4'94
Сæйраг редактор
МАЛИТИ ВАСО
Редколлеги:
ДЖИККАЙТИ ШАМИЛ
КОЛИТИ ВИТАЛИ
(бæрнон секретарь)
СКЪОДТАТИ ЭЛЬБРУС
ТЕМИРАТИ ДАУИТ
ТЕТЦОЙТИ ТАЙМУРАЗ
ХÆМИЦАТИ ТАМАРÆ
Журнал цæун райдæдта 1991 анзи.
ДЗÆУÆГИГЬÆУ
1994 анз.
ЦÆГАТ ИРИСТОНИ
ФИНСГУТИ ЦÆДЕСИ
ЖУРНАЛ
АНЗ ЦÆУЙ ЦУППАР ХАТТИ
ИРАФ
ЕЖЕКВАРТАЛЬНЫЙ ЖУРНАЛ
СОЮЗА ПИСАТЕЛЕЙ
СЕВЕРНОЙ ОСЕТИИ

ИРÆФ
4' 94
Цæгат Иристони Финсгути цæдеси аййев литературон
æма æхсæнадон-политикон журнал.
ИРАФ
Литературно-художественный и общественно-политический
журнал Союза писателей Северной Осетии.
Корректор Баликъоти Э. Дз.
Сдано в набор 30.07.94 г. Подписано к печати 22.12.94 г. Формат бумаги 60x84 1/16.
Бумага типогрфская №2 Печать офсетная. Усл. печ. л. 13.02. Усл. кр-отт. Учетно-изд.
листов 14,75. Тираж 1 500 экз. Заказ 920. Цена свободная. Издательство "Ир"
Государственного комитета Республики Северная Осетия-Алания по делам издательств,
полиграфии и книжной торговли, 362040, г.Владикавказ, проспект Мира, 25
Газетно-журнальная типография, 362015, г.Владикавказ, проспект Коста, 11.
© Ираф, №4, 1994 г.

ИРÆФ, 1994, № 4
Ири намус æма кадæ -
Къостай райгурдбæл сæнхæст æй 135 анзи.
Аци æрмæги мухургонд цæунцæ
Къостай цардвæндаги ахсгиагдæр цаутæ.
1859
Владикавкази округи Нари гъæуи Хетæгкати Леуани æма æ
цардæмбал Губати Марияйи хæдзари райгурдæй биццеу - Къоста.
Къостай фидæ - Леуан (1810-1892) службæ кодта æфсади. 1840-41
архайдта Кавказаг æма фæсарæйнаг тугъдтити, цалдæр.хатти
фæццæфтæй, паддзахи номæй хуарзæнхæгонд æрцудæй цалдæр
хуæрзеуæгемæй. Тугьди медæгæ ци скъуæлхтдзийнæдтæ равдиста,
уони туххæй ин лæвæрд æрцудæй прапорщики ном. Фæстæдæр е
нæнездзийнадæмæ гæсгæ рацудæй æндæр кустмæ. Куста Терски
облæсти милици командири æнхусгæнæгæй. Кардзудæй рацудæй от-
ставки æма æ цæрæнбунат раййивта Лабæмæ.
Къостай мадæ Губати Гаврили кизгæ Мария адтæй уруссаг æфсади
поручики кизгæ.
1860-62
Рамардæй Къостай мадæ Мария. Къоста гьомбæл кæнунмæ лæвæрд
æрцудæй сæ хæстæгути уосæ Кендземæ.
Леуан æрхудта дуккаг уосæ Сухити Хъизмиди æма уомæй ба
райгурдæй кизгæ Олга. Хæдзарæмæ æрхудтонцæ Къостай дæр.
1867-1868
1. Къостай балæвардтонцæ Нари гьæууон скъоламæ.
2. Леуан æ цæрæнбунат раййивта Владикавказмæ. Къостай равард-
тонцæ уруссаг бийнонтæмæ æвзаг сахур кæнуни туххæй.
1870
Къостай фидæ Леуан, Нари приходи 149 бийнонтей сæргъи уогæй
æ цæрæнбунат раййивта Кубани облæстмæ æма си бундор æрæвардта
гъæу Георгиевско-Осетиновскоейæн.
Къоста идарддæр ахур кæнуй прогимназий.
1871
Къостай райстонцæ Стараполи нæлгоймæгти классикон гимна-
зимæ, цардæй гимнази цори пансиони къазнай харзæй. Аци гъуд-
3

Къоста
4

ИРÆФ, 1994, N9 4
дагбæлхъæбæр баархайдта æ фидæ, хецауадæмæ цалдæр хатти курди-
адæ балæвардта, цæмæй æ фурт æма æ кизгæ Олга паддзахади харзæй
ист æрцудайуонцæ ахур кæнунмæ.
1876
Петербурги Кавказаг комитети журнали финст N257 "Слушано
отношение его императорского высочества наместника каваказского
от 30 января, N40,06 отводе участков казенной земли в Кубанской
области двум почетным туземцам из осетин.
Комитет положил:
подпоручику.Хетагурову и прапорщику Гутиеву в вознаграждение
оказанных ими заслуг отвести в потомственную собственность озна-
ченные на доставленных е.и.в. наместником двух планах участки
казенной земли в Кубанской области в размере:
Хетагурову двухсот, а Гутиеву ста пятидесяти десятин". 14 мартъи.
Кавкази комитети унаффæбæл паддзах резолюци ниввардта: "Испол-
нить".
1877
Къоста æ ахур идарддæр кæнуй Стараполи гимнази цуппæрæймаг
къласи. Æ конд хузтæ æрвист æрцудæнцæ Мæскумæ астæуккаг скъо-
лати ахурдзаути æгасуæрæсеон равдистмæ.
1881
Кубани облæсти сæргълæууæг фегъосун кодта Стараполи гймнази
директорæн, Хетæгкати Къостайæн стипенди дæттунбæл арази ке й,
цæмæй Петербурги аййевæдти академий сæрмагонд ахурдзинадæ
райса, уой туххæн.
Къоста бацæуæн фæлварæнтæ равардта Петербурги аййевæдги ака-
демимæ, нимад æрцудæй академий гъомбæлгæнуйнæггæбæл.
1882
Къоста балимæн æй Софья Власьевна Тархановай бинонти хæццæ.
Аци хæдзари æмбурд кодтонцæ кавказаг æма уруссаг интеллигенций
зундгонд архайгутæ: æнсувæртæ Джавахишвили, Андронников,
Кони, геогрæф Миклухо-Маклай æма æндæртæ.
1883
Къоста цохгонд æрцудæй академийæй, байзадæй си куд уæгьдебарæ
игьосæг.
5

Къоста
1885
Къоста æ ахур ниууагьта Петербурги аййевæдти академий æма
исæздахтæй æ фиди хæдзарæмæ (Георгиевско-Осетинское).
1887
Къоста ниффинста æ уарзон кизгæ А.Поповай номерæн æндзæвгæ.
Фæстæдæр е иссæй æ зундгонд поэмæ "Фатими" райдайæн.
10 декабри газет "Северный Кавказ" (N97) фегьосун кодта: "С
последних чисел прошлого ноября в помещении владикавказского
коммерческого клуба выставлена картина молодого художника К.Хе-
тагурова". Е адтæй уас Нини хузæ.
1888
Владикавкази горæти театри æвæрд а|рцудæй опереттæ "Хаджи-
Мурат". Декорацитæй æй исфæлгонц кодта Къоста.
1889
Газет "Северный Кавказ"-и (N22,23,24) мухургонд æрцудæй поэмæ
"Фатимæ"
Пятигорски Лермонтови циртдзæвæни байгони Къоста бакастæй
æ зундгонд æмдзæвгæ поэти номбæл.
1890
Къоста садæй Владикавкази госпитали.
1891
Гурдзий экзархати амундмæ гæсгæ æхгæд æрцудæй Владикавкази
силгоймæгти Ольгинскаг скъола. Уой фæдбæл Къоста ниффинста
протест Победоносцеви уас синоди обер-прокурори номбæл.
Владикавказаг интеллигенций зæрдихуттæй тæрсгæй Терки
облæсти администраци æма Гурдзий экзарх фæстæмæ байгон код-
тонцæ Ольгинскаг скъола.
Владикавказаг полицмейстер Баталпашинаг хайади атаманæн фе-
гъосун кодта Терки облæсти сæргълæууæги бардзурд Хетæгкати Къос-
тай Владикцвказæй рарветуни туххæн"... за подстрекательство
живущих во Владикавказе осетин к подаче неправильных прошений
и неузаконенных адресов".
Къоста æрцудæй Георгиевско-Осетиновскоейи гъæумæ. Уордигæй
æ уарзон кизгæ Цæликкати Аннæмæ финста: "... я был выслан из
Владикавказа... попал в трущобы Карачаевских гор, на серебро-свин-
цовый рудник..."
6

ИРÆФ, 1994, № 4
1892
Петербургаг журнал "Севери" мухургонд æрцудæй Къостай конд
цалдæр хузи "Вйды Болыдого Карачая и нарождающийся в Карачае
горный промысел"
1893
Къоста æрбаздахтæй Владикавказмæ сосæгæй Цæликкати Анни
хæццæ фембæлуни туххæн. Поэти хецауадæ ссирдтонцæ В.Г. Шредер-
си фатери æма ’й Терки облæсти сæргьлæууæг инæлар Каханови
бардзурдмæ гæсгæ æрахæстонцæ. Цалдæр боней фæсте ’й рауагь-'
тонцæ, фал ин æ паспорт байстонцæ, уой бæсти ба ин равардтонцæ
рæстæгми æвдесæндар.
1895
Мæскуйаг цензурæ барæ равардта Къостай æндзæвгитæ æма поэ-
митæ мухур кæнунæн, фал æмбурдгондæй исистонцæ 196 рæнгъи.
Хецауеуæггæнæг сенат Къостай гъастмæ æркастæй æма унаффæ
рахаста: "Отменить распоряжение начальника Терской облсти о вы-
селении Коста Хетагурова, потребовать от начальника области объ-
яснения по обвинению в превышении власти, вопрос же о
распоряжении главноначальствующего гражданскою частью на Кав-
казе рассмотреть от сего дела особо, о чем для исполнения и объяв-
ления Хетагурову, по месту его жительства, начальнику Терской
области предписать указом..."
1896
Рамардæй Къостай фидиосæ Сухити-Хетæгкати Хъизмидæ. Къоста
бадзурд саразта Д.Евсееви хæццæ, газет "Северный Кавказ" еумæ куд
уадздзæнцæ, уобæл.
Хецауеууæггæнæг сенат Кавказаг æфсæддон округи ко-
мандæгæнæгмæ рарвиста, Къоста Владикавказæй Кубани облæстмæ
æрвист цæмæй мабал æрцудайдæ, уой фæдбæл унаффæ.
1897
Къоста рабалц кодта Петербургмæ. Ами ин саукосæг адæми
сæйгæдони скодтонцæ операци. Фæцæй си авд мæйи.
1897
Кавказаг цензурон комитет барæ равардта "Ирон фæндур" мухур
кæнунмæ.
7

