нæ нымадтой. Уыдысты ахæм фæсивæд, бонджын фыдæлты
цот. Бинонтæ дарыны мæт кæй нæма уыд, сæ кармæ гæсгæ сын
хистæртæ уæлдай стыр хæстæ сæ бæрны кæмæн нæма кодтой.
с// Сæгиатаг хабæрттæ æмæ таурæгътæ
Нæдæр сабитæ нал уыдысты, нæдæр лæгты æмрæнхъ нæма æр-
лæууыдысты. Сæ хъару цы фæкодтаиккой, уый æнæзонгæйæ,
сæ зæрдæйыдзæбæхæн абырджытæй хъазыдысты.
Кæсгон æлдары фыртæн Хан-Гирей йæ зæрдæмæ тынг фæ-
цыд, фырбуцæй йæ Хъуысха схуыдта. Иу бон кæсгон æлдары
фырт Хан-Гирейæн афтæ, цæй æмæ Хъуысха, ард бахæрæм, нæ
кæрæдзиуыл гадзрахатæй кæй никуы рацæудзыстæм. Къниаз
райста артæй судзгæ ’хсидав æмæ дыууæйæ дæр къорды ’хсæн
ард бахордтой.
— Нæ хъаматæ аивиккам, фæлæ дæуæн дæ хъама дæ фыд
Хатьуйы у, ахæм фыдæлтыккон дзаумайæн лæваргæнæн нæй,
фæлæ дын мæнæй саргъы бæх æд саргъ.
Уæд æм Хан-Гирей дзуры:
— Мæнмæ дæр ис мæхи дзаума, — æмæ йæ армытъæпæны
къниазмæ радаргъ кодта йæ æрцъыккæхсон. Къниаз æй райста
æмæ йын ардхæрæгау загъта:
— Кæдмæ цæрон, уæдмæ дæр æй мæ уды хуызæн дардзы-
нæн.
Хан-Гирей уайтагъд семæ фæцалх ис, райдыдта семæ хæтæн-
ты хæтын, цæуæнты цæуын. Æнæхъæн къордæй дæр ын тынг
бауарзтой йæ рухс цæстæнгас, йæ хъæлдзæг хъæлæсыуаг. Йæ
диссаджы хъæлдзæг зардмæ йын хъусынæй не ’фсæстысты. Ка-
фынмæ дæр афтæ арæхст, куы-иу уæлбæхæй йæ сираг бæхыл
æрсирдта, йæхицæй арæхстджындæр йæ къахфындзтыл ханты
кафт, кæнæ та хъисфæндыры цагьдмæ сантрахъ.
Рæстæг ну ран кæм лæууыд, азтæ дæр кæрæдзийы ивтой.
Цас рацыд, Хуыцау йæ зонæг. Хан-Гирейы рæзгæ уæнгтæ ай-
стой фæйнæрдæм сæхи, цæсгомыл æрхæцыд мыдхуыз хилæй
рихигæндтæ, цъæхдзаст, гæдыбæласау — бæрзонд, саджы син-
тыл амад, куыд фæзæгъынц, уыйау. Цæстуарзонæй алкæмæн
дæр баххуысмæ цæттæ.
. Фæтæнуæхск, нарæг астæу, уды хъæдæй, Хуыцауы фæрцы,
хъæлдзæг. Ирон æлдары фырт æмæ кæсгон къниазæй дисса¬
джы æрдхорд-æфсымæртæ рауад. Къниаз Хан-Гирейы йæ рахиз
къабаз хонын райдыдта. Табу иунæг Хуыцауæн, Дунесфæлди-
сæгæн, хъаймæты боны Хицауæн.
Уæды заманы пысылмон дин адæмы ’хсæн тынг тыхджын
уыд. Æнæхъæн Кавказы хæхты дæр адæмы раззагдæр фæл-
тæр, сæ цытджындæр хай, сеппæт дæр цардысты пысылмон
æгъдаумæ гæсгæ. Хъæды уыцы кæсгон фæсивæды æрыгон
къорд дæр, динмæ гæсгæ, æрвылбон фондз хатты æд æвдæз
ламаз кодтой. Сæ алы ламаз дæр, æнæмæнг, бæлвырдæй йæхи
рæстæгыл. Нæдæр раздæр, нæдæр фæстæдæр, фæндагыл æви
хæдзары, фæнды хур, фæнды къæвда. Ламазгæныны рæстæг-
^&ъаныхъуаты Фатимæ
иу сæ кæм æрæййæфта, уым-иу Хуыцауы размæ сæ хæс ба-
фыстой. Къуыри иу бон та сын — майрæмбон — уыд бæ-
рæгбоныл нымад. Уыцы бон-иу алы уд дæр йæхимæ сыгъдæг
базылд, æвдæз-иу систой, сæ бæрæгбоны буц дарæс-иу раив-
той. Суанг ма-иу духийæ дæр слайда кодтой. Фæкафыдысты-
иу, фæзарыдысты, суанг ма-иу сæ бæхтыл дæр фæхъазыды-
сты. Сæ майрæмбоны джума ламаз та-иу æнæмæнг мæзджыты
скодтой иумæ. Уæды заманы, куыд æппæт дунейы, афтæ Цæ-
гат Кавказы хæхты дæр уыд бирæ мæзджыттæ. Кавказæн йæ.
диссаджы адæмты цард æнусты фæлтæрæй-фæлтæрмæ æнæ-
хъæн дунейы рагон стыр ахуыргонд адæмты дисты æфтыдтой.
Уыцы хабæрттæ уæлдай бæлвырддæрæй йæ чингуыты ныф-
фыста 1771 азы уæды заманы æнæхъæн дунейыл хъуыстгонд
стыр ахуыргонд, академик Гюльденштет. Уый фыста уæлдай
бæлвырд хабæрттæ, абоны Елхоты хъæуæн кæддæр йæ баком-
коммæ цы дыууæ сахары уыд, Уæллаг æмæ Дæллаг Дзылаты
хабæрттæ. Зæгъгæ, дам, дзы уыд тынг стыр мæзджыт Уæллаг
Дзылаты, кæцыйæн ма баззад æрмæстдæр йæ иу къабаз. Уый
у абоны Тæтæртуппы мæсыг. Кæддæр уырдæм майрæмбонæй
сихоры ламазæй фæстæмæ дæр, æрвылбон нæ абырджыты
къорд сæ изæры ламаз мæгъриб æххæст кæнынмæ цыдысты
æнæхъæн къордæй. Сæ фæндаг та уыд Дзылаты мæсыджы
рæзты. Уым мæсыджы цард диссаджы хъуыстгонд æхсин йæ
рæсугъд чызгимæ. Йæ чызгæн йæ ном уыд Ацырухс, адæм
та йæ хуыдтой Дзылаты рæсугъд. Кæсгон къниаз æй тынг
бауарзта, фæлæ йын Дзылаты рæсугъд ком нæ радта, аскъæ-
фыныл дæр ацархайдта, фæлæ йæ къухы нæ бафтыд. Рæстæг
куыд цыди, афтæ уыцы сахъгуырд лæппутыл æнæхъæн къор-
дыл дæр Уæллаг Дзылаты цæрджытæ сеппæт дæр сæ цæст
æрæвæрдтой. Фæлæ Дзылаты мæсыджы æхсин æмæ йæ чызг
Ацырухс равзæрстой Хан-Гирейы.
Мад йæ чызгæн загьта:
— Ацы ирон кæсгон къниазæй бæллиццагдæр куы у.
Уæлдайдæр та, куы сбæлвырд кодтой, Хатъуйы фырт кæй
у, уый, уæд мад æмæ чызг лæппуйы алфамблай æрзылдысты.
Хан-Гирей сæ бамбæрста, фæлæ сæм йæ хъус не ’рдардта, йе
’рдхорды сæр хъуыды кæнгæйæ. Иу изæр, куыд æдзух, афтæ
сæ къорд сæ изæры ламаз Тæтæртуппы мæзджыты кодтой. Æмæ
дын мæнæ Дзылаты мæсыджы æххуырстытæй иу йæхи хæстæг
Хан-Гиреймæ баласта. Мæзджыты дæр, стæй кæм фæнды дæр ла¬
маз кæнгæйæ, уæлдай цытджындæр бынæттæ никæмæн ис Хуы¬
цауы ном арынмæ, фæнды æлдар, фæнды æххуырст. Кæмæн
кæм бантысы, уым фæрсæй-фæрстæм æфсымæртау æмхуызон,
Дунесфæлдисæг Хуыцауæн сæ хæс сыгьдæгзæрдæйæ бафидынц.
‘/7Сæгиатаг хабæрттæ æмæ таурæгътсе
Уымæ гæсгæ Дзылаты мæсыджы æххуырст бацархайдта, цæмæй
Хан-Гирейы фарсмæ йæм æрхауа ламаз кæнынæн бынат.
Куыддæр ын фадат фæци, афтæ Хан-Гирейæн йæ хъусы ба-
дзырдта:
— Гъеуым æмæ дæм гъеуым æнхъæлмæ кæсынц.
Хан-Гирей ма йæ афæрсынмæ хъавыд, фæлæ æххуырст æх-
сæвы тары фæдæлдзæх. Цы гæнæн ма йын уыд, йæ сæрмæ хæп-
пуддзинад не ‘рхаста. Æдæрсгæ, кæдæм æмæ кæдмæ загъдæ-
уыд, уырдæм æхсæвы тары фæзынд. Кæсы, æмæ дын мæнæ фæн-
дагæй иуварсгомау сусæгхуызæй æмбæхсæгау талынг къуымы
æртæ барæджы лæууы. Хан-Гирей сæм йæ бæх фæзылдта, æмæ
йын фæстаг барæг фæндаг радта. Уый уыд нæлгоймаг, æхсины
æххуырстытæй иу. Хан-Гирей сеппæтæн дæр салам радта. Раззаг
барæг дарддæр ацыд. Уый фæстæ куыд рабæрæг, афтæмæй уый
та уыд æхсинæн йæ фæсдзæуинтæй иу сылгоймаг. Хан-Гирей
тынг бадис кодта, йæ барæг сылгоймаг у, уый куы базыдта, уæд.
Уæлдайдæр та — æхсин йæхæдæг. Æхсин йæ бæх, æгьдаумæ
гæсгæ куыд æмбæлд, афтæ салам ратгæйæ, Хан-Гирейы фарсмæ
æнгом æрбатæргæйæ, йæ дзуринаг райдыдта дзурын:
— Фыццаджыдæр дæ стыр хатыр курын, ахæм æнафоны дæ
кæй батыхсын кодтон. Æз ныййарæг мад дæн, æмæ дæм мæхи
гуырæй-гуырмæ, куыд мæ хъæбулмæ, афтæ æрбатардтон. Куы
базыдтон, ды Хатъуйы фырт дæ, уæд дын мæ чызджы нывонд
скæнын фæнд скодтон. Мæ чызгæн йæхи зæрдæмæ дæр цæ-
уыс. Иу цыбырдзырдæй, мæхицæн дæ сиахсæн равзæрстон. Мæ
чызгимæ стут æмсæр. Аздæх, мæ къона, дæ ныййарджытæм,
ракур дæ фыдæй хатыр. Æгъдау дæ куыд домы, афтæ сæвæр
дæ цард.
Йæ фыды койæ йын йæ зæрдæ цы фæсмонгондæй маст ба-
хордта, уый сызмæнтæгау, Хан-Гирей æрбамæсты æмæ схъæл
дзырдæй загъта:
— Æз ме ‘рдхордыл гадзрахатæй никуы æмæ никæйы тых-
хæй рацæудзынæн. Йæ уарзоны йын никуы ракурдзынæн. —
Æрцавта ехсæй йæ бæх, цæхгæр фæзылд æмæ æхсæвы тары
фæаууон. Æхсин ма йæ фæдыл бæргæ цыдæртæ дзырдта, фæлæ
Хан-Гирей фæстæмæ дæр нал фæкаст.
Иуахæмы та Хан-Гирей йе ‘рдхордæн афтæ зæгъы:
— Цæй æмæ дын Дзылаты рæсугьды раскъæфæм.
Æмæ йын кæсгон къниаз радта дзуапп:
— Цæмæн хъæуы мæн, æз кæй нæ хъæуын, йæ кой дæр мын
макуыуал скæн, æртæ азы йæ фæкуырдтон æгьдауыл, æгъгьæд
фæуæд.
. Уæды заманы æппæт адæмæн дæр алцæмæн дæр уыд æгъдау,
алцы дæр кодтой бæрцæй. Цасдæр рæстæг рацыд, æмæ та мæнæ
^ъаныхъуаты Фатимæ
иу изæр Хан-Гирей йæ къордимæ уæллаг Дзылаты Тæтæртуппы
мæзджыты ламаз скæнгæйæ йæ бæхыл куыддæр абадти, афтæ
йæ фарсмæ уæлбæхæй æрбалæууыд Дзылаты мæсыджы æхх-
уырстытæй иу лæппулæг. Ныхас сын бацайдагъ Хан-Гиреимæ.
Афтæ дæсны адджын ныхас кодта æмæ йæ мæсыджы кæртмæ,
уазæгдоны дуармæ куыд бахæццæ кодта, уый Хан-Гирей æмбар-
гæ дæр нæ бакодта. Мæсыджы лæггадгæнджытæй йын иу рæвдз
йæ бæхы идонмæ февнæлдта æмæ йын йæ æгьдæнцойыл фæхæ-
цыд. Хан-Гирейæн ма цы гæнæн уыд, йæ бæхæй зæхмæ æргæпп
кодта рæвдз. Йæ бæхы та йын уазæгдоны кæрты бæхбæттæныл
абастой. Йæхи йын уазæгдоны фæмидæг кодтой æмæ уайтагъд
цумайы лæппутæ йæ уæлхъус æрбалæууыдысты. Сæ къухты
тас, хъуывгьан донимæ, сапбн æмæ хисæрфæн. Хæдзармæ йæ
бахуыдтой. Æртæкъахыг фынг ын къæлæтджын бандонимæ йæ
размæ авæрдтой алы рогадджинæгтæ æмæ дыргьтимæ. Уалын-
мæ Дзылаты мæсыджы æхсин дæр, рухсзæрдæйæ, йæ мидбыл-
тыхудгæ фæзынд.
Ныры онг Хан-Гирей æхсины цал хатты федта, уал хатты
дæр-иу уыд бæхыл бадæг амазонкæйы дарæсы. Ныр та арæзт
уыд сылгоймаджы фæлысты. Æхсин райдыдта дзырдæвзæр-
стæй, фæлмæнæй, зæлдаг синагау, узæлгæ дæрдтыл, адджын
ныхас кæнын. ХанТирей сæ хæдзарæй балцы куы рараст, уыцы
бонæй мæнæ ныры онг ахæм аив хæдзары удæнцойæ, уæздан
рæвдауæн ныхæстимæ, мады хъармдзинадимæ фыны дæр нику-
ыуал федта. Бафæллад къуылдымты хъыллиппытæй хъазынæй.
Ахæм цард йæхæдæг йæ сонты бонты равзæрста, царды уæззау
фæндаг. Сфæлтæрдта зындзинæдтыл æндонау, бамбæрста цар¬
ды уæз йæ удыл. Бафæллад мусонгты, хъæдты, быдырты къæв-
да уа, хур уа. Æрцыбæл, йæ зæрдæ æрцагуырдта, æрфæндыд
æй фадатджынæй бинонты ‘хсæн, аив æмæ æфснайд хæдзары
цæрын. Кæм — фырæфсæст, кæм — фырæххормаг, ницæйы но-
мыл фырфæллад. Йу цъусдуг æм афтæ фæкаст, цыма йæ фарс-
мæ, уый Дзылаты мæсыджы æхсин нæу, фæлæ Суададжы сæ
хæдзары йæ ныййарæг мад Алмасхан, кæддæрау йемæ адджын
ныхас кæны.
Цас фæдзырдта æхсин дзырдæвзæрстæй, Хуыцау йæ зонæг.
Хан-Гирейы та йæ хъуыдытæ ахастой йæ сонт сабийы царды
бонтæм, йæ райгуырæн хъæумæ, фæлæ æхсины ныхæстæй дæр
уæддæр цыдæртæ йæ хъуыдыйы баззад. Æхсин Хан-Гирейæн
загьта, йæ чызджы кæсгон къниазæн кæй никуы ратдзæн, уы-
мæн æмæ йæ чызджы зæрдæмæ нæ цæуы.
— Ды кæсгон къниазæн нæдæр йæ цагъайраг дæ, нæдæр йæ
уацайраг. Аздæх дæ фыдмæ æмæ дзы куыд æмбæлы, афтæ ра¬
ку р хатыр, ма дзы тæрс, уæлдайдæр та дæ мæ чызджы хуызæн
‘77сæгиатаг хабсврттæ æмæ таурæгътæ
уæздан, рæсугьд, æрыгон чызгимæ куы фена, уæд дæм йæ зæр-
дæ æрфæлмæн уыдзæн. Адæм афтæ фæзæгьынц, мæгуыр лæг,
дам, йæ сусæг ныхас адæмæй æмбæхстæй фæдары, хуры тынæн
æй радзуры, уый та йын æй йæ базыртыл Хуыцаумæ фæхæццæ
кæны, æд бæллиц, æд фæндон æппæт хабæрттимæ. Дæ æрд-
хæрдтæн та зæгь, мæ ныййарджыты мæ фыны федтон, фæсмон
мæм æрхъардта, тынг сæ æрымысыдтæн.
Уыцы ныхæстæм хъусгæйæ, æцæгдæр, Хан-Гирейæн æхсин
цыма раст йæ зæрдæмæ ныккаст. Дзылаты мæсыгæй куы ра-
цыд, уæд йæ мад æмæ фыды афтæ тынг æрымысыд æмæ сæр-
гуыбырæй, уæнтæхъилæй сæ æхсæвиуатмæ æрбацыд. Æнæхъæн
къордæй дæр ыл тынг батыхстысты. Байдыдтой йæ фæрсын, цы
дзы риссы, уымæй. Къниаз æй куы федта, уæд æй йæ мусонгмæ
бахуыдта æмæ йæ бæлвырд бафарста.
Хан-Гирей йын загъта:
— Фыны мæ ныййарджыты федтон, тынг сæ æрымысыдтæн.
Къниаз ныххудти æмæ зæгъы:
— Æгайтма дæм æндæр ницы мæстаг ис, æз та ма сагъæсы
бацыдтæн. Неппæт дæр ахæм цардæй бафæлладыстæм. Мæнæ
афтæ куыд фæзæгъынц, царв æмæ мыд хæрдæй дæр, дам, адæй-
маг бафæллайы. Æгьгьæд у дзæгъæл бадт кæнын, абырджытæй
хъазын. Мах дæр фæды-фæдмæ ам хъæды цæрынмæ нæ хъавæм.
Нæ фæрныг хъæдзæрттæ, зæгьын, куы бацагуриккам. Цард
æнæхъæн фурд у, ныр махæн дæр афон у уым баленк кæнынмæ.
Алчидæр нæ лæгæй-лæгмæ йæ хъару æд фæлтæрддзинад зонди-
мæ, царды хъуамæ равдиса йæхæдæг йæхи фæрцы. Æнæхъæн
къорд дæр, абоны онг нæ къухы цы фæллой æртымбыл кодтам,
бæхы рæгъауæй, зæгьай, фосы дзугтæй, уыдонæй дын тæккæ
райсом дæ хай радих кæндзыстæм. Иннæбон, Хуыцауы фæрцы,
дæ бон суыдзæн, дæ хайыл ахъæр кæн дæ разæй. Нæ адæм дæ
суанг дæ фæрныг хæдзармæ фæхæццæ кæндзысты.
Хан-Гирей кæсгон къниазмæ байхъуыста, стæй дзы дзырды
бар ракуырдта æмæ йын загьта:
— Фыццаджыдæр дын арфæ кæнын. Æз дæуæй разы дæн
алцæмæйдæр. Дыккагæй та, дæ æрхъуыдыдзинадæй. Мæ фыды
кой дын никуы ракодтон, фæлæ абон куыд æмбарын, афтæ-
мæй, æвæццæгæн, Хуыцауы фæрцы, ацыран иумæ фæстаг
хатт бадæм. Уæлдайдæр, ахæм къæвда боны. Ардыгæй изæр-
мæ дын хъуамæ радзурон иу-цалдæр цыбыр хабары мæ фыды
тыххæй.
Æрвылбон мæ зæрдыл æрлæууынц мæ сабийы бонтæ, мæ
фыды аргъæуттæ. Уæлдайдæр та — зымæгон даргь æхсæвты,
аив хæдзары хъарм пецы раз бадгæйæ-иу мæ мæ фыд йæ куы-
рæты фæдджийы æрбатыхта, къонайы цæхæрджын артæн йæ
45
<й?ъаныхъуаты Фатимсв
зынгмæ, йæ судзгæ æхсидæвты рухсы пиллæттæм кæсгæйæ.
Фæсæмбисæхсæв-иу йæ хабæрттæ уæлдай тыхджындæр мæ зæр-
дæмæ хъардтой. Уынджы-иу талынг мæйдар æхсæв уыд, мах;
та-иу хæдзары арты рухсмæ бадтыстæм æмæ-иу мын мæ фыд цы
дзырдта, уымæ-иу йæ мидис цæхæрæн йæ зынгты хуылфы мæ
цæстытыл хъазыд. Райсомæй изæрмæ та-иу нæ кусджыты сывæл-
лæттимæ иумæ хъæлдзæгæй æрвыстам. Хæргæ дæр иумæ æмæ
хъазгæ дæр, хъулæй, зæгъай, пуртийæ, науæд гудылайæ æмхуы-
зон, фæнды æлдары фырт, фæнды фыййауы фырт, не ’хсæн
арæн нæ уыд. Мæ фыды зæрдæхудт кæй райстон, мæ ныхас уый
фæдыл у. Иу цыбырдзырдæй, мæ фыдæн йæ фадат цас уыд,
уыййас мæ рæвдыдта, фæлæ бар-æнæбары-иу æз нæ кусджыты
сывæллæттимæ сæ хæдзæртты æрзылдтæн ме ’мгæрттимæ. Нæ
кусджытæ-иу сæ хæдзæртты арахъ нуазгæйæ, сывæллæттæ сæм
хъусынц æви нæ, уый сæм-иу нымад дæр нæ уыд, æз та-иу сæм
тынг цымыдисæй байхъуыстон. Суанг ма-иу, стыр кьæвда куы
рацыд æмæ иу фыдбылыз куы ’рхаста, уæд уый дæр æлдары
аххос кодтой. Æхсæв дæр æлдары фыдгой, бон изæрмæ дæр æл-
дары фыдгой. Иу цыбырдзырдæй, мæ фыды фыдгой йеддæмæ
сæм æхсæвæй-бонæй æндæр ницы фехъусæн уыд.
Ныр æй бамбæрстон, зондæн балæваргæнæн нæй. Æлдар иу
у, сæрмагонд адæмы сæргълæууæг. Хуыцауы раз дæр æмæ дзыл-
лæты ’хсæн дæр, йæ бæрнон адæмы сæрыл дзуапдæттæг. Адæм
та бирæ сты, мæнæ афтæ куыд фæзæгьынц — хур дæр æппæт
адæмыл не ’ххæссы, зæгъгæ, кæнæ уæд та сæдæ фысы, дам,
иумæ бæласмæ куы ныууасой, уæд уыцы бæлас бахуыскъ уы-
дзæн. Нæ хуырымтыл сæ хæдзæртты фырмагусайæ, сæ æгуы-
дзæг æмæ æдылыдзинадæй цы фыдбылыз æрцæуы, уый æдзух-
дæр кæнынц æлдары аххос.
Сымахæн, кæсæгæн, уæ адæмы уидаг иу у. Махæн дæр Хур-
ныгуылæн Иранæй VII æнусы сæ фыдæлтæ кæмæн æрцыдысты
сæ ироны номимæ æд пысылмон дин, уыдон уыцы иу уидагæй
сты. Фæлæ махæн нæ адæмыхаттæн йæ фылдæр хай сты уаца-
ры, кæнæ та куыстагур хæддзуйæ æрбахауæггаг хæццæ-мæццæ
æндæр алыхуызон адæмтæ. Ахæм адæмæн уæлдай бæлвырд дин
бæрæг дæр нæй, Хуыцаумæ сæ чи кувы, уыдон дæр фæйнæ-
хуызы кувынц. Сæхимидæг дæр кæрæдзи зынтæй æмбарынц.
Фæлæ иннæ адæмыхæттыты ‘хсæн сæхи махæй амонынц, ома,
дам, ирон стæм. Афтæмæй нын нæ дин, нæ фыдæлтыккон æгь-
дæутты ныхмæ цæуынц. Сæхицæн та сæ сæрыл уал хъуыны
нæй, нал Хуыцауы сын ис.
Дæхæдæг æй зоныс, нæ цард хæхты афтид фосæй у. Хуым-
гæнды зæхх нæм тынг куынæг у, фæлæ уæддæр зæххы куыст
дæр кæнæм, зайы нæм еуу, хъæбæрхор, сысджы, мæнæу
ОТ^æгиатаг хабæрттæ æмæ таурæгътæ
дæр фæззыгæндæй. Фæлæ нын уæддæр нæхи хор афæдзæй-
афæдзмæ фаг нæ вæййы, уымæ гæсгæ быдырмæ фæцæуæм хор
агурæг. Мæ фыд йæ адæмы цардыл афтæ тынг тыхсы, уалдзæг
дзывылдар фесты. Адæмæй куыст домы, сæ кæртытæй сын сæ
зымæгон фаджыс сæхи хуымтæм фæласын кæны. Уыдон та йæм
мæсты фæкæнынц.
Уалдзæг йæ адæмы ныхасмæ æрæмбырд кæны, ацы аз хос
кæм кæрддзысты, фос кæм хиздзысты, æнæхыгьд быдыртæ
сæм, мыййаг, нæй. Иу аз хос кæм ныккæрдынц, дыккаг аз та
дзы фос хизынмæ аскъæрынц. Рагуалдзæг кæрдæгæн йæ уидаг
куынæ бахъахъхъæнай, уæд дзы сойджын кæрдæг не ‘рзайдзæн,
уалдзыгон та кæрдæгæн йæ уидаг том у æмæ фосы сæфтджыты
бын, мæнæ бæгънæг буар ехсæй куыд нæмай, уыйау. Мæ фыд
уыцы хабæрттæ сеппæтæн дæр къæйæ-къæймæ кæрæдзиуыл
бæтгæйæ, йæ адæмæй домы, æрдзы æфхæрын нæ уадзы, йæ бæ-
стыхæйттыл цы цæрæнхостæ ис, уыгæрдæнæй, хъæдæй, суанг
сæ суадæтты онг. Уыцы хъæздыгдзинæдтæй бæстонгондæй сеп-
пæт дæр, бæркад-бæрæчетджынæй бæрцæй пайда кæнын куыд
зоной.
Мæ зæрдыл арæх æрлæууы ахæм цау: рагуалдзæджы фый-
йау фыццаг бон фос хизæнуатмæ ратардта æмæ йæхицæн хурмæ
фынæй кодта. Фос хизæнуаты ныппырх сты. Мæ фыд фыййауы
райхъал кодта æмæ йын бауайдзæф кодта. Фыййау диссагхуы-
зæй дыккаг бон йæ хъаст ныхасмæ рахаста, афтæ æмæ афтæ,
æлдар, дам, мын мæ куыстмæ фау æрхаста. Фыййау куыйтæй,
дам, раст пайда кæнын нæ зоныс. Хъуамæ, дам, уæлкъуыбы-
рыл бадгæйæ фынæй ма кæнай, фæлæ куыдзы дæ дзыхæй фос
аздахыныл æфтауай. Ды та хурмæ фынæй кæныс, фос та хизæ-
нуатæн йæ астæумæ схæццæ сты, зæгьгæ. Ныр, дам сæ раздах
хизæнуатæн фæстæмæ йæ кæрæттæм, æмæ сындæггай, иу бон
иннæйы ивгæйæ, арфæй-арфдæр суанг фæззæгмæ дæ хизæнуат
фосæн сфаг кæн. Адæм ахæм мæнгард разындысты, æмæ фый-
йауæн йæ зылын сæ иу дæр нæ загьта, фæлæ ма йын сæхи тæ-
ригъæдгæнæг дæр скодтой.
Иннæ хатт та ахæм хабар уыд: — æдзухдæр, цалынмæ кæр-
дæг зæхх нæма æрæмбæрза, уæдмæ уыгæрдæнтæн сæ дур æр-
уидзын фæхъæуы, цæмæй хос кæрдгæйæ адæмæн сæ цæвджытæ
дуртыл ма сæттой, уый тыххæй. Хатъу адæмæй ракодта зиу дур
уидзынмæ. Ахæм куыстытæ кæнгæйæ, сеппæты разæй йæхæ-
дæг фæцæуы. Уыгæрдæнтæм куы бахæццæ сты, уæд кæсы, æмæ
дзæгьæл фосæй хос кæм кæрддзысты, уыцы уыгæрдæн йемыдзаг.
Æмæ та сын мæ фыд ногæй райдыдта лæгьстæгæнæгау дзурын,
цас зиан хæссынц уыцы дзæгьæл фос уыгæрдæнæн. Уыцы хъуы-
ддагыл дзырд нæма фæци æмæ кæсы, æмæ йæ æххуырстытæ
48
('С'Ъаныхьуаты Фатимсе
дыууæ цæдæй галуæрдæтты хъæдæй фæласынц суг хъæумæ
сгуыхтхуызæй.
Ныццагътой хъæды замманай æрыгон тулдз æмæ кæрз бæ-
лæстæ. Куы сæ ауыдта мæ фыд, уæд йæ мастæн кæрон нал уыд.
Æмæ сын хъæлæсыдзагæй уайдзæфгæнæгау загъта:
— Ай хъæдмæ бауадзынмæ дæр куынæ бæззут, уый цы ба-
куыстат. Ахæм æрыгон тала бæлæстæм уæ къух та куыд бата-
сыд. Айразмæ тæрс бæлæсты къох куы ныццагътат, уæд уын
дзæбæхæй куы фæамыдтон, цæмæй лыстæг уисæй тала бæлас
рауайа, уымæ ссæдзгай азтæ æнхъæлмæ кæсын хъæуы — афтæ
нæ зæгьын, уæ къонайы арт мауал кæнут. Уыййасдæр ласут
хъæдæй суг, фæлæ йæ хуыскъ бæлæстæ æмæ йæ пыхс.
Ацы хатт дæр та адæм æнæхъæн цалдæр боны йæ фыдгой
фæкодтой. Æлдар, дам, фыд лæг у, мах, дам, ма йын зиуы дæр
рацыдыстæм, уый та фосы дæр уыгæрдæнтæм нæ уадзы. Хъæ-
дæй нæ нывæнæн суг ласын дæр нæ уадзы. Афтæмæй хъæды
уыйбæрц бæлæстæ ис, цалынмæ мах цæрæм, уæдмæ дæр сæ
сыгьд нæ фæуыдзыстæм.
Иннæ хатт ахæм цау æрцыд, хъæды бал æлæмы хуызæн æр-
зад, фæсивæд — чызгæй, лæппуйæ — хъæдмæ бал тонынмæ цы-
дысты, æз дæр сæ фæдыл ныййарц дæн мæ къæртаимæ. Хъæддаг
балбæлæстæ уыдысты тынг стыр æмæ бæрзонд. Лæппутæй хи-
стæртæ æд фæрæттæ разындысты æмæ бындзарæй балбæлæстæ
ныццагътой. Фæйнæ къæртайы дзы æртыдтам, иннæ бæлæстыл
хъæды баззад. Мæ къæртайы дæр æмæ мын мæхи дæр се ‘ккойы
нæ хæдзармæ фæхастой. Сгуыхтхуызæй æрхæццæ дæн фæлла-
дæй. Мæ фыд мæ сабырæй ракъахта, стæй — хъæр-хъæлæба.
Мæ къæрта дæр æд балтæ уынджы балæууыд, мæнæн дæр мæ
мастæн нал уыд кæрон. Адæмы фарс фæдæн.
Уæд уалдзыгон та йæ адæмы цуаны цæуын нæ уагъта. Уал-
дзыгон, дам, сырдтæй чи заинаг у, кæмæн та лæппынтæ ис. Хуы-
цауæй, дам, тæрсын хъæуы, марын сæ не ‘мбæлы.
Иу цыбырдзырдæй, адæмæй домы æгьдау, кæм цæры, уым
йæ æрдзыл кæны мæт, æд хъæд, æд сырд. Адæм æй не ‘мбарынц,
хæрынæн цы бæззы, уый хæрынц, иннæ сæ къæхты бын ссæн-
дынц. Æз дæр ма семæ, афтæмæй мæ фыды фыдгой кæнынц.
Афтæмæй йæхицæй фæлмæндæр лæгæн скæнæн дæр нæй. Мæ
зæрдæхудт дæр никуы райста йæ аргъæуттæ æмæ таурæгьтæй
иу иннæмæй диссагдæр уыд. Фæлæ, куыд адæмæй, мæнæй дæр
афтæ æгъдау домдта. Æз та адæмы сæрыл мæхæдæг сбæндæн
кодтон йемæ тох. Адæмы сæрыл йæ ныхмæ сывæллоны гæппы-
тæ кодтон.
Абон, сымах фæрцы — æз мæ рæдыддзинæдтæ æппæтдæр
бамбæрстон. Бамбар мæ ды дæр. Æз балцы мулчы фæдыл, фæл-
‘77сæгиатаг хабæрттæ семсе таурæгътæ
лойагур нæ рацыдтæн. Мæ фыды зæрдæхудт райстон уымæн,
æмæ мæн фæндыд цардыуаг бамбар^н. Хуыцауы фæрцы, сыма-
хæй, æнæхъæн къбрдæй дæр дæн разы.
ХанТирей æмæ къниазæн, сæ кæрæдзийæн арфæйы ныхæ-
стæй ахицæн сæ ныхас.
— Уæ фос уæхицæн хæлар уæнт, фæлæ ма дын мæ фыды
таурæгътæй иу мæ зæрды радзурын ис. Мæ фыд мын афтæ фæ-
дзæхста, адæймаг, дам, царды мидæг цыфæнды хъуыддагæй
дæр, цæмæйфæнды дæр æнæфсис куы суа, зыд ыл куы бахæца,
уæд йæ фæстаг сæфтмæ æрцæуы. Дæхæдæг мæ фыд Хатъуйы
хабæрттæ хъусыс æмæ зоныс, мæ фыды фосы дзугтæн кæрон
дæр нæй, хæлар уын уæнт уæхицæн уæ мулк, уæ фос.
Гъеныр та дын мæ фыды таурæгь радзурон. Раджы, дам,
тынг раджы, кæддæр хъæугæроны фæндаджы былыл иу мæ-
гуыр лæг цард. Алыбон дæр Дунесфæлдисæг Иунæг цытджын
Хуыцауæн йæ хæс фыста. Æрвылбон фондз хатты кодта ламаз,
йæ æхсæвæры ламаз-иу куы скодта, уæд-иу, æнæмæнг, æрвыл-
бон Хуыцауæй ракуырдта, загъта-иу:
— О Хуыцау, курын дæ хæрз гыццыл, мæ зæххы гæбаз мын
фæфылдæр кæн. Афæдзæй-афæдзмæ мæ бинонтæ æмæ мæ фос
цы бахæрой, уыйас фæллой кæцæй исон.
Мæхæмæт-пехуымпар Хуыцауы салам ыл сæмбæлæд,
æрвылбон-иу æй фехъуыста, æмæ йын фæтæригъæд кодта.
Табу Иунæг Хуыцауæн, Дунесфæлдисæгмæ йын Мæхæмæт-
пехуымпар Хуыцауы салам ыл сæмбæлæд, минæвар фæцыд.
Æмæ Хуыцау пехуымпарæн загьта:
— Æз дæр æй бæргæ хъусын, фæлæ уыцы адæймаг ахæм
зыд у, куы йын радтон бар, уæд фырæнæфсисæй фесафдзæн
йæ уд. Фæлæ дæу кæд афтæ тынг фæнды, уæд æз уыцы хъуы-
ддаг дæу æвджид кæнын йæ райдайæнæй йæ кæронмæ. Ацу
æмæ йын зæгь, ахсæв бахуыссæд, боныцъæхыл райсом йæхи
бацæттæ кæнæд, хъæдыл йæ фæндаг акæнæд, михтæ ацама-
йæд, æмæ сæ Бехъаны быдырмæ ахæссæд. Хур йæ был куы
сдара, уæд фыццаг мих æрсадзæд зæххы. Кæцæй æмæ йæ кæй-
онг хъæуы, уыцы быдырæй зæхх, ууыл михтæй гакк æфтаугæ
ацæуæд. -Хурскастæй хурныгуылдмæ æрпълан кæнæд, цас æй
хъæуы, уый.
Лæг, куыд æдзух, афтæ та йæ æхсæвæры ламазы фæстæ рай-
дыдта курын Хуыцауæй. Мæхæмæт-пехуымпар, Хуыцауы салам
ыл сæмбæлæд, ердойы хуынкъæй лæгæн фехъусын кодта хабар.
Йæхæдæг дардæй, Хуыцауы фæдзæхстмæ гæсгæ, хъуыддагмæ
кæсы.
Лæг айтæ-уыйтæ нал фæкодта, йæ ламаздзыхъхъæй фестад,
фæрæтмæ фæлæбурдта æд бæндæн æмæ æхсæвы тары хъæдмæ
49
4 Заказ № 1558
50
^ъаныхъуаты Фатимæ
ныййарц ис мæхъитæ цæгьдынмæ. Мæй дæр æм арвæй цыра-
гьау йæ фыдбылызæн ныккаст.
Хæрæг сæ уаргьæн нæ ахастаид, уыйбæрц михтæ æрцыргь
кодта, бæндæнæй сæ фидар æрбабаста æмæ сæ далæ быдырмæ
йе ‘ккойы фæхæссы.
Æрбадти йæ михтыл быдыры, йæ цæсгом хурскæсæны ‘рдæм.
Куыддæр хур йæ фыццаг тынтæ скалдта, афтæ лæг дæр йæ
фыццаг мих æрсагьта. Йæ уды æфхæргæйæ дзы Хуыцау дæр
ферох, кувгæ дæр — нал, ламаз дæр — нал. Нæдæр йæ аходæны
къæбæр, нæдæр йæ сихоры къæбæр нал бахордта. Йæ уæззау
æргьомимæ фырзыдæй быдырты размæ згьордта михтæй гакк
æфтаугæ,’ нысантæгæнгæ. Æрмæстдæр-иу фырцинæй, мих куы
æрсагъта, уæд ныхъхъæр кодта, ай дæр ма мæ хъæуы, зæгъгæ,
æмæ та-иу дарддæр даргъ санчъехтæгæнгæ араст ис дзургæ:
— Ноджыдæр-ма мæ хъæуы.
Тарсти, хур куы аныгуыла æмæ йæм уыцы диссаджы рæ-
сугъд быдыртæй æгæр гыццыл куы æрхауа. Мæгуыр лæг æппæт
быдырты дæр йæхи бакæнынмæ æрхъавыд. Йæ цардцæрæнбон-
ты бæллиц йæ къухы бафтыд, фæлæ дзы ферох, цард тымбыл
цæгау кæм райдайы æмæ кæм ныллæууы, уый бæрæг кæй нæй.
Цард нæ тæрсы зæрдæхудтæй, нæй йæм тæригъæд. Дыдзыхур
ма хæхты цъуппытыл куы уыд, уæд йæ фæстаг михимæ йæхи
размæ фехста, йæ къухы æнгуылдзтæ зæххы ацавта æмæ ныхъ-
хъæр кодта:
— Мæнæ айонг мæн у!
Уыцы охыл лæг фырзыд æмæ фырфæлладæй йæ уд систа.
Дунесфæлдисæг Иунæг кадджын Хуыцау пехуымпарæн загъта:
— Федтай? Гъеныр ын хæлар уæд, йæ къæхтæй, йæ къухты
дзæмбытæ кæм ныссагъта, уыйбæрц ын зæххæй хай йæ æцæг
дунейы йæ ингæны бынат.
Уый дын мæ фыд Хатъуйы таурæгьтæй иу.
Мæхи тыххæй та дын уый зæгъинаг дæн:
— Дыккаг бæх мæ хъæуы мæ хордзенты уаргъ хæссынæн.
Афтæмæй сæ кæрæдзийæн арфæтæй, ирон æлдары фырт
æмæ кæсгон къниазæн сæ ныхас ахицæн.
Уыцы изæр дæр та, куыд æдзух, афтæ Хан-Гирей къордимæ
Тæтæртуппы мæзджытмæ æхсæвæры ламаз æххæст кæнынмæ
ацыд. Уым Дзылаты мæсыджы æххуырстытæй иуæн бафæдзæх-
ста, цæмæй фехъусын кæна æхсинæн, боныцъæхтыл фыццаг
кæркуасæны йæ фыды хæдзармæ кæй цæудзæн. Уыцы æхсæв
бæлвырд бæрæг уыд, Дзылаты мæсыджы цæрджытæ сусæггаг
диссаг цæмæдæр æнхъæлмæ кæй кастысты. Æмæ дын мæнæ
æцæгдæр, фæсæмбисæхсæв боны цъæхмæ ‘ввахс, æхсæвы тары
комы нарæджы тæргæ бæхæй февзæрд барæг, цыппæрвадыгæй
æгиатаг хабсерттæ æмæ таурсегътсе
тырны размæ. Фæлæ, мæсыджы цурмæ куы ‘рбахжццж, уæд йæ
уайаг бæхы къахдзжф фаддзуйж раивта. Уыцы ‘хсжвжй диссаг-
дæр æмæ ржсугьдджр æхсæвæн æрхъуыды кæнæн дæр нæ уыд.
Арвы сжмжныл уæлæрвты цы стъалы тулы, уый Хан-Гиреимж
уæларвæй зæхмæ йæ рухс тынтæ таугæ йе ‘мдзу кодта. Боныр-
дæм Бонвæрнонимæ иумæ боны цъжхыл арвгæрæтты фæаууон
сты. Сæ алы фарс иннæ стъалытæ дæр калдтой тжмжнтж. Уыцы
‘хсæв суанг бонмæ æнæхъæн дуне дæр Дзылаты рæсугъд æмæ
Хан-Гирейæн сæ амондыл цин кодта.
Дзылаты мæсыгæй барæджы размж рацыд æхсин йæхæдæг.
Дзуапдæттæгау райдыдта дзурын Хан-Гирейæн:
— Бамбар мж, мж хур, бадар мæ ныхас дæ зæрдыл. Ный-
йарæг мадæн хъæбулæй зынаргъдæр ацы дунейыл ницы сфæл-
дыста Хуыцау. Æз уыцы хæзнайы, раст ноггуырд сывжллонау,
сыгьдæгæй абон æвдисæнты раз дæу æвджид кæнын. Мæнг ду¬
нейыл дæр æмæ æцæг дунейыл дæр Хуыцауы раз ды мæнæн
джтдзынж дзуапп. Афтæмæй, кæд дæ ныфс хæссыс, уæд мæ
хъæбулимæ фæндараст фæут.
Уыцы ныхæсты фæстæ Хан-Гирей радта разыйы дзуапп,
æгъдауы домжнтжм гæсгæ кæй сæххæст кæндзæн йæ хæс.
Æххуырст рахаста чызджытæн сæ хордзентæ æмæ сæ Хан-
Гирейы уаргьхæссæг бæхыл сæвæрдта. Æхсины ныхæсты фæстæ
кулдуар райгом, жмж дзы дыууæ барæджы рахызт, нжлгойма-
джы дарæсы ифтонгæй æд хотыхтæ. Хан-Гирей йæ къухтæ систа
жмж Хуыцаумæ скуывта. Уым чи лæууыд, сеппæт дæр æмдзы-
хæй загьтой: «Аммен». Æмж араст йæ фжндагыл, чызджытæ йæ
фæстæ. Хан-Гирейжн йж хъуыдытж уыдысты йæ фыд Хатъуимж
баст, йж бирæ ницжйаг, рæдыд хылтæ йæ зæрдыл жрлжууыды-
сты. Тжрсгж дзы нæ кодта, фжлж йæхи тжригъждджыныл ны-
мадта, уымæ гæсгæ дзы æфсæрмы тынгдæр кодта. Чызджытимæ
кæй цыд, уый йын лæвæрдта ныфс, йæ зæрдæ сæ уындæй кодта
рухс. Мæсыгæй сæ фæдыл фæндараст зæгъынмæ цы адæм ра¬
цыд, уыдон цавддуртау баззадысты лæугæ Дзылаты мæсыджы
къæсæрыл. Иу уддзæф никæмæйуал хауд, æнгом æрбалæугæйæ
сеппæтæн дæр сæ каст уыд барджыты фæдыл. Цалынмæ зынды-
сты, уждмж сын æхсидæвтæй сæ фæдыл рухс кодтой. Къниазы
хъузон æппæт дæр федта, тæргæ бæхæй фæдисæй хабар къниаз-
мæ бахæццæ кодта.
Дардæй хъæргæнгæ къниазмæ дзуры:
— Дæ уарзон Хъуысхаимæ фæлидзы! Кæд дæ фæнды, асу-
ржи сæ æмæ Дзылаты рæсугъды байсæм?
Къниаз ахъуыды кодта, стæй загъта:
— Æз уыцы чызгæн бирж лжгьстиаг ныхжстж фжкодтон
жнжхъжн жртж азы, жгъдауыл жй фжкуырдтон, жмж мжм не
(Я^ъаныхъуаты Фатимæ
сразы. Хъуысхайы фæдыл та йæхæдæг барвæндонæй ацыд.
Хорз адæймаг у Хъуысха, æмæ йын Хуыцау дæр амонд уымæн
радта.
Хан-Гирей, уыцы дыууæ чызджы йын æхсин йæ бæрны куы
бакодта Хуыцауы раз, уыцы сахатæй фæстæмæ йæхицæн хæсыл
нымадта Хуыцауы раз дæр æмæ адæмы раз сæ кад бахъахъ-
хъæнын алыхуызы дæр. Уарийау цæхæрцæстæй сæ алыварс
уæлбæхæй зылд, сæ аууоныл дæр сын цæмæй мачи æмæ мацы
æрлæууа. Йæхæдæг йæхицæй дæр домдта, цæмæй хъуыддагæй
дæр æмæ ныхасæй дæр, æгъдауæй цы æмбæлы, уыцы арæнты
сæрты ма ахиза. Æнæдзургæйæ кæрæдзийы фæдыл боны ‘мбис
фæцыдысты. Сæ бæхтæ дæр æрфæлладысты, сæххормаг сты,
кæрдæгмæ уайгæ-уайгæйæ райдыдтой лæбурын. Хур дæр ар-
вæй йæ тæккæ астæумæ стылд, дзынгатæ куыд бæхтæм, афтæ
барджытæм дæр лæбурдтой гуыв-гуыв, дыв-дывгæнгæ, бæхтæ
бындзыты сæ къæдзилтæй сырдтой. Хан-Гирей ахъуыды кодта,
сæ бæхтæн дæр æмæ сæхицæн дæр сæ фæллад суадзынæн бæз-
гæ бынат ссарынæн афон кæй у.
Пыхсбыны суадоныбыл æрурæдта йæ бæх, чызджытæм йе
‘ргом раздахгæйæ, загьта:
— Нæ аходæн дæр, нæ сихор дæр, куыд нæ бæхтæн, афтæ
нæхицæн дæр афон у нæ фæллад суадзынæн.
Хан-Гирей рæвдз бæхтæн сæ саргътæ райста, сæ хидæйдзаг
рæгътæ сын кæрдæгæй æрсæрфта, сæ къæхтыл сын сахсæнтæ
бакодта æмæ сæ хизынмæ ауагъта, чызджытæн та загьта:
— Рамбырд кæнут пыхсытæ арты фаг, æз та уын сихойраг
самал кæнон. Йæ сихоры хæс Хуыцауы раз фидынæн æвдæз
исынмæ доны былмæ бацыд, Ирд суадоны кæсæгтæ хуры тынти-
мæ цъыллингæй хъазыдысты. Хуыцаумæ скуывта, ламаз скодта,
стæй уисыл кæсæгтæй æнæхъæн халыдзаг æрцахста. Йæ хæла-
фы фадгуытæ йæ уæрджыты онг стылдта, бацыд сатæг суадоны
доны, дурты бынты къухæй райдыдта ахсын кæсæгтæ. Кæд-иу
фарель уыд, уæд-иу æй уырмæ раппæрста, кæд хуыдзых, уæд
та-иу æй доны баппæрста. Рахызт донæй, арт бандзæрста. Йæ
фæллад уадзынæн чызджыты раз йæхи рафистæг кæнын æфсæр-
мы кæнгæйæ, бацагуырдта аууон бынат. Цыфæнды тæвды дæр,
цалынмæ-иу йæ куырæты æгьнæджытæ суанг йæ дæллагхъуыр-
мæ нæ сæвæрдта, уæдмæ чызджыты размæ нæ рацыд. Чызджы-
тæ дæр дзы къаддæр æфсæрмы нæ кодтой, сæхи цæхсынмæ-иу
дард аууон ранмæ искуыдæм ацыдысты. Уайтагъд цъæх нæу-
уыл чызджытæ гауыз фынгæн æрытыдтой. Бæркадджын æрдзы
хъæздыгдзинæдтæй рæсугьд, сæ фынгыл хæрзæхсадæй залмы
сыфтыл — алыхуызон дыргьтæ æмæ хæрынæн бæзгæ кæрдæ-
джытæ. Цæхæрыл физонæггондæй фарель кæсаг. Сæ фынгæн
‘/7/æгиатаг хабæрттæ æмæ таурæгътæ
йæ алыварс нымæттыл æрбадтысты, æнæдзургæйæ сæ сихоры
хæрд ахицæн кодтой, сæ фæдыл бафснайдтой æмæ та дарддæр
сæ фæндаг дардтой. Изæрдалынгты бахæццæ сты хъæдæн йæ
тарфмæ.
Хан-Гирей хъæлдзæгæй чызджытæн загъта, кæй æрбахæццæ
сты йæ фыдæлты зæххытæм. Ноджы арфдæр хъæды бацыдысты
æмæ иу ран æрдузы æрлæууыд ХанТирей æмæ хъæрæй загъта:
— Ахсæв хъуамæ мах нæ фæллад суадзæм. Ардыгæй мæ
фыды хæдзар дæр дард нал у.
Æрдузæн йæ къуымы хæдрæбын фæлдæхтæй лæууыд иу
стыр зæронд хус бæлас. Хан-Гирей йæм баздæхта йæ бæх. Бæх-
тыл сеппæтыл дæр бафтыдта сахсæнтæ æмæ сæ хизынмæ ауагъ-
та. Чызджытæн та загъта, бафидон уал Хуыцауы раз мæ хæс,
мæ фæссихор æмæ æхсæвæры ламазтæ скæнон, стæй æхсæвæ-
рæн дæр исты амал скæндзынæн, зæгъгæ. Хъæд сырдæй уыд
йемыдзаг, сæгуыты дзугтæ фыстау сæ алфæмбылай хызтысты.
Уайтагъд иу сæгуыты æргæвстæй йе ‘ккойы æрбахаста, сæ фи-
зонджыты тæф дæрдтыл хъæды ацыд. Иу цуанон физонджыты
тæфмæ, хъæддаг гæдыйау, йæ къахфындзтыл æрбахъуызыд,
изæрдалынгты йæм цæмæндæр тыхгæнджыты хуызæн фæка-
стысты. Цуанон цыппæрвадыгæй Хатъумæ дугьы фæуад. Хан-
Гирей чызджытæн загъта, æхсæв-бонмæ арт судзын кæй хъæуы,
цæмæй сæм сырдтæ ма ‘рбабырсой кусарты тæфмæ, зæгъгæ.
Йæхæдæг хус бæласыл бандзæрста арт. Чызджытæ арты раз
сæ нымæттæ æрытыдтой æмæ сыл æруагътой сæхи. Хан-Гирей
дæр æрбынат кодта сæ фарсмæ, йæ хъама сласта йæ фистонæй
æмæ йæ чызджытæй йæхи æхсæн æрæвæрдта, афтæ дзы домдта
æгьдау.
— Уæ фæллад уадзут, æз уæ ардыгæй бонмæ хъахъхъæндзы-
нæн сырдтæй æмæ уын мæ фыды аргъæуттæй радзурдзынæн иу,
цæмæй ма бафынæй уон, уымæн.
Æмæ сын æцæгдæр райдыдта дзурын:
— Уый раджы уыд, кæддæр, дам, Уырызмæг сау хохмæ цуа-
ны фæцыд. Сау хохæн йæ цъуппыл рындзыл Æфсатийы чызг
цард. Уырызмæг нæ зыдта, Æфсатийæн кæй нæ уыд фырт. Фæ-
цуан кодта, стæй æхсæвиуатæн æрфысым кодта Æфсатийы хæ-
дзары. Æфсатийæн йæ чызг суанг хæрз сабийæ дæр нæлгойма-
джы дзаумæттæ дардта. Уырызмæг йæ фысымы нымадта сахъ-
гуырд лæппуйыл. Фæбадтысты суанг фæсæмбисæхсæвмæ, фæ-
кодтой сæ кæрæдзийæн таурæгьтæ. Суанг хъæды сырдты кой
дæр æмдзыхæй, стæй фысым йæ уазæгæн æркодта хуыссæн, йæ-
хæдæг загъта, хъуыддæгтæ ма йæ кæй ис, афæлгæсын æй кæй
хъæуы. Уæдмæ уазæг фæлладæй æрфынæй. Фысым фæзынд
кæддæр, мидæггаг агъуыстмæ бахызт сабыр, ласы йæ гæрзтæ,
54
^Ъъаныхъуаты Фатимæ
хæдзар йæ буары рухсæй ныррухс. Фесхъиудта, фæсонт ис
хуыссæгхъæлдзæг уазæг, алæууыд йæ къæхтыл, хъæр кæны,
агуры йæ фысымы.
Дзуры йæм сабырæй фысым:
— О, мæ буц уазæг, ма тæрс, дæ фæллад уадз, уый мæ риу
байгом.
Бахуыссыд, уæдæ цы уыдаид, фæллад цуанон, Æмæ та иу-
афон фехъал, кæсы мидæггаг агъуысты зæххæй цармæ цырены
пиллæттæ калы, судзы, цæхæр фестад, бæстæ ныррухс.
Фæгæпп та кодта уазæг, дзуры та фысыммæ:
— Гъйтт мардзæ, мæ фысым, дæ хæдзар судзы.
— Ма тæрс, мæ буц уазæг, уый мæ дзыкку хуыссæнæй зæх-
мæ æрхауд.
Иблис уазæг æмæ фысымы æхсæн фæзынд, бакъуырдта Уы-
рызмæгæн йæ фарс æмæ йын йæ хъусы дзуры:
— Цы хуыссыс, уый дæ амонд дæ фарсмæ, мæлхъы рæсугъд
куы ис.
Æмæ дын мæнæ æцæгдæр Уырызмæг йæ цыппæртыл фæбы-
ры чызгмæ. Чызг æй фембæрста, йæ базы бынæй цырд нымæт
ехс фелвæста.
— А уæдæ, дæ тæригъæд дæхи, уазæг æмæ дæ фысымы æу-
уæнк басудзæд. Дæ цыппæртыл куыдзау фæхæт. — Æмæ йæ
æртæ хатты ехсæй æрцавта. Уырызмæг фестад куыдз, чызг ын
йæ хъуырыл цыллæ хуыз бафтыдта æмæ йæ йæ фæсдуар æрба-
ста. Боны цъæхтыл Æфсатийы чызг йæ бæхыл бабадтис, фый-
йæуттыл æрзылд æмæ сын загъта:
— Бирæгьты ныхмæ мæм диссаджы куыдз ис. — Уайтагьд
алы кæрæттæй фыййæуттæ райдыдтой тæргæбæхæй уайын, йæ
куыдзы йын курынц. Радта йæ, уæдæ цы. Фыййау февнæлдта
куыдзмæ, хъис бæндæн ын йæ хъуырыл æнгом æрбалвасæгау
кодта, йæхæдæг йæ бæхыл бабадтис, куыдзы йæ фæдыл фæла-
сы сыфцæй. Æрбахæццæ сты уæтæрмæ, фыййау æргæпп кодта
йæ бæхæй. Уыд къæвда бон, æрæгвæззæг хæмпус мит уарыд.
Куыдзы кауы михыл æрбаста, йæхæдæг цæлгæнæны фæкуыси,
уым фыййæуттæ бур физонæг хордтой, цырвджын, бæгæны йæ
фæдыл нуазгæйæ, Куыдзы кой кæнæг нæ фæцис, фыййæуттæ
дзурынц сæ кæрæдзимæ, ахсæв нæ фæллад суадзæм, зæгьгæ,
нырæй фæстæмæ куыдз нæ бæсты хъахъхъæндзæн нæ фосы
дзугтæ. Уырызмæгæн фырæххормагæй йæ комыдæттæ физон-
джыты тæфмæ уадысты. Фырмæстæй скъуыдтæ кæны, æмæ
дын мæнæ кæддæр фыййæуттæй сæ иуы зæрдыл æрæджиау æр-
лæугæйæ, кæстæртæм дзуры:
— Артыл хъæстæл фыцы, куыдзæн дзы тæгæнайы æркæнут.
Уырызмæгæн йæ цæстысыгтæ фырмæстæй йæ хъуырмæ цых-
‘/7Сæгиатаг хабæрттæ æмæ таурæгътæ
цырджытæй кæлынц. Цы гæнæн ма йын уыд, уазал æмæ стонгæй
тæгæнайæ тæвд хъæстæл ныстæрдта. Фæззыгон уазал æхсæв,
ногуард мит фæллад куыдзæн митфæлдзæгъдæнæй æрæмбæрз-
та йæ рагъ, урс-урсид миты хъæпæны бынæй ма æрмæстдæр
æрттывтой йæ сау цæстытæ. Æмæ дын мæнæ фæсæмбисæхсæв
хъæдрæбынæй бирæгъты æрдонг нынниудта:
— Уæ, Уырызмæг! Уырызмæг, фæцæуæм дæм æмæ нын дæ
нард фосæй иу хæдмæл фыс уæддæр ратт.
Ниуы сæм фæстæмæ Уырызмæг:
— Рацæут, сымахæн цынæ бантыса, уый та мæхæдæг, ацы
хæрджытæн сæ фос ныццæгьддзынæн.
Æхсæв-бонмæ ныццагьтой бирæгьтæ фосы дзуг. Фыстæй ма
иу къорд уæтæры къуымы аззад, се ’хсæн иу къуырма фыс уыд,
бирæгьтæ куы ацыдысты, уæд къуырма фыс иннæты фæрсы:
— Цы уыди, цы?
Боны цъæхыл фыййæуттæ базыдтой хабар æмæ фырмæстæй
Уырызмæгæн йæ фæрстæ фырнадæй ныссастой æмæ йæ уæтæ-
рæй фæтардтой. Ацыд йæ фысыммæ, уæдæ цы фæуа. Йæ фы-
сымæн йæ къæсæрыл ныллæг йæ сæрæй бакуывта йæ къæхтæм
æмæ æфсæрмхуызæй йæ куыдзы бынаты æрбадт æнæбары. Бæ-
рæг уыд, кæй йæм æрхъардта фæсмондзинад, кæй басаст йæ
рæдыдыл.
Æмæ та дын мæнæ ног фыййæуттæ, ног курджытæ фæзын-
дысты. Радта та йæ йæ хицау, æмæ ацы хатт фыййау Хуыцауы
уарзон адæймаг разынд. Куыдзы йæ бæхыл йæ фæсарцмæ см¬
ета, фæлмæн бæттæнæй йæ хъавгæ йæхи астæумæ æрбабаста,
уæтæры та йæ фыййæутты хæдзармæ бахуыдта, йæхæдæг цы
хордта, уымæй йæ бафсæста. Стæй йæ уæгъдæй уæтæры фоси-
мæ баскъæрдта.
Фæсæмбисæхсæв та нæ бирæгътæ Уырызмæгмæ хъæдрæбы-
нæй ниуынц:
— Уæ Уырызмæг, Уырызмæг, фæцæуæм та дæм, ахсæв
куыйты сæр Силæмхъан дæр немæ ис.
Дзуапп сын дæтты Уырызмæг:
— Ма бакæнут афтæ, уæдæмæ ахсæв холлаг æндæр ран уæ-
хицæн бацагурут. Ацы фосæй уын уæрыччы хъус дæр нæ рат-
дзынæн.
— Додой, дæ къона, Уырызмæг, ды нæ ныхмæ куы бафæл-
варай æрлæууын, мах дын дæхи дæр фысы æргæвст скæндзы-
стæм.
Бирæгътæн сæ гадза сæ разæй, уайтагьд æрбахæццæ сты
уæтæрмæ. Уæтæры алыварс сæ фазыл бырынц, æрзылдтытæ
кодтой, куыд æнцондæр, афтæ хъавынц балæсынмæ. Стæй фев-
нæлдтой сæ дзæмбытæй, тагъд-тагъд къахынц, кæрæдзи раив-
56
^ъаныхъуаты Фатимæ
баивгæнгæ, дурæй конд хуынкъ. Мидæгæй сæм Уырызмæг дæр
къæрцхъусæй фæхæппæввонг лæууы. Æмæ дын мæнæ, куыддæр
бадардта фыццаг бирæгъ йæ сæр, афтæ йын йæ хурхы уадын-
дзтæ Уырызмæг стыдта, йæ сæрты йæ фехста æмæ та иннæмæ
цырдæй æнхъæлмæ кæсы. Бирæгьты сеппæты иуы онг ныццагь-
та æмæ сæ уæтæры дуæрттыл мидæгырдыгæй æрцамадта. Рай¬
сом раджы фыййæутты цинæн кæрон нал уыд, стæй йæ зынаргь
лæвæрттимæ йæ хицаумæ æрластой. Сæ арфæйы ныхæстæн нал
уыд кæрон.
Уырызмæг та къæсæрæй чызгæн йæ къæхтæм бакуывта ныл-
лæг æмæ йæ куыдзы бынаты æрбадт. Бирæгътимæ хъæбысхæ-
сты фæстæ йæ уæлæ тугæрхæмттæй йæ рагъыл бирæгьты туг
фæзгьæртæй æрхъæбæр. Фæтæригьæд кодта Æфсатийы чызг
Уырызмæгæн, Хуыцауæй йын райдыдта курын хатыр.
Йæхицæн та йын загьта:
— Ферох кæн æппæтдæр, банымай — фыдфын федтай. Ку¬
рын дæ, æрмæстдæр Саухохмæ цуаны куыд никуыуал æрбацæ-
уай.
Хохрæбынмæ йæ йæ фæдыл æрласта, йæ нымæт ехсæй йæ
æртæ цæфы æркодта, æмæ дын мæнæ Уырызмæг цы уыд, уы-
мæй авд хатты фæлтæрдджындæр æмæ зондджындæрæй фæ-
стæмæ дæр нал фæкаст, афтæмæй хохæй лидзгæ.
Хан-Гирейæн йæ аргьау фæци бонмæ ’ввахс, æмæ дын мæнæ
барджыты къæхты хъæр. Комкоммæ сæм æрбацæуынц цалдæр
барæджы, се ’хсæн — Хан-Гирей йæ фыды йæ хъæлæсæй ба-
зыдта дардмæ. Цалдæр барæгæн сæ разæй Хатъу йæ хъал бæ-
хыл размæ тындзы:
— Чи куыдз, чи хæрæг, ам мæ хъæды, мæ бæстыхæйтты чи
æрлæууыд хицауæй. Чи фæлвары мæн æнæ бафæрсгæйæ уы-
наффæ кæнын. Мыййаг, кæд уазджытæ стут, уæд уазæг Хуы-
цауы уазæг, алыбон æгас цæут. Фæлæ кæд тыхгæнæг дæ, райс
дæ хотыхтæ æмæ ныхæй-ныхмæ мемæ æрлæуу.
Нал баурæдта фырцинæй Хан-Гирей йæхи, комкоммæ йæм
йæ размæ цыппæрвадыпей згьоры, тæхы йæ фыды размæ. Йæ
цæстысыгтæ цыхцырджытау фырцинæй йæ уадултыл тæрк-
къæвдайау згьæлынц. Йæ фыдмæ нæргæ хъæлæсыдзагæй хъæр
кæны:
— Ныххатыр мын кæн, баба, ды мæхи баба дæ! Æз дæ æды-
лы фырт, балцæй дын æрхæццæ дæн! — Хатъуйæн йæ бæхы
къæхтыбынмæ йæ зонгуытыл æрхауд.
Æрбамæсты Хатъу æмæ Хан-Гиреймæ тызмæгæй дзуры:
— Ныхъхъус у, хæппуд тæрхъус, куыдзы хъыбыл. Чи радта
дæуæн уыцы бар, ацæргæ адæймагæн йæ рагон зæрдæйы хъæн-
тæ ногæй нырриссын кæнай. Ды мæн нæ асайдзынæ, кæддæр
'//С æгиатаг хабæрттæ æмæ таурæгътæ
мæнæн уыд хуры тынау рæсугъд хъæбул. Мæнæ ацы хъæды
мын æй сырдтæ бахордтой. Мæ зæрдæйы тæгтæн сæ рыст ныр
дæр ма нæма ссыд. Ды та мæ ногæй зæрдæдзæф кæныс, райс дæ
хæцæнгарз æмæ бавзарæм, кæд тыхгæнæг дæ, уæд нæ тыхтæ!
О, æз зæронд лæг дæн, фæлæ хъазæнхъулмæ нæма æрхаудтæн.
Абон дæр мæ нæма уырны мæ хъæбулы сæфт. Æнæхъæн хъæды
дæр нымайын мæ хъæбулы хæдзарыл. Æз ацы хъæды, мæ цин
дæр, мæ хъыг дæр мæ хъæбулæн хъæрæй фæдзурын.
Дзуры йæм хъæлдзæгæй Хан-Гирей:
— Баба, бахатыр мын кæн, ахуыр дæ, мыййаг, нæ кæнын,
фæлæ цæуæм нæ хæдзармæ. Дзыцца базондзæн йæ хъæбулы.
Дзуры йæм Хатъу:
— Æз мæ хъæбулы Дзыццайæ къаддæр нæ зыдтон. Мæнæн
мæ хъæбул гаккондæй райгуырд, йæ дыууæ уæны астæу мæ къу-
хы ныхыйас сау стъæлф уыд, раст мæнæн кæм ис, уымæн дæр
уым.
Уæд ын Хан-Гирей афтæ зæгъы:
— Мемæ мæ уазджытæ сылгоймæгтæ сты, куыд рабæгънæг
кæнон сæ разы мæхи. Цом иуварс, æмæ дæм равдисон мæ нысан
гакк.
Сылгоймæгты коймæ Хатъуйæн йæ цæсгом фæрухс ис. Куы
сбæлвырд кодта, Хан-Гирейæн йæ дыууæ уæны астæу цы гакк
нысан ис, уый, уæд Хатъуйæн йæ кæуын æмæ йæ худынæй ный-
йазæлдысты къæдзæхтæ. Адджын хъæбыс ныккодта йæ хъæбу-
лæн, йæ фæсонтæ йын фырцинæй тымбыл къухæй æрхоста.
Бæлвырд, кæй дзы бауырныдта, стæй йæ æрфарста чызджы-
ты тыххæй, æмæ уынаффæ йæхимæ райста.
Загъта:
— Æз хъуамæ ацы амондджын хъæдæй мæ иунæг фыртæн
кад æмæ радимæ, æд чындзхæсджытæ йæ чындздзон дзаумæт-
ты, алай-булайæ мæ хæдзармæ ахæссон чындз. — Арвыста ба-
рæг хæрзæггурæггаджы хабаримæ Алмасханмæ. Загьта сын,
цæмæй уый рарвита чындзхæсджытæ æд бæхуæрдæттæ, æд
фæндыр. Сæ хæдзары та цæджджинæгты куыд бавæрой фы-
цынмæ чындзæхсæвæйрæгтæ. Йæхæдæг йе ’мбæлтты иуырды-
гæй хъæдæй фæдисæй алырдæм арвыста фидиуджытæ хонæг.
Суанг Санайы хохæй, Кæсæджы æлдæртты онг йæ фырты
куывд æмæ чындзæхсæвы хабармæ. Алчидæр ын кодта йæ ци-
ныл цин, адæм дзырдтой, æгайтдæр ма Хатъу æмæ Алмасханæн
сæ рыст зæрдæтæ срухс сты Хуыцауы фæрцы. Йе ’мсæр адæмтæ
æнæхъæн Кавказæй фенкъуыстысты фурдау. Цины хабар ран-
хъæвзта кæмтты. Иунæг хæдзары дæр нал баззад нæлгоймаг,
Хатъу æмæ Алмасханмæ арфæмæ чи не ’рцыд, хохæй, зæгьай,
быдырæй, чи фистæгæй, чи бæхыл, чызгæй, зæгьай, лæппуйæ.
58
^гЬъаныхъуаты Фатимæ
Сывæллæттæ сырддонцъиутау байдзаг сты сæ кæрты каутыл.
Сеппæт дæр чындзхæсджыты размæ уадысты Хан-Гирей æмæ
Дзылаты рæсугьдмæ уынæг.
Къниаз сæ разæй, афтæмæй Кæсæгæй абырджыты къорд
æнæхъæн дæс æмæ ссæдзæй æд лæвæрттæ, æд кусæрттаг фæзын-
дысты, фæкафыдысты, фæзарыдысты, æнæхъæн къуыри Суа-
даджы фæцардысты. Адæмтæн сеппæты сæры дæр иу хъуыды
уыд, цымæ цавæр у уыцы Дзылаты рæсугъд. Суанг ма Хатьуйæн
дæр йæ чындзы аив æмæ рæсугьддзинадæй йæ зæрдæ цырагъ-
ау срухс, фырцинæй йæ уæнгты хъару дæс хатты фæфылдæр.
Æмæ куыд нæ? Дзылаты рæсугъд æцæг рæсугъд уыд. Нарæга-
стæу, гуырвидауц, йæ дыууæ дзыккуйы алдынбыдау йе счъилты
уæнг калдтой цæхæр, раст цыма йæ дзыккутæ сыгъзæрин доны
уыдысты тылд, уыйау. Йæ дзыхы ныхас фæлмæн æмæ адджын,
йæ къахы айст мæлхъау аив, рухс цæсгом, фырцæрдæгæй ал-
цæмæдæр хæрзарæхстæй цæттæ, йæ цæсгом стъалыйау рухсæй
тæмæнтæ фæйнæрдæм калы.
Адæмæн сæ лæвæртты уæзæй сæ бæхтæн сæ астæутæ æрта-
сыдысты æд кусæрттæгтæ, æд ссады голджытæ, гауыз, зæгьай,
æмæ сыгъзæрины онг. Хатъуйы кæртмæ адæм гуылфæй цыды-
сты. Иннæрдыгæй чындзхæсджыты разæй Хатъу йæхæдæг, йæ
фарсмæ Хан-Гирей сæ хъал бæхтыл сиргæ цыдысты, адæмæн
сæ сæртæй кувгæ. Фæсивæд сæ фæдыл заргæ æмæ кафгæ, æд
фæндырдзагьд. Бирæтæ дзы сæ бæхтыл афтæ хъазыдысты, æмæ
зæххы цъар дæндагæй хордтой. Хæхты нал баззад удæгас адæй-
маг. Хатъуйы кæрт байдзаг адæмæй, рæсугъд йæ цæрæнбынат
æрдзæй, уæрæх йæ авналæнтæ, парахат йæ кæрт.
Табу Дунесфæлдисæг Иунæг Кадджын Хуыцауæн, хъаймæ-
ты боны Хицауæн. Хатьу Суададжы ахæм диссаджы рæсугьд
æрдзы æхсæн цард, йæ гæнах уæлхæдзарджын къæдзæх дурæй
амад æд фидæрттæ. Йæ кæрт гауызау цъæхнæууæй æмбæрзт.
Гæнахæн йæ дæлбазыр аив ныллæг хæдзар, йæ уазæгдон, кæрты
рæбынæй къуымы саджилджын ставд тулдз цæджындз, уазджы-
ты бæхтæ бæттынæн. Ацы бон хæхты дæр, æмæ кæмтты дæр,
иунæг хæдзары дæр нал баззад лæг, Хатъуйы кæртмæ чи не
’рцыд Хан-Гирейы уынæг. Кæрты бæхбæттæныл баст уыд бирæ
саргъæвæрд бæхтæ, сыгъзæрин донытылд саргьæмбæрзæнти-
мæ æд æвзист згьæллæггæмттæ. Кæрты уазджытæй сæ бæхтæ
кæмæн нал бацыдысты, уыдон та бæхæвзæрстæй æнæхъæн рæ-
гьауæй хæдзары акомкоммæ доны былыл арф цъæх кæрдæджы
сахсæнæвæрдæй æд саргътæ сабыр хызтысты. Алы бæхæн дæр
йæ саргьы фæсарц хордзентæ æмæ нымæт баст.
Кæрты хиуæттæ сæ бæрæгбоны дарæсы гæрзифтонгæй,
хъæлдзæг цæстæнгасимæ уазджыты æхсæн дыууæрдæм рацу-
‘'7'7'^æгиатаг хабæрттæ æмæ таурæгътæ
бацу кодтой. Хуыцау Хан-Гирейæн йæ хорз саламæй стыр хай
бакодта, уымæ гæсгæ Хатъуйы къухы рæсугьдæй æфтыдысты
чындзхасты хабæрттæ. Уый уыд IX æнусы райдайæны. Гъеуæд
ирон адæм пысылмон диныл хæст уыдысты. Се ‘гъдæуттæ дæр
уыдысты Хъуыраны фыст, шариатмæ гæсгæ дуатæ. Хатъу æмæ
Алмасхан кæрæдзи æмбаргæйæ, бацархайдтой сæ иунæг фыр-
тæн йæ чындзæхсæв шариаты нормæтимæ бæтгæйæ аразын.
Хатьу йæ уынаффæтæ суанг хъæдæй Алмасханмæ æрвыста,
Алмасхан та сæ ныхæй-ныхмæ архайдта раст æххæст кæныныл.
Хатъуйы уынаффæтæ иууылдæр уыдысты æгьдауимæ баст.
Æгьдаумæ гæсгæ, чындзхасты рæстæджы æртæ адæймаджы уы¬
дысты сæйраг архайджытæ. Фыццаджыдæр, æппæт чындзхæс-
джыты сæргъыл, хæххон цæргæсау, фидар зондыл хæст, дзырд-
дзæугæ урсбоцъо хистæр лæг куыд лæууыдаид. Дыккагæй,
хуымæтæг адæм къухылхæцæг кæй хонынц, уæздан адæм та йæ
Очл хуыдтой. Хъуамæ уыдаид усгурæн йæхиуæттæй, æрыгон
нæлгоймаг. Уымæн йæ хæс æрмæст чындзхасты хъуыддæгтыл
нæ фæуд кодта, ахæм аразгæ хæстæгдзинадмæ гæсгæ-иу ссис
чындзæн дæр йæ хъаймæты ‘фсымæрыл нымад. Къухылхæцæ-
гимæ чындзхасты хъысмæт фылдæр баст уыд. Чындзы йæ ный-
йарджыты хæдзарæй къонайы раз хæрзбоны æгъдау, стæй та
йæ мойы хæдзары къонаимæ дæр базонгæ кодтаид. Æртыккаг
сæйраг архайæг — чындзæмбал чызг. Ацырухсæн йæ мад Дзы-
латы Æхсин цы чызджы рарвыста, чындзы чырынимæ, уыцы
чындзы чырыны Ацырухсæн йæхи дзаумæттæй уæлдай ма семæ
уыд: Хан-Гирейы ныййарджытæн Хатъу æмæ Алмасханæн, стæй
æввахс хæстæджытæн кæй бацæттæ кодтой, уыцы лæвæрттимæ
ма мыдыкъус дæр. Хан-Гирейæн къухылхæцæг Хатъу йæхæдæг
равзæрста, йе ‘фсымæр Дæргьæвсы цард — Джантиаты Лиси-
къойы фырт Оуызыхъойы. Хатъуйы хæдзарæй чындзхæсджытæ
хъæдмæ ацыдысты хъазгæ-худгæйæ.
Бæхуæрдоны цалдæр чызджы æд фæндыр, стæй бирæ лæп-
путæ — саргъыбæхтыл. Сæ хистæр сæ разæй, Алмасхан Ха¬
тъуйы уынаффæтæм гæсгæ, чындзхæсджыты æрбацыдмæ рæгъа-
уæй стырдæр цы галтæ уыд, уыдонæй æртæрын кодта фысты
дзугимæ. Хатъу æмæ Алмасханæн Хуыцау дыууæ лæвары ба¬
кодта. Иуæй, сæ сæфт хъæбул сæрæгасæй, æнæнизæй, æнаип-
пæй фæзынд, сихы хуызæн, уæларвæй æрхауæгау, Хуыцауы
фæрцы. Дыккагæй, сæ хъæбул сæм иунæгæй нæ фæзынд, йæ
фарсмæ йæ æмсæр æрыгон Дзылаты рæсугъд, афтæ йæ адæм
хуыдтой Ацырухсы, зæды хуызæн æнаипп сыгъдæг чызгимæ.
Уымæ гæсгæ, Хатъу æмæ Алмасханæн сæ хæс уыд, уыцы стыр
дыууæ хабары тыххæй сæрмагондæй чындзæхсæвæн дæр æмæ
куывдæн дæр туг суадзыны размæ æмбæлы зæгьын сæрмагонд
59
60
/Я^ъаныхъуаты Фатимæ
«дуа» Иунæг Хуыцауы номимæ. Хуыцауæй бæрзонддæр ницы ис.
Хатъуйы уынаффæтæм гæсгæ, ма Алмасхан ноджыдæр чындз-
хæсджыты æрбацыдмæ æрцæттæ кодта рæсугьд бынат. Хан-
Гирей æмæ Ацырухсæн нечех скæныны хабæрттæн цы хъуыд,
уыдон дæр. Хатъуйы рæсугъд кæрты, уазæгдоны рудзгуыты
бынмæ байтыдтой гауызтæ, æрæвæрдтой стъол æмæ бандæттæ.
Фæхабар кодтой Арвыкоммæ Дударатæм æмæ сæм уырдыгæй
æвæджиау хъуыраныбакаст æртæ моллойæ чындзæхсæвмæ æр-
хæццæ сты æмæ рабадтысты нечех кæнынæн, Алмасхан цы бы¬
нат æрцæттæ кодта, уыцы стъолы алфæмбылай. Сæхимæ райстой
хæс Хан-Гирей æмæ Ацырухсæн нечех Дунесфæлдисæг Иунæг
цытджын æмæ кадджын Хуыцауы иудзинады фæрцы пъланыл
скæнынмæ сæхи бацæттæ кодтой: Шариаты нормæтæм гæсгæ
æцæг ирон адæмыхатты æхсæн, суанг VII æнусæй цы пысылмон
дин ныффидар ис, уыцы æгъдæуттæй иу. Уый у нечех: усгуры
æмкъайады цæдис æмæ бадзырд аразгæйæ, дыууæ мыггаджы
æхсæн хæстæгдзинадыл фидыды ныхас.
Хан-Гирей йæхимæ хæс хъуамæ райстаид, мыййаг, йæ би-
нойнаджы искуы куы бафхæра, æнæ закъонæй йæ куы арвита,
уæд ын хъуамæ бафида, раздæр йæ нечехы фыст чи æрцыд,
уыцы царды фæрæзтæ. Куыд сылгоймагæн йæ чындзæхсæвы
сыгьзæрин лæвæрттæ, афтæ æхца дæр. Нечех у æфхæрд биной-
наг, сылгоймаджы сæрыл хæцæг, сылгоймаджы мулк хъахъхъæ-
нæг. Цалынмæ Хатъуйы хæдзары уыцы хабæрттæм сæхи рæвдз
кодтой, уыцы рæстæджы нæ чындзхæсджытæ дæр, мæнæ афтæ
куыд фæзæгьынц: аллай-буллаййæ, кафгæ, заргæйæ фæндыр-
дзагьдимæ, хъæдæй рахастой хъæумæ чындз.
Хатьу æмæ чындзхæсджыты хистæр урсбоцъо дзырддзæугæ
зæронд лæг разæй, дыууæйæ зæрдырайæ рараст сты, сæ фæдыл
Хан-Гирей дæр сæрыстырæй, сгуыхтхуызæй йæ хъал бæхыл
сиргæ цыд. Уыцы рæстæджы чындзхæссæг барджытæ ерысы ба-
цыдысты, чи цæхæрцæстдæр у, зæгъгæ. Зæххыл æрæппарынц
сыгъзæрин сом, хъуамæ йæ барæг тæхгæ-тæхын акъуыра тол¬
пы гæрахæй. Чи-иу акъуырдта, сыгъзæрин сом, уый рамбылдта.
Фæндæгтыл адæм сæ размæ дзыгуыртæй лæууыдысты. Хатъу
æмæ Хан-Гирей сæ сæртæй кувгæ, адæмæн салам дæтгæ раз-
мæ цыдысты. Ацырухсæн йæ чындзхæсджытæ æрбахæццæ сты
Хатъуйы кæртмæ. Джантиаты Оуызыхъойы фæрцы æппæт дæр
æгьдаумæ гæсгæ цыд. Кæртмæ йæ фыццаг бакъахдзæфтæй йыл
æвзист æхца йæ сæрыл армыдзæгтæй калдтой. Сывæллæттæ та
сæ фæдыл, хъæлдзæгæй карчы цъиутау абазитæ æмæ суаритæ
уидзгæ уадысты. Уазæгдоны рудзгуыты бын сæм нечех кæнын-
мæ моллотæ æнхъæлмæ кастысты Хан-Гирей æмæ Ацырухсмæ,
Оуызыхъо дæр сæ фарсмæ æвдисæнæн. Хуыцауы фæрцы, Ха-
(7?/^æгиатаг хабæрттæ æмсе таурæгътæ
тъуйы кæрты Хан-Гирей æмæ Ацырухсæн сæ чындзæхсæв не-
чехы æгъдауæй* райдыдта.
Уыцы бон Хатъуйы кæрты адæм сеппæт дæр уыдысты сæ бæ-
рæгбоны дарæсы тынг аив æмæ рæсугьд. Уæлдай рæсугъддæр
та уыдысты æрыгон фæсивæд. Чызджытæ сæ ирон дарæсы стъа-
лытау цæхæртæ калдтой, сæ сæртыл сæхи къухтæй быд рæсугьд
нывæфтыдимæ урс цыллæ хуызтæ. Сæ аив рæсугъд гуыртыл
зæрингуырды æрмдзæфы фæрцы риуыгьнæджытæ налхъуыт-
налмастæй фæлгонцгондæй уыдысты фидаргонд сыгъзæрин æн-
дæхтимæ уæфт парчайыл лыстæг сынкæй сæ дæллагхъуыртæй
сæ астæуты онг, стæй дæллаггуыр се счъилты онг, уый дæр пар-
чайæ. Уыдоны æддейæ алыхуызон пæр-пæраг дарийы хæрзтæй
даргъ дысæлгътимæ разгом къаба хæрдгæхуыдæй аив нывæф-
тыдтимæ. Нæ чызджытæн сæ даргь дзыккутæ зулфастæй алдын-
быдтау сæ фæсонтыл, се счъилтæм хæццæ кодтой. Сæ нарæга-
стæутыл зынаргъ камари рæттæ, сæ къæхтыл кафгæйæ сирынмæ
сафьян сæракæй дзабыртæ.
Лæппу-фæсивæдæн дæр сæ дарæс къаддæр аив нæ уыд. Бæр-
зонд бухайраг худтæ сæ сæртыл, ирон хæдæттæ æгънæджытæй
æвæргæ суанг сæ дæллагхъуырты онг, уæрæх салбар хæлæфтæ
урс куырæттимæ. Сæ цыбырдыс цухъхъатæн сæ бæрцагъудтæй
зындысты æвзист бæрцыты сæртæ, хуры тынтæм æрттывтытæ
калдтой. Сæ астæутыл сæ ронбастыл урс фистонджын цуанон
фæринк кæрдтæ æд хъаматæ, сæ къæхтыл кафынæн сафьян сæ-
ракæй хæдбынтæ, байрагдзармæй бæрзонд зæнгæйттæ, бæхыл
бадынæн та амадан сæракæй цырыхъхъытæ. Уындджын, уды-
хъæдæй хъæлдзæг, кафаг, зараг, хæрзæгъдау уæздан лæппутæ.
Хатъуйы стыр рæсугъд хæрзæфснайд кæрты, ахæм фæсивæд
Хан-Гирейы чындзæхсæвы, хъазты дыууæ рæнхъæй кафынмæ
ралæууыдысты. Чызджытæ æмæ лæппутæ ныхæй-ныхмæ: ра-
хизæрдыгæй лæппутæ, сæ бакомкоммæ та, стъалытау цæхæртæ
калдтой сæ диссаджы зынаргь дарæсы æрыгон рæсугъд чыз-
джытæ. Се ‘хсæн хъазты æгъдауæвæрæг æрыгон лæппу, чегъре,
рацу-бацу кодта. Уыцы рæстæджы уынгæи æрбайхъуыст бæхты
къæхты хъæр, æмæ дын мæнæ Кæсæгæй уазджытæ. Æнæхъæн
дæс æмæ ссæдзæй нæ абырджыты къорд Хан-Гирейы æрдхæрд-
тæ, къниаз сæ разæй чындзæхсæвмæ æд лæвæрттæ, æд кусæрт-
тæгтæ фæзындысты. Æнæхъæн къордæй дæр уыдысты æрыгон
рæсугъд, гæрзифтонг фæсивæд, цæхæртæкалгæ хъæлдзæгæй,
сæ лæвæрттæ та хицæн уаргъхæссæг бæхтыл. Бæстæтыл ай-
хъуыст чындзæхсæвы хабар, суанг сабийы онг адæм иууылдæр
уадысты Хатъуйы кæртмæ хъæбатыр Хан-Гирейы уынæг. Æмæ
дын мæнæ комы йæ хъисынфæндыримæ йæ афтид хызын йæ
фарсыл ауыгъдæй зылд мæгуыргур. Зæронд куырм лæг йæ лæ-
(Я^ъаныхъуаты Фатимæ
дзæджы фындзæй йæ фæндаг сгаргæ, кæддæры курдиатджын
кадæггæнæг. Чындзæхсæвы коймæ Хатъуйы кæртмæ хæддзуйæ
æрбадзæгъæл, кæрты астæу сугсæттæны къодахыл æрбадтис.
Йæ хъисфæндыры цагъдмæ йæхæдæг, йæ диссаджы зыланг
хъæлæсæй ныззарыд,
Фæсыпп сты уайтагъд сæ дзолгъо-молгьойæ чындзæхсæ-
вы адæм. Æрбамбырд сты кадæггæнæгæн йæ хъисынфæндыры
цагьдмæ йæ алфамбылай. Фæзынд фæсивæды ‘хсæн дæсны дис¬
саджы хъырнджытæ.
Кадæггæнæгæн йæ зарæджы ныхæстæ уыдысты легендарон
Даредзанты историйæн сæ хъайтарты таурæгътæй сæ хъæбатыр-
тыл. Мæгуыр куырм лæджы кад æмæ стыр цытимæ æрбадын
кодтой чындзæхсæвы фынгыл.
Адæм фыртæригьæдæй сæ хæйттæ куырмы раз æвæрдтой,
байдзаг ын кодтой алцæмæй йæ раз. Куырм лæг йæ къухтæй
асгæрстытæ кодта йæ размæ фынг æмæ ахъуыды кодта: «Ай дзы
мæн хуызæн куырммæ уыййас кæм æрхауд, уагæр дзы цæст-
джынтæм та цымæ цас æрхауд». Байдзаг кодта йæ хызын æмæ
цингæнгæйæ. арфæтæгæнгæ йæ мæгуыр хæдзармæ кæмтты Хан-
Гирейы чындзæхсæвæй æппæлгæ афардæг.
Чындзæхсæвы уæлдай бæлвырддæр фынгтыл бадтысты хи-
стæр нæлгоймæгтæ æд уырдыгстджытæ кæрты. Бынтон афтид
хæрын æмæ нуазыны куыст нæ кодтой, уыйбæрц адæм фыдæл-
тыккон ирон æгъдæуттæм гæсгæ кæй цардысты, уый фæрцы.
Кæстæр хистæрмæ хъусгæйæ. Фынгыл-иу ныхасы бар чи рай-
ста, уымæ иу сеппæт дæр бæлвырд байхъуыстой. Суанг ма-иу
хъæубæсты фыдæлтыккон æгъдæуттæ чи хæлдта, уыдоныл
зарджытæ скодтой, æмæ-иу сæ куывдты æмæ чындзæхсæвты
зæрæдтæ зарыдысты. Ацæргæ сылгоймæгтæ дæр фынгыл бад¬
тысты, сæ фынг мидæгæй хæдзары уыд. Æрыгон сылгоймæгтæ
та дзаджджын æмæ адджын хойраг цæттæ кодтой. Хойраджы
бæркад æмæ бæрæчет уыд æрыгон сылгоймæгты къухы. Æры-
гон фæсивæд уæлдай бæлвырд бадт фынгтыл нæ кодтой, нозтмæ
та æмхиц дæр нæ цыдысты. Нозты тæф цы лæппуйæ цыдаид,
уыимæ чызг кафын дæр нæ куымдта. Кæд фæсивæдæн уæлдай
бæлвырд, фынгтыл нæ бадтысты нуазгæ-хæргæйæ, уæддæр уы-
донæн дæр се ’гъдау уыд кæрæдзи раив-баивгæнгæйæ, сæ хъазт
æнæхæлгæйæ-иу абадтысты, сæрмагондæй сын сæхицæн уыд
фынг. Хъазты дæр кафыдысты, æххормаг дæр нæ уыдысты.
Чындзæхсæвы уыйас сабитæ уыд æмæ диссаг, уыдон дæр рохы
нæ задысты. Рæстæгæй-рæстæгмæ-иу сын сæрмагондæй уынгмæ
рахастой тæвд уæлибæхтæ фыды кæрстытимæ, байуæрстой-иу
сын сæ. Гыццыл лæппутæ та-иу сæхæдæг сæхицæн амал кодтой,
æфсинтæ-иу фынгмæ цы хастой, уый-иу аскъæфтой æмæ-иу æй
(/7сæгиатаг хабсгрттæ æмæ таурæгътæ
хъазгæ-худгæ се ’хсæн акъабæзтæ кодтой æмæ ахордтой. Уый ю/
худинаг нæ уыд, уый дæр æгьдау уыд.
Хан-Гирей æмæ Ацырухсы чындзæхсæвы уыйбæрц дзыллæ- (9/.
тæ сæнкъуысгæйæ, æгьдауы фæрцы дзы иунæг уд дæр æххор- уМ
маг нæ баззад, суанг сабиты онг. Л'*
Ахæм чындзæхсæвты-иу чындздзон чызг кæмæ уыд, кæнæ О
усгур лæппу, уыдон-иу сæ , кæрæдзийы федтой æмæ-иу уый
фæрцы сæ амонд ссардтой. Хистæртæй фынгтыл бадæг адæм
æнæхъæн æртæ боны æмæ æртæ ’хсæвы Хан-Гирей æмæ Ацы¬
рухсы Дунесфæлдисæг Иунæг цытджын Хуыцауыл фæдзæх-
стой. Фæсивæд та сæ хъазт, сæ кафт æмæ зардæй не ’рæнца-
дысты, лæппуйæ-чызгæй æппæт Кавказы адæмыхæттыты каф-
тытæм дæр арæхстысты. Фæлæ сын уæддæр уæлдай цытджын-
дæр уыдысты «Ханты кафт» æмæ уæздан адæмы «Симд», стæй
хъисын фæндыры цагъдмæ, бадилатаг симд, хуыдтой йæ сан-
драхъ. Фæсивæд уæрæх кæрты цъæх нæууыл ныххæцыдысты
дæларм-уæларм кæрæдзийы цæнгтыл, лыстæг сирдæй сæ къахы-
фындзтыл самадтой симд. Ацырухс дæр уыцы æртæ боны йæ
чындздзон уаты къуымы къулæнцой йе ’мгар чызджыты ’хсæн
йæ цæсгомыл зыхъхъыр-мыхъыр цыллæ хуыз уагъдæй лæууыд.
Фæлæ-иу æй чызджытæ сусæгæй, хъазгæйæ раивтой, йæ бæсты-
иу æндæр исчи алæууыд къулæнцой йæ цæсгом æмбæрзтæй.
Цыппæрæм боны Ацырухсæн йæ къухылхæцæг Оузыхъо чындз-
æмбалæй æрдомдта, чындзы чырыны цы лæвæрттæ ис, уыдон,
æгьдаумæ гæсгæ, адæмы ’хсæн равдисын æд мыдыкъус. Раха-
ста чындзæмбал чызг Хатъу æмæ Алмасханæн, Дзылаты æхсин
йæ чызг Ацырухсимæ цы кадджын лæвæрттæ сцæттæ кодтой,
уыдонимæ мыдыкъус дæр. Хатъу æмæ Алмасханæн сæ ног хæ-
стæджыты лæвæрттæ адæмы æхсæн кад æмæ æгъдаумæ гæсгæ
балæвар кодтой. Стæй Оуызыхъо Ацырухсы къухыл ныххæцыд
рахизырдыгæй, иннæрдыгæй та чызджыты къорд æмæ чындзы
Хатъуйы къонайы алфæмбылай æртæ зылды æркæнын кодтой,
йæ сæрæй къонамæ кувгæ, стæй йæ рахиз къухæй къонайыл
бандзæвын кодтой. Алмасханы размæ йæ бахуыдтой æмæ, йæ
цæсгом цы цыллæхуызæй æмбæрзт уыд, уый систой. Ацырухс
мыдыкъусы царвы хуылфы цы фæзгьæр мыды гæбæзтæ уыд æд
урс безтæ, уыдонæй иу гæбазæй арæхстджын æвнæлдæй Алмас-
ханæн саходын кодта. Алмасхан дæр Хуыцауы ном ссаргæйæ,
алы фæлмæн, дзæбæх рæвдауæн ныхæстимæ Ацырухсæн мыды 6
фæзгьæртæй ацаходын кодта. Гыццыл лæппутæ сын сæ мыды-
къусмæ фæлæбурдтой æмæ йæ аскъæфтой. Е,
Хан-Гирей æмæ Ацырухсы чындзæсæвы иу къуырийæ иннæ
къуыримæ адæм фæкафыдысты, фæзарыдысты. Иуныхасæй, &
ахæм циндзинад æрæджыты нæ хæхты никуыма федтой. Адæмы я?
^ъаныхъуаты Фатимæ
нæ ирон фæсивæд бафтыдтой дисы сæ арæхстджын змæлдæй, сæ
домбайдзинадæй. Уазæгæй, хъæуккагæй, адæм сæ фæрныг хæд-
зæрттæм апырх сты. Æмæ та дын мæнæ æнæнхъæлæлджы афæд-
Гоу зы бонмæ Хатъуйы кæртмæ ногæй лæппуйы куывдмæ æрбамбырд
ки сты. Ноггуырдыл сæвæрдтой ном Тæга. Дыууæ азы уыдаид æви
3 гыццыл фылдæры фæстæ та Хан-Гирей æмæ Ацырухсæн дыккаг
лæппу райгуырд. Афтæ, куыд фæзæгъынц: «Æнæниз буары —
æнæниз гуырдз», ахæм лæппутæ сын райгуырд. Дыккаг лæп-
пуйыл Куыртта ном сæвæрдтой. Дыууæ дæр куы рахъомыл сты,
уæд нымад æрцыдысты хъæбатыр, курдиатджын æфсымæртыл.
Иунæг кадджын Цытджын Хуыцауы фæрцы хъайтардзинадæй
уыдысты хайджын. Кæд æфсымæртæ иу мад, иу фыдæй рай-
гуырдысты, уæддæр фæйнæ хуызы уыдысты.
Тæга хæрз сабийæ дæр Хуыцауы иудзинадыл æууæндгæйæ
уыд хъуыдыдзаст, цæстуарзон. Йæ мад дæр æй уымæ гæсгæ
хъулон уарзт кодта. Куыртта та уыд хъæддых, иблисы хуызæн
сайаг, гæдыныхæстæ кæнаг, йæ фыдымад Алмасхан æй фыр-
уарзтæй скъулбадæг кодта. Хъуыды-иу кодта, адæмы цæуыл
ахудын кæна, уæлдай йын нæ уыд, хистæрæй, кæстæрæй, кæ-
уыл фæнды дæр-иу ахынджылæг кодта. Йæ фыдуаг хабæртты
тыххæй-иу æм хыл куы кодтой, уæд-иу хъæр-хъыллист райдыд-
та: «Уый æз нæ уыдтæн, уый Тæга уыд». Йæхæдæг-иу Алмасха-
ны фæдджиты бын бамбæхст.
Тæга куы бахъомыл ис, уæд фæцалх ис Кæсæгмæ балцы
цæуынмæ. Йæ фыд Хан-Гирей йæ сахуыр кодта хохы рæхысыл
нарæг цуанон къахфæдтыл Кæсæгмæ цæуын йæ æрдхорд къниа-
зы хæдзармæ. Тæгайæн кæсгон чызджытæ йæ зæрдæмæ тынг
цыдысты. Уæлдайдæр та — Боташаты æлдары чызг, адæмæн
æмбисонды аив æмæ рæсугьд Хадижет. Кад æмæ йæ радыл æр-
хаста. Уæды заманы сæ зæрдæйыдзæбæхæн хъæддаг мæргътыл
цуан чи кодта, уыдонæн модæ уыд æрмахуыр цуанон уаритæ
дарын. Тæга æмæ Куыртта дæр цуанон лæгтыл нымад уыдысты,
æмæ сæм уымæ гæсгæ уыд фæйнæ æрмахуыр уарийы, пайда
дзы кодтой суанг, хъæуæй адæмы мæргьтæ цы цъиусуртæ æмæ
хъæрццыгъатæ давтой, уыдоны хъахъхъæнынæн дæр. Алмасхан-
мæ уыд бирæ мæргътæ, йæ гогызты дзугтæ уыгæрдæнты, раст
фысты дзугты хуызæн хызтысты. Фæлæ, куыд æппæт адæмæн,
афтæ Алмасханæн дæр хъæрццыгъатæ æмæ цъиусуртæ сæ хæ-
64 дзары мæргьтæн стыр зиан хастой. Иубон Алмасхан тынг рахъыг
кодта, йæ хъаст сæ лæппутæм бахаста. Тæга æмæ Куырттайæн
загъта, хъæрццыгъатæ æмæ сын цъиусуртæ сæ гогызты дзугыл
уыгæрдæны кæй бахъомпал сты.
Тæга æмæ Куыртта сæ фыдымадæн дзырд радтой, уыцы
хъæрццыгъатæ æмæ цъиусурты кæй ныццæгъддзысты. Сæ дыу-
(/7с сегиатаг хабæрттсе æмæ таурæгътæ
уæмæ дæр уыд цуанон иуæхстон топпытæ æмæ æрмахуыр уари-
тæ. Иу бон кæсынц æмæ, уæларвæй дур æрхауæгау, хъæрццыгъа
йæхи гогызты дзугыл æрæппæрста. Иуы дзы йæ дзæмбытыл фел-
вæста æмæ дын уæлæ нæ холыхор хъæрццыгьа йæхицæн сихой-
раг хъæдмæ фæхæссы, гогызы цъиуы. Уыцы бон Куыртта уы-
гæрдæны гогызтæм æввахс цыдæртæ куыста йæ иуæхстон хъри-
маг топп дæр æд уари йемæ æмæ, хъæрццыгьайы уæлдæфы куы
ауыдта æд гогызы цъиу, уæд æй топпæй фехста, стæй йын уарийы
йæ фæстæ ауагъта. Иннæрдыгæй та, Тæга дæр уыцы рæстæ-
джы ауыдта, арвыл хъæрццыгъа гогызы цъиуы куыд фæхæссы
хъæды ’рдæм, уый. Тæга Куырттайæн уæлдай бæлвырд ницы
бамбæрста, фæлæ хъæрццыгьайы фæдыл йæ æрмахуыр уари
уæлдæфмæ суагъта. Тæгайы уари Куырттайы уарийы йæ фæстæ
фæуагьта, хъæрццыгьайы сæрмæ стахти æмæ йын йæ сæр йæ бы-
рынкъæй хойын райдыдта. Хъæрццыгьа йæ амæттаг гогызы цъиу
йæ дзæмбытæй феуæгъд кодта æмæ хъæдрæбынмæ атахт. Гогызы
цъиу раст Куырттайы размæ уæлдæфæй æрхауд. Тæгайы уари
йæ амæттаджы фæдыл атахт, цæмæй йæ йæ хицауæн æрбахæс-
са. Куыртта уыцы хабæрттæ куы федта, уæд афтæ æрбамæсты
Тæгайы уаримæ æмæ йæ æд гогызы цъиу рацахста, уарийæн йæ
сæр стыдта, гогызы цъиуы иуырдæм фехста, уарийы иннæрдæм,
йæхæдæг йæ уариимæ сгуыхтхуызæй хъæуырдæм араст ис.
Уыцы рæстæджы Тæга ног усджын уыд, æмæ йыл йæ би-
нойнаг Хадижет йæхи баппæрста æмæ йын ныллæгьстæ кодта,
цæмæй йе ’фсымæрмæ йæ къух ма сиса.
Хадижет Тæгайæн афтæ зæгъы:
— Сымахæн иу ран цæргæ нæу. Де ’фсымæр фыдзонд у,
стæй мæнгард, гæдыныхæстæгæнаг у. Иухатт æм дæхи куы нæ
бауромай, æмæ уæ кæрæдзимæ къух куы сисат, тæрсын, фыд-
былызы куы бахауæм. Фæлтау, рагацау сыстæм, дуне стыр у,
æндæр ран нæхицæн цæрæнбынат бацагурæм.
Тæга ныхъхъус ис, исдуг хъуыдыдзастæй фæлæууыд, стæй
йæхи арæвдз кодта цуаны цæуынмæ. Хъæды-иу куы фæзылд иу-
нæгæй, уæд-иу йæ хъуыдытæ сæмбырд кæнгæйæ йæ маст ацыд.
Кæмтты-иу афардæг йæхицæн уæрццы фыдæй физонджытæ
кæнгæ йе ’рмахуыр цуанон уариимæ. Йæ фæндаг-иу æдзухдæр
Дæргъæвсы Джантиаты Оуызыхъойы хæдзарыл акодта, уымæн
йæ хæдзаруат æд уæтæртæ, æд адæмы цæрæнбынæттæ ахаста
Дæргъæвсы тæрфауæй Хъахъхъæдуры онг. Оуызыхъо Тæгайæн
йæ фыдымад Ацырухсæн къухылхæцæг уыд, уый йæ рæстæджы
æнæхъæн Цæгат Кавказы цуанонты æхсæн фендджын, дзырд-
дзæугæ лæгыл нымад уыд. Æнæхъæн Цæгат Кавказы хæхтæ
афтæ хорз зыдта, суанг, кæцы комы цал лæгæты уыд, уый
онг. Тæга-иу зæронд цуанонимæ æхсæв-бонмæ фæбадт, сырд-
5 Заказ № 1558
<%/ьаныхъуаты Фатимæ
ты койтæ-иу фæкодтой. Стæй-иу ын рахъаст кодта йæ кæстæр
æфсымæр Куырттайæ, се ’хсæн цы дызгъуындзинæдтæ ис. Ацы
хатт дæр та йын рахабæрттæ кодта, суанг ма йын Хадижеты кур-
диат дæр радзырдта, сæ цæрæнбынат аивыны тыххæй. Оуы-
зыхъо йæм бæлвырд байхъуыста, стæй загъта:
— Хадижеты уынаффæ раст у, мæнæ ма мæн размæ цæрын-
мæ рацу. Раздæр уал æд адæм, æд фос. Мæ хæдзары дын мæ
дæлбазыры, куыд фысым, афтæ бынат. Хæхтæ бирæ сты, цæ-
рæг дæр дзы куынæ ис. Неппæты фаг дæр дзы ис цæрæнбынат.
Уæртæ Хуссар Хынцæгæй Базыраты лæгæты ’рдæм ахæцдзынæ,
Хъæриуы хохы бынмæ комæн йæ цæгаты фæхстыл, уым лæгæт-
тæй йæ тæккæ дзаг. Фосæн зымæгон цæттæ уæтæртæ, замманай
хъарм бынæттæ.
Тæга Оуызыхъойы уынаффæмæ гæсгæ, æцæгдæр, йæхи
Джантиаты уазæг бакодта æд фос, æд адæм. Уæды заманы-иу
æфсымæртæ куы уæрстой, уæд, æгъдаумæ гæсгæ, кæстæры хай
хъуамæ, хистæры хайæ иуцасдæр къаддæр уыдаид. Фæлæ Тæга
æппæт дæр Куырттайæн ныууагъта. Уыцы бонæй фæстæмæ
Хан-Гирей æмæ Ацырухсы дыууæ фырты лæгтыл нымад æр-
цыдысты. Сæ таубийы уидаг дыууæ дихы фæци. Алчидæр дзы
хицæн хæдзарæй йæ мыггæгты сæрæвæрæгыл æрцыд нымад.
Хан-Гирей æмæ Ацырухс афтæ тынг æууæндыдысты Тæга-
йыл, нæ фæтарстысты хæххон тызмæг æрдзы æууæлтæй, ны-
ууагътой дзаджджын дзаг хæдзары æппæт æд фыдæбонджын
фæллой сæ кæстæр фыртæн Суададжы. Сæхæдæг дыууæ зæ-
рондæй хохы цъуппæн йæ рындзыл Тæгайы фарсмæ æрлæууы-
дысты фидар æнцойæн.
Тæгайæн Хуыцауæй лæвæрд уыд æвидигæ тыхтæ, зондæй —
æххæст, хъусæй — къæрцхъус, цæстæй — цæхæрцæст. Цыдæ-
риддæр Хуыцау удæгас уæвæг зæххыл цæуын, хилын, бырын-
хъом, арвыл та тæхынхъом мæлдзыгæй райдай, маргъæй зæ-
гъай, æмæ фосы онг, се ’взаг сын æмбæрста. Йæ дзыхыныхас дæр
Хуыцауæн уарзон, адджын. Тæга удыхъæдæй хъайтар уæвгæйæ,
цардуарзаг, сабыр, Хуыцауæн кувæг пысылмон диныл хæст.
Адæмы ’хсæн сихыл нымад, легендарон фæтæг дзы рауад.
Æхсæв дæр, бон дæр хъуыды кодта йæ адæмы хъысмæ-
тыл. Йæ мад æмæ йæ фыд, Хан-Гирей æмæ Ацырухс, куы фæ-
зиан сты, уæд сæ Тбауы хохы бынмæ лæгæты пысылмон æгьда-
умæ гæсгæ баныгæдта Уæллаг Хъобаны сæрмæ. Уыцы лæгæтыл
суанг абоны онг дæр ном æвæрд æрцыд «Фыдуарæн лæгæт».
