ТАУАСИТИ ФАЦБАЙ
АЙЙЕВАДОН ДЗУРДИ ФАРНÆ
Аргъæуттæ, таурæхътæ, радзурдтæ, зартæ, æмдзæвгитæ,
уацтæ, очерктæ, эссетæ, хузтæ
Дзæуæгигъæу 2017

84(Рос-Осе)
Тауасити Ф. Аййевадон дзурди фарнæ: аргъæуттæ, таурæхътæ, радзурдтæ,
зартæ, æмдзæвгитæ, очерктæ, эссетæ, хузтæ. - Дзæуæгигъæу: ИПК «Литера»,
2017. -515 ф.
Тавасиев Ф.Г.
Благо художественного слова.
Сказки, сказания, рассказы, эссе, песни, стихи, статьи, очерки, фотографии
В книгу вошли очерки, эссе, сказки, сказания, рассказы,стихи, песни,
воспоминания Фацбая Галауовича Тавасиева, написанные в разные годы жизни
на русском и осетинском языках. Тема патриотизма стоит на первом плане в
творчестве автора. Он создает в своих ярких произведениях оригинальные
образы, дает незабываемые зримые картины прошлого и настоящего Осетии.
84(Рос-Осе)
© Тавасиев Ф. Г., 2017

ХУАРЗ ЛÆГÆН МÆЛÆН НÆЙЙЕС
(ЭССЕ)
Память народа - огромная
книга, где написано всё.
Л. Леонов
Тауасити Гæлæуи фурт Фацбай (1916-1985) райгурдæй Дигори
коми Фæснæли гъæуи хумæтæг зæнхкосæг лæги хæдзари 1916
анзи 29 мартъий (кæрдæгæзмæлæн мæйи). Гъомбæл кодта берæ
сувæллæнтти астæу. Сæ ниййерæг мадæ Биасти Хъанцауи кизгæ
Лизæ (1886-1974) Хæнæзи гъæуккаг. Тауасити Болай фурт Гæлæу
(1884-1968) æма æ гурведауцæ уодæмбал Биасонæн дуйней
фарнæ балæвар кодта æхсæз адгин бæдоли, бæлвурдæр зæгъгæй
ба, фондз фури гъолей хузæн фурти æма, хъури æгънæгау,
кондгин кизгæ Еви, Фацбай адтæй йи цæуæтæн сæ хестæр, Ке
зæгъун æй гъæуй , хуæнхаг уæззау уавæрти устур бийнонтæ
хæссун æнцон гъуддаг нæ адтæй. Фал... Адæймаг, дан, ести
амæлттæ кæнунæн райгуруй аци игондуар дуйнемæ. Гъо, раст æй
адæмон æмбесонд: лæугæ дорбæл, дан, гъуна хуæцуй. Агорагæ ба
ерагæ ’й. Уæдмæ Социалистон революци ралæудтæй. Сæ устур
амондæн, цардæфхуæрд хуæнхаг адæмæн барæ лæвæрд æрцудæй
сæ тухст царди уавæртæ фæххуæздæр - фæррæугдæр кæнунæн.
Гъома?.. Сæ цæрæн къундæг бунæттæ фæррæвдзæдæр кæнунæн.
Фæснæйлаг Тауасити Гæлæу æма æ уарзон цардæмбал Биасон
Лизæ 1924 анзи ралигъдæнцæ Дур-Дури гъæумæ. Нæуæг бунати
син адтæй берæ хæстæгутæ. Æма сæ йе ба, ке зæгъунæй гъæуй,
разæнгард кодта сæ царди уавæртæ фæххуæздæр кæнунмæ.
Гъома? Гæлæу æхе уоди хъиамæтæй цубур рæстæгмæ искодта
сæ берæ бийнонтæн рæстæгмæ бал цæрæн гъæдин къæс. Бон
æййивта бони, мæйæ - мæйи, етæ ба афæйтæ исуиуонцæ...
Хумæтæги нæ курухон фиддæлтæ нæ зæгъиуонцæ: æнæрлæугæй
рæстæг цæуй размæ æма æ хæццæ фарнæ хæссуй. Нæгъ, Тауасити

Гæлæуи бийнонти уæгæ некæд бамардæй уæди зингомау царди
уавæртæмæ. Дузæрдуггаг гъуддаг нæй, зæнхæ нæ мадæ, нæ дарæг
ке æй, удта цард фæллойнæй ке федауй, еци ахсгиаг гъуддæгтæ
дæр. Уæдмæ исбайлæгъ æнцæ Гæлæу æма Биасони коммæгæс
зæйнæ дæр. Фæффедар æнцæ дууæ цардбæллон ниййерæгей
базуртæ. Æнæ зинæй хуарз æма æнцон цардæн уæн нецихузи ес.
Уой лæдæргæй, Тауасити Болай нифсгун фурт æма уой кондгин
бийнойнаг устур нифситæ райвæриуонцæ сæхецæн, æма син
дуйней фарнæ уоци хуарздзийнадæ дзæбæхæй - сæрæгасæй сæ
кæсгæ цæститæбæл дæр фæууинун кодта. Æгайтидæрма!..
Цæуæти хестæр Фацбай 1934 анзи Дур-Дури скъола каст ку
фæцæй, уæд косун райдæдта ахургæнæгæй бунæттон ликбези.
Уой фæсте ба ’й (1937 анзи) ахурмæ турнундзийнадæ исразæнгард
кодтауæлдæр ахургонддзийнадæ райсунмæ дæр. Растдæр зæгъгæй
ба, идарддæр ахур кæнумæ бацудæй Дзæуæгигъæуи дууæанзон
педагогон институмæ. Еци рæстæги Иристони скъолати
ахургæнгутæ нæ фагæ кодта. Уомæ гæсгæ ба фиццаг къурси фæсте
æрвист æрцудæй æ уарзон гъæумæ. Уæлдæр ахургонддзийнадæ
ку райста сагартæн лæхъуæн Фацбай æма ахургæнæги дипломи
хæццæ рагон Дур-Дури гъæумæ ку æрæздахтæй, уæд бийнонти
мæсуг Тауасити Гæлæу æма æ фæлмæнтæдзорагæ цардæмбал
Биасон Лизæ сæрбæрзонд, гъай-гъай, адтæнцæ. Се ’нæкæрон
цийнæ уарундонау райвулдæй. Уой нæ рагром кæнун сæ бон
нæбал бацæй. Сæ зæрдæдаргæ фурти туххæй æ фидæ Гæлæу
фæббæлвурд кодта:
- Цитгин еунæг Хуцауæй - боз!.. Æ, игъоси сабийти мадæ
Биркъисаон?..1.
- Игъосун, игъосун дæмæ лæмбунæг, нæ лæг! ..
- «... Гъи, мæтæй мæлæн...» Нур ба мах биццеу дæр ахургæнæги
1 Дигори коми фæрнгун Хæнæзи гъæуæй рацæутæ муггæгтæ Биастæ,
Дзедатæ, Тохъайтæ (Дигуртæ), Хохойтæ, Уазæгтæ, Цæукъилтæ, Цъоппойтæ
(Дзоппойтæ) æнцæ æрваддæлтæ. Уоци муггæгтæ равзурдæнцæ йи æнсувæрти
нæмттæй, сæ фиди ном ба хундтæй Биркъис. Уомæ гæсгæ ба сæ еумæйаг
муггаг æй Биркъисатæй.

диплом райста. Цитгин Уæллаг æй зундгонд Гарданти Михали
халæ «рахуæрун кæнæд!..»
- Гъо, гъо, йи сувæллæнтти фидæ, арази дæн дæ хæццæ.
Гардани-фуртæн ци нæ бантæстæй, йе ба нæ Биццеуæн
бантæсæд! - бафтудта ма, медбилтæ идзулгæй, хæдзари хецауи
цийнæйдзаг зæгъддæлтæмæ бийнонти цирагъ - мингий хор
Биасон.
Уæдæй фæстæмæ Тауасити сагартæн лæхъуæн Фацбай
дусфæлдæхтæй ахур кæнун райдæдта Иристони зæронддæр гъæу
Дур-Дури фæсевæди бунæттон скъолай. Лæвардта син ирон, уæдта
уруссаг литературæ æма æвзаги уроктæ. Æ гъомбæлгæнгутæ
сæрустур æма зæрдæбозæй æримисунцæ нур дæр ма сæ
уарзондæр ахургæнгутæй еуей. - Махæн æвзаг æма литератури
ахургæнæг адтæй Тауасити Гæлæуи фурт Фацбай. Æ цæмæдессаг
урокти ахурдзаутæй еске исæстуф кодта, зæгъгæ, уотæ некæд
æрæстæфтæн. Йе ба цæбæл дзорæг æй? Æ алли урокмæ дæр
сæрмагондæй æхе цæттæ кæнидæ, еуæй - еу ахургæнгутау, айдагъ
ахурадон киунугути евгед нæ уидæ. Уæлæмхæсæн цæстæйуингæ
æрмæг дæр ма арæхстгинæй бафтауидæ, уæдта газзеттæ æма
журналтæй ист æрмæгутæй дæр пайда кодта. Цубур дзурдæй, æ
уоди гъар - æ берæ æнзти арф зонундзийнæдтæ нин æнæвгъауæй
лæвар кодта...
Дур-Дури астæуккаг скъолай æнтæстгинæй кустонцæ уоци
рæстæги литературой æма драмон къуæрттæ. Сæ драмон къуарæй
ба фæстæдæр арæзт æрцудæй гъæууон хехъæппæресадон театр.
Раст зæгъгæй, уоци гъуддаги имæ сæ агъаззаг æнхуси усхъитæ
цæстуарзонæй æрбадардтонцæ Сæбанти Харитъон, Дзарасути
Геуæрги, Хъургъости Петр æма иннетæ. Сæ арæхстдзийнади
хæццæ ахид базонгæ кæниуонцæ Дур-Дур æма Дигорай цæргути.
Сæ хуæздæр сценикон æнтæстдзийнæдти хæццæ ба Дур-Дуйраг
хуæдахур артиститæ базонгæ кодтонцæ сахар Орджоникидзей
театр уарзгути дæр.
Гæлæуи фурт ни берети уæд исразæнгард кодта Дигори
райони æма республикой газеттæмæ цубур уацгъудтæ æма

æндæр æрмæгутæ ниффинсунмæ. Рæстæгæй-рæстæгмæ газетти
мухургондæй нæ финститæ ку рацæуиуонцæ, уæд ма махæй
хъалдзер ка уидæ?!. Раст цума нæбæл базуртæ базаидæ... Уоци
æнзти райдæдта устур пайдайаг куст кæнун æригон Тауасий -
фурт, бæлвурддæр зæгъгæй ба, æмбурд кодта Иристони гъæутæ
æма сахарти тауæрæхътæ, бацеу-бацеутæ, Нарти кадæнгитæ,
аргъæуттæ, æрдзи бæрæггæнæнтæ æма æндæртæ. Фидибæсти
Устур тугъд ку райдæдта немуцаг лæгсирдти хæццæ, уæд
Тауасити цæхæрцæстæ Фацбай дæр, æнæ уæлдай рагъудитæ-
багъудитæ кæнгæй, æвæстеуатæй сæ гъæубæсти нæлгоймæгти
æмрæнгъæ ранæхстæр æй лæгæвзарæн фæдеси. Нæ Райгурæн
бæстæ ци фуддæр фудголæй багъæуай кæнуни тохи æхе
хъазауатонæй равдиста. Адтæй Керчи сахармæ хæстæг десантон
æфсади. Уоми цуппар цæфи фæцæй æма ’й уомæ гæсгæ Æфсадæй
исуæгъдæ кодтонцæ. 1942 анзи ба исæздахтæй Фацбай æ уарзон
гъæубæстæмæ...
УÆДÆЙ ФÆСТÆМÆ
Дзаман ба, дан, лæгамайæг æй. Раст гъе уæд йе ’цæгæй
Гæлæуи тугъдон фурт æ цард иснивонд кодта Иристони
ахурадæн. Фидибæсти уодæскъунæг тугъди рæстæги Фацбайæн
йе ’нæнездзийнадæ зингæ фæккиудтæй, æ уавæр нæбал хуæздæр
кодта. Уомæ гæсгæ ба ин дохтуртæ загътонцæ хонхи цæрун бавзарæ,
зæгъгæ. 1952 анзи йе æрбаздахтæй æ райгурæн Дигоргоммæ.
Цуппар анзей дæргъи куста Мæхчески райони адæмон ахуради
методистæй, хонхи гъæути скъолати ахургæнгутæн лæвардта
гъæугæ педагогон æнхусдзийнадæ.
1956 анзи Мæхчески æма Ирæфи районтæ еугонд ку
æрцудæнцæ, уæд Тауасий-фурт иссæй адæмон ахуради хайади
инспектор. Еци еу рæстæги куста адæмон ахуради косгути
профсоюзон цæдеси райони комитета сæрдарæй. Уой фæсте
æртиндæс анзи æнæзæрдихудтæй бакуста Мæхчески астанзон

В 1-ом ряду сидят: Галау и Лиза
Во 2-ом ряду стоят: Афако, Земфира, Таира и Майран
Тауасити Гæлæуи фурт
Фацбай. 1940 а.
Фацбай и Зайрат. 1942 г.

Фацбай и Зайрат
с дочерью Земфирой
Фацбай (в центре) с отличниками учебы школы №1 с. Дур-Дур:
Тадеев Таймураз, Магометов Ахурбек, сестры Цалиевы. 1948 г.
Фацбай (в центре) в спектакле
«Бæтæйы фырттæ»

скъолай директорæй. Фацбайи арæхстгин разамундæй
ахургæнгути коллектив æнтæстгинæй æнхæст кодта ахурадон
гъомбæладон ахсгиаг архайди фарстатæ. Æ сæйраг кустæй
уæлдай ма Гæлæуи фурт устур æргом здахта ниййергути æхсæн
педагогон зонундзийнæдтæ парахат кæнунмæ дæр. Берæ æнзти
дæргъи йе адтæй лекторти къуари разамонæг, уæдта Калинини
номбæл еумæйаг хæдзаради æмбаладон тæрхони сæрдар. Адæм
си уомæ гæсгæ адтæнцæ хъæбæр боз. Уо, æцæгæйдæр, хуарз лæг
ба адæми лæг æй.
Хуарзæй, гъай-гъай дæр, æрмæстдæр хуарз загъдæуй. Зин
банимайæн æй, Тауасий-фурт хуæнхбæсти æма Дур-Дури
фиццаг астæуккаг скъолай цал мин уроки равардта маддæллон,
уруссаг æвзаг æма литературæбæл 47 ахурадон анземæ, йе. Цал
æригон адæймагей исахур кодта кæсун, финсун, райгурæн бæстæ
рæстзæрдæ бæдоли уарзт кæнунбæл? Еске ни лæг фæххуннæд
æма сæ ести мадзалæй банимайæд. Нæгъ, нæми æруагæс кæнуй,
уоци гъуддаг исæнхæст кæнун еске арми бафтуйдзæнæй, йе. Уони,
гъай - гъай дæр, неке банимайдзæнæй. Æ кæддæри ахурдзаутæ,
алли рауæнти цæргæй, нур сæхуæдтæ дæр уорсрехæгин бабатæ
æма Сатанай фæдон нанатæ иссæнцæ. Æрмæст сæ алциæстæфагæ
зæрдитæй ба æгириддæр ку нæ иронх кæнуй сæ кæддæри
цирагъдар - æвæлмæцгæ рохситауæг, нæрæмон журналист,
скурдиадгин финсæг æма публицист Тауасити Гæлæуи хестæр
фурт Фацбай. Уотæ хуæрзæнцонтæй син сæ минкъий зæрдити
дуæрттæмæ дæгъæл ка иссеридæ?.. Уо, йе ба, æдæуагæ, адтæй
курухон Фацбай. Æ берæ фæллæнттæ ругтæбадæн иронхуати нæ
байзадæнцæ. Æ уодæндзаргæ архайди фæрци йе хуарзæнхæгонд
æрцудæй Фидибæсти тугъди дуккаг къæпхæни орденæй, майдантæ:
«За победу над Германией в Великой Отечественной войне 1941-
1945 гг.», «За доблестный труд в Великой Отечественной войне
1941-1945 гг.», «Сорок лет Победы в Великой Отечественной
войне 1941-1945 гг.», «Ветаран войны СССР», «Ветеран труда
СССР», Цæгат Иристони Сæйраг Совети Кади Грамотитæ,

Дипломтæ, Уæрæсей Федераций адæмон ахуради Министради
Кади Грамотæ æма æндæр паддзахадон хуæрзеугутæй.
Ехх, бæргæ нури æмæнтъери доги фулдзер ку уидæ уæхæн
фæлтæрдгин ахургæнгутæ-рохситаугутæ нæ цитгин Дигорæ —
Ири бæстæ Аланистони, уæдта Уæрæсей дæр!!! Æргом загъди,
дан, къæмæ нæййес фæззæгъунцæ. Йе раст æй бæргæ. Гъо, ес нури
дзамани дæр хуарз ахургæнгутæ - нæлгоймæгтæ, фал цæмæдæр
гæсгæ, устур гъулæггагæн, сæ нимæдзæ ба зингæ фæмминкъийдæр
æй. Цæмæ? Ке азумæй уотæ æдзæллаг уавæрмæ æрхаудтæй аци
вазуггин гъуддаг? Еуемæй, ахургæнæгæн паддзахадæ ’рдигæй
аккаг аргъгонд нæбал цæуй. Бустæги минкъий æй æ мæйи мизд.
Бауиæруагæс уæд, йе нæ æгъдæутти фагæ дæр хатгай нæ рауй.
Мадта бийнонтæ дарун дæр куд нæ гъæуй? Ци дин уæледарæс,
ци ба хуæрди гъуддагæй... Коммуналон лæггæдтæбæл дæр
цæйбæрцæ федун гъæуй?.. Уотемæй рохситауæги куст ба йи
æнцонтæй ку нæй, Уомæн æвдесæн - аци æрмæги автор дæр.
Устур гъулæггагæн, нæ маддæлон æвзаг æма литературæ ахур
кæнуни фарста дæр уотæ бæрзонд ивæрд нæбал æй берæ хуæздæр
исуйнаг не ’мдогон ниййергутæ æма уони цæуæти цæсти, Цæмæ
дæр гæсгæ ибæл æнæнвæрсон билæскъелтæ æма устурзæрдæ
кæнунцæ. Арæх фегъосæн:
- Ке ма гъæунцæ нæхе æвзаг æма литературæ ба? Дæлæ
Елхоти гъæуи уалдæнгæ, уæдта неке...Уой бæсти англиссаг æвзаг
исахур кæнун гъæуй. Йе нури цивилизиаций рæстæги гъæугæдæр
æй... Цубур дзурдæй, ци агъазиау бæласи къаццеубæл бадæн, уой
нæхуæдтæ нæ къумух зундрахасти «фæрци» агъазиау фæрæтæй
къуæрунмæ гъавæн. Йе ба æй æцæг æвæлгъазæдзийнадæ
ходуйнаги бæрæггæнæн. Кенæ ба нæ нури финсгутæй,
зундгонд ахургæнгутæй, бунæттон галстукгин интеллигенции
мийнæвæрттæй кадæртæ мухури, радио æма телеуинунадæбæл
(эфири), рагон зæронд уосау, æрдеуагæ кæнун æнæ цæстисугтæй
райдайунцæ: нæ рæсугъд æгъдæуттæ æма зæлланггæнагæ
алайнаг гъæздуг æвзаг исæфунцæ, «мæлунцæ», зæгъгæ... Æма
ци?.. Кæми ’нцæ сæхуæдтæ ба?.. Уасагæ тикис ба, дан, мистæ

нæ ахæссуй. Уайдзæф кæнун æнцон гъуддаг æй. Уой бæсти бал
уонæй алкедæр æхемæ (хе хæдзари) лæмбунæгдæр ку æркæсидæ.
Хебæраги ку расагъæс кæнидæ: барæнай, барæнæ, уоци гъуддаги
нæхе бийнонтæ ба кутйау æнцæ? Ка си ци архайæг æй?..
- Гъома?
Еци нуриккон интеллигент «федогтæн» сæхе кæстæртæ нæ
маддæлон æвзагбæл дзорун нæ зонунцæ. Мадта не ’гъдæуттæй
дæр изол æнцæ„. Ескæмæн зунд амонуни бæсти бал сæхемæ ку
æркæсиуонцæ, уæд ауæхæн ходуйнаги «къанц нæ ахæссианæ...»
Афонæ ’й дзорунæй пайдайаг гъуддагмæ рахезунæн бæргæ,
фал...Уоци ахсгиаг гъуддæгти дæнцаг æнцæ Тауасити Фацбайи
цæуæт æма уони берæ кæстæртæ дæр: ци дин маддæлон æвзаг
æма литературæ зонуни гъуддаги, ци ба нæ фиддæлти рæсугъд
æгъдæутти цæстуарзонæй афойнадæбæл алкæддæр раззæгти
хæццæ фæуунцæ. Хумæтæги нæ загъдæуй: фиди фарнæ, дан,
мæрдтæмæ нæ цæуй.
* * *
Нæ разагъди лæгау-лæгтæй еу Тауасити Фацбай адтæй Цæгат
Иристони наукон æртасæг института косæг дæр. Ци гъæздуг
адæмон исфæлдистадон æрмæг æрæмбурд кодта, уони уордæмæ
цæстуарзонæй лæвардта. Агъаззаг æнхус фæцæй уоци гъæздуг
æрмæг æнæмæлгæ рагон Нарти кадæнгитæбæл, уæдта æвзаги
вазуггин фарстатæбæл наукон косгутæн дæр. Æнæбæрæгæй,
æнæрæстæфгæй хуарзæй дæр æма лæгъузæй дæр неци байзадæй
æма нур дæр нæ изайуй аци зæронд зæнхи агъазиау тумбулæгбæл.
Арфи финстæгутæ ахидт Гæлæуи фуртмæ иссæуидæ Абайти
Ивани фурт Васойæй, Дзагурти Алексейи фурт Губадийæй, Исати
Измаили фурт Мæхæмæтæй æма иннæ зундгонд ахургæндтæй.
Тауасити Фацбайи ирд ном, куд зундгонд ахургæнæг
æма адæмон исфæлдистадæ æмбурдгæнæг (наукон косæг),
уотæ æдзæстхезæй æрæвæрун æнгъезуй Иристони зингæ

фольклористти æмрæнгъæ. Зундгонд этнограф æма рохситауæг
Гарданти Михали ахургæнуйнаг уогæй, Тауасий-фурт царди
идарддæр рахъæртун кодта Михали гъæздуг æма алливæрсуг
традицитæ. Æвæлмæцгæй зилдæй Иристони алли къумти
æма æмбурд кодта адæмон зартæ, æмбесæндтæ, тауæрæхътæ,
кадæнгитæ, гъарæнгитæ, аргъæуттæ, бацеу-бацеутæ æма æндæр
æрмæгутæ. Лæмбунæг архайдта, нæ литературой æвзаги
пайдагонд кæмæй нæ цудæй (архаизмтæ) еци дигорон дзурдтæ
æрæмбурд кæнунбæл дæр. Бантæстæй ин 3000 дзурдемæй
фулдæр æрæмбурд кæнун. Тауасий-фурт ци гъæздуг (берæ)
исфæлдистадон æма фольклорон æрмæгутæ æрæмбурд кодта,
уонæн сæ фулдæр хай нур ма мухури нæма рацудæй. Бацæттæ
кодта Иристони адæмон ахурадæ куд исирæзтæй, уобæл дæр
хецæн киунугæ. Исхудта æй «Доброта». Æма ци?! . Бæргæ сæ
мухури хецæн киунугутæй рауадзун æнгъизтæй нурмæ дæр,
фал... Уомæн дæр ес сæхе «анхосæгтæ». Æргомдæр зæгъгæй æма
раст бафеппайгæй ба: йе адтæй æ хуæдæфсармæдзийнади фæрци.
Еске фарс, цит, рахуæцидæ. Æхе ба ин еу гъудигæнæг дæр неке...
Кедæрти хузæн паддзахадон киунугæуадзæни къæсæртæ «нæ
бафехсуйун кодта...» Уомæ гæсгæ ба æ къохфинститæ сæ хæдзари
киунугути тæрхгутæбæл ниббор æнцæ. Æ очеркти, эссети,
æрфинстити зундгонд хъайтартæй беретæ се «’цæг дуйнемæ
рандæнцæ». Ка ’и зонуй, аци уадзимисти ци еуæй-еу актуалон
фарстатæбæл дзубанди цæуй, етæ нури рæстæги уотæ актуалон
нæбал æнцæ?.. Фал сæ уæддæр мах ба адæми тæрхонмæ хæссæн.
Ке туххæй, кæбæл финст æнцæ уони фæстагæнттæн, гъай - гъай
дæр, æхцæуæн уодзæнæй сæ фиддæлтæ æма маддæлти, бабатæ
æма нанати бафæнзуйнаг кустити туххæй аци пайдайаг киунуги
бакæсун.
Хуарз гъуддаг ба фæнзуйнаг æй? Æндæр некуд! Уадзæ йе ба сæ
сæ кæстæртæ дæр зононцæ. Загъта нæййе: евгъуд нури рæстæги
айдæнæ æй.

ФАЦБАЙИ АРХАЙД АЙЙЕВАДОН ЛИТЕРАТУРИ
Нæ активон киунугæ кæсгутæй беретæ зонунцæ, (уæлдайдæр
ба хестæр кари фæлтæртæй) Тауасити Фацбай нæ дигорон-ирон
аййевадон гъæздуг литературæн дæр еске ке нæ адтæй, уой.
Растдæр бафеппайгæй ба, Тауасий - фурт æ хъауритæ æвзурста
аййевадон литературæ æма журанлистики дæр. Уæрæх адтæнцæ
æ исфæлдистадон равналæнтæ. Æмхузæн хуарз арæхстæй
иронау, дигоронау æма уруссагау зæрдæмæгъарагæ уадзимистæ
фæлдесунмæ. Æ берæ æнæхуссæг æхсæвти куститæ - æ
æнæнцойнæ зæрдæ æма раст уоди ирд «стъæлфæнтæ» хъæбæр
ахидт мухури фæззинниуонцæ нæ республикой газзеттæ æма
журналтæ «Мах дуг», «Ногдзау» æма «Ирæф»-и. Мухури ин
рацудæй Цæгат Иристони киунугути паддзахадон рауагъдадæ
«Ир»-и 1986 анзи киунугæ «Æрдзæ амонуй». Цæй туххæй
дзубанди цæуй аци (бæдолæ - минкъий) киунуги? Уобæл ба
æнхæст дзуапп лæвæрд æрцудæй йи киунуги раздзубандий.
- Нæ рагон фиддæлтæ цалдæр æносей разæй æнæбари
æрцардæнцæ зинвадуат хуæнхбæсти. Уоми фулдæр кодтонцæ
фонси æма хуари куститæ, цауæни дæр цудæнцæ. Æрдзи
æууæлтæ, æрдзи хеваст фæззиндтитæ сæ хъор кодтонцæ, йи
сах уарунтæ син ахидт фæлласиуонцæ сæ хумти гæппæлти сау
мæрæ, устур фидбилизтæ син хаста ех дæр. Хуæнхаг адæм æрдзи
фæззиндтитæ ци уагбæл исæвзурунцæ, æнæнгъæлти æрцæунцæ,
уой нæ зудтонцæ æма дзурдтонцæ, зæгъгæ, Хуцауи уотæ бафæндæ
адтæй. Йе Стур Хуцауи фудæнхæ æй. Уомæ гæсгæ ба кодтонцæ
нæргæ кувддитæ, нивæндтитæ.
Фал куд фæстæмæ æрдзи фæззиндтитæмæ сæ гъос
лæмбунæгдæр дарун ке райдæдтонцæ, уомæ гæсгæ ба царди
æцæгдзийнади хабæрттæ хуæздæр лæдæрун райдæдтонцæ.
Уоци гъуддаги сæмæ устур фæлтæрддзийнадæ фæззиндтæй.
Адæми æхсæн кæддæриддæр фæууй курухон лæгтæ, Етæ исахур
æнцæ æрдзæ, бонигъæдæ æртасунбæл. Уони бон адтæй зæгъун,
сæрдигон рæстæг зумæги куд уодзæнæй, уой. Еузагъдæй, хуарз

зудтонцæ арв æма æрдзи æвзагæй дзорун, гъуди кæнун. Зудтонцæ
мæргъти, фонси æма мудибиндзити архайдмæ гæсгæ æрдзи
æууæлтæ æртасун.
Зæрæндти уоци фæлтæрддзийнадæ устур æнхус фæцæй
кæстæр фæлтæрæн, æрдзи æууæлтæмæ æ гъос ка даруй, уоци
ахургæндтæн. Абони уæнгæ дæр ма си сæ кустити пайда кæнунцæ
адæмон бæрæггæнæнтæй.
Æрдзæ адæймагæн æ лимæн æй. Хуарз фæууй, цæстуарзонæй
нин ку балæггадæ кæнуй, нæ будуртæ нин донæй афонæбæл ку
бафсадуй, хоргун рæстæгутæ ку никкæнуй. Фал нæмæ «фиди
уоси цæстæй» ракæсæгау дæр ракæсуй, сах къæвдатæ æма ехæй
фесафуй рæзбунтæ, халсартæ, æвзартæ, Фал ин Адæймаг æ
сосæгдзийнæдтæ куд фулдæр зонгæ цæуй, ци фидбилизтæ ибæл
рауадзуй, уонæй. Уони фæрци уæлахез кæнуй адæймаг æрдзи
фæззиндтитæбæл. Æрдзи æууæлтæмæ къæрццгъос ун устур
пайда æй æхсæнадæн. Хуари кустгæнæг гъæуама федарæй зона,
кусти райдайæни развæлгъау бонирахаст цæхуæн уодзæнæй, уой.
Уæд зингæ минкъийдæр рæдудтитæ æруадздзæнæй. Бонигъæди
(бони рахасти) адæмон бæрæггæнæнтæ нæ дзилли æхсæн æнцæ
парахатгонд. Етæ цæунцæ фæлтæрæй - фæлтæрмæ. Æнцæ
æнцон дзорæн, æнцон багъуди гæнæн. Нури уæнгæ нæ маддæлон
æвзагбæл ауæхæн киунугæ мухури некæдма рацудæй.
Аци ахсгиаг æрмæг æрæмбурд кæнунбæл дууинсæй анзи
фæккуста Мæцутаг фæлтæрдгин ахургæнæг Тауасити Гæлæуи
фурт Фацбай. Йе æнæзийнадæй зилдæй хуæнхбæсти, будури
гъæути æма сахарти. Лæмбунæг дзубанди кодта курухон зæронд
адæми хæццæ. Игъуста сæмæ. Æрдзи фæззиндтити туххæй ци
дзурдтонцæ, уони финста æхемæ. Фацбай ци берæ фольклорон
æрмæг æрæмбурд кодта, уой туххæй фиццагидæр боз адтæй
сæдæанземæ хæстæг кæбæл цудæй, уоци курухон зæрæндтæй
Цъуккити Даукуй, Перисати Мухарбег, Цæллати Абисал, Хути
Амурхан, Зæнгионти Ганге, Хадати Мисирхан, Хохти Михал,
Салæгати Сæлафир æма берæ æндæртæй. Тауасити Фацбай бæргæ

хъæбæр бæлдтæй æ берæ æнзти фæллойнæ хецæн киунугæй
фæууинунмæ. Фал ин, устур гъулæггагæн, йе ба нæбал бантæстæй.
Æрмæст æ рохс ном ба цæрдзæнæй аци мингий киунуги.
ДЗУРД ДЗУРД КЪАХУЙ
Лæгæй - лæгмæ арæх ку не ’мбæлай адæймаги хæццæ
цардархайди ести гъуддæгти, уæд ин æ сорæт зинтæй æнхæстæй
бавдесдзæнæ. Уомæ гæсгæ ба бунати дæр æй, Тауасити Фацбайи
хæццæ ахидт ка фембæлидæ астæуккаг скъолай ахур кæнгæй,
уæдта царди иннæ берæ фæззелæнти дæр, уони имисуйнæгтæй
еу цалдæрей хæццæ базонгæ ун.
ЦÆУГÆ ХОНХÆМАЛÆУГÆ МÆСУГ
Зундгонд академик, ЦИПУ-й нури президент Мæхæмæтти
Алихани фурт Ахурбеги ку бафарстон, дæ раздæри ахургæнæг
Тауасити Фацбайи царди туххæй нин неци радзордзæнæ, зæгъгæ,
уæд мин, ходæзмолтæ кæнгæй, уайтагъддæр аразий дзуапп
равардта.
- Цæмæннæ ба?.. Энвер, табуафси!..
Еу минкъий адæми гъæр ка лæдæруй, йе æ хуæрзгæнæги
цæрæнбонтæмæ куд гъæуама феронх кæна! Ме ’мгæртти хæццæ
фембæлгæй нæ сабийдогæмæ ку бахъæртæн, уæд нæ уарзон
ахургæнгутæй берети æримисæн. Уæхæн сахат нин Тауасити
Гæлæуи фурт Фацбайи кой æнæ скæнгæ, нæ фæууй.
Абони дæр ма мæмæ уотæ кæсуй, цума еци лæгæн æ къахи
райст дæр æндæр адтæй, æ цъухи дзурд ба - фæлмæн, адгин.
.♦.Æвдæймаг кенæ ба æстæймаг къласи ахур кодтайнæ, еу
уæхæни мæ урокти фæсте Фацбай ку бауорæдта, уæд.
- Мæнæ журнал «Мах догæн» ратæлмаци кодтон китайаг
аргъау «Зæронд тæгæр æма æ фурти фурттæ», - загъта киунугути
æхсæнæй бæзгин тъетрад исесгæй. - Æ кæдзос рафинсунæн

мин рæстæг нæййес. Кæд нæ зийнадæ кæнис, уæд мин æй ду ку
рафинсисæ...
Цæй зийнадæ! .. Нæхемæ ку ссудтæн, уæд тагъд - тагъдæй
гъар рæфтад рахуардтон, уæдта финсунбæл æрбадтæн. Фацбайæн
æхецæн дессаги къохдзæф адтæй. Куд нæ архайдтайнæ рæсугъд
финсунбæл, лæмбунæг кустон. Фал гъуддаг æрмæст уой медæгæ
н ’адтæй. Фиццаг хатт мæмæ разиндтæй скæсæйнаг литератури
бæзгин хъаймагъ. Фиццаг хатт ме 'гас бауæри рагъардта маддæлон
æвзаги æнæкæрон рæсугъддзийнадæ. Цалдæр мæйей фæсте «Мах
доги» еци аргъау ку рацудæй, уæдта мæмæ уотæ кæсун райдæдта,
цума мæн финст адтæй.
Æвæдзи литературæ æма журналистикæмæ устур
уарзондзийнадæ мæ реуи уæд иссугъдæй. Райони газзет
«Сурх Дигорæ»-мæ, фæстæдæр ба - «Рæстдзинадæ» - мæ,
«Социалистическая Осетия»-мæ, «Æригон коммунист»-мæ
райдæдтон цидæртæ цъæрæмухститæ кæнун. Нур дæр ма мæ
гъостæбæл уайуй, еу хатт мин Фацбай æгас къласи рази куд
загъта, йе: «Ду гъæуама исуай журналист».
Цæйбæрцæ ирæзгæ уодтæ барæвдудта, цал кæстæремæн
байамудта Фацбай царди рæсугъд нæдтæ! Дур-Дури ци берæ
номдзуд адæймæгтæ адтæй, уæдта ес, уони æхсæн Тауасий-
фуртæн ес æхе сæрмагонд бунат. Кæд зæнхи цъарæбæл ма ескæд
еске кадгин лæги бунатмæ бахизтæй, уæд уонæй еу æй Фацбай.
Талингæй - рохсмæ... Цубурæй ку дзорæн, уæд уотæ адтæй æ
над. Цубурæй - уотæ. Фал дин кæд аргъауи архайæн н ’адтæй.
Царди къæпхæнтæбæл, гургъахъ къахнæдтæбæл цæугæй, берæ
хæттити исæрхæмттæй æ цар. Уазал æма стонг. Къостай загъдау,
уонæй берæгъ дæр тæрсуй. Æнцон кæми адтайдæ, фал Фацбай
ниббухстæй.
Еци хуæрзконд, фæтæнусхъæ, бæрзонд, ходæзмолæ лæги
цæйбæрцæ зудтон - æ ахур некæд ниууагъта. Бийнонгин ку
адтæй, æ сувæллæнттæ тæскъидзаг ку иссæнцæ, уæддæр косунмæ
дæр, æ зонундзийнæдтæ фулдæр кæнунмæ дæр рæстæг ирдта.

Мадта гъæуккаг лæгмæ устур æгъдæуттæ дæр куд нæ фæккæсуй!
Киндзæхсæви, кувди æ зарунмæ игъосунæй не ’фсастæнцæ адæм.
Зиани æгъдау æй ниййахæста, зæгъгæ, уæдта æ цæстисуг тумбул
къохи стæвдæнæй калдæй. Адæм æй уидтонцæ, дес кодтонцæ,
ци дессаг зæрдæ ин ес, алци дæр куд арф есуй æхемæ?.. Бæргæ,
нуртæккæ ку уидæ нæ хæццæ 100 - анздзуд Тауасити Гæлæуи фурт
Фацбай, æ цæрæнбонти туххæй ку исесианæ кади ниуазæнтæ,
фал адзалæн нæййес мадзал: æ тæккæ цæрун æма хуæрун афони
(69 анздзудæй) дæлсигит фæцæй. Дзæнæти бадæд, рохс уæд æ
бунат. Æнæ уотæ дæр нæййес, уомæн æма берæ рохс гъуддæгтæ
ниууагъта æ фæсте Тауасити цæугæ хонх æма лæугæ мæсуг...
Уогæ, айдагъ Тауасити н ’адтæй Гæлæуи фурт Фацбай - æгас
ирон - дигорон адæмæн дæр равардта æ цард.
АДÆМÆН ЦАРДÆЙ
- Уотæ æваст цубурæй нæ дзубандитæмæ - имисуйнæгтæмæ
Тауасити Фацбайи царди хабæртти туххæй ма бафтудта фæллойни
ветеран, зундгонд рохситауæг, поэт, прозаик æма публицист
Хъойбайти Майрæни фурт Сергей дæр.
- Фацбайи кадæр зудта лæгæй - лæгмæ, уонæй алке дæр
зæгъдзæнæй: йе адтæй рæстзæрдæ, циргъзунд, уарзта ести ходæг
дзубандитæ ракæнун, цæмæй æ фалдзос адæмæй ка уидæ, уони
баигъæлдзæг кодтайдæ, ниххудтайуонцæ.
Тауасити Фацбаймæ ахур кодта аци имисуйнæгти дзорæг
дæр. Гъуди ма ’й кæнун, Фацбай нæмæ гъæуама æрбацудайдæ
урокмæ. Цæбæлдæр æгас къласи скъоладзаутæ дæр нигъгъос
æнцæ, æнахур гъос. Æрбацудæй къласмæ. Еу минкъий рæстæги
сæццæ никкастæй махмæ, уæдта уотæ: «Ци кæнтæ? Цæбæл
нигъгъос айтæ? Уæ локъатæ цæбæл æруагътайтæ?» Æгасæй дæр
ниххудтан. Не ’гасей фæсте ба æхуæдæг дæр. Æвæдзи мæнæн
куд, иннетæн дæр уотæ сæ цæститæбæл гогузтæ рагъазтонцæ,
сæ локъатæ (финдзтæ) дæлæмæ зæболæ кодтонцæ, уотемæй.

Уоци ходæг дзурд скъоладзаути æлхъивдадæ исиста æма урок
идарддæр цудæй...
Бæзгин киунугæ ниффинсун бæргæ æнгъезуй Тауасити
Гæлæуи фурт Фацбайи туххæй, фал... Кæдима-идиба кæд нæ
гъæйт кæстæртæй ескæмæ разиннидæ уæхæн устур лæгдзийнадæ
уæхæн гъæугæ гъуддаги бавдесун!..
Рæстæг цæудзæнæй, фæлтæртæ æййевдзæнæнцæ фæлтæрти,
фал Тауасити Фацбайи ном кадгинæн, рæсугъдæн байзайдзæнæй
уæлæбæл æ берæ хуарз гъуддæгти хæццæ бастæй.
Мадау уарзтай, Фацбай, нæ хуæнхтæ
Мадау уарзтай, Фацбай, нæ хуæнхтæ,
Дæ гъæу, дæ бæстæ, дæ адæм.
Дуйней радтæд ма дæу хузæнттæ,
Адтæ стур мæсуг нæ кадæн.
Кæнæ рохсаг, нæ уарзон фидæ,
Æнос нæ зæрди дардзинан
Дæ дзурд, дæ зунд, дæ куст, дæ кадæ,
Æрдзæй дæу фарнæ кордзинан.
Зудтонцæ дæ куд рохситауæг,
Дæ зунд кæстæртæн лæвардтай,
Сæ нифс - бийнонтæн, ма се’дауæг,
Нур сæ дзиназгæ ниууагътай...
Нæ ’нцæ дзæгъæли дæ фæллæнттæ,
Æй нин уарзон дæу конд фæндаг.
Æнкъард æнæ дæу ’рветæн бæнттæ,
Дæ куст, дæ цард нин фæнзуйнаг.
Хъойбайти Сергей

ДЕССАГИ ЗУНДИ КЪУБУЛОЙНÆ
- Ба уи æруагæс уæд, - загъта æ имисуйнæгти зундгонд
финсæг, медициной наукити кандидат Легкойти Залуни фурт
Геуæрги дæр, - Дур-Дури цæргутæй ка нæ фегъуста Тауасити
Гæлæуи фурт Фацбайи кой?.. Хестæр фæлтæр æй хъæбæр хуарз
фæсмардтонцæ æма зудтонцæ, нури æригæнттæ ба, мæ зæрдæ
дарун, уæддæр хабæрттæмæ гæсгæ æригъустайуонцæ. Бæрзонд,
къæсхуртæ, фæтæн усхъитæ лæг, æ цæсгомбæл бæрæг адтæй,
æнцон цард ке нæ бакодта, йе. Къуари æхсæни уогæй, берæ нæ
дзурдта, фал æ бæзгин гъæлæсæй ести ку дзоридæ, уæдта имæ
игъустонцæ еугурæй дæр.
...Æ фидæ Гæлæу ин ци радзоридæ, синхи, гъæуи хестæртæй
ци игъуста нæ адæми царди хабæрттæй, адæмон дзоргæ
исфæлдистадæй, уони еугурæй дæр финста. Нур, Фацбайи фæсте
æ исфæлдистадон бундортæй ци байзадæй, уонæмæ ку æркæсай
æма сæбæл ку рагъуди кæнай, уæд устур деси бафтуйдзæнæ,
гъома, кæд æма ин куд бантæстæй уойбæрцæ æрмæг æрæмбурд
кæнун, Кæми иссирдта уомæн уойбæрцæ рæстæг?
...Æвæдзи, сауæнгæ минкъийæй, биццеу ма уогæй, уæдæй
æ зæруи уæнгæ адтæй, куд фæззæгъунцæ, хъæбæр дессаги
зунди къубулойнæ, къæрццгъос, зæрдæбæлдарагæ. Æндæр еу
сæри уойбæрцæ хабæрттæ, игъосункæнуйнæгтæ куд æрæмбурд
кодта?..
ФАЦБАЙИ ФÆРЦИ
Аййевадон литаратурæ уарзгутæй беретæ базонгæ æнцæ
æма ма (æруагæс ми кæнуй) никкидæр базонгæ уодзæнæнцæ
нæ Иристонæн устур лæггæдти ка бацудæй уоци еуæй - еу

Лæг - Цирæгъти царди хабæртти хæццæ. Æ арæхстгин хумæтæг
æвзагæй финст уадзимисти (очеркти), æрфинстити æма эссети
сæйраг хъайтартæ æнцæ Гарданти Михал, Бердити Дудар,
Темирати Тазе, Дзабайти Арсений, Цагъати Анастаси, Гецати
Майрæн, Хадати (Скъодтаон) Сафиат, Бæзати Александр,
Тауасити Аслæнгерий, Тауитти Кирилл, Тауасити Александр
(Ага), Хъойбайти Амурхан æма берæ æндæртæ. Берæнимæдзон
киунугæ аргъаугути зæрдæмæ арф багъардзæнæнцæ (мæнмæ
гæсгæ) æма сæ нæбал феронх кæндзæнæнцæ Тауасий-фурти
финст уадзимистæ: «Гиданнæ», «Тоги кæлæнтæ», «Фæливд»,
«Æвдадзи хуасæ», «Дзатто» æма æндæртæ. Æнцæ финст æнцон
лæдæрæн хумæтæг æвзагæй. Автор арæхстгинæй пайда кæнуй
аллихузон эпитеттæй, циргъзунд рабарститæй, хъулай æй
диалогтæй уадзимистæ ирддæр æма æнхæстдæрæй уадзимисти
хъайтарти сорæттæ равдесунмæ. Финста эпикон жанртæй
уадзимистæ (аргъæуттæ, цубур уацаутæ, радзурдтæ, аййевадон
очерктæ), лирикон жанртæй - (зартæ, цубур æмдзæвгитæ),
мадта драмон жанри дæр еске н ’адтæй. Ес имæ цубур драмой
уадзимистæ дæр. Куд исфæлдистадон косæг, уотæ, йе адтæй
æхецæй беритæ домагæ. Дзæбæх лæдæрдтæй, алли дзурдæн дæр
æхе уæзæ, уæдта æхе бунат дæр ке ес, уони. Нæ устур амондæн,
нуриккон еуæй - еу финсæггондти хузæн, Фацбай некæд хæлæф
кодта «æрдæгфунх» кенæ ба «хом» финст уадзимистæ цурддæр
ескæмити ниммухур кæнунмæ, Уогæ мæн æппæлæн дзубандитæй
аци цæмæдессаг киунугæ исамал кæнун бунати дæр æй. Ескæмæ
игъосунæй аци барæуадзæ киунугæ бакæсун пайдадæр æй автори
цард æма исфæлдистадæ бундорондæрæй базонунæн, Уомæ
гæсгæ ба, табуафси, замманай киунугæ уæ размæ хæссæн æма ин
аргъгæнæг ба - уæхуæдтæ.
Ци уæбæл æй баримæхсон?.. Æз æй кæрæй-кæронмæ цалдæр
хатти лæмбунæг бакастæн æма киунуги автор:финсæг, публицист

æма курухон ахургæнæг Тауасити Фацбайæй аразийæй байзадтæн.
Еу ма хатт дæр уин зæгъун: бакæсетæ аци бæзгин нæуæг киунугæ
«Аййевадон дзурди фарнæ», маймайиддæр ибæл нæ фæффæсмон
кæндзинайтæ.
Мæ бон федарæй зæгъун æй: финсæг Тауасити Гæлæуи фурт
Фацбай устур æвæрæн бахаста нæ еумæйаг литератури агъазиау
къæбецмæ!
Гъо, гъо, æцæгæйдæр, Тауасий - фурт фæстехуарз ракодта
Иристони цæргутæн! ..
АДЗАЛÆН БА МАДЗАЛ КУ НÆЙЙЕС
Ка мин зæгъдзæнæй: мадта ци бакиндæуа?.. Дорзæрдæ
Хъисмæти хæццæ ба гъæбесæй хуæцæн ку нæййес. Уохх, уогæ ба
йи уодесæг адзал махæй хъаурæгиндæр куд разиннуй?!. Гъигагæн,
1985 анзи уæззау нез фæттухгиндæр æй æнæнцойнæ зæрди хецау,
Лæг-Цирагъ, фæлтæрдгин рохситауæг, зингзæрдæ коммунист,
бафæнзуйнаг фидæ, курухон баба, æгъдаугин сиахс, фарсдарагæ
синхон, æхсæнадон косæг æма æнæсайд æмбал Тауасити Гæлæуи
иуонгæхсарæ, сагсор фурт Фацбайбæл дæр. Берæ дзиллитæ
æрæмбурд æй уæд йи устур Беслæни сахармæ Тауасити Фацбайи
хæдзарæмæ - Гæлæуи хестæр фурти æ фæстаг «рандæ уо æма
мабал æрбаздæхуни даргъ надбæл» цæугæй, «æцæг дуйнемæ
рандæуни размæ ...»
Уой адæмæй кадæр зудта, етæ ин арæх мæтъæлзæрдæй
æримисунцæ æ рохс ном. Уонæй æй Иристони хуæздæр лæгтæй
еу, тугъди æма фæллойни ветеран, уруссаг æвзаг æма литератури
ахургæнæг Зæнгионти Гангей кæстæр фурт Геуæрги дæр. Цæй,
нур ба ин æ финст номерæн реквием «Тауасити Фацбайæн»,
зæгъгæ, уой еумæ байаргъауæн.

Тæходуй, Фацбай, ку ракастайсæ,
Адæми гъенцъун ку фæууидтайсæ,
Уæд дæ хъиамæттæ ду бакастайсæ,
Адæми тухстбæл, сæ цæсгæнттæбæл.
Синхæй, гъæубæстæй, устур горæтæй
Иссæй еу фæндаг дæ хæдзарæмæ.
Тумугъæй адæм æнæ хонæгæй
Идæрдтæй цудæй сæ æнгарæмæ.
Фæттонуй зæрдæ, фиди зинбони,
Астани бауæр зинæй нирресуй,
Цæмæн ниттар æй Солтани рохс бон,
Кизгутти зæрдæ цæмæн ниррезуй.
О, Фацбай, æмбал, зинаргъ нин адтæ,
Цæйбæрцæ цардтæ - махæн ку тарстæ,
Фал нин алкæддæр устур хонх адтæ,
Устур зинти дæр некæд фæттарстæ.
Аци зинбони дæ цуппар кизги,
Еу сæ иннемæй тух-тухстдæр уогæй,
Еу си иннемæй зæрдристдæр уогæй,
Æнæ басабур куд фæразунцæ,
Нæрст зин зæрдитæй куд дзиназунцæ.
Ресуй, нийнæфуй æ рист реуидзаг,
Зæйрæти зæрдæ æ устур зинбæл,
Нæбал искæндзæй адгин комидзаг,
Æ цард рарветдзæй е ’мбали циртбæл.
Тæходуй, Фацбай, ку фæууидтайсæ
Дæ еунæг хуæрæ сау цæстисугæй
Æхе æнæвгъау йе куд æхснадта,
Адæми зæрдæ йе куд искъахта.
Дæ кири уæлгъос цæстисуг калгæй,
Дæ фуртти фурттæ, кизгутти цæуæт
Ку æрлæудтæнцæ устур æнкъардæй,
Уæд нæбал адтæй гъæр æнæ кæуæг.

Де ’стур хъиамæттæ адæмти ’гъдауæй
Нæ феронх æнцæ, нæ байзадæнцæ
Æнæргъудитæй, æнæ ’гъдау радтгæй,
Дæ фæстаг бони иснæуæг æнцæ.
ÆНСУВÆРИ ЗÆРДÆ ХУÆРÆМÆ
Нæ дзурддзæугæ фиддæлтæй нин берæ курухон æмбесæндтæ,
зундгин, сойнæ æма мудивдулд зæгъддæлтæ байзадæй. Уонæй еу
æй: хуæри зæрдæ - æнсувæрмæ, æнсувæри зæрдæ ба - гъæдæмæ.
Уогæ, кæми, кæд æма куд?.. Алкæд æнхæст уотæ ку нæ рауайуй
аци гъуддаг. Уоци рагон æмбесондбæл цæхгæрмæ арази нæй
сæ хæццæ Иристони кадгиндæр нæлгоймæгтæй еу, Республикæ
Цæгат Иристони-Аланий скъолати скъуæлхт ахургæнæг, Адæмон
ахуради отличник Зæнгионти Гангей фурт Геуæрги. Цæмæй бæрæг
æй?.. Йе ба бæрæг æй мæнæ æ хестæр æммадæлон хуæрæ Тауасити
Зæнгионон Зæйрæти номерæн элеги - æнкъард æмдзæвгæй.
ХУÆРИ ЗИН
Ци зин мин æй мæ хуæри рист,
Ци хъæбæр ресуй зæрдæ,
Ци федар æй зæрдæбæл финст.
Кардæй дæр ма æй кæрдæ.
Ниббизиртт уй мæ рист бауæр,
Низзир-зир кæнуй мæ реу,
Мæ хуæрæн æй зин æ уавæр.
Фæббабæй гъæудзæй нæ еу.
Мæнæ нур ба мæхе рази
Мæ уарзон хуæрæ Зæйрæт
Æ уод есуй царди хуарзи,
Æ сау нез исæфт фæууæд.
Нези нихмæ фæттох кодта,
Нæ лæвардта ин æхе,

Фал незæн кæрон не ’скодта,
Нез ин фесафта æхе.
Ниттар æй нур æ бони рохс,
Æ хори гъар ниссалдæй,
Ниууазал æй æ фæлмæн рос,
Æ фарни цард никкалдæй.
Ци зин фæууй, æнсувæрæн,
Ку неци фæууй æ бон,
Ку нæбал уа зæрдæвæрæн -
Нæ фæууй зинæн кæрон.
Æнсувæр ма ци ракæна, -
Хуæри тухстæй ку уина,
Фæдес дæр ма кæмæ кæна,
Уæхæн Хуцау кæми уа,
Æ бæсти дæр фæссæйидæ,
Фал уомæн гæнæн нæййес.
Æ бæсти дæр фæццæуидæ,
Фал фæткæ уæхæн кæм ’ес?
Мæлгæ хуæрæ æ карз ристæй
Фæлмæн каст - еу ракодта,
Цума кодта æргом лихстæ:
- Ма мæ рауагътæ, - дзурдта.
Фæстаг бон ба сæумæ раги
Нæбал бухстæй æ ристæн,
Нæбал уолæфтæй æ фагæ.
Æз дæр хъæбæр истухстæн.
Рохсаг нин фæууо, нæ хуæрæ,
Уæд дзенети дæ - бунат,
Уæлæмæ нæ ма бафхуæрæ,
Махæн исдæ кæуйнаг.
Ее дин уоми дæр хеуонтæ:
Мадæ, фидæ ’ма де ’мбал,
Тухсунцæ дæбæл бийнонтæ,
Фал нæбал дæ Ду - нæбал.

ЦИ БАЙТАУАЙ, УОЙ ÆРКÆРДДЗÆНÆ
Зæнгионон Зæйрæт адтæй Тауасити Гæлæуи фурт Фацбайи
уарзон зæрдæмбал. Йе дæр кодта педагоги зин, фал кадгин
куст. Цард æцæг æма сугъдæг Уарзондзийнадæй федауй? Уотæ,
уотæ! Уæлдæр ци лæг æма уоси кой ракодтан, етæ «А» æма «О»-
йæй берæ æнзти фæццардæнцæ. Исгъомбæл кодтонцæ хъæбæр
хуарз æхсæз дæнцаг кæстæрей (цуппар кизги æма дууæ фуртей).
Æдзæстхезæй син бантæстæй сæ еугурей дæр царди тонхи
рауадзун. Етæ æгасæй дæр райстонцæ уæлдæр ахургонддзийнадæ.
Номæй - номмæ сæ ку нæ ранимайæн, уæд, ке зæгъун æй гъæуй,
раст нæ уодзинан.
Зæнæги хестæр Земфирæ берæ æнзти дæргъи уодæндзаргæй
фæккуста ахургæнæгæй. Æ ниййергутау, йе дæр сабийти раст
надбæл аразта. Беретæ ’й сæ дуккаг мадæбæл нимайунцæ...
Æнсувæрти хестæр Астан ба косуй - Цæгат Иристони
Хетæгкати Къостай номбæл паддзахадон университета, æй
физики кафедри доцент.
Зæирæ дæр æнтæстгинæй каст фæцæй университета биологон
факультет, косуй Дзæуæгигъæуи санэпидстанцитæй еуеми.
Тауасити иннæ кæстæртæ дæр бафæнзтонцæ сæ хестæрти.
Гъома? Етæ дæр каст фæцæнцæ ЦИПУ-й уæхæн факултеттæ:
Солтан - экономикой, Таирæ - физики, Тамарæ ба химикон -
биологон. Цард, дан, хевастæй æ кæнонтæ кæнуй? Æндæр некуд!
Сæ еугур дæр иссæнцæ хецæн бийнонтæ. Тауасити фæрнæйдзаг
хæдзари гъомбæл кæнуй цуппæрæймаг фæлтæри мийнæвæрттæ
дæр.
Устур гъулæггагæн, «хор бони фæсте къæвда дæр æрцæуй?..»
Мадта!.. Уотæ 2012 анзи ба æ цардæй рацох æй Тауасити Фацбай
æма Зæйрæти кæстæр фурт æхсай дууæанздзуд Солтан. Уæззау
нез æй æгæр раги æ кустаг искодта æма... Ци бакиндæуа,
нивтæиуарæг фурхеваст æй! Цард ба цард æй, цæрунмæ ’й. Царди

агъазиау цалх æнæрлæугити зелуй. Еу фæлтæр æййевуй инней.
Йе æй нæ уæлиуон царди æнæфехалгæ фæткæ.
Рохсаггаг Тауасити Фацбай, Зæйрæт æма Солтанæн, уæлæбæл
цæргæй, ци нæ бантæстæй дзилли хуарздзийнадæн берæ пайдайаг
гъуддæгтæ искæнун, йе ба сæ берæ нифсхаст кæстæртæн
æртивæрæй бантæсæд!
Гъо, кадæ æма радæй цæрунцæ алли рауæнти имисуйнаг
Тауасити Фацбай æма Зæнгионон Зæйрæти бафæнзуйнаг
кæстæртæ. Етæ арæх цалдæр фæлтæремæй цийни хабари
фæдбæл ку æрæмбурдунцæ, уæд зæрдæхцæуæнæн æримисунцæ
сæ кадгин хестæрти, райгъусуй сæ хæдзарæй итигъд гъæунгæмæ
минмурон фæндури цагъд æма æмгъæлæс хъутасхъуртæй зартæ
дæр... Дзæгъæли нæ райгурæн Иристони нæ загъдæуй: мæсуг,
дан, федар бундорбæл амадæуй. Йе ба, æдæуагæ, уотæ ’й, уотæ!..
ХОХОЙТИ ЭНВЕР (БИРКЪИСАТИ ТЕБО),
Уæрæсей Федераций журналисттæ æма финсгути Цæдеси,
финсгути Цæдеси æгасдуйнеуон æхсæнади иуонг.

МАРÆГ - ТÆРХОНГÆНÆГ
(ТАУРÆХЪ)
Æрæгвæззæг... Адæм сæ хуастæ бафснайдтонцæ саугъæди
æрдозти. Фонсгинтæ сæ фусти дзогтæ скъардтонцæ æрдозтæмæ
таухуæрæни.
Танхъæрмæ устур дзогæ адтæй æма æрдозтæмæ скъæруни
агъоммæ байхуæрста дууæ лæги æма еу биццеу.
Тæгæритъæпæн устур лигъз æрдозæ адтæй. Фиййæуттæ
Дадæгге, Хъæвдун æма Баззе гъæдрæбун устур тæгæр бæлæсти
буни уосонгæ искодтонцæ. Æрдозæн хорнигулæн фарс æрдигæй
арф мæскъи сур-сурæй уадæй сауæдонæ. Танхъæри фиййæуттæ
аци сауæдонæй пайда кодтонцæ.
Фæнсгæстæ æфсапъæдзийнадæ кодтонцæ кезугай. Æрмæст
еугур гъуддæгтæбæл дзуаппдæттæг адтæй хестæр фиййау
Дадæгге. Аци изæр дæр гъæуама бæрæг кодтайдæ, æфсапъæ йе
’хæстæ куд банхæст кодта, уони.
Еу дзамани ба сæбæл уарун рæстæг никкодта. Устур дзоги
фæдбæл уодхарæй мардæнцæ. Танхъæр ба алли цæуæгæй
фæдзахста, еунæг фуси къах дæр си дзæгъæл кæнун ма бауагътæ,
зæгъгæ. Ци гæнæн адтæй мæгур фиййæуттæн, сæумæй изæрмæ
йи дзогæбæл кинзелæ кодтонцæ, уотемæйти уодхарæй мардæнцæ.
Изæрæй еуæй - еу хатт сæ бон хуæрун дæр нæбал исуидæ æма
сæ листæнти фæлладæй батулиуонцæ.
Еу бон Хъæвдуни кезу адтæй бунати æфсапъæдзийнадæ
кæнун. Ци кæнун гъудæй, уони бакодта. Æрмæст ин байзадæй
сауæдони дон исхæссун. Райста дууæ гъæдин къибилай. Бацудæй
арф мæскъи билæмæ, Æрлæудтæй. Арф нийнæфтæй,
- Нур уордæмæ раурдуг кæнæ, уæдта донæй идзаг къибилати
хæццæ исхæрд кæнæ! Цæй, кæд нин аци æхсæвæ æнæ донæй дæр
неци уидæ?..

Фæстæмæ раздахтæй Хъæвдун. Къибилатæ еу аууон рауæн
ниввардта. Тарстæй, Дадæгге æй донмæ ку рарвета, уомæй. Фаст
согтæ тъæригъосмæ хæстæг кæнунбæл фæцæй. Куйтæн цæлæ
равардта. Самакъа фæббæрзонддæр кодта.
Дадæгге æма Баззе фусти дзогæ сæ бунати æрæнцайун
кодтонцæ. Сæумæмæ сæ бунати æрæнцадæнцæ. Æхсæвæр
бахуардтонцæ. Дадæгге цалдæр рагон зæрдæмæгъарагæ цагъди
ракодта æ фæндурæй. Байгъустонцæ Баззей хæтæли цæгъдтитæмæ
дæр.
- Дадæ, æзинæ мин ци аргъау кодтай, уой ракæнай
кæронмæ, - лигъстæ кодта Баззе Дадæггейæн, - ци дзæбæх
адæмтæ ес фиййæуттæмæ дæр...
- Къоппай мин дон æрбадæттæ æма æрмæст игъосгæ
лæмбунæг кæнæ, - загъта Дадæгге.
Баззе фæгæпп ласта. Райста къоппа тæрхæгæй æма дон
агорунмæ фæцæй.
Къибилатæ - ревæд.
- Дадæ!..
- Уæй, уæй...
- Дон нæмæ нæййес, дон, - сабургай балæдæрун кодта Баззе.
- Нæййес? - зæгъис. Йе ба уæд куд æй?! Хъæвдун!
- Раст зæгъгæй, нæ мин бантæстæй дон исхæссун, - æндеггæй
æрбадзурдта Хъæвдун.
- Донмæ цæугæ ’й! - гъæрæй загъта Дадæгге.
Хъæвдун æй цума игъосгæ дæр нæ фæккодта, уотæ æхе
нигъгъос кодта.
Баззе цурд - цурдæй къибила раскъафта æма хъамилгуни
фахси æздæх - мæздæх къахнадбæл заргæ рафардæг æй.
Уайтагъддæр сауæдонæй равгæдта рæсог дон къибилайдзаг. Лæф-
лæфгæнгæ исхард кодта. Æ еу къохæй йе ’ннемæ феййевидæ æ
къибила.
Барæнай, барæнæ, æз ба дин дæ лæгдзийнадæ базонон, зæгъгæ,

загъта Хъæвдун. Цæфсгæ æхседарф арæхстгай райста æма Баззей
размæ ратундзтæй. Хъæвдун биццеуи цормæ хъамилти хурфи
æрбадтæй. Æхседарф æрзелидæ тагъд - тагъдæй æма си рауаидæ
сурх зинг тæлитæ.
Баззе тæлитæ ку фæууидта, уæд ма бафæразта æрмæстдæр
скъотт кæнун. Хъæвдун уæд берæгъи ниуд никкæнидæ, уæд арси
дугъ - дугъ бакæнидæ.
Бæззе æ размæ ку исхъæрдтæй, уæдта ин Хъæвдун æ сæрти
рахаста йи æхседарф.
Мадта-уæдта æхсун ба уотæ фæууй, зæгъгæ, æма Баззе
донæйдзаг къибила æ тухæ-æ бонæй бахста æ тæрсунгæнæгбæл.
- Æллæх! Æллæх! Рамæ мардтай! Ци дин кодтон?!
Баззейæн æ ходæ æ сæрæй фесхъиудтæй æма богъ-богъ гæнгæ
балæудтæй Дадæггей цори.
- Ци ’й? Ци хабар æй?!
- Нæ зонун! Бæллæх хъамили æрцудæй.
- Кæми ’й Хъæвдун? - фæрсуй Баззе.
Дадæгге æма Баззе Хъæвдун, Хъæвдун кæнунцæ, фал некæми
ма неци.
Баззе къибила кумæ бахста, уордæмæ ниццудæнцæ æма
урзацауæй агорунцæ уоми, уæддæр ци адтайдæ, зæгъгæ?
Ами мардæй исирдтонцæ Хъæвдуни.
Тухамæлттæй æй исхастонцæ Бунатмæ. Æркастæнцæ имæ
лæмбунæг. Æ сæри фарс саст разиндтæй. Сæрихъанз фендæбилæй.
- Нур цæмæн æрцудæй аци бæллах? Йи мæгур седзæр биццеу ци
фæууодзæнæй? Хъæвдуни гъуддаг уотемæй нæ ниууадздзæнæнцæ
æ тæлтæг муггаг. Æ тæнæг тог ин баниуазтонцæ, - сагъæстæ
кодта æхецæн Дадæгге. Баззе ба æ тумбул къохæй æ сæр хуаста.
- Æз ци фæдтæн, уой фæдтæн, фал ме ’нагъон седзæр хуæртæ
ци фæууодзæнæнцæ? - сагъæс кодта æхецæн Баззе.
Еци ’хсæвæ Дадæгге фегъосун кодта Танхъæрæн:
- Дæ фоне дзæгъæл æнцæ æма сæмæ тагъд рахъæртæ.
Хъæвдуни Баззе рамардта.

Хъæвдуни муггаг æвæстеуатæй сæ гъаст балæвардтонцæ
коми æвзаргæ лæгтæмæ. Тæрхон кæнунцæ, фал нæ федаунцæ: ка
Баззей фуд кæнуй, ка бабæй - Хъæвдуни фуд.
Еци рæстæги Баззе фиййау адтæй гъæдгæрон. Гъенцъун кодта
æ зæрдæ йи гъуддагбæл. Тарстæй: нур мæмæ фелвæсдзæнæнцæ,
уæд мæмæ фелвæсдзæнæнцæ Хъæвдуни муггаг.
- Мæнмæ еу фæндæ ее. Ба мин хатир кæнтæ, - загъта
тæрхонгæнгутæй еу, - бафæрсæн марæгæн æхе. Ци фæндæ имæ
ес? Рарветæн имæ æртæ лæги æма ’й бафæрсæнтæ, ци тæрхон
рахæссæн, уобæл.
Исарази æнцæ равзаргæ адæм аци фæндонбæл. Рарвистонцæ
æртæ лæдæргæ нæлгоймаги.
Бахъæрдтæнцæ Базземæ. Фустæ рæфтон бадт кæнунцæ
бæлæсти бунти.
Баззе еуварсмæ рацудæй: æ сау нимæт æрсагъта, æ даргъ
лæдзæг зæнхи æрфедар кодта, æрибæл кодта æ ходæ, минкъий
уоддæр ба ниввардта æ хизин. Сæ рази тæрхонгæнæги лæудт
æркодта æма райдæдта сабурæй:
- Мæ нимæт, мæ лæдзæг æма мæ ходæ, мæ хизин сумах
фиййæуттæ айтæ, Танхъæри фиййæуттæ. Хъæвдун мард æрцудæй
æвеппайди.
Мæ нимæт, ду дæ хестæр фиййау æма фудгин дæ Хъæвдуни
рамарди гъуддаги. Цæмæннæ исбæрæг кодтай афойнадæбæл,
бунати ци гъæуагæдзийнадæ адтæй, уони?!. Цæмæннæ рарвистай
донмæ æфсапъæ Хъæвдунæн æхе. Фудгин дæ æма æртиккаг хай
бафедæ.
Нур æртæ лæги сосæггай кæсунцæ æма игъосунцæ Базземæ.
- Лæдзæг æма ходæ, сумах ба дуккаг хестæри бунати
фæууотæ. Ду æфсапъæ адтæ. Ду ихæсгин адтæ бунат æррæвдзæ
кæнун. Ду ба уой нæ бакодтай. Нæ, фалæ ма биццеу донмæ
рандæй æнæзийнадæй дæу бæсти. Ду баздахтæ æма ’й тæрсун
кодтай. Биццеу фæттарстæй æма дæ рамардта, Хъæвдун. Фудгин
дæ ду дæр æма æртиккаг хай бафедæ.

Æртæ лæги деси бацудæнцæ æма кæрæдземæ кæститæ
кæнунцæ. Мæнæ алæмæт, зæгъгæ, сагъæс кæнунцæ.
- Хизин, ду ба дæ фиййæутти кæстæр. Æнæзийнадæ биццеу
дæ, бæргæ. Фал... Фал ду дон ку хастай, уæд дæ нади гъуддаг
кæнун гъудæй. Цæмæн бахстай донæйдзаг къибила, ка дæ тæрсун
кодта, уобæл. Дæ над дин нæ нихгæдта. Рамардтай Хъæвдуни.
Фудгин дæ. Æртиккаг хай бафедæ.
- Уæ зæрдæбæл бадаретæ, цидæр загъта, уони - балæдæрун
кодта къуари хестæр.
- Нæхе ма имæ æвдесæн? Мæнæй уотæ æ тæрхон æй фагæ
дзуапп, - загъта дуккаг хестæр.
- Мæнæ дессаг! Фиццаг хатт уинун марæг - тæрхонгæнæг, -
загъта кæстæр.
Æрвист нæлгоймæгтæ асхъодæй сæхе райстонцæ Баззей
разæй. Æрбацудæнцæ тæрхони бадæг адæммæ. Æрдзурдтонцæ,
кæрæй - кæронмæ цидæриддæр фæууидтонцæ æма фегъустонцæ,
уони тæрхонгæнгутæн.
Игъосæг адæм дзæвгарæ гъосæй ралæудтæнцæ.
- Мæнмæ гæсгæ, хуарз адæн, йе раст тæрхон æй. Корун æма
исарази уæн Баззей тæрхонбæл, - загъта тæрхонгæнгути хестæр
Бекмæрза.
- Раст!
- Арази!
- Фæууæд!
- Æнæбари æрцудæй аци гъуддаг. Баззе Хъæвдуни барæй нæ
рамардта, - загъта Татæй.
Тæрхонгæнгутæ исарази æнцæ Баззей тæрхонбæл. Дууæ
муггаги ба бафедудтонцæ.
1939 анз, комахсæни мæйæ,
Дур-Дур

ЕСЕ ЕВГЪАУГÆ НÆ КОДТА
(ТАУРÆХЪ)
Кæсгон æлдар Хъайтухъти Аслæнбег хабарæй базудта
Дигоргоми Уазай хонхи сонгун дæлвæзтæ. Еу дзамани æй
æрфæндæ адтæй уордæмæ æрбаскъæрун дууæ гали. Уоми гъæуама
тухгинтæ иснард уонцæ æма бæздзæнæнцæ хъурманлæхътæн,
зæгъгæ. Уорссиуæ дууæ æмхузæн сау гали Хъарадзаути
Сафаралийи разæй бакодта.
- Дзорæ сæмæ Тæторсмæ. Даретæ сæмæ уе ’нгæс. Цæнхæ
гъæуагæ дæр сæ ма бауагътæ. Фæстæмæ сæ раскъæруни хабар ба
уин игъосун кæндзæнæн фæззæг, - загъта Аслæнбег.
Хъарадзауи - фуртæн æхцæуæн адтæй, Сари Аслæнбег ибæл
уотæ ке æууæндуй, ейæ.
Устур разæнгардæй банхæст кодта Сафаралий Аслæнбеги
фæдзæхст. Дууæ устур гали исæскъардта Тæторсмæ. Алли
майрæнбони дæр син дардта цæнхæ. Ниуазтонцæ Гъæргæнагæ
æма Тургъири донæй.
Донифарси цæргутæн гъулæг адтæй еци хеваст гъуддаг.
Цæмæннæ нæ бафарстонцæ. Гæр, мах дæр адæм ку хуннæн,
зæгъгæ.
- Уадзетæ сæ. Махæн бабæздзæнæнцæ, - гъæуæн загъта
Хъанухъти Есе. Уæдмæ хуасидайæнтæ æрхъæрдтæнцæ. Йе
кадгин бæрæгбонбæл нимад адтæй хуæнхбæсти цæрæг адæмæн.
Æмзунд - æмвæндæй кодтонцæ гъæугувд кадгин æма намусæй.
Есей дзурдмæ гæсгæ Тæторсæй æркодтонцæ еци дууæ гали.
Циргъесæни кувдæн сæ нивгарстонцæ Донифарс, Къумбултæ,
Фæстаг гъæу æма Аезгорæ.
Æхсæрти райдзаст фæзæмæ æд устур, æд минкъий æрæмбурд
æнцæ йи дзиллæ. Бæрæгбон гъазгæ - ходгæй рарвистонцæ.
Уæд Сафаралий фæззиндтæй. Тæторси агорун райдæдта
уорссиуæ дууæ сау гали. Зелæнтæ кæнуй. Агоруй. Рафæрсæ-

бафæрсæ исберæ ’й. Бæрæг зæгъæг неке ирдта. Сафаралий æ
фурмæстæй æ дæндæгутæй е ’нгулдзитæмæ фæллæборидæ.
Фæстагмæ сосæг рафæрсæ - бафæрсæбæл ниллæудтæй. Адæм
федарæй лæудтæнцæ Хъанухъти Есей фæдзæхстбæл.
- Маймайиддæр маке маци иской кæнæд. Ами
къæрнæхдзийнадæ неци ес. Зæнхæ нæхе зæнхæ ’й. Ке имæ ци
гъуддаг ее фоне æскъæрунмæ?..
Хъайтухъти Аслæнбег кæсгон æй. Дигорæмæ ба ’ й ку неци
гъуддаг ес. Нæ фал ма ейæ ’й абæрегдзийнадæ. Абæрегæн ка
хатир кæна, е ба æ хуали фæууй. Тæрсун гъæуй уомæй дæр, -
Хъанухъти Есе фæдзахста лæмбунæг.
Уæд адæми æхсæн еу рæузунд нæлæстæг разиндтæй æма æхе
æрхæстæг кодта Сафаралимæ. Æ гъоси ин бадзурдта.
- Æз дин дæ галти сиутæй еу рахæссæн æма мин ци ратдзæнæ?
- Бадин фетдзæнæн гали аргъ æхца, ку байамонай
галæвгæрдæги, уæд, - æ гъостæ фергъувгæй, загъта Сафаралий.
Цуппар сиуи æвæрд адтæнцæ Хъанухъти Есей мæсуги
къæрази.
Цъуххæссæг мæсугæй радавта гали сиуæ æма, æхсæвæ-бон нæ
разæгъгæй, рамедæг æй Хъарадзаути Сафаралимæ. Хъарадзауи -
фурт гали сиуæмæ ку æркастæй, уæд æ фурцийнæй искудтæй.
- Нур ба æнцон гæнæн æнцæ гъуддæгтæ, - æхенимæр уотæ
бакодта йе - ад, лæги сæр багъудæй, лæги сæр. Сафаралий тæрæг
бæхгинæй Хъарадзаути гъæуæй бахъæрдтæй Кæсæгмæ, æлдар
Хъайтухъти Аслæнбегмæ.
Сафаралий игъæлдзæгæй æхе багæласта Аслæнбегмæ.
- Мæнæ не ’знаги иссердтон. Багъудæй тох кæнун не
’фхуæрæги нихмæ!
Аслæнбег дзæвгарæ æнæсдзоргæй ралæудтæй. Æ фурмæстæй
æ хед фендæбилæй. Устур арвхуз къохмæрзæнæй æхе сæрфунбæл
фæцæй.
Æ фæтæн æрфгутæ æрбалхъевидæ. Рæстæгæй-рæстæгмæ уæд
æ рахес къох, уæдта æ галеу къох æ уæраги сæрæй хæмпос росмæ,

кенæ ба тæрнихмæ фæббуцæу кæнидæ. Æ хæлхъой гъудитæ
цалдæр хатти Дигоргоммæ бахъæртиуонцæ. Куд кæнон - ци
кæнонбæл ниллæудтæй. Цæун гъæуй, мæ нихмæ кард ка исиста,
уонæмæ. Лигъз дзубанди син нæ гъæуй, уотæ федаугæ дæр нæ
кæнуй, зæгъгæ, уотæ арф гъуди кодта.
- Аслæнбег лæг ку уа, уæд сæ уæраги сæртæбæл æрбадун
кæндзæнæй, - æ дæндæгути къæс - къæс исцæугæй, загъта йе.
- Æрмæст, Аслæнбег, нæ хуæрзгæнæгæн хуарз фæуун гъæуй,
æ цæрæнбон берæ, - сабургай бафтудта Сафаралий фæстагмæ.
- Сæйрагдæр ци гæнгæй, уой бакæнæн, уæдта йе ба æнцондæр
уодзæнæй, - загъта Аслæнбег.
Аслæнбег бацæттæ кодта гæрзефтонг къуар æма Дигоргоммæ
ратагъд кодта. Разæй цудæнцæ æмвæрстæ æртемæй, - астæуæй
Хъайтухъти Аслæнбег, æ фæйнæ фарсеми ба Бийи - фурт
Муртазалий æма Хъарадзаути Сафаралий. Рæстæгæй-рæстæгмæ
æнæ дзоргæй цудæнцæ, фæстæмæ сæ къуармæ æнгæс даргæй.
Задæлески Гъургъуртæмæ ку бахъæрдтæнцæ, уæдта уоми сæ
фæллад исуагътонцæ.
- Нæ хæццæ нæ райсун гъæуй медбæстон еске, æнхусмæ
арæхсгæ ка уа, уæхæн, - загъта Аслæнбег Сафаралий æма
Муртазалийæн.
- Ами ке зонун, уонæй Текъойти Баппайæй арæхстгиндæр
неке æй, - багæлста æ дзурд Сафаралий, æ донхуз баслæхъ
ихалгæй. Æркодтонцæ Баппайи. Æрин дзурдтонцæ се ’рбацуди
хабар. Текъой - фурт дзæвгарæ рæстæг гъосæй ралæудтæй,
- Нæ зонун, - исдзурдта Баппай, - нæ зонун. Мæ хъæрæймаги
гъæрæй мæ фæсмæргæ кæндзæнæй Есе æма фæстагмæ масти
бафтуйдзæнæн. Медгъæу, медгом мин цæрæн нæбал уодзæнæй.
Сумахæн дæр пайдай хуасæ нæ уодзæнæй. Цалинмæ исарази
æй Баппай, уæдмæ сæ дзубанди даргъ хастонцæ æрбацæуæг
знæгтæ.
Уæд цæрдæг фæннæхстæр æнцæ æма Задæлески буни Ирæфи

хедбæл багæпп ластонцæ. Здæх-мæздæх надбæл исхард кодтонцæ.
Есе бонæ дæр, æхсæвæ дæр йе ’нгас дардта дæлæмæ æ мæсуги
разæй. Мæсуги сæрбæл ба æвæрд адтæй нæзи цирагъи цуппар
къудури фæдеси туххæй.
Æрсæ æстæфтæй цæхæрцæстæ Есе. Уæдмæ гæрзефтонг къуар
æхстбæрцæ исхæстæг æнцæ Донифарсмæ. Баппай еци цæугæ -
цæун фæгъгъавта æма мæсуги сæрæй цæфсгæ къудур расхъиудтæй
урдугмæ Гæнæхи тегъæй къæйгуни фахсбæл сæрбехъулæнттæй.
Текъой-фурт æхе кæрззилд фæккодта æма тæссар-мæссарæй
исевгъудæй Задæлескæмæ. Уордигæй йе ’нгæс дардта Аслæнбеги
къуармæ. Аслæнбег, Сафаралий æма Муртазалий уой ку
фæууидтонцæ, уæд сæбæл базуртæ базадæй. Гъуддаг хуарз
уодзæнæй, зæгъгæ, расагъæс кодтонцæ,
Есе уайтагъддæр ралæдæрдтæй Текъой - фурти топпи гæрах
æма нигъгъæр кодта дæлæмæ:
- Мæсуг дæр æхе дорæй састæуй, Баппай! Ами уодзинан!
Де ’нгъæлдзау дæ басайдта. Исдæ ердзинан. Дæу аккаг дæр
фæууодзинан.
Донифарси гъæуи фæммедæг æнцæ гъæуанзи гъæуæйттæ
гæнгæ.
Уотæ фæккастæй кæсгон æлдармæ, цума æгас Донифарс нæ,
фал еугур Дигоргом дæр æ къохи бафтудæй, уотæ. Гъæуи хестæртæ
æма силгоймæгтæ тарстæнцæ устур бæлæхтæ æрцæунæй.
- Цæмæн нæ гъудæнцæ еци æнæбайрайги дууæ гали?! .
Уонæмæ гъæуагæ ести адтан, - кадæртæ фудгин кодтонцæ Есей.
Æрбацæуæг гæрзефтонг къуар æнæ стуфæй сæхе исистонцæ
Мисигони рæсугъд фæзæмæ. Уоми ба сæ бæхтæ исуагътонцæ.
Æрæнцадæнцæ. Хъанухъи - фурт цæрдæг бамбурд кодта
Донифарси сæрæндæр нæлгоймæгти æма син загъта:
- Усси син зæгъæн æма тæхгæ нæ кæнунцæ. Цидздзи син
зæгъæн æма цæугæ нæ кæнунцæ. - Уæд бафтудта гъæрдæрæй: -
Æгас цо син зæгъæн.

Хуæрзконд кæрдзин син дæттæн, тохъулий фид, сæгъфарс
æма æлæтон бæгæни. Ма тæрсетæ, мæнæ аци ком ку нихгæнайтæ,
уæддæр æхсæз - авд анзей фагæ дæн аци цардæй. На нæуа, йе уæ
зæрдæмæ ку нæ бацæуа, уæдта уорс дзол муди хæццæ. Йе дæр
уæ зæрдæмæ ку нæ бацæуа, уæдта уæ бакæндзæнæн Хъозити
бунггæгти гъолон хути хæццæ. Йе дæр ма уæ зæрдæмæ ку нæ
бацæуа, уæдта уæ исон рарветдзæнæн есон устур фиди хæццæ.
Сæумæ Хъайтухъи - фурт хъувгъани хæццæ рацудæй. Есе æй
мæсугæй фехста æма йи хъувгъан Хъанухъи-фурти фати цæфæй
рабуройнæй. Аслæнбег хъæбæр фестъæлфтæй. Æ зæрдæ æ реуи
исгæбар-губур кодта æма радзæгъæлтæй.
- Æхсæг мæн ку æхстайдæ, уæд хъувгъан ка раргъавта, йе мæн
дæр нæ фæййевгъудтайдæ, - зир-зиргæнгæ тар гъудитæ æ сæри
магъзи ранакæ кодтонцæ. Уæдта «Уæллагмæ» ковунмæ фæцæй.
Йе ’мбæлттæ рахæлхъойтæ æнцæ æма гæнæн кæмæн адтæй, йе
æхе римæхсунбæл фæцæй дортæ æма хурдæстити аууæнттæ.
- Еуæ, ледзгæ! - нигъгъæр кодта æ гъæлæсидзаг тарст кæсгон
æлдар.
- Нæ-гъæ, ай хæццæ махæн хуæцæн нæййес. Йе нин нæ
ледзæггаг хауæггаг дæр фæккæндзæнæй!
Иуонтæ бæрзонд æма сæргубурæй кæсгон æлдар Хъайтухъти
Аслæнбег адæгтæбæл уайтагъд фæуурдуг кодта. Фæстæмæ
фæккæсун дæр æ арми нæбал æфтудæй. Æ коммæгæс къæбистæ
дæр æ фæдбæл лигъдæнцæ. Есей топпи гъæрæй ивайæнтæ
кодтонцæ. Уæдæй фæстæмæ кæсгон æлдар фæдзахста æ
кæстæртæн, Дигорæмæ тухæ кæнунмæ макебал цæуæд, зæгъгæ.
Дигоргоми сæрæн фæсевæд фæстагмæ уонæхсарæ Хъанухъти
Есебæл тохи зар искодтонцæ. Уой нур дæр ма ахидт фæззарунцæ,
зарунмæ ка арæхсуй, етæ.
1976 анз,
Радзурдта æй Леуанти Тазе 84 анздзуд 1976 анзи.

МОЛЛО ÆМА ХÆРÆГ
[АРГЪАУ]
Раги кæддæр ба еу гъæуи цардæй еу мæгур лæг. Мулкæн имæ
адтæй еунæг хæрæг. Йе гъæуи хæргути астæу бæрæгдæр дардта,
гъе уотæ стæвдтæ арæзт адтæй. Берæ кадæртæ имæ хицæ дæр
кодта. Тæходуйтæ аци хайуан мæ къохти ку бафтуидæ, зæгъгæ,
имæ сæ тæлæнтæ хастонцæ.
Мæгур нæлгоймагæн æ сабийтæ исхæссуни фагæ хумзæнхæ
н ’адтæй.
Еу дзамани ба устур цæугæдони билæбæл зæронд зурæмæ
æ зæрдæ фехсайдта, нур аци урух зурæ дортæй ку исæхсæдинæ,
сикъит æма ’й фагусæй ку бафсадинæ, уæд си тиллæг тогбæл
раскъунидæ, зæгъгæ, тæрхæнттæ кодта æхецæн.
Æ фæндæ радзурдта æ уодæнкъайæн.
- Ду уоми дæхе фудæбонæй рамардзæнæ. Уарунтæ бабæй
бахуæцдзæнæй. Дон кæмттæй рацæудзæнæй æма дин дæ
фæллæнттæ æ гъæлæси урдугмæ рахæсдзæнæй. Кенæ ба си
хуарз тиллæг ку æрзайа, уæд дин æй æлдар байсдзæнæй æма дæ
фæсмон дæ сæри гъуни бæрцæ фæууодзæнæй, - сабургай дзурдта
йи лæгæн æ уосæ.
- Еци зурæ æз рагæй зонун. Рагæй, зæгъгæ, лæдæрунгъон ку
фæдтæн, уæдæй нурмæ. Лæууй æма лæууй еци хузæнæй, - загъта
мæгур лæг, - Дон ивулгæ дæр ракæнуй, фал уордæмæ ба некæд
хъæртуй. Уомæй ин, бæргæ, нæ тæрсун. Фал аннæ гъуддаг ке
зæгъис, уомæй ба мæ зæрдæ куддæр фæкъкъæпп кодта. Æлдарæй
зæгъун. Зумæги губун æма æлдари губун æмхузæнттæ æнцæ.
Некæд æфсæдунцæ. Берæ сæ гъæуй.
Цидæр адтæй, мæгур лæг æ фæндæ æнхæст кæнунбæл
ниллæудтæй. Æ уосæ æма æ сабийтæй æнхусгъон ка ’дтæй, уони
хæццæ зурæ ставд хурæй исуæгъдæ кодта. Сæ хæрæгбæл æма сæ
рагъи хæссун райдæдтонцæ сикъит. Куд ниффæразтонцæ, Хуцау
æй зонуй. Уæд имæ фагус хæссун дæр райдæдтонцæ.

- Уæй, мах лæги дзæгъæл фудæбæнттæ. Неци æма некуд, -
уоси еске ку рафæрсидæ, уæд цубурæй зæгъидæ.
Уæд æ хæрæгæн рæуæггомау дзубур искодта æма ’й хумæ
кæнун райдæдта. Лæг дзубурбæл федар хуæцуй. Архайуй хæрæгæн
æнхус кæнунбæл, уосæ хæрæгмæ дзоруй. Æ хъурбæл ци къæзби
баст адтæй, уомæй æй размæ ивазуй.
Уæхери кæнунцæ лæгæй дæр, уосæй дæр æма хæрæгæй дæр.
Уæд йи хæрæг бунтондæр æ къæхтæ ниссагъта æма размæ
нæбал хуæстæй.
Лæг хæрæги рази хуаси цъопп ниггæлста. Уоси сæхемæ
рарвиста, æхуæдæгка фæстегъæмæ бахизтæй гъæди къохмæ.
Соги къуæцæлтæ рамбурд кæнон, зæгъгæ.
Уæд еци рæстæги уобæлти хæрæгуæрдуни рацудæнцæ
молло æма сохта. Фудхуз зæронд хæрæг сæ ласта туххæйти. И
губунгинти ба тагъддæр цæун фæндæ адтæй æма кæцæй.
Æрæги - дурæги сæ цæститæ æрхуæстæнцæ мæгур лæги
хæрæгбæл.
- Уорамай! - гъæргомау исдзурдта молло.
- Ци ’й?! - сохта хæрæг уорамгæй, рафарста.
- Уинис?! Аци цъамайраг æ къæхтæ радаргъ кæнунмæ гъавуй
æма нæ фæффудевгед кæндзæнæй, - уæрдунæй æнæуодбарæ
силгоймаги хизт ракодта молло.
- Ма?!
- Ма дæбæл цæститæ нæййес? Уартæ замманай хайуан.
Нæхердиги æй фæккæнæн, гормон.
- Гъо, æ хецау дæр дин уотæ зæгъуй, ходгæй загъта сохта.
- Æ хецау анæнти некæми æй, - гъæуæйттæ гæнгæ загъта
молло, - тагъд æй нæ уæрдуни раефтиндздзæнæн. Нæхе хæрæг
ин æ фарсмæ герицъæй бафтауæн,
- Уæд ку фæззинна æма нæ сæрискъудтæ ку бакæна, уомæй
ба нæ тæрсис? - рафарста сохта.
- Ду сау халонау тæрхæнттæ ма кæнæ! Уæгъдæ кæнæ хæрæг.
Æ бунати ин уæртæ уой баефтиндздзæнæн! - фæззуст кодта молло.
Молло мæгур лæги хæрæг дзубурæй фæууæгъдæ кодта. Сæхе

уæрдуни ’й раефтигътонцæ. Сохта сæхе хæрæги герицъæбаст
ракодта.
- Ду цурд дзорæ. Ирайгæ сауæдони цори мæ бахездзæнæ.
Æрмæст асхъоди. Надбæл цæуæг дæ куд нæ фæууина, уотæ.
Сохта рандæй, молло ба мæгур лæги хæрæги бунати
æрлæудтæй. Хамут æ сæрбæл æркодта æма мæтъæлæй лæууй.
Æхуæдæг ба тингун кæнуй, нур кæми къудури фæцæй и хæрæги
хецау, зæгъгæ. Ку фæззиннидæ, уæд мæ над даринæ. Æрæги -
дурæги ба мæгур лæг пихсити куреси хæццæ фæстегъæй
æрбахизтæй. Кæсуй æма дес кæнуй, уæд мæ хæрæг ци ’рбацæй.
Кенæ аци лæг ци уа? Ами цидæр бæллæх ес, зæгъгæ.
- Мæнæ дессаг! А ба молло ку æй, - æхецæн дзубанди гæнгæ
æрбацæуй.
Æ пихсити курес æргæлста. Æрцагъта æ гебенай ругтæ.
- Уæд мæ хæрæг ци ’ рбацæй?
Молло сабургай æхе æрбахатта мæгур лæгмæ. Æ сæр хамутæй
раласта. Арф нийнæфтæй.
- Йа, ме ’стур хецау, - загъта молло, - æз дæн дæ хæрæг. Мæн
хуцау ралгъиста. Хæрæг фестадтæн æма æз ке бавзурстон, уой
маке бавзарæд. Гъо, фал нур ба мае рæстæг фæцæй æма фæстæмæ
адæймаг фестадтæн. Табу ин уæд устур Хуцауæн. Кæмæн ци
гæнгæ æй, уой кæнуй, Мæнæн дæр раст тæрхон рахаста. Нур æй
балæдæрдтæн æма нæбал^.
- Кæсæ ма кæсæ, - деси бацудæй мæгур лæг æма æ ходæ
фелваста, - табу ин уæд, табу.
Нур молло фæннæхстæр кæнунмæ гъавуй, фал ци рæууонæй
ранæхстæр адтайдæ, уой ба нæ ирдта.
- Кæд уотæ ’й, уæд цо, дæ царди сагъæс кæнæ. Мабал дæбæл
æрцæуæд уæхæн бæллах. Хуцауи зæрдæ дæр макæдбал фæхходун
кæнæ.
Молло нецибал исдзурдта, уотемæй даргъ ампъезтæй рандæ
’й сохтай фæдбæл.
Молло ма сохта йи хæрæги дуккаг бон æрбауæйæ кодтонцæ,
æндæр син ци гæнæн адтæй.

Хæрæги нæуæг хецауи гъоси кадæр бацагъта:
- Молло ма сохтайæн, дан, давæггаг хæрæг адтæй æма, дан,
æй тагъддæр фесафæ.
Хæрæги хецауæн æ сæр разилдæй, ци кæнон, куд кæнон кодта.
Æлгъиста сæ.
- Хуæст ма сæбæл ку фæууинæ, уæд сæ адæми астæу
хæрæги кадæмæ бæргæ æртæринæ. Мæхæмæт-пахампар дæр си
æрбайронх уидæ и губундзæлтæй.
И хæрæги уæйæ кæнунбæл ниллæудтæй. Раласта æй, хæргутæ
кæми уæйæ кодтонцæ, уордæмæ.
Мæгур лæгæн æнæ хæрæгæй цæрæн н ’адтæй æма райдæдта
хæрæг уæййаг агорун. Хæтуй, зелæн кæнуй, фæрсуй адæми.
Бафтудæй, хæргутæ кæми уæйæ кодтонцæ, уордæмæ. Кæсуй
æма æ цæститæбл нæбал æууæндуй.
- Мæнæ мæ хæрæг! Æ дуйней рафæлдесæг! Ци бабæй бакодта
йи молло? Цæмæн бабæй æй фестун кодта хуцау даргъгъос хæрæг?
Мæгур лæг бацудæй йи хæрæгмæ æма ин æ гъоси бадзурдта:
- Нæннæ, гъæла молло, дзæгъæли лæууис ами. Дуккаг хатт
дæ æз нæбал балхæндзæнæн. Ду фудевгедгæнæг дæ...
Мæгур лæг берæ фæззилдæй, уæдта æ фæндаг ракодта
мæзгитбæл, уæддæр ламаз искæнон, зæгъгæ. Изæдтæ, идаугутæй
ракорон, дзæбæх хайуан мæ къохи цæмæй бафтуйа, уой.
Мæнæ ламаз кæнунбæл ку фæццалх æй, уæд дин кæсуй æма
уартæ еци молло хъурани киунугæ рахатæ - бахатæ кæнуй.
Мæгур лæг намаз дæр нæбал искодта. Фестадæй. Берæ
фæккастæй йи къæрнихмæ.
- Ду давæг ку дæ, давæг, мæ хæрæги давæг æма дин мае хæрæг
дæ мард æрласæд. Бæрæг æй дæ рахæститæй, ду къæрних, давæг,
лæгъузгæнæг дæ. Лæгъузгæнæг ба лæгъуз рауæнмæ фæххауй.
Кæцæй нæбал разиннай, уæхæн рауæн бафтуйæ мæ
тæрегъæдæй, - кæронмæ загъта мæгур лæг æма æнкъардæй
рацудæй мæзгитæй.
Æнсури мæйæ, 10 бон 1948 анз,
Радзурдта æй Цалити Муха Дур-Дури гъæуи.

УЛИНКЪÆ
(АРГЪАУ)
Цардæй æма адтæй еу гъæуи лæг æма уосæ. Æрæгиау син
еунæг биццеу исæнтæстæй. Уой худтонцæ Улинкъæ.
Улинкъæ ку рацæппо-лæппо æй, уæд еу бон гъæдæмæ
фæццудæй сог ласунмæ. Гъæди ибæл робас исæмбалдæй æма ’й
ниттудта. Улинкъæ мæтъæлæй æрæздахтæй сæхемæ.
- Æ, мæ арти уазал! Ка дæ ниппапилойнæ кодта? - зæрдæ-
хъурмæй рафарста æй æ ниййерæг мадæ.
Улинкъæ загъта:
- Неке. Гъæди мæ йи пихситæ ниттудтонцæ...
Цалдæр боней фæсте Улинкъæ нæуæгæй бабæй цæуни фæндæ
искодта гъæдæмæ сог хæссунмæ. Сæумæ раги æ лæкъæфи
ниввардта гумбул æма рæхис. Æ суйни фæрæт ниссагъта, æ рагъи
ракодта æ лæкъæф.
Гъæдæмæ исхъæрдтæй. Гъæуæйттæ кæнуй аллирдæмæ. Уæд
дин кæсуй æма уæллæй имæ горæй-гормæ рацæуй уæйуг.
Улинкъæ цурд-цурдæй руги равдулдта гумбул, байæлхъивта -
дон си æркалдæй æма дзоруй йи уæйугмæ гъæрæй:
- Ай асæ дор балхъевай, цума дин си дон æркæлдзæнæй æви
нæ!
Уæйуг æваст зæнхæмæ æрæвналдта. Исиста агъазиау дор. Æ
тух - æ бонæй æй нилхъивта цалдæр хатти æма дон не ’ртагъдæй
дорæй. Уæйуг æ сæр æнаразий уæззау тилд бакодта. Биццеумæ
лæмбунæг æркастæй. Æ зæрди цидæр тас февзурдæй.
Минкъий æндæдæр адтæй хонх.
- Мадта ни аци хонх ка базмæлун кæндзæнæй? - Улинкъæ
бабæй дзоруй уæйугмæ. - Кæсай?!
Биццеу фехста рæхис. Æфсæйнаг рæхис нидздзæгъ - дзæгъ
кодта.
- Фæууидтай!.. Хонх куд базмалдæй! - загъта Улинкъæ.
Уæйуги устур иуæнгтæ куддæр фæддон æнцæ. Айæ мæнæн

дæр ести бæллæх бакæндзæнæй. Нур си кутемæй раервæзон,
зæгъгæ, кенгес кодта уæйуг.
Уæйуг ранæхстæр æй сæхемæ. Улинкъæ дæр фæрраст æй æ
фæдбæл, æз дæр дæ хæццæ цæун, зæгъгæ. Æрцудæнцæ, авд уæйуги
кæми цардæнцæ, уордæмæ. Сосæг хæлæмултæй син ракодта
Улинкъи хабæрттæ. Уæйгутæ æгасæй дæр тæрсун райдæдтонцæ.
Уæд уонæй сæй еу Улинкъæмæ дзоруй:
- Кæд дин зин нæй, уæд уæртæ иннæ лæгæтæй гудун радавай
ардæмæ.
Улинкъæ исарази æй сæ курдиадæбæл æма сабургай бацудæй
иннæ лæгæтмæ. Уоми ба фæрсрæбун хъелæй лæудтæй губун.
Улинкъæ æ сæргъи æрлæудтæй. Берæ имæ фæккастæй. Æ нифс
имæ нæ хаста исесунмæ.
- Æ, æнæбайрайгæ фæууайтæ, æнæбайрайгæ! Атæ мæ ести
бæлахи æфтаудзæнæнцæ, - сагъæс кодта Улинкъæ, - еунæг хуасæ
ес: хийнæй сæбæл рацæун гъæуй, æндæр гæнæн нæййес. Цидæр
адтæй - гудун раргъувта. Фал æй исесун ба нæ фæразта. Æрæгиау
ба Улинкъæ гудуни буни ниццæй. Бæргæ архайуй æхе исуæгъдæ
кæнунбæл, фал кæми.
- Ци кæнис? Кæдæй дæ?! Цæйбæрцæ дæмæ æнгъæл кæсæн? -
уотæ дзоргæ æ сæргъи балæудтæй уæйгутæй еу.
- Мæнæ кæсай: гудун мæ губунбæл барун! - гъæрæй загъта
Улинкъæ. - Исесæ ’й, бунмез! Хæссæ ’й! ..
Уæйуг фæттарстæй æма исиста гудуни,
Мæгур еунæгбæл уæйгутæ марунвæндæ искодтонцæ æхсæвæ.
Улинкъæ сæ æрлæдæрдтæй, Изæрæй ку бафунæй æнцæ, уæд
Улинкъæ сабургай фестадæй. Æ хуссæни къудур ниввардта,
æхуæдæг ба йе ’нгæс дардта лæгæти талингæ къумæй.
Уæйгутæ раистадæнцæ. Фæрæтæй хуайун райдæдтонцæ,
Улинкъæ кæми хустæй, уой. Сæхецæй ниббоз æнцæ уæйгутæ,
рамардтан æй æма нур ба æдасæй цæрдзинан, зæгъгæ.
Сæумæ Улинкъæ къудур раримахста. Бацудæй уæйгути
сæргъæмæ æма син уотæ балæдæрун кодта:

- Æдосæ еу афони цæйдæр гупп - гупп цудæй æма
нийгъæлдзæг дæн.
Уæйгутæ кæрæдземæ бакастæнцæ, мæнæ нæ сайтани хай. Айæ,
мæлæт кæмæн нæййес, уæхæн игурд ку æй, зæгъгæ, хъæбæрдæр
таси бацудæнцæ.
Иннæ æхсæвæ ба ибæл исфæндæ кодтонцæ, донæй æй
басодзæн, æндæр хуасæ ин нæбал ес.
Улинкъи сосæггай дон исирайун кодтонцæ. Æмбесæхсæви ба
ибæл райдзæгъддзинан, зæгъгæ.
Улинкъæ ма æ сæдæ фуси гъæуай кодта. Сæ алли змæлд æма
фæндæ дæр син лæдæрдтæй æма æхе цæттæ дардта.
Уæйгутæ ку рафунæй æнцæ, уæд бабæй раздæрау æ хуссæни
къудур арæхстгай радæргъæмæ кодта. Лæгæти талингæ къуми
æхе æрасхъодт кодта. Хуссæг си изол фæллигъдæй.
Æхсæвæ бабæй рахъелтæ æнцæ йи уæйгутæ. Æнæ стуфæй
фæгъгъардæр кодтонцæ дон. Къудурбæл уадзæги уадзунцæ
тæвдæ дон, Ку æрбон æй, уæдта цийнæгæнгæ бауадæй Улинкъæ
уæйгутæмæ ма сæмæ дзоруй:
- Дессаг уин зæгъон, устур дессаг: æдосæ еу афони куддæр
дзæбæх багъар æнцæ мæ фæрстæ.
Уæйгутæ никки устурдæр таси бацудæнцæ æма Улинкъæн
уотæ зæгъунцæ:
- Райсæ, мулкæн дæ ци гъæуй, уой æма ниффардæг уо дæ
хæдзарæмæ.
- Мæхуæдæг сæ неци фæххæсдзæнæн, уæхецæй еске ку нæ
уа, уæд, - æ дзурд багæласта Улинкъæ.
Улинкъи ци гъудæй, уони рартаста.
Уæйуг сæ æнгом уæргъбаст искодта. Æ рагъи сæ ракодта.
Ранæхстæр æй.
- Барæнай, барæнай! - фæззуст кодта Улинкъæ. - Уаргъи
сæрмæ исхезон. Бæрзондæй ракæсон дуйнетæмæ.
Уæйуг æрлæудтæй. Улинкъæ исрæдæхæстæй.

- Нур си ку неци уæзæ ес, уæд уотæ хъаурæгин цæмæй æй? -
æхецæн сагъæстæ кæнгæ цудæй уæргъхæссæг уæйуг.
Уæд дин пихсæй еу налат робас ку фелвæсидæ.
- Нæ - нæ - нæ, уæйуг, цæй уæйуг дæ? Æз æй еу хатт ку
фæннадтон. Нур ду ба уой рагæлдзун нæ фæразис?! - дзоруй йи
робас.
Уæд дин Улинкъæ уæйугмæ дзоруй:
- Исдæттай æй ардæмæ, гормон, æз ба ’й ратауæратæ кæнон
уоци хийнæйдзаги! - фæгъгъæр кодта Улинкъæ уæйугбæл.
Робас Улинкъи гъæр куддæр райгъуста, уотæ æ даргъ
къæдзелæ æ сагæхти рацавта, æ сæр фæггубур кодта æма пихси
æрбайсавдæй.
Улинкъи уæйуг бахъæртун кодта æ хæдзарæмæ. Биццеу
бауадæй æ ниййерæг мадæ æма фидæмæ. Цалинмæ ’йбæл цийнитæ
кодтонцæ, уæдмæ уæйуг ба, а мæ къах, дæ рунбахуæронæй
ледзæги фæцæй сæхемæ, уæддæр ма сæрæгасæй ку раервæзинæ,
зæгъгæ.
Улинкъæ æ хабæрттæ фæккодта кæрæй - кæронмæ æ уарзон
синхбæстæн.
- Аци лæхъуæн Улинкъæ нæ ’й, фал уæйугæй дæр уæйуг дæр
ку æй, - дзурдтонцæ æмцъухæй синхбæстæ.
СÆРÆН КÆСТÆР
(АРГЪАУ)
Лæг æма уосæн еу гъæуи рантæстæй æртæ фурти æма æртæ
кизги. Кизгуттæ сæ æндаг бакастæй адтæнцæ хъæбæр кондгин.
Уомæ гæсгæ ба сæ карæмæ ку исхъæрдтæнцæ, уæд уайтагъддæр
фæккурд æнцæ.
Сæ лæхъуæнтæ кæстæр адтæнцæ сæ кизгуттæй.
Лæг æма уосæмæ берæ мулк адтæй. Сугъзæрийнæ æма

æвзестæй идзаг киртæ, сугъзæрийнæ фингæ æма берæ æндæр
хузи дзаумæуттæ.
Дууæ хестæр фурти хъалхаст адтæнцæ. Хæдзари куститæй
сæхемæ берæ уаргъ нæ истонцæ. Уомæ гæсгæ ба магосайæй сæ
хъалдзийнадæ калдтонцæ куд сæ хæдзари, уотæ æндегæй дæр.
Сæ мадæ ’ма фидæ тухстæнцæ, тухстæй сæ кæстæр æнсувæр дæр.
Фастагмæ дууæ хестæри бустæги æверхъау гъуддагбæл
ниллæудтæнцæ. Гъома? Æхсæвæ сосæггай рацæуиуонцæ æма сæ
синхи уæд еуемæн исаразиуонцæ еу фидбилиз, уæд иннемæн.
Адæм сæбæл нæ хуæст кодтонцæ. Гурусхæ дæр сæбæл неке кодта.
Фæстагмæ сæ фур хъалæй ниллæудтæнцæ сæ мадæ æма фиди
берæ фæллæнттæ содзунбæл.
Æрæгиау къобор фæззæг никкодта. Мадæ æма фидæ сæ
кæстæр фурти хæццæ искодтонцæ дзæвгарæ ласгутæ - хуасæ.
Нур ба нæ зумæги фагæ нæмæ уодзæнæй фонси тиллæг,
зæгъгæ.
Уæд сæмæ еу бон фæдес бахъæрдтæй изæрæй, уæртæ уин уæ
фурттæ уæ хуастæ басугътонцæ, зæгъгæ.
Бæргæ ма рауадæнцæ фæдеси, фал дæ фудгол уотæ. Зинги
хузæн еубойнон хуаси ласгутæ цъæх - цъæхид цирен уагътонцæ.
Сугъдæфтауæг æнсувæртæ устур туббури сæрмæ исхизтæнцæ
æма ходæгæй къæл-къæл кæнунцæ.
Сæ ниййергутæ лæмбунæг ку æркастæнцæ æма ку
фæууидтонцæ сæ фæллæнттæ цъæх цирен уадзгæ, уæд сæ маст
сæ мæстдони нæбал цудæй. Уæлдайдæр ба уобæл тухстæнцæ
æма аци сугъдæндзаргути царди тонхи рауадзунбæл берæ
фæффудæбон кодтонцæ,
Нур ба, кæсай, сæ фæззигон хедивдулд фæллæнттæбæл син
æнæхатирæй зинг бафтудтонцæ зумæги дуармæ. Фурмæстæй
сæ тог сæ цæстæй калдæй. Гъæуи лæдæргæдæр лæгтæ син берæ
фæууайдзæфтæ кодтонцæ, фал дзæбодури гъоси уадæ. Етæ
гъуди дæр ку неке æркодтонцæ. Æппундæр нæ ауæрстонцæ сæ
ниййергути мулкитæ исафунбæл.

- Ма кæнтæ! Фудгæнæги надбæл ма цотæ! Ма содзетæ йи
мулк! Фæсмон кæндзинайтæ! - дзурдта син сæ кæстæр æнсувæр.
- Игъосис, дзæгъæл дзорæ ма кæнæ! Радæ мардзинан, куйи
мард!.. А дæр ма махмæ дзорун æндеуй! - карзæй лæудтæнцæ
хестæртæ сæ кæстæрмæ.
Фиди æнæнцойнæ зæрдæ цъæх цирен уагъта. Фур мæстæй
бонæй-бонмæ лæмæгъдæр гæнгæ цудæй.
Еу фæззигон бон æ тиллæг содзгæ ку фæууидта, уæд фур
мæстæй æ зæрдæ æ косунæй банцадæй.
Кæстæр æнсувæр бабæй æрлæудтæй:
- Корун уи: ма кæнтæ! Уæддæр багъæуай кæнæн нæ
фæллонгун мади. Нæ уинетæ, æ къæхтæбæл куд нæбал лæууй,
уой?!
- Дæ рæйун ниууадзæ! Къæбиси хузæн къæпп-къæпп
кæнис! - сæ хестæр загъта.
- Уадзæ ’й! Фæррæйдзæнæй, уæдта нигъгъос уодзæнæй! -
иннæ бафтудта.
Сæ мадæ дæр, мæгур æ бон, берæ нæбал рауотæхстæй.
Сæумæй æй æ хуссæни мардæй иссердтонцæ.
Дууæ хестæр æнсувæри æфстайуæгтæй байвардтонцæ сæ
мадæ æма фиди. Уой дæр барæй бакодтонцæ.
Уæд æфстæуттæ кæмæй фæккурдтонцæ, етæ сæхеуон агорун
райдæдтонцæ.
Æнсувæртæ ниллæудтæнцæ сæ ихæстæ федунбæл, æндæр
гæнæн син нæбал адтæй.
Мадæ ’ма фидæй ци сугъзæрийнæ æма æвзести киртæ
байзадæй, уонæмæ дин ку бацæуиуонцæ. Анæбæл сæ зæрдæ
дардтонцæ. Байгон кодтонцæ, сугъзæрийнæй идзаг ци кирæ
адтæй, уой. Кæсунцæ æма дин сугъзæрийнæ æхцатæ курди
«цъумур» фестадæнцæ, Уæд фегон кодтонцæ, æвзестæ æхцатæй
идзаг ка ’дтæй, еци кирæ.
- Æ, гæдибундар фæууайтæ, ами ба æхцати бæсти æвзалу ку
ес, æвзалу, - нирдеуагæ кодтонцæ æнсувæртæ.

Уæд дин кæстæр æнсувæр æхе бахатта æ хестæртæмæ:
- Ес ма нæмæ сугъзæрийнæ фингæ æма ’й байуарæн.
Сагъæси фæцæнцæ æнсувæртæ. Æрæги-дурæги ба хестæр
загъта:
- Кæд иуаргæ, уæд иуаргæ. Игъосетæ! Хестæрæн - финги
тъæпæн; астæуккагæн ба - еу къах; кæстæртæн ба - æ дууæ
къахи. Уомæн æма уомæн уосæ нæма ес æма ин лæвæрд цæуй
уосæ æрхонуни туххæй.
Æнсувæртæ исарази æнцæ хестæри фæндæбæл. Алке æ хай
райста фингæй.
Еу бон кæми адтæй, уоми астæуккаг æнсувæр æ финги къах
райста, цæуон æма ’й ескæми рауæйæ кæнон, зæгъгæ. Æ финги
къахи хæццæ берæ фæрразелæ - базелæ кодта. Æрæги ба
бафтудæй еу сомехаг тукангæсмæ. Тукангæси зæрдæ фехсайдта
сугъзæрийнæ финги къахмæ. Æхе меднимæр сагъæс кæнуй, абæл
хийнæй рацæун гъæуй, хийнæй.
Сомехаг тукангæс фингæ æривардта алли хуæрдæ, алли
дзæбæх ниуæзти хæццæ æма ин уотæ зæгъуй:
- Цæй мах ба хæснитæ ракæнæн.
- Куд?
- Куд ку зæгъай, уæдта мæнæ мийнасæ кæнæн æма ни ка
бафунæй уа, йе æ мулк иннемæн радтæд, - загъта сомехаг.
Финги къахи хецау сабургай æ цæстæ хуæздæр радардта,
тукани ци уæййæгтæ адтæй, уонæбæл. Æ зæрдæ куддæр барохс
æй, мæнæ дессаг, атæ мæ къохи ку бафтуйонцæ, уæд ... магъа.
Берæ цидæртæ уодзæнæй, берæ. Уа, цитгин Хуцау, еу хатт мæн
дæр банимайæ, æз дæр дæ дорæй нæ фехсдзæнæн, зæгъгæ.
- Арази дæн дæ хæццæ, - фæстагмæ загъта финги къахи
хецау сомехагæн.
- Æрмæст уотемæй: ка бафунæй уа, уомæн иннæ ба æ цуппар
æнгулдзей фæтæнæн æ рагъдзар куд растъегъа, уотæ, - бафтудта
сомехаг.
Къахи хецауæн æ рагъ куддæр исдиз-диз кодта. Хуцау бахезæд
уæхæн бæллахæй, зæгъгæ, æхецæн сагъæси фæцæй.

- Ци нигъгъос дæ?! Куд дæ фæндуй? - нæуæгæй æ дзурд
багæлста сомехаг.
- Фæууæд уотæ! Арази, - фæстагмæ загъта йи сугъзæрийнæ
стъоли къахи хецау.
Бадунцæ. Ниуазунцæ фæндон. Сомехаг нæлæстæг фæстагмæ
нидæн дзорæ кæнун райдæдта, кæд æ къахи хецауи цæститæ
фæххуæциуонцæ, зæгъгæ.
Къахи хецау æ цæститæбæл исхуæцæ-исхуæцæ кæнуй, фал
имæ нæбал игъустонцæ. Æ сæр æруæззау æй.
Уæдмæ ба æ хур-хур исервазтæй. Сомехаг сæудегер лæг къах
рафснайдта.
Æ фæтæн кард æ армитъæпъæнбæл цурд-цурдæй саудор
кæнуй.
Цидæр адтæй - сугъзæрийнæ къахи хецау сæхемæ губурти-
губурти иссудæй.
Хестæр æнсувæри уосæ фæууидта астæуккæгти губурти -
губурти цæугæ, цума æ рагъи устур хæзнатæ ласта, уотæ.
- Ду ба ами хезæ. Уæртæ де ’нсувæр æ финги къахмæ исхаста
дуйней æхцатæ. Нæ, фал ма ду дæр дæ финги тъæпæн фæххæссæ,
йе ба махмæ дæр ести уа. - Соцъагæнгæй дзурдта хестæр
æнсувæри уосæ æ лæгæн.
Хестæр æнсувæр фæххаста æ финги тъæпæн. Исæмбалдæй йе
дæр еци сомехаг тукангæсбæл.
Нур сæ хуссæнти тохæн кæнунцæ кæддæри æнæсæрхал дууæ
æнсувæри.
Кæстæр æнсувæр æ сугъзæрийнæ финги къæхтæ фæххаста.
Исæмбалдæй йе дæр сомехаг базаргæнæгбæл. Берæ радзорæ -
бадзорæ фæккодтонцæ. Хæснæбæл ниллæудтæнцæ. Кæстæр
æнсувæр бафунæй кодта сомехаги. Æрмæст тукани ка ’дтæй
етæ нæ, фал финги тъæпæн æма къах дæр бафтудæнцæ кæстæр
æнсувæрмæ.
Мæстæй ба гъе нур мардæнцæ хестæр æнсувæрти уоститæ,
Сæрæн кæстæр æнсувæри кой идæрдтæбæл райгъустæй.

ДЗÆРÆХЪУЗ
[АРГЪАУ]
Раги кæддæр синхаг Кæсæги цардæй Докчикоти зундгонд хан.
Йе дардта бæхти æргъау.
Бæхæргъауи ба имæ адтæй дууæ гъолон бæхи - аласатæ. Ку
бацæуидæ æ бæхтæ фæууинунмæ, уæд фиццагидæр æ цæстæ
рахæссидæ еци дууæ гъолон бæхебæл. Берæ сæмæ фæккæсидæ.
Барохс уидæ æ зæрдæ æма бæрзонд туппурæй изæлттæбæл
фæлгæсун райдаидæ.
Бæхти æргъау дзæгъæл нæ уагъта хани ихуæрст мæгур
Дзæрæхъуз.
Докчикоти хан фæллимæн æй ногъайаг хани хæццæ. Ногъайаг
хан дардта стор фонси устур æргъау.
Дууæ хани уайтагъддæр æрдхуæрдтæ разагътонцæ. Ахид
æмбалдæнцæ кæрæдзей хæдзæртти. Сæ игъæлдзæг дзубандийæн
кæрон, цит, нæбал уидæ. Уæд еу дзамани ба мийнасæ кодтонцæ
Докчикоти хани устур райдзаст тургъи.
- Цæйтæ, мах нур ба нæ æнæсайд ихуæрстити цæрæнбони
туххæй фæйнæ баниуазæн, - загъта игъæлдзæгæй Докчикоти хан
ногъайагæн, - , кæсай, мæнæ, æз æй фæнниуазун!
- На-а-а! Уотæ ба нæ цæуй, ихуæрсти туххæй æз нæ ниуазун.
Етæ сайд æнцæ, мæнгæттæ дзорунбæл некæд ауæрдунцæ, - загъта
ногъайаг хан.
Уæд хæснæбæл ниллæудтæнцæ.
- Кæд дин дæ бæхгæсти мæнгæттæ радзорун кæнон, уæд дæ
бæхтæ æд ихуæрститæ мæнмæ æрбафтуйæнтæ. Нæ, ма ку нæ
радзоронцæ, уæдта мæ æргъау æд ихуæрститæ: гъонгæстæ æма
гъогдоцгутæ дæу фууæнтæ.
Докчикоти хан исарази æй ногъай хани фæндонбæл. Арази
нæ, фал ма æ фурцийнæй æ бунатæй дæр рагæпп кодта,
Кæрæдземæн хуæрзбон загътонцæ, Ногъайаг хан æхсæвæ
фунæй нæбал кодта, бонæ нæбал æнцадæй. Фæндаг агурдта,

кутемæй хе бакодтайдæ Докчикоти хани хуæрзхаст бæх аргъау.
Уæд æргъуди кодта:
- Цæй, мæ кизги дарæстæй хуарз исаразон. Уой имæ
фæлласон. Кизги ку фæууина, уæд Докчикоти хани уарзон гъолон
бæхтæй еуей нивгæрддзæнæн. Гъолон бæхтæй еуей нивгарсти
фæрци мæнгæттæ радзордзæнæй бæхгæс. Гъе уæд, еци бæхти
æргъау мæ къохти бафтуйдзæнæй æд бæхгæстæ!
Æ фурцийнæй æ къæхти буни гъæмпи халæ дæр нæбал састæй.
Æртиккаг бон хуæрзарæзт файтони йи хан æ кизгæ æма
бæхтæрæги хæццæ балæудтæнцæ Дзæрæхъузи уосонги дуармæ.
Æхсæви тари сабургай ку æрхæстæг æй Дзæрæхъузи бунатмæ,
уæд игъæлдзæгæй изæр хуарз загъта ногъайаг хан Дзæрæхъузæн.
Ба сæбæл цийнæ кодта Дзæрæхъуз. Иуазгутæ æрсабур æнцæ
Дзæрæхъузмæ. Дзæрæхъуз сæ гъавта искадгин кæнунмæ. Æрбасин
кодта косæрттаг - дугæрдуг. Ногъайаг хан карз фæллæудтæй:
- Нæннæ, дзæбæх лæхъуæн, æз стори фид нæ фæххуæрун,
бæхи фид хуæздæр бæргæ уидæ...
Дзæрæхъуз стор рауагъта æма еу нард байраг æрбакодта.
- Дзæбæх лæхъуæн, нæ цæуй аци байраг дæр. Уартæ дæ
æргъауи хæццæ ес дууæ гъолон бæхи, уонæй сæ еу бæргæ хуарз
уидæ, бæргæ.
Дзæрæхъуз æваст фесхъиудтæй.
- Нæ, мæ дзæбæх иуазгутæ, нæ фæууидтайтæ уой ба. Уомæн
ба гæнæн нецихузи ее! Кой дæр æй мабал искæнæ! - æргомæй
загъта Дзæрæхъуз.
- Гъæла дæ, гъæла! Æрбайгъосай еу минкъий, - Ногъайаг хан
Дзæрæхъузи цонгбæл рахуæстæй. Уосонги фæстемæй бакодта
æма ин ходæзмолæй сосæггæй дзоруй: «Ду гъолон бæх нивгæрдæ
æма дин дессаги хуарз фæууодзæнæн. Цалинмæ фид хъæрта,
уæдта дин уæртæ замманай кондгин зæрдесгæ кизгæ, мæхе кизгæ
’й æма цæрæ æ хæццæ! Гæнæн дин ее, устур гæнæн».
Дзæрæхъузи зæрдæ цидæр æнахур фæкъкъæпп кодта. Еу
минкъий ма рагъуди кодта, уæдта æ къох ниррæуигъта.

- Фæууæд уотæ! Арази! - бæхмæ фæннæхстæр уогæй, загъта
Дзæрæхъуз.
Уайтагъддæр æрбахъæртун кодта гъолон бæхи. Равгарстонцæ
и.
Еу абонæй иннæ абонмæ - къуæре фæммийнасæ кодтонцæ
гъолон бæхи фидæй.
Ногъайаг хан ма æ фурцийнæй Дзæрæхъузбæл дзæвгæрттæ
фæттабедзæ кодта, уæдта ин рафæлевуни туххæй уотæ зæгъуй:
- Æз фæццæун нур ба нæхемæ. Кæд ескæд фæууинон
Докчикоти хани, уæд ин дæ хуарз æгъдауи туххæй райарфæ
кæндзæнæн. Алкæмæн уотæ не’нтæсуй, алкæмæн.
Ногъайаг хан æррæстæ бацудæй Докчикоти ханмæ æма
æнгъæлмæ кастæй Дзæрæхъузи фæззиндмæ.
Раст еци бон Дзæрæхъуз дæр рараст æй æ ханмæ. Куд
раздæр фегъосун кæнон йи гъолон бæхи хабар, уотæ мин кæд
минкъийдæр маст уидæ, зæгъгæ, гъуди кодта.
Æ лæдзæг æ къохи, уотемæй цæуй сагъæстæ гæнгæ. Рæстæгæй-
рæстæгмæ нийнæфидæ. Еу дзамани ба æрлæудтæй. Æ лæдзæг
зæнхи федар æрсагъта, æрибæл кодта æ ходæ. Еуварс рацудæй.
Мæ лæдзæг æма мæ ходæ сумах хан фæууотæ, зæгъгæ, расагъæс
кодта, уæдта фæстæмæ баздагъдæй æ ходæ æма лæдзæгмæ.
- Дæ бонтæ хуарз уæнтæ, мæ устур хан, - исдзурдта
Дзæрæхъуз.
- Æгас цо, мæ сæрæн бæхгæс. Куд æнцæ фоне, адæм æма мæ
дууæ гъолон бæхи? - цума имæ уотæ исдзурдта и хан.
- Фоне, адæм дзæбæх æнцæ. Фал...
- Фал ци?!
- Фал гъолон бæхтæй ба еуей берæгътæ бахуардтонцæ, -
æнкъардæй загъта Дзæрæхъуз.
- Нæ. Йе дзуаппæн нæ бæззуй. Сайун хуарз некæд æй, -
ходæ æ сæрбæл æркодта, исласта сабургай æ лæдзæг æма бабæй
æнкъардæй æ над дардта.

Гъæумæ ку бахæстæг æй, уæдта бабæй нæуæгæй зæнхи æ
лæдзæг ниссагъта, æркодта ибæл æ ходæ. Рацудæй фæстæмæ
дзæвгарæ.
- Дæ бонтæ хуарз уæнтæ, мæ устур хан, - исдзурдта
Дзæрæхъуз.
- Æгас цо, мæ сæрæн бæхгæс. Куд æнцæ фоне, адæм æма мæ
дууæ гъолон бæхи? - цума бабæй имæ уотæ исдзурдта и хан.
- Фоне æма адæм дзæбæх æнцæ, фал дæ гъолон бæхтæй ба
еу æгас ку нæбал æй. Иуазæггади мæмæ æрбацудæй дæ лимæн
Ногъай хан æма ин гъолон бæх нивгарстон. Æндæр гæнæн мин
нæбал адтæй, - æргомæй загъта Дзæрæхъуз.
Еу минкъий гъосæй ралæудтæй, уæдта исцийнæ кодта:
- Йе дзуапп æй, дзуапп. Раст дзорунæй хуæздæр неци ес.
Адæймаг раст ку дзора, уæд æвæсмойнаг æй алкæддæр. Мæнæ
кæмæйдæрти æригъосун, раст хæранæн - фæндаггаг, зæгъгæ,
фал мæмæ йе раст ку нæ кæсуй.
Æ ходæ игъæлдзæгæй æ сæрбæл æркодта, æ лæдзæг цæрдæг
фелваста. Цийнæгæнгæй фæрраст æй хани тургъæмæ.
Нур Докчикоти хан æма Ногъай хан мийнасæ кæнунцæ.
Æнгъæлмæ кæсунцæ Дзæрæхъузи фæззиндмæ.
Дзæрæхъуз тургъæмæ бахизтæй. Къæразгæй æндæмæ
рауидтонцæ бæхгæси. Сæ бунæттæй фæггæппитæ ластонцæ.
Ногъай хан æхе раримахста. Докчикоти хан ба æ хъандзалгун
къелабæл æхе уæззау уагъд æрцæйкодта.
- А-а-а-а, - Хуцау, Дзæрæхъузи раст радзорун кæнæ,
уорс галтæ дин æвгæрддзæнæн. Ковгæ дæмæ кæндзæнæн. Дæ
зæрдихудти нæ бацæудзæнæн. Табу дин фæууæд, не стур Хуцау, -
æ къохти арми тъæпæнбæл йе ’стур ходæ уæлгоммæй бæрзонд
исесгæй, лигъстæ кодта Хуцауæн Докчикоти хан.
Уæдмæ Дзæрæхъуз дæр æ размæ бахъæрдтæй.
- О-о-о-о, æгас цæуай, æгас, Дзæрæхъуз! Куд æнцæ адæм,

бæхæргъау æма мæ дууæ гъолон бæхи?! - зир-зиргæнгæ фарста
хан æ бæхгæси.
- Адæм, зæгъæ, бæхæргъау, зæгъæ, дзæбæх æнцæ, фал дæ
гъолон бæхтæй еу ба æвгæрст æрцудæй.
- Куд? Йе ба куд? Цæмæн? Ци бæллæх æрцудæй? Фæлтау мæ
цæнгтæй еу ку рахаудтайдæ, мæ цæнгтæй...
- Махмæ иуазæгуати æрбацудæй дæ лимæн Ногъай хан
æ кизги æма æ бæхтæрæги хæццæ. Æз син дугæрдуг стор
æрбакодтон ракосарт кæнунмæ. Уæд Ногъай хан уотæ зæгъуй,
дзæбæх лæхъуæн, æз стори фид нæ фæххуæрун. Бæхи фидæй
цæрун, зæгъгæ. Æз ин бæхæргъауæй дзæбæх нард байраг бæх
æрбакодтон. Æримæ кастæй. Нæннæ, лæхъуæн, зæгъгæ, бабæй
мæмæ бакодта. Уосонги фæстемæ мæ мæ цонгæй баласта æма
мин асхъодæй уотæ зæгъуй, дæ хани дууæ гъолон бæхемæй, дан,
еуей нивгæрдæ, æма дин мæ кизги дæттун, цалинмæ бæхи фид
хъæрта, уæдмæ, зæгъгæ. Мæ хъазар хан, зонун æй æгæр рæуæг
зунд разиндтæн. Цæмæн исарази дæн?! Ма-гъа! Æвæццæгæн, мæ
кари адæймаг рæдуйагæ фæууй.
- Дæ цæрæнбон берæ, мæ сæрæн бæхгæс! Æз дæуæн дессагæн
дзорунæн киндзæхсæвæр ку не саразон... Абонæй фæстæмæ ду
мæнæн мæ бæхгæс нæбал дæ, фал дæ мæ фурт, - Дзæрæхъузи æ
хъури никкæнгæй, загъта Докчикоти хан.
Уæд Ногъай хан Дзæрæхъузи дзубандитæ ку фегъуста, уæд
байуадзуг æй æма уоми радæргъæмæ æй, мæ къохæй куд æваст
фесхъиудтæнцæ ме ’стор-вонси æргъау, зæгъгæ. Берæ ракæнæ -
бакæней фæсте ба Ногъай хан æрæскъидтæй. Ци гæнæн ма ин
адтæй? Докчикоти ханæн равардта йе ’ргъау, фонсгæстæ, æ кизги
ба, хъазар лæвæрттæ ин ракæнгæй, равардта Дзæрæхъузæн.
Докчикоти хан дессагæн дзорунæн киндзæхсæвæр искодта
Дзæрæхъузи кадæн.
Сосæни мæйи 30 бон, 1977 анз.
Радзурдта æй Дзотти Сабазгерий фурт Георгий 66-анздзуд
1977 анзи Дур~Дури гъæуи.

КЕАМОНДÆЙ?
(АРГЪАУ)
Еу бæрзонд хонхи райдзаст урух дæлвази, дан, цардæй
еу зæронд муддар. Æ кади кой идæрдтæбæл игъустæй. Кæд
будурæй гъæумæ ахид нæ цудæй, уæддæр ин æ гъæуи тæккæ
бæрæг астæу адтæй, сæхемæ æрбацæуæги ка æркæсун кæнидæ,
уæхæн фадуæттæ. Аллихузи æрттевагæ æвгитæй сæ фæрстæ
æрттевæнтæ кодтонцæ.
Йи муддарæн адтæй кизгæ æма лæхъуæн. Дууæ дæр
гурведауцæ. Адæм сæмæ кæсунæй не ’фсастæнцæ. Адæми цæстæ
ба æстæфагæ ’й, зæгъуй адæмон æмбесонд. Кизгæмæ алли
кæмттæй, алли гъæутæй цудæнцæ коргутæ.
Киндздзон кизгæмæ еци еу рæстæги бацудæй минæвар
кæсгон, гурдзиаг æма дигорон. Раст зæгъгæй, йи æртемæй дæр
неци зæгъун æнгъизтæй: кондæй дæр, лæгигъæдæй дæр æма
хæстæг къабази æгъдауæй дæр.
Фал уæддæр кизги мадæ ’ма фидæ ба агурдтонцæ уонæй дæр
сæ тæккæ лæгигъæдгундæри.
Нур кутемæй базонæн сæ хуæздæри, зæгъгæ, сагъæстæ
кодтонцæ кизги мадæ ’ма фидæ.
Еу дзамани ба кизги фидæ æргъуди кодта, ани балций
рарветæн. Хуæздæр дзаумау си ка æрхæсса, уомæн исаккаг
кæндзинан нæ еунæг кизги, зæгъгæ.
Уæд æй æ уосæ фæрсуй:
- Цæйбæрцæ рæстæгмæ?
- Къуæрей бонмæ, - загъта фидæ.
Цидæр адтæй, фæссæмæ дзурдтонцæ.
- Кизгæ сумахæй еуей æй. Æрмæст уотемæй æма мæнæ уин
мингай сомтæ дæдтæн нæхуæдтæ. Цотæ къуæре æмгъудæй. Ка
хуæздæр дзаумау уи исамал кæна, кизгæ уой уодзæнæй, - загъта
фидæ кæсгон, гурдзиаг æма дигорон лæхъуæнæн.

Æртæ уосгори сæ бæхтæбæл ку фæббадтæнцæ, уæд ма сæ
фæсте муддар фæгъгъæр кодта.
- Еумæ цæунæй дæр уæ барæ ес!
Уосгортæ сæ цæуни гъуддаг кæнунцæ. Устур сагъæсти ке
адтæнцæ, уомæ гæсгæ рæстæгæй-рæстæгмæ кæрæдземæ дæр
берæ неци дзурдтонцæ. Никки ба ма кæрæдзей æвзагæй дæр
хæзна нæ зудтонцæ.
- Йе, биццеутæ, лæгæвзарæн дзаман нæбæл никкодта, -
загъта йи гурдзиаг лæхъуæн.
- Уæллæгъи, нивæ æвзарæн рæстæг нæбæл æрцудæй, - æ
дзурд багæлста кæсгон уосгор.
- Зунд, амонд, адæми хуарз цæсти æвæрд, биццеутæ! Ад
уæууæй - гъе, етæ мæ ку уайуонцæ, - æ сурх аласай идонæбæл
æнгом æрбахуæцгæй æма æ къæхтæ æгомуг фонси губунбæл
æнгом фелхъевгæй, гъæргомау исдзурдта йи дигорон.
- Хуарз амондæн си æмбал нецæмæн ес, - æваст багæлста æ
дзурд кæсгон уосгор.
Æвадуат рауæнти, кенæ ба устур цæугæ дони байнайунмæ си
алкедæр гъавта, æз фæрраздæронбæл.
Æртиккаг бон бахъæрдтæнцæ еу устур сахармæ. Уоми еу
хæдзари бафснайдтонцæ сæ бæхтæ. Сæхуæдтæ ба тукæнттæбæл
еумæ зелунвæндæ искодтонцæ.
Рафæрсæ - бафæрсæ кæнунцæ, фал„„ Некæми неци. Æппун
фæстаг сомехаг тукани æрлæудтæнцæ,
Гурдзиаги зæрдæ фехсайдта айдæнæмæ. Райдæттун кодта.
Бафарста ин æ аргъбæл.
- Æ аргъ ба еу мин соми, - загъта тукангæс.
- Уæд йе бабæй куд мардæрлæсти мин соми æй?! Дæлæмæ
дæр айдæнæ, уæлæмæ дæр дзиппи даргæ айдæнæ! Æвæдзи, мæ
мæстæй марис? - загъта и гурдзиаг уосгор.
Æ зæрди ба фегурдæй, аци адæймагмæ хумæтæги айдæнæ нæ
униау æй, зæгъгæ.
Сомехаг æ амонæн æнгулдзæй гурдзиаг лæхъуæнмæ раамудта,
хæстæг æрбацæуай ду, зæгъгæ.

Гурдзиаг нæ, фал ма кæсгон æма дигорон дæр имæ сæхе
хæстæг баластонцæ.
- Мæнмæ сайæн гъуддæгтæ нæййес, - гурдзиаги къох сомехаг
æ ддуæ къохемæй ниййахæста æма загъта, - аци айдæнæмæ
ку кæсай, уæд дæ фæууинун ке фæндæ уа, уой, æдæуагæ,
фæууиндзæнæ. Райсæ ’й, ба дæ гъæудзæнæй.
Гурдзиаги зæрдæ имæ фехсайдта. Райста æй. Уæд уоми
лæудтæй еу æркъиаг.
Барæнай, райбæл фæрсон, зæгъгæ, расагъæс кодта йи кæсгон.
- Хуарз лæг, уæд дин аба ци æй? Аци æркъиаг дæр уæййагæй?
- Айæ тукан æй, тукан. Цидæр уинетæ, етæ уæййаг æнцæ, -
загъта тукангæс.
- Мæнæ аци аркъиаг цæбæл æй?
- Мин соми уæртæ айдæни хузæн, - загъта сомехаг тукангæс.
- Хумæтæги галдзар мин соми уæд, йе дæмæ дессаг нæ
кæсуй, - загъта кæсгон уосгор.
- Ма зæгъæ, базонæ бал ин æ менеуæг, уой фæсте ба дес
кæнæ, - бафтудта тукангæс.
- Дæлæмæ дæр аркъиаг, уæлæмæ дæр! Æркъиаг æма
æркъиаг! - билæскъелтæ гæнгæй, загъта кæсгон.
- Æрбайгъосайтæ мæмæ дзæбæх. Ку райсай ду аци æркъийаг,
уæд ибæл фæсмон нæ фæккæндзæнæ. Цæмæн, зæгъгæ, ку зæгъай,
уæдта ескумæ цæун дæ ку гъæуа, уæд дæ бæх, гал кенæ æндæр
ласæн дзаумау нæ гъæудзæнæй. Цæсти фæнникъулдмæ дæ уоми
балæуун кæндзæнæй. Райсæ ’й, зæгъгæ, дин зæгъун, фал æй
ку райсай, уæдта нæ фæффæсмон кæндзæнæ. Зæгъун дин æй,
хъæбæр тагъд дæ багъæудзæнæй, - сомехаг загъта йи кæсгонæн.
Бæззуй райсунмæ. Райсон æй, зæгъгæ, ниллух кодта кæсгон.
А гурдзиаг замманай айдæнæбæл фæххуæст æй, кæсгон бабæй
зæгъунæн æркъиагбæл. Нур ба æз ци фæууодзæнæн, зæгъгæ,
æрмæтъæл æй дигорон уосгор.
Уæд астæуккаг тæрхæгбæл е ’нгасти фæцæй еунæг сурхфазæ
устур фæткъу.

Уæддæр уотид бафæрсон аци фæткъубæл, зæгъгæ, сагъæси
фæцæй.
- Дæ мадæ, дæ фиди хатирæй, уæртæ еци фæткъу уотид
ниввардтай, æви йе дæр уæййаг æй? - ниллæг гъæлæси уагæй
бафарста дигорон йи тукангæси.
- Уæййаг æй! Раргъавтай! - дзуапп равардта тукангæс. -
Æрмæст хъазар æй.
- Куд?
- Мин соми! Тæрсгæ ма фæккæнæ!
- Æнгъæлдæн, дæ тукани алцидæр ду мин соми кæнис?
Айдæнæ - мин, æркъиаг - мин. Нур еунæг фæткъу дæр дин -
мин. Æнгъæлдæн, дæумæ исгъæздуги фæндæ ес? Дæ фæндæ
хуарз фæндæ ’й. Бадин æнтæсæд, - загъта дигорон, - фал гъуди
кæнæ, æгæр цæхгун дæр æдонуг кæнуй адæймаги. Хæпси цау
дæбæл дæр ма æрцæуæд.
Сомехаг дзæвгарæ фæккастæй æнæдзоргæй дигорон
лæхъуæнмæ.
- Ду нæ балæдæрдтæ, раргъавтай, зæгъгæ!
- Нæ дæ лæдæрун? - бафарста тукангæси дигорон.
- Бамæлæдæрдзæнæ, æ сæр дæ ку багъæуа, уæд. Æ сæр ба дæ
хъæбæр тагъд багъæудзæнæй, - æхе еуварсмæ раздахгæй, загъта
тукангæс.
Нур гурдзиаг æма кæсгон ба сагъæс кæнунцæ, тæходуйтæ, æ
къохи ку неци бафтуидæ, уæд дессаги хуарз уидæ, зæгъгæ.
- Зæгъай æй, зæгъæ, ци æй æ сæйрагдæр менеуæг аци
фæткъуйæн, - фæткъу хæрдмæ исесгæй, загъта дигорон.
- Ду аци фæткъуйæн æ минкъиймæ ма кæсæ, - сомехаг
нæлæстæг, и фæткъу æ къохмæ баесгæй, дзорун райдæдта, -
æвдадзи хуасæ, æвдадзи, дзæбæх лæхъуæн. - Æхуæдæгка - зин
иссерæн.
- Куд?
- Куд ку зæгъай, уæдта мæлæт уод цирти билæй фæстæмæ
’здахуй, фæстæмæ.
- Гъома, куд фæстæмæ?

- Еу минкъий морæй си ку фегъæстæ уай, уæд, - æппæлгæй
загъта тукани хецау.
- Йе бæзгæ дзаумау æй, бæзгæ, сæхе меднимæр расагъæс
кодтонцæ гурдзиаг æма кæсгон, - фал ке райстан, етæ дæр
фуддæр некæд æнцæ.
Дигорон балæвардта мин соми. Фæткъу ба арæхстгай æ
дзиппи ниввардта. Кизгæ ба нур мæн æй, зæгъгæ, исцийнæ кодта.
Æртæ уосгори туканæй рахизтæнцæ. Гурдзиаг æхе меднимæр
расагъæс кодта, барæнай, мæ айдæнæмæ æркæсон, цума еци хъал
муддари рæсугъд кизгæ ци мурхуй, зæгъгæ.
Лæмбунæг кæсуй айдæнæмæ æма муддари урух тургъи
адæмæй фезмæлæн нæбал ес. Кизгæ æ мæрдон кири арæзтæй
лæууй. Æ ниййерæг мадæ æ дзиккотæ бæндзуггай тонуй. Кизги
æнсувæр ба æ тумбул къохæй æ сæр хуайуй.
- Мæнæ дессаг! - Фæгъгъæр кодта гурдзиаг. - Æркæсетæ!
Муддари тургъæ адæмæй тъунсгæ - нæмгæ ’й.
Кæсгон æма дигорон цурд - цурдæй æрбауадæнцæ. Кæсунцæ
æдзинæг.
- Тæхгæ! - фæгъгъæр кодта кæсгон.
Фæббадтæнцæ йи æркъиагбæл. Тæхунцæ. Раст уæлмæрдтæмæ
куд бахъæрдтæнцæ, уотæ æртæ уосгори æрбадтæнцæ кизги цирти
цори.
Дигорон лæхъуæн æ фæткъуйæй еу морæ фефтудта æма
й кизги гъæлæси ракодта, Кизгæ сабургай ракастæй. Æхе
нийвæзтитæ кодта æма рабадтæй кири хурфи.
- Ра мæ истун кæнетæ, - загъта кизгæ ходæзмолтæ кæнгæй, -
æнгъæлдæн, æгæр берæ фæххустæн. Аци адæмæй хатир корун...
Мæрдæхсæвæр кувдмæ раздахтæй.
Берæ арфитæ фегъустонцæ æртæ уосгори гъæубæсти адæмæй.
Фал кизгæ ба ке амонд æй, е бæрæг нæй. Æртæ уосгоремæй
дæр æй алке æхе кодта. Ка загъта, мае айдæнæ ку нæ адтайдæ,
уæд кизгæ нæ фæййервæзтайдæ. Ка загъта, мæ æркъиаг ку нæ
адтайдæ, уæд уотæ тагъд не ’рхъæртдтайанæ, ка ба уотæ зæгъуй,

мæ фæткъу ку н ’адтайдæ, уæд кизгæ нæ фæййервæзтайдæ, мæнæ
муддари кизгæ, зæгъгæ.
Йи кизги хæдзарвæндаг æма равзаргæ лæгтæ бадунцæ
тæрхони æма нæ хуæст кнунцæ, кизгай ке амонд æй, уобæл.
Ка зæгъдзæнæй, цума аци кизгæ ке амонд æй?
Амистол 10 бон, 1976 анз,
Радзурдта æй Осмæнти Таймураз,
Чиколайаг.
БИЦЦЕУ ÆМА БЕРÆГЪ
(АРГЪАУ)
Цардæй æма адтæй лæг æма уосæ. Уонæн ба адтæй еунæг
биццеу. Еу дзамани йе уосæ корун фæндæ искодта. Æ уарзон мадæ
ин рагъæн рæуæг æма губунæн хуарз фæндаггæгтæ уайтагъд
рацæттæ кодта. Лæгти изæд дæ фæндараст фæккæнæд, зæгъгæ,
ин загъта и мадæ.
Биццеу цæйбæрцæ фæццудæй? Ка ин ци зонуй. Еу дзамани
ба бахъæрдтæй æртæ фæндагемæ: еу над адтæй фидбилизи над,
иннæ рæствæндаги над, æртиккаг ба - берæгъи над.
Зæрдерис биццеу адтæй æма ниффæндæ кодта берæгъи
надбæл цæун, ци мин ракæндзæнæй йи тогдзух. Уой фагæ ма ку
нæ исон, уæд цæй уосгор дæн æз, зæгъгæ.
Цæуй, цæуй æма аллирдæмæ гъæуæйттæ кæнуй. Еу лигъз
будурмæ ку бахъæрдтæй, уæдта ибæл цæхгæрмæ æрбахизтæй
берæгъ. Æрæй уорæдта.
- Хуарз биццеу, ду уосгор цæуис, уой зонун, фал дæ фæрсун:
хуæргæ дæ кæнун æма дæ нур бахуæрон æви уосæ ку ’рхонай,
уæд?
- Мæнæ уосæ ку ’рхонон, уæд, - загъта биццеу.
Биццеу уосæ æрхудта. Фал си нæ иронх кодта йи берæгъи
дзубанди. Тарстæй, нур фæззиндзæнæй, уæд фæззиндзæнæй,

зæгъгæ. Уæд еу дзамани ба йи биццеу цæмæй тарстæй, йе
æцæгæйдæр æрцудæй. Дуар кадæр ниххуаста.
- Дуар цурддæр бакæнæ! - багъæр кодта берæгъ.
- Неци дин æй байгон кæндзинан! - радзурдта биццеу
берæгъмæ.
- Тагъд - тагъдæй æ уоси раримахста, æхуæдæгка
къæразгæбæл рагæпп кодта æма ледзунти фæцæй.
Берæгъ исмæстгун æй. Хæдзарæбæл берæ фæрразелæ -
базелæ кодта. Уæдта дуар æхсинун райдæдта. Байæхсидта йе
’мбæрцæ. Фæммедæг æй хæдзари. Берæгъ биццеуи райагорæ -
багорæ кæнуй æма некæми æма неци.
Æ, мæ къæхтæ, уæ рун бахуæрон! Сорун багъудæй аци
сайæгоййи. Æнæ баййафун ин нæййес, зæгъгæ. Æма йе ’взаг
рагæлста æ комæй, уотемæй æй соруй итигъд будурти, тар
гъæдти, арф кæмтти æма æнæзонгæ адæгтти.
Биццеу еу туппурмæ бахъæрдтæй æма æ фур фæлладæй
исдзурдта:
- Ох, æна, ци дин кодтон? Берæгъæн мæ цæмæн хуæрун
кæнис?!
Туппури фарс байгон æй, æма си рацудæй еу уосæ,
- Ох, æна, ку нæ загътайсæ, уæд дин ци адтайдæ, уой
адтайдæ, - загъта йи зæронд уосæ.
Силгоймаг фæстæмæ бацудæй туппури хурфæмæ æма рахаста
æнгурстеуæн æма æвзалу. Биццеумæ дзоруй:
- Берæгъ ку исхъæрта, уæд рагæлдзæ аци æвзалу æма
исковæ: - Æ хуцæуттæ, мæхе хуцæуттæ, ами уæхæн сугъдæ ци
исхуæца, æма ’йбæл цъеу - маргъ дæр тæхун куд нæ бафæраза,
зæгъгæ. Сугъдæ ниггупп ласдзæнæй. Берæгъ дæмæ æрбахæстæг
уодзæнæй. Сугъдæй ин цæуæн нæбал уодзæнæй, Ду ба ледзгæ
кæнæ. Цалинмæ берæгъ сугъди еувæрсти уайа, уæдмæ ба дин
бантæсдзæнæй дзæвгарæ райзолун.
Уой фæсте бабæй дæмæ ку бахæстæг уа, уæдта рагæлдздзæнæ
æнгурстеуæн æма исковдзæнæ: - Йæ, мæ кæнæг, мæ дарæг,
ами уæхæн хонх ци феста æма ’йбæл цъеу ратæхун дæр куд нæ

фæраза, зæгъгæ. Берæгъ зийнадæ кæндзæнæй хуæнхти еувæрсти
цæунмæ æма йи хонх цъасæ кæнунбæл фæууодзæнæй. Цалинмæ
хонх цъасæ кæна и хæран, уæдмæ дæ над цубур кæнæ.
Уосæ фæстæмæ бацудæй туппури хурфæмæ. Биццеу æвзалу
æма æнгурстауæни хæццæ æ тухæ, æ бонæй размæ ледзуй æма
ледзуй...
Уæд æй еу лигъз будури баййафта. Биццеу æвзалу рагæлста
æма искувта.
- Æ, хуцæуттæ, мæхе хуцау, ами уæхæн сугъдæ фестун кæнæ
æма ’йбæл цъеу-маргъæн ратæхæн дæр куд нæ уа!
Сугъд ниггупп ласта. Берæгъæн цæуæн нæбал адтæй æма
цалинмæ сугъди еувæрсти уадæй, уæдмæ биццеу æ над цубур
кодта.
Фал бабæй æй нæуæгæй бахæстæгутæ кодта йи берæгъ.
Йæ, мæ тæрегъæд дæ фæууа, а ба мæ еу рауæн æнцад ку нæбал
ниууадздзæнæй, зæгъгæ, гъенцъун кæнуй йи биццеу.
Уоси фæдзæхстмæ гæсгæ бабæй рагæлста æнгурстауæн æма
искувта:
- Йа, мæ кæнæг, мæ дарæг, берæгъ æма мæн æхсæн уæхæн
хонх ци феста æма ’йбæл цъеу ратæхун куд нæ фæраза.
Берæгъæй биццеуи æхсæн цъететæ æма нæзи гъæдæй
æмбæрзт даргъ хуæнхтæ фестадæй.
Берæгъ хонхи фахсбæл дзæвгарæ исуадæй, уæдта фæстæмæ
фæуурдуг кодта. Фæсхонх еуæрдæмæ фæууайидæ, уæдта
иннердæмæ. Æппунфæстаг хонхи кæронмæ ниррастæй. Биццеу
бабæй еу туппурмæ бахъæрдтæй. Туппурбæл æхе ниддæлгоммæ
кодта.
- Ох, æна, лæгъузæй дин цума ци кодтон? Берæгъæн мæ
цæмæн хуæрун кæнис? Мæ уод æскъунунмæ гъавуй, зæгъгæ,
загъта бабæй.
Байгон æй туппури фарс. Ра си хизтæй еу зæронд уосæ. Уосæн
кæрæй - кæронмæ æ мæгурбæнттæ æрдзурдта йи биццеу. Уæд
фæстæмæ бацудæй уосæ туппури хурфæмæ æма си рахаста æртæ
къерей æма еу æрдо. Биццеу даргъ надбæл ке бастонг æй, уомæ
гæсгæ си дууæ тагъд-тагъдæй рахуардта.

- Ка ’й зонуй, берæгъ дæ ку баййафа, уæд къере рантъохдзæнæ
æма зæгъдзæнæ:
- Хуцау, уæхæн хуарз мин ракæнæ æма ами дууæ куйи ци
феста. Уайтагъд æма Тухуаст. Дæ кувд æрцæудзæнæй. Уайтагъд
æма Тухуаст феррæстæ уодзæнæнцæ йи берæгъмæ. Берæгъ
фæттæрсдзæнæй æма æрсабур уодзæнæй. Уомæй фæстæмæ
Уайтагъд æма Тухуаст алкæддæр дæ хæццæ уодзæнæнцæ. Æрмæст
сæбæл дæ хуæст ба ма исуадзæ.
Уосæ дзурд ку фæцæй, уæд æхе разилдта туппур æрдæмæ æма
фæййаууон æй.
Биццеу фæннæхстæр æй. Æ тухæ - æ бонæй ледзуй. Уæд æй
еу афони бабæй берæгъ бахæстæгутæ кодта. И биццеу æ фур
азарæй цæун дæр хæзна нæбал фæразта.
Уæд æхе фæстæмæ фæззилдта æма æ къохтæ хæрдмæ исиста.
- У-у-у, Хуцау, уæхæн хуарз мин ракæнæ æма ами дууæ устур
куйи фестун кæнæ Уайтагъд æма Тухуаст, - лигъстæ кæнгæй,
искувта биццеу.
Уæд дин кæсуй æма уартæ дууæ устур куйи æрбауайуй.
Æрбахъæрдтæнцæ. Цийнæ кæнунцæ биццеубæл.
- Цийнæ кæнун дæр хуарз æй, фал уартæ йи æлгъистæ
æрбацæуй æма уæ лæгигъæдæ æма уæхуæдтæ. Мæ уод мин
æрдойæй нарæгдæр искодта. Ма мæ бауагътæ хуæрун. Йе мæбæл
уотæ раги исфæндæ кодта.
Уайтагъд æма Тухуаст феррæстæ ’нцæ берæгъмæ. Берæгъ
син сæ рахаститæмæ ку ’ркастæй, уæд син лигъстæгæнæг иссæй.
Куйтæ ниууагътонцæ берæгъи.
Бон баталингæ ’й. Биццеу кæсуй æма дони билæй рохси цъита
зиннуй.
Уоми, æвæццæгæн, цæрæг ес æма мæ мæлæт уоми ку уа,
уæддæр си æхсæвеуат кæндзæнæн, зæгъгæ, сагъæс гæнгæ цудæй.
Исхъæрдтæй йи рохсмæ. Кæсуй æма дин си хæдзарæ. Биццеу
бадзурдта хæдзарæмæ. Ра имæ цудæй зæронд уосæ. Биццеу
ниллигъстæ кодта уосæн, цæмæй ин фусун фæцайдæ. Уосæ ин
загъта:

- Ацал-ауал анзи æз æнæдзоргæ æмбалæй фæццардтæн. Зин,
хъæбæр зин мин æй. Кæд дин гæнæн ес, уæд мæ хæццæ цæрæ.
Биццеу æ куйти хæццæ уоми æрсабур æй æма алли бон дæр
цудæй цауæни.
Уæд берæгъ налат кæми нæй æма æхе исаразта. Бацудæй
зæронд уосæмæ æма ин уотæ зæгъуй:
- Тæрегъæд куд нæ дæ, ами дæ ниууадзуй æнæ дзорæг
æмбал. Фал дин, кæд æ зæрди хуарз ес, уæд дин Хъæсхъæтинæ
Хъæмилдай кæрцæ ку æрхæссидæ, уæд хуарз уидæ.
Биццеу Уайтагъд æма Тухуасти хæццæ фелвæстæй. Уосæмæ
кæсуй æма мæтъæлæй бадуй:
- Ци кæнис? Цæбæл мæтъæл дæ? - фæрсуй биццеу зæронд
уоси.
- Ами мæ æнæдзоргæ æмбалæй ду ниууадзис æма мæ зæрдæ
æрхун кæнуй, - загъта уосæ, - фал хуарз уидæ, ду мæнæн ку
æрхæссисæ Хъæсхъæтинæ Хъæмилдай кæрцæ, уæд.
Биццеу агорун райдæдта Хъæсхъæтинæ Хъæмилдай.
Фæстагмæ ин æ бæрæг райста: дууæ устур хонхи фулитау кæми
тохунцæ, уоми æй Хъæсхъæтинæ Хъæмилдай. Æ кæрцæ æ рази ’й,
зæгъгæ.
Биццеу Уайтагъд æма Тухуасти хæццæ бахъæрдтæй тохæг
хуæнхтæмæ. Сæ рази æрлæудтæй.
Исфæндæ кодта, дууæ хонхи кæрæдземæй ку рахецæн уонцæ,
уæд раскъæфдзинан еци кæрцæ, зæгъгæ. Лæудтæй аргъавд.
Дууæ хонхи рахецæн æнцæ. Биццеу Уайтагъд æма Тухуасти
хæццæ багæпп ласта. Куйтæ хуæнхтæбæл фæйнердæмæ
ниххуæстæнцæ, биццеу ба тагъд-тагъдæй рахаста Хъæсхъæтинæ
Хъæмилдай кæрцæ. Биццеу куддæр рахаста кæрцæ, уотæ
дууæ хонхи кæрæдзей ниррæуигътонцæ. Дууæ хонхей астæу
байзадæнцæ Уайтагъд æма Тухуаст. Бæргæ ма сæмæ фенгъæл
кастæй, фал нæбал разиндтæнцæ.
- Йа, мæ ервæзунгæнгутæ, куд ма уодзæнæн æнæ сумах, -
кудтæй еунæгæй биццеу.

