ТАУАСИТИ ФАЦБАЙ
АЙЙЕВАДОН ДЗУРДИ ФАРНÆ
Аргъæуттæ, таурæхътæ, радзурдтæ, зартæ, æмдзæвгитæ,
уацтæ, очерктæ, эссетæ, хузтæ
Дзæуæгигъæу 2017

84(Рос-Осе)
Тауасити Ф. Аййевадон дзурди фарнæ: аргъæуттæ, таурæхътæ, радзурдтæ,
зартæ, æмдзæвгитæ, очерктæ, эссетæ, хузтæ. - Дзæуæгигъæу: ИПК «Литера»,
2017. -515 ф.
Тавасиев Ф.Г.
Благо художественного слова.
Сказки, сказания, рассказы, эссе, песни, стихи, статьи, очерки, фотографии
В книгу вошли очерки, эссе, сказки, сказания, рассказы,стихи, песни,
воспоминания Фацбая Галауовича Тавасиева, написанные в разные годы жизни
на русском и осетинском языках. Тема патриотизма стоит на первом плане в
творчестве автора. Он создает в своих ярких произведениях оригинальные
образы, дает незабываемые зримые картины прошлого и настоящего Осетии.
84(Рос-Осе)
© Тавасиев Ф. Г., 2017

ХУАРЗ ЛÆГÆН МÆЛÆН НÆЙЙЕС
(ЭССЕ)
Память народа - огромная
книга, где написано всё.
Л. Леонов
Тауасити Гæлæуи фурт Фацбай (1916-1985) райгурдæй Дигори
коми Фæснæли гъæуи хумæтæг зæнхкосæг лæги хæдзари 1916
анзи 29 мартъий (кæрдæгæзмæлæн мæйи). Гъомбæл кодта берæ
сувæллæнтти астæу. Сæ ниййерæг мадæ Биасти Хъанцауи кизгæ
Лизæ (1886-1974) Хæнæзи гъæуккаг. Тауасити Болай фурт Гæлæу
(1884-1968) æма æ гурведауцæ уодæмбал Биасонæн дуйней
фарнæ балæвар кодта æхсæз адгин бæдоли, бæлвурдæр зæгъгæй
ба, фондз фури гъолей хузæн фурти æма, хъури æгънæгау,
кондгин кизгæ Еви, Фацбай адтæй йи цæуæтæн сæ хестæр, Ке
зæгъун æй гъæуй , хуæнхаг уæззау уавæрти устур бийнонтæ
хæссун æнцон гъуддаг нæ адтæй. Фал... Адæймаг, дан, ести
амæлттæ кæнунæн райгуруй аци игондуар дуйнемæ. Гъо, раст æй
адæмон æмбесонд: лæугæ дорбæл, дан, гъуна хуæцуй. Агорагæ ба
ерагæ ’й. Уæдмæ Социалистон революци ралæудтæй. Сæ устур
амондæн, цардæфхуæрд хуæнхаг адæмæн барæ лæвæрд æрцудæй
сæ тухст царди уавæртæ фæххуæздæр - фæррæугдæр кæнунæн.
Гъома?.. Сæ цæрæн къундæг бунæттæ фæррæвдзæдæр кæнунæн.
Фæснæйлаг Тауасити Гæлæу æма æ уарзон цардæмбал Биасон
Лизæ 1924 анзи ралигъдæнцæ Дур-Дури гъæумæ. Нæуæг бунати
син адтæй берæ хæстæгутæ. Æма сæ йе ба, ке зæгъунæй гъæуй,
разæнгард кодта сæ царди уавæртæ фæххуæздæр кæнунмæ.
Гъома? Гæлæу æхе уоди хъиамæтæй цубур рæстæгмæ искодта
сæ берæ бийнонтæн рæстæгмæ бал цæрæн гъæдин къæс. Бон
æййивта бони, мæйæ - мæйи, етæ ба афæйтæ исуиуонцæ...
Хумæтæги нæ курухон фиддæлтæ нæ зæгъиуонцæ: æнæрлæугæй
рæстæг цæуй размæ æма æ хæццæ фарнæ хæссуй. Нæгъ, Тауасити

Гæлæуи бийнонти уæгæ некæд бамардæй уæди зингомау царди
уавæртæмæ. Дузæрдуггаг гъуддаг нæй, зæнхæ нæ мадæ, нæ дарæг
ке æй, удта цард фæллойнæй ке федауй, еци ахсгиаг гъуддæгтæ
дæр. Уæдмæ исбайлæгъ æнцæ Гæлæу æма Биасони коммæгæс
зæйнæ дæр. Фæффедар æнцæ дууæ цардбæллон ниййерæгей
базуртæ. Æнæ зинæй хуарз æма æнцон цардæн уæн нецихузи ес.
Уой лæдæргæй, Тауасити Болай нифсгун фурт æма уой кондгин
бийнойнаг устур нифситæ райвæриуонцæ сæхецæн, æма син
дуйней фарнæ уоци хуарздзийнадæ дзæбæхæй - сæрæгасæй сæ
кæсгæ цæститæбæл дæр фæууинун кодта. Æгайтидæрма!..
Цæуæти хестæр Фацбай 1934 анзи Дур-Дури скъола каст ку
фæцæй, уæд косун райдæдта ахургæнæгæй бунæттон ликбези.
Уой фæсте ба ’й (1937 анзи) ахурмæ турнундзийнадæ исразæнгард
кодтауæлдæр ахургонддзийнадæ райсунмæ дæр. Растдæр зæгъгæй
ба, идарддæр ахур кæнумæ бацудæй Дзæуæгигъæуи дууæанзон
педагогон институмæ. Еци рæстæги Иристони скъолати
ахургæнгутæ нæ фагæ кодта. Уомæ гæсгæ ба фиццаг къурси фæсте
æрвист æрцудæй æ уарзон гъæумæ. Уæлдæр ахургонддзийнадæ
ку райста сагартæн лæхъуæн Фацбай æма ахургæнæги дипломи
хæццæ рагон Дур-Дури гъæумæ ку æрæздахтæй, уæд бийнонти
мæсуг Тауасити Гæлæу æма æ фæлмæнтæдзорагæ цардæмбал
Биасон Лизæ сæрбæрзонд, гъай-гъай, адтæнцæ. Се ’нæкæрон
цийнæ уарундонау райвулдæй. Уой нæ рагром кæнун сæ бон
нæбал бацæй. Сæ зæрдæдаргæ фурти туххæй æ фидæ Гæлæу
фæббæлвурд кодта:
- Цитгин еунæг Хуцауæй - боз!.. Æ, игъоси сабийти мадæ
Биркъисаон?..1.
- Игъосун, игъосун дæмæ лæмбунæг, нæ лæг! ..
- «... Гъи, мæтæй мæлæн...» Нур ба мах биццеу дæр ахургæнæги
1 Дигори коми фæрнгун Хæнæзи гъæуæй рацæутæ муггæгтæ Биастæ,
Дзедатæ, Тохъайтæ (Дигуртæ), Хохойтæ, Уазæгтæ, Цæукъилтæ, Цъоппойтæ
(Дзоппойтæ) æнцæ æрваддæлтæ. Уоци муггæгтæ равзурдæнцæ йи æнсувæрти
нæмттæй, сæ фиди ном ба хундтæй Биркъис. Уомæ гæсгæ ба сæ еумæйаг
муггаг æй Биркъисатæй.

диплом райста. Цитгин Уæллаг æй зундгонд Гарданти Михали
халæ «рахуæрун кæнæд!..»
- Гъо, гъо, йи сувæллæнтти фидæ, арази дæн дæ хæццæ.
Гардани-фуртæн ци нæ бантæстæй, йе ба нæ Биццеуæн
бантæсæд! - бафтудта ма, медбилтæ идзулгæй, хæдзари хецауи
цийнæйдзаг зæгъддæлтæмæ бийнонти цирагъ - мингий хор
Биасон.
Уæдæй фæстæмæ Тауасити сагартæн лæхъуæн Фацбай
дусфæлдæхтæй ахур кæнун райдæдта Иристони зæронддæр гъæу
Дур-Дури фæсевæди бунæттон скъолай. Лæвардта син ирон, уæдта
уруссаг литературæ æма æвзаги уроктæ. Æ гъомбæлгæнгутæ
сæрустур æма зæрдæбозæй æримисунцæ нур дæр ма сæ
уарзондæр ахургæнгутæй еуей. - Махæн æвзаг æма литератури
ахургæнæг адтæй Тауасити Гæлæуи фурт Фацбай. Æ цæмæдессаг
урокти ахурдзаутæй еске исæстуф кодта, зæгъгæ, уотæ некæд
æрæстæфтæн. Йе ба цæбæл дзорæг æй? Æ алли урокмæ дæр
сæрмагондæй æхе цæттæ кæнидæ, еуæй - еу ахургæнгутау, айдагъ
ахурадон киунугути евгед нæ уидæ. Уæлæмхæсæн цæстæйуингæ
æрмæг дæр ма арæхстгинæй бафтауидæ, уæдта газзеттæ æма
журналтæй ист æрмæгутæй дæр пайда кодта. Цубур дзурдæй, æ
уоди гъар - æ берæ æнзти арф зонундзийнæдтæ нин æнæвгъауæй
лæвар кодта...
Дур-Дури астæуккаг скъолай æнтæстгинæй кустонцæ уоци
рæстæги литературой æма драмон къуæрттæ. Сæ драмон къуарæй
ба фæстæдæр арæзт æрцудæй гъæууон хехъæппæресадон театр.
Раст зæгъгæй, уоци гъуддаги имæ сæ агъаззаг æнхуси усхъитæ
цæстуарзонæй æрбадардтонцæ Сæбанти Харитъон, Дзарасути
Геуæрги, Хъургъости Петр æма иннетæ. Сæ арæхстдзийнади
хæццæ ахид базонгæ кæниуонцæ Дур-Дур æма Дигорай цæргути.
Сæ хуæздæр сценикон æнтæстдзийнæдти хæццæ ба Дур-Дуйраг
хуæдахур артиститæ базонгæ кодтонцæ сахар Орджоникидзей
театр уарзгути дæр.
Гæлæуи фурт ни берети уæд исразæнгард кодта Дигори
райони æма республикой газеттæмæ цубур уацгъудтæ æма

æндæр æрмæгутæ ниффинсунмæ. Рæстæгæй-рæстæгмæ газетти
мухургондæй нæ финститæ ку рацæуиуонцæ, уæд ма махæй
хъалдзер ка уидæ?!. Раст цума нæбæл базуртæ базаидæ... Уоци
æнзти райдæдта устур пайдайаг куст кæнун æригон Тауасий -
фурт, бæлвурддæр зæгъгæй ба, æмбурд кодта Иристони гъæутæ
æма сахарти тауæрæхътæ, бацеу-бацеутæ, Нарти кадæнгитæ,
аргъæуттæ, æрдзи бæрæггæнæнтæ æма æндæртæ. Фидибæсти
Устур тугъд ку райдæдта немуцаг лæгсирдти хæццæ, уæд
Тауасити цæхæрцæстæ Фацбай дæр, æнæ уæлдай рагъудитæ-
багъудитæ кæнгæй, æвæстеуатæй сæ гъæубæсти нæлгоймæгти
æмрæнгъæ ранæхстæр æй лæгæвзарæн фæдеси. Нæ Райгурæн
бæстæ ци фуддæр фудголæй багъæуай кæнуни тохи æхе
хъазауатонæй равдиста. Адтæй Керчи сахармæ хæстæг десантон
æфсади. Уоми цуппар цæфи фæцæй æма ’й уомæ гæсгæ Æфсадæй
исуæгъдæ кодтонцæ. 1942 анзи ба исæздахтæй Фацбай æ уарзон
гъæубæстæмæ...
УÆДÆЙ ФÆСТÆМÆ
Дзаман ба, дан, лæгамайæг æй. Раст гъе уæд йе ’цæгæй
Гæлæуи тугъдон фурт æ цард иснивонд кодта Иристони
ахурадæн. Фидибæсти уодæскъунæг тугъди рæстæги Фацбайæн
йе ’нæнездзийнадæ зингæ фæккиудтæй, æ уавæр нæбал хуæздæр
кодта. Уомæ гæсгæ ба ин дохтуртæ загътонцæ хонхи цæрун бавзарæ,
зæгъгæ. 1952 анзи йе æрбаздахтæй æ райгурæн Дигоргоммæ.
Цуппар анзей дæргъи куста Мæхчески райони адæмон ахуради
методистæй, хонхи гъæути скъолати ахургæнгутæн лæвардта
гъæугæ педагогон æнхусдзийнадæ.
1956 анзи Мæхчески æма Ирæфи районтæ еугонд ку
æрцудæнцæ, уæд Тауасий-фурт иссæй адæмон ахуради хайади
инспектор. Еци еу рæстæги куста адæмон ахуради косгути
профсоюзон цæдеси райони комитета сæрдарæй. Уой фæсте
æртиндæс анзи æнæзæрдихудтæй бакуста Мæхчески астанзон

В 1-ом ряду сидят: Галау и Лиза
Во 2-ом ряду стоят: Афако, Земфира, Таира и Майран
Тауасити Гæлæуи фурт
Фацбай. 1940 а.
Фацбай и Зайрат. 1942 г.

Фацбай и Зайрат
с дочерью Земфирой
Фацбай (в центре) с отличниками учебы школы №1 с. Дур-Дур:
Тадеев Таймураз, Магометов Ахурбек, сестры Цалиевы. 1948 г.
Фацбай (в центре) в спектакле
«Бæтæйы фырттæ»

скъолай директорæй. Фацбайи арæхстгин разамундæй
ахургæнгути коллектив æнтæстгинæй æнхæст кодта ахурадон
гъомбæладон ахсгиаг архайди фарстатæ. Æ сæйраг кустæй
уæлдай ма Гæлæуи фурт устур æргом здахта ниййергути æхсæн
педагогон зонундзийнæдтæ парахат кæнунмæ дæр. Берæ æнзти
дæргъи йе адтæй лекторти къуари разамонæг, уæдта Калинини
номбæл еумæйаг хæдзаради æмбаладон тæрхони сæрдар. Адæм
си уомæ гæсгæ адтæнцæ хъæбæр боз. Уо, æцæгæйдæр, хуарз лæг
ба адæми лæг æй.
Хуарзæй, гъай-гъай дæр, æрмæстдæр хуарз загъдæуй. Зин
банимайæн æй, Тауасий-фурт хуæнхбæсти æма Дур-Дури
фиццаг астæуккаг скъолай цал мин уроки равардта маддæллон,
уруссаг æвзаг æма литературæбæл 47 ахурадон анземæ, йе. Цал
æригон адæймагей исахур кодта кæсун, финсун, райгурæн бæстæ
рæстзæрдæ бæдоли уарзт кæнунбæл? Еске ни лæг фæххуннæд
æма сæ ести мадзалæй банимайæд. Нæгъ, нæми æруагæс кæнуй,
уоци гъуддаг исæнхæст кæнун еске арми бафтуйдзæнæй, йе. Уони,
гъай - гъай дæр, неке банимайдзæнæй. Æ кæддæри ахурдзаутæ,
алли рауæнти цæргæй, нур сæхуæдтæ дæр уорсрехæгин бабатæ
æма Сатанай фæдон нанатæ иссæнцæ. Æрмæст сæ алциæстæфагæ
зæрдитæй ба æгириддæр ку нæ иронх кæнуй сæ кæддæри
цирагъдар - æвæлмæцгæ рохситауæг, нæрæмон журналист,
скурдиадгин финсæг æма публицист Тауасити Гæлæуи хестæр
фурт Фацбай. Уотæ хуæрзæнцонтæй син сæ минкъий зæрдити
дуæрттæмæ дæгъæл ка иссеридæ?.. Уо, йе ба, æдæуагæ, адтæй
курухон Фацбай. Æ берæ фæллæнттæ ругтæбадæн иронхуати нæ
байзадæнцæ. Æ уодæндзаргæ архайди фæрци йе хуарзæнхæгонд
æрцудæй Фидибæсти тугъди дуккаг къæпхæни орденæй, майдантæ:
«За победу над Германией в Великой Отечественной войне 1941-
1945 гг.», «За доблестный труд в Великой Отечественной войне
1941-1945 гг.», «Сорок лет Победы в Великой Отечественной
войне 1941-1945 гг.», «Ветаран войны СССР», «Ветеран труда
СССР», Цæгат Иристони Сæйраг Совети Кади Грамотитæ,

Дипломтæ, Уæрæсей Федераций адæмон ахуради Министради
Кади Грамотæ æма æндæр паддзахадон хуæрзеугутæй.
Ехх, бæргæ нури æмæнтъери доги фулдзер ку уидæ уæхæн
фæлтæрдгин ахургæнгутæ-рохситаугутæ нæ цитгин Дигорæ —
Ири бæстæ Аланистони, уæдта Уæрæсей дæр!!! Æргом загъди,
дан, къæмæ нæййес фæззæгъунцæ. Йе раст æй бæргæ. Гъо, ес нури
дзамани дæр хуарз ахургæнгутæ - нæлгоймæгтæ, фал цæмæдæр
гæсгæ, устур гъулæггагæн, сæ нимæдзæ ба зингæ фæмминкъийдæр
æй. Цæмæ? Ке азумæй уотæ æдзæллаг уавæрмæ æрхаудтæй аци
вазуггин гъуддаг? Еуемæй, ахургæнæгæн паддзахадæ ’рдигæй
аккаг аргъгонд нæбал цæуй. Бустæги минкъий æй æ мæйи мизд.
Бауиæруагæс уæд, йе нæ æгъдæутти фагæ дæр хатгай нæ рауй.
Мадта бийнонтæ дарун дæр куд нæ гъæуй? Ци дин уæледарæс,
ци ба хуæрди гъуддагæй... Коммуналон лæггæдтæбæл дæр
цæйбæрцæ федун гъæуй?.. Уотемæй рохситауæги куст ба йи
æнцонтæй ку нæй, Уомæн æвдесæн - аци æрмæги автор дæр.
Устур гъулæггагæн, нæ маддæлон æвзаг æма литературæ ахур
кæнуни фарста дæр уотæ бæрзонд ивæрд нæбал æй берæ хуæздæр
исуйнаг не ’мдогон ниййергутæ æма уони цæуæти цæсти, Цæмæ
дæр гæсгæ ибæл æнæнвæрсон билæскъелтæ æма устурзæрдæ
кæнунцæ. Арæх фегъосæн:
- Ке ма гъæунцæ нæхе æвзаг æма литературæ ба? Дæлæ
Елхоти гъæуи уалдæнгæ, уæдта неке...Уой бæсти англиссаг æвзаг
исахур кæнун гъæуй. Йе нури цивилизиаций рæстæги гъæугæдæр
æй... Цубур дзурдæй, ци агъазиау бæласи къаццеубæл бадæн, уой
нæхуæдтæ нæ къумух зундрахасти «фæрци» агъазиау фæрæтæй
къуæрунмæ гъавæн. Йе ба æй æцæг æвæлгъазæдзийнадæ
ходуйнаги бæрæггæнæн. Кенæ ба нæ нури финсгутæй,
зундгонд ахургæнгутæй, бунæттон галстукгин интеллигенции
мийнæвæрттæй кадæртæ мухури, радио æма телеуинунадæбæл
(эфири), рагон зæронд уосау, æрдеуагæ кæнун æнæ цæстисугтæй
райдайунцæ: нæ рæсугъд æгъдæуттæ æма зæлланггæнагæ
алайнаг гъæздуг æвзаг исæфунцæ, «мæлунцæ», зæгъгæ... Æма
ци?.. Кæми ’нцæ сæхуæдтæ ба?.. Уасагæ тикис ба, дан, мистæ

нæ ахæссуй. Уайдзæф кæнун æнцон гъуддаг æй. Уой бæсти бал
уонæй алкедæр æхемæ (хе хæдзари) лæмбунæгдæр ку æркæсидæ.
Хебæраги ку расагъæс кæнидæ: барæнай, барæнæ, уоци гъуддаги
нæхе бийнонтæ ба кутйау æнцæ? Ка си ци архайæг æй?..
- Гъома?
Еци нуриккон интеллигент «федогтæн» сæхе кæстæртæ нæ
маддæлон æвзагбæл дзорун нæ зонунцæ. Мадта не ’гъдæуттæй
дæр изол æнцæ„. Ескæмæн зунд амонуни бæсти бал сæхемæ ку
æркæсиуонцæ, уæд ауæхæн ходуйнаги «къанц нæ ахæссианæ...»
Афонæ ’й дзорунæй пайдайаг гъуддагмæ рахезунæн бæргæ,
фал...Уоци ахсгиаг гъуддæгти дæнцаг æнцæ Тауасити Фацбайи
цæуæт æма уони берæ кæстæртæ дæр: ци дин маддæлон æвзаг
æма литературæ зонуни гъуддаги, ци ба нæ фиддæлти рæсугъд
æгъдæутти цæстуарзонæй афойнадæбæл алкæддæр раззæгти
хæццæ фæуунцæ. Хумæтæги нæ загъдæуй: фиди фарнæ, дан,
мæрдтæмæ нæ цæуй.
* * *
Нæ разагъди лæгау-лæгтæй еу Тауасити Фацбай адтæй Цæгат
Иристони наукон æртасæг института косæг дæр. Ци гъæздуг
адæмон исфæлдистадон æрмæг æрæмбурд кодта, уони уордæмæ
цæстуарзонæй лæвардта. Агъаззаг æнхус фæцæй уоци гъæздуг
æрмæг æнæмæлгæ рагон Нарти кадæнгитæбæл, уæдта æвзаги
вазуггин фарстатæбæл наукон косгутæн дæр. Æнæбæрæгæй,
æнæрæстæфгæй хуарзæй дæр æма лæгъузæй дæр неци байзадæй
æма нур дæр нæ изайуй аци зæронд зæнхи агъазиау тумбулæгбæл.
Арфи финстæгутæ ахидт Гæлæуи фуртмæ иссæуидæ Абайти
Ивани фурт Васойæй, Дзагурти Алексейи фурт Губадийæй, Исати
Измаили фурт Мæхæмæтæй æма иннæ зундгонд ахургæндтæй.
Тауасити Фацбайи ирд ном, куд зундгонд ахургæнæг
æма адæмон исфæлдистадæ æмбурдгæнæг (наукон косæг),
уотæ æдзæстхезæй æрæвæрун æнгъезуй Иристони зингæ

фольклористти æмрæнгъæ. Зундгонд этнограф æма рохситауæг
Гарданти Михали ахургæнуйнаг уогæй, Тауасий-фурт царди
идарддæр рахъæртун кодта Михали гъæздуг æма алливæрсуг
традицитæ. Æвæлмæцгæй зилдæй Иристони алли къумти
æма æмбурд кодта адæмон зартæ, æмбесæндтæ, тауæрæхътæ,
кадæнгитæ, гъарæнгитæ, аргъæуттæ, бацеу-бацеутæ æма æндæр
æрмæгутæ. Лæмбунæг архайдта, нæ литературой æвзаги
пайдагонд кæмæй нæ цудæй (архаизмтæ) еци дигорон дзурдтæ
æрæмбурд кæнунбæл дæр. Бантæстæй ин 3000 дзурдемæй
фулдæр æрæмбурд кæнун. Тауасий-фурт ци гъæздуг (берæ)
исфæлдистадон æма фольклорон æрмæгутæ æрæмбурд кодта,
уонæн сæ фулдæр хай нур ма мухури нæма рацудæй. Бацæттæ
кодта Иристони адæмон ахурадæ куд исирæзтæй, уобæл дæр
хецæн киунугæ. Исхудта æй «Доброта». Æма ци?! . Бæргæ сæ
мухури хецæн киунугутæй рауадзун æнгъизтæй нурмæ дæр,
фал... Уомæн дæр ес сæхе «анхосæгтæ». Æргомдæр зæгъгæй æма
раст бафеппайгæй ба: йе адтæй æ хуæдæфсармæдзийнади фæрци.
Еске фарс, цит, рахуæцидæ. Æхе ба ин еу гъудигæнæг дæр неке...
Кедæрти хузæн паддзахадон киунугæуадзæни къæсæртæ «нæ
бафехсуйун кодта...» Уомæ гæсгæ ба æ къохфинститæ сæ хæдзари
киунугути тæрхгутæбæл ниббор æнцæ. Æ очеркти, эссети,
æрфинстити зундгонд хъайтартæй беретæ се «’цæг дуйнемæ
рандæнцæ». Ка ’и зонуй, аци уадзимисти ци еуæй-еу актуалон
фарстатæбæл дзубанди цæуй, етæ нури рæстæги уотæ актуалон
нæбал æнцæ?.. Фал сæ уæддæр мах ба адæми тæрхонмæ хæссæн.
Ке туххæй, кæбæл финст æнцæ уони фæстагæнттæн, гъай - гъай
дæр, æхцæуæн уодзæнæй сæ фиддæлтæ æма маддæлти, бабатæ
æма нанати бафæнзуйнаг кустити туххæй аци пайдайаг киунуги
бакæсун.
Хуарз гъуддаг ба фæнзуйнаг æй? Æндæр некуд! Уадзæ йе ба сæ
сæ кæстæртæ дæр зононцæ. Загъта нæййе: евгъуд нури рæстæги
айдæнæ æй.

ФАЦБАЙИ АРХАЙД АЙЙЕВАДОН ЛИТЕРАТУРИ
Нæ активон киунугæ кæсгутæй беретæ зонунцæ, (уæлдайдæр
ба хестæр кари фæлтæртæй) Тауасити Фацбай нæ дигорон-ирон
аййевадон гъæздуг литературæн дæр еске ке нæ адтæй, уой.
Растдæр бафеппайгæй ба, Тауасий - фурт æ хъауритæ æвзурста
аййевадон литературæ æма журанлистики дæр. Уæрæх адтæнцæ
æ исфæлдистадон равналæнтæ. Æмхузæн хуарз арæхстæй
иронау, дигоронау æма уруссагау зæрдæмæгъарагæ уадзимистæ
фæлдесунмæ. Æ берæ æнæхуссæг æхсæвти куститæ - æ
æнæнцойнæ зæрдæ æма раст уоди ирд «стъæлфæнтæ» хъæбæр
ахидт мухури фæззинниуонцæ нæ республикой газзеттæ æма
журналтæ «Мах дуг», «Ногдзау» æма «Ирæф»-и. Мухури ин
рацудæй Цæгат Иристони киунугути паддзахадон рауагъдадæ
«Ир»-и 1986 анзи киунугæ «Æрдзæ амонуй». Цæй туххæй
дзубанди цæуй аци (бæдолæ - минкъий) киунуги? Уобæл ба
æнхæст дзуапп лæвæрд æрцудæй йи киунуги раздзубандий.
- Нæ рагон фиддæлтæ цалдæр æносей разæй æнæбари
æрцардæнцæ зинвадуат хуæнхбæсти. Уоми фулдæр кодтонцæ
фонси æма хуари куститæ, цауæни дæр цудæнцæ. Æрдзи
æууæлтæ, æрдзи хеваст фæззиндтитæ сæ хъор кодтонцæ, йи
сах уарунтæ син ахидт фæлласиуонцæ сæ хумти гæппæлти сау
мæрæ, устур фидбилизтæ син хаста ех дæр. Хуæнхаг адæм æрдзи
фæззиндтитæ ци уагбæл исæвзурунцæ, æнæнгъæлти æрцæунцæ,
уой нæ зудтонцæ æма дзурдтонцæ, зæгъгæ, Хуцауи уотæ бафæндæ
адтæй. Йе Стур Хуцауи фудæнхæ æй. Уомæ гæсгæ ба кодтонцæ
нæргæ кувддитæ, нивæндтитæ.
Фал куд фæстæмæ æрдзи фæззиндтитæмæ сæ гъос
лæмбунæгдæр дарун ке райдæдтонцæ, уомæ гæсгæ ба царди
æцæгдзийнади хабæрттæ хуæздæр лæдæрун райдæдтонцæ.
Уоци гъуддаги сæмæ устур фæлтæрддзийнадæ фæззиндтæй.
Адæми æхсæн кæддæриддæр фæууй курухон лæгтæ, Етæ исахур
æнцæ æрдзæ, бонигъæдæ æртасунбæл. Уони бон адтæй зæгъун,
сæрдигон рæстæг зумæги куд уодзæнæй, уой. Еузагъдæй, хуарз

зудтонцæ арв æма æрдзи æвзагæй дзорун, гъуди кæнун. Зудтонцæ
мæргъти, фонси æма мудибиндзити архайдмæ гæсгæ æрдзи
æууæлтæ æртасун.
Зæрæндти уоци фæлтæрддзийнадæ устур æнхус фæцæй
кæстæр фæлтæрæн, æрдзи æууæлтæмæ æ гъос ка даруй, уоци
ахургæндтæн. Абони уæнгæ дæр ма си сæ кустити пайда кæнунцæ
адæмон бæрæггæнæнтæй.
Æрдзæ адæймагæн æ лимæн æй. Хуарз фæууй, цæстуарзонæй
нин ку балæггадæ кæнуй, нæ будуртæ нин донæй афонæбæл ку
бафсадуй, хоргун рæстæгутæ ку никкæнуй. Фал нæмæ «фиди
уоси цæстæй» ракæсæгау дæр ракæсуй, сах къæвдатæ æма ехæй
фесафуй рæзбунтæ, халсартæ, æвзартæ, Фал ин Адæймаг æ
сосæгдзийнæдтæ куд фулдæр зонгæ цæуй, ци фидбилизтæ ибæл
рауадзуй, уонæй. Уони фæрци уæлахез кæнуй адæймаг æрдзи
фæззиндтитæбæл. Æрдзи æууæлтæмæ къæрццгъос ун устур
пайда æй æхсæнадæн. Хуари кустгæнæг гъæуама федарæй зона,
кусти райдайæни развæлгъау бонирахаст цæхуæн уодзæнæй, уой.
Уæд зингæ минкъийдæр рæдудтитæ æруадздзæнæй. Бонигъæди
(бони рахасти) адæмон бæрæггæнæнтæ нæ дзилли æхсæн æнцæ
парахатгонд. Етæ цæунцæ фæлтæрæй - фæлтæрмæ. Æнцæ
æнцон дзорæн, æнцон багъуди гæнæн. Нури уæнгæ нæ маддæлон
æвзагбæл ауæхæн киунугæ мухури некæдма рацудæй.
Аци ахсгиаг æрмæг æрæмбурд кæнунбæл дууинсæй анзи
фæккуста Мæцутаг фæлтæрдгин ахургæнæг Тауасити Гæлæуи
фурт Фацбай. Йе æнæзийнадæй зилдæй хуæнхбæсти, будури
гъæути æма сахарти. Лæмбунæг дзубанди кодта курухон зæронд
адæми хæццæ. Игъуста сæмæ. Æрдзи фæззиндтити туххæй ци
дзурдтонцæ, уони финста æхемæ. Фацбай ци берæ фольклорон
æрмæг æрæмбурд кодта, уой туххæй фиццагидæр боз адтæй
сæдæанземæ хæстæг кæбæл цудæй, уоци курухон зæрæндтæй
Цъуккити Даукуй, Перисати Мухарбег, Цæллати Абисал, Хути
Амурхан, Зæнгионти Ганге, Хадати Мисирхан, Хохти Михал,
Салæгати Сæлафир æма берæ æндæртæй. Тауасити Фацбай бæргæ

хъæбæр бæлдтæй æ берæ æнзти фæллойнæ хецæн киунугæй
фæууинунмæ. Фал ин, устур гъулæггагæн, йе ба нæбал бантæстæй.
Æрмæст æ рохс ном ба цæрдзæнæй аци мингий киунуги.
ДЗУРД ДЗУРД КЪАХУЙ
Лæгæй - лæгмæ арæх ку не ’мбæлай адæймаги хæццæ
цардархайди ести гъуддæгти, уæд ин æ сорæт зинтæй æнхæстæй
бавдесдзæнæ. Уомæ гæсгæ ба бунати дæр æй, Тауасити Фацбайи
хæццæ ахидт ка фембæлидæ астæуккаг скъолай ахур кæнгæй,
уæдта царди иннæ берæ фæззелæнти дæр, уони имисуйнæгтæй
еу цалдæрей хæццæ базонгæ ун.
ЦÆУГÆ ХОНХÆМАЛÆУГÆ МÆСУГ
Зундгонд академик, ЦИПУ-й нури президент Мæхæмæтти
Алихани фурт Ахурбеги ку бафарстон, дæ раздæри ахургæнæг
Тауасити Фацбайи царди туххæй нин неци радзордзæнæ, зæгъгæ,
уæд мин, ходæзмолтæ кæнгæй, уайтагъддæр аразий дзуапп
равардта.
- Цæмæннæ ба?.. Энвер, табуафси!..
Еу минкъий адæми гъæр ка лæдæруй, йе æ хуæрзгæнæги
цæрæнбонтæмæ куд гъæуама феронх кæна! Ме ’мгæртти хæццæ
фембæлгæй нæ сабийдогæмæ ку бахъæртæн, уæд нæ уарзон
ахургæнгутæй берети æримисæн. Уæхæн сахат нин Тауасити
Гæлæуи фурт Фацбайи кой æнæ скæнгæ, нæ фæууй.
Абони дæр ма мæмæ уотæ кæсуй, цума еци лæгæн æ къахи
райст дæр æндæр адтæй, æ цъухи дзурд ба - фæлмæн, адгин.
.♦.Æвдæймаг кенæ ба æстæймаг къласи ахур кодтайнæ, еу
уæхæни мæ урокти фæсте Фацбай ку бауорæдта, уæд.
- Мæнæ журнал «Мах догæн» ратæлмаци кодтон китайаг
аргъау «Зæронд тæгæр æма æ фурти фурттæ», - загъта киунугути
æхсæнæй бæзгин тъетрад исесгæй. - Æ кæдзос рафинсунæн

мин рæстæг нæййес. Кæд нæ зийнадæ кæнис, уæд мин æй ду ку
рафинсисæ...
Цæй зийнадæ! .. Нæхемæ ку ссудтæн, уæд тагъд - тагъдæй
гъар рæфтад рахуардтон, уæдта финсунбæл æрбадтæн. Фацбайæн
æхецæн дессаги къохдзæф адтæй. Куд нæ архайдтайнæ рæсугъд
финсунбæл, лæмбунæг кустон. Фал гъуддаг æрмæст уой медæгæ
н ’адтæй. Фиццаг хатт мæмæ разиндтæй скæсæйнаг литератури
бæзгин хъаймагъ. Фиццаг хатт ме 'гас бауæри рагъардта маддæлон
æвзаги æнæкæрон рæсугъддзийнадæ. Цалдæр мæйей фæсте «Мах
доги» еци аргъау ку рацудæй, уæдта мæмæ уотæ кæсун райдæдта,
цума мæн финст адтæй.
Æвæдзи литературæ æма журналистикæмæ устур
уарзондзийнадæ мæ реуи уæд иссугъдæй. Райони газзет
«Сурх Дигорæ»-мæ, фæстæдæр ба - «Рæстдзинадæ» - мæ,
«Социалистическая Осетия»-мæ, «Æригон коммунист»-мæ
райдæдтон цидæртæ цъæрæмухститæ кæнун. Нур дæр ма мæ
гъостæбæл уайуй, еу хатт мин Фацбай æгас къласи рази куд
загъта, йе: «Ду гъæуама исуай журналист».
Цæйбæрцæ ирæзгæ уодтæ барæвдудта, цал кæстæремæн
байамудта Фацбай царди рæсугъд нæдтæ! Дур-Дури ци берæ
номдзуд адæймæгтæ адтæй, уæдта ес, уони æхсæн Тауасий-
фуртæн ес æхе сæрмагонд бунат. Кæд зæнхи цъарæбæл ма ескæд
еске кадгин лæги бунатмæ бахизтæй, уæд уонæй еу æй Фацбай.
Талингæй - рохсмæ... Цубурæй ку дзорæн, уæд уотæ адтæй æ
над. Цубурæй - уотæ. Фал дин кæд аргъауи архайæн н ’адтæй.
Царди къæпхæнтæбæл, гургъахъ къахнæдтæбæл цæугæй, берæ
хæттити исæрхæмттæй æ цар. Уазал æма стонг. Къостай загъдау,
уонæй берæгъ дæр тæрсуй. Æнцон кæми адтайдæ, фал Фацбай
ниббухстæй.
Еци хуæрзконд, фæтæнусхъæ, бæрзонд, ходæзмолæ лæги
цæйбæрцæ зудтон - æ ахур некæд ниууагъта. Бийнонгин ку
адтæй, æ сувæллæнттæ тæскъидзаг ку иссæнцæ, уæддæр косунмæ
дæр, æ зонундзийнæдтæ фулдæр кæнунмæ дæр рæстæг ирдта.

Мадта гъæуккаг лæгмæ устур æгъдæуттæ дæр куд нæ фæккæсуй!
Киндзæхсæви, кувди æ зарунмæ игъосунæй не ’фсастæнцæ адæм.
Зиани æгъдау æй ниййахæста, зæгъгæ, уæдта æ цæстисуг тумбул
къохи стæвдæнæй калдæй. Адæм æй уидтонцæ, дес кодтонцæ,
ци дессаг зæрдæ ин ес, алци дæр куд арф есуй æхемæ?.. Бæргæ,
нуртæккæ ку уидæ нæ хæццæ 100 - анздзуд Тауасити Гæлæуи фурт
Фацбай, æ цæрæнбонти туххæй ку исесианæ кади ниуазæнтæ,
фал адзалæн нæййес мадзал: æ тæккæ цæрун æма хуæрун афони
(69 анздзудæй) дæлсигит фæцæй. Дзæнæти бадæд, рохс уæд æ
бунат. Æнæ уотæ дæр нæййес, уомæн æма берæ рохс гъуддæгтæ
ниууагъта æ фæсте Тауасити цæугæ хонх æма лæугæ мæсуг...
Уогæ, айдагъ Тауасити н ’адтæй Гæлæуи фурт Фацбай - æгас
ирон - дигорон адæмæн дæр равардта æ цард.
АДÆМÆН ЦАРДÆЙ
- Уотæ æваст цубурæй нæ дзубандитæмæ - имисуйнæгтæмæ
Тауасити Фацбайи царди хабæртти туххæй ма бафтудта фæллойни
ветеран, зундгонд рохситауæг, поэт, прозаик æма публицист
Хъойбайти Майрæни фурт Сергей дæр.
- Фацбайи кадæр зудта лæгæй - лæгмæ, уонæй алке дæр
зæгъдзæнæй: йе адтæй рæстзæрдæ, циргъзунд, уарзта ести ходæг
дзубандитæ ракæнун, цæмæй æ фалдзос адæмæй ка уидæ, уони
баигъæлдзæг кодтайдæ, ниххудтайуонцæ.
Тауасити Фацбаймæ ахур кодта аци имисуйнæгти дзорæг
дæр. Гъуди ма ’й кæнун, Фацбай нæмæ гъæуама æрбацудайдæ
урокмæ. Цæбæлдæр æгас къласи скъоладзаутæ дæр нигъгъос
æнцæ, æнахур гъос. Æрбацудæй къласмæ. Еу минкъий рæстæги
сæццæ никкастæй махмæ, уæдта уотæ: «Ци кæнтæ? Цæбæл
нигъгъос айтæ? Уæ локъатæ цæбæл æруагътайтæ?» Æгасæй дæр
ниххудтан. Не ’гасей фæсте ба æхуæдæг дæр. Æвæдзи мæнæн
куд, иннетæн дæр уотæ сæ цæститæбæл гогузтæ рагъазтонцæ,
сæ локъатæ (финдзтæ) дæлæмæ зæболæ кодтонцæ, уотемæй.

Уоци ходæг дзурд скъоладзаути æлхъивдадæ исиста æма урок
идарддæр цудæй...
Бæзгин киунугæ ниффинсун бæргæ æнгъезуй Тауасити
Гæлæуи фурт Фацбайи туххæй, фал... Кæдима-идиба кæд нæ
гъæйт кæстæртæй ескæмæ разиннидæ уæхæн устур лæгдзийнадæ
уæхæн гъæугæ гъуддаги бавдесун!..
Рæстæг цæудзæнæй, фæлтæртæ æййевдзæнæнцæ фæлтæрти,
фал Тауасити Фацбайи ном кадгинæн, рæсугъдæн байзайдзæнæй
уæлæбæл æ берæ хуарз гъуддæгти хæццæ бастæй.
Мадау уарзтай, Фацбай, нæ хуæнхтæ
Мадау уарзтай, Фацбай, нæ хуæнхтæ,
Дæ гъæу, дæ бæстæ, дæ адæм.
Дуйней радтæд ма дæу хузæнттæ,
Адтæ стур мæсуг нæ кадæн.
Кæнæ рохсаг, нæ уарзон фидæ,
Æнос нæ зæрди дардзинан
Дæ дзурд, дæ зунд, дæ куст, дæ кадæ,
Æрдзæй дæу фарнæ кордзинан.
Зудтонцæ дæ куд рохситауæг,
Дæ зунд кæстæртæн лæвардтай,
Сæ нифс - бийнонтæн, ма се’дауæг,
Нур сæ дзиназгæ ниууагътай...
Нæ ’нцæ дзæгъæли дæ фæллæнттæ,
Æй нин уарзон дæу конд фæндаг.
Æнкъард æнæ дæу ’рветæн бæнттæ,
Дæ куст, дæ цард нин фæнзуйнаг.
Хъойбайти Сергей

ДЕССАГИ ЗУНДИ КЪУБУЛОЙНÆ
- Ба уи æруагæс уæд, - загъта æ имисуйнæгти зундгонд
финсæг, медициной наукити кандидат Легкойти Залуни фурт
Геуæрги дæр, - Дур-Дури цæргутæй ка нæ фегъуста Тауасити
Гæлæуи фурт Фацбайи кой?.. Хестæр фæлтæр æй хъæбæр хуарз
фæсмардтонцæ æма зудтонцæ, нури æригæнттæ ба, мæ зæрдæ
дарун, уæддæр хабæрттæмæ гæсгæ æригъустайуонцæ. Бæрзонд,
къæсхуртæ, фæтæн усхъитæ лæг, æ цæсгомбæл бæрæг адтæй,
æнцон цард ке нæ бакодта, йе. Къуари æхсæни уогæй, берæ нæ
дзурдта, фал æ бæзгин гъæлæсæй ести ку дзоридæ, уæдта имæ
игъустонцæ еугурæй дæр.
...Æ фидæ Гæлæу ин ци радзоридæ, синхи, гъæуи хестæртæй
ци игъуста нæ адæми царди хабæрттæй, адæмон дзоргæ
исфæлдистадæй, уони еугурæй дæр финста. Нур, Фацбайи фæсте
æ исфæлдистадон бундортæй ци байзадæй, уонæмæ ку æркæсай
æма сæбæл ку рагъуди кæнай, уæд устур деси бафтуйдзæнæ,
гъома, кæд æма ин куд бантæстæй уойбæрцæ æрмæг æрæмбурд
кæнун, Кæми иссирдта уомæн уойбæрцæ рæстæг?
...Æвæдзи, сауæнгæ минкъийæй, биццеу ма уогæй, уæдæй
æ зæруи уæнгæ адтæй, куд фæззæгъунцæ, хъæбæр дессаги
зунди къубулойнæ, къæрццгъос, зæрдæбæлдарагæ. Æндæр еу
сæри уойбæрцæ хабæрттæ, игъосункæнуйнæгтæ куд æрæмбурд
кодта?..
ФАЦБАЙИ ФÆРЦИ
Аййевадон литаратурæ уарзгутæй беретæ базонгæ æнцæ
æма ма (æруагæс ми кæнуй) никкидæр базонгæ уодзæнæнцæ
нæ Иристонæн устур лæггæдти ка бацудæй уоци еуæй - еу

Лæг - Цирæгъти царди хабæртти хæццæ. Æ арæхстгин хумæтæг
æвзагæй финст уадзимисти (очеркти), æрфинстити æма эссети
сæйраг хъайтартæ æнцæ Гарданти Михал, Бердити Дудар,
Темирати Тазе, Дзабайти Арсений, Цагъати Анастаси, Гецати
Майрæн, Хадати (Скъодтаон) Сафиат, Бæзати Александр,
Тауасити Аслæнгерий, Тауитти Кирилл, Тауасити Александр
(Ага), Хъойбайти Амурхан æма берæ æндæртæ. Берæнимæдзон
киунугæ аргъаугути зæрдæмæ арф багъардзæнæнцæ (мæнмæ
гæсгæ) æма сæ нæбал феронх кæндзæнæнцæ Тауасий-фурти
финст уадзимистæ: «Гиданнæ», «Тоги кæлæнтæ», «Фæливд»,
«Æвдадзи хуасæ», «Дзатто» æма æндæртæ. Æнцæ финст æнцон
лæдæрæн хумæтæг æвзагæй. Автор арæхстгинæй пайда кæнуй
аллихузон эпитеттæй, циргъзунд рабарститæй, хъулай æй
диалогтæй уадзимистæ ирддæр æма æнхæстдæрæй уадзимисти
хъайтарти сорæттæ равдесунмæ. Финста эпикон жанртæй
уадзимистæ (аргъæуттæ, цубур уацаутæ, радзурдтæ, аййевадон
очерктæ), лирикон жанртæй - (зартæ, цубур æмдзæвгитæ),
мадта драмон жанри дæр еске н ’адтæй. Ес имæ цубур драмой
уадзимистæ дæр. Куд исфæлдистадон косæг, уотæ, йе адтæй
æхецæй беритæ домагæ. Дзæбæх лæдæрдтæй, алли дзурдæн дæр
æхе уæзæ, уæдта æхе бунат дæр ке ес, уони. Нæ устур амондæн,
нуриккон еуæй - еу финсæггондти хузæн, Фацбай некæд хæлæф
кодта «æрдæгфунх» кенæ ба «хом» финст уадзимистæ цурддæр
ескæмити ниммухур кæнунмæ, Уогæ мæн æппæлæн дзубандитæй
аци цæмæдессаг киунугæ исамал кæнун бунати дæр æй. Ескæмæ
игъосунæй аци барæуадзæ киунугæ бакæсун пайдадæр æй автори
цард æма исфæлдистадæ бундорондæрæй базонунæн, Уомæ
гæсгæ ба, табуафси, замманай киунугæ уæ размæ хæссæн æма ин
аргъгæнæг ба - уæхуæдтæ.
Ци уæбæл æй баримæхсон?.. Æз æй кæрæй-кæронмæ цалдæр
хатти лæмбунæг бакастæн æма киунуги автор:финсæг, публицист

æма курухон ахургæнæг Тауасити Фацбайæй аразийæй байзадтæн.
Еу ма хатт дæр уин зæгъун: бакæсетæ аци бæзгин нæуæг киунугæ
«Аййевадон дзурди фарнæ», маймайиддæр ибæл нæ фæффæсмон
кæндзинайтæ.
Мæ бон федарæй зæгъун æй: финсæг Тауасити Гæлæуи фурт
Фацбай устур æвæрæн бахаста нæ еумæйаг литератури агъазиау
къæбецмæ!
Гъо, гъо, æцæгæйдæр, Тауасий - фурт фæстехуарз ракодта
Иристони цæргутæн! ..
АДЗАЛÆН БА МАДЗАЛ КУ НÆЙЙЕС
Ка мин зæгъдзæнæй: мадта ци бакиндæуа?.. Дорзæрдæ
Хъисмæти хæццæ ба гъæбесæй хуæцæн ку нæййес. Уохх, уогæ ба
йи уодесæг адзал махæй хъаурæгиндæр куд разиннуй?!. Гъигагæн,
1985 анзи уæззау нез фæттухгиндæр æй æнæнцойнæ зæрди хецау,
Лæг-Цирагъ, фæлтæрдгин рохситауæг, зингзæрдæ коммунист,
бафæнзуйнаг фидæ, курухон баба, æгъдаугин сиахс, фарсдарагæ
синхон, æхсæнадон косæг æма æнæсайд æмбал Тауасити Гæлæуи
иуонгæхсарæ, сагсор фурт Фацбайбæл дæр. Берæ дзиллитæ
æрæмбурд æй уæд йи устур Беслæни сахармæ Тауасити Фацбайи
хæдзарæмæ - Гæлæуи хестæр фурти æ фæстаг «рандæ уо æма
мабал æрбаздæхуни даргъ надбæл» цæугæй, «æцæг дуйнемæ
рандæуни размæ ...»
Уой адæмæй кадæр зудта, етæ ин арæх мæтъæлзæрдæй
æримисунцæ æ рохс ном. Уонæй æй Иристони хуæздæр лæгтæй
еу, тугъди æма фæллойни ветеран, уруссаг æвзаг æма литератури
ахургæнæг Зæнгионти Гангей кæстæр фурт Геуæрги дæр. Цæй,
нур ба ин æ финст номерæн реквием «Тауасити Фацбайæн»,
зæгъгæ, уой еумæ байаргъауæн.

Тæходуй, Фацбай, ку ракастайсæ,
Адæми гъенцъун ку фæууидтайсæ,
Уæд дæ хъиамæттæ ду бакастайсæ,
Адæми тухстбæл, сæ цæсгæнттæбæл.
Синхæй, гъæубæстæй, устур горæтæй
Иссæй еу фæндаг дæ хæдзарæмæ.
Тумугъæй адæм æнæ хонæгæй
Идæрдтæй цудæй сæ æнгарæмæ.
Фæттонуй зæрдæ, фиди зинбони,
Астани бауæр зинæй нирресуй,
Цæмæн ниттар æй Солтани рохс бон,
Кизгутти зæрдæ цæмæн ниррезуй.
О, Фацбай, æмбал, зинаргъ нин адтæ,
Цæйбæрцæ цардтæ - махæн ку тарстæ,
Фал нин алкæддæр устур хонх адтæ,
Устур зинти дæр некæд фæттарстæ.
Аци зинбони дæ цуппар кизги,
Еу сæ иннемæй тух-тухстдæр уогæй,
Еу си иннемæй зæрдристдæр уогæй,
Æнæ басабур куд фæразунцæ,
Нæрст зин зæрдитæй куд дзиназунцæ.
Ресуй, нийнæфуй æ рист реуидзаг,
Зæйрæти зæрдæ æ устур зинбæл,
Нæбал искæндзæй адгин комидзаг,
Æ цард рарветдзæй е ’мбали циртбæл.
Тæходуй, Фацбай, ку фæууидтайсæ
Дæ еунæг хуæрæ сау цæстисугæй
Æхе æнæвгъау йе куд æхснадта,
Адæми зæрдæ йе куд искъахта.
Дæ кири уæлгъос цæстисуг калгæй,
Дæ фуртти фурттæ, кизгутти цæуæт
Ку æрлæудтæнцæ устур æнкъардæй,
Уæд нæбал адтæй гъæр æнæ кæуæг.

Де ’стур хъиамæттæ адæмти ’гъдауæй
Нæ феронх æнцæ, нæ байзадæнцæ
Æнæргъудитæй, æнæ ’гъдау радтгæй,
Дæ фæстаг бони иснæуæг æнцæ.
ÆНСУВÆРИ ЗÆРДÆ ХУÆРÆМÆ
Нæ дзурддзæугæ фиддæлтæй нин берæ курухон æмбесæндтæ,
зундгин, сойнæ æма мудивдулд зæгъддæлтæ байзадæй. Уонæй еу
æй: хуæри зæрдæ - æнсувæрмæ, æнсувæри зæрдæ ба - гъæдæмæ.
Уогæ, кæми, кæд æма куд?.. Алкæд æнхæст уотæ ку нæ рауайуй
аци гъуддаг. Уоци рагон æмбесондбæл цæхгæрмæ арази нæй
сæ хæццæ Иристони кадгиндæр нæлгоймæгтæй еу, Республикæ
Цæгат Иристони-Аланий скъолати скъуæлхт ахургæнæг, Адæмон
ахуради отличник Зæнгионти Гангей фурт Геуæрги. Цæмæй бæрæг
æй?.. Йе ба бæрæг æй мæнæ æ хестæр æммадæлон хуæрæ Тауасити
Зæнгионон Зæйрæти номерæн элеги - æнкъард æмдзæвгæй.
ХУÆРИ ЗИН
Ци зин мин æй мæ хуæри рист,
Ци хъæбæр ресуй зæрдæ,
Ци федар æй зæрдæбæл финст.
Кардæй дæр ма æй кæрдæ.
Ниббизиртт уй мæ рист бауæр,
Низзир-зир кæнуй мæ реу,
Мæ хуæрæн æй зин æ уавæр.
Фæббабæй гъæудзæй нæ еу.
Мæнæ нур ба мæхе рази
Мæ уарзон хуæрæ Зæйрæт
Æ уод есуй царди хуарзи,
Æ сау нез исæфт фæууæд.
Нези нихмæ фæттох кодта,
Нæ лæвардта ин æхе,

Фал незæн кæрон не ’скодта,
Нез ин фесафта æхе.
Ниттар æй нур æ бони рохс,
Æ хори гъар ниссалдæй,
Ниууазал æй æ фæлмæн рос,
Æ фарни цард никкалдæй.
Ци зин фæууй, æнсувæрæн,
Ку неци фæууй æ бон,
Ку нæбал уа зæрдæвæрæн -
Нæ фæууй зинæн кæрон.
Æнсувæр ма ци ракæна, -
Хуæри тухстæй ку уина,
Фæдес дæр ма кæмæ кæна,
Уæхæн Хуцау кæми уа,
Æ бæсти дæр фæссæйидæ,
Фал уомæн гæнæн нæййес.
Æ бæсти дæр фæццæуидæ,
Фал фæткæ уæхæн кæм ’ес?
Мæлгæ хуæрæ æ карз ристæй
Фæлмæн каст - еу ракодта,
Цума кодта æргом лихстæ:
- Ма мæ рауагътæ, - дзурдта.
Фæстаг бон ба сæумæ раги
Нæбал бухстæй æ ристæн,
Нæбал уолæфтæй æ фагæ.
Æз дæр хъæбæр истухстæн.
Рохсаг нин фæууо, нæ хуæрæ,
Уæд дзенети дæ - бунат,
Уæлæмæ нæ ма бафхуæрæ,
Махæн исдæ кæуйнаг.
Ее дин уоми дæр хеуонтæ:
Мадæ, фидæ ’ма де ’мбал,
Тухсунцæ дæбæл бийнонтæ,
Фал нæбал дæ Ду - нæбал.

ЦИ БАЙТАУАЙ, УОЙ ÆРКÆРДДЗÆНÆ
Зæнгионон Зæйрæт адтæй Тауасити Гæлæуи фурт Фацбайи
уарзон зæрдæмбал. Йе дæр кодта педагоги зин, фал кадгин
куст. Цард æцæг æма сугъдæг Уарзондзийнадæй федауй? Уотæ,
уотæ! Уæлдæр ци лæг æма уоси кой ракодтан, етæ «А» æма «О»-
йæй берæ æнзти фæццардæнцæ. Исгъомбæл кодтонцæ хъæбæр
хуарз æхсæз дæнцаг кæстæрей (цуппар кизги æма дууæ фуртей).
Æдзæстхезæй син бантæстæй сæ еугурей дæр царди тонхи
рауадзун. Етæ æгасæй дæр райстонцæ уæлдæр ахургонддзийнадæ.
Номæй - номмæ сæ ку нæ ранимайæн, уæд, ке зæгъун æй гъæуй,
раст нæ уодзинан.
Зæнæги хестæр Земфирæ берæ æнзти дæргъи уодæндзаргæй
фæккуста ахургæнæгæй. Æ ниййергутау, йе дæр сабийти раст
надбæл аразта. Беретæ ’й сæ дуккаг мадæбæл нимайунцæ...
Æнсувæрти хестæр Астан ба косуй - Цæгат Иристони
Хетæгкати Къостай номбæл паддзахадон университета, æй
физики кафедри доцент.
Зæирæ дæр æнтæстгинæй каст фæцæй университета биологон
факультет, косуй Дзæуæгигъæуи санэпидстанцитæй еуеми.
Тауасити иннæ кæстæртæ дæр бафæнзтонцæ сæ хестæрти.
Гъома? Етæ дæр каст фæцæнцæ ЦИПУ-й уæхæн факултеттæ:
Солтан - экономикой, Таирæ - физики, Тамарæ ба химикон -
биологон. Цард, дан, хевастæй æ кæнонтæ кæнуй? Æндæр некуд!
Сæ еугур дæр иссæнцæ хецæн бийнонтæ. Тауасити фæрнæйдзаг
хæдзари гъомбæл кæнуй цуппæрæймаг фæлтæри мийнæвæрттæ
дæр.
Устур гъулæггагæн, «хор бони фæсте къæвда дæр æрцæуй?..»
Мадта!.. Уотæ 2012 анзи ба æ цардæй рацох æй Тауасити Фацбай
æма Зæйрæти кæстæр фурт æхсай дууæанздзуд Солтан. Уæззау
нез æй æгæр раги æ кустаг искодта æма... Ци бакиндæуа,
нивтæиуарæг фурхеваст æй! Цард ба цард æй, цæрунмæ ’й. Царди

агъазиау цалх æнæрлæугити зелуй. Еу фæлтæр æййевуй инней.
Йе æй нæ уæлиуон царди æнæфехалгæ фæткæ.
Рохсаггаг Тауасити Фацбай, Зæйрæт æма Солтанæн, уæлæбæл
цæргæй, ци нæ бантæстæй дзилли хуарздзийнадæн берæ пайдайаг
гъуддæгтæ искæнун, йе ба сæ берæ нифсхаст кæстæртæн
æртивæрæй бантæсæд!
Гъо, кадæ æма радæй цæрунцæ алли рауæнти имисуйнаг
Тауасити Фацбай æма Зæнгионон Зæйрæти бафæнзуйнаг
кæстæртæ. Етæ арæх цалдæр фæлтæремæй цийни хабари
фæдбæл ку æрæмбурдунцæ, уæд зæрдæхцæуæнæн æримисунцæ
сæ кадгин хестæрти, райгъусуй сæ хæдзарæй итигъд гъæунгæмæ
минмурон фæндури цагъд æма æмгъæлæс хъутасхъуртæй зартæ
дæр... Дзæгъæли нæ райгурæн Иристони нæ загъдæуй: мæсуг,
дан, федар бундорбæл амадæуй. Йе ба, æдæуагæ, уотæ ’й, уотæ!..
ХОХОЙТИ ЭНВЕР (БИРКЪИСАТИ ТЕБО),
Уæрæсей Федераций журналисттæ æма финсгути Цæдеси,
финсгути Цæдеси æгасдуйнеуон æхсæнади иуонг.

МАРÆГ - ТÆРХОНГÆНÆГ
(ТАУРÆХЪ)
Æрæгвæззæг... Адæм сæ хуастæ бафснайдтонцæ саугъæди
æрдозти. Фонсгинтæ сæ фусти дзогтæ скъардтонцæ æрдозтæмæ
таухуæрæни.
Танхъæрмæ устур дзогæ адтæй æма æрдозтæмæ скъæруни
агъоммæ байхуæрста дууæ лæги æма еу биццеу.
Тæгæритъæпæн устур лигъз æрдозæ адтæй. Фиййæуттæ
Дадæгге, Хъæвдун æма Баззе гъæдрæбун устур тæгæр бæлæсти
буни уосонгæ искодтонцæ. Æрдозæн хорнигулæн фарс æрдигæй
арф мæскъи сур-сурæй уадæй сауæдонæ. Танхъæри фиййæуттæ
аци сауæдонæй пайда кодтонцæ.
Фæнсгæстæ æфсапъæдзийнадæ кодтонцæ кезугай. Æрмæст
еугур гъуддæгтæбæл дзуаппдæттæг адтæй хестæр фиййау
Дадæгге. Аци изæр дæр гъæуама бæрæг кодтайдæ, æфсапъæ йе
’хæстæ куд банхæст кодта, уони.
Еу дзамани ба сæбæл уарун рæстæг никкодта. Устур дзоги
фæдбæл уодхарæй мардæнцæ. Танхъæр ба алли цæуæгæй
фæдзахста, еунæг фуси къах дæр си дзæгъæл кæнун ма бауагътæ,
зæгъгæ. Ци гæнæн адтæй мæгур фиййæуттæн, сæумæй изæрмæ
йи дзогæбæл кинзелæ кодтонцæ, уотемæйти уодхарæй мардæнцæ.
Изæрæй еуæй - еу хатт сæ бон хуæрун дæр нæбал исуидæ æма
сæ листæнти фæлладæй батулиуонцæ.
Еу бон Хъæвдуни кезу адтæй бунати æфсапъæдзийнадæ
кæнун. Ци кæнун гъудæй, уони бакодта. Æрмæст ин байзадæй
сауæдони дон исхæссун. Райста дууæ гъæдин къибилай. Бацудæй
арф мæскъи билæмæ, Æрлæудтæй. Арф нийнæфтæй,
- Нур уордæмæ раурдуг кæнæ, уæдта донæй идзаг къибилати
хæццæ исхæрд кæнæ! Цæй, кæд нин аци æхсæвæ æнæ донæй дæр
неци уидæ?..

Фæстæмæ раздахтæй Хъæвдун. Къибилатæ еу аууон рауæн
ниввардта. Тарстæй, Дадæгге æй донмæ ку рарвета, уомæй. Фаст
согтæ тъæригъосмæ хæстæг кæнунбæл фæцæй. Куйтæн цæлæ
равардта. Самакъа фæббæрзонддæр кодта.
Дадæгге æма Баззе фусти дзогæ сæ бунати æрæнцайун
кодтонцæ. Сæумæмæ сæ бунати æрæнцадæнцæ. Æхсæвæр
бахуардтонцæ. Дадæгге цалдæр рагон зæрдæмæгъарагæ цагъди
ракодта æ фæндурæй. Байгъустонцæ Баззей хæтæли цæгъдтитæмæ
дæр.
- Дадæ, æзинæ мин ци аргъау кодтай, уой ракæнай
кæронмæ, - лигъстæ кодта Баззе Дадæггейæн, - ци дзæбæх
адæмтæ ес фиййæуттæмæ дæр...
- Къоппай мин дон æрбадæттæ æма æрмæст игъосгæ
лæмбунæг кæнæ, - загъта Дадæгге.
Баззе фæгæпп ласта. Райста къоппа тæрхæгæй æма дон
агорунмæ фæцæй.
Къибилатæ - ревæд.
- Дадæ!..
- Уæй, уæй...
- Дон нæмæ нæййес, дон, - сабургай балæдæрун кодта Баззе.
- Нæййес? - зæгъис. Йе ба уæд куд æй?! Хъæвдун!
- Раст зæгъгæй, нæ мин бантæстæй дон исхæссун, - æндеггæй
æрбадзурдта Хъæвдун.
- Донмæ цæугæ ’й! - гъæрæй загъта Дадæгге.
Хъæвдун æй цума игъосгæ дæр нæ фæккодта, уотæ æхе
нигъгъос кодта.
Баззе цурд - цурдæй къибила раскъафта æма хъамилгуни
фахси æздæх - мæздæх къахнадбæл заргæ рафардæг æй.
Уайтагъддæр сауæдонæй равгæдта рæсог дон къибилайдзаг. Лæф-
лæфгæнгæ исхард кодта. Æ еу къохæй йе ’ннемæ феййевидæ æ
къибила.
Барæнай, барæнæ, æз ба дин дæ лæгдзийнадæ базонон, зæгъгæ,

загъта Хъæвдун. Цæфсгæ æхседарф арæхстгай райста æма Баззей
размæ ратундзтæй. Хъæвдун биццеуи цормæ хъамилти хурфи
æрбадтæй. Æхседарф æрзелидæ тагъд - тагъдæй æма си рауаидæ
сурх зинг тæлитæ.
Баззе тæлитæ ку фæууидта, уæд ма бафæразта æрмæстдæр
скъотт кæнун. Хъæвдун уæд берæгъи ниуд никкæнидæ, уæд арси
дугъ - дугъ бакæнидæ.
Бæззе æ размæ ку исхъæрдтæй, уæдта ин Хъæвдун æ сæрти
рахаста йи æхседарф.
Мадта-уæдта æхсун ба уотæ фæууй, зæгъгæ, æма Баззе
донæйдзаг къибила æ тухæ-æ бонæй бахста æ тæрсунгæнæгбæл.
- Æллæх! Æллæх! Рамæ мардтай! Ци дин кодтон?!
Баззейæн æ ходæ æ сæрæй фесхъиудтæй æма богъ-богъ гæнгæ
балæудтæй Дадæггей цори.
- Ци ’й? Ци хабар æй?!
- Нæ зонун! Бæллæх хъамили æрцудæй.
- Кæми ’й Хъæвдун? - фæрсуй Баззе.
Дадæгге æма Баззе Хъæвдун, Хъæвдун кæнунцæ, фал некæми
ма неци.
Баззе къибила кумæ бахста, уордæмæ ниццудæнцæ æма
урзацауæй агорунцæ уоми, уæддæр ци адтайдæ, зæгъгæ?
Ами мардæй исирдтонцæ Хъæвдуни.
Тухамæлттæй æй исхастонцæ Бунатмæ. Æркастæнцæ имæ
лæмбунæг. Æ сæри фарс саст разиндтæй. Сæрихъанз фендæбилæй.
- Нур цæмæн æрцудæй аци бæллах? Йи мæгур седзæр биццеу ци
фæууодзæнæй? Хъæвдуни гъуддаг уотемæй нæ ниууадздзæнæнцæ
æ тæлтæг муггаг. Æ тæнæг тог ин баниуазтонцæ, - сагъæстæ
кодта æхецæн Дадæгге. Баззе ба æ тумбул къохæй æ сæр хуаста.
- Æз ци фæдтæн, уой фæдтæн, фал ме ’нагъон седзæр хуæртæ
ци фæууодзæнæнцæ? - сагъæс кодта æхецæн Баззе.
Еци ’хсæвæ Дадæгге фегъосун кодта Танхъæрæн:
- Дæ фоне дзæгъæл æнцæ æма сæмæ тагъд рахъæртæ.
Хъæвдуни Баззе рамардта.

Хъæвдуни муггаг æвæстеуатæй сæ гъаст балæвардтонцæ
коми æвзаргæ лæгтæмæ. Тæрхон кæнунцæ, фал нæ федаунцæ: ка
Баззей фуд кæнуй, ка бабæй - Хъæвдуни фуд.
Еци рæстæги Баззе фиййау адтæй гъæдгæрон. Гъенцъун кодта
æ зæрдæ йи гъуддагбæл. Тарстæй: нур мæмæ фелвæсдзæнæнцæ,
уæд мæмæ фелвæсдзæнæнцæ Хъæвдуни муггаг.
- Мæнмæ еу фæндæ ее. Ба мин хатир кæнтæ, - загъта
тæрхонгæнгутæй еу, - бафæрсæн марæгæн æхе. Ци фæндæ имæ
ес? Рарветæн имæ æртæ лæги æма ’й бафæрсæнтæ, ци тæрхон
рахæссæн, уобæл.
Исарази æнцæ равзаргæ адæм аци фæндонбæл. Рарвистонцæ
æртæ лæдæргæ нæлгоймаги.
Бахъæрдтæнцæ Базземæ. Фустæ рæфтон бадт кæнунцæ
бæлæсти бунти.
Баззе еуварсмæ рацудæй: æ сау нимæт æрсагъта, æ даргъ
лæдзæг зæнхи æрфедар кодта, æрибæл кодта æ ходæ, минкъий
уоддæр ба ниввардта æ хизин. Сæ рази тæрхонгæнæги лæудт
æркодта æма райдæдта сабурæй:
- Мæ нимæт, мæ лæдзæг æма мæ ходæ, мæ хизин сумах
фиййæуттæ айтæ, Танхъæри фиййæуттæ. Хъæвдун мард æрцудæй
æвеппайди.
Мæ нимæт, ду дæ хестæр фиййау æма фудгин дæ Хъæвдуни
рамарди гъуддаги. Цæмæннæ исбæрæг кодтай афойнадæбæл,
бунати ци гъæуагæдзийнадæ адтæй, уони?!. Цæмæннæ рарвистай
донмæ æфсапъæ Хъæвдунæн æхе. Фудгин дæ æма æртиккаг хай
бафедæ.
Нур æртæ лæги сосæггай кæсунцæ æма игъосунцæ Базземæ.
- Лæдзæг æма ходæ, сумах ба дуккаг хестæри бунати
фæууотæ. Ду æфсапъæ адтæ. Ду ихæсгин адтæ бунат æррæвдзæ
кæнун. Ду ба уой нæ бакодтай. Нæ, фалæ ма биццеу донмæ
рандæй æнæзийнадæй дæу бæсти. Ду баздахтæ æма ’й тæрсун
кодтай. Биццеу фæттарстæй æма дæ рамардта, Хъæвдун. Фудгин
дæ ду дæр æма æртиккаг хай бафедæ.

Æртæ лæги деси бацудæнцæ æма кæрæдземæ кæститæ
кæнунцæ. Мæнæ алæмæт, зæгъгæ, сагъæс кæнунцæ.
- Хизин, ду ба дæ фиййæутти кæстæр. Æнæзийнадæ биццеу
дæ, бæргæ. Фал... Фал ду дон ку хастай, уæд дæ нади гъуддаг
кæнун гъудæй. Цæмæн бахстай донæйдзаг къибила, ка дæ тæрсун
кодта, уобæл. Дæ над дин нæ нихгæдта. Рамардтай Хъæвдуни.
Фудгин дæ. Æртиккаг хай бафедæ.
- Уæ зæрдæбæл бадаретæ, цидæр загъта, уони - балæдæрун
кодта къуари хестæр.
- Нæхе ма имæ æвдесæн? Мæнæй уотæ æ тæрхон æй фагæ
дзуапп, - загъта дуккаг хестæр.
- Мæнæ дессаг! Фиццаг хатт уинун марæг - тæрхонгæнæг, -
загъта кæстæр.
Æрвист нæлгоймæгтæ асхъодæй сæхе райстонцæ Баззей
разæй. Æрбацудæнцæ тæрхони бадæг адæммæ. Æрдзурдтонцæ,
кæрæй - кæронмæ цидæриддæр фæууидтонцæ æма фегъустонцæ,
уони тæрхонгæнгутæн.
Игъосæг адæм дзæвгарæ гъосæй ралæудтæнцæ.
- Мæнмæ гæсгæ, хуарз адæн, йе раст тæрхон æй. Корун æма
исарази уæн Баззей тæрхонбæл, - загъта тæрхонгæнгути хестæр
Бекмæрза.
- Раст!
- Арази!
- Фæууæд!
- Æнæбари æрцудæй аци гъуддаг. Баззе Хъæвдуни барæй нæ
рамардта, - загъта Татæй.
Тæрхонгæнгутæ исарази æнцæ Баззей тæрхонбæл. Дууæ
муггаги ба бафедудтонцæ.
1939 анз, комахсæни мæйæ,
Дур-Дур

ЕСЕ ЕВГЪАУГÆ НÆ КОДТА
(ТАУРÆХЪ)
Кæсгон æлдар Хъайтухъти Аслæнбег хабарæй базудта
Дигоргоми Уазай хонхи сонгун дæлвæзтæ. Еу дзамани æй
æрфæндæ адтæй уордæмæ æрбаскъæрун дууæ гали. Уоми гъæуама
тухгинтæ иснард уонцæ æма бæздзæнæнцæ хъурманлæхътæн,
зæгъгæ. Уорссиуæ дууæ æмхузæн сау гали Хъарадзаути
Сафаралийи разæй бакодта.
- Дзорæ сæмæ Тæторсмæ. Даретæ сæмæ уе ’нгæс. Цæнхæ
гъæуагæ дæр сæ ма бауагътæ. Фæстæмæ сæ раскъæруни хабар ба
уин игъосун кæндзæнæн фæззæг, - загъта Аслæнбег.
Хъарадзауи - фуртæн æхцæуæн адтæй, Сари Аслæнбег ибæл
уотæ ке æууæндуй, ейæ.
Устур разæнгардæй банхæст кодта Сафаралий Аслæнбеги
фæдзæхст. Дууæ устур гали исæскъардта Тæторсмæ. Алли
майрæнбони дæр син дардта цæнхæ. Ниуазтонцæ Гъæргæнагæ
æма Тургъири донæй.
Донифарси цæргутæн гъулæг адтæй еци хеваст гъуддаг.
Цæмæннæ нæ бафарстонцæ. Гæр, мах дæр адæм ку хуннæн,
зæгъгæ.
- Уадзетæ сæ. Махæн бабæздзæнæнцæ, - гъæуæн загъта
Хъанухъти Есе. Уæдмæ хуасидайæнтæ æрхъæрдтæнцæ. Йе
кадгин бæрæгбонбæл нимад адтæй хуæнхбæсти цæрæг адæмæн.
Æмзунд - æмвæндæй кодтонцæ гъæугувд кадгин æма намусæй.
Есей дзурдмæ гæсгæ Тæторсæй æркодтонцæ еци дууæ гали.
Циргъесæни кувдæн сæ нивгарстонцæ Донифарс, Къумбултæ,
Фæстаг гъæу æма Аезгорæ.
Æхсæрти райдзаст фæзæмæ æд устур, æд минкъий æрæмбурд
æнцæ йи дзиллæ. Бæрæгбон гъазгæ - ходгæй рарвистонцæ.
Уæд Сафаралий фæззиндтæй. Тæторси агорун райдæдта
уорссиуæ дууæ сау гали. Зелæнтæ кæнуй. Агоруй. Рафæрсæ-

бафæрсæ исберæ ’й. Бæрæг зæгъæг неке ирдта. Сафаралий æ
фурмæстæй æ дæндæгутæй е ’нгулдзитæмæ фæллæборидæ.
Фæстагмæ сосæг рафæрсæ - бафæрсæбæл ниллæудтæй. Адæм
федарæй лæудтæнцæ Хъанухъти Есей фæдзæхстбæл.
- Маймайиддæр маке маци иской кæнæд. Ами
къæрнæхдзийнадæ неци ес. Зæнхæ нæхе зæнхæ ’й. Ке имæ ци
гъуддаг ее фоне æскъæрунмæ?..
Хъайтухъти Аслæнбег кæсгон æй. Дигорæмæ ба ’ й ку неци
гъуддаг ес. Нæ фал ма ейæ ’й абæрегдзийнадæ. Абæрегæн ка
хатир кæна, е ба æ хуали фæууй. Тæрсун гъæуй уомæй дæр, -
Хъанухъти Есе фæдзахста лæмбунæг.
Уæд адæми æхсæн еу рæузунд нæлæстæг разиндтæй æма æхе
æрхæстæг кодта Сафаралимæ. Æ гъоси ин бадзурдта.
- Æз дин дæ галти сиутæй еу рахæссæн æма мин ци ратдзæнæ?
- Бадин фетдзæнæн гали аргъ æхца, ку байамонай
галæвгæрдæги, уæд, - æ гъостæ фергъувгæй, загъта Сафаралий.
Цуппар сиуи æвæрд адтæнцæ Хъанухъти Есей мæсуги
къæрази.
Цъуххæссæг мæсугæй радавта гали сиуæ æма, æхсæвæ-бон нæ
разæгъгæй, рамедæг æй Хъарадзаути Сафаралимæ. Хъарадзауи -
фурт гали сиуæмæ ку æркастæй, уæд æ фурцийнæй искудтæй.
- Нур ба æнцон гæнæн æнцæ гъуддæгтæ, - æхенимæр уотæ
бакодта йе - ад, лæги сæр багъудæй, лæги сæр. Сафаралий тæрæг
бæхгинæй Хъарадзаути гъæуæй бахъæрдтæй Кæсæгмæ, æлдар
Хъайтухъти Аслæнбегмæ.
Сафаралий игъæлдзæгæй æхе багæласта Аслæнбегмæ.
- Мæнæ не ’знаги иссердтон. Багъудæй тох кæнун не
’фхуæрæги нихмæ!
Аслæнбег дзæвгарæ æнæсдзоргæй ралæудтæй. Æ фурмæстæй
æ хед фендæбилæй. Устур арвхуз къохмæрзæнæй æхе сæрфунбæл
фæцæй.
Æ фæтæн æрфгутæ æрбалхъевидæ. Рæстæгæй-рæстæгмæ уæд
æ рахес къох, уæдта æ галеу къох æ уæраги сæрæй хæмпос росмæ,

кенæ ба тæрнихмæ фæббуцæу кæнидæ. Æ хæлхъой гъудитæ
цалдæр хатти Дигоргоммæ бахъæртиуонцæ. Куд кæнон - ци
кæнонбæл ниллæудтæй. Цæун гъæуй, мæ нихмæ кард ка исиста,
уонæмæ. Лигъз дзубанди син нæ гъæуй, уотæ федаугæ дæр нæ
кæнуй, зæгъгæ, уотæ арф гъуди кодта.
- Аслæнбег лæг ку уа, уæд сæ уæраги сæртæбæл æрбадун
кæндзæнæй, - æ дæндæгути къæс - къæс исцæугæй, загъта йе.
- Æрмæст, Аслæнбег, нæ хуæрзгæнæгæн хуарз фæуун гъæуй,
æ цæрæнбон берæ, - сабургай бафтудта Сафаралий фæстагмæ.
- Сæйрагдæр ци гæнгæй, уой бакæнæн, уæдта йе ба æнцондæр
уодзæнæй, - загъта Аслæнбег.
Аслæнбег бацæттæ кодта гæрзефтонг къуар æма Дигоргоммæ
ратагъд кодта. Разæй цудæнцæ æмвæрстæ æртемæй, - астæуæй
Хъайтухъти Аслæнбег, æ фæйнæ фарсеми ба Бийи - фурт
Муртазалий æма Хъарадзаути Сафаралий. Рæстæгæй-рæстæгмæ
æнæ дзоргæй цудæнцæ, фæстæмæ сæ къуармæ æнгæс даргæй.
Задæлески Гъургъуртæмæ ку бахъæрдтæнцæ, уæдта уоми сæ
фæллад исуагътонцæ.
- Нæ хæццæ нæ райсун гъæуй медбæстон еске, æнхусмæ
арæхсгæ ка уа, уæхæн, - загъта Аслæнбег Сафаралий æма
Муртазалийæн.
- Ами ке зонун, уонæй Текъойти Баппайæй арæхстгиндæр
неке æй, - багæлста æ дзурд Сафаралий, æ донхуз баслæхъ
ихалгæй. Æркодтонцæ Баппайи. Æрин дзурдтонцæ се ’рбацуди
хабар. Текъой - фурт дзæвгарæ рæстæг гъосæй ралæудтæй,
- Нæ зонун, - исдзурдта Баппай, - нæ зонун. Мæ хъæрæймаги
гъæрæй мæ фæсмæргæ кæндзæнæй Есе æма фæстагмæ масти
бафтуйдзæнæн. Медгъæу, медгом мин цæрæн нæбал уодзæнæй.
Сумахæн дæр пайдай хуасæ нæ уодзæнæй. Цалинмæ исарази
æй Баппай, уæдмæ сæ дзубанди даргъ хастонцæ æрбацæуæг
знæгтæ.
Уæд цæрдæг фæннæхстæр æнцæ æма Задæлески буни Ирæфи

хедбæл багæпп ластонцæ. Здæх-мæздæх надбæл исхард кодтонцæ.
Есе бонæ дæр, æхсæвæ дæр йе ’нгас дардта дæлæмæ æ мæсуги
разæй. Мæсуги сæрбæл ба æвæрд адтæй нæзи цирагъи цуппар
къудури фæдеси туххæй.
Æрсæ æстæфтæй цæхæрцæстæ Есе. Уæдмæ гæрзефтонг къуар
æхстбæрцæ исхæстæг æнцæ Донифарсмæ. Баппай еци цæугæ -
цæун фæгъгъавта æма мæсуги сæрæй цæфсгæ къудур расхъиудтæй
урдугмæ Гæнæхи тегъæй къæйгуни фахсбæл сæрбехъулæнттæй.
Текъой-фурт æхе кæрззилд фæккодта æма тæссар-мæссарæй
исевгъудæй Задæлескæмæ. Уордигæй йе ’нгæс дардта Аслæнбеги
къуармæ. Аслæнбег, Сафаралий æма Муртазалий уой ку
фæууидтонцæ, уæд сæбæл базуртæ базадæй. Гъуддаг хуарз
уодзæнæй, зæгъгæ, расагъæс кодтонцæ,
Есе уайтагъддæр ралæдæрдтæй Текъой - фурти топпи гæрах
æма нигъгъæр кодта дæлæмæ:
- Мæсуг дæр æхе дорæй састæуй, Баппай! Ами уодзинан!
Де ’нгъæлдзау дæ басайдта. Исдæ ердзинан. Дæу аккаг дæр
фæууодзинан.
Донифарси гъæуи фæммедæг æнцæ гъæуанзи гъæуæйттæ
гæнгæ.
Уотæ фæккастæй кæсгон æлдармæ, цума æгас Донифарс нæ,
фал еугур Дигоргом дæр æ къохи бафтудæй, уотæ. Гъæуи хестæртæ
æма силгоймæгтæ тарстæнцæ устур бæлæхтæ æрцæунæй.
- Цæмæн нæ гъудæнцæ еци æнæбайрайги дууæ гали?! .
Уонæмæ гъæуагæ ести адтан, - кадæртæ фудгин кодтонцæ Есей.
Æрбацæуæг гæрзефтонг къуар æнæ стуфæй сæхе исистонцæ
Мисигони рæсугъд фæзæмæ. Уоми ба сæ бæхтæ исуагътонцæ.
Æрæнцадæнцæ. Хъанухъи - фурт цæрдæг бамбурд кодта
Донифарси сæрæндæр нæлгоймæгти æма син загъта:
- Усси син зæгъæн æма тæхгæ нæ кæнунцæ. Цидздзи син
зæгъæн æма цæугæ нæ кæнунцæ. - Уæд бафтудта гъæрдæрæй: -
Æгас цо син зæгъæн.

Хуæрзконд кæрдзин син дæттæн, тохъулий фид, сæгъфарс
æма æлæтон бæгæни. Ма тæрсетæ, мæнæ аци ком ку нихгæнайтæ,
уæддæр æхсæз - авд анзей фагæ дæн аци цардæй. На нæуа, йе уæ
зæрдæмæ ку нæ бацæуа, уæдта уорс дзол муди хæццæ. Йе дæр
уæ зæрдæмæ ку нæ бацæуа, уæдта уæ бакæндзæнæн Хъозити
бунггæгти гъолон хути хæццæ. Йе дæр ма уæ зæрдæмæ ку нæ
бацæуа, уæдта уæ исон рарветдзæнæн есон устур фиди хæццæ.
Сæумæ Хъайтухъи - фурт хъувгъани хæццæ рацудæй. Есе æй
мæсугæй фехста æма йи хъувгъан Хъанухъи-фурти фати цæфæй
рабуройнæй. Аслæнбег хъæбæр фестъæлфтæй. Æ зæрдæ æ реуи
исгæбар-губур кодта æма радзæгъæлтæй.
- Æхсæг мæн ку æхстайдæ, уæд хъувгъан ка раргъавта, йе мæн
дæр нæ фæййевгъудтайдæ, - зир-зиргæнгæ тар гъудитæ æ сæри
магъзи ранакæ кодтонцæ. Уæдта «Уæллагмæ» ковунмæ фæцæй.
Йе ’мбæлттæ рахæлхъойтæ æнцæ æма гæнæн кæмæн адтæй, йе
æхе римæхсунбæл фæцæй дортæ æма хурдæстити аууæнттæ.
- Еуæ, ледзгæ! - нигъгъæр кодта æ гъæлæсидзаг тарст кæсгон
æлдар.
- Нæ-гъæ, ай хæццæ махæн хуæцæн нæййес. Йе нин нæ
ледзæггаг хауæггаг дæр фæккæндзæнæй!
Иуонтæ бæрзонд æма сæргубурæй кæсгон æлдар Хъайтухъти
Аслæнбег адæгтæбæл уайтагъд фæуурдуг кодта. Фæстæмæ
фæккæсун дæр æ арми нæбал æфтудæй. Æ коммæгæс къæбистæ
дæр æ фæдбæл лигъдæнцæ. Есей топпи гъæрæй ивайæнтæ
кодтонцæ. Уæдæй фæстæмæ кæсгон æлдар фæдзахста æ
кæстæртæн, Дигорæмæ тухæ кæнунмæ макебал цæуæд, зæгъгæ.
Дигоргоми сæрæн фæсевæд фæстагмæ уонæхсарæ Хъанухъти
Есебæл тохи зар искодтонцæ. Уой нур дæр ма ахидт фæззарунцæ,
зарунмæ ка арæхсуй, етæ.
1976 анз,
Радзурдта æй Леуанти Тазе 84 анздзуд 1976 анзи.