Уымæн æмæ-иу дзы Тæгиатæ сæ мæрдты удыбæстæйæн кусарт
акодтой æмæ иу æй лæгæтæй хæдзæрттыл хомæй байуæрстой.
Цæгат Кавказы уыцы ран хæхты адæмæн сæ цардыуаг тызмæг
æмæ æвадат кæй уыдысты, уый аххосæй IX æнусы райдайæны
(77с æгиатаг хабæрттæ æжг таурæгътæ
Тæга йæ адæмимæ Кавказæй сыстад æмæ цардагур денджызты
былтыл суанг Хъырымы æрдæгсакъадахмæ ахæццæ. Зæрæстон
æнæхæрд нæу зæххытæ агурæг. Уыцы рæстæг адæмы ’хсæн
мæн зæхх, мæн хъæд, мæн быдыр зæгьæг нæ уыд, цæрæнбы-
натыл адæм сæ кæрæдзийы нæ мардтой. Сæ цæрæнбынат-иу
хæрд зæххыл куы банымадтой, уæд-иу бацагуырдтой æдзæрæг
ног цæрæнбынат. Сæ уæрдæттæ тылдысты, сæ адæм зылдысты
цардагур дунейы къуымты.
Тæга дæр йæ адæмимæ æрхæццæ Сау денджызы был Хъы¬
рымы æрдæгсакъадахмæ. Уым йæ къæдзæхджын денджызы бы-
лæн суанг сакъадахæн йæ айнæгджын цъупмæ кæддæры цæр-
гæсты ахстæтты бынæтты, йæ уæлхохы йын къæдзæхдурæй æр-
цамадтой сæ гæнах æд фидæрттæ. Диссæгтæ сын дзы бантыст.
Сæ сабийæ сæ зæронды онг, сæ зæрдæйыдзæбæхæн денджызы
ленк кодтой. Сæ домбай æнæниз фæлтæрд хæххон фæсивæд,
сæ бирæ рахау-бахауы фæстæ, дунейы къуымты алы диссæг-
тæ фенгæйæ. Сæ нау дæр сæ къухы уым бафтыд. Уайтагьд ыл
æрцауыгьтой сæхи тырыса. Сæ тырысайæн йæ гербыл фæрин-
кы сурæт, денджызы уылæнтæ гутонау фæйлыдта. Сæ фæси-
вæд цымыдисæй сæ зондахасты фæрцы, дысфæлдæхтæй бав-
нæлдтой сæ дыргьдонты сæнæфсиры онг, мыдычыргьæдтæ æд
мыдыбындзытæ, суанг ма цыллæйы кæлмытæ дæр контейнерты
райдыдтой дарын, æд тутайы бæлæстæ. Сæ фосы дзугты ’хсæн
сæ саулох бæхты рæгьæуттæ. Сæ хъæздыг мадæлон æвзаг æмæ
сæ фыдæлты æгъдæуттыл фидар хæцгæйæ, дин иманджынæй —
Хуыцауæн кувæг адæм.
Кæмфæнды дæр æмæ кæдфæнды дæр къуыри иу бон сæ фæл-
лад уагътой, суанг ма-иу сæ фосы дæр нæ ифтыгътой кусынмæ.
Сæ удтæм-иу базылдысты, сæ бæрæгбоны дарæс-иу скодтой.
Фæкафыдысты-иу, фæзарыдысты. Сæ фыдæбоны фæрцы сæ
фæллойæ сæ зæрдæтæ кодтой рухс.
Туркимæ дæр X æнусы лымæнæй райдыдтой, куыд сыхаг,
афтæ цæрын. Адæймаг иу хуызы хъуыды кæны, фæлæ сын
Хуыцау сæ хъысмæт уæларвыл бынтон æндæр хуызы рахæссы.
Тæгиатæ фæцардысты Хъырымы IX æнусæй XIII æнусы рай-
дайæны онг, хæдæлдарæй, сæ туджы сыгъдæгдзинад, се ‘гьдау
æд мадæлон æвзаг хъахъхъæнгæйæ, æфсармджынæй. Сæ æрдз
дæр уыд хъæздыг æмæ рæсугъд. Уымæ гæсгæ сын бантыст сæ
цæрæнбынаты царциаты диссæгтæ равдисын.
Уыцы хабæрттæм адæм абон дæр ма сæ зæрдæйыдзæбæхæн
уынынмæ Хъырымы бæстæм цæуынц. Æз дæр дзы уыдтæн.
Мæхи цæстæй æппæт дæр федтон. Æрдæгсакъадахæн суанг йæ
рагъмæ, уырдыджы бынмæ цæуы нарæг къахвæндаг, калмау
раздух-баздухгæнгæ, фидар къæдзæхдурæй рæсугъд фæлгонц-
68
^Ьъаныхъуаты Фатимæ
гондæй къæпхæнтæй фисынмæ фидаргондæй, къæдз-мæдзгæнгæ
цæуы суанг сакъадахæн йæ рагъæй. Уым рагъæн йæ цъуппыл
цæргæсты ахстонау баззадысты Тæгайы фырттæн сæ фидæрттæ
æд гæнах. Сакъадахæн йæ цъуппæй рафæлгæсгæйæ йæ хæдбын-
мæ фенæн ис, куыд абухынц денджызы тар-æрвхуыз уылæнтæ,
змис фæйлаугæйæ ныннæрынц. Уыцы æппæт хабæрттæн афтид
сæ уындæй дæр адæймагæн фыртæссæй дæр разилы йæ сæр.
Æцæг ирон адæм, Тæгайы цот, уыдысты бурхилтæ æмæ мыд-
хуызтæ, сæгъдзаст æмæ æрвхуыз цъæхдзаст, ирдбуар, сырдвы-
дæй уæнгджын. Хæрзконд, бæрзонд, удыхъæдæй хъæлдзæг сæ
фæсивæд, булæмаргъау зараг, кафаг, сæ бæхыл хъазтæй адæмты
дисты æфтыдтой, æд фæндыры цагьдæй. Сæ бæрæгбоны хъæл-
дзæг, сæ кусæнбоны та дысфæлдæхтæй æрмарæхст, кусаг.
Уæды заманы адæм дæр фылдæр цардысты Хуыцауы фæрцы.
Фæлæ сæм мæнæ иубон тæргæбæхæй разуацхæссæг, фыдбоны
сау барæг, Темур-Тамерланы номæй фидиуæгау уазæг фæзынд.
Ауылты-уыуылты дæрдтыл раныхас кодта:
— Темур-Тамерлан уæм сиды хæларæй, куры уæ, цæмæй бар-
вæндæй суат йемæ æрдхæрдтæ. Уалдзæгæй уын фæззæгмæ дæт-
ты хъуыдыйæн рæстæг.
Уацхæссæг йæ ныхасы кæронбæттæны загьта:
— Куынæ сразы уат, уæд уæм уацарæй æвзиды.
Бабуц кодтой Тæгайы цот сæ уацхæссæг уазæджы кад æмæ
радимæ, афæндараст æй кодтой. Хъырымы бæстæйы Тæгайы
цотæн сæ цалдæр фæлтæрæн сæ раздзæуджытæ кæрæдзи раив-
баив фæкодтой, сæ сабыр царды æнæуæлдай ивддзинæдтæй.
Фæлæ Тæгайæн йæ фæндзæм фæлтæрæй Хъамби йæ дуджы
сæ адæмы ‘хсæн æрцыд нымад дзырддзæугæ уæздан æмæ зонд-
джынæй хъæбатыр раздзæуæгыл, асыйаг æлдары хæрæфырт
уыд. Темур-Тамерланы хабæрттæ дæр Хъамбийы дуджы æрцы-
дысты. Темур-Тамерлан йæ æнæхыгъд хæрзифтонг æфсæддон
тыхтæй йæ ныфс кæмæфæнды дæр хаста. Хъамбийы къухы та,
Хуыцауы фæрцы, уыд сæхи фæсивæдæй бæхæфсæддон дивизи
хæрзифтонг, хæрзæгьдау адæм бæрцæй бæлвырд сæ этнос, уый
фæрцы Хъамби се знагыл зондæй фæтых.
Сæ уацхæссæджы, куыд æмбæлд уазæджы, афтæ куы арвы-
стой кад æмæ радимæ, уæд Хъамби йæ адæммæ фæсидт мæз-
джытмæ. Скодтой иумæ сæ майрæмбоны джума-ламаз. Ныры онг
Худбæ (проповедь) кæсгæйæ-иу се ‘мбырды æрмæстдæр ацæргæ
нæлгоймæгтæ уыд. Хистæртæн сæ хæс уыд иумæйаг цардмæ сæ
хъус дарын, стæй сæ этносæй сæ вазыгджын фарстатæ иумæ
æмдыхæй лыг кæнын. Уыцы фарстатæй иу уыд Дунесфæлдисæг
Иунæг цытджын Хуыцауыл фæсивæды бæттын, фыдæлты æгъ-
дæуттимæ, раст фæндагыл аразын. Сæ цард нывыл æвæргæйæ,
“^Т^æгиатаг хабæрттæ æмæ таурæгътæ
иумæ рæсугъд кæрæдзи æмбаргæйæ сæ уæгъд рæстæг æрвитын.
Ацыхатт Хъамби йæ адæммæ, сылгоймагæй, нæлгоймагæй суанг
сæ сабиты онг фæдисæй фæсламаз фæсидт æмæ сын загъта:
— Байхъусут мæм бæлвырд, ахъуыды кæнæм, скæнæм иу нæ
фæнд. Æмзонд цуанонтæ сырд марынц. Абоны хабар уæ зæр-
дæтæн низæн ма райсут. Æвæццæгæн, Хуыцауæй ацы бæстæйы
хор æмæ донæй махæн рысхъы нал ис. Кæд, мыййаг, авд хохы
фæстæ æндæр кæмдæр ис нæ хур æмæ нæ доны хай. Нæ удтæ
æгас куы уой, уæд цыфæнды зын фæндагыл дæр иумæ, куывды
цæуæгау, кæрæдзи æмбаргæйæ, цæудзыстæм, æндæр гæнæн нæ
уынын æз. Æнхъæлдæн, сау мигътæ нæ сæрмæ æмбырд кæнынц.
Хъуамæ рагагъоммæ бахъахъхъæнæм нæ сæртæ. Знаг ссæнд-
гæ фæндагыл æрбалæгæрды, æнæбасæтгæ Темур-Тамерланæн
æнæкæрон йæ тых, йæ фæдыл мæтыхтау æнæхыгьд йæ æфсад,
размæ тындзынц. Мах та, нæ адæмбæрцæй хыгьд стæм. Фæлæ
хæдуаг, хæдæлдар, нæ удæгасæй нæ бартæн сæ рохтæ барвæн-
дæй æцæгæлон адæммæ нæ ратдзыстæм. Нæ бакувдзыстæм нæ
сæртæй сæ къæхтæм ныллæг.
Мах стæм Ираны ханы цæуæт æцæг ирæттæ, нæ рагфыдæлы
ном — Тæга. Нæ фыдæлтæ цагъайраджы къæлæты бын никуы
цыдысты зонд æмæ хъаруйы фæрцы. Нæ адæмыхатт кад æмæ
радимæ фæхастой абоны онг дзыллæты ‘хсæн сæ сæртæ бæр-
зонд. Нæ фыдæлтæй æрхæццæ хабар, æз дæр æй мæ фыдæй
фехъуыстон, фыд фыртæн фæдзæхсгæйæ нæ рагфыдæлæн, нæ
фæтæг Тæгайæн йæ райгуырæн бæстæ ис Кавказы хæхтæн сæ
цæгатаг фæхстыл, уым ис бирæ лæгæттæ. Нæ фыдæлты хабæрт-
тæм гæсгæ, сæ иуы ныууагьтой уацамонæн йæ къултыл нывæф-
тыдæй сæ æрдзы сусæггаг хабæрттæ, фæсрагъыл æд уыци-уыци,
хуыйны Нывджын лæгæт. Дыккаг лæгæт Тбауы хохы бынмæ,
уым йæ хуылфы лæгæтæн уæлмæрд. Тæга дзы йæ мад æмæ
йæ фыды баныгæдта IX æнусы пысылмон æгъдаумæ гæсгæ.
Уым нæ рагфыдæлтæ æнхъæлмæ кæсынц, мард æвзидæг, дам,
дзуар æххуысгæнæгæй тыхджындæр у, фæзæгьынц. Уым хæх-
тæн сæ къултæ æмæ сæ дуртæ дæр знагæй хъахъхъæндзысты
мах. Æвæццæгæн дзы æндæр адæмыхаттæн нæ дæтты Хуыцау
хай. Æз мæхи къухæй нæ Сафайы рæхыс Хуыцауы фæрцы нæ
ног цæрæнбынатæн йæ къонайыл æрфидар кæндзынæн. Гъæйтт-
мардзæ, ма фæкæлут уæ ныфсы фæндагыл, ма асæттæд уæ хъа-
ру. «Æвзæрæн, дам, бын ма скæн, хорзæн бын ма ныууадз».
Мах куы базонæм Дунесфæлдисæг Иунæг Цытджын Хуыцауы
фæрцы бахъахъхъæнын сабырдзинадимæ нæ адæмæн сæ сæртæ,
уæд та нæм галуантæ æд мыггаджы мæсгуытæ æмæ фидæрттæ
дæр уыдзæн Хуыцауы руаджы, нæ хъаруйы фæрцы. — Æмæ
ноджыдæр бирæ ныфсытæ Хъамби йæ адæмæн æвæрдта. Æмæ
69
(%/ьаныхъуаты Фатимæ
та ногæй йæ ныхас, Цæгат Кавказы сæ рагфыдæлты гакконд
лæгæттыл бæлвырддæрæй райдыдта дзурын:
— Фехъуыстон, уым кæмдæр фæсрагъыл Нывджын лæгæт
куы ссарæм, куы йын базонæм йæ æлхынцъæн, йæ уыци-уыци
райхалын, уæд фæды-фæдмæ уыцы Нывджын лæгæт махæн æр-
мадзæн бæздзæн.
Тæга IX æнусы цард, Хъамби та XII æнусы кæронæй XIII
æнусы онг.фæлæ сæ дыууæ дæр Дунесфæлдисæг Иунæг кад-
джын Хуыцауы фæрцы, мады гуыбынæй курдиатджынæй кæй
райгуырдысты, уый фæрцы сæ адæмыхаттæн кадимæ дзыллæ-
ты æхсæн сæ ном бæрзонд-бæрзонд систой. Тынг стыр хъуы-
ддæгтæн æмæ æгьдæуттæн бæлвырд бындур æрæвæргæйæ,
суанг уæды рæстæгæй абоны онг дæр ирон адæмы царды æв-
дыст цæуынц. Дæнцæнæн зæгъæн ис афтæ, Хъамбийы дуджы
уæлдай бæлвырддæрæй æвдыст æрцыдысты, ирон адæмæн сæ
фыдæлтæн йæ гуырæны цы дыууæ æрыгон æнаипп адæйма-
гæй равзæрдысты, ХанТирей æмæ Дзылаты мæсыджы рæсугъд
Ацырухсæй, фидар иугонд знæмонæй, алцæмæй æххæст Хуы-
цауыл фæдзæхстгондæй, сæ нечехы руаджы, æмгъæд æмкъайа-
ды æвдисæндзинадимæ дзы цы дыууæ æнаипп æнæниз хъæбулы
равзæрд, уыдонæй, куыд Тæгайæ, афтæ Куырттайæ дæр рауад
æнæхъæн ирон адæмыхаттæн йæ хъапп. Мæнæ афтæ куыд фæ-
зæгьынц «æнæниз буары — æнæниз гуырдз».
Уыцы дыууæ уды Тæга æмæ Куыртта, Хуыцауы фæрцы,
мады гуыбынæй курдиатджынæй райгуырдысты Цæгат Кавказы
IX æнусы. Æмæ сæ фæрцы бирæ хабæрттæ æмæ æгъдæуттæн
бындур æвæрд æрцыд.
Хъамби Тæгайæн йæ фæндзæм фæлтæрæй равзæрд XII æну-
сы кæрон Хъырымы бæстæйы.
Хъамби уæлдай бæлвырддæрæй йæхи равдыста XIII æнусы
райдайæнæй, фидарæй сæ адæмы сæргъы æрлæууыд. Хъамбийæн
Хуыцау дæргьвæтин цæрæнбон балæвар кодта. Йæ фырттæ Æлдат,
Знауыр æмæ Тлатт, нæ фæлæ ма суанг уыдоны цот дæр уæлбæ-
хæй фæндæгтыл йемæ æмдзу кодтой. Хъамби Темур-Тамерланæй
дæр йæ адæмы аирвæзын кодта. Суанг Тæгайы рæстæджы сæ
æхсæнады цы ирон фыдæлтыккон рæсугъд æгъдау ныффидар,
уымæ гæсгæ-иу майрæмбоны мæзджыты джума-ламазы фæстæ
худбæйы (проповедь) рæстæджы ацæргæ нæлгоймæгтæ сæ адæм-
мæ цы вазыгджын хабæрттæ уыд, уыдон-иу мæзджыты æмдыхæй
иумæ лыг кодтой. Хъамбийы рæстæг фæзынд, абоны онг чи æр-
хæццæ, ахæм фыдæлтыккон ирон адæмон æгъдау.
Ацæргæ нæлгоймæгтæн сæ сидтæн æрцыд арæзт сæрмагонд
æмбырдæн, сæ къордæн бынат, схуыдтой йæ «Ныхас». Ахæм
Ныхасы-иу урсбоцъо зæронд лæгтæ иумæ æрвыстой сæ уæгьд
'/7сæгиатаг хабæрттæ æмæ таурсегыпæ
рæстæг. Сæ хæс уыд, сæ адæмæн йæ æхсæнадон цардмæ хъус
дарын. Дыккагæй, сæ рæзгæ фæсивæды Хуыцауыл фæдзæх-
сгæйæ, дин иманимæ раст фæндагыл æвæрын, сæ цард сын ны-
выл кæнын, сæ уæгьд рæстæг иумæ æрвитыны хуыз сбæлвырд
кæнын, бацамонын кæнын. Уыцы хабæрттæ иууылдæр нымад
уыдысты нæ адæмыхаттæн сæ иумæйаг фарстатыл, лыггæнæн
бынат уыд Ныхас. Ирон адæмæн сæ этнос бæлвырдæй Хъам-
бийы дуджы æрбатымбыл ис.
Кæд раздæр ацы фарстатыл дзургæйæ се ‘мбырды уыдысты æр-
мæстдæр ацæргæ адæм, æрыгон фæсивæдæн дзы бынат нæ уыд,
уæд ацы хатт, Хъамбийы уынаффæмæ гæсгæ, зæронд адæм фæси-
вæдмæ сæхæдæг фæсидтысты, суанг ма сабиты онг. Уæды рæстæ-
джы сæ этносæн уынаффæ мæзджытæй фæстæмæ ма Ныхас кæй
фæзынд, уымæ гæсгæ æрвылбон ацæргæ нæлгоймæгтæ сæ уæгьд
рæстæг кæм æрвыстой, ахæм бынат сын ссис Ныхас. Кавказмæ
æрцæуыны агъоммæ суанг Хъырымы бæстæйы дæр Тæгайы фырт-
тæ бæлвырд фараст мыггагыл нымадæй этносы нымад æрцæугæйæ
дзы алы мыгтаджы хистæр дæр уыд, æнæ дæлдæр æнæ уæлдæ-
рæй Ныхасы уæнгыл нымад, сеппæты сæргьы та лæууыд Хъам-
би. Уыцы хистæртæн бæлвырд хæслæвæрд æрцыд, алчидæр сæ йæ
мыгтаджы æрыгон фæсивæдмæ куыд æркæса, цæмæй сæ бæхæф-
сæддон тыхтæ фæфылдæр уой, стæй сæ адæмæн бамбарын кæной,
æнæхъæн этносæн дæр сæ цард хæстæввонг кæй у. Сæ кæрæдзийы
бамбаргæйæ, æнæ уæлдай ныхасæй се ‘мбырд рапырх ис.
Уымæ гæсгæ-иу Хъамби арæх йæ адæмы сеппæты дæр æр-
бамбырд кодта сæ сабиты онг æмæ-иу сын загьта:
— Табу Иунæг Хуыцауæн — Дунесфæлдисæгæн, æз Иунæг
Хуыцауæй бæрзонддæр ницы зонын. Абон уа, райсом уа, дард
фæндагыл нæ бахъæудзæн цæуын. Уымæ гæсгæ, фыццаджы-
дæр, хъуамæ сбæлвырд кæнæм нæ бæхæфсæддонтæн сæ нымæц.
Уыдон Хъырымы бæстæйæ суанг Цæгат Кавказмæ нæ адæмы
разæй фæндаг амонæгæй цæудзысты, ахæм сæрдыгон тæвд æмæ
æнуд рæстæджы. Нæ адæмæй сыл бæлвырд хæсæвæрдæй ахæм
даргъ æмæ уæззау фæндæгтыл дзул дæтгæйæ цæудзысты. Сæ
хæс уыдзæн, сæ фæдыл цы адæм цæуа, уыдонæн фæлладуадзæн
бынæттæ бацагурын æмæ бацæттæ кæнын. Суанг сын сæ донæй
райдай æмæ сын сæ хæрды пъланыл хъуыды кæнгæйæ, куыд сæ
адæмыл, афтæ сæ фосыл дæр. Афтæмæй хъуамæ сæ этносæн сæ
æфсæддон тыхтæ æнæрынцойæ бон изæрмæ размæ цæуой.
Хъамби йæ зæрдæ дардта сæ фæсивæдыл, уыдон Дунесфæл-
дисæг Иунæг кадджын цытджын Хуыцауы фæрцы зæрдæргьæв-
дæй, сæ балцы фæндæгтыл цæугæйæ XII æнусы, тынг дæсны
уыдысты хæхтыл, хъæдты, быдырты, суанг ма денджызты дæр.
Дун-дунейы къуымты кæй фæзылдысты, уымæ гæсгæ тынг фенд-
72
^Съаныхъуаты Фатимæ
джын æмæ фæлтæрд уыдысты, фæдзæгъæлæй сын тас нæ уыд.
Куыд хъыбыллæйы (компасы) фæрцы, афтæ æрдз дæр кæй зыд-
той, уый фæрцы. Бон хуры фæрцы, æхсæв мæй æмæ стъалыты
фæрцы, хуссар кæнæ цæгат, хурскæсæн кæнæ хурныгуылæн
кæм ис, уый сбæлвырд кæнын æнцонæй зыдтой. Уымæ гæсгæ-
иу сæ сæ балцы фæндæгтыл дунейæн йæ кæцыфæнды хаймæ
дæр цæуын куы бахъуыд, уæд-иу фæндаг æнцонæй ссардтой.
Дыккагæй сын загъта, цæмæй алы мыггаг дæр хицæнæй, йæ-
хæдæг фæндагмæ сæ чырæ барæвдз кæна. Се ‘фсæддон бæх-
тæ уыдысты сыгъдæг саулохаг бæхтæн дæр ма сæ æфсургьтæ.
Ахæм бæхтæн сæ холлагмæ дæр сысчы æмæ хъæбæрхормæ æф-
тыдтой нартхоры цæкуы. Ахæм бæх-иу йæ барæджы хæсты бы-
дыры фыдбылызы бахаугæйæ дзæгъæл никуы ныууагъта. Тæ-
гиатæм сæ бæхтæй фæстæмæ ма се ‘фсадмæ уыд куыйты æрдонг
дæр, кæцытæ хæсты быдыры сæ адæмимæ се ‘мрæнхъ цыдысты.
Ахæм куыдзы-иу знаджы фæдыл куы бафтыдтой, суанг ма-иу
сæ хицæуттæн уацайрæгтæ дæр æрхастой.
Се ‘фсæддон тыхтæй алчидæр хъуамæ фæндагмæ йæхи ба-
рæвдз кодтаид, суанг хъыбыллæйы (компасы) онг, стæй æндæр
ахæм фæндагсгарæн дзаумæттимæ.’ Фыццаджыдæр æртымбыл
кодтой фараст мыггагæй се ‘фсæддон тыхтæ иумæ, базылды-
сты сæ бæхтæм, фæндагмæ сæ сцæттæ кодтой. Ног цæфхад
æвæрдæй, æд æвзист згъæлгомтæ, хæрззылд саргъ æд гузи, æд
идон, æд дзылар сахсæны онг, стæй бæхæмбæрзæны онг. Ахæм
хæрзифтонг фæлтæрд бæхджын æфсæдты тыхтæн сæ сæргъы,
хистæрты уынаффæмæ гæсгæ, æрлæууыд Тлатты хистæр фырт
Алыкк, нымад уыд ахуыргондыл. Египеты горæт Кайры каст
фæци, æппæты фыццаг XI æнусы цы университет райгом ис
«Аль-Азхар», уый. Æфсæддон тыхтæн сæ хæс уыд сæ адæмы
разæй фæндаг амонгæйæ хъæдты цъыхырыджын пыхсыты æх-
сæнты размæ лæгæрдгæ цæуын. Æфсады фæдыл цæттæ фæн-
дæгтыл фæразонæй, сæ фосы дзугтæ гаккы нысан (тавро) æвæр-
дæй, сабыргай боны рухсмæ, хизгæ тардтой.
Хъамби ма се ’мбырды рахаста иу ахæм уынаффæ, алы мыг-
гагæн дæр сæ хистæр хъуамæ сбæлвырд кодтаид, йæ адæмæй
саргьыл сбадынхъом чидæриддæр у, суанг сæ сывæллæтты онг,
сылгоймагæй, нæлгоймагæй, уыдонæй дæр алчидæр йæхæдæг
базылдаид йæ бæхы дзаумамæ.
Хъамби йæ адæмæн ныллæгъстæ кодта, цæмæй сæ уæлæдарæс-
мæ, ахæм даргь фæндæгтыл цы дардзысты, ууыл ахъуыды кæной.
— Фæкæсынхъуаг уæ чи у? Цы хъуаг у? Стæй алчидæр йæ-
хицæн рæгъауæй куыд равзара саргъы бæх. Карджын зæрæдтæ,
æдзухъом сабитæ æмæ æнхъæлцау сылгоймæгтæн бæхуæрдæттæ
барæвдз кæнут æмдыхæй.
/7сæгиатаг хабæрттæ æмæ таурæгътæ
Ахæм фæлтæрд, фæллойуарзаг адæмы бахъуыд суанг сæ фы-
дæлтыккон фыдæбонджын фæллæйттыл сæ къух сисын. Фæди-
сæй сæ æнæфыдбылызæй лидзын кæй бахъуыд, уый аххосæй.
Хъуамæ алы мыггаг дæр йæхæдæг йæхицæн барæвдз код-
таид чырæ фæндагмæ. Сæ чырæйы уæрдæттæ сеппæтæн дæр
уыдысты къибиткæджынтæ. Сæ фæллой ластой дыууæцæдон
уаргъласæн галуæрдæтты.
Чырæимæ цы æдзухъом адæм цыд, уыдоны та ластой бæхуæр-
дæтты æд фæллой, къæвда æмæ сæ хурæй хъахъхъæнгæйæ, уæр-
дæттæн сæ къибиткæтæ æмбæрзт уыдысты галдзæрмттæй. Адæмы
кæм ластой, уыцы уæрдæтты хуылфы байтыдтой гауызтæ.
Уæды заманы абырджыты дуг уыд, хъæд бæз-бæз кодта ал-
кæмдæр абырджытæй, уæлдайдæр та — сæрдыгон. Уымæ гæсгæ
хъахъхъæнын хъуыд сæ чырæты. Уæды заманы чырæ ласын
æрмæст уæззау куыстыл нымад нæ уыд. Чырæ-иу ластой фидар
æмæ тыхджын лæгтæ. Ам та ма чырæ хъахъхъæнынæн, сæ дис-
саджы куыйты æрдонгæй дæр спайда кодтой. Уымæ гæсгæ сæ
æфсæддон тыхтæй фæстæмæ ма саргьыбæхтыл цы æрыгон адæм
цыд, уыдон æд куыйтæ чырæйы алфамбылай йе ’мдзу кодтой
сæ фыдæбонæй дзаг уæззау фæндæгтыл, сæ сабийæ сæ зæронды
онг, Хуыцаумæ кувгæ æмæ йæ рæстæджы бон фондз хатты ла-
мазгæнгæйæ, сæхи Хуыцауыл фæдзæхстой.
Арæх-иу Хъамби фæсламаз худбæ (проповедь) кæсгæйæ,
ныфс æвæргæйæ, йæ адæмæн зæрдæвæрæн ныхæстæ ракодта.
Загъта-иу:
— Ма тæрсут, мах нæ адæмы куы бахъахъхъæнæм, уæд æну-
сты арфæгонд æрцæудзыстæм Хуыцауы фæрцы, неппæт хорз-
дзинæдты, нæ фыдæбæтты тыххæй. Нæ рæдыддзинæдты, нæ
æгуыдзæг æмæ не ’взæрдзинæдты тыххæй та æрцæудзыстæм
æфхæрд. О Хуыцау! Бацауæрд ныл, æнæнхъæлæджы куы фæ-
рæдийæм, уæд. О Хуыцау, ма ныл æруадз уыцы æфхæрд, кæцы
æруагьтай, мах размæ чи рæдыд, уыдоныл. О Хуыцау, кæй нæ
сфæразæм, ахæм уæз ныл ма æруадз. Ныббар нын не ’взæр-
дзинæдтæ, нæ рæдыдтытæ, нæ хъахъхъæнæг дæхæдæг куы дæ.
Ратт нын уæлахиз, æнаккаг, æнæдин адæмты ныхмæ, фæразо-
нæй сыл уæлахиз куыд кæнæм.
Тæгайы цотæй цалдæр æнусы Тæгайы фæстæ Хъамбийы къу-
хы йæ зонд æмæ йæ хъаруйы фæрцы Хуыцауы фæндонæй цы
бафтыд хорздзинадæй йæ адæмæн, уыйас никæйы къухы никæд
бафтыд. Уымæ гæсгæ-иу Тæгиатæ æцæгæлон адæмæн сæхи куы
амыдтой, уæд-иу загътой:
— Мах стæм Хъамбийы цотæй, нæ рагфыдæл та у Тæга, нæ
адæмыхаттæн сæ ном — ирон. Хъамби йæ азтæм гæсгæ ацæр-
гæ зæронд лæг уыд. Йæ фондзыссæдз азы сæрты ахызт, фæлæ
73
{Я^ъаныхъуаты Фатимæ
удыхъæдæй Хуыцауы фæрцы хæдзонд, хæдхъару, уæлбæхæй
йæ адæмы разæй цæуынхъом уыд.
Йæ адæмæн дзырдта æхсæвæй-бонæй, лидзын сæ кæй хъæуы.
Се знагыл зондæй хъуамæ фæтых уой. Хъамбийæн йæ фырттæ
Æлдат, Знауыр æмæ Тлатт куыд сæхæдæг, афтæ сæ цот дæр
Хъамбийы кадыл цардысты. Уæлдай сгуыхт хабæрттæ сæ къу-
хы бафтыд Тлатты хистæр фырт Алыккæн æмæ Знауыры фырт
Хъаныхъойæн.
Хъамби йæ цотæн сеппæтæн дæр уыд дæнцæнæн бæзгæ лæг.
Тæгиатæ пысылмон диныл хæстæй сеппæт Хуыцауæн афтæ æнæ-
сайдæй кувæг адæм кæй уыдысты, сæ алы хъуыддаг дæр, сæ
алы къахдзæф дæр Иунæг кадджын цытджын Хуыцауыл афтæ
æнæсайдæй кæй фæдзæхстой, уый фæрцы сæ ахæм æнæкæрон
даргь æмæ уæззау фæндæгтыл сæ адæмæй нæ, фæлæ суанг сæ
фосæй дæр иу уæрыччы хъус дæр нæ фесæфт.
Хæрзифтонг бæлццонæн фæндагмæ хъуамæ уыдаид йæ дзып-
пы æрцъыккæхсон æд хæрынкъа, йæ астæуыл иуырдыгæй — хъа-
ма, иннæрдыгæй — цуанон фæринк кард, йæ уæхскыл иуæхстон
хъримаг топп. Ахæм бæлццонæн хæхты æмæ хъæдты йæ балцы
фæндæгтыл йæ физонæггаг цæттæ уыд, уæлдайдæр — сæрдыгон:
дыргьтæй, зæгъай, æмæ суанг хъæды æхсæрты онг. Уымæ гæс-
гæ сæрдыгон бæлццоны уæззау уæргътæ, хæринæгтæ хæссын нæ
хъуыд. Барæгæн йæ бæхы фæсарц баст уыд нымæт, йæ фæллад
уадзгæйæ-иу æй зæххыл райтыдта, йæ хордзены цæхх, стæй дыу-
уæ æрчъийы æд зæнгæйттæ, хъæды æмæ къæдзæхтыл цæуынæн.
Бæхыл бадгæйæ та дамадан, сæракæй цырыхъхъытæ.
Уæзданы номæн мулкæй балхæнæн нæ уыд. Уый уыд адæй-
магæн йæ туджы хуылфы, гуыбынæй рахæсгæ æд æгьдау æмæ
æфсармы æвæрдæй. Тæгиатæ сæ уæзданы ном хъахъхъæдтой,
цæмæй æгад адæмтимæ куы бахæстæг кæной, уæд сæ æнæгьдау
адæмæн сæ æмтъеры цард уæздан адæмы ма аныхъуыра.
Тæгиатæ æнæхъæн фараст мыггагæй Хъырымы бæстæйæ Цæ-
гат Кавказмæ куы лыгъдысты æртындæсæм æнусы райдайæны,
уæд фæндагмæ сæ чырæтæ рæвдз кæнгæйæ, суанг сæхимидæг дæр
сæ алы хъуыддаг дæр, афтæ тынг æмбæхстой. Алцыдæр бæлвырд
аразгæйæ, сæ алыварс цы æндæр адæмыхæттытæ цард, уыдонæй
дæр сæхи хъахъхъæдтой. Сæхи æхсæн дæр сæ кæрæдзийы хъу-
сты ныхас кодтой. Фыццаджыдæр хæсæвæрд æрцыд алы мыгга-
гæн дæр йæ дзырддзæугæ хистæртыл, кæцытæ дзуапп лæвæрдтой
æнæхъæн мыггаджы сæрыл æмæ дзы алкæмæн дæр йæ дзыппы
уыд къухдарæныл тымбыл мыхуыр (печать), йæ хуылфы фыст
сæ мыггаджы ном араббаг дамгьæтæй. Сæ æмбырды рахастой
уынаффæ, сæ бæхæфсæддон тыхтæ фæндæгтыл сеппæты разæй
куыд цыдаиккой сæ тырысаимæ, йæ гербыл франкы ныв, афтæ-
‘77сæгиатаг хабæрттæ æмæ таурæгътæ
мæй. Уыдоны фæдыл та сæ фосы дзугтæ, гаккы нысан (тавро)
æвæрдæй. Алы мыггагæн дæр уыд сæхи гаккы нысан. Стæй сæ
фæллойæ ласынæн цы бæззыд, уый сæ чырæты куыд бавгæной
æд мыдыбындзытæ, суанг ма сæ цыллæйы кæлмытæ дæр контей-
нерты æд тутайы сыфтæ Хъырымæй Кавказмæ ластой.
Тæгиатæ Хъырымы бæстæйы цæргæйæ, стæй сæ цард-
цæрæнбонты дæр никуы никæйы дæлбар уыдысты. Сæхæдæг
сæхицæн хицауæй хæдбарæй цардысты. Æппæт дунейы дуæрт-
тæ дæр гом уыдысты уæды заманы Тæгайы цотæн, сæ бæллицы
фæндæгтæ сæ кады фæрцы сæ къухы æфтыдысты. Суанг сæ хи-
стæртæй сæ кæстæрты онг æппынæдзух æнæрынцойæ архайдтой
алы хуызы, сæ зонындзинæдтæ фæфылдæр кæныныл. Суанг X
æмæ XI æнусты дæр сæм уыд, куыд дины æгьдауæй, афтæ æр-
марæхст зонындзинадыл дæр чиныджы бакаст лæгтæ. Уыдон
фесты каст араббаг æвзагыл медресетæ. Дунесфæлдисæг Иунæг
кадджын æмæ цытджын Хуыцауы фæрцы сæхи наутыл æппæт
дунейы къуымты зылдысты.
Хъырымы-иу Сау денджызыл Егейы денджызмæ бахызты-
сты. Турчы, зæгьай, Сирийы, Мысыры, Аравийы æмæ суанг
Египеты сахартæй Каиры балæууыдысты, уым æппæты фыццаг
цы университет байтом дины фæндагыл XI æнусы, йæ ном «Аль-
Азхар». Тæгиаты фæсивæд гъеуым дæр ахуыр кодтой, араббаг
æвзагыл æнцонæй Хъуыран кастысты æмæ йæ ирон æвзагмæ сæ
бон уыд тæлмац кæнын.
Сæ фыдæлтыккон æгьдæуттыл æмæ сæ мадæлон æвзагыл
фидар кæй хæцыдысты, кæстæр хистæрмæ хъусгæйæ сæ кæрæ-
дзи хъахъхъæнгæйæ цардысты. Суанг Кавказмæ æрцæуыны
агьоммæ дæр Тæгиатæм æрмгуысты арæхстдзинæдтæ фыд фыр-
тæн амонгæйæ цыдысты. Уымæ гæсгæ æрмарæхстдзинад сæ
царды бæлвырд бынат ахста, Хуыцауы фæрцы. Сæ фосы царм
суанг сырдты цæрмтты онг, сæ адæмæн сæ æрмарæхстдзинады
фæрцы, сæ къахыдарæсæй суанг тинты кæрцыты онг тæмæнтæ
калдта сæ къухæй куыст дзаума. Дунейы фарнæй Хуыцауы фæр-
цы уыдысты хайджын. Уыд сæм сгуыхт куырдадзы кусджытæ,
æцæг куырдалæгонтæ. Сæ æрмарæхстдзинады фæрцы сæудæ-
джеры куыстæй пайда кæнын зыдтой. Сæ зæрингуырдтæ æрдзы
æрзæтæн йæ сыгъзæрин æмæ æвзистæй нæ, фæлæ ма суанг йæ
тасмачъийæ дæр зынаргъ дуртимæ куыд налхъуыт-налмастæ,
афтæ янтары онг арæзтой сылгоймагæн уæздан буц дзаумæттæ:
къухдарæнтæ, цæнгдарæнтæ, хъуссæджытæ, риуыгънæджытæ
æд камари рæттæ разгом къабатимæ даргæ налхъуыт-налмастæй
фæлгонцгондæй, стæй янтарæй суанг фæрдгуытæ, хæрдоджыты
онг. Сæ æрмдзæфæй æнæхъæн дунейы адæмты дисы æфтыд-
той. Уыцы куыстытæн æрдзæй сæхи бон райсын кæй нæ уыд,
76
^ъаныхъуаты Фатимæ
ахæм æрмæг æрæмбырд кæнынæн сæ хъуыд сæхи науыл Туркæй
Егейы денджызы уылты ахизын суанг Сырх денджызæй, зæгъай,
æмæ Балтикæйы денджызы онг. Уæлдай бæлвырддæрæй янтарь
æлхæдтой Сырх денджыз æмæ Балтикæйы денджызы былтыл.
Тæгиаты зæрингуырдтæм янтарь тынг цытджын æрмæгыл
нымад уыд. Сыгьзæрин æмæ дзы æвзист дзаумæттæ фæлгонц
кодтой. Айдагъ йæхицæй дæр ын арæзтой фæрдыгæй, зæгьай,
æмæ хæрдоджыты онг, стæй брошкæтæ. Янтарь хуры тынау рæ-
сугъд у рухс, рог æмæ хъарм дæтты. Йæ хуызтæ дæр алыхуы-
зон сты, хурау худынц ирд æрвхуызæй, кæрдæгхуызæй, стæй
бур-бурид. Денджызы уылæнтæ йæ æхсæв денджызы бынæй йæ
былтæм змисимæ ракалынц. Фæрдыджы асæй хæрдоджы онг,
суанг ма дзы бæлоны айчы йас дæр вæййы. Бынæттон цæрджы-
тæ йæ сæударæй тæсчъыты уæйæн æмбырд кодтой.
Сыгьзæрин æмæ æвзист нымад сты уæздан згъæрыл, згæ
кæй нæ кæнынц, уымæ гæсгæ, Суанг ма дзы уидгуытæ, вил-
кæтæ, тæбæгътæ дæр арæзтой, Адæмон æмбисонд: «Сыгьзæрин
тæбæгъты дын куыд кувæм, Хуыцау». Æрхуы дæр згъæрыл ны¬
мад у, уымæй дæр æрхуыгуырдтæ арæзтой донгæрзтæ, гогонтæ,
хъуывгьантæ, тастæ. Суанг ма-иу сыл орнамент дæр сæвæрдтой
сыгъзæрин кæнæ-иу сæ æвзистдоны ныттылдтой.
Тæгиатæм, куыд зæрингуырдтæ æмæ æрхуыгуырдтæ, афтæ
ма сæм къухджын куырдадзы кусджытæ æцæг куырдалæгонтæ
хæцæнгарз чи кодта, ахæмтæ дæр уыд.
Тасмачъийæ ма хæдзары кусæнгæрзтæ дæр кодтой, фæрæтæй,
цæвæгæй, рувæнæй, зыдтой топпыхос кæнын, здыйæ та джиппы
уагьтой топпы нæмгуытæ, фæттæ, картеч сæ цуанон хъримаг
топпытæн, сæхи фаг дæр æмæ сæудæджеры фаг дæр. Суанг сæ
бæхты дзаума дæр куырдадзы куыстæй уыд хайджын, цæфха-
дæй, зæгæлæй, згьæллаггомæй, сæ дзылартæ дæр згьæрæй аив
фæлгонцгонд уыдысты. Сæхи къухæй се ‘фсæддонтæн арæзтой
церечы хæдæттæ, уыдон дæр згьæрæй. Тæгиаты фæсивæдæн сæ
уæды æрмдзæфы арæхстдзинадыл абон дæр ма сыджыты бынæй
куы рахауынц, уæд се ссарджытæ радзæгъæл-бадзæгьæл кæнын
райдайынц сæ саразджыты агургæйæ. Куы фæзæгъынц, нартæй
баззайгæ дзаумæттæ сты, куы скифтæй, науæд алантæй, кæм
барæй, кæм та кæй ницы зонынц, сæ æнæфенддзинады аххосæй.
Суанг ма сæ царциаты дзаумæттæ дæр фырдиссагæй схонынц.
Цалдæр фондзыссæдз азы бæсты сын Тæгиаты фæсивæдæн сæ
куыстытæ, цалдæр мин азы фæстæмæ ахæссынц.
Советов фысджытæн, цыппар мин азы размæ чи цард, уыдо-
ныл аргьæуттæ фыссын æнцондæр у. Фæлæ æцæгæлон адæмæн
Тæгиатыл фыссын тынг зын у. Уымæн æмæ Тæгиаты дыууадæс
мыггаджы хабæрттæ нæ эрæйы хабæрттæ сты, зноны хабæрттæ
ОТ^æгиатаг хабæрттæ æмæ таурæгътæ
сты. Тæгиатæн абон дæр ма сæ байзæддæгтæ Гæр-гæцы цотау,
дунейы къуымты пырхæй, фæлæ бæлвырд сæхæдæг сæ фыдæлы
суанг сæ гуырæнæй абоны онг зонынц, алчидæр йæ мыггаджы
равзæрд. Суанг фæсарæнты дæр сæ мыггæгты нæмттæ тъымы-
тъымайæ кадимæ æдæуццагæй абоны онг хæссынц. Зонынц,
Тæга æмæ Куыртта æфсымæртæ кæй уыдысты, Хан-Гирей æмæ
Ацырухсæй Цæгат Кавказы IX æнусы Суададжы райгуырдысты,
Тæга IX æнусы йæ адæмимæ цардагур дунейы къуымты разил-
базил фæкæнгæйæ, Сау денджызы был Хъырымы бæстæйы, æр-
дæгсакъадахыл æрæнцад. Суанг XIII æнусы райдайæнмæ дзы
дин-диссæгтæ аразгæйæ сæ цæрæнбынат цæхæр скалын кодтой
сæ науы фæрцы дунейы къуымты разил-базил кæнгæйæ. Ца-
лынмæ сæм къуылых Темур-Тамерлан дæлбар æркæнынмæ нæ
райдыдта фæлварын.
Уæд Тæгайы цот дин иманджынæй Хуыцауыл афтæ тынг
æууæндыдысты, стæй сын Хуыцау дæр æргом æххуыс кодта.
Дунейæн йæ æрдзы Хуыцау цæрæгойæ цыдæриддæр сфæлды-
ста, фосæй райдай æмæ мæлдзыджы онг, суанг ма кæлмытимæ
дæр кæрæдзи æмбæрстой. Уæды рæстæджы-иу Темур-Тамерлан
кæмæ бабырста, уырдыгæй-иу адæм йе ‘фсæдты разæй, фиди-
уæгау хъæргæнгæ лыгъдысты. Иннæты-иу йæ æнæбасæттон æф-
сæдтæ сæ бæхты къæхты бын æгъатырæй ссæстой. Сæ нæлгой-
маг фæсивæды та-иу сын сæ разæй уацары тæргæйæ.
Тæгиатæ, уыцы хабæрттæ хъусгæйæ, Кавказы хæхтæм ли-
дзынвæнд скодтой. Уыцы рæстæджы Тæгайы цотæн сæ сæргъы
лæууыд дзырддзæугæ хистæр, йæ ном Хъамби. Хъамбийы уы-
наффæмæ гæсгæ, се ‘фсæддон тыхтæ кæрæй-кæронмæ сæ раз-
гей цыдаиккой æд куыйтæ фæндагамонæгæй. Сæ бæхæфсæддон
тыхтæ уыдысты сæхи фæлтæрдджын фæсивæдæй. Сæ хистæрты
уынаффæмæ гæсгæ, алы мыггаг дæр хъуамге фæндагмге барæвдз
кодтаид йæ адæмимæ чырæ, сæ алчидæр хицгенгей, афтæмæй сге
кæрæдзи æмбаргæйæ. Суанг уæды рæстæджы дæр сæ фылдæр
каст фесты медресетæ араббаг æвзагыл, XI æнусы Египеты Каиры
горæты цы фыццаг университет байтом «Аль-Азхар», уый каст чи
фæци, ахæмтæ дæр сæм уыд. Уыцы фараст мьптаджы-иу чырæ
æд адæм кæмæн барæвдз ис, уыдон-иу бон се ‘фсæддон тыхты
фæдыл сæ фосы дзугтæ гакк кондæй (тавро) тардтой хизгæ, сæ
адæм æнæ кæрæдзи хъыгдаргæйæ. Æппæты фыццаг сеппæты хи-
стæр Хъамби сæ тохынайæ сæ Сафайы рæхыс къонайæ рафтыдта
æмæ, йæ Хуыцаумæ кувгæйæ, йæ астæуыл æрбатыхта.
Йæ адæмæн та загьта:
— Хуыцаумæ кувут æмæ дзы курут, цæмæй нын нæ дард
фæндæгтыл, нæ бон бауромын кæй не суа, ахæм уæз нæ уæхс-
чытыл ма æруадза. Æз та нге Сафайы рæхыс хъуамæ сæмбæ-
78
^ъаныхъуаты Фатимсе
лын кæнон нæ ног цæрæнбынатыл. — Хъамби хæххон цæргæсау
йæ адæмæн сæ разæй араст. Хъамбийæ фæстæмæ дæр ма сæ
алы мыггаджы хистæр дæр æмбарын кодта йæ адæмæн, цæмæй
сæ адæмæн сæ ис, сæ боныл ма рыстаиккой сæ зæрдæтæ, сæ
удтæ æгас куы баззайой, уæд та фæллой дæр Хуыцауы фæрцы
уыдзæн. Адæймагæй зынаргьдæр кæй ницы сфæлдыста Хуыцау
зæххыл. Æмæ æнæхъæн этносæй сыстадысты иумæ, сæ иутæ
разæй, иннæтæ сæ фæстæ, фараст мыггагæй, фараст чырæ æд
адæм, æд фос.
Раст сыл цыма базыртæ æрзад æмæ уæлæрвтыл атахтысты,
уымæй уæлдай сын сæ алфамбылай цы æцæгæлон адæм цард,
уыдон ницы бамбæрстой.
Хъамби бамбарын кодта сæ адæмæн, йæ нымæц хæрз гыц-
цыл кæй у, се знагæн йæ рыджы дæр кæй нæ зынынц.
— Мах хъæуы бахъахъхъæнын нæ адæмæн сæ удтæ фыдбы-
лызæй, Хуыцауы фæрцы. Нæ адæмы куы бахъахъхъæнæм, уæд
та фæллой дæр кæндзыстæм æмзонд, æмдыхæй цæрдзыстæм.
Цагъайраджы цардæй мæлæт — хуыздæр.
Тæгиатæн сæ диссаджы фендджын, фæлтæрд, æнæниз æрыгон
фæсивæд саргьы бæхтыл цæугæйæ, сæ уæззау æнæкæрон дард
фæндæгтыл чырæимæ бæхуæрдæтты цы сабитæ æмæ æдзухъом
зæрæдтæ цыд, уыдонæн тынг стыр цæстæнгас лæвæрдтой.
Бахъуыды заман уæлбæхтæй, сæ уæлхъус семдзу кодтой,
ныфс сын дæтгæйæ. Изæрдалынгæй суанг боныцъæхыуонг чы-
рæтæ æд адæм фылдæр æхсæвдзу кодтой. Изæрмилты-иу арвы
къуырфы стъалы куы фæзынд, уымæй суанг Бонвæрноны аны-
гуылды онг, бон изæрмæ та сæ фæллад уагьтой.
Сæрдыгон хуры тæвды, æнуды сæ фæдыл гуыв-гуыв, дыв-
дывгæнгæ бындзытæ, къогъотæ, дзынгатæ тахтысты. Хуры
тæвды, куыд сæ фосæй, афтæ сын сæ адæмы буарæй дæр гæ-
бæзтæ тыдтой, сæ туг сын донæн цъырдтой, адæм та, залмы-
сыфтæ тилгæйæ, дзынгаты сæ буарæй иуварс сырдтой. Уымæ
гæсгæ, иуæй-иу рæтты æхсæвыгæтты æнцондæр уыд цæуын.
Фæлæ, Кавказы хохрæбынтæм куы ‘рбахæццæ сты, уæд сæ
фæндаг куыд арфдæр цыд хæхты хуылфы, афтæ дæтты был-
тыл, цъыхыры пыхсбынты, тырты зæгъай, кæркмисындзæгимæ
æд какон сындз сæ æмыдзаг уыдысты. Уымæ гæсгæ сæ фæн-
дагамонджытæн, сæ бæхæфсæддон тыхтæн бонырухсмæ дæр
цæуын уыд тынг зын.
Сæ фæдыл æхсæвыгон, талынджы цы фæндаггон адæм цыд,
уыдонæн та дыууæ хатты зындæр уыд. Хъæдрæбынтæм сæхи
ласгæйæ, сæ фосæн кæрдæгджын æмæ донджын ран агургæйæ.
Ахæм рæтты-иу сæ фос фæхызтысты, сæ адæм дæр-иу сæ фæл-
лад суагътой.
^~}/^æгиатаг хабæрттæ æмæ таурæгътæ
Алы чырæ дæр дзы хицæнæй, афтæмæй фараст мыггагæй
кæрæдзийы фæдыл цыдысты æнæ сæ кæрæдзийы хъыгдаргæйæ.
Тухæнтæ, фыдæбæттæ, кæм хъазгæ, кæм худгæ, кæм та-иу сæ
сабитæ сæ къибиткæты фырæвадат æмæ фырфæлладæй дзыназ-
гæ ныккуыдтой. Фæлæ уæддæр, рухс цардмæ бæлгæйæ, æмды-
хæй размæ тырныдтой.
Уыцы фараст мыггаджы уыдысты: Æлдаттатæ, Мамсыратæ,
Куындыхатæ, Хъаныхъуатæ, Тлаттатæ, Тугьанатæ, Тхостатæ,
Есенатæ, Шанатæ. Сæ зæххытæ хъуамæ фараст хайыл байуæр-
стаиккой, фæлæ, Хъамбийы уынаффæмæ гæсгæ, Тлатты хистæр
фырт Алыккæн йæ бирæ сгуыхт хабæрттæм, стæй ма йæм уæл-
дæр ахуырдзинад кæй уыд, Хъаныхъоимæ сæ дыууæ дæр Египе-
ты æппæты фыццаг XI æнусы Кайры цы университет байтом йæ
ном «Аль-Азхар», уым пысылмон дины факультет каст фесты.
Уымæ гæсгæ Алыкк нымад æрцыд сæрмагондæй Алыккаты мыг¬
гаджы сæргъы лæууæгæй.
XIII æнусы сæ адæмыхатт цæттæ этносæй сеппæты хистæр
Хъамбийы фæдыл ахæм уæззау фæндæггыл, сæ кæрæдзи æмбар-
гæйæ, æмцæдисæй, куывды цæуæгау, цыдысты суанг Хъырымæй
Цæгат Кавказмæ. Афтæ дæр-иу рауад, æмæ-иу æнæхъæн къуыри-
гæйттæ сæ фæллад суагьтой. Уæлдай ныфс сæ адæмæн лæвæрдтой
хистæртæ, сæ алы мыггагæн дæр сæ саулох æфсургь бæхтыл, сæ
адæмы разæй кæй цыдысты изæрмилтæй суанг бонивайæнты онг.
Сæ фæллад уадзгæйæ-иу, сæ фæсивæд сæ адæмы фæндагыл хъæл-
дзæг дардтой. Сæ удтæм-иу базылдысты, сæ бæрæгбоны дарæс-иу
аив сæ уæлæ скодтой. Фæндыры цагъдмæ-иу фæкафыдысты, фæ-
зарыдысты, суанг ма-иу сæ бæхтыл дæр фæхъазыдысты.
Тæгиатæм уæлдай цытджындæр уыд «Ханты цагъд», уый
уыд сæхи фыдæлты цагъд æмæ кафт. Фæндæгтыл сын сæ
куыйты æрдонгтæ дæр тынг удæнцойдзинад æрхастой. Иуæй
сын сæ фосы дзугтæ тæргæ æмæ хизгæйæ, фосы дзæгъæл пырх
нæ уагътой. Иннæрдыгæй, сæ адæмы разæй цы æфсæддон тыхтæ
цыд, фæндагамонæгæй хъыбыллæйы (компас) фæрцы сæ фæстæ
цы фæд уагътой, уый дæр куыйтæ æнцонæй æхсæвы тары ха-
стой. Цалынмæ-иу сæ бæхæфсæддон тыхтæ боныгон сæ адæ-
мæн ног фæлладуадзæн бынæттæ агуырдтой, размæ тындзгæйæ,
хъыбыллæйы фæрцы (компас) æд куыйтæ. Иу цыбырдзырдæй,
сæ алы хъуыддаджы дæр сæ куыйтæй пайда кæнын зыдтой.
Цæгат Кавказмæ Æрджынарæджы уылты æрхæццæ сты 1286
азы фæззæджы. Куыд бæрзонддæр хæхтæ, афтæ сæ цъуппытæ
бæгьнæг айнæг дурджын къæдзæхтæ æд цъититæ. Хуры рухсмæ
цъититæн сæ цъуппытæ урс-урсид митæй æмбæрзтæй æвзистау
цæхæртæ калдтой æд ихын фæхстæ.
Хохрæбынæй хæрдмæ дурджын фæхстыл, дагъджын нарæг
^Я^ъаныхъуаты Фатимæ
уынгæг арф зæрæстон кæмттæ. Йæ æрдзы æууæлтæ — тызмæг,
æдзæллаг цæрæнбынæттæ — сырдджын.
Бæлвырд бæрæг уыд, тынг рагæй ацы рæттæм адæймаджы
къах кæй не ‘рбахæццæ. Ахæм ран Тæгайы адæм, сæ иу иннæйы
æнæ хъыгдаргæйæ, фараст чырæйы, сæ хистæрты уынаффæ-
мæ гæсгæ, сæ фæлладуадзынмæ æрлæууыдысты. Сæ дæргъвæ-
тин фæндæгтыл, кæм фырхур, кæм фыркьæвда, фæлтæрдджын
уæвгæйæ, сфæлмæцыдысты æд зæронд, æд саби. Æрджынарæ-
джы фæрсæй-фæрстæм сæ чырæты уæрдæттæ æд фосы дзугтæ,
стурвосæй суанг бæхрæгъæуттæ æд рæгьаугæстæ. Сæ алы мыг-
гагæн дæр сæ фос хицæнæй тавройы нысанимæ гакк кондæй.
Алы мыггагæн дæр йæ фосæн йæхи гаккы нысан уыд.
Сæ сабийæ сæ зæронды онг тынг бафæлладысты рагуал-
дзæгæй æрæгвæззæджы онг Хъырымы бæстæйæ суанг Цæгат
Кавказмæ. Тухæнтæ æмæ хъизæмæрттæ сæ удтыл æвзаргæйæ
фæлтæрд æмæ æрхъуыдыджын адæм уæвгæйæ æрфæлладысты.
Æнæкæрон æнæскъуыйгæ фæндæгтыл фæцыдысты. Сæ фæси-
вæдæн, хистæрты уынаффæмæ гæсгæ, бæрнон хæс лæвæрд æр-
цыд, сæ ног цæрæнбынатæн йæ фæзуат æрæсгаргæйæ, картæ
скæнын бæлвырд арæнтимæ.
Хуыцауы уынаффæмæ гæсгæ, Тæгайы цотæн сæ тъæпп Цæ-
гат Кавказы сæ рагфыдæлты бæстæйы фæцыд XIII æнусы фа¬
раст мыггагæй. Хъамбийы уынаффæмæ гæсгæ, уыцы фараст чы-
рæйы чи цыд, уыдонæй алы мыггагæн дæр сæ хистæртæ уыцы
иу ранмæ Æрджынарæджы æрбамбырд сты Уæллаг Дзылаты
Тæтæртуппы мæзджыты фæзмæ, сæ адæмы дарддæры цардæн
иумæйаг уынаффæ хæссынмæ. Фыццаджыдæр дзы Хуыцауы
ном ссардтой, æвдæз систой, ламаз скодтой, стæй уынаффæ
хæссынмæ æрбадтысты, сеппæты хистæр Хъамби сæ сæргьы,
афтæмæй, æмсæрыл кæрæдзи нымайгæйæ, æмæ сæ кæрæдзимæ
хъусгæйæ. Уыцы рæстæджы сæ адæм æрфысым кодтой хæх-
ты Куырттаты комæй суанг Дæргьæвсы тæрфауы онг лæгæтты
рæстæгмæ, сæ фæллад суадзынмæ. Сæ фос та уæлвæзты ауагъ-
той уæгъдибарæй. Алы чырæ дæр хицæнæй. Хæхтæн сæ рæгътæ
байдзаг сты мæлдзыджытау æнæхыгьд сæ фосы рæгьæуттæй.
Уыцы рæстæджы хæхтæн сæ кæмттыл айхъуыст ног хабар, Тæ-
гайы цот сæ адæмимæ æд фос, æд мулк кæй æрыздæхтысты сæ
рагфыдæлты цæрæнбынæттæм. Кæмтты барджытæ лæгæвзæр-
стæй фемæхстысты, иунæг хæдзары дæр нал баззад лæг, алчи-
дæр нымадта йæхицæн хæсыл Тæгайы цотæн æгасцуай зæгъын.
Æрхæццæ сæм сты Дыгургомæй лæгæвзæрстæй Баделы фырт-
тæ, Уæлладжырæй — Ос-Бæгъатыры цот. Тæга æмæ Куыртта
та æдæуццаг æфсымæртæ уыдысты, уымæ гæсгæ сæ байзæддæг-
тæ æнцондæрæй æмбæрстой сæ кæрæдзи.
'77сæгиатпаг хабæртптæ семæ таурæгътæ
Æмæ ма сæм Цæгат Кавказы Тæгайы цотмæ бафтыд Тæга-
йæн йæ фыдыфыд Хатъуйы дыууæ ‘фсымæры — Дудар æмæ Ли-
сикъойы цот. Æмæ дзы рауад дæсæм мыггаг, Дударатæ-Слонатæ,
иуæндæсæм — Джантиатæ-Дзантиатæ. Тæгайы цот никæйы ба-
хъыгдаргæйæ, Хуыцауы фæрцы, сæ ног цæрæнбынат ахæм ра¬
уад, мæнæ афтæ куыд фæзæгьынц, «Бæсты бикъ комы дæгъæл».
Хохы рагьæн йæ цæгатырдыгæй йæ тæккæ астæу, фæлæ уыцы
рæстæджы ахæм æдзæллаг, æдзæрæг бæстæ уыд, йæ уындæй дæр
зæрдæ уынгæг кодта. Уыцы рæстæджы бæстыл райхъуыст хабар,
Тамерлан дæр, дам, сæ цуанон куыдзау фæстейы кæй суры. Бын-
тон Темур-Тамерланæн йæ бæллæхтæ райдыдтой, куы бахæццæ
хæхтæм æд æфсад. Йе ‘фсад æнæгæрахæй райдыдтой сæфын сæ-
хæдæг. Кæуыл-иу, уæларвæй æрхауæгау, хохы цъуппæй æрхауд-
та дур, дзыхъмард-иу æй фæкодта, чи та-иу хохæн йæ рындзæй
æвиппайды асхъиудта æд бæх æмæ-иу комы ныххæррæгь.
Бамбæрста Тамерлан, Хуыцау йæ ныхмæ æрлæууыд. Йæ маст
йæ мастдоны ныддæнгæл, нал уыд йæ сагъæсæн кæрон. Æмбæр-
ста, зондæй йыл йе знаг фæтых ис, хъару та Тамерланы ‘рдыгæй
къуымыхæй кæй ис. Нæ бафтдзæн йæ къухы, йæ диссаджы æнæ-
хыгьд бирæ æфсæдты фæрцы, армыдзаг æмзонд æмдых адæмы
басæттын, нæдæр сæ раздахын, нæдæр сæ ныццæгьдын.
Фæстаг хатт ма сфæнд кодта Хуыцаумæ фæхæссын йæ маст
æмæ загьта:
— О Хуыцау, ацы хæххон дзиглотæн сæ иутæ дæ ныхмæ,
дæу бæсты Таман-аманæй абонмæ хæйрæджы бадæн бынæттæн
кувынц, къæдзæхтæ, къутæртæ, дуртæн. Се ’ннæ ’мбис — ар¬
мыдзаг. Куыд ссардтой уыдон сæ ламазæй, сæ куывдæй дæ зæр-
дæйæн йæ дуар. — Смæсты Тамерлан æмæ йæ бæхæн загъта
цæф арсы богъ йæ хъæлæсыдзаг ныккæнгæйæ: «Дур-Дур муба-
рыхъ!» — Ома, дам, æрлæуу, æрлæуу, мæ бæх, ацы гауырима-
сыдзтæн сæ бæстæйы сæ кæрдæг ма бахæр, сæ дон ма бануаз.
Йе ’ргом аздæхта йе ’фсæддæм æмæ сын загъта:
— Ахæм æнæсæттон адæм мæн дæлбары дæр нæ хъæуынц,
нæдæр сæ зæхх, нæдæр сæ мулк, нæдæр сæхæдæг. — Афтæмæй
æууæнтæхъил, сæргуыбырæй, зæрдæсастæй абоны Дур-Дуры
хъæуæй къуылых Тамерлан йæ фæд-йæ фæд аздæхт. Комы куы-
нæуал зынд Тамерланæн йæ фæстаг æфсæддон, уæд нæ рагон
фыдæлтæ се ’мбæхсæн бынæттæй кæрæдзимæ хæрзæггурæггаг
æз-фæраздæронæй згъордтой.
Куыд загътам, афтæмæй Хъамбийы уынаффæмæ гæсгæ, цæ-
мæй Тæгиатæн сæ бæхæфсæддон æрыгон фæсивæд картæ скод-
таиккой, уымæн хъуыд чиныгбакаст лæгтæ, ахæмтæ уыдысты
Тлатты хистæр фырт Алыкк æмæ Знауыры фырт Хъаныхъо.
Тæгиатæн сæ фæсивæдæн уæды заман сæ фылдæр уыдысты,
6 Заказ № 1558
82
^ъаныхъуаты Фатимæ
чиныджы бакаст медресетæ дины фæндагыл каст чи фæци, ахæм
адæм. Кæм æрæнцадысты цæрынмæ, уый уыд зæрæстон уæл-
хох бирæ комджын æмæ къæдзæхджын бынат. Хохы рæхысæн
йæ тæккæ астæу раст адæймаджы гуыбыныл бикъ цы бынат
ахсы æмæ уым æрбынæттон сты, уыцы цæрæнбынæтты Тæгиа-
ты размæ, доны уылæнтау фæлтæргай, кæрæдзийы раив-баив
кæнгæйæ, цæрынмæ уыцы ранмæ цы бирæ алыхуызон цæугæ-
цардгæнæг адæмыхæттытæ фæцыд, скифтæ, сæрмæттæ, алантæ,
уыдоны фæстæ хъалмыхъæй зæгьай, æмæ ногьайы онг, фæлæ
Тæгиаты размæ дæргъвæтин рæстæг уыдысты æдзæрæг, æнæхи-
цау, дзæгьæл, æвадат, зæрæстон хохбæстæ.
Дурджын уыгæрдæнтæн сæ сæрвæттæ къæдзæхджын рæгьтæн
сæ уæзæгыл диссаджы фосы хизæн бынæттæ, фæлæ зымæгмæ фо¬
сген хос кæрдынæн дзæнхъа дурæй сæ æмыдзаг кæй уыдысты, уый
аххосæй нæ уыд фадат. Сæ фарсмæ хæхтæн сæ цæгат фæхстыл йæ
саумæры куыд бæрзонддæр, афтæ тархъæдæн йæ бæлæстæ дгер
бæрзонддæр. Хъæддаг кæрдойæ, æхсынцъыйæ, бал бæласæй, тæр-
сæй, зæгъай, кæрзæй, тулдзæй, сывылдзæй, хæхтæн сæ цъуппытæ
рæхысы быдау сты сæ кæрæдзиуыл баст. Уæхски-уæхск сæры-
стырæй фæлгæсынц сæ дæлвæзтæм бæрзондæй фæйнæрдæм, ном-
хуындæй сæрмагондæй, алкæмæндæр дзы йæхи кад æмæ рад, сты
сæ кæрæдзийæ буц. Хъазыбеджы хох сæ дада, науæд Эльбрус.
Нæй рафауæн Хъæриуы хохы кæнæ Тбауы хохы. Сæ бынмæ Хьо-
бангом, сæ сæртæй дардмæ зынынц пыхцыл худдау, сæ урс мит-
тимæ цъититæ. Тæгиаты ком сæ бынмæ армытьæпæнау легендарон
Тæга æмæ Куырттайы райгуырæн бæстæ. Уырдыгæй IX æнусы
Тæга йæ адæмимæ цардагур куы цыд, уæд сæ мæрдты Тбауы хо-
хыл бафæдзæхта, хохæн йæ бынмæ дагъы лæгæты йæ фыд Хан-
Гирейы æмæ йæ мад Дзылаты рæсугъд — йæ ном Ацырухс. Бæл-
вырд сæ уæлмæрд динæй пысылмон, æгьдаумæ гæсгæ, сæ дурын
цыртытыл араббаг дамгьæтæй сæ нæмттæ фыст.
Тæгиатæ Цæгат Кавказмæ куы æрыздæхтысты XIII æнусы
цæрынмæ, уæд никæмæ ныббырстой. Сæ бындур никæйы бын-
тыл æрæвæрдтой. Æрцардысты æвадат къæдзæхджын хæхтæн
сæ цæгатаг фæхстыл. Уыцы рæстæджы æнæхицау æдзæрæг,
заууат нæуу зæххытыл. Сæ уыгæрдæнты сæрвæттæ дзæнхъа
дурæй сæ æмыдзаг, фæлæ уæддæр сæ фосы дзугтæн уыдысты
замманай хизæн бынæттæ. Тæгайы цот цæттæ этносæй сæ иро¬
ны номимæ, бæлвырд дин иманджынæй пысылмон диныл хæст
адæм æд тырыса. Сæ фараст мыггагæй, сæ алы мыггаджы дзырд-
дзæугæ хистæрæн дæр йæ дзыппы уыд мыхуыр (печать) къух-
дарæныл фидаргондæй. Мыхуырæн йæ хуылфы сæ мыггаджы
ном араббаг дамгьæтæй фыст. Уæды рæстæджы суанг сæ ин-
гæнты дурын цыртытыл дæр фыстой сæ мыггаг æмæ сæ нæмттæ
сегиатаг хабæрттæ семæ таурæгътæ
Революцииы агъоммæ — рагон Хъобаны цуанонты къорд
араббаг дамгьæтæй иронау, сæ хъæздыг мадæлон æвзагыл фыс-
сын фæрæзтой. Сæ этносы равзæрд бастой легендарон фæтæг,
сæ рагфыдæл Тæгаимæ. Сæ этносы историйæн йæ культурой
ахастдзинад уыд сæ традицион миниуджытæн æнустæм сæ цар-
ды сæхи уагæвæрды æууæлтæй цы ‘гьдæуттæ равзæрд, уыдон
уыдысты нормæйыл нымад.
Кавказы æрцæргæйæ, сæ этносæн йæ бындур лæууыд, сæ
историйæн йæ культурой ахастдзинæдтæн сæ фæткæвæрдмæ гæс-
гæ. Тæгиатаг фыдæлтæй баззайгæ æгьдæуттæ раст бамбарынæн
тынг стыр зонындзинæдтæ æмæ зонд хъæуы. Суанг XIII æнусæй
XX æнусы онг уыдысты ирон адæмы цыппар æхсæнадæн сæ уæл-
дæр фæлтæрыл нымад æнæхъæн дыууадæс мыггагæй.
Генетикон æгъдауæй сæ историйæн йæ бындур бирæ æнусты
фидарæй лæууыд. Сæхи фыдæлты æгьдæуттæм гæсгæ кæй цар-
дысты, сæ хъæздыг ирон æвзаг æмæ сæ туджы сыгъдæгдзина-
дыл бирæ æнусты бæлвырдæй кæй фæкуыстой, уый фæрцы. Сæ
алыварс цы бирæ алыхуызон адæмыхæттытæ цард, уыдонимæ
сеппæтимæ дæр цардысты хæларæй. Афтæмæй сын нæдæр чызг
нæ лæвæрдтой, нæдæр сæ чызг нæ хастой. Сæхи æмбарындзина-
ды фæрцы цардысты бæлвырд царды уавæрты. Уыцы дыууадæс
мыггаджы, историон æгьдауæй, уыдысты фидар иугонд знæмæй
равзæргæ адæм. Æфсармджынæй ирон фыдæлтыккон æгъдæут-
тæ æд миниуджытимæ æххæст кæнгæйæ, сæ мадæлон æвзагыл
дæр фидар хæцгæйæ. Сæ алы архайд дæр, æнæмæнг, Хуыцауыл
бæтгæйæ, шæриаты нормæтæм гæсгæ, сæ адæмыхаттæн бæлвырд
суанг йæ гуырæнæй сæ ироны ном. Уыцы æппæт хабæрттæм
кæсгæйæ сыл Цæгат Кавказы цæрæг адæмтæн сæ минæвæрттæ
83
84
^Ъъаныхъуаты Фатимæ
куы æрбамбырд сты, куы æркастысты сын сæ уды хъæздыг-
дзинæдтæм æмæ сæ æхсæнадон ахадындзинадмæ, уæд сеппæт
дæр æмзондæй æрлæууыдысты сæ тырысайы бын. Сæ кæрæдзи
æмсæрыл банымайгæйæ, райстой сæ адæмыхаттæн сæ иумæйаг
ном — Ирон. Æмæ сæ рауад цыппар стыр æхсæнады, Тæгиатаг
алцæмæй æххæст, æгьдæуттимæ, куыд сæ мадæлон æвзаг афтæ
фыдæлтыккон цардыуаджы ахадындзинады фæрцы сæ кæрæ-
дзиимæ нымад æрцыдысты иу этносыл сæ ирон номимæ.
Уыцы æмбырды Бадилатæ, Куырттатæ æмæ Уæлладжырæн
сæ рагон мыггæгты минæвæрттæ барвæндæй, æууæнкимæ кæ-
рæдзимæ сæ къухтæ радтой.
* * *
Æрджынарæгæй Куырттаты комыл Дæргьæвсы ‘рдæм æр-
зылдысты сæ фæллад уадзынмæ Мамсыратæ æмæ Хъаныхъуа-
ты чырæтæ æд фосы дзугтæ. Цалынмæ Тæгиатæн сæ хистæртæ
сæ уазджытимæ Ос-Бæгъатыры цот Уæлладжырæй, Дыгурго-
мæй Бадилаты минæвæрттæ æмæ Куырттаты дзырддзæугæ хи-
стæртимæ таурæгьтæ хастой се ‘мбырды бадгæйæ, уыцы рæстæ-
джы Тæгиатæн сæ бæхæфсæддон фæсивæд та бакуыстой сæ ног
цæрæнбынатæн картæ саразыныл. Хæхты къуымты, дзæгъæл
æнæхицау зæххытæ сгаргæйæ æмæ сæ сæ картæмæ хæсгæйæ
бæлвырдгондæй, афтæ хорз сарæхстысты, раст цыма ныхас иу
лæджы кæртыл цыд, уыйау. Стæй, сæ алыварс цы æндæр адæ-
мыхæттытæ цард, сыхагæй, уыдонимæ дæр. Сеппæтимæ дæр
Хъамби æрдзырдта бæлвырдæй æргом, сæ арæнтæ æнæдзырд-
дагæй картæйыл фидар кæнгæйæ, суанг сæ фæзуат сардзинæй
баргæйæ, Æрджынарæгæй райдыдтой æмæ хæхты æнæхицау
кæмтты суанг цъитийы онг. Æрджынарæджы Тæгиатæн сæ арæн
Кæсæгимæ уыд. Кæсæгæн се ‘лдæрттимæ Тæгиатæ æнцонæй
ссардтой иумæйаг æвзаг. Хуыцаумæ дæр иухуызон куывтой, сæ
дин дæр иу уыд. Афтæ балымæн сты æмæ-иу бæрæгбоны хъа-
зæн фæзы иумæ дугьы уагътой сæ бæхтæ.
Уайтагьд Кæсæгæн се ‘лдæрттæ Тæгиатæн сæ чызджыты ку-
рын райдыдтой. Тæгиатæ дæр Кæсæгæй райдыдтой чындзытæ
хæссын. Тæгиатæ Кæсæгимæ æмарæн кæм уыдысты, уым-иу сæ
зæххы гæбæзтæ бæхты рæгъæуттæй аивтой. Тыхджын уыд Тæ-
гиатæй Кæсæджы ‘хсæн æууæнк. Скæсæны ‘рдыгæй сæ арæн
мæхъæлимæ уыд. Уыдонимæ дæр цардысты Тæгиатæ хæларæй.
Хъæрмæдонæн йæ цъитийы чъылдымырдыгæй та фæсхохæг-
тæ Гуырдзыимæ æмхæццæйæ цардысты. Уæды рæстæджы сæ
хуыдтой Гнугъ. Цъитийы сæрты сæ кæрæдзимæ уазæгуаты цы-
дысты. Ныгуылæны та Куырттатимæ — сæ кæрæдзийы æфсы-
‘ /7ссегиатаг хабæрттæ æмæ таурæгътæ
мæртыл нымайгæйæ, фæлæ сæ зæххытæн се ‘хсæн сæ арæнтæ
бæлвырдгонд уыдысты. Иу цыбырдзырдæй, Тæгиатæн сæ фæ-
сивæд сæ хистæрты æмбырдмæ, куыд дзырд уыдысты, афтæ
къуырийы бонмæ бæлвырдгондæй сæ зонындзинæдтимæ æрыз-
дæхтысты. Сеппæт дæр æмхуызонæй загьтой, хæхты бирæ лæ-
гæттæ кæй ис, кæцытæй ис спайда кæнæн, рæстæгмæ зымæгон
цæрæнбынæттæн сæ адæмæн æд фос.
Хъамби йæ адæммæ фæсидт æмæ сын загъта:
— Нæлгоймагæй, сылгоймагæй, йæхи Тæгайы байзæддагыл
чи нымайы, уыдон æгады ном уæ сæрмæ ма ‘рхæссут. Гъæйтт-
мардзæ! Абонæй фæстæмæ ацы хæхтæ æд кæмттæ махæн Хуы-
цауæй лæвæрд сты. Хуыздæр кæнæ дзы фыддæр бынæттæ нæй.
Ныр уæ алы чырæ дæр йæхи æрбангом кæнæд æмæ йæ мыгга-
гæн хъæуы бынат равзарæд, сæ фосы фаг дæр æмæ сæ адæмы
фаг дон кæм уа. Уæ хæдзæртты арт цæмæй кæндзыстут, суджы
пълан, хъæд дæр хъæумæ æввахс куыд уа.
Сæ чырæты нæ уыд нæдæр сыгьзæрин, нæдæр хæзнатæ, се
‘ гьдау сæ фæлтæрд, сæ фæразондзинады фæрцы, зонд æмæ удыхъ-
æдæй уыдысты хъæздыг. Хъамбийы ныхæсты фæстæ Мамсыратæ
æмæ Хъаныхъуаты чырæтæ æд фос, æд адæм сæ кæрæдзийы фæ-
стæ Куырттаты комыл Дæргьæвсы тæрфауы балæууыдысты. Ин-
нæтæ Æрджынарæгæй Терчы былтыл Джызæлдоны Æлдаттатæм
æрлæууыдысты, Гæналдонмæ куы бахæццæ сты, уæд уым, комы
саджилы Тлатты фырттæ, цыппарæй Аспе, Бтъа, Майрæмыхъо,
сæ хистæр Алыкк сæ разæй, афтæмæй Хъобангоммæ базылды-
сты. Иннæтæ, чи ма дзы баззад, уыдон сеппæт дæр Санибагомыл
суанг Хъæрмæдоны цъитийы онг комы рапырх сты.
Куындыхатæ æмæ Есенатæ хохы Санибамæ базылдысты.
Шанатæ, Тугъанатæ æмæ Тхостатæ Хъæнимæ базылдысты. Ин-
нæтæ æмхæццæйæ, чи Тменыхъæуы, чи та Цæгат Хынцæджы.
Суанг уæды заманы дæр Хъаныхъуаты мыггаг тыхджын æмæ
стыр кæй уыд, уымæ гæсгæ Куырттаты комыл Дæргъæвсы тæр-
фаумæ куы ‘рхæццæ сты, уæд сæ адæм æд фосы дзугтæ бацах-
стой цæрæнбынатæн Дæргъæвсы тæрфауæй Хуссар Хынцæгыл
суанг Базыраты лæгæты онг.
Знауыр йæ фырт Хъаныхъоимæ рæстæг дзæгъæлы нæ сæфта.
Хæхты сæ куыйтимæ цуангæнгæ зылдысты, агуырдтой сæ раг-
фыдæлты амынæтгонд лæгæт æд уæлмæрд. Цыдæриддæр уыд,
уæддæр æй ссардтой. Куы йæ ссардтой, уæд сæ мæрдтæн, динмæ
гæсгæ, куыд æмбæлд, афтæ салам радтой. Стæй æвдæз систой
æмæ сын сæ номыл джæнæз ламаз скодтой лæгæты, Хъуыра-
нæй сыл дуатæ сæ удыбæстæйæн фæкастысты. Уый фæстæ Хъа¬
ныхъуаты мыггаг Базыраты лæгæтæй уырдыджы бынмæ къæ-
дзæхты æхсæн Хæсæфцæгыл рахæцыдысты, сæ уæлмæрд кæм
85
^ъаныхъуатпы Фатимæ
уыд, уыцы лæгæтмæ. Къæдзæхты æхсæн райдыдтой лæгдыхæй
фæндаг дисынгай лæгæрдын, къæдзæхтæн сæ къæйджын рындз-
тæй гæбæзтæ тонгæйæ. Хохрæбынтæм сæхи æлхъивгæйæ, сæ
галуæрдæттæн фæндаг амал кæнгæйæ, æмæ йæ схуыдтой Гал-
вæндаг. Абон дæр уыцы ном хæссы. Сæ гакконд лæгæтмæ куы
‘рхæццæ сты, уæд сæ нæлгоймаг фæсивæд сеппæт дæр Хуы-
цаумæ кувгæйæ, куыд æмбæлд, афтæ сæ мæрдтæн салам рад-
той, стæй сæ сæртæй сæ къæхтæм сыгьдæг сæхи æрæхсадтой,
сæ бæрæгбоны дарæс скодтой æмæ дзы сæ мæрдты удыбæстæ-
йæн ламаз скодтой. Кусæртытæ дзы ракодтой æмæ фыд хомæй
лæгæтæй райуæрстой сæ мæрдты удыбæстæйæн. Уыцы бонæй
суанг абонмæ лæгæт схуыдтой — Фыдуарæн лæгæт. Абон дæр
æй уыцы номæй хонынц.
Уыд æрæгвæззæг, хур дæр сыл фырцинæй, Хуыцауы фæрцы,
йæ хъарм тынтæ кæфойæ тауæгау æнæхыгьдæй калдта. Æрдз
дæр цыма йæ фынæйæ райхъал, уыйау фæлмæн дымгæ бæлæсты
сыфтæрты хъазгæйæ, сырддонцъиутæ се ‘хсæнæй сæ зарджыты
рæсугъддæртæй фæстейы ницыуал ныууагьтой, булæмаргъæй
зæгъай, æмæ зæрватыччыты онг. Уым Чиныггомы хъæд сырдæй
йемыдзаг: сагæй, сычъийæ, сæгуытæй, суанг дзæбидырты онг.
Адæмы уындæй тæрсгæ дæр нæ кодтой, диссагхуызæй сæм ка-
стысты. Уыгæрдæнтæн сæ алыхуызон дидинджыты тæф ахæм
фæллад адæмæн æвдадзы хосы хуызæн уыд. Сæ фосы хизæн бы-
нæттæ сæрдыгон сæрвæттæ дзедырæй, зæгъай, мæнæргьы, хъæ-
лæрдзы, кæрдоджын æрдузы — æрсытæ, тулдзбыны гыркъотæ
уыгьтой хъæддаг хуытæ. Йæ хуссары фæхстæн йæ пыхсбыны
къуыр-къуырæй зарыдысты хуыргæрчытæ суанг зымты онг. Сæ
мыггаджы хистæрæн хæдзары бынат кæм æркодтой, Фыдуарæн
лæгæты бынмæ, уым хъæуы бынатæй хæдзары æхсæн хохы дагьы
уыд æнæбын цад, кæсагæй йемыдзаг, суанг ма, дам, дзы кæфтæ
дæр уыд. Уыцы ран Уæллаг Хъобаны абон дæр хуыйны Æнæ-
бын цад, фæлæ йæ дон байсыст. Уæды заманы, ахæм фендджын
Хуыцауæн кувæг, сæхи уды фыдæбонæй цæрæг адæм сæ культу-
рæйы, зонындзинæдитмæ сæ æрмарæхст зонындзинæдты фæрцы,
Хуыцауæй дæр чи ферох æмæ адæмæй дæр, ахæм æвадат æдзæ-
рæг хæхтæн сæ фæхстыл ныфсджынæй, фарнимæ æрцардысты.
Сæ хистæр сын ныфс æвæргæйæ — сæ разæй, уый уыд
Хъамби, Тæгайæн йæ фæндзæм фæлтæрæй. Хъамби уыд ассы-
йаг æлдары хæрæфырт. Æппæт Тæгиатæй дæр, Хъамбийы йæ
рагфыдæлыл чи нымадта, уыдон сæ уæзданы номимæ кæрæ-
дзи дарддæртыл æмæ хæстæгдæртыл нæ дих кæнгæйæ, уыдысты
нымад иу артæй равзæргæ рагон стыр фыдæлы цотыл. Суанг
XIV æнусæн йæ райдайæнæй абоны онг сæ фыдæлты номæй-
номмæ зонынц.
‘'ТТ'^сегиатаг хабæрттæ æмсе таурæгътæ
Тæгайы хабæрттæ æрымысæггаг, Нарты аргъæуттыл абаринаг
не сты. Хъаныхъуаты мыггагæн хæрæфырт дæр рагæй-æрæгмæ
сгуыхаг уыд. Хъаныхъуаты мыггаг сæ бирæ хæрæфырттæй сты
сæрыстыр.
Раджы заманы, Хъаныхъуатæ Дæргъæвсæй Фыдуарæн лæ-
гæтмæ куы ‘рхæццæ сты, уæд Знауыр йæ фырт Хъаныхъои-
мæ æрхы сæрты бахызтысты, хъæуы бынат кæм равзæрстой,
уырдæм. Бæрæг уыд, кæддæр стыр хъæуы бынат кæй уыд,
хъалмыхъ æмæ дзы ногъай куы цардысты, уæд. Йæ ном та уæд
хъуырбан уыд абоны Хъобанæн. Ранæй-рæтты ма дзы баззад
кæддæры къæйдурæй амад уæтæртæн сæ бындзæфхæдтæн сæ
бындуртæ. Нæ уыд дунейыл уымæй æвадатдæр цæрæнбынатæн
ссарæн. Фæлæ уæддæр, Знауыры фæндонмæ гæсгæ, Хъаныхъо
йæ адæмæн сæ фылдæримæ уырдæм цæрынмæ æрцыд Дæргьæв-
сæй. Тынг рагæй дзы цæрæг кæй нал уыд, уый аххосæй, йæ
цæрæнбынаты фæзуат цъыхырыджын пыхсбынæй æмыр æхгæд
æркодта. Залгъæдæй, уагъылыйæ, хъалгъæнæй, хæмпæлгæрдæ-
гæн йæ пысыра, æд хъоло, йæ сæнк æд гæнгæлы — лæджы
æмбæрц. Алы къуыбырыл дæр дзы зæппæдзтæ æд царциаты
диссæгтæ, йæ къæдзæхтæ къæйдурæй. Йæ уæлхох къуыбыртыл
æнæхыгъд зæппадзтæ сæ сыхтыл дих кодтой. Ахæм уæлхохæн
йæ цъуппæн йæ фæзуат Хъаныхъуатæ сæ зæрондæй сæ сабиты
онг сæхи къухтæй расыгъдæг кодтой, æмдыхæй хъæуы бынатæн.
Стæй йын йæ фæзуат кæртытыл райуæрстой. Æппæтыфыццаг
дзы сæхи знагæй бахъахъхъæнынæн мыггаджы мæсыгæн бынат
æрнысан кодтой, уымæн æмæ, уæды заманы дæр ком абырæ-
гæй бæз-бæз кодта, суанг ма сывæллæтты дæр давтой. Цъитийы
сæртыл-иу Захъайы фæсарæнтæм ахызтысты æмæ-иу сæ уацары
уæй кодтой. Уымæ гæсгæ Хъаныхъуатæ XIII æнусы райдайæны
сæ мыггаджы мæсыгæн равзæрстой Фыдуарæн лæгæты хæдбын-
мæ, æрнысан кодтой комы нарæгæн йæ хæдсæрмæ, хохы сиу-
къæн йæ дымæгыл. Хъæурагьы бынмæ йæ хæдсæрмæ та йын
мыггаджы хистæрæн хæдзары бынат расыгъдæг кодтой. Уыцы
мæсыгæн фыдмитæ фæкæнгæйæ, æрдæг дæрæнгондæй лæууы.
Хъаныхъуатæ никæд никæмæ ныббырстой, никæмæй ницы бай-
стой, сæ бындур никуы никæйы бынтыл æрæвæрдтой. Тъымы-
тъымайæ дæр сæхи уæнгты тых æмæ сæ зонд сæ зонындзинæдты
фæрцы цæрæг адæм уыдысты Хуыцауæн кувæг, суанг VII æну-
сæй пысылмон диныл хæст уæздан лæгтыл нымад. Æдзухдæр
паддзахады ’рдыгæй пайда кодтой уæлдæр бартæй. Сæ хъæу та
схуыдтой Уæллаг Хъобан.
Тæгайы цотæн Цæгат Кавказы сæ ног цæрæнбынат сæхи
фæрцы сæ зæххытæн йæ картæ куы сцæттæ ис, суанг XIII æну-
сæй XX æнусы райдайæны онг æнæхъæнæй, уæд уыд нымад Тæ-
^уъаныхъуаты Фатимæ
88
гиаты комыл. Цардысты дзы, ирон адæмæн сæ ирайнаг уидагæн
йæ знæмоны таубийæ историон æгъдауæй чи сæвзæрдис, кæцы-
тæ барджынæй нымад æрцыдысты уæлдæр фæлтæрыл. Ахæм
адæм сæ иумæйаг хъысмæт хъахъхъæнын нымадтой сæ уæлæ
хæслæвæрдыл. Уæзданы номæн йæ тырыса æнæхудинагæй авд
æнусы фæхастой нæ эрæйы суанг революцийы онг.
Тæгиатæн сæ цæрæнбынат цалдæр комæй арæзт уæвгæйæ,
нымад уыд иу стыр комыл æмæ йæ схуыдтой — Тæгиаты ком.
Æппæты фыццаг Цæгат Кавказы XIII æнусы ирон адæмæн сæ
фылдæр хай Тæгиатæ кæй уыдысты, уымæ гæсгæ территориалон
æгьдауæй сæ цæрæнбынæттæн, йæ зæххыты фæзуатæн лæвæрд
æрцыд ном — Тæгиаты ком. Цалдæр комæй арæзт уæвгæйæ, иу
комыл нымадæй бацахста: Гæналдоны ком, Джызæлдоны ком,
Санибагом, Дæргьæвсы тæрфау, Хъобангом æмæ Терчы галиу-
варс Арвыкомæн йæ скæсæйнаг хай.
Цардысты дзы дыууадæс мыггагæй: Алыккатæ, Æлдаттатæ,
Джантиатæ-Дзантиатæ, Дударатæ — сæ дыккаг ном Слонатæ,
Есенатæ, Хъаныхъуатæ, Куындыхатæ, Мамсыратæ, Тугъанатæ,
Тлаттатæ, Тхостатæ, Шанатæ. Тæгиатæ æмарæн уыдысты Кæ-
сæгимæ, Мæхъæлимæ, Хъæрмæдоны чъылдыммæ фæсхохæг-
тимæ, уæды заманы сæ гнугъ хуыдтой, уыдон та Гуырдзыимæ
æмхæццæйæ цардысты. Ныгуылæны ‘рдыгæй та Куырттатимæ
сæ зæххытæн бæлвырд сæ арæнтæ. Тæгиатæн сæхи фæрцы сæ
картæ куы сцæттæ, сæ адæмæй алы мыггаг дæр куы æрбынæт-
тон ис, алчидæр сæ йæхицæн хъæуы бынат куы равзæрста, уæд
Хъамбийы уынаффæмæ гæсгæ, хъуамæ сæ кæрæдзийы æхсæн
сæ зæххытæ æнæ зæрдæхудтæй байуæрстаиккой. Уый тыххæй
та хъуыд равзарын тæрхоны лæгтæ, уыдонæн се ‘хсæн хъуамæ
уыдаид æцæгæлон адæмæй æртæ дзырддзæугæ лæджы. Фыдæл-
тæй баззайгæ æгьдæуттæ хуыздæр чи зыдта, йæ адæмы æхсæн
дзырдзæугæ, зондджын хистæрыл нымадæй, хъæубæсты царди-
мæ бает чи уыдаид, ахæм зæронд лæг.
Уыцы æртæ æвдисæнæй сæ иу уыд Бадилаты æхсæнады сæр-
гъы лæууæг дзырдзæугæ хистæр Абысалтæй, зæронд куырыхон
нымад лæг. Дыккаг уыд Уæлладжыры уæздæттæй, дзырддзæу-
гæ хистæр Цъæхилтæй. Æртыккаг — Куырттаты комæй сæ æх-
сæнады сæргьлæууæг Есиатæй, стыр зонды хицау æй хуыдтой.
Тæгиатæн сæхи æхсæн та тæрхоны уæнгтыл нымад уыдысты
сæ алы мыггагæн дæр йæ дзырдзæугæ хистæр. Сæ дарддæры
куыстæн тæрхоны лæгтæ кæм æрбадтаиккой, ахæм уынаффæдо-
нæн йæ бынат равзæрстой Хъобаны.
Уыцы тæрхоны уæнгтæ хъуамæ сеппæт дæр Хъуыранæй ба-
хордтаиккой ард. Æнæ сайдæй кæй кусдзысты, ахæм ахсджиаг
æмæ бæлвырд фарстатæ лыг кæныны тыххæй. Ард бахæргæйæ,
‘ /7Сæгиатаг хабæрттæ æмæ таурсегътæ
тæрхоны лæгтæ мæнг зæгъынæй кæй тарстысты, уый уыд Хуы-
цауыл æууæндæг адæмæн сæ зондахасты сæйраг миниуджытæй
иу.
Ныхасы бар райста Хъамби æмæ загъта:
— Абон дæр та нæ хъæутæн сæ бынæттæ кæм æрæвæрдтам,
уым нæхи къухтæй, Хуыцауы фæрцы, расыгьдæг кодтам зæхх.
Гъеныр ахæм къæдзæхджын уæлхох æрдзæн, йæ зæххытæн сæ
уæлвæзтæ сыхтыл райуардзыстæм. Æмæ дзы алчидæр йæ кæр-
ты, куыд æй бафæнда, ахæм хæдзар скæндзæн, кæрæдзи нæ
хъыгдаргæйæ. Хъæуы бынатæй фæстæмæ нæ хæхтæн сæ рæгъ-
тæ, суанг сæ хъæдты онг уыгæрдæнæй, фосхизæн бынатæй —
æппæт дæр æмхуызон райуардзыстæм. Мах стæм иууылдæр æм-
сæр адæм, дæлдæртæ æмæ нæм уæлдæртæ нæй.
Ацыран Хъамби æмæ Знауыр сæ фæндон рагацау загьтой,
æмæ æппæт тæрхоны лæгтæ дæр семæ сразы сты. Хъаныхъойæн
йæ фыдыфыд Хъамби æмæ йæ фыд Знауыры уынаффæмæ гæс-
гæ, Хъаныхъо сæ гакконд фыдæлтыккон уæлмæрд кæй ссардта,
уый ныхмæ йын зæххы хæйттæ радтой Хъобангомы, Чиныгго-
мæй райдай æмæ ныгуылæны ‘рдæм Сæгъæлхæнæнæй Асайы
цъуппыл Хуссар Хынцæгæй Дæргьæвсы тæрфауы онг. Цæры-
нæн хъæуы бынат кæм равзæрстой сæ адæмæн, уый та схуыдтой
Уæллаг Хъобан, Чиныггомæн йæ раст æрдæг Скæсæны ‘рдæм
суанг Гæналдоны онг.
Уыцы зæххытæ та лæвæрд æрцыдысты Тлатты цыппар фыр-
тæн, Тлаттатæн, æмæ йæ схуыдтой Дæллаг Хъобан.
Сæ алфамбылай рæгътæ къæйдурæй фæлгонцгонд айнæг-
джын къæдзæхтæ, тымбыл мæцъæй фæдфæдыл каубыдау. Хæх-
тæн сæ фæхстыл ранæй-рæтты зазы къохтæ, сæ бынмæ хъор-
гъæн йæ хъæдрæбынты нарæг уынгæг комы, хъæдæй хъæуы
астæуты стыр дон, суанг цъитийы цъуппæй йæ гуырæн райс-
гæйæ, гыбар-гыбургæнгæ хидтæ æмæ фæндæгтæ дæрæнгæнгæ
Гæналдонмæ кæлы. Фосхизæн бынæттæ бирæ, хуымгæнды зæхх
та гыццыл. Уымæ гæсгæ йæ адæм тъымы-тъымайæ дæр хор-
хъуаг æййæфтой. Фæлæ уæддæр Хъобан иннæ хъæуты æхсæн
йæ уæздан адæмы фæрцы цытджын бынат ахста. Æппæт Тæгиа-
ты комæн бирæ æнусты сæ тæрхоны уæнгтæн уынаффæдонæй
баззад. Тæрхоны лæгтæ æппæты фыццаг сæ куыст райдыдтой,
Тлаттатæ æмæ Хъаныхъуатæн сæ зæххытæ байуæрстой æмæ сæ
бæлвырдгондæй картæмæ бахастой. Тæрхоны лæгтæ æнæхъæн
Тæгиаты комæн дæр сæхимидæг сæ зæххытæ уарыныл цалдæр
азы фæкуыстой.
Территориалон æгьдауæй, Æрджынарæгæй суанг Арвыко-
мæй зæгъай, æмæ хохы Санибагом цъититы онг сын сæ зæххы-
тæ æд фосхизæн бынæттæ дисныйæ барæгау æнæ зæрдæхудтæй
89
Фатимæ
90
Тугъанты бинонтæ:
фыд — Тугъанты Хамби,
йæ ус — Дудараты чызг,
Лизæ — Мухтары-фырты
бинойнаг, сæ фырт,
Фаткæ — сæ чызг
Тугъанты Махарбег йæ
мадимæ
^Т^æгиатаг хабæрттæ æмæ таурæгътæ
байуæрстой. Æмæ сын тæрхоны лæгтæ сеппæтдæр сæ картæйы
бынмæ сæ къухтæ æрфыстой.
Хъаныхъуатæн Тæгиаты комы мыггаджы мæсгуытæ дæр ды-
ууæ уыди, сæ иу Дæргъæвсы, иннæ Хъобаны æд мæзджыт.
Тæгиатæ ахæм динджын адæм уыдысты, Хуыцауыл афтæ
тынг æууæндыдысты æмæ-иу загьтой афтæ: «Сыхаджы фарн,
дам, бирæ у, суанг ма бирæгь дæр йæ сыхæгты æхсæн, йæ æу-
уæнк нæ хæры, йæ лæгæты фарсмæ фыййæуттæ сæ уæтæртæ
куы æрæвæрынц, уæд сын бирæгь сæ фосмæ нæ ныхилы. Дард
æндæр кæмдæрты йæ лæппынтæн холлаг фæагуры».
Тæгиатæм гæсгæ, барвæндонæй ироны ном чи райста, уыдон-
мæ дæр кадджыныл æрцыдысты нымад Тæгиатæн сæ фыдæл-
тыккон æгьдæуттæ æд æфсарм,
Иумæ æрбадгæйæ, сбæлвырд кодтой, сæ цард сын чи срæ-
сугьд кодта, ахæм фыдæлтыккон вазыгджын рæсугъд аив æгъ-
дæуттæ. Хуыцауимæ сæ дин иманджынæй сбастой æмæ æрцы-
дысты дзыллæты æхсæн ахæм æгьдæуттæ бæрцыл нымад, хуыд-
той сæ Тæгиатаг æгъдæуттæ.
Уæды заманы уæзданы ном лæвæрдтой тæрхоны лæгтæй
арæзт бæлвырд къамисы уæнгтæ фæсфæлварæнтæ. Сæ зонын-
дзинæдтæм гæсгæ, уæздан лæгтæ сæхимидæг дих кодтой сæ
зонд æмæ сæ зонындзинæдтæм гæсгæ — фыццаг, дыккаг æмæ
æртыккаг къæпхæны уæздæттыл. Уыдон XIV æмæ XV æнусты
æнæфыдбылыз æнæмæтæй суанг XVI æнусы онг фæцардысты.
Сæ зæрондæн дæр æгъдаумæ гæсгæ аргь кодтой, сæ сабитæн
лæвæрдтой рæвдыд. Фæлæ æгъдау кæддæриддæр домы адæмæй
стыр зонындзинæдтæ æмæ хъару. Æгьдау уæззау у, йæ хæссын
зын у. Алкæйы къухы не ‘фты. Æнæгьдау цард у рог, фæлæ
æлгъаг, уæлдай зонд дзы нæ хъæуы, уалдзыгон гæлæбуйау цы-
быр у йæ дуг. Фæлæ æгъдауæн дæргъвæтин у йæ дуг. Цасфæн-
ды цъыф ыл куы фæкалынц лæмæгьзонд, æнæфенд адæм, сæ
къæхты цъыфтæ йыл фæсæрфынц, баныгæнынц æй, фæлæ та
фæстæмæ зæххы бынæй дæр фæзыны адæмы æхсæн адджын-
дæр æмæ кадджындæрæй. Нæ фыдæлтæн сæ цард, сæ рай-
гуырцæй сæ амæлæтмæ уыд æгьдауæй арæзт. Уымæ гæсгæ бæл-
вырд бæрзонд уыд се ‘фсарм æмæ се ‘ууæнк дины фæрцы. Уыд
сæм ныфсджын, хъæбатыр æфсæддон фæсивæд. Нæ фыдæлтæ
сæ зæрдæйыдзæбæхæн къæдзæхдурæй сæ кадæн амадтой мæз-
джыттæ æмæ мыггаджы мæсгуытæ.
Нартхоры æфсирæн йæ хъæдыл йæ нæмгуытæ куыд ныр-
рæнхъ вæййынц, раст уыйау Тæгиаты æгьдæуттæ кæрæдзийы
фæдыл цыдысты. Адæймагæн йæ фæллад суадзын дæр уыд
æгъдауыл, къуырийæн йæ райдайæныл пысылмон адæмæн уыд
нымад майрæмбон, хъуамæ сæ удтæм зилой æмæ сæ фæллад уа-
(Я^ъаныхъуаты Фатимæ
дзой. Стæй азæн йæ цыппар къабазы бæлвырд бæрæгбонтæ
фæллад уадзынæн. Уыцы бæрæгбонтæй сæ иу у Комбæттæны
мæй. Ацы мæй комбадарын у пысылмон дины фондз ахсджиаг-
дæр æгъдæуттæй иу.
Уыцы фондз æгъдауы хуыйнынц пысылмон дины «фондз
цæджындзы»;
Фыццаг у, Хуыцау иунæг кæй у æмæ йын æмбал кæй нæй,
Мæхæмæт-пехуымпар (Хуыцауы хорз салам æй уæд) йæ минæ-
вар кæй у, ууыл æууæндындзинад, дыккаг цæджындзыл ны-
мад у ламаз кæнын, æртыккаг — Рамаданы мæй ком бадарын,
цыппæрæм — мæгуыртæн æххуыс кæнын, фæндзæм, Меккæ—
Мединæйы хадзы скæнын.
Боныцъæхтæй хур аныгуылынмæ комдарæгæн нæй хæрæн,
нуазæн, суанг дон дæр. Пысылмон адæймагæн динмæ гæсгæ
нæй карз нозт нуазæн, æвзæр дзыхæй дзурæн, тамако дымæн,
æнæгъдау митæ кæнын. Комдарыны рæстæг та бынтон æнахъи-
ноныл нымад сты, уымæн æмæ сты Хуыцауы размæ стыр тæ-
ригъæддаг хъуыддæгтæ.
Комдарæг адæймаг райсомæй раджы, ламазы размæ талынг
ма куы уа, уæд бахæры, сæрмагондæй цæттæгонд чи у, уыцы
хæринæгтæй. Уыцы хæрд хуыйны Сухур кæнæ Сараз. Суху-
ры фæстæ комдарæг снысан кæны (ният скæны) ком бадарын,
мæнæ ахæм ныхæстæ дзургæйæ: «Мæ зæрды ис Хуыцауы но-
мыл сыгьдæгзæрдæйæ ком бадарын Комдарæны мæй».
Хур куы аныгуылы, уæд ком суадзын хъæуы, стъалы фæ-
зындмæ кæнæ бынтон æрталынгмæ кæсын нæ хъæуы. Изæры
ламазы æзан куы айхъуыса, уæд ис ком суадзæн, фæхъæуы
араббагау сæрмагонд дуа бакæсын.
Дины æгъдаумæ гæсгæ, комдарæгæн хæринæгтæ изæрмæ чи
æрцæттæ кæна æмæ йын сæ йæ разы чи æрæвæра, уый кæны йæ-
хицæн стыр удыбæстæ. Ком суадзын æмбæлы æхсырæй, донæй.
Уый фæстæ хæрæн ис алцыдæр, цы æмбæлы, уыдонæй. Нæй
нуазæн карз нозт, бæгæны, сæн, ома, адæймаг нозтджын цæмæй
кæны, ахæмтæ. Уыцы æгъдау чи фехала, уымæн Хуыцау дыу-
уиссæдз боны йæ ламаз нæ исы æмæ йын йæ куывд хъабыл нæ
кæны. Комдарыны рæстæг ахæссы æнæхъæн мæй, уыйфæстæ
райдайынц комуадзæны æртæ боны. Пысылмон адæммæ Ком-
дарæны мæй куыд кадджын у, ууыл дзурæг у уый дæр, æмæ-
иу Комдарæны мæй чи райгуырд, уыцы лæппутыл сæвæрдтой
ном — Рамазан.
Ирыстонæн нæ зæрдæ зæгъы, цæмæй æгас Кавказы æмæ
æнæхъæн дунейы пысылмон адæмтимæ сæ бæрæгбонтæ рае-
су гъдæй фæразой хæссын, куыд комдарæны бæрæгбон, афтæ
Хъуырманы бæрæгбон Мæулут дæр. Уыдон иууылдæр нæ фы-
1/7сæгиатаг хабæрттæ æмæ таурæгътæ
дæлтæм уыдысты æгъдауыл нымад, фæлладуадзæн бонтæ. Хуы-
цауæн кодтой сæ фосы сæрæй кусарт, сæ хоры сæр кувгæ. Дза-
гармæй нæ ирон фæсивæд сæ хистæрты уæлхъус лæууыдысты,
æвронгæй, дзагдарæй. Фæсивæд сæ буц хистæрты цæстæнгас
рæвдыдтой суанг сæ зард æмæ кафт, стæй сæ бæхыл хъазтæй,
хистæртæ та сын Хуыцауæй сабыр цард æмæ амонд куырдтой,
бæркад сæ фыдæбонджын куысты ныхмæ. Уæды заманы æгъдау-
мæ гæсгæ, бирæ хæрын, бирæ дзурын уыд худинаг. Зæрондæн-
иу йæ фындз асæрфтой æмæ иу æй зондæй æрфарстой. Нæдæр
куывдмæ, нæдæр хистмæ хæдхонæгæй ничи цыд.
Мад йæ сывæллоны авдæнæй ахуыр кодта йæ фыдæн æгъ-
дау дæттыныл. Фыд йæ фыртæн уагьта йæ кад. Дунесфæлди-
сæг Иунæг кадджын Хуыцауы дæр нæ рох кодтой. Бон фондз
хатты йын бæлвырд афоныл куывтой æмæ дзы куырдтой, цæ-
мæй сын Хуыцау æххуысгæнæг уа сæ фæрнæйдзаг хъуыддæг-
ты, цæмæй сын Хуыцау радтаид уæлахиз æнаккаг, æнæдин
адæмы ныхмæ.