Къоста
1899
Кавкази граждайнаг хайи сæйрагхецауадон совети æркастæнцæ
Кавкази æфсæддон округи штаби финстæгмæ. Рахастонцæ унаффæ:
"...на основании... именного указа - жителю сел. Георгиевско-Осе-
тинского Баталпашинского отдела Кубанской области Константину
Хетагурову воспретить жительство в пределах Кавказского края,
войти, вместе с тем, через главный штаб в сношение с министерством
внутренних дел об учреждении за названным лицом особого надзора".
Къоста Пятигорскæй рандæй Петербургмæ. Фембалдæй сенатор
Коний хæццæ. Къостайæн æхе финстæгмæ гæсгæ, е æ зæрдæмæ арф
райста поэти æфхуæрд, фал æ бон нецæмæйбал фенхус кæнун адтæй.
Къоста раздахтæй Пятигорскмæ. Фал æй ами дæр цæрун нæ уагь-
тонцæ.
Газет "Казбеки" (N465) мухургонд æрцудæй уæхæн игьосункæнуй-
наг: "26 мая вышла в свет в высшей степени интересная книга -
сборник стихотворений на осетинском языке известного на Кавказе
поэта- осетина Коста". Къоста хаст æрцудæй Херсонмæ.
1900
Къоста Херсонæй исиздахтæй Пятигорскмæ.
1901
Кавкази æфсæддон округи штаб Терки облæсти сæргълæууæгæн
фегъосун кодта: "Командующий войсками округа освободил от над-
зора полиции жителя селения Ново-Георгиевского, Кубанской облас-
ти, Константина Хетагурова, разрешив ему жить повсеместно в
Терской области".
1903
Къостай хуæрæ, Хъайтмазти Олга курдиадæ ниффинста Терки
облæсти сæргълæууæгмæ, цæмæй арæзт æрцæуа медицинон къамис
æма Къостамæ цæстдарæгæй федаргонд æрцæуа Олга æхуæдæг.
1905
Мухургонд æрцудæй Дзасохти Гигой игон финстæг ирон интелли-
генцимæ. Уоми автор дзоруй Къостай гъезæмæрттæбæл, седуй
адæммæ, цæмæй арæзт æрцæуа устур ирон поэтæн æнхуси фонд.
1906
19 мартъий (зæронд нимадæй) Къоста рамардæй.
8

ИРÆФ, 1994, № 4
НЫСТУАН
Ныббар мын, кæд-иу дæм мсе зарсег,
Кæуæгау фæкæса, мыййаг.-
Кæй зсердæ нсе агуры хьарсег,
Уый зарæд йсехи фæидиаг!..
Æз дзьшсейсе кьаддæр куы дарин,
Куы бафидин искуы мæ хæс,
Уæд афтæ æикъардæй иæ зарин,
Нæ хьуысид мæ кæуын хьæлæс...
НЫФС
Тызмæгæй мæм ма кæс,
Мæ фыды зæронд,
Дæ зæрдæмæ ма хæсс
Мæ зæрдæйы конд!
Йæ фыды фæндиаг
Кæм вæййы фырпг дæр?
Лæппуйæ рæдиаг
Нæ вæййы æвзæр!
Дæ номыл, дæ кадыл
Нæ барын мæхи,-
Ныууадз мæ мæ адыл,-
Фæндон хорз кæм и?!
Æз топпæй нæ хьазын,
Æз барæг нсе дæн;
Æхсаргард ысласын
Мæ бон нæу мæнæн...

Къоста
Фæхудсент мыл хьалтсе;
Ды се "мбал нæ дæ!
Мæ гутон, мæ галтæ -
Мæнæн дæр цæттæ/
Мæ гутон, мæ галтæ, ^
Мæ фæндыр, мæ зонд; ~
Мæ кадæг, мæ зарæг -
Мæ цард хоры конд.
Нæ дзыллæйы зæрдæ -
Мæ хуымгæнды хай;
Нæ бæсты сагъæстæ -
Мæ фæззыгон най...
Дзаг хорæй - мæ хордон,
Бæркадджын - мæ зæхх,
Хæдтулгæ - мæ уæрдон,
Мæ фæндаг - уæрæх...
Мæгуырæй мын ма тæрс,
Мæ фыды зæронд,-
Дæ зæрдæмæ ма хæсс
Мæ зæрдæйы конд!..
ФЕСÆФ
Фесæф, фесæф, цард,
Сау лæппуимæ,
Тагъд дæлзæхх фæу
Ме "намондимæ! -
Калмау мын мæ риу
Судзгæ баууылдта
Маст - зæрдæхалæн,
Йæ тых басæтта!

ИРÆФ, 1994, № 4
Афæлывта мæ
Саусерфыг рсесугъд...
0, мæ худинаг,
0, мæгуыр мæ уд!..
Дзырд Хуыцауы раз
Радта иннæмæн, -
Къухсей нал ласы
Ныр йæ къухдарæн...
Гъей, чызгай, цсемсен
Афселывтай мæн?!
Цæй, дæ Хуыцау дын
Уæд тæрхонгæнæг!..
Даргъ хæххон зымæг,
Уалдзыгон бонау
Ныр æрымысын
Æз, фынфенæгау...
Кæд кæрæдзийы
Фаг нæ рæвдыдтам?
Кæд кæрæдзийæн
Фаг нæ фæдзырдтам
Уарзон ныхæстæ,
Цард æнæнхъæлæджы?!.
Гъей, цы хъал уыдтæн
Уыцы рæстæджы!..
Ныр дæу ни хæссы,
Уый йæ лæдэюыхъæд
Мемæ бавзарæд,
Кæд хуыздæр у, уæд!
Йе - иæ топпæй хъазт,
Йе - йæ бæхыл бадт,
Йе - йæ кæсгон кафт,
Йе - иæ цæгъдгæ зард!..
11

Къоста
Дæу сырх дарийæ
Хорз ысфæлыста!
Дæу сызгъæрин рон
Нарæг балвæста!..
Риуы "гънæджытæ
Хьазынц стъалытау...
Уæд дæ хæрдгæ хуыд,
Уæд дæ алы "гъдау!..
Фесæф, фесæф, цард,
Сау лæппуимæ,
Тагъд дæлзæхх фæу
Ме "намондимæ!
Калмау мын мæ риу
Судзгæ баууылдта
Маст - зæрдæхалæн,
Йæ тых басæтта!
зонын
Зонын, æфсæрмæй кæудзыстут,
Бавæрдзыстут мын мæ мард,
"Рухсаг у, рухсаг, - зæгъдзыстут, -
Ницæмæнуал уыд дæ цард!"
Зонын, æргæвддзыстут исты, -
Мардыл ма чи дары ком? -
Алчи æфсæстæй мæ хисты
Ссардзæн арахъхъæй мæ ном.
12

ИРÆФ, 1994, № 4
Иу бон æгъгъæд у мысынæн,
Иу бон кæндзыстут мсе дзырд,
Уый фæстсе ферох уыдзынæн, -
Ничиуал зондзæн мæ цырт.
ХÆРЗБОН!..
Ифтонг хызынсей, дæдзæгæй, серчъитæй,
Скддтон усердсехæй дзыхъхъыннсеусег рон,
Ис ма цыдæртсе мсе ксерцы фседдэ/ситсей...
Дард у мсе фсендаг... Зсегъын дын: хæрзбон!..
Рагсей мын "ацу" дсе цсестсенгас дзуры,
Рагæй дсе кодтон мæ уындсей тсерсын;
Зонын, дсе зсердсе куыд ризы мсе цуры,
Хъусын ныр дсер ма йсе суссег хъсерзын...
Гъе ныр хсерзбон, мсе хур!.. Нал мсе уындзынсе.
Дардмсе дсе хседдзуйы мацæуыл дом!
Райсом мсе цæстæнгас ферох ксендзынсе,
Ферох ксендзынсе иннсебон мсе ном...
Чи зоны, искуы серсефта дсе зсердыл
Иунседэюы сагъсес, мæгуыры бæллын, -
Чи зоны, искуы куы уайа дсе цæстыл
Уазал æхссевы фсендагыл мселын, -
Ма-иу фсетсерс, чызгай! Ахсем фыдфынтсе
Дардсей дын амонд хæсдзысты уседдсер, -
Исчи та исы йæхимсе дсе рынтсе,
Исчи дын хъары нывондæн исе ссер...
13

Къоста
Хонын æмбалæн нæ фыдбылыз мемсе,
Тагъддæр мæ балирен йæ фæспгаг кæрон
Уый "феендарастсей" кæд ссарин æз йемæ...
Ма фæфæсмон кæ!.. Хсерзбон у, хсерзбон!..
А-ЛОЛ-ЛАЙ!..
Къух дæ аузын фсеразы...
Мæй дæ авдсенимсе хъазы.
Стыр лсег мын ысуай!..
А-лол-лай!..
Раксендзынсен дын мсе зарæг...
Искуы ксед ысуис мæ дарæг,
Урс уæрыкк дын уон!..
О мæ бон!..
Зындонæй фыддæр нæ цæрæн...
Нал у ныр дæ фыд йæ сæрæн
Сау хæххон куыстæй...
Ахуысс, цæй!..
Искуы мын куы схъомыл уаис,
Уæд ды дæр дзы цух нæ заис,
Бирæ мын цæрай!..
А-лол-лай!..
Скæнис хъугдзармæй æрчъитæ,
Къахис митбынæй мæхъитæ,
Стонг æмæ сыдæй...
Ахуысс, цæй!..
Сугтæ мын хæссис æргъомæй...
Бадзурин дæм уæд æргомæй;
Мады зæрдæ зон,
О мæ бон!..

ИРÆФ, 1994, № 4
Бадзурин дæм: уарз нсе бсестæ,
Ма сæ суæлдай ксе мæ фæстæ,
Ма ссе бафæллай!..
А-лол-лай!...
РАКÆС!..
Дзæгъæл мсе ныууагыпа мæ фыд,
Нсе зонын мсе мады рæвдыд,
Нсе бсестæй фсехицæн дсен сонтсей.
Ксемдсерты сенæссеронсей,
Æдыхæй, æцсегселонсей,
Мсе уалдзæг сервыстон фыдбонтæй...
Фæхæссон-ма, загътон, уседдæр
Фæстæмсе мсе иунæдэюы сæр
Мæ Ирмæ, мæ райгуырæн бæстæм...
Мæ цæстысыг донау мызти,
Мæ зæрдæ фыр цинæй рызти, -
Куы скастæн нæ цъитиджын хæхтæм.
Æрцыдтæн... Мсехицæй фыддæр
Мæгуырæй куы ссардтон дæу дæр,
Ма уарзон, мæ иубæстон адсем!..
Нæ хæхтæй, нæ тыгъд быдыртæй
Æмхуызон нæ иуæн дæр нæй,-
Кæм кусæм, кæм цæуæм, ксем бадæм!..
15

Къоста
Лæджы хуызæн лæг нæм - ыстæм,
Бæрæг дæр нæ нал ис, цы стæм,
Цы уыдзæн нсе фидæн, нæ фæстаг? -
Кæдæмдæр ма хилæм куырмæй...
Гье Уасджиорджи, ракæс, цсемæй
Нсе фæуæм бынтондæр фыдвæндаг!..
ДОДОЙ
Додой фæкæнат, нæ райгуырсен хсехтсе,
Сау фсеныксей уæ куы фенин фселтау!
Зæй уæ фæласа, нæ тæрхоны лæгтæ, -
Иу-ма уæ фезмæлæд искуы лæгау!.:
Искæй зæрдæ уæ дзыназгæ нырризæд,
Искæмæ бахъарæд адæмы хъыг,
Дзыллæйы мæстæй уæ исчи фæриссæд,
Иумæ уæ разынæд иу цæстысыг!..
Фидар рæхыстæй нын не уæнгтæ сбастой,
Рухс кувæндæттæй хынджылæг кæнынц,
Мард нын нæ уадзынц, нæ хсехтæ нын байстой,
Стырæй, чысылæй нæ уистæй нæмынц...
Иугай ныйистæм, ныууагътам нæ бæстæ, -
Фос дæр ма афтæ ныппырх кæны сырд, -
Рауай ма, рауай, нæ фыййау, нæ фæстæ,
Иумæ нæ рамбырд кæн, арфæйы дзырд!..
Оххай-гъе! Не знаг нæ былмæ фæтæры, -
Кадмæ бæлгæйæ æгадæй мæлæм...
Адæмы фарнæй къæдзæх дæр ныннæры, -
Гъе-мардзæ, исчи! - бынтон сæфт кæнæм!..
16

ИРÆФ, 1994, № 4
КАТАЙ
Мæ хæлар, мæ уарзон, æиæзонгæ уарзон!
Цы номæй дæм бадзурон, уый ма мын зæгъ?..
Мсе зæрдъш дсе дарын цы ныфсæй фæразон,
Мæ райгуырæн бсестæ, мæ фыдæлты зсехх?
Мсерайгуырсен бæстæ! Дсе айнсег къæдзæхтæй,
Дæ фидар, фæлтæрд риуæй хьусын хъæрзын...
Мæ хæлар, мæ уарзон! Дæлзæххæй, уæлзсеххæй,
Кæмдæриддæр дæ, - тагъд мæ хъæрмæ фæзын!..
Хъæр мæрдтæм дæр хъуысы, - куы бамбæхсай барæй,
Уæд усы кæрдæны мыггагмæ фæхæт!..
Мæ мæгуыр Ирыстон! Æрцæуæг æлдарæй,
Тыхгæнæг хæддзуйæ дæ ма уæд, ма мæт ?
Тыхгæнæг хæддзумæ кæд искуы фæндонæй,
Æууæнккагæйрадтай, рæстæнхъæл, дæ бар?..
Мæ хæлар, мæ уарзон! Ныммсел мын фæсмонæй,
Ды искуы хæддзуйæ куы скæнай æлдар!..
ЛÆСКЬДЗÆРÆН
(АРГЬАУ)
Раджы уæйыгмæ лæскъдзæрæн
Иу мæгуыр лæг цард.:
Нал уыд мæгуыр лæг йæ сæрæн,
Удхарæй йæм мард.