МОЛЛО ÆМА ХÆРÆГ
[АРГЪАУ]
Раги кæддæр ба еу гъæуи цардæй еу мæгур лæг. Мулкæн имæ
адтæй еунæг хæрæг. Йе гъæуи хæргути астæу бæрæгдæр дардта,
гъе уотæ стæвдтæ арæзт адтæй. Берæ кадæртæ имæ хицæ дæр
кодта. Тæходуйтæ аци хайуан мæ къохти ку бафтуидæ, зæгъгæ,
имæ сæ тæлæнтæ хастонцæ.
Мæгур нæлгоймагæн æ сабийтæ исхæссуни фагæ хумзæнхæ
н ’адтæй.
Еу дзамани ба устур цæугæдони билæбæл зæронд зурæмæ
æ зæрдæ фехсайдта, нур аци урух зурæ дортæй ку исæхсæдинæ,
сикъит æма ’й фагусæй ку бафсадинæ, уæд си тиллæг тогбæл
раскъунидæ, зæгъгæ, тæрхæнттæ кодта æхецæн.
Æ фæндæ радзурдта æ уодæнкъайæн.
- Ду уоми дæхе фудæбонæй рамардзæнæ. Уарунтæ бабæй
бахуæцдзæнæй. Дон кæмттæй рацæудзæнæй æма дин дæ
фæллæнттæ æ гъæлæси урдугмæ рахæсдзæнæй. Кенæ ба си
хуарз тиллæг ку æрзайа, уæд дин æй æлдар байсдзæнæй æма дæ
фæсмон дæ сæри гъуни бæрцæ фæууодзæнæй, - сабургай дзурдта
йи лæгæн æ уосæ.
- Еци зурæ æз рагæй зонун. Рагæй, зæгъгæ, лæдæрунгъон ку
фæдтæн, уæдæй нурмæ. Лæууй æма лæууй еци хузæнæй, - загъта
мæгур лæг, - Дон ивулгæ дæр ракæнуй, фал уордæмæ ба некæд
хъæртуй. Уомæй ин, бæргæ, нæ тæрсун. Фал аннæ гъуддаг ке
зæгъис, уомæй ба мæ зæрдæ куддæр фæкъкъæпп кодта. Æлдарæй
зæгъун. Зумæги губун æма æлдари губун æмхузæнттæ æнцæ.
Некæд æфсæдунцæ. Берæ сæ гъæуй.
Цидæр адтæй, мæгур лæг æ фæндæ æнхæст кæнунбæл
ниллæудтæй. Æ уосæ æма æ сабийтæй æнхусгъон ка ’дтæй, уони
хæццæ зурæ ставд хурæй исуæгъдæ кодта. Сæ хæрæгбæл æма сæ
рагъи хæссун райдæдтонцæ сикъит. Куд ниффæразтонцæ, Хуцау
æй зонуй. Уæд имæ фагус хæссун дæр райдæдтонцæ.

- Уæй, мах лæги дзæгъæл фудæбæнттæ. Неци æма некуд, -
уоси еске ку рафæрсидæ, уæд цубурæй зæгъидæ.
Уæд æ хæрæгæн рæуæггомау дзубур искодта æма ’й хумæ
кæнун райдæдта. Лæг дзубурбæл федар хуæцуй. Архайуй хæрæгæн
æнхус кæнунбæл, уосæ хæрæгмæ дзоруй. Æ хъурбæл ци къæзби
баст адтæй, уомæй æй размæ ивазуй.
Уæхери кæнунцæ лæгæй дæр, уосæй дæр æма хæрæгæй дæр.
Уæд йи хæрæг бунтондæр æ къæхтæ ниссагъта æма размæ
нæбал хуæстæй.
Лæг хæрæги рази хуаси цъопп ниггæлста. Уоси сæхемæ
рарвиста, æхуæдæгка фæстегъæмæ бахизтæй гъæди къохмæ.
Соги къуæцæлтæ рамбурд кæнон, зæгъгæ.
Уæд еци рæстæги уобæлти хæрæгуæрдуни рацудæнцæ
молло æма сохта. Фудхуз зæронд хæрæг сæ ласта туххæйти. И
губунгинти ба тагъддæр цæун фæндæ адтæй æма кæцæй.
Æрæги - дурæги сæ цæститæ æрхуæстæнцæ мæгур лæги
хæрæгбæл.
- Уорамай! - гъæргомау исдзурдта молло.
- Ци ’й?! - сохта хæрæг уорамгæй, рафарста.
- Уинис?! Аци цъамайраг æ къæхтæ радаргъ кæнунмæ гъавуй
æма нæ фæффудевгед кæндзæнæй, - уæрдунæй æнæуодбарæ
силгоймаги хизт ракодта молло.
- Ма?!
- Ма дæбæл цæститæ нæййес? Уартæ замманай хайуан.
Нæхердиги æй фæккæнæн, гормон.
- Гъо, æ хецау дæр дин уотæ зæгъуй, ходгæй загъта сохта.
- Æ хецау анæнти некæми æй, - гъæуæйттæ гæнгæ загъта
молло, - тагъд æй нæ уæрдуни раефтиндздзæнæн. Нæхе хæрæг
ин æ фарсмæ герицъæй бафтауæн,
- Уæд ку фæззинна æма нæ сæрискъудтæ ку бакæна, уомæй
ба нæ тæрсис? - рафарста сохта.
- Ду сау халонау тæрхæнттæ ма кæнæ! Уæгъдæ кæнæ хæрæг.
Æ бунати ин уæртæ уой баефтиндздзæнæн! - фæззуст кодта молло.
Молло мæгур лæги хæрæг дзубурæй фæууæгъдæ кодта. Сæхе

уæрдуни ’й раефтигътонцæ. Сохта сæхе хæрæги герицъæбаст
ракодта.
- Ду цурд дзорæ. Ирайгæ сауæдони цори мæ бахездзæнæ.
Æрмæст асхъоди. Надбæл цæуæг дæ куд нæ фæууина, уотæ.
Сохта рандæй, молло ба мæгур лæги хæрæги бунати
æрлæудтæй. Хамут æ сæрбæл æркодта æма мæтъæлæй лæууй.
Æхуæдæг ба тингун кæнуй, нур кæми къудури фæцæй и хæрæги
хецау, зæгъгæ. Ку фæззиннидæ, уæд мæ над даринæ. Æрæги -
дурæги ба мæгур лæг пихсити куреси хæццæ фæстегъæй
æрбахизтæй. Кæсуй æма дес кæнуй, уæд мæ хæрæг ци ’рбацæй.
Кенæ аци лæг ци уа? Ами цидæр бæллæх ес, зæгъгæ.
- Мæнæ дессаг! А ба молло ку æй, - æхецæн дзубанди гæнгæ
æрбацæуй.
Æ пихсити курес æргæлста. Æрцагъта æ гебенай ругтæ.
- Уæд мæ хæрæг ци ’ рбацæй?
Молло сабургай æхе æрбахатта мæгур лæгмæ. Æ сæр хамутæй
раласта. Арф нийнæфтæй.
- Йа, ме ’стур хецау, - загъта молло, - æз дæн дæ хæрæг. Мæн
хуцау ралгъиста. Хæрæг фестадтæн æма æз ке бавзурстон, уой
маке бавзарæд. Гъо, фал нур ба мае рæстæг фæцæй æма фæстæмæ
адæймаг фестадтæн. Табу ин уæд устур Хуцауæн. Кæмæн ци
гæнгæ æй, уой кæнуй, Мæнæн дæр раст тæрхон рахаста. Нур æй
балæдæрдтæн æма нæбал^.
- Кæсæ ма кæсæ, - деси бацудæй мæгур лæг æма æ ходæ
фелваста, - табу ин уæд, табу.
Нур молло фæннæхстæр кæнунмæ гъавуй, фал ци рæууонæй
ранæхстæр адтайдæ, уой ба нæ ирдта.
- Кæд уотæ ’й, уæд цо, дæ царди сагъæс кæнæ. Мабал дæбæл
æрцæуæд уæхæн бæллах. Хуцауи зæрдæ дæр макæдбал фæхходун
кæнæ.
Молло нецибал исдзурдта, уотемæй даргъ ампъезтæй рандæ
’й сохтай фæдбæл.
Молло ма сохта йи хæрæги дуккаг бон æрбауæйæ кодтонцæ,
æндæр син ци гæнæн адтæй.

Хæрæги нæуæг хецауи гъоси кадæр бацагъта:
- Молло ма сохтайæн, дан, давæггаг хæрæг адтæй æма, дан,
æй тагъддæр фесафæ.
Хæрæги хецауæн æ сæр разилдæй, ци кæнон, куд кæнон кодта.
Æлгъиста сæ.
- Хуæст ма сæбæл ку фæууинæ, уæд сæ адæми астæу
хæрæги кадæмæ бæргæ æртæринæ. Мæхæмæт-пахампар дæр си
æрбайронх уидæ и губундзæлтæй.
И хæрæги уæйæ кæнунбæл ниллæудтæй. Раласта æй, хæргутæ
кæми уæйæ кодтонцæ, уордæмæ.
Мæгур лæгæн æнæ хæрæгæй цæрæн н ’адтæй æма райдæдта
хæрæг уæййаг агорун. Хæтуй, зелæн кæнуй, фæрсуй адæми.
Бафтудæй, хæргутæ кæми уæйæ кодтонцæ, уордæмæ. Кæсуй
æма æ цæститæбл нæбал æууæндуй.
- Мæнæ мæ хæрæг! Æ дуйней рафæлдесæг! Ци бабæй бакодта
йи молло? Цæмæн бабæй æй фестун кодта хуцау даргъгъос хæрæг?
Мæгур лæг бацудæй йи хæрæгмæ æма ин æ гъоси бадзурдта:
- Нæннæ, гъæла молло, дзæгъæли лæууис ами. Дуккаг хатт
дæ æз нæбал балхæндзæнæн. Ду фудевгедгæнæг дæ...
Мæгур лæг берæ фæззилдæй, уæдта æ фæндаг ракодта
мæзгитбæл, уæддæр ламаз искæнон, зæгъгæ. Изæдтæ, идаугутæй
ракорон, дзæбæх хайуан мæ къохи цæмæй бафтуйа, уой.
Мæнæ ламаз кæнунбæл ку фæццалх æй, уæд дин кæсуй æма
уартæ еци молло хъурани киунугæ рахатæ - бахатæ кæнуй.
Мæгур лæг намаз дæр нæбал искодта. Фестадæй. Берæ
фæккастæй йи къæрнихмæ.
- Ду давæг ку дæ, давæг, мæ хæрæги давæг æма дин мае хæрæг
дæ мард æрласæд. Бæрæг æй дæ рахæститæй, ду къæрних, давæг,
лæгъузгæнæг дæ. Лæгъузгæнæг ба лæгъуз рауæнмæ фæххауй.
Кæцæй нæбал разиннай, уæхæн рауæн бафтуйæ мæ
тæрегъæдæй, - кæронмæ загъта мæгур лæг æма æнкъардæй
рацудæй мæзгитæй.
Æнсури мæйæ, 10 бон 1948 анз,
Радзурдта æй Цалити Муха Дур-Дури гъæуи.

УЛИНКЪÆ
(АРГЪАУ)
Цардæй æма адтæй еу гъæуи лæг æма уосæ. Æрæгиау син
еунæг биццеу исæнтæстæй. Уой худтонцæ Улинкъæ.
Улинкъæ ку рацæппо-лæппо æй, уæд еу бон гъæдæмæ
фæццудæй сог ласунмæ. Гъæди ибæл робас исæмбалдæй æма ’й
ниттудта. Улинкъæ мæтъæлæй æрæздахтæй сæхемæ.
- Æ, мæ арти уазал! Ка дæ ниппапилойнæ кодта? - зæрдæ-
хъурмæй рафарста æй æ ниййерæг мадæ.
Улинкъæ загъта:
- Неке. Гъæди мæ йи пихситæ ниттудтонцæ...
Цалдæр боней фæсте Улинкъæ нæуæгæй бабæй цæуни фæндæ
искодта гъæдæмæ сог хæссунмæ. Сæумæ раги æ лæкъæфи
ниввардта гумбул æма рæхис. Æ суйни фæрæт ниссагъта, æ рагъи
ракодта æ лæкъæф.
Гъæдæмæ исхъæрдтæй. Гъæуæйттæ кæнуй аллирдæмæ. Уæд
дин кæсуй æма уæллæй имæ горæй-гормæ рацæуй уæйуг.
Улинкъæ цурд-цурдæй руги равдулдта гумбул, байæлхъивта -
дон си æркалдæй æма дзоруй йи уæйугмæ гъæрæй:
- Ай асæ дор балхъевай, цума дин си дон æркæлдзæнæй æви
нæ!
Уæйуг æваст зæнхæмæ æрæвналдта. Исиста агъазиау дор. Æ
тух - æ бонæй æй нилхъивта цалдæр хатти æма дон не ’ртагъдæй
дорæй. Уæйуг æ сæр æнаразий уæззау тилд бакодта. Биццеумæ
лæмбунæг æркастæй. Æ зæрди цидæр тас февзурдæй.
Минкъий æндæдæр адтæй хонх.
- Мадта ни аци хонх ка базмæлун кæндзæнæй? - Улинкъæ
бабæй дзоруй уæйугмæ. - Кæсай?!
Биццеу фехста рæхис. Æфсæйнаг рæхис нидздзæгъ - дзæгъ
кодта.
- Фæууидтай!.. Хонх куд базмалдæй! - загъта Улинкъæ.
Уæйуги устур иуæнгтæ куддæр фæддон æнцæ. Айæ мæнæн

дæр ести бæллæх бакæндзæнæй. Нур си кутемæй раервæзон,
зæгъгæ, кенгес кодта уæйуг.
Уæйуг ранæхстæр æй сæхемæ. Улинкъæ дæр фæрраст æй æ
фæдбæл, æз дæр дæ хæццæ цæун, зæгъгæ. Æрцудæнцæ, авд уæйуги
кæми цардæнцæ, уордæмæ. Сосæг хæлæмултæй син ракодта
Улинкъи хабæрттæ. Уæйгутæ æгасæй дæр тæрсун райдæдтонцæ.
Уæд уонæй сæй еу Улинкъæмæ дзоруй:
- Кæд дин зин нæй, уæд уæртæ иннæ лæгæтæй гудун радавай
ардæмæ.
Улинкъæ исарази æй сæ курдиадæбæл æма сабургай бацудæй
иннæ лæгæтмæ. Уоми ба фæрсрæбун хъелæй лæудтæй губун.
Улинкъæ æ сæргъи æрлæудтæй. Берæ имæ фæккастæй. Æ нифс
имæ нæ хаста исесунмæ.
- Æ, æнæбайрайгæ фæууайтæ, æнæбайрайгæ! Атæ мæ ести
бæлахи æфтаудзæнæнцæ, - сагъæс кодта Улинкъæ, - еунæг хуасæ
ес: хийнæй сæбæл рацæун гъæуй, æндæр гæнæн нæййес. Цидæр
адтæй - гудун раргъувта. Фал æй исесун ба нæ фæразта. Æрæгиау
ба Улинкъæ гудуни буни ниццæй. Бæргæ архайуй æхе исуæгъдæ
кæнунбæл, фал кæми.
- Ци кæнис? Кæдæй дæ?! Цæйбæрцæ дæмæ æнгъæл кæсæн? -
уотæ дзоргæ æ сæргъи балæудтæй уæйгутæй еу.
- Мæнæ кæсай: гудун мæ губунбæл барун! - гъæрæй загъта
Улинкъæ. - Исесæ ’й, бунмез! Хæссæ ’й! ..
Уæйуг фæттарстæй æма исиста гудуни,
Мæгур еунæгбæл уæйгутæ марунвæндæ искодтонцæ æхсæвæ.
Улинкъæ сæ æрлæдæрдтæй, Изæрæй ку бафунæй æнцæ, уæд
Улинкъæ сабургай фестадæй. Æ хуссæни къудур ниввардта,
æхуæдæг ба йе ’нгæс дардта лæгæти талингæ къумæй.
Уæйгутæ раистадæнцæ. Фæрæтæй хуайун райдæдтонцæ,
Улинкъæ кæми хустæй, уой. Сæхецæй ниббоз æнцæ уæйгутæ,
рамардтан æй æма нур ба æдасæй цæрдзинан, зæгъгæ.
Сæумæ Улинкъæ къудур раримахста. Бацудæй уæйгути
сæргъæмæ æма син уотæ балæдæрун кодта:

- Æдосæ еу афони цæйдæр гупп - гупп цудæй æма
нийгъæлдзæг дæн.
Уæйгутæ кæрæдземæ бакастæнцæ, мæнæ нæ сайтани хай. Айæ,
мæлæт кæмæн нæййес, уæхæн игурд ку æй, зæгъгæ, хъæбæрдæр
таси бацудæнцæ.
Иннæ æхсæвæ ба ибæл исфæндæ кодтонцæ, донæй æй
басодзæн, æндæр хуасæ ин нæбал ес.
Улинкъи сосæггай дон исирайун кодтонцæ. Æмбесæхсæви ба
ибæл райдзæгъддзинан, зæгъгæ.
Улинкъæ ма æ сæдæ фуси гъæуай кодта. Сæ алли змæлд æма
фæндæ дæр син лæдæрдтæй æма æхе цæттæ дардта.
Уæйгутæ ку рафунæй æнцæ, уæд бабæй раздæрау æ хуссæни
къудур арæхстгай радæргъæмæ кодта. Лæгæти талингæ къуми
æхе æрасхъодт кодта. Хуссæг си изол фæллигъдæй.
Æхсæвæ бабæй рахъелтæ æнцæ йи уæйгутæ. Æнæ стуфæй
фæгъгъардæр кодтонцæ дон. Къудурбæл уадзæги уадзунцæ
тæвдæ дон, Ку æрбон æй, уæдта цийнæгæнгæ бауадæй Улинкъæ
уæйгутæмæ ма сæмæ дзоруй:
- Дессаг уин зæгъон, устур дессаг: æдосæ еу афони куддæр
дзæбæх багъар æнцæ мæ фæрстæ.
Уæйгутæ никки устурдæр таси бацудæнцæ æма Улинкъæн
уотæ зæгъунцæ:
- Райсæ, мулкæн дæ ци гъæуй, уой æма ниффардæг уо дæ
хæдзарæмæ.
- Мæхуæдæг сæ неци фæххæсдзæнæн, уæхецæй еске ку нæ
уа, уæд, - æ дзурд багæласта Улинкъæ.
Улинкъи ци гъудæй, уони рартаста.
Уæйуг сæ æнгом уæргъбаст искодта. Æ рагъи сæ ракодта.
Ранæхстæр æй.
- Барæнай, барæнай! - фæззуст кодта Улинкъæ. - Уаргъи
сæрмæ исхезон. Бæрзондæй ракæсон дуйнетæмæ.
Уæйуг æрлæудтæй. Улинкъæ исрæдæхæстæй.

- Нур си ку неци уæзæ ес, уæд уотæ хъаурæгин цæмæй æй? -
æхецæн сагъæстæ кæнгæ цудæй уæргъхæссæг уæйуг.
Уæд дин пихсæй еу налат робас ку фелвæсидæ.
- Нæ - нæ - нæ, уæйуг, цæй уæйуг дæ? Æз æй еу хатт ку
фæннадтон. Нур ду ба уой рагæлдзун нæ фæразис?! - дзоруй йи
робас.
Уæд дин Улинкъæ уæйугмæ дзоруй:
- Исдæттай æй ардæмæ, гормон, æз ба ’й ратауæратæ кæнон
уоци хийнæйдзаги! - фæгъгъæр кодта Улинкъæ уæйугбæл.
Робас Улинкъи гъæр куддæр райгъуста, уотæ æ даргъ
къæдзелæ æ сагæхти рацавта, æ сæр фæггубур кодта æма пихси
æрбайсавдæй.
Улинкъи уæйуг бахъæртун кодта æ хæдзарæмæ. Биццеу
бауадæй æ ниййерæг мадæ æма фидæмæ. Цалинмæ ’йбæл цийнитæ
кодтонцæ, уæдмæ уæйуг ба, а мæ къах, дæ рунбахуæронæй
ледзæги фæцæй сæхемæ, уæддæр ма сæрæгасæй ку раервæзинæ,
зæгъгæ.
Улинкъæ æ хабæрттæ фæккодта кæрæй - кæронмæ æ уарзон
синхбæстæн.
- Аци лæхъуæн Улинкъæ нæ ’й, фал уæйугæй дæр уæйуг дæр
ку æй, - дзурдтонцæ æмцъухæй синхбæстæ.
СÆРÆН КÆСТÆР
(АРГЪАУ)
Лæг æма уосæн еу гъæуи рантæстæй æртæ фурти æма æртæ
кизги. Кизгуттæ сæ æндаг бакастæй адтæнцæ хъæбæр кондгин.
Уомæ гæсгæ ба сæ карæмæ ку исхъæрдтæнцæ, уæд уайтагъддæр
фæккурд æнцæ.
Сæ лæхъуæнтæ кæстæр адтæнцæ сæ кизгуттæй.
Лæг æма уосæмæ берæ мулк адтæй. Сугъзæрийнæ æма

æвзестæй идзаг киртæ, сугъзæрийнæ фингæ æма берæ æндæр
хузи дзаумæуттæ.
Дууæ хестæр фурти хъалхаст адтæнцæ. Хæдзари куститæй
сæхемæ берæ уаргъ нæ истонцæ. Уомæ гæсгæ ба магосайæй сæ
хъалдзийнадæ калдтонцæ куд сæ хæдзари, уотæ æндегæй дæр.
Сæ мадæ ’ма фидæ тухстæнцæ, тухстæй сæ кæстæр æнсувæр дæр.
Фастагмæ дууæ хестæри бустæги æверхъау гъуддагбæл
ниллæудтæнцæ. Гъома? Æхсæвæ сосæггай рацæуиуонцæ æма сæ
синхи уæд еуемæн исаразиуонцæ еу фидбилиз, уæд иннемæн.
Адæм сæбæл нæ хуæст кодтонцæ. Гурусхæ дæр сæбæл неке кодта.
Фæстагмæ сæ фур хъалæй ниллæудтæнцæ сæ мадæ æма фиди
берæ фæллæнттæ содзунбæл.
Æрæгиау къобор фæззæг никкодта. Мадæ æма фидæ сæ
кæстæр фурти хæццæ искодтонцæ дзæвгарæ ласгутæ - хуасæ.
Нур ба нæ зумæги фагæ нæмæ уодзæнæй фонси тиллæг,
зæгъгæ.
Уæд сæмæ еу бон фæдес бахъæрдтæй изæрæй, уæртæ уин уæ
фурттæ уæ хуастæ басугътонцæ, зæгъгæ.
Бæргæ ма рауадæнцæ фæдеси, фал дæ фудгол уотæ. Зинги
хузæн еубойнон хуаси ласгутæ цъæх - цъæхид цирен уагътонцæ.
Сугъдæфтауæг æнсувæртæ устур туббури сæрмæ исхизтæнцæ
æма ходæгæй къæл-къæл кæнунцæ.
Сæ ниййергутæ лæмбунæг ку æркастæнцæ æма ку
фæууидтонцæ сæ фæллæнттæ цъæх цирен уадзгæ, уæд сæ маст
сæ мæстдони нæбал цудæй. Уæлдайдæр ба уобæл тухстæнцæ
æма аци сугъдæндзаргути царди тонхи рауадзунбæл берæ
фæффудæбон кодтонцæ,
Нур ба, кæсай, сæ фæззигон хедивдулд фæллæнттæбæл син
æнæхатирæй зинг бафтудтонцæ зумæги дуармæ. Фурмæстæй
сæ тог сæ цæстæй калдæй. Гъæуи лæдæргæдæр лæгтæ син берæ
фæууайдзæфтæ кодтонцæ, фал дзæбодури гъоси уадæ. Етæ
гъуди дæр ку неке æркодтонцæ. Æппундæр нæ ауæрстонцæ сæ
ниййергути мулкитæ исафунбæл.

- Ма кæнтæ! Фудгæнæги надбæл ма цотæ! Ма содзетæ йи
мулк! Фæсмон кæндзинайтæ! - дзурдта син сæ кæстæр æнсувæр.
- Игъосис, дзæгъæл дзорæ ма кæнæ! Радæ мардзинан, куйи
мард!.. А дæр ма махмæ дзорун æндеуй! - карзæй лæудтæнцæ
хестæртæ сæ кæстæрмæ.
Фиди æнæнцойнæ зæрдæ цъæх цирен уагъта. Фур мæстæй
бонæй-бонмæ лæмæгъдæр гæнгæ цудæй.
Еу фæззигон бон æ тиллæг содзгæ ку фæууидта, уæд фур
мæстæй æ зæрдæ æ косунæй банцадæй.
Кæстæр æнсувæр бабæй æрлæудтæй:
- Корун уи: ма кæнтæ! Уæддæр багъæуай кæнæн нæ
фæллонгун мади. Нæ уинетæ, æ къæхтæбæл куд нæбал лæууй,
уой?!
- Дæ рæйун ниууадзæ! Къæбиси хузæн къæпп-къæпп
кæнис! - сæ хестæр загъта.
- Уадзæ ’й! Фæррæйдзæнæй, уæдта нигъгъос уодзæнæй! -
иннæ бафтудта.
Сæ мадæ дæр, мæгур æ бон, берæ нæбал рауотæхстæй.
Сæумæй æй æ хуссæни мардæй иссердтонцæ.
Дууæ хестæр æнсувæри æфстайуæгтæй байвардтонцæ сæ
мадæ æма фиди. Уой дæр барæй бакодтонцæ.
Уæд æфстæуттæ кæмæй фæккурдтонцæ, етæ сæхеуон агорун
райдæдтонцæ.
Æнсувæртæ ниллæудтæнцæ сæ ихæстæ федунбæл, æндæр
гæнæн син нæбал адтæй.
Мадæ ’ма фидæй ци сугъзæрийнæ æма æвзести киртæ
байзадæй, уонæмæ дин ку бацæуиуонцæ. Анæбæл сæ зæрдæ
дардтонцæ. Байгон кодтонцæ, сугъзæрийнæй идзаг ци кирæ
адтæй, уой. Кæсунцæ æма дин сугъзæрийнæ æхцатæ курди
«цъумур» фестадæнцæ, Уæд фегон кодтонцæ, æвзестæ æхцатæй
идзаг ка ’дтæй, еци кирæ.
- Æ, гæдибундар фæууайтæ, ами ба æхцати бæсти æвзалу ку
ес, æвзалу, - нирдеуагæ кодтонцæ æнсувæртæ.

Уæд дин кæстæр æнсувæр æхе бахатта æ хестæртæмæ:
- Ес ма нæмæ сугъзæрийнæ фингæ æма ’й байуарæн.
Сагъæси фæцæнцæ æнсувæртæ. Æрæги-дурæги ба хестæр
загъта:
- Кæд иуаргæ, уæд иуаргæ. Игъосетæ! Хестæрæн - финги
тъæпæн; астæуккагæн ба - еу къах; кæстæртæн ба - æ дууæ
къахи. Уомæн æма уомæн уосæ нæма ес æма ин лæвæрд цæуй
уосæ æрхонуни туххæй.
Æнсувæртæ исарази æнцæ хестæри фæндæбæл. Алке æ хай
райста фингæй.
Еу бон кæми адтæй, уоми астæуккаг æнсувæр æ финги къах
райста, цæуон æма ’й ескæми рауæйæ кæнон, зæгъгæ. Æ финги
къахи хæццæ берæ фæрразелæ - базелæ кодта. Æрæги ба
бафтудæй еу сомехаг тукангæсмæ. Тукангæси зæрдæ фехсайдта
сугъзæрийнæ финги къахмæ. Æхе меднимæр сагъæс кæнуй, абæл
хийнæй рацæун гъæуй, хийнæй.
Сомехаг тукангæс фингæ æривардта алли хуæрдæ, алли
дзæбæх ниуæзти хæццæ æма ин уотæ зæгъуй:
- Цæй мах ба хæснитæ ракæнæн.
- Куд?
- Куд ку зæгъай, уæдта мæнæ мийнасæ кæнæн æма ни ка
бафунæй уа, йе æ мулк иннемæн радтæд, - загъта сомехаг.
Финги къахи хецау сабургай æ цæстæ хуæздæр радардта,
тукани ци уæййæгтæ адтæй, уонæбæл. Æ зæрдæ куддæр барохс
æй, мæнæ дессаг, атæ мæ къохи ку бафтуйонцæ, уæд ... магъа.
Берæ цидæртæ уодзæнæй, берæ. Уа, цитгин Хуцау, еу хатт мæн
дæр банимайæ, æз дæр дæ дорæй нæ фехсдзæнæн, зæгъгæ.
- Арази дæн дæ хæццæ, - фæстагмæ загъта финги къахи
хецау сомехагæн.
- Æрмæст уотемæй: ка бафунæй уа, уомæн иннæ ба æ цуппар
æнгулдзей фæтæнæн æ рагъдзар куд растъегъа, уотæ, - бафтудта
сомехаг.
Къахи хецауæн æ рагъ куддæр исдиз-диз кодта. Хуцау бахезæд
уæхæн бæллахæй, зæгъгæ, æхецæн сагъæси фæцæй.

- Ци нигъгъос дæ?! Куд дæ фæндуй? - нæуæгæй æ дзурд
багæлста сомехаг.
- Фæууæд уотæ! Арази, - фæстагмæ загъта йи сугъзæрийнæ
стъоли къахи хецау.
Бадунцæ. Ниуазунцæ фæндон. Сомехаг нæлæстæг фæстагмæ
нидæн дзорæ кæнун райдæдта, кæд æ къахи хецауи цæститæ
фæххуæциуонцæ, зæгъгæ.
Къахи хецау æ цæститæбæл исхуæцæ-исхуæцæ кæнуй, фал
имæ нæбал игъустонцæ. Æ сæр æруæззау æй.
Уæдмæ ба æ хур-хур исервазтæй. Сомехаг сæудегер лæг къах
рафснайдта.
Æ фæтæн кард æ армитъæпъæнбæл цурд-цурдæй саудор
кæнуй.
Цидæр адтæй - сугъзæрийнæ къахи хецау сæхемæ губурти-
губурти иссудæй.
Хестæр æнсувæри уосæ фæууидта астæуккæгти губурти -
губурти цæугæ, цума æ рагъи устур хæзнатæ ласта, уотæ.
- Ду ба ами хезæ. Уæртæ де ’нсувæр æ финги къахмæ исхаста
дуйней æхцатæ. Нæ, фал ма ду дæр дæ финги тъæпæн фæххæссæ,
йе ба махмæ дæр ести уа. - Соцъагæнгæй дзурдта хестæр
æнсувæри уосæ æ лæгæн.
Хестæр æнсувæр фæххаста æ финги тъæпæн. Исæмбалдæй йе
дæр еци сомехаг тукангæсбæл.
Нур сæ хуссæнти тохæн кæнунцæ кæддæри æнæсæрхал дууæ
æнсувæри.
Кæстæр æнсувæр æ сугъзæрийнæ финги къæхтæ фæххаста.
Исæмбалдæй йе дæр сомехаг базаргæнæгбæл. Берæ радзорæ -
бадзорæ фæккодтонцæ. Хæснæбæл ниллæудтæнцæ. Кæстæр
æнсувæр бафунæй кодта сомехаги. Æрмæст тукани ка ’дтæй
етæ нæ, фал финги тъæпæн æма къах дæр бафтудæнцæ кæстæр
æнсувæрмæ.
Мæстæй ба гъе нур мардæнцæ хестæр æнсувæрти уоститæ,
Сæрæн кæстæр æнсувæри кой идæрдтæбæл райгъустæй.

ДЗÆРÆХЪУЗ
[АРГЪАУ]
Раги кæддæр синхаг Кæсæги цардæй Докчикоти зундгонд хан.
Йе дардта бæхти æргъау.
Бæхæргъауи ба имæ адтæй дууæ гъолон бæхи - аласатæ. Ку
бацæуидæ æ бæхтæ фæууинунмæ, уæд фиццагидæр æ цæстæ
рахæссидæ еци дууæ гъолон бæхебæл. Берæ сæмæ фæккæсидæ.
Барохс уидæ æ зæрдæ æма бæрзонд туппурæй изæлттæбæл
фæлгæсун райдаидæ.
Бæхти æргъау дзæгъæл нæ уагъта хани ихуæрст мæгур
Дзæрæхъуз.
Докчикоти хан фæллимæн æй ногъайаг хани хæццæ. Ногъайаг
хан дардта стор фонси устур æргъау.
Дууæ хани уайтагъддæр æрдхуæрдтæ разагътонцæ. Ахид
æмбалдæнцæ кæрæдзей хæдзæртти. Сæ игъæлдзæг дзубандийæн
кæрон, цит, нæбал уидæ. Уæд еу дзамани ба мийнасæ кодтонцæ
Докчикоти хани устур райдзаст тургъи.
- Цæйтæ, мах нур ба нæ æнæсайд ихуæрстити цæрæнбони
туххæй фæйнæ баниуазæн, - загъта игъæлдзæгæй Докчикоти хан
ногъайагæн, - , кæсай, мæнæ, æз æй фæнниуазун!
- На-а-а! Уотæ ба нæ цæуй, ихуæрсти туххæй æз нæ ниуазун.
Етæ сайд æнцæ, мæнгæттæ дзорунбæл некæд ауæрдунцæ, - загъта
ногъайаг хан.
Уæд хæснæбæл ниллæудтæнцæ.
- Кæд дин дæ бæхгæсти мæнгæттæ радзорун кæнон, уæд дæ
бæхтæ æд ихуæрститæ мæнмæ æрбафтуйæнтæ. Нæ, ма ку нæ
радзоронцæ, уæдта мæ æргъау æд ихуæрститæ: гъонгæстæ æма
гъогдоцгутæ дæу фууæнтæ.
Докчикоти хан исарази æй ногъай хани фæндонбæл. Арази
нæ, фал ма æ фурцийнæй æ бунатæй дæр рагæпп кодта,
Кæрæдземæн хуæрзбон загътонцæ, Ногъайаг хан æхсæвæ
фунæй нæбал кодта, бонæ нæбал æнцадæй. Фæндаг агурдта,

кутемæй хе бакодтайдæ Докчикоти хани хуæрзхаст бæх аргъау.
Уæд æргъуди кодта:
- Цæй, мæ кизги дарæстæй хуарз исаразон. Уой имæ
фæлласон. Кизги ку фæууина, уæд Докчикоти хани уарзон гъолон
бæхтæй еуей нивгæрддзæнæн. Гъолон бæхтæй еуей нивгарсти
фæрци мæнгæттæ радзордзæнæй бæхгæс. Гъе уæд, еци бæхти
æргъау мæ къохти бафтуйдзæнæй æд бæхгæстæ!
Æ фурцийнæй æ къæхти буни гъæмпи халæ дæр нæбал састæй.
Æртиккаг бон хуæрзарæзт файтони йи хан æ кизгæ æма
бæхтæрæги хæццæ балæудтæнцæ Дзæрæхъузи уосонги дуармæ.
Æхсæви тари сабургай ку æрхæстæг æй Дзæрæхъузи бунатмæ,
уæд игъæлдзæгæй изæр хуарз загъта ногъайаг хан Дзæрæхъузæн.
Ба сæбæл цийнæ кодта Дзæрæхъуз. Иуазгутæ æрсабур æнцæ
Дзæрæхъузмæ. Дзæрæхъуз сæ гъавта искадгин кæнунмæ. Æрбасин
кодта косæрттаг - дугæрдуг. Ногъайаг хан карз фæллæудтæй:
- Нæннæ, дзæбæх лæхъуæн, æз стори фид нæ фæххуæрун,
бæхи фид хуæздæр бæргæ уидæ...
Дзæрæхъуз стор рауагъта æма еу нард байраг æрбакодта.
- Дзæбæх лæхъуæн, нæ цæуй аци байраг дæр. Уартæ дæ
æргъауи хæццæ ес дууæ гъолон бæхи, уонæй сæ еу бæргæ хуарз
уидæ, бæргæ.
Дзæрæхъуз æваст фесхъиудтæй.
- Нæ, мæ дзæбæх иуазгутæ, нæ фæууидтайтæ уой ба. Уомæн
ба гæнæн нецихузи ее! Кой дæр æй мабал искæнæ! - æргомæй
загъта Дзæрæхъуз.
- Гъæла дæ, гъæла! Æрбайгъосай еу минкъий, - Ногъайаг хан
Дзæрæхъузи цонгбæл рахуæстæй. Уосонги фæстемæй бакодта
æма ин ходæзмолæй сосæггæй дзоруй: «Ду гъолон бæх нивгæрдæ
æма дин дессаги хуарз фæууодзæнæн. Цалинмæ фид хъæрта,
уæдта дин уæртæ замманай кондгин зæрдесгæ кизгæ, мæхе кизгæ
’й æма цæрæ æ хæццæ! Гæнæн дин ее, устур гæнæн».
Дзæрæхъузи зæрдæ цидæр æнахур фæкъкъæпп кодта. Еу
минкъий ма рагъуди кодта, уæдта æ къох ниррæуигъта.

- Фæууæд уотæ! Арази! - бæхмæ фæннæхстæр уогæй, загъта
Дзæрæхъуз.
Уайтагъддæр æрбахъæртун кодта гъолон бæхи. Равгарстонцæ
и.
Еу абонæй иннæ абонмæ - къуæре фæммийнасæ кодтонцæ
гъолон бæхи фидæй.
Ногъайаг хан ма æ фурцийнæй Дзæрæхъузбæл дзæвгæрттæ
фæттабедзæ кодта, уæдта ин рафæлевуни туххæй уотæ зæгъуй:
- Æз фæццæун нур ба нæхемæ. Кæд ескæд фæууинон
Докчикоти хани, уæд ин дæ хуарз æгъдауи туххæй райарфæ
кæндзæнæн. Алкæмæн уотæ не’нтæсуй, алкæмæн.
Ногъайаг хан æррæстæ бацудæй Докчикоти ханмæ æма
æнгъæлмæ кастæй Дзæрæхъузи фæззиндмæ.
Раст еци бон Дзæрæхъуз дæр рараст æй æ ханмæ. Куд
раздæр фегъосун кæнон йи гъолон бæхи хабар, уотæ мин кæд
минкъийдæр маст уидæ, зæгъгæ, гъуди кодта.
Æ лæдзæг æ къохи, уотемæй цæуй сагъæстæ гæнгæ. Рæстæгæй-
рæстæгмæ нийнæфидæ. Еу дзамани ба æрлæудтæй. Æ лæдзæг
зæнхи федар æрсагъта, æрибæл кодта æ ходæ. Еуварс рацудæй.
Мæ лæдзæг æма мæ ходæ сумах хан фæууотæ, зæгъгæ, расагъæс
кодта, уæдта фæстæмæ баздагъдæй æ ходæ æма лæдзæгмæ.
- Дæ бонтæ хуарз уæнтæ, мæ устур хан, - исдзурдта
Дзæрæхъуз.
- Æгас цо, мæ сæрæн бæхгæс. Куд æнцæ фоне, адæм æма мæ
дууæ гъолон бæхи? - цума имæ уотæ исдзурдта и хан.
- Фоне, адæм дзæбæх æнцæ. Фал...
- Фал ци?!
- Фал гъолон бæхтæй ба еуей берæгътæ бахуардтонцæ, -
æнкъардæй загъта Дзæрæхъуз.
- Нæ. Йе дзуаппæн нæ бæззуй. Сайун хуарз некæд æй, -
ходæ æ сæрбæл æркодта, исласта сабургай æ лæдзæг æма бабæй
æнкъардæй æ над дардта.

Гъæумæ ку бахæстæг æй, уæдта бабæй нæуæгæй зæнхи æ
лæдзæг ниссагъта, æркодта ибæл æ ходæ. Рацудæй фæстæмæ
дзæвгарæ.
- Дæ бонтæ хуарз уæнтæ, мæ устур хан, - исдзурдта
Дзæрæхъуз.
- Æгас цо, мæ сæрæн бæхгæс. Куд æнцæ фоне, адæм æма мæ
дууæ гъолон бæхи? - цума бабæй имæ уотæ исдзурдта и хан.
- Фоне æма адæм дзæбæх æнцæ, фал дæ гъолон бæхтæй ба
еу æгас ку нæбал æй. Иуазæггади мæмæ æрбацудæй дæ лимæн
Ногъай хан æма ин гъолон бæх нивгарстон. Æндæр гæнæн мин
нæбал адтæй, - æргомæй загъта Дзæрæхъуз.
Еу минкъий гъосæй ралæудтæй, уæдта исцийнæ кодта:
- Йе дзуапп æй, дзуапп. Раст дзорунæй хуæздæр неци ес.
Адæймаг раст ку дзора, уæд æвæсмойнаг æй алкæддæр. Мæнæ
кæмæйдæрти æригъосун, раст хæранæн - фæндаггаг, зæгъгæ,
фал мæмæ йе раст ку нæ кæсуй.
Æ ходæ игъæлдзæгæй æ сæрбæл æркодта, æ лæдзæг цæрдæг
фелваста. Цийнæгæнгæй фæрраст æй хани тургъæмæ.
Нур Докчикоти хан æма Ногъай хан мийнасæ кæнунцæ.
Æнгъæлмæ кæсунцæ Дзæрæхъузи фæззиндмæ.
Дзæрæхъуз тургъæмæ бахизтæй. Къæразгæй æндæмæ
рауидтонцæ бæхгæси. Сæ бунæттæй фæггæппитæ ластонцæ.
Ногъай хан æхе раримахста. Докчикоти хан ба æ хъандзалгун
къелабæл æхе уæззау уагъд æрцæйкодта.
- А-а-а-а, - Хуцау, Дзæрæхъузи раст радзорун кæнæ,
уорс галтæ дин æвгæрддзæнæн. Ковгæ дæмæ кæндзæнæн. Дæ
зæрдихудти нæ бацæудзæнæн. Табу дин фæууæд, не стур Хуцау, -
æ къохти арми тъæпæнбæл йе ’стур ходæ уæлгоммæй бæрзонд
исесгæй, лигъстæ кодта Хуцауæн Докчикоти хан.
Уæдмæ Дзæрæхъуз дæр æ размæ бахъæрдтæй.
- О-о-о-о, æгас цæуай, æгас, Дзæрæхъуз! Куд æнцæ адæм,

бæхæргъау æма мæ дууæ гъолон бæхи?! - зир-зиргæнгæ фарста
хан æ бæхгæси.
- Адæм, зæгъæ, бæхæргъау, зæгъæ, дзæбæх æнцæ, фал дæ
гъолон бæхтæй еу ба æвгæрст æрцудæй.
- Куд? Йе ба куд? Цæмæн? Ци бæллæх æрцудæй? Фæлтау мæ
цæнгтæй еу ку рахаудтайдæ, мæ цæнгтæй...
- Махмæ иуазæгуати æрбацудæй дæ лимæн Ногъай хан
æ кизги æма æ бæхтæрæги хæццæ. Æз син дугæрдуг стор
æрбакодтон ракосарт кæнунмæ. Уæд Ногъай хан уотæ зæгъуй,
дзæбæх лæхъуæн, æз стори фид нæ фæххуæрун. Бæхи фидæй
цæрун, зæгъгæ. Æз ин бæхæргъауæй дзæбæх нард байраг бæх
æрбакодтон. Æримæ кастæй. Нæннæ, лæхъуæн, зæгъгæ, бабæй
мæмæ бакодта. Уосонги фæстемæ мæ мæ цонгæй баласта æма
мин асхъодæй уотæ зæгъуй, дæ хани дууæ гъолон бæхемæй, дан,
еуей нивгæрдæ, æма дин мæ кизги дæттун, цалинмæ бæхи фид
хъæрта, уæдмæ, зæгъгæ. Мæ хъазар хан, зонун æй æгæр рæуæг
зунд разиндтæн. Цæмæн исарази дæн?! Ма-гъа! Æвæццæгæн, мæ
кари адæймаг рæдуйагæ фæууй.
- Дæ цæрæнбон берæ, мæ сæрæн бæхгæс! Æз дæуæн дессагæн
дзорунæн киндзæхсæвæр ку не саразон... Абонæй фæстæмæ ду
мæнæн мæ бæхгæс нæбал дæ, фал дæ мæ фурт, - Дзæрæхъузи æ
хъури никкæнгæй, загъта Докчикоти хан.
Уæд Ногъай хан Дзæрæхъузи дзубандитæ ку фегъуста, уæд
байуадзуг æй æма уоми радæргъæмæ æй, мæ къохæй куд æваст
фесхъиудтæнцæ ме ’стор-вонси æргъау, зæгъгæ. Берæ ракæнæ -
бакæней фæсте ба Ногъай хан æрæскъидтæй. Ци гæнæн ма ин
адтæй? Докчикоти ханæн равардта йе ’ргъау, фонсгæстæ, æ кизги
ба, хъазар лæвæрттæ ин ракæнгæй, равардта Дзæрæхъузæн.
Докчикоти хан дессагæн дзорунæн киндзæхсæвæр искодта
Дзæрæхъузи кадæн.
Сосæни мæйи 30 бон, 1977 анз.
Радзурдта æй Дзотти Сабазгерий фурт Георгий 66-анздзуд
1977 анзи Дур~Дури гъæуи.

КЕАМОНДÆЙ?
(АРГЪАУ)
Еу бæрзонд хонхи райдзаст урух дæлвази, дан, цардæй
еу зæронд муддар. Æ кади кой идæрдтæбæл игъустæй. Кæд
будурæй гъæумæ ахид нæ цудæй, уæддæр ин æ гъæуи тæккæ
бæрæг астæу адтæй, сæхемæ æрбацæуæги ка æркæсун кæнидæ,
уæхæн фадуæттæ. Аллихузи æрттевагæ æвгитæй сæ фæрстæ
æрттевæнтæ кодтонцæ.
Йи муддарæн адтæй кизгæ æма лæхъуæн. Дууæ дæр
гурведауцæ. Адæм сæмæ кæсунæй не ’фсастæнцæ. Адæми цæстæ
ба æстæфагæ ’й, зæгъуй адæмон æмбесонд. Кизгæмæ алли
кæмттæй, алли гъæутæй цудæнцæ коргутæ.
Киндздзон кизгæмæ еци еу рæстæги бацудæй минæвар
кæсгон, гурдзиаг æма дигорон. Раст зæгъгæй, йи æртемæй дæр
неци зæгъун æнгъизтæй: кондæй дæр, лæгигъæдæй дæр æма
хæстæг къабази æгъдауæй дæр.
Фал уæддæр кизги мадæ ’ма фидæ ба агурдтонцæ уонæй дæр
сæ тæккæ лæгигъæдгундæри.
Нур кутемæй базонæн сæ хуæздæри, зæгъгæ, сагъæстæ
кодтонцæ кизги мадæ ’ма фидæ.
Еу дзамани ба кизги фидæ æргъуди кодта, ани балций
рарветæн. Хуæздæр дзаумау си ка æрхæсса, уомæн исаккаг
кæндзинан нæ еунæг кизги, зæгъгæ.
Уæд æй æ уосæ фæрсуй:
- Цæйбæрцæ рæстæгмæ?
- Къуæрей бонмæ, - загъта фидæ.
Цидæр адтæй, фæссæмæ дзурдтонцæ.
- Кизгæ сумахæй еуей æй. Æрмæст уотемæй æма мæнæ уин
мингай сомтæ дæдтæн нæхуæдтæ. Цотæ къуæре æмгъудæй. Ка
хуæздæр дзаумау уи исамал кæна, кизгæ уой уодзæнæй, - загъта
фидæ кæсгон, гурдзиаг æма дигорон лæхъуæнæн.

Æртæ уосгори сæ бæхтæбæл ку фæббадтæнцæ, уæд ма сæ
фæсте муддар фæгъгъæр кодта.
- Еумæ цæунæй дæр уæ барæ ес!
Уосгортæ сæ цæуни гъуддаг кæнунцæ. Устур сагъæсти ке
адтæнцæ, уомæ гæсгæ рæстæгæй-рæстæгмæ кæрæдземæ дæр
берæ неци дзурдтонцæ. Никки ба ма кæрæдзей æвзагæй дæр
хæзна нæ зудтонцæ.
- Йе, биццеутæ, лæгæвзарæн дзаман нæбæл никкодта, -
загъта йи гурдзиаг лæхъуæн.
- Уæллæгъи, нивæ æвзарæн рæстæг нæбæл æрцудæй, - æ
дзурд багæлста кæсгон уосгор.
- Зунд, амонд, адæми хуарз цæсти æвæрд, биццеутæ! Ад
уæууæй - гъе, етæ мæ ку уайуонцæ, - æ сурх аласай идонæбæл
æнгом æрбахуæцгæй æма æ къæхтæ æгомуг фонси губунбæл
æнгом фелхъевгæй, гъæргомау исдзурдта йи дигорон.
- Хуарз амондæн си æмбал нецæмæн ес, - æваст багæлста æ
дзурд кæсгон уосгор.
Æвадуат рауæнти, кенæ ба устур цæугæ дони байнайунмæ си
алкедæр гъавта, æз фæрраздæронбæл.
Æртиккаг бон бахъæрдтæнцæ еу устур сахармæ. Уоми еу
хæдзари бафснайдтонцæ сæ бæхтæ. Сæхуæдтæ ба тукæнттæбæл
еумæ зелунвæндæ искодтонцæ.
Рафæрсæ - бафæрсæ кæнунцæ, фал„„ Некæми неци. Æппун
фæстаг сомехаг тукани æрлæудтæнцæ,
Гурдзиаги зæрдæ фехсайдта айдæнæмæ. Райдæттун кодта.
Бафарста ин æ аргъбæл.
- Æ аргъ ба еу мин соми, - загъта тукангæс.
- Уæд йе бабæй куд мардæрлæсти мин соми æй?! Дæлæмæ
дæр айдæнæ, уæлæмæ дæр дзиппи даргæ айдæнæ! Æвæдзи, мæ
мæстæй марис? - загъта и гурдзиаг уосгор.
Æ зæрди ба фегурдæй, аци адæймагмæ хумæтæги айдæнæ нæ
униау æй, зæгъгæ.
Сомехаг æ амонæн æнгулдзæй гурдзиаг лæхъуæнмæ раамудта,
хæстæг æрбацæуай ду, зæгъгæ.

Гурдзиаг нæ, фал ма кæсгон æма дигорон дæр имæ сæхе
хæстæг баластонцæ.
- Мæнмæ сайæн гъуддæгтæ нæййес, - гурдзиаги къох сомехаг
æ ддуæ къохемæй ниййахæста æма загъта, - аци айдæнæмæ
ку кæсай, уæд дæ фæууинун ке фæндæ уа, уой, æдæуагæ,
фæууиндзæнæ. Райсæ ’й, ба дæ гъæудзæнæй.
Гурдзиаги зæрдæ имæ фехсайдта. Райста æй. Уæд уоми
лæудтæй еу æркъиаг.
Барæнай, райбæл фæрсон, зæгъгæ, расагъæс кодта йи кæсгон.
- Хуарз лæг, уæд дин аба ци æй? Аци æркъиаг дæр уæййагæй?
- Айæ тукан æй, тукан. Цидæр уинетæ, етæ уæййаг æнцæ, -
загъта тукангæс.
- Мæнæ аци аркъиаг цæбæл æй?
- Мин соми уæртæ айдæни хузæн, - загъта сомехаг тукангæс.
- Хумæтæги галдзар мин соми уæд, йе дæмæ дессаг нæ
кæсуй, - загъта кæсгон уосгор.
- Ма зæгъæ, базонæ бал ин æ менеуæг, уой фæсте ба дес
кæнæ, - бафтудта тукангæс.
- Дæлæмæ дæр аркъиаг, уæлæмæ дæр! Æркъиаг æма
æркъиаг! - билæскъелтæ гæнгæй, загъта кæсгон.
- Æрбайгъосайтæ мæмæ дзæбæх. Ку райсай ду аци æркъийаг,
уæд ибæл фæсмон нæ фæккæндзæнæ. Цæмæн, зæгъгæ, ку зæгъай,
уæдта ескумæ цæун дæ ку гъæуа, уæд дæ бæх, гал кенæ æндæр
ласæн дзаумау нæ гъæудзæнæй. Цæсти фæнникъулдмæ дæ уоми
балæуун кæндзæнæй. Райсæ ’й, зæгъгæ, дин зæгъун, фал æй
ку райсай, уæдта нæ фæффæсмон кæндзæнæ. Зæгъун дин æй,
хъæбæр тагъд дæ багъæудзæнæй, - сомехаг загъта йи кæсгонæн.
Бæззуй райсунмæ. Райсон æй, зæгъгæ, ниллух кодта кæсгон.
А гурдзиаг замманай айдæнæбæл фæххуæст æй, кæсгон бабæй
зæгъунæн æркъиагбæл. Нур ба æз ци фæууодзæнæн, зæгъгæ,
æрмæтъæл æй дигорон уосгор.
Уæд астæуккаг тæрхæгбæл е ’нгасти фæцæй еунæг сурхфазæ
устур фæткъу.

Уæддæр уотид бафæрсон аци фæткъубæл, зæгъгæ, сагъæси
фæцæй.
- Дæ мадæ, дæ фиди хатирæй, уæртæ еци фæткъу уотид
ниввардтай, æви йе дæр уæййаг æй? - ниллæг гъæлæси уагæй
бафарста дигорон йи тукангæси.
- Уæййаг æй! Раргъавтай! - дзуапп равардта тукангæс. -
Æрмæст хъазар æй.
- Куд?
- Мин соми! Тæрсгæ ма фæккæнæ!
- Æнгъæлдæн, дæ тукани алцидæр ду мин соми кæнис?
Айдæнæ - мин, æркъиаг - мин. Нур еунæг фæткъу дæр дин -
мин. Æнгъæлдæн, дæумæ исгъæздуги фæндæ ес? Дæ фæндæ
хуарз фæндæ ’й. Бадин æнтæсæд, - загъта дигорон, - фал гъуди
кæнæ, æгæр цæхгун дæр æдонуг кæнуй адæймаги. Хæпси цау
дæбæл дæр ма æрцæуæд.
Сомехаг дзæвгарæ фæккастæй æнæдзоргæй дигорон
лæхъуæнмæ.
- Ду нæ балæдæрдтæ, раргъавтай, зæгъгæ!
- Нæ дæ лæдæрун? - бафарста тукангæси дигорон.
- Бамæлæдæрдзæнæ, æ сæр дæ ку багъæуа, уæд. Æ сæр ба дæ
хъæбæр тагъд багъæудзæнæй, - æхе еуварсмæ раздахгæй, загъта
тукангæс.
Нур гурдзиаг æма кæсгон ба сагъæс кæнунцæ, тæходуйтæ, æ
къохи ку неци бафтуидæ, уæд дессаги хуарз уидæ, зæгъгæ.
- Зæгъай æй, зæгъæ, ци æй æ сæйрагдæр менеуæг аци
фæткъуйæн, - фæткъу хæрдмæ исесгæй, загъта дигорон.
- Ду аци фæткъуйæн æ минкъиймæ ма кæсæ, - сомехаг
нæлæстæг, и фæткъу æ къохмæ баесгæй, дзорун райдæдта, -
æвдадзи хуасæ, æвдадзи, дзæбæх лæхъуæн. - Æхуæдæгка - зин
иссерæн.
- Куд?
- Куд ку зæгъай, уæдта мæлæт уод цирти билæй фæстæмæ
’здахуй, фæстæмæ.
- Гъома, куд фæстæмæ?

- Еу минкъий морæй си ку фегъæстæ уай, уæд, - æппæлгæй
загъта тукани хецау.
- Йе бæзгæ дзаумау æй, бæзгæ, сæхе меднимæр расагъæс
кодтонцæ гурдзиаг æма кæсгон, - фал ке райстан, етæ дæр
фуддæр некæд æнцæ.
Дигорон балæвардта мин соми. Фæткъу ба арæхстгай æ
дзиппи ниввардта. Кизгæ ба нур мæн æй, зæгъгæ, исцийнæ кодта.
Æртæ уосгори туканæй рахизтæнцæ. Гурдзиаг æхе меднимæр
расагъæс кодта, барæнай, мæ айдæнæмæ æркæсон, цума еци хъал
муддари рæсугъд кизгæ ци мурхуй, зæгъгæ.
Лæмбунæг кæсуй айдæнæмæ æма муддари урух тургъи
адæмæй фезмæлæн нæбал ес. Кизгæ æ мæрдон кири арæзтæй
лæууй. Æ ниййерæг мадæ æ дзиккотæ бæндзуггай тонуй. Кизги
æнсувæр ба æ тумбул къохæй æ сæр хуайуй.
- Мæнæ дессаг! - Фæгъгъæр кодта гурдзиаг. - Æркæсетæ!
Муддари тургъæ адæмæй тъунсгæ - нæмгæ ’й.
Кæсгон æма дигорон цурд - цурдæй æрбауадæнцæ. Кæсунцæ
æдзинæг.
- Тæхгæ! - фæгъгъæр кодта кæсгон.
Фæббадтæнцæ йи æркъиагбæл. Тæхунцæ. Раст уæлмæрдтæмæ
куд бахъæрдтæнцæ, уотæ æртæ уосгори æрбадтæнцæ кизги цирти
цори.
Дигорон лæхъуæн æ фæткъуйæй еу морæ фефтудта æма
й кизги гъæлæси ракодта, Кизгæ сабургай ракастæй. Æхе
нийвæзтитæ кодта æма рабадтæй кири хурфи.
- Ра мæ истун кæнетæ, - загъта кизгæ ходæзмолтæ кæнгæй, -
æнгъæлдæн, æгæр берæ фæххустæн. Аци адæмæй хатир корун...
Мæрдæхсæвæр кувдмæ раздахтæй.
Берæ арфитæ фегъустонцæ æртæ уосгори гъæубæсти адæмæй.
Фал кизгæ ба ке амонд æй, е бæрæг нæй. Æртæ уосгоремæй
дæр æй алке æхе кодта. Ка загъта, мае айдæнæ ку нæ адтайдæ,
уæд кизгæ нæ фæййервæзтайдæ. Ка загъта, мæ æркъиаг ку нæ
адтайдæ, уæд уотæ тагъд не ’рхъæртдтайанæ, ка ба уотæ зæгъуй,

мæ фæткъу ку н ’адтайдæ, уæд кизгæ нæ фæййервæзтайдæ, мæнæ
муддари кизгæ, зæгъгæ.
Йи кизги хæдзарвæндаг æма равзаргæ лæгтæ бадунцæ
тæрхони æма нæ хуæст кнунцæ, кизгай ке амонд æй, уобæл.
Ка зæгъдзæнæй, цума аци кизгæ ке амонд æй?
Амистол 10 бон, 1976 анз,
Радзурдта æй Осмæнти Таймураз,
Чиколайаг.
БИЦЦЕУ ÆМА БЕРÆГЪ
(АРГЪАУ)
Цардæй æма адтæй лæг æма уосæ. Уонæн ба адтæй еунæг
биццеу. Еу дзамани йе уосæ корун фæндæ искодта. Æ уарзон мадæ
ин рагъæн рæуæг æма губунæн хуарз фæндаггæгтæ уайтагъд
рацæттæ кодта. Лæгти изæд дæ фæндараст фæккæнæд, зæгъгæ,
ин загъта и мадæ.
Биццеу цæйбæрцæ фæццудæй? Ка ин ци зонуй. Еу дзамани
ба бахъæрдтæй æртæ фæндагемæ: еу над адтæй фидбилизи над,
иннæ рæствæндаги над, æртиккаг ба - берæгъи над.
Зæрдерис биццеу адтæй æма ниффæндæ кодта берæгъи
надбæл цæун, ци мин ракæндзæнæй йи тогдзух. Уой фагæ ма ку
нæ исон, уæд цæй уосгор дæн æз, зæгъгæ.
Цæуй, цæуй æма аллирдæмæ гъæуæйттæ кæнуй. Еу лигъз
будурмæ ку бахъæрдтæй, уæдта ибæл цæхгæрмæ æрбахизтæй
берæгъ. Æрæй уорæдта.
- Хуарз биццеу, ду уосгор цæуис, уой зонун, фал дæ фæрсун:
хуæргæ дæ кæнун æма дæ нур бахуæрон æви уосæ ку ’рхонай,
уæд?
- Мæнæ уосæ ку ’рхонон, уæд, - загъта биццеу.
Биццеу уосæ æрхудта. Фал си нæ иронх кодта йи берæгъи
дзубанди. Тарстæй, нур фæззиндзæнæй, уæд фæззиндзæнæй,

зæгъгæ. Уæд еу дзамани ба йи биццеу цæмæй тарстæй, йе
æцæгæйдæр æрцудæй. Дуар кадæр ниххуаста.
- Дуар цурддæр бакæнæ! - багъæр кодта берæгъ.
- Неци дин æй байгон кæндзинан! - радзурдта биццеу
берæгъмæ.
- Тагъд - тагъдæй æ уоси раримахста, æхуæдæгка
къæразгæбæл рагæпп кодта æма ледзунти фæцæй.
Берæгъ исмæстгун æй. Хæдзарæбæл берæ фæрразелæ -
базелæ кодта. Уæдта дуар æхсинун райдæдта. Байæхсидта йе
’мбæрцæ. Фæммедæг æй хæдзари. Берæгъ биццеуи райагорæ -
багорæ кæнуй æма некæми æма неци.
Æ, мæ къæхтæ, уæ рун бахуæрон! Сорун багъудæй аци
сайæгоййи. Æнæ баййафун ин нæййес, зæгъгæ. Æма йе ’взаг
рагæлста æ комæй, уотемæй æй соруй итигъд будурти, тар
гъæдти, арф кæмтти æма æнæзонгæ адæгтти.
Биццеу еу туппурмæ бахъæрдтæй æма æ фур фæлладæй
исдзурдта:
- Ох, æна, ци дин кодтон? Берæгъæн мæ цæмæн хуæрун
кæнис?!
Туппури фарс байгон æй, æма си рацудæй еу уосæ,
- Ох, æна, ку нæ загътайсæ, уæд дин ци адтайдæ, уой
адтайдæ, - загъта йи зæронд уосæ.
Силгоймаг фæстæмæ бацудæй туппури хурфæмæ æма рахаста
æнгурстеуæн æма æвзалу. Биццеумæ дзоруй:
- Берæгъ ку исхъæрта, уæд рагæлдзæ аци æвзалу æма
исковæ: - Æ хуцæуттæ, мæхе хуцæуттæ, ами уæхæн сугъдæ ци
исхуæца, æма ’йбæл цъеу - маргъ дæр тæхун куд нæ бафæраза,
зæгъгæ. Сугъдæ ниггупп ласдзæнæй. Берæгъ дæмæ æрбахæстæг
уодзæнæй. Сугъдæй ин цæуæн нæбал уодзæнæй, Ду ба ледзгæ
кæнæ. Цалинмæ берæгъ сугъди еувæрсти уайа, уæдмæ ба дин
бантæсдзæнæй дзæвгарæ райзолун.
Уой фæсте бабæй дæмæ ку бахæстæг уа, уæдта рагæлдздзæнæ
æнгурстеуæн æма исковдзæнæ: - Йæ, мæ кæнæг, мæ дарæг,
ами уæхæн хонх ци феста æма ’йбæл цъеу ратæхун дæр куд нæ

фæраза, зæгъгæ. Берæгъ зийнадæ кæндзæнæй хуæнхти еувæрсти
цæунмæ æма йи хонх цъасæ кæнунбæл фæууодзæнæй. Цалинмæ
хонх цъасæ кæна и хæран, уæдмæ дæ над цубур кæнæ.
Уосæ фæстæмæ бацудæй туппури хурфæмæ. Биццеу æвзалу
æма æнгурстауæни хæццæ æ тухæ, æ бонæй размæ ледзуй æма
ледзуй...
Уæд æй еу лигъз будури баййафта. Биццеу æвзалу рагæлста
æма искувта.
- Æ, хуцæуттæ, мæхе хуцау, ами уæхæн сугъдæ фестун кæнæ
æма ’йбæл цъеу-маргъæн ратæхæн дæр куд нæ уа!
Сугъд ниггупп ласта. Берæгъæн цæуæн нæбал адтæй æма
цалинмæ сугъди еувæрсти уадæй, уæдмæ биццеу æ над цубур
кодта.
Фал бабæй æй нæуæгæй бахæстæгутæ кодта йи берæгъ.
Йæ, мæ тæрегъæд дæ фæууа, а ба мæ еу рауæн æнцад ку нæбал
ниууадздзæнæй, зæгъгæ, гъенцъун кæнуй йи биццеу.
Уоси фæдзæхстмæ гæсгæ бабæй рагæлста æнгурстауæн æма
искувта:
- Йа, мæ кæнæг, мæ дарæг, берæгъ æма мæн æхсæн уæхæн
хонх ци феста æма ’йбæл цъеу ратæхун куд нæ фæраза.
Берæгъæй биццеуи æхсæн цъететæ æма нæзи гъæдæй
æмбæрзт даргъ хуæнхтæ фестадæй.
Берæгъ хонхи фахсбæл дзæвгарæ исуадæй, уæдта фæстæмæ
фæуурдуг кодта. Фæсхонх еуæрдæмæ фæууайидæ, уæдта
иннердæмæ. Æппунфæстаг хонхи кæронмæ ниррастæй. Биццеу
бабæй еу туппурмæ бахъæрдтæй. Туппурбæл æхе ниддæлгоммæ
кодта.
- Ох, æна, лæгъузæй дин цума ци кодтон? Берæгъæн мæ
цæмæн хуæрун кæнис? Мæ уод æскъунунмæ гъавуй, зæгъгæ,
загъта бабæй.
Байгон æй туппури фарс. Ра си хизтæй еу зæронд уосæ. Уосæн
кæрæй - кæронмæ æ мæгурбæнттæ æрдзурдта йи биццеу. Уæд
фæстæмæ бацудæй уосæ туппури хурфæмæ æма си рахаста æртæ
къерей æма еу æрдо. Биццеу даргъ надбæл ке бастонг æй, уомæ
гæсгæ си дууæ тагъд-тагъдæй рахуардта.

- Ка ’й зонуй, берæгъ дæ ку баййафа, уæд къере рантъохдзæнæ
æма зæгъдзæнæ:
- Хуцау, уæхæн хуарз мин ракæнæ æма ами дууæ куйи ци
феста. Уайтагъд æма Тухуаст. Дæ кувд æрцæудзæнæй. Уайтагъд
æма Тухуаст феррæстæ уодзæнæнцæ йи берæгъмæ. Берæгъ
фæттæрсдзæнæй æма æрсабур уодзæнæй. Уомæй фæстæмæ
Уайтагъд æма Тухуаст алкæддæр дæ хæццæ уодзæнæнцæ. Æрмæст
сæбæл дæ хуæст ба ма исуадзæ.
Уосæ дзурд ку фæцæй, уæд æхе разилдта туппур æрдæмæ æма
фæййаууон æй.
Биццеу фæннæхстæр æй. Æ тухæ - æ бонæй ледзуй. Уæд æй
еу афони бабæй берæгъ бахæстæгутæ кодта. И биццеу æ фур
азарæй цæун дæр хæзна нæбал фæразта.
Уæд æхе фæстæмæ фæззилдта æма æ къохтæ хæрдмæ исиста.
- У-у-у, Хуцау, уæхæн хуарз мин ракæнæ æма ами дууæ устур
куйи фестун кæнæ Уайтагъд æма Тухуаст, - лигъстæ кæнгæй,
искувта биццеу.
Уæд дин кæсуй æма уартæ дууæ устур куйи æрбауайуй.
Æрбахъæрдтæнцæ. Цийнæ кæнунцæ биццеубæл.
- Цийнæ кæнун дæр хуарз æй, фал уартæ йи æлгъистæ
æрбацæуй æма уæ лæгигъæдæ æма уæхуæдтæ. Мæ уод мин
æрдойæй нарæгдæр искодта. Ма мæ бауагътæ хуæрун. Йе мæбæл
уотæ раги исфæндæ кодта.
Уайтагъд æма Тухуаст феррæстæ ’нцæ берæгъмæ. Берæгъ
син сæ рахаститæмæ ку ’ркастæй, уæд син лигъстæгæнæг иссæй.
Куйтæ ниууагътонцæ берæгъи.
Бон баталингæ ’й. Биццеу кæсуй æма дони билæй рохси цъита
зиннуй.
Уоми, æвæццæгæн, цæрæг ес æма мæ мæлæт уоми ку уа,
уæддæр си æхсæвеуат кæндзæнæн, зæгъгæ, сагъæс гæнгæ цудæй.
Исхъæрдтæй йи рохсмæ. Кæсуй æма дин си хæдзарæ. Биццеу
бадзурдта хæдзарæмæ. Ра имæ цудæй зæронд уосæ. Биццеу
ниллигъстæ кодта уосæн, цæмæй ин фусун фæцайдæ. Уосæ ин
загъта:

- Ацал-ауал анзи æз æнæдзоргæ æмбалæй фæццардтæн. Зин,
хъæбæр зин мин æй. Кæд дин гæнæн ес, уæд мæ хæццæ цæрæ.
Биццеу æ куйти хæццæ уоми æрсабур æй æма алли бон дæр
цудæй цауæни.
Уæд берæгъ налат кæми нæй æма æхе исаразта. Бацудæй
зæронд уосæмæ æма ин уотæ зæгъуй:
- Тæрегъæд куд нæ дæ, ами дæ ниууадзуй æнæ дзорæг
æмбал. Фал дин, кæд æ зæрди хуарз ес, уæд дин Хъæсхъæтинæ
Хъæмилдай кæрцæ ку æрхæссидæ, уæд хуарз уидæ.
Биццеу Уайтагъд æма Тухуасти хæццæ фелвæстæй. Уосæмæ
кæсуй æма мæтъæлæй бадуй:
- Ци кæнис? Цæбæл мæтъæл дæ? - фæрсуй биццеу зæронд
уоси.
- Ами мæ æнæдзоргæ æмбалæй ду ниууадзис æма мæ зæрдæ
æрхун кæнуй, - загъта уосæ, - фал хуарз уидæ, ду мæнæн ку
æрхæссисæ Хъæсхъæтинæ Хъæмилдай кæрцæ, уæд.
Биццеу агорун райдæдта Хъæсхъæтинæ Хъæмилдай.
Фæстагмæ ин æ бæрæг райста: дууæ устур хонхи фулитау кæми
тохунцæ, уоми æй Хъæсхъæтинæ Хъæмилдай. Æ кæрцæ æ рази ’й,
зæгъгæ.
Биццеу Уайтагъд æма Тухуасти хæццæ бахъæрдтæй тохæг
хуæнхтæмæ. Сæ рази æрлæудтæй.
Исфæндæ кодта, дууæ хонхи кæрæдземæй ку рахецæн уонцæ,
уæд раскъæфдзинан еци кæрцæ, зæгъгæ. Лæудтæй аргъавд.
Дууæ хонхи рахецæн æнцæ. Биццеу Уайтагъд æма Тухуасти
хæццæ багæпп ласта. Куйтæ хуæнхтæбæл фæйнердæмæ
ниххуæстæнцæ, биццеу ба тагъд-тагъдæй рахаста Хъæсхъæтинæ
Хъæмилдай кæрцæ. Биццеу куддæр рахаста кæрцæ, уотæ
дууæ хонхи кæрæдзей ниррæуигътонцæ. Дууæ хонхей астæу
байзадæнцæ Уайтагъд æма Тухуаст. Бæргæ ма сæмæ фенгъæл
кастæй, фал нæбал разиндтæнцæ.
- Йа, мæ ервæзунгæнгутæ, куд ма уодзæнæн æнæ сумах, -
кудтæй еунæгæй биццеу.

Нæбал бавдиста уой адæбæл йи уосæмæ биццеу æхе. Æд
кæрцæ æрцудæй сæхемæ.
Берæгъ берæ фенгъæл кастæй биццеумæ, уæдта фур мæстæй
ниммардæй.
- Уой сумах ци нæ фæйдтайтæ, æндæр нез æма уæмæ æндæр
фуд рун ма ’рцæуæд, нанай кæркитæ, - загъта Делетхъæз зонгæ
сабийтæн.
1930 анз, Дур-Дур,
ÆВДАДЗИ ХУАСÆ
(АРГЪАУ)
Кæддæр еу устур гъæуи цардæй лæг æма уосæ. Адтæй син
æртæ фурти: Гадо, Гадзо æма Габо. Косæг фонсæн сæмæ адтæй
æфсæ бæх. Худтонцæ ’й Тæппкъах. Цæмæ?.. Æ рахес раззаг къах
сахъат адтæй - æ фадигъоли уедæгтæй сæ еу раги фæссахъат æй.
Тæппкъах цæугæй уæлдай тъæпп кодта. Уартæ иннæ синхи ку
цæуидæ, уæддæр игъустæй æ къахи тъæпп.
Тæппкъах алли анз дæр задæй байраг.
Еу уалдзæг ба байрагбæл дууæ мæйи ку рацудæй, уæд
Тъæппкъах фæтталæу æй æма ниммардæй. Байраг седзæрæй
байзадæй. Æхсæвæ дæр æма бонæ дæр уаста æма уаста. Агурдта
æ мади. Æнсувæрти кæстæр Габо байраги размæ бацæуидæ
æма æ тæрегъæдмæ кæун райдаидæ. Ахæссунвæндæ дæр ибæл
ракæнидæ, фал нæ кумдта, Бонæй - бонмæ фудхузæй - фудхуздæр
кодта. Габо байрагæн æ ном дæр равардта - Æрвгæ.
Сæумæ раги рацæуидæ æ размæ Габо. Лигъстæ кæнун ин
райдаидæ.
- Æрвгæ, уа, Æрвгæ, æз дæ берæ уарзун. Мæнæ дин кæрдзин
рахастон. Рахуæрæ. Нур дæ уод цæбæл хуæцуй?! .
Сабургай æй стойни къуммæ бакодта. Æрæй ахæста. Æ фудхуз
рагъ, æ дæллагхъуртæ ин фæлмæн сæрфтитæ кæнуй. Кæрдзини

къæбæр ин æ къембуртæмæ бахæссуй, кæд си исахуадидæ æма
кæрдзин хуæрунбæл фæййахур уидæ, зæгъгæ.
Байраг исахуста кæрдзин. Æвæдзи имæ адгин фæккастæй.
Сабургай хуæрун райдæдта фæлмæн кæрдзин. Куддæр
фæззиннидæ Габо, уотæ имæ Æрвгæ сабургай æхе æрбаласидæ.
Байраг æхебæл фæххуæстæй. Æрмæст Габойæй æндæр æхемæ
хæстæг неке уагъта. Æ аккаг гæрзин дзуларæ ин ’скодта. Æ
фæдбæл æй раласидæ.
Хури фарсæй мухцурæй сауæдонæ уадæй. Æрвгæ æхцулæй æ
билтæ æрæвæридæ æма дон ниуазунбæл фæууидæ. Габо ба имæ
нидæн скъот бакæнидæ, уомæ тагъд ма кæнæ, цæйбæрцæ дæ
гъæуй, уой борцæ баниуазæ, Болай сауæдонæ адгин æй, зæгъгæ.
Габо фиййауæй ку ’рцæуидæ: æ дзурд ин Æрвгæ ку райгъосидæ,
уæд æваст гъæрæй уасунбæл фæууидæ. Кæрдзини хæццæ Габо
Æрвги сæргъи балæууидæ. Фиццаг æй æ хъури ракæнидæ, уæдта
ин кæрдзин февæридæ.
Æрвгæбæл æртæ анзи ку рацудæй, уæд ибæл фиццаг хатт
саргъ исæвардта. Фиццаг æй уæгъдæ рацо-бацо кæнун кодта,
уæдта ибæл кæми еу биццеу рабадун кæнидæ, кæми ба инней.
Уæрдуни цæунбæл дæр æй исахур кодтонцæ. Дессаги хуарз
ахъæл æма хъаурæгин хайуан разиндтæй. Æ уаргъ некæд некæми
ниууагъта. Адæм ин дес кодтонцæ æ рахæститæбæл.
Дууæ хестæр æнсувæремæн уоститæ адтæй. Габойæн ба нур
фæндæ кæнунцæ еци гъуддаг бакæнунмæ. Мæнæ сæхе гъæуи,
уæхæн киндздзон кизгæ неке ее. Ка хæстæг æй, ка бабæй сæ
зæрдæмæ нæ цæуй. Иннæ гъæути дæр хеуонти рафæрсæ -
бафæрсæ кæнунцæ.
Еу бон ба Æрвги баефтигътонцæ æма ранæхстæр æнцæ. Цæун
сæ гъудæй æртæ гъæуей сæрти. Дуккаг гъæумæ ку бахъæрдтæнцæ,
уæд дин кæсунцæ æма нихæси дзæвгарæ нæлгоймæгти къуар: ка
бадуй, ка ба лæууй. Габо уæрдунæй æргæпп ласта, Гадо ба син
арфæ ракодта, уæ бон хуарз, фæрнгун гъæубæстæ, зæгъгæ, син
загъта, æ ходæ исесгæй.
Нихæси бадæг хестæртæй ин еу райарфæ кодта.

Уæд дин лæугæ ка кодта, уонæй еу, Къæндзæг æй худтонцæ, æ
арми тъæпæнтæ кæрæдзебæл никъуæрдта æма еу фудхуз лæгмæ
дзоруй:
- Мæнæ дессаг, йе ба дин - Æргъеу! Нæбал æй гъуди кæнис?!
Æхе къахæй нæмæ æрцудæй!
- Нивæ куд нæййес, нивæ, - фæрраст æй Æргъеу, -
Никколаистæн, йе мæн ку адтайдæ, уæд æй цæстинондæр нæ
фæккодтайнæ.
- Æрлæууетæ! Æрæлууетæ! - бæлццæнтти фæдбæл фæрраст
уогæй, гъæр кодта Къæндзæги мади ’ рвадæ.
- Ци ’й! Ци хабар æй?! - тингунæй исдзурдта Гадзо. -
Цæмæннæ нæ уагъта нæ надбæл?!
- Мæ бæх мин исуагътæ æма уæ над даретæ, кумæ цотæ,
уордæмæ! - Æрвги размæ цæхгæр лæуд фæккæнгæй, гъæр кодта
Къæндзæг.
Фиццаг сæ йи æнсувæртæ гириз кæнун æнгъæл адтæнцæ.
Ами зустæй багæнæн неци ес, лигъзласæ кæнун гъæуй,
зæгъгæ, сагъæс кодтонцæ сæрбонзонгæ æнсувæртæ.
Къæндзæги хеуонтæ æма лимæнтæ æрæмбурдæнцæ.
- Æз мæ бæхи фæдбæл берæ фæххаттæн! Мæ маст мæ хурфи
нæбал цудæй! Ба уи æруагæс уæд, уæхæн нифс адтæй æма, мæ
бæх кæмæ иссерон, уой мин æнæ рамарун нæййес, зæгъгæ.
Нур кæсетæ, мæнæ æхуæдæг мæ дуармæ æрфестæг кодта! Табу
хуцауæн! Æвæдзи, арæзт æнцæ еугур гъуддæгтæ дæр! - загъта
Къæндзæг.
- Къæндзæг! Ци даргъ хæссис дæ таурæхътæ?! Бæх уæгъдæ
кæнæ, сæ уæрдун ба ардигæй ракуйти кæнæнтæ къæрнихтæ! -
багæлста æ дзурд Къæндзæги æнсувæр Æзгули.
- Нæннæ, уотæ уæгъдæгæнгæ нæй. Нæ бæх Тъæппкъахи
бæдолæ ’й, Мæнæ Æрвгæ ку райгурдæй, уæд æ мадæ фæтталæу
æй. Нæ коми комидзагæй æй исхастан. Фæццотæ нæ гъæумæ,
бафæрсетæ тæккæ кæронггаги дæр. Кæд мæнгæттæ дзорæн, уæд
сумах фæууæд хайуан.
Уæд хестæртæй еу бацудæй сæ размæ æма син уотæ зæгъуй:

- Бæх ке æй, йе æнцон бæрæггæнæн æй. Уартæ уæ гъаст
Татæймæ бахæссетæ. Е курухон, зонæнгин лæг æй æма уæ
радæсни кæндзæнæй. Сумах райвазæ-байвазæй уæ гъуддаг нæ
ниллух кæндзинайтæ!
- Арази, - загътонцæ бæлццæнттæ.
- Фæууæд! - загъта Къæндзæг дæр.
Бацудæнцæ цуппаремæй Татæймæ.
Къæндзæг фæццурдæй æма тагъд-тагъдæй радзурдта æ
хабæрттæ.
Гадо дæр лæмбунæг æркодта Æрвги хабæрттæ. Татæй
дзæвгарæ гъосæй ралæудтæй, уæдта син уотæ зæгъуй, тургъæмæ
рацотæ, зæгъгæ. Ку уæмæ радзорон, уæдта æрбацæудзинайтæ
медæмæ.
Бæлццæнттæ æма Къæндзæг тургъæмæ рахизтæнцæ.
Татæй гъæунги цæуæг лæхъуæнмæ радзурдта, медæмæ
рацæуай, гъæуис мæ, зæгъгæ. Лæхъуæн Татæйи фæдбæл
хæдзарæмæ бацудæй.
Минкъий гъæдин къæндонæй Татæй исиста æнгозæ æма
лæхъуæнæн уотæ зæгъуй:
- Мæнæ дин аци æнгозæ дæ дæлагис ниввæрдзæнæн. Федар
ибæл хуæцæ, хаун æй ма æруадзæ. Æз, уæртæ тургъи ка лæууй, уони
æрбакæндзæнæн æма сæ фæрсдзæнæн. Дзурд æнгозæ, зæгъгæ, си
еске цъухæй ку исхауа, уæд дæ цонг хæрдмæ исесдзæнæ. Æнгозæ
зæнхæмæ æрхаудзæнæй. Уæд ду уæгъдæ уодзæнæ,
Татæй ниввардта æнгозæ лæхъуæни дæлагиси. Æрбакодта
Кæндзæг æма бæлццæнтти æма син уотæ зæгъуй:
- Мæнæ аци лæхъуæни дæлагиси ци ес, уой ка базона, бæх
уой уодзæнæй.
- Зæгъай, Къæндзæг, ци ее лæхъуæни дæлагис? - фæрсуй
Татæй.
- Нæ зонун. Нæ зæгъдзæнæн, - загъта Къæндзæг.
- Зæгъай ду, хестæр дæ, æнгъæлдæн, - Татæй е ’ргом Гадомæ
раздахта.
- Тумбул æй, - сабургай загъта Гадо.

- Зæгъай, айæ уотæ зæгъуй, тумбул æй, зæгъгæ. Ду ба ци
зæгъдзæнæ?! - фæрсуй Татæй.
Къæндзæг нийнæфтæй æма загъта:
- Æнæ фæууингæй мæ бон неци зæгъун æй.
- Мадта ду ба ци зæгъдзæнæ? - дуккаг хестæр æнсувæрмæ
дзоруй Татæй. - Де ’нсувæр зæгъуй, тумбул æй, зæгъгæ.
- Кæд тумбул æй, уæд хъæбæр æй! - гъæрæй загъта Гадзо.
- Фæстаг хатт ма дæ фæрсун. Анæй еу загъта, тумбул æй,
зæгъгæ, иннæ ба зæгъуй, хъæбæр æй, зæгъгæ. Ци ее лæхъуæни
дæлагис?!
- Бæх мæ бæх æй, дæлуагистæн ба æз неци зонун. Кæд дæхе
растхæссæг кæнис, уæд мин мае бæх мæ къохæй ма схъæтæг
кæнæ, - зустæй загъта Къæндзæг.
- Уæддæр ма дæ фæрсгæ кæнун: ци ее мæнæ лæхъуæни
дæлуагис? - фæстаг фарст ма бакодта Татæй Къæндзæги.
- Нæ зонун! - фæттуркк кодта Къæндзæг.
- Зæгъай, ци ее лæхъуæни дæлуагис! - Татæй бафарста
æнсувæрти кæстæр Габой.
Габо арф ниссагъæс кодта. Дзæвгарæ гъосæй ралæудтæй,
уæдта нифсхастæй загъта:
- Кæд тумбул æй, кæд хъæбæр æй, уæд е æнгозæ ’й.
Лæхъуæн æ цонг хæрдмæ исиста, æма æнгозæ зæнхæмæ
æрхаудтæй.
- Æвдадзи хуасæ дæр амонд адтæй. Исесæ ’й. Маке къохмæ
’й радтæ, Уалдзæг æрхонæ бийнойнаг. Ци бон æрхонай, еци бон
æй уæ тургъи ниййаразæ. Исбæласæ уодзæнæй, æнгозтæ ибæл
зайун райдайдзæнæй. Æнгозтæ æвдадзи хуасæ уодзæнæнцæ.
Адзалæй нæ ервæзун кæндзæнæнцæ, уомæй дæлæмæ ба алли
нез дæр исафдзæнæнцæ. Æрмæст æй цæсти гагуйау багъæуай
кæнтæ. Хайуан дæр уæхе хайуан æй æма фæндараст фæууотæ уæ
балций. Иссеретæ хуарз амонд. Фудæмбæлæгæй хизт уотæ.
- Къæндзæг, ду ба къæндзæги миутæй дæ хæдзарæ не
сараздзæнæ. Е лæгдзийнадæ нæй.
Татæй куд загъта, уотæ разиндтæй æнгозæ - æвдадзи хуасæ.

ГИДАННÆ
(АРГЪАУ)
Цардæнцæ æма адтæнцæ еу мæгур лæг æма уосæ. Цæуæт
син не ’сæнтæстæй. Гъенцъунгæнгæ, сæ царди фулдæр рæстæг
æрвистонцæ сæ кауин къæси.
Еу хатт лæг дзоруй æ уосæмæ æнкъардæй:
- Сабийтæ нин не ’сæнтæстæй, хæстæг, къабазæ нин нæййес,
зæрдæдаргæ лимæнæй дæр а гъæубæсти иливд ан. Цæй æма
амондагор нæхе райсæн идард бæстæмæ.
Сæ бузгъуртæ сæ кауин къæси ниууагътонцæ æма рараст
æнцæ сæ идард балций.
Берæ фæццудæнцæ æма минкъий фæццудæнцæ, ка син ци
зонуй. Æппунфæстаг бафтудæнцæ арф гъæдæмæ. Гъæди хурфи
цæунцæ ’ма цæунцæ, Гъæуæйттæ кæнунцæ фæйнерæдæмæ:
адæймаг нæ, фал мæргътæй уæлдай неци уинунцæ. Фур фæлладæй
сæ цъухæй дзурд нæбал хаудтæй. Еу ставд бæласи буни сæхе
æруагътонцæ. Лæг гъæуæйттæ кæнуй, даргъдæр бæласæ агоруй.
Даргъдæр имæ ци бæласæ фæккастæй, уой цонгмæ ислæстæй
зинтæй. Кæсуй, фæлгæсуй аллирдæмæ. Идарди бафеппайдта
хъуæцæ.
- Уоми цæргутæ ес, æвæццæгæн, - расагъæс кодта, -
махæн фæндон цард на ’дтæй æма нин, æвæдзи, нæ уодзæнæй,
фал дуйней кæд нæма фесавдæй, кæдимайдима еу хуæрзæрдæ
адæймаг ескæми разиннидæ æма нæ уæддæр ихуæрсти райсидæ.
Хъуæцæ кæцæй зиндтæй, уордæмæ рараст æнцæ. Цудæнцæ,
цудæнцæ æма æрæги-дурæги ба рахизтæнцæ еу урухлигъз будурмæ.
Кæсунцæ æма дин будури астæу устур хæдзарæ æрттевæнтæ калуй.
Тургъæмæ кæститæ кæнунцæ æма си еу æзмæлæг ба нæййес.
Зилдæгæй сабур æма ревæд, Лæг хæдзарæмæ гъæр кæнун æвзаруй.
Æндæмæ кæсæг сæмæ неке ес. Цидæр адтæй, хæдзари хурфæмæ
сабургай бацудæнцæ. Кæсунцæ æма дин хуссæни еу уосæ хъанæй
лæууй. Сæйгæ кæнуй, кæсæг ба имæ нæ.