Уæды заманы Тæгиатæ фарнимæ, æууæнк æмæ æгъдауы
фæрцы систой дзыллæты æхсæн æнæхъæн комæн, ирон лæгæн
йæ кад. Самадтой, фыццаджыдæр, мæзджыттæ, стæй та мыгга-
джы мæсгуытæ. Хъобаны уыд дыууæ мæзджыты, Дæллаг Хъо-
баны — Тлаттаты мæзджыт æд мыггаджы мæсыг. Уæллаг Хъо¬
баны та — Хъаныхъуаты мæзджыт æд мыггаджы мæсыг.
Раджы заманы Хъаныхъуатæн сæ мыггаджы мæсыг йæ конд,
йæ уынд æмæ йæ æвиллон вазыгджын хабæрттимæ адæмты
дисы æфтыдта. Лæууыд комæн йæ дымæджы, хохы рындзыл
рæбынæй, гуылфдоны сæрмæ залиаг æхсинау уыд хæрзконд,
бæрзонд, мæсыгæн йæ быны уыд ныккæндæй алырдæмты фæн-
дæгтæ — тунелтæ, суанг комы бынмæ лæгæттæм.
Тлаттатæ æмæ Хъаныхъуаты мæсгуытæ, сæ кæрæдзийы фæр-
цы, знаджы судзгæ æхсидæвтæй бирæ хæттыты бахъахъхъæд-
той, стæй æнæхъæн ком дæр. Алы барæг дæр-иу сын комы нарæ-
джы йæ сæрæй ныллæг бакуывта. Тæгиатæм фыдæй-фыртмæ
фыдзонд лæг уыд æгадыл нымад, загътой-иу: — «Фыдлæг æмæ
фыдбон бирæ нæ хæссынц». Тæгиатæм уыд знаджы бамбарыны
фаг зонд дæр æмæ хъару дæр. Æмбæрстой тæригъæд, се знаг-иу
йæ рæдыдыл куы басаст, уæд-иу ын йæ рæдыд ныххатыр код¬
той. Хуыцауы раз тарстысты мæнгард фæуынæй. Цардысты сæ
кад æмæ намысыл æд æгъдау. Суанг ма тæгиатаг цуанон хъæды
сырды æд лæппын куы федта, уæд-иу æй йæ лæппыны хатырæй
нæ мардта. Тæгиатæ Цæгат Кавказы цы ног адæмты æхсæнмæ
æрцыдысты цæрынмæ, уыцы адæмтæн уыдысты куыд се ’гъдæу-
ттæ, афтæ сæ цардыуагæй дæр фæзминаг. Алцыхъомæй дæнцæ-
нæн бæзгæ фæзминагæй.
94
<Я^ъаныхъуаты Фатимæ
Хъаныхъуатæ Тлаттатимæ иумæ Гæналдоны скодтой чъыр-
судзæн гарнатæ, абон дæр уыцы ран адæм хонынц — Гарнатæ.
Дæллаг Хъобаны та хырхæйфадæн завод, абон дæр уыцы ран
хуыйны — Хырхæйфадæн.
Хъаныхъуатæ сæ мæсыг куы амадтой, уæд ын йæ дур дæр
суанг Хилакъæй галуæрдæтты ластой. Сыгьдæг сигæц дурæй йæ
амадтой. Йæ сис ын амадтой, сæ чъырмæ æхсыр æмæ маргьы
айк æфтаугæйæ. Сæ мæсыгæн йæ хæдсæрмæ сæ мыггаджы хи-
стæрæн гæнах самадтой, Уæллаг Хъобанæн йæ тæккæ астæу —
мæзджыт.
Кусгæ дæр кодтой хыгьдæй, сæ фæллад дæр уагътой бæр-
цæй. Кафын, зарын, бæхыл хъазын сын уыд Хуыцауæй лæвæрд,
цуаны дæр сæ зæрдæйыдзæбæхæн цыдысты. Сæ фæлтæрддзи-
нады фæрцы Нывджын лæгæтæй пайда кæнын базыдтой, уыцы
лæгæт уыд сæ сусæггаг зонындзинæдты æмбæхсæн бынатæн йæ
къæбиц. Алцыдæр сæ къухы уыйадыл æнцонæй райдыдта æф-
тын. Уайтагъд фæцалх сты сæ фæсивæд сæудæджеры куыстыл.
Тулдз боцкъаты — топпыхос. Æрдзæн йæ æрзæтæй сæ зонын-
дзинæдты фæрцы сæ æрмадзтæ скуыстой. Æмцæдисæй æрдзæй
цы пайда истой, уый се ’хсæн æууæнкджынæй кодтой дих. Сæ
удтыл нæ ауæрдгæйæ, сæ зонындзинæдтæй архайдтой сæ ком
саив кæныныл. Хъæутæй сæ хъæдтæм, сæ рæгьтæм базылды-
сты, сæ цæугæдæтты сæрты кæмтты хидтæ æвæрдтой, фæндæг-
тæ лæгæрстой сæ уæрдæттæн.
Тæгиатæ сæ зæххыты арæнтæ Цæгат Кавказы суанг гъеу-
æд, XIII æнусы, куыд æрфидар кодтой сæ къамис, æд картæ,
сæ тæрхоны уæнгты уынаффæмæ гæсгæ, æнæхъæн авд æнусы
суанг XX æнусы райдайæны онг ивд никæдуал æрцыд. Дунес-
фæлдисæг Иунæг кадджын Хуыцауы фæрцы йæ райдайæнæй
йæ байдайæнмæ уыциу комыл нымадæй цалдæр комæй арæзт
уæвгæйæ. Гъеуæд Тæгиаты фæсивæд дысфæлдæхтæй, сæ уæнг-
ты тыхы фæрцы, бавнæлдтой сæ зонды фæрцы сæ зонындзи-
нæдтæ равдисынмæ.
Хæхтæн сæ къæйтæ æмæ сæ дурты бынтæй дисынгай къах-
той хуымгæнды зæхх. Уыгæрдæнтæн сæ дзæнхъадур уыгьтой,
хъæдæн йæ уæгьд пыхс сыгътой, куыппытæ æмæ дзыхъхъытæ
æмвæзгæнгæйæ. Кæдзæхты тигьтыл хос каретой цæвæгæй. Нæ
фæтарстысты Тæгиатæ æрдзæн нæдæр йæ æвадат уавæртæй,
нæдæр йæ æдзæллаг æууæлтæй, æд цъитийы уазал дымгæ. Цъи-
тийæн йæ цъуппæй уырдыджы æхсæрдзæнты бынмæ æз раз-
дæронæй, комы дыууæ дихæй фæуæвгæйæ, сæ иу Тменыхъæуы
бынты, Хьæнийы рæзты, Хохы Санибайы уылты, Хъораджы-
найыл калд Гæналдонмæ. Иннæ та Дæргъæвсæй Хынцæгыл,
Къæхтысæры уылты къæдзæхты æхсæнты пуртийау æхсæрдзæн-
‘УТ^æгиатаг хабсерттæ се.чæ таурæгътæ
тыл Хъобангоммæ кæлы. Алы суадæттимæ иумæ баиу уæвгæйæ,
стыр гуылфдон фесты æмæ хъæуæй хъæды ‘хсæнты Мыхы рæз-
ты, уый дæр Гæналдонмæ æрхæццæ вæййы. Уым, дыууæ доны
комы кæм баиу вæййынц, уыцы ран адæм хонынц Дыууæдо-
настæу. Дарддæр уыцы дыууæ доны иумæ Гæналдонæй Терк-
мæ ахизынц.
Ацы хатт дæр та, æппæт Тæгиатæн сæ дарддæры цардыл
хъуыды кæнгæйæ, сæ хистæртæ æмзондæй уынаффæ рахастой,
сæ къухы æнцондæрæй цы æфты, ахæм æрмæгæй спайда кæнын
рæстæгмæ хæдзæртты сæхи æрбахъарм кæнынæн зымæгон. Сæ
алыварс æмарæн цы адæмтимæ æрцардысты, уыдонæй никæйы
бахъыгдаргæйæ, сæ домбай æрыгон фæсивæд куыд хиуæттæ,
афтæ æнæхъæн хъæу дæр сæ кæрæдзимæ æфстауы куыстæй —
зиуы куыстæй сæ кæрæдзийæн баххуыс кæныны мадзæлттæй
пайда кæнгæйæ. Зиуы рацæуæг адæм-иу фæскуыст бæркадджын
фынгтыл хъæлдзæгæй фæбадтысты. Уый дæр уыд фыдæлтык-
кон ирон æгъдау. Ацы ран дæр сæ домбай æрыгон фæсивæд,
кæрæдзи æмбаргæйæ, бавнæлдтой сæ кæрæдзийæн æххуысгæн-
гæ хъæды сахъари цæгьдынмæ. Суанг сæ сабиты онг фыдæ-
бон кæнгæйæ, сæ иутæ хъæды куыстой, иннæтæ та сæ кæртытæ
сыгъдæг кодтой. Æппæтыфыццаг-иу сæ кæрты псунæйы пълан
æркодтой. Уый фæстæ та-иу, хæринаг æдыхстæй кæм цæттæ
кæндзысты, суанг ма сæ куыйтæн цæл кæм фыцдзысты, ахæм
парахат стыр агьуыст, хуыдтой йæ хæдзар. Ахæм сæйраг цæрæн-
уат дих кодта дыууæ æрдæгыл, иуырдыгæй — нæлгоймæгты
уат, иннæрдыгæй — сылгоймæгты уат, Сæ астæу æппæты ахс-
джиагдæр дзаума — къона, йæ Сафайы рæхысимæ æд артдзæст
æнахуысгæ зынгтимæ. Хъæдæй сахъари галуæрдæтты ласын
куы райдыдтой, уæд дзы хæдзæрттæ райдыдтой бийын.
Сæ сылгоймæгтæ æлыг фосы фаджысимæ змæстой æмæ дзы
уыцы сахъарийæ быд хæдзæрттæн сæ къултæ сæрстой. Сæ сæр-
тæ та сын кæм хъуарийæ, кæм та сыджытæй æмбæрзтой. Ду-
несфæлдисæг Иунæг кадджын Хуыцауы дæр нæ рох кодтой.
Цæмæй бон фондз хатты æдыхстæй ламаз кодтаиккой, уый тых-
хæй сæ хъуыд, æппæтыфыццаг, алы хъæуы дæр сæ мæзджыт-
тæ æрпъланыл кæнын. Уымæ гæсгæ æппæтыфыццаг Тæгиаты
комы къæдзæхдурæй сæ мæзджыт срæвдз ис Хохы Саниба-
йæн, уый фæстæ Хъобаны æмæ Хъæнийы. Цмийы та Слонатæн-
Дударатæн сæ мæзджыт суанг VIII æнусæй лæууыд, иннæтæ
та конд æрцыдысты XIII æнусы. Уый фæстæ сæ мæзджыттæн
кæрон дæр нал уыд.
Сæ рæстæгмæ хæдзæртты фæстæ, сæ сахъарийæ быд хæ-
дзæрттæ раивтой къæдзæхдурæй амад галуантæй æд фидæрттæ
æд мыггаджы мæсгуытæ, бакуыстой сæ нуазыны доны сыгъдæг-
95
^уъаныхъуаты Фатимсе
дзинадыл. Сæ суадæттæ суанг сæ гуырæнтæй расыгьдæг код-
той.
Хъаныхъуатæн сæ мыггаджы хистæры номыл хæдзар куы
срæвдз ис, уæд дзы æппæт Тæгиаты хистæр Хъамби йæхи къу-
хæй сæ Сафайы рæхыс, суанг Хъырымы бæстæйæ йæ астæуыл
тыхтæй кæй фæхаста, уый æрфидар кодта къонайыл. Знауыр
та сæ кæртмæ æрласта, дыууæ цæды ифтыгъд цы галуæрдоны
уыд, уым Тæгиатæн сæ науы якорь (науæнгуыр). Хъаныхъуаты
Гуыба йæ 1943 азы «Электроцинк»-мæ радта тайын кæнынмæ
куыд «вторсырье».
Тæгиатæ Цæгат Кавказы дзыллæты ‘хсæн æнæхъæн этно-
сæй æрфидар кодтой сæ адæмыхаттæн куыд — ирон, афтæ йæ
ном. Никæйы бафхæрдтой сæ сыхæгтæй, сеппæтимæ дæр иумæ-
йаг æвзаг ардтой. Сæ зæххыты тыххæй сæм хъаугъа никæимæ
æрцыд, суанг тьымы-тъымайы дæр сæ бындур никуы никæйы
цæттæ бындурыл æрцардысты. Æвæццæгæн, уымæн сæ арæнтæ
суанг XIII æнусæй XX æнусы райдайæнмæ ивд никуы æрцыды-
сты. Куыд сæхæдæг, афтæ сын сæ сыхæгтæй никуы ничи бауæн-
дыд бауайдзæф кæнын. Цардысты æнусты ирон уæздан адæмæн
йæ цыппар æхсæнады сæ сыхæгтимæ æууæнкджынæй. Уæзданы
ном сæ чи хаста, уыдон уыдысты Хуыцауæн кувæг пысылмон
диныл хæст. Сæ иннæ адæм муртатт дин чи кодта, уыдон та куы-
втой Хуыцæутты Хуыцауæн, уыд сын бирæ хуыцæуттæ. Рагон
стыр ахуыргонд адæмтæ куыд фыстой, уымæ гæсгæ нæ эрæйы
фыдæлтыккон рагон заманты æппæт дунейыл дæр алы дуджы
дæр, фæлтæрæй-фæлтæрмæ уыд йæхи истори фыссæг стыр ах¬
уыргонд лæгтæ. Ахæм истори фысджытæн сæ зонындзинæдтæ,
фыд йæ фыртæн лæвæрдта. Ахæм фысджытæй-иу цалдæр фæл-
тæры зонындзинады фæрцы рауад антични энциклопедисттæ.
Уыдон-иу цуан кодтой æппæт дунейы къуымты, рагон хабæрттæ
æмбырд кæнгæйæ. Ахæм энциклопедисттæ-иу Цæгат Кавказæн
йæ бирæ алыхуызон адæмыхæттыты æхсæн сæ истори сын ах-
уыр кæнгæйæ, сæ ныхасы сæрæн-иу æппæт адæмты æхсæнæй
равзæрстой ирон адæмы.
Ирон адæм бирæ уидагджын сты, фæлæ-иу сеппæты ‘хсæ-
нæй цымыдисагæн уæлдай бæлвырддæрæй, сæ ирайнаг уида-
гæй равзæргæ адæмæн сæ царды уаг, æд мадæлон æвзаг æмæ
æд рагон фыдæлтыккон æгъдæуттимæ. Ахæм стыр ахуыргонд,
рагон фысджытæй сæ иу уыд, XVIII æнусы ирон адæмæй уæз-
даныл нымад чи уыд, фæнды Дыгургомы, Куырттаты комы,
Уæлладжыры комы Тæгиатæм, алы мыггамæ дæр фæлтæрæй-
фæлтæрмæ уыд ахуыргонд, фендджын æмæ зондджын лæгтæ
æппæт дунейы дзыллæты æхсæн, куыд сæ фæсивæды, афтæ сæ
хистæрты æхсæн дæр. Уæздан лæджы диплом кæмæ уыд, бæл-
е// С æгиатаг хабæрттæ æмæ таурæгътæ
вырд фæлварæнтыл чи ацыд, уыдон сеппæт дæр пайда кодтой
уæлдæр бартæй дзырдзæугæ лæгтыл нымадæй. Ахæм адæмæн-
иу сæ фæдыл сæ цот дæр рæзыдысты сæ фыдæлты кад æмæ
намысæй фарнимæ хайджынæй. Алы адæймагæн дæр йæ хæс у
зонын йæ мыггаджы равзæрд, суанг йæ гуырæнæй. Фæлæ сын
сæ истори ахуыргæнгæйæ, сæ цардыл фаутæ æвæрын, аиппытæ
сæм агурын, йæ хæс никæмæн у. Цы нæ уыдысты, уыйас гæды
æппæлдтытæ дæр нæ хъæуы. Фæлæ сæ царды кæй аххосæй ахæм
стыр бæллæхты бахаудтой, сæ удты хъизæмæрттæ, сæ диссаджы
æфхæрд царды æвирхъауы хабæрттæ, сæхæдæг сæ фæдыл цы
ныууагьтой, уыдонæй бынтон æцæгæлон адæмтæ, кæцытæ сæхи
фыдæлты номæй-номмæ æртæйы онг дæр нæ зонынц. Сæхæдæг
сæхицæй, сæ кусæджы номæй æппæлгæйæ.
Коммунæйы фæрцы, сæ дуджы хорзæх фæуæвгæйæ, бум-
були базтыл бадгæйæ, аргьæуттæ кæсгæйæ, стыр фысджыты
нæмттæ райсгæйæ. Уацайрагæй райдай æмæ суанг — фæнды сæ
цагъайраг схон, фæнды кусæг, зæхкусæг, раджы заманы ахæм
дæлдæр фæлтæрыл нымад адæмæн сæ хæринаг, сæ дарæс, суанг
се ‘дасдзинад, æгьдаумæ гæсгæ, хæсæвæрдæй уыдысты уыцы
кусæгæн йæ хицауыл.
Ирон адæмæн сæ цыппар æхсæнадæй сеппæтмæ дæр уыд,
куыд уæздан лæгтæ, афтæ фæрссаг лæгтæ, кæвдæсæрдтæ æмæ
цагъайрæгтæ. Сæ дæлдæр фæлтæр сеппæт дæр уыдысты æцæ-
гæлон адæмыхæттытæй, кæцытæн сæ фыдæлтæ самал кодтой
хæстыты заман, ныббырстыты рæстæджы-иу уацары цы æрыгон
нæлгоймæгты райстой, уыдон. Бирæты та-иу дзы бонджын адæм
армукъайы балхæдтой.
Ахæм æрбахауæггаг уацайрæгтæн-иу сæ цот ироны ном куы
райстой, уæд-иу дзы кæй кусæг схуыдтой, кæй та зæхкусæг,
кæнæ цагъайраг. Ахæм алыхуызон æндæр адæмыхæттытæй æр-
бахауæггаг уацайрæгтæн сæ цот дæр уыдысты æнæуæлдай бæл-
вырд фыдæл. Цасфæнды стыр хорздзинæдтæ сын куы скодтаик-
кой, кæй къухы уыдысты, уыцы адæм, уæддæр сæ хицæуттæм
стыр хæрамдзинад дардтой, кæддæр сын сæ фыдæлты уацары
кæй райстой, уый аххосæй. Ахæм цагъайрæгтæн сæ цот уæлдай
Хуыцауæн кувæг дæр нæ уыдысты, æргом цыдысты пысылмон
дины ныхмæ. Нæдæр сын дин, нæдæр æгьдау бæлвырд бæрæг
нæ уыд, куывтрй бæлæстæн, къæдзæхтæн, дуртæн, уыд сын
бирæ хуыцæуттæ.
Раджы заманы дам-иу афтæ загътой: «Хорз мыггагæн йе
‘ххуырстмæ нæ, фæлæ йын йæ куыдзмæ дæр ничи бауæнддзæн».
Фæлæ, мæнæ революцийы аххосæй, уæздан лæджы ном чи ха-
ста, уыцы адæмы сæ зæрондæй сæ ноггуырды онг, сæ уæзданы
номы тыххæй æфхæргæ куы кодтой, уæзданы ном фидисмæ куы
7 Заказ № 1558
98
<Я^ъаныхъуаты Фатимæ
æрхаудта, сæ нæлгоймаг фæсивæды сын æнаххосæй аххосджы-
ныл нымадтой, æнæ судæй «тройкæты» ном чи хаста, уыцы ком¬
сомола тох кодтой уæздан адæмы ныхмæ. Цагътой сæ, топпы
дзыхмæ сæ æвæрдтой. Æрвыстой сæ сæ райгуырæн бæстæйæ
дард Сыбырмæ советты власт аразджытæ, æнахуыргонд сау
адæмыл нымад чи уыд, уыдон.
Сæхæдæг æрхъуыды кодтой сæхицæн ликбезтæ (ома — лик¬
видация безграмотности) æмæ дзы ахуыр кодтой дамгъæтæ кæ-
сын æмæ фыссын. Ахæм адæм къæлæтджын бандæттыл хицауа-
ды бæсты æрбадтысты. Уымæ гæсгæ æппæт дунейыл ахъæр ис,
зæгьгæ, дам, ирон адæммæ иунæг ахуыргонд лæг дæр нал ис.
Тæгиатæм тъымы-тьымайæ дæр ахуыргонд адæм кæй уыд, ууыл
дзурæг сты сæ рагон мæзджыттæ.
Академик Гюльденштет 1771 азы фыста, Ирыстоны суанг VII
æмæ VIII æнусты дæр пысылмон дин кæй уыд, æд соборни мæз-
джыттæ. Кæддæр зæххы æнкъуысты аххосæй Цæгат Ирыстоны
территорийыл, Уæллаг Дзылаты стыр соборни мæзджыт зæххы
бын куыд фæци, æрмæст ма дзы уæлзæххыл аззад йæ иу къабаз
йæ минарет — Елхоты бакомкоммæ Тæтæртуппы минарет. Гюль-
денштеты хуызæн академиктæ æмæ профессорты-иу ирон адæ-
мæн сæ уидаг агургæйæ-иу сын суанг сæ цæрæнбынæттæн йæ
зæххы бынтæ дæр сфæйлыдтой, æмæ-иу скодтой ахæм хатдзæг,
ирон адæмæн бирæ уидæгтæ кæй ис. Фæлæ се ‘хсæн ис æцæг
ирон адæм, кæцытæ хауынц ирайнаг æвзагыл дзурæг къордмæ.
Уыдон сты Тæгиатаг дыууадæс мыггаджы, æмæ Куырттатæ сæ
райдайæнæй абоны онг уыдысты æмæ сты пысылмон дингæнæг,
литературой æвзаджы бындурæвæрджытæ, Бадилатимæ иумæ
æмдин.
Сæхи пысылмон чи нæ хоны, уыдон та уыдысты кусджы-
тæ æмæ цагъайрæгтæ. Сæхи формалон æгъдауæй нымайынц
чырыстоныл. Бадилатæй, Тæгиатæй, Куырттатæй æмæ Уæлла-
джыры адæмтæн сæ уæздæттæ сеппæт дæр уыдысты æмсæрыл
нымад.
Бынтон æнæницæмæй таурæгъ ныффыссæн нæй. Таурæгьтæ
сты æцæг сгуыхт адæмты хабæрттæ. Куыд Шейх-Шамил, Ша-
наты Беслан, Хъаныхъуаты Бытьа, Алыккаты Хазби, Куынды-
хаты Муссæ æмæ афтæ дарддæр, бирæ æндæр сгуыхт адæмты
хабæрттæ. Раджы, дам, тынг раджы Кавказы зæххыл тыхгæ-
нæг иу сахарæн йæ нæлгоймаг фæсивæд цагъары фæцæйтардта.
Уыцы цагьайрæгты æхсæн иу сылгоймагæн уыд йæ саби. Мад
дугъы уади йæ хъæбулы фæдыл, кæдмæ йæ бон уыд, уæдмæ.
Фæлæ куы бамбæрста, йæ сабийæн йæ бон баххуыс ницæмæй
у, уый, уæд ноджы тыхджындæрæй, йæ фæстаг тыхтæ æрбам-
бырдгæнгæйæ, йæ сабийы фæдыл згьоргæйæ йын фæдзæхста:
(/7Сæгиатпаг хабæрттæ æмæ таурæгътсе
«Дæ зæрдыл æй бадар, мæ хъæбул, Ингл кæй дæ, хъусыс мæ
хъæбул!» — Кæдмæ йæ бон уыд, уæдмæ æрмæстдæр уыцы цал-
дæр ныхасы йæ хъæбулæн фæдзæхста.
Мад тынг хъæбæрæй æууæндыд, йæ хъæбул куы схъомыл
уа, куы бацæуа йæ кары, уæд йæ æфхæрджытæй кæй райс-
дзæн йæ маст. Кæй бацагурдзæн йæ райгуырæн бæстæ, ууыл
мад гуырысхо нæ кодта. Уыцы хабæрттæ æрцыдысты Кавка-
зы 1588 азы. Тыхгæнæг та уыд Шах-Мурза Окутский. Уьщы
дæнцæн æрхастон æрмæстдæр уый тыххæй, æмæ абон нæдæр
картæйыл, нæдæр адæм нæ зонынц, Кавказы ахæм сахар. Уый
æмæ дын нæхи Хъобан, нæ эрæйы размæ дæр æй зыдтой, куыд
Хъобан, хъалмыхъ æмæ йæ ногъайæгтæ та Хъуырбан хуыдтой.
Мах дæр ныр XXI æнусы цæрæм, æмæ Хъобан лæууы йæ
бынаты. Кавказмæ тыхгæнæгæй чидæриддæр фæцыд, уыдонæй
Хъобаныл йæ хъару чи нæ бавзæрста, ахæм бирæ нал баззад,
фæлæ сæ къухы нæ æфтыдис. Суанг XVII æнусæй Уæрæсе XIX
æнусмæ фæкуыста æнæхъæн Кавказы æппæт адæмыхæттыты
басæттыныл. Алы адæмыхатты æхсæн дæр æрысгæрста уæй-
гæнджыты. Уæлдай тыхджындæрæй стох кодта Цæгат Кавказы
хæхты цæрæг адæмты ныхмæ. Куыд ирон адæмы, афтæ иннæ
адæмыхæттыты дæр йæ хинæйдзаг миты фæрцы йæ къæхты
бын æрæссæста, æргом сын хынджылæг кодта сæ фыдæлтыккон
æгьдæуттæ æмæ сæ динæй.
Хъобаны æппæтæй тынгдæр бафхæрдта Уæрæсе, йæ дур ын
дурыл нал ныууагъта, йæ къæй къæйыл. Цалдæр хатты йæ ба-
сыгьта, 1812 азæй 1830 азы онг æнæхъæн æстдæс азы фæхæцыд
Уæрæсе Тæгиаты комы хæхты. Йæ фæсивæды мæрдтæ зымæгон
къуыбыртыл æмæ дзыхъхъыты æнæ ныгæдæй сырдтæн холы-
йæн ныууагьта. Йе’нахъом сывæллæттæ æмæ æдзухъом зæрæдты
иу знаг йæ хъал бæхтыл бадгæйæ, фосы дзугау, йæ разæй æр-
дæг бæгънæджытæй, миты фистæгæй Гæналдоны онг æртардта
æмæ-иу сын загъта:
— Мæнæ ам цæрут.
Знаг-иу комы нарæгмæ нæма ахæццæ, афтæ-иу хъобайнæгтæ
чи сæрæндæр, уыдон, чи къæдзæхты скъуыдтæй, чи лæгæттæй,
чи та хъæдæй рæвдз-иу сæ мæрдтæ æфснайынмæ февнæлдтой.
Ирон адæмæй кусæджы ном чи хаста, уыдон сæ бæстæйæн фыд-
былыз хæссыныл нæ ауæрстой. Цы адæмы æхсæн бахъомыл
сты, уыдонæн знаггад хæссыныл нæ ауæрстой. Райдыдтой сын
сæ хъуыддæгтæ дæр, сæ хабæрттæ дæр се знæгтæн æнцонæй
уæй кæнын. Уæрæсеимæ сæхи сбæтгæйæ, Тæгиатæн сæ дæлдæр
фæлтæр сæ кусджытæ тынг стыр фыдбылыз æрхастой.
Иу ахæм æмбисонд, кæддæр, дам, (наследник престола
Османского государства), султан Абдул-Хамид II загьта:
99
(Я^ъаныхъуаты Фатимæ
— Самые страшные — это люди смешанного происхождения
без рода и племени.
Султан Абдул-Хамид раст хъуыды кодта. Уæрæсейы æнæ-
хыгъд æфсæдтæ-иу хæххон адæмы сæ хъарм цæрæнбынæттæй
хъызт зымæджы тыгьд быдырмæ куы ратардтой, уым дæр ма-иу
сæ сæхи бар нæ ныууагътой, фæлæ-иу сын райдыдтой, чи кæм
æмæ чи кæимæ цæра, уымæн уынаффæ кæнын.
Æппæтыфыццаг Кавказы адæмтæй сæ бартыл, сæ адæмы сæ-
рибардзинадыл чи сдзырдта, уыдоны-иу бахъуыд æнæбары ны-
ууадзын сæ фыдæлтыккон райгуырæн бæстæ æд бирæ æнусты
фыдæбонджын фæллæйттимæ, райсæн æмæ ахæссæн цы фæл-
лойæн нæ уыд, æд цæрæнхостæ. Кавказæй æддæмæ сæ адæмæй
чи лыгьд, уыдонæй сæ иуы дæр нæ урæдтой.
Уымæ гæсгæ, XVIII æнусы райдайæны Тæгиатæ дыууадæс
мыггагæй сæ дзырддзæугæ хистæртæ æрбадтысты æмæ раха-
стой уынаффæ: — алы мыггагæй дæр куыд срæвдз кодтаиккой
иу сахъгуырд лæппу-лæг. Æмæ цъитийы сæрты фæдисæй уыцы
фæсивæд Туркмæ æххуыс агурæг ацыдысты. Турчы паддзах
зæххъуаг нæ уыд, йæ уæгъд зæххыты цæрæг дæр нæ уыд. Кав-
казæн æнæ йæ зæххытай йæ адæмыхаттæн сæ удыхъæдмæ тынг
бæллыд.
Кавказы минæвæрттæн Турчы паддзах загьта:
— Мæнæ уын цæрæнбынатæн, цасдæриддæр уæ хъæуы, уы-
йас зæхх, рацæут æмæ æрцæрут, кæм уæ фæнды, уым.
Уæрæсейы та Кавказæн йæ зæххытæ хъуыдысты. Суанг XVII
æнусæй XX æнусы онг Уæрæсейы паддзахады сæргьы фидарæй
æрлæууыдысты Романовты династи. Романовты размæ Уæрæ-
сейы паддзахад уыд арæзт бирæ хицæн къниазадæй, уыдонæй
алчидæр уыд йæхицæн уынаффæгæнæг, уагæвæрæг. Романовты
фæрцы Уæрæсейæ рауад импери. Уыцы рæстæджы Уæрæсей-
æн ахæм сыхаг нал баззад, кæимæ не стох кодта. Сæ алыварс
цы бирæ гыццыл паддзахæдтæ уыд, уыдоны иугай, иугай —
сеппæты дæр хъалондарæй, алыхуызон хинæйдзаг митæ кæн-
гæйæ æрæссæстой. Сæ дæлбар-иу кæй æркодтой, уыдонæн-иу,
сæ адæмæн алыхуызон хинæйдзаг митæ хъуыды кæнгæйæ-иу
сæ кæрæдзиуыл бафтыдтой. Цæвæг-иу дзы марæджы куынæуал
æмбæрста, уæд-иу сын сæ сæргъы йæхи адæмæй хицæуттæ æрæ-
вæрдта Уæрæсе. Суанг 1730 азæй 1761 азы онг уыд Аннæ Ива-
новнæ æмæ Елизавета Петровнæйы дуг, раивта сæ Петр Ш-ы ус
Екатеринæ П-аг, уый фæстæ Павел 1-ы фырт Никъала 1-аг 1825
азæй — 1855 азы онг.
1855 азы йæ раивта Алыксандр П-аг Никъала 1-ы фырт, æмæ
суанг 1881 азы онг, уыцы рæстæджы Кавказы адæмтæн сæ цард
бынтон ныммæгуыр ис. Алыксандр П-аг æппæт хæххон адæмтæн
(77'^æгиатаг хабæртптæ æмæ таурæгътæ
дæр сæ бартæ байста, йæ райдайæнæй 1855—1881 азæй фæстæ-
мæ афтид Хъобан нæ, фæлæ æнæхъæн Кавказы цæрæг адæмтæн
сеппæтæн дæр стыр знаггад ракодта. Сæ цард иу бонæй иннæ
бонмæ фыддæр, иу азæй та иннæ аз бынтон фыддæр кодта.
Алыксандр П-ы размæ 1851 азы адæмы Никъала 1-аг æрса-
быр кодта, зæрдæ сын бавæрдта, зæгъгæ, дам, уæ уæхи ирон
æгьдæуттыл уæ цард æрæвæрын бауадздзыстæм, мах дæр ма
уын баххуыс кæндзыстæм. Сымах махмæ фæкæсут, мах та сы-
махмæ.
Уæрæсейы паддзæхтæ сфæнд кодтой Кавказæн йæ хæхты
цæрæг адæмы хæхты цъуппытæй æд уидæгтæ дæлвæзтæм æртæ-
рын, æмæ сæ хъалон фидæгæй резервуациты дарын.
Хæххон адæмæн сæ цард фос дарынæй уыд, уымæ гæсгæ
сæ нæ фæндыд ныууадзын фыдæй-фыртмæ, уал æмæ уал æну-
сы зын фадаты фæцæргæйæ сфæлтæрдтой. Сæ хъару æмæ сæ
зонындзинæдты фæрцы цы цæрæнбынæттæ саив кодтой, уыдон
ныууадзын. Хохæн йæ цъуппæй суанг комрæбынты онг, уым
алы лæгæтæн дæр, алы къуыбырæн дæр нæмттæ дæтгæйæ, уыцы
фæлтæрд адæмы æд уидæгтæ сæ рагон цæрæнбынæттæй, уым
хæхты ныууадзын сæ æнæхыгьд фосы дзугтæ æд бæхрæгьæут-
тæ, сæ бирæ æнусон фыдæбонджын фæллæйттæ, æд диссæгтæ.
Куыд сæ хъуамæ ныууагьтаиккой барвæндæй.
Кæсаджы донæй уырмæ куы раппарай, уыйау се знаджы
фæндыд, резервуарты сæ куы æрцæрын кодтаид. Хæххон адæ-
мæн сæ цард фосæй уыд: царв, цыхт, дзидза, хъуын æмæ цар-
мæй дæр пайда кодтой. Сæ фосæн сæрдыгон хæхты парахат
хизæнбынæттæ, бæлвырд сæ зымæгон уæтæртæ æд уыгæрдæн-
тæ, сæ хосгæрсты бынæттæ. Хæххон дзæбидыртау, сæ цард
хæхты бирæ рæсугьддæр, аивдæр æмæ æфсæстдæр уыд. Цуан
дæр кодтой сæ зæрдæйыдзæбæхæн. Сæ кæрæдзийы уындмæ-иу
æрбæллыдысты, кæрæдзимæ уазæгуаты цыдысты. Быдыры сын
цы зæххы гæбæзтæ барстæй лæвæрдтой, уым фос нæ, фæлæ
дзы æнæхыгьдæй, мæргътæ кæм дардтаиккой æнæ сæ кæрæдзи
хъыгдаргæйæ, ахæм. бынат дæр нæ уыд.
Сæ фыркъуындæг æмæ уынгæг царды сæ кæрæдзийы уын-
дæй се сæфт уынын райдыдтой. Уымæ гæсгæ фæстæмæ хæхтæм
лыгъдысты сæхи фыдæлтыккон цæрæнбынæттæм. Уым æрдз
уыд сæ хъахъхъæнæг. Йæ уынгæг æнгом кæмтты, йæ къæд-
зæхты уыд бирæ лæгæттæ, кæцыты зыдтой æрмæстдæр йæхи
цæрджытæ. Куыд йæ хæхты, афтæ йæ хъæдты дæр тохы боны
знаджы ныхмæ бынæттон цæрджытæн хъæд дæр йæ мæра бæ-
лæстимæ æххуыс кодта.
Уæды рæстæджы Кавказы адæмты æхсæн зонд æмæ æгъдау
уыдысты цыфæнды мулкæй дæр кадджындæр.
^Цъаныхъуаты Фатимæ
Дзæгъæлзæдтæ, æнæгъдау хуырым лæгмæ цасфæнды мулк
куы уыдаид, уæддæр уыдысты æгад. Уымæ гæсгæ, алы мыг-
гаджы дæр, алы хæдзары дæр сæ нæлгоймæгтæ хъуамæ ра-
цыдаиккой фæлварæнты. Æмæ, 1856 азы Алыксандр П-ы уы-
наффæмæ гæсгæ, Кавказæн сæхи тæрхоны лæгтæм бафтыдта
Уæрæсейæ тæрхоны лæгтæ, чи дзы чи у, уый равзарынмæ фæл-
варæнтæ.
102
АРС ÆМÆ УЫЗЫН
(æмбисонд)
Иу фæззыгон бон арс тæрс бæласы бын æнæхъæн фысдзарм
ссардта. Бахъазыд æм йæ зæрдæ æмæ хъуыдыты аныгьуылд.
Æвиппайды йæ зæрдыл æрбалæууыд, фæндаджы былыл æлыг-
къахæн дзыхъхъы уызын худтæ кæй хуыйы, йæ фæндаг ыл
акодта æмæ уызынмæ дзуры: -
— Цымæ мын, зæгьын, ацы цармæй зымæгмæ худ нæ бахуы-
йис?
Уызын æм цингæнгæ дзуры:
— Цæуыннæ, бæгуыдæр дын бахуыйдзынæн, æцæг, хуыйæг-
гаг 25 сомы.
Баныхас кодтой. Арс рацыд æмæ хъуыды кæны, уыцы уы¬
зын æгæр бацин кодта, æвæццæгæн, мæ царм фылдæр фаг у,
зæгьгæ. Цæуон, æмæ мæ рæдыд сраст кæнон. Бахоста ногæй
уызыны дуар æмæ йын афтæ:
— Куыд дæм кæсы, мæ фысдзармæй дыууæ худы рауайдзæн.
— Цæуыннæ, æцæг алы худ хуыйæггаг дæр 25 сомы у.
Уызын та йæм худгæ кæй ракаст, уымæй арс фæныфсджын,
æмæ та фæрсы ногæй:
— Кæд дзы, зæгъын, мыййаг, фылдæр уайы, уæд мæ биной-
нагæн дæр хорз уаид.
Уызын фембæрста, арс бынтон æдылы кæй у, уый. Æмæ
йын афтæ:
— Цалдæриддæр зæгъай, уал худы дын дзы бахуыйдзынæн,
æцæг хуыйæггаг алы худæн дæр 25 сомы.
Арс дзуры уызынмæ:
— Дæ хорз хорз у, æмæ мын дзы фондз худы бахуый.
Уызын арсæн загъта:
— Ацы къуырийы кæрон-иу дæ æхцаимæ æрбацу.
Арс тынг хъæлдзæгæй йæ лæгæтмæ ацыд.
'//Сæгиатаг хабæрттсе семæ таурæгътæ
Къуырийы фæстæ та фæзынд. Уызын йæ мызд — 125 сомы
йæ дзыппы нывæрдта æмæ арсы бадгæ ныууагьта, йæхæдæг йæ
хæдзары куыстытæ кæны.
Арс бадынæй куы бафæллад, уæд уызынмæ дзуры:
— Цæй-ма, кæм сты мæ худтæ?
Æмæ йын уызын афтæ:
— Дæ тæккæ фындзы бын, стъолыл тæбæгьы.
Арс фырмæстæй ныббогь-богъ кодта æмæ афтæ:
— Æз мæ сæрæн худ хуыйын кодтон, ды та мын мæ æнгуылдз-
тæн бахуыдтай.
— Сомы дын кæнын, иу хъуынæрду дæр дæ цармæй мæнмæ
нал баззад, цал загьтай, уал дын дзы бахуыдтон.
Æмæ уызын арсы дзургæ ныууагъта æмæ дарддæр йæ хæ-
дзары куыстытæ кодта.
МÆ БÆЛЛИЦ
Нæу хъарæг, нæу зарæг.
У кадæг
Тæхуды, фæзæгьын, мæ уды мæхæдæг æнæкæрон домын,
Мæ бæллицтæ бирæ, цард — цыбыр.
Мæ удæй арт цæгъдын. Цæргæ-цæрæнбонты
Дугъы уайын, цæмæдæр тырнын,
Афтæмæй никуыдæм хæццæ кæнын.
Мæ фæндæгтæ фидар бæхсныгæй æлхынцъæй баст.
Мæгуыры зæрдæ, дам, фынтæй хъал.
Мæ фыны бирæ рæсугьд хабæрттæ фенын.
Куы райхъал вæййын, уæд бамбарын,
Царды мæ мидбынаты цоппай кæй кæнын.
Адæймагæн йæ мыггаджы бæлас —
Цас бæзджындæр æмæ зæронддæр,
Гъеуыйас уæззаудæр йæ хæстæ.
Æрбæллын, тæхуды, уæд та маргъ куы фестин:
Уарийау — цæхæрцæст, цъиусурау — къæрцхъус.
Хæххон цæргæсы тых мæ базырты.
103
Хъуытаз хъæлæсæй булæмаргьау æд уадындз,
Æд хъисфæндыр мæ дæлбазыры.
104
^Съаныхъуаты Фатимæ
Тæхуды, Хуыцауы фæрцы, æд арф хъуыды,
Æз зæрдæ фæндон ныхæстæ куы ссарин.
Мæ бæзджын мыггаджы, мæ æфхæрд фыдæлты аккаг,
Уæд диссаджы кадæг æппæт Тæгиатыл скæнин.
Сæ хынцинæгты хыгьдæн нæ уаид кæрон,
Сыгьзæрин фæрдгуытæй — мæ дамгьæтæ.
Тæхуды, цæргæс куы фестин,
Уæларвæй сын хуры тынтимæ стъалытæ æруадзин,
Мæ дамгъæты астæу сæ хæрдгæбыдæй æрбиин,
Фæскъæвда хурбон, мигъты бынæй бæргæ
Мæ сыгъзæрин фыдæлтæн куы сæрттивиккой
Мæн фæрцы сыгъзæринæй фыстæй
Сæ нæмттæ цъæх арвыл.
Бæтæйы рагьæй сын сæхи комы
Цыртдзæвæн скæнин, гьеуæд хæххон сыгъдæг
Уæлдæф мæ риуыдзаг сулæфин.
Мæ домбай базыртæ уæларвыл айтындзин,
Тымбыл мæцъæй Тæгиаты комæн йæ хæхты
Æмæ йæ рæгьты, уаддымгæйау æрзилин.
Бацагурин дзы зилдухæй къæдзæхты скъуыдтæн
Сæ лæгæтты сæ бирæ æнусты хæтæнты
Сæ къахвæндæгтыл, хæмпæлы быны баззадысты
сæ къахы фæдтæ.
Цыдысты-иу сыл гæрзифтонгæй сæ сусæг цуанон
/ лæгæттæм.
Фæсрагьы сын сæ Нывджын лæгæтæн
Куы базонин, Хуыцауы фæрцы, райхалын
Сæ уыци-уыцийæн йæ æлхынцъ.
Уæд дунейыл цыдæриддæр тæхы, хилы æмæ цæуы,
Æппæт дунейæн йæ æрдзмæ, нæ фыдæлтау,
Бацамонин фæндаг. Кæддæр, дам, уым
Тбауы хохæн йæ сæрвæтты сæрдыгон
Мæлхъытæ зымтимæ симдтой иумæ,
Уым уыгæрдæнтæн сæ сæрвæтты
Уæрцц æмæ хуыргаркæй æмыдзаг уыд.
Уым пыхсбынæн йæ цъыхырыйы сырддонцъиутæ
'æгиатаг хабæрттæ æмæ таурæгътæ
Сæ зæлдаг хъуытаз хъæлæстæй
Нæ фыдæлтæн сæ рагон кады зарджытæ
Абондæр æдæрсгæ тар хъæды зарынц.
Галвæндагæй Хъайсыны къахырыл
Саумæрæн йæ Чиныггомæн, йæ
Айнæг къæдзæхджын, дагъы скъуыдты,
Хизынц сæгуыттæ æмæ сычъитæ, сæ
Ривæддонæн йæ бынат Сæгъæлхæнæн.
Æрзилин Тлаттаты Бестолы æрдузы,
Тæрсбыны æрсыты лæгæтты.
Йæ бынмæ Мырзабеджы æрдузы та сагтæ.
Сагджын бæрзыл уырдыгæй Гæналдонмæ.
Федтон сабийæ кæддæр, куыд рахызт йæ уæрдонæй
Уæлмæрдты къуыбырыл мæ фыд,
Куыд æрхаста мæрдты номыл дуатæ,
Куыд сын куырдта Хуыцауæй дзæнæт.
Мæнæн та, йæ сабийæн, загъта:
— Кæй уыд гъеуым Алыккаты Хазби æмæ
Йæ хæсты æмбæлттæн цыртдзæвæн.
— Хъусыс, мæ хъæбул, нæ уæлмæрдтæ сты нæ уидæгтæ.
Æнæуидаг бæласы та дымгæ иу футтæн фæлдахы,
Мард æвзидæг, дам, дзуар æххуысгæнæгæй
Тыхджындæр у, фæзæгъынц...
Гъей-мардзæ, цæй æмæ Тæгиаты комы дарддæр æрзилон,
Дзуарæфцæджы рагъыл мæ фæллад суадзон,
Уым æлутоны дидинджыты къуыбылæйттæй
Мæхицæн сæрбæттæн сбийон, мæ хъуыдытæ
Æрбамбырд кæнгæйæ, сусæны мæйы,
Сатæг суадонæй мæ дойны басæттон,
Уым цъыхырыйы æхсæрты къутæрты — сатæг,
Æхсæртæй сабийау мæ рæттæ байдзаг кæнон.
Цæй, æмæ кæддæрау Амусамæ дарон мæ фæндаг,
105
Уым хосгæрдæнты мæнæргъы, хъæлæрдзы...
Хъаныхъуаты Фатимæ
106
^&ъаныхъуатпы Фатимæ
XVII æнусы райдайæны Уæрæсейы паддзахады сæргьыл сæ
кæрæдзи раив-баивгæнгæйæ æрлæууыдысты Романовты дина-
сти, кæцыйæн йæ сæргъы лæууыд император. Æмарæн кæимæ
уыдысты Уæрæсе, уыдонæй сеппæтимæ дæр тох кодтой. Бирæ-
ты дзы сæхицæн æрдæлбар кодтой. Фæлæ Кавказмæ куыд тых-
гæнæг, афтæ куы æрбалæбурдтой, уæд сын сæхи зæххыл цæрæг
хæдæлдар сæрыстыр хæххон адæм ныхкъуырд лæвæрдтой.
Тæгиатæ Кавказы XV—XVI суанг XVII æнусы тынг схъæздыг
сты. XVII æнусы ирон адæмы фæсивæд уырысæн сæ бæхджын
æфсæддонты æхсæн Уæрæсейы хæстыты сæ раззаг рæнхъыты
цыдысты. Бородинойы хæсты дæр Тæгиаты фæсивæд зынгæ бы-
нат æрцахстой. Паддзах сын стыр хæрзиуджытæ балæвар код-
та Японы æмæ Турчы хæстыты дæр, уыцы хабæрттæ архивты
сты.
Тæгиатæ сæ фосы дзугтæн, сæ бæхы рæгьæуттæн сæ ны-
мæц дæр нал зыдтой. Сæ фыййæуттæ æд рæгъаугæстæн сæ фи-
зонджыты тæфæй, сæ хъæлдзæг зардæй кæмттæ нæрыдысты.
Се ‘намондæн, кæмттæ абырæгæй байдзаг сты. Райдыдтой сæ
кæрæдзийы фосы дзугтæ давын. Ирон адæмæн, уæды барæн-
тæм гæсгæ, сæ ахуыргонд фæсивæд сфæнд кодтой уырысæн сæ
тызмæг, æгъатырдзинадæй сæ абырджыты ныхмæ спайда кæ-
нын. Хæдæлдарæй чи схъомыл, сæрыстыр уæздан адæмы цоты
æрфæндыд сæ сыгьдæг зæрдæйæ æууæнкимæ барвæндæй Уæ-
рæсеимæ сæхи сбæттын. Æнхъæл уыдысты, æмкад, æмсæрæй
фæрсæй-фæрстæм цæугæйæ, алчидæр йæ царды пъланæн йæхæ-
дæг уынаффæ кæндзæн. Сæ кæрæдзийы фæрцы рæсугъд цар¬
ды бæрзæндтæм тырндзысты. Фæлæ Уæрæсе йæ салдæттæй йæ
паддзахы онг тынг æнæууæнк разынд. Йæ фыццаг къахдзæф-
тæ дæр уыдысты гуымиры лæбурæджы къахдзæфтæ. Кавказæн
йæ æрдзы хъæздыгдзинæдтæ æрæсгаргæйæ йæм æрбæллыд. Йæ
æнæхыгьд тугдзых æфсæддонтæ хæрзифтонгæй, æд сармадзан-
тæ хæдæхсгæ фондзæхстон джебогьджын топпытимæ райдыд¬
той лæбурын. Æрфæндыд сæ сæхи æнæзæхх мæгуыр адæмæн
цæрæнбынат ссарын. Ахæм тыхджын знаджы ныхмæ сæ рай-
гуырæн фыдæлтыккон бæстæ хъахъхъæнынæн сæрибаруарзаг
сæрыстыр хæххон адæммæ та хæцæнгарзы номæй уыд иуæх-
стон цуанон хъримаг топпытæ æмæ хъаматæ. Уырысы æфсæдтæ
æнауæрдгæйæ цагътой хъæбатыр хæххон адæмæн сæ нæлгоймаг
фæсивæд. Кæй дзы топпы дзыхмæ æвæрдтой, кæмæн та, æвир-
хъау митæ кæнгæйæ, сæ райгуырæн бæстæйæ дард Сыбырмæ
хъадаманты æрвыстой.
Хæхты сабырцæрæг адæмты æд цъил-æд мил сæ рагон фы-
дæлтыккон цæрæнбынæттæй, сæ зæронд хъæутæй, хъызт зы-
мæджы дæр-иу лæгдыхæй, резервацийы бынæттæ сын æрхъуы-
(/7Ссегиатаг хабæрттæ æмæ таурæгътæ
ды кæнгæйæ, хæхтæн сæ дæлвæзтæм æртæргæйæ, уазал ирд бы-
дыры сæ-иу ныууагътой Гæналдоны. Суанг Дæллаг Хъобанæй
Уæллаг Хъобаны цъупмæ сæ дур дурыл нал ныууагътой, сæ
хъæд хъæдыл.
Сæ хъал бæхты къæхтыбын-иу мæгуыр адæмы бассæстой,
сæ разæй-иу сæ фистæгæй тæргæйæ. Уый иунæг хатт нæ уыд,
уый цалдæр хатты уыд. Сæ хæдзæрттæ-иу сын æд мæзджыт-
тæ, æд мыггаджы мæсгуытæ, суанг ма тъымы-тъымайæ баззайгæ
зæппæдзты онг, сармадзантæй сæ бындзарæй сфæйлыдтой æмæ
басыгьтой.
Бамбæрстой, мыст йæхицæн гæдыйы сæр куы ракъаха, уый
цау сыл кæй æрцыд. Уыцы заманты æппæтæй тыхджындæр
æфхæрд Тæгиаты ком æрцыд, хъызт зымæджы декабры мæйы
ирд быдыры кæй акалдтой, уыдоны салдæттæ хъахъхъæдтой.
Уацары бахауæг адæм сæ ныхтæй салд зæхх къахтой уæрмы-
тæ цæрæнбынатæн. Æмбис дæр дзы уалдзæгмæ нал раирвæзт,
уазал низæй фæцагьды сты. Чи ма дзы баззад, уыдонæй Джы-
зæлы хъæу рауад. Паддзах Никъала 1-аг дæр фехъуыста ха-
бæрттæ. Тæгиаты комы тугкалæн хæст райдыдта 1812 азы импе¬
ратор Алыксандр 1-ы заман, уый, хæххон адæмты ныццæгьдын
фæнд скæнгæйæ. Фæлæ хъæбатыр хæххон адæм сæ райгуырæн
бæстæйы сæраппонд Уæрæсейæн нæдæр сæ сармадзантæй, нæ-
дæр сæ æнæхыгъд салдæттæй нæ фæтарстысты. Хыгъд адæмы
хатт уæвгæйæ, сæ иуæхстон цуанон топпытæ æмæ сæ хъамати-
мæ æппæт дæр Хъобаны æрцыд, суанг 1812 азæй 1830 азы онг.
Æнæхъæн 18 азы Уæрæсе Тæгиаты комы æнæрынцойæ фæхæ-
цыдысты. Уыцы хабæрттæй паддзахады архивтæ сæ тæккæ дзаг
сты. Нæ уазæгуарзон фендджын фыдæлтæм хæддзуйæ XVII
æнусы лæгьстæгæнгæ сæ сæртæй кувгæ, афтæмæй, мæнæ афтæ
куыд фæзæгьынц, «дур сæ роны æмбæхстæй даргæйæ», азтæ
кæрæдзийы ивгæйæ, æнустæм ахæццæ сты. Иуæн дыууæ — æф-
сад, бонæй бонмæ, ахæм бæлццæттæ Кавказы сгарджытæ кодтой
фылдæрæй-фылдæр. Нал сæ уыд бауромæн. Ихуарæгау згъæл-
дысты нæ фыдæлтæн фыдбоны уазджытæ сæ сæрыл. Куыдзæн
къæбæр æппарæгау, фæндæгтыл хом хæдойнæгтæ уаргæ, уæрæ-
седзаутæ хæхты зылдысты.
Хабæрттæ уидзгæйæ, нæ адæмæн сæ зондахаст ахуыргæн-
гæйæ, æрдз сусæгæй сгаргæйæ, кæм цы хæзна ис, уый бæлвырд-
гæнгæ, райдыдтой ныхилын куы нæ дин, куы не ‘гъдæуттæм.
Бамбæрстой, нæ адæмæн сæ тых, сæ хъару дин æмæ æгьдæу-
ттæй арæзт кæй у, уый. Æмæ сæ дæрæн кæнын райдыдтой,
нæ дин æмæ не ‘гъдæутты. Æрбæллыдысты Кавказмæ æд хох,
æд быдыр æнæхъæнæй. Сæ адæмы æхсæн сын уырыс ауагь-
той сæ цыргь æвзаг сæрдасæнау, нæ ауæрстой сæ кæрæдзи-
107
108
^Ьъаныхъуаты Фатимæ
йыл ардауыныл. Хуыцау сын судгæнæг фæуæд сæ мæнгард карз
митæн. Ноджы ма, уыцы рæстæджы æппæт ирон адæмæн сæ
цыппар æхсæнадæн дæр сæ уæздан адæмæй сæ кусæджы ном
чи хаста, уыдон цыппар хатты фæфылдæр сты. Сæ кусджы-
тæ фосы фæдыл цæуынæй дарддæр ницæмæ арæхстысты. Сæ
сылгоймæгтæ та се ‘рыгонæй сæ зæронды онг цот кодтой. Сæ
алкæйы хæдзары дæр дзы сывæллæттæ уыд æнæхыгъд бирæ,
уымæ гæсгæ сæ сылгоймæгтæй куысты пайда нæ уыд. Сæ хæри-
наг, сæ уæлæдарæс æмæ суанг сæ æдасдзинад та хæсæвæрдæй
уыд сæ æлдарыл.
Ирон адæмæн сæ дæлдæр фæлтæр уыдысты æнæуæлдай
дин бæлвырд бæрæг, куывтой Хуыцæутты Хуыцауæн, къæ-
дзæхтæн, бæлæстæн, дуртæн. Уыд сын бирæ дзуæрттæ. Ноджы-
дæр ма куывтой хæйрæджытæн, æргæвстой-иу сын сæгь кæнæ
сау карк. Пысылмон диныл зондæй сæ тых нæ цыд. Ахæм тау-
рæгь: «Иу фæззыгон бон изæрдалынгты хърихъуппытæ доны-
был æрбадтысты. Сырддонцъиу се ‘хсæн фегуырд, ныххæлæг
сæм кодта.
— Тæхудиаг фæут, хъарм бæстæмæ та чи тæхы!
Хърихъуппытæ йын фæтæригьæд кодтой æмæ йæм дзу-
рынц:
— Цом ды дæр немæ.
— Сымах ахæм стыр стут, уæ базыртæ дæр домбай. Æз та
ахæм гыццыл, мæ базыртæ дæр гыццыл.
Дзурынц æм хърихъуппытæ:
— Мæнæ нæ иуы рагьыл сбад æмæ дæ немæ ахæсдзыстæм.
— Æмæ уæ рагъæй куы рахауон, уæд та?
—О, æмæ-иу фидар хæц.
— Нæ, æз гыццыл дæн, æз мæгуыр дæн, хъару дæр мæм сы¬
мах йас нæй. Уый раст нæу, æз сымах йас цæуылнæ дæн?
Бафæлладысты дзы хърихъуппытæ æмæ сыстадысты, дард-
дæр сæ фæндагыл атахтысты».
Тæгиатæ суанг XIII æнусы онг æппæт Кавказы адæмты
‘хсæн лымæнæй цæргæйæ фæцархайдтой сæ цæрæнбынатæн йæ
бæстыхæйттæ бæлвырд бæстонгондæй саив кæныныл. Хæхты
фæндæгтæ лæгæрдгæйæ, дæтты сæрты хидтæ æвæргæйæ. Су¬
анг сæ суадæтты донвæдтæ сыгъдæг кæнгæйæ. Сæ уыгæрдæн-
тæм зилгæйæ, сæ дзæнхъа дур сын уидзгæйæ. Æппæт дунейыл
цæугæцард кæнгæйæ, кæмæдæриддæр аивдзинадæй цыдæрид-
дæр федтой, уыдон сæ комы равдисыныл бакуыстой сæ æрмгуы-
сты зонындзинæдты фæрцы. Уыцы æппæт хабæртты фæрцы,
сæ фосы дзугтæн, сæ бæхты рæгьæуттæн æд куыйты æрдонгтæ
кæмтты ныггæнæн дæр нал уыд. Алырдыгæй сæ рæгъаугæсты
зарын, сæ физонджыты тæфæй зæрдæ рухс кодта.
ОТ^æгиатаг хабæрттæ æмæ таурæгътæ
Се ‘намондæн, кæмттæ абырæгæй байдзаг сты, æмæ сæ кæ-
рæдзийы, сæ сыхаг адæмтимæ сæ фосы дзугтæ давын райдыд-
той. Тæгиатæн сæ адæм сæ æрыгонæй сæ зæрондмæ уыдысты
æрмгуыстмæ рæвдз. Кæд хæхты сæ цæрæнбынат æвадат уыд,
йæ æрдзы уавæртæ тызмæг, уæддæр сæ фæлтæрд куыстуар-
зондзинады фæрцы дзыллæты ‘хсæн æгъдауджын æмæ фенд-
джыныл нымад æрцыдысты. Æппæт Тæгиаты ком дæр цырагъау
рарттывта фæллой æмæ фыдæбоны фæрцы, йæ хъæутæ æд дин
æд иман, Хуыцауы фæрцы.
Цæст дугьон бæхы дæр хизы, фæзæгьынц. Фырхæлæгæй
сын алырдыгæй сæ фæллоймæ бирæгъты дзугтау лæбурын рай-
дыдтой. Уыцы рæстæджы Уæрæсейы къухы бафтыд Белгра-
ды фидары гæххæтт 1739 азы, кæцыйы фæрцы Турчы къухæй
ахаудтой Кæсæджы быдыртæ, Уæрæсе та сæ æмбулгæ ракодта.
Петр 1-ы чызг Елизаветæ тынг бацин кодта æмæ дарддæр йæ
цæст æрæвæрдта Ирыстоныл. Уæлдайдæр та, куы бамбæрста
дыууæ дины кæй кæнынц, уый, уæд. 1744 азы дины адæмты
фæрцы кæлæнтæ æмæ хинтимæ Ирыстоны йæ къæхты бын ныс-
сæндынвæнд скодта.
Уæрæсейæ æрвыст сауджын арх. Пахомен 1746 азы тынг йæ-
хицæй æппæлыны фыстæг арвыста Уæрæсейы хицауадмæ, дины
фæрцы, дам, Ирыстоны адæмты сæ фæдыл кæй радзæгьæл код-
той, Мæздæгмæ Кæсæгæй, Ирыстоны хæхтæй, Ногьайæ. Уыры-
сы æфсæдтæ сæ æрбамбырд кодтой 269 удгоймаджы. Æнæхъæн
Кавказы фыццаг хатт 1764 азы скъола байтом кодта, цæттæ дзы
кодтой сауджынтæ, уырдæм истой хъæздгуыты цоты.
Æнæхъæн Кавказы дæр Уæрæсе æргом хæцын райдыдта пы-
сылмон дины ныхмæ, сæ аргьуанты кусджыты æмæ æфсæдты
баиугæнгæйæ. Уæрæсе æргом дзырдта, зæгъгæ, дам, хъуамæ
чырыстон адæймагмæ фылдæр бартæ хауа.
Романовты династи Уæрæсейы сæргъы куы æрлæууыд, уыцы
бонæй суанг XIX æнусы онг дæрæн кодта Кавказы адæмты,
сæ æрдзмæ сын æрбæлгæйæ. Хæххон адæмæн сæ бон нал уыд
Уæрæсейы къæлæты бын æмæ сæ сæрибардзинады сæраппонд
стох кодтой хæдхæцæг паддзахы ныхмæ. Уыцы хъуыддагæн
паддзахы тугдзых æфсæдтæ дзуапп лæвæрдтой хъæбатыр хæх-
хон адæмтæн сæ нæлгоймаг фæсивæды цæгъдынæй, æвирхъауы
митæ сын кæнгæйæ. Кæй дзы топпы дзыхмæ æвæрдтой, кæй та
сæ райгуырæн бæстæйæ хъадаманты сау Сыбырмæ æрвыстой.
Уырыссаг салдат уыд нымад тугдзых бирæгьимæ æмсæр.
Раджы заманы, дам-иу, сывæллон фыдуаг куы кодта, уæд-иу
æй тæрсын кодтой: «Ма фыдуаг кæн, кæннæуæд дæ уырыссаг
салдат ахæсдзæн». Æцæг минæвæрттæ Ирыстонæй æнæхъæн эт¬
носы уынаффæмæ гæсгæ, Тæгиаты комæй Уæрæсейы паддзахмæ
110
^ъаныхъуаты Фатимæ
ирон адæмы номæй 1763 азы императрицæ Екатеринæ П-мæ уыцы
минæвæрттæн сæ сæргьы лæууыд, æрыгон уæвгæйæ, зондджын
дзырддзæугæ Тæгиатаг лæппу-лæг Хъаныхъуаты Хъазийы фырт
Тъæрæс. Уый райгуырд Хъобаны, йæ мад уыд кæсгон къниазы
чызг Бæлотокаты Хъайтыхъойы чызг Жан. Тъæрæс Уæрæсейы
императрицæ Екатеринæ П-имæ дзыхæй-дзыхмæ æрныхас код-
та, ирон адæмы номæй дзы куырдта, барвæндонæй сæ Уæрæсе
йæ цæдисмæ куыд райса æмæ фæрсæй-фæрсмæ хæларæй куыд
цæрой.
Ирон адæм хъуыды кодтой, уырысæн сæ тызмæг æнæхатыр-
дзинадæй се знæгты ныхмæ спайда кæнын. Суанг Бородинойы
хæсты дæр Тæгиаты фæсивæд уырысы æфсæдтимæ Уæрæсейы
сæрыл иумæ хæцыдысты. Уæд дзы бирæтæн Уæрæсейы паддзах
хæрзиуджытæ дæр ма балæвар кодта. Абон дæр архивты уыцы
гæххæттытæ сты.
Тæгиаты минæвæрттæн 1763 азы Екатеринæ П-аг загьта, йæ
дин уæ чи айва мах диныл, уымæн зæхх Мæздæджы ратдзы-
стæм. Суанг ма сын аргъуан скæнынæн дæр 3000 сомы æвзист
æхца радта. Уыцы минæвæрттæ Екатеринæ П-ы зæрдæмæ афтæ
тынг фæцыдысты курдиатджынæй гуырвидауц рæсугъд фæси-
вæд æмæ загъта, зæгьгæ, цымæ адонæй нæ сылгоймæгтæ сæхи-
цæн хæзгултæ куы равзариккой, æмæ йын сæхиуæттæ дзуапп
радтой, — ирон адæм сæ сæрмæ ахæм хабæрттæ нæ хæссынц,
зæгьгæ.
Иу сæрдыгон бон хосгæрдæнты, иу майрæмбоны аходæныл
Уæллаг Хъобаны урсбоцъо зæронд лæгтæ ныхасы бадтысты. Се
‘хсæн фæсивæдæй иу-цалдæр лæппу-лæджы. Ацы бон сæм Дæл-
лаг Хъобанæй Алыккаты Хазбийы дæр Хуыцау æрбахаста се
‘мбырдмæ.
Æмæ дын мæнæ æнæнхъæлæджы се ‘хсæн æнæхонгæ уазæг
фæзынд, инæлар Абхазовы чъегьре. Уырысы æфсæдтæн фæн-
дæгтæ амонæг, ирон адæмы уæйгæнæг. Йæхæдæг та йæхи хуыд-
та Абхазовы минæвар.
Абхазовы чъегъре йæ дзыппæй систа фыстæг æмæ сын загъ¬
та:
— Инæлар уын хъусын кæны, нырæй фæстæмæ ирон адæм
Уæрæсейы паддзахæн фиддзысты хъалон. Ранымай-банымай
фæкодта, цы фиддзысты æмæ цас фиддзысты.
Уыцы хабар ныхасы адæмæн сæ зæрдæтæ нырриссын код¬
та.
Ныхасы адæмы æхсæнæй Алыккаты Хазби Абхазовы чъегь-
рейы раз æрлæууыд æмæ йын дзуапп радта:
— Ацу æмæ зæгъ Абхазовæн, мах абоны онг дæр никуы ни-
кæйы дæлбар уыдыстæм, хъалондарæй цæрын нæ сæрмæ не
(/7сæгиатаг хабæрттæ семæ таурæгътсе
’рхæсдзыстæм æцæгæлон адæмæн. Нæ райгуырæн зæххыл, нæ
фыдæлты бæстæйы цагъайраджы царды бæсты тохы цыренмæ
æнæвгъауæй бацæудзыстæм. Хазби бæлвырдæй зыдта, уыцы ха-
бæртты фæстæ та сæм Уæрæсейы паддзахы æфсæдтæ æд дже-
богьджын хæдæхсгæ фондзæхстон топпытимæ, æд сармадзантæ
кæй æрбалæбурдзæн. Уымæ гæсгæ Хазби йе ’мбæлттимæ сæхи
цæттæ кæнын райдыдтой тугкалæн хæстмæ.
Алырдæм фæдисæй арвыстой хабархæссæг хъузонтæ, Куырт-
таты коммæ, Дæргъæвсмæ, Хъæнимæ, Санибамæ, æппæт Тæгиа-
ты комæн фехъусын кодтой. Фæлæ, се ’намондæн, уыцы бон
Хохы Санибайæн сæ Рекомы бæрæгбоны куывд уыд, уымæ гæс-
гæ, се ’намонд сæртæ нозты бын фесты. Нæдæр Дæргъæвсæн,
нæдæр Санибайæн сæ фæсивæд нæ рацыдысты.
Куырттаты комæй æппæты фыццаг хъæбатыр Хъасай иу
къорд æмбалимæ æрбалæууыдис Хазбийы уæлхъус. Хабар
суанг Дагьистаны онг айхъуыст, уырдыгæй Шейх Шамил бæргæ
фæдисæй йе ’фсæдтимæ рацыд, фæлæ афоныл не ’рхæццæ.
Хазби Дæллаг Хъобаны райгуырд. Йæ фыд Алыккаты Хъай-
тыхъо, йæ мад Шанаты Саукуыйы чызг, Шанаты Бесланы хо.
Уыцы рæстæджы Бесланæн йæ авд фыртæй фондзæй уыды-
сты æд цот, æд бинонтæ йæ хистæр фырт Хъуыдайнат, дыккаг
Азо уыцы рæстæджы уырысы æфсæдты æхсæн прапорщикæй
службæ кодта. Йе ’ртыккаг фырт Нафи, цыппæрæм Хъазы-
Мæхæмæт, фæндзæм Отар-Бек, æхсæзæм Фидар æмæ æвдæм
Къочи. Шанаты Беслан йæ авд фыртимæ рæвдз йæ хæрæфырт
Хазбийы уæлхъус æрбалæууыд. Дæргъæвсæн сæ фæсивæд кæд
Хазбийы уæлхъус не ’рбалæууыдысты, уæддæр Мамсыраты
дыууæ ’фсымæры, Бæда æмæ Дзанхот, æрхæццæ сты Дæргьæв-
сæй Хъобанмæ, сæ фæндаг акодтой Хъаныхъуаты Дæхцыхъойы
дыууæ фыртыл, Бтъа æмæ Биттæйыл. Биттæ сæ сиахс уыд. Уый
уыд 26-æм июны 1830 азы. Куыд Беслан, афтæ Хазби æмæ Хъа¬
сай, стæй сеппæт дæр уыдысты хæххон æхсыст цуанон лæгтæ.
Сæ ныхас иумæ баиугæнгæйæ, рæвдз сæхи знаджы ныхмæ æр-
цæттæ кодтой.
Фæндаг Хъобанмæ Гæналдоны комæй хæрдмæ хохæн йæ
сæрты цыд, уымæ гæсгæ Бесланитæ хæцæнбынатæн равзæрстой
Гæналдоны сæрмæ хохæн йæ рындзыл. Тæссар нарæг фæнда-
гæн йæ фæйнæфарс æрбадтысты пыхсыты бын, сæхи æрæмбæх-
сгæйæ. Сæ рындзыл бадджытæ уыдысты æрыгон цæхæрцæст
лæппутæ. Се ’мбæхсæн бынæттæй сæм æнæхъæн ком дæр сæ
армытъæпæнау зынд. Уайтагьд рындзылбадджытæ ауыдтой,
далæ арф комы бынæй уырысы æнæхыгъд, æнæкæрон салдæт-
ты. Сырддонцъиуты хъæлæсæй хабар кæрæдзийæн цъыбар-
цъыбурæй фехъусын кодтой.
112
^ъаныхъуаты Фатимæ
Кæсынц, æмæ салдæттæ комы нарæгæй хæрдмæ хохæн йæ
рагъмæ ныррæнхъ сты. Ацы хатт дæр та Абхазов Хъобанмæ
æрбалæбурдта дыууæ мин салдатимæ æд сармадзантæ, æд дже-
богъджын фондзæхстон топпытимæ. Хазби æмæ йе ’мбæлттæм
та хæцæнгарзы номæй, куыд загьтам, афтæ иуæхстон цуанон
топпытæ æмæ хъаматæ. Нæ адæмæн сæ нымæц æдæппæтæй
фондзыссæдзмæ дæр нæ хæццæ кодта. Абхазовы æфсæдтæ та
æнæхъæн дыууæ мин хæдифтонг салдаты, армыдзаг адæмы
ныхмæ. Нæ сæ фæтарстысты хъæбатыр хæххон цуанонтæ, куыд
Хазби, афтæ йе ’мбæлттæ дæр, нæдæр сæ хæдифтонг тыхтæй,
нæдæр сæ нымæцæй.
Салдæттæ ныррæнхъ сты хæрдмæ арæхсгæйæ, сæ фазыл бы-
рæгау. Рындзмæ-иу сæ чи схæццæ, уый-иу хъуыд къæдзæхæн
йæ чъылдыммæ ахизын. Уыцы фæзилæны-иу чи фæзылд, уый-
иу чъылдымырдыгæй Хазби æмæ йе ’мбæлттæ схъыпп кæнын
дæр нал бауагътой. «Дæ тæригьæд дæхи, ды мах марынмæ цæ-
уыс». Сæ домбай къухтæй-иу ын йæ бæрзæй аздыхтой, къухæй-
къухмæ-иу æй сæ кæрæдзимæ алæвæрдтой æмæ-иу æй хохы
рындзæй ласæныл уырдыджы бынмæ, комы нарæгмæ æнæ иу
гæрахæй асхуыстой. Уыцы иу растæй-иу Гæналдоны фыдзонд
доны скуыси ис, дарддæр-иу æй дон бумбулийау йæ уылæнтыл
аскъæфта. Хуыцау йæ зонæг, 26-æм июны бон изæрмæ дзы пад-
дзахы тугдзых æфсæдтæй цас ныххурх кодтой Хазби æмæ йе
’мбæлттæ.
Хъыгагæн, ирон адæмæн сæхи æхсæн разынд уæйгæнæг,
кæцы Абхазовы æфсæдтæн мыздыл æрлæууыд чъегърейæ, йæ
мыггаг та уыд Дзантиатæй, райгуырд Тæгиаты комы æмæ фæн-
дæгтæ зыдта иттæг хорз. Салдæттæй иукъорд райсгæйæ, æхсæв-
бонмæ сæ гуыбыны цъарыл фæбырыдысты Дзантиаты лæджы
фæдыл. Хазбиитæ æнхъæл кæцæй нæ уыдысты, чъылдымыр-
дыгæй, 27-æм июны боны цъæхæй, калмау сæхи æрбатухгæйæ.
Æнæхъæн æфсадимæ дзырдгондæй сыл иутæ разæй, иннæтæ
фæстейы, æрбатымбыл уæвгæйæ, тугдзых салдæттæ сæ фон-
дзæхстон топпытæй æмбугъулæй ныккалдтой. Æмæ дзы Хаз-
бийæн йæ сæрыл дыууæ топпы нæмыджы сæмбæлд. Фæсивæд
сæ кæрæдзимæ бадзырдтой: «Айсæм уал нæхи хохы рагьæн йæ
хъæдырдæм, нæ фæдыл сæ ссайæм. Уым нын æнцондæр хæцæн
уыдзæн».
Фæлæ Беслан загьта:
— Æз мæ хæрæфырты мард ацы гйауыртæн хынджылæггагæн
нæ ныууадздзынæн, хъуамæ йæ немæ ахæссæм. Фæлæ сын рæ-
стæг та нымад минуттæ уыд, ахæм æвадат уавæрты бахаугæйæ,
Бесланы фарсмæ æрлæууыдысты йæ фырт Азо, Хъаныхъуаты
Бтъа, йе ’фсымæр Бидта та иннæ къордимæ хъæдырдæм ацы-
'/7с æгиатаг хабæрттæ æмæ таурæгътæ
дысты. Мамсыраты дыууæ ’фсымæры дæр Бесланы раз, стæй
ма ноджыдæр цалдæр æрыгон лæппуйы. Сæ бон уыд сæ удтæ
бахъахъхъæнын, къæдзæхты скъуыды дурты ’хсæн сæхи амбæх-
сын, фæлæ сæ хистæры ныхасы сæрты ахизын, Хазбийы мард
знаджы къæхты бын ныууадзын сæ сæрмæ не ’рхастой. Цалын-
мæ хъуыды кодтой, уæдмæ сыл уырысы тугдзых салдæттæ сæхи
калмау æрбатыхтой, се ’хсæн сæ инæлар Абхазов йæ ливорæй
гæрæхтæ кæнгæ, Бесланæн йæ цæстыты раз йæ фырт Азойы,
стæй иннæ æрыгон лæппуты æрфæлдæхта.
Æрлæууыд сгуыхтхуызæй Бесланы раз æмæ йæм дзуры:
— Зæгъ-ма, сымахмæ та калмы куыд фæмарынц, йæ къæдзи-
лæй æви йæ сæрæй?
Беслан Абхазовæн комкоммæ йæ дыууæ цæстмæ бакаст æмæ
йын сабырæй дзуапп радта:
— Йæ сæрæй.
Æмæ та йын Абхазов загъта:
— Бахатыр кæн, мах дæуæй кæй нæ райдыдтам, уымæй.
Тæгиаты фæсивæдæн сæ фæнд сæ къухы нæ бафтыд, Аб-
хазовы афæливын. Уыдон уыдысты Хъасаимæ Бесланы æхсæз
фырты, æвдæм та, йæ фыдимæ баззайгæйæ йæ Абхазов агæрах
кодта йæ ливорæй — Хъаныхъуаты Бтьа, стæй Мамсыраты дыу-
уæ ’фсымæры æмæ ноджыдæр цалдæр æрыгон лæппуйы.
Хъасаитимæ чи ацыд, уыдоны фæдыл Абхазов нæ бауæндыд,
сæ фæдыл хæхты хъæды йæ æнæхыгьд æфсæдтимæ хæцын.
Фæлæ 30-æм июлы 1830 азы, инæлар Абхазовы уынаффæмæ
гæсгæ, Уæрæсейы паддзахы æфсæдтæ стыр фыдмитæ бакодтой
Хъæнийы Шанатæн, сæ мыггаджы мæсыг æд мæзджыт, стæй
Шанаты Бесланы гæнах сармадзаны нæмгуытæй сæ бындзарæй
сфæйлыдтой. Цы ма дзы баззад, уый та судзгæ бакодтой. Сæ
фæллой сын иу муры онг салдæттæ семæ раластой.
Уыцы рæстæджы, 1830 азы, Паскевичæн æд æфсад йе штаб
Ларсы уыд, Абхазов йæ сау митæн уынаффæ уыйимæ иумæ ха-
стой.
Абхазов йæхи тынг æрæнкъардхуыз кæнгæйæ, загъта Бес-
ланæн:
— Сымах мæн æрбацыд раст нæ бамбæрстат, ды мæнæй уæгъд
дæ. Ацу æмæ, хæхтæм цы адæм алыгъд, уыдоны сæ хæдзæрттæм
раздах æмæ сæ æрсабыр кæн. — Уый уыд 27 июны 1830 азы. —
Дыууæ боны фæстæ дæм æнхъæлмæ кæсдзынæн Хъобаны.
Тæгиатаг лæг йæ ныхас асайыны бæсты йæ сæр лыгмæ рад-
таид. Уырысмæ та суанг сæ паддзахæй райдай æмæ хуымæтæг
лæджы онг, асайын сæм худинаг нæ касти. Уыцы ныхæсты фæ-
стæ Беслан, дардыл ахъуыдыгæнгæйæ, æрцыд ахæм хатдзæгмæ,
йæ фыдæлтæ суанг XIII æнусы уырзæй хæрзвадат цы цæрæн-
8 Заказ № 1558
^ъаныхъуаты Фатимсе
бынат, æрдзимæ тох кæнгæйæ, дисны онг фæцарæзтой, уый йæ
мыггаджы тугæй æхсын æй нæ бафæндыд. Арвыста йæ адæммæ
хъузонтæ.
Уыцы рæстæджы Абхазов хъуыды кодта, куыд гæнæн ис,
афтæ тагъддæр Паскевичимæ куыд сæмбæлой. Дыууæ хæйрæ-
гæй хæххон адæмæн цыфыддæр ууыл хъуыдыгæнгæйæ. Беслан
та хъуыды кодта, куыд гæнæн ис, афтæ тагъддæр сæ мæрдтæ
æфснайд куы æрцæуиккой Гæналдоны. Æппæт Тæгиаты ком дæр
хабар зыдтой, уымæ гæсгæ сын фадат куы фæци, уæд хъæуты
чидæриддæр уыд — нæлгоймагæй, сæ сабийæ сæ зæронды онг —
уайтагьд Бесланы уæлхъус æрбамбырд сты. Гæналдоны сæ уы-
циу ингæны бавæрдтой, йæ ном та йын схуыдтой Уæлмæрдты
къуыбыр. Уый фæстæ сын цыртдзæвæн дæр скодтой. Стъалы
æмæ мæйы сурæты бынмæ сын сæ нæмттæ æмæ сæ мыггæгтæ
араббаг дамгъæтæй ныффыстой. Адæм та йæ хуыдтой Хазбийы
уæлмæрд.
Куыд ныхасгонд уыдысты Абхазовимæ Беслан 29-æм июлы,
цалынмæ Беслан уыцы хабæрттæ кодта, уæдмæ Абхазов Паске-
вичимæ рахастой уынаффæ, Бесланы йæ æхсæз фыртимæ, стæй
уыдонимæ ма чи уыд, сеппæты дæр Сыбырмæ, хъадамантæ сыл
бакæнгæйæ, куыд арвитой. Сæ мулк, сæ фæллой та тæлæттагæй
паддзахадмæ куыд бацæуа, сæ хæдзæрттæ сын сармадзантæй куыд
срæмудзой. Æмæ та ацы хатт дæр æнæхъæн Тæгиаты комы пад-
дзахы тугдзых æфсæдтæ уæлбæхæй сæ разæй расур-басур кодтой,
резервуацийы бынæттæм, сæ хæдзæрттæ та сын судзгæйæ.
Дунесфæлдисæг Иунæг Хуыцау ма сын йæхæдæг æххуыс-
гæнæг фæцис, сæ амондæн. Сæ фосæн йæ фылдæр хай хæхты
сæ зымæгон уæтæрты уыдысты хъæуæй дард. Фæсрагъыл Джи-
зийы, Хæбалы æхсæнгæрзты, сæ фосы дзугтæ æд бæхрæгьæу-
ттæ, æд фыййæуттæ æмæ рæгьаугæстæ семæ æхсæвæддæйы.
Хъæуы сæм æхсыр чи лæвæрдта, стæй ифтындзгæ кæй кодтой,
æрвылбоны куысты сæ чи хъуыд, æрмæстдæр ахæм фос уыд.
Æмæ сын уыцы фос уырысы æххормаг салдæттæ сæхи бакæн-
гæйæ уайтагъд ахордтой. Хъобаны цæрджыты, уыцы фыдбоны
æхсæвы дзы сæ разæй уацары ирдгæ быдырмæ цы æнахъом са-
битæ æмæ зæрæдты ратардтой, уыдонæн æмбæхстытæгæнгæ сæ
фæдыл хъуызгæ цыдысты, фæсивæдæй ма цы иугай лæппутæ
сæрибарæй аззад, уыдон сын сæ фæд хастой æмбæхстытæгæн-
гæ, сæ фæдыл суанг сæ резервуацийы бынæтты онг æрхъуызы-
дысты. Уыцы æфхæрд мæгуыр адæмæн сæ фылдæр дыккаг бон
уазалдзæфæй мæлæтдзаг рынчын фесты. Уæрæсейы хицауадмæ
Кавказæн сæ адæм нымады дæр нæ уыдысты, цас дзы фылдæр
амардаид, уыйас сæм хуыздæр каст. Уымæн æмæ, Уæрæсейæн
йæхи æнæзæхх мæгуыр адæмæн ныккæнæн дæр нæ уыд. Иу
‘/7(сегиатаг хабæрттæ семæ таурæгътæ
цыбырдзырдæй, хъобайнæгтæ уыцы быдырæй сæ рынчын хоты
æмæ ‘фсымæрты æд зæрæдтæ æхсæвыгæтты сусæгæй, сæ гуы-
быныцъарыл быргæйæ, сæ рагъыл хæсгæйæ, давын райдыдтой.
Дыууæдоны астæумæ-иу куы æрбахæццæ сты, уæд-иу Хъобаны
‘рдæм нæ ацыдысты, фæлæ барæй фæндаджы саджилы сæ фæд
æмбæхсынæн Хъæрмæдоны ‘рдæм. Мыхыл Хъораджынайы уыл-
ты, сæ цуанон къахвæндæгтæй пайда кæнгæйæ, сæ цуанон лæ-
гæттæм сæ хастой. Ахæм рынчынтæн уыцы лæгæтты сæ сихор,
се ‘хсæвæр уыд сырды фыд æд бас. Уыцы аз хъæды цъуй æмæ
мыртгæ тынг зад уыд, æмæ дзы сæ рынчынтæн цай фыхтой.
Сеппæты знагæй радавын сæ къухы кæй нæ бафтыд, уый ах-
хосæй ма дзы чи баззад уыцы быдыры ирдгæйы, уыдонæй уал-
дзæгмæ се ‘мбис дæр нал раирвæзт. Чи ма дзы раирвæзт, уыдон
дæр ныннизджынтæ сты рæуджыты низæй, чехоткаджынтæй
баззадысты. Фæлæ хæхты чи цард, уыдон тынг æнæниз адæм
уыдысты. Куы æрбахъарм, уæд Хъобаны цæрджытæ æрбамбырд
сты сæ хъæумæ хуымгæнæн афон, æмæ та сæ тохынатæй фæз-
дæг дæр скалд.
Хазбийы хæсты рæстæджы Тæгиаты комы Абхазовы фыдбы-
лызæй цы хъæутæ сыгъд æрцыдысты Цми, Хъæни, Тменыхъæу,
Ламардон, Хъобан, Хохы Санибайæ, уырдыгæй быдырмæ цы
адæмы ратардтой, уыдонæй 1839 азы равзæрд ног сыгьдæг пы-
сылмон хъæутæ. Суанг ма къамисæн сæ акты дæр фыст æрцыды-
сты. (В 1856 г. князь Воронцов официально объявил равнинные
села Осетии: Хазнидон, Вольно-Магометановское (Чикола), Дур-
Дур, Кора-Урсдон, Синдзикау, Карца, Заманкул, Тулатово (Бес¬
лан), Зилга, Шанаево (Брут), Карджин и Елхот, отведенными
для осетин-мусульман, и еще село Ногкау (Пысылмонхъæу).
Иу гыццыл хай уыцы къухфыстытæй архивмæ чи бахауд-
та, ахæм Госархивы РСО-Алания (ф. 242, оп. 1217 стр. 196)
Объявление*
Тагаурцы! Тщетное сопротивление ваше, увеличенное тол¬
пами Куртатинцев и Кантирцев против победоносного оружия
Государя Императора Всероссийского, не могли оставить движе¬
ние войск в земли ваши.
Вы видели также, что ни горы, ни скалы, полагаемые вами
доселе неприступными, не задержали следование российских
войск, вступив в недра ваших жилищ.
Вы должны были воспринять строгое наказание за веролом¬
ство ваше против российского правительства, ибо несмотря на
1 Орфография и пунктуация документов дается как в первоисточниках, здесь
116
^ъаныхъуаты Фатимæ
уведомление мое, что отряд вступает не спокойно, но несет мир,
и желает узнать страну и нужды ваши, вы дерзнули поднять
оружие против Великого Государя. Руководствуясь краткими
правилами милосердия нашего Монарха, я решился пощадить
селения, семейства ваши и наказать только главных виновников
возмущения и тех, кои не хотели раскаяться в своем престу¬
плении. Пусть дарованная вам пощада послужит для вас уро¬
ком на будущее время. Главные виновники — Беслан Шанаев с
его сыновьями, Бтъа Кануков, Багрук и Джанхот Мамсуровы,
Каргоко Карсанов, Хамурза Тулатов с сыновьями и жители де¬
ревень Гинала объявляются изменниками и государственными
преступниками.
Имущество их кроме Бтъа Канукова, поступающего детям
его, будет описано поставленным над вами начальником и по¬
ступит в казну впредь до особого решения правительства. Пра¬
вительство строго взыщет и накажет всякого, кто дерзнет оным
дать приют, одному из сих изменников. Не желая, однако, вовсе
оставить без наказания вероломство против Тагаурцев я налагаю
на всех фарсаглагов и кавдасардов подать состоящего отныне
впредь, из одного барана, двух куриц и восьми фунтов сыру
с каждого двора в год. С представлением Главнокомандующе¬
го, чтобы фамилии старшин участвовавшие в возмущении, были
лишены подати, получаемой с купцов проходящих по Военно¬
грузинской дороге. Вышеназначенную подать должен будет вно¬
сить через посредство поставляемого над вами начальника рос¬
сийскому правительству в сентябре месяце. Начальником над
вами избираю прапорщика Сахука Тулатова с наименованием
помощника впредь до особого постановления пристава.
От Даргавцев, кистинцев по бедности их только по одному
барану в год со двора. Помощник пристава будет передавать вам
приказание начальства и будет доводить до сведения правитель¬
ства нужды ваши и прошения.
Помощнику пристава я приказал разобрать прежние кровом-
щения, а потому предписываю немедленно прекратить всякий
иск крови. Помощник пристава с Совета старшин ваших будет
решать внутренние дела ваши. Я надеюсь, что мера сия положит
конец гибельному кровомщению, посмеющему раздор в семей¬
ствах ваших, отныне впредь правительство представляет себе ка¬
рать нарушителей общего спокойствия. А поэтому предписанию
всех убийц представлять помощнику пристава отнюдь не мстить
семействам.
Объявляю вам также, всякий вооруженный человек из сре¬
ди вас встреченный на Военно-грузинской дороге будет взят и
представлен во Владикавказ для строгого наказания, и потому
‘/7Сæгиатаг хабæрттæ æмæ таурæгътæ
всякий идущий на дорогу для торговых дел не должен иметь
при себе оружие. Ему, как верно подданному Государю, нет ни¬
какого опасения. Неповиновение помощнику пристава и капля
крови русской, пролитая вами, строго взыщется с вас по новому
клятвенному обещанию данному вам российскому Государю им¬
ператору — лагерь при деревни Даргавс.
Август 14 дня 1830 года.
Подлинник подписал: генерал-майор Князь Абхазов.
С подлинником верно: Ген. май. /подпись/
Паскевич æмæ Абхазов сæхицæй сæ кæрæдзийæн æппæлы-
ны тыххæй фыстæджытæ рарвит-барвит, адæмæй хынджылæг
кæнгæйæ, хъазыдысты. Æмæ та ноджыдæр Абхазов дыккаг бон
Паскевичмæ фыссы афтæ: (ф. 242—1, д. 1217).
«Жители деревни Кобань, состоящие из подвластных Тула-
товых, оказывают неповиновение и не удовлетворяют подвласт¬
ных Хамурза Тулатову, поведение которого известно Вашему
сиятельству из донесения моего за Шафука Тулатова, назначен¬
ного помощником пристава, с большим усердием исполняющим
свои обязанности. Вари Тулатова я вынужден был арестовать
за двуличность и необходимо сослать его далеко в Сибирь на
поселение, чтобы горцы не имеющие еще ни законов наших, ни
религии, видели страх и силу Российского правительства. Хотя
за Вари Тулатовым настоящего преступления нет, но имея вви¬
ду предписание Вашего сиятельства удалять из гор Тагаурских
старшин всех, противодействующих мерам правительства. Одни
только решительные и даже несколько суровые меры упрочат
благодетельные виды Вашего Сиятельства и приведут их в над¬
лежащее устройство.
Прочие деревни, увидев решительные действия Правитель¬
ства и после экспедиции усугублять повиновение и сей строгий
присмотр будет иметь благодетельное влияние на горцев, ибо
малейшее послабление приучит снова их к неповиновению» (ф.
242-1 д. 1217).
Ахæм фыдмитæ æппæт Кавказы цæрæг хæххон адæмтæн
кодтой, Никъала 1-аг Уæрæсейы паддзахады сæргъы куы æр-
лæууыд, уæд æппæт Кавказы цæрæг адæмтæн тынг стыр зæрдæ-
тæ бавæрдта, кæй сын фæрогдæр кæндзæн сæ цард. Сæхи дин
æмæ фыдæлтыккон æгъдæуттыл сæ кæй бауадздзысты цæрын.
Уæлдайдæр та, Абхазовы хабæрттæ бæлвырдæй йæ хъустыл
куы æрцыдысты, уæд. Фæлæ ам дæр та Паскевич Абхазовы сæ-
рыл мæнградæй рахæцыд. Уыцы адæмæн, дам, сæхи фæндыд
^уьаныхъуаты Фатимæ
хæхтæй быдырмæ. Абхазов та, дам, сын йæ салдæттимæ æххуыс
бакодта. Паскевич тынг мæнгард лæг уыд. Уæрæсейы хицауа-
дæн Абхазовы хабæрттæ хъусынгæнгæйæ, фыста, зæгъгæ, дам,
Абхазовы ныхмæ æрлæууыдысты 2500 адæймагæй фылдæр.
Суанг комы Терчы былтыл Гæналдоны онг хæцынхъом адæмы
къордтæй йемыдзаг уыд ком. Абхазовы æфсæдтæ, дам, сæ ныц-
цагьтой. Сæ раздзæуджыты та сын уацары райстой æмæ сæ хъа-
даманты Сыбырмæ арвыстой.
Уый фæстæ суанг 1851 азæй 1855 азы онг, уыцы «Коми¬
тет по разбору личных и поземельных прав «Туземцев», кото¬
рым руководил начальник Военно-Осетинского округа» барон
И.А. Вревский, æмæ уый Кавказы адæмтæй сеппæтæй дæр æр-
домдта «грамота» — гæххæтт, фыдæй-фыртмæ рагзамантæй сæм
цавæр гæххæтт ис, цы зæххытыл цæрут, уыдоныл, дам, уын
цæрыны бар чи радта? Тæгиатæ йæм рахастой, XIII æнусы цы
картæ скодтой сæ зæххыты арæнтæ æд акт, сæ тæрхоны лæгты
къухæвæрдтимæ, æд мыхуыр, уæд сын Вревский дзуапп радта:
— Уый уæхи хабæрттæ сты. Иухатт ма уын æй зæгъын, ацы
ран уын æрцæрынæн бар чи радта? Сымахмæ ахæм гæххæтт
нæй. Барон Вревский домдта Кавказы адæмтæй, Уæрæсейы пад-
дзахæн йæхи къухы дæр цы нæ уыд, ахæм гæххæтт.
Йæ дарддæры куысты барон Вревский сразы ис, ирон адæ-
мæн сæ фыдæлтыккон æгьдæуттæм гæсгæ, цыппар æхсæнадыл
кæй дих кодтой æмæ сæ уæзданы ном чи хаста, уыдонмæ, зонд
æмæ æгьдау цыфæнды мулкæй дæр кадджындæрыл нымад кæй
цыд. Дзæгьæлзады райгуырд сæм уайдзæфы аккаг хъуыддагыл
нымад цыдис, дины æгъдауæй дæр не ‘мбæлд, уыд æгад. Æгад
адæммæ цасфæнды мулк куы уыдаид, уæддæр уыдысты æгад,
уæзданы ном мулкмæ гæсгæ райсæн нæ уыд.
Куыд Тæгиатæ, афтæ æппæт ирон адæмæй дæр, уæзданы
ном чи хаста, уыдон цыфæнды хъазуаты тохы дæр Дунесфæл-
дисæг Иунæг Хуыцауæн йæ ном нæ рох кодтой, фадат дæр сын
нæ уæвгæйæ, уæддæр æрвылбон афоныл бон фондз хатты ламаз
кодтой. Цы хъæуты æрцардысты, уым та мæзджыттæ дæр ногæй
скодтой.
Хохы Санибайæ цы адæм ралыгьд, уыдон быдыры сæ хъæу
схуыдтой Ног Саниба. Куындыхатæ дзы æппæты фыццаг мæз-
джыт æрцамадтой, 1917 азы та дзы, сæ сывæлæтты пысылмон
диныл кæм ахуыр кодтой, ахæм скъола райгом кодтой.
Никъала 1-аг та Цæгат Кавказы хæхты цæрæг адæммæ 1837
азы Дзæуджыхъæуы алы адæмыхаттимæ дæр хицæнæй, фæлæ,
уæлдайдæр, Тæгиатимæ куы æрныхас кодта, уæд бамбæрста,
Кавказы адæмтæ цалынмæ хæхты цæрой, уалынмæ сыл Уæрæсе
кæй нæ фæтых уыдзæн. Уымæ гæсгæ, æппæт дунейы адæмтæ
/7С æгиатаг хабæрттæ семсе таурæгътсе
цасфæнды куы фæдзурой, Уæрæсе æмæ Кавказы адæмты ха-
бæрттыл, уæддæр М. Гаммерæй растдæр ничи загъта: «Полити¬
ка России всегда была именно антиисламской и грозила Кавказ¬
ским народам потерей своей самобытности».
Никъала 1-аг хъуыды кодта, Кавказæн йæ хæхты цæрæг
адæмæн сæ басæттынæн цы фыддæр æрхъуыды кæна. Æргом
дзырдта, зæгъгæ, хæхтæ сты абырæгбадæн æмæ фыдгæнджыты
æмбæхсæн бынат. Æмæ æрхъуыды кодта: — 1846-м азы Дзæу-
джыхъæуы æрбадти къамис, Тæгиаты комæн фæлварæнтæ сæ
нæлгоймæгтæн сарæзтой. Чи дзы цæй аккаг у, уый равзарын-
мæ, уыцы къамисы сæргъы, Уæрæсейы паддзахы уынаффæмæ
гæсгæ, æвæрд æрцыд генерал, барон Вревский, Абхазов æмæ
Паскевич, стæй генерал Воронцов. Уæрæсейы уынаффæмæ гæс-
гæ, хæхты цæрæг адæм куыд райдыдтаиккой цæрын. Хуыцаумæ
дæр сын Уæрæсе куыд амона, æрмæстдæр афтæ куыд кувой.
Æнæхъæн Кавказы дæр Уæрæсе уыцы рæстæджы афтæ мæ-
гуырмæ æртардта, æмæ сæ бон гæнах кæнæ мыггаджы мæсыг
самайын нæ, фæлæ нывæнæн кæркдон скæнын дæр нал уыд.
Суанг абоны онг дæр, цыдæриддæр ма æрхæццæ къæдзæхдурæй
амадæй, уыдон иууылдæр уыдысты, цалынмæ Уæрæсе Кавказ-
мæ нæма æрбабырста, гьеуæдмæйы конд. Уæд алы мыггаг дæр
хицæн хъæуæй, сæ кæрæдзи æмбаргæйæ, кæстæр хистæрмæ
хъусгæйæ, æмдзыгуырæй цардысты стыр бинонтæй.
Фыд йæ фырттимæ цард иу хæдзарæй. Сæ фыд-иу куы
амард, уæд-иу сæ фыдæй баззайгæ мулчы се ‘хсæн байуæрстой,
æгъдаумæ гæсгæ, æмæ-иу сæ рауад цалдæр хæдзары. Уыцы
уæрсты, хистæр æмæ кæстæр æфсымæрмæ мулкæй иннæ æфсы-
мæртæй хаудис стырдæр хай. Хистæры хайæ кæстæры хай — иу
гыццыл къаддæр. Се ‘хсæн-иу сæ фыдæн номылусы цот куы
уыд, уæд уыдон дæр сæ фыды фæллойæ хайджын уыдысты,
æгьдаумæ гæсгæ, æмæ-иу сæ рауад цалдæр хæдзары. Уымæн
æмæ сæ цард уыд сæ иумæйаг исбонæй. Ахæм стыр бинонты,
Уæрæсейы закъонтæм гæсгæ, ныппырх, ныффалгæрон кодтой.
Иу мыггаг нæ, фæлæ-иу иу мады зæнæгæн дæр зæххытæ уар-
гæйæ сæ кæрæдзийы фарсмæ цæрæнбынатæн зæхх нæ лæвæрд-
той. Мыггаджы хъæутæ, мыггаджы мæсгуытыл ныхас нал цыд,
сæ фырæвадатæй уыцы хабæрттæ ферох сты.
Хæхтæй быдырмæйы ‘фсон Уырысы ‘фсæдтæ сæ сармадзан-
тæ æмæ джебогьджын топпытимæ сæ разæй цы адæмы ратард-
той, суанг Хъæни, Тменыхъæу, Хохы Саниба, Ламардон, Хъо-
бан, Дæргъæвс, уыдон сæ резервуацийы бынæтты сæ уæнгты
хъаруйы фæрцы сæ сахъарийæ быд къæсты иу куы æрхъарм
сты, уæд та сæ ногæй змæнтын райдыдтой Уæрæсейы паддзахы
уынаффæмæ гæсгæ. 1830 азы кæй ратардтой, уыдонæн 1838 азы
^ъаныхъуаты Фатима?
æрхъуыды кодтой ног цæрæнбынат, уым, дам, уын парахатдæр
уыдзæн, зæгъгæ.
Уый уыд Терчы рахиз фарсы, кæддæры Уæллаг Дзылаты
бынаты Æрджынарæджы бахизæны, Кæсæджы æмарæн парахат
быдыры æрнысан кодтой хъæуы бынат Заманхъулы фарсмæ,
æмæ йæ схуыдтой Елхот, Æмæ та, быдырты уый размæ цы ирон
хъæутæ æрсабыр сты, уыдоны размæнт-базмæнт райдыдтой
æмæ сæ уыцы ног быдырмæ æрбамбырд кодтой аст æмæ цыппа-
рыссæдз хæдзарæй фыццаг хатт. Беслæны хъæуæй, Зилгæйæ,
Кæрдзынæй, Брутæй, уыдон иууылдæр уыдысты паддзах Ни-
къалай 1-ы уынаффæтæ. Ацы хабæрттæм гæсгæ, йæ инæлартæй
иу, йæ мыггаг — Головин, фыста фыстæг се ‘фсæддон минис-
трмæ: «В минувшем 1838 году на правом берегу Терека поселен
аул осетин-мусульман, называемый Эльхотовским. В него засе¬
лились 88 семей из мусульманских сел».
Азтæ цыдысты, æмæ та 1860 азы Елхотмæ фондзыссæдз хæ-
дзары ноджыдæр æрбамбырд кодтой. Афтæгай, афтæгай хъæу
рæзыд, æмæ дзы 1896 азы æртæфондзыссæдз хæдзары рауад.
Уыцы рæстæджы Елхоты фондз мæзджыты сæ тæккæ дзаг уы¬
дысты ламазгæнæг адæмæй, сæ цæрджытæн сæ адæмы нымæц
та уыд дыууæ минæй фылдæр. Уыцы рæстæджы Елхоты хъæуы
цæрджытæм уыд фыдæлтæй баззайгæ æгъдау, уымæ гæсгæ 1896
азы сæ хъæуы дзырддзæугæ хистæртæн уыд иумæйаг ныхасы
бынат, фыдæлтæй баззайгæ ирон æгьдау. Сæ бæрæгбонты-иу
æнæхъæн хъæуæн сæ хистæртæ сæ иумæйаг цардмæ хъусдар-
гæйæ, фыдæлтæй баззайгæ æгъдæуттæм гæсгæ, сæ хъæубæсты
иумæйаг фарстатæ лыггæнгæйæ. Сæ æрыгон нæлгоймаг фæси-
вæды раст фæндагыл æвæрын, фыдæлтыккон ирон æгъдæуттæ
сын æд мадæлон æвзаг амонын.
Иу ахæм æмбырды хъæуы хистæртæ сæ ныхасы рахастой
уынаффæ, сæ фондз мæзджытæй фæстæмæ ма ноджыдæр ду-
рæй иу стыр Джума мæзджыт æд скъола куыд самайой сæ хъæу-
æн йæ тæккæ астæу. Соборни мæзджыт æмæ йæ кæрты скъола
медресе, рухстауæг Хъуыран дæр дзы куыд кæсой, стæй алы-
хуызон дисциплинæтимæ сывæллæттæн зондамонæг. Æмæ сын
æнтысгæ дæр бакодта, табу Иунæг Хуыцауæн — Дунесфæлди-
сæгæн, райдыдтой йæ аразын 1897 азы. Соборни мæзджыт æд
скъола сцæттæ 1902 азы. Уыцы аз Байаты Гаппо газеты «Тер¬
ские ведомости» елхотæгтæн сæ мæзджытæй дæр, стæй се скъо-
лайæ дæр феппæлыд.
Йæ хæдфæстæ Беслæныхъæуы Гуыдиаты Гаха дыккаг ахæм
медресе-скъола райгом кодта. Уый фæстæ Ирыстоны пысылмон
хъæутæ февнæлдтой сеппæт дæр медресе-скъолатæ гом кæнын-
мæ Кæрдзыны хъæу, Зилгæ, Заманхъул, Ног Саниба æд мæз-
^Т^æгиатаг хабæрттæ семæ таурæгътæ
джыттæ суанг Дыгургомы хæхты дæр. Ахæм диссаджы рæсугьд
æмæ аив рауад Елхоты мæзджыт, æнæхъæн Кавказы дæр дык-
каг ахæм нæ уыд. Ахæм стыр уыд, æмæ дзы иу мин адæймагæн
сæ бон уыд иумæ ламаз скæнын æнæ кæрæдзи хъыгдаргæйæ.
Сбарæн æй уыд æрмæстдæр Меккæйы мæзджыттыл, уæлдайдæр
йæ минарет. Ахæм уæззау дуры куыст чи фæкодта, уыдон сеп-
пæт дæр куыстой Хуыцауы номыл лæвар. Иу цыбырдзырдæй,
Тæгиатæ та ам дæр сæ фендджын зонындзинæдтæ равдыстой.
Æрцамадтой мæзджыттæ дæр æмæ скъолатæ дæр. Табу иунæг
Хуыцауæн — Дунесфæлдисæгæн.
Кавказы XIX æнусы Сау денджызы былтыл Уæрæсейы æф-
сæдтæй службæ чи кодта, уыдоны сæргьы лæууыд генерал Раев¬
ский. Уыцы æфсæдты ‘хсæн иу офицер, йæ мыггаг уыд Ф. Тор-
най йæ фыстæджы сæ хæдзармæ ахæм хабар ныффыста: «Од¬
нажды шапсугским старшинам, приехавшим спросить у генерала
Раевского, по какому праву идет он на них войной, он ответил:
«Султан отдал вас в пешь-кешь (пешь-кешь — перс.) подарил
вас русскому царю». «А-а-а! Теперь понимаю, — отвечал Шапсуг
и показал ему птичку, сидевшую на ближайшем дереве. — Ге¬
нерал, дарю тебе эту птичку, возьми ее!» Этим кончились пере¬
говоры Шапсугов.
Паддзах Никъала 1-ы уынаффæмæ гæсгæ, æрхъуыды код-
той, Кавказы адæмты се ‘нæкæрон хæстыты рæстæджы цы гене-
ралтæ фæдæрæн кодтой: генерал майор Абхазов, генерал Ворон¬
цов, генерал барон Вревский, генерал Паскевич, уыдон — 1846
азы Вревский сæ сæрдар, афтæмæй Дзæуджыхъæуы æнæхъæн
къамисæй æрбадтысты. Никъала 1-аг Тæгиатæн цы зæрдæтæ сæ-
вæрдта, уыдонæй ницы скодта, афтæмæй йæ дуг фæцис.
Уæрæсейы паддзахадæн сæ сæргьы æрлæууыд Никъала 1-æн
йæ хистæр фырт Алыксандр П-аг 1855 азæй суанг 1881 азы онг.
Куыд Алыксандр П-аг, афтæ генерал Вревский дæр, уыдысты
тынг мæнгард. Сæ дыууæ дæр архайдтой æппæт Кавказы адæм-
ты ныхмæ, хъуыды кодтой, цы фыддæр, æмæ сын тынг стыр
знаггад ракодтой. Сæ цард сын иу бонæй иннæмæй фыддæрмæ
тардтой. Се ‘мбырды схуыдтой: «Комиссия для разбора сослов¬
ных прав горцев Кубанской и Терской областей». Уынаффæ
хастой, Тæгиаты комы цæрæг адæмæй чи дзы цы аккаг у, уый
равзарынмæ. Уæзданы ном лæвæрд кæмæн æрцыд, уыдонæн
зæхх быдыры, Вревскийы фæндонмæ гæсгæ, радтаиккой фæй-
нæ 225 десятины. Уыцы хабæрттæ сæ тæккæ равзар-бавзарæй
куы уыдысты, уæд 1855 азы Уæрæсейы сæргъы æрлæууыд
Никъала 1-ы фырт Алыксандр П-аг.