Къоста
Адæммæ кæм нсеу фыдзæрдæ
Иуцæстон сæтой! -
Хоры къутуйау йсе тæнтæ,
Бинаг был - кæфой.
Фос цогуæт кæнын нæ уагъта, -
Алыбон хæргсе!
Цæй-ма, - лæг ын иу хатт загъта, -
Ахицæн мæ ксе!
- Хорз, мæ хур, кæд дæ нæ фæнды, -
Цу! Дæ фæндаг раст!..
Лæскъдзæрæг дæр ма кæм уæнды,
Уромы йсе маст.:
Кусы та... Хуыцау æй зоны,
Цас ма йæм фæци...
Атъсгпп уа, цы фыййау хоны
Амондджын йсехи!
Махон дзы йæ сæфт ыссардта,
Байсысти йæ туг!
Иу бон хизæнæй æртардта
Ие "фсæст фосы дзуг.
Уæйыг дæр кæцæйдæр ссыди, -
Артау сыгъд йæ сæр,
Къæхтыл ма тыххæй хæцыди, -
Банызта ксемдæр!
Дзурын ма зынæй фæразы...
Бухъхъытæ кæнгæ,
Загъдæмхæст фыййауæй хъазы;
- Хорз лæг дæ, бæргæ, -
Дзуры йæм, - фæлæ кæд уарæм,
Уæд дзæбæх, нывыл.
Туг кæрæдзийæ нæ дарæм,
Байхъус мæм чысыл!
18

ИРÆФ, 1994, № 4
Алырдæм дæр æй куы< барай,
Ай нæ хуыздæр хос:
Кæд ды дзырд мæ дзырдмæ арай, -
Дæу фæуæд мæ фос!
Науæд фосæй дæр æнæ хай,
Хизгæ дæр лæвар...
- Хорз, - зæгъы, - уæдсе цы зæгъйй!
Хорз, фæуæд дæ бар!
Уæйыг бахудти фыр цинæй...
- Иу, уæдæ, мæ хур!
-Иу -Хуыцау! Хуыцауы динæй
Арвмæ хауы дур.
- Кæд дыууæ, дыууæ та? - загъта
-Сау дыууæ цæстæй
Хорз фыййау дзæгъæл нæ уагъта
Иу дæ нæл фыстæй.
-Кæд æртæ, æртæ цы давы?
-Фынг æртæкъахыг
Уазæгæн йæ фæллад сафы,
Зйанджынæн - йæ хъыг.
- Уæд цыппар та дын цы сидынц?
- Кæд цыппар фырты
Афæдзæн йæ куыст æрвитынц, -
Базон-ма сæ ды!
- Фондзæн та дæм дзуапп бæргæ нæй!
- Фондз фырты мæн дæр
Хизынц хин семæ кæлæнæй, -
Чи сæ у хуыздæр?
- Кæд æхсссз - сæ сæр мæ дзырдтæн?
- Æз æхсæз хатты
Фос байуарынмæ бæллыдтæн,
Не сразы дæ ды!
19

Къоста
- Дзырд кæддæриддæр дзырд сайы, -
Авдæн исты зæгъ!
- Авд сæры усгйыгыл зайы,
Зондæй та - къæдзæх!
- Цæй-ма, цæй, уæдæ мын астæн
Исты дзуапп ыссар!
- Аст азы дæ фосмæ кастæн,
Айс сæ ныр, - хæлар!...
- Барæй дæм лæмæгъ лæууыдтæн, -
Фараст та цы уыд?
- Фарæстæмы ам нæ уыдтæн,
Ахæтын мæ хъуыд...
- Ох-хай! Демæ æз нæ фæдæн,
Радзур-ма лæгау!..
- Терк-Турчы бæстæ - мæ хæтæн,
М "амæттаг - рæгъау...
- Денджыз дæр ма лæг кæм ласы!
- Цавæр уыд дæ бæх?
-Мæн къуылых дзынга фæразы,
Гъе-ри-гъа, дзæбæх!
- Хорз бæх уыд, кæд байсыст сæрды
Денджызæн йæ дон!
- Цæргæсæн нæ уыд йæ сæрты
Атæхын йæ бон.
- Иуæй-иу лæппын цæргæсы
Карны цъиу бырсы...
- Карны цъиу бæргæ нæ хæссы
Галы мард пыхсы!
- Ма кæ, ма, мысты йас рæуæд
Афтæ уæззау нæу!
- Мысты уæныл ма æрлæууæд
Даредзанты хъæу!
20

ИРÆФ, 1994, № 4
- Иу кæркдон хьæуыл нымайы
Къулыбадс&гус!..
- Ау, кæркдоныл ма фæллайы
'Иу зылдæн тæрхьус?!
Ох-хай, гъе! тæрхьус-лæппыныл
Афтæ ма бахуд!..
- Уастæн, баззайой йæ быныл
Даргъ кæрц æмæ худ,
Уастæн, ма стæфса сæ хьармæй
"Тас нæртон зымæг,
Чи сæ сарæзта йæ цармæй, -
Нарты Уырызмæг!
- Нартæ се "мгæрон куыд уадзынц
Ахæм къаннæджы?
- Раст йæ уæлфадæй куы уасынц
Фараст уасæджы.
Уый сын уæд сæ хъæр нæ хъусы,
Ахæм къаннæг у!
- Ау, æмæ цы диссаг у, цы,
Кæд къуырма лæг у?!
- Авд хохыфæстæ мæгатæ
Хос куы фæкæрдынц,
Авд дæлзæххы бын дзынгатæ
Снæр куы фæцæгъдынц,
Адæмæн сæ уæд фæдзуры
Уыцы лæг ныр дæр...
Кæд мæнгæй зæгъын, - мæ цуры
Цавд дур фест ды дæр!
Йе "лгъыст уæйыгыл æрцыди:
Раст йæ хуызæн дур
Комхæлиуæй хъен лæууыди
Лæскъдзæрæджы цур.
21

Къоста
Фервæзт лæг.. Йæ фос æртардта...
Ис æм ныр йæ фаг...
Абон дзы мæнæн дæр радта
Иу нард кусæрттаг.
Уымсей æз куыд дæн сенæ хай,
Афтæ мын ды дæр
Адæмы хæрзтæй хуыздæрæй
Се "рцыдмæ фсеирер!..
КЪОСТАЙ ФИНСТÆГ ЦÆЛИККАТИ АННÆМÆ
бдекабря 1898 г. Пятигорск
Остается всего несколько дней до моего отъезда. А между нами
еще так много недоговоренного... Уехать в том мучительном неведе-
нии, в какам я нахожусь по настоящее время, было бы настолько
тяжело, что я просто-таки боюсь угадывать, к каким последствиям
оно может повести меня...
"Зачем м|>1 встретились"... Вы помните, как политично выселил
меня во Владикавказе из вашего дома один наш общий приятель.
"Рагæй мын "ацу" дæ цæстæнгас дзуры" и т.п., - обращался я к Вам в
своем прощальном "Хæрзбон", за день до ухода... "Один, опять один,
без призрака родного", - с отчаянным рыданьем вырвалось из груди
моей, когда я, как сумасшедший, метался всю первую ночь в своей
новой квартире у Червинской. Затем я был выслан из Владикавказа...
Попал в трущобы Карачаевских гор, на серебро-свинцовый рудник...
"Бестрепетно, гордо стоит на откосе джук-тур круторогий в застывших
снегах", - старался я передать свое чувство, действительно, как тур,
скитаясь по неприступным скалам центрального Карачая... Я не
выдержал и написал Вам письмо... вероятно, очень дикое, смешное...
"Я еще хочу пожить на свободе... я только что окончила гимназию".
- В такой необыкновенно деликатной форме передал мне Ваш отказ
Гаго... И я его не понял... Я тайком поехал во Владикавказ и в самой
грубой форме поставил вопрос ребром: ответ был тот же, почти в тех
же выражениях, но только более внушительный... 'Тяжело... как
22

ИРÆФ, 1994, № 4
тюрьма, жизнь постыла", - застонал я тогда от невыносимой боли...
"Иссякла мысль, тускнеюточим... - плакался я в другом стихотворении
и т.д. Вообще все мои стихи того периода отличаются особенно
мрачным тоном.., Смерть отца окончательно потрясла мои нервы... Я
почувствовал себя совершенно одиноким во всем огромном мире...
Вначале меня обуяло чувство полнейшего отчаяния, затем я несколь-
ко овладел собой и стал рассуждать... Положение мое было совер-
шенно исключительное. У меня во всем мире не оставалось ни одной
паутинки, которая могла бы хоть на секунду удержать меня от любого
рокового шага... Я был в самом широком смысле свободным, делать
все, что могла подсказать мне моя совесть. Какое великолепие! Ведь
это высший человеческий идеал. Но, боже мой!.. Какая это голо-
вокружительная высота! Какую бездну раскрывает она под ногами!
Даже сам "царь познанья и свободы", печальный изгнанник рая не
выдержал ее чрезмерного величия... Нет, не надо такой свободы! Она
свыше сил человеческих. Не надо! Я не могу жить без привязанности,
без божества... "В грядущем все. Не надо счастья! Я не привык, я не
хочу. Один лишь миг, лишь звук участья, - за них я жизнью заплачу!"
Я найду себе дело и предмет поклонения. Раз мечта о личном счастье
так беспощадно обманула меня, - я сумею отвязаться от нее навсегда,
убить ее окончательно, - так я стал рассуждать, когда припадок
отчаяния и ужаса заметно стал ослабевать.
"Благодарю тебя за искреннее слово " - обращался я тогда к Вам:
"Прости, прости, навек! Отвергнутый тобой, я посох и суму благо-
славляю снова, благославляю жизнь, свободу и покой". "Начну по-
прежнему я странствовать по миру, - закончил я стихотворение, -
Молиться и любить, любя страдать за всех"... Да, за всех! Это поставил
я себе тогда целью жизни. Воодушвление мое, казалось, не имело
границ... "Я не пророк, - заявил я гордо с непоколебимой верой в
святость принятой мною на себя миссии. - В бесплодную пустыню я
не бегу от клеветы и зла"... "Весь мир - мой храм, любовь - моя
святыня, вселенная - отечество мое!" -закончил я стихотворение / для
сборника цензура это не пропустила/.
Я переехал в Ставрополь... Трудно себе представить, с какой
горячностью я отдался там самой разнообразной общественной дея-
тельности... Но, увы! Ни газета, каждую строчку которой я переживал,
казалось, всеми фибрами души, ни живопись, которой я увлекаюсь
всегда до изнеможения, ни всевозможные благотворительные, науч-
ные и артистические учреждения и собрания, в которых я принимал
всегда самое лихорадочное участие, ни балы, ни пикники, ни кутежи
- ничто не могло заслонить от меня дорргого видения. Я опять стал
хандрить. Временами я даже навязывал с’ебе злорадно идею жениться
на первой попавшейся Аграфене или Матрене и, создав себе самую
мелочную, мещанскую жизнь, хоть этим отравить мучительно’ слад-
23