Лæг æма уосæ хатир ракурдтонцæ сæйгæ силгоймагæй,
цæмæй сæ хæдзари бауагътайдæ æхсæвеуат æркæнун.
Сæйгæ син сæ курдиадæ исæнхæст кодта. Æнæзонгæ
бæлццæнттæ ами сæ фæллад исуагътонцæ. Сæ зæрдæмæ
фæццудæй сæ фусун.
Дуккаг бон лæг æма уосæ сæйгæ силгоймагæн ниллигъстæ
кодтонцæ, цæмæй сæ æхемæ райстайдæ ихуæрсти. Зæрдæ ин
æвардтонцæ, æ алли дзурд дæр ин ке æнхæст кодтайонцæ, уой.
Фусун исарази æй, иуазгути курдиадæ банхæст кæнунбæл.
Цидæриддæр син загъта, уой æнхæст кодтонцæ.
Рацудæй цалдæр къуæрей. Сæйгæ нæ рæвдзæ кодта. Мæйи
фæсте ба сæйгæ фæфуддæр æй. Рацудæй анз, æма сæйгæ тухстæй-
тухстдæр цæугæ цудæй. Гъудæй сæйгæмæ æвæллайгæй кæсун æд
æхсæвæ æма æдæбонæ.
Æппунфæстаг багъигæ æнцæ лæг æма уосæ. Сæйгæн марг
бадардтонцæ, æ мулк, æ циййес ба ин сæхе бакодтонцæ.
Гъæздугæй цæрунтæ ниййагайдтонцæ. Нецæбæл тухстæнцæ.
Æрмæст син зæнæг ке на ’дтæй, йе ба син сæ зæрдитæ æвдирзта.
Уотемæй сæбæл берæ æнæдзоргæ изæртæ раевгъудæй.
Еухатт сæмæ изæрæй еу цауæйнæнтти къуар æрфусун кодта.
Иуазæгуати фусунтæ хуарз байуазæг кодтонцæ. Æрмæст
цæбæл тухстæнцæ, уой дæр загътонцæ.
- Махмæ мулк бæргæ ес. Нæ равналæнтæ, Хуцауи лæварæй,
бæргæ хуарз æнцæ, фал мах æнамонд ан, зæнæг нин ке нæййес,
уомæй. Цæстуарзон иуазгутæмæ еу зæронд лæг разиндтæй. Е син
байамудта зæнæг кæнуни хуасæ.
Уайтагъд бауæззау æй йи уосæ. Фараст мæйей фæсте ба син
райгурдæй кизгæ. Кæд иннæ сабийтæ ирæзтæнцæ афæйгай, уæд
аци кизгæ ба сахатгай ирæзтæй. Æвæдзи, æгас дуйнетæбæл уæхæн
рæсугъд нæма исæнтæстæй. Авд анземæ, дан, æ тæккæ рæсугъди
тæмæни адтæй. Кизгæн æ ном хундтæй Гиданнæ.
Уомæ дессаги фæрдгутæ адтæй. Æ хъурбæл сæ ку æркæнидæ
æма ку нихходидæ, уæд æ цъухæй калдæй сурх дидингути

цоппæлттæ, хатгай ку никкæуидæ, уæдта æ цæстисугтæ
фестиуонцæ æрттевагæ хъазар дортæ.
Къуар анзей фæсте рамардæй æ ниййерæг мадæ. Гиданнæ
байзадæй еунæгæй æ фиди хæццæ. Гиданни фидæ æрхудта дуккаг
уосæ. Дуккаг уосæй ин исæнтæстæй дууæ кизги æма еунæг
лæхъуæн, Фиди уосæ нæ бауарзта Гиданни. Алли бон - æлгъетгæ,
нæмгæ. Уидæ уæхæн рæстæг дæр, æма фиди уосæ седзæр Гиданни
хæдзари æ дзиккотæй раласæ - баласæ кæнун райдаидæ. Къæбæр
хуæрун ин нæ уагъта, косун ин кодта, æхе цæуæти ба къæсибадæг
ахур кодта. Уæддæр Гиданнæ рæсугъдæй - рæсугъддæр кодта.
Уосгор лæхъуæнти деси æфтудтонцæ æ ходгæ билтæ, æ сау
цæститæ, æ гурведауцæ.
Фидиуосæ соцъа кодта æ лæги кизгæмæ. Гиданнæ рæсугъддæр
ке адтæй æ цæуæтæй, йе ин æ зæрдæ æвдирзта æма тохæнæй
мардæй. Гиданни æгадæбæл алцæмæйдæр архайдта: æрвиста æй
кæми гъонгæс, кæми ба фиййау. Хорбони итауæнгæс уидæ, уарун
бони ба - фонсгæс.
Гиданнæ хъæбæр разæнгардæй цудæй фонсгæс, уомæн æма
уæд бауолæфидæ æнахъæл фидиуоси æлгъиститæй.
Еухатт кæми адтæй, уоми Гиданнæ раскъардта фоне гъæди
къохмæ. Фоне гъæди хурфи хезунцæ, æхуæдæг ба сагъæси
бафтудæй. Æ цæститæбæл рагъазтонцæ æ амондгун сабийи
бонтæ, мади адгин рæвдуд, фæстагмæ ба фиди уоси æфхуæрæн
миутæ. Æ зæрдæ нецæмæ рохс кодта æма тухстæй.
Уæззау уагъд æркодта æ сæр æ реумæ æма хæкъурццæй кæун
райдæдта. Фæстагмæ æ кæун гъарæнгæмæ рахизтæй.
Æ кæунмæ фоне сæ хезун ниууагътонцæ. Нур аци гъæди еу хани
фурт цауæн кодта. Æрæги-дурæги цауæйнонмæ байгъустæнцæ
Гиданни кæун æма гъарæнгæ.
Деси бафтудæй хани фурт, æрмæтъæлæй æ зæрдæ.
- Нур аци гъæди уотæ рæсугъд æма уотæ æнкъардæй ка
заруй? - цауæйнон сагъæси бафтудæй. Лæхъуæн хæстæг æхе
баласта Гиданнæмæ. Куддæр рауидта кизги, уотæ æрлæудтæй, æ
цæститæ си ратонун нæбал фæразта.

- Табу хуцауæн, мæнæ тæмæс! - исдзурдта йи хани фурт.
Лæхъуæн æ цæститæбæл нæбал æууæндтæй. Æ цæститæ
фехгæнидæ, уæдта сæ фегон кæнидæ, кæсуй: - кизгæ фиццагау
бадуй бæласи буни, заруй æма кæуй. Гиданнæ нæ балæдæрдтæй,
хани фурт имæ кутемæй æрбахæстæг æй, уой. Гиданнæ еугурдæр
æ зини уацари бафтудæй æма, æ цæститæ æ къохтæй нимбæрзгæй,
кудтæй æнæ банцайгæй.
Хани фурт æхе нæбал ниууорæдта æма сабургай рацудæй
æрдозæмæ. Бацудæй кизгæмæ, салам ин равардта. Фæттарстæй
йи кизгæ æма фестадæй. Æ гъæбеси æ цæстисугтæй ци хъазар
æрттевагæ дортæ фестадæй, етæ гæр -гæрæй æркалдæнцæ
зæнхæмæ.
Устур деси бацудæй хани фурт. Кизги дарæс - скъудтæ æма
фæгъзитæ, æ думæггæгутæй ба кæлуй хъазар æрттевагæ дортæ.
Гиданнæ фефсæрми æй, ниссурх æй. Æ игон бауæр æхгæнунбæл
зир - зиргæнгæ архайуй.
- Мадта нур айæ фун æй, - расагъæси æй йи цауæйнон
лæхъуæн, - зæгъай, ка дæ ду, адæймаг æви сайтан?
Æ мæгурбæнттæ Гиданнæ кæрæй-кæронмæ фæдздзурдта.
Хани фурти зæрдæ Гиданнæмæ фехсайдта æма ин æ зæрдиуаг
балæдæрун кодта.
- Дзæгъæли искодтай дæ зæрди мæнæн бунат. Æз мæгур æма
æфхуæрд седзæр дæн, ду ба - гъæздуг хани фурт дæ. Ниууадзæ
мæ, махмæ еудзинадæй неци ес. Уайтагъд дæр дин цæсти синдзæ
фестдзæнæн æма уæд æфхуæрд, æвдузтæй ци фæууодзинан.
Мæнæн мæхе маруни æндæр хуасæ нæбал уодзæнæй, - загъта
Гиданнæ æнкъардæй.
- Дæубæл æ зæрдæ ка раййева, уомæн Хуцау тæрхонгæнæг
фæууæд. Хуцау мин бони рохс мабал фæууинун кæнæд, мæ зæрдæ
æндæр силгоймагмæ ци бон фехсайа æма дæу ци бон исæгадæ
кæнон, еци бон, - ард бахуардта хани фурт.
Гиданнæ дзæвгарæ гъосæй ралæудтæй, уæдта загъта:
- Æууæндун дæбæл. Арази, ду ци зæгъис, уобæл, фал дæ
раздæр бафæрсун гъæуй мæ мадæ æма мæ фиди.

Хани фурт æ мийнæвæртти хæццæ бацудæй Гиданни фидæмæ.
Мийнæвæртти хестæр балæдæрун кодта хабар.
Фидиуосæ куддæр базудта, Гиданни хани рæсугъд лæхъуæн
коруй, уæд æ фур соцъайæй дзорунгъон нецибал иссæй. Дзæгъæл
рауа-бауабæл фæцæй.
Исарази æй фидæ Гиданни хани фуртæн раттунбæл. Ба ин
лæдæрун кодта:
- Абонæй фæстæмæ цуппæрæймаг хуцаубон дæ киндзæ
фæххонæ.
Фиди уосæ сагъæси бафтудæй, нур аци æвгæрдтуйнагæй
кутемæй фæййервæзон бунтондæр, зæгъгæ. Кутемæй бакæнон
Гиданни бæсти хани фурти къохи мæ кæстæр кизги. Кенгес
кодта æхсæвæ дæр æма бонæ дæр. Æрмæст æй еунæг гъуддаг
гъигæ дардта: æ кизгуттæй еунæгемæн дæр уæхæн конд æма
уиндæ на ’дтæй. Берæ фæссагъæс кодта, уæдта фудзæрдæ фиди
уосæ ами дæр иссирдта амал. Сосæггай еу хингæнæг уоси хæццæ
бадзубанди кодта, Гиданни цæститæ раесæ æма сæ мæ кæстæр
кизгæбæл ниссадзæ, зæгъгæ. Курмæ Гиданни ба сау гъæди арфи
дзæгъæли ниууадзæ, е ба ’й сирдтæ бахуæронцæ. Хингæнæг
æцæг уотæ бакодта. Гиданни фидæ идард балций адтæй æма аци
дагъитъайлаг гъуддагæн неци зудта. Хани фурти киндзхонтæ
æрбацудæнцæ цуппæрæймаг хуцаубони Гиданни хонунмæ æма
Гиданни бæсти фæххудтонцæ уоси кæстæр кизги. Цæмæй зудта
хани фурт, ци бæллах æрцудæй, уой.
Нур Гиданнæ, мæгур æ бон, бадуй гъæди æма кæуй, дзиназуй,
ци фæууа, уой нæбал зонуй.
Уæд дин, æвеппайди, ку фæззиннидæ еу зæронд лæг. И зæронд
лæг цардæй уоми хæстæгдæр гъæуи. Алли бон дæр æ бæхбæл
уæрдуни ласта сог гъæумæ æма сæ уæйæ кодта. Уомæй адтæй æ
цард. Нурдæр бабæй мæнæ согмæ æрбацудæй. Æрæги-дурæги
æригъуста кизги кæун æма дзиназун. Зæронд лæг Гиданни кæун
кæцæй цудæй, уордæмæ æ них исаразта. Кæсуй æма дин еу курмæ
кизгæ бæласи буни бадуй æма хæкъурццæй кæуй. Æ аллифарс
ба дзæвгарæ æрттевагæ дортæ. Гъæддзау сæ рамбурд кодта.

Кизги æ хæццæ рахудта æма æрбацудæй æ хæдзарæмæ. Зæронд
лæг уæдæй фæстæмæ сог кæнунбæл æ ургтæ нæбал æфтудта.
Кизги рази æмбурд кодта и хъазар æрттевагæ дортæ, ласта сæ
хани гъæумæ. Уæйæ сæ кодта æма æ хæдзари риуæ бæзгинæй-
бæзгиндæр цудæй. Мæгур Гиданни æхе кизги хузæн гъуд кодта.
Гиданнæн ци гæнæн адтæй? Ниббухстæй и уæззау гъуддагæн æма
æрсабурæй.
Еу кæми адтæй уоми æ рази цъеугун карк æма уасæнгæ
ниттарæй - тармæ æнцæ. Сæ дæрæгъдзæгаймæ Гиданни зæрдæ
байгъæлдзæг æй æма æ зæрди арфæй ниххудтæй. Æ цъухæй
нигъзалдæй рæсугъд деденгутæ. Зæронд лæг деси, тæмæси
бацудæй, ауæхæн мæ цæргæ цæрæн бæнтти ку некæд ма
фæууидтон, зæгъгæ.
- Баба, хатир ди корун, хъæбæр хатир. Кæд дин зин нæй, уæд
мæнæ аци деденæг фæххæссæ хани фуртмæ æма ин уотæ зæгъæ,
мæнæ дин еу курмæ кизгæ деденæг æрбарвиста...Æрмæст аци
деденæги бæсти ба дин, зæгъгæ, дæ уоси цæститæ коруй, - загъта
Гиданнæ æ ервæзунгæнæг зæронд лæгæн.
Зæронд нæлæстæг деденæг райста æма æнæдзебæлæй
фæрраст æй, Хуцау, дуйней рохс фæууинун кæнæ аци сахи
рæсугъдæн, зæгъгæ.
- Хани зæрдæдарæн, фарнæ дæмæ бадзорæд. Мæнæ дин аци
деденæг æрбарвиста еу рæсугъд курмæ кизгæ. Гъе, фал дин коруй
дæ уоси цæститæ, - игъæлдзæгæй загъта зæронд лæг.
Хани фурт балæдæрдтæй хабар æма йи зæрондæн загъта,
цæмæй курмæ кизги уордæмæ æрбакодтайдæ, уой.
Зæронд нæлгоймагæн æ къахи буни гъæмпи халæ нæбал
састæй. Уайтагъд æрбахъæртун кодта Гиданни хани фуртмæ. Хани
фурт базудта æ уоси. Æ фур мæстæй æ цæститæ ратартæнцæ.
Фездахтæй æма Гиданнæн æ цæститæ фелваста æма сæ сæ бунати
расагъта. Фиди уоси æма ин æ кизги ба синдзин арти басодзун
кодта.
Фудгæнæги фæстаг исæвдмæ цæуй.
Никкола 1946 анз, Дур-Дур

ДУУÆ СЕДЗÆРИ
(АРГЪАУ)
Раги еу урух коми цардæй гъæу. Гъæуи цæргутæ кодтонцæ
тиллæги æма фонси куст. Сæ гомтæ æма сæ гуратæ афæдзи-
афæймæ идзагæй лæудтæнцæ, фæхсти ба сæ фонси дзогтæ
ивулæнтæ кодтонцæ. Гъæу æхе фæйнердæмæ ивазта. Цубур
дзубандийæй, цард сæмæ æ медбилти худтæй.
Уæд сæбæл еу дзамани ба фуд рæстæг никкодта. Хор
басугъта фæхстæ, лæнцитæ æма адæгтæ. Бæлæстæ тала нæбал
æфтудтонцæ. Кæрдæг нæбал задæй. Сауæдæнттæ байсустæнцæ.
Цъеу-маргъ нæбал тахтæй сæ бæстæбæл. Сæ фоне фæццæгъдуни
æнцæ. Адæм сабургай фæммардæнцæ. Фæстаг цæрæгбæл кæуæг
дæр нæбал адтæй.
Æрмæст ма си байзадæй дууæ седзæр биццеуи. Етæ сæхе
райстонцæ идард бæстæмæ. Еу гъæуи æрæнцадæнцæ мæгур
седзæргæс уосæмæ. Еци силгоймаг сæ гъуд кодта æхе цæуæти
хузæн. Ислæхъуæнтæ æнцæ Ахъо æма Дехъо.
Сæрдæ адтæй - дзæбæх рæстæг. Хуасæ кæрдуни адтæнцæ йи
дууæ цæхæрцæстæ лæхъуæни. Рауолæфæн, зæгъгæ, еу туппурбæл
исбадтæнцæ æма син дзубанди радаргъæй, аци дуйнебæл ци хузи
цард хуæздæр æй - фæливд æма хæранæй æви раст æма дæхе
кæдзос фæллойнæй, зæгъгæ.
Ахъо лæудтæй адæймагæн æнцон цæрæн уодзæнæй,
мæнгард æма хæран ку уа, уæд, уой фарс. Дехъо бабæй æ
бицъинæг æскъудта, рæстдзийнадæй, фæллойнæ кæнунæй æма
цæстуарзонæй хуæздæр неци ес а-зæнхæбæл, зæгъгæ.
Алке дæр си æ гъудибæл лæудтæй федарæй. Æппунфæстаг
загътонцæ, цæй адæми бафæрсæн, зæгъгæ. Æ фарс фулдæр адæм
кæмæн фæууонцæ, йе инней цæститæ искъахæд. Гъе уотæ бадзурд
кодтонцæ.
Кадæр сæбæл æмбалдæй, уой фарстонцæ. Рацæй-рагъæр æй
æма дин Ахъой фарс ка радзурдта, етæ фулдæр разиндтæнцæ.

Дехъо ниссагъæс кодта, æ мæнæ дессаг, хуæздæр æй мæнгард
æма хæрани цард?! .
Ахъо бацудæй æма Дехъой цæститæ искъахта, уотæ дзурдгонд
адтан, зæгъгæ.
Бакурмæ ’й, мæгур æ бон, Дехъо. Рæсугъд, хорбон дæр ин
мæйдар æхсæви хузæн иссæй, Æ хози æмпулгæ цудæй.
Фæстагмæ бæласи бузукъийæй æхецæн гъесин фæндур
искæнун кодта еу къохгин лæгæн. Хуарз фæццалх æй кафуни
цæгъдтитæ æма кадæнгитæ кæнунбæл. Бадтæй æма цагъта
фæсевæдæн. Е ’нгæрттæ хæпполти хаудтæнцæ, е ба сæмæ хицæй
мардæй.
Еу бон нихæси бадуй синхи зæрæндти хæццæ æма син, æ
райгурæн гъæубæстæбæл ци кадæнгæ искодта, уой цагъта æма
æнкъард хъурæй зардта.
Уæд сæ рæзти еу бæхгин æрбацудæй, æма зæрæндтæй еу уотæ
зæгъуй:
- Аци бæлццони бæх ци нард æй. Æ гъун куд æрттевæнтæ
калуй! ..
- Тобæ æстъафирилла, ци рæсугъд бæх æй, ци! - Дехъо,
баходæзмолæ кæнгæй, загъта.
Бæхи нарддзийнадæбæл ка дес кодта, е æхе фæззилдта
Дехъомæ:
- Бæхи уингæ ку нæ кæнис, уæд ибæл ци дес кæнис?!
- Дæ бундор низзилдæй, дæ бундор. Фоне уæд, хайуан уæд,
цубур дзубандийæй, æгомуг фоне нард ку уа, уæд рæсугъд фæууй,
рæсугъд, - дзорæги æ фæндурæй басхуайгæй, загъта Дехъо.
Гъе уотæ Дехъо æ рæстæг æрвиста.
Фæззæг адтæй æма Дехъой биццеутæ сæ хæццæ æхсæрæмæ
гъæдæмæ ракодтонцæ. Уайтагъд пихсбуни хъал биццеутæ
фæппурх æнцæ, Дехъой ба еунæгæй фæууагътонцæ. Дехъо
берæ фæххизта биццеути. Æрæгиау ба сæмæ гъæр кæнун дæр
равзаридæ. Уæддæр нæ зиндтæнцæ. Сагъæси бацудæй, нур ма
гъæу кутемæй иссердзæнæн, зæгъгæ. Уæд æ сæрти еу бæлæу
ратахтæй æма ин дзоруй адæймаги æвзагæй:

- Уæ дæлæ, дзæбæх лæхъуæн, лæмбунæг мæмæ æрбайгъосæ,
æз ба дин дессаг зæгъон. Мæнæ дин мæ базурти сестæй еу
фæггæлдзун. Ку æй иссерай æма ’й дæ цæститæ кæми адтæнцæ,
уоми ку расæрфтитæ кæнай, уæд дæ цæститæ сæ фиццагау бунати
равзурдзæнæнцæ. Фиццаг куд уидтай, уотæ уинун райдайдзæнæ.
- Йа хуцæутти хуцау, æркæсæ мæмæ. Аци бæлæу, æнгъæлдæн,
мæн амондæн исæнтæстæй, - æ дууæ къохемæн æ арми тъæпæнтæ
уæлæмæ, уотемæй исдзиназта арвмæ мæгур Дехъо.
Зæнхæбæл æхе æрдæлгоммæ кодта æма, æ уæраги сæртæбæл
цæугæй, урзацауæ кæнун райдæдта, уæд еу къохæй, уæдта иннæ
къохæй. Нæййес æма нæййес.
Нур æ гъос дардта гъæдæмæ, цъеути уасун ку банцайа, уæд
изæр уодзæнæй ма мæ гъæумæ цæун дæр гъæудзæнæй, зæгъгæ,
Фал гъæу ци ’рдигæй æй, уой ба Хуцау зонуй.
- На - а - а, ахсæви ами байзадтæн, æма мæ берæгътæ
равгæрддзæнæнцæ, мæгур мæ бон, - æхецæн æнкъард дзубандитæ
кæнунбæл фæцæй.
Уæд бабæй бæлæуи дзорун игъосуй:
- Нæкæси, мæрдиронхæ ку æрбадæн, мæрдиронхæ, -
æрдзурдта и бæлæу, - Дуарти фахси, Уорс хонхи цæгат фарс ее
еу лæгæт. Лæгæти къуми фæтæн къæйдори буни ба ее адæймаги
цæсти асæ лигъз тумбул дор. Ка æй иссера, йе курмæ ку уа, уæд
æй æ цæстити бунæтти ку расæрфтитæ кæна, уæд æвваст æ
цæститæ раздæрау сæ бунати рабаддзæнæнцæ. Ма ди феронх
уæд Уорс хонхи цæгат фарс Дуарти фахси лæгæт!
Хор фæсхуæнхтæмæ ниххаудтæй. Æхсæви тар æ сау агъазйау
нимæт сабургай итаугæ цудæй. Цъеути зарун нидæнæй-нидæндæр
кæнун райдæдта* Дехъо ба æнгъæлмæ кастæй биццеутæмæ.
Уæд гъæди хурфæй скъотт райгъустæй. Дехъо дæр, уони
бафæнзгæй, нискъотт кодта.
Æрæгиау ба имæ æригъустæй лæги дзорун:
- Гъей, ка дæ?! Кæд Хуцауи сконд дæ, уæд мæн рæзти -
абæлти рацо! Сирдтæн мæ ма ниууадзæ! Мæгур æрдæгуали дæн!

О - о - о! Дехъо ку дæ! Ци архаис ами? Кутемæй рафтудтæ
ардæмæ? - загъта, æ размæ æрбацæугæй, цауæйнон.
Дехъо æ хабæрттæ кодта. Кæронмæ ба загъта йи бæлæу æма
сеси хабар.
- Нур мæйдар кæнун райдæдта. Нæбал æй иссердзинан.
Фæлтау имæ сæумæ тухгинтæ раги рацæудзинан æма æй, дунгæ
ку нецирдæмæ фæххæсса, уæд дæ сес дæ къох иссердзæнæй. Дæу
туххæй æз дони ивулди дæр, æнæфæстæмæ фæккæсгæй, багæпп
кæндзæнæн, - цауæйнон, Дехъой цонгбæл рахуæцгæй, загъта.
Дуккаг бон йи цауæйнон, Дехъой кæми иссирдта, уоми
балæудтæй. Берæ фæййагурдта бæлæуи сеси. Æрæги-дурæги
ба ’й раирдта монти сифи буни. Берæ имæ фæккæститæ кодта.
Æрбахаста æй Дехъомæ. Дехъо æ цæститæ кæми адтæнцæ,
уоми бæлæуи сифæ æртæ хатти расæрфта æма дин Хуцау уæхæн
хуарз ракæна, фиццаг куд адтæй, уотæ æ дууæ цæсти сæ бунати
гъæуæйттæ кæнунбæл фæцæнцæ.
- Нур аци Хуцауи исконд сес исæфун дæр зонуй. И адæмуарзон
маргъ мин ци тумбул дор амудта Уорс хонхи цæгати Дуарти
фахси лæгæти, уомæ æвæстеуатæй цæун гъæуй, - ниффæндæ
кодта Дехъо.
Æ хæццæ райста цауæйнон лæги дæр. Цауæйнон зудта еци
лæгæт. Уоци лæгæти еу хатт æма дууæ хатти нæ фæцæй цауæйнон.
Еци тъæпæн дорбæл фæлладæй еу æма дууæ хатти не ’руагъта
æхе.
Æртиккаг бон цауæйнон æма Дехъо лæгæти тъæпæн дор
раргъувтонцæ æма æ тæккæ бæрæг астæу, адæймаги цæсти
тегътæ ка иста, уæхæн рæсугъд тумбул дор, раст еци бæлæу куд
загъта, уотæ адæймаги цæсти асæ.
Бæлццæнттæ æрхастонцæ йи дори. Цауæйнон æма Дехъо
кæнгæ æнсувæртæ разагътонцæ. Устур кувд искодтонцæ. Æгас
коми цæргутæ æд цъелæ æд мелæ æрæмбурд æнцæ. Сауæнгæ
ма йи зæрæндтæ дæр Дехъой дæсни цæгъдтити фæрци
хæпполти хаудтæнцæ. Дехъо нæуæгæй райгурдæй. Бæлæуи

сес æма æрттеваги кади хабар райгъустæй изæлттæбæл. Адæм
низмалдæнцæ. Дехъо берети искæсун кодта æ цæститæй. Берæ
æнсувæртæ æма ин хуæртæ иссæй. Дехъой кадæ æма намус, урух
денгизау, ивулдæй фæйнердæмæ.
Фал, нæ рагон фиддæлти загъдау, фудгæнæг фуд ерагæ фæууй.
Дехъой цæститæ ка искъахта, еци Ахъо фæссæйгæй. Æ кæсгæ
цæститæ сæ бунæтти ниттадæнцæ. Дехъой тæрегъæди минкъий
уæзæ адтæй? Ахъо бакурмæй æма ибæл Дехъой фудбон никкодта.
Кæуй æхсæвæ дæр æма бонæ дæр. Адæми кувд цæуагæ фæууй.
Æма ’ й адæми сау æлгъиститæ, æнæнгъæлти, арв æркъуæрæгау,
æркъуæрдтонцæ, æма мæнæ нур ба Ахъой сау тар кæнуй. Бæргæ
зелуй аллихузи дæснитæбæл. Алли хуасæ дæр æвзаруй, фал неци.
Уæд ин кадæр æ мæгур бонмæ гæсгæ балæдæрун кодта: ее,
дан, еу устур дæсни лæг. Уомæ ба, дан, æвдадзи хуасæ ес. Уой ма
бавзарæ, кæдимайди ма дин уой къохи разиннидæ хуасæ. Гъо,
æма имæ ’й фæлластонцæ æ лимæнтæ. Дехъо бафæсмардта æ
кæддæри лимæн æма æзнаги.
- Æнсувæр, зæгъай, ка дæ ду, уæдта ци тæрегъæдтæ бакодтай,
уони дæр æрнимайæ, - загъта Дехъо Ахъойæн.
Фиццаг Ахъо æргом кæнунмæ нæ гъавта æ берæ цъаммар
миутæ, уæдта сæ кæрæй-кæронмæ фæдздзурдта. Сауæнгæ ма
Дехъойæн æхе кой дæр ракодта. Дехъомæ Ахъо æрдæгмард
берæгъи хузæн фæккастæй.
- Нур дæ цæститæй ку искæсай, уæд ма дæ рагон лимæни
бафæсмæрдзæнæ, Уæртæ æ цæститæ кæмæн искъахтай, уомæй
дин зæгъун? - загъта Дехъо.
- Хуарз лæг, æма еци лæг, дан, ку рамардæй, зæгъгæ, ку
загътонцæ адæм, - загъта Ахъо, - кæд ма æгас æй, уæдта ’й
базондзæнæн.
Дехъо расагъæс кодта, цæй ис æй кæсун кæнон, тог тогæй не
’хснадæуй, зæгъгæ, фæззæгъунцæ.
Æ цæстити бунæттæбæл æрттевагæ дор æртæ хатти сабургай
радаудта.

Æма дин устур Хуцау уæхæн хуарз ракæна. Гъома? Ахъо
искастæй æ цæститæй. Фæйнердæмæ рагъæуæйттæ кодта, уой
фæсте ба æхе багæлста Дехъомæ.
- Мæнæ ци дессаг! Мæнæ устур дессап Адæм! - æндæр æ
цъухæй нецибал хаудтæй Ахъойæн.
- Гъуди ма ’й кæнис, нæ дзубанди цæбæл адтæй, уой? -
бафарста Дехъо.
- Ка ни растдæр разиндтæй?
Ахъо дзуапп равардта:
- Рæстбæл ка дзора, уæдта раст ка уа, йе!
Дехъо кæронмæ загъта:
- Рæстбæл радзорæ æма дæ цæстити рохс батар уодзæнæй,
фал уæддæр фæстагмæ æ уæлахез дæ къохти уодзæнæй!
Уой сумах ци нæ фæууидтайтæ, æндæр нез æма уæмæ æндæр
рун ма æрцæуæд, бабай кæркитæ.
1950 анз, æнсури мæйæ, Уорсдони гъæу.
ГАБÆЛЕ
(АРГЪАУ)
Хуарзгæнæг хуарз куд нæ еруй*
(Дигорон æмбесонд)
Аæг æма уосæ æнæ зæнæгæй сæ зæруамæ фæццардæнцæ.
Алкæд гъенцъун кодтонцæ, нур атæ æвæстагæй мах гъуддаг
куддитæ уодзæнæй, зæгъгæ. Æрæги - дурæги ба уосæ бауодгомуг
æй æма ин райгурдæй биццеу. Биццеуи рахудтонцæ Габæле.
Ниййерæг мадæ ма фиди куд фæндæ адтæй, уотæ Габæлебæл
æхсæвæй-бонмæ улинкъæ æфтудæй. Æ рахаститæ куд амуд-
тонцæ, уотемæй исуйнаг адтæй. Уайтагъддæр балæдæрдтæй
хæдзари кæлæфхуæлцитæ. Сагъæси бацæуидæ, нур атæ мæгурæй
кæдмæ цæрдзинан, зæгъгæ. Лæдæрдтæй, æ ниййерæг мадæ æма
æ фидæ ке базæронд æнцæ, уой.

Фидæ рæстæгæй - рæстæгмæ Габæлейæн æрдзоридæ, е
’взонги æнзти ци балцитæ кæнидæ, уони туххæй. Уомæ гæсгæ ба
фæстагмæ Габæле дæр ниллæудтæй балци кæнунбæл.
- На-а-а, биццеу, ду ма нур æвзонг дæ. Ци бауодзæнæй дæ
бон?! Неци! Æрцæудзæнæй дин уæхæн рæстæг дæр. Багæдзæ
кæнæ, - сабургай дзурдта Габæлейæн æ зæронд фидæ.
- Адæми астæу æгудзæгæй цæрун ходуйнаг æй. Æнæ цæун
мин нæййес. Æрмæст мæ фæндаггаг гъæуй, рагъæн - рæуæг æма
хуæрунæн хуарз ка уа, уæхæн, - загъта Габæле.
Дуккаг бон æцæгæйдæр Габæле ранæхстæр æй æ фиццаг
балций. Фæццудæй. Фæййагурдта куст æма бакуста æрмæстдæр
еунæг сом. Фæстæмæ æрбаздахтæй æ еунæг соми хæццæ.
Æрбахъæрдтæй æ гъæуи кæронмæ. Кæсуй æма си биццеути
къуар цæбæлдæр æрæмбурд æнцæ, цидæр сæ кустаг искодтонцæ.
Габæле сæмæ хæстæг бацудæй. Куддæр фæкъкъех æй. Мæнæ
дессаг, атæ аци тæрегъæддаг цæрæгойи цæмæн марунцæ? Ци
син рахилæ кодта цума аци тикис? Гæрр, тæрегъæд цæмæннæ
лæдæрунцæ, зæгъгæ, сагъæстæ кæнуй Габæле.
- Дзæбæх биццеутæ, ма кæнтæ, ма ’й маретæ. Тæрегъæд æй.
Æхе сæмæ, лихстæ кæнæгау, бахадта Габæле. - Мæнæ уин сом
дæттун æма ’й ниууагътæ...
- Тарст тикис Габæлемæ тæрегъæддаг каст бакодта æма имæ
миау-у-у, зæгъгæ, бауаста. Æвæдзи ми æнхус агоруй йи æгомуг
цæрæгой?.. Тæходуй уой æвзагæй зонæ, зæгъгæ, сагъæстæ кæнуй
Габæле.
Фудуаг биццеутæ расагъæс кодтонцæ æма еу фæндæмæ
æрцудæнцæ: цæй, мадта райсæн йи сом. Пайда нин уодзæнæй,
зæгъгæ.
Сом райстонцæ. Тикис дæр æхе сабургай еуварсмæ раласта.
Биццеутæ ба фæппурх æнцæ сæ хæдзæрттæмæ.
Габæле æ хæдзарæмæ æрбаздахтæй. Ракодта æ хабæрттæ. И
мадæ ма фидæ биццеуи цæстæмæ бадардтонцæ:
- ... Цæмæн фесафтай дæ сом дзæгъæли? Ци пайда дин

фæууодзæнæй еци дзæгъæл тикис? А-а-а-а, неци ма лæдæрис,
неци. Хæтæнти нæма æрхаттæ, нæ исуйнаг! ..
Габæле нæ фæффæсмон кодта, тикиси ке фæййервæзун кодта,
уобæл.
Нæуæгæй бабæй Габæле рандæ ’й балций. Цæйбæрцæ ибæл
рацудæй? Ка ин ци зонуй. Бакуста еугурæй сом æма æрдæг.
Æрæздагъдæй æ гъæумæ. Гъæугæрон бабæй æрбаййафта
дзæвгарæ биццеути къуар. Биццеутæ нæмунцæ куйи.
- Ци кæнтæ?! Цæмæн æй нæметæ?! Ци уин рахилæ кодта аци
къæсæргæс?! - фæрсуй сæ Габæле.
- Маргæ! Марун æй гъæуй! - æмхузонæй исдзурдтонцæ
дзæгъæлдзогæнæг æнæрцæф биццеутæ.
- Корун сумахæй, Хуцауæй корæгау, ма æй маретæ, -
ниллигъстæ кодта бабæй Габæле йи биццеутæн. - Мæнæ уин сом
æма æрдæг дæдтун, мæ фæстаг гæлæмæнттæ.
Биццеутæ исарази æнцæ Габæлей хæццæ. Куй æхе æрбахæстæг
кодта Габæлемæ, цума рагæй дæр е стур зонгæ адтæй, уотæ.
Габæле ревæд къохæй балæудтæй æ мади ма фиди цори. Æ
хабæрттæ бабæй сæрæй бунмæ ракодта.
- Нæннæ, биццеу, ду уотемæй хæдзарæ некæд искæндзæнæ.
Дзæгъæл тикистæ, æнæбакæнæг куйтæ æма фудуаг биццеутæ
дæуæн некæд неци фæууодзæнæнцæ, - зæрдæхъурмæй загъта æ
мадæ Габæлейæн.
- Игъосис, биццеу, æз æригъосун адæмæй, - æхе бахатгæй,
загъта æ фидæ Габæлейæн. - Лæгæн цалдæр æзнаги ее: еске кой
кæнун, хе æппæлун, мæнгæдтæ дзорун, зийнадæ кæнун, уæдта
фæстаг гæлæмæнттæ дзæгъæл тар кæнун ...
- Лæдæрун дæ, фал æз мæ фæстаг къаппеккитæ дзæгъæли
нæ рагæлстон. Цæрæд тикис, цæрæд куй дæр, адæймаги царди
туххæй исæнтæстæнцæ етæ, - хъæбæрæй загъта Габæле, - æз
хæтæнтæ, цæуæнтæ базудтон, еститæ кæндзæнæн.
Габæле бабæй нæуæгæй рандæй балций. Цæйбæрцæ фæцæй?
Ка ин ци зонуй! Фæстæмæ сæхемæ æрбаздахтæй дууæ сомей

хæццæ. Гъæугæрон, зурæбæл, æрбаййафта биццеути къуар.
Цæбæлдæр æзгули кæнунцæ. Цæмæндæр изæлтти ледзунцæ.
«Ами бабæй ци хабар ее? Цæбæл хæлхъой кæнунцæ?! Хуцау
хуарзæн æй фæккæнæ», - æхецæн загъта Габæле.
Биццеутæ ниллæудтæнцæ хелагæ марунбæл. Уанæбæрæг син
ци рахилæ кодта? Ке хумæ си бахуардта, кенæ ба си ке кæрдуйнаг
игуæрдæн нимпурста?! Нæннæ, уотæ ба нæ уодзæнæй, зæгъгæ.
- Æз балций адтæн. Берæ фæффудæбон кодтон. Бакустон
æдеугур дууæ соми, Гъа, райсетæ сæ. Æрмæст хелаги ба мабал
маретæ! - загъта Габæле хъал биццеутæн.
Биццеутæ исарази æнцæ. Райстонцæ æхца.
Хелагæ æхе хæстæг баласта Габæлемæ æма имæ адæймаги
цъухæй исдзурдта:
- Байгъосай, мæ ервæзунгæнæг, байгъосæ.
А ба ци дессаг æй?.. Хелагæ адæймаги æвзагæй дзорæд! .. Йа,
мæ кæнæг - мæ дарæг, хуарзæн æй фæккæнæ, зæгъгæ, расагъæс
кодта биццеу.
- Мæ зæрди дин хуарз ракæнун ес. Бамæмæ игъосæ, нæ ’йбæл
фæррæдуйдзæнæ, - загъта бабæй хелагæ Габæлейæн, - кæд дæ
равгæ амонуй, уæд мæ хæццæ рацо. Ма базийнадæ кæнæ. Цæун
нæ гъæудзæнæй æхсæз мæйи. Идард бæсти цæрунцæ мæ гъæздуг
æнсувæртæ. Сæ мулкæн никкæнæнтæ нæййес. Мæ хабар син ку
’рдзорон, уæд дин алцидæр дæтдзæнæнцæ. Мацæмæ æрхицæ
кæнæ. Мадта дæ ци гъæуй, загъта, дæ фæрсдзæнæнцæ. Ма син
зæгъæ:
- Устур хæдзари устур фæсдуар ес къостæ. Уоми лæууй гали
уорс сиуæ. Кæд мин зæрдæй лæвар кæнтæ, уæд мин æрмæстдæр
гъе уой. Мæ зæрдæбæл уæ дардзæнæн.
Устур дессаги менеуæг ес еци сиуæмæ. Райсæ сиуæ. Æ
хурфæмæ ин ниддзорæ, ци дæ гъæуа, уой. Ду дæ цæститæбæл
нæбал æууæнддзæнæ, Мæнæ дессаг, фунти уинун, æви ци,
зæгъгæ. Сиуæ дæ къохи ку бафтуйа, дæ хæдзарæ ку иссера,
уæд еу афони тикис æма куйи хуарзæнхæ дæр иссердзæнæ. Гъо,

фæдзæхсгæ ба дин кæнун: сиуæ нæдæр æвдесгæ макæмæ бакæнæ,
нæдæр ба ин æ менеуæг макæмæн базонун кæнæ. Мæ фæдзæхст
ку нæ банхæст кæнай, уæд дæ фæсмон дæ сæригъуни бæрцæ
исуодзæнæй. Фæсмойнагæн цард ба лæгæн цард нæй. Исуйнаг
лæхъуæн дæ æма дæ лæгдзийнадæ бавдесæ. Дæ хабар изолтæбæл
райгъусдзæнæй.
Габæле балæдæрун кодта æ мадæ æма æ фидæн:
- Афæй балций цæун. Анзи бонмæ ку нæ фæззиннон, уæд мæ
æгасбæл мабал банимайетæ.
Ниссагъæстæ кодтонцæ æ зæронд мадæ æма фидæ. Биццеу
хелаги хæццæ рараст æй. Дзæвгарæ ку рацудæнцæ, уæд хелагæ
рæсугъд уæйгутæарæзт лæхъуæн фестадæй.
Æхсæз мæйи фæццудæнцæ лæхъуæни æнсувæрти хæдзарæмæ.
- А-а-а-а, мæнæ дессаг! А ба дзенети бæстæ ку æй, - деси
бацудæй Габæле, рæсугъд арæзт, æрдзи аййев арæзт гъæбеси ку
фæууидта устур фадуæттæ. Хæдзæртти фæрстæй æрттивтонцæ
хортæ, мæйтæ æма стъалутæ.
Фусунтæ ку базудтонцæ Габæлей хабар, уæд ин алцидæр
лæвардтонцæ. Неци бакумдта. Æрæгиау ба син иской кодта, устур
хæдзари дуари фæсте къости ес уорс гали сиуæ. Мæн мулкитæ
нæ гъæунцæ. Сæ ласун дæр мæ равгæ нæ амонуй.
Аци лæхъуæн зонæнгин цидæр æй? Цæмæй зонуй еци сиуи
хабар?.. Дæттун æй гъæуй. Не ’нсувæри нин ка фæййервæзун
кодта мæлæтæй, уомæн дæтгæ ’й нæ сосæггаг сиуæ, - нæ
гъæздугдзийнæдтæн игурæн. Хаир ин фæууæд, - загъта
æнсувæрти хестæр.
Аæмбунæг ин радзурдтонцæ сиуи еугур менеугутæ дæр.
Габæлей зæрдæ барохс æй. Ратагъд кодта сæ хæдзарæмæ. Раст
анзи дуккаг бон исхъæрдтæй.
Кæсуй æма сæ тургъи æнкъард адæм æмизмæлд кæнунцæ.
Æ сиуæ æ дзиппæй исиста æма имæ сабургай нидздзурдта:
- Кæд дæ хъаурæ дæ медæги æй, уæд мæбæл фестун кæнæ
федауцæ дарæстæ!

Габæле æрлæудтæй дессаг фæлустæй æ гъæубæсти рази.
- Ци хабар æй? Аци берæ дзиллæ нæ тургъи ци архайунцæ?
Ци фидбилиз нæбæл æрцудæй?
- Сæ еунæг биццеу балций рандæй æма нæбал фæззиндтæй.
Нур ин марди бон кæнунцæ. Адæм хъонц кæнунцæ, æрæмбурд
æнцæ, - загъта Габæлей æмгæрттæй еу, - зæронд мадæ æма
фидæн сæ тог сæ цæститæй кæлуй.
- Æз сæ еунæг фурт дæн. Адтæн изол балций. Нур мæнæ
дæн, - загъта Габæле. Уæдта йи сикъамæ нидздзурдта:
- Дæ хъаурæ, дæ лæгигъæдæ равдесæ æма аци къæсти бунати
фестун кæнæ хуæрзарæзт галауантæ, адæм сæмæ кæсунмæ куд
цæуонцæ, уотæ.
Уайтагъддæр Габæлей курдиадæ æнхæстгонд æрцудæй:
ферттивтонцæ нæуæг фадуæттæ. Гъæубæсти тæккæ хуæздæр
хæдзæрттæ сæ рази нецибал адтæнцæ. Адæм арфитæмæ
уадæнцæ Габæлей мадæ æма фидæмæ, сæ бæлццон æгас ирайгæй
ке исхъæрдтæй, уой туххæй. Зиани бон цийни бонмæ раздахтæй.
Адæми зарун æма ходунæн кæрон нæбал адтæй. Раст еу абонæй
иннæ абонмæ гъæубæсти дзиллæ фæммийнасæ кодтонцæ. Никки
сæ зарун æма ходунæн кæрон нæбал адтæй.
Уæд Габæле уосæ корун фæндæ никкодта. Æ зæрдæ фехсайдта
æлдари кизгæмæ. Æрветуй мийнæвæрттæ. Фал æлдар Габæлей
курдиадæ нецæмæ даруй. Берæ рацо - бацой фæсте загъта:
- Мæ тургъæ мин алли хузи фонсæй ка байдзаг кæна, уомæн
ратдзæнæн мæ еунæг кизги.
Габæле райста æ сиуæ. Æхсæвæ ма бон кæрæдземæй ку цох
кодтонцæ, уæд искувта:
- Мæ сиуæ, кæд дæ хъаурæ дæ медæги ’ й, уæд æлдари тургъæ
фонсæй идзаг фестун кæнæ.
...Кæсунмæ сæмæ цудæнцæ, уотæ рæсугъд адтæнцæ.
Æлдар ку фæууидта æ тургъи хуæрзхаст фоне, уæд ма ин ци
гæнæн адтæй?.. Равардта æ кизги Габæлейæн.
Æрхудтонцæ Габæлейæн æлдари кизги. Цæрунцæ. Бæнттæ
цæунцæ. Нæуæг цуд киндзи зæрдæ фехсайдта Габæлей

сосæгдзийнадæ базонунмæ. Æппун-фæстаг Габæле раргом кодта
æ уосæн æ сиуи сосæгдзийнæдтæ.
Хъалхаст силгйомаги æндæр цидæртæ æрфæндæ адтæй.
- Цæй, æз ба ин æ сиуæ радавон, - ниссагъæс кодта Габæлей
уосæ.
Æрæги - дурæги æ къохи бафтудæй æ сиуæ. Сагъæс кæнуй
бонæ дæр æма æхсæвæ дæр, ци хуæздæр æргъуди кæнон, зæгъгæ.
Устур денгизи астæу адтæй сакъадах. Уоми цардæй еу саугин.
Саугини худтонцæ хъæбæр гъæздуг. Габæлей уоси æрфæндæ
адтæй уой уодæнкъай исун.
Еу бон Габæле балций рандæй. Силгоймаг æхецæн бунат
нæбал ирдта. Æрхæндæг кодта, нур куд тагъддæр бахауон еци
изæдбадæн сакъадахмæ, зæгъгæ.
Тургъи астæумæ рацудæй æма сабургай нидздзурдта сиуæмæ:
- Корун, цæмæй сакъадахи саугини тургъи фестон.
Цæсти фæнникъулдмæ Габæлей уосæ саугини рази фестадæй.
Тикис ку базудта, Габæлей уосæ сакъадахи саугинмæ фæллигъдæй,
уæд æртæрегъæд кодта æ ервæзунгæнæг Габæлейæн. Æхсæвæ-
бон нæбал разагъта, уотемæй тикис балæудтæй саугини хæдзари.
Исхизтæй бæрзонд мæсуги уæллаг аварæмæ. Уоми еу уруй
ниййахæста æма ин бафæдзахста:
- Базонай, саугини нæуæг уосæмæ ци сосæггаг дзаумау ес,
уой. Уру лæмбунæг фæккастæй æма базудта, уоси гъæлæси ке ес
сиуæ, уой.
Уоци хабар уайтагъддæр исæмбæлун кодта тикисбæл. Тикис
гъудити ранигъулдæй. Фæцæй си къуæрей бæрцæ. Æхе хъæбæр
æрсабуртæ кодта. Еу æхсæвæ ба йи налат уосæ бафунæй æй. Тикис
имæ сабургай бацудæй. Æ фиййи цъаси ин æ къадзелæ сабургай
исцавта. Уосæ æрæхснирстæй. Сиуæ зæнхæмæ расхъиудтæй.
Тикис фелваста сиуæ æма рафардæг æй. Æ къохи сиуæ ке
бафтудæй, уобæл хъæбæр цийнæ кодта и тикис. Нур имæ хъæбæр
æнгъæлмæ кастæй, Габæле ке фæййервæзун кодта, еци куй. Тикис
æд сиуæ æ рази ку æрбалæудтæй, уæд æ цийнæн кæрон нæбал
адтæй.

- Йæ, дæ цæрæнбон берæ уа, дæ цæрæнбон! Ду сæрæн тикис
разиндтæ, Æгайтима нæ феронх дæ дæ хуæрзгæнæги, - загъта
куй тикисæн.
Рацудæнцæ тикис æма куй, Тагъд кæнунцæ Габæлемæ. Куй
ракурдта сиуæ йи тикисæй.
Нур æлдар ку базудта æ кизги фесæвд, уæд Габæлейæн
истæрхон кодта, анз арф цъаййи уазал дони фæббадун. Куй æма
тикис исфæндæ кодтонцæ Габæлей уæззау уавæрæй фæййервæзун
кæнунбæл.
Æлдар фæстагмæ ниллæудтæй Габæлей æрауиндзунбæл.
Габæлей бакодтонцæ ауиндзæнмæ. Тоги æртæх си нæбал
адтæй.
- Йад, мæ сиуæ тæходуйтæ нур аци уæззау рауæн мæ къохи
ку фестидæ! - гъæргомау исдзурдта Габæле.
Куй некæмæй фæттарстæй. Сиуæ тагъд балæвардта Габæлемæ.
- Федар лæууæ, раст лæг, нæ ервæзунгæнæг! - загъта куй.
- Æрæгæмæ мабал кæнæ! - хæрдмæ исдзурдта тикис дæр.
Габæле сиуæмæ нидздзурдта:
- Йæ, дуйней рафæлдесæг, неци ди корун! Æрмæст еци
æдзæсгом æма æнæхаири силгоймаги нæ рази æрбалæуун кæнæ.
Мæнæ саугинмæ ка фæллигъдæй, æ мадæ ма æ фидæ ка фегадæ
кодта, уомæй зæгъун.
Сиуæн æ тухæ, æ менеуæг æ медæгæ адтæй æма исæнхæстæй
Габæлей курдиадæ.
Æрбахъæрдтæй ледзой - æлдар кизгæ. Уæд дин Габæле
сæрбæрзондæй фæгъгъæр кодта æлдармæ:
- Мæнæн дзæгъæли тæрхон кæнтæ. Æз раст дæн. Фалæ
æркæсетæ æма базонетæ, ка фæссайдта мæн дæр, уæдта æ мадæ
æма æ фиди дæр. Йе уæртæ еци сайæгой æй. Кæд тæрхонгæнæг
айтæ, уæд растæн нæ, фал хæранæн! Хæранæн!
Куддæр æлдар æ кизги фæууидта, уотæ æ тæрхон раййивта.
Габæле исуæгъдæ ’й ауиндзæнæй. Æхемæ байзадæй е ’стур
хæзна - гали уорс сиуæ дæр.
- Мæ дзæбæх кæстæртæ, еуæй-еу хатт фæдздзорунцæ еуæй-

еуетæ, зæгъгæ, дан, хуæрзгæнæг хуарз нæ еруй. Фал æй уæхуæдтæ
уинетæ. Габæле тикис, куй æма хелаги мæлæтæй фæййервæзун
кодта. Етæ нæ феронх æнцæ сæ ервæзунгæнæг Габæлей. Етæ
дæр æй ауиндзæнæй фæййервæзун кодтонцæ, - кæронмæ загъта
аргъаугæнæг 72 анздзуд Осмæнти Таймураз.
СЕДЗÆР ЛÆХЪУÆН
[АРГЪАУ)
Раги ’ма раги цардæй æртæ æнсувæри. Хестæр цауæн
кæнидæ, дуккаг - ихуæрсти хаттæй, æртиккаг ба курмæ адтæй æ
райгурцæй.
Еу кæми адтæй, уоми дууæ хестæри ранæхстæр æнцæ
хуæнхтæмæ.
Устур урух лæнцауи исцурæвæрæ æнцæ хуæнхти федауцæ
рæсугъд сагбæл, фал æ рамарун ба сæ къохи нæ бафтудæй æма
сæ фурмæстæй рамардæнцæ.
Цауæйнонæн байзадæй седзæрæй еунæг биццеу, Лæдæрунгъон
ку фæцæй йи седзæр, уæд æ фиди курмæ æнсувæри бафарста:
- Цæмæй рамардæй мæ фидæ?
Курмæ ин балæдæрун кодта, дæ фиди цауæн ке нæ фæррæстмæ
æй, уомæй рамардæй, зæгъгæ.
Курмæ фæттарстæй сæ къаццеуæн æма ’й рарвиста æндæр
коммæ, цæмæй фидбилизæй фæййервæзтайдæ, уой туххæй.
Седзæр берæ фззилдæй кæмтти æма фæхсти. Неци æ арми
бафтудæй. Уобæл тухстæй хъæбæр.
Фæстагмæ биццеу бафтудæй, æ фидæ ци коми цауæн кодта
æма æ цауæн кæми нæ фæррæстмæ æй, уордæмæ.
Биццеу исцурæвæрæ æй еци сагбæл æма ’й рамардта. Æ цар
ин растигъта, æр-æйхаста гъæумæ.
Курмæ ин загъта, еци саг ке рамардтай, уой маймаиддæр
макæд макæмæн иской кæнæ, зæгъгæ.

Саги цар тæмæнæтæ калдта æма рохс кодта æгас хæдзарæ
дæр. Цар римæхстæй дардтонцæ берæ æнзти.
Уæд еу дзамани седзæр ниффæндæ кодта саги цар æлдарæн
радтунбæл. Æ фæндæ исæнхæст кодта и седзæр.
Æлдар хъæбæр бацийнæ кодта седзæри лæварбæл æма йе
дæр баздахтæй, ниссагъæс кодта, æз дæр ин æ зæрдæ естæмæй
балхæнон, зæгъгæ. Æлдар седзæрæн равардта еу сугъзæрийнæ
къæсса.
Уоци хабар ку базудтонцæ æлдари фæсдзæуинттæ, уæд
ниффæндæ кодтонцæ мæгур седзæри рамарунбæл.
Фæсдзæуинттæ сабургай æлдари гъоси дзорун райдæдтонцæ,
еци цар æрмæстдæр бафедаудзæнæй пилистæгæй конд
галауанбæл, зæгъгæ.
- Ка иссердзæнæй æрмæг уæхæн галауан исаразунæн? -
бафарста æлдар.
Уæд соцъагæнæг фæсдзæуинттæ загътонцæ, зæгъгæ, гæр,
еци дессаги саг рамарун ке къохи бафтудæй, уой бон пилистæг
иссерун не ’суодзæнæй.
Фæдздзурдта æлдар седзæрмæ æма ин загъта, цæмæй уæхæн
галауан кæнунæн пили стæгутæ æвæстеуатæй иссирдтайдæ, уой.
Седзæр ниссагъæси æй. Æрæгиау ба загъта æлдарæн:
- Пилистæгæй конд галауани хабар æз игъосгæ дæр некæд
фæккодтон. Ка æй е ’ргъудигæнæг, ка?
Æлдар рамæстгун æй лæхъуæни дзубандитæмæ æма ’й
тургъæй расурдта.
Лæхъуæн æнкъардæй æрбацудæй æ фиди курмæ æнсувæрмæ.
Ракодта ин хабар. Фиди æнсувæр дзæвгарæ гъосæй ралæудтæй,
уæдта нийнæфтæй.
- Зин, хъæбæр зин гъуддаг, зæгъгæ. Фал лæг амалæн кондæй.
Амал кæнун гъæуй, кенæ ба дæ цæрун нæ ниууадздзæнæй. Хъал
зин уорамæн æй, ести ку æргъуди кæна, уæд.
- Баздæхæ æма зинæй дæр иссерæ фондз сæдæ пути
сæнæ, еу уой бæрцæ бæмпæг. Фæсхонх ес еу цадæ. Иссерæ еци

цадæ. Бæмпæгæй исцъирæ еци дон. Дони бунатмæ рауадзæ
сæнæ. Пилтæ уоми хæстæг æнцæ. И цадæмæ ахур æнцæ. Дон
ниуазунмæ син æнæ æрбафецауæн нæ уодзæнæй. Пилтæ сæнæ
фæнниуаздзæнæнцæ æма син сæни ниуæзтæй æнæ ниммæлун
нæ фæууодзæнæй. Рафтауæ син се ’нсуртæ. Радтæ сæ æлдарæн, -
æрдзурдта курмæ седзæрæн.
Лæхъуæн бакодта уотæ. Иссор кодта цадæ. Нисси æвгæдта
сæнæ. Тæвдæ рæстæг адтæй æма пилтæ сæнæ хирхун
байдæдтонцæ. Исрасуг æнцæ æма ниммардæнцæ.
Лæхъуæн æрбацудæй æлдармæ æма ин загъта:
- Уæртæ пили æнсуртæ цади билæбæл æма сæ æрбахæссетæ.
Аразетæ галауан. Æнхæст æй дæ дзурд.
Пилти æнсуртæ æрбаластонцæ æма, æлдар кæми загъта, уоми
исаразтонцæ галауан.
Æлдар никки фулдæр бауарзта йи лæхъуæни. Неци рауадæй
æлдари фæсдзæуинтти фæндæй. Фал бабæй нæуæгæй гъенцъун
кæнун райдæдтонцæ, уæхæн галауани рæсугъд кизгæ федауй.
Амал æй гъæуй, зæгъгæ.
- Уæхæн сæрæн ка разиндзæнæй æма тагъд рæстæгмæ сахи
рæсугъди ка иссердзæнæй, - сæргой кодта æлдар æ фæсдзæуинтти.
- Неке, нæ, неке, еци лæхъуæн ку нæ уа, уæд, - сæ фæндæ
бабæй багæлстонцæ æлдармæ.
Æлдар æвæстеуатæй фæдздзурдта седзæр лæхъуæнмæ æма
ин æ хабар ракодта.
- Нæ, мæн бон нæй. Ауæхæн дессаг игъосгæ дæр некæдма
фæккодтон, - загъта седзæр.
Исирадæй æлдари маст æма лæхъуæни æ тургъæй расурдта.
Седзæр лæхъуæн æ над бабæй ракодта æ фиди курмæ æнсувæрмæ.
Мадта ци ракодтайдæ ристзæрдæ биццеу.
Курмæ ин загъта:
- Цо дæ балций. Ка батухса, етæ дæбæл ку æмбæлонцæ, уæд
сæ ервæзун кæнæ сæ тухстдзийнадæй. Ба дин бæздзæнæнцæ.
Зийнадæ ма бакæнæ.
Æ хурдзин бабæй æ рагъи, æ лæдзæг æ къохи, уотемæй

фæццæуй гъæуæйттæ гæнгæ. Æндæр гæнæн ин нæбал адтæй,
æлдаргин мæгур æй.
Седзæр цæуй æма уинуй: уартæ биццеути къуар игуæрдæни
еу тæхгæ цъеу тохæнæй марунцæ. Бацудæй сæмæ, расхуститæ сæ
кодта. Цъеуæй еу пакъу ратудта æма ’й арвиталингити рауагъта.
Биццеутæмæ бавзиста, нур ма цъеутæ ку мæстæй марайтæ, уæд
уобæл нæ байзайдзинайтæ, зæгъгæ.
Цæуй æма цæуй идарддæр йи седзæр лæхъуæн. Бахъæрдтæй
еу устур цæугæ донмæ. Кæсуй æма дзæвгарæ лæгти къуар дууæ
галемæй донæй еу кæсалгæ ласунцæ. Седзæр бацудæй æма
кæсалгæй ратудта æ накæгæнæн базуртæй еу, æхе ба ин исуæгъдæ
кодта, æма йи кæсалгæ дони арфи æхе раримахста.
- Уомæн сор зæнхæ адзали хуасæ æй, ку нæ уæ гъигæ даруй.
Цæбæл æй уодхарæй маретæ! Уагътæ ’й, е ба цæра æхецæн! -
истуфултæ кодта седзæр лæхъуæн.
Даруй æ над идарддæр, мадта ци кодтайдæ, мæгур æ бон.
Еу рауæн бабæй кæсуй æма деси бацудæй. Куйти бал еу робаси
расорæ-басорæ кæнуй. Седзæр ергъæв кæнуй робаси и куйтæй.
Раси тудта еу æрдо, æхе ба ин рауагъта, цо дæхецæн уартæ
игуæрдæнти миститæ ахæссæ зумæги дуармæ.
Нур седзæр æ над идарддæр даруй æма бахъæрдтæй еу устур
туппурмæ. Туппури сæрмæ исцудæй æма уордигæй аллирдæмæ
гъæуæйттæ кæнуй, нур ци кæнон, зæгъгæ, гъенцъун кæнуй.
- Аци будурти мæргътæ, сирдтæ æма еугай иругъд цæргутæй
æндæр ку неке ее, уæд æлдарæн кæми иссерон сахи рæсугъди?
Йа, ме ’намонд фæккæнæг дæлæмæ æрхауа, - æхецæн дзоруй
седзæр лæхъуæн.
Уæд изолмæ æ къохаууонæй ракастæй æма æрæстæфтæй
изоли еу гъæди къохи авгæй конд галауан. Уоми æлдар цæруниау
æй æма ин кизгæ дæр униау æй. Цæй, мæ них уордæмæ исаразон,
зæгъгæ, ниффæндæ кодта æхецæн йи седзæр.
Еу рауæн еу фиййаумæ бахъæрттæй. Дзæвгарæ ци тауæ
иссудæй, уоми хезуй фусти дзогæ, æхуæдæг ба бадуй æма
хæтæлæй ханти цагъд кæнуй.

Расалан-келан кодтонцæ, уæдта седзæр фæрсуй:
- Ду, æвæццæгæн, æлдари фиййау дæ, йе бæрæг æй, - æма
мæбæл ма баримæхсæ цæбæл дæ фæрсон, уой.
- Табуафси.
- Ду ци æлдарæн хезис æ нард фусти дзогæ, уомæн цæуæт
нæййес?
- Цæуæт ин ес æма ин нæййес!
- Гъома куд? Уой ци хонис?
- Еунæг кизгæ ин ее, æ конд, æ уиндæн кæрон кæмæн нæййес,
уæхæн рæсугъд. Арви кæрæнттæй имæ дзæвгарæ равзаргæ
гъæздуг лæхъуæнтæ цæунцæ корæг. Мийнæвæртти бæхтæ ин
æ горинттæ ку бахуардтонцæ. Кизгæ абони уа, исон уа, уæддæр
кедæр æй. Эх! - нийнæфгæй, загъта фиййау.
Седзæр бацудæй æлдари тургъæмæ. Багъæр кодта æма имæ
рацудæй æлдари косгутæй дууæ лæхъуæни.
- Æз дæн синхаг æлдарæй æрвист. Гъæуама æлдари кизгæ
æлдарæн фæлласон аци бони æгъдауæй, - загъта лæхъуæн.
Æлдари кизгæ уæладзугæй кæсуй æма уордигæй дзоруй
дæлæмæ:
- Сæдæ еу гъæуаггин адæм рамарун кодтон. Дæу дæр
уотæ фæндуй æма дин дæ сæр дæ гурæй ракæнонцæ. Цурддæр
æндæгорен фæууо. Дæхе æфснайгæ кæнæ, куд дæ не ’ссерон,
уотæ!
Ци гæнæн ма ин адтæй йи мæгур седзæр лæхъуæнæн? Рацудæй
æндæ горенмæ. Гъæуæйттæ кæнуй аллирдæмæ, фал си неци
адтæй, æхе кæми баасхъод кодтайдæ, уæхæн бунат. Уæд æ зæрди
æрбафтудæй, ци цъеу фæййервæзун кодта, уой пакъу. Фелваста
æй æма искувта:
- Йа, Хуцæутти мæхе Хуцау, кæд ма дуйнебæл ести ес, уæд
цъеу, фæззиннæ, дæ сæр мæ багъудæй!
Цъеу æваст æртахтæй æ размæ. Адæймаги æвзагæй имæ
исдзурдта:
- Тагъддæр, мæ кæддæри ервæзунгæнæг, мæ фæсонтæмæ

æрбахезæ! Мæлæт дæмæ рацудæй, æ дæндæгутæ низзихъир
гæнгæй!
Лæхъуæн фæстæмæ дæр нæбал фæккастæй æма арвæй зæнхи
астæу, мегъти æхсæн æрбайсавдæй.
Æлдари кизгæ æ айдæни хæццæ рацудæй тасæ - уасæ гæнгæ.
Кæсуй айдæнæмæ æма ма ’й еунæг уинд ракодта сау мегъти
æхсæн.
Æхсæвæ фæстæмæ йи седзæр æрцудæй æлдари тургъæмæ
æма фæрсуй æлдари кизги:
- Фæууидтай мæ æви нæ?
- Фæууидтон, æцæгæйдæр. Цъеу дæ арвиталингти хаста, Нур
дæр дæхе цæттæ кæнæ мæлæтмæ! Кæрон æрцудæй дæ цардæн!
Фал ихуæрститæ седзæри фарс фæллæудтæнцæ, сæрæн
лæхъуæн æгæр тæрегъæд æй марунмæ, зæгъгæ.
Хор æфтуйунтæбæл куд адтæй, уотæ бабæй æлдари кизгæ
седзæр лæхъуæни рарвиста æндæгоренмæ.
Ракæсæ - бакæсæ кæнуй йи седзæр, фал æхе кæми бафæсвæд
кодтайдæ, уæхæн бунат не ’ссердта.
- Æнгъæлдæн, ме ’сæвд æрцудæй аци балций, - æ дæндæгутæй
йе ’нгулдзитæмæ фæллæбурдта седзæр.
Æ зæрди æрбафтудæй, ци кæсалгæ фæййервæзун кодта, уой
сес, 'Ма дин кæсалгæ дæр сор зæнхи ци ракæндзæнæй, зæгъгæ,
сагъæси фæцæй седзæр.
- Йа, тухæ рафæлдесæг! Мæнæ дессаг! - кæсалгæ æ рази ку
февзурстæй, уæд ниццийнæ кодта, мæлæти дуармæ ка лæудтæй,
еци мæгур седзæр лæхъуæн.
- Ма тухсæ, мæ ервæзунгæнæг, æз дæу марун нæ
бауадздзæнæн! Тагъд мæ гъæлæсмæ æрбахезæ! - æ гъæлæс фегон
кæнгæй, загъта кæсалгæ.
Лæхъуæни ервæзунгæнæг æхе фæззилдта æма дони арфи æ
къæдзелæй ницъцъиллинг кодта.
Кизгæ бабæй æ кæнон кодта. Æ айдæни хæццæ рацудæй æндæ
горенмæ. Агоруй лæхъуæни. Некæми ма неци. Æрæгиау ба ’ й
иссирдта дони арфи, кæсалги хурфи.

Цидæр адтæй, æхсæвæ бабæй седзæр кæсалги губунæй
рахизтæй æма бабæй æлдари тургъи равзурстæй.
- Фæууидтай мæ æви нæ? - сæумæ бафарста седзæр лæхъуæн
æлдари кизги.
- Куд нæ, куд нæ! Кæсалги губуни дæхе баримахстай!
Æнкъардæй лæудтæнцæ æлдари косæг лæхъуæнтæ. Нур
аци дзæбæх лæхъуæнæн раервæзæн нæбал ес, зæгъгæ, сагъæс
кодтонцæ.
Дæ Хуцауи хатирæй, аци хатт ма ’ й æгасæй ниууадзæ мæгур
бæлццони, - хъæбæр ниллихстæ кодта æлдари косгути кæстæр
йи кизгæн.
Кизгæ бабæй загъта седзæрæн:
- Тагъддæр дæхе райсæ æндæ горенмæ!
Лæхъуæн æваст æндæгорен равзурстæй. Гъе нур ма мæнæ
робаси æрдо ку нæ уа, уæд æцæгдæр æрцудæй мæ царди кæрон.
- Йа, робас, кæд ма дæмæ робасдзийнадæй ести ес, уæд
тагъд фæззиннæ. Æнгъæлдæн, мæ еу къах циртмæ ниххизтæй, -
ниггузавæ кодта фæллад седзæр лæхъуæн.
Лæф-лæф гæнгæ робас седзæри рази æрбалæудтæй.
Лæхъуæн ракурдта робасæй, цæмæй æй тагъддæр
раримахстайдæ, уой.
- Мæ рагъи хæссун дæ нæ бафæраздзæнæн, фал мæ фæдбæл
ледзгæ кæнæ, куд лæг дæ, уотæ, - æ хинæйдзаг цæститæ
фелхъевæ - фелхъевæ гæнгæ, дзурдта робас.
Фæммедæг æнцæ æлдари кизги хуссæн уатмæ. Робас кизги
хуссæни буни ракъахта лæхъуæнæн æма уоми раримахста и
лæхъуæни. Кизгæ фæгъгъæуай кодта æ айдæнæй æгас дуйнебæл,
фал некæми æма неци. Ка сайтан адтæй, æ хуссæни буни лæхъуæн
æнцад æнцойнæй æрбон хизта, уомæн.
Сæумæй сабургай рацудæй йи седзæр æма бафарста:
- Фæууидтай мæ æви нæ?
- Тухгинтæ берæ дæ фæййагурдтон. Нæ дæ иссирдтон, - еу
минкъий фæгъгъосæй, уæдта уотæ зæгъуй, - нæ дзурд куд адтæй,

уой нæ фехалдзæнæн. Æз арази дæн дæ бийнойнаг унбæл. Æлдари
кой ба мин ма кæнæ.
Æлдари кизгæ æцæгдæр иссæй седзæр лæхъуæни уосæ.
Нæхстæрбæл ку адтæнцæ, уæд æлдари кизгæ æ лæгæн уотæ
загъта:
- Æлдари фæдзæхстмæ гæсгæ, нæ размæ лæудзæнæй
тохæндзаумаутæй ефтонг къуар. Де ’лдар дæумæ устур
æнгъæлдзау æй. Бахæстæг ан, зæгъгæ, уой ин ка фегъосун кæна,
йе æлдарæй райсдзæнæй берæ лæвæрттæ. Æлдар æхуæдæг ба нæ
размæ бæгъæмбадæй рауайдзæнæй.
Мæнæ дин дууæ буйнагин тъæпси. Де ’лдар нæмæ хæстæг ку
æрбацæуа æ къуари хæццæ, уæд мæнæ аци тъæпсæй æркъуæрæ
хæран æлдари æма куй фестдзæнæй, мæнæ аци тъæпсæй ба
æркъуæрæ æ къуари разамонæги, æма йе ба фестдзæнæй тæрхъос.
Седзæр лæмбунæг игъуста æ уоси фæдзæхстмæ. Куддæриддæр
ин бафæдзахста, уотæ бакодта. Æлдар фестадæй куй, æ къуари
разамонæг ба - тæрхъос. Куй тæрхъоси расурдта æма сау гъæди
фесавдæнцæ.
Æлдари мулк бафтудæнцæ седзæрмæ. Æрбакодта æ фиди
курмæ æнсувæри дæр. Уотемæй сæ рамæлæти уæнгæ дзæбæх
фæццардæнцæ.
Уой ци нæ фæууидтайтæ, æндæр нез æма уæмæ æндæр рун ма
æрцæуæд.
ГÆДЕÆМАДÆДЕ
(АРГЪАУ)
Раги кæддæр еу гъæугæрон цардæй лæг æма уосæ. Уонæн
адтæй дууæ фурти - Гæде æма Дæде.
Еу изæр æхсæвæр куд кодтонцæ, уотæ сæмæ бадзурдин
киндæй:

- Уæ, уæртæ хæдзарæ, зин уин æнæ бавзарун нæййес æма уæ
уе ’взонги бæнтти фæндуй æви уæ зæронди дзамани?
Бийнонтæ сæхъсун фæцæнцæ.
- Кедæр дзорун цума цæуй, уотæ мæмæ кæсуй, - загъта
сувæллæнтти мадæ.
Фидæ æ гъос не ’рдардта æрбадзорæгмæ дæр æма æ уоси
дзорунмæ дæр. Гæде æма Дæдей хæццæ æ хуæруни куст кодта.
- Æз сумахмæ дзорун: зин уин æнæ бавзарун нæййес. Куд уæ
фæндуй, уе ’взонги бæнтти æви уæ зæронди бæнтти?! - нæуæгæй
гъæрдæрæй æрбадзурдта адæгон.
- Нур дæр æй нæма балæдæрдтæ? Зин, дан, уин æнæ бавзарун
нæййес æма, дан, уæ уе ’взонги бæнтти фæндуй, æви уæ зæронди
доги? - гъæрæй загъта уосæ, - уæлæмæ фестæ æма имæ ракæсæ!
Дæхебæл фæххуæцæ!
- Йа, мæ кæнæг, мæ дарæг, кæд нин зин æнæ бавзарун нæбал
ес, уæд не ’взонги бæнтти, цалинмæ ма не ’уæнгти хъаурæ ес,
уæдмæ, - искувта лæг.
- Хуарз, хуарз! Ба уæ лæдæрдтæн! - фæстагмæ бадзурдта
бадзорæг.
- Æндæмæ ’ймæ ракæсæ! Ци уавæр æй уанæбæрæг?! Аллайаг
кæнис, - æ дзурд бабæй багæлста уосæ æ лæгмæ.
Нæлгоймаг уæзбунгомау æхебæл исхуæстæй. Дуар сабургай
байгон кодта. Кæсуй... Некæми неке.
- Ду ка дæ? Ци уавæр дæ? Ци дæ гъæуй?! Медæмæ рацо! Нæ
дæ лæдæрун! Дзæбæх мин æй балæдæрун кæнæ! Æви мæ мæстæй
марис?! Æви мæнæй тухстдæр неке иссирдтай æгас гъæуи?!
Æрбадзорæг дунд - далагъан фæцæй.
Мæнæ дессаг, мæ сайтæнттæ мæбæл исæрра æнцæ, зæгъгæ,
сагъæс кæнуй лæг æхецæн. Æхуæдæг ба сагъæси фæцæй æ
дзуаппбæл. Зин зæгъуй, зин, фал ци хузи уодзæнæй еци зин? Ка
ин ци зонуй. Сæри зиан нæбæл ма æрцæуæд, уомæй дæлæмæ ба
бухсдзинан.
- Йа, бунати хецау, дæ хуарзæнхæ нæ уæд. Бахезæ нæ сæри
зианæй, - лигъстæгæнæгау, дзурдта нæлæстæг.

- Аци тухст царди хæццæ ма нæбæл зин дæр ку æрцæуа,
Хуцау бахезæд уæхæн бæлахæй, - табу кодта уосæ.
Гæде æма Дæде ракæсæ-бакæсæ кæнунцæ сæ мадæ ’ма
фидæмæ.
Еци æхсæвæ æрæгæмæ бафунæй æнцæ бийнонтæ. Сагъæс
кодтонцæ лæг æма уосæ, ци зин униау уодзæнæй, уанæбæрæг,
зæгъгæ.
- Хуцау, изæдтæ, идаугутæ, фæммæнгæттæ кæнтæ аци
хабар! - сосæггай æхецæн кувта уосæ. - Мæ дууæ адгин сабийи -
уе ’ уазæг.
Бæнттæ цудæнцæ. Хæдзари бийнонтæ тухстæй - тухстмæ
цудæнцæ. Фонси къах сæмæ нæбал байзадæй. Сæ гъæмпин сæр
къæс арви цæфæй цъæх цирен исуагъта. Хæдзари бийнонтæ
гъæунги равзурстæнцæ.
- Мæ къæхтæ ресунцæ! Кумæ цæуæн?! - кæунгъæлæсæй
фарста Гæде æ мадæ ’ма фиди.
- Мæ гъос ресуй! Цæуæн уæртæ Гæзæнетæмæ, - тухстæй
дзурдта Дæде.
Лæг æма уосæ сæ гъæубæстæй фесхъæтæг æнцæ. Цæунцæ
бонæ. Æхсæвæ кæми дори рæбун байзайунцæ, кæми бабæй -
бæласи буни.
Агорунцæ сæхецæн куст. Алли гъæуи дæр дууæ-æртæ бони
басабур унцæ. Уæд еуемæ сæхе бакъолæ кæнунцæ, уæдта иннемæ.
Хæстæгдæр сæ æхемæ неке уагъта. Æхсæвæ дæр æма бонæ дæр
зинæвзарæ кæнунцæ.
Фæстагмæ еу гъæздуг лæгмæ бафтудæнцæ. Хъæбæр ин
ниллигъстæ кодтонцæ, цæмæй сæ æхемæ райстайдæ.
- ...Цидæриддæр зæгъай, уой дин кæндзинан. Æрмæст мæнæ
нæ æнагъон сабийтæ æнагъонæй ма фесæфæнтæ. Нæ тухстæй,
нæ мæгурæй фесхъæтæг ан нæ гъæубæстæй, - лигъстæгæнæги
æвзагæй дзурдта лæп
Гæде æма Дæде сæхе нилхъивтонцæ сæ мадæбæл. Æлдармæ
сосæггæй сæ еугай цæститæй кастæнцæ.
- Гъа, мæнæ дин мæ ходæ есун! Мах - дæ мадæ, дæ фиди

иуазæг. Идарддæр нин цæуæн нæбал ес. Нæбал нæмæ игъосунцæ
нæ къæхтæ.
- Бæргæ мæ бон ести ку уайдæ, уæд нæ бавгъау кæнинæ...
Хъæбæрдæр ба мæнæ æнагъон сабийтæ... Фал... Фал мае бон æй
еунæг гъуддаг исаразун, - загъта æлдар.
- Табуафси, табуафси! - æ фехсуд ходæмæ бабæй фæллæбурдта
мæгур лæг.
Уосæ дæр æ дууæ биццеуей ростæбæл æ фудхуз къохти листæг
æнгулдзитæ æруагъта,
- Хуарз лæг, лæгадæм гъæуагæ нæ дæн. Дæуæн мæ бон неци
æй. Фал дин кæд гæнæн ес, уæдта мæнæ дæ силгоймаги уадзæ
афæй æнгъудæй. Мæйæн фус ин бафедздзæнæн, кæд дзæбæх
архайа, уæд. Анзи кæронмæ ци бон цæуа, еци бон райсдзæнæй
æ мизд. Нæкæси, сабийтæн дæр ами уадзæн нæййес, хъойраг
уодзæнæнцæ. Кумæ цæуай, уордæмæ сæ дæ хæццæ хонæ! - дирзæг
хъури хаттæй загъта æлдар.
Силгоймаги зæрдæ цæхæртæ искалдта: «Нур айæ мади зæрдæ
цæмæннæ лæдæруй. Хъал æй æма нæбæл æ хъалдзийнадæ калуй»,
æ цæстити тъæфæлттæ тъæбар-тъубур гæнгæй, сагъæс кодта
Гæде æма Дæдей мадæ.
- Куд кæнæн? - лæг уоси рафарста.
Нæййес гæнæн. Цо, сабийти дæр хонæ дæ хæццæ. Мæлун сæ
ма бауадзæ. Анзи фæсте ба ести кæндзинан, - кæронмæ загъта
уосæ.
Лæг сабургай рахуæстæй Гæде æма Дæдей къохтæбæл.
Сабургай фæццæунцæ æртемæй. Тухст сувæллæнтти мади
зæрдæ тохæн кодта. Берæ фæккастæй сæ фæдбæл. Æрæгиау ба æ
цæститæ донæй байдзаг æнцæ æма си нецибал фæууидта.
Æ хæццæ ма адтæй цалдæр силгоймаги æма сæ æлдар æнцад
нæ уагъта. Бонæ сæ сæдæ кустей сæргъæй ракæсун кæнидæ. Æ
сувæллæнтти сагъæсæй, ци кæнидæ, йе дæр си æрбайронх уидæ.
Уой туххæй берæ мæститæ ирдта æлдарæй.
- Нур изæрæй махмæ ка ’рбадзурдта, йе циуавæр лæг
адтæй? Тæходуйтæ, ку æй фæййининæ, уæд æй бафæрсинæ

мæ сабийтæбæл. Уодæгас æнцæ æви ци? Кæд æгас æнцæ, уæд
цума ци хузæнттæ иссæнцæ. Дæде кæд кæстæр адтæй, уæддæр
хъаболгундæр адтæй Гæдейæй. Сæ рахаститæ ба æмхузон
адтæнцæ, - сагъæс кодта ниййерæг мадæ.
Гæде æма Дæде сæ фиди хæццæ æхсæвæ байзадæнцæ зæронд
донуат мæскъи.
Сæумæй, бон куддæр февадæй, уотæ бабæй æртемæй рараст
æнцæ. Фæснадмæ рафтуйунцæ æма хуæрунæн бæзгæ кæрдæгутæ
ратонунцæ. Зудæ хуæрд сæ ракæнунцæ. Уæдта сæ над дарунбæл
фæуунцæ.
Æвæццæгæн, фæсарæфтæ адтайдæ, уотæ бахъæрдтæнцæ еу
устур цæугæ донмæ. Донбæл хед конд на ’дтæй. Сувæллæнтти
фидæ берæ фæрракæсæ-бакæсæ кодта донмæ. Кæми тæнæгдæр
уодзæнæй, кæбæлти æнцондæрæй баервæздзинан, зæгъгæ,
- Еугæйттæй сæ бауордæг кæнон йи сабийти, - фæстагмæ
ниллух кодта фæллад фидæ.
Дони билæбæл Дæдей думæггагбæл устур дор ниввардта æма
ин бафæдзахста, ме ’рбаздæхтмæ ардигæй ма фезмæлæ, зæгъгæ.
Æ уæледарæс е ’фцæгбæл æрбаста æма æ рагъи ракодта Гæдей.
Зинтæй бауордæг кодта Гæдей. Дони билæбæл æй æрæвардта. Æ
думæггагбæл ин ниввардта устур дор. Ба ин фæдзахста, дормæ
ма бавналæ, дæ бунатæй ма фезмæлæ, зæгъгæ.
Фæстагмæ æрбаздахтæй Дæдемæ. Æ рагъи ’й ракодта. Дони
астæумæ ку бахъæрдтæй, уæдта кæсуй, æма берæгъ раскъафта
хъеохъесгæнгæ Гæдей. Берæгъ, гъæдæмæ ци уæрдун над цудæй,
уобæл исхард кодта. Фидæ фæдес кæнуй. Фал берæгъ берæгъ æй
æма дин гъæртæмæ игъуста? Кунæг нæ.
Фидæ йи цæугæдони размæ батунстæй. Еу рæстæги ба
размæ бахаудтæй, Дæде фесхъиудтæй. Дон æй ранихъуардта.
Æрбайсавдæй. Фидæ туххæй бауордæг æй. Нæбал лæдæрдтæй,
Гæдей фæдбæл гъæдæмæ уайа, æви дон-дон Дæдей фæдбæл.
- Йа, мæгур мæ бон, цæмæн бафтудтæн аци дувудон фуди? -
æ уæргутæ ниххуайгæй, нидздзиназта, еунæг гъæдæ дорæй ка
байзадæй, еци фæллад фидæ.