Нæбал бавдиста уой адæбæл йи уосæмæ биццеу æхе. Æд
кæрцæ æрцудæй сæхемæ.
Берæгъ берæ фенгъæл кастæй биццеумæ, уæдта фур мæстæй
ниммардæй.
- Уой сумах ци нæ фæйдтайтæ, æндæр нез æма уæмæ æндæр
фуд рун ма ’рцæуæд, нанай кæркитæ, - загъта Делетхъæз зонгæ
сабийтæн.
1930 анз, Дур-Дур,
ÆВДАДЗИ ХУАСÆ
(АРГЪАУ)
Кæддæр еу устур гъæуи цардæй лæг æма уосæ. Адтæй син
æртæ фурти: Гадо, Гадзо æма Габо. Косæг фонсæн сæмæ адтæй
æфсæ бæх. Худтонцæ ’й Тæппкъах. Цæмæ?.. Æ рахес раззаг къах
сахъат адтæй - æ фадигъоли уедæгтæй сæ еу раги фæссахъат æй.
Тæппкъах цæугæй уæлдай тъæпп кодта. Уартæ иннæ синхи ку
цæуидæ, уæддæр игъустæй æ къахи тъæпп.
Тæппкъах алли анз дæр задæй байраг.
Еу уалдзæг ба байрагбæл дууæ мæйи ку рацудæй, уæд
Тъæппкъах фæтталæу æй æма ниммардæй. Байраг седзæрæй
байзадæй. Æхсæвæ дæр æма бонæ дæр уаста æма уаста. Агурдта
æ мади. Æнсувæрти кæстæр Габо байраги размæ бацæуидæ
æма æ тæрегъæдмæ кæун райдаидæ. Ахæссунвæндæ дæр ибæл
ракæнидæ, фал нæ кумдта, Бонæй - бонмæ фудхузæй - фудхуздæр
кодта. Габо байрагæн æ ном дæр равардта - Æрвгæ.
Сæумæ раги рацæуидæ æ размæ Габо. Лигъстæ кæнун ин
райдаидæ.
- Æрвгæ, уа, Æрвгæ, æз дæ берæ уарзун. Мæнæ дин кæрдзин
рахастон. Рахуæрæ. Нур дæ уод цæбæл хуæцуй?! .
Сабургай æй стойни къуммæ бакодта. Æрæй ахæста. Æ фудхуз
рагъ, æ дæллагхъуртæ ин фæлмæн сæрфтитæ кæнуй. Кæрдзини

къæбæр ин æ къембуртæмæ бахæссуй, кæд си исахуадидæ æма
кæрдзин хуæрунбæл фæййахур уидæ, зæгъгæ.
Байраг исахуста кæрдзин. Æвæдзи имæ адгин фæккастæй.
Сабургай хуæрун райдæдта фæлмæн кæрдзин. Куддæр
фæззиннидæ Габо, уотæ имæ Æрвгæ сабургай æхе æрбаласидæ.
Байраг æхебæл фæххуæстæй. Æрмæст Габойæй æндæр æхемæ
хæстæг неке уагъта. Æ аккаг гæрзин дзуларæ ин ’скодта. Æ
фæдбæл æй раласидæ.
Хури фарсæй мухцурæй сауæдонæ уадæй. Æрвгæ æхцулæй æ
билтæ æрæвæридæ æма дон ниуазунбæл фæууидæ. Габо ба имæ
нидæн скъот бакæнидæ, уомæ тагъд ма кæнæ, цæйбæрцæ дæ
гъæуй, уой борцæ баниуазæ, Болай сауæдонæ адгин æй, зæгъгæ.
Габо фиййауæй ку ’рцæуидæ: æ дзурд ин Æрвгæ ку райгъосидæ,
уæд æваст гъæрæй уасунбæл фæууидæ. Кæрдзини хæццæ Габо
Æрвги сæргъи балæууидæ. Фиццаг æй æ хъури ракæнидæ, уæдта
ин кæрдзин февæридæ.
Æрвгæбæл æртæ анзи ку рацудæй, уæд ибæл фиццаг хатт
саргъ исæвардта. Фиццаг æй уæгъдæ рацо-бацо кæнун кодта,
уæдта ибæл кæми еу биццеу рабадун кæнидæ, кæми ба инней.
Уæрдуни цæунбæл дæр æй исахур кодтонцæ. Дессаги хуарз
ахъæл æма хъаурæгин хайуан разиндтæй. Æ уаргъ некæд некæми
ниууагъта. Адæм ин дес кодтонцæ æ рахæститæбæл.
Дууæ хестæр æнсувæремæн уоститæ адтæй. Габойæн ба нур
фæндæ кæнунцæ еци гъуддаг бакæнунмæ. Мæнæ сæхе гъæуи,
уæхæн киндздзон кизгæ неке ее. Ка хæстæг æй, ка бабæй сæ
зæрдæмæ нæ цæуй. Иннæ гъæути дæр хеуонти рафæрсæ -
бафæрсæ кæнунцæ.
Еу бон ба Æрвги баефтигътонцæ æма ранæхстæр æнцæ. Цæун
сæ гъудæй æртæ гъæуей сæрти. Дуккаг гъæумæ ку бахъæрдтæнцæ,
уæд дин кæсунцæ æма нихæси дзæвгарæ нæлгоймæгти къуар: ка
бадуй, ка ба лæууй. Габо уæрдунæй æргæпп ласта, Гадо ба син
арфæ ракодта, уæ бон хуарз, фæрнгун гъæубæстæ, зæгъгæ, син
загъта, æ ходæ исесгæй.
Нихæси бадæг хестæртæй ин еу райарфæ кодта.

Уæд дин лæугæ ка кодта, уонæй еу, Къæндзæг æй худтонцæ, æ
арми тъæпæнтæ кæрæдзебæл никъуæрдта æма еу фудхуз лæгмæ
дзоруй:
- Мæнæ дессаг, йе ба дин - Æргъеу! Нæбал æй гъуди кæнис?!
Æхе къахæй нæмæ æрцудæй!
- Нивæ куд нæййес, нивæ, - фæрраст æй Æргъеу, -
Никколаистæн, йе мæн ку адтайдæ, уæд æй цæстинондæр нæ
фæккодтайнæ.
- Æрлæууетæ! Æрæлууетæ! - бæлццæнтти фæдбæл фæрраст
уогæй, гъæр кодта Къæндзæги мади ’ рвадæ.
- Ци ’й! Ци хабар æй?! - тингунæй исдзурдта Гадзо. -
Цæмæннæ нæ уагъта нæ надбæл?!
- Мæ бæх мин исуагътæ æма уæ над даретæ, кумæ цотæ,
уордæмæ! - Æрвги размæ цæхгæр лæуд фæккæнгæй, гъæр кодта
Къæндзæг.
Фиццаг сæ йи æнсувæртæ гириз кæнун æнгъæл адтæнцæ.
Ами зустæй багæнæн неци ес, лигъзласæ кæнун гъæуй,
зæгъгæ, сагъæс кодтонцæ сæрбонзонгæ æнсувæртæ.
Къæндзæги хеуонтæ æма лимæнтæ æрæмбурдæнцæ.
- Æз мæ бæхи фæдбæл берæ фæххаттæн! Мæ маст мæ хурфи
нæбал цудæй! Ба уи æруагæс уæд, уæхæн нифс адтæй æма, мæ
бæх кæмæ иссерон, уой мин æнæ рамарун нæййес, зæгъгæ.
Нур кæсетæ, мæнæ æхуæдæг мæ дуармæ æрфестæг кодта! Табу
хуцауæн! Æвæдзи, арæзт æнцæ еугур гъуддæгтæ дæр! - загъта
Къæндзæг.
- Къæндзæг! Ци даргъ хæссис дæ таурæхътæ?! Бæх уæгъдæ
кæнæ, сæ уæрдун ба ардигæй ракуйти кæнæнтæ къæрнихтæ! -
багæлста æ дзурд Къæндзæги æнсувæр Æзгули.
- Нæннæ, уотæ уæгъдæгæнгæ нæй. Нæ бæх Тъæппкъахи
бæдолæ ’й, Мæнæ Æрвгæ ку райгурдæй, уæд æ мадæ фæтталæу
æй. Нæ коми комидзагæй æй исхастан. Фæццотæ нæ гъæумæ,
бафæрсетæ тæккæ кæронггаги дæр. Кæд мæнгæттæ дзорæн, уæд
сумах фæууæд хайуан.
Уæд хестæртæй еу бацудæй сæ размæ æма син уотæ зæгъуй:

- Бæх ке æй, йе æнцон бæрæггæнæн æй. Уартæ уæ гъаст
Татæймæ бахæссетæ. Е курухон, зонæнгин лæг æй æма уæ
радæсни кæндзæнæй. Сумах райвазæ-байвазæй уæ гъуддаг нæ
ниллух кæндзинайтæ!
- Арази, - загътонцæ бæлццæнттæ.
- Фæууæд! - загъта Къæндзæг дæр.
Бацудæнцæ цуппаремæй Татæймæ.
Къæндзæг фæццурдæй æма тагъд-тагъдæй радзурдта æ
хабæрттæ.
Гадо дæр лæмбунæг æркодта Æрвги хабæрттæ. Татæй
дзæвгарæ гъосæй ралæудтæй, уæдта син уотæ зæгъуй, тургъæмæ
рацотæ, зæгъгæ. Ку уæмæ радзорон, уæдта æрбацæудзинайтæ
медæмæ.
Бæлццæнттæ æма Къæндзæг тургъæмæ рахизтæнцæ.
Татæй гъæунги цæуæг лæхъуæнмæ радзурдта, медæмæ
рацæуай, гъæуис мæ, зæгъгæ. Лæхъуæн Татæйи фæдбæл
хæдзарæмæ бацудæй.
Минкъий гъæдин къæндонæй Татæй исиста æнгозæ æма
лæхъуæнæн уотæ зæгъуй:
- Мæнæ дин аци æнгозæ дæ дæлагис ниввæрдзæнæн. Федар
ибæл хуæцæ, хаун æй ма æруадзæ. Æз, уæртæ тургъи ка лæууй, уони
æрбакæндзæнæн æма сæ фæрсдзæнæн. Дзурд æнгозæ, зæгъгæ, си
еске цъухæй ку исхауа, уæд дæ цонг хæрдмæ исесдзæнæ. Æнгозæ
зæнхæмæ æрхаудзæнæй. Уæд ду уæгъдæ уодзæнæ,
Татæй ниввардта æнгозæ лæхъуæни дæлагиси. Æрбакодта
Кæндзæг æма бæлццæнтти æма син уотæ зæгъуй:
- Мæнæ аци лæхъуæни дæлагиси ци ес, уой ка базона, бæх
уой уодзæнæй.
- Зæгъай, Къæндзæг, ци ее лæхъуæни дæлагис? - фæрсуй
Татæй.
- Нæ зонун. Нæ зæгъдзæнæн, - загъта Къæндзæг.
- Зæгъай ду, хестæр дæ, æнгъæлдæн, - Татæй е ’ргом Гадомæ
раздахта.
- Тумбул æй, - сабургай загъта Гадо.

- Зæгъай, айæ уотæ зæгъуй, тумбул æй, зæгъгæ. Ду ба ци
зæгъдзæнæ?! - фæрсуй Татæй.
Къæндзæг нийнæфтæй æма загъта:
- Æнæ фæууингæй мæ бон неци зæгъун æй.
- Мадта ду ба ци зæгъдзæнæ? - дуккаг хестæр æнсувæрмæ
дзоруй Татæй. - Де ’нсувæр зæгъуй, тумбул æй, зæгъгæ.
- Кæд тумбул æй, уæд хъæбæр æй! - гъæрæй загъта Гадзо.
- Фæстаг хатт ма дæ фæрсун. Анæй еу загъта, тумбул æй,
зæгъгæ, иннæ ба зæгъуй, хъæбæр æй, зæгъгæ. Ци ее лæхъуæни
дæлагис?!
- Бæх мæ бæх æй, дæлуагистæн ба æз неци зонун. Кæд дæхе
растхæссæг кæнис, уæд мин мае бæх мæ къохæй ма схъæтæг
кæнæ, - зустæй загъта Къæндзæг.
- Уæддæр ма дæ фæрсгæ кæнун: ци ее мæнæ лæхъуæни
дæлуагис? - фæстаг фарст ма бакодта Татæй Къæндзæги.
- Нæ зонун! - фæттуркк кодта Къæндзæг.
- Зæгъай, ци ее лæхъуæни дæлуагис! - Татæй бафарста
æнсувæрти кæстæр Габой.
Габо арф ниссагъæс кодта. Дзæвгарæ гъосæй ралæудтæй,
уæдта нифсхастæй загъта:
- Кæд тумбул æй, кæд хъæбæр æй, уæд е æнгозæ ’й.
Лæхъуæн æ цонг хæрдмæ исиста, æма æнгозæ зæнхæмæ
æрхаудтæй.
- Æвдадзи хуасæ дæр амонд адтæй. Исесæ ’й. Маке къохмæ
’й радтæ, Уалдзæг æрхонæ бийнойнаг. Ци бон æрхонай, еци бон
æй уæ тургъи ниййаразæ. Исбæласæ уодзæнæй, æнгозтæ ибæл
зайун райдайдзæнæй. Æнгозтæ æвдадзи хуасæ уодзæнæнцæ.
Адзалæй нæ ервæзун кæндзæнæнцæ, уомæй дæлæмæ ба алли
нез дæр исафдзæнæнцæ. Æрмæст æй цæсти гагуйау багъæуай
кæнтæ. Хайуан дæр уæхе хайуан æй æма фæндараст фæууотæ уæ
балций. Иссеретæ хуарз амонд. Фудæмбæлæгæй хизт уотæ.
- Къæндзæг, ду ба къæндзæги миутæй дæ хæдзарæ не
сараздзæнæ. Е лæгдзийнадæ нæй.
Татæй куд загъта, уотæ разиндтæй æнгозæ - æвдадзи хуасæ.

ГИДАННÆ
(АРГЪАУ)
Цардæнцæ æма адтæнцæ еу мæгур лæг æма уосæ. Цæуæт
син не ’сæнтæстæй. Гъенцъунгæнгæ, сæ царди фулдæр рæстæг
æрвистонцæ сæ кауин къæси.
Еу хатт лæг дзоруй æ уосæмæ æнкъардæй:
- Сабийтæ нин не ’сæнтæстæй, хæстæг, къабазæ нин нæййес,
зæрдæдаргæ лимæнæй дæр а гъæубæсти иливд ан. Цæй æма
амондагор нæхе райсæн идард бæстæмæ.
Сæ бузгъуртæ сæ кауин къæси ниууагътонцæ æма рараст
æнцæ сæ идард балций.
Берæ фæццудæнцæ æма минкъий фæццудæнцæ, ка син ци
зонуй. Æппунфæстаг бафтудæнцæ арф гъæдæмæ. Гъæди хурфи
цæунцæ ’ма цæунцæ, Гъæуæйттæ кæнунцæ фæйнерæдæмæ:
адæймаг нæ, фал мæргътæй уæлдай неци уинунцæ. Фур фæлладæй
сæ цъухæй дзурд нæбал хаудтæй. Еу ставд бæласи буни сæхе
æруагътонцæ. Лæг гъæуæйттæ кæнуй, даргъдæр бæласæ агоруй.
Даргъдæр имæ ци бæласæ фæккастæй, уой цонгмæ ислæстæй
зинтæй. Кæсуй, фæлгæсуй аллирдæмæ. Идарди бафеппайдта
хъуæцæ.
- Уоми цæргутæ ес, æвæццæгæн, - расагъæс кодта, -
махæн фæндон цард на ’дтæй æма нин, æвæдзи, нæ уодзæнæй,
фал дуйней кæд нæма фесавдæй, кæдимайдима еу хуæрзæрдæ
адæймаг ескæми разиннидæ æма нæ уæддæр ихуæрсти райсидæ.
Хъуæцæ кæцæй зиндтæй, уордæмæ рараст æнцæ. Цудæнцæ,
цудæнцæ æма æрæги-дурæги ба рахизтæнцæ еу урухлигъз будурмæ.
Кæсунцæ æма дин будури астæу устур хæдзарæ æрттевæнтæ калуй.
Тургъæмæ кæститæ кæнунцæ æма си еу æзмæлæг ба нæййес.
Зилдæгæй сабур æма ревæд, Лæг хæдзарæмæ гъæр кæнун æвзаруй.
Æндæмæ кæсæг сæмæ неке ес. Цидæр адтæй, хæдзари хурфæмæ
сабургай бацудæнцæ. Кæсунцæ æма дин хуссæни еу уосæ хъанæй
лæууй. Сæйгæ кæнуй, кæсæг ба имæ нæ.

Лæг æма уосæ хатир ракурдтонцæ сæйгæ силгоймагæй,
цæмæй сæ хæдзари бауагътайдæ æхсæвеуат æркæнун.
Сæйгæ син сæ курдиадæ исæнхæст кодта. Æнæзонгæ
бæлццæнттæ ами сæ фæллад исуагътонцæ. Сæ зæрдæмæ
фæццудæй сæ фусун.
Дуккаг бон лæг æма уосæ сæйгæ силгоймагæн ниллигъстæ
кодтонцæ, цæмæй сæ æхемæ райстайдæ ихуæрсти. Зæрдæ ин
æвардтонцæ, æ алли дзурд дæр ин ке æнхæст кодтайонцæ, уой.
Фусун исарази æй, иуазгути курдиадæ банхæст кæнунбæл.
Цидæриддæр син загъта, уой æнхæст кодтонцæ.
Рацудæй цалдæр къуæрей. Сæйгæ нæ рæвдзæ кодта. Мæйи
фæсте ба сæйгæ фæфуддæр æй. Рацудæй анз, æма сæйгæ тухстæй-
тухстдæр цæугæ цудæй. Гъудæй сæйгæмæ æвæллайгæй кæсун æд
æхсæвæ æма æдæбонæ.
Æппунфæстаг багъигæ æнцæ лæг æма уосæ. Сæйгæн марг
бадардтонцæ, æ мулк, æ циййес ба ин сæхе бакодтонцæ.
Гъæздугæй цæрунтæ ниййагайдтонцæ. Нецæбæл тухстæнцæ.
Æрмæст син зæнæг ке на ’дтæй, йе ба син сæ зæрдитæ æвдирзта.
Уотемæй сæбæл берæ æнæдзоргæ изæртæ раевгъудæй.
Еухатт сæмæ изæрæй еу цауæйнæнтти къуар æрфусун кодта.
Иуазæгуати фусунтæ хуарз байуазæг кодтонцæ. Æрмæст
цæбæл тухстæнцæ, уой дæр загътонцæ.
- Махмæ мулк бæргæ ес. Нæ равналæнтæ, Хуцауи лæварæй,
бæргæ хуарз æнцæ, фал мах æнамонд ан, зæнæг нин ке нæййес,
уомæй. Цæстуарзон иуазгутæмæ еу зæронд лæг разиндтæй. Е син
байамудта зæнæг кæнуни хуасæ.
Уайтагъд бауæззау æй йи уосæ. Фараст мæйей фæсте ба син
райгурдæй кизгæ. Кæд иннæ сабийтæ ирæзтæнцæ афæйгай, уæд
аци кизгæ ба сахатгай ирæзтæй. Æвæдзи, æгас дуйнетæбæл уæхæн
рæсугъд нæма исæнтæстæй. Авд анземæ, дан, æ тæккæ рæсугъди
тæмæни адтæй. Кизгæн æ ном хундтæй Гиданнæ.
Уомæ дессаги фæрдгутæ адтæй. Æ хъурбæл сæ ку æркæнидæ
æма ку нихходидæ, уæд æ цъухæй калдæй сурх дидингути

цоппæлттæ, хатгай ку никкæуидæ, уæдта æ цæстисугтæ
фестиуонцæ æрттевагæ хъазар дортæ.
Къуар анзей фæсте рамардæй æ ниййерæг мадæ. Гиданнæ
байзадæй еунæгæй æ фиди хæццæ. Гиданни фидæ æрхудта дуккаг
уосæ. Дуккаг уосæй ин исæнтæстæй дууæ кизги æма еунæг
лæхъуæн, Фиди уосæ нæ бауарзта Гиданни. Алли бон - æлгъетгæ,
нæмгæ. Уидæ уæхæн рæстæг дæр, æма фиди уосæ седзæр Гиданни
хæдзари æ дзиккотæй раласæ - баласæ кæнун райдаидæ. Къæбæр
хуæрун ин нæ уагъта, косун ин кодта, æхе цæуæти ба къæсибадæг
ахур кодта. Уæддæр Гиданнæ рæсугъдæй - рæсугъддæр кодта.
Уосгор лæхъуæнти деси æфтудтонцæ æ ходгæ билтæ, æ сау
цæститæ, æ гурведауцæ.
Фидиуосæ соцъа кодта æ лæги кизгæмæ. Гиданнæ рæсугъддæр
ке адтæй æ цæуæтæй, йе ин æ зæрдæ æвдирзта æма тохæнæй
мардæй. Гиданни æгадæбæл алцæмæйдæр архайдта: æрвиста æй
кæми гъонгæс, кæми ба фиййау. Хорбони итауæнгæс уидæ, уарун
бони ба - фонсгæс.
Гиданнæ хъæбæр разæнгардæй цудæй фонсгæс, уомæн æма
уæд бауолæфидæ æнахъæл фидиуоси æлгъиститæй.
Еухатт кæми адтæй, уоми Гиданнæ раскъардта фоне гъæди
къохмæ. Фоне гъæди хурфи хезунцæ, æхуæдæг ба сагъæси
бафтудæй. Æ цæститæбæл рагъазтонцæ æ амондгун сабийи
бонтæ, мади адгин рæвдуд, фæстагмæ ба фиди уоси æфхуæрæн
миутæ. Æ зæрдæ нецæмæ рохс кодта æма тухстæй.
Уæззау уагъд æркодта æ сæр æ реумæ æма хæкъурццæй кæун
райдæдта. Фæстагмæ æ кæун гъарæнгæмæ рахизтæй.
Æ кæунмæ фоне сæ хезун ниууагътонцæ. Нур аци гъæди еу хани
фурт цауæн кодта. Æрæги-дурæги цауæйнонмæ байгъустæнцæ
Гиданни кæун æма гъарæнгæ.
Деси бафтудæй хани фурт, æрмæтъæлæй æ зæрдæ.
- Нур аци гъæди уотæ рæсугъд æма уотæ æнкъардæй ка
заруй? - цауæйнон сагъæси бафтудæй. Лæхъуæн хæстæг æхе
баласта Гиданнæмæ. Куддæр рауидта кизги, уотæ æрлæудтæй, æ
цæститæ си ратонун нæбал фæразта.

- Табу хуцауæн, мæнæ тæмæс! - исдзурдта йи хани фурт.
Лæхъуæн æ цæститæбæл нæбал æууæндтæй. Æ цæститæ
фехгæнидæ, уæдта сæ фегон кæнидæ, кæсуй: - кизгæ фиццагау
бадуй бæласи буни, заруй æма кæуй. Гиданнæ нæ балæдæрдтæй,
хани фурт имæ кутемæй æрбахæстæг æй, уой. Гиданнæ еугурдæр
æ зини уацари бафтудæй æма, æ цæститæ æ къохтæй нимбæрзгæй,
кудтæй æнæ банцайгæй.
Хани фурт æхе нæбал ниууорæдта æма сабургай рацудæй
æрдозæмæ. Бацудæй кизгæмæ, салам ин равардта. Фæттарстæй
йи кизгæ æма фестадæй. Æ гъæбеси æ цæстисугтæй ци хъазар
æрттевагæ дортæ фестадæй, етæ гæр -гæрæй æркалдæнцæ
зæнхæмæ.
Устур деси бацудæй хани фурт. Кизги дарæс - скъудтæ æма
фæгъзитæ, æ думæггæгутæй ба кæлуй хъазар æрттевагæ дортæ.
Гиданнæ фефсæрми æй, ниссурх æй. Æ игон бауæр æхгæнунбæл
зир - зиргæнгæ архайуй.
- Мадта нур айæ фун æй, - расагъæси æй йи цауæйнон
лæхъуæн, - зæгъай, ка дæ ду, адæймаг æви сайтан?
Æ мæгурбæнттæ Гиданнæ кæрæй-кæронмæ фæдздзурдта.
Хани фурти зæрдæ Гиданнæмæ фехсайдта æма ин æ зæрдиуаг
балæдæрун кодта.
- Дзæгъæли искодтай дæ зæрди мæнæн бунат. Æз мæгур æма
æфхуæрд седзæр дæн, ду ба - гъæздуг хани фурт дæ. Ниууадзæ
мæ, махмæ еудзинадæй неци ес. Уайтагъд дæр дин цæсти синдзæ
фестдзæнæн æма уæд æфхуæрд, æвдузтæй ци фæууодзинан.
Мæнæн мæхе маруни æндæр хуасæ нæбал уодзæнæй, - загъта
Гиданнæ æнкъардæй.
- Дæубæл æ зæрдæ ка раййева, уомæн Хуцау тæрхонгæнæг
фæууæд. Хуцау мин бони рохс мабал фæууинун кæнæд, мæ зæрдæ
æндæр силгоймагмæ ци бон фехсайа æма дæу ци бон исæгадæ
кæнон, еци бон, - ард бахуардта хани фурт.
Гиданнæ дзæвгарæ гъосæй ралæудтæй, уæдта загъта:
- Æууæндун дæбæл. Арази, ду ци зæгъис, уобæл, фал дæ
раздæр бафæрсун гъæуй мæ мадæ æма мæ фиди.

Хани фурт æ мийнæвæртти хæццæ бацудæй Гиданни фидæмæ.
Мийнæвæртти хестæр балæдæрун кодта хабар.
Фидиуосæ куддæр базудта, Гиданни хани рæсугъд лæхъуæн
коруй, уæд æ фур соцъайæй дзорунгъон нецибал иссæй. Дзæгъæл
рауа-бауабæл фæцæй.
Исарази æй фидæ Гиданни хани фуртæн раттунбæл. Ба ин
лæдæрун кодта:
- Абонæй фæстæмæ цуппæрæймаг хуцаубон дæ киндзæ
фæххонæ.
Фиди уосæ сагъæси бафтудæй, нур аци æвгæрдтуйнагæй
кутемæй фæййервæзон бунтондæр, зæгъгæ. Кутемæй бакæнон
Гиданни бæсти хани фурти къохи мæ кæстæр кизги. Кенгес
кодта æхсæвæ дæр æма бонæ дæр. Æрмæст æй еунæг гъуддаг
гъигæ дардта: æ кизгуттæй еунæгемæн дæр уæхæн конд æма
уиндæ на ’дтæй. Берæ фæссагъæс кодта, уæдта фудзæрдæ фиди
уосæ ами дæр иссирдта амал. Сосæггай еу хингæнæг уоси хæццæ
бадзубанди кодта, Гиданни цæститæ раесæ æма сæ мæ кæстæр
кизгæбæл ниссадзæ, зæгъгæ. Курмæ Гиданни ба сау гъæди арфи
дзæгъæли ниууадзæ, е ба ’й сирдтæ бахуæронцæ. Хингæнæг
æцæг уотæ бакодта. Гиданни фидæ идард балций адтæй æма аци
дагъитъайлаг гъуддагæн неци зудта. Хани фурти киндзхонтæ
æрбацудæнцæ цуппæрæймаг хуцаубони Гиданни хонунмæ æма
Гиданни бæсти фæххудтонцæ уоси кæстæр кизги. Цæмæй зудта
хани фурт, ци бæллах æрцудæй, уой.
Нур Гиданнæ, мæгур æ бон, бадуй гъæди æма кæуй, дзиназуй,
ци фæууа, уой нæбал зонуй.
Уæд дин, æвеппайди, ку фæззиннидæ еу зæронд лæг. И зæронд
лæг цардæй уоми хæстæгдæр гъæуи. Алли бон дæр æ бæхбæл
уæрдуни ласта сог гъæумæ æма сæ уæйæ кодта. Уомæй адтæй æ
цард. Нурдæр бабæй мæнæ согмæ æрбацудæй. Æрæги-дурæги
æригъуста кизги кæун æма дзиназун. Зæронд лæг Гиданни кæун
кæцæй цудæй, уордæмæ æ них исаразта. Кæсуй æма дин еу курмæ
кизгæ бæласи буни бадуй æма хæкъурццæй кæуй. Æ аллифарс
ба дзæвгарæ æрттевагæ дортæ. Гъæддзау сæ рамбурд кодта.

Кизги æ хæццæ рахудта æма æрбацудæй æ хæдзарæмæ. Зæронд
лæг уæдæй фæстæмæ сог кæнунбæл æ ургтæ нæбал æфтудта.
Кизги рази æмбурд кодта и хъазар æрттевагæ дортæ, ласта сæ
хани гъæумæ. Уæйæ сæ кодта æма æ хæдзари риуæ бæзгинæй-
бæзгиндæр цудæй. Мæгур Гиданни æхе кизги хузæн гъуд кодта.
Гиданнæн ци гæнæн адтæй? Ниббухстæй и уæззау гъуддагæн æма
æрсабурæй.
Еу кæми адтæй уоми æ рази цъеугун карк æма уасæнгæ
ниттарæй - тармæ æнцæ. Сæ дæрæгъдзæгаймæ Гиданни зæрдæ
байгъæлдзæг æй æма æ зæрди арфæй ниххудтæй. Æ цъухæй
нигъзалдæй рæсугъд деденгутæ. Зæронд лæг деси, тæмæси
бацудæй, ауæхæн мæ цæргæ цæрæн бæнтти ку некæд ма
фæууидтон, зæгъгæ.
- Баба, хатир ди корун, хъæбæр хатир. Кæд дин зин нæй, уæд
мæнæ аци деденæг фæххæссæ хани фуртмæ æма ин уотæ зæгъæ,
мæнæ дин еу курмæ кизгæ деденæг æрбарвиста...Æрмæст аци
деденæги бæсти ба дин, зæгъгæ, дæ уоси цæститæ коруй, - загъта
Гиданнæ æ ервæзунгæнæг зæронд лæгæн.
Зæронд нæлæстæг деденæг райста æма æнæдзебæлæй
фæрраст æй, Хуцау, дуйней рохс фæууинун кæнæ аци сахи
рæсугъдæн, зæгъгæ.
- Хани зæрдæдарæн, фарнæ дæмæ бадзорæд. Мæнæ дин аци
деденæг æрбарвиста еу рæсугъд курмæ кизгæ. Гъе, фал дин коруй
дæ уоси цæститæ, - игъæлдзæгæй загъта зæронд лæг.
Хани фурт балæдæрдтæй хабар æма йи зæрондæн загъта,
цæмæй курмæ кизги уордæмæ æрбакодтайдæ, уой.
Зæронд нæлгоймагæн æ къахи буни гъæмпи халæ нæбал
састæй. Уайтагъд æрбахъæртун кодта Гиданни хани фуртмæ. Хани
фурт базудта æ уоси. Æ фур мæстæй æ цæститæ ратартæнцæ.
Фездахтæй æма Гиданнæн æ цæститæ фелваста æма сæ сæ бунати
расагъта. Фиди уоси æма ин æ кизги ба синдзин арти басодзун
кодта.
Фудгæнæги фæстаг исæвдмæ цæуй.
Никкола 1946 анз, Дур-Дур

ДУУÆ СЕДЗÆРИ
(АРГЪАУ)
Раги еу урух коми цардæй гъæу. Гъæуи цæргутæ кодтонцæ
тиллæги æма фонси куст. Сæ гомтæ æма сæ гуратæ афæдзи-
афæймæ идзагæй лæудтæнцæ, фæхсти ба сæ фонси дзогтæ
ивулæнтæ кодтонцæ. Гъæу æхе фæйнердæмæ ивазта. Цубур
дзубандийæй, цард сæмæ æ медбилти худтæй.
Уæд сæбæл еу дзамани ба фуд рæстæг никкодта. Хор
басугъта фæхстæ, лæнцитæ æма адæгтæ. Бæлæстæ тала нæбал
æфтудтонцæ. Кæрдæг нæбал задæй. Сауæдæнттæ байсустæнцæ.
Цъеу-маргъ нæбал тахтæй сæ бæстæбæл. Сæ фоне фæццæгъдуни
æнцæ. Адæм сабургай фæммардæнцæ. Фæстаг цæрæгбæл кæуæг
дæр нæбал адтæй.
Æрмæст ма си байзадæй дууæ седзæр биццеуи. Етæ сæхе
райстонцæ идард бæстæмæ. Еу гъæуи æрæнцадæнцæ мæгур
седзæргæс уосæмæ. Еци силгоймаг сæ гъуд кодта æхе цæуæти
хузæн. Ислæхъуæнтæ æнцæ Ахъо æма Дехъо.
Сæрдæ адтæй - дзæбæх рæстæг. Хуасæ кæрдуни адтæнцæ йи
дууæ цæхæрцæстæ лæхъуæни. Рауолæфæн, зæгъгæ, еу туппурбæл
исбадтæнцæ æма син дзубанди радаргъæй, аци дуйнебæл ци хузи
цард хуæздæр æй - фæливд æма хæранæй æви раст æма дæхе
кæдзос фæллойнæй, зæгъгæ.
Ахъо лæудтæй адæймагæн æнцон цæрæн уодзæнæй,
мæнгард æма хæран ку уа, уæд, уой фарс. Дехъо бабæй æ
бицъинæг æскъудта, рæстдзийнадæй, фæллойнæ кæнунæй æма
цæстуарзонæй хуæздæр неци ес а-зæнхæбæл, зæгъгæ.
Алке дæр си æ гъудибæл лæудтæй федарæй. Æппунфæстаг
загътонцæ, цæй адæми бафæрсæн, зæгъгæ. Æ фарс фулдæр адæм
кæмæн фæууонцæ, йе инней цæститæ искъахæд. Гъе уотæ бадзурд
кодтонцæ.
Кадæр сæбæл æмбалдæй, уой фарстонцæ. Рацæй-рагъæр æй
æма дин Ахъой фарс ка радзурдта, етæ фулдæр разиндтæнцæ.

Дехъо ниссагъæс кодта, æ мæнæ дессаг, хуæздæр æй мæнгард
æма хæрани цард?! .
Ахъо бацудæй æма Дехъой цæститæ искъахта, уотæ дзурдгонд
адтан, зæгъгæ.
Бакурмæ ’й, мæгур æ бон, Дехъо. Рæсугъд, хорбон дæр ин
мæйдар æхсæви хузæн иссæй, Æ хози æмпулгæ цудæй.
Фæстагмæ бæласи бузукъийæй æхецæн гъесин фæндур
искæнун кодта еу къохгин лæгæн. Хуарз фæццалх æй кафуни
цæгъдтитæ æма кадæнгитæ кæнунбæл. Бадтæй æма цагъта
фæсевæдæн. Е ’нгæрттæ хæпполти хаудтæнцæ, е ба сæмæ хицæй
мардæй.
Еу бон нихæси бадуй синхи зæрæндти хæццæ æма син, æ
райгурæн гъæубæстæбæл ци кадæнгæ искодта, уой цагъта æма
æнкъард хъурæй зардта.
Уæд сæ рæзти еу бæхгин æрбацудæй, æма зæрæндтæй еу уотæ
зæгъуй:
- Аци бæлццони бæх ци нард æй. Æ гъун куд æрттевæнтæ
калуй! ..
- Тобæ æстъафирилла, ци рæсугъд бæх æй, ци! - Дехъо,
баходæзмолæ кæнгæй, загъта.
Бæхи нарддзийнадæбæл ка дес кодта, е æхе фæззилдта
Дехъомæ:
- Бæхи уингæ ку нæ кæнис, уæд ибæл ци дес кæнис?!
- Дæ бундор низзилдæй, дæ бундор. Фоне уæд, хайуан уæд,
цубур дзубандийæй, æгомуг фоне нард ку уа, уæд рæсугъд фæууй,
рæсугъд, - дзорæги æ фæндурæй басхуайгæй, загъта Дехъо.
Гъе уотæ Дехъо æ рæстæг æрвиста.
Фæззæг адтæй æма Дехъой биццеутæ сæ хæццæ æхсæрæмæ
гъæдæмæ ракодтонцæ. Уайтагъд пихсбуни хъал биццеутæ
фæппурх æнцæ, Дехъой ба еунæгæй фæууагътонцæ. Дехъо
берæ фæххизта биццеути. Æрæгиау ба сæмæ гъæр кæнун дæр
равзаридæ. Уæддæр нæ зиндтæнцæ. Сагъæси бацудæй, нур ма
гъæу кутемæй иссердзæнæн, зæгъгæ. Уæд æ сæрти еу бæлæу
ратахтæй æма ин дзоруй адæймаги æвзагæй:

- Уæ дæлæ, дзæбæх лæхъуæн, лæмбунæг мæмæ æрбайгъосæ,
æз ба дин дессаг зæгъон. Мæнæ дин мæ базурти сестæй еу
фæггæлдзун. Ку æй иссерай æма ’й дæ цæститæ кæми адтæнцæ,
уоми ку расæрфтитæ кæнай, уæд дæ цæститæ сæ фиццагау бунати
равзурдзæнæнцæ. Фиццаг куд уидтай, уотæ уинун райдайдзæнæ.
- Йа хуцæутти хуцау, æркæсæ мæмæ. Аци бæлæу, æнгъæлдæн,
мæн амондæн исæнтæстæй, - æ дууæ къохемæн æ арми тъæпæнтæ
уæлæмæ, уотемæй исдзиназта арвмæ мæгур Дехъо.
Зæнхæбæл æхе æрдæлгоммæ кодта æма, æ уæраги сæртæбæл
цæугæй, урзацауæ кæнун райдæдта, уæд еу къохæй, уæдта иннæ
къохæй. Нæййес æма нæййес.
Нур æ гъос дардта гъæдæмæ, цъеути уасун ку банцайа, уæд
изæр уодзæнæй ма мæ гъæумæ цæун дæр гъæудзæнæй, зæгъгæ,
Фал гъæу ци ’рдигæй æй, уой ба Хуцау зонуй.
- На - а - а, ахсæви ами байзадтæн, æма мæ берæгътæ
равгæрддзæнæнцæ, мæгур мæ бон, - æхецæн æнкъард дзубандитæ
кæнунбæл фæцæй.
Уæд бабæй бæлæуи дзорун игъосуй:
- Нæкæси, мæрдиронхæ ку æрбадæн, мæрдиронхæ, -
æрдзурдта и бæлæу, - Дуарти фахси, Уорс хонхи цæгат фарс ее
еу лæгæт. Лæгæти къуми фæтæн къæйдори буни ба ее адæймаги
цæсти асæ лигъз тумбул дор. Ка æй иссера, йе курмæ ку уа, уæд
æй æ цæстити бунæтти ку расæрфтитæ кæна, уæд æвваст æ
цæститæ раздæрау сæ бунати рабаддзæнæнцæ. Ма ди феронх
уæд Уорс хонхи цæгат фарс Дуарти фахси лæгæт!
Хор фæсхуæнхтæмæ ниххаудтæй. Æхсæви тар æ сау агъазйау
нимæт сабургай итаугæ цудæй. Цъеути зарун нидæнæй-нидæндæр
кæнун райдæдта* Дехъо ба æнгъæлмæ кастæй биццеутæмæ.
Уæд гъæди хурфæй скъотт райгъустæй. Дехъо дæр, уони
бафæнзгæй, нискъотт кодта.
Æрæгиау ба имæ æригъустæй лæги дзорун:
- Гъей, ка дæ?! Кæд Хуцауи сконд дæ, уæд мæн рæзти -
абæлти рацо! Сирдтæн мæ ма ниууадзæ! Мæгур æрдæгуали дæн!

О - о - о! Дехъо ку дæ! Ци архаис ами? Кутемæй рафтудтæ
ардæмæ? - загъта, æ размæ æрбацæугæй, цауæйнон.
Дехъо æ хабæрттæ кодта. Кæронмæ ба загъта йи бæлæу æма
сеси хабар.
- Нур мæйдар кæнун райдæдта. Нæбал æй иссердзинан.
Фæлтау имæ сæумæ тухгинтæ раги рацæудзинан æма æй, дунгæ
ку нецирдæмæ фæххæсса, уæд дæ сес дæ къох иссердзæнæй. Дæу
туххæй æз дони ивулди дæр, æнæфæстæмæ фæккæсгæй, багæпп
кæндзæнæн, - цауæйнон, Дехъой цонгбæл рахуæцгæй, загъта.
Дуккаг бон йи цауæйнон, Дехъой кæми иссирдта, уоми
балæудтæй. Берæ фæййагурдта бæлæуи сеси. Æрæги-дурæги
ба ’й раирдта монти сифи буни. Берæ имæ фæккæститæ кодта.
Æрбахаста æй Дехъомæ. Дехъо æ цæститæ кæми адтæнцæ,
уоми бæлæуи сифæ æртæ хатти расæрфта æма дин Хуцау уæхæн
хуарз ракæна, фиццаг куд адтæй, уотæ æ дууæ цæсти сæ бунати
гъæуæйттæ кæнунбæл фæцæнцæ.
- Нур аци Хуцауи исконд сес исæфун дæр зонуй. И адæмуарзон
маргъ мин ци тумбул дор амудта Уорс хонхи цæгати Дуарти
фахси лæгæти, уомæ æвæстеуатæй цæун гъæуй, - ниффæндæ
кодта Дехъо.
Æ хæццæ райста цауæйнон лæги дæр. Цауæйнон зудта еци
лæгæт. Уоци лæгæти еу хатт æма дууæ хатти нæ фæцæй цауæйнон.
Еци тъæпæн дорбæл фæлладæй еу æма дууæ хатти не ’руагъта
æхе.
Æртиккаг бон цауæйнон æма Дехъо лæгæти тъæпæн дор
раргъувтонцæ æма æ тæккæ бæрæг астæу, адæймаги цæсти
тегътæ ка иста, уæхæн рæсугъд тумбул дор, раст еци бæлæу куд
загъта, уотæ адæймаги цæсти асæ.
Бæлццæнттæ æрхастонцæ йи дори. Цауæйнон æма Дехъо
кæнгæ æнсувæртæ разагътонцæ. Устур кувд искодтонцæ. Æгас
коми цæргутæ æд цъелæ æд мелæ æрæмбурд æнцæ. Сауæнгæ
ма йи зæрæндтæ дæр Дехъой дæсни цæгъдтити фæрци
хæпполти хаудтæнцæ. Дехъо нæуæгæй райгурдæй. Бæлæуи

сес æма æрттеваги кади хабар райгъустæй изæлттæбæл. Адæм
низмалдæнцæ. Дехъо берети искæсун кодта æ цæститæй. Берæ
æнсувæртæ æма ин хуæртæ иссæй. Дехъой кадæ æма намус, урух
денгизау, ивулдæй фæйнердæмæ.
Фал, нæ рагон фиддæлти загъдау, фудгæнæг фуд ерагæ фæууй.
Дехъой цæститæ ка искъахта, еци Ахъо фæссæйгæй. Æ кæсгæ
цæститæ сæ бунæтти ниттадæнцæ. Дехъой тæрегъæди минкъий
уæзæ адтæй? Ахъо бакурмæй æма ибæл Дехъой фудбон никкодта.
Кæуй æхсæвæ дæр æма бонæ дæр. Адæми кувд цæуагæ фæууй.
Æма ’ й адæми сау æлгъиститæ, æнæнгъæлти, арв æркъуæрæгау,
æркъуæрдтонцæ, æма мæнæ нур ба Ахъой сау тар кæнуй. Бæргæ
зелуй аллихузи дæснитæбæл. Алли хуасæ дæр æвзаруй, фал неци.
Уæд ин кадæр æ мæгур бонмæ гæсгæ балæдæрун кодта: ее,
дан, еу устур дæсни лæг. Уомæ ба, дан, æвдадзи хуасæ ес. Уой ма
бавзарæ, кæдимайди ма дин уой къохи разиннидæ хуасæ. Гъо,
æма имæ ’й фæлластонцæ æ лимæнтæ. Дехъо бафæсмардта æ
кæддæри лимæн æма æзнаги.
- Æнсувæр, зæгъай, ка дæ ду, уæдта ци тæрегъæдтæ бакодтай,
уони дæр æрнимайæ, - загъта Дехъо Ахъойæн.
Фиццаг Ахъо æргом кæнунмæ нæ гъавта æ берæ цъаммар
миутæ, уæдта сæ кæрæй-кæронмæ фæдздзурдта. Сауæнгæ ма
Дехъойæн æхе кой дæр ракодта. Дехъомæ Ахъо æрдæгмард
берæгъи хузæн фæккастæй.
- Нур дæ цæститæй ку искæсай, уæд ма дæ рагон лимæни
бафæсмæрдзæнæ, Уæртæ æ цæститæ кæмæн искъахтай, уомæй
дин зæгъун? - загъта Дехъо.
- Хуарз лæг, æма еци лæг, дан, ку рамардæй, зæгъгæ, ку
загътонцæ адæм, - загъта Ахъо, - кæд ма æгас æй, уæдта ’й
базондзæнæн.
Дехъо расагъæс кодта, цæй ис æй кæсун кæнон, тог тогæй не
’хснадæуй, зæгъгæ, фæззæгъунцæ.
Æ цæстити бунæттæбæл æрттевагæ дор æртæ хатти сабургай
радаудта.

Æма дин устур Хуцау уæхæн хуарз ракæна. Гъома? Ахъо
искастæй æ цæститæй. Фæйнердæмæ рагъæуæйттæ кодта, уой
фæсте ба æхе багæлста Дехъомæ.
- Мæнæ ци дессаг! Мæнæ устур дессап Адæм! - æндæр æ
цъухæй нецибал хаудтæй Ахъойæн.
- Гъуди ма ’й кæнис, нæ дзубанди цæбæл адтæй, уой? -
бафарста Дехъо.
- Ка ни растдæр разиндтæй?
Ахъо дзуапп равардта:
- Рæстбæл ка дзора, уæдта раст ка уа, йе!
Дехъо кæронмæ загъта:
- Рæстбæл радзорæ æма дæ цæстити рохс батар уодзæнæй,
фал уæддæр фæстагмæ æ уæлахез дæ къохти уодзæнæй!
Уой сумах ци нæ фæууидтайтæ, æндæр нез æма уæмæ æндæр
рун ма æрцæуæд, бабай кæркитæ.
1950 анз, æнсури мæйæ, Уорсдони гъæу.
ГАБÆЛЕ
(АРГЪАУ)
Хуарзгæнæг хуарз куд нæ еруй*
(Дигорон æмбесонд)
Аæг æма уосæ æнæ зæнæгæй сæ зæруамæ фæццардæнцæ.
Алкæд гъенцъун кодтонцæ, нур атæ æвæстагæй мах гъуддаг
куддитæ уодзæнæй, зæгъгæ. Æрæги - дурæги ба уосæ бауодгомуг
æй æма ин райгурдæй биццеу. Биццеуи рахудтонцæ Габæле.
Ниййерæг мадæ ма фиди куд фæндæ адтæй, уотæ Габæлебæл
æхсæвæй-бонмæ улинкъæ æфтудæй. Æ рахаститæ куд амуд-
тонцæ, уотемæй исуйнаг адтæй. Уайтагъддæр балæдæрдтæй
хæдзари кæлæфхуæлцитæ. Сагъæси бацæуидæ, нур атæ мæгурæй
кæдмæ цæрдзинан, зæгъгæ. Лæдæрдтæй, æ ниййерæг мадæ æма
æ фидæ ке базæронд æнцæ, уой.

Фидæ рæстæгæй - рæстæгмæ Габæлейæн æрдзоридæ, е
’взонги æнзти ци балцитæ кæнидæ, уони туххæй. Уомæ гæсгæ ба
фæстагмæ Габæле дæр ниллæудтæй балци кæнунбæл.
- На-а-а, биццеу, ду ма нур æвзонг дæ. Ци бауодзæнæй дæ
бон?! Неци! Æрцæудзæнæй дин уæхæн рæстæг дæр. Багæдзæ
кæнæ, - сабургай дзурдта Габæлейæн æ зæронд фидæ.
- Адæми астæу æгудзæгæй цæрун ходуйнаг æй. Æнæ цæун
мин нæййес. Æрмæст мæ фæндаггаг гъæуй, рагъæн - рæуæг æма
хуæрунæн хуарз ка уа, уæхæн, - загъта Габæле.
Дуккаг бон æцæгæйдæр Габæле ранæхстæр æй æ фиццаг
балций. Фæццудæй. Фæййагурдта куст æма бакуста æрмæстдæр
еунæг сом. Фæстæмæ æрбаздахтæй æ еунæг соми хæццæ.
Æрбахъæрдтæй æ гъæуи кæронмæ. Кæсуй æма си биццеути
къуар цæбæлдæр æрæмбурд æнцæ, цидæр сæ кустаг искодтонцæ.
Габæле сæмæ хæстæг бацудæй. Куддæр фæкъкъех æй. Мæнæ
дессаг, атæ аци тæрегъæддаг цæрæгойи цæмæн марунцæ? Ци
син рахилæ кодта цума аци тикис? Гæрр, тæрегъæд цæмæннæ
лæдæрунцæ, зæгъгæ, сагъæстæ кæнуй Габæле.
- Дзæбæх биццеутæ, ма кæнтæ, ма ’й маретæ. Тæрегъæд æй.
Æхе сæмæ, лихстæ кæнæгау, бахадта Габæле. - Мæнæ уин сом
дæттун æма ’й ниууагътæ...
- Тарст тикис Габæлемæ тæрегъæддаг каст бакодта æма имæ
миау-у-у, зæгъгæ, бауаста. Æвæдзи ми æнхус агоруй йи æгомуг
цæрæгой?.. Тæходуй уой æвзагæй зонæ, зæгъгæ, сагъæстæ кæнуй
Габæле.
Фудуаг биццеутæ расагъæс кодтонцæ æма еу фæндæмæ
æрцудæнцæ: цæй, мадта райсæн йи сом. Пайда нин уодзæнæй,
зæгъгæ.
Сом райстонцæ. Тикис дæр æхе сабургай еуварсмæ раласта.
Биццеутæ ба фæппурх æнцæ сæ хæдзæрттæмæ.
Габæле æ хæдзарæмæ æрбаздахтæй. Ракодта æ хабæрттæ. И
мадæ ма фидæ биццеуи цæстæмæ бадардтонцæ:
- ... Цæмæн фесафтай дæ сом дзæгъæли? Ци пайда дин

фæууодзæнæй еци дзæгъæл тикис? А-а-а-а, неци ма лæдæрис,
неци. Хæтæнти нæма æрхаттæ, нæ исуйнаг! ..
Габæле нæ фæффæсмон кодта, тикиси ке фæййервæзун кодта,
уобæл.
Нæуæгæй бабæй Габæле рандæ ’й балций. Цæйбæрцæ ибæл
рацудæй? Ка ин ци зонуй. Бакуста еугурæй сом æма æрдæг.
Æрæздагъдæй æ гъæумæ. Гъæугæрон бабæй æрбаййафта
дзæвгарæ биццеути къуар. Биццеутæ нæмунцæ куйи.
- Ци кæнтæ?! Цæмæн æй нæметæ?! Ци уин рахилæ кодта аци
къæсæргæс?! - фæрсуй сæ Габæле.
- Маргæ! Марун æй гъæуй! - æмхузонæй исдзурдтонцæ
дзæгъæлдзогæнæг æнæрцæф биццеутæ.
- Корун сумахæй, Хуцауæй корæгау, ма æй маретæ, -
ниллигъстæ кодта бабæй Габæле йи биццеутæн. - Мæнæ уин сом
æма æрдæг дæдтун, мæ фæстаг гæлæмæнттæ.
Биццеутæ исарази æнцæ Габæлей хæццæ. Куй æхе æрбахæстæг
кодта Габæлемæ, цума рагæй дæр е стур зонгæ адтæй, уотæ.
Габæле ревæд къохæй балæудтæй æ мади ма фиди цори. Æ
хабæрттæ бабæй сæрæй бунмæ ракодта.
- Нæннæ, биццеу, ду уотемæй хæдзарæ некæд искæндзæнæ.
Дзæгъæл тикистæ, æнæбакæнæг куйтæ æма фудуаг биццеутæ
дæуæн некæд неци фæууодзæнæнцæ, - зæрдæхъурмæй загъта æ
мадæ Габæлейæн.
- Игъосис, биццеу, æз æригъосун адæмæй, - æхе бахатгæй,
загъта æ фидæ Габæлейæн. - Лæгæн цалдæр æзнаги ее: еске кой
кæнун, хе æппæлун, мæнгæдтæ дзорун, зийнадæ кæнун, уæдта
фæстаг гæлæмæнттæ дзæгъæл тар кæнун ...
- Лæдæрун дæ, фал æз мæ фæстаг къаппеккитæ дзæгъæли
нæ рагæлстон. Цæрæд тикис, цæрæд куй дæр, адæймаги царди
туххæй исæнтæстæнцæ етæ, - хъæбæрæй загъта Габæле, - æз
хæтæнтæ, цæуæнтæ базудтон, еститæ кæндзæнæн.
Габæле бабæй нæуæгæй рандæй балций. Цæйбæрцæ фæцæй?
Ка ин ци зонуй! Фæстæмæ сæхемæ æрбаздахтæй дууæ сомей

хæццæ. Гъæугæрон, зурæбæл, æрбаййафта биццеути къуар.
Цæбæлдæр æзгули кæнунцæ. Цæмæндæр изæлтти ледзунцæ.
«Ами бабæй ци хабар ее? Цæбæл хæлхъой кæнунцæ?! Хуцау
хуарзæн æй фæккæнæ», - æхецæн загъта Габæле.
Биццеутæ ниллæудтæнцæ хелагæ марунбæл. Уанæбæрæг син
ци рахилæ кодта? Ке хумæ си бахуардта, кенæ ба си ке кæрдуйнаг
игуæрдæн нимпурста?! Нæннæ, уотæ ба нæ уодзæнæй, зæгъгæ.
- Æз балций адтæн. Берæ фæффудæбон кодтон. Бакустон
æдеугур дууæ соми, Гъа, райсетæ сæ. Æрмæст хелаги ба мабал
маретæ! - загъта Габæле хъал биццеутæн.
Биццеутæ исарази æнцæ. Райстонцæ æхца.
Хелагæ æхе хæстæг баласта Габæлемæ æма имæ адæймаги
цъухæй исдзурдта:
- Байгъосай, мæ ервæзунгæнæг, байгъосæ.
А ба ци дессаг æй?.. Хелагæ адæймаги æвзагæй дзорæд! .. Йа,
мæ кæнæг - мæ дарæг, хуарзæн æй фæккæнæ, зæгъгæ, расагъæс
кодта биццеу.
- Мæ зæрди дин хуарз ракæнун ес. Бамæмæ игъосæ, нæ ’йбæл
фæррæдуйдзæнæ, - загъта бабæй хелагæ Габæлейæн, - кæд дæ
равгæ амонуй, уæд мæ хæццæ рацо. Ма базийнадæ кæнæ. Цæун
нæ гъæудзæнæй æхсæз мæйи. Идард бæсти цæрунцæ мæ гъæздуг
æнсувæртæ. Сæ мулкæн никкæнæнтæ нæййес. Мæ хабар син ку
’рдзорон, уæд дин алцидæр дæтдзæнæнцæ. Мацæмæ æрхицæ
кæнæ. Мадта дæ ци гъæуй, загъта, дæ фæрсдзæнæнцæ. Ма син
зæгъæ:
- Устур хæдзари устур фæсдуар ес къостæ. Уоми лæууй гали
уорс сиуæ. Кæд мин зæрдæй лæвар кæнтæ, уæд мин æрмæстдæр
гъе уой. Мæ зæрдæбæл уæ дардзæнæн.
Устур дессаги менеуæг ес еци сиуæмæ. Райсæ сиуæ. Æ
хурфæмæ ин ниддзорæ, ци дæ гъæуа, уой. Ду дæ цæститæбæл
нæбал æууæнддзæнæ, Мæнæ дессаг, фунти уинун, æви ци,
зæгъгæ. Сиуæ дæ къохи ку бафтуйа, дæ хæдзарæ ку иссера,
уæд еу афони тикис æма куйи хуарзæнхæ дæр иссердзæнæ. Гъо,

фæдзæхсгæ ба дин кæнун: сиуæ нæдæр æвдесгæ макæмæ бакæнæ,
нæдæр ба ин æ менеуæг макæмæн базонун кæнæ. Мæ фæдзæхст
ку нæ банхæст кæнай, уæд дæ фæсмон дæ сæригъуни бæрцæ
исуодзæнæй. Фæсмойнагæн цард ба лæгæн цард нæй. Исуйнаг
лæхъуæн дæ æма дæ лæгдзийнадæ бавдесæ. Дæ хабар изолтæбæл
райгъусдзæнæй.
Габæле балæдæрун кодта æ мадæ æма æ фидæн:
- Афæй балций цæун. Анзи бонмæ ку нæ фæззиннон, уæд мæ
æгасбæл мабал банимайетæ.
Ниссагъæстæ кодтонцæ æ зæронд мадæ æма фидæ. Биццеу
хелаги хæццæ рараст æй. Дзæвгарæ ку рацудæнцæ, уæд хелагæ
рæсугъд уæйгутæарæзт лæхъуæн фестадæй.
Æхсæз мæйи фæццудæнцæ лæхъуæни æнсувæрти хæдзарæмæ.
- А-а-а-а, мæнæ дессаг! А ба дзенети бæстæ ку æй, - деси
бацудæй Габæле, рæсугъд арæзт, æрдзи аййев арæзт гъæбеси ку
фæууидта устур фадуæттæ. Хæдзæртти фæрстæй æрттивтонцæ
хортæ, мæйтæ æма стъалутæ.
Фусунтæ ку базудтонцæ Габæлей хабар, уæд ин алцидæр
лæвардтонцæ. Неци бакумдта. Æрæгиау ба син иской кодта, устур
хæдзари дуари фæсте къости ес уорс гали сиуæ. Мæн мулкитæ
нæ гъæунцæ. Сæ ласун дæр мæ равгæ нæ амонуй.
Аци лæхъуæн зонæнгин цидæр æй? Цæмæй зонуй еци сиуи
хабар?.. Дæттун æй гъæуй. Не ’нсувæри нин ка фæййервæзун
кодта мæлæтæй, уомæн дæтгæ ’й нæ сосæггаг сиуæ, - нæ
гъæздугдзийнæдтæн игурæн. Хаир ин фæууæд, - загъта
æнсувæрти хестæр.
Аæмбунæг ин радзурдтонцæ сиуи еугур менеугутæ дæр.
Габæлей зæрдæ барохс æй. Ратагъд кодта сæ хæдзарæмæ. Раст
анзи дуккаг бон исхъæрдтæй.
Кæсуй æма сæ тургъи æнкъард адæм æмизмæлд кæнунцæ.
Æ сиуæ æ дзиппæй исиста æма имæ сабургай нидздзурдта:
- Кæд дæ хъаурæ дæ медæги æй, уæд мæбæл фестун кæнæ
федауцæ дарæстæ!

Габæле æрлæудтæй дессаг фæлустæй æ гъæубæсти рази.
- Ци хабар æй? Аци берæ дзиллæ нæ тургъи ци архайунцæ?
Ци фидбилиз нæбæл æрцудæй?
- Сæ еунæг биццеу балций рандæй æма нæбал фæззиндтæй.
Нур ин марди бон кæнунцæ. Адæм хъонц кæнунцæ, æрæмбурд
æнцæ, - загъта Габæлей æмгæрттæй еу, - зæронд мадæ æма
фидæн сæ тог сæ цæститæй кæлуй.
- Æз сæ еунæг фурт дæн. Адтæн изол балций. Нур мæнæ
дæн, - загъта Габæле. Уæдта йи сикъамæ нидздзурдта:
- Дæ хъаурæ, дæ лæгигъæдæ равдесæ æма аци къæсти бунати
фестун кæнæ хуæрзарæзт галауантæ, адæм сæмæ кæсунмæ куд
цæуонцæ, уотæ.
Уайтагъддæр Габæлей курдиадæ æнхæстгонд æрцудæй:
ферттивтонцæ нæуæг фадуæттæ. Гъæубæсти тæккæ хуæздæр
хæдзæрттæ сæ рази нецибал адтæнцæ. Адæм арфитæмæ
уадæнцæ Габæлей мадæ æма фидæмæ, сæ бæлццон æгас ирайгæй
ке исхъæрдтæй, уой туххæй. Зиани бон цийни бонмæ раздахтæй.
Адæми зарун æма ходунæн кæрон нæбал адтæй. Раст еу абонæй
иннæ абонмæ гъæубæсти дзиллæ фæммийнасæ кодтонцæ. Никки
сæ зарун æма ходунæн кæрон нæбал адтæй.
Уæд Габæле уосæ корун фæндæ никкодта. Æ зæрдæ фехсайдта
æлдари кизгæмæ. Æрветуй мийнæвæрттæ. Фал æлдар Габæлей
курдиадæ нецæмæ даруй. Берæ рацо - бацой фæсте загъта:
- Мæ тургъæ мин алли хузи фонсæй ка байдзаг кæна, уомæн
ратдзæнæн мæ еунæг кизги.
Габæле райста æ сиуæ. Æхсæвæ ма бон кæрæдземæй ку цох
кодтонцæ, уæд искувта:
- Мæ сиуæ, кæд дæ хъаурæ дæ медæги ’ й, уæд æлдари тургъæ
фонсæй идзаг фестун кæнæ.
...Кæсунмæ сæмæ цудæнцæ, уотæ рæсугъд адтæнцæ.
Æлдар ку фæууидта æ тургъи хуæрзхаст фоне, уæд ма ин ци
гæнæн адтæй?.. Равардта æ кизги Габæлейæн.
Æрхудтонцæ Габæлейæн æлдари кизги. Цæрунцæ. Бæнттæ
цæунцæ. Нæуæг цуд киндзи зæрдæ фехсайдта Габæлей

сосæгдзийнадæ базонунмæ. Æппун-фæстаг Габæле раргом кодта
æ уосæн æ сиуи сосæгдзийнæдтæ.
Хъалхаст силгйомаги æндæр цидæртæ æрфæндæ адтæй.
- Цæй, æз ба ин æ сиуæ радавон, - ниссагъæс кодта Габæлей
уосæ.
Æрæги - дурæги æ къохи бафтудæй æ сиуæ. Сагъæс кæнуй
бонæ дæр æма æхсæвæ дæр, ци хуæздæр æргъуди кæнон, зæгъгæ.
Устур денгизи астæу адтæй сакъадах. Уоми цардæй еу саугин.
Саугини худтонцæ хъæбæр гъæздуг. Габæлей уоси æрфæндæ
адтæй уой уодæнкъай исун.
Еу бон Габæле балций рандæй. Силгоймаг æхецæн бунат
нæбал ирдта. Æрхæндæг кодта, нур куд тагъддæр бахауон еци
изæдбадæн сакъадахмæ, зæгъгæ.
Тургъи астæумæ рацудæй æма сабургай нидздзурдта сиуæмæ:
- Корун, цæмæй сакъадахи саугини тургъи фестон.
Цæсти фæнникъулдмæ Габæлей уосæ саугини рази фестадæй.
Тикис ку базудта, Габæлей уосæ сакъадахи саугинмæ фæллигъдæй,
уæд æртæрегъæд кодта æ ервæзунгæнæг Габæлейæн. Æхсæвæ-
бон нæбал разагъта, уотемæй тикис балæудтæй саугини хæдзари.
Исхизтæй бæрзонд мæсуги уæллаг аварæмæ. Уоми еу уруй
ниййахæста æма ин бафæдзахста:
- Базонай, саугини нæуæг уосæмæ ци сосæггаг дзаумау ес,
уой. Уру лæмбунæг фæккастæй æма базудта, уоси гъæлæси ке ес
сиуæ, уой.
Уоци хабар уайтагъддæр исæмбæлун кодта тикисбæл. Тикис
гъудити ранигъулдæй. Фæцæй си къуæрей бæрцæ. Æхе хъæбæр
æрсабуртæ кодта. Еу æхсæвæ ба йи налат уосæ бафунæй æй. Тикис
имæ сабургай бацудæй. Æ фиййи цъаси ин æ къадзелæ сабургай
исцавта. Уосæ æрæхснирстæй. Сиуæ зæнхæмæ расхъиудтæй.
Тикис фелваста сиуæ æма рафардæг æй. Æ къохи сиуæ ке
бафтудæй, уобæл хъæбæр цийнæ кодта и тикис. Нур имæ хъæбæр
æнгъæлмæ кастæй, Габæле ке фæййервæзун кодта, еци куй. Тикис
æд сиуæ æ рази ку æрбалæудтæй, уæд æ цийнæн кæрон нæбал
адтæй.

- Йæ, дæ цæрæнбон берæ уа, дæ цæрæнбон! Ду сæрæн тикис
разиндтæ, Æгайтима нæ феронх дæ дæ хуæрзгæнæги, - загъта
куй тикисæн.
Рацудæнцæ тикис æма куй, Тагъд кæнунцæ Габæлемæ. Куй
ракурдта сиуæ йи тикисæй.
Нур æлдар ку базудта æ кизги фесæвд, уæд Габæлейæн
истæрхон кодта, анз арф цъаййи уазал дони фæббадун. Куй æма
тикис исфæндæ кодтонцæ Габæлей уæззау уавæрæй фæййервæзун
кæнунбæл.
Æлдар фæстагмæ ниллæудтæй Габæлей æрауиндзунбæл.
Габæлей бакодтонцæ ауиндзæнмæ. Тоги æртæх си нæбал
адтæй.
- Йад, мæ сиуæ тæходуйтæ нур аци уæззау рауæн мæ къохи
ку фестидæ! - гъæргомау исдзурдта Габæле.
Куй некæмæй фæттарстæй. Сиуæ тагъд балæвардта Габæлемæ.
- Федар лæууæ, раст лæг, нæ ервæзунгæнæг! - загъта куй.
- Æрæгæмæ мабал кæнæ! - хæрдмæ исдзурдта тикис дæр.
Габæле сиуæмæ нидздзурдта:
- Йæ, дуйней рафæлдесæг, неци ди корун! Æрмæст еци
æдзæсгом æма æнæхаири силгоймаги нæ рази æрбалæуун кæнæ.
Мæнæ саугинмæ ка фæллигъдæй, æ мадæ ма æ фидæ ка фегадæ
кодта, уомæй зæгъун.
Сиуæн æ тухæ, æ менеуæг æ медæгæ адтæй æма исæнхæстæй
Габæлей курдиадæ.
Æрбахъæрдтæй ледзой - æлдар кизгæ. Уæд дин Габæле
сæрбæрзондæй фæгъгъæр кодта æлдармæ:
- Мæнæн дзæгъæли тæрхон кæнтæ. Æз раст дæн. Фалæ
æркæсетæ æма базонетæ, ка фæссайдта мæн дæр, уæдта æ мадæ
æма æ фиди дæр. Йе уæртæ еци сайæгой æй. Кæд тæрхонгæнæг
айтæ, уæд растæн нæ, фал хæранæн! Хæранæн!
Куддæр æлдар æ кизги фæууидта, уотæ æ тæрхон раййивта.
Габæле исуæгъдæ ’й ауиндзæнæй. Æхемæ байзадæй е ’стур
хæзна - гали уорс сиуæ дæр.
- Мæ дзæбæх кæстæртæ, еуæй-еу хатт фæдздзорунцæ еуæй-

еуетæ, зæгъгæ, дан, хуæрзгæнæг хуарз нæ еруй. Фал æй уæхуæдтæ
уинетæ. Габæле тикис, куй æма хелаги мæлæтæй фæййервæзун
кодта. Етæ нæ феронх æнцæ сæ ервæзунгæнæг Габæлей. Етæ
дæр æй ауиндзæнæй фæййервæзун кодтонцæ, - кæронмæ загъта
аргъаугæнæг 72 анздзуд Осмæнти Таймураз.
СЕДЗÆР ЛÆХЪУÆН
[АРГЪАУ)
Раги ’ма раги цардæй æртæ æнсувæри. Хестæр цауæн
кæнидæ, дуккаг - ихуæрсти хаттæй, æртиккаг ба курмæ адтæй æ
райгурцæй.
Еу кæми адтæй, уоми дууæ хестæри ранæхстæр æнцæ
хуæнхтæмæ.
Устур урух лæнцауи исцурæвæрæ æнцæ хуæнхти федауцæ
рæсугъд сагбæл, фал æ рамарун ба сæ къохи нæ бафтудæй æма
сæ фурмæстæй рамардæнцæ.
Цауæйнонæн байзадæй седзæрæй еунæг биццеу, Лæдæрунгъон
ку фæцæй йи седзæр, уæд æ фиди курмæ æнсувæри бафарста:
- Цæмæй рамардæй мæ фидæ?
Курмæ ин балæдæрун кодта, дæ фиди цауæн ке нæ фæррæстмæ
æй, уомæй рамардæй, зæгъгæ.
Курмæ фæттарстæй сæ къаццеуæн æма ’й рарвиста æндæр
коммæ, цæмæй фидбилизæй фæййервæзтайдæ, уой туххæй.
Седзæр берæ фззилдæй кæмтти æма фæхсти. Неци æ арми
бафтудæй. Уобæл тухстæй хъæбæр.
Фæстагмæ биццеу бафтудæй, æ фидæ ци коми цауæн кодта
æма æ цауæн кæми нæ фæррæстмæ æй, уордæмæ.
Биццеу исцурæвæрæ æй еци сагбæл æма ’й рамардта. Æ цар
ин растигъта, æр-æйхаста гъæумæ.
Курмæ ин загъта, еци саг ке рамардтай, уой маймаиддæр
макæд макæмæн иской кæнæ, зæгъгæ.

Саги цар тæмæнæтæ калдта æма рохс кодта æгас хæдзарæ
дæр. Цар римæхстæй дардтонцæ берæ æнзти.
Уæд еу дзамани седзæр ниффæндæ кодта саги цар æлдарæн
радтунбæл. Æ фæндæ исæнхæст кодта и седзæр.
Æлдар хъæбæр бацийнæ кодта седзæри лæварбæл æма йе
дæр баздахтæй, ниссагъæс кодта, æз дæр ин æ зæрдæ естæмæй
балхæнон, зæгъгæ. Æлдар седзæрæн равардта еу сугъзæрийнæ
къæсса.
Уоци хабар ку базудтонцæ æлдари фæсдзæуинттæ, уæд
ниффæндæ кодтонцæ мæгур седзæри рамарунбæл.
Фæсдзæуинттæ сабургай æлдари гъоси дзорун райдæдтонцæ,
еци цар æрмæстдæр бафедаудзæнæй пилистæгæй конд
галауанбæл, зæгъгæ.
- Ка иссердзæнæй æрмæг уæхæн галауан исаразунæн? -
бафарста æлдар.
Уæд соцъагæнæг фæсдзæуинттæ загътонцæ, зæгъгæ, гæр,
еци дессаги саг рамарун ке къохи бафтудæй, уой бон пилистæг
иссерун не ’суодзæнæй.
Фæдздзурдта æлдар седзæрмæ æма ин загъта, цæмæй уæхæн
галауан кæнунæн пили стæгутæ æвæстеуатæй иссирдтайдæ, уой.
Седзæр ниссагъæси æй. Æрæгиау ба загъта æлдарæн:
- Пилистæгæй конд галауани хабар æз игъосгæ дæр некæд
фæккодтон. Ка æй е ’ргъудигæнæг, ка?
Æлдар рамæстгун æй лæхъуæни дзубандитæмæ æма ’й
тургъæй расурдта.
Лæхъуæн æнкъардæй æрбацудæй æ фиди курмæ æнсувæрмæ.
Ракодта ин хабар. Фиди æнсувæр дзæвгарæ гъосæй ралæудтæй,
уæдта нийнæфтæй.
- Зин, хъæбæр зин гъуддаг, зæгъгæ. Фал лæг амалæн кондæй.
Амал кæнун гъæуй, кенæ ба дæ цæрун нæ ниууадздзæнæй. Хъал
зин уорамæн æй, ести ку æргъуди кæна, уæд.
- Баздæхæ æма зинæй дæр иссерæ фондз сæдæ пути
сæнæ, еу уой бæрцæ бæмпæг. Фæсхонх ес еу цадæ. Иссерæ еци

цадæ. Бæмпæгæй исцъирæ еци дон. Дони бунатмæ рауадзæ
сæнæ. Пилтæ уоми хæстæг æнцæ. И цадæмæ ахур æнцæ. Дон
ниуазунмæ син æнæ æрбафецауæн нæ уодзæнæй. Пилтæ сæнæ
фæнниуаздзæнæнцæ æма син сæни ниуæзтæй æнæ ниммæлун
нæ фæууодзæнæй. Рафтауæ син се ’нсуртæ. Радтæ сæ æлдарæн, -
æрдзурдта курмæ седзæрæн.
Лæхъуæн бакодта уотæ. Иссор кодта цадæ. Нисси æвгæдта
сæнæ. Тæвдæ рæстæг адтæй æма пилтæ сæнæ хирхун
байдæдтонцæ. Исрасуг æнцæ æма ниммардæнцæ.
Лæхъуæн æрбацудæй æлдармæ æма ин загъта:
- Уæртæ пили æнсуртæ цади билæбæл æма сæ æрбахæссетæ.
Аразетæ галауан. Æнхæст æй дæ дзурд.
Пилти æнсуртæ æрбаластонцæ æма, æлдар кæми загъта, уоми
исаразтонцæ галауан.
Æлдар никки фулдæр бауарзта йи лæхъуæни. Неци рауадæй
æлдари фæсдзæуинтти фæндæй. Фал бабæй нæуæгæй гъенцъун
кæнун райдæдтонцæ, уæхæн галауани рæсугъд кизгæ федауй.
Амал æй гъæуй, зæгъгæ.
- Уæхæн сæрæн ка разиндзæнæй æма тагъд рæстæгмæ сахи
рæсугъди ка иссердзæнæй, - сæргой кодта æлдар æ фæсдзæуинтти.
- Неке, нæ, неке, еци лæхъуæн ку нæ уа, уæд, - сæ фæндæ
бабæй багæлстонцæ æлдармæ.
Æлдар æвæстеуатæй фæдздзурдта седзæр лæхъуæнмæ æма
ин æ хабар ракодта.
- Нæ, мæн бон нæй. Ауæхæн дессаг игъосгæ дæр некæдма
фæккодтон, - загъта седзæр.
Исирадæй æлдари маст æма лæхъуæни æ тургъæй расурдта.
Седзæр лæхъуæн æ над бабæй ракодта æ фиди курмæ æнсувæрмæ.
Мадта ци ракодтайдæ ристзæрдæ биццеу.
Курмæ ин загъта:
- Цо дæ балций. Ка батухса, етæ дæбæл ку æмбæлонцæ, уæд
сæ ервæзун кæнæ сæ тухстдзийнадæй. Ба дин бæздзæнæнцæ.
Зийнадæ ма бакæнæ.
Æ хурдзин бабæй æ рагъи, æ лæдзæг æ къохи, уотемæй

фæццæуй гъæуæйттæ гæнгæ. Æндæр гæнæн ин нæбал адтæй,
æлдаргин мæгур æй.
Седзæр цæуй æма уинуй: уартæ биццеути къуар игуæрдæни
еу тæхгæ цъеу тохæнæй марунцæ. Бацудæй сæмæ, расхуститæ сæ
кодта. Цъеуæй еу пакъу ратудта æма ’й арвиталингити рауагъта.
Биццеутæмæ бавзиста, нур ма цъеутæ ку мæстæй марайтæ, уæд
уобæл нæ байзайдзинайтæ, зæгъгæ.
Цæуй æма цæуй идарддæр йи седзæр лæхъуæн. Бахъæрдтæй
еу устур цæугæ донмæ. Кæсуй æма дзæвгарæ лæгти къуар дууæ
галемæй донæй еу кæсалгæ ласунцæ. Седзæр бацудæй æма
кæсалгæй ратудта æ накæгæнæн базуртæй еу, æхе ба ин исуæгъдæ
кодта, æма йи кæсалгæ дони арфи æхе раримахста.
- Уомæн сор зæнхæ адзали хуасæ æй, ку нæ уæ гъигæ даруй.
Цæбæл æй уодхарæй маретæ! Уагътæ ’й, е ба цæра æхецæн! -
истуфултæ кодта седзæр лæхъуæн.
Даруй æ над идарддæр, мадта ци кодтайдæ, мæгур æ бон.
Еу рауæн бабæй кæсуй æма деси бацудæй. Куйти бал еу робаси
расорæ-басорæ кæнуй. Седзæр ергъæв кæнуй робаси и куйтæй.
Раси тудта еу æрдо, æхе ба ин рауагъта, цо дæхецæн уартæ
игуæрдæнти миститæ ахæссæ зумæги дуармæ.
Нур седзæр æ над идарддæр даруй æма бахъæрдтæй еу устур
туппурмæ. Туппури сæрмæ исцудæй æма уордигæй аллирдæмæ
гъæуæйттæ кæнуй, нур ци кæнон, зæгъгæ, гъенцъун кæнуй.
- Аци будурти мæргътæ, сирдтæ æма еугай иругъд цæргутæй
æндæр ку неке ее, уæд æлдарæн кæми иссерон сахи рæсугъди?
Йа, ме ’намонд фæккæнæг дæлæмæ æрхауа, - æхецæн дзоруй
седзæр лæхъуæн.
Уæд изолмæ æ къохаууонæй ракастæй æма æрæстæфтæй
изоли еу гъæди къохи авгæй конд галауан. Уоми æлдар цæруниау
æй æма ин кизгæ дæр униау æй. Цæй, мæ них уордæмæ исаразон,
зæгъгæ, ниффæндæ кодта æхецæн йи седзæр.
Еу рауæн еу фиййаумæ бахъæрттæй. Дзæвгарæ ци тауæ
иссудæй, уоми хезуй фусти дзогæ, æхуæдæг ба бадуй æма
хæтæлæй ханти цагъд кæнуй.

Расалан-келан кодтонцæ, уæдта седзæр фæрсуй:
- Ду, æвæццæгæн, æлдари фиййау дæ, йе бæрæг æй, - æма
мæбæл ма баримæхсæ цæбæл дæ фæрсон, уой.
- Табуафси.
- Ду ци æлдарæн хезис æ нард фусти дзогæ, уомæн цæуæт
нæййес?
- Цæуæт ин ес æма ин нæййес!
- Гъома куд? Уой ци хонис?
- Еунæг кизгæ ин ее, æ конд, æ уиндæн кæрон кæмæн нæййес,
уæхæн рæсугъд. Арви кæрæнттæй имæ дзæвгарæ равзаргæ
гъæздуг лæхъуæнтæ цæунцæ корæг. Мийнæвæртти бæхтæ ин
æ горинттæ ку бахуардтонцæ. Кизгæ абони уа, исон уа, уæддæр
кедæр æй. Эх! - нийнæфгæй, загъта фиййау.
Седзæр бацудæй æлдари тургъæмæ. Багъæр кодта æма имæ
рацудæй æлдари косгутæй дууæ лæхъуæни.
- Æз дæн синхаг æлдарæй æрвист. Гъæуама æлдари кизгæ
æлдарæн фæлласон аци бони æгъдауæй, - загъта лæхъуæн.
Æлдари кизгæ уæладзугæй кæсуй æма уордигæй дзоруй
дæлæмæ:
- Сæдæ еу гъæуаггин адæм рамарун кодтон. Дæу дæр
уотæ фæндуй æма дин дæ сæр дæ гурæй ракæнонцæ. Цурддæр
æндæгорен фæууо. Дæхе æфснайгæ кæнæ, куд дæ не ’ссерон,
уотæ!
Ци гæнæн ма ин адтæй йи мæгур седзæр лæхъуæнæн? Рацудæй
æндæ горенмæ. Гъæуæйттæ кæнуй аллирдæмæ, фал си неци
адтæй, æхе кæми баасхъод кодтайдæ, уæхæн бунат. Уæд æ зæрди
æрбафтудæй, ци цъеу фæййервæзун кодта, уой пакъу. Фелваста
æй æма искувта:
- Йа, Хуцæутти мæхе Хуцау, кæд ма дуйнебæл ести ес, уæд
цъеу, фæззиннæ, дæ сæр мæ багъудæй!
Цъеу æваст æртахтæй æ размæ. Адæймаги æвзагæй имæ
исдзурдта:
- Тагъддæр, мæ кæддæри ервæзунгæнæг, мæ фæсонтæмæ

æрбахезæ! Мæлæт дæмæ рацудæй, æ дæндæгутæ низзихъир
гæнгæй!
Лæхъуæн фæстæмæ дæр нæбал фæккастæй æма арвæй зæнхи
астæу, мегъти æхсæн æрбайсавдæй.
Æлдари кизгæ æ айдæни хæццæ рацудæй тасæ - уасæ гæнгæ.
Кæсуй айдæнæмæ æма ма ’й еунæг уинд ракодта сау мегъти
æхсæн.
Æхсæвæ фæстæмæ йи седзæр æрцудæй æлдари тургъæмæ
æма фæрсуй æлдари кизги:
- Фæууидтай мæ æви нæ?
- Фæууидтон, æцæгæйдæр. Цъеу дæ арвиталингти хаста, Нур
дæр дæхе цæттæ кæнæ мæлæтмæ! Кæрон æрцудæй дæ цардæн!
Фал ихуæрститæ седзæри фарс фæллæудтæнцæ, сæрæн
лæхъуæн æгæр тæрегъæд æй марунмæ, зæгъгæ.
Хор æфтуйунтæбæл куд адтæй, уотæ бабæй æлдари кизгæ
седзæр лæхъуæни рарвиста æндæгоренмæ.
Ракæсæ - бакæсæ кæнуй йи седзæр, фал æхе кæми бафæсвæд
кодтайдæ, уæхæн бунат не ’ссердта.
- Æнгъæлдæн, ме ’сæвд æрцудæй аци балций, - æ дæндæгутæй
йе ’нгулдзитæмæ фæллæбурдта седзæр.
Æ зæрди æрбафтудæй, ци кæсалгæ фæййервæзун кодта, уой
сес, 'Ма дин кæсалгæ дæр сор зæнхи ци ракæндзæнæй, зæгъгæ,
сагъæси фæцæй седзæр.
- Йа, тухæ рафæлдесæг! Мæнæ дессаг! - кæсалгæ æ рази ку
февзурстæй, уæд ниццийнæ кодта, мæлæти дуармæ ка лæудтæй,
еци мæгур седзæр лæхъуæн.
- Ма тухсæ, мæ ервæзунгæнæг, æз дæу марун нæ
бауадздзæнæн! Тагъд мæ гъæлæсмæ æрбахезæ! - æ гъæлæс фегон
кæнгæй, загъта кæсалгæ.
Лæхъуæни ервæзунгæнæг æхе фæззилдта æма дони арфи æ
къæдзелæй ницъцъиллинг кодта.
Кизгæ бабæй æ кæнон кодта. Æ айдæни хæццæ рацудæй æндæ
горенмæ. Агоруй лæхъуæни. Некæми ма неци. Æрæгиау ба ’ й
иссирдта дони арфи, кæсалги хурфи.

Цидæр адтæй, æхсæвæ бабæй седзæр кæсалги губунæй
рахизтæй æма бабæй æлдари тургъи равзурстæй.
- Фæууидтай мæ æви нæ? - сæумæ бафарста седзæр лæхъуæн
æлдари кизги.
- Куд нæ, куд нæ! Кæсалги губуни дæхе баримахстай!
Æнкъардæй лæудтæнцæ æлдари косæг лæхъуæнтæ. Нур
аци дзæбæх лæхъуæнæн раервæзæн нæбал ес, зæгъгæ, сагъæс
кодтонцæ.
Дæ Хуцауи хатирæй, аци хатт ма ’ й æгасæй ниууадзæ мæгур
бæлццони, - хъæбæр ниллихстæ кодта æлдари косгути кæстæр
йи кизгæн.
Кизгæ бабæй загъта седзæрæн:
- Тагъддæр дæхе райсæ æндæ горенмæ!
Лæхъуæн æваст æндæгорен равзурстæй. Гъе нур ма мæнæ
робаси æрдо ку нæ уа, уæд æцæгдæр æрцудæй мæ царди кæрон.
- Йа, робас, кæд ма дæмæ робасдзийнадæй ести ес, уæд
тагъд фæззиннæ. Æнгъæлдæн, мæ еу къах циртмæ ниххизтæй, -
ниггузавæ кодта фæллад седзæр лæхъуæн.
Лæф-лæф гæнгæ робас седзæри рази æрбалæудтæй.
Лæхъуæн ракурдта робасæй, цæмæй æй тагъддæр
раримахстайдæ, уой.
- Мæ рагъи хæссун дæ нæ бафæраздзæнæн, фал мæ фæдбæл
ледзгæ кæнæ, куд лæг дæ, уотæ, - æ хинæйдзаг цæститæ
фелхъевæ - фелхъевæ гæнгæ, дзурдта робас.
Фæммедæг æнцæ æлдари кизги хуссæн уатмæ. Робас кизги
хуссæни буни ракъахта лæхъуæнæн æма уоми раримахста и
лæхъуæни. Кизгæ фæгъгъæуай кодта æ айдæнæй æгас дуйнебæл,
фал некæми æма неци. Ка сайтан адтæй, æ хуссæни буни лæхъуæн
æнцад æнцойнæй æрбон хизта, уомæн.
Сæумæй сабургай рацудæй йи седзæр æма бафарста:
- Фæууидтай мæ æви нæ?
- Тухгинтæ берæ дæ фæййагурдтон. Нæ дæ иссирдтон, - еу
минкъий фæгъгъосæй, уæдта уотæ зæгъуй, - нæ дзурд куд адтæй,

уой нæ фехалдзæнæн. Æз арази дæн дæ бийнойнаг унбæл. Æлдари
кой ба мин ма кæнæ.
Æлдари кизгæ æцæгдæр иссæй седзæр лæхъуæни уосæ.
Нæхстæрбæл ку адтæнцæ, уæд æлдари кизгæ æ лæгæн уотæ
загъта:
- Æлдари фæдзæхстмæ гæсгæ, нæ размæ лæудзæнæй
тохæндзаумаутæй ефтонг къуар. Де ’лдар дæумæ устур
æнгъæлдзау æй. Бахæстæг ан, зæгъгæ, уой ин ка фегъосун кæна,
йе æлдарæй райсдзæнæй берæ лæвæрттæ. Æлдар æхуæдæг ба нæ
размæ бæгъæмбадæй рауайдзæнæй.
Мæнæ дин дууæ буйнагин тъæпси. Де ’лдар нæмæ хæстæг ку
æрбацæуа æ къуари хæццæ, уæд мæнæ аци тъæпсæй æркъуæрæ
хæран æлдари æма куй фестдзæнæй, мæнæ аци тъæпсæй ба
æркъуæрæ æ къуари разамонæги, æма йе ба фестдзæнæй тæрхъос.
Седзæр лæмбунæг игъуста æ уоси фæдзæхстмæ. Куддæриддæр
ин бафæдзахста, уотæ бакодта. Æлдар фестадæй куй, æ къуари
разамонæг ба - тæрхъос. Куй тæрхъоси расурдта æма сау гъæди
фесавдæнцæ.
Æлдари мулк бафтудæнцæ седзæрмæ. Æрбакодта æ фиди
курмæ æнсувæри дæр. Уотемæй сæ рамæлæти уæнгæ дзæбæх
фæццардæнцæ.
Уой ци нæ фæууидтайтæ, æндæр нез æма уæмæ æндæр рун ма
æрцæуæд.
ГÆДЕÆМАДÆДЕ
(АРГЪАУ)
Раги кæддæр еу гъæугæрон цардæй лæг æма уосæ. Уонæн
адтæй дууæ фурти - Гæде æма Дæде.
Еу изæр æхсæвæр куд кодтонцæ, уотæ сæмæ бадзурдин
киндæй:

- Уæ, уæртæ хæдзарæ, зин уин æнæ бавзарун нæййес æма уæ
уе ’взонги бæнтти фæндуй æви уæ зæронди дзамани?
Бийнонтæ сæхъсун фæцæнцæ.
- Кедæр дзорун цума цæуй, уотæ мæмæ кæсуй, - загъта
сувæллæнтти мадæ.
Фидæ æ гъос не ’рдардта æрбадзорæгмæ дæр æма æ уоси
дзорунмæ дæр. Гæде æма Дæдей хæццæ æ хуæруни куст кодта.
- Æз сумахмæ дзорун: зин уин æнæ бавзарун нæййес. Куд уæ
фæндуй, уе ’взонги бæнтти æви уæ зæронди бæнтти?! - нæуæгæй
гъæрдæрæй æрбадзурдта адæгон.
- Нур дæр æй нæма балæдæрдтæ? Зин, дан, уин æнæ бавзарун
нæййес æма, дан, уæ уе ’взонги бæнтти фæндуй, æви уæ зæронди
доги? - гъæрæй загъта уосæ, - уæлæмæ фестæ æма имæ ракæсæ!
Дæхебæл фæххуæцæ!
- Йа, мæ кæнæг, мæ дарæг, кæд нин зин æнæ бавзарун нæбал
ес, уæд не ’взонги бæнтти, цалинмæ ма не ’уæнгти хъаурæ ес,
уæдмæ, - искувта лæг.
- Хуарз, хуарз! Ба уæ лæдæрдтæн! - фæстагмæ бадзурдта
бадзорæг.
- Æндæмæ ’ймæ ракæсæ! Ци уавæр æй уанæбæрæг?! Аллайаг
кæнис, - æ дзурд бабæй багæлста уосæ æ лæгмæ.
Нæлгоймаг уæзбунгомау æхебæл исхуæстæй. Дуар сабургай
байгон кодта. Кæсуй... Некæми неке.
- Ду ка дæ? Ци уавæр дæ? Ци дæ гъæуй?! Медæмæ рацо! Нæ
дæ лæдæрун! Дзæбæх мин æй балæдæрун кæнæ! Æви мæ мæстæй
марис?! Æви мæнæй тухстдæр неке иссирдтай æгас гъæуи?!
Æрбадзорæг дунд - далагъан фæцæй.
Мæнæ дессаг, мæ сайтæнттæ мæбæл исæрра æнцæ, зæгъгæ,
сагъæс кæнуй лæг æхецæн. Æхуæдæг ба сагъæси фæцæй æ
дзуаппбæл. Зин зæгъуй, зин, фал ци хузи уодзæнæй еци зин? Ка
ин ци зонуй. Сæри зиан нæбæл ма æрцæуæд, уомæй дæлæмæ ба
бухсдзинан.
- Йа, бунати хецау, дæ хуарзæнхæ нæ уæд. Бахезæ нæ сæри
зианæй, - лигъстæгæнæгау, дзурдта нæлæстæг.

- Аци тухст царди хæццæ ма нæбæл зин дæр ку æрцæуа,
Хуцау бахезæд уæхæн бæлахæй, - табу кодта уосæ.
Гæде æма Дæде ракæсæ-бакæсæ кæнунцæ сæ мадæ ’ма
фидæмæ.
Еци æхсæвæ æрæгæмæ бафунæй æнцæ бийнонтæ. Сагъæс
кодтонцæ лæг æма уосæ, ци зин униау уодзæнæй, уанæбæрæг,
зæгъгæ.
- Хуцау, изæдтæ, идаугутæ, фæммæнгæттæ кæнтæ аци
хабар! - сосæггай æхецæн кувта уосæ. - Мæ дууæ адгин сабийи -
уе ’ уазæг.
Бæнттæ цудæнцæ. Хæдзари бийнонтæ тухстæй - тухстмæ
цудæнцæ. Фонси къах сæмæ нæбал байзадæй. Сæ гъæмпин сæр
къæс арви цæфæй цъæх цирен исуагъта. Хæдзари бийнонтæ
гъæунги равзурстæнцæ.
- Мæ къæхтæ ресунцæ! Кумæ цæуæн?! - кæунгъæлæсæй
фарста Гæде æ мадæ ’ма фиди.
- Мæ гъос ресуй! Цæуæн уæртæ Гæзæнетæмæ, - тухстæй
дзурдта Дæде.
Лæг æма уосæ сæ гъæубæстæй фесхъæтæг æнцæ. Цæунцæ
бонæ. Æхсæвæ кæми дори рæбун байзайунцæ, кæми бабæй -
бæласи буни.
Агорунцæ сæхецæн куст. Алли гъæуи дæр дууæ-æртæ бони
басабур унцæ. Уæд еуемæ сæхе бакъолæ кæнунцæ, уæдта иннемæ.
Хæстæгдæр сæ æхемæ неке уагъта. Æхсæвæ дæр æма бонæ дæр
зинæвзарæ кæнунцæ.
Фæстагмæ еу гъæздуг лæгмæ бафтудæнцæ. Хъæбæр ин
ниллигъстæ кодтонцæ, цæмæй сæ æхемæ райстайдæ.
- ...Цидæриддæр зæгъай, уой дин кæндзинан. Æрмæст мæнæ
нæ æнагъон сабийтæ æнагъонæй ма фесæфæнтæ. Нæ тухстæй,
нæ мæгурæй фесхъæтæг ан нæ гъæубæстæй, - лигъстæгæнæги
æвзагæй дзурдта лæп
Гæде æма Дæде сæхе нилхъивтонцæ сæ мадæбæл. Æлдармæ
сосæггæй сæ еугай цæститæй кастæнцæ.
- Гъа, мæнæ дин мæ ходæ есун! Мах - дæ мадæ, дæ фиди

иуазæг. Идарддæр нин цæуæн нæбал ес. Нæбал нæмæ игъосунцæ
нæ къæхтæ.
- Бæргæ мæ бон ести ку уайдæ, уæд нæ бавгъау кæнинæ...
Хъæбæрдæр ба мæнæ æнагъон сабийтæ... Фал... Фал мае бон æй
еунæг гъуддаг исаразун, - загъта æлдар.
- Табуафси, табуафси! - æ фехсуд ходæмæ бабæй фæллæбурдта
мæгур лæг.
Уосæ дæр æ дууæ биццеуей ростæбæл æ фудхуз къохти листæг
æнгулдзитæ æруагъта,
- Хуарз лæг, лæгадæм гъæуагæ нæ дæн. Дæуæн мæ бон неци
æй. Фал дин кæд гæнæн ес, уæдта мæнæ дæ силгоймаги уадзæ
афæй æнгъудæй. Мæйæн фус ин бафедздзæнæн, кæд дзæбæх
архайа, уæд. Анзи кæронмæ ци бон цæуа, еци бон райсдзæнæй
æ мизд. Нæкæси, сабийтæн дæр ами уадзæн нæййес, хъойраг
уодзæнæнцæ. Кумæ цæуай, уордæмæ сæ дæ хæццæ хонæ! - дирзæг
хъури хаттæй загъта æлдар.
Силгоймаги зæрдæ цæхæртæ искалдта: «Нур айæ мади зæрдæ
цæмæннæ лæдæруй. Хъал æй æма нæбæл æ хъалдзийнадæ калуй»,
æ цæстити тъæфæлттæ тъæбар-тъубур гæнгæй, сагъæс кодта
Гæде æма Дæдей мадæ.
- Куд кæнæн? - лæг уоси рафарста.
Нæййес гæнæн. Цо, сабийти дæр хонæ дæ хæццæ. Мæлун сæ
ма бауадзæ. Анзи фæсте ба ести кæндзинан, - кæронмæ загъта
уосæ.
Лæг сабургай рахуæстæй Гæде æма Дæдей къохтæбæл.
Сабургай фæццæунцæ æртемæй. Тухст сувæллæнтти мади
зæрдæ тохæн кодта. Берæ фæккастæй сæ фæдбæл. Æрæгиау ба æ
цæститæ донæй байдзаг æнцæ æма си нецибал фæууидта.
Æ хæццæ ма адтæй цалдæр силгоймаги æма сæ æлдар æнцад
нæ уагъта. Бонæ сæ сæдæ кустей сæргъæй ракæсун кæнидæ. Æ
сувæллæнтти сагъæсæй, ци кæнидæ, йе дæр си æрбайронх уидæ.
Уой туххæй берæ мæститæ ирдта æлдарæй.
- Нур изæрæй махмæ ка ’рбадзурдта, йе циуавæр лæг
адтæй? Тæходуйтæ, ку æй фæййининæ, уæд æй бафæрсинæ

мæ сабийтæбæл. Уодæгас æнцæ æви ци? Кæд æгас æнцæ, уæд
цума ци хузæнттæ иссæнцæ. Дæде кæд кæстæр адтæй, уæддæр
хъаболгундæр адтæй Гæдейæй. Сæ рахаститæ ба æмхузон
адтæнцæ, - сагъæс кодта ниййерæг мадæ.
Гæде æма Дæде сæ фиди хæццæ æхсæвæ байзадæнцæ зæронд
донуат мæскъи.
Сæумæй, бон куддæр февадæй, уотæ бабæй æртемæй рараст
æнцæ. Фæснадмæ рафтуйунцæ æма хуæрунæн бæзгæ кæрдæгутæ
ратонунцæ. Зудæ хуæрд сæ ракæнунцæ. Уæдта сæ над дарунбæл
фæуунцæ.
Æвæццæгæн, фæсарæфтæ адтайдæ, уотæ бахъæрдтæнцæ еу
устур цæугæ донмæ. Донбæл хед конд на ’дтæй. Сувæллæнтти
фидæ берæ фæрракæсæ-бакæсæ кодта донмæ. Кæми тæнæгдæр
уодзæнæй, кæбæлти æнцондæрæй баервæздзинан, зæгъгæ,
- Еугæйттæй сæ бауордæг кæнон йи сабийти, - фæстагмæ
ниллух кодта фæллад фидæ.
Дони билæбæл Дæдей думæггагбæл устур дор ниввардта æма
ин бафæдзахста, ме ’рбаздæхтмæ ардигæй ма фезмæлæ, зæгъгæ.
Æ уæледарæс е ’фцæгбæл æрбаста æма æ рагъи ракодта Гæдей.
Зинтæй бауордæг кодта Гæдей. Дони билæбæл æй æрæвардта. Æ
думæггагбæл ин ниввардта устур дор. Ба ин фæдзахста, дормæ
ма бавналæ, дæ бунатæй ма фезмæлæ, зæгъгæ.
Фæстагмæ æрбаздахтæй Дæдемæ. Æ рагъи ’й ракодта. Дони
астæумæ ку бахъæрдтæй, уæдта кæсуй, æма берæгъ раскъафта
хъеохъесгæнгæ Гæдей. Берæгъ, гъæдæмæ ци уæрдун над цудæй,
уобæл исхард кодта. Фидæ фæдес кæнуй. Фал берæгъ берæгъ æй
æма дин гъæртæмæ игъуста? Кунæг нæ.
Фидæ йи цæугæдони размæ батунстæй. Еу рæстæги ба
размæ бахаудтæй, Дæде фесхъиудтæй. Дон æй ранихъуардта.
Æрбайсавдæй. Фидæ туххæй бауордæг æй. Нæбал лæдæрдтæй,
Гæдей фæдбæл гъæдæмæ уайа, æви дон-дон Дæдей фæдбæл.
- Йа, мæгур мæ бон, цæмæн бафтудтæн аци дувудон фуди? -
æ уæргутæ ниххуайгæй, нидздзиназта, еунæг гъæдæ дорæй ка
байзадæй, еци фæллад фидæ.

Минкъий æндæдæр бацудæй æма зæнхæбæл дæлгоммæ
бафунæй æй.
Дуккаг бон æ над радардта.
Бахъæрдтæй фонсгин æлдармæ. Ниййин лигъстæ кодта.
Æр ин дзурдта æ берæ мæгурдзийнæдтæ. Æлдар лæмбунæг
фегъуста. Айæ лæвар фиййау ку æй, лæвар, - расагъæс кодта
æлдар, - райсун æй гъæуй анзи æмгъудæй. Мæйæн фус ин
бафедун æмбæлдзæнæй.
Лæг райста фиййауи лæдзæг æма æхе хузæн мæгурти хæццæ
къæвдати, дунгити, бурдæнти цæун райдæдта æлдари дзоги
фæдбæл.
Еунæгæй ку райзаидæ, уæдта æ зæрдæбæл æрлæууиуонцæ
æ бийнонтæ: æ дууæ сабийи - Гæде æма Дæде, царди æмбал.
Уайтагъддæр фемæхсиуонцæ æ цæстисугтæ. Æ гъудитæ зелæнтæ
кæнунбæл фæууиуонцæ уæд еу рауæн, уæд иннæ рауæн.
- Мæхе фуд адтæй. Изæрæй мæмæ ка æрбадзурдта, уомæ
цæрдæг ку рауадайнæ æма ’й ку бафарстайнæ мæ идарддæри
царди туххæй, Нур ба кæунæй æндæр мæ бон неци ’й- Мæ
цирагъ æвзонгæй басодздзæнæй, æма дин йе ба мае гъуддаг, -
гъенцъунгæнгæ сагъæс кодта, кæддæр бийнонти сæргъи
игъæлдзæгæй ка лæудтæй, æ исуйнаг сабийти хæццæ гъазунæй
ка не ’фсастæй, йе.
Сауæнгæ ма дони къос дæр ку ниуазидæ, уæддæр æй хæлар
кодта Гæде æма Дæдейæн.
Æ фунæй ба кæми берæгъи хæццæ лæгæй - лæгмæ æнауæрдон
тохи бацæуидæ, кæми бабæй дони арфи агорунбæл карз тох
кæнун райдаидæ. Еунæг рауæн дæр æ гъуддаг нæ цудæй.
Берæгъ Гæдей ку раскъафта æма гъæди ку фæммедæг æй, уæд
хæрхæмбæлд фæцæй гъæддзаубæл. Галтæбæл уæрдуни раласта
сог. Гъæддзау æрæстæфтæй берæгъи гъæлæси сабий.
- Æ Хуцау дин ма ниххатир кæна, цъамар тогдзух! Ниггæлдзæ
’й, хæран! Æ тæрегъæд ин фæффедай! - æлгъиста йи синкой
берæгъи гъæддзау.
Æхе фæффест кодта. Сорунтæ ’й райдæдта. Берæгъæн æ равгæ

нæбал байамудта. Сабийи ниггæлста. Гæдей гъæддзау дзæгъæл
каст гæнгæ баййафта. Дзорун дæр æ бон нæбал адтæй. Сабургай
æй æ гъæбесмæ исиста. Æ реумæ ’й нилхъивта. Æдзинæг ин
кастæй æ цæститæмæ.
Фæстæмæ ’й зæнхæбæл æривардта. Æ гебенай зæронди ’й
батухта. Æрхаста æй æ уæрдунмæ. Согти астæу ин уæрдуни
сæрбæл æрххьоласуг кодта. Æрæй ласта æ хæдзарæмæ.
- ...Уæд дин ами ба ци ес? - фæрсуй æй æ фурт.
- Берæгъæй дин æнсувæр райстон, биццеу, - загъта гъæддзау.
Хæдзари бийнонтæ бацийнæ кодтонцæ сабийбæл. Æ
уæледарæстæ ин ракодтонцæ. Нæуæг дарæстæ ибæл искодтонцæ.
Æрæллау æй.
Дæдей гъуддаг уæззаудæр адтæй.
Цæугæдон ин уайтагъддæр æ бузурти зæрæндтæ фелваста.
Бахаудтæй кæсалгæ ахæсгути хизи. Æркастæнцæ... Сувæллон
ма æ гъæлæс фæххæлеу кæнидæ. Кæсалгæ ахæсгутæ фæццæрдæг
æнцæ æма ’й фæддæлгоммæ кодтонцæ. Æ гъæлæсæй дон
ниссæххæт ласта. Ратолæ-батолæ ’й кæнунцæ. Æрæгиау ба
никкудтæй.
- Фæййервазтæй сабий! - исцийнæ кодтонцæ кæсалгæахæс-
гутæ.
Æхемæ ’й райста кæсалгæахæсгути хестæр.
Еу гъæуи ирæзтæнцæ Гæде æма Дæде.
Гæде зудта, берæгъи комæй ист ке æрцудæй, уой, Дæде ба
цæугæдони ке фæлластæй æма ’ й кæсалгæахæссæн хизæ ке
æрахæста, уой. Æндæр нецибал гъуди кодтонцæ. Ирæзтæнцæ.
Æвзигъд сабийтæ разиндтæнцæ. Уайтагъддæр фæццалх æнцæ
аллихузон гъæзтитæ кæнунбæл. Гъазунмæ дæр æма дзорунмæ
дæр сæбæл се ’нгæрттæй неке хъæбæрдæр кодта.
Фæстагмæ равзаргæ нæлгоймæгти хæццæ иссæнцæ тæрхони
лæгтæ.
Курухон лæгтæ æмхузон агурд цудæнцæ.
Курухон нæлгоймæгти хузæн сæ дзурд бунати цудæй.
Ци тæрхон искæниуонцæ, йе ба дзубандиаг некæд иссæй.

Карзæй хуæстæнцæ хæрæнтти нихмæ. Фæразонæй, цит,
рахуæциуонцæ рæстити фарс. Уомæ гæсгæ ба сæмæ берæ
мадтæлтæ æма фидтæлтæ хицæ кодтонцæ, тæходуйаг, уæхæн
лæхъуæнтæ нæ ку уайдæ, зæгъгæ.
Гæде æма Дæдей ниййергутæ берæ ’нзти фæккустонцæ
æлдæрттæн, Берæ зиндзийнæдтæ бавзурстонцæ се ’взонги æнзти.
Фæстагмæ ревæд къохæй ранæхстæр æй лæг æ уоси агорунмæ.
Исæй ирдта. Кæрæдзей ма туххæй бафæсмардтонцæ. Лæг не
’сгъæр кодта сабийти фесæвд æ уосæн. Бацудæнцæ æлдармæ уал
æма уал анзей хъиамæт райсунмæ. Æлдар ба сæ гъуди дæр не
’ркодта. Неци ихæс дарун сумахæй. Уæ над даретæ, зæгъгæ.
Æнкъардæй рацудæнцæ йи лæг æма уосæ, Нæ лæдæрдтæнцæ,
ци ’рдæмæ цудæнцæ, уой. Уæд сæбæл еу рацæргæ бæлццон
исæмбалдæй æма ин сæ хабæрттæ фæккодтонцæ.
- Тæрхони лæгтæмæ дæтгæ æй уæ гъуддаг. Етæ уæ радæсни
кæндзæнæнцæ, - загъта бæлццон.
Ба син амудта, тæрхони лæгтæ кæми æнцæ, уой.
Фæццудæнцæ еци тæрхони лæгтæмæ. Сæ гъаст бахастонцæ.
Тæрхони лæгтæ æрбакодтонцæ, мадæ ма фидæ ци
æлдæрттæмæ кустонцæ, уони.
Мадæ ма фидæ æрдзурдтонцæ сæ хабæрттæ тæрхони лæгтæн.
Уони хæццæ адтæнцæ Гæде æма Дæде дæр.
Ами базудтонцæ кæрæдзей æнсувæртæ æма сæ ниййергутæ.
Æлдæрттæй ратæрхон кодтонцæ лæг æма уосæн сæ хъиамæт.
Райстонцæ сæ. Бийнонтæ кæрæдзей иссирдтонцæ. Фæцæнцæ сæ
зин бæнттæ. Хор, царди хор сæ нæуæгæй батавта.
АМОНД
(АРГЪАУ)
Кæддæр ба еу гъæуи цардæй дууæ синхони. Сæ еу адтæй
фонсгин-гъæздуг лæг, иннæ ба - мæгур. Гъæздуги фурт хундтæй
Сахан, мæгур лæги фурт ба - Алихан.

Алиханбæл дæс анзи ку рацудæй, уæд æ мæгур фидæ ниссагъæс
кодта, уес уесафони тасуй, а биццеуæн æ исони сагъæс бакæнун
гъæуй. Ести лæгигъдæбæл æй исахур кæнун гъæуй, зæгъгæ.
- Биццеу, цæугæ хани гъæумæ æма еу бонгинмæ бацо
ихуæрсти. Бонæ, ци дин зæгъа, уой кæнæ, æхсæвæ ба дæхе ахур
кæнæ кæсун æма финсунбæл. Хъæбæр дин бабæздзæнæй дæ
царди.
Райдайæни нæ нифс кодта Алихан. Æппунфæстаг исарази æй
цæунбæл. Фиди фæндæмæ ин æнæ игъосун на ’дтæй. Бацудæй
Саханмæ. Фæййин лигъстæ кодта, цæмæй æ хæццæ фæццудайдæ
балций, уобæл. Сахан хъал хает биццеу адтæй æма æ къох
ракъуæрдта, æз некумæ цæун, зæгъгæ, ду ба цо, йе ба дæ ескæми
исмаронцæ.
- Амонд ахурæй нæй, - мулк, гъæздугдзийнадæй æй. Мæнæ
мæ фидæмæ фусти дзогтæ ес, никки ба ма хумзæнхитæ æма
игуæрдæнтæ. Цард уонæй æй, цæмæн мæ гъæуй мæн ахур. Æз
уотемæй дæр амондгун дæн: мæ равналæнтæ мæхе фæндон æнцæ.
Рандæй Алихан хани гъæумæ. Берæ фæрразелæ - базелæ
кодта, уæдта лæггадæгæнæгæй ниллæудтæй еу гъæздуг лæгмæ.
Бонæ сæдæ кустей сæргъæй ракæсидæ, æхсæвæ ба
зæрддагонæй архайдта кæсун æма финсун базонунбæл. Ахур æй
кодта рацæргæ ихуæрст.
Рацудæй дууæ анзи. Алихан æвзигъд биццеу разиндтæй æма
уайтагъддæр фæццалх æй кæсун æма финсунбæл. Æ зæрдæ
æхемæ барохсæй. Игъæлдзæгæй æрбаздахтæй æ фидæмæ.
- Базудтон кæсун æма финсун, - игъæлдзæгæй загъта æ
фидæн Алихан.
Фидæн хъæбæр æхцæуæн адтæй æма хъурманлæхъ искодта.
Æрæмбурд кодта æ синхбæсти адæми.
Еу рæстæги фæсте бабæй Алиханæн æ фидæ загъта:
- Биццеу, исон бабæй дин цæугæ ’й хани гъæумæ. Фæндуй мæ,
цæмæй ду базонай дала фæндурæй цæгъдун. Раст дин зæгъон æма
хуарз фæндурцъæгъдæг хъаурæгин æй. Уой бон æй дорзæрдити
фæлмæн зæрдæ кæнун, тæлтæг ка уа, уой ба æллау кæнун.

Алихани нæ фæндæ адтæй æ хæдзарæ ниууадзун, фал ин æ
фиди дзурдмæ дæр æнæ игъосун на ’дтæй.
Цидæр адтæй, æ фæндаг бабæй ракодта Алихан Саханбæл.
Æ хæццæ бабæй æй гъавуй хонунмæ балций.
- Цæмæн мæ гъæуй дала фæндурæй цæгъдун зонун? -
загъта мæстгунæй Сахан. - Кæд æма мæ бон æй байхуæрсун
дæс фæндурдзæгъдæги дæр. Уæд мæмæ æрмæст æвзестæ æма
сугъзæрийнæ.
Рандæ ’й Алихан йи хани гъæумæ еунæгæй. Нæуæгæй бабæй
ниллæудтæй еци хецаумæ лæггадæгæнæгæй.
Хор ку рафтуидæ, æма æ хецау ку бафунæй уидæ, уæд Алихан
æнæстуфæй рандæ уидæ гъæуи иннæ кæронмæ. Уоми æ кауин
мæгур къæси цардæй еу зæронд фæндурдзæгъдæг. Е хуарз
зудта фæндурæй цæгъдун, фал кæсун æма финсунæн ба неци
лæдæрдтæй.
Ку базудта фæндурдзæгъдæг Алихани æрбацуди сæр, уæд ин
æргомæй загъта:
- Дæу дала фæндурæй цæгъдун базонун фæндуй. Дæ фæндæ
хуарз фæндæ ’й, фал ду дæхуæдæг ци зонис?
- Мæ бон æй кæсун æма финсун, - загъта Алихан.
- Мадта-уæдта хуарз. Мах гъæуама кæрæдземæн исбæззæн.
Ду мæн ахур кæнæ киунуги кæсунбæл æма финсунбæл, æз ба дæ
исахур кæндзæнæн дала фандурæй цæгъдунбæл.
Дууæ ахургæнæги æма дууæ скъоладзауи зæрдæй косун
райдæдтонцæ.
Нæ карз уарун, нæ уазал, нæдæр ба бурдæн бауорæдтонцæ
Алихани.
Ралæудтæй уæхæн рæстæг, æма зæронд загъта Алиханæн:
- Нур ду мæнæй хуæздæр цæгъдун райдæдтай. Арфæ дин
кæнун, кæсунбæл мæ ке исахур кодтай, уой туххæй.
Алихан игъæлдзæгæй æрбаздахтæй æ хæдзарæмæ. Аæмбунæг
байгъуста фидæ Алихани дала фæндурæй цæгъдтитæмæ. Устур
аразийæй байзадæй фидæ æ фуртæй. Æ бæлццони кадæн бабæй
борæ нæл фус хъурманлæхъ искодта. Аци хатт фулдæр адæнмæ

радзурдта. Адæм урух тургъи бадунцæ. Гагидауæ - гадидауæбæл
уадзунцæ. Æгас тургъæ еугурдæр цийни цадæ фестадæй,
Алихан æ дала фæндурæй ку нитътъæлланг ласта, уæд. Æ дессаг
цæгъдтитæмæ ин адæм нæ, фал ма имæ иннæ цæрæгойтæ æма
зайæгойтæ дæр æдзинæг нийгъустонцæ.
Сахан ба фурсоцъайæй мардæй. Цидæр ин нæ хъæрдтæй. Ци ин
нæ хъæрдтæй, уой ба нæ лæдæрдтæй. Адæми игъæлдзæгдзийнадæ
æма цийни æзмæлд имæ фæккастæй зуймон бурдæни хузæн.
Æхуæдæг дæр æй нæ базудта, кутемæй фæххецæн æй адæми
æхсæнæй, галуæрдуни гуфи кутемæй бафунæй æй дæлгоммæ,
уой.
Еу изæр Алихан æма æ фидæ сæ хуссæнти сæхе ку æруагътонцæ,
уæд бабæй фидæ загъта:
- Биццеу, исон нæуæгæй цæугæ хани гъæумæ. Фæндуй мæ
цæмæй ду базонай къенти гъазун.
Къуæрей фæсте бабæй игъæлдзæгæй рабалци кодта хани
гъæумæ. Сахан ба ку фегъуста Алихани балций хабар, уæд æхе
меднимæр æнæнвæрсон худт кодта:
- Нæ уарзуй Алихани æ фидæ æма ’й рарветæ - барветæ
кæнуй. Соруй æй æ хæдзарæй.
Дзæвгарæ рæстæг Алихан ахур кодта къенти гъазунбæл. Уотæ
хуарз базудта къенти гъазун æма уобæл некебал хъæбæрдæр
кодта.
Æрæгвæззæг амондгун æма игъæлдзæгæй фæстæмæ
æрæздахтæй Алихан. Фал æй хæдзари хизта устур зин. Æ фидæ
адзали сæйгæ фæцæй æма рацох æй. Æ цæститæ игонæй бахаста
мæрдтæмæ. Æ фæстаг дзурд ба ма адтæй æ фурт Алихани ном.
Бæхдавгути къуар ин æ къæс байахæстонцæ. Къуари хецау
Алихани ку фæууидта, уæд ин карзæй загъта:
- Сæумæ талингæй цæудзинан бæхтæ давунмæ. Дæу нæ
хæццæ райсдзинан. Æнхус нин кæндзæнæ. Ку нæ фæццæуай, -
дæ сæр дин ракъуæрдзинан. Дæ хæдзарæ ба дин басодздзинан. Æ
фунук ба ин думгæмæ исдардзинан!

Фиццаг кæркуасæнти рараст æнцæ къæрнихтæ. Сæ хæццæ
ракодтонцæ Алихани дæр.
Еу рауæн ба Алихан фæстæмæ ракастæй. Æрæстæфтæй æ
хъал синхон Сахани. Бæргæ син фиста æхца дæр Сахан, фал
æй уæддæр схуститæ гæнгæ сæ разæй ракодтонцæ. Нур Сахан
бæхбæл бадуй æма кæуй. Æ дусæй æ цæстисугтæ сæрфуй æма æ
губур фий зир - зир гæнгæ радауй. Сахан Алиханмæ æртæанздзуд
цъæдæхи хузæн фæккастæй.
- Фæлмæнвад, фæлмæн! Лацамарз! Кæуæ! Æрдеуагæ кæнæ!
Цæмæннæ, атæ уæхæн мади цæуæт фæуунцæ! Зæнхи золкъæмæ
дæр дæ не ’рдардзæнæнцæ, - æхецæн дзубанди гæнгæ цудæй
Алихан.
Цæйбæрцæ фæццудæнцæ, уæдта гъæди хурфи еу цади
билæбæл æрæнцадæнцæ.
Давгутæ райхалдтонцæ сæ сæртæ. Берæ фæккастæй Алихан
къæрнихти цæсгæмттæмæ. Уæхæн æвæлгæлæс имæ фæккастæнцæ
æма син ном дæр не ’ссирдта.
«Æвæдзи, уонæн сæ зæрдитæ дæр уотæ дагъитъайлаг
уодзæнæнцæ. Хатир ци æй, уой лæдæргæ дæр нæ кæнунцæ,
багъæудзæнæй берæ цидæртæ уæхæн зæрдитæ æрфæлмæн
кæнунмæ», - сагъæс кодта Алихан.
Сахан æхе æрхæстæг кодта Алиханмæ.
- Æз дæ мадæ дæ фиди иуазæг, макæми мæ ниууадзæ. Ду
аллихузи балцитæбæл фæлтæрд дæ, æз ба ... - Сахани хорхи
уадиндзтæ сæхе æрбалхъивтонцæ. Æ цæсгомбæл фæддæлæмæ
’нцæ цæстисугтæ.
Алихани иуæнгти цидæр устур нифс бацудæй. Кæд Сахан
кæугæ кодта, уæд Алиханмæ ба фæндурæй цæгъдун цудæй.
Гъенур æ зæрдæбæл æрбалæудтæнцæ æ фиди дзубандитæ.
- Хуарз фæндурдзæгъдæг тухгин æй. Æ бон æй мæстигæрти
нихходун кæнун, æнæхатирти - фæлмæнзæрдæ кæнун.
«Бавзарон аци гъуддаг, кæдимайди си ести рауаидæ», зæгъгæ,
ниссагъæс кодта.

Гъæдæй искодта дала фæндур. Бæхи гъесæй ин тæнтæ искодта.
Тæнтæ ба мудуадзæй ниххафта.
Фудгæнгути къуар ку ранæхстæр æнцæ, уæд Алихан равдиста
æ фæндур. Райдайæни сæмæ фæндур фæккастæй сувæллони
гъазæни хузæн. Фал си ку нитътъæлланг ласта, уæд къæрнихтæ
æруорæдтонцæ сæ бæхтæ. Дзæвгарæ фегъустонцæ, уæдта си
æрбайронх æй, сæ над кумæ дардтонцæ, йе.
Усмæй-усмæмæ игъæлдзæг цæгъдтæлтæ никкæнидæ, уæдта
ин фæстагмæ ба æнкъард кадæнгитæмæ раздæхиуонцæ.
Тухæгæнгути æверхъау цæсгæмттæбæл бæрæг кæнун райдæдта
цидæр тæрегъæддзийнадæ. Алихан æ кадæнгитæ ку фæцæй, уæд
и къæрнихтæ æмхузонæй нигъгъæр кодтонцæ:
- Цæгъдгæ! Тъæлланг кæнæ, цæйбæрцæ дæ бон æй... Некæд
фегъустан ауæхæн хуарз цæгъдтæлтæ!
Нæуæгæй бабæй ниййазæлдэенцæ и дала фæндури нарæг
тæнтæ. Фæхстæ ин дудзи фæрсаг кодтонцæ. Цагъта, цалинмæ хор
арви астæумæ истулдæй, уæдмæ. Къæрнихтæмæ уотæ фæккастæй,
цума Алихани къохти аци фæндури бон æй адæймаги хузæн
исдзорун дæр.
Уæд къæрнихти дзили нигъгъæр кодта:
- Ду, æнгъæлдæн, Хуцауи фæлдесонд дæ. Дæ хуарз цæгъдтити
туххæй лæварæн уагъд цæуис дæ гъæумæ. Гъо, фал дзорæ, ци дæ
гъæуй, уой. Нæ бон æй дæ курдиадæ банхæст кæнун.
- Берæ гъуддæгтæ уи нæ агорун, - сагъæсгæнгæй загъта
Алихан. Дзæвгарæ гъосæй ралæудтæй, уæдта сабургай байамудта
Саханмæ.
- Мæнæ мин аци лæги дæр мæ хæццæ рауадзетæ. Гъай-гъай,
фæйнæ бæхи дæр нин радтетæ.
Уæд къæрнихтæ Сахани бафарстонцæ:
- Ду ба ци кæнун зонис? Циуавæр ацъагъуæ дæмæ ес?
Сахан дзæвгарæ рæстæг нихъун-нихъун фæккодта.
- Неци зонун, нецæмæ арæхсун, - мæтъæлæй æ цъухæй
исхаудтæй. Бацийнæ кодтонцæ давгутæ.

- Мадта-уæдта дæ нæ рауадздзинан. Ести кæнун ка нæ зонуй,
уомæй рауайдзæнæй сæрæн абæрæг.
Алихан еунæгæй раздахтæй æ гъæумæ. Фал куд цардæуа
идарддæр, уой ба ку нæ зонуй: нæ хæдзарæ нæбал ес, нæ бийнонтæ,
нæ æхца, нæ ба хуæруйнаг.
Гъæуæй еуварс - бæрзонд тегъæбæл адтæй еу рагон
фиддæлтиккон мæсуг. Алихан æригъуста, еци мæсуги, дан, ее
берæ адæми фагæ хуæрдæ. Мæсуги бадæг зудта финсун. Къуæре
ин ка бакосидæ, уомæн ба ниффинсидæ. Еци гæгъæдибæл райсæн
адтæй алцидæр.
Уой ку базудта Алихан, уæд тухст адæмæн финсун йе райдæдта
æма сæ бафсаста. Мæгуртæ райарфæ кодтонцæ Алиханæн. Уæдта
ин сосæггай загътонцæ:
- Тагъддæр дæхе ардигæй исесæ, кенæ ба дæ ку базона йи
кæрæф, уæд дæбæл марунæй нæ байауæрдздзæнæй! Æнахъæл
бæхи къæдзелæбæл дæ бабæдздзæнæй!
Алихан байгъуста мæгурти фæндæмæ. Æхе райста синхаг
гъæумæ. Гъæуи адæм адтæнцæ æнкъард. Некæцæй игъустæй
игъæлдзæг дзæфхъу.
Уæд Алихан бафарста адæми, цæмæн æнцæ уотæ æнкъард,
уобæл. Адæм дзуапп равардтонцæ:
- Нæ хан берæ уарзуй къенти гъазун. Хани адæм алли бон
дæр æрбакæнунцæ ханмæ къенти гъазунмæ.
Мулди ка фæууй, уой сæр хан æхе рази ракъуæрун кæнуй.
Адæм тухстæнцæ хъæбæр.
Еу бон Алихан хани хæдзарæмæ хæстæг бацудæй. Уоми уинуй:
еу нæлгоймаг бадуй æма кæуй. Аæмбунæг имæ æркастæй æма
дин йе ба Сахан ку разиннидæ.
- Цæбæл кæуис? Ци ’рцудæй? - фæрсуй æй Алихан.
- Изæдтæ, идаугути зæрдæ мæбæл фæххудтæй, загъта Сахан,
кæд къæрнихтæй зинтæй райервазтæн, уæд мин ардигæй ба
ервæзæн нæбал ес. Мæнæ нур хани адæм мæн æрахæстонцæ.
Туххæй дæр мæ хани хæццæ къенти гъазун кæнунцæ. Кæми зонун
æз ба къенти?!

Алихан Саханмæ дзæвгарæ фæккастæй. Æ раздæри гъуддæгтæ
æ цæститæбæл рагъазтонцæ.
- Лæгъуз æй дæ гъуддаг, хъæбæр лæгъуз! - загъта Алихан. -
Æвæдзи дин дæ...
Тухгиндæр никкудтæй Сахан. Райдæдта корун:
- Исмæ ахур кæнæ къенти гъазунбæл. Кæдимайди ма
рамолинæ хани.
- Бæрæг æй, ду феронх кодтай адæми циргъ æмбесонд:
хуарздзийнадæй еуварс рацæун æнцон æй, хуарздзийнадæбæл
исахур кæнун ба зин æй.
Уоци рæстæги рацудæй хан хæдзари размæ. Æрæвæрун кодта
фингæ æма райдæдта Сахани хæццæ гъазун. Сахан еу æдули цуд
ракодта, уæд дуккаг уæхæн цуд, æртиккаг ба мулди фæцæй. Хан
цæрдæг фæллæбурдта æ кардмæ. Идард æй фæххаста Сахани сæр
ракъуæруни туххæй. Æвваст Алихан хани размæ балæудтæй.
- Ма ратагъд кæнæ аци лæхъуæни марунмæ. Рагъазæ
мæн хæццæ. Кæд мæ рамолай, уæд нæ дууемæн дæр нæ сæртæ
ракъуæрæ. Мæн фæндуй еумæ мæлун.
- Фæууæд! - æнæрвæсон худт никкодта фудзæрдæ хан. -
Ду, æвæццæгæн, дæ сæри хæццæ цæунæй багъигæ дæ! Бадгæ!
Гъаздзинан! ..
Исбадтæй Алихан. Сабургай фæрсуй хани:
- Æз ку фæммулди уон, уæд æз уодзæнæн æнæ сæрæй, фал ду
мулди ку фæууай, уæдта ци уодзæнæй?!
Уæд бабæй хан раздæрæй тухгиндæр ниххудтæй.
- Неке ма мæ рамулдта. Ауæхæн цъигъини хæццæ ба мæнæн
ци зин æй гъазун. Кай зонуй, ку мæ рамолай, уæд дин дæ алли
курдиадæ дæр исæнхæст кæндзæнæн! Мæнæн мæ фæткæ уотæ
’й. Гъенур ба фæккæсæ дæхемæ. Хатир ци æй, уой лæдæргæ дæр
нæ кæнун.
Райдæдтонцæ гъазун. Адæм æмбурд кæнунцæ. Фæзæ байдзаг
æй адæмæй.
Æз дин нуртæккæ фæууинун кæндзæнæн. Ду дæ къоси буни ку
нæ никкæуай, уæд бæрæг уодзæнæй. Ду берæ цардбæллон адæм

бастъалдтай, зæгъгæ. Фæстагмæ хани цæститæ тартæ кæнун
райдæдтонцæ. Алихан ин æ рацæуæнтæ рацубур кодта. Зæнхæмæ
дзæвгарæ фæккастæй хан. Уæдта æвваст фесхъиудтæй æ бунати.
- Э-э-эх-х-х! - нигъгъæр кодта хан. Æндæр æ бон нецибал
иссæй. Æхуæдæг бадзурд кодта мулди ку фæууа, уæд арази ке æй
æ алли курдиадæ исæнхæст кæнунбæл дæр.
- Еунæг курдиадæ мæмæ ес! - загъта Алихан, - Адæймаг
маруни тæрхон куд мабал уа, уотæ.
Адæм уой ку фегъустонцæ, уæд æмхузонæй загътонцæ:
- Раст курдиадæ ’й! Цæрæг уодæн - цард! Адзали бæрагæ
уагътæ адæймаги!
Кæсуй хан æма уинуй, гæнæн ин ке нæбал ес, уой.
- Амæй фæстæмæ æз æййевун маруни тæрхон, - загъта хан.
Сахани багæлста Алиханмæ.
- Амондгин дæ ду, хани ке рамулдтай, уомæй!
- Æртæ хатти амондгин дæн æз. Еуемæй мæ фидæмæ ке
байгъустон, иннемæй мæ сабийи бонтæй фæстæмæ фæллойнæ
кæнунбæл ке фæййахур дæн. Æртиккагæй ба - мæ фæллойнæ
фудзæрдити фæлмæнзæрдæ, æнæхатирти ба æнæхъаурæ ке
кæнуй, уомæй,
Алихан адæми цæстити искадгин æй. Аæхъуæн кæмæн
райгуридæ, уонæй беретæ æвардтонцæ Алихани ном.
УÆРАСИ ФÆРЦИ
(АРГЪАУ)
Еу мæгур лæг æма уосæн райгурдæй биццеу. Цардæнцæ
сауæдони рази. Биццеу рацæппо-лæппо æй. Æ фидæ къохгин
адтæй æма ин сагъадахъ искодта берæ фæтти хæццæ. Биццеу
берæ уарзта сагъадахъæй гъазун. Кумæ дæр цудайдæ, æ хæццæ
’й хæссидæ. Хъæбæр си исдæсни æй æхсунмæ. Устур дессаг имæ

кастæй, æ фат арви талингти ку рандæ уидæ æма æрæги-дурæги
ба фæстæмæ ку æрæздæхидæ, е.
Уæд къæсибадæг уосæ æ киндзи рарвиста сауæдонæмæ
къустелий хæццæ. Гасай æ сагъадахъи хæццæ бæласи сæрмæ
исхизтæй. Уордигæй фæлгæсуй. Гасай ку æруидта дондзауи, уæд
нигъгъавта къустелимæ. Рауагъта ибæл фат. Къустелæ расастæй.
Дондзау ракæсæ - бакæсæ кæнуй аллирдæмæ. Некæми ма неци.
Æрæгиау Гасай ходæгæй бакъуæцæл æй.
Киндзæ кæугæ æрбацудæй е ’фсийнæмæ.
- Мæнæ мин еу фудуаг биццеу басаста мæ къустелæ. Бæласи
сæрæй фехста сагъадахъæй. Къæсибадæг уосæ фæдеси бацудæй
Гасайи мадæ æма фидæмæ. Биццеуи уоми баййафта.
- Цæмæн кæнис уотæ? Гъæубæстæ дæ исустур кодтонцæ:
галнивæндтæ æма тохъули хæрститæ февгарстонцæ, мæгур
лæгбæл хуарз æрцудæй, зæгъгæ. Нур кæсай дæ миутæмæ.
- Уæ дæ над ку дарисæ дæ хæдзарæмæ, - æхе иннердæмæ
разелгæй, загъта Гасай.
Иннæ бон ба къæсибадæг уоси киндзæ сауæдонæмæ рандæй
къибилати хæццæ æма бабæй ин сæ басаста.
Дæлгъæу къæсибадæг уосæ бабæй фæдеси æрбацудæй
Гасаймæ ма ин карзæй загъта:
- Цæмæн уотæ кæнис? Цæмæннæ тæрсис йи адæми
зæрдихудтæй?!
- Дæ дзæгъæлдзорæ ма цæуæд! Рандæ уо, кæцæй æрбацудтæ
уордæмæ, - загъта Гасай.
Къæсибадæг уосæ æлгъетагæ адтæй æма фæййагайдта зустæй:
- Æндæ рауодзæнæн, фал Агънати авд æнсувæрей еунæг
хуæрæ Уацирохс дæ зæрди æрæфтуйæд! Дæ арми ма бафтуйæд!
Дзæгъæл сагъæс дæбæл æруæзæ кæнæд! Дзорæгмæ ци нæ дзорай!
Кæсæгмæ ци нæ кæсай. Де ’нгон авари дуæрттæ æма къæрæзгитæ
зæгæл æхгæд ци никкæнай, уæхæн бон дæбæл бакæнæд!
Ци рацудæй, уæдта Гасайи зæрди æрæфтудæй Агънати авд
æнсувæрей еунæг хуæрæ Уацирохс. Æ арми ба не ’фтудæй.

Цоппай ибæл бафтудæй. Æрæгиау ба æ зæрдæ талингæ агорун
байдæдта. Федар нихгæдта æ хæдзари къæрæзгитæ æма дуæрттæ.
Æндæмæ - бони рохсмæ ку нæбал цудæй. Хъæбæр тухстæй,
къæсибадæг уоси фæндон ке фæцæй, уобæл.
Адæм æй ку базудтонцæ, уæд заргæ æ рæзти бацæуиуонцæ.
Неци. Гъуди дæр сæ нæ кодта. Фæндурæй цæгъдгæ бацæуиуонцæ-
неци. Кæугæ бацæуионцæ - уæддæр неци. Мади зæрдæ тæнæг
куд нæй. Æ мадæ загъта:
- Ме ’нсувæр Натара лæгигъæдгин æй æма ’й е ку нæ исдзорун
кæна, уæд ин неке неци исамал кæндзæнæй!
Рарвистонцæ тæвд - хæлæфæй Натарамæ. Гасайи мади
æнсувæр æрбахъæрдтæй.
- Ци кæнис, ме ’нгъæлдзау хуæрифурт? Кæд дæмæ ести маст
ес, уæд мæнæн зæгъæ. Æз дин дæ маст райсдзæнæн!
Гасай неци дзоруй.
- Кæд дæ зæрди ести æрæфтудæй æма дæ къохи не ’фтуйуй.
Мæнæн зæгъæ. Мæн арми ци нæ бафтуйа, уæхæн нæййес. Æз æй
иссердзæнæн дæлзæнхæ уа, зæнхæбæл уа, кенæ ба уæларв ку уа,
уæддæр!
- Агънати авд æнсувæрей еунæг хуæрæ Уацирохсмæ мæ
зæрдæ фехсайдта. Мæ къохи ба не ’фтуйуй. Дзæгъæл сагъæс
мин æвдирзуй ме ’взонг зæрдæ! - Дуар байгон кодта Гасай. -
Æлгъетæги фæндæуагæ цæмæй нæ фæууон, уой бакæнæ.
- Дæ ралгъетæг фæсмойнаг уодзæнæй. Æлгъетæги æлгъистæ
æлгъетагæн æхебæл цæуагæ фæууй! - нифсгинæй загъта Натара, -
Мæн арми бафтуйдзæнæй. Мади æнсувæр æрбайста сагъадахъ
æма фат арвмæ исаразта. Æ тух - æ бонæй æй исуагъта æма
загъта:
- Фат! Фæстæмæ æрæздæхæ æма, дзубури ауæдзæ гæнгæ,
Агънати тургъæмæ куд рандæуай!
Фат арви гъæбеси æрбайсавдæй.
Дзæвгарæ рæстæги фæсте ба фат фæстæмæ æрæздахтæй æма
ауæдзæ гæнгæ рандæй Агънати тургъæмæ.

Дзубури фæд - фæд рандæнцæ Натара æма æ хуæрифурт
Гасай.
Агънатæ син æгас цо загътонцæ.
И æхсæвæ æрфусун кодтонцæ уонæмæ. Натара сабургай
æрдзурдта, се ’рбацуди сæр цæй туххæй æй, уой.
Авд æнсувæрей хестæр æхемæ æригъосун кодта Натара æма
Гасайи.
- Ес нæмæ лæгæвзарæнтæ. Кæд уони уæ бон исæнхæст кæнун
исуа, уæд нæ лимæн арази. Ка ’й зонуй, и æртæ гъуддаги ку нæ
исæнхæст кæнайтæ, уæдта кизгæ кæмæн коретæ, уомæн æ сæр
æркæндзинан æма ’й кауи мехбæл æркъуæрдзинан. Уотæ ’й нæ
фæткæ. Барæ уæ ес! Сагъæс кæнетæ!
Фусунтæ дæр æма иуазгутæ дæр нецибал исдзурдтонцæ
дзæвгарæ рæстæг.
- Фиццагидæр, мах авдемæй хæтуни ку фæууæн, уæд нæ
хæццæ æрхæссæн авд тала бæласи, Уони æнæ фæрæт æнæ кардæй
ка æрфада согæн. Дугкагæй, авгин хъабагъбæл ка ислæса æма
уордигæй царвæй идзаг гъосин ка æреса æнæ фæккеугæ, æнæ
никкалгæ. Æртигкагæй, уæртæ нæ тургъи ес лæгæвзарæн дор.
Уой ка исеса æ ронбастмæ. Аци æртæ æвзарæни ку бакæнайтæ,
уæд сумах уодзæнæй нæ еунæг хуæрæ.
Натара бафарста æ хуæрифурти:
- Дæ нифс си кæцимæ хæссис?
- Æз мæ нифс хæссун авгин хъабагъмæ исласунмæ, - загъта
уосгор Гасай.
Æмбурдæй еуварсгомау æрлæудтæнцæ хъабагъæй. Гасай
сабургай бацудæй. Æ усхъитæ базмæлунтæ кодта. Æ арми
тъæпæнтæ зæнхæбæл рахафта. Натарамæ ма еу каст бакодта.
Исбурдæй авгин хъабагъбæл. Исрæдæхстæй ин æ сæрмæ. Æ
сæрбæл æвæрд адтæй царвæй идзаг гъосин. Гасай æ алливарс
æнгулдзæхтæ кæнунбæл фæццалх æй. Уæдта ’й сабургай æ галеу
къохæй æ реумæ нилхъивта. Æхе æ къæхтæ æма æ рахес къохæй

зæнхæмæ æруагъта. Натара æма Гасайæн æмхузон æхцæуæн
адтæй. Агънати æнсувæртæ сæ фур дессагæй кæрæдземæ
бакастæнцæ.
- Аннети ба мæхе бæрагæ уадзæ! - загъта Натара Гасайæн.
Æмбурдæй согвадæнмæ бацудæнцæ. Ами авд талай дæргъæй-
дæргъæмæ лæудтæнцæ. Натара сæмæ, æхе фæффестæггæнгæй,
февналдта. Æрсæ пурх кодта æнæ фæрæт, æнæ кардæй æма
цирагъæн рауадæнцæ ставд, согæн ба - листæг.
Уордигæй уоддæр бацудæнцæ, байамудтонцæ лæгæвзарæн
дор. Ами ба æ бон неци исуодзæнæй. Берети рарвиста аци дор
сæ тъæнгтæ, сæ сунтæбæл хуæцгæ, зæгъгæ. Æвзаргæ бакæнæд.
Натара уæзбунтæ цуд бакодта дормæ. Ниххудтæй. Дор фелваста,
æримæ кастæй, уæдтай æ дзиппи рацавта. Авд æнсувæри сæ фур
дессагæй сæ арми тъæпæнтæ кæрæдзебæл фæххуастонцæ. Натара
æма Гасай фæрсæй-фæрстæмæ æрлæудтæнцæ. Хезунцæ дзуапп.
Æнсувæрти хестæр сæмæ бацудæй æма син игъæлдзæгæй
загъта:
- Адæми лимæн æма нæ лимæн. Кизгæ сумах æй. Сумах
амонд адтæй.
Кæрæдзей къохтæ райстонцæ уарзонæй.
- Натара, ду махæн уодзæнæ æстæймаг æнсувæр, - загъта
кæстæр æнсувæр æма ’й æ хъури ниттухта.
Иннæ æнсувæртæ дæр еци гъуддагбæл цийнæ гæнгæй
исæмбалдæнцæ. Изæрæй авд æнсувæри æма сиахс игъæлдзæгæй
æрæгиауи уæнгæ сæ рæстæг рарвистонцæ.
Сæумæй астемæй цауæни цæунбæл ниллæудтæнцæ Бассуй
коммæ.
- Мæнæ хæдзари бийнонти хæццæ изайуй нæ нæуæг сиахс.
Дæдтæн имæ авд уатей дæгъæлтæ. Уæ бон уодзæнæй æхсæзей
байгон кæнун, æвдæймаги ба маймаиддæр ма байгон кæнæ*
Исæвди къахбæл ниллæудзæнæ, - загъта æнсувæрти хестæр.
Цауæни рандæнцæ. Гасай сабургай фæззелæн кодта æхсæземи.
Уæдта æвдæймаги дуар байгон кодта изæрæрдæмæ. Кæсуй æма

дин уæйуг æхе фарсмæ рауагъта, æхуæдæг ба рæхисæй баст.
Деси бафтудæй Гасай, а ба куд уа, зæгъгæ.
- Уо, æгас цæуай, дзæбæх лæхъуæн, дæ цæрæнбон берæ уа, -
дзоруй уæйуг гъæрасæст хъури хаттæй Гасаймæ.
- Ци кæнис? Баст цæмæн дæ?
- Мæ фурттæ мæ косун нæ уадзунцæ, рæхисæй мæ
исбастонцæ. Уæртæ къуми æхсири цадæ. Æрбакалай мæбæл, æз
ба исуæгъдæ уон. А-а, тæходуй, косунæй ма бафсæдæ æма дæ
цæуæти хæццæ рагъазæ.
Сиахси зæрдæ каййестæн фæлмæн фæууй. Гасай уæйугæн
æртæрегъæд кодта. Æхсир бакалдта. Рæхис æхсирæй ратадæй.
Уæйуг раистадæй. Æхе нийвæзтитæ кодта.
Уæйуг Гасаймæ бацудæй æма ин æ хорхбæл бахуæстæй,
æ гæндзæхтæ бацагъта Гасай. Сабургай уæйуг Гасайи исиста.
Тæрхæгбæл æй æривардта, æхуæдæгка авд æнсувæрей еунæг
хуæрæ Уацирохси рахаста æма ниййаууон æй гъæдæмæ.
Натара рамардта рæубес. Æрæйсæгъвæрстæ кодта. Фезонæг
исрæвдзæй. Равналон, зæгъгæ, загъта. Рæубеси хурфи адтæй
буйнагин тъæфсæ. Натара дес кæнуй, а ци уа, зæгъгæ. Рæубеси
сæгъварсбæл æй бамбæлун кодта æма, мæнæ дессаг, рæубес
фæлледзуй. Ухст дæр æнæ фезонæг райзадæй.
- А ба ци уа? Мае сайтани хай!
Уæд фæззиндтæнцæ авд æнсувæри дæр. Натара тъæвсæ
равдиста æнсувæртæмæ. Астемæй фæстæмæ æриздахтæнцæ
гъæумæ. Хæдзари агорунцæ Гасай æма Уацирохси. Нæййес
некæми. Тухсунцæ. Æрæгиау бацудæнцæ æвдæймаг уати дуармæ.
Игон разиндтæй дуар. Бакастæнцæ. Уæйуг уоми нæбал адтæй.
- Фесавдан! Бабун ан! - нигъгъæр кодта æнсувæрти хестæр. -
Нур ма ци кæнæн!
Уæд Натара тæрхæгмæ кæсуй æма дин уоми хъанæй лæууй æ
хуæрифурт Гасай. Æвæдзи, хусгæ кæнуй, зæгъгæ, расагъæс кодта.
Телуй æй æма дæ балгъетæг уотæ. Æ уæргутæ ниххуаста. Ахæй
никкудтæй! Ци фæккудтæй, уæдта æ зæрди ристæй æрфæлладæй.

Æрæгиау ба æ тъæфсæ æ зæрди æрбафтудæй. Æ зæрдæмæ
циуавæрдæр рохс фæлмæн хори тунæ бакастæй.
Натара тъæфсæ хизинæй сабургай исиста. Гасайбæл æй уæд
еу æрдæмæ расæрфидæ, уæдта иннердæмæ. Лæхъуæн базмалдæй.
Сабургай æхе нибберигъта.
- Оф, оф! Ци берæ фæххустæн! - Рабадтæй.
- Хусгæ берæ нæ фæккодтай, фал ци бакодтай? Кæми ’й, ке
туххæй æрбацудан, е?
- Дуар байгон кодтон! - æхуæдæгка нимбугъта. - Мæ гъæла
сæр мæ фесафта. Уæд авд æнсувæри исфæндæ кодтонцæ Гасай
рамарунбæл.
- Ма хæлæф кæнтæ. Анз æмгъуд мин радтетæ. Ку нæ уин
æрхæссон уæ хуæри, уæдта ин ци кæнайтæ, уой кæнетæ! - æ ходæ
исесгæй æма æ уæраги сæртæбæл æрбадгæй, загъта Натара. -
Корун! Корун!
Æнсувæртæ исарази æнцæ. Гасай байзадæй, Натара ба фæдеси
рандæй Уацирохси агорæг. Фæдесон еу гъæумæ нихъæрдтæй,
Гъæугæрони еу биццеу уæситæ хезуй, æхуæдæг ба усмæй-усмæмæ
фæккæуидæ, усмæй-усмæмæ ба - заридæ. Натара деси бацудæй,
айæ фæккæуй, уæдта фæззаруй. Æ бæрæг ин базонун гъæуй
æвæстеуатæй.
- Цæбæл зарис, дзæбæх биццеу? - Натара, сабур бацæугæй,
бафарста биццеуи.
- Уæйуг æрхаста æ конд, æ уиндæн кæрон кæмæн нæййес,
уæхæн сахи рæсугъд. Киндзæхсæвæр кæндзæнæй. Бамин дзурдта
ци фулитæ æвгæрддзæнæй, уони цъетелгутæ, - ходæзмолæй
загъта уæсигæс биццеу.
- Уæд кæугæ ба цæбæл фæккæнис?
- Еци хуæрзконд кизгæ ке адтæй, уоци мадæ ма фидæн кунæг
зин нæй! Еци гъуддаг мæ зæрди ку æрбафтуйуй, уæдта уобæл
кæун.
- Æ хæдзарæ кæми æй уæйугæн? Ци амалæй æй иссердæуа? -
бафарста Натара.

Уæсигæс биццеу нигъгъос æй. Æрæгиау ба сабургай дзорун
райдæдта:
- Неци ин искæндзæнæ. Æ уод æма æ дууæ цæсти æнцæ цади
бадæг дзæргъи хурфи. Уоми ес лилагъз. Лилагъзи гъазуй æртæ
æхсæрæцъеуи.
Уонæй дууæ - уæйуги цæститæ, еу ба - æ уод. Федар рауæн
æнцæ. Лæг дзæргъæн ку неци бакæна, уæд ин адзал нецæмæй ес.
Дзæргъæ æхсири цади бадуй. Цæуæг - фецауæг цади рæзти нæ
уадзуй. Цади алливарс райтинг æнцæ арф кæрдæгæй æмбæрзт
фæзтæ.
Натара биццеуæй еуварсмæ рацудæй æма хебæраги берæ
фæссагъæс кодта. Уой фæсте ба рандæй, цадæмæ хæстæгдæр ци
гъæу адтæй, уордæмæ. Нисси лæудтæй фиййауæй.
Сæумæ раскъæридæ дзогæ æнæхуæрд хезнитæмæ. Рæфбадт
æркæнидæ цади билæбæл цади бадæг дзæргъи фудæнæн.
Дзæргъæ æрæстæфтæй фусти дзогæ. Низмæлун кодта цадæ
æма рахизтæй. Гъæр исиста:
- Ке мадæ, фидæ хæрæг бахуардта?! Ка ’рбандиудта ардæмæ?!
- Дæ мадæ дæр куй бахуæра, дæ фидæ хæрæг бахуæра! Куй
идæдбæл бадтæй, æхуæдæг дæр æй нæ хуардта, адæми дæр имæ
нæ уагъта! - исгъæртæ кодта Натара.
Цидæр адтæй, айдагъ гъæртæбæл нæ байзадæнцæ. Лæгæй -
лæгмæ фæгъгъæбесæй æнцæ. Райвазæ - байвазæ кæнунцæ.
Дзæргъæ еугур дон фестадæй.
- Æйтт!.. Нур Сауи сауæдонæй æртæ къоси ку раниуазинæ, -
лæф-лæфгæнгæ, дзоруй дзæргъæ, - уæд дæ бæргæ хуни - хунгæй
фæккæнинæ!
- Мæн ба, - загъта Натара, - цæуи закъи хурфæй фелвасæгау
ку фелвасидæ аци гъæуи хуæрзконддæр кизгæ æма уæраси къос
ку февæридæ, уæд дин дæ уод бæргæ исæскъунинæ!
Æрæгиау бафæлладæнцæ æма фæйнердæмæ рахаудтæнцæ.
Фиййау фонсбæл нискъотт кодта. Фонси æхсирæн исфедуйæн
нæбал адтæй* Адæм дес кодтонцæ, а ци дессаг уа, ци тæмæс уа,
зæгъгæ, А-фиййау, æвæццæгæн, дзогæ баскъардта æхсири цади

фалдзосмæ. Куд бандиудта, куд? Дугкаг бон фоне ку раскъардта
Натара, уæд имæ гъæуи цæргутæ горæй-гормæ еу лæхъуæни
рарвистонцæ, байгъæуай кæнæ, фоне кæми хезуй, уанæбæрæг,
зæгъгæ.
Фоне æнцад æнцойнæй фæххизтæнцæ цади билæбæл. Сæхе
æрæфсастонцæ æма æрбадтæнцæ.
Дзæргъæ бабæй нæгæ исиста. Рагæпп кодта. Дзогæ фезгули
æнцæ. Бæрзонд тегъæмæ, хъуррет-хъуррет гæнгæ, исуадæй.
Æ фур мæстæй æ цæстити тог рабадтæй. Фæкомкоммæ æй
Натарамæ. «Нур ба ми уотемæй нæбал рандæ уодзæнæ», æ
дæндæгути къæс-къæс исцæун кодта. Фæббабæй гъæбес æнцæ
Натара æма дзæргъæ.
- Æйтт, уæууæй. Сауи сауæдонæй æртæ ку баниуазинæ, уæд
дæ къабазгай бæргæ фæккæнинæ, - ’райвазæ-байвазæ гæнгæй,
дзурдта дзæргъæ.
- Мæнæн ба уæртæ еци гъæубæсти рæсугъддæр кизгæ уæраси
хъалац ку февæридæ, уæрас ку раниуазинæ, уæд дин дæ геруз уод
исæскъунинæ. Дæ дуйне дæбæл баталингæ кæнинæ, хецмæрез, -
загъта Натара.
Аци хатт бабæй неке фæхъхъæбæрдæр æй. Æхсири цади бадæг
дзæргъæ æхе ратудта æма ледзæги фæцæй æ бунатмæ. Натара
æнцад-æнцойнæй æрбаскъардта фоне. Æхсирæн никкæнæнтæ
нæбал адтæй. Адæм фæффарстонцæ, æ фæсте ин ци лæхъуæни
рарвистонцæ, уой. Е син лæмбунæг æрдзурдта цидæриддæр
адтæй, уой:
- Цади билæбæл дзæргъæ æ хъури цъарæ нийвазидæ, Сауи
сауæдонæй æртæх ку баниуазинæ, уæд, дан, дæ хуни - хунгай
бæргæ бакæнинæ. Натара ба загъта, æйтт, мæнæн ба аци фоне
ке æнцæ, уонæмæ ее зæгъунæн рæсугъд кизгæ, уой къохæй, дан,
уæраси хъалац ку баниуазинæ, уæд аци æнамонд гæбæрцæстæ
дзæргъæ зæнхæбæл пъæзуй бадт нæ кæнидæ, Æз, дан, ин уæхæн
куст бакæнинæ, æма æ уод фесæфидæ.
Адæмбæл базуртæ базадæй сæ фур цийнæй. Иннæ бон бабæй
Натара фоне раскъардта. Æ фæдбæл сахи рæсугъд уæраси къибила

æма хъалаци хæццæ рауадæй. Натара æй нæ зудта. Натарай дзогæ
цади билæбæл арф кæрдæги рапурх æнцæ. Æ зæрдæ сæмæ рохс
кодта.
- Атæ зæрди сойнæ æнцæ. Тæходуйтæ, ’знаг, хецмæрез ку
нæбал уидæ, уæд адæймаг зарунæй нæ бафсæдидæ. Кæсай мæнæ
аци æнамонд дзæргъæмæ, æхе бакодта цади фалдзос замманай
зæнхитæ. Нур мин мае зæрдæ ку нæ агайидæ æ хæрандзийнадæ,
уæд гъæрæй низзаринæ!
Уалинмæ цади бадæг дзæргъæ фелвæстæй, Натарамæ æ
гæнкъунтæ хуæргæ. Иситинг бабæй æй се ’хсæн карз тох.
- Æйтт, тæходуйтæ Сауи сауæдонæй уæддæр еунæг хупп
ку баниуазинæ, уæд амæн æ аккаг бæргæ фæууинæ! - загъта
дзæргъæ.
Натара дæр бабæй имæ нифсхастæй дзоруй:
- Аци гъæубæсти рæсугъд кизгæ цума нæл сæгъи закъæй
фелвæстæй, уотæ ку фæззиннидæ, ма мин фæллонгун мади
къохтæй конд уæрас хъалаци дзаг ку æрбадаргъ кæнидæ. Æз æй
раниуазинæ. Уæрас! Уæрас! Ци хуарз дæ! Æдхуæрдæ ниуæзтæ дæ!
Рæсугъд кизгæ æ рази февзурстæй. Хъалаци дзаг уарас ин æ
къохти фæссагъта.
- Нæ гъæубæсти фæрнгун хестæри нифсдæттæг ниуазæн
дин. Хæлар дин уодзæнæй. Де ’знаг æма ме ’знагбæл уой фæрци
уæлахез кæндзæнæ, - ходæзмолæй загъта кизгæ Натарайæн.
Натара цæрдæг февналдта хъалацмæ, хуарз амонд дæ хай, зæгъгæ,
имæ исдзурдта. Уæрас дууæ æлвæсемæн баниуазта. Е ’уæнгти
февзурстæй цидæр устур тухæ. Натара æма цади бадæг дзæргъæ
фæстаг хатт фæннихмæ æнцæ. Нур Натарай берæ хуæцун нæбал
багъудæй. Уайтагъддæр дзæргъи царди рохс рахуссун кодта.
Райкъæртт кодта. Дзæргъи хурфи разиндтæй лилагъз. Уоми æртæ
æхсæрæцъеуи. Дууемæн си сæ хорхитæ истудта, инней ба Натара
даруй æ къохти, Уотемæй фусти дзогæ гъæумæ æрбаскъардта.
- Хаир уин уæнтæ уæ фоне! Цади фалдзос нур уæ бæрагæ
иссæй, - загъта Натара. - Еци уæрас ка искодта, е ба æ сугъзæринæ
къохтæ æнæнезæй фæддарæд. Нур æз цæун мæ гъæубæстæмæ.