Къоста
кую мечту о новой встрече с Вами... К счастью, эти болезненные
припадки были всегда мимолетны, и я с негодованием клеймил их в
себе. "Прими меня", - обращался я с горячим раскаянием к "любимой
подруге заветных дум", - "И эта мысль позорная о счастье мещанском,
верь, сегодня же умретГ. И она действительно умирала, и я еще с
большим увлечением отдавался своей заветной мечте, как морфинист
- своей сладостной отраве. "Не верь, что я забыл родные наши горы",
- вырвалось опять из моей пылавщей груди. И Вы, кажется, отлично
поняли, к кому относилось это стихотворение. Вскоре я узнал, что
Вы невеста. Это событие вызвало ряд стихотворений самых разно-
речивых, не чуждых горечи и даже озлобления... Упоминать о них не
стоит, укажу только на два стиха более спокойного характера. Это
"Утес" и "О чем жалеть". Весною прошлого года я уехал в Петербург
рассеяться. Вернулся я через два месяца еще более развинченным,
больным. Заболел я серьезно. Ну,думал я, наконец=то само прови-
дение указывает мне подлежащий исход... 18 июля я с полным
равнодушием разлегся на своем рабочем столе и заснул под хлоро-
формом. Проснулся я уже на кровати забинтованным, при веселых
остротах производивших операцию четырех врачей. Жив, значит - не
то, как решила судьба. Я еще не мог вставать с постели, как приехав-
ший осетин сообщил мне, что молодой офицер (Дзахсоров) безнаде-
жен, что за ним в Кисловодск поехали родственники, рассказал он
мне при этом и его предшествовавшую историю...
Нет надобности уверять Вас, как глубоко опечалило меня это
известие и как мучительно хотелось мне разделить с Вами Ваше горе...
Но я не посмел сделать Вам ни единого намека на то... 0 трагическом
исходе болезни (Дзахсорова) я узнал уже в петербургской больнице,
когда после второй операции и сам я почти не подавал надежды на
выздоровление. Развязка поистине трагическая! Вы, как живая, сто-
яли неотлучно предо мной, полная неисчерпаемой скорби и молодого
отчаяния... С какою готовностью я отдал бы тогда висевшую на
волоске свою жизнь, чтобы сказать Вам’хоть одно слово утешения...
Но я не смел... Да и имел ли право?
Десять месяцев отчаянной борьбы изнуренного организма со смер-
тью и невообразимые ужасы, ежечасно наблюдаемые в продолжение
7 месяцев в огромной больнице для чернорабочих, развинтили.мои
нервы до того, что для меня становилось необходимым провести лето
как можно покойнее, да и рана требовала еще очень внимательного
ухода... Мне советовалии ехать в Крым, в Одессу или в Кисловодск,
поближе к Вам. Но мысль о встрече с Вами пугала меня, и я решил
провести лето во Владикавказе, в обществе Шредерс... И влопался!
Мое "инкогнито" полетело к черту... Я очутился лицом клицу с Вами...
Только Бог и мое сердце знают, какие чудовищные усилия я делал за
все эти последние пять месяцев, чтобы затушить все более и более
24

ИРÆФ, 1994, № 4
разгоравшийся в груди моей пожар... Но Вам самим отлично известно,
как плохо мне это удавалось. И вот и снова весь перед Вами -
безумный, жалкий, беспомощный... О, если бы Бог не наделил меня
рассудком, так назойливо контролирующим все, - я, быть может, был
бы счастливейшим из смертных. Я любил бы тогда весь мир истинно
христианской любовью без строгого различия дурного и хорошего,
без противления злу и без мысли о вознаграждении на земле. Не
всматривался бы я в окружающее, не изучал бы и себя, а только бы
блаженно улыбался, так велика во мне любовь ко всему мирозданию,
ко всем творениям бога. Но вот горе - рассудок. На каждом почти
шагу он становится в прямое противоречие с лучшими порывами
нашего сердца и вносит в жизнь такую дисгармонию, от которой
волосы становятся дыбом и ногти синеют. Еще большее горе, когда
рассудок начинает колебаться под напором больной фантазии и
низменных страстей: оно неизбежно приводит к роковой развязке.
Мое горе - горе совсем особого рода: общественно-социальное мое
положение настолько "шатко", что всякая попытка связать с своей
судьбою судьбу другого живого мыслящего существа - "безумие". Мои
жизненные задачи, мои требования и принципы так своеобразны,
"непрактичны и химеричны", что навязывать их питомцу существую-
щего теперь порядка - "жестоко", "бесчеловечно".
Чего же я хочу? Зачем я, "рак с клешней" лезу туда, куда и конь с
копытом?
- Да ведь я люблю, люблю сильнее, чем сорок тысяч братьев,-
отвечаю я на эти доводы руководящей современною жизнью мудрос-
ти. - Я люблю и потому хочу, потому требую, чтобы это любимое
существо было безраздельно со мною, хочу ежечасно, ежесекундно
наслаждаться его созерцанием, упиваться дыханьм его уст, беззаветно
отдавать ему каждое мгновенье моей жизни... хочу, требую... - Постой,
постой! что же эти все мгновенья твоей жизни дадут твоему люби-
мому существу взамен дыханья его уст? - Что? Как что?! Любовь, мою
горячую, неизменную любовь. - Это мы слышали... Еще, еще что? -
Еще честный труд, еще благородные стремленья, еще заботы о
менынем брате, униженном и оскорбленном, еще живопись, музыку,
поэзию... - А дети? А безработица, болезнь, нищета? Ха-ха-ха! - Да,
и это бывает, но ведь существо, которое я люблю, не такое, как
большинство... Оно живет такими же мыслями, как я, лелеет те же
принципы, стремится к достижению тех же идеалов... Бедность нам
не страшна, потому что интеллигентный труд двух добросовестных
работников всегда найдет спрос и соотвётствующее вознаграждение.
Если Бог захочет наградить нас детьми, то забота о них сделается для
нас высшим наслаждением, и мы всегда сумеем воспитать из них
трудолюбивых работников и честных граждан. А от более крайних
случайностей никто никода не гарантирован.
25

Къоста
- Но так рассуждаешь ты, а она? - И она так.
- Ты это знаешь? Уверен ты в этом? - Знаю! уверен! Иначе я разве
мог бы ее так безгранично любить!
- Да-а. Ну, тогда скатертью дорога! - говорит мне уже мой
рассудок... И я, очертя голову, как школьник, готов бываю тогда
броситься к Вашим ногам и покрыть их поцелуями... И как непоко-
лебимо верю я тогда в наше счастье! Как поразительно ясно вижу
тогда, что каждый из нас создан только друг для друга,что, как Вы
только со мною, так и я только с Вами можем осуществить ту
величайшую гармонию в жизни, освященную всеми религиями, к
которой все человечество с такой неослабной энергией стремится
десятками тысячелетий... Что это? Бред, безумье, продукт больной
фантазии или истина, та именно истина, которая только и д;ает жизнь
и счастье?
Давайте, дорогая, решим этот вопрос! Давайте разрубим наш
гордиев узел. Откройте и Вы мне так же прямо и смело Ваши чувства,
мысли и колебания.
Клянусь Вам, какою бы горькою ни была поведанная Вами правда,
она, кроме глубокой признательности, не вызовет во мне и малейшей
тени неудовольствия... Поверьте мне, - я далек от заблуждения. Ни
молодостью, ни красотой, ни богатством, ни блестящей карьерой -
не отметила меня судьба. Бедный поденщик- осетин, если я и
осмеливаюсь делать этот рискованный шаг, то только гютому, что я
так несказанно, так безгранично люблю Вас, такую же бедную труже-
ницу-осетинку.
"Теперь я Ваш"... Казните, но прежде обдумайте все как можно
обстоятельнее. Соединить свою судьбу с моей можно только при
непременной солидарности и с моим образом мыслей, стремлений и
действий, а главное, при наличности любви хоть в одну сотую долю
той, какою переполнена грудь везде и неизменно Вашего неисправ-
ного Коста.
9 декабря.
До сих пор у меня не хватало смелости передать Вам эту "доклад-
ную записку". Сегодня я вручу ее во что бы то ни стало. Если Вы не
сочтете нужным или удобным ответить мне, пока я здесь, то я во
всяком случае буду ожидать Вашего письма до 20- го декабря в
Ставрополе. Алпес: в редакцию "Северного Кавказа".
26

ИРÆФ, 1994, № 4
ХЪАЙТМАЗТИ-ХЕТÆГКАТИ ОЛГИ ФИНСТÆГ ДЗАСОХТИ
ГИГОМÆ КЪОСТАЙ ЦАРДИ ФÆСТАГ БОНТИ ТУХХÆН
Я вам и раныне писала, что здоровье Коста ухудшается с каждым
днем. Недели за две до его смерти я заметила в нем болыдую перемену:
он будто ослаб, осунулся, похудел, с трудом сидел на стуле, с неохотой
расставался с постелью и, главное,стал ужасно скучный, даже печаль-
ный какой-то. Нижняя челюсть его будто опустилась, глаза стали
какие-то неподвижные. Меня все это крайне беспокоило, но думала,
что пройдет, а что он умрет, мне даже в голову не приходило... Так
было до 16 марта, когда он окончательно не захотел встать с постели...
Он и вообще любил больше лежать, но я каждый день сажала его на
некоторое время на стул, у окна, а тут он просто падал со стула. Я
оставила его лежать. Под 17-е марта он провел очень беспокойную
ночь, все время кричал так, как кричал только в начале болезни, 3
года тому назад... Утром он успокоился, заснул, день провел как
обыкновенно, пил свой кофе, молоко, кушал суп, яйца, мясо. Под 18
марта был сильный дождь. Я поздно заснула, беспокоясь и прислу-
шиваясь к Коста, и вдруг была разбужена каким-то стоном, от
которого у меня волосы поднялись, побежала к Коста и вижу, он
лежит бледный,' как мертвец, глаза широко открыты и в них такая
мука, которую передать невозможно. Он стонал и его подбрасывало
вверх... Кровать под ним дрожала. Что ты, Коста, что с тобой? Коста
что-то мне отвечал, объяснял, говорил скоро, зубы у него стучали. Я
так и не поняла его. Он, по-видимому, был недоволен, что я не
понимаю его, и говорил долго, минут пять. Это был последний его
разговор. Мне подумалось, не холодно ли ему. Я принесла другое
одеяло, укрыла его, села возле него и взяла его руки. Он внимательно
следил за мной и будто улыбнулся. Я заметила, что у него двигаются
все нервы и мускулы, лицо передергивает, а на лбу пот выступает
крупный, каплями. По-видимому, он очень мучился и продолжал
стонать, хотя реже... Он то горел, как в огне, то-холодел. Перед
рассветом немного успокоился и как будто задремал. Я тоже вышла
и прилегла и сразу заснула, но опять была разбужена стоном Коста...
С тех пор судороги и передергивание мускулов во всем теле не
оставили его до конца. Я решила послать за доктором, но о болезни
Коста не говорила никому, чтобы не собрались все к нам, только из
своих позвала двух, чтобы ночью не быть одной. Под 19-е марта мы
втроем попеременно уже придерживали его руки и его самого, так как
судороги были очень сильные и ему как будто было приятно, когда
его держали. Он очень ослаб. Не говорил, только изредка стонал, а
на лице выступал крупный пот... Ночью я спрашивала его, не хочет
ли он пить - молоко, или чай, или кофе. Он попросил кофе, т.е.
27