Минкъий æндæдæр бацудæй æма зæнхæбæл дæлгоммæ
бафунæй æй.
Дуккаг бон æ над радардта.
Бахъæрдтæй фонсгин æлдармæ. Ниййин лигъстæ кодта.
Æр ин дзурдта æ берæ мæгурдзийнæдтæ. Æлдар лæмбунæг
фегъуста. Айæ лæвар фиййау ку æй, лæвар, - расагъæс кодта
æлдар, - райсун æй гъæуй анзи æмгъудæй. Мæйæн фус ин
бафедун æмбæлдзæнæй.
Лæг райста фиййауи лæдзæг æма æхе хузæн мæгурти хæццæ
къæвдати, дунгити, бурдæнти цæун райдæдта æлдари дзоги
фæдбæл.
Еунæгæй ку райзаидæ, уæдта æ зæрдæбæл æрлæууиуонцæ
æ бийнонтæ: æ дууæ сабийи - Гæде æма Дæде, царди æмбал.
Уайтагъддæр фемæхсиуонцæ æ цæстисугтæ. Æ гъудитæ зелæнтæ
кæнунбæл фæууиуонцæ уæд еу рауæн, уæд иннæ рауæн.
- Мæхе фуд адтæй. Изæрæй мæмæ ка æрбадзурдта, уомæ
цæрдæг ку рауадайнæ æма ’й ку бафарстайнæ мæ идарддæри
царди туххæй, Нур ба кæунæй æндæр мæ бон неци ’й- Мæ
цирагъ æвзонгæй басодздзæнæй, æма дин йе ба мае гъуддаг, -
гъенцъунгæнгæ сагъæс кодта, кæддæр бийнонти сæргъи
игъæлдзæгæй ка лæудтæй, æ исуйнаг сабийти хæццæ гъазунæй
ка не ’фсастæй, йе.
Сауæнгæ ма дони къос дæр ку ниуазидæ, уæддæр æй хæлар
кодта Гæде æма Дæдейæн.
Æ фунæй ба кæми берæгъи хæццæ лæгæй - лæгмæ æнауæрдон
тохи бацæуидæ, кæми бабæй дони арфи агорунбæл карз тох
кæнун райдаидæ. Еунæг рауæн дæр æ гъуддаг нæ цудæй.
Берæгъ Гæдей ку раскъафта æма гъæди ку фæммедæг æй, уæд
хæрхæмбæлд фæцæй гъæддзаубæл. Галтæбæл уæрдуни раласта
сог. Гъæддзау æрæстæфтæй берæгъи гъæлæси сабий.
- Æ Хуцау дин ма ниххатир кæна, цъамар тогдзух! Ниггæлдзæ
’й, хæран! Æ тæрегъæд ин фæффедай! - æлгъиста йи синкой
берæгъи гъæддзау.
Æхе фæффест кодта. Сорунтæ ’й райдæдта. Берæгъæн æ равгæ

нæбал байамудта. Сабийи ниггæлста. Гæдей гъæддзау дзæгъæл
каст гæнгæ баййафта. Дзорун дæр æ бон нæбал адтæй. Сабургай
æй æ гъæбесмæ исиста. Æ реумæ ’й нилхъивта. Æдзинæг ин
кастæй æ цæститæмæ.
Фæстæмæ ’й зæнхæбæл æривардта. Æ гебенай зæронди ’й
батухта. Æрхаста æй æ уæрдунмæ. Согти астæу ин уæрдуни
сæрбæл æрххьоласуг кодта. Æрæй ласта æ хæдзарæмæ.
- ...Уæд дин ами ба ци ес? - фæрсуй æй æ фурт.
- Берæгъæй дин æнсувæр райстон, биццеу, - загъта гъæддзау.
Хæдзари бийнонтæ бацийнæ кодтонцæ сабийбæл. Æ
уæледарæстæ ин ракодтонцæ. Нæуæг дарæстæ ибæл искодтонцæ.
Æрæллау æй.
Дæдей гъуддаг уæззаудæр адтæй.
Цæугæдон ин уайтагъддæр æ бузурти зæрæндтæ фелваста.
Бахаудтæй кæсалгæ ахæсгути хизи. Æркастæнцæ... Сувæллон
ма æ гъæлæс фæххæлеу кæнидæ. Кæсалгæ ахæсгутæ фæццæрдæг
æнцæ æма ’й фæддæлгоммæ кодтонцæ. Æ гъæлæсæй дон
ниссæххæт ласта. Ратолæ-батолæ ’й кæнунцæ. Æрæгиау ба
никкудтæй.
- Фæййервазтæй сабий! - исцийнæ кодтонцæ кæсалгæахæс-
гутæ.
Æхемæ ’й райста кæсалгæахæсгути хестæр.
Еу гъæуи ирæзтæнцæ Гæде æма Дæде.
Гæде зудта, берæгъи комæй ист ке æрцудæй, уой, Дæде ба
цæугæдони ке фæлластæй æма ’ й кæсалгæахæссæн хизæ ке
æрахæста, уой. Æндæр нецибал гъуди кодтонцæ. Ирæзтæнцæ.
Æвзигъд сабийтæ разиндтæнцæ. Уайтагъддæр фæццалх æнцæ
аллихузон гъæзтитæ кæнунбæл. Гъазунмæ дæр æма дзорунмæ
дæр сæбæл се ’нгæрттæй неке хъæбæрдæр кодта.
Фæстагмæ равзаргæ нæлгоймæгти хæццæ иссæнцæ тæрхони
лæгтæ.
Курухон лæгтæ æмхузон агурд цудæнцæ.
Курухон нæлгоймæгти хузæн сæ дзурд бунати цудæй.
Ци тæрхон искæниуонцæ, йе ба дзубандиаг некæд иссæй.

Карзæй хуæстæнцæ хæрæнтти нихмæ. Фæразонæй, цит,
рахуæциуонцæ рæстити фарс. Уомæ гæсгæ ба сæмæ берæ
мадтæлтæ æма фидтæлтæ хицæ кодтонцæ, тæходуйаг, уæхæн
лæхъуæнтæ нæ ку уайдæ, зæгъгæ.
Гæде æма Дæдей ниййергутæ берæ ’нзти фæккустонцæ
æлдæрттæн, Берæ зиндзийнæдтæ бавзурстонцæ се ’взонги æнзти.
Фæстагмæ ревæд къохæй ранæхстæр æй лæг æ уоси агорунмæ.
Исæй ирдта. Кæрæдзей ма туххæй бафæсмардтонцæ. Лæг не
’сгъæр кодта сабийти фесæвд æ уосæн. Бацудæнцæ æлдармæ уал
æма уал анзей хъиамæт райсунмæ. Æлдар ба сæ гъуди дæр не
’ркодта. Неци ихæс дарун сумахæй. Уæ над даретæ, зæгъгæ.
Æнкъардæй рацудæнцæ йи лæг æма уосæ, Нæ лæдæрдтæнцæ,
ци ’рдæмæ цудæнцæ, уой. Уæд сæбæл еу рацæргæ бæлццон
исæмбалдæй æма ин сæ хабæрттæ фæккодтонцæ.
- Тæрхони лæгтæмæ дæтгæ æй уæ гъуддаг. Етæ уæ радæсни
кæндзæнæнцæ, - загъта бæлццон.
Ба син амудта, тæрхони лæгтæ кæми æнцæ, уой.
Фæццудæнцæ еци тæрхони лæгтæмæ. Сæ гъаст бахастонцæ.
Тæрхони лæгтæ æрбакодтонцæ, мадæ ма фидæ ци
æлдæрттæмæ кустонцæ, уони.
Мадæ ма фидæ æрдзурдтонцæ сæ хабæрттæ тæрхони лæгтæн.
Уони хæццæ адтæнцæ Гæде æма Дæде дæр.
Ами базудтонцæ кæрæдзей æнсувæртæ æма сæ ниййергутæ.
Æлдæрттæй ратæрхон кодтонцæ лæг æма уосæн сæ хъиамæт.
Райстонцæ сæ. Бийнонтæ кæрæдзей иссирдтонцæ. Фæцæнцæ сæ
зин бæнттæ. Хор, царди хор сæ нæуæгæй батавта.
АМОНД
(АРГЪАУ)
Кæддæр ба еу гъæуи цардæй дууæ синхони. Сæ еу адтæй
фонсгин-гъæздуг лæг, иннæ ба - мæгур. Гъæздуги фурт хундтæй
Сахан, мæгур лæги фурт ба - Алихан.

Алиханбæл дæс анзи ку рацудæй, уæд æ мæгур фидæ ниссагъæс
кодта, уес уесафони тасуй, а биццеуæн æ исони сагъæс бакæнун
гъæуй. Ести лæгигъдæбæл æй исахур кæнун гъæуй, зæгъгæ.
- Биццеу, цæугæ хани гъæумæ æма еу бонгинмæ бацо
ихуæрсти. Бонæ, ци дин зæгъа, уой кæнæ, æхсæвæ ба дæхе ахур
кæнæ кæсун æма финсунбæл. Хъæбæр дин бабæздзæнæй дæ
царди.
Райдайæни нæ нифс кодта Алихан. Æппунфæстаг исарази æй
цæунбæл. Фиди фæндæмæ ин æнæ игъосун на ’дтæй. Бацудæй
Саханмæ. Фæййин лигъстæ кодта, цæмæй æ хæццæ фæццудайдæ
балций, уобæл. Сахан хъал хает биццеу адтæй æма æ къох
ракъуæрдта, æз некумæ цæун, зæгъгæ, ду ба цо, йе ба дæ ескæми
исмаронцæ.
- Амонд ахурæй нæй, - мулк, гъæздугдзийнадæй æй. Мæнæ
мæ фидæмæ фусти дзогтæ ес, никки ба ма хумзæнхитæ æма
игуæрдæнтæ. Цард уонæй æй, цæмæн мæ гъæуй мæн ахур. Æз
уотемæй дæр амондгун дæн: мæ равналæнтæ мæхе фæндон æнцæ.
Рандæй Алихан хани гъæумæ. Берæ фæрразелæ - базелæ
кодта, уæдта лæггадæгæнæгæй ниллæудтæй еу гъæздуг лæгмæ.
Бонæ сæдæ кустей сæргъæй ракæсидæ, æхсæвæ ба
зæрддагонæй архайдта кæсун æма финсун базонунбæл. Ахур æй
кодта рацæргæ ихуæрст.
Рацудæй дууæ анзи. Алихан æвзигъд биццеу разиндтæй æма
уайтагъддæр фæццалх æй кæсун æма финсунбæл. Æ зæрдæ
æхемæ барохсæй. Игъæлдзæгæй æрбаздахтæй æ фидæмæ.
- Базудтон кæсун æма финсун, - игъæлдзæгæй загъта æ
фидæн Алихан.
Фидæн хъæбæр æхцæуæн адтæй æма хъурманлæхъ искодта.
Æрæмбурд кодта æ синхбæсти адæми.
Еу рæстæги фæсте бабæй Алиханæн æ фидæ загъта:
- Биццеу, исон бабæй дин цæугæ ’й хани гъæумæ. Фæндуй мæ,
цæмæй ду базонай дала фæндурæй цæгъдун. Раст дин зæгъон æма
хуарз фæндурцъæгъдæг хъаурæгин æй. Уой бон æй дорзæрдити
фæлмæн зæрдæ кæнун, тæлтæг ка уа, уой ба æллау кæнун.

Алихани нæ фæндæ адтæй æ хæдзарæ ниууадзун, фал ин æ
фиди дзурдмæ дæр æнæ игъосун на ’дтæй.
Цидæр адтæй, æ фæндаг бабæй ракодта Алихан Саханбæл.
Æ хæццæ бабæй æй гъавуй хонунмæ балций.
- Цæмæн мæ гъæуй дала фæндурæй цæгъдун зонун? -
загъта мæстгунæй Сахан. - Кæд æма мæ бон æй байхуæрсун
дæс фæндурдзæгъдæги дæр. Уæд мæмæ æрмæст æвзестæ æма
сугъзæрийнæ.
Рандæ ’й Алихан йи хани гъæумæ еунæгæй. Нæуæгæй бабæй
ниллæудтæй еци хецаумæ лæггадæгæнæгæй.
Хор ку рафтуидæ, æма æ хецау ку бафунæй уидæ, уæд Алихан
æнæстуфæй рандæ уидæ гъæуи иннæ кæронмæ. Уоми æ кауин
мæгур къæси цардæй еу зæронд фæндурдзæгъдæг. Е хуарз
зудта фæндурæй цæгъдун, фал кæсун æма финсунæн ба неци
лæдæрдтæй.
Ку базудта фæндурдзæгъдæг Алихани æрбацуди сæр, уæд ин
æргомæй загъта:
- Дæу дала фæндурæй цæгъдун базонун фæндуй. Дæ фæндæ
хуарз фæндæ ’й, фал ду дæхуæдæг ци зонис?
- Мæ бон æй кæсун æма финсун, - загъта Алихан.
- Мадта-уæдта хуарз. Мах гъæуама кæрæдземæн исбæззæн.
Ду мæн ахур кæнæ киунуги кæсунбæл æма финсунбæл, æз ба дæ
исахур кæндзæнæн дала фандурæй цæгъдунбæл.
Дууæ ахургæнæги æма дууæ скъоладзауи зæрдæй косун
райдæдтонцæ.
Нæ карз уарун, нæ уазал, нæдæр ба бурдæн бауорæдтонцæ
Алихани.
Ралæудтæй уæхæн рæстæг, æма зæронд загъта Алиханæн:
- Нур ду мæнæй хуæздæр цæгъдун райдæдтай. Арфæ дин
кæнун, кæсунбæл мæ ке исахур кодтай, уой туххæй.
Алихан игъæлдзæгæй æрбаздахтæй æ хæдзарæмæ. Аæмбунæг
байгъуста фидæ Алихани дала фæндурæй цæгъдтитæмæ. Устур
аразийæй байзадæй фидæ æ фуртæй. Æ бæлццони кадæн бабæй
борæ нæл фус хъурманлæхъ искодта. Аци хатт фулдæр адæнмæ

радзурдта. Адæм урух тургъи бадунцæ. Гагидауæ - гадидауæбæл
уадзунцæ. Æгас тургъæ еугурдæр цийни цадæ фестадæй,
Алихан æ дала фæндурæй ку нитътъæлланг ласта, уæд. Æ дессаг
цæгъдтитæмæ ин адæм нæ, фал ма имæ иннæ цæрæгойтæ æма
зайæгойтæ дæр æдзинæг нийгъустонцæ.
Сахан ба фурсоцъайæй мардæй. Цидæр ин нæ хъæрдтæй. Ци ин
нæ хъæрдтæй, уой ба нæ лæдæрдтæй. Адæми игъæлдзæгдзийнадæ
æма цийни æзмæлд имæ фæккастæй зуймон бурдæни хузæн.
Æхуæдæг дæр æй нæ базудта, кутемæй фæххецæн æй адæми
æхсæнæй, галуæрдуни гуфи кутемæй бафунæй æй дæлгоммæ,
уой.
Еу изæр Алихан æма æ фидæ сæ хуссæнти сæхе ку æруагътонцæ,
уæд бабæй фидæ загъта:
- Биццеу, исон нæуæгæй цæугæ хани гъæумæ. Фæндуй мæ
цæмæй ду базонай къенти гъазун.
Къуæрей фæсте бабæй игъæлдзæгæй рабалци кодта хани
гъæумæ. Сахан ба ку фегъуста Алихани балций хабар, уæд æхе
меднимæр æнæнвæрсон худт кодта:
- Нæ уарзуй Алихани æ фидæ æма ’й рарветæ - барветæ
кæнуй. Соруй æй æ хæдзарæй.
Дзæвгарæ рæстæг Алихан ахур кодта къенти гъазунбæл. Уотæ
хуарз базудта къенти гъазун æма уобæл некебал хъæбæрдæр
кодта.
Æрæгвæззæг амондгун æма игъæлдзæгæй фæстæмæ
æрæздахтæй Алихан. Фал æй хæдзари хизта устур зин. Æ фидæ
адзали сæйгæ фæцæй æма рацох æй. Æ цæститæ игонæй бахаста
мæрдтæмæ. Æ фæстаг дзурд ба ма адтæй æ фурт Алихани ном.
Бæхдавгути къуар ин æ къæс байахæстонцæ. Къуари хецау
Алихани ку фæууидта, уæд ин карзæй загъта:
- Сæумæ талингæй цæудзинан бæхтæ давунмæ. Дæу нæ
хæццæ райсдзинан. Æнхус нин кæндзæнæ. Ку нæ фæццæуай, -
дæ сæр дин ракъуæрдзинан. Дæ хæдзарæ ба дин басодздзинан. Æ
фунук ба ин думгæмæ исдардзинан!

Фиццаг кæркуасæнти рараст æнцæ къæрнихтæ. Сæ хæццæ
ракодтонцæ Алихани дæр.
Еу рауæн ба Алихан фæстæмæ ракастæй. Æрæстæфтæй æ
хъал синхон Сахани. Бæргæ син фиста æхца дæр Сахан, фал
æй уæддæр схуститæ гæнгæ сæ разæй ракодтонцæ. Нур Сахан
бæхбæл бадуй æма кæуй. Æ дусæй æ цæстисугтæ сæрфуй æма æ
губур фий зир - зир гæнгæ радауй. Сахан Алиханмæ æртæанздзуд
цъæдæхи хузæн фæккастæй.
- Фæлмæнвад, фæлмæн! Лацамарз! Кæуæ! Æрдеуагæ кæнæ!
Цæмæннæ, атæ уæхæн мади цæуæт фæуунцæ! Зæнхи золкъæмæ
дæр дæ не ’рдардзæнæнцæ, - æхецæн дзубанди гæнгæ цудæй
Алихан.
Цæйбæрцæ фæццудæнцæ, уæдта гъæди хурфи еу цади
билæбæл æрæнцадæнцæ.
Давгутæ райхалдтонцæ сæ сæртæ. Берæ фæккастæй Алихан
къæрнихти цæсгæмттæмæ. Уæхæн æвæлгæлæс имæ фæккастæнцæ
æма син ном дæр не ’ссирдта.
«Æвæдзи, уонæн сæ зæрдитæ дæр уотæ дагъитъайлаг
уодзæнæнцæ. Хатир ци æй, уой лæдæргæ дæр нæ кæнунцæ,
багъæудзæнæй берæ цидæртæ уæхæн зæрдитæ æрфæлмæн
кæнунмæ», - сагъæс кодта Алихан.
Сахан æхе æрхæстæг кодта Алиханмæ.
- Æз дæ мадæ дæ фиди иуазæг, макæми мæ ниууадзæ. Ду
аллихузи балцитæбæл фæлтæрд дæ, æз ба ... - Сахани хорхи
уадиндзтæ сæхе æрбалхъивтонцæ. Æ цæсгомбæл фæддæлæмæ
’нцæ цæстисугтæ.
Алихани иуæнгти цидæр устур нифс бацудæй. Кæд Сахан
кæугæ кодта, уæд Алиханмæ ба фæндурæй цæгъдун цудæй.
Гъенур æ зæрдæбæл æрбалæудтæнцæ æ фиди дзубандитæ.
- Хуарз фæндурдзæгъдæг тухгин æй. Æ бон æй мæстигæрти
нихходун кæнун, æнæхатирти - фæлмæнзæрдæ кæнун.
«Бавзарон аци гъуддаг, кæдимайди си ести рауаидæ», зæгъгæ,
ниссагъæс кодта.

Гъæдæй искодта дала фæндур. Бæхи гъесæй ин тæнтæ искодта.
Тæнтæ ба мудуадзæй ниххафта.
Фудгæнгути къуар ку ранæхстæр æнцæ, уæд Алихан равдиста
æ фæндур. Райдайæни сæмæ фæндур фæккастæй сувæллони
гъазæни хузæн. Фал си ку нитътъæлланг ласта, уæд къæрнихтæ
æруорæдтонцæ сæ бæхтæ. Дзæвгарæ фегъустонцæ, уæдта си
æрбайронх æй, сæ над кумæ дардтонцæ, йе.
Усмæй-усмæмæ игъæлдзæг цæгъдтæлтæ никкæнидæ, уæдта
ин фæстагмæ ба æнкъард кадæнгитæмæ раздæхиуонцæ.
Тухæгæнгути æверхъау цæсгæмттæбæл бæрæг кæнун райдæдта
цидæр тæрегъæддзийнадæ. Алихан æ кадæнгитæ ку фæцæй, уæд
и къæрнихтæ æмхузонæй нигъгъæр кодтонцæ:
- Цæгъдгæ! Тъæлланг кæнæ, цæйбæрцæ дæ бон æй... Некæд
фегъустан ауæхæн хуарз цæгъдтæлтæ!
Нæуæгæй бабæй ниййазæлдэенцæ и дала фæндури нарæг
тæнтæ. Фæхстæ ин дудзи фæрсаг кодтонцæ. Цагъта, цалинмæ хор
арви астæумæ истулдæй, уæдмæ. Къæрнихтæмæ уотæ фæккастæй,
цума Алихани къохти аци фæндури бон æй адæймаги хузæн
исдзорун дæр.
Уæд къæрнихти дзили нигъгъæр кодта:
- Ду, æнгъæлдæн, Хуцауи фæлдесонд дæ. Дæ хуарз цæгъдтити
туххæй лæварæн уагъд цæуис дæ гъæумæ. Гъо, фал дзорæ, ци дæ
гъæуй, уой. Нæ бон æй дæ курдиадæ банхæст кæнун.
- Берæ гъуддæгтæ уи нæ агорун, - сагъæсгæнгæй загъта
Алихан. Дзæвгарæ гъосæй ралæудтæй, уæдта сабургай байамудта
Саханмæ.
- Мæнæ мин аци лæги дæр мæ хæццæ рауадзетæ. Гъай-гъай,
фæйнæ бæхи дæр нин радтетæ.
Уæд къæрнихтæ Сахани бафарстонцæ:
- Ду ба ци кæнун зонис? Циуавæр ацъагъуæ дæмæ ес?
Сахан дзæвгарæ рæстæг нихъун-нихъун фæккодта.
- Неци зонун, нецæмæ арæхсун, - мæтъæлæй æ цъухæй
исхаудтæй. Бацийнæ кодтонцæ давгутæ.

- Мадта-уæдта дæ нæ рауадздзинан. Ести кæнун ка нæ зонуй,
уомæй рауайдзæнæй сæрæн абæрæг.
Алихан еунæгæй раздахтæй æ гъæумæ. Фал куд цардæуа
идарддæр, уой ба ку нæ зонуй: нæ хæдзарæ нæбал ес, нæ бийнонтæ,
нæ æхца, нæ ба хуæруйнаг.
Гъæуæй еуварс - бæрзонд тегъæбæл адтæй еу рагон
фиддæлтиккон мæсуг. Алихан æригъуста, еци мæсуги, дан, ее
берæ адæми фагæ хуæрдæ. Мæсуги бадæг зудта финсун. Къуæре
ин ка бакосидæ, уомæн ба ниффинсидæ. Еци гæгъæдибæл райсæн
адтæй алцидæр.
Уой ку базудта Алихан, уæд тухст адæмæн финсун йе райдæдта
æма сæ бафсаста. Мæгуртæ райарфæ кодтонцæ Алиханæн. Уæдта
ин сосæггай загътонцæ:
- Тагъддæр дæхе ардигæй исесæ, кенæ ба дæ ку базона йи
кæрæф, уæд дæбæл марунæй нæ байауæрдздзæнæй! Æнахъæл
бæхи къæдзелæбæл дæ бабæдздзæнæй!
Алихан байгъуста мæгурти фæндæмæ. Æхе райста синхаг
гъæумæ. Гъæуи адæм адтæнцæ æнкъард. Некæцæй игъустæй
игъæлдзæг дзæфхъу.
Уæд Алихан бафарста адæми, цæмæн æнцæ уотæ æнкъард,
уобæл. Адæм дзуапп равардтонцæ:
- Нæ хан берæ уарзуй къенти гъазун. Хани адæм алли бон
дæр æрбакæнунцæ ханмæ къенти гъазунмæ.
Мулди ка фæууй, уой сæр хан æхе рази ракъуæрун кæнуй.
Адæм тухстæнцæ хъæбæр.
Еу бон Алихан хани хæдзарæмæ хæстæг бацудæй. Уоми уинуй:
еу нæлгоймаг бадуй æма кæуй. Аæмбунæг имæ æркастæй æма
дин йе ба Сахан ку разиннидæ.
- Цæбæл кæуис? Ци ’рцудæй? - фæрсуй æй Алихан.
- Изæдтæ, идаугути зæрдæ мæбæл фæххудтæй, загъта Сахан,
кæд къæрнихтæй зинтæй райервазтæн, уæд мин ардигæй ба
ервæзæн нæбал ес. Мæнæ нур хани адæм мæн æрахæстонцæ.
Туххæй дæр мæ хани хæццæ къенти гъазун кæнунцæ. Кæми зонун
æз ба къенти?!

Алихан Саханмæ дзæвгарæ фæккастæй. Æ раздæри гъуддæгтæ
æ цæститæбæл рагъазтонцæ.
- Лæгъуз æй дæ гъуддаг, хъæбæр лæгъуз! - загъта Алихан. -
Æвæдзи дин дæ...
Тухгиндæр никкудтæй Сахан. Райдæдта корун:
- Исмæ ахур кæнæ къенти гъазунбæл. Кæдимайди ма
рамолинæ хани.
- Бæрæг æй, ду феронх кодтай адæми циргъ æмбесонд:
хуарздзийнадæй еуварс рацæун æнцон æй, хуарздзийнадæбæл
исахур кæнун ба зин æй.
Уоци рæстæги рацудæй хан хæдзари размæ. Æрæвæрун кодта
фингæ æма райдæдта Сахани хæццæ гъазун. Сахан еу æдули цуд
ракодта, уæд дуккаг уæхæн цуд, æртиккаг ба мулди фæцæй. Хан
цæрдæг фæллæбурдта æ кардмæ. Идард æй фæххаста Сахани сæр
ракъуæруни туххæй. Æвваст Алихан хани размæ балæудтæй.
- Ма ратагъд кæнæ аци лæхъуæни марунмæ. Рагъазæ
мæн хæццæ. Кæд мæ рамолай, уæд нæ дууемæн дæр нæ сæртæ
ракъуæрæ. Мæн фæндуй еумæ мæлун.
- Фæууæд! - æнæрвæсон худт никкодта фудзæрдæ хан. -
Ду, æвæццæгæн, дæ сæри хæццæ цæунæй багъигæ дæ! Бадгæ!
Гъаздзинан! ..
Исбадтæй Алихан. Сабургай фæрсуй хани:
- Æз ку фæммулди уон, уæд æз уодзæнæн æнæ сæрæй, фал ду
мулди ку фæууай, уæдта ци уодзæнæй?!
Уæд бабæй хан раздæрæй тухгиндæр ниххудтæй.
- Неке ма мæ рамулдта. Ауæхæн цъигъини хæццæ ба мæнæн
ци зин æй гъазун. Кай зонуй, ку мæ рамолай, уæд дин дæ алли
курдиадæ дæр исæнхæст кæндзæнæн! Мæнæн мæ фæткæ уотæ
’й. Гъенур ба фæккæсæ дæхемæ. Хатир ци æй, уой лæдæргæ дæр
нæ кæнун.
Райдæдтонцæ гъазун. Адæм æмбурд кæнунцæ. Фæзæ байдзаг
æй адæмæй.
Æз дин нуртæккæ фæууинун кæндзæнæн. Ду дæ къоси буни ку
нæ никкæуай, уæд бæрæг уодзæнæй. Ду берæ цардбæллон адæм

бастъалдтай, зæгъгæ. Фæстагмæ хани цæститæ тартæ кæнун
райдæдтонцæ. Алихан ин æ рацæуæнтæ рацубур кодта. Зæнхæмæ
дзæвгарæ фæккастæй хан. Уæдта æвваст фесхъиудтæй æ бунати.
- Э-э-эх-х-х! - нигъгъæр кодта хан. Æндæр æ бон нецибал
иссæй. Æхуæдæг бадзурд кодта мулди ку фæууа, уæд арази ке æй
æ алли курдиадæ исæнхæст кæнунбæл дæр.
- Еунæг курдиадæ мæмæ ес! - загъта Алихан, - Адæймаг
маруни тæрхон куд мабал уа, уотæ.
Адæм уой ку фегъустонцæ, уæд æмхузонæй загътонцæ:
- Раст курдиадæ ’й! Цæрæг уодæн - цард! Адзали бæрагæ
уагътæ адæймаги!
Кæсуй хан æма уинуй, гæнæн ин ке нæбал ес, уой.
- Амæй фæстæмæ æз æййевун маруни тæрхон, - загъта хан.
Сахани багæлста Алиханмæ.
- Амондгин дæ ду, хани ке рамулдтай, уомæй!
- Æртæ хатти амондгин дæн æз. Еуемæй мæ фидæмæ ке
байгъустон, иннемæй мæ сабийи бонтæй фæстæмæ фæллойнæ
кæнунбæл ке фæййахур дæн. Æртиккагæй ба - мæ фæллойнæ
фудзæрдити фæлмæнзæрдæ, æнæхатирти ба æнæхъаурæ ке
кæнуй, уомæй,
Алихан адæми цæстити искадгин æй. Аæхъуæн кæмæн
райгуридæ, уонæй беретæ æвардтонцæ Алихани ном.
УÆРАСИ ФÆРЦИ
(АРГЪАУ)
Еу мæгур лæг æма уосæн райгурдæй биццеу. Цардæнцæ
сауæдони рази. Биццеу рацæппо-лæппо æй. Æ фидæ къохгин
адтæй æма ин сагъадахъ искодта берæ фæтти хæццæ. Биццеу
берæ уарзта сагъадахъæй гъазун. Кумæ дæр цудайдæ, æ хæццæ
’й хæссидæ. Хъæбæр си исдæсни æй æхсунмæ. Устур дессаг имæ

кастæй, æ фат арви талингти ку рандæ уидæ æма æрæги-дурæги
ба фæстæмæ ку æрæздæхидæ, е.
Уæд къæсибадæг уосæ æ киндзи рарвиста сауæдонæмæ
къустелий хæццæ. Гасай æ сагъадахъи хæццæ бæласи сæрмæ
исхизтæй. Уордигæй фæлгæсуй. Гасай ку æруидта дондзауи, уæд
нигъгъавта къустелимæ. Рауагъта ибæл фат. Къустелæ расастæй.
Дондзау ракæсæ - бакæсæ кæнуй аллирдæмæ. Некæми ма неци.
Æрæгиау Гасай ходæгæй бакъуæцæл æй.
Киндзæ кæугæ æрбацудæй е ’фсийнæмæ.
- Мæнæ мин еу фудуаг биццеу басаста мæ къустелæ. Бæласи
сæрæй фехста сагъадахъæй. Къæсибадæг уосæ фæдеси бацудæй
Гасайи мадæ æма фидæмæ. Биццеуи уоми баййафта.
- Цæмæн кæнис уотæ? Гъæубæстæ дæ исустур кодтонцæ:
галнивæндтæ æма тохъули хæрститæ февгарстонцæ, мæгур
лæгбæл хуарз æрцудæй, зæгъгæ. Нур кæсай дæ миутæмæ.
- Уæ дæ над ку дарисæ дæ хæдзарæмæ, - æхе иннердæмæ
разелгæй, загъта Гасай.
Иннæ бон ба къæсибадæг уоси киндзæ сауæдонæмæ рандæй
къибилати хæццæ æма бабæй ин сæ басаста.
Дæлгъæу къæсибадæг уосæ бабæй фæдеси æрбацудæй
Гасаймæ ма ин карзæй загъта:
- Цæмæн уотæ кæнис? Цæмæннæ тæрсис йи адæми
зæрдихудтæй?!
- Дæ дзæгъæлдзорæ ма цæуæд! Рандæ уо, кæцæй æрбацудтæ
уордæмæ, - загъта Гасай.
Къæсибадæг уосæ æлгъетагæ адтæй æма фæййагайдта зустæй:
- Æндæ рауодзæнæн, фал Агънати авд æнсувæрей еунæг
хуæрæ Уацирохс дæ зæрди æрæфтуйæд! Дæ арми ма бафтуйæд!
Дзæгъæл сагъæс дæбæл æруæзæ кæнæд! Дзорæгмæ ци нæ дзорай!
Кæсæгмæ ци нæ кæсай. Де ’нгон авари дуæрттæ æма къæрæзгитæ
зæгæл æхгæд ци никкæнай, уæхæн бон дæбæл бакæнæд!
Ци рацудæй, уæдта Гасайи зæрди æрæфтудæй Агънати авд
æнсувæрей еунæг хуæрæ Уацирохс. Æ арми ба не ’фтудæй.

Цоппай ибæл бафтудæй. Æрæгиау ба æ зæрдæ талингæ агорун
байдæдта. Федар нихгæдта æ хæдзари къæрæзгитæ æма дуæрттæ.
Æндæмæ - бони рохсмæ ку нæбал цудæй. Хъæбæр тухстæй,
къæсибадæг уоси фæндон ке фæцæй, уобæл.
Адæм æй ку базудтонцæ, уæд заргæ æ рæзти бацæуиуонцæ.
Неци. Гъуди дæр сæ нæ кодта. Фæндурæй цæгъдгæ бацæуиуонцæ-
неци. Кæугæ бацæуионцæ - уæддæр неци. Мади зæрдæ тæнæг
куд нæй. Æ мадæ загъта:
- Ме ’нсувæр Натара лæгигъæдгин æй æма ’й е ку нæ исдзорун
кæна, уæд ин неке неци исамал кæндзæнæй!
Рарвистонцæ тæвд - хæлæфæй Натарамæ. Гасайи мади
æнсувæр æрбахъæрдтæй.
- Ци кæнис, ме ’нгъæлдзау хуæрифурт? Кæд дæмæ ести маст
ес, уæд мæнæн зæгъæ. Æз дин дæ маст райсдзæнæн!
Гасай неци дзоруй.
- Кæд дæ зæрди ести æрæфтудæй æма дæ къохи не ’фтуйуй.
Мæнæн зæгъæ. Мæн арми ци нæ бафтуйа, уæхæн нæййес. Æз æй
иссердзæнæн дæлзæнхæ уа, зæнхæбæл уа, кенæ ба уæларв ку уа,
уæддæр!
- Агънати авд æнсувæрей еунæг хуæрæ Уацирохсмæ мæ
зæрдæ фехсайдта. Мæ къохи ба не ’фтуйуй. Дзæгъæл сагъæс
мин æвдирзуй ме ’взонг зæрдæ! - Дуар байгон кодта Гасай. -
Æлгъетæги фæндæуагæ цæмæй нæ фæууон, уой бакæнæ.
- Дæ ралгъетæг фæсмойнаг уодзæнæй. Æлгъетæги æлгъистæ
æлгъетагæн æхебæл цæуагæ фæууй! - нифсгинæй загъта Натара, -
Мæн арми бафтуйдзæнæй. Мади æнсувæр æрбайста сагъадахъ
æма фат арвмæ исаразта. Æ тух - æ бонæй æй исуагъта æма
загъта:
- Фат! Фæстæмæ æрæздæхæ æма, дзубури ауæдзæ гæнгæ,
Агънати тургъæмæ куд рандæуай!
Фат арви гъæбеси æрбайсавдæй.
Дзæвгарæ рæстæги фæсте ба фат фæстæмæ æрæздахтæй æма
ауæдзæ гæнгæ рандæй Агънати тургъæмæ.

Дзубури фæд - фæд рандæнцæ Натара æма æ хуæрифурт
Гасай.
Агънатæ син æгас цо загътонцæ.
И æхсæвæ æрфусун кодтонцæ уонæмæ. Натара сабургай
æрдзурдта, се ’рбацуди сæр цæй туххæй æй, уой.
Авд æнсувæрей хестæр æхемæ æригъосун кодта Натара æма
Гасайи.
- Ес нæмæ лæгæвзарæнтæ. Кæд уони уæ бон исæнхæст кæнун
исуа, уæд нæ лимæн арази. Ка ’й зонуй, и æртæ гъуддаги ку нæ
исæнхæст кæнайтæ, уæдта кизгæ кæмæн коретæ, уомæн æ сæр
æркæндзинан æма ’й кауи мехбæл æркъуæрдзинан. Уотæ ’й нæ
фæткæ. Барæ уæ ес! Сагъæс кæнетæ!
Фусунтæ дæр æма иуазгутæ дæр нецибал исдзурдтонцæ
дзæвгарæ рæстæг.
- Фиццагидæр, мах авдемæй хæтуни ку фæууæн, уæд нæ
хæццæ æрхæссæн авд тала бæласи, Уони æнæ фæрæт æнæ кардæй
ка æрфада согæн. Дугкагæй, авгин хъабагъбæл ка ислæса æма
уордигæй царвæй идзаг гъосин ка æреса æнæ фæккеугæ, æнæ
никкалгæ. Æртигкагæй, уæртæ нæ тургъи ес лæгæвзарæн дор.
Уой ка исеса æ ронбастмæ. Аци æртæ æвзарæни ку бакæнайтæ,
уæд сумах уодзæнæй нæ еунæг хуæрæ.
Натара бафарста æ хуæрифурти:
- Дæ нифс си кæцимæ хæссис?
- Æз мæ нифс хæссун авгин хъабагъмæ исласунмæ, - загъта
уосгор Гасай.
Æмбурдæй еуварсгомау æрлæудтæнцæ хъабагъæй. Гасай
сабургай бацудæй. Æ усхъитæ базмæлунтæ кодта. Æ арми
тъæпæнтæ зæнхæбæл рахафта. Натарамæ ма еу каст бакодта.
Исбурдæй авгин хъабагъбæл. Исрæдæхстæй ин æ сæрмæ. Æ
сæрбæл æвæрд адтæй царвæй идзаг гъосин. Гасай æ алливарс
æнгулдзæхтæ кæнунбæл фæццалх æй. Уæдта ’й сабургай æ галеу
къохæй æ реумæ нилхъивта. Æхе æ къæхтæ æма æ рахес къохæй

зæнхæмæ æруагъта. Натара æма Гасайæн æмхузон æхцæуæн
адтæй. Агънати æнсувæртæ сæ фур дессагæй кæрæдземæ
бакастæнцæ.
- Аннети ба мæхе бæрагæ уадзæ! - загъта Натара Гасайæн.
Æмбурдæй согвадæнмæ бацудæнцæ. Ами авд талай дæргъæй-
дæргъæмæ лæудтæнцæ. Натара сæмæ, æхе фæффестæггæнгæй,
февналдта. Æрсæ пурх кодта æнæ фæрæт, æнæ кардæй æма
цирагъæн рауадæнцæ ставд, согæн ба - листæг.
Уордигæй уоддæр бацудæнцæ, байамудтонцæ лæгæвзарæн
дор. Ами ба æ бон неци исуодзæнæй. Берети рарвиста аци дор
сæ тъæнгтæ, сæ сунтæбæл хуæцгæ, зæгъгæ. Æвзаргæ бакæнæд.
Натара уæзбунтæ цуд бакодта дормæ. Ниххудтæй. Дор фелваста,
æримæ кастæй, уæдтай æ дзиппи рацавта. Авд æнсувæри сæ фур
дессагæй сæ арми тъæпæнтæ кæрæдзебæл фæххуастонцæ. Натара
æма Гасай фæрсæй-фæрстæмæ æрлæудтæнцæ. Хезунцæ дзуапп.
Æнсувæрти хестæр сæмæ бацудæй æма син игъæлдзæгæй
загъта:
- Адæми лимæн æма нæ лимæн. Кизгæ сумах æй. Сумах
амонд адтæй.
Кæрæдзей къохтæ райстонцæ уарзонæй.
- Натара, ду махæн уодзæнæ æстæймаг æнсувæр, - загъта
кæстæр æнсувæр æма ’й æ хъури ниттухта.
Иннæ æнсувæртæ дæр еци гъуддагбæл цийнæ гæнгæй
исæмбалдæнцæ. Изæрæй авд æнсувæри æма сиахс игъæлдзæгæй
æрæгиауи уæнгæ сæ рæстæг рарвистонцæ.
Сæумæй астемæй цауæни цæунбæл ниллæудтæнцæ Бассуй
коммæ.
- Мæнæ хæдзари бийнонти хæццæ изайуй нæ нæуæг сиахс.
Дæдтæн имæ авд уатей дæгъæлтæ. Уæ бон уодзæнæй æхсæзей
байгон кæнун, æвдæймаги ба маймаиддæр ма байгон кæнæ*
Исæвди къахбæл ниллæудзæнæ, - загъта æнсувæрти хестæр.
Цауæни рандæнцæ. Гасай сабургай фæззелæн кодта æхсæземи.
Уæдта æвдæймаги дуар байгон кодта изæрæрдæмæ. Кæсуй æма

дин уæйуг æхе фарсмæ рауагъта, æхуæдæг ба рæхисæй баст.
Деси бафтудæй Гасай, а ба куд уа, зæгъгæ.
- Уо, æгас цæуай, дзæбæх лæхъуæн, дæ цæрæнбон берæ уа, -
дзоруй уæйуг гъæрасæст хъури хаттæй Гасаймæ.
- Ци кæнис? Баст цæмæн дæ?
- Мæ фурттæ мæ косун нæ уадзунцæ, рæхисæй мæ
исбастонцæ. Уæртæ къуми æхсири цадæ. Æрбакалай мæбæл, æз
ба исуæгъдæ уон. А-а, тæходуй, косунæй ма бафсæдæ æма дæ
цæуæти хæццæ рагъазæ.
Сиахси зæрдæ каййестæн фæлмæн фæууй. Гасай уæйугæн
æртæрегъæд кодта. Æхсир бакалдта. Рæхис æхсирæй ратадæй.
Уæйуг раистадæй. Æхе нийвæзтитæ кодта.
Уæйуг Гасаймæ бацудæй æма ин æ хорхбæл бахуæстæй,
æ гæндзæхтæ бацагъта Гасай. Сабургай уæйуг Гасайи исиста.
Тæрхæгбæл æй æривардта, æхуæдæгка авд æнсувæрей еунæг
хуæрæ Уацирохси рахаста æма ниййаууон æй гъæдæмæ.
Натара рамардта рæубес. Æрæйсæгъвæрстæ кодта. Фезонæг
исрæвдзæй. Равналон, зæгъгæ, загъта. Рæубеси хурфи адтæй
буйнагин тъæфсæ. Натара дес кæнуй, а ци уа, зæгъгæ. Рæубеси
сæгъварсбæл æй бамбæлун кодта æма, мæнæ дессаг, рæубес
фæлледзуй. Ухст дæр æнæ фезонæг райзадæй.
- А ба ци уа? Мае сайтани хай!
Уæд фæззиндтæнцæ авд æнсувæри дæр. Натара тъæвсæ
равдиста æнсувæртæмæ. Астемæй фæстæмæ æриздахтæнцæ
гъæумæ. Хæдзари агорунцæ Гасай æма Уацирохси. Нæййес
некæми. Тухсунцæ. Æрæгиау бацудæнцæ æвдæймаг уати дуармæ.
Игон разиндтæй дуар. Бакастæнцæ. Уæйуг уоми нæбал адтæй.
- Фесавдан! Бабун ан! - нигъгъæр кодта æнсувæрти хестæр. -
Нур ма ци кæнæн!
Уæд Натара тæрхæгмæ кæсуй æма дин уоми хъанæй лæууй æ
хуæрифурт Гасай. Æвæдзи, хусгæ кæнуй, зæгъгæ, расагъæс кодта.
Телуй æй æма дæ балгъетæг уотæ. Æ уæргутæ ниххуаста. Ахæй
никкудтæй! Ци фæккудтæй, уæдта æ зæрди ристæй æрфæлладæй.

Æрæгиау ба æ тъæфсæ æ зæрди æрбафтудæй. Æ зæрдæмæ
циуавæрдæр рохс фæлмæн хори тунæ бакастæй.
Натара тъæфсæ хизинæй сабургай исиста. Гасайбæл æй уæд
еу æрдæмæ расæрфидæ, уæдта иннердæмæ. Лæхъуæн базмалдæй.
Сабургай æхе нибберигъта.
- Оф, оф! Ци берæ фæххустæн! - Рабадтæй.
- Хусгæ берæ нæ фæккодтай, фал ци бакодтай? Кæми ’й, ке
туххæй æрбацудан, е?
- Дуар байгон кодтон! - æхуæдæгка нимбугъта. - Мæ гъæла
сæр мæ фесафта. Уæд авд æнсувæри исфæндæ кодтонцæ Гасай
рамарунбæл.
- Ма хæлæф кæнтæ. Анз æмгъуд мин радтетæ. Ку нæ уин
æрхæссон уæ хуæри, уæдта ин ци кæнайтæ, уой кæнетæ! - æ ходæ
исесгæй æма æ уæраги сæртæбæл æрбадгæй, загъта Натара. -
Корун! Корун!
Æнсувæртæ исарази æнцæ. Гасай байзадæй, Натара ба фæдеси
рандæй Уацирохси агорæг. Фæдесон еу гъæумæ нихъæрдтæй,
Гъæугæрони еу биццеу уæситæ хезуй, æхуæдæг ба усмæй-усмæмæ
фæккæуидæ, усмæй-усмæмæ ба - заридæ. Натара деси бацудæй,
айæ фæккæуй, уæдта фæззаруй. Æ бæрæг ин базонун гъæуй
æвæстеуатæй.
- Цæбæл зарис, дзæбæх биццеу? - Натара, сабур бацæугæй,
бафарста биццеуи.
- Уæйуг æрхаста æ конд, æ уиндæн кæрон кæмæн нæййес,
уæхæн сахи рæсугъд. Киндзæхсæвæр кæндзæнæй. Бамин дзурдта
ци фулитæ æвгæрддзæнæй, уони цъетелгутæ, - ходæзмолæй
загъта уæсигæс биццеу.
- Уæд кæугæ ба цæбæл фæккæнис?
- Еци хуæрзконд кизгæ ке адтæй, уоци мадæ ма фидæн кунæг
зин нæй! Еци гъуддаг мæ зæрди ку æрбафтуйуй, уæдта уобæл
кæун.
- Æ хæдзарæ кæми æй уæйугæн? Ци амалæй æй иссердæуа? -
бафарста Натара.

Уæсигæс биццеу нигъгъос æй. Æрæгиау ба сабургай дзорун
райдæдта:
- Неци ин искæндзæнæ. Æ уод æма æ дууæ цæсти æнцæ цади
бадæг дзæргъи хурфи. Уоми ес лилагъз. Лилагъзи гъазуй æртæ
æхсæрæцъеуи.
Уонæй дууæ - уæйуги цæститæ, еу ба - æ уод. Федар рауæн
æнцæ. Лæг дзæргъæн ку неци бакæна, уæд ин адзал нецæмæй ес.
Дзæргъæ æхсири цади бадуй. Цæуæг - фецауæг цади рæзти нæ
уадзуй. Цади алливарс райтинг æнцæ арф кæрдæгæй æмбæрзт
фæзтæ.
Натара биццеуæй еуварсмæ рацудæй æма хебæраги берæ
фæссагъæс кодта. Уой фæсте ба рандæй, цадæмæ хæстæгдæр ци
гъæу адтæй, уордæмæ. Нисси лæудтæй фиййауæй.
Сæумæ раскъæридæ дзогæ æнæхуæрд хезнитæмæ. Рæфбадт
æркæнидæ цади билæбæл цади бадæг дзæргъи фудæнæн.
Дзæргъæ æрæстæфтæй фусти дзогæ. Низмæлун кодта цадæ
æма рахизтæй. Гъæр исиста:
- Ке мадæ, фидæ хæрæг бахуардта?! Ка ’рбандиудта ардæмæ?!
- Дæ мадæ дæр куй бахуæра, дæ фидæ хæрæг бахуæра! Куй
идæдбæл бадтæй, æхуæдæг дæр æй нæ хуардта, адæми дæр имæ
нæ уагъта! - исгъæртæ кодта Натара.
Цидæр адтæй, айдагъ гъæртæбæл нæ байзадæнцæ. Лæгæй -
лæгмæ фæгъгъæбесæй æнцæ. Райвазæ - байвазæ кæнунцæ.
Дзæргъæ еугур дон фестадæй.
- Æйтт!.. Нур Сауи сауæдонæй æртæ къоси ку раниуазинæ, -
лæф-лæфгæнгæ, дзоруй дзæргъæ, - уæд дæ бæргæ хуни - хунгæй
фæккæнинæ!
- Мæн ба, - загъта Натара, - цæуи закъи хурфæй фелвасæгау
ку фелвасидæ аци гъæуи хуæрзконддæр кизгæ æма уæраси къос
ку февæридæ, уæд дин дæ уод бæргæ исæскъунинæ!
Æрæгиау бафæлладæнцæ æма фæйнердæмæ рахаудтæнцæ.
Фиййау фонсбæл нискъотт кодта. Фонси æхсирæн исфедуйæн
нæбал адтæй* Адæм дес кодтонцæ, а ци дессаг уа, ци тæмæс уа,
зæгъгæ, А-фиййау, æвæццæгæн, дзогæ баскъардта æхсири цади

фалдзосмæ. Куд бандиудта, куд? Дугкаг бон фоне ку раскъардта
Натара, уæд имæ гъæуи цæргутæ горæй-гормæ еу лæхъуæни
рарвистонцæ, байгъæуай кæнæ, фоне кæми хезуй, уанæбæрæг,
зæгъгæ.
Фоне æнцад æнцойнæй фæххизтæнцæ цади билæбæл. Сæхе
æрæфсастонцæ æма æрбадтæнцæ.
Дзæргъæ бабæй нæгæ исиста. Рагæпп кодта. Дзогæ фезгули
æнцæ. Бæрзонд тегъæмæ, хъуррет-хъуррет гæнгæ, исуадæй.
Æ фур мæстæй æ цæстити тог рабадтæй. Фæкомкоммæ æй
Натарамæ. «Нур ба ми уотемæй нæбал рандæ уодзæнæ», æ
дæндæгути къæс-къæс исцæун кодта. Фæббабæй гъæбес æнцæ
Натара æма дзæргъæ.
- Æйтт, уæууæй. Сауи сауæдонæй æртæ ку баниуазинæ, уæд
дæ къабазгай бæргæ фæккæнинæ, - ’райвазæ-байвазæ гæнгæй,
дзурдта дзæргъæ.
- Мæнæн ба уæртæ еци гъæубæсти рæсугъддæр кизгæ уæраси
хъалац ку февæридæ, уæрас ку раниуазинæ, уæд дин дæ геруз уод
исæскъунинæ. Дæ дуйне дæбæл баталингæ кæнинæ, хецмæрез, -
загъта Натара.
Аци хатт бабæй неке фæхъхъæбæрдæр æй. Æхсири цади бадæг
дзæргъæ æхе ратудта æма ледзæги фæцæй æ бунатмæ. Натара
æнцад-æнцойнæй æрбаскъардта фоне. Æхсирæн никкæнæнтæ
нæбал адтæй. Адæм фæффарстонцæ, æ фæсте ин ци лæхъуæни
рарвистонцæ, уой. Е син лæмбунæг æрдзурдта цидæриддæр
адтæй, уой:
- Цади билæбæл дзæргъæ æ хъури цъарæ нийвазидæ, Сауи
сауæдонæй æртæх ку баниуазинæ, уæд, дан, дæ хуни - хунгай
бæргæ бакæнинæ. Натара ба загъта, æйтт, мæнæн ба аци фоне
ке æнцæ, уонæмæ ее зæгъунæн рæсугъд кизгæ, уой къохæй, дан,
уæраси хъалац ку баниуазинæ, уæд аци æнамонд гæбæрцæстæ
дзæргъæ зæнхæбæл пъæзуй бадт нæ кæнидæ, Æз, дан, ин уæхæн
куст бакæнинæ, æма æ уод фесæфидæ.
Адæмбæл базуртæ базадæй сæ фур цийнæй. Иннæ бон бабæй
Натара фоне раскъардта. Æ фæдбæл сахи рæсугъд уæраси къибила

æма хъалаци хæццæ рауадæй. Натара æй нæ зудта. Натарай дзогæ
цади билæбæл арф кæрдæги рапурх æнцæ. Æ зæрдæ сæмæ рохс
кодта.
- Атæ зæрди сойнæ æнцæ. Тæходуйтæ, ’знаг, хецмæрез ку
нæбал уидæ, уæд адæймаг зарунæй нæ бафсæдидæ. Кæсай мæнæ
аци æнамонд дзæргъæмæ, æхе бакодта цади фалдзос замманай
зæнхитæ. Нур мин мае зæрдæ ку нæ агайидæ æ хæрандзийнадæ,
уæд гъæрæй низзаринæ!
Уалинмæ цади бадæг дзæргъæ фелвæстæй, Натарамæ æ
гæнкъунтæ хуæргæ. Иситинг бабæй æй се ’хсæн карз тох.
- Æйтт, тæходуйтæ Сауи сауæдонæй уæддæр еунæг хупп
ку баниуазинæ, уæд амæн æ аккаг бæргæ фæууинæ! - загъта
дзæргъæ.
Натара дæр бабæй имæ нифсхастæй дзоруй:
- Аци гъæубæсти рæсугъд кизгæ цума нæл сæгъи закъæй
фелвæстæй, уотæ ку фæззиннидæ, ма мин фæллонгун мади
къохтæй конд уæрас хъалаци дзаг ку æрбадаргъ кæнидæ. Æз æй
раниуазинæ. Уæрас! Уæрас! Ци хуарз дæ! Æдхуæрдæ ниуæзтæ дæ!
Рæсугъд кизгæ æ рази февзурстæй. Хъалаци дзаг уарас ин æ
къохти фæссагъта.
- Нæ гъæубæсти фæрнгун хестæри нифсдæттæг ниуазæн
дин. Хæлар дин уодзæнæй. Де ’знаг æма ме ’знагбæл уой фæрци
уæлахез кæндзæнæ, - ходæзмолæй загъта кизгæ Натарайæн.
Натара цæрдæг февналдта хъалацмæ, хуарз амонд дæ хай, зæгъгæ,
имæ исдзурдта. Уæрас дууæ æлвæсемæн баниуазта. Е ’уæнгти
февзурстæй цидæр устур тухæ. Натара æма цади бадæг дзæргъæ
фæстаг хатт фæннихмæ æнцæ. Нур Натарай берæ хуæцун нæбал
багъудæй. Уайтагъддæр дзæргъи царди рохс рахуссун кодта.
Райкъæртт кодта. Дзæргъи хурфи разиндтæй лилагъз. Уоми æртæ
æхсæрæцъеуи. Дууемæн си сæ хорхитæ истудта, инней ба Натара
даруй æ къохти, Уотемæй фусти дзогæ гъæумæ æрбаскъардта.
- Хаир уин уæнтæ уæ фоне! Цади фалдзос нур уæ бæрагæ
иссæй, - загъта Натара. - Еци уæрас ка искодта, е ба æ сугъзæринæ
къохтæ æнæнезæй фæддарæд. Нур æз цæун мæ гъæубæстæмæ.

Натара иссудæй уæйуги хæдзарæмæ, Кæсуй, уæйуг ирд
хорбони дæр мæйдар æхсæви хузæн аздодуй. Исхаудтæнцæ æ
дууæ цæсти.
- Мæ уод де ’уазæг! Ци мин бакодтай, е мин фагæ фæууæд, -
лигъстæгæнаги хъурихаттæй дзурдта уæйуг.
- Æрбадарай, æрбадарæ дæ гъæлæс, æз ба дин дæ уод дæ
гъæлæси ниггæлдзон. Курмæ уæйуг байгон кодта æ гъæлæс.
Натара цъеуи хопъалæ истудта.
Уæйуг пъура бæласи хузæн рахъан æй. Натара рахудта Агънати
авд æнсувæрей еунæг хуæри е ’нсувæртæмæ. Авд æнсувæри
Натарай хуæрифурти куд æривардтонцæ фингæбæл æвгæрдунмæ,
уотæ сæ хуæри хæццæ сæ сæргъи балæудтæй.
- Цæмæн хæлæф кæнтæ?! Надæн æ дæргъцæ æма æ уæрхцæ
æмхузон æнцæ, - цийнæгæнгæй загъта Натара. Лæхъуæни
исуагътонцæ. Кувд искодтонцæ. Берæ цийнитæ æма арфити
фæсте Агънати авд æнсувæри рафæндараст кодтонцæ сæ еунæг
хуæрæ æма сæ иуазгути.
Уацирохс æ царди æмбали хæццæ уарзонæй фæццардæнцæ
берæ æнзти.
Фæлвæрæ 20 бон, 1974 анз.
Радзурдта æй Чиколайаг Осмæнти Таймураз 1974 анзи
20 июни.
ÆРТÆ УОСГОРИ
(АРГЪАУ]
Раги еу хонхрæбун цардæй æлдар. Æ ном хундтæй Хъæвдун.
Хъæвдунæн адтæй еунæг кизгæ Хъаллæ, зæгъгæ, æ ном. Хъаллæ
æ тæккæ рæсугъди тæмæни ку адтæй, раст еци рæстæги Хъæвдун
дардта, сæ уосгори дзаман кæмæн адтæй, уæхæн æртæ ихуæрсти:
Гобе, Тула æма Габи.
Цидæр адтæй, æртæ лæхъуæни сæ цæститæ æривардтонцæ

Хъаллæбæл. Сугъдæнцæ æртемæй дæр уарзондзийнади цæхæри.
Нур сæ зæрдиуаг кæрæдземæн нæ зонун кодтонцæ, уотемæй
си алкедæр асхъодæй æ амонд æвзурста. Хъаллæ хъалхаст куд
на ’дтайдæ, æма сæ уæхерийæй мардта. Уæд еуемæн зæрдæ
байвæридæ, уæдта иннемæн. Æ зæрдæ ба се ’ртемæ дæр æхсайдта.
Еу рæстæгути ба сагъæси дæр бацудæй: нур æз гъæла нæ дæн,
ихуæрстæн æ зæрди бунат ка кæнуй. Мæ фидæ мин уой ку базона,
уæд мин мæ хъопъалæ истондзæнæй. Дзæгъæли исæнтæстæ ду,
дзæгъæли, зæгъгæ, дуйней æ гъæрæй сæрбæл исесдзæнæй.
Еу бон Хъаллæ æ мадæ Тоддзай хæццæ атæ изæрæрдæмæ
лискъæфдзауæни рацудæнцæ фахсмæ. Фахс ба аллихузон
деденгутæй æмбæрзт адтæй, тæмæнтæ калдта. Хъаллæ уæд еу
деденæг истонидæ, уæдта иннæ. Деденæг æ мадæмæ хæстæг
бадавидæ, ауæхæн пъолци берæ уарзун, зæгъгæ, æ къохи ин æй
фæссадзидæ, æхуæдæг ба къæл-къæлæй нихходидæ. Нур ду дарæс
гъæуагæ дæ, алцæмæ хицæ цæмæн кæнис? - зæгъгæ, исдзоридæ
æма деденæг рагæлдзидæ Тоддза.
Хъаллæ аци бон исфæндæ кодта æртæ ихуæрстей хабæрттæ
æ мадæн иской кæнун. Фал ци хузи райдæдтайдæ, уобæл ба нæ
хуæст кодта*
- Мæнæ ами минкъий рауолæфæн, - мадæ еу рæсугъд лигъз
тегъæ ргСиамудта.
Исбадтæнцæ. Деденгути адгин тæф æма ирд бони уалдзигон
ахъуз син сæ уолæфæнтæ æма цæсгæнттæ рæвдудтонцæ. Нигъгъос
æнцæ.
Гъенур гæнæн ес мæ хабæрттæ ракæнун дæр, зæгъгæ, расагъæс
кодта Хъаллæ. Æхуæдæг ба байдзулдæй.
- Цæбæл ходис, кизгæ? - рафарста мадæ.
Хъаллæ расурх æй. Æхе фæггубур кодта æма къуæцæлæй
зæлдæ æзгелунбæл фæцæй.
Мадæмæ уотæ фæккастæй, цума Хъалли цæнгти цидæр тог
адтæй, е æ цæсгонмæ ниссæххæт ласта. Кизги цæсгом имæ цæттæ
муркъити цопали хузæн фæккастæй.
- Гъæла дæ ду, гъæла. Æз дæр дæу кари ку адтæн, уæд берæ

цæбæлдæрти ходинæ. Мæ мадæ мæмæ æ сайæн лигъз æвзаг
фелвасидæ, æма уайтагъддæр мæ цардбæллон зæрдæ фегон
уидæ. Мæ зæрди къуми римæхстæй ке даринæ, етæ тæхун æрвонг
бæлæути хузæн ниппæрæст кæниуонцæ.
Хуарз, хуарз, мæ зæрдтаг, зæгъгæ, исдзоридæ. Фæстагмæ ба
бафтауидæ, алцидæр кадæй-радæй æ афони хуарз æй, зæгъгæ.
- Зæгъæ, цæбæл ходис, уой. Æз дæ фуд надбæл не
’сараздзæнæн, - фæстагмæ загъта мадæ æ кизгæн.
Хъаллæ мадæ ’рдæмæ æ цæсгони фарс е ’зæлуйæй бамбарзта.
Æ бауæр ниддиз-диз кодта. Æ дæллаг билæ æ дæндæгутæй
райахæста. Мадæ æдзинæг игъосуй. Лæдæрдтæй æй æ кизгæ ин
цидæр устур сагъæссаг гъуддаг зæгъунмæ ке гъавуй, уой.
- Мæнæ... - исдзурдта Хъаллæ, уæдта фæгъгъосæй.
- Ци мæнæ? Зæгъæй, зæгъæ, - мадæ æ дзурд багæлста.
- Æртемæй дæр мæмæ цъух кæнунцæ.
- Ка æртемæй? Ка ’нцæ? Ци цъух кæнунцæ?
- Гобе, Тула æма Габи.
- Нæ дæ лæдæрун, - æхе фæззилдта мадæ æ кизгæмæ.
Хъаллæ нигъгъос æй. Æрæгиау ба нийнæфтæй. Тоддзай зæрдæ
фæкъкъæпп кодта. Мæ гъуди мæ нæ басайдта, зæгъгæ, расагъæс
кодта.
- Дæ зæрдæмæ си хуæздæр ка цæуй?
- Магъа, ци дин зæгъон.
- Раст зæгъгæй, се ’ртемæн дæр неци æй, фал дæ фидæ ци
зæгъдзæнæй, уой нæ зонун. Дзубанди нæмæ ку æрцæуй, уæд
уотæ фæккæнуй, зæгъгæ, тæходуй нæхе лæхъуæнтæ ку уайуонцæ,
Сæ рахаститæ хуарз æнцæ. Кæд мæгур мадæ æма фиди фурттæ
æнцæ, уæддæр алцæмæ дæр æрмарæхст æнцæ. Еуæй-еу хатт
мæмæ зæронд лæги хузæн фæккæсунцæ, зæгъгæ, абони хуасæ
кæрдунмæ ку ранæхстæр æнцæ, уæд сæ фæдбæл кæсгæй, уотæ
бакодта.
Усмæй-усмæмæ нецибал исдзурдтонцæ. Мадæ æ къохмæ
исиста лискъæфтæй идзаг минкъий къæстæн. Фестадæй.
Хъаллæн дæр æ рагъи цума устур уаргъ адтæй, уотæ, уæззæуттæ

рахæститæ æвдесгæй, фестадæй. Кæд раздæр деденгути цопалæ
æртонун адтæй æ зæрди, уæд сæмæ нур ба кæсгæ дæр нæбал
кæнуй. Гъенур имæ бавналдта царди сагъæс æ уæззау къохтæй.
Гъенур банкъардта е ’гъæлдзæг зæрдæ царди уæзæ.
Урух тургъæ син адтæй. Фонси къах, зæгъæ, маргъ зæгъæ,
неци имæ цудæй. Цъæх сгæлладау æрттивта лигъз зæлдæ. Уалæ
уæллаг фарсæй си дууæ тъæпæн фæткъу бæласи адтæй. Нур сæ
тæккæ фæлустбæл æнцæ деденæгæй. Еуебæл сæнтуорс, иннебæл
ба нæдæр сурх, нæдæр уорс деденгутæ адтæй. Деденгути сифтæ
еугай-дугайæй хаудтæнцæ бæлæсти бунмæ, Зæнхæ сæ буни гаузау
цæсти тегътæ иста.
Тургъи астæумæ ку бахъæрдтæнцæ мадæ æма кизгæ, уæд
мадæ фæууорæдта æ кизги. Бæлæсти бунмæ искастæй æма си
къæлæтгун къелабæл бадгæ исуидта æ лæг Хъæвдуни.
- Кизгæ, æз аци изæр балæдæрун кæндзæнæн уæлæ дæ
фидæн. Кæд æ хуарз зæрди уа, уæд имæ гъулæг нæ фæккæсдзæнæй
æма нæ æ сиусæртæбæл нæ райсдзæнæй, - загъта мадæ æма
фæннæхстæр æй хæдзарæ ’рдæмæ. Æхсæвæри сагъæстæ æ сæри
фæммедæг æнцæ, Кизгæ æ уатмæ бацудæй æма хуссæни æхе
дæлгоммæ бауагъта. Сагъæс фæлладæй бафунæй æй.
Хъæвдун сикъадзæф адтæй æма ин Тоддза изæрæй неци иской
кодта. Æлдар хæркъугомау адтæй. Бустæги ба ниуæзтгунæй
цæхгæртæ согæн фæффадуй. Хæрд-урдуг имæ нæ фæууй.
Цæлхъитæ кæнун райдайуй. Æ гъæр, æ нæгæ гъæуи сæрæй гъæуи
бунмæ фегъусуй. Гъæуи цæргутæй ин æ гъæр ка фегъосуй, е
исдзоруй:
- Уасæнгæн бабæй æ нез æ сæрмæ исцудæй æма, дæлалай
гæнгæ, сæрбехъулæнттæ кæнуй.
- Хуæнхти сæрти æстугтæ фæццæуй. Арв цæлхъитæ кæнуй.
Хуцау зонуй, арв ке ’ркъуæрдзæнæй, - иннæ исдзоруй, æ рахес
къохи аууонæй хуæнхтæмæ кæсгæй.
Фæсниуæзтæ фунæйæй хур-хургæнагæ фæууй Хъæвдун.
Æмбесæхсæви уæнгæ фæхур-хур кодта. Уæд æваст фæгъгъос æй.
Сабургай райгъал æй. Искастæй æ цæститæй. Æхе нийвæзтитæ

кодта. Æ рази гъæдин æртикъахуг фингæбæл æвæрд адтæй
дугъосон хъалац бæгæнийæй идзагæй. Æ зæрдæ имæ фехсайдта.
Рабадтæй æ хуссæни. Хъалацмæ æ дууæ къохемæй нивналдта.
Æ гъостæбæл ин зир-зиргæнгæ æрхуæстæй. Бæгæний сæртæ
ниддундта æма си дууæ æлвæси никкодта. Тоддза дæр райгъал
æй. И бæгæний цунд дæ зæрдæмæ цæуй, зæгъгæ ’й, рафарста.
- Хуарз æй, хуцау си берæ ку радтидæ, - æ билтæ æма æ
даргъ боцъотæ расæрфæ - басæрфæ кæнгæй, загъта Хъæвдун.
Сабургай уæлгоммæ хуссæни æхе рауагъта.
- Игъосис, еу хабар дин кæнуйнаг фæуун æма куддæр изайгæ
цæуй, - загъта Тоддза.
- Зæгъæй, кæд естæййаг æй, уæд. Ци бони хуарзмæ ма кæсис?!
- Магъа. Æвæдзи, хуцауæй арæзт æнцæ адæймагæн æ
гъуддæгтæ, æндæр нæ кизгæмæ æртемæй дæр еу рæстæги цæмæн
цъух кæнунцæ.
- Ка ’нцæ? Ци цъух кæнунцæ? Кæцæй æнцæ?
- Мæнæ не ’хуæрститæ Гобе, Тула æма Габи.
- Гъома, ци зæгъунцæ?
- Ци зæгъунцæ, ку зæгъай, уæдта дин дæ кизги корунцæ, мæ
хæнцъойлаг, дæ кизги.
- Ка ’й и хабархæссæг, ка? Æз мæ къæсæрмæ лæг ку нæма
фæууидтон?
- Абони лискъæфмæ ку фæццудтæн кизги хæццæ, уæд мин
æй нихъун-нихъун гæнгæ, истаус кодта.
Дзæвгарæ гъосæй ралæудтæнцæ.
- Кæд е æцæг æй, уæд æз арази дæн.
- Куд арази дæ? Æртемæн æй дæттис. Дуйнебæл ци гъуддаг
нæма æрцудæй, уой кæнис? Адæмæн дзурдтаг нæййес æма син уой
цæттæ кæнис. Ка нæ нæ уарзуй, етæ нин нæ фудкой халæнттæй
куд уасонцæ, уой аразис?
- Ци цубур зунд дæ, ци! Игъосгæ бал бакæнæ кæронмæ! -
исæстуфтæ кодта Хъæвдун.
Тоддза сæхъсун фæцæй.

- Тæккæ сæумæ сæ рарветдзæнæн балций æртæ боней
æмгъудмæ. Х^æздæр дзаумау ка иссера, уомæн исаккаг кæндзинан
нæ еунæг кизгæ.
- Æртæ бонемæ ба дин ци раердзæнæнцæ?
- Нур кусти дзаман æй æма рæстæг хъазар æй. Етæ ци
рæстæг бахъор уонцæ, уомæ ба зеу ракæндзинан, - кæронмæ
загъта Хъæвдун.
Мадæмæ дæр æ лæги фæндæ хуарз фæккастæй. Нецибал
загъта. Æной ба ку загътайдæ, уæддæр дзæгъæли. Уомæн æма
Хъæвдун хеваст адтæй, некæд игъуста еске фæндæмæ, уой
зудта Тоддза æма фæнди тухæй æнæсагъæс уидæ. Æррæстæ
хораууонеуæг кодта хæдзари,
Хъæвдун раги истагæ нæ адтæй. Цалинмæ хор дууæ ивазней
бæрцæ исуаидæ, уæдмæ тургъæмæ нæ рацæуидæ. Уæдмæ æ
ихуæрститæ куствæллад уиуонцæ.
Аци сæумæ раги истун фæндæ бæргæ кодта, фал дин е æ ахур
ихалдта.
Гобе, Тула, æма Габи æнæгъæнæ фахс игуæрдæн растъигътонцæ.
- Хуцау, хуарз рæстæг никкæнæ мæ дæрæнтæбæл! Гъай-гъай,
сæдæ ласæгхуари дæрæн фицуй, - æхецæн дзубанди кодта æлдар.
Изæрæй Хъæвдун фæдздзурдта æ æртæ ихуæрстемæ. Рæнгъæй
сæ ралæуун кодта. Нигъгъос æй. Æрæгиау ба син уотæ зæгъуй æ
хъал хъури хаттæй:
- Лæхъуæнтæ! Æз сумахæй мийнæвар нæма фæууидтон, фал
уин лæмбунæг уæ хабæрттæ æригъустон, - еу минкъий фæгъгъос
æй - нур уотæ зæгъун, æртæ боней æмгъудæй уин цæугæй балций,
æртæ боней æмгъудæй. Тæккæ сæумæ цотæ. Хуæздæр дзаумау уи
ка æрхæсса, кизгæ уой æй. Бавзаретæ уæ лæгигъæдæ, уæ амонд. Ду
ба син рагъæн рæуæг æма губунæн хуарз фæндаггæгтæ бацæттæ
кæнун кæнæ. Алкæмæн дæр си хецæн хурдзинтæ куд уа, уотæ, -
æхе бахадта æ уосæмæ Хъæвдун.
Æртæ лæхъуæни сæ кæрæдземæ фæкъкъæндзæстуг æнцæ.
Алке дæр си уотæ гъуди кодта, еунæг æз имæ цъух кæнун, зæгъгæ.
Фал нур сæхуæдтæ дæр æртæ ихуæрсти æма æртæ уосгори ке

иссæнцæ, уой базудтонцæ. Еу минкъий рагъенцъун кодтонцæ,
уæдта кæрæдземæй нæбал æфсæрми кодтонцæ.
Раст фæззæгъунцæ адæм, цæгæрсæр æ ходæ ку исесуй, уæд
æфсæрми нæбал фæккæнуй, зæгъгæ. Гъе, уой цау æрцудæй æртæ
уосгоребæл.
Уосгори зæрдæ дор нæй. Кæд нурмæ æнсувæрти цард
кодтонцæ, уæд нур ба се ’хсæн уазал думгæ рагъазта. Кæрæдземæ
фиццагау æргом урух цæстæй кæсун нæбал æфтудæй сæ арми.
Зæгъуйнаг бæргæ адтæнцæ æлдарæн, æртæ бони æгæр
минкъий рæстæг æй, фал не ’снифс кодтонцæ, масти туфули нæ
ку багæлдза, зæгъгæ.
Лæхъуæнтæ æхсæвæ нæбал ниххустæнцæ. Сæ хурдзинтæ сæ
рагъи райстонцæ æма сæ над дарунцæ.
Еу рауæн ба над æртикъахуг сагойни хузæн фæцæй,
Æрлæудтæнцæ. Сагъæси бацудæнцæ.
- Мæнæ нæ рази нæ над æртæ нади фæцæй. Цæйтæ, фæйнæ
надебæл цæуæн, - загъта Гобе.
- Арази, - æмдзурд искодтонцæ Тула æма Габи,
- Мадта - уæдта Тула ду рахесбæл цо, - загъта Габи.
- Ду ба галеубæл, - Гобемæ амонгæй, загъта Габи, - æз ба
цæун астæуккагбæл.
- Гъо, æрмæст федарæй уотæ зæгъæн, ардигæй, фæйнæ
надебæл цæуæн, æй нæ хецæнгæнæн бунат. Дзурд радтæн,
фæстæмæ раздæхгæй, кæрæдзей ами ке хездзинан, уобæл, -
загъта Гобе, - æмгъуд уи макæмæй феронх уæд.
- Гъæуама æлдари тургъæмæ еумæ бацæуæн, - бафтудта
Тула.
- Арази, - нифсхастæй исдзурдта Габи.
Алкедæр си æ фæндарасти туххæй искувта, Гобе бахъæрдтæй
еу стур гъæумæ. Фиццагидæр кæбæл фембалдæй, уой рафарста,
тукан кæми æй, уобæл. Уайтагъддæр тукан раирдта. Фæммедæг
æй тукани хурфæмæ. Кæститæ кæнуй. Уартæ даргъ тæрхæгбæл
аллихузи айдæнти рæнгъæ. Алкæмæн дæр си æ аргъ - бæрæг. Еу
айдæнæ ба си еуварсдæр лæууй. Æ аргъ ба бæрæг на ’дтæй.

- Уæртæ еци айдæнæн ба æ аргъ бæрæг цæмæннæ æй, -
тукани хецауи бафарста Гобе.
- Дзæбæх лæхъуæн, е уотид айдæнæ нæ ’й. уомæн аргъ
нæййес. Цæмæн, зæгъгæ мæ ку бафæрсай, уæдта уомæн æ менеуæг
дессаг æй. Ку ’ймæ бакæсай, уæд дæ зæрдæ кæмæ дзора, уой си
фæууиндзæнæ раст еци фæдбæл.
Цидæр æй кодта æ хецау, уой радтгæй, Гобе балхæдта айдæнæ.
Рацудæй, æртæ нади кæми фæййеу унцæ, уордæмæ. Хезуй е
’мбæлтти.
Габи дæр бахъæрдтæй еу гъæумæ. Фæццæуй гъæунгти
гъæуæйттæ гæнгæ. Кæсуй æма еу хæдзари серамæ бадуй еу
зæронд лæг. Æ зæрдæ фехсайдта и зæронд лæгмæ. Бацудæй имæ.
Æ рази ин Габи æруидта æртæ авги. Æвгитæ адтæнцæ идзаг дони
хузæн цæмæйдæр.
Габи зæронд лæги бафарста:
- Атæ дин уæййаг æнцæ æви ци? Уогæ си ци ее, ци? Кæд си
ести хуарздзийнадæ уа, уæд си еу æз райсинæ.
- Атæ хуастæ æнцæ, хуастæ. Мæнæ аци дууæ авгемæн сæ
аргъ æмхузон æй. Уоййасæ хъазар нæ ’нцæ, фал мæнæ аци авги
хуасæ ба æй æвдадзи хуасæ. Адзали дуарæй ка ’здахуй, уæхæн
хуасæ. Аргъ ин нæййес. Дæ бон нæ бауодзæнæй. Фæрсгæ дæр
ибæл ма кæнæ, - загъта и зæронд лæг. - Цубурæй, адæймаги
дзæбæх кæнуй алли незæй дæр. Кæд дæ равгæй, уæд æй райсæ.
Нæ фæффæсмон кæндзæнæ.
Габи нецибал загъта. Хъæбæр хъазарæй райста æртигкаг авги.
Уордигæй ратагъд кодта æртæ нади кæми баеу унцæ, уордæмæ.
Тула дæр еу гъæуи исæмбалдæй, аласа бæхтæ ка уæйæ кодта,
уæхæн лæгбæл. Æртæ бæхи адтæй уæйæгæнæгмæ. Дууæ бæхемæн
сæ æргътæ загъта, æртигкагæн ба, дан, аргъ нæййес, уотæ хъазар
æй.
- Барæнай, барæнай, уанæбæрæг уотæ хъазар цæмæн æй, -
цибæлæй рафарста Тула.
- Цæмæн æй, зæгъгæ, ку зæгъай, уæдта дин æй зæгъдзæнæн.

Дæ зæрдæмæ ку нæ бацæуа, уæд æй ма райсæ.
- Уæддæр?
- Цубурæй, мæнæ аци дууæ бæхи ай рази неци æнцæ, неци!
- Гъома?
- Бæх æ тухæ - æ бонæй ку уайа æгас мæйæ, е цæйбæрцæ
рацæуа мæйæмæ, аци бæх уоци над рацæудзæнæй сахати
æрдæгмæ. Уадæ, уадæ! Фæдеси багъудæй догъон, уæд ин æ раз
некæци хуарзтог хайуан райсдзæнæй. Туххæй дин æй нæ есун
кæнун. Мæ мадистæн, уæйæ кæнунмæ дæр æй нæ гъавтон! -
кæронмæ загъта и бæхти хецау.
Ракæнæ-бакæнæ ма цæмæн гъæуй. Мæнæй уотæ æлдари
зæрдæмæ хъæбæр фæццæудзæнæй æма уæд Хъаллæ мæн æй.
Йад, нивæ, кæми дæ? Дæхе ми ма баримæхсæ, зæгъгæ, сагъæстæ
кодта Тула.
Бæхи аргъ бафиста. Райидадзæ кодта. Бæх æ фæдбæл цæрдæг
фæннæхстæр æй. Бадгæйбæл ракæнæ. Аразун æй фæразæ. Кумæ
дæ фæнда, уордæмæ дæ еунæг усмæмæ бамедæг кæндзæнæй,
зæгъгæ, уæйæгæнæг æ фæдбæл дзоруй.
Тула æхе багæлста аласабæл. Æ къæхтæ ибæл фенгон кодта,
æма бæх еци фæдбæл уадæ фестадæй.
Æртæ нади кæми еу кæнунцæ, уоми Тула æргæпп кодта Гобе
æма Габийи рази.
- Мæнæ айдæнæмæ бакæсæн, - исзурдта Гобе, Габи æма
Туламæ.
Æртемæй дæр бакъупхæ ’нцæ. Кæсунцæ Хъаллæ хуссæни
уодхар кæнуй. Адæм теголæй лæуунцæ.
- Мæнæ йæ ервæзунгæнæн хуасæ! Кутемæй тагъддæр
бахъæртæн! Йад, лæги сæр багъудæй! - æ дæндæгутæмæ
фæллæборгæй, нигъгъæр кодта Габи.
- Бæхбæл бадгæ тагъд! Нуртæкки уоми уодзинан! Цурддæр
нæ хъиамæттæ дзæгъæл кæнунцæ! - Тула фæххуæстæй Гобе æма
Габийи цæнгтæбæл æма сæ æ бæхмæ бадавта.
Æртемæй дæр æд бæх арви талингити æрбайсавдæнцæ.

Æлдари тургъи фæммедæг æнцæ. Габи æд авгæ Хъалли
уæлгъос равзурстæй.
- Тагъддæр даргæ хуасæ! - æмдзурд искодтонцæ Гобе æма
Тула.
Хуасæ дарунцæ Хъаллæн. Райдайæни нæ фæразта кизгæ хуасæ
нихъуæрун.
Фал æвдадзи хуасæй ку фегъгъæстæй, уæдта æхе лæдæрун
райдæдта. Бони уæнгæ Хъаллæ баниуазта хуасæ. Æ нез, æ рун
фесавдæй. Ислæудтæй æ къæхтæбæл. Хъæвдун раарфæ кодта
æртæ лæхъуæнемæн. Райста айдæнæ æма уадæндзо аласай.
Лæмбунæг базудта хабæрттæ. Фал нæ хуæст кæнуй, æ еунæг
кизгæ Хъалли кæмæн радта, уобæл.
Уосгор лæхъуæнтæй алкедæр æхе кæнуй Хъалли.
- Мæн айдæнæ ку нæ адтайдæ, уæд кизги уæззау сæйги хабар
нæ базудтайанæ. Кизгæ мæн æй, - зæгъуй Гобе.
- Цитæ дзорис, цитæ? Мæ уадæндзо аласа ку нæ адтайдæ,
уæд нур дæр ма надбæл лæмаргæ цудайанæ. Мæн фæрци
афойнадæбæл æрбахъæрдтан фæдесмæ.
- Дзубанди дæр ибæл маке кæнæд, кизгæ мæн æй! Некæмæй
фефсæрми уодзæнæн! Айдæнæ ма бæх кæд адтæнцæ еу. Некæд,
нæ! Уобæл дзилли дæр бафæрсетæ, - карзæй загъта Тула.
- Хуарз! Фæууæд: айдæнæмæ фæууидтан сæйги. Бæхбæл
æрбахъæрдтан! Ма?! Ци нигъгъос айтæ?! Нур мæн хуасæ ку нæ
адтайдæ, уæд æрбахъæрдтайайтæ æма ци ракодтайайтæ?! Неци!
Хуасæ! Хуасæ! Адæймаги мæлæтæй ка ервæзун кæна, уомæй
хуæздæр дзаумау зæнхæбæл неци ее. Тæрхæнттæ берæ кæнтæ,
минкъий кæнтæ, уæддæр кизги ка фæййервæзун кодта, уой æй!
Гъæуи равзаргæ дзурддзæугæ лæгтæмæ сæ гъаст бахастонцæ
æма æстæмæй-астмæ тæрхони бацудæнцæ. Кизгæ кæмæн дæтгæ
æй, уобæл нæ хуæст кæнунцæ.
Дур-Дур, сосæни мæйæ 1965 анз.

ДЗОДЗÆБЕЙ БАЛЦИТÆ
(АРГЪАУ)
Раги æма раги цардæнцæ лæг æма уосæ. Æма син исæнтæстæй
еунæг биццеу. Мæгур цард кодтонцæ æма сæ нез иссирдта. Берæ
фæттохæн кодтонцæ, уæдта сæ дуйнейи ихæс бафистонцæ еу бон.
Сæ синхонтæ син цирт искъахтонцæ æма сæ еумæ уоми
байвардтонцæ.
Сæ биццеу Дзодзæбе еунæгæй байзадæй æма мæгурæй тохæн
кодта, мæгур æ бон.
Сабий ма ку адтæй, уæд губуни хуæрдæбæл уæлигæс æма
уæсигæс цудæй. Фæстагмæ ба фиййау цæун дæр райдæдта.
Зæрдхæлар адтæй Дзодæбе æма ’й адæм берæ уарзтонцæ.
Уæд еу дзамани ба уосæ корун фæндæ никкодта. Сæ гъæуи
цардæй æхе хузæн мæгур седзæр кизгæ, Даха, зæгъгæ, æ ном.
Даха цардæй æ мади æнсувæрмæ. Кизгæ кондгин адтæй æма имæ
коргутæ цудæй, сауæнгæ бонгинтæй дæр ма беретæ. Некæмæ
арази кодта. Æрмæст æ зæрдæ æхсайдта Дзодзæбемæ.
Дзодзæбей фарсмæ балæудтæнцæ æ хæстæгутæ æма æ синх.
Даха балæдæрун кодта æ зæрдиуагæ Дзодзæбей мади хуæрæ
Зузуйæн. Зузу хæстæг балæудтæй Дзодзæбемæ æма ин еу бон
лæмбунæг дзубанди æркодта Дахай ракоруни туххæй.
Дзодзæбе зундгин биццеу адтæй, æ гъос æрдардта и Дахамæ.
Лæхъуæни зæрдæмæ фæццудæй кизгæ.
Раст Басилти рæстæг адтæй æма Дахай Дзодзæбей хæдзарæмæ
алай-булайæй æрхудтонцæ. Берæ дзæбæх кувдтитæ æрцудæй
мæгур Дзодзæбе æма Дæхай нивæбæл.
Æвзонг бийнонтæн цæрун раеудагъ æй, фал тухст æма
мæгурдзийнадæ æвзурстонцæ.
Адæм дес кодтонцæ, Дзодзæбе зундгин лæг ку æй, уæд
мæгурæй мæгурмæ цæмæн цæуй, зæгъгæ.
- А ци хабар уа? Зунд ес, мулк ба - нæ!

- Ци бæллах уа?! - гъенцъунгæнгæй æхецæн сагъæс кодта
Дзодзæбе.
Æ фæстаг гъуди балци кæнунбæл ниллæудтæй, фæццæуон,
кæдимайди мæ къохи хъиамæтæй ести бафтуидæ, зæгъгæ.
Уалдзæг. Дзодзæбе æ хуми гæбазæ бахумæ кодта. Хъудали
си байтудта. Мæгур лæг тиллæггъæуагæй ку фæттæрсидæ раги
дзамани, уæд хъудали кæнунмæ е ’ргом раздахидæ.
Дзодзæбей Дахай уодгомугæй ниууагъта.
Цæуй мæгур Дзодзæбе æ балций надбæл. Берæ фæццудæй,
минкъий фæццудæй, ка ин ци зонуй. Уæд дин еу устур гъæумæ
бахъæрдтæй. Уоми ханмæ ихуæрсти ку ниллæууидæ, анз
сугъзæринæ æхцайæй дууадæс сомебæл.
Анз раевгъудæй æма райста дууадæс соми Дзодзæбе и ханæй.
Дзодзæбе е хæстæ бафиста æма ма ’ймæ байзадæй æртæ соми.
Е ’ртæ соми хæцъели батухта æма рацудæй æ хæдзарæмæ.
Некуд æма неци, зæгъгæ, гъенцъун гæнгæ рацудæй Дзодзæбе.
Дзæгъæл фудæбæнттæ, дзæгъæл тохæнтæ. Æз мæгурдзийнадæй
ледзун, е ба пъæзуйау мæмæ горæй-гормæ цæуй.
Æ над пихсбунбæл цудæй æма уоми баййафта еу уорс рехæ
зæронд лæги. Зæрондмæ кæсуй æма дорвæткъу раст тала
хæнкъутæ кæнуй. Дзодзæбе имæ берæ фæккастæй. Бæлццон æхе
меднимæр дес кæнуй, нур аци зæронд лæг еци æвзонг талайæн ци
кæнунмæ гъавуй? Цæмæн æй тогæрхæнтæ кæнуй? Нур амæн æхе
уал рæхусти ракæнæ, уæд æ къæхтæбæл ма ислæууидæ! На-а-а,
мæ мадистæн, на-а-а, мæ фидистæн, зæгъгæ, тæрхæнттæ кæнуй.
- Зæронд лæг, ци гъæдæ бæласæй ейæ? Ци дæ зæрди ес.
Æгæр æй не ’фхуæрис? - Дзодзæбе хæстæг бацудæй йи зæронд
лæгмæ.
Хæнкъутæгæнæг неци ма исдзурдта Дзодзæбемæ, уотемæй
надмæ разиндтæй. Рагъæуæйттæ кодта. Нади фæйнæ фарсемæ
бæлæстæбæл бæрæггæнæнтæ никкодта, гъома, мæ хæнкъутæгонд
лæдзæггаг ами ’й, зæгъгæ.