Натара иссудæй уæйуги хæдзарæмæ, Кæсуй, уæйуг ирд
хорбони дæр мæйдар æхсæви хузæн аздодуй. Исхаудтæнцæ æ
дууæ цæсти.
- Мæ уод де ’уазæг! Ци мин бакодтай, е мин фагæ фæууæд, -
лигъстæгæнаги хъурихаттæй дзурдта уæйуг.
- Æрбадарай, æрбадарæ дæ гъæлæс, æз ба дин дæ уод дæ
гъæлæси ниггæлдзон. Курмæ уæйуг байгон кодта æ гъæлæс.
Натара цъеуи хопъалæ истудта.
Уæйуг пъура бæласи хузæн рахъан æй. Натара рахудта Агънати
авд æнсувæрей еунæг хуæри е ’нсувæртæмæ. Авд æнсувæри
Натарай хуæрифурти куд æривардтонцæ фингæбæл æвгæрдунмæ,
уотæ сæ хуæри хæццæ сæ сæргъи балæудтæй.
- Цæмæн хæлæф кæнтæ?! Надæн æ дæргъцæ æма æ уæрхцæ
æмхузон æнцæ, - цийнæгæнгæй загъта Натара. Лæхъуæни
исуагътонцæ. Кувд искодтонцæ. Берæ цийнитæ æма арфити
фæсте Агънати авд æнсувæри рафæндараст кодтонцæ сæ еунæг
хуæрæ æма сæ иуазгути.
Уацирохс æ царди æмбали хæццæ уарзонæй фæццардæнцæ
берæ æнзти.
Фæлвæрæ 20 бон, 1974 анз.
Радзурдта æй Чиколайаг Осмæнти Таймураз 1974 анзи
20 июни.
ÆРТÆ УОСГОРИ
(АРГЪАУ]
Раги еу хонхрæбун цардæй æлдар. Æ ном хундтæй Хъæвдун.
Хъæвдунæн адтæй еунæг кизгæ Хъаллæ, зæгъгæ, æ ном. Хъаллæ
æ тæккæ рæсугъди тæмæни ку адтæй, раст еци рæстæги Хъæвдун
дардта, сæ уосгори дзаман кæмæн адтæй, уæхæн æртæ ихуæрсти:
Гобе, Тула æма Габи.
Цидæр адтæй, æртæ лæхъуæни сæ цæститæ æривардтонцæ

Хъаллæбæл. Сугъдæнцæ æртемæй дæр уарзондзийнади цæхæри.
Нур сæ зæрдиуаг кæрæдземæн нæ зонун кодтонцæ, уотемæй
си алкедæр асхъодæй æ амонд æвзурста. Хъаллæ хъалхаст куд
на ’дтайдæ, æма сæ уæхерийæй мардта. Уæд еуемæн зæрдæ
байвæридæ, уæдта иннемæн. Æ зæрдæ ба се ’ртемæ дæр æхсайдта.
Еу рæстæгути ба сагъæси дæр бацудæй: нур æз гъæла нæ дæн,
ихуæрстæн æ зæрди бунат ка кæнуй. Мæ фидæ мин уой ку базона,
уæд мин мæ хъопъалæ истондзæнæй. Дзæгъæли исæнтæстæ ду,
дзæгъæли, зæгъгæ, дуйней æ гъæрæй сæрбæл исесдзæнæй.
Еу бон Хъаллæ æ мадæ Тоддзай хæццæ атæ изæрæрдæмæ
лискъæфдзауæни рацудæнцæ фахсмæ. Фахс ба аллихузон
деденгутæй æмбæрзт адтæй, тæмæнтæ калдта. Хъаллæ уæд еу
деденæг истонидæ, уæдта иннæ. Деденæг æ мадæмæ хæстæг
бадавидæ, ауæхæн пъолци берæ уарзун, зæгъгæ, æ къохи ин æй
фæссадзидæ, æхуæдæг ба къæл-къæлæй нихходидæ. Нур ду дарæс
гъæуагæ дæ, алцæмæ хицæ цæмæн кæнис? - зæгъгæ, исдзоридæ
æма деденæг рагæлдзидæ Тоддза.
Хъаллæ аци бон исфæндæ кодта æртæ ихуæрстей хабæрттæ
æ мадæн иской кæнун. Фал ци хузи райдæдтайдæ, уобæл ба нæ
хуæст кодта*
- Мæнæ ами минкъий рауолæфæн, - мадæ еу рæсугъд лигъз
тегъæ ргСиамудта.
Исбадтæнцæ. Деденгути адгин тæф æма ирд бони уалдзигон
ахъуз син сæ уолæфæнтæ æма цæсгæнттæ рæвдудтонцæ. Нигъгъос
æнцæ.
Гъенур гæнæн ес мæ хабæрттæ ракæнун дæр, зæгъгæ, расагъæс
кодта Хъаллæ. Æхуæдæг ба байдзулдæй.
- Цæбæл ходис, кизгæ? - рафарста мадæ.
Хъаллæ расурх æй. Æхе фæггубур кодта æма къуæцæлæй
зæлдæ æзгелунбæл фæцæй.
Мадæмæ уотæ фæккастæй, цума Хъалли цæнгти цидæр тог
адтæй, е æ цæсгонмæ ниссæххæт ласта. Кизги цæсгом имæ цæттæ
муркъити цопали хузæн фæккастæй.
- Гъæла дæ ду, гъæла. Æз дæр дæу кари ку адтæн, уæд берæ

цæбæлдæрти ходинæ. Мæ мадæ мæмæ æ сайæн лигъз æвзаг
фелвасидæ, æма уайтагъддæр мæ цардбæллон зæрдæ фегон
уидæ. Мæ зæрди къуми римæхстæй ке даринæ, етæ тæхун æрвонг
бæлæути хузæн ниппæрæст кæниуонцæ.
Хуарз, хуарз, мæ зæрдтаг, зæгъгæ, исдзоридæ. Фæстагмæ ба
бафтауидæ, алцидæр кадæй-радæй æ афони хуарз æй, зæгъгæ.
- Зæгъæ, цæбæл ходис, уой. Æз дæ фуд надбæл не
’сараздзæнæн, - фæстагмæ загъта мадæ æ кизгæн.
Хъаллæ мадæ ’рдæмæ æ цæсгони фарс е ’зæлуйæй бамбарзта.
Æ бауæр ниддиз-диз кодта. Æ дæллаг билæ æ дæндæгутæй
райахæста. Мадæ æдзинæг игъосуй. Лæдæрдтæй æй æ кизгæ ин
цидæр устур сагъæссаг гъуддаг зæгъунмæ ке гъавуй, уой.
- Мæнæ... - исдзурдта Хъаллæ, уæдта фæгъгъосæй.
- Ци мæнæ? Зæгъæй, зæгъæ, - мадæ æ дзурд багæлста.
- Æртемæй дæр мæмæ цъух кæнунцæ.
- Ка æртемæй? Ка ’нцæ? Ци цъух кæнунцæ?
- Гобе, Тула æма Габи.
- Нæ дæ лæдæрун, - æхе фæззилдта мадæ æ кизгæмæ.
Хъаллæ нигъгъос æй. Æрæгиау ба нийнæфтæй. Тоддзай зæрдæ
фæкъкъæпп кодта. Мæ гъуди мæ нæ басайдта, зæгъгæ, расагъæс
кодта.
- Дæ зæрдæмæ си хуæздæр ка цæуй?
- Магъа, ци дин зæгъон.
- Раст зæгъгæй, се ’ртемæн дæр неци æй, фал дæ фидæ ци
зæгъдзæнæй, уой нæ зонун. Дзубанди нæмæ ку æрцæуй, уæд
уотæ фæккæнуй, зæгъгæ, тæходуй нæхе лæхъуæнтæ ку уайуонцæ,
Сæ рахаститæ хуарз æнцæ. Кæд мæгур мадæ æма фиди фурттæ
æнцæ, уæддæр алцæмæ дæр æрмарæхст æнцæ. Еуæй-еу хатт
мæмæ зæронд лæги хузæн фæккæсунцæ, зæгъгæ, абони хуасæ
кæрдунмæ ку ранæхстæр æнцæ, уæд сæ фæдбæл кæсгæй, уотæ
бакодта.
Усмæй-усмæмæ нецибал исдзурдтонцæ. Мадæ æ къохмæ
исиста лискъæфтæй идзаг минкъий къæстæн. Фестадæй.
Хъаллæн дæр æ рагъи цума устур уаргъ адтæй, уотæ, уæззæуттæ

рахæститæ æвдесгæй, фестадæй. Кæд раздæр деденгути цопалæ
æртонун адтæй æ зæрди, уæд сæмæ нур ба кæсгæ дæр нæбал
кæнуй. Гъенур имæ бавналдта царди сагъæс æ уæззау къохтæй.
Гъенур банкъардта е ’гъæлдзæг зæрдæ царди уæзæ.
Урух тургъæ син адтæй. Фонси къах, зæгъæ, маргъ зæгъæ,
неци имæ цудæй. Цъæх сгæлладау æрттивта лигъз зæлдæ. Уалæ
уæллаг фарсæй си дууæ тъæпæн фæткъу бæласи адтæй. Нур сæ
тæккæ фæлустбæл æнцæ деденæгæй. Еуебæл сæнтуорс, иннебæл
ба нæдæр сурх, нæдæр уорс деденгутæ адтæй. Деденгути сифтæ
еугай-дугайæй хаудтæнцæ бæлæсти бунмæ, Зæнхæ сæ буни гаузау
цæсти тегътæ иста.
Тургъи астæумæ ку бахъæрдтæнцæ мадæ æма кизгæ, уæд
мадæ фæууорæдта æ кизги. Бæлæсти бунмæ искастæй æма си
къæлæтгун къелабæл бадгæ исуидта æ лæг Хъæвдуни.
- Кизгæ, æз аци изæр балæдæрун кæндзæнæн уæлæ дæ
фидæн. Кæд æ хуарз зæрди уа, уæд имæ гъулæг нæ фæккæсдзæнæй
æма нæ æ сиусæртæбæл нæ райсдзæнæй, - загъта мадæ æма
фæннæхстæр æй хæдзарæ ’рдæмæ. Æхсæвæри сагъæстæ æ сæри
фæммедæг æнцæ, Кизгæ æ уатмæ бацудæй æма хуссæни æхе
дæлгоммæ бауагъта. Сагъæс фæлладæй бафунæй æй.
Хъæвдун сикъадзæф адтæй æма ин Тоддза изæрæй неци иской
кодта. Æлдар хæркъугомау адтæй. Бустæги ба ниуæзтгунæй
цæхгæртæ согæн фæффадуй. Хæрд-урдуг имæ нæ фæууй.
Цæлхъитæ кæнун райдайуй. Æ гъæр, æ нæгæ гъæуи сæрæй гъæуи
бунмæ фегъусуй. Гъæуи цæргутæй ин æ гъæр ка фегъосуй, е
исдзоруй:
- Уасæнгæн бабæй æ нез æ сæрмæ исцудæй æма, дæлалай
гæнгæ, сæрбехъулæнттæ кæнуй.
- Хуæнхти сæрти æстугтæ фæццæуй. Арв цæлхъитæ кæнуй.
Хуцау зонуй, арв ке ’ркъуæрдзæнæй, - иннæ исдзоруй, æ рахес
къохи аууонæй хуæнхтæмæ кæсгæй.
Фæсниуæзтæ фунæйæй хур-хургæнагæ фæууй Хъæвдун.
Æмбесæхсæви уæнгæ фæхур-хур кодта. Уæд æваст фæгъгъос æй.
Сабургай райгъал æй. Искастæй æ цæститæй. Æхе нийвæзтитæ

кодта. Æ рази гъæдин æртикъахуг фингæбæл æвæрд адтæй
дугъосон хъалац бæгæнийæй идзагæй. Æ зæрдæ имæ фехсайдта.
Рабадтæй æ хуссæни. Хъалацмæ æ дууæ къохемæй нивналдта.
Æ гъостæбæл ин зир-зиргæнгæ æрхуæстæй. Бæгæний сæртæ
ниддундта æма си дууæ æлвæси никкодта. Тоддза дæр райгъал
æй. И бæгæний цунд дæ зæрдæмæ цæуй, зæгъгæ ’й, рафарста.
- Хуарз æй, хуцау си берæ ку радтидæ, - æ билтæ æма æ
даргъ боцъотæ расæрфæ - басæрфæ кæнгæй, загъта Хъæвдун.
Сабургай уæлгоммæ хуссæни æхе рауагъта.
- Игъосис, еу хабар дин кæнуйнаг фæуун æма куддæр изайгæ
цæуй, - загъта Тоддза.
- Зæгъæй, кæд естæййаг æй, уæд. Ци бони хуарзмæ ма кæсис?!
- Магъа. Æвæдзи, хуцауæй арæзт æнцæ адæймагæн æ
гъуддæгтæ, æндæр нæ кизгæмæ æртемæй дæр еу рæстæги цæмæн
цъух кæнунцæ.
- Ка ’нцæ? Ци цъух кæнунцæ? Кæцæй æнцæ?
- Мæнæ не ’хуæрститæ Гобе, Тула æма Габи.
- Гъома, ци зæгъунцæ?
- Ци зæгъунцæ, ку зæгъай, уæдта дин дæ кизги корунцæ, мæ
хæнцъойлаг, дæ кизги.
- Ка ’й и хабархæссæг, ка? Æз мæ къæсæрмæ лæг ку нæма
фæууидтон?
- Абони лискъæфмæ ку фæццудтæн кизги хæццæ, уæд мин
æй нихъун-нихъун гæнгæ, истаус кодта.
Дзæвгарæ гъосæй ралæудтæнцæ.
- Кæд е æцæг æй, уæд æз арази дæн.
- Куд арази дæ? Æртемæн æй дæттис. Дуйнебæл ци гъуддаг
нæма æрцудæй, уой кæнис? Адæмæн дзурдтаг нæййес æма син уой
цæттæ кæнис. Ка нæ нæ уарзуй, етæ нин нæ фудкой халæнттæй
куд уасонцæ, уой аразис?
- Ци цубур зунд дæ, ци! Игъосгæ бал бакæнæ кæронмæ! -
исæстуфтæ кодта Хъæвдун.
Тоддза сæхъсун фæцæй.

- Тæккæ сæумæ сæ рарветдзæнæн балций æртæ боней
æмгъудмæ. Х^æздæр дзаумау ка иссера, уомæн исаккаг кæндзинан
нæ еунæг кизгæ.
- Æртæ бонемæ ба дин ци раердзæнæнцæ?
- Нур кусти дзаман æй æма рæстæг хъазар æй. Етæ ци
рæстæг бахъор уонцæ, уомæ ба зеу ракæндзинан, - кæронмæ
загъта Хъæвдун.
Мадæмæ дæр æ лæги фæндæ хуарз фæккастæй. Нецибал
загъта. Æной ба ку загътайдæ, уæддæр дзæгъæли. Уомæн æма
Хъæвдун хеваст адтæй, некæд игъуста еске фæндæмæ, уой
зудта Тоддза æма фæнди тухæй æнæсагъæс уидæ. Æррæстæ
хораууонеуæг кодта хæдзари,
Хъæвдун раги истагæ нæ адтæй. Цалинмæ хор дууæ ивазней
бæрцæ исуаидæ, уæдмæ тургъæмæ нæ рацæуидæ. Уæдмæ æ
ихуæрститæ куствæллад уиуонцæ.
Аци сæумæ раги истун фæндæ бæргæ кодта, фал дин е æ ахур
ихалдта.
Гобе, Тула, æма Габи æнæгъæнæ фахс игуæрдæн растъигътонцæ.
- Хуцау, хуарз рæстæг никкæнæ мæ дæрæнтæбæл! Гъай-гъай,
сæдæ ласæгхуари дæрæн фицуй, - æхецæн дзубанди кодта æлдар.
Изæрæй Хъæвдун фæдздзурдта æ æртæ ихуæрстемæ. Рæнгъæй
сæ ралæуун кодта. Нигъгъос æй. Æрæгиау ба син уотæ зæгъуй æ
хъал хъури хаттæй:
- Лæхъуæнтæ! Æз сумахæй мийнæвар нæма фæууидтон, фал
уин лæмбунæг уæ хабæрттæ æригъустон, - еу минкъий фæгъгъос
æй - нур уотæ зæгъун, æртæ боней æмгъудæй уин цæугæй балций,
æртæ боней æмгъудæй. Тæккæ сæумæ цотæ. Хуæздæр дзаумау уи
ка æрхæсса, кизгæ уой æй. Бавзаретæ уæ лæгигъæдæ, уæ амонд. Ду
ба син рагъæн рæуæг æма губунæн хуарз фæндаггæгтæ бацæттæ
кæнун кæнæ. Алкæмæн дæр си хецæн хурдзинтæ куд уа, уотæ, -
æхе бахадта æ уосæмæ Хъæвдун.
Æртæ лæхъуæни сæ кæрæдземæ фæкъкъæндзæстуг æнцæ.
Алке дæр си уотæ гъуди кодта, еунæг æз имæ цъух кæнун, зæгъгæ.
Фал нур сæхуæдтæ дæр æртæ ихуæрсти æма æртæ уосгори ке

иссæнцæ, уой базудтонцæ. Еу минкъий рагъенцъун кодтонцæ,
уæдта кæрæдземæй нæбал æфсæрми кодтонцæ.
Раст фæззæгъунцæ адæм, цæгæрсæр æ ходæ ку исесуй, уæд
æфсæрми нæбал фæккæнуй, зæгъгæ. Гъе, уой цау æрцудæй æртæ
уосгоребæл.
Уосгори зæрдæ дор нæй. Кæд нурмæ æнсувæрти цард
кодтонцæ, уæд нур ба се ’хсæн уазал думгæ рагъазта. Кæрæдземæ
фиццагау æргом урух цæстæй кæсун нæбал æфтудæй сæ арми.
Зæгъуйнаг бæргæ адтæнцæ æлдарæн, æртæ бони æгæр
минкъий рæстæг æй, фал не ’снифс кодтонцæ, масти туфули нæ
ку багæлдза, зæгъгæ.
Лæхъуæнтæ æхсæвæ нæбал ниххустæнцæ. Сæ хурдзинтæ сæ
рагъи райстонцæ æма сæ над дарунцæ.
Еу рауæн ба над æртикъахуг сагойни хузæн фæцæй,
Æрлæудтæнцæ. Сагъæси бацудæнцæ.
- Мæнæ нæ рази нæ над æртæ нади фæцæй. Цæйтæ, фæйнæ
надебæл цæуæн, - загъта Гобе.
- Арази, - æмдзурд искодтонцæ Тула æма Габи,
- Мадта - уæдта Тула ду рахесбæл цо, - загъта Габи.
- Ду ба галеубæл, - Гобемæ амонгæй, загъта Габи, - æз ба
цæун астæуккагбæл.
- Гъо, æрмæст федарæй уотæ зæгъæн, ардигæй, фæйнæ
надебæл цæуæн, æй нæ хецæнгæнæн бунат. Дзурд радтæн,
фæстæмæ раздæхгæй, кæрæдзей ами ке хездзинан, уобæл, -
загъта Гобе, - æмгъуд уи макæмæй феронх уæд.
- Гъæуама æлдари тургъæмæ еумæ бацæуæн, - бафтудта
Тула.
- Арази, - нифсхастæй исдзурдта Габи.
Алкедæр си æ фæндарасти туххæй искувта, Гобе бахъæрдтæй
еу стур гъæумæ. Фиццагидæр кæбæл фембалдæй, уой рафарста,
тукан кæми æй, уобæл. Уайтагъддæр тукан раирдта. Фæммедæг
æй тукани хурфæмæ. Кæститæ кæнуй. Уартæ даргъ тæрхæгбæл
аллихузи айдæнти рæнгъæ. Алкæмæн дæр си æ аргъ - бæрæг. Еу
айдæнæ ба си еуварсдæр лæууй. Æ аргъ ба бæрæг на ’дтæй.

- Уæртæ еци айдæнæн ба æ аргъ бæрæг цæмæннæ æй, -
тукани хецауи бафарста Гобе.
- Дзæбæх лæхъуæн, е уотид айдæнæ нæ ’й. уомæн аргъ
нæййес. Цæмæн, зæгъгæ мæ ку бафæрсай, уæдта уомæн æ менеуæг
дессаг æй. Ку ’ймæ бакæсай, уæд дæ зæрдæ кæмæ дзора, уой си
фæууиндзæнæ раст еци фæдбæл.
Цидæр æй кодта æ хецау, уой радтгæй, Гобе балхæдта айдæнæ.
Рацудæй, æртæ нади кæми фæййеу унцæ, уордæмæ. Хезуй е
’мбæлтти.
Габи дæр бахъæрдтæй еу гъæумæ. Фæццæуй гъæунгти
гъæуæйттæ гæнгæ. Кæсуй æма еу хæдзари серамæ бадуй еу
зæронд лæг. Æ зæрдæ фехсайдта и зæронд лæгмæ. Бацудæй имæ.
Æ рази ин Габи æруидта æртæ авги. Æвгитæ адтæнцæ идзаг дони
хузæн цæмæйдæр.
Габи зæронд лæги бафарста:
- Атæ дин уæййаг æнцæ æви ци? Уогæ си ци ее, ци? Кæд си
ести хуарздзийнадæ уа, уæд си еу æз райсинæ.
- Атæ хуастæ æнцæ, хуастæ. Мæнæ аци дууæ авгемæн сæ
аргъ æмхузон æй. Уоййасæ хъазар нæ ’нцæ, фал мæнæ аци авги
хуасæ ба æй æвдадзи хуасæ. Адзали дуарæй ка ’здахуй, уæхæн
хуасæ. Аргъ ин нæййес. Дæ бон нæ бауодзæнæй. Фæрсгæ дæр
ибæл ма кæнæ, - загъта и зæронд лæг. - Цубурæй, адæймаги
дзæбæх кæнуй алли незæй дæр. Кæд дæ равгæй, уæд æй райсæ.
Нæ фæффæсмон кæндзæнæ.
Габи нецибал загъта. Хъæбæр хъазарæй райста æртигкаг авги.
Уордигæй ратагъд кодта æртæ нади кæми баеу унцæ, уордæмæ.
Тула дæр еу гъæуи исæмбалдæй, аласа бæхтæ ка уæйæ кодта,
уæхæн лæгбæл. Æртæ бæхи адтæй уæйæгæнæгмæ. Дууæ бæхемæн
сæ æргътæ загъта, æртигкагæн ба, дан, аргъ нæййес, уотæ хъазар
æй.
- Барæнай, барæнай, уанæбæрæг уотæ хъазар цæмæн æй, -
цибæлæй рафарста Тула.
- Цæмæн æй, зæгъгæ, ку зæгъай, уæдта дин æй зæгъдзæнæн.

Дæ зæрдæмæ ку нæ бацæуа, уæд æй ма райсæ.
- Уæддæр?
- Цубурæй, мæнæ аци дууæ бæхи ай рази неци æнцæ, неци!
- Гъома?
- Бæх æ тухæ - æ бонæй ку уайа æгас мæйæ, е цæйбæрцæ
рацæуа мæйæмæ, аци бæх уоци над рацæудзæнæй сахати
æрдæгмæ. Уадæ, уадæ! Фæдеси багъудæй догъон, уæд ин æ раз
некæци хуарзтог хайуан райсдзæнæй. Туххæй дин æй нæ есун
кæнун. Мæ мадистæн, уæйæ кæнунмæ дæр æй нæ гъавтон! -
кæронмæ загъта и бæхти хецау.
Ракæнæ-бакæнæ ма цæмæн гъæуй. Мæнæй уотæ æлдари
зæрдæмæ хъæбæр фæццæудзæнæй æма уæд Хъаллæ мæн æй.
Йад, нивæ, кæми дæ? Дæхе ми ма баримæхсæ, зæгъгæ, сагъæстæ
кодта Тула.
Бæхи аргъ бафиста. Райидадзæ кодта. Бæх æ фæдбæл цæрдæг
фæннæхстæр æй. Бадгæйбæл ракæнæ. Аразун æй фæразæ. Кумæ
дæ фæнда, уордæмæ дæ еунæг усмæмæ бамедæг кæндзæнæй,
зæгъгæ, уæйæгæнæг æ фæдбæл дзоруй.
Тула æхе багæлста аласабæл. Æ къæхтæ ибæл фенгон кодта,
æма бæх еци фæдбæл уадæ фестадæй.
Æртæ нади кæми еу кæнунцæ, уоми Тула æргæпп кодта Гобе
æма Габийи рази.
- Мæнæ айдæнæмæ бакæсæн, - исзурдта Гобе, Габи æма
Туламæ.
Æртемæй дæр бакъупхæ ’нцæ. Кæсунцæ Хъаллæ хуссæни
уодхар кæнуй. Адæм теголæй лæуунцæ.
- Мæнæ йæ ервæзунгæнæн хуасæ! Кутемæй тагъддæр
бахъæртæн! Йад, лæги сæр багъудæй! - æ дæндæгутæмæ
фæллæборгæй, нигъгъæр кодта Габи.
- Бæхбæл бадгæ тагъд! Нуртæкки уоми уодзинан! Цурддæр
нæ хъиамæттæ дзæгъæл кæнунцæ! - Тула фæххуæстæй Гобе æма
Габийи цæнгтæбæл æма сæ æ бæхмæ бадавта.
Æртемæй дæр æд бæх арви талингити æрбайсавдæнцæ.

Æлдари тургъи фæммедæг æнцæ. Габи æд авгæ Хъалли
уæлгъос равзурстæй.
- Тагъддæр даргæ хуасæ! - æмдзурд искодтонцæ Гобе æма
Тула.
Хуасæ дарунцæ Хъаллæн. Райдайæни нæ фæразта кизгæ хуасæ
нихъуæрун.
Фал æвдадзи хуасæй ку фегъгъæстæй, уæдта æхе лæдæрун
райдæдта. Бони уæнгæ Хъаллæ баниуазта хуасæ. Æ нез, æ рун
фесавдæй. Ислæудтæй æ къæхтæбæл. Хъæвдун раарфæ кодта
æртæ лæхъуæнемæн. Райста айдæнæ æма уадæндзо аласай.
Лæмбунæг базудта хабæрттæ. Фал нæ хуæст кæнуй, æ еунæг
кизгæ Хъалли кæмæн радта, уобæл.
Уосгор лæхъуæнтæй алкедæр æхе кæнуй Хъалли.
- Мæн айдæнæ ку нæ адтайдæ, уæд кизги уæззау сæйги хабар
нæ базудтайанæ. Кизгæ мæн æй, - зæгъуй Гобе.
- Цитæ дзорис, цитæ? Мæ уадæндзо аласа ку нæ адтайдæ,
уæд нур дæр ма надбæл лæмаргæ цудайанæ. Мæн фæрци
афойнадæбæл æрбахъæрдтан фæдесмæ.
- Дзубанди дæр ибæл маке кæнæд, кизгæ мæн æй! Некæмæй
фефсæрми уодзæнæн! Айдæнæ ма бæх кæд адтæнцæ еу. Некæд,
нæ! Уобæл дзилли дæр бафæрсетæ, - карзæй загъта Тула.
- Хуарз! Фæууæд: айдæнæмæ фæууидтан сæйги. Бæхбæл
æрбахъæрдтан! Ма?! Ци нигъгъос айтæ?! Нур мæн хуасæ ку нæ
адтайдæ, уæд æрбахъæрдтайайтæ æма ци ракодтайайтæ?! Неци!
Хуасæ! Хуасæ! Адæймаги мæлæтæй ка ервæзун кæна, уомæй
хуæздæр дзаумау зæнхæбæл неци ее. Тæрхæнттæ берæ кæнтæ,
минкъий кæнтæ, уæддæр кизги ка фæййервæзун кодта, уой æй!
Гъæуи равзаргæ дзурддзæугæ лæгтæмæ сæ гъаст бахастонцæ
æма æстæмæй-астмæ тæрхони бацудæнцæ. Кизгæ кæмæн дæтгæ
æй, уобæл нæ хуæст кæнунцæ.
Дур-Дур, сосæни мæйæ 1965 анз.

ДЗОДЗÆБЕЙ БАЛЦИТÆ
(АРГЪАУ)
Раги æма раги цардæнцæ лæг æма уосæ. Æма син исæнтæстæй
еунæг биццеу. Мæгур цард кодтонцæ æма сæ нез иссирдта. Берæ
фæттохæн кодтонцæ, уæдта сæ дуйнейи ихæс бафистонцæ еу бон.
Сæ синхонтæ син цирт искъахтонцæ æма сæ еумæ уоми
байвардтонцæ.
Сæ биццеу Дзодзæбе еунæгæй байзадæй æма мæгурæй тохæн
кодта, мæгур æ бон.
Сабий ма ку адтæй, уæд губуни хуæрдæбæл уæлигæс æма
уæсигæс цудæй. Фæстагмæ ба фиййау цæун дæр райдæдта.
Зæрдхæлар адтæй Дзодæбе æма ’й адæм берæ уарзтонцæ.
Уæд еу дзамани ба уосæ корун фæндæ никкодта. Сæ гъæуи
цардæй æхе хузæн мæгур седзæр кизгæ, Даха, зæгъгæ, æ ном.
Даха цардæй æ мади æнсувæрмæ. Кизгæ кондгин адтæй æма имæ
коргутæ цудæй, сауæнгæ бонгинтæй дæр ма беретæ. Некæмæ
арази кодта. Æрмæст æ зæрдæ æхсайдта Дзодзæбемæ.
Дзодзæбей фарсмæ балæудтæнцæ æ хæстæгутæ æма æ синх.
Даха балæдæрун кодта æ зæрдиуагæ Дзодзæбей мади хуæрæ
Зузуйæн. Зузу хæстæг балæудтæй Дзодзæбемæ æма ин еу бон
лæмбунæг дзубанди æркодта Дахай ракоруни туххæй.
Дзодзæбе зундгин биццеу адтæй, æ гъос æрдардта и Дахамæ.
Лæхъуæни зæрдæмæ фæццудæй кизгæ.
Раст Басилти рæстæг адтæй æма Дахай Дзодзæбей хæдзарæмæ
алай-булайæй æрхудтонцæ. Берæ дзæбæх кувдтитæ æрцудæй
мæгур Дзодзæбе æма Дæхай нивæбæл.
Æвзонг бийнонтæн цæрун раеудагъ æй, фал тухст æма
мæгурдзийнадæ æвзурстонцæ.
Адæм дес кодтонцæ, Дзодзæбе зундгин лæг ку æй, уæд
мæгурæй мæгурмæ цæмæн цæуй, зæгъгæ.
- А ци хабар уа? Зунд ес, мулк ба - нæ!

- Ци бæллах уа?! - гъенцъунгæнгæй æхецæн сагъæс кодта
Дзодзæбе.
Æ фæстаг гъуди балци кæнунбæл ниллæудтæй, фæццæуон,
кæдимайди мæ къохи хъиамæтæй ести бафтуидæ, зæгъгæ.
Уалдзæг. Дзодзæбе æ хуми гæбазæ бахумæ кодта. Хъудали
си байтудта. Мæгур лæг тиллæггъæуагæй ку фæттæрсидæ раги
дзамани, уæд хъудали кæнунмæ е ’ргом раздахидæ.
Дзодзæбей Дахай уодгомугæй ниууагъта.
Цæуй мæгур Дзодзæбе æ балций надбæл. Берæ фæццудæй,
минкъий фæццудæй, ка ин ци зонуй. Уæд дин еу устур гъæумæ
бахъæрдтæй. Уоми ханмæ ихуæрсти ку ниллæууидæ, анз
сугъзæринæ æхцайæй дууадæс сомебæл.
Анз раевгъудæй æма райста дууадæс соми Дзодзæбе и ханæй.
Дзодзæбе е хæстæ бафиста æма ма ’ймæ байзадæй æртæ соми.
Е ’ртæ соми хæцъели батухта æма рацудæй æ хæдзарæмæ.
Некуд æма неци, зæгъгæ, гъенцъун гæнгæ рацудæй Дзодзæбе.
Дзæгъæл фудæбæнттæ, дзæгъæл тохæнтæ. Æз мæгурдзийнадæй
ледзун, е ба пъæзуйау мæмæ горæй-гормæ цæуй.
Æ над пихсбунбæл цудæй æма уоми баййафта еу уорс рехæ
зæронд лæги. Зæрондмæ кæсуй æма дорвæткъу раст тала
хæнкъутæ кæнуй. Дзодзæбе имæ берæ фæккастæй. Бæлццон æхе
меднимæр дес кæнуй, нур аци зæронд лæг еци æвзонг талайæн ци
кæнунмæ гъавуй? Цæмæн æй тогæрхæнтæ кæнуй? Нур амæн æхе
уал рæхусти ракæнæ, уæд æ къæхтæбæл ма ислæууидæ! На-а-а,
мæ мадистæн, на-а-а, мæ фидистæн, зæгъгæ, тæрхæнттæ кæнуй.
- Зæронд лæг, ци гъæдæ бæласæй ейæ? Ци дæ зæрди ес.
Æгæр æй не ’фхуæрис? - Дзодзæбе хæстæг бацудæй йи зæронд
лæгмæ.
Хæнкъутæгæнæг неци ма исдзурдта Дзодзæбемæ, уотемæй
надмæ разиндтæй. Рагъæуæйттæ кодта. Нади фæйнæ фарсемæ
бæлæстæбæл бæрæггæнæнтæ никкодта, гъома, мæ хæнкъутæгонд
лæдзæггаг ами ’й, зæгъгæ.

Зæронд лæг салам равардта Дзодзæбейæн. Æ феце гурикондмæ
ии ку æркастæй, уæд æй хабæрттæбæл æрфарста. Дзодзæбе неци
баримахста и зæронд лæгбæл.
- Æз дæбæл неци баримахстон, фал дæ фæрсун дæлæ еци
тæрегъæддаг исуйнаг бæласи талай туххæй. Адæймаги æ къахæй
æ къохмæ мудзурайæй нæ ницъæстæ кæндзæнæ, уотæ ’й ку
бакодтай. Ци пайда имæ æнгъæл кæсис? - бафарста Дзодзæбе.
Зæронд лæг баходæзмолæ кодта.
- Дзæбæх лæхъуæн, мæнæн мæ фæндæ бæрæг æй. Цалинмæ
ма мæ къæхтæбæл цæунгъон дæн, уæдмæ гъæуама искæнон, анзи
цал бони ес, уал лæдзæги, - загъта и зæронд лæг.
- Ма си ци аразис уанæбæрæг?
- Ци аразун, зæгъгæ, ку зæгъай, уæдта ку рамæлон, уæд мæ
мардмæ ка ’рцæуа, етæ гъæуама фæйнæ лæдзæги райсонцæ æма
мæ мæ фæсмæрдæ сæ зæрдæбæл даронцæ, - кæронмæ загъта
зæронд лæг.
- Мæ тухст, мæ мæгурдзийнадæй ци амалæй исуæгъдæ уон,
уомæн нецибал зонун. Мæнæ нур æгас анз фæттохæн кодтон еу
хъалæн æма цæун нæхемæ ревæд къох æма æнкъардæй.
Зæронд лæг ниссагъæси æй. Цæй æртæ гъуддаги ин
бафæдзахстон, кæд мин мæ хуарз фæндитæн ести радта, уæд,
зæгъгæ.
- Фæндуй дæ, æз дин æртæ устур зундгин фæнди раддзæнæн.
Пайда дин уодзæнæнцæ дæ идарддæри царди. Алли фæндæн
дæр ди райсдзæнæн еу сугъзæринæ сом, - загъта зæронд лæг
Дзодзæбейæн.
Дзодзæбе сагъæс кæнуй, нур мæ анзи хъиамæтæй мæмæ
байзадæй æрмæстдæр æртæ сугъзæринæ соми, нур мин аци фудуаг
зæронд уони æхердигæй ку фæккæна, уæд цæмæ искæсдзæнæй
не ’фсийнæ, зæгъгæ, æхецæн тæрхæнттæ кæнуй Дзодзæбе.
- Барæ дæ ес, куддæриддæр дæ фæндуй, уотæ - загъта зæронд
æма фæрраст æй надбæл.

- Хуарз, фæууæд, - сугъзæринæ сом исесгæй, загъта Дзодзæбе.
- Игъосай, - райдæдта зæронд лæг, - мæ фиццаг фæндæ
уотæ ’й: дæ цъух ма кæнæ, ци гъуддаг нæ зонай, уордæмæ, уадзæ
сæ куд сæ фæндуй, уотæ кæнæнтæ. Цубур дзурдæй, иуазæггади ку
уай, уæд дæ фусунæн фæндæ ма кæнæ, ку нæ зонай, уотæ цæмæн
кæнуй гъуддаг, æндæр хузи нæ фал, уæд.
- Æндæр неци? - хинцфарст ракодта Дзодзæбе.
- Неци. Фæцæй фиццаг фæндæ, - загъта зæронд.
- Уæ-ууау-у-у! Мæ мæгур сом дзæгъæли рандæй, ниссагъæс
кодта Дзодзæбе.
«Барæнай, æ фиццаг фæндæ балæдæрдтæн, фал æ дугкаг
фæнди бæрæг ма ку базонинæ, зæгъгæ, æ зæрдæ фехсайдта».
Дзодзæбе исиста æ дугкаг сугъзæринæ сом æма ’й бадаргъ
кодта зæрондмæ зийнадæ гæнгæ.
- Мæнæ дин дугкаг фæндæ: ку бафтуйай берæ нæдти рази,
уæд сæ тæккæ даргъдæри æвзарæ, æвзарæ фулдæр адæм кæбæлти
цæуонцæ, уой. Рагæнттæ уотæ зæгъиуонцæ: идардбæл æрцо æма
æгас æрцо. Уæхæн над алкæддæр æдасдæр фæууй.
- Æндæр неци?! - рафарста Дзодзæбе.
- Неци, гъо! - зустæй исдзурдта зæронд лæг.
Дзодзæбе никки хъæбæрдæр никкудтæй æ къоси буни* Аци
фæндæ рагæй ку зудта. Æхуæдæг дæр уотæ ку фæккæнуй. Хæстæг
надбæл лæгъуз хедтæ æма аллихузи фидбилизи бунæттæ. Уæхæн
нæдтæбæл некæд цæуй Дзодзæбе.
Неци гæнæн ин адтæй. Дзурд, дан, æхцайæй хъазардæр æй.
Равардта сугъзæринæ сом. Æнгъæл кастæй æртигкаг фæндæ ке
загъта, е хуæздæр уодзæнæй, зæгъгæ.
Зæронд лæг ракодта е ’ртигкаг фæндæ дæр.
- Бабай карк, алли силгоймагбæл макæд æууæндæ. Дæ
фæсмон дæ сæри гъуни бæрцæ фæууодзæнæй. Нур дæмæ мæ
фæдзæхститæ уотæ дессаг нæ кæсунцæ, фал царди зелдохæнти
цæудзæнæ æма сæбæл æмбæлдзæнæ, уодзæнæнцæ дин
æвзаруйнаг, - загъта зæронд лæг.
=> ^ 133 Ш <=

Дзодзæбе ревæд къохæй рандæй æ надбæл. Цудæй æма цудæй,
цалинмæ æрталингæй, уæдмæ. Бахъæрдтæй еу гъæумæ. Агоруй
фусун, фал æй еу дæр нæ уадзуй æхемæ.
Æппунфæстаг, бафтудæй еу гъæздуг лæгмæ. Аци хæдзарæмæ
бадзорон, зæгъгæ, е ’ргом фæййаразта. Гъæунги цæуæг æй
балæдæрдтæй æма имæ дзоруй:
- Еци огъурсуз дин фусун фæууодзæнæй, фал сæумæмæ æгас
нæбал уодзæнæ, равгæрддзæнæй дæ æма дин дæ мард фагуси
буни фæккæндзæнæй.
Дзодзæбе кегъогги сæрти бакастæй æма и гъæздуги тургъи
фæууидта цалдæр цирти. Фæттарстæй æма ледзæги фæцæй.
Зелæн бабæй кæнуй, лигъстæ ’взаруй, нæййес, неке æй уадзуй.
Æрталингæй. Гъæугæрæнттæй игъусун байдæдта берæгъти неун.
Фæллад бæлццон фæттарстæй.
- Æвæццæгæн, æз байзайдзæнæн аци гъæунги. Бамæ
хуæрдзæнæнцæ стонг берæгътæ, уой бæсти адæймаги къохæй
мæрдтæмæ ку бацæуон, уæд хуæздæр уодзæнæй, - ниллух кодта
Дзодзæбе æхецæн.
Уæхæн гъудий хæццæ рараст æй и гъæздугмæ. Æрфусун кодта
гъæздугмæ. Къæпхæнтæбæл иссудæнцæ уæлæмæ. Дуар байгон
æй æма фæууидта устур урух аварæ, раст æрдодзи хузæн. Зæнхæ
æмбæрзт адтæй аллихузи гаузтæй.
Фæндаггонæн æ къахи дарæс цъумур адтæнцæ æма сагъæси
бафтудæй:
- Лæгъуз бакодтон. Цæмæн æрбацудтæн лæкъæрдæ къахи
дарæси.
Дзодзæбе еу минкъий фæгъгъос æй, уæдта загъта:
- Барæнай, барæнай, æз уоци зæрондæй фæдзæхст ку
балхæдтон. Цæмæ фæрсун мæ фусуни, ардæмæ мæ цæмæн
æрбахудтай цъумур къахидарæси, зæгъгæ.
Фусун Дзодзæбей бакодта еу æндæр аварæмæ. Уоми иуазæг
фæууидта, æ конд, æ уиндæн кæмæн на ’дтæй, уæхæн силгоймаги,
уой рæсугъдæн, æвæццæгæн, нæдæр зæнхæбæл хаттæй, нæдæр
ба уæлæрвти тæхуй.

Кæсуй имæ Дзодзæбе, силгоймаг æставд цæгиндзитæмæ
рæтæнæй баст æй.
Деси бафтудæй Дзодзæбе. Фæндуй æй базонун, ци хабар æй
айæ? Цæмæн æй баст аци сахи рæсугъд?
Дзодзæбе нигъгъос æй. Сагъæс кæнуй æхе меднимæр.
- Æз еци зæрондæй зунди фæдзæхст ку балхæдтон. Ци мæ
гъуддаг ее, аци силгоймаг цæмæн æй баст, ци бегара ибæл ес?
Иуазæг æ фусуни нецæбæл бафарста...
Цæуй мæгур феце æ фусуни фæдбæл гъосæй. Æхсæвæр афонæ
дæр æрбахъæрдтæй. И гъæздуг лæг хъувгъани дон рахаста æма
Дзодзæбей къохтæбæл кæнуй. Дзодзæбе хъипп дæр не скодта æ
гъæздуг фусунмæ.
- Дзæгъæли нæ балхæдтон æз зунди фæдзæхст, - расагъæс
бабæй кодта мæгур бæлццон.
Æ къохтæ нихснадта. Æхсæвæр искодтонцæ. Гъæздуг фусун
ин хуарз хуссæнтæ бакæнун кодта.
Фæллад Дзодзæбе бафунæй æй.
Бонивайæнти фесхъиудтæй, æ зæрди тас фæммедæг æй,
- Хумæтæги мин уæхæн кадæ не скодта мæ гъæздуг фусун.
Бæрæг æй, мæнæн ервæзæн нæбал ее аци бон.
Ци гæнæн ин адтæй. Сæумæ и гъæздуг лæг бабæй зелæнтæ
кæнуй, цума е ’нхузон адтæй, уотæ ин кадæ кæнуй. Фингæ рааразта
алли хуарз, алли дзæбæхæй. Дон дæр бабæй ин æхуæдæг æркодта.
Дæ хуарз гъуддаги туххæй дин хуцау устур лæвæрттæ
ракæнæд, - арфæ кæнуй Дзодзæбе.
Рацудæй иуазæг. Куддæр Дзодзæбе ауиндзæни æррæстæмæ
рахъæрдтæй, уотæй гъæздуг лæг рауорæдта æма ’й æхемæ бакодта.
- Йа, мæ тæрегъæдæй, гъенур мæ маргæ кæнуй, - расагъæс
кодта Дзодзæбе æма зийнæдтæ гæнгæ баздахтæй. Æ фур тасæй æ
тог ралигъдæй.
Дзæгъæли фæттарстæй. Æ фусун ин æнæгъæнæ хубедзæстæ
сугъзæринæ равардта. Нæ бафарста Дзодзæбе, цæй туххæй
ин дæдтуй уой бæрцæ сугъзæринæ. Сугъзæринттæ рауагъта æ
дзиппæмæ. Æ фусунæн бабæй райарфæ кодта.

Дзодзæбе рацудæй. Тургъи астæумæ ку рахъæрдтæй, уæдта
бабæй имæ æ фусун фæдздзурдта. Гъенур си байруагæс æй,
маргæй ке кæнуй, е.
Нур дæр бабæй ин хубедзæстæ сугъзæринæ равардта æма ’й
бафарста:
- Уæддæр еу хатт бафæрсæ, цæмæн дин дæдтун уой бæрцæ
сугъзæринæ, уобæл.
- Е мæн гъуддаг нæй. Е, дæ цæрæнбон берæ уа, дæхе гъуддаг
æй ма дин хуцау арфæ ракæнæд, - æнкъард хузæй загъта
Дзодзæбе.
- Мадта-уæдта кæд гъе уотæй, уæдта дин нур ба мæ
сосæгдзийнадæ æргом кæнун, - зæгъуй фусун. Игъосай: уинис
цæй бæрцæ адæм нигæд ес мæ урух тургъи?
- Уинун, - зæнхæмæ кæсгæй, загъта Дзодзæбе.
- Уони æз равгарстон мæнæ аци къохтæй. Уæртæ рæтæнæй
баст ка æй, æма уони тайæнтæ ка кæнуй адæнмæ, е ба мæ уосæ
адтæй. Мулк мæмæ - берæ. Еу дзамани балций фæццудтæн. Аци
цъаммар æхе исбаста æндæр лæги хæццæ. Цалинмæ æздахтæн,
уæдмæ мин мæ еобес бахуардтонцæ, - зæгъуй фусун, - фæстæмæ
ку æрбаздахтæн, уæд йи æрбафтуйæггаг берæгъи рамардтон.
Мæнæ ами нигæд æй. Æндæр уосæ ракурдтон æма кадæ - радæй
цæрæн. Мæнæ ай ба куййау бастæй дарун. Е дæр ин æгæр берæй.
Уой агурдта!
Æз дин равардтон барæ лæкъæрдæ къæхтæй гаузтæбæл
цæун. Нур гъуд кæнуйнаг фæцæнцæ. Мæхуæдæг сæ никкæдзос
кæндзæнæн. Дон дин никкодтон, уомæй ба бакодтон хуарз
гъуддаг. Иуазæг рæвдауйнаг æй алкæддæр.
Ду зундгин ке дæ, уой туххæй ма кæнæ дууæ хубедзæсти
сугъзæрийнæ. Дзодзæбе фæййарфитæ кодта, неке мæ расоруй,
фæстæмæ фæккæсæ-фæккæсæ гæнгæ, ледзуй. Æ цийнæн кæрон
нæбал адтæй.
Уæд дин кæсуй æма къахнадбæл еу лæг æрбацæуй. Æ рагъи
хурдзинтæ, Бахъæрдтæй устур цæугæ донмæ. Донбæл нарæг
хед адтæй. Астæумæ ку бахъæрдтæй, уæд хед фæххæттæй, æма

и хурдзингин донмæ ниххуадтæй. Дон раскъафта и фæндаггони.
Хурдзинтæ ратухстæнцæ зурæмæ. Дзодзæбе бæргæ архайдта и
бæлццони фæййервæзун кæнунбæл, фал...
- Нур аци хурдзинтæ ке ’нцæ æма кæми иссирдта уойбæрцæ
сугъзæринæ?
Аци бæлццон идарддæр надбæл ку цудайдæ, уæд цума дони
амæттаг фæцайдæ? Цæуй Дзодзæбе æ уæргъти хæццæ. Зин
хæссæн ин адтæнцæ, фал хæдзарæмæ уæззау нæййес.
Уæд кæсуй æма еу бæхгин æрбацæуй. Æ бæх хæпполти
хаудтæй. Лæгбæл ба уæхæн дарæс адтæй æма дессаг. Æрбагъазта
Дзодзæбей рæзти бæлццон.
- Йа, хуарз бæлццон, ами уæхæн гъæздуг неке разиндзæнæй,
мæ бæх мин ка балхæна, уæхæн, - дзоруй, æ бæхи æ фæстаг
къæхтæбæл ислæуун кæнгæй, и бæхгин.
- Цæбæл æй дæ аласа?
- Сугъзæринæ æхцайæй сæдæ соми, сæдæ!
- Мæнæ дин сæдæ ма фондз соми, - æхца дæтгæй, загъта
Дзодзæбе, - гъо, дæ дарæс дæр дæ бæхæй фуддæр нæй. Рамин
уæйæ кæнæ дæ дарæс дæр.
Фиццаг нæ арази кодта æ дарæс уæйæ кæнунбæл, фал ин дæс
сугъзæринæ соми ку равардта, уæдта исарази æй.
Дзодзæбей цийнæн кæрон нæбал адтæй. Уайтагъддæр
бахъæрдтæй æ гъæумæ. Æ бæх æма æ дарæстæ æхсæрбуни
баримахста. Бацудæй æ хæдзарæмæ мæгурхуз æма бузгъурти
медæгæ.
Дзодзæбе сагъæс кæнуй:
- Зæронди дууæ фæдзæхсти мин мае царди бабæзтæнцæ,
фал æркæсдзинан, куд уодзæнæй æртигкаг фæдзæхст - алли
силгйомагбæл макæд æууæндæ.
Æ сугъзæринттæй ма имæ ци байзадæй, уони гъосини
никкодта æма сæ зæнхи буни баримахсдта.
Еу дзамани ба баунаффæ кодта, цæй, мæ кайести бабæрæг
кæнон, зæгъгæ.

Дууæ фудхуз бæхи байхуæрста. Æ уæле искодта бузгъуртæ
æма фецейæй æ уоси хæццæ балæудтæй æ кайестæмæ.
Кайести зæрдæ бамæгур æй, фецейæй ку фæууидтонцæ сæ
сиахси, уæд. Ба сæ иуазæг кодтонцæ. Бафунæй æнцæ.
Сæумæ ба Дзодзæбе æ уоси æ цæгатмæ ниууагъта, æхуæдæг
ба рандæй кумæдæр. Кумæдæр, ку зæгъай, уæдта æхсæрбунмæ:
æ бæх æма æ дарæсмæ. Ракалдта æ дивилтæ. Багæлста æ бæхбæл
æхе. Уайтагъд равзурстæй æ кайести рази æ бæхбæл, гъазунтæ
ниййагайдта.
Кайестæ сæ сиахс Дзодзæбей нæбал бафæсмардтонцæ. Гъазуй
æ бæхбæл, гъазуй. Æхсæвæ æрфусун кодта еу мæгур зæронд
уосæмæ æ кайести фарсмæ.
Дзодзæбе лигъстæ кæнун райдæдта зæронд уосæн:
- Мæнæ дин сугъзæрийнæ хубедзæстæ æма мæмæ мæнæ дæ
синхонтæмæ ци иуазæг уосæ ес, уой æрбакæнæ.
Зæронд уосæ, сугъзæринæ раримæхсгæй, фæннæхстæр æй
Дахамæ. Æр ин дзурдта, зæгъгæ, рæсугъд иуазæг мæмæ ес æма
æй дæ фæууиндæ фæндуй. Рацо имæ.
Дахай мадæ хабар ку райгъуста, уæд туфлитæ кæнунбæл
фæцæй:
- Кæд адтæй уотæ?! Раст силгоймаги куд хонис æнæзонгæ
лæги размæ. Анз фулдæр нæ сиахс балцити адтæй. Нæ кизгæ æ
зæрдæ уобæл не ’сæййивта. Куд æй фæссайа, кæд æма дзæбæхæй
æрфестæг æй æ бийнонтæмæ?
Зæронд уосæ æнкъардæй раздагъдæй æ хæдзарæмæ æма
загъта Дзодзæбейæн:
- Арази нæ кæнуй, мæ бон дин неци ’й.
- Райсæ мæнæ дууæ хубедзæсти æма æртасун кæнæ еци
рæсугъди мади.
Зæронд райста сугъзæринæ æма рандæй. Нæуæгæй бабæй
лигъстæ кæнуй.
- Игъосис! Æз кæд æ ниййерæг мадæ нæ дæн, уæддæр мин
мæхе цæуæтæй асландæр нæй. Хъæбæр зинтæй æй исхастон. Нур

ин лæг ее, сабий син ес. Макæнæ еци ходуйнаги гъуддаг, - карзæй
загъта Дахай кæнгæ мадæ.
- Барæнай, ма дин еу хубедзæстæ сугъзæринæ... Ци ин
уодзæнæй Дахайæн. Дæуæн ба пайда, - зæронд уосæ фелваста е
’взаг.
Фæстагмæ Дахай кæнгæ мадæ уотæ бакодта:
- Магъа, цæмæннæ æнгъезуй. Рахæссай де ’хца.
Даха ку нæ байгъоса, уæдта ’й туххæй дæр бакæндзинан.
Ду уотæ бакæнæ æма æрбахонæ еци рæсугъд лæхъуæни
фæсæмбесæхвæ.
Зæронд уосæ Дзодзæбей фæсæмбесæхсæвæ æрбакодта, дууæ
уоси Дахабæл фæххуæстæнцæ æма ’й Дзодзæбе ци уати адтæй,
уордæмæ багæлстонцæ.
Даха кудтæй æма фæдес кодта. Дзидзидай сувæллони
ниууагътонцæ дуармæ. Дзодзæбе хуссæни дæлгоммæ лæудтæй.
Не ’вдиста æ уосæмæ æ цæсгом. Дахай зæрдæмæ цæун байдæдта
и рæсугъд Дзодзæбе.
Фæстагмæ Даха æрфунæйæй, Дзодзæбе сосæггай рацудæй,
сувæллони радавта, рабадтæй æ бæхбæл æма æрфестæг æй æ
хæдзарæмæ. Æ минкъий сабийи ба равардта æ мадæ æмдзиуаргин
уосæмæ.
Уæд Дахай кæнгæ мадæ æма синхонти зæронд уосæ фегъосун
кодтонцæ, сувæллон, дан, рамардæй. Байстонцæ еу къудур æма
’й тургъи банигæдтонцæ. Сæхе ибæл кæуæг дæр искодтонцæ,
Дзодзæбебæл ба еци гъуддаг римæхсгæ кодтонцæ. Фал уæдта
Дахай кæнгæ мадæ Дзодзæбейæн иской кодта:
- Мæ зæрдтаг, ци кæнæн, алцидæр хуцауæй аразгæ æй, бухсун
гъæуй. Дæ сабий рацох æй æнæбæрæг незæй. Нур ма æвзонг
айтæ, уодзæнæй уин сабийтæ, ма тухсетæ.
- Байамонетæ мин сабийи цирт, - Дзодзæбе кæугæй загъта.
- Мæнæ ами, мæнæ, мæ зæрдтаг!
Дзодзæбе цирт къахунбæл фæцæй. Цирти разиндтæй

сабий нæ, фал къудур. Дахай æ хæццæ ракодта æма мæтъæлæй
æрбафардæг æй сæхемæ.
Даха кудтæй æма кудтæй. Æлгъиста æ кæнгæ мади, синхонти
зæронд уоси. Сæхемæ ку æрбахъæрдтæнцæ æма æ сабийи ку
фæууидта дзæбæхæй, уæд имæ уотæ ходуйнаг фæккастæй æма æхе
марунбæл иссæй. Базудтонцæ мин мае ходуйнаг хабар, зæгъгæ.
Дзодзæбейæй байруагæс æй, Даха æй ке нæ басайдта, æ зæрдæ
ибæл ке нæ исæййивта, е. Уой туххæй ин зæрдтагон лæвæрттæ
ракодта.
Уой фæсте цæрун райдæдтонцæ амондгунæй.
- Æз аци аргъау фегъустон мæ фиди фидæ Дзæрдæгæй, -
загъта аргъаугæнæг Шехинати Басил 20 июли 1945 анзи Дур-Дури
гъæуи, - аци аргъаумæ гæсгæ аллихузи гъæди муггагæй искодтон
анзи цал бони ес, уал лæдзæги. Æвæдзи, мæ лæдзгутæ æнцæ еу
дууинсæй муггагемæй. Хуарз сæ багъуд кодтон. Дæсгæйттæ сæ
ниббастон хумæллæги бæндæнæй. Тугурмæ сæ исистон æма сæ
стърапелтæбæл æнгом бабастон, цæмæй къæдзтæ-мæдзтæ ма
кæнонцæ, уой туххæй.
Мæ кæстæртæ, дзæбæхæй мин цæретæ, ку рамæлон, уæд
зианмæ ка ’рцæуа, уонæн сæ байуаретæ, кæд сæ хъиамæт
фæррæуæгдæр уидæ.
Басил ку рамардæй, уæд аргъау финсæг Тауасити Гæлæуи
фурт Фацбай æма Гæбæйрати Абисал Басили хæдзæри тугурмæ
исхизтæнцæ, Æристан æртæ сæди фæндзай фондз лæдзæги æма
сæ байурстан мæрддзогойни хестæртæн.
ФÆСТЕХУАРЗ
(АРГЪАУ)
Раги æма раги еу гъæуи цардæй седзæр уосæ. Фæрдæуз,
зæгъгæ. Адтæй ин еунæг фурт Сатъо. Фæрдæуз е ’взонги
бæнттæ батар кодта æ фурт Сатъой царди тонхи рауадзуни

æма хæдзарвæндаги ном нæ фехалуни туххæй. Хæдзари царди
дæр, гъæубæсти гъуддæгти дæр Фæрдæуз æнæсайд хаста лæги
ихæстæ æма силгоймаги ихæстæ дæр. Некæд имæ неке бакастæй,
ами раст нæ бакодтай, Фæрдæуз, зæгъгæ. Æ растдзийнади
фæрци алкæмæдæр кастæй урух цæстæй. Некæд некæмæй адтæй
къæмдзæстуг. Уæлдай тухгиндæр ба адæми зæрдæмæ уомæй
цудæй æма алкæмæндæр загътайдæ æ аййепп æргомæй.
- Фæстехуарзæ уо, фæстехуарзæ, - сауæнгæ ма ин хестæртæ
дæр сæ сæртæй раковиуонцæ, устур боз уогæй.
- Дæ тала устур бæласæ исуæд. Æ фалдзос ба берæ нæуæг
талатæ искæсæнтæ сæ цъæх цæститæй нæ урух дуйнемæ.
Бафсæдæнтæ рæвдаугæ хори тунтæй, - лæдæргæ дæр хестæртæ
игъæлдзæгæй, цит, дзурдтонцæ Фæрдæузæн.
Фæрдæуз æма Сатъо æмвæндæй ке архайдтонцæ, уомæ гæсгæ
хæдзари ирисхъæ фулдæрæй-фулдæр кодта.
- Раст фæллойнæ, раст æгъдау æма цæстуарзондзийнадæй
хуæздæр неци ес, - арæх дзоридæ фæллонгун мадæ æ æнгъæлдзау
фуртæн.
Фурт æвæллайгæй игъуста æ мади зæрдæмæцæугæ
дзубандитæмæ æма æхе гъардта уони æнхæст кæнунбæл.
Сатъо зæнхи куст æма фонси куст æмхузон берæ уарзта.
Æнтæсгæ дæр ин кодта. Уæлдай фулдæр ба уарзта бæхтæ. Уомæ
гæсгæ ба имæ адтæй, адæм кæмæ хицæ кодтонцæ, уæхæн догъон
бæх. Сатъо æ гъос дардта цауæн кæнунмæ дæр. Æ дууæ егарей
раз ин неке иста цауæн кæнгæй.
- Биццеу, ци дзæбæх кизгуттæ фæууинун, ци дзæбæх, -
изæрæй æ хуссæни сæхе æруадзгæй райдаидæ Фæрдæуз æ
фуртæн, - уæд еуемæ мæ зæрдæ фехсайуй, уæд иннемæ,
тæходуйтæ, уæртæ фæндурæй уотæ дзæбæх ка цæгъдуй, е мæ
ностæ ку фæууидæ, уæд мæ берæ зинтæ феронх уинæ. Куд дзæбæх
цæрианæ. Тæходуйтæ, кæд уодзæнæй, кæд еци догæ нæ хæдзари
царди?
Сатъо ба æ мадæй æфсæрми кæнидæ æма неци дзоридæ.
- Цæун. Тæрегъæд дин кæнун. Æгæр берæ уайис догъи. Берæ

фæууæд. Агорун, дæуæн дæ зæрдæ ка барохс кæна, æрмæстдæр
уæхæн, - еу изæр æфсæрмдзæстугæй, дзурдта æ мадæн Сатъо.
Æд дарæс, æд фæндаггаг Фæрдæуз барæвдзæ кодта Сатъой.
Мади зæрдæ нури хузæн некæд барохс æй а - фæстаг рæстæг.
- Фæндаги раст, фæндаги раст. Кæд ма дуйнебæл ести ес,
уæд æма зæрдæрохсæй ци æрæздæха, уæхæн нивæ ’й фæууæд, -
дзурдта ходæзмолæй æхецæн мадæ.
Сатъо æ догъон бæхбæл цудæй, æ дууæ сагсор егæрттæ æ
фæдбæл, уотемæй,
- Уарун рæстæг адтæй. Бон гъунтъузтæ хаста. Уæлæ гъæди
берæ бæгæнигæнгутæ зиндтæй. Далæ дæлиау арв нидæн
ферттевидæ, уæдта æ дæгæрна æрбайгъусидæ.
- Бони хуарз ку никкæнидæ, уæд дессаг уидæ, - сагъæс кодта.
Æхуæдæгка æхецæн нидæнзаргæнгæ цудæй.
Еу дзамани ба еу тегътæй кæсуй æма адагæй фестæг лæг
лæкъæрдæ надбæл исхæрд кодта. Сатъо баййафта фестæг
бæлццони. Æ хæлафи фадгутæ æ уæраги сæртæмæ истулдта.
Кæнуй тухцо. Æ дусæй æ хед сабургай расæрфуй. Рæстæгæй -
рæстæгмæ нийнæфуй. Сатъо салам равардта бæлццонæн.
Уæдта дзæвгарæ размæ бауадæй. Бæхи æргом фездахта фæстаг
цæуæгмæ. Цæрдæг æргæпп кодта аласайæй.
- Бæхбæл бадгæ ’й дæуæн. Æз дæр равзарон фестæгæй, -
игъæлдзæгæй загъта Сатъо.
- На-а-а, дзæбæх лæхъуæн, фестæг бæхгинæн æмбал некæд
æй. Табуафси, дæ балций гъуддаг ку кæнисæ, уæд хуæздæр æй, -
игъæлдзæг хузæй, загъта фестæг бæлццон.
Сатъо æхсæ фæссагъта лæги къохи. Идонæ бæхи сæрти
саргъмæ багæлста. Рахез къохæй илуггæндти рази идонæбæл
æнгом фæххуæстæй, æ галеу къохæй ба саргъи рахес
æгъдинцойнæбæл гъæдæг урдугмæ æрхуæстæй. Фæндаггон
иуазæгуати хизт искодта саргъи сæрмæ, айæ сæрæн лæхъуæн ка
’й, уæхæни хузæн æй, зæгъгæ, æхецæн расагъæс кодта.
Цæунцæ сабургай. Уæд бахъæрдтæнцæ, æ æфсерæ кæмæн
фæззæболæй, уæхæн мæнæуи будурмæ.

- Мæнæ алæмæт, мæнæ ци хуарз мæнæутæ, мæнæ, -
уæлбæхæй дес кæнуй Хъургъохъ.
- Хуарз мæнæуæ æй, кæд хуæрд нæй, уæд -мæнæуæбæл æ
цæстæ рахæсгæй, загъта Сатъо.
Хъургъохъ нæ балæдæрдтæй лæхъуæни æздæх, фæрсун ба ’й
нæ бандтиудта, æ хуæрд ци зонуй, зæгъгæ.
Уæд еу гъæумæ бахæстæг æнцæ æма уинунцæ: гъæугæрон
уæлмæрдтæмæ рахæссунцæ берæ адæм мард. Хъургъохъ дæр
æма Сатъо дæр дес кæнунцæ.
- Нур ейæ æрмæст æ хæдзари зиан æй æви æгас гъæуи
зиан? - адæммæ кæсгæй, загъта Сатъо.
Нæ бабæй балæдæрдтæй Хъургъохъ Сатъой фарста.
- Нур айæ циуавæр лæхъуæн æй? Ка фæууидта, уæдта сæрæн
игурд кай, уæхæни хузæн æй, - цалдæр гъудий æ сæри февзурстæй
Хъургъохъæн.
Сатъо ци гъæумæ цудæй уосгор, уоци гъæугкаг адтæй
Хъургъохъ дæр. Гъæумæ ку бахъæрдтæнцæ, уæд над æртæ суги
фæцæй. Хъургъохъ бæхæй æрхизтæй.
- Мæнæн мæнæ дæллаг надбæл цæугæ ’й, - æхсæ æма идонæ
Сатъомæ бадаргъгæнгæй, загъта Хъургъохъ.
- Мæнæн ба уæллагбæл, - цубурæй загъта Лæхъуæн. Алке
æ надбæл фæррастæй. Лæхъуæн сагъæс кæнуй: нур аци лæги æз
ку банимадтон, уæд дин фусун фæууодзæнæн, зæгъгæ, цæмæннæ
загъта. Кенæ мæгур лæг æй, кенæ зунд гъæуагæй, кенæ амæн æ
уосæ лæгъуз æй æма иуазæг баздахун не ’ндеуй. Цидæр æй? Æнæ
лазæ нæй.
Гъæуи хурфи Сатъо нихæси бадæг адæнмæ ку бахъæрдтæй,
уæд æ бæхæй æргæпп кодта æма син салам равардта. Адæм
ралæудтæнцæ, айæ ардигон нæй, зæгъгæ, æма кадæртæ фусун
дæр загътонцæ.
- Уæ фарнæ берæ уæд. Æнæ рист, æнæ маст уотæ, - цубур
салам равардта Сатъо.
Лæхъуæн нихæси адæмбæл æ цæстæ рахаста æма еу æхе

карæн хуæрзконд, хуæрзарæзт лæхъуæн еуварсмæ рахудта. Æхе
ин байамудта: кæцæй æрбацудæй æма цæмæн æрбацудæй.
- Æз аци гъæуи цæрун. Мæ ном хуннуй Цæрай. Нецæмæ
гъæуагæ дæн. Фусун дин фæууодзæнæн. Некумæбал дæ
рауадздзæнæн, - лимæндзийнади цæстингас æвдесгæй, бавналдта
Сатъой бæхи идонæмæ. Иуазæги зæрдæ барохс æй. Æнгъæлдæн
æма хуарз фусунбæл исцурæвæрæ дæн, зæгъгæ. Дæллаг синхи
киндзæхсæвæр адтæй. Дугкаг бон фæсевæд игъæлдзæгæй
къуæрттæгæйттæй цудæнцæ сæхе исæрхунмæ. Цæрай æма Сатъо
сæ бæхтæбæл хуæрз арæзтæй рараст æнцæ гъазтмæ. Дзæвгарæ
ку ниууадæнцæ, уæдта Сатъо кæсуй æма еу уосæ цъилини
къулдзахæй нæмуй рацæргæ лæги.
- Цæрай, Цæрай! Уартæ дессаг! Уосæ къулдзахæй и лæги
нæмуй! - Цæрайи цонг райахæсгæй, загъта Сатъо.
- Е фиццаг хатт нæй. Лæг уобæл ахур æй. Æ уосæ ’й нæмуй.
Берæ æхсаст фæсевæд æрæмбурдæй гъæубæстæй æма фарсаг
гъæутæй дæр гъазтмæ. Уосгор лæхъуæнтæй беретæ сæ бæхтæбæл
сæ лæгигъæдæ æвдесунцæ. Бæхти гъазун ку фæууидта Сатъой
уадæмдзо, уæд æ илиггæнттæ хуæрун байдæдта, размæ ивазта,
мæн дæр размæ рауадзай, е ба мæ лæгигъæдæмæ дæр æркæсонцæ,
зæгъгæ, æ цуппар къахемæй дæр кафæгау кодта. Æхси къæрцц
ку райгъусидæ, уæд хæбболти хаудтæй. Адæм æмхузон хицæ
кодтонцæ бæхбадæг æма уадæмдзомæ.
- Ци хъал æй, амæ ци мадæ ракæсуй, йе. Тæходуйтæ, уомæй ку
фестинæ, - берæ маддæлтæ сæхе меднимæр гъенцъун кодтонцæ.
Сатъо æма уадæмдзо устур лæгигъæдтæ бавдистонцæ, Хæдзарæй
сæмæ къохбæлхуæцæг хуарз æгъдæуттæ рахаста.
- Гъо, Сатъо, нур ба фæйнæ кафти дæр ракæнæн, - Цæрай æхе
баздахта е ’уазæгмæ. Иуазæг æ сæр аразий тилд бакодта. Кæсуй
кизгуттæмæ. Кæрæй-кæронмæ кæсгæ рацæуидæ. Алли кизгæн
дæр æ асæ, æ кондмæ сабургай фæккæсидæ. Ра ин æвзаридæ æ
цæсти каст дæр. Уæд æ зæрдæ фехсайдта еу кизгæмæ. Цæрайæн
балæдæрун кодта, æ зæрдæ кæмæ фехсайдта, уой хæццæ ’й цæмæй
ракафун кодтайдæ, уой.

Нур уой бабæй цæмæн рартаста? Е магоса ку æй, ку неци
лæгигъæдæ имæ ес? Æ мадæ ба гъиггаг ку æй! Æ фиди ин
къулдзахæй ку хуайуй! .. Адæм сæбæл сæ сæртæ ку хуайонцæ?!
Нæ, фал æма амæ цидæр æндæр фæндæ ес. Ба ’й зондзинан,
зæгъгæ, сагъæс кодта Цæрай.
- Бакастæй ин бæргæ неци ’й Гадзиганæн. Æ амонд куд
разиндзæнæй, уой ма ку базонианæ, - уотæ сагъæстæ кодта
Цæрай, цалинмæ Сатъо æма Гадзиган кафгæ кодтонцæ, уæдмæ.
Сатъо æ фусунтæмæ ку исæздахтæй, уæд хебæраги берæ
фæссагъæснивæндæ кодта, идарддæр куд кæнон, ци кæнон,
зæгъгæ. Лæмбунæг фæффарста æ фусун Цæрайи дæр.
- Мæнæн еунæгæй цæуæн нæбал ес нæхемæ, - загъта
Сатъо. - Мæ ниййерæг мадæ рист æй, кустфæллад æй. Æ бæнтти
фулдæр дæр бахуардта. Рацо-бацойæй неци пайда ес. Ци кæнон,
уой аци надбæл. Цæрай, дæ хуарзæнхæ мæ уæд. Æз дæр дæ дорæй
нæ фехсдзæнæн!
- Ду мæнæн мæ кадгин иуазæг дæ. Уæдта уотæ дæр ма зæгъун,
ду мæ зæрдæмæ уоййасæбæл фæххстæг дæ æма цума ме ’рвадæ
дæ, - игъæлдзæгæй загъта Цæрай.
- Дæ цæрæнбон берæ. Мæн фæндуй, цæмæй æнсувæреуæг
кæнæн, е дæр. Мæнæн берæ хæстæгутæ æма хуарз æнгæрттæ ес,
фал ду ба уодзæнæ къохбæлхуæцæг... Расагъæс кæнæ æма мин
дæ фæндон зæгъæ.
- Цард адгин æй. Æвæсмон гъуддæгтæ кæнæ. Ци зæгъай,
уобæл арази, - игъæлдзæгæй загъта Цæрай.
Изæрмелтæ ку кодта, уæд Сатъо æма Цæрай æрфестæг æнцæ
Хъургъохъи дуармæ. Цæрай бараккени уад бакодта хæдзарæмæ.
Уоми баййафта фидæ æма мадæ - Хъургъохъ æма Сапархани,
уæдта сæ кизгæ Гадзигани. Ба син лæдæрун кодта, сæ дуармæ
уосгор лæхъуæн ке æрфестæг æй, уой. Уосгори фæндуй уæ хæццæ
бадзубанди кæнун. Æрбацæуа æви нæ, зæгъгæ, цæхгæр фарста
ниввардта уосгори лимæн. Цæрай дзуапп нæ райста, уотемæй
фæстæмæ тургъæмæ рацудæй.

- Ци никъкъудур дæ?.. Дæ тургъи иуазгутæ! Æндæмæ
сæмæ ракæсæ! Медæмæ син зæгъæ! - хъæбæр исæстуфтæ кодта
Сапархан æ лæгбæл.
Гадзиган зæнхæ сæрфунбæл фæцæй, æ гъос æндæмæ даргæй.
Æвæццæгæн, æзиниккон лæхъуæн æй, зæгъгæ, ралæдæрдтæй
Гадзиган. Бæргæ аци гъуддаг къæхтæбæл ку рацæуидæ. Цæрай
Сатъой хæццæ базонгæ кодта хæдзарвæндаги. Сапархан фервиста
синхонтæмæ кегъæре лæхъуæн æма кизгæмæ. Цæрай æма Сатъо
ба бацудæнцæ уатмæ. Сапархан æма кегъæре финги рæвдзæбæл
цурд архайдтонцæ. Къæбæр æма къудурфицæ æйкитæ дугай
æмбестæй ниуæзти хæццæ хæдзарæй рахастонцæ кегъæре кизгæ
Уæзданнæ æма Гадзиган. Еу аварæй иннемæ цæугæй, Уæзданнæ
æйкитæй дууæ æмбеси рахуардта. Тæбæгътæ арæхсгæ æвæрд
æркодтонцæ иуазгути размæ. Кегъæре лæхъуæн ракувта. Уæдта
син загъта, фингæмæ æвналгæ, зæгъгæ.
- Фингæмæ æвналун хуарз æй, фал æз ба дес кæнун. Сумахæй
мах æхсæн арв дæр æндæр хузи ’й. Дууæ стъалуй гъæуаггин æй, -
æйкити тæбæгъмæ кæсгæй, ниллæг гъæлæсæй загъта Сатъо.
Татай æма Цæрай дес кæнунбæл фæцæнцæ, ами стъалути
кой цæмæн гъæуй, кенæ ба син сæ нимæдзæ ка зонуй, зæгъгæ.
Кегъæре кизгæ æма Гадзиган фендæмæ ’нцæ.
- Дæ мæрдти тог бахуардтай?! Кæд айкæ гъæуагæ дæ, уæд
нæ бон æй агидзаг исфицун дæр æйкитæ! Кæсис, и лæхъуæн нæ
куд базудта, уой, æхе фæххадта Гадзиган кегъæре кизгæмæ. -
Уæзданнæ хуннис, фал уæздан гъуддаг нæ бакодтай.
- Мæ артиуазал, кутемæй мæ базудта? - исдзурдта Уæзданнæ.
Хъургъохъ сæ рафарста, ци ’й, ци хабар æй, зæгъгæ. Уæзданнæ
æхуæдæг радзурдта æйкитæ æма стъалути хабар.
- Мадта æз ба еу лæхъуæнбæл исæмбалдтæн æма мин
кæрдуйнаг мæнæуæй уотæ загъта, кæд хуæрд нæй, уæд хуарз æй.
Гъæуæй мард ку рахастонцæ, уæдта, кæд æгас гъæуи мард адтæй,
уæд рохсаг уæд, зæгъгæ. Нæ сæ балæдæрдтæн. Нур дæр ма сæбæл
сагъæс кæнун.

- Лæхъуæн раст загъта, кæд æфстæуттæ нæ дарунцæ, уæд
хуæрд нæй. Мард ба кæд æгъдаугин, фæллонгун æма хъиамæтгун
адтæй, уæд адæми лæг адтæй, - загъта Гадзиган.
- Дугкаг бон Цæрай сæумæ раги Хъургъохъти тургъи
исмедæгæй. Цæрай бацийнæ кодта Хъургъохъбæл.
- Хъургъохъ, мæн уæ хæццæ бадзубанди кæнун фæндуй.
- Медæмæ! Гъæунги нæ! - Хъургъохъ, æхе хæдзарæ ’рдæмæ
фæззелгæй æма даргъ ампъезтæ гæнгæй, загъта.
Хæдзари мадæ ма фидæ, уæдта Цæрай дзæвгарæ рæстæг
гъосæй ралæудтæнцæ. Кæрæдземæ æнгъæл кастæнцæ, айæ
раздæр ку райдаидæ дзорун, зæгъгæ.
- Алкæмæн æ фæндæ æхемæ ’й. Сумах фæллонгун фидæ
æма мадæ айтæ. Фал уæ кизгæн бунатæн бæззуй, муггагæн ба -
æнæсайд хæстæгæн. Тух гъуддагæй си неци ес, - цубур æма
лæдæргæ æвзагæй дзурдта Сатъой минæвар. Мадæ æма фидæ
неци дзорунцæ. Дзуапп дæтгæ фидæн æй, фал тæрсгæ кæнуй,
æнахъæл уосæ ’й, æ рагъбæл бабæй ин цъилини къулдзах ку
æруадза, уомæй.
- ... Пъура дæ æви ци?! Дæ еунæг кизгæн фæндæ кæнун
кæд дæ бон нæй, уæд дæ ходæ ба ма цæмæн дарис?! - Æ рæхуст
дзубанди искалдта Сапархан.
- Цæрай, зæгъæ де ’уазæг Сатъойæн, мах æрдиги къулумпи
нæ уодзæнæй! - загъта Хъургъохъ.
Цæрай Сатъой исæййафта сог фадгæ. Мед колдуар ку фæцæй,
уæд имæ æхе ходгæй байдзахта:
- Хаир уæд! Æвæсмон гъуддаг уæд! Архайун гъæуй...
Цуппар къохи аргъæвнити хузæн кæрæдзей райахæстонцæ.
Дууæ сæрæн лæхъуæни зæрдтагон хъуритæ никкодтонцæ
кæрæдзей. Хæдзари бийнонтæ сæмæ ракалдæнцæ. Цийнитæ æма
арфитæ исарæх æнцæ кæрæдзей æхсæн.
Изæрæй ку æрсабур æнцæ, уæд æ бунатæй фестадæй Сатъо
æма загъта:
- Хатир! Устур хатир уи корун мæ зæрдтагон æнсувæртæ!
Æгæр уæ тухсун кæнун. Изолæй æрбацудтæн. Изолмæ гъуддæгтæ

кæнун зин æй. Æма мин нур ба мæ фæндæмæ байгъосетæ, кæд
нæ федауй, уæд æй нæ кæнун. Кæд ин бакæнæн ес, уæдта ибæл
æнæ дзебæлæй байархайун гъæуй.
- Гъома, куд?! - цæрдæг рафарста Цæрай.
- Куд ку зæгъайтæ, уæдта æз рарветæ - барветæ нæ
фæккæндзæнæн нæ гъæубæстæй ардæмæ. Даргъ кæнуй гъуддаг.
Даргъ гъуддаг ба даргъ бæндæни хузæн æй. Даргъ бæндæн ба
æлхийтæ гæнагæ ’й. Æлхийтæ бæндæн ба зин ихалæн æй. Зин
ихалæн бæндæн ба лухтæ гæнгæ ’й.
- Исбадæ, биццеу, исбадæ, - фæлмæн рæвдаугæ æвзагæй,
загъта Цæрайи фидæ Хуасдзау, - ба дæ лæдæрдтæн. Ду уотæ
зæгъис, федаугæ дæр, хонгæ дæр еци еу бон. Кæнагæ нæ ’нцæ еци
хузи, фал ин гæнæн нæбал ес.
- Цидæриддæр гъæуа, иссæ ердзæнæн, - игъæлдзæгæй
исдзурдта Цæрайи мадæ Басилхъæз дæр. Цæрай - къохбæлхуæцæг,
Афай - æмдзиуаргин. Басилхъæзи кæстæр хуæрæ Куло ба - мадæ
’мбал. Сатъой фусунтæ хæстæггун адтæнцæ æма æмхузонæй
низмалдæнцæ. Гъуддаг уайтагъд исрæвдзæй. Гъæуæн æ æмбес
киндзгъон адтæй, е ’ ннæ æмбес ба киндзæрветæг. Хъургъохъи
тургъæ еугурдæр бæрæгбон иссæй. Киндзгъонтæй æ хæццæ
беретæ цæунвæндæ кодтонцæ Сатъойæн. Фал загъта, хатир
корун, зæгъгæ, æз мæхуæдæг цæудзæнæн. Нур сæрдæ хуннуй
æма адæми берæ хæлæф гъуддæгтæ ес. Æгъдæуттæ кæндзинан
уой фæсте - фæскуст. Мæ аласа нæ дууей дæр хæсдзæнæй. Мæ
зæрдæ ибæл дарун.
Фæсевæди устур къуар игъæлдзæгæй рафæндараст кодтонцæ
Сатъо æма Гадзигани. Цийнæгæнгæ уайунцæ дууæ егари Сатъо
æма Гадзигани фæсте. Бахъæрдтæнцæ еу гъæди къохмæ. Сæ
разæй еу тæрхъос февзурстæй. Ахæсгæ, зæгъгæ, сæмæ фæгъгъæр
кодта Сатъо. Егæрттæ тæрхъоси фæсте пихси фæммедæг æнцæ.
Тæрхъос пихси бунти лæсуй, егæрттæ ба сæрти. Неци, нæййес.
- Ку нæ ниййахæссонцæ тæрхъоси, уæд сæ маргæ кæндзæнæн
нуртæккæ. Ка нæ бæзза, уой марун гъæуй, - æ дæндæгутæ
фелхъевгæй, загъта Сатъо.
> ^ 148 Ш *

- Тæрегъæд ба?.. - рафарста Гадзиган.
- Мæнмæ гъæла тæрегъæдтæ нæййес!
Егæрттæ мæтъæлæй рацудæнцæ пихсæй. Сатъо бæхæй
æрхизтæй æма сæ рамардта. Уæд еу хæрдæййев надмæ
бахъæрдтæнцæ.
- Мадта мæ уоди бæрцæ ке уарзун, еци аласа, æнæ æрлæугæй,
аци хæрди ку нæ фæууæлбилæ уа, уæд æ царди тагæ нуртæккæ
раскъундзæй! - бæхи тухгин æрдзæхститæ гæнгæй, исдзурдта
Сатъо. - Ка бæзза, е цæрæд, ка нæ бæзза, уой ба æз цæрун нæ
бауадздзæнæн. Алке дæр барæ ес хуарз унæй. Цард тох æй!..
Хъæбæр минкъий ма гъудæй фæууæлбилæмæ, уæдта бæх
æрсабур æй. Гадзигани æргæпп кæнун кодта. Зустæвналдæй
саргъи æлвасæнтæ фехалдта. Идонæ ин æ сæрæй æргæлста.
Фæснадмæ ’й басурдта æма ин æ тæрнихбæл топп фæккодта.
Уадæмдзо ма фæстаг уаст никкодта.
Гадзиган кæуй... Сатъо ба саргъ идонæй уаргъбæл кæнуй.
Рæвдзæ дæ къахидарæс фелвасæ. Мæнæ сæ саргъи хурфи рацæвæ
æма саргъ хæсгæ! Рохсæй гъæуама нæхемæ уæн. Дæ тъиффиттитæ
ниууадзæ! - исæстуфтæ кодта Сатъо Гадзиганбæл.
Æхсæвæ æ сау устур гъæццолæй гъæу ку бамбарзта, арви
фæтæн реуæй ба стъалутæ ходунтæ ку исистонцæ, уæд Сатъо
сабургай æ хæдзари дуар байгон кодта.
- Фæрдæ, кæми дæ? Фæрдæ! Мах ами ан!
Фæрдæуз медæггонæй къереаг рахаста.
- Биццеу! Кæми дæ?! - Фæрдæуз нæ балæдæрдтæй, Сатъо æй
æ гъæбеси куд фелваста, уой.
- Ци фæдтæ? Кæми адтæ? Мæ цæститæ мин ку исуорс кæнун
кодтай?!
- Æндегæй иуазæг ес, ракæсæ имæ.
Фæрдæуз цæрдæг рауадæй æма дуармæ инуй силгоймаг.
Æ къохбæл ин фæххуæстæй. Æрбайкодта. Æ кæститæбæл ин
фæггурусхæ æй, ами цидæр ес, зæгъгæ.
- Е дæ киндзæ æй, дæ киндзæ. Кæрæдземæн адгин куд
фæууайтæ... Æгæр къæйних ке ан, уой туххæй ба нин - хатир.
> ^ 149 ^ ^

Гъæубæстæ кæрæй-кæронмæ дæр лæвæртти хæццæ
фæццудæнцæ Фæрдæузмæ.
Сатъо райдайæни неци амудта Гадзиганæн. Агоргæ дæр си
неци кодта. Кустуарзон лæхъуæн адтæй æма раги фæрраст уидæ æ
хæдзари гъуддаги. Гадзиган ба æрæгиау раистидæ. Æнæфснайдæй
ниууадзидæ æхе хуссæнтæ дæр æма Сатъой хуссæнтæ дæр.
Фæххадтæй, фæххадтæй мæ еунæг æма устур бæллахи
ниххаудтæй, - гъенцъунгæнгæ сагъæс кодта фæллонгун мадæ, -
нæ нивæ хуарз нивæ нæ рауадæй...
Еу бон мæтъæлæй æрæййафта Сатъо æ хъиамæтгун мади.
Фæрсуй æй сабургай:
- Ци кæнис? Маци мæбæл баримæхсæ. Кæд ди ести ресуй?
Цæбæл мæтъæл дæ?
- Ме ’нгъæл мæ басайдта.
- Гъома, куд?
- Исæвд, хуæрз исæвд! Нæ хуссæнтæ нæ есуй, нæ ба хæдзари
æндæр гъуддаг кæнуй. Æ байамонæги мæ тæрегъæд фæууæд! .. Е
ба ин мæ хуæздæр «арфæ «. Амонæг зæгъун, фал, æвæдзи, нивæ...
- Баздæхæ æма ин хуæруйнаг мабал дæттæ...
- Æма уæд ци уодзæнæй? Фæхходуйнаг уодзинан, сæ киндзæн
хуæруйнаг нæ дæттунцæ, зæгъгæ. Мадæ банхæст кодта æ фурти
фæдзæхст.
Еу бон кустæй æрцудæй Сатъо æма уинуй Гадзигани мæтъæлæй
лæугæ. Кæрæдземæ неци исдзурдтонцæ. Сатъо æхе рагъуд кодта
æма гъæунгæмæ æхе райста. Фæстæмæ æрæгиау æрбаздахтæй.
Гадзиган æ хуссæни æхе бауагъта. Лæхъуæн хæдзарæмæ бацудæй.
- Фæрдæ, мæнæ атæ мæ рази исбадай, - æнкъард хузæй
загъта Сатъо Фæрдæузæн.
Дууемæй даргъ сиребæл бадунцæ.
Нур мах цард куд уодзæнæй атемæй? - кæунбæл фæцæй
Фæрдæуз. Сæрфуй æ хизи къæбазæй æ цæстисугтæ.
- Ма тухсæ! Кæд дæмæ адæм хицæ кæнун нæ райдайонцæ,
уæд бæрæг уодзæнæй! Нур кæугæ кæнис, фал дæбæл зарун бæнттæ

никкæндзæнæй тагъд рæстæгмæ. Нæ гъæубæстæ кæрæдземæн
арфæ кæндзæнæнцæ, Гадзигани хузæн фæстехуарз уо, зæгъгæ.
- Уæхæн нивæ дæттæг бæргæ ку радтидæ, бæргæ.
Сатъо æ мади хæццæ æхсæвæр искодтонцæ æма æ уатмæ
бацудæй. Райгъал кодта Гадзигани.
- ... Ци кæнис? Ести ди ресуй? - бафарста Сатъо.
- Нæ, неци. Нур дууæ бони æнæхуæргæ дæн. Мæ уæргутæ
мæ буни нæбал цæунцæ.
- Æнæхуæргæ цæмæн дæ уой зонис?! Ами уотæ ’й гъуддаг æма
гъæуама адæймаг сæумæ раги феста. Сехуар искæнуни агъоммæ
хæдзари дзæбæх бакоса. Сехуар ку искæна, уæдта бабæй бакоса
рæфтади уæнгæ. Рæфтад искодта. Бауолæфтæй, уæдта бабæй
изæри уæнгæ дзæбæх бакоса. Æхсæвæр искæнæ. Бийнонтæ
лимæн бадзубанди кæнонцæ сæ исони царди гъуддæгти туххæй.
Зонæ, цард кустæй æй. Еу минкъий Сатъо багъосæй. Уæдта
нийнæфтæй.
- Ду, æвæдзи, гъуди кæнис: егæртти куд æгъатирæй
рамардтон, мæ уодбæл хуæцæг аласамæ мæ къох куд исистон?..
Уотæ æнгъæлис æма сæ нæ уарзтон, кенæ ба мæ нæбал гъудæнцæ?
Гъудæнцæ, æгæр мæ гъудæнцæ. Уинис, базурсаст маргъи хузæнæй
куд райзадтæн. Фал гъудæй уотæ кæнун. Æз ци зæгъон, уомæн
æнæ гæнæн нæййес. Е мин мæ фидæй байзайгæ хæзна æй. Ци
кæнуйнаг уон, уобæл алкæддæр лæмбунæг расагъæс кæнун.
Бæргæ ’й кæнун аллирдæмæ дæр æма алкуддæр. Нур ба рацæуай
хæдзарæмæ, - ниллæг гъæлæсæй æма карзæй загъта Сатъо.
- Хуæруйнаг радтæ амæн! - зустæй загъта æ уарзон мадæн. -
Фал уин зæгъун: исон ба гъуддæгтæ æндæрхузи уодзæнæнцæ.
Сæумæй бафæдзахста Сатъо Гадзиганæн берæ бакæнуйнаг
гъуддæгтæ. Киндзæ, раст цума фæдеси адтæй, уотæ еуемæй
иннемæ æхе гæлста. Изæрæрдæмæ æ гъуддæгутæмæ æхе зæрдæ
дæр рохс кæнун райдæдта. Фæрдæуз дæр æ цæстæ радаридæ,
кæми бабæй ин æнхус дæр фæккæнидæ.
- Уотæ, уотæ, нанай карк, уотæ федауй. Адæми цæстæ уинагæ

’й. Иуæндæгæй дæ ку уинонцæ, уæд син æхцæуæн, гъай - гъай,
уодзæнæй, - игъæлдзæгæй дзурдта Фæрдæуз.
Хæдзари æма тургъи хуæрзæфснайддзийнадæ, гъæунгти
кæдзосдзийнадæ æрбацæугутæ æма рацæугути цæститæ уолæфун
кодтонцæ.
- Аци здухт къудуртæ нин нæ тургъæ æвæлгæлæс кæнунцæ.
Рандæгæнæн син цума наеййес? - бафарста Гадзиган Сатъой.
Изæрæй Сатъо Гадзиганмæ устур согфадæн циргъ фæрæт
равардта. Ба ин фæдзахста, сæумæ æз талингæй цæун гъæдæмæ.
Ду ба ме ’рæздæхтмæ къудуртæ ниффадæ. Мæхуæдæг дæр дин
фæдзæхсуйнаг адтæн.
Дугкаг бон раги рафснайдта хуссæнтæ. Зæнхитæбæл цъилин
рауагъта. Фоне раскъардта. Æхе бафест кодта къудуртæ пурх
кæнунмæ Гадзиган. Фæстеæхсæвæртæмæ устур хæрхæ искодта.
Уæд кæсуй æма тургъæмæ еу нæлгоймаг æрбахизтæй. Лæг дес
кæнуй, айæ мæ кизги хузæн ку æй æма ци устур фæрæтæй хуайуй
къудуртæ, нæ, фал ма е нæй, зæгъгæ. Уæдмæ Гадзиган æ фиди
рафæсмардта æма имæ еци еу тæхгæ рацудæй. Фидæ æма кизги
цийнитæн кæрон нæбал адтæй. Уæдмæ Фæрдæуз дæр сæ размæ
рауадæй.
- Нана, а ба мæ фидæ ’й, мæ фидæ, - цийнæгæнгæй исдзурдта
Гадзиган.
- Лæгти изæди иуазæг уо, махæн ауæхн лæвар ка ракодта, -
Фæрдæуз Хъургъохъи æ гъæбеси никкæнгæй, загъта.
- Фæстехуарз хуарз æй æма фæстехуæрзæ уотæ. Киндзæ
къинси хузæн фæууй, куд æй кæнай, уотæ уодзæнæй, - кæронмæ
загъта Хъургъохъ. - Хуарздзийнадæн рæуæг базуртæ ес æма уæ
хуарзи кой изолмæ тæхæд нæ фæрнуг дзилли астæу.
Сатъо федауцæ æгъдæуттæ искодта Гадзигани мадæ æма
фидæн.
Еу уалдзигон бон ба Сатъо фæццудæй æ каййестæмæ. Æркæсон
син сæ цардмæ, кæд син хæдзари куститæй ести ракæнинæ,
зæгъгæ, уæдта гъæубæсти дæр æ лимæнти рафæрса, Сапархан
Хъургъохъæн ци кадæ æма æгъдау кæнуй, уонæбæл.

Æ каййести колдуарæй куддæр бакастæй Сатъо Цæрайи
хæццæ, уотæ кæсуй æма Сапархан Хъургъохъæн лæдзæг
тургъæмæ рахста.
- Дæ циртбарæн фæцæй, къолисæрмæ ци бахæссис
лæдзæг?! - æ тух - æ бонæй гъæр кодта æнахъæл Сапархан.
Ами мæнæн кустаг ес, зæгъгæ, æхецæн расагъæс кодта сиахс,
Цæрай ба æ сæр батилдта.
Изæрæй Хъургъохъ, Цæрай æма Сатъо æртикъахуг финги
аллифарс бадунцæ. Сапархан ба лæууй, лæмбунæг игъосуй лæгти
дзубандимæ.
- Цæрай, атæ мæнæн мæ хуарз хæстæгутæ æнцæ. Ду ба ме
’нсувæр дæ. Радтетæ мин дзурди барæ.
- Табуафси, зæгъæ, ци зæгъуйнаг дæ, уой, - зæнхæмæ кæсгæй,
сабургай загъта Хъургъохъ.
- Æз гъуддаги ку цудтæн ардæмæ, уæд фæййеу ан мæнæ аци
фæллонгун лæги хæццæ. Мæ бон ци адтæй, уомæй æй банимадтон.
Нур хæстæг ан. Нецæмæй гъаст кæнæн сæ кизгæй. Ан арфиаг,
фал... - нигъгъос æй Сатъо, - фал мæ зæрдæ ба ресуй, мæнæ
аци фæллонгун лæг масти цæхæри ке фицуй, уомæй. Æвæдзи,
фегъустайтæ, æз куд рамардтон егæртти, мæ уоди бæрцæ ке
уарзтон, еци уадæмдзой дæр. Мæнæн мæ бон адтæй, царди
æмбалæн ке байагурдтон, уомæн дæр ести бакæнун, ку нæ мин
кадæ кодтайдæ æма мин мæ дзурд ку нæ кодтайдæ, уæд.
Сатъо фæгъгъос æй. Фестадæй. Аллирдæмæ ракæс - бакæсæ
ракодта.
- Хъургъохъ, Сапархан! Мæнæ уин Цæрайи рази æргомæй
зæгъун! Ардигæй ма хæлхъойи хабар фегъустон! Лæг лæги бунати
ку нæ уа, æфсийнæ ба æфсийни бунати, уæд æз изолмæ æнгъудтæ
нæ ракæндзæнæн. Мæнæ аци фæрнуг хестæри зæрдæ ка ходун
кæна, е æхецæй гъаст кæнæд. Мæнмæ уæгъдæ къиппитæ æма
дзæгъæл къиппитæ нæййес, уобæл дзилли бафæрсетæ!
Уæдæй фæстæмæ хæдзари лæг лæги бунати иссæй. Хъургъохъ
бадгæй æ къах ку фезмæлун кæнидæ, уæд фæггæпп ласидæ
Сапархан. Ци дæ зæрдæ зæгъуй, зæгъгæ, исдзоридæ.

СÆРÆН КИЗГÆ
(АРГЪАУ)
Еу гъæуи цардæй дууæ синхони. Уонæн еу къуæребæл
райгурдæй лæхъуæнтæ. Сæ еуебæл исæвардтонцæ Агубекир,
иннебæл ба - Хадзибекир. Агубекирбæл æстдæс анзи ку
рацудæй, уæд æрхудта уосæ. Къохбæлхуæцæг ба ин адтæй е
’нгарæ Хадзибекир. Ци бон æрхудта Агубекир, еци бон рандæй
афæй балций æ дзæбæх лимæн Хадзибекири хæццæ.
Аци гъæуи цардæй еу сомехаг тукангæс. Агубекири уосæ
туканмæ гъуддаги бауаидæ. Сомехаги зæрдæ фехсайдта киндзæмæ.
Сабургай архайун райдæдта æма басайдта Агубекири Уацирæти.
Сомехаг тагъд-тагъдæй рауæйæ кодта æ тукан, æма Агубекири
уоси хæццæ ниффардæг æнцæ, ци гъæуи цардæй, уордæмæ.
Афæй балцций бæлцæнттæ анзи фæсте исæздахтæнцæ сæ
гъæумæ. Дууæ синхони сæ бæлццæнтти туххæй кувд кæнунбæл
ниллæудтæнцæ. Фал Агубекир ку базудта, æ уосæ сомехаги
хæццæ фæллигъдæй, зæгъгæ, уæд нæбал бауагъта кувд кæнун.
- Æз аци æфхуæрд мæхебæл нæ ниууадздзæнæн, мæ сæрмæ
дæр æй не ’рхæсдзæнæн, - мæстгунæй загъта Агубекир.
Барæвдзæ кодта æ бæх, æ иннæ дзаумæуттæ æма рарастæй
балций. Æртæ бони фæццудæй. Бахъæрдтæй е ’знаги
гъæурæбунмæ. Уоми устур цæугæ дони билæбæл æрлæудтæй. Нæ
нифс кодта.
- Цæй, нур ба мæ бæх дæр рауолæфа. Мæхуæдæг ба рæфтад
дæр искæнон, - рагъуди кодта Агубекир.
Бæхбæл фæсахсæн бафтудта. Райхалдта и хурдзинтæ. Нур
равналон, зæгъгæ, уотæ ба æ сæргъи æрбалæудтæй еу бæхгин.
Кæрæдземæн салам равардтонцæ. Агубекир бæлццони æгъдæуттæ
æма ерæлхæнттæ хуарз зудта. Æхцæуæн ин адтæй, æмбал ин ке
фæцæй, е. Нур ба аци дони кæрæдзей баефхæсдзинан.
- Дæ мадæ, дæ фиди хатирæй нæ фæрнуг хестæрти бафæнзæн.
Æз фусун дæн, ду ба иуазæг. Бабадæн еумæ. Рæфтад искæнæн, -
загъта Агубекир бæлццонæн.

Лæхъуæн æ бæхбæл фæсахсæн бакодта æма адгинæй рæфтад
кæнунцæ.
- Мæ фусун, еу фарст дæ бакæнон. Ци ’рдигæй цæуис æма
кумæ цæуис? - бафарста бæлццон лæхъуæни.
Агубекир æ хуæрун фæууагъта æма æ сæрмæ æ дууæ къохи
исбуцæу кодта. Хъæбæр нийнæфтæй. Сагъæси бафтудæй, гъома,
хуарз хабар нæййес, е бæрæг æй, зæгъгæ.
- Дæ балгъетæг мæн бунати равзурæд, - загъта Агубекир.
- Гъома, куд? Уæззау хабар ести æй?
- Уæззау дæр ма куд уа, уæззаудæр! Цæй, зæгъон дин æй, кæд
мин ду дæр фенхус уисæ.
- Бæлццон, кæд фудгин нæ уай, уæд дин тæккæ нуртæккæ
дæр цæттæ дæн, - загъта лæхъуæн.
- Кадгин, адгинæй мæхецæн царди æмбал байагурдтон. Æгас
гъæубæстæ мах туххæй низмалдæнцæ. Раст ци бон æй æрхудтон,
еци бонмæ хæстæгдæр æмбали хæццæ афæй балций рандæ дæн.
Уотæ амонуй нæ фæткæ, не ’гъдау. Афæй мæбæл ниддаргъ æй.
Ку исæздахтæн фæстæмæ нæхемæ, уæдта мæ бийнойнаги нæбал
исæййафтон, - æваст фæгъгъосæй Агубекир.
- Æма?..
- Еу æлгъистаг нæ гъæуи тукан дардта æма уой амæттаг
фæцæй. Сомехаг тукангæс æй басайдта. Уæззаудæр ма гъуддаг ци
уа адæймагбæл е ’ригон бонти, æ царди æмбал æй ку исфæлхæта.
- Е ба мард æрцуди хузæн æй. Кæбæл æрцæуй уæхæн хабар,
е сосæггæй кæуй. Сабургай сунук кæнуй, - загъта бæлццон
Агубекирæн.
- Мæнæ ’й аци гъæуи хонунцæ, - гъæумæ æ къохæй
райамудта Агубекир. Æхуæдæгка æ дæндæгутæй е ’нгулдзитæмæ
фæллæбурдта.
- Куд дæ фæндуй, уой мин балæдæрун кæнæ. Æз дæ фарсмæ
балæудзæнæн. Уадзун мæ балций гъуддаг дæр. Ма бафсæрми
кæнæ, - загъта бæлццон лæхъуæн.
- Агорун гъæуй! Мæ рамæлæт ме ’нгъуд - нæй ниууаддзæнæн!
Æз бабæй еци ходуйнаг мæ уæле куд ниууадзон? Еске мин устур
цъухæй уотæ куд зæгъа: - Йа, Агубекир, уой бæсти бал дæ
> ^ 155 ^ <

уосæ кæми ’й, уой иссерæ! Федиссаги бунати равзурстæн. Бонæ
мæхецæн бунат нæ ерун, æхсæвæ ба мæбæл хуссæг нæбал хуæцуй.
Уæртæ мæ еци устур дон денгизмæ ку ласа, уæддæр ин аци гъæуи
æнæ агорун нæййес!
- Раст кæнис! Берæгъи миуæ ма кæнæ, уой нихмæ рæстдзæф
фат ун гъæуй, - загъта бæлццон лæхъуæн.
Агубекир ратингун æй. Нæ базудта, кутемæй фестадæй, уой
дæр.
- Игъосис, е ’ссерун зин æй. Хъæбæр зин, Амонун дин амал, -
райдæдта и бæлццон лæхъуæн. - Мæнæ атæ сбадай.
- Устур гъуддаг тагъд къиппитæй нæ аразтæуй. Ду баздæхæ
æма фахъæрай бузгъуртæ искæнæ. Сабургай, къолтæ-молтæ
гæнгæ, дæ хизини хæццæ хæдзар-хæдзарæй зелæ. Архайæ алли
хæдзари дæр алли бинойнаги фæууинунбæл дæр. Ке агорис, еци
æнамонди иссерун зин æй, уæдта идарддæри гъуддæгтæ ба æнцон
уодзæнæнцæ.
- Дæ цæрæнбон берæ уæд! Хуарз фæндæбæл мæ исаразтай.
Кæд дин бийнонтæ нæма ес, уæд хуарз амондбæл исцурæвæрæ
уо. Æнæсайд æмбал рохс царди мæсуг æй, - загъта Агубекир.
- Еу гъуддаг ма дин фæдзæхсун. Ка ’й зонуй, ду дæ уоси ку
иссерай, уæд æй дæхуæдæг рахæсдзæнæ. Æз дæ гъæугæрон
хездзæнæн. Дæ фæдбæл фæдесæнттæ æнæ рацæугæ нæ уодзæнæй.
Ду æдасæй ледзæ дони билæмæ. Ду мæн хезæ асхъод рауæни.
Фæдесæнттæ ку рацæуонцæ, уæд мæхе гъæуæрдæмæ цæуæг
ракæндзæнæн æма мæ æнæ рафæрсгæ нæ фæууодзæнæнцæ.
Æз зæгъдзæнæн, нæ мæрдтистæн, аци ’рдæмæ неци рацудæй,
зæгъгæ. Фæдесæнттæ сагъæси фæууодзæнæнцæ. Се ’ргом гъæуи
иннæ фарсæрдæмæ фездахдзæнæнцæ. Мæхуæдæгга дæ рази
равзурдзæнæн. Лæдæрд æй?! - нифс æвæруни хъури хаттæй
загъта Агубекирæн бæлццон лæхъуæн.
Сæ бæхтæбл сæхе багæлстонцæ. Устур дони зинтæй бауордæг
æнцæ.
Бæлццон лæхъуæн гъæуи кæронккаг хæдзари æрфусун кодта.
Агубекири бæх дæр байзадæй. Агубекир искодта бузгъуртæ.
Райста хурдзинтæ. Фахъæрайæй хæтуй хæдзари - хæдзаргай.

Алли хæдзари дæр дзæбæх расабур уй. Сомехаги хæдзари
иссирдта æ уоси. Лæмбунæг фæккастæй хæдзари еугур къумтæмæ
дæр. Равзурста, кæбæлти бацæудзæнæй, кæбæлти рахæсдзæнæй,
устур маст ин æ зæрди ка исæвзурун кодта, уой.
Фæстæмæ æрбаздахтæй æ бæхмæ. Æррæвдзæ кодта æхе. Æ
зæрдæ рохс кодта, нур ба ести уодзæнæй, зæгъгæ.
Æхсæвæ æ сау гъæццолæй бамбарзта гъæу. Ефстагмæ изол
кæцæйдæр æрбайгъусидæ куйти рæйун. Еугай хæдзæрттæй
ма нидæн рохс зиндтæй. Агубекир æ бæхбæл уайуй сомехаги
хæдзарæмæ.
- Мæнæн аци устур гъезæмæрттæ ка исаразта, бун бауайтæ,
бун. Æз уин уæ зæрдити уæззау дортæ ку нæ ниввæрон! - Æхседæн
зингитæ калдта æ маст.
Къуми федар бабаста æ бæх, Æ уосæ кæми хустæй, уой
къæразгæбæл багæпп ласта æнæ гъæр, æнæ стуфæй, дуарбæл
рахизтæнцæ. Куддæр исæстуф кодтайдæ, уотæ ин хъæмай циргъ
ком æ тæссонд царди тагæ фæллух кодтайдæ. Силгоймаг рауазал
уидæ, уæдта ратæвдæ уидæ. Кæун дæр равзаридæ. Хъæмай
æрттевагæ фæтæн ку рауинидæ, уæдта сæхъсун фæууидæ.
Агубекир неци дзоруй.
Нур сæ гъæунги хезуй бæлццон лæхъуæн. Куддæр бæхи
къахгъæр райгъуста, уотæ æхе багæлста æ бæхбæл. Агубекир
разæй, е фæстегæй уотемæй уайунцæ,
- Аци лæхъуæн сæрæн æй, бæрæг æй, - æхецæн гъудигæнгæ
цæуй бæлццон лæхъуæн.
Сæ фæндæ куд адтæй, уомæ гæсгæ æрлæудтæй. Игъосуй.
Гъæуи куйти рæйун исахид æй. Райгъусидæ адæми дзæфхъу дæр.
Æвваст райгъуста бæхти къахгъæр æма æхси берæ къæрццитæ.
Бæлццон лæхъуæни размæ февзурстæй цалдæр бæхгини.
Фæрсунмæ ’й фæцæнцæ.
- Аци надбæл дæлæмæ цæуæг неци ее! Дзæгъæли ма мæстæй
маретæ уæхе! - æруагæссаг хъури хаттæй син загъта бæлццон
лæхъуæн.
- Æной ба нæбæл цæй фæдеси æфсæрмæ ес?! Æвæццæгæн
æй æ фиццаг лæг раскъафта, - сæ еу загъта.

- Кæд е æцæг æй, уæд раст æй. Фæстæмæ гъæумæ! -
фæгъгъæр кодта иннæ.
Фæдесæнттæ сæ бæхтæ фæстæмæ фæззилдтонцæ æма æхсæви
тари æрбайсавдæнцæ.
- Хуарз, хъæбæр хуарз! Зундгин куст бакодтонцæ, - æхецæн
уотæ дзоргæй рараст æй, Агубекир ци надбæл рандæй, уобæлти
бæлццон лæхъуæн.
- Зæгъай ду, зæгъæ! Цæмæй хецæн кæнуй адæймаг фонсæй,
кенæ ба сирдæй?! Дæуæн дæ реуи зæрдæ ес æви дор?! - Агубекир,
Уацирæти цонги гъолæбæл хуæцгæй, зустæй дзурдта. - Цæмæ
гæсгæ мæ бафтудтай адæми цъухи?! Нур дæхуæдæг уодзæнæ
дæхецæн тæрхонгæнæг, æнаггаг!
Уæдта бæлццон лæхъуæн æрхъæрдтæй.
- Мæнмæ дард унæфтæ нæййес амæн! Фонсæй фуддæр æй,
уой дæр æнæдæнд фоне æй. Бацæуай ин æ мадæ æма æ фидæмæ,
æрмæст ма сæ хъæсхъæр æризадæй! Мæнæ хелаги цæститæ
кæмæн ее, е сæ уодæгасæй банигæдта! Нур тæрхон! Карз тæрхон!
Мæ тæрхон конд æй! Нæбал фæууиндзæнæй бони рохс!
Агубекир еуварсмæ рацудæй. Топп æ рагъæй æриста. Æ
цæститæ ратартæ унцæ.
- Фат дзæгъæли ма исафæ! Уæртæ ’ й ивулд дони багæлдзæн! -
фæгъгъæр кодта бæлццон лæхъуæн.
Схуститæ гæнгæ ’й батардтонцæ дони билæмæ. - Ами адтæй
устур карз къæхæн. Бунæй дон бурæуæй цудæй, дор дорбæл
хуаста, къæхæни фарс æхсидта. Тундзтæй урдугмæ,
Агубекир æй тæккæ билæмæ бакодта. Фæстæмæ рацудæй еу
минкъий, уæдта ’й æ зæбæтæй ниррæуигъта, хæранæн - хæрани
мæлæт, зæгъгæ, ма иедзурдта Агубекир. Уацирæти гъиггаг дон
ранихъуардта.
...Хорискæсæни арви кæрæнттæ фæцъцъæх æнцæ.
- Мæнæ донбæл еумæ бауордæг уæн æма алке æ надбæл
цæуæд, кумæ ин цæугæй, уордæмæ, - загъта Агубекир, - некæд
байронх уодзæнæн дæ хуарздзийнадæ.
Фæллад адтæнцæ æма зинтæй æрбанадæнцæ дони.
- Минкъий ма рауолæфæн мæнæ ами, - загъта бæлццон
лæхъуæн Агубекирæн.

Æ къах æй нæ хаста лæхъуæни Агубекирæй. Нæ тагъд кодта
æ разæй. Цидæр уарзондзийнадæ ’й уорæдта Агубекири рази.
- Нур дæ фæндæ куд æй? - бафарста бæлццон лæхъуæн.
- Мæн царди æмбал иссерун гъæуй. Мæ зæронд мадæ æма
фидæ тæрегъæд æнцæ, - æнкъардæй загъта Агубекир.
Дууæ фæндаггони дзæвгарæ гъосæй ралæудтæнцæ.
- Уæлæ гъæдæ уинис? - æхсигъæдæ фæййаразта
гъæдæрдæмæ. Уоми ес урух æрдозæ. Цæруй си гъæу. Уоми адтæн
къуар хатти. Дзæбæх адæм си ес. Хъæбæрдæр ба мæ зæрдæмæ
бацудæй авд æнсувæрей еунæг хуæрæ. Адæм æй хонунцæ сæрæн
кизгæ. Æ конд, æ уиндæн кæрон нæййес. Ци дессаги нивгун
уодзæнæй, е ке къохи бафтуйа, е.
Тæходуй, лæхъуæн, уосгор ку фестинæ, фал...
Цæй, аци фæдбæл ин æ бæрæг райсон, кæд нæма фæккурд
æй, уæд, зæгъгæ, ниллух кодта. Цæрдæг уайунцæ гъæдæрдæмæ.
Бахъæрдтæнцæ гъæумæ. Дæхецæн мæнæ гъæугæрони бунати
гъуддаг бакæнæ, зæгъгæ, загъта лæхъуæн. Æ бæх рахесæрдæмæ
фæззилдта, æрæй дзæхститæ кодта æма къæдзал-мудзултæ
гъæунги фæййаууон æй и бæлццон лæхъуæн.
Агубекир лæдæргæ фусунтæ иссирдта. Ба ин амудтонцæ авд
æнсувæри æма еунæг хуæрей хæдзарæ. Бацудæй сæмæ. Медæмæ
’й бахудтонцæ. Æхе син байамудта, сæ еунæг хуæри син ке коруй,
уой син æнæфсæрмæй загъта.
Æнсувæртæ бамбурд æнцæ æма баунаффæ кодтонцæ: гъæуама
æртæ æхсæви уонæмæ фæууа. Уой фæсте ба ин зæгъдзæнæнцæ
унæй дæр, æнæ унæй дæр дзуапп. Агубекир исарази æй сæ
фæндæбæл.
Æнсувæрти хуæрæ Гуæсæхан хæдзари къæбæлау зилдæй.
Æ фæллонгун мадæ Насупхани зæрдæ дæр имæ рохс кодта.
Гуæсæхан авд киндземæн цума сæ кæстæр хуæрæ адтæй, уотæ сæ
хæццæ лимæнæй цардæй. Устур хъаурæ имæ разиндтæй киндзити
кæрæдзей бауарзун кæнунмæ. Кенæ ба адæм сæ фур дессагæй сæ
цæститæбæл ниххуæциуонцæ, лæги кустæгтæ æнхæст кæнунмæ
æхе ку фæффест кæнидæ æма сæ цийфæндий арæхсгæ дæр æма
фæразон лæгæй хуæздæр ку кæнидæ, уæд. Хумæ кæнунмæ - уадæ,

хуасæ кæрдунмæ - Дзæрæхмæти цæвæг, кæрдагæ æ фæрæти ком.
Уæд бæхбæл бадунмæ - цæргæс. Уомæ куд игъуста бæх, уотæ
некæмæ. Тæккæ æнахъæлдæр бæхи дæр æрдæмидæ.
Бонæй - æхсæвæй ин уæлдай нæ адтæй. Арви талинги тахтæй.
Балций цæугæй лæхъуæни дарæс дардта. Æ раз ин некæд неке
райста.
Гуæсæхани кой идæрдтæбæл игъустæй. Берæ хæттити
уосгортæ ранæхстæр уиуонцæ, фал æрлæууиуонцæ, неци си
рауайдзæнæй, зæгъгæ.
Нур мæнæ е ’гурæн хæдзари æ зæрдæ кæмæ фехсайдта, е
æрфусун кодта. Фæндæ адтæй æй, гъуддаг цæмæй иссайдæ, е.
Изæрæй хъувгъан æ къохи, къохмæрзæн е ’ннæ цонгбæл,
уотемæй æ сæргъи æрбалæудтæй Гуæсæхан. Агубекир æхе
нихснадта. Хуæруйнаг ин æрбахастонцæ. Бахуардта. Хуссæги
хуасæ конд адтæй хуæруйнагбæл æма бафунæй æй. Сæумæмæ нæ
райгъал æй. Дугкаг изæр дæр ин уотæ бакодтонцæ. Бафунæй æй.
«Мард фунæй ку бадæн. Мæхе фæййаллайаг кодтон», - тингун
кодта Агубекир.
- На-а-а, изæри хуæргæ дæр нæбал, нецибал, - карзæй загъта
æхецæн Агубекир, лæгæвзарæн сахат лæг лæгдзийнадæ ку нæ
равдеса, уæд лæги ном дзæгъæли хæссуй!
Æртиккаг изæр Гуæсæхан æрбахаста хуæруйнаг æма
ниуазуйнаг. Æдт, дзæбæх лæхъуæн, нур дæ фæстаг изæр æй æма
дæхемæ кæсæ, - æхенимæр гъуди кодта Гуæсæхан. Ку бафунæй
уай, уæд дин адæм дæ сæр кауи мехбæл фæууиндзæнæнцæ, уæртæ
иннети хузæн. Æцæгæйдæр сæ кауи мехбæл цалдæр сæри адтæй.
- Арази, кæд хæстæгæн нæ бæззун! Цæветæ мæ!
Гуæсæхан ин æ рази ниууагъта хуæруйнæгтæ, æхуæдæгка
сабургай рахизтæй. Агубекир нæ бавналдта хуæруйнæгтæмæ.
Æстонг адæймаг фунæйгæнагæ нæ фæууй. Нæ фунæй кодта
Агубекир. Æ гъос, æ цæстæ даруй, нур идарддæр ци уодзæнæй,
зæгъгæ.
Еу афони дуар байгонæй, медæмæ æрбахизтæй Гуæсæхан.
Тагъд-тагъдæй æ дарæсти æндегæй лæги дарæстæ ракодта æма
фендæдуар æй.

Агубекир цурд фæгггæп кодта, æ хъæппæлтæ ракодта, æ
бæхбæл саргъ фегнгом кодта æма ратахтæй Гуæсæхани фæдбæл.
Гуæсæхан ледзуй, Агубекир æ фæдбæл фæттундзуй. Кæсуй
Агубекир æма бæхгинти къуар бакъуппæй. Фæндæ кæнунцæ еу
æлдари хæзнатæ рахæссунбæл. Агубекир сæмæ еуварсæй игъосуй.
Уæд фæрраст æнцæ. Бæхти къахгъæр æма æхсити къæрццитæ
æхсæви тари исхæлæмулæ æнцæ.
Æлдари бийнонти гъæлæсти пъæстутæ рацавдтонцæ. Хæдзари
дзаумæуттæ иннердæмæ исхадтонцæ. Агорунцæ æхцатæ æма
сугъзæринттæ.
- Айæ адæми фæллойнæй къурту фестадæй. Маци си
ниууагътæ лæвархуарæн, - сæ хестæр дзурдта къуарæн.
Æлдари хуссæни буни адтæй къалайæй æхгæд устур кирæ. Уой
хурфæй фелвастонцæ сугъзæринæй идзаг къæндонæ. Къæндонæ
сæ къохи ку бафтудæй, уæдта æвæстеуатæй ралигъдæнцæ. Сæ раз
син хизта Агубекир. Къæндонæ раскъæфæ - баскъæфæ кодтонцæ.
Мæйдари кæрæдзей бæхтæ нæ фæсмæрунцæ. Ледзунцæ æз
фæрраздæронæй бæхгинтæ.
Гуæсæхани къохи адтæй къæндонæ. Кæрæдземæ хæстæг
лигъдæнцæ Агубекир æма Гуæсæхан. Æз ке нæ зонон, уомæ
къæндонæ нæ ратдзæнæн, зæгъгæ, гъуди кодта авд æнсувæрей
хуæрæ.
- Мæнмæ ку радтисæ, ци хæссис, уой, - сосæггай бадзурдта
Гуæсæханмæ Агубекир.
- Барæнæ, мæнæ дин дæ цонги гъолæбæл уорс дарий
къохмæрзæн бабæттон, - загъта Гуæсæхан.
Æвваст фæллæудтæнцæ. Гуæсæхан бабаста Агубекири
цонги гъолæбæл уорс дарий къохмæрзæн. Бæргæ архайдта
Гуæсæхан, къæндонæ кæмæ равардта, уой базонунбæл, фал неци.
Кæрæдземæй фертæстæнцæ. Агубекир æрбатагъд кодта æд
къæндонæ æ фусунтæмæ. Æ хуссæни æхе æруагъта, къæндонæ ба
æ хуссæни буни багæлста.
Сæумæ раги раистадæй æма ин Гуæсæхан хъувгъан,
къохмæрзæн æма сапойнæ бахаста.
Агубекир æ цæнгтæ бафест кодта æма дин кæсуй, æ цонгбæл

уорс дарий къохмæрзæн. Гуæсæхан фæссек æй, мæнæ дессаг, уорс
дарий къохмæрзæн, зæгъгæ.
- Кæми ’й сугъзæринæй идзаг къæндонæ? - исдзурдта
Гуæсæхан.
Е ’уæнгтæ радон æнцæ. Хъувгъан æма къохмæрзæн зæнхи
равзурдæнцæ.
- Мæнæ мæбæл мæ сайтæнттæ исæрра æнцæ!
Агубекир æ къахæй бавналдта хуссæни бунмæ æма уордигæй
рагурдæй къæндонæ.
- Ду лæгдзийнадæ бакодтай! Æвæдзи, дæу нивæ адтæн?! Ду
ба мæн нивæ!
Гуæсæхан æхе нæбал бауорæдта. Æхе ибæл нитухта. Агубекир
ба æ фур цийнæй æхецæн бунат нæбал ирдта. Хуссæнбæл сабургай
исбадтæй. Зæнхæбæл цидæр адæм ес, уонæй мæнæй нивгундæр
неке ес, зæгъгæ.
- Устур дес цæбæл кæнун, - игъæлдзæг æма
къæмдзæстуггомауæй дзоруй Гуæсæхан, - адæймаг царди
гулфæнти ци хузти рацæуй æма кæмити равзуруй. Цал æма
цал хатти раервæзуй скъæппæгæй дæр. Æз дæу дони билæбæл
баййафтон. Рæфтад еумæ скодтан. Ка дæ басайдта, уой агурдтай.
Исæй ирдтай. Дони амæттаг æй бакодтай. Уотæ ’й гъудæй. Уой
агурдта. Дæ цæрæн бон берæ уæд. Ци хъæбæр æмхузон æнцæ нæ
зæрдитæ...
- Нæ, фал куд нæ базудтай, ке цонгбæл ниббастæй уорс дарий
къохмæрзæн?..
- Дæу! ?
- Кæмæ равардтай сугъзæринæй идзаг къæндонæ?
- Дæумæ! Фал дин зæгъун, нæ дæ базудтон.
Гуæсæхан фендæбилæй. Æ хабар радзурдта æ ниййерæг мадæн
æма е ’нсувæрти уоститæн.
Хæдзарæ ратагъд кодтонцæ Гуæсæхани рарветунбæл.
Агубекири гъæубæстæ алай - булайæй æрхудтонцæ Гуæсæхани.
Сæрæн кизгæн гъæубæстæ дессагæн дзорунæн æгъдæуттæ
искодтонцæ. Агубекир æма Гуæсæхан кадæ æма намусæй
фæццардæнцæ фæрнуг гъæубæсти астæу.
Хумидайæн 1976 анз.

ХОТХÆ
[САТИРИКОН РАДЗУРД]
Сæрдигон бон. Бæлццæнттæ æмбурд кодтонцæ автобуси
æрлæууæни.
- Дессаг! Мæнæ дессаг! Мæ цæститæбæл дзæбæх нæбал
æууæндун! - Хадизæт Сарифæти дзубанди фæллух кодта. - Уартæ
киудтитæгæнгæ ка фæццæуй, е ба Темурци нæй?
Сарифæт æхе разилдта, Хадизæт ци ’рдæмæ амудта, еци
’рдæмæ.
- Цæй Темурци æй. Е Хотхæ ’й, Хотхæ!
- Ниууадзæ дæ дзубандитæ! Æз æй Темурциæй зонун ме
’скъолай бонтæй фæстæмæ! - федарæй загъта Хадизæт.
Æрмæст Хадизæт нæ, фал еугур адæм дæр Темурций
зудтонцæ сæрæн лæхъуæнæй. Адтæй хуæдæфсармæ адæймаг.
Æмгæрттæн - хæлар, хестæртæн - фæразон кæстæр, ирæзгæ
сабийтæн ба - зундамонæг.
Темурци ма скъолай ку ахур кодта, уæд деси бацæуиуонцæ
ахургæнгутæ е ’взигъддзийнадæбæл. Уроккити алкæддæр цæттæ
адтæй дзуапп дæдтунмæ. Уомæ гæсгæ ба имæ хицæ кодтонцæ йе
’мкъласонтæ.
- Амæн æ райгурцæй лæвæрд æй и «уæллагæй «. Зæрдæ дарæн
ес, ахури бæрзæндтæмæ ке исхездзæнæй, уобæл, - дзурдтонцæ æ
ахургæнгутæ. - Цæрæд. Æнтæсæд ин.
Гурведауцæ æма сæрбонзонгæ адтæй Темурци, æма æ кадæ
бæрзондæй-бæрзонддæр кодта æгас гъæубæсти дæр. Фæрнгун
хестæртæ имæ хицæ кодтонцæ, тæходуйтæ, уæхæн кæстæр
кæмæн фæууй, зæгъгæ.
- Сæрæн лæхъуæн æй æма сæрæн гъуддæгтæбæл хуæст æй, -
дзурдтонцæ адæм æмхузонæй.
Зарунмæ, кафунмæ, пьеси рагъазунмæ, кенæ ба федауцæ
дзурд иссерунмæ ’й неке рамулдтайдæ. Уæд спортивон еристи
ба?„ Штангæ уой хузæн неке иста. Кæд бæзæрхугтæ арæзт адтæй,
=> Ш 163 Ш *

уæддæр турникбæл цалхау зилдæй, кæсгæ цæстæ ибæл нæ
хуæстæй. Нифсхастæй цудæй ахури бæрзæндтæмæ, æхсæнадон
кусти ба - алкæддæр фæнзуйнаг.
Астæуккаг скъола каст фæууни фæсте Темурци исахур кодта
бухгалтербæл. Рагæй бæлдтæй еци дæснийадæ райсунмæ.
- Æз амондгун дæн, - дзурдта Темурци.
Куста бухгалтерæй колхози. Еу анз ку ракуста, уæд æ мадæ
æма æ фидæ Хадзихан æма Бæтæхъо Темурцийæн байагурдтонцæ
царди æмбал. Æгъдауæй ин æрхудтонцæ тукангæсæй косæг
Уарзети. Цард син адгин адтæй. Алке дæр си рæвдзæ куста æ
бунати. Цæсти нецæмæ æфтудæнцæ.
Ци гъæуи цардæнцæ, е устур гъæу адтæй. Устур гъæуи ба берæ
фæууй кувдтитæ, киндзæхсæвæртæ, минæвæрттæ, номæвæрдтæ...
Уæхæн бон нæ адтæй æма Темурций ци бон нæ агурдтонцæ дууæ-
æртæ рауæнемæй: кæми урдугистæг, кæми иуазгути хестæр,
кæми иуазгути кæстæр. Еуемæн - къохбæлхуæцæг, иннемæн -
æндзиуаргин. Дзæбæх зæгъуни туххæй æй ка агурдта, уонæн ба
кæрон дæр на ’дтæй.
- Ма кæнæ, биццеу, алкумæ ма цо. Ести бæллах дæбæл
æрцæудзæнæй, - дзурдта ин æ фидæ Бæтæхъо. - Адæймаг
алкумæ ку цæуа, уæд æгадæ кæнуй. Некæд фегъустай: хæтæги
хæтæг хилæ еруй, æгæр хæтæг ба - цæф. Дæхе дæр багъуди кæнæ
æма мах дæр.
Темурци æ куст берæ уарзта æма ’й æгадæй нæ хаста. Устур
нифсхастæй тох кодта фуд ниуæзтæ кæнуни нихмæ. Берæ
рæстæгути ин æнтæсгæ дæр кодта.
- Нæ фиддæлтæ хæлхъойи туххæй не ’ргъуди кодтонцæ
ниуæзтæ, - арæх дзурдта Темурци цийни дæр, зиани дæр, -
цæйтæ мах ба си нæхе бахезæн. Расагъæс кæнетæ. Фагæ цæмæн
нæй цийни фингæбæл æртæ ниуазæни, зиани фингæбæл ба -
дууæ?!
- Дæу унаффаг нæй!..
- Алке дæр сæр даруй! - фæйнердигæй райгъусидæ ниуæзтæй
æрдæг цæф бадгутæ æма лæугути æхсæнæй.

Кæд гъулæггаг æй, уæддæр фæстаг рæстæги Темурци фендæр
хузон æй. Райдæдта ниуазун. Фиццаг - бæгæни, уæдта - сæнæ.
- Гъæла дæ, гъæла, уæлдай си нæййес сæнæй арахъæй. Ма
ниуазæ хæлæмулæй бæгæни æма сæнæ. Фæлтау мæнæ мах хузæн
еудадзуг ниуазæ арахъ, - ахидт ин дзурдтонцæ, и фудрунбæл баст
ка адтæй, етæ.
Гъе уотемæй сабургай-сабургай Темурци райдæдта ниуазун.
Фудрун ин саста æ тухæ, æ зунд. Æхуæдæг дæр лæдæрдтæй æ
гъуддаг æма тухстæй.
- Æнгъæлдæн, æма æнæбун айнæгмæ фæццæун, - ку
æрæрвонг уидæ, уæд устур фæсмони бацæуидæ, - Нæбал! Нæбал!
Фал фуд ниуæзтæ ка кодта, етæ кæбæлти фулдæр адтæнцæ
æма тох исистонцæ æ нихмæ:
- Нæ ниуазис?!
- Нæ гъæуй! „
- Адæм ци кæнонцæ, уой ку нæ кæнай, уæд фæсвæд дæ тъæпп
фæццæудзæнæй!
- Кадæртæ дин дзæгъæли кадæ кæнунцæ, дзæгъæли! Нæма
дæ базудтонцæ лæмбунæг!
Уæд еу рагæпп ласта:
- Рахæссетæ ’й мæнмæ: æз æй æ бæсти баниуаздзæнæн.
Никки иннæ æ цайцумæни хæццæ киудтитæ гæнгæ ислæудтæй:
- Мадта æз ба уотæ зæгъун æма еци кувдбæл æз маргæй дæр
баниуаздзæнæн!
Разæнгардгæнæг цалдæр хæкъурцци искодта. Æ цæститæ
фехгæдта, æ билтæ ба дзæвгарæ размæ ралæвардта. Фиййи
цъæстæ сæхе рахгæнæгау кодтонцæ.
Гъе уотæ исберæ уиуонцæ, къудурдзæф ка уидæ, уони
æнæсæрфат уайдзæфтæ Темурций нихмæ.
Еухатт ба æгæр хеваст æхе ку æвдиста, уæд бадгутæй еу
фæггæпп ласта æма цæлгæнæнæй аргъæвнæ æрбадавта:
- Лæппотæ! Хуæцетæ ин æ къохтæбæл, æ сæрбæл! Мах ба ин
æ дæндæгутæй еу æрласæн, кæд нæ ниуазуй, уæд!
Ци гæнæн ма ин адтæй?.. Арф нийнæфтæй æма ’й баниуазта.
=> Ш 165 ^ *

- Мæ тæрегъæд уæ фæууæд! Хæранæй мин хийнæ кæнтæ! -
æ къохтæй æ билтæ рахгæнгæй ма, исдзурдта Темурци.
Раст зæгъгæй, Темурци берæ бакастæй аллихузон киунугутæ.
Бунатон цард дæр лæмбунæг ахур кодта. Еу дзамани ба наукон
куст кæнунбæл дæр ниллæудтæй. Берæ фæссагъæс кодта, уой
фæсте ба равзурста темæ «Дини бæрæггæнæнти равзурст æма
сæ зиандзийнæдтæ нæ царди». Темурцийæн бантæстæй берæ
хъазар æрмæг æрæмбурд кæнун и темæбæл. Фал ин фæлхуарæй
байзадæнцæ этажеркæбæл.
- Цæмæн?!
- Ниуæзтæ зунди ингæн æй.
Кæд Темурци раздæр ниуæзтæй тарстæй, адæймаг сугъдæй,
кенæ ба ивулд донæй куд фæттæрсуй, уотæ, уæд нур ба æ
фæдбæл зелун райдæдта. Куддæр æ кустæй рацæуидæ, уотæ
æ цæф ниуæзтæбæл фæккæнидæ. Изæрæй дæр, æхсæвæ дæр
æма сæумæй дæр - ниуазгæ. Раздæри уæйгутæ арæзт Темурци
æмпулун райдæдта æхе медæгæ. Лæдæргæ адæймаги дзурд æй
агорун багъудæй, иссерæн ба ин нæбал фæууй. Ке зæрдæ ибæл
фæрресуй, уонæй имæ еске ку бацæуй, уæдта хъурмæ зæрдæй
райдайуй:
- Кæуйнаг дæн æма мæбæл фæккæуетæ...
Гъе уотæ гъæубæсти равзаргæдæр лæг Темурций фудрун æ
фæдбæл расайдта æма ’й æ илгъаг базуртæбæл исиста..,
Бæргæ тох кодтонцæ е ’мкосгутæ, æ фæллонгун фидæ æма
мадæ, æ цардимбал Уарзетæ, Кенæ ба гъæуи дохтир Муссæ æхе
цал æма цал хатти æрхатидæ Темурцимæ, ниуæзти бæллахæй де
’нæнездзийнадæ, дæ устур кадæ æма бийнонти цард ма исафæ,
зæгъгæ.
Фал кæми!!!
Уæлдай хъæбæрдæр тухстæй Уарзетæ. Нур е, кæддæри
бакастгин адæймаг, халæ æма судзини хузæнмæ æрхаудтæй.
Темурций мæстæй батадæй. Æма куд нæ батадайдæ?! Дæ
балгъетæги сæрбонзонгæ царди æмбал уæхæн тухст уавæрмæ
æрхауæд. Темурци æнæниуæзтгунæй нæ цудæй хæдзарæмæ.
Ниуæзтгун адæймагæн ба цо ду дзорæ!..

- Фæцан! Цо, уæртæ дæхе хузæнттæмæ! Уоми уонæн тъæпп-
тъæпп кæнæ! - æ хæдони зæронд æ сæрбæл æрбатохгæй,
исгъæртæ кæнидæ Темурци Уарзетæбæл.
Темурци батадæй. Æ тубудзи ростæ бахаудтæнцæ
медæмæ: нæдæр сау, нæдæр цъæх радардтонцæ. Æ цæсгон
фæддæргъæлвæсæй. Æ зекъæ нарæгдæр æма даргъдæр фæцæй.
Медæмæ арфгомау бахаудтæнцæ æ кæддæри зундгин цæститæ
æма уордигæй дуйнемæ æргъæвстæй кæсунцæ. Сæ алли фарс
бауæр зæронд къæредау нимпулдæй. Римæхст цæститæбæл
уæззаугомау сæхе æруагътонцæ халасдзагъд фæтæн æрфгутæ.
Зингæ циргъ дæр фæцæй æ дæргъеццон фиййи рагъ дæр. Раздæр
киндздзон кизгуттæ кæсунæй ци федауцæ гурæмæ не ’фсастæнцæ,
е никкуддæртæ ’й. Фæггубур æнцæ иуæнгтæ, сæхе бæрзонддæр
исесæгау кодтонцæ. Сосæни мæйи дæр цума уазалæй гæв - гæв
кодта, адæнмæ уотæ кастæй.
Уæхæн уавæрмæ æрхаугæй, Темурцийæн косун æ бон нæбал
адтæй. Бартæстæй е ’мкосгутæй. Бадун ибæл райдæдта фæсномуг
нæмттæ. Ка æй худта Хъæсхъæр, ка - Æртхотуг, ка бабæй -
Хотхæ, ка ба - æндæр ести. Фал фæстæмæ байзадæй Хотхæй.
Еци фæсномуг растдæр адтæй, уомæн æма æрмæст æ бауæр нæ,
фал ма æ меддуйнейæн дæр байзадæй æрмæст æ хотхæ. Уæлдай
ин нæбал адтæй зиани фингæй, цийни фингæй. Зиани бони стуф
кæнун исесидæ, афонæй мард æвæрун, адæми идæрдтæмæ цæун
гъæуй, бон дæр ци ’рдæмæ æхе фæззелдзæнæй, е бæрæг нæй,
зæгъгæ. Алкæми дæр æхе æвдиста бараггенæй.
Хотхæ, зиани фингæбæл исбадгæй, тагъд-тагъд раниуæзтитæ
кæнидæ, уæдта фæггæпп ласидæ æма губурти-губурти
игъæлдзæгæй фæрраст уидæ. Надбæл ба зарун дæр равзаридæ.
Æ цæсгонмæ ин лæмбунæг ка æркæсидæ, е ибæл бафеппаидæ
æ ростæ æма билтæбæл цалдæр носи. Гъун сæбæл нæбал цудæй.
Раст сау гъæди æрдозти хузæн адтæнцæ. Хотхæмæ кæсæг адæймаг
берæ рафæрсæ-бафæрси фæсте базонидæ: Хотхæ зианæй цудæй
сикъадзæфæй.

...Хамæза еунæг гъæдæ дорæй фæццардæй гъæубæсти. Хотхæ
уой зиани фингæбæл фудрунæй æгæр фæккастæй æхемæ.
Æрæгвæззæг адтæй. Цалдæр бони къæвдатæ цудæй.
Лæкъæрдæй гъæунгти размæлæнтæ на ’дтæй. Хотхæ цудæй
каурæбунти, мехтæбæл хуæцгæй. Æхецæн сабургай базаридæ.
Еу рауæн, медкауæ баййафта устур бор гъолон куйи. Е ’стæги
хъаболæбæл æ раззаг фæтæн дууæ къахемæй æрхуæстæй, æ циргъ
даргъ дæндæгутæй ба ’й æхцулæй æхсидта. Хотхæ байдзулдэей.
- Муртуз... Дугусси... Мæ лимæн... - рæвдаугæ æвзагæй
дзурдта Хотхæ куймæ. Муртуз æ устур хъоппæгъ цæститæ
хæрдмæ еу зилд искодта, ка имæ дзоруй, уой базонуни туххæй.
Хотхæ фæннæхстæр æй... Еу хæкъурцц искодта...
- ... Хамæза, рохсаг уо, ма мин фæгъгъизæ.
Фæстæмæ æхе фæззилдта, на-а-а, мæ фидистæн, æз дæ хæццæ
ку нæ радзубанди кæнон, уæд хуарз нæ уодзæнæй, зæгъгæ.
Муртузи æррæстæ кауи уестæ сæттунбæл фæцæй. Бахудтæй и
цуппаркъахуг къæсæргæсмæ Хотхæ сабургай: Муртуз цума гириз
кæнун зонуй æви нæ, уой мæ базонун фæндуй, зæгъгæ. Дзодздзæги
æрбадтæй. Федар æрхуæстæй кауи уестæбæл æ къохтæй.
- Гъи - гъи - гъи, - гъирнунбæл фæцæй Хотхæ. Муртуз ба
дес кæнуй, нур айæ мæнæй ци агоруй, зæгъгæ.
- Гъи-гъи-гъи, æм-æм-æм, - фæттухгиндæр кодта Хотхæ...
Йе ’взаг дæр имæ фелвасидæ.
- Дессаг! Ци хъæбæр адгин имæ фæккастæй хъаболæ?!
Куй ставд стæги хъаболæбæл хуæцуй. Кæми лæдæрдтæй
Хотхæ, Муртуз цæбæл сагъæс кодта, уой.
- Гъæм-гъæм! - нæуæгæй бабæй исæстуфтæ кодта нæ
гиризгæнæг нæлæстæг.
Муртуз стæг исуагъта. Гъе нур дæхемæ фæккæсæ, евдæлон
фæндаггон, зæгъгæ.
Æ маст хæлбурцъитæ кæнуй куйæн. Æ фæстаг къæхтæ
лæмбунæг æрбуцæу кодта зæнхæмæ. Хотхæ æ хæмходтæ
фæххæстæгдæр кодта Муртузмæ æма бабæй раздæрау:
- Гъæм - гъæм! Гъæм! .. - райгъустæй. Муртуз дæр Хотхи

хæмхоттæ райахæста. Хотхæ лæкъæрди уæлгоммæ рахаудтæй. Æ
тог цалдæр рауæнемæй фемæхстæй. Муртуз ба ма имæ еу каст
фæккодта, уæдта ледзæги фæцæй стур гъæунгæбæл уæлæмæ.
- Æллæх! Æллæх! Бахуардта мæ! - æ дууæ къохемæй æ
цæсгон бамбæрзгæй æма æ цæститæ фехгæнгæй, фæдеси гъæр
никкодта Хотхæ. Æрæгиау æхе раргъувта.
Гъæунги цæуæг силгоймæгтæ имæ фенхус кæнунмæ
æрбатагъд кодтонцæ. Дæ балгъетæг уæхæнмæ æркæсæд. Бæрæг
ку базудтонцæ, уæд сæ еу гъæрæй исдзурдта:
- Уотемæйти цæстæ дæр гиризгæнгæй исхауй!
Хотхæ дзæвгарæ рæстæг фæцæй сæйгæдони, Муртузи циргъ
дæндæгути фæдтæ ба байзадæнцæ æ цæсгомбæл...
Зумæг æ тæккæ гъизтбæл адтæй. Хотхæ еу хæдзарæй иннемæ
тундзтæй и фудрунæй æхебæл æфтаугæ.
Ирд æхсæвæ... Мæйрохс бони хузæн... Æмбесæхсæвтæмæ
хæстæг адтайдæ. Хотхи цæун гъудæй, гъæуи астæу ци дон уадæй,
уой сæрти. Уазал ехин зæгæлтæй федар бахудта цæугæ дони сæр.
Æрмæст еу рауæн ех бунмæ адтæй къæртт. Дони хъур-хъур Хотхи
æхемæ басайдта. Æ уæраги сæртæбæл æхе æруагъта, галеу къох
буцæу, рахесæй ба дон иста, фал неци... Æхе æ губунбæл æруагъта
æма æхцулæй архайдта дон есунбæл. Иста дон, фал рафунæй æй и
ехбæл. Ехин гобан уæйугæн дæр нæ хатир кæнуй. Ами æртемæй:
карз ниуæзтæ, уазал ех æма карз хуссæг исеу æнцæ, æма Хотхи
нилхъивтонцæ.
Хотхæ хъæбæр хæстæг бацудæй мæлæти дуармæ, фæстагдæр
кæмæ ниуазта, е æ фæдбæл ку нæ рацудайдæ æма ’й æ хæдзарæмæ
ку нæ исæмбæлун кодтайдæ, уæд.
Хотхæ æхе æрлæдæрдтæй сæйгæдони.
Темурци Темурци нæбал æй, Хъæсхъæр æй, Æртхотуг æй,
Хотхæ ’й, Хотхæ.
Байзадæнцæ æ хъæсхъæртæ, е ’ртхотугтæ, æ хотхитæ, Фудруни
бæллахæй бартæстæй æхсæнадæй, æ берæ æмгæрттæй, æ уарзон
бийнонтæн ба - уæззау маст æма зæрди нез.

КАМПУЛИ
(РАДЗУРД)
Сæрдæ... Дессаги хуарз рæстæг бабæй никкодта. Адæм
хестæрæй - кæстæрæй æмæзмæлдæ кодтонцæ урух будурти.
Æзинæ, æнæдæрæбонæ къæпе кæми рагъазта, уоми нур ба
æвзартæ еуемæй саухалугдæр фæцæнцæ, иннемæй ба - зингæ
бæрзонддæр.
- Нæ тиллæги хумтæбæл æрдзæ æ фуд къахæй ку нæ
’рæфсæра, уæд нæ фæззæг гъæздуг уодзæнæй, - хестæртæ
нифситæ æвардтонцæ кæстæртæн, - уæхе цæттæ кæнтæ киндзитæ
хонунмæ.
Фæсевæд кустмæ лæбурдтонцæ, мæнæн фулдæр бантæса,
зæгъгæ. Ериси тæмæни бацудæнцæ. Гъæу нури хузæн æвецуд
некæд адтæй. Еу райдзаст сæумæ хор идзулгæ-идзулгæ æ
фусунæй ислæстæй. Сæумон рæвдуд кæнуй æрдзæ. Кæд адæм сæ
къохтæмæ æфтауæнтæ агурдтонцæ, уæддæр аци бон ба беретæ
будури кустмæ нæ ратагъд кодтонцæ. Къуæрттæ - къуæрттæй
цудæнцæ гъæуисæр æрдæмæ.
- Аци адæм кумæ цæунцæ? Зиани хабар ма уæд? - дзоруй
Дабо æ синхон Майрæнмæ.
- Æз рафарстон æма мин сæ еу уотæ зæгъуй, уæлæ, дан,
Кампули рамардæй, - загъта Майрæн.
Дабо фæкъкъех æй.
- Куд?! Кампули зæгъис?! Хуцау си ма исарази уæд мæ
тæрегъæдæй! И куй мин мæ дууæ стори бахуардта, - æ фурмæстæй
æ цæститæ ратартæ æнцæ.
Дабо гъæдæбæл сабургай æхе æруагъта. Æ лолæ æ дзиппæй
фелваста æма æ фурмæстæй уой къахунбæл фæцæй.
- Еци гебæцъæф берæ стортæ бахуардта. Берæгъ, берæгъ,
æрмахур берæгъ. - Майрæн Дабой мастбæл цæнхæ равгæдта
æма, æ хенкъутæ лæдзæг æ сунтæбæл цæхгæрмæ æвæрдæй,
сæхемæ исевгъудæй.

Дабо дзæвгарæ гъосæй ралæудтæй, Æ сæр уæззау тилд
бакодта.
- Йе уой фуд нæй! Лæгæн мæнæ айæ ку нæ коса, уæд къæхтæ
æма гурæ берæ тохæнтæ кæнунцæ, - Дабо, æ лоли къоболайæй æ
сæр хуайгæй, æхецæн дзубанди кодта. - Фæлгæтæг ку нæ бæзза,
уæд фæлгурмæ неци хауй.
- Ке хæццæ дзорис? Ци хабар æй? - æ сæргъи балæудтæй æ
уосæ Куку.
- Ци хабар ма уа?.. И куй нин не ’стортæ бахуардта. Нур ба
ниййазуймаг æй. Авд дæлзæнхи ниххезæд!
- Цæй куйи кой кæнис? Таухъани разæй сæ ку бакодтай!
Æдосизæр сæхемæ исевгъудæй гъæдгæси уæрдуни, Фуррасугæй
æ бон бадун дæр нæ адтæй. Æ сæр уæрдуни фарсбæл хуайгæ
цудæй, - загъта Куку.
- Таухъан, иди, Кампули ма мин æ фагæ нæбал æй?.. Куйтæ
ин йе ’гæртæ бахуардтонцæ. Æхе нæ, фал ма æ байзæддæгти дæр
æлгъистаг фæккодта, бун бауйнаг, - е ’ндæмæдавæн дарæстæ
кæнгæй, дзурдта Дабо.
- Ци ’й? Ци хабар æй? Кумæ дæхе тæрис?
- Ду дзурд æрæгæмæ фæллæдæрис, Уадауон. Кампули
никкуйти æй, æма æз дæр цæун адæми æфсæрмæй, - дуарæй
рахезгæй, загъта Дабо.
Дабо гъæунги цæуй еунæгæй. Исхъæрдтæй Газбийи куройни
размæ. Разæй неке зиннуй. Фæстæмæ фæккæсæ - фæккæсæ кæнуй.
Уæддæр мæ еске ку исæййафидæ фестæгæй. Уæд Осмæнети
фæсте дууæ къуари исуидта. Мæнæ цæхгæрмæ гъæунги дæр еу
лæгти къуар тагъдгомау æрбацæуй. Уартæ хирхфадæн æрдигæй
дæр силгоймæгтæ æлгъетгæ æрбацæунцæ.
Уæддæр еу ихæлд бони ку рамардайдæ Кампули. Замманай
бон фесæфдзæнæй будури кустгæнгутæн, зæгъгæ, сагъæстæ
кодта Дабо.
- Æнæхъиамæт уотæ. Берæ æнзти макæд фæрресетæ, -
тæфирфæсгæнæги лæуд æркæнгæй, загъта Дабо еу устур къуарæн.

- Аци бон ма нæ ку рафæлева, уæдта ин æцæгæй дæр æ
мардмæ нæбал æрæмбурд уодзинан, - загъта Дабули.
- Барæнайтæ, барæнæ, мæ сæр мæбæл разилдæй. Камп...
Таухъан рамардæй, зæгъгæ, ку зæгъунцæ, - æ цуд фæссабурдæр
кæнгæй, ниллæг гъæлæси уагæй загъта Дабо.
- Е ма берæ байрагдзæрттæ бакъуæхтæ кæндзæнæй, хъæбæр
дæ ку нæ фæндæуа, уæддæр, - æ дзурд багæлста Къæндза дæр.
- Кæсай имæ, кæсæ. Æхе куд ниссау кодта фурæнæфсæрмæй.
Мах ба æ рази гæв - гæв кæнæн.
- Йад, уæууæй, мæ къохтæ баст æнцæ, æндæра ин лæг куд
фæккæнуй, уой бæргæ фæууинун кæнинæ и Такъати Кампулийæн, -
æ дæндæгутæй æ амонæн æнгулдзæмæ фæллæборгæй, истуфултæ
кодта æ мадирвадæ Бордзеу, - уомæ мах тогæй неци ес.
- Æнгъæлдæн, æцæгæй си мæрддзогойни бæрцæ адæм ку
æрæмбурд æй, - разæй ка цæуй, е фæстæмæ дзоруй.
Адæми рафæлевæ - бафæлевæ кæнуй. Исон, иннæбон зæгъуй
æма куд не ’мбурд кæнонцæ.
- Ме ’сторти аргъ мин ку нæ дæдта, уæд ин æ фоне мае разæй
искæндзæнæн. Кæсайтæ мæмæ аци дууæ бони.
- Цæй фоне си искæндзæнæ дæ разæй? Тикис дæр имæ нæбал
ес. Уони дæр кæмидæр ниссатар кодта. Æ сувæллæнттæ ба синхи
хурхæ æма сулугор хæтунцæ.
- Раст ин æ хæдзарæ исхъан кæнæ!
- Берæ хъан кæнуйнаг нæй. Зæронд тæскъи хузæн ин
ниллæгун æй...
- Уæ тумбул къохтæ уæ дзиппити цавдæй даретæ æма имæ
æвзедетæ, - загъта Ораз æрæгиау.
- Тæрхондонæмæ дæдтæн дæр ин нæййес. Етæ дæр ин æлхæд
æнцæ. Æндæрæбонæ ’й ресторани хецæн уати Заури хæццæ
Нафити кувди бадгæ фæууидтон. Дууæ хелагау истухстæнцæ æма
кæрæдзей къохтæй ех мардзæ...
- Арми уæрццæ - хæтæли уæрццæ. Уе ’сторти уæрццитæбæл
банимаетæ. Адтæнцæ, нур ба нæбал æнцæ. Фæттахтæнцæ! .♦

Гъе уотæ фæйнæ-фæйнæ дзурди кодтонцæ сæ фонси аргъмæ
ка æрæмбурд æй, еци мæстгун адæм. Æрæгиау сæмæ къелтæги
дзабурти рацудæй, æ цæститæ æууæрдгæ, Таухъан.
- О-о-о, æгас нæмæ цотæ, æгас. Цæбæл тухсетæ? Мæнæн
ескæми ести райсуйнаг ку уайдæ...
Адæм ибæл уайтагъд æрбатеголæ æнцæ.
- Ду анæмæ идзулгæ ма кæнæ! Гъæлатæбæл дæр сæ ма
нимайæ. Сæрдигон бон зумæги мæйæ хæссуй. Ауæхæн бон
аци адæмæн сугъзæринæй дæр хъазардæр æй. Будури тиллæги
æвзартæ æма хæмпæлкæрдæг гъæбесæй хуæцунцæ, уой зонис
æви нæ?! - адæми номæй загъта Мæрзахъул.
- Æма амæй ци хъор кæнуй. Æгас будуртæ дæр хъамил ку
фестонцæ, уæддæр айæ иссердзæнæй, Æ тиллæг æфснайд æй, -
загъта Бордзеу.
Адæм фæгъгъос æнцæ. Æнгъæлмæ кæсунцæ хуарз дзуаппмæ.
- Гæбуза, дæ рази дæ гъолон æстор ба ци бацæй? Уой
фæсте ма дæ райагурдтон. Уæд ци бадæ? - Таухъан æхе бахадта
Гæбузамæ.
- Æ гали аргъ бал ин бафедæ.
- Æ гал хуæрд æй!
- Хуæрд уæд! Бахуæруни бафедун гъæуй.
- Кæд хуæрд æрцудæй, уæдта æ тунæ æ къох иссердта!
- Камп... Таухъан! Ма нæ уорамæ! Æхца ес, æви нæ? Бон
фæццæуй! Кустмæ цæуæн! - нигъгъæр кодта Дзаге.
- Мæ Гоцел кæми ’й?! Мæ седзæр сувæллæнтти цъухæй æй
исластон, Кампули! - æ хизи къабазæй æ цæститæ сæрфгæй,
нидздзиназта Нагъуæ дæр.
Иннæ силгоймæгтæ дæр сæхе æрцæттæ кодтонцæ хилæ
кæнунмæ. Нурма нæ ку рафæлева, уæдта ин æ мæрдтæ хормæ
ракалдзинан, зæгъгæ, сæ устур нифс адтæй.
- Абæргутæ гъæдти хаттæнцæ. Берæгътау лæбурдтонцæ.
Берети ниууагътонцæ кæугæ - неугæй! - Куку æ тумбул къох
телгæй загъта:
=> ^ 173 Ш *

- Айæ абæрег æй æма нæ фоне нæ, фал нин нæхе дæр бонæ
рæфти ескумæ фæттæрдзæнæй, гумудзатæ! - æргом ниццæлхъитæ
кодта Разят дæр.
Кампули адæнмæ ку ракастæй, уæд сæ балæдæрдтæй, атæ мæн
æнцад нæбал ниууадздзæнæнцæ, зæгъгæ. Æхе сæмæ равдиста
устур сагъæсхузæй.
Мæнæ тарст тикис, гъиггаг куй ку фæууинуй, фурадæргæй
ку искъæлос кæнуй æ гурæ хæрдмæ гулу уæзæги хузæн, æ циргъ
нихгун къæхтæ сæхе лæборун æрвонг ку искæнунцæ, æ уорс
дæндæгутæ къæс - къæс кæнун ку райдайунцæ, футтитæ кæнун
ку исесуй æ карз тухстæй, æ фæлмæнгъун гъæддаг тускъай гъунау
ку ниббизиртт уй, раст уой хузæн сæмæ фæккастæй аци сахат
Кампули.
Уæд æхе фæгъгъæдæг кодта.
- Мах цидæр æнæууæнкæ адæн ан. Мæ фидистæн. Мæ фиди
соми ба уоййасæ ахидт нæ фæккæнун. Зонетæ мæ уæхуæдтæ.
Нур цалдæр бони къассир банки бадуй æхца æнгъæл. Абони,
исон кæнунцæ. Цубур дзурдæй, а - дууæ бони уодзæнæй. Æз дæр
сумах сагъæс кæнун...
Смел еуварсмæ рауадæй æма нигъгъæр кодта:
- Фонси гъомурун мæнæ ардигæй рацудæй, фонси гъомурун
хæдзаргай фæззилдæй, фонси гъомуруни амæттаг фæцæнцæ нæ
еугай стортæ. Гъомурунеуæг ка бакодта, уой уæллаг æркъуæрæд!
Дæубæл куйи ном дæр уой туххæй нитътъæпп кодтонцæ
адæн æма дин куйи цæсгон ес! Тæкъати Кампули дæуæй
æфсæрмидæргæнагæ адтæй. Еци ном дæр дин æвгъау æй.
- Кампулий бон ибæл кæндзæнæй аци Кампулибæл.
Разиндзæнæй адæми æхсæнмæ еу сæрæн нифсхаст! - Сандир,
Смели фарсмæ æхе баесгæй, никки гъæрдæрæй загъта.
Адæни æстуф Таухъани иуæнгти уотæ тагъд исæвзурун кодта
тас æма ци загътайдæ, уой нæбал ирдта. Уотæ имæ фæккастæй,
цума ин адæм цидæр устур тæрхон хæссунцæ.
Æзини фур ниуæзтæй æ тæнуадæлттæ уæззау рист кодтонцæ.
Æ зæрдæ ба усмæй - усмæмæ исдæгæрна кæнидæ.

- Нæкæси, еу гæнæн ма ес. Æхцай бæсти дæттунвæндæ
кæнунцæ нартихуар. Мæнæуæ æма арæзтадон аллихузон
æрмæгутæ, - загъта Таухъан.
Сагъæсти бацудæнцæ сæ фонси аргъ агоргутæ, сæ кæрæдзей
нидæнæй фарститæ кæнунцæ.
- Кæд фæдфæлевæн хабар нæй, уæд етæ æхцайæй берæ
хуæздæр æнцæ. Ке ранимадтай, етæ мах хъæбæр гъæунцæ! -
игъæлдзæггомауæй загъта Како.
- Тиллæги æрцудмæ ма дзæвгарæ рæстæг ес. Мæн ба
нартихуар гъæуй, - загъта Басил.
- Мæн ба арæзтадон æрмæг... Мæ хæдзарæ ихалгæ æй.
Мæнæ Кампулий хæдзари хузæн ниффæрсмæ ’ й, - бафтудта
Хъурман, - уæхæн хуарз мин ку бакæнисæ, уæд дин мæ еунæг
фус нивгæрдинæ.
- Мадта æз ба мæнæуæ сугъзæрини рази райсинæ.
Сауæдæнтти куройни ’й æринсинæ. Мæ куйтæ мегъæмæ
рæйиуонцæ, - игъæлдзæгæй загъта Муха.
- Барæнтæ, мæхемæ уæ рафинсон, - фæммедæг æй хæдзари
Кампули.
- Игъосетæ! Уæ гъæлæсти уин сувæдæгтæ тъунсунмæ гъавуй.
Мæнæ се ’смотæнтæ куд нæ косунцæ. Цидæр æнæфæййиндæ
адæн айтæ! - æфхуæрæн дзубандитæ син никкодта Садуллæ.
Финсуй сæ æхемæ æ тумбул тугъд тетърæдти.
Еу бонæ дæмæ кæрдæгхуз тетърад фæууидтон. А ба æрвхуз ку
æй, - зæгъуй Догке.
- Еу æхсæз - авд æнцæ, адæми номхигъдæй сæ тæккæ идзаг.
- Нур, цубурæй, ескæмæн равардтай æ æстори аргъ? -
Æмцъухæй рафарстонцæ Гадзо æма Сатъо.
- Цитæ дзоретæ? Сæ фулдæремæн фист æй. Ка куд раздæр
равардта, уотæ раздæр есгæ цæунцæ. Сумахæн дæр уæ кезу идард
нæбал æй, - зæрдитæ æвардта Кампули, - гъо, лæдæрд æй, ма
тухсæ.
Адæм сæ хæдзæрттæмæ фæппурх æнцæ зийнадæгæнгæ.
Изолдæрмæ цæун ке гъудæй, етæ устур къуар бацæнцæ. Надбæл

сæмæ цубур дзубанди рауадæй, уæддæр Таухъани адæн Кампули
цæмæн рахудтонцæ, уобæл.
- Адæн æмхузонæй ци ном исæвæронцæ адæймагбæл, е
тæккæ растдæр ном фæууй, - дзоруй Дугусси. Фал аци Тæкъати
Кампулий хабар ба куд адтæй, уой лæмбунæг нæ гъуди кæнун.
- Биркъисати Тæкъамæ кæцæйдæр æрæфтудæй еу бор
къæбис, - райдæдта Кампулий хабæрттæ кæнун Бекир. -
Æвæццæгæн, мади дзедзе берæ нæ бададта, нæ баййафта
адæймаги рæвдуд дæр. Хуæрз æвзонгæй фæййадау æй. Уомæ
гæсгæ и къæбис хуæрагæ разиндтæй. Тæкъабæл бæргæ цийнæ
кодта райдайæни, фал æй æ цæсти синдзæн ке равзурста æ
фусун, уомæ гæсгæ, цит, Тæкъа ку фæззиннидæ, уæд авд агарци
лигъдæй. Унгæг цъаси хæдзари буни фæммедæг уидæ. Уоми æхе
нилхъевидæ.
Тæкъай фурт Хурум уæд минкъий биццеу адтæй. Цæмæдæр
гæсгæ къæбис æ зæрдæмæ фæццудæй. Кæрæдзебæл алкæддæр
цийнæ кодтонцæ. Хурум не ’вгъау кодта æ фæстаг комидзаг дæр
къæбисæн.
Дзæбæх цæунгъон ку фæцæй, уæд æнæзийнадæй зелун
райдæдта адæни тургътæбæл. Синхи еске косарт ку ракæнидæ, уæд
æй уайтагъддæр ралæдæридæ æма гидт-гидтæй уоми искусийнæ
уидæ. Æхе рацæлборс кæнидæ æма фæстæмæ Тæкъай хæдзари
дзатмай буни зæронд гебенабæл æхе тумбул тугъд искæнидæ.
Еуæй - еу куйтау дзæгъæл рæйд нæ кодта. Æрбацæуæги дæр нæ
хъор кодта.
Рæстæг цудæй. Адæн и къæбиси фæууиниуонцæ уæд егари
хузæнæй нарæг æлвæстæй, кæми бабæй, æрдæг фунх хъæдорау,
нæрстæй, Цæбæлдæр исæмбæлидæ, уой зудæй кампултæ кодта.
Уомæ гæсгæ ибæл кадæр Кампули исæвардта. Кампули фæстагмæ
фæгъгъомпал æй кæркдæнттæбæл хæтунмæ. Тæвд - хæлæфæй
хуардта æйкитæ. Уалдзæг ку ралæууидæ, уæдта таунæгутæ æ
кустаг искæнидæ. Карки æ таунæгæй фезгули кæнидæ. Цæрдæг
саста æйкитæ æма сæ хуардта. Берæ æфсинтти зæрдитæ нирресун
кодта. Бæрæг е адтæй, уобæл ба нæ хуæст кодтонцæ.

Еу дзамани ба Кампули æхсæвæ дæр æма бонæ дæр
æ сæйæн бунати къæс-къæс кодта, гъæрзтæй. Ци кæнуй?
Æндæмæ цæмæннæбал цæуй? Цæбæл тухсуй? Æ уод æрдойæй
нарæгдæр цæмæн иссæй? Уæлæбæл уæлазар федунбæл кутемæй
ниллæудтæй?
Уалдзигон ирд бон...Арв æрттевæнтæ калдта. Æрдзæн æ
рæсугъддзийнадæ æ тæккæ тæмæни адтæй. Байгъæлдзæг æй
Кампулий зæрдæ. Рахизтæй æ сæйæн бунатæй. Æхе райвæзтитæ
кодта. Хуæруйнагмæ æ зæрдæ æхсайуй, фал ин цæлæ дæттæг
ба нæййес. Фендæбил æй тургъæй. Кампули къæрнихдзийнади
надбæл ниллæудтæй. Хъанцауи кæркдони исмедæг æй. Таунæггон
карк æма Кампули фæгъгъæбесæй æнцæ. Сæ дæрæгъдзæгаймæ
Хъанцау ефтигъд топпи хæццæ фендæбилæй. Еу цъасæй топпи
цъух бадардта. Гæрах райгъустæй. Кампули нирдеуагæ кодта.
Къуæлхгæ ралигъдæй. Æрхъан æй æ сæйæн бунати. Рахаудтæй æ
фæстаг рахес къах æ зæнги ставдбæл. Берæ фæссадæй. Æрæги -
дурæги ба рахизтæй æма бабæй æ кæнон кодта.
- Куй, дан, къулухæй нæ мæлуй, зæгъгæ, раст фæззæгъунцæ
адæн, - багæлста æ дзурд Дрис.
- Мадта - уæдта Таухъан дæр адæнбæл уотæ фæййахур æй,
Кампули кæркдæнттæбæл куд багъомпал æй, уотæ, - ходгæй
загъта Бедзо.
- А-а-а, гъенур æй балæдæрдтæн, æрмахур берæгъи Кампули
цæмæн хонунцæ, уой, - загъта Бедзо æ цуд фæссабурдæр
гæнгæй, - бæззуй ин еци ном. Раст зæгъгæй, аци Кампули берæ
фидбилиз дæр разиндтæй адæмæн цуппаркъахугæй.
- Æгæр хуæрдæ берæгъæн дæр нæ тайуй. Еу бони сæри
адæни хъиамæттæ æ фарси тæнæгæй тондзæнæнцæ, - федарæй
загъта Тасо дæр.
- Æндæрæбонæ гъомбадæни кæсун нæ гъæуи æргъаумæ
æма деси бацудтæн. Фарæ аци афонæй дууæ хатти минкъийдæр
фæцæнцæ, - гъæунги фæззелæни æрлæугæй, загъта Хадзи.
Уæд Хацъæ æ къох, дæлæмæ амонгæй, телунбæл фæцæй.
- Уæууæй-уæууæй! Кæми æнцæ де ’смотæнтæ! Рандæнцæ

дæлæмæ. Терк сæ æ бунмæ фæлласта. Нур сæ уæллæй дæр нæбал
иссирдтайдæ æма дæллæй дæр! - дзоргæ æхе тургъи исмедæг æй
Хацъæ.
Цалдæр боней фæсте гъæуи сæрæй гъæуи бунмæ адæм
хæдзæртти фæрстæбæл, горентæбæл æма колдуæрттæбæл
æхсæвæ гæгъæдитæ банихастонцæ. Финст ба си адтæй:
— Хуарз адæн! Капмулимæ уæ фоне мабал дæдтетæ! Сайд æй!
Фæливд æй! Аци дууæ бони кумæдæр ледзунвæндæ кæнуй!
Адæн аци финст ку бакастæнцæ, уæд лæдæргæ дæр лæгтæ
фæрраст æнцæ прокурормæ, тæрхондонæмæ æма полицæмæ.
Прокурор полицæмæ бадзурдта æма ин загъта, цæмæй Таухъан
макумæ æхе райса нæ районæй. Тæрхондонæн ба карзæй
бафæдзахста, адæнæй сæ фонси туххæй ка гъаст кæнуй, уони
курдиæдтæ куд еса æма сæ æвæстеуатæй æвзара фонси хецæутти
пайдайæн.
Цалдæр сæдæ курдиади бацудæй тæрхондонæмæ. Ставд
нимæдтитæй си рахъел æй сæдæ мини. Бонæй - бонмæ нæрсгæ
цудæй курдиæтти папкæ. Тæрхони лæг Заур ба цæмæдæр гæсгæ
нæ тагъд кодта адæми курдиадæ æвзарунмæ. Кадæр ба уотæ дæр
дзурдта, зæгъгæ, Кампули ма, дан, Заур еу ниуазæн ниуазунцæ
æма, дан, Заурæн фæггæнæн кæми уа, уоми Кампулий раст
кæндзæнæй. Сауæнгæ ма ин Заур æхуæдæг горæтæй сæрбæл
дзорунмæ тæккæ цъухгиндæр авдакат æркодта. Гъастгæнгутæ
лæгтæ фæххонæнтæ æма нæбæл фæхъхъæбæрдæр уонцæ, зæгъгæ,
федарæй ниллæудтæй æ лимæни фарс. Заур Кампулий иераст
кæнуни туххæй ма сауæнгæ зæронд архивтæ дæр фезгилдта, кæд
си естæбæл фæххуæцæн иссирдтайдæ, зæгъгæ.
Цæстæмæ гæсгæ Заур гъастгæнгути рази, цит, гъæр исиста
Кампулибæл:
- Гъа! Цæсгон - армидзаг! Ходуйнаг дин нæй, дæхе нæ,
фал дæ муггаги дæр фенæууæнкæ кодтай дзилли астæу! Нур
ду ци исрæууонæ кæндзæнæ седзæргæстæн, сахъатгунтæн,
берæ хæссуйнаг сабийтæ кæмæн ес, уонæн?! Ниммæлун дин
хуæздæр фæууæд! Рандæ уо! Куд нæ дæ уинон, уотæ бакæнæ!