Къоста
кивнул головой, когда я предложила кофе, он не пил, глотнул с трудом
всего ложки две. Часов в шесть утра он будто чуть-ч’уть задремал. Но
он не спал, а впал в беспамятство и больше в себя уже не приходил.
Фельдшера сказали мне, что это конец, что доктора звать, т.е.
выписывать, бесполезно. Это же стали говорить и старики, которые
собрались, узнав про плохое состояние брата. К полудню собрался
народ, и я сама уже видела, что это конец. Около двух часов Коста
начал дышать очень громко и быстро... Часам к 4 стал дышать
медленнее и жар уменьшился. Он постепенно стал дышать медленнее,
только лицо его передергивало, каждая жилка в нем двигалась,
каждый нерв. Руки и ноги стали холодеть. В 5 часов дыхание стало
совсем редкое, он сразу открыл глаза, сразу опять закрыл, потом опять
полуоткрыл, и мне ясно показалось, что он взглянул на меня совер-
шенно сознательно, вздохнул еще раза два и не стало его...
19 марта был воскресный день, а в среду 22 марта его похоронили
в одной могиле с отцом, в ограде церкви. Но 27 его опять отрыли и
повезли во Владикавказ, где его похоронили 29 марта.
За все это время, несмотря на откапывание, перевозку, переноску
и пр., он ничуть не изменился и лежал как спящий, лицо было с
таким хорошим, спокойным выражением, что он мало бы походил на
мертвого, если бы глаза его не запали глубоко. Я взглянула на него
последний раз во Владикавказе, когда прощалась. Лицо было такое
же хорошее и он совсем походил на спящего, так как голова его
повернулась немного набок, а правая рука легла вдоль гроба. Теперь
я таким его себе и представляю. Я сюда выписывала фотографа и с
него сделано четыре разных снимка, очень удачных. Во Владикавказе
его хоронили с болыним торжеством. Коста уже в Беслане встретили,
и там ваш дядя Цомаев служил на платформе у вагона Коста панихиду
и сказал слрво /здесь Басил, ваш брат, тоже говорил и очень недур-
но.../ Во Владикавказ мы прибыли часов в 11. На вокзале было
столько народа, что пройти было трудно, вся платформа была запол-
нена, часть ожидала возле вокзала, на площади. Хотя приготовили
траурную колесницу, но его все время несли на руках, даже на головах.
Несли студенты, офицеры, простой народ, мохевцы и даже просто
оборванцы, все старались хоть дотронуться до гроба. Грузин Шошиев
покрыл гроб очень богатым парчовым покровом. Венков было около
12. Его отпевали осетины, грузины, мещане, армяне, служа панихиды
по дороге к церкви, всякий на своем языке, со своими певчими. В
Осетинской церкви Гатуев говорил и по-русски и по-осетински. По
выносе его из церкви, мусульмане, возле церкви, сделали над ним
свое "дуа" и один, кажется старик Шанаев, говорил слово. Говорили,
вернее, читали свои стихи трое, двое по-осетински. Цаголов по-рус-
ски. В могилу опустили очень поздно. Я помню: вечер, солнце почти
• зашло. Зияющая, некрасивая яма, грязная, в известке, узкая, тесная,
28

ИРÆФ, 1994, № 4
далыые склеп. Кругом народ стоит молча. Гроб поднимают, подносят
к страшной яме, гроб как будто колышется. Его наклоняют, опускают
и задвигают в склеп... Видна только часть гроба, не болыне аршина.
Кто-то протягивает руку и возлагает на гроб венок, кладут и мои цветы
и гроб задвигают далыпе. Часть гроба уменьшается. Вот видна только
часть крышки, потом всего узенькая полоска, и в яме, там в склепе
делается совершенно темно. Но вот еще кирпич, другой и что же?
Коста стерт с лица земли и уже недосягаем! Вот тут, всего какой-ни-
будь аршин стенки и он там. Но как он далеко...
Ольга Хетагурова.
ГАЗЕТ " Т Е Р Е К" - ÆЙ (1906, 81 - 82)
"Памяти Коста Хетагурова"
Замолк навеки апостол правды, любви, равенства и свободы.
На небосююне дорогого Кавказа исчезла одна светящаяся звезда,
разливающая свои яркие лучи по всем дебрям и саклям родного края,
не стало одного из немногих, царственно одаренных светлыми очами
видеть всю тайну неба и земли, слышать очаровательные звуки,
определять правильное биение пульса народа, боль его сердца и все
это воплощать в дивные звуки поэзии. Не стало поэта - гордости
Осетии и всего Кавказа накануне великого исторического события;
как бы злая судьба посмеялась над поэтом и не дала ему возможности
видеть своими глазами осуществление той заветной мечты народной
свободы и народного права, к чему стремился он и посвятил всю свою
жизнь, оставаясь всегда верным чистым идеалам и даже единствен-
ным борцом на поле битвы, откуда, несмотря на все превратности
судьбы, нередко выходил победителем. Редкие люди способны на
такую решительную и самозабвенную борьбу...
Да, тяжелую утрату понесла в лице дорогого Коста не только
родная Осетия, но и весь Кавказ и даже Россия. Поэзия его есть
выражение не только личных чувств и стоаланий "за братьев, за
29

Къоста
народ", но и общественное дело, служение нуждам времени и призыв
к лучшей жизни...
Преждевременная кончина Коста производит одинаково удручаю-
щее впечатление не только на всю Осетию, но и на все народы Кавказа
без различия веры й национальностей, потому, что он, борясь знер-
гично против невежества и необузданной бюрократической власти,
защищал народные права и призывал народ свой к новой гражданской
жизни, к солидарности с другими народностями и к процветанию
общего родного нам Кавказа.
Коста прошел тернистый путь и прочищал дорогу следующему
поколению, которому не придется испытать то, что пришлось пере-
носить на своих плечах в тяжелое время певцу свободы и отважному
борцу.
Мир праху твоему, дорогой друг и товарищ Коста. Память о тебе
никогда не умрет в сердцах твоего народа, твоих знакомых и близких
друзей, которые видели всегда в тебе самоотверженого апостола
светлых взглядов и идей" /1906, март. Владикавзказ/.
Надгробное стихотворение Георгия Цаголова, прочитанное на
могиле Коста.
На смерть Коста Хетагурова
Вокруг редеет мгла... Руси порабощенной
Зарю счастливых дней грядущее сулит...
И близится рассвет... Итрепет затаенный
Уж в крике птиц ночных заметнее звучит...
На повороте мы... Могучею вдлною
Нас скоро вынесет к заветным берегам -
Туда, где нет цепей, где подлою пятою
Палач не осквернит свободы дивный храм...
Увы... Не встретишь ты здесъ этот день победный,
Ты не увидишь то, чего так страстно эюдал...
И вестъ не долетит к тебе, в приют последний,
Святая вестъ о том, что здесь рассвет настал...
А как ты ждал его! Какой любовью жгучей,
Какой надеждою пылал твой стих сталъной!..
Как ждал свободу ты, в гармонии созвучий
Как ей молился ты, певец земли родной...
Ты посвятил ей жизнъ, всю жизнъ свою святую;
Ты был в рядах борцов, ноэгп и гражданин,
И бился смело ты под песню боевую,
И часто на посту стоял лишъ сам, один...
30

ИРÆФ, 1994, № 4
Как страстно ты хотел, чтоб солнце возрожденъя
Взошло е краю родном, чтоб мрак исчез скорей,
Чтоб было сломано ярмо порабощенья,
И пылью сметена вся накипь черных дней.
И чем сильней был мрак, чем жизнъ была тоскливей,
Тем ярче пгы горел и шел смелей вперед -
И звал с собой туда, на этот путъ счастливый,
"Ибедный свой аул, и бедный свой народ..."
Зачем же рано так сгорела э/сизнъ святая,
Зачем могильный крест... Зачем не с нами ты?
Да где же правда здесъ... Зачем судъба слепая
Разит все лучшее с холодной высоты?..
Прощай, наш старший брат!.. Удорогой могилы
Кпянемся мы тебе любитъ родной наш край,
Работать для него, покуда будут силы,
Вести вперед его... Прощай, Коста, прощай".
Æрмæг мухурмæ бацæттæ кодта Малити В.
31

ИРÆФ, 1994, №4
ИРИСТОН УÆРÆСЕМÆ БАЕУ
КÆНУНИ 220 АНЗЕЙ БОНМÆ
220 анзей размæ Иристон барвæндонæй баеу æй Уæрæсей хæццæ.
Еци егьау историон цау цæйбæрцæбæл сахидтæй еумæ райсгæй Ирис-
тони, уæдта алли ?ецæн адæймаги хъисмæтбæл, уой цæмæй
балæдæрæн, уой туххæн ниффинсун гъæуй бæзгин томтæ. Мах абони
мухур кæнæн еци арф æма устур гьуддаг æвдесæг æнæнимæдзæ цаутæй
еу стъæлфæн.
* * *
Цæгат Иристони гъæутæ æма горæтти уæрæх рапарахат æй
цæттæгæнæн куст Иристон Уæрæсемæ баеу кæнунбæл 220 анзи ке
сæнхæст æй, уой фæдбæл. Уомæ гæсгæ ба мах дæр аци бонти зæрди-
раййæй имисæн нæ ирон адæми курухондæр æма лæгигьæдгундæр
фуртти, кæцитæ сæ зунд æма сæ архайдæй аккаг æвæрæн бахастонцæ
ирон-уруссаг рахастдзийнæдтæ федардæр кæнунмæ, æнсувæйрадæ
æргондæр кæнунмæ, Иристони кадæ иннæ адæмихæттити ’хсæн
уæлдæр сæвæрунмæ цæсти.
Ирон-уруссаг адæмти ’хсæн рахастдзийнæдтæ цæмæй никки фе-
дардæр ’ссайуонцæ, уой туххæй ци берæ гьуддæгтæ арæзт æрцудæй,
уони ’хсæн сæйрагдæртæй еу адтæй ирæнттæн уруссаг æма теркаг-хъа-
зайхаг æфсæдти службæ кæнун. Æма уруси æфсади тохгæй, знæгти
нихмæ етæ ци лæгæхсарæ æма бæгъатæрдзийнадæ равдистонцæ, е устур
æнхус фæцæй ирон - уруссаг æмхæлардзийнадæ федарæй-федардæр
кæнунæн.
Уæлдай хъæбæрдæр ба еци гъуддаги сæхе равдистонцæ, Дзæрæстей
æма Мусхъæуи ци дигорон æфсæддонтæ цардæй, етæ, кæцитæ
рæстзæрдæй тох кодтонцæ нæ еумæйаг бæсти фудæзнагæй багъæуай
кæнуни сæраппонд æнæгъæнæ 100 анземæй фулдæр. Еци дууæ гьæуи
ссæнцæ ирон-уруссаг адæмти еумæйаг æмтохти бундорæвæргутæ.
Паддзах æма Фидибæсти сæрбæлтау тохти игонреуæй раззагдæрти
æмрæнгьи цудæнцæ теркаг хъазайхæгти хæццæ Иристони номдзудцæр
32