Зæронд лæг салам равардта Дзодзæбейæн. Æ феце гурикондмæ
ии ку æркастæй, уæд æй хабæрттæбæл æрфарста. Дзодзæбе неци
баримахста и зæронд лæгбæл.
- Æз дæбæл неци баримахстон, фал дæ фæрсун дæлæ еци
тæрегъæддаг исуйнаг бæласи талай туххæй. Адæймаги æ къахæй
æ къохмæ мудзурайæй нæ ницъæстæ кæндзæнæ, уотæ ’й ку
бакодтай. Ци пайда имæ æнгъæл кæсис? - бафарста Дзодзæбе.
Зæронд лæг баходæзмолæ кодта.
- Дзæбæх лæхъуæн, мæнæн мæ фæндæ бæрæг æй. Цалинмæ
ма мæ къæхтæбæл цæунгъон дæн, уæдмæ гъæуама искæнон, анзи
цал бони ес, уал лæдзæги, - загъта и зæронд лæг.
- Ма си ци аразис уанæбæрæг?
- Ци аразун, зæгъгæ, ку зæгъай, уæдта ку рамæлон, уæд мæ
мардмæ ка ’рцæуа, етæ гъæуама фæйнæ лæдзæги райсонцæ æма
мæ мæ фæсмæрдæ сæ зæрдæбæл даронцæ, - кæронмæ загъта
зæронд лæг.
- Мæ тухст, мæ мæгурдзийнадæй ци амалæй исуæгъдæ уон,
уомæн нецибал зонун. Мæнæ нур æгас анз фæттохæн кодтон еу
хъалæн æма цæун нæхемæ ревæд къох æма æнкъардæй.
Зæронд лæг ниссагъæси æй. Цæй æртæ гъуддаги ин
бафæдзахстон, кæд мин мæ хуарз фæндитæн ести радта, уæд,
зæгъгæ.
- Фæндуй дæ, æз дин æртæ устур зундгин фæнди раддзæнæн.
Пайда дин уодзæнæнцæ дæ идарддæри царди. Алли фæндæн
дæр ди райсдзæнæн еу сугъзæринæ сом, - загъта зæронд лæг
Дзодзæбейæн.
Дзодзæбе сагъæс кæнуй, нур мæ анзи хъиамæтæй мæмæ
байзадæй æрмæстдæр æртæ сугъзæринæ соми, нур мин аци фудуаг
зæронд уони æхердигæй ку фæккæна, уæд цæмæ искæсдзæнæй
не ’фсийнæ, зæгъгæ, æхецæн тæрхæнттæ кæнуй Дзодзæбе.
- Барæ дæ ес, куддæриддæр дæ фæндуй, уотæ - загъта зæронд
æма фæрраст æй надбæл.

- Хуарз, фæууæд, - сугъзæринæ сом исесгæй, загъта Дзодзæбе.
- Игъосай, - райдæдта зæронд лæг, - мæ фиццаг фæндæ
уотæ ’й: дæ цъух ма кæнæ, ци гъуддаг нæ зонай, уордæмæ, уадзæ
сæ куд сæ фæндуй, уотæ кæнæнтæ. Цубур дзурдæй, иуазæггади ку
уай, уæд дæ фусунæн фæндæ ма кæнæ, ку нæ зонай, уотæ цæмæн
кæнуй гъуддаг, æндæр хузи нæ фал, уæд.
- Æндæр неци? - хинцфарст ракодта Дзодзæбе.
- Неци. Фæцæй фиццаг фæндæ, - загъта зæронд.
- Уæ-ууау-у-у! Мæ мæгур сом дзæгъæли рандæй, ниссагъæс
кодта Дзодзæбе.
«Барæнай, æ фиццаг фæндæ балæдæрдтæн, фал æ дугкаг
фæнди бæрæг ма ку базонинæ, зæгъгæ, æ зæрдæ фехсайдта».
Дзодзæбе исиста æ дугкаг сугъзæринæ сом æма ’й бадаргъ
кодта зæрондмæ зийнадæ гæнгæ.
- Мæнæ дин дугкаг фæндæ: ку бафтуйай берæ нæдти рази,
уæд сæ тæккæ даргъдæри æвзарæ, æвзарæ фулдæр адæм кæбæлти
цæуонцæ, уой. Рагæнттæ уотæ зæгъиуонцæ: идардбæл æрцо æма
æгас æрцо. Уæхæн над алкæддæр æдасдæр фæууй.
- Æндæр неци?! - рафарста Дзодзæбе.
- Неци, гъо! - зустæй исдзурдта зæронд лæг.
Дзодзæбе никки хъæбæрдæр никкудтæй æ къоси буни* Аци
фæндæ рагæй ку зудта. Æхуæдæг дæр уотæ ку фæккæнуй. Хæстæг
надбæл лæгъуз хедтæ æма аллихузи фидбилизи бунæттæ. Уæхæн
нæдтæбæл некæд цæуй Дзодзæбе.
Неци гæнæн ин адтæй. Дзурд, дан, æхцайæй хъазардæр æй.
Равардта сугъзæринæ сом. Æнгъæл кастæй æртигкаг фæндæ ке
загъта, е хуæздæр уодзæнæй, зæгъгæ.
Зæронд лæг ракодта е ’ртигкаг фæндæ дæр.
- Бабай карк, алли силгоймагбæл макæд æууæндæ. Дæ
фæсмон дæ сæри гъуни бæрцæ фæууодзæнæй. Нур дæмæ мæ
фæдзæхститæ уотæ дессаг нæ кæсунцæ, фал царди зелдохæнти
цæудзæнæ æма сæбæл æмбæлдзæнæ, уодзæнæнцæ дин
æвзаруйнаг, - загъта зæронд лæг.
=> ^ 133 Ш <=

Дзодзæбе ревæд къохæй рандæй æ надбæл. Цудæй æма цудæй,
цалинмæ æрталингæй, уæдмæ. Бахъæрдтæй еу гъæумæ. Агоруй
фусун, фал æй еу дæр нæ уадзуй æхемæ.
Æппунфæстаг, бафтудæй еу гъæздуг лæгмæ. Аци хæдзарæмæ
бадзорон, зæгъгæ, е ’ргом фæййаразта. Гъæунги цæуæг æй
балæдæрдтæй æма имæ дзоруй:
- Еци огъурсуз дин фусун фæууодзæнæй, фал сæумæмæ æгас
нæбал уодзæнæ, равгæрддзæнæй дæ æма дин дæ мард фагуси
буни фæккæндзæнæй.
Дзодзæбе кегъогги сæрти бакастæй æма и гъæздуги тургъи
фæууидта цалдæр цирти. Фæттарстæй æма ледзæги фæцæй.
Зелæн бабæй кæнуй, лигъстæ ’взаруй, нæййес, неке æй уадзуй.
Æрталингæй. Гъæугæрæнттæй игъусун байдæдта берæгъти неун.
Фæллад бæлццон фæттарстæй.
- Æвæццæгæн, æз байзайдзæнæн аци гъæунги. Бамæ
хуæрдзæнæнцæ стонг берæгътæ, уой бæсти адæймаги къохæй
мæрдтæмæ ку бацæуон, уæд хуæздæр уодзæнæй, - ниллух кодта
Дзодзæбе æхецæн.
Уæхæн гъудий хæццæ рараст æй и гъæздугмæ. Æрфусун кодта
гъæздугмæ. Къæпхæнтæбæл иссудæнцæ уæлæмæ. Дуар байгон
æй æма фæууидта устур урух аварæ, раст æрдодзи хузæн. Зæнхæ
æмбæрзт адтæй аллихузи гаузтæй.
Фæндаггонæн æ къахи дарæс цъумур адтæнцæ æма сагъæси
бафтудæй:
- Лæгъуз бакодтон. Цæмæн æрбацудтæн лæкъæрдæ къахи
дарæси.
Дзодзæбе еу минкъий фæгъгъос æй, уæдта загъта:
- Барæнай, барæнай, æз уоци зæрондæй фæдзæхст ку
балхæдтон. Цæмæ фæрсун мæ фусуни, ардæмæ мæ цæмæн
æрбахудтай цъумур къахидарæси, зæгъгæ.
Фусун Дзодзæбей бакодта еу æндæр аварæмæ. Уоми иуазæг
фæууидта, æ конд, æ уиндæн кæмæн на ’дтæй, уæхæн силгоймаги,
уой рæсугъдæн, æвæццæгæн, нæдæр зæнхæбæл хаттæй, нæдæр
ба уæлæрвти тæхуй.

Кæсуй имæ Дзодзæбе, силгоймаг æставд цæгиндзитæмæ
рæтæнæй баст æй.
Деси бафтудæй Дзодзæбе. Фæндуй æй базонун, ци хабар æй
айæ? Цæмæн æй баст аци сахи рæсугъд?
Дзодзæбе нигъгъос æй. Сагъæс кæнуй æхе меднимæр.
- Æз еци зæрондæй зунди фæдзæхст ку балхæдтон. Ци мæ
гъуддаг ее, аци силгоймаг цæмæн æй баст, ци бегара ибæл ес?
Иуазæг æ фусуни нецæбæл бафарста...
Цæуй мæгур феце æ фусуни фæдбæл гъосæй. Æхсæвæр афонæ
дæр æрбахъæрдтæй. И гъæздуг лæг хъувгъани дон рахаста æма
Дзодзæбей къохтæбæл кæнуй. Дзодзæбе хъипп дæр не скодта æ
гъæздуг фусунмæ.
- Дзæгъæли нæ балхæдтон æз зунди фæдзæхст, - расагъæс
бабæй кодта мæгур бæлццон.
Æ къохтæ нихснадта. Æхсæвæр искодтонцæ. Гъæздуг фусун
ин хуарз хуссæнтæ бакæнун кодта.
Фæллад Дзодзæбе бафунæй æй.
Бонивайæнти фесхъиудтæй, æ зæрди тас фæммедæг æй,
- Хумæтæги мин уæхæн кадæ не скодта мæ гъæздуг фусун.
Бæрæг æй, мæнæн ервæзæн нæбал ее аци бон.
Ци гæнæн ин адтæй. Сæумæ и гъæздуг лæг бабæй зелæнтæ
кæнуй, цума е ’нхузон адтæй, уотæ ин кадæ кæнуй. Фингæ рааразта
алли хуарз, алли дзæбæхæй. Дон дæр бабæй ин æхуæдæг æркодта.
Дæ хуарз гъуддаги туххæй дин хуцау устур лæвæрттæ
ракæнæд, - арфæ кæнуй Дзодзæбе.
Рацудæй иуазæг. Куддæр Дзодзæбе ауиндзæни æррæстæмæ
рахъæрдтæй, уотæй гъæздуг лæг рауорæдта æма ’й æхемæ бакодта.
- Йа, мæ тæрегъæдæй, гъенур мæ маргæ кæнуй, - расагъæс
кодта Дзодзæбе æма зийнæдтæ гæнгæ баздахтæй. Æ фур тасæй æ
тог ралигъдæй.
Дзæгъæли фæттарстæй. Æ фусун ин æнæгъæнæ хубедзæстæ
сугъзæринæ равардта. Нæ бафарста Дзодзæбе, цæй туххæй
ин дæдтуй уой бæрцæ сугъзæринæ. Сугъзæринттæ рауагъта æ
дзиппæмæ. Æ фусунæн бабæй райарфæ кодта.

Дзодзæбе рацудæй. Тургъи астæумæ ку рахъæрдтæй, уæдта
бабæй имæ æ фусун фæдздзурдта. Гъенур си байруагæс æй,
маргæй ке кæнуй, е.
Нур дæр бабæй ин хубедзæстæ сугъзæринæ равардта æма ’й
бафарста:
- Уæддæр еу хатт бафæрсæ, цæмæн дин дæдтун уой бæрцæ
сугъзæринæ, уобæл.
- Е мæн гъуддаг нæй. Е, дæ цæрæнбон берæ уа, дæхе гъуддаг
æй ма дин хуцау арфæ ракæнæд, - æнкъард хузæй загъта
Дзодзæбе.
- Мадта-уæдта кæд гъе уотæй, уæдта дин нур ба мæ
сосæгдзийнадæ æргом кæнун, - зæгъуй фусун. Игъосай: уинис
цæй бæрцæ адæм нигæд ес мæ урух тургъи?
- Уинун, - зæнхæмæ кæсгæй, загъта Дзодзæбе.
- Уони æз равгарстон мæнæ аци къохтæй. Уæртæ рæтæнæй
баст ка æй, æма уони тайæнтæ ка кæнуй адæнмæ, е ба мæ уосæ
адтæй. Мулк мæмæ - берæ. Еу дзамани балций фæццудтæн. Аци
цъаммар æхе исбаста æндæр лæги хæццæ. Цалинмæ æздахтæн,
уæдмæ мин мæ еобес бахуардтонцæ, - зæгъуй фусун, - фæстæмæ
ку æрбаздахтæн, уæд йи æрбафтуйæггаг берæгъи рамардтон.
Мæнæ ами нигæд æй. Æндæр уосæ ракурдтон æма кадæ - радæй
цæрæн. Мæнæ ай ба куййау бастæй дарун. Е дæр ин æгæр берæй.
Уой агурдта!
Æз дин равардтон барæ лæкъæрдæ къæхтæй гаузтæбæл
цæун. Нур гъуд кæнуйнаг фæцæнцæ. Мæхуæдæг сæ никкæдзос
кæндзæнæн. Дон дин никкодтон, уомæй ба бакодтон хуарз
гъуддаг. Иуазæг рæвдауйнаг æй алкæддæр.
Ду зундгин ке дæ, уой туххæй ма кæнæ дууæ хубедзæсти
сугъзæрийнæ. Дзодзæбе фæййарфитæ кодта, неке мæ расоруй,
фæстæмæ фæккæсæ-фæккæсæ гæнгæ, ледзуй. Æ цийнæн кæрон
нæбал адтæй.
Уæд дин кæсуй æма къахнадбæл еу лæг æрбацæуй. Æ рагъи
хурдзинтæ, Бахъæрдтæй устур цæугæ донмæ. Донбæл нарæг
хед адтæй. Астæумæ ку бахъæрдтæй, уæд хед фæххæттæй, æма

и хурдзингин донмæ ниххуадтæй. Дон раскъафта и фæндаггони.
Хурдзинтæ ратухстæнцæ зурæмæ. Дзодзæбе бæргæ архайдта и
бæлццони фæййервæзун кæнунбæл, фал...
- Нур аци хурдзинтæ ке ’нцæ æма кæми иссирдта уойбæрцæ
сугъзæринæ?
Аци бæлццон идарддæр надбæл ку цудайдæ, уæд цума дони
амæттаг фæцайдæ? Цæуй Дзодзæбе æ уæргъти хæццæ. Зин
хæссæн ин адтæнцæ, фал хæдзарæмæ уæззау нæййес.
Уæд кæсуй æма еу бæхгин æрбацæуй. Æ бæх хæпполти
хаудтæй. Лæгбæл ба уæхæн дарæс адтæй æма дессаг. Æрбагъазта
Дзодзæбей рæзти бæлццон.
- Йа, хуарз бæлццон, ами уæхæн гъæздуг неке разиндзæнæй,
мæ бæх мин ка балхæна, уæхæн, - дзоруй, æ бæхи æ фæстаг
къæхтæбæл ислæуун кæнгæй, и бæхгин.
- Цæбæл æй дæ аласа?
- Сугъзæринæ æхцайæй сæдæ соми, сæдæ!
- Мæнæ дин сæдæ ма фондз соми, - æхца дæтгæй, загъта
Дзодзæбе, - гъо, дæ дарæс дæр дæ бæхæй фуддæр нæй. Рамин
уæйæ кæнæ дæ дарæс дæр.
Фиццаг нæ арази кодта æ дарæс уæйæ кæнунбæл, фал ин дæс
сугъзæринæ соми ку равардта, уæдта исарази æй.
Дзодзæбей цийнæн кæрон нæбал адтæй. Уайтагъддæр
бахъæрдтæй æ гъæумæ. Æ бæх æма æ дарæстæ æхсæрбуни
баримахста. Бацудæй æ хæдзарæмæ мæгурхуз æма бузгъурти
медæгæ.
Дзодзæбе сагъæс кæнуй:
- Зæронди дууæ фæдзæхсти мин мае царди бабæзтæнцæ,
фал æркæсдзинан, куд уодзæнæй æртигкаг фæдзæхст - алли
силгйомагбæл макæд æууæндæ.
Æ сугъзæринттæй ма имæ ци байзадæй, уони гъосини
никкодта æма сæ зæнхи буни баримахсдта.
Еу дзамани ба баунаффæ кодта, цæй, мæ кайести бабæрæг
кæнон, зæгъгæ.

Дууæ фудхуз бæхи байхуæрста. Æ уæле искодта бузгъуртæ
æма фецейæй æ уоси хæццæ балæудтæй æ кайестæмæ.
Кайести зæрдæ бамæгур æй, фецейæй ку фæууидтонцæ сæ
сиахси, уæд. Ба сæ иуазæг кодтонцæ. Бафунæй æнцæ.
Сæумæ ба Дзодзæбе æ уоси æ цæгатмæ ниууагъта, æхуæдæг
ба рандæй кумæдæр. Кумæдæр, ку зæгъай, уæдта æхсæрбунмæ:
æ бæх æма æ дарæсмæ. Ракалдта æ дивилтæ. Багæлста æ бæхбæл
æхе. Уайтагъд равзурстæй æ кайести рази æ бæхбæл, гъазунтæ
ниййагайдта.
Кайестæ сæ сиахс Дзодзæбей нæбал бафæсмардтонцæ. Гъазуй
æ бæхбæл, гъазуй. Æхсæвæ æрфусун кодта еу мæгур зæронд
уосæмæ æ кайести фарсмæ.
Дзодзæбе лигъстæ кæнун райдæдта зæронд уосæн:
- Мæнæ дин сугъзæрийнæ хубедзæстæ æма мæмæ мæнæ дæ
синхонтæмæ ци иуазæг уосæ ес, уой æрбакæнæ.
Зæронд уосæ, сугъзæринæ раримæхсгæй, фæннæхстæр æй
Дахамæ. Æр ин дзурдта, зæгъгæ, рæсугъд иуазæг мæмæ ес æма
æй дæ фæууиндæ фæндуй. Рацо имæ.
Дахай мадæ хабар ку райгъуста, уæд туфлитæ кæнунбæл
фæцæй:
- Кæд адтæй уотæ?! Раст силгоймаги куд хонис æнæзонгæ
лæги размæ. Анз фулдæр нæ сиахс балцити адтæй. Нæ кизгæ æ
зæрдæ уобæл не ’сæййивта. Куд æй фæссайа, кæд æма дзæбæхæй
æрфестæг æй æ бийнонтæмæ?
Зæронд уосæ æнкъардæй раздагъдæй æ хæдзарæмæ æма
загъта Дзодзæбейæн:
- Арази нæ кæнуй, мæ бон дин неци ’й.
- Райсæ мæнæ дууæ хубедзæсти æма æртасун кæнæ еци
рæсугъди мади.
Зæронд райста сугъзæринæ æма рандæй. Нæуæгæй бабæй
лигъстæ кæнуй.
- Игъосис! Æз кæд æ ниййерæг мадæ нæ дæн, уæддæр мин
мæхе цæуæтæй асландæр нæй. Хъæбæр зинтæй æй исхастон. Нур

ин лæг ее, сабий син ес. Макæнæ еци ходуйнаги гъуддаг, - карзæй
загъта Дахай кæнгæ мадæ.
- Барæнай, ма дин еу хубедзæстæ сугъзæринæ... Ци ин
уодзæнæй Дахайæн. Дæуæн ба пайда, - зæронд уосæ фелваста е
’взаг.
Фæстагмæ Дахай кæнгæ мадæ уотæ бакодта:
- Магъа, цæмæннæ æнгъезуй. Рахæссай де ’хца.
Даха ку нæ байгъоса, уæдта ’й туххæй дæр бакæндзинан.
Ду уотæ бакæнæ æма æрбахонæ еци рæсугъд лæхъуæни
фæсæмбесæхвæ.
Зæронд уосæ Дзодзæбей фæсæмбесæхсæвæ æрбакодта, дууæ
уоси Дахабæл фæххуæстæнцæ æма ’й Дзодзæбе ци уати адтæй,
уордæмæ багæлстонцæ.
Даха кудтæй æма фæдес кодта. Дзидзидай сувæллони
ниууагътонцæ дуармæ. Дзодзæбе хуссæни дæлгоммæ лæудтæй.
Не ’вдиста æ уосæмæ æ цæсгом. Дахай зæрдæмæ цæун байдæдта
и рæсугъд Дзодзæбе.
Фæстагмæ Даха æрфунæйæй, Дзодзæбе сосæггай рацудæй,
сувæллони радавта, рабадтæй æ бæхбæл æма æрфестæг æй æ
хæдзарæмæ. Æ минкъий сабийи ба равардта æ мадæ æмдзиуаргин
уосæмæ.
Уæд Дахай кæнгæ мадæ æма синхонти зæронд уосæ фегъосун
кодтонцæ, сувæллон, дан, рамардæй. Байстонцæ еу къудур æма
’й тургъи банигæдтонцæ. Сæхе ибæл кæуæг дæр искодтонцæ,
Дзодзæбебæл ба еци гъуддаг римæхсгæ кодтонцæ. Фал уæдта
Дахай кæнгæ мадæ Дзодзæбейæн иской кодта:
- Мæ зæрдтаг, ци кæнæн, алцидæр хуцауæй аразгæ æй, бухсун
гъæуй. Дæ сабий рацох æй æнæбæрæг незæй. Нур ма æвзонг
айтæ, уодзæнæй уин сабийтæ, ма тухсетæ.
- Байамонетæ мин сабийи цирт, - Дзодзæбе кæугæй загъта.
- Мæнæ ами, мæнæ, мæ зæрдтаг!
Дзодзæбе цирт къахунбæл фæцæй. Цирти разиндтæй

сабий нæ, фал къудур. Дахай æ хæццæ ракодта æма мæтъæлæй
æрбафардæг æй сæхемæ.
Даха кудтæй æма кудтæй. Æлгъиста æ кæнгæ мади, синхонти
зæронд уоси. Сæхемæ ку æрбахъæрдтæнцæ æма æ сабийи ку
фæууидта дзæбæхæй, уæд имæ уотæ ходуйнаг фæккастæй æма æхе
марунбæл иссæй. Базудтонцæ мин мае ходуйнаг хабар, зæгъгæ.
Дзодзæбейæй байруагæс æй, Даха æй ке нæ басайдта, æ зæрдæ
ибæл ке нæ исæййивта, е. Уой туххæй ин зæрдтагон лæвæрттæ
ракодта.
Уой фæсте цæрун райдæдтонцæ амондгунæй.
- Æз аци аргъау фегъустон мæ фиди фидæ Дзæрдæгæй, -
загъта аргъаугæнæг Шехинати Басил 20 июли 1945 анзи Дур-Дури
гъæуи, - аци аргъаумæ гæсгæ аллихузи гъæди муггагæй искодтон
анзи цал бони ес, уал лæдзæги. Æвæдзи, мæ лæдзгутæ æнцæ еу
дууинсæй муггагемæй. Хуарз сæ багъуд кодтон. Дæсгæйттæ сæ
ниббастон хумæллæги бæндæнæй. Тугурмæ сæ исистон æма сæ
стърапелтæбæл æнгом бабастон, цæмæй къæдзтæ-мæдзтæ ма
кæнонцæ, уой туххæй.
Мæ кæстæртæ, дзæбæхæй мин цæретæ, ку рамæлон, уæд
зианмæ ка ’рцæуа, уонæн сæ байуаретæ, кæд сæ хъиамæт
фæррæуæгдæр уидæ.
Басил ку рамардæй, уæд аргъау финсæг Тауасити Гæлæуи
фурт Фацбай æма Гæбæйрати Абисал Басили хæдзæри тугурмæ
исхизтæнцæ, Æристан æртæ сæди фæндзай фондз лæдзæги æма
сæ байурстан мæрддзогойни хестæртæн.
ФÆСТЕХУАРЗ
(АРГЪАУ)
Раги æма раги еу гъæуи цардæй седзæр уосæ. Фæрдæуз,
зæгъгæ. Адтæй ин еунæг фурт Сатъо. Фæрдæуз е ’взонги
бæнттæ батар кодта æ фурт Сатъой царди тонхи рауадзуни

æма хæдзарвæндаги ном нæ фехалуни туххæй. Хæдзари царди
дæр, гъæубæсти гъуддæгти дæр Фæрдæуз æнæсайд хаста лæги
ихæстæ æма силгоймаги ихæстæ дæр. Некæд имæ неке бакастæй,
ами раст нæ бакодтай, Фæрдæуз, зæгъгæ. Æ растдзийнади
фæрци алкæмæдæр кастæй урух цæстæй. Некæд некæмæй адтæй
къæмдзæстуг. Уæлдай тухгиндæр ба адæми зæрдæмæ уомæй
цудæй æма алкæмæндæр загътайдæ æ аййепп æргомæй.
- Фæстехуарзæ уо, фæстехуарзæ, - сауæнгæ ма ин хестæртæ
дæр сæ сæртæй раковиуонцæ, устур боз уогæй.
- Дæ тала устур бæласæ исуæд. Æ фалдзос ба берæ нæуæг
талатæ искæсæнтæ сæ цъæх цæститæй нæ урух дуйнемæ.
Бафсæдæнтæ рæвдаугæ хори тунтæй, - лæдæргæ дæр хестæртæ
игъæлдзæгæй, цит, дзурдтонцæ Фæрдæузæн.
Фæрдæуз æма Сатъо æмвæндæй ке архайдтонцæ, уомæ гæсгæ
хæдзари ирисхъæ фулдæрæй-фулдæр кодта.
- Раст фæллойнæ, раст æгъдау æма цæстуарзондзийнадæй
хуæздæр неци ес, - арæх дзоридæ фæллонгун мадæ æ æнгъæлдзау
фуртæн.
Фурт æвæллайгæй игъуста æ мади зæрдæмæцæугæ
дзубандитæмæ æма æхе гъардта уони æнхæст кæнунбæл.
Сатъо зæнхи куст æма фонси куст æмхузон берæ уарзта.
Æнтæсгæ дæр ин кодта. Уæлдай фулдæр ба уарзта бæхтæ. Уомæ
гæсгæ ба имæ адтæй, адæм кæмæ хицæ кодтонцæ, уæхæн догъон
бæх. Сатъо æ гъос дардта цауæн кæнунмæ дæр. Æ дууæ егарей
раз ин неке иста цауæн кæнгæй.
- Биццеу, ци дзæбæх кизгуттæ фæууинун, ци дзæбæх, -
изæрæй æ хуссæни сæхе æруадзгæй райдаидæ Фæрдæуз æ
фуртæн, - уæд еуемæ мæ зæрдæ фехсайуй, уæд иннемæ,
тæходуйтæ, уæртæ фæндурæй уотæ дзæбæх ка цæгъдуй, е мæ
ностæ ку фæууидæ, уæд мæ берæ зинтæ феронх уинæ. Куд дзæбæх
цæрианæ. Тæходуйтæ, кæд уодзæнæй, кæд еци догæ нæ хæдзари
царди?
Сатъо ба æ мадæй æфсæрми кæнидæ æма неци дзоридæ.
- Цæун. Тæрегъæд дин кæнун. Æгæр берæ уайис догъи. Берæ

фæууæд. Агорун, дæуæн дæ зæрдæ ка барохс кæна, æрмæстдæр
уæхæн, - еу изæр æфсæрмдзæстугæй, дзурдта æ мадæн Сатъо.
Æд дарæс, æд фæндаггаг Фæрдæуз барæвдзæ кодта Сатъой.
Мади зæрдæ нури хузæн некæд барохс æй а - фæстаг рæстæг.
- Фæндаги раст, фæндаги раст. Кæд ма дуйнебæл ести ес,
уæд æма зæрдæрохсæй ци æрæздæха, уæхæн нивæ ’й фæууæд, -
дзурдта ходæзмолæй æхецæн мадæ.
Сатъо æ догъон бæхбæл цудæй, æ дууæ сагсор егæрттæ æ
фæдбæл, уотемæй,
- Уарун рæстæг адтæй. Бон гъунтъузтæ хаста. Уæлæ гъæди
берæ бæгæнигæнгутæ зиндтæй. Далæ дæлиау арв нидæн
ферттевидæ, уæдта æ дæгæрна æрбайгъусидæ.
- Бони хуарз ку никкæнидæ, уæд дессаг уидæ, - сагъæс кодта.
Æхуæдæгка æхецæн нидæнзаргæнгæ цудæй.
Еу дзамани ба еу тегътæй кæсуй æма адагæй фестæг лæг
лæкъæрдæ надбæл исхæрд кодта. Сатъо баййафта фестæг
бæлццони. Æ хæлафи фадгутæ æ уæраги сæртæмæ истулдта.
Кæнуй тухцо. Æ дусæй æ хед сабургай расæрфуй. Рæстæгæй -
рæстæгмæ нийнæфуй. Сатъо салам равардта бæлццонæн.
Уæдта дзæвгарæ размæ бауадæй. Бæхи æргом фездахта фæстаг
цæуæгмæ. Цæрдæг æргæпп кодта аласайæй.
- Бæхбæл бадгæ ’й дæуæн. Æз дæр равзарон фестæгæй, -
игъæлдзæгæй загъта Сатъо.
- На-а-а, дзæбæх лæхъуæн, фестæг бæхгинæн æмбал некæд
æй. Табуафси, дæ балций гъуддаг ку кæнисæ, уæд хуæздæр æй, -
игъæлдзæг хузæй, загъта фестæг бæлццон.
Сатъо æхсæ фæссагъта лæги къохи. Идонæ бæхи сæрти
саргъмæ багæлста. Рахез къохæй илуггæндти рази идонæбæл
æнгом фæххуæстæй, æ галеу къохæй ба саргъи рахес
æгъдинцойнæбæл гъæдæг урдугмæ æрхуæстæй. Фæндаггон
иуазæгуати хизт искодта саргъи сæрмæ, айæ сæрæн лæхъуæн ка
’й, уæхæни хузæн æй, зæгъгæ, æхецæн расагъæс кодта.
Цæунцæ сабургай. Уæд бахъæрдтæнцæ, æ æфсерæ кæмæн
фæззæболæй, уæхæн мæнæуи будурмæ.

- Мæнæ алæмæт, мæнæ ци хуарз мæнæутæ, мæнæ, -
уæлбæхæй дес кæнуй Хъургъохъ.
- Хуарз мæнæуæ æй, кæд хуæрд нæй, уæд -мæнæуæбæл æ
цæстæ рахæсгæй, загъта Сатъо.
Хъургъохъ нæ балæдæрдтæй лæхъуæни æздæх, фæрсун ба ’й
нæ бандтиудта, æ хуæрд ци зонуй, зæгъгæ.
Уæд еу гъæумæ бахæстæг æнцæ æма уинунцæ: гъæугæрон
уæлмæрдтæмæ рахæссунцæ берæ адæм мард. Хъургъохъ дæр
æма Сатъо дæр дес кæнунцæ.
- Нур ейæ æрмæст æ хæдзари зиан æй æви æгас гъæуи
зиан? - адæммæ кæсгæй, загъта Сатъо.
Нæ бабæй балæдæрдтæй Хъургъохъ Сатъой фарста.
- Нур айæ циуавæр лæхъуæн æй? Ка фæууидта, уæдта сæрæн
игурд кай, уæхæни хузæн æй, - цалдæр гъудий æ сæри февзурстæй
Хъургъохъæн.
Сатъо ци гъæумæ цудæй уосгор, уоци гъæугкаг адтæй
Хъургъохъ дæр. Гъæумæ ку бахъæрдтæнцæ, уæд над æртæ суги
фæцæй. Хъургъохъ бæхæй æрхизтæй.
- Мæнæн мæнæ дæллаг надбæл цæугæ ’й, - æхсæ æма идонæ
Сатъомæ бадаргъгæнгæй, загъта Хъургъохъ.
- Мæнæн ба уæллагбæл, - цубурæй загъта Лæхъуæн. Алке
æ надбæл фæррастæй. Лæхъуæн сагъæс кæнуй: нур аци лæги æз
ку банимадтон, уæд дин фусун фæууодзæнæн, зæгъгæ, цæмæннæ
загъта. Кенæ мæгур лæг æй, кенæ зунд гъæуагæй, кенæ амæн æ
уосæ лæгъуз æй æма иуазæг баздахун не ’ндеуй. Цидæр æй? Æнæ
лазæ нæй.
Гъæуи хурфи Сатъо нихæси бадæг адæнмæ ку бахъæрдтæй,
уæд æ бæхæй æргæпп кодта æма син салам равардта. Адæм
ралæудтæнцæ, айæ ардигон нæй, зæгъгæ, æма кадæртæ фусун
дæр загътонцæ.
- Уæ фарнæ берæ уæд. Æнæ рист, æнæ маст уотæ, - цубур
салам равардта Сатъо.
Лæхъуæн нихæси адæмбæл æ цæстæ рахаста æма еу æхе

карæн хуæрзконд, хуæрзарæзт лæхъуæн еуварсмæ рахудта. Æхе
ин байамудта: кæцæй æрбацудæй æма цæмæн æрбацудæй.
- Æз аци гъæуи цæрун. Мæ ном хуннуй Цæрай. Нецæмæ
гъæуагæ дæн. Фусун дин фæууодзæнæн. Некумæбал дæ
рауадздзæнæн, - лимæндзийнади цæстингас æвдесгæй, бавналдта
Сатъой бæхи идонæмæ. Иуазæги зæрдæ барохс æй. Æнгъæлдæн
æма хуарз фусунбæл исцурæвæрæ дæн, зæгъгæ. Дæллаг синхи
киндзæхсæвæр адтæй. Дугкаг бон фæсевæд игъæлдзæгæй
къуæрттæгæйттæй цудæнцæ сæхе исæрхунмæ. Цæрай æма Сатъо
сæ бæхтæбæл хуæрз арæзтæй рараст æнцæ гъазтмæ. Дзæвгарæ
ку ниууадæнцæ, уæдта Сатъо кæсуй æма еу уосæ цъилини
къулдзахæй нæмуй рацæргæ лæги.
- Цæрай, Цæрай! Уартæ дессаг! Уосæ къулдзахæй и лæги
нæмуй! - Цæрайи цонг райахæсгæй, загъта Сатъо.
- Е фиццаг хатт нæй. Лæг уобæл ахур æй. Æ уосæ ’й нæмуй.
Берæ æхсаст фæсевæд æрæмбурдæй гъæубæстæй æма фарсаг
гъæутæй дæр гъазтмæ. Уосгор лæхъуæнтæй беретæ сæ бæхтæбæл
сæ лæгигъæдæ æвдесунцæ. Бæхти гъазун ку фæууидта Сатъой
уадæмдзо, уæд æ илиггæнттæ хуæрун байдæдта, размæ ивазта,
мæн дæр размæ рауадзай, е ба мæ лæгигъæдæмæ дæр æркæсонцæ,
зæгъгæ, æ цуппар къахемæй дæр кафæгау кодта. Æхси къæрцц
ку райгъусидæ, уæд хæбболти хаудтæй. Адæм æмхузон хицæ
кодтонцæ бæхбадæг æма уадæмдзомæ.
- Ци хъал æй, амæ ци мадæ ракæсуй, йе. Тæходуйтæ, уомæй ку
фестинæ, - берæ маддæлтæ сæхе меднимæр гъенцъун кодтонцæ.
Сатъо æма уадæмдзо устур лæгигъæдтæ бавдистонцæ, Хæдзарæй
сæмæ къохбæлхуæцæг хуарз æгъдæуттæ рахаста.
- Гъо, Сатъо, нур ба фæйнæ кафти дæр ракæнæн, - Цæрай æхе
баздахта е ’уазæгмæ. Иуазæг æ сæр аразий тилд бакодта. Кæсуй
кизгуттæмæ. Кæрæй-кæронмæ кæсгæ рацæуидæ. Алли кизгæн
дæр æ асæ, æ кондмæ сабургай фæккæсидæ. Ра ин æвзаридæ æ
цæсти каст дæр. Уæд æ зæрдæ фехсайдта еу кизгæмæ. Цæрайæн
балæдæрун кодта, æ зæрдæ кæмæ фехсайдта, уой хæццæ ’й цæмæй
ракафун кодтайдæ, уой.

Нур уой бабæй цæмæн рартаста? Е магоса ку æй, ку неци
лæгигъæдæ имæ ес? Æ мадæ ба гъиггаг ку æй! Æ фиди ин
къулдзахæй ку хуайуй! .. Адæм сæбæл сæ сæртæ ку хуайонцæ?!
Нæ, фал æма амæ цидæр æндæр фæндæ ес. Ба ’й зондзинан,
зæгъгæ, сагъæс кодта Цæрай.
- Бакастæй ин бæргæ неци ’й Гадзиганæн. Æ амонд куд
разиндзæнæй, уой ма ку базонианæ, - уотæ сагъæстæ кодта
Цæрай, цалинмæ Сатъо æма Гадзиган кафгæ кодтонцæ, уæдмæ.
Сатъо æ фусунтæмæ ку исæздахтæй, уæд хебæраги берæ
фæссагъæснивæндæ кодта, идарддæр куд кæнон, ци кæнон,
зæгъгæ. Лæмбунæг фæффарста æ фусун Цæрайи дæр.
- Мæнæн еунæгæй цæуæн нæбал ес нæхемæ, - загъта
Сатъо. - Мæ ниййерæг мадæ рист æй, кустфæллад æй. Æ бæнтти
фулдæр дæр бахуардта. Рацо-бацойæй неци пайда ес. Ци кæнон,
уой аци надбæл. Цæрай, дæ хуарзæнхæ мæ уæд. Æз дæр дæ дорæй
нæ фехсдзæнæн!
- Ду мæнæн мæ кадгин иуазæг дæ. Уæдта уотæ дæр ма зæгъун,
ду мæ зæрдæмæ уоййасæбæл фæххстæг дæ æма цума ме ’рвадæ
дæ, - игъæлдзæгæй загъта Цæрай.
- Дæ цæрæнбон берæ. Мæн фæндуй, цæмæй æнсувæреуæг
кæнæн, е дæр. Мæнæн берæ хæстæгутæ æма хуарз æнгæрттæ ес,
фал ду ба уодзæнæ къохбæлхуæцæг... Расагъæс кæнæ æма мин
дæ фæндон зæгъæ.
- Цард адгин æй. Æвæсмон гъуддæгтæ кæнæ. Ци зæгъай,
уобæл арази, - игъæлдзæгæй загъта Цæрай.
Изæрмелтæ ку кодта, уæд Сатъо æма Цæрай æрфестæг æнцæ
Хъургъохъи дуармæ. Цæрай бараккени уад бакодта хæдзарæмæ.
Уоми баййафта фидæ æма мадæ - Хъургъохъ æма Сапархани,
уæдта сæ кизгæ Гадзигани. Ба син лæдæрун кодта, сæ дуармæ
уосгор лæхъуæн ке æрфестæг æй, уой. Уосгори фæндуй уæ хæццæ
бадзубанди кæнун. Æрбацæуа æви нæ, зæгъгæ, цæхгæр фарста
ниввардта уосгори лимæн. Цæрай дзуапп нæ райста, уотемæй
фæстæмæ тургъæмæ рацудæй.

- Ци никъкъудур дæ?.. Дæ тургъи иуазгутæ! Æндæмæ
сæмæ ракæсæ! Медæмæ син зæгъæ! - хъæбæр исæстуфтæ кодта
Сапархан æ лæгбæл.
Гадзиган зæнхæ сæрфунбæл фæцæй, æ гъос æндæмæ даргæй.
Æвæццæгæн, æзиниккон лæхъуæн æй, зæгъгæ, ралæдæрдтæй
Гадзиган. Бæргæ аци гъуддаг къæхтæбæл ку рацæуидæ. Цæрай
Сатъой хæццæ базонгæ кодта хæдзарвæндаги. Сапархан фервиста
синхонтæмæ кегъæре лæхъуæн æма кизгæмæ. Цæрай æма Сатъо
ба бацудæнцæ уатмæ. Сапархан æма кегъæре финги рæвдзæбæл
цурд архайдтонцæ. Къæбæр æма къудурфицæ æйкитæ дугай
æмбестæй ниуæзти хæццæ хæдзарæй рахастонцæ кегъæре кизгæ
Уæзданнæ æма Гадзиган. Еу аварæй иннемæ цæугæй, Уæзданнæ
æйкитæй дууæ æмбеси рахуардта. Тæбæгътæ арæхсгæ æвæрд
æркодтонцæ иуазгути размæ. Кегъæре лæхъуæн ракувта. Уæдта
син загъта, фингæмæ æвналгæ, зæгъгæ.
- Фингæмæ æвналун хуарз æй, фал æз ба дес кæнун. Сумахæй
мах æхсæн арв дæр æндæр хузи ’й. Дууæ стъалуй гъæуаггин æй, -
æйкити тæбæгъмæ кæсгæй, ниллæг гъæлæсæй загъта Сатъо.
Татай æма Цæрай дес кæнунбæл фæцæнцæ, ами стъалути
кой цæмæн гъæуй, кенæ ба син сæ нимæдзæ ка зонуй, зæгъгæ.
Кегъæре кизгæ æма Гадзиган фендæмæ ’нцæ.
- Дæ мæрдти тог бахуардтай?! Кæд айкæ гъæуагæ дæ, уæд
нæ бон æй агидзаг исфицун дæр æйкитæ! Кæсис, и лæхъуæн нæ
куд базудта, уой, æхе фæххадта Гадзиган кегъæре кизгæмæ. -
Уæзданнæ хуннис, фал уæздан гъуддаг нæ бакодтай.
- Мæ артиуазал, кутемæй мæ базудта? - исдзурдта Уæзданнæ.
Хъургъохъ сæ рафарста, ци ’й, ци хабар æй, зæгъгæ. Уæзданнæ
æхуæдæг радзурдта æйкитæ æма стъалути хабар.
- Мадта æз ба еу лæхъуæнбæл исæмбалдтæн æма мин
кæрдуйнаг мæнæуæй уотæ загъта, кæд хуæрд нæй, уæд хуарз æй.
Гъæуæй мард ку рахастонцæ, уæдта, кæд æгас гъæуи мард адтæй,
уæд рохсаг уæд, зæгъгæ. Нæ сæ балæдæрдтæн. Нур дæр ма сæбæл
сагъæс кæнун.

- Лæхъуæн раст загъта, кæд æфстæуттæ нæ дарунцæ, уæд
хуæрд нæй. Мард ба кæд æгъдаугин, фæллонгун æма хъиамæтгун
адтæй, уæд адæми лæг адтæй, - загъта Гадзиган.
- Дугкаг бон Цæрай сæумæ раги Хъургъохъти тургъи
исмедæгæй. Цæрай бацийнæ кодта Хъургъохъбæл.
- Хъургъохъ, мæн уæ хæццæ бадзубанди кæнун фæндуй.
- Медæмæ! Гъæунги нæ! - Хъургъохъ, æхе хæдзарæ ’рдæмæ
фæззелгæй æма даргъ ампъезтæ гæнгæй, загъта.
Хæдзари мадæ ма фидæ, уæдта Цæрай дзæвгарæ рæстæг
гъосæй ралæудтæнцæ. Кæрæдземæ æнгъæл кастæнцæ, айæ
раздæр ку райдаидæ дзорун, зæгъгæ.
- Алкæмæн æ фæндæ æхемæ ’й. Сумах фæллонгун фидæ
æма мадæ айтæ. Фал уæ кизгæн бунатæн бæззуй, муггагæн ба -
æнæсайд хæстæгæн. Тух гъуддагæй си неци ес, - цубур æма
лæдæргæ æвзагæй дзурдта Сатъой минæвар. Мадæ æма фидæ
неци дзорунцæ. Дзуапп дæтгæ фидæн æй, фал тæрсгæ кæнуй,
æнахъæл уосæ ’й, æ рагъбæл бабæй ин цъилини къулдзах ку
æруадза, уомæй.
- ... Пъура дæ æви ци?! Дæ еунæг кизгæн фæндæ кæнун
кæд дæ бон нæй, уæд дæ ходæ ба ма цæмæн дарис?! - Æ рæхуст
дзубанди искалдта Сапархан.
- Цæрай, зæгъæ де ’уазæг Сатъойæн, мах æрдиги къулумпи
нæ уодзæнæй! - загъта Хъургъохъ.
Цæрай Сатъой исæййафта сог фадгæ. Мед колдуар ку фæцæй,
уæд имæ æхе ходгæй байдзахта:
- Хаир уæд! Æвæсмон гъуддаг уæд! Архайун гъæуй...
Цуппар къохи аргъæвнити хузæн кæрæдзей райахæстонцæ.
Дууæ сæрæн лæхъуæни зæрдтагон хъуритæ никкодтонцæ
кæрæдзей. Хæдзари бийнонтæ сæмæ ракалдæнцæ. Цийнитæ æма
арфитæ исарæх æнцæ кæрæдзей æхсæн.
Изæрæй ку æрсабур æнцæ, уæд æ бунатæй фестадæй Сатъо
æма загъта:
- Хатир! Устур хатир уи корун мæ зæрдтагон æнсувæртæ!
Æгæр уæ тухсун кæнун. Изолæй æрбацудтæн. Изолмæ гъуддæгтæ

кæнун зин æй. Æма мин нур ба мæ фæндæмæ байгъосетæ, кæд
нæ федауй, уæд æй нæ кæнун. Кæд ин бакæнæн ес, уæдта ибæл
æнæ дзебæлæй байархайун гъæуй.
- Гъома, куд?! - цæрдæг рафарста Цæрай.
- Куд ку зæгъайтæ, уæдта æз рарветæ - барветæ нæ
фæккæндзæнæн нæ гъæубæстæй ардæмæ. Даргъ кæнуй гъуддаг.
Даргъ гъуддаг ба даргъ бæндæни хузæн æй. Даргъ бæндæн ба
æлхийтæ гæнагæ ’й. Æлхийтæ бæндæн ба зин ихалæн æй. Зин
ихалæн бæндæн ба лухтæ гæнгæ ’й.
- Исбадæ, биццеу, исбадæ, - фæлмæн рæвдаугæ æвзагæй,
загъта Цæрайи фидæ Хуасдзау, - ба дæ лæдæрдтæн. Ду уотæ
зæгъис, федаугæ дæр, хонгæ дæр еци еу бон. Кæнагæ нæ ’нцæ еци
хузи, фал ин гæнæн нæбал ес.
- Цидæриддæр гъæуа, иссæ ердзæнæн, - игъæлдзæгæй
исдзурдта Цæрайи мадæ Басилхъæз дæр. Цæрай - къохбæлхуæцæг,
Афай - æмдзиуаргин. Басилхъæзи кæстæр хуæрæ Куло ба - мадæ
’мбал. Сатъой фусунтæ хæстæггун адтæнцæ æма æмхузонæй
низмалдæнцæ. Гъуддаг уайтагъд исрæвдзæй. Гъæуæн æ æмбес
киндзгъон адтæй, е ’ ннæ æмбес ба киндзæрветæг. Хъургъохъи
тургъæ еугурдæр бæрæгбон иссæй. Киндзгъонтæй æ хæццæ
беретæ цæунвæндæ кодтонцæ Сатъойæн. Фал загъта, хатир
корун, зæгъгæ, æз мæхуæдæг цæудзæнæн. Нур сæрдæ хуннуй
æма адæми берæ хæлæф гъуддæгтæ ес. Æгъдæуттæ кæндзинан
уой фæсте - фæскуст. Мæ аласа нæ дууей дæр хæсдзæнæй. Мæ
зæрдæ ибæл дарун.
Фæсевæди устур къуар игъæлдзæгæй рафæндараст кодтонцæ
Сатъо æма Гадзигани. Цийнæгæнгæ уайунцæ дууæ егари Сатъо
æма Гадзигани фæсте. Бахъæрдтæнцæ еу гъæди къохмæ. Сæ
разæй еу тæрхъос февзурстæй. Ахæсгæ, зæгъгæ, сæмæ фæгъгъæр
кодта Сатъо. Егæрттæ тæрхъоси фæсте пихси фæммедæг æнцæ.
Тæрхъос пихси бунти лæсуй, егæрттæ ба сæрти. Неци, нæййес.
- Ку нæ ниййахæссонцæ тæрхъоси, уæд сæ маргæ кæндзæнæн
нуртæккæ. Ка нæ бæзза, уой марун гъæуй, - æ дæндæгутæ
фелхъевгæй, загъта Сатъо.
> ^ 148 Ш *

- Тæрегъæд ба?.. - рафарста Гадзиган.
- Мæнмæ гъæла тæрегъæдтæ нæййес!
Егæрттæ мæтъæлæй рацудæнцæ пихсæй. Сатъо бæхæй
æрхизтæй æма сæ рамардта. Уæд еу хæрдæййев надмæ
бахъæрдтæнцæ.
- Мадта мæ уоди бæрцæ ке уарзун, еци аласа, æнæ æрлæугæй,
аци хæрди ку нæ фæууæлбилæ уа, уæд æ царди тагæ нуртæккæ
раскъундзæй! - бæхи тухгин æрдзæхститæ гæнгæй, исдзурдта
Сатъо. - Ка бæзза, е цæрæд, ка нæ бæзза, уой ба æз цæрун нæ
бауадздзæнæн. Алке дæр барæ ес хуарз унæй. Цард тох æй!..
Хъæбæр минкъий ма гъудæй фæууæлбилæмæ, уæдта бæх
æрсабур æй. Гадзигани æргæпп кæнун кодта. Зустæвналдæй
саргъи æлвасæнтæ фехалдта. Идонæ ин æ сæрæй æргæлста.
Фæснадмæ ’й басурдта æма ин æ тæрнихбæл топп фæккодта.
Уадæмдзо ма фæстаг уаст никкодта.
Гадзиган кæуй... Сатъо ба саргъ идонæй уаргъбæл кæнуй.
Рæвдзæ дæ къахидарæс фелвасæ. Мæнæ сæ саргъи хурфи рацæвæ
æма саргъ хæсгæ! Рохсæй гъæуама нæхемæ уæн. Дæ тъиффиттитæ
ниууадзæ! - исæстуфтæ кодта Сатъо Гадзиганбæл.
Æхсæвæ æ сау устур гъæццолæй гъæу ку бамбарзта, арви
фæтæн реуæй ба стъалутæ ходунтæ ку исистонцæ, уæд Сатъо
сабургай æ хæдзари дуар байгон кодта.
- Фæрдæ, кæми дæ? Фæрдæ! Мах ами ан!
Фæрдæуз медæггонæй къереаг рахаста.
- Биццеу! Кæми дæ?! - Фæрдæуз нæ балæдæрдтæй, Сатъо æй
æ гъæбеси куд фелваста, уой.
- Ци фæдтæ? Кæми адтæ? Мæ цæститæ мин ку исуорс кæнун
кодтай?!
- Æндегæй иуазæг ес, ракæсæ имæ.
Фæрдæуз цæрдæг рауадæй æма дуармæ инуй силгоймаг.
Æ къохбæл ин фæххуæстæй. Æрбайкодта. Æ кæститæбæл ин
фæггурусхæ æй, ами цидæр ес, зæгъгæ.
- Е дæ киндзæ æй, дæ киндзæ. Кæрæдземæн адгин куд
фæууайтæ... Æгæр къæйних ке ан, уой туххæй ба нин - хатир.
> ^ 149 ^ ^

Гъæубæстæ кæрæй-кæронмæ дæр лæвæртти хæццæ
фæццудæнцæ Фæрдæузмæ.
Сатъо райдайæни неци амудта Гадзиганæн. Агоргæ дæр си
неци кодта. Кустуарзон лæхъуæн адтæй æма раги фæрраст уидæ æ
хæдзари гъуддаги. Гадзиган ба æрæгиау раистидæ. Æнæфснайдæй
ниууадзидæ æхе хуссæнтæ дæр æма Сатъой хуссæнтæ дæр.
Фæххадтæй, фæххадтæй мæ еунæг æма устур бæллахи
ниххаудтæй, - гъенцъунгæнгæ сагъæс кодта фæллонгун мадæ, -
нæ нивæ хуарз нивæ нæ рауадæй...
Еу бон мæтъæлæй æрæййафта Сатъо æ хъиамæтгун мади.
Фæрсуй æй сабургай:
- Ци кæнис? Маци мæбæл баримæхсæ. Кæд ди ести ресуй?
Цæбæл мæтъæл дæ?
- Ме ’нгъæл мæ басайдта.
- Гъома, куд?
- Исæвд, хуæрз исæвд! Нæ хуссæнтæ нæ есуй, нæ ба хæдзари
æндæр гъуддаг кæнуй. Æ байамонæги мæ тæрегъæд фæууæд! .. Е
ба ин мæ хуæздæр «арфæ «. Амонæг зæгъун, фал, æвæдзи, нивæ...
- Баздæхæ æма ин хуæруйнаг мабал дæттæ...
- Æма уæд ци уодзæнæй? Фæхходуйнаг уодзинан, сæ киндзæн
хуæруйнаг нæ дæттунцæ, зæгъгæ. Мадæ банхæст кодта æ фурти
фæдзæхст.
Еу бон кустæй æрцудæй Сатъо æма уинуй Гадзигани мæтъæлæй
лæугæ. Кæрæдземæ неци исдзурдтонцæ. Сатъо æхе рагъуд кодта
æма гъæунгæмæ æхе райста. Фæстæмæ æрæгиау æрбаздахтæй.
Гадзиган æ хуссæни æхе бауагъта. Лæхъуæн хæдзарæмæ бацудæй.
- Фæрдæ, мæнæ атæ мæ рази исбадай, - æнкъард хузæй
загъта Сатъо Фæрдæузæн.
Дууемæй даргъ сиребæл бадунцæ.
Нур мах цард куд уодзæнæй атемæй? - кæунбæл фæцæй
Фæрдæуз. Сæрфуй æ хизи къæбазæй æ цæстисугтæ.
- Ма тухсæ! Кæд дæмæ адæм хицæ кæнун нæ райдайонцæ,
уæд бæрæг уодзæнæй! Нур кæугæ кæнис, фал дæбæл зарун бæнттæ

никкæндзæнæй тагъд рæстæгмæ. Нæ гъæубæстæ кæрæдземæн
арфæ кæндзæнæнцæ, Гадзигани хузæн фæстехуарз уо, зæгъгæ.
- Уæхæн нивæ дæттæг бæргæ ку радтидæ, бæргæ.
Сатъо æ мади хæццæ æхсæвæр искодтонцæ æма æ уатмæ
бацудæй. Райгъал кодта Гадзигани.
- ... Ци кæнис? Ести ди ресуй? - бафарста Сатъо.
- Нæ, неци. Нур дууæ бони æнæхуæргæ дæн. Мæ уæргутæ
мæ буни нæбал цæунцæ.
- Æнæхуæргæ цæмæн дæ уой зонис?! Ами уотæ ’й гъуддаг æма
гъæуама адæймаг сæумæ раги феста. Сехуар искæнуни агъоммæ
хæдзари дзæбæх бакоса. Сехуар ку искæна, уæдта бабæй бакоса
рæфтади уæнгæ. Рæфтад искодта. Бауолæфтæй, уæдта бабæй
изæри уæнгæ дзæбæх бакоса. Æхсæвæр искæнæ. Бийнонтæ
лимæн бадзубанди кæнонцæ сæ исони царди гъуддæгти туххæй.
Зонæ, цард кустæй æй. Еу минкъий Сатъо багъосæй. Уæдта
нийнæфтæй.
- Ду, æвæдзи, гъуди кæнис: егæртти куд æгъатирæй
рамардтон, мæ уодбæл хуæцæг аласамæ мæ къох куд исистон?..
Уотæ æнгъæлис æма сæ нæ уарзтон, кенæ ба мæ нæбал гъудæнцæ?
Гъудæнцæ, æгæр мæ гъудæнцæ. Уинис, базурсаст маргъи хузæнæй
куд райзадтæн. Фал гъудæй уотæ кæнун. Æз ци зæгъон, уомæн
æнæ гæнæн нæййес. Е мин мæ фидæй байзайгæ хæзна æй. Ци
кæнуйнаг уон, уобæл алкæддæр лæмбунæг расагъæс кæнун.
Бæргæ ’й кæнун аллирдæмæ дæр æма алкуддæр. Нур ба рацæуай
хæдзарæмæ, - ниллæг гъæлæсæй æма карзæй загъта Сатъо.
- Хуæруйнаг радтæ амæн! - зустæй загъта æ уарзон мадæн. -
Фал уин зæгъун: исон ба гъуддæгтæ æндæрхузи уодзæнæнцæ.
Сæумæй бафæдзахста Сатъо Гадзиганæн берæ бакæнуйнаг
гъуддæгтæ. Киндзæ, раст цума фæдеси адтæй, уотæ еуемæй
иннемæ æхе гæлста. Изæрæрдæмæ æ гъуддæгутæмæ æхе зæрдæ
дæр рохс кæнун райдæдта. Фæрдæуз дæр æ цæстæ радаридæ,
кæми бабæй ин æнхус дæр фæккæнидæ.
- Уотæ, уотæ, нанай карк, уотæ федауй. Адæми цæстæ уинагæ

’й. Иуæндæгæй дæ ку уинонцæ, уæд син æхцæуæн, гъай - гъай,
уодзæнæй, - игъæлдзæгæй дзурдта Фæрдæуз.
Хæдзари æма тургъи хуæрзæфснайддзийнадæ, гъæунгти
кæдзосдзийнадæ æрбацæугутæ æма рацæугути цæститæ уолæфун
кодтонцæ.
- Аци здухт къудуртæ нин нæ тургъæ æвæлгæлæс кæнунцæ.
Рандæгæнæн син цума наеййес? - бафарста Гадзиган Сатъой.
Изæрæй Сатъо Гадзиганмæ устур согфадæн циргъ фæрæт
равардта. Ба ин фæдзахста, сæумæ æз талингæй цæун гъæдæмæ.
Ду ба ме ’рæздæхтмæ къудуртæ ниффадæ. Мæхуæдæг дæр дин
фæдзæхсуйнаг адтæн.
Дугкаг бон раги рафснайдта хуссæнтæ. Зæнхитæбæл цъилин
рауагъта. Фоне раскъардта. Æхе бафест кодта къудуртæ пурх
кæнунмæ Гадзиган. Фæстеæхсæвæртæмæ устур хæрхæ искодта.
Уæд кæсуй æма тургъæмæ еу нæлгоймаг æрбахизтæй. Лæг дес
кæнуй, айæ мæ кизги хузæн ку æй æма ци устур фæрæтæй хуайуй
къудуртæ, нæ, фал ма е нæй, зæгъгæ. Уæдмæ Гадзиган æ фиди
рафæсмардта æма имæ еци еу тæхгæ рацудæй. Фидæ æма кизги
цийнитæн кæрон нæбал адтæй. Уæдмæ Фæрдæуз дæр сæ размæ
рауадæй.
- Нана, а ба мæ фидæ ’й, мæ фидæ, - цийнæгæнгæй исдзурдта
Гадзиган.
- Лæгти изæди иуазæг уо, махæн ауæхн лæвар ка ракодта, -
Фæрдæуз Хъургъохъи æ гъæбеси никкæнгæй, загъта.
- Фæстехуарз хуарз æй æма фæстехуæрзæ уотæ. Киндзæ
къинси хузæн фæууй, куд æй кæнай, уотæ уодзæнæй, - кæронмæ
загъта Хъургъохъ. - Хуарздзийнадæн рæуæг базуртæ ес æма уæ
хуарзи кой изолмæ тæхæд нæ фæрнуг дзилли астæу.
Сатъо федауцæ æгъдæуттæ искодта Гадзигани мадæ æма
фидæн.
Еу уалдзигон бон ба Сатъо фæццудæй æ каййестæмæ. Æркæсон
син сæ цардмæ, кæд син хæдзари куститæй ести ракæнинæ,
зæгъгæ, уæдта гъæубæсти дæр æ лимæнти рафæрса, Сапархан
Хъургъохъæн ци кадæ æма æгъдау кæнуй, уонæбæл.

Æ каййести колдуарæй куддæр бакастæй Сатъо Цæрайи
хæццæ, уотæ кæсуй æма Сапархан Хъургъохъæн лæдзæг
тургъæмæ рахста.
- Дæ циртбарæн фæцæй, къолисæрмæ ци бахæссис
лæдзæг?! - æ тух - æ бонæй гъæр кодта æнахъæл Сапархан.
Ами мæнæн кустаг ес, зæгъгæ, æхецæн расагъæс кодта сиахс,
Цæрай ба æ сæр батилдта.
Изæрæй Хъургъохъ, Цæрай æма Сатъо æртикъахуг финги
аллифарс бадунцæ. Сапархан ба лæууй, лæмбунæг игъосуй лæгти
дзубандимæ.
- Цæрай, атæ мæнæн мæ хуарз хæстæгутæ æнцæ. Ду ба ме
’нсувæр дæ. Радтетæ мин дзурди барæ.
- Табуафси, зæгъæ, ци зæгъуйнаг дæ, уой, - зæнхæмæ кæсгæй,
сабургай загъта Хъургъохъ.
- Æз гъуддаги ку цудтæн ардæмæ, уæд фæййеу ан мæнæ аци
фæллонгун лæги хæццæ. Мæ бон ци адтæй, уомæй æй банимадтон.
Нур хæстæг ан. Нецæмæй гъаст кæнæн сæ кизгæй. Ан арфиаг,
фал... - нигъгъос æй Сатъо, - фал мæ зæрдæ ба ресуй, мæнæ
аци фæллонгун лæг масти цæхæри ке фицуй, уомæй. Æвæдзи,
фегъустайтæ, æз куд рамардтон егæртти, мæ уоди бæрцæ ке
уарзтон, еци уадæмдзой дæр. Мæнæн мæ бон адтæй, царди
æмбалæн ке байагурдтон, уомæн дæр ести бакæнун, ку нæ мин
кадæ кодтайдæ æма мин мæ дзурд ку нæ кодтайдæ, уæд.
Сатъо фæгъгъос æй. Фестадæй. Аллирдæмæ ракæс - бакæсæ
ракодта.
- Хъургъохъ, Сапархан! Мæнæ уин Цæрайи рази æргомæй
зæгъун! Ардигæй ма хæлхъойи хабар фегъустон! Лæг лæги бунати
ку нæ уа, æфсийнæ ба æфсийни бунати, уæд æз изолмæ æнгъудтæ
нæ ракæндзæнæн. Мæнæ аци фæрнуг хестæри зæрдæ ка ходун
кæна, е æхецæй гъаст кæнæд. Мæнмæ уæгъдæ къиппитæ æма
дзæгъæл къиппитæ нæййес, уобæл дзилли бафæрсетæ!
Уæдæй фæстæмæ хæдзари лæг лæги бунати иссæй. Хъургъохъ
бадгæй æ къах ку фезмæлун кæнидæ, уæд фæггæпп ласидæ
Сапархан. Ци дæ зæрдæ зæгъуй, зæгъгæ, исдзоридæ.

СÆРÆН КИЗГÆ
(АРГЪАУ)
Еу гъæуи цардæй дууæ синхони. Уонæн еу къуæребæл
райгурдæй лæхъуæнтæ. Сæ еуебæл исæвардтонцæ Агубекир,
иннебæл ба - Хадзибекир. Агубекирбæл æстдæс анзи ку
рацудæй, уæд æрхудта уосæ. Къохбæлхуæцæг ба ин адтæй е
’нгарæ Хадзибекир. Ци бон æрхудта Агубекир, еци бон рандæй
афæй балций æ дзæбæх лимæн Хадзибекири хæццæ.
Аци гъæуи цардæй еу сомехаг тукангæс. Агубекири уосæ
туканмæ гъуддаги бауаидæ. Сомехаги зæрдæ фехсайдта киндзæмæ.
Сабургай архайун райдæдта æма басайдта Агубекири Уацирæти.
Сомехаг тагъд-тагъдæй рауæйæ кодта æ тукан, æма Агубекири
уоси хæццæ ниффардæг æнцæ, ци гъæуи цардæй, уордæмæ.
Афæй балцций бæлцæнттæ анзи фæсте исæздахтæнцæ сæ
гъæумæ. Дууæ синхони сæ бæлццæнтти туххæй кувд кæнунбæл
ниллæудтæнцæ. Фал Агубекир ку базудта, æ уосæ сомехаги
хæццæ фæллигъдæй, зæгъгæ, уæд нæбал бауагъта кувд кæнун.
- Æз аци æфхуæрд мæхебæл нæ ниууадздзæнæн, мæ сæрмæ
дæр æй не ’рхæсдзæнæн, - мæстгунæй загъта Агубекир.
Барæвдзæ кодта æ бæх, æ иннæ дзаумæуттæ æма рарастæй
балций. Æртæ бони фæццудæй. Бахъæрдтæй е ’знаги
гъæурæбунмæ. Уоми устур цæугæ дони билæбæл æрлæудтæй. Нæ
нифс кодта.
- Цæй, нур ба мæ бæх дæр рауолæфа. Мæхуæдæг ба рæфтад
дæр искæнон, - рагъуди кодта Агубекир.
Бæхбæл фæсахсæн бафтудта. Райхалдта и хурдзинтæ. Нур
равналон, зæгъгæ, уотæ ба æ сæргъи æрбалæудтæй еу бæхгин.
Кæрæдземæн салам равардтонцæ. Агубекир бæлццони æгъдæуттæ
æма ерæлхæнттæ хуарз зудта. Æхцæуæн ин адтæй, æмбал ин ке
фæцæй, е. Нур ба аци дони кæрæдзей баефхæсдзинан.
- Дæ мадæ, дæ фиди хатирæй нæ фæрнуг хестæрти бафæнзæн.
Æз фусун дæн, ду ба иуазæг. Бабадæн еумæ. Рæфтад искæнæн, -
загъта Агубекир бæлццонæн.

Лæхъуæн æ бæхбæл фæсахсæн бакодта æма адгинæй рæфтад
кæнунцæ.
- Мæ фусун, еу фарст дæ бакæнон. Ци ’рдигæй цæуис æма
кумæ цæуис? - бафарста бæлццон лæхъуæни.
Агубекир æ хуæрун фæууагъта æма æ сæрмæ æ дууæ къохи
исбуцæу кодта. Хъæбæр нийнæфтæй. Сагъæси бафтудæй, гъома,
хуарз хабар нæййес, е бæрæг æй, зæгъгæ.
- Дæ балгъетæг мæн бунати равзурæд, - загъта Агубекир.
- Гъома, куд? Уæззау хабар ести æй?
- Уæззау дæр ма куд уа, уæззаудæр! Цæй, зæгъон дин æй, кæд
мин ду дæр фенхус уисæ.
- Бæлццон, кæд фудгин нæ уай, уæд дин тæккæ нуртæккæ
дæр цæттæ дæн, - загъта лæхъуæн.
- Кадгин, адгинæй мæхецæн царди æмбал байагурдтон. Æгас
гъæубæстæ мах туххæй низмалдæнцæ. Раст ци бон æй æрхудтон,
еци бонмæ хæстæгдæр æмбали хæццæ афæй балций рандæ дæн.
Уотæ амонуй нæ фæткæ, не ’гъдау. Афæй мæбæл ниддаргъ æй.
Ку исæздахтæн фæстæмæ нæхемæ, уæдта мæ бийнойнаги нæбал
исæййафтон, - æваст фæгъгъосæй Агубекир.
- Æма?..
- Еу æлгъистаг нæ гъæуи тукан дардта æма уой амæттаг
фæцæй. Сомехаг тукангæс æй басайдта. Уæззаудæр ма гъуддаг ци
уа адæймагбæл е ’ригон бонти, æ царди æмбал æй ку исфæлхæта.
- Е ба мард æрцуди хузæн æй. Кæбæл æрцæуй уæхæн хабар,
е сосæггæй кæуй. Сабургай сунук кæнуй, - загъта бæлццон
Агубекирæн.
- Мæнæ ’й аци гъæуи хонунцæ, - гъæумæ æ къохæй
райамудта Агубекир. Æхуæдæгка æ дæндæгутæй е ’нгулдзитæмæ
фæллæбурдта.
- Куд дæ фæндуй, уой мин балæдæрун кæнæ. Æз дæ фарсмæ
балæудзæнæн. Уадзун мæ балций гъуддаг дæр. Ма бафсæрми
кæнæ, - загъта бæлццон лæхъуæн.
- Агорун гъæуй! Мæ рамæлæт ме ’нгъуд - нæй ниууаддзæнæн!
Æз бабæй еци ходуйнаг мæ уæле куд ниууадзон? Еске мин устур
цъухæй уотæ куд зæгъа: - Йа, Агубекир, уой бæсти бал дæ
> ^ 155 ^ <

уосæ кæми ’й, уой иссерæ! Федиссаги бунати равзурстæн. Бонæ
мæхецæн бунат нæ ерун, æхсæвæ ба мæбæл хуссæг нæбал хуæцуй.
Уæртæ мæ еци устур дон денгизмæ ку ласа, уæддæр ин аци гъæуи
æнæ агорун нæййес!
- Раст кæнис! Берæгъи миуæ ма кæнæ, уой нихмæ рæстдзæф
фат ун гъæуй, - загъта бæлццон лæхъуæн.
Агубекир ратингун æй. Нæ базудта, кутемæй фестадæй, уой
дæр.
- Игъосис, е ’ссерун зин æй. Хъæбæр зин, Амонун дин амал, -
райдæдта и бæлццон лæхъуæн. - Мæнæ атæ сбадай.
- Устур гъуддаг тагъд къиппитæй нæ аразтæуй. Ду баздæхæ
æма фахъæрай бузгъуртæ искæнæ. Сабургай, къолтæ-молтæ
гæнгæ, дæ хизини хæццæ хæдзар-хæдзарæй зелæ. Архайæ алли
хæдзари дæр алли бинойнаги фæууинунбæл дæр. Ке агорис, еци
æнамонди иссерун зин æй, уæдта идарддæри гъуддæгтæ ба æнцон
уодзæнæнцæ.
- Дæ цæрæнбон берæ уæд! Хуарз фæндæбæл мæ исаразтай.
Кæд дин бийнонтæ нæма ес, уæд хуарз амондбæл исцурæвæрæ
уо. Æнæсайд æмбал рохс царди мæсуг æй, - загъта Агубекир.
- Еу гъуддаг ма дин фæдзæхсун. Ка ’й зонуй, ду дæ уоси ку
иссерай, уæд æй дæхуæдæг рахæсдзæнæ. Æз дæ гъæугæрон
хездзæнæн. Дæ фæдбæл фæдесæнттæ æнæ рацæугæ нæ уодзæнæй.
Ду æдасæй ледзæ дони билæмæ. Ду мæн хезæ асхъод рауæни.
Фæдесæнттæ ку рацæуонцæ, уæд мæхе гъæуæрдæмæ цæуæг
ракæндзæнæн æма мæ æнæ рафæрсгæ нæ фæууодзæнæнцæ.
Æз зæгъдзæнæн, нæ мæрдтистæн, аци ’рдæмæ неци рацудæй,
зæгъгæ. Фæдесæнттæ сагъæси фæууодзæнæнцæ. Се ’ргом гъæуи
иннæ фарсæрдæмæ фездахдзæнæнцæ. Мæхуæдæгга дæ рази
равзурдзæнæн. Лæдæрд æй?! - нифс æвæруни хъури хаттæй
загъта Агубекирæн бæлццон лæхъуæн.
Сæ бæхтæбл сæхе багæлстонцæ. Устур дони зинтæй бауордæг
æнцæ.
Бæлццон лæхъуæн гъæуи кæронккаг хæдзари æрфусун кодта.
Агубекири бæх дæр байзадæй. Агубекир искодта бузгъуртæ.
Райста хурдзинтæ. Фахъæрайæй хæтуй хæдзари - хæдзаргай.

Алли хæдзари дæр дзæбæх расабур уй. Сомехаги хæдзари
иссирдта æ уоси. Лæмбунæг фæккастæй хæдзари еугур къумтæмæ
дæр. Равзурста, кæбæлти бацæудзæнæй, кæбæлти рахæсдзæнæй,
устур маст ин æ зæрди ка исæвзурун кодта, уой.
Фæстæмæ æрбаздахтæй æ бæхмæ. Æррæвдзæ кодта æхе. Æ
зæрдæ рохс кодта, нур ба ести уодзæнæй, зæгъгæ.
Æхсæвæ æ сау гъæццолæй бамбарзта гъæу. Ефстагмæ изол
кæцæйдæр æрбайгъусидæ куйти рæйун. Еугай хæдзæрттæй
ма нидæн рохс зиндтæй. Агубекир æ бæхбæл уайуй сомехаги
хæдзарæмæ.
- Мæнæн аци устур гъезæмæрттæ ка исаразта, бун бауайтæ,
бун. Æз уин уæ зæрдити уæззау дортæ ку нæ ниввæрон! - Æхседæн
зингитæ калдта æ маст.
Къуми федар бабаста æ бæх, Æ уосæ кæми хустæй, уой
къæразгæбæл багæпп ласта æнæ гъæр, æнæ стуфæй, дуарбæл
рахизтæнцæ. Куддæр исæстуф кодтайдæ, уотæ ин хъæмай циргъ
ком æ тæссонд царди тагæ фæллух кодтайдæ. Силгоймаг рауазал
уидæ, уæдта ратæвдæ уидæ. Кæун дæр равзаридæ. Хъæмай
æрттевагæ фæтæн ку рауинидæ, уæдта сæхъсун фæууидæ.
Агубекир неци дзоруй.
Нур сæ гъæунги хезуй бæлццон лæхъуæн. Куддæр бæхи
къахгъæр райгъуста, уотæ æхе багæлста æ бæхбæл. Агубекир
разæй, е фæстегæй уотемæй уайунцæ,
- Аци лæхъуæн сæрæн æй, бæрæг æй, - æхецæн гъудигæнгæ
цæуй бæлццон лæхъуæн.
Сæ фæндæ куд адтæй, уомæ гæсгæ æрлæудтæй. Игъосуй.
Гъæуи куйти рæйун исахид æй. Райгъусидæ адæми дзæфхъу дæр.
Æвваст райгъуста бæхти къахгъæр æма æхси берæ къæрццитæ.
Бæлццон лæхъуæни размæ февзурстæй цалдæр бæхгини.
Фæрсунмæ ’й фæцæнцæ.
- Аци надбæл дæлæмæ цæуæг неци ее! Дзæгъæли ма мæстæй
маретæ уæхе! - æруагæссаг хъури хаттæй син загъта бæлццон
лæхъуæн.
- Æной ба нæбæл цæй фæдеси æфсæрмæ ес?! Æвæццæгæн
æй æ фиццаг лæг раскъафта, - сæ еу загъта.

- Кæд е æцæг æй, уæд раст æй. Фæстæмæ гъæумæ! -
фæгъгъæр кодта иннæ.
Фæдесæнттæ сæ бæхтæ фæстæмæ фæззилдтонцæ æма æхсæви
тари æрбайсавдæнцæ.
- Хуарз, хъæбæр хуарз! Зундгин куст бакодтонцæ, - æхецæн
уотæ дзоргæй рараст æй, Агубекир ци надбæл рандæй, уобæлти
бæлццон лæхъуæн.
- Зæгъай ду, зæгъæ! Цæмæй хецæн кæнуй адæймаг фонсæй,
кенæ ба сирдæй?! Дæуæн дæ реуи зæрдæ ес æви дор?! - Агубекир,
Уацирæти цонги гъолæбæл хуæцгæй, зустæй дзурдта. - Цæмæ
гæсгæ мæ бафтудтай адæми цъухи?! Нур дæхуæдæг уодзæнæ
дæхецæн тæрхонгæнæг, æнаггаг!
Уæдта бæлццон лæхъуæн æрхъæрдтæй.
- Мæнмæ дард унæфтæ нæййес амæн! Фонсæй фуддæр æй,
уой дæр æнæдæнд фоне æй. Бацæуай ин æ мадæ æма æ фидæмæ,
æрмæст ма сæ хъæсхъæр æризадæй! Мæнæ хелаги цæститæ
кæмæн ее, е сæ уодæгасæй банигæдта! Нур тæрхон! Карз тæрхон!
Мæ тæрхон конд æй! Нæбал фæууиндзæнæй бони рохс!
Агубекир еуварсмæ рацудæй. Топп æ рагъæй æриста. Æ
цæститæ ратартæ унцæ.
- Фат дзæгъæли ма исафæ! Уæртæ ’ й ивулд дони багæлдзæн! -
фæгъгъæр кодта бæлццон лæхъуæн.
Схуститæ гæнгæ ’й батардтонцæ дони билæмæ. - Ами адтæй
устур карз къæхæн. Бунæй дон бурæуæй цудæй, дор дорбæл
хуаста, къæхæни фарс æхсидта. Тундзтæй урдугмæ,
Агубекир æй тæккæ билæмæ бакодта. Фæстæмæ рацудæй еу
минкъий, уæдта ’й æ зæбæтæй ниррæуигъта, хæранæн - хæрани
мæлæт, зæгъгæ, ма иедзурдта Агубекир. Уацирæти гъиггаг дон
ранихъуардта.
...Хорискæсæни арви кæрæнттæ фæцъцъæх æнцæ.
- Мæнæ донбæл еумæ бауордæг уæн æма алке æ надбæл
цæуæд, кумæ ин цæугæй, уордæмæ, - загъта Агубекир, - некæд
байронх уодзæнæн дæ хуарздзийнадæ.
Фæллад адтæнцæ æма зинтæй æрбанадæнцæ дони.
- Минкъий ма рауолæфæн мæнæ ами, - загъта бæлццон
лæхъуæн Агубекирæн.

Æ къах æй нæ хаста лæхъуæни Агубекирæй. Нæ тагъд кодта
æ разæй. Цидæр уарзондзийнадæ ’й уорæдта Агубекири рази.
- Нур дæ фæндæ куд æй? - бафарста бæлццон лæхъуæн.
- Мæн царди æмбал иссерун гъæуй. Мæ зæронд мадæ æма
фидæ тæрегъæд æнцæ, - æнкъардæй загъта Агубекир.
Дууæ фæндаггони дзæвгарæ гъосæй ралæудтæнцæ.
- Уæлæ гъæдæ уинис? - æхсигъæдæ фæййаразта
гъæдæрдæмæ. Уоми ес урух æрдозæ. Цæруй си гъæу. Уоми адтæн
къуар хатти. Дзæбæх адæм си ес. Хъæбæрдæр ба мæ зæрдæмæ
бацудæй авд æнсувæрей еунæг хуæрæ. Адæм æй хонунцæ сæрæн
кизгæ. Æ конд, æ уиндæн кæрон нæййес. Ци дессаги нивгун
уодзæнæй, е ке къохи бафтуйа, е.
Тæходуй, лæхъуæн, уосгор ку фестинæ, фал...
Цæй, аци фæдбæл ин æ бæрæг райсон, кæд нæма фæккурд
æй, уæд, зæгъгæ, ниллух кодта. Цæрдæг уайунцæ гъæдæрдæмæ.
Бахъæрдтæнцæ гъæумæ. Дæхецæн мæнæ гъæугæрони бунати
гъуддаг бакæнæ, зæгъгæ, загъта лæхъуæн. Æ бæх рахесæрдæмæ
фæззилдта, æрæй дзæхститæ кодта æма къæдзал-мудзултæ
гъæунги фæййаууон æй и бæлццон лæхъуæн.
Агубекир лæдæргæ фусунтæ иссирдта. Ба ин амудтонцæ авд
æнсувæри æма еунæг хуæрей хæдзарæ. Бацудæй сæмæ. Медæмæ
’й бахудтонцæ. Æхе син байамудта, сæ еунæг хуæри син ке коруй,
уой син æнæфсæрмæй загъта.
Æнсувæртæ бамбурд æнцæ æма баунаффæ кодтонцæ: гъæуама
æртæ æхсæви уонæмæ фæууа. Уой фæсте ба ин зæгъдзæнæнцæ
унæй дæр, æнæ унæй дæр дзуапп. Агубекир исарази æй сæ
фæндæбæл.
Æнсувæрти хуæрæ Гуæсæхан хæдзари къæбæлау зилдæй.
Æ фæллонгун мадæ Насупхани зæрдæ дæр имæ рохс кодта.
Гуæсæхан авд киндземæн цума сæ кæстæр хуæрæ адтæй, уотæ сæ
хæццæ лимæнæй цардæй. Устур хъаурæ имæ разиндтæй киндзити
кæрæдзей бауарзун кæнунмæ. Кенæ ба адæм сæ фур дессагæй сæ
цæститæбæл ниххуæциуонцæ, лæги кустæгтæ æнхæст кæнунмæ
æхе ку фæффест кæнидæ æма сæ цийфæндий арæхсгæ дæр æма
фæразон лæгæй хуæздæр ку кæнидæ, уæд. Хумæ кæнунмæ - уадæ,

хуасæ кæрдунмæ - Дзæрæхмæти цæвæг, кæрдагæ æ фæрæти ком.
Уæд бæхбæл бадунмæ - цæргæс. Уомæ куд игъуста бæх, уотæ
некæмæ. Тæккæ æнахъæлдæр бæхи дæр æрдæмидæ.
Бонæй - æхсæвæй ин уæлдай нæ адтæй. Арви талинги тахтæй.
Балций цæугæй лæхъуæни дарæс дардта. Æ раз ин некæд неке
райста.
Гуæсæхани кой идæрдтæбæл игъустæй. Берæ хæттити
уосгортæ ранæхстæр уиуонцæ, фал æрлæууиуонцæ, неци си
рауайдзæнæй, зæгъгæ.
Нур мæнæ е ’гурæн хæдзари æ зæрдæ кæмæ фехсайдта, е
æрфусун кодта. Фæндæ адтæй æй, гъуддаг цæмæй иссайдæ, е.
Изæрæй хъувгъан æ къохи, къохмæрзæн е ’ннæ цонгбæл,
уотемæй æ сæргъи æрбалæудтæй Гуæсæхан. Агубекир æхе
нихснадта. Хуæруйнаг ин æрбахастонцæ. Бахуардта. Хуссæги
хуасæ конд адтæй хуæруйнагбæл æма бафунæй æй. Сæумæмæ нæ
райгъал æй. Дугкаг изæр дæр ин уотæ бакодтонцæ. Бафунæй æй.
«Мард фунæй ку бадæн. Мæхе фæййаллайаг кодтон», - тингун
кодта Агубекир.
- На-а-а, изæри хуæргæ дæр нæбал, нецибал, - карзæй загъта
æхецæн Агубекир, лæгæвзарæн сахат лæг лæгдзийнадæ ку нæ
равдеса, уæд лæги ном дзæгъæли хæссуй!
Æртиккаг изæр Гуæсæхан æрбахаста хуæруйнаг æма
ниуазуйнаг. Æдт, дзæбæх лæхъуæн, нур дæ фæстаг изæр æй æма
дæхемæ кæсæ, - æхенимæр гъуди кодта Гуæсæхан. Ку бафунæй
уай, уæд дин адæм дæ сæр кауи мехбæл фæууиндзæнæнцæ, уæртæ
иннети хузæн. Æцæгæйдæр сæ кауи мехбæл цалдæр сæри адтæй.
- Арази, кæд хæстæгæн нæ бæззун! Цæветæ мæ!
Гуæсæхан ин æ рази ниууагъта хуæруйнæгтæ, æхуæдæгка
сабургай рахизтæй. Агубекир нæ бавналдта хуæруйнæгтæмæ.
Æстонг адæймаг фунæйгæнагæ нæ фæууй. Нæ фунæй кодта
Агубекир. Æ гъос, æ цæстæ даруй, нур идарддæр ци уодзæнæй,
зæгъгæ.
Еу афони дуар байгонæй, медæмæ æрбахизтæй Гуæсæхан.
Тагъд-тагъдæй æ дарæсти æндегæй лæги дарæстæ ракодта æма
фендæдуар æй.