Арт дин никкиндæ уæд еци губуни! Тæходуй, еу æхсæвæ дæбæл
дæ кæлæдздзаг хæдзарæ ку рахъан уидæ æма адæни тухстæй,
æнгъæлдзауæй ку нæбал уининæ!
Кампули дæр, цит, æхе ниддор кæнидæ.
- Мæнæ дессаг! Исагъудæнцæ! Кæмæн бафистон, етæ дæр нур
ба гъастгæнæг иссæнцæ. Бæхи къахгъæрмæ хæрæг куд исрæуæг
уй, уотæ, - хецæнæй ку райзаидæ, уæд гъенцъун кодта сайæгой.
Сæ фонси аргъ ка агурдта æма тæрхондонæмæ ка балæвардта,
етæ æнгъæл кастæнцæ, абони - исон нæмæ фæдздзордзæнæнцæ,
зæгъгæ.
Еу бон ба Заур гъæуи хецаумæ карзæй ниффинста, а-дууæ
бони кæсдзинан дзуаппдæттæг Горсиати Таухъани гъуддагмæ.
Мах агорæн сумахæй, цæмæй лæмбунæг ниффинсайтæ фоне
æлхæнæг Горсиати-фурт цæугæ æма æдзæугæ мулк кæрæй -
кæронмæ. Еци финст гæгъæди æвæстеуатæй нæ къох куд иссера,
уотæ бакæнтæ. Таухъанæн ба карзæй балæдæрун кæнун гъудæй,
цалинмæ гъуддаг равзарæн, уæдмæ гъæуæй æхе макумæ райсæд.
Гъæуи хецау Дедо бахудтæй æхе меднимæр. Тæрхондони
финстæг багæлста æ сосæгдæр Бедусмæ. Алкæддæр уотæ
фæккæнуй Дедо, финстæй дзуапп ке фæгъгъæуй, уой илгъаминдза
гæлст бакæнуй Бедусмæ.
- Æма Кампулимæ цæй мулк ее? Æнæцонг, æнæцар бæласау
ирдгæ будури лæзæруй, - гæгъæди бадудагъ кæнгæй, загъта
Бедус.
- Хæдзарæ ба?
- Гъо, нæкæси, æрдæгхъан сахъаларийæй конд къæс, - загъта
ходгæй Бедус, - иронх ми кодта.
- Нур Заур ке гъæла кæнуй? Кампулимæ ци цæстæй кæсуй, уой
неке зонун æнгъæл æй. Аци рафинсæ - бафинсæ цæстфæлевæн
миутæ ’нцæ, - загъта Дедо.
- Дедо, мæ разæй дæбæл хуарз цæудзæнæй. Фал тæрегъæд
кæнун, Кампули дори къæйæбæл ке ниууагъта, еци седзæргæстæн.
Ци ракæнонцæ се ’нагъон сабийтæн? - тарæрфугæй загъта Бедус.
Раст исон æвзардзæнæнцæ Заур æма е ’мтæрхонгæнгутæ

фонсæлхæнæг Борсиати Таухъани гъуддаг, уотæ тæрхонгæнæг
æма фонсæлхæнæг лæмбунæг дзубанди кодтонцæ Заури кайес
Дехъой хæдзари.
- Гъастгæнгутæ æрцæудзæнæнцæ. Фал ди корун æма
фиццаг бон ма райдайæ гъуддагмæ кæсун. Дуккаг бон ба
мæхуæдæг зæгъдзæнæн, гъуддаг æвзарунмæ нæ фæндуй,
æмтæрхонгæнгутæбæл арази нæ дæн. Ка гъаст кæнуй, уони
хæстæгутæ æнцæ, зæгъгæ. Ду мин мæ курдиадæ банхæст
кæндзæнæ. Уой фæсте ба æндæр амал ести искæндзинан, - загъта
Кампули. - Нæ куст хæсдзинан скъолай тургъи. Æрæгиау ма
æвзардзинан гъуддæгтæ. Атæ фæсæхсæвæртæ ба син зæгъдзæнæн,
мæ фиди æмхуæрифуртмæ цæун, зæгъгæ. Мæхе рафæлевдзæн.
Мæ фусун ба ду уодзæнæ.
Æцæгæйдæр, сæ фæндæ куд адтæй, уотæ бакодтонцæ. Нур
бадунцæ Кампули æма Заур бæзгин фингæбæл. Кампули раковуй
Заури цæрæнбони туххæй. Заур бабæй ниллихстæ кæнуй
Хуцауæн, цæмæй Таухъани цард æма гъуддæгтæ хуарз цæуонцæ.
Кæрæдземæн ниуазæнтæ дæдтунцæ. Кæрæдземæн зæрдитæ
æвæрунцæ.
- Игъосæ, Таухъан, мæнæ айæ, Аминæтæй дин зæгъун, дæ
царди ’мбалæй. Дзæбæхæй берæ æнзти еумæ фæццæретæ. Уæ
цæуæт дæр уæхе хузæн рауон-циуон ци уонцæ, уæхæн амонд уæ
фæууæд. Хурфæмæ дзорæгау дин зæгъун, ци бахуæрай, е дæ хай.
Мæнæ фоне кæмæй райстай, уонæн, кæд дæ равгæ ести æй, уæд
син еу цæмæй не ’суасонцæ, уой раттæ. Нама кæд дæ къох нæбал
хуæцуй, уæдта тъилеф - тъилеф. Æз дæ æрахæссун кæндзæнæн,
уæдта дæ рауадзун кæндзæнæн. Æрмæст ами дæхе ма бавдесæ.
Еу анз ескумæ дæхе райсдзæнæ. Уæдмæ ба гъастгæнгутæ æруазал
уодзæнæнцæ, - нæдтæ амудта Заур Кампулийæн.
- Мæуод дæ фæхъауфæууæд, Заур. Равзаргæ æма дзурддзæугæ
лæг дæр хумæтæги нæ дæ. Гъæубæстæ дæу хузæнттæй гъæу æй.
Дæу хузæнттæ нæмæ фулдæр куд уа, уæхæн нивæ нæ уæд. -
Аминæт Заурмæ ниуазæн бадаргъ кодта. Заур ниуазæн райста.
Дзæвгарæ рæстæг неци дзоруй. Мæнæ дессаг, мæнæ ци налат

æнцæ. Ци циргъ æнцæ козбау кæнунмæ, зæгъгæ, æ сæри рауа -
бауа кæнунбæл фæцæнцæ гъудитæ.
- Дæ ниуазæнæй дæ сæр кадгиндæр фæууæд. Мах мæнæ
Таухъани хæццæ æрдхуæрдтæ разагътан. Кæрæдзей къохæй берæ
баниуазтан. Кæрæдземæй нæ ка бартаса, уæхæн тухæ зæнхæбæл
нæ хæтуй. Мах ка рампурса, уæхæн уæйуг аци фалдзости нæ
тæлфуй. Не ’сони бон абонæй хуæздæр уæд, Дæ сабийти хортæй
æфсæст уо.
Заур мудгун арахъи агувзæ сабургай рауагъта. Уæдта æ
дзиппæмæ нивналдта. Сугъзæринæ къохдарæн си исиста æма ’й
агувзи ниггæлста.
- Мæ минкъий лæвар мин берае æнзти æнæзиан, æнæмастæй
фæддарæ, зæгъгæ, бафтудта.
Аминæтмæ къохдарæни зæлланг уотæ æхцæуæн фæккастæй
æма æ зæрдæбæл æрбалæудтæй æ киндзи хизæ ’ йбæл ку
æритудтонцæ, зарæг лæхъуæн ку низзардта фæндарасти зар, уæд
ин е куд æхцæуæн адтæй, уотæ.
Æфсийнæ никкатайтæ кодта, нур ин æ зæрдæ цæмæй барохс
кæнон, зæгъгæ.
- Цæй, уæртæ ин уорс баслæхъ æма уорс буйнаг ходæ
радтон, - æхецæн расагъæс кодта, - кæд æ зæрдæмæ бацæуонцæ,
уæд хуарз.
Аминæт æ уатмæ бацудæй. Баслæхъ цуппардегъон
тугъд бакодта. Æ сæрбæл ин буйнаг ходæ æривардта. Æ
армитъæпъæнбæл сæ æривардта æма сæ хæдзарæмæ æрбахаста.
- Мæнæ дин мæ - минкъий лæвар* Æндеугæ дæр сæ нæ
кæнун. Æнæнези дарæс дин фæууæнтæ, - ходæзмолтæ гæнгæ,
загъта Аминæт.
- О - о - о! Аминæт, æ дæ цæрæнбон берæ уа. Цæмæй зудтай,
баслæхъ æма буйнаг ходæ берæ уарзун, уой? - Заур, æ бунатæй
фестгæй, загъта, - дæ къохтæ берæ æнзти æнæнезæй фæддарæ.
- Заур, фæйнæ ма баниуазæн мæнæ и мудгунæй. Мæ
зæрдæ ма имæ дзоруй, - загъта Кампули. Баниуазæн! Техуа ’ма
ехуа! Арази. Райдзæгъдай, ра! - Гъæргомау загъта Заур дæр.

Нифсхастæй бакъурцц кодтонцæ. Сабургай сæ рауагътонцæ се
’мбæлтти размæ.
Заур реугудури хесæг фид æ гъæлæси бакодта. Æууелуй æй,
фал цидæр гъесæг адтæй æма æ дæндæгутæмæ не ’гъуста листæг
кæнун. Берæ ’й фæрратæрæ - батæрæ кодта. Уæдта бафæндæ
кодта, цæй урдугмæ ’й рауадзон, зæгъгæ.
Гъесæг фиди хунæ къамбецдзар гæрзи уаддзæги хузæн адтæй
æма раурдуг кодта. Фал хорхи унгæги цоркау рахастæй. Нæ цудæй
дæлæмæ дæр, фæстæмæ ба нæбал фæразта раздахун.
- Мохъ! Хъохъ! Хъохъ! Уххи! Хъ! Хъ! - æ сæр уæззау тилд
гæнгæй, катайти бафтудæй Заур. Уæд æ сæр æ реубæл æрхаудтæй.
Æ галеу къохæй æ хорхмæ фæллæбурдта, рахес ба бадаргъ кодта
Кампулимæ, цума билæй хаудтæй æма си курдта, йад, ме ’рдхуард,
фæццæун æма мæ хаун ма рауадзæ. Дæуæн дæр хаун, зæгъгæ.
Кампули фæггæпп ласта. Æ дæлуагисти ин æ къохтæ рацавта
æма ’й хуссæнмæ хæр-хæрæй баласта. Заур уоми радæргъæмæ ’й.
Сæ синхон Созо фонси дохтур адтæй æма имæ Аминæт
фæдеси фæцæй.
Бæгъæмбадæй медæггаг дарæси æрбагæпп кодта. Хабар
ралæдæрдтæй.
- Тагъд цæхдон æма æлхуйнæ! Тагъд! - Созо фæлмæн
æууæрст кæнуй Заури богъурдахъ. Аминæт Созой рази февардта,
гъæдин къоппæй цæхдон æма æрдæг æлвист кæбæл адтæй,
уæхæн æлхуйнæ.
Созо Заури гъæлæси цæхдон рауагъта. Æ зекъæбæл ин
урдугмæ æрхуæстæй. Гъæлæс урух фегон æй. Æлхуйни къæдзелæ
хорхи урдугмæ ниррæхуста.
Нур Кампули аххæй кæуй, фесавдан, бабун ан, зæгъгæ, гъæр
кæнуй.
- Мæ мæсуг рахъан æй! Ци ма кæндзæнæн, Созо? Дæ
хуарзæнхæй! - Кампули хæдзари, дууердæмæ гæнгæй, дзиназта.
Заур уолæфгæ кодта, фал, æнæ неци исдзоргæй, рафунæй æй.
Кампули ба ’й мард æнгъæл адтæй. Уати къуммæ рауадæй. Къамод

фегон кодта. Еу урух хъур минкъий авгæ фелваста. Фæйигон
кодта.
- Еу кири нæ байвæрдзинайтæ! - æндæмæ рагъæр кодта
Кампули!
Еци еу уагъд ракодта марг æма гъæдин хуссæнбæл цæхгæрмæ
бахаудтæй.
Адæми кæунмæ Заур райгъал æй æма æхе райста гъæуæй
бунтондæр.
РИМÆХСТАРХ
(САТИРИКОН РАДЗУРД)
Дзабой меддуйне лæмбунæгдæр ку базудтон, уæд мæ зæрди
æрæфтудæй Сангей кæддæри балци æ хуæрæ Косемæ. Адзали
сæйгæ фæцæй Косей царди æмбал Пæпи. Уæззау сæйги хабар
базудта Санге дæр. Санге, æхсæвæ-бонæй æ фæззæги гъуддæгтæ
рахецæн кодта. Зудта, Косей хæдзари косунгъон ке некебал
адтæй, уой. Устур сагъæсти бафтудæй, нур етæ куд æдзæллаг
уавæри æнцæ, уой мæ зæрдæ лæдæруй, зæгъгæ. Фиццаг саргъи
бæхбæл цæуйнаг адтæй.
- На - а - а, нур уонæмæ фæккæсун гъæуй зумæги дуармæ.
Саргъи бæхæй ба син ци райараздзæнæн? Уой бæсти галуæрдуни
цæуон. Фæстæмæ ку ’здæхон, уæдта мæ хæццæ Сау гъæдæй соги
къуæцæлтæ дæр æрбаласдзæнæн, - фæстагмæ ниллух кодта
Санге.
Раст фиццаг кæркуасæнти æ галтæ баефтигъта уæрдуни
æма сæбæл рацопп кодта, пухин сæрбонсбæл рахуæцгæй...
Изæрæрдæмæ кодта, уотæ Санге æ хуæрæ Косейæн изæрхуарз
загъта. Пæпийæн ба æгас садæ дæ уæд, зæгъгæ.
Хъæбæр бацийнæ кодтонцæ фусунтæ сæ иуазæгбæл. Сангей
фæззинд уæлдай æхцæуæн дæр адтæй Пæпийæн. Сауæнгæ

æмбесæхсæвæмæ зæрдтагон дзубандитæ фæккодтонцæ. Косемæ
уотæ фæккастæй, цума Пæпи зингæ дзæбæхдæр фæцæй.
Дугкаг бон Санге, æ къæхтæ æртти астæу даргъ æруадзгæй,
гъæди фæммедæг æй.
Дзæвгарæ ку исуадæй гъæди хурфи, уæдта æ размæ нади
билæбæл лигъз ставд тæрсæ тæгæл фæцæй. Æ зæрдæ имæ
фехсайдта. Фæууорæдта æ галтæ. Æр ибæл зелæнтæ кодта.
Тæгæл æртæ æфсæйнаг цорки æхе бакодта, цалдæр гъæдин
цорки ба æфсæйнаг цоркити æхсæн - мехсæнти пурхитæй
лæудтæнцæ. Тæгæли фалдзос Санге лæмбунæг рагъæуæйттæ
кодта æма си æрæстæфтæй бæлдой гъæди сæститæ.
-Д-а-а-лæси еуебæл ба тогтæ дæр ес, - æхенимæр
исдзурдта Санге.
- Дессаг, айæ рæсугъд æнæарх гъæдæ ку æй, уæд фадун
цæмæннæ комуй?! - æхецæн загъта. Расагъæс кодта: аци лæппо
ибæл æ хъаурæ ку нæ бавзара, уæд нæ уодзæнæй, зæгъгæ. Æ
галтæ фæууæгъдæ кодта. Гъæди фарсæй фæрæтæй фæккертт
кодта. Ци гæппæл си фефтудта, уоми æркæститæ кодта, уæдта ин
æ еу сера æ листухъæй рауомæл кодта, иннæ серайæй ба ’ й æ
тухæ æ бонæй ниддундта, кæд уомæл кæми ’й, уоми хъоппæгътæ
рабада, уæд Хъауарийæй, зæгъгæ.
- Мæнæ ци хуарз адтæй! Хъауари æй, Хъауари! - бацийнæ
кодта гъæддзау.
Æхе фæффест кодта. Уæрдунæй тæгæли размæ æрбагæлста
бæлдо æма æртæ устур æфсæйнаг цорки. Пæпи сæ а-зумæги
уæрдуни сæмæнæй искодта Дзандари курдбадзи.
Санге уæйгутæ арæзт адтæй. Гъæубæсти ибæл е ’ нгæрттæй
берæ неке хъæбæрдæр кодта дæснийадæй, иуæнгти хъаурæй,
уæдта цæрдæг февналунмæ. Зийнадæ ци æй, уой ба лæдæргæ
дæр нæ кодта. Мæнæ нур æ дустæ арф батулдта. Гъæдæн æ дууæ
сæремæ дæр æркастæй. Равзурста си фадунмæ имæ кæци ’рдигæй
хуæздæр бавнала, уой.
- Игъосгæ ба бакæндзæнæ! Хуæнхаг лæхъуæн дæбæл

нуртæккæ хийнæй рацæудзæнæй! - ходæзмолтæй æхецæн уотæ
бакодта Санге.
Дууæ ставд сибулдзæ изазни ракодта. Æррæвдзæ кодта цуппар
устур гъæдин цорки.
- Атæ æфсæйнаг цоркитæ гъæди гъæлæсæй ервæзунгæнæг
æнцæ, - расагъæс кодта.
- Йæд, æдта, фæ ’й рæстмæ кæнæ! - устур нифсхастæй
исбуцæу æй нæ гъæддзау тæгæлбæл.
- Лæхъуæн, дæхе дзæгъæли мæстæй марис!
- Уадзæ ’й, уобæл æхе фæммæстæй мардзæнæй, уæдта
дзæнгъæл-мунгъулæй, ревæдæй ци тургъæй рацудæй, уоми
исмедæг уодзæнæй.
- Уобæл беретæ сæхе ниббуройнæ кодтонцæ æма некæмæ
байгъуста!
- Ейæ ардигон нæй æма ин неци лæдæруй! Уагътæ ’й, гупп
кæнæд! Ахсæви ба хъæбæр æнцад хусдзæнæй!
- Гъæла дæ?! Мухамæ ка нæ байгъуста, йе дæумæ
байгъосдзæнæй?! Уотæ фæйнæ-фæйнæ дзурди кодтонцæ, æ рæзти
ци гъæддзаутæ цудæй, етæ.
Гъæдæ фæффæст æй. Æфсæйнаг цоркитæй ка куд тæнæгдæр
адтæй, уотæ разæй цудæй. Рарæнгъæ ’ нцæ. Раззаг цоркбæл бæлдо
дзæбæх æрхæссуй. Гъæдæн æ хурфæ гъесæг разиндтæй. Цоркæй
цорки æхсæн ци «берæгътæ» адтæй, уони къæс - къæс цудæй.
Еу дзамани ба Санге хъæбæр ратингун æй æма фæстаг устур
гъæдин цорк æ тух æ - бонæй ниррæуигъта. Гъæди хурфи къæс -
къæс исахид æй, уæдта æвваст топпи гъæри асæ нитътъанг ласта
тæгæли хурфæ. Тæгæл дууæ æмбеси фæцæй æма фæйнердæмæ
рахаудтæнцæ.
Кæсуй Санге. Деси бацудæй, гæр, ами ци адтайдæ, ци нигъгъæр
кодта уотæ хъæбæр, зæгъгæ, дессæгтæ куд нæййес æрдзи дæр.
- Арт дæ хæдзари бацæуа! Мæнæ ’й, мæнæ! Римæхст арх
мæнæ! Айæ гъæддзаути фæммæстæй мардта. Тæходуйтæ, ами
ка фæттохæн кодта, уони ку зонинæ, уæд сæ æрæмбурд кæнинæ
æма син зæгъинæ, мæнæ уе ’знаг, базонетæ ’ й, зæгъгæ. Алке дæр

имæ мæстигæр каст бакæнидæ, уæдта расагъæс кæнидæ, уой æз
синдзин арти басодзинæ, синдзин арти.
Хор Уазай фæсхонх æхе ку раримахста, уæд Санге æ фусунти
согвадæни æгъдауи соги уæрдун лæмбунæг æрцурхта.
Уæхæн римæхст æрхитæ ма разиннуй нæ царди. Уонæй еу æй
колхози медæггойни хецау Дзабо дæр. Алкæддæр цæрдæг æнхæст
кæнуй, еумæйаг хæдзаради сæрдар Хетæг ин ци фæззæгъуй, уони.
Зæрдтагонæй архайуй, цæмæй Хетæг хуарз цæстивæрди адтайдæ,
уобæл.
Дзабо геруз æма хецмæрез адтæй рагæй дæр. Ци адæми хæццæ
куста, уонæй неке уарзта. Сæрдар Хетæги ба бустæги æхецæн
хелагæн рартаста. Агроном Харисмæ ба æргом бакæсун дæр нæ
фæразта фурсоцъайæй. Никки ба ма ин æ зæрдæ æвдирзуй еу
гъуддаг: Хетæг æма Харис хъæбæр лимæнæй цæрунцæ. Кусти -
æмвæндæ-æмунаффæ. Алке си æ гъуддаг зонуй æма ’й æнæ
аййеппæй æнхæст кæнуй. Ци адæми хæццæ косунцæ, уонæмæ
хъæбæр хæстæг лæуунцæ. Бонæй - бонмæ сæ кадæ бæрзондæй-
бæрзонддæр кæнуй. Аци хæдзарадæ райони медæгæ раззагдæр
хæдзарæдтæй еуебæл нимад æй.
Хетæг æма Харис æмгæрттæ адтæнцæ. Гъæууон - хæдзарадон
институт дæр еу рæстæги фæцæнцæ каст. Хетæг - экономист æй,
Харис ба - агроном. Уæледарæс дæр æмхузон дарунцæ. Бадгæ дæр
æмхузон сурх дзæгъар бæхтæбæл кæнунцæ. Мæнæуи, нартихуари,
кенæ ба картофи хумти машинттæй нæ фæххæтдзæнæ.
Се ’ргом хъæбæрдæр æздахтонцæ нартихуари кустмæ.
Аразунцæ алли мадзæлттæ, цæмæй нартихуари æрзад
фулдæрæй - фулдæр кæна. Нартихуари будуртæбæл фæззелун
сæ фулдæр фæффæндуй фæсæхсæдæнтæ, æвзартæ саухалугæй
ронбастмæ ку фæккæнунцæ æма сæ, ахъуз денгизи фæйлауæнтау,
уозгæ ку фæккæнуй, уолæн уолæни ку фæссоруй, уæд. Иннæ хатт
ба гъæздуг фæззæги, алли хъæлнæгъбæл дæр дугай - æртигай
æфсертæ цæнгæрийни дæргъæн ку æрбазæболтæ унцæ, уæд.
Будуйрон станмæ æрбаздæхунцæ, сæхуæдтæ ци бæркади зар
искодтонцæ, уой заргæ. Адæни цæсти кадгин æнцæ æма сæ

уодтæ гъарунцæ колхозонтæ пайдагун куст кæнунмæ. Æрмæст
Дзабо соцъа кæнуй æма æхенимæр æлгъетуй, æ фийæгъзæлæнтæ
фæууайтæ, финдзæгъзæлæнтæ, зæгъгæ. Кæд уин берæ нæ рахæсса,
уæд хуарз!
Æрмæст сæхе рази нæ, фал ма сæ фæсаууон дæр алкедæр
æппæлгæ кæнуй. Гъæла нæй, римæхст арх дин æхе синдзин арти
содзун кæнуй. Æхуæдæг ба еунæгæй агоруй, кæци ’рдигæй сæбæл
бафтауон зинг, зæгъгæ.
- Бæргæ берæ уарзун, куйтæ кæрæдзей цъæрттæ пæскъугай
ку фæттонунцæ, - æ дæндæгути къæокъæс исцæун кæнуй, -
гъæйтт, дзигит, ани дæр уотемæй ку фæууининæ, уæд æрцæринæ!
Аци хæдзарадæ берæкъабазгин æй. Сæйрагдæр ба тиллæги æма
фонси куст кæнуй. Нартихуари, мæнæуи æма картофи будуртæ
сæхе урух райтигътонцæ. Адæймаг сæ алкæддæр гъолонæй
уинуй. Мæнæ цума фурдзар кæрцæбæл берæ æмпъозæнтæ
бахуйун киндæй, уотæ, Ами анзи алли афони дæр адæм æд
трактортæ, æд машинттæ æма æндæр аллихузон гъæууон -
хæдзарадон техники хæццæ æмæзмæлд кæнунцæ. Бæркадбæл
косгутæ цæунцæ еу æнтæстæй иннемæ. Уæлдай зæрдæрохсдæр ба
фæуунцæ, фæззигон куститæ æнтæстгинæй ку рахецæн кæнунцæ
æма тиллæги кадгин бæрæгбон ку искæнунцæ, уæд. Будуйрон
райдзаст стани урух тургъæ еугурæй дæр бæрæгбон фестуй. Уæд
уæлдай хъæбæрдæр ниббоз унцæ сæхецæй Хетæг æма Харис.
Кенæ ба сау гъæди æрдозти, хуæнхаг сæрдхезнити ку æрзелунцæ
сæ хæдзаради фусти дзогтæ æма сторфонси æргъæуттæбæл.
Фæндæ сæ фæууй алкæддæр зарун, ходун æма кафун, ци адæми
сæргъи лæуунцæ, уони хæццæ. Фæнсгæстæмæ зарунмæ дæсни ка
æй, уæхæнттæ берæ ес. Уони хæццæ раерис кæнунмæ алкæддæр
тундзунцæ Хетæг æма Харис.
Устур хæдзаради еуæй - еу хатт къулумпитæ дæр рауайуй.
Кæми тиллæги кусти, кæми бабæй фонси кусти дæр. Уæд
разамонгутæбæл мæнæ Дзабой хузæн хецмæрезтæ, герузтæ æма
гебицбарти цæститæ искæсунцæ.

- Бæргæ! Бæргæ! Еске сæбæл ку ниндзаридæ! Атæ сæхецæй
хъæбæр ниббоз æнцæ, - гъенцъун гæнгæ, æхенимæр сагъæс
кæнуй геруз Дзабо.
Атæ хебæраги райзайгæй райдайуй нимайун: гъæдфадæн
завод, абана, нæуæг стантæ... Кæнгæ ба нæ.
- Сайд нæй?.. Æгæр! - гъæр исдзоруй æхецæн. Тагъд-тагъдæй
ранимайуй, фонси кусти ци æдзæллагдзийнæндтæ зонуй, уони.
- Сæхе фиййæутти хестæрти хæццæ исбастонцæ! Æма? Æма
сосæггæй нæлфус æрбавгæрдунцæ. Æфсæнттæ-рæуæнттæй кенæ
Хетæги, кенæ ба Хариси хæдзари исмедæг кæнунцæ,
Усмæй - усмæмæ расагъæси уй Дзабо.
- Дессаг! Адæм ци зундгин æнцæ. Къох, дан, къох æхснуй,
уомæн æма сæ дууæ дæр цъумур æнцæ, цъумур. Атæ уæхæнттæ
æнцæ! Æма син батайæд, æма, - æхе гъæмпи рагъбæл рауадзгæй,
дзоруй Дзабо, - никки ракæсай, ех, разиан кодта дæс æма инсæй
гектари, атæ ба, мæ хæнцъойлаг, гæгъæдитæ искодтонцæ дæс
æма æртинсæй гектаребæл нæ, фал æртæ сæдæ гектаребæл.
Паддзахади дзиппæмæ гъузунцæ. Уæд минералон гъæцæнтæ ба?..
Раздæр син сæ бунатбæл нæ батухстæнцæ. Æрбаласæн сæдæгай
тоннитæ æма сæ уæгъдæ будурти ракалæн. Уæууæй - уæууæй, ци
берæ си фесæфуй. Сæхуæдтæ ба фегъосун кæнунцæ хецауадæн,
гъæцæнтæ бахастан, агротехникæ куд зæгъуй, уотæ. Кенæ ба бацо
трактортæмæ... Уазал цæстингас, уазал! Еу лæдæрæг ба нæййес,
Хетæг æма Харис нæ уинунцæ кæлæфхæлцитæ, уингæ нæ, фал
ма сæ сæхуæдтæ аразунцæ. Гъæйт, дзигит, еске ку фæззиннидæ.
Дон сæбæл ку рауадзидæ æма сæ ку раласидæ, уæд сæбæл æз дæр
дони къос уæддæр бакалинæ.
Уæд еу дзамани сосæггай æ хуæрифуртæн балæдæрун кодта
Дзабо, ниффинсæ æнæном пъисмо, зæгъгæ. Хабиц уæхæн
гъуддæгтæбæл ахур некæд адтæй. Дзæвгарæ рæстæгути нæ
байгъуста хæлхъойгæнæгмæ. Сауæнгæ ма си æхе дæр еуварс
ласун дæр райдæдта.
- Нецæй лæгдзийнадæ дæмæ ес, нецæй, - рæхуайæн æвзагæй
дзурдта Дзабо Хабицæн, - бæрæг æй, хæппæй дæр тæрсгæ кæнис

Кæд Хабиц кæстæр адтæй Дзабойæй, уæддæр æ фæдбæл зелуй
алкæддæр æма ’й авинсуй сосæг пъисмо ниффинсунбæл.
Хабиц фæстагмæ исарази æй Дзабой фæндæбæл. Райдайуй
финсун, уæдта ’й ниууадзуй. Ку раргом уон, уæд фесæфдзæнæн,
топпи кæсæнæй мæмæ кæсун райдайдзæнæнцæ мæ гъæубæстæ.
Æнæ раргом дæр ин ци хуасæ уодзæнæй. Мæ фидæ Берег уотæ
зæгъидæ, нæййес уæхæн сосæг гъуддаг, адæн ке нæ раргом
кæнонцæ, зæгъгæ.
- Нур дæу æмбаргæ лæгбæл ку нимайунцæ адæн, уæд дæ
цæмæн гъæуй Хетæг æма Хариси æзмæнтун? - еу изæр ин Хабиц
æ размæ цæхгæр фарста ниввардта.
- Уадзæ æма е ба зæнхæмæ листæгдæр кæсонцæ! Æгæр
хъæлти хæссунцæ сæ сæртæ! Æрсин сæ æлхъевун гъæуй, е ба
сæ фиййæй скъодт ма кæнонцæ, - Хабици цæститæмæ æдзинæг
кæсгæй, дзурдта Дзабо, - æнæнеке гъæуи атæ робас æлдæрттæ
’нцæ. Мæ фæрстæ тонгæ фæккæнунцæ, кувди кенæ бабæй
киндзæхсæвæри еу дæр, иннæ дæр ниуазæнтæ, хæйттæ æма алли
дзæбæх уонæн ку фæддавунцæ, уæд.
- Æма, дæуæй ба ци хъор кæнуй? - æваст рафарста Хабиц.
- Цæвун сæ гъæуй! Кæрон искæнун гъæуй...
- Ма кæнæ! Ма къахæ! - Хабиц Дзабой цонг райахæсгæй
загъта. - Зæгъун дин æй, къахæг алкæддæр къагъди хауй!
- Ци мæгур дæ, ци! Фæлтау нæ хуæрифурт ку нæ фæцайсæ! -
æхе ракъуæргæй, загъта Дзабо.
Еу минкъий гъосæй ралæудтæнцæ.
- Уо, хæдæгай, нæ фегъустай, сосæг пъисмотæ ка финста,
уонæн цæхуæн цæфтæ никкодтонцæ, уой? - рафарста Хабиц.
- Етæ æдулитæ адтæнцæ! Дор æхсун ка нæ зона, е си æ
бæрзæй цæвуй! - æ бунатæй фестгæй, загъта Дзабо.
- Ду си дæ мæкъурæн нæ тæрсис?!
- Гъæла дæ?! Мæнæ куд нæ лæдæруй! Ду, ци дин дзорун,
уой ниффинсæ. Цæф ба æз мæхемæ есун. Дæу зонгæ дæр неке
бакæндзæнæй. Финсæг бæрæг нæ уодзæнæй.

- Бæрæг нæ уодзæнæй, зæгъис?! Хорæнбæрæг, хорæн! -
зустæй загъта Хабиц.
Амæ мах тогæй неци ес. Айæ цидæр байвæд æй. Дзæгъæли ин
раргом кодтон мæ зæрдихатт, æхецæн расагъæстæ кодта Дзабо.
Цалинмæ Дзабо сагъæстæ кодта, уæдмæ Хабиц фестадæй æма
фендæдуарæй.
Дзабо дзæвгарæ гъосæй ралæудтæй. Хабиц ку нæ зиндтæй,
уæдта арф нийнæфтæй, æма е дæр рахизтæй хæдзарæй. Цидæр
адтæй, Дзабо æ лигъз æвзаг исласта Хабицмæ. Аллихузи
лæвæрттæ ин кодта. Кумæдæр цудайдæ æ хæццæ ’й райсидæ.
Колхози медæггойни дзæбæхагæй ци уидæ, уомæй дæр æй
алкæддæр хайгин кодта.
- Мæ мадæ, мæ фидистæн æз кæронмæ хъæртун кæндзæнæн
гъуддаг, - алкæд кæронмæ ниллух кæнидæ Дзабо.
Æппунфæстаг Хабиц исарази æй. Дзабо ин цидæр загъта, уони
ниффинста. Бæргæ архайдта дамугъатæ æндæр хузти кæнунбæл,
фал еу минкъий сикъадзæф адтæй æма ин уоййасæ не ’нтæстæй
æ къонхфинст æййевун. Еуæй - еу дамугъатæбæл дзæгъæл
къæдзилттæ дæр ракæнидæ.
Райони хецауадæ æнæном пъисмо ку райстонцæ, уæд æй еу
дзæвгарæ рæстæг æлхъивдæй фæддардтонцæ. Кæд и финсæг
исбæрæг уидæ ести хузи, зæгъгæ. Æрæгиау ба рарвистонцæ
бæрæггæнгутæ. Берæ рафæрсæ - бафæрсæ фæккодтонцæ, уæдта
рандæнцæ. Хетæг æма Харисæн дæр бæрæг бæлвурдæй неци
загътонцæ. Раст зæгъгæй, уайтагъддæр и финсæги раирдтонцæ.
Æрмæст ин хебæраги балæдæрун кодтонцæ, тагъд ибæл дзуапп
ке дæтдзæнæй, уой. Хабиц загъта, е мæн финст нæй, æз уæхæн
хъибили къæдзели хузæн дамугъатæ нæ фæккæнун, зæгъгæ.
Хетæг æма Харисæн аци хабар гъулæг куд на ’дтайдæ?..
Æрмæтъæл æнцæ.
Дзабо ба син зæрдитæ райвæридæ, ма тæрсетæ, зæгъгæ. Уой
еу исæвддзаг ниффинста æма ин æ къох рацубур кæндзæнæнцæ.
Мæн дæр сæ рафæрсун гъæуй. Æз дæр ами уодзæнæн. Нур ами
гæнæн ес, цæмæй сæ сæ кæрæдзей нихмæ фæккæнон, сагъæс

кæнуй æзмæнтæг. Цалдæр бони фæййагурдта, уæдта æваст
фæгъгъæр кодта Дзабо:
- Агорагæ ба, дан, ерагæ ’й ... Иссирдтон! Кæд мæмæ
æрбацæуа изæри Харис, уæд ин зæгъдзæнæн, æ фæййервæзунæн
ин ци хуасæ ес, уой. Гъуддæгтæ ин æхе къохæй ниффинсун
кæндзæнæн. Финст мæхемæ райсдзæнæн æма æвæстеуатæй
Хетæгбæл исæмбæлдзæнæй. Гъе уотемæй æвваст сæ дууей астæу
масти цадæ фестдзæнæй.
Æ зæрдæ байгъæлдзæгæй Дзабойæн. Адæймаг цæбæл архайа
æма ци нæ ин бантæстдзæнæй, зæгъгæ, сагъæс кодта Дзабо.
Бæнттæ цудæнцæ. Адæмæй еуæй - еуетæ Хетæг æма Харисмæ
æнæууæнки цæстæй кæсун райдæдтонцæ.
- Фидбилизгæнгутæ ма ес адæми астæу, - тæрегъæдгæнæги
æвзагæй сæмæ исдзоридæ Дзабо. - И финсæгæн адæгон уæн
нæййес. Йе нæхе адæмæй æнæ уогæ нæй. Гъæйтт-уæууæй! Уой
иссерæ æма ин æ къохударнæбæл æривæрæ, æма ’ й æдæрегъæдæй
фæрæтæй æркъуæрæ.
Харис Хетæгæй тæнзæрдæдæр адтæй æма æхенимæр тингун
кодта. Цидæр уæззау тас æ зæрди бацудæй. Хецауадæй еске ку
фæззиннидæ, уæд си æхе еуварс ласта. Æ зæрдæ нецæмæбал рохс
кодта.
Еу изæр Дзабо æ хуссæни æхе уæлгоммæ æруагъта, æ дууæ
къохи сумпæгæвæрдæй æ сæри буни бакодта: æ сагъæстæ изолти
хаста, кутемæй фæцциргъдæр кодтайдæ æ гъуддаг кæронмæ
рахъæртун кæнунæн.
Æ гъудитæ æрæмбурдтитæ кодта. Æнгъæлмæ кæсуй Харисмæ.
Гæр, куд æрæгæмæ цæуй?Абони мин зæрдæ ку байвардта, изæри
дæмæ бауайдзæнæн, зæгъгæ, сагъæс кæнуй Дзабо. Дзæвгарæ
рæстæг гъосæй ралæудтæй. Нур раистон, зæгъгæ, куд расагъæс
кодта, уотæ ба дуар кадæр æрбахуаста.
- Медæмæ! - æхе фергъувгæй, рагъæр кодта Дзабо.
Байгон æй дуар. Æрбахизтæй Харис. Цума ’й Дзабо хъæбæр
берæ уарзта, уотæ ибæл ниццийнæ ’й. Стъоли рази æй æрбадун
кодта.

Дзабо, хуссæни æхе æруадзгæй, хатир ракурдта:
- Куддæр аци изæр нæ фæразун. Цидæр мин нæ хъæртуй.
Бахатир кæнæ. Сумах мает дæр мæ бахуардта...
- Дзабо, бади æруагæс уæд, устур хæлхъойти бафтудтæн, -
æнкъардæй загъта Харис.
- Ма тæрсæ, ду куд тæрсис, е æнæхъаурæдзийнадæ ’й. Арв
куд фæгъгъæр кæнуй, уотæ нæ фæццæвуй, - нифсæвæрæнæн
загъта Дзабо,
- Мадта куд кæнон? Кутемæй фæййервæзон аци æнæхаири
хæлхъойтæй?
- Уомæн ба ес еунæг гæнæн.
- Куд?
- Куд ку зæгъай, - дзæвгарæ неци исдзурдта Дзабо, -
ду дæхуæдæг ниффинсæ, Харис. Дæхе кой си ма искæнæ.
Нæхъæртондзийнæдтæ кæрæй-кæронмæ æрнимайæ. Гъуддæгтæ
раздæхдзæнæнцæ Хетæг æрдæмæ. Æрмæст финсти дæ ном ма
бавдесæ. Фиццаг бал дæхе исуæгъдæ кæнæ и хæлхъойæй. Уой
фæсте ба фенцондæр уодзæнæй Хетæги сæрбæл дзорун дæр.
Æрмæст уой рази дæхе къæмдзæстугæй ма бавдесæ. Фæддæбæл
гурусхæ уодзæнæй. Ма дæ цæмæн гъæуй?
Харис неци дзоруй.
- Ци кæнис? Ку нецибал дзорис?!
- Нæ! Дзабо, æз мæ еу къохæй инней куд æркъуæрон?.. Мæлæт,
æмбалбæл, лимæнбæл, æмгарæбæл гадзирахатæй рацæуни
бæсти, - Хариси æ цæстисугтæ нæбал бафарстонцæ, - Æз бабæй
мæхе уоди бæрцæ ке уарзун, уой билæй куд рагæлдздзæнæн?
Иннемæй, мæхе цæсти синдзæ куд фестун кæндзæнæн нæ дзæбæх
дзиллæн.
- Барæн, нæмæ лæдæрис! - Дзабо æваст æхе раргъувта. - Ду
бал си дæхе раервæзун кæнæ. Уой фæсте ба дæ бон уодзæнæй
Хетæги сæрбæл дæр исдзорун! Сабур! Æгæр æстуф ма кæнæ!
- На-а-а, нæййес уотæ гæнæн. Уой бæсти мæхемæ райсдзæнæн
еугур гъуддæгтæ дæр. Мæн цæветæ!

- Еци барæ дæр дин нæййес, Харис. Ду дзуапп дæттис
тиллæги кустбæл!
- Барæнæ, æз еумæйаг хæдзаради правлений иуонг нæ дæн?!
- Фонси зиантæ дæхемæ ку есай, уæд дæмæ игъосгæ дæр нæ
бакæндзæнæнцæ! - хъæбæрæй загъта Дзабо. - Уони ду гъæла
æнгъæл ма уо.
Харис æ дууæ къохи æ сæрмæ буцæуæй дардта. Æ бауæр
еугурдæр диз-диз кодта. Уотæ имæ фæккастæй, цума устур ивулд
дони сæрмæ карди комбæл лæудтæй.
- Фидбилизи надбæл дæ нæ аразун. Уотæ æнгъæл ма уо æма
æрмæст дæу сагъæс кæнун, - Дзабо Хариси цонгмæ бавналдта, -
æз уæ дууей сагъæс дæр кæнун. Гъуддаг уæ дууебæл конд ку
æрцæуа, уæд уæмæ къуари цæстæй ракæсдзæнæнцæ! Уотемæй
кæбæлти карздæр фæууй æфхуæрддзийнадæ?! . Мæн æппундæр
нæ фæндуй Хетæги бафхуæрун дæр. Ци пайда мин æй? Нæ,
фал ма Хетæг сæрдар ку нæбал уа, уæд ци фæууодзинан? Ду ба
хуарæлдар ку дæ. Нæ будуртæ æнæ дæу нæбал бафедаудзæнæнцæ.
Тиллæги æвзартæ цума седзæр сабийти хузæн къолтæ - молтæй
кæсдзæнæнцæ.
- Дзабо! Ду ци зæгъис, уомæн уæн нæййес! - хъæбæрæй загъта
Харис - Уотæ мæмæ кæсуй, цæветтонгæ мæмæ нæ фæллонгун
дзиллæ алли ’рдигæй гъæр кæнунцæ:
- Ма бакæнæ, Харис, уæхæн налатдзийнадæ!
- Уомæй дæхе сайис! Нур дæмæ ходгæ ка дзоруй, етæ дæ
еугурæй дæр уарзгæ кæнунцæ?! Фæррæдуйдзæнæ. Дæхе си
сайис. Мæнæ дин тетрад æма къарæндас æма финсгæ... Æз дин
дзордзæнæн. Финсуйнаг дæр си неци уоййасæ ее, фал...
Берæ ракæнæ - бакæни фæсте Харис исарази æй. Зир-
зиргæнгæй бавналдта финсунмæ. Дзабо бабæй æхе хуссæни
рауагъта æма уордигæй дзоруй. Дзабо дзоргæ - Харис финсгæ.
- Хуарз адтæй, мæ сæри ресун дæр мæ исуагъта, -
игъæлдзæггомауæй исдзурдта Дзабо.
Харис тухгинтæ æрмæтъæл æй, æ байуантæ еугурдæр
æркалдæнцæ фæлвунх кæрдæги хузæн. Инæфун ин исахидæй.

Финст ку фæцæнцæ, уæд ма ’й Дзабо еу каст бакодта æхецæн.
Æ сæр дæр аразий тилд ракодта.
- Цо нур... Бауолæфæ. Дзæгъæл сагъæстæ дæ зæрдæмæ
мабал есæ. Нæ бæззуй. Зæрдæдарæн дзубандити хæццæ ’й рараст
кодта. Къонверти ’й ниввæрдзæнæн æма тæккæ сæумæ æ бунат
иссердзæнæй.
Харис хуæрзизæр дæр нæ загъта Дзабойæн, уотемæй мæйдари
къуæрттитæгæнгæ цæуй. Цалинмæ сæхемæ цудæй, уæдмæ цалдæр
лæуди æркодта, фæстæмæ раздæхон æма еци æнæхаири тъетрад
никъкъуæхтæ кæнон, зæгъгæ.
Æхсæвæрæн Харис æ кой дæр нæбал искодта, уотемæй æ
хуссæни æхе æруагъта. Куд некæд, уотæ нур æхемæ æркастæй
бустæги неци. Къохбæл тохгæ ке разиндтæй, е ба ма еу бæлах.
Кæд фæллад адтæй, уæддæр бонивайæнтæмæ нæ бафунæй æй.
Уæззау сагъæстæ ин сæ синдзин къохтæй æ зæрдæ æнæхатирæй
æууурстонцæ. Усмæй - усмæмæ фестъæлфидæ.
Дзабо - еугур хæлхъойтæ аразæг - æ костюми реуи дзиппи
ниввардта, Хариси тъетради ци къохфинст адтæй, уой. Æ къахи
буни гъæмпи халæ дæр нæ састæй, уотемæй тъæбæрттæй уадæй
Хетæгмæ.
Дзабо цурд -цурдæй Хетæги дуар бахуаста.
- Кæци дæ?! Ци хабар æй?! - Хетæги дзурд имæ æнкъардæй
райгъустæй.
- Дзабо дæн, ма фæттæрсæ! - игъæлдзæггомауæй бадзурдта.
Хетæг дуар байгон кодта.
- Бахатир кæнæ, Хетæг, хелагæ ниййахæстон!
- Уой ба ци хонис? Нæ дæ лæдæрун!
Дзабо финст æ реуи дзиппæй исласта æма имæ æхуæдæг
листæг кæсуй.
Хетæг Дзабомæ æхе хæстæг æрбаласта.
- Уогæ ба мæ фидæ Хасæхъо ци зундгин лæг адтæй. Цал æма
мин цал хатти фæдзахста, макæд макæбæл æууæндæ, зæгъгæ.
Хетæг финстмæ æркастæй.
- А-а-а-а, а ба Хариси финст ку æй. Ци ходæг дзубандитæ
> Щ 194 Ш «

бабæй финсуй ходæндзæги гæбæт? - æхуæдæг ба ’й кæсунбæл
фæццалх æй, æ цæститæ сæрфгæй.
Раст зæгъгæй, Харис адтæй игъæлдзæг адæймаг. Арæхстæй
цийфæнди мæтъæл адæймаги дæр нихходун кæнунмæ. Уомæй
уæлдай хæстæгдæр кодта æхе адæнмæ. Бæрæгбони сæ хæццæ ку
нæ уидæ, уæд еугурæй дæр, цит, сагъæс кæниуонцæ, цума син
цидæр нæ хъæрдтæй, уотæ.
- А ба бæллах æй! - куддæр радзæгъæл æй Хетæг. Нæ базудта,
къелабæл кутемæй исбадтæй, уой дæр.
- Нæ зонун, æз абони гъæунги цудтæн æма мæ размæ
фæцæй аци тъетрад. Мæ къох нецæмæ бал батастæй бакосунмæ.
Нур аци хабар ескæмæн ку ракæнон, уæд мин мæ цæститæмæ
æрбакæсдзæнæй, уæдта зæгъдзæнæй, неци ди рауадæй.
Уонæбæл хор дæр æма зæнхæ дæр некæд исфæлхæтдзæнæнцæ.
Æрдхуæрдтæ, раст адæн, кусти ба уæйгутæ, зæгъгæ, - æруагæссаг
æвзагæй дзурдта Дзабо Хетæгæн.
Сæрдар еума хатт дæр бакастæй финст. Уазал хед листæг
фæрдгутæй æ тæрнихæй фендæбилæй, уæдта æ сæри гъунтæмæ
фæллæбурдта:
- Æл - л - лæх! Маргæйдзаг сау хелагæ мæ дæлагисмæ
ислæстæй. Уордигæй ба раст мæ хорхмæ æ нисан исаразта!
- Дæхе фуд æй. Дзæгъæли ибæл æууæндтæ, - æ ардауæн
æвзаг арæхстгай исласта Дзабо.
- Мæнæ царциати дессæгтæ! Æз ба раст адæмтæбæл
гурусхитæ кодтон!
- Нур ми æруагæс кæнун райдæдта фиддæлтиккон æмбесонд,
мæсуг дæр æхе дорæй ихæлуй, зæгъгæ. Харис дæуæн мæсуги
хуарз дор нæ разиндтæй, - багæлста бабæй æ дзурд Дзабо.
Дзæвгарæ рæстæг гъосæй ралæудтæнцæ.
- Гъо, Хетæг, æз дæ мадæ, дæ фиди иуазæг, мамæ исгъæр
кæнæ. Аци тъетрад макæмæ бавдесæ. Ку бавдесай, уæдта мæн
кой ма искæнæ. Ма мæбæл исардауæ адæми. Корун... Хариси
туххæй ба ци кæнун гъæуй, уой бакæнæ. Е мæн дæр уотæ рауæйæ
кæндзæнæй. Иннæ финсæг дæр мæнæй уотæ аци Харис адтæй.

Раст дуккаг бон Хетæг правленимæ æрæмбурд кодта
бригадирти, звеноводти, депутатти æма лæдæргæдæр хестæрти.
Лæмбунæг базонгæ кодта æмбурди адæми сосæг пъисмоти
хæццæ. Адæм дзæвгарæ гъосæй лæудтæнцæ.
- Зæгъай, раст ци æй æма си мæнгæ ци æй, уой дæр, - загъта
Абисал, - уæдта æргомæй байамонæ, и финсæг, и змæнтæг ка ’й,
уой дæр.
- Æнæ римæхстæй æй зæгъун. Нæ хæдзарадæ устур æй. Берæ
кæнуйнаг гъуддæгтæ ма си ее. Зонетæ ’й, минкъий хæдзаради
дæр ма нæхъæртондзийнæдтæ ку фæууй, - арæхстгай дзурдта
Хетæп - Махмæ дæр ма ее аййеппитæ, фал фæдес кæбæл киндæуа,
уæхæнттæ ба нæ ’нцæ. Нæхе астæу син ес фæррæвдзæ гæнæн.
- И финсæги зæгъæ!
- Мах нæхуæдтæ зонæн нæ гъуддæгтæ!
- Æргомæй дзоретæ, ци дзоретæ, уой!
- Хъæзин фатæй æхсæги раргом кæнтæ!
Адæм фæйнердигæй гъæр кодтонцæ.
Хетæг рæстæгæй-рæстæгмæ никкæсидæ Харисмæ.
Æрæги-дурæги ба æфсæйнаг кири дуар байгон кодта æма
си Хариси финст тъетрад исиста. Æ къохтæ зир-зир кæнун
райдæдтонцæ.
- Мæнæ! Мæнæ! Ци æй хундæуа, нæ зонун. Харис ниффинста!
Байфæрсетæ.
- Рацæуай!
- Æрдзорай!
Фæйнердигæй исæстуфтæ кодтонцæ адæм.
Харис фиццаг расурх æй, уæдта райвадæй. Авд дæлзæнхи ку
фæцайдæ, уæддæр имæ хуæздæр фæккастайдæ. Цæмæй тарстæй,
е ибæл æрцудæй.
- Мадта æз ба уотæ зæгъун, хуарз адæм, кæд æнæзæгъгæ
нæбалес, уæд. Рацæуæд мæнæ размæ, да-а-алæ хъамили тускъа
æхе куд нилхъевуй, уой æлхъивд ка никкодта, ейæ.
Адæм рагъæуай - багъæуай кæнун райдæдтонцæ.

- Рацæуай, Дзабо, мах ба дин раргом кæнæн де ’цæг цæсгон! -
карзæй загъта Харис.
- Финсæг ду ку дæ, уæд ма Дзабой кой ци кæнис?! - рагъæр
кодта Хабиц,
Фиццаг æ цæстисугтæ расæрфта Харис, уæдта райамудта
Дзабомæ,
- Да-а-алæ ейæ сункъæй, сункъæ, дæлгоммæ сункъæ! Сосæг
арх! Синдзæ зæрдæ æма лигъз æвзаг!
Кæрæй - кæронмæ фæддзурдта Харис гъуддæгтæ.
Дзабомæ адæми цæститæ бакæсун дæр нæбал курдтонцæ.
- Римæхст арх цæветæ!
- Сангей римæхст арх кæд топпи гъæри асæ адтæй, уæд аци
римæхст арх ба нигъгъæр кодта дзармадзани гъæри хузæн. Адæм
фæссурдтонцæ сæ гъæуæй фудгæнгути. Æ ном ба байзадæй
федиссагæн.
БИЦЦЕУ
(РАДЗУРД)
- Мæ уод дæ фæхъау фæууа, дæ фæхъау, нанай карк, - Макъæз
цийнæ кæнуй Биццеубæл, - лæги фурт гъæуама лæги миутæ кæна.
Дæхецæн нæ, дæ муггагæн нæ, фал æгас гъæубæстæн дæр устур
кадæ искодтай. Кæмæн райгурдтæ, уой фæндон уо, мæ зæрдтаг.
Макъæз синхи хестæр æй, уотæ цийнæ кодта Биццеубæл.
Мæгур лæги фурт адтæй Биццеу. Æ фиди хузæн кодта зæнхи
куст. Хæдзари гъуддæгтæ еугурдæр кастæнцæ Биццеумæ. Анзи
еу афони гъуддæгтæ конд нæма фæууиуонцæ, уотемæй бабæй
сабургай иннетæ дæр разинниуонцæ. Æ астæу исраст кæнунмæ
’й нæ евдæлуй.
Æ зæрдæй нæ цох кодта æ лæгигъæдгун фидæ. Неке ин
иста æ раз хæдзари гъæугæ дзаумæуттæ кæнунмæ. Æ конд
дзаумæуттæмæ адæм кæсунæй не ’фсастæнцæ. Берети ахур дæр

искодта æ дæснийадæбæл. Уæлдай дессагдæр кастæй адæнмæ æ
цæлхити конд. Еу синхæй иннемæ сæ зæлланг игъустæй!
- Е сугъзæрийнæ къохти зарун æй, тобæ æстъафирæлла, -
беретæ сæхенимæр исдзориуонцæ, - уæхæн цæлхитæ ин кæнун
кæндзæнæн æз дæр. Кенæ ба мæмæ ходуйнаг фæккæсуй, мæ
разæй уæрдунгин заргæ ку фæццæуй, цæлхитæ ба ин фæрсаг ку
фæккæнунцæ сæдæ цъухемæй, уæд. Мæн уæрдун ба æ фæсте,
уайсадгæ ности хузæнæй, æнæ стуфæй ку фæццæуй, уæд мæ
байуантæ æркæлунцæ. Мæ фæндæ изайгæ цæуй еу бонæй иннемæ.
Саг дæр, дан, æнгъудтæ кодта æма æнæ къæдзелæй байзадæй.
Гъенур ми баруагæс æй, нихæси еуæй - еутæ ке фæззæгъунцæ, е.
Еу бони изад - алли бони изад, зæгъгæ.
Зумæг æ тæккæ карзи адтæй. Косæг фоне кæмæ адтæй, етæ ба
ластонцæ гъæдæрмæг. Уонæй адтæй фиццаг кæркуасæнти бæхти
къах гъæр æма цæлхити къæбар-къубур сауæнгæ æнæкосæг
адæми дæр райгъал кæниуонцæ. Æрбайгъусидæ гъæддзаутæй
еуæй-еуети нидæн зар дæр. Нур мах ба кæд ци исуодзинан,
зæгъгæ, тохæнгæнгæ сæбæл æрбон уидæ æхсæвæ.
Хор куддæр æхе Уазай фæсте раримахста, уотæ æ тургъи дууæ
амад даргъ тугургъæди æргæлста.
- Мæнæ дессаг! Куддæр ратæвдæ ун, уæдта ме ’уæнгти уазал
рахезуй, - исгæв-гæв кæнидæ, - мадта туххуæст дæр ку не
’скодтон...
Фæсæхсæвæр фегъал æй, Æ бауæр еугур дон фестадæй. Еу
минкъий ратохæн кодта æхенимæр.
- Гæр, а ба куд уа? Хуасæ кæрдгæй дæр, хед ку нæ фæккæ-
нун...
Фæстæмæ рафунæйæй. Бонивайæнтæ кодта, уотемæй æ фуни
æваст фесхъиудтæй, цума ин æ губуни рахес фарси еске хъæма
рацавта.,.
- Ма рауагътæ! - фæгъгъæр кодта. Бийнонтæ æд устур, æд
минкъий низмалдæнцæ, Мерет биццеуи фервиста синхонтæмæ.
Уайтагъддæр фелвæстæнцæ синх. Рафæрсæ - бафæрсæ кæнунцæ.
- Дæсни ин фæрсун гъæуй, - дзурдтонцæ еуетæ.

- Даукуйæн балæдæрун кæнун рæвдзæдæр уайдæ, -
загътонцæ иннетæ.
Хеуонтæй ка дæснимæ уадæй, ка бабæй молло Гæмости
Даукуймæ. Иннетæ ба бакъупхæ ’нцæ æма сосæг дзубандитæ
кодтонцæ. Кæрæдзей рафæрсæ-бафæрсæ кодтонцæ, губуни
талæуæн ци хуастæ фæккæнунцæ, уобæл. Нур сæйгæ ба æ
дæндæгутæй æ дæллаг билæ ниййахæссидæ, æ дæндæгути къæо
къæс иссæуидæ, фæстагмæ ба æ рахес къохи амонæн æнгулдзæй
ниййахæста æ дæндæгутæ. Зир-зир кодта æ зекъæ.
- Биццеу-у-у, - еу дзамани ба нигъгъæр кодта. - Кæми дæ?
Хæдзарæ...
Гъæуи дохтир нæ адтæй. Уомæ гæсгæ ба моллотæ æма дæснитæ
адæмæн адтæнцæ сæ хуæздæр фенцайæн.
- Губуни талæу æй æма уомæн ба сæ хуастæ бæрæг æнцæ, -
загъта тæккæ кадгиндæр дæсни.
- Дæлæ Киристонгъæуи ее дохтир æма ’й æвæстеуатæй
уомæ нихъхъæртун кæнун гъæуй, - хæдзарæмæ хæстæгдæр ци
лæдæргæдæр лæгтæ адтæй, етæ уотæ ниллух кодтонцæ.
- Барæнтæ! Мæнæ ин ами хуасæ ку хонунцæ, уæд ма ’й
дæгæрнагæнгæ ба ци ласетæ Киристонгъæумæ зумæги цъемохи, -
æ дзурд багæлста дæсний æрвадæ Гуаддзау.
- Гъар арахъбæл ин топпихуасæ ракæнун гъæуй. Е адæймаг
нæ, фал бæх дæр ервæзун кæнуй. Мæ фидистæн, нæ фидтæлтæ
дæр æй æвдадзи хуасæй зудтонцæ, - загъта дæсний хуæрифурт
Бецæ, - а-фæззæги уартæ Танхъæр æ губунæй исæфунмæ
æрцудæй, сæрбехъулæнттæ кодта. Арвмæ асинттæ æвардта.
Уæд ин гъар арахъбæл топпихуасæ ракодтонцæ. Сабургай ин æй
баниуазун кодтонцæ, Уайтагъддæр æ хур - хур исервастæй, æ хед
фендæбилæй. Сæумæ ба дин кæсæн, æма Танхъæр хормæ бадуй.
Циуан хъувгъани арахъ гъар кæнунбæл фæцæнцæ. Къохидзаг
топпихуасæ ба хæцъели листæг кæнунбæл фæццалх æнцæ.
Сæйги хуссæни раргъувтонцæ. Æхеконд гъæдин къоппай ин
рахæлæмулæ кодтонцæ арахъ æма топпихуасæ. Æ цъухбæл ин
æй сабургай исæвардтонцæ, лигъстæ æвзагæй имæ дзурдтонцæ,

раниуазай, ра, хуасæй. Куд зин ниуазæн æй, хуасæ дæр уотæ хуарз
æй, зæгъгæ.
Кæрцитæ, бийнæгтæ æма ’й гъæццоли бугъзури æнгон
æрæмбарзтонцæ, уотемæй сæумæ цъæхæй брички уадæнцæ
гургъахъ надбæл. Уазал думгæ зустæй æхе цавта брички
бадæг æртæ лæгебæл: бæхти бæрцитæ кирсæй æвзестау уорс
радардтонцæ. Раст Дур - Дури донбæл куддæр багæпп кодтонцæ,
уотæ æзмæлун байдæдта сæйгæ.
- Уораметæ... Уораметæ...
- Мæнæ æрбахъæрдтæн...
- Фæстæмæ раздахетæ, фæстæмæ нæхемæ, - коруй сæйгæ, -
у-у-ух исæфун! Биццеу-у-у.
Гъæумæ куддæр бахъæрдтæнцæ, уотæ æ нæтун фæссабур æй.
Æркастæнцæ имæ, фунæй æй æви ци сабур æрцæй, зæгъгæ.
Æ цæсгон еугур фæлуорс рацæй. Ниууазал æй æ бауæр.
- Йа мæгур косæг лæг, дæ цæрунæй хуæрунмæ дæр хæсгæ
мардæй тарстæ æма дæбæл ци тагъд æрцудæй, зæгъгæ, оххæй
никкудтæй æ хуæрифурт Баззе.
Чиколамæ тегъæй ку базиндтæнцæ, уæд сæ кæунгъæр
уайтагъддæр гъæумæ байгъустæй. Ка мард ласгути размæ уадæй,
ка ба ин æ кæуйнаг хæдзарæмæ æхе хуайгæ цудæй. Æваст устур
гъæубæсти сау хабар райгъустæй. Гъæу æмæзмæлд иссæй. Кустмæ
ка ранæхстæр æй, етæ дæр цубур рæстæгмæ бал сæ гъуддæгтæ
ниууагътонцæ. Моллой къæхти буни гъæмпи халæ дæр нæбал
састæй. Æндегæй æхе æвдиста цума ’йбæл æ зæрдæ тухгинтæ
ристæй. Бадуй æма рæстæгæй - рæстæгмæ арф нийнæфидæ.
Адæмæй беретæ кудтæнцæ, сæрфтонцæ сæ гебенати зæрæндти
думæггæгутæй сæ цæстисугтæ. Биццеу, авд сувæллоней хестæр,
æхе ниддæлгоммæ кæнидæ æ уарзон фидæбæл. Ку æй раеуварс
кæниуонцæ, уæдта, хæкъурццæй кæугæй, ласæги идадбæл
кæунвæлладæй æхе æруадзидæ.
Молло аргъуд ку фæцæй, уæд ма хестæртæй еу бацудæй марди
размæ. Æ ходæ исиста:
- Нæ цæугæ мæсуг! Нæ багъæуаги фæдесон. Рохсаг уо!

Биццеу ниллæудтæй æ фиди нисæнттæ кæронмæ рахъæртун
кæнунмæ. Исаразта дзæбæх фадуæттæ. Æ зæнхи гæппæлтæ дæр
зæредæй некæд ниууагъта. Тæнтъех, сагартæн адтæй Биццеу.
Арæхстæй кæстæреуæг кæнунмæ, ракафунмæ ин е ’мгæрттæй
æ раз неке иста. Æ фиди рамардбæл фондз анзи ку рацудæй,
уæдта зарунбæл дæр фæццалхæй. Заргæ - цит, ку кæнидæ, уæд
имæ адæм æд хестæр, æд кæстæр сæ гъос æрдариуонцæ. Уæлдай
дессагдæр ба е адтæй æма фиццагдæр хатт ци зар фегъосидæ æма
æ зæрдæмæ ка бацæуидæ, уой æ разæй ка разаридæ, уомæй дæр
æй хуæздæр ракæнидæ.
Адæм деси бацæуионцæ, нуртæккæ ’ й ку фегъуста, уæд æй ци
рæсугъд заруй, зæгъгæ. Нæ, фал ма ’й æхуæдæг искодта еци зар,
æндæра ин куд æнтæсуй уотæ рæсугъд зарун, зæгъгæ.
- Йа, нивтæ байуарæг, нивтæ! .. Еуæй-еутæ сæ мадæй
райгурцæй ци устур нивтæ рахæссунцæ, - соцъа имæ ка кодта,
етæ уотæ гъенцъун кодтонцæ хебæраги.
Заргæ дæр æма фæрсаг дæр æхуæдæг ке кодта, уомæй уæлдай
хъæбæрдæр цудæй адæми зæрдæмæ.
- Ех! Ци хуарз æй мади губунæй хуарз лæгигъæдæ, амонд
рахæссун, - биццеуи ка уарзта, етæ цийнæгæнгæй дзурдтонцæ.
Гъæубæсти адæм цийни гъуддаги ку æрæмбурд уиуонцæ
игъæлдзæгдзийнадæ æ тæмæни ку бацæуидæ, зарæг адæм
кæрæдземæй еу зар раесæ - баесæ ку кæниуонцæ, уæд фæстагмæ
Биццеу дæр нийзазидæ. Уæд уартæ æрцæуæг адæми кæрæнтти
дæр дзæгъæл стуфгæнæг нæбал уидæ. Хъæбæр ке фæндæ уидæ
зарун, е дæр æ фæсте нæбал нифс кодта зарунмæ, мæхе дин
ходуйнаг кæнун, зæгъгæ. Адæми стуф исахид уидæ, марауадзæ, ду
разарæ: ду дæхе ци нигъгъос кодтай, æнæуой дин ниууорамæнтæ
ку нæбал фæууй, зæгъгæ. Æ фæллонгун мадæ ин цæмæйти
тарстæй, уонæй æхе багъæуай кодта Биццеу.
- Биццеу, мæнæ айæ де ’схæссæг, дæ фæллонгун мади æй.
Нур бафæлладæй, - сабургай дзорун райдæдта еу фæззигон изæр
æ мади æнсувæр Садуллæ, - æнзтæ дæр цæунцæ. Царди æмбали
фæндæ кæнун афонæ ’й.

- Мæ фидæй æригъосинæ алкæддæр: тагъд кæнæ цийни
гъуддагмæ, - зæгъгæ, æ дзурд багæлста Биццеуи мадæ дæр, - мах
алкæд сау нæ дардзинан.
- Гъо, кæстæртæ дæр ирæзгæ кæнунцæ. Уони гъуддаг дæр
кæнун гъæуй, - бафтудта Садуллæ. Биццеу хебæраги балæдæрун
кодта, æ зæрдæ Цæукъилти Хаджи - Омари кизгæ Меретханмæ
ке æхсайуй, уой.
- Бæргæ хуарз уидæ, е къохи ку бафтуидæ, уæд, - загъта
цийнæгæнгæй Садуллæ.
Бабочити муггаг сæ хæстæг, сæ къабæзти равзаргæ лæгти
хæццæ берæ фæррацо - бацо кодтонцæ. Фæллихстæ кодтонцæ
Хаджи - Омарæн, дæ кизгæ Меретхани дин æгъдауæй агорунцæ
æма ’й фидтæлтиккон федауцæ æгъдауæй радтæ, нæ ’йбæл
фæррæдуйдзæнæ, зæгъгæ.
Хаджи - Омари æхемæ гæсгæ берæ цидæртæ хъор кодта.
Сагъæс кодта: мæгур хæдзарæ, иливд зæнхæй дæр, фонсæй
дæр: кизги æнæ ирæдæй дæр куд радтон? Мæн къулух бæх нæ
гъæуй! На - а - а, кизгæн е бунатæн нæ бæззуй. Æрмæст Хаджи -
Омарæй иронх кодтонцæ Биццеуи лæгигъæдтæ æма е ’стур кадæ.
- Ма кæнæ, байгъосæ, ка дæ уарзуй, уомæ. Меретхани
фæндон дæр нимайуйнаг æй, - дзурдта ин æ хуæрæ Залихан.
Фидæ æхе нигъгъос кæнидæ. Къæрттæй цъола нæ гæлста. Сæ
дуармæ дууæ-æртæ лæги ку фæззиннидæ, уæд æхе бафæсфæд
кæнидæ, нур бабæй етæ Бабочити адæм æнцæ, зæгъгæ.
Раздæр кæд сабур уидæ, игъæлдзæг дзубанди кæнидæ, æ
балций хабæрттæ кæрæй - кæронмæ ракæнидæ, уæд нур ба
иссæй мадзора, кенæ ба æсхъиуд æма рæхуст дзурд.
- Уæ, Хаджи - Омар, æгæр раги дæбæл исбæрæг æй
зæронддзийнадæ. Ма бакомæ. Мает дзурд зæрди нез æй.
Зæрдæсастæй иуонгсаст хуæздæр æй, зæгъиуонцæ нæ фиддæлтæ, -
еу изæр бабæй имæ æхе бахатта Залихан, - æгайтима дæмæ
киндздзон кизгæ ес, æгайтима дин æй равзаргæ лæхъуæн агоруй.
Ма кæнæ, ка дæ нæ уарзуй, уонæмæ ма игъоса. Мулкæй мæгур ка
уа, е мæгур нæй, сæрæй мæгур ка уа, е ба æцæг мæгур æй.

- Цо, Залихан, дæхе хæдзарæн унаффæ кæнæ. Дæу унаффæ
гъæуагæ нæма ’нцæ Цæукъилтæ* Нур дæумæ ка рарвиста?! .
- Ба ди æргуагæс уæд, Бабочити рæзти ку рацæун æма син сæ
тургъæй дзæбæх федауцæ дзубанди ку фегъосун, уæд мæ зæрдæ
куддæр рахъурмæ уй æма фурцийнæй, ци дзæбæх хæстæгутæ нин
уодзæнæй, зæгъгæ, - æ цæстисугтæ сæрфгæй, бафтудта Залихан.
Мæнæ фæстаг рæстæги цалдæр минæвæртти Хаджи - Омар сæ
тургъæмæ уадзгæ дæр нæбал бакодта, неке уæмæ рарвиста æма
хæстæгдæр ма цотæ, зæгъгæ.
- Махмæ кизгæ дæттуйнаг нæййес! Кæд ма уин уæ гъостæ
æрæвгæрдон, æндæра нæ балæдæрдзинайтæ! - Хасбахъи сæрбæл
хъойрæгътæ æвæргæй, колдуармæ æрлæууæг минæвæрттæмæ
рагъæр кодта. Уобæл банцадæй гъуддаг. Минæвæрттæ нæбал
цудæй Хаджи-Омармæ.
- Биццеу, цæй мах ба иннæ кизгæбæл Меретхан исæвæрæн.
Нæ гъæубæсти берæ - уомæй хуæздæртæ æма кондгиндæртæ, -
æхе имæ базилдта Баззе.
- Кизгуттæбæл мах ами цауæн нæ кæндзинан. Зæрдæ зæрдæ
’й æма ’й къуæрæн къозо нæ кæндзинан, - æ бунатæй фестгæй,
загъта Биццеуи кæнгæ æнсувæр Азамат, - лæги фæндæ, адæми
зæрдæмæ ка бацæуа, уæхæн фæндæ гъæуй.
- Ниууагътæ. Æндæр ести таурæхъ ракæнетæ, - сæ дзубанди
син æндæр æрдæмæ æздахуй Биццеу. - Ходæг уæмæ нæ
фæккастæй Хъарданити Беслæнæн Тауасити Хадизæт ци куст
бакодта Кæсæги æхсæрбуни?
Æмхузонæй ниххудтæнцæ.
- Æвæдзи, Хадизæт Беслæнæй сæрæндæр адтæй æма ’й сум -
сумгæнгæ ниууагъта, æхуæдæг ба æхсæдгути хæццæ æрбафардæг
æй æ фиди хæдзарæмæ, - загъта Баззе.
- Сæри цæф ресагæ ’й, зæрди уедæгтæ тонуй, - æхемæ
æригъосун кодта Азамат, - адгинæй, кадгинæй агорæ дæхецæн
хæстæг, табу мендартæ ин кæнæ æма дæ дзæбæх зæгъуни бæсти
куйи тард ракæнæд. Мæнæ дессаг? Нур мах уесæй æздахгæ ан?
- Ес еунæг хуасæ! - загъта Биццеуи æмхæурифурт Азнаур.

- Раст зæгъис, Азнаур, дæ цæрæнбон берæ уæд. Е ’ргом
Биццеумæ фæххатгæй, загъта: - Скъæфун æй гъæуй, скъæфун!
Биццеу æ бунатæй фесхъиудтæй:
- Уомæн уæн нæййес! Æз адæми кæрæдзей тоги нæ нивдулун
кæндзæнæн! Уой кой кæнгæ дæр ма кæнтæ. Цоритæ æма уи
Лагкути хабар æрбайронх æй. Сæ циртити сикъит ку нæма басор
æй. -
Биццеу фендæдуарæй.
Уой фæсте ма, сауæнгæ кизги хæстæгутæй дæр берæ кадæртæ
ардудта Биццеуи, скъæфун æ хуасæ, зæгъгæ. Фал Биццеу æхе
нигъгъос кæнидæ. Нур æцæгæй анæмæ байгъосæ, адæми
кæрæдзебæл исардауæ, фæстагонтæн тоггинтæ искæнæ, дæхе ба
адæмæн æлгъистаг фæккæнæ, уæд уомæй гумудзадæр гъуддаг ес,
зæгъгæ, гъенцъунгæнгæ æхецæн дзурдта Биццеу.
Æ зæрдæ ’й æндæр хæдзарæмæ минæвар кæнун дæр нæ
уагъта. Дæ кадæбæл дæхе уадзæ, зæгъгæ, имæ исдзоридæ алкæд.
Уалдзæг... Дессаги рæсугъд уалдзæг никкодта. Адæм сæ
зæнхити гæппæлтæ бахумæ кодтонцæ. Багæлстонцæ си нæмуг
дæр. Се ’рух рахадтонцæ æхсæдæнтæмæ цæттæ кæнунмæ.
Будуртæ гаузау дессаги рæсугъд фестадæнцæ. Адæймаги
сæхемæ ластонцæ. Гъæугæрæнтти сабийтæ æма листæг фонсæй
æмæзмæлд иссæнцæ. Рæзæ бæлæсти дидингути æхцæуæн тæф
адæймаги зæрдæ рæуæг кодта.
Тæходуйтæ, атæ ку уайдæ алкæддæр, уæд адæймаг дзæнæти
нæ цæридæ?! Цæридæ, цæридæ, зæгъгæ, кæдзос уæлдæф арф
æрбауолæфгæй, æхецæн загъта Биццеу.
Еу изæр Биццеумæ хонæг бадзурдта:
- Малити Хъайсæни еунæг фурт Индрис тифæй уæззау сæйгæ
фæцæй. Нæбал имæ æнгъæл кастæнцæ. Фал раервазтæй адзалæй.
Нур муггаг кувд кæнунцæ æма дæ уордæмæ агорунцæ.
Берæ дзиллæ æрæмбурдæй Хъайсæнмæ арфæмæ.
Цийнæдзийнадæ æ базуртæбæл адæми исиста. Кафунцæ,
гъазунцæ, зарунцæ, исахид æнцæ кæрæдземæн дзæбæх зæгъуни
æздæхтæ. Равзаргæдæр зарæг, адæми дессаги зæрдтитæ, урух

денгизи цæхъалтау, сæ зæрдæмæдзæугæ уолæнтæ гъæубæл пурх
кодтонцæ. Устур ериси бацудæнцæ зарунмæ Бабочити Биццеу
æма уозуруггаг Галачити Илас. Биццеу фæстагмæ ниууорæдта,
адæм ин алкæд ци зарбæл фæллихстæ кæнунцæ, уой. Уæдта
низзагъта Хори кизгæ Акула æма мæйи фурт Сæрæн Ацæмæзи
зар. Игъосæг адæм сæ фурдесæй фестадæнцæ. Бæргæ нисан
кодта Иласмæ, идарддæр мæ раййевæ, зæгъгæ, фал неци. Никки
ходæзмолтæ гæнгæй æхе здахуй Иласмæ æма ин æ къохæй
амонуй, идарддæр æй ду кæнæ, зæгъгæ. Фал...
Цалдæр боней фæсте Цæукъилти Хаджи - Омармæ
Хъогъалухъти гъæуæй хонæг æрбахъæрттæй æма ин радзурдта:
- Де ’рдхуард Мæжидмæ ес устур кувд. Æхсæз кизгей фæсте
ин исæнтæстæй лæхъуæн. Агоруй дæ æгъдауæй дæс лæгей хæццæ.
Коруй ди, ма базийнадæ кæнæ, зæгъгæ.
- Хуарз хабар æй. Рауай, мæн цæун гъæуй æгъдауæй, - загъта
æ бийнонтæн Хаджи - Омар. Муггаги хестæр Темболати хæццæ
ниффæндæ кодтонцæ. Муггаг æма хæстæгутæй равзурстонцæ
фондз лæги, фондз нæлгоймаги ба адæгон адæмæй.
- Нур уоми æрмæст финги æгъдау нæ уодзæнæй, фал ма
си зарунбæл дæр ерис кæндзæнæнцæ арфæгæнæг адæм. Кæсæг
рагæй дæр зарæг адæм æнцæ. Раст зæгъгæй, фиддæлти хæзнайæй
гъæздуг æнцæ. Мах дæр райсун гъæуй нæ хæццæ, дзæбæх зарун
ка зонуй, уæхæнтти, - загъта Темболат Хаджи - Омарæн.
Хаджи - Омар дзæвгарæ гъосæй ралæудтæй. Ке хонунмæ
гъавунцæ, уонæй уоййасæ неке арæхсуй зарунмæ, фал куд
киндæуа.
- Æма ке фæххонæн? Ка нæмæ ес уæхæнттæ? Заргæ бæргæ
кæнунцæ, фал... уордæмæ фæххонуни бæрцæбæл ба нæ...
Æхе нимæр сагъæс кæнуй берæ кæбæлдæрти. Ранимайæ -
банимайæ сæ фæккодта. Гъæуи сæрæй гъæуи бунмæ фæззелæн
кæнидæ, æ фæстаг ба Бабочити Биццеумæ ранцайидæ. Æппундæр
нæ цох кодта æ зæрдæй Биццеу.
- Биццеу, бæргæ хуарз уидæ, фал дин е мах хæццæ цæуй?
Цæмæннæ! Мах имæ куд байгъустан, уотæ нæмæ байгъосдзæнæй

е дæр, - æ сосæг сагъæстæ кæрæдзей æмпурсгæ цудæнцæ
Хаджи - Омарæн.
- Уæ, Хаджи - Омар, Хаджи - Омар, бæргæ дин загътон,
Меретхани раттæ Биццеуæн, сæрбонзонгæ, исуйнаг æй. Æма мæ
дзæбæх нæ балæдæрдтæ. Тæходуйтæ, уæхæнттæ нæмæ фулдæр
ку уайдæ, - загъта Темболат, - нур ба донмæ фæрæтæй лæборæ.
Бæргæ син рацæвидæ Биццеу сæ цъухти пъæстутæ.
Уæдта Темболат Хаджи - Омари цонгмæ бавналдта æма ин
уотæ зæгъуй:
- Хъуранæй дин ард хуæрун, Хаджи - Омар, Биццеу уоми
ку разаридæ, уæд сæ равзаргæ дæр зарæг фæсевæд сæхъсун
фæууиуонцæ, сæхъсун!
- Гæнæн ци гъуддагæн нæ уа, уой кой ма кæнисæ, Темболат, -
æнкъардæй загъта Хаджи - Омар.
Хаджи - Омар æхсæви тар талинги сабургай цæуй сæхемæ.
Сагъæс кæнуй хебæраги:
- Нæ фиддæлтæ ци зундгин адтæнцæ, ци?! . Кæсай, дигорон
лæгæн, дан, мае æ фиццаг зунди бæсти æ фæстаг зунд ку уайдæ.
Нур мæмæ ци зунд ее, е мæмæ ку адтайдæ раздæр, уæд мæ зарæг
лæг агорун нæ гъудайдæ. Кедæрти цъухтæ дæр мæбæл рамбалдæй.
Мæ тæрегъæд сæ фæууæд! .. Гъæунги, каурæбун æрлæудтæй æма
сагъæс кæнуй, цæй, Биццеуæн балæдæрун кæнон, кæдимайди ма
исарази уидæ мæ хæццæ фæццæунбæл, зæгъгæ.
Раст куддæр син сæ колдуармæ бахъæрттæй Хаджи - Омар,
уотæ Биццеубæл хæрхæмбæлд фæцæй. Мæйдари кæрæдзей
дзæбæх не ’рфæсмардтонцæ. Хæстæг бацудæй Хаджи - Омар
Биццеумæ. Лæхъуæн æхе еуварс ласуй.
- Минкъий барæнæуай, Биццеу. Дæ хæццæ мæ цубур
дзубандиаг ес. Æрмæст ци дзорæн, е нæ æхсæн куд уа, уотæ, -
гъæуæйттæ гæнгæй, загъта Хаджи - Омар.
- Табуафси, дзурд лæдæрун, - нидæнæй загъта Биццеу.
Æхецæн ба цалдæр гъудий æ сæри магъзи февзурстæй. Хуцау
хуарзæн æй фæккæнæ, зæгъгæ, æхе нимæр исдзурдта лæхъуæн. -
Даргъ дзубандийæн рæстæг нæййес. Байгъосæ. Лæгигъæдæ

æвзарæн дзаман никкодта. Дууæ боней фæсте цийни гъуддаги
цæун Хъогъалухътæмæ. Ду мæ хæццæ рацо. Кæд лæгдзийнадæ
равдесай, уæд дæ гъолæ сах рабадтæй, - гъæргомау загъта
Хаджи - Омар.
Лæхъуæн къæмдзæстуг æй æма имæ æргом кæсун не ’ндеуй.
Дес кæнуй, нур мæн ка нецæмæ æрдардта, æма мæ минæвæртти
мин куйи тард ка ракодта, е ци кæнунмæ гъавуй, уой ку базонинæ,
зæгъгæ, сагъæси бацудæй.
- Нæ дæ лæдæрун, - фæгъгъос æй, уæдта бафтудта Биццеу, -
мæнмæ цæй лæгигъæдæ ес? Æз ка дæн? Ци æй мае бон? Мæгур
æма мæгур. Ци лæгигъæдæ мæмæ уа, е кæми исахедздзæнæй, -
хъæбæр нийнæфгæй, загъта Биццеу.
Хаджи - Омар Биццеуи дзубандитæбæл арф ниссагъæс
кодта. Ци ’здæх си рагæлстайдæ, уой нæ ирдта. Нурмæй дзæбæх
нæ лæдæрдтæн. Айæ сæрбонзонгæ лæхъуæн ку æй, исуйнаг æй.
Бæрæг æй, зæгъгæ.
- Бæргæ ескæмæн ескæд ку исбæззинæ! Еске мæ ести
зæрдæмæдзæугæ гъуддаги ку банимаидæ. Æз дæр æй дорæй нæ
фехсинæ. Мæхе нæ бафæсфæд кæндзæнæн, кæми бæззон, уоми -
фæстагмæ, загъта Биццеу, - мæ фæллонгун фидæ мин ци фарнæ
ниууагъта, уой гъæуама ма фесафон.
- Кæсæгæй нæмæ хонæг ес. Хъогъалухъти ме ’рдхуард
Мæжидмæ устур цийни ’змæлд ес, лæхъуæни кувд. Кæсæгмæ
уæхæн бæрæгбони адæм сæ лæгигъæдтæ февдесунцæ, лæвæрттæ
дæр си фæууй. Æвæдзи, хъæбæрдæр зарунмæ. Æз дæ хонун
мæ хæццæ. Ду уоми разарæ. Кæд рамолай, уæд дин мае кизги
ратдзæнæн. Гъа, мæнæ дин - мæ Хуцауи къох, - Хаджи-Омар
Биццеуи къохмæ бавналдта.
Лæхъуæни цæсгом тоги нæмуг фестадæй. Мæнæ дессаг, айæ
цитæ дзоруй! Фун фæууинæгау мæмæ кæсуй. Расуг уа æма си
арахъи, ниуæзти карз тæф дæр ку нæ кæлуй. Кенæ еске хæццæ
хæснæ ма ракæнæд æма мæ ма фæггириззаг кæнæнтæ, зæгъгæ,
сагъæсти бафтудæй, хъæбæр адгинæй æхецæн хæстæгæн ке

агурдта. Ку бахæстæг уæн, уæдта мин Хаджи-Омар фиди бунати
дæр уодзæнæй, зæгъгæ, уой рази.
- Ци нигъгъос дæ? Цæмæй си тæрсис? Кенæ гурусхæ кæнис,
сайгæ дæ кæнун, зæгъгæ? Æз дæмæ æнафони хумæтæги не
’рбацудтæн. Адæми цъух лæгъуз æй. Беретæ ести хабари фудæй
фæммæлунцæ. Зундгин ба мадзора фæууй, мæнæ дæу хузæн, - уотæ
лигъстæ кæнуй кизги фидæ уосгорæн. Хаджи-Омар балæдæрун
кодта Биццеуæн, сæ аци сосæг дзубанди ескæмæн дзоргæ ке нæй,
уой. Уæдта ин загъта, хестæртæй имæ еске ке æрбарветдзæнæй
устур курдиади хæццæ, нæ гъæубæсти кади, дæхе кади æма
Цæукъилти кади туххæй. Мæнæй ба дин зæгъдзæнæй, хæзна æй
нæ фæндуй, зæгъгæ.
- Цубур дзурдæй, хъæбæр дæмæ æз æнгъæл кæсдзæнæн! -
фæстагмæ цубурæй загъта æма æхсæви тари æрбайсавдæй
Хаджи - Омар.
...Дессаги хор бон адтæй. Дæс бæхгини игъæлдзæгæй цæунцæ
сæ фусунтæ Чиколайæй. Разæй æртæ хестæри æмвæрстæ сæ
лæхъуæни дзаманиккон хабæрттæ игъæлдзæгæй кæнунцæ.
Алкæмæн дæр си адтæй кæсгон лимæнтæ. Сауæнгæ ма æссон
лимæнти койтæ дæр сæмæ æрцудæй. Уæд кæсгонау равзариуонцæ,
уæдта æссонау. Ка си хъæбæрдæр кодта, е ба бæрæг на ’дтæй. Сæ
фæстаг ходунбæл ранцаидæ.
Мæжидти райдзаст урух тургъæй арфæгæнæг адæм ракæлæ -
ракæлæ кодтонцæ. Минмурон фæндури цагъд, федауцæ устур
дзурд æма берæ зæрдæмæдзæугæ зарти зæлтæ кæсгон гъæуи
бæрæгбонхуз дардтонцæ. Фæстагмæ кувди бадæг адæм сæ гъос
хъæбæрдæр æрдардтонцæ зарунмæ.
Даргъ рахаст кувди бадти кæсгонау, ка æссонау, ка бабæй
дигоронау зардта. Фæстагмæ ракурдтонцæ, цæмæй Бабочити
Биццеу разардтайдæ.
- Мæнæ мах ке туххæй æрæмбурд ан, е æй хæдзарвæндаги
бундор æма цæруйнаг уæд!.. Æ мадæ, æ фидæй хъаурæгиндæр
æма нивгундæр куд уа, уæхæн амонд æй уæд, - æма сабургай
низзардта Биццеу.

Æ зарунмæ сауæнгæ хæдзарæй дæр рацудæнцæ, устур гъазти
сæ кафун ниууагътонцæ. Æрмæст игъустæй тургъæй Биццеуи
зар. Зар æ базуртæбæл исиста фæрсаггæнгути. Адæммæ уотæ
фæккастæй, цума арвæй зæнхи астæу кæсгон гъæуи сæрмæ
симдбæл, кепенабæл æрхуæстæнцæ, уотæ. Хестæртæ загътонцæ,
Чиколайаг Бабочити Биццеу рамулдта зарунмæ, зæгъгæ.
- Берæ фæццæрæд, Биццеу рамулдта!
Адæм сæ каст искодтонцæ уæлахездзаумæ.
- Темболат! Нæ сиахс дæ зæрдæмæ цæуй æви нæ?! -
игъæлдзæгæй загъта Хаджи-Омар.
- Хаир уæд, хаир! Дæ кизгæ дæр æ цæрæн хæдзари дзæбæхæй
фæццæрæд! - цийнæгæнгæй уæллæй рагъæр кодта Цæукъилти
хестæр Темболат.
Биццеу дууæ æмбалей хæццæ æхе фингæй райста. Æ каййеси
хæццæ ин æмвингæ бадæн нæбал адтæй. Гъæумæ дæр асхъодæй
æрбацудæй æ дууæ æмбалей хæццæ,
Къуæрей фæсте Биццеуæн Меретхани æрхудтонцæ. Дууæ
хæстæги кадæ æма намусæй фæццардæнцæ.
23. 04. 1977 анз,
Редант.
МÆНГАРД
(РАГОН ЦАРДÆЙ ÆЦÆГ ХАБАР]
Айтег кæд седзæрæй байзадæй, уæддæр æй фæндадтæй
зарун, ходун æма кафун. Æ мадæй райгурцæй рахаста берæ
хуарздзийнæдтæ. Ци гъæуи цардæй, уоми æд устур, æд минкъий
дес кодтонцæ æ æвзигъддзийнадæбæл. Уæлдай дессагдæр ба
сæмæ кастæй æ цъухи дзурди циргъдзийнадæ.
- Кæми еруй, кæми, еци ’здæхтæ? - хестæртæ, нихæси
æрæмбурд уогæй, арæх дзурдтонцæ, е раст курухон лæг æй,
зæгъгæ.

- Нæ, фал ма е æ лæги карæмæ ку рацæра, уæд тæрхони
лæг уодзæнæй, - дзуаппгин лæгтæ бафтудтонцæ, - адæм æй
агордзæнæнцæ устур хæзнайау. Цæрæд. Ирæзæд. Ба ин æнтæсæд.
Хуарздзийнадæ ин ке цæстæ уарзта, етæ ин æ цардбæл расагъæс
кæниуонцæ. Сæхе нимæр гъенцъун кодтонцæ, Айтег æвзонг
уогæй гургъахъ надбæл тохгæнгæ ке цудæй, уобæл. Цæветтонгæ,
Урусхан æма Самæти цардæнцæ хуæнхаг минкъий гъæубæсти.
Æрæгиау син исæнтæстæй Айтег. Тарстæнцæ ин, авгæн сæттунæй
куд фæттæрсунцæ, уотæ. Сæ хъауритæбæл нæ аурстонцæ се
’нгъæлдзауи царди тонхи рауадзунбæл. Æ цийнæй ирæзтæнцæ.
Фал фæззæги куститæ сæ тæккæ тумугъи ку адтæнцæ, уæд
устур бæлахи бахаудтæнцæ. Адтæй райдзаст хор бон. Донти,
Рагъбæлиндзæрти æма Хъогъузи адæм æмæзмæлд кодтонцæ.
Уорс хонхи рæуæг ахъуз адæми иуæнгтæ рæуæг кодта. Айтеги
фидæ Урусхан æ игуæрдæни гæбази пахсайæй лæвæрæнтæ конд
фæцæй. Æ зæрдæ рохс кодта æ кустмæ. Мæнæ нуртæккæ ласæг
дасунмæ бавналдзæнæй, зæгъгæ, уотæ ба ибæл æ цæститæ ратар
æнцæ. Мæнæ дессаг! А ци уа, зæгъгæ, гъенцъунбæл фæцæй. Æхе
сабургай хуаси лæвæрæни рази æруагъта.
- Айтег! Айтег! Марауадзæ, Сабанмæ бадзорæ! - фæгъгъæр
кодта Урусхан.
Æ хестæр æнсувæр Сабан уотдæр саталæ æма уæрдæхтæ
рæвдзæ кодта. Цалинмæ Айтег Сабани хæццæ фæстæмæ
’здахтæй, уæдмæ Урусхан дзорунгъон нæбал иссæй. Сабан
тегъæмæ исуадæй, фæдес нигъгъæр кодта. Игуæрдæнти адæм
æрæбурд æнцæ. Бæргæ ма Урусхан, Урусхан кодтонцæ, фал... Фал
некæмæбал ракастæй. Æ рахес къох сабургай æ сæрмæ исесидæ,
уæдта ’й æ цæстисугтæ калгæ, фæстæмæ æруадзидæ.
- Сæри талæу унæй тæссаг æй, - гъос-гъосæй дзурдтонцæ,
лæдæргæ дæр ка ’дтæй, етæ.
Айтег еуварсмæ рацудæй æма хæкъурццæй кудтæй. Æ
цæстисугтæ сæрфта æ дустæй. Зумæги дуармæ Урусхани фæззæги
гъуддæгтæ дæрæсхуæрæнтæй байзадæнцæ. Æ царди æмбал
Самæти райдæдта æнæнцойнæ бæнттæ æма æнæхуссæг æхсæвтæ

æрветун. Сау сæрбæттæнæй æ сæр тухтæй æрзелидæ гъæубæсти
лæггин хæдзæрттæбæл, иннæ гъæути ба - хæстæгутæбæл æнхус
æнгъæл.
Хуæнхаг адæм хуарз æнцæ тухст сахати мæгурмæ фæккæсуни
гъуддаги. Уæлдайдæр ба Урусхани байзайæггагмæ фæккæсунмæ.
Уомæн е ’нхуси хай кæбæл на ’дтæй, уæхæн си неке разиндтайдæ.
Къохгин лæг адтæй. Хуæнхаг царди лæгмæ ци лæгигъæдтæ униау
уа, уонæй ин æ раз берæ неке райстайдæ. Никки ба ма дессаги
цæстуарзон адæймаг адтæй. Уомæ гæсгæ адæми зæрдити ахæста
устур кади бунат. Самæти æхе кæмæдæр бакъолæ кодта æнхус
æнгъæл, етæ æнæзийнадæй æнхус кодтонцæ. Гъеуотæ цалдæр
зеуи ракодтонцæ хуасæ кæрдунмæ, æнтаунмæ, хуасæ ласунмæ,
инайæ кæнунмæ æма Хацъугги гъæдæй сог хæссунмæ.
Самæти саударæг уосæ адтæй æма еунæгæй ку райзаидæ, уæд
æ цæстисугæй æхе æхснадта. Æ фурзæрдристæй, цит, æхецæн
бунат дæр нæбал ирдта. Айтег дæр æнкъардæй ку уидта æ
ниййерæг мади, уæд кæун райдаидæ.
- Сæти, ма кæнæ, ма кæнæ, - кæун гъæлæсæй дзоргæй æхе
бахатидæ æ мадæмæ.
Мадæ æ сабийи æнкъард дзурдтæ ку райгъосидæ, уæд бустæги
æ зæрди тогдадзиндтæ куддæр сæхе æрбалвасиуонцæ æма æ
содзагæ цæстисугтæн ниууорамæнтæ нæбалуидæ. Уæхæн бæнттæ
æгас бон дæр æнæхуæргæй байзаидæ. Алли сабатизæри дæр
уæлмæрдтæмæ цудæй. Фиццаг рæстæги сæ синхи уостити хæццæ,
фæстагмæ ба - еунæгæй. Зианмæ цæугæй фиццаг æ цæстисугтæ
гæр-гæрæй æгъзæлун райдаиуонцæ, уæдта зиани хæстæгути хузæн
охæй кæугæ бацæуидæ. Уотемæй кæддæри зæгъунæн рæсугъд
Самæти æ хузæ хъæбæр исæййивта. Æ уæргутæ æ буни нæбал
цудæнцæ. Æ цæсгон ивайæнтæ кæнун райдæдта. Æ зæрдæмæ
рохси цъита нæбал хъæрттæй. Зинæвзарæн æма æрхæндæг, раст
зæгъгæй, рæсугъдти рæсугъди дæр фудуиндмæ кæнунцæ.
Уалæ Æхседторти тегъæй Айтег биццеути хæццæ æ цъæхснаг
хъурæй ку низзаридæ, уæд Самæти ба æ цæстисугæй æхе æхснун
райдаидæ. Кенæ ба синхи уоститæ ку бамбурд уиуонцæ атæ

еске хæдзари æхсæвæ сæ кустæгти хæццæ. Еске си ести ходæг
дзубанди ку кæнидæ æма ходæгæй ку бакъуæцæлтæ уионцæ, уæд
сæмæ Самæти ба æ гъос дæр хæзна не ’рдаридæ.
- Ци хъал айтæ, ци. Уотæ ходун ке бон æй, - фæстагмæ уотæ
бакæнидæ Самæти.
- О, Дзагурон, Дзагурон. Сапархан Орæзмæги фæсте æхе
айнæгæй куд гæлста, уотæ кæнис! Æгæр æнæхъаурæ разиндтæ.
Адæмæй дæр æфсæрми гъæуй, æфсæрми. Берæ ’й, кæд æгæр нæй,
уæд! - дзориуонцæ ин сауæнгæ седзæргæстæ дæр ма.
Лæдæргæдæр гъæуггæгтæ имæ сæхе бахатиуонцæ, ма кæнæ,
ма кæнæ, кæунæй ду Урусхани нæбал раздахдзæнæ. Федардæр ун
гъæуй. Ка дæ нæ уарзуй, уони фæндæуагæ дæхе ма кæнæ. Уæддæр
дæ еунæги сагъæс кæнæ, зæгъгæ.
Фæстагмæ Самæтий зæрдинез иссирдта æма батарæй. Айтег
гъæуи астæу байзадæй, еунæг гъæдæ дорæй. Бæргæ архайдта,
æ хæдзарæ цæмæй нæ фехалдайдæ, æхуæдæгка цæмæй нæ
фесхъæтæг адтайдæ, уобæл. Æ мадирваддæлтæ имæ цалдæр цуди
æрбакодтонцæ, фал уонæмæ цæунбæл не ’сарази æй. Гъæуи ин ци
æмгæрттæ адтæй, етæ имæ сæхе æрбахæстæг кодтонцæ, Еске си
сехуар ку кæнидæ, уæд зæрдхъурмæй исдзоридæ æ мадæмæ:
- Айтегæн ба? Айфонмæ æнæхуæргæй æй. Уидæ уæхæн
сæумитæ, кенæ ба уæхæн изæртæ æма имæ цалдæремæй
фелвæсиуонцæ, ка хъæбуни хæццæ, ка бабæй цигъд æма дигорони
хуари гудуни хæццæ. Уотæ ин уæледарæсæй дæр æнхус кодтонцæ.
Айтег ба е ’мгæртти ахур кодта зарун, кафун, фæстагмæ
ба хæтæлæй цæгъдунбæл дæр. Гъолтæ ба имæ къæстæни дзаг
адтæй. Алкæддæр æ ходидзаг æрбахæссидæ. Дуккаг бон ба сæ æ
лимæнтæн байуаридæ.
Хуæнхаг минкъий гъæубæсти хуарз æгъдау уидæ: адæм сæхе
æрбахæстæг кæниуонцæ зиангини хæдзарæмæ, хъæбæрдæр
ба мæнæ Айтеги хузæнттæмæ. Айтегæн ’ка мæнæуи меркъæ
лæвардта, ка хуаси ласæг, ка бабæй хæрæг уаргъ сог.
Адæм Айтеги хæдзарæбæл нимадтонцæ æма ’ й агурдтонцæ
кувдмæ дæр, хистмæ дæр, уæдта кизгæрветæг æма киндзхон дæр.

Нур ин фондземæ исхъæрдтæнцæ, хизесæг кæмæн æй, етæ.
Бæнттæ куд цæугæ цудæнцæ, уотæ Айтеги сæри царди
сагъæстæ фулдэерæй-фулдæр кодтонцæ.
Йе ’нгарæ биццеутæ сæ фиддæлти хæццæ кустмæ ку
фæррастуиуонцæ, уæд йе ба сæ фæдбæл кæсгæ байзаидæ. Арф
нийнæфидæ...
Сабан æ зæрдæмæ хæстæгæй - хæстæгдæр гæнгæ цудæй.
Гъуддаг æй ку неци уидæ, уæддæр уайтагъддæр æ рази балæууидæ.
Уæд æй еу гъуддагбæл рафæрсидæ, уæдта иннебæл. Хъæбæрдæр
ба æ зæрдæ æхсайдта хæстæгутæ зонунмæ. Сабан цæстуарзонæй
Айтегæн амудта еугур хæстæгутæ дæр. Æндæр гъæумæ ку
цæуидæ, уæд æй еуæй~еу хатт æ хæццæ дæр фæххонидæ. Седзæр
биццеубæл уоститæ фæццийнитæ кæниуонцæ, ра ин кæниуонцæ
лæвæрттæ дæр,
Сабан æма Ерету æнæзæнæг адтæнцæ. Раст зæгъгæй, Сабан
хуæст адтæй, фиддæлтæй ци хуарз æгъдæуттæ байзадæй,
уонæбæл, Зиани хабар, кенæ ба цийни хабар, уæд хæдзари куст
хестæр нæ кодта. Æгъдæуттæмæ адæми хæццæ фæрраст уидæ.
Ерету ба хъурдохæн кодта:
- Етæ дзæгъæл гъæла гъуддæгтæ ку ’нцæ! Ка дин ци
фæууодзæнæй?! Дæ мæгур мортæ дзæгъæли калис, дзæгъæли!
Цо, фæстæдæр фæсмон ку нæ кæнай, уæд бæрæг уодзæнæй! -
Сабани фæдбæл рагъæр кæнидæ Ерету.
Сабан фæллонгун лæг адтæй æма каркау æ нихбунæй куста,
галау ба - æ бæрзæйæй. Æ реуæй хумæ кодта, æ гебенай зæронди
думæггæгутæй - ласæн. Æхуæдæгка Еретуй бæлахæй æ дивилтæ
авд халебæл тилдта.
Еу дзамани Ерету ниссагъæс кодта æхе нимæр, а Айтегмæ ес
зæнхи гæппæлтæ, фонси къуар, хæдзарæ, цæмæй февналдзеуа,
уæхæн дзаумæуттæ, зæгъгæ. Етæ нæ къохи ку бафтуйонцæ, уæд
мæ ка нæ уарзуй, етæ соцъайæй ниммæлиуонцæ. А губуннези
хуæлæдздзаги ба цанæбæрæг гъæудзæнæй.
Æ фæндæ Ерету иской кодта Сабанæн.
- Дæ фæндæ хуарз фæндæ ’й. Дæ балгъетæг уой бунати

равзурæд. Уæддæр æмбаргæ сабий æхе дæлуадзуг кæнун нæ
уадзуй, - загъта Сабан, - йад, уæууау, æнæбундорæй цæрун ци
зин æй, ци!
- Дæуæн де ’нсувæри биццеу æй æма дин е дæр цæмæннæ
бæззуй бундорæн. Мадта дин адæми зæрдæмæ дæр бацæудзæнæй.
Уой хæццæ ба ма берæ кæмæйдæртæй дæр фæгъгъæздугдæр
уодзинан. Изолмæ сагъæс кæнун гъæуй, изолмæ, - арæхтсгай
дзубанди даргъ хæссун райдаидæ Ерету рагъæуай-багъæуай
гæнгæй.
- Тæрсгæ кæнун, æ хæццæ ку нæ бафедауай, уомæй. Е
сабур æма зундгин биццеу æй, ду ба æнæргъуди æма æнахъæл
дæ. Айтегмæ листæг фæккæсун, æппундæр налатдзийнадæ нæ
уодæнсуй гъолти гъазгæй дæр, - фæстагмæ æргомæй загъта
Сабан.
Ерету, бæрнаг далисау, æд гъæуггаг, æд иуазæг алкæмæй дæр
æхе римахста.
Уæдæй фæстæмæ Ерету Айтеги фæд уæгъдæ нæбал уагъта.
Дугуси куройнæ фестадæй æма ибæл базуртæ базадæй. Алкæд
ин хаста рæвдауæнтæ. Сæумæ имæ раги фелвæсидæ. Амундтитæ
кæнунбæл ин фæууидæ. Æ фæстаг хъауритæй имæ æ робаси
æвзаг исласта. Цъеу, дан, æргъæвстæй æнцон ахæссæн æй„.
- Нанай карк, дæуæн дæр махæй уæлдай ма ами ка ес? Неке,
нæ! Ка лæдæра, е æхеуонтæбæл хъæбæр æнод фæууй. Нæ лæг ба
алкæд уотæ кæнуй: уæ, мæ цæугæ мæсуг, уæ мæ зæрдæдарæн, уæ
мæ исони бон, нæ хæдзарвæндаги бундор нин зелун ма бауадзæ,
зæгъгæ. Фингæбæл бадгæй ба, æ комидзаг æнæ, рохсаг уо,
Урусхан, зæгъгæ, некæд хуæруй. Ерету цума Айтеги берæ уарзта,
уотæ ин æ ростæ рæвдаугæ дуддитæ кодта, - гъо, нур ба цæуæн
нæхемæ. Дæ фиди æнсувæр бабæй аци бон цалдæр хатти дæ кой
ракодта. Бæллах ба ци æй?„ Дæ фиди кой дин ку искæнуй, уæдта
æваст кæунбæл фæууй. Сумах тæнзæрдæ муггаг айтæ, тæнзæрдæ.
Тæходуйтæ!..
- Ци фæцайтæ?! Æз сумахмæ ку æнгъæлмæ кæсун, -
уæлиндзæй æргъæр кодта Сабан Ерету æма Айтегмæ.

- Кæсай, ести мæнгæ дзорун? Æнæ дæу нæ лæг æхецæн бунат
дæр нæбал еруй. Багъуди кæнæ, ба дæ фиди æнсувæри, - Айтеги
къохбæл рахуæцгæй, загъта Ерету.
Зийнадæ гæнгæ ранæхстæр æй Айтег.
- Мæ зæрди уедагæ дæ! Мæ хори хай, мæ адгин бæдолæ!
Дæ нивонд æрбауон. Дæ фæхъау фæууон. Дæ рунтæ дин
рахуæрон. Нанай карк дæ ду, нанай карк! -
Кæми æ цуд фæттагъддæр кæнидæ, кæми бабæй æй
фæссабурдæр кæнидæ Ерету. Фал робасæй хийнæ дæр адтæй,
берæгъæй - зудæ дæр, куйæй ба хуæцагæ дæр - и налат.
Раст еци бон Ерету Сабанæн æрæмбурд кæнун кодта гъæуи
дзурддзæугæ лæгти, цæмæй Айтег исарази адтайдæ Сабан æма
Еретуй хæццæ æрцæрунбæл. Айтегæн ма ци гæнæн адтæй, гъæуи
хестæртæ имæ сæхе ку бахаттонцæ, уæд?.. Берæ фæллæудтæй
гъосæй, уæдта исарази æй.
Ерету ард бахуардта гъæуи фæрнуг хестæрти рази. - Æз
Айтеги есун мæхецæн фуртæн. Мæ зæрдæ мæхебæл дарун, царди
тонхи æй ке рауадздзæнæн, уобæл. Ард хуæрун, мæнæ хестæртæ,
сумах размæ. Зингæй ард хуæрун. Зæнхæй ба соми кæнун!
- Зæгæли хуастау - æ дзурд федар разиннæд! - загъта
хестæртæй сæ еу.
Айтеги хумзæнхи гæппæлтæ, игуæрдæни гæбæзтæ, сторвонс
æма фусти къуар бафтудæнцæ Сабан æма Еретуй къохи.
Кæбæлти ниццæй æхемæ Ерету. Нур мæ фудголтæ кæуæнтæ.
Мæ хæдзарæн æ риуæ ирæзуй. Ирæзæд! Фæстæдæр ба фæррæвдзæ
дæр уодзæнæй. Хумæтæги нæ дзурдтонцæ мæ цæгати хестæртæ,
зунд - хай, бæстæ ба - хай, зæгъгæ.
- Уæ, бæргæ ’й нецæмæн гъудæй аци æлгъисти хæццæ
бафтуйун, - беретæ æргомæй дзурдтонцæ, - ирæзгæ адæймаги
ратæлæтмæ берæ некæд гъæуй. Уæлдайдæр ба Айтеги.
Æнæуойдæр нæ курухон фиддæлти æгъдаумæ гæсгæ хуæрифурти
седзæр мади ’рвадæмæ цæуй.
Бæнттæ æнæрлæугити цудæнцæ. Фиццаг рæстæги Ерету
æхе рæсугъдæй равдиста. Уæдта, куд фæззæгъунцæ, Айтегмæ

æ гъунтъуз кæрцæ фæххатта. Еу рæстæги æхе æнæдзоргитæ
искодта. Биццеу æй естæбæл ку фæрсидæ, уæд æй е ба гъуди
дæр нæбал кодта, никъкъойдор уидæ. Уой фæсте ба Айтег, цит,
хæдзари ку уидæ, уæд ибæл уæд еу дзаумау нинтъохидæ, инней
ба дуарæй æндæмæ рахсидæ, карз æлгъетгæ.
- Бунбайунаг адтæнцæ аци исæвдздзаг муггаг! - уæлиндзæмæ
исуайгæй, нигъгъæр кæнидæ Ерету. - Æндæмæ ракæсæ,
æргъонхуар! Уа-а-лæ уæлитæ æма уæситæ кæрдуйнаг хумæмæ
фæццæунцæ. Фоне сосæнгæнæни тегъæбæл æгæр берæ лæуунцæ!
Донмæ сæ баздахæ! Хæран! Ескæд фезмæлæ цурддæр!
Цæрдæг, сæрбонзонгæ биццеу фæййагайдта уæд еуæрдæмæ,
уæдта иннердæмæ. Аваргинти сæрæй низзаридæ, фæрсаггæнæг
ба ин Кусрæбунти фæхстæ адтæнцæ. Уæрццитæ æма берæ æндæр
аллихузон мæргътæ си сæдæ хъуремæй зæллангæй зардтонцæ.
- Эх! Гъолон дуйне, ци адгин дæ, ци! - урух цæстæй кæсгæй
фæстагмæ, зæгъидæ æхецæн биццеу.
Хебæраги ку райзаиуонцæ Сабан æма Ерету, уæд сæмæ
æрцæуидæ Айтеги кой дæр. Еретуй гурумухъ миутæ Сабани
зæрдæмæ нæ цудæнцæ. Ахидт се ’ хсæн буцæутæ рауаидæ. Ерету
гъуди дæр нæ кодта Сабани лигъз дзурд дæр æма карздзийнадæ
дæр. Сауæнгæ ма синхи уостити дæр корæг исаразта, цæмæй
седзæр сабийи ма æфхуардтайдæ Ерету.
Сабан хъæбæр тарстæй, Айтег ку фесхъæтæг уа, уомæй.
Биццеумæ уотæ кастæй, Еретуй рази ку уидæ, уæд цума устур
бурдæни бафтуидæ, уотæ. Сабани хæццæ ку уидæ, уæдта
цийфæндий гъунтъуз бони дæр, цума уалдзæги рæсугъд тæмæни
гъазгæ - ходгæй ирæзтæй. Уæхæн дзæбæх бæнттæ минкъий
кодта Айтегбæл.
Айтег æ хози æмпулун райдæдта. Æ рист зæрдæй нæбал цох
кодтонцæ æ мадæ æма фидæ. Æ цæсгон æрбанхъирдтæ гæнгæй,
арф нийнæфидæ.
- Фидæй седзæр - æрдæг седзæр, мадæй седзæр ба - æцæг
седзæр æй, - арæх æ зæрдæбæл æрбалæууиуонцæ æ мади хуæрæ
Делетхани зæрдхъурмæ дзубандитæ. Хуæнхаг хургун фæхстæбæл

цудæй бæгъæмбадæй уæлигæс æма уæсигæс. Фулдæр медхъунæй
хаттæй æма ин фæсбун хæлаф æ астæу æма е ’гъдтæ исхаун
кæнидæ. Уарун бон хъæбæр ниддаргъ уидæ. Гебенай зæронди
думæггæгтæй е ’фхæлд æма скъудтæ къæхтæ батохидæ, зарунбæл
фæууидæ. Уæдта Самæти æма Урусханбæл ци гъарæнгæ искодта,
уой райдаидæ. Æ хæццæ кæуæг адтæнцæ фæхстæ æма адæгтæ
дæр. Аллихузи дортæ тагъд - тагъдæй æрæмбурд кæнидæ:
- Тæходуйтæ, атæ нур мин кæрдзинтæ æма фидтæ ку
фестиуонцæ, - æхецæн исдзоридæ кæунвæлладæй Айтег.
- Марауадзæ, Биццеу, Айтеги размæ исуайæ, - æ
зæрдæихалæн гъарæнгæ ин ци мадæ фегъосидæ, е ферветидæ æ
сабийи Айтегмæ.
Уæхæн тухст бæнттæ берæ никкодта Айтегбæл. Сæумæй
изæрмæ ’й уарун, уæдта думгæ фæххуаионцæ. Изæрæй æргъæвст
цъеуи хузæнæй ку æрцæуидæ, уæдта дуарæй æнхæст нæма
бахезидæ, уотæ Ерету æлгъетунбæл фæууидæ. Арф нийнæфидæ
Айтег. Фæстæмæ æхе разелидæ æма кæти бунмæ ниццæуидæ.
Ами нæуæгæй иснæуæгуиуонцæ æ фæллонгун мадæ æма фиди
зиани бæнттæ. Æ цæститæбæл рагъазиуонцæ, уоститæ сæхе
хуайгæ куд бацæуионцæ, Сабан ба æ сæр лæдзæгæй куд хуаста,
еци нивтæ.
- Ци дин кодтон, Сабан?! Цæмæн мæ багæлстай аци налати
гъæлæси? - Æ бауæр базир-зиргæнгæй, расагъæстæ кæнидæ
Айтег. - Цæуон мæхе къæсмæ, цæуон! Алли бон масти бæсти,
æнæмæстæй - мæлæт!
Фæстагмæ ба æхе дæр бафудгин кæнидæ,
- Мæ сайтани хай мæбæл цæмæн фæхъхъæбæрдæр æй?!
Фудсили фæдбæл цæмæн рацудтæн? Æзинæ Хадзимæт хумæтæги
нæ загъта, халони фæдбæл ка цæуа, е фагуси туббури сæргъи
балæудзæнæй, зæгъгæ. Гъе, мæнбæл дæр уæхæн цау æрцудæй!
- Кæми дæ?! Ци фæдтæ?! Хъæстинез дæ фæххаста! Æ де
’сахургæнæги фарсмæ дин ракъахтонцæ! Кæми бабæй балæстæ
хелаги лæст?! Нур ма дæбæл ку фæххуæст уон, уæд дæ... На-а-а,
айæ махæн фæстагмæ дæндаги нез уодзæнæй! - хъур-хъургæнгæ

баздæхидæ Ерету хæдзарæмæ. Устур дуар æ тух æ - бонæй
ниццæлхъ ласидæ.
- Дæ мард дин уоми иссерæнтæ, дæ мард! Сабан Еретуй
æнахъæл миутæ æма дзæгъæлдзорæй ку исгъигæ уидæ, уæд æхе
райсидæ гъæуæй: кæми балций, кæми бабæй Балцауи уотармæ.
Тухфæрæзнитæй ци хæдзарæ искодта æма цæрунæй кæми не
’фсастæй, е ибæл уазал смаг кæнун райдæдта. Гъигæ кодта, ци
æнгъæл ин адтæй, сайд ибæл рауадæй, уомæн. Некæд æййафта
æ хæдзарæ æфснайдæй. Сауæнгæ ма хæдзари астæу арти
тъæригъоси кæркитæ арæх бæгъдолæг кодтонцæ.
- Йад, уæууæй, йе! Æ дæндæгутæй йе ’нгулдзитæмæ
фæллæборгæй, исдзоридæ Сабан.
Айтегæн æ зæрди уой бæрцæ маст исæмбурдæй æма Ерету
кæми уидæ, уордæмæ нæбал цудæй. Нæбал ин хуардта æ
кæрдзини конд. Хуарз лæдæрдтæй, æ лигъз дзурди аууон дæр ке
адтæй налатдзийнадæ, уой. Седзæри тæрегъæдæй нарæг кæмттæ,
стонг галау, уастонцæ.
- Амæн æ цард рацубур кæнун гъæуй! Кæсайтæ имæ, æз кæми
фæуун, уордигæй æхе еуварс ласуй... Æхе никъкъойдор кæнуй!
Хæдзари хуссуни бæсти, фонси кæвдæси ниллæсуй! Барæнæ!
Барæнæ! Ци агорис, уой иссердзæнæ! Ду дæхе бакæнунмæ гъавис
нæ мæгур галауантæ. Нæ фæууидтай! - хæдзари кинзелæгæнгæ,
Ерету æхецæн дзорун райдаидæ. Разелæн кодта дæснити фæдбæл
дæр, фал и хинттæй дæр неци рауадæй.
Ерету бонæ дæр æма æхсæвæ дæр агурдта, кутемæй бахуссун
кодтайдæ цардбæллон сабийи цард, уой. Æрмæст хæдзари
царди нæ, фал ма гъæубæсти адæмæй дæр изол лæудтæй Ерету.
Адæммæ уотæ кастæй, цума Гъиргъирон тар гъæдæмæ бацудæй
æма уоми фæдздзæгъæлæй. Æгас гъæуи е ’нгарæ силгоймæгтæй
уомæн æ зæрди дзурд некæд неке загъта. Некæд неке зинбæл
батухстæй. Некæд неке цийнæбæл бацийнæ кодта. Некæд неке
уосгор - лæхъуæн, кенæ ба киндздзон кизги раппæлдтайдæ. Нæ,
фал æма рафаунмæ ба алкæд дæр цæттæ адтæй. Адæм ба айдæнæ
’нцæ æма ’й зудтонцæ. Ерету налат адтæй æма ’й налат худтонцæ,
> Щ 218 Ш ^ —

Мæстæйдзаг ке искæнидæ, е ин æ кой ку кæнидæ, уæд æй æ
номæй нæ худта. Налат бабæй æ маргæйдзаг æвзаг фæтътъунста,
зæгъгæ, зæгъиуонцæ беретæ.
Уæд æлгъетунмæ ба?!.
Сундакъæ æздохуйнаг ин ести ку уидæ, уæд йе ’лхуйнæ æма дууæ
къубулойней хæццæ исхезидæ сæ хæдзари устур уæлиндзæмæ.
Æлхуйнаг зуст зилд никкæнидæ æма ’й урдугмæ рауадзидæ.
Æхуæдæг ба аллирдæмæ гъæуæйттæ кæнидæ. Е ’нгæс даридæ, ка
ци ’рдæмæ цудæй æма цæмæн, уомæ. Уартæ Самилханети дууæ
дæркъи сæ раззаг къæхтæ дорæй даст горенбæл исæвардтонцæ
æма сæ куст искодтонцæ церцу хъæдорæмæ. Бæгæни
кæнунæрвонг адтæнцæ. Ерету уони æрæстæфтæй. Фурмæстæй æ
цæститæ æртитæ рацагътонцæ. Раст зæгъгæй, мæстигæр Ерету
листæгутæ арæзт адтæй. Адæммæ уотæ кастæй, цума æ листæг
стгутæбæл æ цар нихъхъæбæр æй. Фал ин тæрегъæд ба ку неке
кодта. Никки ба ма борхелæ адтæй æма си уомæ гæсгæ беретæ
фæттарстæнцæ æма сауæнгæ бор фоне дæр нæбал дардтонцæ.
Силгоймæгтæ архайдтонцæ, Ерету ци хузи дарæс дардта, уæхæн
дарæс нæ дарун.
- Самилхан! Уæ берæгъи хуæлæдздзæгтæ рандæ кæнетæ!
Нуртæккæ хъæдори искусийнæ уодзæнæнцæ! - æ тух æ - бонæй
нигъгъæр кодта Ерету. Уæдта æлгъетунмæ фæцæй æ маргæйдзаг
æвзагæй.
- Йæ, уæ дарæги хуæздæри мæрдæхсæвæри æвгæрст
фæууайтæ! Ма исхъæртайтæ æма æфстæуттæ фæййесонцæ!
Æфстæуттæ федун ба сæ бон мабал исуа. Фидæй фуртмæ, мадæй
кизгæмæ фудæвзарæн фæккæнайтæ уæ цæрунæй хуæрунмæ, е ба
уин мæ хуæздæр арфæ! Æз уин уæ мæрдтæ хормæ ракалдзæнæн!
- Гæбус! Гæбус! Мæ куй, гæбус. Рæйæ бабæй, рæйæ! Сирд
хæстæг æй! Сабан дæ рæйунмæ æрласта! - Самилхан итауæн
æзмæнтгæй, сабургай дзурдта æлгъетæг Еретумæ. - Æдули куй
мегъæмæ рæйуй... Марауадзæ, Гадзо, куйæн къæбæр рагæлдзае
æма е ба мабал рæйа! Æлгъетæгæн йе ’лгъистæ æхебæл цæуй.
Хæран!..

- Ма кæнæ! Ма кæнæ! Нæ федауй! Æлгъетун æнæзунд
адæймаги бæрæггæнæн æй. Ма мæмæ хæран кæнæ нæ гъæубæсти
адæми! - Сабан карзæй ниллæуидæ Еретумæ. - Адæймаги
мæстæй ку марай, уæд мæстигæр кæнуй.
Ерету къæрттæй цъола нæ хаудтæй. Уæхæнæй уотæ
фæззæгъунцæ, берæгъ æ синк-синк нæ уадзуй, зæгъгæ. Адæм
æнгъæлмæ кастæнцæ Сабани топпи гъæрмæ, Еретуй рауагътон
æма уин игъосун кæнун, зæгъгæ. Фал силæфхуæрд нæлгоймаги
бон ку нецибал адтæй.
...Æрæгвæззæг. Адæмбæл къобор фæззæг бабæй никкодта.
Сæ фæззигон гъуддæгтæмæ рæвдзæ æвналдтонцæ. Уоститæ
æма сабийтæ арæх цудæнцæ Сарди хонхмæ скъелду æма
саунæмугдзауæни.
- Мадта нур еци хонхи гæнæн исуодзæнæй аци хæранæн? -
сагъæс кодта Ерету æхецæн.
- Нур уордæмæ цæунцæ уоститæ æма сабийтæ. Хаунæй
тæссаг си неци ес уоми? - кедæрти лæмбунæг фæрститæ кодта
налат Ерету.
- Цитæ дзорис?! Уоми уæхæн гъостæ ес æма скъелду, уæдта,
саунæмугæй æмæхгæд, фал си адæймаг фæккиудтæй, уæдта
сæрисæфæн айнæгтæй хауй æма дæ балгъетæг уотæ, - Фæрдæуз,
Леска, Тодздза æма Тотурдзан æмхузон загътонцæ.
- Хуарз! Хъæбæр хуарз! Нур ами гæнæн уодзæнæй мæ фæндæ
исæнхæст кæнунæн фадуат, - æхе нимæр гъуди кодта саузæрдæ
æма мæнгард Ерету. Саузæрдæ адæймаг æ цæсгонæн цъумурæй
ку нæ тæрса, уæд ци нæ бакæндзæнæй!
Цæмæй адæм ма фæггурусхæ адтайуонцæ, уой туххæй Ерету
Айтегбæл гъæр нæбал кæнуй. Мæнæ нур цалдæр анзи æ кири
ци кæрдæгхуз хъумац фæддардта, уомæй ин хæлаф æма хæдонæ
бахуйун кодта Елмусханæн. Нæуæг донхуз буйнаг ходæ ин
искæнун кодта уалæ Болати Делетхъазæн, фæсбун дзабуртæ æма
ин зæнгæйттæ бахудта Гамæзити Косер. Æнæ гъар хуæруйнагæй
æй уадзгæ дæр некумæбал кодта Айтеги. Ескæми ку уидæ, уæд ин

алкæддæр ести рæвдауæн æрхæссидæ. Цæмæй зудта цардбæллон
сабий, мæнгардмæ ци сау фæндæ ес, уой?..
- Тега! Тега! Мæ цæстæ, мæнæ дин цъусбернæй хурст айкæ
дæр æрхастон, - æ къохи ин айкæ фæссадзгæй æ хъурий, цит,
æрбакæнидæ.
- Нæ хæдзарæбæл ци изæд ратахтæй? Тæходуйтæ, алкæддæр
уотæ ку уайдæ, уæд дессаг уидæ. Берæ ин рахæссæд! Ма фæссайæд
æ ард бахуæрддзийнадæ. Уæд си лæги кадæ бæргæ уидæ, лæги, -
æхенимæр æхецæн дзоридæ Сабан.
- Цидæр устур фæндæ ес æ гъудий Еретуйæн. Хумæтæги æхе
кæрззилд нæ фæккодта, - сагъæс кодтонцæ æ синхонтæ.
- Нæ зонун, нæ зонун, айæ Айтеги пайдайæн ести æргъуди
кæна, е мæнæй не ’руагæс кæнуй, - æргомæй дзурдтонцæ
хестæртæ, - еци бор сайтанбæл мæ фудгол баууæндæд.
Еу изæр æ синхонтæбæл разилдæй, кæд си еске цæуй
скъелдумæ, зæгъгæ. Дуккаг бон сæумæ раги Ерету низмалдæй.
- Фонсмæ мæхуæдæг фæккæсдзæнæн æма мæнæ Айтеги дæр
дæ хæццæ хонæ, е ба е дæр зона, скъелду æма саунæмуг кæмити
зайунцæ, уой, - загъта Сабан.
- Æркæсон... Ку си уа дзæбæх, уæд æй уой фæсте дæр
фæххондзæнæн. Уæдта тæрсун, фæлхæссаг мин ку уа, уомæй дæр.
Сабан нецибал исдзурдта.
Сæумæ раги Хацъукки гъæдæбæл Ерету Сарди хонхмæ исхард
кодта уоститæ æма сувæллæнтти хæццæ.
- Нур ами фæппурх уотæ æма цурд æвналетæ, фæстæмæ
рохсæй нæ хæдзæрттæ цæмæй иссерæн, - уотæ гъæрæй исдзурдта
Гуарæ.
Скъелдудзаутæ фæххæлеу æнцæ. Ерету еу сахат рамбурд кодта
скъелду, уæдта æхе билтæрдæмæ ласун райдæдта. Гъæуæйттæ
кæнуй.
Тегъæй урдугмæ еу нарæг дæргъеццон гъосмæ кæсуй, æрси
æстæфтæй скъелдутæ дæр. Хуарз, аци гъосæн æ бун кæрз айнæг
фæцæй, йе хъæбæр хуарз, зæгъгæ, аразий тилд æ сæр бакодта
Айтеги æзмæр Ерету,

Æ къохæй æхецæн амонуй, да-а-а - лæй уордæмæ ниллæсун
кæндзæнæн, уæлæ уордигæй ба ибæл дортæ райдзæгъдздзæнæн.
«Мæнæ дессаг рауæн», - бацийнæ кодта.
Гъоси сæрмæ æ цуппæртæбæл исхилдæй. Фал си зæрдæдаргæ
дортæ нæ разиндтæй. Хъæлæфти æ нихтæй фæкъкъахта дортæ,
Æрсæ æвардта гъоси сæрмæ. Æхебæл дзиуарæ бафтудта. Ирд
бон адтæй æма ’ й уидтонцæ фонсгæстæ иннæ фахсæй, Федари
бадæнæй. Февналдта скъелду æмбурд кæнунмæ. Уæдмæ йе
’мбæлттæ стуф кæнун райдæдтонцæ, цæугæ, зæгъгæ. Расæбæл
талингæ ’й, уотемæй гъæумæ æрбахъæрдтæнцæ.
Гъæдин къоппа скъелдутæ æма саунæмгутæй райдзаг кодта
Ерету æма сæ Айтеги къохи фæссагъта.
- Рахуæрæ, мæ зæрдтаг, дзæбæх æнцæ, - кæд Ерету фæллад
адтæй, уæддæр ибæл æхе цийнæгæнæг искодта. - Ци дзæбæх
игъæлдзæг рауæн æй, ци!
- Кæд ауæхæн хуарз рæстæг уа, уæд исон фæлладæй дæр
цæудзæнæн, - загъта Ерету, - мæ хæццæ мæнæ нанай карки дæр
райсдзæнæн.
Дуккаг бон Айтег æма ма æ цалдæр æмбалей хæццæ Ерету
балæудтæй Сарди коми сæрмæ.
Иннæ фахсæй фæнсгæсти хæтæли цагъд дзæбæх игъустæй.
Айтеги зæрдæ рохс кодта райдзаст бон, æрдзи рæсугъддзийнадæ
æма фæнсгæсти хæтæли цагъд. Ех, тæходуйтæ, уоми ку фестинæ, -
уæд сæ хæццæ раерис кæнинæ хæтæлæй цæгъдунмæ, зæгъгæ, æ
сæри февзурдæй гъуди. Дзæвгарæ сæмæ фегъуста. О-о-о, гъо-
гъо-гъо, зæгъгæ, сæмæ игъæлдзæгæй нигъгъæр кодта Айтег
Ерету ци гъос ниббæлдат кодта, уомæй æхе еуварс кæнуй.
Иннетæн дæр дзоруй, неци си ее, зæгъгæ.
- Айтег, æрбайгъосай, ардигæй ку раеуварсуиуонцæ, уæд си
дзæбæх зиннуй æма сæ нæхуæдтæ ратонианæ, - биццеуи гъоси
сосæггæй бадзурдта саувæндæгæнæг.
- Хаунæй си тæссаг æй. Зин бацæуæн имæ æй. Кæсун æма си
цæбæл ниххуæстæ уа, йе дæр нæййес, - гъосмæ берæ фæккæсгæй,
загъта Айтег.

- Гъæла дæ, гъæла?! Æз дæу кари ку адтæн, уæд ауæхæн рауæн
гæлæбой хузæн уинæ, - разæнгард кæнуй Ерету Айтеги.
Иннæ фахсæй сæмæ лæмбунæг кастæнцæ фæнсгæстæ Даукуй,
Баса æма Сафар. Дес кодтонцæ, нур етæ æвæлтæрд ку æнцæ, уæд
еци гъосмæ сæ них ци исаразтонцæ, зæгъгæ.
- Адзали надбæл муд конд ес, - загъта Баса, - гъæйтт, уæу-
уæй, уоми ку фестинæ!
- Æз дин æй зæгъун, етæ курмæрситæй цæунцæ. Нæй
лæдæрунцæ, - бафтудта Даукуй.
- Да-а-а - лæ Сарди дони хæнхулти сæ тъæпп ку фæццæуа,
уæд æй балæдæрдзæнæнцæ, - ходæзмолтæй æ дзурд багæлста
Сафар дæр.
- Ма зæгъæ!
- Нæ, нæ! - загътонцæ Баса æма Даукуй.
Цидæр адтæй, сау хелагæ æ фæндæ æнхæст кæнунбæл зæрдæй
архайдта, Нифсдæттæг амундтитæ ин кодта.
- Арæхстгай да - а - а - лæ уотæ ниллæсæ. Мæнæ къæстæн
дæ ронæбæл бафтауæ. Дæ дууæ къохемæй кæрдæгутæбæл федар
хуæцæ. Дæ къахæвæрæн зæрдæдарæн бунат æркæнисæ. Нæ
къæстæнтæ райдзаг кæнæн æма ледзæн!
Фæнсгæстæ балæдæрдтæнцæ, уосæ сабийи гъосмæ
балæсунбæл ке разæнгард кодта, уой æма сæ тух - сæ бонæй
гъæр кæнунцæ, ма бакæнæ еци гъуддаг, зæгъгæ. Хъæбæр зийнадæ
гæнгæ, Айтег æ цуппæртæбæл балæстæй гъосмæ. Æ дæллаг билæ
æ дæндæгутæй нилхъивта. Зир - зир кæнунцæ æ фудхуз уæргутæ.
Æ хед æ ивад ростæбæл фæддæдæмæ ’й.
- Дæлдæр ниллæсæ! Скъелдутæ нæ уинис?
Биццеу лæсуй дæлæмæ. Фæстæмæ раздахон, зæгъгæ дæр,
расагъæс кодта. Фал тарстæй Еретуй гъæрæй. Ерету æзинæ ци
дортæ ниввардта, уонæмæ æхе цæрдæг исласта. Рагъæуæйттæ
кодта, уæдта еу дорæй æрахæста Айтеги, Дор рауадæй
къæстæнбæл. Расастæй къæстæн. Сабийи цæститæ ратартæ ’нцæ.
- Цæмæн сæттис къæстæн?!! - нигъгъæр кодта сабий.
- Дæ сæттунтæ ба мæ къохи ’нцæ, æвгæрдуйнаг!

Æз дæбæл дæ бон баталингæ кæндзæнæн! - æвзедгæй бабæй
ибæл иннæ дор дæр æ тух - æ бонæй æрæскъардта.
Фæнсгæстæ сæ къæхтæбæл ислæудтæнцæ. Фæдес, гъæр
исистонцæ, скъотт кæнунцæ. Топпæй дæр фехстонцæ, фал
дин мæнгард уæхæнттæмæ ма игъуста. Дор дорбæл æскъардта
урдугмæ. Биццеубæл хуæнхтæ зелгæ цалх фестадæнцæ,
- Сæти-и-и!
- Уруси-и-и!
- Ма кæнæ-æ-æ!
- Уæ-у-у-у-уæ!
Айтег ма бæргæ гъæр кодта, фал æй Сарди коми хæнхултæ
ранихъуардтонцæ.
Дорзæрдæ Ерету цæстæмæ миутæ кæнунбæл фæцæй. Хуайуй
æ уæргутæ, е ’нæхснад ростæ, тонуй æ къеуæйдзаг пихцил сæри
гъунтæ.
Æ гъæрмæ æрбатагъд кодтонцæ скъелдудзаутæ, Хабар ку
базудтонцæ, уæд фæдеси фæцæнцæ гъæумæ. Уæззау хабар
хуæнхаг гъæути цæргути уайтагъд сæ къæхтæбæл ислæуун кодта.
Цалдæр гъæуемæй цæунгъон ка ’дтæй, етæ фæдеси фæццудæнцæ
Сарди коммæ. Зинтæй иссирдтонцæ дуккаг бон Айтеги мард
Сарди унгæг коми.
Цардбæллон сабийи мард ку байвардтонцæ Дууæ доней
уæлмæрдти, уæд Сабан, Ерету æма цалдæр лæги Айтеги мади
’рваддæлтæй фæццудæнцæ, Айтег кæми бастъалдæй, уордæмæ,
Марæг син рафæлевæн дзубандитæ фæккодта. Цалинмæ
фæстæмæ ’здахтæнцæ Сабанетæ, уæдмæ гъæуи адæм
тургъæмæ æрæмбурд æнцæ. Даукуй æма Баса тæфирфæсгæнгæ
æрбацудæнцæ.
Биццеуи етæ еуварсмæ рахудтонцæ æма ин лæмбунæг
æрдзурдтонцæ, хабар куд адтæй, уой.
- Марæг нæхуæдтæ ан! - гъæрæй никкудтæй æма æ сæр
хуайунмæ фæцæй Биццеу,
Адæм æваст сæхе фæззилдтонцæ Биццеумæ.
Баса тургъи астæумæ рацудæй. Арф нийнæфтæй. Дзæвгарæ

рæстæг гъосæй ралæудтæй. Хæдзари ка ’дтæй, еци адæм дæр
æндæмæ ракалдæнцæ.
- Мæ сау сæрæй ба мæ уорс сæрмæ нæ фегъустон ауæхæн
хабар. Некæд фæууидтон уæхæн дæгъитæй лæги гъуддаг! Мæхе
цæститæй æй ку нæ фæууидтайнæ, уæд ми еске дзубанди ба
нецæбæл байруагæс адтайдæ! Ох! Ци тæрегъæддаг мард ракодта!
Кæрæй - кæронмæ æрдзурдта Баса, цидæр æрцудæй, уони.
Сабан Басай дзубандитæбæл арф ниссагъæс кодта. Æ цæститæ
ратартæ ’ нцæ. Æ къохти æнгулдзитæ куддæр радæвдæг æнцæ,
Хурдастбæл сабургай æхе бауагъта.
- Айте-е-ег! - гъæрасæст хъурæй нигъгъæр кодта. Æ уæргутæ
æ буни фæттастæнцæ. Æрхаудтæй...
Адæм архайдтонцæ Сабани æрискъетунбæл, фал.„
Мæстæйдзаг æма куствæллад минкъий гъæубæстæ бабæй
фæдесгъæргæнгутæ рарвистонцæ гъæутæмæ. Изолтæмæ
уайтагъддæр райгъустæй Ерету æрмæст Айтеги марæг нæ адтæй,
фал Сабани дæр е ке рамардта, е. Хестæртæ куд дзурдтонцæ, уомæ
гæсгæ аци гъæуи зианмæ нури бæрцæ адæм некæд æрæмбурд æй.
- Мæнгард марæгæн тæрхон кæнун гъæуй, карз тæрхон, -
ниллух кодтонцæ æгас коми хестæртæ æма дзурддзæугæ адæм.
- Мæн дæр аци æлгъистаг бастъалдта. Е мæ фæццæнкул
кодта. Бафæрсетæ ’й, цæмæн мин басаста мæ цонг? - æ саст цонг
бæрзонд исесгæй æма гъæр никкæугæй, загъта Сабани хуæрифурт
седзæр Сандир.
...Гъо, æма нур ба тæрхон кæнунцæ. Адæм цалдæр къуари
фæцæнцæ. Неке разиндтæй, Еретуй фарс ка радзурдтайдæ, уæхæн.
Æ цæгатæй ка æрцудæй, уони ба зиангини тургъæмæ уадзгæ дæр
нæбал æрбакодтонцæ.
- Айтеги кæцæй рагæлста, уордигæй æй расхуайæн! Хойтæ ’к
бахсинæнтæ!
- Ивулд дони ’й багæлдзæн! Уазал дортæ ин æ илгъаг бауæр
бавдирзæнтæ!
- Æргъайуаг бæхи къæдзелæбæл æй бабæттæн! Æ маргæйдзаг
игæртæ ин дортæ бахуæрæнтæ!

Уотæ фæйнæ - фæйнæ фæнди хастонцæ коми адæм. Туйгъан
ба райста лæгун лæдзæг. Æ хæццæ бæрзонд дори сæрмæ исхезун
кодта Айтеги æнгарæ дууæ биццеуи.
- Цард дуйней асийнæ ’й. Еуетæ уобæл цæунцæ уæлæмæ.
Айтег не ’стур æнгъæлдзау - уæлæмæ цудæй. Иннетæ бабæй -
дæлæмæ цæунцæ. Уартæ адæмæй еуварс еунæгæй ка лæууй... Æ
ном зæгъун дæр мæмæ илгъаг кæсуй, е ба дæлæмæ цудæй. Мах
æй æгастæбæл дæр нæбал нимайæн!..
Мæнгард бабун кодта исуйнаг муггаг! Фегадæ кодта силгоймаги
кадгин цæсгон! Хъоди кæнæн, хъоди, фудкъах æрхæссæгбæл! -
лæгун лæдзæг бæрзонд исиста Туйгъан.
- Кадæр имæ исдзора, кадæр æй æхемæ бауадза, е дæр махæн
знагбæл нимад уодзæнæй æма ейæ мæнæ аци лæдзæги хузæн
лæгунæй байзайæд. Мæнæ аци исуйнаг сабийти гъостæ ба - не
’вдесæн!
- Фæлмæн! Æгæр фæлмæн æй еци тæрхон! Нæ бæззуй!..
- Æргъайуаг бæхи къæдзелæбæл нæхе цори баст æрцæуæд
йи мæнгард! Мæлæт дæттæгæн - мæлæт дзилли рази! Адæм
æмхузонæй аразий æзмæлд бакодтонцæ!
Еретуй бабастонцæ федар рæтæнæй æргъайуаг бæхи
къæдзелæбæл æма ’й пъæскъугай никкодта.
Хъиамæтгун адæм сабургай рапурх æнцæ.
Сабани хæдзарæмæ æртæ хестæри бацудæй. Астæу арти
рæхис раистонцæ, Артбæл дон бакалдтонцæ.
- Муггаг бацарæфтуд æй. Йæ, дуйне рафæлдесæг, мах
ауæхæн бæлахæй бахезæ. Нæ гъæубæстæмæ ба хæран макæдбал
æрæфтуйæд, - зæрдхъурмæй загъта Тотурухъ,
Гъæубæстæ Айтег, Сабан, Урусхан æма Сæмæтийæн
исаразтонцæ еумæйаг циртдзæвæн.
1976 анз, июли мæйæ.