Иристон Уæрæсемæ баеу ксепуш 220 анзей бонмæ
фурттæ дæр. Сæ лæгдзийнади æма бæгъатæрдзийнади туххæй ирон
хъазайхæгти минæвæрттæмæ æвдист æрцудæй стур æууæнкæ 1829 анзи:
ирæнттæ-дигорæнтти къуар нисангонд æрцудæнцæ æ
бæрзонддæрдзийнадæ-паддзахи æма зуймон галауан гьæуайгæнгутæй.
Е ба дзорæг æй, паддзах ци стур аргь кодта, уæдта ци æууæнккин
цæстæнгасæй кастæй ирон тугъдонтæмæ æма сæ бæгъатæрдзий-
надæмæ, уобæл.
Дзæрæстей гьæу арæзт æрцудæй 1805.анзи, Дигоргомæй имæ ка
ралигьдæй, уонæй. Станици тæккæ фиццагдæр æрцардæнцæ Хъур-
гьости Тæвсур-уруссаг æфсади капитан æма е ’нсувæр Али - дини
кустгæнæг. Уруси командæгæнæг син Терки галеу фарс радех кодта
устур зæнхити хæйттæ - Мæздæгæй 25 километри идарддæр. Цубур
рæстæгмæ ба уордæмæ сæ цæрæнбунæттæ æййевун райдæдтонцæ,
Дигоргоми баделяти æма кæсæги æлдæртти тухæфхуæрдæй ка
стухстæй, сæ еци хæстæгутæ, синхæнттæ æма æрдхуæрдтæ. Фондз
анземæ ба ма æ фарсмæ фæззиндтæй еума гьæу дæр - Мусхъæу.
Уордæмæ ба ралигьдæнцæ, кæсгон æлдар Кайтукини ка рамардта æ
берæ фудмиути туххæй, еци адæм. Тог есуни тасæй Кети гьæуи
цæргутæ еу къуар рæстæгути сæхе римахстонцæ сау гъæдти, уæдта
æнхусмæ сæхе бахадтонцæ Владикавкази федари комендант инæлар-
майор Дельноццомæ, цæмæй син фадуат радта Мæздæги районмæ сæ
цæрæнбунат раййевунæн, уой туххæй. Уотемæй 1810 анзи кетонтæ
фæллигъдæнцæ Дзæрæстемæ, 3 анзей фæсте ба син дехгонд æрцудæй
нæуæг зæнхитæ цæрунмæ, Дзæрæстейæй æртæ километри æндæдæр.
Гъæуи ном уруссагау схудтонцæ Ново-Осетиновское, дигоронау ба^куд
адтæй, уотæ байзадæй Мусхъæуæй.
Еци рæстæгути Кавкази тугъд цудæй Дагестани æма Цæцæни
адæмти нихмæ. Дзæрæсте æма Мусхъæуи цæрæг тугъдонтæ си архайд-
тонцæ уруссаг æфсади хæццæ æма сæхе равдистонцæ æдæрсагæ æма
бæгъатæрæй. Ирон хъазайхæгтæ архайдтонцæ Шамили къуæрдти
нихмæ тохти, æма устур лæгдзийнадæ равдистонцæ Терки галеу
билгæрон æма Мæздæги горæт багьæуай кæнунбæл дæр.
Дууæ гьæуей хъазайхæгтæ архайдтонцæ 1829-1830 æнзти уруссаг-
туркаг тугъдтити, 1853-1856 æнзти Хъирими тугьди, 1877-1878 æнзти
Балкани тугьди, 1904-1905 æнзти уруссаг-япойнаг тугьди, фиццаг
дуйнеуон тугьди æма уотæ идарддæр. Банисан кæнун æмбæлуй, 100
анзей дæогьи служби (1825-1920) æнзти Дзæрæсте æма Мусхъæуæи
рацудæнцæ 9 инæлари, 26 болкъони, 300 афицери, 200 ирон-хъазаи-
хаги "ссæнцæ Геуæргий кавалертæ: инæлар Мистьулати Эльмурза,
ирон фиццаг инæлартæй еу, Дзанкисти Козьма (Гуйман), Тургити
фиди æнсувæр æма хуæрифурт Заурбег æма Бейбулат, Агойти дууæ
æнсувæри Владимир æма Константин, Хабати Яков (Бета), Бичерахти
Лазæр, Тæтоонти Геуæрги, цæцæйнаг абæрег Зелимханбæл фæууæла-
хезуæг’, Сугьдæг Геуæргий дууæ ордени кавалер болкъон Къибирти А.,
3 Зак. 920
33

ИРÆФ, 1994, №4
Геуæргий ордентк æнхæст кавалертæ Сæулати Темур, Дзотцоти
Геуæрги, Джамалти Тума æма берæ æндæртæ.
Сæрмагондæй нæ банисан кæнун фæндуй, Дзæрæсте æма
Мусхъæуи станицити кой ке некæмибал конд цудæй Иристоии исто-
рий, уой дæр. Советон хецауади 75 анзей дæргъи дууæ гьæуей цæргутæ
цудæнцæ карз æфхуæрд, сæ буни мортæ ба ист, Сæ хуæздæртæ фе-
савдæнцæ Граждайнаг тугъди рæстæгути, фæстæдæр ба ма си ка
байзадæй, етæ æвудæй ахæст æрцудæнцæ æма сæ бонтæ рарвистонцæ
ахæстъæнтти, беретæ ба си революций рæстæги фесхъæтæг æнцæ
æнæбари æма фæллигъдæнцæ фæсарæнтæмæ. Уонæй еу адтæй Бичс-
рахти Лазæр дæр, æ кой ин сæрмагондæй дæлдæр скæндзинан. Еци
гьæутæй рацудæнцæ берæ зупдгонд адæймæгутæ, куд зæгьæп, финс-
гутæ - Гурдзибети Блашка, Гулути Æндрей, Мугути Хаджтшурат
композитор Галати Барис, поэтессæ Гурдзибегти Иринæ, æ фидæ -
УСФСР-и скъуæлхт архайæг, — Геуæрги,. Уæрæсей Федераций ар-
тисгкæ Туменати Еленæ, Советон Æфсади инæлартæ Байтугьанти
Михал, Цæллагти Барис, финсæг Цугулити Еленæ, профессор Хоруй-
ти Юрий, Уæрæсей Федераций скъуæлхт энергетик Дзотцоти Виктор,
фиццаг ирон парашютисткæ Тинати Тамарæ, берæ-берæ аййевади,
культури æма адæмон ахуради зундгонд косгутæ, кæцитæ сæ
уодуæлдай кустæй æма лæгигъæдæй стур ном скодтонцæ айдагь Ирис-
топæн нæ,фал нæ еугур Уæрæсейæн дæр.
ИРÆНТТÆ ТУГЬДИ ÆМА ФÆСКЪИЛДУМИ
Аци æрмæги автор ба æй ирон интеллигенций зипгæдæр
мийнæвæрттæй еу, адæмон хузгæнæг Туйгъанти Сафари фурт Махар-
бег (1870-1952 ).-Махарбег каст фæцæй Петербурги аййевæдти Акаде-
ми,' ахур кодта Репинмæ, фæстæдæр æ дæсниадæ бæрзонддæр кодта
Мюнхени аййевæдти Академий. Махарбег æ гьос дардта ирон адæми
историмæ, сæ цардиуагæмæ, æгьдæуттæмæ, нарти кадæнгитæмæ.
Цалдæр æрмæги ниффинста, ирæнттæ сæхе тугъди куд дардтонцæ, уой
туххæй. Аци æрмæг дæр æй уонæи еу, мухургонд æрцудæй 1916 анзи
газет "Петербургские ведомостии-й.
Уæрæсе тæссаг уавæри ку бахаудтæй æма фæдеси дзæнгæрæг ку
ниццагьта, уæд æгас Кавказ дæр базмалдæй мулдзугуги гобаккау æд
цъелæ, æд мелæ еугур кæмттæй дæр.
34

Иристон Уæрæсемæ баеу ксекуни 220 анзей бонмæ
Цæгат Кавкази æма Дагестани хуæнхаг адæм сæхе фæрæзнитæй
саразтонцæ бархе полкитæ, кæцитæ хуæрзцубур рæстæгмæ сæксмæ
æркæсун кодтонцæ сæ бæгьатæрдзийнадæй уæлдæрлæууæг æфсæддон
разлмунди.
Цæгат Кавкази адæмихæттитæй æрмæстдæр еунæг ирæнттæ æнцæ
судадзуг служби, фал тугъди тæккæ фиццаг боктæй фæстæмæ ипнæ
ирон адæми -хай дæр бархейæй рандæ æнцæ уруси æфсадмæ. Куд
лусулмæнттæ, уотæ киристæнттæ дæр нур дзæвгарæ рæстæгути гъæуай
кæнунцæ æд тохæнгæрзтæ Уæрæсей паддзахадæ.
Йрон уæздæнттæй хецæн адæймæгутæ службæ кодтоицæ падцзахи
æфсади цитгин Екатерини рæстæги дæр. Фæстæдæр ба Кавказмæ
Ермолов ку фæззиндтæй, уæдда иизмалдæнцæ æфсадмæ. Ирон бархе
æфсæддон къуæрттæ архайдтонцæ Шамили нихмæ тохи. 1877 анзи’
ирæнттæ цалдæр сотний хæццæ бархейæй рандæ ’нцæ туркæгти ннхмæ
тугъдмæ. Сæ тугъдон архайди кой бацудæй историмæ, Скобелев сæ
æппæлдтæй еудадзугдæр, Верещагип сæбæл финсуй сæ бæгъатæрдзий-
надæбæл, лæвар син æрцудæй, Геуæргий штандарт ке худтонцæ,
уæхæн.
Тугьдæй сæздæхуни фæсте дæр ирæнттæ сæ аразидзийнадæ равдис-
топцæ, бархейæй сæ ке фæндуй æфсади еудадзугдæр службæ кæнун,
уой туххæй. Уæдæй абони уæнгæ ирон бæхгин дивизион нæма фе-
халдæй. Нуртæккæ ба ирæнттæ курдиадæ балæвардтонцæ, цæмæй си
æнæгъæнæ полк саразонцæ, уæдда хецæн фестæгæйцæуæг батпльон,
уой туххæй.
1877 анзи туркæгти нихмæ прон дквизион æхс равдиста
бæгъатæрæй. х
Еухатт ба австриæгти хæццæ тохгæнгæй ирон дивизион бахаудтæй
къæппæги, сæ фæламбулай æртеголæ æнцæ знаэтæ, кæцитæн сæ
нимæдзæ адтæй дзæвгарæ фулдæр.
Сæхе уацари радтунæй уæлдай син æидæр хуæздæргæнæн нæбал
адтæй. Знаг дæр уой хуарз зудта æма сæбæл фæттæ калдта ехуарæгау.
Фал ирæнттæ сæ зæрдæбæл федар дардтоппæ, æд тохæнгæрзтæ хе
уацари радтун ходуйнаг ке æй, уой. Ирон адæммæ уомæй æлгьистдæр
гьуддаг неци адтæй, цæйнæфæлтау дæхе уацари радтай.
Уæд ирæнттæ низзардтонцæ сæ тохи зар æма сæ афицер сæ разæй,
уотемæй ратомар кодтонцæ знагбæл æма си, дзæвгарæ ниццæгъдгæй,
сæхеуæнттæмæ бахъæргтæнцæ. Æма се ’хсæни, уонæй кæд мæлгæ дæр
ракодта, уæддæр æгади мæлæт нæ райстонцæ етæ дæр. Берæ а({)ицертæ
ма ес æндæр æфсæдти дæр алли рауæнти ирæпттæй. Берæ си
хуарзæпхæгонд æрцудæй Георгий креститæй.
Æнарлæугæ нæййес, ирон адæми еу хай — дигорæнгтæбæл, кæцитæ
дзорунцæ хецæн æвзагбæл. Дигорæнтти фулдæр хай иæрунцæ ирæнтти
фарсмæ хорнигулæнæрдигæй Уорсдоии æма Ирæфи цæугæдæнтти
"хсæн. Ирæнтти хæццх дигорæнттæ дæр службæ кæнунцæ паддзахи
3*
35