Суанг Хазбийы хæсты заманы дæр Тæгиатæн, стæй æппæт
Кавказы хæхты цæрæг адæмæн дæр сæ фæсивæд, сæ иутæ
^Съаныхъуаты Фатимæ
уырысы паддзахы бæхджын æфсæдты барвæндæй службæмæ
мыздыл бацыдысты, иннæтæ та Гуырдзыйы паддзахы æфсæд-
тæм. Æнæуи дæр нæ ирон адæмæн сæ нымæц хыгьд уæвгæйæ-
иу, куыстагур дунейы къуымты ныппырх сты сæ фæсивæд
Кавказы хæхтæй. Уæрæсейы паддзæхтæ сеппæт дæр, Кавка-
зы сахъгуырд фæсивæдæй кæй æрæмбырд кодтой, уыдонæй-
иу хицæн дивизитæ скæнгæйæ, «дикий дивизитæ» схонгæйæ,
хæсты быдыры йæхи салдæтты разæй се знæгты ныхмæ ирон
фæсивæды хæцынмæ æрвыста. Суанг Бородинойы хæсты дæр
Тæгиаты фæсивæдæн Уæрæсейы паддзах стыр цытджын лæ-
вæрттæ ракодта.
Куыд Уæрæсейы паддзах, афтæ Гуырдзыйы паддзæхтæ
дæр — Ираклий П-аг, стæй Таймураз 11-аг, сæ цот Тæгиаты
коммæ цы фыстæджытæ æрæрвыстой, уыдон сты архивты æмæ
дзы фыссынц афтæ: «Ираклий П-й и Таймураз П-й с .помощью
имеретинского царя Соломона разгромили врага. Плечом к пле¬
чу с грузинами сражались осетины — Тагаурцы, в Аспинской
битве 20-го апреля 1770 года. За проявленную в этой битве
храбрость некоторые осетинские воины были награждены Ира¬
клием поместьями, эта война была с турками в 1800 году 26
июля. Назначили 1). Беслану Шанашвили ежегодное жалова¬
нье № 151 1800 г. август 5 число. Дарственная грамота Георгия
XII дана. 2). Тасултану Дударашвили. 3). Дахчико Канукову в
1723—1735 гг. было дано право свободного сообщения Тагаур-
ским осетинам. И мы дали Вам грамоту — приходите, уходите,
ни на дороге, ни в селах, ни в горах, ни в Тбилиси Вас ни¬
кто не обидит. Ни о чем не беспокойтесь со всеми, кто придет
и уйдет после этого кроме милостей и хороших дел ничего не
случится».
Кæд Хазбийы хæсты заманы Шанаты Бесланыл æвддæс æмæ
æртиссæдз азы цыд, уæддæр ма, йæ æфсургь бæхыл фидар бад-
гæйæ, фæсивæдæн уынаффæ кæнгæйæ, сæ разæй цæуынхъом
уыд. Беслан Шанаты мыггаджы ‘хсæн нæ, фæлæ æппæт Тæгиа-
ты æхсæн дæр, фыццаг къæпхæны уæздан лæгыл нымад уыд.
Абхазов æмæ дзы Паскевич дæр уыйас æфсæдтæ сæ къухы уæв-
гæйæ тынг фæтарстысты. Сыбырмæ кæй ахастой, уыдонæй ды-
ууæ адæймаджы иумæ никæйы ныууагътой. Фæлæ сæ Сыбыры
къуымты иугæйттæй байтыдтой.
Беслан æрыгонæй, Уæрæсейы паддзахы сæрыл хæцгæйæ,
Тæгиаты фæсивæдимæ сæ къордæн раздзæуæгæй уыд суанг
Бородинойы хæсты, Японы хæсты, Турчы хæсты. Уæрæсейы
паддзахы æфсæдтæн, Уæрæсейы сæрыл хæцгæйæ, се ‘фсæдты
разæй Тæгиаты фæсивæды «дикий дивизитæ» сæ схонгæйæ, хæ-
сты быдыры цыдысты. Суанг 1830 азы дæр ирон адæмæн сæ
‘//С æгиатаг хабсгрттæ семсе таурæгътæ
фæсивæд Уæрæсейы ‘фсæдты æхсæн службæ хастой. Уыцы ха-
бæрттæм гæсгæ, Паскевич гæдыныхæстæ ныффыста, — зæгьгæ,
дам, Абхазовы ныхмæ 2500 хæцынхъом лæджы хъазуаты хæст-
мæ рацыдысты æмæ, дам, сæ Абхазов ныццагъта, чи ма дзы баз-
зад, уыдоны та уацары райста. Æппæт Цæгат Ирыстоны дæр иу
бонмæ уал хæстон лæджы ссарын никæйы бон бауыдаид. Суанг
ма Шанаты Бесланæн йæ фырт Азо дæр куыддæртæй æнæн-
хъæлæджы бахауд уыцы хæсты. Уымæн æмæ Уæрæсейы пад-
дзахы æфсæдты æхсæн службæ кодта прапорщикæй. Сæрдыгон
цалдæр боны йæ фæллад уадзынмæ сæ хæдзармæ æрцыд, йæ
бинонты фенынмæ. Йæ æрыгон бинойнаг æнхъæлцау уыд, æмæ
уымæ дæр йæ зæрдæ ‘хсайдта. Стæй йæ улупайы капеччытæ сæ
хæдзармæ æрхаста.
Хазбийы хæсты рæстæг сæрд йæ тæккæ тæмæны уыд. Уымæ
гæсгæ, куыд Бесланæн, афтæ сеппæтæн дæр сæ дарæс уыд сæр-
дыгон, цуанон лæджы дарæс. Урс атлас куырæты уæлæ цыбыр-
дыс цухъатæн сæ бæрцагьудтæй æрттывтытæ калдтой бæрзонд
бæрцыты сæртæ, сæ басылыхътыл хæрдгæ бостæ, уæрæх сал-
вар хæлæфтæ, сæ астæутыл иуырдыгæй — хъаматæ, иннæрды-
гæй — цуанон фæринк кæрдтæ. Сæ къæхтыл хæхты къæдзæхтæ
æмæ дуртыл цыфæнды афон дæр æрчъитæ æмæ байрагдзармæй
зæнгæйттæ. Абхазовы уынаффæмæ гæсгæ, Бесланиты Сыбыр-
мæ Дзæуджыхъæуæй 1830-æм азы августы мæйы аластой бæ-
хуæрдæтты. Иу станцæйæ иннæмæ кæмдæриддæр Уæрæсейы
салдæттæ уыдысты, уым сæ æвдисгæйæ.
Æмæ-иу раныхас кодтой:
— Вот эти люди главари повстанцев на Кавказе. Вероломно
дерзнули против Российского правительства.
Бетъырбухмæ æрхæццæ сты декабры хъызт уазалы зымæгон.
Дарддæр сæ бæхтæрджытæ митыл дзоныгьты ластой сæ сæрды-
гон дарæсы. Ацы хабæртты размæ Тæгиатæй цалдæр лæджы сæ
фыртты Бетъырбухы ахуырмæ балæвæрдтой Павловский кадет¬
ский корпусмæ. Уыдонæй иу уыд Куындыхаты Алхæст — йæ
фырт Муссæйы 12-аздзыдæй ахуырмæ балæвæрдта. Уый уыд
1830 азы, уалдзæджы.
Иу ахæм цау: Иу уазал бон Бетъырбухы адæм кæдæмдæр
диссагæн уадысты кæсынмæ. Куындыхаты Муссæ дæр бабæл-
лыд, цымæ цы у, зæгьгæ.
Хъусы, æмæ адæм кæрæдзийæн дзурынц:
— Кавказæй, дам, цыдæр «бунтарты» æрластой, Сыбырмæ
сæ итаппæй ласынц. — Адæм кæдæм уадысты, Муссæ дæр сæ
фæдыл уыцырдæм азгъордта. Бæхтæрджытæ сæ цыдæй фæнда-
гыл æнæрлæугæйæ цыдысты. Дзоныгьы хъæмпы ныттымбыл ис
зæронд лæг.
124
^ъаныхъуаты Фатпимæ
Муссæ баййæфта дзоныгъ, кæсы ноджы бæлвырддæр: хъæм-
пы хуылфы зæронд лæг, ахæм хъызт уазалы æнæ кæрцæй, йæ
уæлæ куырæт, йæ къæхтыл æрчъитæ æд хъадамантæ, фыруаза-
лæй гæртт-гæртгæнгæ.
Муссæ рæвдз, дзоныгъы фарсмæ уайгæ-уайын, лæгмæ ба-
дзырдта:
— Чи дæ, мыййаг, кæд ирон дæ?
Зæронд лæг базмæлыд, бæлвырд æм ныккаст, стæй йын
дзуапп радта:
— Куыд уыныс афтæ, Алхæсты фырт.
Муссæ дæр æй йæ хъæлæсæй базыдта. Шанаты Бесланы Тæ-
гиаты комы гыццылæй-стырæй чи нæ зыдта, ахæм адæмы ‘хсæн
бирæ нæ уыд. Куыд Шанаты мыггаджы æхсæн, афтæ æппæт
Тæгиаты æхсæн дæр дзырддзæугæ уæздан лæгыл нымад уыд.
Æмæ мæнæ гъеныр знаджы къухы уацайрагæй хъадаманты,
æгады фæндæгтыл æнаххосæй аххосджыныл нымадæй, æнæба-
ры цæуы фыртыхст, фырæфхæрдæй. Йæхи хуызæн нæ, фæлæ
адæймаджы хуызæн дæр нал уыд. Муссæ дæр æй уымæ гæсгæ
нæ базыдта, фæлæ йæм Беслан иронау куы сдзырдта:
— Куыд уыныс, афтæ, Алхæсты фырт, — Муссæйыл уыцы
рæстæджы цыд 12 азы æмæ йæ рæзгæ зæрдæ йæ риуы фæцæй-
скъуыд фыртæригъæдæй. Æрмæстдæр ма йæ йæ хъæлæсæй ба¬
зыдта æмæ йын хъуыддагæй баххуыс йæ бон кæй ницы уыд,
уæлдайдæр та уымæ гæсгæ. Ахæм уазалы цæгатаг хъызт зы-
мæджы ахæм кадджын номдзыд зæронд лæг сæрдыгон дарæсы,
йæ тæнæг куырæты, фыруазалæй гæртт-гæртгæнгæ. Муссæ йæ
рагъæй рæвдз йæ кæрц фелвæста æмæ йын æй уайгæ-уайыны
йæ уæлæ баппæрста æмæ йæм бадзырдта:
— Цы капеччытæ мæм ис, уыдон дæр йæ дзыппы сты.
Бæхтæрæг йæ бæхты ехсæй ныцъцъыччытæ кодта, æмæ бæх-
тæ цæстыфæныкъуылдмæ цыппæрвадыгæй афардæг сты.
Уыцы рæстæджы Хъобаны цæрджытыл дæр хуыздæр бон нæ
уыд. Абхазов ирон адæмæн хъавыд сæ мыггаг сыскъуынынмæ.
Фæлæ æппæт дæр Дунесфæлдисæг Иунæг кадджын æмæ цыт-
джын Хуыцауы къухы ис. Кавказы знæгтæ уæлдай тыхджын-
дæрæй мæзджыттæ æмæ мæсгуытæ кодтой дæрæн. Абхазов
1830-æм азы декабры мæйы Хъобаны цæрджыты дæрæнгондæй
куы ныууагьта, уæд кæмтты йæхицæй æппæлгæ цыд. Иунæг
æгас адæймаг дæр, дам, нал баззад Хъобаны. Фæлæ Абхазов
йæ æнæхыгьд æфсæдтимæ Гæналдонмæ нæма ныххæццæ, афтæ
хъобайнæгтæ лæгæттæй, хъæдтæй, се ‘мбæхсæн бынæттæй, фæ-
дисæй уадысты се ‘рдæгсыгъд хæдзæрттæм æмæ хъæуæн сæ
хæдзæртты тохынатæй, цины хабар — фæздæг скалд. Нæ адæ-
мæн æнæ сæ хæхтæ цæрын сæ бон нæ уыд, уымæн æмæ, сæ цард
/7Сæгиатаг хабæрттæ æмсе таурæгътæ
тьымы-тъымайы дæр фосæй уыд. Быдыры сын сæ æнæхыгъд
фосы дзугтæн, сæ бæхты рæгьæуттæн дарынæн фадат нæ уыд.
Хæхты сын фос дарынæн фылдæр æмæ хуыздæр фадат уыд,
æнæмæнг.
Нæ адæмæн та сæ цард фосæй уыд, æхсыр, дзидза, цыхт,
царв, суанг ма сæ уæлæдарæс дæр фосы фæрцы — сæ къуым-
бил, тинтычъи, сæ царм.
Фыдæй-фыртмæ цæттæ уыдысты, куыд сæ уæтæртæ, афтæ
сæ фосы хизæнбынæттæ дæр бæлвырдгондæй. Уалдзæг-иу сæ
иу ран хызтой, сæрд æндæр ран. Фæззæг та-иу сæ карст уыгæр-
дæнтæй сæ мæкъуылтæ уæтæртæм куы аластой, уæд дзы фос
суанг æрæгвæззæгмæ мит æрхæцыны онг хызтой, цæмæй зы-
мæджы фаг хос суа. Сæ фосæй цы фæллой истой, уымæй уыд
нæ адæмæн сæ цард, хæрыны фаг дæр сын уыд æмæ армукъаты
уæйгæныны фаг дæр.
Тæгиатæн сæ сылгоймæгтæ къухæй тынг рæвдз уыдысты
æрмгуысты хабæрттæм, сæ тинтычъи тынтæ, сæ гауызтæ, суанг
ма кæрцытæ дæр уæйæн хуыдтой. Сæ нæлгоймæгтæ та фос иф-
тындзынæн цы хъуыд, æрчъиагæй, гæрзæй, гузийæ, дзыларæй,
суанг саргьы бæхтæн сæ саргьты онг. Куыд зæрингуырдтæ,
афтæ сæм куырдалæгонтæ дæр уыд. Сæ хæдзарады куыстытæ
иууылдæр уыдысты нывыл æвæрд. Се ‘нæниздзинад дæр хæхты
бæлвырд хуыздæр уыд. Тæгиаты быдырæй хъуыд æрмæстдæр
хуымгæнды зæхх, хор кæм байтыдтаиккой, уый фаг.
Хæхты цæргæйæ, нæ адæм сæ кæрæдзи дæр фылдæр уарз-
той, парахатæй сæ кæрæдзи нæ хъыгдаргæйæ, иу къуыбырыл,
иу хæдзар, иннæ къуыбырыл — иннæ. Бынтон диссаджы хорз та
сæ фосæн. Фыстæ æмæ сæгътæ къæдзæхтыл дæр хызтысты. Аф-
тид быдыр сæ æнæ сæ хæхтæ нæ хъуыд. Хохы цæргæйæ-иу сæ
кæрæдзийы уындмæ æрбæллыдысты, кæрæдзимæ-иу уазæгуаты
цыдысты. Фæлæ сæ лæгдыхæй куы ратардтой, уæд сын фæйнæ
нарæг — æнгом сæ кæрæдзимæ — уаццаг зæххы гæбæзтæ бай-
уæрстой, сæ хæдзæрттæм сæ кæрæдзийы æхсæн нарæг фæндæг-
тæ. Æнæ кæрæдзи бахъыгдаргæйæ, фос нæ, фæлæ маргъ дарын
дæр сæ бон нæ уыд. Стыр нæмттæ сын сæ уынгтыл сæвæрдтой
симды хæцæгау кæрæдзимæ æнгом. Ахæм æвадат тыхст резер-
вуацийы цæрæны уавæрты нæ адæмæн сæ кæрæдзийы уындæй
дæр сæ зæрдæтæ фæцъæх сты. Сеппæт дæр мысыдысты æхсæв
дæр, бон дæр — хæхты уæгъдибарæй сæ сæрибары цард, сæ бæр-
кадджын фынгтыл сæ минасы хæринæгтæ æнæхыгъдæй дзидза,
царв æмæ цыхтимæ. Фæстæмæ хæхтæм цæмæй ма алыгьдаик-
кой, уый тыххæй сæ салдæттæ хъахъхъæдтой, чи кæй фарсмæ
цардаид, уымæн дæр сын уынаффæ кæнгæйæ. Æфсымæрты-иу
иумæ иу ран цæрын дæр нæ уагътой, фæйнæрдæм-иу сæ ныххæ-
125
^%/ьаныхъуаты Фатимæ
лиу кодтой. Сæ цæрæнбынат сын иу ранæй иннæ ранмæ раив-
баивгæнгæ. Дæнцæнæн: ф. 291 оп. ед. 2 (Госархив).
18-го июля 1860 г. 137.
Его Высокоблагородию Управляющему делами Комитета
учрежденного для разбора личных и поземельных прав туземцев
Военно-Осетинского округа, г. Магру и кавалеру Карянику.
От жителя аула Кобанъ,
Алдара Науруза Канукова
Прошение
Однофамильцы мои, живущие в ауле Гизели по настоянию
начальства, в скором времени выселяются в аул Брут на жи¬
тельство. Желая жить вместе с ними в одном ауле — я с ним,
всепокорнейше прошу Вашего Высокоблагородия не оставить,
разрешит и мне с семейством в числе 19-ти душ (в том числе и
собственная прислуга) выселиться из аула Кобань в аул Брут.
Куда выселяются однофамильцы мои.
Проситель Науруз Кануков
1) . Сын Тъæрæс.
2) . Сын Хаджумар
Хъобанæй сæ Брутмæ нæ ауагьтой, фæлæ сæ Джызæлы æр-
цæрын кодтой. Ахæм фыдмитæ сын кодтой.
Уыцы рæстæджы æнæхъæн Кавказ дæр баст уыд Туркимæ,
фæлæ Уæрæсе Кавказы ад куы бамбæрста, уæд дзы фыцца-
джыдæр сфæнд кодта Турчы расурын. Уæрæсе тынг хинæйдзаг
уыд, цæмæй Кавказы йæхи бакодтаид, уый тыххæй-иу мургай,
гæбазгай Кавказæн йæ кæрæттæй хъæуты, быдырты, кæмтты
йæ адæмæй хинæйдзагдæр чи уыд, зондджындæрты, дзыхджын-
ты, уыдоны-иу арвыста лæвæрттимæ паддзах бæлццæтты хуы-
зы. Ахæм бæлццæттæ-иу, уырзæй сгаргæйæ, агурын райдыдтой,
Кавказы адæмты æхсæн сæхицæн чъегьретæ, сæ адæмы-иу хъуы-
мацы гæбæзтыл чи уæй кодта, ахæмты. Уæрæсейы бæлццæттæ
Кавказы сæ алы адæмыхæттытæн дæр сæхи бастой сæ тæккæ
мæгуырдæр, стæй сæ тæккæ æдылыдæртыл. Фæхæсджын-иу сæ
кодтой, стæй-иу сæ уæд ахуыр кæнын райдыдтой.
Мæгуыртæн-иу дзырдтой, сымах мæгуыр уæ хъæздгуыты ах-
хосæй стут, зæгьгæ.
Цæрынхъом лæгæн та-иу ахæм уырыссаг загъта:
— Дæ кусджытæ дæм кæй нæ хъусынц, уый хорз нæу!
ОТ^æгиатаг хабæрттæ æмæ таурæгътæ
Афтæмæй-иу сæ сæ кæрæдзийыл бафтыдтой, сæхæдæг та-иу
сæ саумитæ кодтой дарддæр.
Ахæм мæнгард миты фæриы сæ къухы бафтыд Белграды
фидары гæххæтт 1739 азы, кæцыйы фæрцы Турчы къухæй
ахаудтой Кæсæджы быдыртæ, Уæрæсе та сæ æмбулгæ ракод-
та. Петры чызг Елизаветæ тынг бацин кодта æмæ дарддæр йæ
цæст æрæвæрдта Ирыстоныл. Уæлдайдæр, куы базыдта дыууæ
дины кæнынц, сæ уæздан адæм пысылмон, сæ хуымæтæг адæм
та муртак дин.
Елизавета Петровнæ сфæнд кодта 1744 азы сауджынты
дины адæмты фæрцы кæлæнтæ æмæ хинтæй ирон адæмы йæ
къæхты бын ныссæндын. Æмæ сæм барвыста сауджын арх. Па-
хомины 1746 азы. Пахомин уайтагьд тынг æппæлыны фыстæг
фыста Уæрæсейы хицауадмæ, дины фæрцы ирон адæмы йæ
фæдыл кæй радзæгьæл кодта. Уыцы рæстæджы Мæздæг уыд
ахæм цæрæнбæстæ, кæцы ранмæ Ирыстоны хæхтæй, Кæсæгæй,
Ногьайæ, уырыс æрбамбырд кодтой, дины æфсонæй сæ фæдыл
цы мæгуырты расайдтой, уыцы талынг æнæдинбæрæг мæгуыр
адæмтæ, кæцытæ сæ хъустæ бахъил кодтой, цы хъуымацы гæ-
бæзтæ сын байуæрстой, уыдоныл цингæнгæйæ.
Арх. Пахоминæн дины фæрцы афта тынг тагьд адæм йæ
къухы кæй бафтыдысты, уый тыххæй Уæрæсе Мæздæджы бай¬
том кодта фыццаг дины скъола æнæхъæн Кавказы, кæцы цæт-
тæ кодта сауджынтæ. Скъола байтом 1764 азы, уырдæм истой
хъæздгуыты ноты. Дины хъуыддæгты фæста Уæрæсе бавнæлд-
та 1768 азы, æрбарвыста экспедици хæхтæм сгарынмæ, цы дзы
ис, стæй цас. Ирыстонæй авнæлдтой Гуырдзыстонмæ, цæмæй
фæндаг сæхи къухы бафтыдаид, ууыл дæр та ахъуыды кодтой.
1770 азы хъуымацы тыхтæтты фæрцы тынг æнцонæй сæ къухы
бафтыд стыр хъуыддаг. Слонаты дыууæ ’фсымæры фæрцы, Ах-
мæт æмæ Темырсолтанæн, кæцытæ цардысты Цмийы, бахæрын
кодтой ард Хъуыранæй, куыд Уæрæсейæн сты хæлар адæм. Иу
цыбырдзырдæй, Уæрæсейæ суанг Гуырдзыстонмæ фæндаг сæ
къухы бафтыд. Æмæ йыл Уæрæсе схардз кодта дыууæ мин ар¬
сины хом хъуымацæй. Цмийы æппæты фыццаг фæндаг хъахъ-
хъæнынмæ æрæвæрдта Уæрæсе ссæдз салдаты. Уыцы ссæдз
салдаты уыдысты фыццаг салдæттæ Кавказы зæххыл 1770 азы.
Уый фæстæ, фæндаг сæхи куы баци, уæд Уæрæсе æргом хæцын
райдыдта æнæхъæн Кавказимæ дæр сæ дины ныхмæ, пысылмон
дины ныхмæ. Уæрæсе йæ аргьуаны кусджыты æмæ сæ æфсæд-
ты иумæ бафтыдта хæцынмæ.
Уыцы рæстæджы инæлар Булгаков Кавказæй паддзахмæ ар-
выста ахæм хабæрттæ, зæгъгæ, дам, 1810 азы 31 майы салдæтты
фæрцы ирон адæмæн сæ хæхты цæрæг дыгурæн сæ сау адæмæн
^Ьъаныхъуаты Фатимæ
кæуыл аргъуыдтой, уыдоны хицæн кодтой æмæ сæ фосы хуы-
зæн иумæ æмбырд кæнгæйæ, карантины батардтой. Æддæмæ
дæр сæ нæ уагьтой, мидæмæ дæр сæм салдæттæ никæйы уагь-
той, Прохладнæмæ сæ æрæмбырд кодтой, стæй 269 удгоймаджы
куы баисты, уæд сын зæхх быдыры радтой. Салдæттæ сæ æд
фос, æд цæрæнхостæ æрхæццæ кодтой, æмæ сын сæ хъæуыл
ном сæвæрдтой Чырыстонхъæу.
Уæрæсе уыцы заманы æргом дзырдта, уырыссаг дин чи рай-
са, уыцы адæммæ, дам, хъуамæ фылдæр бартæ хауа, цыфæнды
æдылы куы уа, уæддæр. Уыцы заманы Уæрæсейы паддзахады
сæргьы лæууыд Алыксандр 1-ы фырт Никъала 1-аг æмæ хæххон
адæмæн сæ бартæ бынтон байста. Суанг ма сæм хъалондарæй
æвзидын дæр райдыдта.
Æппæт Кавказы адæмтæм куы æркастысты, уæд Уæрæсе-
мæ афтæ фæкаст, цыма дзы ирон адæмæй æнцондæрæй никæйы
аныхъуырдзысты. Уырысы хицауад сæ кæрæдзийæн дзырдтой,
зæгьгæ, дам, иу-цалдæр азы фæстæ, куыд адæмыхатт, ома, наци,
афтæ ирон нал уыдзæн. Уырысимæ сæ схæццæ кæндзыстæм æмæ
дзы рауайдзæн «митистæ», суырыссаг уыдзысты. Уыцы хъуы-
дыимæ ирон адæмы сафыныл æргом райдыдтой тох кæнын.
Кæрæдзиуыл сæ ардауын райдыдтой, сæ мæгуыртæй сын
пайда кодтой, сæ æдылытыл сын цин кодтой æмæ сын-иу сæ
кæрæдзийы сæхи къухæй цæгьдын кодтой. Сæ кæрæдзийы-иу
куынæуал æмбæрстой, уæд-иу сæ Уæрæсейы хицауад æнцонæй
йæ къæхты бын аууæрста æмæ-иу сæ йæхицæн цагьайраджы
бынаты æнцонæй æрæвæрдта.
Æппæтæй фидардæр Уæрæсейы хинты ныхмæ лæууыдысты
Тæгиаты фæсивæд.
Тæгиаты диссаджы хабæрттæ цæмæй фыст фæуой, уымæн
иу адæймаджы цард дæр фаг нæу. Фæлæ уал дзы мах радзур-
дзыстæм иу скъуыддзаг 1830—31 азты тыххæй. Тæгиаты комæн
йæ сау æфхæрд фыццаг бонты тыххæй, кæцытæ абоны онг дæр
ирон адæмæн рохгæнгæ не сты.
Уыцы рæстæджы Уæрæсейы сæргьы лæууыдысты Аннæ
Ивановнæ 1730 азæй æмæ Елизаветæ Петровнæ 1761 азы онг.
Æнæхъæн Кавказы дæр сæ сау миты ныхмæ-иу исчи куы сдзырд-
та, уæд-иу ахæм адæймаджы кодтой кæнæ маргæ, кæнæ Сыбыр-
мæ сафгæ, цæмæй иннæтæ мæ уæндыдаиккой. Раивта сæ Петр
Ш-ы ус Екатеринæ П-аг 1762 азæй 1796 азы онг. Суанг 1830 азы
онг Алыксандр 1-аг æмæ Никъала 1-аг дæр уыцы фæндæгтыл
фæцыдысты.
Раздæр Уæрæсе æппæт Кавказы бирæ алыхуызон адæмы-
хæттытæн йæхи сабыр æмæ хæлар сыхагæй равдыста. Фæлæ сæ
(77сæгиатаг хабæрттæ æмæ тпаурæгыпæ
Туркæй куы рамбылдта, йæ дæлбар куы бахаудтой, уæд сыл,
раст мæнæ Крыловы æмбисонд «Бирæгъ æмæ уæрыкк»-ы цау
æрцыд.
Уæрæсе Цæгат Кавказы цæрæг адæмты, уæлдайдæр та хæх-
ты цæрæг адæмты, лæгсырдтыл банымайгæйæ сын сæ цард æл-
гъагмæ æртардта. Раздæр афæлвæрдта хъуымацы гæбæзтæй
æмæ æвзист сомтæй сын сæ зæрдæтæм фæндаг ссарын. Уымæй
сын куы ницы уад, уæд сæ диссаджы зондджыныл нымад экс¬
перта загьтой:
— Хъæбæр нозт æмæ сæ музыкæйы бын фæкæнын хъæуы.
Фæлæ дин иманджын, Хуыцауæн кувæг, пысылмон адæм
кæй уыдысты, уый фæрцы сæ нозты бын фæкæнын сæ бон уæды
рæстæджы не ссис. Уый фæстæ уынаффæ рахастой — хæцæн-
гарз æмæ сæ хъæхъхъаг салдæттæ сыл сæ тых куыд бавзарой.
Уæрæсе бамбæрста, æппæтæй тынгдæр сæ тых пысылмон
дин æмæ сæ хæхты кæй ис. Æмæ сæ æд уидæгтæй хæхтæй бы-
дырмæйы ‘фсон тæрын райдыдтой, стæй сын сæ дин сафыныл
хъазуаты тох самадтой. Суанг ма сæ Хадзы кæнынмæ дæр цæ-
уын нал уагьтой Меккæмæ.
Уыцы рæстæг Тæгиатаг лæг Куындыхаты Алхæсты фырт
Муссæ фæсидт Цæгат Кавказы цæрæг адæмæн сæ фæсивæдмæ
æмæ сын загъта:
— Нæ адæм тынг стыр фыдбылызы бахаудтой, нæ цард
бонæй-бон фыддæрæй-фыддæрмæ цæуы фырæлгъагæй, дывы-
дон арты судзæм. Ирон адæмыхатт, мах хыгьд стæм, не знаг
та æнæхыгьд, æнæкæрон бирæ у. Мæнмæ гæсгæ, цæмæй ахæм
стыр фыдбылызæй нæ адæм аирвæзой, уый тыххæй, нæ раз-
мæ цы дыууæ фæндаджы ис, уыдонæй равзарын хъæуы сæ иу.
Фыццаджыдæр нæ хъæуы нæ адæмæн сæ удтæ бахъахъхъæнын,
фæсвæды рæстæгмæ бынат ссарын. Бон цæуы, æмæ Хуыцауы
фæрцы фарн йемæ хæссы. Кæннæуæд та нæ хъæуы хъазуаты
тохы тугкалæн хæсты хæцынмæ рацæуын. Мæн нæ фæнды нæ
райгуырæн зæхх нæ адæмæн сæ тугæй цæхсын. Уынаффæ хъуа-
мæ иумæ æмзондæй рахæссæм. Æз æндæр фæндæгтæ нæ уынын.
Алчидæр уæ йæ фæндон зæгъæд.
Уæрæсейæн Кавказы адæмтимæ йæ бирæ хæстыты фæстæ
Уæрæсейы паддзах Никъала 1-аг Кавказы адæмты æрсабыр кæ-
ныны фæнд скодта.
Куыд Тæгиатæ, афтæ ирон адæмæн сæ цыппар æхсæнады
уæздан лæджы ном чи хаста, уыдонæн сæхи зæххытæ се ‘хсæн
байуаргæйæ сын, сæ уæлæ сфидар кодтой закъонæй. Уалынмæ
1861 азы Бетъырбухы ног закъон фæзынд: «Зæхкусджыты ре-
формæ». Уымæ гæсгæ Уæрæсейы хæдхæцæг паддзах йæ æнæ-
зæхх талынг мæгуыр адæмы цы фæкодтаид, уый нæ зонгæйæ
9 Заказ № 1558
130
^ъаныхъуаты Фатимæ
сæ Кавказмæ æнæхыгъдæй 1867 азы калын райдыдта. Уыцы
хабæрттæм гæсгæ, Кавказы адæмыхæттыты Уæрæсе батард-
та «Депортацийы нормæтæм». Сæхæдæг куыд лыгьдаиккой сæ
райгуырæн бæстæйæ кæдæмфæнды дæр. Ирон адæмæн сæ «Де¬
портацийы» бынат ссис Турчы бæстæ. Æмæ та ацы хатт дæр
Уæрæсейы хицауад се ’ууæнк бахордтой ирон адæмы раз.
Тæгиатæн сæ гъеуæды хабæрттæ æд æмбисæндтæ æмæ тау-
рæгьтæ хъобайнаг Хъаныхъуаты Мырзабеджы фырт Аслæмбег
(Дзыбындз) йæ рæстæджы фембырд кодта чиныджы рауадзын-
мæ. Фæлæ йын нæ бантыст, йæ дуг тынг æвадат æмæ фыдбы-
лызæй йæ тæккæ дзаг уыд гьеуæды заманы, Аслæмбегæй фæ-
стæмæ дæр, æппæт Тæгиаты ном чи хаста, уыдонæн дæр. Фæлæ
фæсарæнты суанг абоны онг дæр сæ фыдæлтæ уыцы «Депорта¬
цийы» кæмæн бахаудтой æмæ Кавказæй сæ райгуырæн бæстæйæ
æнæбары дунейы къуымты чи ныппырх, сæ фыдæлты бæстæ
мысгæйæ, уыдоны цот уыцы хабæрттæ фембырд кодтой, æмæ
сæ абоны онг дæр чингуыты уадзынц. Англисаг, фрацузаг æмæ
туркаг, суанг ма немыцаг æвзæгтыл дæр.
Иу ахæм цау: — 2008 азы Стамбулы сæмбæлдтæн ахæм чи-
ныгыл, мæ зæрдæмæ тынг фæцыд æмæ дзы иу хай, — скъуыд-
дзаг туркаг æвзагыл фыстæй, фæлæ Цæгат Кавказаг ирон ха-
бæрттимæ. Уæлдай бæлвырддæрæй та дзы ис æцæг ирон Тæгиа-
таг лæг Куындыхаты Алхæсты фырт Муссæйы тыххæй æнæсайд
хабæрттæ. Мемæ сæ æрхастон, кæд Хуыцауы бафæнда, уæд сæ
туркаг æвзагæй ирон æвзагмæ ратæлмац кæндзысты.
Нарты фантастикæйы аргьæуттæ фыссын куы ’мбæлы, уæд
тæгиатаг сгуыхт лæгты æцæг хабæрттæ цæуыннæ æмбæлы? Æви
ма сæ атеисттæ се знæггæ, мæрдтæм дæр ма сын сæ хабæрттыл
тобæ хæссынц фыртæссæй. Мыййаг, куы æрыздæхой æмæ сæ
куы æрдомой сæ куыстытæ, æмæ сын сæ фыстытæ æхцайыл
æндæр кæйдæр нæмттыл кæй фæуагьтой, уыцы хабæрттæ. Де¬
портацийы хабæрттыл тынг бирæ чингуытæ рауагьта суанг 1996
азы онг абхазаг лæг — Агаче Мухиттин Юнал, йæ чиныгæй йын
райстам хабæрттæ.
— Фыццаг дунейы хæсты фæстæ Османты импери æмбылды
куы æрцыд, уæд ын йæ зæххытæ се ’хсæн байуæрстой Англис,
Грекъ, Итали, Франци æмæ Уæрæсе. Уыцы рæстæджы Турчы
паддзахæн йæ бон нæ уыд йæ зæххытæ ногæй байсын. Уыцы
хæстыты рæстæджы Османты паддзахады хуылфы Ататюрк уыд
сæ æфсæдты ’хсæн паша. Ататюркмæ æгад æркасти, сæ пад-
дзахад сын кæй ныппырх кодтой се ’хсæн æмæ сын сæ адæмы
æфхæрын кæй райдыдтой, уый.
Ататюрк сусæгæй райдыдта кусын йе ’мзонд адæмимæ. Уыдо¬
ны ’хсæн уыд кавказаг сгуыхт лæгтæ иуæндæс адæймаджы, сæ
‘/7ссегиатаг хабæрттæ семæ таурæгътæ
иу уыд Куындыхаты Муссæйы фырт Бекир-Сами. Куы раргом
ис сæ куыст, уæд ма сæм бафтыд ноджыдæр ирæттæ: Тогъуы-
зтæй Абдулайы фырт Аслæмбег, Хъуыбадтæй Бекир æмæ ма иу
сгуыхт ирон лæг.
Куындыхаты Муссæ Туркмæ æрбацыд 1865 азы. Уæд йæ
фырт Бекир-Сами авдæны уыд. Бекир-Самийыл авд азы куы
сæххæст, уæд æй йæ фыд радта францусаг æвзагыл ахуыр кæ-
нынмæ. Бекир-Сами 11 къласы цытджын зонындзинæдтимæ
францусаг æвзагыл каст куы фæци, уый фæстæ йæ Османийы
паддзах Францимæ политикæйыл ахуырмæ университетмæ ар-
выста паддзахады хардзæй. Парижы университет каст куы фæци
Бекир-Сами, уæд Турчы Амасияйæн æрцыд æвзæрст парламент-
мæ 1921 азы. Османийы паддзахад фехæлд. Уый фæстæ ног рав-
зæрд Турчы паддзахад 1921 азы. Уыцы рæстæджы Турчы пад-
дзахадæн æддаг хъуыддæгты министрæй æвæрд æрцыд Куын¬
дыхаты Муссæйы фырт Бекир-Сами (министр иностранных дел)
цыппар азы æмгьуыдæй. Уый фæстæ ма ноджыдæр дыууæ хат-
ты цыппæргай азтæ æвзæрст æрцыд парламентмæ.
Фынддæс æмæ æртиссæдзаздзыдæй йæхæдæг ныууагьта йæ
куыст æмæ хъæумæ сабырæй цæрынмæ ацыд. 1933 азы амард,
баныгæдтой йæ кадимæ Стамбулы.
Тæгиаты фæсивæд царды бæрзæндтæм тырныдтой, цалын-
мæ Абхазовтæ æмæ Паскевичты хуызæттимæ сæхи не сбастой,
уæдмæ. Уæрæсейы паддзæхты къухæй æппæт Кавказæн дæр сæ
тыхджын, сæ зондджын раздзæуджыты кæй маргæ, кæй Сы-
бырмæ, чи та ахæм монстæртæй фæсарæнтæм йæхæдæг лыгъд.
1834 аз уыд Шейх Шамилы дуг.
Уæрæсе, æппæт Кавказы адæмтæй пысылмон дин чи кодта,
уыдонæн сæ дины ныхмæ æргом хæцын куы райдыдта, уый уыд
Алыккаты Хазбийы хæсты размæ 1826 азы.
Пысылмон дины сæрыл Уæрæсейы ныхмæ скæцыдысты,
куыд Дагъистаны адæмæй, афтæ Цæцæны имам Гази-Мухаммад
1833 азы, раивта йæ Гамзат-Бек. 1834 азы райдыдта Шейх-
Шамилы дуг. Пысылмон дины сæрыл æппæтæй стырдæр ных-
къуырд Уæрæсейы паддзахæн радта Шамил. Уый Кавказы алы-
хуызон адæмты ’хсæн сеппæты зæрдæтæм дæр ссардта фæндаг
йæ зонындзинæдты фæрцы, æртымбыл кодта шæриаты нормæ-
тæм гæсгæ, æппæт адæмыхæттыты иумæ æмæ æнæхъæн Кавка¬
зы сæргьыл æрлæууыд. Дунесфæлдисæг Иунæг кадджын Хуы-
цау Шамилæн йæхæдæг фæци æххуысгæнæг æмæ, æнæхъæн
Кавказы адæмтæ сæ дины сæрыл хæцгæйæ, Шамилы тырысайы
бын æрбамбырд сты кæрæдзи æмбаргæйæ, пысылмон дингæнæг
хæхты цæрæг адæмæй фæстæмæ дæр ма уырысæн сæ хъазахъ.
Паддзах Кавказмæ цы æнæзæхх адæм æрбакалдта, уыдон дæр
132
^ъаныхъуаты Фатимæ
Шамилы фарсмæ æрлæугæйæ, паддзахы ныхмæ сыстадысты.
Зæхх дæр сын радта, хъазахъæн аргъуантæ дæр скодта кувы-
нæн Шамил.
Суанг Шейх-Шамилы онг сæ фæйнæрдæм куы ныффалгæ-
рон кодта, уыцы рæстæджы Уæрæсейы сæргъы лæууыд Никьа-
ла 1-аг. Кавказы адæмтæм фæуæндон, бынтон сæ йæ къæхты
бын ныддæрæн кæныны фæнд скодта.
Уæрæсейы къухæй æппæтæй фылдæр æфхæрд æрцыд Тæгиа-
ты ком, 18 азы дзы фæхæцыд — 1812 азæй суанг 1830 азы онг.
Айдагъ Хъобаны хабæрттæ дзы куы райсай, уæддæр сæ ха-
бæрттæ цалдæр томы дзаг сты. Цалдæр хатты-иу Хъобаны сар-
мадзантæй сфæйлыдтой æд мæсыг, æд мæзджыт, суанг тъымы-
тъымайæ баззайгæ зæппæдзты онг. Сæ хæдзæртты-иу хæссынæн
цы бæззыд, уый-иу салдæттæ ахастой, иннæ-иу æд хæдзæрттæ
басыгътой, сæ адæмы та-иу сын, æд зæронд, æд саби хъызт зы-
мæджы, декабры мæйы лæгдыхæй салдæттæ сæхæдæг уæлбæ-
хæй æд сауджынтæ. Мæгуыр адæмы-иу ихджын доны батард-
той, аргъаугæ, дам, уыл кæнæм, уæ дин мах зæрдæмæ нæ цæуы
æмæ уæ нæхи динмæ здахæм. Уыцы аргъуыды фæстæ-иу хъæуы
цæрджытæ уазал низæй фæцагьды сты. Кæуыл-иу саргъуыдтой,
уымæн-иу иу æвзист сом йæ къухы авæрдтой, кæнæ та хом хæ-
дойнаг. Кавказы бирæ алыхуызон адæмыхæттытæй-иу Уæрæ-
сейы хицауад гису-гисугæнгæ хæстæг кæмæ æрбацыд, уымæн-иу
йæ сæфт æрцыд.
Азтæ цыдысты, Уæрæсейы паддзах Никъала 1-аг хабæрттæ
бæлвырдæй куы базыдта, уæд Кавказы адæмы æрсабыр кæнын
фæнд скодта æмæ уымæ гæсгæ 1837 азы 13-æм октябры фыццаг
хатт, тынг æй нæ фæндыд, фæлæ уæддæр æнæбары Цæгат Кав-
казмæ æрбацыд.
Уыцы рæстæджы паддзахы бæхджын æфсæдты Кавказмæ
цы свитæ цыд, уыдоны æхсæн уыд Куындыхаты Алхæсты фырт
Муссæ дæр —19 аздзыд æрыгон афицер.
Муссæ паддзахы бæхджын æфсæддонты æхсæн уыд уæлдай
гуырвидауцдæр, хæрзхъæд æфсæддон барæг. Кавказмæ фæн-
дагыл Муссæйы паддзах Никъалай 1-ы йæ хæрзхъæд, хæдзонд
хабæрттæй дисы бафтаугæйæ йыл паддзах йæ цæст æрæвæрдта.
Уымæй фæстæмæ-иу æппæт Кавказы хабæртты дæр Никъала
1-аг уынаффæ кæнгæйæ, Муссæйæ пайда кæнын райдыдта хæх-
хон царды зонындзинæдтæй, стæй йæ зондæй. Паддзах Никъала
1-ы свитæ уыцы фæндагыл Ларсмæ куы æрхæццæ, уæд, куыд
æппæт Кавказы адæмты минæвæрттæ, афтæ ирон уæздан адæмы
минæвæрттæ дæр йæ размæ рацыдысты. Æгьдаумæ гæсгæ, куыд
æмбæлд, афтæ йын салам радтой. Уый уыд 13-æм октябры 1837
азы. Ларсæй йæ кад æмæ æгъдауимæ Дзæуджыхъæумæ æрх-
(/7^æгиатаг хабæрттсе семсе таурæгътæ
уыдтой. Дзæуджыхъæуы 1837 азы 14-м октябры Никъалай 1-ы
номыл сæрмагондæй байтом се ‘мбырд. Уыцы ‘мбырды Никъала
1-аг æппæт адæмыхæттытæн дæр сæ минæвæрттимæ фæныхас
кодта, сæ алкæимæ дæр хицæнæй. Фæлæ йæ ныхас Цæцæны
минæвæрттæм куы æрхæццæ, уæд уыдонимæ уæлдай хæлар-
дæрæй сыл сæмбæлд, уæлдай цæстæнгасимæ семæ райдыдта
хъæлдзæгæй, худгæйæ хъазæнныхæстимæ ныхас кæнын.
Фæлæ сын сæхимæ куы байхъуыста, уæд сын загъта:
— Сымах Уæрæсейы закъонты ныхмæ цæут.
Æмæ йын Цæцæны минæвæрттæ загьтой:
— Мах дæр фæндид, куыд æппæт Кавказы хæххон адæмты,
афтæ сымахимæ лымæнæй цæрын. Фæлæ махæн нæ фыдæл-
тыккон æгъдæуттимæ нæ адæмыхаттæн сæ сæргьы нæ кæрæдзи
æмбаргæйæ лæууынц нæ тæрхоны лæгтæ, дзырддзæугæ хистæр-
тæ. Уыцы тæрхоны лæгты та афтæ фæнды, цæмæй нæ адæм,
сæ кæрæдзи æмбаргæйæ, хъусой нæ фендджын, зондджын хи-
стæртæм. Дæ бæрзонддзинад, сымах мах адæмы хорз нæ зонут.
Ды æрмæстдæр иунæг мах федтай æмæ æнхъæл дæ, хорз нæ зо-
ныс. Махæн дæр нæ хуымæтæг адæмы сымах закъонтыл цæрын
æнæ нæ фыдæлтыккон æгъдæуттæй бафæндид. Æнæгъдауæй
æнцондæр у цæрын, фæлæ, куыд нæ тæрхоны лæгты, афтæ нæ
хистæрты дæр нæ фæнды æнæ нæхи фыдæлтыккон æгьдауыл
хæцгæйæ. Мах фæнды дин иманджынæй æфсармимæ цæрын.
Сымах, уырысæй, уый зæгъæн нæй.
Ахæм дзуапп радтой Уæрæсейы паддзахæн Цæцæны минæ-
вæрттæ. Никъала 1-аг гъеуæд Дзæуджыхъæуы ирон адæмæн
тынг стыр зæрдæтæ бавæрдта:
— Уæхи ирон фыдæлтыккон æгьдæуттыл æд кад æмæ намыс
уæ цард æрæвæрынмæ уæм мах дæр фæкæсдзыстæм, сымах та
махмæ фæкæсут.
Никъала 1-ы размæ Уæрæсейы сæргъы Алыксандр 1-аг куы
лæууыд, суанг Бородинойы хæсты дæр куыд Тæгиаты фæси-
вæд, афтæ æппæт Кавказы фæсивæд дæр уырысы бæхджын æф-
сæдты ‘хсæн, Уæрæсейы сæрыл хæцгæйæ, ирон фæсивæд сæ
раззаг рæнхъыты хæсты быдыры цыдысты. Сæхи хъæбатырæй
кæй равдыстой, уый тыххæй дзы бирæтæн Алыксандр 1-аг йæхи
къухæй хæрзиуджытæ балæвар кодта. Уый фæстæ Никъала 1-аг
Уæрæсейы сæргъы куы ‘рлæууыд, уæд Тæгиаты фæсивæдæй би-
рæтæ райстой Уæрæсейы ‘фсæдты ‘хсæн афицерты нæмттæ.
Алыккаты Хазбийы хæсты заман 1830-м азты ирон адæмæн
сæ хæцынхъом фæсивæд иууылдæр кæнæ Уæрæсейы паддзах-
мæ, кæнæ та Гуырдзыйы паддзахмæ мыздыл службæ кодтой.
Тæгиаты комы уыцы рæстæджы зæрæдтæ æмæ сывæллæттæ
йеддæмæ ничи уыд. Паскевич тынг мæнгард лæг уыд, афтæ кæй
134
^ъаныхъуаты Фатимæ
фыста Уæрæсейы хицауадмæ, зæгьгæ дам, Абхазовы ныхмæ ды-
ууæ мин æмæ æрдæг хæцынхъом адæймаджы æрлæууыд. Тынг
сæ куы фæндыдаид, уæддæр Тæгиаты комы иу бонмæ уыйбæрц
адæм никæй бон бауыдаид æрæмбырд кæнын.
Никъала 1-аг 1837 азы Кавказмæ куы ‘рцыд æмæ сын сæ
адæмыхæттытимæ бæлвырдæй сæ алкæимæ дæр хицæнæй куы
æрныхас кодта, уæд бамбæрста, Кавказы адæмтæ цалынмæ хæх-
ты цæрой, уæдмæ сыл Уæрæсе кæй нæ фæтых уыдзæн. Уымæ
гæсгæ, æппæт дунейы адæмтæ цасфæнды куы фæдзурой Уæ-
рæсе æмæ Кавказы адæмты хабæрттыл, уæддæр М. Гаммерæй
растдæр ничи загьта:
— Политика России всегда была именно антиисламской, и
грозила Кавказским народам потерей своей самобытности.
Уыцы рæстæджы Тæгиатæн сæ 12 мыггагæн сæ зондджын,
фендджын куырыхон хистæртæ Хъобанмæ æрбамбырд сты. Сæ
нæлгоймаг æрыгон фæсивæды сын æфсонмæты, æнæ тæригьæд
зонгæйæ, кæй цагьтой, ууыл хъуыдыгæнгæйæ сагьæсы бацыды-
сты, уæлдайдæр та Хазбийы хæсты фæстæ.
Цас фæдзырдтой, Хуыцау йæ зонæг, фæлæ фæстагмæ ра-
хастой уынаффæ, цæмæй бахъахъхъæной сæ фыдæлтæй сын
баззайгæ сæ ирондзинад йæ царды уаг æд этникон арæнтæ, æд
рæзгæ фæлтæр, ахæм тыхджын знагæй, уый тыххæй сæ хъуыд
ссарын рæстæгмæ æууæнкджын фысым. Цæмæй сын знаг ма
сыскъуыдтаид сæ адæмыхаттæн йæ фидар уидагæн йæ æрыгон
таубийы знæмон, сæ рæзгæ фæлтæр.
Тæгиатæ Хъырымы бæстæйы куы цардысты, гьеуæд сæ сы-
хаг Туркимæ хæларæй, æууæнкджынæй, хъарм цæстæнгас сæ
кæрæдзимæ дардтой. Уымæ гæсгæ сæ тыхст боны, рæстæгмæ
сæ сабитæ æмæ зæрæдты Турчы уазæг бакæнын фæнд скодтой.
Цæмæй сæ фæнд йæ къахыл æрлæууыдаид, уый тыххæй алы
мыггаг дæр хъуамæ бацæттæ кодтаид йæ минæвар, фондз æмæ
ссæдз азæй фынддæс æмæ ссæдз азы онг кæуыл цыдаид, ахæм —
дзырдарæхст, цæхæрцæст, цæрдæг лæппу-лæг. Йæ фарсмæ хъу-
амæ уыдаид 15 кæнæ 16-аздзыд цумайы лæппу.
Сæ сылгоймæгтыл дæр æрцыд хæс æвæрд: хъуамæ судзины
фындзæй сæ барджыты афтæ аив срæвдз кодтаиккой сæ бæлц-
цæттæн сæ дарæс: урс атлас куырæтты æддейы æвзаргæ цъæх
тынæй цыбырдыс цухъхъатæ, сæ бæрцагьудтæй æрттывтытæ
калдтой бæрзонд æвзист бæрцыты сæртæ, сæ тинтычъи басы-
лыхъытыл хæрдгæхуыдæй хъусбостæ. Сæ къæхтыл æвзаргæ сæ-
ракæй бæрзонд цырыхъхъытæ. Сæ уæхсчытыл агъуды хуылф
хъримаг топпытæ, сæ фæрстыл дæлиау уагьдæй дамбацатæ сæ
хуымпъырты. Сæ астæутыл, сæ ронбастыл хъамайы фарсмæ —
урс фистонджын фæринк кæрдтæ.
‘77сæгиатаг хабæрттæ æмæ таурсегътæ
Сæ бæхты рæгъæуттæй сын равзæрстой, сæ саулох бæхтæн
дæр ма сæ æфсургътæ. Балцы цæуын агьоммæ сæм цæкуыйæ
фæкастысты, суанг ма сын фæндагмæ дæр сæ хордзенты цæ-
куы ныккодтой: сæ бæхты дзаумæттæм дæр диссаджы зылдæй
базылдысты: сæ саргъæмбæрзæнтæ сыгъзæрин доны ныттылд-
той, хæрдгæхуыдæй аивгондæй, идонæй, дзыларæй сæ згьæл-
лæггæмттæ æд æгъдæнцойтæ суанг сæ цæфхæдты онг сыгъдæг
æвзистæй фæлгонцгонд. Алы барæгæн дæр йæ фæсарц æвзаргæ
хъуынæй нуæрст нымæт. Афтæ тынг сæ саив кодтой, цæмæй
дардæй бакæсгæйæ дæр бæрæг уыдаид, хуымæтæг барджытæ
кæй не сты. Алы барæгæн дæр йæ фарсмæ хæрзконд аив лæппу
15—16 аздзыд лæггадгæнæг цæрдæг, туркаг æвзагыл дæр дзу-
рын чи зыдтаид, араббаг дамгьæтæй фыссын æмæ хъуыран кæ-
сын. Ахæмтæ дæр сæм уыд се ‘рыгон фæсивæды ‘хсæн гъеуæды
заманы.
Иу азæй та иннæ азмæ сæ бынтон фыдцæрмæ æртардтой.
Алыксандр П-ы уынаффæмæ гæсгæ, барон Вревский Кавказы
алыхуызон адæмыхæттыты æхсæн сгарын райдыдта сæ нæлгой-
мæгты. Сæрмагонд фæлварæнтæм гæсгæ алы мыггаджы дæр,
алы хæдзары дæр, сæ нæлгоймæгтæ хъуамæ рацыдаиккой уыцы
фæлварæнты аттестаци. Уымæ гæсгæ, 1856 азы уыцы къамис-
мæ æвзæрст æрцыдысты тæрхоны лæгтæ, Кавказы адæмтæн
сæхицæй. Сæ сæргьы та сын Уæрæсе йæхи адæмæй хицæуттæ
æрæвæрдта. Сæ фæлварæнты хъуамæ сбæлвырд кодтаиккой,
алы адæймаг дæр цы аккаг у, уый, зондæй дæр, æгъдауæй дæр.
Суанг дзы чи цы диныл хæст у, уый дæр бæлвырд куыд уыдаид,
афтæ. Зæхх дæр сын уыцы барæнтæм гæсгæ уæрст куыд æрцы-
даид. Хонгæ та йæ кодтой афтæ: «Комитет для разбора личных
и поземельных прав горцев Военно-Осетинского округа». Уыцы
комитеты куыд тæрхоны ахуыргондыл нымад лæгтæ, афтæ дины
кусджытæ дæр кодтой сæ куыст.
Уæздан лæджы ном лæвæрдтой ахæм адæймагæн, кæцыйæн
суанг йæ фыдæлтæ дæр хъуамæ уыдаиккой уæлдæр æмæ уæл-
дай барджын æхсæнадон фæлтæрæй рагон стыр æмæ тыхджын
мыггагæй. Тæгиаты ном цы 12 мыггаджы хастой, уыдон сеппæт
дæр уыдысты ахæм цытджын мыггæгтæй равзæргæ адæм.
Уыцы къамис бадтысты Хъобаны, йæ рæстæджы Хъобан уыд
хъуыстгонд хъæуыл нымад, айдагь Тæгиаты комы нæ, фæлæ æп-
пæт Кавказы дзыллæты æхсæн дæр йæ уæздан адæмы фæрцы.
Уæрæсе дæр хъобайнæггимæ 18 азы уымæн фæхæцыд — 1812-
æм азæй 1830 азы онг, йæ хæдифтонг æнæхыгьд тугдзых салдæт-
тимæ æд сармадзантæ, æд хæдæхсгæ фондзæхстон джебогьджын
топпытимæ. Сæ къæдзæхдурæй амад галуантæ æмæ фидæрттæн
135
(Я^'ъаныхъуаты Фатимæ
иу сæ дур дурыл нал ныууагъта, сæ хъæд хъæдыл. Цы ма-иу дзы
баззад, уый та-иу судзгæ бакодтой. Йæ къухы ма-иу кæмæн баф-
тыд амбæхсын хъæдтæ æмæ лæгæтты, иннæты-иу уырысы сал-
дæттæ уæлбæхæй сæ разæй расур-басургæнгæ Гæналдонмæ тард-
той. Табу Иунæг кадджын Хуыцауæн, уый фæрцы ирон адæмы
мыггаг сыскъуынын знаджы къухы нæ бафтыд.
Суанг ма Хетæгкаты Къостайæн дæр йæ «Додой» уыцы ду-
гыл уыд фыст.
Додой
Додой фæкæнат, мæ райгуырæн хæхтæ,
Сау фæныкæй уæ куы фенин фæлтау!
Зæй уæ фæласа, нæ тæрхоны лæгтæ, —
Иу ма уæ фезмæлæд искуы лæгау!..
Искæй зæрдæ уæ дзыназгæ нырризæд,
Искæмæ бахъарæд адæмы хъыг.
Дзыллæйы мæстæй уæ исчи фæриссæд,
Иумæ уæ разынæд иу цæстысыг!..
Фидар рæхыстæй нын не уæнгтæ сбастой,
Рухс кувæндæттæй хынджылæг кæнынц,
Мард нын нæ уадзынц, нæ хæхтæ нын байстой,
Стырæй, чысылæй нæ уистæй нæмынц...
Иугай ныйистæм, ныууагьтам нæ бæстæ,
Фос дæр ма афтæ ныппырх кæны сырд...
Фезмæл-ма, фезмæл, нæ фыййау, нæ фæстæ,
Иумæ нæ рамбырд кæн, арфæйы дзырд!..
Оххай-гье! Не знаг нæ былмæ фæтæры, —
Кадмæ бæлгæйæ æгадæй мæлæм...
Адæмы фарнæй къæдзæх дæр ныннæры, —
Гъе, мардзæ, исчи! — бынтон сæфт кæнæм!..
136
Уæрæсейы паддзах Никъала 1-æн уыцы рæстæджы Кавказы
хабæрттæ бæлвырдæй чи зыдта, уыдоны æрбамбырд кодта Аб¬
хазов, Паскевич, Воронцов æмæ Вревскиимæ иумæ æмæ ма сын
семæ йæхи фырт Алыксандр П-ы дæр бафтыдта. Уыцы хабæрт-
тæ куы цыдысты, уæд ирон адæмæн сæ хъапп арæзт уыд, XIII
æнусы Хъырымы бæстæйæ Цæгат Кавказмæ Тæгайы байзæддаг
фараст чырæйæ чи æрцыд, уыдонæй. Фæлæ куы æрпъланыл
сты, сæхи куы æрæмбæрстой, хъуыддаг сæ зæххытæ уарынмæ
‘77Сæгиатаг хабсерттæ æмсе таурæгътæ
куы æрхæццæ, гъеуæд сæ рауад 12 мыггаджы. Уыдон уыдысты
цæттæ этносæй, æппæты фыццаг Цæгат Кавказмæ цы ирон адæм
æрцыд XIII æнусы цæрынмæ Хъырымæй. Уыдонæн уыд бæл-
вырд, куыд сæ адæмыхаттæн йæ æцæг ном, куыд наци афтæ —
ИРОН.
Кавказы Тæгиатæ куы æрпъланыл сты, уæд, куыд рабæрæг,
уымæ гæсгæ, æппæтыфыццаг сæ ироны номимæ сæрмагондæй
цы 12 мыггаджы фæзынд: Алыккатæ, Æлдаттатæ, Джантиатæ-
Дзантиатæ, Дударатæ-Слонатæ, Есенатæ, Хъаныхъуатæ, Куын-
дыхатæ, Мамсыратæ, Тугьанатæ, Тлаттатæ, Тхостатæ, Шанатæ,
уыдонæй нæдæр дæлдæр ничи уыд, нæдæр уæлдæр, уыдысты
æмсæр сæ сабийæ сæ зæронды онг уæздан адæмыл нымад сеп-
пæт дæр.
Тæгиатæ кодтой пысылмон дин, суанг XIII æнусæй абон —
XXI æнусы онг дæр Тæгайы цот æппæт дунейы къуымты пыр-
хæй дæр, уæддæр нæ фесæфтысты.
Фыдæй фыртмæ Тæгиатæ сæ дуджы, æрмарæхсты зонын-
дзинæдты фæрцы уыдысты зондджын æмæ фендджыныл нымад.
Сæ хъæздыг мадæлон æвзаг æд дин, æд фыдæлтыккон æгьдæу-
ттæ. Уыцы хабæртты фæрцы сæ цард уыд æвæлмон. Сæ ду¬
джы сын æппæт дунейы стыр ахуыргонд этногрæфтæ сæ цалдæр
æнусты цардæй дисты æфтыдтой, суанг XIII æнусæй. Немыцаг
этногрæфтæ XVIII æнусы цалдæрæй Клапот Генри Юлисимæ,
Штеддер, стæй академик археолог, энциклопедист Гульденштет
цалдæрæй, цалдæр азы фæкуыстой бынæттон адæмæн сæ уæлдæр
зындгонд фæлтæримæ, Гульденштет ма уый размæ дæр 1771 азы
Ел хоты бакомкоммæ, кæддæры Уæллаг Дзылаты зæххы бынæй
йын йæ диссаджы соборни мæзджыт дæр уый ссардта. Уыцы
соборни мæзджытæн ма суанг абоны онг дæр уæлзæххыл баззад
æрмæстдæр йæ минарет. Ахæм рагон хабæрттæм гæсгæ, суанг
уæды чингуытæ чи фыста, уыдонмæ, ирон адæмы этнографийы
стыр бынат хицæн сæргондæй æрцахста, Берлины цы чингуытæ
рауагьтой немыцаг æвзагыл, уыдоны æхсæн ирон хабæрттæ.
Махæн нæ хæс у, нæ фыдæлтæн сæ æфхæрджыты æнæ
рæдыдæй зонын, кæй аххосæй æрцыдысты сæ уæзданы номы
тыххæй æнаххосæй аххосджыныл нымад. Ахæм хъизæмæрт-
тæ сæ царды цæмæн федтой, фосау сæ цавæр лæгсырдтæ нып-
пырх кодтой дунейæн йæ къуымтыл. Абон дæр ма, рухс зондыл
хæст адæймагæн йæ хæс у æнæсайдæй уыцы хабæрттæн сæ зо¬
нын, суанг тъымы-тъымайæ абоны онг Тæгиатаг адæммæ, фыд
фыртæн фæдзæхсгæйæ, цы хабæрттæ æрхæццæ гьеныры онг,
дзыхæй-дзыхмæ дзургæйæ, стæй адæймаг йæхæдæг цы федта,
цы фехъуыста, уыдон сæм æфтыд куы æрцæуой, уæд.
Раджы заманы æппæт дунейы ахуыргонд адæмтæй ирон адæ-
^Я^ъаныхъуаты Фатимæ
138
мæн сæ истори суанг йæ гуырæнæй чи ахуыр кодта, æмæ дзы
чингуытæ чи фыста. Рагон заманы æппæт дунейæн дæр алы ду-
гæн дæр йæхи æцæг истори фысджытæ уыд.
Рагон ахуыргонд истори фысджытæ XX æнусы райдайæны
агьоммæ уыдысты æцæг истори фысджытæ æд арф хъуыды сæ
зонындзинæдтимæ: этногрæфтæ, археологтæ, энциклопедистты
зонындзинæдтимæ. Ахæм ахуыргонд адæм-иу æнæхъæн Цæгат
Кавказы адæмты историйы æхсæн-иу сæ дисы æфтыдта ирон
адæмы истори, уæлдай бæлвырддæрæй та Тæгиаты истори.
Уæрæсейы хæдхæцæг паддзах, ирон адæмыхатт хыгьд уæв-
гæйæ сæ хъалондарæй æрдæлбар кæнын кæй нæ фæрæзта, уый
тыххæй æрцыд ахæм хатдзæгмæ: Тæгиатæ, Куырттатæ æмæ Ба-
дилатæй уæзданы ном чи хаста, уыдон иууылдæр кодтой уыциу
пысылмон дин, уымæ гæстæ сын сфæнд кодта байсын сæ хæхтæ
æмæ сæ дин.
Тæгиатæ, Куырттатæ, Бадилатæ æмæ Уæлладжыры комы
Ос-Бæгъатыры хабæрттæ
Уыдон Нартæ æмæ Аланты аргъæуттау æнхъæл уæвæгау
фантазитæ не сты, уымæ гæсгæ-иу рагон историфысджытæ сæ
ныхасы сæрæн райстой æппæт Кавказаг адæмты æхсæн ирон
адæмы. Мæ ныхас уæлдай бæлвырддæрæй Тæгиатыл цæуы,
мæхи фыдæлтыл.
Тæгиатаг 12 мыггагыл, абон куы дзурæм Алыккатæ, Æлдат-
татæ, Джантиатæ (Дзантиатæ), Дударатæ (фыды номæй Сло-
натыл), Хъаныхъуатæ, Есенатæ, Тхостатæ, Тлаттатæ, Тугьана-
тæ, Куындыхатæ, Мамсыратæ, Шанатыл, уæд нæ, æнæмæнг,
зæгьын хъæуы, мæнæ бирæ стыр ахуыргонд адæмтæ XIX æнусы
тыххæй сæ чингуыты куыд фыстой йæ сæргонд («Эпоха Вели¬
ких переворотов»). Цард иу ран кæй нæ лæууы, уымæ гæсгæ
XIX æнусæй XX æнусы райдайæны онг Тæгиатаг 12 мыггагæй
бирæтæ дуджы аххосæй, Тæгиаты знæгтæй сæхи мыггаджы
нæмттæ æмбæхсгæйæ, сæхицæн ног мыггæгты нæмттæ æрхъуы-
ды кæнгæйæ, бирæтæ ма суанг æцæгæлон адæмты æхсæн сæхи
æнæбары æрæмбæхсгæйæ, сæ зыбыты æндæрхуызон мыггæгтæ
рауад. Фосы дзугмæ сырд куы фæлæбура, æмæ уыдон пыхсбы-
ны куыд ныппырх уой, уыйау. Фæлæ уæддæр уыцы хабæрттæ
Тæгиатаг адæмы хабæрттæ æцæг хабæрттæ сты.
Уыцы заманты тыххæй Китайы император афтæ загъта: «Что¬
бы мои враги родились в эпоху Великих переворотов». Фæлæ
сты зноны хабæрттæ, æд таурæгътæ.
'77сæгиатаг хабæрттсе æмæ таурæгътæ
Хъобангомы Тæгиаты хабæрттæ Кæнтæй-Кæсæгмæ, зæгьгæ,
цæйау фæзæгъынц, уыйау. Уыцы хабæрттæ чи зыдта, уыдонæй
сæ иу уыд Хъаныхъуаты Мырзабеджы фырт Аслæмбег, фæсно-
мыгæй (Дзыбындз), райгуырд Уæллаг Хъобаны 1878 азы. Йæ
фыдымад Тлаттаты Уарийы чызг Госæнагъуæ та уыд Дæллаг
Хьобанæй. Уымæ гæсгæ, куыд Хъаныхъуаты хабæрттæ, афтæ
Тлаттаты хабæртттæ дæр хорз зыдта, суанг йæ фыд, стæй йæ
фыдыфсымæр Дударыхъойæ (Хабосæй) тынг бирæ зæрдылда-
рын аккаг хабæрттæ æмæ таурæгътæ фехъуыста, стæй ма, йæхи
дæргъвæтин царды цы федта æмæ цы фехъуыста, уыдон дæр.
Йæ фыд Мырзабег æмæ йе ‘фсымæр Дударыхъойæн (Хабосæн)
сæ фыд Дудар раджы кæй амард, уымæ гæсгæ дыууæ сидзæр
лæппуйы рæзыдысты Хъаныхъуатæ æмæ Тлаттаты дыууæ мыг-
гаджы ‘хсæн. Куыд Уæллаг Хъобанæн, афтæ Дæллаг Хъобанæн
дæр сæ хабæрттæ хорз зыдтой. Хъобаны хабæрттæ-иу Аслæмбег
(Дзыбындз) суанг 1812 азæй райдыдта дзурын. Уæлдай бæл-
вырддæрæй та-иу Алыккаты Хазбийы хæсты хабæрттæ дзырд-
та. Хазби стæй Хазбийæн йæ мадыфсымæр Шанаты Беслан йæ
фырттимæ, Тлаттаты Хамырзæ йæ цыппар фыртимæ, Хъаныхъ¬
уаты Дæхцыхъойы фырттæ Бита æмæ Бтъа, Мамсыраты дыууæ
‘фсымæры Дæргъæвсæй æмæ ноджыдæр суанг Куырттаты ко-
мæй хъуыстгонд хъæбатыр Хъасай сæ фæсивæдимæ.
Радон хатт та Тæгиаты коммæ инæлар Абхазов куы æрбалæ-
бурдта йе ‘нæхыгъд хæдифтонг салдæттимæ. Уыцы хæсты ирон
лæг чъегърейæ кæй æрлæууыд Абхазовæн æхцайыл, уый аххо-
сæй Тæгиаты фæсивæды куыд ныццагътой, чи ма дзы баззад,
уыдоны та æвддæс æмæ æртиссæдз аздзыд зæронд урсзачъе лæг
Шанаты Беслан сæ разæй йæ æхсæз фыртимæ, йæ æвдæм фыр-
ты та йын Абхазов агæрах кодта. Уый фæдыл Тлаттаты Хамыр-
зæ йæ цыппар фыртимæ, стæй ма ноджыдæр иукъорд сахъ-
гуырд лæджы Абхазовы æфсæдтæ сæ сæ разæй Дзæуджыхъæуы
крепостмæ куыд æртардтой. Уыцы рæстæджы крепосты комен¬
дант уыд И.П. Дельпоццо. Уый та сæ æнæ суд æнæ тæрхонæй,
сæ къæхтыл сын хъадамантæ бакæнынкæнгæйæ сау Сыбыры
амæттаг бакодта итаппæй, æмæ сæ Сыбыры къуымты иугæйт-
тæй байтыдтой.
Куыд Шанаты Беслан, афтæ Хамырзæ дæр Сыбырæй сæ
райгуырæн бæстæмæ нал æрыздæхтысты. Фæлæ Хамырзæ-
йæн йæ фырттæ ссæдз азы фæстæ сæ фыдæлты райгуырæн бæ-
стæмæ æрыздæхтысты. Суанг Сыбыры дæр Тæгиатаг ирон лæ-
джы ном нæ фегад кодтой. Сыбыры бахаудтой хъæдтундрæйы
уæззау хъæдфадæн куыстмæ. Æмæ дзы райстой хъæддзаумайы
æрмгуысты зонындзинæдтæ. Суанг ма Сыбырæй семæ æрластой
хырхфадæн заводы æрмæг хайгайæ, æмæ сын дзы сæхи фæр-
^Съаныхъуаты Фатимæ
цы Дæллаг Хъобаны сæ фыдæлты райгуырæн зæххыл диссаджы
хырхæйфадæн завод рауад. Уыцы рæстæджы сын Уæрæсейы
паддзах Алыксандр П-аг радта дзырд сæ фыдæлты хъæуы Дæл-
лаг Хъобаны æрцæрыны бар, уый уыд 1860 азы.
Хамырзæ æмæ йæ фырттæй фæстæмæ дæр 1830 азы æппæт
Тæгиаты комы, хæхты цæрæг адæмты Уæрæсейы хæдхæцæг
паддзæхтæ афтæ тынг æфхæрдтой. Сæ хъæутæй сæ тардтой, ре-
зервуацийы бынæттæ сын æрхъуыды кæнгæйæ. Иу мыггаг нæ,
фæлæ иу мады зæнæг дыууæ ‘фсымæры дæр иу ран цæрын нæ
уагътой. Хохæй быдырмæйы æфсонæй сæ, æнæкæрон размæнт-
базмæнт кодтой. Сæ мыггаджы мæсгуытæ сын æд мæзджыттæ
сармадзантæй дæрæн кæнгæйæ. Тлаттатæ комæн йæ дæлвæзты
кæй цардысты, уый аххосæй сыл знаг фæтых ис. Фæлæ Хъа-
ныхъуатæ зынтæй æфтыдысты знаджы къухы, бынтон сыл йæ
бон нæ цыд. Уымæн æмæ-иу знаг комы Дæллаг Хъобанмæ куы
‘рбахæццæ ис, уæд-иу Тлаттатæ æхсæвы тары сæ мæсыджы сæ-
рæй нысан радтой, арт-иу ссыгътой. Цалынмæ-иу знаг Уæллаг
Хъобанмæ хæццæ кодта, уæдмæ-иу Хъаныхъуатæн сæ хæцын-
хъом фæсивæд зна-джы ныхмæ Тлаттаты фæсивæдимæ баиу сты.
Чи ма-иу дзы баззад, сывæллæттæ, сылгоймæгтæ æмæ зæрæдтæ,
хохæн йæ къæ-дзæхтыл кæй цардысты, уымæй пайда кæнгæйæ-
иу æд фос сæхи лæгæттæм айстой, салдæттæ та лæгæтты зонгæ
дæр нæ кодтой, стæй уæндгæ дæр нæ кодтой. Уымæ гæсгæ Хъа-
ныхъуатыл знаг нæ фæтых.
Тæгиаты комы 1830 азы уыцы тугкалæн хæсты дзы Сыбыр-
мæ кæй ахастой, иннæтыл дæр хуыздæр бон нæ уыд, уæлдай-
дæр та Дæллаг Хъобанæй Тлаттатыл, уырысы тугдзых салдæттæ
сæ Хазбийы хæсты размæ дæр цалдæр хатты уæгъд быдырмæ
кæй ратардтой 1825 азы, уыдон уыдысты Алыккы цоты фæл-
тæрæй, Тлаттатæн сæ иу хай. Цыппар æфсымæрæй — Беслан,
Уæсмæн, Пшемахо æмæ Сосе. Суанг гъеуæды заманы дæр Тлат-
татæй ахуыргонд лæгтæ уыд. Бесланы йæ фыд ахуырмæ Стъа-
раполы гимназимæ балæвæрдта, 12 азы йыл куы сæххæст, уæд.
Бетъырбухы кадетты корпус хуынд «Павловский кадетский кор¬
пус». Каст æй куы фæци, уæд нымад æрцыд корнетыл æмæ йæ
арвыстой Чугуйско-Уланскы бæхæфсадмæ, уый уыд йæ фыццаг
æфсæддон цин — корнет. Корнетæй райдыдта æмæ булкъоны
цины онг схæццæ. Йæ амæлæты онг дæр Тæгиаты æхсæнады ны¬
мад уыд ахуыргонд, дзырдзæугæ, фендджын хъобайнаг уæздан
лæгыл.
Уæгьд быдырмæ сæ куы ратардтой 1825 азы уырысы салдæт-
тæ, уæд уыцы быдыры сæ фæлтæрд зонындзинæдты фæрцы аив
хъæуыбынат æрпълан кодтой æмæ йæ схуыдтой Тлаттаты хъæу.
Уый уыд абоны Дзæуджыхъæуæн йæ иу хай, Теркæн йæ галиу
‘//сæгиатаг хабсерттæ æмæ таурæгътæ
фарс, хæххон металлургон техникум кæм ис, уырдыгæй суанг
Джызæлы онг. Уым Тлаттатæ фæцардысты 1825 азæй 1847 азы
онг, 22 азы. Стæй та Уæрæсейы хицауад ногæй хæхтæй быдыр-
мæйы æфсонæй цы адæмы ратардта, уыдоны ногæй змæнтын
райдыдта сеппæты дæр. 1847 азы та Тлаттаты уырдыгæй дæр
сыстын кодтой æмæ та сын уыцы быдыры æндæр ран цæрæнбы-
нат æрнысан кодтой. Æмæ та уыцы ран дæр Бесланы пъланмæ
гæсгæ рауад хъæу æмæ йæ 1847 азы схуыдтой Беслæны хъæу.
Тæгиаты æхсæнадæй алы тæгиатаг мыггагæй дæр комитетмæ
æвзæрст цы депутаттæ æрцыд 1860 азы, уыцы номхыгьды рæн-
хъыты уыд Беслан. Уымæй уæлдай ма Беслан ноджыдæр ар-
хайдта адæмон æхсæнады царды. Æнæзивæг рæвдз кæй куыста,
уымæ гæсгæ йæ комитеты къамис равзæрста кусæг æмæ зæх-
кусæг адæмы депутаттæн сæрдарæй. Тлаттаты мыггаджы ахæм
хъуыстгонд лæгтæ бирæ уыд Бесланы разæй дæр, стæй Бесланы
фæстæ дæр. Аслæмбеджы хабæрттæй фæстæмæ ма иннæтыл та
сæхæдæг раныхас кæндзысты.
Дæллаг Хъобаны Тлаттаты хъæу уырысы тугдзых салдæтты
фæлдзæгьды аххосæй фырзаууатæй ривæдæй дæс æмæ ссæдз
азæй фылдæр фæлæууыд. Уæллаг Хъобаны Хъаныхъуаты мыг-
гагæй иуы зæрдæ дæр нæ бакуымдта Тлаттаты бынтыл æрцæрын.
Уымæн æмæ уыцы дыууæ мыггагæн се ‘хсæн тугхæстæгдзинад
тыхджын уыд. Сæ иузæрдиондзинадмæ гæсгæ сæ кæрæдзийыл
узæлдысты, сæ рис дæр иу уыд, сæ цин дæр.
Тлаттаты мыггагæн 1859 азы сæ минæвæрттæ Уæрæсейы
паддзах Алыксандр П-æй бадомдтой, цæмæй сын радта сæ рагон
фыдæлтыккон хъæу — Дæллаг Хъобан. Кæддæр, Тлаттаты Уа-
рийы Сыбырмæ куы ахастой, уæд ын баззад æртæ фырты: Ас-
лæмырзæ, Æмзорыхъо æмæ Бимболат. Уарийы Сыбырмæ куы
ахастой, ууыл цыппæрдæс æмæ ссæдз азы куы рацыд, уæд Уа¬
рийы хистæр фырт Аслæмырзæ ныффыста курдиат Уæрæсейы
паддзах Алыксандр П-ы номыл. Гос.архив ф. 242-1. д. 1— 12/7.
«В 1830 г. во время возмущения Тагаурцев, отец мой Вари Ту-
латов жил в ауле Кобань и нисколько не присоединялся к ним,
а напротив, старался, сколько можно помогать генерал-майору
князю Абхазову, за что генерал назначил его помощником при¬
става, о чем он Асламурза сохранил удостоверение». Декабрь
1864 г., стр. 218.
Уыцы рæстæджы ноджыдæр, куыд Тлаттатæй, афтæ Алык-
катæй дæр паддзахы номыл балæвæрдтой «Прошение». Уыдон
дæр фыстой, зæгьгæ, дам, уыцы хæсты махæй кæй ничи уыд,
уымæ гæсгæ гьеуæд ма сын Абхазов лæвæрттæ дæр райуæрста,
æмæ равдыстой уыцы лæвæрттæн сæ æвдисæнады гæххæттытæ:
«Сахук Тулатов получил тогда «Золотую медаль» за надписью
141
^Хъаныхъуаты Фатимæ
142
Абхазова от 9 августа 1830 года, в том, что земля в горах неотъем¬
лемая собственность (там же, стр.137). 10-го октября 1864 г.»
Уыцы хабæртты фæстæ сын Алыксандр П-аг бар радта сæ фы-
дæлты хъæуы æрцæрынмæ Дæллаг Хъобаны. Уæды заманы Хъа-
ныхъуатæм бирæ уыд Тлаттаты хæрæфырттæ. Кæрæдзийы ных-
мæ нæ, фæлæ ма кæрæдзиуыл цин дæр кодтой. Фæлæ уæддæр
Тлаттатæ æмæ Алыккатæ дыууæ Хъобаны æхсæн сæ фыдæлтык-
кон арæнтæ æрбæлвырд кæнын фæнд скодтой. Хъаныхъуатæ
семæ разы уыдысты, баныхас кодтой бæлвырд боныл. Дыууæ
мыггагæн дæр сæ нæлгоймæгтæй, сæ зæрондæй, сæ æрыгоны
онг бæхыл бадынхъом сæм чи у, уыдон хъуамæ рацыдаиккой,
хъæдæй, уыгæрдæнæй, суанг сæ хуымгæнды зæххыты онг сбæл-
вырд кæнынмæ. Уыцы дыууæ мыггагæй алы дыккаг адæймаг
дæр уыдысты сæ кæрæдзийы хæрæфырттæ. Хъобаны комы на-
рæджы хъæдæй хъæуы æхсæн цы фыдзонд стыр дон цæуы, уый
фыдæлты заманы, дам, тынг стыр гуылфæнæй цъитийы цъуп-
пæй къæдзæхтыл уырдыджы дурджын æхсæрдзæн фæндæгтыл
Хъобаныл Гæналдонмæ цыд. Нæ адæм хъуамæ ахызтаиккой
уыцы доны сæрты, Сæгъæлхæнæны сæрмæ Чиныггомæй суанг
Асайы цъупмæ. Хъæды тæлм уыд тархъæдæй æмырæхгæд. Фад-
хъæд, тулдз, тæрс, сывылдз, хæддаг кæрдо, фæткъуы, æхсын-
цъы, нымад дæр сæ ничи фæуыдзæн. Уыцы хъæдæн йæ тæккæ
астæуты цыд арæн бæлвырдгондæй, йæ иу хай уыд Тлаттаты,
иннæ хай — Хъаныхъуаты суанг тъымы-тъымайæ. Абон Сау-
мыр кæй хонынц, уыцы хъæдæн йæ цъупмæ. Уыцы бон ахæм
рæсугьд уалдзыгон бон скодта, Сæгъæлхæнæнмæ куы схæццæ
сты, уæд сæм уырдыгæй æд хуссар, æд цæгат дыууæ Хъобанæн
дæр комы нарæгæй хæхтæн сæ рæгъты онг æппæт дæр зынд.
Хъæдæй, зæгъай, уыгæрдæнæй, зæгъай, Хъаныхъуаты мыгга-
гæн сæ фосы дзугтæ æмæ сæ бæхты рæгъæуттæ æд къамбецтæй
сæ тæккæ дзаг уыдысты. Уыцы фæндагыл Тлаттаты мыггагæн
сæ хистæрæн йæ ном хуынд Саумыр. Сæ адæмы разæй йæ æф-
сургъыл цыд. Саумыр уыцы фосы уындæй фырхæлæгæй афтæ
тынг смæсты ис, æмæ йæ Хъаныхъуаты мыггаджы сеппæты дæр
ныццæгъдын æрфæндыд æмæ загъта:
— Кæсут-ма ацы куыдзæйгуырдтæм, мах мыггаджы Хъо-
банæй Уырысы æфсæдтæ кæй асырдтой, уый Хъаныхъуатæн
стыр пайда фæцис. Акæсут-ма, рæгътыл уыцы фосы дзугтæ
æмæ рæ-гъæуттæм, уыдон сæм мах уыгæрдæнты фæрцы сты.
Ныццæгъдын сæ хъæуы, уæртæ сæ разæй «бодзы» хуызæн йæ
хъал бæхыл уыцы зынæрвæссонæй чи цæуы, гьеуымæй райдай-
ын хъæуы. Уый уыд Хъаныхъуатæн сæ хистæр Æмзоры фырт,
кæсгон къниа-зы хæрæфырт йæ бæхæфсæддон афицеры да-
рæсы. Æрыгон, хæрзконд лæппу-лæг йæ ус æрхастыл цалдæр
/7 'æгиатаг хабæрттæ æмæ таурæгътæ
мæйы йеддæмæ нæ цыд, Мамсыраты Аслæмбеджы сиахс. Сау-
мыр айтæ-уыйтæ нал фæкодта æмæ йæ хъыримагæй Куыцыккы
багæрах кодта. Куыцыккæн йæ хæдфæдыл цыдысты йæ хистæр
æфсымæр Дудары дыууæ сидзæр лæппуйы — Дударыхъо (Ха-
бос) æмæ Мырзабег. Куыцыкк ма æрмæстдæр йе ‘фсымæры
лæппутæн дыууæ ныхасы загьта, зæгъгæ, Саумырæй мæ туг
райсут, ууыл йæ уд систа. Саумыры фыдбылызæй сыл уыцы
ран хæст бацайдагъ ис. Се ‘хсæн, æвдисæн адæм æцæгæлон
адæмæй цы дзырддзæугæ лæгтæ уыд, уыдон сæ куы æрсабыр
кодтой, уæд сæ мæрдты банымадтой. Хъаныхъуатæй æвддæс
лæджы фæмард, Тлаттатæй та æстдæс. Дыууæ мыггаджы сæ кæ-
рæдзийы ныхмæ дæр нæ уыдысты, фæлæ сын фыдзонд Саумыр
ахæм фыдбылыз æрхаста. Уыцы бон уым уыдысты, Тлаттатæм
дæр æмæ Хъаныхъуатæм дæр нæлгоймагæй цыдæриддæр уыд,
уыдон æмбырдæй. Æмæ сыл хæст бацайдагь. Сæ мæрдты куы
баныгæдтой, уæд Тлаттатæ загътой Хъаныхъуатæн: «Сымах ма-
хæй иу лæг фылдæр амардтат æмæ нын туг бафидут — саргьы
бæх æд æвзист идон, æд дзылар».
Хъаныхъуатæ сæм бæх æрбакодтой æмæ сын æфсонмæты
сæ бæхыл фау сæвæрдтой, уæ бæх, дам, къуыдилыджын у, нæ
бæззы. Уæд Хъаныхъуаты Дударыхъо (Хабос) фæцарæхст æмæ
сын загьта: «Æртæккæ уын æз æндæр бæх æрбахæццæ кæндзы-
нæн».
Йæ бæхыл абадти æмæ горæты æфсæддон комиссариаты ба-
лæууыд. Уым Хъаныхъуаты капитан ротмистр Пшемахо Тъæ-
рæсы фырт куыста. Уырдыгæй сауджынтæ, моллотæ æмæ бæ-
хæфсæддон къорд милицæйы кусджытимæ æрбахæццæ сты æмæ
сæ уыдон æрсабыр кодтой. Цы гæнæн уыд Тлаттатæн дæр æмæ
Хъаныхъуатæн дæр, балымæн сты æмæ дарддæр иумæ сæ куы-
стытæ кодтой.
Ирон æмбисонд афтæ зæгъы: «Туг тугæй не ‘хсынц». Хъа-
ныхъуатæ дæр æмæ Тлаттатæ дæр Тæгиатаг уæздан адæмыл ны-
мад уымæн уыдысты, æмæ зонд æд æгъдау æууæнкимæ мады
гуыбынæй сæ туджы семæ рахастой. Суанг тъымы-тъымайæ дæр
уыцы дыууæ мыггагмæ иумæйаг куыстытæ бирæ уыд. Ацы хатт
дæр та сæ зонды фæрцы кæрæдзийæн ныббаргæйæ, хæларзæр-
дæйæ, æууæнкджынæй сæ кæрæдзи бамбæрстой. Кæддæр уыцы
дыууæ мыггагæн сæ рагфыдæлтыккон куыстуæттæй иу уыд, Гæ-
налдоны иумæ цы чъырсудзæн гарна скодтой, уым.
Хамырзæйы фырт Хъауырбег хъæды куысты дæсныдзинæд-
тимæ йемæ сласта суанг Сыбырæй хайгайæ хырхфадæн завод.
Паддзах сын сæ фыдæлты райгуырæн бæстæйы Дæллаг Хъоба-
ны æрцæрыны бар куы радта, уæд йе ‘фсымæртимæ сæ фыдæл-
ты райгуырæн бæстæйы, Хъобаны, стыр доны был æрæмбырд
143
^хъаныхъуаты Фатимæ
кодтой сæ хырхфадæн завод. Сæ хъæды куысты зонындзинæд-
тæй сæ хæрæфырттæн стыр хай бакæнгæйæ, Хъобаны сæ хъæз-
дыг хъæдæй пайда кæнын райдыдтой, куыд Хъаныхъуатæ афтæ
Тлаттатæ дæр. Алчидæр дзы йæхи хайы кусгæйæ, сæ хырхфа-
дæн заводы фæрцы арæзтадон хъæддзаума цæттæ кæнын рай¬
дыдтой уæйæн, хæдзæрттæ чи кодта, ахæм адæмæн. Хъобанæй
суанг Гуырдзыстонмæ иумæ сæ хъæддзаума галуæрдæттæй За-
хъайыл ластой уæймæ. Цæвиттон, паддзахы рæстæджы XVIII
æнусы Тæгиаты комæй суанг Гуырдзыстонмæ фæндæгтæ уыды-
сты тынг æдзæллаг. Кæмтты гуылфдæтты сæрты ахизынæн хид-
тæ дæр нæ уыд.
Ларсæй Гуырдзыстонмæ хъуамæ уыдаид 35 хиды, афтæмæй
дзы 5 хиды йеддæмæ нæ уыд. Уыцы рæстæджы Тæгиаты ко-
мыл райдыдтой Гуырдзыстонмæ цæуын. Сæудæджеры куыст-
гæнæг бæлццæттæ чырæты ластой сæ товар. Уæд Хъаныхъуа-
ты мыггагæн сæ дзырддзæугæ хистæр уыд Æмзор (Азо). Уый
уыд Слонаты Ахмæты хæрæфырт, фæнды сæ Дударатæ схон,
фæнды Слонатæ, уыциу мыггаг сты. Ацы æртæ мыггаджы сæ
кæрæдзийы æхсæн туг-стæг хæстæгдзинадæй тынг баст уыды-
сты. Ацы æртæ мыггагмæ Слонатæ, Хъаныхъуатæ æмæ Тлат-
татæм фендджын, ахуыргонд лæгтæ бирæ уыд æмæ уыдонæй
сæ амалджынтæ сфæнд кодтой ахæм сæудæджеры куыстгæнæг
бæлццæтты фæрцы сæхицæн куыстуат райгом кæнын, уымæн
æмæ уыцы рæстæджы дæр суанг фæсарæнты фидгæ фæндæгты
куыст кодтой, ома, хæрззылд фидгæ фæндагæй спайда кæнын,
йæ мызд та йын хуыдтой — «илци». Уым Ларсæй суанг Къобмæ
Гуырдзыстоны онг Слонатимæ æмцæдисæй кусын райдыдтой,
куыд Хъаныхъуатæ, афтæ Тлаттатæ дæр. Сæ иумæйаг куыстæн
бæлвырд пълан æрæвæргæйæ, байтом кодтой канцеляри. Чи-иу
дзы бакуыста уыцы фæндагыл, уыдонæн бæлвырд хынцгæйæ,
сæ фыдæбоны ныхмæ фыстой мызд. Уыцы фæндаг аразыныл
куыд зондæй, афтæ æрмæгæй, стæй сæ удты хъаруйæ дæр æп-
пæтæй фылдæр хардз бакодтой куыд Слонатæ, афтæ Хъаныхъ-
уатæ, стæй Тлаттатæ. Сæ куыст уыд рæстæгмæйы рагуалдзæ-
гæй æрæгвæззæджы онг къæвда уа, хур уа, уæззау куыст дзы
Тæгиаты фæсивæд фæкодтой. Цалынмæ ацы æртæ мыггаджы
уыцы фæндаг не сцалцæг кодтой, уæдмæ йыл тынг арæх стыр
фыдбылызтæ фæндаггон адæмыл цыд. Миты зæйæ райдай æмæ
уалдзыгон къæвдаты онг-иу сæ хъæлæсы суанг комы нарджы-
ты онг ахастой фæндагæй, зæгъай, æмæ хидæй. Ахæм донхæрд
фæндæгтæ-иу рагуалдзæджы цалцæг кæнын райдыдтой Слона-
тæ, Тлаттатæ æмæ Хъаныхъуатæ. Тлаттаты хырхфадæн заводы
фæрцы дзы ссæдз хидæй фылдæр сарæзтой Хъаныхъуатæ æмæ
Тлаттаты хъæдæрмæгæй. Ахæм куыстыты фæрцы дзы рауад
^ТТ^æгиатаг хабæрттæ семсе таурæгътæ
«Илцистон» (Таможный сбор). Фæндаггонтæн кæмтты абыр-
джытæй сæ фæллой æмæ æдасдзинад хъахъхъæнгæйæ-иу сæ
суанг Гуырдзыстонмæ бахæццæ кодтой, хæрззылд, хæрзхъæд
фæндæгтыл. Фæлæ æцæг ирон уæздан адæмæй ахæм æвадат
хæххон царды уыцы фæндæгты уæззау куысты фæрцы, бирæ-
тæн сæ бинонтæ къæбæр хæрынхъом уыдысты. Фæлæ та ам дæр
Уæрæсейы паддзах куы базыдта, Тæгиатæ цахæм хæрзхъæд
фидгæ фæндаг сцалцæг кодтой, уæд сын æм æрбæллыд æмæ
райдыдта кусын йæ байсыныл. Уæды заманы Уæрæсейы хæд-
хæцæг паддзæхтæ-иу исты сæ зæрдæмæ куы фæцыд æндæр адæ-
мы хъуыддæгтæй, уæд-иу уыцы адæмтимæ райдыдтой тох кæ-
нын, цалынмæ-иу сын æй нæ байстой, уæдмæ. Ам дæр паддзахы
бафæндыд Тæгиатæ æд къæвда, æд хур кусгæ куыд кодтаиккой,
пайда та паддзахы къазнамæ куыд цыдаид, сæ хъуырæй сын сæ
хидæйдзаг фæллойæ куыст къæбæр сласын фæнд скодтой. Куыд
гьеуæды заманы, афтæ суанг абон дæр æнæхъæн дунейыл фид-
гæ хæрззылд, хæрзхъæд фæндæгтæ сты.
Тæгиатæ XIII æнусæй суанг XVII æнусмæ фæцардысты хæ-
дæлдарæй кад æмæ радыл дзыллæты æхсæн. Нæ адæмæн сæ
бæллæхтæ райдыдтой, сæ сыхæгтимæ кæрæдзийы фос давын
куы райдыдтой. Гъеуæд, æвæццæгæн, нæ адæмыл Хуыцауы
зæрдæ фæхудт.
Дыууæ ныхасы-иу дзы уырыссагау чи базыдта, уый-иу йæхи
æппæт ирон адæмы номæй минæвар схонгæйæ, сæ кæрæдзийы
фыдгойгæнгæ, Уæрæсейы паддзæхтæм райдыдтой цæуын — чи
æргом, чи сусæгæй. Уыцы хабæртты аххосæй сæм Уæрæсе фæ-
уæндон ис æмæ сæ райдыдта зæххы гæбæзтæ фæндæгты былтыл
æлхæнын мусонгты фаг салдæттæн. Æмæ нæ адæмæн сæ æцæг
бæллæхтæ райдыдтой XVII æнусæй, Уæрæсе сæм æд сармадзантæ
фæзынд уынаффæгæнæгæй. Уæрæсейы сæргьы Романовты дина-
сти цас фæлæууыд, уыйас куыд æппæт Кавказы адæмтимæ, афтæ
ирон адæмимæ дæр фæкодтой тох. Сæ сармадзантæй сын сæ къæд-
зæхдурæй амад мыггаджы мæсгуытæ æд фидæрттæ, æд мæзджыт-
тæ кодтой дæрæн. Ног самайынæн та сын фадат нæ дæтгæйæ.
Ахæм фыдмитæ сын кодтой, Уæрæсейæн сæ ныхасыл æу-
уæнк кæй нæ уыд, уый тыххæй. Дзургæ иу хуызы кодтой, сæ
митæ та бынтон æндæр хуызы уыдысты. Уымæ гæсгæ ирон
адæм сагьæсы бацыдысты, æппæт Кавказы цæрæг адæмтæ дæр
XVIII æнусы фæдисæй сæ кæрæдзимæ хъæр кæнын, сидын рай¬
дыдтой.
Фæлварæнтæ-иу чи лæвæрдта, уый-иу, фыццаджыдæр, кæд
пысылмон диныл хæст уыд, уæд моллойæн хъуамæ ард бахорд-
таид. Ирон æхсæнады ард фехалæджы æрмæст уайдзæфы акка-
145
10 Заказ № 1558
^%/ьаныхъуаты Фатимсе
гыл нæ нымадтой, фæлæ ма-иу ыл арæх хъоды дæр бакодтой.
Æмæ-иу æй афтæмæй йæ райгуырæн хъæуæй нæ, фæлæ Иры-
стонæй дæр фæлидзын кодтой. Ард-иу афтид йæхи тыххæй нæ
хордта, фæлæ йæ фыдæлты тыххæй дæр. Цы нæ зоны, ахæм
мæнгард хабæрттæ кæй нæ радзурдзæн.
Чырыстон дæр афтæ, уый та сауджынæн хордта ард. Фæл-
варæнтæ лæвæрд-иу чи фæци, уыцы адæймагæн-иу уый фæстæ
комитет сæрмагонд гæххæтт радта — диплом, хуымæтæг адæм та
йæ хуыдтой «уæзданы гæххæтт». Йæ дипломы-иу ын ныффыстой
Тæгиатаг лæг, йе та фæрссаг лæг, йе та кæвдæсард, кæннæуæд —
кусæг. Комитет уыцы куыст куы кодта Хъобаны хъæуы, Хъа-
ныхъуаты мыггаджы уыцы иу артæй чи радихтæ ис, уыдон 1859
азы сеппæтæй хуыздæр сæ мыггаджы хабæрттæ зыдтой сæхæдæг.
Суанг Хъамбийы онг, уыдысты 24 хæдзары, цардысты Уæллаг
Хъобаны 1859 азы. Æмæ сын лæвæрд æрцыд фидаргондæй ко¬
митеты номæй гæххæтт. Сеппæт дæр сæхи нымадтой иу хæдзар-
вæндагыл, æнæ дæлдæр æнæ уæлдæрæй æфсымæртыл. Уымæ
гæсгæ сæ гæххæтты хуылфы фыст æрцыд афтæ: «Родоначаль¬
ник Камби Кануков. Родом осетинец, мусульманин. Фа¬
милия Кануковых считается привилегированной*.
Хъаныхъуатæн тьымы-тъымайæ дæр сæ мыггаджы хистæр-
мæ æдзухдæр уыд мыхуыр (печать).
Хъаныхъуаты Амзоры (Азойы) фæстæ уыцы мыхуыр, æп-
пæт мыггаджы уынаффæмæ гæсгæ, лæвæрд æрцыд Хъаныхъ¬
уаты Тъæрæсы фырт Елзарыхъомæ. Æппæтыфыццаг комитеты
кусджытæм йæ курдиат бахаста Хъаныхъуаты Тъæрæсы хистæр
фырт Елзарыхъо. Хъаныхъуаты мыггаджы равзæрд суанг йæ
гуырæнæй, йæхи къухæй уырыссаг æвзагыл фыстæй æд мых¬
уыр, уымæ гæсгæ нымад æрцыд мыггаджы æхсæн фыццаг хæ-
дзарыл.
Уыцы курдиат абон дæр ис ссарæн Дзæуджыхъæуы архивы
4/У1 -1859 г. Ф. 291, оп.1. ед 9.
Докладная записка
Тагаурского Алдара Капитана Ельзарико Канукова 31 мая
1859 года Кр. Владикавказ. Родился 1806 г.
По приказанию начальника Военно-Осетинского Округа Го¬
сподина полковника Кавалера Кундухова при сем имею честь
.3 представить на рассмотрение свою родословную таблицу по нис-
фР' ходящей линии. Начиная от общего родоначальника Камбия Ка-
нукова.
Ельзарико Тарасович Кануков.
(77сæгиатаг хабæрттæ семæ таурæгътæ
В Комитет учрежденный для разбирательства прав Тагаур-
цев Военно-Осетинского Округа.
Клятвенное обещание
Я ниже именованный Ельзарико Кануков пред Алкора — на¬
маз, всех могущего, не имеющего себе равного, Великого Бога
клянусь и обязуюсь и обещаю, что все, о чем у меня спросять,
не смотря ни на дружбу, родство, свойство, вражду, користь и
страх без потворства какой либо и порой, без участия прибавле¬
нья, умалений, и без утайки с точностю покажу и скажу самую
сущую правду, дабы на страшном суде всеобщего воскресения
представит лицом возмог дать ответь в оной Билляги, валля-
хи, таллахи, буду отвечать по справедливости и покажу сущую
правду и искренную после каковой моей присяги целую слова
Алкарана.
Амин!
СÆФТ МЫДЫЧЫРГЪÆД
(аргъау)
Саубындз мыдыбындз нæу,
Мыдыбындзы сау куыстмæ не ’вдæлы.
Йæхиуыл къаддæр хæстæ нæй,
Саубындз мыд æрхæссын нæ зоны,
Афтæмæй мыд хæрын уарзы.
Æнæлдар чыргьæд сæфгæ кæны,
Уый афтæ кæй у, уый æппæт дуне дæр зоны.
Мыдыбындз стæхы бæрзонд хæхты цъуппытæм,
Вæййы арф уынгæг кæмтты, дард йæ чыргьæдæй.
Ахæццæ вæййы фæзтæм, быдыртæм, хъæлдзæгæй
Фæзилы рæсугъд фæлгонцгонд дидинæгджын
уыгæрдæнты.
Разилы тархъæды бæлæстыл дæр мыдагур заргæ.
Нæу дзы рох йæ боныхъæд хынцын дæр.
Чыргьæдæй ардæм, уырдæм æмæ фæстæмæ —
чыргъæдмæ.
Уæззау æргьæмттимæ æртæхы чыргьæдмæ
Йæхидæйдзаг фæллоимæ, алæмæттаг æвдадзимæ,
Дун-дунейы диссæгтæ йæ рагьыл æрхæссы,
147
^ъаныхъуаты Фатимæ
Йæ къæхтыл, зæгъай, йæ къухтыл, йæ базыртыл,
Лалымтау вæййы уæззау æргьæмттæ æнæнизгæнæн
мыд,
Фæлæ йæ фæллойы цинæй фæллад нæ зоны.
Заргæйæ, хъæлдзæгæй йæхи чыргъæды дуармæ йæ
къах-къухтыл æркафы.
Æркæны йæ безы къусджытæн сæ хуылфы мыд,
Кæцæй та æркалы, ног без кæнынæн æвдадзы хос,
æлутоны рыг.
Кæм бады нæ саубындз дæр æнцад,
Цъилау зилы нæ мыдыбындзы алыварс,
Цин кæны, лæбуры, хæссы, мæрзы, æфснайы,
фыдæбон кæны.
Бæрзонд къуыбырæй сын æлдар сæ куыстмæ кæсы,
Йæ уæззау зонынджынæй сын уым уынаффæ кæны.
Йæ мæт, йæ сагьæс, нæ чыргьæды бындзытæн сæ цард.
Стæй æрхизы, æрзилы йæ чыргьæды къуымты,
Фæкæсы, фæхъусы, кæм батыхсы, кæм та йæ мидбылты
бахуды, зæронд бабайау.
Кæмæн йæ сæр æрсæрфы, кæмæн та уайдзæф бакæны.
Йæ цæстæнгасæй сæ фæдомы, раствæндагыл сæ
æфтауы.
Сæ фыдæбонджын фæллойы боны фæстæ, изæрыгæтты
Нæ чыргъæдæн йæ бындзытæ куы æрбамбырд вæййынц
Æхсæвæр хæрынмæ, сауæй, бурæй, хъулонæй иумæ,
Фæзыны сæм сæ æлдар уæд хæларæй.
Ныссабыр вæййы нæ чыргъæд,
Æрмæст ма фæхъуысы æлдары уæззау къахдзæфты
уынæр.
148
Нæ æлдарæн йæ мæт, йæ сагъæс — æппæт чыргъæды
хъысмæт.
Райдайы сын дзурын, номхуындæй, хæларæй:
— Райсом ды, нæ сау Бобо, скæн урс безы фæзгъæртæ.
— Ды, нæ буц Мыдыло, баскар сæууон æртæхы
дидинæгджын уыгæрдæнты мыд.
— Ды, Быдыло, тар хъæды бæлæстæн сæ цъуппытыл
æрзил мыдагур.
Ды, Хъыбыло, чыргъæдæн йæ сабитæм фæкæс.
— Сымах та, мæ сау къобортæ, хъахъхъæнут чыргьæды
æдасдзинад.
Лæбурæг, æцæгæлон дзæгьæл знæгтæй бæлвырд,
арæнтыл лæуут.
æгиатаг хабæрттæ æмæ таурæгътæ
Саубындз хъахъхъæны чыргьæды сæ мыд, æфснайы,
мæрзы.
Хъомыл кæнынц, куыд сæхи хъыбылты, афтæ
мыдыбындзы лæппынты дæр,
Никæд æй бафарста мыдыбындз: кæмæн радта мыд
фылдæр,
Йæхи хъæбултæн æви мыдыбындзы лæппынтæн.
Цардысты иумæ, сæ чыргьæды кæрæдзи æмбаргæ,
хæларæй.
Кодтой æмцæдисæй фыдæбонджын фæллой.
Рæзыдысты иумæ сæ сабитæ æмдыхæй.
Кодтой сæ чыргъæды æд æлдар сæ фæллойыл
æмзæрдæйæ иумæ æнæкæрон цин.
Фæлæ дын мæнæ фæзынд нæ мыдычыргъæды
Цыдæр æндæрхуызон, дыдынбындзы лæппын.
Хуыцауы дзæгьæлы кæуы, дзыназы, ниуы, домы
Æппæт чыргъæдæй дæр æмæ зæгъы афтæ:
— Нæ, нæ хъæуы Хуыцау, — æмæ та бирæгьау нынниуы.
Дзурынц æм йæ æмчыргъæдонтæ:
— Ныхъхъус у, хъусы дæ æлдар,
Фæлæ дыдынбындзы лæппын хъæр кæны,
бынтон хъæлæсыдзагæй:
— Нæ, нæ хъæуы æлдар дæр, кæд афтæ у, уæд! —
Лæбуры, æвзиды æлдармæ.
Æппæт чыргъæд дæр сдзолгьо-молгъо кодта,
Нал дзы æмбæрста цæвæг марæджы.
Бакатай кодтой хæдзонд мыдыбындзытæ æд æвзонг
лæппынтæ,
Сæ чыргьæдæн йæ хъысмæты сæраппонд.
Æмæ фæдæлдзæх кодтой æлгьыстаг дыдынбындзы
лæппыны.
Фæлæ цыд йæ хæдфæстæ йæ кæстæр æфсымæр
дыдынбындзы лæппын,
Хистæрæй кæстæр хиндæр разынд, уый хæйрæгимæ
цæдис скодта,
Хæйрæг та йын гамхуд балæвар кодта.
Кæстæр нымадта æппæт чыргьæды дæр йæ туджджынтыл,
Йæ сæфт хистæры сæраппонд, туджы малы йæхи
цынайын фæнд скодта,
Æрбайсæфта æлдары æд къуыртт.
Нæ мыдыбындзытæ ныттæригъæд кодтой сæ æлдарæн
æд къуыртт,
Бамбæрстой, кæй цæуы сæфтмæ сæ чыргъæды хъысмæт.
149
/Я^ъаныхъуаты Фатимæ
150
Хорз зыдтой æнæ Хуыцауæй, æнæ æлдарæй сæ
чыргъæд сæфтмæ æрцыд, фæйнæрдæм лыгъдысты.
Лæгъстæгæнгæ загътой саубындзы лæппынтæн, зæгъгæ:
— Ма кæнут, мæ хуртæ — «Куырис сыгьд — бæндæн худт».
Нæдæр дыдынбындз, нæдæр йæ хæйрæджытæ
’Не ’рхæсдзысты уын мыд, сайгæ уæ кæнынц, сæфтмæ цæут.