ФÆЛИВД
[САТИРИКОН РАДЗУРД]
Дзуле рагæй уинуй хæлхъой фунтæ...
Кæми бафтуйуй хилæ ка фæккæнуй, уæхæн адæми астæу,
кæми бабæй цуппæртæбæл бæрзонд фахсбæл хæрдмæ фæххелуй.
Тохæни бацæуй. Фæстæмæ зир-зиргæнгæ ракæсуй арф коммæ.
- Фæдес! - нигъгъæр кæнуй æ тухæ - æ бонæй. Æ гъæрмæ
æхуæдæг фесхъеуй. Æ бауæр æ къæхтæй æ сæрмæ дон фестуй.
Æ бийнонтæ дæр таси бацæунцæ. Уæдæй фæстæмæ Дзуле
бонивайæнтæмæ фунæй кæнун нæбал фæффæразуй æма æ хуссæни
сæдæ зилди æрцæуй, Æ цæстити тъæфæлттæ кæрæдзебæл дæр
усмæй-усмæмæ æлхъивдæй бæргæ фæддаруй, фал уомæй дæр
неци фæууайуй, Хуссæг сæ хъæбæр изол фæлледзуй.
- Æвæдзи мин естæй лазæ ’й, æндæр мин кæми адтæй аци
æнамонддзийнадæ?! - фæстагмæ æ сагъæсти кæрон уобæл
ранцайуй Дзулейæн.
Мæнæ фæстаг къуæр е хъæбæрдæр кæбæл æууæндуй, æма ин
хæстæг ка ’й, еци силгоймæгти сосæг фæрститæ кæнуй. Дзæбæх
дæсни агоруй æхе гъæуи дæр, æндæр рауæнти дæр,
- Кæдæй ардæмæ иссæй дæ гъуддаг уотæ? - бафарста æй æ
лæги хуæрæ Сурæт.
- Кæдæй ку зæгъай, уæдта цæудзæнæй анзи бæрцæ. Æвæдзи
нин нæ хабæрттæ ду фегъустай. Нæ лæг ниуæзтæбæл хъæбæр
фæццæфстæй. Хæдзари гъуддаг нæбал кодта. Дагъитъайлаги
цæфæй, цит, æрцæуидæ æма ма нæуæгæй ниуæзтæ агорун
райдаидæ. Мах ин нæййес, зæгъгæ, ку зæгъианæ, уæд нæ йе ба
сиусæртæбæл райсидæ. Дзаумæуттæ тургъæмæ рахæссидæ æма
сæбæл киудтитæ гæнгæ зинг бафтауидæ, - æ цæститæ дони
разелгæй æма сæ æ сæрбæттæни гæбазæй сæрфгæй, зæрдхъурмæй
дзурдта Дзуле. Еу минкъий фæгъгъос æй.
- О, уæд æз баздахтæн æма нæ сувæллæнтти хæццæ арахъæй
идзаг боцикъа тургъæмæ ратулдтон. Æ къæбæлтæ ин исластон

æма и фудруни зæнхæмæ рауагътон. Дæдæдæй, ци берæ фæхъур -
хъур кодта!
- Хъæбæр раст бакодтай, хъæбæр, - загъта Сурæт.
- Барæнæ. Гъуддаг уобæл нæ рахецæн æй. Сæумæй æ кеми ку
’рцудæй, уæд согвадæн фæрæт райста æма уомæй боцикъа хуайун
байдæдта. Федар толдзæ боцикъа адтæй. Нæ ин кумдта сæттун.
Мадта дæ комун ба æз бакæндзæнæн, зæгъгæ, æма имæ устур
бæлдо раскъафта æма ’ й уомæй хуайун райдæдта. Дæ балгъетæг
уотæ. Еугур фæркитæ ниццæй, æ мæйи хъиамæттæй ке балхæдта,
е.
- Уомæй ба хуарз нæ бакодта. Къумæли дзаумауæн бæзтайдæ,
къумæли, - загъта Сурæт, арф нийнæфгæй.
- Айдагъ уобæл нæ байзадæй гъуддаг. Нæ хæдзарæмæ нæ
цæун нæбал уагъта. Гъæр, æнæгъдау дзоргæ. Цæвунæй дæр кæми
аурста. Хæдзари бийнонтæ фæххæлхъой æнцæ. Бæллæхти бæлах
ба мæн хай фæцæй. Æхсæвæ еу минкъий рацъундæ кæнун, уæдта
мæ сæр мае кой исуй. Мæ бауæр нецæмæнбал бухсуй, мæ зæрдæ
ба раст дзурд дæр нæбал уодæнсуй.
- Ма дæмæ ци фæндæ ес?
- Ци фæндæ мæмæ ес, зæгъгæ, ку зæгъай, уæдта дин æй
зæгъун æргомæй. Мах æнæ лазæ нæ ан, æма ка зонуй, уæхæн
дæсни байагорун гъæуй æвæстеуатæй. Хуасæ агорæг хуасæ еруй,
фæззæгъунцæ лæдæргæ адæм.
- Кæд ду хуасæ гъæуагæ дæ, уæд дохтиртæмæ цæугæ ’й, -
цубурæй загъта Сурæт.
- Мæнæн дæсни ку неци бакæна, уæд дохтиртæ ба мæн
нез лæдæргæ дæр нæ бакæндзæнæнцæ. Лæмбунæг рафæрститæ
кодтон, æма мин алке дæр уотæ зæгъуй.
- А-а-а, Дзуле, Дзуле, дзæгъæли дæхе хæлхъой кæнис. Кедæр
цау дæбæл цæуй...
- Нæй дзæгъæли, мæ мард мадистæн, нæй, - хъæбæрæй
загъта Дзуле.
- Дæ мæгур къапеккитæ дин дон æ бунмæ фæлласдзæнæй:
æндæр си неци хуасæбæл фæххуæст уодзæнæ. Дæхе дæр фегадæ

кæндзæнæ, адæм дæ ку базононцæ, дæснитæбæл хæтис, зæгъгæ,
уæд.
Дзуле расагъæстæ кодта, уæдта имæ хæстæгдæр бацудæй æма
ин уотæ зæгъуй:
- Уæртæ мин дæ синхон Китабæтмæ амонунцæ. Йе мин ку
нæ исхуасæ кæна, уæд неке. Идард гъæутæй, сауæнгæ сахартæй
дæр, дан, имæ цæунцæ. Уой къохи, дан, æвдадзи хуасæ ес, æвæдзи.
Сурæт бахудтæй, уæдта Дзулей цæститæмæ æдзинæг
никкастæй.
- Ниууадзай! Мабал мин искæнæ Китабæти кой! - æ дзубанди
фæгъгъæрдæр кодта Сурæт. - Йе сайæгой æй, сайæгой, налат
æма фæливд силгоймаг. Æхуæдæг хуасæгъæуагæ ку æй. Æрмæст
æхецæй къумухдæрти ба гъæла кæнуй, æма ибæл æрдæгуалитæ
ба æууæндунцæ, Хъæбæрдæр ба, адæмæй фæстиау ка байзадæй,
етæ.
Дзуле Сурæтмæ гурусхи каст бакодта, айæ æцæг дзоруй, æви
мæ къахгæ кæнуй, зæгъгæ. Китабæт сайæгой æма фæливд ке æй,
уой æй фæндæ адтæй базонун, фал ин Сурæт æргомæй нæ загъта.
Бавзарæд бал æй, уæдта ин æз дæр мæ дзубандитæн æцæг ке
адтæй, уой раргом кæндзæнæн, зæгъгæ, ниллух кодта фæстагмæ
Сурæт. Дзуле кутемæй фæххецæн æй Сурæтæй, уой лæдæргæ
дæр нæ бакодта.
Дуккаг бон е Китабæтмæ рарвиста æ хестæр хуæрæ Хадзигуай.
Куддæр æй рауидта, уотæ Китабæт хортæ æма мæйтæ ниццæй:
- Æ мæнæ, ка некæд цæуагæ!.. Ци хор, ци уарун дæ æрбахаста?
- Устур гъуддаг ди корун, устур. Банимайæ нæ мадтæлти
лимæн цард дæр. Мах дæр дин еци хуарздзийнадæ нæ байронх
уодзинан. Дæ зæрдихудти нæ бацæудзинан, - Хадзигуа, æ дууæ
къохемæй Китабæти къохбæл æнгом хуæцгæй, лихстæ æвзагæй
дзурдта.
Китабæт æхе нигъгъос кодта. Æрмæст еу минкъий ба
баходæзмолæ кæнидæ. Сумах фагæ дзуапп ку не ’ссерон, зæгъгæ,
æхе цæттæ кодта, ци зæгъдзæнæй æма ин ци дзуапп ратдзæнæй,

уомæ. Нур цалдæр анзи сайуни куст ка кæнуй, уомæн Дзулетæ
æма Хадзигуати ракъæлос кæнун цанæбæрæг зин æй.
- Тæходуйтæ, мæ дæснийадæ адæмæн хуасæ ку уайдæ. Мæ
уод дæр нæ бавгъау кæндзæнæн, - æ робаси æвзаг фелвасгæй,
загъта Китабæт.
- Хуасæгъæуагæ мæгур æй. Гъо, мæ кæстæр хуæрæ Дзулей
зонис. А-фæстаг рæстæги æхемæ æ зæрдæ мæгур кæнун райдæдта.
Уинуй фудфунтæ. Хуссæг си фæллигъдæй. Тоги æртæх си нæбал
ес. Хæдзарæ ба - æ рагъи. Нур нæ базонун фæндуй: цæй лазæ ин
æй, уой. Ба ди æруагæс уæд, устур таси нæ бафтудта. Зонæн æй -
маст дæр рауинуй. Гъа, мæнæ дин мæ сæрбæттæн дæр есун.
- Фæрнæй фæддарæ ду дæ сæрбæттæн, Хадзигуа, - еу гæзæмæ
фæгъгъос æй. Даргъгомау нийнæфтæй, - абони авдисæр æй.
Æртиккæги изæри мæмæ æвзестæ абази нисайнагæн æрбахæссæ
дæхуæдæг Дзуле. Хуцауæн табу уæд, бæлахæн æ базонун зин
æй, иннæ гъуддаг ба æнцондæр гæнæн уодзæнæй. Ма тухсетæ,
Хуцаумæ, дан, берæ хуæрзтæ ее, табу ин фæууæд. Нæхе ибæл
фæдзæхсæн.
Хадзигуа устур аразийæй хуæрзбон загъта Китабæтæн.
Æртиккæги изæри Дзуле Китабæти къохи бакодта æвзестæ
абази нисайнагæн.
- Дзулетæ (уотæ худта Дзулей), мæ зæрдтаг, абони майрæнбон
æй. Хуцаубони мæмæ сæумæ раги æрбауайдзæнæ. Тингун ма
кæнæ. Ести кæндзинан. Дæу хузæн раст адæймагæн, хуцаууарзон
хуасæ кæнун æнцон æй.
- Æз дæ мадæ, дæ фиди - иуазæг. Ба мæ нимайæ. Еугур исæвди
къахбæл ниллæудтæн. Дæ зæрдихудти дин нæ бацæудзæнæн. -
Хъæбæр ин ниллигъстæ кодта Дзуле.
Устур сагъæсти бафтудæй Китабæт. Лæмбунæг агурдта дзуапп
Дзулейæн. Берæ расагъæс - басагъæсти фæсте иссирдта дзуапп.
Дзулебæл бæнттæ ниддаргъ æнцæ. Æ фуни рауинидæ Китабæти,
цума æ хæццæ хилæ кодта, уотемæй.
Ци бонæй ин загъта, еци бон уардта. Гъæунгти змæлæг неке
адтæй. Дзуле сæумæ раги балæудтæй Китабæти дуармæ. Медæмæ

’й бахудта Китабæт, Фусун хæдзари уæгъдæ разелæ - базелæ
ракодта, уæдта исбадтæнцæ. Еу минкъий, æнæ неци дзоргæй,
ралæудтæнцæ. Нур Китабæт æруагæссаги туххæй хомбериндзæ
кæнун дæр райдæдта. Уæд æ еу къох февæридæ æ тæрнихбæл,
уæдта иннæ.
Дзулей зæрдæ ба къолтæбæл æхе хуайуй. Усмæй - усмæмæ
ба исдæгæрна кæнидæ. Æ тæрних æма æ дæлахъуртæй хед
уайтагъддæр фендæбилæй. Китабæти тохæнгæнгæ ку фæууидта
Дзуле, уæдта бустæги æ къоси буни никкудтæй. Исæвд æма идæр
хуæрзисæвд, зæгъгæ.
- Хуцау син æй ма ниххатир кæнæд! .. Ами дууæ бæллахи
ес, - райдæдта Китабæт нæдæр æнкъард, нæдæр ба мæтъæлæй, -
кадæр æ уæзæ рахаста æма ’й авд надей астæу рагæлста. Ду уой
сæрти рахизтæ. Æ фуд сау бæлах дæбæл ниввардта. Æхебæл ба
рацудæй дзæвгарæ рæстæг. Хуасæ дæр цæфбæл агъаз кæнуй.
- Æма?! - тарстхузæй рафарста Дзуле.
- И дуккаг бæлах ба уæхе хæдзари бæлах æй. Сумахмæ адтæй
бундори туххæй косарт. Косарти фидæй бахуæрун кодтайтæ
адæгонæн. Цæугæ ба дæу къохæй ракодта, æма дæбæл уæ бундори
зæрдæ фæххудтæй. Йе дæр устур лазæ куд нæй. Багъудæй рæстæг
уонæй исеуварс кæнунмæ.
- Мадта куд гæнгæ ’й?! - тарстхузæй бафарста Дзуле.
- Хуасæ кæнун, æ хуæздæр хуасæ. Мæ нифс дæр имæ дзæбæх
нæбал хæссун, - æхебæл хуæцгæй, бафтудта Китабæт.
Дзулейæн æ цæстисугтæ æ фудхуз ростæбæл фæддæлæмæ
’нцæ, хумæтæги нæ фæззæгъунцæ адæм, æнамондбæл дор
дæр хæрдмæ зелуй, зæгъгæ, расагъæс кодта æма Китабæтмæ
лигъстæгæнаги каст бакодта фæстагмæ.
- Абони хуцаубон æй, иннæ хуцаубони мæмæ æрбацо. Уæдмæ
гъуддаг хуæздæр фæббæрæг уодзæнæй, - фæстагмæ Китабæт
загъта Дзулейæн.
Дзуле æнкъардæй рацудæй. Æ уæргутæ æ буни туххæй
цудæнцæ. Уарун не ’нцадæй æма æ над ракодта Сурæтбæл.
Сурæтæн Д зуле æ хабæрттæ ку ракодта, уæд гъæрæй ниххудтæй

и фусун. Дзуле куддæр фæкъкъех æй. Æ сæри цалдæр гъудий
кæрæдзей æмпурсгæ рацудæнцæ, мæнæ дессаг, мæ гъуддæгтæ
амæн уотæ æхцæуæн цæмæн æнцæ, уотæ хъæбæр сæбæл цæмæн
ницценхъартæ æй, зæгъгæ. Æви мæбæл а дæр исфæлхæдтæй.
- Мæнæ дессæгтæ! Еубонуартæ уорсдойнаг сæ мадирваддæлти
(уотæ худта æ лæги мадирвадтæлти) уосæн дæр раст уотæ загъта
уæзæ рахасти туххæй æма бундори косарти хабар дæр!
Æваст фæгъгъос æй Сурæт.
- Сайæгой, фæливд, царæстъегъæг, лæвархуар. Е е ’ взагæй
мæгур лæги дæр æстъегъуй. Ма кæнæ, ма кæнæ, дæ фæсмон дæ
сæри гъуни бæрцæ фæууодзæнæй! - загъта хъæбæрæй Дзулей
фусун.
- Мадта дин е ’ цæг цæсгон ба æз раргом кæндзæнæн, Дзуле.
Æрмæст мæмæ лæмбунæг байгъосæ. Макæмæн сæ зæгъæ, зæгъгæ,
дæр дин нæ зæгъун. Куд дæ фæндуй, уотæ бакæнæ. Æрмæст зонун,
дæ сæр дзæгъæли нæ ресун кæнис, уой, - сабургай æруагæссаг
дзубандибæл æрлæмбунæг æй Сурæт.
- Мæнæ дессаг, ами дæр бабæй мæ гъуддаг къулумпи ку
кæнуй, - расагъæс кодта Дзуле,
- Китабæт мæнæн хъæбæр бауосиат кодта, æз, зæгъгæ,
дæ мадæ, дæ фиди иуазæг, макæмæн мæ исгъæр кæнæ. Фал
дин зæгъун Дзуле, мæнæн мæ мадæ дæр æма мæ фидæ дæр,
кæд ахургонд на ’дтæнцæ, уæддæр раст цæрунбæл ба сæ уодтæ
гъардтонцæ. Къæрнихтæ, сайæгойтæ æма фудæвзæгутæ ба сæ
цæстити синдзитæ адтæнцæ. Дзæбæх ма ’й гъуди кæнун, кæнгæ
дæснитæй ба сæ фуни дæр тæрсгæ кодтонцæ, — æ дзубанди
фæккарздæр кодта Сурæт.
- Гъо, Дзуле, лæдæрун дæ. Дзубанди сæрæй ку нæ ракæнай,
уæд æруагæссаг нæ фæууй.
Дзуле æхе æрцæттæ кодта зæрдæй байгъосунмæ.
- Цæветтонгæ, мæнæ нæ синхонтæ уæрдундонæ кодтонцæ.
Уæд æз нæуæг цуд киндзæ адтæн. Адæм ма галтæ æма бæхтæй
ку кустонцæ, уæд. Агори цæгиндзитæн бундор ниввардтонцæ.
Еци рæстæг Китабæт сæ рæзти æрцудæй. Æрлæудтæй сæ

рази сабургай. Кæститæ кæнуй. Æз татхатæ æхсæдун. Æрмæ
æстæфтæй. Кæсун æма дин мæн æрдæмæ æрбацæуй, алли ’рдæмæ
гъæуæйттæ гæнгæ. Дзоруй мæмæ, хуарз дин æрзайæнтæ, дзæбæх
киндзæ, зæгъгæ, æма дин цийни хуаллаг уæнтæ. Уæдта мин уотæ
зæгъуй, бахатир кæнæ, æгæр дæ хъор кæнун. Мæнæ дæ синхонтæ
цидæр низманстонцæ. Гъо, зæгъун, уæрдундонæ кæнунцæ. Уæд
бабæй фæйнердæмæ рагъæуæйттæ кодта, æ дзиппæмæ нивналдта,
фелваста æвзестæ сомирдæг æма уасæнги них. Æхе мæмæ
æрбахæстæг кодта. Æз - мед кауæ, йе - æндæ кауæ. Æма мин
уотæ зæгъуй, мæнæ, дан, ани раззаг хуæнхтæрдæмæ кæронггаг
цæгиндзи буни ниввæрæ, тæккæ бæрæг астæу.
Мæнæн мæ бауæр куддæр рауазал æй. Цидæр уæззау тас
мæ зæрди фæммедæг æй. Ралæдæрдтæй мæ æма уотæ зæгъуй,
гъæла, ду дæхецæн мацæмæй тæрсæ, зæгъгæ. Ду дæр, дан,
хуарздзийнадæй æнæхай нæ уодзæнæ. Æз цæмæй зудтон,
фæливд кумæ æхста æ илгъаг фат, уой. Ци гæнæн мин адтæй?..
Ме ’нæхъаурæдзийнадæ уой фæсте балæдæрдтæн. Æз, куд загъта
хингæнæг, уотæ бакодтон. Хингæнæг æй хонун, фал уомæн æ
хийнæ дæр неци æма æхуæдæг дæр неци. Цубур дзурдæй, некуд
æма неци.
Дзуле лæмбунæг игъосуй æма æнгъæлмæ кæсуй, цæбæл
ранцайдзæнæй аци гъуддаг, уомæ.
Рацудæй цалдæр анзи. Сæрдæ... Тæвдæ æнхъуæт рæстæг
никкодта. Берæ рауæнти цæугæ дæнттæ байсустæнцæ. Фонсбæл
тогнез фæззиндтæй æма мæлунбæл фæцæнцæ. Нæ синхонтæмæ,
мæнæ Мерететæй дин зæгъун, дзæбæх фоне адтæй - стортæ.
Еунæг дæр син си нæбал фæййервазтæй. Уæд мин Мерет тухстæй
уотæ зæгъуй, арф нийнæфгæй, æгас адæмæй уæлдай махбæл
уæхæн къурцц цæмæн рауадæй. Еске бæлах нæбæл исæмбалдæй,
æвæдзи, зæгъгæ.
- Гъома уин уæ фонсбæл еске тогнез бафтудта, зæгъис?
- Нæннæ, æндæр бæлах... Загъта ма мин, дæсни фæрсунбæл
æй ке аразтонцæ, уой дæр.
Раст еци бон Мерет Китабæти тургъи исмедæг æй. Ке зæгъун

æй гъæуй, равардта ин нисайнаг. Мæнæ дæуæн кудтитæ кæнуй,
гъе уотæ уомæн дæр райдайæни ракæнун кодта, фæливд куд
фæккæнуй: цæстфæлхатæн миутæ. Уонæй æй æ цард. Уони фæрци
ибæл фæззиннуй нæуæг дарæстæ: æ нæрст ростæ сурхфазæ
фæткъуй хузæн æрттевæнтæ уомæй калунцæ. Дессаг ба е æй, æма
хуæрунмæ æхе ку бафест кæна, уæд, гъа-гъай, æ бон æй гъæддзау,
кенæ ба хуасдзауи бæрцæ бахуæрун.
Меретмæ дзæбæхагæй ци адтæй, уони сæ бийнонти сосæггай
æнтойнæ кодта Китабæттæмæ. Уæд рацæй - рабонæй æма ин
уотæ зæгъуй, хийнæ конд уин ес, зæгъгæ. Цалдæр цудей фæсте
ба ин ниййамудта «хийнæ» кæми æвæрд адтæй, раст еци агори
цæгиндзи бун. Мерети фурттæ уæйгутæ арæзт адтæнцæ. Хабар
куддæр райгъустонцæ, уотæ рауадзгæмæ мæнгæ цæгиндзæ
февардтонцæ. Цæгиндзæ рапурх кодтонцæ æма дин уордигæй ку
рагæпп кæниуонцæ æвзестæ сомирдæг æма уасæнги них. Мерет
исцийнæ кодта, нур ба ести уодзæнæй, зæгъгæ, Æ, дæ цæрæнбон
берæ уа, Китабæт! .. Нивæ нæ адтæй, æма дæубæл исцурæвæрæ
ан, æндæр ба аци бæлахæй еугур сæри сæфт фæцайанæ. Уой
фæсте ба æлгъетунбæл фæцæй æма алли какола фæккалдта сæ
ниввæрæгæн. Æхуæдæг мин дзурдта Мерет. Фал дин зæгъун,
Дзуле, æлгъистæ дæр неци æй. Уой æлгъиститæй мæбæл неци
æрцудæй.
Соми ’рдæг æма них æ сау хæцъели батухта. Æхуæдæгка
нилгъетидæ, æ саубон дæбæл никкæна, саубон, ани ка ниввардта
æма мæ мæрдтæмæ ка раурдуг кæнун кодта, зæгъгæ. Бахъæртун
сæ кодта Китабæтмæ. Кæнгæ дæсни æхецæй ниббоз æй. Æвæдзи,
æхе нимæр ба расагъæс кодта, дзæбæх уæ ку гъæла кæнун,
гумудзатæ, зæгъгæ,
Соми ’рдæг сæхемæ ниууагъта. Бабæздзæнæй бабæй ин. Еу
хатт ба мин уотæ зæгъуй, аци соми ’рдæг, дан, сугъзæрийнæ
къæндони даргæй. Устур нивгун разиндтæй. Берæ хуæрзтæ, берæ
дзæбæхтæ мин фæууинун кодта. Æз дæр, дан, ин æ фæд уæгъдæ
нæ уадзун. Æ них ба Меретæн æхе рази басугъта. Них ку сугъдæй,
уæд æхснирсунбæл фæцæй:

- Меретхан, Хирион, табу Хуцауæн, куд уæ фидбилизтæ
содзгæ кæнунцæ, - хæрдмæ æ фий исцумæ-исцумæ гæнгæй,
дзурдта Китабæт.
Искодта ин æртикъумон дуа салæй æма ин æй ниввæрун
кодта, «хийнæ» æвæрд кæми адтæй, уоми.
- Æма?!
- Æма неци! Йе сайд нæй, зæгъис, Дзуле?! Гъе дæуæн дæр
уотæ кæнунмæ гъавуй. Гумудзатæбæл æфсой æвæруй, æфсой!
Дзуле дзорунгъон нæбал иссæй. Æрæгиау ба ма æнкъардæй
бафарста:
- Мадта мин куд кæнгæ ’й?
- Куд кæнгæ дин æй, уой дин зæгъун. Дæ хæдзари сагъæс
кæнæ. Кæд æнæфæразгæ кæнис, уæд ес берæ хуарз дохтиртæ æма
дин етæ æнæфедгæй искæндзæнæнцæ хуасæ. Дæ нез дæхуæдæг
дæр зонис. Маст дæмæ ес æма уой бæлахæй тингун кæнис, æндæр
неци. Байархайæ, цæмæй дæ маст дæ зæрдæй рацох уа, уобæл.
Берæ фæссагъæстæ кодта Дзуле, уæдта кæронмæ ба исдзурдта:
- Сайæгойтæ, фæливд æма хингæнгутæ æнцæ дæснитæ!
Æнæбайрайгæ фæууæнтæ!
- Хийнæ дæр нæййес, Дзуле! Фæливд ка уа, уой æримисæггаг
æй!
Дзуле нæбал бацудæй Китабæтмæ. Е ба ма имæ абони дæр
æнгъæлмæ кæсуй.
Сурæт берæ фæссагъæси фæсте е ’ргом раздахта е ’нсувæр
Басиатмæ.
- А Дзулей бæргæ æруорæдтон дæснитæмæ цæунæй. Хуарз,
хъæбæр хуарз, дæснитæбæл æууæндуни гъуддаги ке фæддузæрдуг
æй, е, Уонæмæ дæр Басиати бæлахæй цæун райдæдта. Адæймаги
сæри магъз, зæрдæ æма æгас бауæр дæр æфсæйнайгæй конд нæ
’нцæ, - æхенимæр гъуди кодта Басиати хуæрæ, - косун багъудæй
ме ’нсувæри хæццæ, цæмæй æ фиццаг уавæри исуа, уобæл.
Басиат фиццаг рехæ дарагæ на ’дтæй. Нур, фæстаг анз ба
рауагъта æ халасдзагъд рехæ. Æ бецъотæ æнцæ нарæг æма даргъ.
Хаттæй - хатт сæ æ хъæсти сæрти февæруй æма рагъæуæйæттæ

кæнуй, еске мæмæ кæсуй, æви нæ. Кæд имæ еске кастайдæ,
уæд æхецæй ниббоз уидæ. Ци гъæуи цардæй, уоми ин æ карæ
зудтонцæ, æма ин лæвардтонцæ фингæбæл æ бунат. Нæ ма Басиат
æндæр гъæуи ку фембæлидæ, уæдта имæ æхецæй хестæртæ дæр
дзорун райдаиуонцæ.
- Нæ фиди хай, уæлæмæ, дæ бунатмæ... Ами дæуæй хестæр
неке ес! ..
- Исгъигæ ’й Басиат æма ин ку фæззæгъунцæ, хестæрæн
исбадæ, кенæ ба дуккаг хестæрæн, зæгъгæ, уæд æнæзийнадæй æ
бунат байахæссуй.
Фингæбæл бадгæй, Басиат фиццаги хузæн нæбал æй. Хъæбæр
исдзорагæ ’й, ниуазгæ дæр кæнуй æнæзийнадæй. Фæстагмæ ба æ
цæсгон исуй сурх къумбули хузæн. Æ цæститæ ба, кæунгъæлæс
адæймаги цæстити хузæн, куддæр тухст листæг ниуунцæ.
- Тагъд ма ракæнтæ, мах ами расабур уодзинан! - цалдæр
хатти гъæрæй радзоруй Басиат. - Идзагдар, ду ба гъæдæгдæр
лæууæ!
Гъе уотæ, фиццаг хатт ци хæдзари исæмбалдæй, уоми дæр
Басиат хъæбæр исбараккен æй. Дзæвгарæ фæдздзоруни фæсте æ
рахес къохи цуппар æнгулдзей кæрæнттæбæл æрæвæруй идзаг
агувзæ. Хæрдмæ ’й æ сæрæй бæрзонддæр исесуй. Æ нарæг бæлгъур
æрфгутæ æ æнхъирдтæ тæрнихмæ хæрдмæ фæггурун кæнуй.
- А - а - а, дуйней рафæлдесæг, фæйрæстмæ кæнæ! - гъæрæй
нихходгæй, фæгъгъæр кæнуй Басиат.
Агувзи хæццæ æ рахес цонг, фондзанздзуд фури сиути хузæн,
цалдæр къæлоси æркæнуй. Ку нæ никкæлуй арахъ, æ бунатмæ, йе
’ мбæлтти размæ ’й ку рарветуй, уæдта байдзулуй, Хуцау, дæхецæй
боз, зæгъгæ, ма бафтауй. Æхуæдæг ба æхе ескæбæл бафæдзæхсуй,
цæугæ ку кæнай, уæд еумæ, зæгъгæ. Йе дæр ин зундæй æй. Басиат
æрæгæмæ ку фæззиннуй сæхемæ, уæд Дзуле ба тухсун райдайуй.
Цидæр кæнуйнаг, цит, фæууй æма си æрбайронх уй.
Адæймагмæ маст ку уа, уæд некæд æййафуй йе ’ мхузæнтти,
некæд хъæртуй æнтæстгинæй æ нисан гъуддагмæ.
Дууæ рацæргæ нæлгоймаги, Басиатæй зингæ хестæртæ,

æрхуæстæнцæ Басиатбæл æма ’й киудтитæ гæнгæ æрбакæнунцæ.
Хæдзарæмæ гъæр æрбайгъусидæ:
- Дзуле, мæнæ киндзæ фæццæуй! Къеретæ рæвдзæ дарæ!
Синхæгтæй сæ беретæ - æд-устур, æд - минкъий къæл -
къæлæй ходиуонцæ. Нæрæмондæр си ка уидæ, йе ба рагъæр
кæнидæ:
- Нивгун уæд, нивгун, уæ рехгун ностæ!
Уæхæн гъуддæгтæ уингæй, куд нæ тухстайдæ Дзуле?!. Куд нæ
æстъæлфтайдæ фунæйæй æ хуссæн уати?.. Куд нæ агурдтайдæ
ести хуасæ?..
Æ маст æ мæстдони ци гъуддæгти бæлахæй ихалдæй, етæ ’й
сæ фæдбæл баластонцæ фæливди хæдзарæмæ дæр.
Фæстаг рæстæг Сурæт ахиддæр æмбæлун райдæдта Басиати
хæдзари. Лигъз ласæ кæнуй. Æрба ин хæссуй уæд еу лæвар, уæд
иннæ лæвар. Хуарз лæдæрдтæй, йе ’нсувæри хæццæ ин хилæй
ке неци рауайдзæнæй, æфхуæрæн дзурдæй, уой. Фæлтау дзæбæх
зæгъун гъæуй. Алкæддæр агурдта, æ зæрдæмæ ка багъардтайдæ,
уæхæн дзубандитæ.
- Рехæ æрмæст æнзти бæрæггæнæн нæй, - фæдздзоруй
Сурæт Басиатæн, - раги ба рехгун хестæр уæлдай нимади дæр
адтæй. Ами дæр æрмæст æхе дарун ка зудта, уомæн кодтонцæ
уæхæн кадæ. Нур дæр уотæ æй æма рехгун ка уа, бецъотæ ка
дара, е гъуди кæнæд æ сæр, æ кадæ, æ бийнонтæ, хъæбæрдæр ба
æ цæуæт, уæдта æ рехæ дæр.
Сурæт æ дууæ къохемæй Басиати рахес къох, рæвдаугæ
æрсæрфгæй, фæлмæн æлхъивд æркæнуй. Æ зæрдæ æхе
дзубандитæмæ исхъурмæ уй, цæститæ цæстисугæй райдзаг унцæ.
Басиати зæрдæ дæр исхъурмæ уй.
Уæхæн сахæттæ берæ никкодта хуæрæ æма æнсувæрбæл.
- Кæсис, дæ цæуæт куд дзæбæх æнцæ. Алке дæр сæмæ хицæ
кæнуй. Æртемæй уæлдæр ахурадæ райстонцæ, иннæ æртæ ба ма
ахури надбæл устур балций æнтæстгинæй цæунцæ. Адæм дæмæ
тæходуйтæ кæнунцæ. Ду ба... Зонæ, æрмæст фиди кадæ цæуæт нæ
бæрзонд кæнунцæ, фидæ дæр æ бунати ку уа, федаугæ гъуддагбæл

хуæст ку уа, уæд уомæй бæрзонд кæнуй цæуæти кадæ æма ном.
Басиатмæ ниуæзтæ ку нæ хъæртидæ, уæд, цит, лæмбунæг
игъуста æ хуæрæмæ. Ци зæгъидæ, уони нимадта растбæл.
Æхенимæр ниллæуидæ, ци надбæл æй аразта, уобæл. Гъе уотæ
берæ косун багъудæй Сурæти æ уарзон æнсувæр Басиати хæццæ.
Басиат фæстагмæ æ гъуддæгтæбæл фæсмон кæнун райдæдта.
Алкæд алкумæ нæбал цæуй. Рехæ дæр нæбал даруй.
- Бийнонти сагъæс кæнун, адæми астæу æмбæлгæ æгъдау
хæссун æй лæгигъæдæ. Ка æй хæсса, уомæн дзилли æхсæн устур
кадæ ес, - Басиати гъоси зæлланг кæнунцæ Сурæти дзубандитæ.
Адæм фæстагмæ Басиати æма Дзулей хæдзарæмæ арфæ
кæнунмæ цæун райдæдтонцæ. Дессаг, цума Басиат нæуæгæй
райгурдæй. Дзуле дæр æхе хуæздæр æрлæдæрдтæй. Тингун нæбал
кæнуй. Фуд фунтæ нæбал уинуй. Алкæд æхенимæр арфæ кæнуй
Сурæтæн, æ тухст сахати имæ æ фарс ке бадардта, уой туххæй.
Нæуæгæй сæмæ цард æ медбилти бахудтæй
СÆРИ НОСТÆ
[САТИРИКОН РАДЗУРД)
Адтæй райдзаст сæрдигон бон. Хор бабæй фæсхуæнхтæмæ
ниттулдæй. Хуасдзаутæ къуæрттæгай цудæнцæ гъæумæ. Æртæ
хуасдзауи сабургай цудæнцæ дзубандигæнгæ.
Æрбасæ æййафта æндæр гъæуккаг фестæг бæлццон.
Кæрæдземæн салам равардтонцæ. Бæлццон æ цуд фæссабур кодта.
Цæй, кумæ тагъд кæнун, ани хæццæ таурæхътæ гæнгæ цæудзæнæн,
мæ фусун конд æй, зæгъгæ. Цæунцæ сабургай. Дзæвгарæ гъосæй
сæ над дардтонцæ. Æрбамбæлæг бæлццон æ ходæ исиста. Æртæ
хуасдзауи блццони сæрмæ кæсунти фæцæнцæ. Уомæн æ сæри
адтæй устур цуппар носи. Цæугутæ деси бацудæнцæ, амæн аци
устур ностæ кутемæй иссæнцæ, ба сæ зонун гъæуй, зæгъгæ.
Фал кутемæй? Бафæрсæн æма имæ хард ку фæккæса, æма си

ести æхсилкъæ дзурд ку исервæза. Нæ фæллади хæццæ ма йе ку
бафтуйа, уæд бустæги нæ байуантæ æркæлдзæнæнцæ, зæгъгæ,
расагъæс кодта сæ хестæр.
Кæстæр, нæрæмондæр æй æма си хатир ракоргæй, зæгъуй:
- Кæд нæ федауй, уæддæр фæрсун. Раст мæ балæдæрæ.
Дæ сæри ностæмæ фенгæсти дæн æма сагъæси бафтудтæн. Ду,
æвæдзи, кæддæр устур бæллæхти ке бафтудтæ, е бæрæг æй.
Æ номбæл дæр æй бафарста.
- Мæ ном Дзаге хуннуй, - нийнæфтæй. Æ тæрних æ буйнаг
ходæй расæрфта. Æ цуд фæттагъддæр кодта, - цæмæн мин имисун
кæнтæ мæ евгъуд царди уæззау цаутæ?! Адæймаг ку цæра, уæд...
- Кæд дин зин уодзæнæй, уæд сæ мабал имисæ, - æ дзурд
æваст багæлста хестæр.
Бæргæ ку сæ радзоридæ, уæддæр нæ над цубур кæнианæ,
зæгъгæ, расагъæстæ кодтонцæ кæстæртæ.
- Гириз, гириз æй, фал сæри цæф ба бунтон гириз нæй,
Сæр цæвæгæн æ бундор низзелæд, - сабургай загъта хуасдзаути
хестæр Ботас, - æз уин æцæг хабар ракæндзæнæн. Уотæ раги дæр
на ’дтæй. Цæветтонгæ, мæ фиди æнгарæ нæ синхон Хинкъал æй
худтонцæ, нур дæр ма æй фæдздзорунцæ дессагæн. Æ сæри цал
æрдой адтæй, уал цæфи иссирдта. Алли æрдой рази дæр - нос.
Ностæн банимайæн дæр на ’дтæй. Ирд æхсæви кæд æстъалутæ
банимайдзæнæ, уæд еци ностæ дæр банимадтайсæ. Нихæси зелгæ
дунгæ, дан, фестидæ æма ин æ сæри пурх ракалиуонцæ.
- Хилæ кæнун дæр муггаги гъæдæй æй, - багæлста æ дзурд
дуккаг хестæр Долæт.
- Раст уин зæгъон æма Хинкъали кæмæй худтонцæ, уоци
муггагæй ездондæр, сæрбонзонгæдæр, æвæдзи, неке адтæй
гъæуи нæ, фал æгас коми дæр, - æ дзубанди кæнуй идарддæр
Ботас. - Фал, дан, æй ци муггагæй худтонцæ, уонæй на ’дтæй.
Æрæфтуйæггаг - еу кæцæйдæр. Мæ фиди фидæ Бола мин æ
хабæрттæ хъæбæр лæмбунæг фæккодта цалдæр хатти. Раст
зæгъгæй, фиццаг ми æруагæс дæр нæ кодта.
Фæскъиринти, дан, цардæнцæ етæ седзæрæй æрдæг ихæлд

къæси æртæ æнсувæри. Нур куд æй, уотæ хуаси дзаман адтæй.
Дууæ хестæри хуасæ карстонцæ. Мегъæ бон никкодта. Кæстæр
ба гъæуæн уæсигæс адтæй, Тасо æй худтонцæ. Изæрæй уæситæ
еугай - дугайæй æрцудæнцæ. Тасо нæбал разиндтæй. Цалдæр
бони æ фæдбæл фæззилдæнцæ æма дæ балгъетæг уотæ, дунд
далагъан фæцæй.
- Тасо давд æрцудæй, - фæстагмæ ниллух кодтонцæ адæм.
Куд дзурдтонцæ, уомæ гæсгæ еци кари биццеутæ ахид исавдæй.
Фал сæрæн æнсувæртæ кæмæн уидæ, етæ ’й иссериуонцæ æма ’
й æрхæссиуонцæ. Фулдæр хатт ба æнсувæр агорæг рандæ уидæ
дууæ - æртæ анзи æмгъудæй дæр. Æхе æнсувæр ку нæ иссеридæ,
уæдта ниббæлдат кæнидæ е ’нсувæри хузæн биццеу. Сосæггай
имæ æ гъос дарун райдаидæ. Æхебæл æй æрæллау кæнидæ,
фадуат ин ку фæууидæ, уæдта ’ й раскъæфидæ раст бонигон.
Гъо, æма æцæгæйдæр, уотæ æскъæвд æрцудæй æндæр адæми
хаттæй æндæр биццеу Тасой бæсти. Æндæр гæнæн ин, æвæдзи,
на ’дтæй.
Сандир Тасой хæццæ бонæ æхе баасхъод кæнидæ адæмæй,
æхсæвæ ба тундзтæй æ гъæумæ. Даргъ надбæл берæ зинтæ
бавзурстонцæ: дунгитæ, уарунтæ, сирдтæ... Æнæнади нæдтæбæл
цæунæй уайтагъддæр сæ къахи дарæс исхаудтæй: калдæй сæ
къæхти тог; диз - диз кодта си алкæмæндæр æ рист бауæр. Сандир
æ рист нецæмæ дардта. Е ’нсувæр æ къохи бафтудæй, æ гъæумæ
куд хæстæгдæр кодта, уотæ æ сагъæс фулдæрæй - фулдæр кодта,
нур а Тасо æ мадтæлон æвзаг ку феронх æй, уæд куд уодзæнæй æ
гъуддаг, зæгъгæ.
- Цæй, уæтæрмæ бал æй хонæн. Уоми ’й еу æртæ мæйи
не ’взагбæл исахур кæндзинан, уæдта сабургай бацæудзинан
нæхемæ, - загъта æхецæн Сандир. - Мæнæ дессаг, ци хуарз
æргъуди кодтон.
Исцудæнцæ, гæни хузæн раст ци тæрсæ гъæдæ бæрзонд
фæццудæй, уоми. Тасо ауæхæн бæлæстæ фиццаг хатт уинуй æма
ракæсæ - бакæсæ кæнуй. Не ’фсæдуй сæ уиндæй. Æхердигонау
цидæртæ исдæгъал-мугъул кодта, цæмæй Сандири æвзагæй ести

здæхтæ кодтайдæ, уобæл. Хъæбæр уæззау уавæри бафтудæнцæ.
Бæргæ фæндæ адтæй Хестæри фæндаг рацубур кæнун, фал
кутемæй? «Донмæ фæрæтæй лæборæ». Устур цæугæ донмæ, цит,
ку бахъæртиуонцæ, уæдта æ рагъи ракæнидæ Сандир Тасой. Æ
къæхти лухтæ дони гъæстæ ку фæууионцæ, уæд ин сæ цума еске
пурусайæй содзидæ, уотæ тæхсун райдаиуонцæ. Æ цæсгони цар
æрбанхъирдтæ уидæ, æ дæндæгути къæс - къæс иссæуидæ.
- Йа, мæнæн аци хъиамæт ка исаразта, дæ дзилагæ исæскъуна.
Мæ тæрегъæд фæффедай! - гъæрæй исдзурта Сандир.
Тасо мæтъæл каст бакодта Сандирмæ, уæдта расагъæс кодта,
тæходуй, уæддæр ци дзоруй, уонæй ести ку лæдæринæ, зæгъгæ.
Сандир, Тасой къохбæл хуæцгæй, æ над исаразта Балцауи
цæгатмæ.
- Хуцаути мæхе Хуцау, Балцауи нæхе адæмæй еу еске ци
баййафон! Дессаг хуарз уайдæ! .. А, Тасо кæд еуминкъийтæ
базонидæ не ’взагæй. Уæд гъуддаг æнæгурусхæ дæр уодзæнæй.
Æцæгæйдæр, дзиллæ зæгъиуонцæ, Сандир е ’нсувæри иссирдта,
зæгъгæ.
Изæрæй тухамæлттæй бахъæрдтæнцæ Балцауи лæгæттæмæ.
Фæнсгæсти куйтæ сæмæ ракалдæнцæ. Уайтагъд рафæсмардтонцæ
Балцауи Сандири æма ’йбæл цийнæ кæнунбæл фæцæнцæ. Уæд
еу куй, уæдта иннæ куй Сандири реубæл æ раззаг къæхтæ
февæридæ, æ ростæ ин стæрунбæл фæууидæ. Куйтæй еуетæ
сабургай бацæуиуонцæ Тасомæ, баймæ смуститæ кæниуонцæ,
Еуæй-еутæ ба си гъирнгæ дæр бакæниуонцæ.
Уæдмæ сæмæ бунатгæс - фæнсгæсти хестæр Сланихъо дæр
рацудæй. Расæ фæсмардта. Æхе багæлста Тасомæ. Æ хъури ’й уæд
еу æрдæмæ никкæнидæ, уæдта инне ’рдæмæ.
- Бабай карк, Тасо! - Æ, дæ цæрæнбон берæ уа!.. Мæнæ нæбæл
ци хуарз æрцудæй, - уæдта æхе фæззилдта Сандирмæ. - Лæг ба
лæги миутæ фæккæнуй?.. Мадта! Æнсувæр хумæ, игуæрдæни нæ
зайуй. Раст зæгъгæй, æнсувæр ка агора, е æй иссеруй. Е ’ссерæг
ба кадгин фæууй. Нур дæу цæйбæрцæ дзиллæ базондзæнæй, уой
ку зонисæ?!

Æ цæститæ донæй райдзаг æнцæ...
Медæмæ сæ бакодта. Кадгин иуазгути куд фæррæвдаунцæ,
уотæ сæ барæвдудта.
Изæрæй фæнсгæстæ ку æрæмбурд æнцæ, уæд син сабургай
балæдæрун кодта Сандир:
- Тасобæл еске бæсти берæ рæстæг рацудæй. Æ мадтæлон
æвзаг нæбал фегъуста. Гъо æма ’й, æвæццæгæн, феронхгомау
æй. Мæ фæндæ уотæ ’й, цалинмæ еститæ фæстæмæ базона не
’взагæй, уæдмæ бал ами фæууæд фæнсгæсти хæццæ. Уæддæр
еу æртæ мæйи, æртæ. Уæди уæнгæ кой дæр нæ, стуф дæр нæ.
Тæссаг æй, фæдес нæ фæдбæл ку рацæуа, уомæй дæр, Адæгони
цъухи ма бафтуйæд аци хабар. Алке дæр е ’взагæн æцæг хецау
разиннæд. Хъипп-стуф дæр нæ! .. Нæ фæууидтон, нæ фегъустон,
неци зонунæй æндæр, - хъæбæр бафæдзахста фæнсгæстæн.
Фæнсгæти хæццæ фæцæнцæ Сандир æма Тасо, Еугурæй дæр
имæ се ’рух рахаттонцæ. Уайтагъддæр Тасо сæ хæццæ фæллимæн
æй. Алкедæр æй зæрдтагонæй ахур кодта дзæбæх дзорунбæл.
Дууæ мæйей фæсте Тасо æвзарун райдæдта д зорун. Æ дзубандий
исервæзидæ æхе æвзагæй дæр берæ дзурдтæ. Ци дзурдтæ си
исервæзидæ, уони бабæй фæнсгæстæ нæ лæдæриуонцæ.
Æртæ мæйи раевгъудæнцæ.
Сандир Тасой хæццæ ку æрфестæг æй нæ гъæубæсти, уæд
гъæубæсти адæм нæ, фал æгас комбæсти адæмбæл дæр базуртæ
базадæй, Æз фæрраздæруонæй хуарзи арфитæмæ уадæнцæ
седзæргæс Гадзиганмæ.
Хæдзарвæндаг æма хæстæг къабæзтæ æгас комæн æносмæ
дзоруйнаг кувд искодтонцæ.
Нур Тасо æ «маддæлон» æвзагæй хæзна нæ дзурдта. Адæм
дес кодтонцæ, гæр, ци тагъд фæххæттæй е ’взаг, зæгъгæ. Уой ба
нæ зудтонцæ, æма е Гадзигани биццеу нæ адтæй, уой. Сандир ба
гъуддаг сосæггай дардта, æфсæн кири дарæгау.
Тасо æнæцохæй дæгъал - мугъул кодта. Æнæбунати ратæх -
батæх ибæл бацæфсидæ. Фахсмæ иссæуидæ æма дорадзагъд
кодта. Агурдта, ке рамæстæй марæ кæнон, зæгъгæ. Биццеути

астæу фæммедæг уидæ: расæ æсхуститæ, тъæппитæ кæнидæ.
Æгæр цæф ин ка рауаидæ, е ба сæхемæ сагъæсарæ гæнгæ ледзæги
фæууидæ. Æхецæн дæр æ финдзи хъæлти тог фелвæсидæ.
- А - а - а! Тасо, фæстæмæ ку здахтæ, уæд дæ бæрзæй ку
басастайдæ. Дæу ка ссирдта æма дæ ка ’рхаста, уой ба уæззау нез
иссера æма ’ й сау ингæнмæ фæххæсса. - Мадтæлти гъæр, нæгæ
исесиуонцæ!
Тасо сабургай - сабургай базудта дзорун. Исхъæрдтæй æ
лæхъуæни карæмæ дæр. Зинтæ, тух фæрæзнитæй ин бийнонти
гъуддаг дæр бакодтонцæ. Гъама-гъотæй ин нæ равардтонцæ сæ
кизги Хириутæ. Кизги муггаг исарази æнцæ æрмæст уой туххæй
æма Тасой дууæ хестæр æнсувæри равзаргæ фæсевæдæй ке
адтæнцæ. Хъæбæр сæрбонзонгæ сæ худтонцæ. Берæ, хъæбæр берæ
мæститæ цудаей седзæргæс мадæ, æ фурттæ æма æ киндзитæмæ
Тасой бæлахæй. Берæ ин фæллихстæ кодтонцæ, æвзурстонцæ
зустæй дæр, фал сæ нецæмæ æрдардта. Дзоргæ сæ ниууадзидæ.
Сандир æма Тула сæ сæрæн ку нæбал адтæнцæ, уæдта
иуарунбæл ниллæудтæнцæ.
Уаргæ бон адтæй... Кустмæ цæунмæ нæ бæзтæй. Гадзиган,
Сандир æма Тула бадунцæ астæуæй арти фарсмæ. Мадæ фунуки
æ кæрдзинти гъуддаг кодта, фурттæ ба нийнæфиуонцæ. Бадунцæ
мæтъæлæй.
Æваст устур хæдзари дуар фегон æй. Тасо, æ дууæ къохемæй
æ сæрбæл хуæцгæй, æрбагæпп ласта.
- Дæдæдæй! Дæдæй! Ка си адтæй, нæй балæдæрдтæн. Мæ
сæри фахс рагъæлайæй. Тог фæддæлæмæй!
- Сæри цæф фæййагорис æма ’ й иссерис! Æнцад ку лæууисæ,
уæд сæри цæф нæ ерисæ, нæ, - загъта сабургай Тула, - неци
кæнуй, цæвагæ галæн æ сикъа сæттагæй.
Сæ бунæттæй дæр нæ фестадæнцæ Сандир æма Тула. Артмæ
кастæнцæ. Сæ фурмæстæй сæ цæститæ ратартæуионцæ. Гадзиган
ба æ цæстисугæй æхе æхснадта. Фæлтау ку нæбал разиндтайдæ.
Масти мæхæл нин .æрхаста. Æ фæххæссæгæн æ маст мастдони
фехалдæй, зæгъгæ, æхецæн гъудитæ кодта.

- Нæ, фал ма сумах мин ку нæбал уайтæ, уæд æз ами ци
фæууодзæнæн? - Гадзиган фæрсæгау бакодта Сандир æма Туламæ.
Дууæ æнсувæри цавддорау бадтæнцæ. Идарддæр син куд
кæнгæй, уой дæр нæбал ахæстонцæ сæ сæртæ.
- Еске бæстæ куйи къах æй, куйи къах. Тасо дæр нин æрхаста
еци къах æма нæ нæмуй уомæй, - æрæгиау загъта Тула.
Фæстагмæ сæ фæндæ иской кодтонцæ.
Адæми цардмæ кæсæн, - загъта Сандир, уæдта фæгъгъос æй.
- Æма? - бафарста Тула.
- Бакæнæн, адæм куд кæнунцæ, уотæ.
- Мæн бон Тасой хæццæ цæрун нæбал æй. Нæбал цæрун...
Мулк дæр мæ нæ гъæуй, - зæрдхъурмæй загъта Тула.
Берæ радзорæ - бадзори фæсте байурстонцæ. Аци гъуддаг
дæр имæ нæ багъардта и тæлтæгмæ. Берæгъау æ синк-синк нæ
уагъта Тасо. Кувди, хисти, кусти, кенæ ба надбæл цæугæй, фæдес,
нæгæ, зуст дзурд, æхсилкъæ...
Уæд нихæси ба? Æ лæдзæг æргъувдæй дардта. Уæд еуемæ
æхе байдзæгъдидæ, уæдта иннемæ. Еци еу рæстæги æ бон адтæй
дууæ-æртей хæццæ хъæлæба кæнун. Фуддзæфæй дæр некæбæл
аурста. Нæ аурста æма си æхебæл дæр нæ аурстонцæ. Еци еу
рæстæги ибæл дууемæй хæфтитæй ралæууиуонцæ. Сауæнгæ ма
имæ кæстæртæ дæр сæ къох исесиуонцæ.
- Гъо, æма ’й фæстагмæ Тасо нæбал худтонцæ. Ном æхуæдæг,
æ миутæмæ гæсгæ, æхебæл исæвæрун кодта адæмæн -Хинкъал,
зæгъгæ.
Хинкъал æгадæ æма æварнæй æ берæ ности хæццæ бацудæй
мæрдтæмæ.
Нур еске згули ку фæккæнуй, уæд фæйнердигæй гъæр кæнун
райдайунцæ адæм:
- Хинкъали цау дæбæл цæуй!
- Дæ сæр гъæуай кæнæ!
- Дæ цæститæ æртитæ рацæгъддзæнæнцæ!..
Дзаге æваст дзорæги фæууорæдта:
- Барæн! Ду уотæ æнгъæл ма уо æма мæ сæри ностæ мæнæн

ме ’дулидзийнади туххæй æрфусун кодтонцæ мæ сæрбæл. Зæгъун
уин æй, уой туххæй æз æнæкъæндзæстуг дæн...
Нур ба уин кæрæй-кæронмæ мæ хабар ракæндзæнæн. Æрмæст
тæрхонгæнæг уæхуæдтæ фæууотæ, раст бакодтон æви нæ, уобæл.
Мæ тæккæ лæхъуæни дзамани адтæн. Ме ’уæнгти мæ хъаурæ,
ивулд донау, абузтæй. Евдæлон рæстæги, цит, цауæн кæнун дæр
æвзурстон.
Еу кæми адтæй, уоми мæ хæтæл æма мæ хизин мæ рагъи,
уотемæй гъæди фæммедæг дæн. Раст уин зæгъон æма Æфсатийи
лæварæй цох нæ кодтон. Берæ фæззилдтæн тъæпæнти, адæгти
æма къолти. Уæд еу æрдозæмæ бафтуинæ, уæдта иннемæ. Уæд
дин кæсун æма уартæ æрдозгæрон сау æндарг фæззиндтæй, уæдта
æрбайсавдæй.
Изæрæрдæмæ мæ цанси еу сæгъæ бафтудæй. Æрæнцадтæн
дзæбæх рауæн. Фезонгутæ дæр искодтон. Мийнасæ бæргæ,
фал æнæдзоргæ æмбал лæгæн æ хуарз мийнасæ дæр дон адæ
фæккæнуй.
Æхсæвæ æ сау курæт байтудта гъæдæбæл. Изолæй, кæцæйдæр
æрбайгъусидæ Бæхæргъауи гъæр. Фæллад адæймаг фунæй
гæнагæ фæууй. Мæ хъæрæймаг æма мæ цармин хизин мæ сæри
буни бакодтон, уотемæй бафунæй дæн. Æхсæвæ еу дууæ хатти
фестъæлфтæн.
Сæумæ мин хори рæвдауæг тунтæ мæ ростæ ку батавтонцæ,
уæд райгъал дæн. Арф исуолæфтæн. Мæхе райвæзтитæ кодтон.
- Уæхæн сæумæ адæймагæн хъæбæр адгин фæууй, - æ дзурд
багæлста Долæт.
Эх! Ци дзæбæх сæумæ адтæй уæд. Игъосун: мæ базургин
лимæнтæ мин сæдæ ’взагемæй зæлланг гъæлæсæй зарунцæ. Ка
бафсæддзæнæй уæхæн рауæн цæрунæй?! . Дзенет, дзенет, бауи
æруагæс уæд.
Мæхецæн фезонæг ку ракæнинæ, зæгъгæ, куд расагъæс
кодтон, уотæ ба мæ цæститæ райахæстонцæ: уартæ минкъий
æрдози рæубес зудæй хезунбæл фæууидæ, уæдта гъæуæйттæ
кæнун фæййагаидæ. Æ рази æ дæркъæ уæд дæйунбæл фæууидæ,

уæдта - кафунбæл. Æз сабургай мæ хæтæлмæ бавналдтон. Уæд
мæ зæрди фегурдæй дессаги гъуди:
- Барæнай, барæнæ, аци сæгъи рамардзæнæн, фал æ дæркъæ
сабийи хузæн ку æй... Ци фæууодзæнæй?...Никки ба ма, хъури
’гънæгау, зæрдтагон æй. На-а-а, зæгъун, Æфсатийи зæрдæ мæбæл
фæхходздзæнæй, минкъий бæдолæ кеугæ ку байзайа, уæд.
Мæ хæтæл фæстæмæ ниввардтон. Уадзон сæ. Цæрæнтæ! Берæ
кæнæнтæ!.. Етæ тогдзухтæ нæ ’ нцæ.
Цауæйнон еу рауæн сабургæнагæ нæ фæууй. Фæннæхстæр
дæн тар гъæди хурфи: гъæуæйттæ кæнун алли ’рдæмæ. Цъеути
зарунæй æндæр стуф некæцæй игъусуй. Еу минкъий цæугæ
донмæ бахъæрдтæн. Куддæр бауордæг дæн, уотæ ба дин кæсун
æма мæ рази еу стори фæд фæцæй.
- Нур ами, æвæццæгæн, хæстæг кенæ уотар ес, кенæ ба -
гъæу, - мæхецæн исдзурдтон.
Ме ’уæнгтæ дзæвгарæ рæуæгдæр фæцæнцæ.
Фæд мæ бахаста лигъз урух æрдозæмæ. Æрдози кæронмæ
æрлæудтæн. Лæмбунæг кæсун. Ами адтæй æртæ хæдзари.
Æрæгиау багъæр кодтон кæройнаг хæдзарæмæ.
- Фусун мин нæ фæууодзинайтæ, дзæбæх хæдзарæ, -
мæтъæлгомауæй бафарстон еу устур рехгун рацæргæ лæги.
Мæ фадæварцæмæ мин ку æркастæй, уæд, æвæдзи, расагъæс
кодта, аци лæг фудгæнæг нæ униауæй, зæгъгæ. Уомæ гæсгæ ба
мин аразий дзуапп равардта.
Хуарз мæ исиуазæг кодтонцæ. Дзæвгарæ нæ хабæрттæ
кæрæдземæн фæккодтан. Æз мæ царди устур фæззелæнтæ дæр
уæди хузæн некæд некæмæн æрдзурдтон.
Сæумæй мæхе æхснунмæ куд рацудтæн, уотæ ба и астæуккаг
хæдзарæй рахизтæй еу тæнтъехтæ гурведауцæ кизгæ. Æваст
мæ зæрдæ фæкъкъæпп кодта. Цума мæмæ кадæр æрбадзурдта,
дæхецæн æй гъуддаг кæнæ, зæгъгæ...
Æз мæ фусуни бафарстон, нæ кизгæй, зæгъгæ.
- Мæн кизгæ ’й, - дзуапп равардта игъæлдзæгæй фусун.
Кизги корун фæндæ искодтон.

Фусуни сæмæ цалдæр бони фæдтæн. Сабургай син мæ зæрди
ци адтæй, уой загътон.
Хæдзарвæндаг дæр æма кизгæ дæр исарази æнцæ. Мæ кайестæ
нин дзæбæх лæвæрттæ ракодтонцæ, уотемæй рацудан нæхемæ.
Æрмæст нин бафæдзахстонцæ:
- Анзи фæсте ба кизгæ нæхемæ куд æрбацæуа, хундæги
бадунмæ, уотæ.
Раст зæгъгæй, æз алкæддæр, алкæми дæр мæ дзурд æнхæст
гæнагæ фæуун. Куд загътон, уотæ бакодтон æй мæ царди æгъдау.
Ци дессаг æй рæстæг, фал æгæр тагъд уайуй. Хеваст догъон
бæхау æй. Уайтагъддæр æрхъæрттæй рæстæг. Еу анз дæр
раевгъудæй, дуккаги кæрон дæр æрхъæрдтæй. Фæццудтæн дууæ
саргъи бæхебæл, æрбакæнон мæ хæдзаргæси, зæгъгæ.
Сиахс адгин фæууй кайестæн. Эх! Ци хъæбæр мæ искадгин
кодтонцæ... Бауи æруагæс уæд, æз мæхецæн бунат, цит, нæбал
ирдтон мæ фур æфсæрмæй. Мæ зæрдæ рохс кодта. Уæдта мæ
ниввардтонцæ æфсæрмий бунати дæр. Мæ зæрдæй нæ цох
кæнуй, хонгæй ку кодтон, уæд мин ци лæвæрттæ ракодтонцæ.
Мæхе банимадтон устур амондгунбæл. Кæсай: цардæмбал дин -
кондгин, хæстæг - хуæрзæгъдау æма гъæздуг.
- Цæрунæй æндæр нæ неци гъæуй, - мæхенимæр сагъæс
кодтон, игъæлдзæгæй нæ ку рафæндараст кодтонцæ, уæд.
Ранæхстæр ан. Цæуæн сабургай. Кæд сæрдæ адтæй, уæддæр
æрæгвæззæги хузæн мегъæ искалæ-искалæ кодта. Мæ бауæри
гæзæмæгомау уазал гъардта. Цæуæн гъæди хурфи. Ефстаг цъеути
зарун райгъусидæ. Нур нæ хæдзаргæс нади фæйнæ фарсемæ
æдзинæг ракæсæ - бакæсæ кæнуй. Цæмæй зудтон, уой зæрди
къуми ци римæхст адтæй, уой.
Дзаге æваст фæгъгъос æй.
- Лæг дæр федар куд нæй, федар, цæмæнти ниббухсуй! Гъо,
æма хор гæзæмæгомау ку ракъолæй, уæд еу дзæбæх æрдозæмæ
бахъæрдтан. Æрдозæмæ зилдæгæй фæккастæн. Æрдози
кæрæнтти суггай къотæртæ куд фæууй, уотæ на ’дтæй. Зилдæгæй
си адтæй раст даргъ тæрсæ æма сосгъæдæ бæлæстæ. Уотæ нæмæ

фæккастæй, цума устур симдбæл æрхуæстæнцæ, уотæ. Æрдозæ
лигъз тъæпæн адтæй. Нæуæг цуд киндзæ куд фæлусти фæууй,
уотæ кæркæ - мæркæ кодта аллихузон дидингутæй.
- Цæй, ами еу минкъий рауолæфон. Ци дзæбæх рауæн æй.
Тæходуй, ауæхæн рауæн ку цæринæ, - уотæ дзоруй нæ хæдзаргæс.
Нæ бæхтæ хезунбæл фæцæнцæ. Æртитъафуг кæрдæг зудæй
æхсинунцæ.
Æз бæхæй æрхизтæн. Мæ хæдзаргæс дæр зæнхи равзурстæй.
Нур ами дæр бабæй гъæуæйттæ кæнуй.
- Æрдзæ берæ ка уарза, е гъæуæйттæ гæнгæ фæууй, - мæ
гъуди уобæл æрæнцадæй. Фал мæ нæ гъуди басайдта. Æз цæмæй
зудтон, е æ фиццаг уарзони ке агурдта, уой.
Дзаге бабæй фæгъгъос æй æваст.
- Фæстагмæ куд базудтон, уотемæй гъуддаг уотæ рауадæй,
æма а цъаммар хундæги бадунмæ ку адтæй æ цæгати, уæд
имæ фæззиндтæй æ раздæри уарзон. Фуд лæг æй худтонцæ. Æ
гъæубæсти цæргутæн, дан, берæ мæститæ фæккодта. Фæстагмæ
фæдздзæгъæл æй, Фæззиндтæй. Хæдзарæн æхе нæ базонун
кæнгæй, бадзубанди кодтонцæ мæн рамарунбæл æма сæ цард
исеу кæнунбæл. Хæрæнтти хæран фæндитæ алкæд сæ къæхтæбæл
нæ рацæунцæ.
Эх! Куд берæ уарзтон æз мæ бинойнаги æма мин сайд
куд разиндтæй. Фал фæсмон ба нæ кæнун мæ идарддæри
гъуддæгтæбæл. Ци агурдта, уой иссирдта.
- Куд уæддæр? - рафарста æй Ботас.
Дзаге æ дууæ къохи хæрдмæ исиста æма сæ аргъæвнити хузæн
ракодта.
- Уæхæнттæбæл ба мæнæ аци гæрзармæ къохтæ нæ
байауæрдздзæнæнцæ! - гъæрæй загъта е.
♦..Бæхтæ исуагътан. Рæфтад кæнунбæл бабадтан. И æнамонд
къæл-къæлæй ходуй. Зæрдæй ку архайуй, цæмæй дзæбæх
баниуазтайнæ, уобæл. Æз дæр цæуæггонæй мæхемæ æгæр
фæккастæн и цъæхæй. Бæргæ ку нæ баниуазтайнæ, уæд мæ сæрбæл
не ’рфусун кодтайонцæ маст имисуни æнæхаири цуппар носи.

Уæд мин уотæ зæгъуй:
- Еу минкъий рацъундæ кæнæ. Хъæртдзинан...
Е ба уæд рагæпп кæнидæ, уæдта фæстæмæ æрбабадидæ. Æз
мæхе рæсугъд лагъз бæласи буни уæлгоммæ рауагътон. Мæлæт
мин ка цæттæ кодта, е дæр æхе рæвдаугæ уагъд æркодта мæ
рæбун. Рæвдуддзийнадæ ба си æппундæр нæ лæдæрдтæн. Мæ
цæнгтæ цæхгæрмæ мæ реубæл æривардтон.
- Бæхтæмæ дæ цæстæ фæддарæ, - нидæнгомау исдзурдтон
мæ сайтани хаймæ.
Ци рацудайдæ?.. Ка ин ци зонуй. Фегъал дæн. Мæ цæнгтæ
гъесин бæндæнæй федар бастæй раирдтон. Мæ зæрдæ
фæкъкъæпп кодта, ами цидæр ес, зæгъгæ. Гъенцъун кæнунбæл
фæдтæн. Æваст мæ сæргъи февзурстæй бæрзонд адæймаг, æ сæр
кæрдæгхуз хæцъелæй тухт. Æ хуæдфæсте ба и силæстæг даргъ
листæг бæндæни хæццæ. Бæргæ архайун мæ дæндæгутæй мæ
цæнгти баст ихалунбæл...
Фудæнбæлæг мæ æ зæбæтæй еу цæф никкодта. Уæдта и
хæранмæ дзоруй.
- Цурддæр исхуæцæ, мах ба ’й еу бæласи евгед бакæнæн.
Бæндæн сæ кæрæдземæн бауарзун кæндзæнæй.
Раздæр мин бæмпæгæй фæлмæндæр ка адтæй, еци къохтæ
мин нур фестадæнцæ уазал циргъ синдзитæй дæр фуддæр.
Илгъаг! Илгъаг!
Мæнæн мæ цæститæ зинг фестадæнцæ. Цæуй мæ дæндæгути
къæс-къæс. Æхседæн зингитæ калуй мæ мает. Бон мæбæл тартæ
кодта. Мæхемæ хъæбæр тингун кодтон, гæр, уотæ лæмæгъ ку
некæд адтæн, зæгъгæ.
Кæсун дæлæмæ: и хæрæнттæ дæлдæр ниццудæнцæ. Дидингутæ
сæ къохти дзæгтæ æртудтонцæ. Ходæзмолтæгæнгæ мæн æрдæмæ
сабургай иссæунцæ. Абæрæг и æнаккаги æ дæлагиси бакодта
æма мин мæстæй маруни туххæй сæ фæндæ кæрæй-кæронмæ
фæдздзурдта.
Силæ берæгъ абæрæги къохбæл фæххуæстæй æма бæлæсти
аууон фæцæнцæ.
=> ^ 249 ^ <=

Мæ фурмæстæй мæ билтæ хуæрун.
- Йа, дуйней рафæлдесæг, ма син ниххатир кæнæ! - гъæрæй
дзиназун.
Уæд дин кæсун æма сæнтсау даргъ хелагæ мæн æрдæмæ
æрбалæсуй. Ухæха! Мæгур мæ бон, нур ба ами аци фудгæнгутæй
ку раервазтайнæ, уæддæр амæй ба ервæзæн нæбал ес, зæгъгæ,
нирдеуагæ кодтон. Нур уотæ цæмæн фæдтæн. Гъа, цъаммартæ
мæбæл гадзирахатæй цæуæнтæ, фал æрдзæн ба æз ци кодтон?
Цæмæн мæмæ æрбарвиста и сау хелаги?!
- Эх! - мае тух - мæ бонæй нигъгъæр кодтон. Мæ цæсгом
сурх сгæлладæ фестадæй.
Хелагæ, рæфтад кæми кодтан, уордæмæ æхе байвазта. Æ
сæр бæрзонд исæргъувта, гъæуæйттæ кæнуй, уæдта арæхстгай
уагъд никкодта æ зæрин сæр агувзæмæ. Фæстæмæ фергъувта
æхе, рагъæуæйттæ кодта æма æваст æрбайсавдæй. Нæ зонун,
нæ зонун, е мæмæ фæстети ма ’рбагъуза, зæгъгæ, цалдæр гъудий
февзурстæй мæ сæри.
Уалинмæ ходгæ æрбацæунцæ и дууæ хæрани. Æрбабадтæнцæ,
рæфтад кæми кодтан, уоми. И силæ агувзæ фелваста æма ’ й
абæреги цъухбæл февардта, раниуазæ, мæ зæрдтаг, зæгъгæ.
- Марг дин фестæд, марг, сау хелагæ! - карзæй исдзурдтон.
Абæрæг æ гæндзæхтæ бацагъта. Уæ балгъетæг æма уе ’знаг
уой фæдбæл цæуæнтæ. Хортæ, мæйтæ мæбæл бакастæй.
И цъаммар ибæл æхе ниддæлгоммæ кодта. Кæуй, дзиназуй...
Уæд æваст фæггæпп ласта æма æрбадавта мæхе хъæма. Бæллах
ци æй, адæймаг агъуд берæгъ ку фестуй.
Хъæмайæй мин мае сæр æртæ цæфи никкодта. Тог фæуурдуг
кодта. Йæд, æдта мæнæ ци æгади мардæй мæлун, зæгъгæ, мæхебæл
тæрхонгæнæг фæдтæн. Æваст мæ æнгом баст къохтæ мæ сæрбæл
цæхгæрмæ февзурдæнцæ. Цуппæрæймаг цæф гъесин бæндæнбæл
цæхгæрмæ рауадæй. Бæндæн фæллух æй, фал хъæмай фий дæр
сæри фахс бакайдта гъоси сæри.
Дессаг! Мæ къохтæ фæууæгъдæ ’нцæ! Райахæстон мæ марæги.
Хъæма мæ къохи фефтудæй...

Мæ бæхтæ, мæ рæвдзитæ фæлладæй бамбурдтæ кодтон. Еци
сахатбæл мæ сæри фулдæр хай исуорс æй.
- Марæгæн - мæлæт! Дæ цæрæнбон берæ! Дæ сæри ностæ
æнæмаст царди имисæ, - загъта Ботас.
ДЗÆЛХЪИР
[САТИРИКОН РАДЗУРД)
Гацу адтæй æхсæз хуæрей еунæг æнсувæр. Цалинмæ йе
райгурдæй, уæдмæ хæдзари бийнонтæ тухстæнцæ. Фиддæлтæй ци
гъуди байзадæй, нæлæстæг хæдзари ку нæ æнтæса, уæд æвæстаг
æй хæдзарвæндаг, зæгъгæ. Йе мадæ ’ма фидæй, уæдта хуæрти
зæрдитæй нæ цох кодта. Гъенцъун кодтонцæ. Хъæбæрдæр ба атæ
бæрæгизæри туххæй.
Мисири æма æ цъæх кизгуттæ æхцулдæрæй амменæ кæнун
райдаиуонцæ.
- Табу ин уæд, табу! Райсæд нин нæ зæрдтаг кувд! - бафта-
уидæ Мисири.
Сæ зонгæ адæмæй сæбæл еске ку рамбæлидæ надбæл цæугæй,
уæд Дадо æма Мисирийæн арфи кæронмæ зæгъиуонцæ:
- Уæ зæрдæ ци гъуддагмæ дзоруй, уомæй фæстагмæ арфиаг
уотæ!
Мадæ ’ма фидæ дæр хуарз лæдæрдтæнцæ, еци æздæх цæй
фæдбæл уидæ, уой.
Рагуалдзæг... Æрдзæ дзиллæмæ ниххудтæй. Адæм сæ уалдзæги
гъуддæгтæмæ рæвдзæ æвналдтонцæ. Раст комуадзæни бони
Дадомæ æ синхбæсти уарзон адæм уадæнцæ хуæрзæнгорæггаги,
лæхъуæн син ке райгурдæй, уой туххæй. Мисирий хуæрæ Госга
биццеубæл ном февардта Гацу, зæгъгæ. Гацу сæ фиди æнсувæр
адтæй. Зудтонцæ ’й куд дзурддзæугæ, нивгун æма адæмуарзонæй.
- Цæрæд Гацу! .. Гацуй хузæн нин исуæд, æндæр нæ неци
гъæуй, - цийнæгæнгæй алкæмæндæр дзурдта Госга.

Фæскуст синхбæстæ æд лæг, æд силгоймаг æрæмбурд æнцæ
Дадотæмæ.
- Дæхе ци ницъцъундæ кодтай? Косарт! Хъурманлæхъ!
Марауадзæ, цурддæр уæртæ нæлфус раласæ, лæхъуæн! - йе
’мсиахс Урусбий фæгъгъæр кодта Асæгемæ.
Сауæнгæ æмбесæхсæвæмæ адæми гъæр зарун æма кафун нæ
банцадæй. Зæрæндтæ дæр ма сæ кæрæдземæн кафуни барæ нæ
лæвардтонцæ. Дадой ба райахæссиуонцæ æма ’й сæ фурцийнæй
хæрдмæ æхстонцæ.
- Кæд ма мæн хузæн еске ес, уæд уобæл дæр мæн бон
никкæнæд! Хестæртæ, сумахæй ба хъæбæр хатир корун, - загъта
игъæлдзæгæй Дадо.
Гацумæ æ фурттæ сæхе ластонцæ фæууинун æнгъæл, фал сæ
уоститæ ба расориуонцæ, исон æй фæууиндзинайтæ, фунæй æй,
райгъал уодзæнæй, зæгъгæ.
Кизгуттæбæл рæстæг ниддаргъ æй.
Авдæни ’й ку ниббастонцæ Гацуй, уæд кæугæ ку нæ кæнидæ,
уæддæр æй уозгæ кодтонцæ æ хуæртæ. Алкедæр ибæл теголæй
лæудтæй.
- Гацу цæра! - еуетæ соми кодтонцæ.
- Гацу нин ма рамæла! - Соми кодтонцæ иннетæ.
Хъæбæр сæ фæндæ адтæй, тагъд ку раирæзидæ, киндзæ ку
æрхонидæ æма лæги хæтæнти цæун ку райдаидæ, йе.
Гацу лæдæрунгъон ку фæцæй, уæдæй фæстæмæ лæмбунæг
базудта, æ бийнонтæ æ цæрайæй ке цæрунцæ, уой. Алкæд ин
дзурдтонцæ, дæ уод куд бадарай, уотæ дæ бадардзæнæй. Туххуæст
макæд кæнæ. Хæдзари медæгæ дууæ дунгемæй дæр дæхе гъæуай
кæнæ. Дæ къæхтæ уазал донæй æхснун макæд уадзæ. Кæстæреуæг
кæнунæй дæхе еуварс ласæ. Хуæрун дæмæ ку цæуа, уæд маци
хестæр кæнæ, зæгъгæ.
Уотæ æхцул ибæл адтæнцæ æ хуæртæ æма сауæнгæ скъоламæ
цæун ку райдæдта, уæддæр ин æ фæд уæгъдæ нæ уагътонцæ. Ка
æй скъоламæ фæххонидæ, ка бабæй æй фæстæмæ æрхонидæ.

Алли бон дæр ибæл нæуæг дарæс кодтонцæ. Сæумæ ма хусгæ ку
кæнидæ, уæд æ рази стуф кæнун нæ уагътонцæ кæрæдзей.
Адæни биццеутæ сæумæй кенæ ба изæрæй цæлдзергай
гъуддæгти сæргъæй ракæсиуонцæ. Цæрдæг æнхус кодтонцæ
хестæртæн хæдзари гъуддæгти. Гацуйæн ба сог фадун дæр нæ
уагътонцæ, фæрресдзæнцæ æ тæнод иуæнгтæ, зæгъгæ.
Сæумæ ма хусгæ ку кæнидæ, уотемæй ин нæуæг дугъд
æхсирæй идзаг къоппа æ билтæбæл февæриуонцæ, раниуазæ,
дзæбæх æй, раниуазæ, зæгъгæ. Изæрæй дæр нæуæг дугъд æхсир
ниуазта. Хастонцæ ’й дзоли хъаппæ æма æхсири хъаймагъæй.
Дадо хебæраги ку райзаидæ, уæд сагъæси бацæуидæ, Гацуй
кари биццеутæ дзæбæх, цит, ку æнхус кодтонцæ сæ маддæлтæн
æма фиддæлтæн хæдзари кустити.
- Гацу, бабай карк, рагæпп кæнæ! Адæми биццеутæ цъæсгитæ
кæнунцæ, - нæдæр гъæр, нæдæр нидæнæй бадзоридæ фидæ æ
æнгъæлдзау фуртмæ.
- Бурæу æма мин фæйнæг рахæссæ, е ба æз дæр цъæсгитæ
кæнон, - æ хуссæнæй, ходæзмолтæ гæнгæ, радзоридæ æ фидæмæ
къуæлеуæттаг ахур биццеу.
Уидæ уæхæн сæумитæ, æма ин æ мадæ æ хуссæнмæ бахæссидæ
хуæруйнаг.
Биццеутæ гъæунги ку гъазиуонцæ æма уонæмæ ку рауаидæ,
уæд æ хуæртæ æ фæдбæл цалдæремæй рафæдесиуонцæ.
- Рауай! Рауай нæхемæ! Еске дæ фуд цæф никкæндзæнæй, -
æ къохтæбæл ин фæххуæциуонцæ æма ’ й хæдзари фæммедæг
кæниуонцæ,
Еу бон ба сæ тургъи тæлиæй гъазта. Хор карз никкастæй.
Фæттарстæнцæ сæ еунæг биццеуæн. Æваст æй фæммедæг
кодтонцæ сатæгмæ.
- Хор дæ ку ниццæва, мæ зæрддаг, уæд фæкъкъуæтти
уодзæнæ æма байзайдзæнæ къуæттийæй, Дæхе си алкæддæр
хезæ, - загъта и мадæ Мисири.
Æгас хæдзарвæндаг дæр Гацуйæн тарстæнцæ уазалæй, хорæй,
кустæй, уæдта е ’нгарæ биццеутæй дæр.

Гацуйæн æ тубудзитæ арæзт бауæр ивайæнтæ кодта. Æ
ростæ сæхе фæйнердæмæ ивазтонцæ. Æ къохти уæлфæдтæ ба
хæрдмæ абузгæ цудæнцæ. Æрмæст æ бауæр ивайæнтæ кодта.
Фæстагмæ уæзбунæй ракеуæ-бакеуæ гæнгæ цæун райдæдта. Атæ
йе ’нгарæ биццеути хæццæ æй надбæл цæун ку æрфæндæ уидæ,
уæд цæрдæг цæунбæл се ’мрæнгъæ фæууидæ. Еу усмæ сæ бæргæ
æййафта, уæдта æ зæрдæ цурд тæлфун райдаидæ. Уайтагъд
ин хæстуолæфт исахид уидæ, Фæстегæй байзаидæ. Хуæрун
дæр æ бон минкъий сабийи хузæн нæбал адтæй. Æ хæлаф, æ
къахидарæс кæнунмæ, кенæ ба раласунмæ нæбал арæхстæй.
Сæумæй æ хуссæни рабадидæ, сабургай æ къæхтæ пъолбæл итуд
фæлмæн сæгъдзарбæл æривæридæ. Æнгъæл кастæй Мисиримæ,
кенæ ба æ хуæртæмæ, мæ хæлаф æма мин кæд мæ къахидарæс
еске искæнидæ. Изæрæй дæр сæ раласунмæ æнгъæл кастæй.
Хуссæнбæл сабургай æхе æруадзидæ, уæдта арф нийнæфидæ.
Æ фæдавæрцæ æма ин æ гури скондмæ ку æркастæнцæ
синхбæстæ, уæд ибæл сабургай-сабургай исæвардтонцæ ном
Дзæлхъир.
Нæ базудта Гацу æхуæдæг дæр, фиццагидæр ке цъухæй
исхаудтæй еци ном. Раст зæгъгæй, нæ лæдæрдтæй. Дзæлхъир
æй цæмæн худтонцæ, уой дæр. Фæстагмæ ба ин æй лæмбунæг
балæдæрун кодта сæ синхонти зæронд лæг Садуллæ.
- Садуллæ, цæмæй дзæлхъир мабал уон, уомæн ци гæнæн
ес? - æнкъардæй Дзæлхъир бафарста Садулли.
- Гæнæн ин ее, фал ибæл берæ архайун гъæуй.
- Гъома куд берæ? Гæнæнтæ мин байамонæ.
- Адæймаг гæрзæ ку нæ уа, уæд Дзæлхъир кæнуй. Гæрзæ
ба кæд нæ фæууй? - Садуллæ æваст фæгъгъосæй. Дзæлхъирæн
æ сæрæй æ къæхти уæнгæ æркастæй урдугмæ, уæдта хæрдмæ.
Хæрæг насæ мин мае зæрди æрæфтудта, зæгъгæ, расагъæс кодта
Садуллæ. Уæдта æ дзубандитæбæл бафтудта:
- Авдæнæй рахизтæй адæймаг, уæд гъæуама тох исамайа
иннæн адæми хузæн. Æ карæмæ гæсгæ ци гъуддаг фæраза, уой
иуæндæгæй кæна. Иуæнгти хъаурæй куст алли бон дæр ку кæна,

уæд бауæр ивайæнтæ нæ кæнуй, нæ кæнуй бази хузæн дæр. Зæронд
галау уæзбун некæд исуй. Зийнадæ ци æй, уой зонгæ дæр нæ
фæккæнуй, фал тæнтъех фæууй, цæрдæг æма цардбæллон. Никки
ба уæхæн адæймаг æрæгæмæ зæронд кæнуй, Фæразон - уазалæн
дæр æма тæвдæн дæр. Уæхæнæй дзæлхъир некæд рауайдзæнæй.
Хонгæ дæр æй неке кæндзæнæй уотæ.
- Ду раст дзорис, Садуллæ, - Дзæлхъир нæбал бауагъта
Садулли дзорун, - еу бонæ нæ дохтиртæ уидтонцæ æма мæ
æруорæдтонцæ ’ма мин уотæ зæгъуй сæ еу, дæхе ма исафæ,
гæнæнтæ ма, дан, дин ее, зæгъгæ. Раст мин ду куддæриддæр
дзорис, уотæ мин фæдздзурдта.
Дзæлхъир ирæзтæй, сæрди фæсхорхæтæн хъамилгæрдæг е
’рæз куд исгæлдзуй, уотæ. Е ’мбæлттæ ци цауæнти æма хæтæнти
цудæнцæ, уомæй æхе еуварс ласта. Уомæн скъолай дæр æма
ци синхи цардæй, уоми дæр некæд адтæй æцæг æмбал, уæдта
зæрдæдаргæ æмгарæ дæр. Дзæлхъир ирæзтæй дзæбæх фæсевæди
астæу. Фал æ зæрди ци гъудитæ уидæ, уони некæд некæмæн
раргом кодта. Адæм ин нæ зудтонцæ, цæбæл æнкъард æрфугæй
кастæй еуæй-еу хатт, кенæ ба цæбæл, цит, ходæзмолтæ кодта,
уонити. Е ’мгæртти астæу иссирдта Дадой æнгъæлдзау, æ зæрди
рæстдзийнадæ кæмæн радзурдтайдæ, уæхæн æма масти уæзæ
фæффулдæр уидæ. Сабургай æхе еуварс раласидæ. Неке æй гъудæй
æма неке гъудæй. Ци къласи ахур кодта, уоми æхе æрхæстæг
кæнидæ æрмæстдæр Барæсбимæ. Гъома æй берæ уарзта, зæгъгæ,
уой туххæй нæ, фал Барæсбий ахурмæ циргъ адтæй. Алкæддæр
æ хæдзарæмæ куститæ рæвдзæ дардта. Дзæлхъир ракоридæ
Барæсбийæй финститæ æма сæ тагъд-тагъдæй рафинсидæ.
Уартæ биццеутæ æма кизгуттæ устур къуарæй бамбурдиуонцæ
æма зариуонцæ. Фæстагмæ ба ходунмæ раздæхиуонцæ. Дзæлхъир
ба, цит, еунæгæй æнкъардæрфугæй къуми исбадидæ.
Дзæлхъир зинтæй исхъæрдтæй фæндзæймаг къласмæ.
Нæбал райста æ ахури дзаумæуттæ. Æнцад исбадтæй. Гъæуи
цæргæй, гъæууон фæсевæд ци кодтонцæ, уонæй æхе еуварс ласта:

гъæдæмæ некæд фæццудæй, цæвæг некæд рарæуигъта, зеууон
дæр æй некæд неке байагурдта. Æнæбаст, æнæфсарæ куресæй ка
ци кæнуй?
Хæдзари сагъæс кæнун ахур не ’ссæй æма син лæдæргæ дæр
неци кодта. Æ бон адтæй æнæзмæлгæй берæ бадун. Адæнмæ
уотæ кастæй, цума Дадо фагусгун рауæн насæ ниййаразта æма си
æрмæст хъамил ислæстæй.
- Мæнæ ибæл уазал, бурдæн рæстæг ку никкæна, уæд
хъамилти сифтæ куд æркæлунцæ, кенæ ба æргъæвст цъеу æ
базуртæ куд æруадзуй, уотæ батухсдзæнæй, - æргом дзурдтонцæ
Дзæлхъирæн адæм. - Эх! Дадо! Дадо! Дæхуæдæг дæ, дæхуæдæг
фудгин, Гацу Дзæлхъир ке иссæй, уоми. Каркау бæдолæ уарзун
дессаг нæй. Дессаг йе ’сгъомбæл кæнун æй, царди тонхи рауадзун.
Ду дæхе еци гъуддаги æнихæс скодтай. Нур ба кæуæ, хуайæ дæ
сæр!
- Ахур не скодта. Дæснийадæ неци райста. Иуæнгти хъаурæй
косун æ бон нæй. Гъа, мах ци фæцан, уой фæцан, фал æ фæстаг
цæбæл ранцайдзæнæй?! - еу изæр Дадо æнкъардæй Мисирийæн
уотæ дзурдта.
Мисирий бон дзорун неци адтæй. Нийнæфидæ. Дадо берæ
ракæнæ - бакæни фæсте исфæндæ кодта Дзæлхъири гъæдæфадæн
заводи гæс ниввæруни туххæй. Дзæвгарæ фæллихстæ кодта
Дадо заводи директор Тæтæрийæн, цæмæй ин æ фурти гæс
ниввардтайуонцæ. Кæдимайди ма косæг адæми ’ змæлдмæ ести
æрсагъæс кæнидæ, зæгъгæ.
Гъæдфадæн завод сæмæ хæстæг адтæй, æма берæ фæллихстити
фæсте Дзæлхъир исарази æй. Хор æфтуйунтæбæл ку уидæ, уæд
сабургай исраст уидæ. Æ хуссæнтæ дзæбæх æррæвдзæ кæнидæ.
Куддæр æрдзæбæл æхсæвæ æ уæззау хизæ байтауидæ, уотæ ма
Дзæлхъир дууæ-æртæ скъотти фæккæнидæ, уæдта æ уосонги
дуар лæгурмæй рахгæнидæ. Æхе æнгон æрæмбæрзидæ. Раст
хорискастмæ æ къах дæр нæ рателидæ.
- Нур базæронд айтæ, Дадо æма Мисири. Кизгуттæ рандæнцæ

сæ хæдзæрттæмæ. Сумахмæ кæсун гъæуй, гъуд кæнуйнаг айтæ.
Уæ еунæгæн ести фæндæ бакæнетæ. Нур афонæ ’й, афонæ, - Госга
сæмæ цалдæр хатти æрлæудтæй.
Бæргæ сæ фæндæ адтæй ностæ æрхонун, фал сæ зæрдæ нæ рохс
кодта сæ фуртмæ. Æ зунд æ бунати бæргæ адтæй. Цъухæй дæр ин
æ раз неке райстайдæ. Йе ’фсæртæ ку фæууæгъдæуиуонцæ, уæд
дзорун мондагæй цъæх арт уагъта. Æ билтæ дзоргæ-дзорун уомæл
дæр некæд кодтонцæ. Æрмæст æ дзубанди гъæмпæцæгъдæгау
уидæ æма ’й беретæ дзоргæ ниууадзиуонцæ.
Уæд еу рæстæги уосæ корунбæл ниллæудтæй. Еци-еу рæстæги
цалдæр кизгемæ сосæг мийнæвæрттæ æрвиста. Еу дæр имæ æ
гъос не ’рдардта.
- Дзæлхъир?!
- Зулун насæ?!
- Æнæбаст курес?!
- Тифтикъи?!
- Латуф?! - гъе уотæ ибæл киндздзон кизгуттæ фæйнæ -
фæйнæ æнæнвæрсон фауи æвардтонцæ.
Мадæ æма фидæ хебæраги гъенцъун кодтонцæ.
- Тæходуйтæ, нæуæгæй ку райгуридæ Гацу, уæд ци уидæ, уой
уидæ. Бæргæ нæбал исуидæ Дзæлхъир.
Фал сæ фæззæг хуарз фæззæг нæ разиндтæй.
Дзæлхъир хæдзари царди æппундæр æхемæ неци иста.
Алкæддæр алцидæр агурдта цæттæй. Ести кæлæфхæлцæ ку уидæ
хæдзари, уæд æй гъуди дæр нæ кодта. Йе мæн гъуддаг нæй. Уæртæ
хæдзари ка ’й, уони гъуддаг æй. Кæнæнтæ ’й, куд сæ фæндуй, уотæ,
зæгъгæ. Фури гъоли бадунтæ кодта.
Гъæуи раззаг рæнгъæбæл цардæнцæ. Гæди бæлæсти рæсугъд
рæнгъæ се ’ндæгорен бæрзонд фæццудæнцæ. Сæ конд, сæ
рæсугъддзийнадæмæ сæ рæзти рафецауæг адæм кæсунæй не
’фсастæнцæ. Дзæлхъир ци анз райгурдæй, раст сæ еци анз
ниййаразта Дадсх
Тæккæ колдуарæй рахезгæй рахес фарсæй, дууæ гæди бæласи
æхсæн Дадо фæлмæн бадæн искодта. Дадо фæллонгун лæг адтæй

æма ’й еци бадæнбæл бадунмæ нæ евдалдæй. Фал æй Дзæлхъир
ба берæ цох нæ уагъта.
Æ æрдæг римæхст цæститæй æнкъард гъæуæйттæ кодта, сæ
разæй ци рæсугъд урух будур æхе райтигъта, уомæ. Ами хизтонцæ
раззаг синхи мæргътæ, листфонс æма уæситæ. Изæрæй фоне
æмбурд кæнун ку райдайиуонцæ, уæд алке цæрдæг æ уæситæ
æфснайдта. Дзæлхъир ба гъуди дæр нæ кодта сæ фоне.
Уæллæй, æргъауæй сæ гъоцитæ уасгæ æрцæуиуонцæ, дæллæй
ба сæмæ сæ уæситæ сæхе æхцулæй ислигъæдæнцæ. Дзæлхъир
бадтæй æма сæмæ уотид кастæй.
- Дзæлхъир! Уæлæ етæ сумах гъоцитæ нæ нцæ? Бададтонцæ!
Нæ уинис? - фæйнердигæй имæ, цит, фонсæфснайæг адæм гъæр
кодтонцæ.
- Уингæ сæ кæнун, фал сæ нæ зонун! - æ къох æ æнхъирдтæ
тæрнихбæл цæхгæр æвæрд фæккæнидæ æма сæмæ æдзинæг
кæсуни фæууидæ. - Уе ’взæгтæбæл къуæллитæ рабадæд, йе ба
уин Дзæлхъир! Уæ фоне уæ хисти фæууæнтæ! Кенæ ба уин сæ
гæбæрдæр ци берæгъ æй, йе бахуæрæд!
- Раст зæгъæ, дæ мадæ, дæ фиди хатирæй, уæ уæситæ
æнæдугъд гъоцити ку фæддæйунцæ, уæд сæ æртасгæ цæмæннæ
фæккæнис? - ходæзмолтæй æй еу изæр бафарста сæ синхонти
зæронд уосæ Гуæдзæга.
Дзæвгарæ рæстæг неци дзурдта Дзæлхъир. Уæдта сабургай
æхе æрбазилдта Гуæдзæгамæ. Æ зекъæбæл æ галеу къохæй
хуæцгæй, листæг никкастæй Гуæдзæгай цæститæмæ.
- Игъосис, Гуæдза! - райдæдта Дзæлхъир. - Æз ку багъæуай
кæнон еу изæр гъоцити, уæситæ сæ ма бадæйонцæ, зæгъгæ, уæд
дуккаг изæр ба мæмæ Мисири æнгъæл кæсдзæнæй, биццеу сæ
багъуд кæндзæнæй, зæгъгæ. Æртиккаг бон ба мин фæдзæхсдзæнæй,
уæситæ ма бадæйæнтæ, зæгъгæ. Цуппæрæймаг бон ба уæситæ
мæ рагъмæ æрхаудзæнæнцæ. Мисири исæнæсагъæс уодзæнæй
уонæй. Æз ескумæ рандæ уодзæнæн. Уæситæ бадæйдзæнæнцæ.
Æма мæн фуд фæууодзæнæй ейæ. Хъаугъа исахид уодзæнæй.
Хилæ берæ. Адæймаг нецæй туххæй мæстæйдзаг бауодзæнæй.

Дууемæй дæр фæгъгъос æнцæ. Гуæдзæга æнгъæл кастæй,
цума ма ци зæгъдзæнæй Дзæлхъир, уомæ.
- Гуæдзæга! Сæр дарун гъæуй, тифтикъи нæ!
Дзæлхъир æ царди дæргъи бакастæй еунæг киунугæ «Ирон
ходæг дзубандитæ». Раст зæгъгæй, уой ба бакастæй цалдæр хатти.
Зæрдæй е архайдта, сæ еугурей дæр ку нигъгъуди кодтайдæ, уобæл.
Атæ кувди, хисти, кенæ ба надбæл цæугæй ин ниуорамæнтæ
нæбал уидæ. Дзорунмæ ку гъавидæ, уæд раздæр ходун райдаидæ.
Æ къахæй æ къохмæ æзмæлунтæ исесидæ. Дзурд ку фæууидæ,
уæдта имæ фæйнердигæй дзорун райдаиуонцæ:
- Дзæлхъир! Дæ рази йи ходæгдæри нæма радзурдтай. Йе
дессагдæр æй сæ еугуремæй дæр!
- Æзинæ уæлæ Бурнац уæлгоммæй ку рахаудтæй фурходæгæй,
уой радзорай, Дзæлхъир!
Дзæлхъир нигъгъос уидæ. Æхенимæр расагъæс кæнидæ,
Дзæлхъир ке хонетæ, йе уин уæ хиститæ бахуæрæд, исæвддзæгтæ,
зæгъгæ. Минкъий расагъæс кæнидæ, уæдта сæмæ исдзоридæ:
- Барæнайтæ, æз ба уин базонон, нæ сæри магъз куд косуй,
уой! Фæндуй уæ?!
- Зæгъæ, зæгъæ!
- Æрмæст тагъддæр! - фæйнердигæй имæ хæлæфæй
исдзориуонцæ.
- Гъæунги цæуй дууæ дууей разæй, дууæ дууей фæсте, дууæ
ба дууей астæу. Цал адтæнцæ? Цурддæр дзуапп дæттæ!
Ка загъта «æхсæз», ка «аст».
- Рандæ! Уæ сæрти мæгъзтæ косун ахур нæ ’нцæ! - æ бунатæй
уæззау истад искæнидæ æма æндæр рауæн исбадидæ, цума бостæ
ракæнидæ, уотæ.
- Гъа, йе зин фæууæд, фал мæнæ уой ба ка базондзæнæй?!
Зæгъун æй раздæр - неке!
- Цæуй бæлццон уæрдуни. - Æ фарсмæ ба бадтæй кизгæ,
Бæлццони зонгæ лæг сæбæл æрбамбалдæй. Салам-келами фæсте
æрбамбæлгæ лæг бæлццон бафарста кизги:
- Ду ба цæмæн бадис аци лæги фарсмæ? Ци хæстæг дин æй?

- Хæстæг мин æй, - баходæзмолтæ кодта кизгæ, - аци лæги
мадæ мæ мади æфсийнæ æй. Мæ мади мадæ ба æ уоси мадæ æй.
Æнгъезуй мин æ фарсмæ бадун.
Фæрсæг бæлццон æ сæр аразий тилд бакодта, фал, æ цæститæ
тæбар-тубургæнгæ сагъæси бафтудæй. Алли ’рдæмæ дæр æй
æвзурста. Æрæгиау ба исдзурдта, ци хæстæг ин адтæй, уой.
Сумахæй æй ка зæгъдзæнæй, куд исдзурдта, уой.
Дзæвгарæ сагъæси бацудæнцæ.
- Ниууадзæ, Дзæлхъир, дæ хæрæуæрæ дзубандитæ, - еу æ
къох ракъуæргæй æма æ бунатæй фестгæй, загъта.
- Дæхемæ фæууинæ, Тъæрæ, дæхемæ. Гъуди ма ’й кæнис?
Уартæ Зумæгмæ ку бадзурдтай, æ кизги ин ку курдтай æма дæмæ
кизгæ æхуæдæг ку ракастæй. Ду æй рафарстай, Зумæг кæми ’й,
зæгъгæ. Уæд дин йе ба уотæ ку загъта, тъæрæбæл бадуй Зумæг
ба, зæгъгæ.
- Тъæрæ, Дзæлхъир дæ никъкъуæрдта! - фур ходæгæй ка
уесмæ рахаудтæй, ка ба æ губунбæл æ дууæ къохемæй медæмæ
хуæстæй.
Раст зæгъгæй, Дзæлхъир гъасти некæд ракафта. Неке æй
фæууидта ракъиллеббитæ гæнгæ. Æ равналæнтæ уотæ нæ
амудтонцæ.
Дадо ’ма Мисири сæ кизгутти хæццæ рагæй æмбурд кодтонцæ
Дзæлхъирæн киндздзæгтæ. Фал берæ фæллæудтæнцæ æфснайдæй
Мисирий устур кири.
Еу бон Дзæлхъир йе ’мхуæрифурт Боддзури хæццæ заводмæ
цудæнцæ. Алли бон ходæг хабæрттæ ке хæццæ дзурдтонцæ, уони
размæ ку бахъæрдтæнцæ, уæдта Дзæлхъир Боддзурмæ исдзурдта:
- Цæй, мæнæ мæ лимæнгондмæ фездæхæн. Болги сифтæ,
хъицутæ, дзодзæгитæ сæмæ рахуæрæн. Тъулин æхуæдæг дæр
цардбæл кæуагæ фæууй.
Тургъæмæ бацудæнцæ.
- Йе - е - е, хæдзарæ, ами айтæ?! Гъей, Тъулин! Сикъадзæф
бабæй ма уай?! Дæ тургъи фæрнуг иуазгутæ æрфестæг æй! -
багъæр кодта Дзæлхъир.

Хæдзари дуар æрæгиау байгон æй. Расæмæ цудæй Тъулини
уосæ Гуæса. Медæмæ син загъта. Уæдмæ ке агоретæ, йе дæр
зиндзæнæй, зæгъгæ.
Гуæса раги исгъигæ ’й Дзæлхъири дзæгъæлдзорæй æма
алкæддæр архайуй, ци амалæй тагъддæр рандæ уа æ хæдзарæй,
уобæл. Уомæ гæсгæ куддæр фæммедæг уй Дзæлхъир, уотæ ин æ
рази фингæ æрбайвæруй. Нур дæр син æртикъахуг фингæ кæрдзин,
цæнхæ æма арахъи къуллауи хæццæ сæ размæ æрбайвардта,
æхуæдæг ба мæйболги сифтæ, хъицутæ æма дзодзæгитæмæ
фендæдуарæй. Дзæлхъир хурхдонæ устур губунгин гъосинмæ
фæррастæй. Мадта нур уæртæ еци хурхдонæ гъосин æнæ цигъд
æй, йе ми не ’руагæс кæнуй, зæгъгæ, расагъæс кодта. Сабургай
фестадæй. Æ сæрбæл ци бæзгин цуппæрдегъон фæйнæг адтæй,
уони ин æ фарсмæ бахъел кодта. Кæсуй æма дин си еунæг гумбул.
Уорсаг ес, зæгъгæ, Дзæлхъир исцийнæ кодта.
- Ма кæнæ. Нур дæ Гуæса ку æрбаййафа дæ нихтæ хурхи
даргæ, уæд аллайаг нæ кæнис?! - нидæнæй исдзурдта Боддзур
Дзæлхъирмæ.
- Рацæуай, ра, уæлæмæ! Дæхе уоми ци нигъгъос кодтай! -
Дзæлхъир архайуй гумбул ахæссунбæл. Фал имæ не ’гъосуй.
Куддæр ибæл бамбæлуй, уотæ дони кæсалги хузæн æ къохæй
фæцъцъелф кæнуй.
- Нур ду кæмæй гириз кæнис, дзæбæх гумбул?
Æ дууæ къохемæй æй райахæста. Æ фусунти газзетти ’й тагъд-
тагъдæй ратухта. Фæййивардта æ еуцъаруги дзиппи. Æ бунати
æнцад æрбадтæй. Гуæса сарсийни дзаг æрбахаста аллихузон
хуæрунæн бæзгæ кæрдæгутæ. Фингæбæл сæ æркалдта. Цæхдзосæ
дæр син æрбайвардта.
- Боддзур, ани хæццæ ма нæ цигъд ку уайдæ...
- Æнæ цигъдæй федаугæ дæр нæ кæнунцæ, - загъта Боддзур
дæр.
- Гуæса син сæ дзубанди игъуста, фал æндæр гъуддæгтæгæнæг
æхе искодта. Нур анæн мæ хурхгæс ку исесинæ. Сæ хъæститæбæл
мин нæ фæххуæстæнцæ уæдмæ, зæгъгæ, æхецæн гъуди кодта.
= ^ 261 Ш < —

Цæй, йи цигъд æрихалон, зæгъгæ, расагъæс кодта Дзæлхъир.
Кæрдæгути хæццæ æд ниуæзтæ йе еу фатери уой бæрцæ берæ
сабургæнагæ нæ фæууй.
- Боддзур, фæккæстæр уай! Уæртæ еуцъаруги дзиппи Мисири
цидæр цигъди морæ ниввардта æма ’й исесæ, - ходæзмолтæй
загъта Дзæлхъир.
Гуæса фæццурддæр æй. Дзиппæй исласта газзетти тугъд
гумбул.
- Цигъди морæ, зæгъис, Дзæлхъир?! - Æгас гумбул ку æй
айæ, - бахудтæй Гуæса.
Тæбæгъи æркарста гумбул æма син æй сæ кæрдæгути астæу
ниввардта.
- Кæсай, Гуæса, нæ фингæ куд фæррæсугъд æй, - загъта
Дзæлхъир. - Нур ма нæ Тъулин ку адтайдæ, уæд бабæй нæхе
ходæгæй бафсастайанæ.
Дзæлхъир æма Боддзур ку рандæнцæ, уæдта Гуæса расагъæс
кодта, нæуæг газзет ку бакæсинæ, зæгъгæ. Райагорæ-байагорæ
кæнуй. Нæййес, Гумбул тугъд кæми адтæй, уой рарæститæ кодта.
Газзет хурхæй гъолæнттæ радардта.
- А-а-а, а ба абониккон газзет ку æй. Мæнæ дессаг, уогæ дæр
нæхе... Фал си цигъд ба кутемæй тугъд æрцудæй а Д зæлхъиртæмæ?
Гуæсай зæрдæ фæкъкъæпп кодта:
- Барæнай, мæ хурхгæсбæл маци æрцæуæд, а Дзæлхъирæн
уæлдай нæй. Дзадой будури косартбæл æгас синх ка æрæмбурд
кодта, уомæн мæ хурхгæс фелвасун ци зин æй.
Гуæса гъосини сæр фегон кодта. Агоруй. Арсгийнæ си рацавта.
Нæййес.
- А-а! Дæ къурту фарсæй дин ратона, хурхних!
Дзæлхъир хуæрæндони размæ æфтуйгæ адтæй. Æ къах æй
уордæмæ хъæбæр ахид хаста. Кадæр фæззиннидæ, уони хæццæ
хуарз арæхстæй салам зæгъунмæ. Алкæмæн дæр, цит, райеридæ
ести ходæг цубур дзубанди.
- Еугурæй дæр ходæг дæ, ходæг, Дзæл... Гацу, - Зудтонцæ ’й
Дзæлхъир номбæл тингун ке кодта, уой æма фулдæретæ Дзæл...
Гацу фæккæниуонцæ.

Уидæ уæхæн рæстæг, уæхæн бæнттæ æма æгас бон дæр
байзаидæ хуæрæндони. Уæд еуей хæццæ фæббадидæ, уæдта
инней хæццæ.
- Анзор, ести ма дарæн? - бафæрсидæ Дзæлхъир.
- Неци. Ракæсæн æндæмæ.
- Мадта ма тамакутæ дæр райсæ сæ дзæбæхтæй.
Изæрæй ба дзæлхъе-мæлхъетæй æхе исласидæ гъæдфадæн
заводмæ.
Æррæстæ æ хуссæнмæ бацæуидæ. Уотид æй базмæлунтæ
кæнидæ æма си æхе æруадзидæ къамбеци дугæрдуги хузæн,
Уæхæн æхсæвти Дзæлхъири æд завод æ рагъи еске ку
фæххастайдæ, уæддæр æй нæ базудтайдæ.
1976 анз.
ТОГИ КÆЛÆНТÆ
Уазай хонх сæрбæрзондæй кæсуй урдугмæ кæрзайнæг
къæдзæхтæмæ, хæцъæфгин фæхстæмæ, хуæнхаг минкъий
гъæутæмæ, дзæбодурти дзогтæмæ, Ирæфи тузмæг цудмæ...
Кæддæр Уорс хонхи цæфрæбун æхе балхъивта хуæнхаг
минкъий гъæу. Ами адæм сæ зин дæр æма се ’нцон дæр æмзунд,
æмхъаурæй кадгин кодтонцæ. Иуазæг сæмæ ку æрæфтуйидæ,
уæд æй хъæбæр искадгин кæниуонцæ. Еу хестæр æма ин
йе ’мгæрттæмæ радзориуонцæ. Цибæлæй æй хабæрттæбæл
фарстонцæ æма имæ зæрдтагонæй игъустонцæ. Фиддæлтиккон
æртикъахуг финги аллифарс бадгæй, кæрæдземæй зунд истонцæ.
Дзурддзæугæ хестæртæ лæдæрун кодтонцæ сæ кæстæртæн,
фиддæлтæй ци æгъдæуттæ æрæййафтонцæ, уони. Фæлтæрæй-
фæлтæрмæ цудæнцæ кадæ æма намуси хæццæ.
- Фиди хуарз фарнæ мæрдтæмæ нæ цæуй. Кæстæртæ, гъуди
кæнетæ, кеун æй ма бауадзетæ! - фæрнуг хестæри дзубанди
уобæл фæллух уидæ. - Адæймаг æгъдауæй федауй, мæ хортæ.

Ирæзгæ фæлтæрæн сæ хуæздæр скъола уидæ, хуæнхаг устур
хæдзари астæуарти аллифарс бийнонтæ ку æрæмбурдуионцæ
æма сæ бабатæ ’ма нанатæ аргъæуттæ кæнун ку райдаиуонцæ,
уæд йе. Кенæ бабæй сæ фонси бони гъудтæ ку бакæниуонцæ,
уæд æрæмбурдуиуонцæ гъæубæсти адæм сæ бабати бабатæ
кæми бадиуонцæ, уоци устур нихæсмæ. Нæуæг цуд киндзитæ æз
фæрраздæронæй хастонцæ хунтæ нихæсмæ. Уосгор лæхъуæнтæ
син урдуг лæудтæнцæ. Хестæртæ радугай дзурдтонцæ сæ кæддæри
балцити дессагдæр цаутæ.
Кæстæртæ сæхе ахур кодтонцæ зарун, кафун æма хæтæлæй
цæгъдунбæл.
Цубур дзубандийæй, сæ нихæс сæ кæрæдземæн уарзун кодта.
Гъæубæсти равзаргæдæр фæсевæдæй адтæнцæ Адул æма
Салан.
Адæм сæ зудтонцæ зæрдхæлар æмгæрттæ æма цæстуарзон
æмбæлттæй. Игургæ дæр еу къуæребæл ракодонцæ. Асæй -
æмйæстæ, хузæй - æмхузæнттæ. Аци гъæуи уотæ ефстагмæ уидæ.
Кæрæдзей ке ахур кодтонцæ, уомæ гæсгæ хуæнхаг куститæ дæр
æмхузон зудтонцæ æнхæст кæнун. Кæд уоййасæбæл бæзæрхуг на
’дтæнцæ, уæддæр лæгæвзарæн дор дæр уони хузæн бæрзонд неке
иста се ’нгæрттæй, нæдæр ба сæхецæй хестæртæй дæр. Гъæуи
адтæй, соцъа сæмæ ка кодта, уæхæнттæ дæр.
Адул æма Салан сæ рæстæг фулдæр еумæ æрвистонцæ. Еу
къос, еу уедугæй хуæрун берæ уарзтонцæ. Хъæбæр æхцæуæн
сæмæ кастæй, сæумæ раги кæми Адултæмæ, кæми бабæй
Салантæмæ нæуæг дугъд æхсир хъалацидзаг раесæ-баесæ
кæнун, хъæбæрхуари инсадæй конд кæрдзинæй устур хунц
æрдæгæууилдтитæй нихъуæрун. Ериси бацæуиуонцæ, мæнæн
фулдæр бантæса, зæгъгæ.
Уæледарæс дæр æмхузон дардтонцæ. Уомæ гæсгæ арæх Адулмæ
Салани, кенæ бабæй Саланмæ Адули номæй исдзориуонцæ. Йе
дæр сæ ихæсгин кодта кæрæдземæ хæстæгдæр лæууни гъуддаги.
Æрмæст Адул лæмбунæгдæр адтæй. Некæд тагъд кодта гъуддаг

тагъд лух кæнунмæ. Уомæн йе ’уæнгти конд дæр уæзбундæр
адтæй. Дзæгъæл ракæнæ-бакæнæ кæнун нæ уарзта, Æцæг адтæй
æ дзурдæн дæр. Уомæ гæсгæ ’й адæм дæр фулдæр уарзтонцæ
Саланæй.
- Салан, рæудзæфдæр арæзт адтæй Адулæй. Æвæдзи ин йе æ
фидæ Гамæзий лæвар æй, - арæх дзурдтонцæ гъæуи хестæртæй
кадæртæ. - Адул уæззау сæри хецау æй æма ин бухсуй. Дууæ
лимæни еу рæстæги ракурдтонцæ уоститæ... Салани фидæ
Гамæзи Адули уосæ Фатумайæн къохбæлхуæцæг адтæй. Адули
фидæ Алихан бабæй Салани уосæ Гуæдзæгай - къохбæлхуæцæг.
Аци гъуддаг сæ никки фæххæстæгдæр кодта кæрæдземæ. Куд
фæззæгъунцæ, хецæн арт æма æмæхсæвæрæй цардæнцæ.
- Гамæзи, Алихан, Салан, Адул, сумахмæ дæр дзорун,
силгоймæгтæ, уæ фарнæ хæссæд, уæ лимæндзийнадæ, уæ хуарз
æгъдæуттæ адæми зæрдæмæ хъæбæр цæунцæ. Хаир, æвæсмон
гъуддæгтæ фæккæнетæ, - гъæуи хестæр Хизир игъæлдзæгæй
дзурдта. - Кади мæсуг аразетæ, исцæттæ уæд. Исцæттæ уогæй ба
макæд ракæлæд! Йæ, дуйне рафæлдесæг, куд зæрдæй æй зæгъун,
уотæ мин хуæрзтæ фæууо мæнæн дæр!
Гамæзитæ æма Алихантæ аци фæстаг рæстæги еу хатт æма
дууæ хатти не ’гъосунцæ, гъæубæсти лæдæргæдæр хестæртæй
уой.
Мади зæрдæ алкæддæр фæлмæндæр æй æма Адули мадæ
Киабæ, уæдта Салани мадæ Ауархан кæрæдзей æной бухст дæр
нæ фæразтонцæ. Мæхæли къуми сосæггагæй неци уагътонцæ.
Сæ хæдзæртти цидæр сосæг гъуддæгтæ æрцæуидæ, уони æз
фæрраздæронæй тæв - дхæлæфæй радзориуонцæ кæрæдземæн.
Атæ евдæлон рæстæги ба рамедæгуиуонцæ се ’ взонги бæнттæмæ
дæр, сæ хабæрттæ цибæлæй кæниуонцæ. Гъо, мæ мадистæн,
рагæнттæ раст зæгъиуонцæ, дзурд дзурди къахуй, зæгъгæ, æма æ
кæддæри царди цау дзорунбæл фæццалх уидæ, уæд еу, уæд иннæ.
- Ауархан, дес дæбæл фæккæнун, дес. Ести ку фæдздзорис,
уæд ма аллирдæмæ гъæуæйттæ цæмæн фæккæнис?! - гъæргомау
рафарста Киабæ еу хатт.

- У-у-у, Гæмаон, Гæмаон! Ду ба еу раст къудурон дæ! Уотæ ку
нæ кæнай, уæд дин еске дæ дзурд раскъæфдзæнæй, базуртæ ибæл
расадздзæнæй æма дæмæ фæстæмæ масти содзинтти хæццæ
æрæздæхдзæнæй! - йе ’рфгутæ фелхий гæнгæй, загъта Ауархан.
- Мæхецæй не ’ппæлун. Еске фуд кой нæ кæнун. Никки царди
хæлхъойбæл нæ архайун. Уæд мæмæ цæмæн æрæздæхонцæ мæ
дзубандитæ масти содзинтти хæццæ? - Ауархани цæститæмæ
кæсгæй, загъта Киабæ.
Усмæй-усмæмæ гъосæй ралæудтæнцæ дууæ мади, уæдта сæ
кæрæдземæ фæккæсæ-фæккæсæ гæнгæй, фæннæхстæр æнцæ сæ
хæдзæрттæмæ.
Еу бон ба сауæдони цори фæййеу æнцæ Киабæ æма Ауархан.
- Дæ мæрдтистæн, Гæмаон, Адул кæми фæууй? Фæстаг
рæстæг æй нæбал уинун? Нæфæразгæ ести кæнуй? Еу бон æй
мæтъæлæй фæууидтон. Уæдæй ардæмæ мæ зæрдæ фæркитæ
тонуй, - загъта Ауархан.
- Нæ зонун, Зураон. Раст зæгъгæй, Адул а-фæстаг рæстæги
куддæр æнкъард фæууй. Хæдзари сиребæл фæббадуй дзæвгарæ
æнæдзоргæй. Арф нийнæфуй. Фестуй. Рацæуй æндæмæ æма согти
хæрхæбæл æхе бауадзуй æма берæ фæккæсуй Гæбæтæфтуйæнмæ,
Седанати мæсугмæ, - æнкъардæй загъта Киабæ, - бафæрсун дæр
æй не ’ндеун.
- Гæр æма циуавæр мегъæ бацæуа æ зæрди?
- Цидæр мегъæ имæ ес, йе бæрæг æй, фал дин еци сæрбонзонгæ
биццеу æ зæрди мегъæ мæнæн æргом кæнуй. Æхецæй мæнæн
хъæбæрдæр тæрсуй. Еу бонæ мæ мæтъæлгомауæй фæууидта æма
мæмæ сабургай æрбацудæй. Ци кæнис, киндзæ, цæбæл тухсис,
зæгъгæ, æхуæдæгка æ цæститæ дони разилдта. Уæд дин йе æ
зæрди къуми арф римæхст ке даруй, уой мæнæн гъæр кæнуй.
Мæнæн нæ, фал æй дæуæн дæр нæ зæгъдзæнæй. Дæу дæр мæн
бæрцæ уарзуй, - кæронмæ бафтудта Киабæ.
- Хуцау æй хуарзæн фæккæнæд, - æ дзурд багæлста Ауархан
æма гъæдин къибилайдзаг дон райста.
Дууæ мади сæ хæдзæрттæмæ рандæнцæ.

Киабæ æхецæн бунат ку нæбал фæййеруй, уæдта арæхстгай
фæрсун райдайуй æ киндзæ Фатумай.
- Ци кæнуй Адул? А-фæстаг дзамани цæбæлдæр гъенцъун
кæнуй? Кæд ин ести зонис?
Фатума дæр, гъай-гъай, минкъийдæр нæ тухстæй Адули
æнкъарддзийнадæбæл.
Нур Адул цæмæй зудта, æ сагъæсæй æ фæллонгин мадæ æма
æ адгин цардимбал ке сунук кæнунцæ, уой.
Гъæуи фæсевæд нихæсмæ æрæмбурдиуонцæ. Зарун, ходун
æма си игъæлдзæг дзубанди исберæ уидæ. Æрмæст Адул
уоми ке нæ уидæ, йе ба син зин дардта. Цалдæр æрвисти имæ
æрбакæниуонцæ, Саланетæ дæмæ нихæсмæ дзорунцæ, зæгъгæ.
Адул ба нихæсмæ цæуни бæсти тургъи æхе ести архайæг
искæнидæ: уæд согтæ æфснайдта, уæд сæнæрттæ кæти буни
цурхта, кенæ бабæй рæтæнтæ гæлмæзæй нæмун райдаидæ.
Цийфæндий хор бони дæр имæ уотæ кастæй, цума фæззигон
тар мегъи бафтудæй. Цума уазал дунги хæццæ къæвда дæр не
’нцайуй.
- Нæ зонун, нæ зонун. Æз аргъæутти дæр некæд фегъустон
ауæхæн фудирайи хабар. Э-э-эх-х! - æхецæн тухстæй исдзоридæ
Адул асхъоди.
Цæбæл тухстæй Адул?! Циуавæр устур маст ин æууæрдуй йе
’гъæлдзæг зæрдæ? Æ кустуарзон иуæнгтæ ин хæрдмæ исесун
ци нæбал уадзуй? Æ дессаги зартæ æ зæлланггæнагæ хъурæй
гъæубæстæбæл ци бæллахæй нæбал игъусунцæ?! Ци лазæ, ци
бæлах ибæл исæмбалдæй?! Салани хæццæ лимæндзийнадæй уой
уæнгти æркодта æма æ цардбæллон зæрдæ ин ци æууелуй, уой
тæккæ хæстæгдæртæн дæр иской нæ уадзуй. Æфсæйнаг рæхис ци
æй уой рази? Йе æндæр рæхис æй. Нур еци æнæхаири рæхис мæн
хай цæмæн фæцæй? Кенæ цæмæннæ фæразун æнæбун айнæгæй
мæхе фæййервæзун кæнун, зæгъгæ, сунук кодта Адул.
- Ци ’й, ци хабар æй?
- Ци хабар æй ку зæгъай, уæдта фуд лæг фуд бони хузæн æй.
Уæхæн разиндтæй Салани фидæ Гамæзи.

Гамæзи кæддæр къæрнихти хæццæ æхе исбаста. Еу комæй
раскъæридæ бæхтæ æма сæ йе ’мбæлтти хæццæ бамедæг кæнидæ
æхсæвигон. Æрба сæ уæйæ кæнидæ. Æ фидæ Гена ку базудта
æ еунæг фурт давæг, стъегъæг иссæй, зæгъгæ, уой, уæд гъæуи
лæдæргæдæр лæгти æрæмбурд кодта æмæ ин уони цори загъта:
- Мæнæ дзæбæх адæм! Мæ хæдзари бундор æлгъистаги
надбæл ниллæудтæй! Давун дæр лæг маруни хузæн æй! Мæнæ
айæ дæр, - æ фуртмæ амонгæй, загъта Гена, - давæг, стъегъæг
æй æма ин сумах рази æнæ марун нæбал ес!
Гена æ фæтæн устур хъæма æ сау кæрдбадзæй фæцъцъорт
ласта.
- Адæм! Мæн фурт нæбал гъæуй! Кæсетæ! - фæстаг гъæр
фæккодта Гена.
Адæм се ’хсæнмæ сæхе бакалдтонцæ.
- Ергъæв кæнтæ лæгъузгæнæги, фал ма ибæл ку фæггурусхæ
уон, уæд, æнæ сумах бафæрсгæй, æ царди уедагæ раскъундзæнæй
лæгъузгæнæгæн! - кæронмæ хъæбæрæй загъта Гена.
Гамæзи æ ести давун зинтæй ниууагъта, фал æй нимадта
лæгигъæдæбæл æма æ зæрдæй нæ цох кодта.
Еу æхсæвæ ба Гамæзи æ хуссæни фестъæлфтæй æваст. Ци
хабар уа, цæмæн фестъæлфтæн? Хуцау хуарзæнхæй фæккæнæ,
зæгъгæ, гъенцъун кодта.
Фæстагмæ ба ниссагъæстæ кодта, цæй аци Салан æма Адули
лæгдзийнади надбæл исаразон, зæгъгæ.
Гамæзи сабургай ардаун райдæдта, Салан æма Адули цæмæй
давун райдайонцæ, уобæл. Амудта син сосæггæй, кæцæй, кæд
æма куд фæййамал кæнæн ес, уонити.
Фиццаг рæстæги йи дууæ æнгаремæн дæр гъулæг дардта
Гамæзий фæндæ.
Еу дзамани сæмæ уотæ кастæй, цума сæ къахгæ кæнуй. Ци
гъуддагбæл сæ аразта, уой туххæй син ести ку исдзоридæ, уæд
æй рæууæнттæ - æфсæнттæй фæууадзиуонцæ.
Фæстагмæ Салан ниссагъæс кодта, мæн мæ фидæ фуд надбæл
не ’сардаудзæнæй, зæгъгæ, æма йе ’ргом еудадзугдæр уоци ’рдæмæ
раздахта.

Салан сабургай-сабургай æ кустаг искодта Адули. Хебæраги,
цит, ку райзаиуонцæ, уæд райдаидæ:
- Адул, æнсувæри артæй дин арт хуæрун. Мах еци гъуддаг ку
бавзарæн, уæд нæ кадæ берæ æндæр хузи уодзæнæй.
- Æз фиддæлтæй арæх фегъосун, Салан, давæг æма хахур
æвзаг фæндараст некæд кодтонцæ, - дзурдта Адул. - Мах дæр
гъæуама нæхе ма фесафæн. Нæхе дæр æма нæ муггæгтæ дæр ма
фегадæ кæнæн нæ дзæбæх адæми астæу.
- Мадта æз ба ма æригъосун, Адул, давун лæгигъæдæ ’й,
лæгдзийнадæ, - багæлста æ дзурд Салан, - будурти гъæздугутæ
хуæнхаг давгути лæмбунæг зонунцæ, Кадæ дæр син кæнунцæ.
Адули зæрдæ исхæлбинцъитæ кодта. Гъæрæй загъта Саланæн:
- Нæй лæдæрис, лæгдзийнадæ æппун нæй! Мæн нæ гъæуй,
адæм мæ давæгæй зононцæ, йе! Давæги кадæ берæгъи кадæй
уæлдай нæй. Расагъæс кæнай, амæттаг фæййагоруй æви ’й
хъапхан æркъипп кæнуй! ?
Дзæвгарæ рæстæг неци исдзурдтонцæ. Кæрæдземæ æнгъæл
кастæнцæ ести зæгъунмæ.
- Хуæздæр басагъæс кæнæ, Адул, дæ дзубандитæбæл! Лæг
амалæн конд æй. Мæнæ дин нæхе гъæуи, кенæ ба нæхе коми нæ
амал кæнун кæнун. Балций цæун гъæуй Уæллагирæмæ, Асси,
Кæсæгмæ, никки ба будури гъæутæмæ, - фæстагмæ хъæбæрæй
загъта Салан æма рандæй.
Адул согвадæни къудурбæл бадгæ байзадæй.
♦ ♦.Мæйæ æ фæлуорс цæсгомæй æхе æрзилдта Адулмæ,
стъалутæ ба имæ сæ сæдæ цæстемæй худтæнцæ, калдтонцæ
цæхæртæ. Уæхæн изæр адæймаги зæрдæ æрхæндæг кæнæд, уæд
йе дессаг нæй?
Уæд карз айнæги фæсбилæй æваст æрбагæппитæ кодтонцæ
сау мегъти уомæл пæскъутæ. Мæйи тумбулæги раримæхсæ -
баримæхсæ кæнунбæл фæцæнцæ. Стъалутæ дæр нæбал
никъулдтонцæ сæ цæститæ Адулмæ. Нур еци мегътæ цæбæл
исæрра æнцæ? Цæмæннæ ’й уадзунцæ æ урух цæстæй кæсун
зæнхæмæ? Масти цæхæрмæ ’й цæмæн гæлдзунцæ? Кенæ стъалути

ходун цæмæн æхгæнунцæ, зæгъгæ, сагъæстæ кæнуй Адул æхецæн.
А мегъти архайд имæ фæккастæй фудзунд адæймаги архайди
хузæн.
Цалинмæ мегъти тумбултæ æма мæйæ гъæбесæй хуæстæнцæ,
уæдмæ Адули цæститæбæл рагъазтонцæ фарæ фæззæги цаутæ.
Цæветтонгæ, Адул æ фидæ Алихани хæццæ фарæ фæззæг
фæццудæй будурмæ. Сæумæ раги унгæг комæй рахизтæнцæ. Тæгæр
адаги бæласæбæл бастæй раирдтонцæ Тæкъай. Тæкъа æ тухæ - æ
бонæй дзиназта, гъæйд, уæууæй - гъе, дуйнебæл æзмæлæг нæбал
ес, зæгъгæ, æви еугурæй дæр бафтудан лæгъузгæнæги къохи?.. Йе
махæн куд радзурдта, уотемæй будурæй цудæй саргъи бæхæй, æ
разæй ба æ хайуан нартихуари нæмгути хæццæ къæссати. Пихсæй
имæ рагæппитæ кодтонцæ, Æ бæхæй æй æргæлстонцæ. Æхситæй
ибæл дзæхститæй ралæудтнæцæ. Йи хæрæнттæй еу Тæкъай бæхи
æхе бæхи фарсмæ ирицъæ баст ракодта. Æ хайуан ба ин æд уæргътæ
унгæг мæскъæмæ рагæлстонцæ. Хайуанæн æ бæрзæй æ буни фæцæй.
Лæкъæрди, æвæдзи, берæ фæттохæн кодта, уæдта нигъгъос æй.
Тæкъай къохтæ еумæ бабастонцæ, уæдта ’й ставдгомау
фадхъæдæ таламæ æнгон æрæлвастонцæ.
Стуф нæ, зæгъгæ, сæ еу фæгъгъæр кодта.
Æ коми комидзагæй ци седзæр байраг исбæх кодта æма æ уоди
бæрцæ ке уарзта, уой ба ин æлгъистæгтæ æ разæй раскъафтонцæ.
Тæкъа ма ин æрæгиау æ фæстаг уасун бæргæ фегъуста, фал...
Уæди уæнгæ тæрегъæд ци æй, уой лæдæргæ дæр нæ кодтон.
Уæдта мæ зæрдæ куддæр ниссæххæтт кодта. Мæнмæ уотæ кастæй,
цума Тæкъай кæунмæ бæлæстæ дæр сæ цæстисуг калдтонцæ.
Фæстагмæ куд базудтон, уотемæй Тæкъайæн хæссуйнаг
зæронд мадæ æма фидæ адтæй, никки ба ма аст æнагъон сабийи.
Уæхæн мæгур лæги дæ буни искæнæ æма ин æ хорхбæл кард
исæвæрæ уæд еци æвгæрдæг цæмæн гъæуама фæндараст кæна.
- Къæрних, стъегъæг æма уомæн æнхусгæнæг фесæфæнтæ,
сæ дзилагæ исæскъунæд! - æхецæн гъæрæй загъта Адул. - На-
а-а! Æз еци надбæл нæ рацæудзæнæн! Некæд!

Адул æ бунатæй фестадæй. Согти хæрхæбæл æхе бауагъта.
Уотæ имæ фæккастæй, цума ин æ рагъи кадæр цидæр устур уаргъ
бакодта. Кодта æрхæндæг. Дзæвгарæ рæстæг нигъгъосæй. Æ
цæститæ кæрæдзебæл фæххуæстæнцæ. Уæдта æваст фесхъиудтæй.
Ракæсæ-бакæсæ ракодта.
- Нур циуавæр фудæмбæлгутæ фæцæй Саланбæл? Куд
балæдæрдтæн, уотемæй æй æ фидæ исардудта æма ’й авинсуй.
Æз сагъæс кæнун, агорун, уанæбæрæг ци хуарздзийнадæмæ
æнгъæл кæсунцæ фидæй дæр æма фуртæй дæр
къæрнихдзийнадæмæ?! Лæдзæгæн дууæ кæрони ес!
Мæйи рохс тунтæ сабургай сæхе расæрфтонцæ Адули æнкъард
цæсгонбæл. Тухсæг адæймаг æхебæл исхуæцæгау кодта.
- Тæходуйтæ, мæнбæл ци мегътæ æмбурд кæнунцæ, уони
дæр еу сорæг ку фæууидæ, - цидæр нифс æ зæрди февзурдæй
Адулæн.
Адул цæмæй зудта, Гамæзийæн æ зæрди къуми нур цалдæр
анзи римæхстæй ке дардта, уомæн дуар ке байгон кодта, уой.
Бæргæ ’й нæ байгон кодтайдæ, фал кæмæй тарстæй, еци Гена
æ дуйнейи ихæс бафиста. Нур гъæуама Гамæзи райтиндза æ
фидбилизи базуртæ. Уонæбæл исæвæра æ еунæг фурт Салан æма
уомæн æ хуæздæр æнгарæ Адули.
- Ма фоне гъæуагæ, уо, ма æндæр...
Дессаг куд нæй, дессаг?.. Гамæзи æ еунæг биццеуи цард
рацубур кæнунбæл архайæд! Ауархан еци хабар ку зонидæ, уæд
æ цард адгин не скæнидæ æхецæн. Æригъосун кæнидæ æгас
гъæубæстæ дæр. Адæм рахгæниуонцæ Гамæзи æма Салани нæдтæ.
Адулæн æ рагъæй рахауидæ æ уæззау уаргъ æма исуолæфидæ.
Æ цийни дуари базуртæй æрдзи райдзаст гъæбеси исесиуонцæ
æма игъæлдзæгæй низзаридæ æ адгин цард æма игъæлдзæг
бæнттæбæл.
Фал...
Фал адæймаги фæндитæ алкæд æмхузон ку нæ рауайунцæ...
- Адул, мæнæн Салан æма дæуæй уæлдай нæййес. Мæнмæ
Салан куд хæстæг æй, ду дæр мин уотæ дæ. Сумах кæд еу ниуазæн
* ^ 271 ^ <=

ниуазетæ, балцити кæд еумæ цæуетæ, уæд уæ зунд дæр, уæ фæндæ
дæр еу уа, еу, - фæрæтгъæдæ амайгæй, дуккаг бон Гамæзи дзурдта
Адулæн.
- Лæг аразуй алцидæр. Лæгдзийнадæ кæмæ уа, йе устур
нимади фæууй.
Гамæзи еу минкъий фæгъгъос æй.
- Лæгдзийнадæ ба ци æй?! - идарддæр гъузгæ дзубанди кодта
Гамæзи. - Лæг амалгун ку уа: йе ’мхузæнттæн ци не ’нтæса, йе ин
ку ’нтæса, уæд йе лæг æй, лæг! Уомæн æ лæгдзийнади фæрци æ
кадæ бæрзонд æй.
- Дзæбæх дæ нæ лæдæрун, Гамæзи? - къахæгау загъта Адул.
- Мæнæ мах ци куститæ кæнæн, етæ дæр лæгдзийнадæ ’нцæ,
фал... - æ амайун ниууагъта Гамæзи æма æдзинæг никкастæй
Адули цæститæмæ.
- Фал ци?!
Гамæзи æ зæронд гебенай дустæ арфдæр батулдта, æ фæсбун
зæнгойнæбæл æ фæрæти уалхъостæ расæрфтитæ кодта. Сæнтсау
бинаг ходæ æ тæрнихи сæрмæ æваст хæрдмæ фæкъкъæлос кодта.
Æ къохти уæлфæдтæй æ листæг цъæх цæститæ æууæрдунбæл
фæцæй. ... Фестадæй. Гъæуæйттæ кæнуй. Уæлиндзи билæмæ
бауадæй. Дæлбунтæмæ листæг гъæуæйттæ ракодта. Æ ходæ æ
сæрæй фелваста æма ’й æ галеу къохбæл æрхуаста. Дзæвгарæ
гъосæй ралæудтæй.
- Фал ци, уой зонис? Медмос инайæ кæнун нур уоййасæ кадæ
нæбал æй, дзæбæх биццеу!.. - нифсæвæрæн хъури хаттæй загъта
Гамæзи.
- Нæ дæ лæдæрун. Æргомдæр дзорæ!
- Хуарз æнцæ фонси куст кæнун дæр, тиллæги куст кæнун
дæр. Æнцад, æнцойнæй дæ зумæг кувддити, хистити, нихæси
рарветæ. Хуарз куд нæ æнцæ! Гъо, æрмæст ном цæмæй искæнай,
уæхæнæй си неци ее. Медмос инайæ кæнæ, уæд йе ци æй? Неци!
Адул лæдæрдтæй, Гамæзи, æ цæститæ æнæникъолгæй, кумæ
гъузтæй, уой. Æхе нигъгъос кодта. Къуæлæг, фиййаг, бæркæ æма
мидауæн кæти бунмæ хæссунбæл фæцæй.

- Фал ракæсун гъæуй ескумæ дæр. Ести исамал кæнун дæр
лæгдзийнадæ æй.
- Æма цауæни ку фæццæуæн. Йе ескумæ нæй? - багæлста æ
дзурд Адул.
- Йе дæр моей хурфи æй æма рахезун гъæуй йи мосæй,
биццеу.
Уотæ сабийтæ дæр нæбал айтæ Салани хæццæ. Уæ тæккæ
хъаурæгинбæл, уæ тæккæ нифсхастбæл... Хуцау ма мæ сумах
кари ку фестун кæнидæ.
- Де ’здæхтæмæ гæсгæ цума ду махæй сæрæн дæр дæ, уотæ
мæмæ кæсуй, Гамæзи, - загъта Адул.
- Фæццæун æнгъезуй Ассимæ дæр, Кæсæгмæ дæр, уæлæ
Гъевони æфцæгбæл Уæллагирæмæ дæр. Уонæнти дæхецæн
искæнæ сæрæн лæхъуæнтæй зонгитæ. Етæ дæ ревæд некæд æма
неци хузи рауадздзæнæнцæ.
Зонæ ду уой: ревæд къох æгадæ ’й, идзаг къох ба кадгин æй.
Адæм идзаг къохмæ сæхе ивазунцæ, - гъæрдæрæй загъта Гамæзи.
Адул балæдæрдтæй, Гамæзи æ сагъæдахъи фат ци ’рдæмæ
æхста, уой. Неци исдзурдта. Æндæдæр бацудæй, Къемæ зæнхæй
исиста æма ’й хури ци хъæрау къæразгæ адтæй, уобæл ниввардта
бæхдартæ, тæдзинæ, гæлмæз æма гæркъатæбæл,
- Ци кæнис? Цæмæн нигъгъос дæ?!
- Ба ди æруагæс уæд, Гамæзи, нæ хæдзарвæндагæй рахезгæй,
мæ зæрдæмæ дæуæй хæстæгдæр неке ес нæ гъæубæсти. Мæнæ
дæ къохбæлхуæцæг ку кодтон, уæд нæ фидæ уотæ загъта, æрмæст
ке æрхонæн йе нæ, фал Гамæзи дæр нæхецæй уодзæнæй, зæгъгæ.
Йе ци амонуй, уой зонис? Берæ цидæртæ, берæ! Нур ду ци дзорис,
уой туххæй ба дин уотæ зæгъун: абони дæр ма мæ зæрдæ ресуй
мæгур Тæкъай тухстдзийнадæбæл. Йи хæрантæ ин æ дарæг,
æ уорамæги куд байстонцæ. Æ уæргутæ хуайун дæр ма ин нæ
бауагътонцæ.
Никки Цъуппий тоги аргъæй балхæдта æ бæх. Дуккаг бон
балций ку фæццудæй, уæд æй Æрсаки билæбæл цъеубæгънæгæй
фæууагътонцæ. Иннæ аци афони дæмæ зиндзинан, ревæд къохæй

нæ ма рауадзæ, зæгъгæ, мæстæй марæн гъæр ма имæ ракодтонцæ
пихсбунæй, - зæрдхъурмæй загъта Адул.
Гамæзий зæрдæмæ нæ фæццудæнцæ Адули дзубандитæ æма
æ циргъ фæрæт æрхгун къудури зуст къуæрд никкодта. Æ гебена
фелваста æма ’й согти хæрхæбæл багæлста. Уæлиндзи билæмæ
бауадæй. Æхе фæстæмæ æваст фæззилдта. Сæнæртти цургъдбæл
æрбабадтæй. Æ къохти æнгулдзитæ сумпæг æвæрдæй æ рахес
уæраги сæрбæл æрбайвардта. Хæрдмæ æ уæрагбæл исхуæцæгау
кодта. Къах гæллеуæй райзадæй. Æ гурæ телунбæл фæцæй.
Уæлдæф зудæ уолæфт æрбакодта. Фехгæдта æ билтæ æнгон. Æ
гъунтъуз ростæ фæйнердæмæ сæхебæл рахуæстæнцæ. Гамæзи
листæг кæсунти фæцæй Гæбæтæфтуйæни надмæ. Цалдæр
гъудий æ сæри кæрæдзей æмпурсгæ рацудæнцæ. Цидæр нифс
февзурстæй æ иуæнгти. Фæггæпп ласта. Адули æргом фæххаста
Гæбæтæфтуйæни къахнад æрдæмæ.
- Сумах сæрæн лæхъуæнтæ ку уайайтæ, уæд уартæ еци
къахнадбæл равзаргæ бæхти хæццæ æрбагæпп кæниайтæ. Адæм
уæмæ кæсунти фæууиуонцæ. Сæхенимæр ба зæгъиуонцæ, сæрæн
игурдтитæ, сæрæн, зæгъгæ! - Гамæзи, æ рахес къохи амонæн
æнгулдзæй амонгæй, загъта Адулæн.
Адул æхе ратонæгау кодта Гамæзийæй.
- Гамæзи, ду бæхтæ зæгъис, фал мах еске æстъегъунмæ ку
фæццæуæн Салани хæццæ. Уоми нæбæл мæгур бон ку никкæна.
Нæ мæрдтæ нин еци къахнадбæл ку æрбаласонцæ!
Æваст фæгъгъосæй Адул. Æ сау цæстити тъæфæлттæ сæ
кæрæдзебæл сæхе хуайунбæл фæцæнцæ. Æ бинаг ходи кæрон
хæрдмæ фæхъхъел кодта. Гамæзий цæститæмæ æнæфæлкъуæргæй
никкастæй. Ардауæг æ гъудитæ æмбурдтæ кодта Адули нихмæ.
Дзорæ бал, дзорæ, зæгъгæ, сагъæс кодта Гамæзи.
- Уæд нæмæ кæсунти ба гъе уæд фæууодзæнæнцæ. Ка æ
сæр хуайдзæнæй, ка бабæй æ къахæй зæнхæ тъæпп кæндзæнæй.
Абæрегдзийнадæбæл нæ ка аразуй, йе æ тумбул къохæй æ сæр
хуайдзæнæй, ка нæ нæ уарзуй, етæ ба сæ фурцийнæй сæ къæхтæй

зæнхæ тъæпп кæндзæнæнцæ, уотæ сæ гъудæй. Сæ цард сæ хъури
нæбал цудæй, зæгъгæ.
- Дæуæн тæрхъоси зæрдæ ес. Уæхæн зæрдихатти хæццæ ба
пихсбунмæ цæун дæр дессаг æй. Æз зæгъун æма дæ каййестæмæ
цæунмæ цæмæн фæййагорис æмбæлттæ. Нур ми байруагæс
æй. Нæ, фал дин зæгъун æргомæй: мæнæ кæрз айнæги рæбун
райгурдтæ. Ами хъумуз æстæрис æма фæлвунх кæрдæги хузæнæй
байзайдзæнæ. Ку некумæ ракæсай, уæд дæ неке зондзæнæй,
дæхуæдæг ба æппун неке зондзæнæ. Ка дæбæл æмбæла, уомæ
гурусхаг каст кæндзæнæ, нур а ка ’й, ка, зæгъгæ.
Уалæ Беталти Бекири ка зудта? Сæдæ анземæ хæстæг
фæццардæй æма Мæцутæмæ дæр некæд нихъхъæрдтæй. Фæдеси
рацæугæ дæр æй некæд неке фæууидта* Кувди бадгæй, кенæ ба
хисти фингæбæл дæр æ фурдзар устур кæрци урдугмæ ниллæсидæ.
Æхе нигъгъос кæнидæ. Еске имæ æ номæй ку исдзоридæ, уæдта
зæрбатуги цъеу астъонæй æ сæр куд исдаруй, уотæ æхебæл
исхуæцæгау кæнидæ. Йе ’фхæлд билтæбæл æ сæнтсурх æма
фæтæн æвзаг раласæ - баласæ кæнунбæл фæууидæ.
Цума имæ хъæбæр илгъæ кодта, уотæ еуварсмæ рализдухъ
кодта Гамæзи.
- Гъо, æма Бекиргонд уобæл нæ байзадæй. Еу бон ба ’й рæфти
гурай мардæй иссирдтонцæ. Æгас коми гъæутæмæ гъæргæнгутæ
рарвистонцæ тæрæгбæхгинæй. Æ зианмæ ин еу къуар лæгемæй
æндæр неке æрцудæй. Гъæргæнæг кæмæ адтæй, етæ кæрæдзей
рафæрсæ-бафæрсæ кодтонцæ, ка ’дтæй йе, æз уæхæн ку нæ зудтон,
зæгъгæ. Цубурæй, нæ цардæй Беталти Бекир æма нæ рамардæй.
Салани хæццæ уæ кæд уæхæнттæ фæндуй, уæд мæнæ ами бадетæ
фунуктъизтæй, - æ къахæй зæнхæ нитътъæп кæнгæй, фæстагмæ
загъта Гамæзи.
- Нур æз дæумæ зунд æнгъæл ку кæсун. Къохбæлхуæцæг дæр
дæ æнæргъудитæй ку не скодтон, Гамæзи. Уæд дæ зæрди цæмæн
æрæфтудæй аци æнамонддзийнадæ?
Сумах Салани хæццæ ци æргъуди кодтайтæ, йе мæ устур

сагъæси бафтудта. Цума цидæр устур бæлахи æфтуйдзæнæн,
уотæ лæдæруй мæ уод, - мæтъæлæй загъта Адул.
- Бавзаретæ. Ку нæ рæстмæ кæна, уæд æй ниууадзун дæр
æнгъездзæнæй. Зонгитæ уин уайтагъддæр фæззиндзæнæй
Ирæмæ, Кæсæгмæ, изол гъæути дæр. Уæлдай æнцондæр ба
уин уодзæнæйАссиæй гъуддаг кæнун. Рагæй дæр нæ хæццæ
лимæнгомау æнцæ. Уордигæй æрбаскъæрдзинайтæ фоне æма сæ
Гъевони æфцæгбæл Уæллагирæмæ ниттæрдзинайтæ. Рæвдзæ ку
архайайтæ, уæд уæбæл куй рæйæг дæр нæ фæууодзæнæй. Цубур
дзубандийæй, мæ зæрдæ уæбæл дарун.
Адул æ ходæ исиста, æ фæсбун хæдони æгънæгутæ рафтудта,
æфцæкъуатæбæл фæйнердæмæ рахуæстæй æма зир - зиргæнгæ
æргом бацудæй Гамæзимæ.
- Æз дæ мадæ, дæ фиди иуазæг! Гамæзи! Гамæзи! Хуцауæй
корæгау ди корун! Изæдтæ, идаугути фарсмæ дæ æвæрун! Нæ дин,
нæ фиддæлти намус багъуди кæнæ! Гамæзи! Ма нæ разæнгард
кæнæ исæвди надбæл цæунмæ! Ма нин цох кæнун кæнæ нæ
цитгин зæнхæбæл нæ уæлмæрдти хай! - æ гебенай дусæй æ
цæстисугтæ сæрфунбæл фæцæй.
Гамæзи цавддорау лæудтæй. Усмæй-усмæмæ имæ уозгалгæ
каст бакæнидæ.
- Куд кæсун, уотемæй ду раздæр дæ фурти сæр исдзæгъæл
кодтай. Нур бонæ дæр нæбал æнцайуй, æхсæвæ нæбал хуссуй. Æ
гъудитæ еугурдæр уоци ’рдæмæ раздахтæнцæ, Абони мин уотæ
зæгъуй:
- Уæд мæ гъудитæ Хъарадзаути гъæуи равзурунцæ.
Хъусхæмайхуи пихсæй фелвæсунцæ. Барагген зелæнтæ æркæнун.
Мæнæ ме ’нхуæрифурт Бедзоти Дзаламæ дæр бауайун. Ниббæлдат
кæнун бæхтæ. Æхсæвæ сæ Дидийнати бавзурун кæнун. Фæстæмæ
æхсæвдзо бакæнун Хъусхæмайхуæмæ. Бæхти хецæуттæбæл
мæхе тухсæг, гузавæгæнæг искæнун. Дидийнатæй син сæ фæд
рафæлевун Сау æлдарбæл Уæллагирæмæ, кенæ ба Ассирдæмæ.
Æхуæдæгка ходæгæй бакъуæцæл æй. Гъе, биццеу, биццеу, биццеу,
гъе уотитæ фæккæнуй. Ду ба, дан, ами гæв-гæв кæнæ.

- Хъæбæр раст дин зæгъуй, хъæбæр, - нидæнгомауæй æ
дзурд багæлста Гамæзи.
- Барæнай, барæнæ! Гъа, æз цийфæнди дæр фæууон. Мæн
берæгътæ дæр бахуæрæнтæ. Фал дæ дæ фурт нæбал гъæуй æви
ци?! Æ хораууонбæл къохгин уоститæ нивтæ ку кæрдунцæ,
киндздзон кизгуттæ ба æ фæдбæл тайæнтæ ку кæнунцæ. Æ ахил
имæ кæсунæй ку не ’фсæдуй, уæд си стъегъæг, хевидхуар цæмæн
уайун кæнис?!
Адулæн æ уæргутæ æ буни дон фестадæнцæ. Æрхаудтæй
Гамæзий размæ æ уæраги сæртæбæл. Æ гæрзин сау ронæ ин
райахæста. Хæрдмæ ин кæсуй æ цæститæмæ.
- Исæвди надбæл исаразтай дæ кадгин фурт Салани.
Ранæхстæрæй. Айнæгмæ фæццæуй. Нур мæн дæр еци айнæгæй
гæлдзунмæ гъавис! - Адул фæгъгъос æй.
- Гамæзи! Нæ адгин цард, нæ кадгин цардæй нæ фидбилизи
туфулмæ ма гæлдзæ. Адæмæн нæ æлгъистаг ма кæнæ!
Гамæзи æхе исуæгъдæ кодта æма еуварсмæ рацудæй.
- Пъуратæ! Пъуратæ айтæ, пъуратæ! Бакаст лæгигъæдæн неци
агъаз æй! - æ къох ракъуæргæй, загъта Гамæзи. Фæннæхстæр æй.
- Барæнай, барæнæ! Гадой хабар фегъустай æви нæ?! - Адул,
Гамæзий цонг райахæсгæй, загъта.
Гамæзи уозгалгæ каст бакодта Адулмæ.
Æзинæ мин æй уæртæ дæ лимæн Тазе радзурдта. Гадо æ
мадиæнсувæри зианмæ фæццудæй будурмæ саргъи бæхæй. Хор
æфтуйунтæбæл адтæй, уотæ исхъæрдтæй Цъойти мæртæмæ,
Царæстъегъгутæ ’й уоми рауорæдтонцæ. Æ ходæбæл æй исбадун
кодтонцæ. Бæх ниффардæг кодтонцæ. Гадо, мæгур æ бон, кæугæ
байзадæй.
- Мæ мади æхсир мин хæран фестæд, æз ма гъар хуссæн
ку байагорон, нихæсмæ евдæлон цуд ма ку ракæнон, цалинмæ
ме ’фхуæргути аккаг фæууон, уæдмæ. Уотæ искарста мæгур
фæллонгун Гадо. Æхе æррæвдзæ кодта. Ниууагъта æ хæдзари
гъуддæгтæ дæр. Гъо, æма Гадо зелун байдæдта е ’фхуæргути
фæдбæл. Е цитæ бавзурста, уони, ка мæ уарзуй, е ма бавзарæд!

- Бавзурста æма ци бакодта?! Неци!
- Неци зæгъис?! Гуймани рафæрсай! Бафæрсай далæ Баззей
дæр! Ниссæ хафта, авд дæлзæнхи ка ниххуадзæнæй, уони! Сæ
хауæггаг син ледзæггаг фæккодта. Сирдтæ æма мæргъти амæттаг
фæцæнцæ стъегъгтути мæрдтæ!
Адул нæуæгæй бавналдта Гамæзий цонгмæ.
- Нур етæ сæхецæн ци ном искодтонцæ, сæ хæдзæрттæн, кенæ
ба сæ гъæубæстæн?! Кæсай, Гадобæл адæм кади зар искодтонцæ.
Стъегъгутæ ба æлгъистагæн байзадæнцæ нæ дзилли астæу.
- Етæ цидæр лацамарз адтæнцæ, æндæра дзæбæх сæрæн
биццеутæ ку адтайуонцæ, уæдта сæ Гадо нæ, фал син тæккæ
фæлтæрд цауæйнон дæр неци бакодтайдæ, - фæстæмæ
æрбаздæхгæй, загъта Гамæзи, - æз дæ тухæрвист нæ кæнун.
Æррæстæ Салани хæццæ фæццо. Ку неци си уайа, уæдта нигъгъос
кæндзинайтæ. Неке уæ базондзæнæй, уæхе ку нæ зонун кæнайтæ,
уæд.
- Уæд... Гъо, нæ маддæлтæ ба ци зæгъдзæнæнцæ? - сабургай
бафарста Адул.
Гамæзи бахудтæй. Адули усхъæбæл æ къох æрæвардта.
- Гъæла! Гъæлатæ айтæ, гъæлатæ! Мадтæлтæн уæхæн
гъуддæгтæ ка дзоруй!
- Гæр, агоргæ нæ нæ кæндзæнæнцæ?
- Агорæнтæ! Зæгъдзинан син, æхсæвеуатæй цауæни
рандæнцæ хуæнхтæмæ, - игъæлдзæгæй бафтудта Гамæзи. - Нæ
исони бон нæхе фæндон уæд, Лæг гæрзи хузæн æй. Хæтæнти куд
фулдæр цæуа, уотæ федардæр кæнуй. Федари мадæ ба нæ кæуй.
Гамæзи рандæй игъæлдзæгæй.
- Йа фæллонгин мадæ ’ма фидæ, сайунмæ уæ бæргæ некæд
гъавтон, фал мæбæл... - æ уæраги сæртæй æ сæрмæ æ къохтæ
исбуцæу кодта Адул. Дзæвгарæ гъосæй фæллæудтæй. Арф
нийнæфтæй. Берæ цæбæлдæрти расагъæс кодта.
- Æвæдзи, ме ’нцон, рæсугъд æма кадгин цардæн кæрон
æрцудæй. Фал кæбæл гъардзæнæн мæ тæрегъæд?..

Цалинмæ уотæ сагъæстæ кодта, уæдмæ æ сæргъи балæудтæй
æ мадæ Киабæ.
- Адо нæ дæ?! Ци кæнис? Ести ди ресуй?
- На - а - а, неци, уотид. Мæнæ нур æрбацудтæн, - æ бунатæй
сабургай фестгæй загъта Адул.
- Цæбæл сагъæс кæнис? Цæмæдæр цума дæ зæрдæ дзоруй?
- Цауæни цæунмæ гъавун Салани хæццæ.
- Цæун æнгъезуй, фал айнæгутæ, фудвадуæттæ æма изолтæмæ
цæун ба пайда нæй!
Уотæ дзубанди кæнгæ бахъæрдтæнцæ сæхемæ.
Мадæ хæдзарæмæ бахизтæй. Адул тургъи ралæудтæй еу
минкъий, уæдта бахизтæй æ уатмæ.
Мадæ æнгъæлмæ кастæй æ уарзон фуртмæ, æрбацæудзæнæй
æхсæвæр кæнунмæ, зæгъгæ.
Адул еци изæр æхсæвæр кæнунбæл на ’дтæй. Кæдæй
лæдæрунгъон фæцæй, уæдæй нурæй уæззаудæр уаргъ æ рагъи
некæд бафтудæй. Некæд фæттарстæй æ уæргутæн фæттасунæй
нури хузæн.
Адул фиццаг кæркуасæнти райгъал æй.
- Нур цума дæ хæдзарвæндагбæл дæ гъуддæгутæ римæхсæ,
йе лæгдзийнадæ ’й? Мæнмæ гæсгæ нæй æма нæ униау æй. Цæй,
зæгъон Гамæзи æма Салани хабар мæ мадæ ’ма мæ фидæн. Зонун
æй, æгас гъæубæстæ дæр хилæ æма хъæлæбайæй ке байдзаг
уодзæнæй, уой. Ами ма еу гъуддаг дæр ее. Хабар уайтагъд
рапурх уодзæнæй дзиллæбæл. Нæ бунатæй нæма фезмалдан,
уотемæй адæм цæмæдесæй дзордзæнæнцæ кæрæдземæн, нæуæг
къæрнихтæ фæззиндтæй нæ гъæубæсти, зæгъгæ.
Бонивайæнти Адули цæститæ фæххуæстæнцæ.
Салан æмбаргæ хуаст бакодта дуар. Адул æ адгин фунæйæй
фегъал æй. Медæмæ, зæгъгæ, радзурдта Адул.
- Аду, хатир корун мæнæ Хъамболонæй. Гъо, нæхе рæвдзæ
кæнæн исонмæ. - Уæдта ин æ гъосмæ сосæггай бадзурдта: -
Асий ма цæргутæ ес. Уордæмæ над базондзинан. Уоми фусунтæ
иссердзинан. Уæдта гъуддæгтæ сабургай фæрраст уодзæнæнцæ.

Адул неци исдзурдта.
Салан Киабæмæ дæр бауадæй.
- Адули хæццæ цæуæн цауæни æма нин дзæбæх фæндаггæгтæ
барæвдзæ кæнетæ. Бæхтæбæл цæуæн æхсæвеуатæй.
Аци бон сæ бæхтæбæл нæуæг цæфхæдтæ никъкъуæрдтонцæ.
Хурдзинти федар бæндæнтæ æрæфснайдтонцæ. Гъæуи дæр
кæмæндæрти загътонцæ, цума цауæни цудæнцæ, уой.
Æфсатийи лæварæй устур хайгин уотæ, зæгъгæ, син загътонцæ
сæ дзæбæх уарзон адæм.
Уазай хонхи бунти ку фæццæйцудæнцæ Салан æма Адул,
уæд син сæ сосæг над амонæг Заур фæдзæхсунбæл фæцæй,
цæмæй сæ зæрдæбæл дардтайонцæ, Ассимæ ци над ее, уой еугур
фæззелæнтæ дæр.
Салан разæй цудæй æма аллирдæмæ гъæуæйттæ кодта.
Архайдта алцидæр æ зæрдæбæл бадарунбæл. Аци надбæл уой асæ
берæ цæуæг нæййес, æма си адæймаг уайтагъддæр радзæгъæл
уодзæнæй, зæгъгæ, сагъæстæ кодта Салан.
Адул сæ фæдбæл æнæстуфæй цудæй. Æппундæр имæ нади
сагъæс на ’дтæй. Æ фур сагъæсæй сауæнгæ бæрзонд хуæнхти
ахъуз лæдæргæ дæр нæ кодта. Бæхи идонæбæл хуæстæй æ дууæ
къохемæй. Æ рахес цонгигъолæбæл гæллеуæй хаста е ’хсæ.
Рæстæгæй-рæстæгмæ ку райзаидæ е ’мбæлттæй, уæд æ къæхтæ
уæззау тилд бакæнидæ æ булур аласай губунбæл. Булур æ сæр
фергъувидæ, æ гъостæ цæрдæг фæцциргъ кæнидæ æма сæмæ
бахæстæгутæ уидæ.
- Салан, æрбайгъосай, дæ мадæ, дæ фиди хатирæй, - æхсæвæ
æма бон кæрæдземæй ку цох кодтонцæ, уæд æваст бадзурдта
Адул.
Салан æрбахуæстæй æ бæхи идонæбæл, Адул тагъд - тагъдæй
размæ дзæвгарæ бауадæй, уæдта æ бæх фæстæмæ фæззилдта
æма Салани горæй - гормæ æрбатундзтæй. Æдзинæг никкастæй
Салани цæститæмæ.
- Еу хатт гъæлай фæндæмæ дæр байгъосæ. Уæлæ арв,
мæнæ зæнхæ, нæ ’йбæл фæррæдуйдзæнæ! Раздæхæн нæ мæгур

хæдзæрттæмæ. Давæг лæги хæдзарæн æнæ рахъан ун нæййес.
Салан! Раздæхæн! Ма кæнæ! Далæ Заур гъуддаги цæуй. Цæуæд! -
Адул Салани бæхи идонæмæ бавналдта.
- Ходун мæмæ цæуй, ходун! Гъе нур æй балæдæрдтæн, ду
къинсæй конд ке дæ, уой, - загъта Салан.
Уæдмæ сæ Заур дæр баййафта.
Салан æма Заур фæрраст æнцæ, Адул ба лæугæ райзадæй.
- Цурддæр нæ над цубурдæр кæнæн. Уæртæ минкъий
æндæдæр ба нæ бæхтæ дæр рахездзинан, - Заур фæстæмæ
радзурдта Адулмæ. Ассий, еу урух коми, уайтагъддæр иссердтонцæ
сæ фусунти. Хæдзари хестæр Долхан цалдæр æвзаги зудта. Берæ
хæтæнти ка æрхаттæй, уæхæн адтæй. Цума сæ рагæй зудта, уотæ
игъæлдзæгæй æ дзубанди хаста.
Салан Долханæн хебæраги æрдзурдта се ’рбацуди нисан,
Фусун сæ уайтагъд æхуæдæг радæсни кодта.
Адул мæтъæлæй кæми лæугæ кодта, кæми бабæй - бадгæ.
- Рæдуд нæй, сайд над, æнæхаири фæндитæ, - аллихузи
сагъæстæ æ сæри кæрæдзей расорæ-басорæ кодтонцæ.
Усмæй - усмæмæ нийнæфидæ. Саланмæ æ зæрдæ бакæсун
дæр нæбал курдта, Салан, цума Долхани хæццæ рагæй дæр устур
зонгæ адтæй, уотæ игъæлдзæгæй, уæд еу гъуддагбæл фæййагаидæ
дзорун, уæдта иннæ гъуддагбæл.
Е фусуни зæрдæмæ хъæбæр цудæй. Айæ сæрæн лæхъуæн æй,
тæрсун ка нæ зонуй, уæхæн æй, зæгъгæ, сагъæс кодта Долхан. А
иннæ ба цидæр фæлмæнвад зиннуй æма æхе дæр бастъалдзæнæй,
е ’мбали дæр фудевгед фæккæндзæнæй, Кенæ имæ æндæр мегъæ
ес. Атæ ци над равзурстонцæ, е фæлмæнвад æма тæрсаги над
нæй.
- Адо, ести ди ресуй? Ци мæтъæл дæ?Уотæ ку нæ фæууис? -
Салан имæ æхе æрбахæстæг кодта.
Адул нийнæфтæй. Æ гъудитæ фæстаг гъæуи равзурстæнцæ:
- Фæлтау, фарæ зæйæ ку ратудта, фахс ку ниххафта, уæд
зæйи буни ку фæцайнæ. Уæддæр кади хæццæ рамардайнæ. Нур
ба мин æвæдзи мæ мард дæр некебал иссердзæнæй. Мæ фæдбæл

ракæсæг дæр нæ фæууодзæнæй. Нæ, фал ма мæ æлгъетгæ дæр
кæндзæнæнцæ, авддæлзæнхи фæууо, æлгъистаг, зæгъгæ.
Нур Адул æхемæ æппун нецæййаг æркастæй.
Дуккаг бон син сæ фусун Долхан сæхе равдесун нæ бауагъта.
Сæумæ сæ бахудта гурамæ. Уоми медæгæй хецæн хатæн адтæй.
Долхан, сæрди раздæр ци хуасæ искæнидæ, уой уоми исцурхидæ
зæдтаг фустæ æма уæлитæн уалдзæгмæ.
Хури цъæстæй гæзæмæгомау калдæй рохси цъита медæмæ.
Долхан син хуаси сæрбæл байтудта сæхъес. Ами уæхе
æруагътæ. Стуф, æндæр маци кæнетæ, зæгъгæ, син рафæдзахста,
æхуæдæгка фендæбилæй.
- Салан, нæ лæдæрис?
- Ци æй?
- Царди адæ нур балæдæрдтан, нæхуæдтæ ба курмæрситæй
нæхе раурдуг кæнун кодтан мæрдтæмæ.
- Адо, ма зæгъæ уотæ. Æнцонæй неци ес.
- Куд ма зæгъæ. Кæсай, æндегæй дуйне æ фурдессагæй
тæмæнтæ калуй, мах ба, лæдæргæ - лæдæргæй, ами мæйдари
лæзæрæн. Лæзæрæн, зæгъун дæр раст загъд нæй. Еу загъдæй, нæ
дæр æгæстæй ан, нæдæр ба мæрдтæй.
- Фиццаг ауæдзæ, фиццаг. Бабухсун гъæуй. Долхан цуппар
бæхи ниббæлдат кодта. Æхсæвæ адæми дзæфхъу бунтондæр ку
басабурæй, уæд Долхан Салан æма Адули бæхтæбæл дугай бæхтæ
герицъæ баст бакодта. Æхсæви тари сæ бафтудта сæ надбæл.
- 'Скъæргæ кæнтæ! Куд тагъддæр, уотæ уæхецæн хуæздæр!
Фæдесæн æнæ фæззиннун нæ уодзæнæй. Уæхе фæснадмæ
баесдзинайтæ. Басабур уодзинайтæ асхъод рауæн. Гæдзи буни
сойнæ ес, - лæмбунæг фæдзæхститæ кодта фусун е ’уазгутæн.
- Кæд ма дæ цæрун фæндуй, уæд дзоргæ кæнæ, æййафæ! -
фæстæмæ рагъæр кæнидæ Салан Адулмæ.
Еу рæстæги ба игъусун райдæдтонцæ топпи гæрæхтæ.
- Йад, Адо, сау мæлæт æрбацæуй нæ фæдбæл. Æмбурд кæнæ
дæ фæстаг хъауритæ!
- Но - о - о! Цурддæр фезмæлетæ æви уи уодтæ нæбал ес?..

Куйтæ уæ бахуардта! Анæбæл къæхтæ ку нæбал ес! - равзедæ -
бавзедæ гæнгæ, дзурдта Салан.
Кæд фиццаг Салан ехæнрезæ кодта, уæд нур ба æ хед æ
финдзи къобалæ æма æ зекъæй тъинк - тъинк кодта. Рæстæгæй-
рæстæгмæ æ листæг цæститæ хедæй райдзагиуонцæ. Кæми сæ
æ уæлкъохтæй сæрфта, кæми бабæй æ гебенай дусæй. Сор кодта
æ ком. Йе ’взаг имæ нури хузæн бæзгин некæд фæккастæй.
Æфтаугити бунæй гъар хеди финкитæ тулфæгæнгæ бæхти
фæрстæбæл лæсæнтæ кодтонцæ.
Цæугæдонмæ, цит, ку бахъæрдтæнцæ, уæд сæ цурд бæхтæ
сæхълæуд фæккæнионцæ. Сæ фурзудæй сæ къембуртæ дони
раниуæрдиуонцæ. Салан æма Адул син нæ уагътонцæ дон ниуазун.
Долхан син ниффæдзахста, фæндаггон бæхæн дон макæд уадзæ
ниуазун, донзонуг кæнуй, фæстагмæ ба бастуй. Ку баста, уæдта
уоми байзадтæ. Нæбал æй ранхуæрсдзæнæ æ бунатæй, зæгъгæ.
Топпи гæрæхти фæсте сæмæ æрбайгъустæй адæми кæун.
Уой фæсте куд базудтонцæ, уомæ гæсгæ сæ фæсте фæдеси
рацудæнцæ æссæнттæ. Фæдесæнттæ дууæ къуари фæцæнцæ.
Фæстагмæ йи раззæгти давгутæ æнгъæл адтæнцæ. Æхсун сæ
райдæдтонцæ. Раззæгтæ ма берæ фæгъгъæр кодтонцæ, мах дæр
фæдесæнттæ ан, зæгъгæ, фал сæбæл нæ баууæндтæнцæ. Еу си
рамардтонцæ, дууемæй ба уæззау цæфтæ фæцæнцæ.
Фæдесæнттæ мард æма цæфтæ æфснайунбæл фæцæнцæ.
Фæдесæнтти хæццæ адтæй Долхан дæр. Е ин фиццаг хатт
на ’дтæй. Долхан сæ еугуремæй дæр хъæбæр дæр тухсæг æхе
искодта, кæугæ дæр уомæй гъæрдæрæй неке кудтæй. Æлгъиста
давгутæ æма уонæн æнхусгæнгути.
...Æхсæвæ. Мегъæ зæнхæбæл æнгон æрбадтæй. Гъæуæй цудæй
еугай куйти рæйун.
- Гъæуи ма ’змæлæг ес. Басабур уæн, - загъта Салан. Адул
неци исдзурдта.
Сæхе бæхтæ æндегæй фæууагътонцæ. Иннети ба Гамæзий арф
скъæти раримахстонцæ. Хуасæ, дон син равардтонцæ.
Салан игъæлдзæгæй рауай-бауай кодта гъæуи, Адул ба æ

хæдзари æнкъардæй бадтæй. Адæнмæ æ цæсгон равдесун не
’ндиудта. Уотæ имæ кастæй, цума ’й еугурдæр базудтонцæ.
Хъæбæрдæр ба æ фидæ Алихани дзурдтæ не ’ронх кæнуй, зæнхæ,
дан, дзоргæ кæнуй. Хуарзæй дæр, лæгъузæй дæр цидæр бакæнай,
адæм æй раст еци фæдбæл базонунцæ. Уомæ гæсгæ ба алкæддæр
дæхе хезæ лæгъуз гъуддагæй, зæгъгæ.
- Хезæ! - гъæрæй исдзурдта. - Гъæуай кæнæ!
Гъæуи адæн гъос-гъосæй кæрæдземæн дзорунцæ, нæ гъæуи
æнгъæлдзаутæ Салан æма Адул мæгур æссæнтти растъигътонцæ,
кæугæ-неугæ сæ ниууагътонцæ. Адулмæ уотæ кастæй, цума
беретæ уотæ дзорунцæ, бун бауотæ уой бæсти, сау цъен, зæгъгæ.
Нур æссæнттæ нæ фæдбæл ку фелвæсонцæ, гъæубæл зинг ку
бафтауонцæ, мах ба фидгуйнæгти къуæхтæ ку никкæнонцæ,
нæ ходуйнаги хабар ба дзиллитæбæл ку райгъуса, уæд уомæй
кæуйнагдæр гъуддаг ма уодзæнæй?..
Фæсæхсæвæртæ сæ фæйнæ дууæ бæхей хæццæ цæрдæг
уадæнцæ хуæнхаг къæдзал-мудзул нæдтæбæл.
Бон нæма ивадæй, уотæ Гъевони тар æфцæгæй раурдуг
кодтонцæ. Сæ фусунтæ раирдтонцæ. Цуппар бæхи арф скъæти
раримахстонцæ. Сæ сæргътæ син райстонцæ. Цæмæйдæрти сæ
райуазæг кодта сæ фусун Уасил. Ами бæхтæ хъæбæр æхсицгæ
ке гъæуй, уæхæнттæ берæ ес æма уæ цæрдæгдæр архайун гъæуй,
зæгъгæ, син рафæдзахста сæ фусун.
- Атæ бæхгинтæ исуодзæнцæ, мах ба мæрдгинтæ ку исуæн,
уомæй нæ тæрсис? - гъæрæй ку фæххецæн æнцæ, уæд Адул
Салани рафарста. Салан неци дзоруй. Нæуæг балци, нæуæг
пайдатæмæ æ зæрдæ рахсайдта. Куддæр фæббон æй, уотæ бæхти
æргътæ дууæ æмбеси бакодтонцæ.
Салан æма Адули давуни куст зудтонцæ æрмæстдæр сæ
фиддæлтæ.
Гамæзий зæрдæ барохс уидæ, Салан имæ æхцай цъæпæра ку
бадæттидæ, уæд.
Алихан ба ниллух кодта: «Фурт мин адтæй, ’ма мин нæбал ес».
Ци пайда æрхæссидæ, йе ба ин дон адæ дæр нæ кодта. Тухстæй.

Давгутæн сæ архайд бонæй - бонмæ тухгинæй - тухгиндæр
кодта. Сæ цард æривстонцæ берæгъи цардау: кæми хуæрдгунæй,
кæми бабæй æнæхуæргæй. Салани зæрдæ рохс кодта, Адул
ба æвзуйгæ цудæй. Хъæбæрдæр тухстæй, æгæр фæлмæн ке
разиндтæй, уæдта Гамæзи æма Саланмæ ке байгъуста, уобæл.
- Цæмæннæ исхизтæн, бæрзонддæр ци хæдзарæй, уой
сæрмæ? Цæмæннæ нигъгъæр кодтон æгас гъæубæл, фæдес,
мæнæ æнæбун айнæги билæмæ фæццæун, зæгъгæ. Æруагæс ми
кæнуй, гъæуи ке разиндтайдæ, мæн ка фæййервæзун кодтайдæ,
уæхæнттæ. Кенæ цæмæннæ загътон аци æнамонди хабар мæ
фæллонгун фидæн?.. Фиддæлтæ раст загътонцæ, фæлмæн гъæди
калм бахуардта, зæгъгæ. Гъе, мæн гъуддаг дæр уотæ ’й, - уотæ
тæрхæнттæ кодта æхецæн берæ хæттæлти Адул.
Адул æма Салан æрæгæмæ, цит, ку нæ зинниуонцæ, уæд сæ
мадтæлтæ кæрæдземæ уадæнцæ сæ бæрæг базонунмæ,
Киабæ сæ æнгъалдта Ауарханетæмæ, Ауархан бабæй -
Киабетæмæ.
Фулдæр æхсæвти сæмæ берæ фенгъæлмæ кæсиуонцæ. Ку
багъигæуиуонцæ, уæдта алке æ хæдзарæмæ фæннæхстæр уидæ,
Лæгти изæд сæ дзæбæхæй æруадзæд, зæгъгæ, ка фæрраздæр
уидæ, ей исдзоридæ.
Гамæзий куддæриддæр фæндадтæй, уотæ берæ хæтæнти
фæххаттæнцæ Салан æма Адул.
Уæллагири, Ассий, Кæсæги æма будури гъæути искодтонцæ
зонгитæ. Уой фæрци ревæд къохтæй некæд цудæнцæ сæ
хæдзæрттæмæ.
Еу дзамани ба сæбæл берæгъти цау æрцудæй. Салан æма Адул
нæбал бафедудтонцæ сæ амæттæгтæбæл. Кæрæдземæ фæцæнцæ.
Уомæ син æнæ ’рцæуæн на ’дтæй. Сæхе кæрæдземæ рæсугъд
æвдистонцæ. Амал син кæми уидæ, уоми тегъхадтæй цардæнцæ.
Изол хæтæнтæмæ дæр нæбал цудæнцæ, Адæн дæр сæбæл гурусхæ
кæнун райдæдтонцæ, анæн еу хæдонæ дæр урух ку адтæй, уæд
нур ба ци кæнунцæ, зæгъгæ.
Еу æхсæвæ Салан баздахтæй æма Адули бæхи саргъ радавта.