ИРÆФ, 1994, №4
æфсади, архайдтонцæ, уруссаг хецауадæ сæ ци тугьдтитæмæ рарве-
тидæ, уонæми еугуреми дæр.
Дигорæнтти еу хай Мæздæги рæбунтæмæ ралигъдæй 1800-аг æнзти
райдайæнти æма си рауадæй æфсæддон гъæутæ, кæцити ихæс адтæй
Мæздæг цæцæйнæгтæ æма иннæ хуæнхаг адæмихæттитæй гьæуай
кæнун. Устур бæгъатæрдзийнæдтæ æвдистонцæ дигорæнттæ еци
рæстæгути, берæ тог никкалдтонцæ. Зæгъæн, Шамиль Мæздæгмæ ку
цудæй черкесæгти хæццæ фæййеу унмæ, уæд сæ нихмæ ци дигорон
æфсад раистадæй, етæ еугурæй дæр фæммард æнцæ. Фæстæдæр ба сæ
еу кæнун райдæдтонцæ хъазайхæгти хæццæ.
Хуæнхаг лæги психологи фидæй-фуртмæ федар кодта æфхуæрдæн
нихкъуæрд дæттунбæл, цæгьайрадæн нæ бæлсунбæл. Ирон лæги
’дæлдæр бунати ниввæрун сæмæ æфхуæрдбæл нимад æй. Бустæги
æгъатир ба исунцæ знаги нихмæ тохгæнгæй. Сæ еци минеуæг син
бафеппайдта инæлар Тутомлин дæр, уруссаг-япойнаг тугъди
бæгъатæр. Ци ирæнттæ имæ адтæй, етæ ин еу уæлахез инней фæсте
хастонцæ. Сæ еци лæгæхсари туххæй син берæ зæрддагон хъуритæ
никкæнидæ инæлар иннæ æфсæддонти рази æма син е ба ций фæндуй
хуæрзеуæгæй~дæр æхсицгондæр уидæ. Тугъди медæги ирæнтти хецæн
кодта сæ еудзийнадæ, кæрæдземæ æнсувæрти каст ке кодтонцæ, е.
Тугъди будури цæф æмбæстаги ниууадзун сæмæ кастæй устур
æгадæдзийнадæ.
Еузагъдæй, туркæгти æма япойнæгти нихмæ тугъдтитæ хуарз скъола
адтæнцæ ирон тугъдонтæн, уоми син фадуат фæцæй сæ бæгъатæрдзий-
надæ æнхæстæй равдесунæн.
Цума куд цæуй ирон адæми цард бунæтти ба. Кавкази ес облæстон,
округон, участковон æма бунæттон правлени, фал си æгъдау æма
уагæвæрд ба нæййес.
Косунцæ си тæрхонгæнæ^палатитæ, округон æма адæмон, тугъдон-
будуйрон æма мировой тæрхондæнттæ. Фал сæ архайд ба неци уоййасæ
бедуй фудракæнддзийнæдти нимæдзæ фæмминкъийдæр кæнунбæл.
Закъон, фудраконд æфхуæргæй, адæми рахаст фендæрхузон кæнунбæл
нæ бедуй, фал цæуй æ еувæрсти. Тог есуни æгъдау, дæвдтитæ æма
æндæр уæхæн фудраконддзийнæдтæ æппунæдзох дæр таси хурфи
дарунцæ цæргути. Уомæ гæсгæ ба ирон лæт æ минкъийæй фæстæмæ
ирæзуй тохæнгæрзти хæццæ. Зæгъæн, гъæдæмæ согмæ цæуа, хумæ
кæна, хуасæ кæрда, тиллæг æфснайа, алкæддæр гъæуама æ хуæцæнгарз
æ хæццæ уа, цæмæй æ бод нихкъуæрд радтун бауа тоггинæн, кенæ ба
тухæгæнæгæн. Устур пайда хæссунцæ ирæнттæ туркæгти нихмæ
тохгæй дæр, курдæмæ рандæнцæ мингæйттæй æд бæхуæрдунтæ. Уогæ
сæ еци службæн син фист дæр цæуй æхца, фал ци уавæрти бахаунцæ,
етæ дæр бустæги хиццаг нæ фæуунцæ.
Фæскавказмæ цидæриддæр хуайраг цæуй, е сæмæ æфтуйуй Цæгат
Кавказбæлти арви комбæл фæндагбæл. Еци хуайраг сæйрагдæр ла-
.30

Иристон Уæрæсемæ баеу кæнуни 220 анзей бонмсе
сунцæ ирæнттæ. Нуртæккæ нæлгоймæгти 70 проценти архайунцæ еци
кустити, хæдзæртти ба ма байзадæнцæ зæрæндтæ æма силгоймæгтæ.
Æма кæд сæдæ анзей дæргъи ирæнттæ уруси хецауадæн лæггадæ
кæнунцæ еузæрдионæй, уæд син цума уруси хецауадæ ба хуарзæй ци
фæцæй. Уобæл ба дзуапп ратдзинан æндæр æрмæги...
А.Г.Емельянови киунугæ "Персидский фронт"-æй скъуддзаг.
12 июни англисæгти дууæ хуæдтæхæги, Каспий денгизи æрдæмæ
сгарæн тахт кæнгæй æхст æрцудæнцæ минкъий горæт Менджили
сæрмæ, кæци æвæрд æй Казвин æма Решти астæу æрдæгвæндагбæл.
Тæхгутæ фæстæмæ ку раздахтæнцæ, уæд загътонцæ, джангалиæгтæ еци
горæти егьау тухтæ ке бамбурд кодтонцæ, уæдта Менджили хеди цори
федар арæсæн ке саразтонцæ, уой туххæй. Уой туххæй игьосун кодта
раззаг сотник командир поручик Георгиев дæр. Бичерахи -фурт
болкъон Клоттербек æма Руландсони хæццæ фæннæхстæр æй бунати
гьуддаг равзарунмæ.
Топпи æхсти бæрцæмæ ку бацудæнцæ хедмæ, уæдда бæхтæ
бауорæдтонцæ. Разæй хорискæсæнæй хорнигулæнмæ æ рæгьтæ рай-
тигъта Эльбруси хонх. Раст тæккæ гъе уоми Ссфильруди цæугæдон
дууех кодта ком æма Энзелий гъæуæй минкъий уоддæр æфтудæй
Хъаспий денгизбæл. Еци комбæл арæзт адтæй рагон хед. Хедбæлти
цудæй еунæг фæндаг Казвинæй денгизмæ.
Бæрзонд фудхуз болкъон Клоттербек æ англиссаг уадæмуайæ
бæхбæл бадгæй, дзавгарæ рæстæг, цума къæлæтгинбæл бадтæй, уоййау,
кастæй кæсæнтæй, хеди размæ ци акъоппитæ къагъд адтæй, уонæмæ,
уæдта бахъур-хъур кодта:
- Æнæхаир фæууонцæ аци немуц. Нæ нихмæ стохунмæ ци
æвæгиауи хуарз бунæттæ райстонцæ. Еци немуцаг ба адтæй, гермайнаг
генералон штаби болкъон фон- Папен, æрæги æй æрбарвистонцæ
ардæмæ, цæмæй англиси нихмæ тохи фенхус кодтайдæ Кучукæн, уой
туххæй.
Ами ай-гьайдæр салдæтти еунæг роти бон бауодзæнæй æнæгьæнæ
æфсад бауорамун, æ гъуди балхий кодта гъæрæй майор Руландсон
дæр.Бичерахи-фурт неци сдзурдта. Е дæр арази адтæй, тактикон
æгъдауæй сæ арæсæн бунæттæ хуарз рауæнти ке адтæнцæ, уобæл. Фал
æ зæрди къуми ба зудта, болкъон уавæр æппундæр ке нæ зонуй, уæдта
ци æфсадæн дæттуй разамунд, уой равгитæ куд æнцæ, уой дæр
æнхæстæй ке нæ лæдæрдтæй, уой дæр.
Бичерахи-фурти гъудимæ гæсгæ -знаги æфсади фулдæр адтæнцæ
ихуæрст зæнхкосгутæ, кæцитæ тугъд ци æй, уомæн лæдæргæ дæр неци
кодтонцæ.
37

ИРÆФ, 1994, №4
- Уалæ уоми ба ци ес, æ къохæй, риндзæмæ райамонгæй бафарста
Бичерахи- фурт.
- Уоми ба пулеметæй æхсæн бунат, дæ бæрзонддзийнадæ, фегъосун
кодта поручик Георгиев. Еунæг къахдзæф дæр ма ку ракæнæн размæ,
уæд фæтуарæни буни фæууодзинан.
- Хм...хм...дессаги æргъудргдзийнадæ, сдзурдта Клоттербек,
риндзæй æхгæндзæнæнцæ хед, хед- Менджили, Менджиль ба - Решт
æма Энзелий.
Бичерахи-фурт ма еу минкъий цæбæлдæр расагъæс кодта, уæдта
мæстгунæй сдзурдта
- Цæрт-гьæла æй уæ фон -Папен, æндæр некуд, æма æригон
биццеуау бæхæй æргæпп кодта.
Тугьди агьоммæ æ галеу къах ке фæццæф æй, уомæ гæсгæ ибæл
цудæй къулухгомау.Æ къохмæ райста æ еунæг тохæнгарз - æ лæдзæг
æма сабургай ранæхстæр æй риндзæрдæмæ.
Ци англисæгтæ æма хъазайхæгтæ адтæй æ фарсмæ, уонæн сæ
гъæлæстæ ниххæлеу æнцæ, уотемæй имæ сæццæ-кæсæ кæнгæ бай-
задæнцæ - æ зундæй- фæккиудтæй æви ци кæнуй, зæгьгæ. Еу усмæ,
уæдта цалдæр хъазайхаги сæ бæхтæй æргæппитæ кодтонцæ æма æ
фæсте фæннæхстæр æнцæ, фал сæмæ Бичерахи-фурт фæстæмæ
фæгъгъæр кодта:
- Тагьд фæстæмæ! Æма уæмæ цалинмæ мæхуæдæг фæдздзорон,
уæдмæ уи æ сæр дæр маке сдарæд!
Риндзæбæл ци^ джангалиæгтæ бадтæй, етæ дæлæмæ ниууидтонцæ,
комкоммæ сæмæ ци къулух, еунæг æма æнæ тохæнгарз лæг сцæй-
цæуй, уой. Цæугæ ба кодта уотæ сабур цума, ами тугъд ке цудæй, уой
зонгæ дæр нæ кодта. Цума ’й ке фехсдзæнæнцæ, уой лæдæргæ дæр нæ
кодта, уотæ. Фал риндзæбæл ка бадтæй, уонæй ке сæрмæ æрцудайдæ
гьæуама æнæ тохæнгарз адæимаги фехсун.
Уотæ хæстæг сæмæ бацудæй æма ин ниууидтонцæ æ бухар ходæ,
æрттевагæ цулухътæ. Еу загъдæй æй банимадтонцæ гъæздуг
адæймагбæл.
Пулеметæй æхсгутæмæ ку схъæрдтæй, уæд Бичерахи-фурт
æрлæудтæй, æ дзиппæй æ къохмæрзæн исиста æма син сæ хецаугонди
фарсиаг æвзагбæл бафарста: — Ка айтæ æма ами ци косетæ?
Еци хецаугонд ма еухатт къахæй-сæрмæ æркастæй Бичерахи-
фуртмæ, уæдта дзуапп равардта:
- Мах ами æвæрд ан хед гьæуай кæнуни туххæй, цæмæй ибæл маке
бацæуа...
- Ци, ци? Маке цæуа? Тагьд фесæфетæ ардигæй, æвеппайди сæбæл
ниффæдес кодта Бичерахи-фурт, æ лæдзæг ниттелгæй.
Æма æрцудæй, æнгъæлмæ ци гъуддагмæ кастæй, е. Гъæуайгæстæ
адтæнцæ хумæгæги зæнхкосгутæ, сæдæгай æнзти цагъари æфсондзи
буни ка тастæй, гъæздуги дзурд æ тархон кæмæн адтæй, уæхæнттæ.
38