Нæ дзы рауайдзæн æлдар дæр, æлдар уæвынæн
Æлдары лæппын уæвын хъæуы, мыд æрхæссынæн
та — мыдыбындз.
Нæ мыд уæ къухы куы уыд чыргъæды, цæуыл æрра
кæнут, цы уын нæ фаг кæны.
Ахæрдзыстут мах хидæйдзаг фæллæйттæ, ахъуыды кæнут,
Фыдæй-фыртмæ уын мах мыд фаг нæ уыдзæн.
Кæй фæрцы ма скæндзыстут урс безы фæзгъæртæ?
Чи ма уын æрхæсдзæн тархъæдæй фæзгъæртæ?
Дыдынбындз æлдары къуыбыры, æлдары бæсты йæхимæ
Райста уынаффæ: «Æз цæмæй фыддæр дæн», — загъта.
Цин кæны æлдары дзаг къæбицтыл æлутоны мыдыл.
Æмæ зæгъы йæхæдæг йæхицæн: «Æз æнусы куывды
мæ хæйрæджытимæ баддзынæн.
Чыргьæды бындзытæ та уадз æмæ сæ кæрæдзи цæгъдой,
Саутæ, буртæ, цас къаддæр чыргъæды бындзытæ уа, уыйас
махæн фылдæр мыд æмæ æнцой.
Æз зонын, хæсты æдылытæ зондджынты фæмарынц,
Уадз æмæ сæхæдæг ныццæгъдой сæ зондджынты.
Сæ æдылытæн та исты кæндзынæн, мæ гамхуд æмæ мæ
хæйрæджыты фæрцы.
Йæ талæу, йæ рын, Хуыцау, æгъдау, æфсарм æмæ рæсугьд,
Аивдзинад фестад, æмæ сæ йæ хæйрæджытимæ дæрæн
кæнын райдыдта.
Æмæ дын мæнæ иу бон, изæрдалынгты басидти йæ
саубындзытæм æмæ загьта:
— О мæ сау къобортæ, мæ сау боботæ, — байхъусут сымах
мæнмæ сусæгæй:
Нæ æмбырдмæ ма уадзут мыдыбындзыты,
Æппæт чыргьæд дæр æз сымахæн дæттын.
Чи куыд мæгуырдæр ныронг, нырæй фæстæмæ
Цытджындæрыл уыдзæн нымад, нæ чыргьæды
Мыдыбындзытæ æппындæр нал хъæуынц.
Нæ чыргъæд фæзгъæр мыдæй йæ тæккæ дзаг у, —
Мах кæдмæ цæрæм, уæдмæ нæ фаг у.
Уæ фыдæлтæ дæр, уæхæдæг дæр сымах
Чыргъæды бирæ фæмарзтат, æфснайдтат, уæ фæллад
уадзут.
'æгиатаг хабæрттæ семæ таурæгътæ
Нырæй фæстæмæ сымах хъуамæ куывды бадат,
Чыргьæд та хъуамæ мæрзой, æфснайой, хъахъхъæной
мыдыбындзытæ æнæ базыртæй.
Хъæдтæм, быдыртæм, уыгæрдæнтæм та тæхдзыстут,
Мæ сау къобортæ, сымах уæ фæллад уадзынмæ.
Æз æппæт чыргъæдæй дæр скæндзынæн хылы-мылы,
Чи стут, кæцæй стут, уый дæр куыд нæуал зонат,
Ахæм саутæ, буртæ, хъулон-мулон гибридтæ, æндæр цыдæр
бындзытæ.
Ныппырх кæндзынæн чыргъæдæн йæ бирæ вазыгджын
æддæгуæлæ фыдæлтыккон фæлтæртæ.
Иумæйаг лалымтæм сын æртымбыл кæндзыстæм нæхицæн
мыдыбындзытæн сæ мыд.
Мах уыцы лалымтæй иумæ, цæдисæй, æнæкæрон æнусты
æмыйас хæрдзыстæм мыдыбындзытæн сæ мыд.
Цæгъдут мыдыбындзытæн сæ зондджынты мæн фæрцы,
Чи ма дзы баззайа, уыдонæн чыргьæд сæ тар ахстон
уыдзæн.
Зæрдæтæ æвæрдта дыдынбындз йæ саубындзытæн.
Дыдынбындз йæ фыдмитæ ноджы фæкарздæр кодта.
Туджы зæйтæ йæ малмæ тыхджынæй-тыхджындæр уагъта.
Æмæ та- иу ахæм æлдары къуыбырæй тызмæг ныхас кодта.
Загъта, кæй нæу разы, йæ малы ленк кæныны фаг нæй туг.
Æнæмæнг кæйдæрты кæй хъæуы марын.
Чыргъæды бындзыты тæригъæдæй иу мæгуыр мыдыбындз
нал баурæдта йæ маст,
Сфæнд кодта йæхи чыргьæдæн нывондæн æрхæссын,
Йæ саст базыртыл схæцыд, стахти, æмæ йæхи дыдынбындзыл
ныццавта, мæлæтдзаг æй фæкодта.
Нал слæууыд нæ бындз йæ къахыл,
Ууыл ахицæн тугисæгæн чыргьæды йæ цард.
Рацахстой хæйрæджытæ сæ гамхуды фæрцы мыдыбындзы,
Фæлæ хъæбатыр мыдыбындз загъта хъæрæй:
— Æгъгъæд фæуæд, уæ карзмитæн скæнут кæрон!
Æгæр байдзаг уæ мал тугæй, фырдзагæй рæдувы йæ
былтæй,
Ныууадзут, мауал цæгъдут чыргъæды æназым
мыдыбындзыты,
Фæлæ уый фæстæ дæр, æнусмæ хæстæг нæ хæйрæджытæ
Сæ гамхуды фæрцы сæ саумитæн чыргьæды не скодтой
кæрон,
Сæ кæрæдзийы сусæгæй давтой сæ æхсæнады лалымтæй
151
^ъаныхъуаты Фатимæ
152
Рагон мыдыбындзыты мыд, æфсис дзы нæ зыдтой.
Къуымты дзы сæ цотæн дæр ма æвæрæнтæ кодтой.
Афтæмæй чыргьæды мыдыбындзытæн сæхимæ астæрыны
бар дæр нæ хауд сæ фыдæлты мыдæй.
Сæ чыргьæдмæ æрбадзæгъæл уæвæг, фæстаг къогъо,
къуылых дзынгайы онг,
Фырхæлæгæй мыдыбындзыты фидисæн дардтой.
Гæды, дам, фиумæ не ’ххæссыд æмæ йæ мархо хуыдта.
Нæ мыдыбындзытæ йæ сæхæдæг дæр нæ зыдтой, кæм æмæ
Цæм фæзылын сты. Сæхæдæг дæр æмæ сæ фыдæлтæ дæр.
Æвæццæгæн, сæ аххос уый хуылфы уыдис,
Кæд, мыййаг, сæ чыргьæдмæ, сæ фыдæлтæ æгæр бирæ
æрхастой дунейæн йæ къуымтæй мыд.
Уæд сæ цот та цы кодтой, уыдон тар ахæстонау талынг
Царды сæ чыргъæды сау куыстмæ дæр хæрзарæхстдæр куы
разындысты.
Уæд ну хатт талынг къуымы зæронд саубындз мыдыбындзы
лæппынæн йæ хъусы дзуры:
«О Мыдыло, æз уæ бирæ уарзын, мæ нана дæр, мæ баба дæр
сымах фыдæлты мысгæйæ амардысты.
Фæлæ хъусыс, макæмæн-иу æй зæгъ, уымæн æмæ фæцис уæ
дуг, хорз у æви æвзæр, уæддæр мах дуг у».
Цæмæй зыдта зæронд нана, уый куыд фæриссын кодта
мыдыбындзы лæппынæн йæ зæрдæ.
Мыдыбындзытæ сæ чыргъæды æнусмæ æввахс фынæйæ
фæлæууыдысты.
Аивгъуыдтой азтæ, атахт семæ рæстæг.
Хæйрæджытæ дæр сæ гамхуды фæрцы тар талынгæй
фæдардтой чыргъæд.
Йæ бындзыты та йын æнусмæ ’ввахс фырæдылыйæ мæрдон
фынæй бакодтой.
Афтæмæй чыргъæды сæ иумæйаджы лалымты мыд
хæйрæджытæ
Фæйнæрдæм фæдавтой. Фæлæ дын мæнæ, Хуыцауы фæрцы,
Райхъал чыргьæды зæронд хæдзонд мыдыбындз,
Ракасти, чыргьæды бындзытыл ахаста йæ цæст,
Ахъуыды кодта, ай та цы диссаг у, рагæй-æрæгмæ
Никæд фынæй кодтой, чыргъæды бындзытæ сæрдыгон сау
бон-изæрмæ.
Асгæрста иумæйаджы лалымтæ сæ цæдисы мыд, бамбæрста,
бакатай кодта, нæ бындзытæн сæ тæригьæдæй
Фæзæрддзæф, æрбамбырд кодта йæ хъарутæ,
ОТ^æгиатаг хабæрттæ æмæ таурæгътæ
Хъæлæсыдзагæй цæф арсы богь ныккодта, йæ фæдисоны
Хъæрæй банкъуыст нæ чыргъæд æд къултæ.
Базмæлыдысты чыргъæды бындзытæ дæр æмæ дын мæнæ
райдыдтой гуыв-гуыв, дыв-дыв кæнын,
Архайы сыл нæ зæронд мыдыбындз райхъал кæныныл,
æрдæгмард бындзыты сæ мæрдон фынæйæ.
Сиды сæм: «Хуыссæджы фæстаг сæфгæ фæкæны,
Райхъал ут, мæ хуртæ, нæ чыргъæд æнæхъæнæй уацары
бахауд,
Мах та стæм ахст бындзытæ, сæфты къахыл
ныллæууыдыстæм, æдæппæт тар талынг ахæстон нæ цард.
Байхъусут, мæ хуртæ, сæрд йæ тæмæны ныллæууыд, хур
йæ цалхыдзаг арвыл фæтулы,
Уыгæрдæнты, хъæдты, быдырты дидинджыты рæсугъд,
Цъæхснаг тæфæй йæ æмыдзаг дуне, сымах та фаджысы
аныгьуылдыстут.
Нал æвзарут, цы у тæф, цы у смаг, райхъал ут,
Батавут уæ салд уазал зæрдæтæ, æнæмæнг, хуры хъарм
тынтæм, бануазут дидинджыты хъарм хъæбыстæй
Уыгæрдæнты сæууон æртæхы дон сæумæрайсом».
Бабæллыдысты бындзытæн сæ фылдæр уыцы ныхæстæм,
Сæ’ базыртæ ивазынц хурæн йæ коймæ.
Зæронд мыдыбындзæн йæ ныхæстыл самадтой
Къæрцц-æмдзæгъд, фæлæ бындзытæн се ’хсæн уыд
Магуса, æдыло-быдыло бындзытæ, уыдон батыхстысты,
Сæ фезмæлды сæ мæлæт уынынц зæронд хæдзонд
Мыдыбындзæн кæнынц, æрдæгфынæйæ æнæхыгъд,
æнæкæрон уайдзæфтæ æмæ зæгъынц:
«Бауадзут нæ хуыссын, мах адджын фынтæ уынæм, цы у
Уæ хур йæ хъарм тынтимæ, нæ фынты цур».
Сæхæдæг сæ фаджысы хуылфы хъармы хуыррыттæй
хуыссынц.
Уый дын чыргъæды хæйрæджытæ куы базыдтой,
Уайтагъд рацахстой зæронд хæдзонд мыдыбындзы, хъоргъы
йæ ауагътой, къалати йæ бынат.
Фæлæ хъоргъæй дæр нæ сабыр кодта,
Чыргъæды бындзытæм сидти, фæдис-хъæр кодта.
Уыцы рæстæджы та дын мæнæ Хуыцау ныддæлæ-уæлæ кодта
æмæ æлдары къуыбырыл
Нæ хæйрæджытæй цалдæр фæд-фæдыл фæдæлдзæх, æмæ
дын мæнæ диссаг —
153
^й^ъаныхъуаты Фатимæ
Хорз хабар айхъуыст бындзытыл, — уæртæ
Æлдары къуыбырыл гак-конд гæрæм бындз фæзынд,
Уый дзуры йæ æмчыргьæдонтæм фæлмæнæй,
Диссаг куыд нæ у йæ ныхасæн йæ хъæд дæр, —
Нæ, дам, дæн нæдæр сау, нæдæр бур, дæн гæрæм,
Нæ чыргьæд сæфтмæ цæуы æнæлдарæй.
Æз бафæлвардзынæн, бацархайдзынæн æлдар суæвыныл.
Æз гакконд гæрæм бындз дæн, æвæццæгæн, æлдарæн
бæззын.
Дунетыл хъуыстгонд уыд чыргьæдæн йæ хъизæмæртты
цард,
Нал уыд сусæггаг, кæй фæци хæрд сæ иумæйаг лалымтæй
сæ рагон мыдыбындзыты мыд.
Æрфæлладысты æнхъæлмæ кæсынæй чыргьæды бындзытæ,
Бацин кодтой сауæй, бурæй, хъулонæй, фенхъæлдтой
æдылыты дугæн йæ кæрон æрцыд.
154
Уыдон нæ зыдтой бæлвырд, гакконд гæрæм бындз дæр
ныры онг гамхуды быны кæй цыд.
Схызт чыргьæды хæйрæджыты фæрцы æлдары
къуыбырмæ.
Æппæт дуне дæр нæ чыргьæды талæу, рынæй хуыдтой
мæлæтдзаг рынчын,
Алчидæр ын тарсти йæ низæй, æлгъагыл æй нымадтой.
Гакконд гæрæм бындз сфæнд кодта йæ удæй чыргьæды йæ
низæй фервæзын кæнын.
Фæдисæй атахти быдыртæм хосагур æмæ дзы федта
диссæгтæ, царциаты æмбисæндтæ.
Ничи уадзы нæ бындзы йæ чыргъæдмæ æдæрсгæ,
Алчидæр ын йæ низæй тæрсы, нæ бæлццон авд фурды сæрты
Атахт, æрлæууыд бæлвырд дунетыл хъуыстгонд хъæздыг
мыдычыргъæды цур,
Йæ мыд чыргъæдæн йæ сæрты кæлы, хъал мыдыбындзытæ
Сæ дзаг æргьæмттимæ чыргъæды къæсæрыл тæмæстæ1
кæнынц,
Сæ къах-къухтыл кафынц, хъæлдзæг зарджытæ кæнынц,
Бæлвырд у, кæй сты сæ цардæй бухъ æмæ разы, гакконд
гæрæм бындз дæр æрлæууыд сæ къæсæрыл,
Чыргьæды дуаргæстæ йæм æвзидынц, нæ йæ уадзынц
хæстæг.
Дзуры сæм лæгьстæйаг хъæлæсæй:
Ч’æмæстæ- чудеса
Сæгиатаг хабæрттæ æмæ таурæгътæ
— Ма мæ тæрсут, мæ хуртæ, нæ уæм хæссын æз низы
микробтæ, æз агурын чыргъæдтæн
Сæ зондджын æлдæртты, сæ куырыхон куыстæй сын æз
хъуамæ райсон дæнцæнтæ.
Баххуыс мын кæнут, бауадзут мæ уæ æлдармæ.
Бæрзонд къуыбырæй йæм сæ æлдар былысчъилæй
Хъусы æмæ кæсы, мидæмæ рахиз нæ зæгъы.
Дзуапп ын уырдыгæй дæтты: — Æз хорз зонын сæфт
чыргъæды хабæрттæ, Хуыцауы фæрцы,
Уымæн йæхи сгуыхт зондджын мыдыбындзытæ сты
иууылдæр æфхæрд, къæхты бын ыссæст.
Уым ис хъоргьы къалатийы æхгæд зæронд хæдзонд
мыдыбындз.
У нымад æппæт дунейы мыдыбындзыты æхсæн
Кадджын, радджыныл, уый зондджынты дунейыл
Хыгъд кæсæн чиныгæн йæ рæнхъыты æрцыд фыст, Нобелы
лæвар ын раджы æрцыд лæвæрд.
Быдырты зилыны бæсты уæхи чыргъæды къуымты æрзил,
Уым хъуылдымтæ æмæ хъыллиппытæ диссаджы дæнцæнтæ
кæнынц, рагон æмбисонд:
— Сидзæр дам йæ бикъ йæхæдæг лыг кæны,
Хъусыс, хъоргьæй зæронд хæдзонд мыдыбындзы ыслас æмæ
йæ зондæй бафæрс.
Раздæхт сæргуыбырæй гакконд гæрæм бындз,
Сласта хъоргъæй зæронд хæдзонд мыдыбындзы.
Уый дын куы базыдтой нæ чыргьæды бындзытæ, нал уыд сæ
цинæн кæрон.
Иууылдæр уадысты нæ бындзмæ уынæг, чи æд лæппын, чи
та æд хуын.
Сæ зондджынтæ фырцинæй тымбыл хъазт
къæрццæмдзæгьдимæ скодтой,
Сæ æдылытæ дзолгъо-молгьо бæстæ скодтой.
Йæ рæстæг нæ сæфта нæ бындз дæр.
Уæртæ, кæсут-ма, йæ фæндæгтыл рæвдз-рæвдз, размæ
фæуайы,
Чыргъæды бындзытæн амоны рухсмæ фæндаг,
Сиды сæм, цæйут æфсымæртау, иумæ нæ чыргьæдæй рухс
дунемæ ракъæртт кæнæм дуар.
Гакконд гæрæм бындз дæр бацæрдæг, фæныфсджын,
Фæлæ тугæй хаст хæйрæджы лæппынтæ сæ гамхудыл
дардтой сæ зæрдæ.
Нæ хæйрæджытæ зæронд хæдзонд мыдыбындзæн ахордтой
йæ сæр.
155
156
^ъаныхъуаты Фатимсе
Сæхæдæг гакконд гæрæм бындзыл бафтыдтой дзылар.
Хæйрæг-гамхуд йæ сæрыл æркæны бæхбадт,
Нæ бындзыл скæны дзылары бостæ, райсы йæ къухты,
Æмæ йæ хæйрæджытæ семтард кæнынц.
Гакконд гæрæм бындз дзуры бындзытæм фæлмæн:
— Ма тæрсут, мæ хуртæ, абадут æнцад.
Мах та нæ зондджын бындзытимæ бацæттæ кæнæм
фæлварæнтæм нæхи,
Чи базона æрхæссын дон сасирæй нæ чыргъæдмæ, уый
ауадздзынæн уыгæрдæнтæм, быдыртæм мыддзау.
Бындзæвзæрстæй æрлæууыдысты доны былыл,
Фелвасынц нæ бындзытæ егъау сасирты сæ тæккæ дзагæй,
Фæлæ Хуыцау ма сразы уæд сыхырна сасирæй, акалы
фæндагыл сасир йæ дон,
Нæ гакконд гæрæм бындз ссис хæйрæджытæн цагьар,
Фæндагыл æй æрлæууын кæнынц æмæ сæ саумитæ сæ
гамхуды фæрцы кæнынц.
Бындзытæй исчи йæ сасиры иу цъыртт, иу æртах куы
фæцæйхæццæ кæны чыргъæдмæ дон,
Цæлхдур ын йæ фæндагыл авæрынц нæ хæйрæджытæ,
Атулы, ахауы ахæм бындз, сасирæй акæлы йæ дон.
Фæсурынц æй хæйрæджытæ, фæзæгьынц ын:
— Хæрæгсаст фæдæ. — Гъе афтæ ныр æхсæз азы
Нæ чыргьæды хæйрæджытæ сæ гамхудимæ бындзыты
Донмæ тæрынц æмæ сæ æнæ донæй æздахынц,
рагон æмбисондау.
Раджы, дам, иу магуса лæгмæ иу хæрæг уыд.
Хæрæг ыстонгæй зымæгон мард, дзуры йæм йæ хицау:
— Ма амæл, мæ хæрæг, уалдзæг æрцæудзæн,
Сындз-кæрдæг æрзайдзæн æмæ дзы ды бахæрдзынæ фагæй
фылдæр.
Ракаст нæ хæрæг, йæ алыварс уазал хъæпæн мит.
Дзуры нæ хæрæг йæ хицаумæ: — Мæн раджы амæлын хъуыд,
Дæу къухы чи уыд, ды кæмæн уыдтæ йæ хицау. —
Æмæ систа нæ хæрæг ыстонгæй йæ уд.
Махæн нæ гакконд гæрæм бындз куы атæхы
Чыргъæдæй æппæт дунеты æддагон хъуыддæгты, —
Нæй йæхицæй цыргьзонддæр, маргьау цъыбар-цъыбур
фæкæны,
'сегиатаг хабæрттæ æмæ таурæгътæ
Мыд тадзæгау йæ ныхас мыдыбындзытæн адджын.
Куы æртæхы йæ чыргьæдмæ, йæ хæйрæджыты
Кæлæнтæй æрлæмæгь вæййы зондæй дæр æмæ хъаруйæ
дæр, йæ мидхъуыддæгты йæхи чыргьæды
Бæхсныг æндахæй фидар йæхицæн дæр йæ бындзытæн дæр
Сæ фæндæгтæ куырмæлхынцъæй бæтты.
Йæ ныхæстæ адджын — мыдау, йæ хъуыддæгтæ маст — маргау.
Æрфæндыд нæ хæйрæджыты кæддæрау туджы зæйтæ
рауадзын сæ малмæ.
Сидынц, агурынц сау къобор æдыло-быдыло бындзыты,
Фæлæ нæ бындзытæ сæ тар талынг ахæстоны царды, кæм
Барæй, кæм æнæбары сысты хъулон-мулон гæрæмтæ,
хылы-мылы æндæр цыдæртæ,
Ацу æмæ сæ базон, чи дзы кæмæй гуырд у, иу дæр дзы нæ
нымайы йæхи сауыл.
Сеппæт дæр уыгæрдæнтæм, быдыртæм рухс хуры тынтæм
бæллынц.
Цалынмæ нæ чыргъæды бындзытæ сæ тæскъæн йæ
уæлдзарм,
Кæм æмпъузгæ, кæм стигьгæ, цалцæг кодтой,
Нæ хæйрæджытæ та æлдары къуыбырæй февнæлдтой
Æнæхъæн чыргьæды иумæйаг лалымты рагон æвæрд
мыдмæ.
Тагъд-тагьд, кæм давгæ, кæм уаргæ се ’хсæн хæлæйфаг
фæцис.
Сæ хъизæмæрттæ æмтъеры царды нæ бындзытыл
Æлдары къуыбырæй хæйрæджытæ сæ домынц куыст,
Хъæр кæнынц, цæмæй сæ чыргъæды халагьудыл кусой
бæлвырддæр
Æмæ фылдæр, кæнæ уæд кæй фехæлдзæн сæ чыргъæд.
Гакконд гæрæм бындз дывыдон арты судзы се ’хсæн.
Иуырдыгæй йын хæйрæджытæ сæ гамхудимæ æлхъивынц
йæ фæрстæ,
Иннæрдыгæй дзы бындзытæ рæстдзинад домынц.
Размæ йæ хæйрæджытæ сæ гамхуды фæрцы нæ уадзынц.
Хуыцаумæ нæ бындзытæ бахастой сæ хъаст æмæ маст,
Зæрдæбынæй йæм скуывтой æмæ дзы курынц рæстдзинад,
Алцæмæй дæр сын куыд бахай кæна хæрзгыццыл,
Цæмæй сын ма айса сæ фæстаг хъарутæ æмæ ныфс,
Куыд фервæзой се ’нæгьдау, æлгъаг худинаджы цардæй,
Æнæфсæрмæй дзыллæты размæ куыд цæуой, Хуыцауы
фæрцы.
Хъаныхъуаты Фатимæ
157
^ъаныхъуаты Фатимсе
* * *
Мæ ныхас дарддæр ацæудзæн Тæгиаты комæн йæ рагон
цæрæг адæмæй — Дæллаг æмæ Уæллаг Хъобаны цæрджытыл.
Куыд хъæу, афтæ сын сæ бындур æвæрджытыл: Дæллаг Хъоба-
нæн уыдысты Тлаттатæ, бæлвырддæрæй та — Тлатты фырттæ:
Алыкк, Аспе æмæ Бытъа. Сæ рагфыдæлты номæй сеппæт дæр
нымад цыдысты Тлаттатыл, фæлæ цард куыд цыдис, афтæ рæ-
стæг дæр ивта. Æппæтыфыццаг ирон адæммæ бæлвырд мыггæг-
тæ Тæгиатæм фæзынд, уымæ гæсгæ Тлатты фырттæй чидæртæ
сæхи сæхæдæг сæ фыды нæмттæй фыссын райдыдтой æмæ сæм
фæзынд Алыккатæ, Аспиатæ æмæ Бытьатæ. Сеппæт дæр сты
Тлатты фырттæ.
Куыд æппæт Кавказы хæхты цæрæг адæммæ, афтæ рагон
хъобайнæгтæм дæр сæрыстыр хæдæлдарæй цæрæг адæм уæв-
гæйæ сæм цæгатæй уæрæсейаг адæм æрцæуæг æлдарæй райдыд¬
той бырсын. Тæгиатæ сæхицæй хъазын кæй нæ уагьтой, уымæ
гæсгæ æнæхъæн 18 азы Уæрæсе Тæгиаты ныхмæ фæхæцыд.
Дæллаг Хъобаны тыххæй дзы мæнæ иунæг ацы гæххæтт
куы райсæм (ф. 242—1 д. 1217 л.). Уым генерал-майор Абхазов
афтæ фыста: «Жители деревни Кобань, состоящие из подвласт¬
ных Тулатовых, оказывают неповиновение и не удовлетворяют
подвластных. Хамурза Тулатову, поведение которого известно
Вашему сиятельству, из донесения моего, за Шафука Тулатова
назначенного помощником пристава...» с большим усердием ис¬
полняющим свои обязанности. Вари Тулатова необходимо по¬
слать далеко в Сибирь на поселение, чтобы горцы, не имеющие
еще ни законов наших, ни религию, видели страх и силу рос¬
сийского правительства. Хотя за Вари Тулатовым преступления
нет, но имея ввиду предписание Вашего сиятельства удалять из
гор Тагаурских старшин. И если прочие деревни, увидев реши¬
тельные действия Правительства после экспедиции, усугублять
повиновение и сей строгий присмотр будет иметь благодетельное
влияние на горцев...»
Æппæт уыцы хабæртты фæстæ та Уæрæсейы аххосæй ногæй
ноджы фыддæр хабæрттæ XX æнусæн йæ райдайæнæй, æнæ-
хъæн зæххы цъарыл йæ æгъатырдзинадæй æмæ йæ карздзинадæй
хъуыстгонд чи æрцыд, уыцы уырыссаг Октябры революцийы
аххосæй æнæхъæн Кавказы бирæ алыхуызон адæмты æхсæн,
цæвæг дзы марæджы куы нæуал æмбæрста, уыцы заманы. Уыцы
рæстæджы се ’ппæты ’хсæн æппæтæй фыддæр разындысты, ирон
адæммæ фыдæлты заманы ныббырстыты рæстæджы уацары цы
хуымæтæг сау адæм æрбахаудта, уыдонæн сæ цот. Кæддæр
‘/7(сегиатаг хабæрттæ æмæ таурæгътæ
барвæндæй сæхи ирон адæмыл æрфысгæйæ, цагъайраджы ном
райсгæйæ, революцийы заманы сæ дуджы хорзæх фæуæвгæйæ,
сæ цагъайраджы номæй сæхицæн тырыса скæнгæйæ. Ирон адæ-
мы ’хсæн ахуыргондыл нымад чи уыд: уæзданы ном чи хаста,
ахæм адæмæн сæ мулк, сæ зондмæ фырхæлæгæй, сау адæмæн
сæ магуса, сæ гæвзыкк æдылытæ сæ зондджынты ныццагътой,
сæ фыдæлты хæрамдзинад нæ рохгæнгæйæ, æцæгæлон знæгги-
мæ сæхи сбæтгæйæ.
Уæздан адæм уыдысты Хуыцауæн кувæг пысылмон диныл
хæст, хъахъхъæдтой сæ фыдæлтыккон æгьдæуттæ, сæ хъæздыг
мадæлон æвзагимæ, сæ сабийæ сæ зæронды онг. Ирон цагъай-
рæгтæн уæлдай бæлвырд дин бæрæг нæ уыд, сæхæдæг сæхи
чырыстон хуыдтой. Æцæг ирон адæмæн сæ хабæрттæ дæр æмæ
сæ хъуыддæгтæ дæр æцæгæлон адæмæн æнцонæй уæй кодтой.
Иу адæмыхатт дæр сæхæдæг сæхи æхсæн сæ ахуыргонд, сæ
зондджын адæмы афтæ ничи ныццагьта, ирон адæм сæхæдæг
сæхи адæмы куыд ныццагътой, сæ æдылытæ сæ зондджын раз-
дзæуджыты æддагон знæгтимæ иумæ. Кæй дзы топпы ныхмæ
æвæрдтой, кæй дзы дард Сыбырмæ хъадаманты æрвыстой, чи
та сæ йæхæдæг фæсарæнтæм йæ сæр æнæбары ахаста. Гъеуæд
Тæгиатæм æмæ Бадилатæм цы фæсивæд уыд — æхсарджын,
зондджын, гуырыкондæй аив, æд æгъдау. Гъеуæды знæгтæн сæ
цот абон дæр ма тæгиатаг адæммæ мæрдтæм дæр ма сæм фыр-
хæлæгæй суанг абоны онг дæр цъыфкалыныл нæ ауæрдынц.
Раджы заманы уæздан адæмы хæдзæртты æмæ сын сæ фæл-
лæйттыл æрцæргæйæ, чи бахъомыл, уыдон гъеуæды цагъайрæг-
тæн сæ цот, сæхи истори фысджытæ рахонгæйæ, æгæр-мæгуыр,
сæхи фыдæлтæм фыссын аккаг нæ аргæйæ, сæ нæмттæ дæр сын
нæ зонгæйæ, фæлæ Тæгиаты хабæрттæм суанг VIII æнусмæ дæр
бавналынц, æрыхъусæггаг хабæрттæй цыдæртæ, гæдыхабæрттæ
фыссынмæ. Ирон æмбисонд — «Хуымы цы байтауай, уый дзы
зайы, еуу куы байтауай, уæд дзы мæнæу не ‘рзайдзæн». Дæнцæ-
нæн: Нæ рагон фыдæлтæ-иу бинонты хъуыддаг кæнгæйæ, чызг
кургæйæ, мыггагæй уымæн æвзæрстой. Уымæ гæсгæ райсдзы-
стæм Тлаттаты Бæтæйы фыртты — Бæтæ Тæгиаты æхсæн æгад
лæг нæ уыд. Тлаттаты мыггагмæ зæххæй дæр, фæллойæ дæр —
суанг сæ хъæд, сæ уыгæрдæнты онг, æппæтæй дæр уыд хай-
джын. Суанг ма абон дæр Хъобаны Бæтæйы фосхизæн рагь Бæ-
тæйы ном хæссы. Йæ гæнах къæдзæхдурæй амад, уæды барæн-
тæм гæсгæ Бæтæ уыд цæрынхъом лæгыл нымад, фæлæ йын би¬
нонты пълан нывæнæн нæ рауад. Хъыгагæн, йæ æмсæр адæмы
‘хсæн хъуыддаг нæ бакодта, фæлæ йын куыд æнцондæр уыд,
афтæ æркодта йæхицæн, уæды æгъдаумæ гæсгæ, номылус. Но¬
мылус, уыцы ‘гъдау Тæгиатæ не ‘рхъуыды кодтой, ахæм æгъдау
159
160
^Съаныхъуаты Фатимсе
уыд æппæт дунейы дзыллæты ‘хсæн дæр уæды заманы. Суанг
Уæрæсейы дæр, уым та йæ хуыдтой «наложница». Куыд Тæ-
гиатæм, Куырттатæм æмæ Бадилатæм, афтæ Уæлладжыры уæз-
дæттæм дæр уыд номылус. Æнæ уæздан, фæрссаг адæмæй иу
бонджын уæздан лæг йæ кусджытæй чызг куы æрхаста, ахæм
сылгоймаг Бæтæ йæхицæн æрхаста — Цæлойты чызг æмæ йын
дзы рауад ахæм бинойнаг, адæмы ‘хсæн, гъеуæды социален нор-
мæтæм гæсгæ нымад æрцыд æнæххæст барджын бинойнагыл,
йæ уавæртæм гæсгæ. Фæлæ сæрибардзинадæй номылус уыд
хайджын. Ахæм номылусæн йæ цот, стæй йæ цоты байзæддæг-
тæ уыдысты сæ фыдæлты бартæй хайджын. Нæ сын уыд нæ
ауæйгæнæн куыд кусæг, афтæ, нæ балхæнæн. Кæвдæсард цард
йæ фыдимæ, йæ фыд дзы цы домдтаид, уый хъуамæ æххæст
кодтаид. Кæвдæсардæн йæ фыды амарды фæстæ уыдис фыдæй
баззайгæ куыд зæххæй, афтæ йæ фæллойæ дæр хай. Кæвдæ-
сард адæм чызг хастой сæ кæрæдзийæ, стæй раст адæм кæй
хуыдтой, фæрссаг лæгæн дæр лæвæрдтой чызг. Уыцы æгьдау
ахаста 1867 азы онг, зæхкусджыты реформæйы онг. Кæвдæсард
цы мыггаджы ном хаста, уыцы мыггаг сæ кæвдæсарды æфхæрд
æцæгæлон адæмæн нæ хатыр кодтой. Бæтæ æмæ Цæлыоны цып-
пар фырты гъеуæды заман, сæ дуджы æгъдаумæ гæсгæ, Тæ-
гиатæ нæ, фæлæ æппæт адæмы ‘хсæн царды нормæтæм гæсгæ,
уыдысты кæвдæсардыл нымад. Бæтæ æмæ Цæлыоны фырттæ
нæдæр сывæллæттæ нал уыдысты, нæдæр лæгты бынатмæ нæма
рахæццæ сты, афтæмæй Хъобаны Алыккаты мыггаджы ‘хсæн
сидзæртæй баззадысты сæ фыд Бæтæйы гæнахы цæттæ бын-
тыл. Бæтæйы фырттæй сæ хистæр уыд Дочче. Йæ зæрдæмæ Цы-
мийы Слонаты Аслæмбеджы чызг Хамбечер фæцыд, æмæ йын
æй Алыккаты мыггаг æрхастой. Дыккаг æфсымæр Аслæмбег,
æртыккаг Будзи, цыппæрæм Огьуыллæ. Сеппæт дæр цардысты
сæ фыд Бæтæйы гæнахы. Иу ахæмы Доччейы, хъаугъайы бахау-
гæйæ, Битарты лæппу амардта. Доччейы куы баныгæдтой, уæд
Слонатæ, æгъдаумæ гæсгæ, Хамбечеры æфсымæртæ сæ хойы йæ
фыды хæдзармæ акодтой. Уыцы рæстæджы адæмы ‘хсæн чидæр
йæ маргæйдзаг æвзаг сæрдасæнау ауагъта, Слонатæ, дам, сæ
чызг Хамбечеры уымæн акодтой, æмæ, дам, кæддæр Доччейæн
Хамбечеры куы æрхастой, уæд, дам, Тлаттаты Цорæ Слонатæн
уайдзæф бакодта, нæ кæвдæсардæн, дам, уæ чызджы куыд рад-
тат. Уыцы хабар Бæтæйы фырттæн радзырдæуыд.
Бæтæйы фырт Аслæмбег ард бахордта, Цорæйы кæй амар-
дзæн. Бæтæйы фырттæм фыдбылыз тынг æмхиц уыд, фæлæ сыл
цыдæриддæр æрцыд, уыцы хабæртты тæгиатаг адæймаджы къу-
хæй сыл никуы æмæ ницы æрцыд. Бæтæйы фырттæм сæ фыдæй
сæ къухы цы фæллой баззад, сæ алыварс чи цард, уыдонмæ
‘/7'æгиатаг хабæрттæ æмсв таурæгътæ
дæр æндæр ницы уыд. Фæлæ адæм хуым дæр кодтой, хос дæр
сæ уыгæрдæнты каретой, фос дæр дардтой. Бæтæйы фырттæ
зæххы куыст нæ кодтой, фос дарыны ныфс дæр сæм нæ уыд.
Адæмы цæттæ фос-иу радавтой, суанг Кæсæджы онг дæр-иу
абырæгдзуан ахæццæ сты. Сæ давæггаг фос дарынмæ сæ ныфс
нæ хæсгæйæ-иу сæ сæхи хуызæттæн байуæрстой, кæмæн бæх,
кæмæн хъуг — сæхæдæг сæхицæн знæгтæ кодтой. Стæй ма Ас-
лæмбег лæгтæ марын куы райдыдта, сæхи мыггагæй Цорæйы
амардта, Битарты дыууæ ‘фсымæры, кæсгон къниазы, æрмæст
ма Тъæрæс семæ йæ сæрмæ хъæлæба кæнын кæй нæ хаста, уый
фæрцы баззад сæ фыдбылызæй иуварс. Тъæрæсæн фыдбылыз
хастой, йæ фос ын давтой, фæлæ йæм уыйбæрц уæздандзинад
уыд, æмæ сын Бæтæйы фырттæн сæ митæ нымадта, бирæгъ
фосы æхсæнæй исты куы аскъæфа, уыйау. Уымæй уæлдай сын
сæ митæ ницæуыл нымадта — Огъуыллæйы дæр фыртæригъæ-
дæй райста рæгьаугæсæй.
Иу æдылы фыссæджы дуджы хорзæх фæуæвгæйæ, кæддæр,
журнал «Мах дуджы» Хъобаны дæр никæд уыд, афтæмæй Бæ-
тæйы фыртты хабæрттæ фыста, сæ нæмттæ дæр сын нæ зон-
гæйæ. Огъуыллæйы бæсты Бæтæйы цыппæрæм фырты та Бæ-
дзыг схуыдта. Доччейы ус Хамбечеры та йæ тиу Аслæмбеджы ус
схуыдта. Стæй фыста, зæгьгæ, дам, Бæтæйы фырттæ Тъæрæсы
рæгъау давынмæ куы бацыдысты, уæд се ‘фсымæры Огьуыл-
лæйы фарстой, Тъæрæс, дам, дæ искуы бафхæрдта? Æмæ, дам,
сын Огьуыллæ загьта, зæгъгæ, æфхæргæ мæ никуы бакодта,
фæлæ мын мæ хызыны йæхи къухæй кæрдзын никуы сæвæрд-
та. Тъæрæс йæ рæгъаугæстæн кæрдзыны къæбæртæ райуар-
байуаргæнгæ куы бадтаид, уæд æм уыйбæрц фæллой дæр нæ
уыдаид. Кæнæ, мæнæ ахæм хабар: Хъаныхъуаты знæгты фæрцы
æрæджы мыхуыры рацыд зыбыты мæнгард хабæрттæ Хъаныхъ¬
уаты Дудары фырт Дударыхъойы (Хабосы) тыххæй. Æмæ дзы
Дударыхъо (Хабосы) кæстæр æфсымæр Мырзабеджы сурæты
бынмæ ныффыстой (Хабос Кануков) йæ сæрмæ та фыст «Злой
гений осетинской археологии» æмæ дзы сгуыхтхуызæй сæхи
мыггæгтæ дæр бафыстой (Владимир Олисаев и Аслан Цуциев).
Æз афтæ æнхъæл дæн, уыцы сурæт Мырзабеджы хуызист архи-
вæй радавтой, уымæн æмæ нæ хæдзарыл 1929 азы ахæм хабар
æрцыд. Мырзабегæн йæ чызг Фаризæты фырт фыссы йæ чи-
ныджы — «Частица духа» Барис Шанаев. Стр. 19. Владикавказ:
Ир, 2003 год: «Запомнился один Кобанский эпизод. Как-то я си¬
дел на возвышенности, откуда хорошо видно было строящуюся
Гизельдон ГЭС и от нечего делать стал рисовать стройку. Через
некоторое время ко мне подошли какие-то люди и спросили, что
я делаю, для кого рисую. Я объяснил, что рисую просто так, для
161
11 Заказ № 1558
162
^Ъъаныхъуаты Фатимæ
себя. Они мне не поверили, пришли в дом Кануковых, сделали
обыск и единственное, что нашли и забрали — это фотографии
Кануковых и их родственников Абисаловых, отличившихся на
службе Отечеству в разные годы. Больше их не вернули». Оли-
саевтæ æмæ Цуциевтæн мæ фыдæн йæ фыды сурæт æнцонæй
сæ къухы бафтыд. Æз та курдиæттæ дæр ма фæфыстон, цæмæй
нын раздæхтаиккой, нæ хæдзарæй нын «конфискацийы» но-
мыл цы сурæттæ рахастой, уыдон, мæнæн ницы радтой, фæлæ
бынтон æцæгæлон адæм, бæлвырд Мырзабег чи у, кæнæ Дуда-
рыхъо (Хабос), уый нæ зонгæйæ сæ хынджылæг кæнынц. Раз-
дæр тынг смæсты дæн, фæлæ йыл куы ахъуыды кодтон (Гений
осетинской археологии) фæнды злой, фæнды добрый, уæддæр
æй гений схуыдтой. Кæд сурæт Мырзабеджы сурæт у, йæ бын-
мæ та Хабос фыст ис, уæддæр æй гений кæй схуыдтой, уый мын
тынг æхсызгон у. Табу иунæг Хуыцауæн — Дунесфæлдисæгæн!
Хъаймæты Хицауæн йæ хорз саламæй бахай кæнæд Пехуымпар
Мæхæмæтæн, йæ бинонты къордæн, йæ æмдзугæнджытæн æмæ,
сæ фæндагыл сыгъдæг зæрдæйæ чи ацыд, уыдонæн, сеппæтæн
дæр! Ирон адæмæн сæ уæздан адæм, æппæт дунейыл нымад,
куыд адæмыхатт, афтæ кæй фæрцы æрцыдысты. Уыдон суанг
VIII æнусæй уыдысты, Иунæг кадджын цытджын Хуыцауæн
кувæг пысылмон диныл хæст. Хуымæтæг адæм та æнæ бæлвырд
дин бæрæг, уыд сын бирæ хуыцæуттæ, куывтой Хуыцæутты
Хуыцауæн, хæйрæджытæн æмæ дзуæрттæн.
Тæгиатæн сæ цæрæн бынат суанг XIII æнусæй абоны онг
ахсы Кавказы хохы рæхысæн йæ тæккæ астæу. Тæгиатæ уырдæм
цæттæ этносæй æрцыдысты ирайнаг æвзагыл дзурæг, бæлвырд
сæ адæмы хаттæн йæ ном — ИРОН. Бадилатæ, Куырттатæ æмæ
Ос-Бæгьатыры цотимæ сæ кæрæдзи бамбаргæйæ, нымад æрцы-
дысты иу æнæхъæн цæдисыл, уыцы иу адæмыхаттыл. Фæлæ
сæ зæххыты арæнтæ сæ кæрæдзийы æхсæн бæлвырд уыдысты.
Адæймаг цас фæнды куы фæцæра, уæддæр йæ зонд æмæ йæ
зонындзинæдтæ уымæй баргæ не сты. Уæлдай бæлвырддæрæй
Хъаныхъуаты Мырзабеджы фырт Аслæмбег (Дзыбындз) йæхи
мыггаджы, стæй йæ райгуырæн хъæу Хъобаны хабæрттæ, йæ
кæстæртæн фæдзæхсгæ фæцыд. Суанг XIII æнусы Хъырымы
бæстæйæ Æрджынарæгмæ, Куырттаты комæй Дæргъæвсы уыл-
ты, уырдыгæй Хуссар Хынцæгыл Базыраты лæгæты уылты.
Уырдыджы хохæн йæ къæдзæхтæй дуртæ тонгæйæ сæ галуæр-
дæттæн фæндæгтæгæнгæ, Уæллаг Хъобанмæ æд галуæрдæттæ
куыд æрхæццæ сты. Уыцы рæстæджы цахæм сырддон, æдзæ-
рæг æвадат ран уыд. Тæгиаты 12 мыггаджы уыдысты, суанг сæ
гуырæнæй хæдæлдарæй цæрæг, сæрибар уарзон фæлтæрд æмæ
фендджынæй æгъдауыл хæст адæм. Махæн нæ рагфыдæлтæн
‘//сæгиатаг хабæрттæ æмæ таурæгътæ
сæ царды, сæ историйы фæндæгтыл сгаргæйæ сæм хъæнтæ æмæ
сын сæ цардыл фаутæ æвæрын нæ хæс нæу. Фæлæ зындгонд
адæймагæн йæ хæс у, æнæуæлдай митæй нæ фыдæлты хабæрт-
тыл рухс таугæйæ сæ хурмæ рахæссын. Бæлвырдæй нæ хъæуы
равдисын, уæды дуджы нæ фыдæлтæн сæ алфæмбылай цæрæг
æппæт адæмты историтимæ сæ абаргæйæ, нæ адæмæн бæрцæй
сæ нымæц. Стæй территориалон æгъдауæй сæ цæрæнбынаты
фæзуатæн йæ хыгъдмæ гæсгæ æд æрдзон фадат, уыцы хабæрт-
тæм гæсгæ, цавæр бынат ахстой сæ дуджы сæхи æрмарæхст æмæ
зонындзинæдты фæрцы æнæсайдæй дзыллæты æхсæн. Ахæм
хъæддаг æрдзимæ хъазуаты тох скæнгæйæ дзы сæ зонд сæ хъа-
руйы фæрцы, тызмæг, æвадат хæхты цахæм дзæнæты бæстæ
сарæзтой, уæлдайдæр та, Хъаныхъуатæ Уæллаг Хъобанæн XIII
æнусы йæ бындур кæм æрæвæрдтой. Уæлхох хъæдрæбын цъы-
хырыджын пыхсæй æмыр æхгæд, уагьылы, хъалгъæн, мæнæр-
гъы, хъæлæрдзы фæрв бæлæстыл йæхи стыхта. Æрхы былтæ
æхсæры къутæрæй семыдзаг. Лæджы ‘мбæрц йæ хæмпæл хъоло,
пысыра æд гæнгæлы. Барæг дзы уæлбæхæй нæ бафæрæзтаид
ацæуын. Бæрæг уыд, тынг рагæй дзы цæрæг кæй нæ уыд. Ахæм
раны Хъаныхъуатæ сæхи къухæй сæхицæн хъæуы бынат æрæ-
вæрдтой æмæ йæ Уæллаг Хъобан XIII æнусы схуыдтой.
Райуæрстой йын йæ зæхх кæртытыл, сахъарийæ дзы æрбыд-
той рæстæгмæ хæдзæрттæ. Уæды заманы æппæт адæмтæ дæр
къæдзæхдурæй амадтой сæ адæмы æдасдзинад хъахъхъæнынæн
мыггаджы мæсгуытæ. Тæгиаты адæм нæ фæтарстысты зындзи-
нæдтæй, нæ бацагуырдтой хуыздæр кæнæ та цæттæ бынæттæ,
фæлæ сæ сабийæ сæ зæронды онг бавнæлдтой сæ хъæутæн бын¬
дур æвæрынмæ.
Хъаныхъуатæ Хъобаны æппæты фыццаг æрсыгьдæг кодтой
сæ мыггаджы мæсыгæн бынат. Йæ хæдсæрмæ иугыццыл иу-
варсгомау та сæ мыггаджы хистæрæн хæдзары бынат. Сæ мыг¬
гаджы мæсыг куы самадтой, уæд æмдыхæй къæдзæхдурæй сæ
мыггаджы хистæрæн æрцамадтой хæдзар. Æмæ дзы Хъамби йæ
астæуыл тыхтæй, суанг Хъырымы бæстæйæ цы Сафайы рæхыс
фæхаста, уый дзы сæ тохынайæн йæ къонайæн ердойы бафидар
кодта, йæ кæрты та йын сæ науы якорь (æнгуыр) æрæвæрдтой.
Уыцы хæдзары цалдæр æнусы дæргьы цы нæлгоймаг фæсивæд
райгуырд, уыдон сеппæт дæр уыдысты Тæгиатаг сгуыхт лæгтæ.
Хъаныхъуаты Тæтæрхъаны (Тотрадзы) фырт Æмзор дæр
уыцы хæдзары райгуырд. Æмзор йæхæдæг уыд Дудараты Ахмæ-
ты хæрæфырт, æрхаста кæсгон къниаз Æмзораты Пшежамбийы
чызг Жаны. Æмзор æмæ Жанæн уыд дыууæ фырты Дудар æмæ
Куыцыкк. Æмзор бинонтæджын куы ссис, уæд йæхицæн Уæллаг
Хъобаны хицæнæй хæдзар скодта. Æмзоры фырт Дударæн дæр
163
^ъаныхъуаты Фатимсе
та райгуырд дыууæ лæппуйы: хистæр фырт Дударыхъо (Хабос),
кæстæр Мырзабег. Дударæн йæ бинойнаг уыд Дæллаг Хъоба-
нæй — Тлаттаты Уарийы чызг Госæмахо. Хъаныхъуаты хистæры
ном цы хæдзар хаста, уым цæргæйæ баззад Джетæгьæзы фырт
Хъази. Хъазийæн дæр та йæ мад уыд кæсгон æлдар Бохташаты
Хъайтыхъойы чызг Жан, стæй та Хъази йæхæдæг дæр æрхаста
кæсгон æлдары чызг Болатокова, уый уыд Тъæрæсы мад. Хъа-
ныхъуатæ сæ райдайæны Хъобаны тынг æвадат цард фæкодтой.
Æнæ фæндаг бæрæг, æнæ хидтæ гуылф стыр доны сæрты, — сæ
цард уыд фыдæбонджын. Фæлæ уæддæр нæ фæтарстысты тыз-
мæг æвадат æрдзæй. Цæттæ цард агурæгæй æндæр рæттæм нæ
алыгьдысты. Дысвæлдæхтæй сæ цæрæнбынатæй бæллиццаджы
дзæнæты хуызæн сæ тых, сæ хъару æмæ сæ зонындзинæдты
фæрцы цæрæнбынат сарæзтой. Цард иу ран кæм лæууы, уымæ
гæсгæ сын уый фæстæ сæ цæрæн цæттæ бынæттæм æрбæлгæйæ
сæм Уæрæсейы хæдхæцæг паддзæхтæ Тæгиаты коммæ бырсын
райдыдтой. Сæ адæмы сын цагьтой, дæргьвæтин рæстæджы сын
сæ цæрæнбынæттыл æд цæрæнхостæ арт æндзæрстой.
Уæды заманы Уæрæсе, куыд Тæгиаты ком, афтæ æппæт Кав-
казы хæхты цæрæг адæмты дæр сæ цæрæнбынæттæй фыррасур-
басурæй сын цалдæр æнусы сæ дуг стыр бæллæхджын скодта.
Уыцы хабæрттыл уæды заманы æппæт Кавказы бирæ алыхуы-
зон адæмты æхсæнæй-иу цымыдисагæн ирон адæмы историйыл,
ахуыр кæнгæйæ-иу сыл цалдæргай азтæ бынæттон фæсивæди-
мæ æрбадгæйæ. Уæздан лæджы ном дзыхы ныхæстæй нæ уыд,
уымæ гæсгæ-иу Уæрæсейы хицæуттæ Кавказмæ рарвыстытæ
кодтой адæмтæн сæ цардыуаг сын сбæлвырд кæнынмæ фæдфæ-
дыл иу къорд ахуыргонд лæджы. Уыдон уыдысты Шегрен, про¬
фессора Леонтович, Ковалевский, епископ Иосиф Чеплинский
æмæ профессор Всеволод Федорович Миллер (ф. 137. оп.1.
д.7) — архивы.
Члены общества почетный проф. В.Ф. Миллер 1906 г. 12/
XI Общество «Ир» за 1906—7—8 г. Регистрация Устава общества
последовала 3/Х1—1906 г. А Алмахсид Кануков является част¬
ным поверенным кандидатом, был избран секретарем заседания.
Почетный член Общества пожизненно ему был присвоен. С ним
же Михал Кануков был участником этого правления и еще тре¬
тий Кануков, звали его ротмистром Пшемахо Кануков.
Хуыцаубон, ноябрь 25 бон 1907 азы газет «Зонд» фыста,
зæгьгæ, дам, цалынмæ Ир Уæрæсейы паддзахады адæмæй ссис,
уый агьоммæ ирон адæмæн сæ цард цыд ирон царды хъуыддæг-
тæ, хабæрттæ, уацхъуыдтæ æмæ фæндтæм гæсгæ.
Истори фысджытæ сыл-иу бæлвырд бакуыстой, абон дæр
сæ ис бакæсæн, суанг ма сыл Калачы уацмысты хуызы чин-
ОТ^æгиатаг хабæрттсе æмæ таурæгътæ
гуытæ дæр рауагътой. (вып.У. Тифлис. 1871 г. «Эпоха Пфафа»
(стр.80—81). («Предания о происхождении Тагаурцев и Кур-
татинцев с аристократическим направлением в эпоху великого
переселения народов Кавказа»). Уыцы рæстæджы фыдгулты
аххосæй, тыхгæнджыты къухæй, лæгæвзæрстæй, æд мулк, æд
фæллой цæрынхъом адæмты фесæфтой, сæ зонд сæ удыхъæдмæ
сын æрбæлгæйæ.
Уæды заманы уæззау фæлварæнтæ æнæхыгъдæй сæ удтыл
чи бавзæрста бар-æнæбары, сæ адджын фыдæлтыккон бæстæйæ
чи фæхауæггаг ис, æмæ хъизæмарæй сæ æмдзаг царды зындзи-
нæдтæ йæ уæлæ чи бавзæрста.
* * *
Цæвиттон, Сау денджызы былæй, Хъырымы бæстæйæ Цæгат
Кавказы хохы рæхысæн йæ тæккæ астæу куыд æрцардысты, æп-
пæт Тæгиатæ иумæ уæды заманы дæргьвæтин рæстæг æнæ хи-
цауæй баззайгæ дзæгъæл бæстыхæйттыл, хохæн дæр ма йæ къæ-
дзæхджын фæхстыл, æнæ никæмæ ныббырсгæйæ, никæйы ба-
хъыгдаргæйæ. Кæддæр ма дзы хъал мыхъ æмæ ногъайæгтæ дæр кæй
цардысты, уымæн æвдисæн уыдысты, рагон уæтæрты бын-
дзæхфæдтæ æмæ уæлмæрдтæ сæ зæппæдзтимæ. Куыд æппæт
Тæгиаты комы хæхты рагон хъæутæ: Хохы Саниба (Хъæни),
Тменыхъæу, Дæллаг æмæ Уæллаг Хъобан. Уыцы хъæутæн сæ
бындуртæ æвæрд æрцыдысты XIII æнусы. Уырдæм Тæгиатæ
цæттæ этносæй æрцыдысты. Фидар иугонд знæмæй равзæргæ
адæмыхатт. Сæ хъæздыг мадæлон æвзагимæ, бæлвырд сæ дин
пысылмон æгъдауыл æвæрдæй, сæ Скæсæйнаг культурæимæ
æд фыдæлтыккон æгьдæуттæ, сæ иумæйаг зæххытыл æрцæр-
гæйæ, æппæтæй æххæст, сæ адæмыхаттæн бæлвырд сæ ироны
ном. Цыппар æхсæнадæй иу цæдисыл нымад æрцæугæйæ. Ирон
адæммæ æппæтыфыццаг бæлвырд мыггаджы нæмттæ дæр Тæ-
гиатæм фæзынд. Алы мыггаг дæр дзы зоны йæ фыдæлты ха-
бæрттæ. Истæйаг адæймагæн йæ хæс у йæ фыдæлтæн сæ гуы-
рæнæй сæ хабæрттæ зонын. Æмæ сын сæ кадыл кад æмæ намыс
æфтаугæйæ цæрын.
Хъаныхъуатæ XIII æнусы Уæллаг Хъобаны куы æрцарды-
сты, уæд дзы фыццаджыдæр сæ мыггаджы мæсыг къæдзæхду-
рæй æрцамадтой, йæ хæдсæрмæ та сæ мыггаджы хистæрæн хæ-
дзар, стæй мæзджыт.
165
166
^ъаныхъуаты Фатимæ
Уыцы хæдзары цал æмæ цал æнусы Хъаныхъуаты уæздан
мыггагмæ фырт фыды ивгæйæ, кæрæдзийы фæдыл цы бирæ
сахъгуырд лæппутæ фæгуырд, уыдонæй уыдысты Хъаныхъуаты
Джетæгъæзы фырт Хъази йæ фырт Тъæрæсимæ. Стæй та дзы
Тъæрæсæн дæр æнæхъæн аст фырты райгуырд, кæцытæй æхсæ-
зæй сæ зæронды бонмæ сгуыхт хъуыстгонд лæгтæ рауад. Уыцы
хæдзар абон дæр лæууы.
Алы мыггаг дæр Тæгиаты комы сæхæдæг сæ кæрæдзи æнæ
хъыгдаргæйæ, кæрæдзи æмбаргæйæ, хицæн хъæутæй куы цар-
дысты, гъеуæды заманы, рагон Хъобаны Хъаныхъуаты рагон
стыр мыггаджы бæласæн йæ бирæ къабузтæй иу у Тъæрæс. Нæ
дуджы ирон адæмæй Тæгиаты ном чи хаста, уыцы 12 мыггагæй,
сеппæтмæ дæр уыд, барджынæй адæмы ’хсæн сгуыхт уæздан
лæджы ном кадимæ йæ цæрæнбонты чи фæхаста, ахæм зонд-
джын ахуыргонд лæгтæ. Уыдонæн сæ хабæрттæ сгаргæйæ сын
райдайын фæхъæуы сæ рагфыдæлтыккон хабæрттæй.
Хъаныхъуаты рагон стыр æмæ уæзданыл нымад Тæгиатаг
мыггагæй дæнцæнæн æрмæстдæр иу къабуз — Хъазийы фырт
Тъæрæсы куы райсæм, рагон Хъобаны цæрджыты кой кæн-
гæйæ. Хъаныхъуаты Джетæгъæзы фырт Хъази райгуырд Уæл-
лаг Хъобаны 1742 азы, Хъаныхъуатæн сæ рагон фыдæлтыккон
хæдзары. Уыцы хæдзар Хъаныхъуаты мыггаг сæ мыггаджы хи-
стæры номыл XIII æнусы æмдыхæй къæдзхæдурæй самадтой.
Хъазийæн йæ фырт Тъæрæс дæр райгуырд гъеуыцы хæдзары
1785 азы. Уымæ гæсгæ Уæллаг Хъобанæн, хъæуæн йæ бындур
æвæрджыты рагон уидæггæй равзæргæ уæздан лæгыл нымад
уыд Тъæрæс.
Хъобаны Хъаныхъуаты мыггагæн сæ хабæртты тыххæй-иу
Хъаныхъуаты Мырзабеджы фырт Аслæмбег (Дзыбындз) афтæ
раныхас кодта: «Цæвиттон, Хъазийы фырт Тъæрæс уыд Тæгиа-
таг кадджын мад æмæ фыды фырт, кæсгон æлдары хæрæфырт.
Уæды рæстæджы Хъаныхъуатæ арæх куырдтой Кæсæджы æл-
дæрттæн сæ чызджыты».
Тъæрæсæн йæ фыдымад, Джетæгъæзы бинойнаг, уыд кæс-
гон æлдары чызг Бахтасатæй, йæ фырт Хъазийы ус дæр уыд
кæсгон æлдары чызг Булатокова Жан Кайтикоевна. Уый уыд
Тъæрæсы мад. Тъæрæс рæзыд Тæгиатаг уæздан, цæрынхъом,
хæрзæгъдау бинонты æхсæн. Суанг йæ сабийы бонæй дæр
куыстуарзон, æнæзивæг лæппу уыд. Тъæрæсмæ йæ фыдæй Хъа¬
ныхъуаты мыггаджы æхсæн, æнæдызæрдыгæй цы зæххы хай æд
уыгæрдæн æрхауди, уыдонæй йæ зонд æмæ йæ æрмгуысты зо-
нындзинæдты фæрцы йæхæдæг цы пълантæ æрæвæрдта, уыцы
хабæртты фæрцы адæмы æхсæн нымад æрцыд хæрзæгьдауæй
цæрынхъом лæгыл. Тæгиаты комæй æппæтыфыццаг Уæрæсейы
'/7сæгиатаг хабæрттæ æмæ таурæгътсе
паддзах Екатеринæ П-мæ цы минæвæрттæ ацыд, уыдоны æх-
сæн дæр, йæ зонды фæрцы зынгæ бынат æрцахста. Тъæрæс
йæ фыццаг бинойнаджы 23 аздзыдæй æрхаста. Тæгиаты комы
кадджын, дзырддзæугæ уæздан лæг Шанаты Саукуыйы фырт
Бесланы чызг Зæликæйы, алæмæты рæсугьд, куыд конд æмæ
уындæй, афтæ зондæй дæр, авд æфсымæры хо: Зæликæ Тъæрæ-
сæн ныййардта цыппар фырты. Тъæрæсæн йæ бæллиц уыд, йæ
цоты раст фæндагыл хъомыл кæнын, ахуыргонд уæздан лæгтæ
сæ куыд рауадаид, афтæ.
Куыд æппæт Тæгиатæм, афтæ Тъæрæсы хæдзары дæр сæй-
рагдæр хъуыддагыл нымад уыд йæ цоты хъомыладон куыст.
Æхсæвæй-бонæй йæ тых-йæ бонæй архайдта, цæмæй йæ фырт-
тæй рауадаид куыстуарзонæй сгуыхт лæгтæ. Хъæууонхæдзара-
ды сæ йæ æрмгуысты зонындзинæдты фæрцы куыстыл æфтау-
гæйæ, мыдыбындзæй райдай æмæ цæхæрадоны онг суанг фос-
мæ зилынæй, зæгъай, æмæ цæвæгæй хосгæрдыны онг. Тъæрæсы
фæндыд, цæмæй йæ цот, стæй уыдоны цот дæр ма сæ фыдæлты
кадæй, сæ сæртæ хастаиккой бæрзонд. Куыд никæд рох код-
таиккой тæгиатаг ирон уæздан лæджы ном.
Авдæнбæттæн, номæвæрæны фæстæ-иу, йæ цотæй æртæ азы
кæуыл сæххæст, уымæн-иу лæппуйы дарæс бахуыйын кодта
сæрмагондæй йæхи номыл. Сывæллæттæн-иу хъæугуывд скод-
та. Сунæтгонд лæппуйæн-иу йæ сæр адастой æмæ иу æй Хуыца-
уыл бафæдзæхстой. Тъæрæс йæ цоты размæ цы бæлвырд хæстæ
æвæрдта, уым йæ цотæй домдта дины Иманы зонындзинæдтæ —
адæймагуарзонæй æд мадæлон æвзаг, æд фыдæлтыккон æгъ-
дæуттимæ зонын. Æрвылбон бæлвырд афоныл Дунесфæлдисæг
Иунæг кадджын Хуыцауы ном аргæйæ, ламаз куыд кодтаиккой.
Афæдз иу мæй, Комдарæны мæйы, ком куыд дардтаиккой. Стыр
цæстæнгас лæвæрдта йæ цотæн сæ уæлæдарæсы аивдзинадæн,
суанг ма сын сæ хæдæтты цæппузыртæ сæ дæллагхъуыры онг
æнæмæнг æвæрд куыд уыдаиккой. Сæ уæлæдарæсы сыгъдæг
æмæ аивдзинад æмбарыныл сæ ахуыр кодта. Йæ цотæй-иу йæ
дарæс йæ уæлæ айв чи не скодта, уымæ-иу фæхыл кодта.
Тъæрæс йæ цотæн сæ дарддæры цардыл хъуыды кæнгæйæ,
йæхæдæг цы зыдта, уыцы хæдзары куыстыты зонындзинæдтыл
ахуыр кæнгæйæ сын бæлвырд фарстатæ сæ размæ æвæрдта.
Йæхæдæг сæ разæй, афтæмæй сæ алы куыстмæ дæр разæнгард
кæнгæйæ, хæстон лæгтау домгæйæ, æмтард размæ кодта. Фосы
куыстæй сæ уæлдай бæлвырддæрæй бæхтæм зилын, бæх иф-
тындзыны, бæхыл бадыны онг, цуаны цæуын, топпæй æхсын,
хъæбысæй хæцын. Суанг ма сын хъама æмæ æхсаргарды дæс-
ныйадыл ахуыргæнджытæ дæр æххуырста. Йæ бирæ хидæйдзаг
фæллойæ æнæвгьауæй фæлхас кодта йæ цоты хæрзхъæддзина-
168
^ъаныхъуатпы Фатимæ
дыл. Сæ зонындзинæдтæй фæстæмæ сын стыр цæстæнгас лæ-
вæрдта сæ уæлæдарæсы аивдзинадæн, цæттæ сæ кодта.æфсæд-
дон цардмæ, балцы цæуынæй райдай æмæ алы куыстмæ дæр.
Тъæрæс уыд сылгоймагæн тынг фæлмæн, æгъдауыл хæст, фенд-
джын, Хуыцауæн кувæг уæздан лæг. Йæ бинойнаг Зæликæимæ
сæ кæрæдзийыл æрхъæцмæ дæр нæ хъæцыдысты, æмудæй, сæ
кæрæдзийыл узæлгæйæ, цардысты сæ рæсугъд æнаипп цотимæ
хъæлдзæгæй. Фæлæ Зæликæйæн йæ зæронд фыд, Шанаты Сау-
куыйы фырт Беслан, йæ авд фырты æмæ йæ хæрæфырт Алык-
каты Хазбиимæ уæды рæстæджы Кавказы цæрæг æппæт хæххон
адæмтæ дæр сæрибардзинады сæраппонд стох кодтой Уæрæсейы
хæдхæцæг паддзахы ныхмæ. Сæ райгуырæн зæхх, сæ фыдæл-
ты бæстæ кæй хъахъхъæдтой, сæхицæй хынджылæг кæнын кæй
нæ уагътой, уый тыххæй сæ, сæрыстыр хæххон адæмы паддза¬
хы тугдзых æфсæдтæ ирон адæмæн сæ нæлгоймаг хæстхъом
фæсивæды æнæтæригъæд æгьатырæй цагьтой. Кæй дзы маргæ
кодтой, сæ къæхтыл хъадамантæ, афтæмæй сæ Сыбыры кьуым-
ты байтыдтой. Суанг ма Хъæнийы Бесланæн йæ фыдæлтыккон
гæнах æд мæзджыт йæ тæккæ бындзарæй сфæйлыдтой. Сар-
мадзанты фæстæ ма дзы цы баззад, уый та салдæттæ судзгæ
бакодтой. Æмæ сын сæ адæмы салдæттæ, фосау сæ разæй уæгьд
быдырмæ ратардтой. Уыцы хабæрттæй Зæликæйæн йæ зæрдæ
афтæ тынг фæрыст æмæ, хæрз æрыгон уæвгæйæ, зæрдæнизæй
амард. Тъæрæс баззад сидзæргæсæй. Уыцы рæстæджы Слона-
ты Аслæнбеджы хæдзармæ Хъобанæй Цымимæ æрыздæхт йæ
идæдз чызг Хамбечер. Хамбечер уыд Алыккаты Бæтæйы хистæр
фырт Доччейы бинойнаг. Дочче Хъобаны цыдæр хъаугъайы рæ-
стæджы Битарты лæппуйы къухæй фæмард. Доччейы Алыкка-
тæ куы баныгæдтой, уæд Дударатæ-Слонатæ сæ хо Хамбечеры,
æгъдаумæ гæсгæ, йæ фыды хæдзармæ ракодтой.
Хамбечер Цмийы йæ фыды хæдзары адæмы æхсæн бадæг
чызгыл нымад æрцыд. Уыцы рæстæджы Хъобаны Хъаныхъуаты
Тъæрæс, йæ бинойнаг Зæликæйы амарды фæстæ, цалдæр азы
идæдз лæгыл нымадæй йæ сидзæртимæ цард. Тъæрæс уыд цæ-
рынхъом, æнæнизæй домбæйттæ, гуырвидауц, 1-аг къæпхæны
Тæгиатаг, фендджын, уæздан лæг. Цы адæмы ‘хсæн цард, укло¬
ны ‘хсæн нымад уыд ахуыргондыл. Зæликæйы амарды фæстæ
Тъæрæсæн йæ бон уыд барвæндонæй, куыд Кæсæджы æлдæртты
чызджытæй æрхæссын, афтæ Тæгиаты æхсæн дæр йæ кад, йæ
рады фæрцы. Цыппар æмæ дыууиссæдзаздзыд æрыгон лæгыл
нымад уыд. Тъæрæс ныхас дæр цалдæр æвзагыл кодта, араббаг
æвзагыл Хъуыран каст æмæ йæ йæ бон уыд ирон æвзагмæ тæл-
мац кæнын, саби ма куы уыд, уæд Кæсæджы медресе каст фæци.
Йæ фыдымад, стæй йæхи мады фæрцы сыгьдæг кæсгон æвзагыл
О/^æгиатаг хабæрттæ æмæ таурæгътæ
дзырдта, суанг ма туркаг æвзаг дæр зыдта. Уæдæ иронау йæ
хъуыдытæ мæлгъæвзагæй йæхицæй дæсныдæр радзурын ничи
базыдтаид. Кæсын куыд зыдта, афтæ фыссын дæр йæ хъуы-
дытæ иронау, фæлæ араббаг дамгьæтæй зыдта. Суанг ма æры-
гон лæппу куы уыд, уæддæр, стæй уый фæстæ дæр, ерысты-иу
архайгæйæ, йæ кафт, йæ зард, йæ бæхыл хъазт, науæд топпæй
мысан æхсынмæ. Ахæм зонындзинæдты фæрцы-иу цытджын
призтæ рамбылдта. Ирон адæммæ ахæм æмбисонд ис: —«Фыц-
цаг амонд, дам, адæймагæн Хуыцау ратты, дыккаг та йын адæм
ссарынц, æртыккаг та — хæйрæджытæ». Тъæрæсыл дæр уыцы
цау æрцыд. Тъæрæсæн Хамбечеры куыд Хъаныхъуаты ‘рдыгæй,
афтæ Дудараты ‘рдыгæй дæр сæ иумæйаг хæстæджытæ ныму-
дзын райдыдтой. Тыххæй дæр ын æй æрхæссын кодтой æгьда-
уыл.
Тъæрæс уыд тынг куыстуарзон лæг, хуымæтæг фос дæр нæ
дардта. Фосы ‘хсæн дæр агуырдта сæ хуыздæр мыггæгтæ. Йæ
стурвосы ‘хсæн уыд пылыйас къамбецтæ. Йæ дугъон бæхтæ уы-
дысты сыгьдæг кæсгон бæхтæн дæр ма сæ æфсургътæ, сæ хорзы
нысан — сæ къуыпныхтыл урс зыгъар. Йæ фысвосæн се ‘мбис,
хæххон сычъитау, тинтычъи дæттæг сæгьтæ. Фыццаджыдæр,
Иунæг Цытджын Хуыцауы фæрцы, уый фæстæ та йæм фæл-
лойæ цы уыд, уый куыстуарзонæй йæ фæлтæрддзинады фæрцы.
Тъæрæсæн йæ фосы рæгъæуттæ æмæ дзугтæн Хъобангомы хæх-
тæ æмæ рæгътыл ныггæнæн дæр нал уыд. Йæ фыййæуттæ æмæ
йæ рæгъаугæстæн æрвылбон сæ физонджыты тæф æд хъæлдзæг
зарджытимæ комы нæрыд. Хæрздиссаг та Тъæрæсæн йæ фый-
йау куыйтæ уыдысты. Сæ ас дæр роды йас. Йæ фосы рæгьæуттæ
дæр ын уыдон хъахъхъæдтой, æд фыййæуттæ, æд хъомгæстæ.
Райсомæй-иу хизæнуатмæ фосы разæй уыдон цыдысты. Изæр та
фосæн — сæ фæстæ. Тъæрæс та йæ зонд æмæ йæ мæлгъæвзаджы
фæрцы Хамбечерæн йæ зæрдæмæ фæндаг ссардта. Сæ кæрæдзи
бамбаргæйæ та йын Хамбечер дæр цыппар фырты ныййардта.
Фæстаг дыууæ ‘фсымæры Пшемахо æмæ Темырыхъо фаззæттæ
уыдысты, райгуырдысты 1838 азы. Тъæрæсæн йæ фыдæлтæй
райдай, фæлтæрæй-фæлтæрмæ æппæт Хъаныхъуаты мыггаг дæр
Тæгиаты æхсæнады, сæ кад, сæ радимæ цытджын бынæттæ ах-
стой. Тъæрæс дæр йæ фыдæлты кад, куыд йæхæдæг, афтæ йе
‘хсæз фырты дæр, стæй уыдоны цот дæр Тæгиатаг уæздан лæ-
джы кад бæрзонд уæлæуæз сисгæйæ фæхастой. Тъæрæс йæ зон-
дахасты фæрцы схаста æнаипп, ахуыргондæй — фæлтæрдджын,
хæрзарæхстæй — царды зындзинæдтæм цæттæйæ, фæдзæхста
сын, ирон лæджы ном куыд нæ рох кæной. Магусайæ цæлуарзаг
куыд нæ уой, хæппуддзинад сæ сæрмæ куыд нæ хæссой. Тъæ-
рæсæн йæ хистæр фырт Елзарыхъойыл аст азы нæма сæххæст,
169
^Съаныхъуаты Фатимæ
афтæмæй йæ Стъараполы гимназимæ куы балæвæрдта, гъеуæд
уыцы рæстæджы Тъæрæсæй фæстæмæ дæр æппæт Тæгиатæ дæр
стыр цæстæнгас лæвæрдтой ахуыргонд цот схæссынмæ. Уымæ
гæсгæ, куыд Уæллаг æмæ Дæллаг Хъобанæй, афтæ æппæт Тæ-
гиаты комæй дæр цалдæр цæрынхъом дзырддзæугæ лæджы сæ
лæппуты радтой Стъараполы гимназимæ, уый каст куы фесты,
уæд уыцы лæппутыл цыд дыууадæсгай азтæ. Æмæ та сæ Бетъыр-
бухмæ ахуырмæ балæвæрдтой «Павловский военный училище»-
мæ. Уым сæ ахуыр кодтой бæхæфсæддон зонындзинæдтыл.
Суанг ма хохы Санибайæ Куындыхаты Алхæст дæр йæ фæн-
дзæм лæппу — Муссæйы уырдæм радта ахуыр кæнынмæ. Тъæ-
рæсæн йæ дыууæ хистæр фырты Елзарыхъо æмæ Дудар Шана-
ты Бесланы хæрæфырттæ уыдысты. Елзарыхъойæн йæ бинойнаг
уыд Хъуыбадты чызг, уыд сын æртæ фырты, хистæр Мæхæмæт,
дыккаг Мамсыр, æртыккаг Хъæвдын (Гæдын). Тъæрæсæн йæ
дыккаг фырт Дудар уыд Слонаты-Дудараты Дзахоты сиахс —
йæ бинойнаг хуынд Хадизæт. Дударæн уыд дыууæ фырты —
Инал æмæ Хадзи-Бекир. Тъæрæс æмæ Хамбечер сæ кæрæдзи
бамбаргæйæ, мæнæ афтæ куыд фæзæгьынц, æмзай-æмзæронды
бонмæ фæцардысты. Тъæрæсæн йæ аст фыртæй дыууæ хæрз
сабитæй амардысты, фæлæ иннæ æхсæз фыртæй рауад бæхæф-
сæддон сгуыхт лæгтæ. Суанг ма, куыд хъомыл кодтой, афтæ де-
портацийы размæ (Депортацигонд — уыцы ном æвæрд æрцæуы
ахæм адæмыл — сæхи бæстæйæ тыхæй кæй сыстын кæнынц,
кæй аиуварс кæнынц) сæ алчидæр Уæллаг Хъобаны сæрмагон-
дæй йæхи номыл къæдзæхдурæй æрцамадта хæдзар, абон дæр
сты уыцы хæдзæрттæ Уæллаг Хъобаны. Тъæрæс æмæ Хамбечер
та сæ амæлæты боны онг зæронд хæдзары баззадысты цæргæ.
Фæлæ куы амардысты, уæд уыцы хæдзар цалдæр азы æдзæрæ-
гæй æдзæллагмæ æрцыд.
Уый уыд, мæнæ Уæрæсейы хæдхæцæг паддзæхтæ Тæгиаты
комы цæрæг адæмы расур-басур кæнгæйæ, сæ размæнт-базмæнт
куы кодтой «В эпоху великих переворотов». Уым Тъæрæсы
фырттæ дæр бахаудтой. Дыууæйы дзы Бруты хъæуы балæууын
кодтой, æртыккаг та штабс-капитаны цин æм уæвгæйæ ротми-
стырыл нымадæй Мæздæджы балæууыд.
Уæды заманы ротмистры цин лæвæрдтой бæхджын æфсæд-
дон уæвгæйæ. Ахæм афицер ма-иу юридикон факультет каст
куы фæци, уæд-иу дзы рауад пъæлицæйы сæргьыл жандарме-
рийы хайады æгъдауæвæрæгæй кусæг.
Пшемахойæн пеней исыны афон куы ‘рцыд, уæд уый дæр
Бруты хъæумæ йе ‘фсымæрты размæ цæрынмæ æрцыд. Сæ
цыппæрæм æфсымæр та Хъобаны цæргæ баззад. Иннæ дыууæ
‘фсымæры та Туркмæ алыгьдысты. Уæды рæстæджы, куыд
'/7сæгиатаг хабæртптæ æмæ таурæгътæ
Хъаныхъуатæм, афтæ æппæт Тæгиатæм дæр ахæм ротмистыр-
тыл нымад капитантæ бирæ уыд, куыстой пъалицæйы, кæнæ ми-
лицæйы хайады сæргъы æгъдау æвæрджытæй. Ахæм ахуыргонд
хайады кусджытæн ма суанг сæ цот дæр фæлтæрæй-фæлтæрмæ,
сæ фыдæлты зонындзинæдтæй хайджын уæвгæйæ, уыцы куыст
кадимæ фæкодтой ныры онг.
Тъæрæсæн нæдæр йæхи, нæдæр йæ цоты хабæрттæ ничи ба-
фæрæзта ныффыссын фырæдзæстуарзонæй. Тъæрæсы фырттæ
кæд Бруты хъæуы цардысты, уæддæр Хъобаны дæр сæ зæх-
хытæ не суæгъд кодтой. Быдыры хоры куыст кодтой, хохы та
фосы куыст.
Тъæрæсæн йæ хистæр фырт Елзарыхъойæн йæ бинойнаг уыд
Хъуыбадты Хъыргъохъ æмæ Докъойы хо.
Мæ фыд-иу мын афтæ загьта: «Таурæгъ фыссæг хъуамæ
зæрдæргьæвд, бæрзонд курдиатджын адæймаг уа. Йæ зонын-
дзинæдты фæрцы исты цауæн йæ хабар рæсугьд равдисын куыд
базона, уæд йе сфæлдыстадæй рауайы таурæгъ. Таурæгьтæ вæй-
йынц æцæг хабæрттæ, æнæ ницæмæй таурæгьæн уæвæн нæй».
Куыд Хъаныхъуатæм, афтæ æппæт Тæгиатæм дæр сæ алы
мыггаджы дæр уыд зондджын æмæ фендджын таурæгъы ак-
каг лæгтæ. Уыдонæй сæ иу уыд Хъаныхъуаты Хъазийы фырт.
Тъæрæс. Хъаныхъуатæм дыууæ Тъæрæсы уыд. Дыууæ дæр рай-
гуырдысты Уæллаг Хъобаны. Хъазийы фырт XVIII æнусы, На-
уырызы фырт XIX æнусы. Хистæр Тъæрæс йæ амæлæты боны
онг дæр Хъобаны фæцард, кæстæр та — Джызæлы. Хистæр Тъæ-
рæс уыд кæсгон æлдары хæрæфырт, кæстæр та уыд Куындыха-
ты Алхæсты хæрæфырт. Кæстæр Тъæрæс дæр уæздан мад æмæ
фыды фырт уыд. Хъазийы фырт Тъæрæсæн уыд æхсæз фырты.
Дыууæ хистæры уыдысты Шанаты Бесланы хæрæфырттæ —
Ельзарыхъо æмæ Дудар. Иннæ цыппар та Слонаты-Дудараты
Аслæмбеджы хæрæфырттæ. Елмырза — 1828 азы гуырд, Ду-
дарыхъо — 1830 азы, Пшемахо — æмæ Темырыхъо фаззæттæ
уыдысты — 1838 азы гуырд.
Тъæрæсæн йæ фырттæ бинонты хъуыддаг кæнгæйæ, æм-
къайæн сæхицæн Бадилатæн дæр сæ тыхджын адæмимæ бакод-
той хъуыддаг. Хистæр фырт Елзарыхъойæн йæ бинойнаг уыд
Хъуыбадты Мимболаты чызг Долæтхан. Елзарыхъойæн уыд
æртæ фырты Мамсыр, Алибек (Гæдын) æмæ Мæхæмæт. Елза-
рыхъойæн йæ фырттæй дæр тынг сгуыхт лæгтæ рауад. Сеппæт
дæр сæ фыдæлты фæндæгтыл ацыдысты, æмæ сæ рауад бæ-
хæфсæддон ахуыргонд фæлтæрд лæгтæ. Мамсыр райгуырд 1844
азы 17-æм декабры Уæллаг Хъобаны. Куыд йæ фыд Елзарыхъо,
афтæ Мамсыр дæр Стъараполы гимнази каст куы фæци, уæд æй
171
<%/ьаныхъуаты Фатимæ
йæ фыд Елзарыхъо йæхæдæг цы фæндæгтыл ацыд, уыцы фæн-
дагыл балæвæрдта Бетъырбухы «Павловский кадетский корпус-
мæ» æмæ йæ каст фæци иттæг хорз бæрæггæнæнтимæ æмæ йæ
дарддæр кусынмæ арвыстой корнетæй бæхæфсæддон тыхтæм
1863 азы 12-æм июны Чугуйско-Уланскмæ, йæ зонындзинæд-
тæ йæ хæрзхъæд аив гуырвидауц конд æмæ уынды фæрцы Бе¬
тъырбухы паддзахæн йæхи бæхджын æфсадмæ æвзæрст æрцыд.
«11-Уланско—Чугуйского Его Императорского Высочества, Го¬
сударыни Цесаревны, Великой княжны Марии».
Тъæрæсæн йæ фырт Елзарыхъойы фырт Мамсырмæ паддза-
хы æфсæдты æхсæн хъобайнаг тæгиатаг уæздан лæгмæ паддза-
хы кæрты Бетъырбухы ахæм цытджын бынат йæ зонд, йæ уды-
хъæдмæ гæсгæ æрхаудта. Суанг ма ахæм цау дæр уыд: паддзах
Бетъырбухæй Кавказмæ Владикавказы крепостмæ Уæрæсейы
æфсæдтæн чырæты хæлц æрвыста. Паддзах банымадта уыцы чы-
рæйы бахъахъхъæнынхъомыл Мамсыры. Æмæ сын сæ сæргьы
уыцы дæргъвæтин балцы чырæ Мамсыры æвджид бакодта. Мам-
сыр уыцы чырæты фæрцы йæ райгуырæн хъæу Хъобанмæ йæ
фыдæн зæрдылдарæн аккаг лæвар æрласын фæнд скодта. Суанг
Уæрæсейæ чырæйы бавгæдта хæрзхъæд мыдыбындзыты мыгга-
гæй дыууæфондзыссæдз асыччы, æмæ йæ суанг Уæллаг Хъобан-
мæ салдæттæ дæлбылæй къахфæндæгтыл Елзарыхъойы кæртмæ
схастой. Мамсыр йæ райгуырæн хъæу Хъобаны афтæ тынг уарзта
æмæ, уыцы балцæй куы æрыздæхт, уæд сфæнд кодта сæрмагон-
дæй йæхи номыл йæ хай закъонæй æрфидар кæнын. Æмæ балæ-
вæрдта паддзахы номыл курдиат. (Госархив, ф. 12. оп. 6, 1287).
Рапорт
Так как в настоящее время горцев Терской области наде¬
ляют землею, и, имея право на такой надел, как уроженец края,
имею честь покорнейше просить ходатайства Вашего Высоко¬
благородия о наделе меня землею Терской области в числе про¬
чих туземцев сообразно моему происхождению и службе. Чтобы
обеспечить меня в будущем, т.к. не имеющего никаких средств
кроме получаемого на службе содержания. 28.VIII — 1868 г.
Уыцы рæстæджы кæм службæ кодта, уырдыгæй йын радтой
мæнæ ахæм гæххæтт:
Поручик из горцев 11-Уланско—Чугуйского полка, прико¬
мандирован- ного к 12-му драгунскому стародубовскому полку
Мамсур Елзарикоевич Кануков 16/1Х—1868 г.
(/7сæгиатаг хабæрттæ æмæ таурæгътæ
Родился 17—XII—1844 года, из горцев магометанского зако¬
на. Окончил курс в Павловском Кадетском Корпусе и выпу¬
щен на службу корнетом 1863 года, 19-го июня с зачислением
по армейской кавалерии, с прикомандированным к Чугуйскому
Улано — ныне 11-й Уланский Чугуйский, ся Императорского
Высочества Государыни Цесаревны Великой Княгини Марии
Федоровны: — полку 1863 г. июня 12-го дня, отправлен к полку
1863 г. 3-го дня. Прибыл 1863 г., 25-го июня, получает жалова¬
нье 414. Семейное положение — холост. Имение за ним с роди¬
телями его никакого не состоит. Под судом не был, 1866 г.
Штаб № 4901 по 20го сентября 2658/21.
Ацы хъуыддаджы тыххæй Мамсырæн йæ хицауад сæ кæ-
рæдзимæ рапорттæ рарвит-барвит райдыдтой, æмæ дзы мæнæ
сæ иу:
Генерал майор, полковой Адъютант (подпись)
Штабе капитан, (подпись)
Рапорт этот представляем начальнику в кавалерийский и
спрашиваю ходатайство. Его превосходительство о наделе зем¬
лею поручика Канукова М.Е. сообразно его происхождению и
праву приобретенному службою при этом докладываю, что от¬
личная и полезная служба этого офицера проведенная им в регу¬
лярной кавалерии при недостаточном его состоянии и отличных
нравственных качествах вполне заслуживает дальнейшего хода¬
тайства.
Приложение которая записка о службе поручика Канукова
Мамсура.
Заведующий 12 драгунских Стародубовских. Его Импера¬
торского Высочества. Принца Петра Ольденбургского полка
(подпись)
Сентябрь 1868 год. № 2258.
Р. Дополнение надписи моей от 6 июня сего года № 2567 пре¬
провождая в штаб Кавказского военного округа на зависящее.
Начальник дивизии Генерал-лейтенант (подпись)
Начальник штаба полка (подпись)
№ 4408 21/1Х—1868 г.
По 2 отд. № 4247Х/2
Препровождая настоящую переписку к начальнику Терской
обл. по приказанию Его Императорского Высочества Главноко¬
мандующего Кавказской Армии покорнейше прошу Его превос¬
ходительства не оставить сообщить в Кавказское Горское Управ-
^ъаныхъуаты Фатимæ
ление для доклада Государю Великому Князю заключение о том
в какой степени заслуживает удовлетворения просьба Поручика
Канукова Мамсура Елзарикоевича о наделе его участком земли
Терской области.
Нач. Кавк. Гор. Упр. Генерал Майор (подпись)
29/Х-1868 г.
Начальник отдела № 5602 Есаул (подпись)
Æмæ та ногæй дарддæр æнæкæрон рафысс-бафысс сæ кæ-
рæдзимæ. Стыр диссаджы хъуыддаг дзы скодтой.
Начальнику Терской области отдел № 3.
1-го декабря 1870.
В дополнение к надписи предместника моего 9/Х—1868 г.
За № 5602 имею честь утвердить Ваше Превосходительство, что
вследствие вновь поступившего ходатайства о наделе участком
земли на Кавказе в горах, прикомандированного к 12-му Драгун¬
скому Стародубовскому Его Императорского Высочества Петра
Ольденбургского полку, получивший звание Штабс-Ротмистра
Мамсура Алдай Канукова, происходящего из Тагаурских ал-
даров, а вместе с ним сообщил начальнику 6-й Кавалерийской
Дивизии, что по означенному ходатайству последует решение об
окончательном обсуждении общего вопроса о том кому именно из
почетных туземцев осетинского Округа могут быть представлены
по Всемилостивейшему пожалованию участок казенной земли.
Нач. Упр. Генер. (подпись)
Сæхи райгуырæн бæстæй, сæ фыдæлты зæххыл сæ мæнæ
афтæ, цалынмæ йын йæ фыды кæртæй хай закъонæй фидаргон-
дæй радтой, уæдмæ йæ фæратæр-батæр кодтой. Фæлæ уæддæр,
куы амард, уæд æм Уæллаг Хъобаны, йæ райгуырæн хъæуы, йæ
фыд Елзарыхъойы цæхæрадоны ингæны фаг зæхх Дунесфæлди-
сæг Иунæг кадджын Хуыцау йæхæдæг схай кодта.
Бирж цы Хъобаны уарзта, уым æй, йæ райгуырæн хъæуы кад
æмæ радимæ баныгæдтой. Мамсыр йæ æрыгоны бонты дæргь-
вæтин рæстæг Бетъырбухы паддзахæн йæ бæхты заводы куыста,
æмæ уыд нымад бæхты хъуыддаджы зындгонд специалистыл.
Суанг пеней исыны агьоммæ Бетьырбухы паддзахы заводы фæ-
куыста.
Пенсийы куы рацыд, уæд йæхи бæхты завод байтом кодта
Пятигорскы. Куы амард, уæд æй Хъобанмæ æрластой æмæ йын
йемæ бавæрдтой, паддзахы къухæй цы цытджын лæвар райста,
уыцы æвзист æхсаргард, кæцыйыл фыст уыд сыгьзæрин дам-
гъæтæй йæ мыггаг, йæ ном æмæ йæ фыды ном.
'/7сæгиатаг хабæрттæ æмæ таурæгътæ
Азтæ цыдысты, æмæ Хъаныхъуаты Елзарыхъойы хæдзары
бынтон æцæгæлон адæм æрцардысты Уæллаг Хъобаны. Иуахæ-
мы цымыдис гыццыл лæппутæ, хъазгæйæ, Мамсыры ингæн бай¬
том кодтой. Æмæ дзы федтой мард йæ джебынты, йæ фарсмæ
зынаргъ парчайы тыхтæй æхсаргард. Уыцы рæстæджы Хъобаны
ГизельдонГЭС-ы уырыс куыстой.
Уыцы лæппутæ æхсаргард кусджытæй иу лæгмæ сусæгæй
куы равдыстой, уæд сын æй æртæ литры спъиртæй баивта. Уыцы
лæг æхсаргардæн йæ аргь хорз зыдта æмæ æмæхсæвæджы Хъо-
банæй алыгъди æмæ, цы фæци, уый бæрæг нал ссис.
Мамсыр, цалынмæ Бетъырбухы царди, уæдмæ йе ‘фсымæр
Алибекы æртæ фыртæн дæр тынг бирæ æххуыс бакодта ахуыры
мидæг æмæ, сæ уый фæстæ рауад стыр ахуыргонд лæгтæ, куыд
архитекторы, афтæ юристы зонындзинæдтимæ.
Кануков Иналук Алибекович — 1879 г. рождения, уроженец
с. Кобань Даудековского / Гизельдонского района СО АССР,
б/п, осетин, до 1919 года начальник местного самоуправления
в с. Кобань.
Кануков Иналук Алибекович был арестован 05.08.1937 г.
УГБ НКВД СО АССР «За участие в контрреволюционной
фашистско-повстанческой организации, созданной В.И. Каз¬
бек в 1935 году». Постановлением Тройки НКВД СО АССР от
08.1—1937 г. За контрреволюционную деятельность приговорен
к высшей мере наказания. 23 октября 1937 года постановление
Тройки приведено в исполнение. Определением судебной колле¬
гии по уголовным делам Верховного суда РСФСР от 16.11.1956
года на основании ст.ст. 4 п. 5 УПК РСФСР постановление
Тройки НКВД СО АССР от 08.10.37 г. Отменен и дело произ¬
водством прекращено.
Все проходящие по делу лица реабилитированы. Из материа¬
лов уголовного дела усматривается, что Кануков И.А. на день
ареста проживал в г. Орджоникидзе по ул. Гибизова, 12, работал
с 1934 года заведующим историческим отделом и заместителем
директора Северо-Осетинского музея. Происходит из Тагаур-
ских алдаров. Имеет высшее образование. В 1907 году окончил
юридический факультет при Ленинградском университете. Был
женат. Жена Канукова Гоше-Амида Келематовна. Имел двух до¬
черей — Хадизу Иналуковну Туганову и Хадизет Иналуковну
Туганову.
Из материалов дела не усматривается работа Канукова И.А.
в краеведческих музеях г. Ростов-на-Дону и г. Грозный, однако
упоминания об этой работе есть в заявлении его дочери Хадизи
к К.Е. Ворошилову (1956 г.) «...С 1926 года по день ареста на-
176
<%ъаныхъуаты Фатпимæ
учный работник краеведения по истории и этнографии горских
народов, организатор краеведческих музеев в г. Ростов-на-Дону
виг. Грозном...» (дословно по тексту), и в протоколе допроса
Хадарцева Эльбруса Исламовича от 07.04.1937 г.: «...Канукова
Иналука Алибековича я знаю с 1927 года по совместной тогда с
ним работе в г. Ростов-на-Дону в краевом горском музее... проис¬
ходит из Тагаурских алдаров, т.е. из высшего сословия горских
дворян. Семья Кануковых имела крупные земельные участки
в районе Кобаньского ущелья. Сам Кануков Иналук воспиты¬
вался у своего дяди полковника, служившего при б. царском^
дворе в б. г. Петербурге. Кануков Иналук окончил юридический
факультет б. Петербургского университета и служил — в какой
должности не знаю — в городской Управе б. г. Петербурга...»
(дословно по тексту).
На момент ареста и в последующем имущества конфискации
не проводилось. В материалах дела отсутствуют принадлежащие
Канукову личные документы, фотографии и рукописи. В ре¬
зультате проверки по учетам информационного центра МВД РФ
иных материалов в отношении Канукова Иналука Алибековича
не получено.
Тъæрæсæн йæ дыккаг фырт уыд Дудар. Хъаныхъуаты Инал
Дудары фырт у тынг рагон стыр, домбай мыггаджы фæлтæртæй
иу, кæцытæ цардысты раджы, тынг раджы VIII — IX æнусты
Кавказы хæхты. Ираны онг ахæццæ сты, стæй XIII æнусы онг
Сау денджызы былыл Хъырымы, абон дæр ма сæ диссаджы мæ-
сыг горæт Судакы ис. Фæлæ XIII æнусы райдайæны Темур-
Тамерлан сæ цагъары райсынвæнд куы скодта, уæд цагъайра-
джы цард сæ сæрмæ не ‘рхастой, фæлæ бауынаффæ кодтой æмæ
сæхи айстой Кавказы хæхты цъуппытæм. Уымæн æмæ ма цал-
дæр æнусы размæ VIII—IX æнусты сæ фыдæлтæ Кавказы хæх-
тæй алыгьдысты Хъырыммæ. Иу фæлтæр иннæмæн фæдзæхста,
Кавказы хæхты кæцы ран цардысты, уыцы бæлвырд бынат уыд
Хъобан, Хъæурагьы хохы рæбын, дагь. Дагьы хуылфы лæгæт,
уыцы лæгæты баззадысты сæ тъымы-тъымайы рагон уæлмæрд-
тæ, дыккаг æндæр ахæм уæлмæрдтæ, уыдон цы æгьдауыл ныгæд
уыдысты, нæ уыд ссарæн уæды заманы Кавказы дæр. Тæгиатæн
сæ фыдæлтæ уыцы уæлмæрдтæ фæдзæхстой, уымæн æмæ æр-
мæстдæр уыцы уæлмæрдты куы ссардтаиккой, уæд уымæ гæсгæ
æнцонæй сæ бон уыд æрдзы хъæздыгдзинæдтæй пайда кæнын.
Раст дæсны кæрдзынгæнæг йæ арынджы алыхуызон хуыссæтæ
куы змæнта æмæ дзы алцытæ куыд фыца, кæрдзынтæ, дзултæ,
гуылтæ æмæ алыхуызон адджинæгтæ, раст афтæ дæсны пай¬
да кодтой гьеуæд дæр æрдзæй. Сæ тасмачъийæ иу алыхуызон
‘/7ссегиатаг хабæрпгтæ æмæ таурæгътæ
джиппыты, алыхуызон дзаумæттæ куы рауагьтой, уæд-иу сæ уый
фæстæ кæй æфсæйнаг фестын кодтой, кæй та æндон. Абон дæр
ма Тæгиаты фыдæлты æрмдзæфæн дунейы стыр ахуыргæндтæн
дæр сæ бон сбæлвырд кæнын не ссис, куы фæзæгъынц, уыдон
цалдæр æнусы размæйы куыстытæ сты, куы та цалдæр мин азы.
Уымæн æмæ рагон заманы сæ зонындзинæдтæ фыдæй-фыртмæ
цыдысты. Зонындзинад кæм хъуыд, ахæм куыстытæ суанг сæ
æххуырстытæн дæр нæ кæнын кодтой, цыфæнды уæззау куыст
куы уыдаид, уæддæр æй сæхæдæг кодтой. Æххуырстытæ та
кодтой фосы куыст, хъæдæй суг ластой, суг састой æмæ æндæр
ахæм хуымæтæг сау куыстытæ. Æппæтыфыццаг Цæгат Ирысто-
ны адæммæ цы 11 æмсæр мыггæгтæ фæзынди, уыцы фыццæг-
тæй иу уыд Хъаныхъуаты мыггаг. Хъаныхъуаты мыггаг Хъы-
рымы куы цардысты, уæд Сау денджызы сæхи наутæ тардтой,
кодтой сæудæджеры куыст. Айдагъ сæ нæлгоймæгтæ нæ уыды-
сты дæсны æрмгуыстгæнджытæ, сæ сылгоймæгты æрмдзæф дæр
хъуыстгонд уыд æнæхъæн дунейыл. Сæ диссаджы рог æмæ аив
тинтычъи тынтæй алыхуызон дзаумæттæ, сæ нымæты æууæрст,
сæ аивхуыд тинты кæрцытæ, сæ цыллæ хуызтæ æмæ бирæ æн-
дæр аив хабæрттæ, сæ хæрдгæхуыдтæ сыгьзæрин æмæ æвзист
æндæхтæй. Рагон заманы алы адæмты ‘хсæн Тæгиатæ уыйбæрц
æгьдауджын, намысджын, кадджын уыдысты сæ дуджы, æмæ
æппæт Кавказы алыхуызон адæмыхæттытæ дæр Тæгиатимæ ба-
хæстæгкæнын нымадтой стыр кадыл.
Хъаныхъуаты мыггаджы бындурæвæрæг уыд Хъамби, уый
фырт Знауыр, уыдон Хъырымы цардысты фæлæ Знауыры фырт
Хъаныхъо Хъырымæй Дæргьæвскомыл Хъобанмæ æрцыд, кæ-
цыйæн йæ фæдыл адæм дзугтæй цыдысты, хъуыстой йæм, æу-
уæндыдысты йыл, уыд дзырддзæугæ æлдар, йæ рæстæджы кад¬
джын лæг. Уый фырт Зæгъæг (Саузæгъæг дæр æй фырбуцæй
хуыдтой), уыд хъуыстгонд сгуыхт капитан наутæрæг. Никуы,
никæд никæмæн сæхи бафхæрын бауагътой Хъаныхъуаты мыг¬
гаг, Темур-Тамерланæй дæр уыйас æфхæрд нæ баййæфтой, сæ-
хæдæг сыстадысты æмæ Кавказы хæхтæм сæхи айстой. Уæдæ
Гуырдзыимæ дæр кæрæдзийæн аккаг уыдысты, Кæсæгимæ дæр
сæ кæрæдзийы фосы дзугтæ радав-бадав кодтой, æндæр ницы.
Инал уыд ахæм фыдæлты фырт, кæцытæ хæххон цæргæстау
фыдæй-фыртмæ дунейыл хаттысты, æрдзы дæр æмбæрстой,
æрдз дæр сæ æмбæрста. Æхсæв-иу тархъæды куы баззадысты,
уæд-иу фæсæмбисæхсæв бæлæстæ сæ сыфтæрты сыбар-сыбурæй
кæрæдзиимæ цы ныхас кодтой, уый чи æмбæрста, мæргьты æв-
заг чи æмбæрста, фосы æвзаг чи æмбæрста. Суанг ма сæ куый-
ты мыггаг дæр уыд родыйас цуанон егар куыйты мыггаг, кæ-
цытæ æмбæрстой æмæ æххæст кодтой, кæй куыйтæ уыдысты,
12 Заказ № 1558
Фатимæ
Хъаныхъуаты Батырбеджы цот — Даде æмæ Залихан
178
^Т^æгиатаг хабæрттæ семæ таурæгътæ
уый-иу сын цы хæс радта, уый. Æмбæрстой кæлмыты æвзаг,
мæнæ къуыртты карк йæ цъиутæм куыд сида, афтæ-иу сæ къуыз-
зиттæй куы басидтысты, уæд-иу кæлмытæ алы хуынчъытæй зыгъ-
зыгъæй уадысты къуыззитмæ. Кæлмытæн сæ маргæй пайда код-
той. Иналы фыд нæ, фæлæ ма Хъаныхъуатæм Дудар ном тынг
арæх æвæрдтой æмæ хистæр Дудартæй иуы фырт Мырзабегæн
сæ зæххытæ уаргæйæ, цыдæр хъаугьайы кæйдæр топпы гæра-
хæй йæ зæнджы стæг куы ныппырх, уæд ын байраг æрбаргæв-
стой æмæ уый уæраджы стæг йæхионы бæсты рæвдз авæрдтой,
йæ къахæй къуылых цыд, фæлæ æнæ къахæй нæ баззад. Уыды-
сты тынг Хуыцауыл æууæндæг адæм, стæй динджын. Гъе уыцы
адæмæн, уыцы мыггагæн йæ дæсæм фæлтæрæй уыд Инал — йæ
фыдыфыд дзырдзæугæ кадджын, радджын, зондджын лæг Хъа-
ныхъуаты Тъæрæс, кæцы ма йæхицæн цалдæр æмбалы ссаргæйæ,
уыд куыд минæвар Кавказæй афтæ Екатерина П-мæ. Уый фæ-
стæ Тъæрæсæн йæ фырты фырт Инал дæр уыд фыццаг адæймаг,
уæгьдибарæй уыцы заманы йæ хъуыдытæ фыссын чи райдыдта
уырыссаг æвзагыл, æдæрсгæйæ тох кæнын æфхæрд адæмты сæ-
рыл. Уæрæсе дæр ыл йæ цæст æрæвæрдта æмæ йæ расур-басур
байдыдта. Сау Сыбыры йæ цынæхуызы лæгсырдты æхсæнмæ нæ
баппæрста, мæнæ афтæ куыд фæзæгьынц, амæй фыддæр, уый та
ноджы фыддæр. Лæгсырдтимæ дæр-иу иумæйаг æвзаг ссардта,
суанг ма-иу семæ цуаны дæр цæуын райдыдта, адæмы йæ мæл-
гьæвзагæй йæхимæ цъырдта магниты хуызæн.
Кæмдæриддæр цыдæриддæр зыдта, хъуыста, уыдонмæ ма-
иу бафтыдта, йæ фыдæлтæй йæм цы зонындзинæдтæ йæ зон¬
ды, йæ уæнджы уыдысты, æмæ уымæ гæсгæ кæмæдæриддæр ма
бахаудтаид зæххы цъарыл. Æрдзмæ-иу куы рацыд æмæ-иу æй
куы æрæсгæрстытæ кодта, уæд-иу уайтагьддæр сбæлвырд кодта,
цæмæй хъæздыг у уыцы дунейы хайæн йæ æрдз цæрæгойæ дæр
æмæ æрзæтæй дæр. Инал уыд хæххон цæргæсау. Уæрæсейы
зæрдæмæ уый æппындæр нæ цыд. Уæрæсейы паддзахады по-
литикæ та йын æхсæвæй-бонæй дзырдта, зæгъгæ, ды цæргæс нæ
дæ, ды дæ хуымæтæг кæркдоны хуымæтæг уасæг.
Уыцы цæргæс-иу йæ базыртæ бæрзонд куы систа, мæнæ-
мæнæ атæхон, зæгьгæ, уæд та-иу ын Уæрæсейы паддзахад дæр
йæ базыртæ æрлыг кодта. Хæххон цæргæс дæр нæ састи, Уæ-
рæсе дæр æй нæ рох кодта, 14 азы йæ сау Сыбыры къуымты
фæратæр-батæр кодта. XIX æмæ XX æнусты паддзах Уæрæсейы
политикæ алыхуызон адæмыхæттыты ныхмæ, цæмæй сæ æрса-
быр кодтаид, уый тыххæй байтом кодта скъола — Кавказызоны-
над. Уым цы ахуыргæнджытæ, цы ахуыргонд адæмтæ куыста,
уыдон тынг зæрдиагæй архайдтой, цæмæй сраст кæна паддзах
Уæрæсейы æвирхъау, тызмæг, æгьатыр æнæ адæймагдзинæдтæ.
179
^&ъаныхъуаты Фатимæ
Уыцы скъолайы кусджыты къухы уыд тынг бирæ бæлвырд æцæг
хабæрттæ Уæрæсейы паддзахадæн йæ æддагон политикæйы
тыххæй. Уыцы ран тынг бæлвырдæй æвдыст æрцыд Кавказы
адæмты цардыуаг уæды рæстæджы. Уыцы скъолайы ахуыргонд
адæмтæй куыд В. Потто æмæ Дубравина, стæй Кавалевский,
кæцытæн тынг стыр бынат сæ куыстыты æхсæн æрцахста ирон
адæмы истори дæр. Уыцы рæстæджы ирон адæмæн сæхимæ дæр
уыд революцийы размæ сæхи историктæ, кæцытæн-иу искуы-иу
хатт скъуыддзаг рауагътой мыхуыры, кæцыты уæлдай фылдæр
дзырдтой, тыххæй сын чырыстон дин куыд исын кодтой, ууыл,
сæ фыстытæн сæ фылдæр хай уыд баст динимæ. Тынг бирæ
бафыдæбон кодта фыссæг-историк Вано, кæцы рауагъта чиныг
«Ирон истори», уыцы чиныджы фыст æрцыдысты тынг бирæ
рæсугъд, айв ирон царды хабæрттæ. Афтæ зæгъæн ис, æцæг
ирон царды хабæрттæ.