Адул уайтагъддæр раирдта давæги. Мадта - уæдта дæхемæ кæсæ,
зæгъгæ, искарста Адул. Кæсуй, гъуди кæнуй. Салан давæггаг
мулкæй тунин хурдзинтидзаг хъумæцтæ æрбахаста. Цалинмæ æ
бæх æфснайдта, уæдмæ Адул йи хъумæцтæ æхердиги фæккодта.
- На-а-а, Гамæзи, на-а-а, Салан, сумах бæлахæй æз бартастон
мæхе раст адæмæй. Мæ зунд исдзæгъæл æй. Сумах бæлахæй
æгæстæй нæбал дæн æма мæрдтæй дæр, - гъуди кодта æхецæн
Адул.
Æрæгвæззæг. Адæм сæ хуартæ, сæ хуасæ æрæмбурд кодтонцæ.
Мости адæни æзмæлд исарæхæй. Инайгути гъæр аллирдигæй
игъустæй. Фæнсгинтæ сæ фоне скъардтонцæ таухуæрæнмæ.
Уæртæ Гамæзи æма Салан дæр сæ фоне сæ разæй искодтонцæ.
Цадгоми сæ æрсабур кодтонцæ таухуæрæнмæ.
Адул истæрхон кодта Гамæзи æма Саланæй æ мæститæ
райсун. Æхецæн зæрдæдаргæ къуар искодта. Мастгæнæгæн маст
гъæуй, зæгъгæ, син загъта.
Æхсæвигон Цадгомæй Гамæзити фоне раскъардтонцæ.
Басæлæуун кодтонцæ Кæсæги. Салан син сæ фæд бæргæ иссирдта,
фал син раздахæн бал нæбал иссæй. Гамæзий хæдзарвæндаг
мæстæй тъæппитæ хаудтæй. Æвæдзи, адæми тæрегъæдæй нæбæл
æрцудæй аци устур бæлах, зæгъгæ, гъуди кодта Гамæзи.
Еу рæстæги Гамæзитæ, Алихантæ, Ауархантæ æма Киабитæ
хилтæ кæнун равзурстонцæ. Сæ хилтæ, сæ хъаугъатæ æма син се
’лгъиститæ адæм æригъустонцæ. Уæдта нигъгъос æнцæ. Гъе, фал
зайæгойи, кенæ ба цæрæгойи бауæри нез сосæггай куд бафтуйуй,
уотæ Гамæзитæ исфæндæ кодтонцæ Адули нихмæ сæ сосæг
архайд искæнун.
- Мæ дзедзей хъуртт дин хæран фæууæд!
- Мæ берæ фæллæнттæ дæ фарсæй фæууæнтæ, ду еци хæрани
ку нæ рамарай, уæд, - Саланæн еу изæр дзурдтонцæ Ауархан æма
Гамæзи.
Салан æ топп ефтигъдæй дардта æма Адули фæдбæл зелун
райдæдта.

Берæ хæттити исæмбæлиуонцæ кæрæдзебæл, фал равгæ нæ
амонидæ марунмæ.
Еу ба Салан Фæстаг гъæуæй Лезгормæ цудæй. Гъæудуæрттæмæ
ку бахъæрдтæй, уæдта йи уæлнад ци туртуй къотæр адтæй, уой
æрæстæфтæй. Æрлæудтæй. Сагъæс кæнуй. Уæлæ æ фалдзос хури
цæндæ дæр ес. Мæхецæн си аууон гæнæн ку искæнинæ. Уордигæй
йи цъаммари фехсунмæ хуарз фадуат бæргæ уидæ, зæгъгæ.
Цийнæгæнгæй ниссагъæс кодт лæгмар. Сабургай исцудæй. Æ
топп туртуй рази ниввардта. Тегъæмæ æхе исиста. Гъæуæйттæ
кæнуй аллирдæмæ. Хæстæг некæми неци.
Фæййагайдта туртуй рази аууонгæнæн хурдаст кæнунбæл.
Къæйгонд дортæ адтæнцæ æма сæ тагъд - тагъдæй радаста. Æ
топп дори буни фæккодта.
Адул изæрдалингти цæуидæ æ каййестæмæ. Салан рохсæй
æ римæхсæни æхе æрасхъод кæнидæ. Адул цалдæр изæри нæ
фæззиндтæй. Гъузæг тингун кодта, гæр, куд нæ зиннуй, æ тоги
нивдулдзæнæй, йе.
Æвæдзи, æ рæстæг нæма æрхъæрдтæй. Æрхъæртдзæнæй,
зæгъгæ.
Гамæзи æнгъæлмæ кастæй, Салан Адули рамардзæнæй, адæм
æваст фæдеси низмæлдзæнæнцæ...
Фæдесонтæ уодзæнæнцæ Гамæзи дæр, Ауархан дæр æма
марæг æхуæдæг дæр. Уотæ ’й сæ сосæг фæндæ уонæн.
Æхсæвæ... Мæйæ урух цæстæй кæсуй нæ дуйнемæ. Стъалутæ
зæнхæмæ сæ листæг цæститæ никъолунцæ. Къæдзæхи сæрæй уг
æнкъард уаст кæнуй.
Салан агъуд куйи цæстити хузæн æ цæститæ надмæ низзинг
кодта. Топпбæл æ дууæ къохемæй федар хуæцуй. Æ дæндæгутæ
æлхъивдæй даруй
- Гæр-р, Хуцауи изæри дæр нæ цæудзæнæй æ каййестæмæ?
Марæг уотæ куд сагъæс кодта, уотæ ба надбæл нидæнзаргæнгæ,
уартæ Фæстаг гъæу æрдигæй еу кадæр æрбауайуй.
Айæй, айæ, айæ... Уасгерги, мæ фарс фæууо! Æз ци искарстон,

уомæн æ рæстæг æрцудæй, зæгъгæ, æ дæндæгути къæс - къæс
иссæун кодта лæгмар.
Адулмæ топпи цъух сабургай радаргъ кодта. Куд цæугæ цудæй,
уотæ хæтæл дæр сабургай арæзтæй.
- Йад, хæран, дæ фæстаг балци дæ каййестæмæ нæбал
бакодтай! - къæппгæнæнбæл æнæхатирæй æрбахуæстæй.
Фæхстæ ниййазæлдæнцæ.
Адул æ рахес уæраги суйнæмæ фæллæбурдта.
- Æл - л - лæх! Кæмæн ци кодтон? - уæсгоммæ рахаугæй,
нидздзиназта.
Нæмуг æ рахез суйни бахизтæй æма галеу уæраги ставдæй
рагæпп ласта.
Саланæн топп æ къохи, уотемæй гъæуæрдæмæ балигъдæй.
Æваст фæллæудтæй. Минкъий расагъæс кодта. Фæстæмæ Адули
’рдæмæ æхе фæззилдта. Æрба имæ тундзуй. Уодхаргæнæг æй
рафæсмардта.
- У-у-уд, Салан, дони хъуртт, дони! Æргъуди кæнæ нæ
кæддæри дзæбæх цард! - хъæбæр ниллигъстæ кодта мæлæг уод.
Уæхæн сахат, æвæдзи, Салани хузæн адæймаг агъуд берæгъи
хузæн исуй. Нецæбæл бал расагъæс кодта. Фенхуси бæсти ин æ
къахæй æ хорхи уолæфæнтæбæл бунмæ дзæвгарæ фæллæудтæй.
Адулæн æ тарст цæститæ æндæмæ ралæсæгау кодтонцæ,
байзадæнцæ игонæй. Бæргæ ма ’й фæндæ адтæй æ мадæ, æ фиди,
æ адгин царди ’мбал Хъамболони фæууинун, фал...
Марæг сабургай исуагъта мæлæг уоди. Надбæл фæрраст æй.
Дзæвгарæ бауадæй. Еске мæбæл ку фембæла, зæгъгæ, æма йе ’ргом
хæрдмæ фæййаразта. Дзæвгарæ исуадæй. Еу хъæлæфауи дорти
буни æ топп фæккодта. Гъæумæ фæрраст æй. Лæф-лæфгæнгæ
хæдзари фæммедæг æй.
- Исæнхæст уин кодтон уæ фæдзæхст.
- Нур ду рæвдзæ архайæ. Дæлæ хайуанбæл саргъ февæрæ.
Зæрдæдаргæ æмбæлттæ, æрмæстдæр нæхеуонтæ райсæ. Æ мард
ин зин иссерæн бунатбæл бафтауетæ, - загъта Гамæзи, - æрмæст
цурддæр. Бафæдзæхсдзæнæ син карзæй, стуф дæр нæ, зæгъгæ.

Æ зæрдæ кæбæл дардта марæг, уæхæнттæ сæхеуонтæ ракъуар
кодта.
Адули мард йи хайуанбæл исæвардтонцæ. Æхсæви тари
æнæстуфæй цæунцæ, кæми надбæл, кæми бабæй фæснæдтæ. Тог
æгъзæлвад кодта. Доргун рауæнти дзæбæх фæббæрæг уидæ.
Æвецуд рауæнмæ ’й бахастонцæ. Кæрзайнæг бæрзонд фахси
сæрæй æй рагæлстонцæ. Кæцæй æй гæлстонцæ, уоми æ ронæй
скъуддзаг райзадæй.
Сæумæ раги, уæд еу тегъæй еу куй ниннеуидæ, уæд иннæ
тегъæй иннæ куй ниннеуидæ.
- Зиани хабар уодзæнæй гъæуи, - кадæртæ дзурдта, - Хуцау,
содзаггаг зиан ма фæууæд! .♦
Фатума радзурдта йе ’фсийнæн, æдосæ дæ фурт не ’рбаздахтæй
Донифарсæй, зæгъгæ.
- Йе бабæй куд æй?! Ку некæд ниллæудтæй æ каййестæмæ.
Сæйгæ ма фæууæд, - сагъæси фæцæй Киабæ.
- Саланетæмæ ма уæд?
Киабæ сæ синхонти кизги фервиста Саланмæ. Салан æхе
десгæнæг искодта, на-а-а, неци фæууидтон. Цауæни ма рандæ
уæд, зæгъгæ.
Гъæуи рафæрсæ-бафæрси фæсте фæдесæнттæ æртæ гъæуемæ
фервистонцæ. Некæми ма неци...
Фæстагмæ лæдæргæ дæр адæм се ’ргом раздахтонцæ æдосизæр
ци топпи гъæр фæццудæй, уордæмæ,
Еугуремæй æхсицгондæрæй æхе агорæг искодта Салан.
Еу тегъæмæ бауаидæ, уæдта иннæ тегъæмæ. Адули номæй
зæрдæхъурмæй нигъгъæр кæнидæ. Йе æнæбæлах нæй, зæгъгæ,
кæбæл рамбæлидæ, уомæн радзоридæ Салан.
Фæлтæрдгин хестæртæ уайтагъддæр тоги кæлæнтæ
раирдтонцæ.
- Ейæ мах фуси тогтæ ’нцæ. Æндæрæбонтæ ’й куйтæ
равгарстонцæ, - загъта Чибийи - фурт.
Равзурстонцæ си хайуани нæуæг фæдтæ дæр. Уæлæ еци
туртуй рази дæр нурмæ уæхæн хурдаст некæд ма адтæй.

- Лæг нæбал ее. Кадæр æ рази бабадтæй. Нæ гъæуи хуæздæр
фесавæдæй. Агоретæ ’й æвадуæтти æма адæгти! - кæугæй загъта
къулух Гаге. - Йа, фудгæнæг, дæ хæран муггаг исæскъуна нæ
тæрегъдæй. Кæсгæ нæбал æй.
Цуппар гъæуей адæм æд устур, æд минкъий тар адæгтæ,
æвадуæтти зелæн кодтонцæ. Кæцæй æй æргæлстонцæ, уоми
тегъæбæл Фатума Адули рони скъуддзæгтæ раирдта. Æ уæргутæ
ниххуаста. Йе ’рдеуагæ фæхстæ ’ма адæгтæй дудзи гъæр кодта.
Арф адаги, дортæ æ къохти нилхъивта, уотемæй иссирдтонцæ
Адули мард.
Еуетæ марди гъуддаг кодтонцæ, иннетæ ба, Гагей дзурдмæ
гæсгæ, хайуан ке адтæй, уой агурдтонцæ. Хайуани фæдтæ
лæмбунæг рартастонцæ. Цалдæр хайуани сæфтæгутæбæл
баредзтæ æрæвардтонцæ.
Æнæгурусхæй мардхæссæг хайуан разиндтæй Гамæзий хайуан.
Марæгæн ба Саланæн æнæ уæн нæййес. Салани райахæстонцæ.
Бадуй ахæсти Дууæ донеми.
Гамæзи ба æхе мæрдадзи лæууæг искодта.
- Æлгъист адæм! Æлгъист! - адæм æмцъухæй дзурдтонцæ.
- Уæд уæртæ еци сау хелагæ ба ами ци архайуй?! - туфултæ
кодтонцæ Адули хæстæгутæ. - Марун æй гъæуй!
- Дæхе райсæ ардигæй. Салани фæлластонцæ. Цæугæ дин æй
ардигæй!
- Ардигæй нæ, фал аци гъæубæстæй! - гъоси ин бадзурдта æ
каййестæй еу.
Аци гъæубæсти зианмæ нури бæрцæ адæм некæд æрцудæй.
Зиани хæстæг къабæзтæ цæттæ адтæнцæ йи марæги нихмæ
исхуæцунмæ.
Агурдтонцæ еугур бæлæхтæ исаразæг Гамæзий. Адули
хæстæгутæ цалдæр къуари фæцæнцæ. Гъæуи къум, къæразæ нæбал
ниууагътонцæ. Аци берæ адæми астæу ин æнæ рамарун нæййес,
зæгъгæ, цæрддзо кодтонцæ кæунвæллад æма цæунфæллад адæм.
Бæрзонд дори сæрæй гъæуæйттæ кодта Алихани æмхуæрифурт
Хацъæ.

- Лæг уи ка ’й?! Берæгъ фæлледзуй Лезгор æрдæмæ! Ци
фæцайтæ! - Хацъæ æ дæндæгутæй йе ’нгулдзитæмæ фæллæбурдта.
Гамæзи Бесалти хуæрифурт адтæй æма æ них уордæмæ
исаразта. Уоми гъавта æхе байасахъод кæнун. Куддæр устур
хæдзари астæу арти сæрмæ ундуги фæммедæг æй, уотæ ба ’й
Беслæн райахæста.
Гамæзи æхе фæстæмæ фæззилдта æма Беслæни финдзи фарс
æ дæндæгутæй исæстигъта.
Мадта-уæдта лæборун ба уотæ нæ фæууй, лæгмаргутæ! Махуин
уæ фудмуггаг исæскъундзинан, агъуд берæгътæ, зæгъгæ. Беслæн
æ фæтæн циргъ хъæма бауагъта еугур фидбилизтæ аразæги хæран
зæрди. Тог сух-сухæй ниллæудтæй урдугмæ, фунукмæ. Ундугæй
æй рагæлстонцæ. Гъæубæстæ нæбал базудтонцæ, Гамæзий мард
ци бацæй, уой.
Адули мард кади хæццæ банигæдтонцæ. Фатума дæр æгъдаумæ
гæсгæ раст еци бон исистадæй æма рандæ ’й æ цæгатмæ. Уобæл
гъæдтæ æма дортæ дæр кудтæнцæ.
Алихан æма Киабæмæ уотæ фæккастæй, цума сæбæл сæ
цæрæн хæдзарæ ниххаудтæй, цума сæ дони хай байсустæй, цума
сæ хори хай батар æй, цума берæ ци æрдзæ уарзтонцæ, йе сæмæ
æ синдзин къохтæй бавналдта.
Дон син дони адæ ку нæбал кодта. Æхсæвæ цирагъ нæбал
асугътонцæ. Сæ бонтæ сау дарæси æрвистонцæ.
Салан къудурау ахæстони бадтæй. Байгъустæй имæ, дæ фидæ
Гамæзий дин рамардтонцæ, зæгъгæ.
Дзæвгарæ рæстæг дорау æгуппæгæй лæудтæй. Уæд æ фæстаг
хъауритæ æрæмбурд кодта æма маймулий хузæн ахæстдони
къæразгæбæл архайун райдæдта. Æрæги-дурæги ин бакумдта
расæттун. Тухамæлттæй ралæстæй еу цъасæбæл. Некæмæй
фæттарстæй, уотемæй æ над радардта æ гъæубæстæмæ.
Æвæццæгæн, фæсæхсæвæртæ адтайдæ, уотæ гъæуи фæммедæг
æй. Гъæунги ибæл еу лæг фембалдæй.
- Барæнæ! Барæнæ! Марунцæ дæ!
Ци хæдзари рази адтæнцæ, уоми ’й бегъелий фæммедæг
> ^ 291 ^ « ■

кодта. Дуккаг æхсæвæ марæги бийнонтæй ма ка ’дтæй, етæ сæхе
райстонцæ Кæсæгмæ.
Саланæн фæстагмæ æ зунд фæццудæй.
- Барæнтæ! Дру - у - у! Бæхтæ! Галтæ! Хъумæцтæ! Цадгом
фонсæй байдзаг æй! - гъæр кодта уайгæ - уайун.
Бахауидæ дæлгоммæ. Сабийтæ ибæл скъотт кодтонцæ, дортæ
æхстонцæ.
Еу бон ба ’й гъæугæрон фагусбæл мардæй иссирдта еу зæронд
лæг,
Беслæн.
АЙЙЕВАДОН ДЗУРДИ ФАРНÆ -НÆ КÆСТÆРТИ
ХЪИСМÆТИ ÆВДЕСÆН
[ЛИТЕРАТУРОЙ УАЦ)
Уалдзыгон дидинæг
Хурмæ куыд айрæзы,
Афтæ нын айрæзут, а!
Рухсады фæндагыл
Уайут æнæзивæг, -
Сталин уæ бузныг куыд уа! ..
БАСИТЫ МИХАЛ
Ирæзгæ сабийти царди æцæгдзийнадæ исфæлдистадон
æгъдауæй иристойнаг финсгутæ алкæддæр æвдистонцæ æма
нури рæстæгути дæр сувæллæнтти литературæн ци сæрмагонд
æгъдæуттæ ес, уонæмæ гæсгæ æнхæстæй. Октябри социалистон
революций агъоммæ си еци куст ка кодта, етæ сæ уадзимисти
хуæнхон адæми уæззау царди хабæрттæ кæнгæй син сæ
гъезæмæрттæн уотид сæ кой нæ кодтонцæ, фал си сæйраг гъуди
йе уидæ, æма еци æфхуæрд адæмæн сæ сæйрагдæр сагъæс ке
адтæй се ’лгъистаг уавæртæй кутемæй фæййервæзонцæ; æма

еци нифсгинæй агурдтонцæ фадуæттæ се ’лгъистаг хъисмæт
фæххуæздæр кæнунæн. Уой нимайгæй, нæ бон зæгъун æй уой,
æма нæ уæдиккон финсгутæй рæстадон зундирахаст кæмæ адтæй,
уонæмæ разиндтæй хъаурæ æма арæхстдзийнадæ адæми сагъæстæ
раст æма æнхæстæй бавдесун, сæ уоци хъиамæт банимайун
æнгъезуй сæ уотид исфæлдистадон æнтæстдзийнæдтæбæл нæ,
фал ма сæ граждайнаг æндиуддзийнадæбæл. Æгайтима уотæ
æдзæстхезæй исдзурдтонцæ мæгур адæми сæрбæл, хъæбæрдæр
ба сæ кæстæрти æгудзæг уавæрти нихмæ.
Фиццагидæр мæн зæгъун фæндуй сувæллæнтти литератури
бундорæвæргутæй Хетæгкати Къостай туххæй. Ке æгудзæг
хъисмæтбæл ба æ гъæлæсидзаг нæ исдзурдта -финста хуæнхон
мæгур фиййауи зин уавæрти туххæй; финста хуæдхуæцæг
паддзахи æфсади салдат куд тохæнтæ кодта, уой туххæй;
хуæрзаййев æрфинста, сæ содзгæ цæстисугтæ сæ цæсгæнттæбæл
сæ фуртухстæй кæмæн уадæнцæ, еци седзæргæс мадæ æма
сувæллæнтти туххæй.
Къоста бæлдтæй фæллойнæгæнæг дзиллити адæми
еудзийнадæмæ æма еци зæрдристæй фæдесони гъæрæй дзурдта
уой туххæй æ уадзимистæн сæ фулдæреми («Додой», «Ракæс»
æма æндæрти), æууæндун сæ кодта, сæ сæребарæдзийнади
догæ цæмæй ралæууа, уой туххæй гъæуама æрбамбурд уонцæ,
архайонцæ æмвæндæ æма æмхъаурæй, цæттæ уонцæ карз тохмæ.
Куд æцæг адæмон федог, уотæ номдзуд финсæг уæлдай
хъæбæр хæстæг иста æ зæрдæмæ нæ исуйнаг фæлтæрти тухстаг
уавæр, Сæ царди тухст уавæртæбæл еци зæрдристæй дзоргæй си
нæ иронх кодта мæтъæл дзубандитæй уæлдай ма син сæ зæрдитæ
игъæлдзæг дзурдæй фæффедардæр кæнун дæр. Æма æ кæстæр
лимæнтæн балæвар кодта айдагъ уæди фæлтæртæн нæ, фал нури
доги кæстæртæ дæр еудадзуг хъæбæр æхцæуæнæй ке зарунцæ,
еци «Лæгау», «Скъолайы лæппу», «Уасæг», «Кæмæн цы?» æма
æндæр æмдзæвгитæ.
Хетæгкай-фурт сувæллæнтти кæддæриддæр нимадта, адæм
исонбони сæ хъисмæт кæбæл æрæнцойнæ кæндзæнæнцæ, уоци

цæгиндзæбæл. Æ еци гъуди бæлвурд зиннуй æ исфæлдистади
æма æхсæнадон архайди хабæртти. Уæлдай уарзон цæстингас ба
дардта хумæтæг фæллойнæгæнæг адæми сабийтæмæ. Уæдта æхе
бийнонти рæвдуди амонд кæмæ не ’рхаудтæй, уонæмæ, архайдта
йе ’нæкæрон хæлардзийнадæй сæ барæвдаунбæл. Хумæтæги
нæ финста: «Æз уарзун седзæрти, æфхуæрд ка ’й еудадзуг,
уони...» Мæнмæ гæсгæ, кадæриддæр ин бакæсуй йе ’мдзæвгæ
«Сидзæргæс», уони зæрдитæ уоци уæззау ристæй ниссæххæтт
кæнунцæ еци мæгурдæйраг бийнонти зиндзийнæдтæй. Хонхи
æвадуæтти зæйи буни фесавдæй æнагъон сувæллæнтти фидæ.
Нæййес сæмæ фæккæсæг. Тухсунцæ фурæстонгæй:
«Уа, Гыцци, кæд уыдзæн? -
Райс ма, цæй дæ аг! »
Фал кæми ... Аги цъæдæхтæ хъæдорæ ку æнгъæл адтæнцæ,
мадæ ба си уотид дортæ фунхта - уотемæй син се ’стонгдзийнадæ
сайдта... Арти алливарс бадгæй, бафунæй æнцæ, ести комидзагмæ
æнгъæлмæ кæсгæй, стонг седзæр сабийтæ. Седзæргæс бамбурд
кодта алли бугъзуртæ æма æрхаста æ зæрдæдарæн кæстæрти
уордæмæ. Гъе, уотæ мæгур уосæ бæргæ тох кæнуй æвæллайгæй
æ уæззау зиндзийнæдти нихмæ, фал æ бон ци æй? Уæди доги
цардарæзт уотæ адтæй, æма, куд фæззæгъунцæ, æфсес стонги нæ
лæдæрдтæй...
Æхсæз рæнгъемæй финст Къоста иннæ æмдзæвгæ «Гино»
кæстæртæй ка бакæсуй, уонæй йе некæд феронх уй. Цæмæн?
Уомæн æма «Гино»-й ци æнкъарæнтæ æвдист цæуй, етæ хъæбæр
хæстæг лæуунцæ сабийи зæрдихаттмæ. Ирæзгæ сувæллон
фиццагидæр хæдзари медæгæ бацийнæ кæнуй цæрæгойтæбæл,
уæлдайдæр ба тикисбæл, зæрдиагæй ин æ аргъæуттæмæ фегъосуй.
Сабий æрлæууй «аргъаугæнæги «уæлгъос æма æ къох телгæй,
райдайуй æ уарзон æмдзæвгæ дзорун:
«Гино, Гино, гис!
Иу гæды нæм ис, -
Хъарм фæлмæн кæрц дары,

Къонайыл хуыссы,
Аргъæуттæ мысы,
Хъал зæрдæйæ зары...»
Мадта Къостай финст «Скъолайы лæппу», «Уасæг», «Цъиу
æмæ сывæллæттæ» æма иннæ уæхæн æмдзæвгитæ ку райсæн, уæд
æй фæууиндзинан: етæ ’нцæ еугурæй дæр хуæрзгъæдæ, рæсугъд
æма зæрдæмæ хъæбæр æхсицгонæй ка гъаруй, уæхæнттæ,
Уони æмрæнгъæ ма æрæвæрæн ес æ игъустгонд «Хъуыбады»-й
дæр. Ке кой си кæнуй, йе кæд æ кари лæг æй, уæддæр ин æ зин
хъисмæти хабæртти медæгæ бæрæг бунат ахæссуй æ тæрегъæддаг
сабийдоги кой:
«Дæу урс æхсырæй,
Дæу худгæ хурæй
Чи нæ бафсæста!
Дæу цардуалдзæджы
Йæ хъарм хъæбысы
Чи нæ ауызта...»
Хъубади кæд седзæр æма æвæгæсæг нæлгоймаг адтæй, уæддæр
æ нифс нæ басастæй, æруагæс си кодта, æ исонбон хиццагдæр
ке уодзæнæй, æ уоди сæребарæдзийнади фæрци амондæй ке
фæххайгин уодзæнæй. Æлдари илгъаг дзæмбути буни гъæрзуни
бæсти, Хъубади равзурста хумæтæг адæми æхсæн цард-
цийфæнди зиндзийнæдтæбæл исарази æй, æцæг уони хæццæ
ун ба ин зæрдтаг æй. Æ уадзимисти седзæр архайгути Къоста
кæддæриддæр уотемæй æвдиста, æма етæ байлæгъ кодтонцæ
фæллойнади царддæттæг гъæбеси. Уомæ гæсгæ етæ исунцæ уотид
зæрдæй кæдзос, хъаурæгин, нифсхаст нæ, фал бæгъатæрæй æма
æнæхатирæй тохгæнгутæ знæгти нихмæ.
Фæсевæди уарзон Къоста йе ’мдзæвгæ «Балци зарæг» - и
седуй еудзийнадæмæ, уомæн æма фæллойнæгæнæг адæмæн
айдагъдæр сæ еудзийнади фæрци æ бон исуодзæнæй, басæттæн
кæмæн нæййес, уæхæн федæрттæ, сæ хуарздзийнæдтæн рабарæн
дæр кæмæн нæййес, уæхæн устур гъуддæгутæ:

«Цæйут, æфсымæртау,
Радтæм нæ къухтæ,
Абон кæрæдзимæ,
Иры лæппутæ! »
Æ царди хабæрттæмæ гæсгæ, уæдта æ уадзимистæй æй
зонæн, Къоста мæгур адæми сувæллæнттæ куд æнæнæкæрон
берæ уарзта, уой. Хъæбæр зæрдтагæй мæтæ кодта уони
цардбæл, сæ хъисмæтбæл, сæ исони бонбæл. Етæ дæр æй уотæ
зæрдиагæй уарзтонцæ æма абони дæр уарзунцæ - кæдæй æ
уадзимистæ фæззиндтæнцæ адæми æхсæн, уæдæй нури уæнгæ
нæ ирæзгæ сабийтæ дзорунцæ æ хæццæ, боз æнцæ сæ номдзуд
гъомбæлгæнæгæй.
Мадта нæ иннæ номдзуд рохситауæг, хуæдахур финсæг
Гæдиати Секъа дæр, æ уадзимисти нæ адæми евгъуд царди
æцæгдзийнадæ дæсни равдесгæй, хумæтæг æвзагæй дзурдта
киунугæкæсгутæн кæстæрти цардиуаги хабæртти туххæй,
уæлдайдæр ба - хъиамæтгин дзиллитæн æнæуинон æлдæрттæ куд
æнæнвæрсонæй кастæнцæ сæ дæлбарæ адæми сувæллæнттæмæ,
раст син цума цифуддæр знæгтæ адтæнцæ, уотæ. Æ радзурд
«Арагуйы æлдар Нугзар» ка бакæса, уой зæрдæ куд нæ ниссæххæтт
кæндзæнæй, саузæрдæ æлдар мæгур фæллойнæгæнæг бийнонти
сабийтæн ци фудмиутæ бакодта, уомæй...
Дзубанди си цæуй, Гурдзистон Уæрæсей хæццæ байеу кæнуни
агъоммæ рæстæгути цаутæй еуей туххæй. Арагуй дони билæбæл,
сау хонхи къæдзæх синæги рази мæсуг æма галауани цардæй
Арагуй æлдар.
Æ дæлбарæ ци кæмтти цæрæг адæм адтæнцæ, уони тог, куд
фæззæгъунцæ, бацъирдта, уой дæр уоми тухгиндæр муггæгти
фæсевæдæй æхецæн моураутæ-хъалонесгутæ искодта, уотемæй.
Æма айдагъ хъалонтæй сæ ку хорх кодтайдæ, фал ма сæ
уодигъæдæй дæр уодхарæ кодта. Уой фæдбæл æй Секъай аци
радзурди медес дæр.
Цæветтонгæ, раст еци рæстæги Арагуй дони хуæдбилæбæл,
Ганис, зæгъгæ, еу минкъий гъæуи цардæнцæ еу æнæзæнæг лæг

æма уосæ Берд æма Хъизмидæ. Сæхуæдтæ дæр æма гъæубæстæ
дæр еци корæги курдтонцæ Хуцауæй, цæмæй син зæнæг рацæуа.
Хуарз æма сæ фегъуста - æрæгиау син фæззиндтæй сувæллон.
Æма Секъа финсуй:
«...Раст еци уалдзæг, Хъизмидæ биццеу ку низзадæй, уæд
æлдари куййæн дæр къæбулатæ райгурдæй. Куй уайтагъд
ниммардæй æма æ къæбулатæй еуемæй уæлдай нæбал
фæййервазтæй.
Еу бон æлдар Ганисмæ цауæни бацудæй. Хъизмидæ хæдзари
рази дуармæ бадтæй, æ сувæллон æ хъæбеси, уотемæй. Æлдар
уосæ æма сувæллони ку фæууидта, уæд сæбæл æ цæстæ радардта:
Хъизмидæ бæрзонд, уорсцъарæ, хуæрзхузтæ, хестæргомау уосæ,
фæлмæн цæстингас лæвардта, сувæллон дæр уой хузæн, дзоли
гудуни хузæн нард, æ гъæбеси, хори хузæн худтæй.
Æлдар æ дæлдæрти хæццæ Берди хæдзари дуармæ
фæллæудтæй. Бердмæ бадзурдта æма ин уотæ зæгъуй:
- Игъосис! Мæ къæбула дæмæ æрбарветдзæнæн æма æй дæ
уосæн хуарз исхæссун кæнæ, дзедзегъæуагæ ’й ма ниууадзæд. Куд
уинун, уотемæй дæ уосæн хуарз æхсиригъæдæ ес, æма къæбулай
дæр хуарз исхæсдзæнæй. Игъосетæ, дзæбæх мин æй ку не
’схæссайтæ, уæд уæ хуæрзбунисæфт фæккæндзæнæн!..
Бæх фæззилдта æма рандæй.
Дуккаг бон æцæгæйдæр æ куййи къæбулай æ моурауæй Берди
уосæмæ барвиста, дзедзегъæуагæ ’й ма ниууадзæнтæ, зæгъгæ, ин
бафæдзæхсгæй. Моурау къæбулай Берди уосæмæ равардта, æма
син æлдари фæдзæхст еума хатт дæр балæдæрун кодта. Мæйтæ
æййивтонцæ, бæнттæ цудæнцæ. Уоси дзедзе къæбулай ести гъигæ
дардта, æви имæ æндæр сахъатдзийнадæ адтæй? Хуцау æ зонæг,
къæбис ниффудхуз æй.
Еу бон бабæй æлдар Ганиси хонсæрттæмæ цауæни бацудæй
æма Берди дуармæ æрхизтæй. Хъизмидæ тургъи бадтæй, æ
сувæллон æ гъæбеси, къæбис ба æ рази хустæй. Æлдар къæбуламæ
æркæститæ кодта, æма, фæффудхуздæр æй, зæгъгæ, уой ку
рауидта, уæд исгъæртæ кодта, æ цæститæй зинги къæрттитæ

ракалдта, æ цъухæй цæхæртæ, уотемæй фæтътъæлланг кодта:
- Нæ уин загътон, хæргутæ, дзæбæх æй исхæссетæ! ..
Æлдар уоси гъæбесæй сувæллон раскъафта, æ къæхтæбæл
ин фæххуæстæй æма си уоси сæрæн æртæ цæфи никкодта.
Сувæллонæн æ астæу расастæй, æртæ хатти ма æ тæппæзтæ
рацагъта æма æ уод исиста.
Æлдар ба ма уосæбæл фæгъгъæр кодта:
- Дæ цæститæ дин искъахдзæнæн, хуарз æй ку нæ исхæссай,
уæд.
Адæм æрбамбурд æнцæ - мæгуртæ, æма сувæллони
банигæдтонцæ. Берæ бæргæ фæррадзорæ - бадзорæ кодтонцæ се
’намонд рæстæги туххæй, фал сæ бон ци адтæй æма банцадæнцæ.
Хъизмидæ къæбулай хæссун райдæдта.
Еци рæстæгути косæг адæм æфсæйнаг рæхистæй баст
адтæнцæ, сæ сæр сæ барæ нæ адтæй, неци лæдæрдтæнцæ.
Скъола - æндæр косæг адæмæн нæ адтæй, уотæ æнгъалдтонцæ,
æма райдайæнæй байдауæнмæ цагъари æфсойнæ гъæуама
хæссæн, зæгъгæ, дзурдтонцæ. Адæймагæн сæребарæ есгæ ке æй,
уой лæдæргæ дæр нæ кодтонцæ, уотемæй æлдæртти æхсари буни
берæ сæдæ фæлтæрти фæццардæнцæ.
Сувæллони мæлæти фæсте уосæ къæбулай хæссун райдæдта.
Хъаурæгин ци нæ кæнуй, мæгур ба цæмæн нæ бухсуй. Æлдæртти
дзурд еци рæстæги арви цæфи хузæн адтæй.
Къæбис куд гъомбæл кодта, уотæ фудуагæй-фудуагдæр кодта.
Еу бон уоси дзедзебæл æ дæндагæй фæххуæстæй. Бонæй - бонмæ
уоси дзедзе лæгъуздæр кодта, ристæй. Фæстагмæ ниххæфæ ’й,
дессæгутæ ниррæсудæй. Еци доги косæг адæмæн дохтуртæ кæми
адтæй? Уосæмæ ка фæккастайдæ? Дзедзей æфхуæрд устур нез
расайдта æма Хъизмидæ рамардæй, Адæм æрæмбурд æнцæ.
Хъизмиди мардбæл фæккудтæнцæ, фæхъхъонц кодтонцæ æма
банигæдтонцæ, «рохсаг уо, рохсаг», загътонцæ æма раздахтæнцæ.
Адæми зæрдæ тæрегъæддаг мардæй хъæбæр фæррристæй,
хъæбæрдæр ба уой туххæй, æма Берд -сабур æма раст косæг
лæг, коми думæги цардæй æма алли тухст бæлццонæн дæр гъар

фусун адтæй. Хъизмидæ ба - игъæлдзæг æма тæтон æфсийнæ,
кедæриддæр мади хузæн рæвдудта æма сæ уой туххæй адæм
фулдæр уарзтонцæ.
Берд анзæй - анзмæ мардæн хиститæ фæккодта, æ фæллæнттæ
искунæг æнцæ, мæгурæй байзадæй. Берд - еуемæй зæронд лæг,
иннемæй - æнæ бийнонтæ, æ цардæй истухстæй, адæм дæр ин
бæргæ агъаз кодтонцæ, фал уæддæр ин кæрдзин искæнæг нæбал
адтæй, æма берæ бæнтти стонгæй дæр байзаидæ. Ке зæгъун æй
гъæуй, уæхæн мæгур цардæй æма мæстæйдзаг сагъæстæй Берд æ
зундæй дæр фæккуддæр æй æма дзæгъæлхæтæ кæнун райдæдта,
цума æлдарæй ескумæ лигъдæй, уотæ гъæргæнгæй рауай-бауай
кодта:
- Æлдар æрбацæуй, æлдар, æлдар ... Сувæллон, сувæллон!..
Æма æ рауайæ-бауайæй ку бафæллаидæ, уæдта дæлгоммæ
зæнхæбæл нихъхъан уидæ. Еске ибæл ку исæмбæлидæ, уæдта
ин æлдарæй гъæститæ кæнун райдаидæ. Берд еу анз фесавдæй,
уæдта ’й феврали мæйи надбæл, Дзимири æфцæгбæл салдæй
иссирдтонцæ. Хъоди комбæл райгъустæй Берди марди хабар.
Адæм æрæмбурд æнцæ. Берди мард æрхастонцæ. Кæмæн æ бон
ци адтæй, уой æрхаста: хуайраг, ниуæзтæ... Хъизмиди фарсмæ ин
цирт искъахтонцæ æма ’й банигæдтонцæ, «рохсаг уæд, рохсаг»,
загътонцæ, хист ин искодтонцæ æма фæххæлеу æнцæ... Берди
хæдзаруатæй ба ма райгъусидæ алли æхсæвæ дæр айдагъдæр уги
уасун...»
Æлдæрттæ мæгур адæмæн æма син сæ цæуæтæн ци
гъезæмæрттæ æвзарун кодтонцæ, уонæн кæрон дæр нæ адтæй,
уæдта еу минкъий адæймагдзийнадæ кæмæ адтайдæ, уой зæрди
уæхæн фудмиутæ аразун нæ æрæфтудайдæ. Еума бæлах ба ма йе
адтæй, æма фудзунд хъалтæ истонцæ мæгурти сабийти æма сæ
уæйæ кодтонцæ сæхецæн мулкбæл. Уæхæн хабари фæдбæл финст
æй Секъай иннæ радзурд «Саударæг уосæ».
...Еу мæгур уосæ æма лæг - Глаха æма Марта, зæгъгæ,
æлдармæ хæстæг цардæнцæ:
«Æхсæви, хæдзари, арти фарсмæ, нимæти зæронд сæ буни,

хизин пæлæз сæ уæле, уотемæй æрхустæнцæ. Сæ сувæллæнтти -
кизгæ æма биццеуи - сæ астæу бакодтонцæ æма син аргъæуттæ
кодтонцæ, цæмæй се ’стонг феронх кодтайуонцæ. Фал стонг
æма уазалæй берæгъ дæр тæрсуй. Нæ фунæй кодтонцæ,
кудтæнцæ, кæрдзин курдтонцæ, маст æма стонгбæл хуссæг дæр
хъаурæгиндæр кæнуй - æрæгиау бафунæй æнцæ.
Дуккаг сæумæ гъар хорбон искодта. Дуйне рæвдауæг
хорзæрийнæ хонхмæ тунæ райвазта. Къæдзæхтæ, сугъзæрийни
хузæн, исæрттивтонцæ. Зæнхæ багъар æй. Мæргътæ зарун
райдæдтонцæ. Адæм хормæ рацудæнцæ. Глаха дæр æ хæдзари
дуармæ æ уосæ æма сувæллæнтти хæццæ бадтæй, хормæ сæхе
тавтонцæ, æхсæви уазали æфхуæрддзийнадæ сæ зæрдæбæл
лæудтæй, æма хор Исфæлдесæг Хуцауæн арфæ кодтонцæ.
Æвеппайди сæ рази æрбалæудтæй æлдари лæг моураутæй ма
син уотæ зæгъуй:
- Уæ сувæллæнтти уин æлдар æхемæ агоруй.
Глаха æма æ уосæ æрвдзæфтау фæцæнæ, неци балæдæрдтæнцæ,
мæстæй сæ зæрдæ сугъдæй æма æрдæг æууилдтитæй исдзурдтоцæ:
- Цума æлдар нæ сувæллæнттæй ци кæнуй?
Æлдари æрвист лæг сæбæл фæгъгъæр кодта:
- Йе мæн гъуддаг нæй, ци си кæна, йе æхе барæ æй!..
Кизгæ æма биццеубæл фæххуæстæй æма сæ æлдармæ ракодта.
Кизгæбæл цудайдæ авд анзи, биццеубæл ба фараст кенæ дæс
анзи. Сæ гъæлæсидзаг кæун райдæдтонцæ.
Глаха æма æ уоси кæунæй, сувæллæнтти цъæхахстæй
къæдзæхтæ арудæнцæ. Зæнхæ фезмалдæй. Мæгур адæми
зæрдитæ тъæппитæ хаудтæнцæ, фал син фарсбæлхуæцæг, æндиуд
лæг ба кæми адтæй, алке си æ мæгур сæйæни ниссалдæй.„Глаха
æма æ уосæ сæ сувæллæнтти фæдбæл æлдари хæдзари дуармæ
кæугæй бацудæнцæ æма сæ уæраги сæртæбæл æрхаудтæнцæ.
Æлдар уæладзугæй ракастæй æма уотæ зæгъуй:
- Ратæретæ еци хæргути, сæ гъæр син куд нæ игъосон, уотæ.
Глаха æма æ уоси æлдари лæгтæ, гуппитæгæнгæй, тургъæй
фендæдуар кодтонцæ.

Глаха æма æ уосæ, кæугæй æма æлгъетгæй, рацудæнцæ. Æлдар
сæ кæцæйдæр райгъуста æма исгъæр кодта:
- Хосро, Хосро, - зæгъгæ.
Хосро æ размæ æрбауадæй-еу рæсудгубун лæг, æма ин уотæ
зæгъуй:
- Биццеутæн зæгъæ, æма уартæ еци дууæ зæрондей дзæбæх
фæннæмæнтæ.
Хосро биццеутæмæ фæдздзурдта æма дууæ зæрондемæн
фурнадæй сæ цъарæ растигътонцæ, сæ бауæр цъæх тæппалтæ
ниццæй. Уосæ куддæр æ хæдзарæмæ бахъæрдтæй, уотæ ба æ
уод исиста. Мæгуртæ æрæмбурд æнцæ. Глахайæн æхе хузæнттæ.
Фæккудтæнцæ тæрегъæддаг мардбæл, се ’намонд догæбæл æма
æй банигæдтонцæ. Глаха дæр æ уоси фæсте берæ нæбал рацардæй.
Йе дæр рамардæй.
Глахайæн æ уоси ци бон банигæдтонцæ, раст еци бон æлдар
дууæ сувæллони, хурдзинти медæгæ, бæхбæл æ фæсабæрцæ
фæххаста уæйæмæ. Сæ ниййерæг мадæбæл кæугæй, дзиназгæй,
кизгæ æма биццеуæн бæхи фæрстæбæл сæ цæстисуг лæфинттæй
уадæй, фал уæддæр æлдари дорзæрдæмæ нæ гъардта...»
Уоци мæгур ниййергутæн сæ цæуæт ци фудмиутæ æвзарунцæ
æма син уомæ гæсгæ ба адæм куд зæрдæристæй тæрегъæд
кæнунцæ, уотæ син Секъа дæр, куд финсæг æма куд адæмуарзон
адæймаг, тæрегъæд кæнуй æма сæ фарс æй. Уомæ гæсгæ ба
уадзимисти медес лæдæрд æма хæстæг æй айдагъ хестæртæн
нæ, фал ма сауæнгæ кæстæртæн дæр. Уони зæрдити еци еугур
хабæрттæ игурун кæнунцæ æнæуинондзийнадæ кæддæри,
хумæтæг адæм æлдæртти фудзунддзийнади амæттаг ку адтæнцæ,
еци доги æнæрастдзийнæдтæмæ, фæллойнæгæнæг дзиллити
цæуæти æфхуæргутæмæ, уой хæццæ ба син сæ зæрдити федар
кæнуй ахсгиаг æнкъарæн - адæймагуарзондзийнадæ, еске бартæ
нимайундзийнадæ æма адæми æхсæн цæргæй хуарздзийнæдтæ
аразунмæ турнундзийнадæ...
Октябри социалистон революций агъоммæ фæллойнæгæнгути
сабийтæн, ефстæгтæй уæлдай, ахурмæ над ке нæ адтæй, уой нин

Туйгъанти Батæрбег бавдиста æ цубур радзурди «Фиййау Баде»-
йи.
Баде - седзæр биццеу, фиййауæй кедæр фонси фæдбæл
зелуй. Æ æгудзæг уавæрбæл арази нæ уогæй, фæндуй æй, йе дæр
хумæтæги амондæй хайгин куд уа. Уæлдай хъæбæрдæр ба æй
фæндуй ахурдзийнадæ райсун:
- Æз дæр ахургонд ку уайнæ, киунугутæ ку кæсинæ...Уæд
æз...ци бакæнинæ æз уæд? Уæд адæмæн сæ еугурей цард дæр
исхуарз уидæ... Æнахургондæй ба неци исараздзæнæ...
Фал æй ка исахур кæна ... «Нæййес махмæ уæхæн адæймаг», -
зæгъуй Баде. Сæ гъæуи нæ адтæй, финсун æма кæсун ка зудта,
уæхæн адæймаг.
Кæд уæддæр уоми кæсун æма финсун базонинæ, зæгъгæ, еци
нифсæй бæргæ исфæндæ кодта æфсадмæ бацæун дæр. Фал уоми
дæр æ гъуддаг нæ рацудæй, æ халæ не ’схаудтæй æма хъæбæр
æрæнкъард æй. Уæдмæ уотæ рауадæй, æма исæмбалдæй, кæддæр
ахæстдони ка рабадтæй æма уоми дамугъатæ ка базудта, уæхæн
лæхъуæнбæл. Йе Бадей ардауй, цæмæй ахæстдонæмæ бахауа,
уобæл:
- Мæн фæндадтæй уæлдæр исхезун, æма ми неци рауадæй.
Давгутæ æма лæгмарти дæр ма ку ахур кæнунцæ ахæстдони, уæд
æз ба ... Ци кæнон? Нæ, нæ! .. Уой бæсти ба фиййауæй рамæлун
хуæздæр æй, уæхæн гъуддаги бæсти.
Фæстагмæ Баде исарази æй исæфунбæл æ бæллецтæ исæнхæст
кæнуни туххæй...
Ахæстдони рабадтæй. Уой фæсте бабæй нæуæгæй фиййау
цæуй. Æ зæрдæбæл æрлæудтæнцæ, ахæстдони ци устур
фидбилизтæ баййафта, етæ æма аргъ искæнæн кæмæн нæййес,
еци дзæгъæли гъезæмæрттæ æма зиндзийнæдтæ... Содзгæ
цæстисугтæ æрæгъзалдæнцæ æ фудхуз уадæлттæбæл...
Гъе, уотæ «æнхæстгонд» цудæнцæ мæгур адæми
сувæллæнттæмæ зонундзийнæдтæ райсунмæ ци бæлдитæ
адтæнцæ, етæ. Уомæн син айдагъдæр Октябри революци байгон
кодта дуæрттæ ахуради урух надмæ. Айдагъ йе син равардта

фадуæттæ уобæл æнæхъор æма æнтæстгинæй цæунæн æма сæ
зæрдтаг фæндитæ æнхæст кæнунæн.
Уæхæнттæ æнцæ Боцити Барони роман «Саст рæхыс»-и
кæстæр хъайтарти хъисмæтти хабæрттæ дæр. Уæнæй еу, Цæликк,
гъомбæл кæнуй хонхи æвадуæтти, тухамæлттæй кæнуй æ царди
гъуддæгутæ. Ахурмæ ин над ке нæ адтæй, уомæ гæсгæ æ фиди
фидæ Хæмæти лæдзæг райста æма æвæндонæй цæуй фиййау.
Æхсæвæй дæр æма бонæй дæр сагъæс кæнуй ахурадæ райсунбæл.
Фæстагмæ Цæликк бафтуйуй Мизури æрзæткъахæнтæмæ,
уордигæй ба - сахармæ. Фал алкæми дæр уидта фæллойнæгæнæги
гъезæмарæ цард. Уæдмæ æрлæудтæй сæребарæбæл тохгæнгути
фарс. Иссæй æфхуæрд дзиллити сæребарæ æма рохс цардбæл
архайæг, болыиевикти æмархайæг, уони хæццæ æнæфæкеугæ
æма еузæрдиуонæй сæ тохи туруса хæсгутæй еу.
Мадта нæ иннæ искурдиадæгин советон финсæг Мамсурати
Дæбей радзурд «Джерихан»-и сæйрагдæр архайæг, биццеу
Джерихан дæр æй сæребарæмæ тундзæг. Седзæрæй байзайгæй, йе
бахаудтæй æ идард æрвадтæлтæй еу гъæздуг Губамæ. Тузмæг Губа
нæ рауагъта седзæри скъоламæ, фал æй æхецæн искодта фиййау.
Джерихани «гъомбæл» кодта цъæхснаг уесæй. Берæ нæ рахаста
Джерихани тухцард æцæгæлон Губай дирзæг къохти. Уæдмæ
æндæр рæстæгутæ ралæудтæнцæ. Куд æнæгъæнæ Уæрæсей, уотæ
Иристони дæр фæллойнæгæнæг дзиллитæ сæ бартæбæл истох
кодтонцæ сæ гъезæмарæгæнæг гъæздугути нихмæ. Æма еци тох
райаразæг сурх партизанти фæрци Губай къохтæй фæттахтæй
æ цъæхснаг, æ дæлбарæ ихуæрстити ци есæй æрхуаидæ, йе.
Джерихан ба æхуæдæг йе ’фхуæрæг Губай цардæн кæрон
искодта. Сувæллон ма уогæй, уотемæй йе иссæй бæгъатæр сурх
партизан, уæлахези фæсте ба Сурх Æфсади скъола каст фæцæй
арæнгъæуайгæнæг æфсæддон хаййи командир.
Советон доги размæ дзаманти сувæллæнтти царди уæззау
уавæрти æма Октябри революций фæсте нæуæг царди
райдзастдзийнæдти туххæй дзоргæй, зæгъун гъæуй ирон

литератури зæрингурд Нигери (Дзанайти Ивани) финст кадæнгæ
«Гыцци»-й, туххæй дæр.
Æлдæрттæ ма хецауеуæг ку кодтонцæ, уоци доги мæгур адæми
сувæллæнттæ сæ царди бæгънæгдзийнадæ æма æстонгдзийнадæй
æндæр неци зæрдирохсдзийнадæ уидтонцæ. Мæнæ еци цард куд
æвдесуй Нигер æ уадзимиси. Мæгур силгоймаг, æ сувæллон дæр
æ хæццæ, уотемæй æ инсуйнаг куройнæмæ бахаста. Цанæбæрæг
си æрæфтудайдæ! .. Æма автор дæр æй баханхæ кодта:
«Де ’ссад авгæдтай. Цы фаг у?!
Фæлгæт дæр ма сæрфыс ...
- Стонг мын у, Гыцци!
- О, ма ку!
Мæнæ ... не ’ссад.. кæс ... уыныс!»
Алли рæуæнттæй бæргæ сабур кæнуй йе 'стонг сабийи, фал
сувæллон нæбал фæразуй цæун дæр, æма ’й æ мадæ æ рагъи
дзæкъоли сæрæй исæвардта. Уотемæй сæхемæ хелунцæ сабургай...
Гъе уæхæн тухстдзийнæдтæ æвзаргæй æрвистонцæ ниййергутæ
æма сувæллæнттæ сæ цард. Фал, куд фæззæгъунцæ, лæгъуз лæг
æма лæгъуз рæстæгутæн дæр кæрон ес. Уомæ гæсгæ ба Нигер
мæгур адæми гъезæмæртти хабæрттæн уотæ «искæрон» кодта:
«Бонтæ иннæты ивынц -
Рад ис алцæмæн дæр, рад.
Мæнæ, кæс, дæ цот дæм сидынц,
О, сæ ныййарæг, сæ мад!»
Еци райдзастæй дзоруй мадæмæ, цæмæй ракæса æ цæстæй
нæуæг царди фæззиндтитæмæ æма æ зæрдæ ма дзора æ цæуæти
хъисмæтмæ. Уомæн æма æ сувæллæнтти царди амондхæссæг
уалдзæг ралæудтæй - нури, социализми догæ æй æцæг уалдзæг.
Кæс, дæ чызг куыд цæры, уымæ,
Кæс, куыд у, цы у йæ куыст -
Хъазгæ рараст ис йæ хуыммæ,
У дæ сагъæстæй уый хызт.
Уомæ гæсгæ фæсевæд æнцæ цардæй рæвдуд, сæ хуарз кустæй
ба-боз.

Хъазынц сабитæ-нæ дарæг.
Хур, сæууон хур, сæ хынцы,
Дардыл айхъуысы сæ зарæг,
Хæхтæм, быдыртæм тындзы ...
Нæ финсгутæй сувæллæнтти цард ка æвдесуй, уони киунугути
æхсæн ес уæхæнттæ, кæцитæн сæ цъæрттæ æма сæ тъæффити
кæрæнттæ тагъд нискъудтæ унцæ, уомæн æма уони мингай
къохти фæцæнцæ-уотæ ахид сæ байагориуонцæ киунугæкæсгутæ.
Уæхæн киунугутæмæ кæсæндæнтти ради лæуунцæ. Уони кæсунцæ
æнæцохæй. Гъома? Изæрæй æй ку райдайуй кæсун, уæд ибæл
еци кæсгæй æрсæумæ уй. Еци киунугути архайгутæ цæрунцæ нæ
фарсмæ, куд нæ рагон лимæнтæ æма нæ рæдау зундамонгутæ.
Уæхæн уадзимистæй нæ ка фæххайгин кодта, уонæй еу æй
нæ искурдидæгин финсæг Бесати Тазе. Нæ абони дзубандимæ
гæсгæ мæ æ берæ киунугутæй еуей кой искæнун фæндуй. Хуннуй
«Æхсаргинтæ», зæгъгæ, мухури рацудæй Цæгат Иристони АССР-и
паддзахадон рауагъдади 1947 анзи. Киунуги ес цуппар радзурди
æма цуппар аргъауи. Киунугæкæсгути зæрдæмæ хъæбæрдæр
цæунцæ радзурдти æригон хъайтартæ: гъонгæси фурт Гетæ,
бæгъатæр Муради æма æ фурт Геуæрги, Гасанти Дзафийи нифсхаст
фурттæ Ханафи æма Омарби æма æндæртæ. Етæ, радзурдтæ
ци берæ дзиллитæ бакастæнцæ, уони зæрдитæн хæстæг ке
разиндтæнцæ, уобæл дзорæг айдагъ йе дæр æй, æма кенæ скъолай
тургъи, кенæ ба гъæунги фæууиндзæнæ сувæллæнтти къуæрттæ,
кæцитæ дзубанди кæнунцæ уони туххæй. Гети кæдзос æма
игъæлдзæг зæрди туххæй. Мæгур гъонгæс Цолай фурт, йе æ фиди
лæгигъæдтæй хайгин æй. Цола большевикти æмцæдесон адтæй,
æма ибæл уой туххæй, уæдта, дан, цæф уруссаг комиссар кæми
римæхст æй, уой зонуй æма ин хуæруйнаг хæссуй, зæгъгæ, кадæр
цъух ку бахаста уорсгвардионтæмæ, уæд æй етæ æрахæстонцæ.
Нур Цолай ихæс æнхæст кæнун æрхаудтæй Гетæмæ - уотæ
бадзубанди кодтонцæ, æма се ’мбæлттæй еу, Харитъон Гети
бæсти хездзæнæй фоне, Гетæ ба сурх партизантæн хæсдзæнæй
хуæруйнаг. Надбæл цæугæй Гети фæдбæл бафтудæй се ’мгъæуккаг

лæг, уорсгвардионти хъозон Гудзан. Гетæ æристæфтæй, æ фæсте
кадæр сосæггай ке гъузуй. «Ка æй йе?» - гъудити ранигъулдæй
биццеу, нæлгоймаг кæцæй фæззиндтæй, еци ’рдæмæ кæсгæй. Фал
йе уæдмæ цидæр æрбацæй. Лæппой иуæнгтæ куддæр рауазал
æнцæ. Расагъæс кодта, цæмæй комиссар ци лæгæти римæхст æй,
йе ма исбæрæг уа. Уой туххæй гъæуй æ фæдбæл цæуæги расайун,
бунтон æндæр æрдæмæ цæун. Цидæр адтæй, уæддæр сабургай
бабæй райста æ хурдзинтæ. Хуæруйнæгтæн сæ фулдæр хай уоми
еу дори буни баримахста, уотемæй къубурæй æртъæбæрт кодта
æма фонси хезнити æрдæмæ фæрраст æй.»
...Гетæ лæгæтæй ку райдард æй, уæд еу дорбæл æрбадтæй,
кæрдзини къæбæр исиста æма си исахуада, зæгъгæ, уотæ, æ
фæдбæл ка зилдæй, еци нæлæстæг æ уæлгъос æрбалæудтæй.
- Байрайæ, биццеу! Еске дæр ма æ кæрдзин еунæгæй хуæруй!
- ходгæй исдзурдта йе.
Гетæ базудта æ гъæуккаг Гудзани. Кæд имæ хуæцæнгарзæй
неци адтæй, уæддæр си биццеу фæттарстæй.
Гетæ имæ неци исдзурдта, идард кумæдæр кастæй æма æ
комидзаг æууилдта. Гудзан биццеуи фарсмæ æхе æруагъта:
«Нæ, дзæгъæли хумæтæги нæ цудæй еци лæг æ фæсте. Уорситæ
медхонхмæ ку æрбампурстонцæ, уæддæр Гудзанæй раздæр æ
хæдзари тегъæбæл уорс туруса неке æрсагъта».
- Гетæ, адæми астæу сайтæнттæ ке ее, уой зонис? Гъема мах
дæр етæ исафунцæ. Цæмæн æфхуæрунцæ нуртæккæ Цолай? Ка
æй æфхуæруйнаг! Ка ’нцæ еци сайтæнттæ?
- Нæ зонун.
- Ду сæ нæ зонис, фал сæ æз ба зонун. Зæнхи буни æхе ка
римæхсуй, адæммæ æ цæсгон ка не ’вдесуй, етæ адæм нæ ’нцæ,
фал сайтæнттæ, адæми исафгутæ. Уотæ нæ ’й?
Биццеу æ уаргъ æ рагъи ракодта, фестадæй æ бунатæй æма
цæун фæндæ искодта, фал... «Гудзан æй æ хъаурæгин къохæй
фæстæмæ æрбадун кодта:
- Игъосис, биццеу, ду мæнæн таурæхътæ ма кæнæ. Дзорæ, ци
рауæн æй уруссаг комиссар?!

Биццеуи иуæнгтæ низзир-зир кодтонцæ.
- Дзорæ дин зæгъун!
- Ци дзорон? Æз неци зонун! Рауадзæ мæ!
Гудзан рамæстгун æй. Æ цохъай медæгæй дамбаца фелваста.
- Мæ разæй цо! Кæд ма дæ цæрун фæндуй, уæд мин комиссар
кæми римæхст æй, уой байамонæ!
Гетæ еу рæстæги неци исдзурдта, уæдта федарæй загъта: - Æз
неци зонун...
Уæд Гудзан лигъззæрдæй исдзурдта:
- Мæнæ дин æхцатæ... байамонæ мин æй. Нуртæккæ дæр
дин сæ ратдзæнæн...Байамонæ.. Уойбæрцæ æхцатæ некæд
фæууиндзæнæ.
- Нæ мæ гъæунцæ де ’хцатæ. Æз дин лæгæт æнæ ’хцайæй дæр
байамондзæнæн, цæуæн мæ фæдбæл.
Биццеуи сæри фæззиндтæй циуавæрдæр гъуди æма рараст
æй, фал ма Гудзан лæудтæй æнæ ’змæлгæй.
- Мæнгæдтæ нæ дзорис?
- Гъæйдæ цæуæн!.. Ци ма лæууис?
Гудзанæй не ’руагæс кодта, лæгæт ин байамондзæнæй, йе.
Гетæ цудæй тагъд. Гудзан ба-æ фæсте.
Биццеу æвеппайди фæллæудтæй æма игъæлдзæгæй дзоруй:
- Берæ нæбал гъæуй нур ... Цæйбæрцæ мин ратдзæнæ æхца?
Рахæссæ сæ нур.
Лæги гурусхæ æрбацидæр æй:
- Уой туххæй ма тæрсæ, æхца нæ, фал ма дин инæлар дæр
ести лæвар ракæндзæнæй.
Еуминкъий ма бауадæнцæ, уотæ Гети гъостæбæл цидæр уасун
æрцудæй. Сабий гъуддаг балæдæрдтæй: Харитъон хæстæг адтæй.
Æваст фæллæудтæй, йе знагмæ комкоммæ бакастæй æма æ
гъæлæсидзаг ниххудтæй:
- Циуавæр лæгæт ма агорис, циуавæр?.. Фал еци минут уæззау
къохи цæфæй Гетæ рахаудтæй. Æ фиййи тог æркалдæй.
Гудзан биццеуи хорхбæл бахуæстæй æма ин æ къобалæ
зæнхæмæ нилхъивта. Ка ’й зонуй, цæмæй рахецæн адтайдæ

гъуддаг, Гудзан æвеппайди еуварсмæ ку нæ рахаудтайдæ, уæд. Æ
къохтæ æрлæмæгъ æнцæ, исистунмæ ма бæргæ гъавта, æ дамбаца
исласунмæ, фал дуккаг цæфæй фæстæмæ расхъиудтæй. Нецибал
фæууидта Гудзан. Нæ балæдæрдтæй, Харитъон ке фенхус кодта æ
минкъий æмбалæн, уой.
- Æгас дæ, Гетæ? Уинис мæ?
- Йе ду дæ, Харитъон?
- Æз дæн, Гетæ, æз...Гетæ æ цæститæй ракастæй, æ цæсгоми
тогтæ расæрфта, тагъдгомау фестадæй æма æ дзæкъолæ æ рагъи
ракодта.
Сахати ’рдæг дæр нæ рацудæй, уотæ бахъæрдтæй лæгæтмæ,
большевикти комиссармæ ...»
Гъе уотæ рæстуодæй æма æновудæй тох кодтонцæ
фæллойнæгæнæг адæм сæребарæ æма райдзаст царди сæрбæлтау
рæстзæрдæ дзиллитæн сæ хестæр фæлтæрти æмрæнгъæ, усхъæй-
усхъæмæ сæ кæстæртæ дæр граждайнаг тугъди рæстæги. Нæ
ирæзгæ сабийтæ дæр Гети уомæ гæсгæ уарзунцæ, уомæн æма йе,
уотæ æригон уогæй дæр, рæстуод адтæй, адæми æхсæн цæргæй,
сæйрагдæр цæсгоми æма уодигъæди кæдзосдзийнадæ ке æй, уой
æ сæри зундæй дæр æма æ зæрдæй дæр лæдæрдтæй, æма гъе
уой расти уагæбæл аразта æ царди хабæрттæ, гъе уомæ гæсгæ
рæстдзийнадæбæл тохгæнгути дæр нæ рауæйæ кодта. Гудзани
хузæн «хуæрзгæнгутæ» æй ци берæ мулкитæй балхæнунмæ
гъавтонцæ, уонæбæл. Æма бæлвурд еци дзаман Гети хузæнттæ
æдзæстхезæй цудæнцæ, адæм рагæй ци хиццагдæр, уæлдайдæр ба
сæ кæстæртæн ци райдзастдæр исони бонмæ бæлдтæнцæ, уобæл
тохмæ æма си уæлахезон кодтонцæ.
Сæрмагондæй сувæллæнттæн уадзимистæ финсгæй, Бесати
Тазе уонæми реалистон æгъдауæй æвдиста, Советон хецауадæ
Иристони федар кæнун ку байдæдта, еци доги фиццаг æнзти нæуæг
цардиуагæ аразуни еугур хабæртти дæр кæстæр фæлтæртæ дæр
куд еузæрдиуонæй архайдтонцæ, уой. Æ уадзимисти архайгутæ
иссæнцæ сувæллæнттæ: гъонгæстæ æма фиййæутти цæуæт,
æригон партизантæ, нæуæгдзаутæ æма скъоладзаутæ.

Нæ национ литератури уæлдай бæрæг бунат ахæссунцæ
Фидибæсти Устур тугъди рæстæг советон адæми уодуæлдай
тох немуцаг-фашистон æрбалæборæг æрдонгти нихмæ финст
уадзимистæ. Уони æмрæнгъæ - Бесати Тазей уадзимистæ дæр.
Мæнæ радзурд «Æхсаргин сабийтæ» - фулдæр зундгонд æй
«Чиколайаг биццеутæ», зæгъгæ, сæргонди хæццæ. Йе финст
æрцудæй 1947 анзи. Уой документалон дæр æма аййевадон
уадзимис дæр исхонун æнгъезуй, уомæн æма финст æй, тугъди
рæстæг æцæгæйдæр ци цаутæ æрцудæй, уони бундорбæл. Цаутæ
цæугæ ба æркодтонцæ Николай гъæуи немуцаг оккупанттæ ци
минкъий рæстæг фæцæнцæ æма уонæй уæгъдæгонд ку æрцудæй,
уæд. Уадзимиси сæйраг архайгутæ Гасанти Ханафи æма Омарби
дæр æцæгæй цардæнцæ аци гъæуи, æцæгæйдæр берæ гъуддæгутæ
исаразтонцæ фашистти нихмæ сосæг тох исаразгæй,
Тугъди размæ дæр Ханафи æма Омарби, куд иннæ гъæуккаг
биццеутæ сæ фулдæр æнцад нæ бадтæнцæ, сæ хуæрзæригон
гъæзтитæ æма хеерхæфсæнттæмæ дæр сæ евдалдæй, уæдта
сæхемæ хæдзæртти аллихузон куститæ æнхæст кæнун дæр син
æнтæстæй. Фал немуцаг - гитлерон æрдонгтæ æрра сирдти
лæбурдæй нæ Фидибæстæмæ ку æрбампурстонцæ æма тохунгъон
ка адтæй, еци адæм тугъдмæ ку рандæ ’нцæ, уæд сувæллæнтти
æвæлтæрд усхъитæбæл дæр берæ фулдæр ихæстæ ранцадæй.
Гасанти дууæ биццеуи - Ханафи æма Омарби - дæр æнцад нæ
бадтæнцæ. Хæдзари алли кустмæ дæр арæхстæнцæ. Уодæнцойнæ
адтæнцæ, айдагъ сæ ниййерæг мадæ Дзафийæн нæ, фал ма
æнæгъæнæ синхбæстæн дæр. Синхи силгоймæгтæ фронтмæ сæ
хæдзардартæ кенæ сæ фурттæмæ пъисмотæ (финстæгутæ) ку
финсиуонцæ, уæд некæд иронх кодтонцæ сæ минкъий синхаг
биццеутæ Ханафи æма Омарбийи хуарзи кой искæнун дæр,
райарфæ син кæнун. Ханафи уæхæн биццеу адтæй, æма тарст ци
æй, уой нæ зудта. Еци менеугутæй сæ фулдæри райста скъолай,
нæуæгдзаути æхсæн уогæй. Мадта тугъди тæккæ райдайæнæй
аци биццеу, æртиндæсанздзуд уогæй, архайдта Сурх Æфсади
рæнгъитæмæ рандæунбæл.
> ^ 309 ^ <

Немуц гъæумæ ку æрбампурстонцæ, уæд етæ гъæубæсти
цæрæг æнæсæрбæл исдзорæг адæмæн ци фудмиутæ аразтонцæ,
уой Ханафи æма йе ’мгарæ биццеутæ сæхе цæститæй уингæй æма
знагмæ мæстгун кæнгæй, архайдтонцæ, сæ бон ци адтæй, уомæй
гитлеронти нихмæ ести зингæ зæран исаразунбæл.
Ханафи иснет кодта, гъæуи медæгæ хецауеуæг ка кодта, еци
немуцаг афицери рамарун. Æ еци фæндæ исæнхæст кæнун,
уæдта æхе бафæсвæд кæнун дæр ин бан тæстæй. Фал фудбæлахи
ба бахаудтæнцæ æ мадæ Дзафи æма йе ’нсувæр Омарби - сæ
гъæуккæгтæй немуцæн цъухдавæгæй ка ниллæудтæй, еу уæхæн
нæлæстæг сæ рауæйæ кодта, уони биццеу Ханафи фехста немуцаг
афицери, зæгъгæ. Æма етæ дæр, Ханафийæн æхе нæ иссергæй,
æрахæстонцæ ин æ мадæ æма йе ’нсувæри...
...Дзафи æхе мæтæ нæбал кодта. Айдагъдæр тухстæй æ
бæдæлттæбæл. Уæлдйдæр ба Ханафибæл-æхе багъæуай кæнун ку
нæ базона æма æй ку иссеронцæ уодесгутæ?..
«Ханафийи не ’ссирдтонцæ, уæдта æй нæ иссирдтайуонцæ
гитлеронтæ. Йе сæмæ æхуæдæг æрцудæй, уой ку базудта, æма
ин æ мадæ æма йе ’нсувæри фашисттæ æрахæстонцæ, зæгъгæ,
уæд, Уотæ æнгъæл адтæй, æхуæдæг ку фæззинна, уæд Дзафи
æма Омарбийи исуæгъдæ кæндзæнæнцæ. Фал фæррæдудæй.
Нæ исуæгъдæ кодтонцæ гитлеронтæ нæдæр Дзафийи, нæдæр
Омарбийи...
Бон нæма æрбацъæхтæ æй, уотæ салдæттæ ахæстдонæй
ракодтонцæ мадæ æма дууæ биццеуей. Багæлстонцæ сæ æхгæд
машинæмæ. Раластонцæ сæ гъæуæй...
Лескенæй куддæр райевгъудæнцæ, уотæ сæ машинæ фæснадмæ
фездахтонцæ, бауорæдтонцæ æй æма силгоймаги тагъд-тагъдæй
машинæй рахезун кодтонцæ. Мадæ æнгъæл адтæй, æ биццеути
дæр ин æ фæсте æрхезун кæндзæнæнцæ, зæгъгæ, фал сæбæл
дуæрттæ фехгæдтонцæ. Дзафи кудтæй, æ дзиккотæ тудта: «Кенæ
мæн дæр сæ хæццæ ласетæ, кенæ ба уони дæр ами ниууадзетæ!..»
Фал уæхæн сирдтæмæ кæми гъардтонцæ мади цæстисугтæ æма
гъарæнгитæ! Машинæ рандæ ’й гъæдæ ’рдæмæ. Силгоймаги

кæунмæ ба уоми æгомуг къæдзæх дæр фехалдайдæ...
Лескени фæсте фонсхезæни сæ машинæ ниууагътонцæ,
биццеути ба сæ разæй ратардтонцæ. Кæрæдземæ сæ хæстæг цæун
нæ уагътонцæ.
- Кæсис, етæ мах хуæдтæхгутæ æнцæ... Куд сæбæл
æгъзалунцæ, тæрсгæ ма кæнæ... Æвæдзи нæ идард ласунмæ
гъавтонцæ, фал сæ гъуддаг нæбал цæуй...Игъосис... Етæ мах
хуæдтæхгутæ æнцæ... - цийнæ кодта Ханафи.
- Игъосун!.. Фал ци фæууодзæнæй нана?.. Тæрсун!..
- Тæрсгæ кæнис, Омарби?
- Нæ, нæ тæрсун, Ханафи!
- Тæрсгæ ма кæнæ. Роберт (Ханафи ци немуцаг афицери
рамардта, йе уотæ хундтæй) ниххуæдмæл æй æви нæ?..
- Ниххуæдмæл æй...Куййи хуæдмæл... Сау гъæдæй куд
нæрунцæ Сурх Æфсади дзармадзантæ. Игъосис?
- Игъосун... Игъосун...
Цанæбæрæг фæццудайуонцæ, уотемæй сæ еу рауæн немуцаг
æфсæддонтæ бауорæдтонцæ. Уайтагъд сæ фехстонцæ æма
рабадтæнцæ сæ машини. Фал идард нæ ралигъдæнцæ. Советон
хуæдтæхæг ниллæг æхе æруагъта сæ сæрмæ. Циуавæрдæр
уæззау цæфæй сæ машинæ еуварсмæ рахаудтæй. Гитлеронтæ ма
рагæппитæ кæнунмæ гъавтонцæ, фал машинæ никки хъæбæрдæр
æнахур схъиуд фæккодта, уæдта ругæ фестадæй, æма си нецибал
бæрæг адтæй...
Сабийти еци изæр еу цирти байвардта еу кæсгон зæронд лæг.
Къуар боней фæсте сæ æрбаластонцæ Чиколамæ. Уоми сæ гъæуи
астæу уæлмæрдти байвардтонцæ. Сæ циртбæл æрзадæй рæсугъд
бæласæ. Рагуалдзæги алли анз дæр ардæмæ æрцæунцæ Николай
æма синхаг гъæути скъоладзаутæ, исфедауцæ кæнунцæ Ханафи
æма Омарбийи цирт рæсугъд деденгутæй...»
Етæ рæстдзийнадæбæл, тох кæнгæй, равардтонцæ сæ цард.
Фидибæсти Устур тугъди æхсаргинæй ка фæммард æй, уони
нæмтти хæццæ кæддæриддæр нæ зæрдæбæл лæудзæнææнцæ
чиколайаг цардгъæуагæ æнсувæртæ Гасанти Ханафи æма Омарби

æма уони хузæн æригон бæгъатæртæ, нæ Фидибæсти æцæг
патриотти рохс нæмттæ дæр, нæ адæми еугур фæлтæртæн дæр
уодзæнæнцæ дæнцæн, - уæхæн æй Бесати Тазей радзурди сæйраг
гъуди.
Хуæрзаййев финст æй Бритъиати Созурухъой радзурд
«Сгарæг биццеу» дæр. Скъоладзау биццеу мæтъæл æй. Нур
æртæ бони рацудæй, кæдæй фæххецæн æй æ игъæлдзæг цардæй.
Æрхун кæнуй æ фидæбæл, йе ’нсувæрбæл. Етæ тугъдмæ рандæ
’нцæ. Æ мадæ дæр æ зæрдæбæл æрбалæудтæй. Кæуй. Еци тухст
уавæри ибæл исæмбалдæй еу лæг, куд рабæрæг æй, уотемæй йе
адтæй партизан. Ци кæнис, цæбæл æй дæ гъенцъун, зæгъгæ, ку
рафæрститæ кодта биццеуи, уæд ин йе дæр æ хабæрттæ ракодта.
- Æндæрæбонтæ нæмæ немуц æрбампурстонцæ... Нæ
хæдзарæ ниппурх æй бомбитæй.. æма фæмард æй мæ фиди
æнсувæр Симон...
Гъе уотемæй нæуæгдзау Алик иссæй партизантæн агъазгæнæг,
арæхстгин сгарæг. Кæд тæссаг уавæрти бахауидæ, уæддæр æ
размæ æвæрд ихæстæ æнхæст кодта - гъе уотемæй æ хай хаста
советон адæми еумæйаг тохмæ, цæмæй нæ Фидибæстæмæ
æрбалæборæг цъамар тагъддæр дæрæнгонд æрцæуа æма си
рæстзæрдæ адæмтæ фæййервæзиуонцæ. Еу ку адтæй, уæдта ’й
багъудæй знаги нихмæ комкоммæ истох кæнун дæр - немуцаг
салдати топп раскъафта æма си рамардта æ Райгурæн бæстæбæл
гадзирахаттæй ка рацудæй, еци пъæлицайаг Данели дæр. Æхуæдæг
Алик цъæрæмухст дæр нæ фæцæй, уотемæй партизанти отрядмæ
бахъæртун кодта немуци туххæй бæлвурд бæрæггæнæнтæ.
Партизантæ си уой туххæй хъæбæр фæббоз æнцæ.
Бесати Тазей радзурд «Æхсаргин биццеутæ», Бритъиати
Созурухъой радзурд «Сгарæг биццеу» æма æндæртæ æвдесунцæ
уой æма Советон Иристони адæм, - æд устур, æд минкъий -еци
нифсгинæй исистадæнцæ æцæгæлон тухгæнгути нихмæ. Æмбал
Сталини дзурдæй фæрразæнгард уогæй, исистадæнцæ сæ уарзон
Райгурæн бæстæ багъæуай кæнунмæ æма сæ еци устур æма
уæззау ихæс æнхæст дæр кодтонцæ кади хæццæ.

Советон Цæдеси Коммунистон партий Центрон Комитет
аййевадон-литературон журналтæ «Звезда» æма «Ленинград» -
и туххæй унаффи амунд хатдзæгтæ, куд иннæ адæмæн нæ
бæсти, уотæ Иристони финсгутæн дæр иссæй сæ литературой-
исфæлдистадон кусти программæ. Центрон Комитети унаффæ
домуй, цæмæй советон финсгутæ се ’ргом раздахонцæ царди
домæнтæмæ æма аййевадон фæрæзнити фæрци æнхæстæй сæ
уадзимисти равдесонцæ советон адæмæн сæ цард, сæ куст, сæ
зундирахаст æма сæ социалистон уодиконд цæйбæрцæ исбæрзонд
æй æма сæ райгурæн бæстæбæл цæйбæрцæ æновуд æнцæ, уой
советон æцæгдзийнади иннæ ахедгæ æвдесæндартæ.
Уоци домæнтæмæ гæсгæ нæ кæстæр фæлтæрти амондгин
цардбæл зæлланг гъæлæсæй низзардтонцæ нæ финсгутæ Басити
Мисост, Дзугати Геуæрги æма иннетæ.
Сувæллæнтти абони царди нивтæ æма æууæлтæ æвдесунцæ
арф æма бундоронæй. Сæ уадзимисти ци лæдæрундзийнæдтæ
æвæрунцæ, киунугæкæсгути зæрдитæмæ хъæбæр гъарунцæ æма
сæ æхцæуæнæй кæсунцæ, уой дæр цалдæргай хæттити.
Райсæн Басити Мисости киунугæ «Сувæллæнтти цийнæ» -
йи мухургонд æмдзæвгæ «Минкъий Габо». Финсæг дзубанди
кæнуй, йе ’мдзæвгæ ке номбæл æй, уоци Габо кæд нерæнгæ ма
минкъий æй, æма имæ кæд уойбæрцæ хъаурæ нæма ес, уæддæр
уотæ гъомбæлгонд цæуй æма исонбони исбæздзæнæй лæгæн, æ
Райгурæн бæстæн исуодзæнæй аккаг фурт. Йе æй райдзаст æма
цæрдæг:
«Куы суг мидæмæ хæссы,
Куы кæрт уисойæ мæрзы.»
Уотæ ке æй, уомæ гæсгæ æ бийнонтæн Габо уарзон æй.
Мадта скъолай дæр уотæ - æхе уоми дæр даруй фæнзуйнагæй,
æ зундамонгутæмæ лæмбунæг игъосуй, ци ин фæззæгъунцæ, уой
æнхæст кæнуй.
Уайы скъоламæ æдзух, -
Иу бон дæр нæ кæны цух...
Финсæг æмдзæвги кæрони уотæ балхий кодта:

«Габо коммæгæс - фæзминаг,
Алцæмæй æххæст -суинаг...»
Мадта ма советон скъоладзауи сорæт ци фæууй?! Ирæзгæ
сабий ку бакæсуй аци æмдзæвгæ, уæд архайун райдайуй минкъий
Габой бафæнзунбæл, уой хузæн æхе дарунбæл. Æмдзæвгæ «Генæ»
дæр идейон æгъдауæй хъаурæгин æй.»Минкъий Габо» æма
«Генæ» кæрæдземæ хъæбæр хæстæг лæуунцæ. Нæуæг царди
фæлтæр скъолай ахур кæнгæй, раст æма хуæздæр балæдæрунцæ
царди берæ гъæугæ гъуддæгутæ. Зæгъæн, æрдзи хæццæ си бает
ка æй, уоци сосæгдзийнæдтæ. Сæ рæбун еудадзуг ка ратæхæ-
батæхæ кæнуй, еци мæргъти сувæллæнттæ ка нæ уинуй, фал етæ
адæймагæн устур пайда ке æнцæ, уой ба айдагъдæр скъолай ахур
кæнгæй базонуй. Базонуй уой дæр, æма мæргъти уарзун гъæуй,
уомæн едзунцæ, æрдзæн æхецæн дæр æма адæймагæн дæр зæран
ка хæссуй, еци «исæнтæстити».
Мисост уой туххæй финсуй æнцон кæсæн нигъгъудигæнæн
æмдзæвгæ «Гаги æмæ зæрватыкк». Гаги, цийнæгæнгæй, хонуй
зæрбатукки:
«Рауай махмæ дæ гагкæй,
Бафсадæм дæ гагатæй...»
Йе зæрбатуккæн лæдæрун кæнуй, цъеуæхсæн ке нæ даруй æма
сæ уомæй ке нæ маруй, уой. Зæрбатукк хъæбæр боз æй. Тæхуй
гъар бæстæмæ:
«Уым-иу мысдзынæн æз дæу,
Сабитæ, уæ кæрт, уæ хъæу! »
Æ нæуæг лимæнтæн хуæрзбон загъта зæрбатукк æма син
зæрдæ байвардта, фæстæмæ ке æртæхдзæнæй, уомæн æма:
«Ам æдзух уынын æз цин...
Ам фæллойыл у нæ цин,
Ам нæ фидæн у нæ кад.
Ам сæрибар у нæ цард!»
Сувæллæнтти цард хуарз ка равдиста, еци Дзугати Геуæргий
киунугæ «Радзурдтæ æма аргъæуттæ» дæр лæмæгъдæр финст
нæй. Кæд Басити Мисост сабийти цард æвдесуй хæдзари, скъолай

æма мæргъти хæццæ, уæд Дзугай-фурт ба æ дессаги радзурдти
архайгути ракодта колхозон будурмæ тиллæг æфснайунмæ,
фонсмæ зелунмæ æма æндæр ахсгиаг куститæ æнхæст кæнунмæ.
Радзурд «Хоры нæмгути» сæйраг архайæг æй нæуæгдзау
Морат. Уомæ мæнæуи алли нæмуг дæр сугъзæрийни къæртти
хузæн кæсуй. Еууæхæни бæхбæл цæугæй, зæнхæбæл рауидта
æфсерæ. Æрхизтæй бæхæй, исиста зæнхæй æфсерæ, æ къохти
æй рауурста æма нæмгутæ кæрæмæ бакалдта. Уой туххæй ин
бригадир райарфæ кодта:
- Уотæ, уотæ, мæ минкъий хор, хуарз бакодтай, денгиз
æртæхгай æй.
Кæрæ ба - нæмуггай.
Нæуæгдзаутæ бафæнзтонцæ Морати æма еугурæй дæр
рацудæнцæ æфсертæ æмбурд кæнунмæ.
- Мах алли æхсæнадон гъуддаги дæр гъæуама уæн
хæдзардзин, - дзурдтонцæ нæуæгдзаутæ.
Пионер Чермен ба колхози моей иссугъди нихмæ бæгъатæр
тох исаразта (радзурд «Сæрæн биццеу»). Тамакуй зингæй
иссугъдæнцæ гъæмпитæ. Чермен фæдеси гъæр никкодта. Æ
фæдесмæ гъæуæй рахъæрдтæнцæ колхозонтæ æма еумæйаг
архайди фæрци сæ еумæйаг фæллойни тиллæг зингæй
фæййервазтæй.
- Йе дин биццеу, биццеу, æхсæнади мулки сæраппонд зингæй
дæр ка нæ тæрсуй! - загъта колхози сæрдар.
Черменæн æ сæрæндзийнади туххæй еумæйаг хæдзаради
правлени цулухътæ балæвар кодта.
Уæхæн уодигъæди менеугутæй хайгин æй радзурд «Руслан»-и
сæйраг архайæг дæр. Лискъæфтæ тонгæй радзæгъæл æй æма йе
’мбæлттæй фæххецæн æй нæуæгдзау Руслан. Æрдози кæрони
исæмбалдæй нæуæгзад фусбæл. Æхе мæтæ нæбал кодта, фал
уоци фус колхози фермæбæл ести амæлттæй исæмбæлун иссæй
æ устурдæр мæтæ. Фæдеси гъæр кодта гъæди ’рдæмæ. Минкъий
фæстæдæр имæ фæззиндтæй ферми гъæуайгæс Смел. Русланæн
зæрдиаг арфæ ракодта.

Сабийти зæрдæмæ хъæбæр цæуй аци цубур радзурд æма æй
кæсгæ дæр кæнунцæ. Адæмæн еумæйаг ка æй, уомæн æма сæ
еумæйаг фæллойни фæрци бафтуйуй къохи, уой багъæуай кæнун
сæ устур ихæсбæл ке нимайунцæ æма уоци гъуддаги, сæ бон
цæйбæрцæ æй, уойбæрцæ ке агъаз кæнунцæ, уой ма бавдиста нæ
искурдидæгин адæмон поэт Гулути Андрей æ поэмæ «Тох»-и.
Нæуæгдзаутæ Ким, Аким æма иннетæ колхози мæнæуи будур
гъæуайгæнгæй æрахæстонцæ мæнæуæ давгути æд голлагæ æма
сæ бакодтонцæ колхози првленимæ. Андрей ци нæуæгдзаути
æвдесуй, етæ æнцæ нæ бæсти æцæг патриоттæ æма сæбæл ахур
кæнунцæ сæ кæстæртæ.
Сувæллæнтти царди туххæй ма финсунцæ Хъайтухъти
Геор, Хъазбегти Хъазбег, Ардасенти Хадзибатир, Плити Гриш,
Джанайти Сергей, Плити Хадо æма инæ советон финсгутæ дæр.
Уогæ ма ами уой дæр зæгъун гъæуй, æма нæ финсгутæ
сувæллæнтти туххæй ку фæффинсунцæ, уæд си хестæртæ дæр
иронхи бунати нæ ’нцæ. Æма ин æнæ уотæ уæн дæр нæййес.
Нæ адæм кæд естæй фæрци тухгин æнцæ, уæд фиццагидæр
нæ фæлтæрти æмбастдзийнади, еу си иннемæ æ зундæй идзаг
фæлтæрдд зийнадæ устур мулки хузæн ке дæттуй, æма си кæстæртæ
дæр æнхæстæй ке пайда кæнунцæ, уой фæрци. Царди фæткæ
уотæ æй, æма хестæртæ кæнунцæ царди хабæрттæ, уотемæй сæ
рæбун ирæзгæ фæлтæртæ ба син агъазгæнæг фæуунцæ. Йе царди
домæн æй æма æй æнхæст кæнун гъæуй.
Центрон Комитети унаффи фæсте иронау сувæллæнтти аййев
литературæ кæд зингæ къахдзæфтæ ракодта, уæддæр ма нæмæ ес
нæхъæртондзийнæдтæ дæр.
Уæлдæр куд загътан, уотемæй нæ финсгутæ сувæллæнтти
цард фулдæр æвдесунцæ Октябри социалистон революций
агъоммæ, Октябри революций рæстæги, граждайнаг тугъди
доги, коллективизации дзамани хæццæ баст хабæртти, хæдзари,
мæргътæ, фонси хæццæ æма æхсæнадон мулк гъæуайгæнгæй. Йе
хуарз æма гъæуй. Фал уой хæццæ гъæуй нури доги сувæллæнттæн
сæ нуриккон царди хабæрттæмæ лæмбунæгдæр æркæсгæй,

æма уони медес æнхæстæй балæдæргæй, аййев уадзимистæ
финсун абони сувæллæнттæн сæхе цардæй дæр - йе дæр син
дессаг уодзæнæй, фæййагъаз син уодзæнæй сæ абони цардиуагæ
растдæрæй аразунæн. Фал уоци гъуддагмæ, куд фæззæгъунцæ,
дурусæй бавналæ, зæгъгæ, нæ финсгутæ нæ тагъд кæнунцæ, æрæги
кæнунцæ сувæллæнтти царди æма скъолати сæ ахури абони
сæйрагдæр ци æй, скъолай куд æнцæ, уой базонунмæ, æвдист нæ
цæуй æвзонг натуралистти цард, нæййес куд æнгъезуй, уæхæн
уадзимис фæллойнадон резервти туххæн.
Нæ ресупублики ес сувæллæнтти хæдзæрæдтæ еу къуар
æма уони туххæй дæр нæййес еунæг аййевадон уадзимис дæр,
сувæллæнттæ цæмæдесæй ке бакæсонцæ, уæхæн. Гъæуама нæ
финсгутæ сæхемæ æма сувæллæнтти царди еугур къабæзтæбæл
дæр финсонцæ. Уомæн æма сувæллæнтти литературæ ирæзгæ
советон коммунистон гъомбæлади гъуддаги устур бунат ахæссуй.
Уоци ахсгиаг фарста исæнхæст кæнунæн ес еугур фадуæттæ дæр,
æма гъæуама никки хуæздæр лæвæрттæ ракæнонцæ нæ финсгутæ
ирæзгæ сабийтæн.
РАГОН ФÆТКÆ
Берæ хуарз фæткитæ байзадæй фиддæлтæй махæн. Уонæй еу
æй цæстуарзонæй салам радтун. Надбæл цæуæг адæймаг иннемæн
æ сæрæй раковгæй, салам ку радтуй, уæд имæ уотæ фæккæсуй,
цума имæ уазал зуймон бони нæ рæвдауæг хор æ фæлмæн тунæ
бадаруй. Дзиллæн хори тунæйеуæг ка кæнуй, уой берæ уарзунцæ
æма ’й хайгин кæнунцæ сæ арфитæй.
Къох райсунæй салам радтун адæмтæмæ раги фæззиндтæй.
Берæ мингай æнзтæ, дан, цæуй, уæд нæ фиддæлтæ, цауæнгæнгæй
хæтгæ цард кодтонцæ урух будуртæ æма арф гъæдти. Адæймагæн
æ царди берæ цидæртæ хъор кодта. Лæг арæх исæмбæлидæ,
тæссаг кæмæй адтæй, уæхæн адæймæгтæбæл.

Фиццаг рæстæги етæ, кæрæдзей ку æрæстæфиуонцæ будури,
дони билæбæл, хъамили, йе ба сау гъæди, уæд, фестъæлфгæй,
лæмбунæг гъæуæйттæ кæнун райдайиуонцæ, еунæг æй, æви ма
ин æмбæлттæ дæр ес, зæгъгæ. Еу си инней къохтæмæ уæлдай
лæмбунæгдæр кастæй, ци даруй æ къохи, зæгъгæ. Уомæ рахезгæй,
кастæнцæ, кастæнцæ кæрæдзей цæститæмæ. Цæсти каст зæрди
дуарбæл нимадтонцæ. Фулдæр хатт сæхе баримæхсиуонцæ
кæрæдземæй. Бустæги ку æрхæстæг уиуонцæ, кæрæдземæ сæмæ
къох исесуни фæндæ ку нæ уидæ, уæд баходæзмолтæ кæниуонцæ.
Сабургай сæ къохтæ сæ реугудуртæмæ исесиуонцæ, арми
тъæпæнтæ кæрæдзей æрдæмæ хæсгæй. Уомæй æвдистонцæ,
зæгъгæ, мæ къохти неци ес дæу нихмæ, нæдæр дор, нæдæр
тохæн дзаума. Сæ рахес къохтæ кæрæдземæ бадаргъ кæниуонцæ,
фудæмбæлæг дæбæл макæд исæмбæлæд, зæгъгæ.
Кæд раздæр хуарз зонгитæ уиуонцæ æма сæмæ лимæндзийнадæ
уидæ, уæд сæ кæрæдзей рахъуритæ кæниуонцæ.
Махмæ дæр аци фæткæ цæугæ цæуй фæлтæрæй - фæлтæрмæ.
Къохтæ истонцæ æма есунцæ абони дæр, æрмæст фембæлгæй
нæ, фал адæймагбæл ести хуарз ку æрцæуидæ: бийнонтæбæл
сувæллон ку бафтуидæ, хæдзари бæлццон дзæбæхæй ку æрфестæг
уидæ, бæх догъæнтти разæй ку æрцæуидæ, кизгæ ку фæккурд
уидæ, топпæй æхсгути еристи еске хъабагъи зæгæл ку рахаун
кæнидæ...
Гъе, фал раги дæр фидæ æ фурти, лæг æ уоси, æ фурти уоси
(æ киндзи) къох некæд иста. Уони къохтæ есуни гъуддаг сæмæ
кастæй цидæр æведауцæдзийнадæ.
Дууæ æмгари дæр уæлæнгай саланæй æндæр кæрæдзей къохтæ
нæ истонцæ. Къох есун, хъуритæ кæнун æма игъæлдзæгдзийнадæ
федауй æрмæстдæр цийни хабæртти.
Хæлар адæмæн зиангини тургъи къох есун æма хъуритæ
кæнун нимад адтæй æведауцæ гъуддагбæл. Хæдзардар, уосгор
лæхъуæн, киндздзон кизгæ, берæ æнагъон сабийти мадæ ку
рамæлидæ, уæд сауæнгæ адæгæнттæ дæр саударæн бон æгъдауæй
хастонцæ. Зиангин æхуæдæг дæр æхе дарун зудта æма æвæлгæлæс

гъуддаг нæ кодта. Дзæвагарæ рæстæгути ин æ къох дæр хестæр
адæймæгтæ нæ истонцæ.
Хæлар æма лимæнæй цæрун нæ устурдæр хæзнатæй еу æй. Йе
æй берæ цæруни хуасæ.
Къох есун рагон рæсугъд фæткæ æй, æма ’й æнхæст кæнун
гъæуй, кæми федауй, уоми.
Æрæги еу рауæн киндзхон адтæн, Бадæн фингæбæл.
Мийнасæ-парахат. Адæм кæрæдзебæл цийнæ кодтонцæ.
Хестæртæ гагидаутæ уагътонцæ. Уæд дин нæ сæргъи еу бæзæрхуг
нæлгоймаг ку фæззиннидæ. Æ къохи ин ниуазæн фæссагътонцæ.
Йе ковунтæ ниййамадта. Кæнтæй-Кæсæгмæ фæннимадта, изæдти
нæмттæй цидæр зудта, уони. Арахъи цайцумæн сабургай рауагъта
хъури. Æз ин кастæн æ богъурдахъмæ. Дессаг мæмæ фæккастæй:
дæлæмæ - уæлæмæ кодта. Арахъ фæддæлбилæ ’й.
- Уæ незтæ æма уæ рунтæ уотæ фесæфæнтæ уой хæццæ,
ревæд цайцумæни фарсæй æ сæри рахес фарс дзæбæх бакъурцц
кодта.
Мах сагъæси фæцан, цалинмæ идзагдар агувзæ идзаг кодта
уæдмæ; айæ, кæмæн тайуй, уæхæни хузæн æй, зæгъгæ.
- Тæходуй дæ бийнонти ауæхæн арахъæй бафсадæ! - ходгæй
бафтудта йе.
Бадæг адæм ниххудтæнцæ æмхузонæй. Уæд йе баздахтæй
æма, хестæрæй кæстæрти уæнгæ алке къох дæр райста. Раст
зæгъгæй, æз имæ мæ цонгигъолæ бадардтон, ма мин æй дзæбæх
ралхъивта. Æрбацæуæг, Хъаурбег æй худтонцæ, хестæртæмæ
хæстæгдæр исбадтæй.
- Арæби, кæцæй цæуй аци креолини æсмаг?! - гъæргомау
фæрсуй мæ бакомкоммæ бадæг Æхсарбег. Хъаурбег райгъуста
дзурд æма гъæргомау загъта:
- Бахатир кæнтæ, æвæдзи, йе мæнæй æй. Мæ сæгъæ ниггæбæр
æй, æма ’й æртайгæ кодтон еци хъилмайæй.
Хъаурбег мийнасæмæ тагъд кодта æма æ къохтæбæл дон
уотид æркалдта. Цидæр хæцъелæй сæ уæлæнгай сæрфтитæ
ракодта. Æма нур, ами кедæр къох райста, уонæн сæ къохтæ

смаг кæнун райдæдтонцæ. Тæф бахизтæй къæбæртæмæ æма
фидæгъзæлтæмæ. Заманай бæзгин фингæ фенадæ ’й къохтæ
райсуни бæлахæй.
Цубурæй, адæм финги уæлгъос ку бадонцæ, уæд къох есгæ
некæд æй.
Адæмæн фидбилиз ка фæууй, кæрæдзебæл сæ ка фæййардауй,
дууæ æнсувæри, кенæ дууæ хуарз лимæни æ радзорæ-бадзори
бæлахæй знæгтæ ка искæнуй, раст адæймагбæл мæнгæ таус ка
рапарахат кæнуй, уобæл ести фидбилиз ку æрцæуй, уæддæр раст
адæймæгутæ фæййесунцæ кæрæдзей къохтæ: «Ух, гуссæ! Уотæ ’й
гъудæй! Йе ба ин неци ма æй», зæгъгæ.
Раги дæр æма нур дæр къох райсун адтæй æма æй тæккæ
устурдæр æма федардæр æууæнки бæрæггæнæн.
Мийнæвæрттæ, цалинмæ хестæрти къохтæ райсиуонцæ,
уæдмæ кизгæ лæвæрдбæл нæ нимадтонцæ. Еугæрдæр къохтæ
кæрæдземæ лæвæрд æрцудæнцæ, уæд кизгæ цума ранæхстæр
уидæ йе ’гурæн хæдзарæй æ цæрæн хæдзарæмæ, уотæ кастæй.
Къох радтундзийнадæ ка фехалдтайдæ, уой ба нимадтонцæ фуд
муггагбæл æма сæмæ дзæвгарæ рæстæг беретæ тегъхадтæй
кастæнцæ. Сæ зинбæл син нæ тухстæнцæ, сæ цийни гъуддаг
ба син нецæбæл нимадтонцæ. Дзурд фæссайæги кадæ зингæ
фæккеуидæ дзилли æхсæн, уонæн дзурд нййес, зæгъгæ. Æ хæццæ
балци дæр нæбал цудæнцæ. Идæрдтæй хонун сæ багъæуидæ
киндзитæ, Фæндæбæл дæр сæ нæ фарстонцæ.
Базаради гъуддаги дæр адæмæн къохтæ райсун нимад уидæ
тæккæ тухгиндæр æууæнкæбæл.
Абони дæр раст адæмтæмæ йе устур нимади æй æма ’й беретæ
æнæ сайгæй хæссунцæ.
Паддзахæдти æхсæн федуддзийнадæ ку фæууй, дзурд ку
радтунцæ, кæрæдзей нæ багъигæ дардзинан тугъдон æгъдауæй,
зæгъгæ, уæд. Гæгъæдитæ æрфедар кæнуни фæсте, мийнæвæрттæ
сæ кæрæдзей къохтæ райсунцæ. Йе дуйней дзиллити размæ
устур ардбахуарддзийнади æвдесæн æй. Дзурд равардтай, уæд æй
æнæмæнгæ æнхæст кæнун гъæуй.

СОЛДАТ РЕВОЛЮЦИИ
С большим уважением мы произносим слова: «Солдат
революции», «фронтовик». Солдатом революции, фронтовиком
был и Александр (Ага) Дафаевич Тавасиев. На стенде «Они
учились в нашей школе» помещена в Махческе фотография солдата
Октябрьской социалистической революции, непосредственного
участника штурма Зимнего.
Свое детство он провел в высокогорном ауле Фаснал (Фæснæл)
Дигорского ущелья. Трудоспособным в семье был только отец
Дафа, который, не покладая рук, трудился на маленьких клочках
земли.
Дафа страстно хотел дать своим детям образование. Тогда
только в с. Махческ работала двухклассная церковно-приходская
школа. С большим трудом добивается Дафа того, чтобы его
сыновья Сосланбек (скульптор, лауреат Государственной премии)
и Александр посещали её. Оборванные, босые, мальчики ежедневно
по горным извилистым тропинкам проходили 15-километровый
путь. Однако нужда все сильнее сдавливала семью, и Александр
вынужден был пойти на заработки к местному алдару Мисосту
Кубатиеву, который зверски обращался с батраками. Аютой
ненавистью к богатеям наполнялось сердце горского мальчика,
испытавшего и на себе его побои. С нетерпением ждал он, когда
придет конец этой мучительной жизни.
В декабре 1915 года Ага призывается в действующую
армию. Служил в первом осетинском кавалерийском полку
Дикой дивизии Туземного корпуса. Здесь он узнает, кто такие
большевики: в окопах тайно распространялись листовки с
революционным содержанием. В это время в их часть прибыли
видный деятель большевистской партии и Советского государства
Розалия Самойловна Землячка и член Аенинского правительства
М.В. Морозов. По их заданию молодой, но энергичный
Александр смело стал распространять партийные прокламации
=> ^ 321 ^ <=

среди солдат, становится членом сотного комитета и полкового
комитета с момента его возникновения после свержения царизма.
Александр Дафаевич вместе с Хаджимуратом Дзарахоховым
часто встречал большевистских посланцев, направленных в
дивизию. Вместе с ними поднял восстание солдат. Арестовывал
контрреволюционных офицеров.
- За мной вышли несколько всадников, - вспоминает
Александр Дафаевич. - Первыми были члены полкового комитета
первой сотни Осетинской Дикой дивизии, верные сыны горцев-
революционеры Гамаонов Дзандар из Задалеска, Мали Колиев и
Илас Темираев из Фараскат, Инал Гогуниев из Фаснала, Георгий
Марзоев (Губади) из Калнахта, Татаркан Тадеев из Дур-Дура,
Николай Хохоев из Ханаза.
Особо отличался Георгий Марзоев. Он был грамотным
писарем и хорошим оратором. Погиб он во время восстания на
станции Дно Минской губернии. Об этом периоде борьбы за
Советскую власть Тавасиев с волнением рассказывает учащимся,
рабочим, механизаторам, которые часто просят его поделиться
своими воспоминаниями об отважном и прославленном герое
гражданской войны Х.У. Дзарахохове ... Однажды командира
отряда и Ага пригласили в штаб военно-революционного
комитета Московского заставского района Питера. Здесь с ним
обстоятельно беседовал видный революционер А.А. Андреев.
- От имени нашего боевого отряда Х.У. Дзарахохов дал
клятву на верность социалистической революции, делу Аенина
и славного рабочего класса. И мы своей клятве не изменили, - с
гордостью говорит Александр Дафаевич.
- Хорошо помню, - продолжает он, - как на второй день
после нашей беседы в штабе на фабрике «Скороход» состоялся
расширенный митинг рабочих. По поручению полкового комитета
Дзарахохов заявил, что ни один солдат нашего полка не будет
палачом рабочих. Мы готовы вместе с пролетариатом Питера
сражаться против Керенского, Корнилова и всей буржуазии за
власть Советов, за ленинскую партию.

Однажды Хаджимурат Дзарахохов, Александр Тавасиев, Саша
Перов и другие их товарищи пошли на разведку в Пулковскую
обсерваторию и там уничтожили много белогвардейцев. В плен
взяли 18 юнкеров, одного вахтмистра, два корнета, 12 солдатов
и пулемет. По сведениям пленных, узнали планы белогвардейцев,
а секретные пиказы сдали в штаб. За это им было объявлено
благодарность.
На второй день снова отправились в разведку и опять
пригнали 30 юнкеров, 28 солдатов, 2 офицера, 3 унтерофицера и
3 пулемета. Убили 50 солдатов и офицеров.
Александр Дафаевич гордится тем, что был активным
участником штурма Зимнего. Тогда он командовал взводом, а
потом эскадроном. В октябре 1917 года недалеко от Могилева
его отряд слился с отрядом кронштадских матросов. Здесь
они охраняли мосты, проверяли проходящие эшелоны. «В
вагоне одного из эшелонов, направляющихся в сторону Питера
обнаружили пулеметы и ящики с патронами, которые были
спрятаны под конским навозом, а сверху покрыты сеном, -
рассказывает Александр Дафаевич. - Это вызвало у нас
подозрение, и мы тщательно обыскали весь состав. В двух
пассажирских вагонах оказалось много оружия и боеприпасов.
В этом же эшелоне был задержан личный состав штаба корпуса
польского легиона».
Вскоре после этого нашим пришлось выступить в направление
станции Рогачев. Там, по сведениям разведки, находился штаб
польского легиона. У белополяков была конница, которая
двигалась по направлению Бобруйского шоссе километрах в
двадцати от Рогачева.
В деревне Выречево Могилевской губернии наши
расположились на ночлег. Из беседы с местными жителями им
стало известно, что в одной версте от них в деревне Манки,
расквартировалась разведка белополяков в составе 40 солдат
и двух офицеров. Хаджимурат Уварович, посоветовавшись со
своими, решил ночью нанести противнику внезапный удар и

захватит разведку. В полночь, соблюдая тишину, выступили к
деревне Манки. Обойдя ее, обрезали путь врагу к отступлению.
И матросы Василий Иванов и Николай Петров, переодетые
в штатскую одежду, в сопровождении крестьян из деревни
Выречево, направились к часавому, который окликнул их.
- Пан, Серников нет? - обратились к нему матросы.
Увидев перед собой гражданских людей, часовой успокоился
и не торопясь, полез в карман, но тут же беззвучно повалился
от удара по голове. В тот же миг раздался выстрел - условный
сигнал к атаке, и красные рванулись в деревню. От неожиданности
поляки выскакивали из хат и поднимали руки. Лишь два офицера
оказали сопротивление. Один из них пять раз выстрелил в
Александра Дафаевича из маузера, но не попал. Шестой выстрел
ему не удалось воспроизвести: он упал с раскроенным надвое
черепом. Недалеко от него, сраженный пулей, растянулся и
второй офицер.
Сорок пленных и захваченное у врага оружие были отправлены
в штаб.
По распоряжению Хаджимурата, на краю деревни красные
выставили матросов с пулеметам, так как отряду после ночного
боя надо было отдохнуть. Вдруг к Дзарахохову прибегает связной
и сообщает, что к деревне движется неприятельская конница.
Быстро заняли оборону. Вот показался противник. Два полка
белополяков рысью двигались прямо на наших. Впереди скакали
два всадника, по-видимому, офицеры. Положение красных было
критическим, поскольку они имели людей в двадцать раз меньше,
чем враг.
- Врагов не считать, а уничтожать! - скомандовал Хаджимурат
- Подпустить поближе и бить наверняка!
Белополяки, не по, что красные в деревне, двигались вперед.
И только у самой деревни, заметив пулеметчиков, пытались
повернуть обратно, но было уже поздно. Дружно заработали
пулеметы, раздались залпы красных стрелков. Противник метался

из стороны в сторону, устилая своими трупами свежевыпавший
снег.
Вражеская конница попыталась спастись бегством.
- По коням! - послышалась команда. - Вперед, на врага! За
власть Советов! Ура-а-а!
И они помчались за врагом, который в панике даже не
разобрал, что преследует его лишь небольшой отряд конников и
несколько пулеметных тачанок.
В схватке с белополяками Александр Дафаевич был ранен в
руку и очень досадовал, что зарубил лишь четырех врагов, тогда
как Хаджимурат уложил пять, а комиссар отряда Завьялов -
шесть белополяков.
Беспощадно преследуя врага, наши ворвались в соседнюю
деревню, где захватили около 100 пленных, много оружия,
боеприпасов, лошадей и продовольствия. Местные жители
встретили их с большой радостью и дали им важные разведданные.
По их словам, в местечке Тихниги расположен штаб польского
легиона. Там же были большие склады врага. Несмотря на
усталость, в полдень двинулись вперед. Наша разведка донесла,
что противника в деревне более полутора сотен человек.
Раздумывать было некогда. Хаджимурат Уварович с несколькими
бойцами пробрался к штабу и выстрелил из маузера в окно, затем
живо заскочил в зал, где сидели офицеры, технические работники
и, яростно размахивая оружием, скомандовал остолбеневшим от
страха полякам:
- Сдавайтесь!!!
Началась паника. Все бросились бежать во двор. Но тут их
ожидали наши. В короткой рукопашной схватке противник был
уничтожен. В плен сдались лишь двое. Покончив со штабом,
быстро ликвидировали сопротивление остального гарнизона
противника. Пленных обыскали и изъяли у них все оружие.
Женщин, несмотря на требования Тавасиева, Хаджимурат
обыскивать не разрешил:
- Это не дело джигитов, - говорил он.

И этим самым допустил большую ошибку, так как у одной из
пленных оказался пистолет, и по дороге она застрелила одного из
конвоирующих их матросов. Через некоторое время на помощь
нашим прибыли отряды польских красногвардейцев. Они горячо
благодарили их за то, что ликвидировали цепь окружения, в
которую они попали.
После этого отряд Александра Дафаевича отвели в тыл
на отдых и пополнение, где он готовился к новым схваткам за
родную власть. Александр Дафаевич гордится тем, что был
участником штурма Зимнего. Но самым большим событием
в своей жизни он считает прием его без кандидатского стажа
в ряды Коммунистической партии за особые заслуги перед
социалистической революцией.
В апреле 1918 года Александра Дафаевича отправили на
Северный Кавказ /^ая участия в борьбе против белых банд. В
Северной Осетии он становится храбрым бойцом 11-й Красной
Армии, был членом партии «Кермен». Александр Дафаевич
получал боевые задания от СМ. Кирова и Г.К. Орджоникидзе.
Вместе со своим старшим братом Сосланбеком принимали
активное участие в боевых действиях против банд Шкуро,
Деникина, Вадбольского, Кайсына Анзорова, Кубатиевых,
Тугановых и грузинских князей Ляхова и Гебелия. Со своим
эскадроном он лихо рубил белогвардейцев в Дигорском ущелье,
храбро сражался за освобождение Воронежа.
...В Ахсарисарском сельском клубе собралось столько
людей, что негде было упасть яблоку; затаив дыхание, жители
села и учащиеся 8-летней школы слушали интересный рассказ
убеленного сединой гостя - участника гражданской и Великой
Отечественной войн Александра Дафаевича Тавасиева.
- Славный наш край, - говорил он собравшимся, - полит
кровью отцов и дедов. Ранней весной 1919 года бились мы с
вооруженными до зубов белобандитами. И все это делалось ради
вашего счастья, ради нового социалистического общества.
Трудовыми подвигами овеял Александр Дафаевич свое

имя в годы мирного строительства, первых пятилеток. В
числе 25-тысячников он был направлен в село, готовил
квалифицированных механизаторов для коллективных хозяйств
Дигорского и Ирафского районов. А когда над нашей Родиной
нависла смертельная опасность, - добровольно ушел громить
гитлеровцев. Он участвовал на Крымском и Цимлянском фронтах.
Был политруком 1168 батареи 86 дивизии 51-й гвардейской
армии. С боями прошел тысячи километров военных дорог, как
зеницу ока берег честь и звание гвардейца.
...Сейчас Александр Дафаевич на заслуженном отдыхе. К
нему идут и идут письма от старых друзей. Одни делятся своими
мыслями, другие просят навести справки, помочь разыскать
нужные документы.
«Уважаемый Александр Дафаевич! Убедительно просим
выслать нам для экспонирования, хранящиеся у Вас папаху,
флягу, саблю и бурку. Приглашаем Вас в гости в наш музей», -
пишут работники Ленинградского государственного музея
Великой Октябрьской революции.
Шел 1961 год. Осень. Александр Дафаевич по вызову
работников этого музея приехал в Ленинград. И вот однажды,
во время волнующей беседы с пионерами, их прервала директор
музея А.А. Богданова:
- Александр Дафаевич! Вас ждут французские гости!
Поспешил к делегации французской компартии. Увидев
А.Д. Тавасиева, все члены делегации поднялись с мест...
Отважный воин оставил в подарок Ленинградскому музею
Великой Октябрьской социалистической революции свою
бурку, башлык, черкеску, шапку, бинокль и другие вещи. А в
музее сейчас оформлен специальный стенд «Солдат революции
А.Д. Тавасиев».
В Ленинграде А.Д. Тавасиев встретился с космонавтом
Германом Титовым.
...Утром, когда детвора Дигоры спешит в школу, ей часто
встречается высокий, сохранивший, несмотря на годы, стройность

пожилой человек. Ребята звонко здороваются с ним. А когда
он появляется в обществе, все его почтительно приветствуют,
усаживают на почетное место. В его доме часто бывают гости.
Люди идут к нему за помощью и просто за добрым словом.
Солдат революции по сей день среди людей, он по-прежнему
остается в строю.
16 октября 1975 года
ЗИНГЗÆРДÆ КОММУНИСТ
Мæнæ аци скъолай ахур кодта, уой фæсте ба си ахургæнæгæй
дæр куста, - æ дзубанди райдæдта Мæхчески астанзон
скъолай дуккаг къласи ахургæнæг Тауитти Сосниг Тауасити
Аслæнгерийи туххæй. Ирæзгæ фæлтæр гъомбæл кæнунбæл,
Советон хецаудзийнадæ Иристони ниффедар кæнунбæл фулдæр
хъиамæтгин ка адтæй, уонæй еу æй Тауасити Аслæнгери. Уой цард
æма фæллойни фæндаг дæнцæгæн бæззунцæ абони фæсевæдæн.
Æма мæ фæндуй уой хæццæ киунугæкæсгути базонгæ кæнун.
- Цардбæллон кæстæртæ сæ каст искодтонцæ фарсбæл
ци хузисттæ ес, уони астæу дигорон дарæсти ка адтæй, уоци
хуæрзконд нæлгоймаги хузистмæ. Рæсугъд гурæбæл дессаги
дзæбæх федаунцæ бæрцитæ. Уорс курæтбæл æвзæгтæгин ронæ
æхе æрбалваста. Лæги сæрбæл - бухар ходæ...
Сосниг рæвдаугæ каст кодта сабийтæмæ, æнцон лæдæрæн
æвзагæй син дзурдта Аслæнгерий цард æма æхсаргин тохи туххæй.
Сувæллæнтти цæститæбæл берæ аллихузи нивтæ рагъазун кодта
ахургæнæги дзубанди.
...Хуæнхаг унгæг къахнæдтæ Фæснæлæй Мæхческæмæ.
Сæумæ раги цалдæр биццеуи цæрмин ходти фæрраст уиуонцæ
еци къахнæдтбæл. Сæ фæрстæбæл ауигъд уиуонцæ сæгъдзарæй
сумкитæ. Еци кари адæймаг æрдзи рæсугъддзийнæдтæмæ
уæлдай æмхицдæр фæууй. Биццеутæн дæр уалдзæги, зæрбатуги

бæдæлттау, сæ цийни удзæл нæ банцайидæ, цалинмæ скъоламæ
хъæрттæнцæ, уæдмæ. Етæ нæма лæдæрдтæнцæ рæстæги уæззау
уаргъи уæзæ, нæма сæмæ гъардта сæ ниййергутæ сæ куд зинтæй
æрвистонцæ зунд есунмæ, йе. Уоци биццеутæй еу адтæй Тауасити
Аслæнгери. Кæмæй байруагæс адтайдæ, уæд еци æнæмæтæ
сувæллонæй есгæд адæми сæрбæл тохгæнæг рауайдзæнæй,
йе! Даргъæлвæст, бакасти уиндгин, тдæрдæг, æфсæрмдзæстуг,
игъæлдззег - уæхæнттæ адтæнцæ æ хуæздæр менеугутæ.
- Ахур догъ æй æма си гъæуама æз макæмæй фæстагдæр
изайон, - гъуди кодта Аслæнгери æма æ равналæнтæ
куд амудтонцæ, уотæ архайдта фулдæр базонунбæл. Æма
кæддæриддæр нимад адтæй раззæгти хæццæ.
Зин, хъæбæр зин адтæй. Фæснæлæй Мæхческæмæ уазал
хæцъелæ дзабурти, кæрци къæреди уарунти, бурдæнти æнцон
цæуæн кæми адтæй. Фал еунæг хатт дæр æ ахурæй нæ фæхъхъор
æй. Цудæй æ зонгæ къахвæндагбæл æвæлмæцгæй.
Æ мадæ Елмусханæн адтæй фараст сувæллони. Цард
хæдзарвæндагбæл нæ хъæрдтæй æма сувæллæнттæ æвзурстонцæ
тухст. Цубур адтæнцæ сæ равналæнтæ, кæд бийнонтæ
еугурæйдæр кустуарзон адтæнцæ, уæддæр. Хургун хумзæнхи
гæппæлтæ, игуæрдæнти нецæйаг гæбæзтæ уой асæ бийнонти
кæми æфсастайуонцæ сæ кунæг бæркадæй анзæй-анзмæ!
Аслæнгери скъолай ке ахур кодта, йе имæ еугур
хуарздзийнæдтæй зинаргъдæр æма устурдæр гъуддаг кастæй.
Фæснæйлаг лæппо æнтæстгинæй каст фæцæй Мæхчески скъола.
Нур æ сæйраг нисанбæл нимадта Æридони семинармæ бацæун,
фал æ къохи нæ бафтудæй. Берæ рагъуди - багъудий фæсте рандæ
’й Салигуæрдæнмæ (нури горæт Алагир) æма уоми тæрхондони
ниллæудтæй тæлмацгæнæгæй. Еци еу рæстæги куста Æридони
тæрхондони дæр. Кæд еци куст æнхæст кодта, уæддæр æ зæрдæ
ба æхсайдта ахургæнæг исунмæ. Æма æвæлмæцгæй кастæй
киунугутæ, архайдта æ зонундзийнæдтæ фæффулдæр кæнунбæл.
Уой фæсте ба ахургæнæги дæсниадæбæл фæлварæнтæ равардта
æма иссæй райдайæн кълæсти ахургæнæг. Раст ибæл цума

базуртæ базадæй, уæхæн æнкъарæнти хæццæ цæуидæ уроктæмæ.
Ахур кодта Мæхчески æма Æхсæуи ирæзгæ фæлтæри. Æ уроктæ
баста революций фарстати фæдбæл, сабийтæн лæдæрун кодта
мæгур адæми æфхуæргути, уони нихмæ ци мадзæлтти фæрци тох
кæнун гъæуй, уой.
- Кæд ескæци адæми хаттæн Советон хецаудзийнадæ
ниффедар кæнунбæл тох кæнгæ æй, уæд фиццагдæр махæн-
хуæнхаг æфхуæрд дзиллæн, - дзурдта йе æ ахурдзаутæн.
1918 анзи Мæхчески Дигоргоми цæргутæн ци еумæйаг
æмбурд адтæй, уоми Аслæнгери уотæ дзурдта:
- Социалистон революци махæн, æфхуæрд адæмæн, æрхаста
сæребарæ æма гъæуама алли адæймаг дæр æ сæйраг нисанбæл
нимайа нæуæг цард тагъддæр æ уасæ цæмæй иссера, уобæл тох
кæнун. Багъæуай кæнæн нæ бартæ æмхузæнæй.
Еци анз Аслæнгери бацудæй революцион парти «Кермен»-и
рæнгъитæмæ. Зундгонд керменисттæ Арсæгти Горга, Годзойти
Кермен, Тауитти Хамби, Тауасити Сослæнбег æма иннети хæццæ
æнауæрдон тох кодта уорсгвардион æрдонгти нихмæ.
Сурх партизантæ сæхе Гурдзистонмæ ку райстонцæ, уæд
Аслæнгери Тауитти Хамби, Елбайти Дзандар æма æндæрти хæццæ
куста Дигоргоми æзнæгти нихмæ. 1919 анзи кæронмæ Дигоргоми
хуæнхаг гъæути фæззиндтæй берæ сосæг революцион къуæрттæ.
Тауасити Аслæнгери ба Фæснæли фæсевæдæй исаразта тугъдон
æма æхсаргин къуар. Уой рæнгъти адтæнцæ Уохъазти Бекмæрза,
Баликъоти Слангери, Гогунити Георги, Катаути Биздухъ, Тауасити
Сарæбий, Байцати Бидзеу, Гобети Гæлæу æма æндæртæ. Къуар
кæцифæнди афони дæр цæттæ адтæй фæдесмæ, знаги дæрæн
кæнунмæ. Уорсгвардионтæн Мæхчески ци тохæндзаумæуттæ
æвæрд адтæй, уони байсунбæл тохи æхе бæгъатæрæй равдиста
Тауасити Аслæнгери.
Уорсгвардионтæ дæрæнгонд æрцудæнцæ. Федар большевик,
адæми уарзон, хуарз æмгарæ, фудголи нихмæ æнæхатир-уæхæнæй
зудтонцæ Дигоргоми цæргутæ Аслæнгерий.
1920 анзи йе æвзурст æрцудæй Мæхчески революцион

комитети сæрдарæй. 1921 анзи ба косун райдæдта Дигори зилди
æнхæсткоми бæрнон секретарæй æма президиуми иуонгæй. Æ
ихæстæ æнхæст кодта кади хæццæ. Раст еци рæстæги Аслæнгерий
фидæ Гугъо æрцардæй Киристонгъæуи. Нур ин фадуат фæцæй
Силтанухъи урух сонгун будурти даргъ ауæдзтæ æма фæтæн
хумтæ кæнунæн, Æ реуидзаг исуолæфтæй æфхуæрд, фæллад
æма цардмæ уотæ берæ уарзондзийнадæ ка дардта, уоци хуæнхаг
адæймаг.
Аслæнгери æ рæстæг дзæгъæли не ’сафта. Йе æнхæст кодта
аллихузон бæрнон ихæстæ. 1924 анзи бæ æ курдиадæ балæвардта,
Ленини партий рæнгъитæмæ æй цæмæй райстайуонцæ, уой
туххæй. Æ курдиадæ ин исæнхæст кодтонцæ. Зингзæрдæ
коммунист æвзурст æрцудæй Цæгат Иристони тæрхондони
иуонгæй æма си бакуста 1927 анзи уæнгæ. Уой фæсте ба еу рæстæги
ракуста прокурори хуæдæййевæгæй, уæдта прокурорæй. Еци
бунати æвæлмæцгæ тох кодта советон закъонтæ царди уадзунбæл.
Æнæхатирæй дæрæн кодта нæуæг царди размæ цудæн цæлхдортæ
ка ивардта, къæрнихеуæг ка кодта, гæртамхуар ка адтæй, уони.
Уой фæсте æрвист æрцудæй Мæскумæ æма уоми æнтæстгинæй
каст фæцæй юридикон къурситæ. Уордиги ку исæздахтæй, уæд
косун райдæдта Дигори зилди прокурорæй.
1930 анзи Дигоргоми хуæнхаг гъæути цæргутæ ниллæудтæнцæ
Силтанухъи сонгун будуртæмæ ледзуни фæндагбæл. Урух
тъæпæнти æрæнцадæнцæ уæхъæцæгтæ, дзинагъайæгтæ,
гæлиатæгтæ, мæхческæгтæ, фæснæйлæгтæ æма стурдигойрæгтæ.
Сæ еумæйаг хæдзарадæ рахудтонцæ «Хонх», сæрдарæй ба ин
равзурстонцæ Тауасити Аслæнгерий. Фал уой фæсте сурхдигойраг
колхоз исхудтонцæ граждайнаг тугъди бæгъатæр, се ’мзæнхон
Гетъоти Хаджиомари номæй.
Аслæнгери хæдзарадон кусти дæр æхе равдиста арæхстгин
разамонæгæй. Ахсгиаг фарстатæ лух кодта адæми хæццæ
æмвæндæ, æмзундæй. Æвзонг еумæйаг хæдзарадæ тиллæги
æма фонси кусти анзæй - анзмæ цудæй еу æнтæстæй иннемæ.
Колхози иуæнгтæ цардæнцæ уосæнгти, фал сæ амондæй нецæмæй

гъаст кодтонцæ, еумæйаг гъуддаг нимадтонцæ хестæрбæл. Фал
Аслæнгери лæмбунæг æ цæстæ дардта артели иуæнгти царди
уавæртæмæ æма хæдзаради фадуæттæ куд амудтонцæ, уотæ син
сæ уавæртæ хуæздæргæнгæ цудæй,
- Раледзæг адæммæ паддзахадæ æ гъос ку нæ фæддара, уæд
бухсгæ кæндзæнæнцæ, фал йе раст нæ ’й, æма гъæуама мæхе
курдиади хæццæ бахатон уæлдæр оргæнтæмæ, - исфæндæ кодта
колхози сæрдар. Æма анзи кæрони хæдзаради еумæйаг æмбурди
колхозонтæ сæ радон ихæстæбæл ку дзубанди кодтонцæ, уæд
Гетъоти Елбиздухъ, Рæмонти Цæрай æма Тауасити Аслæнгерийæн
бафæдзахстонцæ, цæмæй етæ фæццæуонцæ Мæскумæ æма
Советон хецауадæй ракурдтайуонцæ раледзæг адæмæн
материалон æгъдауæй банхус кæнуни фæрæзнитæ. Хецауадæ
устур аргъ искодта хуæнхæгти курдиадæн æма син балæвар кодта
фондзсæдæ мин соми, гъæдæрмæг, зæгæл, хуарæнтæ æма æндæр
уæхæн арæзтадон æрмæгутæ цæрæн хæдзæрттæ аразунæн. Цубур
рæстæгмæ нæуæг советон гъæумæ уагъд æрцудæй дон Ирæфæй,
исаразтонцæ нæуæг агоригæнæн завод. 1934 анзи ба гъæуи
бæрæг астæу дæргъæй - дæргъæмæ исфедудта дууæуæладзугон
астæуккаг скъолай азгъунст. Колхозонти сувæллæнттæн æмбæлгæ
фадуæттæ арæзт æрцудæй æнтæстгинæй ахур кæнунæн.
Фæстæдæр Аслæнгери куста Ирæфи райони æнхæсткоми
сæрдарæй, уой фæсте ба - Цæгат Иристони прокурори
хуæдæййевæгæй.
Фал... Фал Советон цардарæзти æзнæгти цъаммар хахур
æвзæгтæ бахъæрдтæнцæ тохи æхсист Тауасити Аслæнгерий
раст уодмæ дæр. Уони хахуртæй ахæст æрцудæй æма 1937 анзи
рамардæй ахæстдони.
Æвæд нæ фæцæй Аслæнгери. Уомæн æ еунæг фурт Æхсарæ
адтæй Советон цардарæзтбæл æ фиди хузæн еузæрдион æма
Фидибæсти Устур тугъди бæгъатæр архайæг. Йе кади хæццæ
фæммард æй сахар Севастополи. Аслæнгерий царди ’мбал
Марусйæн байзадæй дууæ кизги - Зарæ æма Фатимæ. Зарæ
нуртæкки косуй нæ республики æнæнездзийнадæ гъæуайкæнунади

министради дзæбæхгæнæн хайади хецауæй, Фатимæ ба косуй
горæт Орджоникидзей сувæллæнтти сæйгæдони дохтурæй.
15 февраль 1979 анзи.
ТЕМИРАТИ ХЪОЙБАЙИ ЗАР
Ирон адæми фурттæ се ’хсарæ æма бæгъатæрдзийнадæй устур
бунат ниййахæстонцæ Фидибæсти Устур тугъди. Лæгæвзарæн
тохмæ фæдеси ка фæцудæй, уонæй хъæбæр беретæ бавдистонцæ
сахъдзийнадæ.
Æрбалæборæг гитлерон лæг сирдтæ берæ цардбæллон
адæми фудфæззæг фæккодтонцæ, бабун кодтонцæ æнæнгъæнæ
хæдзарвæндæгтæ.
Уонæй адтæнцæ Дигоргоми цæргутæй Дзагкойти Дуге,
Сослæнбег (Дзодзег), йе ’нсувæр Заурбег, Даде, Хъазахти Хаджи,
Хамбий, Темирати Муха æма берæ æндæртæ.
Уорсхонхи хонсар фарс, рæсугъд æрдзи гъæбеси Фæрæскъæтти
гъæуи игъæлдзæгæй цардæй Темирати Мухай хæдзарвæндаг.
Муха æма æ цардæмбал Сафиатæн адтæй дууæ фурти æма
фондз кизги. Цæуæт разиндтæнцæ коммæгæс æма цардбæллон
сувæллæнттæ. Сæ ниййергутæ сæ ахур кодтонцæ хуæрззæрдæ
унбæл. Сæ дууæ фурти Саулæг æма Хъойбай тугъди фиццаг
бæнтти Дигоргоми уонæхсæртти хæццæ фæдеси фæццудæнцæ
æрбалæборæг фудголи дæрæн кæнунмæ. Тугъди будурæй сæхе
нæ раластонцæ Саулæг æма Хъойбай дæр.
Кæд ма хуæрзæвзонг адтæй, уæддæр сæ кæстæр биццеу
бавдиста устур лæгдзийнадæ. Уæд Хъойбайбæл цудæй æдеугурæй
17 анзи. Ахур кодта ФЗУ-й Орджоникидзей горæти,
Тугъди Хъойбай адтæй автоматæй æхсæг. Адæми цифуддæр
æзнаг æ тæлæнтæ хаста Орджоникидзе, Грозна, Баку æма
иннæ кавказаг гъæздуг сахартæмæ. Йе ’стурдæр тухтæ ардæмæ
исаразта.

1942 анз. Фæззæг. Карз тугъд цудæй Кавказмæ бацæуæнти.
Хъойбай адтæй, Заманхъули тегътæбæл ци тох цудæй, уоми.
Мæлæтдзаг тох кодта гитлерон балберæгъти нихмæ.
Æ гъæуккаг, æ раздæри ахургæнæг Дзагкойти Владимир
Хъойбайи туххæй уотæ финста:
— Хъойбай адтæй æ фиди хузæн уæйгутæ арæзт. Нигки ба
ма æцæг хуæнхаг лæги хузæн - нифсхаст æма цæрдæг. Тæрсун
ци æй, уой лæдæргæ дæр нæ кодта. Йе ’мбæлтти дæр разæнгард
кодта гитлеронти фалгæрон кæнунмæ. Мæнæй не ’ронх кæнуй,
1942 анзи 17 октябри Заманхъули тегътæ æма «Катюшити» богъ-
богъ, пулеметтæ, автоматтæ æма тобпити къæр-къæр, бомбитæ
æма гранатти дæгæрна, гитлеронти гъæрзун исхæлæмулæ ’нцæ.
Тугъди цирен устурдæр кодта. Берæ рауæнти не ’фсæддонтæ
фрицти хæццæ гъæбес хуæстмæ бацудæнцæ. Ами нæ Кавкази
адæмтæ æвдистонцæ æцæг нæртон лæгдзийнадæ. Уонæй адтæй
нæ æнхуæцфарс Темирати Хъойбай дæр.
Тегъæй ракæсон, зæгъгæ, фæххард кодтон еу фахси, æма мæ
гъоси æрцудæй дигорон дзурд. Бауадтæн имæ, бæласи рæбун
Хъойбай æ рахес къох æма æ дæндæгутæй бæттуй æ галеу цонг.
Ма рауадзæ, зæгъгæ, мæмæ исдзурдта. Йи куйтæ ми ервæзунцæ.
Æз ин рабастон æ цæф, нецибал мæмæ исдзурдта, уотемæй
фæннæхстæр æй.
Знаг бæрзæй цæфти хæццæ уоци тегътæй гъæди æрдозтæй
сурд æрцудæй. Изæрæй тугъд фенцадæрæй. Мах æмбурд кæнун
райдæдтан цæфтæ æма мæрдти. Фæццæун Тадети Мæхæмæт,
Зембатти Мирони фурт Алихан æма ма еу дууæ æфсæддоней
хæццæ.
Еу рауæн Хъойбайи рауидтон хъанæй. Мæ бауæр нидиз -
диз кодта, Мæ цæститæ мæбæл ратар æнцæ. Тагъд - тагъдæй
имæ батунсдтæн... Бæргæ ма ’й фергъувтон. Æйд, мæ бæгъатæр
цæргæс, зæгъгæ, имæ исдзурдтон.
Фал... фал, дæ балгъетæг уотæ. Мæ хæццæ ка ’дтæй, уонæн сæ
цæститæ донæй райдзаг æнцæ. Кæсун æма æ фалдзос дзæвгарæ
мæрдтæ. Фрицтæ къудуртæй лæуунцæ. Хъойбай сæ сæрсæститæ

æма иуонг гъæуаггинтæ бакодта. Кæмæн ба си йе ’стур къохтæй
æ илгъаг хорх балваста. Ба сæ нимадтан, æма еци цубур карз тохи
Хъойбай мæрдтæмæ барвиста дæс гитлерони.
Минкъий æндæдæр цудæй адæймаги гъæрзун. Мах имæ
бацудан æма дин йе ба, гитлерон æ Райгурæн бæстæбæл
гадзирахатæй ка рацудæй, уæхæн. Хъойбай ин æ тумбул къохæй
æ фарс ниццавта æма бæласи кæлдæбæл бахаудтæй.
- Йе (Хъойбай) еунæг нæй, фондз лæги æй. Æз куд
фæууидтон, уотемæй уомæн кенæ дууæ зæрди ес, кенæ ба - æртæ,
загъта æрдæг цъæрæмухститæй йи мæнгард-махæй цафтан, йе ба
гъæдæгæй-гъæдæгдæр кодта. Тогуомæнти нæ бакодта.
Уайтагъд Хъойбайи сау хабар райгъустæй не ’фсæддон хай-
бæл. Æхсæви тари æрæмбурд æнцæ.
Мах Хъойбайи байвардтан бæласи буни. Æз бæласæ лигъз
æрамадтон мæ крдæй æма ’йбæл сау къариндасæй ниффинстон:
«Ами æвæрд æй Темирати Мухай фурт Хъойбай - фæрæскъæттаг,
нæ абони карз тохти бæгъатæр, 1942 анз, 17 октябрь».
- Хъойбай, ард хуæрæн, нæхе бæсти дæр цъаммар знаги ке
дæрæн кæндзинан, уобæл, - загъта карзæй Дзоблати Иса.
Дзагкойти Владимир фегъосун кодта æ уарзон гъæубæстæмæ
Хъойбайи зин хабар. Уой ласунмæ рацудæнцæ æ ниййерæг мадæ
æма фидæ, æ хуæрæ Нагъуæ, Хъазахти Тотурбек æма Тадети
Мæхæмæт.
Гъизт зумæг, мет арф ниууардта. Зинтæй иссирдтонцæ
Хъойбайи цирт. Устур кади хæццæ Хъойбайи байвардтонцæ
Фæрæскъæтти уæлмæрдти.
Содзаггаг зианмæ берæ дзиллæ æрæмбурд æй нæ Иристони
сахартæ, гъæутæ æма кæмттæй.
Хъойбайи æнафони мæлæтбæл адæм нæ, фал ма къæдзæхтæ,
фиддæлтиккон мæсгутæ æма æносон цъæх нæзи бæлæстæ дæр сæ
цæстисуг калдтонцæ. Ирæфи дон ба æ гъарæнги уолæнтæ сурдта.
Уазай хонх, Уорс хонх нин тæфирфæс кодтонцæ зæрдхъурмæй.
Сафиатæн бабæй иснæуæг æнцæ æ рагон зинтæ, граждайнаг

тугъди ин уорсгвардионтæ сæ тæккæ дуармæ ци дууæ æнсувæри
ниййауигътонцæ, уоци Цæрай æма Гъуллæ.
Мади содзаггаг гъарæнгитæ æма адæми кæунмæ къæйдортæ
фæркгай хаудтæнцæ. Хъойбайи хуæртæ ба, кæунгъон нæбал
уогæй - гæди гъæдау, ризтæнцæ.
Фæллонгин Мухай зæрдæ уæззау зинтæ нæ бауорæдта æма
батарæй. Сæрбонзонгæ ниййерæг мадæ берæ хæрæ бавзурста.
Хуæнхаг фидтæлтиккон къæси дуармæ берæ ци кæнон, куд кæнон
фæккодта...
Темирати æгъдаудæттæг æма кадгин аци хæдзарвæндаги
æлгъистаг тугъд бабун кодта. Фæрæскъæтти ма байзадæнцæ
сæхе иуæнгти хъаурæй конд хæдзæртти ихæлддзæгтæ.
...Мах аци зар искодтан Темирати Мухай фурт Хъойбайи
устур кади туххæй.
1.
Фæсуйти сæрмæ йи Хъалай, дан, уæд тегътæ, гъей!
Йа дуйне дессаг, уæд йи Хъалай сау тегътæ...
Гæлой фахси сæрæй Хъойбай нигъгъæр кæнуй, гъей! -
Æйд Дигорæ, ма ’рбауадзæн йи тоггин мегътæ!
2.
Æ фурмæстæй Ирæф уæд дортæ æуурста, гъей!
Æйд, æдта мæстгунæй дортæ æуурста, гъей!
Темирати Хъойбай лæгæвзарæн тохи, гъей!
Æзнæгти нихмæ нифсхастæй æмпурста ...
3.
Дорæги коми берæгъбадæн лæгæттæ ...
Йа, мæнæ дессаг, берæгъбадæн лæгæттæ ...
Тохи будури Хъойбай нигъгъæртæ кæнуй, гъей!
- Уадзуй мæлуйнаг æзнаг мингай æ мæрдтæ!
4.
Дæлæ денгизи, дан, устур кæфтæ ку ее, гъей!
Æйд дуйней, æдта, уой зæгъунæн кæфтæ, дан...
Темирати Хъойбай ниггузавæ кæнуй, гъей!
- Ка мин бабæдта мæ содзгæ цæфтæ?!

5.
Мæхчески цæлхгæнæг дæндæгтæ ку сагъта, гъей,
Æйд, æдда, дуйней, уæй дæндæгтæ ку сагъта...
Æ тохон æмбал Дзагкойти Ладемур, гъей!
Хъойбайæн уоми уæд æ цæфтæ ку баста...
6.
Кæндусгини фахсæй гæггог ку бауаста, гъей!
Æйд, ци кæнон? Гæггог, дан, уæд бауаста...
Темирати Хъойбайæн цæрунгъæуагæй, гъей,
Заманхъули гъæди æ тог, дан, ку баласта...
7.
Зæрингурд нин кард æма ронæ искодта, гъей!
Йа мæнæ дессаг, кард æма ронæ искодта ...
Темирати Хъойбай ба нæ дзæбæх дзиллæн, гъей,
Уæд кадæ æма Ном ку искодта!..
2 мартъи 1991 анз.
ЦÆУ - БОДЗОЙ ЗАР
Цели сæри бодзо бадуй,
Сой, сой, сой, уæридадæ, сой, сой!
Ейæ уоми синæр цæгъдуй.
Сой, сой, сой, уæридадæ, сой, сой!
Йи уæздæнттæ ймæ къохаууонæй кæсунтæ ниййагайунцæ,
Сой, сой, сой, уæридадæ, сой, сой!
Сæ кæстæрти ймæ æрветун фæндтæ никкæнунцæ,
Сой, сой, сой, уæридадæ, сой, сой!
Уай, йи кæстæртæ сæхе салдзабур æма местæлæй исаразунцæ,
Сой, сой, сой, уæридадæ, сой, сой!
Уай, сæ мадтæлтæ син фæндарасти туххæй къеретæ ракæнунцæ,
Сой, сой, сой, уæридадæ, сой, сой!
Уай, устур нифсæй имæ ранæхстæрунцæ,

Сой, сой, сой, уæридадæ, сой, сой!
Уай, йи кæрз хæрди ймæ исхард кæнунцæ,
Сой, сой, сой, уæридадæ, сой, сой!
Йи цæфрæбунмæ гурруст гæнгæ æрцæйтулунцæ,
Сой, сой, сой, уæридадæ, сой, сой!
Æфсатий цæу - бодзомæ нигъгъæртæ кодта,
Сой, сой, сой, уæридадæ, сой, сой!
Уай, дæ синæр цæгъдун дæр сæмæ, уай, ма ниууадзæ,
Сой, сой, сой, уæридадæ, сой, сой!
Уай, йи цæу-бодзо дæр гæзæмæгомау,
Уæй, æ рахес гъос базмæлунтæ кодта,
Сой, сой, сой, уæридадæ, сой, сой!
Ай, цауæйнæнттæ дæр сæ фурмæстæй сæ дæндæгтæй,
Уай, се ’нгулдзитæмæ фæллæборунцæ,
Сой, сой, сой, уæридадæ, сой, сой!
Уай, ци бæллах уа, ка нæбæл рамбалдæй?
Уай, кадæр нин хийнæ искодта,
Сой, сой, сой, уæридадæ, сой, сой!
Уой, иуонтæ бæрзонд æма сæргубурæй,
Уой, æрбаздæхунцæ,
Сой, сой, сой, уæридадæ, сой, сой!
Уой, дзорæгмæ нæбал дзорунцæ,
Уой, кæсæгмæ нæбал кæсунцæ.
Сой, сой, сой, уæридадæ, сой, сой!
Уой, уалинмæ уартæ фахси æрбазиндтæй, киудтитæ гæнгæ,
Сой, сой, сой, уæридадæ, сой, сой!
Уой, сæппæркъе æма лæузæнгойнæ, гъузгæ - гъузгæ,
Сой, сой, сой, уæридадæ, сой, сой!
Уомæн æ топп - рæхсæнтæй бает,
Сой, сой, сой, уæридадæ, сой, сой!
Уой, æ йастæу ба бинагæй æлвæст,
Сой, сой, сой, уæридадæ, сой, сой!
Уой, йи Æфсати ба йи цæу-бодзомæ нигъгъæртæ кæнуй,
Сой, сой, сой, уæридадæ, сой, сой!

Уой, æрбадæмæ цæуй, гъе нур дæхе гъæуай кæнæ!
Сой, сой, сой, уæридадæ, сой, сой!
Уой, Æфсатий фæдес æма сæппæркъей топпи гæрах,
Уой, еу рæстæги æрцæунцæ,
Сой, сой, сой, уæридадæ, сой, сой!
Уой, цæрдæггомау имæ ку бауайуй,
Уой, æ кардæй æй ку банисан кæнуй,
Сой, сой, сой, уæридадæ, сой, сой!
Уой, уомæн æ фид - хæдзари дзаг,
Сой, сой, сой, уæридадæ, сой, сой!
Уой, уомæн æ фиу - æ цари дзаг,
Сой, сой, сой, уæридадæ, сой, сой!
Уой, мæнæн дæр си фезонæггаг ку равардта.
Уой, мæнæ адæн, сиугинти басæй æфсес куд уайтæ,
Сой, сой, сой, æфсес куд уайтæ!
Иорн аЪсемон сфæлдыстад
КОСÆ, БИЦЦЕУ!
Косæ, биццеу, косæ
Зæрддагонæй дзæбæх,
Зæнхæй пайда есæ,
Хуæрзхаст дарæ дæ бæх,
Зæнхи сойнæ хуасæ ’й,
Ма ’й кæнæ цъæхуæл.
Косæг лæг си боз æй,
Нæ ’й уадзуй дзæгъæл.
Поэт седуй кæстæртæмæ:
Ка фæккосуй зæрдæй,
Йе фæццæрæд фæрнæй,
Алкæд боз уæд цардæй,
Цох ба фæууæд рунæй!
=> Щ 339 Ш с

ЖИВЁТ В ПАМЯТИ ЛЮДСКОЙ
(ОЧЕРК)
Шлепая босыми ногами по вязкой и холодной грязи
десятилетний оборвыш шел по улице, В это время мимо него
с веселым смехом пробежала группа мальчиков, одетых во все
новое с книгами в руках. Прищурив глаза от набежавших слез,
Дудар съежился от холода и вернулся домой. На подоконнике
лежали обрывки книг. Дудар силился прочитать, но не смог. В его
детской головке роем теснились мысли. Очень хотелось знать,
почему звезды падают, почему птицы зимой улетают на юг, а
весной возвращаются сюда, почему он, Дудар, должен работать,
в то время как дети богачей гуляют по улицам, играют, получают
подарки. Среди всех выделялась мысль - надо научиться читать
и писать.
Через некоторое время Дудару разрешили посещать учебные
занятия. Радости не было конца. На уроках он старался запомнить
каждое слово учителя, старательно выводил буквы, цифры,
внимательно заучивал все.
Вскоре он стал лучшим учеником в классе. Но проучился
всего четыре года и вынужден был работать в бедном домашнем
хозяйстве. Теперь он повзрослел, почти заменил главу семьи.
Отец его Степан, работая наемным у кулаков, трагически погиб,
а на руках у матери Салимат - Акъоон осталось трое детей. Тогда
ей всего было 24 года.
Дудар Степанович Бердиев родился в с. Христиановском
(ныне г.Дигора) в 1893 году в семье крестьянина-бедняка.
В 1913 году окончил отделение проповедников Ардонской
духовной семинарии. В 1914 году выезжает в город Тверь с целью
заработать на бедную избушку. Работал акцизным один год. Потом
вернулся в Осетию. Но он не пошел распространять среди народа
религиозные проповеди. Был идейным противником религии.
Его тянула школа к себе. Среди дореволюционной осетинской

интеллигенции осетинское учительство занимало видное место,
было в общей своей массе прогрессивно-демократическим
по мировоззрению, - некоторые учителя, связавшие свою
судьбу с революционным движением еще в дни первой русской
революции, имели «удовольствие» сидеть в царской тюрьме и на
собственном опыте познакомиться со всеми прелестями этого
царского карательного заведения. Это Михаил Гарданов, Харитон
Уруймагов, Гиго Дзасохов и др.
Значительное количество осетинских народных учителей
составили костяк партии «Кермен», а затем были членами
Коммунистической партии (Шамиль Абаев, Илас Худалов, Петка
Таболов, Георгий Дзилихов, Никита Тинаев, Василий Кургосов,
Кермен Годзоев, Виссарион Загалов, Слангери Тавасиев, Михаил
Кокиев, Дзибирт Бугоев, Налык Джигкаев, Казболат Туаев,
Хаджиомар Зангиев, Георгий Тотоев, Буцка Дзугаев, Елиса
Цебоева, Дусинка Тогоева и другие.)
Среди осетинского учительства были и такие лица, которые
весьма успешно сочетали свою педагогическую работу с
журналистской работой в прогрессивных органах печати
(Харитон Уруймагов, Михаил Гарданов, Георгий Кокиев, Губади
Дзагуров и др.). Были среди них и такие, которые учительство
сочетали с научными занятиями, с записью памятников народного
творчества (Цоцко Амбалов, Михаил Гарданов, Губади Дзагуров,
Гагудз Гуриев и другие.).
И вот сын бедного крестьянина Дудар Степанович Бердиев
тоже избрал себе путь наставника крестьянских детей. Ему
пришлось учительствовать в селах Осетии:в Христиановском, в
Ольгинском, в Урсдоне, в Чиколе, в Донифарсе и в Дур-Дуре. Он
везде проявлял себя инициатором всех хороших начинанаий в
области развития народного просвещения.
Д.С. Бердиев был членом партии «Кермен». В борьбе против
деникинской белогвардейской банды принимал активное участие.
Среди трудящихся масс Осетии проводил большую полтико-

массовую работу, доходчивым словом доводил до широких масс
политику ленинской партии.
До установления Советской власти в селах Северной Осетии
не было соответствующих помещений для ведения нормальных
учебных занятий. Сельские жители из своих средств приобретали
частные дома для школы. Дети оставались вне школы, если такие
помещения арендовать не было средств.
Северо-Осетинский Училищный совет, который находился в
городе Дзауджикау, тогда ведал делами народного образования
Северной Осетии. В 1917 году Совет включил это учебное
заведение в список школ, содержащихся за счет государства.
После этого в школе могли учиться дети не только лиц, купивших
допод школу, но и других граждан.
С восстановлением Советской власти и в Осетии на
Владикавказском окружном революционном комитете был
создан отдел народного образования - ОСОНО. Отделом
заведовал Губади Алекссеевич Дзагуров (ныне профессор).
Главнейшей задачей ОСОНО было налаживание нормальных
учебных занятий в школах, открытие новых школ, подготовка
учительских кадров, ликвидация неграмотности среди взрослого
населения, - рассказывает Губади Алексеевич, - наш отдел
проявлял особую заботу в отношении более отсталых сел в
прошлом, а их было много.
Дудар Степанович тогда работал школьным инспектором
ОСОНО. Перед работниками осетинского отдела народного
образования стояли большие задачи, которые надо было срочно
решить практически. Так, в селах, например, срочно нужно было
строить школьные здания и направлять туда учителей. Особое
внимание обратил он на обеспеченность школ местными кадрами.
Сам организовал подготовительную группу в педтехникуме из
молодежи Чикола и Аескен. В результате этого многие из них
успешно окончили техникум и стали учителями начального звена.
Это Ибрагим Гамосов, Слангерий Дзатцеев, Мухарбек Цебоев,

Израиль Цеов, Агубекир Караев, Осман Царикаев, Мурадин
Макоев, Астемур Бадзиев и др.
Селение Чикола по количеству дворов и общего числа
жителей было одним из крупных плоскостных сел в Осетии. Оно
занимало в Осетии третье место, а среди дигорских сел второе,
уступая место в этом отношении лишь с. Христиановскому
(г.Дигора), в то же время это селение, как и с. Аескен, было
самым отсталым селом, очагом мусульманского фанатизма и
изуверства, поставщиком мулл не только в мусульманские села
Северной Осетии, но и в села соседней Кабарды. В селении
было большое число неграмотных, невежественных хаджи, т.е.
лиц, совершавших поломничество на родину Мухаммеда, в
Мекку и Медину. Они распространяли среди трудового народа
разные небылицы различного содержания. При пяти мечетях
существовали мулльские школы-медресе, где в головы детей изо
дня в день вбивали коран на непонятном арабском языке.
С осени 1920 года в Чиколе была открыта на базе частной
школы для ста дворов в бывшем Цориевском доме советская
школа первой ступени. Учителем здесь работал Григорий
Гриценко. Работники мечети создавали тяжелую атмосферу
молодому советскому учителю. Часто срывались учебные
занятия. Количество учащихся быстро сокращалось. Коммунисты
и активисты села били тревогу и сообщали о создавшемся
положении в областной отдел народного образования.
Аетом 1925 года в кабинете заведующего Облоно зав. Отделом
Губади Алексеевич Дзагуров и инспектор школ Дудар Степанович
Бердиев вели оживленный разговор, кого направить в с. Чикола
в качестве заведующего школой.
- Участок тяжелый. В этом большом селе предстоит
проделать большую работу и необходимо послать туда такого
человека, который бы смог сделать все необходимое для
укрепления советской школы, говорил Г.А. Дзагуров, обращаясь
к Дудару Степановичу Бердиеву. Собеседник Дудар Степанович
был знающим и смелым педагогом. Хотел видеть крестьянских

детей грамотными. Глубоко задумался. Он взвесил все. Ему
было известно, в какой среде будет вести свою работу. Знал, кто
его будет поддерживать, а кто будет мешать ему в трудной, но
увлекательной работе.
- Если разрешите мне, то поеду я в Чиколу. Сделаю все
необходимое, чтобы по-деловому организовать воспитание и
обучение чиколинских малышей, - после долгого молчания
сказал Дудар Степанович.
Из города в деревню Дудар Степанович поехал по велению
сердца. Энергично, с большим энтузиазмом взялся он за работу
в Чиколе. Но в неприспособленном для занятий помещении в
доме Габули Цориева, почти невозможно было вести учебные
занятия с детьми. Сознание подсказывало ему, что прежде всего
необходимо соответствующее школьное помещение. Заведующий
ОСОНО Г.А. Дзагуров, областной инженер А.А. Романович
и вновь назначенный заведующий Чиколинской школы
Д.С. Бердиев составили свой проект строительства здания
школы. Вопрос строительства сначала решили на заседании
сельисполкома, а потом - на расширенном сходе жителей села.
Здесь с обстоятельными докладами выступили Г.А. Дзагуров и
Д.С. Бердиев. Государство отступило половину сметной суммы,
остальные средства решили внести сами жители села.
- Вопрос обсуждался горячо и принципиально, - говорит
Г.А. Дзагуров, - противники советской школы всеми силами
старались провалить дела народного просвещения. А враги
советской власти, представители мечети, грубо обрывали
докладчиков выкриками:
- Мы хотим знать, в этой школе наши дети будут изучать
коран и арабский язык или нет?! Где наша совесть перед аллахом?
Доладчики умело и спокойно разъясняли, что народная
власть никого не преследует за религиозные убеждения, но
советский закон в категорической форме запрещает воспитывать
детей в религиозном духе. Здесь они убедительно разъяснили
постановление Совнаркома РСФСР от 28 января 1918 года об

отделении церкви от государства и школы от церкви. Говорили
также о новом подъеме народного образования и просвещения.
В 1924-25 учебном году, например, было выделено на народное
образование около 300 тыс. рублей или 32, 4% местного бюджета.
Строительные работы в Чиколе прошли успешно. Жители
села проявили большую активность. Осенью 1928 года классные
помещения новой школы были заполнены жизнерадостной
детворой.
- Да здравствует Советская школа! - звучало везде.
Как большой праздник, как веху в жизни встретили это
событие жители Чиколы. Дети теперь уже садились на настоящие
парты, писали на настоящих школьных досках, имели учебники и
тетради. И вот начинается славная история Чиколинской школы.
С первых же дней работы в Чиколинской школе Дудар
Степанович внимательно изучал людей. Быстро установил, что
главным тормозом в коммунистическом воспитании людей
является религия.
- Вооружаться надо, - думал он, упорно изучая труды
К. Маркса, Ф. Энгельса, В.И. Ленина и других теоретиков
марксизма о религии. Всегда избегал резких грубых слов и был
терпелив в отношении к верующим. Имел в виду указание Ленина
по этому вопросу.
- В процессе своей работы в Чиколе Дудар Степанович вел
полемику с Хаджи. Часто вечерние часы проводил молодой учитель
в спорах с Хаджи. И радовался верности своих доказательств в
ложности положений, защищаемых Хаджи, - вспоминает бывшая
учительница Чиколинской школы Н.А. Азарова - Бердиева.
Большой человеческой теплотой и задушевностью были
проникнуты доклады и лекции Дудара Степановича.
- Доброе, идущее от глубины сердца слово, - говорил он,
нужно людям не менее, чем хлеб.
На его выступления трудовое население шло с большим
желанием. На заданные вопросы отвечал он содержательно

и интересно. Так, например, Тембол Тавасиев его спросил о
происхождении с.Чикола. Дудар Степанович ждал этот вопрос и
ответил конкретно:
- Я имел беседу по этому вопросу со старожилами, копался
в архивах. По архивным данным с. Чикола основано в 1837 году.
С 1852 года Чикола становится, по официальному решению
Горской администрации на Кавказе, местом поселения осетин -
дигорцев. Мною установлено, что первыми посланцами были
Цориевы, а затем Царикаевы. Помнящие старики говорят, что они
здесь застали большой лиственный лес. Посланцы были родом
из с.Карагаш (Хъæрæгъæс). Оно было расположено на правом
берегу реки (Уорсдони дон) за селом Урсдон юго-восточной
стороны. Достоверные факты говорят о том, что до заселения
Цориевыми и Царикаевыми на юго-западной и южных окраинах
территории с.Чикола находились стойбища ногайских племен.
После себя они оставили останки материальной культуры:
обломки кувшинов, места, где обжигали гончарные изделия
для домашнего обихода, места костров (слой золы и угля),
многочисленные курганы для погребения. Из них по сей день
три кургана резко выделяются своей высотой (æртæ туппури).
Народное предание гласитхвое название с.Чикола получило
именно оттуда, об этом свидетельствуют многочисленные
данные. Так ногайское слово «Учи» в переводе на русский язык
означает «три». Другое ногайское слово «хъола» - курган, холм.
/^ая определения места своего заселения самыми заметными
ориентирами являлись эти три кургана и звучало это по-ногайски
«Учи хъола». Подумайте, постепенно произношение этого слова
исказилось и начали говорить «Чикола». Оно и закрепилось
как название вновь образованного села. Присутствующие
зашевелились. Им понравился умный совет просветителя.
Он, как лектор-атеист, всесторонне раскрывал затронутую
тему, добивался не только того, чтобы слушатели получали не
только определенный фактический материал, но и внутренне
соглашались бы с его доводами, принятия их как свою точку

зрения. Умело подбирал материал, интересно подавал. Слушатели
с доверием относились к нему.
На уроках он стремился к такому освещению всех тем по
истории, касающихся атеистического воспитания учащихся,
чтобы оно способствовало их диалектико-материалистическому
пониманию исторического процесса и активно служило политике
партии, направленное на полное преодоление религиозных
пережитков. Дудар Степанович умело расскрывал ученикам
причины происхождения религии, корни ее возникновения.
Учащиеся получали на его уроках представление,
как религиозные верования возникают, развиваются и
видоизменяются в зависимости от изменения социальных
условий того или иного общества.
Дудар Степанович доступным дляучащихся языком объяснял
такие конкретные вопросы, как: Что такое рлигия? Когда возникла
религия? Почему возникла религия? и т. д.
Программный материал он умело увязывал с местной жизнью
учащихся. Так, школьники, например, от него узнавали такие
вопросы: какие у осетин религиозные праздники и обряды. Как
они возникли?
Удачно пользовался материалами художественной литературы.
Под его руководством учащиеся старших классов показывали
спектакли, декламировали стихи и рассказы с атеистическим
содержанием.
Перед коллективом учителей директор школы ставил задачу,
чтобы у малышей не крепла цепь предрассудков. Он утверждал,
что вера в божественное чудо происходит из церковной молитвы
или из легенды, остается верой. Тем громче и весомее должен
быть голос школы, противопоставляющей суеверию научное
представление об окружающем нас мире.
Ответить на вопросы детей о природе вещей отнюдь нелегко:
очевидна абсурдность их заблуждения, но очень непросто
доходчиво и без упрощений рассказать об эволюции живого
на земле, дать человеку четкую картину мира. Чтобы слушая

легенду дедушки о женщине, которую бог превратил в камень,
впечатлительная внучка воспринимала бы только красоту мифа
без доли религиозного одурманивания. И на уроках биологии,
географии, литературы, истории и при проведении атеистических
бесед и вечеров учителя воспитывали у ребят умение понимать
красоту легенд - прекрасных цветков, взращенных народом,
отбрасывая их суеверную оболочку
В школе была создана постоянно действующая атеистическая
комиссия, ее возглавляла учительница русского языка и
литературы Н.А. Бердиева.
В массово-разъяснительной работе атеистической комиссии
и всему учительскому коллективу большую практическую
помощь оказывали активисты села Бочико Марзоев, Амурхан
Хасцаев, Муса Царикаев, Габалиндза Гарданов, Мурат Албегонов,
Тасо Тотоонов, Агубекир Тетцоев, Алихан Гуев и многие другие.
Именно на них надеялся и в результате их активной помощи
Дудар Степанович Бердиев достигал отрадных успехов в
воспитательной работе, в коренном переустройстве деревни.
Учительский коллектив школы поставил перед собой задачу:
добиться, чтобы атеистическое воспитание в школе стало
составной частью коммунистического воспитания, чтобы до конца
искоренить в среде детей суеверия, предрассудки, всевозможные
неверные толкования явлений природы и воспитать детей
атеистами, борцами против суеверий и предрассудков. Учителя
стремились придать своей образовательной работе школы ярко
выраженную атеистическую направленность.
Дудар Степанович собирает народное творчество. Он был
большим другом чиколинских сказителей, певцов и танцоров.
Своим красивым почерком записывал в тетрадь дигорские
сказки, песни, пословицы, поговорки и загадки, все, что удавалось
услышать интересного. Потом дарил детям чудесные сказки
Дигории - чудесную шкатулку - полную драгоценных сокровищ
- поэтических сказок горцев. И школьников учил, как собирать
народное творчество.