Агубекир цурд фæгггæп кодта, æ хъæппæлтæ ракодта, æ
бæхбæл саргъ фегнгом кодта æма ратахтæй Гуæсæхани фæдбæл.
Гуæсæхан ледзуй, Агубекир æ фæдбæл фæттундзуй. Кæсуй
Агубекир æма бæхгинти къуар бакъуппæй. Фæндæ кæнунцæ еу
æлдари хæзнатæ рахæссунбæл. Агубекир сæмæ еуварсæй игъосуй.
Уæд фæрраст æнцæ. Бæхти къахгъæр æма æхсити къæрццитæ
æхсæви тари исхæлæмулæ æнцæ.
Æлдари бийнонти гъæлæсти пъæстутæ рацавдтонцæ. Хæдзари
дзаумæуттæ иннердæмæ исхадтонцæ. Агорунцæ æхцатæ æма
сугъзæринттæ.
- Айæ адæми фæллойнæй къурту фестадæй. Маци си
ниууагътæ лæвархуарæн, - сæ хестæр дзурдта къуарæн.
Æлдари хуссæни буни адтæй къалайæй æхгæд устур кирæ. Уой
хурфæй фелвастонцæ сугъзæринæй идзаг къæндонæ. Къæндонæ
сæ къохи ку бафтудæй, уæдта æвæстеуатæй ралигъдæнцæ. Сæ раз
син хизта Агубекир. Къæндонæ раскъæфæ - баскъæфæ кодтонцæ.
Мæйдари кæрæдзей бæхтæ нæ фæсмæрунцæ. Ледзунцæ æз
фæрраздæронæй бæхгинтæ.
Гуæсæхани къохи адтæй къæндонæ. Кæрæдземæ хæстæг
лигъдæнцæ Агубекир æма Гуæсæхан. Æз ке нæ зонон, уомæ
къæндонæ нæ ратдзæнæн, зæгъгæ, гъуди кодта авд æнсувæрей
хуæрæ.
- Мæнмæ ку радтисæ, ци хæссис, уой, - сосæггай бадзурдта
Гуæсæханмæ Агубекир.
- Барæнæ, мæнæ дин дæ цонги гъолæбæл уорс дарий
къохмæрзæн бабæттон, - загъта Гуæсæхан.
Æвваст фæллæудтæнцæ. Гуæсæхан бабаста Агубекири
цонги гъолæбæл уорс дарий къохмæрзæн. Бæргæ архайдта
Гуæсæхан, къæндонæ кæмæ равардта, уой базонунбæл, фал неци.
Кæрæдземæй фертæстæнцæ. Агубекир æрбатагъд кодта æд
къæндонæ æ фусунтæмæ. Æ хуссæни æхе æруагъта, къæндонæ ба
æ хуссæни буни багæлста.
Сæумæ раги раистадæй æма ин Гуæсæхан хъувгъан,
къохмæрзæн æма сапойнæ бахаста.
Агубекир æ цæнгтæ бафест кодта æма дин кæсуй, æ цонгбæл

уорс дарий къохмæрзæн. Гуæсæхан фæссек æй, мæнæ дессаг, уорс
дарий къохмæрзæн, зæгъгæ.
- Кæми ’й сугъзæринæй идзаг къæндонæ? - исдзурдта
Гуæсæхан.
Е ’уæнгтæ радон æнцæ. Хъувгъан æма къохмæрзæн зæнхи
равзурдæнцæ.
- Мæнæ мæбæл мæ сайтæнттæ исæрра æнцæ!
Агубекир æ къахæй бавналдта хуссæни бунмæ æма уордигæй
рагурдæй къæндонæ.
- Ду лæгдзийнадæ бакодтай! Æвæдзи, дæу нивæ адтæн?! Ду
ба мæн нивæ!
Гуæсæхан æхе нæбал бауорæдта. Æхе ибæл нитухта. Агубекир
ба æ фур цийнæй æхецæн бунат нæбал ирдта. Хуссæнбæл сабургай
исбадтæй. Зæнхæбæл цидæр адæм ес, уонæй мæнæй нивгундæр
неке ес, зæгъгæ.
- Устур дес цæбæл кæнун, - игъæлдзæг æма
къæмдзæстуггомауæй дзоруй Гуæсæхан, - адæймаг царди
гулфæнти ци хузти рацæуй æма кæмити равзуруй. Цал æма
цал хатти раервæзуй скъæппæгæй дæр. Æз дæу дони билæбæл
баййафтон. Рæфтад еумæ скодтан. Ка дæ басайдта, уой агурдтай.
Исæй ирдтай. Дони амæттаг æй бакодтай. Уотæ ’й гъудæй. Уой
агурдта. Дæ цæрæн бон берæ уæд. Ци хъæбæр æмхузон æнцæ нæ
зæрдитæ...
- Нæ, фал куд нæ базудтай, ке цонгбæл ниббастæй уорс дарий
къохмæрзæн?..
- Дæу! ?
- Кæмæ равардтай сугъзæринæй идзаг къæндонæ?
- Дæумæ! Фал дин зæгъун, нæ дæ базудтон.
Гуæсæхан фендæбилæй. Æ хабар радзурдта æ ниййерæг мадæн
æма е ’нсувæрти уоститæн.
Хæдзарæ ратагъд кодтонцæ Гуæсæхани рарветунбæл.
Агубекири гъæубæстæ алай - булайæй æрхудтонцæ Гуæсæхани.
Сæрæн кизгæн гъæубæстæ дессагæн дзорунæн æгъдæуттæ
искодтонцæ. Агубекир æма Гуæсæхан кадæ æма намусæй
фæццардæнцæ фæрнуг гъæубæсти астæу.
Хумидайæн 1976 анз.

ХОТХÆ
[САТИРИКОН РАДЗУРД]
Сæрдигон бон. Бæлццæнттæ æмбурд кодтонцæ автобуси
æрлæууæни.
- Дессаг! Мæнæ дессаг! Мæ цæститæбæл дзæбæх нæбал
æууæндун! - Хадизæт Сарифæти дзубанди фæллух кодта. - Уартæ
киудтитæгæнгæ ка фæццæуй, е ба Темурци нæй?
Сарифæт æхе разилдта, Хадизæт ци ’рдæмæ амудта, еци
’рдæмæ.
- Цæй Темурци æй. Е Хотхæ ’й, Хотхæ!
- Ниууадзæ дæ дзубандитæ! Æз æй Темурциæй зонун ме
’скъолай бонтæй фæстæмæ! - федарæй загъта Хадизæт.
Æрмæст Хадизæт нæ, фал еугур адæм дæр Темурций
зудтонцæ сæрæн лæхъуæнæй. Адтæй хуæдæфсармæ адæймаг.
Æмгæрттæн - хæлар, хестæртæн - фæразон кæстæр, ирæзгæ
сабийтæн ба - зундамонæг.
Темурци ма скъолай ку ахур кодта, уæд деси бацæуиуонцæ
ахургæнгутæ е ’взигъддзийнадæбæл. Уроккити алкæддæр цæттæ
адтæй дзуапп дæдтунмæ. Уомæ гæсгæ ба имæ хицæ кодтонцæ йе
’мкъласонтæ.
- Амæн æ райгурцæй лæвæрд æй и «уæллагæй «. Зæрдæ дарæн
ес, ахури бæрзæндтæмæ ке исхездзæнæй, уобæл, - дзурдтонцæ æ
ахургæнгутæ. - Цæрæд. Æнтæсæд ин.
Гурведауцæ æма сæрбонзонгæ адтæй Темурци, æма æ кадæ
бæрзондæй-бæрзонддæр кодта æгас гъæубæсти дæр. Фæрнгун
хестæртæ имæ хицæ кодтонцæ, тæходуйтæ, уæхæн кæстæр
кæмæн фæууй, зæгъгæ.
- Сæрæн лæхъуæн æй æма сæрæн гъуддæгтæбæл хуæст æй, -
дзурдтонцæ адæм æмхузонæй.
Зарунмæ, кафунмæ, пьеси рагъазунмæ, кенæ ба федауцæ
дзурд иссерунмæ ’й неке рамулдтайдæ. Уæд спортивон еристи
ба?„ Штангæ уой хузæн неке иста. Кæд бæзæрхугтæ арæзт адтæй,
=> Ш 163 Ш *

уæддæр турникбæл цалхау зилдæй, кæсгæ цæстæ ибæл нæ
хуæстæй. Нифсхастæй цудæй ахури бæрзæндтæмæ, æхсæнадон
кусти ба - алкæддæр фæнзуйнаг.
Астæуккаг скъола каст фæууни фæсте Темурци исахур кодта
бухгалтербæл. Рагæй бæлдтæй еци дæснийадæ райсунмæ.
- Æз амондгун дæн, - дзурдта Темурци.
Куста бухгалтерæй колхози. Еу анз ку ракуста, уæд æ мадæ
æма æ фидæ Хадзихан æма Бæтæхъо Темурцийæн байагурдтонцæ
царди æмбал. Æгъдауæй ин æрхудтонцæ тукангæсæй косæг
Уарзети. Цард син адгин адтæй. Алке дæр си рæвдзæ куста æ
бунати. Цæсти нецæмæ æфтудæнцæ.
Ци гъæуи цардæнцæ, е устур гъæу адтæй. Устур гъæуи ба берæ
фæууй кувдтитæ, киндзæхсæвæртæ, минæвæрттæ, номæвæрдтæ...
Уæхæн бон нæ адтæй æма Темурций ци бон нæ агурдтонцæ дууæ-
æртæ рауæнемæй: кæми урдугистæг, кæми иуазгути хестæр,
кæми иуазгути кæстæр. Еуемæн - къохбæлхуæцæг, иннемæн -
æндзиуаргин. Дзæбæх зæгъуни туххæй æй ка агурдта, уонæн ба
кæрон дæр на ’дтæй.
- Ма кæнæ, биццеу, алкумæ ма цо. Ести бæллах дæбæл
æрцæудзæнæй, - дзурдта ин æ фидæ Бæтæхъо. - Адæймаг
алкумæ ку цæуа, уæд æгадæ кæнуй. Некæд фегъустай: хæтæги
хæтæг хилæ еруй, æгæр хæтæг ба - цæф. Дæхе дæр багъуди кæнæ
æма мах дæр.
Темурци æ куст берæ уарзта æма ’й æгадæй нæ хаста. Устур
нифсхастæй тох кодта фуд ниуæзтæ кæнуни нихмæ. Берæ
рæстæгути ин æнтæсгæ дæр кодта.
- Нæ фиддæлтæ хæлхъойи туххæй не ’ргъуди кодтонцæ
ниуæзтæ, - арæх дзурдта Темурци цийни дæр, зиани дæр, -
цæйтæ мах ба си нæхе бахезæн. Расагъæс кæнетæ. Фагæ цæмæн
нæй цийни фингæбæл æртæ ниуазæни, зиани фингæбæл ба -
дууæ?!
- Дæу унаффаг нæй!..
- Алке дæр сæр даруй! - фæйнердигæй райгъусидæ ниуæзтæй
æрдæг цæф бадгутæ æма лæугути æхсæнæй.

Кæд гъулæггаг æй, уæддæр фæстаг рæстæги Темурци фендæр
хузон æй. Райдæдта ниуазун. Фиццаг - бæгæни, уæдта - сæнæ.
- Гъæла дæ, гъæла, уæлдай си нæййес сæнæй арахъæй. Ма
ниуазæ хæлæмулæй бæгæни æма сæнæ. Фæлтау мæнæ мах хузæн
еудадзуг ниуазæ арахъ, - ахидт ин дзурдтонцæ, и фудрунбæл баст
ка адтæй, етæ.
Гъе уотемæй сабургай-сабургай Темурци райдæдта ниуазун.
Фудрун ин саста æ тухæ, æ зунд. Æхуæдæг дæр лæдæрдтæй æ
гъуддаг æма тухстæй.
- Æнгъæлдæн, æма æнæбун айнæгмæ фæццæун, - ку
æрæрвонг уидæ, уæд устур фæсмони бацæуидæ, - Нæбал! Нæбал!
Фал фуд ниуæзтæ ка кодта, етæ кæбæлти фулдæр адтæнцæ
æма тох исистонцæ æ нихмæ:
- Нæ ниуазис?!
- Нæ гъæуй! „
- Адæм ци кæнонцæ, уой ку нæ кæнай, уæд фæсвæд дæ тъæпп
фæццæудзæнæй!
- Кадæртæ дин дзæгъæли кадæ кæнунцæ, дзæгъæли! Нæма
дæ базудтонцæ лæмбунæг!
Уæд еу рагæпп ласта:
- Рахæссетæ ’й мæнмæ: æз æй æ бæсти баниуаздзæнæн.
Никки иннæ æ цайцумæни хæццæ киудтитæ гæнгæ ислæудтæй:
- Мадта æз ба уотæ зæгъун æма еци кувдбæл æз маргæй дæр
баниуаздзæнæн!
Разæнгардгæнæг цалдæр хæкъурцци искодта. Æ цæститæ
фехгæдта, æ билтæ ба дзæвгарæ размæ ралæвардта. Фиййи
цъæстæ сæхе рахгæнæгау кодтонцæ.
Гъе уотæ исберæ уиуонцæ, къудурдзæф ка уидæ, уони
æнæсæрфат уайдзæфтæ Темурций нихмæ.
Еухатт ба æгæр хеваст æхе ку æвдиста, уæд бадгутæй еу
фæггæпп ласта æма цæлгæнæнæй аргъæвнæ æрбадавта:
- Лæппотæ! Хуæцетæ ин æ къохтæбæл, æ сæрбæл! Мах ба ин
æ дæндæгутæй еу æрласæн, кæд нæ ниуазуй, уæд!
Ци гæнæн ма ин адтæй?.. Арф нийнæфтæй æма ’й баниуазта.
=> Ш 165 ^ *

- Мæ тæрегъæд уæ фæууæд! Хæранæй мин хийнæ кæнтæ! -
æ къохтæй æ билтæ рахгæнгæй ма, исдзурдта Темурци.
Раст зæгъгæй, Темурци берæ бакастæй аллихузон киунугутæ.
Бунатон цард дæр лæмбунæг ахур кодта. Еу дзамани ба наукон
куст кæнунбæл дæр ниллæудтæй. Берæ фæссагъæс кодта, уой
фæсте ба равзурста темæ «Дини бæрæггæнæнти равзурст æма
сæ зиандзийнæдтæ нæ царди». Темурцийæн бантæстæй берæ
хъазар æрмæг æрæмбурд кæнун и темæбæл. Фал ин фæлхуарæй
байзадæнцæ этажеркæбæл.
- Цæмæн?!
- Ниуæзтæ зунди ингæн æй.
Кæд Темурци раздæр ниуæзтæй тарстæй, адæймаг сугъдæй,
кенæ ба ивулд донæй куд фæттæрсуй, уотæ, уæд нур ба æ
фæдбæл зелун райдæдта. Куддæр æ кустæй рацæуидæ, уотæ
æ цæф ниуæзтæбæл фæккæнидæ. Изæрæй дæр, æхсæвæ дæр
æма сæумæй дæр - ниуазгæ. Раздæри уæйгутæ арæзт Темурци
æмпулун райдæдта æхе медæгæ. Лæдæргæ адæймаги дзурд æй
агорун багъудæй, иссерæн ба ин нæбал фæууй. Ке зæрдæ ибæл
фæрресуй, уонæй имæ еске ку бацæуй, уæдта хъурмæ зæрдæй
райдайуй:
- Кæуйнаг дæн æма мæбæл фæккæуетæ...
Гъе уотæ гъæубæсти равзаргæдæр лæг Темурций фудрун æ
фæдбæл расайдта æма ’й æ илгъаг базуртæбæл исиста..,
Бæргæ тох кодтонцæ е ’мкосгутæ, æ фæллонгун фидæ æма
мадæ, æ цардимбал Уарзетæ, Кенæ ба гъæуи дохтир Муссæ æхе
цал æма цал хатти æрхатидæ Темурцимæ, ниуæзти бæллахæй де
’нæнездзийнадæ, дæ устур кадæ æма бийнонти цард ма исафæ,
зæгъгæ.
Фал кæми!!!
Уæлдай хъæбæрдæр тухстæй Уарзетæ. Нур е, кæддæри
бакастгин адæймаг, халæ æма судзини хузæнмæ æрхаудтæй.
Темурций мæстæй батадæй. Æма куд нæ батадайдæ?! Дæ
балгъетæги сæрбонзонгæ царди æмбал уæхæн тухст уавæрмæ
æрхауæд. Темурци æнæниуæзтгунæй нæ цудæй хæдзарæмæ.
Ниуæзтгун адæймагæн ба цо ду дзорæ!..

- Фæцан! Цо, уæртæ дæхе хузæнттæмæ! Уоми уонæн тъæпп-
тъæпп кæнæ! - æ хæдони зæронд æ сæрбæл æрбатохгæй,
исгъæртæ кæнидæ Темурци Уарзетæбæл.
Темурци батадæй. Æ тубудзи ростæ бахаудтæнцæ
медæмæ: нæдæр сау, нæдæр цъæх радардтонцæ. Æ цæсгон
фæддæргъæлвæсæй. Æ зекъæ нарæгдæр æма даргъдæр фæцæй.
Медæмæ арфгомау бахаудтæнцæ æ кæддæри зундгин цæститæ
æма уордигæй дуйнемæ æргъæвстæй кæсунцæ. Сæ алли фарс
бауæр зæронд къæредау нимпулдæй. Римæхст цæститæбæл
уæззаугомау сæхе æруагътонцæ халасдзагъд фæтæн æрфгутæ.
Зингæ циргъ дæр фæцæй æ дæргъеццон фиййи рагъ дæр. Раздæр
киндздзон кизгуттæ кæсунæй ци федауцæ гурæмæ не ’фсастæнцæ,
е никкуддæртæ ’й. Фæггубур æнцæ иуæнгтæ, сæхе бæрзонддæр
исесæгау кодтонцæ. Сосæни мæйи дæр цума уазалæй гæв - гæв
кодта, адæнмæ уотæ кастæй.
Уæхæн уавæрмæ æрхаугæй, Темурцийæн косун æ бон нæбал
адтæй. Бартæстæй е ’мкосгутæй. Бадун ибæл райдæдта фæсномуг
нæмттæ. Ка æй худта Хъæсхъæр, ка - Æртхотуг, ка бабæй -
Хотхæ, ка ба - æндæр ести. Фал фæстæмæ байзадæй Хотхæй.
Еци фæсномуг растдæр адтæй, уомæн æма æрмæст æ бауæр нæ,
фал ма æ меддуйнейæн дæр байзадæй æрмæст æ хотхæ. Уæлдай
ин нæбал адтæй зиани фингæй, цийни фингæй. Зиани бони стуф
кæнун исесидæ, афонæй мард æвæрун, адæми идæрдтæмæ цæун
гъæуй, бон дæр ци ’рдæмæ æхе фæззелдзæнæй, е бæрæг нæй,
зæгъгæ. Алкæми дæр æхе æвдиста бараггенæй.
Хотхæ, зиани фингæбæл исбадгæй, тагъд-тагъд раниуæзтитæ
кæнидæ, уæдта фæггæпп ласидæ æма губурти-губурти
игъæлдзæгæй фæрраст уидæ. Надбæл ба зарун дæр равзаридæ.
Æ цæсгонмæ ин лæмбунæг ка æркæсидæ, е ибæл бафеппаидæ
æ ростæ æма билтæбæл цалдæр носи. Гъун сæбæл нæбал цудæй.
Раст сау гъæди æрдозти хузæн адтæнцæ. Хотхæмæ кæсæг адæймаг
берæ рафæрсæ-бафæрси фæсте базонидæ: Хотхæ зианæй цудæй
сикъадзæфæй.

...Хамæза еунæг гъæдæ дорæй фæццардæй гъæубæсти. Хотхæ
уой зиани фингæбæл фудрунæй æгæр фæккастæй æхемæ.
Æрæгвæззæг адтæй. Цалдæр бони къæвдатæ цудæй.
Лæкъæрдæй гъæунгти размæлæнтæ на ’дтæй. Хотхæ цудæй
каурæбунти, мехтæбæл хуæцгæй. Æхецæн сабургай базаридæ.
Еу рауæн, медкауæ баййафта устур бор гъолон куйи. Е ’стæги
хъаболæбæл æ раззаг фæтæн дууæ къахемæй æрхуæстæй, æ циргъ
даргъ дæндæгутæй ба ’й æхцулæй æхсидта. Хотхæ байдзулдэей.
- Муртуз... Дугусси... Мæ лимæн... - рæвдаугæ æвзагæй
дзурдта Хотхæ куймæ. Муртуз æ устур хъоппæгъ цæститæ
хæрдмæ еу зилд искодта, ка имæ дзоруй, уой базонуни туххæй.
Хотхæ фæннæхстæр æй... Еу хæкъурцц искодта...
- ... Хамæза, рохсаг уо, ма мин фæгъгъизæ.
Фæстæмæ æхе фæззилдта, на-а-а, мæ фидистæн, æз дæ хæццæ
ку нæ радзубанди кæнон, уæд хуарз нæ уодзæнæй, зæгъгæ.
Муртузи æррæстæ кауи уестæ сæттунбæл фæцæй. Бахудтæй и
цуппаркъахуг къæсæргæсмæ Хотхæ сабургай: Муртуз цума гириз
кæнун зонуй æви нæ, уой мæ базонун фæндуй, зæгъгæ. Дзодздзæги
æрбадтæй. Федар æрхуæстæй кауи уестæбæл æ къохтæй.
- Гъи - гъи - гъи, - гъирнунбæл фæцæй Хотхæ. Муртуз ба
дес кæнуй, нур айæ мæнæй ци агоруй, зæгъгæ.
- Гъи-гъи-гъи, æм-æм-æм, - фæттухгиндæр кодта Хотхæ...
Йе ’взаг дæр имæ фелвасидæ.
- Дессаг! Ци хъæбæр адгин имæ фæккастæй хъаболæ?!
Куй ставд стæги хъаболæбæл хуæцуй. Кæми лæдæрдтæй
Хотхæ, Муртуз цæбæл сагъæс кодта, уой.
- Гъæм-гъæм! - нæуæгæй бабæй исæстуфтæ кодта нæ
гиризгæнæг нæлæстæг.
Муртуз стæг исуагъта. Гъе нур дæхемæ фæккæсæ, евдæлон
фæндаггон, зæгъгæ.
Æ маст хæлбурцъитæ кæнуй куйæн. Æ фæстаг къæхтæ
лæмбунæг æрбуцæу кодта зæнхæмæ. Хотхæ æ хæмходтæ
фæххæстæгдæр кодта Муртузмæ æма бабæй раздæрау:
- Гъæм - гъæм! Гъæм! .. - райгъустæй. Муртуз дæр Хотхи

хæмхоттæ райахæста. Хотхæ лæкъæрди уæлгоммæ рахаудтæй. Æ
тог цалдæр рауæнемæй фемæхстæй. Муртуз ба ма имæ еу каст
фæккодта, уæдта ледзæги фæцæй стур гъæунгæбæл уæлæмæ.
- Æллæх! Æллæх! Бахуардта мæ! - æ дууæ къохемæй æ
цæсгон бамбæрзгæй æма æ цæститæ фехгæнгæй, фæдеси гъæр
никкодта Хотхæ. Æрæгиау æхе раргъувта.
Гъæунги цæуæг силгоймæгтæ имæ фенхус кæнунмæ
æрбатагъд кодтонцæ. Дæ балгъетæг уæхæнмæ æркæсæд. Бæрæг
ку базудтонцæ, уæд сæ еу гъæрæй исдзурдта:
- Уотемæйти цæстæ дæр гиризгæнгæй исхауй!
Хотхæ дзæвгарæ рæстæг фæцæй сæйгæдони, Муртузи циргъ
дæндæгути фæдтæ ба байзадæнцæ æ цæсгомбæл...
Зумæг æ тæккæ гъизтбæл адтæй. Хотхæ еу хæдзарæй иннемæ
тундзтæй и фудрунæй æхебæл æфтаугæ.
Ирд æхсæвæ... Мæйрохс бони хузæн... Æмбесæхсæвтæмæ
хæстæг адтайдæ. Хотхи цæун гъудæй, гъæуи астæу ци дон уадæй,
уой сæрти. Уазал ехин зæгæлтæй федар бахудта цæугæ дони сæр.
Æрмæст еу рауæн ех бунмæ адтæй къæртт. Дони хъур-хъур Хотхи
æхемæ басайдта. Æ уæраги сæртæбæл æхе æруагъта, галеу къох
буцæу, рахесæй ба дон иста, фал неци... Æхе æ губунбæл æруагъта
æма æхцулæй архайдта дон есунбæл. Иста дон, фал рафунæй æй и
ехбæл. Ехин гобан уæйугæн дæр нæ хатир кæнуй. Ами æртемæй:
карз ниуæзтæ, уазал ех æма карз хуссæг исеу æнцæ, æма Хотхи
нилхъивтонцæ.
Хотхæ хъæбæр хæстæг бацудæй мæлæти дуармæ, фæстагдæр
кæмæ ниуазта, е æ фæдбæл ку нæ рацудайдæ æма ’й æ хæдзарæмæ
ку нæ исæмбæлун кодтайдæ, уæд.
Хотхæ æхе æрлæдæрдтæй сæйгæдони.
Темурци Темурци нæбал æй, Хъæсхъæр æй, Æртхотуг æй,
Хотхæ ’й, Хотхæ.
Байзадæнцæ æ хъæсхъæртæ, е ’ртхотугтæ, æ хотхитæ, Фудруни
бæллахæй бартæстæй æхсæнадæй, æ берæ æмгæрттæй, æ уарзон
бийнонтæн ба - уæззау маст æма зæрди нез.

КАМПУЛИ
(РАДЗУРД)
Сæрдæ... Дессаги хуарз рæстæг бабæй никкодта. Адæм
хестæрæй - кæстæрæй æмæзмæлдæ кодтонцæ урух будурти.
Æзинæ, æнæдæрæбонæ къæпе кæми рагъазта, уоми нур ба
æвзартæ еуемæй саухалугдæр фæцæнцæ, иннемæй ба - зингæ
бæрзонддæр.
- Нæ тиллæги хумтæбæл æрдзæ æ фуд къахæй ку нæ
’рæфсæра, уæд нæ фæззæг гъæздуг уодзæнæй, - хестæртæ
нифситæ æвардтонцæ кæстæртæн, - уæхе цæттæ кæнтæ киндзитæ
хонунмæ.
Фæсевæд кустмæ лæбурдтонцæ, мæнæн фулдæр бантæса,
зæгъгæ. Ериси тæмæни бацудæнцæ. Гъæу нури хузæн æвецуд
некæд адтæй. Еу райдзаст сæумæ хор идзулгæ-идзулгæ æ
фусунæй ислæстæй. Сæумон рæвдуд кæнуй æрдзæ. Кæд адæм сæ
къохтæмæ æфтауæнтæ агурдтонцæ, уæддæр аци бон ба беретæ
будури кустмæ нæ ратагъд кодтонцæ. Къуæрттæ - къуæрттæй
цудæнцæ гъæуисæр æрдæмæ.
- Аци адæм кумæ цæунцæ? Зиани хабар ма уæд? - дзоруй
Дабо æ синхон Майрæнмæ.
- Æз рафарстон æма мин сæ еу уотæ зæгъуй, уæлæ, дан,
Кампули рамардæй, - загъта Майрæн.
Дабо фæкъкъех æй.
- Куд?! Кампули зæгъис?! Хуцау си ма исарази уæд мæ
тæрегъæдæй! И куй мин мæ дууæ стори бахуардта, - æ фурмæстæй
æ цæститæ ратартæ æнцæ.
Дабо гъæдæбæл сабургай æхе æруагъта. Æ лолæ æ дзиппæй
фелваста æма æ фурмæстæй уой къахунбæл фæцæй.
- Еци гебæцъæф берæ стортæ бахуардта. Берæгъ, берæгъ,
æрмахур берæгъ. - Майрæн Дабой мастбæл цæнхæ равгæдта
æма, æ хенкъутæ лæдзæг æ сунтæбæл цæхгæрмæ æвæрдæй,
сæхемæ исевгъудæй.

Дабо дзæвгарæ гъосæй ралæудтæй, Æ сæр уæззау тилд
бакодта.
- Йе уой фуд нæй! Лæгæн мæнæ айæ ку нæ коса, уæд къæхтæ
æма гурæ берæ тохæнтæ кæнунцæ, - Дабо, æ лоли къоболайæй æ
сæр хуайгæй, æхецæн дзубанди кодта. - Фæлгæтæг ку нæ бæзза,
уæд фæлгурмæ неци хауй.
- Ке хæццæ дзорис? Ци хабар æй? - æ сæргъи балæудтæй æ
уосæ Куку.
- Ци хабар ма уа?.. И куй нин не ’стортæ бахуардта. Нур ба
ниййазуймаг æй. Авд дæлзæнхи ниххезæд!
- Цæй куйи кой кæнис? Таухъани разæй сæ ку бакодтай!
Æдосизæр сæхемæ исевгъудæй гъæдгæси уæрдуни, Фуррасугæй
æ бон бадун дæр нæ адтæй. Æ сæр уæрдуни фарсбæл хуайгæ
цудæй, - загъта Куку.
- Таухъан, иди, Кампули ма мин æ фагæ нæбал æй?.. Куйтæ
ин йе ’гæртæ бахуардтонцæ. Æхе нæ, фал ма æ байзæддæгти дæр
æлгъистаг фæккодта, бун бауйнаг, - е ’ндæмæдавæн дарæстæ
кæнгæй, дзурдта Дабо.
- Ци ’й? Ци хабар æй? Кумæ дæхе тæрис?
- Ду дзурд æрæгæмæ фæллæдæрис, Уадауон. Кампули
никкуйти æй, æма æз дæр цæун адæми æфсæрмæй, - дуарæй
рахезгæй, загъта Дабо.
Дабо гъæунги цæуй еунæгæй. Исхъæрдтæй Газбийи куройни
размæ. Разæй неке зиннуй. Фæстæмæ фæккæсæ - фæккæсæ кæнуй.
Уæддæр мæ еске ку исæййафидæ фестæгæй. Уæд Осмæнети
фæсте дууæ къуари исуидта. Мæнæ цæхгæрмæ гъæунги дæр еу
лæгти къуар тагъдгомау æрбацæуй. Уартæ хирхфадæн æрдигæй
дæр силгоймæгтæ æлгъетгæ æрбацæунцæ.
Уæддæр еу ихæлд бони ку рамардайдæ Кампули. Замманай
бон фесæфдзæнæй будури кустгæнгутæн, зæгъгæ, сагъæстæ
кодта Дабо.
- Æнæхъиамæт уотæ. Берæ æнзти макæд фæрресетæ, -
тæфирфæсгæнæги лæуд æркæнгæй, загъта Дабо еу устур къуарæн.

- Аци бон ма нæ ку рафæлева, уæдта ин æцæгæй дæр æ
мардмæ нæбал æрæмбурд уодзинан, - загъта Дабули.
- Барæнайтæ, барæнæ, мæ сæр мæбæл разилдæй. Камп...
Таухъан рамардæй, зæгъгæ, ку зæгъунцæ, - æ цуд фæссабурдæр
кæнгæй, ниллæг гъæлæси уагæй загъта Дабо.
- Е ма берæ байрагдзæрттæ бакъуæхтæ кæндзæнæй, хъæбæр
дæ ку нæ фæндæуа, уæддæр, - æ дзурд багæлста Къæндза дæр.
- Кæсай имæ, кæсæ. Æхе куд ниссау кодта фурæнæфсæрмæй.
Мах ба æ рази гæв - гæв кæнæн.
- Йад, уæууæй, мæ къохтæ баст æнцæ, æндæра ин лæг куд
фæккæнуй, уой бæргæ фæууинун кæнинæ и Такъати Кампулийæн, -
æ дæндæгутæй æ амонæн æнгулдзæмæ фæллæборгæй, истуфултæ
кодта æ мадирвадæ Бордзеу, - уомæ мах тогæй неци ес.
- Æнгъæлдæн, æцæгæй си мæрддзогойни бæрцæ адæм ку
æрæмбурд æй, - разæй ка цæуй, е фæстæмæ дзоруй.
Адæми рафæлевæ - бафæлевæ кæнуй. Исон, иннæбон зæгъуй
æма куд не ’мбурд кæнонцæ.
- Ме ’сторти аргъ мин ку нæ дæдта, уæд ин æ фоне мае разæй
искæндзæнæн. Кæсайтæ мæмæ аци дууæ бони.
- Цæй фоне си искæндзæнæ дæ разæй? Тикис дæр имæ нæбал
ес. Уони дæр кæмидæр ниссатар кодта. Æ сувæллæнттæ ба синхи
хурхæ æма сулугор хæтунцæ.
- Раст ин æ хæдзарæ исхъан кæнæ!
- Берæ хъан кæнуйнаг нæй. Зæронд тæскъи хузæн ин
ниллæгун æй...
- Уæ тумбул къохтæ уæ дзиппити цавдæй даретæ æма имæ
æвзедетæ, - загъта Ораз æрæгиау.
- Тæрхондонæмæ дæдтæн дæр ин нæййес. Етæ дæр ин æлхæд
æнцæ. Æндæрæбонæ ’й ресторани хецæн уати Заури хæццæ
Нафити кувди бадгæ фæууидтон. Дууæ хелагау истухстæнцæ æма
кæрæдзей къохтæй ех мардзæ...
- Арми уæрццæ - хæтæли уæрццæ. Уе ’сторти уæрццитæбæл
банимаетæ. Адтæнцæ, нур ба нæбал æнцæ. Фæттахтæнцæ! .♦

Гъе уотæ фæйнæ-фæйнæ дзурди кодтонцæ сæ фонси аргъмæ
ка æрæмбурд æй, еци мæстгун адæм. Æрæгиау сæмæ къелтæги
дзабурти рацудæй, æ цæститæ æууæрдгæ, Таухъан.
- О-о-о, æгас нæмæ цотæ, æгас. Цæбæл тухсетæ? Мæнæн
ескæми ести райсуйнаг ку уайдæ...
Адæм ибæл уайтагъд æрбатеголæ æнцæ.
- Ду анæмæ идзулгæ ма кæнæ! Гъæлатæбæл дæр сæ ма
нимайæ. Сæрдигон бон зумæги мæйæ хæссуй. Ауæхæн бон
аци адæмæн сугъзæринæй дæр хъазардæр æй. Будури тиллæги
æвзартæ æма хæмпæлкæрдæг гъæбесæй хуæцунцæ, уой зонис
æви нæ?! - адæми номæй загъта Мæрзахъул.
- Æма амæй ци хъор кæнуй. Æгас будуртæ дæр хъамил ку
фестонцæ, уæддæр айæ иссердзæнæй, Æ тиллæг æфснайд æй, -
загъта Бордзеу.
Адæм фæгъгъос æнцæ. Æнгъæлмæ кæсунцæ хуарз дзуаппмæ.
- Гæбуза, дæ рази дæ гъолон æстор ба ци бацæй? Уой
фæсте ма дæ райагурдтон. Уæд ци бадæ? - Таухъан æхе бахадта
Гæбузамæ.
- Æ гали аргъ бал ин бафедæ.
- Æ гал хуæрд æй!
- Хуæрд уæд! Бахуæруни бафедун гъæуй.
- Кæд хуæрд æрцудæй, уæдта æ тунæ æ къох иссердта!
- Камп... Таухъан! Ма нæ уорамæ! Æхца ес, æви нæ? Бон
фæццæуй! Кустмæ цæуæн! - нигъгъæр кодта Дзаге.
- Мæ Гоцел кæми ’й?! Мæ седзæр сувæллæнтти цъухæй æй
исластон, Кампули! - æ хизи къабазæй æ цæститæ сæрфгæй,
нидздзиназта Нагъуæ дæр.
Иннæ силгоймæгтæ дæр сæхе æрцæттæ кодтонцæ хилæ
кæнунмæ. Нурма нæ ку рафæлева, уæдта ин æ мæрдтæ хормæ
ракалдзинан, зæгъгæ, сæ устур нифс адтæй.
- Абæргутæ гъæдти хаттæнцæ. Берæгътау лæбурдтонцæ.
Берети ниууагътонцæ кæугæ - неугæй! - Куку æ тумбул къох
телгæй загъта:
=> ^ 173 Ш *

- Айæ абæрег æй æма нæ фоне нæ, фал нин нæхе дæр бонæ
рæфти ескумæ фæттæрдзæнæй, гумудзатæ! - æргом ниццæлхъитæ
кодта Разят дæр.
Кампули адæнмæ ку ракастæй, уæд сæ балæдæрдтæй, атæ мæн
æнцад нæбал ниууадздзæнæнцæ, зæгъгæ. Æхе сæмæ равдиста
устур сагъæсхузæй.
Мæнæ тарст тикис, гъиггаг куй ку фæууинуй, фурадæргæй
ку искъæлос кæнуй æ гурæ хæрдмæ гулу уæзæги хузæн, æ циргъ
нихгун къæхтæ сæхе лæборун æрвонг ку искæнунцæ, æ уорс
дæндæгутæ къæс - къæс кæнун ку райдайунцæ, футтитæ кæнун
ку исесуй æ карз тухстæй, æ фæлмæнгъун гъæддаг тускъай гъунау
ку ниббизиртт уй, раст уой хузæн сæмæ фæккастæй аци сахат
Кампули.
Уæд æхе фæгъгъæдæг кодта.
- Мах цидæр æнæууæнкæ адæн ан. Мæ фидистæн. Мæ фиди
соми ба уоййасæ ахидт нæ фæккæнун. Зонетæ мæ уæхуæдтæ.
Нур цалдæр бони къассир банки бадуй æхца æнгъæл. Абони,
исон кæнунцæ. Цубур дзурдæй, а - дууæ бони уодзæнæй. Æз дæр
сумах сагъæс кæнун...
Смел еуварсмæ рауадæй æма нигъгъæр кодта:
- Фонси гъомурун мæнæ ардигæй рацудæй, фонси гъомурун
хæдзаргай фæззилдæй, фонси гъомуруни амæттаг фæцæнцæ нæ
еугай стортæ. Гъомурунеуæг ка бакодта, уой уæллаг æркъуæрæд!
Дæубæл куйи ном дæр уой туххæй нитътъæпп кодтонцæ
адæн æма дин куйи цæсгон ес! Тæкъати Кампули дæуæй
æфсæрмидæргæнагæ адтæй. Еци ном дæр дин æвгъау æй.
- Кампулий бон ибæл кæндзæнæй аци Кампулибæл.
Разиндзæнæй адæми æхсæнмæ еу сæрæн нифсхаст! - Сандир,
Смели фарсмæ æхе баесгæй, никки гъæрдæрæй загъта.
Адæни æстуф Таухъани иуæнгти уотæ тагъд исæвзурун кодта
тас æма ци загътайдæ, уой нæбал ирдта. Уотæ имæ фæккастæй,
цума ин адæм цидæр устур тæрхон хæссунцæ.
Æзини фур ниуæзтæй æ тæнуадæлттæ уæззау рист кодтонцæ.
Æ зæрдæ ба усмæй - усмæмæ исдæгæрна кæнидæ.

- Нæкæси, еу гæнæн ма ес. Æхцай бæсти дæттунвæндæ
кæнунцæ нартихуар. Мæнæуæ æма арæзтадон аллихузон
æрмæгутæ, - загъта Таухъан.
Сагъæсти бацудæнцæ сæ фонси аргъ агоргутæ, сæ кæрæдзей
нидæнæй фарститæ кæнунцæ.
- Кæд фæдфæлевæн хабар нæй, уæд етæ æхцайæй берæ
хуæздæр æнцæ. Ке ранимадтай, етæ мах хъæбæр гъæунцæ! -
игъæлдзæггомауæй загъта Како.
- Тиллæги æрцудмæ ма дзæвгарæ рæстæг ес. Мæн ба
нартихуар гъæуй, - загъта Басил.
- Мæн ба арæзтадон æрмæг... Мæ хæдзарæ ихалгæ æй.
Мæнæ Кампулий хæдзари хузæн ниффæрсмæ ’ й, - бафтудта
Хъурман, - уæхæн хуарз мин ку бакæнисæ, уæд дин мæ еунæг
фус нивгæрдинæ.
- Мадта æз ба мæнæуæ сугъзæрини рази райсинæ.
Сауæдæнтти куройни ’й æринсинæ. Мæ куйтæ мегъæмæ
рæйиуонцæ, - игъæлдзæгæй загъта Муха.
- Барæнтæ, мæхемæ уæ рафинсон, - фæммедæг æй хæдзари
Кампули.
- Игъосетæ! Уæ гъæлæсти уин сувæдæгтæ тъунсунмæ гъавуй.
Мæнæ се ’смотæнтæ куд нæ косунцæ. Цидæр æнæфæййиндæ
адæн айтæ! - æфхуæрæн дзубандитæ син никкодта Садуллæ.
Финсуй сæ æхемæ æ тумбул тугъд тетърæдти.
Еу бонæ дæмæ кæрдæгхуз тетърад фæууидтон. А ба æрвхуз ку
æй, - зæгъуй Догке.
- Еу æхсæз - авд æнцæ, адæми номхигъдæй сæ тæккæ идзаг.
- Нур, цубурæй, ескæмæн равардтай æ æстори аргъ? -
Æмцъухæй рафарстонцæ Гадзо æма Сатъо.
- Цитæ дзоретæ? Сæ фулдæремæн фист æй. Ка куд раздæр
равардта, уотæ раздæр есгæ цæунцæ. Сумахæн дæр уæ кезу идард
нæбал æй, - зæрдитæ æвардта Кампули, - гъо, лæдæрд æй, ма
тухсæ.
Адæм сæ хæдзæрттæмæ фæппурх æнцæ зийнадæгæнгæ.
Изолдæрмæ цæун ке гъудæй, етæ устур къуар бацæнцæ. Надбæл

сæмæ цубур дзубанди рауадæй, уæддæр Таухъани адæн Кампули
цæмæн рахудтонцæ, уобæл.
- Адæн æмхузонæй ци ном исæвæронцæ адæймагбæл, е
тæккæ растдæр ном фæууй, - дзоруй Дугусси. Фал аци Тæкъати
Кампулий хабар ба куд адтæй, уой лæмбунæг нæ гъуди кæнун.
- Биркъисати Тæкъамæ кæцæйдæр æрæфтудæй еу бор
къæбис, - райдæдта Кампулий хабæрттæ кæнун Бекир. -
Æвæццæгæн, мади дзедзе берæ нæ бададта, нæ баййафта
адæймаги рæвдуд дæр. Хуæрз æвзонгæй фæййадау æй. Уомæ
гæсгæ и къæбис хуæрагæ разиндтæй. Тæкъабæл бæргæ цийнæ
кодта райдайæни, фал æй æ цæсти синдзæн ке равзурста æ
фусун, уомæ гæсгæ, цит, Тæкъа ку фæззиннидæ, уæд авд агарци
лигъдæй. Унгæг цъаси хæдзари буни фæммедæг уидæ. Уоми æхе
нилхъевидæ.
Тæкъай фурт Хурум уæд минкъий биццеу адтæй. Цæмæдæр
гæсгæ къæбис æ зæрдæмæ фæццудæй. Кæрæдзебæл алкæддæр
цийнæ кодтонцæ. Хурум не ’вгъау кодта æ фæстаг комидзаг дæр
къæбисæн.
Дзæбæх цæунгъон ку фæцæй, уæд æнæзийнадæй зелун
райдæдта адæни тургътæбæл. Синхи еске косарт ку ракæнидæ, уæд
æй уайтагъддæр ралæдæридæ æма гидт-гидтæй уоми искусийнæ
уидæ. Æхе рацæлборс кæнидæ æма фæстæмæ Тæкъай хæдзари
дзатмай буни зæронд гебенабæл æхе тумбул тугъд искæнидæ.
Еуæй - еу куйтау дзæгъæл рæйд нæ кодта. Æрбацæуæги дæр нæ
хъор кодта.
Рæстæг цудæй. Адæн и къæбиси фæууиниуонцæ уæд егари
хузæнæй нарæг æлвæстæй, кæми бабæй, æрдæг фунх хъæдорау,
нæрстæй, Цæбæлдæр исæмбæлидæ, уой зудæй кампултæ кодта.
Уомæ гæсгæ ибæл кадæр Кампули исæвардта. Кампули фæстагмæ
фæгъгъомпал æй кæркдæнттæбæл хæтунмæ. Тæвд - хæлæфæй
хуардта æйкитæ. Уалдзæг ку ралæууидæ, уæдта таунæгутæ æ
кустаг искæнидæ. Карки æ таунæгæй фезгули кæнидæ. Цæрдæг
саста æйкитæ æма сæ хуардта. Берæ æфсинтти зæрдитæ нирресун
кодта. Бæрæг е адтæй, уобæл ба нæ хуæст кодтонцæ.

Еу дзамани ба Кампули æхсæвæ дæр æма бонæ дæр
æ сæйæн бунати къæс-къæс кодта, гъæрзтæй. Ци кæнуй?
Æндæмæ цæмæннæбал цæуй? Цæбæл тухсуй? Æ уод æрдойæй
нарæгдæр цæмæн иссæй? Уæлæбæл уæлазар федунбæл кутемæй
ниллæудтæй?
Уалдзигон ирд бон...Арв æрттевæнтæ калдта. Æрдзæн æ
рæсугъддзийнадæ æ тæккæ тæмæни адтæй. Байгъæлдзæг æй
Кампулий зæрдæ. Рахизтæй æ сæйæн бунатæй. Æхе райвæзтитæ
кодта. Хуæруйнагмæ æ зæрдæ æхсайуй, фал ин цæлæ дæттæг
ба нæййес. Фендæбил æй тургъæй. Кампули къæрнихдзийнади
надбæл ниллæудтæй. Хъанцауи кæркдони исмедæг æй. Таунæггон
карк æма Кампули фæгъгъæбесæй æнцæ. Сæ дæрæгъдзæгаймæ
Хъанцау ефтигъд топпи хæццæ фендæбилæй. Еу цъасæй топпи
цъух бадардта. Гæрах райгъустæй. Кампули нирдеуагæ кодта.
Къуæлхгæ ралигъдæй. Æрхъан æй æ сæйæн бунати. Рахаудтæй æ
фæстаг рахес къах æ зæнги ставдбæл. Берæ фæссадæй. Æрæги -
дурæги ба рахизтæй æма бабæй æ кæнон кодта.
- Куй, дан, къулухæй нæ мæлуй, зæгъгæ, раст фæззæгъунцæ
адæн, - багæлста æ дзурд Дрис.
- Мадта - уæдта Таухъан дæр адæнбæл уотæ фæййахур æй,
Кампули кæркдæнттæбæл куд багъомпал æй, уотæ, - ходгæй
загъта Бедзо.
- А-а-а, гъенур æй балæдæрдтæн, æрмахур берæгъи Кампули
цæмæн хонунцæ, уой, - загъта Бедзо æ цуд фæссабурдæр
гæнгæй, - бæззуй ин еци ном. Раст зæгъгæй, аци Кампули берæ
фидбилиз дæр разиндтæй адæмæн цуппаркъахугæй.
- Æгæр хуæрдæ берæгъæн дæр нæ тайуй. Еу бони сæри
адæни хъиамæттæ æ фарси тæнæгæй тондзæнæнцæ, - федарæй
загъта Тасо дæр.
- Æндæрæбонæ гъомбадæни кæсун нæ гъæуи æргъаумæ
æма деси бацудтæн. Фарæ аци афонæй дууæ хатти минкъийдæр
фæцæнцæ, - гъæунги фæззелæни æрлæугæй, загъта Хадзи.
Уæд Хацъæ æ къох, дæлæмæ амонгæй, телунбæл фæцæй.
- Уæууæй-уæууæй! Кæми æнцæ де ’смотæнтæ! Рандæнцæ

дæлæмæ. Терк сæ æ бунмæ фæлласта. Нур сæ уæллæй дæр нæбал
иссирдтайдæ æма дæллæй дæр! - дзоргæ æхе тургъи исмедæг æй
Хацъæ.
Цалдæр боней фæсте гъæуи сæрæй гъæуи бунмæ адæм
хæдзæртти фæрстæбæл, горентæбæл æма колдуæрттæбæл
æхсæвæ гæгъæдитæ банихастонцæ. Финст ба си адтæй:
— Хуарз адæн! Капмулимæ уæ фоне мабал дæдтетæ! Сайд æй!
Фæливд æй! Аци дууæ бони кумæдæр ледзунвæндæ кæнуй!
Адæн аци финст ку бакастæнцæ, уæд лæдæргæ дæр лæгтæ
фæрраст æнцæ прокурормæ, тæрхондонæмæ æма полицæмæ.
Прокурор полицæмæ бадзурдта æма ин загъта, цæмæй Таухъан
макумæ æхе райса нæ районæй. Тæрхондонæн ба карзæй
бафæдзахста, адæнæй сæ фонси туххæй ка гъаст кæнуй, уони
курдиæдтæ куд еса æма сæ æвæстеуатæй æвзара фонси хецæутти
пайдайæн.
Цалдæр сæдæ курдиади бацудæй тæрхондонæмæ. Ставд
нимæдтитæй си рахъел æй сæдæ мини. Бонæй - бонмæ нæрсгæ
цудæй курдиæтти папкæ. Тæрхони лæг Заур ба цæмæдæр гæсгæ
нæ тагъд кодта адæми курдиадæ æвзарунмæ. Кадæр ба уотæ дæр
дзурдта, зæгъгæ, Кампули ма, дан, Заур еу ниуазæн ниуазунцæ
æма, дан, Заурæн фæггæнæн кæми уа, уоми Кампулий раст
кæндзæнæй. Сауæнгæ ма ин Заур æхуæдæг горæтæй сæрбæл
дзорунмæ тæккæ цъухгиндæр авдакат æркодта. Гъастгæнгутæ
лæгтæ фæххонæнтæ æма нæбæл фæхъхъæбæрдæр уонцæ, зæгъгæ,
федарæй ниллæудтæй æ лимæни фарс. Заур Кампулий иераст
кæнуни туххæй ма сауæнгæ зæронд архивтæ дæр фезгилдта, кæд
си естæбæл фæххуæцæн иссирдтайдæ, зæгъгæ.
Цæстæмæ гæсгæ Заур гъастгæнгути рази, цит, гъæр исиста
Кампулибæл:
- Гъа! Цæсгон - армидзаг! Ходуйнаг дин нæй, дæхе нæ,
фал дæ муггаги дæр фенæууæнкæ кодтай дзилли астæу! Нур
ду ци исрæууонæ кæндзæнæ седзæргæстæн, сахъатгунтæн,
берæ хæссуйнаг сабийтæ кæмæн ес, уонæн?! Ниммæлун дин
хуæздæр фæууæд! Рандæ уо! Куд нæ дæ уинон, уотæ бакæнæ!

Арт дин никкиндæ уæд еци губуни! Тæходуй, еу æхсæвæ дæбæл
дæ кæлæдздзаг хæдзарæ ку рахъан уидæ æма адæни тухстæй,
æнгъæлдзауæй ку нæбал уининæ!
Кампули дæр, цит, æхе ниддор кæнидæ.
- Мæнæ дессаг! Исагъудæнцæ! Кæмæн бафистон, етæ дæр нур
ба гъастгæнæг иссæнцæ. Бæхи къахгъæрмæ хæрæг куд исрæуæг
уй, уотæ, - хецæнæй ку райзаидæ, уæд гъенцъун кодта сайæгой.
Сæ фонси аргъ ка агурдта æма тæрхондонæмæ ка балæвардта,
етæ æнгъæл кастæнцæ, абони - исон нæмæ фæдздзордзæнæнцæ,
зæгъгæ.
Еу бон ба Заур гъæуи хецаумæ карзæй ниффинста, а-дууæ
бони кæсдзинан дзуаппдæттæг Горсиати Таухъани гъуддагмæ.
Мах агорæн сумахæй, цæмæй лæмбунæг ниффинсайтæ фоне
æлхæнæг Горсиати-фурт цæугæ æма æдзæугæ мулк кæрæй -
кæронмæ. Еци финст гæгъæди æвæстеуатæй нæ къох куд иссера,
уотæ бакæнтæ. Таухъанæн ба карзæй балæдæрун кæнун гъудæй,
цалинмæ гъуддаг равзарæн, уæдмæ гъæуæй æхе макумæ райсæд.
Гъæуи хецау Дедо бахудтæй æхе меднимæр. Тæрхондони
финстæг багæлста æ сосæгдæр Бедусмæ. Алкæддæр уотæ
фæккæнуй Дедо, финстæй дзуапп ке фæгъгъæуй, уой илгъаминдза
гæлст бакæнуй Бедусмæ.
- Æма Кампулимæ цæй мулк ее? Æнæцонг, æнæцар бæласау
ирдгæ будури лæзæруй, - гæгъæди бадудагъ кæнгæй, загъта
Бедус.
- Хæдзарæ ба?
- Гъо, нæкæси, æрдæгхъан сахъаларийæй конд къæс, - загъта
ходгæй Бедус, - иронх ми кодта.
- Нур Заур ке гъæла кæнуй? Кампулимæ ци цæстæй кæсуй, уой
неке зонун æнгъæл æй. Аци рафинсæ - бафинсæ цæстфæлевæн
миутæ ’нцæ, - загъта Дедо.
- Дедо, мæ разæй дæбæл хуарз цæудзæнæй. Фал тæрегъæд
кæнун, Кампули дори къæйæбæл ке ниууагъта, еци седзæргæстæн.
Ци ракæнонцæ се ’нагъон сабийтæн? - тарæрфугæй загъта Бедус.
Раст исон æвзардзæнæнцæ Заур æма е ’мтæрхонгæнгутæ

фонсæлхæнæг Борсиати Таухъани гъуддаг, уотæ тæрхонгæнæг
æма фонсæлхæнæг лæмбунæг дзубанди кодтонцæ Заури кайес
Дехъой хæдзари.
- Гъастгæнгутæ æрцæудзæнæнцæ. Фал ди корун æма
фиццаг бон ма райдайæ гъуддагмæ кæсун. Дуккаг бон ба
мæхуæдæг зæгъдзæнæн, гъуддаг æвзарунмæ нæ фæндуй,
æмтæрхонгæнгутæбæл арази нæ дæн. Ка гъаст кæнуй, уони
хæстæгутæ æнцæ, зæгъгæ. Ду мин мæ курдиадæ банхæст
кæндзæнæ. Уой фæсте ба æндæр амал ести искæндзинан, - загъта
Кампули. - Нæ куст хæсдзинан скъолай тургъи. Æрæгиау ма
æвзардзинан гъуддæгтæ. Атæ фæсæхсæвæртæ ба син зæгъдзæнæн,
мæ фиди æмхуæрифуртмæ цæун, зæгъгæ. Мæхе рафæлевдзæн.
Мæ фусун ба ду уодзæнæ.
Æцæгæйдæр, сæ фæндæ куд адтæй, уотæ бакодтонцæ. Нур
бадунцæ Кампули æма Заур бæзгин фингæбæл. Кампули раковуй
Заури цæрæнбони туххæй. Заур бабæй ниллихстæ кæнуй
Хуцауæн, цæмæй Таухъани цард æма гъуддæгтæ хуарз цæуонцæ.
Кæрæдземæн ниуазæнтæ дæдтунцæ. Кæрæдземæн зæрдитæ
æвæрунцæ.
- Игъосæ, Таухъан, мæнæ айæ, Аминæтæй дин зæгъун, дæ
царди ’мбалæй. Дзæбæхæй берæ æнзти еумæ фæццæретæ. Уæ
цæуæт дæр уæхе хузæн рауон-циуон ци уонцæ, уæхæн амонд уæ
фæууæд. Хурфæмæ дзорæгау дин зæгъун, ци бахуæрай, е дæ хай.
Мæнæ фоне кæмæй райстай, уонæн, кæд дæ равгæ ести æй, уæд
син еу цæмæй не ’суасонцæ, уой раттæ. Нама кæд дæ къох нæбал
хуæцуй, уæдта тъилеф - тъилеф. Æз дæ æрахæссун кæндзæнæн,
уæдта дæ рауадзун кæндзæнæн. Æрмæст ами дæхе ма бавдесæ.
Еу анз ескумæ дæхе райсдзæнæ. Уæдмæ ба гъастгæнгутæ æруазал
уодзæнæнцæ, - нæдтæ амудта Заур Кампулийæн.
- Мæуод дæ фæхъауфæууæд, Заур. Равзаргæ æма дзурддзæугæ
лæг дæр хумæтæги нæ дæ. Гъæубæстæ дæу хузæнттæй гъæу æй.
Дæу хузæнттæ нæмæ фулдæр куд уа, уæхæн нивæ нæ уæд. -
Аминæт Заурмæ ниуазæн бадаргъ кодта. Заур ниуазæн райста.
Дзæвгарæ рæстæг неци дзоруй. Мæнæ дессаг, мæнæ ци налат

æнцæ. Ци циргъ æнцæ козбау кæнунмæ, зæгъгæ, æ сæри рауа -
бауа кæнунбæл фæцæнцæ гъудитæ.
- Дæ ниуазæнæй дæ сæр кадгиндæр фæууæд. Мах мæнæ
Таухъани хæццæ æрдхуæрдтæ разагътан. Кæрæдзей къохæй берæ
баниуазтан. Кæрæдземæй нæ ка бартаса, уæхæн тухæ зæнхæбæл
нæ хæтуй. Мах ка рампурса, уæхæн уæйуг аци фалдзости нæ
тæлфуй. Не ’сони бон абонæй хуæздæр уæд, Дæ сабийти хортæй
æфсæст уо.
Заур мудгун арахъи агувзæ сабургай рауагъта. Уæдта æ
дзиппæмæ нивналдта. Сугъзæринæ къохдарæн си исиста æма ’й
агувзи ниггæлста.
- Мæ минкъий лæвар мин берае æнзти æнæзиан, æнæмастæй
фæддарæ, зæгъгæ, бафтудта.
Аминæтмæ къохдарæни зæлланг уотæ æхцæуæн фæккастæй
æма æ зæрдæбæл æрбалæудтæй æ киндзи хизæ ’ йбæл ку
æритудтонцæ, зарæг лæхъуæн ку низзардта фæндарасти зар, уæд
ин е куд æхцæуæн адтæй, уотæ.
Æфсийнæ никкатайтæ кодта, нур ин æ зæрдæ цæмæй барохс
кæнон, зæгъгæ.
- Цæй, уæртæ ин уорс баслæхъ æма уорс буйнаг ходæ
радтон, - æхецæн расагъæс кодта, - кæд æ зæрдæмæ бацæуонцæ,
уæд хуарз.
Аминæт æ уатмæ бацудæй. Баслæхъ цуппардегъон
тугъд бакодта. Æ сæрбæл ин буйнаг ходæ æривардта. Æ
армитъæпъæнбæл сæ æривардта æма сæ хæдзарæмæ æрбахаста.
- Мæнæ дин мæ - минкъий лæвар* Æндеугæ дæр сæ нæ
кæнун. Æнæнези дарæс дин фæууæнтæ, - ходæзмолтæ гæнгæ,
загъта Аминæт.
- О - о - о! Аминæт, æ дæ цæрæнбон берæ уа. Цæмæй зудтай,
баслæхъ æма буйнаг ходæ берæ уарзун, уой? - Заур, æ бунатæй
фестгæй, загъта, - дæ къохтæ берæ æнзти æнæнезæй фæддарæ.
- Заур, фæйнæ ма баниуазæн мæнæ и мудгунæй. Мæ
зæрдæ ма имæ дзоруй, - загъта Кампули. Баниуазæн! Техуа ’ма
ехуа! Арази. Райдзæгъдай, ра! - Гъæргомау загъта Заур дæр.

Нифсхастæй бакъурцц кодтонцæ. Сабургай сæ рауагътонцæ се
’мбæлтти размæ.
Заур реугудури хесæг фид æ гъæлæси бакодта. Æууелуй æй,
фал цидæр гъесæг адтæй æма æ дæндæгутæмæ не ’гъуста листæг
кæнун. Берæ ’й фæрратæрæ - батæрæ кодта. Уæдта бафæндæ
кодта, цæй урдугмæ ’й рауадзон, зæгъгæ.
Гъесæг фиди хунæ къамбецдзар гæрзи уаддзæги хузæн адтæй
æма раурдуг кодта. Фал хорхи унгæги цоркау рахастæй. Нæ цудæй
дæлæмæ дæр, фæстæмæ ба нæбал фæразта раздахун.
- Мохъ! Хъохъ! Хъохъ! Уххи! Хъ! Хъ! - æ сæр уæззау тилд
гæнгæй, катайти бафтудæй Заур. Уæд æ сæр æ реубæл æрхаудтæй.
Æ галеу къохæй æ хорхмæ фæллæбурдта, рахес ба бадаргъ кодта
Кампулимæ, цума билæй хаудтæй æма си курдта, йад, ме ’рдхуард,
фæццæун æма мæ хаун ма рауадзæ. Дæуæн дæр хаун, зæгъгæ.
Кампули фæггæпп ласта. Æ дæлуагисти ин æ къохтæ рацавта
æма ’й хуссæнмæ хæр-хæрæй баласта. Заур уоми радæргъæмæ ’й.
Сæ синхон Созо фонси дохтур адтæй æма имæ Аминæт
фæдеси фæцæй.
Бæгъæмбадæй медæггаг дарæси æрбагæпп кодта. Хабар
ралæдæрдтæй.
- Тагъд цæхдон æма æлхуйнæ! Тагъд! - Созо фæлмæн
æууæрст кæнуй Заури богъурдахъ. Аминæт Созой рази февардта,
гъæдин къоппæй цæхдон æма æрдæг æлвист кæбæл адтæй,
уæхæн æлхуйнæ.
Созо Заури гъæлæси цæхдон рауагъта. Æ зекъæбæл ин
урдугмæ æрхуæстæй. Гъæлæс урух фегон æй. Æлхуйни къæдзелæ
хорхи урдугмæ ниррæхуста.
Нур Кампули аххæй кæуй, фесавдан, бабун ан, зæгъгæ, гъæр
кæнуй.
- Мæ мæсуг рахъан æй! Ци ма кæндзæнæн, Созо? Дæ
хуарзæнхæй! - Кампули хæдзари, дууердæмæ гæнгæй, дзиназта.
Заур уолæфгæ кодта, фал, æнæ неци исдзоргæй, рафунæй æй.
Кампули ба ’й мард æнгъæл адтæй. Уати къуммæ рауадæй. Къамод

фегон кодта. Еу урух хъур минкъий авгæ фелваста. Фæйигон
кодта.
- Еу кири нæ байвæрдзинайтæ! - æндæмæ рагъæр кодта
Кампули!
Еци еу уагъд ракодта марг æма гъæдин хуссæнбæл цæхгæрмæ
бахаудтæй.
Адæми кæунмæ Заур райгъал æй æма æхе райста гъæуæй
бунтондæр.
РИМÆХСТАРХ
(САТИРИКОН РАДЗУРД)
Дзабой меддуйне лæмбунæгдæр ку базудтон, уæд мæ зæрди
æрæфтудæй Сангей кæддæри балци æ хуæрæ Косемæ. Адзали
сæйгæ фæцæй Косей царди æмбал Пæпи. Уæззау сæйги хабар
базудта Санге дæр. Санге, æхсæвæ-бонæй æ фæззæги гъуддæгтæ
рахецæн кодта. Зудта, Косей хæдзари косунгъон ке некебал
адтæй, уой. Устур сагъæсти бафтудæй, нур етæ куд æдзæллаг
уавæри æнцæ, уой мæ зæрдæ лæдæруй, зæгъгæ. Фиццаг саргъи
бæхбæл цæуйнаг адтæй.
- На - а - а, нур уонæмæ фæккæсун гъæуй зумæги дуармæ.
Саргъи бæхæй ба син ци райараздзæнæн? Уой бæсти галуæрдуни
цæуон. Фæстæмæ ку ’здæхон, уæдта мæ хæццæ Сау гъæдæй соги
къуæцæлтæ дæр æрбаласдзæнæн, - фæстагмæ ниллух кодта
Санге.
Раст фиццаг кæркуасæнти æ галтæ баефтигъта уæрдуни
æма сæбæл рацопп кодта, пухин сæрбонсбæл рахуæцгæй...
Изæрæрдæмæ кодта, уотæ Санге æ хуæрæ Косейæн изæрхуарз
загъта. Пæпийæн ба æгас садæ дæ уæд, зæгъгæ.
Хъæбæр бацийнæ кодтонцæ фусунтæ сæ иуазæгбæл. Сангей
фæззинд уæлдай æхцæуæн дæр адтæй Пæпийæн. Сауæнгæ

æмбесæхсæвæмæ зæрдтагон дзубандитæ фæккодтонцæ. Косемæ
уотæ фæккастæй, цума Пæпи зингæ дзæбæхдæр фæцæй.
Дугкаг бон Санге, æ къæхтæ æртти астæу даргъ æруадзгæй,
гъæди фæммедæг æй.
Дзæвгарæ ку исуадæй гъæди хурфи, уæдта æ размæ нади
билæбæл лигъз ставд тæрсæ тæгæл фæцæй. Æ зæрдæ имæ
фехсайдта. Фæууорæдта æ галтæ. Æр ибæл зелæнтæ кодта.
Тæгæл æртæ æфсæйнаг цорки æхе бакодта, цалдæр гъæдин
цорки ба æфсæйнаг цоркити æхсæн - мехсæнти пурхитæй
лæудтæнцæ. Тæгæли фалдзос Санге лæмбунæг рагъæуæйттæ
кодта æма си æрæстæфтæй бæлдой гъæди сæститæ.
-Д-а-а-лæси еуебæл ба тогтæ дæр ес, - æхенимæр
исдзурдта Санге.
- Дессаг, айæ рæсугъд æнæарх гъæдæ ку æй, уæд фадун
цæмæннæ комуй?! - æхецæн загъта. Расагъæс кодта: аци лæппо
ибæл æ хъаурæ ку нæ бавзара, уæд нæ уодзæнæй, зæгъгæ. Æ
галтæ фæууæгъдæ кодта. Гъæди фарсæй фæрæтæй фæккертт
кодта. Ци гæппæл си фефтудта, уоми æркæститæ кодта, уæдта ин
æ еу сера æ листухъæй рауомæл кодта, иннæ серайæй ба ’ й æ
тухæ æ бонæй ниддундта, кæд уомæл кæми ’й, уоми хъоппæгътæ
рабада, уæд Хъауарийæй, зæгъгæ.
- Мæнæ ци хуарз адтæй! Хъауари æй, Хъауари! - бацийнæ
кодта гъæддзау.
Æхе фæффест кодта. Уæрдунæй тæгæли размæ æрбагæлста
бæлдо æма æртæ устур æфсæйнаг цорки. Пæпи сæ а-зумæги
уæрдуни сæмæнæй искодта Дзандари курдбадзи.
Санге уæйгутæ арæзт адтæй. Гъæубæсти ибæл е ’ нгæрттæй
берæ неке хъæбæрдæр кодта дæснийадæй, иуæнгти хъаурæй,
уæдта цæрдæг февналунмæ. Зийнадæ ци æй, уой ба лæдæргæ
дæр нæ кодта. Мæнæ нур æ дустæ арф батулдта. Гъæдæн æ дууæ
сæремæ дæр æркастæй. Равзурста си фадунмæ имæ кæци ’рдигæй
хуæздæр бавнала, уой.
- Игъосгæ ба бакæндзæнæ! Хуæнхаг лæхъуæн дæбæл

нуртæккæ хийнæй рацæудзæнæй! - ходæзмолтæй æхецæн уотæ
бакодта Санге.
Дууæ ставд сибулдзæ изазни ракодта. Æррæвдзæ кодта цуппар
устур гъæдин цорки.
- Атæ æфсæйнаг цоркитæ гъæди гъæлæсæй ервæзунгæнæг
æнцæ, - расагъæс кодта.
- Йæд, æдта, фæ ’й рæстмæ кæнæ! - устур нифсхастæй
исбуцæу æй нæ гъæддзау тæгæлбæл.
- Лæхъуæн, дæхе дзæгъæли мæстæй марис!
- Уадзæ ’й, уобæл æхе фæммæстæй мардзæнæй, уæдта
дзæнгъæл-мунгъулæй, ревæдæй ци тургъæй рацудæй, уоми
исмедæг уодзæнæй.
- Уобæл беретæ сæхе ниббуройнæ кодтонцæ æма некæмæ
байгъуста!
- Ейæ ардигон нæй æма ин неци лæдæруй! Уагътæ ’й, гупп
кæнæд! Ахсæви ба хъæбæр æнцад хусдзæнæй!
- Гъæла дæ?! Мухамæ ка нæ байгъуста, йе дæумæ
байгъосдзæнæй?! Уотæ фæйнæ-фæйнæ дзурди кодтонцæ, æ рæзти
ци гъæддзаутæ цудæй, етæ.
Гъæдæ фæффæст æй. Æфсæйнаг цоркитæй ка куд тæнæгдæр
адтæй, уотæ разæй цудæй. Рарæнгъæ ’ нцæ. Раззаг цоркбæл бæлдо
дзæбæх æрхæссуй. Гъæдæн æ хурфæ гъесæг разиндтæй. Цоркæй
цорки æхсæн ци «берæгътæ» адтæй, уони къæс - къæс цудæй.
Еу дзамани ба Санге хъæбæр ратингун æй æма фæстаг устур
гъæдин цорк æ тух æ - бонæй ниррæуигъта. Гъæди хурфи къæс -
къæс исахид æй, уæдта æвваст топпи гъæри асæ нитътъанг ласта
тæгæли хурфæ. Тæгæл дууæ æмбеси фæцæй æма фæйнердæмæ
рахаудтæнцæ.
Кæсуй Санге. Деси бацудæй, гæр, ами ци адтайдæ, ци нигъгъæр
кодта уотæ хъæбæр, зæгъгæ, дессæгтæ куд нæййес æрдзи дæр.
- Арт дæ хæдзари бацæуа! Мæнæ ’й, мæнæ! Римæхст арх
мæнæ! Айæ гъæддзаути фæммæстæй мардта. Тæходуйтæ, ами
ка фæттохæн кодта, уони ку зонинæ, уæд сæ æрæмбурд кæнинæ
æма син зæгъинæ, мæнæ уе ’знаг, базонетæ ’ й, зæгъгæ. Алке дæр

имæ мæстигæр каст бакæнидæ, уæдта расагъæс кæнидæ, уой æз
синдзин арти басодзинæ, синдзин арти.
Хор Уазай фæсхонх æхе ку раримахста, уæд Санге æ фусунти
согвадæни æгъдауи соги уæрдун лæмбунæг æрцурхта.
Уæхæн римæхст æрхитæ ма разиннуй нæ царди. Уонæй еу æй
колхози медæггойни хецау Дзабо дæр. Алкæддæр цæрдæг æнхæст
кæнуй, еумæйаг хæдзаради сæрдар Хетæг ин ци фæззæгъуй, уони.
Зæрдтагонæй архайуй, цæмæй Хетæг хуарз цæстивæрди адтайдæ,
уобæл.
Дзабо геруз æма хецмæрез адтæй рагæй дæр. Ци адæми хæццæ
куста, уонæй неке уарзта. Сæрдар Хетæги ба бустæги æхецæн
хелагæн рартаста. Агроном Харисмæ ба æргом бакæсун дæр нæ
фæразта фурсоцъайæй. Никки ба ма ин æ зæрдæ æвдирзуй еу
гъуддаг: Хетæг æма Харис хъæбæр лимæнæй цæрунцæ. Кусти -
æмвæндæ-æмунаффæ. Алке си æ гъуддаг зонуй æма ’й æнæ
аййеппæй æнхæст кæнуй. Ци адæми хæццæ косунцæ, уонæмæ
хъæбæр хæстæг лæуунцæ. Бонæй - бонмæ сæ кадæ бæрзондæй-
бæрзонддæр кæнуй. Аци хæдзарадæ райони медæгæ раззагдæр
хæдзарæдтæй еуебæл нимад æй.
Хетæг æма Харис æмгæрттæ адтæнцæ. Гъæууон - хæдзарадон
институт дæр еу рæстæги фæцæнцæ каст. Хетæг - экономист æй,
Харис ба - агроном. Уæледарæс дæр æмхузон дарунцæ. Бадгæ дæр
æмхузон сурх дзæгъар бæхтæбæл кæнунцæ. Мæнæуи, нартихуари,
кенæ ба картофи хумти машинттæй нæ фæххæтдзæнæ.
Се ’ргом хъæбæрдæр æздахтонцæ нартихуари кустмæ.
Аразунцæ алли мадзæлттæ, цæмæй нартихуари æрзад
фулдæрæй - фулдæр кæна. Нартихуари будуртæбæл фæззелун
сæ фулдæр фæффæндуй фæсæхсæдæнтæ, æвзартæ саухалугæй
ронбастмæ ку фæккæнунцæ æма сæ, ахъуз денгизи фæйлауæнтау,
уозгæ ку фæккæнуй, уолæн уолæни ку фæссоруй, уæд. Иннæ хатт
ба гъæздуг фæззæги, алли хъæлнæгъбæл дæр дугай - æртигай
æфсертæ цæнгæрийни дæргъæн ку æрбазæболтæ унцæ, уæд.
Будуйрон станмæ æрбаздæхунцæ, сæхуæдтæ ци бæркади зар
искодтонцæ, уой заргæ. Адæни цæсти кадгин æнцæ æма сæ

уодтæ гъарунцæ колхозонтæ пайдагун куст кæнунмæ. Æрмæст
Дзабо соцъа кæнуй æма æхенимæр æлгъетуй, æ фийæгъзæлæнтæ
фæууайтæ, финдзæгъзæлæнтæ, зæгъгæ. Кæд уин берæ нæ рахæсса,
уæд хуарз!
Æрмæст сæхе рази нæ, фал ма сæ фæсаууон дæр алкедæр
æппæлгæ кæнуй. Гъæла нæй, римæхст арх дин æхе синдзин арти
содзун кæнуй. Æхуæдæг ба еунæгæй агоруй, кæци ’рдигæй сæбæл
бафтауон зинг, зæгъгæ.
- Бæргæ берæ уарзун, куйтæ кæрæдзей цъæрттæ пæскъугай
ку фæттонунцæ, - æ дæндæгути къæокъæс исцæун кæнуй, -
гъæйтт, дзигит, ани дæр уотемæй ку фæууининæ, уæд æрцæринæ!
Аци хæдзарадæ берæкъабазгин æй. Сæйрагдæр ба тиллæги æма
фонси куст кæнуй. Нартихуари, мæнæуи æма картофи будуртæ
сæхе урух райтигътонцæ. Адæймаг сæ алкæддæр гъолонæй
уинуй. Мæнæ цума фурдзар кæрцæбæл берæ æмпъозæнтæ
бахуйун киндæй, уотæ, Ами анзи алли афони дæр адæм æд
трактортæ, æд машинттæ æма æндæр аллихузон гъæууон -
хæдзарадон техники хæццæ æмæзмæлд кæнунцæ. Бæркадбæл
косгутæ цæунцæ еу æнтæстæй иннемæ. Уæлдай зæрдæрохсдæр ба
фæуунцæ, фæззигон куститæ æнтæстгинæй ку рахецæн кæнунцæ
æма тиллæги кадгин бæрæгбон ку искæнунцæ, уæд. Будуйрон
райдзаст стани урух тургъæ еугурæй дæр бæрæгбон фестуй. Уæд
уæлдай хъæбæрдæр ниббоз унцæ сæхецæй Хетæг æма Харис.
Кенæ ба сау гъæди æрдозти, хуæнхаг сæрдхезнити ку æрзелунцæ
сæ хæдзаради фусти дзогтæ æма сторфонси æргъæуттæбæл.
Фæндæ сæ фæууй алкæддæр зарун, ходун æма кафун, ци адæми
сæргъи лæуунцæ, уони хæццæ. Фæнсгæстæмæ зарунмæ дæсни ка
æй, уæхæнттæ берæ ес. Уони хæццæ раерис кæнунмæ алкæддæр
тундзунцæ Хетæг æма Харис.
Устур хæдзаради еуæй - еу хатт къулумпитæ дæр рауайуй.
Кæми тиллæги кусти, кæми бабæй фонси кусти дæр. Уæд
разамонгутæбæл мæнæ Дзабой хузæн хецмæрезтæ, герузтæ æма
гебицбарти цæститæ искæсунцæ.

- Бæргæ! Бæргæ! Еске сæбæл ку ниндзаридæ! Атæ сæхецæй
хъæбæр ниббоз æнцæ, - гъенцъун гæнгæ, æхенимæр сагъæс
кæнуй геруз Дзабо.
Атæ хебæраги райзайгæй райдайуй нимайун: гъæдфадæн
завод, абана, нæуæг стантæ... Кæнгæ ба нæ.
- Сайд нæй?.. Æгæр! - гъæр исдзоруй æхецæн. Тагъд-тагъдæй
ранимайуй, фонси кусти ци æдзæллагдзийнæндтæ зонуй, уони.
- Сæхе фиййæутти хестæрти хæццæ исбастонцæ! Æма? Æма
сосæггæй нæлфус æрбавгæрдунцæ. Æфсæнттæ-рæуæнттæй кенæ
Хетæги, кенæ ба Хариси хæдзари исмедæг кæнунцæ,
Усмæй - усмæмæ расагъæси уй Дзабо.
- Дессаг! Адæм ци зундгин æнцæ. Къох, дан, къох æхснуй,
уомæн æма сæ дууæ дæр цъумур æнцæ, цъумур. Атæ уæхæнттæ
æнцæ! Æма син батайæд, æма, - æхе гъæмпи рагъбæл рауадзгæй,
дзоруй Дзабо, - никки ракæсай, ех, разиан кодта дæс æма инсæй
гектари, атæ ба, мæ хæнцъойлаг, гæгъæдитæ искодтонцæ дæс
æма æртинсæй гектаребæл нæ, фал æртæ сæдæ гектаребæл.
Паддзахади дзиппæмæ гъузунцæ. Уæд минералон гъæцæнтæ ба?..
Раздæр син сæ бунатбæл нæ батухстæнцæ. Æрбаласæн сæдæгай
тоннитæ æма сæ уæгъдæ будурти ракалæн. Уæууæй - уæууæй, ци
берæ си фесæфуй. Сæхуæдтæ ба фегъосун кæнунцæ хецауадæн,
гъæцæнтæ бахастан, агротехникæ куд зæгъуй, уотæ. Кенæ ба бацо
трактортæмæ... Уазал цæстингас, уазал! Еу лæдæрæг ба нæййес,
Хетæг æма Харис нæ уинунцæ кæлæфхæлцитæ, уингæ нæ, фал
ма сæ сæхуæдтæ аразунцæ. Гъæйт, дзигит, еске ку фæззиннидæ.
Дон сæбæл ку рауадзидæ æма сæ ку раласидæ, уæд сæбæл æз дæр
дони къос уæддæр бакалинæ.
Уæд еу дзамани сосæггай æ хуæрифуртæн балæдæрун кодта
Дзабо, ниффинсæ æнæном пъисмо, зæгъгæ. Хабиц уæхæн
гъуддæгтæбæл ахур некæд адтæй. Дзæвгарæ рæстæгути нæ
байгъуста хæлхъойгæнæгмæ. Сауæнгæ ма си æхе дæр еуварс
ласун дæр райдæдта.
- Нецæй лæгдзийнадæ дæмæ ес, нецæй, - рæхуайæн æвзагæй
дзурдта Дзабо Хабицæн, - бæрæг æй, хæппæй дæр тæрсгæ кæнис

Кæд Хабиц кæстæр адтæй Дзабойæй, уæддæр æ фæдбæл зелуй
алкæддæр æма ’й авинсуй сосæг пъисмо ниффинсунбæл.
Хабиц фæстагмæ исарази æй Дзабой фæндæбæл. Райдайуй
финсун, уæдта ’й ниууадзуй. Ку раргом уон, уæд фесæфдзæнæн,
топпи кæсæнæй мæмæ кæсун райдайдзæнæнцæ мæ гъæубæстæ.
Æнæ раргом дæр ин ци хуасæ уодзæнæй. Мæ фидæ Берег уотæ
зæгъидæ, нæййес уæхæн сосæг гъуддаг, адæн ке нæ раргом
кæнонцæ, зæгъгæ.
- Нур дæу æмбаргæ лæгбæл ку нимайунцæ адæн, уæд дæ
цæмæн гъæуй Хетæг æма Хариси æзмæнтун? - еу изæр ин Хабиц
æ размæ цæхгæр фарста ниввардта.
- Уадзæ æма е ба зæнхæмæ листæгдæр кæсонцæ! Æгæр
хъæлти хæссунцæ сæ сæртæ! Æрсин сæ æлхъевун гъæуй, е ба
сæ фиййæй скъодт ма кæнонцæ, - Хабици цæститæмæ æдзинæг
кæсгæй, дзурдта Дзабо, - æнæнеке гъæуи атæ робас æлдæрттæ
’нцæ. Мæ фæрстæ тонгæ фæккæнунцæ, кувди кенæ бабæй
киндзæхсæвæри еу дæр, иннæ дæр ниуазæнтæ, хæйттæ æма алли
дзæбæх уонæн ку фæддавунцæ, уæд.
- Æма, дæуæй ба ци хъор кæнуй? - æваст рафарста Хабиц.
- Цæвун сæ гъæуй! Кæрон искæнун гъæуй...
- Ма кæнæ! Ма къахæ! - Хабиц Дзабой цонг райахæсгæй
загъта. - Зæгъун дин æй, къахæг алкæддæр къагъди хауй!
- Ци мæгур дæ, ци! Фæлтау нæ хуæрифурт ку нæ фæцайсæ! -
æхе ракъуæргæй, загъта Дзабо.
Еу минкъий гъосæй ралæудтæнцæ.
- Уо, хæдæгай, нæ фегъустай, сосæг пъисмотæ ка финста,
уонæн цæхуæн цæфтæ никкодтонцæ, уой? - рафарста Хабиц.
- Етæ æдулитæ адтæнцæ! Дор æхсун ка нæ зона, е си æ
бæрзæй цæвуй! - æ бунатæй фестгæй, загъта Дзабо.
- Ду си дæ мæкъурæн нæ тæрсис?!
- Гъæла дæ?! Мæнæ куд нæ лæдæруй! Ду, ци дин дзорун,
уой ниффинсæ. Цæф ба æз мæхемæ есун. Дæу зонгæ дæр неке
бакæндзæнæй. Финсæг бæрæг нæ уодзæнæй.

- Бæрæг нæ уодзæнæй, зæгъис?! Хорæнбæрæг, хорæн! -
зустæй загъта Хабиц.
Амæ мах тогæй неци ес. Айæ цидæр байвæд æй. Дзæгъæли ин
раргом кодтон мæ зæрдихатт, æхецæн расагъæстæ кодта Дзабо.
Цалинмæ Дзабо сагъæстæ кодта, уæдмæ Хабиц фестадæй æма
фендæдуарæй.
Дзабо дзæвгарæ гъосæй ралæудтæй. Хабиц ку нæ зиндтæй,
уæдта арф нийнæфтæй, æма е дæр рахизтæй хæдзарæй. Цидæр
адтæй, Дзабо æ лигъз æвзаг исласта Хабицмæ. Аллихузи
лæвæрттæ ин кодта. Кумæдæр цудайдæ æ хæццæ ’й райсидæ.
Колхози медæггойни дзæбæхагæй ци уидæ, уомæй дæр æй
алкæддæр хайгин кодта.
- Мæ мадæ, мæ фидистæн æз кæронмæ хъæртун кæндзæнæн
гъуддаг, - алкæд кæронмæ ниллух кæнидæ Дзабо.
Æппунфæстаг Хабиц исарази æй. Дзабо ин цидæр загъта, уони
ниффинста. Бæргæ архайдта дамугъатæ æндæр хузти кæнунбæл,
фал еу минкъий сикъадзæф адтæй æма ин уоййасæ не ’нтæстæй
æ къонхфинст æййевун. Еуæй - еу дамугъатæбæл дзæгъæл
къæдзилттæ дæр ракæнидæ.
Райони хецауадæ æнæном пъисмо ку райстонцæ, уæд æй еу
дзæвгарæ рæстæг æлхъивдæй фæддардтонцæ. Кæд и финсæг
исбæрæг уидæ ести хузи, зæгъгæ. Æрæгиау ба рарвистонцæ
бæрæггæнгутæ. Берæ рафæрсæ - бафæрсæ фæккодтонцæ, уæдта
рандæнцæ. Хетæг æма Харисæн дæр бæрæг бæлвурдæй неци
загътонцæ. Раст зæгъгæй, уайтагъддæр и финсæги раирдтонцæ.
Æрмæст ин хебæраги балæдæрун кодтонцæ, тагъд ибæл дзуапп
ке дæтдзæнæй, уой. Хабиц загъта, е мæн финст нæй, æз уæхæн
хъибили къæдзели хузæн дамугъатæ нæ фæккæнун, зæгъгæ.
Хетæг æма Харисæн аци хабар гъулæг куд на ’дтайдæ?..
Æрмæтъæл æнцæ.
Дзабо ба син зæрдитæ райвæридæ, ма тæрсетæ, зæгъгæ. Уой
еу исæвддзаг ниффинста æма ин æ къох рацубур кæндзæнæнцæ.
Мæн дæр сæ рафæрсун гъæуй. Æз дæр ами уодзæнæн. Нур ами
гæнæн ес, цæмæй сæ сæ кæрæдзей нихмæ фæккæнон, сагъæс

кæнуй æзмæнтæг. Цалдæр бони фæййагурдта, уæдта æваст
фæгъгъæр кодта Дзабо:
- Агорагæ ба, дан, ерагæ ’й ... Иссирдтон! Кæд мæмæ
æрбацæуа изæри Харис, уæд ин зæгъдзæнæн, æ фæййервæзунæн
ин ци хуасæ ес, уой. Гъуддæгтæ ин æхе къохæй ниффинсун
кæндзæнæн. Финст мæхемæ райсдзæнæн æма æвæстеуатæй
Хетæгбæл исæмбæлдзæнæй. Гъе уотемæй æвваст сæ дууей астæу
масти цадæ фестдзæнæй.
Æ зæрдæ байгъæлдзæгæй Дзабойæн. Адæймаг цæбæл архайа
æма ци нæ ин бантæстдзæнæй, зæгъгæ, сагъæс кодта Дзабо.
Бæнттæ цудæнцæ. Адæмæй еуæй - еуетæ Хетæг æма Харисмæ
æнæууæнки цæстæй кæсун райдæдтонцæ.
- Фидбилизгæнгутæ ма ес адæми астæу, - тæрегъæдгæнæги
æвзагæй сæмæ исдзоридæ Дзабо. - И финсæгæн адæгон уæн
нæййес. Йе нæхе адæмæй æнæ уогæ нæй. Гъæйтт-уæууæй! Уой
иссерæ æма ин æ къохударнæбæл æривæрæ, æма ’ й æдæрегъæдæй
фæрæтæй æркъуæрæ.
Харис Хетæгæй тæнзæрдæдæр адтæй æма æхенимæр тингун
кодта. Цидæр уæззау тас æ зæрди бацудæй. Хецауадæй еске ку
фæззиннидæ, уæд си æхе еуварс ласта. Æ зæрдæ нецæмæбал рохс
кодта.
Еу изæр Дзабо æ хуссæни æхе уæлгоммæ æруагъта, æ дууæ
къохи сумпæгæвæрдæй æ сæри буни бакодта: æ сагъæстæ изолти
хаста, кутемæй фæцциргъдæр кодтайдæ æ гъуддаг кæронмæ
рахъæртун кæнунæн.
Æ гъудитæ æрæмбурдтитæ кодта. Æнгъæлмæ кæсуй Харисмæ.
Гæр, куд æрæгæмæ цæуй?Абони мин зæрдæ ку байвардта, изæри
дæмæ бауайдзæнæн, зæгъгæ, сагъæс кæнуй Дзабо. Дзæвгарæ
рæстæг гъосæй ралæудтæй. Нур раистон, зæгъгæ, куд расагъæс
кодта, уотæ ба дуар кадæр æрбахуаста.
- Медæмæ! - æхе фергъувгæй, рагъæр кодта Дзабо.
Байгон æй дуар. Æрбахизтæй Харис. Цума ’й Дзабо хъæбæр
берæ уарзта, уотæ ибæл ниццийнæ ’й. Стъоли рази æй æрбадун
кодта.