Кавказы цыдæриддæр XVIII æнусы дæр æмæ XIX æнусы
дæр ахуыргонд адæмтæ æмæ историктæ уыд, уыдонæй сеппæты
разæй, суанг Хетæгкаты Къостайæ дæр бирæ раздæр, райдыд-
та фыссын. Суанг революцийы размæ Инал ирон культурæмæ
бахаста ирон дзыллæйы зонындзинæдтæм стыр зондджын хъуы-
дытæ. Инал уыд фыццаг аивады фыссæгыл нымад, уырыссаг
æвзагыл хæххон ирон адæмы цардыл чингуытæ чи рауагъта,
уый. Инал тох кодта, æргом уæззау цагьайраджы къæлæты бын
Уæрæсе кæй ныккодта æмæ мæгуырмæ куыд æрхаудтой хæххон
адæм æмæ кæм хуыздæр уыд, кæм фыддæр уыд, кæм цардаик-
кой, кæдæм лыгьдаиккой, уый дæр куыд нæуал æмбæрстой.
1. ф. 291 оп. 1 ед. хр 1. Докладная записка председателя (1)
Комитета о распределении земли между жителями Тагаурско-
го общества, списки тагаурских алдаров 28 марта 1851, 9 июня
1860 г.
2. ф. 291 оп. 1 ед. хр. 41. Посемейные списки алдар Тагаур-
ского общества Владикавказского округа (имеется список депу¬
татов в комиссию. 8 июня 1858 г., И июля 1860 г.
3. ф. 291 оп.1 ед. хр. 5. Ведомости о количестве душ муж¬
ского пола по Военно-Осетинскому округу 8 июля 1858 г., 3
сентября 1860 г.
4. ф. 291 оп.1 ед. хр.8. Комитет для разбора личных и позе¬
мельных прав туземцев Военно-Осетинского округа (программа,
доклады, сведения, рапорты 18 ноября 1858 г., 14 июля 1861 г.
5. ф. 291 оп 1, ед. хр. 9. Заявление Тагаурского алдара Вла¬
дикавказского округа об утверждении их в высшем сословии
(имеются родословные росписи). 29 мая 1859 г., 4 июня 1859 г.
6. ф. 291 оп. 1 ед. хр. 27. Именные списки Штаба и Оберо-
æгиатаг хабæрттпæ æмæ таурæгътæ
Хъаныхъуаты Бдзыго йæ мад æмæ йæ хотимæ
181
^&ъаныхъуаты Фатимæ
фицерского состава и юнкеров Осетинского округа И декабря
1859 г., 29 февраля 1869 г.
7. ф. 291 оп 1 ед. хр. 30. Об окончательном определении
личных и поземельных прав туземных жителей всех обществ
Военно-Осетинского округа. 1860 г.
8. ф. 291 оп. 1, хр. 35. Дело относительно Тагаурского обще¬
ства. 24 июня 1862 г., 15 июля 1863 г.
9. ф. 291 оп. 1 ед. хр. 37. Сведения о состоянии чинов Управ¬
лений начальника Военно-Осетинского округа. 1 сентября, 1
ноября 1859 г.
Выпуск XX
Всеволода Федоровича Миллера
Труды по востоковедению, издаваемые Лазаревским Инсти¬
тутом восточных языков. На основании постановления Совета
специальных классов Лазаревского Института восточных язы¬
ков от 24 мая 1904 г. печатать дозволяется.
Предисловие
Приняв в 1902 году предложение написать по-немецки очерк
осетинского языка для коллективного труда западно-европейских
иранистов «Огипс1п88 деп кашзсйеп РЫ1о1од1с1», обнимающего
языки, историю и литературу древних и современных иранских
народов, я должен был основательно переработать грамматиче¬
скую часть моих «Осетинских этюдов», вышедшую более двадца¬
тилетия тому назад, и придать немецкой ее обработке тот характер
изложения, который усвоен в лингвистической части «Сгипбпзз»
с другими однородными работами. Осетинский шрифт пришлось
заменить латинской транскрипцией, принятой для других иран¬
ских языков. Изложение должно было иметь в виду специально
подготовленного читателя. В такой переработке мое исследование
вышло на немецком языке в Страсбурге в 1903 г. под заглавием;
«О1е ЗргасЬе бег ОззеЁеп». Все части прежнего грамматического
очерка (1882 года) являются в нем значительно измененными и
дополненными: в отделе морфологии внесены недостававшие гла¬
вы о послеслогах, наречиях, союзах и междометиях. В отделе сло¬
вообразования точнее отдельных живых суффиксов от отживших
и прибавлена глава о сложных словах.
Наконец и учение о звуках достигло большей точности и от¬
четливости, благодаря многим новым этимологиям, которые на¬
копились у меня при пересмотре фонетики. Ввиду такой пере¬
работки грамматической части «Осетинских этюдов», я счел не
ОТ^æгиатаг хабæрттæ æмæ таурæгътæ
безполезным собрать и издать под общим заглавием «ОззеНса»
все то новое, что внесено в мой немецкий труд, имея в виду тех
образованных осетин и немногих русских читателей, которые
пользуются «Осетинскими этюдами».
В первом отделе предлагаемой книжки приведены в алфа¬
витном порядке, порядка 100 новых сопоставлений осетинских
слов с родственными, как материала для этимологии осетинского
языка.
Второй отдел содержит дополнения к осетинской фонетике
II «морфологии и III слово образованию, причем постоянно де¬
лаются ссылки на соответствующие страницы «Осетинских этю¬
дов».
Таким образом, «ОззеНса» является необходимым дополне¬
нием последних, представляя современное состояние научной
грамматики осетинского языка.
Автор Кануков Алмахсит
15-го мая 1904 г.
Уважение и пр... А. Кануков
1890 г. 24 декабрь, г.Владикавказ
Адрес: г. Владикавказ,
Беляевская улица, д. Вяльцева
Переписка
Алмахсита Аделгереевича Канукова с Вс. Миллером
Всеволод Федорович!
Извините меня, что я еще не могу выслать то, что собрал за
каникулы из осетинских устных произведений, так как за недо¬
статком времени я не могу переписать их начисто (черно) и сде¬
лать дословный перевод. Теперь мне приходится изучать латин¬
ский язык, чтобы держать экзамен на свидетельство курса 3-х
классов классической гимназии. После экзаменов посвящу боль¬
шую часть времени на переписку и перевод того, что у меня есть
из осетинского и постараюсь по окончанию этой работы сейчас
же выслать их Вам. Нахожусь, как Вам, кажется, уже извест¬
но в Харьковском ветеринарном институте. Будьте так добры,
объясните мне, какое соотношение имеют иран-арабские времена
распространения магометанства к нартским героям. Мне перед
отъездом из Кавказа один осетин рассказывал, что нартские ге¬
рои жили в Аравии в бытность Магомета. Про них упоминается
и теперь в Коране, они ратовали за магометанство, хотя сами мы
183
184
^ъаныхъуаты Фатимæ
родились в этой религии, а переняли эту религию впоследствии.
Мне не было времени записать историю распространения маго¬
метанства по преданиям и на скорие по словам осетин.
Теперь же я желал бы знать, действительно ли существует
какая-нибудь связь между распространением религии Магоме¬
та и эпохою нартов. Это мысли, мне кажется, последователей
Ислама предание о нартах отличаются полностью. У осетин, за¬
метил я, что у магометан больше в ходу предание о нартах, у
христиан же они как бы все мало по малу приходят в забвение.
Только одно предание о св. Георгие остается незабвенным, как
у магометан, так и у христиан. И, наконец, сами имена нартов
большею частью кабардинские.
Примесь языческих понятий встречаются в преданиях у осе¬
тин и балкаров (горцев) сколько я читаю...
Передайте поклон от меня Вашей супруге, Тукаеву и всем
моим знакомым.
А. Кануков,
1886 г. 7-го сентября г. Харьков
Многоуважаемый Всеволод Федорович!
Прошу извинения у Вас за то, что без Вашего согласия я
осмелился посвятить Вам свой ничтожный труд. Такая ошиб¬
ка была сделана мною, во-первых, вследствии неопытности в
подобного рода делах и потом, в сентябре я просил Кадагидзе
(студента Москов. Императорского Техн. Учил.), передать Вам,
что я желал бы посвятить Вам свой букварь и в случае, если Вы
не одобрите мое намерение, одобрите и тем не позволите мне по¬
святить Вам эту Книгу, то я просил, чтобы и о том сообщили мне
Вы, а в крайнем случае, пусть он сам сообщит. До сего времени
я не получаю никакого ответа на свою просьбу — вследствии
чего я такое молчание счел за благоприятный результат. Я по¬
лагал, что Вы уступили моей просьбе.
Букварь, составленный мной, по всей вероятности, имеет
много недостатков, как первый опытный труд. Затем вслед¬
ствии того, что я не могу располагать опытами в деле педа¬
гогии по чему источниками и руководством, при составлении
вышеупомянутого букваря, служила литература по педагогии
и те почти ничего незначущие опыты, которые я приобрел за
три года на частных уроках. Надеюсь, в будущем мне удастся
сгладить хоть некоторые шероховатости и промахи, особенно,
если в этом помогут мне люди опытные, смыслящие в деле пе¬
дагогии. Кое какие крупные и мелкие недостатки в этой книге
ОТ^сегиатаг хабæрттæ семæ таурæгътæ
замечаю и я сам теперь, как, например, отсутствие упражнения
в рисовании, отсутствие картин, следует улучшить письменные
упражнения, первоначальные упражнения, а также хотя пер¬
вые статьи следует напечатать крупным шрифтом, арифметиче¬
скую часть нужно расширить, затем в ней много опечатков (что
непозволительно в букваре) сверх всего этого многие буквы
неправильно употребляются, так для звука к следовало не к
а к; для п следовало бы п, а не п; для т следов. I, а не , но в
последнем случае не моя вина, все книги, которые издавались
Шагреновским шрифтом, печатались так извращенно и если бы
я не подчинился требованиям писать так и не иначе, то букварь
мой не был бы принят в существующих осетинских школах
(хотя я до сего времени пытаюсь только одними надеждами,
что примут мой труд в школах).
Если только удастся мне приступить ко второму изданию, то
я надеюсь изгладить на сколько возможно все недостатки, хотя
встречу в этом много препятствий. Шрифт в типографии старый,
истертый и бедный для печатания букваря, в типографии нет ни
одного клише, у меня же нет средств для обновления шрифта и
для выписки клише картин. Наборщики в типографии русские
(хотя содержатель типографии обещался пригласить наборщи¬
ка осетина), затем считаю неудобным утомлять Вас излишними
подробностями.
В заключении нахожу нужным просить у Вас извинения за
свой опрометчивый поступок, что без явного Вашего согласия я
позволил себе посвятить Вам осетинский букварь, причем осме¬
ливаюсь заявить Вам, что посвящая Вам эту книгу, я руковод¬
ствовался искреннею любовью к Вам за Ваши труды в деле вы¬
яснения исторического прошлого и настоящего осетин и затем в
выяснении этимологических форм языка этого народа.
Примите искреннее уважение и пр...
А. Кануков, 1890 г. 24 декабря
г. Владикавказ
Адрес, г. Владикавказ,
Беляевская ул., дом Вяльцева
Многоуважаемый Всеволод Федорович!
Давно уже я Вам не писал, шесть месяцев я лежал больным,
теперь по совету докторов я покинул город и поселился в ауле.
Думаю заняться хозяйством — мечтаю устроить птичий двор, не
приступаю к делу, а мечтаю, потому что материально не обе-
185
^Съаныхъуаты Фатимæ
спечен. Вследствии этого же я принужден выделять ничтожное
время на составление той осетинской книги, о которой я Вам
писал уже. По вечерам и ночам собираю материал к выяснению
религиозного мировоззрения осетин и в «Тер. Вед.» печатаю их
под назв. «Годовые праздники осетин». Относительно первого
издания осетинского букваря не могу Вам сказать ничего утеши¬
тельного. Говорят, экзарх Грузии дуется на Осетию. Сами осе¬
тины теперь заняты коммерцией более чем другими интересами
жизни. А буквари лежат так как лежали.
Посылаю к Вам корреспонденцию, если можно, то напеча¬
тайте ее в «Русском слове» и в будущем думаю, если только
найдут возможным, быть корреспондентом этой газеты. Вам, на¬
верно, известно, что вышло в литературе новое объ Осетии за
последний год, будьте так добры, напишите мне.
Искренний поклон всем вашим.
Уважающий Вас А. Кануков.
Ст. Беслан (Влад. Ок. д.)
Алмахсид Аделъгереевич Кануков.
(Собствен, печать)
Дорогой Всеволод Федорович!
Осмеливаюсь затруднить Вас некоторыми вопросами. Как я
Вам уже писал, — букварь я принужден был печатать старым
извращенным шрифтом по недостатку средств. Теперь я нахо¬
жу необходимым сделать некоторые перемены в этом шрифте,
а им. именно букву æ исключить и вместо него писать ае (а в
крайнем случае оставить как заглавную, так и строчную æ ).
Желал бы я вместо ББ ввести франц. Строч. Кг (эр). Букву
Дз дз исключить и писать просто Дз дз; исключить ДН дн и
писать просто Дж дж (для чего в азбуку придется ввести букву
Ж, что не будет не лишним как для дигорского, так и для ту-
альского наречия).
Резкое (по ошиб. К) заменить франц, заглавн. К г ; букву
....как заглав. так и строч. употреб. одн. начертания я ц. Резкое
3 (по ошиб.) восстановить т.е. для резкого произношения упо¬
треблять букву 3. Букву 3 (по ошиб. Т) употреблять франц,
строч.Т I. Долгое У У употреблять без знака У у. Резко Ц ц упо¬
треб. У у. Резк. Ч ч заменить франц заменить франц,
строч я уже говорил с несколькими лицами и все как5 бы
соглашаются и даже восхищаются повидимому, но ведь из этих
восхищений ничего не выходит. Жаль, что раненько приходит¬
ся разочаровываться во всех в подобного рода делах. В про-
ОТ^æгиатаг хабæрттæ æмæ таурæгътæ
шлом году сколько кричали, как восторженно шумели, что стоит
теперь только составить новые начертания осетинских букв и
сейчас же все будет готово. Явился и новый шрифт и что же
чуть ли не с рукоплесканием встретили новый шрифт. Но вот
настает время приступить к делу, начинаются нерешительные
запросы, сколько станет изготовление нового шрифта оказыва¬
ется 120 руб. Тогда стали думать да гадать, заказывать или не
заказывать. Наконец представили им несколько в измененном
виде шрифт, и в этом случае изготовление обходилось им 78 руб.
Но они и на это не решились и ответили мне: «Печатайте старым
шрифтом» — Хоть грустная история, но что же где искать от¬
радных. Поверите ли приходится... Впрочем что же это всегда
так бывает. Священ. Гатуев испросил позволения у архирея из¬
давать прибавочный листок при «Терских вед.» на осетинском
языке. Программа листка (как перед, сам Гатуев) след.
1. Объясн. Еванг. Св. апост. 2. Краткое подучен, народу. 3.
Суевер, и предр. у осет. 4. Устн. народ, (осет.). произведения.
5. Перевод стихи и друг, произведения. Затем он же выписыва¬
ет для общества Воестен. Христ. на Кавк, (беда только выпис.
одного формата, а хорошо бы было если бы выпис. Хотя двух
форматов — крупного и средняго). 18-го января 1890 г. было
совещание относительно издания этой газеты. Было предложе¬
но издавать газету с перевод. На русском языке, но нашли луч¬
шим не помещать переводов на рус. языке. На том же вечере
говорили о грустном событии для осетин — о закрытии осетин¬
ской женской (прогимн с летн. курсом) школы во Владикавка¬
зе. Событие само по себе довольно грустное — одна половина
из наших родичей должна лишиться света науки (хотя малого
но все же свете науки), хотя взамен этой школы открыты две
начальные школы (одна в Новохрист. другая в Хумалаге) для
девушек, но ведь в тех школах девушки научатся только кое
как читать и кое как водить пером по бумаге каковые резуль¬
таты будут таких знаний это не трудно сказать будут не рыба
не мясо. Да вдобавок если дети будут в этих школах зудить
русские буквари или осетинорусский букварь сост. Иосифом.
Решили ходатайствовать пред великой княжн. Ольгой Федо¬
ровной (она была попечительницею оной школы) — может она
восстановить школу. В скором времени надо полагать поступит
в печать собрание стихотворений К. Хетагурова (на осетинском
языке). Я прочитал эти стихотворения и они мне очень нравят¬
ся, как по идее, так и с художественной стороны. — Он писал
много и на русском языке и писал ничуть не хуже тех стихов,
которые печатаются в периодических изданиях. Беда только в
том, что он человек бедный и не имеет возможности пробить
187
^Ъъаныхъуаты Фатимæ
себе доступ в одно из порядочных редакций. Я в скором време¬
ни оканчиваю книгу «руководство к изучению русского языка».
Как вы находите? Я намереваюсь с 10 парагр. ввести картины
с двоякою целью как наглядн. обуч. (да к тому же осетинский
язык беден для выраж-тех понят, котор. возмож. на рус.яз) и
потом, чтобы учащийся на русском языке рассказах содержа¬
ние картины.
Передают Вам душевный поклон:
Тхостов Дж., Шанаев, С. Кокиев, Б. Туаев и другие.
А Гатуев и К. Токаев шлют Вам душевный поклон и вы¬
ражают свою надежду, что вы не откажете всегда в посыльной
помощи для распространенности грамоты в Осетии.
Многоуважаемый Всеволод Федорович! 1890 г.
Давно собирался писать Вам, но все как-то не удавалось. Вы
просили, чтобы я собрал слова пастушеского лексикона, и я от¬
части исполнил Вашу просьбу. Надеюсь, что в скором времени
вышлю Вам сколько будет возможно. В настоящее время я занят
составлением осетинского букваря. Если Вам будет интересно,
то я с большим удовольствием сообщу Вам программу букваря,
я имею к Вам просьбу если только возможно, то будьте столь
добры, вышлите мне Ваши осетинские этюды.
Ибрагим Шанаев также прилагает свою просьбу и на его
долю выслать если только возможно.
Пользуясь теорией соединения, я отыскиваю все слова осе¬
тинского яз. (иронского, дигорского и туальского наречия). Если
этого нужно Вам для словаря, то вышлю.
Надеюсь, что Вы сделаете мне кое какие указания относи¬
тельно составления осетинского букваря.
Поклон всем Вашим.
Остаюсь всегда признательным пред Вами — А. Кануков.
Р. 5.Адрес мой: Владикавказ,
Теречная набереж., дом Котельникова № 64 кварт. Ще-
бровского.
Сведения
собранные в 1825 году об отношении Тагаурцев
и прочих горских племен к кабардинским князьям
Кабардинские князья имеют в подданстве разных сословий
горцев, а именно: Карабулаков, Назранцев и Тагаурцев, кои
платят дань по нижеследующему порядку. Назрань!, Карабула-
^Т^æгиатаг хабæрттæ семæ таурæгътæ
ки ежегодно платят по очереди Кабардинским князьям по рублю
серебром с дома и тот князь, который получает те деньги, дол¬
жен весь год от обид их защищать и дает для того человека, сей
во всем довольствии состоит от них же с лошадью, ему же еще
дают несколько и платы за сохранение их.
Тагаурские осетины на том же основании платят, как Назра¬
нь!, до самой Дигории.
Вс. Фед. Миллер
Из осетин была приведена в христианство большая часть, из
кабардинцев незначительная (которые живут вокруг Моздока),
остальные удержали мусульманство. Но и те, которые называют
себя христианами имеют слабое представление о своей религии,
и как исповедовали, так и ныне исповедуют религию, о которой
подчас трудно сказать, что это такое: христианство, магометан¬
ство или язычество. Такая религия-неразбериха сохранилась у
горных осетин.
Тагаурское общество разделяется
на четыре сословия
1. Уæздан лæг (дворянское сословие).
2. Фæрссаг лæг (сословие вольных людей).
3. Кæвдæсард (сословие дворовых людей).
4. Гурзиак (сословие рабы, холопы).
Сословие уæздан лæг состоит из 11-ти фамилий, а именно:
Тлате, Кондехе-Кундуховы, Алдате, Тугане, Тхосте, Мамсуре,
Есене, Канукое, Санаи, Дударе, Дзантие.
Других уазданлагских фамилий нет. Ни одна из этих 11-ти
фамилий не считается старшей, ни младшей, а все они находятся
в одинаковой степени старшинства. С размножением Тагаурско-
го народа ему стало тесно на реке Даргавсе. Поэтому избыток
населения разошелся в ближайшие пустынные ущелья, причем
девять правнуков Тагауров дали начало девяти уазданлагским
фамилиям.
Опись
Бумагам всем долг находящимся
Обозначение бумаг
Рапорт помощника начальника Военно-Осетинского округа,
У правляющего Алагиро—Наро—Зарамагского—Мамисонскими
народами от 6-го октября 1859 г. № 994, со списков на обороте:
189
Фатимæ
190
Комитет
для разбора личных и поземельных прав горцев
Военно-Осетинского округа ф. 291
Опись 27. И декабря 1859 г. по 29 февраля 1869 г.
Закаталогизирована 10/ХП—82 г. Все просмотрел 12/11.85
г. Все просмотрено 12.11.85 г.
По описи № 36, архив 132. 77
Дело
Комиссия для разбора сословных прав горцев
Кубанской и Терской обл. (бывших комитетовь)
Осетинского округа
Именные списки штабе и оберь-офицерам и юнкерам Осетин¬
ского округа
Началось И октября 1859 г.
Кончилось 29 февраля 1869 г.
62 листа по описи № 28/36.
Именные списки
штабных и обер офицеров и юнкеров всех — осет. общество
полученные от участковых начальников Военно-Осетинского
округа с 1859 года.
Опись
Бумагам всем дело находящимся
Обозначение бумаг
Майор — Абисалов Тембулат — 40 лет
Сыновья — Сафар — 3 года
— Хангери — 2 года
Капитан — Абисалов Дженалдыхъо — 35 лет
Сыновья — Адылгери — 2 года
Ротмистр — Абисалов Елхъан — 57 лет.
Сыновья — Иналыхъ — 8 лет
Ротмистр — Абисалов Баде — 25 лет
Штабс-капитан — Абисалов Хъыргьохъ — 45 лет
Сыновья — Хъасай — 16 лет
— Хаджи-Умар — 13 лет
— Хаджи-Измаил — 6 лет
^ТТ^æгиатаг хабæрттæ æмæ таурæгътæ
Поручик — Абисалов Абисал — 50 лет
Сыновья — Еналухъ — 25 лет
— Бимболат — 10 лет
— Умар — 8 лет
— Бекир — 6 лет
— Хаджи—Мурат — 1 год
Подпоручик — Абисалов Алимурза — 40 лет
Дети — Магомет-Мурза — 11 лет
— Хангери — 6 лет
— Хатахцико — 2 года
— Тичерсинали — 2 года
Прапорщик — Абисалов Ельмурза — 40 лет
Сын — Ислам — 10 лет
Мембулат Кануков — 23 года (из Гагуать, Донифарс-
ского общества). Служил в России.
Ротмистр — Абисалов Баде — служил в Петербурге.
№ 30, 29 февраля 1860 года, 48 лист
В Комитет учрежденный для разбора личных и поземельных
прав туземцев Военно-Осетинского округа.
Рапорт
№ 339 28 февраля 1860 года
Вследствие отзыва оного Комитета от 19-го февраля за № 28,
имею честь представить при сем два списка
Г. 2. Штабе и обер офицеров и юнкеров вверенного мне
участка с указанием, к каким они принадлежат обществу с по-
именованием детей их мужского пола и проставлением противу
каждого отроду лет.
Список
1-е общество
ЭльзарикоТарасович Кануков — 53 года — Алдар
Сыновья — Магомет — 15 лет
— Мамсыр — 12 лет
— Кавдин (Гæдын) — 9 лет
Штабе капитан — Джетагаз Кануков — 50 лет — Алдар
Сын — Магомет — 8 лет
Поручик — Каспулат Кануков — 44 года
Сыновья — Камболат — 13 лет
191
Фатимæ
— Темболат — 10 лет
— Дзука — 4 года
Подпоручик
— Паци Алимурзаевич Кануков — 53 года — Алдар
Сыновья — Хасако — 22 года
— Мусса — 10 лет
— Каурбек — 6 лет
Подпоручик
— Дудар Тарасович Кануков — 43 года — Алдар
Сыновья — Инал — 12 лет
— Магомед — 6 лет
Корнет — Куцык Кануков — 35 лет — Алдар
Детей не имеет
Корнет — Эльмирза Тарасович Кануков — 35 лет
Сын — Шахмурза — 5 лет
Белгородско-Уланского Его Императорского Высочества Эрц
Герцога Австрийского Карла-Фердинанда полка
Штабе Ротмистр
— Пишмахо Тарасович Кануков — 30 лет — Алдар
Юнкер — Каныко Кануков — 55 лет — Алдар
Сыновья — Касай — 12 лет
— Знаур — 10 лет
Юнкер — Асланбек Кануков — 40 лет — Алдар
Сын — Джена — 15 лет
Юнкер — Темболат Кануков — 35 лет — Алдар
Комитет
для разбора личных и поземельных прав горцев
Военно-Осетинского округа
Заявления Тагаурских Алдаров Владикавказского округа об
утверждении их в высшем утверждении (имеются родословные
росписи) 29/У-1859 г. - 4/У1-1859 г. Ф. 291 оп. 1 ед. 9.
Докладная записка
Тагаурского Алдара
Капитана Эльзарико
Канукова 31-го мая
По приказанию начальника
Военно-Осетинского округа.
Господина полковника и
кавалера Канукова при сем
с/7сæгиатаг хабæрттæ æмæ таурæгътæ
1859 года. Кр.Владикавказ, имею честь представить на
родился 1806 г. рассмотрение свою родос¬
ловную таблицу по нисходя¬
щей линии, начиная от об¬
щего родоначальника Кам¬
бия Канукова.
Элъзарико Тарасович Кануков
В комитет учрежденный для разбирательства прав Тагаурцев
при Военно-Осетинском округе
193
13 Заказ N2 1558
^ъаныхъуатпы Фатимæ
Родословная таблица № 1
Тагаурского Алдара капитана Ельзарико Канукова:
Жена
—
Родоначальник - Камби
1
г
Жена
—
Сын Камби - Знаур
г
Жена
—
Сын Знаура - Хъаныхъо
Жена
—
Сын Хъаныхъо - Зæгъæг
Жена Нагьо - дочь
Камберди Астемирова
—
Сын Зæгъæга - Хъазихан
Жена Тхостова
—
Сын Хъазихана -
Казигирей 1714
Дочь кабард. уазд.
Кайтук Бохташева
—
Сын Казигирея - Гетогаз 1702
Жена Хамбекер - дочь
Асланбека Дударова
Сын Гетогаза -
Кази 1734
Жена Залика - дочь
Беслана Шанаева
Сын Хъази - Тъæрæс
194
т
æгиатаг хабæрттæ æмæ таурæгътсе
Докладная записка
Тагаурского Алдара подпоручика Дудара Канукова
31 мая 1859 г. Кр. Владикавказ
По приказанию начальника Военно-Осетинского округа Го¬
сподина полковника и кавалера Кундухова, при всем имею честь
представить на рассмотрение свою родословную таблицу по
нисходящей линии, начиная от общего нашего родоначальника
Камбия. Къ сей докладной записи за не умением грамоты при¬
кладывала именную свою печать. Подпоручик Дудар Тарасович
Кануков.
В комитет учрежденный для разбирательства прав Тагаурцев
при Военно-Осетинском округе.
Родословная таблица № 2
Тагаурского Алдара подпоручика Дудара Канукова
Признают его имеющий право на Алдара. Достоинство и на
поземельное довольствие по своему происхождению имение был
в горах а выехали и дом и на плоскости ауле. Достойный во всех
отношениях иметь в горах не занят и в случае в Верхнем Кобане
в количестве двести десятин точных количества
195
Фатимæ
196
Кази-Гирей
(Каражаева)
Кантута
Гетагаз
(Тхостова)
Дзамболат1778
(Фидарова)
Айсат Куртоковна
Касполат18”
Камболат1850
Иналук1
Умар —
Дзабо
(Тхостова)
Алмат
Иналыко1®70
Загак
Руслан
(Алдатова)
Зара
лБелла
/ (Бурулов)
/ 1»Батраз > Аслан
\ (Алдатова) \\
\ V* Руслан
* Ахсар \
ЛИанйРйя) \
(Шанаева)
Габули
‘Сослан
1 Кази ►
/ (Булатокова
/ Жан)
/ Кайтуковна
Тараш 1745
(Дударова)
Ханбекер
Асланбековна
(Шанаева) ЗалинаПл
Беслановна
-► Эльзарко””
^Долатхан \
. (Кубатиев Мимболай) \
\ Кайсынович”92
> ’Кызымда
-► Мамсур1847
Гуашамида
*Кавдын1Ю4
\ (Абисалова)
\ Мззагъуæ
Рашид
чДжамалдин
г—►Ибрагим”81
\ (Кантемировна)
Муслимат
VI Темболатовна
Хаджи-Мурат
Элвдар”1М2
(Жантиева) Аза
Дзамболат.
Диса
(Хаматов)
Самиз Бопаевич
\ КундуховАслан-Гирей17®
А Еналдикоевич
Л\\ Фатима
,\\г (Шанаев Джанхот)
1\\\ Тотикович””
^Магомет
уИналук1885
^Азиз1882 1892
«Джамиля
Узпун-Мул-Пт * Дпибрк
(Тулатова Жанна)
Хаджи-Мура говна
* ЛоДЖг! 1У1ура1 * гУ1
(Джерапова (Элла)
Тамара)
|\\*Айтег 1840
1шимахо18М
æгиатаг хабæрттæ æмæ таурæгътпæ
^Дудар’824 к-
(Дударова Казикоу) V
.Дзанхотовна \
-Инал1851 1899
уХаджи-Бекир1
Щударко’830
Темырыко1838
^Асланбек1864
Эльмурза1828
(Карабугаева
Госеймайко)
Кубачиновна
х—* Шахмурза’857
Чатархан1887
Хадизат (Ципа) (Туганов Саладин)
Буся
^ъаныхъуаты Фатимæ
Докладная записка
Тагаурского Алдара подпоручика Касполата Канукова
31 мая 1859 г. Кр. Владикавказ
По приказанию начальника Военно-Осетинского округа Го¬
сподина Полковника и Кавалера Кундухова, при сем имею честь
представить на рассмотрение свою родословную таблицу по нис¬
ходящей линии, начиная от общего нашего родоначальника Кам¬
бия. Къ сей отца детей записей за недействител. грамоть прикла¬
дываю именную свою печать. Подпоручик Касполат Кануков
В Комитет учрежденный для разбирательства прав Тагаур-
цев при Военно-Осетинском округе.
Расписанная таблица № 3
Тагаурского Алдара подпоручика Касполата Канукова
Признать достойным во всех отношениях.
Жена
Родоначальник Камби
Жена
—
Сын Камби - Знаур
Жена
—
Сын Знаура - Хъаныхъо
г
Жена
—
Сын Хъаныхъо - Зæгъæг
Жена
—
Сын Зæгъæга - Хъазихан
Жена
дочь Каражаева
—
Сын Хъазихана - Хъазджери
т
198
сегиатаг хабæрттæ æмæ таурæгътæ
Докладная записка
Тагаурского Алдара юнкера Асланбека Канукова
31-го мая 1859 г. Кр. Владикавказ
По приказанию начальника Военно-Осетинского округа Го¬
сподина полковника и кавалера Кундухова при семь имею честь
представить на рассмотрение свою родословную таблицу по нис¬
ходящей линии, начиная от общего нашего родоначальника Кам¬
бия. Къ сей докладной за неимением грамоть прикладываю ме-
зинец пальца чернила знак Алдара Юнкер Асланбек Кануков.
В комитет учрежденный для разбирательства прав Тагаурцев
при Военно-Осетинском округе.
Родословная таблица № 4
Тагаурского Алдара юнкера Асланбека Канукова.
Принять достойным во всех отношениях
Жена
—
Родоначальник Камби
Жена
—
Сын Камби - Знаур
т
199
Фатимæ
±
Жена
—
Сын Знаура - Хъаныхъо
Жена
—
Сын Хъаныхъо - Зæгъæг
Жена
—
Сын Зæгьæга - Казихан
Жена Хъаныхъыз
Дигорский бадилат
Каражаева
—
Сын Казихана - Казигирей
Жена Хадизат -
дочь Ахмета Дударова
—
Сын Казигирея -Тотраз
Жена Каки -
дочь Хамурзы Тулатова
—
Сын Тотраза - Казихан
Жена Асланбека Гутять -
дочь Елмурза Дударова
—
Сын Казихана - Асланбек
1-й сын Асланбека - Гена
Докладная записка
Тагаурского Ал дара корнета Кучука Канукова
31 мая 1859 г. Кр. Владикавказ
200
По приказанию начальника Военно-Осетинского округа Го¬
сподина полковника и кавалера Кундухова, при сем имею честь
представить на рассмотрение свою родословную таблицу по нис¬
ходящей линии, начиная от общего нашего родоначальника Кам¬
бия. Къ сей докладной записке корнет Кучук Кануков.
В комитет учрежденный для разбирательства прав Тагаур-
цев, при Военно-Осетинском округе.
^Т/^æгиатаг хабæрттæ æмæ таурæгътæ
Родословная таблица № 5
Тагаурского Ал дара корнета Кучука Канукова
Принять во всех отношениях достойным.
Жена
—
Родоначальник Камби
Жена
—
Сын Камби - Знаур
Жена
—
Сын Знаура ~ Хъаныхъо
Жена
—
Сын Хъаныхъо - Зæгъæг
Жена
—
Сын Зæгъæга - Хъазихан
Жена Хъантута -
Диг. Бадилат Каражаева
—
Сын Хъазихана - Казигирей
Жена Хадизат -
дочь Ахмета Дударова
—
Сын Казигирея -Тотраз
Жан-
дочь Пши брата Амзорова
—
Сын Тотраза - Азо (Æмзор)
Жена Хæмсат -
дочь Асланбека Мамсурова
—
Сын Азо (Æмзор) - Кучук
^ъаныхъуаты Фатимæ
Докладная записка
Тагаурского Алдара Куда Канукова 31 мая 1859 г.
Кр. Владикавказ
По приказанию начальника Военно-Осетинского округа Го¬
сподина полковника и кавалера Кундухова при семь имею честь
представить на рассмотрение свою родословную таблицу по нис¬
ходящей линии, начиная от общего нашего родоначальника Кам¬
бия. Къ сей докладной записать за неимением грамоть прикла¬
дываю мезинец пальцем чернильный знак Алдар Куда Кануков.
В комитет учрежденный для разбирательства прав Тагаурцев
при Военно-Осетинском округе.
Родословная таблица № 6
Тагаурского Алдара Куда Канукова.
Принять достойным во всех отношениях
æгиатаг хабæрттæ æмæ таурæгыпæ
Докладная записка
Тагаурского Алдара подпоручика Паца Канукова
3-го июня 1859 г. Кр. Владикавказ
По приказанию начальника Военно-Осетинского округа Го¬
сподина полковника Кундухова, при сем имею честь представить
свою родословную таблицу на рассмотрение, начиная от общего
нашего родоначальника Камбия.
Подпоручик Паца Кану ков.
В Комитет учрежденный для разбирательства прав Тагаур-
цев при Военно-Осетинском округе.
Родословная таблица № 7
Тагаурского Алдара подпоручика Паца Канукова
с братом Ельбиздукоем.
Признать достойным во всех отношениях.
203
Фатимæ
Сын Паца - Мусса
Сын Паца - Хасако
Сын Паца - Каурбек
204
Болотуко ► Лисико
(Астемирова) (Мамсурова)
Нагьо Диса
Кундуевна
Али-Мурза
(Мамсурова)
Гурзихан
Гадоевна
1,799 Хасако1834 —► Азамат-Гирей'868 г—> Мухтар1918
Губата (Кубатиев Мурат) Урусханович1888'1943
Эльбуздуко1885
Азнауровна
Караше’824
Эльбуздуко’829
(Тулатова)
Фатима
Шахуговна
918 г-* Адиль-Гирей’839 Бат-Гирей1883 ► Дзана*1918
\ (Томаева) Дзахе (Карабучаева Елмысхан)
\ Эльмурзаевна
\ Алмахсит’
\ Гоца Казбековна
Алибек (каб. Гошамида!
ПТау-Султан1883
Салам-Гирей1849 V—► Кучук1879
Кургок1853
Цопан1860
Инаруко1829 (Есиева у—* Дудар1859
Залихан) \
Шаулоховна \
г1868 ”18 11/11 (Дударова) Хаджи-Мурза1902'48 г-* Фариза1907
'Ибрагим1885
^Абдул-Азиз1
.1190-19 1037
‘Батырбек1884
Доци1851
Тау-Султан1852 чНоги1881
хаджи-мурза— г-* Фариза
\ Хадарцева ФаризаК
\ Арисхановна \\
У \ Султан’930
Чабахан^091917 \
Фатима х Солтан х \
^Жнгиев! Эльберд'“—► Аз-Гирей'»
ГаИца \Оап1 Исо)
Алахситовна
кандидат наук по
цв. ст. метакллам
æгиатаг хабæрттæ æмæ таурæгътæ
(%/ъаныхъуаты Фатимæ
Докладная записка
Тагаурского Алдара Инарыко Канукова
31 мая 1859 г. Кр. Владикавказ
По приказанию начальника Военно-Осетинского округа Го¬
сподина полковника и кавалера Кундухова, при семь имею честь
представить на рассмотрение свою родословную таблицу по
нисходящей линии, начиная от общего нашего родоначальника
Камбия. Къ сей докладной записке за неумением грамоты при¬
кладываю мезинным пальцем чернильный знак Алдар Иналук
Кану ков.
В комитет учрежденный для разбирательства прав Тагаурцев
при Военно-Осетинском округе.
Родословная таблица № 8
Тагаурского Алдара Инарыко Канукова.
Признать достойным во все отношениях.
206
Жена
Родоначальник Камби
г
Жена
—
Сын Камби - Знаур
Жена
—
Сын Знаура - Хъаныхъо
Жена
—
Сын Хъаныхъо - Зæгъæг
Жена
—
Сын Зæгьæга - Казихан
Жена его Нагъуæ уæждан-
дочь Камберди Астемирова
—
Сын Казихана - Болатыхъо
т
æгиатаг хабæрттæ æмæ таурсегътсе
Докладная записка
Тагаурского Алдара Дударыхъо Канукова
с братом его Мурзабеком.
июня 3-го 1859 г. Кр. Владикавказ
По приказанию начальника Военно-Осетинского округа Го¬
сподина полковника Кундухова, при семь имею честь предста¬
вить на рассмотрение свою родословную таблицу по нисходящей
линии, начиная от общего нашего родоначальника Камбия. Къ
сей докладной записке за неумением грамоты прикладываем ме-
зинным пальцем чернильный знак.
Алдары Дударыхъо и Мурзабек Кануковы. отпеч. отпеч.
В комитет учрежденный для разбирательства прав Тагаурцев
при Военно-Осетинском округе.
Родословная таблица № 9
Тагаурского Алдара Мурзабека Канукова
с братом его Дударыхъо.
Принять достойным во всех отношениях.
^й^ъаныхъуаты Фатимæ
сын Дудара - Мурзабек
сын Дудара - Дударыхъо (Хабос)
208
Заказ № 1558
Кази-Гирей -
(Караджаева)
Кантута
Тотраз г
(Дударова)'
Гошада
Ахметовна
Амзор (Азо)
Дудар до
Г АМЗОр (АЗО) Г—►Дудардо I
)\ (Анзорова) I (Тулатова)
\ Жан 1\ Госамайко
I \ Амизабиевна \ Уариевна
Ибирхан
(Гуриев)
Ханифа
(Жантиев)
Мусса
Афаевич
Кучук1829
(Мамсурова) и
Хамисат
Асланбековна
Казихан
(Тулатова) Каки
Хамурзаевич
Ахмет
Кудаберд’629 * Мусса’
(Шанаева) Исса
Культикот
Шаулоховна
Дударко1Ю9х—► Хаджи-Мурат -
(Хабош) \ (Тулатова Фуза)
2. Бритаева * Бимбулатовна
Есфер Загак”76 (Аца)
1. Дударова
Кошерхан
Хатахцкоевна
София (Шанаев Кази-
Магомет) Нафиевич1636
Аминат
(Шанаев
Казихан)
Ильясович’
Фариза
(Шанаев
Адиль-Гир)
Боевич’664
Состамурад’671
Асланбек”76
(Абисалова
Раиса)
Батырбек’666
(Абисалова)
Дзахират
Иналуковна
Мурзабек
(Мамсурова)
Хамисат
Сланбековна
1М5
Фатима”34
(Цаголов)
Нина (Царахов)
Эльза (Кудзиев)
Руслан”25
(Албегова
Малиска)
Умар’926
Заурбек”31 -
Тотраз”06
(Фидарова)
Лостахан
Хатихцкоевна
Сулейман”26
. (Кус.) Мария
I Накусова Аза
Лариса”67
Георгий”53
Хаджи-Мурат”64
Хазбечир”32 Тамара
(Муртазова) Раиса Аслан
Зоя’93’ (Цаликов Светлана”66
Хаирбек)
Бекмурзович”26
Агубсчир’939
Ибрагим”6’
Сослан”56 -
Рамазан”56 -
Магомет
Хаджи-Мурат
Владислав”76
Казбек”76
Эльбрус”76
Аслан
Олег
Асланбек
(Дударова) Гутаз
Эльджаликоевна
*> Хазби
(Сулейман
Леванова)
Фози
'Ахбечер
кДженардыко
Хакан д. Мехтаб Хатидже
Сафинур Элиф
Сабахат
Небахат
Мехмет
(Туганова
Фатима д.)
Хаджи-Махмуда
Сария
Дурие/Асеев
Агубекир
Бекирович
Зекис
Ахсар’956 -
Ибрагим”5’
Аслан”7’
Ацамаз”66
Сабиха(Туганов
Рамазан Камалович)
Тазрет (Даде)
Шевкет”’6
Запихан
(Цаликов X-
Омар)
Батырович”60
Мадина (Дзиов
Александр)
Азоевич’690
Фатима
(Цаликов
Кубади)
Казиханович
Лиля (Айдаров)
Солтан
æгиатаг хабæрттæ æмæ таурæгътæ
^ъаныхъуаты Фатимæ
Докладная записка
Тагаурского Алдара Ильяса Канукова 21-го мая 1858 г.
Кр. Владикавказ
По приказанию начальника Военно-Осетинского округа Го¬
сподина полковника и Кавалера Кундухова, при семь имею честь
представить на рассмотрение свою родовую таблицу по нисходя¬
щей линии, начиная от общего нашего родоначальника Камбия.
Къ сей докладной записке за неимением грамоты прикладываю
мезинным пальцем чернильный знак. Алдар Ильяс Кануков.
В комитет учреждений для разбирательства прав Тагаурцев
при Военно-Осетинском округе.
Признать достойным во всех отношениях.
Родословная таблица № 10
Тагаурского Алдара Ильяса Канукова 21 мая 1858 года
Жена
—
Родоначальник Камби
Жена
—
Сын Камби - Знаур
Жена
—
Сын Знаура - Хъаныхъо
Жена
—
Сын Хъаныхъо - Зæгъæг
Жена
—
Сын Зæгьæга - Бици
Жена 1-й степени уаждан
кабардинка Амзорова
—
Сын Бици - Бабот
I
æгиатаг хабсерттсе æмæ таурсегътæ
Жена его Баго -
дочь Даккоевна Тулатова
Сын Бабота - Бекмурза
Жена его Фатимæ -
дочь Сафара Есенова
Сын Ильяса - Ельзаруко
Докладная записка
Тагаурского Алдара Науруза Канукова
31-го мая 1859 г. Кр. Владикавказ
По приказанию начальника Военно-Осетинского округа Го¬
сподина полковника и кавалера Кундухова. При сем имею честь
представить на рассмотрение свою родословную таблицу по
нисходящей линии, начиная от общего нашего родоначальника
Камбия. Къ сей докладной записке за неимением грамоты при¬
кладываю мезинным пальцем чернильный знак. Алдар Науруз
Кану ков.
В комитет учрежденный для разбирательства прав Тагаурцев
при Военно-Осетинском округе.
Родословная таблица №11
Тагаурского Алдара Науруза Канукова
Признать достойным во всех отношениях.
211
Фатимæ
Жена
—
▼
Сын Знаура - Хъаныхъо
Жена
—
Сын Хъаныхъо - Зæгъæг
Жена
—
Сын Зæгьæга - Бици
Жена
—
Сын Бици - Бабот
Жена 1-й ст. уаждан
Амзорова
—
Сын Бабота - Бекмурза
Жена его Саниат -
дочь Тасултана Дударова
—
Сын Бекмурза - Джанхот
Жена его Лежинка -
дочь Аслангерия Кундухова
—
Сын Джанхота - Науруз
Сын Науруза - Тъæрæс,
мать Кундухова
212
^Т^æгиатаг хабæрттсе семæ таурæгътæ
Докладная записка
Тагаурского Алдара юнкера Хъаныхъо
Канукова 31-го мая 1859 г. Кр. Владикавказ
По приказанию начальника Военно-Осетинского округа го¬
сподина полкованика и кавалера Кундухова при семь имею честь
представить на рассмотрение свою родословную таблицу по нис¬
ходящей линии, начиная от общего нашего родоначальника Кам¬
бия. Къ.
В комитет учрежденный для разбирательства прав Тагаурцев
при Военно-Осетинском округе.
Родословная таблица № 12
Тагаурского Алдара юнкера Хъаныхъо Канукова.
Принять достойным во всех отношениях.
213
I
Фатимæ
Докладная записка
Тагаурских Алдаров Карасея и Тепсарико
Кануковых 3-го июня 1859 г. Кр. Владикавказ
По приказанию начальника Военно-Осетинского округа Го¬
сподина полковника Кундухова, при семь имеем честь предста¬
вить на рассмотрение свою родственную таблицу по нисходящей
линии, начиная от общего нашего родоначальника Камбия. Къ
сей докладной записке за неумением грамот прикладываем ми¬
зинцы пальцев чернильный знак Карасей и Тепсарико Кануко-
вы.
В комитет учрежденный для разбирательства прав Тагаурцев
при Военно-Осетинском округе.
Родословная таблица № 13
Тагаурского Алдара Карасе Канукова с братом Тепсарико.
214
ОТ^сегиатаг хабæрттæ æмæ таурæгътæ
Признают:
Карасе за воровство девки у своих родных был в бегах в селе,
лишен прав и добровольно явился после. Вернувшись, в настоя¬
щее время ведет хорошо брате во всех отношениях 2 остални.
215
^Съаныхъуаты Фатимæ
Докладная записка
Тагаурского Алдара поручика Гетагаза и сына
(брата Дохцуко) Кануковых, июня 4-го дня 1859 г.
Кр. Владикавказ
По приказанию начальника Военно-Осетинского округа,
Господина полковника и кавалера Кундухова, при семь имею
честь представить на рассмотрение свою родословную таблицу,
начиная от общего нашего родоначальника Камбия. Къ сей до¬
кладной записке за неумением грамот прикладываем мезинным
пальцем чернильные знаки.
Поручик Гетагаз и Дохцуко Кануковы.
В комитет учрежденный для разбирательства прав Тагаурцев
при Военно-Осетинском округе.
Родословная таблица№ 14
Тагаурского Алдара поручика Гетагаза Канукова
с братом Дохцуко.
Признают: во время возмущения отца его были абреками, от¬
правлен в Георгиевск и там умер.
Долги его ведут объязания.
216
Жена
—
Родоначальник Камби
Жена
—
Сын Камби - Знаур
Жена
—
Сын Знаура - Хъаныхъо
Жена
—
Сын Хъаныхъо - Мурзабек
Жена
—
Сын Мурзабека - Таумасчи
т
æгиатпаг хабæрттæ æмæ таурæгътæ
217
N3
00
Болотуко —
(Астемирова)
Нагьо
Лисико
(Мамсурова)
Диса Кундуевна
Ерас
(Есиев) Бахтын-Гирей
Есиевич
Тох1789
(Алдатова) Гурзихан
Салатовна
Доко
(Жантиев) Тау-Султан
Кайтукович
(Заубатр) Заурбек181’
(Тулатова) Кики
Сасаевна
Татархан1848
Дзанхот1850
Темболат’8®
Кази-Магомет1848
Афако1851
Заурбек ► Казибек
Хаджи-Мурат Ибрагим
Чермен Владимир
* Бек-Султан
Майрансау
(Жантиева) Дзан
Долат-Гиреевна
Госакыз
(Кундухов) Гадо
Магометович1828
Долат-Гирей (Шанаева)
Долатхан Гетаевна
Темуркан1834 (Кабанова)
Гутаз Султан-Алиевна
(Налкута (Туганов
Нафи) Цопанович
Гошази (Цаликов)
Магомет Зангович
Кануко1814 (Дударова)
Госахуз Эдыкю
Асиат
Курманкоу
Фатима
Габа”“
Касай1847
Джетагаз1855 —
Дохцко1888
Уважико1884 —
Магометз1889
Хаджи-Бекир'875
Дисса
(Хаматов)
<Бечирби
Маирбек
Госога (Туганов Кучук) Созыркоевич1
1817
Ислам1854
Керим
Ирбек
Кызи
(Хадарцев Алдат)
Гобылович
Аминат1”8
(Есенов Шаулох) Галаович1”8
ж
ч
О’
а
2
Фатимæ
‘ОТ^æгиатаг хабæрттæ æмæ таурæгътæ
Докладная записка
Тагаурских Алдаров корнета Ельмурзы, штабе
ротмистра Пшемахо, Темурко, Дударуко Кануковых
3-го июня 1859 г. Кр. Владикавказ
Тъæрæсы фырттæ, Слонаты хæрæфырттæ
По приказанию начальника Военно-Осетинского округа, пол¬
ковника господина Кундухова, при семь имеем честь предста¬
вить на рассмотрение свою родословную таблицу по нисходящей
линии, начиная от общего своего родоначальника Камбия. Къ
сей докладной записке за отсутствием Штабе Ротмистра Пше¬
махо и по неграмотности Темурко и Дударуко руку приложил
корнет Ельмурза Кану ков.
В комитет учрежденный для разбирательства прав Тагаурцев
при Военно-Осетинском округе.
Родословная таблица № 15
Тагаурских Алдаровь — корнета Ельмурзы, штабе
ротмистра Пшемахо, Темурко и Дударуко Кануковых.
Признать достойными во всех отношениях.
Жена
—
Родоначальник Камби
Жена
—
Сын Камби - Знаур
г
Жена
—
Сын Знаура - Хъаныхъо
Жена
—
Сын Хъаныхъо - Зæгъæг
Жена
—
Сын Зæгъæга - Казинах
219
т
ъаныхъуаты Фатимæ
Докладная записка
Тагаурского Алдара Джаубатыра Канукова
31 -го мая 1859 г. Кр. Владикавказ
По приказанию начальника Военно-Осетинского округа го¬
сподина полковника и кавалера Кундухова при семь имею честь
220 представить на рассмотрение свою родословную таблицу по нис-
2 ходящей линии, начиная от общего нашего родоначальника Кам-
бия. Къ сей докладной записке за неумением грамоты прикла-
дываю мезинным пальцем чернильный знак. Алд ар Джау батыр
Кану ков.
ОТ^æгиатаг хабæрттæ æмæ таурæгътæ
В комитет учрежденный для разбирательства прав Тагаурцев
при Военно-Осетинском округе.
221
Родословная таблица № 16
Тагаурского Алдара Джаубатыра Канукова
По происхождении и поведению достойны, но особого уваже¬
ния от народа не заслуживают.
Фатимæ
222
Загак -► Тенгиз-Бий->Ако
(Шанаева) (Джантиева)
Джан
Ахмат’792
((Мамсурова)
*Айсат
Мисостовна
Цицо1799
Шахан-Гирей’729
(Туганова) Газ
Нафиевна
г1799
(Кундухова)
Куара
Кукуевна
г-> Кайтуко174Ог*Алхаст1
(Туганова)
Газ
Нафиевна
Мусса'957
Азнаур1954
Иналды1959
Лезий
Фатима
Ибрагим1999 Хабибе
Махмуд»'
Мурат
Бекир
Фариза
Ахмет(чеч.)
Меулют
(Кундухова Куара)
Риза19'4 (Туганова
Зекия) Дафаевна
Мелихан (турк.)
Сабиха (Кусов)
Музафер
Сиддык (Турк.)
Экрем (Албегова
Незакот)
Елдыз (лезг.)
Айтен (Кусов
Исмет)
Неджати (турк.) х
Медихан (Албегов^
Рза)
Надиде (Асеев
Аслан Алиханович)
Джемиль
(Цахилова Саиле)
Ибрагимовна
Зеки (турк.)
Джемал (Пухаева)
Сурейя (шапс.)
Айше (турк.)
Дилек(Козырев)
Гюлбша (турк.)
Гюлия
Наджи-Угур-Елкан
Эмир
(Цахилова Зафер)
Эсра (турк.)
Сердан (турк.)
Кадир29071991
æгиатаг хабæрттæ æмæ таурæгътæ
Гулай
Тулай
Сонай
Гунай
Сибал
Абдул
Музафер1939 —
Айса1944
Музеййан1949
Арол1959
Ремзи1952(Фидарова
Хасан(Зиху
Махамат
Сослан (каб.)
Догга
Искандер (каб.) (Баллаев)
Ладифа
Дастан
Нурийе
емал
Кошерхан
Казо
Сарийе
Букет
Умит
Бурак
Пынар 2009,999
Вилдан02 06,992
Шаулох1752
(Туганова)
Залихан
Квистовна
Мелек (Кундухов)
Канамат
Циборсович
Заурбек1926
Туган1955 (Дзгоева
Каидзе)
Дореговна
Севим
Арджан
Наджи
Дженгиз
Нурсел
Афако1999
^ъаныхъуаты Фатимæ
Докладная записка
Тагаурских Алдаров Сосланбека, Смайло,
Кучука и Долатмурзы Кануковых
31 мая 1859 г. Кр. Кладикавказ
По приказанию начальника Военно-Осетинского округа Го¬
сподина полковника Кундухова при семь имеем честь предста¬
вить на рассмотрение свою родословную таблицу по нисходящей
линии, начиная от общего своего родоначальника Камбия. Къ
сей докладной записке за неумением грамот прикладываем ме-
зинным пальцем чернильные знаки.
В комитет учрежденный для разбирательства прав Тагаурцев
при Военно-Осетинском округе.
Родословная таблица № 17
Тагаурских Алдаров Сосланбека, Смайло, Кучук,
Долатмурзы Кануковых.
Не пользуются в народе отличительностью уважения по не¬
достатку личных достоинств по происхождению и поведению.
Сын Зæгьæга - Тенгизбей
Жена его -
дочь Дзантиева
224
I
сегиатаг хабæрттæ семæ таурæгътæ
Докладная записка
Тагаурского Алдара Темиркана Канукова
31 мая 1859 г. Кр. Владикавказ
По приказанию начальника Военно-Осетинского округа Го¬
сподина полковника и кавалера Кундухова, при сем имею честь
представить на рассмотрение свою родословную таблицу по
нисходящей линии, начиная от общего нашего родоначальника
Камби. Къ сей докладной записке за неумением грамоты при¬
кладываю мезинным пальцем чернильный знак. Алдар Темиркан
Кануков.
В комитет учрежденный для разбирательства прав Тагаурцев
при Военно-Осетинском округе.
225
15 Заказ № 1558
^&ъаныхъуаты Фатимсе
Родословная таблица № 18
Тагаурского Алдара Темиркана Канукова
По поведению и присхождению не подходит, в народе уваже¬
нием не пользуется.
Жена
—
Родоначальник Камби
1
г
Жена
—
Сын Камби - Знаур
Жена
Сын Знаура - Хъаныхъо
Жена
—
Сын Хъаныхъо - Зæгъæг
Жена
—
Сын Зæгъæга - Казихан
Жена Нагъуæ -
дочь каб. уазд. Амзорова
—
Сын Казихана - Болатыхъо
Жена его Дса -
дочь Кунди Мамсурова
—
Сын Болатыхъо - Льисико
Жена его Дзан -
дочь Долатуко Жантиева
—
Сын Льисико - Майрамсау
т
æгиатаг хабæрттæ семæ таурæгътсе
Докладная записка
Тагаурских Алдаров юнкера Темболата и Темирико
Кануковых июля 3-го дня 1859 года. Кр. Владикавказ
По приказанию начальника Военно-Осетинского округа Го¬
сподина полковника Кундухова при семь имеем честь предста¬
вить родословную таблицу по нисходящей линии, начиная от
общего нашего родоначальника Камбия. Къ сей докладной запи¬
си за неимением грамоты прикладываем мизинцы пальцев знак
чернильный. Алдар юнкер Темболат и Темирико Кануковы.
В комитет, учрежденный для разбирательства прав Тагаур-
цев при Военно-Осетинском округе.
Не принимать по происхождению и поведению, не удостое¬
ны, уважением со стороны народа не пользуются.
Родословная таблица № 19
Жена
—
Родоначальник Камби
г
Жена
—
Сын Камби - Знаур
Жена
—
Сын Знаура - Хъаныхъо
Жена
—
Сын Хъаныхъо - Зæгъæг
227
I
Фатимæ
Докладная записка
Тагаурского Алдара Азджери Канукова
31 мая 1858 г. Кр. Владикавказ
По приказанию начальника Военно-Осетинского округа, го¬
сподина полковника и кавалера Кундухова, при сесь имею честь
представить на рассмотрение свою родословную таблицу, по
нисходящей линии, начиная от общего нашего родоначальника
Камбия. Къ сей докладной записке за неумением грамоты при-
228 кладываю мезинным пальцем чернильный знак, Алдар Азджери
о Кану ков.
В комитет учрежденный для разбирательства прав Тагаурцев
при Военно-Осетинском округе.
‘УТ'^сегиатаг хабæрттæ æмæ таурæгътсв
Родословная таблица № 20
Алдара Азджери Канукова
По происхождению и поведению достоин, но особого уваже¬
ния со стороны народа не имеет.
Не признать.
Жена
—
Родоначальник Камби
Жена
—
Сын Камби - Знаур
Жена
—
Сын Знаура - Хъаныхъо 1685
Жена
—
Сын Хъаныхъо - Мурзабек 1618
Жена
—
Сын Мурзабека-Тумасчи 1646
Жена его -
дочь каб. уазд. Дзесова
—
Сын Тумасчи - Мза 1674
1
1
Жена его Фатима -
дочь Алимурзы Азовкова
—
Сын Мза-Пес 1699
Жена его Фатима -
дочь Алимурзы Тулатова
———
Сын Песа - Гуда - умер
т
Фатимæ
Докладная записка
Тагаурского Алдара Заурбека Канукова
3 июня 1859 г. Кр. Владикавказ
По приказанию начальника Военно-Осетинского округа, го¬
сподина полковника Кундухова, при семь имею честь предста¬
вить на рассмотрение свою родословную таблицу по нисходящей
линии, начиная от общего нашего родоначальника Камбия. Къ
сей докладной записке за неумением грамоты прикладываю ме-
зинным пальцем чернильный знак, Заурбек Кану ков.
В комитет, учрежденный для разбирательства прав Тагаур-
цев при Военно-Осетинском округе.
Родословная таблица № 21
Тагаурского Алдара Заурбека Канукова
с племянником его Афако.
По наследству правами Алдарствования времени не пользо¬
вались как равно и не были высше простого сословия по проис¬
хождению своему от простой матери низшего сословия.
230
æгиатаг хабæрттæ æмæ таурæгътсе
Докладная записка
Тагаурского Алдара братьев: Темирболата,
Гамболата, Махамат-Мирза Кануковых
4-го июня 1859 года. Кр. Владикавказ
По приказанию начальника Военно-Осетинского округа го¬
сподина полковника Кундухова, при семь имеем честь пред¬
ставить на рассмотрение свою родословную таблицу, начиная
от нашего общего родоначальника Камбия. Къ сей докладной
записке за неграмотностью прикладываем мезинными пальцами
чернильный знак
В комитет учрежденный для разбирательства прав Тагаурцев
при Военно-Осетинском округе.
231
^ъаныхъуаты Фатимæ
Занимались воровством и были арестованы, а потом прогна¬
ли.
Не достойны.
Родословная таблица № 22
Тагаурского Алдара братьев: Темирболата, Гамболата,
Махамат-Мирза Кануковых
Жена
—
Родоначальник Камби
Жена
—
Сын Камби - Знаур
Жена
—
Сын Знаура - Хъаныхъо
Жена
—
Сын Хъаныхъо - Зæгъæг
Жена
—
Сын Зæгьæга - Казихан
Жена его Ку -
дочь Шанаева
—
Сын Казихана - Арчил
Жена его Кундухова
—
Сын Арчила - Алисултан
1
Жена его Гада-
дочь Ахлау Фарниева
—
Сын Алисултана - Мисост
т
æгиатаг хабæрттæ æмæ тпаурæгътсв
233
Загак
Казихан —► Арчил —► Али-Султан1742
(Шанаева) (Кунндухова)
—► Батако1781 ► Тепсаруко1814 * Габоци1851
(Тхостова) Дзахират \ (Мамсурова)
Хаджиевна \ Хани Сикоевна * Хаджи-Мусса1867 (Зибо)
< Ронайят
(Жантиев) Бац
Магометович (1799-1859)
Мисост1783
(Фарниева)
Гада Ахлаоновна
Мамсул1822*1851 >
(Мамсурова) Даче
Уциевна
Бици —* Бабат —►
(Анзорова)
Бек-Мурза
(Тулатова) Баго
Дакоевна
Иманкыз
(Туганов) Басай Инал.
Дзанхот (Дударова)
Сайнат Тау-Султан.
Урускыз
(Кундухов Муса)
Текаевич
Сохия
(Есиев Крым Султан.)
Магометович
Иналдыко1
Мелек (Цаликов)
Ахмет Курток.
сан —
(Кундухов) Бабу
Алхаст.
Хатана*1859
(Туганова)
Мида Инал
(Кизиида)
Темир-Болат1839 —►
(Цизгау)
Магомет-Мурза1844
Камболат1854
Госанаго
Кази-Магомет1841
Хатахцко1845
Шахан-Гирей1851 Алихан1883 —►
Кази-Бек1853 у Исмаил (Ислам)
* Туган1886
«Руслан1967—► Алан1990
Розанбек1928^* Эдуард1957 Руслан1990
Нафи
Дзамболат1880
Ильяс1827 — * Эльзарко1
(Есенова Фатима)
Сафаровна
Науруз1829 ♦ Тараш1858 —► Ибрагим
(Кундухова) ><Х. Умар
Лафина Аслан.
/Угур
X Елуль
/ (Цахилова) у
Тарик
^жАрзу
Нихат С
(Хосонова)^
(турк.)
х Мелиса
Мелек \
. Мете(турк.)\
''Эбру
Севда
Фатимæ
‘//сæгиатаг хабæрттæ семæ таурæгыпæ
Докладная записка
Тагаурских Алдаров братьев Казимахамата,
Хатахцыко, Схангирея и Казибека Кануковых
4-го июня 1859 г. Кр. Владикавказ
По приказанию начальника Военно-Осетинского округа го¬
сподина полковника Кундухова при семь имеем честь предста¬
вить на рассмотрение свою родословную таблицу, начиная от
нашего общего родоначальника Камбия. Къ сей докладной за¬
писке за неумением грамоты прикладываем мезинным пальцем
чернильный знак.
В комитет учрежденный для разбирательства прав Тагаурцев
при Военно-Осетинском округе.
Родословная таблица № 23
Тагаурского Алдара Казимахамата Канукова
вместе с братьями Хатахцыко, Схангирея, Казибеком.
Отец их покойный был поведения дурного, не раз был за¬
мечен в воровстве, за что и наказывался, но дети упомянутой по
происхождению достойны, принять под сомнением.
Жена
—
Родоначальник Камби
Жена
—
Сын Камби - Знаур
г
Жена
—
Сын Знаура - Хъаныхъо
Жена
—
Сын Хъаныхъо - Зæгъæг
Жена
—
Сын Зæгъæга - Казихан
I
235
Фатпимæ
236
Докладная записка
Тагаурского Алдара Тепсарыхъо Канукова
июня 4-го дня 1859 г. Кр. Владикавказ
По приказанию начальника Военно-Осетинского округа Го¬
сподина полковника , кавалера Кундухова. При семь имею честь
представить на рассмотрение свою родословную таблицу по нис¬
ходящей линии, начиная от общего нашего родоначальника Кам¬
бия. Къ сей докладной записке за неимением грамоты, прикла¬
дываю мезинным пальцем чернильный знак. Алдар Тепсарыко
Кануков
В комитет учрежденный для разбирательства прав Тагаурцев
при Военно-Осетинском округе.
Родословная таблица № 24
Тагаурского Алдара Тепсарыхъо Канукова
От матери низшего сословия, никогда не пользовались пра-
ОТ^æгиатаг хабæрттæ æмæ таурæгыпæ
вами ал дар и не стояли выше простого сословия. По происхо¬
ждению отца достоин, но уважением в народе не пользуется за
многократные замечания в воровстве, за что и наказывался. На¬
стоящий простоват, умственность под сомнением.
Жена
—
Родоначальник Камби
Жена
—
Сын Камби - Знаур
1
Жена
—
Сын Знаура - Хъаныхъо
Жена
—
Сын Хъаныхъо - Зæгъæг
Жена
—
Сын Зæгъæга - Казихан
Жена его - дочь Шанаева
—
Сын Казихана - Арчил
Жена его Кундухова
—
Сын Арчила - Алисултан
Жена его -
дочь Хаджи Тхостова
—
Сын Алисултана - Батако-Умар
Жена Хани -
дочь Сико Мамсурова
—
Сын Батако-Тепсарико
г
Сын Тепсарико - Габоци
237
Фатимæ
Дело
Комитета, учрежденного для разбора личных и поземельных
прав туземцев Военно-Осетинского округа. О народе общества
Тагаурского
Начато мая 1858 года.
Окончено 8-го июня
1. Присяженый листь Депутатов от фамилии Тагаурских Ал-
даров Кануковых. На 35 листе каталога.
2. Посемейный список Алдарами фамилии Кануковых
Клятвенное обещание
Я ниже именованный пред Алкора — наказ всех могущаго,
не имеющего себе равного, великого Бога клянусь и обязуюсь и
обещаю, что все, о чемь у меня спросять несмотря ни на дружбу,
родство, свойство, вражду, користь и страх без потворства какой
либо и пороит, без участия, прибавленья и умалений и без утай¬
ки с точностью покажу и скажу самую сущую правду, дабы на
страшном суде всеобщего воскресения представит лицом возмоге
дать ответь в оной Билляги, валляхи, таллахи, буду отвечать по
справедливости и покажу сущую правду и искренную. После
каковой моей присяги целую слова Алкарана. Амин —
По сему клятвенному обещанию присягали в августе 1858
года Депутаты братья фамилии Кануковы подпоручики Паци и
Дудар Тарасовичи, а за неумением грамоть приложили печать
Пацы Кануков (печать), а за Дудара Канукова расписал мулла
Халилумез.
(печать)
Посемейный список 1858 г.
Тагаурских Алдаров с объяснением
всех членов фамилии Кануковых
238
Наименование, Ф.И.О. оной
Возраст
1-й двор
1. Подпоручик Пацы Кануков
60
сыновья
2. Хасако
25
3. Каурбек
И
4. Мусса
8
5. Брат Эльбуздуко
2-й двор
30
1. Тепсарыхъо Кануков
45
æгиатаг хабæрттæ æмæ тпаурæгътсе
2. Сын Адиль-Гирей 20
3. Брат Карасей 35
сыновья
4. Салам-Гирей 10
5. Кургоко 6
3- й двор
1. Идаруко Кануков 30
2. Сын Тасултан 7
4- й двор
1. Подпоручик Касполат Кануков 40
сыновья
2. Камболат 9
3. Темболат 5
4. Иналык 2
5- й двор
1. Капитан Эльзарыко Кануков
Тарасович 50
сыновья
2. Магомет 15
3. Мамсур 11
4. Кавдын 5
6- й двор
1. Подпоручик Дудар Кануков 35
Тарасович
сыновья
2. Инал 8
3. Хаджи-Бекир 6
7- й двор
1. Эльмурза Кануков 30
2. Сын Шахмурза 2
братья
3. Дударыхъо 28
4. Пшемахо 25
5. Темруко 20
8- й двор
1. Штабе Капитан Джетагаз Кануков 45
2. Сын Магомет — 7
от умершего брата подпоручика
Хатахцико
3. Сын Дохцыко 12
239
ъаныхъуаты Фатимæ
Двоюродный брат (т.е.)
Сыновья брата Дохцыко
4. у Песа сын Гуда-улар
5. сын Гуды — Адылгирей 45
Си сыновья
О 6. Беслан 9
7. Ибрагим 4
8. сын Касая — Бабале 60
9- й двор
1. Юнкер Асланбек Кануков 38
2. Сын Дженалдыхъо 12
3. Родной брат Кудаберд 30
10- й двор
1. Корнет Кучук Кануков 30
Еще от умершего брата
Дудара сыновья
2. Дударуко 20
3. Мурзабек 15
11- й двор
1. Юнкер Хъаныхъо Кануков 45
сыновья
2. Касай 12
3. Габи 9
4. Ислам 5
12- й двор
1. Заубатсу Кануков 40
сыновья
2. Татаркан Кануков 13
3. Дзахот 9
13- й двор
1. Темурко Кануков 45
сыновья
2. Казимахамат 13
3. Афако 8
4. Брат-юнкер Темболат 30
240 14-й двор
о 1. Темиркан Кануков — 25
сын Джетагаз 4
хйж 15-й двор
1. Хасан Кануков 60
æгиатаг хабæрттæ æмæ таурæгътæ
2. сын Ильяс 30
3. сын брата умершего Джанхота —
Науруз 30
16- й двор
1. Цыца Кануков 80
(Брат Алхаст умер) сын его
2. Довлет-Мурза 50
сыновья
3. Мусса 8
4. Знаур 5
5. Иналдин 3
Брат Цыцо Ампе умершего
6. сын Сосланбег 18
сыновья Ахмета
7. Смайло 35
8. Кучук 25
17- й двор
1. Заурбек Кануков брат Тугана —
умерли
2. сын Афако 10
18- й двор
1. Тепсарико Кануков 45
2. сын Габон 8
племянники
3. Темур-Булать 20
4. Магамет-Мурза 15
5. Касбулат 5
19- й двор
1. Хъазимахамат Кануков 18
братья
2. Хатахцыко 14
3. Сахан-Гирей 8
4. Казбек 6
Получено 28-го мая 1858 года
Его Превосходительству Председателю Комитета по устрой¬
ству личных Иноземельных прав туземцев левого крыла Кавказ¬
ской линии Господину генерал-лейтенанту и кавалеру Грамати-
НУ
Жителя Малой Кабарды Тагаурского Алдара деревни Куяни
штабе капитана Джетагаж Канукова.
241
16 Заказ № 1558
^&ьаныхъуаты Фатимæ
П р о ш е н и е Цар. Александр II
С давнего времени предки мои имели жительство в горах в
ауле Даргавс на собственно им принадлежащих хлебопахотных
и сенокосных землях, которые по наследству достались мне и по
настоящее время, как предки, мои служили при грузинских ца¬
рях, от которых за верные и нижеусердные услуги пожалованы
их Величеством Грамотою с назначением жалованья, писанные
по-грузински с приложением их величеств имянной печати, с
которой при семь, почтительнейше имею честь представить к о
пию переведенную с грузинского на русский диалект Вашему
Превосходительству.
Но как с начала предки и покойный отец мой тагаурский Ал-
дар Бита Кануков всегда и во всякое время служили русскому
Правительству, после которых и я за верную и усердную службу
мою отечеству за что я Всемилостивейшее пожалован настоящим
чином и за отличие противу неприятелей Орденом Св. Анны 4-й
степени и медалями за усердие Серебренной на Анисинской Лен¬
ты Золотой за отличие на Георгиевской ленте и еще Серебренной
медалью за Бородинскую битву на Бородинском поле 1812 г.
По чему всепочтительнейше прошу не оставить Ваше Превос¬
ходительство обратить на меня милостивое внимание.
Штабе капитан Гетагаз Кануков, 2-го мая 1859 г.
Копия
Мы царевичи всей Грузии прочих Георги жалованием назна¬
чили тебе Тагаурцу Дохчико сыну, быт в год на двадцать восемь
рублей: красного товару тоже, что если ты нам усерден благо¬
пристойно на службе старателен будешь. Это от нас назначенное
жалование ни уничтожится, и каждый год наши придворные бу¬
дут отдавать это жалование от желанного царя барина, от отца
нашего.
Иного назначенным но как иной усердием был ими мы ни
уничтожим дайонат милость делаем в этом жалованьи.
Октябрь 20-го 1477 год (печать)
Комитет
для разбора личных и поземельных прав горцев Военно-
242 Осетинского округа. Ф. 291, а—1, д—5.
Л Дело
Ведомости о количестве душ мужского пола по Военно-
Осетинскому округу
Начато 8-го июля 1858 года
‘'ТТ^сегиатаг хабæрттæ семæ тпаурæгътæ
Окончено 3-го сентября 1860 г. 15 листов, по описи № 35,
Лист А — 1 Архив 19
Дело
Комиссии для разборов сословных прав горцев Кубанской и
Терской области (бывших комитетов) Осетинского округа
Сведения о численности душ мужского пола в участках Осе¬
тинского округа.
Начато 8-го июля 1859 года.
Окончено 3-го сентября 1860 года. На 23 листах по описи
№ 27/35.
Сведения
О численности душ мужского пола в участках Военно-
Осетинского округа с 1858 года
Опись
Бумага в семи делах находящимся II
Означение бумаг
Комитет учрежденного для определения личных и поземель¬
ных прав туземцев Левого крыла Кавказской линии отношения
Благочинному Осетинскому приходов, 1858 года за № 72 с под¬
писью № 179, 1.
Отзыв Благовышнего священника Комева от 25 августа за
№180, 1-й том.
Список семейств живущих в магометанских аулах и ведом¬
ству 4.
Отношение Управляющему Тагауро-Куртатинским участком,
капитану Кехли от 30/1У—1860 г. За № 61.
В 1863—69 годы земля Нагорной полосы Осетинского окру¬
га. Именной Указ правит. Сенату.
Право владения осетинской землей, это не сложно и известно
каждому горскому жителю никогда не возникала значительно в
этом отношении недоразумений. Поэтому, оставляя до времен в
стороне разборки поземельного права в Нагорной полосе Осетии
и основываясь на вновь произведенной по моему распоряжению
переписи населения хозяйственных съемках земли плоскостной
Осетии, постановил окончательное решение по земельным во¬
просам в плоскостных частях Осетии занятых обществами Тага-
урским, Алагирским и Куртатинским.
Плоскостными решениями земли Тагаурского общества в ко¬
личестве до 64,800 десятин. Назначены в надель аульным обще¬
ствам на общинном праве пользования, полагая по числу всего
243
^ъаныхъуаты Фатимæ
населения плоскостной Тагаурии состоявшего из 1650 дворов
в среднем числом по 39 десятин. И каждый двор причем был
определен.
Центральный Госурадственный Архив
Северо-Осетинской АССР
Комитет для разбора личных и поземельных прав горцев
Военно-Осетинского округа. Ф. 291, оп.1. д—4
Посемейные списки Алдар Тагаурского общества Владикав¬
казского округа (имеется список депутатов в комиссию)
Начато 8 июня 1858 г.
Окончено И июня 1860 г. На 108 листах.
По описи № 4 По описи № 4/18 ф. 30. оп. 1. д. 74
Владикавказское — Окружное полицейское Управление от¬
селка Даргавского общества в сел. Кобань на левом берегу р.
Гизель-д. впадает в него р. Курюм
Составлен в 1886 г.
Прозвание, имя и отчества лиц
мужского и женс.пола, отношение их
к глав, семьи
Год, м-ц,
день рожд.
Лет. Показ.по
по-семейному
списку
Опре-
дел.
лет по
наруж¬
ному
виду
Лета к 1-му зва¬
нию 1886 году
Вероисповедание
1
2
3
4
5
6
7
1.
Кануков Мурзабек Дударович
сыновья его
1- й Батрбек
2- й Состамурат
3- й Асланбек
Батрбек находился в г. Майкоп в ч. В ка-
зен конно-заводской
Лиц женского пола -3
17
15
7
40
20
17
9
42
20
17
9
Магометанин, сунид.
Каменный дом. Тузем
Пахот.уч. 4 сб
Хлеба 20 коп.
Сенокосу уч. 4
Собирает 40 коп.
Раб. Бычков 2
Корова
2.
2.Кануков Темирико
Майрамсауович
сыновья его
1- й Уважико
2- й Дохцыко
3- й Магомед
4- й Хаджибечикр
Лица женского пола - 3 чел.
49
20
17
11
52
27
24
16
10
52
27
24
16
10
Магомет, сунид.
Имеет каменный туз. дом.
пахот уч. 8 собирает хлеба 80 коп.
Сенокосный
участок 3 сбора. Собир. 70 коп.
раб. бич 1
æгиатаг хабæрттæ æмæ таурæгътæ
Прозвание, имя и отчества лиц
мужского и женс.пола, отношение их
к глав, семьи
Год, м-ц,
день рожд.
Лет. Показ.по
по-семейному
списку
Опре-
дел.
лет по
наруж¬
ному
виду
Лета к 1-му зва¬
нию 1886 году
Вероисповедание
1
2
3
4
5
6
7
3
3. Кануков Дудар Адиживич
56
50
60
сыновья его
Магомет, сунид.
1-й Хасако
29
Имеет каменный туз. дом, пахот.
2-й Темрико
12
13
13
уч. 8, собирает хлеба 80 коп.
3-й Казимагомед
4
5
5
Сенокосный участок 3 сбора, со¬
4-й Дженардуко
1
2
2
бирает 70 коп.
Внуки Дудара
Рабочий бич 1.
сыновья Хасако
Магометанин.
1-й Габис
6
8
8
Дудар Адыжевич имеет кам. туз.
2-й Темураз
4
6
63
дом. Пах. уч.
3-й Дрис
2
3
3
8 сбор, хлеба 60 коп. сенокос, уч.
4-й Камболат
1
1
1
4 сбору 60 коп. Имеют скот: коров
3, козы 6 гол, ишаки - 2, овцы 50
Брат Дудара Афако
38
38
гол, водяную мельницу. Раб. бич.
сыновья его
8 чел.
1-й Эльбуздыко
7
11
11
2-й Асланыко
5
7
7
3-й Хазби
1
2
2
Лица женского пола - 10
Фатимæ
Прозвание, имя и отчества лиц
мужского и женс.пола, отношение их
к глав, семьи
Год, м-ц,
день рожд.
Лет. Показ.по
по-семейному
списку
Опре-
дел.
лет по
наруж¬
ному
виду
Лета к 1-му зва¬
нию 1886 году
Вероисповедание
1
2
3
4
5
6
7
4
18. Кануков Мамсур
Эльзарикоевич
Брат его
Гёдын
сыновья Гёдына
1- й Ибрагим
2- й Иналук
36
28
5
3
40
35
11
8
40
35
11
8
Мамсур в/ч ст.Петербурге на
службе при Гл. Упр. конного за¬
вода.
Грамотный, разгов.по
русски.
Учится в г. Владикавказе
в пансион.
Лица женского пола - 5
5
18. Кануков Афако
Ахбердович
Лиц женского пола - 1
24
24
24
Имеет каменный туз. дом, земли
не имеет, рабочих бычков - 2, ко¬
ровы - 3, лошадь - 1
æгиатаг хабæрттæ æмæ таурæгътæ
Прозвание, имя и отчества лиц
мужского и женс.пола, отношение их
к глав, семьи
Год, м-ц,
день рожд.
Лет. Показ.по
по-семейному
списку
Опре-
дел.
лет по
наруж¬
ному
виду
Лета к 1-му зва¬
нию 1886 году
Вероисповедание
1
2
3
4
5
6
7
12
9. Кануков Нафи
Дзахотович
сыновья его
1- й Инардико
2- й Дзамбулат
Лица женского пола - 4
Сыновья Наджери православного ис¬
поведания.
1-й сын Ализа,
жена его Кошер 28 лет
сыновья его
1- й Темболат
2- й Камболат
3- й Бимболат
Дочери Ализа -Дзги,
Фаризат
2-й Асланико
жена его Гизида - 22 года
сыновья их
1-й Магомет
61
21
35
9
7
2
7
2
27
5
67
21
6
38
11
8
6
32
7
67
21
6
38
11
8
6
32
7
Магометан, сунит.
Имеет камен. Туз. Дом.
Водян.мельницу, участок 3 сбор,
хлеба, 30 коп.
Сенокос уч. 2 сбора сена 40 коп.,
рабочих бычков 6 голов, коров -
6, коза - 1, лошадей - 5, иша¬
ков - 2, овцы и козы 140 голов.
Каменный тузем.дом, водяная
мельница. Пахот.участок 4 сбор
хлеба 20 коп. Сенокос. Участок 3
сб. сена 40 коп.
Рабочие бычки - 2, коровы - 2,
мелкого скота -4, ишак -1,овцы
и козы 60.
ъаныхъуаты Фатимæ
Прозвание, имя и отчества лиц
мужского и женс.пола, отношение их
к глав, семьи
Год, м-ц,
день рожд.
Лет. Показ.по
по-семейному
списку 1
Опре-
дел.
лет по
наруж¬
ному
виду
Лета к 1-му зва¬
нию 1886 году
Вероисповедание
1
2
3
4
5
6
7
2- й Дохцыко
дочь Лезинка - 1 год
3- й Еналдыко
сын его Знаур
3
23
5
25
2
5
25
2
15
12. Кануков Дударыко
Наджериевич
жена его Зарада -46 лет
сыновья их
1- й Темирбулат
2- й Темболат
3- й Бимболат
дочери -Чабе
- Дзыги
племянники
Дударыко, сын умершего брата его
Бага -Каспол
Жена его
сыновья их
1-й Татархъан
54
20
6
4
31
15
60
20
10
5
45
18
60
20
10
5
12
8
45
40
18
То же
сегиатаг хабæрттæ æмæ таурæгътæ
Прозвание, имя и отчества лиц
мужского и женс.пола, отношение их
к глав, семьи
Год, м-ц,
день рожд.
Лет. Показ.по
по-семейному
списку
□пре¬
дел.
лет по
наруж¬
ному
виду
Лета к 1-му зва¬
нию 1886 году
Вероисповедание
1
2
3
4
5
6
7
2- й Хаматхъан
3- й Казбулат
4- й Кызылбег (Дзиу)
5- й Кубады (Гуыба)
6- й Аузби
дочери -Дзега
- Дзыгыда
12
10
6
2
14
11
8
6
4
14
11
8
6
4
15
7
То же
Примечания: 1-е — До 1886 г. В селе Верх. Кобань числилось окладных домов 20 при про¬
изведенной ныне фактической поверке оказалось таковых 26, с какого времени образовались
новые дома, сведений не имеется.
Тъæрæсы фырттæй алчидæр сæрмагондæй йæхи номыл сарæзта Уæллаг Хъобаны хæдзар.
Примечания:
1- е. До 1886 г. в селе Верх. Кобань числилось окладных домов 20, при произведенной ныне
фактической поверке оказалось таковых 26, с какого времени образовались новые дома сведений
не имеется.
2- е. Казеных и земельных сборов взимается Государством подемной податы 1 руб. 50 коп.
земск. обир. На медицинскую пост 25 коп.
ъаныхъуаты Фатимæ
‘ сæгиатаг хабæрттæ æмæ таурæгътæ
Итого: 1 руб. 75 коп. с каждого дома поровну.
Выборные от сел. Верх и нижный Кобань Даргавского обще¬
ства 2-го участка Владикавказского Округа Дзаналды Бибоев,
а за него неграмотного и за себя расписывается житель селения
Кобань Нижнего Илботи Тулатов. Время рождения имеют муж.
пола христианского исповедования, у которых в церкви точные
сведения. Священник Ильби Гахокидзе.
Старшина Даргавского общества Калау Хадзарагов.
Докладная записка Докладная записка
жителя Малой Кабарды, штабе капитана Канукова
5-го августа 1858 г. Кр. Владикавказ
ф. 291 оп. 1. ед 2
Назадь тому более 8-ми лет по распоряжению правительства
был отведен мне участок земли в Малой Кабарде 1500 десятин
взамен отошедшей, на р. Гизель под поселение Казаков ст. Ар-
донской, которым я пользовался более 7-ми лет без всяких пре¬
тензий, а когда в 1854 году я был прикомандирован на службу к
Горскому Казачьему полку, то за небытности моего дома жители
аула Кобанского и Вольно-христянского, начали производить на
моем участке, сенокосе, хлебопашество и рубку леса, а в настоя¬
щее время стали признавать участок земли своим, и не призна¬
вая меня нисколько владельцем этого участка и мне решительно
отказали в оном.
Видя себя обиженным жителями означенных аулов, осме¬
ливаюсь всепокорнейшее просить Ваше превосходительство не
оставить своим распоряжением воспретить жителям этих аулов,
чтобы они отнюдь не смели вступать в границу моего участка,
на что и буду считать милостивого разрешения Вашего превос¬
ходительства. Штабе капитан Кануков.
Председателю комитета учрежденного для определения лич¬
ных и поземельных прав жителей левого крыла Господину Гене¬
рал Лейтенанту и кавалеру Грамотину. 10 августа 1858 г.
Докладная записка Докладная записка
Доверенного от фамилии Кануковых поручика
Каспулата Канукова. Кр. Владикавказ 5 мая 1857 г.
ф. 291. оп.1 ед 2. 72 ст. получено 19-го июня 1859 г.
Предки фамилии Кануковых некогда занимали землю в го¬
рах называемую Кобаньской; — и если кто из пришельцев спро¬
сит дозволения поселиться на их земле, и они согласятся при¬
нять его под свое покровительство, то пришелец в первый раз
251
^Ьъаныхъуаты Фатимæ
должен заплатить одну корову, — затем по протечений года он
платит владельцам земли следующее — весной пахать один день
земли, дать маленького барана, осенью дать копну сена, большо¬
го барана и семимерный куль хлеба, выращенный на их земле,
кроме этого в случае праздника религии владельцев, то каждый
пришелец приносит ему часть из своих домашних продуктов, и
в заключение он обязан раз в год давать подьседл. на выезд ло¬
шадь. — И это продолжалось много лет.
Когда некоторые лица из нашей фамилии переселились
на плоскость, называемую Гизель и по распоряжению прави¬
тельства им там была отведена земля, то пришельцы на эту
землю платили им: весною один день пахать, во время сено¬
коса один день косить, осенью отдать один руб. серебром и
одну копну сена, а во время праздника тоже что платили и
в Кобане.
Такое житье наших предков в Гизели продолжалось 10 лет.
После Русское правительство (не припомню в каком году) заста¬
вило здешних туземцев жителей нести (налог) Земские повинно¬
сти, то с этого времени все пришельцы к фамилии Кануковых не
стали платить того что они платили прежде своим алдарам.
252
Почтительнейшая докладная
О всем выше прописанном оному Комитету осмеливаюсь по¬
корнейше просить в случае надобности обратить на это внима¬
ние. Подпоручик Каспулат Кануков, а по неграмотности его под¬
писал серукоданиц из Тагаурских Алдаров
Гуцирий Туганов.
ф. 291 оп.1 ед. 2 126
В комитет, учрежденный Получ. 11-го марта 1860 г.
для разбора прав Подпоручика Паци
Туземцев Воен,—Осет. Округа Канукова
Кр. Владикавказ
Рапорт
При сем честь имею представить список лиц нашей фамилии,
которых не внесли в список комитета вместе с прочими членами
нашей фамилии:
1. Заубатир Кануков
2. Темиркан Кануков
3. Темболат Кануков
4. Темирбулат Кануков с братьями
5. Долатмурза Кануков с братьями
/7'æгиатаг хабæрттæ æмæ таурæгътæ
При этом покорнейше прошу объявить мне причину, почему
именно эти люди не сравнены с нами, тогда как они во всем нам
равны и достоены.
Подпоручик Паци Кануков
10 марта 1860 года
ф. 291 оп. 1 ед. 2 18-го июля 1860 г.
137.
Его высокоблагородию Управляющему делами комитета
Учрежденного для разбора личных и поземельных прав ту¬
земцев Военно-Осетинского округа, Г. Маргу и Кавалеру Каря¬
кину.
От жителя аула Кобана
Алдара Науруза Канукова
Прошение
Однофамильцы мои, живущие в ауле Гизели, по настоянию
начальства, в скором времени выселяются в аул Брута на жи¬
тельство. Желая жить вместе с ними в одном ауле, — я с ними
всепокорнейшее прошу Ваше Высокоблагородие не оставить раз¬
решить и мне с семейством в числе 19-ти душ (в том числе и
собственная прислуга) выселиться из аула Кобана в аул Брута,
куда выселяются и однофамильцы мои Кану ковы.
Проситель Науруз Кануков
Список
семейства Науруза Канукова,
желающих переселиться в аул Брута
1). Науруз Кануков. 2). Жена его Лезинка.
3). Сын их Тарас. 4). Сын Хазумар. 5). Мать Науруза Са-
наить.
6). Дядя — Гаса.
Кроме того 13 душ собственных прислуг, доставшийся по на¬
следству от отца.
Проситель Науруз Кануков.
От Комитета Г. Приставу Тагаурского
26-го мая 1860 г. общества
Комитет имеет честь покорнейше просить В.благородие, по¬
спешить доставлением в оный имяного списка Депутатов вы-
253
^ъаныхъуаты Фатимæ
бранным из среды Тагаурского общества, для забрание от них
справок, о личных и поземельных правах сословий с этого обще¬
ства, с пояснением: Кто из какого сословия и вероисповедания и
уведомить при этом комитет: заслуживают ли выбранным народ¬
ным лицо полного доверия, и не был ли при них замечен вами в
каких либо предосудительных поступках?
Ведан: Писмоводитель
Комитета, подпоручик Михайлович.
Список
депутатов назначенных в комитет для разбора
личных и поземельных прав Туземцев
254
№№
Кто именно
Какого вероисповедания
1.
Беслан Тулатов
магометанского
2.
Гака Кусов
«
3.
Мамсур Хуцистов
«
4.
Хамурза Албегов
«
5.
Годын Цомартов
«
6.
Нафи Салбиев
«
7.
Дого Милзихов
«
8.
Шахмурза Ахсаров
«
9.
Цицо Аликов
христианин
10.
Бада Кадиев
христианин
И.
Колцыко Ногов
христианин
12.
Туган Туаев
христианин
13.
Петр Жукаев
магометанского
14.
Хусина Баев
христианин
15.
Уба Алдатов
христианин
16.
Беса Кочинов
христианин
17.
Ноги Дзампаев
христианин
18.
Мамсер Газданов
христианин
19.
Асахмат Аликов
мусульманин
20.
Кта Дзоготов
христианин
21.
Камби Базыров
христианин
22.
Циу Гадзиев
христианин
23.
Тито Батиев
христианин
Клятвенное обещание дали все
^Т^æгиатаг хабæрттæ семсе таурæгътæ
Список депутатов
Тагаурские Алдары
№№
Кто именно
Какого
вероисповедания
1.
Ильяс Дударов
магометанского
2.
Габа Кундухов
Магомет.
3.
Карасей Шанаев
Магомет.
4.
Паци Кануков
Магомет.
5.
Гадо Тхостов
Магомет.
6.
Кази Туганов
Магомет.
7.
Мусса Джантиев
нет
8.
Дахцко Есенов
нет
9.
Осман Мамсуров
Магомет.
10.
Адылгирей Алдатов
нет
И.
Беслан Тулатов
магометанского
Клятвенное обещание дали все.
Помощник управляющего Тагаурских и Куртатинских участ¬
ков.
От фамилии Кануковых дал клятву Паци Кануков и заверил
собственной печатью, (печать)
Список
семействам Тагаурских Алдаров, признанных в этом
достоинстве по разбору комитета и народного
удостоверения как Депутатов от 3-х осетинских классов,
так и показанием соседних племен. 1856 год.
№
Двор
№№
Имена и фамилии
Лет
Имена детей
мужского пола
Лет
1
1.
Дудар Кануков
43
сыновья: Инал
Казибекир
9
7
2
1.
Кучук Кануков
корнет
34
3
1.
Мурзабек Кануков
14
род. 1843 г.
2.
Дударыко (Хабос)
Кануков
20
1836 г.
4
1.
Асланбек Кануков
42
сын Гена
15
5
1.
Куда Кануков
30
сын Мусса
1,5
6
1.
Ильяс Кануков
22
сын Эльзарико
9
мес.
255
<%ъаныхъуаты Фатимсе
256
№
двор
№№
Имена и фамилии
Лет
Имена детей
мужского пола
Лет
7
1.
Науруз Кануков
28
сын Тарас
1
8
1.
Кануко Кануков
55
сыновья: Касай
Габа
Ислам
14
И
6
9
1.
Паци Кануков
58
Сыновья:
Касако
Каурбек
Мусса
23
13
10
10
2.
Ельбуздуко — 1817
39
1.
Карасей
44
сыновья:
Саламгирей
Кургоко
И
9
2.
Тепсаруко
50
сын Адылгерей
25
И
1.
Гетагаз (поручик)
47
сын Магомет
племянник
Дахцыко
8
13
1.
Элмурза (Корнет)
28
сын Шахмурза
5
2.
Пшемаха (Штабсь
ротмистр)
22
3.
Темурко
20
4.
Дударуко
25
14
1.
Эльзарико
(капитан)
55
сыновья:
Махомет
Мамсыр
Кавдын
(Гæдын)
15
12
6
15
1.
Касполат
45
сыновья:
Камболат
Гамболат
Иналуко
10
6
3
Данный список утвердил:
Паца Кануков собственной печатью именной.
При разборе родословных и при подписке Депутатов при¬
сутствовали:
Председатель Комитета
Помощник Председателя
Члены Комитета
Переводчик, поручик Исса Мальсагов, который по неграмот¬
ности вместо подписи, приложил свою именную печать.
ОТ^æгиатаг хабсерттæ æмæ таурæгътæ
Список
Тагаурских Алдаров, которые в прежнее время имели под
своим наименованием аулы с землями и пользовались полными
правами владельцев, с передачею того права и потомству своему
по прямой линии.
Январь 20-го дня 1860 года.
По Гизельке. ф. 291. оп.1. д.4, ст. 137
С распоряжения Правительства выселены из гор в аул Ги-
зель.
Канунов Тарас Наурузович 1830 г.
Кануков Алимурза
Кануков Бета
ф. 291 оп. 1. д. 30
Центральный Госуд. Архив Сев-Осет. АССР.
Комитет для разбора личных и поземельных прав горцев
Военно-Осетинского округа.
Об окончательном определении личных и поземельных прав
туземных жителей всех обществ Военно-Осетинского общества
1860 г.
Начато 24 сентяря 1860 г.
Закончено 16 октября 1860 г.
Дело
Последнего Комитета учрежденного в осетинском Округе
Объ окончательном определении личных и поземельных прав
туземных жителей всех обществ Военно-Осетинского округа.
По описи № 13/52 1860 года
На 171-м листах.
Командующему войсками Терской области Г. Генералу Адъ¬
ютанту графу Евдекимову
От Комитета Рапорт
Насчет определения Из представляемой у сего
личных прав жителей подробной записки составленной
Воен.-Осет.округ, помощником председателя Комитета
№ 119 27-го сентября Подполковником Карякиным о проис-
1860 г. хождении личных между собою лиц,
сословий и общества Воен.-Осет.
округа.
Ваше сиятельство усмотреть изволите, что высшие сословия
некоторых обществ, хотя имеют притязание на знатность своего
рода, объясняя в поданных ими прошениях, что будто-бы предки
17 Заказ № 1558
257
258
^&ъаныхъуаты Фатимæ
их происходят от Царствовавших особ и Владетельных князей;
но как иск их на это высокое достоинство не подтвердился —
ни письменными доказательствами, ни народным преданием и
ни свидетельствованием посторонних обществ следовательно по
праву происхождения своего все высшей сословие, одно пред
другим никаких преимуществ не имеют; — это доказывается тем,
что между ними с давних времен существуют одинаковые усло¬
вия; — как по кровомщению, так и при выдаче дочерей своих в
замужество; — следовательно, выведенные ими история о знат¬
ности своего происхождения, есть ни что иное — как вымышле-
ние сказки, подтверждением этого могут служить два следую¬
щих факта: — явно обнаруженная ложь насчет представленного
Штабсь капитаном Малиловым медного Орла который выдавал
он за свой фамильный Гербь, и составленная история каких-то
русских полковников о происхождении дигорских Царгасат.
Что же касается до степени влияния и значения в народе,
то не осторожно, что после первостепенных уазденов кабардин¬
ских, дигорских бадилати и тагаурские алдары, в мнение Кав¬
казских горцев стоят выше чем Донифарские Гагоаты и старши¬
ны Куртатинские и Алагирские, это от того, что первые как хра¬
брый и отважный народы более известны были в посторонних
обществах — чем последние, более имели их кавдасарды и тоже
были связаны родственными браками с кабардинскими уазде-
нами, и потом, с переселением их на плоскость уже позанятие
края русскими войсками Бадилаты и Алдаров, как искательные
люди, обратили на себя сосбенное внимание местного начальства
и за службу свою более дружных награждаемых были чинами
и орденами, но важнее для них было то, что многие бадилаты и
алдары были приставами и Аульными старшинами. В это-то бла¬
гоприятное время, они не только еще более возвышались перед
другим сословием, но и в присвоении себе почти владельческое
право над простым народом. И таким образом, пользуясь дове¬
ренностью и расположением ближайшего начальства, тагаурцы в
1847-м году признаны были достоинства в Алдары с сохранением
прав над народом несправедливо ими присвоенных, без всякого,
строгого разбирательства оных, а по одному лишь представле¬
нию бывшего Владикавказского Окружного начальника Генерал
лейтенанта Нестерова, который хотя донесение свое от 20-го но¬
ября 1841 года за № 1850 основывал на каких-то собранных им
фактах, но фактов этих в делах комитетских вовсе не оказалось,
да и не могло их быть потому, что перед тем, именно 30-го октя¬
бря того же года № 1719 Генерал лейтенант Нестеров доносит,
что составленная под его председательством комиссия в выходе
1846 г. до тех пор еще не приступала к разбирательству личных
‘/7сæгиатаг хабæрттæ æмæ таурсегътæ
и поземельных прав жителей тагаурского общества, по причинам
в том рапорте изложенным, Дигорские Бадилаты в 1851-м году
наименованы уазденями 1-й степени, не на основании однокиме
произведенного дела о их личных правах над черным народом,
а по предварительному донесению начальника Центра генерал-
майора князя Эристава а более еще по личной просьбе Депутатов
их, ездивших нарочно для того в Тифлис, как видно из отзыва
Генерал Адъютанта Коцебу от 6-го февраля того же года за №
221, а по рассмотрении помянутого дела в 1853 году утверждено
и право бадилатов над черным народом. Между тем как личные
права старшин Куртатинских и Алагирских, а также Дигорских
Царгасатов и Донифарсских Гагоаты, до сего времени остава¬
лись неразобранными и неопределенными.
Принимая все это в собрание, Комитет полагал бы со сво¬
ей стороны, для сравнения в личных достоинствах, все высшие
сословия, существующие в Малой Кабарде и осетинских обще¬
ствах, по мере их значения в понятиях народа и по мере за¬
слуг, оказанных Правительству, не делая никакого различия по
происхождению, потому что в этом отношении они все равны
между собою, как выше сказано, разделить их на три разряда в
следующем порядке:
В первый разряд поместить всех первостепенных уазденей
Кабардинских, Дигорских Бадилат, Царгасат и Тагаурских Ал-
даров, которые службою своею приобрели штабе капитан и обер
офицерские чины и юнкерское звание 2-е и которые при опреде¬
лении на службу должны поступать на 2-х летний термин;
Во второй разряд причислить всех остальных членов поиме¬
нованных сословий, не имеющих офицерских чинов, сюда же
присоединять офицеров Гагоатского сословия и 2-е и их прини¬
мать на службу на 4-х летний термин;
В третьем же разряде поместить всех штабе и обер офицеров
Малой Кабарды, осетинских и ингушских обществ из простого
сословия, а также и остальных Гагоатов не имеющих офицерских
чинов, и детей их принимать на службу на 6-ти летний срок;
Затем детей всех прочих жителей из этих низших сословий,
не имеющих офицерских чинов, принимать на службу на 12-
летний термин.
Сообразно сему разделению было бы весьма справедливо и
удовлетворительно для самолюбия каждого сословия, всех перво¬
степенных уазденей Кабардинских, Дигорских Бадилат, Царга¬
сатов и Тагаурцев, помещенных в 1-м и 2-м разрядах, собственно
только для определения детей их на службу, наименовать уазде-
нами 1-й ст. Потому уважению, что уаздени Кабардинские поль¬
зуются этим помилованием с самых древних времен, Бадилаты
259
^ъаныхъуаты Фатимæ
же утверждены, а лиц, помещенных в 3-м разряде наименовать
Горскими уазденами, на том основании, что некоторые из них
по решениям комиссии Генерал фельдмаршала князя Воронцо¬
ва, уже признаны в этом достоинстве с нисходящим потомством
только в первом колене извлечение из переписки, во обужденной
по этому последнему предмету, присемь прилагается.
Тагаурские Алдары, хоть и утверждены в этом достоинстве,
но как по затаенным справкам оказались, что они алдарами ни¬
когда не назывались, в чем и сознались и сами в последнее вре¬
мя при личном объяснении это переименование их из алдаров
в уаздени 1-й ст. не может и не должно породить в них недо¬
вольство, во первых потому, что они не справедливо присвоили
себе алдарское звание, а во вторых, они нисколько не выше по
личным достоинствам Дигорских Бадилат и Царгасатов, тем ме¬
нее еще Кабардинских уазденей, пользующихся этим званием с
самых древнейших времен. Не должны также быть в претензии
и Куртатинские и Алагирские старшины, а также и Донифарс-
ские Гагоаты, на то, чтобы...
Если личные права каждого сословия будут определены и
признаны в таком порядке, как полагает Комитет, то это вполне
согласовалось бы с желанием всех классов людей, — и, между
ними хранились бы навсегда ропот и зависть, возбужденные со
времени утверждения бадилатов и Алдаров в сказанные выше
достоинствах. Они увидели бы тогда и раздумывались, что пре¬
доставляемое возвышение одному классу перед другим дается им
не по праву прошения денег, а за верность и за оказанные услу¬
ги правительству. Быть может, останутся не вполне довольные
только Куртатинские и Алагирские старшины тем, что они не
будут сравнены с бадилатами и тагаурцами, но пртетензия их в
этом случае была бы весьма не основательна, во первых, потому,
что смешавшись браками с низшим классом людей они не поль¬
зуются теперь особенным уважением в народе и не имеют перед
ним никаких особых преимуществ и народ обоих этих обществ
через Депутатов своих объявил и словесно и письменно, что если
некоторые из них будут удостоены в степень уазденей, то народ
будет весьма недоволен этим предпочтением.
Кабардинские уаздены 2-й степени им дают некоторые пре¬
имущества перед другими классами тоже или в своем обществе,
но в прочих обществах они не пользуются особым почетом и
сравнивают их только с вольными фарсаглагами осетинскими, а
потому комитет со своей стороны не признает необходимым из¬
менить этого порядка и полагает, что предоставление Горского
уаздена тем при чих которые имеют офицерские чины, не мо¬
жет быть для них унизительно. Мнение это, вместе с помянутой
æгиатаг хабæрттæ æмæ таурæгътæ
запиской, 6-ю списками, составленными согласно предписанию
вашего от 16-го мая сего года за № 1338 о членах кабардинских
первоступенных уазденей, Дигорских Бадилат, Царгасат и Гаго-
гаты и тагаурских алдаров с надлежащими в оных отметками, и
путь о тех из них, которые со времени покорения их русскому
правительству подвергались разным оштрафованиям за предосу¬
дительные свои проступки, а такими общий список всем Штабе
и Обер офицерам и юнкерам, состоящим в обществах и военно¬
осетинского округа и наконец показаниями Депутатскими пред¬
ставляя при сем на разбирательство Вашего Сиятельства, Коми¬
тет имеет и честь донести, что о личных правах жителей нормою
общества определение не сделано потому что права некоторых из
них на дворянское достоинство рассматриваются в Тифлисском
Депутатском дворянском собрании а по собранным здесь сведе¬
ниям верного заключения сделать невозможно.
При этом комитет имеет честь присовокупить, что как права
Дигорских Бадилат над черным народом уже утверждены покой¬
ным Генерал-фельдмаршалом князем Воронцовым, а между тем
из донесения Комитета от 25-го августа прошлого года № 75 и
15-го февраля сего года за № 27 1853 г. Вашему Сиятельству из¬
вестно, что Дигорцы решительно отказались вносить Бадилатам
наложенные на них подати, и что по убеждению Комитета они
же согласились далее откупиться от них, объявив в последнее
время торжественно помощнику председателя и члену Комитета
ездившим в марте месяце настоящего года в Ново-Христианский
аул (где было в сборе более 400 человек), что они готовы лучше
подвергнуть себя самому строгому наказанию, чем согласиться
на какую либо добровольную сделку с Бадилатами. А потому,
дабы выйти из такого затруднительного положения и решить
спор между Бадилатами и простым народом так, чтобы и те и
другие остались довольными, Комитет полагал бы: Бадилатам
Дигорским за уступку прав над народами сделать от казны де¬
нежное вознаграждение в таком размере, чтобы с каждого двора
приходилось по 25 рублей серебром, кроме холопов, живущих
отдельно от Бадилат своими домами, которые находятся в пол¬
ной зависимости Бадилат во всяком случае должны от них от¬
купиться. Простой же народ обложить податью по усмотрению
правительства, если не навсегда, то по крайней мере, до того
времени, пока пополнится определяемая сумма Бадилатам, и по¬
том уже, как тех, так и других освободить из под зависимости
Бадилат.
Ведомость о числе дворов, обязанных податью Бадилатам,
при сем прилагается. Мера эта удовлетворила бы обе стороны и
вместе с тем избавила бы правительство от строгих мер, которые
261
^ъаныхъуаты Фатимæ
немедленно пришлось употребить, ибо вражда и ненависть про¬
стого народа к Бадилатам так сильна и ожесточена, что народ
готов на всевозможные жертвы, лишь бы вышел из под влияния
их.
Сверх того Царгасатам Дигорским и Гагогатам Донифарсским
простой народ, по примеру Дигорцев, тоже отказали платить по¬
дать; но как права их до сего времени утверждены еще не были,
а по собранным сведениям подробно изложенным в записи под¬
полковника Карякина оказывается, что права Царгасатов, а еще
менее Гаогатов положительно ничем не доказаны, напротив, по-
всему видно, что они пользовались более правым сильного как и
все высшие сословия, то принимая это в соображение, Комитет
полагал бы освободить этих людей из под зависимости Царгаса¬
тов и Гагогатов и взносами податей, кроме отказа холопов и тех
жителей, живущих на их собственных землях, которые во вся¬
ком случае обязаны отбывать условленные подати за право поль¬
зования землею. Но как Царгасаты по свидетельству Бадилат и
других обществ, имели более влияние на народ, чем Гаогаты, то
справделиво было бы сделать и им от казны небольшое возна¬
граждение для того, чтобы не возбудить в них недовольство.