- Не прочно то слово, которое не записано. Записывайте,
чтобы сказки не терялись, не искажались теми, кто рассказывает
их, - требовал он от учащихся. Школьники потом с большой
охотой брались за это дело. Заводились рукописные журналы по
сбору этих материалов. В результате такой работы возбуждалась
творческая мысль школьников и благотворно влияла на развитие
интереса к истории, этнографии и культуре края.
До приезда Д.С. Бердиева в Чиколе среди учащихся не было
девочек. Распространители мусульманской религии считали,
большим позором отдавать девочек в школу. Он поручил
учительнице Н.А. Бердиевой и другим авторитетным лицам
взяться за вовлечение девочек в школу. Среди первых были Сара
Дзадзаева, Аминат Цориева, Тамара Царикаева, Радинка Лагкуева
и другие. Пришлось заниматься и вопросами политехнического
обучения школьников.
Силами учащихся и учителей обрабатывается земельный
участок, где засеивали кукурузу, картофель, капусту, свеклу и
другие культуры. В школе организуется птицеферма на сто кур-
несушек. Открылась школьная столовая с правом пользоваться
ею бесплатно учащимся и активу села.
Открывается школьный кооператив аая бесплатного
пользования школьными учебниками (создан фонд учебников).
Кооперативом заведывал Омар Царикаев. Построил во дворе
школы баню. Жители ею пользовались бесплатно.
Дудар Степанович Бердиев был большим другом осетинских
писателей. Поэты Созур Баграев, Георгий Малиев, Тазе
Бесаев, Нигер, Цомак Гадиев и другие часто приезжали к нему.
Внимательно изучали его педагогическую и общественную
деятельность на селе. Поэт-революционер Созур Курманович
Баграев на дигорском языке о нем написал стихотворение
«Бердити Дударæн «(«Дудару Бердиеву»).
Раст зæгъай, ду дæр Циколай
Æруорæдтай сæ «Симдæй».
Дæ кусти фæрци се ’скъолай

Рохси цъита фæззиндтæй.
Правду говоря, ты чиколинцев,
Остановил от их «пляски общей»,
Благодаря твоей работе в их школе
Луч света появился.
Дæ реуæй син тухтонагæй
Урух фæндаг игæрдис,
Хæлаурæй, зæрангæнгæй,
Хори тунтæ нивæндис.
Своей грудью для них с большим успехом
Широкую дорогу прорываешь,
Подобно пауку, содрогаясь,
Лучи солнца ткешь.
Сæ фурцийнæй еу иннемæн
Дæ хуарзи кой æппæлуй.
Дини фæдбæл нæбал семæн,
Арфæ, дан, ин æмбæлуй.
С большой радостью один другому
Твою доблесть хвалит.
Мы больше в религиозном экстазе не пляшем,
Он, мол, благодарности заслуживает.
Сæ дингæнæг сæ кустмæ дæр,
Дæхемæ дæр азмар æй,
Фал уодзæнæ кæддæриддæр
Арфæгонд Сурх Дигорæй.
Блюстители религии из них твоей работы
И тебя самого - враги,
Но будешь навеки (всегда)
Прославляем Красной Дигорией.
1926 г. 7 сентября.
Талантливый поэт Созур Курманович Баграев дает
заслуженную оценку Дудару Степановичу Бердиеву, как
воспитателю и наставнику крестьянских масс. Он чиколинцам

дал свет знания, радовались люди и рассказывали с большим
восторгом друг другу о педагогическом мастерстве своего
просветителя. Теперь, помня важность просвещения, люди
начали постепенно отходить от религии.
Религиозные фанатики ненавидели Дудара Степановича и
других атеистов. Но в глазах трудящихся красной Дигории он
всегда будет в большом почете и, конечно, будет жить в памяти
людской.
После чиколинской школы он работал инспектором районо
ряд лет.
А вот бывшая усадьба помещиков Тугановых в с.Дур-Дур.
Она находится на возвышенности на берегу реки Дур-Дурка.
Здесь два двухэтажных дома и большой фруктовый сад. В этих
помещениях размещались Дур-Дурская средняя школа. Сюда
был направлен Дудар Степанович Бердиев директором школы. В
Дур-Дуре он застал во всех отношениях разваленную школу.
Я, автор этих строк, часто вспоминаю годы своего учения
в Дур-Дурской школе. Мы, бывшие его ученики, на всю жизнь
унесли в своем сердце самые светлые воспоминания о Дударе
Степановиче. Он нас любил искренней любовью и вместе с тем
был очень требовательным. Ревностно относясь к малейшему
проявлению халатности и безответственности, Дудар Степанович
воспитал в нас любовное и бережное отношение к книге. Особенно
нетерпеливо он относился к лентяям, к ним был особенно строг.
Незабываемым для меня стал первый урок истории. Он был
худощавый, нос с горбинкой и умными глазами, обаятельный
учитель поздоровался с нами и сразу же заговорил о труде, о его
значении для процветания нашей Родины, о наших обязанностях
и о долге хорошо учиться.
На другом уроке, хорошо помню, Дудар Степанович тщательно
вытер классную доску, взял мел, аккуратно неспеша провел на
доске четыре прямые горизонтальные линии. Потом он рассказал
нам о роли правильного, красивого почерка в жизни ученика, о
том, как мы должны относиться к тетрадям.

- Как и по книге, вы по ней учитесь, - говорил он, - чистая
тетрадь, правильный красивый почерк помогает человеку стать
серьезным, прилежным, деловитым, аккуратным во всем.
Из его слов мы поняли: человеку старательному, который во
всякой работе придерживается чистоты и красоты, и порядка,
трудиться и жить легче, интереснее.
Через несколько минут на доске появилось предложение:
«Наша школа стоит на возвышенности». Класс ахнул от
восхищения. Мы не могли отвести глаз от классной доски. А он
стоял в стороне и не мешал нам наслаждаться.
Когдая я сам стал учителем родной школы, окончательно
убедился в том, что борьба за хороший почерк - один из
важных факторов воспитания учащихся. Выработав правильный
почерк, ученик бережно относится к своей теради, старательно
выполняет письменные задания. Из него постепенно формируется
трудолюбивый человек.
Помню: Дудар Степанович собрал нас, членов учкома и
комитета комсомола в свой кабинет. Тога я был секретарем
косомольской рганизации учащихся. Беседовал о предстоящем
воскреснике. Мы, члены учкома и комитета комсомола, спорили
о каких - то организационных делах. Дудар Степанович
внимательно выслушал всех. Затем тактично предложил сделать
то же самое, но по-другому, более рационально. Убедил нас, что
будет лучше. Мы согласились.
Я уже тогда начал догадываться, что, видимо, это его
педагогическое убеждение, как директора - убеждать в форме
дружеского совета, не навязывать свою волю. И не ошибся.
Селение Дур-Дур вытянулось по обоим берегам реки. Многим
учащимся приходилось ходить в школу за два-три километра
в один конец. Малыши испытывали большие трудности: то
морозные дни, то частые дожди...А самая лучшая обувь у детей
- чувяки из самотканной материи. Отдельная часть учащихся,
увязнув в грязи, вынуждена была возвращаться с полдороги
домой. Наблюдались частые пропуски учебных занятий
школьниками.

Друг детей Дудар Степанович Бердиев долго думал о питомцах
школы. Как выйти из этого положения?!
- Необходимо организовать пришкольный интернат, -
окончательно решил он.
И вот Д.С. Бердие по примеру выдающегося советского
педагога А.С. Макаренко взялся за реализацию задуманного.
Силами учителей и учащихся начали строить жилые
помещения, баню, мастерские, спортивный зал, больницу. С
помощью Наркомпроса приобрели необходимый мягкий и
твердый инвентарь. За короткий срок был организован интернат.
Свыше ста учащихся из отдаленных окраин села резместились
в уютных комнатах. В их распоряжении - богатая библиотека,
просторный клуб, хорошо оборудованный спортивный зал,
мастерские.
Интернатцы были обеспечены одеждой и обувью за счет
государства и хозяйственных доходов от школьного сада. По
графику учителя - предметники проводили работу предметных
кружков, которые учащиеся с большим желанием посещали.
Большой славой пользовались кружки художественной
самодеятельности. Кружковцы свое мастерство показали не
только в Дур-Дуре, но и выезжали в соседние населенные пункты.
Организовали свои выступления перед труженниками сельского
хозяйства на полевых станах в Силтануке, Даргъ таге и в Кабанте.
В Дур-Дурскую школу потянулась молодежь из других сел. Так,
в этой школе успешно учились юноши и девушки из Синдзикау,
Сурх Дигоры, Толдзгуна, Христиановского, Мостиздаха...
С коллективом учителей работал умело. Особое внимание
уделял молодым учителям. Тогда я был учителем осетинского
языка и литературы.
- Не забудьте главного - надо учить детей мыслить,
развивать у них пытливость, самостоятельность, - говорил он
нам, молодым учителям, - жажда знать новое, успех в работе,
вы должны вести упорную борьбу, если хотите быть настоящими
людьми.

Впрочем, Дудар Степанович не просто советовал, как опытный
наставник своим молодым коллегам. Четко продекламировал
слова великого русского поэта Н.А. Некрасова:
«...Сейте разумное, доброе, вечное
Сейте. Спасибо вам скажет сердечное
Русский народ...»
и добавил: это «Спасибо сердечное» - будет самой высшей,
самой дорогой наградой. Каждого начинающего учителя он
внимательно изучал, находил в нем то хорошее, что, по его мысли,
развиваясь может дать ценные педагогические плоды. Уроки он
посещал не от случая к случаю, а изучал систему работы, посещал
уроки целой темы. Это давало возможность понять недостатки
молодого учителя, тут же о них говорил, высказывал конкретные
замечания и советы. В заключение вспоминал словами
СМ. Кирова, что нужно знать наизусть азбуку коммунизма, но
если она у тебя не лежит в сердце-ничего не выйдет. Ты будешь
псаломщиком коммунизма, а не бойцом.
Однажды он подумал и в заключении сказал о сане
воспитателя. Уместно привел слова В.Г. Белинского:
- Как важен, велик и священен сан воспитателям его руках
участь целой жизни человека!
И далее добавил:
- Быть для детей авторитетом - не просто пожелание, но
закон для учителя, без него не мыслим педагогический процесс.
Учитель, который не имеет авторитета у воспитанников, не в
состоянии не только влиять на их нравственность, но и дать им
хорошее знание предмета. Чтобы завоевать авторитет у ребят,
учителю необходимо обладать многими качествами и деловыми
и личными: образованностью, культурой, быть справедливым,
честным, отзывчивым, требовательным и пр. Всемерно везде и
всюду поднимал авторитет работников школы.
- Дудар Степанович всегда был рад, когда к нему обращались
с вопросами, - вспоминает отличник народного образования
П.К. Кургосов.

Петр Константинович с Д.С, Бердиевым работал свыше
двадцати лет в Чиколе и в Дур-Дуре. Нам, воспитателям детворы,
известно, что у людской радости есть удивительная особенность.
Ее, как всякую ценность, можно украсть. Но никто не может
воспользоваться похищенной радостью - она тут же обращается
в горечь. Иное дело, когда радость дарим людям. Тогда она и для
тебя растет, расцветает, становится нужной, как жизнь.
- Детей нужно учить не только читать, писать, считать, но
и трудиться, дружить. Если мы не вырастим из них настоящих
людей, то найдутся другие «учителя» и научат ребят совсем не
тому, что надо. Сорная трава сама растет. А чтобы вырастить
фруктовый сад, надо приложить немало труда, знаний, умения, -
часто говорил Дудар Степанович на учительских совещаниях и на
родительских собраниях. /^,ая того, чтобы каждый желающий смог
получить соответствующее школьное образование, - по мнению
Дудара Степановича, - необходимо было улучшить качество
учебной работы. Самое главное, чтобы школа вызвала у детей
желание учиться.' Этого школа добьется лишь в том случае, если
воспитанные ею граждане в своей личной жизни и общественной
деятельности будут примером для всех и достойным подрожания.
Первой характерной чертой гражданского достоинства человека,
по мнению Д.С. Бердиева, является любовь к Родине-чувство
самое сильное и животворное.
В педагогической деятельности он сам был образцом для
других. Никогда не имел остстающих по успеваемости. Уроки его
были тщательно продуманы до мелочей.
Преданность и любовь к детям, стремление попоплнить
свои знания и совершенствовать мастерство, доброе отношение
к товарищам по работе-все это вызывало к нему уважение и
доверие. Школьники всегда радовались его приходу и тянулись
к нему.
Дудар Степанович аккуратно вел свой педагогический дневник,
где записывал свои педагогические замечания, успехи, нужды
школы и др. Учил нас вести личные дневники. В этих дневниках
мы записывали, по его примеру, свою работу с учащимися и с
родителями учащихся.

На обложке своего дневника он написал однажды изречение
Л.Н. Толстого: «Нельзя воспитывать, не передавая знания,
всякое же знание действует воспитательно».
Жизнь Д.С. Бердиева была образцом того, как надо жить
и трудиться ради правильного воспитания подрастающего
поколения.
- Я - сын крестьянина, - говорил Дудар Степанович, - очень
люблю родную природу.
Но он больше всего любил детей, с которыми жил,
работал и которым отдавал себя и все свои силы без остатка.
Всегда относился к учителям доброжелательно. Создавал им
благоприятные условия жизни и труда. Поэтому учителя школ
других сел всегда тянулись к нему. Школа никогда не чувствовала
недостатка в учительских кадрах и технических работниках.
В школе был необычный подъем. Повысился интерес к учебе.
Взволнованная дурдурская детвора жаждала знать все. Школа,
как магнит, притягивала не только детей, но и взрослых. Здесь
успешно учились Амурхан Катаев, Хадзират Киргуев, Слангерий
Бесаев и другие, которым было по 25-30 лет. Впоследствии
многие из них стали учителями и общественными работниками.
Учителя школы А.А. Тарасов, П.К. Кургосов, А.И. Воронов,
В.А. Дзагуров, Дз.М. Кургосова, В.Т. Воронова, Н.А. Бердиева,
С.Я. Скрынников и другие работали увлеченно, творчески,
заражая учащихся ненасытной жаждой понять существо явлений,
возбуждая в них вечное беспокойство, постоянное стремление
вперед. Душой этого спаянного коллектива был опытный педагог
Дудар Степанович Бердиев. С вопросом религии Д.С. Бердиев
сталкивался и в Дур-Дуре. Но по сравнению с Чиколой
здесь другая атмосфера. Если жители Чиколы исповедывали
мусульманскую религию, то в Дур-Дуре жители села делились на
две части. Жители южной части были мусульманами, а северная
часть - православными. Учительский коллектив совместно с
общественными организациями вел хорошую продуманную
работу с верующими. Надо сказать, что дурдурцы легче
поддавались воспитанию в этом отношении. Они с большей

теплотой приняли Дудара Степановича и других учителей. Все
дети школьного возраста были охвачены всеобучем и учились с
большим желанием.
По примеру выдающегося советского педагога А. С. Макаренко,
Д.С. Бердиев детей воспитывал в коллективе, через коллектив
и для коллектива. Общественно-полезный, целеустремленный
труд сплотил учащихся в единый коллектив: в процессе труда
формировалась коммунистическая мораль школьников.
Дудар Степанович в то же время внимательно следил за
учебным ростом каждого учащегося.
В результате организации пришкольного интерната
продленный день стал и обычным и привычным. Совместная
работа и досуг никого не тяготили. Напротив, учащиеся
убедились в том, что организационная и до деталей продуманная
коллективная жизнь была содержательна и полезна. Хорошо
помню, нам, учителям, продленный день открыл новые «резервы»
влияния на духовный рост учащихся. Возросли возможности
понять ребенка, выявить «границы» его знаний. Четкий режим,
разнообразие занятий дисциплинировали, приучали к разумному
расходованию времени.
Выполнив домашнее задание, школьники посящали свой
досуг спорту, художественной самодеятельности, труду в
мастерских, в школьном саду, на пасеке, посещали предметные
кружки. Отрадно вспомнить, что учащиеся учились на совесть.
Дудар Степанович всегда находился среди школьной молодежи.
Удивительно содержательно и интересно мог проводить беседы
о дружбе и товариществе.
- На уроках поддерживался порядок не угрозами и
оскорблениями, - говорит доктор исторических наук, профессор
СОГУ А.Х. Магометов, а мы старательно размышляли над
материалом. Он преподавал историю, русский язык и литературу.
Удивительное дело, его предметы знали лучше, глубже, чем другие
предметы. Основное-любовь, которую он дарил своим питомцам,
и любовь, которой мы отвечали ему и которую сохранили на всю

жизнь.
- Свыше сорока лет тому назад учился у Дудара Степановича,
сколько людей забылось за это время, а он вот и сейчас как будто
перед глазами. Трудных учеников покорял своей добротой и
справедливостью. Он умел быть и строгим, но сама его строгость
была добротой, - вспоминает участник Великой Отечественной
войны Гадзо Койбаев. Однажды ученик пятого класса Борджеу
Гамазов организовал группу ровесников и они залезли в
школьный сад. Карманы и шапки были полны груш. А потом
Борждеу предложил им и яблок, тайком идти на пасеку школы
и полакомиться медом. Влезли, разбили семью пчел и по одной
рамке забрали. Сторож школы заметил их. Узнал только Борджеу.
На второй день Дудар Степанович вызвал его в учительскую. Он
не ругал его, а заставлял при нем кушать груши и мед. Стыдно
было Борджеу, не передать... Влияние личности учителя велико.
Оно остается действительным на десятки лет. Именно с него
начинается правильное воспитание.
Однажды по его предложению в учительской организовали
диспут на тему: «Что значит добрый учитель?» И большинство
высказалось так: если будешь добрым-на голову сядут. Приводили
конкретные примеры беспомощности этих добрых и процветания
жестоких.
Дудар Степанович, как главный воспитатель школы говорил,
что не добрые и любящие виноваты в существовании «трудных»,
а те, кто приучал детей к той жестокости, довел их до того, что
перестали понимать доброе слово.
Вот ученик 6 класса Рамазан Гависов не понимал никаких
слов, ни добрых, ни злых. Переросток, он грубил учителям,
издевался над малышами. А когда приводили его в учительскую,
не могли добиться ни одного слова. Давно махнули рукой, тем
более, что существовала целая теория: все из семьи Гависовых
такие. В школе говорили:
- Помучаемся с ним еще один годик и стукнет ему 16. С
всеобуча долой, а грамоты ему и шести классов хватит.

Дудар Степанович предложил пойти к Рамазану домой. Мать
сидела у плиты и вязала шерстяной чулок. Рамазан склонился
над книгой. Недобрым взглядом встретил он своего директора.
Тревога слышалась в голосе матери: «Еще что наделал? Сил с ним
нет». Она берет палку и показала: «Дня такого нет, чтобы я его
не порола. Ну что мне еще делать? Ведь их пятеро, а я одна...»
- Вот палки-то и не надо, - мягко остановил ее директор, -
не такой уж он плохой, да и понимает не хуже других.
Директор подсел к мальчишке. Просто сели у стола трудный,
презираемый всеми мальчишка и человек, проявивший по
отношению к нему любовь и искренность. Это было началом
перелома, после которого легче стало учить, направлять,
воспитывать. Легче, хотя еще много понадобилось труда, чтобы
Рамазан стал понимать сердцем доброе слово.
- Следует понимать, что ребенок недисциплинирован и зол,
потому что страдает, - говорил Дудар Степанович, - мирное
благополучие снисходительно, а раздражительная усталость -
агрессивна и мелочна!
Хороший учитель должен предотвратить страдание и этим
предупредить недисциплинированность.
И далее говорил убежденно, что даже при наличии доброй
воли, понять бывает трудно. Но если центр внимания перенесен
с диктата дисциплины на устранение причин ее нарушения, то
выиграем мы, учителя, выиграют дети, наше общее дело.
Он часто напоминал нам, что воспитывать без любви и
уважения к личности ребенка невозможно. Разумный педагог
тонко и умело направляет и формирует потребности и желания,
воспитывает их в стремлении к добру и красоте.
Дети любили его за простоту и душевность. За справедливость
и строгий порядок, за то, что он мог так запросто присесть в
кружок, рассказать о великом и героическом прошлом нашего
народа. Дудар Степанович Бердиев был желанным гостем всюду.
Часто совершал прогулки и экскурсии с ребятами в природу.
Есть за селом болотистая местность Рæзбун, где раньше
жили дурдурцы в невыносимо тяжелых условиях. В 1902 году их
> Ш 359 ^ <

погнали туда помещики Тугановы. Дудар Степанович и учитель
биологии Александр Иванович Воронов часто организовывали
прогулки в природу, чтобы дети полюбили и поняли красоту
и своеобразие родной природы, увидели багатства ее красок.
Экскурсиям придавали целенаправленный характер. Кроме
того, познакомить учащихся с неизвестными им растениями
и животными, чтобы они приобрели не только определенные
теоретические знания, но и активнее воспитывались в духе
материалистического мировоззрения.
Так, экскурсия в местность «Рæзбун» по теме «Растения,
животные и внешняя среда» позволяла эффективно достигать
поставленную цель - с одной стороны, научить многоообразие
флоры и фауны, а с другой стороны - выявить черты
приспособленности в строении и образе жизни животных и
растений в водной среде обитания и тем самым способствовать
формированию на учебно - атеистического мировоззрения
у школьников. Эту экскурсию провели в первой половине
сентября. Учитель А.И. Воронов провел предварительную беседу с
пятиклассниками, в которой разъяснил им цель похода в Рæзбун.
И вот приготовления: взяв с собой сачки, ведерки с крышкой,
тарелки, стаканы, пинцеты, лупы, плотную бумагу, пропитанную
парафином, - отправились в Рæзбун. Директор и учитель во время
вводной беседы дали учащимся карточки с заданиями, которые
они должны были выполнить самостоятельно, как во время
экскурсии, так и после нее. Каждая группа ребят вылавливала
для живого уголка, для коллекции как тех животных, что
обитают на поверхности, так и обнаруженных в воде. Сравнивая
их, учащиеся думали, к какому материалистическому выводу
приводит подобное многообразие разновидностей.
- Религия утверждает, - говорил Дудар Степанович, - что все
насекомые созданы богом при сотворении мира специально для
того, чтобы быть продуктом питания для других живых существ.
Но тогда почему насекомые имеют защитную окраску и другие
приспособления, которые затрудняют их ловлю и уничтожение?
А когда закончили изучение растений прибрежной зоны и

животных, находящихся на поверхности воды, то при обобщении
материала школьники смогли сформулировать некоторые
атеистические выводы.
Например, отметили, что растения прибрежной зоны
водоема, как и другие, возникли путем длительного развития.
Что и животных водоема, как и других, не бог сотворил из воды.
Чтобы наблюдения были целенаправленными и воспитывали
у учащихся диалектико-материалистическое мировоззрение и
имели большое научно-атестическое значение. Они разработали
специальные инструкции.
Так, учащиеся, например, планомерно наблюдали за
движением лягушки на суше и на воде. Изготовили коллекции
гербариев, в которых прибрежные и водные растения были
строго классифицированы, так же, как и коллекции насекомых.
После завершения экскурсий и выполнения школьниками
ряда наблюдений за собранными материалами они составили
для учащихся контрольные вопросы, чтобы выяснить глубину
полученных знаний их влияние на формирование научно-
атеистичеких убеждений.
Как возник растительный мир на Земле? Верно ли, что, как
утверждает религия, бог создал все растения в течение одного
дня? На эти вопросы почти все учащиеся ответили:
- На экскурсии мы собрали много видов растений. Они все
приспособились к окружающей среде и существуют с давних пор.
Прошли длительное развитие. Все они возникли естественным
путем.
Вечерами Дудар Степанович подолгу сидел над книгой. В
его богатой личной библиотеке были томики Маркса, Энгельса,
Ленина, Пушкина, Лермонтова, Л.Н. Толстого, Тургенева, Чехова,
Н. Островского, Коста Хетагурова и других классиков русской и
зарубежной литературы.
Часто мы сидели в его просторной комнате, где вместо стен
были книги. Стеллажи не куплены и не сделаны по заказу, а
изготовлены своими руками. Может быть еще и поэтому теплота
и радость во взгляде хозяина, когда он смотрит на полки. Дая

него собранное здесь богатство не только источник знаний и
наслаждений.
- Это мои лучшие друзья, - улыбаясь говорил Дудар
Степанович, - но они не залеживаются в этой комнате. К другим
они также щедры, как и ко мне.
Книги были не только интересны сами по себе, но и тем, как
попали на полку: где приобретены, сколько времени потрачено
на их поиски, кто ими пользовался.
Словом - это целая история, и о каждой из них Дудар Степанович
мог рассказывать подолгу, обстоятельно и увлекательно. В его
библиотеке насчитывалось около одной тысячи экземпляров.
Вся библиотека была строго разбита на разделы: историческая,
художественная, философская, экономическая, педагогическая,
методическая и атеистическая.
Здесь были собраны книги, необходимые для повседневной
творческой работы руководителя и учителя.
У Дудара Степановича была заведена инвентарная книга.
Это ему было удобно и полезно по работе. По ней легко было
отыскать автора, название произведенияи место, занимаемое им
на полках.
- У меня здесь все под рукой, - говорил с радостью в
заключение нашей беседы Д.С. Бердиев, - можно всесторонне и
глубоко подготовить любой вопрос школьной жизни. Книга - это
мост от человека к человеку. Ее надо беречь. Путники пользуются
мостом, а внимательные читатели книгой.
Однажды, награждая отличников учебы похвальными
грамотами, он говорил:
- Мы, ваши учителя, стремимся сделать все, чтобы вы
никогда не потеряли вкус к успешному плаванию в океане знаний.
Помните, счастье знания дается только пытливым и любящим
науку.
Все то, что делали учащиеся, делали с величайшим старанием.
Не было ни одного человека без любимого дела.
Школа имела своих певцов, танцоров, артистов, спортсменов,
художников, поэтов, прозаиков, кулинаров, плотников,

пчеловодов. Постоянно работала выставка работ учащихся.
В трудовом воспитании видное место занимала работа
кукурузоводческой бригады школьников.
Школьники в местности «Хъабантæ» подняли целину.
Двадцатигектарная площадь давала небывалый урожай кукурузы.
Гектар в среднем давал 60-65 центнеров отборной кукурузы.
Ежегодно после уборки урожая организованно справляли
праздник урожая. Дудар Степанович умело поставил работу
ученического самоуправления. Комитет комсомола и учком
живо решили все вопросы школьной жизни. Особо обращали
свое внимание на образцовую дисциплину и на прилежную учебу
школьников. Умело развивали социалистическое соревнование
между классами, а в классах - между учащимися.
В годы коллективизации в Чиколе и в последующий период
в Дур-Дуре, регулярно функционировали ликбезы. Правда,
некоторые с трудом поддавались агитации. Дудару Степановичу
и ликвидаторам безграмотности приходилось целыми неделями
уговаривать родителей и родственников, чтобы разрешали
девушке или молодой домохозяйке посещать занятия в группах
ликбеза. Мы, получая соответствующую помощь от Д .С. Бердиева,
бесперебойно работали. Учили взрослых писать, читать и решать
примеры и задачи. Помню: в Дур-Дуре, организовали свыше
тридцати таких групп ликбеза. Ликвидаторами особо активно
работали Созо Малиев, Долат Габайраев, Тазе Аркаев, Олинка
Цагаева, Андрей Габеев, Дофка Худалова, Хадзимусса Катаев,
Урусхан и Дрис Байцаевы.
...Но душа учительского коллектива, любимый учитель детей
Дудар Степанович Бердиев, возвращаясь с крымского санатория,
летом 1940 года на железнодорожной станции Минеральные
Воды трагически погиб.
Он был человеком большого трудолюбия, высоко
проницательным, необычайно чутким и отзывчивым товарищем!
Готов был всегда помочь и советом и делом. Наверное, у каждого
педагога есть свой ориентир, на который он держит курс с
первых самостоятельных шагов, По себе сужу. Каждый шаг

свой сверял, мысленно советуясь, со своим дорогим учителем
Д.С. Бердиевым. Доброе семя брошенное нашим дорогим и
принципиальным учителем, дало и добрые всходы. Мгогие
его воспитанники стали выдающимися людьми: докторами и
кандидатами наук, военноначальниками, учителями, врачами
и сельскохозяйственными работниками. С большой теплотой
его вспоминают А.Х. Бадзиев, И.Д. Гамосов, А.Х. Магометов,
Е.Е. Хатаев, В.А. Катаев и другие. Воспитанники его после
получения образования возвращались в родные места с мыслью,
что именно их знания необходимы. Они шли и идут к людям
с открытыми сердцами, несли и несут они светлое добро
полученных знаний не как подарок, а как свой высокий долг
служения одной цели -быть среди людей, быть с людьми.
Он и сейчас мой уитель, живет в моей памяти. При встрече
его воспитанники часто ведут о нем душевный разговор - славно
жил, славно трудился и большой добрый след оставил в памяти
людской, - говорят его воспитанники.
Бердиев Дудар с учениками

ЖИЗНЬ ДЛЯ ДРУГИХ
Зима... Медленно рассветает. За 75 лет Александр Майранович
Базаев так и не отучился удивляться сумрачности зимнего дня,
когда люди дома расплываются в фиолетовой дымке. Он выходит
на городскую улицу и удовлетворенно вдыхает в себя морозный
воздух.
Да. Время быстро летит. Точно вчера его провожали на
пенсию.
Зимнее утро для Александра Майрановича - своеобразное
путешествие в прошлое. Встретит на улице школьника с
ученической сумкой в руках-увидит себя двадцатилетним
пареньком, впервые оказавшимся один на один с десятками пар
откровенно насмешливых глаз. Встретит знакомого учителя,
у которого не раз бывал на уроках. Еще раз остро ошутит это
стремительное движение времени. Кипучая жизнь шестьдесят
лет измеряется для него делами.
До ухода на заслуженный отдых должность Александра
Майрановича Базаев была - директорДигорской средней школы
№1.
Характер - твердый, общительный.
Общественное лицо - член райкома партии и депутат
райсовета народных депутатов.
Награды -Заслуженный учитель школы РСФСР, отличник
народного просвещения, орден «Знак почета», медали, почетные
гармоты, многочисленные подарки...
У Александра Майрановича был собственный стиль работы,
который позволял по праву считать его руководителем по
призванию. Отличительные черты его почерка были знание
дела плюс высокая ответственность. Он умел создать деловую,
творческую обстановку, заставить каждого учителя проникнуться
задачами школы, своевременно выявить потенциальные
возможности и способности каждого в решении той или

иной проблемы, развивать способности, увидеть учителя в
перспективе.
Несколько лет, внимательно изучая систему работы
нескольких молодых коллег, отмечал, как верны были
предвидения Александра Майрановича:
- Присмотритесь к работе З.Д. Никколовой, О.Дз. Гостиевой,
С.Д. Казбековой и вы увидите полную самостоятельность,
умение довести начатое дело до конца, трудиться не считаясь со
временем, прислушиваться каждому совету опытных учителей.
У В.А. Козыревой большое трудолюбие в овладевании своим
предметом. Она будет замечательным учителем черчения.
Н.М. Гостиева далеко пойдет в преподавании биологии. Вот бы у
каждого выработать такое стремление!
- Вспоминаю одно интересное совещание при директоре, -
говорит учитель языка и литературы К.У. Тамаев, - когда на
повестке дня стоял вопрос об изучении и обобщении передового
опыта. Нам было о чем доложить. К этому времени оформил
книгу «Из опыта», рукописный журнал «Ценное в работе
каждого», несколько стендов. Но Александр Майранович сказал:
- Товарищи, этого мало, о ценных находках учителей должны
знать не только педагоги нашего коллектива.
Были организованы семинары учителей начальных классов,
русского языка и литературы, биологии и истории, черчения и
математики...
Александр Майранович был беспощадно требователен к себе
и к другим. Особенно тербователен был в пропаганде повышения
квалификации. Систематически заботился о духовном росте
каждого работника школы.
Перед учителями ставил задачу - повысить качество
школьного труда, его производительность, готовить гармотных
молодых людей с наименьшей затратой сил.
После окончания Великой Отечественной войны в школе
многие работали без соответствующего образования, и в

коллективе 12 человек учились на разных факультетах в СОГПИ,
а четверо учились ОСПУ.
Это, безусловно, результат убеждающих бесед Александра
Майрановича.
Учительница Аза Гадзимеловна Золоева училась заочно в
вузе, но у нее сложились трудные домашние условия и решила
бросить свою учебу в вузе. Но Александр Майранович провел с
ней беседы, и А.Г. Золоева окончила вуз.
- Интересен тот факт, что Александр Майранович умел
находить себе помощников среди нас, опираться на опыт
каждого, - вспоминает заслуженный учитель СО АССР
О. Дз. Гостиева, - помню, коллективно был изучен и обобщен опыт
работы учительницы начальных классов Елизаветы Даукуевны
Базаевой, опыт воспитательной работы с детьми Р. Г. Икаевой,
З.Б. Салагаевой и других.
Коллективно мы смогли увидеть все грани педагогического
мастерства своих коллег.
А завуч К.У Тамаев говорит, что Александр Майранович
удивительно хорошо и своевременно умел сосредотачивать
внимание на слабых участках. В его работе не было суматохи, и
несмотря на то, что он много внимания уделял будничным делам.
Он много отдавал сил, знанаий, энергии не только педагогической,
но и общественной деятельности.
Александр Майранович Базаев -комсомолец 20-х годов,
22 года был депутатом Дигорского райсовета, 20 лет являлся
членои исполкома Дигорского РК КПСС, долгое время живо
руководил работой агитколлектива колхоза, а потом совхоза
им. Г.А. Цаголова.
Даже более опытные учителя удивлялись:
- Как ему удается так много сделать за день?
- Есть у меня учитель. Сразу после войны стал работать
директором Александр Майранович Базаев. Человек высокой
принципиальности. Это время я считаю самым лучшим и
светлым в моей учительской судьбе. Он часто бывал на уроках, а

потом проводил их анализ, подмечал буквально все недостатки.
И, самое главное, очень умело и тактично делал замечания. Его
любили и уважали все наши педагоги потому, что он многому
нас научил, многим помог, - говорит пенсионер Ольга Дзабеевна
Гостиева.
План... Хорошо обдуманный план ему помогал итенсивно
работать. На каждый день планировал беседу с учителем, учеником
и родителем. Внимательно вел наблюдения за отдельными
классами. Он посещал не только трудновоспитуемых, но и
активистов, чтобы он мог конкретно знать систему воспитания и
удачно использовать ценное в своей практической деятельности.
Так как начальная школа является фундаментом средней
школы. Александр Майранович прежде всего изучал уровень
знаний, уровень воспитанности младших школьников, что
положительно сказывалось на решении вопроса приемственности.
- В одно время основная часть неуспевающих у нас падала на
6-7 классы, - говорит Александр Майранович, - мне пришлось
вести исследовательскую работу.
Конкретно выяснил основную причину и обратил внимание
коллектива на то, что в шестых классах дети впервые изучали
физику, геометрию и алгебру, что очень опасно, если они тут же,
в начале пути почему-либо теряют интерес к новому предмету.
В принципиальной форме я поставил перед учителями задачу
качественно изменить систему воспитательных мероприятий.
В борьбе за прочные знания на помощь учителям
были мобилизованы ученические организация, родители,
общественность школьного микрорайона. Это позволило
поднять ответственность каждого учащегося за учебу, повысить
требовательность ученических организаций к нерадивым
школьникам.
В школе был создан такой микроклимат, что весь строй
школьной жизни, начиная от урока и кончая внеклассными
занятиями, заставлял учеников много знать и уметь. Учителя

требовательно начали относиться к своим урокам и работали
под девизом: «Учить каждого, учить хорошо!»
Им были пронизаны планы учителей по самообразованию,
вся методическая работа в школе.
- Научим трудиться, привьем необходимые навыки, легче
будет учить и воспитывать. Труд-главный воспитатель! -
призывал педагогов Александр Майранович.
Учителя, родители и учащиеся трудились на всех участках.
Их силами посажено свыше 2500 деревьев, кустарников. На
пришкольный участок и на поля совхоза А.Г. Цаголова приходили
трудиться с большим удовольствием. Их силами оборудованы
десятки стендов. Трудом ребят была украшена школа, и они
бережно относились к школьному имуществу.
- Всегда каждому из нас были понятны его индивидуальные
беседы. Не помним такого случая, чтобы его беседы не пошли в
прок, - говорит учительница истории А.Г. Золоева, - лично мне
памятны его содержательные беседы. Прежде чем заговорить с
учеником или с работником школы он изучал мотивы, которые
побудили совершить поступок или быть недовольным.
Теперь бывшие его ученики впоминают, что сами к нему
приходили с повинной. Они были с ним искренни и откровенны.
Знали: будет ругать за дело, но он умел и прощать, заставлял
быть настоящим человеком. Поэтому и родители приходили в
школу не только по зову, но и по долгу совести, чтобы в простой
обстановке побеседовать о своих детях.
Часто организовывал конференции отцов и матерей, где шел
деловой разговор о правильном воспитании будущих граждан, о
привитии им лучших черт человека нашей эпохи.
Александр Майранович всегда бывал добр, словно излучал
хорошее настроение, доброжелательность. На его лице и сейчас
приветливая улыбка. С ним можно сразу же обсудить замысел,
если возникла идея. Услышать не только добрые напутствия, но
и совет компетентного человека. Все школьники знали, что их

директор авторитетный общественный работник, заслуженный
учитель РСФСР, орденоносец...
Вся школа гордилась им. Школьники хотели быть такими во
всем, как их директор, такими же энергичными, любознательными,
с таким же широким кругозорм.
Не удивительно, что в Дигорской школе №1 не просто
существовали кружки. Они по настоящему были жизнеспособны.
Фантазия участников искрилась. Об этом свидетельствовали
выставки технического творчества, поделки, живой уголок,
которые неизменно бывали отмечены дипломами, ценными
призами.
Первое условие успеха руководителя школы -
учительское мастерство. Александр Майранович был высоко
квалифицированный преподаватель русского языка и литературы,
с большим стажем - 40 лет.
На уроках, создавая проблемную ситуацию, он имел целью
не только решение какого-то частного вопроса, но и целой
темы. Добивался глубоких и прочных знаний. С каждым годом
оттачивалось педагогическое мастерство. Годы упорного труда
систематической работы над собой сформировали в Александре
Майрамовиче замечательного учителя, вдумчивого методиста и
великолепного организатора. С большой любовью вспоминает
коллектив учителей своего бывшего директора, как хорошего
товарища, помощника, искреннего друга.
В течение ряда лет в школе складывалась определенная
работа с кадрами. Она включала в себя самообразование,
целенаправленную работу методических секций, повышение
роли педсовета и участие учителей в работе курсов и семинаров,
проводимых Институтом Усовершенствования учителей,
райметодкабинетом.
В помощь учителям, исходя из вопросов, над которым
они работали, организовывались чтения циклов лекций.
Педсоветы, производственные совещания, методические секции
заслушивали учителей по вопросам, над которыми они работали
самостоятельно.

Школа работала над проблемой всеобуча, и работа велась по
многим каналам:это и улучшение урока, качества знаний, это и
выработка каждым учителем педагогичекого такта.
Семья и общественность - все силы были мобилизованы на
воспитание молодежи. Александр Майранович часто выступал
с лекциями, докладами перед населением, родителями на
политические, литературные, педагогические темы.
Очень часто проводились встречи с ветеранами
социалистической революции, гражданской и Отечественной
войн, с ветеранами труда, с первыми комсомольцами и
пионерами. Так, школа, например, содержательные и интересные
встречи помнит с Героями Советского Союза А.Н. Кибизовым,
СВ. Бицаевым, с первыми комсомольцами Б.И. Толасовым,
П.А. Колоевым, со знатными кукурузоводами совхоза
Г. К. Тогоевым, К.Б. Гагулаевым... В своей практической
деятельности Александр Майранович особо уделял внимание
педагогической подготовке учителей к началу учебных занятий.
Молодые кадры были в поле особого его внимания, так, выпускник
вуза или педучилища, например, прибыл в школу. За две недели
до начала учебных занятий с ним проводили определенную
подготовительную работу. Дирекция и учителя знакомили его с
условиями жизни школы, состоянием учебно - воспитательного
процесса, с достиженями и недостаками, сообщали, над
решениями каких педагогических проблем работал коллектив, что
уже сделано и что предстояло сделать. Знакомились с режимом
дня школы, наличием учебных кабинетов. В ходе обстоятельных
бесед выяснялось, какие фактические знания и методическую
подготовку молодой учитель получил в педагогическом учебном
заведении, каков круг его интересов и запросов, в каких кружках
он принимал участие, какую общественную работу он вел, какие
способности он имел и т.д. Такие предварительные беседы
помогали ориетировочно определить, какая первоочередная
помощь необходимо молодому учителю, как спланировать
работу по совершенствованию педагогического мастерства, как

в будущем рационально использовать учителя во внеклассной
и общественной работе. Здесь же давались конкретные
советы, над чем следовало подумать до начала учебного года
и рекомендовалось самостоятельно ознакомиться со школой.
Если это учитель начальных классов, то ему предлагалось
посетить кабинет начальных классов, посмотреть, как он
оформлен, изучить имеющиеся там наглядные пообия, какие
работы учащихся собраны там, познакомиться с ценными
педагогическими копилками уителей школы, выписать тему
докладов для родителей учащихся, для самообразования,
ознакомиться с планом методической работы и другое. Особое
внимание обращалось на то, как учитель умеет пользоваться
техническими средствами обучения, и в случае необходимости
опытные учителя приходили на помощь, добиваясь, чтобы
уже в первые месяцы работы учитель умел пользоваться
киноаппаратом, магнитофоном, фильмоскопом...
В богатом методическом уголке учителя просматривали
ученические тетради, а тетради говорили о многом, красивое,
четкое, грамотное письмо... Это уже прямой ориентир в данном
классе.
- Ученические тетради - это зеркало всей учебно -
воспитательной работы, - часто повторял Александр Майранович.
В уголке также имелись для всеобщего обозрения
методические разработки, описание опыта лучших учителей,
стенды, рекомендации и другое.
Хорошо подготовить учителя к первым урокам, настроить
его, вселить веру в свои силы и способности было задачей
педагогического коллектива школы.
В конце учебного года выяснялось, что ему удалось и, над
чем еще надо поработать, вместе намечались планы дальнейшей
работы.
Внимательно изучая приказы Министерства просвещения,
душа коллектива Александр Майранович четко и продуманно
организовывал проверку всей работы учителя.

А как именно он проводил контроль за работой учителя по
существу?
Он и его заместитель по учебной части, например, в середине
второй четверти провели просмотр тетрадей для учащихся 5-х,
6-х классов, а в конце четверти просмотр тетрадей отстающих
учащихся 1-х, 4-х классов, взятых им раннее на заметку. Затем
проверяли в начальных классах, как читает каждый ученик, а в
старших классах провели анализ творческих работ учащихся.
Просматривали дневники школьников и классные журналы.
Проводили контрольные диктанты по русскому, осетинскому и
иностранному языкам. Присутствовали на классных собраниях,
пионерских сборах и комсомольских собраниях.
Александр Майранович трижды просматривал тетради.
В первый раз обращал внимание на внешний вид в каком
состоянии обложка, есть ли кляксы, не вырваны ли листы,
какова каллиграфия и т.д. Просматривая тетради вторично,
он интересовался, как учитель борется за грамотность; какие
ошибки типичны для учеников этого класса, обратил ли внимание
учитель на эти типичные ошибки, какие упражнения предложил
он классу для исправления ошибок, все ли ошибки при проверке
замечает учитель. Тут же он решал, какие меры надо принять по
отношению к тому или иному классу в связи с теми или другими
замеченными промахами учителя. Одновременно проверял
правильность выставляемых оценок.
Перелистывал тетради в третий раз. Теперь он оценивал
приемы, методику работы учителя, его способность организовать
преподавание. По одному классу с удовлетворением отмечал
разнообразие работ: диктанты, упражнения на исправление
ошибок, изложения, сочинения. Учитель боролся не только за
орфографическую и синтаксическую грамотность учащегося, но
всемерно развивал их письменную речь. Но вот тетради другого
класса. Здесь учитель работал гораздо хуже. В тетради учащихся
Александр Майранович находил диктанты. После просмотра
тетрадей он собрал учителей и рассказал о том, что узнал из

тетрадей учеников. Выработали затем конкретную программу
исправления всех замеченных деффектов.
Контролируя работу учителя, направляя ее, он добивался,
чтобы учитель постоянно совершенствовал свое мастерство,
помогал ему в этом, предостерегал от ошибок, заставлял
требовательно и строго относиться к своей работе и проявлять
такую же требовательность к своим ученикам.
- Снежный ком, пущенный с горы; чем дальше катится,
тем больше становится. Маленькие упущения в педагогической
деятельноти учителя влекут за собой большие упущения...
Так что им не давать развиваться, часто повторял Александр
Майранович при анализе посещенных уроков.
Однажды Александр Майранович беседовал с учителями о
пути к опыту. Он говорил, что каждый молодой учитель в своих
взаимоотношениях с учениками кому-то подражает. И еще
далеко до того дня когда появится что-то больше, свое...
- Часто вспоминаются слова великого русского писателя
Льва Николаевича Толстого, открывая свой дневник, - говорил
Александр Майранович, - «Если учитель имеет любовь к делу,
он будет хороший учитель. Если учитель имеет любовь только к
ученикам, как мать, отец, он будет лучше того учителя, который
прочел бы все книги, но не имеет любви ни к делу, ни к ученикам.
Если учитель соединяет в себе любовь к делу и к ученикам - он
совершенный учитель».
Немного подумал и посмотрел на портрет великого писателя,
про себе подумав, Толстой сто раз прав.
- Совершенный учитель. Да, идти к этой цели чрезвычайно
трудно. Помните, что наше дело - гигантский труд, напряженный,
черновой и является ежедневным подвигом. Не случайно же
великий писатель - гуманист М. Горький писал: «Детей должны
воспитывать люди, которые по природе тяготеют к этому делу,
требующему великой любви к ребятишкам, великого терпения
и чуткой осторожности в обращении с будущими строителями
всего мира».

Собеседники Александра Майрановича - бывшие его ученики,
а ныне коллеги по профессии и им он говорил, что во всякой
профессии необходимы глубокие знания, а человеку, ведущему
детей по стране знаний, они нужны как никому другому. О
чем спросят тебя завтра твои сегоднящние шестиклассники?
Не хватает дня, недели, года особенно на первых порах, чтобы
удовлетворить эти бесконечные «почему?»
Вот когда чувствуешь себя взрослым и сильным, вот когда
приходит сознание того, что ты нужен, а вместе с тем и первое
удовлетворение, первые радости в работе.
- Допустим, готовых рецептов успеха нет, - продолжал свой
разговор наставник молодых учителей, - но ведь есть же такие
вечно живые педагогические вопросы, как вопросы дисциплины,
активизации внимания, взаимоотношений с ученками. А для вас,
молодых, полагаю, вопросы «почему?» и «как?» звучит остро и
чаще.
Далее спокойным тоном говорил о том, что добраться до
истины трудно, надо много понять, пережить, прочувствовать,
проанализировать самому. Поэтому он, например, всегда
стремился найти как можно больше такой литературы, где видны
были все шереховатости учительской нелегкой работы, где не
все гладко. Всегда был благодарен этим исправленным чужим
ошибкам, ибо они помогали ему избежать своих.
- В молодости я старался поближе быть к опытным
педагогам, - немного подумав, продолжал свой задушевный
разговор Александр Майранович, - внимательно искал
педагогические секреты. Спрашивал себя: «Отчего это у них все
так гладко? Как добились того, что нет опозданий, на уроках
царит внимание и взаимопонимание?»
Мне хотелось до минимума сократить разрыв между
опытными педагогами и собою.
Друг детей в раннем возрасте твердо усвоил: основное-любить
каждого ребенка, дать ему долю тепла и добра. Все остальное
придет с опытом в труде, в поиске.

И, действительно, не ошибся добрый наставник. В труде и
в поиске пришел замечательный опыт, о котором заговорила
педагогическая общественность республики.
Следующий раз после посещения ряда уроков Александр
Майранович имел беседу с коллективом учителей.
- Качество урока зависит прежде всего от знаний учителя,
от того, насколько он любит свое дело, насколько ему предан, -
говорит он убеждающим голосом-запомните:эрудиция учителя
- главнейшее в его работе. При всей своей неискушенности
ученики всегда сумеют заглянуть в кладовую знаний учителя,
особенно учащиеся старших классов.
О хорошем уроке великий русский писатель Н.А. Некрасов
писал:
В добрую почву упало зерно,
Пышным плодом отродится оно.
И если учитель даже по своему основному предмету держится
в пределах учебника, не имея сил шагнуть дальше, то к нему
ученики не пойдут с вопросом: он не будет в их глазах уважаем.
И, наоборот, учителя, обладющего большими знаниями и общей
культурой, ученики с интересом слушают и потому лучше
понимают и запоминают, что он говорит.
Другое, что определяет хороший урок-это увлекательное,
образное изложение материала преподавателем. Здесь он
приводил конкретные примеры из жизни школы.
В его личной практике был такой случай: решил он узнать,
что читали ученики из произведений А.С. Пушкина и кому
что понравилось. Спрашивает: «Кто читал роман „Евгений
Онегин"?» Несколько учеников подняли руки. Просит одного
передать сюжет и сказать, что ему понравилось. Ученик замялся,
а потом признался, что он не дочитал роман до конца. Непонятно
и неинтересно. Александр Майранович заметил, что напротив,
роман очень интересен. Когда они подошли к изучению романа
«Евгений Онегин», он решил часть его прочесть в классе. Сам он
очень любит это произведение. Стал заранее готовиться к уроку.

Перечитывал текст, декламировал отрывки, стараясь приблизить
чтение к аудитории своего класса. При чтении хотелось передать
всю прелесть гениального создания, сохранить единство
эмоционального восприятия, чтобы ученики поняли весь замысел
автора в целом. На уроке он читал роман наизусть. И первое, что
он заметил, - это удивление, что он читает наизусть. Онегин им
стал понятнее. И не только Онегин, но сам автор.
Многие из них решили выучить весь роман, начиная с первой
главы.
Время быстротечно, оно уносит с собой все - и хорошее и
плохое. Но, остаются воспоминаия, чаще хорошие. Они нужны
человеку, чтобы судить о прожитых днях. Воспоминания могут
унести в далекое прошлое.
Вот маленький деревенский домик. В нем была первая школа
в Христиановском. Здесь в 1914 году сын крестьянина Лæксан
(так звали Александра Майрановича) окончил начальную школу.
Он часто вспоминает время, когда ростки нового только-
только пробивались, неся за собой все то, что сегодня стало
привычным, обыденным.
Кажется, сейчас зальется колокольчик и из классов высыпет
детвора. Босоногая, в латанных рубашенках и штанишках, в
отцовских полинялых куртках...
Александр Майранович с трудом получил возможность
учиться. Старый коммунист Куцук Халлаев, с которым Базаев
подружился еще в юности, говорил ему:
- Ты старательно учись. Твои знания очень пригодятся
нашему народу!
Лæксан оканчивает высшее начальное училище, а потом
1927 году среднюю школу. Затем успешно учится в педагогическом
техникуме в г. Владикавказе. Становится учителем начальных
классов и начинает обучать грамоте детей крестьян родного села.
Шел тридцатый год двадцатого столетия. Горячие будни
коллективизации захватили и село Христиановское. Вместе с
разбуженной тишиной приходила к Александру Майрановичу

и его сверстникам радость нового бытия, неуемная жажда
деятельности. Вместе с отцами и дедами поднимал молодое
общественное хозяйство, как активный комсомолец боролся с
расхитителями и спекулянтами, нес культуру в крестьянские
массы.
На берегах Уорсдона закипела новая жизнь. С любопытством
смотрели христиановцы, как трактор прокладывал первую
борозду на поле.
Славная жизнь Александра Майрановича Базаева неразрывно
связана с содержательной и интересной жизнью комсомола и
пионерской организации.
Когда создавались эти организации, Александру Майрановичу
было двадцать лет. Тогда под руководством коммунистов и
комсомольцев пионерская организация умело использовала
живые формы работы: пионеры точно выполняли свои законы и
обычаи, были примером сознательной дисциплины.
- Значение галстука было хорошо усвоено каждым, -
вспоминает Александр Майранович, - поэтому на улицах села
все пионеры появлялись только в галстуках. Они участвовали
во всех кампаниях, проводимых партией, Советской властью,
комсомолом.
В 30-е годы двадцатого века Коммунистическая партия
все больше внимания уделяет воспитанию нового человека,
требуя от школы, комсомола, пионерской организации шире
развертывать работу по воспитанию подрастающего поколения.
Тогда определенная часть детей крестьян и особенно девочки
оставалось безграмотными. Пионеры Христиановского приняли
активное участие в деле ликвидации неграмотности детей.
Вовлекали их в школу, работали с ними индивидуально.
Под руководством Александра Майрановича и других
комсомольцев пионеры участвовали в социалистическом
строительстве, в конкретных формах пионерской работы, в
таких, как починка мостов, дорог, помощь в уборке урожая,
борьба за культурный быт.

С активом села Александр Майранович организовывал беседы
на политические темы, читки газет, встречи с участниками
революции, организовывали также красные обозы хлеба, успешно
работали кружки художественной самодеятельности.
Первого апреля 1929 года комсомол выступил в хозяйственный
поход с целью помочь партии и рабочему классу в выполнении
плана индустриализации страны, началась борьба с прогулами,
непроизводительными расходами.
- Пионеры нашей школы, - говорит комсомолец двадцатых
годов Александр Майранович, - тоже стали участниками этого
похода, решая главную задачу - борьбу с второгодничеством,
отнимающим у государства большое количество денег.
Борьба за качество учебы, за сохранение бедняцкой детворы в
школе, организация в школе мастерских на средства, собранные
во время субботников, - все это было нашей заботой, заботой
отрядов и звеньев.
Александр Майранович все время думал о получении высшего
образования и поступает на литературный факультет СОГПИ в
г. Владикавказе, который окончил за три года.
Его как одного из подготовленного выпускника вуза
направили инспектором Наркомпроса. Но он не согласился. Он
принципиально сказал:
- Я еду в свое родное село учить грамоте крестьянских детей.
С большим энтузиазмом приступает он к работе в своей
любимой школе.
- Сейчас даже не верится, - прищурив свои смеющиеся
глаза, говорит он веселым тоном, - так уж мы привыкли все
видеть иначе.
Мы не можем представить сегоднящних школьников без
нарядных костюмчиков, без изящных портфелей. Но тогда...
Александр Майранович рассказывает о пережитом без вздохов
сожаления, не пытаясь вызывать у присутствующих сочуственных
восклицаний. Да, было трудно. Были годы, когда не хватало
хлеба, одежды, учебников, тетрадей, карандашей...

Учителя разделяли общие трудности, не вешали головы,
работали с энтузиазмом, а дети наперекор любым препятствиям
овладевали знаниями и занимали прочное место в жизни.
Этого седого человека всегда можно видеть в окружении
любящих учеников. За плечами у него большая жизнь, огромный
опыт. Александр Майранович - активный участник культурной
революции. Под его руководством выросла и окрепла сельская
школа. В годы Великой Отечественной войны А.М. Базаев
держал связь с партизанами, организовывал пошив одежды для
фронтовиков.
Отступившие гитлеровцы разрушили здание школы.
Коммунист Базаев вместе с коммунистами и комсомольцами
села восстановил школу.
В доме у заслуженного учителя А.М. Базаева комната целиком
заставлена высокимим шкафами. Тысяча книг... Тут все, как в
настоящей библиотеке -великие творения К. Маркса, Ф. Энгельса,
В.И. Аенина, А.С. Пушкина, М.Ю. Лермонтова, К.Л. Хетагурова,
творения многих иностранных и советских писателей,
корифеев педагогики - К.Д. Ушинского, Я.А. Коменского,
В.А. Сухомлинского, А.С. Макаренко и других.
Сам владелец библиотеки тоже тщательно готовился к
каждому уроку. Потребовались годы и многие усилия, чтобы
создать такое богатство.
Родители помнят уверенные слова Александра Майрановича,
обращенные к ним:
- Со временем школа станет такой, что ваши дети получат
здесь все необходимое для большой самостоятельной жизни.
В селе строилось новое здание школы на 964 места.
Зачинателем этой стройки был он. В новой школе работал с
прежней энергией и увлеченностью.
- Садовник любуется цветущим садом, выращенным им, -
говорил он на первом педсовете в новом школьном здании, -
архитектор-красивым зданием, построенным по его чертежам.
Мы, учителя, гордимся самым дорогим и лучшим, что есть на

земле, человеком, воспитанным школой, человеком, который и
сад вырастит и дворцы построит.
Александр Майранович ряд лет работал школьным
инспектором, а потом заведующим районо, заведовал отделом
агитации и пропаганды Дигорского РК КПСС.
На одном районном учительском совещании Александр
Майранович говорил:
- Учитель наших дней - счастливый человек. Он воспитывает,
обучает молодежь, которая завершит великое дело построоения
коммунизма. Он рассказывает детям о последних достижениях
науки, техники, исскуства и знакомит с новинками литературы,
заставляет мыслить упорно искать истину. Но зажигать ум и
сердце, нести яркое слово может тот, кто широко образован,
кто следит за печатью и знает, чем живет, о чем мечтает наш
замечательный народ. Учитель обязан чутко прислушиваться
к веянию времени и связывать теорию с практикой
коммунистического строительства, обучение с жизнью...
Зал слушает внимательно.
- Не так - то просто быть таким учителем. Нельзя стареть,
опускаться, нельзя отставать от бурной жизни. Вечно учиться,
всегда гореть, быть молодым душой. К этому должен стремиться
каждый настоящий наставник.
Чуть задумался оратор и с возмущением продолжил:
- Но все ли учителя наших школ отвечают этим
педагогическим требованиям? К сожалению, не все. Одни из них
из года в год повторяют все те же истины, ничем не пополняя
постепенно уменьшающийся багаж знаний, полученных в
педагогическом учебном заведении.
Другие погрязли в своем домашнем хозяйстве, не слушают
радио, подписываются /^ая очистки совести на одну-две газеты и
не заглядывают в них, не увидишь личной библиотеки, никогда не
выступают с лекциями перед населением. В результате всего этого
они не имеют своего педагогического почерка. Являются просто
урокодателями. И дети от них получают поверхностные знания.

Приводит Александр Майранович конкретные факты из жизни
школ. Между прочим, он хорошо знал не только руководителей
школ, но и всех учителей района. В лучших школах организовывал
семинары руководителей и учителей школ. Что положительно
влияло на ход учебно-воспитательной работы школ в целом.
- Предметом особой заботы партии и правительства всегда
была подготовка учительских кадров, способных воспитывать
активных строителей коммунизма. Для решения этой задачи
в августе 1920 года в городе Владикавказе был организован
институт народного образования. Вслед за этим в 1923 году
открывается горский сельскохозяйственный педагогический
техникум, а в 1947 году - музыкально - педагогическое училище.
Эти педагогические заведения выпустили около 15 тысяч
квалифицированных специалистов. Среди них - всеми уважаемые
заслуженные учителя школ РСФСР и СО АССР Н.А. Арцутанов,
А.М. Базаев, А.А. Губиева, Л.А. Беликова, К.В. Мугуева,
К.Т. Тедтоева, Е.Я. Гериева и другие.
Идейный облик А.М. Базаева лучше всего выражают его же
слова: - Я хочу, чтобы из школы человек вышел коммунистом!
Труд учителя измеряется не только количеством выпускников,
но и последующей их деятельностью.
Многие бывшие ученики Александра Майрановича занимают
сейчас руководящие посты. За подвиги стали кавалерами орденов
СССР, Героями Советского Союза, Героями Социалистического
труда, лауреатами Государственной премии, ударниками
коммунистического труда...
Александр Майранович с большой радостью вспоминает:
в переполненном зале Дворца культуры -рабочие совхоза,
служащие, депутаты, учителя, учащиеся собрались все вместе
по торжественному случаю: передовикам производства вручают
награды, среди них, к радости и гордости учителей Дигоры,
фамилии их воспитанников.
- Вот с этого и начинается ощутимая отдача учительского
труда, - с восторгом думает про себя добрый наставник, -

радость удовлетворения как всегда приходят не в день вручения
аттестатов зрелости и не в день поступления в высшие учебные
заведения, а когда бывший ученик начнет приносить пользу
нашему обществу.
И пока бывший ученик не займет подобающего ему места
в жизни учитель беспокоится: правильно ли определила школа
путь питомца, взошли, закрепились ли корнями семена, с такой
любовью и старанием посеянные на ниве просвещения?
Вот и тут скажется то, что учителя годами терпеливо внушали,
заботливо прививали своим ученикам.
Много их, окончивших Дигорскую среднюю школу № 1. Это
теперь животноводы, агрономы, строители, инженеры, летчики,
механизаторы, поэты, актеры, врачи, учителя. Многие из них
унаследовали от наставника любовь к педагогической профессии.
Их свыше 250 человек. Из них заслуженными учителями стали
свыше 20. По стопам отца и матери пошли их дочери Земфира и
Белла. Работают в школах родного города.
Если собрать вместе всех выпускников этой школы, то они
смогли бы сделать все необхидимое для жизни человека: от
гвоздя до сверхзвукового самолета, вырастить для человека, его
радостей все: от пшеничного колоска до невиданной расцветки
розы. Все они с большой признательностью вспоминают своего
щедрого учителя, переписываются, советуются с ним.
Вот генерал-майор Калицев С.Г., например, пишет:
- Многие поколения советской молодежи обязаны Вам
тем, что Вы привили многое из того, что является долгом перед
Родиной и народом, любовью к отчизне. Это нам помогло
победить коварного врага. Пусть не старят Вас годы, а седины
напоминают величие пережитого.
А.А. Николов пишет:
- Мы, Ваши ученики, всегда вспоминаем Вас с большой
благдарностью, стараемся быть похожими на Вас. Хотя нам это
не всегда удается, но никогда не подведем Вас. Будем всегда
верны нашей Родине, как учили Вы нас.

Желаем Вам, одному из лучших сынов родной Осетии, долгих
лет радостной жизни, отличного здоровья.
Да, поле деятельности у Александра Майрановича
территориально небольшое, но когда задумается он, во скольких
городах, селах его бывшие ученики, как преломляются через их
судьбы дела страны, понимает: поле деятельности -огромно:
Москва, Ленинград, Приморский край, Сахалин, Баку, Тбилиси,
Сочи, Орджоникидзе, Нальчик...
Можно много названий городов перечислить, везде славно
трудятся его ребята. А это значит: во всех этих местах есть,
действует, что-то его, может быть заложенное, развитое им.
Гранит крепок, а бронза звонка... Но нет ничего дороже
памяти народной. А таким же урожаем возрели семена разумные,
добрые и вечные, высеянные Базаевым!
В одно время Александр Майранович тщательно проверил
состояние учебников и книжного фонда школьной библиотеки.
Выяснил, что некоторая часть школьников к книге относится
бесхозяйственно: пишут на них, вырывают листы...
Подготовил содержательную и интересную беседу о значении
книги. Как создается она, как пользоваться учебной книгой и
книгами библиотеки.
- В нашей стране книга издавна пользуется заслуженной
любовью и уважением народа, - начинал свою убедительную
речь друг детей, - в народе говорят: «Ум без книг - что птица
без крыльев», «Книга твой друг, без нее как без рук». Поймите,
книга рассматривается как источник знаний, мудрости.
Далее говорил о том, что в тяжелых для народа условиях
царской России, в безвыходной нужде и нищете люди стремились
к знанию, как дерево к свету, отдавали за нужную им книжку
последний грош.
Приводил стихи великого русского поэта Н.А. Некрасова:
«Вижу я в котомке книжку;
Так, учиться ты идешь...

Знаю, батька на сынишку
Издержал последний грош».
В беседе своей примером приводит жизнь первого профессора
М.В. Ломоносова, основоположника социалистического реализма
М. Горького и других.
- Высоко оценивал роль книги и призывал уважать ее
А.И. Герцен, - продолжал Александр Майранович, - он говорил,
что книга - это духовное завещание одного поколения другому;
совет умирающего старца юноше, начинающему жить; приказ,
передаваемый часовому, заступающему на его место... Будем
уважать книгу!» Вспоминая слова великого Ленина о влиянии
на него романа Н.Г. Чернышевского «Что делать?», он приводил
слова великого вождя: - Чернышевский, например, увлек моего
брата, он увлек и меня. Он меня всего глубоко перепахал. В
беседе он приводил цифры тиражей и изданий учебников и
художественной литературы.
В школе появились лозунги: «Сберегая книги, мы сберегаем
добро», «Любите книгу - источник знаний», «Книга - могучее
орудие общения, труда, борьбы...» В школе была проведена
большая работа, и учащиеся осознали, что учебниками, по
которым они занимаются, будут пользоваться их младшие
товарищи. К книгам начали относиться бережно и аккуратно. -
Интерес на земле есть всесильный волшебник, изменяющий на
глазах всех существ вид всякого предмета, - писал в свое время
французский материалист Гельвеций. И этот волшебник был
в руках Александра Майрановича. Пробуждая интерес к тому
или иному виду деятельности, талантливый педагог развивал у
школьника одну из самых ценных особенностей человеческой
личности-способность сосредоточиваться и целиком посещать
себя любимому делу.
Вся воспитательная работа в школе планировалась в форме
месячников. Так, например, сентябрь - месячник биологии,
октябрь - месячник ветеранов гражданской войны и труда,
ноябрь - месячник литературы и исскуства...

Проводя то или иное мероприятие, коллектив учителей
старался изыскать такие формы работы, которые ставили
школьников в активную позицию организаторов дела. Работал
умело и с огоньком руководил увлекающийся сам и умеющий
увлечь других Александр Майранович.
- Учитель ... У каждого человека с именем его связано
множество самых важных событий. Самая мирная и самая
беспокойная эта профессия - учитель, - так начал Александр
Майранович свой взволнованный рассказ на митинге своих
коллег в день ухода на заслуженный отдых, - она требует зрелости
и до последнего шага бодрости. А мужества - на всем пути.
Можно приобрести опыт, поверить в свои силы, быработать
выдержку, но привыкнуть и не волноваться учителю не дано.
Перед началом учебного года, как перед наступлением по всему
фронту, волнение огромно.
Педагогические кадры были и остаются главной заботой
советской школы. Это понятно; без хорошего учителя не может
быть и речи о правильной организации учебного процесса. В
нашу учительскую семью влилось много молодых специалистов,
только что окончивших учебные заведения нашей страны. Эти
молодые наставники поведут за собой смешных, серьезных,
задиристых мальчишек и девочек.
С большой надеждой говорю, что рядом с вами стоят ваши
старшие товарищи, ваши помощники. Они окажут нужную
помощь, поддержку в вашей практической деятельности.
Сорокалетний стаж работы в своей родной школе ему
приносил полное удовлетворение.
- У каждого, кто выходит сегодня на многотрудную дорогу
педагогической жизни, есть своя сокровенная мечта и ясная
осознанная цель - служить народу, отдавать свои знания
детям, воспитывать их людьми, преданными высоким идеалам
коммунизма, - говорит своим звучным голосом Александр
Майранович.
Напомним коллективу учителей, что перед нами встают

такие важные проблемы, как ликвидация пробелов в подготовке
отдельных учащихся, связь обучения с жизнью, воспитание
у школьников дисциплинированности, внимания, навыков
самостоятельного труда...
- Сегодня, завтра и всегда учитель должен быть
доброжелательным, но и строгим, справедливым. Он должен
подмечать старания, удачи и неудачи ученика в преодолении
трудностей и всячески одобрять и поощрять его труд, -
продолжал свой взволнованный рассказ ветеран, - учителю надо
обладать огромным талантом человеколюбия, любви к своему
труду, на долгие годы следует сохранить бодрость духа, ясность
ума, свежесть впечатлений - без этих качеств труд педагога
превращается в муку.
Внимание присутсвующих Александр Майранович обратил на
то, что трудностей и огорчений в учительской работе больше, чем
радостей. Она порой выматывает до предела, приходится упорно
заставлять себя отвернуться от обид собственного сердца, чтобы
в классе царили мир, покой, ясность, чтобы ученикам твоим
думалось легко и свободно. Скажу и то, что сама возможность
общаться с молодым, неспокойным племенем делает и нас
моложе, непосредственнее, веселее.
Крепко сжав худощавые пальцы рук, он гордостью в голосе
продолжал: «Учитель держит в своих руках связь времен,
он открывает в беспечной стране детства мощь, силу, ум и
талант будущего общества. Ему принадлежит ведущая роль в
дальнейшем развитии культуры и просвещения, в пропаганде
идей нашей партии. Он должен быть готов с честью выполнить
свой священный долг».
Своей чуткостью и заботой он снискал любовь школьников.
Молодых учителей и сейчас берет под свою опеку, помогает
им советами, всегда находят поддержку и теплое слово. К нему
приходят за советом и родители уащихся.
Минуло много времени, но он пользуется в родном городе
большим авторитетом, активно участвует в общественной жизни.
» ^ 387 ^ «

Среди молодежи славится еще и как увлекательный рассказчик,
которому есть о чем поведать подрастающему поколению
Дигоры. Он обстоятельно рассказывает ребятам о борьбе
трудящихся Дигории за советскую власть, об истории родной
школы, о создании первых коллективных хозяйств, о борьбе с
кулачеством...
Так, вспоминая о героической борьбе трудящихся селения
Христиановского (ныне г. Дигора) против деникинских орд,
говорит с волнением:
- В сентябре 1919 года деникинцы окружили селение
Христиановское и предъявили требование в трехчасовой срок
выдать один миллион пудов хлеба, 500 лошадей, 500 бурок,
5 тысяч винтовок и два миллиона патронов. Кроме того, жители
от 20 до 30 лет должны немедленно мобилизоваться, а главное -
выдать 400 керменистов.
Руководитель бандитов генерал Вадбольский в случае
невыполнения указанных требований пригрозил «снести село
Христиановское и не оставить камня на камне». Село было
обстреляно с двух сторон пушками... Черные стаи бандитов
Деникина разрушили дома, а школу превратили в конюшню,
разграбили все имущество. Они вывели в Ардонское поле всех
жителей - 12 тысяч человек - от стариков до грудных детей.
Людей продержали двое суток в поле под дождем, повесили
6 керменистов, а председателю партии «Кермен» Георгию
Александровичу Цаголову нанесли 18 штыковых ран...
В области народного образования в Дигоре лично ему хорошо
известны все вопросы. С большим возмущением он поведал
о том, что белобандиты варварски разбили любимую школу
крестьянских детей. Ярость кипела в сердцах трудящихся.
После разгрома деникинцев передовая часть молодежи
Дигоры под руководством коммунистов восстанавливали свою
школу. Здесь Александр Майранович был одним из активных
организаторов восстановительных работ.
Ветеран педагогического труда Александр Майранович

Базаев на пенсии, но не может, да и не хочет порывать нити,
связывающие его с родным коллективом, ограничиваться только
домашними заботами. Он и сегодня остается опорой коллектива,
ее душой.
Не называет Александр Майранович своих заслуг. А они во
всем: и в новом облике города, и в психологии современного
хлебопашца, и в материальных успехах совхоза...
А.М. Базаев может с полным правом казать словами
В.В. Маяковского: «Радуюсь, я это мой труд вливается в труд
моей республики!»
Общественность района отмечала 75-летний юбилей
персонального пенсионера А.М. Базаева. На юбилейное
торжество собрались учителя, партийные и комсомольские
работники, учащиеся и многочисленные гости респблики.
О жизни и педагогической деятельности А.М. Базаева
подробно рассказал директор школы Б.К. Кадохов. В конце
своего выступления он сказал:
- Товарищ Базаев долгое время возглавлял работу
учительского коллектива нашей школы. Он и сегодня член
нашей партийной организации, педагогического коллектива. По-
прежнему он вникает в школьные дела, радуется ее успехам.
- Я счастлив, - сказал в своем выступлении завуч школы
К.У. Тамаев, что учился у такого прекрасного педагога, как
Александр Майранович. Так думаю не один я. Сотни и сотни
учеников Александра Майрановича с глубокой признательностью
и любовью вспоминают своего учителя. Он не только щедро
отдавал нам свои знания, но и стремился воспитать в нас высокий
гражданский долг, благородные человеческие чувства, глубокое
уважение к труду.
С приветственным письмом к юбиляру обратилась секретарь
Дигорского РК КПСС З.А. Битаева. В письме в частности
говорилось:
- Начав свой путь с рядового учителя, вы затем на протяжении
многих лет умело руководили работой педагогических

коллективов района, находились на ответственной партийной
работе, всегда оставаясь честным, бескомпромисным, чутким
товарищем, преданным сыном Коммунистической партии.
За многолетнюю плодотворную работу в воспитании
подрастающего поколения и в связи с 75-летием со дня рождения
А.М. Базаев награжден Почетной грамотой Министерства
просвещения СО АССР, которую ему вручил заведующий отделом
народного образования Т.Т. Гульчеев.
Александр Майранович выступил с ответным словом,
выразив горячую признательность.
- Капля за каплей, крупица за крупицей, из опыта лучших
учителей складывается система работы по ныне действующим
программам. Внедрение опыта-вот путь к успехам в новой
пятилетке.
В этой пятилетке учителю следует держать курс на
эффективность и качество. Что это значит?
Прежде всего, добиваться высокой отдачи от каждого
урока, факультатива, практического или лабораторного
занятия, любого классного и внеурочного мероприятия. Это
предполагает глубоко творческий подход учителя к работе,
неустанное совершенствование его научной и методической
подготовки, педагогического мастерства. Это занчит-создавать
атмосферу принципиальной требовательности в коллективе,
духа соревнования, самокритики и одновременно товарищеской
поддержки и помощи.
Мы замечаем, что сейчас повсюду зреет хорошая инициатива,
рождаются прогрессивные методы обучения и воспитания. Это
надо делать достоянием всех учителей.
За долголетнюю и плодотворную деятельность А.М. Базаев
награжден еще в 1939 году медалью «За трудовую доблесть»,
в 1949 году орденом «Знак почета», награжден также значком
«Отличник народного просвещения», в 1955 году за выдающиеся
заслуги в области народного образования ему было присвоено

звание заслуженного учителя школы РСФСР. Он был награжден
медалями и почетными грамотами.
Немолодая уже, усталая женщина присела на стул, задумалась
и начала свой рассказ. О себе?
Да, попросили ее рассказать о себе. А получилось о школе,
ее трудностях и успехах, в этих необыденных буднях была и ее
жизнь, жизнь бывшей учительницы начальных классов Дигорской
средней школы № 1, заслуженной учительницы школ СО АССР,
отличника народного просвещения Раисы Георгиевны Базаевой,
проработавшей в одной школе 33 года.
- Мечта стать учителем у меня появилась еще в школьные
годы. А к моменту окончания Дарг-Кохской школы в 1923 году
она стала твердым решением, - говорит Раиса Георгиевна.
Она, тщательно готовясь к каждому уроку, наблюдала учащихся
на занятиях, в играх, выявляла их интересы, способности. В
контакте с родителями воспитывала в детях смелость, честность,
прямоту, умение дружно играть с товарищами, трудиться.
Раиса Георгиевна добилась того, что почти все родители ее
учеников оказывли ее деятельную помощь в воспитании детей,
охотно отзывались на ее предложения, советы. Многие родители
не знали, как проверить, выполнил ли ученик домашние задания,
как разъяснить ему домашний материал, иные просто решали
за детей задачи, выполняли упражнения. И только немногие
правильно осуществляли контроль за учением ребенка, развивая
его самостоятельность, поддерживая требования учительницы.
Все это навело учительницу на мысль найти лучшие способы
привлечения родителей к помощи в обучении детей.
Родители благодарили Раису Георгиевну за наглядное,
доходчивое объяснение и просили чаще «учить их быть учителями
своих детей».
Многие оставляют о себе память как хорошие добрые люди.
Так с теплым чувством благодарности школьники вспоминают
Раису Георгиевну. Когда вспоминают о ней, они видят прежде

всего добрые глаза. Она любила малышей, и они все платили ей
преданной любовью.
Когда дети любят, тогда они и послушны и прилежно учатся.
В будущем становятся полезными людьми.
Энергия била в ней ключом. В классе никому не давала
быть безразличным. Она всегда учила детей работать, думать
самостоятельно, творчески. Она являлась для них не только
неиссякаемым источником знаний и старшим другом, заботливой,
любящей и любимой матерью. Поэтому ее ученики в старших
классах всегда успешно продолжали учебу.
Ни один урок не проводила без доступной, запоминающейся
наглядности. У нее и картины, и плакаты, гербарии, коллекции,
простейшие приборы, самые различные пособия. Все это
органически сопутствовало разъяснению нового материала.
С каким педагогическим тактом она применяла методы
поощрения, прививала учащимся элементы самоконтроля.
Постоянно обращала внимание не только на качество знаний, но
и на то, как дети держали себя у классной доски. Она не только
рассказывала, но и показывала, как нужно сидеть за партой,
как лучше расположить перед собой во время работы учебные
пособия, как ими пользоваться.
Она творчески совершенствуя структуру урока, овладевала
богатейшим арсеналом приемов активизации познавательной
деятельности на различных этапах учебного процесса - при
изучении нового материала, закреплении пройденного, при
проверке знаний учащихся и т.д.
Как опытная учительница Раиса Георгиевна урок строила
так, чтобы дети, усваивая знания, испытывали к ним интерес,
научились их применять на практике. Чтобы повысить
грамотность учащихся, она интересно проводила словарно-
орфографическую работу, особо большое внимание уделяла
работе по орфоэпии, практиковала сочинения, связанные с
жизнью, разнообразила виды самостоятельной работы на уроках
чтения. На уроках математики часто практиковала составление
учащимися задач на местном материале.
=> ^ 392 ^ <=

Главным в своем труде Раиса Георгиевна считала создание
дружного и сплоченного коллектива.
- Мои ученики, - говорит Раиса Георгиевна, - жили и учились
по принципу: «Один за всех, все за одного». Старожилы города
говрят в адрес Александра Майрновича и Раисы Георгиевны:
- Они выучили наших детей, которые теперь трудятся в
самых разнообразных отраслях промышленности, сельского
хозяйства, культуры, в сфере обслуживания. Выпускники часто
приезжают в школу, навещают Александра Майрановича и Раису
Георгиевну, ведь эти добрые люди дали им добрые советы и
путевку в жизнь.
Сколько их?! Десятки, сотни... Многие его выпускники
работают на великих стройках.
Жить, учить, воспитывать - вот главный девиз был
у Александра Майрановича и Раисы Георгиевны. Всегда
энергичные, трудолюбивые, они подавали прекрасный пример.
Мы часто вспоминаем слова старшего наставника Александра
Майрановича: «Главное-это заложить основу в начальных
классах, потом все пойдет успешно». Благодаря этому наши дети
оказались хорошими специалистами, замечательными людьми
современности.
В своем доме супруги-педагоги создали педагогический
музей, где собраны многочисленные документы, фотографии,
интересные экспонаты, летопись жизни Дигорской средней
школы №1 ... Посетители долго задерживаются здесь. Многие
оставляют теплые слова в адрес создателей прекрасного музея.
- Педагогический музей, созданный нашими заслуженными
учителями Александром Майрановичем и Раисой Георгиевной,
является учебной лабораторией, - говорят посетители музея.
Этой учебной лабораторией пользуются не только учителя,
но и учащиеся старших классов школ города.
Александр Майранович и Раиса Георгиевна воспитали пять
детей. Все они успешно окончили вузы.
Старшая их дочь Земфира окончила географический факультет

СОГПИ и работает свыше 30 лет преподавателем географии
в Дигорской средней школе-интернате. Много, очень много
трудится она в школе: и уроки проводит так, что горят ребячьи
глаза, и увлекательно организует детский отдых. В коллективе
она чуткий товарищ.
Школьников ведет в школьный краеведческий музей, в
создание которого Земфира вложила столько труда. Музей
вызывает законное чувство гордости у ребят, которые
создавали его вместе со своей наставницей. Любят дети ее
уроки. Объяснение нового материала у нее - это увлекательный
рассказ, сопровождающий демонстрацией учебных фильмов,
наглядных пособий, уникальными рисунками, удивительными
информациями.
Мастерство учительницы сказывается и в проведении
различного рода самостоятельных работ: это географические
диктанты, заполнение контурных карт, описание растительности
и животного мира нашей местности...
Ее уроки не похожи один на другой, в каждом что-то
новое, интересное. И самое главное-это умение приобщить к
большому поиску каждого школьника. От учеников она требует
собственных выводов, сопоставления, фактов. Она обращается
все к жизненному опыту детей, учит проводить наблюдения.
Учащиеся учатся обосновывать, доказывать. Сияющая улыбка-
результат увлеченности учебным трудом. Это ли радость
познания?
Земфира Александровна - опытный, чуткий и внимательный
классный руководитель. Она почти всегда знает, чем увлекаются
ее ребята, кто и почему отстал в учении, кому нужна помощь.
- Только из того, кто умеет работать с детьми, кто умеет
подходить к детям в любых условиях, умеет пробудить в них новые
интересы, расширить их горизонт, только из такого работника
может выйти хороший учитель, - говорил Н.К. Крупская. Эти
слова как нельзя лучше характеризуют деятельность Земфиры
Александровны.

Зоя, защитив красный диплом по окончании медицинского
института, вернулась в родной город и работает заведующей
инфекционным отделением Дигорской районной больницы. За
отличную работу на страже здоровья людей Зоя Александровна
награждена знаком «Отличник здравоохранения СССР»
и несколькими почетными грамотами Министерства
здравоохранения СО АССР и обкома профсоюза.
Валерий в 1961 году окончив медицинский институт в г.
Орджоникидзе, был направлен хирургом в Ольгинскую районную
больницу Приморского края. О доблестном труде Валерия
пионеры родной его школы часто получают добрые вести.
- Долгое время я с ним работала, - пишет операционная
няня Евдокия Платоновна, он ко всем одинаков, все перед ним
равны. Никогда не приказывает, а спокойно объясняет, что надо.
Жизнь людей в его руках.
Часто в больницу привозят человека в тяжелом состоянии. И
многим, особенно родственникам, кажется, что нет такой силы,
которая могла бы вернуть к жизни тяжело больного... Тогда в
борьбу с болезнью вступают врачи и медицинские сестры.
...За окном сгустились сумерки. Больной то забывался на
короткое время, то снова начинал метаться. Дежуривший у койки
Валерий Александрович не спускал с него глаз. После очередного
укола больной стал дышать ровнее и вскоре крепко уснул.
Поручив больного медицинской сестре, Валерий
Александрович решил сходить домой поужинать и час-два
отдохнуть. Днем он провел три сложных операций, а вечером
поступил больной с переломом челюсти и другими серьезными
ушибами. Не успел он пообедать, как вдруг резко и требовательно
прозвенел телефонный звонок. Валерий Александрович быстро
встал, взял трубку и лицо его сразу стало строгим и озабоченным.
- Срочный вызов! - раздался в трубке голос медсестры.
- Буду через пять минут, - сказал он и стал быстро
одеваться. Забежав в стационар и узнав адрес заболевшего,

Валерий Александрович взял чемоданчик с медикаментами и
инструментами и ушел в ночь...
Вернулся он после полуночи. На столе в ординаторской
лежала записка: «В селе Щербаковке рабочий, работая на
циркулярной пиле, по неосторожности сильно поранил руку,
повреждены вены. Открылось сильное кровотечение.» Человек
был в опасности.
Валерий Александрович, несмотря на слабое освещение, не
мог отложить операцию.
Операцию вел Валерий Александрович Базаев - стройный,
подтянутый, со скупыми, точными жестами.
В девять часов утра Валерий Александрович сидел в
ординаторской в кругу товарищей по работе.
Жизнь рабочего спасена.
Прошли сутки напряженного полезного труда. Нужно идти в
палаты к больным. Одних осмотреть, других, уже выздоровевщих,
выписать из больницы и дать путевку на творческий труд.
- Он не только к больным внимателен, но и к нам, -
продолжает Евдокия Павловна, - никогда даже голоса не повысит.
Аюбит справедливость, правду, настоящий коммунист.
Я как-то забыла автоклав на ночь выключить, он и сгорел.
Штука дорогая, что делать? Иду к нему: так и так. Валерий
Александрович, не доглядела. А он как ни в чём ни бывало.
- Ну пойдем, посмотрим.
Посмотрел, разобрал. Потом вместе с сыном моим новый
автоклав собрали. Он же в любой технике разбирается. Если
отказал какой аппарат в больнице, не к завхозу идут, а к Базаеву. И
все то он сделает, наладит, уж конечно, совершенно бескорыстно.
Раньше в селе свет был только до 12 часов ночи. Он по схеме
сделал холодильник, чтобы хранить кровь. Руки у него золотые!
- Незаменимый друг и товарищ, хоть на работе, хоть в
бытовых делах, - пишет врач - фтизиатор Елена Константиновна
Гуляковская, - с больными ласков, как нянька. Вынослив
удивительно Может час, два - три поспать. Может вообще не

спать несколько дней, это на нем внешне никак не отражается.
Ведь и по ночам и по праздникам его вызывают.
О гумманном отношении В.А. Базаева к пациентам говорят
благодарственные письма многих пациентов.
- Огромное спасибо Валерию Александровичу Базаеву, -
пишет Надежда Маконенко, - преклоняюсь перед вашим
благодарным, глубоко человечным трудом. Желаю Вам огромного
личного счастья, крепкого здоровья.
А Людмила Тарасова пишет:
- Выражаю сердечную благодарность врачу Базаеву В.А. и
медицинской сестре Форастовской Людмиле Федоровне за их
внимательное, теплое отношение к своим пациентам, которой
порой бывает целебнее лекарств.
- Чуткость к людям - отличительная черта хирурга районной
больницы. В любое время дня и ночи он готов прийти на помощь
человеку, провести срочное хирургическое вмешательство,
бороться за жизнь человека, - пишут многие.
- Спасибо, доктор! - всегда говорят.
Валерий Александрович не забывает свои скромные слова в
сочинении на тему: «Кем быть и каким быть». Он писал: «Меня
очень привлекает профессия врача. Я хочу быть полезным Родине
на этом поприще. Буду стараться так учиться и работать, чтобы
не было мучительно больно за бесцельно прожитые годы». Он
сдержал свое слово.
Зарема после окончания средней школы работала
овощеводом, потом свинаркой колхоза им. Г. Цаголова. Она
хотела стать специалистом сельскохозяйственной экономики и
успешно окончила экономический факультет ГСХИ и работает
экономистом в колхозе «50 лет Октября» Дигорского района.
Младшая дочь Базаевых Белла окончила литературный
факультет СОГУ и работает учительницей в родной Дигорской
школе.
Семья Базаевых - дипломированная, образованная семья:
учителя, врачи, экономисты.

Вот торопятся в школу дигорские ребята. Поравнявшись с
Александром Майрановичем, приветствуют его. На их лицах
вспыхивают улыбки. А он сам с трудом сдерживает свое волнение.
- Это проходят те, для кого прожита жизнь. Жизнь для
других продолжается.
ДОБРОТА
Умы всегда связаны
невидимыми
нитями с телом народа.
К. Маркс
С Михаилом Кайтуковичем
Гардановым я встретился ещё
в середине тридцатых годов и
сразу почувствовал в нем умного
собеседника, человека большой
эрудиции. Удивительно уместно
рассказывал о школе, в правильном
воспитании детей. Интересные факты
вспоминал о бывших воспитанниках,
в чьих судьбах довелось сыграть ему
добрую роль. В каждом из ребят он сумел воспитать благородные
чувства любвьи к Родине, чувство собственного достоинства,
громадное уважение к народу, его труду...
Как-то, мы, учителя Дигорского района, приехали на
августовское совещание учителей. Это было до Великой
Отечественной войны.
Перед началом конференции молодые учителя окружили
Михаила Кайтуковича. Шла непринужденная беседа между
ветераном педагогического труда и нами.

- Учтите, - начал он, - судьба ребенка вверена сразу
нескольким учителям. Счастлив ученик, если его наставники
- всесторонне образованные люди, если они щедро делятся с
детьми богатством знаний, если они неизменно доброжелательны
и готовы разрешить все его сомнения.
Он, положив свою мягкую руку на мое плечо, смотрит мне в
глаза и говорит:
- Быть самому светлым лучом для юных-вот в чем счастье
учителя. Множество лучей - это солнце для малышей. Позднее
я ближе познакомился с ним. Он для меня стал наставником.
Щедро делился своим опытом учительской работы. Дал мне
возможность почитать свой богатый архив. Архив этот для меня
был кладом мудрости. Много знания почерпнул от этого клада и
от доброжелательных бесед с ним.
...Воспоминания... Воспоминания интересными эпизодами
из жизни школы горцев в прошлом.
М.К. Гарданов в 1893 году с хорошим и отличными
показателями окончил Ардонское Осетинское духовное
училище. В этом же году учитель Махческой школы Николай
Гатуев в узком ущелье упал в пропасть в реку Ираф и погиб. Дети
горцев остались без учителя. Почетные старики Цæппо Магкиев,
Кубади Годзоев, Дико Дзагоев, Кертибий Кертибиев и другие
начали просить М.К. Гарданова, чтобы он приехал учителем в
сел.Махческ. Просьбу горцев удовлетворил он. Приехав в этот
горный суровый край, Михаил Кайтукович не нашел ни школы,
ни мебели, ни оборудования. Нужно было создавать школу. Но
молодой учитель не расстерялся...Крепко любил малышей и
профессию педагога.
Мягкие какие-то, из самой глубины душевной идущие слова,
ясная улыбка, умные глаза, ровный характер отдавал детям
самые лучшее, что имел. С душевной преданностью и с большой
доверчивостью смотрели дети в глаза любимому учителю. Дорого
ценили они каждое его слово. Он не только носил им знания,

но воспитывал в каждом ребенке чувство гражданственности и
коллективизма.
Ласковая, отцовская внимательность к горской детворе,
к забитому, беспощадно экплуатировавшемуся баделятами и
другими богачами населению протянула многочисленные нити
духовной связи между ним, молодым учителем и широкими
массами горцев.
Но тяжелый был воздух в царской школе, угнетающей была
вся политическая обстановка.
- Там власти не ценили нас, было немало огорчений, - писал
Гарданов.
- Как педагог М.К. Гарданов всегда стоял на уровне
современных требований, педагогической мысли, - вспоминал
профессор Гр.А. Дзагуров, - более десяти лет состоял учителем
Махческой двухклассной церковно-приходской школы, которую
он вывел из постоянного прорыва и поставил в один ряд с
успевающими школами.
- Много лет прошло с тех пор, - позднее писал в своем
дневнике Михаил Кайтукович, - многие мои ученики из Махческа
поженились, девушки вышли замуж... Я любил их немытых
ребятишек, любил сакли, любил затянутые тряпками окна.
Сотрудник газеты «Прелетарии Осетии» (ныне
«Социалистическая Осетия - Северная Осетия») А. Брагин1
в 1938 году со слов самого М.К. Гарданова об этих годах его
жизни писал: «Через его комнату в с. Махческе протекал родник.
Речушка делила комнату на две части. В одной сложенная из
плетняка, стояла кровать, в другой плоский камень, на котором
Михаил Кайтукович разжигал костер. Своего одеяния в 1896 году
не было у него. Укрывался шубой хозяина Дико Дзагоева, и он
запомнил навсегда эту шубу, согревающую его в холодные ночи.»
Примитивная сакля ^ая школы была построена на поляне
«Стъона». Стены сложены камнем сухокладкой, по местному
1 А. Брагин «Народный учитель г. Пролетарии Осетии», № 9 от 24.04.1938 г.

стилю, с плоской глиняной крышей, но во время дождя в
классе без конца бывала течь и занятия в такие дни шли с
грехом пополам. Стены не смазаны, продуваемые ветром, пол с
огромными трещинами - окна - без стекол...
В середине распалялся огонь, и дети, пришедшие из далеких
аулов, сидели вокруг, слушая беседу учителя. Дети сушили свои
чувяки -шерстянные лапти осетинских крестьян.
В сакле было темно, душно, дымно, и молодой учитель,
рассказывая об истории народов, нарушал строгий наказ
правительственных старшин: ребятам, осетинам, по уставу
ничего не полагалось читать, кроме старого и нового завета.
К дальнему, не похожему на глухой аул будущему, тянуло
ребят. К такому будущему звал их молодой учитель. Но здесь
будущее заслоняла грузная, тяжелая фигура правительственного
старшины. Несколько раз старшина старался лишить
М.К. Гарданова работой в школе. Сам Михаил Кайтукович в
своих педагогических очерках рисует жуткую картину того, как
он при таких необычайных условиях проводил классные занятия,
обучая детей, которых при этом набиралось более 70 человек.
- Часы пробили 9 часов, - пишет он, - ученики в сборе,
учитель-честный исполнитель, он командует: «Достать доски и
писать чище!» Но пар идущий из уст ученика леденеет, на доске
грифель не пишет, руки зябнут, пальцы не приближаются друг
к другу... Работа идет туго. А там, где-то в углу, не то плачет,
не то дрожжит семилетний Гæлæу. Он весь посинел от холода.
Ему больно, но рыдать не смеет: ведь стыдно будет. Он, бедный,
храбрится, а работать не может ...
- Да, что же ты не работаешь? - спрашиваю его.
А он, дрожа от холода, воет: - Ехæн дæн (мне холодно). И
жалко становится бедного Гæлæу. Если ты человек, то вместе с
ним, пожалуй, и сам зальешся слезами, бросишь урок, развеешь
костер на полу школы в печке (тохона) и станешь греться и
заниматься с Гæлæу у огня.

Сколько радости у мальчика в глазах! - Он-дома нагрелся,
вместе с ним нагрелась и комната присутствием более 70
учениковюн не видит больше мерзнутых учеников. Пробило
11 часов и таким образом два урока улетели на топку класса.
Согрев Гæлæу, учитель должен научить его чему-нибудь, иначе
дома спросят его, и если он ничего не узнал или плохо учился, то
отберут в пастухи.
Здесь другая забота для учителя, забота о будущности, Гæлæу
должен быть пастухом, но честно воспитанным...
Но здесь опять новая забота. Гæлæу встал рано, отправился в
школу с утренней звездой, сделал 12 или 8 верст по крутым горам,
не евши ничего...Да и где же есть в эту пору и что есть? Хорошо,
если есть замерзший кусок ячменного чурека, который с большим
трудом можно разжевать, а иногда и того нет. Теперь Гæлæу
тепло, но его пробирает голод-продолжает МихаилКайтукович,
с чувством любви к своему голодному ученику - не охота ему
слушать ваши объяснения ...
Таким образом, перед вами опять вопрос: или отпустить
учеников есть, чтобы они физически подкрепились, или учить
их. Как бы то ни было, но вы даете преимущество последнему,
удерживаете и учите детей, а в конце концов вы видите перед
собою, вместо здоровых полных, рослых пастушьих детей,
чахлых, протухших в тесных комнатах бледных, намещенных
голодом карликов...
- Спрашивается - задает он вопрос, чем же избавить горских
мальчиков от этого критического положения? И отвечает сам так:
- Отвечаю категорически: удобными классными
помещениями ночлежным приютом и столовыми при них для таких
учеников, которым приходилось делать 24 или 16 верст в день и
голодать целые сутки от зари до зари.
- Если мы дорожим детской жизнью, то должны на эту
сторону школьной жизни обратить преимущественное внимание,
особенно в горах, где дети часто не имеют возможности поесть
и впроголодь ложатся спать. В их летах проводить сутки без
402 Ш*

пищи -значит медленно умирать... Худо питаемся-худо мыслим.
Следовательно, школы должны быть удобными, а при них должны
быть приюты, спальни, столовые комнаты. К этой мысли привела
меня церковно-приходская школа в Махческе.2
Вечерами М.К. Гарданов долго думал над практическим
решением этих вопросов. Безусловно, надо их решать, не
откладывая на долгий ящик. Но с чего начать?
Поп решает по своему свои вопросы, а старшина об этом и
не подумывает. У них другие интересы, другие заботы. Первым
главным вопросом он считал стройку школьного здания. А
где построить? Откуда изыскать средства на постройку? Кто
поддержит?! .
...Воскресенье. Ясный майский день. Склоны гор: луга и
пастбища оделись разноцветным ковром цветов. Природа тянет
человека к себе.
Михаил Кайтукович совершает прогулку в природу, подышать
приятным запахом цветов. Поднимается на возвышенность
Харайата, что на юго-восточной стороне с. Махческа.
Поднимается на возвышенность, кругом море цветов, легкий
ветерок колышет их, волна погоняет волну. Легко дышится. А под
селением протекает река правый приток Ирафа Айгомугидон,
шумное журчание которой его слух ловит. Река несла свои воды
буйно, по весеннему радостно. Её волны ударялись о громадные
камни и пенясь, ища в теснинах скал себе простор, уносились в
даль.
Он сел на бугорок. Смотрит в село. -Ну, где же удобнее
место для здания? Первое, его надо возвести близко к источнику
воды и, второе, чтобы вокруг здания были ровная площадь.
Да, вот там, - мысленно говорит. Выбрал самое удобное место
около родника. Там как-раз есть и ровная площадь. Прекрасно!
Задавшись целью пристроить школьное здание, он начал вести
2 М.К. Гарданов «Нужды горской школы» г. Владикавказские Епархиальные
Ведомости, № 7 от 1 апреля 1900 г.

разъяснительную работу в селах среди жителей. В каждом ауле
собирает родителей, говорит им конкретно, что могут сделать
жители, чтобы срочно построить. Без этого школа школой не
будет. Дети будут получать скудные знания. Горцы приветствовали
учителя за такое мужественное решение.
- Мы все сделаем, что от нас зависит, - одним голосом
говорили горцы. Тогда в Дигорском ущелье было всего три
гармотных человека: Дзамболат Будаев - в Стур Дигоре, Беза
Баев - в Мастиноке и Дабан Мулукаев - в Галиате. Царила
сплошная безграмотность.
Михаил Кайтукович Гарданов взялся за дело вплотную.
Берет подписной лист по сбору денег. Обошел все аулы. Собрал
посильную лепту из 326 дворов прихода 978 рублей. И ещё
из разных источников поступила порядочная сумма (деньги,
вырученные вечеров, суммы поступившие от Ардонского
отделения и от святейшего синода и т.д.). Условие заключено с
подрядчиками.
В общей сложности на постройку нового двухэтажного
здания Махческой школы было израсходовано 6 тыс. рублей, из
которых более 50 за счет общества. Жители сами приняли на себя
заготовить и доставить необходиимый строительный материал
(камень, песок, глина, известь, лес...).
С большим энтузиазмом взялись за дело горцы из Фаснала,
Махческа, Камата, Мастинока, Вакаца, Фараскатта, Нара,
Задалеска, Ханаза и других аулов. Запрегли волы в арбах, собрали
камень, привезли песок и глину, сожгли известь...Из Коросга и
Билага привезли лесоматериалы. Ручным способом распилили
доски. Из Владикавказа привезли доски гвозди, стекло, краски...
Строителям женщины приносили пироги, мясо, сыр, квас и другие
продукты. Все строительные работы шли успешно. Получилось
красавица-здание. Радовались люди без конца. В день начала
учебных занятий в просторном дворе школы организовали
праздник света и радости. Люди сюда пришли с гостинцами со

всех аулов Махческого прихода. Много гостей приняли здесь
хозяева из других приходов ущелья.
В просторном дворе школы организовали митинг, где с
краткой, но содержательной речью выступил организатор
школьной стройки М.К. Гарданов.
Люди танцевали, пели, проводили спортивные соревнования.
Радости конца не было. Старики сердечно приветствовали
энтузиаста школьного дела Михаила Кайтуковича Гарданова.
Роль, которую сыграл М.К. Гарданов в деле постройки
этого здания, отмечена в годовом отчете Училищного Совета
за 1900 год в таких выражениях: «Как много может сделать
самоотверженный своему делу...» Он достиг того, что жители
смело и по первому призыву пойдут за ним, твердо веря, что он
стремится и предлагает только полезное и необходимое.
- Постройка школьного здания в Махческе, десятилетнее
пребывание там в качестве учителя является делом подвига,
мужества и преданности народу М.К. Гарданова, - позднее писал
профессор Гр.А. Дзагуров.3
Когда дети зашли в просторные светлые классы, то Михаил
Кайтукович сильнее почувствовал прелесть педагогического
труда, радость своей жизни. Он здесь претворил в жизни желание
упорно работать на ниве народного просвещения.
Сам делал много новых и интересных наглядных пособий
для углубленного обучения учащихся по русскому и осетинскому
языкам, по математике и географии. Он создавал в классе
трудовую обстановку, дети с большим интересом и пристальным
вниманием слушали любимого учителя, работали дружно.
В классе царил рабочий шум. Михаил Кайтукович обладал
глубокими знаниям, которые он получил в учебных заведениях,
но с большим увлечением читал методическую литературу. С
жадностью всегда набрасывался на всякую вновь вышедшую из
3 Газета «Владикавказские Епархиальные ведомости» №22 от 22 ноября
1901 г.

печати книжку или статью в журнале методического характера,
хотя их было мало.
Внимательно изучал педагогические идеи Я.А. Каменского,
К.Д. Ушинского и других выдающихся прогрессивных педагогов
прошлого. В работе с детьми особо обращал свое внимание на
детские рассказы К.Д. Ушинского, Л.Н. Толстого, на детские стихи
А.С. Пушкина, Т.Г. Шевченко, Н.А. Некрасова, К.Л. Хетагурова и
других.
Аюбимым его делом был рассказывать учащимся детские
сказки. Он всегда был энергичным и бодрым. Позднее люди
поражались, откуда берется у него столько энергии и бодрости.
Дети охотно и живо реагировали на все и лучше усваивали
проходимый учебный материал. Был очень требовательным,
настойчивым и в то же время ласковым. Все его уроки были
насыщены уместными шутками, мягким подходом к учащимся.
Всю свою учебно-воспитательную работу он строил на основе
глубокого изучения каждого ребенка. Для этого часто встречался
с родителями учащихся, вел индивидуальные и групповые
беседы на актуальные вопросы по семейному воспитанию детей.
Главным вопросом его бесед был личный пример родителей.
Тесно общался с детьми на перемене, до начала и после занятий.
Настолько пользовался доверием учащихся, что они делились
с ним всем и своими мыслями и желаниями. Широко развивал
соревнование и поощрение школьников. Часто организовывал
экскурсии в лес, на луг, реку Ираф, мельницу...
Собирал древесные породы и травы местного края,
составляли списки домашних животных, зверей, птиц, делалаи
карты по топонимию края, со слов стариков по топонимии писали
легенды. Вокруг этих материалов вел словарную работу и учил
детей писать краткие рассказы. Удивительно умело пользовался
родным языком детей при изучении программных материалов
по другим предметам. Он добился того, что дети у него весьма
внимательно относились ко всякому слову, которое они писали.
Думали над тем, как его правильно написать и как употребить это

слово в связной речи» - вспоминал бывший учитель Махческой
школы И.А. Худалов.
- Мне много пришлось поработать, пока добился того, что
дети стали вдумчиво относиться к каждому слову, которое они
пишут, - говорил сам М.К. Гарданов.
В преподавании математики достигал хороших результатов,
но на этом не останавливался, искал новых, более совершенных
приемов обучения. Учил детей сознательно, быстро и правильно
решать примеры и задачи, увязывая учебный материал с местной
жизнью уащихся. Решающую роль у него играло удачное сочетание
продуманной системы в подборе задач с продуманными приемами
работы учителя. Он соединял их так, что самостоятельные
работы учащихся у него планомерно возрастали. В основном
эта работа сводилась к тому, что Михаил Кайтукович направив
работу учащихся, следил за ее выполнением, помогая тем из
детей, кто нуждался в его помощи.
Самостоятельная запись решения задачи, сделанной устно,
вызывал активность учащихся, заставлял их яснее представить
весь ход её решения, задержать это решение в памяти навыки,
которые так нужны были при их самостоятельном решении задач.
Постоянно учил детей самостоятельно составлять и решать
задачи на местном материале, что способствовало развитию
логического мышления учащихся.
Дети свои тетради держали в образцовом порядке,
организовывались выставки лучших тетрадей. Словом, после
Махческой школы, школьники успешно продолжали учебу в
других школах и по математике. Это благодаря упорного труда
М.К. Гарданова. Через его руки прошло много лиц из горской
молодежи, среди которой были такие, как герой гражданской
войны Хаджиомар Гетоев, прославленный осетинский поэт
Георгий Малиев, отважные борцы за счастье народа Бидзига
Базиев, Габи Колиев, Николай Миндзаев, Хамбий Тавитов,
командир партизанского отряда, скульптор народный художник

Северо-Осетинской АССР и Башкирской АССР, лауреат
Государственной премии СССР Сосланбек Дафаевич Тавасиев,
инженер железнодорожного транспорта Кирилл Тавитов и
многие другие.
Не зря называют М.К. Гарданова первым просветителем
жителей Горной Дигории.
Он ненавидел Царские порядки, чиновников, местных
богачей... Всегда заботился о том, чтобы трудящиеся жили
хорошо и были грамотными.
Учительскую работу сочетал с активной революционной
и публицистической деятельностью. С конца 19 века и
до февральской революции он постоянно находился под
усиленным надзором полиции, подвергался арестам и ссылке.
Революционное мировозрение М.К. Гарданова формировалось
под влиянием великого поэта, революционера осетинского народа
К.Л. Хетагурова. Однажды Михаил Кайтукович познакомил
Коста со своими стихами: «Пробьет час, и маленький наш народ
совершит большое дело, горячо убеждал поэт, - надо звать
народ к борьбе, звать со всей убежденностью революционера».
После этого М.К. Гарданов пространно рассказывал своим юным
питомцам об этом замечательном человеке, не раз читал им
стихи Коста. Сам их знал наизусть.
С 1902 года М.К. Гарданов был практически связан с
подпольными революционными кружками в Осетии, сначала
через Инала Собиева, а затем через Симона Такоева. В 1905-
1906 гг. Михаил Кайтукович был активным участником
революционных событий в с.Христиановском (ныне г.Дигора).
...1905 г. Царские власти М.К. Гарданова отправили в ссылку в
Казанскую станицу Усть-Медвеженскую. Но он снова возвратился
в родную Осетию, принимает активное участие в общественно-
политической жизни трудящихся. Был на особом учете у властей.
Сколько попыток ими предпринималось, чтобы переманить его
в свой лагерь. Дело дошло до того, что ему предложили перейти

в святейший синод. Но Михаил Кайтукович с гордостью ответил
на это:
- Я верю Марксу и Ленину!
- В 1905-1907 г. работал в Владикавказе в Марксистском
кружке и принимал участие в редакции газеты «Эхо Кавказа»,
которую издавали передовые представители горской
интеллигенции, - писал он. М.К. Гарданов в этой газете печатал
и памфлеты против представителей царской власти. Подписывал
свои материалы псевдонимами «Тамерлан», «Странствующий» ...
В это время упорно работает над созданием своих экономических
очерков.
В 1908 году М.К. Гарданов издал во Владикавказе в частной
типографии П.К. Григорьева «Социально-экономические очерки
(современная Северная Осетия». Но книга не дошла до массового
читателя. Была запрещена царской цензурой и сожжена ввиду
революционного содержания. Сохранился чудом лишь один
экземпляр, который хранится в Государственной библиотеке
СССР имени В.И. Ленина.
Полицейский надзор над ним был усилен, опять арест и ссылка.
В период борьбы за пролетарскую революцию у М.К. Гарданова
заблуждения, но интересам трудящихся он никогда не изменил,
активно боролся за Советскую власть против деникинской
контрреволюции.
В 1919 году он вместе с революционными силами Терской
Советской республики отступил в Грузию. В 1920 году он вместе
с другими революционерами (С. Такоев, К. Бутаев, Н. Золоев и
др.) через Караугомский перевал вернулся в Осетию и принимал
активное участие в свержении деникинских ставленников и в
организации Советской власти на местах. Тогда он по заданию
Кавказского краевого комитета партии доставил большую сумму
денег для организации повстанческого движения, - пишет
доктор исторических наук М.С. Тотоев. Под руководством
М.К. Гарданова были перестроены учебные программы,
отменены уроки закона божьего, славянского языка и введены

занятия по ткацкому и столярному делу в сел.Махческ. Школа
именовалась единой трудовой. Начали заниматься садоводством,
пчеловодством и огородничеством. М.К. Гарданов был одним из
тех, кто упорно боролся против пережитков прошлого в сознании
людейжалым, хищение девушек, кровная месть...
Обычай кровной мести, например, бытовал среди горцев
вплоть до установления Советской власти. Его всячески
поддерживали привилегированные классы. Борьбу с этим
социальным злом вел Михаил Кайтукович Гарданов наравне
с коммунистами, сознательной части стариков и активистов.
На сходах жителей горных аулов и сел на плоскости упорно
ставил требование искоренить обычай кровной мести. Он
входил в состав комиссии по разбору и примерению кровников,
провел большую работу среди народа. Приглашался в Карджин,
Кадгарон, Христиановское, Даргавс, Заманкул и другие села
для примирения кровников. Его слово имело большой вес. В
результате многие фамилии примирились и жили без страха.
Во всех селах, где он работал, большое внимание
уделял различным играм и состязаниям детей. Записывал
многочисленные виды детских игр, которые закаляли детей
с малых лет: готовили к практической жизни, воспитывали
сильных, выносливых, мужественных, храбрых, стойких юношей.
По этим играм организовывал соревнования детей во внеурочное
время и в праздничные дни. Победители получали подарки и
премии.
Когда на Кавказе утвердилась Советская власть, М.К. Гарданов
всецело отдался организации народного просвещения. Написал
порядочное количество работ по педагогике. Был одним из
инициаторов созыва Первогого Всеосетинского учительского
съезда и одним из докладчиков на нем. А потом участвовал в
двух последующих учительских съездах в 1918 году, участник
осетинских народных съездов, выборный член Владикавказского
(Осетинского) окружного гражданского исполнительного
комитета, в котором вместе с Симоном Такоевым проводил

политику равнения на Советы солдатских и Рабочих депутатов,
состоял заместителем председателя Северо-Осетинского
училищного Совета, членом Ревкома Дигории, Зав Окроно
Дигории, директором школы № 1 с.Христиановского.
Везде он успешно выполнял свои обязанности. На учительской
работе он также был в Даргъ - Къохе, Хумаллаге, Галиате, Тибе
и Гизели.
Перу просветителя горцев М.К. Гарданова принадлежит
содержательные и интересные работы: социально-экономические
очерки («Современная Северная Осетия», «Селение
Христиановское в фактах жизни» (историко-статистико-
экономический очерк), «Дигорское народное творчество»
(сборник напечатан в 1927 году по постановлению ученой
коллегии Осетинского Научно-Исследовательского института
краеведения), «Дигорский букварь, 1-ая и 2-ая книги после
букваря, 1926 и 1928 гг., «Дигорское обычное право», «Религия
Осетии», «Древняя нартае и современная Осетия», «Алдарство
в Осетии», «Фольклорные записи на дигорском языке: сказки,
песни, легенды, сказания, игры, пословицы, поговорки, загадки и
т.д.», «Дневники за многие годы», «Метеорологические записи»,
сборник стихотворений, поэм и драма «Цепи» и т.д.
Собиранием памятников народного творчества М.К. Гарданов
начал заниматься в Махческе, не имея под руками программы
по собиранию этих памятников. Он мечтал создать нечто
вроде «Одиссеи» и «Илиады», потому записывал не весь цикл
нартских сказаний, а только те сказания, которые ему почему-то
оказались наиболее интересными или оригинальными.
Большинство сказаний записывал со слов особо одаренных
сказителей Кертибия Кертибиева, Баззе Колоева, Инала Базиева.
Книга М.К. Гарданова «Дигорское народное творчество» была
встречена читателми с большой теплотой и быстро разошлась.
В сборе народного творчества большую услугу ему оказали
сказители: Кертибий Кертибиев, Омар Калицов, Сабе Медоев,
Дзарах Саулаев, Кубади Текоев, Гена Бузоев, Барег Гарданов,

Найфонон Худалова, Инал Базиев, Дана Хадаева, Тотурук Гецаев
и многие другие. М.К. Гарданов отлично знал дигорский язык и
принял активное участие в просмотре и дополнении «Осетинско-
русско-немецкого словаря» В.С. Миллера, в его исполнении
дигорскими словами, и фразеологией, которые осуществлял по
поручению АН СССР профессор А.А. Фрайман.
- В течении шести недель был окружен лучшими знатоками
осетинского языка...В работе принимали ближайшие участие
дигорцы: автор «Дигорского букваря» М.К. Гарданов и также
И.Т. Собиев, К.С. Гарданов, - писал А.А. Фрайман.
Учителя и ученики Чиколинской школы I ступени 1927 г.
Среди них Бердиев Дудар
М.К. Гарданов, являясь народным учителем, был ученым
самоучкой, он - этнограф, историк, публицист, виднейший

фольклорист. Ему принадлежит почетное и видное место
в истории развития общественно-революционной мысли и
культуры Осетии.
Во время Великой Отечественной войны он партизанил
в лесах. Тяжкие испытания войны подорвали его здоровье
и педагогические работы оставил в возрасте 76 лет. Был
персональным пенсионером.
Дух человеческий всегда находит силы. Могучее течение
жизни оказывается сильнее самых невероятных трудностей.
Михаил Кайтукович удивил людей своими трудовыми успехами.
Из какого родника напился наш наставник? Его источник-
любовь и преданность людям труда, с которыми жил и трудился.
До конца жизни-неутомимый труженик, не мыслил и дня
прожить без того, чтобы не сделать для человека что-то хорошее.
А это-хорошее-в добром, умном совете молодому учителю.
Человек оставил добрый след на Земле.
ПО ВЕЛЕНИЮ ДОБРОГО СЕРДЦА
Благо людей в жизни,
а жизнь в работе.
Л.Н. Толстой
У каждого человека есть две биографии: одна прилагается к
анкете. В ней ясно и четко:родился, учился, переехал, работал,
сделал. А другую биографию читаешь по морщинкам на лице, по
натруженным рукам, по седым вискам.
Скромно, без громких слов работает инженер-строитель,
преподаватель Северо-Кавказского строительного техникума
Кирилл Георгиевич (Генардукович) Тавитов.
Мы находимся во дворе техникума. Нас привлекают
многочисленные монтажи, диаграммы будущих строителей.

Вот учащиеся у стенда. Архитектурные памятники старины
окружили седого человека, который приятным баритоном
рассказывает об истории сторожевых башен в Дигорском ущелье.
- Извините, Кирилл Георгиевич, состав раствора какой был?
Ведь это было давно, а башни стоят крепко, и, видимо, они будут
стоять, - спросил учащийся Созур Саккаев. Преподаватель
ответил на вопрос.
Раздалась в коридорах трель электрического звонка, и
будущие строители разошлись по классам, мастерским, залам.
Идут учебные занятия.
По нашему мнению, ежегодный приток учащихся объясняется,
прежде всего, кропотливой целенаправленной работой по
профориентации, которую ведет весь коллектив техникума. Она
начинается за год до нового набора.
- Пропаганду профессии строителя мы не прерываем
в течение всего года, - говорит Кирилл Георгиевич, - наши
преподаватели и учащиеся постоянно поддерживают тесную
связь со школами, участвуют в совместных мероприятиях.
Коллектив техникума профориетацией охватывает школы и
других республик.
Гордостью педагогического коллектива техникума явлется
инженер-строитель К.Г. Тавитов. Ему уже под семьдесят, но он
энергичный и общительный воспитатель.
С большой теплотой вспоминает Кирилл Георгиевич свою
первую школу в Махческе Дигорского ущелья.
- В третьем и четвертом классе нас обучал активный
участник гражданской войны Илас Абисалович Худалов. Он
нам рассказывал много о революционных событиях, об истории
осетинского народа, - вспоминает Кирилл Георгиевич, - живо
и с восхищением говорил об отважном сыне осетинского
народа - земляке Хаджи-Омаре Гетоеве. Читал нам рассказы
Л.Н. Толстого, стихи Коста Хетагурова, героические нартские
сказания. Радости конца не было, когда Илас Абисалович привез

кинокартину. Кроме того он учил нас петь революционные песни.
Открыто выступал против поповщины.
После успешного окончания Махческой церковно-приход-
ской школы К. Г. Тавитову пришлось заниматься домашним
хозяйством: пас овец, пахал, заготавливал корм скоту на зиму. Но у
него была большая тяга к школе и его отец Генардук отвез в Ди-
гору к своему а^А^- Здесь окончил семилетнюю школу. Он часто
вспоминает своих любимых учителей Тембола Дзагурова, Миха-
ла Гарданова, Игната Собиева, Ивана Сабанова и других, как
душевных, справедливых и требовательных учителей.
В большом селе Христиановском мы научились многому.
Там передовая часть молодежи организовала самодеятельные
кружки, увлекались спортом, - говорит он об этом периоде
жизни молодежи.
И вот, когда он вернулся в родное село, начал организовывать
своих ровесников и проводить в жизнь то, что увидел в
Христиановском, Махческе юноши за ним охотно пошли. Развернули
работу кружков художественной самодеятельности. На
выступления кружков горцы приходили из соседних высокогорных аулов.
Кружки выступали летом во дворе школы, а зимою в классном
помещении, так как тогда клуба в Махческе не было.
С импровизированных сценах коренастый юноша с большим
жаром выступал с декламациями. Он любил декламировать
стихи Коста Хетагурова, Гино Баракова, Созура Баграева, Георгия
Малиева, А.С. Пушкина, М.Ю. Лермонтова, Н.А. Некрасова и др.
Довольно хорошо разыгрывали спектакли «Ус æмæ лæг»
Г. Баракова, «Уайсадæг чындз» Иласа Арнигона, «Худинаджы
бæсты мæлæт» Е. Бритаева. Идет борьба с пережитками
прошлого. В 1925 году в Махческе организуется комсомольская
организация. Кирилл Георгиевич вступает в ряды Аенинского
комсомола. Радости конца не было. В жизни комсомольской
организации принимает деятельное участие. Своих ровесников
готовит к вступлению в комсомол. Как активного комсомольца

и способного в учебе его Дигорский окружком партии по
представлению окружком комсомола направили в Москву на
учебу в Рабфак, Вчерашний пастух, горец очутился в Москве.
Старательно учится, активно работает в комсомоле.
Летом 1927 года Кирилл Георгиевич Тавитов был участником
всесоюзного слета юных пионеров в г.Москве.
После шахтинского процесса в 1928 г. ЦК КПСС выдвинул
задачу, ускоренную подготовку специалистов из рабочих и
крестьян. Кирилла Георгиевича выдвинули в ударную группу
и в январе 1930 года направили его в Московский институт
инженеров транспорта. Учится на строительном факультете
по специальности «Изыскания, проектирование и постройка
железнодорожных путей».
Через год, в 1931 году, милитаристская Япония оккупировала
Маньчжурию и начала стремительное дальнейшее вторжение
в Китай, одновременно совершая провокации на Советской
и Монгольской границах. Яростно угрожала захватить весь
Дальний Восток нашей Родины. Вооруженная до зубов японская
армия угрожала перерезать транссибирскую железнодорожную
магистраль на большом участке Могоча - свободный и отторгнуть
советские дально-восточные земли. В этих условиях советское
правительство вынесло постановление о срочном строительстве
железнодорожной линии Тайшет-Заярс-Портоскотск, которая бы
обеспечивала второй, параллельной к существующей магистрали,
выход к Тихому океану.
Однако, как показали рекогносцированные изыскания
прокладка такой параллельной железнодорожной магистрали
общей протяженностью более трех тысяч километров в условиях
непроходимой тайги отвлекала бы непосильные материально-
технические и людские силы, да и не было еще соответствующей
техники, а потому было решено проложить железнодорожную
магистраль в первую очередь южнее от станции Сковородино
через Баджальский хребет на порт Комсомольск-на-Амуре.
В1932 гоу организуется специальная экспидиция на изыскания

трассы этой южной магистрали с этой экспедицией уезжает
группа лучших студентов института инженеров транспорта и с
ними был Кирилл Георгиевич.
Далекий путь. Большие трудности.
Кирилл Георгиевич вначале работал старшим инженером
партии.
- В крайне тяжелых условиях прокладывали трассу будущей
магистрали, - вспоминает Кирилл Георгиевич, - с воздуха
нам сбрасывали планшеты аэрофотосъемки. Они нам крепко
помогали выбирать рациональное направление трассы, обходить
таежные сопки и болота.
Не так просто было расшифровать съемки. Кирилл Георгиевич,
как способный инженер, сравнительно легко мог расшифровать
сложную ситуацию местности по планшетам аэрофотосъемки.
Легко преодолевая крутые сопки, таежные реки и ключи.
Кроме того научился управлять при помощи специального шеста
амарочею (специальной узкой лодкой, удобной для движения
против течения реку).
Через некоторое время Кирилл Георгиевич становится
начальником одного строительного отряда и его отряд пробил
успешно трассу вдоль реки Мын, преодолел перевал и спустился
по долине реки Эхор к большой сибирьской реке Зеи, пройдя
более 150 км. К.Г. Тавитов составляет материал изысканий,
который был одобрен в Москве. Он умело руководил работой
рубчиков, проводников, геологов, топографов, гидрологов и
др. Мобилизовывая людей из местного населения с вьючными
оленями. - Глухую тайгу с внешним миром связывали только
извилистые вьючные тропы. Но в борьбе закаляется человек,
часто вспоминает в разговоре Кирилл Георгиевич, - здесь часто
вспоминал Дигорское ущелье. Выходишь ночью, смотришь
в ясное небо: низко и крупно стояли звезды. Но тайга тоже
моя Родина, а тропки мои. И люди и животные испытывали
большие трудности: от комара и болотной мошкары ни людям,
ни животным спасу не было. Несметные рои комаров и мошек

бешено кружились в воздухе. Лошади и олени обмахивались
хвостами, трясли головами, ложились на землю, быстро вставали,
не находили себе места. Мошка облепляла людям лица, рук, и на
коже сразу же вспухали волдыри. Мошкара лезла в глаза, уши и в
нос. Кружилась голова. Страшно вспоминать все это.
Проложена магистраль. Закончил работу. Кирилл Георгиевич
Тавитов успешно оканчивает институт. Защитил свою дипломную
работу на тему: «Проект железнодорожной линии Самарканд-
Кипан с тепловозной тягой» и защитил на «хорошо». После
защиты к нему подошел его профессор и сказал: «Молодец,
хорошо соображаешь.» Он был направлен центральным
управлением кадров народного комиссариата путей сообщения
на работу в стройотдел Забайкальской железной дороги.
В это время здесь проводилась большая работа по
реконструкции всей дороги: строились вторые пути, мосты,
здания и др. Более десяти лет проработал он в Забайкалье,
занимая должности от прораба до начальника строительно-
монтажного поезда.
Настал грозный час. Напала гитлеровская Германия на
нашу Родину. Кирилл Георгиевич призывается на фронт
Отечественной войны и зачисляется в железнодорожные войска.
Он направляется в головной востановительный отряд. В начале
ГВОТ и его подразделениея стояли на большой узловой станции
Борзя Маньчжурской линии Забайкальской железной дороги.
Опасность начала военных действий со стороны Японии росла с
каждым днем. Японская разведка проникала на нашу территорию,
и наши подразделения были брошены на строительство
дублирующих мостовых переходов через большие сибирские
реки: Онон, Ингада и др.
Осенью 1942 года приказом командующего Забайкальским
военным фронтом по тылу Кирилл Георгиевич Тавитов во главе
большого отряда командируется в Монгольскую Народную
Республику на изыскания и строительство железной дороги узкой
колеи. Дорога эта прокладывалась вдоль Маньчжурской границы

по особому заданию Государственного комитета обороны.
В задачу отряда входило перенесение с планшет трассу дороги
на местность.
- Вслед за нами двигались воинские части, отсыпая полотна
и прокладывая рельсовый путь, - рассказывает об этом периоде
Кирилл Георгиевич-выезжала грохотная техника, сновали
машины. В тяжелых условиях они двигались вперед. Беспрерывно
сильно дули холодные ветры, от которых спасались строители
на ночь «могилами» - рыли ямы, застилая их сухой травой,
ложились. В этих условиях за три месяца была проложена дорога
от станции Чойболсан^ до Тамцак - Булака в бассейне реки
Халхин-Гол протяженностью триста километров и было открыто
по ней движение.
Теперь советские армии, стоящие вдоль границы против
Квантунской армии Японии, были обеспечены хорошим тылом в
случае начала военных действий. Много и других оборонительных
сооружений построено подразделением К. Г. Тавитова на
восточных границах СССР.
Кирилл Георгиевич, как патриот своей социалистической
Родины, в 1943 году вступает в ряды КПСС.
Под сильными ударами наших войск гитлеровцы начали
откатываться на запад. Нужно было срочно восстанавливать
разрушенное немцами народное хозяйство.
Приказом Главного Управления
строительно-восстановительных работ Министерства путей сообщения в августе 1944 года
он направлен на восстановительные работы и достройку
железнодорожной линии Кизляр-Астрахань. Тогда, кратчайшим путем
доставки нефтепродуктов из Грозного и Баку на Урал и Сибирь
служила линия Кизляр-Астрахань, которая наскоро была
проложена в военное время в прикаспийских степях, и теперь
требовали своего завершения. В должности главного инженера
Управления строительства Кирилл Георгиевич Тавитов проработал
более семи лет, до завершения строительства и ввода дороги в
эксплуатацию. Большие работы были проведены по депо руко-

водством: путь был поднят на всем протяжении на балласт; были
ликвидированы землянки, где временно проживали
железнодорожники, более 12 тысяч квадратных метров жилой площади
было введено в эксплуатацию; заменены временные деревянные
мосты капитальными - железнобетонными и металлическими;
возведен крупный мост через Волгу; построено много
административно-бытовых зданий.
Зимою 1950 года с севера налетел на линию ветер ураганного
характера, двигаясь 25 метров в секунду. Ураганный ветер нес
с собой песок и снег, отлагая их на железнодорожные пути.
Движение по линии приостановилось на целую неделю. Отгонный
колхозный скот на черных землях был на грани гибели без корма.
Поезда застряли на перегонах, их занесло снегом.
На тревогу были выведены мощные снегоочистительные
машины, но не могли пробить дорогу для поездов, так как снег с
песком плотно лежал в выимках и пробить эти «пробки» было очень
тяжело. Приказом начальника дороги была создана оперативная
группа по ликвидации заносов. Кирилл Георгиевич, как главный
инженер отделения дороги, возглавил оперативную группу и при
содействии воинских частей и правильной расстановки техники
путь был расчищен от заносов и двинулись поезда.
За отличную организацию работ по ликвидации снежных
заносов и за проявленную при этом смелость и находчивость
Кирил Георгиевич Тавитов награжден нагрудным значком
«Отличник железнодорожного транспорта».
Весною 1958 года началось строительство Дигорского
сахарного завода. Это была ударная стройка в нашей республике.
Срочно надо было организовать строительство подъездного
железнодорожного пути, линии связи, мостов возложены на
инженера К.Г. Тавитова.
Планом предусматривалось завершить строительство за год,
а коллектив во главе с Кириллом Георгиевичем, строительные
работы завершили за 6 месяцев. И подъездная ветка была
открыта досрочно для движения поездов.

В 1960 году Кирилл Георгиевич был направлен в Северо-
Кавказский строительный техникум на преподавательскую
работу по специальным дисциплинам: технология и организация
строительного производства и одновременно с этим -
преподаватель профилирующей дисциплины строительного
производства. Здесь он назначен был заведующим кабинетом. Его
усилиями был оборудован всем необходимым кабинет. Упорно
работает над совершенствованием преподавательской работы
и возглавил руководство предметной комиссии, объединяющей
большую группу преподавателей строительных дисциплин.
Имея большой произведственный опыт, Кирилл Георгиевич
в течение тринадцати лет проводил большую работу по
организации и проведению дипломного проектирования. Он,
как опытный специалист приказом по Министерству назначен
членом Государственной квалификационной комиссии по
выпуску квалификационных специалистов и успешно справляется
с этой ответственной работой. Преданность и любовь к
учащимся - будущим строителям - специалистам, стремление
совершенствовать свои знания, доброе отношение к товарищам
по работе-все это вызывает к нему большое уважение и доверие.
Как старательный педагог, много времени уделяет методической
работе. Он достиг той вершины, которая называется
педагогическим мастерством. Внимательно перечитывает
методики, посещает уроки учителей. По крупицам отбирает все
лучшее. Обладая природным педагогическим даром, Кирилл
Георгиевич стремится обобщить и свой опыт. Им написаны по
многим темам учебных программ методические разработки.
Подготовленные им «Рекомендации для руководителей и
консультантов по улучшению дипломного проектирования
», «Памятка для дипломников» и другие, рассмотренные и
одобренные на заседании преподавателей, способствовали
улучшению качества дипломного проектирования, защита
проходит на высоком уровне.
Удельный вес выпускников, защитивших свои работы на

отлично, поднялся в 1972 году по сравнению с 1971 годом с 12%
до 22, 5 процента, а средняя бальная оценка поднялась с 3, 7
баллов до 3, 91 баллов в 1972 году.
- Думай хорошо, и мысли твои созреют в добрые поступки, -
часто говорит учащимся Кирилл Георгиевич словами Льва
Николаевича Толстого. Все то, что делает в техникуме, делает
увлеченно, творчески, заряжая учащихся ненасытной жаждой
понять существо явлений, возбуждая в них вечное беспокойство,
постоянное стремление вперед. И это разумеется, не случайно:
педагогическим кредо К.Г. Тавитова является лозунг: «Учить и
воспитывать хорошо». Учить учащихся, чтобы выполнялись
дипломные проекты на реальные темы. В дополнение к
графическим материалам дипломанты представляли макеты,
шаблоны и приспособления для монтажа здания и сооружений.
Теоретические знания, практический опыт, консультации
К.Г. Тавитова помогают выпускникам успешно закончить техникум.
За тринадцать лет техникум отправил на социалистические
стройки свыше трех тысяч квалифицированных кадров среднего
звена. Состав выпускников из года в год улучшается. Так, из
266 выпускников 1973 г. на 4 и 5 сдали 130 строителей. И вот
воспитанники инженера-строителя едут в Мурманскую область,
в Новороссийск, в Челябинск, на Волгу, в Казахстан, на Дальний
Восток. Питомцы Тавитова работают честно и добросовестно
как подобает советским людям.
Помимо учебно-воспитательной работы он проводит
большую общественную работу. По решению райкома партии
в 1965 году создается в техникуме первичная организация
общества «Знание», а председателем избирается К.Г. Тавитов.
В течение ряда лет он проводит большую работу по пропаганде
научно-технических и политических знаний.
За активное участие в распространении политических и
научно-технических знаний среди трудящихся Кирилл Георгиевич
несколько раз награждался «Благодарственными грамотами»
общества «Знание» РСФСР.

Кроме того в течение ряда лет он руководит теоретическим
семинаром преподавателей техникума, где к каждому семинару
готовится тщательно. Сам, как опытный пропагандист - лектор,
часто выступает с содержательными лекциями среди рабочих
строителей по актуальным темам перехода строительных
организаций на новую систему планирования строительного
производства.
Коллектив строителей специального цикла под
руководством К.Г. Тавитова в истекшем учебном году провел
общетехническую практическую конференцию под девизом:
«Знать, пропагандировать и внедрять передовое и прогрессивное
в сельском строительстве». За этот труд, ставший делом
жизни, воздали ему честь, выдвинув его народным заседателем
Промышленного народного суда.
Кирилл Георгиевич является внештатным корреспондентом
районных и республиканских газет свыше тридцати лет.
Много работает над материалами. Никогда не занимается
натаскиванием всяких жизненных фактов, он дает объективный
материал о положении дел.
- Материалы его отличаются конкретностью, насыщены
фактами, - часто говорят работники редакций газет.
Инженер - строитель, член государственной
квалификационной комиссии К.Г. Тавитов в экзаменах у заочников,
например, пишет, что год от года увеличивается прием учащихся
в Северо-Кавказский строительный техникум. Соответственно
растет и выпуск специалистов - командиров среднего звена.
После успешной защиты, в торжественной обстановке состоялось
вручение дипломов о присвоении звания техника-строителя ста
двадцати семи молодым специалистам. Семьдесят шесть из них
окончили техникум без отрыва от производства, в том числе 40
человек, обучающихся по заочной системе. Их называли героями
труда и учебы. Далее делает конкретный анализ учебы и работы
заочников техникума. А в конце сказал, что в разные уголки и
края страны разъедутся выпускники техникума - в республики

Средней Азии, в Казахстана, в районы Урала, Сибири, Дальнего
Востока, в Молдавию. Там ждут их, молодых, энергичных и
знающих командиров - строителей.
Он собирает и пишет материалы о тех, кто боролся за
Ленинское дело. Вот читатель газеты с большой охотой читает
документальный рассказ «Дорогой славы», где говорится о
борьбе трудящихся Дигории с местными помещиками в начале
двадцатого века. Рассказ начинается живо и сразу захватывает
читателя. В один из бурных событиями 1905 г. июньских дней
19-летний юноша Абисал, на общественном сходе крестьян с.
Христиановского, обращаясь к своим односельчанам, произносит
крайне волнующую речь.
- Нам надо строить, а леса Тугановы и Кубатиевы захватили.
Нам надо пахать, и сеять, а лучшие земли у них, скот пасти
негде, лучшие сенокосы принадлежат Тугановым. Разве это
справедливо? Долго ли мы будем терпеть такой порядок вещей?
Ведь чаша терпения переполнилась! Пора нам начать жить
по-человечески... Мы должны всеми силами бороться с тем
строем, в котором такие порядки... Далее говорится, что Абисал
Тавитов и другие горцы Дигорского ущелья упорно боролись за
справедливость, за советскую власть. Удивительно конкретно
показал автор дорогу славы горцев.
Кирилл Георгиевич страстно любит свой родной край,
Дигорское ущелье. Во время отпуска часто приезжает в Махческ.
Он обращает свое внимание на памятники старины и пишет в
газете материал, что многовековая история Осетии оставила
современному поколению неповторимое собрание памятников
прошлого. Все они созданы кропотливым трудом многих
поколений и говорят о таланте и славных свершениях людей.
Памятники древности созданы народом, принадлежат ему
и должны охраняться. И далее с возмущением пишет, что
знаменитые катакомбы аланского периода в Махческе, Фаснале,
Мацуте, Галиате и Камунте большинство из них заваливаются

скотом, разрушаются любопытными туристами. Превратились
в загоны для скота сторожевые, жилые и боевые башни в
селах ущелья. Они загрязняются, засоряются и делаются
непривлекательными. Здесь критикует руководителей колхозов,
школ, работников сельских советов и районных общественных
организаций Ирафского района.
Статью К. Г. Тавитова обсудили на заседании Ирафского
райисполкома и обязали председателей сельских советов,
руководителей хозяйств и школ о наведении порядка в
восстановлении и охраны исторических памятников, охватив
членством населения общества по охране памятников.
В своих содержательных очерках Кирилл Георгиевич
удивительно конкретно рассказывает о героях труда. Так, в
очерке «В поисках нового», например, говорит о строителях.
Главный герой очерка Юрий Михайлович - новатор, много
рационализаторских предложений вносит и все дельные и их
проводят в жизнь. Он за десять месяцев сдает испытания на
плотника, каменщика, арматурщика, бетонщика, мостовщика
и маляра. В октябре производительность труда Михайловича
достигла 250 процентов. Все свои силы и знания он вкладывает в
сознательный труд на благо любимой отчизны.
Или же Кирилл Георгиевич, как инженер-строитель, все
время ищет подходящие резервы в строительном деле и читаем
в газете «Социалистическая Осетия» статью «Это принесет
доход», где поднимает очень важный вопрос и пишет: «В нашей
республике хорошим сметовым материалом может служить
арболит. Он представляет собой легкий бетон, изготовленный
из смеси цемента, органического заполнителя (конопляной
костры, древесной стружки) и воды. Арболит обладает хорошим
теплоэзоляционными свойствами, трудносгораем, легко пилится.
Для его производства не требуется специального оборудования.
И далее говорит, что на Ардонском пенкозаводе и в его цехах

в г.Беслане и Моздоке ежегодно в отходы выбрасывается 8-10
тысяч тонн отработанных стеблей конопли. Большая часть их
обычно сжигается, а ведь можно ежегодно изготовлять 40 тысяч
кубометров арболита и полностью обеспечить потребность
сельскохозяйственного строительства нашей республики.
Серьезным образом поднимает вопрос о строительстве цеха
арболитовых панелей и плит в Ардоне. Цех не только окупится
за один год, но даст большой доход».
В дни Великой Отечественной войны, а также в годы
послевоенной пятилетки, на линии Кизляр - Астрахань
было построено много жилых 2-х и 4-х квартирных домов
из грунтоблоков. Дома эти прекрасно сохраняются, воздух в
них свежий и сухой. И далее рассказывает о том, из чего и как
делается такой строительный материал. После этого выступления
руководители службы зданий и сооружений, а также дом проект
заметно улучшили свою работу. Начали помогать индивидуальным
застройщикам в проектировании и других вопросах.
Кирилл Георгиевич является примерным отцом по
правильному воспитанию своих детей. Его старшая дочь Галина
с отличием окончила Московский авиационный институт имени
Серго Орджоникидзе и работает в научно-исследовательском
институте начальником сектора по проектированию
радиоаппаратуры авиационной промышленности в городе Жуковском.
Геннадий окончил Московский институт автомобильного
транспорта. Ныне работает начальником цеха завода
автомобильных прицепов в городе Ставрополе.
Людмила окончила с отличием филологический факультет
Северо-Осетинского Государственного университета им. К. Хета-
гурова и работает преподавателем русского языка и литературы
школы № 32 в г. Новочеркасске.
Младший сын К.Г. Тавитова Руслан с отличием окончил
Северо-Кавказский строительный техникум. Служит в рядах

Советской Армии. О его безупречной службе говорит фотография
рядового Тавитова Р. К. у развернутого Боевого знамени части
за успехи вбоевой и политической подготовке и примерную
воинскую дисциплину и письмо командира части:
«Уважаемые Кирилл Георгиевич и Дина Васильевна Ваш сын
Руслан проходит службу в нашей части. Рады Вам сообщить,
что он образцово выполняет воинский долг, дисциплинирован,
исполнителен, пользуется заслуженным авторитетом среди
товарищей и старших.
За время службы Ваш сын добился высоких показателей в
боевой и политической подготовке, почетный долг защитника
нашей любимой Родины выполняет свято с достоинством и
честью.
Выражаем Вам искреннюю благодарность и командирское
спасибо за воспитание сына.
Надеемся, что он и впредь честно и добросовестно будет
служить на благо нашей любимой Родины».
Кирилл Георгиевич, как любимый педагог, часто получает
благодарственные письма, поздравительные телеграммы от
своих бывших воспитанников из разных концов нашей Родины.
Он ныне на пенсии, но не теряет связи с коллективом
любимого техникума. Ведет консультации с дипломниками
техникума. Консультирует дипломников при разработке
выпускных дипломных работ. Активно участвует в методических
разработках СКСТ. Так, например, закончил работы на тему
«Методические указания по разработке дипломного проекта
на реальную тему». Кроме того как член общества «Знание»
работает над темой «Планы партии в жизнь».
- Я счастливый человек. У меня есть любимое дело, чудесная
семья. Продолжаю работать с молодежью так, как велит мне
долг коммуниста, моя совесть и сердце, - с большой радостью
говорит ветеран Отечественной войны и педагогического труда
Кирилл Георгиевич Тавитов.

ЖИЗНЬ, ОТДАННАЯ ДЕТЯМ
Весна. Ясный солнечный день. Радостная детвора играет в
просторном школьном дворе. Сюда идут группами жители гор.
...Теплыми, сердечными были проводы на пенсию старейшего
учителя Махческой восьмилетней школы Тазе Елмарзаевича
Темираева. Благодарить его за долголетний труд пришли в школу
и молодые и старые. Он учил их и их детей, а у многих учил
внуков и внучат.
К нему приходили с радостью и горем, за помощью и советом.
- Я в этом году кончаю работу в школе, - начал Тазе
Елмарзаевич, - отсчитываю уже девятый десяток лет жизни, и
60 лет из них отдал малышам, любимой школе.
Теперь уже надо кончать, - чуть подумал он, - это грустно, но
неизбежно. Я верю в вашу большую душу, озаренную великими
иделами коммунизма, готовую на труд, как на подвиг. Но, скажу,
первые шаги сделать нелегко. Вспоминаю, первое сентября
1898 года. Я, сдав экзамен на звание учителя, начал первый урок
в Ахсауской школе.
Далее ветеран народного просвещения Северной Осетии
говорил:
- Шестьдесят лет, прошедших с тех пор, не изгладили из
моей памяти тревог, страхов и сомнений этих дней.
Потом обращается к учителям и родителям учащихся:
- Вот перед вами ребятишки. Широко раскрыв глаза, они
ждут ваших слов. И то, что вы скажете им, что дадите их пытливой
мысли, останется навсегда в душе до глубокой старости. Как
велика ваша ответственность! Учтите!
Люди с большим вниманием слушали старейшего учителя
Дигории. После его содержательного рассказа учителя и родители
о многом подумали.
- Будьте счастливы, дети мои, - добавил в конце выступления.
...В тяжелых условиях рос Т.Е. Темираев-кровь от крови, плоть

от плоти трудового народа. Семья бедствовала в высокогорном
селении Фараскат.
Отец его, Елмарза Кубадиевич, мечтал: Как бы купить корову
да несколько овец. Семья растет, а чем содержать?!
Наконец ему удалось ценой больших усилий, напряженного
труда и ограничений в быту добиться в какой-то степени
прироста своего стада. Лучше жить от этого они не стали. Жили
по-прежнему в темной сакле, ходили чуть не в отряпьях. Девять
детей прокормить и одеть было не так-то просто.
Детвора слушала с упоением, будто дедушка рассказывает
сказку из нартского эпоса.
- Ни на кого, кроме самого себя, отцу моему, так же как и
остальным горцам, надеяться не приходилось, - часто вспоминал
Т.Е. Темираев, - правительство было само по себе, горцы - сами
по себе. Только налоги связывали их друг с другом. Знайте,
вот как скрипучая телега, запряженная худощавыми волами,
тяжело, устало двигалась жизнь горцев, - продолжает, обводя
присутствующих своим взглядом Тазе Елмарзаевич.
Ужасно вспоминать то, что учение было для горцев
несбыточной мечтой. В нашем ущелье было несколько приходов.
Во главе каждого прихода стоял представитель власти -старшина.
Даже старшины горных приходов и те не умели расписываться.
Для них изготавливали специальные печати с вырезанными на
них инициалами-факсимиле.
Тазе Елмарзаевич в детстве был любознательным. Это и
натолкнуло отца на то, чтобы его отвести в селение Ардон.
Там жила сестра Елмарза -Мазагъуа. Мать Тазе - Курманказ
по - матерински боялась и возражала. Тазе в Ардоне у своих
родственников. Он свое время часто проводит с русскими
мальчишками. Они его учат говорить по-русски. Но больше всего
его учил русскому языку сын Макара Котлынского, Егор. Через
год его перевезли в селение Ново-Христианское. Тогда ему было
тринадцать лет.
- Там я впервые увидел свет знаний, узнал, что кроме гор

есть и степи, и моря, что кроме горных аулов существуют города
с большими светлыми зданиями. Что есть такие люди, которые
видят счастье и богатство не в лишней овце, а в чем-то другом, -
часто вспоминал Т.Е. Темираев.
Старательно учился мальчик из гор. Наконец он выбрал
свой жизненный путь-стал учителем. Он в школе, будучи
пятнадцатилетним любознательным пареньком, помогал
учителям. Стал помощником своих любимых учителей. В
Махческой школе его к этому делу привлекали первые учителя
Дигории Кала Гатуев, Михаил Гарданов и другие.
Из девяти сестер и братьев только он один окончил школу,
остальные проходили в нее лишь одну зиму. Учиться не позволили
условия - надо было работать, чтобы прокормить семью.
- Учитель...Горечью было грустно просолено в дни царизма
это слово. Нуждой и лишениями дышало оно. Мрачную картину
представляла тогда школа в царской России, - вспоминал Тазе
Елмарзаевич.
Когда молодого эрудированного горца Т.Е. Темираева
направили в высокогорное селение Ахсау, радовался:
- Самостоятельно буду учить детей горцев грамоте...
Приехав в это село, молодой учитель не нашел ни школы,
ни мебели, ни учебные принадлежности. Нужно было создавать
школу. А создать было трудно. Но молодой учитель не растерялся.
С помощью сознательных местных жителей создал школу.
Идут очередные учебные занятия. Ласковая, отзывчивая
внимательность к детворе протянула многочисленные нити
духовной сязи между ними, молодым учителем и ахсауцами.
- Удерживала меня тогда любовь к детям, любовь к делу, - с
гордостью говорил своим коллегам по профессии.
...Морозная ночь миновала. Выпал глубокий снег. Утром в
школу пришло несколько полураздетых мальчишек. На ногах
детей-æркъетæ. Дети дрожали от холода. Учитель ждет сбора
всех учащихся. Но не все появились.
- А остальные ученики почему не пришли?

Молодой учитель говорил с детьми на родном дигорском
языке учащихся, но слово «ученики» он сказал по-русски.
Малыши, конечно, не поняли вопроса. Учитель сразу заметил, что
дети его не поняли и начал объяснять слово «ученики». Сразу же
со словом «ученики» объяснил еще несколько слов близких к
слову «ученики»: учеба, учитель, учительница, школа и др...
Когда объяснил слово «ученица», то один из мальчиков по
имени Дзамболат спросил:
- А девочки могут учиться?
- Не только могут, но скоро будут учиться, - ответил Тазе
Елмарзаевич.
В этот день в классе было мало учащихся. Мороз. Туман. В
узких извилистых сельских улицах взрослые с трудом пробивали
тропинки. В саклях гулял холод. Ни в одном доме не было печи.
Очаг в середине большой сакли. Непомазанные стены и потолок
были покрыты сажей. Дом от кизяка колол глаза. Темно. Не
имели тогда даже керосиновых ламп. Трудно было доставать
керосин, не говоря уже об электричестве.
После уроков распустил детей и начал думать учитель, как
пойти в такую тяжелую погоду к своим ученикам. Он вспомнил
стихотворение Коста Хетагурова «Мать». Читает:
Коченеет ворон ...
Страшен бури вой...
Спит на круче черной
Нар, аул глухой.
Вспомнил все стихотворение. Подумал и глубоко вздохнул.
- А все же надо проведать их, - подумал Тазе Елмарзаевич и
вышел. Делает подворный обход. Вот он сидит у мягкой постели
Дзамболата и, ободряя его, говорит:
- Ну, мой славный Дзамболат! Когда ты встанешь? Твои
товарищи идут вперед.
- Скоро. Мне уже легче стало, - ответил мальчик, стесняясь
и улыбаясь.
Молодой учитель объяснил новый урок по русскому языку.
=> ^ 431 Ш^

Потом сделав паузу, начал объяснять решение задач и примеров.
Где надо было, помогал ему. Мальчик забыл про свою болезнь,
ему стало веселее.
В этой семье было пятеро детей: два мальчика и три девочки.
Они окружили гостя и с большим интересом слушали беседу
между Дзамболатом и учителем.
Девочки были старше Дзамболата и быстро схватывали слова
учителя. Захотелось им учиться.
Учитель оказывал материальную помощь круглым сиротам,
хотя получал маленькую зарплату. Трудное было время, но молодой
учитель шел к своей намеченной цели. Дети становились старше,
росли, умнели. Ахсауцы в своем учителе нашли самого близкого
человека. Каждый его уважал. Каждый ему давал заслуженный
почет. Ахсаускую школу он поставил на ноги. Там он проработал
три года, а потом в 1901 году его перевели в Чиколинскую школу.
Здесь детей обучали по религиозным книгам, а учителю это не по
душе было. Это заметил мулла Даукуй Гамосов. В наказание его
перевели в Урсдонскую начальную школу. Урсдонцы приняли его
с большой теплотой. Старались создать ему условия труда /^ая
плодотворной работы с детьми. Здесь, проработав свыше десяти
лет, показал себя как отличный учитель и как умелый воспитатель.
Он находил себе работу с утра до вечера. Но его тянуло Дигорское
ущелье, родные с детства места... В 1915 году начал работать в
родной школе, село Махческ с известным в то время учителем
Михалом (Михаилом) Кайтуковичем Гардановым.
- Старая школа... Там не было вдохновляющей, кипучей
работы. Там не ценили нас. Было немало огорчений. Царское
правительство всячески старалось оторвать, изолировать учителя
от населения! - говорил Тазе Елмарзаевич.-Трудные годы были
потом. Жизнь надо было строить самим.
Но свобода, принесенная на крыльях социалистической
революции, вдохнула большие надежды в сердца трудящихся.
Впервые горцы получили возможность стать грамотными
людьми, как и люди в городах.

- Помню далекое время ликбезов. Тяга к учебе была
велика. Занимались по вечерам в частных домах. Письменные
принадлежности добывали с трудом. Многие, прошедшие курсы
по ликвидации безграмотности, стали потом сами работать в
советских учреждениях. Из них в памяти у меня сохранились:
Елмусхан Елоева, Салу Дзагурова, Турмец Темираев, Дрис
Казахов и другие. Они занимались настойчиво и добились
своего. Стали грамотными людьми, проводниками передовых
идей среди горцев. А ныне посмотрите вокруг, попробуйте найти
неграмотного горца. Днем с огнем не найдешь. У меня у самого
дети-три сына и дочь, куда образованнее чем я, бывший учитель.
Жители Дигорского ущелья хорошо помнят: в 1918 году в то
время, когда значительная часть интеллигенции саботировали
Советскую власть, попы и муллы упорно мешали революционным
преобразованиям. Но просвещенец горцев Т.Е. Темираев ни на
день, ни на час с первых же дней социалистической революции
не прерывает своей учительской работы. Он активно помогал
красным партизанам в разгроме деникинцев в Дигорском ущелье.
Так, например, в 1919 году, работая учителем Камунтовской
школы, Тазе Елмарзаевич спас жизнь красному партизану
Болатову. Партизан скрывался у него месяц.
В 1920 году Тазе Елмарзаевич Темираев вступил в ряды
ленинской партии.
Шестьдесят лет учительской работы. Из них свыше сорока
лет работы при Советской власти. Восемь замечательных
преподавательских пятилеток. Нам довелось читать скупой язык
характеристики Тазе Елмарзаевича, составленной для комиссии
по аттестации учителей:
«Хорошо владеет педагогическим мастерством. Благодаря
умелой и усиленной работе он добился всоких показателей
грамотности учащихся по русскому языку. Его учащиеся хорошо
владеют устным счетом по арифметике. В старших классах
его воспитанники всегда продолжают учебу успешно. Своей
точностью и аккуратностью во всем, глубокой любовью к

детям Тазе Елмарзаевич является примером для других членов
педагогического коллектива.
Он в советской школе почувствовал прелесть труда, радость
своей жизни. Здесь он предворил в жизнь свое желание работать.
- Удивительно упорно работал над повышением своего
идейно-методического уровня. Терпеливо и настойчиво приобретал
педагогические и методические знания Тазе Елмарзаевич, - впо-
следствие о нем говорил известный учитель М.К. Гарданов.
Сам из своего опыта работы составлял методические доклады
и что умел, то передавал сойм коллегам по работе. Доклады
были о воспитании наблюдательности и любознательности, о
знакомстве детей с родной природой местного края, о методах
организации работы с родителями учащихся, об организации
экскурсии в места боев красных партизан с белобандитами.
Обстоятельно составленные доклады говорили о его мастерстве,
об умении вызвать интерес детей, привлечь их к длительному
наблюдению, дать правильное представление о растениях
местного края, об условиях роста и развития и об использовании
их человеком.
Его многочисленные воспитанники были наблюдательными.
Они умели находить характерные признаки, давали меткие
сравнения.
- Удивительно большой энергией обладал Тазе Елмарзаевич.
Умело работал со своими учениками. Часто он оставался с
отстающими в учебе учащимися. Хорошо знал каждого ученика,
посещал их дома, долго беседовал с их родителями, - говорят
его бывшие воспитанники.
Воспитатель горских детей не ограничивался наглядными
пособиями, которые присылались в школу. Свой богатый опыт
педагога он использовал для того, чтобы создать собственными
руками много новых наглядных пособий для обучения детей
грамоте и счету.
Между прочим, он был большим другом учителей других
школ горной полосы и плоскостных школ. Мы в личном архиве

Тазе Елмарзаевича нашли письма известных в Осетии учителей-
:Сандира Тотоева, Георгия Загалова, Дудара Бердиева, Михала
Гарданова, Даукуя Тогузаева, Е. Битарова, Хадзимусса Катаева и
многих других. Он не жалел труда, чтобы сделать каждый урок
полноценным и в ответ на это его земляки, поколение за
поколением приводили к нему своих детей на выучку для того, чтобы
воспитать из них настоящих людей.
И как замечателен длинный список людей, воспитанных
Т.Е. Темираевым. За шестьдесят лет своей учительской работы
он воспитал и обучил свыше двух тысяч малышей, детей
жителей Ахсау, Махческа, Чиколы, Урсдона, Задалеска, Ханаза,
Дзинага, Дунта, Камунта, Вакаца, Фаснала, Мастинока и других
сел, ставших активными строителями социалистического
строительства.
- В нашей прекрасной стране врачи, агрономы, механизаторы,
животноводы, инженеры, ученые добиваются изумительных
достижений, но ведь мы, учителя, готовим и выковываем этих
врачей, агрономов, инженеров, механизаторов и животноводов, -
говорил Тазе Елмарзаевич на съезде учителей в г.Орджоникидзе.
Из среды питомцев, бывших учеников Т.Е. Темираева имеются
ученые, военначальники, механизаторы, животноводы, врачи,
учителя, железнодорожники, писатели, агрономы...
В их числе бывший учитель Тазе Саракаев, заслуженный
учитель школы СО АССР, отличник народного просвещения
Майран Ахметович Гецаев, отличник народного просвещения
Владимир Харитонович Хадаев, генерал - лейтенант Харитон
Алексеевич Худалов, генерал - лейтенант Виктор Асламурзаевич
Гацолаев, полковник Харитон Гадзоевич Темираев, доктор
философских наук Харитон Кудзиевич Цаллаев, писатель Тазрет
(Тазе) Урусбиевич Бесаев, хирург Альберт Николаевич Кацанов,
механизаторы: Ахурбек Хуасдзаович Хадаев, Созур Дагоевич
Марзоев, Борис Аеванович Габайраев, Зелимхан Турмецович
Темираев, Матвей Иванович Хадаев, депутат Верховного Совета

РСФСР Тамуся Хадзиевна Дигоева, заслуженный агроном СО
АССР Федор Иванович Хадаев и многие другие.
Все эти люди, выращенные, воспитанные Т.Е. Темираевым, -
живой показатель о прекрасных делах и днях этого замечательного
учителя.
Отрадно отметить, что труд человека в нашей стране теперь
оплачивается не только материально. Большим уважением
окружают тех, кто добился лучших результатов.
Родина не забыла многолетний плодотворный труд Тазе Ел-
марзаевича Темираева.
...Это было в 1939 году. В красиво оформленном
пригласительном билете написано:
«Дорогой т. Темираев Т. Е!
Народный комиссариат просвещения РСФСР, ЦК профсоюза
работников начальной и средней школ РСФСР приглашает Вас
на вечер, посвященный чествованию учителей-орденоносцев
сельских школ.
Встреча с учителями -орденоносцами состоится 8 июля
1939 года в гостинице «Москва».
На этом торжественном вечере чествовали нашего земляка-
ветерана народного просвещения, друга детей горцев Тазе
Елмарзаевича Темираева. За большие заслуги в народном
просвещении Всесоюзный староста М.И. Калинин вручил ему
высокую награду-орден Ленина.
- На все заботы Коммунистической партии и Советского
правительства к народному учителю я отвечу еще более упорной
работой по воспитанию детей, достойных социалистической
эпохи, - сказал, волнуясь Тазе Елмарзаевич.
По возвращению из Москвы он с новой энергией берется за
работу.
На одном родительском собрании бывший ученик Тазе
Елмарзаевича, затем учитель, а ныне пенсионер Михаил Фацбаевич
Хохов говорил:

- Мы, родители учащихся, считаем Т.Е. Темираева одним из
лучших, образцовых учителей нащей школы. Трудно рассказать,
сколько любви, чуткого подхода к каждому ребенку, сколько
настойчивости в искренности дурных привычек и склонностей,
сколько терпения нужно для того, чтобы научить, воспитать
каждого ребенка, вкладывает наш старейший учитель в свою
работу. Среди нас, родителей, немало таких, которые сами учились
в начальных классах у него, и которые теперь с благодарностью
вспоминают о своем прославленном наставнике.
В 1949 году Т.Е. Темираев получил второй орден Ленина,
а в 1953 году получил звание заслуженного учителя школ
СО АССР. Он, как активный пропагандист материалов всех
съездов Коммунистической партии и как авторитетный учитель,
неоднократно избирался депутатом Махческого сельского и
районного Советов депутатов трудящихся.
До последних дней своей жизни он оставался учителем и
воспитателем молодежи.
- Дорогие дети, нет, не думал и не мог мечтать об этом мой
отец Елмарза Кубатиевич. А впереди у вас, молодых, открывается
еще более светлое будущее. Стремясь к нему, замечая неполадки
сегодняшних дней, не забываете, дети мои, с чего мы начинали
и какой гигиантский путь прошли, - сказал в заключениии Тазе
Елмарзаевич.
Лето. Село Ахсарисар. Как-то выходя из дома, он увидел в
садике ребят школьного возраста. Они отчаянно «резались»
в карты, другие, окружив этих картежников плотным кольцом,
наблюдали за игрой.
- На этом месте в годы революции и в годы гражданской
войны... - вроде бы сам с собой заговорил Тазе Елмарзаевич, и
ребята, отложив карты, прислушались.
Больший из них срывающимся басом спросил:
- А партизаны здесь были?