Дзабо, хуссæни æхе æруадзгæй, хатир ракурдта:
- Куддæр аци изæр нæ фæразун. Цидæр мин нæ хъæртуй.
Бахатир кæнæ. Сумах мает дæр мæ бахуардта...
- Дзабо, бади æруагæс уæд, устур хæлхъойти бафтудтæн, -
æнкъардæй загъта Харис.
- Ма тæрсæ, ду куд тæрсис, е æнæхъаурæдзийнадæ ’й. Арв
куд фæгъгъæр кæнуй, уотæ нæ фæццæвуй, - нифсæвæрæнæн
загъта Дзабо,
- Мадта куд кæнон? Кутемæй фæййервæзон аци æнæхаири
хæлхъойтæй?
- Уомæн ба ес еунæг гæнæн.
- Куд?
- Куд ку зæгъай, - дзæвгарæ неци исдзурдта Дзабо, -
ду дæхуæдæг ниффинсæ, Харис. Дæхе кой си ма искæнæ.
Нæхъæртондзийнæдтæ кæрæй-кæронмæ æрнимайæ. Гъуддæгтæ
раздæхдзæнæнцæ Хетæг æрдæмæ. Æрмæст финсти дæ ном ма
бавдесæ. Фиццаг бал дæхе исуæгъдæ кæнæ и хæлхъойæй. Уой
фæсте ба фенцондæр уодзæнæй Хетæги сæрбæл дзорун дæр.
Æрмæст уой рази дæхе къæмдзæстугæй ма бавдесæ. Фæддæбæл
гурусхæ уодзæнæй. Ма дæ цæмæн гъæуй?
Харис неци дзоруй.
- Ци кæнис? Ку нецибал дзорис?!
- Нæ! Дзабо, æз мæ еу къохæй инней куд æркъуæрон?.. Мæлæт,
æмбалбæл, лимæнбæл, æмгарæбæл гадзирахатæй рацæуни
бæсти, - Хариси æ цæстисугтæ нæбал бафарстонцæ, - Æз бабæй
мæхе уоди бæрцæ ке уарзун, уой билæй куд рагæлдздзæнæн?
Иннемæй, мæхе цæсти синдзæ куд фестун кæндзæнæн нæ дзæбæх
дзиллæн.
- Барæн, нæмæ лæдæрис! - Дзабо æваст æхе раргъувта. - Ду
бал си дæхе раервæзун кæнæ. Уой фæсте ба дæ бон уодзæнæй
Хетæги сæрбæл дæр исдзорун! Сабур! Æгæр æстуф ма кæнæ!
- На-а-а, нæййес уотæ гæнæн. Уой бæсти мæхемæ райсдзæнæн
еугур гъуддæгтæ дæр. Мæн цæветæ!

- Еци барæ дæр дин нæййес, Харис. Ду дзуапп дæттис
тиллæги кустбæл!
- Барæнæ, æз еумæйаг хæдзаради правлений иуонг нæ дæн?!
- Фонси зиантæ дæхемæ ку есай, уæд дæмæ игъосгæ дæр нæ
бакæндзæнæнцæ! - хъæбæрæй загъта Дзабо. - Уони ду гъæла
æнгъæл ма уо.
Харис æ дууæ къохи æ сæрмæ буцæуæй дардта. Æ бауæр
еугурдæр диз-диз кодта. Уотæ имæ фæккастæй, цума устур ивулд
дони сæрмæ карди комбæл лæудтæй.
- Фидбилизи надбæл дæ нæ аразун. Уотæ æнгъæл ма уо æма
æрмæст дæу сагъæс кæнун, - Дзабо Хариси цонгмæ бавналдта, -
æз уæ дууей сагъæс дæр кæнун. Гъуддаг уæ дууебæл конд ку
æрцæуа, уæд уæмæ къуари цæстæй ракæсдзæнæнцæ! Уотемæй
кæбæлти карздæр фæууй æфхуæрддзийнадæ?! . Мæн æппундæр
нæ фæндуй Хетæги бафхуæрун дæр. Ци пайда мин æй? Нæ,
фал ма Хетæг сæрдар ку нæбал уа, уæд ци фæууодзинан? Ду ба
хуарæлдар ку дæ. Нæ будуртæ æнæ дæу нæбал бафедаудзæнæнцæ.
Тиллæги æвзартæ цума седзæр сабийти хузæн къолтæ - молтæй
кæсдзæнæнцæ.
- Дзабо! Ду ци зæгъис, уомæн уæн нæййес! - хъæбæрæй загъта
Харис - Уотæ мæмæ кæсуй, цæветтонгæ мæмæ нæ фæллонгун
дзиллæ алли ’рдигæй гъæр кæнунцæ:
- Ма бакæнæ, Харис, уæхæн налатдзийнадæ!
- Уомæй дæхе сайис! Нур дæмæ ходгæ ка дзоруй, етæ дæ
еугурæй дæр уарзгæ кæнунцæ?! Фæррæдуйдзæнæ. Дæхе си
сайис. Мæнæ дин тетрад æма къарæндас æма финсгæ... Æз дин
дзордзæнæн. Финсуйнаг дæр си неци уоййасæ ее, фал...
Берæ ракæнæ - бакæни фæсте Харис исарази æй. Зир-
зиргæнгæй бавналдта финсунмæ. Дзабо бабæй æхе хуссæни
рауагъта æма уордигæй дзоруй. Дзабо дзоргæ - Харис финсгæ.
- Хуарз адтæй, мæ сæри ресун дæр мæ исуагъта, -
игъæлдзæггомауæй исдзурдта Дзабо.
Харис тухгинтæ æрмæтъæл æй, æ байуантæ еугурдæр
æркалдæнцæ фæлвунх кæрдæги хузæн. Инæфун ин исахидæй.

Финст ку фæцæнцæ, уæд ма ’й Дзабо еу каст бакодта æхецæн.
Æ сæр дæр аразий тилд ракодта.
- Цо нур... Бауолæфæ. Дзæгъæл сагъæстæ дæ зæрдæмæ
мабал есæ. Нæ бæззуй. Зæрдæдарæн дзубандити хæццæ ’й рараст
кодта. Къонверти ’й ниввæрдзæнæн æма тæккæ сæумæ æ бунат
иссердзæнæй.
Харис хуæрзизæр дæр нæ загъта Дзабойæн, уотемæй мæйдари
къуæрттитæгæнгæ цæуй. Цалинмæ сæхемæ цудæй, уæдмæ цалдæр
лæуди æркодта, фæстæмæ раздæхон æма еци æнæхаири тъетрад
никъкъуæхтæ кæнон, зæгъгæ.
Æхсæвæрæн Харис æ кой дæр нæбал искодта, уотемæй æ
хуссæни æхе æруагъта. Куд некæд, уотæ нур æхемæ æркастæй
бустæги неци. Къохбæл тохгæ ке разиндтæй, е ба ма еу бæлах.
Кæд фæллад адтæй, уæддæр бонивайæнтæмæ нæ бафунæй æй.
Уæззау сагъæстæ ин сæ синдзин къохтæй æ зæрдæ æнæхатирæй
æууурстонцæ. Усмæй - усмæмæ фестъæлфидæ.
Дзабо - еугур хæлхъойтæ аразæг - æ костюми реуи дзиппи
ниввардта, Хариси тъетради ци къохфинст адтæй, уой. Æ къахи
буни гъæмпи халæ дæр нæ састæй, уотемæй тъæбæрттæй уадæй
Хетæгмæ.
Дзабо цурд -цурдæй Хетæги дуар бахуаста.
- Кæци дæ?! Ци хабар æй?! - Хетæги дзурд имæ æнкъардæй
райгъустæй.
- Дзабо дæн, ма фæттæрсæ! - игъæлдзæггомауæй бадзурдта.
Хетæг дуар байгон кодта.
- Бахатир кæнæ, Хетæг, хелагæ ниййахæстон!
- Уой ба ци хонис? Нæ дæ лæдæрун!
Дзабо финст æ реуи дзиппæй исласта æма имæ æхуæдæг
листæг кæсуй.
Хетæг Дзабомæ æхе хæстæг æрбаласта.
- Уогæ ба мæ фидæ Хасæхъо ци зундгин лæг адтæй. Цал æма
мин цал хатти фæдзахста, макæд макæбæл æууæндæ, зæгъгæ.
Хетæг финстмæ æркастæй.
- А-а-а-а, а ба Хариси финст ку æй. Ци ходæг дзубандитæ
> Щ 194 Ш «

бабæй финсуй ходæндзæги гæбæт? - æхуæдæг ба ’й кæсунбæл
фæццалх æй, æ цæститæ сæрфгæй.
Раст зæгъгæй, Харис адтæй игъæлдзæг адæймаг. Арæхстæй
цийфæнди мæтъæл адæймаги дæр нихходун кæнунмæ. Уомæй
уæлдай хæстæгдæр кодта æхе адæнмæ. Бæрæгбони сæ хæццæ ку
нæ уидæ, уæд еугурæй дæр, цит, сагъæс кæниуонцæ, цума син
цидæр нæ хъæрдтæй, уотæ.
- А ба бæллах æй! - куддæр радзæгъæл æй Хетæг. Нæ базудта,
къелабæл кутемæй исбадтæй, уой дæр.
- Нæ зонун, æз абони гъæунги цудтæн æма мæ размæ
фæцæй аци тъетрад. Мæ къох нецæмæ бал батастæй бакосунмæ.
Нур аци хабар ескæмæн ку ракæнон, уæд мин мæ цæститæмæ
æрбакæсдзæнæй, уæдта зæгъдзæнæй, неци ди рауадæй.
Уонæбæл хор дæр æма зæнхæ дæр некæд исфæлхæтдзæнæнцæ.
Æрдхуæрдтæ, раст адæн, кусти ба уæйгутæ, зæгъгæ, - æруагæссаг
æвзагæй дзурдта Дзабо Хетæгæн.
Сæрдар еума хатт дæр бакастæй финст. Уазал хед листæг
фæрдгутæй æ тæрнихæй фендæбилæй, уæдта æ сæри гъунтæмæ
фæллæбурдта:
- Æл - л - лæх! Маргæйдзаг сау хелагæ мæ дæлагисмæ
ислæстæй. Уордигæй ба раст мæ хорхмæ æ нисан исаразта!
- Дæхе фуд æй. Дзæгъæли ибæл æууæндтæ, - æ ардауæн
æвзаг арæхстгай исласта Дзабо.
- Мæнæ царциати дессæгтæ! Æз ба раст адæмтæбæл
гурусхитæ кодтон!
- Нур ми æруагæс кæнун райдæдта фиддæлтиккон æмбесонд,
мæсуг дæр æхе дорæй ихæлуй, зæгъгæ. Харис дæуæн мæсуги
хуарз дор нæ разиндтæй, - багæлста бабæй æ дзурд Дзабо.
Дзæвгарæ рæстæг гъосæй ралæудтæнцæ.
- Гъо, Хетæг, æз дæ мадæ, дæ фиди иуазæг, мамæ исгъæр
кæнæ. Аци тъетрад макæмæ бавдесæ. Ку бавдесай, уæдта мæн
кой ма искæнæ. Ма мæбæл исардауæ адæми. Корун... Хариси
туххæй ба ци кæнун гъæуй, уой бакæнæ. Е мæн дæр уотæ рауæйæ
кæндзæнæй. Иннæ финсæг дæр мæнæй уотæ аци Харис адтæй.

Раст дуккаг бон Хетæг правленимæ æрæмбурд кодта
бригадирти, звеноводти, депутатти æма лæдæргæдæр хестæрти.
Лæмбунæг базонгæ кодта æмбурди адæми сосæг пъисмоти
хæццæ. Адæм дзæвгарæ гъосæй лæудтæнцæ.
- Зæгъай, раст ци æй æма си мæнгæ ци æй, уой дæр, - загъта
Абисал, - уæдта æргомæй байамонæ, и финсæг, и змæнтæг ка ’й,
уой дæр.
- Æнæ римæхстæй æй зæгъун. Нæ хæдзарадæ устур æй. Берæ
кæнуйнаг гъуддæгтæ ма си ее. Зонетæ ’й, минкъий хæдзаради
дæр ма нæхъæртондзийнæдтæ ку фæууй, - арæхстгай дзурдта
Хетæп - Махмæ дæр ма ее аййеппитæ, фал фæдес кæбæл киндæуа,
уæхæнттæ ба нæ ’нцæ. Нæхе астæу син ес фæррæвдзæ гæнæн.
- И финсæги зæгъæ!
- Мах нæхуæдтæ зонæн нæ гъуддæгтæ!
- Æргомæй дзоретæ, ци дзоретæ, уой!
- Хъæзин фатæй æхсæги раргом кæнтæ!
Адæм фæйнердигæй гъæр кодтонцæ.
Хетæг рæстæгæй-рæстæгмæ никкæсидæ Харисмæ.
Æрæги-дурæги ба æфсæйнаг кири дуар байгон кодта æма
си Хариси финст тъетрад исиста. Æ къохтæ зир-зир кæнун
райдæдтонцæ.
- Мæнæ! Мæнæ! Ци æй хундæуа, нæ зонун. Харис ниффинста!
Байфæрсетæ.
- Рацæуай!
- Æрдзорай!
Фæйнердигæй исæстуфтæ кодтонцæ адæм.
Харис фиццаг расурх æй, уæдта райвадæй. Авд дæлзæнхи ку
фæцайдæ, уæддæр имæ хуæздæр фæккастайдæ. Цæмæй тарстæй,
е ибæл æрцудæй.
- Мадта æз ба уотæ зæгъун, хуарз адæм, кæд æнæзæгъгæ
нæбалес, уæд. Рацæуæд мæнæ размæ, да-а-алæ хъамили тускъа
æхе куд нилхъевуй, уой æлхъивд ка никкодта, ейæ.
Адæм рагъæуай - багъæуай кæнун райдæдтонцæ.

- Рацæуай, Дзабо, мах ба дин раргом кæнæн де ’цæг цæсгон! -
карзæй загъта Харис.
- Финсæг ду ку дæ, уæд ма Дзабой кой ци кæнис?! - рагъæр
кодта Хабиц,
Фиццаг æ цæстисугтæ расæрфта Харис, уæдта райамудта
Дзабомæ,
- Да-а-алæ ейæ сункъæй, сункъæ, дæлгоммæ сункъæ! Сосæг
арх! Синдзæ зæрдæ æма лигъз æвзаг!
Кæрæй - кæронмæ фæддзурдта Харис гъуддæгтæ.
Дзабомæ адæми цæститæ бакæсун дæр нæбал курдтонцæ.
- Римæхст арх цæветæ!
- Сангей римæхст арх кæд топпи гъæри асæ адтæй, уæд аци
римæхст арх ба нигъгъæр кодта дзармадзани гъæри хузæн. Адæм
фæссурдтонцæ сæ гъæуæй фудгæнгути. Æ ном ба байзадæй
федиссагæн.
БИЦЦЕУ
(РАДЗУРД)
- Мæ уод дæ фæхъау фæууа, дæ фæхъау, нанай карк, - Макъæз
цийнæ кæнуй Биццеубæл, - лæги фурт гъæуама лæги миутæ кæна.
Дæхецæн нæ, дæ муггагæн нæ, фал æгас гъæубæстæн дæр устур
кадæ искодтай. Кæмæн райгурдтæ, уой фæндон уо, мæ зæрдтаг.
Макъæз синхи хестæр æй, уотæ цийнæ кодта Биццеубæл.
Мæгур лæги фурт адтæй Биццеу. Æ фиди хузæн кодта зæнхи
куст. Хæдзари гъуддæгтæ еугурдæр кастæнцæ Биццеумæ. Анзи
еу афони гъуддæгтæ конд нæма фæууиуонцæ, уотемæй бабæй
сабургай иннетæ дæр разинниуонцæ. Æ астæу исраст кæнунмæ
’й нæ евдæлуй.
Æ зæрдæй нæ цох кодта æ лæгигъæдгун фидæ. Неке ин
иста æ раз хæдзари гъæугæ дзаумæуттæ кæнунмæ. Æ конд
дзаумæуттæмæ адæм кæсунæй не ’фсастæнцæ. Берети ахур дæр

искодта æ дæснийадæбæл. Уæлдай дессагдæр кастæй адæнмæ æ
цæлхити конд. Еу синхæй иннемæ сæ зæлланг игъустæй!
- Е сугъзæрийнæ къохти зарун æй, тобæ æстъафирæлла, -
беретæ сæхенимæр исдзориуонцæ, - уæхæн цæлхитæ ин кæнун
кæндзæнæн æз дæр. Кенæ ба мæмæ ходуйнаг фæккæсуй, мæ
разæй уæрдунгин заргæ ку фæццæуй, цæлхитæ ба ин фæрсаг ку
фæккæнунцæ сæдæ цъухемæй, уæд. Мæн уæрдун ба æ фæсте,
уайсадгæ ности хузæнæй, æнæ стуфæй ку фæццæуй, уæд мæ
байуантæ æркæлунцæ. Мæ фæндæ изайгæ цæуй еу бонæй иннемæ.
Саг дæр, дан, æнгъудтæ кодта æма æнæ къæдзелæй байзадæй.
Гъенур ми баруагæс æй, нихæси еуæй - еутæ ке фæззæгъунцæ, е.
Еу бони изад - алли бони изад, зæгъгæ.
Зумæг æ тæккæ карзи адтæй. Косæг фоне кæмæ адтæй, етæ ба
ластонцæ гъæдæрмæг. Уонæй адтæй фиццаг кæркуасæнти бæхти
къах гъæр æма цæлхити къæбар-къубур сауæнгæ æнæкосæг
адæми дæр райгъал кæниуонцæ. Æрбайгъусидæ гъæддзаутæй
еуæй-еуети нидæн зар дæр. Нур мах ба кæд ци исуодзинан,
зæгъгæ, тохæнгæнгæ сæбæл æрбон уидæ æхсæвæ.
Хор куддæр æхе Уазай фæсте раримахста, уотæ æ тургъи дууæ
амад даргъ тугургъæди æргæлста.
- Мæнæ дессаг! Куддæр ратæвдæ ун, уæдта ме ’уæнгти уазал
рахезуй, - исгæв-гæв кæнидæ, - мадта туххуæст дæр ку не
’скодтон...
Фæсæхсæвæр фегъал æй, Æ бауæр еугур дон фестадæй. Еу
минкъий ратохæн кодта æхенимæр.
- Гæр, а ба куд уа? Хуасæ кæрдгæй дæр, хед ку нæ фæккæ-
нун...
Фæстæмæ рафунæйæй. Бонивайæнтæ кодта, уотемæй æ фуни
æваст фесхъиудтæй, цума ин æ губуни рахес фарси еске хъæма
рацавта.,.
- Ма рауагътæ! - фæгъгъæр кодта. Бийнонтæ æд устур, æд
минкъий низмалдæнцæ, Мерет биццеуи фервиста синхонтæмæ.
Уайтагъддæр фелвæстæнцæ синх. Рафæрсæ - бафæрсæ кæнунцæ.
- Дæсни ин фæрсун гъæуй, - дзурдтонцæ еуетæ.

- Даукуйæн балæдæрун кæнун рæвдзæдæр уайдæ, -
загътонцæ иннетæ.
Хеуонтæй ка дæснимæ уадæй, ка бабæй молло Гæмости
Даукуймæ. Иннетæ ба бакъупхæ ’нцæ æма сосæг дзубандитæ
кодтонцæ. Кæрæдзей рафæрсæ-бафæрсæ кодтонцæ, губуни
талæуæн ци хуастæ фæккæнунцæ, уобæл. Нур сæйгæ ба æ
дæндæгутæй æ дæллаг билæ ниййахæссидæ, æ дæндæгути къæо
къæс иссæуидæ, фæстагмæ ба æ рахес къохи амонæн æнгулдзæй
ниййахæста æ дæндæгутæ. Зир-зир кодта æ зекъæ.
- Биццеу-у-у, - еу дзамани ба нигъгъæр кодта. - Кæми дæ?
Хæдзарæ...
Гъæуи дохтир нæ адтæй. Уомæ гæсгæ ба моллотæ æма дæснитæ
адæмæн адтæнцæ сæ хуæздæр фенцайæн.
- Губуни талæу æй æма уомæн ба сæ хуастæ бæрæг æнцæ, -
загъта тæккæ кадгиндæр дæсни.
- Дæлæ Киристонгъæуи ее дохтир æма ’й æвæстеуатæй
уомæ нихъхъæртун кæнун гъæуй, - хæдзарæмæ хæстæгдæр ци
лæдæргæдæр лæгтæ адтæй, етæ уотæ ниллух кодтонцæ.
- Барæнтæ! Мæнæ ин ами хуасæ ку хонунцæ, уæд ма ’й
дæгæрнагæнгæ ба ци ласетæ Киристонгъæумæ зумæги цъемохи, -
æ дзурд багæлста дæсний æрвадæ Гуаддзау.
- Гъар арахъбæл ин топпихуасæ ракæнун гъæуй. Е адæймаг
нæ, фал бæх дæр ервæзун кæнуй. Мæ фидистæн, нæ фидтæлтæ
дæр æй æвдадзи хуасæй зудтонцæ, - загъта дæсний хуæрифурт
Бецæ, - а-фæззæги уартæ Танхъæр æ губунæй исæфунмæ
æрцудæй, сæрбехъулæнттæ кодта. Арвмæ асинттæ æвардта.
Уæд ин гъар арахъбæл топпихуасæ ракодтонцæ. Сабургай ин æй
баниуазун кодтонцæ, Уайтагъддæр æ хур - хур исервастæй, æ хед
фендæбилæй. Сæумæ ба дин кæсæн, æма Танхъæр хормæ бадуй.
Циуан хъувгъани арахъ гъар кæнунбæл фæцæнцæ. Къохидзаг
топпихуасæ ба хæцъели листæг кæнунбæл фæццалх æнцæ.
Сæйги хуссæни раргъувтонцæ. Æхеконд гъæдин къоппай ин
рахæлæмулæ кодтонцæ арахъ æма топпихуасæ. Æ цъухбæл ин
æй сабургай исæвардтонцæ, лигъстæ æвзагæй имæ дзурдтонцæ,

раниуазай, ра, хуасæй. Куд зин ниуазæн æй, хуасæ дæр уотæ хуарз
æй, зæгъгæ.
Кæрцитæ, бийнæгтæ æма ’й гъæццоли бугъзури æнгон
æрæмбарзтонцæ, уотемæй сæумæ цъæхæй брички уадæнцæ
гургъахъ надбæл. Уазал думгæ зустæй æхе цавта брички
бадæг æртæ лæгебæл: бæхти бæрцитæ кирсæй æвзестау уорс
радардтонцæ. Раст Дур - Дури донбæл куддæр багæпп кодтонцæ,
уотæ æзмæлун байдæдта сæйгæ.
- Уораметæ... Уораметæ...
- Мæнæ æрбахъæрдтæн...
- Фæстæмæ раздахетæ, фæстæмæ нæхемæ, - коруй сæйгæ, -
у-у-ух исæфун! Биццеу-у-у.
Гъæумæ куддæр бахъæрдтæнцæ, уотæ æ нæтун фæссабур æй.
Æркастæнцæ имæ, фунæй æй æви ци сабур æрцæй, зæгъгæ.
Æ цæсгон еугур фæлуорс рацæй. Ниууазал æй æ бауæр.
- Йа мæгур косæг лæг, дæ цæрунæй хуæрунмæ дæр хæсгæ
мардæй тарстæ æма дæбæл ци тагъд æрцудæй, зæгъгæ, оххæй
никкудтæй æ хуæрифурт Баззе.
Чиколамæ тегъæй ку базиндтæнцæ, уæд сæ кæунгъæр
уайтагъддæр гъæумæ байгъустæй. Ка мард ласгути размæ уадæй,
ка ба ин æ кæуйнаг хæдзарæмæ æхе хуайгæ цудæй. Æваст устур
гъæубæсти сау хабар райгъустæй. Гъæу æмæзмæлд иссæй. Кустмæ
ка ранæхстæр æй, етæ дæр цубур рæстæгмæ бал сæ гъуддæгтæ
ниууагътонцæ. Моллой къæхти буни гъæмпи халæ дæр нæбал
састæй. Æндегæй æхе æвдиста цума ’йбæл æ зæрдæ тухгинтæ
ристæй. Бадуй æма рæстæгæй - рæстæгмæ арф нийнæфидæ.
Адæмæй беретæ кудтæнцæ, сæрфтонцæ сæ гебенати зæрæндти
думæггæгутæй сæ цæстисугтæ. Биццеу, авд сувæллоней хестæр,
æхе ниддæлгоммæ кæнидæ æ уарзон фидæбæл. Ку æй раеуварс
кæниуонцæ, уæдта, хæкъурццæй кæугæй, ласæги идадбæл
кæунвæлладæй æхе æруадзидæ.
Молло аргъуд ку фæцæй, уæд ма хестæртæй еу бацудæй марди
размæ. Æ ходæ исиста:
- Нæ цæугæ мæсуг! Нæ багъæуаги фæдесон. Рохсаг уо!

Биццеу ниллæудтæй æ фиди нисæнттæ кæронмæ рахъæртун
кæнунмæ. Исаразта дзæбæх фадуæттæ. Æ зæнхи гæппæлтæ дæр
зæредæй некæд ниууагъта. Тæнтъех, сагартæн адтæй Биццеу.
Арæхстæй кæстæреуæг кæнунмæ, ракафунмæ ин е ’мгæрттæй
æ раз неке иста. Æ фиди рамардбæл фондз анзи ку рацудæй,
уæдта зарунбæл дæр фæццалхæй. Заргæ - цит, ку кæнидæ, уæд
имæ адæм æд хестæр, æд кæстæр сæ гъос æрдариуонцæ. Уæлдай
дессагдæр ба е адтæй æма фиццагдæр хатт ци зар фегъосидæ æма
æ зæрдæмæ ка бацæуидæ, уой æ разæй ка разаридæ, уомæй дæр
æй хуæздæр ракæнидæ.
Адæм деси бацæуионцæ, нуртæккæ ’ й ку фегъуста, уæд æй ци
рæсугъд заруй, зæгъгæ. Нæ, фал ма ’й æхуæдæг искодта еци зар,
æндæра ин куд æнтæсуй уотæ рæсугъд зарун, зæгъгæ.
- Йа, нивтæ байуарæг, нивтæ! .. Еуæй-еутæ сæ мадæй
райгурцæй ци устур нивтæ рахæссунцæ, - соцъа имæ ка кодта,
етæ уотæ гъенцъун кодтонцæ хебæраги.
Заргæ дæр æма фæрсаг дæр æхуæдæг ке кодта, уомæй уæлдай
хъæбæрдæр цудæй адæми зæрдæмæ.
- Ех! Ци хуарз æй мади губунæй хуарз лæгигъæдæ, амонд
рахæссун, - биццеуи ка уарзта, етæ цийнæгæнгæй дзурдтонцæ.
Гъæубæсти адæм цийни гъуддаги ку æрæмбурд уиуонцæ
игъæлдзæгдзийнадæ æ тæмæни ку бацæуидæ, зарæг адæм
кæрæдземæй еу зар раесæ - баесæ ку кæниуонцæ, уæд фæстагмæ
Биццеу дæр нийзазидæ. Уæд уартæ æрцæуæг адæми кæрæнтти
дæр дзæгъæл стуфгæнæг нæбал уидæ. Хъæбæр ке фæндæ уидæ
зарун, е дæр æ фæсте нæбал нифс кодта зарунмæ, мæхе дин
ходуйнаг кæнун, зæгъгæ. Адæми стуф исахид уидæ, марауадзæ, ду
разарæ: ду дæхе ци нигъгъос кодтай, æнæуой дин ниууорамæнтæ
ку нæбал фæууй, зæгъгæ. Æ фæллонгун мадæ ин цæмæйти
тарстæй, уонæй æхе багъæуай кодта Биццеу.
- Биццеу, мæнæ айæ де ’схæссæг, дæ фæллонгун мади æй.
Нур бафæлладæй, - сабургай дзорун райдæдта еу фæззигон изæр
æ мади æнсувæр Садуллæ, - æнзтæ дæр цæунцæ. Царди æмбали
фæндæ кæнун афонæ ’й.

- Мæ фидæй æригъосинæ алкæддæр: тагъд кæнæ цийни
гъуддагмæ, - зæгъгæ, æ дзурд багæлста Биццеуи мадæ дæр, - мах
алкæд сау нæ дардзинан.
- Гъо, кæстæртæ дæр ирæзгæ кæнунцæ. Уони гъуддаг дæр
кæнун гъæуй, - бафтудта Садуллæ. Биццеу хебæраги балæдæрун
кодта, æ зæрдæ Цæукъилти Хаджи - Омари кизгæ Меретханмæ
ке æхсайуй, уой.
- Бæргæ хуарз уидæ, е къохи ку бафтуидæ, уæд, - загъта
цийнæгæнгæй Садуллæ.
Бабочити муггаг сæ хæстæг, сæ къабæзти равзаргæ лæгти
хæццæ берæ фæррацо - бацо кодтонцæ. Фæллихстæ кодтонцæ
Хаджи - Омарæн, дæ кизгæ Меретхани дин æгъдауæй агорунцæ
æма ’й фидтæлтиккон федауцæ æгъдауæй радтæ, нæ ’йбæл
фæррæдуйдзæнæ, зæгъгæ.
Хаджи - Омари æхемæ гæсгæ берæ цидæртæ хъор кодта.
Сагъæс кодта: мæгур хæдзарæ, иливд зæнхæй дæр, фонсæй
дæр: кизги æнæ ирæдæй дæр куд радтон? Мæн къулух бæх нæ
гъæуй! На - а - а, кизгæн е бунатæн нæ бæззуй. Æрмæст Хаджи -
Омарæй иронх кодтонцæ Биццеуи лæгигъæдтæ æма е ’стур кадæ.
- Ма кæнæ, байгъосæ, ка дæ уарзуй, уомæ. Меретхани
фæндон дæр нимайуйнаг æй, - дзурдта ин æ хуæрæ Залихан.
Фидæ æхе нигъгъос кæнидæ. Къæрттæй цъола нæ гæлста. Сæ
дуармæ дууæ-æртæ лæги ку фæззиннидæ, уæд æхе бафæсфæд
кæнидæ, нур бабæй етæ Бабочити адæм æнцæ, зæгъгæ.
Раздæр кæд сабур уидæ, игъæлдзæг дзубанди кæнидæ, æ
балций хабæрттæ кæрæй - кæронмæ ракæнидæ, уæд нур ба
иссæй мадзора, кенæ ба æсхъиуд æма рæхуст дзурд.
- Уæ, Хаджи - Омар, æгæр раги дæбæл исбæрæг æй
зæронддзийнадæ. Ма бакомæ. Мает дзурд зæрди нез æй.
Зæрдæсастæй иуонгсаст хуæздæр æй, зæгъиуонцæ нæ фиддæлтæ, -
еу изæр бабæй имæ æхе бахатта Залихан, - æгайтима дæмæ
киндздзон кизгæ ес, æгайтима дин æй равзаргæ лæхъуæн агоруй.
Ма кæнæ, ка дæ нæ уарзуй, уонæмæ ма игъоса. Мулкæй мæгур ка
уа, е мæгур нæй, сæрæй мæгур ка уа, е ба æцæг мæгур æй.

- Цо, Залихан, дæхе хæдзарæн унаффæ кæнæ. Дæу унаффæ
гъæуагæ нæма ’нцæ Цæукъилтæ* Нур дæумæ ка рарвиста?! .
- Ба ди æргуагæс уæд, Бабочити рæзти ку рацæун æма син сæ
тургъæй дзæбæх федауцæ дзубанди ку фегъосун, уæд мæ зæрдæ
куддæр рахъурмæ уй æма фурцийнæй, ци дзæбæх хæстæгутæ нин
уодзæнæй, зæгъгæ, - æ цæстисугтæ сæрфгæй, бафтудта Залихан.
Мæнæ фæстаг рæстæги цалдæр минæвæртти Хаджи - Омар сæ
тургъæмæ уадзгæ дæр нæбал бакодта, неке уæмæ рарвиста æма
хæстæгдæр ма цотæ, зæгъгæ.
- Махмæ кизгæ дæттуйнаг нæййес! Кæд ма уин уæ гъостæ
æрæвгæрдон, æндæра нæ балæдæрдзинайтæ! - Хасбахъи сæрбæл
хъойрæгътæ æвæргæй, колдуармæ æрлæууæг минæвæрттæмæ
рагъæр кодта. Уобæл банцадæй гъуддаг. Минæвæрттæ нæбал
цудæй Хаджи-Омармæ.
- Биццеу, цæй мах ба иннæ кизгæбæл Меретхан исæвæрæн.
Нæ гъæубæсти берæ - уомæй хуæздæртæ æма кондгиндæртæ, -
æхе имæ базилдта Баззе.
- Кизгуттæбæл мах ами цауæн нæ кæндзинан. Зæрдæ зæрдæ
’й æма ’й къуæрæн къозо нæ кæндзинан, - æ бунатæй фестгæй,
загъта Биццеуи кæнгæ æнсувæр Азамат, - лæги фæндæ, адæми
зæрдæмæ ка бацæуа, уæхæн фæндæ гъæуй.
- Ниууагътæ. Æндæр ести таурæхъ ракæнетæ, - сæ дзубанди
син æндæр æрдæмæ æздахуй Биццеу. - Ходæг уæмæ нæ
фæккастæй Хъарданити Беслæнæн Тауасити Хадизæт ци куст
бакодта Кæсæги æхсæрбуни?
Æмхузонæй ниххудтæнцæ.
- Æвæдзи, Хадизæт Беслæнæй сæрæндæр адтæй æма ’й сум -
сумгæнгæ ниууагъта, æхуæдæг ба æхсæдгути хæццæ æрбафардæг
æй æ фиди хæдзарæмæ, - загъта Баззе.
- Сæри цæф ресагæ ’й, зæрди уедæгтæ тонуй, - æхемæ
æригъосун кодта Азамат, - адгинæй, кадгинæй агорæ дæхецæн
хæстæг, табу мендартæ ин кæнæ æма дæ дзæбæх зæгъуни бæсти
куйи тард ракæнæд. Мæнæ дессаг? Нур мах уесæй æздахгæ ан?
- Ес еунæг хуасæ! - загъта Биццеуи æмхæурифурт Азнаур.

- Раст зæгъис, Азнаур, дæ цæрæнбон берæ уæд. Е ’ргом
Биццеумæ фæххатгæй, загъта: - Скъæфун æй гъæуй, скъæфун!
Биццеу æ бунатæй фесхъиудтæй:
- Уомæн уæн нæййес! Æз адæми кæрæдзей тоги нæ нивдулун
кæндзæнæн! Уой кой кæнгæ дæр ма кæнтæ. Цоритæ æма уи
Лагкути хабар æрбайронх æй. Сæ циртити сикъит ку нæма басор
æй. -
Биццеу фендæдуарæй.
Уой фæсте ма, сауæнгæ кизги хæстæгутæй дæр берæ кадæртæ
ардудта Биццеуи, скъæфун æ хуасæ, зæгъгæ. Фал Биццеу æхе
нигъгъос кæнидæ. Нур æцæгæй анæмæ байгъосæ, адæми
кæрæдзебæл исардауæ, фæстагонтæн тоггинтæ искæнæ, дæхе ба
адæмæн æлгъистаг фæккæнæ, уæд уомæй гумудзадæр гъуддаг ес,
зæгъгæ, гъенцъунгæнгæ æхецæн дзурдта Биццеу.
Æ зæрдæ ’й æндæр хæдзарæмæ минæвар кæнун дæр нæ
уагъта. Дæ кадæбæл дæхе уадзæ, зæгъгæ, имæ исдзоридæ алкæд.
Уалдзæг... Дессаги рæсугъд уалдзæг никкодта. Адæм сæ
зæнхити гæппæлтæ бахумæ кодтонцæ. Багæлстонцæ си нæмуг
дæр. Се ’рух рахадтонцæ æхсæдæнтæмæ цæттæ кæнунмæ.
Будуртæ гаузау дессаги рæсугъд фестадæнцæ. Адæймаги
сæхемæ ластонцæ. Гъæугæрæнтти сабийтæ æма листæг фонсæй
æмæзмæлд иссæнцæ. Рæзæ бæлæсти дидингути æхцæуæн тæф
адæймаги зæрдæ рæуæг кодта.
Тæходуйтæ, атæ ку уайдæ алкæддæр, уæд адæймаг дзæнæти
нæ цæридæ?! Цæридæ, цæридæ, зæгъгæ, кæдзос уæлдæф арф
æрбауолæфгæй, æхецæн загъта Биццеу.
Еу изæр Биццеумæ хонæг бадзурдта:
- Малити Хъайсæни еунæг фурт Индрис тифæй уæззау сæйгæ
фæцæй. Нæбал имæ æнгъæл кастæнцæ. Фал раервазтæй адзалæй.
Нур муггаг кувд кæнунцæ æма дæ уордæмæ агорунцæ.
Берæ дзиллæ æрæмбурдæй Хъайсæнмæ арфæмæ.
Цийнæдзийнадæ æ базуртæбæл адæми исиста. Кафунцæ,
гъазунцæ, зарунцæ, исахид æнцæ кæрæдземæн дзæбæх зæгъуни
æздæхтæ. Равзаргæдæр зарæг, адæми дессаги зæрдтитæ, урух

денгизи цæхъалтау, сæ зæрдæмæдзæугæ уолæнтæ гъæубæл пурх
кодтонцæ. Устур ериси бацудæнцæ зарунмæ Бабочити Биццеу
æма уозуруггаг Галачити Илас. Биццеу фæстагмæ ниууорæдта,
адæм ин алкæд ци зарбæл фæллихстæ кæнунцæ, уой. Уæдта
низзагъта Хори кизгæ Акула æма мæйи фурт Сæрæн Ацæмæзи
зар. Игъосæг адæм сæ фурдесæй фестадæнцæ. Бæргæ нисан
кодта Иласмæ, идарддæр мæ раййевæ, зæгъгæ, фал неци. Никки
ходæзмолтæ гæнгæй æхе здахуй Иласмæ æма ин æ къохæй
амонуй, идарддæр æй ду кæнæ, зæгъгæ. Фал...
Цалдæр боней фæсте Цæукъилти Хаджи - Омармæ
Хъогъалухъти гъæуæй хонæг æрбахъæрттæй æма ин радзурдта:
- Де ’рдхуард Мæжидмæ ес устур кувд. Æхсæз кизгей фæсте
ин исæнтæстæй лæхъуæн. Агоруй дæ æгъдауæй дæс лæгей хæццæ.
Коруй ди, ма базийнадæ кæнæ, зæгъгæ.
- Хуарз хабар æй. Рауай, мæн цæун гъæуй æгъдауæй, - загъта
æ бийнонтæн Хаджи - Омар. Муггаги хестæр Темболати хæццæ
ниффæндæ кодтонцæ. Муггаг æма хæстæгутæй равзурстонцæ
фондз лæги, фондз нæлгоймаги ба адæгон адæмæй.
- Нур уоми æрмæст финги æгъдау нæ уодзæнæй, фал ма
си зарунбæл дæр ерис кæндзæнæнцæ арфæгæнæг адæм. Кæсæг
рагæй дæр зарæг адæм æнцæ. Раст зæгъгæй, фиддæлти хæзнайæй
гъæздуг æнцæ. Мах дæр райсун гъæуй нæ хæццæ, дзæбæх зарун
ка зонуй, уæхæнтти, - загъта Темболат Хаджи - Омарæн.
Хаджи - Омар дзæвгарæ гъосæй ралæудтæй. Ке хонунмæ
гъавунцæ, уонæй уоййасæ неке арæхсуй зарунмæ, фал куд
киндæуа.
- Æма ке фæххонæн? Ка нæмæ ес уæхæнттæ? Заргæ бæргæ
кæнунцæ, фал... уордæмæ фæххонуни бæрцæбæл ба нæ...
Æхе нимæр сагъæс кæнуй берæ кæбæлдæрти. Ранимайæ -
банимайæ сæ фæккодта. Гъæуи сæрæй гъæуи бунмæ фæззелæн
кæнидæ, æ фæстаг ба Бабочити Биццеумæ ранцайидæ. Æппундæр
нæ цох кодта æ зæрдæй Биццеу.
- Биццеу, бæргæ хуарз уидæ, фал дин е мах хæццæ цæуй?
Цæмæннæ! Мах имæ куд байгъустан, уотæ нæмæ байгъосдзæнæй

е дæр, - æ сосæг сагъæстæ кæрæдзей æмпурсгæ цудæнцæ
Хаджи - Омарæн.
- Уæ, Хаджи - Омар, Хаджи - Омар, бæргæ дин загътон,
Меретхани раттæ Биццеуæн, сæрбонзонгæ, исуйнаг æй. Æма мæ
дзæбæх нæ балæдæрдтæ. Тæходуйтæ, уæхæнттæ нæмæ фулдæр
ку уайдæ, - загъта Темболат, - нур ба донмæ фæрæтæй лæборæ.
Бæргæ син рацæвидæ Биццеу сæ цъухти пъæстутæ.
Уæдта Темболат Хаджи - Омари цонгмæ бавналдта æма ин
уотæ зæгъуй:
- Хъуранæй дин ард хуæрун, Хаджи - Омар, Биццеу уоми
ку разаридæ, уæд сæ равзаргæ дæр зарæг фæсевæд сæхъсун
фæууиуонцæ, сæхъсун!
- Гæнæн ци гъуддагæн нæ уа, уой кой ма кæнисæ, Темболат, -
æнкъардæй загъта Хаджи - Омар.
Хаджи - Омар æхсæви тар талинги сабургай цæуй сæхемæ.
Сагъæс кæнуй хебæраги:
- Нæ фиддæлтæ ци зундгин адтæнцæ, ци?! . Кæсай, дигорон
лæгæн, дан, мае æ фиццаг зунди бæсти æ фæстаг зунд ку уайдæ.
Нур мæмæ ци зунд ее, е мæмæ ку адтайдæ раздæр, уæд мæ зарæг
лæг агорун нæ гъудайдæ. Кедæрти цъухтæ дæр мæбæл рамбалдæй.
Мæ тæрегъæд сæ фæууæд! .. Гъæунги, каурæбун æрлæудтæй æма
сагъæс кæнуй, цæй, Биццеуæн балæдæрун кæнон, кæдимайди ма
исарази уидæ мæ хæццæ фæццæунбæл, зæгъгæ.
Раст куддæр син сæ колдуармæ бахъæрттæй Хаджи - Омар,
уотæ Биццеубæл хæрхæмбæлд фæцæй. Мæйдари кæрæдзей
дзæбæх не ’рфæсмардтонцæ. Хæстæг бацудæй Хаджи - Омар
Биццеумæ. Лæхъуæн æхе еуварс ласуй.
- Минкъий барæнæуай, Биццеу. Дæ хæццæ мæ цубур
дзубандиаг ес. Æрмæст ци дзорæн, е нæ æхсæн куд уа, уотæ, -
гъæуæйттæ гæнгæй, загъта Хаджи - Омар.
- Табуафси, дзурд лæдæрун, - нидæнæй загъта Биццеу.
Æхецæн ба цалдæр гъудий æ сæри магъзи февзурстæй. Хуцау
хуарзæн æй фæккæнæ, зæгъгæ, æхе нимæр исдзурдта лæхъуæн. -
Даргъ дзубандийæн рæстæг нæййес. Байгъосæ. Лæгигъæдæ

æвзарæн дзаман никкодта. Дууæ боней фæсте цийни гъуддаги
цæун Хъогъалухътæмæ. Ду мæ хæццæ рацо. Кæд лæгдзийнадæ
равдесай, уæд дæ гъолæ сах рабадтæй, - гъæргомау загъта
Хаджи - Омар.
Лæхъуæн къæмдзæстуг æй æма имæ æргом кæсун не ’ндеуй.
Дес кæнуй, нур мæн ка нецæмæ æрдардта, æма мæ минæвæртти
мин куйи тард ка ракодта, е ци кæнунмæ гъавуй, уой ку базонинæ,
зæгъгæ, сагъæси бацудæй.
- Нæ дæ лæдæрун, - фæгъгъос æй, уæдта бафтудта Биццеу, -
мæнмæ цæй лæгигъæдæ ес? Æз ка дæн? Ци æй мае бон? Мæгур
æма мæгур. Ци лæгигъæдæ мæмæ уа, е кæми исахедздзæнæй, -
хъæбæр нийнæфгæй, загъта Биццеу.
Хаджи - Омар Биццеуи дзубандитæбæл арф ниссагъæс
кодта. Ци ’здæх си рагæлстайдæ, уой нæ ирдта. Нурмæй дзæбæх
нæ лæдæрдтæн. Айæ сæрбонзонгæ лæхъуæн ку æй, исуйнаг æй.
Бæрæг æй, зæгъгæ.
- Бæргæ ескæмæн ескæд ку исбæззинæ! Еске мæ ести
зæрдæмæдзæугæ гъуддаги ку банимаидæ. Æз дæр æй дорæй нæ
фехсинæ. Мæхе нæ бафæсфæд кæндзæнæн, кæми бæззон, уоми -
фæстагмæ, загъта Биццеу, - мæ фæллонгун фидæ мин ци фарнæ
ниууагъта, уой гъæуама ма фесафон.
- Кæсæгæй нæмæ хонæг ес. Хъогъалухъти ме ’рдхуард
Мæжидмæ устур цийни ’змæлд ес, лæхъуæни кувд. Кæсæгмæ
уæхæн бæрæгбони адæм сæ лæгигъæдтæ февдесунцæ, лæвæрттæ
дæр си фæууй. Æвæдзи, хъæбæрдæр зарунмæ. Æз дæ хонун
мæ хæццæ. Ду уоми разарæ. Кæд рамолай, уæд дин мае кизги
ратдзæнæн. Гъа, мæнæ дин - мæ Хуцауи къох, - Хаджи-Омар
Биццеуи къохмæ бавналдта.
Лæхъуæни цæсгом тоги нæмуг фестадæй. Мæнæ дессаг, айæ
цитæ дзоруй! Фун фæууинæгау мæмæ кæсуй. Расуг уа æма си
арахъи, ниуæзти карз тæф дæр ку нæ кæлуй. Кенæ еске хæццæ
хæснæ ма ракæнæд æма мæ ма фæггириззаг кæнæнтæ, зæгъгæ,
сагъæсти бафтудæй, хъæбæр адгинæй æхецæн хæстæгæн ке

агурдта. Ку бахæстæг уæн, уæдта мин Хаджи-Омар фиди бунати
дæр уодзæнæй, зæгъгæ, уой рази.
- Ци нигъгъос дæ? Цæмæй си тæрсис? Кенæ гурусхæ кæнис,
сайгæ дæ кæнун, зæгъгæ? Æз дæмæ æнафони хумæтæги не
’рбацудтæн. Адæми цъух лæгъуз æй. Беретæ ести хабари фудæй
фæммæлунцæ. Зундгин ба мадзора фæууй, мæнæ дæу хузæн, - уотæ
лигъстæ кæнуй кизги фидæ уосгорæн. Хаджи-Омар балæдæрун
кодта Биццеуæн, сæ аци сосæг дзубанди ескæмæн дзоргæ ке нæй,
уой. Уæдта ин загъта, хестæртæй имæ еске ке æрбарветдзæнæй
устур курдиади хæццæ, нæ гъæубæсти кади, дæхе кади æма
Цæукъилти кади туххæй. Мæнæй ба дин зæгъдзæнæй, хæзна æй
нæ фæндуй, зæгъгæ.
- Цубур дзурдæй, хъæбæр дæмæ æз æнгъæл кæсдзæнæн! -
фæстагмæ цубурæй загъта æма æхсæви тари æрбайсавдæй
Хаджи - Омар.
...Дессаги хор бон адтæй. Дæс бæхгини игъæлдзæгæй цæунцæ
сæ фусунтæ Чиколайæй. Разæй æртæ хестæри æмвæрстæ сæ
лæхъуæни дзаманиккон хабæрттæ игъæлдзæгæй кæнунцæ.
Алкæмæн дæр си адтæй кæсгон лимæнтæ. Сауæнгæ ма æссон
лимæнти койтæ дæр сæмæ æрцудæй. Уæд кæсгонау равзариуонцæ,
уæдта æссонау. Ка си хъæбæрдæр кодта, е ба бæрæг на ’дтæй. Сæ
фæстаг ходунбæл ранцаидæ.
Мæжидти райдзаст урух тургъæй арфæгæнæг адæм ракæлæ -
ракæлæ кодтонцæ. Минмурон фæндури цагъд, федауцæ устур
дзурд æма берæ зæрдæмæдзæугæ зарти зæлтæ кæсгон гъæуи
бæрæгбонхуз дардтонцæ. Фæстагмæ кувди бадæг адæм сæ гъос
хъæбæрдæр æрдардтонцæ зарунмæ.
Даргъ рахаст кувди бадти кæсгонау, ка æссонау, ка бабæй
дигоронау зардта. Фæстагмæ ракурдтонцæ, цæмæй Бабочити
Биццеу разардтайдæ.
- Мæнæ мах ке туххæй æрæмбурд ан, е æй хæдзарвæндаги
бундор æма цæруйнаг уæд!.. Æ мадæ, æ фидæй хъаурæгиндæр
æма нивгундæр куд уа, уæхæн амонд æй уæд, - æма сабургай
низзардта Биццеу.

Æ зарунмæ сауæнгæ хæдзарæй дæр рацудæнцæ, устур гъазти
сæ кафун ниууагътонцæ. Æрмæст игъустæй тургъæй Биццеуи
зар. Зар æ базуртæбæл исиста фæрсаггæнгути. Адæммæ уотæ
фæккастæй, цума арвæй зæнхи астæу кæсгон гъæуи сæрмæ
симдбæл, кепенабæл æрхуæстæнцæ, уотæ. Хестæртæ загътонцæ,
Чиколайаг Бабочити Биццеу рамулдта зарунмæ, зæгъгæ.
- Берæ фæццæрæд, Биццеу рамулдта!
Адæм сæ каст искодтонцæ уæлахездзаумæ.
- Темболат! Нæ сиахс дæ зæрдæмæ цæуй æви нæ?! -
игъæлдзæгæй загъта Хаджи-Омар.
- Хаир уæд, хаир! Дæ кизгæ дæр æ цæрæн хæдзари дзæбæхæй
фæццæрæд! - цийнæгæнгæй уæллæй рагъæр кодта Цæукъилти
хестæр Темболат.
Биццеу дууæ æмбалей хæццæ æхе фингæй райста. Æ каййеси
хæццæ ин æмвингæ бадæн нæбал адтæй. Гъæумæ дæр асхъодæй
æрбацудæй æ дууæ æмбалей хæццæ,
Къуæрей фæсте Биццеуæн Меретхани æрхудтонцæ. Дууæ
хæстæги кадæ æма намусæй фæццардæнцæ.
23. 04. 1977 анз,
Редант.
МÆНГАРД
(РАГОН ЦАРДÆЙ ÆЦÆГ ХАБАР]
Айтег кæд седзæрæй байзадæй, уæддæр æй фæндадтæй
зарун, ходун æма кафун. Æ мадæй райгурцæй рахаста берæ
хуарздзийнæдтæ. Ци гъæуи цардæй, уоми æд устур, æд минкъий
дес кодтонцæ æ æвзигъддзийнадæбæл. Уæлдай дессагдæр ба
сæмæ кастæй æ цъухи дзурди циргъдзийнадæ.
- Кæми еруй, кæми, еци ’здæхтæ? - хестæртæ, нихæси
æрæмбурд уогæй, арæх дзурдтонцæ, е раст курухон лæг æй,
зæгъгæ.

- Нæ, фал ма е æ лæги карæмæ ку рацæра, уæд тæрхони
лæг уодзæнæй, - дзуаппгин лæгтæ бафтудтонцæ, - адæм æй
агордзæнæнцæ устур хæзнайау. Цæрæд. Ирæзæд. Ба ин æнтæсæд.
Хуарздзийнадæ ин ке цæстæ уарзта, етæ ин æ цардбæл расагъæс
кæниуонцæ. Сæхе нимæр гъенцъун кодтонцæ, Айтег æвзонг
уогæй гургъахъ надбæл тохгæнгæ ке цудæй, уобæл. Цæветтонгæ,
Урусхан æма Самæти цардæнцæ хуæнхаг минкъий гъæубæсти.
Æрæгиау син исæнтæстæй Айтег. Тарстæнцæ ин, авгæн сæттунæй
куд фæттæрсунцæ, уотæ. Сæ хъауритæбæл нæ аурстонцæ се
’нгъæлдзауи царди тонхи рауадзунбæл. Æ цийнæй ирæзтæнцæ.
Фал фæззæги куститæ сæ тæккæ тумугъи ку адтæнцæ, уæд
устур бæлахи бахаудтæнцæ. Адтæй райдзаст хор бон. Донти,
Рагъбæлиндзæрти æма Хъогъузи адæм æмæзмæлд кодтонцæ.
Уорс хонхи рæуæг ахъуз адæми иуæнгтæ рæуæг кодта. Айтеги
фидæ Урусхан æ игуæрдæни гæбази пахсайæй лæвæрæнтæ конд
фæцæй. Æ зæрдæ рохс кодта æ кустмæ. Мæнæ нуртæккæ ласæг
дасунмæ бавналдзæнæй, зæгъгæ, уотæ ба ибæл æ цæститæ ратар
æнцæ. Мæнæ дессаг! А ци уа, зæгъгæ, гъенцъунбæл фæцæй. Æхе
сабургай хуаси лæвæрæни рази æруагъта.
- Айтег! Айтег! Марауадзæ, Сабанмæ бадзорæ! - фæгъгъæр
кодта Урусхан.
Æ хестæр æнсувæр Сабан уотдæр саталæ æма уæрдæхтæ
рæвдзæ кодта. Цалинмæ Айтег Сабани хæццæ фæстæмæ
’здахтæй, уæдмæ Урусхан дзорунгъон нæбал иссæй. Сабан
тегъæмæ исуадæй, фæдес нигъгъæр кодта. Игуæрдæнти адæм
æрæбурд æнцæ. Бæргæ ма Урусхан, Урусхан кодтонцæ, фал... Фал
некæмæбал ракастæй. Æ рахес къох сабургай æ сæрмæ исесидæ,
уæдта ’й æ цæстисугтæ калгæ, фæстæмæ æруадзидæ.
- Сæри талæу унæй тæссаг æй, - гъос-гъосæй дзурдтонцæ,
лæдæргæ дæр ка ’дтæй, етæ.
Айтег еуварсмæ рацудæй æма хæкъурццæй кудтæй. Æ
цæстисугтæ сæрфта æ дустæй. Зумæги дуармæ Урусхани фæззæги
гъуддæгтæ дæрæсхуæрæнтæй байзадæнцæ. Æ царди æмбал
Самæти райдæдта æнæнцойнæ бæнттæ æма æнæхуссæг æхсæвтæ

æрветун. Сау сæрбæттæнæй æ сæр тухтæй æрзелидæ гъæубæсти
лæггин хæдзæрттæбæл, иннæ гъæути ба - хæстæгутæбæл æнхус
æнгъæл.
Хуæнхаг адæм хуарз æнцæ тухст сахати мæгурмæ фæккæсуни
гъуддаги. Уæлдайдæр ба Урусхани байзайæггагмæ фæккæсунмæ.
Уомæн е ’нхуси хай кæбæл на ’дтæй, уæхæн си неке разиндтайдæ.
Къохгин лæг адтæй. Хуæнхаг царди лæгмæ ци лæгигъæдтæ униау
уа, уонæй ин æ раз берæ неке райстайдæ. Никки ба ма дессаги
цæстуарзон адæймаг адтæй. Уомæ гæсгæ адæми зæрдити ахæста
устур кади бунат. Самæти æхе кæмæдæр бакъолæ кодта æнхус
æнгъæл, етæ æнæзийнадæй æнхус кодтонцæ. Гъеуотæ цалдæр
зеуи ракодтонцæ хуасæ кæрдунмæ, æнтаунмæ, хуасæ ласунмæ,
инайæ кæнунмæ æма Хацъугги гъæдæй сог хæссунмæ.
Самæти саударæг уосæ адтæй æма еунæгæй ку райзаидæ, уæд
æ цæстисугæй æхе æхснадта. Æ фурзæрдристæй, цит, æхецæн
бунат дæр нæбал ирдта. Айтег дæр æнкъардæй ку уидта æ
ниййерæг мади, уæд кæун райдаидæ.
- Сæти, ма кæнæ, ма кæнæ, - кæун гъæлæсæй дзоргæй æхе
бахатидæ æ мадæмæ.
Мадæ æ сабийи æнкъард дзурдтæ ку райгъосидæ, уæд бустæги
æ зæрди тогдадзиндтæ куддæр сæхе æрбалвасиуонцæ æма æ
содзагæ цæстисугтæн ниууорамæнтæ нæбалуидæ. Уæхæн бæнттæ
æгас бон дæр æнæхуæргæй байзаидæ. Алли сабатизæри дæр
уæлмæрдтæмæ цудæй. Фиццаг рæстæги сæ синхи уостити хæццæ,
фæстагмæ ба - еунæгæй. Зианмæ цæугæй фиццаг æ цæстисугтæ
гæр-гæрæй æгъзæлун райдаиуонцæ, уæдта зиани хæстæгути хузæн
охæй кæугæ бацæуидæ. Уотемæй кæддæри зæгъунæн рæсугъд
Самæти æ хузæ хъæбæр исæййивта. Æ уæргутæ æ буни нæбал
цудæнцæ. Æ цæсгон ивайæнтæ кæнун райдæдта. Æ зæрдæмæ
рохси цъита нæбал хъæрттæй. Зинæвзарæн æма æрхæндæг, раст
зæгъгæй, рæсугъдти рæсугъди дæр фудуиндмæ кæнунцæ.
Уалæ Æхседторти тегъæй Айтег биццеути хæццæ æ цъæхснаг
хъурæй ку низзаридæ, уæд Самæти ба æ цæстисугæй æхе æхснун
райдаидæ. Кенæ ба синхи уоститæ ку бамбурд уиуонцæ атæ

еске хæдзари æхсæвæ сæ кустæгти хæццæ. Еске си ести ходæг
дзубанди ку кæнидæ æма ходæгæй ку бакъуæцæлтæ уионцæ, уæд
сæмæ Самæти ба æ гъос дæр хæзна не ’рдаридæ.
- Ци хъал айтæ, ци. Уотæ ходун ке бон æй, - фæстагмæ уотæ
бакæнидæ Самæти.
- О, Дзагурон, Дзагурон. Сапархан Орæзмæги фæсте æхе
айнæгæй куд гæлста, уотæ кæнис! Æгæр æнæхъаурæ разиндтæ.
Адæмæй дæр æфсæрми гъæуй, æфсæрми. Берæ ’й, кæд æгæр нæй,
уæд! - дзориуонцæ ин сауæнгæ седзæргæстæ дæр ма.
Лæдæргæдæр гъæуггæгтæ имæ сæхе бахатиуонцæ, ма кæнæ,
ма кæнæ, кæунæй ду Урусхани нæбал раздахдзæнæ. Федардæр ун
гъæуй. Ка дæ нæ уарзуй, уони фæндæуагæ дæхе ма кæнæ. Уæддæр
дæ еунæги сагъæс кæнæ, зæгъгæ.
Фæстагмæ Самæтий зæрдинез иссирдта æма батарæй. Айтег
гъæуи астæу байзадæй, еунæг гъæдæ дорæй. Бæргæ архайдта,
æ хæдзарæ цæмæй нæ фехалдайдæ, æхуæдæгка цæмæй нæ
фесхъæтæг адтайдæ, уобæл. Æ мадирваддæлтæ имæ цалдæр цуди
æрбакодтонцæ, фал уонæмæ цæунбæл не ’сарази æй. Гъæуи ин ци
æмгæрттæ адтæй, етæ имæ сæхе æрбахæстæг кодтонцæ, Еске си
сехуар ку кæнидæ, уæд зæрдхъурмæй исдзоридæ æ мадæмæ:
- Айтегæн ба? Айфонмæ æнæхуæргæй æй. Уидæ уæхæн
сæумитæ, кенæ ба уæхæн изæртæ æма имæ цалдæремæй
фелвæсиуонцæ, ка хъæбуни хæццæ, ка бабæй цигъд æма дигорони
хуари гудуни хæццæ. Уотæ ин уæледарæсæй дæр æнхус кодтонцæ.
Айтег ба е ’мгæртти ахур кодта зарун, кафун, фæстагмæ
ба хæтæлæй цæгъдунбæл дæр. Гъолтæ ба имæ къæстæни дзаг
адтæй. Алкæддæр æ ходидзаг æрбахæссидæ. Дуккаг бон ба сæ æ
лимæнтæн байуаридæ.
Хуæнхаг минкъий гъæубæсти хуарз æгъдау уидæ: адæм сæхе
æрбахæстæг кæниуонцæ зиангини хæдзарæмæ, хъæбæрдæр
ба мæнæ Айтеги хузæнттæмæ. Айтегæн ’ка мæнæуи меркъæ
лæвардта, ка хуаси ласæг, ка бабæй хæрæг уаргъ сог.
Адæм Айтеги хæдзарæбæл нимадтонцæ æма ’ й агурдтонцæ
кувдмæ дæр, хистмæ дæр, уæдта кизгæрветæг æма киндзхон дæр.

Нур ин фондземæ исхъæрдтæнцæ, хизесæг кæмæн æй, етæ.
Бæнттæ куд цæугæ цудæнцæ, уотæ Айтеги сæри царди
сагъæстæ фулдэерæй-фулдæр кодтонцæ.
Йе ’нгарæ биццеутæ сæ фиддæлти хæццæ кустмæ ку
фæррастуиуонцæ, уæд йе ба сæ фæдбæл кæсгæ байзаидæ. Арф
нийнæфидæ...
Сабан æ зæрдæмæ хæстæгæй - хæстæгдæр гæнгæ цудæй.
Гъуддаг æй ку неци уидæ, уæддæр уайтагъддæр æ рази балæууидæ.
Уæд æй еу гъуддагбæл рафæрсидæ, уæдта иннебæл. Хъæбæрдæр
ба æ зæрдæ æхсайдта хæстæгутæ зонунмæ. Сабан цæстуарзонæй
Айтегæн амудта еугур хæстæгутæ дæр. Æндæр гъæумæ ку
цæуидæ, уæд æй еуæй~еу хатт æ хæццæ дæр фæххонидæ. Седзæр
биццеубæл уоститæ фæццийнитæ кæниуонцæ, ра ин кæниуонцæ
лæвæрттæ дæр,
Сабан æма Ерету æнæзæнæг адтæнцæ. Раст зæгъгæй, Сабан
хуæст адтæй, фиддæлтæй ци хуарз æгъдæуттæ байзадæй,
уонæбæл, Зиани хабар, кенæ ба цийни хабар, уæд хæдзари куст
хестæр нæ кодта. Æгъдæуттæмæ адæми хæццæ фæрраст уидæ.
Ерету ба хъурдохæн кодта:
- Етæ дзæгъæл гъæла гъуддæгтæ ку ’нцæ! Ка дин ци
фæууодзæнæй?! Дæ мæгур мортæ дзæгъæли калис, дзæгъæли!
Цо, фæстæдæр фæсмон ку нæ кæнай, уæд бæрæг уодзæнæй! -
Сабани фæдбæл рагъæр кæнидæ Ерету.
Сабан фæллонгун лæг адтæй æма каркау æ нихбунæй куста,
галау ба - æ бæрзæйæй. Æ реуæй хумæ кодта, æ гебенай зæронди
думæггæгутæй - ласæн. Æхуæдæгка Еретуй бæлахæй æ дивилтæ
авд халебæл тилдта.
Еу дзамани Ерету ниссагъæс кодта æхе нимæр, а Айтегмæ ес
зæнхи гæппæлтæ, фонси къуар, хæдзарæ, цæмæй февналдзеуа,
уæхæн дзаумæуттæ, зæгъгæ. Етæ нæ къохи ку бафтуйонцæ, уæд
мæ ка нæ уарзуй, етæ соцъайæй ниммæлиуонцæ. А губуннези
хуæлæдздзаги ба цанæбæрæг гъæудзæнæй.
Æ фæндæ Ерету иской кодта Сабанæн.
- Дæ фæндæ хуарз фæндæ ’й. Дæ балгъетæг уой бунати

равзурæд. Уæддæр æмбаргæ сабий æхе дæлуадзуг кæнун нæ
уадзуй, - загъта Сабан, - йад, уæууау, æнæбундорæй цæрун ци
зин æй, ци!
- Дæуæн де ’нсувæри биццеу æй æма дин е дæр цæмæннæ
бæззуй бундорæн. Мадта дин адæми зæрдæмæ дæр бацæудзæнæй.
Уой хæццæ ба ма берæ кæмæйдæртæй дæр фæгъгъæздугдæр
уодзинан. Изолмæ сагъæс кæнун гъæуй, изолмæ, - арæхтсгай
дзубанди даргъ хæссун райдаидæ Ерету рагъæуай-багъæуай
гæнгæй.
- Тæрсгæ кæнун, æ хæццæ ку нæ бафедауай, уомæй. Е
сабур æма зундгин биццеу æй, ду ба æнæргъуди æма æнахъæл
дæ. Айтегмæ листæг фæккæсун, æппундæр налатдзийнадæ нæ
уодæнсуй гъолти гъазгæй дæр, - фæстагмæ æргомæй загъта
Сабан.
Ерету, бæрнаг далисау, æд гъæуггаг, æд иуазæг алкæмæй дæр
æхе римахста.
Уæдæй фæстæмæ Ерету Айтеги фæд уæгъдæ нæбал уагъта.
Дугуси куройнæ фестадæй æма ибæл базуртæ базадæй. Алкæд
ин хаста рæвдауæнтæ. Сæумæ имæ раги фелвæсидæ. Амундтитæ
кæнунбæл ин фæууидæ. Æ фæстаг хъауритæй имæ æ робаси
æвзаг исласта. Цъеу, дан, æргъæвстæй æнцон ахæссæн æй„.
- Нанай карк, дæуæн дæр махæй уæлдай ма ами ка ес? Неке,
нæ! Ка лæдæра, е æхеуонтæбæл хъæбæр æнод фæууй. Нæ лæг ба
алкæд уотæ кæнуй: уæ, мæ цæугæ мæсуг, уæ мæ зæрдæдарæн, уæ
мæ исони бон, нæ хæдзарвæндаги бундор нин зелун ма бауадзæ,
зæгъгæ. Фингæбæл бадгæй ба, æ комидзаг æнæ, рохсаг уо,
Урусхан, зæгъгæ, некæд хуæруй. Ерету цума Айтеги берæ уарзта,
уотæ ин æ ростæ рæвдаугæ дуддитæ кодта, - гъо, нур ба цæуæн
нæхемæ. Дæ фиди æнсувæр бабæй аци бон цалдæр хатти дæ кой
ракодта. Бæллах ба ци æй?„ Дæ фиди кой дин ку искæнуй, уæдта
æваст кæунбæл фæууй. Сумах тæнзæрдæ муггаг айтæ, тæнзæрдæ.
Тæходуйтæ!..
- Ци фæцайтæ?! Æз сумахмæ ку æнгъæлмæ кæсун, -
уæлиндзæй æргъæр кодта Сабан Ерету æма Айтегмæ.

- Кæсай, ести мæнгæ дзорун? Æнæ дæу нæ лæг æхецæн бунат
дæр нæбал еруй. Багъуди кæнæ, ба дæ фиди æнсувæри, - Айтеги
къохбæл рахуæцгæй, загъта Ерету.
Зийнадæ гæнгæ ранæхстæр æй Айтег.
- Мæ зæрди уедагæ дæ! Мæ хори хай, мæ адгин бæдолæ!
Дæ нивонд æрбауон. Дæ фæхъау фæууон. Дæ рунтæ дин
рахуæрон. Нанай карк дæ ду, нанай карк! -
Кæми æ цуд фæттагъддæр кæнидæ, кæми бабæй æй
фæссабурдæр кæнидæ Ерету. Фал робасæй хийнæ дæр адтæй,
берæгъæй - зудæ дæр, куйæй ба хуæцагæ дæр - и налат.
Раст еци бон Ерету Сабанæн æрæмбурд кæнун кодта гъæуи
дзурддзæугæ лæгти, цæмæй Айтег исарази адтайдæ Сабан æма
Еретуй хæццæ æрцæрунбæл. Айтегæн ма ци гæнæн адтæй, гъæуи
хестæртæ имæ сæхе ку бахаттонцæ, уæд?.. Берæ фæллæудтæй
гъосæй, уæдта исарази æй.
Ерету ард бахуардта гъæуи фæрнуг хестæрти рази. - Æз
Айтеги есун мæхецæн фуртæн. Мæ зæрдæ мæхебæл дарун, царди
тонхи æй ке рауадздзæнæн, уобæл. Ард хуæрун, мæнæ хестæртæ,
сумах размæ. Зингæй ард хуæрун. Зæнхæй ба соми кæнун!
- Зæгæли хуастау - æ дзурд федар разиннæд! - загъта
хестæртæй сæ еу.
Айтеги хумзæнхи гæппæлтæ, игуæрдæни гæбæзтæ, сторвонс
æма фусти къуар бафтудæнцæ Сабан æма Еретуй къохи.
Кæбæлти ниццæй æхемæ Ерету. Нур мæ фудголтæ кæуæнтæ.
Мæ хæдзарæн æ риуæ ирæзуй. Ирæзæд! Фæстæдæр ба фæррæвдзæ
дæр уодзæнæй. Хумæтæги нæ дзурдтонцæ мæ цæгати хестæртæ,
зунд - хай, бæстæ ба - хай, зæгъгæ.
- Уæ, бæргæ ’й нецæмæн гъудæй аци æлгъисти хæццæ
бафтуйун, - беретæ æргомæй дзурдтонцæ, - ирæзгæ адæймаги
ратæлæтмæ берæ некæд гъæуй. Уæлдайдæр ба Айтеги.
Æнæуойдæр нæ курухон фиддæлти æгъдаумæ гæсгæ хуæрифурти
седзæр мади ’рвадæмæ цæуй.
Бæнттæ æнæрлæугити цудæнцæ. Фиццаг рæстæги Ерету
æхе рæсугъдæй равдиста. Уæдта, куд фæззæгъунцæ, Айтегмæ

æ гъунтъуз кæрцæ фæххатта. Еу рæстæги æхе æнæдзоргитæ
искодта. Биццеу æй естæбæл ку фæрсидæ, уæд æй е ба гъуди
дæр нæбал кодта, никъкъойдор уидæ. Уой фæсте ба Айтег, цит,
хæдзари ку уидæ, уæд ибæл уæд еу дзаумау нинтъохидæ, инней
ба дуарæй æндæмæ рахсидæ, карз æлгъетгæ.
- Бунбайунаг адтæнцæ аци исæвдздзаг муггаг! - уæлиндзæмæ
исуайгæй, нигъгъæр кæнидæ Ерету. - Æндæмæ ракæсæ,
æргъонхуар! Уа-а-лæ уæлитæ æма уæситæ кæрдуйнаг хумæмæ
фæццæунцæ. Фоне сосæнгæнæни тегъæбæл æгæр берæ лæуунцæ!
Донмæ сæ баздахæ! Хæран! Ескæд фезмæлæ цурддæр!
Цæрдæг, сæрбонзонгæ биццеу фæййагайдта уæд еуæрдæмæ,
уæдта иннердæмæ. Аваргинти сæрæй низзаридæ, фæрсаггæнæг
ба ин Кусрæбунти фæхстæ адтæнцæ. Уæрццитæ æма берæ æндæр
аллихузон мæргътæ си сæдæ хъуремæй зæллангæй зардтонцæ.
- Эх! Гъолон дуйне, ци адгин дæ, ци! - урух цæстæй кæсгæй
фæстагмæ, зæгъидæ æхецæн биццеу.
Хебæраги ку райзаиуонцæ Сабан æма Ерету, уæд сæмæ
æрцæуидæ Айтеги кой дæр. Еретуй гурумухъ миутæ Сабани
зæрдæмæ нæ цудæнцæ. Ахидт се ’ хсæн буцæутæ рауаидæ. Ерету
гъуди дæр нæ кодта Сабани лигъз дзурд дæр æма карздзийнадæ
дæр. Сауæнгæ ма синхи уостити дæр корæг исаразта, цæмæй
седзæр сабийи ма æфхуардтайдæ Ерету.
Сабан хъæбæр тарстæй, Айтег ку фесхъæтæг уа, уомæй.
Биццеумæ уотæ кастæй, Еретуй рази ку уидæ, уæд цума устур
бурдæни бафтуидæ, уотæ. Сабани хæццæ ку уидæ, уæдта
цийфæндий гъунтъуз бони дæр, цума уалдзæги рæсугъд тæмæни
гъазгæ - ходгæй ирæзтæй. Уæхæн дзæбæх бæнттæ минкъий
кодта Айтегбæл.
Айтег æ хози æмпулун райдæдта. Æ рист зæрдæй нæбал цох
кодтонцæ æ мадæ æма фидæ. Æ цæсгон æрбанхъирдтæ гæнгæй,
арф нийнæфидæ.
- Фидæй седзæр - æрдæг седзæр, мадæй седзæр ба - æцæг
седзæр æй, - арæх æ зæрдæбæл æрбалæууиуонцæ æ мади хуæрæ
Делетхани зæрдхъурмæ дзубандитæ. Хуæнхаг хургун фæхстæбæл

цудæй бæгъæмбадæй уæлигæс æма уæсигæс. Фулдæр медхъунæй
хаттæй æма ин фæсбун хæлаф æ астæу æма е ’гъдтæ исхаун
кæнидæ. Уарун бон хъæбæр ниддаргъ уидæ. Гебенай зæронди
думæггæгтæй е ’фхæлд æма скъудтæ къæхтæ батохидæ, зарунбæл
фæууидæ. Уæдта Самæти æма Урусханбæл ци гъарæнгæ искодта,
уой райдаидæ. Æ хæццæ кæуæг адтæнцæ фæхстæ æма адæгтæ
дæр. Аллихузи дортæ тагъд - тагъдæй æрæмбурд кæнидæ:
- Тæходуйтæ, атæ нур мин кæрдзинтæ æма фидтæ ку
фестиуонцæ, - æхецæн исдзоридæ кæунвæлладæй Айтег.
- Марауадзæ, Биццеу, Айтеги размæ исуайæ, - æ
зæрдæихалæн гъарæнгæ ин ци мадæ фегъосидæ, е ферветидæ æ
сабийи Айтегмæ.
Уæхæн тухст бæнттæ берæ никкодта Айтегбæл. Сæумæй
изæрмæ ’й уарун, уæдта думгæ фæххуаионцæ. Изæрæй æргъæвст
цъеуи хузæнæй ку æрцæуидæ, уæдта дуарæй æнхæст нæма
бахезидæ, уотæ Ерету æлгъетунбæл фæууидæ. Арф нийнæфидæ
Айтег. Фæстæмæ æхе разелидæ æма кæти бунмæ ниццæуидæ.
Ами нæуæгæй иснæуæгуиуонцæ æ фæллонгун мадæ æма фиди
зиани бæнттæ. Æ цæститæбæл рагъазиуонцæ, уоститæ сæхе
хуайгæ куд бацæуионцæ, Сабан ба æ сæр лæдзæгæй куд хуаста,
еци нивтæ.
- Ци дин кодтон, Сабан?! Цæмæн мæ багæлстай аци налати
гъæлæси? - Æ бауæр базир-зиргæнгæй, расагъæстæ кæнидæ
Айтег. - Цæуон мæхе къæсмæ, цæуон! Алли бон масти бæсти,
æнæмæстæй - мæлæт!
Фæстагмæ ба æхе дæр бафудгин кæнидæ,
- Мæ сайтани хай мæбæл цæмæн фæхъхъæбæрдæр æй?!
Фудсили фæдбæл цæмæн рацудтæн? Æзинæ Хадзимæт хумæтæги
нæ загъта, халони фæдбæл ка цæуа, е фагуси туббури сæргъи
балæудзæнæй, зæгъгæ. Гъе, мæнбæл дæр уæхæн цау æрцудæй!
- Кæми дæ?! Ци фæдтæ?! Хъæстинез дæ фæххаста! Æ де
’сахургæнæги фарсмæ дин ракъахтонцæ! Кæми бабæй балæстæ
хелаги лæст?! Нур ма дæбæл ку фæххуæст уон, уæд дæ... На-а-а,
айæ махæн фæстагмæ дæндаги нез уодзæнæй! - хъур-хъургæнгæ

баздæхидæ Ерету хæдзарæмæ. Устур дуар æ тух æ - бонæй
ниццæлхъ ласидæ.
- Дæ мард дин уоми иссерæнтæ, дæ мард! Сабан Еретуй
æнахъæл миутæ æма дзæгъæлдзорæй ку исгъигæ уидæ, уæд æхе
райсидæ гъæуæй: кæми балций, кæми бабæй Балцауи уотармæ.
Тухфæрæзнитæй ци хæдзарæ искодта æма цæрунæй кæми не
’фсастæй, е ибæл уазал смаг кæнун райдæдта. Гъигæ кодта, ци
æнгъæл ин адтæй, сайд ибæл рауадæй, уомæн. Некæд æййафта
æ хæдзарæ æфснайдæй. Сауæнгæ ма хæдзари астæу арти
тъæригъоси кæркитæ арæх бæгъдолæг кодтонцæ.
- Йад, уæууæй, йе! Æ дæндæгутæй йе ’нгулдзитæмæ
фæллæборгæй, исдзоридæ Сабан.
Айтегæн æ зæрди уой бæрцæ маст исæмбурдæй æма Ерету
кæми уидæ, уордæмæ нæбал цудæй. Нæбал ин хуардта æ
кæрдзини конд. Хуарз лæдæрдтæй, æ лигъз дзурди аууон дæр ке
адтæй налатдзийнадæ, уой. Седзæри тæрегъæдæй нарæг кæмттæ,
стонг галау, уастонцæ.
- Амæн æ цард рацубур кæнун гъæуй! Кæсайтæ имæ, æз кæми
фæуун, уордигæй æхе еуварс ласуй... Æхе никъкъойдор кæнуй!
Хæдзари хуссуни бæсти, фонси кæвдæси ниллæсуй! Барæнæ!
Барæнæ! Ци агорис, уой иссердзæнæ! Ду дæхе бакæнунмæ гъавис
нæ мæгур галауантæ. Нæ фæууидтай! - хæдзари кинзелæгæнгæ,
Ерету æхецæн дзорун райдаидæ. Разелæн кодта дæснити фæдбæл
дæр, фал и хинттæй дæр неци рауадæй.
Ерету бонæ дæр æма æхсæвæ дæр агурдта, кутемæй бахуссун
кодтайдæ цардбæллон сабийи цард, уой. Æрмæст хæдзари
царди нæ, фал ма гъæубæсти адæмæй дæр изол лæудтæй Ерету.
Адæммæ уотæ кастæй, цума Гъиргъирон тар гъæдæмæ бацудæй
æма уоми фæдздзæгъæлæй. Æгас гъæуи е ’нгарæ силгоймæгтæй
уомæн æ зæрди дзурд некæд неке загъта. Некæд неке зинбæл
батухстæй. Некæд неке цийнæбæл бацийнæ кодта. Некæд неке
уосгор - лæхъуæн, кенæ ба киндздзон кизги раппæлдтайдæ. Нæ,
фал æма рафаунмæ ба алкæд дæр цæттæ адтæй. Адæм ба айдæнæ
’нцæ æма ’й зудтонцæ. Ерету налат адтæй æма ’й налат худтонцæ,
> Щ 218 Ш ^ —

Мæстæйдзаг ке искæнидæ, е ин æ кой ку кæнидæ, уæд æй æ
номæй нæ худта. Налат бабæй æ маргæйдзаг æвзаг фæтътъунста,
зæгъгæ, зæгъиуонцæ беретæ.
Уæд æлгъетунмæ ба?!.
Сундакъæ æздохуйнаг ин ести ку уидæ, уæд йе ’лхуйнæ æма дууæ
къубулойней хæццæ исхезидæ сæ хæдзари устур уæлиндзæмæ.
Æлхуйнаг зуст зилд никкæнидæ æма ’й урдугмæ рауадзидæ.
Æхуæдæг ба аллирдæмæ гъæуæйттæ кæнидæ. Е ’нгæс даридæ, ка
ци ’рдæмæ цудæй æма цæмæн, уомæ. Уартæ Самилханети дууæ
дæркъи сæ раззаг къæхтæ дорæй даст горенбæл исæвардтонцæ
æма сæ куст искодтонцæ церцу хъæдорæмæ. Бæгæни
кæнунæрвонг адтæнцæ. Ерету уони æрæстæфтæй. Фурмæстæй æ
цæститæ æртитæ рацагътонцæ. Раст зæгъгæй, мæстигæр Ерету
листæгутæ арæзт адтæй. Адæммæ уотæ кастæй, цума æ листæг
стгутæбæл æ цар нихъхъæбæр æй. Фал ин тæрегъæд ба ку неке
кодта. Никки ба ма борхелæ адтæй æма си уомæ гæсгæ беретæ
фæттарстæнцæ æма сауæнгæ бор фоне дæр нæбал дардтонцæ.
Силгоймæгтæ архайдтонцæ, Ерету ци хузи дарæс дардта, уæхæн
дарæс нæ дарун.
- Самилхан! Уæ берæгъи хуæлæдздзæгтæ рандæ кæнетæ!
Нуртæккæ хъæдори искусийнæ уодзæнæнцæ! - æ тух æ - бонæй
нигъгъæр кодта Ерету. Уæдта æлгъетунмæ фæцæй æ маргæйдзаг
æвзагæй.
- Йæ, уæ дарæги хуæздæри мæрдæхсæвæри æвгæрст
фæууайтæ! Ма исхъæртайтæ æма æфстæуттæ фæййесонцæ!
Æфстæуттæ федун ба сæ бон мабал исуа. Фидæй фуртмæ, мадæй
кизгæмæ фудæвзарæн фæккæнайтæ уæ цæрунæй хуæрунмæ, е ба
уин мæ хуæздæр арфæ! Æз уин уæ мæрдтæ хормæ ракалдзæнæн!
- Гæбус! Гæбус! Мæ куй, гæбус. Рæйæ бабæй, рæйæ! Сирд
хæстæг æй! Сабан дæ рæйунмæ æрласта! - Самилхан итауæн
æзмæнтгæй, сабургай дзурдта æлгъетæг Еретумæ. - Æдули куй
мегъæмæ рæйуй... Марауадзæ, Гадзо, куйæн къæбæр рагæлдзае
æма е ба мабал рæйа! Æлгъетæгæн йе ’лгъистæ æхебæл цæуй.
Хæран!..