Комитет обязанностью считает упомянуть здесь и о том, что
с окончанием размежевания земли на плоскости было бы спра¬
ведливо, водворенных на ней жителей, ничем уже не обязанных
высшим сословиям, обложить навсегда податью, выключая те
лица, которые будут удостоены уазданских степеней. Кроме того
было бы полезно и не менее справедливо принять за правило,
чтобы если лица которые удостоены будут наименования уазде-
ней 1-й степени до третьего колена не будут служить правитель¬
ству, то дети их лишены будут предоставляемых преимуществ
при определении на службу.
Подлинный подписали: — за отсутствием Председателя Ко¬
митета его Помощник Подполковник Кожякин;
Член Комитета, поручик Корнеев;
Скрепить Письмоводитель Комитета,
подпоручик Михайловский.
Съ отпуском верно: —
Письмоводитель Комитета, подпоручик Михайловский.
262
ОТ^æгиатаг хабæрттæ æмæ таурæгътæ
Извлечение
из переписки, возникшей по случаю возведения
в Горские у аз дения с нисходящим потомства
в первом колене некоторых фамилий из
фарсаглагского сословия Тагаурского общества
Краткое объяснение
просьбы фарсаглагов о
признании их уаздена-
ми в уазденстве
Содержание переписки
Доверенные 3-х
фамилий Тагаур-
ских фарсаглагов,
Ку сова, Козрова и
Дзгоева в поданном
прошении
Г. Начальнику Вла¬
дикавказского окру¬
га 24-го марта 1848
года в день 1846
года под № 152, до¬
казывая свои услуги
и преданность Пра¬
вительству просили
их в достоинстве
уазденей
Просьбу фамилий Кусовых, Козровых
и Дзгоевых Генерал Нестеров предста¬
вил при рапорте 14-го апреля 1848 года
за № 645 Г-ну Начальнику Главного
штаба в кость исчислив заслуги этих
фамилий, полезные с давних времен
Правительству и объяснив значение их
в обществе просит ходатайства у Г-на
Главнокомандующего в присвоении им
названия Тагаурских уазденей; и чтобы
положить конец таковым просьбам на
будущее время, могущих поступить и
от других лиц, то вместе с разрешени¬
ем, если таковое последует определить
один раз навсегда, чтобы в осетинских
племенах здешнего округа горских Та¬
гаурских Алдаров, все лица, кои дослу¬
жили до офицерского чина, принимали
название Тагаурских уазденей вместе
со своими семействами; как и равно
предоставить это название и тем офи¬
церам из осетин допредсего произведе¬
ны всем же прочим неимеющим чинов в
подобных претензиях разрешить отка¬
зывать. Непредставление это Началь¬
ника штаба войск Кавказской линии и
Черноморие в отзыве от 27 ноября 1848
года за № 2611... Исполняющему долж¬
ность начальника Владикавказского
округа решение Главнокомандующе¬
го покойного Генералъ фельдмаршала
князя Воронцова.
263
^Я^ъаныхъуаты Фатимæ
Его Сиятельство, соглашаясь с командовавшего войсками на
Кавказской линии о неудобствах частных мер на счет предостав¬
ления с нашей стороны горцам званий и прав народными обы¬
чаями установленных, разрешил назначить особый Комитет для
обсуждения этого предмета с тем, чтобы представить обо всем
удовлетворительное мнение.
По соображениям, составленным Комитетом всех просьб и
фактов представленных о всех фамилиях фарсаглагских, Пред¬
седатель оного в докладной записке поданной исправляющему
должность Помощника Начальника Главного штаба 5-го июля
1851 года за № 40; августа 1852 г. № 13-й 1: объяснил подробно
все достоинства и заслуги 3-х фарсаглагских фамилий Ку совой,
Козровой и Дзгоевой, и полагал справедливым и возможным
дать этим фамилиям просимое ими звание Тагаурских уазденей
1-й степени. Потом далее упоминает, что по поступлении про¬
шения вышеназначенных 3-х фамилий, одарованные им уазден-
ского звания, много других фарсаглагских фамилий подали по¬
добного рода просьбы и хотя права их еще окончательно не разо¬
браны но 4-х из этих фамилий, а именно Жукаевы, Фидаровы,
Тазохановы и Кадиевы по имеющимся фактам, как он полагал,
достойны получить степень первых уазденей, поэтому предста¬
вил на благоусмотрение Гос. Главнокомандующего на этой до¬
кладной записке князь Воронцов изволил изложить следующую
резолюцию: противу первых трех фамилий Кусовых, Козровых
и Дзгоевых «признать уазденами не называя степени» и про¬
тиву последних 4-х Жукаевых, Фидаровых, Тазохановых и Ка¬
диевых: «Также признать уазденами», каковая записка с резо¬
люциями была передана Начальнику Владикавказского Округа
для проведения самих резолюций в исполнение вследствие чего
Начальник того Округа в докладной записке к г-ну Начальнику
Главного Штаба от 22-го августа 1852 г. За № 46 принимая в
уважение что Правительство желает дать название уазденей тем
лицам фарсаглагского сословия, которые своею службою приоб¬
рели право на эту милость и что впоследствии лица эти должны
будут пользоваться некоторыми преимуществами, — он предпо¬
ложил дать название горских уазденей всем членам фамилии
Кусовых, Козровых, Дзгоевых с их потомством.
Из остальных же фамилий, подавших просьбы о наиме¬
новании их уазденами дать название уазденей только членам,
дослужившимся в настоящее время до офицерского чина и их
нисходящему потомству в первом колене. На что г-н Главноко¬
мандующий предписанием 2-го сентября того же года № 1454/:
в деле 1851 года под № 375:1 попозже: вышеозначенным 3-м
фамилиям предоставить название Горских уазденей с их потом-
æгиатаг хабæрттæ æмæ таурæгътæ
ством и разрешить по мере заслуг представлять к дарованию тех
же прав лицам из других фамилий которые имеют или приоб¬
ретут офицерские чины и окажут особые услуги и преданность
правительству.
Потом исправляющий должность начальника Главного Штаба
в рапорте к Командующему войсками на Кавказской линии 31-го
января 1853 г. № 184 сообщил, что начальник Владикавказского
округа в бытность свою в Тифлисе доложил г-ну Главнокоман¬
дующему, что распространившиеся между Тагаурцами слухи о
предоставлении уазденского звания трем фамилиям фарсагла-
гов Дзгоевым, Кусовым и Козровым подали повод к претензи¬
ям со стороны прочих фарсаглагов считавших себя равными с
теми фамилиями и обиженными оказанным им предпочтением;
поэтому Генерал Вревский приостановился объявлением преж¬
него разрешения изложенного в предписании за № 1454 с чем
согласился и г-н Главнокомандующий приказав чтобы и разре¬
шение Его Светлости № 1454 о предоставлении звания уазденей
фамилиям Дзгоевых, Кусовых и Козровых вовсе не объявлять,
между темь предложено Начальнику Владикавказского округа
представить список кому именно полагает он, Барон Вревский,
предоставить звание Горского уазденя сообразно личных заслуг
представляемых фарсаглагов а также отцов и ближайших их
родственников.
Подали также к Главнокомандующему поверенные от фар-
саглагского общества подпоручик Хамурза Албегов, юнкер
Мамсыр Хуцистов, Суета Хосонов и старшина Ильяс Хосо-
нов одновременно две просьбы, из которых одного просили о
предоставлении им звания Горских уазденей Дзгоевыми и Коз-
ровыми или же лишить этого звания и последних, коем оное
пожалованию, так как в семействах их находится более 200
человек не заслуживших никакого уважения ни от общества ни
от Правительства, — другою же просили, чтобы при размеже¬
вании земли, на которой общество их поселено разделить оную
на равные участки каждому. Генерал майор Вольф, препро¬
вождая просьбы эти на рассмотрение Барону Вревскому уве¬
домляет его, что Г. Главнокомандующий находит необходимым
по первой просьбе строго ограничить число лиц, получающих
название уазденей и постановить постоянным правилом: кто
именно из членов Кусовых, Дзгоевых и Козровых фамилий
должен пользоваться этим правом, ибо Правительство не может
иметь ввиду даровать такие права простым аулам; — причем
объявить желание Его Светлости, чтобы поспешить с рассмо¬
трением и представлением заключения по этому, подающему
повод к стольким жалобам, со своей же стороны Князь Ворон-
265
^Ьъаныхъуаты Фатимсе
цов полагает, что удобнее было бы даровать название уазденя
не фамилиям, а лицам заслуживающим того. — Просьбу же о
разделении поровну земли между фарсаглагами, Его Светлость
основательно которую и предлагает иметь в виду при размеже¬
вании земли в Тагаурском обществе.
Наконец из отзыва Исправляемого доложить Начальника
Главного Штаба к Начальнику Владикавказского округа от 10-
го июня 1853 г. № 974:1: в деле под № 501:/ видно, что о выше
изложенных обстоятельствах Барон Вревский относился еще
рапортом за № 23=1: которого однако-же в делах переданных
Комитету не оказалось:/ между тем приложенным при упо¬
мянутом отзыве 974 предписанием г. Главнокомандовавшего от
4-го июня того же года за 947 разрешено 13-ти Обер офицерам
вообще из фарсаглагов Тагаурского общества предоставить зва¬
ние Горских уазденей, и вместе с тем дозволено Генералу Врев¬
скому входить и впредь с подобными представлениями о тех
лицах в оных сословий, как по заслугам своим будут достойны
такового звания.
Жители аула Эльхот
В поданном прошении Начальнику Центра Кавказской ли¬
нии в мае месяце 1853 г. дело под № 21/43, просят о предостав¬
лении им звания горских старшин и выдаче им в том письмен¬
ного документа. Такового же содержания просьба подана ими в
1853 году бывшему Председателю Комитета Генерал-лейтенанту
Грамотину:!: в дело Комитета под № 14-м.
266
За отсутствием Начальника Центра Полковник Преображен¬
ский препроводил просьбу эту при надписи 5 июня 1853 года за
№ 367-м к Приставу Дигорского народа с тем, чтобы допросить
под присягою Бадилат о достоинстве Эльхотовских осетин и
подробно объяснить, что по спросе окажется. — На что при¬
став донес 15-го октября 1856 года за № 418-м, что Дигорские
Бадилата по спросе под присягою, единогласно показали, что
Эльхотовские осетины происходят действительно от рода Гор¬
ских старшин, каковыми они в горах и были признаваемы, и
что звание это некоторые оставшиеся в горах одного с ними
племени сохранили и по настоящее время, особенно же трое из
подписавших прошение старший Нафи Салбиев, Кавдин Мель-
зуков.и Хаби Батыев имеют преимущество перед прочими про¬
‘/7сæгиатаг хабсврттæ æмæ таурæгътæ
похождением от предков своих, пользовавшихся по отличным
заслугам у Правительства и что Бадилаты в сравнении к себе
признают Эльхотовцев в такой степени, в какой находятся к
Бадилатам Дигорские уаздены, потом для более точного удо¬
стоверения в правах Эльхотовцев, вся эта переписка от Началь¬
ника Штаба войск левого крыла через Командира 1-й бригады
20-й пехотной дивизии 9-го марта 1857 г. № 339-й препрово¬
ждена для основательного расследования к приставу горских
народов майору Графу Симоничу, который надписью 9-го мая
того же года № 358, донес, что Эльхотовские жители должны
пользоваться правами вольных фарсаглагов, — причем присо¬
вокупил, что между ними действительно есть почетные люди по
усердию их к службе и спокойной жизни, но на особый почет
по родовому происхождению они не имеют никакого права. —
В рапорте же к Г. Командующему войсками левого крыла от
4 июня № 567 в дополнение вышеизложенной надписи, Граф
Симонов основываясь на дополнительном своем же дознании
объясняет, что хотя Эльхотовцы и не могут быть сравнены в
правах с Тагаурскими Алдарами, но имеют право называться
старшинами, как их называли и прежде, для отличия от низших
сословий чтобы повергать всех выше означенные показания на¬
стоящий Комитет спросил под присягой Депутатов от всех со¬
словий Тагаурского общества, которые единогласно показали
следующее: Эльхотовские жители назад тому лет 25, вышли
из гор и по указанию Начальства поселились в малой Кабарде,
на месте называемом Эльхот, где живут и теперь. При пере¬
селении их на это место они называли себя несправедливо Гор¬
скими старшинами, пользующимися будто-бы в народе особым
уважением /так и принимало их незнакомое им Кабардинское
общество/. Напротив того, переселенцы эти ни что оное как и
все фарсаглаги Тагаурского общества, в котором они жили с
давних времен и никакого предпочтения не имели перед други¬
ми фарсаглагами — правда что Эльхотовские жители имели в
горах свою и как вольный народ не были в зависимости алдар;
но все это не дает им права на возвышение перед другими, ибо
и прочие фарсаглаги имели в горах родовые свои участки земли
и не были ни у кого в зависимости.
ф. 291 оп.1. д. 30
С представленным верно: —
Письмоводитель Комитета подпоручик Михайлов
Фатимæ
Список
членов Бадилатских фамилий в Дигорском обществе с
объяснением противу каждого: кто какого поведения и
пользуется ли в народе особым уважением.
Составлен 28 июня 1860 г.
№№
№ п/п
Числом
Имена и фамилии
Воз¬
раст
Краткое
содержание
1
2
3
4
5
Бадилаты
1.
1
2
3
Джамболат — майор
его сыновья:
Сафар-Али
Хангери
Меймбулат — прапорщик
Темирбулат — поручик
38
3
2
35
25
По проис¬
хождению и
поведению
признаны до¬
стойными
2.
1
Кргок-Хаджи — штабе
капитан
его сыновья:
Кассай
Хаджи-Умар
Хаджи-Исмаил
70
20
15
5
Кургоко и
Абисал
С семействами
отправились в
Турцию
3.
1
Абисал — поручик
его сыновья:
Иналук
Мимболат
Умар
Хаджибекир
Хаджи-Мурат
55
22
12
8
5
2
4.
1
Алимурза — подпоручик
его сыновья:
Хатахчуко
Магомет-Мурза
Хангирей
Тазрет-Али
40
18
И
5
2
Алимурза с
семейством
отправился в
Турцию, а сын
его Магомет-
Мурза остался
здесь у воспи¬
тателя
5.
1
Эльмурза — прапорщик
его сын Ислам
35
9
По проис¬
хождению
æгиатаг хабæрттæ æмсе таурæгътæ
6.
7.
8.
9.
2
1
2
3
4
5
1
2
3
4
1
2
1
2
Гадо — брат
его сын — Магомет
Пшемахо
его сыновья
Тепсарико
Али
Хазмо
Хатахчико — ротмистр
Элькан — брат — штабс-
ротм.
его сын Иналико
Генсуодук — ротмистр
его сын — Адилгирей
Келемет
Акберди
Кубады
Пшемахо
Хаджи-Умар
Кубады
Иналук
Асламурза — прапорщик
его сыновья
Тасолтан
Кассай
Магомет
Каспулат
Асланыко — ротмистр
его сыновья
Бада — капитан
Сафарби
Хаджибекир
25
1
35
12
8
2
32
30
9
29
5
24
16
13
9
7
12
12
54
20
18
15
10
52
22
15
9
и поведению
со стороны
народа
признаны
достойными
«—«
«—«
«—«
ф. 291 оп.1 д. 30 Кг № 119-му 88/28
269
Фатимæ
Список
Членов Тагаурских фамилий, признанных в Алдарском до¬
стоинстве в 1851 году, покорным Генерал Фельдмаршалом Кня¬
зем Воронцовым, с объяснением противу каждого: принадлежат
ли они по происхождению к этим фамилиям или нет, а также кто
какого поведения и пользуется ли в народе особым уважением.
Кануковы
Составлен 12-го июля 1860 г.
73
254
Эльзарыко (капитан) 1-й ст.
Его сыновья:
55
По
255
Магомет
15
происхождению
256
Мамсыр
12
и
257
Кавдын (Гæдын)
6
поведению
достойны,
74
258
Дудар (подпоручик) 1-й ст.
Его сыновья:
43
пользуются
259
Инал
9
особым
260
Казибекир
7
почетом и имеют
261
Касполат подпоручик 1-й ст
45
75
Его сыновья:
влияние на
262
Камболат
10
народ.
263
Гамболат
6
По
264
Иналуко
3
происхождению
и
76
265
Асламбек (юнкер) 2-й ст.
42
поведению
Его сын
достойны.
266
Гена
15
34
По происх.
77
267
Кучук (корнет) 1-й ст.
и поведению
достоин.
Пользуется
особым почетом
и имеет влияние
на народ.
78 268 Куда - 2-й ст.
269 Его сын Мусса
30 По
2
270
æгиатаг хабæрттæ æмæ таурæгътæ
79
270
Пацы (подпоручик) 1-й ст.
происхождению
Его сыновья
58
и
271
Хасако
поведению
272
Каурбек
23
достоин.
273
Мусса
13
274
Брат Эльбуздуко (умер)
10
По происх. и
39
поведению
достойны.
Пользуются
80
275
Инарико — 2-й ст.
особым почетом
276
Его сын Тасолтан
44
и имеют влияние
10
на народ.
Дударыко — брат — 2 ст.
81
277
Мурзабек — брат
20
По происх.и
278
14
поведению
достойны.
82
Ильяс
22
279
Его сын Эльзарыко
1
По
280
происхождению
83
28
иповедению
Науруз — 2 ст.
1
достойны
281
Его сын Тарас
84
282
55
Польз, особым
14
почетом,
И
имеют влияние
283
Кануко (юнкер)— 1 ст.
6
на народ,
85
284
Его сыновья: Кассай
по происх.
285
Габа
достойны.
286
Ислам
50
25
По происх. и
поведению
287
Тепсаруко — 2 ст.
Сын его Адильгирей
44
достойны.
И
Карасей Кануков
9
был короткое
288
Брат Карасей
время в бегах
86
289
его сыновья Саламгирей
по причине
290
Кургоко
уворованной
им девочки у
своих родных.
Потом добро-
Фатимæ
88
291
292
293
Гетагаз (поручик)— 2 ст.
его сын Магомет
племянник Дохцико
47
8
И
ВОЛЬНО явился
и ведет себя
хорошо.
89
294
Эльмурза (корнет) — 2-ст.
28
Отец его
295
его сын Шахмурза
5
во время
90
296
Братья:
Дударуко
25
возмущения был
сослан
там и умер в
297
Пшемахо (штабе ротмистр)
22
Георгиев¬
298
Темирко
20
ском. Сам
91
299
Джаубатыр — 3 ст.
Гетагаз ве¬
дет себя хорошо.
300
его сыновья:
Татархан
52
Достойные
92
301
302
Джанхот
Сосланбек — 3 ст.
12
10
по поведению
и
303
304
Братья:
Смайли
Кучук
20
происхождению.
По
93
305
Долатмурза
его сыновья:
25
происхождению
и поведению
306
Мусса
22
достойны.
307
Знаур
35
Находятся
94
308
309
Иналды
Темурхан — 3 ст.
10
7
в народном
пренебрежении.
310
311
Его сыновья:
Гетагаз
Уважуко
6
25
По
происхождению
и поведению
312
Темулат (юнкер) — 3 ст.
6
достойны.
Находятся
313
Брат Темуруко
2
в народном
95
314
315
Его сыновья:
Казимахамат
Афако
30
35
пренебрежении.
По
316
Азджирей — 3 ст.
13
происхождению
и поведению
96
317
Его сыновья:
Ибрагим
10
достойны.
Находятся в
318
Беслан
народном
пренебрежен.
ОТ^æгиатаг хабсерттæ æмæ таурæгътæ
88
89
90
91
92
93
319
320
321
322
323
324
325
326
327
328
329
Заурбек — 3 ст.
Племянник Афако
Темирболат — 3 ст.
арестован и прощен,
происхождению достоин.
Братья:
Гамболат
Магомет-Мурза
Казимагомет — 3 ст.
Братья:
Хатахцико
Схангирей
Казибек
Тепсарико — 3 ст.
Его сын Габоци
Был
По
45
10
12
40
12
25
8
15
20
18
15
12
35
12
По
происхождению
и
поведению
достойны.
Находятся
в народном
пренебрежении.
Замечен в
воровстве, за
что теперь ведет
себя хорошо,
но уважения
в обществе не
имеет.
По происх.и
поведению
достойны, но
народ к ним
относится с
пренебрежением.
Отец их умер.
Был дурного
поведения. Не
раз был замечен
в воровстве, за
что был наказан.
Дети его ведут
себя хорошо,
но значения
в обществе не
имеют.
94
95
96
По
происхождению
достоин, но
уважения
в обществе
не имеет.
Подвергался
несколько раз
наказаниям за
воровство.
18 Заказ № 1558
273
Фатимсе
Ф. 291. оп. 1 д. 30 КЧ 119-му/50
Список
Тагаурских Ал даров, бывших разновременно в бегах у непри¬
ятеля и замеченных в других предосудительных поступках.
Составлен 27 сентября 1869 года
Какого общества, какой
фамилии и кто именно
В чем заключается дурные поступки
Фамилии — Кануковы
Карасей (умер) дети его
в общем списке значатся
под № 289 и 290
Из боязни лишения свободы за
уворованную девку у своих род¬
ственников, несколько месяцев
находился в бегах, потом добро¬
вольно явился не понеся никако¬
го наказания и вел себя до конца
жизни хорошо.
Гетагаз (Поручик) и умер¬
ший брат его Хатахцико
по общему списку значат¬
ся под № 291 и 293
Отец их во время возмущения
1830-м году был сослан в Георги¬
евск, там и умер. Дети его ведут
себя хорошо.
Темир-Булат — по обще¬
му списку значится под
№ 321
Замечен в воровстве и за это был
арестован, потом прощен. Теперь
ведет себя хорошо, но уважения в
обществе не имеет.
Казимахамат, Хатахцико,
Аслангирей и Кази-бек.
По общему списку значат¬
ся под № 324, 327
Все четыре брата принадлежат к
фамилии Кануковых и ведут себя
хорошо, но отец их — умерший
Мамсур неоднократно был заме¬
чен в воровстве, за что и наказы¬
вался.
Тепсарико — по общему
списку под № 328
Неоднократно был замечен в во¬
ровстве и за это подвергался на¬
казаниям от начальства.
Уважения в обществе не имеет, а
по происхождению принадлежит
фамилии Кануковых.
274
От комитета
№ 120
27 сентября 1860 г.
О разделе земли на
на плоскости между
Тагаурскими Алдарами
Командующему войсками
Терской области Г. Генерал
Адъютанту Графу
Евдокимову
'/7сæгиатаг хабæрттæ æмæ таурæгътæ
Рапорт
Для прекращения претензий, возникших юнкерами некото¬
рых Алдаров Тагаурского общества, а также и со стороны про¬
стого класса людей, о неправильном распределении земли на пло¬
скости, по составленному в 1856-м году предположению бывшим
Владикавказским окружным начальником Генерал-лейтенантом
Бароном Вревским.
Комитет от 22 февраля сего года 31, предварительно входил
к Вашему Сиятельству с представлением о необходимости сде¬
лать новый расчет земли на следующем основании: чтобы всех
Тагаурских Алдаров разделить на три разряда — в первый поме¬
стить самых достойнейших во всех отношениях, во второй менее
достойных, а в третий поместить всех остальных по чему-либо
неудостаиваемых народом, и потом, и образно этим разрядам
наделить их землею — Алдарам 1-го разряда дать больше, 2-го
меньше, а 3-м еще меньше.
Из отзыва к Вашему Сиятельству Г. Генерал Квартермейстера
Кавказской Армией № 780 в какие препровожденного в Комитет
при надписи г. Начальника Штаба войск вверенной вам области,
от 29-го апреля сего лишь года за № 1217 видно, что 5-й глав¬
нокомандующий Кавказской Армией, согласно мнения Вашего
изволил разрешить для наделения Тагаурских Алдаров землею,
разделить их вместо трех на два разряда, и затем Алдарам 1-го
разряда да 2-ать большое количество земли, а всем остальным
по 40 десятин; но тем и за последних, которые службою своею
заслуживают внимание правительства добавил вид особой мило¬
сти, некоторое количество земли, по мере заслуг каждого. Вслед¬
ствие сего решения, Комитет берет на себя смелость представить
благоусмотрение Вашего Сиятельства следующее:
Все сословие в поземельном довольстве Алдаров 1-го раз¬
ряда додать больше количество земли, а всем остальным по 40
десятин, но тем из-за последних, которые службою своею заслу¬
живают внимание правительства добавке в виде особой милости
некоторое количество земли по мере заслуг каждого.
Вследствие сего решения, Комитет берет на себя смелость
представить на благоусмотрение Вашего Сиятельства следую¬
щее:
Все сословие Тагаурского общества для уровнения в позе¬
мельном довольствии Алдар, пожелали самим разделить их на
три разряда, поместив в 1-м тех, которые имели свои аулы, ко¬
торые пользуются в народе особым уважением и влиянием и
которые службою своею достигли до Штабе и Обер — офицер¬
ских чинов и юнкерного звания во 2-й классе включили 3-х,
275
276
^ъаныхъуаты Фатимæ
которые хотя не имеют чинов; но постоянно бывают на службе
и по поведению своему имеют в народе уважение, а в 3-й раз¬
ряд указали таких, которые вовсе не принадлежат к сословию
Алдар, а другие хотя принадлежат; но по предосудительному
поведению и другим качествам, унижающим звание Алдара, в
народе никакого значения не имеют, например: кто не имеет
своей земли, или имеет не много, да сам ее обрабатывает; кто
ленив, редко бывает на коне, не одевается прилично, обижен
от природы умственными способностями, или же не отличается
удальством, кто много ест, или не может переносить в походе
холод и голод, все подобные люди, не только не уважаются, но
находятся в пренебрежении у народа,- как люди бесполезные и
ни на что не способные.
Следовательно, если раздел земли между Алдарами сделать
против собственного их желания и всего народа, значить посе¬
лить в них зависть и возбудить новые нескончаемые претензии о
чем они неоднократно высказывали в Комитете. Поэтому для от¬
клонения подобных претензий на будущее время было бы весьма
справедливо, наделить Тагаурских Алдаров землею, согласно с
их желанием, и не по числу дворов, а по числу душ мужского
пола, назначив на каждую душу по 12 десятин, что в сложности
пришлось бы без малого — чем по 40 десятин на двор. Прибавку
же земли сверх нормальной цифры 12 десятин на душу, Комитет
полагал бы сделать в следующем размере:
Алдарам 1-го разряда надбавить по 100, а второго разряда
по 50 десятин.
Составленный по этому предположению подробный расчет о
количестве земли, назначаемой по правую сторону реки Терека
в надел Тагаурским Алдарам, а также имяной им Список с раз¬
делением по разрядам и надлежащими отметками. Кто из них
имеет в горах свою землю и в каком количестве, представляя
на благоустройство, с Вашего Сиятельства, Комитет имел честь
присовокупит, что мнение из Алдар живущих постоянно в горах
изъявили желание вселиться на плоскость, и от некоторых в по¬
следнее время уже поступили в Комитет просьбы. Если угодно
будет Вашему Сиятельству назначить землю на плоскости и для
этих Алдаров, то Комитет находит возможным со своей стороны
отмежевать и им участки земли, не по разрядам. Однакож и не
в такой пропорции, как живущим на плоскости, а на каждый
двор не более по 40 десятин, во-первых, потому что они до¬
статочно имеют земли в горах, а во-вторых, потому что прежде
они отказались выселиться на плоскость, когда сделано было
им об этом предложение. При этом Комитет докладывает, что
Алдарам остававшим на жительство в горах, земли на плоскости
' /7Сæгиатаг хабæрттсе æмсе таурæгътæ
прежде не отводилось, напротив того в решениях Генерал фель¬
дмаршала Князя Воронцова сказано: отбирать землю даже от
тех Алдаров, которые получив ее на плоскости уйдут потом на
жительство в горы.
Всем членам фамилии Дударовых не принимая в расчет 1500
десятин дарованной майору Александру Дударову с родственни¬
ками, за уступленную им Ларскую землю, по Высочайшей Гра¬
моте, Комитет полагает безобидным для них назначить только
по 80 десятин на двор, в том внимании, что после размежевания
земли на плоскости, им возвращена во владение Чмийская зем¬
ля, на которую все они имеют одинаковые права. Кроме того,
Комитет взошел с представлением к Вашему Сиятельству от 1-го
августа сего года за № 109-ти о возвращении некоторым Дуда¬
ровым Редантской земли, которая доселе полагалось за казною.
Наконец, Дударовы не могут считать себя обиженными сравни¬
тельно с другими Алдарами, и потому еще, что они постоянно
пользовались как Чмийской, Редантской так и частью Ларской
землями несмотря на то, как выше упомянуто, что земли эти на¬
ходились в распоряжении правительства. Вместе с Дударовыми
не могут изъявлять претензии и прочие Алдары на то, что им
меньше назначается теперь земли противу прежнего предполо¬
жения, потому что, во-первых:
Каждый из них имеет более или менее свою землю в горах;
во-вторых: прежде Алдары считали занимаемую ими на плоско¬
сти землю своей собственностью; но теперь положительно из¬
вестно, что земля на плоскости никогда им не принадлежала.
Следовательно, они должны знать, что земля это дается им не в
виде вознаграждения за прошение по мере, а в виде особой ми¬
лости за их службу, о чем от Комитета им и было объявлено.
Из упомянутого подробного расчета (в котором исчислена
земля и для Алдаров живущих в горах) Ваше Сиятельство усмо¬
треть изволите, что по предложению Генерал лейтенанта Барона
Вревского, составленному в 1856 году для Тагаурских Алдаров
поселившихся на плоскости предназначалось земли по правую
сторону реки Терека 17,420 десятин и по левую для Алдаров же
Гизельских в числе 22 дворов 3,410 десятин, всего 20, 840 деся¬
тин по новому же расчету, для всех Алдаров живущих в горах
и на плоскости, назначается в наделе земли, по правую сторону
Терека только 15, 794 десятины, следовательно остается противу
прежнего назначения, кроме Гизельской земли, еще 1636 деся¬
тин на правом берегу Терека.
Комитет полагал бы распределить земли для тех Аулов, в
которые в настоящем году выселились с левой стороны Терека
магометане из фарсаглагов и кавдасардов в числе до 60 дворов;
277
^ъаныхъуаты Фатимæ
но в какие именно Аулы и в какой пропорции нужно доба¬
вить земли, так, чтобы все жители, водворенные на плоскости
имели в своем пользовании равное количество земли, Комитет
не может сделать теперь этого исчисления, по причине не до¬
ставления из Военно-Осетинского округа требуемых сведений
о численности настоящего на то до населения в каждом Ауле,
по этой же причине, а еще более потому, что жители из маго¬
метан беспрерывно переселяются в Турцию, не может предста¬
вить заключения своего вообще о наделении землею тех Аулов,
которые имеют жаловой менее сравнительно с другими, но для
видимости Вашего Сиятельства, Комитет считает необходимым
приложить 82-е выписки, из составленного в 1856 году предпо¬
ложения.
а) Ведомость о количестве земли в Военно-Осетинском окру¬
ге в горах и на плоскости за исключением Джараховского, Ки-
стинского, Галгаевского и Дигорского обществ, о землях кото¬
рых в комитете никаких сведений нет, кроме пахотных земель
на плоскости, отведенных Дигорцам.
б) Аулов Тагаурского общества с показанием их народонасе¬
лением составить расчет земли для отмежевания.
в) Особую Ведомость о количестве земли на плоскости по
левую сторону Терека, отведенной Куртатинскому, Алагирскому
и Дигорскому обществам с показанием народопоселения.
г) Особую ведомость о количестве земли и дворов поселенных
в' Малой Кабарде из Тагаурских обществ. Насчет же Гизельской
земли находящееся на левом берегу Терека Комитет имеет честь
объяснить, что на земле этой, заключающей в себе 10,669 деся¬
тин и 500 кв. сан. предложено было кроме 22 дворов Алдарских,
образовать из фарсаглагов и кавдасардов Христианского испове¬
дания два Аула — один в 80, а другой в 70 дворов, отмежевав на
двор по 30 десятин, а магометан из фарсаглагов и кавдасардов
выселить на правую сторону Терека в аул Зильги. В настоящее
время по собранным сведениям в двух Христианских Аулах на¬
ходится 208 дворов; Алдары же, фарсаглаги и кавдасарды из
магометан, по распоряжению начальника Военно-Осетинского
округа переведены все на правый берег Терека. Следовательно
за наделением землею двух Христианских Аулов по настоящему
их народонаселению; полагая на двор по 30 десятин и кроме
278 того для церквей, школ и станиц всего 6,520 десятин, останется
свободной земли 4,446 десятин и 500 квадратных сажен.
Если эта оставшаяся Гизельская земля не будет нужна для
города Владикавказа или же для надела Владикавказского Ка¬
зачьего полка, в таком случае Комитет полагал бы оставить и
для Горских христиан, желающих выселиться на плоскость или
‘'Т’Т^æгиатаг хабæрттæ æмæ таурæгътæ
же было бы еще справедливее прирезать ее к Владикавказскому
полку с тем, чтобы от него вместо единого участка назначить из
владеемых им земель, некоторое количество десятин Ардонского
аула, которые неоднократно жаловались на недостаток земли.
Новохристиановский Дигорский Аул еще больше нуждается в
земле чем Ардонский.
Для этого Аула, можно бы прирезать необходимый участок,
от смежного с ними Магометанского аула Дигорского же обще¬
ства из которого, как известно Комитету того состоящий по ка¬
валерии, Куртатинский старшина Подполковник Гайтов и На¬
зранский житель Кляститского Гусарского полка поручик Ал-
берсанов, в поданных ими прошениях просят, чтобы при общем
размежевании земли, наделить и их особливыми участками за
их усердную и верную службу. Последний просит отвести пла¬
новый участок близь креп. Назрана с тем, чтобы дозволить ему
заселить его с родственниками своими. По приказу тому, что Та-
гаурские Алдары получают земли на плоскости гораздо больше
противу других сословий и не по праву происхождения, а тоже
за услуги оказанные Правительству, можно было бы назначить
прошеные участки и сказанным просителям; но милость эта по¬
служила бы поводом к данным справедливым претензиям и до¬
могательствам со стороны других подобных лиц. Между тем по
недостатку земли на плоскости, этим новым претендентам при¬
шлось бы отказать в их просьбе, что неизбежно породило бы
между ними ропот и зависть. Принимая все это в соображение,
Комитет не делая со своей стороны никакого заключения, пред¬
ставляет вопрос этот на благоустройство Вашего Начальника до¬
кладывая при этом, что повелит прочим вопросам изложившие
в предположение Генерал-лейтенанта Барона Вревского у сего в
Копию прилагаемом, Комитет вполне согласен с тем, однако же
добавлением, что если Ваше Сиятельство, новый раздел земли
между Тагаурскими Алдарами признаете справедливым, то, что¬
бы по указании новых границ назначаемым участкам земли для
целых фамилий Алдарских, в актах было оговорено, что таким-
то именно Алдарам кроме на душу по 12 десятин, дается еще за
их службу по столько-то десятин земли добавочный, чтобы при
разделе между ними земли на мелкие участки было бы известно
слово по этому расчету придется им получить десятин на каждый
двор или семейство. По не имению в Комитете положительных
сведений, как о количестве земли в Мало-Кабардинском обще¬
стве так и о том, кому принадлежит эта земля, — Правительству,
князю или же нераздельно целому народу на ней водворившему,
Комитет не может сделать по этому предмету своего заключе¬
ния, тем более, что из числа этой земли значительная часть,
279
^уьаныхъуаты Фатимæ
как видно из дел Комитета, принадлежит князьям Бековичам—
Черказским.
Подлинный подписали: — За отсутствием Председателя Ко¬
митета, его Помощник — Подполковник Карякин.
Член Комитета — Поручик Корнеев.
Скрепил Письмоводитель — подпоручик Михайлович.
С представленным верно: —
Письмоводитель Комитета, подпоручик Михайлович.
Расчет
Земли на плоскости по правую сторону реки Терека, назнача¬
емой в надел Алдарам Тагаурского общества, разделенным сами¬
ми же Алдарами и простым народом на три разряда, всем по 12
десятин на душу, или около 40 десятин на двор с прибавкою: —
1-го разряда Алдарам по 100 десятин, 2-го — по 50 десятин и
живущим в горах всем на двор по 40 десятин.
280
Составлен 27 сентября 1860 года
№№
Наименование фа¬
милий и означение
разрядов
Число
дворов
Число душ
му ж. рода
Назначается земли на
плоскости
74
257
258
259
260
Эльзаруко —
(капитан)
Его сыновья:
Магамет
Мамсур
Кавдын (Гæ-
дын)
55
15
12
6
1-Й
ст.уазден
Имеет в горах не¬
разделенную землю
в достаточном коли¬
честве, и также жи¬
вет, а на плоскости
земли не имеет.
75
261
262
263
Дудар - (под¬
поручик)
Его сыновья:
Инал
Казибекир
43
9
7
1-й ст.
уазден
Имеет в горах не¬
разделенную землю
в Верхнем Кобане в
весьма достаточном
количестве, а живет
на плоскости
76
264
265
266
267
Касполат —
(подпоручик)
Его сыновья:
Камболат
Гамболат
Иналуко
45
10
6
3
1-й ст
уазден
То же самое, в горах
имеет дом, землю
æгиатаг хабæрттæ æмæ таурæгътæ
77
268
269
Асламбек —
(юнкер)
Его сын Гена
42
15
2-й ст.
уазден
Имеет в горах не
разделенную землю
в достаточном коли¬
честве и живут там
же
78
270
Кучук — (кор¬
нет)
34
1-й ст.
уазден
Там же
79
271
272
Куда
Его сын Мусса
30
2
2-й ст.
уазден
На плоскости земли
не имеют.
80
273
274
275
276
Паци — (подло
ручик)
Его сыновья:
Хасако
Каурбек
Мусса
Брат
58
23
13
10
1-й ст.
уазден
Живет на плоско¬
сти, а в горах земли
не имеет.
277
Эльбуздуко
39
2-й ст.
уазден
То же
81
278
279
Инаруко
Его сын Тасол-
тан
44
2-й ст.
уазден
Живет на плоскости
а в горах земли не
имеет.
82
280
281
Дударуко (Ха-
бос)
Его брат Мур-
забек
20
14
2-й ст.
Уазден
Имеют в горах не¬
разделенную землю
в достаточном коли¬
честве и там же жи¬
вут, а на плоскости
земли не имеют.
83
282
283.
Ильяс
Его сын Эльза-
руко
22
1
2-й ст.
уазден
То же
ъаныхъуаты Фатимæ
84
284
285
Науруз
Его сын Тарас
28
1
2-й ст.
уазден
То же
85
286
287
288
289
Кануко — (юн¬
кер)
Его сыновья:
Касай
Габа
Ислам
55
14
И
6
1-й ст.
Уазден
То же
86
290
291
292
293
294
Тепсарыко
Его сын Адил-
гирей
Брат Карасей
Его сыновья::
Саламгирей
Кургоко
50
25
44
И
9
2-й ст.
уазден
Имеют в горах не
разделенную землю
в достаточном коли¬
честве, а живут на
плоскости
87
295
296
297
Гетагаз — (по¬
ручик)
Его сын Маго¬
мет
Племянник
Дахцуко
47
8
11
То же
88
298
299
300
301
302
Эльмурза —
(корнет)
Его сын Шах-
мурза
Братья Дуда-
руко
Пшемахо
(Штабс-юнк)
Темируко
28
5
25
22
20
2-й ст.
уазден
То же
æгиатаг хабæрттæ æмæ таурæгътсе
89
303
304
305
Джаубатыр
Его сыновья:
Татархан
Джанхот
52
12
10
3-й ст.
уазден
Имеет в горах зем¬
лю, а на плоскости
земли не имеет.
90
306
307
308
309
310
311
312
Сосланбек
Братья:
Смайли
Кучук
Долатмурза
Сыновья:
Мусса
Знаур
Иналды
20
25
22
35
10
7
6
3-й ст.
Уазден
Имеют в горах не¬
разделенную землю
в достаточном коли¬
честве, а живут на
плоскости.
91
313
314
315
Темурхан
Его сыновья:
Гетагаз
Увазико
25
6
2
3-й ст.
уазден
Имеет в горах зем¬
лю. А на плоскости
земли не имеет.
92
316
317
318
319
Тембулат —
(Юнкер)
Брат — Теми-
рико
Его сыновья:
Казимагомед
Афако
30
35
13
10
3-й ст.
уазден
Живут в горах, а на
плоскости земли не
имеет.
93
320
321
322
Азджери
Его сыновья:
Ибрагим
Беслан
45
10
12
3-й ст.
уазден
Имеют в горах не¬
разделенную землю
в достаточном коли¬
честве, а живут на
плоскости.
94
323
324
Заурбек
Племянник
Афако
40
12
3-й ст.
уазден
То же
283
Фатимæ
95
325
326
327
Темирбулат
Братья:
Гамболат
Магомед-Мурза
25
8
15
3-й ст.
уазден
То же
96
328
Казимагомет
20
З-й ст.
Братья:
уазден
То же
329
Хатахцико
18
330
Схангирей
15
331
Казибек
12
97
332
Тепсарико
35
З-й ст.
То же
333
Сын его: Габо-
ци
12
уазден
284
Лист «А» К—120
Ведомость
О количестве земли во всем Военно-Осетинском округе в го¬
рах и на плоскости, за исключением Джерахского, Кистинского
и Гагуатского обществ.
Тагаурцы занимают земли на плоскости по правую сторону Те¬
река 47,917 десятин, по левую — 19791 десятин. ИТОГО: 67,708:
исключив из этого 940 десятин спорной с Назранцами и 4,854 дес.
занимаемая войсками, о стаже во владение Тагаурцев на плоско¬
сти 61,914 дес. В горах у них земли до 57,000 дес. Исключив из
этого 8500 десятин под скалами и вечными снегами и до 17,700
десятин покрытых лесом. Остается в горах удобной под пастбища
и сенокосы и хлебопашество — до 30,800 десятин, т.е. с плоско¬
стью во владении Тагаурцев земли до 92,714 десятин.
Расчет
Земли, размежеванной по аулам Тагаурского общества в 1856
году с показанием их народонаселения
Гизельским Алдарам фамилии Кануковых 22 дворов вместе с
Мамсуровыми и Кундуховыми по 155 десятин на двор. ВСЕГО:
3,410 дес.
Христианскому аулу: предложенному вначале Кобанской,
а предположенное потому что ранее население Кобани веровал
‘Тт'^сегиатаг хабæрттæ æмæ таурæгътæ
Магометанской вере. В данное время предположенному на земле
ввести Христианство Кобанской. 70 двор по 30 дес. А для Церк¬
ви и школы 80 дес. и для старшин 60 дес. ВСЕГО 2,240 дес.
Еще одно Христианскому аулу Предположенному ниже аул
Канукова по южной протоке р. Гизель-Дона на 80 дворов по 30
дес, а для Церкви и школы по 80 дес. Старшинам 60 дес. ВСЕ¬
ГО: 2,540 десятин.
ИТОГО: 8,190 десятин.
А всего в общем 53,075 десятин.
С представлением верно:
Письмоводитель комитета, подпоручик Михайлович
Лист Г К №120/168
Ведомость
О числе земли и дворов, поселенных в Малой Кабарде из
Тагаурского общества
Для Магометанского аула — Верхний Кобань, в котором име¬
ется жителей по последним сведениям 34 двора; 3049 десятин.
Затем остается свободной 2500 десятин.
С представлением верно:
Письмоводитель комитета
Уæрæсейы хæдхæцæг паддзахы хæстон экспедицийы къорд
стыр ахуыргонд химиктимæ 1769 азы æнцонæй ахызтысты Кав-
казæй Тæгиаты комыл Фæскавказмæ — Гуырдзыстонмæ. Уыцы
бæлццæттæн паддзах Екатеринæ II сусæг хæс лæвæрд уыд, цæ-
мæй ахæм ахуыргонд лæгтæ анализты фæрцы сбæлвырд кодтаик-
кой Кавказы хæхтæн йæ æрдзы хъæздыгдзинæдтæ. Бæлвырдæй
куы рабæрæг анализты фæрцы, хæхтæ хъæздыг кæй сты цинк,
æвзист, зды æмæ сыгъзæринæй, уæд 1770 азы Екатеринæ П-аг
ирон адæмæн радта гæххæтт, 1774 азы Уæрæсеимæ кæй баиу
сты, уый нысан. Екатеринæ П-аг Уæрæсейы паддзахады сæр-
гъы фæлæууыд 1796 азы онг, раивта йæ Алыксандр 1-аг, кæцы
æппæт Кавказы адæмтæн æрхаста стыр фыдбылыз 1801 азæй
суанг 1825 азы онг. Алыксандр 1-ы хабæрттæй хæстон архивтæй
æрмæстдæр иу цау куы райсæм — 1804 азы ЦГВИА, ВУА д.
канцелярия военного министра 1 л. д. 411 лл 7—п, там же л. 16,
æз сæ райстон профессор М.М. Блиевы чиныгæй: «Присоеди¬
нение Северной Осетии к России», стр. 13, 14 и 15. Уынджы
æрыхъусæггаг хабæрттæ не сты, сты паддзахады архивæй ист
æцæг хабæрттæ, суанг 1749 азæй 1859 азмæ хæхты цæрæг адæ-
мæй уæлдай карздæр æфхæрд æрцыдысты Тæгиаты ком. Архи-
285
286
^&ьаныхъуаты Фатимæ
вы афтæ фыст ис: — «Политика военных программ и репрессии
(репрессии — это карательная мера наказания) заменял другой
принцип для горских народов — это натравление народов Север¬
ного Кавказа друг на друга. Чтобы содержать их между собой в
некотором несогласии». Куыд æппæт Кавказмæ, афтæ Тæгиаты
коммæ дæр, сæ æрдзмæ сын æрбæлгæйæ уæрæседзаутæ хæд-
дзуйæ бæлццæтты ‘фсон бырсын райдыдтой дзырдхæсджытæ.
Раздæр куыд загътам, уымæ гæсгæ 1804 азы Тæгиаты комы
Уæрæсе стыр куыст райгом кодта «По строительству Военно-
Грузинской дороги». Поэтому в качестве рабочей силы царская
военная администрация широко использовала местное населе¬
ние.
Царские власти, подвергая жестокой эксплуатации допуска¬
ли произвол и бесчинства над местным населением. Об этом сви¬
детельствуют, в частности, факты, имевшие место в Тагаурии, в
1804 году жившие в районе Военно-Грузинской дороги, жалова¬
лись князю Волконскому: «В нестерпимый для человека холод
заставили нас от Степанциминды до Анаура сгребать страшный
снег и расчищать дорогу». На дороге «образовалась от дождей
грязь, нас заставили срубать хворост и бросать в эту грязь... в
настланном таким образом хворосте завязли ноги казачьих ло¬
шадей, и за это стали бить нас плетью и убили 2-х человек. В
Тагаурию пришли 80 солдат и 12 конных казаков, для которых
царская администрация требовала от местного населения продо¬
вольствие: «В день на солдат 10 голов крупного скота, на каза¬
ков — 2; куры, сыру и масла...» На лошадях и быках наших от
перевоза тяжестей не осталось и кожи, а плату нам не давали. И
это еще не все «Двух женщин запрягли в ярмо и привязали сани,
а солдаты сзади подгоняли женщин плетьми»...
В конце своей жалобы заявили: «Мы все до единого остано¬
вились на том, что если другая какая напасть не постигнет нас,
дабы не избавить от неистребимой горести, то сожжем своими
руками наши дома, жен и детей в огне, и сами же бросимся в
огонь, чтобы сгорели, чем видеть позор наших жен.
Письма грузинского царевича Александра, свидетельствуют
о том, что он стремился поддерживать тесную связь с Тагаур-
скими феодалами, снабжая их деньгами. Русский офицер Стем-
ковский доносил начальству, что Грузинский царевич Александр
отправил с братом своим на трех катароях золото, а также день¬
ги тагаурским феодалам с тем, чтобы они старались не пропу¬
скать войска российские в Грузию и из Грузии, всем российским
войскам старались бы вредить. ЦГВИА ВУА, д. 6164 ч. 33 лл.
174—175. В июле 1804 года была закрыта Военно-Грузинская
дорога недоделанным.
(77ссегиатаг хабæрттæ семæ таурæгътæ
Уырысы салдæттæ сæ æгьатыр æнæгъдауæй фæхудинаг сты.
Суанг ма-иу сывæллæттæ фыдуаг куы кодтой, уæд дæр сæ уы-
рыссаг салдæттæй тæрсын кодтой, гье ууыл Алыксандр 1-æн йæ
дуг фæцис.
Алыксандр 1-ы раивта йæ фырт Никъала 1-аг 1825 азæй су¬
анг 1855 азмæ. Суанг ма Хъобаны Алыккаты Хазбийы хæст дæр
Никъала 1-ы рæстæджы æрцыд. Æнæхъæн Кавказ дæр Уæрæ-
сейы хæдхæцæг паддзæхтæн сæ карздзинадæй сæ райгуырæн
бæстæйы сæхицæн бынат нал ардтой. Суанг ма Дагъестаны
Шейх-Шамилы хæстытæ дæр Никъала 1-ы заман райдыдтой.
1837 азы Никъала 1-аг Дзæуджыхæумæ куы æрцыд, уæд
ирон уæздан адæмæн бирæ рæсугъд хабæрттæй зæрдæтæ фе-
вæрдта. Уый уыд Алыккаты Хазбийы хæсты фæстæ, фæлæ сын
цы зæрдæтæ февæрдта, уыдонæй иу мисхал дæр ницы скод-
та. Никъала 1-æн йæ дуг куы фæци 1855 азы, уæд Уæрæсейы
сæргьы æрлæууыд йæ хистæр фырт Алыксандр П-аг 1855 азæй
суанг 1881 азы онг. Уыцы рæстæджы ирон адæмы æд хох, æд
быдыр, фырратæр батæрæй афтæ тынг бафæллайын кодтой сæ
цæрæнбынæттæ сын раив-баивгæнгæйæ. Куыддæр-иу лидзæг
адæм рæстæгмæ хæдзæрттæ скодтой, афтæ та-иу сæ æндæр ран-
мæ цæрынмæ ратардтой. Ирон адæм сæ царды ахæм æгады ха-
бæрттæм куы ‘ркастысты, уæд рахастой кæрæдзи æмбаргæйæ
уынаффæ: сæ сылгоймæгты æд сабитæ æмæ сæ зæрæдты рæ-
стæгмæ Туркмæ арвитын. Турчы паддзах зæххъуаг нæ уыд. Йæ
уæгъд зæххыты цæрæг дæр нæ уыд.
Куыд ирон адæммæ, афтæ æппæт Кавказы цæрæг адæмтæм
дæр фæзынд ног фыдбылызы хабар, кæцыйæн йæ ном уыд «Де-
портаци». Уыцы ном æвæрд æрцæуы ахæм адæмыл, кæцыты се
знаг тыхмийæ сæ фыдæлтыккон бæстæйæ тыххæй сыстын кæны.
Сæхи æнæфæндгæйæ сæ иу мад, иу фыдæй гуырд æфсымæрты
дунейæн йæ къуымты куы ныппырх кæны марой кæнгæйæ, ма-
дызæнæг сæ кæрæдзийы уындмæ бæлгæйæ. Се знаджы аххосæй
сæ царды бонтæ кæйдæр бæстæйы куы фæцæрынц æнæбары.
Ахæм адæм нымад æрцæуынц «Депортироватгонд» адæмыл.
Уæрæсейы паддзах Алыксандр П-ы уынаффæмæ гæсгæ та
радон хатт 1856 азы фæйлауын куы райдыдтой, уæд Тæгиаты
комы чи æрбадт «Комитет для разбора личных и поземельных
прав горцев Военно-Осетинского округа», куыд ирон адæмæн,
афтæ æппæт Кавказы хæхты цæрæг адæмæн дæр æрбадтысты
сæ ахуыргондыл нымад лæгтæ, юридикон зонындзинæдтимæ,
стæй дины кусджытæ дæр кодтой сæ куыст. Уыцы рæстæджы
1856 азы Уæллаг Хъобаны уыд 24 хæдзары Хъаныхъуатæй. Уы-
донæй алы хæдзарæй дæр сæ бинонтæн се ’мбис, сæ сабитæ æмæ
сæ зæрæдтæ рæстæгмæ ’нхъæлæй, сæ æдасдзинады сын хъахъ-
287
/%ъаныхъуаты Фатимæ
хъæнгæйæ æнæбары æрцыдысты æрвыст Турчы бæстæм. Уымæ
гæсгæ, алы хæдзарæн дæр сæ бинонтæн дзыхъхъынногæй сæ
нæлгоймæгты нымайгæйæ, сæ зæххытæ уарын куы райдыдтой,
уæд алы хæдзар дæр сæ бинонтæй фæсарæнты чи уыд, уыдоны
сæ хыгьдхæссæн гæххæтмæ æфтауын райдыдтой.
Ф. 291-а-1-д.5 «Ведомости о количестве душ мужского пола
по Военно-Осетинскому Округу» капитану Кехли барон Врев¬
ский. Письмоводитель комитета подпоручик Михайлов. Адон
уыдысты Уæрæсейæ æрвыст къамисы сæргълæууæг хицауад,
æмæ Хъаныхъуатæн рæстæгмæ Турчы цы нæлгоймаг фæсивæд
æд сабитæ уыд, уыдон сын сæ курдиаттæй ахахх кодтой. Ацы
къамисы Уæрæсейы хицауадимæ куыстой Тæгиатæй алы мыг-
гагæй дæр депутат. Хъаныхъуаты мыггагæй депутат уыд Али-
мырзайы фырт Паци, уыд ахуыргонд лæгыл нымад подпоручик,
бæхæфсæддон офицер. Райгуырд Уæллаг Хъобаны, Мамсыраты
хæрæфырт, Тлаттаты сиахс. Архивы мæнæ афтæ фыст у: — От
фамилии Кануковых дал клятву Паци Алимурзаевич Кануков и
заверил собственной печатью.
Алимырзайы фырт Пацийæн йæхи бинонтæн се ’мбис уыцы
адæмимæ рæстæгмæ ’нхъæлæй Туркмæ ахаудтой. Уыцы рæ-
стæджы Кавказæй цасфæнды дæр, кæдæмфæнды дæр куы цы-
даиккой, уæддæр сæ уромæг нæ уыд. Фæлæ, Уæрæсейы паддза-
хы уынаффæмæ гæсгæ, фæстæмæ сæ райгуырæн бæстæмæ сæ
бинонтæн раздæхыны бар нал уыд. Уымæ гæсгæ Хъаныхъуаты
Алимырзайы фырт Паци æппæт мыггаджы номæй балæвæрдта
курдиат, æмæ Уæрæсейы хицауадæй домдта дзуапп.
Госархив 126, ф. 291—оп 1 — ед. 2 Владикавказ.
В комитет учрежденный
для разбора прав туземцев
Военно-Осетинского округа
Кр. Владикавказ
Получен 11-го марта 1860 года
от подпоручика Паци
Алимурзаевича Канукова
Рапорт
При сем честь имею представить список лиц нашей фамилии,
которых не внесли в список комитета вместе с прочими членами
нашей фамилии.
288
Ныхас цыд Уæрæсейы хæдхæцæг паддзахæн йæ карздзина-
ды аххосæй рæстæгмæ ’нхъæлæй фæсарæнты онг цы бинонтæ
ныддихтæ сты, æмæ фæды-фæдмæ нывондæн хаст цы адæм æр-
цыдысты, уыдоныл:
ОТ^æгиатаг хабæрттæ æмæ таурæгътæ
1. Джаубатыр Тъыхович Кануков.
2. Темырхъан Тъыхович Кануков.
3. Сын Темырхъана, Темболат с братьями.
4. Давлетмурза Алхастович Кануков с братьями.
5. Сын Давлетмурзы Муссæ.
При этом покорнейше прошу объявить мне причину, почему
именно эти люди не сравнены с нами, тогда как они во всем нам
равны и достойны.
Подпоручик Паци Кануков 10/Ш—1860 г.
Уый уыд XIX æнусы, абон та у XXI æнус. Абон уыцы де-
портацийы бахауæг адæмæн сæ цот ирон лæджы ном кæмфæнды
дæр кадимæ хæссынц. Бахъахъхъæдтой сæ мадæлон ирон æвзаг
æд фыдæлтыккон æгъдæуттæ. Уæды заман Уæрæсейы аххосæй
сæ бинонтæ ныппырх сты. Æнæбары фæсарæнтæм чи ахаудта,
уыдоны комитеты сæргьы уырысæй цы Хицауад лæууыд, уыдон
сæ ахахх кодтой. Фæлæ уыдонæн сæ цот æнусты фæстæ ду-
нейæн йæ къуымты пырхæй дæр нæ фесæфтысты. Ныр цалдæр
фæлтæры сæрты рахизгæйæ, Хъаныхъуаты мыггаджы бæласæн
сæ йæ къабузтæм цæмæй бафтауой, уый тыххæй æд курдиæттæ
сæ къабузтæ æрвитынц. Туркæй нæм æрбарвыстой, кæддæр XIX
æнусы Уæллаг Хъобаны чи райгуырд — Хъаныхъуаты Алхæсты
фырт Давлетмурзайы цот. Хъайтыхъойы фырт Алхæстæн уыд
æртæ фырты. Иæ фырт Давлетмырзæйæн та фондз фырты:
289
19 Заказ № 1558
Фатимæ
'/7сæгиатаг хабæрттæ æмæ таурæгътæ
Ирыстонмæ Хъаныхъуаты мыггаджы бæласæн, фæсарæнтæй
тынг бирæ къабузтæ æрбарвыстой. Бæстонгондæй сындæггай,
Дунесфæлдисæг Иунæг кадджын Хуыцауы фæрцы, хаст æрцæу-
дзысты чиныгмæ. Тæгиатæ Уæрæсейы фыдбылызæй суанг XIX
æнусæй депортациты бахауæг адæмæн сæ цот, фыд фыртæн
фæдзæхсгæйæ, суанг абоны онг дæр сæхæдæг бæлвырдæй хорз
зонынц, кæм, кæд, кæй аххосæй сыл, суанг тъымы-тьымайæ
сæ фыдæлтыл дæр, сæхиуыл дæр цы фыдбылызтæ æрцыд, уы-
дон. Æппæт Тæгиатæ дæр дунейы къуымты цæмæн æрцыдысты
пырхгонд. Абоны онг, чи дзы Турчы, чи Ираны, чи Францы,
суанг Германийы цæры. Уыцы адæм, Хуыцауы фæрцы, æппæт-
дæр бæлвырдæй зонынц, кæй сты Тæгиатаг, æдæуццагæй æцæг
ирон адæмы цот. Сæ фыдæлтæ кæддæр кæй райгуырдысты Цæ-
гат Кавказы, Тæгиаты комы. Суанг абоны онг дæр, кæмфæнды
цæргæйæ дæр, сты Иунæг Хуыцауæн кувæг æцæг пысылмон
диныл хæст. Фидар хæцынц сæ адæмыхаттæн йæ Ироны номыл
æд фыдæлтыккон æгъдæуттæ æмæ сæ хъæздыг мадæлон æвза-
гыл.
Уæлдай бæлвырддæрæй мæ ныхас мæхи мыггагыл цæуы.
Æппæт Хъаныхъуаты мыггагæн дæр нæ фыдæлтæн сæ фылдæ-
рæн сæ авдæны бынат уыд Тæгиаты комы Уæллаг Хъобаны.
Фæлæ рагон хъобайнæгтыл æмæ абоны хъобайнæгтыл уызын
æмæ саджы æмбисонд æрцыд.
Раджы, дам, тынг раджы, саг уæззау топпы нæмыджы цæ-
фæй, йæ уды катайтæгæнгæ хъæдрæбыны йæ фазыл суадонмæ
тыхтæ-амæлттæй æрбырыд. Уызын æм йæ хуыккомæй ракаст
æмæ сагмæ дзуры:
— Фыдбон бакæна уыцы хъримагыл, рагæй-æрæгмæ нæм
куыд æмхиц у топпы нæмыг, тæссаг у, нæ мыггаг нын куы сы-
скъуыйын кæна.
Цæф саг бæрзонд систа йæ сæр æмæ, уызыны хуыккоммæ
ныккæсгæйæ, загьта:
— Кæд æз дæр дæу мыггагæй дæн, уæд мæ раджы амæлын
хъуыд.
Мæнæ ацы бæласы къабуз та Хъаныхъуаты Азджерийы фырт
Беслæны цот Стамбулæй æрбарвыстой, цæмæй хаст æрцæуой
Хъаныхъуаты мыггаджы бæласмæ.
Сослæнбеджы æхсæз фырты:
Фатимæ
Дзурынц, зæгъгæ, дам, ныры дуджы чингуытæ фыссын мо-
дæйы нæу. Ныртæккæ, дам, модæйы у къулбадæг, иухаттон ху-
дæджы афтид хабæрттæ фыссæг телеуынынадæн. Абон ахуд,
райсом дзы цы æрхъуыды кæнай, уый нал вæййы. Сæ фыстытæн
нæдæр фарон нæй, нæдæр сомбон. Сбарæн сæ ис æрмæстдæр,
сывæллон авдæны куы узай, уый тыххæй йын алолай куы за-
рай. Нæй сын сбарæн Мамсыраты Темырболатимæ, Мамсыраты
Дæбеимæ, Хъаныхъуаты Иналимæ, Хъаныхъуаты Алмахситимæ
æмæ а.д.
292
Ацы хабæрттæ 'æмæ таурæгьтæн суанг сæ райдайæнæй сæ
бындурæвæрæг у Хъаныхъуаты Мырзабеджы фырт Аслæмбег
(Дзыбындз), фæлæ сын сæ æцæгдзинады тыххæй бирæ рæтты
æвдисæндзинадæн æрмæг ист цæуы архивтæй йæ чызг Фати-
мæйы фæрцы.
Уæрæсейы размæ ирон адæм цардысты сæ рагон фыдæлтык-
кон æгьдæуттыл, алы мыггаг дæр хицæн хъæутæй.
Рагон заманы æнæхъæн мыггагæн дæр сæ зæххытæ нымад
уыдысты сæ мыггаджы хистæры номыл. Уый фæстæ сæ хæдзар-
гай бинонтыл уæрстæй. Цалдæр азмæ-иу иу хатт ахæм хъæу-
ты исты ивддзинæдтæ куы æрцыд, уæд-иу æнæхъæн мыггагæй
(/7сæгиатаг хабæрттæ æмæ таурæгътæ
иумæ хъæуы æмбырды ’хсæн сæ хуымзæххытæ ногæй, хæдзар-
гай куы уæрстой, уæд-иу хæлттæ æппæрстой, цæмæй Хуыцауы
фæрцы сæ кæрæдзийæ æнæзæрдæхудтæй баззайой.
Фæлæ ахæм мыггаджы хъæуты хæхтæй быдырмæйы ’фсон
сæ райгуырæн бæстæйæ куы ’рвыстой, Уæрæсейы паддзæхтæ
сын сæ дин сæ фыдæлтыккон æгьдæутты ныхмæ схæцгæйæ сæ
куы ныппырх кодтой, сæ хæдифтонг æнæхыгьд æфсæдты фæр-
цы, уæд иу мыггаг нæ, фæлæ иу мадызæнæг æфсымæрты дæр
иу ран цæргæйæ нал ныууагътой. Быдыры дæр сæ сæ разæй
фосау иу ранæй иннæмæ æнæхыгьд ратæр-батæр кæнгæйæ, сæ
цард сын тар-талынг ахстон фестын кæнгæйæ та сæ радон хатт —
1847 азы Хъаныхъуаты Алимырзайы фыртты, Елбыздыхъо æмæ
Паци йе ’ртæ фыртимæ — Хасæхъо, Хъауырбег æмæ Муссæи-
мæ — уæгъд быдыры æрцæрын кодтой. Уый фæстæ сын сæ цæ-
рæнбынат схуыдтой Æрдон.
Уыцы рæстæг сын Уæрæсейы паддзах Никъала 1-аг йæхи за-
къонтæм гæсгæ 1851 азы сæ зæххытæ дзыхъхъынногæй уарынæн
йæхи адæмæй цы къамис æрбадын кодта барон Вревский, къни-
аз Абхазов, генералтæ Воронцов, Шмулевич, Дельпоццо, стæй
йæхи фырт Алыксандр П-аг.' Падддазхы адæмæн сæ хæс уыд,
цæмæй раргом кодтаиккой хæххон адæмæн сæ сæргьлæууæг
разамонджыты. Уыцы къамисмæ æфтыд æрцыдысты бынæттон
адæмæй Тæгиаты комы алы мыггагæй дæр иу депутат.
Куыд Тæгиатæй, афтæ иннæ адæмæй дæр ф. 291. оп. 1 д.
30. Уыцы къамис сæ куыст райдыдтой Уæрæсейы паддзахы уы-
наффæмæ гæсгæ. Фыццаджыдæр хæххон адæмæн сæ зæххытæ
уаргæйæ сын æрлæууыдысты сæ рагон ирон æгъдæутты ныхмæ.
Мыггаджы хистæр нæ, фæлæ ма суанг бинонты хистæрыл дæр
ныхас нал цыд. Фæлæ сæ рафæрсудз-бафæрсудзгæнгæйæ би-
нонтæн, куыд сæ хистæр, афтæ сæ сылгоймæгты зæххы хабæрт-
тæй ахахх кодтой, цалфæнды куы уыдаиккой, уæддæр.
Уæрæсейы паддзахы æгьдаумæ гæсгæ, зæхх лæвæрдтой æр-
мæстдæр нæлгоймæгты номыл. Сæ зæрондæй сæ æрыгоны онг
нæлгоймæгтæ хъуамæ фæлварæнты ацыдаиккой.
Фæлварæнты-иу чи ацыд, уыдонæн-иу, сæ мыггагмæ стæй
сæ зонындзинæдтæм гæсгæ, кæд ма уымæй уæлдай ахуыргонд
уыдаид, кадетский корпус каст фæуыдаид, уæд ахæм лæгæн лæ-
вæрдтой уæзданы диплом 1-аг къæпхæн, кæнæ та П-аг, науæд
Ш-аг къæпхæн. Уæрæсейы хицауад иу мад, иу фыдæй гуырд
æфсымæрты сæ хинæйдзаг митæй, сæ дæлдæр-уæлдæр уæзда-
ны дипломты аххосæй мыггæгтæ нæ, фæлæ æфсымæртæй дæр
сæ кæрæдзийы ‘хсæн знæгтæ скодтой. Ирон адæмæй æппæтæй
тынгдæр Уырысы паддзæхтæ Тæгиатимæ схæцыдысты. Тæ-
гиатæ дин иманджынæй сæ фыдæлтыккон æгъдæуттыл фидар
^ъаныхъуатпы Фатимсе
хæцгæйæ, хистæртæм хъусгæйæ, кæрæдзи кæй нæ уæй кодтой,
уымæ гæсгæ сын Уæрæсе сфæнд кодта сæ пысылмон дин æмæ
сæ хæхтæ байсын æд æгъдæуттæ.
Дарддæр ныхас ацæудзæн, Уæрæсейы паддзахы уынаффæ-
мæ гæсгæ уыцы къамисы Тæгиатаг мыггæгтæй чи куыста, уыцы
депутаттыл.
Арх. фон. 291 оп. 1 — ед. 2.
294
Список
депутатов, назначенных в комитет для разбора
личных и поземельных прав туземцев
Клятвенное обещание дали весь список депутатов Тагаурские
алдары. У всех вероисповедание магометанского.
1. Беслан Тулатов
2. Ильяс Дударов
3. Габа Кундухов
4. Карасе Шанаев
5. Гадо Тхостов
6. Кази Туганов
7. Паци Кануков
8. Мусса Джантиев
9. Дахцико Есенов
10. Осман Мамсуров
И. Адылгери Алдатов
От фамилии Кануковых клятву дал Паци Алимурзаевич Ка¬
нуков и заверил собственной печатью.
Хъаныхъуаты Алимырзайы фырт Паци у абоны Æрдоны
цæрæг Хъаныхъуаты мыггагæн сæ рагфыдæл. Пацийæн йæ
хабæрттæ паддзахады архивы йæ куыстытæм гæсгæ, йæ рæ-
стæджы æнæхъæн Хъаныхъуаты мыггаджы сæрыл куыд тох
кодта, йæ куыстытæ йæ фыстыты Æрфæныфæдæй ныууагъ-
та йæ фæстæ. Паци сæрыстырæй хаста Тæгиатаг дзырддзæугæ
уæздан лæджы ном. Райгуырд Уæллаг Хъобаны 1798 азы, уыд
Мамсыраты хæрæфырт, Тлаттаты сиахс. Æнæхъæн мыггаджы
номæй депутат.
Хъаныхъуаты мыггаджы номхыгъды рæнхъыты йын йæ
лæджыхъæдджын куыстмæ гæсгæ, Генерал-фельдмаршал къни-
аз Воронцов мæнæ ахæм аргъ скодта:
— «По происхождению и поведению достоин с братом Ель-
быздыхъо, Паци пользуется особым почетом и имеет влияние на
народ, узден 1-й степени».
Подпись Воронцов
ОТ^æгиатаг хабæрттсе æмæ таурæгътæ
Куыд Тæгиатæй, афтæ æппæт ирон адæмæй дæр уыцы къа-
мисы сæргълæууæг, уырысы хицауад æппæлгæ тынг кодтой,
афтæмæй сын сæ курдиаттæ куыд Воронцов, афтæ иннæтæ дæр
æппындæр ницæуыл нымадтой. Паци йæхæдæг дæр кæддæр
Хъобанæй быдырмæйы ’фсон уæлмит, уæлих зымæгон тыххæй
цы адæмы ратардтой Гæналдонмæ, ирдгæмæ кæй ныууагътой,
уазалнизæй цагъды чи фæци, уыдонæй уыд. Цалдæр азы, Джы-
зæлы фæфæстиат уæвгæйæ та сæ ногæй Теркæн йæ рахизфарсыл
Æрдоны кæй балæууын кодтой, уыцы Хъаныхъуатæй уыд. Паци
кæд цыфæнды зынты бахаудта, уæддæр ахуыр дæр скодта.
Раджы заманы Хъаныхъуатæ сеппæтдæр сæ лæппуты ахуырмæ
лæвæрдтой. Уымæ гæсгæ фæцалх сты Бетъырбухы гимназийы
фæстæ кадетский корпусмæ. Бæхæфсæддон зонындзинæдтæй
фæстæмæ ма дзы фæцалх сты юридикон факультетмæ. Паци
дæр уыцы дыууæ факультеты æнтыстджынæй каст фæци, рай-
ста корнет, уый фæстæ подпоручикы цин. Йæ службæйы фæ-
стæ йæ фыды хæдзармæ куы æрыздæхт, уыцы рæстæджы та
Уæрæсейы паддзах, хæхтæй цы адæм ралыгьд, уыдон цæмæй
фæстæмæ хæхтæм мауал аздæхой, уый тыххæй сын æрхъуыды
кодта ног æгъдау. Цæмæй быдыры зæхх райстаиккой, уый тых-
хæй хъуамæ ард бахордтаиккой къамисы уæнгты раз, куыд фæ-
стæмæ хæхтæм нал ацæудзысты цæрынмæ. Домдтой сæ, цæмæй
сæрмагондæй алчидæр зæххыты къамисы номыл ныффыстаид
курдиат, хæхтæм цæрынмæ кæй никуыуал ацæудзæн, ахæм кур-
диатмæ гæсгæ-иу сын зæхх быдыры радтой, кæд уæздан 1-аг
къæпхæны — уæд 100 десятины, кæд 2-аг кæнæ 3-æн уыд — 50
десятины, сæ цотæн — фæйнæ 40 дес.
Хъаныхъуаты Алимырзайы фырт Паци фырратæр-батæры
цардæй, æнæхъæн мыггагæн дæр сæ бартыл тох кæнынæй ба-
фæллад. Уымæ гæсгæ барвæндонæй ныффыста курдиат, куыд
Хъобанмæ — хæхтæм — никуыуал ацæудзæн цæрынмæ. Æмæ
йын уæд Æрдоны радтой зæхх. Йæхи номыл 100 десятины, йе
’фсымæр Елбыздыхъойы номыл — 50 десятины, йе ’ртæ фыр-
тæн — фæйнæ 40 дес. Уæрæсейы хицауад дзы тынг бузныгæй
баззадысты, ахæм курдиат йæхи къухæй барвæндонæй кæй
ныффыста, уый тыххæй, уымæн æмæ уый уыд фыццаг лæг.
Къамисы сæргълæуджытæ йын йæ курдиатыл бафыстой ре-
золюци: (Вознаградить: — каждому члену семьи добавить по 12
десятин). Уымæ гæсгæ Хъаныхъуаты Алимырзайы цотæн 1856
азы зæхх лæвæрд æрцыд 350 десятины Æрдоны.
Хъаныхъуатæм дыууæ Тъæрæсы уыд, дыууæ дæр Уæллаг
Хъобаны райгуырдысты. Хистæр Тъæрæсæн куыд йæ фыдæл-
тæ, афтæ йæхæдæг дæр кæсгон хæрæфырттæ уыдысты. Хъа-
зийы фырт Тъæрæсæн йе ’хсæз фырты сеппæт дæр ахуыргонд
295
296
^ъаныхъуаты Фатимсе
бæхæфсæддон лæгтæ уыдысты. Уæрæсейы паддзахы æфсæдты
æхсæн службæ фæкодтой, уæддæр уыдон дæр сæ фыды хæдза-
рæй Хъобанæй фæйнæрдæм дæрæнгондæй фæлыгъдысты. Йæ
хистæр фырт Елдзарыхъо ма Хъобаны баззад, иннæ фондзæй
дыууæ депортацийы бахаудтой, æнæбары Туркмæ чи ацыд,
уыдонимæ, дыууæйæ та, быдырмæйы ’фсон цы адæмы ратард-
той, уыдонимæ Бруты балæууын кодтой. Æхсæзæм æфсымæр-
мæ та ротмистры цин уыд (ротмистрыл нымад вæййы ахæм,
æнæмæнг уæлдæр бæхæфсæддон офицеры цин кæмæ уыдаид).
Ахæм адæймагæн йе сгуыхт хабæрттæм гæсгæ, бæхæфсæддон
тыхты кадетты корпусæй фæстæмæ ма университеты юридикон
факультеты зонындзинæдтимæ. Уыд закъонæй дæсны архайæг
жандармерийы кусæг Хъаныхъуаты Тъæрæсы фырт Пшемахо.
Архивы фыссынц: «Он был индивидуальной личности, осво¬
божденный от принудительных общественных связей — независи¬
мо от подчинения воли коллектива». Æппæлгæ сæ тынг кодтой,
афтæмæй хицауадмæ курдиат куы балæвæрдта, цæмæй йын йæ
райгуырæн хæдзары йæ фыды зæххытæй Хъобаны йæ номыл за-
къонæй сфидар кæной зæххы хай, уæд ын цалдæр азы йæ кур¬
диат сæ кæрæдзимæ рарвит-барвит фæкодтой. Уæддæр ын нæ
радтой бæлвырдгондæй йæ фыды зæххытæй хай. Суанг ма йын
йæ курдиатыл афтæ дæр ныффыстой: — йæ фыд Тъæрæс, дам,
паддзахæн, куыд дзырдхæссæг, афтæ чъегьрейы куыст никуы ба-
кодта. Йæ дыууæ ’фсымæры та, дам, Туркмæ ацыдысты цæрын-
мæ. Дзырдхæссæг ыл æрæмбырд кодта ахæм æрмæг, (гос.архивы
ис): Пшемахо Тарасович Кануков родился в 1833 г. в Кобани,
окончил Ставропольскую гимназию, потом Полтавский кадетский
корпус. В службу вступил корнетом по кавалерии Вознесенскому
полку в 1850 г. Произведен в поручики в 1853 г. Через три года, в
1856 г. после окончания в университете юридического факультета,
произведен в ротмистр соответствовавший капитану того же полка
в 1857 году. На основании Высочайшего повеления зачислен в
действующий резервный эскадрон, окончивших действительную
службу и призываемых в армию в случае необходимости в эска¬
дрон своего полка 1863 г. По воле начальства переведен обратно
в действующий эскадрон своего полка в 1867 г. Был в походах
и сражениях в 1853—1854 годах против турков. Ранен не был, в
плену не находился. Получает жалованье 414 руб. столовых денег
по званию, заведующего выездкою ремонтных лошадей 108 руб.,
всего 522 руб. Холост, возраст 34 года. Имущества никакого не
имеет. В штрафах и под судом не был.
Подпись — Командир эскадрона полковник Эдгор.
Скрепил И.д. адъютанта корнет Бляншо — подпись —
‘/7(æгиатаг хабæрттæ семæ тпаурæгътæ
Уæрæсейы паддзæхтæ сеппæт дæр, сæ æнæхыгьд æфсæд-
дон тыхты фæрцы, æрцæуæг æлдарæй уæвгæйæ, Цæгат Кавка-
зы цæрæг бирæ адæмыхæттыты цъысымы батардта. Алыхуызон
хинæйдзаг митæ хъуыды кæнгæйæ сын, сæ кæрæдзийы сæхи
къухæй ныццæгъдын кодтой. Сеппæт дæр сæ фыдæлты зæх-
хытыл цæргæ уæвгæйæ сын сæ райгуырæн бæстæйы сæ бар-
тæ байсгæйæ, сæ уазджыты бынатмæ æртардтой. Куыд фысым,
афтæ бартæ сæхимæ райсгæйæ, уырыс сæхи уæлдæр фæлтæрыл
банымайгæйæ, Кавказы адæмты та сеппæты дæр дæлдæр фæл-
тæрыл нымадтой. Æппæт Кавказы адæмыхæттыты дæр хонын
райдыдтой тузеймæгтæ — ома, ныхмæлæууæг дæлдæр адæмы
фæлтæр, сæ хæцынхъом сахъгуырд фæсивæдæй сын хицæн ди-
визтæ скæнгæйæ сæ «Дикий дивизитæ» сæ хонгæйæ. Бахъуыды
заман ахæм «дикий» бæхæфсæддон тыхты Уæрæсейы паддзах
йе знæгты ныхмæ хæсты быдырмæ хæцынмæ раззаг рæнхъыты
æрвыста.
Се сгуыхт хабæртты фæстæ ма-иу дзы æгас чи баззад,
уыдонæй-иу ахуыргонд бæхæфсæддон офицеры цин кæмæ уыд,
уыдонæн паддзах лæвæрдта ротмистры кæнæ та капитаны цин-
тæ. Уæрæсейы паддзах-иу дзы хæхтæй æд уидæгтæ ратонын
кæй бафæрæзта, ахæм адæм цыфæнды сгуыхт хабæрттæ куы
скодтаиккой, уæддæр дзы фæстæмæ хæхтæм цæрынмæ бар ни-
кæмæнуал лæвæрдтой. Кæдæмфæнды дæр сæ цæрынмæ уагь-
той, суанг фæсарæнтæм дæр, фæлæ сæ фæстæмæ хæхтæм нал
уагьтой. Сæ фæндæгтæ сын-иу фидар сæхгæдтой.
Куыд Хъаныхъуаты мыггаг, афтæ æппæт Тæгиаты фæсивæд
дæр куырдтой хæрзгыццыл, цæмæй сын радтаиккой сæ райгуы-
рæн бæстæйы, сæхи хъæуты цæрыны бар закъонæй, сæ уæлæ
фидаргондæй зæхх. Курдиæттæ фыстой паддзахы номыл, фæлæ
æппæт хæххон адæмыл дæр Удоты цау æрцыд, сæ курдиæттæ
сты архивты.
Раджы, дам, тынг раджы, Удот, зæгъгæ, иу лæг цард. Ду-
несфæлдисæг Иунæг цытджын Хуыцауæн кувæг, ламазгæнæг.
Хуыцау дзы афтæ разы уыд, æмæ ма йæм суанг хæйрæджыты
паддзах иблис дæр бахæлæг кодта. Цалынмæ иблисы Хуыцау
нæ ралгьыста, уæдмæ дæс æмæ æртиссæдз мин азы ламаз фæ-
кодта. Демон дæр уый у, зæд дæр, мæлек дæр, джинты сеппæ-
ты паддзах. Йæхиуыл афтæ тынг фервæссыд, æмæ Хуыцауæй
зæдтæн, дауджытæн куырдта, фæлæ йæхицæн та ницы куырдта.
Уымæн æмæ, йæхи Дунесфæлдисæг Иунæг Хуыцауимæ æмсæ-
рыл нымадта, уымæ гæсгæ йæ хонын райдыдтой иблис (падший
ангел).
Удотæн уыд бинонтæ, цот, мулкæй уыд тынг хъæздыг.
Зæрдæбынæй Хуыцауæн æрвылбон фондз хатты йæ уæрджы-
297
298
^ъаныхъуаты Фатимæ
ты сæртыл бадгæйæ куывта. Иуахæмы иблис Хуыцауæн афтæ
зæгъы: «Удот хъæздыг кæй у, уымæн дын зæрдæбынæй кувы.
Уæдæ ма йæ бафæлвар, йæ мулк ын байс.» Хуыцау иблисмæ
байхъуыста æмæ Удоты афтæ мæгуырмæ æртардта, йæ хуымтæ
бахус сты, йæ фос фæцагьды сты, йæ дзыхмæ фырмæгуырæй
къæбæр схæссынæн нал уыд. Уæддæр Удот ноджы тыхджын-
дæр Хуыцаумæ куывта. Иблис та Хуыцаумæ фæзынд æмæ йын
афтæ зæгьы, уæдæ ма йын йæ цоты байс, уæд æй фендзынæ.
Хуыцау та иблисмæ байхъуыста, æмæ йæ цот фæмард сты. Уæд-
дæр Удот Хуыцауæн йæ хæс фидгæйæ, куывта зæрдиагæй.
Иблис та Хуыцаумæ фæзынд æмæ йын зæгьы афтæ: «Уæдæ
ма йын йæ æнæниздзинад байс æмæ йыл гæбæр бафтау.» Хуы¬
цау та ацы хатт дæр иблисмæ байхъуыста. Удоты адæм се ’хсæ-
нæй ратардтой æмæ йæ усимæ быдыры æрцардысты. Удотыл
йæ низ афтæ стыхджын æмæ дзæгъæл быдыры, тæвды йæ буар
къуыдыркалм фестад, æмæ-иу йæ буарæй йæ къуыдыркæлмы-
тæй зæхмæ куы æрызгьæлдысты, уæд-иу сæ систа æмæ-иу сæ
йæ буарыл æрæвæрдта. Йæхæдæг-иу Дунесфæлдисæг Иунæг
Кадджын Хуыцаумæ скуывта æмæ-иу загъта:
— О Дунесфæлдисæг Иунæг Кадджын Хуыцау, дæу кæд афтæ
фæнды, уæд, уадз æмæ мæ хæрой ацы къуыдыркæлмытæ.
Йæ ус-иу бон изæрмæ адæмыл уыцы тæвды къæбæргур
фæзылд æмæ уымæй цардысты. Иу бон бынтон талынггæрæт-
тæм йæ ус бафæстиат. Удот фæтарст, мыййаг æй кæд уый дæр
ныууагъта. Йæ ус йæ æрыгоны бонты тынг рæсугъд уыд, йæ
мыдхуыз даргь дыууæ дзыккуйы йе счъилтæм хæццæ кодтой.
Бон-изæрмæ фæзылд æмæ йын ничи ницы радта, фæлладæй,
æнкъардæй, йæ хъизæмары цардæй зæрдæхæлдæй изæрырдæм
се ’хсæвиуатмæ здæхгæйæ йыл иу адæймаг, Хуыцауы фæрцы,
фембæлд æмæ йын афтæ зæгъы:
— Хорз ус, дæ дзыкку мын нæ рауæй кæнис?
Удоты усæн æндæргæнæн дæр нæ уыд, æмæ йæ дзыкку кæрд-
зыныл баивта. Утæппæт хабæртты фæстæ сын Иунæг Кадджын
Хуыцау батæригъæд кодта æмæ сын æппæтдæр ноджы фылдæр
æмæ хуыздæрæй — цот дæр æмæ мулк дæр — радта.
Тæгиаты дæр цы джин, цы хæйрæг ралгъыста, Хуыцау йæ
зонæг, дунейæн сæ йæ къуымты, кæрæдзийы уындмæ бæлгæйæ,
цæмæн байтытдта.
Дæнцæнæн дзы æрмæстдæр иунæг Тæгиатаг лæджы хабæрт-
тæ райсæм — Хъаныхъуаты Хъазийы фырт Тъæрæсы йæ æхсæз
фыртимæ. Йæ фырттæ æхсæзæй дæр гимназитæ каст фесты,
стæй дарддæр кадетты корпустæ, ахуыры бæрзæндтæм тыр-
ныдтой. Уæрæсейы паддзахæн йæ бæхæфсæддон тыхты сыгъ-
дæг зæрдæйæ службæйы сæ хæс фæхастой æнæсайдæй. Суанг
'/7сæгиатаг хабсерттæ æмсе таурæгътæ
ма Бетъырбухы университеты юридикон факультеттæ дæр каст
фесты. Фæлæ куыд Хъаныхъуаты Алимырзайы фырт Паци йæ
цотимæ, стæй Тъæрæс йе ’хсæз фырты, стæй уыдоны цотимæ,
æппæт Тæгиатæм дæр XVIII æмæ XIX æнусы дæр царды бæр-
зæндтæм тырнæг ахуыргонд лæгтæ тынг бирæ уыд. Уыдонæй
Уæрæсейы паддзæхты фæфæлдæхтыты рæстæджы, æнаххосæй
æфхæрд кæй фыдæлтæ æрцыдысты, ахæм адæмæн сæ хæс у сæ
фыдæлты рæстдзинад хурмæ хæссын, æмæ сæ фæлтæртæн сæ
фæстæ æцæг хабæрттæ уадзын. Уымæ гæсгæ, Хуыцауы фæрцы,
чиныджы цыдæриддæр фыст цæуы, уыдон сты æцæг тæгиатаг
лæджы хабæрттæ, XIX æнусы цæрæг Хуыцауæн кувæг лæг Хъа¬
ныхъуаты Мырзабеджы фырт Аслæмбег (Дзыбындз) Уæрæсейы
паддзахады змæстыты æмæ фæфæлдæхтыты рæстæджы цы фед-
та æмæ цы фехъуыста, уыдон. Йæ дæргъвæтин царды — 90 азы
фæцард суанг XX æнусы онг. Æппæт дæр йæ удыл бавзарггейæ,
кæм-иу æй цард йæ базыртыл бæрзонд систа, кæм та-иу æй ныл-
лæг æруагъта.
Куыд æппæт Тæгиатæ, афтæ уый дæр æнаххоссæй аххос-
джыныл нымадæй, æфхæрдтыты бахаугæйæ, ныууагъта йæ фæ-
стæ къухфыстæй, цы федта, цы фехъуыста, йæ фæстæ цы фæл-
тæр цæуы, уыдонæн. Аслæмбег (Дзыбындз) йæхи цæстæй æп-
пæтдæр федта, хъуыста, йæ удыл сæ бавзæрста. Куыд йæ мулк,
афтæ йын йæ кад дæр байстой. Удоты таурæгъау, мæгуырмæ йæ
æртардтой, йæ цæрæнхостæ йын байстой. Куырм цæстæй дæр,
дам, ма цæссыг æрхауы.
Йæ бинойнаджы йын йæ фондз сабиимæ æд авдæны сывæл-
лонимæ тар-талынг æхсæвы миты сæрмæ æрдæгбæгънæджытæй
раппæрстой, сæ уæлæдарæс дæр ма сын нæ ратгæйæ. Йæ бирæ
фыдæбонджы фæллæйттæй йын мисхалы бæрц дæр нал рад-
той. Уыдон иууылдæр сты хъобайнаг Тæгиатаг уæздан лæгты
хабæрттæ. Фæлæ уæддæр, Хуыцау, дæуæй разы, Тæгиатæм ца-
вæр хæрзæгъдау, ахуыргонд лæгтæ уыд, ахæмтæ Ирыстонмæ
уазæгуаты дæр нал æрцæудзæн.
Ирон адæммæ, уæлдайдæр та Тæгиатæм, таурæгъаккаг уæз-
дан лæгтæн, сæ цоты сгуыхт хабæрттæ абоны онг дæр нымад
ничи фæуыдзæн.
Нæ эрæйы Тæгиатаг лæгтæй кæцыфæндыйы дæр куы рай-
сæм дæнцæнæн. Зæгъæм, XIX æнусы Мамсыратæм Дæргъæв-
сæй цы зондджын сгуыхт лæгтæ рацыд, уыдонæй иу Мамсыра-
ты Уæсмæны фырт Темырболат, æппæты фыццаг ирон адæмæй
поэты ном революцийы агъоммæ кæмæн æрцыд лæвæрд. Уый
фæстæ та фыссæджы ном райста Хабийы фырт Дæбе. Суанг ма
сæм инæлар-булкъон дæр уыд — Хаджи-Умар. Сеппæт дæр сты
Тæгиатаг уæздан лæгты фырттæ.
^&ьаныхъуатпы Фатимæ
Рагæй-æрæгмæ Хъаныхъуаты мыггагмæ дохтыртæ, инженер-
тæ, доценттæ, профессортæ, суанг фæсарæнты онг дæр бирæ ис.
Се сгуыхт хабæрттæ сын фыст дæр ничи фæуыдзæн. Мах ни-
кæйы бартæ исæм, алкæмæн дæр йæ бон у, цы зоны, цы фехъ-
уыста, цы федта, суанг йæ рагфыдæлтæй, уыдон ныффыссын.
Йæ фæстæ сæ ныууадзын. Мæ ныхас у рагон æцæг хъобайнаг
уæздан Тæгиатаг лæгтыл. Хъаныхъуаты кæддæры домбай стыр
мыггагæй Хъобаны чи райгуырд, уыдонæй æрмæстдæр иуы, сæ
кæцыфæндыйы дæр куы райсæм, суанг ныры дуджы онг сæ
зонындзинæдтæ кæмæн æрхæццæ сты, уыцы ротмистртæ æмæ
капитанты цот. Æхсæнады æгъдау æвæрджытæ, кæддæры жан-
дармерийы кусджыты цот сæ арф зонындзинæдтимæ, суанг фæ-
сарæнты онг дæр, милицæйы кусджытæ се сгуыхт хабæрттимæ
ныры дуджы дæр сæ зонындзинæдтæ бæзгæйæ, куыд фæсарæн-
ты, афтæ Ирыстоны хъæуты дæр Джызæлы, Æрыдоны, Елхоты
XX æнусы дæр.
Нæдæр сæхицæй, нæдæр сæ фыдæлтæй никуы раппæлгæйæ,
фæкуыстой, сæ зонындзинæдтæ сæ мадыгуыбынæй æд зонд суанг
сæ фыдæлæй семæ рахастой юриди-
кон зонындзинæдтимæ. Науæд сæм
фыссæджы курдиатджын лæгтæ цас
уыд. Суанг ма, Хъаныхъуаты мыгга-
гæн сæ гуырæнæн йæ райдайæн кæд
Хъобан у, уæддæр дзы цæрынмæ йæ
фыдæлтæ Джызæлы кæмæн нæ афæ-
стиат сты, кæм барæй, кæм æнæба-
ры, а дунейыл, ахæм уд нæй.
Ирон адæмæн сæ легендарон
фыссæг Хетæгкаты Къостайы раз-
мæ дæр Тæгиатæй алы мыггагмæ дæр
уыд фысджытæ. Зæгьæм, Мамсыра-
ты Темырболат Къостайæ æнæхъæн
ссæдз азы раздæр райдыдта фыссын.
Темырболатæн йæ куыстытæй иу
гыццыл хай райсæм: «Сагъæстæ»,
«Дыууæ æмбалы», «Ме ‘мгармæ», «Чъынды лæг», «Амонд»,
«Хæрæг», «Рынчын æмæ рынчынфæрсæг», «Авдæны зард»,
«Кæмæдæр», «Сабыр», «О мæ Хуыцау».
300
Сагьæстæ
Дысон-бонмæ бафынæй
Ме уæнгтæ нæ куырдтой,
æгиатаг хабсерттæ æмсе таурæгътæ
Мæ цæстытæ дзагъырæй
Æрцъынд кæнын нæ куымдтой.
Уæ! Нæ хæхтæ, нæ бæстæ,
Куыд ма цæрæм уæ фæстæ!..
«Фæхуд, фæхуд дæхиуыл!» —
Зæгъгæ, мæм бæстæ ысдзырдта, —
«Нæл хуы схуыссыд мæ риуыл», —
Зæгъгæ, йæхæдæг ыскуыдта.
Уæ! Нæ хæхтæ, нæ бæстæ,
Куыд ма цæрæм уæ фæстæ!..
«Æз уæ саби, уæ мæллæг
Зæрдæйы рухсæн куы хастон.
Æз уæ стæгдар, уæ хæррæгь
Мæ хуылфы арф куы дардтон.
Ныр тыхы бон æдыхæй
Дыууæ дихы куы фестут
Æмæ иу ран дæр мæн тыххæй
Ысхæцынхъом куы не стут».
Уæ! Нæ хæхтæ, нæ бæстæ,
Куыд ма цæрæм уæ фæстæ!..
Нæ райгуырæн, нæ бæстæ,
Цардæн адджын ды куы дæ!
Цард н’агурæм дæ фæстæ,
Зæрдæйы рухс дæр ды куы дæ!
Уæ! Нæ хæхтæ, нæ бæстæ, —
Куыд ма цæрæм уæ фæстæ!..
Иттæг хорз нын ракæнис, —
Цæттæ дын ыстæм мæлынмæ, —
Дæхимæ нæ ку ’акæнис
Залымимæ хæцынмæ.
Уæ! Нæ хæхтæ, нæ бæстæ,
Куыд ма цæрæм уæ фæстæ!..
Кæмдæриддæр дæ цæуæт,
Нæхи дæ номæй куы хæссæм;
301
^Съаныхъуаты Фатимæ
Цыфæнды тых ныл æрцæуæд, —
Æгад нæ сæрмæ нæ хæссæм.
Уæ! Нæ хæхтæ, нæ бæстæ,
Куыд ма цæрæм уæ фæстæ!..
Нæ райгуырæн, нæ бæстæ,
Удæн уд дæр ды куы дæ!..
Цард н’агурæм дæ фæстæ,
Зæрдæйы уæлæ хуыд куы дæ!..
Уæ! Нæ хæхтæ, нæ бæстæ,
Куыд ма цæрæм уæ фæстæ!..
Урс базыл сау цæссыг
Тынгæй-тыгдæр куы цыдис,
Куы нал хъæцыдтæн сагъæсыл,
Уæд мæм кæцæйдæр æрдзырдис;
«Уæ! Бæстæй скъуыд, æфхæрд лæг!
Дæуæн куы ис æнхъæлцау, —
Куы йæ зоныс дæхæдæг, —
Дæ дин æмæ дæ Хуыцау.»
Иунæг Хуыцау сабыр у, —
Иу хатт махмæ дæр ракæсдзæн.
Мæгуыры дуа хъабыл у —
Тæригъæд нын бакæндзæн.
Уæ! Нæ хæхтæ, нæ бæстæ, —
Куыд ма цæрæм уæ фæстæ!..
302
ДЫУУÆ ’МБАЛЫ
КÆСТÆР
Ды, мæ хистæр, æнкъард дæ,
Æгæр кæныс тынг сагъæс.
Лæгæй бæсты куы цардтæ,
Уæд-ма радзур иу таурæгь.
Ныр куы бауис мæ фæндиаг,
Уæд мын хъæрæй ныззарис, —
æгиатаг хабæрттæ æмæ таурæгътæ
Цыбыр кæнид нæ фæндаг,
Ноджы сагъæс ныууадзис.
ХИСТÆР
Нал зонын зарджытæ, —
Зæрдæ хуылфы куы бахус,
Кæд дæ хъæуы хъарджытæ,
Уæд мæм дзæбæх æрбайхъус.
Къордтæ, дихтæ баистæм,
Сæфы, сæфы нæ фæстаг.
Æрсагъæс кæн дæхæдæг:
Чи нæ хъæрзы Сыбыры,
Чи нæ баззад нæ бæсты.
Ох, ме ’взаг куы бахус,
Фæлæ мыл дзурын кæм сагъуыд,
Уым мæм дзæбæх æрбайхъус, —
Зæронд мæнгæн нæ ралыгьд.
Нæ расты дуг куы ’рцыди, —
Алчи зæххыл ныддæлгом.
Цæссыг тугæй æрцыди,
Зæрдæ фенцъылд, ныффæлхор.
«Уæ, нæ хæхтæ, нæ бæстæ! —
Нæ хистæртæ куы сдзырдтой, —
Цард н’агурæм уæ фæстæ!» —
Тынг сæхуыдтæг куы скуыдтой.
«Дæ ном уарзгæйæ дзурдзыстæм,
Дæуæн, нæ уарзон, нæ бæстæ!
Хуыцауæй дæ курдзыстæм,
Цалынмæ уа нæ хъæстæ.
Цард н’агурæм нæхицæн,
Дæ иу рыг дæр нæхи у,
Нæй дын махæй фæхицæн, —
Дæуæн дæ фидар нæ риу у.»
303
Цæй, дардыл цы дзурæм;
Нæ ис æмæ нæ бæстæ
^ъаныхъуаты Фатимæ
304
Мах Залымæн ныууагътам,
Рахастам ма нæ сæртæ.
Не знаг цыди нæ фæстæ,
Раст нæ наумæ куы тардта.
Уый, Хуыцауæй æдæрсгæ,
Мах наумæ куы калдта.
Нау сыстад, арасти,
Бадæн, лæууæн чи ардта!
Чи нæ быны амарди,
Чи нæ донмæ куы хаудта.
Мад нал ардта йæ фырты,
Кæрæдзимæ дзынæзтой.
Иу къорд та нæ нæ быны
Хуыцауы хæс лæвæрдтой.
Иу бон нау бабастой,
Аргъæвтой нæ бæлæгьæй.
Ызмисмæ нæ акалдтой
Æнæхицау, дзæгьæлæй.
Уыцы ран зынæй кæй федтам,
Уыдон сеппæт чи мысы...,
Мингæйттæй-иу ныгæдтам
Æнæмæрддзаг, ызмисы.
Бон-иу хурмæ сæфтыстæм,
Æхсæв та-иу уазалмæ.
Райсом та-иу цыдыстæм
Бæгъæввадæй дард ранмæ.
Ыстонг æмæ бæгьнæгæй
Зæрдæ хуылфы ныфтыди.
Нæ цард ысси кæрдæгæй, —
Хæринаг ма кæм уыди!..
Ноджы ниудтой сабитæ,
Туркæн сæ-иу лæвæрдтам.
Чи ма хаста йæ саби?
Кæй-иу уынджы æппæрстам,
Чи-иу ыстонгæй марди...
æгиатаг хабæрттæ семæ тпаурæгътæ
О, мæ кæстæр, мæ зæрдæ!
Низмæ та мæ куы ’рхуыдтай, —
Мæ удæн та йæ цæфтæ
Ды дæ ныхтæй куы ’ртыдтай...
Ныхас куыддæр фæлыг и,
Бæрзæй æрхауд йæ риуыл.
Цæссыг тугæй æрцыди,
Лæг нал хæцыд йæхиуыл.
МЕ ’МГАРМÆ
О, ме ’мгар, мæ уарзон!
Ме ’фсымæр дæ куы хуыдтон,
Нæ цардæй ис, базон,
Æнæ дæу цæрын нæ зыдтон.
Мæ фос, мæ цин, мæ рис дæр
Дæуæй хицæн нæ дардтон.
Бауырнæд дæ, мæхи сæр
Æз дæу йас нæ уарзтон.
Фæлæ куыддæр фæхицæн
Махæн нæ цард иу ранæй,
Афтæ тæрсын дæхицæн
Ды байдыдтай де ’мгарæй.
Ныр мæ дæ уарзт (уарзон) ныууагъта,
Уый зæрдæйæ нæ уыди.
Сæрæй, мæ дарæс куы сайдта,
Сæрæй, мæ сагьæс мæнг уыди.
Уæддæр мæ уарзт (уарзон) ахастон,
Цудгæ, мыййаг, нæ кæны.
Æрмæст мæ къодах рахастон,
Мæ уд демæ куы цæры.
Æргом зæгъын, базон æй,
Ныр мæ ласыс дæхи дард.
Æвæццæгæн, д’амондæй
Тынг дæ зæрдæ фæфидар.
Бамбæрстон æз дæ ниат,
Дæ цин ысхызт уæлæмæ.
20 Заказ № 1558
305
^Я^ъаныхъуаты Фатимæ
306
Ды — стыр хицау, æз чысыл,
Нал мæ хæссыс дæ сæрмæ.
Куы та зæгьыс: «Хъаджджын у, —
Йæ тыхст та мын куы дзура.
Мухаджир лæг ахуыр у, —
Фос мæ, мыййаг, куы кура».
Дæ зонд ма кал дзæгъæлы,
Мæнæн мæ ниат æргом у;
Мæ уд æмæ мæ фæллой
Нæ адджын бæстæн нывонд у.
Куы мæ зоныс дæхæдæг, —
Æз мæгуырæй нæ цæрын;
Мæнæн мæ фæрæт, мæ цæвæг
Дæтдзæн, ардзæн мæ кæрдзын.
ЧЪЫНДЫ ЛÆГ
Ды исимæ мæгуыр дæ,
Тæригъæд дын фæкæнын.
Лæгмæ ма уæд дæ зæрдæ, —
Æргом дын æй хъæр кæнын.
Рагъ ыскодтай дæ хорæй,
Ды йæ уæлæ куы хуыссыс,
Нæ йæм уадзыс дæ фосы,
Хæргæ дæр дзы нæ кæныс.
Ды дунейыл æцæгæй
Ыстыр азапп куы фидыс.
Ыстонг æмæ бæгънæгæй
Ды дæ бонтæ куы ’рвитыс.
Дæ хæринаг æдæрсгæ
Дæ гуыбынмæ нæ цыди.
Гомæй хæссыс дæ фæрстæ,
Хурмæ дæ риу ныссыгъди.
Æхсæв зæрæйыл бон дары.
Сойæдзагæй дæ кæрц у.
æгиатаг хабæрттсе æмæ таурæгътæ
Уæддæр зæгьыс ды арæх:
«Дзæгъæл фæлхас цæмæн у?»
Дæ хæдонæн йæ хъуымац
Базонынæн нал бæззы.
Худ бæрзæйыл æрдыдагь,
Кæрæдзийыл нал хæцы.
Дæ фос ысси дæ дзыуар,
Дæ хæстæджы нал зыдтай.
Рассыдтай сыл дæ дыуар,
Дæ зæнæджы асырдтай.
Дæуæн, гормон, дæ цардмæ,
Дæ зæнæг дæр нæ бæллынц.
Бæллынц уыдон дæ мардмæ,
Хуыцауæй йæ агурынц.
Уæд цы кæныс дæ исæй?
Сагъæс-ма ракæн дæхæдæг;
Æнæ арфæ-иу ыстæй
Куыд сæ хæрдзæн дæ зæнæг.
Æппынфæстаг тарф рынæй,
Дæ ристæй хъæрздзынæ.
Дæ цæстытæ дзагъырæй,
Ды тыхстæй мæлдзынæ.
Нал дæм уыдзæн фæкæсæг,
Баззайдзынæ дзæгьæл ды.
Къуымты зилдзæн дæ зæнæг,
Агурдзысты дæгьæлтæ.
АМОНД
Махмæ уыди иу голлаг,
Кæд ма лæууы дæ зæрдыл,
Гæмттæ уыди æгасæй,
Зæрдæ рысти йæ хæлдыл.
Хæлд голладжы иу нæмыг
Нæ дзы лæууыд æппындæр,
^Ьъаныхъуаты Фагпимæ
Ныр æй хонын байдыдтой
Нæ голджытæн сæ хуыздæр.
Диссаг ысты а дзыллæ,
Сæ зонды цæст нæ уыны;
Кæй сисынц уæларвмæ,
Кæй æркæнынц сæ быны.
Рæстыл к’уаид сæ тæрхон,
Уæд ыл хъыг та чи кæны.
Голлаг махæн нæхи у,
Рæстæй йæхи чи ’фхæры.
Ныр дæ курын æз, мæ хур,
Æркæс-ма йæм, хуыздæр у?
Кæд ыл мæ зонд рæдийы,
Дæ æрхъуыды кæд хуыздæр у.
ХÆРÆГ
Дæ саргъ куы уаид сыгьзæрин,
Лыг куы уаиккой дæ хъустæ,
Бæх дæ уæддæр нæ хонин.
Цы ’нхъæл дæ цымæ дæхицæн.
Дæ уад æмæ дæ цыдæй
Диссаг ма кæс дæхимæ.
Дæ дугь вæййы хæрджытæм, —
Нæ фæразыс бæхтимæ.
Фæлтау ныууадз дæ дзырддаг,
Дзæгъæл ныхас цæмæн у?
Ратт ын, гормон, йæ фæндаг, —
Хæрæг йæ сæрæй бæрæг у.
РЫНЧЫН ÆМÆ РЫНЧЫНФÆРСÆГ
РЫНЧЫНФÆРСÆГ
Куы сдæ, Осмæн, фыдмæллæг,
Хъæрзгæ дæ бонтæ куы ’рвитыс,
æгиатаг хабæрттæ æмæ таурæгътæ
Нæ дæм уæндын бакæсын,
Мæ зæрдæ дыл куы риссы.
Хуыз дæ, туг дæ нал баззад,
Цæуыс адзалмæ хæстæгдæр.
Бонæй-бонмæ дæ хъару
Бæлвырд кæны мæллæгдæр.
Мæ зæрдæ дыл куы худы,
Е-ууæй, гормон, фæтарстæ?
Ды ном æмæ кадимæ
Дæ заманы куы цардтæ.
Дæ ном чысыл куынæ уыд,
Арвы цæлхъау куы хъуысти.
Дæ тых æмæ де ’хсарæй
Æгас дуне куы рызти.
Чысыл ысхæц дæхиуыл, —
Гормон, дæ уд фæцæуы.
Уæлдай тæрсын æххуыс нæу, —
Мæлæтæн дæр лæг хъæуы!
РЫНЧЫН
О, мæ хъан, мæ уарзон,
Æрбабад-ма хæстæгдæр.
Фыццаг бамбар мæ низы, —
Уайдзæф ракæн фæстæдæр.
Тæхуды ’мæ ды иу хатт,
Мæ зæрдæмæ куы ’ркæсис,
Цæуыл у мæ низыхатт,
Тæригьæд мын фæкæнис.
Куыдтæ бацис мæ фæллой,
Цы ми кæнынц мæ зæнæг, —
Ды дæ цæстæй куы фенис, —
Мемæ кæуис дæхæдæг.
Хъал ныхас цæмæн у?