- Были. Я сам и все село, было участником этих грозных
событий!
Ребята оживились.
- А сейчас встаньте, дорогие мои дети, и приведите в
порядок свой внешний вид, и пойдем в сельский клуб. Там обо
всем расскажу подробно.
Так началась дружба с детьми недавно переселившегося
учителя-пенсионера из сел. Фараскат в село Ахсарисар, с детьми.
Беседы, прогулки в лес и на берег реки Урух (Ирæф), игры и
обсуждение книг.
Он продолжает сеять разумное, доброе, вечное. В этом видит
главный смысл своей жизни.
В личной библиотеке он имел много различных книг. Живо
интересовался жизнью страны и вопросами воспитани и
обучения детей. Следил за педагогической литературой.
- А вот эта книга прямо написана про мою жизнь. Моя
любимая книга «Встречи на дорогах». Автор Юрий Терешенков, -
улыбаясь сказал нам Тазе Елмарзаевич.
Часто приходили к нему в гости учителя и учащиеся из
разных школ нашей республики. У него останавливались туристы
из Москвы, Леннинграда, Киева, Орла, Куйбышева и других
городов...
Гостей принимал он с большой теплотой и им рассказывал о
жизни горцев, о развитии культуры и быта горцев под влиянием
Великой Октябрьской Социалистической революции, о
героической борьбе Дигорских партизан против белогвардейцев
во время гражданской войны...
- Учитесь и работайте всегда по-ленински. Большая жизнь
трудящихся продолжается на радость людям труда, - провожая
своих гостей говорил Тазе Елмарзаевич Темираев.

С ЛЮБОВЬЮ, СО ЗНАНИЕМ ДЕЛА
Задача школы - учить подрастающее поколение коммунизму,
сделать наших юношей и девушек убежденными борцами за
коммунизм. /\ая того, чтобы по-настоящему научить молодежь
коммунизму, нужно, чтобы она сознательно, а не формально
усвоила всю сумму человеческих знаний, последствием которых
является сам коммунизм.
В условиях победоносного движения нашей страны по
пути к коммунизму исключительно большое значение в общей
системе обучения и воспитания подрастающего поколения
имеет высококачественная математическая подготовка учащихся
советской школы.
Учительница математики 5-6-7-х
классов Махческой восьмилетней школы
Сафят Алексеевна Хадаева - Скодтаева
опытом своей работы показывает
возможность достижения прочных,
осознанных заний по математике.
Характерным для неё является то,
что, работая в этой школе с первого
сентября 1952 года, она постоянно
работает над повышением своего идейно-
теоретического уровня, систематически
следит за выходящей литературой по
своему предмету, активно участвует в методической работе,
широко использует лучший опыт других учителей.
В связи с постоянным стремлением совершенствовать свою
работу, она всегда готовится к урокам тщательно. В течение
14 лет я посетил у т. Хадаевой - Скодтаевой свыше 150 уроков
по арифметике, алгебре, геометрии и т.д. и установил, что
типичным в системе ее работы является постоянная забота
о математическом развитии учащихся, о воспитании у них
пространственного воображения, умение четко формулировать и
> Ш 439 ^ <

осмысленно выводить правила и доказывать теоремы, о привитии
твердых и правильных навыков в решении математических
примеров и задач, об умении применять на практике полученные
знания.
Анализ состояния преподавания математики показывает,
что Сафят Алексеевна с воодушевлением борется за высокое
качество знаний учащихся. Из года в год учащиеся все лучше
и лучше решают задачи и доказывают теоремы, все меньше
допускают ошибок в решении примеров.
Тов. Скодтаева систематически изучает индивидуальные
особенности учащегося путем бесед, опроса, контрольных работ,
посещения их на дому, бесед с родителями и так далее. Она ведет
индивидуальную работу с отстающими учениками.
Так, например, ученица 7 класса Дзагоева Светлана в
начальных классах получила слабую подготовку по арифметике.
Сафят Алексеевна с первых же дней учебы в 5 классе организовала
с ней индивидуальную работу. В настоящее время она в 7 классе
учится успешно.
Ученица 6 класса Тавитова Аидия окончила 4 класса
городской школы. Она поступила в 5 класс со слабыми знаниями
по арифметике. Сафят Алексеевне пришлось много работать с
Тавитовой. В результате упорной работы учительницы с ней, она
начала успевать по математике.
Ученице 5 класса Хоховой Бэлле плохо удавались темы
«Зависимость между компонентами и результатами действия
над ними» и «Действия над обыкновенными дробями». Сафят
Алексеевна умело и терпеливо работала с Хоховой, и она начала
успевать на хорошо и отлично.
Ученица 9 класса Сурх-Дигорской средней школы Валентина
Годзоева, обучаясь ранее в классе т. Скодтаевой, в 5-6 классах,
имела слабые знания. Учительнице пришлось работать много.
Она, ученица ликидировала незнание материалов и учится на
«4» и «5» в 9 классе. Много таких фактов.
Сафят Алексеевна в преподавании систематически широко

использует наглядность, решение задач средней и повышенной
трудности (разумеется, в пределах программных требований),
практические работы по измерениям.
Силами учащихся т. Скодтаева изготовила много наглядных
пособий по арифметике, алгебре и геометрии (таблицы для
устных вычислений по обыкновенным и десятичным дробям,
развертки призм: прямоугольной, треугольной и т.п., развертка
куба, квадратный метр, квадратный дециметр, квадратный
сантиметр, кубический дециметр, кубический сантиметр,
пропорциональный циркуль, процентный транспортир, эккерь,
полевой циркуль, вычисление площади круга из дерева и другие).
Активность и самостоятельность учащихся - непременное
условие прочных знаний по математике. Есть много путей
для активизации мышления школьников. Сафят Алексеевна
много внимания уделяет, например, составлению задач самими
учащимися. Материал а^я них берется из жизни.
Сельскохозяйственный труд в нашей стране все больше
становится разновидностью индустриального труда. На
полях и фермах колхозов и совхозов применяются различные
машины и механизмы, управлять которыми должны люди,
хорошо вооруженные техническими знаниями, умеющие
применять на деле законы физики и математики. Вот почему
т.Хадаева-Скодтаева обучение математики старается связать
со строительством коммунизма и многие задачи строит на
местном материале. Иногда берет цифровые данные по району
и республике -из газет «Ленинец», «Социалистическая Осетия»,
«Рæстдзинад» и по своему селу - в магазине, в бухгалтерии
колхоза, у бригадира. Ей дают цифры, рассказывают о людях, о
выполнении ими трудовых заданий.
Вот как выглядела задача «Дубовый ящик» в сельском
магазине с внутренними размерами! = 1, 2м х О, 6м м х 0, 4,
толщина стенок 12, 5 мм. Определить вес «ящика». Эту задачу
решали учащиеся 7 класса по теме «Площадь поверхности
и объем параллелепипеда». В этом же классе решили задачу

«Сколько кубометров воздуха приходится на каждого ученика в
классе, где они учатся?» Дети с задачей справились быстро.
Составление задач учительницей и учащимися на местном
материале или на цифровых достижений народного хозяйства
повышает математическую культуру учащихся, развивает
их самостоятельность и инициативу, у них растет интерес к
производству и окружающей жизни. Поэтому Сафят Алексеевна
на отдельных уроках поручает составление задач учащимся.
Подобные задачи решают и учащиеся 5 и 7 классов. Урок
алгебры начинает с устного счета. Дети 7 класса быстро
считают, четко формулируют правила. Решено 13 примеров. Для
разложения на множители предложены примеры.
Учащиеся быстро разлагают на множители. Никто не
посмотрит на доску до тех пор, пока не предложат сверить
ответ. Это не нужно, сидящие за партой опережают вызванного к
доске. Это подтверждает хорошую подготовку по алгебре. Сафят
Алексеевна добивается от учеников осмысленных рассуждений.
После подробного разбора одного - двух примеров учащиеся
легко справляются с аналогичными.
Сафят Алексеевна в свой педагогической деятельности
систематически проводит планомерное повторение пройденного
материала. Так, например, при объяснении свойства средней
линии трапеции повторяли свойства средней линии треугольника,
или же при объяснении измерения вписанного угла (окружности)
повторяли свойства внешнего угла треугольника. По арифметике
при делении десятичных дробей повторяли изменение частного
с изменением компонентов и т.д. Кроме того, она на уроках
геометрии и алгебры пользуется техническими средствами. Так, на
уроках альгебры и геометрии пользуется учебным кино. Провела
такие киноуроки, как «Измерение на местности», «Решение
системы двух уровней с двумя неизвестными», «Измерительные
приборы» и другие. Всего в текущем году свыше 8 уроков.
/!^ая улучшения преподавания математики всегда имеет связь с
математиками других школ республики. Письменную связь имеет

с учительницей Камбилеевской средней школы Загаловой Е.Г.,
с учителями Сурх-Дигорской средней школы С. Дз Цакоевым,
Б.А. Скодтаевым, с бывшей учительницей Мацутинской средней
школы с У. А. Дадтеевой и др.
Для хорошего фундамента у учащихся начальных классов
систематически посещает уроки арифметики у учителей
начальных классов. Оказывает им индивидуальную помощь в
преподавании арифметики. Учительница настойчиво добивается
того, чтобы каждый учащийся правильно понимал математические
понятия и определения, умел четко формулировать, осмысленно
выводить правила и доказывать теоремы. Начиная с 5 класса,
учащиеся приучаются анализировать условие задачи, находить
зависимость между данными и искомыми величинами. Большое
внимание уделяет уменью учащихся дать обоснованное
объяснение решению задачи. Она со всей осмотрительностью
относится к выбору задач, предлагаемых для решения, учитывая
образовательную и воспитательную ценность каждой задачи. У
Сафят Алексеевны один урок не похож на другой: что ни день, - то
новое, более интереснее, более захватывающее. Являясь точной
наукой, математика не терпит нерящливости, разбросанности.
Герой нашего очерка, опытный педагог диктует несколько
предложений, содержащих геометрические формулы и тут же
предлагает очистить их от лишних слов, от ненужной щелухи.
Она учит детей не только математике, но и четко формулировать
свои мысли.
Математика становится живой, увлекательной, настолько
увлекательной, что никто не может оставаться равнодушным к
ней. В этом секрет высокой успеваемости детей.
У Хадаевой - Скодтаевой огромная сила влияния на учеников.
Чем же она их покоряет? Беспокойством, человечностью, личным
примером. Кто стоит, за тем не побежишь. А Сафят Алексеевна
всегда в действии. Слово ее - горячее, убежденное. Ей всегда не
хватает времени.
На уроке она-и властная хозяйка, и все понимающая ласковая

мать, и в то же время -товарищ каждому. Учительница живет с
ними душа в душу, всех видит, всех слышит и отлично понимает
каждого. Сафят Алексеевна никогда не позволяет себе грубости
или резкости по отношению к ученику.
- Кто прибегает к этому, тот отрубает сук, на котором сам
сидит, - говорит опытный педагог. Из 58 учащихся на 4 и 5
успевает 31 учащийся, 3 ученика не успевают в трех классах. Ведет
большую педагогическую пропаганду среди родителей учащихся.
Особо обращает свое внимание на индивидуальную работу с
родителями учащихся. Многие родители не знали, как проверить,
выполнил ли ученик домашнее задание, как разъяснить ему
непонятный материал. Сафят Алексеевна научила родителей
этому. Дети стали лучше успевать. Ее выступления всегда носят
оптимистический характер и для детей, и для родительской
массы.
Помню, это было в 1959 году на классном родительском
собрании в 7 классе об итогах первого полугодия Сафят
Алексеевна говорила:
- Когда я даю урок, я вижу, что дети, которые не понимали,
начинают смотреть более ясными глазами, я чувствую, что под
руками что-то вырастает, что-то поднимается. Это любовь к
жизни, к растущему человеку - основа радости нашей профессии.
Далее, говоря о слабых по успеваемости учащихся, сказала:
- Иногда неумение учащегося работать над своим заданием,
медленный темп работы, медленное понимание материала
расценивается отдельными учителями и многими родителями
как неспособность к учению вообще. Следует помнить, что темп
развития способностей к учению весьма различен. Учащийся,
который в детстве с трудом осваивал тот или иной учебный
предмет, затем может развить в себе большие способности. Надо
только помочь ему найти правильные способы умственной работы.
Известны серьезные педагогические ошибки в отношении
многих впоследствии выдающихся людей. Так, известный физик
Ньютон был взят из школы по якобы полной неспособности к

обучению. Ученого Александра Гумбольдта в детстве считали
тугодумом и сомневались, что он сможет получить должное
образование. Линнея отец считал пригодным только для шитья
сапог. Мольер долго не мог научиться читать. Пастер, сделавший
так много в области органической химии, в школе не успевал
именно по химии и т. д.
- Все эти факты заставляют нас с особой осторожностью
подходить к вопросу о развитии способностей у детей, -
предупреждает Сафят Алексеевна. Пользуясь педагогической
литературой, она часто рекомендует родителям литературу и
статьи из журанала «Семья и школа» по воспитанию детей в
домашних условиях. Такая работа с родителями положительно
сказывается на культурность и успеваемость учащихся.
Большинство ее воспитанников стало образованным. Так,
например, многие стали учителями: Цугкиева Светлана, Гецаева
Нина, Камболова Люба, Гецаева Лиза, Секинаева Маня, Тавасиева
Земфира. Их свыше 50 человек.Медицинскими работниками
стали: Казахова Наталья, Хохова Зоя, Гецаева Рая -их 25 человек.
Техническую специальность получили:Тамаев Казбек-инженер,
Синаев Борис -техник - строитель, Цакоев Лаврентий - кулинар
и др. Их 30 человек.
В высших учебных заведения успешно продолжает учебу
свыше 35 человек. Из них на математическом факультете - 13
человек.
Сафят Алексеевна часто получает от своих воспитанников
письма и поздравительные телеграммы. Вот что пишет литератор
Цугкиева Светлана Амзоровна:
- Вы дали нам знания ... Вы воспитали в нас уменье жить
в коллективе, быть ответственными перед коллективом. Мы
помним друг о друге, всегда помогаем друг другу, держим
связь друг с другом. Желаев Вам отличного здоровья и успеха в
педагогическом труде.
Тов. Хадаева - Скодтаева имеет богатую личную библиотеку,
которую из года в год пополняет новинками по специальности,

художественной литературой и политической литературой.
Ведет большую работу среди педагогического коллектива, как
председатель местного комитета профсоюзной организации. По
плану созывает производственные совещания. Ведет хорошую
работу по распространению лучшего опыта педагогической
деятельности учителей.
Так, в текущем учебном году, например, на производственных
совещаниях обсудили состояние преподавания языковедческих
дисциплин, математики, воспитательной работы среди учащихся
и т.д.
- Скромная, трудолюбивая, ищущая, чуткая...
- Настоящий человек, - говорят о ней люди по работе.
Кстати, ее старшая и младшая дочери Фуза и Эльвира пошли
по стопам матери. Они уже более тридцати лет каждая из них
преподают в ШОС г. Владикавказа родную литературу и язык.
ЩЕДРОЕ СЕРДЦЕ
Человек прожил большую жизнь. Время засеребрило
виски, протянулись ниточки у глаз, в уголках губ. За плечами
четвертый десяток лет учительства - и каких лет?! Нелегких,
целеустремленных, богатых событиями.
Попробуй охватить одним взглядом такую жизнь со всеми
ее трудностями и удачами, печалями и радостями во всем ее
многообразии.
Если педагогу народное правительство присвоило почетное
звание заслуженного учителя школы, значит есть в такой жизни
что-то важное, большое.
...Это было летом 1936 года. На Ардонской железнодорожной
станции пассажирский поезд остановился. Сошел молодой
веселый парень со своим чемоданом и походной сумкой. Радость
сияла в его глазах. Ему казалось, что все люди счастливые,

которых он видит. Он был из высокогорного аула Махческа.
Звали его МАЙРАН АХМЕТОВИЧ ГЕЦАЕВ. Успешно окончил
педагогический техникум. Из Ардона в Махческ ему придется
идти пешком, как всегда. Шел он своим привычным путем.
Вечереет. Майран идет по узкой извилистой дороге в
Дигорское ущелье. Он не чувствует усталости. Думает: «До сих
пор мечтал об успешном окончании педагогического техникума,
но этого мало, надо получить высшее педагогическое образование.
Я люблю физику». -Тогда, безусловно, больше пользы принесу
своему народу, громко сказав, прибавил шагу.
Весь аул душевно приветствовал Майрана Ахметовича. Он
организует молодому колхозу бригаду косарей, ведет большую
политико-массовую работу среди труженников аула. За два
месяца работы бригада заготовила 1500 копен на альпийских
лугах высококачественное сено. Одновременно Майран
Ахметович усиленно готовился к вступительным экзаменам в
педагогичекий институт на физико-математический факультет.
Успешно сдав вступительные экзамены, успешно окончил физико-
математичекий факультет. Он был направлен в Махческий
районный отдел народного образования в качестве заведующего.
Молодой, энергичный человек, первый, кто получил высшее
образование из молодежи Дигорского ущелья, долго думал с чего
и как начать свою работу. Знал, какая большая тяга была у горцев
к культуре, к знаниям. Хорошо знал то, что половина молодежи
оставалась вне школы.
В 34 высокогорных населенных пунктах только в Махческе,
и в Камунте были школьные здания и те неполностью отвечали
требованиям школьной гигиены. Эти здания были построены в
конце XIX века для двухклассно-церковно-приходских школ. В
других высокогорных аулах работали в приспособленных саклях,
школы не были обеспечены соответствующими учительскими
кадрами, нужной наглядностью, учебниками и партами. В
результате этого не выполнялся закон о всеобуче.

Из Задалеска, Донифарса, Ханаза и Ахсау школьники
ежедневно ходили пешком в Фаснал 10-15 километров. В таких
условиях горская молодежь успешно не могла учиться.
Долго думал Майран Ахметович Гецаев над этими вопросами.
Он составляет конкретный план для коренного улучшения
просвещения горцев. Кадры, всеобуч, школьные помещения,
учебники, письменные принадлежности, школьные библиотеки,
учебные кабинеты... основная его забота.
В аулах совместно с сельскими Советами созывает сходы
жителей, где обсуждались вопросы просвещения населения.
Здесь же говорилось о ликвидации безграмотности взрослого
населения.
- Это прекрасная инициатива, надо его обязательно
поддержать, - говорили горцы.
В более крупных аулах организованно приступили строить
школьные помещения. Архитектором был сам Майран
Ахметович. Строительные работы шли успешно. Молодые кадры
с соответствующим образованием приезжали. Дети пошли в
школу. Радуются горцы. Радуется Майран Ахметович успехами
просвещения.
Но грянула война... Майран Ахметович Гецаев - командир
танка громит фашистов на Брянском, Западном, Южном и
Сталинградском фронтах. На боевом счету Гецаева за период
войны несколько подбитых танков, более двухсот гитлеровцев и
много другого вооружения и военного имущества врага.
Он все время думал о долгожданной победе над врагом, о
школе, о продолжении строительства школьных зданий, начатых
еще до нападения гитлеровцев.
- Враг будет разбит. Приедем, наведем порядок в просвещении
горцев, - думал он. На фронте он получил несколько ранений.
Был награжден орденами и медалями.
Враг разбит. Майран Ахметович вернулся в родное Дигорское
ущелье. Он засучив рукава, сразу начал руководить делом
народного просвещения. Действует с большим энтузиазмом.

Ночь. Спит древний Махческ. Только из окна помещения
районо вырезывается луч света. Сидит Майран Ахметович:
составляет план работы на месяц, пишет письмо в Министерство
просвещения об отпуске строительных материалов для постройки
школьных помещений в Стур-Дигоре, в Донифарсе, в Гуларе и в
Задалеске.
За короткий срок построены школьные помещения. Дети
школьного возраста охвачены учебой. В школу пришли новые
свежие кадры с соответствующим образованием. Во всех
средних и семилетних школах открыты кабинеты физики, химии,
биологии, географии и печатных пособий. Заработали мастерские
по трудовому воспитанию. Мечта горцев окончательно решена
успешно. Майран Ахметович Гецаев, как подлинный энтузиаст
просвещения, пользовался всеобщим уважением. Умел привлечь
к нуждам школы, к насущным задачам народного образования
широкие круги общественности. Знал когда, кому и чем надо
помочь, от кого и что можно потребовать. Правильный подбор,
расстановка и воспитанию учителей были в центре его внимания.
Он постоянно заботился о том, чтобы учителя имели все условия
для творческой работы.
Майран Ахметович всегда находился в школах, среди
учителей, учащихся и родительской массы. Ставил своей главной
целью глубокое изучение всего лучшего, что было в школах, и
передачу этого опыта всем коллективам.
Ему всегда было приятно рассказывать учителям о том, что
Махческая школа организовывала традиционные вечера-встречи
бывших воспитанников школы с нынешними учащимися.
Учителя Фаснальской средней школы - Владимир
Харитонович Хадаев, Верди Давкуевич Гегкиев, Римма Захаровна
Моргоева обладают высокой культурой речи, организованно и
систематически занимаются самообразованием.
Провел учет неграмотных и малограмотных среди взрослого
населения. Прикрепляет учителей, которые вели групповые и
индивидуальные занятия. Майран Ахметович Гецаев внимательно
следил за работой учителей. Полностью уже ликвидирована

безграмотность взрослого населения. Ущелье стало поголовной
грамотностью.
В конце каждого учебного года он приезжал в средние школы.
Он проводил ознакомительные беседы с выпускниками о выборе
профессии. Выпускник выбрал профессию и пошел работать по
этой профессии. Многие выпускники горских школ с большой
благодарностью вспоминают своего благородного наставника.
- Я всегда с большой теплотой вспоминаю о своем любимом
учителе Майране Ахметовиче, - говорит инженер Казбек
Аврамович Тамаев, - он очень требовательный и чуткий педагог.
Искренне любит своих воспитанников.
- Помню, нам радостно было видеть, как Майран Ахметович
заботился о нашем будущем, — говорит Надежда Губадиевна
Секинаева, учительница русского языка и литературы, - вместе
с нами он переживал, волновался в дни экзаменов, провожая
нас в высшие учебные заведения и ждал в коридорах, пока мы
экзаменовались, хотя сам бывал занят работой. И теперь он не
забывает о своих выпускниках, о каждом справляется, каждого
просит навещать его.
В 1949 году Майран Ахметович Гецаев награждается Значком
отличника народного просвещения, как старательный и умелый
организатор просвещения горцев.
После объединения Махческого и Ирафского районов
он работает инспектором Ирафского района и директором
Фаснальской средней школы.
В 1957 году за свою большую педагогическую работу и за
достигнутые успехи на ниве просвещения М.А. Гецаев получает
звание заслуженного учителя СО АССР. Через некоторое время
по настоянию коммунистов колхоза имени Калинина избирается
секретарем партийного комитета колхоза, а потом председателем
этого же хозяйства. Благодаря умелому руководству М.А. Гецаева
экономика коллективного хозяйства шла в гору.
Майран Ахметович Гацаев с 1964 года работает учителем
физики Мацутинской средней школы-интернат. Кропотливо

и много приходится работать ему, чтобы его воспитанники по
окончании школы имели широкий политехнический кругозор,
были подготовлены к свободному выбору профессии в условиях
бурного расцвета науки и техники. Он внимательно изучает
литературу по научной организации труда. Умело использует
различные методы связи знаний учащихся с производством, с
жизнью; активизирует познавательную деятельность учащихся
при выполнении практических заданий на уроке. Во время
опроса учащимся 9 и 10-х классов предлагает экспериментальные
задачи, при решении которых проверяются творческие знания и
умение применять их, формируются навыки исследовательской
деятельности.
Составляя, например, электрическую цепь, в которую включены
электроизмерительные приборы, учащиеся расчитали мощность
потребителя, работу за определенный промежуток времени,
стоимость израсходованной энергии при установленном ныне
тарифе, количество теплоты, эквивалентной затраченной работе.
В другой раз, используя таблицу и применяя измерительные
инструменты (микрометр, масштабную линейку, штангенциркуль),
учащиеся определили сопротивление проволоки с последующей
проверкой правильности при помощи закона Ома.
Его учащиеся легко находят в жизнии, где применяется тот
или иной физический закон. Так, рассматривая устройство
механической подачи молока из высокогорных пастбищ в
местности Донифарс на молочный завод в Мацуте, например, они
обнаружили место применения закона сообщающихся сосудов.
Таких примеров можно привести много.
Майран Ахметович постоянно ищет в каком объеме должен
быть знаком с техникой, чтобы не только знать, но и увлечь
учащихся красотой и величием мощной Советской индустрии.
Он большое внимание уделяет развитию технической речи
учащихся, требует от них, помимо обстоятельного ответа по
существу вопроса, описание прибора, процессов. Учитывая все
возрастающий интерес учащихся к вопросам науки и техники.

Он умело организовывал внеклассную работу. Систематически
выпускается газета «Юный физик». Часто организуются
вечера занимательной физики. Под руководством Майрана
Ахметовича учащиеся сделали много наглядных пособий: модели
блочных весов, реактивной тележки, электрического телеграфа,
прибор для демонстрации теплового расширения металлов,
биметаллическое реле, электрическую викторину, где имеется 27
вопросов по технике и ответы на них.
Майран Ахметович, начав свою учительскую деятельность в
1931 году в с.Толдзгун Ирафского района, воспитал сотни людей.
Коммунист Гецаев гордится своими бывшими воспитанниками:
военным врачем Загаловым Борисом Георгиевичем, кандидатом
экономических наук Калицевым Алексеем Смалиевичем,
Заслуженным агрономом колхоза им. Калинина Хадаевым
Фидаром Ивановичем, председателем колхоза им. Калинина
Ирафского района Гокоевым Петром Майрановичем, отличником
народного просвещения Хадаевым Владимиром Харитоновичем
и многими другими.
Как опытного учителя в 1969 г. был назначен завучем
Мацутинской школы-интернат.
Гецаев Майран А., Гецаев Ярослав Майранович

Майран Ахметович Гецаев является почетным пионером
пионерских дружин Мацутинской средней и Махческой 8-летней
школ.
Сын его Ярослав успешно окончил исторический факультет
СОГПИ. Дочь его Изабелла окончила медицинское училище
и работает в Фаснальской участковой больнице. Средний и
младший сыновья Салават и Владимир тоже получили высшее
образование.
Да, его ценят в народе, в коллективе как душевного человека,
знающего и умелого преподавателя. Он является членом
Ирафского районного комитета профсоюза. По его предмету нет
неуспевающих.
- Нам предстоит увлекательный труд, чтобы оправдать
высокое звание народного учителя, - говорит Майран Ахметович
Гецаев своим коллегам, которых учил и с которыми работает, -
возбудить творческую страсть ребят, дать им верное направление.
20 февраля 1970 г*
БЕРÆВЗАГОН
Адæймаг рагæй бæллуй берæ æвзæгтæ зонунмæ. Уобæл
дзорæг æнцæ, адæм сæхуæдтæ ке æргъуди кодтонцæ, еци
аргъæуттæ æма æмбесæндтæ. Къуар æвзагемæй дзорун ка
фæззонуй, уой адæм къуар лæги фæххонунцæ. Берæ ’взæгтæ
базонунмæ бæллундзийнади туххæй мах цалдæр хатти фегъустан
дессаг аргъау.
Цæветтонгæ, сагсор лæхъуæн гъæдæй рахизтæй еу урух
райдзаст æрдозæмæ. Æ сагъадахъ æма æ фæттæ цæттæй даруй.
Кæсуй æма дин, уартæ дууæ хелаги - сау æма бор искъубулойнæ
унцæ, уæдта фехæлеуунцæ. Бор ледзунбæл фæууй, сау ба
фæдесонæй æ размæ батундзуй æма бабæй къубулойнæ фестунцæ.

А сау хелагæ фудгæнæг æй. Бор ба фидбилиз некæд адтæй.
Сауи марун гъæуй, зæгъгæ, ниллух кодта цауæйнон лæхъуæн.
Куддæр бор хелагæ фæццох æй, уотæ цауæйнон сагъадахъхъæй
фат бауагъта сау хелагæбæл. Хелагæ хæлбинцъитæ кæнунбæл
фæцæй. Лæхъуæн ин кардæй æ сæр рахецæн кодта. Фудгæнæг
алкæддæр уобæл æнцайæд, зæгъгæ, æхецæн фурмæстæй ио
дзурдта ервæзунгæнæг. Нур йи бор хелагæ дзæвгарæ батундзтæй
хонх æрдæмæ, уæдта фæстæмæ æрбаздахтæй. Кæсуй лæхъуæнмæ
æма æ сæрæй амонуй, мæ фæдбæл рацо, зæгъгæ.
Цауæйнон деси бацудæй, нур мæ йе кумæ хонуй, зæгъгæ.
Хонхи дæргъи арф лæгæт адтæй æма ’й уоми балæуун кодта.
Лæгæти бæрæг астæу -тъæригъос. Арт нидæн цæфст кодта. Æ
фæйнæ фарсеми дууæ хелаги тумбултæй лæудтæнцæ. Сæ еу сау
адтæй, иннæ ба -бор. Цауæйнон сæ еуемæ, цид, фæккæсидæ,
уæдта иннемæ. Уæд æваст æ рази февзурстæй æстуггин рæсугъд
кизгæ. Кизгæ æ дууæ къохемæй хуæстæй бийнагин тъæпсæбæл.
Йи кизгæ сабургай тъæпсæ радардта хелæгтæбæл æма лæг æма
уосæ фестадæнцæ.
- Хуцауи размæ мæ аци лæхъуæн фæййервæзун кодта сау
маргæй. Кæд уæмæ ести хуарздзийнадæ ес, уæд ин æй ма бавгъау
кæнтæ, - кизгæ лихстæгæнæги къуæзгæ хъурихаттæй загъта.
Фидæ сабургай бацудæй арф лæгæти къуммæ. Рахаста си фæрдуг.
Дзæбæх лæхъуæн, дæ мадæ, дæ фиди фæндон уо. Нæ еунæг
кизги нин ке фæййервæзун кодтай, уой туххæй дин лæвар
кæнæн хæзнати хæзна-Цикорай фæрдуг. Кæд æй гъæуай кæнун
бафæразай, уæд дæмæ хуарз нивæ æхе къахæй цæудзæнæй. Дæ
зæрдæ ци зæгъа, йе дæ къохи æфтуйдзæнæй. Де ’знаг ба дæ рази
донзонуг кæндзæнæй.
Гъе, æрмæст, æ тухæ куд устур æй, æ багъæуай дæр уотæ
зин æй, - фидæ, цæстуарзон каст гæнгæй, загъта йи цауæйнон
лæхъуæнæн.
Цауæйнон зæрдæдарæн бунати бафснайдта хæзна.
- Æз... æз.. Мæнæн рагæйдæр мæ зæрдæ хъæбæр æхсайуй еу

гъуддагмæ, ма ибæл цурæвæрæ кæнун, - тухсæг адæймаги каст
кæнгæй загъта цауæйнон.
- Ци æй? Дзæбæхдæр æй зæгъæ. Майдима уомæн æ хуасæ
нæ къохи æй, - загъта йи кизги фидæ.
- Æз цауæйнон дæн æма мæ фæндуй берæвзаггин исун.
Гъома, ку зонинæ нæ бæсти ци цæрæгойтæ ес, уони æвзагæй, -
нифсхастæй загъта цауæйнон лæхъуæн.
- Гæнæн ес уомæн дæр, фал... - фæгъгъос æй йи лæг.
- Фал ци? Цæрдæг рафарста лæхъуæн.
- Ду ма æвзонг дæ. Ку дин æй балæвар кæнон, уæд дæ дæ цъух
нæбал тавдзæнæй. Исæй гъæр кæндзæнæ æма йи карз фæсмонæй
фæдздзæгъæл уодзæнæ, - цубурæй загъта кизги фидæ.
- Ци зæгъай, уобæл уасхæ дæттун, - загъта лæхъуæн.
- Нуртæккæ æз хелагæ фестдзæнæн. Дæ реумæ ислæсдзæнæн.
Мæ сæр дæ цæсгоммæ ку исхъæрта, уæд дæ гъæлæс байгон
кæндзæнæ. Де ’взаг ба дæ сæрггаг дæндæгутæбæл фæббуцæу
кæндзæнæ. Æз дин ме ’взагæй де ’взаги бун фехсилкъæ
кæндзæнæн. Уоци æхсилкъи фæрци ду исуодзæнæ берæвзагон.
Зондзæнæ нæ фонси, сирдти, мæргъти, лæсæгойти æма иннæ
адæмти æвзæгтæй, - æруагæссаги хъури хаттæй, загъта фидæ.
- Дæ лæвар берæ уæд, - цийнæ гæнгæй загъта лæхъуæн.
Кизги фидæ, куддæриддæр загъта, уотæ бакодта.
- Нæкæси, - æ дууæ къохи дæр ин райахæста кизги фидæ, -
зæнхи цъарæбæл æй макæмæн иской кæнæ. Уæд дæхе фесафтай.
Дæхе æвзаг дæр дæмæ нæбал игъосдзæнæй. Фæстагмæ дæ хози
нимпулдзæнæ. Цауæйнон лæхъуæн æ рахес къохæй фелваста
цæфсгæ æхседарф, æ галеуæй ба -сикъит.
Соми кæнун нæ дарæг, нæ уорамæг зæнхæй, дæ фæдзæхст дин
мæ зæрдæбæл бадардзæнæн æма ’й æнхæст дæр бакæндзæнæн.
Цауæйнон лæхъуæн, хуæрзбон зæгъгæй, рахизтæй лæгæтæй.
Сабургай цæуй сау гъæди. Гъæуæйттæ кæнуй. Аллирдæмæ
игъосуй. Æнгъæлмæ кæсуй. Уæд бæласи сæрæй еу гъæдкъуæр
дзоруй:

- Гъа, дæлæ, рæубес, де ’ррæстæ цауæйнон. Маруй дæ. Дæ
над раййевæ.
Лæхъуæн æхе еу ставд бæласи аууон раримахста. Рæубес
минкъий исуайуй, уæдта фæллæууй. Исхæстæг æй. Лæхъуæн
имæ коммæгæс фат фервиста. Рæубес æрхаудтæй: - Нур дæмæ
нæ дзурдтон, дæ над раййевæ, зæгъгæ, - бæласи сæрæй бабæй
гъæдкъуæр æрдзурдта.
Цауæйнон æ амæдтаг бахаста фиййæуттæмæ. Уоми фусуни
байзадæй. Фиййæутти еунæг куййæн исфунхта æ рæубеси мард.
Цауæйнон лæхъуæн зудта фиййæутти æвзагæй; фиййæуттæ ба
нæ зудтонцæ йи лæхъуæни æвзагæй. Лæхъуæн игъуста фиййæутти
дзубанди, фусти уасунмæ, изæйрон мæргъти дзæфхъумæ æма сæ
лæдæрдтæй* Æрмæст тухстæй, æхе æвзаг ин ке нæ лæдæрдтæнцæ,
уобæл.
Изæрæй алкедæр æ æхсæйвон бунати æрæнцадæй. Цауæйнон
лæхъуæн нæ тагъд кодта хуссунмæ. Игъуста æхсæви удзæлмæ.
Æ гъос хъæбæрдæр дардта берæгъти фæззиндмæ, Бæрзондæй,
Сосæнгæнæн тегъæй, берæгъ æ уахъæр нийвазта:
- Оо-о, дæлæ куй, æхсæви уадæ дундзæнæй. Уой фæсте карз
къæвда зиндзæнæй. Мах уоми уодзинан. Дæ цар ма растъегъун
кæнæ. Нихмæ лæуун фæндæ ма искæнæ. Æрсиони фиййæутти
куйти надбæл рацæудзæнæ.
- Рацæудзинайтæ! Æз ба уин уæ хауæггаг ледзæггаг
фæккæндзæнæн, хæрæнттæ, - дзуапп син равардта фиййæутти
къода.
Цидæр адтæй, берæ нæбал рацудæй, Æваст æзнæт дунгæ
хæлбинцъитæ гæнгæ фелвæстæй. Æ фæсте ба арви æрттевæгтæ
арф кæрдæг æма дидинæгæй æмбæрзт хæцъæфгин фæхстæ æма
къулдунтæ рæхуститæ гæнгæ фелвæстæнцæ. Фусти дзогæн се
’нцаддзийнадæ фесавдæй. Арви фæтæн реуæй уарун ниссæххæтт
ласта. Фустæ ци ’рдæмæ дундта, уоци ’рдæмæ хабец ратудтонцæ.
Нур ами февзурстæнцæ берæгъбал. Сæ разæй фæккодтонцæ
фусти дзогæ.

- Мæскъитæмæ, адæгтæмæ цурддæр скъæргæ. Уоми мийнасæ
кæндзинан, - дзурдта берæгъбали дзили æ тогдзухтæмæ.
- Мæ уод æгас ку уа, уæд сумах æнæ мийнасæй байзадайтæ! -
нигъгъæр кодта Къода.
Къода тогдзухти фалгæрон кодта. Кедæр си баййафидæ, æ
синæгæй æй ниррæуегъидæ æма тумбулæй райзаидæ.
Фустæ сæ фуртасæй цалдæр къуари фæцæнцæ. Еуетæ
бахизтæнцæ Наргъи коммæ, иннетæ Кæндусгини фахси буни
къозбуни тарст гъæуæйттæ кодтонцæ, аннетæ - гъæдуадзæнтæбæл
устур фæзæ ’рдæмæ исхард кодтонцæ. Къода Гæуиси финдзбæл
фæлладæй æхе æруагъта. Кæсуй дæлæмæ йи фиййæуттæмæ.
Фиййæуттæ сæ фоне агорунцæ Хъарацати адæгти, Къуæзæнони
æма Фæсхъала.
Куддæр æрбабон æй, уотæ ба цæргæстæ æма иннæ мæргътæ
кæрæдземæ дзурдтонцæ:
- Дзæгъæл фусти къуæрттæ фæццæунцæ берæгъти коммæ.
Нæ хуар бабæй зад æй!
Цауæйнон лæхъуæн базудта, фустæ кæмити адтæнцæ, уой.
Фиййæуттæн æ къохæй байамудта: - Етæ сæ фоне æрæмбурд
кодтонцæ. Берæ зиан сæбæл не ’рцудæй. Фоне ку ’рбунатон æнцæ,
уæд фиййæутти хестæр загъта:
- Аци цауæйнони фæрци нæ фоне фæййервазтæнцæ æма ин
уæддæр еу къуар радтæн. Æ сæр ма нæ ку багъæуа. Фертастонцæ
ин дзæвгарæ къуар æма ин сæ æ разæй бакодтонцæ, хаир дин
фæууæнтæ, зæгъгæ.
- На-а-а, мæн уæ уодти фудæбон нæ гъæуй, - æ къохтæй син
амудта, - уæртæ мин æрмæст еци уорс уæриккæ радтетæ.
Лæхъуæн æ гъæбеси æрбахаста йи уорс уæриккæ сæхемæ.
Фæстагмæ, дан, уорс уæриккæ нийвулдæй.
Нур цауæйнон лæхъуæн æ Цикорай фæрдуг æма æ берæ
æвзæгтæ зонуни фæрци устур кадгин иссæй. Нæ феронх æй кизги
фиди фæдзæхст æма æ уасхæ нæ басайдта.
Аци аргъаумæ гæсгæ мæ зæрдæ фехсайдта, ка зонуй, етæ ка
’нцæ, уой базонунмæ.

Нæ фидтæлтæ æвадуат хуæнхбæсти цардæнцæ. Скъолайæн æ
хабар дæр нæма адтæй. Уомæ гæсгæ адæм хе ’взаг дæр дзæбæх
нæ зудтонцæ.
Еу дзамани ба син фадуат фæцæй æвзагзонæг урусмæ цæун.
Хестæр адæмæй ке равгæ куд адтæй, уомæ гæсгæ æрвистонцæ сæ
лæдæргæдæр биццеути урусмæ. Уонæй адтæй мæстиноккаг Байти
Беза, устурдигорон Будайти Дзамболат, гæлиатаг Мулукати
Дабан, фæрæскъæттаг Темирати Тазе, мæхческаг Дзæгойти
Цæрай æма Гæлæу, Тауитти Кирилл æма æндæртæ. Дигоргоми
цæргутæ хъæбæр рагæй ардæмæ дæр лимæн адтæнцæ Ассий
хæццæ. Асси листæг фоне дарагæ адтæнцæ æма сæмæ Дигорæй
цудæнцæ лæски фустæбæл.
Адтæй уотæ æма дигорон лæхъуæн фиййау ниллæууидæ æссон
фæнсгинмæ æма хаттæй фæнсгæс фондз, кенæ ба фулдæр æнзтæ.
Дигорон еци рæстæгмæ базонидæ æссон æвзаг сæхе хузæн. Уоци
лæг хъæбæр кадгин адтæй.
Фæрæскъæттаг Рæмонти Бола, гæлиаттаг Дзилихти Дзаге,
нарон Сæбанти Хуасдзауи фурттæ Заур æма Фацбай. Æрмæст
Фацбай фиййау нæ хаттæй, фал куд дæсни курд, уотæ Ассий
кæмтти игъустæй æ хуарзи кой. Бакуста си дууадæс анзи.
Хæнæзон Цъобпойти Майрæн дæр си берæ æнзти фæцæй.
Базудтонцæ æссон æвзаг æма уой фæрци устур кадгин
иссæнцæ. Нигки æссон ке зудтонцæ, уомæ гæсгæ ма сæ бон адтæй
дзорун фондз æвзагебæл. Уомæй Бола, Майрæн, Заур, Фацбай
æма Дзаге сæрустур адтæнцæ.
Берæ æвзæгтæ ка зона, йе хуннуй полиглот.
Ахургонд адæм куд исбæрæг кодтонцæ, уомæ гæсгæ
полиглоттæ берæ нæ ’нцæ. Уонæй еу адтæй италиаг Джузеппе
Мецафонти. Йе ку цардæй 1774-1842 æнзти. Адтæй Болони
университета Хорискæсæн адæмти æвзæгти ахургæнæг.
Энциклопедий куд финст ее, уотемæй йе, дзурдта 58 æвзагебæл.
Иннæ бæрæггæнæнтæ куд æвдесунцæ, уотемæй йе зудта сæдæ
æвзаги. Æ кадæ игъустгонд адтæй æгас дуйнебæл.

Англиссаг Джеймс Рич æхсæрдæсанздзудæй зудта Европи
еугур æвзæгтæ дæр, дзурдта Азий берæ æвзæгтæбæл, нигки зудта
мин йероглифтæ.
Венгриаг тюрколог Армии Вамбери (1832-1913) ба дан дзурдта
Азий æвзæгтæбæл, сауæнгæ ма зундгонд ка нæй, уæхæн чатайаг
æма уойгораг æвзæгтæбæл. Тюркаг æвзæгтæн исаразта лæмбунæг
этимологон бæзгин дзурдуат. Уоци дзурдуат устур бунат æхæссуй
филологии абони дæр.
Бустæги дессаг ба, дан, адтæй æрдзæ бæрæггæнæг немуцаг
Генрих Шлиман (1822-1890). Англиссаг æма французаг æвзæгтæ
исахур кæнунмæ уой багъудæй æрмæстдæр фæйнæ анзи.
Еуæй-еуетæ уотæ фæззæгъунцæ: «æвзаг, дан, еци бæсти ку нæ
цæрай, уæд нæ базондзæнæ». Йе раст нæ ’й. Шлиман, Амстердами
базаради фирми косгæй, æхсæз къуæрейемæ исахур кодта уруссаг
æвзаг æма æнцонæй финста пъисмотæ (финстæгутæ) Мæскумæ.
Еци гъуддаг æ къохи кутемæй бафтудæй, уой туххæй Шлиман
финста æ автобиографий. Йе зудта, æвзæгтæ базонуни туххæй ке
гъæуй хъæбæр хуарз зæрдæргъæвддзийнадæ.
- Уæд райгурцæй уæхæн лæвар ку нæ уа, уæдта ци гæнгæй?
Ахур кæнун. Ци игъосай æма кæсай, уой зæрдæбæл дарун,
лæмбунæг гъудигæнгæй, - уæхæн гъудимæ æрцудæй Шлиман.
- Гъо, æма алли бон дæр, дан, æхцулæй ахур кодта. Куд
фæстæмæ æ зæрдæбæл дарун райдæдта, æнæ киунугæмæ кæсгæй
бонæ, цид, ци инсæй сифи бакæсидæ, уони. Шлиман кастæй... Ци
бакастæй, уой радзоридæ. Æхецæн лæвардта фарстатæ, дзуапп
ба син кодта гъæрæй. Æ рази, дан, æрæвæридæ дууæ æвзагебæл
финст киунугутæ. Еу гъудиадæ барста иннебæл. Радзурдта сæ, цид,
киунугæмæ нæ кæсгæй. Киунуги ци финст адтæй уони дзурдта,
куддæриддæр адтæнцæ, уотæ. Еци хузи Шлиман исахур кодта
«Мард æвзæгтæ»ке худтонцæ, уони, латинаг æма рагон грекъаг
æвзæгтæ. Æвзагзонæг Евгений Николаев хъæбæр хуарз исахур
кодта немуцаг, украинаг, англиссаг, французаг, итайлаг, латинаг,
рагон грекъаг, польшæйаг æма голландиаг æвзæгтæ. Николаев
æвзаг исахур кæнунмæ харз кæнуй зундгонд Шлиманæй берæ
» Щ 459 ^ <

минкъийдæр. Аци æвзигъд лæг чехаг æвзаг исахур кодта мæйæмæ,
уотæ тагъд, дан, базудта болгайраг æма сербаг æвзæгтæ дæр.
Николаев бастдзийнадæ дардта пъисмотæй æвзагзонæг
донецкаг Анатолий Юдини хæццæ. Анатолийбæл дууæ ’ма инсæй
анзи ку цудæй, уæд зудта дæс æма инсæй аллихузон æвзаги.
Фæсарæйнаг æвзæгтæ æнтæстгинæй ка ахур кæнуй, уонæй
æй Григорий Довгань. Йе, скъолай ма ку ахур кодта, Сурх
Æфсадмæ фæццæуни агъоммæ, уæдмæ базудта инсæй æвзаги.
Æфсади уогæй, исаразта салдæттæй æвзæгтæ ахур кæнуни
къуар. Еци къуари иуæнгтæ лæмбунæг базудтонцæ французаг,
немуцаг, польшæйаг, чехаг, болгайраг æма итайлаг æвзæгти
бундортæ. Григорий равдиста ахургæнæги устур дæсниадæ. Æ
ахуркæнуйнæгтæй беретæ дууæ мæйемæ дзæбæх дзурдтонцæ
немуцагау. Йе ’фсæддон хайи адтæй аллихузон адæмихæттитæй.
Алке хæццæ дæр си дзорун æвзурста, ци æвзагæй адтæй, уомæй.
Нуртæккæ, дан, Григорий Довгань косуй немуцаг æвзаги
ахургæнæгæй Куйбышеви облæсти еу астæуккаг скъолай. Æ
ахургæнуйнæгтæ скъолайæй уæгъдæ рæстæги æхцулæй ахур
кæнунцæ польшæйаг æма болгайраг æвзæгтæ.
Уæлдæр ци æвзæгти кой ракодтан, уой æной ма æвзонг
ахургæнæг зонуй шведаг, даниаг, норвегаг, голландиаг, англиссаг,
рагон гермайнаг мард диалекттæ, испайнаг, португалиаг,
латинаг, румынаг, словакаг, сербохорватаг, украинаг, белорусаг
æма æндæртæ, - финсуй минскаг литературовед Н. Жигоцкий.
Ленинградаг Татьяна Мамонтова ба æнæкъуæзгæй дзоруй
Азий, Европи æма Африки æвзæгтæбæл. Татьянæ æй дæсни
тæлмацигæнæг. Æ аййев тæлмацигонд уадзимистæ мухургонд
цæунцæ литературой журналти францусаг, немуцаг, полыиæйаг,
словакаг, сербохорватаг, болгайраг, украинаг, эстойнаг, латвийаг,
литвайаг, чувашаг, казахаг, узбекаг, вьетнаймаг æвзæгтæй.
Татьянæ зонуй дæс æма инсæй æвзаги.
Полиглоттæ æнцæ нифсхаст æма кусти фæразон. Сæ размæ
ци нисан ниввæрунцæ, уой æнæбанхæст гæнгæ нæ уадзунцæ.

Фал æрмæст уомæй нæй се ’нтæстдзийнадæ. Æвзæгтæ
къуæрттæ кæнунцæ сæ æмхузæн минеугутæмæ гæсгæ. Еци
гъуддаг полиглоттæн æнхус кæнуй сæ тагъд базонунæн. Дæсгай
æвзæгтæ базонунмæ, æнæмæнгæ. Гъæуй зонун æртæ - фондз
æвзаги къуæрттæ.
Уæхæн фæразонæй ахур кæнуй æвзæгтæ зундгонд ахургонд,
филологон наукити доктор, профессор Абайти Ивани фурт Васо.
Æ фæллæнттæ «Ирон æвзаг æма адæмон исфæлдистадæ», Ирон
æвзаги историон-этимологон дзурдуат æма æндæр берæ наукон
фæллæнттæ ахсгиаг бунат ниййахæстонцæ советон-ирайнаг
æвзæгтæ æртасунади, сæ автор ба иссæй Цæгат Иристони
науки æскъуæлхт архайæг æма Хетæгкати Къостай номбæл
премий лауреат. Васо зундгонд æй фæсарæнти дæр. Ахуради
ци устур æнтæститæ равдиста. Уæлдайдæр ба, дан, ирайнаг
æвзæгти зонундзийнади, уонæмæ гæсгæ Васо 1966 анзи иссæй
Великобритании æма Ирландии къаролади азиаг æхсæнади
кадгин иуонг.1973 анзи ба Абай - фурт æвзурст æрцудæй
Финляндии финаг-угораг æхсæнади иуонг-уацхæссæгæй. Берæ
æвзæгтæ базонунбæл æма уони наукон æгъдауæй равзарунбæл
устур куст бакодта æма кæнуй Абай - фурти ахургæнуйнаг,
филологон наукити доктор, профессор, ССР Цæдеси наукити
Академий еугурдуйнеуон æвзæгти ахургæнæг къуари разамонæг,
эсперантистти советон ассоциаций президент Исати Измаили
фурт Мæхæмæт дæр. Мæхæмæти зæрдæ æ сабийи бонтæй
фæстæмæ æхе сайдта æвзæгтæ базонунмæ æма ин еци гъуддаги
берæ бантæстæй. - Лескени астæуккаг скъолай ку ахур кодтон,
уæд фехсайдта мæ зæрдæ æвзæгтæмæ, сæ арæзтмæ, сæ лексики
гъæзугдзийнадæмæ, - зæгъуй Исай-фурт.
Йе дессаги лæмбунæг равзурста, нæ бæсти ци 130
æвзаги ес, уони арæзт, уони конд, уæдта сæ диалекттæбæл
дехкæнундзийнæдтæ. Кæд ма æригон æй Исай-фурт, уæддæр ин
бантæстæй æвзæгти туххæй ниффинсун æртæ киунуги æма 150
наукон статьяй.

Нуртæккæ лингвист косуй алфавиттæ æма литературой
æвзæгти арæзтади закъонтæ лæмбунæг рартасунбæл.
Мæскуй рауагъдадæ «Науки» мухури рацудæй Исай - фурти
ахсгиаг фæллойнæ «Советон Цæдеси æвзæгти арæзтадæ». Абайти
Васо дæр æма Исати Мæхæмæт дæр кæд полиглоттæ нæ ’нцæ,
уæддæр устур куст бакодтонцæ æма кæнунцæ берæ æвзæгтæ
грамматикой æгъдауæй лæмбунæг равзарунбæл, æнтæсгæ дæр
син кæнуй.
Нуртæккæ полиглоттæн хуарз æнхус кæнунцæ киунугутæ,
пластинкити хæццæ. Уони фæрци æвзаг ахургæнæг фегъосуй
цардæгас æвзаг. Уоци фæрæзнæ, ке зæгъун æй гъæуй, æй тæккæ
хуæздæр мадзал медбæстон æма фæсарæйнаг æвзæгтæ тагъддæр
æма хуæздæр базонунæн.
Берæ æвзæгтæ зонундзийнадæ устур æнхус æй адæмти
интернационален лимæндзийнадæ æма бастдзийнадæн дæр.
1979 анз.
къолдох
(ÆЦÆГ ХАБАР]
Иуонæг хæдзари буни уæрми игон дуармæ фæккомкоммæ
’й æма ’ймæ фæуурдуг кодта къæпхæнтæбæл. Минкъий ма ку
адтæй, уæд æй бийнонтæ къолдох ахур искодтонцæ. Хæдзари дин
ци къумæй нæ ракастайдæ, уæхæн нæ разиндтайдæ. Хуæруйнаг,
кенæ ба си ниуазуйнаг ку иссирдтайдæ, уæдта, цид, æхе дзæбæх
æрдзæкъолæ кæнидæ.
Нур дæр уæрми разиндтæй урухкомгин, губунгин гъосин.
Йе ’дзаг си -арахъ. Иуонæг ин, æ ахурмæ гæсгæ, æ сæрбæл ци
бæзгин цуппæрдегъон фæйнæг адтæй æвæрд, уой рагæлста. Æ
къембуртæ си раниурста æма уазал арахъ цъирунбæл фæцæй.
Æ мади æхсирæй имæ адгиндæр фæккастæй еци тæвди. Дууае
æлвæстемæй гъосин расор æй. Æ сæр хæрдмæ фелваста.

Ниффуттитæ, ниппурруттитæ кодта. Уæхæн ниуазуйнагбæл
фиццаг хатт фембалдæй æма уайтæккæ дæр йе ’ставд иуæнгти
рахизтæй. Дууæ къуæредзуд уæси хузæн хъиллиппитæбæл
исхуæстæй. Æ зæрдæ агорун райдæдта æ хъаурæ еске хæццæ
бавзарунмæ, Æ сиутæ уæд горенмæ фæббуцæу кæнидæ, уæд
бабæй - бæласи ставд зæнгæмæ. Æ дæгæрнамæ хæдзарæй
Хъурманхъæз рафæдес æй.
- Аци сайтан ба рæфтигон кæцæй фæцæй? - ниддес кодта
йе, - уæд нæбæл кафгæ ба цæбæл кæнуй? Ахсæви де ’нæхуæрд
губунмæ ку нийгъосай, уæд дæмæ æркæсдзæнæн. Фæцæнцæ дæ
къолдохи бæнттæ! Еци сахат æ синхон къабускабæл дон кодта.
- Дзукъу, рауай-ма тагъддæр! Мæнæ, кæсай, нæ къолдохбæл
базуртæ базадæй. Æ сæрбæл нæ исесунбæл гъавуй, - гъæр кодта
Хъурманхъæз.
Дзукъу кауи сæрти æрбахизтæй. Иуонæг ибæл исбогъ-богъ
кодта.
- Дæ фид мин -хуæрунмæ, дæ цар ба -дарунмæ, - фæгъгъæр
ма кодта синхон æма кауæбæл куд басæррæтт кодта, уой æхуæдæг
дæр нæ базудта.
- Марунмæ мæ байагурдтай, æви ци? - райгъустæй Дзукъуй
фæдес, - нуртæккæ ин мæ топп æ тæккæ кортобæл ниххуфун
кæндзæнæн. Кæсай а лæппомæ! - Дзукъу фæрраст æй хæдзарæмæ.
Уалинмæ синх æмбурд кæнун райдæдта.
- Замманай иуонæг... Фонси федауцæ бæргæ адтæй. Кадæр
ин хийнæ искодта. Кенæ ба цæстуд æй æма ’йбæл цæстиарфæ
кæнун гъæуй, - загъта Гуассæ.
- Нæ, фалæ фонси дохтурмæ æрветун гъæуй тагъддæр, - æ
дзурд багæлста Смали.
Хъурманхъæз дууæ биццеуи фервиста цæстиарфæгæнæг
Лескамæ. Будзулай ба тæрæг бæхæй -фонси дохтур Къаламæ.
Уайтагъддæр фæззиндтæй Леска.
- Æллæх, æллæх! Циуавæр хæран хингæнæг цæститæ ’йбæл
исæмбалдæй? - загъта йе.

Къала дæр еци усмæ иуонæги цори æрбалæудтæй. Æ туппуртæ
сау хизин кауи мехбæл æрауигъта.
- Куд дæмæ кæсуй, ци кæнуй? - рафарстонцæ уой.
- Ауæхæн гъуддаг фиццаг хатт уинун, фалæ агъуд унæй
тæссаг æй. Кенæ ба гъомурун, иннæ уæхæн тогнез бауæри
сосæггай искуста æма ’йбæл æ мæлæти размæ базуртæ базадæй.
Æрахæссун æй гъæуй, - еци гъуддагхузæй балæдæрун кодта
фонси дохтур.
Ци ма рацудæй, уæдта йи иуонæги æрбастонцæ. Лескай
бауорамæнтæ нæбал адтæй. Цæстиарфæ кæнунбæл исцалх æй.
- Гали коми сифтæ тайуй, гъоги коми ба цæнхæ тайуй.
Уæлхонх æстъалу фæууидтон, хелаги комæй хæпсæ байстон. Уой
куд æцæг дзорун, уотæ æцæг...
...Леска иуонæгбæл футæ кæнуй, тутæ кæнуй, уæдмæ дохтур
æ уæрагисæртæбæл арæхстгай æрбадтæй, мæнæ æ содзийнæ
бауæри бафардæг уодзæнæй, зæгъгæ, уотæ ба карз арахъи тæф
Къалай финдзи фæккусинæ ’й.
- Арахъ уи ка баниуазта? Геуæрги, ду ’йбæл, цума, æрæги
кæмидæр ракъобалæ дæ? - фæрсуй Къала.
- Мæнмæ уæхæн хабарæй неци ес ...
Къала бустæги дæр фæггурусхæ ’й.
- Ауæхæн тæвдæ рæстæги фоне алцидæр баниуаздзæнæнцæ,
къумæл зæгъай, фæтæген зæгъай, карз ниуæзтæ дæр...
Басмуста иуонæги цъухмæ æма... Ходæгæй бакъуæцæл æй.
- Æ арт дæ хæдзари бакæла! Аба расуг ку æй! Кæмидæр ибæл
æнæгæсæй ракъобалæ ’й æма цъæх бæхбæл бадæг иссæй.
- Барæнай, ба, - фæгъгъæр кодта Хъурманхъæз дæр æма
фæрраст æй, - æ, Хуцау ди ма исарази уа, хуæдмæйлаг къолдох,
мае арахъи цумд мин куд æрбасатар кодта. Нур ба мæ зеууæнттæн
ба ци ратдзæнæн? - райгъустæй уæрмæй æ гъенцъун...
* * *
...Йи цъæх арахъæй ци фудконд исуй æгомуг фоне, уæд ма йе
адæймаги ба куд исрæсугъд кæндзæнæй?..

ЖАР СЕРДЦА - ЛЮДЯМ
«Учитель работает над самой ответственной задачей -
он формирует человека.» Мечта стать учителем у Арсения
Казбековича Дзабаева появилась ещё в школьные годы. В выборе
этой профессии большое влияние оказала сестра Мария, которая
его старательно учила дома. А к моменту окончания Алагирского
сельскохозяйственного техникума мечта стала твердым
решением и поступает на физико-математический факультет
СОГПИ. Но из-за тяжелых домашних условий ему пришлось
временно оставить институт и направили его в Зарамагскую
школу крестьянской молодежи учителем математики, где в
тяжелых условиях проработал три года. Были случаи, когда ему
приходилось таскать на себе школьные учебники, письменные
принадлежности и наглядные пособия из Мизура в Зарамаг. Учил
детей горцев математике.
Жаловаться на усталость и на то, что все успеть трудно, не
приходилось. Выхода не было: в высокогорном селе учителей
не хватало. Вот там-то он получил настоящую закалку, испытал
себя на прочность и твердо решил, что правильно выбрал
специальность. Приятно, почетно, но и ответственно.
Человек нашел свое призвание, нашел себя. И счастлив... Ну, а
потом, окончил СОГПИ, становится преподавателем математики
Оспедучилища № 1 г.Орджоникидзе.
Принято считать, что содержание жизни человека
определяется тем, что смог он создать своим трудом. И что
касается прежде всего педагога. А чтобы создавать нужное и
полезное, для этого надо всемерно повышать свои знания и
расширять свой методический кругозор.
И учеба у А.К. Дзабаева неослабно продолжалась. Он
выписывал и регулярно читал методическую литературу.
- Математику надо уважать... - так начинал с первого
урока Арсений Казбекович, - учтите, общение с математикой

не прекращается в жизни и после окончания школы. Оно
продолжается почти в любой сфере трудовой деятельности
человека.
Он избегал шаблонных методов в обучении учащихся. Такие
методы дрессируют ум, но не воспитывают его, не выращивают у
ученика творческих качеств.
- Между тем мы призваны воспитывать нового человека -
созидателя, - ставил А.К. Дзабаев.
Он убедился в том, что воспитывать интерес, уважение к
математике возможно в каждом человеке. Он был убежден, что
если преподаватель захочет показать детям математику такой,
какя она есть на самом деле, не уклоняясь от принципиальных
вопросов и тонкостей, то возможности учащихся никогда не
помешают ему. Работая со всеми, он умел работать с каждым.
- Поиски, постоянные поиски, - это и есть труд педагога, -
часто повторял А. К. Дзабаев.
Человек большой души и неиссякаемой энергией Арсений
Казбекович умел учить людей на собственном опыте. Многие
педагоги учились мастерству у него. Не только уроки, но и
его повседневное отношение к делу, чувство ответственности,
партийность-пример для всего коллектива.
Щедро делился он с коллегами своим опытом. Жар сердца
отдавал молодежи. Но успех пришел не сразу, как и у каждого
начинающнго учителя. Много трудностей встречалось на его
пути. Они были в подготовке к уроку, и в его проведении...
Разве перечислишь всех их. Да и не столь уж это важно.
Главное, что эти трудности не сломили воли, стремления Арсения
Казбековича стать настоящим педагогом.
Он тщательно готовился к урокам, умело и интересно строил
их, применяя разнообразные методы работы. Большое внимание
уделял наглядности, как методу развития мышления учащихся.
Этому приучал будущих учителей начальных классов. Обучая
учащихся, воспитывал у них точность в работе, безукоризненную
исполнительность, учил серьезно работать над собой.

О нем бывший директор Педучилища №1 УК. Моргоев
говорил:
- Арсений Казбекович -опытный, хорошо знающий
свое дело педагог. На его уроках, отличающихся высокой
дисциплинированностью, всегда всем интересно присутствовать.
Чувствуется сразу, что педагог тщательно, серьезно готовится к
каждому уроку.
Работу учителя А. К. Дзабаев всегда считал человековедением.
И вспоминал слова М. Горького:«Какая это замечательная
должность-быть на земле учителем! »
Как опытный педагог он был назначен заместителем
директора по учебной части Педучилища № 1.
- Когда меня назначили завучем педучилища, я принял это
как знак большого доверия и высокой ответственности. Ведь
подъем воспитания детей -это наше общее, родное дело, - с
гордостью говорит А.К. Дзабаев.
В 1948 году за высокое качество подготовки кадров народного
образования был награжден значком «Отличник народного
просвещения».
- Профессия педагога-искусство растить людей, искусство
общаться с ними, искусство служить нравственным образцом, -
часто повторял педагогам Арсений Казбекович, ты знашь свой
предмет, любишь школьников, увлечен и способен увлекать,
ты прост, справедлив, честен, ты активен и деятелен, и твой
авторитет непринужденно возникнет из суммы этих слагаемых.
Его помнят бывшие учащиеся училища, как самого близкого
наставника. Потому, что он умело пробуждал интерес к знаиям, к
математике. Безусловно, это одно из главных условий успешного
решения современных задач обучения и воспитания. Этой цели
призван служить урок - основная форма учебной деятельности
учащихся.
При этом внимательно следил во время хода урока на наличие
активной творческой работы всех учащихся на протяжении
всего урока. Логичность и последовательность всей уебной

деятельности, подчинение содержания и методов работы учителя
на уроке основным принципам законом успешности обучения...
В основе его деятельности лежал стремление внимательно
изучить педагогическую лабораторию каждого педагога, найти
в ней ростки нового, заботливо отобрать самые жизненные,
способные и создавать условия для их полного развития.
Главной своей обязанностью считал вдумчивое изучение
учебно-воспитательного процесса, достоинств каждого педагога.
Старался подсказать, как лучше ту или иную тему.
Самое пристальное внимание уделял педагогической практике
учащихся. Давал всегда содержательные и исчерпывающие
консультации при подготовке практикантов к даче уроков.
При посещении уроков он основное внимание уделял не
консультацию фактов, а деятельному анализу положительных
и отрицательных сторон в работе учителя. Процесс обучения
анализировал с точки зрения его воспитывающего воздействия.
Ибо продукция педагога - это прежде всего того, что осознал,
усвоил его ученик, что он может применить в жизни, в труде, на
практике...
Коммунист А.К. Дзабаев от учителей с пониманием требовал
систематического мастерства и расширения политического
кругозора.
- Чем больше будет учитель сам учиться, обдумывать каждый
урок и соразмерять с силами ученика, чем больше вызывать на
ответы и вопросы, тем легче будет учиться ученик, - заострял
внимание педагогов Арсений Казбекович.
Он, являясь класным руководителем, приучал будущих
учителей проводить воспитательную работу. Класс его всегда
являлся наиболее дисциплинированным, а в учебе примерным. За
хорошую работу с классом на стройках А.К. Дзабаев награжден
почетной грамотой Президиума Верховного Совета СО АССР.
Его класс являлся группой коммунистического труда.
Он ценил людей с доброй душой и открытым сердцем:
простых, культурных. Не разделял людей на хороших и плохих,

со всеми находил общий язык. Очень хорошо чувствовал себя
рядом с молодежью.И они его прекрасно понимали.
В народе говорят: «Где больше привета, туда и тянет.» Вот так
и он, к нему относились как - то особенно радушно.
В коллективе создавал такую атмосферу, что люди становились
приветливыми, внимательными и отзывчивыми, Трудиться вместе
с ними доставляло ему большую радость. Давать духовную пищу
людям. Ему она была по душе. Бывало, как внимательно слушали
его рассказы и млад и стар не только в аудиториях училища, но
и в агитационных пунктах, на семинарах учителей математики
школ республики. Старались его задерживать своими вопросами.
Встреча опытного педагога А.К. Дзабаева с учащимися
бывало очень полезной. В души будущих учителей всегда легло
ещё несколько добрых зерен великой науки формирования
нового человека.
Кроме того он всегда готов был откликнуться на чужую беду
в меру своих сил и возможностей.
Как-то Арсений Казбекович на обложке своего рабочего
дневника записал изречение М. Горького «Не жалей себя -это
самая гордая, самая красивая мудрость на земле. Да здравствует
человек, который не умеет жалеть себя! »
И действительно, А. К. Дзабаев не жалел себя в годы учебы.
Успешно шел к высотам науки. А когда напали на нашу Родину
гитлеровские озверелые полчища, А.К. Дзбаев с декабря
1941 года по март 1942 года был активным участником оборонно-
укрепительных работ в Гнаденбурге. Командовал взводом, в
составе которого было 70 человек. Взвод его выполнял нормы
на 150-200 процентов. Участвовал потом в яростных схватках с
коварным врагом на Курской дуге, под Оршой в Белоруссии и
под городом Шауляй.
За проведение ряда успешных операций по разгрому фашистов
в 1944 году был награжден значком «Отличный минометчик».
За боевые заслуги также награжден орденом «Красной Звезды».
После этого разновременно награждался медалями «За боевые

заслуги», «Двадцать лет Победы», «Двадцать пять лет Победы»,
«Тридцать лет Победы», «Сорок лет Победы», «Пятьдесят лет
Вооруженных Сил СССР», «Шетьдесят лет Вооруженных Сил
СССР», «За Победу над Германией в Великой Отечественной
войне 1941-1945 годы».
И в должности заместителя директора по учебной части
Педучилища № 1 показал себя опытным педагогом, умелым
руководителем и доброжелательным наставником.
А.К. Дзабаев работал не только в рамках Педучилища, но
он был внештатным инспектором Министерства просвещения
СО АССР, где провел большую работу среди учительства школ
Северной Осетии.
Выезжал он в Алагирский, Кировский, Орджоникидзевский,
Дигорский, Ирафский, Пригородный, Ардонский и другие
районы, а также в отдельные школы, где проводились на собраниях
учителей начальных классов и учителей математики и старших
классов в присутствии руководителей школ семинары на темы:
«Анализы посещенных уроков», » Решение задач в начальных
классах, их анализ», «Изучение геометрического материала
в начальной школе», » Устные и письменные вычисления», »
Анализ программы по арифметике» и другие.
К нему часто приезжали учителя на консультацию по
различным вопросам преподавания математики.
В школах посетил свыше 1500 уроков. Давались конкретные
методические указания.
Под руководством Арсентия Казбековича Дзабаева широко
было распространено шефство опытных учителей над
начинающими. Оно заключалось в том, что учителя совместно
составляли планы уроков, вместе готовились к занятиям, посещали уроки
друг у друга, вместе подбирали задачи контрольных работ,
анализировали их результаты.
Молодой учитель имел возможность внимательно наблюдать
и заимствовать проверенные работы опытного учителя, получал
ответ на возникший вопрос.

Свыше десяти лет работал на курсах повышения квалификации
учителей ИУУ.
Оказывал практическую помощь подшефным педагогическим
коллективам школ в селах Гизели и Нижняя Саниба.
А.К. Дзабаев ряд лет умело руководил городскими
методическими объединениями преподавателей математики
средних специальных учебных заведений республики.
Педагогическое училище №1, являясь базовым по всем
показателям учебно - воспитательной работы занимало одно
из первых мест по РСФСР. Здесь ежегодно организовывались
семинары руководителей техникумов и училищ. Семинарами
постоянно руководил А.К. Дзабаев.
Темы политических докладов были: «Повышение
эффективности преподования математики», «Преемственность между
начальными классами и старшими классами средней школы»,
«Интерес к знаниям - основа улучшения их», «О рациональном
использовании учебного времени на уроках математики», и
другие актуальные вопросы школьной жизни.
Доклады сопровождались выставками наглядных пособий,
конспектами уроков, технических средств и т.п.
Объединившись вокруг А.К. Дзабаева, молодые учителя практически
учились искусству обучения и воспитания, наблюдали на его уроках
эффективные применения различных приемов и методов
учебно-воспитательного воздействия, пользовались советами,
консультациями своего квалифицированного товарища, творчески
применяют его опыт в условиях своих школ с учетом
особенностей и подготовленности своих учащихся. Он в течение 15 лет в
помощь учителям начальных классов составлял примерные
производственные планы по математике. Составлял методические
письма /^ля коренного улучшения преподавания математики в
начальных классах.
По поручению издательства «Ир» Арсений Казбекович
Дзабаев внимательно рецензировал учебники по математике.

Содержательно и интересно проводились под его
руководством областные педагогические чтения учителей
математики средних специальных учебных заведений
республики, где тщательно обсуждались доклады по вопросам
военно-патриотического воспитания учащихся, по экономике
железно-дорожного транспорта, по индивидуальному подходу к
учащимся в процессе учебно-воспитательной работы, по вопросу
проблемного обучения и другие.
За большую работу по распространению лучшего опыта
А.К. Дзабаеву объявлен благодарность от министерства
высшего и среднего специального образования. А министерство
просвещения РСФСР и ЦК профсоюзов работников просвещения,
высшей школы и научных учреждений поздравили его за
активную работу в профсоюзе.
Как учитель-энтузиаст А. К. Дзабаев организовал в
Дигорском районе университет культуры учителей района. По
его инициативе в Дигорском Доме культуры создали «Малую
Третьяковскую галерею», в которой широко были представлены
репродукции с лучших картин известных художников. В этой
галерее был прочитан цикл лекции о живописи. По поручению
министерства просвещения СО АССР Арсений Казбекович часто
выступал с докладами на научно-практических конференциях
учителей республики. А доклад его на тему «Словарная работа на
уроках математики» в начальных классах национальной школы,
как средство обогащения и развития русской речи учащихся
представил особый интерес у слушателей и был представлен в
институт национальных школ РСФСР.
При Педучилище № 1 по указанию Министерства просвещения
РСФСР был проведен семинар методистов математики
автономных республик РСФСР, где А.К. Дзабаев дал открытый
урок участникам семинара. Урок получил высокую оценку со
стороны методистов.
В связи с введением новых учебных планов и программ во
2-ой и 17-ой школах у учителей А.Н. Дорчесовой, А.Ф. Буриковой

и Н.Н. Григорьевой были открыты три экспериментальных
класса. Практическое руководство было поручено А.К. Дзабаеву.
Работа прошла организованно и успешно. О работе этих классов
выступил перед работниками просвещения Республики.
После долгой и упорной работы педколлектива училища № 1
в 1966 году в актовом зале была организована педагогическая
выставка работ учителей и учащихся.
Здесь посетители выставки увидели свою многообразную
жизнь училища. Конкретно отражены его достижения.
Лично я посетил эту выставку три раза и заметил, что педагоги
и учащиеся под руководством директора У.К. Моргоева и завуча
А.К. Дзабаева вложили огромный труд в устройство такой
объемной выставки, значение которой трудно переоценить.
В создании выставки «Труд учителя-поиск, творчество,
вдохновение» большую работу провели заслуженная
учительница школы РСФСР Роза Тасолтановна Зангиева,
заслуженная учительница школы СО АССР Евгения Таварбекян,
преподователи Любовь Алексеевна Кцоева, Зинаида Николаевна
Калоева, Замира Харитоновна Макоева, Инна Лукинична
Кузнецова, Зинаида Ильинична Худзиева и многие другие.
За годы существования училище вырасло в крупное учебное
заведение. Помимо учебного корпуса, здесь имеется общежитие
со всеми удобствами на 500 мест, спортивный зал, книжный
фонд составляет 85 тыс. томов, в 28 учебных кабинетах,
фотолабораториях, учебных мастерских есть все необходимое для
накопления знаний. Около тысячи учащихся 16 национальностей
живут большой и дружной семьей.
В училище в настоящее время работает около ста
преподавателей. Это высококвалифицированный, трудолюбивый
коллектив с богатыми традициями.
Училище подготовило за годы существования свыше восьми
тысяч специалистов, из них 5000 учителей начальных классов,
800 учителей черчения и рисования, 2500 воспитателей детских
садов, 150 старших пионервожатых.

За достигнутые успехи в подготовке педагогических кадров
для народного образования данное училище награждено
Почетной грамотой Президиума Верховного Совета РСФСР. А
двое из преподавателей - Инна Лукинична Кузнецова и Замира
Харитоновна Макоева удостоены почетного звания заслуженного
учителя школы РСФСР.
Отрадно отметить то, что все начальные классы школ и
детских садов нашей республики укомплектованы выпускниками
педагогического училища. Многие из них стали подлинными
мастерами своего дела. Благодаря упорному и кропотливому труду
учителей начальных классов, их педагогическому мастерству
завершен переход на русский язык обучения с первого класса.
Гордостью коллектива являются многие выпускники, которые
удостоены почетных званий и правительственных наград. Среди
них Герой социалистического труда, учительница начальных
классов средней школы №15 г.Орджоникидзе Н.А. Цаликова,
народный поэт Г.Х. Кайтуков, народный писатель М.Н. Цагараев,
писатели: Д.Х. Мамсуров, Т.У. Бесаев, поэт Борис Муртазов,
художники Умар Кануков, Юрий Дзантиев, Владимир Гладков и
многие другие.
А. К. Дзабаев помнит о каждом своем ученике. В войну погиб
смертью героя Темиркан Гаев, один из трех воспитанников,
которых взял в свою комнату Арсений Казбекович в Зарамаге,
Моисей Чельдиев, ныне подполковник в отставке, Семен Сидаков
долгое время работал в органах прокуратуры.
За время своей работы по настоящее время он имеет
обширную переписку с некоторыми педагогами Дагестана,
Чечено-Ингушетии, Кабардино-Балкарии и других республик и
областей, переписывается также со своими бывшими учениками,
ныне учителями, а их свыше трех тысяч человек. Почтальон ему
приносит ежедневно пачку писем со всех концов страны.
Вот что пишет его воспитанник Мурат Кабоев из Ленинграда:
«Дорогой Арсений Казбекович, как мне не поделиться с Вами
моей радостью, если Вы один из самых близких мне людей?

Я женюсь... Полюбил ее больше жизни. Я никогда не был так
счастлив...Только теперь я понял, что такое настоящая Любовь.
Я никогда не забываю Ваших слов, советов. Ваш Мурат.»
Писма... из разных мест. В них теплые слова привета,
творческие планы бывших учеников, просьбы дать совет. Значит,
недаром отдал большую часть времени ребятам. Добрый посев
дает добрые всходы.
Бывшая ученица Арсения Казбековича Валентина Крамарь в
одном из писем из Хабаровска писала:«Стараюсь быть такой, как
Вы...»
А Гули Ахмадалиев пишет:«Мы всегда будем благодарны Вам
за Вашу доброту, за любовь к нам, за то, что Вы столько энергии,
столько сил отдали нам, наш дорогой, любимый учитель, не
только математики, но и этики.
Группа учителей, бывшие воспитанники из с.Чикола прислали
письмо-поздравление:
«От всей души поздравляем Вас, дорогой Арсений Казбекович
с высокой правительственной наградой - орденом Октябрьской
революции. Мы заверяем Вас в том, что мы приложим все наши
силы и умения к тому, чтобы оправдать Ваши старания в деле
улучшения начального обучения детей.»
Такого же содержания письма прислала семья Бигаевых из г.
Моздока.
Выпускники 3 «Д» курса в его адрес написали:«Дорогой
Арсений Казбекович, в день когда нам выдают дипломы и мы
становимся самостоятельными учителями, сообщаем Вам -
будем высоко нести честь родного СОПУ.
Спасибо Вам за строгость, требовательность и
взыскательность, которую Вы всегда предъявляли к нам.
Желаем Вам творческих успехов в работе и нашего
кавказского счастливого долголетия.»
А.П. Котова, преподаватель дошкольного отделения СОПУ
с большой радостью пишет:«В моей награде есть немалая
Ваша заслуга. Это Вы привили прилежание и трудолюбие. Вы

были образцом деликатности и внимания у учащихся. Пусть в
памяти и сердцах ваших учеников и коллектива долго не угасает
учительский огонек, заженный Вами.»
А студентка факультета журналистики МГУ В. Карпова в
своей статье «Социалистическая Осетия» в номере 44 от 21
февраля 1978 года пишет: «Источником нравственной энергии,
питающим разносторонюю деятельность заслуженного учителя
школ РСФСР и СО АССР, стал его долг коммуниста, воспитателя.»
Сорок лет... И ни один год не может Арсений Казбекович
Дзабаев не только вычеркнуть из памяти, но позабыть.
А.К. Дзабаев не только прекрасный педагог. Много времени
он уделял общественной работе, как боец идеалистического
фронта.
Долгое время он добросовестно работал агитатором,
политинформатором и прпогандистом постоянно действующего
агтпункта в Педучилище. Потом, являясь заведующим агитпункта,
проводил неослабную работу с агитаторами и населением,
проводил семинары агитаторов на различные актуальные
темы. В агитпункте было светло, уютно. Приветливо встречал
посетителей Арсений Казбекович. Здесь все распологал к
товарищеской беседе, к отдыху. Можно было послушать музыку,
бседы, последние известия, почитать газеты, журналы, поиграть
в шахматы, шашки, домино. За большую массово-политическую
работу среди населения его фотографии были внесены на доски
Почета в Парке культуры и отдыха им. К.Л. Хетагурова и в
вестибюле политпросвещения Обкома КПСС.
На А.К. Дзабаева был оформлен семейный альбом и выставлен
на съезде учителей республики. Семья Арсения Казбековича и
Анны Александровны Дзабаевых -дипломированная, образцово
воспитали два сына и три дочери. С малых лет родители
старались привить им любовь к труду. Личный пример, добрый
совет, а если надо было, то и родительское внушение - вот их
арсенал воспитательных средств. Арсений Казбекович и Анна
Александровна радостно сознают, что их усилия не прошли

даром.
Все они с высшим образованием: Эльза окончила Московский
технологический институт пищевой промышленности и работает
главным инженером пивзавода г.Орджоникидзе.
Рита с отличием окончила физико-математический факультет
СОГУ и работает заместителем директора по учебной части 33-й
средней школы г. Орджоникидзе.
Альберт успешно окончил мединститут и работает врачом в
г. Михайловском Свердловской области.
Мафиза тоже окончила медицинский институт в
г. Орджоникидзе и работает врачом в г. Норильске, а Игорь
окончил ГМИ в г. Орджоникидзе и работает старшим инженером
на заводе Кавдоломит. Заметили, что все занимают ответственные
посты и каждый в своем жизненном пути ощущает помощь,
внимание и добрый совет старших товарищей по работе.
В своих коллективах они сумели создать дружные и
сплоченные коллективы на основе взаимной требовательности и
ответственности за свой труд.
- Образец правильной семьи, - говорят люди. В праздничные
дни собирается вся семья. В доме Дзабаевых царит радость. Вот
тогда Арсений Казбекович освобождается от своих недугов.
Внештатный инспектор министерства Просвещения СО
АССР, заслуженный учитель школ СО АССР и РСФСР, ветеран
педагогческого труда А.К. Дзабаев на заслуженном отдыхе,
но ведет определенную работу по вопросам приемственности
между детским садом и школой в воспитании и обучении детей.
Были проведены семинары работников детских садов и учителей
школ г. Орджоникидзе. Состоялась также под руководством
А. К. Дзабаева республиканская научно - практическая
конференция, на которой были даны полезные рекомендации
всем работникам народного образования по усилению идейно-
политической направленности в работе, по комплексному
решению воспитательно-образовательных задач физического,
умственного, нравственного, трудового и эстетического

воспитания, по проведению совместных семинаров, открытых
занятий в детских садах и уроков в школе, по обмену опытом
работы.
С целью выполнения указанных рекомендаций по плану,
проведены семинары во всех районах республики и городах.
На семинарах выступили лучшие учителя начальных классов,
воспитатели, методисты, заведующие детских садов, завучи
школ, преподаватели педучилища № 1, доцент СОГУ З.Г. Ваниева,
обменивались опытом работы.
Эта работа оказала положительное влияние на работу детских
садов и школ нашей республики. Дети из многих детских садов в
школу приходят с ровной подготовкой.
Многое еще можно рассказать об Арсении Казбековиче
Дзабаеве, весь жар своего сердца отдавшего людям.
СЧАСТЬЕ ГОРЯНКИ
О прекрасном человеке нелегко писать. Вот пишу об Анастасии
Дзаболаевне Цагаевой и заранее говорю, что останется что-то
недосказанным, недописанным. Я не выискиваю особые слова,
намерен рассказать о ней как можно проще. Проще, хотя бы
потому, она, при всей своей одаренности, образованности,
является удивительно простым человеком. В этом деле играет
роль не только доброта, уважение к людям, мягкость в голосе и
в поведении. Внутренний мир ее всегда был и является внешним.
Отличительная черта характера Анастасии Дзаболаевны -
одержимость, постоянный целеустремленный и настойчивый
поиск.
Она родилась в 1919 году в высокогорном ауле Задалеск
Дигорского ущелья. Воспитывалась в скромной трудовой
обстановке. Отец ее Дзабола Налукович - активный участник
гражданской войны в Осетии. Все время он находился на

советской, хозяйственной и партийной работе. Мать Анастасии
Дзаболаевны Гозинка Иналовна научила своих детей быть
добрыми, трудолюбивыми и скромными. Все они, а их четверо,
имеют высшее образование.
Старшая - Вера Магометова - доцент СОГУ, кандидат
исторических наук.
Мария Дигоева - врач-терапевт, преподаватель Северо-
Осетинского Государственного медицинского института.
Николай-преподаватель истории.
А. Дз. Цагаева начальную школу окончила в с. Христиановском
(ныне г. Дигора). А потом поступила в Сурх-Дигорскую среднюю
школу и окончила ее с отличием. Несколько лет работала
учительницей осетинского языка и литературы в школах
Ирафского района. С опытом вышла в большую самостоятельную
жизнь. Хотя она не имела специального педагогического
образования, но ее, работая в школе, интересовали самые
подробные сведения об учащихся: как ученик занимается на
уроке, есть ли у него достаточные навыки для успешной работы в
классе? Как он выполняет свои задания, умеет ли ценить время?
Умеет ли оборудовать свое рабочее место? Какова степень его
сознательности? Каковы склонности и интересы ученика?..
Она, получая исчерпывающие ответы на эти вопросы,
рационально проектировала нужные качества в ученике.
Главным в своей работе она считала привитие учащимся
практических навыков владения осетинской литературной речью
как устной, так и письменной. Ведь эта речь изучалась в среде
дигорского диалекта. На уроках проводила большое количество
разнообразных работ творческого характера.
Стремительно она входила в класс, высокая, стройная,
возбужденная. Силой своей убежденности добивалась того, что
в классе не бывало равнодушных. Ее не только любили учащиеся
-безгранично верили, бесконечно уважали, подражали ее манере
держаться, говорить, даже ее стремительной походке.
Любовь к своему предмету у нее была неразрывна с верностью

отчему краю, деревенской жизни. Своей напряженностью и
желанием оставить в школе добрый след. Большую работу вела с
родителями учащихся.
- Надо идти навстречу удовлетворению естественных
потребностей детей. Соблюдая строгую меру в пище, одежде, играх,
удовольствиях... Ненужное укачивание ребенка, чрезмерное за-
ласкивание, излишества в одежде, развлечениях не только
снижают впечатлительность нервной системы ребенка, но и пагубно
сказываются на его нравственном облике, - часто напоминала
родителям учащихся.
Коллеги из Сурх-Дигорской средней школы и сейчас
называют ее уроки образцом воспитания гражданственности
и патриотизма. Она нашла призвание в любимой профессии.
Щедро отдавала ей силы и жар сердца.
А.Дз. Цагаева еще в детстве мечтала закончить институт, а
потом аспирантуру, после этого написать учебник на родном
языке осетинским малышам, а учителям методическое пособие,
чтобы дети выросли настоящими людьми.
В стенах СОГПИ ей привили интерес к истории осетинского
языка, к истории родного народа преподаватели кафедры
осетинского языка и литературы профессор О.Н. Туаева,
старшие преподаватели Б.Г. Карсанов и Г.З. Калоев, профессор
М.С. Тотоев, доцент А.К. Джанаев и многие другие.
В 1950 году Анастасия Дзаболаевна успешно окончила
факультет осетинского языка и литературы Северо-Осетинского
Государственного педагогического института имени Коста
Левановича Хетагурова с отличием.
В этом же году она вступила в ряды КПСС. По окончании
института поступила в аспирантуру, которую успешно окончила
при Тбилисском государственном университете. Здесь
Анастасия Дзамболатовна Цагаева под руководством большого
друга осетинского народа, крупного ираниста, профессора Георгия
Саридановича Ахвледиани написала кандидатскую диссертацию

на тему»Синтаксические функции инфинитива в осетинском и
способы его перевода на русский язык»(251 стр). Защита прошла
успешно.
Кандидат филологических наук А.Дз. Цагаева в течении
девяти лет работала младшим, а потом старшим научным
сотрудником в Северо-Осетинском научно-исследовательском
институте истории, экономики и филологии при Совете
Министров СО АССР. Потом ряд лет заведовала кафедрой
методики преподавания русского языка и была преподавателем
кафедры современного русского языка и общего языкознания
Кулябского Государственного педагогического института
Таджикской ССР. С 1975 года А.Дз. Цагаева работает в научно-
исследовательском институте национальных школ МП РСФСР
в должности старшего научного сотрудника сектора методики
преподавания родного языка и литературы.
11-го мая 1972 года ученый совет института присудил ей
единогласно искомую степень -доктор филологических наук
по теме «Топонимия Северной Осетии». Поэзией дышит все
вокруг: ледники, величавые скалистые горы, вечно-зеленые леса,
мускулистые склоны, альпийские луга, пашни, высокогорные
аулы, глубокие прохладные растелины, на дне которых кипят,
пенятся чистые воды горных рек, а на плоскости - широкие
массивы пахотных земель, сады, города, населенные пункты...
В этом довольно красивом крае не раз побывала ученый-
топонимист Анастасия Дзаболаевна Цагаева. Здесь нет ни
одного клочка земли, который бы не имел свое название. Она
во многих архивах страны и в отделе рукописных фондов
СОНИИ перелистала немало записей по топонимии родного
легендарного края. Правда, этим делом занимались в прошлом
путешественники, ученые, географы, геологи, туристы:
И.А. Гюльденыитет, П.С. Паллас, Г.Ю. Клапрот, Н.Я. Динник,
А.Е. Соколова, А.А. Шегрен, В.Ф. Миллер, К.Ф. Ган, Б.А. Алборов,
В.И. Абаев, Т.А. Гуриев и многие другие.

А.Дз. Цагаева, изучив имеющиеся труды предшественников,
собрав и обобшив имеющийся материал, написала исследование.
А.Дз. Цагаева, как дочь гор, очень любит природу Осетии.
Она, занимаясь топонимией, всегда близко общалась с местным
населением. Не уставая, записывала предания, легенды,
связанные с топонимами. Сельчане относились к ней с большим
уважением и всячески содействовали ее полевой работе.
Побывала везде и всюду. Имело доброжелательных информантов.
Кроме того использовала свыше пятисот источников. С большой
аккуратностью составляла картотеку, где насчитывается свыше
десяти тысяч названий. В результате конкретного анализа
топонимии Северной Осетии выявила интересные факты: из
8326 топонимов 7012 имеют осетинское происхождение.
При этимологизации топонимов А.Дз. Цагаева соблюдала
большую осторожность, избегая случаев неправильного
толкования. /\ая этой цели она использовала соответствующую
литературу.
Большую практическую помощь ей оказали научные
сотрудники Северо-Осетинского и Юго-Осетинского научно-
исследовательских институтов, особенно бывший директор
СОНИИ Х.С. Черджиев, академик Георгий Сариданович
Ахвледиани, доктор филологическх наук, профессор Иосиф
Михайлович Оранский, славист, топонимист, этнограф,
кавказовед Валентин Константинович Гарданов, доктор
филологических наук, профессор Василий Иванович Абаев,
член - корреспондент АН СССР, профессор Олег Николаевич
Трубачев и многие другие.
- То, что сделала Анастасия Дзаболаевна Цагаева по
топонимии Северной Осетиии, это можно назвать научным
подвигом, - сказал Трубачев на защите.
Отрадно отметить и то, что перу ученого, авторитетного
специалиста в области осетинского языка А.Дз. Цагаевой
принадлежит свыше 70 научных работ, посвященных самым

различным проблемам осетинского языка. Среди них
несколько монографических исследований, написанных как на
осетинском, так и на русском языках. Она в науке языкознания
участвует не только как талантливый автор, но мы ее знаем
как доброжелательного рецензента и строгого редактора в
создании учебных программ, стабильных учебников, учебных и
методических пособий по осетинскому языку.
22 декабря 1983 год
ОТВАГА
Где бы не трудились, что бы не делали советские люди, они ни
на минуту не забывают тех грозных лет войны, когда за свободу
и независимость приходилось платить кровью близких людей,
жизнями сыновей и дочерей. Они узнали, что такое фашизм
во всей его человеконенавистнической наготе, и смело шли в
сражения во имя жизни на земле.
Ныне с новой силой раскрывается величественный облик
советского человека, жертвовавшего жизнью во имя свободы
Родины и сумевшего пронести через огонь битв и дым пожарищ
светлую веру в будущее, преданность высоким коммунистическим
идеалам.
Беседуя с живыми героями, прошедшими с боями от Волги
до Берлина, штурмовавшими рейхстаг, разыскивая пропавших
без вести воинов Великой Отечественной войны, аккуратно и
бережно собирая забытые страницы летописи славных сороковых
годов, ухаживая за памятниками и могилами солдат, отдавших
жизнь за Родину, они многое узнали, поняли, почувствовали и
еще больше полюбили бывших фронтовиков.
В увлекательном походе мы находим все новое и новое о тех,
кто шел во имя радостной жизни на земле и прошел славный
путь.

Только недавно мы смогли собрать материал о боевом и
трудовом пути бывшего ученика нашей школы, полковника
Амурхана Николаевича Койбаева. Свое детство он провел в
высокогорном ауле Вакац Дигорского ущелья. После успешного
окончания Махческой начальной, а потом Фаснальской семилетней
школ, в 1935 году Амурхан Николаевич поступил в Рязанское
пехотное училище им. К.Е. Ворошилова. В 1938 году получил
звание лейтенанта. Молодой командир получил назначение в
одну из войсковых частей на Дальнем Востоке. Здесь японские
милитаристы готовились к нападению на СССР. Амурхану
Николаевичу приходилось участвовать в поимке нарушителей
государственной границы. За проявленную находчивость здесь
получил первую благодарность от командования.
Как умелого командира, в 1939 году А.Н. Койбаева назначили
помощником начальника полковой школы 725 стрелкового полка
117 стрелковой дивизии в г. Кузнецке, Куйбышевской области.
Шло время, росло воинское мастерство молодого командира
А.Н. Койбаева. Он упорно работает над повышением своего
военного мастерства.
Когда началась война с белофиннами, Амурхан Николаевич
подает рапорт командованию, чтобы его направили на передовую
громить белофиннов. С января по март 1940 года он командует
разведовательным взводом 112 отдельного лыжного батальона.
Мужественно выполнял срочные задания в тылу врага. Его
бойцы, проявляя геройство, уничтожали вражеских снайперов
«Кукушек», отважно участвовали и в штурме линии Маннергейма. В
ожесточенных схватках Амурхан Николаевич был тяжело ранен
в районе острова Пассария и с марта по июнь 1940 г. был в
госпитале в г. Пушкине Ленинградской области. После выздоровления
становится командиром роты 725 стрелкового полка 117
стрелковой дивизии в городе Бузулуке Чкаловской области. Через
некоторое время назначается заместителем командира батальона.
Когда гитлеровская Германия нарушила мирную жизнь нашей
Родины, А.Н. Койбаев с первого дня войны находился на пере-

довой Западного фронта. В июле 1941 года в боях за город
Жлобин получил ранения и находился на лечении в городе в городе
Казани. По выздоровлению командует батальоном на Западном
фронте. 9 января 1942 г. был ранен под деревней Грынские
высоты. Потом командует отдельным морским батальоном 640
морской стрелковой бригады. С июня 1942 года по август 1942 года
был заместителем командира 601 стрелкового полка 82
стрелковой дивизии, а с августа 1942 года по октябрь 1944 года Амурхан
Николаевич командует 250 стрелковым полком 82
Краснознаменной Ярцевской Стрелковой дивизии.
- Летом и осенью 1942 года немецко-фашистские захватчики
продолжали удерживать огромную оккупированную территорию,
на которой проживало более 80 миллионов советского
населения, - говорит А.Н. Койбаев, - враг стремился захватить
Сталинград, выйти к Волге, расколоть тем самым весь наш
фронт, отрезать Кавказ от центральных районов страны. Наш
250-й стрелковый полк получил задачу - начать обход села
Васильевское с севера, сковать здесь противника и прикрыть
фланг подвижной группы. Полк поначалу действовал неудачно, к
тому же его командир был ранен и вышел из строя. Сменивший
его на этом посту подполковник Амурхан Николаевич Койбаев
действовал энергично и сумел успешно выполнить задачу.
Завязался ожесточенный бой. Стремительно атаковали врага
прибывшие сюда бойцы 1-го и 2-го стрелковых батальонов во
главе с командиром полка А.Н. Койбаевым.
Гитлеровцы, боясь окружения, начали отступать, бросая
пушки, минометы и пулеметы. Васильевское было очищено от
врагов.
Успех в этом наступательном бою обеспечил 250-й
стрелковый полк. Командир полка подполковник А.Н. Койбаев
после прорыва обороны противника на фланге принял смелое
решение - он посадил на самоходно артиллерийские установки
ввод автоматчиков и послал его в тыл врага. Артиллеристы
и автоматчики навели там панику, нарушили управление
=>^ 485

подразделениями, уничтожили несколько артиллерийских и
пулеметных огневых точек.
- Гитлеровцы начали оказывать сильное огневое
сопротивление и четыре раза переходили в контратаки, которые были
отбиты силами нашей пехоты, артиллерии и минометов, -
вспоминает Амурхан Николаевич, - были тяжелые бои под деревней
Грынские высоты в январе 1942 года. Здесь немцы занимали
господствующие высоты этой деревни, а наши части находились в
лощине. Туман густо ложился. Бои не прекращались.
Амурхан Никлаевич находился на наблюдательном пукте. Под
вечер он был ранен. Его положили в сани и вывезли. Ординарец
его выехал на другой склон высоты, напротив немецкой обороны.
Оккупанты заметили, что вывозят раненного. Они открыли из
автоматов ураганный огонь, и Амурхан Николаевич повторно
получил ранение в левую ногу. Сапог наполнился кровью.
Ординарец был убит, а лошадь получила ранение и стала ...
- Когда стемнело, я выбрался из саней и пополз, - говорит
Амурхан Николаевич, - но не смог и десяти метров проползти
как потерял сознание. После долгих ночных поисков солдаты его
нашли и срочно доставили в госпиталь. Любимый командир был
спасен.
- Я глубоко благодарен своим солдатам, которые мне вернули
жизнь, - с большой радостью вспоминает отважных бойцов
Амурхан Николаевич.
В августе 1943 года полк А.Н. Койбаева действовал на
Ярцевском и Ржевском направлениях, и с труднейшими боями
и потерями личного состава, прорвал укрепленную оборону
противника и овладел городом Ярцево. С тех пор по приказу
ставки Верховного Главнокомандующего дивизия, куда входил
полк А.Н. Койбаева, стала именоваться 82-й Ярцевской.
Развивая наступление и преодолевая сопротивление врага
на сильных оборонительных рубежах 250 стрелковый полк в
сентябре участвовал в освобождении г.Смоленска. Потом полк

А.Н. Койбаева принял активное участие в разгроме немцев на
Белорусском направлении. При наличии примитивных средств
и сильном сопротивлении 250 полк достиг реки Березины и
форсировал ее. Овладел районным центром Пуховичи. И здесь
развернули жестокие схватки с фашистами.
В течение двух суток упорного боя с подошедшими
группировками озверелого врага из Бобруйска, немцы были
разгромлены. В плен взяли свыше двух тысяч солдат и офицеров
врага. В августе 1944 года во время ожесточенных боев за столицу
Латвии г.Ригу получил тяжелое ранение. До сих пор в легких
имеются осколки. Правое плечо разбито. Он инвалид войны.
История Великой Отечественной войны знает, что 250
стрелковый полк, которым командовал наш земляк Амурхан
Николаевич Койбаев, гремя фашистские войска, прошел
славный путь от Москвы до логова фашистов - Берлина. Полк
под его командованием участвовал в освобождении многих
наших городов и населенных пунктов от немецко-фашистксих
захватчиков.
За умелое руководство действиями войск при освобождении
городов Житомир, Жлобино, Ярцево, Смоленск, Рига полковник
Амурхан Николаевич Койбаев 14 раз отмечался в приказах
Верховного Главнокомандования.
За проявленный героизм и мужество при освобождении
населенного пункта Кучино в 1942 г. был награжден орденом
Красной Звезды. В том же году был награжден орденом Красного
Знамени за успешное проведение операции при форсировании
реки Вазузы. В 1943 году А.Н. Койбаев был удостоен ордена
Александра Невского за успешное выполнение заданий и
проведение операции при прорыве обороны противника в районе
Бургова и Ярыгина.
- В 1943 году разыгрались ожесточенные бои за город Ярцево.
Противник понес большие потери в живой силе и технике, -
говорит Амурхан Николаевич.
250 стрелковый полк в составе 601 и 210 стрелковых полков

овладели городом Ярцево. Отличились в этом бою командир
автоматной роты Д.П. Григорьев, командир батальона В.С. Бутко,
командир пулеметного взвода М.П. Рагулин. Командир полка
А.Н. Койбаев был награжден орденом Красной Звезды, а 8
стрелковая стала именоваться 82-ая Краснознаменная Ярцевская
стрелковая дивизия.
За успешное выполнение заданий командования при
освобождении г. Смоленска и форсирование реки Березина А.Н.
Койбаев был награжден орденом Красного Знамени и получил
благодарность от Верховного Главнокомандования. Боевые заслуги
полковника А.Н. Койбаева Родина высоко оценила, наградив его
двумя орденами Красного Знамени, двумя орденами Красной
Звезды, орденом Отечественной войны 1 степени, орденом
Кутузова и медалями:«3а боевые заслуги», «За победу над
Германией», »Тридцать лет Советской Армии и флота «, »25 лет
Победы в Великой Отечественной войне», » 50 лет Вооруженных
Сил СССР», » 20 лет Победы в Великой Отечественной войне
1941-1945 гг.», » За доблестный труд. В ознаменовании
100-летия со дня рождения В.И. Аенина» и «30 лет Победы над
фашизмом в Великой Отечественной войне». О нем пишет однопол-
чанка, бывший старшина медицинской службы 250 стрелковой,
ныне заведующая кабинетом кафедры философии ЦПК при
Московском Государственном университете Юлия Николаевна Чу-
гуева: - Пусть всегда командир 250 стрелкового полка Амурхан
Николаевич Койбаев остается в глазах своих солдат как смелый,
мужественный командир, душевный, обаятельный человек.
И далее продолжает: - О Вашей отваге, решительности и
энергии пели песни в полку и дивизии. Своим детям я
рассказываю о том, что мне посчастливилось служить в Вашем полку,
особенно сыну, который в этом году будет служить в Советской
Армии, с гордостью показываю Ваш портрет в книге Ивана
Федоровича Аврамова «82-я Ярцевская». Дома и на работе не
перестаю восхищаться Вами».
А вот из города Ярославля бывший однополчанин Василий

Алексеев пишет: - Наконец-то мне выпало счастье после долгих
розысков написать Вам, моему любимому командиру письмо. Он
в письме написал много теплых слов. Полковник из города
Тольятти Г.Я. Севостьянов пишет:
- За село Ярыгина Вы проявили мужество и героизм.
А сын однополчанина И.Л. Толоконникова Евгений из города
Новосибирска пишет:
- О Вас часто мне рассказывал мой отец, И.А. Толоконни-
ков, как о храбром, не знавшем страха, отзывчивом командире.
Поздравительные письма присылают не только отдельные лица,
но и общественные организации.
- Осиповический райком партии и исполкомы районного и
городского совета депутатов трудящихся горячо поздравляют
Вас, активного участника войны за освобождение Г.Осиповичи.
От всей души желаем Вам крепкого здоровья, большого счастья
и дальнейших успехов в труде и общественной деятельности.
В 1945 году Амурхан Николаевич Койбаев был направлен
начальником военной кафедры Зугдидского пединститута
Грузинской ССР, а с сентября 1946 года был переведен начальником
военной кафедры Сталинирского Государственного пединститута.
До 1966 года он работал начальником военной кафедры
Бакинского Государственного Университета. В 1959 году
направляется на работу в Строительное Управление-445 треста «Каспмор-
строй», где работал до 1973 года председателем постройкома. За
короткое время СУ-445 стал предприятием Коммунистического
труда. А.Н. Койбаев в Москве издает книгу «Дорога на высо-
те»(из опыта работы коллектива Коммунистического труда СУ
445 треста «Каспморстрой»). С 1974 года Амурхан Николаевич
Койбаев работает заведующим отделом кадров в Орджоникид-
зевском ремонтно - монтажном спецуправлении треста «Энер-
гоцветметгазочистка».
Амурхан Николаевич связан со многими школами страны.
Особенно часто вспоминает свою родную Махческую школу.
Присылает письма и фотоматериал. А недавно подарил книгу
==> ^ 489 ^ ' —

И.Ф. Аврамова «82-ая Ярцевская», где во многих местах
говорится об отважном сыне гор А.Н. Койбаеве.
ДЗАТТО
(РАДЗУРД)
Уазай хонхи дæлбазур, фахси æхе балхъивта Лезгори гъæу.
Ами райгурдæй Бетрозти Бетроз. Æ райгурцæй дæр адтæй
уæйгутæ арæзт. Авдæнæй ку рахизтæй, уæд æхемæ æркæсун
кодта гъæубæсти адæми. Фæстагмæ ’й фæсномугæй хонун
райдæдтонцæ Дзатто. Сабийæй дæр æ рахæститæ адтæнцæ
зæронд лæги хузæн-уæзбун.
Сехуар афонæмæ раниуазидæ æхсири хъалац. Æ дусæй æ
билтæ цæхгæрмæ расæрфидæ æма фоне сабургай сæ æргъаубæл
бафтауидæ. Хæдзарæмæ фæстæмæ æрæгиау æрцæуидæ. Æ размæ
ци дор фæууидæ, уобæл архайун райдаидæ исесунбæл. Æ фиди
фидæ уæлиндзæй гъæр кæнун райдаидæ, рауай, рауай, Дзатто,
зæгъгæ.
Дзатто сабургай æрбацæуидæ, æ буйнаг ходæй æ хед сæрфгæй,
Сехуар лæмбунæг бахуæридæ. Æхе баесидæ нихæсмæ. Зæрæндти
хабæрттæмæ æхе игъосæг искæнидæ. Æрæгиау ба æхебæл уæзбун
хуæст искæнидæ. Бацæуидæ тухæвзарæн дормæ. Райдайæни дор
уæзбун ратолæ-батолæ кæнун райдаидæ. Уæдмæ ибæл синхи
биццеутæ дæр æрæмбурд уиуонцæ.
- Биццеутæ, сумах Дзаттомæ ма кæсетæ. Йе æнхуæцфарс
æй, - алкæд бадзориуонцæ нихæси бадæг гъæуи зæрæндтæ
тухæвзарæгæнæг сабийтæмæ.
Дзаттойæй хестæр ка адтæй, етæ сæ сæрмæ нæ хастонцæ састи
бунати байзайун. Исхуæцæ-исхуæцæ кæнун, цид, райдаиуонцæ.
Еуæй-еуетæн сæ цæстити тоги цæгиндзитæ дæр рабадидæ.
- Æллæх-æллæх, анæмæ, дзурд куд нæ гъаруй. Ма кæнæ син
ракæнæ ’й, - хъур-хъур кодтонцæ еуетæ.

- Нур уартæ ивайæнтæ ка кæнуй, йе ба уæд ци исбуцæу æй,
Дзатто зинæй ци дор есуй, уобæл, - дзоруй Хизир.
- Уадзæ ’й, æ тæнгъазæ ку ратона, уæд есгæ нæ, фал æ рæзти
дæр нæбал цæудзæнæй, - æ дзурд багæлста Абисал.
Дзаттомæ дор есун уотæ дессаг нæбал кастæй æма баздахтæй
’ма сæмæ ци сау уæс адтæй, уой алли бон дæр дууæ хатти иста
сæумæй æма изæрæй. Стор æртигæрдуг иссæй æнæрдузтæй.
Дзатто æма Саукæ (уотæ худта Дзатто æ лимæн стори) æмхузон
хъаболгун адтæнцæ. Æрмæст Дзатто сабур адтæй, Саукæ ба
рахезидæ, уæдта зæрдигъæлдзæгæй, богъ-богъгæнгæ, æ бонтæ
æрвиста. Изæрæй ку æрцæуидæ Саукæ, уæд имæ Дзатто
рацæуидæ. Цийнæ кæнун ибæл райдаидæ. Æ дæлахъуртæ æма ин
æ лæбæзтæ нихун райдаидæ. Æ къембур ин хæрдмæ исхатидæ
æма ин батæ кæнунбæл фæууидæ.
- Саукæ, мæ гуппурсар. Дæхемæ хъумузбилти æвналун ма
уадзисæ, - æ рахес гъоси ин сæсæгкай бадзоридæ.
Саукæ дæр, цума æ лимæни æвзагæй лæдæрдтæй, уотæ йе
’ставд цубур уорс сиутæй арæхсгай бавналидæ Дзаттомæ.
Рæстæг куд цæугæ цудæй, Саукæ æма Дзатто куд ирæзгæ
цудæнцæ, уотæ кæрæдземæ хæстæгæй-хæстæгдæр кодтонцæ.
Дзатто Сауки буни балæсидæ. Æ раззаг къæхтæ ин æ рахес
цонгæй æрахæссидæ, фæстæгти ба галеуæй. Саукæ æ райгурцæй
ахур адтæй уобæл. Дзатто сабургай исхуæцидæ æ лимæнбæл.
- Гъæдæг лæууæ, сау тъебæрна, - зустæй исдзоридæ Дзатто
Сауки бунæй.
- Саукæмæ цума æхцæуæн кастæй, уотæ æхе нигъгъос
кæнидæ. Дзатто хæдзарæ ’рдæмæ ку фæрраст уидæ, уæд Саукæ
дæр æ фæд-фæд устур хæдзари исмедæг уидæ футтитæ кæнгæ.
- Фæстæмæ раздæхæ, гъæла! Ду уæс нæбал дæ. Гал дæ, гал.
Галæн ба хæдзарæмæ цæун нæбал федауй, - уотæ дзоргæй,
Дзатто Сауки хæдзарæй фæстæмæ расаидæ. Еуæй-еу хатт Дзатто
Саукæмæ изæрæй ку нæ зиннидæ афонæбæл, уæд тингун кæнун
райдаидæ æма уасунбæл исхуæцидæ æ цъæхснаг гъæлæсæй.
Адæм дес кодтонцæ, айæ богъ-богъ ставд хъурæй ку кæнуй, уæд

уасгæ цъæхснаг хъурæй цæмæн кæнуй, зæгъгæ.
Зумæг æ мади хæццæ Дзатто балций ку фæццæуидæ æндæр
коммæ, надмæ хæстæг сауæдони дон цæхгæрмæ ку исабузидæ,
хайуан æд уæргътæ ку нæ нифс кæнидæ ехбæл, уæд февналидæ
хайуанмæ æма ’й рæуæг бадавидæ ехи сæрти. Фæстæмæ
фездæхидæ æма æ мади æ дæлагис бауордæг кæнидæ Дзатто.
- Уотæ, уотæ, æз дæр дæ мæ дæлагис берæ фæддардтон. Ихæс
федуйнаг æй, - игъæлдзæгæй уотæ бакæнидæ æ мадæ.
Дзатто фæстагмæ гъæбесæй хуæцун дæр райдæдта. Æхе
гъæуи нæ, фал ибæл синхаг гъæути дæр неке хъæбæрдæр кодта.
Æ кой будури гъæутæмæ дæр, Кæсæгмæ дæр байгъустæй.
Еци дзамани Хъогъалухъти гъæуи цардæй еу гоцъеф. Адæм
æгæр ку æппæлдтæнцæ Дзаттойæй, уæд тингун кæнун райдæдта
хъогъалухътаг гоцъеф.
- Цæун гъæуй еци фæтæнкъах хуæнхаги рампурсунмæ.
Цæмæдести дзæгъæл дзæнгæдайæн кæрон искæнун дессаг
уайдæ, - ниффæндæ кодта гоцъеф.
Еу дзæбæх райдзаст бони соцъагæнæг хъогъалухътаг гоцъеф
æ хæццæ райста дууæ æмбали. Фæсарæфтæ адтайдæ, уотæ æртæ
бæхгини Лезгори буни Ирæфи хедбæл багæпп ластонцæ. Æздæх-
мæздæх надбæл исхард кодтонцæ Лезгорæмæ.
Кæсгон хецмæрез гоцъеф æхецæн зæрдитæ æвæруй:
- Сабургай имæ бацæудзæнæн. Æ базгутæ ин æрахæссæнæн.
Зæнхæмæ ’й æррæдовдзæнæн, æ хæстуолæфт ин исцæун
кæндзæнæн æма ин æ хуарзи кой банигæндзæнæн!
Æ бæхи æхсæй æрдзæхститæ кодта, цурддæр æзмæлæ,
гæбæр берæгътæ дæ бахуардтонцæ, зæгъгæ, æ бæхбæл æ къæхтæ
исцагъта гоцъеф.
Раст гъе, еци бон Дзатто Лезгори дæллаг фарс, галнадмæ
хæстæг, Дæргъити хумæ кодта. Æ кæстæр хуæрæ Дзæлий ин
сæрбæл хуæстæй.
Аци бон уалдзигон дзæбæх бæнттæн цума сæ тæккæ хуæздæр
адтæй, уотæ кастæй Дзаттомæ. Цæмæдæр гæсгæ йе ’уæнгтæ
адтæнцæ рæуæг. Цудæй имæ зарун æма ходун. Дзубури фæдбæл,

нидæн заргæнгæ, цудæй. Кæд мадзора адтæй, уæддæр нур ба
рæстæгæй-рæстæгмæ Дзæлийæн таурæхътæ кæнунбæл фæууидæ.
Уæдта галтæбæл фескъотт кæнидæ.
Уæд кæсуй Дзатто æма æ рази февзурстæй æртæ бæхгини.
Бæхтæ се ’луггæнттæ хуардтонцæ, сæ хед авд дуаремæй калдæй.
Æфтаугити бунæй финкæ зиндтæй. Фæндаггæнттæ æма хуймонтæ
кæрæдземæн салам равардтонцæ. Хъогъалухътаг гоцъеф дзæбæх
дзурдта дигоронау. Дигори гъæути ка разелæнтæ кодта, уæхæн
æй худтонцæ.
- Бахатир кæнæ, хумгæнæг, мах агорæн Бетрозти Бетрози.
Кæми цæруй? Табуафси, ба нин æй амонæ, - уæздан фарст
бакодта тухагорæг гоцъеф.
- Уалæ уоми, фæсмæсуг! - исамудта æ рахес къохæй Дзатто.
Æхуæдæгга æ галтæбæл рагъæр кодта.
- Кæми! Кæми! Дзæбæхдæр нин æй байамонæ! - фæззуст
кодта йи гоцъеф Дзаттобæл.
Дзатто уæхæн æнæбунати стуфтæбæл ахур нæй. Галтæ
фæууорамун кодта. Дзубури ласæн гъæдæ фефтудта. Æ рахес
къохæй æй фелваста. Лезгор æрдæмæ ’й фæййаразта. Æхуæдæг
ба карз фескъотт кодта бæхгинтæ ’рдæмæ.
- Уæлæ уоми, уæлæ, къурутæ!!!
Æртæ бæхгини фæрраст æнцæ. Ратæрхон кодта Дзатто.
- Барæнтæ! Барæн! Цæмæн уæ гъæуй? - фæрсуй сæ. Бæхгинтæ
æрлæудтæнцæ. Сæ цуди сæр цæбæл æй, уобæл дзубанди кæнунцæ,
зæгъæн ин æй æви нæ, зæгъгæ.
- Дæлдæр минкъий æрæздæхайтæ! - исдзурдта бабæй сæмæ.
Бæлццæнттæ сæ бæхтæй æрхизтæнцæ æма æрраст æнцæ. Бæхтæ
хезунбæл фæцæнцæ.
- Мæн базонун фæндуй Бетрозти Бетрози хъаурæ. Æгæр
си æппæлунцæ, - загъта кæсгон гоцъеф. Дзатто æхе меднимæр
баходæзмолтæ кодта.
- А-а-а-а! Ейæ мæн хæццæ æмхъаурæ ’й. Еу рауæн цæрæн!
Æмхуæрдæ æма æмниуæзтæ ан. Мади рæвдуд дæр æмхузон
бавзурстан, - æ буйнаг ходæ æ уæраги сæрбæл хуайгæй, загъта

Дзатто.
- Равзарæн. Кæд мæн рахъан кæнай, уæд имæ цо. Анæнти ’й.
Берæ агорун æй нæ гъæуй. Кæд мæн нæ рахъан кæндзæнæ, уæд
дæхе цæуæггонæй ма мæстæймарæ. Зæгъун дин æй, æнæхатир
æй, гурумухъ.
Гоцъеф йе ’мбæлтти сосæгкай рафарста, куд кæнон, ци кæнон,
зæгъгæ.
Фæстагмæ бавзарон, зæгъгæ, истæрхон кодта. Арви цъæхмæ
искастæй. Йæ, Хуцау, дæуæн табу уæд. Мæ фарс фæууо, зæгъгæ.
-Бавзарон! Мает, хили гъуддаг не ’хсæн неци ес, гъæбесæй
фæххуæцун ба аййепп нæй, - нифсхастæй бацудæй гоцъеф
Дзаттомæ. Дзатто æ гебена æма æ буйнаг ходæ дзубурбæл
багæлста. Æ фæсбун хæдони дустæ медæмæ толунбæл фæцæй.
- Рауай! Рауай сиугун гал, - гоцефбæл сабургай æрхуæцгæй,
загъта Дзатто, - ду хуæцæг гал дæ. Дæ зæрдæбæл дарæ: хуæцæг
галæн æ сиуæ сæттагæ ’й!
Фæгъгъæбесæй æнцæ. Ратегъæ-батегъæ кæрæдзей кæнунцæ.
Дзæлий кæсуй хуæцгутæмæ. Æ зæрди тас фæммедæг æй æма
зæбæтдзæгъдæ кæнунбæл фæцæй. Ницъцъæхахст кодта:
- Дзатто, Дзатто!
Дзаттойæн æ хуæри цъæхахст дæр нифсæн фæцæй. Æрæмбурд
кодта æ фæстаг тухтæ. Уæлдæф дзæбæх æрбауолæфтæй. Æ
дæндæгути къæокъæс исцудæй. Гоцъефи уæззау ист искодта æма
’й нæуæг конд хуми æ тух - æ бонæй ниррæуигъта.
- Гал! Дæ сиуæ расастæй! Гъе нур ба æндæгетти дæ фæд-
фæд! - æ ругтæ рацæгъдгæй, загъта Дзатто.
Гоцъеф хъанæй ралæудтæй еу минкъий. Æрæгиау ба туххæй
рахъел æй. Йе ’мбæлттæ сæ бæхтæ ку фæууагътонцæ æма имæ
батагъд кодтонцæ, хæрæуæрæ хуæнхаг нин маруй нæ гоцъефи,
зæгъгæ.
Цалинмæ йи гоцъефи ругтæ цагътонцæ, уæдмæ Дзатто ба æ
галтæбæл рагъæр кодта.
Гоцъеф мæтъæлæй бацудæй æ бæхмæ.

- Нæхемæ! - еунæг дзурд искодта саст сикъа.
- Барæнтæ! Бетрозмæ нæбал цæуæн æви куд? - рафарста сæ
еу гоцъефи.
- Хуарз цуд нæ фæдтæн. Лезгорæмæ ба ма цæмæн цæун, -
мæтъæлæй загъта гоцъеф.
Æртæ бæхгини фæуурдуг кодтонцæ Ирæф æрдæмæ, уонтæ
бæрзонд æма сæргубурæй. Дзæлий, йи гъæла-гъæуагкин
дæргъити куд радæргъæмæ æй! Æгæр фæлмæнæй ми раервазтæй
йи хъамили хъæлнæгъ, - игъæлдзæгæй стур дзубанди кодта
Дзатто.
- Еци аргъæй ма дæ ку гъæуа, уæд зиндзæнæ Дзаттомæ! - сæ
фæсте бæрзонд дори сæрæй нигъгъæр кодта Дзатто. Бæргæ ку ма
æрбадариайтæ уæ сæртæ. Тогуомæнти уæ бæргæ бакæнинæ!
Гоцъеф Кæсæги æхуæдæг неци иской кодта. Фал йе ’мбæлттæ
ба лæмбунæг фæдздзурдтонцæ еугур хабæрттæ дæр.
- Лезгори, дан, æрмæст Бетрозти Бетроз нæй хъаурæгин,
фал ма си ее никки дæр æмхуæцфæрстæ. Уоми, дан, хумæтæги
хуймон дæр гоцъефи хузæн æй. Æвæдзи, Дигоргоми ма ее, рагон
уæйгутæй ка байзадæй, уæхæнттæ. Дзубур æ еунæг къохæй ка
есуй, мах гоцъефи хумгонди ка раниурста. Уæхæнтти хæццæ
махæн зин аздодæн æй, зæгъгæ, зин. Кæсгон гоцъеф дзæвгарæ
рæстæг мæтъæлæй фæббадтæй.
* * *
Кæсгон æлдар æма ногъайаг æлдар æмарæн адтæнцæ.
Ногъайаг æлдар кæрæф адтæй. Алли бон дæр сагъæс кодта,
кутемæй фæуурухдæр кæнон мæ арæнтæ, зæгъгæ. Æ зæрдæ
æхсайдта кæсгон æлдари гъæздуг зæнхити тъæпæнтæмæ.»На-
а-а, æз хæснæй ку неци бакæнон, уæд иннæ фæндитæ ба дзæгъæл
æнцæ», зæгъгæ.
- Уæртæ кæсгон æлдармæ замманай зæнхæ ее не ’марæн.
=> ^ 495 ^ ^

Мæхе сæ ку бакæнон, уæд дæмæ куд фæккæсдзæнæй? - еу бон
игъæлзæгæй фæрсуй æ лимæни ногъайаг æлдар.
- Зæнхи гæппæл бæргæ хуарз æй, фал кæсгон æлдар уотæ
гъæла нæй. Гъа ма гъотæй дин нæ февæрдзæнæй æ зæнхити
хъаппæ, - загъта ногъайаг æлдари лимæн.
- Æрбайгъосай! Гъуддаг æз хæснæй бакæнунмæ гъавун. Эх!
Мæ фидæ ци нивгун адтæй, ци! Хæснæ ку ракæнидæ, уæд ин æ
раз неке иста. Алкæддæр уæлахез кодта æма нæ хæдзарæн æ риуæ
урухæй - урухдæр кодта, - игъæлдзæгæй дзоруй ногъайаг æлдар, -
нур мæнмæ ес уæхæн фæндæ: кæсгон æлдармæ барветдзæнæн мæ
фæндæ. Мæ фæндæ ба уотæ ’й: фæххуæццæнæнцæ нæ гоцъефтæ.
Кæд уой гоцъеф рахъан кæна мæн гоцъефи, уæд ин æ хæццæ
æмарæн кæми дæн, уоци тъæпæн дони уæнгæ ратдзæнæн; нæ ма
уой гоцъеф састи бунати ку фæууа, уæдта уой зæнхи тъæпæнтæ ме
’марæн кæми ’й, етæ донæй аци ’рдæмæ мæн куд бауонцæ, уотæ.
Куд дæмæ кæсуй мæ лимæн, мæ фæндæ? Гæрр, мæ фидæ æ хуарз
амонд еугурæй дæр æ хæццæ фæххаста мæрдтæмæ? Мæнæй йе
не ’руагæс кæнуй.
- Фудуаг æй хонунцæ йи кæсгон æлдари, фудуаг. Ду уомæн
неци бакæндзæнæ. Сæрæн адæм имæ берæ хонунцæ. Нигки ба
ма амалгун дæр æй. Ма кæнæ, дæ зæнхитæ дæ къохæй нæуæг
ахæст кæсалги хузæн фæцъцъелф кæндзæнæнцæ. Дæ фæндæ
хуарз фæндæ нæй, хъæбæрæй загъта ногъайаг æлдари лимæн.
Ногъайаг æлдар некæмæ байгъуста. Фæззилдæй арви кæрæнтти.
Ке фарста, етæ куд загътонцæ, уомæ гæсгæ тæккæ тухгиндæр
гоцъеф æрбакодта идард кæцæйдæр. Æ фурцийнæй ибæл базуртæ
базадæй. Йа, кæсгон æлдар, нур рагъаздзинан, зæгъгæ, æхецæн
зæрдитæ æвардта.
Еу сæумæ æртæ бæхгини рарависта кæсгон æлдармæ æ
мийнæвæрттæ, цæмæй ин балæдæрун кодтайуонцæ æ фæндæ.
Кæсгон æлдар лæмбунæг байгъуста ногъайаг æлдари
мийнæвæртти дзубандитæмæ.
- Дæс боней фæсте мæ бабæрæг кæнетæ, - уæхæн дзуаппи

хæццæ рарвиста кæсгон æлдар мийнæвæртти.
Устур сагъæси бафтудæй кæсгон æлдар. Цæбæл ранцайдзæнæй
аци гъуддагæн æ фæстаг, зæгъгæ. Æ адæммæ ци гоцъефтæ адтæй,
уонæй æ зæрдæ некæмæ рохс кодта. «Хæснæ кæнун гъæуй, йе
бæрæг æй, фал мæ а-дууæ бони гоцъеф иссерун гъæуй, йе дæр
бæрæг æй».
Еу сæумæ æ гоцъефтæй сæ тæккæ тухгиндæрмæ фæдздзурдта.
Æрба-ма кодта дууæ сæрæн лæхъуæни ма син уотæ зæгъуй:
- Дигоргоммæ уин цæугæй æртемæй дæр. Уордигæй ракæнун
гъæуй Бетрозти Бетрози. Хъæбæр æхсицгæ мæ багъудæй æ сæр.
Зæгъетæ ин: устур лæвар ин ракæндзæнæн. Маци исхестæр кæнæ
мæ курдиæдти рази. Уæ хæццæ равзаргæ бæх æд саргъ, æд нимæт
герицъæй райсетæ. Уобæл гъæуама рацæуа еци æнхуæцфарс
гоцъеф Бетроз.
- Йе дин ку нæ искадæ кæна, уæд исæфис, - кæсгон æлдарæн
æ лимæнтæй кадæртæ загъта,
Кæсгон æлдари мийнæвæрттæ ци сæумæ ранæхстæр æнцæ
Кæсæгæй, раст еци бон Дзатто Мæцути куройнæмæ рандæй хекон
инсад кæнунмæ. Дууæ мæхæли имæ адтæй, Сæ еу-хулуццагæн,
иннæ-хекконæн. Хурдзинбастæй сæ æ галеу усхъæбæл æривардта,
æ рахес къохи ба райста сæ устур хæдзари дуари лæгурмæ
лæдзæгæн.
Дзатто æ мæхæлтæ куройни дуармæ æрæвардта. Дуарæй
медæмæ бакастæй. Куронгæсæн «бонхуарз» загъта. Куройни дууæ
фиди кинтæ фестадæнцæ. Сæ зилдбæл цæстæ нæ хуæцуй. Дзатто
фидтæмæ дзæвгарæ фæккастæй, уæдта уотæ бакодта:
- Тæходуйтæ, нур мæмæ ци хъаурæ ес, уой хæццæ уотæ тагъд
уайун мæ бон ку уайдæ, уæд ци уидæ, уой уидæ, фал...
Куронгæс Дзаттой мæхæлтæ фæйнæ къуртуеми никкодта.
Дзæбæх уаг син исаразта.
Еци бон Нари Хъамболтæмæ къуардихай адтæй. Куронгæс
Дзаттой уордæмæ исхудта, еу рохсаг зæгъæ, зæгъгæ.
Лезгойраг курондзау къуардихайæй фингæбæл æнхæст нæ
рафсастæй. Куронгæси хæццæ фæстæмæ æрцудæнцæ куройнæмæ.

- Нари тæппитæн неци фæдтæн, нæхе къæрфгæ ку нæ уа, уæд
неци бакæндзæнæн, - фæлгурмæ кæсгæй, Дзатто куронгæсæн
дзурдта.
Зурфий æ гæлмæз къохæй æрбасæрфидæ æма ’й æ фæтæн
æвзагбæл бадаридæ. Йе ’взагæй инсад æ гъæлæси дзæвгарæ
расорæ-басорæ ракæнидæ, уæдтай урдугмæ рарветидæ. Æхебæл
æ зæрдæ ку бадардта, уæдта æ дууæ мæхæли æ лæгурмæй дзæбæх
æрнадта. Хурдзин бастæй бабæй сæ йе усхъæбæл сабургай
байвардта. Хуæрзбон загъта куронгæсæн. Уæззау ампъезтæй
рараст æй.
Мæцути Нарти устур нихæси евдæлон фæсевæд дор æхсунмæ
лæгæвзарæн кодтонцæ.
Дзатто æрлæудтæй æд мæхæлтæ, кæсуй сæмæ. Баходæзмолтæ
кодта, а-а-а, хъумузбилтæ, хъумузбилтæ, зæгъгæ, æхе меднимæр
исдзурдта Дзатто.
- Лæхъуæнтæ! Барæнайтæ! - дзоруй сæмæ курондзау.-Дор
ардæмæ равдесайтæ минкъий.
Дор имæ равардтонцæ. Мæхæлтæ æ рагъи, уотемæй æй
низзуввутт ласта. Фулдæр кæмæн хаудтæй, уомæй æй дууæ хатти
фулдæр бантъухта. Лæхъуæнтæ фæгъгъос æнцæ.
- Рандотæ! Рандæ уотæ! Йе цъеуæхсæн дор ку æй! Æнгъæлдæн
къæрестæ æма сулуйæй хаст айтæ! - æхуæдæг ба Лапъарна
æрдæмæ фæрраст æй, уæззау ампъезтæгæнгæ.
Дорæй æхсгутæ, Дзатто ци дор нинтъухта, уой нæбал
æрхастонцæ. Æндæр дор агорунмæ фæцæнцæ.
Дзатто Ирæф уордæгмæ бахизтæй. Исхард кодта къахнадбæл.
Еу минкъий ку исцудæй, уæдта æхе Мæцутæ ’рдæмæ сабургай
разилдта. Æ тух - æ бонæй нисскъотт кодта. Дорæхсгутæ сæхъсун
фæцæнцæ. Æваст имæ фæккастæнцæ.
- Берæгъи синк-синк уин искæнон æви арси лæпп-лæпп,
æвдеутæ! - нигъгъæр кодта Дзатто.
Ка арси лæпп - лæпп, ка бабæй берæгъи синк-синк, зæгъгæ,
исдзахъула кодтонцæ хъал фæсевæд.
- Мадта - уæдта уин берæгъи синк - синк кæнун! - фæххард

кодта, синксинкгæнгæ, æд мæхæл Бетрозти курондзау.
Доргæлдзгутæ сæ фурдессагæй сæ кæсгæ цæститæбæл
ниххуæстæнцæ. Тæходуй, йе мах гъæуккаг ку уайдæ, зæгъгæ, си
кадæртæ расагъæс кодта.
Дзатто Ходесæнти тегъæй Лезгорæмæ ку бакастæй, уæд
гъæугæрон хонсар æрæстæфтæй бæхгинти къуар. Дес кæнуй æхе
меднимæр:«Атæ ци уонцæ? Цидæр хабар уодзæнæй! »
Курондзау гъæумæ бахъæрдтæй. Рафарста кедæрти, аци
бæхгинтæ ци æнцæ, зæгъгæ.
- Лæгъуз хабарæй ами неци ес. Тухгæнæг, фидбилизгæнæг
нæ ’нцæ. Хабар куд æй, уомæ гæсгæ сæ дæ сæр багъудæй. Дæу
агорунцæ, - игъæлдзæгæй ин радзурдта æ мади ’рвадтæлтæй еу
лæг.
Дзатто сæ тургъи къудуртæбæл бадгæ баййафта æртæ иуазæги.
Æ мæхæлтæ къуртуй рази сабургай æрæвардта. Лæгурмæ къуми
бахъел кодта. Иуазгутæн «æгас цо» загъта.
Бетрозтæ кæсгон иуазгути дзæбæх байуазæг кодтонцæ.
Косарт син ракодтонцæ. Иуазгути хестæр æхемæ æригъосун
кодта хæдзари бийнонти. Æ дзубанди хъæбæрдæр здахта Дзаттой
фиди фидæмæ, фидæмæ, фиди мадæ æма мадæмæ.
- Кæсгон æлдар æма ногъайаг æлдар хæснитæ ракодтонцæ,
гоцъефтæ гъæбесæй фæххуæцунмæ. Ке хуæцæг фæууæлахез уа,
уомæн иннæ æлдар æ зæнхитæй устур гæппæл дæттуй. Нур не
’лдар коруй, цæмæй мæнæ Бетроз рацæуа кæсгон æлдари номæй
хуæцунмæ.
- А ма нур биццеу æй. Неци бакæндзæнæй, Уæдта нæ кæсгон
æй, нæ ба ногъайаг. Се ’взæгтæ дæр син нæ зонуй æма къуру-
мурутæй ци бакæндзæнæй еске бæсти. Мæн нæ фæндуй, - загъта
Дзаттой фиди фидæ.
- Æз хуæцæг дæн мæхуæдæг. Мæ нифс ку хæссун уоми
фæххуæцунмæ, фал дæу хæццæ фæххуæцунмæ ба мæ нифс нæ
хæссун, - загъта кæсгон гоцъеф-
- Гъо, бауи æруагæс уæд, махмæ Бетрози койæй æндæр

кой нæ фæууй, гоцъефти кой нæмæ ку фæццæуй, уæд-, - загъта
иуазгути хестæр.
- Раст мæ балæдæретæ, - загъта Дзаттой фидæ, - лæги
гъуддагмæ лæг фæййагорунцæ. Кæд аци биццеу ести федауци
гъуддаги бæззуй, уæд цæуæд. Æрмæст мах тог некæмæй дарæн.
Биццеуи фидбилизи маке багæлдзæд. Маке бастъалæд æхе. Мах
дæр фæлхуæрттæ нæ ан. Нæ лæг агоргæ кæндзинан.
- Нур ду де ’суйнаг биццеуи туфули цæмæн гæлдзис?
Кадæр кедæр хъаурæй æ кадæ, æ ном бæрзонд кæнуй, мах ба не
’нгъæлдзауи ... - Дзаттой фиди мадæн æ зæрдæ рахъурмæ уогæй
загъта: - Ма кæнтæ! Мæ биццеуи мæ рази уагътæ.
Цидæр адтæй, Дзаттой фæндарасти туххæй къеретæ
искодтонцæ. Фæккувтонцæ. Тæккæ хъаурæгиндæр бæхбæл ин
саргъ фенгон кодтонцæ æма изæрæй цуппар бæхгини кæсгон
æлдари тургъи рафестæг æнцæ.
Берæ фæккастæй Дзаттомæ æлдар. Хуарз æй исиуазæг кодта.
Дарæсæй æй исфæлуста. Æ зæрдæмæ ци бæх цудæй Дзаттойæн,
уой ин равардта. Кæсгон хуæцгути хæццæ ’й цалдæр хатти
фæххуæцун кодта. Еу дæр ин си рæуигъд дæр нæ лæудтæй.
Еу бон ба æлдарæн æ зæрди æрæфтудæй, цæй зæгъон ин,
мæнмæ бунтондæр байзайæ, зæгъгæ. Фал расагъæс кодта:уæд
æ хæдзарæ ба ци зæгъдæнæй, зæгъгæ, æма ин æ фæндæ нæбал
иской кодта.
Кæсгон æлдар ногъайаг æлдарæн фегъосун кодта, ракæнæ дæ
хуæцæги, мах ба дин æй рампурсæн, зæгъгæ.
Устур лигъз будурмæ берæ дзиллæ æрæмбурд æй. Æнцад
лæуунцæ. Хезунцæ хуæцгути фæззинд. Æрæгиау ба адæми
астæумæ рацудæнцæ ногъайаг æлдари гоцъеф æма Дзатто.
Кæрæдземæ бакастæнцæ. Дзатто баходæзмолтæ кодта, гъома
амæн æ рахæститæ неци æнцæ, уæд æхе цæмæй гоцъеф хонуй.
Сабургай бацудæй ногъайагмæ. Бавналдта ин æ бæхбæттæнмæ.
Йе ’нгулдзитæй ин аргъæвнау фелхъивта æ бæхбæттæн
æма никъкъæрцц ласта. Йе ’ннæ бæхбæттæн дæр расастæй.

Ногъайаг æлдари гоцъеф хуæцунгъон нæбал иссæй æма æ сæр
æрдеуаггæнæги тилдгæнгæ бацудæй. Састи бунати фæцæй.
Некебал иснифс кодта Дзаттой хæццæ фæххуæцунмæ. Гъæла
æнцæ, сæхе дин аллайаг кæнунцæ æгас дзилли астæу.
Цæмæдес адæм цæмæ æнгъæл кастæнцæ, уой нæ фæууидтонцæ.
Æрмæст кæсгон æлдар æ зæнхæ райста. Ногъайаг æлдармæ
æрæгиау хæрд æркастæй, мæнæ мæхе куд бабун кодтон. Нур еци
емини фæллади кæми иссирдта, кæми, йи хъутургъан, зæгъгæ.
Кæсгон æлдар æ цæстæ æхемæ æркъуæрдта. Дигоргоми кади
мæсуг ба æ хæдзарæмæ заргæ æрбафардæг æй.
Бетрозтæ кувд искодтонцæ, хъæбæр кæмæн тарстæнцæ, йе
дзæбæхæй ке æрбаздахтæй, уой туххæй.
- Бетрозти Бетрози хузæн игурдтæ нæмæ фулдæр æнтæсæд! -
фæстагмæ загъта гъæуи хестæр Уогъуллу.
- Дзаттой хузæнттæ нæ гъæубæсти берæ, берæ уæд, -
бафтудта йи зæгъддæлтæмæ Дзаттой фиди фидæ.
РАЙГУРÆН БÆСТИ СÆРБÆЛТАУ...
(ЭССЕ]
ХОХОЙТИ ЭНВЕР
Тыхджын къухтæй æрбалвас
бæхты рохтæ,
Цæмæй тæха йæ сæрæй хъазгæ,
Æхсарджынæй бырсæм
фæстаджы тохмæ, -
Хæххон цæргæстау размæ!
(Цæгæраты Максим)
71 афæййи исæнхæст æй, сабур цардуарзагæ Советон Цæдеси,
Уæрæсей Гæрзефтонг Тухтæ Германи фашистон æфсадбæл ку

фæууæлахез æнцæ æма Берлини рейхстагбæл цитгин Уæлахези
Сурх Туруса ку æрсагътонцæ, уобæл. Рацæудзæнæй ма никкидæр
дæсгай æнзтæ, æностæ, фал уоци устур лæгдзийнади цау, нæ
бæсти цæрæг адæми бæгъатæрдзийнадæ махæй æма нæ федæни
фæлтæртæй дæр некæд феронх уодзæнæй. 90 мин адæймагемæй
фулдæр архайдта Фидибæсти Устур тугъди нæ минкъий
Иристонæй...
* * *
Зæнхон цардæн ба, дан, æ размæ цудæй æруорамæн ку нæййес.
Уотæ фегъосæн ахидт сæ батухсти рæстæги беретæй.Ехх, евгъуди
догæн дæр æриздахæн ку нæбал ес!.. Æрмæст йи рæстæги ба
адæймаги архайди фæрци æруорамун æнгъезуй.
Мæ загъдбæл сумахæй, æвæццæгæн, кадæртæ нæ исарази
уодзæнæнцæ: уомæн уæн нæййес! Йе ба кутемæй?!.
Уо, мæ хор ракæнайтæ, ба мæбæл æууæндетæ: ес ин
æруорамæн. Хумæтæги хузесæнаппарати фæрци... Мæ косæн
уати мæ размæ финсæн цуппартегъон стъолбæл-ка фæббор æй,
уæхæн æхсæз хузисти. Уордигæй мæнмæ, рагон зонгитау, фарсти
каст кæнунцæ.
Ка ’нцæ?..
Етæ ба-Дигоргоми Хæнæзи гъæуккаг Биасти Абисал
(Бисай) æма Гуари æхсæз сагартæн фурти. Ка-æфсæддон тæнæг
уæледарæси, кæбæл ба-европаг интеллигентти хъæппæлтæ...
Гъо, кæсунцæ йи минкъий æмаустур хузиститæй, мадзоратау...
Берæ æнзти?.. Æртинсæй анземæй фулдæр. Кæд фулдæр - гузавæ,
фæдеси фæрститæ... Нæ-гъæ, некæд ма сæ некæмæн раргом
кодтонцæ.
Ци æй, уæддæр сæ къæлæт æрфгути æлхий?.. Ци ма уа? Сæ
кæддæри сабур цард ихæлд æрцудæй... Кæстæрæй, хестæрæй,
нæлгоймагæй, силгоймагæй фæдеси цурд цæун багъудæй дукъахуг
немуцаг агъуд берæгъти нихмæ...
Уо, æцæгæйдæр, цæмæй цифуддæр фудголи «бæрзæй» саст

æрцудайдæ, уой туххæй багъудæй устур лæгдзийнадæ равдесун.
Æцæг лæгдзийнадæй сæхецæн æнæмæлгæ стур Ном искодтонцæ
Биасти æнсувæртæ дæр. Цæй, æма сæ нур ба лæгæй-лæгмæ
æримисæн!
Евгъуд - ирд айдæнæ æй нæ абониккон цардæн. Дзибирт,
Заурбег, Смали, Мæрзабег, Мухарбег æма Батæрбег. Адтæй син
æртæ кондгин хуæри дæр: Аннæ, Госга æма Леска (кæстæр ке
адтæй, уомæ гæсгæ æй боцдæрæн Гигкæ хеуонтæ хониуонцæ).
Адтæнцæ Мæстиноки гъæуккаг Байти хуæрифурттæ.
Дорæн, дан, æ æрхъез дæр æхе хузæн фæууй?! Æдæуагæ - уотæ!
Дигоргоми сæ (сæ æмдогæнттæ) Биасти ивулд хæдзарвæндаги
цæугæ мæсгутæ дзæгъæли хумæтæги нæ хониуонцæ. Хæнæзи
цæргæ-нæргæ гъæубæсти федауцæ!.. Адæми цæстæй ци ервæзуй?!
Неци!
Еу хæдзари медæгæ-фараст сувæллони. Уомæй устурдæр
амонд æма хуарздийнадæ ма ци фæууй?.. Кæд сæбæл æвадуат
хуæнхбæсти цард нæ хъæртгæгомау кодта, уæддæр сæ уæгæ ба
æппундæр некæд нецæмæ бамардæй. Еу инней нифсæй цæруй?..
Уотæ, уотæ! Нифс ба базургин кæнуй адæймаги. Базургин маргъ
ба тæхунгъон æй...
Биасти хестæртæ сæхецæн устур зæрдитæ федæнмæ
æвардтонцæ сæ исуйнаг кæстæртæй. Цæмæннæ ба?.. Бæласæн,
дан, аргъ кæнунцæ æ рæзæмæ гæсгæ? Уо-уо!
Биасти Абисали бийнонтæ евгъуд дууинæймаг æноси
æртинæймаг æнзти сæ цард раййивтонцæ райгурæн Хæнæзæй
Сурх-Дигорæмæ. Еу-иннемæй лæгигъæдгундæр. Зийнадæ ци æй,
уой зонгæ дæр нæ кодтонцæ. Сæ хуæздæр фæххуæцæн-адæми
хæццæ æмдзæрийнæ. Уомæ гæсгæ ба сæхе цубур рæстæгмæ
бауарзун кодтонцæ йи нæуæг гъæубæсти цæрæг адæмæн дæр.
Царди бундор алкæддæр адтæй æма æй нур дæр куст. Еумæйаг
хæдзаради æнæхийнæй æвæлмæцгæ бæргæ фæллойнæ кодтонцæ,
фал... Зæрди фæндон алкæд нисангонд гъуддæгтæ нæ рауайунцæ.
Хатгай дзубандитæ гъуддагæй æнхæстгонд ку не ’рцæунцæ ...
Цæмæннæ?!. Уобæл ба ирисхъæ æнхæст дзуапп ескæд кæд радта?..

Еци æхсæз æнсувæри кедæрти хузæн, сæ сæртæ талингæ
фæскъумти, гæппой, хæппуод тæрхъостау, нæ баримахстонцæ.
Еу зундгонд нуриккон финсæги загъдау, хуæнхаг уадæсорæг
цæргæстау, æхсаргинæй бурстонцæ-тухтæнцæ сау знаги нихмæ.
Дзибирт æма Заурбег гъæуай кодтонцæ Хъирими
æрдæгсакъадахбæл уруссаг сахар Севастополь. Ами дууæ
сувæллоней фидæ Заурбег уæззау цæф фæцæй. Устур гъулæггагæн,
горæт Сочий æфсæддон госпитæли ибæл æ цубур царди рохс
æносмæ батар æй. Уобæл цалдæр бони ку рацудæй, уæдта
Хъирими тогæхснад зæнхæбæл бæгъатæрæй æ цард равардта
рæвдудгъæуагæ цуппар сабийей фидæ Дзибирт дæр.
Йе ’ммаддæлон æнсувæртæй уæлдай даргъ, уæдта зингæ
уæззаудæр разиндтæй Биасти Абисали астæуккаг фуртæй еу
Смалий тохи зин фæндаг. Немуцаг тогмондаг «дукъахуг сирдти»
нихмæ уодуæлдайæй тох кодта Мæздæги, Ростови, Донбасси æма
æндæр рауæнти. Æ лæгдзийнади туххæй ин исаккаг кодтонцæ
паддзахадон хуæрзеугутæ. Даргъæхсарæ Смали 1944 анзи,
уæззау цæф фæууогæй, бахаудтæй Тибилиси госпитæлмæ. Уоми
æнæгъæнæ анзи æрдæг æнæхатир мæлæти нихмæ нифсхастæй
хуæстæй. Æ æнæнцойнæ зæрдæ дзурдта йи æнауæрдон тохи
цæфсгæ будурмæ. Æ берæ базургин гъудитæ æма фæндитæ æй
рахæссиуонцæ райгурæн Дигори коммæ, Хæнæзи гъæумæ, æ зин
сабидогæ кæми рарвиста, уордæмæ. Уордигæй ба, ке зæгъун æй
гъæуй, Сурх-Дигорæмæ...Айфонгæ, цума куд цæрунцæ нæ тумугъ
бийнонтæ, цийной ахил æма берæ зонгитæ?!.
Смали тохи цæхæрмæ бацæуни аккаг нæбал иссæй йе
’нæнездзийнадæмæ гæсгæ. Уомæ гæсгæ ба æй раластонцæ Сурх-
Дигорæмæ, æма берæ нæбал рахаста. Гъигагæн, рамардæй æ
уæззау цæфтæй.
Иннæ æнсувæр Мæрзабег уæлдай æновуддæр адтæй ахурбæл.
Бунæттон астæуккаг скъола каст ку фæцæй, уæдта Советон
Цæдеси сæйраг сахар Мæскуй тугъдон æфсæддон училищемæ
бацудæй. Уодæскъунæг тугъд æй æрæййафта хуарæфснайæнти

паддзахадон арæнбæл. Адтæй æсгарæг къуари командир. Арæнтæ
йе ’фсæддон æмбæлтти хæццæ бæргæ, цæсти гагуйау, гъæуай
кодтонцæ. Æ дууæ хестæр æнсувæри тугъди ке фæммард æнцæ,
уой ку базудта, уæд никки бæгътæрдæрæй æ къуар дæрæн кодта
фашистти. Уо, фалæ ци загъдæуа æгъатир хъисмæтæн, 1944 анзи
æ уарзон бийнонтæ сау гæгъæди райстонцæ: æсгарæг къуари
командир Биасти Мæрзабег Абисали фурт, Райгурæн бæстæ
гъæуай кæнгæй фæммард æй...
Уæлдай бæгъатæрдæрæй æхе равдиста Биасти æнсувæрти
кæстæр Мухарбег. Уомæн æ зин тугъдон нæдтæ райдæдтонцæ
Цæгат Кавази. Астæуккаг скъола каст фæууни фæсте æй уæлдæр
ахургонддзийнадæ райсун бæргæ фæндæ адтæй, фал нæ уарзон
Фидибæстæбæл уæззау уавæр ку скодта, уæд æ фæндæ раййивта
æма рандæй фронтмæ. Тухтæй Харькови, Киеви бунмæ.
- Уой фæсте ба бахаудтæй намусгин Тамайнаг дуккаг
фестæгæфсæддон дивизимæ, - финсуй æ тугъдон имисуйнæгти
батальони политрук, не ’мзæнхон - Фæрæскъæтти гъæуккаг
Дзагкойти Владимир.-Хъаурæгин, зæрдæй-федар лæхъуæн,
хебæлхуæцгæ, тæрсундзийнадæ æгириддæр æ сæрмæ некæд
хаста. Æ уодæй хъазардæрбæл нимадта Райгурæн бæсти нæргæ
кадæ, фиддæлти хъазар зæнхæ...
1943 анзи 4 октябри æ киндзæ (йе ’нсувæр Дзибирти уосæ) си
райста фæстаг финстæг.
«... Корун уи æма уæхе ма тухсун кæнетæ. Аст хатти фæццæф
дæн, - финста Мухарбег, - аст хатти дæр ми сау мæлæт
фæллигъдæй. Федарæй ми æруагæс кæнуй: фарæстæймаг хатт
дæр мæбæл ке нæ фæхъхъæбæрдæр уодзæнæй. Уомæн æма мæн
мæлунмæ нæма евдæлуй. Нæ еумæйаг хелагæ - саумарг фудголæй
гъæуама райсон ме ’нсувæрти æма æмзæнхонти тог, - финста
нифсæвæрæгау Мухарбег.»
- 1943 анзи 5 ноябри нæ батальон бампурста знаги
фæскъилдунмæ, - финста идарддæр æ имисуйнæгти Дзагкой-
фурт, - Биасти Мухарбег ами кардæй зæнхæбæл бафтудта фараст
фашисти. Фал Уæлахези цийни Бон ба, фудæнæн кæнæгау, нæбал
> ^ 505 ^ <

фæууидта Биасти иуонæхсарæ лæхъуæн. Фудгол бацарæфтуд
кæнумæ гъавта æ командир лейтенант Груздеви. Биаси-фурт æ
размæ æрлæудтæй æма мæлæтдзаг цæф фæцæй. Уой адæбæл æ
æнæнцойнæ зæрдæ æнæнгъæлæги æгæр раги косунæй банцадæй,
Æ тугъдон æмбæлттæ æй стур кади хæццæ сахар Керчи
уæлмæрдти байвардтонцæ. Бæгъатæр Биасти Мухарбегæн ба æ
мæлæти фæсте Сурх Турусай орден лæвæрд æрцудæй.
Уо, нæ курухон фиддæлти æмбесонд раст æй: накæ ка кæна,
нихъулгæ дæр йе кæнуй... Устур гъулæггагæн, Биасти Абисали
(Бисай) æма Байон Гуари æхсæз сагартæн хуасдзау фуртемæй
ма сæ уарзон уæзæгбæл сæрæгасæй æрмæстдæр Батæрбег
исæмбалдæй. Йе дæр цалдæр анзей размæ æ цардæй рахецæн æй
æ тугъдон цæфти анхосæй...
- Мæ зингхуст æнсувæрти седзæргæстæ æма седзæрти
тæрегъæдтæ тугъдæндзаргутæ фæффедæнтæ! Тугъдæн ба авд
дæлзæнхи фæууæд æ кой дæр! .. - уотæ зæрдæхъурмæй дзоридæ
Биасти бæгъатæр æнсувæрти кæстæр хуæрæ, адæмон хуастæй
незтæдзæбæхгæнæнг, фараст сувæллоней исгъомбæлгæнæг,
Фидбæсти Устур тугъди архайæг Гобети Гæлæу Дзандари фурти
цардæмбал Леска (Гигкæ). Гъо, хæдæгай, ходуйнаги иронх ми
кодта: йе аци рæнгъити автор æма æ 23 æмхуæрифуртей курухон
Æна-дигорон Сатана адтæй.
Ци æнæраст æма «гъолон» æй, уогæ ба-Хъисмæт?! Куд неке
тæрегъæд имæ гъаруй?!.
Æнæ бæрæгæй аци мадæ-зæнхæбæл ку неци изайуй.
Бæгъатæрдзийнадæн нæ берæзинтæфæууинæг Иристони-
Аланистони аккаг кадæ кодтонцæ æма кæнунцæ. Цалдæр анзей
размæ Биасти муггаги разагъди нæлгоймæгтæ - æнсувæртæ
Ким, Кермен, Виктор æма Елик, уæдта Олег, Вадим æма Тимури
хъæппæресæй зингхуст Биасти Абисали тугъдон æнсувæрти ном
лæвæрд æрцудæй Сурх Дигори раздæри Будуйрон гъæунгæн.
Гъæунги райдайæни ба син 2009 анзи 8 майи кади циртдзæвæн
байгон кодтонцæ. Æргом загъди къæмæ нæййес. Гъома?.. Уæхæн
æвзигъд кæстæртæ ци муггаги ее, йе некæд фесæфдзæнæй!..

Гъо, æцæгæйдæр, Биасти фондз цæргæси сæ рæсугъд цард
нивондæн æрхастонцæ нæ Райгурæн бæсти сæрбæлтау. Сæ рохс
нæмттæ нæ алциæстæфагæ алайнаг адæм сæ зæрдити хæссунцæ
абони дæр. Махмæ, рагон Иристони, бæгъатæртæбæл кæугæ нæ
кæнунцæ, уонæбæл нæмæ кади зартæ кæнунцæ!
Байамунд æнсувæртæбæл 36 анзей размæ кади зар
скодта фæлтæрдгин рохситауæг, скурдиадгин финсæг,
зундгонд публицист, наукой косæг, Биасти муггаги астæуккаг
«цæгиндзитæй» еу, рохсаггаг Тауасити Фацбай Гæлæуи фурт.
Зари тексти хæццæ зонгæ кæнæн киунугæ аргъаугути.
БИАСТИ ФОНДЗ ÆНСУВÆРЕИ ЗАР
Æрсиони фиййау, дан, уой, -
хорæфтуйæнмæ кастæй!
Уой æма! Гъей!
Йи фудголтæй ба, уой,
æрбафсæрунæй ку тарстæй!
Хорискæсæни бонивайæн,
Уой, æ тунтæ байтудта!
Уой, фæдес! Гъей!
Йи цъаммар фудæзнаг, уой,
махбæл зинг бафтудта!
Хъæреуи хонхи сæрмæ, дан,
Уой, зинг ку ферттивта!
Уой, фæдес! Гъей!
Дигоргом æ уонæхсæрттæ,
Уой, тохмæ фервиста!
Задæлески буни син, уой,
кади Морги фæтæнтæ!
Уой, размæ! Гъей!
Биасти æнсувæртæн, уой тохи -

сæ хуæцæнтæ!
Хæреси фæнсгæстæ, уой,
хæтæлæй нæбал цагътонцæ!
Уой, æдта! Гъей!
Биасти æнсувæртæ, уой,
Фудголти цагътонцæ!
Уорс хонхи дæлвæзтæ, дан,
Уой, сау ку радардтонцæ!
Уой, фæдес! Гъей!
Абисали фурттæ, уой, сæ
Цард ку равардтонцæ!
Знаги бундортæ фæдесонтæ
Уой, ку нийзазтонцæ!
Уой, æма! Гъей!
Берлини федæрттæ, уой, нæ
Адæм ку ниссастонцæ!
Дигоргоми дæнттæ алкæд сæ
цæуæнти цæудзæнæнцæ!
Уой, æцæг! Гъей!
Сахъ æнсувæртæ, уой, нæ
зæрдити цæрдзæнæнцæ!
Уой, æма! Гъей!

В первом ряду: Алексей, Фацбай и Георгий,
стоят: Афако, Ева и Майран, сыновья и дочь Тавасиевых
Галауа и Лизы
Семейная фотография:
В 1 ряду: Солтан, Фацбай и Зайрат
509 Ш *

Семейная фотография:
дети, зятья, внуки и правнуки Фацбая и Зайрата
1957 г. Выпуск Махческой 7-летней школы.
В центре: Тавасиев Фацбай
^ 510 $

Выпуск Махческой восьмилетней школы 1972-1973 гг.
1 рæнгъæ - Хохти Аллæ - нæуæгдзаути раздзæуæг;
Гуссаути Хангери - ахургæнæг; Хадати Къайтук - директор;
Тауасити Фацбай - ахуради хаййади сæргълæууæг
Галеуæй-рахесмæ: бадунцæ - Гуссаути Хангери, Цопанти Борис,
Хъæдохти Лидия, Тауасити Фацбай, Гадати Маса, Секъинати Таймураз;
II рæнгъæ: Тауасити Земфирæ, Гецати Нинæ, Гостити Таисæ, Хадати Барæсби,
Хъазахти Римæ, Гуссаути Бештау, Скъодтати-Хадати Сафят, 1966 а.
>Щ 511 Ш<

Москва. Музей геологии на 27 этаже Главного корпуса МГУ
20.03.59 г.
1967 г. Учащиеся и учителя Махческой школы
512

Учащиеся и учителя Махческой школы.
Июнь 1954 г.
Хор героической песни Бесланского Дома культуры.
Слева - второй Фацбай Тавасиев, седьмой - Афако Тавасиев,
девятый - Асланбек Дзагоев
^ 513

СÆРГÆНДТÆ
Хуарз лæгæн мæлæн нæййес 3
Марæг - тæрхонгæнæг 27
Есе евгъаугæ нæ кодта 32
Молло æма хæрæг 37
Улинкъæ 41
Сæрæн кæстæр 44
Дзæрæхъуз 49
Ке амонд æй? 54
Биццеу æма берæгъ 59
Æвдадзи хуасæ 64
Гиданнæ 69
Дууæ седзæри 75
Габæле 80
Седзæр лæхъуæн 88
Гæде æма Дæде 95
Амонд 102
Уæраси фæрци 110
Æртæ уосгори 120
Дзодзæбей балцитæ 130
Фæстехуарз 140
Сæрæн кизгæ 154
Хотхæ 163
Кампули 170
Римæхст арх 183
Биццеу, 197
Мæнгард 209
Фæливд 227
Сæри ностæ 238
Дзæлхъир 251
Тоги кæлæнтæ 263

Аййевадон дзурди фарнæ - нæ кæстæрти
хъисмæти æвдесæн 292
Рагон фæткæ 317
Солдат революции 321
Зингзæрдæ коммунист 328
Темирати Хъойбайи зар 333
Цæу-Бодзой зар 337
Косæ, биццеу! 339
Живет в памяти людской 340
Жизнь для других 365
Доброта 398
По велению доброго сердца 413
Жизнь, отданная детям 428
С любовью, со знанием дела 439
Щедрое сердце 446
Берæвзагон 453
Къолдох 462
Жар сердца - людям 465
Счастье горянки 478
Отвага 483
Дзатто 490
Райгурæн бæсти сæрбæлтау. 501
Биасти фондз æнсувæрей зар 507
Фотогрфии 509

Литературно-художественное издание
Тавасиев Фацбай Галаович
БЛАГО ХУДОЖЕСТВЕННОГО СЛОВА
Сказки, рассказы, песни, сказания, статьи, очерки, эссе, зарисовки, фотографии
на осетинском (дигорском) и русском языках
Редактор 3. С Хохоев
Корректор А.Ф. Тавасиев
Технический редактор ЕМ, Маслов
Компьютерная верстка СЛ. Булацева
Оформление Д.А. Джиоева
Подписано в печать 09.02.2017. Бум. тип. №1.
Гарнитура шрифта Мупаё. Усл. п. л. 45.
Печать цифровая. Формат 70x108 У .
Тираж 100 экз. Заказ №17.
Отпечатано ИП Цопановой А.Ю.
362002, г. Владикавказ, пер. Павловский, 3