- Ма кæнæ! Ма кæнæ! Нæ федауй! Æлгъетун æнæзунд
адæймаги бæрæггæнæн æй. Ма мæмæ хæран кæнæ нæ гъæубæсти
адæми! - Сабан карзæй ниллæуидæ Еретумæ. - Адæймаги
мæстæй ку марай, уæд мæстигæр кæнуй.
Ерету къæрттæй цъола нæ хаудтæй. Уæхæнæй уотæ
фæззæгъунцæ, берæгъ æ синк-синк нæ уадзуй, зæгъгæ. Адæм
æнгъæлмæ кастæнцæ Сабани топпи гъæрмæ, Еретуй рауагътон
æма уин игъосун кæнун, зæгъгæ. Фал силæфхуæрд нæлгоймаги
бон ку нецибал адтæй.
...Æрæгвæззæг. Адæмбæл къобор фæззæг бабæй никкодта.
Сæ фæззигон гъуддæгтæмæ рæвдзæ æвналдтонцæ. Уоститæ
æма сабийтæ арæх цудæнцæ Сарди хонхмæ скъелду æма
саунæмугдзауæни.
- Мадта нур еци хонхи гæнæн исуодзæнæй аци хæранæн? -
сагъæс кодта Ерету æхецæн.
- Нур уордæмæ цæунцæ уоститæ æма сабийтæ. Хаунæй
тæссаг си неци ес уоми? - кедæрти лæмбунæг фæрститæ кодта
налат Ерету.
- Цитæ дзорис?! Уоми уæхæн гъостæ ес æма скъелду, уæдта,
саунæмугæй æмæхгæд, фал си адæймаг фæккиудтæй, уæдта
сæрисæфæн айнæгтæй хауй æма дæ балгъетæг уотæ, - Фæрдæуз,
Леска, Тодздза æма Тотурдзан æмхузон загътонцæ.
- Хуарз! Хъæбæр хуарз! Нур ами гæнæн уодзæнæй мæ фæндæ
исæнхæст кæнунæн фадуат, - æхе нимæр гъуди кодта саузæрдæ
æма мæнгард Ерету. Саузæрдæ адæймаг æ цæсгонæн цъумурæй
ку нæ тæрса, уæд ци нæ бакæндзæнæй!
Цæмæй адæм ма фæггурусхæ адтайуонцæ, уой туххæй Ерету
Айтегбæл гъæр нæбал кæнуй. Мæнæ нур цалдæр анзи æ кири
ци кæрдæгхуз хъумац фæддардта, уомæй ин хæлаф æма хæдонæ
бахуйун кодта Елмусханæн. Нæуæг донхуз буйнаг ходæ ин
искæнун кодта уалæ Болати Делетхъазæн, фæсбун дзабуртæ æма
ин зæнгæйттæ бахудта Гамæзити Косер. Æнæ гъар хуæруйнагæй
æй уадзгæ дæр некумæбал кодта Айтеги. Ескæми ку уидæ, уæд ин

алкæддæр ести рæвдауæн æрхæссидæ. Цæмæй зудта цардбæллон
сабий, мæнгардмæ ци сау фæндæ ес, уой?..
- Тега! Тега! Мæ цæстæ, мæнæ дин цъусбернæй хурст айкæ
дæр æрхастон, - æ къохи ин айкæ фæссадзгæй æ хъурий, цит,
æрбакæнидæ.
- Нæ хæдзарæбæл ци изæд ратахтæй? Тæходуйтæ, алкæддæр
уотæ ку уайдæ, уæд дессаг уидæ. Берæ ин рахæссæд! Ма фæссайæд
æ ард бахуæрддзийнадæ. Уæд си лæги кадæ бæргæ уидæ, лæги, -
æхенимæр æхецæн дзоридæ Сабан.
- Цидæр устур фæндæ ес æ гъудий Еретуйæн. Хумæтæги æхе
кæрззилд нæ фæккодта, - сагъæс кодтонцæ æ синхонтæ.
- Нæ зонун, нæ зонун, айæ Айтеги пайдайæн ести æргъуди
кæна, е мæнæй не ’руагæс кæнуй, - æргомæй дзурдтонцæ
хестæртæ, - еци бор сайтанбæл мæ фудгол баууæндæд.
Еу изæр æ синхонтæбæл разилдæй, кæд си еске цæуй
скъелдумæ, зæгъгæ. Дуккаг бон сæумæ раги Ерету низмалдæй.
- Фонсмæ мæхуæдæг фæккæсдзæнæн æма мæнæ Айтеги дæр
дæ хæццæ хонæ, е ба е дæр зона, скъелду æма саунæмуг кæмити
зайунцæ, уой, - загъта Сабан.
- Æркæсон... Ку си уа дзæбæх, уæд æй уой фæсте дæр
фæххондзæнæн. Уæдта тæрсун, фæлхæссаг мин ку уа, уомæй дæр.
Сабан нецибал исдзурдта.
Сæумæ раги Хацъукки гъæдæбæл Ерету Сарди хонхмæ исхард
кодта уоститæ æма сувæллæнтти хæццæ.
- Нур ами фæппурх уотæ æма цурд æвналетæ, фæстæмæ
рохсæй нæ хæдзæрттæ цæмæй иссерæн, - уотæ гъæрæй исдзурдта
Гуарæ.
Скъелдудзаутæ фæххæлеу æнцæ. Ерету еу сахат рамбурд кодта
скъелду, уæдта æхе билтæрдæмæ ласун райдæдта. Гъæуæйттæ
кæнуй.
Тегъæй урдугмæ еу нарæг дæргъеццон гъосмæ кæсуй, æрси
æстæфтæй скъелдутæ дæр. Хуарз, аци гъосæн æ бун кæрз айнæг
фæцæй, йе хъæбæр хуарз, зæгъгæ, аразий тилд æ сæр бакодта
Айтеги æзмæр Ерету,

Æ къохæй æхецæн амонуй, да-а-а - лæй уордæмæ ниллæсун
кæндзæнæн, уæлæ уордигæй ба ибæл дортæ райдзæгъдздзæнæн.
«Мæнæ дессаг рауæн», - бацийнæ кодта.
Гъоси сæрмæ æ цуппæртæбæл исхилдæй. Фал си зæрдæдаргæ
дортæ нæ разиндтæй. Хъæлæфти æ нихтæй фæкъкъахта дортæ,
Æрсæ æвардта гъоси сæрмæ. Æхебæл дзиуарæ бафтудта. Ирд
бон адтæй æма ’ й уидтонцæ фонсгæстæ иннæ фахсæй, Федари
бадæнæй. Февналдта скъелду æмбурд кæнунмæ. Уæдмæ йе
’мбæлттæ стуф кæнун райдæдтонцæ, цæугæ, зæгъгæ. Расæбæл
талингæ ’й, уотемæй гъæумæ æрбахъæрдтæнцæ.
Гъæдин къоппа скъелдутæ æма саунæмгутæй райдзаг кодта
Ерету æма сæ Айтеги къохи фæссагъта.
- Рахуæрæ, мæ зæрдтаг, дзæбæх æнцæ, - кæд Ерету фæллад
адтæй, уæддæр ибæл æхе цийнæгæнæг искодта. - Ци дзæбæх
игъæлдзæг рауæн æй, ци!
- Кæд ауæхæн хуарз рæстæг уа, уæд исон фæлладæй дæр
цæудзæнæн, - загъта Ерету, - мæ хæццæ мæнæ нанай карки дæр
райсдзæнæн.
Дуккаг бон Айтег æма ма æ цалдæр æмбалей хæццæ Ерету
балæудтæй Сарди коми сæрмæ.
Иннæ фахсæй фæнсгæсти хæтæли цагъд дзæбæх игъустæй.
Айтеги зæрдæ рохс кодта райдзаст бон, æрдзи рæсугъддзийнадæ
æма фæнсгæсти хæтæли цагъд. Ех, тæходуйтæ, уоми ку фестинæ, -
уæд сæ хæццæ раерис кæнинæ хæтæлæй цæгъдунмæ, зæгъгæ, æ
сæри февзурдæй гъуди. Дзæвгарæ сæмæ фегъуста. О-о-о, гъо-
гъо-гъо, зæгъгæ, сæмæ игъæлдзæгæй нигъгъæр кодта Айтег
Ерету ци гъос ниббæлдат кодта, уомæй æхе еуварс кæнуй.
Иннетæн дæр дзоруй, неци си ее, зæгъгæ.
- Айтег, æрбайгъосай, ардигæй ку раеуварсуиуонцæ, уæд си
дзæбæх зиннуй æма сæ нæхуæдтæ ратонианæ, - биццеуи гъоси
сосæггæй бадзурдта саувæндæгæнæг.
- Хаунæй си тæссаг æй. Зин бацæуæн имæ æй. Кæсун æма си
цæбæл ниххуæстæ уа, йе дæр нæййес, - гъосмæ берæ фæккæсгæй,
загъта Айтег.

- Гъæла дæ, гъæла?! Æз дæу кари ку адтæн, уæд ауæхæн рауæн
гæлæбой хузæн уинæ, - разæнгард кæнуй Ерету Айтеги.
Иннæ фахсæй сæмæ лæмбунæг кастæнцæ фæнсгæстæ Даукуй,
Баса æма Сафар. Дес кодтонцæ, нур етæ æвæлтæрд ку æнцæ, уæд
еци гъосмæ сæ них ци исаразтонцæ, зæгъгæ.
- Адзали надбæл муд конд ес, - загъта Баса, - гъæйтт, уæу-
уæй, уоми ку фестинæ!
- Æз дин æй зæгъун, етæ курмæрситæй цæунцæ. Нæй
лæдæрунцæ, - бафтудта Даукуй.
- Да-а-а - лæ Сарди дони хæнхулти сæ тъæпп ку фæццæуа,
уæд æй балæдæрдзæнæнцæ, - ходæзмолтæй æ дзурд багæлста
Сафар дæр.
- Ма зæгъæ!
- Нæ, нæ! - загътонцæ Баса æма Даукуй.
Цидæр адтæй, сау хелагæ æ фæндæ æнхæст кæнунбæл зæрдæй
архайдта, Нифсдæттæг амундтитæ ин кодта.
- Арæхстгай да - а - а - лæ уотæ ниллæсæ. Мæнæ къæстæн
дæ ронæбæл бафтауæ. Дæ дууæ къохемæй кæрдæгутæбæл федар
хуæцæ. Дæ къахæвæрæн зæрдæдарæн бунат æркæнисæ. Нæ
къæстæнтæ райдзаг кæнæн æма ледзæн!
Фæнсгæстæ балæдæрдтæнцæ, уосæ сабийи гъосмæ
балæсунбæл ке разæнгард кодта, уой æма сæ тух - сæ бонæй
гъæр кæнунцæ, ма бакæнæ еци гъуддаг, зæгъгæ. Хъæбæр зийнадæ
гæнгæ, Айтег æ цуппæртæбæл балæстæй гъосмæ. Æ дæллаг билæ
æ дæндæгутæй нилхъивта. Зир - зир кæнунцæ æ фудхуз уæргутæ.
Æ хед æ ивад ростæбæл фæддæдæмæ ’й.
- Дæлдæр ниллæсæ! Скъелдутæ нæ уинис?
Биццеу лæсуй дæлæмæ. Фæстæмæ раздахон, зæгъгæ дæр,
расагъæс кодта. Фал тарстæй Еретуй гъæрæй. Ерету æзинæ ци
дортæ ниввардта, уонæмæ æхе цæрдæг исласта. Рагъæуæйттæ
кодта, уæдта еу дорæй æрахæста Айтеги, Дор рауадæй
къæстæнбæл. Расастæй къæстæн. Сабийи цæститæ ратартæ ’нцæ.
- Цæмæн сæттис къæстæн?!! - нигъгъæр кодта сабий.
- Дæ сæттунтæ ба мæ къохи ’нцæ, æвгæрдуйнаг!

Æз дæбæл дæ бон баталингæ кæндзæнæн! - æвзедгæй бабæй
ибæл иннæ дор дæр æ тух - æ бонæй æрæскъардта.
Фæнсгæстæ сæ къæхтæбæл ислæудтæнцæ. Фæдес, гъæр
исистонцæ, скъотт кæнунцæ. Топпæй дæр фехстонцæ, фал
дин мæнгард уæхæнттæмæ ма игъуста. Дор дорбæл æскъардта
урдугмæ. Биццеубæл хуæнхтæ зелгæ цалх фестадæнцæ,
- Сæти-и-и!
- Уруси-и-и!
- Ма кæнæ-æ-æ!
- Уæ-у-у-у-уæ!
Айтег ма бæргæ гъæр кодта, фал æй Сарди коми хæнхултæ
ранихъуардтонцæ.
Дорзæрдæ Ерету цæстæмæ миутæ кæнунбæл фæцæй. Хуайуй
æ уæргутæ, е ’нæхснад ростæ, тонуй æ къеуæйдзаг пихцил сæри
гъунтæ.
Æ гъæрмæ æрбатагъд кодтонцæ скъелдудзаутæ, Хабар ку
базудтонцæ, уæд фæдеси фæцæнцæ гъæумæ. Уæззау хабар
хуæнхаг гъæути цæргути уайтагъд сæ къæхтæбæл ислæуун кодта.
Цалдæр гъæуемæй цæунгъон ка ’дтæй, етæ фæдеси фæццудæнцæ
Сарди коммæ. Зинтæй иссирдтонцæ дуккаг бон Айтеги мард
Сарди унгæг коми.
Цардбæллон сабийи мард ку байвардтонцæ Дууæ доней
уæлмæрдти, уæд Сабан, Ерету æма цалдæр лæги Айтеги мади
’рваддæлтæй фæццудæнцæ, Айтег кæми бастъалдæй, уордæмæ,
Марæг син рафæлевæн дзубандитæ фæккодта. Цалинмæ
фæстæмæ ’здахтæнцæ Сабанетæ, уæдмæ гъæуи адæм
тургъæмæ æрæмбурд æнцæ. Даукуй æма Баса тæфирфæсгæнгæ
æрбацудæнцæ.
Биццеуи етæ еуварсмæ рахудтонцæ æма ин лæмбунæг
æрдзурдтонцæ, хабар куд адтæй, уой.
- Марæг нæхуæдтæ ан! - гъæрæй никкудтæй æма æ сæр
хуайунмæ фæцæй Биццеу,
Адæм æваст сæхе фæззилдтонцæ Биццеумæ.
Баса тургъи астæумæ рацудæй. Арф нийнæфтæй. Дзæвгарæ

рæстæг гъосæй ралæудтæй. Хæдзари ка ’дтæй, еци адæм дæр
æндæмæ ракалдæнцæ.
- Мæ сау сæрæй ба мæ уорс сæрмæ нæ фегъустон ауæхæн
хабар. Некæд фæууидтон уæхæн дæгъитæй лæги гъуддаг! Мæхе
цæститæй æй ку нæ фæууидтайнæ, уæд ми еске дзубанди ба
нецæбæл байруагæс адтайдæ! Ох! Ци тæрегъæддаг мард ракодта!
Кæрæй - кæронмæ æрдзурдта Баса, цидæр æрцудæй, уони.
Сабан Басай дзубандитæбæл арф ниссагъæс кодта. Æ цæститæ
ратартæ ’ нцæ. Æ къохти æнгулдзитæ куддæр радæвдæг æнцæ,
Хурдастбæл сабургай æхе бауагъта.
- Айте-е-ег! - гъæрасæст хъурæй нигъгъæр кодта. Æ уæргутæ
æ буни фæттастæнцæ. Æрхаудтæй...
Адæм архайдтонцæ Сабани æрискъетунбæл, фал.„
Мæстæйдзаг æма куствæллад минкъий гъæубæстæ бабæй
фæдесгъæргæнгутæ рарвистонцæ гъæутæмæ. Изолтæмæ
уайтагъддæр райгъустæй Ерету æрмæст Айтеги марæг нæ адтæй,
фал Сабани дæр е ке рамардта, е. Хестæртæ куд дзурдтонцæ, уомæ
гæсгæ аци гъæуи зианмæ нури бæрцæ адæм некæд æрæмбурд æй.
- Мæнгард марæгæн тæрхон кæнун гъæуй, карз тæрхон, -
ниллух кодтонцæ æгас коми хестæртæ æма дзурддзæугæ адæм.
- Мæн дæр аци æлгъистаг бастъалдта. Е мæ фæццæнкул
кодта. Бафæрсетæ ’й, цæмæн мин басаста мæ цонг? - æ саст цонг
бæрзонд исесгæй æма гъæр никкæугæй, загъта Сабани хуæрифурт
седзæр Сандир.
...Гъо, æма нур ба тæрхон кæнунцæ. Адæм цалдæр къуари
фæцæнцæ. Неке разиндтæй, Еретуй фарс ка радзурдтайдæ, уæхæн.
Æ цæгатæй ка æрцудæй, уони ба зиангини тургъæмæ уадзгæ дæр
нæбал æрбакодтонцæ.
- Айтеги кæцæй рагæлста, уордигæй æй расхуайæн! Хойтæ ’к
бахсинæнтæ!
- Ивулд дони ’й багæлдзæн! Уазал дортæ ин æ илгъаг бауæр
бавдирзæнтæ!
- Æргъайуаг бæхи къæдзелæбæл æй бабæттæн! Æ маргæйдзаг
игæртæ ин дортæ бахуæрæнтæ!

Уотæ фæйнæ - фæйнæ фæнди хастонцæ коми адæм. Туйгъан
ба райста лæгун лæдзæг. Æ хæццæ бæрзонд дори сæрмæ исхезун
кодта Айтеги æнгарæ дууæ биццеуи.
- Цард дуйней асийнæ ’й. Еуетæ уобæл цæунцæ уæлæмæ.
Айтег не ’стур æнгъæлдзау - уæлæмæ цудæй. Иннетæ бабæй -
дæлæмæ цæунцæ. Уартæ адæмæй еуварс еунæгæй ка лæууй... Æ
ном зæгъун дæр мæмæ илгъаг кæсуй, е ба дæлæмæ цудæй. Мах
æй æгастæбæл дæр нæбал нимайæн!..
Мæнгард бабун кодта исуйнаг муггаг! Фегадæ кодта силгоймаги
кадгин цæсгон! Хъоди кæнæн, хъоди, фудкъах æрхæссæгбæл! -
лæгун лæдзæг бæрзонд исиста Туйгъан.
- Кадæр имæ исдзора, кадæр æй æхемæ бауадза, е дæр махæн
знагбæл нимад уодзæнæй æма ейæ мæнæ аци лæдзæги хузæн
лæгунæй байзайæд. Мæнæ аци исуйнаг сабийти гъостæ ба - не
’вдесæн!
- Фæлмæн! Æгæр фæлмæн æй еци тæрхон! Нæ бæззуй!..
- Æргъайуаг бæхи къæдзелæбæл нæхе цори баст æрцæуæд
йи мæнгард! Мæлæт дæттæгæн - мæлæт дзилли рази! Адæм
æмхузонæй аразий æзмæлд бакодтонцæ!
Еретуй бабастонцæ федар рæтæнæй æргъайуаг бæхи
къæдзелæбæл æма ’й пъæскъугай никкодта.
Хъиамæтгун адæм сабургай рапурх æнцæ.
Сабани хæдзарæмæ æртæ хестæри бацудæй. Астæу арти
рæхис раистонцæ, Артбæл дон бакалдтонцæ.
- Муггаг бацарæфтуд æй. Йæ, дуйне рафæлдесæг, мах
ауæхæн бæлахæй бахезæ. Нæ гъæубæстæмæ ба хæран макæдбал
æрæфтуйæд, - зæрдхъурмæй загъта Тотурухъ,
Гъæубæстæ Айтег, Сабан, Урусхан æма Сæмæтийæн
исаразтонцæ еумæйаг циртдзæвæн.
1976 анз, июли мæйæ.

ФÆЛИВД
[САТИРИКОН РАДЗУРД]
Дзуле рагæй уинуй хæлхъой фунтæ...
Кæми бафтуйуй хилæ ка фæккæнуй, уæхæн адæми астæу,
кæми бабæй цуппæртæбæл бæрзонд фахсбæл хæрдмæ фæххелуй.
Тохæни бацæуй. Фæстæмæ зир-зиргæнгæ ракæсуй арф коммæ.
- Фæдес! - нигъгъæр кæнуй æ тухæ - æ бонæй. Æ гъæрмæ
æхуæдæг фесхъеуй. Æ бауæр æ къæхтæй æ сæрмæ дон фестуй.
Æ бийнонтæ дæр таси бацæунцæ. Уæдæй фæстæмæ Дзуле
бонивайæнтæмæ фунæй кæнун нæбал фæффæразуй æма æ хуссæни
сæдæ зилди æрцæуй, Æ цæстити тъæфæлттæ кæрæдзебæл дæр
усмæй-усмæмæ æлхъивдæй бæргæ фæддаруй, фал уомæй дæр
неци фæууайуй, Хуссæг сæ хъæбæр изол фæлледзуй.
- Æвæдзи мин естæй лазæ ’й, æндæр мин кæми адтæй аци
æнамонддзийнадæ?! - фæстагмæ æ сагъæсти кæрон уобæл
ранцайуй Дзулейæн.
Мæнæ фæстаг къуæр е хъæбæрдæр кæбæл æууæндуй, æма ин
хæстæг ка ’й, еци силгоймæгти сосæг фæрститæ кæнуй. Дзæбæх
дæсни агоруй æхе гъæуи дæр, æндæр рауæнти дæр,
- Кæдæй ардæмæ иссæй дæ гъуддаг уотæ? - бафарста æй æ
лæги хуæрæ Сурæт.
- Кæдæй ку зæгъай, уæдта цæудзæнæй анзи бæрцæ. Æвæдзи
нин нæ хабæрттæ ду фегъустай. Нæ лæг ниуæзтæбæл хъæбæр
фæццæфстæй. Хæдзари гъуддаг нæбал кодта. Дагъитъайлаги
цæфæй, цит, æрцæуидæ æма ма нæуæгæй ниуæзтæ агорун
райдаидæ. Мах ин нæййес, зæгъгæ, ку зæгъианæ, уæд нæ йе ба
сиусæртæбæл райсидæ. Дзаумæуттæ тургъæмæ рахæссидæ æма
сæбæл киудтитæ гæнгæ зинг бафтауидæ, - æ цæститæ дони
разелгæй æма сæ æ сæрбæттæни гæбазæй сæрфгæй, зæрдхъурмæй
дзурдта Дзуле. Еу минкъий фæгъгъос æй.
- О, уæд æз баздахтæн æма нæ сувæллæнтти хæццæ арахъæй
идзаг боцикъа тургъæмæ ратулдтон. Æ къæбæлтæ ин исластон

æма и фудруни зæнхæмæ рауагътон. Дæдæдæй, ци берæ фæхъур -
хъур кодта!
- Хъæбæр раст бакодтай, хъæбæр, - загъта Сурæт.
- Барæнæ. Гъуддаг уобæл нæ рахецæн æй. Сæумæй æ кеми ку
’рцудæй, уæд согвадæн фæрæт райста æма уомæй боцикъа хуайун
байдæдта. Федар толдзæ боцикъа адтæй. Нæ ин кумдта сæттун.
Мадта дæ комун ба æз бакæндзæнæн, зæгъгæ, æма имæ устур
бæлдо раскъафта æма ’ й уомæй хуайун райдæдта. Дæ балгъетæг
уотæ. Еугур фæркитæ ниццæй, æ мæйи хъиамæттæй ке балхæдта,
е.
- Уомæй ба хуарз нæ бакодта. Къумæли дзаумауæн бæзтайдæ,
къумæли, - загъта Сурæт, арф нийнæфгæй.
- Айдагъ уобæл нæ байзадæй гъуддаг. Нæ хæдзарæмæ нæ
цæун нæбал уагъта. Гъæр, æнæгъдау дзоргæ. Цæвунæй дæр кæми
аурста. Хæдзари бийнонтæ фæххæлхъой æнцæ. Бæллæхти бæлах
ба мæн хай фæцæй. Æхсæвæ еу минкъий рацъундæ кæнун, уæдта
мæ сæр мае кой исуй. Мæ бауæр нецæмæнбал бухсуй, мæ зæрдæ
ба раст дзурд дæр нæбал уодæнсуй.
- Ма дæмæ ци фæндæ ес?
- Ци фæндæ мæмæ ес, зæгъгæ, ку зæгъай, уæдта дин æй
зæгъун æргомæй. Мах æнæ лазæ нæ ан, æма ка зонуй, уæхæн
дæсни байагорун гъæуй æвæстеуатæй. Хуасæ агорæг хуасæ еруй,
фæззæгъунцæ лæдæргæ адæм.
- Кæд ду хуасæ гъæуагæ дæ, уæд дохтиртæмæ цæугæ ’й, -
цубурæй загъта Сурæт.
- Мæнæн дæсни ку неци бакæна, уæд дохтиртæ ба мæн
нез лæдæргæ дæр нæ бакæндзæнæнцæ. Лæмбунæг рафæрститæ
кодтон, æма мин алке дæр уотæ зæгъуй.
- А-а-а, Дзуле, Дзуле, дзæгъæли дæхе хæлхъой кæнис. Кедæр
цау дæбæл цæуй...
- Нæй дзæгъæли, мæ мард мадистæн, нæй, - хъæбæрæй
загъта Дзуле.
- Дæ мæгур къапеккитæ дин дон æ бунмæ фæлласдзæнæй:
æндæр си неци хуасæбæл фæххуæст уодзæнæ. Дæхе дæр фегадæ

кæндзæнæ, адæм дæ ку базононцæ, дæснитæбæл хæтис, зæгъгæ,
уæд.
Дзуле расагъæстæ кодта, уæдта имæ хæстæгдæр бацудæй æма
ин уотæ зæгъуй:
- Уæртæ мин дæ синхон Китабæтмæ амонунцæ. Йе мин ку
нæ исхуасæ кæна, уæд неке. Идард гъæутæй, сауæнгæ сахартæй
дæр, дан, имæ цæунцæ. Уой къохи, дан, æвдадзи хуасæ ес, æвæдзи.
Сурæт бахудтæй, уæдта Дзулей цæститæмæ æдзинæг
никкастæй.
- Ниууадзай! Мабал мин искæнæ Китабæти кой! - æ дзубанди
фæгъгъæрдæр кодта Сурæт. - Йе сайæгой æй, сайæгой, налат
æма фæливд силгоймаг. Æхуæдæг хуасæгъæуагæ ку æй. Æрмæст
æхецæй къумухдæрти ба гъæла кæнуй, æма ибæл æрдæгуалитæ
ба æууæндунцæ, Хъæбæрдæр ба, адæмæй фæстиау ка байзадæй,
етæ.
Дзуле Сурæтмæ гурусхи каст бакодта, айæ æцæг дзоруй, æви
мæ къахгæ кæнуй, зæгъгæ. Китабæт сайæгой æма фæливд ке æй,
уой æй фæндæ адтæй базонун, фал ин Сурæт æргомæй нæ загъта.
Бавзарæд бал æй, уæдта ин æз дæр мæ дзубандитæн æцæг ке
адтæй, уой раргом кæндзæнæн, зæгъгæ, ниллух кодта фæстагмæ
Сурæт. Дзуле кутемæй фæххецæн æй Сурæтæй, уой лæдæргæ
дæр нæ бакодта.
Дуккаг бон е Китабæтмæ рарвиста æ хестæр хуæрæ Хадзигуай.
Куддæр æй рауидта, уотæ Китабæт хортæ æма мæйтæ ниццæй:
- Æ мæнæ, ка некæд цæуагæ!.. Ци хор, ци уарун дæ æрбахаста?
- Устур гъуддаг ди корун, устур. Банимайæ нæ мадтæлти
лимæн цард дæр. Мах дæр дин еци хуарздзийнадæ нæ байронх
уодзинан. Дæ зæрдихудти нæ бацæудзинан, - Хадзигуа, æ дууæ
къохемæй Китабæти къохбæл æнгом хуæцгæй, лихстæ æвзагæй
дзурдта.
Китабæт æхе нигъгъос кодта. Æрмæст еу минкъий ба
баходæзмолæ кæнидæ. Сумах фагæ дзуапп ку не ’ссерон, зæгъгæ,
æхе цæттæ кодта, ци зæгъдзæнæй æма ин ци дзуапп ратдзæнæй,

уомæ. Нур цалдæр анзи сайуни куст ка кæнуй, уомæн Дзулетæ
æма Хадзигуати ракъæлос кæнун цанæбæрæг зин æй.
- Тæходуйтæ, мæ дæснийадæ адæмæн хуасæ ку уайдæ. Мæ
уод дæр нæ бавгъау кæндзæнæн, - æ робаси æвзаг фелвасгæй,
загъта Китабæт.
- Хуасæгъæуагæ мæгур æй. Гъо, мæ кæстæр хуæрæ Дзулей
зонис. А-фæстаг рæстæги æхемæ æ зæрдæ мæгур кæнун райдæдта.
Уинуй фудфунтæ. Хуссæг си фæллигъдæй. Тоги æртæх си нæбал
ес. Хæдзарæ ба - æ рагъи. Нур нæ базонун фæндуй: цæй лазæ ин
æй, уой. Ба ди æруагæс уæд, устур таси нæ бафтудта. Зонæн æй -
маст дæр рауинуй. Гъа, мæнæ дин мæ сæрбæттæн дæр есун.
- Фæрнæй фæддарæ ду дæ сæрбæттæн, Хадзигуа, - еу гæзæмæ
фæгъгъос æй. Даргъгомау нийнæфтæй, - абони авдисæр æй.
Æртиккæги изæри мæмæ æвзестæ абази нисайнагæн æрбахæссæ
дæхуæдæг Дзуле. Хуцауæн табу уæд, бæлахæн æ базонун зин
æй, иннæ гъуддаг ба æнцондæр гæнæн уодзæнæй. Ма тухсетæ,
Хуцаумæ, дан, берæ хуæрзтæ ее, табу ин фæууæд. Нæхе ибæл
фæдзæхсæн.
Хадзигуа устур аразийæй хуæрзбон загъта Китабæтæн.
Æртиккæги изæри Дзуле Китабæти къохи бакодта æвзестæ
абази нисайнагæн.
- Дзулетæ (уотæ худта Дзулей), мæ зæрдтаг, абони майрæнбон
æй. Хуцаубони мæмæ сæумæ раги æрбауайдзæнæ. Тингун ма
кæнæ. Ести кæндзинан. Дæу хузæн раст адæймагæн, хуцаууарзон
хуасæ кæнун æнцон æй.
- Æз дæ мадæ, дæ фиди - иуазæг. Ба мæ нимайæ. Еугур исæвди
къахбæл ниллæудтæн. Дæ зæрдихудти дин нæ бацæудзæнæн. -
Хъæбæр ин ниллигъстæ кодта Дзуле.
Устур сагъæсти бафтудæй Китабæт. Лæмбунæг агурдта дзуапп
Дзулейæн. Берæ расагъæс - басагъæсти фæсте иссирдта дзуапп.
Дзулебæл бæнттæ ниддаргъ æнцæ. Æ фуни рауинидæ Китабæти,
цума æ хæццæ хилæ кодта, уотемæй.
Ци бонæй ин загъта, еци бон уардта. Гъæунгти змæлæг неке
адтæй. Дзуле сæумæ раги балæудтæй Китабæти дуармæ. Медæмæ

’й бахудта Китабæт, Фусун хæдзари уæгъдæ разелæ - базелæ
ракодта, уæдта исбадтæнцæ. Еу минкъий, æнæ неци дзоргæй,
ралæудтæнцæ. Нур Китабæт æруагæссаги туххæй хомбериндзæ
кæнун дæр райдæдта. Уæд æ еу къох февæридæ æ тæрнихбæл,
уæдта иннæ.
Дзулей зæрдæ ба къолтæбæл æхе хуайуй. Усмæй - усмæмæ
ба исдæгæрна кæнидæ. Æ тæрних æма æ дæлахъуртæй хед
уайтагъддæр фендæбилæй. Китабæти тохæнгæнгæ ку фæууидта
Дзуле, уæдта бустæги æ къоси буни никкудтæй. Исæвд æма идæр
хуæрзисæвд, зæгъгæ.
- Хуцау син æй ма ниххатир кæнæд! .. Ами дууæ бæллахи
ес, - райдæдта Китабæт нæдæр æнкъард, нæдæр ба мæтъæлæй, -
кадæр æ уæзæ рахаста æма ’й авд надей астæу рагæлста. Ду уой
сæрти рахизтæ. Æ фуд сау бæлах дæбæл ниввардта. Æхебæл ба
рацудæй дзæвгарæ рæстæг. Хуасæ дæр цæфбæл агъаз кæнуй.
- Æма?! - тарстхузæй рафарста Дзуле.
- И дуккаг бæлах ба уæхе хæдзари бæлах æй. Сумахмæ адтæй
бундори туххæй косарт. Косарти фидæй бахуæрун кодтайтæ
адæгонæн. Цæугæ ба дæу къохæй ракодта, æма дæбæл уæ бундори
зæрдæ фæххудтæй. Йе дæр устур лазæ куд нæй. Багъудæй рæстæг
уонæй исеуварс кæнунмæ.
- Мадта куд гæнгæ ’й?! - тарстхузæй бафарста Дзуле.
- Хуасæ кæнун, æ хуæздæр хуасæ. Мæ нифс дæр имæ дзæбæх
нæбал хæссун, - æхебæл хуæцгæй, бафтудта Китабæт.
Дзулейæн æ цæстисугтæ æ фудхуз ростæбæл фæддæлæмæ
’нцæ, хумæтæги нæ фæззæгъунцæ адæм, æнамондбæл дор
дæр хæрдмæ зелуй, зæгъгæ, расагъæс кодта æма Китабæтмæ
лигъстæгæнаги каст бакодта фæстагмæ.
- Абони хуцаубон æй, иннæ хуцаубони мæмæ æрбацо. Уæдмæ
гъуддаг хуæздæр фæббæрæг уодзæнæй, - фæстагмæ Китабæт
загъта Дзулейæн.
Дзуле æнкъардæй рацудæй. Æ уæргутæ æ буни туххæй
цудæнцæ. Уарун не ’нцадæй æма æ над ракодта Сурæтбæл.
Сурæтæн Д зуле æ хабæрттæ ку ракодта, уæд гъæрæй ниххудтæй

и фусун. Дзуле куддæр фæкъкъех æй. Æ сæри цалдæр гъудий
кæрæдзей æмпурсгæ рацудæнцæ, мæнæ дессаг, мæ гъуддæгтæ
амæн уотæ æхцæуæн цæмæн æнцæ, уотæ хъæбæр сæбæл цæмæн
ницценхъартæ æй, зæгъгæ. Æви мæбæл а дæр исфæлхæдтæй.
- Мæнæ дессæгтæ! Еубонуартæ уорсдойнаг сæ мадирваддæлти
(уотæ худта æ лæги мадирвадтæлти) уосæн дæр раст уотæ загъта
уæзæ рахасти туххæй æма бундори косарти хабар дæр!
Æваст фæгъгъос æй Сурæт.
- Сайæгой, фæливд, царæстъегъæг, лæвархуар. Е е ’ взагæй
мæгур лæги дæр æстъегъуй. Ма кæнæ, ма кæнæ, дæ фæсмон дæ
сæри гъуни бæрцæ фæууодзæнæй! - загъта хъæбæрæй Дзулей
фусун.
- Мадта дин е ’ цæг цæсгон ба æз раргом кæндзæнæн, Дзуле.
Æрмæст мæмæ лæмбунæг байгъосæ. Макæмæн сæ зæгъæ, зæгъгæ,
дæр дин нæ зæгъун. Куд дæ фæндуй, уотæ бакæнæ. Æрмæст зонун,
дæ сæр дзæгъæли нæ ресун кæнис, уой, - сабургай æруагæссаг
дзубандибæл æрлæмбунæг æй Сурæт.
- Мæнæ дессаг, ами дæр бабæй мæ гъуддаг къулумпи ку
кæнуй, - расагъæс кодта Дзуле,
- Китабæт мæнæн хъæбæр бауосиат кодта, æз, зæгъгæ,
дæ мадæ, дæ фиди иуазæг, макæмæн мæ исгъæр кæнæ. Фал
дин зæгъун Дзуле, мæнæн мæ мадæ дæр æма мæ фидæ дæр,
кæд ахургонд на ’дтæнцæ, уæддæр раст цæрунбæл ба сæ уодтæ
гъардтонцæ. Къæрнихтæ, сайæгойтæ æма фудæвзæгутæ ба сæ
цæстити синдзитæ адтæнцæ. Дзæбæх ма ’й гъуди кæнун, кæнгæ
дæснитæй ба сæ фуни дæр тæрсгæ кодтонцæ, — æ дзубанди
фæккарздæр кодта Сурæт.
- Гъо, Дзуле, лæдæрун дæ. Дзубанди сæрæй ку нæ ракæнай,
уæд æруагæссаг нæ фæууй.
Дзуле æхе æрцæттæ кодта зæрдæй байгъосунмæ.
- Цæветтонгæ, мæнæ нæ синхонтæ уæрдундонæ кодтонцæ.
Уæд æз нæуæг цуд киндзæ адтæн. Адæм ма галтæ æма бæхтæй
ку кустонцæ, уæд. Агори цæгиндзитæн бундор ниввардтонцæ.
Еци рæстæг Китабæт сæ рæзти æрцудæй. Æрлæудтæй сæ

рази сабургай. Кæститæ кæнуй. Æз татхатæ æхсæдун. Æрмæ
æстæфтæй. Кæсун æма дин мæн æрдæмæ æрбацæуй, алли ’рдæмæ
гъæуæйттæ гæнгæ. Дзоруй мæмæ, хуарз дин æрзайæнтæ, дзæбæх
киндзæ, зæгъгæ, æма дин цийни хуаллаг уæнтæ. Уæдта мин уотæ
зæгъуй, бахатир кæнæ, æгæр дæ хъор кæнун. Мæнæ дæ синхонтæ
цидæр низманстонцæ. Гъо, зæгъун, уæрдундонæ кæнунцæ. Уæд
бабæй фæйнердæмæ рагъæуæйттæ кодта, æ дзиппæмæ нивналдта,
фелваста æвзестæ сомирдæг æма уасæнги них. Æхе мæмæ
æрбахæстæг кодта. Æз - мед кауæ, йе - æндæ кауæ. Æма мин
уотæ зæгъуй, мæнæ, дан, ани раззаг хуæнхтæрдæмæ кæронггаг
цæгиндзи буни ниввæрæ, тæккæ бæрæг астæу.
Мæнæн мæ бауæр куддæр рауазал æй. Цидæр уæззау тас
мæ зæрди фæммедæг æй. Ралæдæрдтæй мæ æма уотæ зæгъуй,
гъæла, ду дæхецæн мацæмæй тæрсæ, зæгъгæ. Ду дæр, дан,
хуарздзийнадæй æнæхай нæ уодзæнæ. Æз цæмæй зудтон,
фæливд кумæ æхста æ илгъаг фат, уой. Ци гæнæн мин адтæй?..
Ме ’нæхъаурæдзийнадæ уой фæсте балæдæрдтæн. Æз, куд загъта
хингæнæг, уотæ бакодтон. Хингæнæг æй хонун, фал уомæн æ
хийнæ дæр неци æма æхуæдæг дæр неци. Цубур дзурдæй, некуд
æма неци.
Дзуле лæмбунæг игъосуй æма æнгъæлмæ кæсуй, цæбæл
ранцайдзæнæй аци гъуддаг, уомæ.
Рацудæй цалдæр анзи. Сæрдæ... Тæвдæ æнхъуæт рæстæг
никкодта. Берæ рауæнти цæугæ дæнттæ байсустæнцæ. Фонсбæл
тогнез фæззиндтæй æма мæлунбæл фæцæнцæ. Нæ синхонтæмæ,
мæнæ Мерететæй дин зæгъун, дзæбæх фоне адтæй - стортæ.
Еунæг дæр син си нæбал фæййервазтæй. Уæд мин Мерет тухстæй
уотæ зæгъуй, арф нийнæфгæй, æгас адæмæй уæлдай махбæл
уæхæн къурцц цæмæн рауадæй. Еске бæлах нæбæл исæмбалдæй,
æвæдзи, зæгъгæ.
- Гъома уин уæ фонсбæл еске тогнез бафтудта, зæгъис?
- Нæннæ, æндæр бæлах... Загъта ма мин, дæсни фæрсунбæл
æй ке аразтонцæ, уой дæр.
Раст еци бон Мерет Китабæти тургъи исмедæг æй. Ке зæгъун

æй гъæуй, равардта ин нисайнаг. Мæнæ дæуæн кудтитæ кæнуй,
гъе уотæ уомæн дæр райдайæни ракæнун кодта, фæливд куд
фæккæнуй: цæстфæлхатæн миутæ. Уонæй æй æ цард. Уони фæрци
ибæл фæззиннуй нæуæг дарæстæ: æ нæрст ростæ сурхфазæ
фæткъуй хузæн æрттевæнтæ уомæй калунцæ. Дессаг ба е æй, æма
хуæрунмæ æхе ку бафест кæна, уæд, гъа-гъай, æ бон æй гъæддзау,
кенæ ба хуасдзауи бæрцæ бахуæрун.
Меретмæ дзæбæхагæй ци адтæй, уони сæ бийнонти сосæггай
æнтойнæ кодта Китабæттæмæ. Уæд рацæй - рабонæй æма ин
уотæ зæгъуй, хийнæ конд уин ес, зæгъгæ. Цалдæр цудей фæсте
ба ин ниййамудта «хийнæ» кæми æвæрд адтæй, раст еци агори
цæгиндзи бун. Мерети фурттæ уæйгутæ арæзт адтæнцæ. Хабар
куддæр райгъустонцæ, уотæ рауадзгæмæ мæнгæ цæгиндзæ
февардтонцæ. Цæгиндзæ рапурх кодтонцæ æма дин уордигæй ку
рагæпп кæниуонцæ æвзестæ сомирдæг æма уасæнги них. Мерет
исцийнæ кодта, нур ба ести уодзæнæй, зæгъгæ, Æ, дæ цæрæнбон
берæ уа, Китабæт! .. Нивæ нæ адтæй, æма дæубæл исцурæвæрæ
ан, æндæр ба аци бæлахæй еугур сæри сæфт фæцайанæ. Уой
фæсте ба æлгъетунбæл фæцæй æма алли какола фæккалдта сæ
ниввæрæгæн. Æхуæдæг мин дзурдта Мерет. Фал дин зæгъун,
Дзуле, æлгъистæ дæр неци æй. Уой æлгъиститæй мæбæл неци
æрцудæй.
Соми ’рдæг æма них æ сау хæцъели батухта. Æхуæдæгка
нилгъетидæ, æ саубон дæбæл никкæна, саубон, ани ка ниввардта
æма мæ мæрдтæмæ ка раурдуг кæнун кодта, зæгъгæ. Бахъæртун
сæ кодта Китабæтмæ. Кæнгæ дæсни æхецæй ниббоз æй. Æвæдзи,
æхе нимæр ба расагъæс кодта, дзæбæх уæ ку гъæла кæнун,
гумудзатæ, зæгъгæ,
Соми ’рдæг сæхемæ ниууагъта. Бабæздзæнæй бабæй ин. Еу
хатт ба мин уотæ зæгъуй, аци соми ’рдæг, дан, сугъзæрийнæ
къæндони даргæй. Устур нивгун разиндтæй. Берæ хуæрзтæ, берæ
дзæбæхтæ мин фæууинун кодта. Æз дæр, дан, ин æ фæд уæгъдæ
нæ уадзун. Æ них ба Меретæн æхе рази басугъта. Них ку сугъдæй,
уæд æхснирсунбæл фæцæй:

- Меретхан, Хирион, табу Хуцауæн, куд уæ фидбилизтæ
содзгæ кæнунцæ, - хæрдмæ æ фий исцумæ-исцумæ гæнгæй,
дзурдта Китабæт.
Искодта ин æртикъумон дуа салæй æма ин æй ниввæрун
кодта, «хийнæ» æвæрд кæми адтæй, уоми.
- Æма?!
- Æма неци! Йе сайд нæй, зæгъис, Дзуле?! Гъе дæуæн дæр
уотæ кæнунмæ гъавуй. Гумудзатæбæл æфсой æвæруй, æфсой!
Дзуле дзорунгъон нæбал иссæй. Æрæгиау ба ма æнкъардæй
бафарста:
- Мадта мин куд кæнгæ ’й?
- Куд кæнгæ дин æй, уой дин зæгъун. Дæ хæдзари сагъæс
кæнæ. Кæд æнæфæразгæ кæнис, уæд ес берæ хуарз дохтиртæ æма
дин етæ æнæфедгæй искæндзæнæнцæ хуасæ. Дæ нез дæхуæдæг
дæр зонис. Маст дæмæ ес æма уой бæлахæй тингун кæнис, æндæр
неци. Байархайæ, цæмæй дæ маст дæ зæрдæй рацох уа, уобæл.
Берæ фæссагъæстæ кодта Дзуле, уæдта кæронмæ ба исдзурдта:
- Сайæгойтæ, фæливд æма хингæнгутæ æнцæ дæснитæ!
Æнæбайрайгæ фæууæнтæ!
- Хийнæ дæр нæййес, Дзуле! Фæливд ка уа, уой æримисæггаг
æй!
Дзуле нæбал бацудæй Китабæтмæ. Е ба ма имæ абони дæр
æнгъæлмæ кæсуй.
Сурæт берæ фæссагъæси фæсте е ’ргом раздахта е ’нсувæр
Басиатмæ.
- А Дзулей бæргæ æруорæдтон дæснитæмæ цæунæй. Хуарз,
хъæбæр хуарз, дæснитæбæл æууæндуни гъуддаги ке фæддузæрдуг
æй, е, Уонæмæ дæр Басиати бæлахæй цæун райдæдта. Адæймаги
сæри магъз, зæрдæ æма æгас бауæр дæр æфсæйнайгæй конд нæ
’нцæ, - æхенимæр гъуди кодта Басиати хуæрæ, - косун багъудæй
ме ’нсувæри хæццæ, цæмæй æ фиццаг уавæри исуа, уобæл.
Басиат фиццаг рехæ дарагæ на ’дтæй. Нур, фæстаг анз ба
рауагъта æ халасдзагъд рехæ. Æ бецъотæ æнцæ нарæг æма даргъ.
Хаттæй - хатт сæ æ хъæсти сæрти февæруй æма рагъæуæйæттæ

кæнуй, еске мæмæ кæсуй, æви нæ. Кæд имæ еске кастайдæ,
уæд æхецæй ниббоз уидæ. Ци гъæуи цардæй, уоми ин æ карæ
зудтонцæ, æма ин лæвардтонцæ фингæбæл æ бунат. Нæ ма Басиат
æндæр гъæуи ку фембæлидæ, уæдта имæ æхецæй хестæртæ дæр
дзорун райдаиуонцæ.
- Нæ фиди хай, уæлæмæ, дæ бунатмæ... Ами дæуæй хестæр
неке ес! ..
- Исгъигæ ’й Басиат æма ин ку фæззæгъунцæ, хестæрæн
исбадæ, кенæ ба дуккаг хестæрæн, зæгъгæ, уæд æнæзийнадæй æ
бунат байахæссуй.
Фингæбæл бадгæй, Басиат фиццаги хузæн нæбал æй. Хъæбæр
исдзорагæ ’й, ниуазгæ дæр кæнуй æнæзийнадæй. Фæстагмæ ба æ
цæсгон исуй сурх къумбули хузæн. Æ цæститæ ба, кæунгъæлæс
адæймаги цæстити хузæн, куддæр тухст листæг ниуунцæ.
- Тагъд ма ракæнтæ, мах ами расабур уодзинан! - цалдæр
хатти гъæрæй радзоруй Басиат. - Идзагдар, ду ба гъæдæгдæр
лæууæ!
Гъе уотæ, фиццаг хатт ци хæдзари исæмбалдæй, уоми дæр
Басиат хъæбæр исбараккен æй. Дзæвгарæ фæдздзоруни фæсте æ
рахес къохи цуппар æнгулдзей кæрæнттæбæл æрæвæруй идзаг
агувзæ. Хæрдмæ ’й æ сæрæй бæрзонддæр исесуй. Æ нарæг бæлгъур
æрфгутæ æ æнхъирдтæ тæрнихмæ хæрдмæ фæггурун кæнуй.
- А - а - а, дуйней рафæлдесæг, фæйрæстмæ кæнæ! - гъæрæй
нихходгæй, фæгъгъæр кæнуй Басиат.
Агувзи хæццæ æ рахес цонг, фондзанздзуд фури сиути хузæн,
цалдæр къæлоси æркæнуй. Ку нæ никкæлуй арахъ, æ бунатмæ, йе
’ мбæлтти размæ ’й ку рарветуй, уæдта байдзулуй, Хуцау, дæхецæй
боз, зæгъгæ, ма бафтауй. Æхуæдæг ба æхе ескæбæл бафæдзæхсуй,
цæугæ ку кæнай, уæд еумæ, зæгъгæ. Йе дæр ин зундæй æй. Басиат
æрæгæмæ ку фæззиннуй сæхемæ, уæд Дзуле ба тухсун райдайуй.
Цидæр кæнуйнаг, цит, фæууй æма си æрбайронх уй.
Адæймагмæ маст ку уа, уæд некæд æййафуй йе ’ мхузæнтти,
некæд хъæртуй æнтæстгинæй æ нисан гъуддагмæ.
Дууæ рацæргæ нæлгоймаги, Басиатæй зингæ хестæртæ,

æрхуæстæнцæ Басиатбæл æма ’й киудтитæ гæнгæ æрбакæнунцæ.
Хæдзарæмæ гъæр æрбайгъусидæ:
- Дзуле, мæнæ киндзæ фæццæуй! Къеретæ рæвдзæ дарæ!
Синхæгтæй сæ беретæ - æд-устур, æд - минкъий къæл -
къæлæй ходиуонцæ. Нæрæмондæр си ка уидæ, йе ба рагъæр
кæнидæ:
- Нивгун уæд, нивгун, уæ рехгун ностæ!
Уæхæн гъуддæгтæ уингæй, куд нæ тухстайдæ Дзуле?!. Куд нæ
æстъæлфтайдæ фунæйæй æ хуссæн уати?.. Куд нæ агурдтайдæ
ести хуасæ?..
Æ маст æ мæстдони ци гъуддæгти бæлахæй ихалдæй, етæ ’й
сæ фæдбæл баластонцæ фæливди хæдзарæмæ дæр.
Фæстаг рæстæг Сурæт ахиддæр æмбæлун райдæдта Басиати
хæдзари. Лигъз ласæ кæнуй. Æрба ин хæссуй уæд еу лæвар, уæд
иннæ лæвар. Хуарз лæдæрдтæй, йе ’нсувæри хæццæ ин хилæй
ке неци рауайдзæнæй, æфхуæрæн дзурдæй, уой. Фæлтау дзæбæх
зæгъун гъæуй. Алкæддæр агурдта, æ зæрдæмæ ка багъардтайдæ,
уæхæн дзубандитæ.
- Рехæ æрмæст æнзти бæрæггæнæн нæй, - фæдздзоруй
Сурæт Басиатæн, - раги ба рехгун хестæр уæлдай нимади дæр
адтæй. Ами дæр æрмæст æхе дарун ка зудта, уомæн кодтонцæ
уæхæн кадæ. Нур дæр уотæ æй æма рехгун ка уа, бецъотæ ка
дара, е гъуди кæнæд æ сæр, æ кадæ, æ бийнонтæ, хъæбæрдæр ба
æ цæуæт, уæдта æ рехæ дæр.
Сурæт æ дууæ къохемæй Басиати рахес къох, рæвдаугæ
æрсæрфгæй, фæлмæн æлхъивд æркæнуй. Æ зæрдæ æхе
дзубандитæмæ исхъурмæ уй, цæститæ цæстисугæй райдзаг унцæ.
Басиати зæрдæ дæр исхъурмæ уй.
Уæхæн сахæттæ берæ никкодта хуæрæ æма æнсувæрбæл.
- Кæсис, дæ цæуæт куд дзæбæх æнцæ. Алке дæр сæмæ хицæ
кæнуй. Æртемæй уæлдæр ахурадæ райстонцæ, иннæ æртæ ба ма
ахури надбæл устур балций æнтæстгинæй цæунцæ. Адæм дæмæ
тæходуйтæ кæнунцæ. Ду ба... Зонæ, æрмæст фиди кадæ цæуæт нæ
бæрзонд кæнунцæ, фидæ дæр æ бунати ку уа, федаугæ гъуддагбæл

хуæст ку уа, уæд уомæй бæрзонд кæнуй цæуæти кадæ æма ном.
Басиатмæ ниуæзтæ ку нæ хъæртидæ, уæд, цит, лæмбунæг
игъуста æ хуæрæмæ. Ци зæгъидæ, уони нимадта растбæл.
Æхенимæр ниллæуидæ, ци надбæл æй аразта, уобæл. Гъе уотæ
берæ косун багъудæй Сурæти æ уарзон æнсувæр Басиати хæццæ.
Басиат фæстагмæ æ гъуддæгтæбæл фæсмон кæнун райдæдта.
Алкæд алкумæ нæбал цæуй. Рехæ дæр нæбал даруй.
- Бийнонти сагъæс кæнун, адæми астæу æмбæлгæ æгъдау
хæссун æй лæгигъæдæ. Ка æй хæсса, уомæн дзилли æхсæн устур
кадæ ес, - Басиати гъоси зæлланг кæнунцæ Сурæти дзубандитæ.
Адæм фæстагмæ Басиати æма Дзулей хæдзарæмæ арфæ
кæнунмæ цæун райдæдтонцæ. Дессаг, цума Басиат нæуæгæй
райгурдæй. Дзуле дæр æхе хуæздæр æрлæдæрдтæй. Тингун нæбал
кæнуй. Фуд фунтæ нæбал уинуй. Алкæд æхенимæр арфæ кæнуй
Сурæтæн, æ тухст сахати имæ æ фарс ке бадардта, уой туххæй.
Нæуæгæй сæмæ цард æ медбилти бахудтæй
СÆРИ НОСТÆ
[САТИРИКОН РАДЗУРД)
Адтæй райдзаст сæрдигон бон. Хор бабæй фæсхуæнхтæмæ
ниттулдæй. Хуасдзаутæ къуæрттæгай цудæнцæ гъæумæ. Æртæ
хуасдзауи сабургай цудæнцæ дзубандигæнгæ.
Æрбасæ æййафта æндæр гъæуккаг фестæг бæлццон.
Кæрæдземæн салам равардтонцæ. Бæлццон æ цуд фæссабур кодта.
Цæй, кумæ тагъд кæнун, ани хæццæ таурæхътæ гæнгæ цæудзæнæн,
мæ фусун конд æй, зæгъгæ. Цæунцæ сабургай. Дзæвгарæ гъосæй
сæ над дардтонцæ. Æрбамбæлæг бæлццон æ ходæ исиста. Æртæ
хуасдзауи блццони сæрмæ кæсунти фæцæнцæ. Уомæн æ сæри
адтæй устур цуппар носи. Цæугутæ деси бацудæнцæ, амæн аци
устур ностæ кутемæй иссæнцæ, ба сæ зонун гъæуй, зæгъгæ.
Фал кутемæй? Бафæрсæн æма имæ хард ку фæккæса, æма си

ести æхсилкъæ дзурд ку исервæза. Нæ фæллади хæццæ ма йе ку
бафтуйа, уæд бустæги нæ байуантæ æркæлдзæнæнцæ, зæгъгæ,
расагъæс кодта сæ хестæр.
Кæстæр, нæрæмондæр æй æма си хатир ракоргæй, зæгъуй:
- Кæд нæ федауй, уæддæр фæрсун. Раст мæ балæдæрæ.
Дæ сæри ностæмæ фенгæсти дæн æма сагъæси бафтудтæн. Ду,
æвæдзи, кæддæр устур бæллæхти ке бафтудтæ, е бæрæг æй.
Æ номбæл дæр æй бафарста.
- Мæ ном Дзаге хуннуй, - нийнæфтæй. Æ тæрних æ буйнаг
ходæй расæрфта. Æ цуд фæттагъддæр кодта, - цæмæн мин имисун
кæнтæ мæ евгъуд царди уæззау цаутæ?! Адæймаг ку цæра, уæд...
- Кæд дин зин уодзæнæй, уæд сæ мабал имисæ, - æ дзурд
æваст багæлста хестæр.
Бæргæ ку сæ радзоридæ, уæддæр нæ над цубур кæнианæ,
зæгъгæ, расагъæстæ кодтонцæ кæстæртæ.
- Гириз, гириз æй, фал сæри цæф ба бунтон гириз нæй,
Сæр цæвæгæн æ бундор низзелæд, - сабургай загъта хуасдзаути
хестæр Ботас, - æз уин æцæг хабар ракæндзæнæн. Уотæ раги дæр
на ’дтæй. Цæветтонгæ, мæ фиди æнгарæ нæ синхон Хинкъал æй
худтонцæ, нур дæр ма æй фæдздзорунцæ дессагæн. Æ сæри цал
æрдой адтæй, уал цæфи иссирдта. Алли æрдой рази дæр - нос.
Ностæн банимайæн дæр на ’дтæй. Ирд æхсæви кæд æстъалутæ
банимайдзæнæ, уæд еци ностæ дæр банимадтайсæ. Нихæси зелгæ
дунгæ, дан, фестидæ æма ин æ сæри пурх ракалиуонцæ.
- Хилæ кæнун дæр муггаги гъæдæй æй, - багæлста æ дзурд
дуккаг хестæр Долæт.
- Раст уин зæгъон æма Хинкъали кæмæй худтонцæ, уоци
муггагæй ездондæр, сæрбонзонгæдæр, æвæдзи, неке адтæй
гъæуи нæ, фал æгас коми дæр, - æ дзубанди кæнуй идарддæр
Ботас. - Фал, дан, æй ци муггагæй худтонцæ, уонæй на ’дтæй.
Æрæфтуйæггаг - еу кæцæйдæр. Мæ фиди фидæ Бола мин æ
хабæрттæ хъæбæр лæмбунæг фæккодта цалдæр хатти. Раст
зæгъгæй, фиццаг ми æруагæс дæр нæ кодта.
Фæскъиринти, дан, цардæнцæ етæ седзæрæй æрдæг ихæлд

къæси æртæ æнсувæри. Нур куд æй, уотæ хуаси дзаман адтæй.
Дууæ хестæри хуасæ карстонцæ. Мегъæ бон никкодта. Кæстæр
ба гъæуæн уæсигæс адтæй, Тасо æй худтонцæ. Изæрæй уæситæ
еугай - дугайæй æрцудæнцæ. Тасо нæбал разиндтæй. Цалдæр
бони æ фæдбæл фæззилдæнцæ æма дæ балгъетæг уотæ, дунд
далагъан фæцæй.
- Тасо давд æрцудæй, - фæстагмæ ниллух кодтонцæ адæм.
Куд дзурдтонцæ, уомæ гæсгæ еци кари биццеутæ ахид исавдæй.
Фал сæрæн æнсувæртæ кæмæн уидæ, етæ ’й иссериуонцæ æма ’
й æрхæссиуонцæ. Фулдæр хатт ба æнсувæр агорæг рандæ уидæ
дууæ - æртæ анзи æмгъудæй дæр. Æхе æнсувæр ку нæ иссеридæ,
уæдта ниббæлдат кæнидæ е ’нсувæри хузæн биццеу. Сосæггай
имæ æ гъос дарун райдаидæ. Æхебæл æй æрæллау кæнидæ,
фадуат ин ку фæууидæ, уæдта ’ й раскъæфидæ раст бонигон.
Гъо, æма æцæгæйдæр, уотæ æскъæвд æрцудæй æндæр адæми
хаттæй æндæр биццеу Тасой бæсти. Æндæр гæнæн ин, æвæдзи,
на ’дтæй.
Сандир Тасой хæццæ бонæ æхе баасхъод кæнидæ адæмæй,
æхсæвæ ба тундзтæй æ гъæумæ. Даргъ надбæл берæ зинтæ
бавзурстонцæ: дунгитæ, уарунтæ, сирдтæ... Æнæнади нæдтæбæл
цæунæй уайтагъддæр сæ къахи дарæс исхаудтæй: калдæй сæ
къæхти тог; диз - диз кодта си алкæмæндæр æ рист бауæр. Сандир
æ рист нецæмæ дардта. Е ’нсувæр æ къохи бафтудæй, æ гъæумæ
куд хæстæгдæр кодта, уотæ æ сагъæс фулдæрæй - фулдæр кодта,
нур а Тасо æ мадтæлон æвзаг ку феронх æй, уæд куд уодзæнæй æ
гъуддаг, зæгъгæ.
- Цæй, уæтæрмæ бал æй хонæн. Уоми ’й еу æртæ мæйи
не ’взагбæл исахур кæндзинан, уæдта сабургай бацæудзинан
нæхемæ, - загъта æхецæн Сандир. - Мæнæ дессаг, ци хуарз
æргъуди кодтон.
Исцудæнцæ, гæни хузæн раст ци тæрсæ гъæдæ бæрзонд
фæццудæй, уоми. Тасо ауæхæн бæлæстæ фиццаг хатт уинуй æма
ракæсæ - бакæсæ кæнуй. Не ’фсæдуй сæ уиндæй. Æхердигонау
цидæртæ исдæгъал-мугъул кодта, цæмæй Сандири æвзагæй ести

здæхтæ кодтайдæ, уобæл. Хъæбæр уæззау уавæри бафтудæнцæ.
Бæргæ фæндæ адтæй Хестæри фæндаг рацубур кæнун, фал
кутемæй? «Донмæ фæрæтæй лæборæ». Устур цæугæ донмæ, цит,
ку бахъæртиуонцæ, уæдта æ рагъи ракæнидæ Сандир Тасой. Æ
къæхти лухтæ дони гъæстæ ку фæууионцæ, уæд ин сæ цума еске
пурусайæй содзидæ, уотæ тæхсун райдаиуонцæ. Æ цæсгони цар
æрбанхъирдтæ уидæ, æ дæндæгути къæс - къæс иссæуидæ.
- Йа, мæнæн аци хъиамæт ка исаразта, дæ дзилагæ исæскъуна.
Мæ тæрегъæд фæффедай! - гъæрæй исдзурта Сандир.
Тасо мæтъæл каст бакодта Сандирмæ, уæдта расагъæс кодта,
тæходуй, уæддæр ци дзоруй, уонæй ести ку лæдæринæ, зæгъгæ.
Сандир, Тасой къохбæл хуæцгæй, æ над исаразта Балцауи
цæгатмæ.
- Хуцаути мæхе Хуцау, Балцауи нæхе адæмæй еу еске ци
баййафон! Дессаг хуарз уайдæ! .. А, Тасо кæд еуминкъийтæ
базонидæ не ’взагæй. Уæд гъуддаг æнæгурусхæ дæр уодзæнæй.
Æцæгæйдæр, дзиллæ зæгъиуонцæ, Сандир е ’нсувæри иссирдта,
зæгъгæ.
Изæрæй тухамæлттæй бахъæрдтæнцæ Балцауи лæгæттæмæ.
Фæнсгæсти куйтæ сæмæ ракалдæнцæ. Уайтагъд рафæсмардтонцæ
Балцауи Сандири æма ’йбæл цийнæ кæнунбæл фæцæнцæ. Уæд
еу куй, уæдта иннæ куй Сандири реубæл æ раззаг къæхтæ
февæридæ, æ ростæ ин стæрунбæл фæууидæ. Куйтæй еуетæ
сабургай бацæуиуонцæ Тасомæ, баймæ смуститæ кæниуонцæ,
Еуæй-еутæ ба си гъирнгæ дæр бакæниуонцæ.
Уæдмæ сæмæ бунатгæс - фæнсгæсти хестæр Сланихъо дæр
рацудæй. Расæ фæсмардта. Æхе багæлста Тасомæ. Æ хъури ’й уæд
еу æрдæмæ никкæнидæ, уæдта инне ’рдæмæ.
- Бабай карк, Тасо! - Æ, дæ цæрæнбон берæ уа!.. Мæнæ нæбæл
ци хуарз æрцудæй, - уæдта æхе фæззилдта Сандирмæ. - Лæг ба
лæги миутæ фæккæнуй?.. Мадта! Æнсувæр хумæ, игуæрдæни нæ
зайуй. Раст зæгъгæй, æнсувæр ка агора, е æй иссеруй. Е ’ссерæг
ба кадгин фæууй. Нур дæу цæйбæрцæ дзиллæ базондзæнæй, уой
ку зонисæ?!

Æ цæститæ донæй райдзаг æнцæ...
Медæмæ сæ бакодта. Кадгин иуазгути куд фæррæвдаунцæ,
уотæ сæ барæвдудта.
Изæрæй фæнсгæстæ ку æрæмбурд æнцæ, уæд син сабургай
балæдæрун кодта Сандир:
- Тасобæл еске бæсти берæ рæстæг рацудæй. Æ мадтæлон
æвзаг нæбал фегъуста. Гъо æма ’й, æвæццæгæн, феронхгомау
æй. Мæ фæндæ уотæ ’й, цалинмæ еститæ фæстæмæ базона не
’взагæй, уæдмæ бал ами фæууæд фæнсгæсти хæццæ. Уæддæр
еу æртæ мæйи, æртæ. Уæди уæнгæ кой дæр нæ, стуф дæр нæ.
Тæссаг æй, фæдес нæ фæдбæл ку рацæуа, уомæй дæр, Адæгони
цъухи ма бафтуйæд аци хабар. Алке дæр е ’взагæн æцæг хецау
разиннæд. Хъипп-стуф дæр нæ! .. Нæ фæууидтон, нæ фегъустон,
неци зонунæй æндæр, - хъæбæр бафæдзахста фæнсгæстæн.
Фæнсгæти хæццæ фæцæнцæ Сандир æма Тасо, Еугурæй дæр
имæ се ’рух рахаттонцæ. Уайтагъддæр Тасо сæ хæццæ фæллимæн
æй. Алкедæр æй зæрдтагонæй ахур кодта дзæбæх дзорунбæл.
Дууæ мæйей фæсте Тасо æвзарун райдæдта д зорун. Æ дзубандий
исервæзидæ æхе æвзагæй дæр берæ дзурдтæ. Ци дзурдтæ си
исервæзидæ, уони бабæй фæнсгæстæ нæ лæдæриуонцæ.
Æртæ мæйи раевгъудæнцæ.
Сандир Тасой хæццæ ку æрфестæг æй нæ гъæубæсти, уæд
гъæубæсти адæм нæ, фал æгас комбæсти адæмбæл дæр базуртæ
базадæй, Æз фæрраздæруонæй хуарзи арфитæмæ уадæнцæ
седзæргæс Гадзиганмæ.
Хæдзарвæндаг æма хæстæг къабæзтæ æгас комæн æносмæ
дзоруйнаг кувд искодтонцæ.
Нур Тасо æ «маддæлон» æвзагæй хæзна нæ дзурдта. Адæм
дес кодтонцæ, гæр, ци тагъд фæххæттæй е ’взаг, зæгъгæ. Уой ба
нæ зудтонцæ, æма е Гадзигани биццеу нæ адтæй, уой. Сандир ба
гъуддаг сосæггай дардта, æфсæн кири дарæгау.
Тасо æнæцохæй дæгъал - мугъул кодта. Æнæбунати ратæх -
батæх ибæл бацæфсидæ. Фахсмæ иссæуидæ æма дорадзагъд
кодта. Агурдта, ке рамæстæй марæ кæнон, зæгъгæ. Биццеути

астæу фæммедæг уидæ: расæ æсхуститæ, тъæппитæ кæнидæ.
Æгæр цæф ин ка рауаидæ, е ба сæхемæ сагъæсарæ гæнгæ ледзæги
фæууидæ. Æхецæн дæр æ финдзи хъæлти тог фелвæсидæ.
- А - а - а! Тасо, фæстæмæ ку здахтæ, уæд дæ бæрзæй ку
басастайдæ. Дæу ка ссирдта æма дæ ка ’рхаста, уой ба уæззау нез
иссера æма ’ й сау ингæнмæ фæххæсса. - Мадтæлти гъæр, нæгæ
исесиуонцæ!
Тасо сабургай - сабургай базудта дзорун. Исхъæрдтæй æ
лæхъуæни карæмæ дæр. Зинтæ, тух фæрæзнитæй ин бийнонти
гъуддаг дæр бакодтонцæ. Гъама-гъотæй ин нæ равардтонцæ сæ
кизги Хириутæ. Кизги муггаг исарази æнцæ æрмæст уой туххæй
æма Тасой дууæ хестæр æнсувæри равзаргæ фæсевæдæй ке
адтæнцæ. Хъæбæр сæрбонзонгæ сæ худтонцæ. Берæ, хъæбæр берæ
мæститæ цудаей седзæргæс мадæ, æ фурттæ æма æ киндзитæмæ
Тасой бæлахæй. Берæ ин фæллихстæ кодтонцæ, æвзурстонцæ
зустæй дæр, фал сæ нецæмæ æрдардта. Дзоргæ сæ ниууадзидæ.
Сандир æма Тула сæ сæрæн ку нæбал адтæнцæ, уæдта
иуарунбæл ниллæудтæнцæ.
Уаргæ бон адтæй... Кустмæ цæунмæ нæ бæзтæй. Гадзиган,
Сандир æма Тула бадунцæ астæуæй арти фарсмæ. Мадæ фунуки
æ кæрдзинти гъуддаг кодта, фурттæ ба нийнæфиуонцæ. Бадунцæ
мæтъæлæй.
Æваст устур хæдзари дуар фегон æй. Тасо, æ дууæ къохемæй
æ сæрбæл хуæцгæй, æрбагæпп ласта.
- Дæдæдæй! Дæдæй! Ка си адтæй, нæй балæдæрдтæн. Мæ
сæри фахс рагъæлайæй. Тог фæддæлæмæй!
- Сæри цæф фæййагорис æма ’ й иссерис! Æнцад ку лæууисæ,
уæд сæри цæф нæ ерисæ, нæ, - загъта сабургай Тула, - неци
кæнуй, цæвагæ галæн æ сикъа сæттагæй.
Сæ бунæттæй дæр нæ фестадæнцæ Сандир æма Тула. Артмæ
кастæнцæ. Сæ фурмæстæй сæ цæститæ ратартæуионцæ. Гадзиган
ба æ цæстисугæй æхе æхснадта. Фæлтау ку нæбал разиндтайдæ.
Масти мæхæл нин .æрхаста. Æ фæххæссæгæн æ маст мастдони
фехалдæй, зæгъгæ, æхецæн гъудитæ кодта.

- Нæ, фал ма сумах мин ку нæбал уайтæ, уæд æз ами ци
фæууодзæнæн? - Гадзиган фæрсæгау бакодта Сандир æма Туламæ.
Дууæ æнсувæри цавддорау бадтæнцæ. Идарддæр син куд
кæнгæй, уой дæр нæбал ахæстонцæ сæ сæртæ.
- Еске бæстæ куйи къах æй, куйи къах. Тасо дæр нин æрхаста
еци къах æма нæ нæмуй уомæй, - æрæгиау загъта Тула.
Фæстагмæ сæ фæндæ иской кодтонцæ.
Адæми цардмæ кæсæн, - загъта Сандир, уæдта фæгъгъос æй.
- Æма? - бафарста Тула.
- Бакæнæн, адæм куд кæнунцæ, уотæ.
- Мæн бон Тасой хæццæ цæрун нæбал æй. Нæбал цæрун...
Мулк дæр мæ нæ гъæуй, - зæрдхъурмæй загъта Тула.
Берæ радзорæ - бадзори фæсте байурстонцæ. Аци гъуддаг
дæр имæ нæ багъардта и тæлтæгмæ. Берæгъау æ синк-синк нæ
уагъта Тасо. Кувди, хисти, кусти, кенæ ба надбæл цæугæй, фæдес,
нæгæ, зуст дзурд, æхсилкъæ...
Уæд нихæси ба? Æ лæдзæг æргъувдæй дардта. Уæд еуемæ
æхе байдзæгъдидæ, уæдта иннемæ. Еци еу рæстæги æ бон адтæй
дууæ-æртей хæццæ хъæлæба кæнун. Фуддзæфæй дæр некæбæл
аурста. Нæ аурста æма си æхебæл дæр нæ аурстонцæ. Еци еу
рæстæги ибæл дууемæй хæфтитæй ралæууиуонцæ. Сауæнгæ ма
имæ кæстæртæ дæр сæ къох исесиуонцæ.
- Гъо, æма ’й фæстагмæ Тасо нæбал худтонцæ. Ном æхуæдæг,
æ миутæмæ гæсгæ, æхебæл исæвæрун кодта адæмæн -Хинкъал,
зæгъгæ.
Хинкъал æгадæ æма æварнæй æ берæ ности хæццæ бацудæй
мæрдтæмæ.
Нур еске згули ку фæккæнуй, уæд фæйнердигæй гъæр кæнун
райдайунцæ адæм:
- Хинкъали цау дæбæл цæуй!
- Дæ сæр гъæуай кæнæ!
- Дæ цæститæ æртитæ рацæгъддзæнæнцæ!..
Дзаге æваст дзорæги фæууорæдта:
- Барæн! Ду уотæ æнгъæл ма уо æма мæ сæри ностæ мæнæн

ме ’дулидзийнади туххæй æрфусун кодтонцæ мæ сæрбæл. Зæгъун
уин æй, уой туххæй æз æнæкъæндзæстуг дæн...
Нур ба уин кæрæй-кæронмæ мæ хабар ракæндзæнæн. Æрмæст
тæрхонгæнæг уæхуæдтæ фæууотæ, раст бакодтон æви нæ, уобæл.
Мæ тæккæ лæхъуæни дзамани адтæн. Ме ’уæнгти мæ хъаурæ,
ивулд донау, абузтæй. Евдæлон рæстæги, цит, цауæн кæнун дæр
æвзурстон.
Еу кæми адтæй, уоми мæ хæтæл æма мæ хизин мæ рагъи,
уотемæй гъæди фæммедæг дæн. Раст уин зæгъон æма Æфсатийи
лæварæй цох нæ кодтон. Берæ фæззилдтæн тъæпæнти, адæгти
æма къолти. Уæд еу æрдозæмæ бафтуинæ, уæдта иннемæ. Уæд
дин кæсун æма уартæ æрдозгæрон сау æндарг фæззиндтæй, уæдта
æрбайсавдæй.
Изæрæрдæмæ мæ цанси еу сæгъæ бафтудæй. Æрæнцадтæн
дзæбæх рауæн. Фезонгутæ дæр искодтон. Мийнасæ бæргæ,
фал æнæдзоргæ æмбал лæгæн æ хуарз мийнасæ дæр дон адæ
фæккæнуй.
Æхсæвæ æ сау курæт байтудта гъæдæбæл. Изолæй, кæцæйдæр
æрбайгъусидæ Бæхæргъауи гъæр. Фæллад адæймаг фунæй
гæнагæ фæууй. Мæ хъæрæймаг æма мæ цармин хизин мæ сæри
буни бакодтон, уотемæй бафунæй дæн. Æхсæвæ еу дууæ хатти
фестъæлфтæн.
Сæумæ мин хори рæвдауæг тунтæ мæ ростæ ку батавтонцæ,
уæд райгъал дæн. Арф исуолæфтæн. Мæхе райвæзтитæ кодтон.
- Уæхæн сæумæ адæймагæн хъæбæр адгин фæууй, - æ дзурд
багæлста Долæт.
Эх! Ци дзæбæх сæумæ адтæй уæд. Игъосун: мæ базургин
лимæнтæ мин сæдæ ’взагемæй зæлланг гъæлæсæй зарунцæ. Ка
бафсæддзæнæй уæхæн рауæн цæрунæй?! . Дзенет, дзенет, бауи
æруагæс уæд.
Мæхецæн фезонæг ку ракæнинæ, зæгъгæ, куд расагъæс
кодтон, уотæ ба мæ цæститæ райахæстонцæ: уартæ минкъий
æрдози рæубес зудæй хезунбæл фæууидæ, уæдта гъæуæйттæ
кæнун фæййагаидæ. Æ рази æ дæркъæ уæд дæйунбæл фæууидæ,

уæдта - кафунбæл. Æз сабургай мæ хæтæлмæ бавналдтон. Уæд
мæ зæрди фегурдæй дессаги гъуди:
- Барæнай, барæнæ, аци сæгъи рамардзæнæн, фал æ дæркъæ
сабийи хузæн ку æй... Ци фæууодзæнæй?...Никки ба ма, хъури
’гънæгау, зæрдтагон æй. На-а-а, зæгъун, Æфсатийи зæрдæ мæбæл
фæхходздзæнæй, минкъий бæдолæ кеугæ ку байзайа, уæд.
Мæ хæтæл фæстæмæ ниввардтон. Уадзон сæ. Цæрæнтæ! Берæ
кæнæнтæ!.. Етæ тогдзухтæ нæ ’ нцæ.
Цауæйнон еу рауæн сабургæнагæ нæ фæууй. Фæннæхстæр
дæн тар гъæди хурфи: гъæуæйттæ кæнун алли ’рдæмæ. Цъеути
зарунæй æндæр стуф некæцæй игъусуй. Еу минкъий цæугæ
донмæ бахъæрдтæн. Куддæр бауордæг дæн, уотæ ба дин кæсун
æма мæ рази еу стори фæд фæцæй.
- Нур ами, æвæццæгæн, хæстæг кенæ уотар ес, кенæ ба -
гъæу, - мæхецæн исдзурдтон.
Ме ’уæнгтæ дзæвгарæ рæуæгдæр фæцæнцæ.
Фæд мæ бахаста лигъз урух æрдозæмæ. Æрдози кæронмæ
æрлæудтæн. Лæмбунæг кæсун. Ами адтæй æртæ хæдзари.
Æрæгиау багъæр кодтон кæройнаг хæдзарæмæ.
- Фусун мин нæ фæууодзинайтæ, дзæбæх хæдзарæ, -
мæтъæлгомауæй бафарстон еу устур рехгун рацæргæ лæги.
Мæ фадæварцæмæ мин ку æркастæй, уæд, æвæдзи, расагъæс
кодта, аци лæг фудгæнæг нæ униауæй, зæгъгæ. Уомæ гæсгæ ба
мин аразий дзуапп равардта.
Хуарз мæ исиуазæг кодтонцæ. Дзæвгарæ нæ хабæрттæ
кæрæдземæн фæккодтан. Æз мæ царди устур фæззелæнтæ дæр
уæди хузæн некæд некæмæн æрдзурдтон.
Сæумæй мæхе æхснунмæ куд рацудтæн, уотæ ба и астæуккаг
хæдзарæй рахизтæй еу тæнтъехтæ гурведауцæ кизгæ. Æваст
мæ зæрдæ фæкъкъæпп кодта. Цума мæмæ кадæр æрбадзурдта,
дæхецæн æй гъуддаг кæнæ, зæгъгæ...
Æз мæ фусуни бафарстон, нæ кизгæй, зæгъгæ.
- Мæн кизгæ ’й, - дзуапп равардта игъæлдзæгæй фусун.
Кизги корун фæндæ искодтон.

Фусуни сæмæ цалдæр бони фæдтæн. Сабургай син мæ зæрди
ци адтæй, уой загътон.
Хæдзарвæндаг дæр æма кизгæ дæр исарази æнцæ. Мæ кайестæ
нин дзæбæх лæвæрттæ ракодтонцæ, уотемæй рацудан нæхемæ.
Æрмæст нин бафæдзахстонцæ:
- Анзи фæсте ба кизгæ нæхемæ куд æрбацæуа, хундæги
бадунмæ, уотæ.
Раст зæгъгæй, æз алкæддæр, алкæми дæр мæ дзурд æнхæст
гæнагæ фæуун. Куд загътон, уотæ бакодтон æй мæ царди æгъдау.
Ци дессаг æй рæстæг, фал æгæр тагъд уайуй. Хеваст догъон
бæхау æй. Уайтагъддæр æрхъæрттæй рæстæг. Еу анз дæр
раевгъудæй, дуккаги кæрон дæр æрхъæрдтæй. Фæццудтæн дууæ
саргъи бæхебæл, æрбакæнон мæ хæдзаргæси, зæгъгæ.
Сиахс адгин фæууй кайестæн. Эх! Ци хъæбæр мæ искадгин
кодтонцæ... Бауи æруагæс уæд, æз мæхецæн бунат, цит, нæбал
ирдтон мæ фур æфсæрмæй. Мæ зæрдæ рохс кодта. Уæдта мæ
ниввардтонцæ æфсæрмий бунати дæр. Мæ зæрдæй нæ цох
кæнуй, хонгæй ку кодтон, уæд мин ци лæвæрттæ ракодтонцæ.
Мæхе банимадтон устур амондгунбæл. Кæсай: цардæмбал дин -
кондгин, хæстæг - хуæрзæгъдау æма гъæздуг.
- Цæрунæй æндæр нæ неци гъæуй, - мæхенимæр сагъæс
кодтон, игъæлдзæгæй нæ ку рафæндараст кодтонцæ, уæд.
Ранæхстæр ан. Цæуæн сабургай. Кæд сæрдæ адтæй, уæддæр
æрæгвæззæги хузæн мегъæ искалæ-искалæ кодта. Мæ бауæри
гæзæмæгомау уазал гъардта. Цæуæн гъæди хурфи. Ефстаг цъеути
зарун райгъусидæ. Нур нæ хæдзаргæс нади фæйнæ фарсемæ
æдзинæг ракæсæ - бакæсæ кæнуй. Цæмæй зудтон, уой зæрди
къуми ци римæхст адтæй, уой.
Дзаге æваст фæгъгъос æй.
- Лæг дæр федар куд нæй, федар, цæмæнти ниббухсуй! Гъо,
æма хор гæзæмæгомау ку ракъолæй, уæд еу дзæбæх æрдозæмæ
бахъæрдтан. Æрдозæмæ зилдæгæй фæккастæн. Æрдози
кæрæнтти суггай къотæртæ куд фæууй, уотæ на ’дтæй. Зилдæгæй
си адтæй раст даргъ тæрсæ æма сосгъæдæ бæлæстæ. Уотæ нæмæ

фæккастæй, цума устур симдбæл æрхуæстæнцæ, уотæ. Æрдозæ
лигъз тъæпæн адтæй. Нæуæг цуд киндзæ куд фæлусти фæууй,
уотæ кæркæ - мæркæ кодта аллихузон дидингутæй.
- Цæй, ами еу минкъий рауолæфон. Ци дзæбæх рауæн æй.
Тæходуй, ауæхæн рауæн ку цæринæ, - уотæ дзоруй нæ хæдзаргæс.
Нæ бæхтæ хезунбæл фæцæнцæ. Æртитъафуг кæрдæг зудæй
æхсинунцæ.
Æз бæхæй æрхизтæн. Мæ хæдзаргæс дæр зæнхи равзурстæй.
Нур ами дæр бабæй гъæуæйттæ кæнуй.
- Æрдзæ берæ ка уарза, е гъæуæйттæ гæнгæ фæууй, - мæ
гъуди уобæл æрæнцадæй. Фал мæ нæ гъуди басайдта. Æз цæмæй
зудтон, е æ фиццаг уарзони ке агурдта, уой.
Дзаге бабæй фæгъгъос æй æваст.
- Фæстагмæ куд базудтон, уотемæй гъуддаг уотæ рауадæй,
æма а цъаммар хундæги бадунмæ ку адтæй æ цæгати, уæд
имæ фæззиндтæй æ раздæри уарзон. Фуд лæг æй худтонцæ. Æ
гъæубæсти цæргутæн, дан, берæ мæститæ фæккодта. Фæстагмæ
фæдздзæгъæл æй, Фæззиндтæй. Хæдзарæн æхе нæ базонун
кæнгæй, бадзубанди кодтонцæ мæн рамарунбæл æма сæ цард
исеу кæнунбæл. Хæрæнтти хæран фæндитæ алкæд сæ къæхтæбæл
нæ рацæунцæ.
Эх! Куд берæ уарзтон æз мæ бинойнаги æма мин сайд
куд разиндтæй. Фал фæсмон ба нæ кæнун мæ идарддæри
гъуддæгтæбæл. Ци агурдта, уой иссирдта.
- Куд уæддæр? - рафарста æй Ботас.
Дзаге æ дууæ къохи хæрдмæ исиста æма сæ аргъæвнити хузæн
ракодта.
- Уæхæнттæбæл ба мæнæ аци гæрзармæ къохтæ нæ
байауæрдздзæнæнцæ! - гъæрæй загъта е.
♦..Бæхтæ исуагътан. Рæфтад кæнунбæл бабадтан. И æнамонд
къæл-къæлæй ходуй. Зæрдæй ку архайуй, цæмæй дзæбæх
баниуазтайнæ, уобæл. Æз дæр цæуæггонæй мæхемæ æгæр
фæккастæн и цъæхæй. Бæргæ ку нæ баниуазтайнæ, уæд мæ сæрбæл
не ’рфусун кодтайонцæ маст имисуни æнæхаири цуппар носи.

Уæд мин уотæ зæгъуй:
- Еу минкъий рацъундæ кæнæ. Хъæртдзинан...
Е ба уæд рагæпп кæнидæ, уæдта фæстæмæ æрбабадидæ. Æз
мæхе рæсугъд лагъз бæласи буни уæлгоммæ рауагътон. Мæлæт
мин ка цæттæ кодта, е дæр æхе рæвдаугæ уагъд æркодта мæ
рæбун. Рæвдуддзийнадæ ба си æппундæр нæ лæдæрдтæн. Мæ
цæнгтæ цæхгæрмæ мæ реубæл æривардтон.
- Бæхтæмæ дæ цæстæ фæддарæ, - нидæнгомау исдзурдтон
мæ сайтани хаймæ.
Ци рацудайдæ?.. Ка ин ци зонуй. Фегъал дæн. Мæ цæнгтæ
гъесин бæндæнæй федар бастæй раирдтон. Мæ зæрдæ
фæкъкъæпп кодта, ами цидæр ес, зæгъгæ. Гъенцъун кæнунбæл
фæдтæн. Æваст мæ сæргъи февзурстæй бæрзонд адæймаг, æ сæр
кæрдæгхуз хæцъелæй тухт. Æ хуæдфæсте ба и силæстæг даргъ
листæг бæндæни хæццæ. Бæргæ архайун мæ дæндæгутæй мæ
цæнгти баст ихалунбæл...
Фудæнбæлæг мæ æ зæбæтæй еу цæф никкодта. Уæдта и
хæранмæ дзоруй.
- Цурддæр исхуæцæ, мах ба ’й еу бæласи евгед бакæнæн.
Бæндæн сæ кæрæдземæн бауарзун кæндзæнæй.
Раздæр мин бæмпæгæй фæлмæндæр ка адтæй, еци къохтæ
мин нур фестадæнцæ уазал циргъ синдзитæй дæр фуддæр.
Илгъаг! Илгъаг!
Мæнæн мæ цæститæ зинг фестадæнцæ. Цæуй мæ дæндæгути
къæс-къæс. Æхседæн зингитæ калуй мæ мает. Бон мæбæл тартæ
кодта. Мæхемæ хъæбæр тингун кодтон, гæр, уотæ лæмæгъ ку
некæд адтæн, зæгъгæ.
Кæсун дæлæмæ: и хæрæнттæ дæлдæр ниццудæнцæ. Дидингутæ
сæ къохти дзæгтæ æртудтонцæ. Ходæзмолтæгæнгæ мæн æрдæмæ
сабургай иссæунцæ. Абæрæг и æнаккаги æ дæлагиси бакодта
æма мин мæстæй маруни туххæй сæ фæндæ кæрæй-кæронмæ
фæдздзурдта.
Силæ берæгъ абæрæги къохбæл фæххуæстæй æма бæлæсти
аууон фæцæнцæ.
=> ^ 249 ^ <=

Мæ фурмæстæй мæ билтæ хуæрун.
- Йа, дуйней рафæлдесæг, ма син ниххатир кæнæ! - гъæрæй
дзиназун.
Уæд дин кæсун æма сæнтсау даргъ хелагæ мæн æрдæмæ
æрбалæсуй. Ухæха! Мæгур мæ бон, нур ба ами аци фудгæнгутæй
ку раервазтайнæ, уæддæр амæй ба ервæзæн нæбал ес, зæгъгæ,
нирдеуагæ кодтон. Нур уотæ цæмæн фæдтæн. Гъа, цъаммартæ
мæбæл гадзирахатæй цæуæнтæ, фал æрдзæн ба æз ци кодтон?
Цæмæн мæмæ æрбарвиста и сау хелаги?!
- Эх! - мае тух - мæ бонæй нигъгъæр кодтон. Мæ цæсгом
су