Фæлтау дæ хъус æрбадар, —
Байгом кæнон дæ разы
Мæ зæрдæйæн йæ дуар.
309
^ъаныхъуаты Фатимæ
310
Мæнæн мæ ном, дæ загъдау,
Арвы цæлхъау куы хъуысти.
Мæ тых æмæ ме ’хсарæй
Æгас дуне куы рызти.
Æхсар æмæ рæстдзинад
Æз мæ къухы куы дардтон..
Æз ме стыр мулк, мæ фæллой
Афтæмæйты куы ссардтон.
Мæ архайд уыд амæлæн,
Мæнæн мæ ниат Хуыцау уыд.
Хорз ракæн адæмæн! —
Мæнæн, мæ хур, æгъдау уыд.
Фæлæ, мæ хур, ц’ахъаз у?..
Фыд зæнæг мын рацыди.
Низджын ысдæн сæ низæй,
Мæстæй мæ хуылф басыгьди.
Дзугтæ скодтой чызджытæй,
Цард риуы бафынæй.
Афтæ ’рвитынц сæ бонтæ
Худын æмæ хъазынæй.
Сæ мулк, се ’хсар, сæ намыс
Æргом ысси хæрзмæллæг,
Уæддæр фæсмон нæ кæнынц
Мæнæн, мæ хур, мæ зæнæг.
Сæфты зондыл рацыди, —
Сагьæс размæ нæ кæнынц.
Сæ хæдзары уынаффæ
Кæрæдзийæн уæй кæнынц.
Се ’хсæн хæрæг куы феной
Сыгьзæрины уаргьимæ,
Уæд ын йæ ном аивынц,
Арвитынц æй кадимæ.
Ыстæй ноджы мæ фæстаг
Тынг æнæфсарм, фæлывд у.
Ма мын аппар мæ ныхас,
Бауырнæд дæ, бæлвырд у.
æгиатаг хабæрттæ æмæ таурæгътæ
«Мæнæ хæлы мæ хæдзар!..» —
Кæугæ дзурдзæн мæ зæнæг.
Йæ уæрджытæ хойдзæни,
Уый æруыдзæн хæрзмæллæг.
Ма дæ уырнæд йæ дзырдтæ,
Мæнгæй йæхи æфхæры.
Давын æмæ хæрынмæ
Йæ дæндæгтæ цыргь кæны.
* * *
Демæ худгæ дзурдзæни,
Ысуыдзæни хæрзлымæн.
Зæрдæ зæгьдзæн мидæгæй:
— Амæн нал и йæ хуызæн.
Худгæ йæхи æвдисы, —
Зæрдæ сау у мидæгæй.
Хи дзы хъæуы хъахъхъæнын, —
Куыдзау, хæцы сусæгæй.
Цæй, дардыл цы дзурæм,
С’амонд фенцъылд, асасти,
Сæ цар кæлы сæ уæлæ! —
Сæ фыдцотыл рахатти.
Кæфтæ æмæ кæсæгтæ,
Уыдоны цард куы кæнынц.
Уыдон дæр ма, мæ фырттау,
Кæрæдзи фыд куы хæрынц.
Гъеныр мæ фыд бамбыди,
Уый байдыдта мæрдысмаг.
Мæ къабæзтæ халæттæн
Ныр уал фесты хæлæйфаг.
Ныр цæргæстæ, уаритæ
Тæхынц мæнæн мæ сæрмæ,
Бахæрынмæ цæрдудæй
Кæсынц мæнмæ æнхъæлмæ.
311
Ныр мын мæ низ бамбæрстай,
Мæ хъан, мæ хур, æнхъæл дæн.
Л^ъаныхъуаты Фатимæ
312
Сæрæй дæуæн куы схуылыдз
Дæ цæсты бын кæлмæрзæн...
АВДÆНЫ ЗАР
Ахуысс, ахуысс æнцад хуыстæй,
Цалынмæ маст дæ зæрдыл нæй.
Æз дæ хæссын хæлар куыстæй,
Ныр уал мæ туг мæ риуæй дæй.
Æнæбæстæ, æнæхицау, —
Ды нæ зоныс, мах кæм ыстæм;
Нæ хорздзинад æнæмбæрстæй
Мах дзæгъæлдзу кæй сыстæм.
Не ’ннæ дихтæ сæ паддзахæй
Иттæг тыхст дзы куы вæййынц.
Сæ дин, сæ бæстæ, се ’гъдауæй
Уыдон хицæн куы кæнынц.
Дæ дин, дæ бæстæ, де ’гьдауыл
Иттæг тынгæй куы дзурай,
Дæ худинаг, де ’гадыл
Адзал лæварæн куыд курай!
Туркаг зæрдæ ма райсай, —
Дæ туджы ’ртах кавказаг.
Махыл дæ зæрдæ ма худæд, —
Нал дын ыстæм ахъаззаг.
КÆМÆДÆР
Удæн рæсугъд цы зоны,
Аргъ ын хъæуы йæ митæн.
Дидинæг дæр йæ боны
Алыхуызон æрттивы.
Фæлæ бирæ н’ахæссы,
Тагьд фехæлы, фесæфы.
Уад æй ’видауцмæ ахæссы,
Аргь ын æппын нал вæййы.
æгиатаг хабæрттæ æмæ таурæгътæ
Уымæн йæ бæлас — æнæфау.
Уый кадджын у нæ цæсты.
Дидинæджы æнæвгьау
Азæй-азмæ куы дæтты.
Ды дæ митæй рæсугъд дæ,
Ноджы ма уындæй хайджын дæ.
Дæ зонд æмæ де ’гьдауæй
Ды мæ цæсты кадджын дæ.
Æз дын дæхи нæ зонын,
Дæ коймæ дын аргь кæнын.
(Тынг бæллын дæ уындмæ
Фæлæ баззад хъаймæтмæ).
Цæрыны бæсты æгадæй,
Ыстыр зынтæ куы кæныс.
Ды балхæдтай дæ цардæй,
Сæрæй, дæ мулк — дæ намыс!
САБЫР
Уаты бадтæн иунæгæй,
Арв хъæрæй нæрыди.
Зæрдæ рысти мидæгæй,
Сæр уæрджытыл лæууыди.
Бæстæ семæ куы хастой
Уарын, дымгæ, æдзынæг.
Хъæрæй зæрдæ куы састой, —
Уæнгтæн сæ тых æрмынæг.
Зæрдæйы сагьæс бацыди,
Уд мæлынмæ ысразы.
Рухс æм æппын нал цыди,
Нал фæрæзта йæ уаргьы.
О, нæ дуне! Дынджыр дæ,
Ды нæ ’дзухæй куы ласыс;
Кæм нæ къултыл хойдзынæ,
Кæм нæ хурмæ куы тавыс.
Кæм нæм уарзгæ куы худые,
Ласдзынæ мæ дæхимæ,
ъаныхъуаты Фатимæ
Куы мæм кардæй æвзидыс
Мæнæн, гормон, мæ риумæ.
Фæлæ дæуæй куыд тæрсон?!
Мæнæн куы ис æнхъæлцау;
Мæнæн мæ удæн йæ тæрхон
Раджы куы скодта мæ Хуыцау.
О МÆ ХУЫЦАУ
Не сфæлдисæг, нæ Хуыцау,
Ды æнæкæрон ыстыр дæ.
Алцыппæтæн сæ хицау —
Æнæдзырддаг ды куы дæ.
Дуне афтид куы уыди,
Уæддæр уыдтæ, куы цардтæ,
Уæддæр де ’мдых нæ уыди,
Уæддæр Апсы куы бадтæ.
Дæ уынаффæ, дæ тыхæй
Афтид джиппы рауагътай;
Чи сæ сбæрæг йæ хуызæй,
Кæй сæ уд дæр бауагътай.
Сæ цард, с’амонд уыдонмæ
Цæуы дæуæй сæ размæ.
Цæрынц æмгъуыдæй иу бонмæ, —
Хъæуы та сæ дæ размæ.
Фæсарæнты Темырболаты куыстытæ тынг бирæ сты, куыд
иронау, афтæ туркагау, суанг францусаг æвзагыл дæр. Хетæг-
каты Къостайы æмдзæвгæтæ дæр ма туркаг æмæ францусаг æв-
загмæ ратæлмац кодта Мамсыраты Темырболат:
НЫСТУАН
314
Ныббар мын, кæд-иу дæм мæ зарæг
Кæуæгау фæкæса, мыййаг, —
Кæй зæрдæ нæ агуры хъарæг,
Уый зарæд йæхи фæндиаг!..
æгиатпаг хабæрттæ æмæ таурæгътæ
Æз дзыллæйæ къаддæр куы дарин,
Куы бафидин искуы мæ хæс,
Уæд афтæ æнкъардæй нæ зарин,
Нæ хъуысид мæ кæуынхъæлæс...
САГЪÆС
Мæ удыл хæцæг
Æнæ æнцой уа,
Мæ мады зæнæг
Мæ мардыл кæуа!
Куыд зæхмæдзыд дæн,
Куыд фыдуаг хæссын, —
Мæ фыдæн фыртæн
Цæуылнæ бæззын?
Хъæубæстæй — хъоди,
Æмгартимæ — сырд,
Ныхасы — гоби, —
Нæ мæ хауы дзырд.
Мæ зæонд, мæ фæндыл
Нæ лæууы кæстæр,
Кæстæр мæ фæдыл
Нæ цæуы хæстмæ.
Бæсты сæрвæлтау
Нæ кæлы мæ туг;
Хæссын, къæлæтау,
Цагьайраджы дуг!..
НЫФС
Тызмæгæй мæм ма кæс,
Мæ фыды зæронд,
Дæ зæрдæмæ ма хæсс
Мæ зæрдæйы конд!
Йæ фыды фæндиаг
Кæм вæййы фырт дæр? —
315
Фатимæ
316
Лæппуйæ рæдиаг
Нæ вæййы æвзæр!
Дæ номыл, дæ кадыл
Нæ барын мæхи, —
Ныууадз мæ мæ адыл, —
Фæндон хорз кæм и?!
Æз топпæй нæ хъазын,
Æз барæг нæ дæн;
Æхсаргард ысласын
Мæ бон нæу мæнæн.
Фæхудæнт мыл хъалтæ —
Ды се ’мбал нæ дæ!
Мæ гутон, мæ галтæ —
Мæнæн дæр цæттæ!
Мæ гутон, мæ галтæ —
Мæ фæндыр, мæ зонд;
Мæ кадæг, мæ зарæг —
Мæ цард хоры конд.
Нæ дзыллæйы зæрдæ —
Мæ хуымгæнды хай;
Нæ бæсты сагьæстæ —
Мæ фæззыгон най...
Дзаг хорæй — мæ хордон,
Бæркадджын — мæ зæхх.
Хæдтулгæ — мæ уæрдон,
Мæ фæндаг — уæрæх...
Мæгуырæй мын ма тæрс,
Мæ фыды зæронд, —
Дæ зæрдæмæ ма хæсс
Мæ зæрдæйы конд!..
æгиатаг хабæрттæ æмæ таурæгътæ
ÆЙ, ДЖИДИ!
Бирæ фæлмæн тынтæ зæрдæ нывæнды, —
Бар-ма йын ратт!..
Бирæ цыдæртæ мæгуыры фæфæнды
Иуæй-иу хатт.
«Æй, джиди, — афтæ фæзæгъы йæхицæн,
— Искуы æз дæр
Адæмы фарнæй куы скæнин мæхицæн
Кад æмæ сæр!
Тарфдæр мæ зæрдæ йæхимæ куы хæссид
Искæй зынад,
Дунейы хæрзтæй хуыздæр мæм куы кæсид
У арзондзинад!..»
АЗАР!
Æз дæ зарынмæ куы хъусын,
Уæд хъæлдзæгдæрæй фæкусын,
О мæ хуры хай, —
Азар-ма, чызгай!..
Мах бар нал ысты нæ сæртæ...
Азар, цалынмæ дæ зæрдæ
Не ссау фырмæстæй,
Адæмы мæтæй!..
Адæмæн зæхх у сæ дарæг...
Азар!.. Ракæ мыл-иу хъарæг,
«О мæ бон-иу зæгъ, —
Байстой нын нæ зæхх!..»
Нал дæ бахъæудзæн ныр рувын...
Азар!.. Сахуыр мæ кæ кувын!..
Ма фæлидз тæргай,
О мæ хуры хай!..
317
Фатимæ
318
ФЕСÆФ!
Фесæф, фесæф, цард,
Сау лæппуимæ,
Тагьд дæлзæхх фæу
Ме ’намондимæ! —
Калмау мын мæ риу
Судзгæ баууылдта
Маст — зæрдæхалæн, —
Йæ тых басæтта!
Афæлывта мæ
Сауæрфыг рæсугъд...
О, мæ худинаг,
О, мæгуыр мæ уд!..
Дзырд Хуыцауы раз
Радта иннæмæн, —
Къухæй нал ласы
Ныр йæ къухдарæн...
Гъей, чызгай, цæмæн
Афæлывтай мæн?!
Цæй, дæ Хуыцау дын
Уæд тæрхонгæнæг!..
Даргь хæххон зымæг,
Уалдзыгон бонау,
Ныр æрымысын
Æз, фынфенæгау...
Кæд кæрæдзийы
Фаг нæ рæвдыдтам?
Кæд кæрæдзийæн
Фаг нæ фæдзырдтам
Уарзон ныхæстæ,
Цард æнæнхъæлæджы?!
Гъей, цы хъал уыдтæн
Уыцы рæстæджы!..
Ныр дæу чи хæссы,
Уый йæ лæджыхъæд
Мемæ бавзарæд,
Кæд хуыздæр у, уæд!
æгиатаг хабæрттæ сгмсв таурæгътæ
Гъе, йæ топпæй хъазт,
Гъе, йæ бæхыл бадт,
Гъе, йæ кæсгон кафт,
Гъе, йæ арæхст зард!..
Дæу сырх дарийæ
Хорз ысфæлыста!
Дæу сыгъзæрин рон
Нарæг балвæста...
Риуы ’гьнæджытæ
Хъазынц стьалытау...
Уæд дæ хæрдгæхуыд,
Уæд дæ алы ’гъдау!..
Фесæф, фесæф, цард,
Сау лæппуимæ,
Тагьд дæлзæхх фæу
Ме ’намондимæ!
Калмау мын мæ риу
Судзгæ баууылдта
Маст — зæрдæхалæн, —
Йæ тых басæтта!
зонын
Зонын, æфсæрмæй кæудзыстут,
Бавæрдзыстут мын мæ мард,
«Рухсаг у, рухсаг, — зæгьдзыстут, —
Ницæмæнуал уыд дæ цард!»
Зонын, æргæвддзыстут исты, —
Мардыл ма чи дары ком? —
Алчи æфсæстæй мæ хисты
Ссардзæн арахъхъæй мæ ном.
Иу бон æгьгьæд у мысынæн,
Иу бон кæндзыстут мæ дзырд,
Уый фæстæ ферох уыдзынæн, —
Ничиуал зондзæн мæ цырт.
319
Фатимæ
ТÆХУДЫ...
Тæхудиаг, буц хъæбулæй
Йæ уалдзæджы царды хурæй
Чи бафсæст йæ мады хъæбысы!
Тæхуды, æрæгвæззæджы,
Хъæлдзæгæй æнкъард рæстæджы
Йæ рагуалдзæг хорзæн чи мысы!
Тæхуды, йæ фыды зæххыл,
Йæ уарзон æмгарты рæгьыл
Кæмæн хъуысы дардмæ йæ зарæг!
Тæхуды, йæ гутонимæ,
Хæрзифтонг бæхуæрдонимæ
Йæ бинонтæн чи у сæ дарæг!
Тæхуды, йæ дзыллæйы раз
Чи ракæны барджын ныхас,
Кæй фæрсынц, кæй равзарынц зондæй!
Тæхуды, йæ уарзондзинад,
Йæ хорз ном, йæ фыдæлты кад
Чи уадзы уæлæуыл зæрондæй!..
320
МÆГУЫРЫ ЗÆРДÆ
Зымæг нæ хæхты цух нæ уадзы, —
Лæджы æмбæрц æруары мит;
Æфцæгæй коммæ уад дзыназы;
Их доныл саразы йæ хид.
Æхсæвæн нæм кæрон нæ вæййы...
Тæхудиаг кæм нæ у сæрд! —
Сæнар кæмæ нæй, уый ныссæйы, —
Цырагъ нæм чи судзы фæсхæрд?!
Нæй кад мæгуыр лæгæн йæ куыстæн,
Йæ сихор, йе ’хсæвæр — йæ мæт;
Йæ уат — ыскъæт, зыгуым — йæ лыстæн,
Хъæбæр — йæ цъæх хуыссæн нымæт...
Кæд рухс нæ баййафы йæ цардæй,
Йæ бон кæд арвиты зынтæй, —
Уæддæр нæ ныххуыссы æнкъардæй —
Йæ зæрдæ хъал вæййы фынтæй.
æгиатаг хабæрттæ æмæ тпаурæгътæ
РАКÆС!..
Дзæгъæл мæ ныууагьта мæ фыд,
Нæ зонын мæ мады рæвдыд,
Нæ бæстæй фæхицæн дæн сонтæй.
Кæмдæрты æнæсæронæй,
Æдыхæй, æцæгæлонæй
Мæ уалдзæг æрвыстон фыдбонтæй...
Фæхæссон-ма, загътон, уæддæр
Фæстæмæ мæ иунæджы сæр
Мæ Ирмæ, мæ райгуырæн бæстæм...
Мæ цæстысыг донау мызти,
Мæ зæрдæ фыр цинæй рызти, —
Куы скастæн нæ цъитиджын хæхтæм.
Æрцыдтæн... Мæхицæй фыддæр
Мæгуырæй куы ссардтон дæу дæр,
Мæ уарзон, мæ иубæстон адæм!..
Нæ хæхтæй, нæ тыгьд быдыртæй
Æмхуызон нæ иуæн дæр нæй, —
Кæм кусæм, кæм цæуæм, кæм бадæм...
Лæджы хуызæн лæг нæм — ыстæм,
Бæрæг дæр нæ нал ис, цы стæм,
Цы уыдзæн нæ фидæн, нæ фæстаг? —
Кæдæмдæр ма хилæм куырмæй...
Гъе, Уастырджи, ракæс, цæмæй
Нæ фæуæм бынтондæр фыдвæндаг!..
ÆНÆ ХАЙ
Мæ Иры фæсивæд! Дæ цинæй, дæ хъыгæй
Фæластон мæ сау зæрдæ дард...
Цы ма мын кæндзынæ? — дæ цæстыты сыгæй
Æнæ хай фæуыдзæн мæ мард!..
Æцæгæлон адæм, æцæгæлон бæстæ
Æхсныфæй нуазынц мæ туг...
Мæлæтæй нæ тæрсын, фæлæ мын мæ фæстæ
Мæ уæлмæрдмæ чи хæсдзæн суг?
321
21 Заказ № 1558
<Я^ъаныхъуаты Фатимæ
Кæй чызг мыл ыскæндзæн зæрдæхалæн хъарæг,
Кæй кæуынæй риздзæн къæдзæх,
Кæй фæндыр ысцæгьддзæн мæ иунæджы зарæг,
Чи уадздзæн мæ дугъы йæ бæх?
Мæ Иры фæсивæд! Дæ цинæй, дæ хъыгæй
Фæластон мæ сау зæрдæ дард...
Цы ма мын кæндзынæ? — дæ цæстыты сыгæй
Æнæ хай фæкодтон мæ мард!..
ÆНÆ ФЫЙЙАУ
Хорз фыййау пыхсы дæр ары йæ фосы фæд,
Рындзыл нæ кæны фынæй...
Фесæфай, фесæфай, уастæн, нæ фæсивæд, —
Иу бахъахъхъæнæг дæ нæй!
Тар хъæдмæ бацыдтæ, пыхсы ныдздзæгъæл дæ, —
Стонг фосæй сонтдæр, зыддæр, —
Иугæйттæй агурыс фароны хæтæлтæ,
Стонг фосау сæфыс ды дæр!..
Гъæй, джиди! Искуы дæ фыййау куы разарид
Иу сау къæдзæхы сæрæй!
Хорз фосы дзугау дæ иумæ куы равзарид
Исчи йæ фарны хъæрæй!..
322
додой
Додой фæкæнат, мæ райгуырæн хæхтæ,
Сау фæныкæй уæ куы фенин фæлтау!
Зæй уæ фæласа, нæ тæрхоны лæгтæ, —
Иу-ма уæ фезмæлæд искуы лæгау!..
Искæй зæрдæ уæ дзыназгæ нырризæд,
Искæмæ бахъарæд адæмы хъыг,
Дзыллæйы мæстæй уæ исчи фæриссæд,
Иумæ уæ разынæд иу цæстысыг!..
Фидар рæхыстæй нын не уæнгтæ сбастой,
Рухс кувæндæттæй хынджылæг кæнынц,
æгиатаг хабæрттæ семæ таурæгътæ
Мард нын нæ уадзынц, нæ хæхтæ нын байстой,
Стырæй, чысылæй нæ уистæй нæмынц...
Иугай ныйистæм, ныууагьтам нæ бæстæ,
Фос дæр ма афтæ ныппырх кæны сырд...
Фезмæл-ма, фезмæл, нæ фыййау, нæ фæстæ,
Иумæ нæ рамбырд кæн, арфæйы дзырд!..
Охай-гъе! Не знаг нæ былмæ фæтæры, —
Кадмæ бæлгæйæ æгадæй мæлæм...
Адæмы фарнæй къæдзæх дæр ныннæры, —
Гъе, мардзæ, исчи! — бынтон сæфт кæнæм!..
КÆМÆН ЦЫ„.
Алы куыстæн — рад:
Дзидзидайæн — мад.
Хорз фыййауæн — фос;
Бирæ фосæн — хос.
Хоры кæндæн — зад;
Хоры хæрдæн — кад.
Сонт рæдыдæн — барст;
Хорз зæрдæйæн — уарзт.
Рагон мастæн — тад;
Загьдкъахæгæн — над.
Магусайæн — цæф;
Цырд лæппуйæн — кæф!
УСГУРЫ ХЪЫНЦЪЫМ
Мæ сæфт хуры хай,
Дæргъæрфыг чызгай,
Куы нæ дæ федтаин, бæргæ!
Дæ фидауц хъазтмæ,
323
Дæ симгæ кафтмæ
Кæм лæууы иунæджы зæрдæ!..
Дæ мидбылты худт,
^ъаныхъуаты Фатимæ
5 Дæргьæрфыг рæсугъд,
5 Фæскъæвда хур бон у лæгæн.
Дæ рухс цæстæнгас,
Дæ рæвдыд ныхас
д Мæгуырæн бирæ сты мæтæн...
Куыд царæфтыд дæн, —
Цæмæн амбæлдтæн
Дæуыл, мæ иунæг сæры бон!
Цы ма кæндзынæн,
Куыд ма цæрдзынæн
Æнæ дæу, амæттаг дын уон!..
ЧИ ДÆ?
Мыггагæй мæ ма фæрс, —
Уæздан лæг нæ дæн;
Мæ уындмæ мын ма кæс, —
Нæ бæззын чызгæн.
Мæ хæдон — четæнæй,
Мæ куырæт — кæттаг,
Мæ цухъхъа — цъæх тынæй,
Нæхи хохбæстаг.
Нымæтхуд, æрчъитæ,
Мæ ронбаст — уæрдæх...
Фæрсыс ма мæ: чи дæ?
Уæд байхъус дзæбæх!..
Æз райгуырдтæн хохы...
Нæ хъæдкъул ыскъæт, —
Ныр дæр мæ нæу рохы, —
Æвгъæддон уыд уæд...
Рæстмæйы хъуыддагæн
Сыгьдæгдæр ран хъуыд,
Фæлæ дзы мæ мадæн
324
- Хуыздæр ран нæ уыд.
$ Æлгьыстæн мын баззад...
* Тæрсын дзы ныр дæр...
ч Рынчынæн «æгæссад
й Дæ уæд» зæгъ, æндæр
æгиатаг хабæрттæ æмæ таурæгътæ
Йæ бахъуыд сахатæн
Мæгуыры бон циу? —
Нæ фæци мæ мадæн
Нæ файнуст, нæ тиу.
Нæ йæм уыд фæкæсæг...
Йæ мой йæм кæм бадт! —
Æмæ йæ фыдвæззæг
Фæкодта мæ мад.
Мæн иу ус фæхаста
Сывæллон ахуыр,
Йæ дзидзи нæ ласта
Мæ дзыхæй, мæгуыр.
Куыд фæрæзта уыйас, —
Æппæтæй дæр фаг!
Фæцардтæн æм иу аз,
Фæдæн æм дыккаг.
Фæхъомыл дæн афтæ,
— Æдæрсгæ цыдтæн...
Кæм заргæ, кæм кафгæ
Æмбырдтыл зылдтæн...
Чысыл ма йæ зонын
Мæ фыды... Хæмæт, —
Йæ номæй йæ хонын, —
Кæм кодта мæ мæт!
Дыккаг ус æрхаста...
Æркодтой мæн дæр...
Мæ «чындз» мæ нæ уарзта, —
Фыдсыл уыд кæмдæр!
Йæ рард дæр ысхуыстæй,
Йæ рæвдыд дæр — над,
Йæ «цу-ма» рæхуыстæй, —
Гъе уый, дам, дын — мад!
Мæ фыд-иу къуыригай
Дзæбидырдзуан цыд,
Йæ ус та æригай
Хæдзар-хæдзар зылд.
325
^ъаныхъуаты Фатимæ
Цуанон лæг мæрдтæм
Хæстæгдæр цæры,
Йæ мард та уæлмæрдтæм
Нæ хæццæ кæны!..
326
Фæдзурынц æй ал-хатт, —
Мæ фыдæй хуыздæр
Лæг цуаны нæ ахатт.
Ныххæррæгь кæмдæр!
Ус хистытæ кодта,
Фæуæй кодта зæхх.
Цы ардта, уый хордта
Æввонгæй, дзæбæх.
Ныр дæр ма æрра дæн,
Сывæллонау, сонт, —
Уæд та?.. Цæй, йæ мадæн
Чи амоны зонд?
Хæрз дзæгъæл кæй зайын,
Уый базыдтон... Ку!
Кæуынæй кæй сайын?
Дæсаздзыд лæг у!
Ус афæдзы бонмæ
Йæхиуыл хæцыд, —
Уæлладжыры коммæ
Чындзы та фæцыд.
Мæн къæйыл ныууагъта...
Йе амæл, йе рæз!
Æвæццæгæн, загъта:
Куыст цардæн фæрæз!
Цы куыстæн бæззыдтæн
Дзæбæхдæр мыздыл? —
Уæлыгæс фæцыдтæн
Гуыбыны хæрдыл.
Мæ фысымтæ — радæй,
Мæ хуыссæн — лыстæн,
Уæддæр-иу «дæ-да-дæй»
Куы ныззарыдтæн!
æгиатаг хабæрттæ æмæ таурæгътæ
У æл ыгæс-бынхорæй
Фыййау дæр ысдæн, —
Дæс мæрты мын хорæй
Лæвæрдтой мыздæн.
Фыййауæн — уæлæфтау,
Хæлынхуд, хызын,
Йæ къæбæр — æнæвгъау,
Йæ куыст нæу уæд зын.
Æлгьыстæй, уæд надæй
Цы нæ бавзæрстон!
Уæддæр-иу «дæ-да-дæй»
Куы ныццæлхъ ластон!
Æхсæрдæсæмаздзыд —
Лæджы бындзæфхад, —
Æгæр дæр фæхъазыд,
Æгæр дæр фæбадт!
Цы цæнггæ мыл разад,
Цы хосдзау уыдтæн!
Фæлæ ма кæм баззад
Уыгæрдæн мæнæн! —
Гæппæл дæр мын нал уыд...
Цы фæци мæ зæхх?
Хæрнæгæн, дам, бахъуыд...
Цу, исты сын зæгь!
Ыссæдз азмæ азгай
Æххуырсты цыдтæн...
Цы нæ кодтон радгай,
Цы нæ-иу уыдтæн?!
Мæ архайд, мæ тыхмæ
Лæг кодта хæлæг;
Æккойæ мæ ныхмæ
Кæм лæууыд хæрæг!
Мæхи та дын стауын:
Нæ дын зыдтон, цы,
Тын уæрдын, тын уафын,
Хæрдгæйæ — дæсны;
327
^&ьаныхъуаты Фатимæ
5 Æрцындзæй, хæсгардæй —
5 Хæрзарæхст, чызгау...
Гъе уæддæр «дæ-да-дæй»
у Чи зарыд мæнау?
3 Йæ бонæй уа зæрдæ,
Куыд хивæнд у, куы!
Зæгъ-ма йын: æвзæр дæ, —
Уырны йæ бæгуы!
Бон хурмæ нывæнды
Рæсугьд хуры тын,
Æхсæв æй æрфæнды
Мæнимæ хæтын.
Кæцæй йæм фæсиды
Сæрибары дуг?
Цæмæн дзы æхсиды
Цæджджинагау туг?
Йæ бонæй уа уастæн,
Дæргъæрфыг рæсугьд! —
Кæм лæууы йæ хъазтæн
Лæппуйы тæппуд!
Куыд уыди йæ фыццаг?
Куыд разылд мæ сæр?
Куыд уыдзæн йæ фæстаг?
Нæ зонын ныр дæр...
Йæ уындæй куы райди
Мæ зæрдæ, куы та,
Цыма йæ фæсайди, —
Йæ сæфт дзы уыдта...
Куыддæр-иу ныхъхъус дæн,
Фæлыгъдтæн-иу дард...
Аргь нал уыд мæ куыстæн,
328
, Ысуæлдай мæ цард...
Й Быцæугонд — хъæуимæ...
« Æмгартæй тæрсын...
Ч Гъей, зæрдæ, дæуимæ
й Кæй бон у хæцын?!
æгиатаг хабæрттæ æмæ таурæгътæ
Цæмæн-иу мæм каста
Мæ сæфт хуры хай?
Цæмæн-иу фæраст и
Мæ рæзты чызгай?
Цæмæн-иу мæм бахудт
Хъуызгæ мидбылты?
Цæмæн мæ хъуыд агъуд, —
Ливорджын дæн, цы?
Ныббар мын, кæд дардæй
Мæ ныхас хæссын, —
Мæстджынæй, æнкъардæй
Мæ сæнттæ мысын...
Нæ зымæг ингæн у, —
Йæ зæйтæ — нæ мæт;
Нæ фæззæг куыстæн у,
Нæ уалдзæг — дзæнæт.
Хур арæхдæр тавы,
Ысулæфы зæхх,
Сæгъ хъæмпæй нæ давы, —
Нæ хуссæрттæ — цъæх.
Фæмил вæййынц хæхтæ,
Фæбур вæййы дон,
Æртæхынц нæм мæргътæ,
Фæтынг вæййы бон.
Фæзыны гæлæбу...
Зынг фесты зæрдæ...
Гъе, мардзæ, нæ лæппу! —
Цы фæдæ, кæм дæ?!
Дæ хъару нын равдис! —
Куыддæр фæнды уæд,
Ирæдисæн бар ис:
Йе — фыр, йе — рæуæд.
Мæ ирæд цæттæ у...
Æххуырсты мыздæй
Æрæмбырд... Цы хъæуы, —
Æппæт дæр хыгъдæй..
329
Фатимæ
330
Мæ фосæн сын дардтон
Мæхи армæй цæхх,
Сæ мадæн сын ссардтон
Дыууæ галæй бæх.
Æнæуый, цы зæгъай, —
Æппæтæй рæвдыд...
Мæ сагъæс, мæ катай —
Чызгайæн йæ фыд.
Мæгуыр лæгмæ — схъæлдзырд,
Æнæбарвæссон;
Хæдзары — хъæды сырд,
Хъæубæсты — Сырдон.
Дзырды бар кæй уадзы,
Кæй фæрсы фæндæй?
Чызг тайы, дзыназы,
Мад судзы мæстæй...
Æмвæнд ыстæм рагæй...
Мад циу? Мад нæ фарс
Хæцдзæнис дæндагæй...
Фыд... Фыд у цъæх арс!
Фæкодтон нывæндтæ, —
Мæ куывд мын Хуыцау
Нæ исы... Мæ зæрдæ
Ысдзæгьæл, ыссау...
Кæй барвитон курæг?
Кæй та равдæла?
Цæй мæгуыр дæ, иунæг,
Дæ мад амæла!
Кæй барвитон курæг?
Æфсæрм лæг кæм и?
Мæ лæгтæм лæбурæг
Куы скæна йæхи?
Мæхæдæг фæцæуон,
Уæд ноджы фыддæр, —
Куы нæ йæм фæлæууон,
Куы сдзурон æз дæр!..
æгиатаг хабæрттæ æмæ таурæгътæ
Кæй та сын æй курынц,
Уый ацы сахат
' Сæхуыдтæг дæр дзурынц...
Нæ йæ дæтты мад.
Йæ чызг дæр кæм комы?!
Фæкъæйных сæм и, —
Йæ дзыккутæ тоны,
Æргæвды йæхи...
Æрвиты мæм ал-хатт:
«Цы фæдæ, кæм дæ?
Мæлынмæ мæ ма ратт,
Фæзын, кæд лæг дæ!»
Гъе уый дын мæ митæ, —
Куыдфæнды сæ дом!
Фæрсыс ма мæ: «Чи дæ?» —
Уæд иунæг — мæ ном!
331
ъаныхъуаты Фатимæ
ХЪАНЫХЪУАТЫ ИНАЛЫ ЦАРДÆЙ
Æнæхъæн Хъаныхъуаты мыггагæй уал æрмæстдæр Дудары
фырт Иналы райсæм. Инал райгуырди 1851 азы Гæналдоны.
Хъаныхъуаты Дудары фырт Инал ирон адæмæн сæ леген¬
дарен фыссæг Хетæгкаты Къостайæ æнæхъæн 10 азы раздæр
райдыдта фыссын, куыд иронау, афтæ уырыссаг æвзагыл дæр,
Стъараполы гимназы куы ахуыр кодта 1861 азты, гъеуæд.
Фæлæ Тæгиатæн сæ дуг куы фæци, уæд ног дуджы сæргъыл
чи æрлæууыд, уыдон тæгиатаг лæгтæн сæ куыстытыл æрбад-
гæйæ фæрсылæй сын дзы сæ нæмттæ ахахх кодтой, афтæмæй
сæ куыд фæндыд, афтæ сæ спайда кодтой.
Инал Стъараполы гимназы каст куы фæци 1872 азы, уый
фæстæ — «Военно-артиллерийское училище» 1877 азы. Уæрæсе
Туркимæ схæцыд 1878 азы, уыцы рæстæджы Инал афицерыл
нымад æрцыд æмæ йæ «Дикая дивизи»-мæ арвыстой, кæцы уыд
æппæт Кавказы æфсæддон тыхтæй арæзт.
Кæд Хъаныхъуаты Мырзабеджы фырт Аслæнбег (Дзыбындз)
дæнцæнæн æппæт Тæгиаты фæсивæды æхсæнæй Мамсыраты Те-
мырболаты, йæ мадыфсымæры райста, уæддæр-иу афтæ загъта:
«Куыд æппæт Тæгиатæм, афтæ Мамсыратæм дæр Темырболаты
размæ дæр, стæй Темырболаты фæстæ дæр, уæздан сгуыхт лæг-
тæ бирж уыд.»
Хъаныхъуаты мыггагæй та суанг мæрдтæм дæр Адылдже-
рийы фырт Алмахситæй арфæгæнгæ ацыд. Рухс дунемæ йын
фæндаг йæ сабийы бонты уый ракодта. Фæлæ-иу уæддæр, Хъа¬
ныхъуаты мыггаджы кой кæнгæйæ, Дудары фырт Иналæй рай¬
дыдта.
Иналы кой кæнгæйæ-иу, Аслæнбег (Дзыбындз) Тъæрæсæй
райдыдта. Афтæ куыд фæзæгъынц, дæ куыдзы, дам, дæхæ-
дæг цы номæй схонай, адæм дæр æй уыцы номæй хондзысты.
Инал Аслæнбегæй 27 азы хистæр уыд. Аслæнбег-иу афтæ загъ¬
та: «Иналæн йæ гуырæны лæууы йæ фыд Дударæн дæр ма, уый
фыд Хъазийы фырт Тъæрæс, йæ цоты раствæндагыл уый сæ-
вæрдта. Сеппæт дæр каст фесты гимназитæ æмæ бæхæфсæддон
с/7Сæгиатаг хабæрттæ æмæ таурæгътæ
кадетты корпустæ, стæй ма ноджыдæр Бетъырбухы универси¬
теты юридикон факультет Тъæрæсы фæллæйтты фæрцы æхца-
йыл. Уымæ гæсгæ сын лæвæрд æрцыд ротмистртæ æмæ штабе
капитанты цинтæ.»
Фæлæ мæнæ ирон адæммæ ахæм ныхас ис, цæугæ доны дам
йæ гуырæнæй хъæуы расыгьдæг кæнын. Хъуамæ адæймаг бæл-
вырдæй зæгьа Иналæн йæ ныййарджыты тыххæй. Хуымы, дам,
цы байтауынц, уый дзы æрзайы.
Иналæн йæ фыдыфыд Хъазийы фырт Тъæрæс, æцæг дæнцæ-
нæн æрхæссыны аккаг, Тæгиатаг 1-аг къæпхæны нымад уæздан
лæг уыд. Йе ’хсæз фырты дæр йæ фендджын æмæ зонындзи-
нæдты фæрцы раст фæндагыл сæвæрдта. Уæлдæр кæй кой кæ-
нæм, уыдон иууылдæр уыдысты Иналæн йæ фыдыфсымæртæ.
Иналæн йæ фыд уыд Шанаты Бесланы хæрæфырт, йæхæ-
дæг та Дудараты Аслæнбеджы хæрæфырт. Иналæн йæ фыд
Дудар æнæ мадæй сидзæрæй куы баззад, уæд йæ фыд Тъæ-
рæсыл афтæ тынг сахуыр æмæ йын æнæ йæ фыд йæ цард ад
нал лæвæрдта. Йæ фыдæн тæригъæд кæнгæйæ, гимнази каст
куы фæци, уæд дины фæндагыл ацыд. Йæ фыдымады æрва-
дæлты фæрцы Кæсæджы медресе каст фæци. Йæ фыдæн тæ-
ригъæд кæнгæйæ, сæ хæдзары хъæууонхæдзарады куыстæй
цы уыд, уыдон йæхимæ райста. Йæ удыл нæ ауæрдгæйæ, тынг
уæззау уавæры бахаудта, уымæн æмæ йæ фыд Тъæрæсы фосы
рæгьæуттæн Хъобаны ныггæнæн дæр нæ уыд. Дудар уæды ба-
рæнтæм гæсгæ Хъобаны ахуыргонд уæздан лæгыл нымад уыд.
Кæд æппæт хæхты цæрæг адæмты дæр Уæрæсейы паддзæхтæ
цыфæнды расур-басур кодтой, уæддæр уыцы рахау-бахауы цар-
ды дæр йæ зонд æмæ йæ æрмгуысты зонындзинæдты фæрцы
адæмы æхсæн кадæй хайджын уыд, хъæу-иу æй сæхицæн сæр-
дарæй равзæрстой. Суанг ма Уæрæсейы хицауад æппæт Цæгат
Кавказы адæмтæн цы къамис æрбадын кодта, уым Иналы фыд
Дудары тыххæй афтæ фыст æрцыд: «Комитет для разбора лич¬
ных и поземельных прав горцев Военно-Осетинского Округа ф.
291. Родословная таблица: Дудар Тарасович Кануков (подпо¬
ручик) уæздан 1-й степени. Имеет в горах неразделенную землю
в Верхнем Кобане в весьма достаточном количестве, а живет на
плоскости».
Уæды рæстæджы Хъаныхъуатæм Тъæрæсы фырттæй фæстæ-
мæ дæр хæстон æфсæддон ахуыргонд лæгтæ бирæ уыд. Уыдон -
иу Уæрæсейы хæдхæцæг паддзахы хæстыты Уæрæсейы знæгты
ныхмæ хæцыдысты. Суанг Японы хæсты, Францимæ, финти-
мæ, Болгарии Шипкæйы хæсты, Туркимæ. Уыцы хæстыты Тæ-
гиаты фæсивæдæй хъæбатырæй чи фæмард, ахæмтæ дæр бирæ
уыд. Чи ма-иу дзы баззад, уыдонæн-иу Уæрæсейы паддзах сæ
333
334
^ъаныхъуаты Фатимæ
хъæбатыр сгуыхт хабæртты тыххæй афицерты цинтæ, науæд-иу
кæд уыйразмæ афицер уыд, уæд та штабс-капитантæ, кæнæ та
ротмистырты цинтæ балæвар кодта. Уæрæсейы хæстыты чи ар-
хайдта Тæгиаты фæсивæдæй, уыдонæй-иу бирæтæ сахъатджы-
нæй, уæззау низты бын фæуæвгæйæ, сæ цæргæбонты баззады-
сты. Аслæнбегæн (Дзыбындзæн) йæхи фыд Мырзабег дæр уыцы
хæстыты фыдбылызæй къуылыхæй баззад. Уæрæсейы паддзæх-
тæ Цæгат Кавказы хæхты цæрæг адæмтæн цас фыдбылызтæ æр-
хастой, уый цалдæр æнусы нæ адæмæн сæ фæлтæртыл Æрфæны
фæдау абоны онг ныууагъта йæ фæд. Æрмæстдæр дзы иу цау
куы райсæм, — Уæрæсе та радон хатт Туркимæ куы схæцыд
1878 азы, уыцы рæстæджы Хъаныхъуаты Дудары фырт Иналыл
цыд 26 азы, бæхæфсæддон афицеры цин райста æмæ æрвыст
æрцыд уыцы хæстмæ, кæцы йын йæ дарддæры цардæн стыр
фыдбылызтæ æрхаста.
Тæгиаты фæсивæд сеппæт дæр каст фесты гимназитæ æмæ
бæхджын æфсæддон кадетты корпустæ, стæй ма ноджыдæр
Бетъырбухы юридикон факультет. Уымæ гæсгæ-иу сын лæвæрд
æрцыд ротмистырты æмæ штабс-капитанты цинтæ. Уым уыды-
сты Иналæн йæ фыдыфсымæртæ дæр.
Инал райгуырд, мæнæ Уæрæсейы паддзæхтæ Кавказæн йе
’ппæт хæхты цæрæг адæмты фыррасур-басурæй, чи дзы кæм
гуырд, уый бæлвырд бæрæг куы нæуал уыд, гьеуæд 1851 азы
Гæналдоны. Йæ мад æмæ йæ фыд уыцы æфхæрд адæмимæ уы-
дысты, æнæбары куы Гæналдоны, куы Джызæлы, куы Бруты
рахау-бахау чи фæкодта, уыдонимæ. Иналы йæ фыд астаздзы-
дæй радта Дзæуджыхъæуы гимназимæ, фæлæ дыккаг курсмæ
куы бахызт, уæд æй йæ фыд гимназийæ ракодта, уымæн æмæ
уыцы рæстæджы Уæрæсейы паддзах Алыксандр П-аг уацары
райста Шейх-Шамилы, уымæ гæсгæ паддзах æппæт Кавказы
хæхты цæрæг адæммæ фæуæндон. Кавказы адæмтыл стыр бæл-
лæхтæ райдыдта цæуын, сæ кæрæдзийы нал æмбаргæйæ.
Ирон адæмыхаттæн сæ зонд, сæ æнусон царды пъланæн,
йæ уаг дæрæнгæнгæйæ сын рафæйлау-бафæйлауæн æрхъуыды
кодтой фæлварæнтæ. Уырысмæ хæстæгдзинад куыд æрвадæл-
тæ, æфсымæртæ, афтæ нымайынц «двоюродный, троюродный»,
дарддæр æфсымæрыл нымад нал вæййы. Ирон адæммæ та алы
мыггаг дæр суанг йæ гуырæнæй, цалдæргай æнусты фæлтæр-
тæ æдæуццагæй æфсымæртыл нымад цæуынц. Ирон адæммæ
цас рагондæр мыггаг, уыйас домбайдæр æмæ цытджындæрыл
нымад цæуы. Уæрæсейы паддзæхтæ сфæнд кодтой уыцы фы-
дæлтыккон æгъдау ныппырх кæнын æмæ æрхъуыды кодтой
фæлварæнтæ.
Ахæм стыр мыггæгтæ ирон адæмы этносæн йæ цыппар цæ-
1 /7сæгиатаг хабæрттæ æмсе таурæгътæ
дисæй сæ алкæмæдæр уыд. Кæцытæ суанг сæ рагфыдæлтæй ра-
нымайгæйæ æфсымæрты ном чи хаста. Ахæм рагон мыггæгты
фæлварæнты сасирæй луарæгау райдыдтой фæйлауын. Суанг
иу мад, иу фыдæй гуырд æфсымæртæн сæ кæрæдзийы æхсæн
уыцы фæлварæнты аххосæй-иу рауад хæсткъахæн хабæрттæ,
суанг ма-иу сын сæ динæй дæр хынджылæг кæнгæйæ, зондæй-
иу лæмæгьдæр чи уыд, уыдоныл-иу тыххæй дæр саргъуыдтой
æмæ-иу сын фæйнæ æвзист сомы байуæрстой. Сæ фæлварæнты-
иу æфсымæрты фæлтæртыл радих-бадих кæнгæйæ дзы сæ кæ-
рæдзийы æхсæн арæзтой знæгтæ. Сахъгуырды йæ фæкæсинаг
сахъат æфсымæры ныхмæ æвæргæйæ, æгаддæр бынаты хицæн
фæлтæрæй æвдисгæйæ. Сæ мæгуыртæй та, сæ хъæздгуыты ных-
мæ хæцæнгарз аразгæйæ.
Сæ æвадат хæххон царды-иу сын сæ нæлгоймаг фæсивæ-
ды куыстафон, сæ уалдзыгон куыстытæй ратонгæйæ, барæй,
хинæй-иу сæ суанг фæззæгмæ мæнгардæй æнæпайда дзæгьæл
дзырдтыл дардтой, цæмæй сæ фосæн дæр æмæ сæхицæн дæр сæ
зымæг уа мæгуыр.
Радон хатт та сын сæ зæххытæ райуар-байуар дзыхъынно-
гæй райдайгæйæ сын, сæ бартæ байсгæйæ сæ депортацийы нор-
мæтæм батардта. Уыцы хъуыддæгтæй сын сæ цард тар-талынг
ахæстон фестын кодта. Уыцы хабæрттæ бæлвырдæй фыст сты
архивы ф. 291 оп.1. д. 30.
Иналæн, куыд йæ фыдыфсымæртæ, афтæ æппæт Хъаныхъуаты
мыггагæй дæр, кæцытæ Уæрæсейы паддзахы бæхджын æфсæд-
ты иттæг цытджынæй сæ службæ ахицæн кæнгæйæ, паддзахæй
куырдтой хæрз гыццыл, паддзахы къухæй цы цытджын лæ-
вæрдтæ фæистой бæхæфсæддон афицертæ уæвгæйæ, æмæ-иу
царды бæрзæндтæм тырнгæйæ гимназитæ æмæ кадетты корпу-
стæй дарддæр, ноджыдæр сæ зонындзинæдтыл куы бафтыдтой.
Бетъырбухы университеты ма-иу юридикон факультет каст чи
фæци, ахæм фæсивæдæн Хъаныхъуаты мыггагæй паддзах йæхи
къухæй штабс-капитантæ æмæ ротмистырты цинтæ радта. Фæлæ
бæстæ куыд змæст уыди, уымæ гæсгæ ахæм ахуыргонд сгуыхт
æфсæддон лæгтæ паддзахæй куырдтой хæрз гыццыл, æмæ ба-
лæвæрдтой паддзахы номыл сæ курдиæттæ цалдæрæй. Куырд¬
той, цæмæй сын сæ райгуырæн хъæуты сæ фыдæлты зæххытæй
хæхты, закъонмæ гæсгæ гæххæттыл фыстæй сфидар кодтаик-
кой зæххы хæйттæ. Уæлдайдæр та, уыцы адæмы æхсæн кур-
диæттæ чи балæвæрдта, уыдоны æхсæн уыдысты Иналæн йæ
фыдыфсымæртæ æнæхъæн цыппарæй. (Архив ф. 291). Фæлæ
ахæм цытджын адæмæй йæ авдæнæн йæ бынат кæм уыд, сæ фы-
дæлты къонамæ, сæ райгуырæн бæстæмæ хæхтæм сæ Уæрæсейы
336
<Я^'ъаныхъуаты Фатимæ
паддзах цæрынмæ нал уагьта. Сæ курдиæттæй сын хынджылæг
кодтой уырысы хицауад, сæ кæрæдзимæ сæ рарвит-барвит кæн-
гæйæ. Сæ фыды зæххытæй хæхты сæ иуæн дæр цæрыны бар
нæ радта. Паддзахы фыдбылызæй бынæттон адæм æддæг-мидæг
ауайгæйæ, хæхты цæрæг адæм сæ удтæ бахъахъхъæныны тых-
хæй иумæ лыгьдысты Туркмæ иу миллионмæ æввахс 1863—1864
азты, фæлæ уыдон уыдысты дагъестан, цæцæн æмæ мæхъæл.
1859 азы та уыдон размæ ирон адæм хæрзгыццыл уыдысты.
Уыцы хабæрттæ уыдысты, Шейх-Шамилы Уæрæсейы паддзах
Алыскандр П-аг уацары куы райста, уæд æппæт Кавказы хæх-
ты цæрæг бынæттон адæмтæм фæуæндон æмæ сæ сæ кæрæдзийыл ар-
дау гæйæ, сæхи къухæй сæ кæрæдзийы фæцæгьдын кодта, уымæ
гæсгæ сæ тыхст боны Туркыл баууæндыдысты.
Уыцы адæмимæ ирон адæмæй 1860 азы уыд æдæппæтæй
цалдæр бинонтæ. Хъаныхъуаты мыггагæй дзы уыд сæ мыг-
гаджы хистæр Тæтæрхъан (Тотрадзы) фырт, Æмзор (Азо) йæ
дыууæ фыртимæ — йæ хистæр Дудар æд бинонтæ, йæ лæппу-
тæ та Дударыхъо (Хабос) æмæ Мырзабег. Уыдонимæ ма уыцы
иу чырæйы цыд Хъаныхъуаты Тъæрæсы фырт Дудар дæр æд
бинонтæ — уый дæр йæ дыууæ фыртимæ — Инал æмæ Хаджи-
бекиримæ.
Æмзор æмæ Тъæрæс иу мад, иу фыдæй гуырд дыууæ ‘фсы-
мæры цот уыдысты. Сæ нæлгоймæгтæ саргьы бæхтыл цыдысты,
сæ сабитæ æмæ сылгоймæгтæ та галуæрдæтты. Хъаныхъуатæ сæ
зæрдæйæ рæстæгмæ цыдысты, уымæ гæсгæ сæ хæдзæрттæн сæ
дуæрттæ фидар сæхгæдгой æд рудзгуытæ æмæ сæ бафæдзæхстой сæ
кусджьггыл æд фæллой.
Бирæгъæн уæрыкк ныууадзæгау рауад сæ хъуыддаг, уый
уыд 1859 азы уалдзæджы. Хъаныхъуатæ коммæ дæр нæма
ахæццæ сты, афтæ, сæ фæллæйттæ кæй бар бакодтой, уыдон
сын сæ дуæрттæ æд рудзгуытæ ратыдтой. Сæ хæдзæртты цы-
дæриддæр уыд къусæй, къоппæй, хæдзары мигæнæнæй, иу-
уылдæр сæ фæйнæрдæм фæхастой, суанг ма сын сæ хæдзары
дуæрттæ æд рудзгуытæ дæр ахастой, гаффуттæй сæ ныууагъ-
той. Хъаныхъуатæн сæ дард балцы сæ сылгоймæгтæ æд сы-
вæллæттæ кæй уыдысты, уыдоны та хæрын кæй хъуыд, уымæ
гæсгæ семæ тардтой дуцгæ хъуццытæ æмæ фысты къорд хæры-
нæн. Саргъы бæхтыл чи цыд, уыдоныл хæс æвæрд уыд, алы
ламазгæнын афон дæр фæллад уадзынæн, сæ галтæ дæр кæм
фæхызтаиккой, сæ фосы къордимæ, ахæм кæрдæгджын дон-
джын бынæттæ бацагурын.
Галуæрдæтты чи цыд, уыдоны дæр бирæ рæтты фистæгæй
дæр цæуын хъуыд. Кæм хохæн йæ рагьмæ, кæм та уырдыджы
бынмæ. Куыд дарддæр цыдысты скæсæнырдæм, афтæ æрдзы
‘77сæгиатаг хабæрттæ æмæ таурæгътæ
æууæлтæ дæр ивтой. Цæгатаг арф кæрдæгджын рæгътæ æмæ
уыгæрдæнты раивтой бæгънæг хæхтæ, дурджын фæндæгтæ.
Тæвд хуры бын æнæ донæй, фæндаггонæн дзы бæлæсты аууон
сатæг ран ссарæн дæр нæ уыд. Тæвд хуры бын сæхи цы фæ-
кодтаиккой, уый нæ зонгæйæ, сæ уæрдæтты бын æмбæхстысты.
Хуры тæвдмæ цæгатаг хæххон адæмæн сæ буар таппузтæ ра-
фаста, сæ сæртæ фыррыстæй тъæпп хауынмæ æрцыдысты, чи
куыд лæмæгъдæр, афтæ, уæлдайдæр сæ сабитæ æмæ сылгой-
мæгтæ се ‘нæхыгьд æмбæлццонты ‘хсæн. Ахæм æбуалгъ уавæр-
ты бахаугæйæ, туркаг бæстæйы Хъарсмæ куы бахæццæ сты, уæд
Хъаныхъуаты хистæр иу-цалдæр къуырийы фæстæ куы æркаст
сæ царды уавæртæм, уæд рахаста уынаффæ — æнæмæнг фæ-
стæмæ, сæ райгуырæн бæстæм — хæхтæм — фæцæуын, цалын-
мæ ахæм æрдзон уавæрты нæ фæцагъды сты, уæдмæ. Æмзорæн
йæхи фырт Дудар йæ дыууæ фыртимæ — Дударыхъо æмæ Мыр-
забегимæ, стæй Тьæрæсы фырт Дудар дæр семæ йæ бинонтимæ
Инал æмæ Хаджибекиримæ, иннæтæ уым баззадысты. Сæ фæ-
стæмæ фæндагыл сæ зымæг дæр æрæййæфта. Æрдзы æууæлты
аххосæй фæндæгтыл цы Хурскæсæны ‘рдæм сæрдыгон хуры
тæвд, цы сæ уæрдæтты рæтæнæгъдтæ цæгаты ‘рдæм разилгæйæ,
хъызт зымæджы уазалы, сæ иу дæр хуыздæр нæ уыд. Фæлæ
уæддæр тыхтæ æмæ амæлттæй уалдзæджы 1861 азы Хъобанмæ
æрхæццæ сты. Нæ сыл бацин кодтой, Хъаныхъуатæ Хъобаны,
рæстæгмæ дзырдгондæй сæ бирæ фыдæбонджын куыстæй æд
фыдæлтыккон фæллæйттæ æууæнкæй кæй бар бакодтой, уыцы
адæм, тынг æнæгьдау лæгсырдтæ разындысты. Ратæрын дæр
нал куымдтой хæдзæрттæй, сæ хъуыддаг суанг судмæ бацыд.
Ацы хабæрттæ абон архивы дæр сты.
Уыцы рацу-бацуйы аххосæй Хъаныхъуатæм нæдæр фæллой
нал баззад, нæдæр — фос. Æмзор йæхæдæг мæлæтдзаг рынчын
фæци. Хъуыдытæгæнгæ рудзынгæй кæртмæ кæсы æмæ дзы сæ ды-
ууæ мæллæг галы лæууынц — тулгæ дурыл хъуын нæ хæцы. Иæ
фырттæ Дудар æмæ Куыцыкмæ бадзырдта æмæ сын афтæ зæгъы:
— Дæлæ уыцы дыууæ галæй ныртæккæ иуы ракусарт кæ-
нут, цæмæй нæ сыдæй мачи амæла, уый тыххæй.
Йæ хистæр фырт Дудар кæуæгау сдзырдта:
— Ау, уый та куыд, ныр уалдзæг куы у. Æмæ ма хуым та
цæмæй бакæндзыстæм?
Уæд ын Æмзор афтæ зæгъы:
— Абон уал удæгас баззайæм. Æз уын æгас куы уон, уæд та
уын Кæсæгæй ахæм галтæ бирæ æртæрдзынæн, уæ мадырва-
дæлтæй.
Æмзорæн йæ фырт Дудар фæрынчын æмæ йæ къахыл нал
слæууыд — амард.
22 Заказ № 1558
338
<%ъаныхъуаты Фатимæ
Хъаныхъуатæ Туркмæ куы цыдысты, уæд Дударыхъойыл
цыд 19 азы, йæ кæстæр æфсымæр Мырзабегыл та 13 азы, Ина-
лыл — 9 азы. Аслæнбег (Дзыбындз) уыцы хабæрттæ йæ фыд
æмæ йæ фыдыфсымæр Дударыхъойæ (Хабосæй) зыдта.
Дударыхъо (Хабос) æмæ Мырзабег сæ фыдыфыд Æмзор
æмæ сæ фыдымад Жанимæ баззадысты. Фæлæ Иналы йæ фыд
Дудар, хистæрты уынаффæмæ гæсгæ, Дзæуджыхъæумæ нал,
фæлæ Стъараполы гимназимæ балæвæрдта, уымæн æмæ Хъа-
ныхъуаты бонджын лæгтæн сæ фырттæ уым ахуыр кодтой.
Иннæ аз та Дударыхъо (Хабос) æмæ Мырзабеджы дæр Кæсæг-
мæ дины фæндагыл ахуырмæ арвыстой.
Мырзабеджы фырт Аслæнбег (Дзыбындз)-иу афтæ загъта:
— Мамсыраты Темырболатæн, дам, йæ царды хабæрттæ Ина-
лæй бæллиццагдæр рауадысты, Турчы кæй цард, уый фæрцы,
уымæн æмæ Турчы паддзах, кавказаг адæмтæн баххуысæй дард-
дæр сæ никуы бафхæрдта.
Инал Стъараполы гимназийы куы каст, гъеуæд райдыдта
фыссын. Цалынмæ Стъараполы ахуыр кодта гимназийы, уый
фæстæ æфсæддон училищейы, уæдмæ та сын сæ бинонты, Уæ-
рæсейы паддзахы уынаффæмæ гæсгæ, цæрынмæ ног ранмæ ра-
тардтой, æмæ сæ ног цæрæнбынæттæй рауад Бруты хъæу. Инал
ахуыргæнгæйæ, йæ капеччытæ фембырд кодта æмæ йын цалдæр
азы фæстæ йæ ныййарджыты фенынæн амал куы фæци, уæд
йæ æхцайæ саргьы бæх балхæдта æмæ йыл суанг Стъараполæй
Брутмæ йæ бинонты фенынмæ ссыдис.
Уыцы рæстæджы Инал кæмдæриддæр цыдис, цыдæриддæр
хъуыста æмæ уыдта, æппæт хабæрттæ дæр фыста, куыд иро-
нау афтæ уырыссагау дæр. Гимнази каст куы фæци, уæд æй
дарддæр йæ фыд ахуырмæ балæвæрдта Павловский Военно-
Артиллериский училищемæ 1872 азы æмæ йæ каст фæци 1877
азы. Уыцы рæстæджы Уæрæсейы паддзах æппæт Кавказы цæ-
рæг адæмтæй арæзта хицæн æфсæддон тыхтæ, хонгæ та йæ
кодтой «Дикая дивизия». Инал æфсæддон училище каст куы
фæци 1877 азы, уæд æй дарддæр службæмæ арвыстой «Дикая
дивизи»-мæ. Иу афæдзы фæстæ йын афицеры цин радтой 1878
азы. Уыцы рæстæджы та Уæрæсе радон хатт Туркимæ схæцыд
1878 азы. Æппæт Кавказы цæрæг адæмты дæр Уæрæсейы пад¬
дзах нымадта П-аг сорт адæмтыл æмæ сæ схуыдта тузеймæгтæ.
Уæрæсейы паддзæхтæ сæ хæстыты рæстæджы йæ æфсæдты ра-
зæй хæсты быдыры йе знæгты ныхмæ хæцынмæ раззаг рæн-
хъыты уыцы «Дикая дивизия»-йы æрвыста. Ацы хатт сæ Турчы
ныхмæ хæцынмæ куы ‘рвыста, уæд хæстмæ ацæуыны агъоммæ
паддзах Алыксандр П-мæ сæ курдиæттимæ бацыдысты дивизийы
афицертæ сæ хæстон картæимæ æмæ сæ картæйы æрæвæрдтой
‘/7сæгиатаг хабæрттæ æмæ таурæгътæ
нысантæ, Турк æмæ Уæрæсейы арæнты æхсæн цы мæгуыр де-
портацийы бахауæг адæм цард, цæмæй Уæрæсейы æфсæдтæ
уыцы адæмты ма бафхæрой. Фæлæ хæст куы райдыдта, уæд
уырысы салдæттæн уæлдай нæ уыд. Куыд Турчы адæмты, афтæ
мæгуыр кавказаг адæмты дæр цагътой.
«Дикая дивизия»-йы æфсæддон афицертæ та радон хатт пад-
дзах Алыксандр П-мæ бахастой сæ курдиат. Уыцы рæстæджы
уыцы «Дикая дивизи»-йы сæргьы лæууыд булкъон Куындыхаты
Алхæсты фырт Муссæ. Ам хъуыддаг уый хуылфы ис æмæ Хъа-
ныхъуаты Мырзабеджы фырт Аслæнбег (Дзыбындз) хабæрттæ
Дудары фырт Иналæй йæхæдæг бæлвырдæй фехъуыста. Дард-
дæр хъуыддаг афтæ рауад, æмæ сын паддзах Алыксандр П-аг
сæ курдиаты куы ницæмæ дардта, уæд кавказаг афицертæ иу-
уылдæр иумæ сæ булкъон Куындыхаты Алхæсты фырт Муссæи-
мæ рахастой уынаффæ: — Турчы паддзахимæ баныхас кæнгæйæ
дзы ракуырдтой æфсæддон тЫхтæ. Æмæ Турчы зæххæй уыры¬
сы æнæхыгъд æфсæдты расырдтой. Уыцы афицертæй иу уыд
Хъаныхъуаты Дудары фырт Инал. Уыцы хæсты чи архайдта,
уыдонæй сæ хæдзæрттæм Кавказмæ чи æрыздæхт, уыдоны пад¬
дзах Алыксандр П-аг Сыбыры амæттаг бакодта, Инал дæр семæ,
афтæмæй.
Уый уыд 1879 азы тъæнджы мæйы И бон. Куыд æдзух, афтæ
та ацы хатт дæр Кавказаг адæмы иугæйттæй Сыбыры къуымты
байтыдтой. Хъаныхъуаты Дудары фырт Инал бахаудта Скæсæн
Сыбыры артиллерийы бригадæмæ. Сыбыры цы æфсæддон тых-
тæ службæ кодтой, уыдон сеппæт дæр паддзахы ‘рдыгæй æф-
хæрд адæмыл нымад уыдысты, сæ бартæ ист кæмæн уыдысты,
ахæм æфсæддон тыхтæ. Дард Хурыскæсæны, Владивостокы,
Приамурийы. Уыцы рæтты Инал диссаджы æфхæрд уæвгæйæ,
цынæ зындзинад бавзæрста йæ удыл, ахæм нал баззад.
Инал уыди хæххон æфхæрд адæмы сæрыл æдæрсгæйæ тох-
гæнæг, уымæ гæсгæ йæ Уæрæсейы паддзах расур-басур байдыд-
та суанг Сыбыры дæр. Мæнæ афтæ куыд фæзæгъынц «амæй ай
фыддæр, уый та ноджы фыддæр», уыйау. Фæлæ-иу Инал Сы¬
быры лæгсырдтимæ дæр иумæйаг æвзаг ссардта. Йæ сабийы бон-
ты йæ райгуырæн бæстæйы, хæхты цæргæйæ, цуаны хабæрттæй
суанг йæ фыдæлтæй цы фехъуыста, стæй йæхæдæг цы федта,
уыцы фæлтæрддзинадæй сыбираг тызмæг адæмты æхсæн бахау-
гæйæ, пайда кæнын райдыдта семæ иумæйаг æвзаг ссаргæйæ.
Суанг ма-иу семæ цуаны цæуын дæр райдыдта, адæмы магни-
тау йæхимæ ласта йæ фыдæлтæй йæм цы зонындзинæдтæ уыд,
æд фыдæлтыккон æгъдау, æд æфсарм, уыдонæй дæсны пайда
кæнын зыдта. Дард бæстæты дæр-иу æрдзмæ куы рацыд æмæ-
иу æрдзы куы ракæстытæ æмæ æрысгæрстытæ кодта, уæд-иу
339
340
^&ьаныхъуаты Фатимсе
уайтагъддæр сбæлвырд кодта, цæмæй хъæздыг у уыцы дунейы
хайæн йæ æрдз, цæрæгойæ дæр æмæ суанг зæххы бын æрзæтæй
дæр æмæ минералæй дæр. Инал куыд зондæй, афтæ бакастæй
дæр æрдзæй уыд зæрдæмæдзæугæ, хæрзконд, бæрзонд, бурхил,
цъæхдзаст. Цæстæй дæр æмæ хъусæй дæр хæххон цæргæсау.
Уæрæсейæн йæ паддзæхтæй райдай, суанг сæ фæсдзæуинты
онг, Иналы хуызæттæ сæ зæрдæмæ нæ цыдысты. Уымæ гæс-
гæ йæ Сыбыры къуымты йæ Скæсæйнаг хайæ Ныгуылæны онг
æнæхъæн 14 азы фæратæр-батæр кодтой.
Цыдæриддæр уыд, уæддæр Уæрæсейы паддзахмæ XIX æну-
сы фæсмон æрхъардта, Кавказы алыхуызон адæмтимæ уыйас
кæй фæтох кодта æмæ сын алы фыдмитæ кæнгæйæ, ахæм гыц-
цыл адæмыхæттытæ уæвгæйæ, сæ басæттын се стыр тыхты фæр-
цы сæ бон кæй нæ баци. Уымæ гæсгæ сæ æрсабыр кæнынвæнд
скодта æмæ байгом кодта скъола, схуыдтой йæ «Кавказаг зоны-
над». Уым цы ахуыргæнджытæ куыста, уыдон тынг зæрдиагæй ар-
хайдгой, цæмæй сраст кæной, Уæрæсейы паддзæхтæн сæ æвирхъау
тызмæг, сæ æгъатыр æнадæймагдзинæдтæ аиуварс кæныныл.
Уыцы скъолайы кусджыты къухы уыд тынг бирæ бæлвырд,
æцæг хабæрттæ Уæрæсейы паддзахæн йæ æддагон политикæйы
тыххæй. Уым тынг бæлвырдæй æвдыст æрцыд Кавказаг адæм-
ты цардыуаг, уæды рæстæджы æнæсайдæй. Уыцы скъолайы ах-
уыргонд адæмтæй куыд В. Потто æмæ Дубравин, стæй Кавалев-
ский, кæцытæн тынг стыр бынат сæ куыстыты æхсæн æрцахста
ирон адæмы истори.
Уыцы рæстæджы ирон адæмæн сæхимæ дæр уыд рагон, суанг
революцийы размæ сæхи историктæ, уыдонæн-иу искуы-иу хатт,
иу скъуыддзаг рауагьтой мыхуыры, кæцыты уæлдай фылдæр
дзырдтой, тыххæй сын чырыстон дин куыд исын кодтой. Уымæ
гæсгæ сæ фыстытæн сæ фылдæр хай баст уыд динимæ.
Тынг бирæ бафыдæбон кодта фыссæг Вано, кæцы рауагъта
чиныг «Ирон истори». Уыцы чиныджы фыст æрцыдысты тынг
бирæ рæсугьд, айв ирон царды хабæрттæ. Афтæ зæгьæн ис, уы¬
дон уыдысты æцæг ирон царды хабæрттæ.
Кæд Хъаныхъуаты Мырзабеджы фырт Аслæнбег (Дзы-
бындз) йæ фæдыл кæстæртæн цы хабæрттæ ныууагъта, уыдо-
нæн сæ сæргонд «Тæгиатаг хабæрттæ æмæ таурæгътæ» схуыд-
та, уæддæр æй фæндыд, æппæт хæхты цæрæг адæмтæй, уæды
дуджы æнаххосæй, ахæм стыр цырены арты чи басыгьд, уыдо-
ны æнæ радих-бадих кæнгæйæ, æппæт адæмты тыххæй дæр
зæгъын.
Йæ хистæр æфсымæр Хъаныхъуаты Мырзабеджы фырт Ба-
тырбегимæ сæ уыцы æлгъыстаг азты æнаххосæй, уыдонæй фæ-
стæмæ дæр æппæт адæмы ахсын куы райдыдтой, уæд сæ дыууæ
О/^æгиатаг хабæрттæ æмæ таурæгътæ
‘фсымæрæй æрцахстой 1937 азы æмæ сæ Хъобанæй Дзæуджы-
хъæуы ахæстонмæ æрластой. Батырбегыл цыд 68 азы, афтæмæй
йын йæ азтæ барæй 10 азы къаддæр ныффыстой, йæ кæстæр
æфсымæр Аслæнбегыл та — 59 азы. Æфсымæртæ сеппæт дæр
сæ рæстæджы паддзахы бæхæфсæддон тыхты сæ хæс бафыстой.
Батырбег йæ ахуыры фæрцы нымад æрцыд бæхæфсæддон афи-
церыл. Аслæнбег (Дзыбындз) та «Дикая дивизия»-йы æфсæд-
донтæн Хъуыран каст. Уыцы хабæрттæм гæсгæ революцийы
фæфæлдæхты аххосæй куыд нæ фыдæлтæ, афтæ сæ цот дæр
стыр бæллæхтæ баййæфтам. Æртыккаг æфсымæр — Хъаныхъ-
уаты Мырзабеджы фырт Состæмурат дæр ахуыргонд лæг уыд,
Стъараполы хъæууон хæдзарады институт каст фæци, хъæды
хабæрттыл инженеры ном дзы райста. Йе ‘фсымæрты хабар куы
фехъуыста, уæд сæ фæдыл ацыдис, адæмæй æхцайы фæрæз-
тæ хæстæ райсгæйæ. Казахстаны горæт Джезказганы Аслæн-
бег цы къордимæ уыд. уыдоны баййæфта æмæ йæ тыххæйты
суæгъд кæнын кодта. Йæ рынчын æфсымæр Батырбеджы къор-
ды раздæр арвыстой, уымæ гæсгæ йæ нал аййæфта. Утæппæт
хабæрттæ йæ удыл бавзаргæйæ, йæ тынг фæндыд, хистæртæй
цы фехъуыста, стæй йæхæдæг цы федта, уыдон чиныджы рау-
адзын. Уæлдай бæлвырддæрæй та, XIX æнусы Тæгиатæн сæ
ахуыргонд фæсивæдæн сæ зонындзинæдтæ æмæ се сфæлдыста-
дæн йæ сæйраг хъуыды æцæгдзинады хабæрттимæ, уæды за-
маны сæхæдæг мыхуыры цы куыстытæ ныууагътой, сæ царды
хабæрттæн сæ сæйраг хъуыды бæлвырд фыстæй.
Лебединский Ю. — писатель-критик
1959 год
Инал Кануков в своих очерках, посвященных жизни горцев,
показал, что прогресс в жизни Северной Осетии был прогрес¬
сом капиталистическим. Вчерашний феодал стремится превра¬
титься в предпринимателя, который овладевает более мирными
и уточненными формами эксплуатации, он подводит читателя к
мысли, что капитализм начавший развиваться в Осетии после
присоединения к России следует оценить как явление более про¬
грессивное, чем феодальное. Однако наряду подобного рода вы¬
казываниями в творчестве Канукова находим сожаление об утра¬
ченном, добром старом времени о пучину бедствий, подталкивая
их на переселение в Турцию, мы находим также у Канукова
восхваление, выказываний его идейной близости к либеральным
эпигонам народничества.
^&ъаныхъуаты Фатимæ
Поэт Инал Кануков
(1851-1898)
Инал Кануков один из первых
осетинских писателей. Он жил и
творил во второй половине про¬
шлого столетия в самое мрачное
и тяжелое время для осетин, ког¬
да горские народы изнывали под
гнетом царского самодержавия.
1859 год, Кавказ покорен, новый
военный закон; горцы должны
служить в царской армии...
Окончательно утеряны по¬
следние признаки свободы... Цар¬
ские войска взяли в плен Ша¬
миля, социально-экономическое
положение горцев стало еще не-
выносимее. Все это нашло свое
отражение в ряде произведений
Инала Канукова. «Со взятием в
плен Шамиля, все горцы почув¬
ствовали словно тесноту на родине: теперь-то ясно увидели, что
прежней свободы, которую отстаивали они так мужественно от
неприятелей и покупали ценой своей крови и жизни, пришел ко¬
нец», — писал он в 1870 году в очерке «Горцы—переселенцы».
Как известно, кавказские народы в то время не имели на
родном языке ни книг, ни газет. В том числе не было и осе¬
тинской книги, печать не могла нести в народ слово правды,
свет и культуру, также художественное слово на родном языке.
Об этом и думать не приходилось. А если и хотели отдельные
представители передовой интеллигенции показать картины без-
правной и нечеловеческой жизни своего народа, то они ста¬
рались избежать изложения своих мысле на родном языке и
писали по-русски.
Так было и с Иналом Кануковым, он был вообще противни¬
ком русификаторской политики царизма, писал: «Мы убеждены,
что инородцев такими мерами можно лишь запугивать, но не вы¬
зывать их симпатию к себе».
Еще в ранние годы Кануков видел трагедию своего народа,
когда в 1861—1865 годах царское самодержавие и его чиновники
с помощью местных предателей вынудили осетин покинуть свою
родину и переселиться в Турцию.
'77сæгиатаг хабæрттæ æмæ таурæгътæ
По материалам своего происхождения Инал Канунов при¬
надлежал к большой княжесекой фамилии Кануковых. Отец его
никогда не нес военной службы, но тем не менее, он был произ¬
веден в чин поручика. Это был самый видный человек из Кану¬
ковых — старшина села.
Инала отец отдал на учебу во Владикавказ, когда семья со¬
бралась ехать в Турцию, мать сказала: «Твой отец не хочет оста¬
ваться здесь».
О невероятных трудностях пути Кануков писал: «По этому
кошмарному пути до Ин. Кан-ва, прошел один из первых осе¬
тинских писателей Темирболат Мамсуров. Его судьба никогда
больше не привела на родину, которую он любил и воспевал в
своих произведениях. И когда он потерял надежду на это, из его
груди вырвалось как стон: — «О, наши горы, моя страна, как
мне жить без вас теперь?!»
Иналу повезло. Ему удалось вернуться в родную Осетию.
Кануков, вернувшись на родину, неся в своем творчестве прин¬
ципы гуманизма и твердо придерживаясь демократических идей,
смог сделать много полезного. Он написал много стихов, публи¬
цистических статей, рассказов. Большая часть его произведений
печаталось в 1875—1890 годах в газетах и журналах. Его твор¬
чество отражало жизнь осетинского народа. Его литературное
наследство представляет большой интерес как этнографический
материал. С этой точки зрения особого внимания заслуживает
его очерк «В осетинском ауле». Этим аулом был с. Брут. Тут по¬
селились осетины, вернувшись из Турции на родину, а из преж¬
них сел не осталось и следа сожаления к их возврату и он стал
высказывать.
Впоследствии Инал перешел от очерков к писанию стихов.
Его стихи печатались на русском языке 1890—1896 гг. в газете
«Кавказ» —Тбилиси, «Дальневосточная Окраина» и др. За такие
мысли, высказанные во все услышание, царское правительство
арестовало поэта и сослало на Дальний Восток:
О, если бы я песней могучей
И лирой волшебной владел,
Ударив по струнам той лиры,
О счастье земном бы я пел...
Бродил бы повсюду я с лирой
С призывною песней своей.
Повсюду, где стон воцарился,
Где жгучие слезы людей...
343
^ъаныхъуаты Фатимæ
И верой горячей согретый,
Страдальцев забытых судьбой,
На жизнь вдохновлял бы их песней,
И звал бы с неправдой на бой...
И был бы я счастлив глубоко,
Когда бы та песня на миг
Уняла их тяжкие муки
И стон их томящий затих...
344
Но и там он продолжал писать под псевдонимом «Восточ¬
ный». В ссылке написаны им стихи: «На родине», «Опять на
родине», «Возможно ли жить?», «Кавказу», «Ты прав», «При¬
зыв», «Друзьям» и др. Поэт возмущался: «Мне говорят молчи.
Не возмущайся неправдой и предательством, и тогда тебе будет
хорошо. Мне говорят: — опасайся глупцов. От меня хотят, что¬
бы я именно так и поступал», и он отвечал:
— Я не могу молчать, видя несправедливость.
Не боюсь я врага. В открытом бою,
На меня пусть несется грозою, —
Только с жизнью отдам я свободу свою.
Но как раб, не склонюсь под пятою.
В своих публицистических статьях указывал на обязанности,
которые должны нести передовые люди Осетии в борьбе за пра¬
ва своего народа.
«Мы ближе стоим к народу, нас более касаются его горе и
радость и только о них можем дать более или менее правильное
освещение современной жизни земляков, добиваясь вызвать уча¬
стие к ним», — писал с 1897 году Инал.
Отлично понимая долг перед народом, он говорил себе:
Пиши в краю, где стоны раздаются,
Где слезы лишь рекой несчастных льются...
Бичуй воров достойными словами,
Клейми и тех, что сеют произвол...
Мети здесь сор, накопленный годами,
Клейми и тех, что сор тот произвел...
Пиши собрат, борись печатным словом,
Борись со злом, царящим в сем краю...
Но знай, борьба недолго будет длиться,
Недолго ждать желанного утра, —
æгиатаг хабæрттæ æмæ таурæгътæ
Настанет час, и небо прояснится, —
Прольется свет — свет правды и добра!
Таков был один из первых осетинских писателей И. Кану ков.
О дальнейшей его жизни известно, что в 1897 г. он вернулся из
ссылки на Кавказ. В этом же году он поехал в Тифлис, чтобы
договориться с редактором газеты «Кавказ» Величко об издании
его книги. Но не довелось ему закончить это дело. Он заболел
туберкулезом и умер. Год его смерти пока точно не установлен.
По словам лично его знавшего Елкана Шанаева, Инал умер
в 1898 году в селении Брут, в доме его сестры Шанаевой. По¬
сле смерти Инала Канукова из его произведений ничего боль¬
ше не появилось в печати. Богатое литературное наследство по
сегодняшний день еще полностью не изучено, не написана еще
биография этого видного в истории осетинской литературы дея¬
теля.
Несомненно в связи работающий над написанием истории
осетинской литературы не может пройти мимо светлого имени
Инала Канукова. Хотя язык Канукова Инала не лишен неко¬
торых своеобразных отступлений от обычного строя русского
языка, он сразу привлекает своей яркостью и образностью. И
не только для осетинского народа, но и для лучших людей всего
Кавказа.
* * *
Æнæгæды, æнæмæнг, Уæрæсейы хæдхæцæг паддзæхтæ сеп-
пæт дæр, Цæгат Кавказы хæхты цæрæг адæмæн, сæхицæй сын
сæ фæллой тæлæттаг фæкæнын æмæ сын фыдбылыз æрхæссы-
нæй дарддæр, мулкæй æххуыс никуы никæмæн бакодтой. Хæх-
хон адæм сæ зонд æмæ сæ æрмгуысты зонындзинæдты фæр-
цы, сæ фыдæбонджын фæллойы руаджы, сæудæджеры фæрцы
уыдысты сæ фылдæр цæрынхъом. Ахæм цæрынхъом адæмты
хыгъдмæ хаудта Хъаныхъуаты Хъазийы фырт Тъæрæс дæр.
Йе ’хсæз фырты сæ фыдæлты фыдæбонджын хидæйдзаг фæл-
лæйтты фæрцы, сæ фыд Тъæрæсы уынаффæмæ гæсгæ, ахуы-
ры бæрзæндтæм тырнгæйæ, гимназитæ, кадетты корпустæ æмæ
Бетъырбухы университеты юридикон факультеттæ каст сæ фыды
æхцайы фæрæзты фæрцы фесты.
Уæрæсейы хæдхæцæг паддзæхтæ дæр сын сæ зонд æмæ сæ
зонындзинæдты фæрцы хæсты быдырты се сгуыхт хабæрттæм,
сæ хъæбатырдзинадмæ гæсгæ, бæхæфсæддон афицерты нæмттæ
æмæ капитантæ стæй ротмистырты цинтæ фæлæвæрдтой.
Нæдæр Тъæрæс, нæдæр йæ фырттæ Уæрæсейы паддзахæй
æхцайы фæрæзтæ никуы куырдтой. Закъонæй сын цы æмбæлд
345
346
^ъаныхъуаты Фатимæ
сæ службæйы ныхмæ, уыцы улупайæ дарддæр. Фæлæ Тъæрæ-
сæн йæ фырттæ паддзахы æфсæддон службæйæ пенситы куы
цыдысты, уæд сæ дарддæры цардыл хъуыдыгæнгæйæ, сæ цо-
тимæ иумæ бауынаффæ кодтой, бæхты хъуыддаджы сæ бирæ
зонынады хъуыддагæй, æмзондæй спайда кæнын сæ райгуырæн
хæдзары сæ фыды фæллæйттæ æмæ зæххытæй иумæ. Уæды за-
маны æппæт дунейыл дæр адæмы царды бæхтæ тынг стыр бынат
ахстой. Уæды рæстæджы æндæр ницы хуызы транспорт уыд.
Куыд хъæууон хæдзарады, афтæ суанг æфсæддон тыхтæн дæр
æнæ бæхтæй уæвæн нæ уыд, суанг фæндаггон адæмæн дæр бал-
цы цæуынæн æндæр фæрæзтæ нæ уыд. Уымæ гæсгæ Тъæрæсы
фырттæн сæ райгуырæн хæдзары Хъобаны сæ фыды зæххы хай
хæхтæ æмæ рæгьтыл бæхрæгьæуттæ дарынæн стыр фадат уыд.
Къæдзæхтыл уæлхох уæзæгджын хизæнбынæттæ. Зымæгмæ
суанг фыдæлтыккон цæттæ уæтæртæ æд мустæ Хæбалы. Фæлæ
уыцы заман Уæрæсейы паддзах уыд Алыксандр П-аг. Цæгат
Кавказы цæрæг адæмтæн ног закъонтæ æрæвæрдта, уымæ гæс-
гæ, сæ райгуырæн хæдзары сæ фыды зæххытыл цæмæй хæрз-
хъæд бæхты мыггаг уадзынæн завод сарæзтаиккой, уымæнхъуыд
паддзахæй райсын барлæвæрды гæххæтт.
Куыд Тъæрæсмæ, афтæ йæ фырттæм дæр бæхты хъуыд¬
даджы стыр зонындзинад уыд. Паддзахы бæхæфсæддон тых-
тæм пенсийыл рацæугæйæ, Тъæрæсы фырттæ паддзахы номыл
курдиæттæ фыстой, фæлæ паддзах Кавказы хæхты цæрæг
адæмты ныхмæ кæй хæцыд, уый аххосæй сын Хъобаны бæхты
завод скæнынæн бар нæ лæвæрдта, фæлæ Елзарыхъойы хи-
стæр фырт Мамсыр уыд Иналимæ дыууæ ’фсымæры цот, уыд
кæсгон къниазы сиахс, йæ бинойнаг Болатокова Госæмидæ.
Иу цыбырдзырдæй, Мамсыр Кæсæджы зæхх балхæдта æмæ
Налцыччы Тъæрæсы фырттæн сæ бæллиц сæххæст, скодтой
дзы хæрзхъæд бæхты мыггæты завод. Сæ дугъон бæхты рæ-
гъæуттæй кæй Хъобанмæ тардтой, кæй та Хъобанæй Кæсæгмæ,
сæ хизæнбынæттæ сын раив-баивгæнгæйæ. Хъобаны Тъæрæ-
сæн йæ дугъон бæхтæн хос кæм каретой, уым сæ уыгæрдæнты
æлхæнгæ сойджын кæрдæджы мыггæгтæ байтыдтой. Суанг сæ
зымæгон уæтæртæ дæр хæрзфадат. Сæ алы хъуыддагыл дæр
куыд хъаруйæ, афтæ зондæй дæр архайдтой, цæмæй сæ хъуы-
ддæгтæ уæлдай бæллиццагдæр уыдаиккой. Уыдон иууылдæр
уыдысты XIX æнусы. Фæлæ абон дæр ма, Хъобаны Тъæрæсы
уыгæрдæнты цы дидинджытæ зайы, иннæ уыгæрдæнты ахæм-
тæ никуы зайы, йæ уæтæртæ та Хæбалы æмæ фæсрагъы. Уæз-
дан адæмæй цы фосы дзугтæ æмæ рæгъæуттæ байстой, сæхи
кусæг чи хуыдта, уыдон Хъаныхъуаты уæтæрты æмæ уыгæр-
дæнты, цалынмæ сын цæттæ фос хæрд фесты, уæдмæ колхозтæ
(//сæгиатаг хабæрттæ æмæ таурæгътæ
æмæ учхозтæй фæхъазыдысты, сæхæдæг нæдæр хъуыддагæй,
нæдæр фæллойæ ницы базыдтой равдисын. Цалынмæ уæздан
адæмы фæллæйттæ æмæ фосы рæгъæуттæ хордтой, уæдмæ ка-
фыдысты æмæ Хъобаны алы къуыбырыл дæр зарыдысты фи-
зонæг æфсæстæй, махæн, дам, Зауы нæ уæрдæттæ нал тулынц,
ам та дам, æлдæрттæ нал худынц.
Уыцы хабæрттæ сеппæт дæр æрцыдысты XIX æнусы Уæрæ-
сейы хæдхæцæг паддзæхты фыдбылызæй. Æппæт Кавказы хæхты
цæрæг адæмты æргом тузеймæгтæ схонгæйæ, сæ бартæ байсгæйæ
сын сæ сæргьыл уынаффæгæнæгæй æрбадтысты, суанг ма Хуыцау-
мæ куыд кувой, æмæ дзы чи кæй фарсмæ цæра, уымæн дæр сын
уынаффæ кодтой.
Уæды заманы хабæрттæ Иналы размæ Мамсыраты Темырбо-
лат, стæй Иналы фæстæ — Хетæгкаты Къоста сæ фæдыл æмдзæв-
гæты хуызы сæ царды уавæртыл хабæрттæ ныууагътой. Уыцы
хабæртты тыххæй Хетæгкаты Къостайы æмдзæвгæ «Додой»-йæ
растдæр æмæ хуыздæр ничи зæгъдзæн.
Инал хъуыды кодта, цæмæй бынæттон адæм сæ царды уа-
вæртæ хуыздæры ‘рдæм айвой, уый тыххæй сæ хъæуы æлдарæй
дæр æмæ кусæгæй дæр хъуамæ сæхæдæг сæ кæрæдзи бамбарой.
Кусæг адæм кæй хуыдтой, уыдон цыппар хатты фæфылдæр сты
се ‘лдæрттæй, сæ дарæс, сæ хæринаг, сæ æдасдзинад хæсæвæр-
дæй уыдысты сæ æлдарыл, æнæпайда уæвгæйæ. Сæ нæлгой-
мæгтæ фырæгуыдзæгæй фосы фæдыл цæуынæй æмæ хъæдæй
суджы уæрдон æрласынæй дарддæр ницæмæ арæхстысты. Сæ
сылгоймæгтæ тæ сæ зæрондæй сæ æрыгоны онг цот кодтой. Сæ
иу сывæллон-иу къахыл нæма ауад, дыккаг авдæны, æртыккаг —
йæ гуыбыны, уымæ гæсгæ сæ сылгоймæгтæй куыстæй ницы пай-
да уыд.
Инал хъуыды кодта, цæмæй уыцы хабæрттæй æнæ фыдбы-
лызæй фервæзой æлдæрттæ, уый тыххæй сæ хъæуы аивын сæ
царды уавæртæ, феодализмæн йæ дуг фæци æмæ йæ аивын хъæ-
уы капитализмæй. Алы адæймаг дæр цы аккаг у, ахæм куысты
кусгæйæ, бæлвырд мызд куыд иса æмæ йæ бинонты йæхæдæг
куыд дара.
Инал нымадта, æлдæртгæн дæр ахæм закьон пайда кæй уыдзæн,
ахæм æнæпайда уæззау уаргъ се ‘ккойæ куы ахауа, уæд.
Уæрæсейы хъазайраджы (крепостное право) бартæ ивд æр-
цыдысты 1861 азы, уымæн æмæ куыд зондджынтæ æмæ æдылы-
тæ, афтæ мæгуыртæ æмæ хъæздгуытæ дæр уыд, æмæ уыдзысты
кæдфæнды дæр.
Суанг абоны онг дæр тæгиатаг ахуыргонд ирон сгуыхт лæг-
тыл куы дзурæм, уæд дæнцæнæн райсдзыстæм ахæм æвдисæ-
над.
347
^&ъаныхъуаты Фатимæ
Мæнæ Цæгат Ирыстоны 1987 азы ирон адæмæн сæ истори-
йыл чиныг куы уагътой, йæ сæргонд:
— История Северо-Осетинской АССР с древнейших времен
до наших дней. Северо-Осетинский научно-исследовательский
институт истории, филологии и экономики при Совете Мини¬
стров Северо-Осетинской АССР.
Ацы чиныгæн йæ бындурæн йæ дзаджджындæр хай арæзт
у тæгиатаг сгуыхт ахуыргонд, дзырддзæугæ рагон лæгты фы-
дæбæттæй. Айдагъ Хъаныхъуаты рагон стыр мыггагæй дæр дзы
цалдæр лæджы фыдæбонджын куыстытæ бацыд æд зондджын
хъуыдытæ. Дзырдæн зæгъæм, Хъаныхъуаты Дудары фырт Ина¬
лы тыххæй дзы цы бирæ æрмæг мыхуыры рацыд, уымæй иу-
гыццыл:
«В Тагаурии старшие придавали большое значение нрав¬
ственному воспитанию мальчиков, в основу которого было по¬
ложено уважительное отношение к женщине, к лицам старшего
возраста. Детям непременно прививали умеренность в употре¬
блении пищи. Инал был гуманистом и демократом, он вскрывал
античеловеческую сущность социального и национального гнета
народов царской России.»
348
Иналы куыстытæн сæ давджытæм адæймагдзинад нæ уæв-
гæйæ, æнæбары ма-иу дзы гыццыл истытæ фæуагътой. Иналæн
йæ куыстытæн ахæм фыдæнæн митæ, йæ хъуыдытæ йын талынг,
саузæрдæ адæм фæдавтой, уæздан лæг афтæ нæ бакæндзæн.
Уæздан адæймаджы царды, фæнды сылгоймаг, фæнды нæлгой-
маг — тынг бирæ фæзилæнтæ дзы вæййы. Ирон адæм истори-
йы дæнцæг аккагæн дæр уымæн баззадысты. Уæздан лæг кæ-
дæм цæуа йæ уаг, йæ æгьдауы уаргъ дæр уырдæм йемæ хæссы.
Уæздан лæджы ном хæссын æнцон нæу. Уæздан лæг Хуыцауы
фæрцы зæрдæ æмæ зонды бæркадæй æххæст вæййы. Иналы
хуызæн адæмтæ айдагь йæ уд, йæ бинонтæ æмæ йæхи мыггагæй
фæстæмæ дæр ма, куыд Тæгиатæн, афтæ æппæт ирон адæмæн
дæр сæ кадыл тох кодтой. Æнæхъæн Цæгат Кавказы хæхты цæ-
рæг адæмтæн Инал йæ уд нывондæн хаста, йæ фидар удыхъæды
фæрцы, йæ кад уыд Хъæриуы хохау бæрзонд. Иæ фыдæбон-
джын куыстытæ йын равдисын, куыд зондæй афтæ ахуырадæй
дæр. Афтæ гыццыл æнæбары цыдæртæ йын дзы йæхи номыл
фæуагьтой, иннæты адавтой. Ахæм æмбисонд: — Иу къæрных
æхсæв бонмæ кæйдæр уыгæрдæнæй мæкъуылтæ фæдавта, æмæ
сæ йæ мусы æрцамадта. Бонивайæнты йæ сыхаг фæрсы:
— Ацы мæкъуылтæ кæцы уыгæрдæнæй æрластай?
— Йарæби, кæцыфæнды уыгæрдæнæй уæнт, чи-фæнды сæ
кæрдæд. Нæ уыныс, мæкъуылтæ мæн мусы сты.
'77сæгиатаг хабæрттпæ æмæ таурæгътæ
Иналы бирæхаттон хъуыдыджын куыстытыл уыцы цау æр-
цыд.
Йæ рæстæджы йын йæхицæн дæр, цас фылдæр фыдмитæ код-
той, уыйас зæрдæбындæрæй куыста, æмæ йæ хъуыдытæ фыста.
Фæлæ мæнæ уырыссагау афтæ куыд фæзæгъынц: «Мир не без
добрых людей», уыйау Хъаныхъуаты Дудары фырт Иналæн йæ
бирæ хъуыдыджын зонындзинæдтимæ йе стыр фыдæбонджын
куыстытæй фыццаг хатт Суменаты Никъалайы чызг Замирает
рухс хурмæ цы хай рахаста, уый фæдыл æппæт Хъаныхъуаты
рагон стыр мыггагæн æмбæлы, цæмæй йын нæ сæртæй ныл-
лæг йæ къæхтæм бакувæм. Фæлæ мæнæ уырыссаг æмбисонды
куыд фæзæгъынц: «Бочку меда испортила ложка дегтя», уыйау
Хъаныхъуаты Дудары фырт Иналы «бомжæй» равдыста. Цыма
Инал 48-аздзыдæй æвæгæсæгæй, æнæхæдзар, æнæхицауæй
уынгты рахау-бахаугæнгæйæ амард, йæ уæлмæрд дæр æнæ-
бæлвырд. Уый афтæ нæу.
Иналæн йæ мад æмæ йæ фыд, стæй йæ фыдыфсымæртæ дæр
фæстагмæ Бруты хъæуы æрцардысты. Куыд Инал, афтæ уыдон
дæр сеппæт дæр Бруты уæлмæрдты ныгæд сты. Иналы ныгæнæн
бон Хъаныхъуаты Мырзабеджы фырт Аслæнбег (Дзыбындз) æв-
дисæн уыд, Хъобанæй, куыд Хъаныхъуатæ, афтæ семæ Брутмæ
цы стыр мæрддзыгой рацыд, уыдоны æхсæн 21 аздзыд Аслæнбег
(Дзыбындз) дæр уыд. Æмæ-иу загъта: «Иналæн йæ ныгæнæн
боны дзыллæтæ паддзахы кад кæй скодтой. Суанг Хуссар Ирæй,
Гуырдзыстонæй, Кæсæг-Балхъарæй, Цæцæн-Мæхъæлæй.»
Хъаныхъуатæ — Дæргьæвсæй, Джызæлæй, Бæлтайæ, Æры-
донæй, Беслæныхъæуæй, Елхотæй, суанг Доныфарсæй, куыдйæ
ныгæнæн боны, афтæ æнæхъæн къуыри йæ уæлмæрдмæ дзыл-
лæтæ цыдысты. Абон дæр Бруты уæлмæрдты йæ ингæн бæл-
вырд бæрæг у. Фæлæ уæды хабæрттæ æппæт дуне дæр зоны.
Суанг абоны онг дæр, ирон адæмæй сæ фыдæлтæ Тæгиаты
ном кæмæн хастой, уыдон æнæхъæн дунейы къуымты пырх
уæвгæйæ дæр, сæ фыдæлты бæстæйæн йæ фæдисы боны,
бахъуаджы рæстæджы Кавказы сæраппонд, Фыдыбæстæйы
Стыр хæсты 1941 — 1945 азы онг тæгиатаг лæгтæн сæ цот сæ
фыдæлты сæр хъуыдыгæнгæйæ, Германы тугкалæн хæсты
знаджы ныхмæ хъæбатырæй æрлæууыдысты. Сæ фылдæр, чи
дзы хæсты быдыры йæ сæр нывондæн æрхаста, чи та уæз-
зау цæфтæй хæрзиуджытимæ йæ бинонтæм æрыздæхт. Фæлæ
Уæрæсейы революцийы аххосæй сæ фæфæлдæхтыты заман
Тæгиатаг уæзданыл нымад адæмæн сæ удыхъæд, сæ цæрæн-
бынæттæм æрбæлгæйæ сын тыххæй сæ хæдзæртты чи æрцард
æд мулк, æд фæллой, ахæм сау адæмæн та сæ цот хъæды
дезертиртæй фæбадтысты хæсты кæронмæ. Ахæм адæмтæй
349
350
^Съаныхъуаты Фатимæ
кæмæндæрты абон у сæ дуг. Сæ фыдæлтæм дæр æмæ сæхи-
мæ дæр ныффыссынаккаг ницы аргæйæ, афтæмæй сæ фыс-
сын тынг фæнды. Фæнды сæ Тæгиатаг фендджын дзырддзæу-
гæ, сæ рæстæджы уæзданыл нымад лæгтыл цъыф калын. Ис
ахæмтæ ахуыргæндты астæу.
— Человек самоубежденный, узнав немного, думает — знает
все. Не зная броду, лезет в воду. — Уыдон кæцæйдæр радавтой
Хъаныхъуаты Дудары фырт Мырзабеджы къам, уый у Дуда-
рыхъойæн йæ кæстæр æфсымæр.
Кæддæр, 1929 азы, Хъаныхъуаты Дудары фырт Мырзабе¬
джы хæдзарыл ахæм цау æрцыд. Мырзабегæн йæ чызг Фари-
зæты фырт Шанаты Барис фыссы йæ чиныджы «Частица духа»
Владикавказ: Ир, 2003 г. стр. 19.
«Запомнился еще один кобанский эпизод. Как-то я сидел
на возвышенности, откуда хорошо видно было строящуюся
Гизельдон-ГЭС и от нечего делать стал рисовать стройку. Через
некоторое время ко мне подошли какие-то люди и спросили, что
я делаю, для кого рисую. Я объяснил, что рисую просто так, для
себя. Они мне не поверили, пришли в дом Кануковых, сделали
обыск и единственное, что нашли и забрали — это фотографии
Кануковых и их родственников Абисаловых, отличившихся на
службе Отечеству в разные времена и годы. Больше их не вер¬
нули.» Уыцы цау æрцыд Хъаныхъуаты Дудары фырт Мырзабе¬
джы хæдзарыл, уый у мæ фыдыфыд. (К.Ф.).
Æмæ мæнæ, Цæгат Ирыстоны-Аланийы закъон 18 октябрь!
1991 азы сæ уæзданы номы тыххæй æфхæрд цы раст адæм
æрцыд, уыдоны куы сраст кодтой закъонæй «О реабилитации
жертв политических репрессий», уæд æз балæвæрдтон курдиат,
цæмæй нын, нæ хæдзарæй 1929 азы цы рахастой, уыцы гæххæт-
тытæ æмæ къамтæ раздахой. Мæнæн ницы радтой, фæлæ, куыд
рабæрæг, уымæ гæсгæ сæ бынтон æцæгæлон адæм хынджылæг
кæнынц, чи дзы чи у, уый дæр бæлвырд нæ зонгæйæ. Мырза¬
беджы бæсты йын йæ къамыл Хабос бафыстой. Æрдæг цъæрæ-
мыхстытæй дзы цыдæр хабæрттæ, фæлæ сын ницы æмбаргæйæ
сæ ныссуйтæ кодтой. Мырзабегæн йæ астæуккаг фырт Состæму-
рат (Дзоцæ) сгуыхт топпæхсæг уыд, суанг фæсарæнты топпæхс-
джыты ерысты Германы Берлины цытджын призæй нысангонд
æрцыд. Хъобаны та уыд ахæм хабар: Состæмурат сæ хæдзары
тыргъты лæугæйæ хъæдырдæм фенгæс. Кæсы æмæ, Сæгъæл-
хæнæны ’рдыгæй хъæдæй бирæгъ сæгуыты стыр доны былмæ
æртардта. Бирæгъ сæгуытæн йæ хурхмæ куыд фæлæбурдта,
афтæ йæ Состæмурат йæ хæдзары тыргъы лæугæйæ, йæ цуанон
топпæй фехста æмæ уыцы иу нæмыгæй сæгуыты дæр æмæ би-
рæгьы дæр амардта. Уыцы хабар дæр, къам кæцæй радавтой,
‘'77'^æгиатаг хабæрттæ æмæ таурæгътæ
уым бакастысты. Уыцы хабар дæр та Состæмураты (Дзоцæйы)
бæсты Хабосыл æрфыстой, фырдиссагæй ма сæгуыты саг дæр
схуыдтой.
Ноджыдæр ма ахæм мæнгард хабар: Хабос, дам, Уæллаг
Хъобаны стыр дурын хæдзар самадта Дударыхъойæн (Хабосæн)
йæ фыды фыд Æмзоры (Азойы) уынаффæмæ гæсгæ. Тъæрæс
æмæ Хамбечер куы амардысты, уæд сæ зæронд хæдзары Хъа-
ныхъуаты мыггаджы мæсыджы сæрмæ, цалдæр азы æдзæрæгæй
къæдзæхдурæй амад XIII æнусы Хъаныхъуаты мыггаг æнæхъæн
мыггагæй сæ мыггаджы хистæрæн цы хæдзар самадтой, уый
лæууыд. Тъæрæсæн йæ фырттæй æнæхъæн цыппарæй Уæллаг
Хъобаны алчидæр сæрмагондæй хæдзæрттæ самадтой. Зæронд
хæдзар та, мыггаджы хистæр Æмзоры уынаффæмæ гæсгæ, Ду-
дарыхъойæн (Хабосæн) радтой. Æмæ та йæм æнæхъæн мыгга-
гæй иумæ зиуы куыстæй базылдысты, суанг ма йын йæ сæр дæр
къалайæ æрæмбæрзтой. Дударыхъойæн (Хабосæн) уыцы хæ-
дзармæ Цмийæ Слонаты Дæхцыхъойы чызг Косейы æрхастой.
Ноджыдæр ма иу гæды хабар фыссынц — Дударыхъо (Ха¬
бос), дам, Бæлтайы зæххытæ балхæдта. Бæлтайы Мырзабеджы
фырт Аслæнбег (Дзыбындз) йæ фыдымады ‘фсымæр Тлаттаты
Бимболаты фарсмæ Есиаты хæдзар балхæдта, зæххы кой дзы
нæ уыд. Абысалты Алибеджы чызг Райычкæйы дæр Бæлтамæ
уыцы хæдзармæ æрхаста.
Иу цыбырдзырдæй, Олисаты æмæ Цуциты лæппутæ цы ныф-
фыстой, иууылдæр сын цъыфкалæн гæдыныхæстæ сты.
Ахæм адæмтæн архивтæ сæ къухты сты æмæ хынджылæг
кæнынц.
* * *
Ирон истори рауадзыны аккагыл нымад æрцыд, Хъаныхъ¬
уаты Дудары фырт Дударыхъо (Хабос) тъымы-тъымайы, уæл-
мæрдтæ бавдисгæйæ, царциаты диссæггимæ æппæт дунейæн чи
базыдта равдисын.
Науæд Хъаныхъуаты Адылджерийы фырт Алмахсит, æппæт
ирон адæмы сабитæн сæ цардыл рухс таугæйæ, фыццаг АБЕТЫ
чиныгыл, стæй фыццаг скъола ирон æвзагыл бакуыста (История
Северо-Осетинской АССР. стр. 351. К концу 1890-х гг. для му¬
сульманской части осетинского населения было открыто девять
школ одноклассных начальных школ Министерства народного
просвещения. Если в начале 1891 г. в этих типах школ Северной
Осетии обучалось менее двух тысяч детей, то в 1899 г. — 4500,
из них — 450 девочек. Общее число грамотных в Северной Осе¬
тии к концу 1890-х гг. составило 6062 человека.
351
Научно-популярное издание
ТАГАУРСКИЕ РАССКАЗЫ И ПРЕДАНИЯ
Первая книга
Составитель:
Канукова Фатима Асланбековна
Редактор Б. С. Сарматова
Художник Т. Ф. Алипченкова
Технический редактор Б. Т. Бесаева
Корректор Ф. Н. Аликова
Компьютерная верстка Ю. О. Федорова
Подписано в печать 10.05.12. Формат бумаги 70x90 ’/16. Бумага офсетная. Гарн. шрифта АЕ
КидгазЬоу. Печать офсетная. Усл. печ. л. 25,74 + вкл. 0,87. Учетно-изд. л. 24,31 + вкл. 0,65.
Тираж 200 экз. Заказ № 1558.
Отпечатано в полном соответствии с предоставленными диапозитивами ОАО «Издательско-
полиграфическое предприятие им. В. Гассиева», 362021, г. Владикавказ, ул. Тельмана, 16.
Тел. 76-81-97.
Хъаныхъуаты Мырзабеджы фырт Аслæмбег (Дзыбындз)
Хъаныхъуаты Дыдто, Хъаныхъуаты
Бола æмæ Дзуццаты Адзе
Галиуæрдыгæй — Хъаныхъуаты Аслæнбег (Дзыбындз).
Афицер у Хъаныхъуаты Алмахсит
Бадгæ чи кæны, уыдонæй галиуæрдыгæй — Тугъанты Амырхан
Дзиуаты Аксо йæ хæстæджытимæ
Куындыхаты Муссæ —
Хъуыбадты хæрæфырт
Хъаныхъуаты Тъæрæсы
фырты фырт — Алибек —
Елдзарыхъойы фырт
Хъаныхъуаты Мурат
Хъаныхъуаты Рамазан
Абысалты Алибек,
Райычкæйы фыд
(1848 азы гуырд)
Хъаныхъуаты Райычкæ
(1898 азы гуырд)
Хъаныхъуаты Сослан æмæ Джелыты Батрадз
Хъаныхъуаты Иранбег
Хъаныхъуаты Умар йæ
хæрæфырт Дзанхотимæ
Хъаныхъуаты Фатимæ йæ
лæппутимæ
Фидараты Лоштæхан
Хъаныхъуаты Сулейман Тотрадзы фырт
Хъаныхъуаты Райычкæ, Минычкæ æмæ йæ чызг Мæдинæ
Хъаныхъуаты Эльмæ
Хъаныхъуаты Фатимæ
Хъаныхъуаты Юрий
Хъаныхъуаты Зауырбег
Тлатптаты Бечыр йæ хо Минкæимæ
Тлаттаты Хадзымуссæ
Тлаттаты Бечыр æмæ Азæмæтджери (æртынæм азтæ)
Тлаттаты Бечыр йæ бинонтимæ
Тлаттаты Бечыр (рахизæрдыгæй)