Иристпон Усерсесемæ баеу ксенупи 220 аязей бонмсе
Евæцпæгæн, сæмæ с хуæцæнгæрзи хæццæ ку æрбацудайдæ, уæд æй
ххсгæ дæр фæккодтаионцæ, фал сæмæ е дæлуймонау æд лæдзæг
фæззиндтæй æма æ еци æрбацудæй саразта, тохæнгарзи бон ци не
ссæй, уой лæдзалæй. Тарст джангалиæгтæ фæууагътонцæ сæ пулемет
æма фæйнердæмæ фæххæлоу æнцæ.
Бичерахи-фурт æхе разилдта æ къуари æрдазмæ æма сæмæ æ лæдзæг
фæттилдта. Цалдæр минутей фæсте къуар уоми æрбалæудтæнцæ.
- Пулемет разелетæ æма хед æхсун райдаетæ, бæрдзурд равардта
Бичерахи- фурт.
Уотемæйти, фæууæлахез уæвæн кæбæл нæ адтæй, ени’фон —
Папени къуари федæрттæ гæгъæдий сугъд скодтонцæ. Хед ка гъæуай
кодта, етæ сæхе æдас æшъалдтонцæ, сæ зæрдæ дардтонцæ сæ пуле-
метбæл, фал син сæхебæл ку никкалдтонцæ фæттæ, уæдта ци кодтай-
онцæ, уой нæбал лæдæрдтæнцæ, сæ сæр сæ кой иссæй, никки ба ма
поручик Георгиеви къуари бæхтæбæл ку фæууидтонцæ, уæдта ледзæги
фæцæнцæ. Уотемæй хед бацæй хъазайхæгти цалдæр минутемæ. Биче-
рахи-фурти æфсæдтæ хедбæл ку бахизтæнцæ, уæд минæвар барвис-
тонцæ Кучук æма фон-Папенмæ, цæмæй æнæ стохгæй сæхе уацари
радтонцæ. фал етæ не сарази æнцæ, æма сæбæл уæд Бим^&Тахи-фурт е
’фсади рауагъта. Цубур рæстæгмæ ист æрцудæнцæ Менджиль дæр
Рсшт дæр.
ДЗÆРÆСТЕЙ ИСТОРИЙÆЙ.
Аци æрмæги автор Сосити Василий фурт Захар райгурдæй
Дзæрæстей 1863 анзи. Адтæй хъазайхæгтæй. Каст фæцæн Ставрополи
хъазахи юнкерти училище. Паддзахи æфсади службæ кæнун райдæдта
1881 анзæй фæстæмæ. Службæ кодта Волчеки хъазахи полки. Есаул.
Ниффинста аци æрмæг "Дзæрæстей станицæ", кæцими равдиста ирон
хъазайхæгти цардиуагæ.
Æрмæг мухури рацудæй 1903 анзи. Владикавказ "Терский сборник"
5-аг рауагъд. Захар рамардæй 1920 анзи.
1 Бичерахпш Лазсер Федори фурт (1882—1952) Гугъдон сема политикон архайæг, иноелар-майор. Рогол
хъазайхагму1гагсей, Фиццаг дуйнеон тугъди рсестæги сефсседдон стъаршин Бичсрахи—фурт адтсей
Мессопотамий инсслар М М Баращови кавалеристон корпуси. Разамунд лæвардта партизанти
хецсен кьуарсен. Устур сескъуселхтдзийнседтге равдиста Хамадани, Кумай, Гафт—Керими цори
тугъдтити. 1918 анзч райдайсени Бичерахи—фурти сефсседтсе адтсенцсе Ирани, июли ба
сербацудсенцсе Бакумсе. Фсестæдсер баеу сей Деникини хæццсс Бичерахи фурт архайдша
"Кавказаг—каспийаг хецауадсе" саразунбæл. 1919 анэи фæллшъдссй Аиглисмæ. Уоми ин лæиссрд
серцудсей дуусе ордени æма инселар—лейтенанти цин.
39

ИРÆФ, 1994, №4
ИСТОРИОН БÆРÆГГÆНÆНТÆ.
1825 анзи Дзæрæстей станицæ баеу æй Хуæнхаг полки хæццæ. Еци
гъуддаг арæзт æрцудæй Ермолови фæндонмæ гæсгæ. 1871 анзи еугонд
æрцудæнцæ Хуæнхаг æма Мæздæггаг полкитæ æма Дзæрæстей ста-
ницæ дæр хаст æрцудæй уордæмæ. Нерæнгæ дæр ма æй уони хæццæ.
1870 анзи уагæвæрдмæ гæсгæ Терки æфсади æхсæнадон уагдæнттæ
адтæнцæ облæсти округон полици дæлбарæ. Дзæрæстей станицæ
хаудтæй 1-агæфсæддон хайадæмæ, административон-полицæйаг хузи
ба адтæй Нальчики округон правлений дæлбарæ. 1888 анзи бабæй
нæуæг уагæвæрдмæ гæсгæ Хуæнхаг-Мæздæггаг ,полк хаст æрцудæй
Прохладныййæй Пятигорскмæ. 1899 анзи, Мæздæггаг хайадæ арæзт
ке æрцудæй, уомæ гæсгæ Хуæнхаг-Мæздæггаг полки еугонд станицитæ
дæр хаст æрцудæнцæ уордæмæ.
Дзæрæстей станици цæргутæ сæ фиццаг рæстæгути берæ зинбæнттæ
бавзурстонцæ. Æнæуой дæр хъазайхæгти уавæр зин адтæй, никки ба
ма разамунд æнхæст ке не ’ууæндтæй хуæнхаг адæмбæл, е ба син сæ
уавæр кодта никки уæззаудæр. Уруссаг æфсади рæнгъити
службæгæнгæй хуæнхаг адæмтæй сæхе кадæртæ бустæги цæсгомгинæй
ке нæ равдистонцæ, уæдта Мæздæги федари хуæнхæгти къуар, кæцими
фулдæр адтæнцæ кæсгæнттæ æма иннæ хуæнхаг адæмихæттити
минæвæрттæ, сæхе службæ кæнунæй ке тилеф кодтонцæ, уомæ æма
æндæр гьуддæгтæмæ гæсгæ уруссаг æфсæддон разамонгутæ дузæрдуг-
гаг цæстæй кастæнцæ нæуæг ирон хъазайхæгтæмæ дæр. Æма еци
дузæрдуггаг цæстингас ба хъæбæр берæ рауæнти рæдудтитæ уагъта,
ирæнтти ба тардта сæрисæфтмæ. Зæгьæн, станици æрцудæй уæхæн цау.
1828 анзи зумæги Мæздæги къазнайæй майор Суржиков ласта къазнай
æхцатæ Екатериноградмæ. Павлодольский æма Черноярскийи стани-
цити ’хсæн ба ’й рамардтонцæ æма ин йе ’хца райстонцæ циуавæрдæр
фудгæнгутæ. Цалинмæ еци хабар Екатериноградмæ игьустæй, уæдмæ
фудгæнгутæ сæхе бафснайдтонцæ, Павлодольскийи станици сæрти
Теркидонбæл бахезгæй. Анзифæстебаурусиæфсæдтææртеголæ инцæ
Дзæрæстей станици фæлабулай æма, кадæр цъух куд бахаста, уомæ
гæсгæ дзæрæстейæгтæй ниййахæстонцæ аст лæги, цума Суржикови етæ
рамардтонцæ, уотæ. Се ’гасемæн дæр искодтонцæ фехсуни тæрхон.
Фæстæдæр куд рабæрæг æй, уотемæй Суржикови рамардтонцæ
дзæрæстейæгтæ нæ, фал баделятæй æртæ дигорон фудгæнæги æма
раздæри Дзæрæстей цæрæг, - абæрегæй ка фæллигъдæй, уæхæн-
Гулутæй еу лæг. Гулуй -фурт ма станици ку цардæй, уæд адтæй
Суржиковæн лæггадæгæнæг, уомæ гæсгæ ба ’й хуарз зудта. Фал æхе
лæгъуз ке дардта, давунмæ æмхиц ке адтæй, уомæ гæсгæ ба ’й æхсæнади
хецауади къохмæ равардта æма бадтæй Екатериногради ахæстони.
Уордигæй ралигъдæй æма абæрег иссæй. Мæздæги территори хуарз
куд зудта, уомæ гæсгæ фудмиутæ кæнунмæ æхецæн Дигоргомæй æрба-
40

Ириспюн Уæрæсемæ баеу кæпуии 220 анзей бопмæ
худта æртæ æмбали. Еци цуппар абæреги никкалдæнцæ Суржи-
ковбæл, æхе ин рамардтонцæ, йе ’хца ин райстонцæ æма фæдцумд
æнцæ. Куд дзорунцæ, уотемæй Суржиковбæл ци кæрцæ адтæй, уой
берæ рæстæгути дардта баделиатæй еу лæг æ уæле, æхе си æппæлидæ.
Гулуй - фурт спайда кодта еци цауæй, цæмæй дзæрæстейæгтæй æ маст
райстайдæ, уой. туххæй æма хецауадæмæ цъух бахаста, уæлдай
хъæбæрдæр мæстгун ци аст лæгемæ адтæй, уонæбæл. Дзæрæстейæгти
зæрдитæбæл хъæбæр зинæй фæззиндтæй, еци раст æма дзурддзæугæ
лæгти æвудæй ке бафхуардтонцæ, еци гъуддаг.
Фал кæд ций фæндуй аллихузон зиндзийнæдтæ æвзурстонцæ
Дзæрæстей хъазайхæгтæ, уæддæр дæнцæн хæссунæн байзадæй сæ
цардбæллондзийнадæ, Терки хъазайхæгтæ æфсади службæгæнгæй ба
дигорæнттæ сæхе равдистонцæ æхсаргинæй, еузæрдионæй паддзахади
гъуддагбæл, æууæнкгинæй, бæгъатæр тугъдонтæй, кæцитæ
кæддæриддæр дæр цæттæ адтæнцæ сæ цард радтунмæ фидибæсти
сæрвæлтау. Дууæ тухгин минеуæги исеу æнцæ хуæнхаг-хъазайхаги
медуоди-Дзæрæстейæгтæмæ.
Дигорæнттæ, хъазайхаги уавæрти службæгæнгæй, сæхе
дæнцæнхæссуйнагæй æвдистонцæ сæ бæгъатæрдзийнадæ æма
æдæрсагæдзийнадæй. Дæлдæр ци цауи кой кæнæн, уоми архайдтонцæ
Дзæрæсте æма Мусхъæуи цæргутæ æма ци лæгдзийнадæ равдистонцæ,
е хуарз æвдесæн æй дигорон хъазайхаги уодигъæдæн. 1843 анзи 3
мартъий Луковскойи æма Мæздæги хутортæмæ дзæвгарæ знаги къуар
ку ниббурстонцæ, уæд фæдесгъæр фæккодтонцæ. Хъазайхæгтæ раззаг
линитæй 200 бæхгинемæй цалинмæ хъæрттæнцæ, уæди уæнгæ æзнæгтæ
цалдæр сахаттемæ сæхе раеуварс кодтонцæ, уоми унаффæ рахастонцæ,
знæгти фæстегæй сорун син уæлахез ке не ’рхæсдзæнæй, уой туххæй,
уомæн æма син сæ бæрцæ нæ зудтонцæ. Еци рæстæг сæмæ фæззиндтæй
къамандæгæнæг майор Эристов æма 6-аг сотняйæн бардзурд равардта,
цæмæй сæ фæстегæй соронцæ æма сæ баййафонцæ исхуæцунмæ.Еци
къуари ба адтæй Дзæрæсте æма Мусхъæуи нæлгоймæгти фулдæр хай
æфсæддонтæ, разамунд ба син лæвардта Гокъинати Николай. Еци
къуармæ ма барвæндонæй сæхе бафтудтонцæ кæсгон, - Астемирови
бæхгинтæ еу 50 адæймаги, сæ сæргьи сæ гьæуи дингæнæг, уотемæй.
Кавказаг тугьдтити кадæриддæр фæттухтæй, етæ, æвæццæгæн, æма
уомæй æбуалгьдæр цау нæ гъуди кæнунцæ, ирæнтти къуар ци уавæри
бахаудтæй. Фудæзнæгти парти, сæ фæсте сæ ке сордзæнæнцæ, уой
зонгæй, сæ размæ бабадтæнцæ Мæздæгæй 20 версти æндæдæр, сæ
фæсте будури надбæл ци цъæнодæ æма хъæзæ адтæй, уобæл арт
бандзаргæй. Хъуæци цæугæй дигорæнтти къуари багьудæй еци
артæндзæрст бунатбæл тæф-хæлæфæй бахезуп, разæй сæмæ ци кастæй,
уой нæ зонгæй. Уотемæй арæсæни ка бадтæй, еци цæцæйнæгти нæ
фæууингæй сæбæл, етæ ба сæхе никкалдтонцæ фæскъилдумæрдигæи.
Куддæр дигорæнтти къуар сæхе фæстæмæ фезлахтонцæ, цæмæй
41

ИРÆф, 1994, №4
фудæзпагæп нихкъуæрд радтонцæ, уой туххæй, уотæ ба кæсгæпттæ
нæбал бандиудтонцæ, гадзирахаггæй рацудæнцæ дигорæнттæбæл æма
цæцæйнæгтæмæ сæхе рапардтонцæ уацари... Цацæйнæгтæ адтæнцæ
дзæвгарæ фулдæр - 200 адæймаги. Цинæхузи син фæллихстæ кодта сæ
динамонæг, уæддæр имæ нæбал байгъустонцæ æма ’й еунæгæй ниу-
уагътонцæ дигорæнтти хæццæ. Уотемæйти нæ хъазайхæгти къуар
бахаудтæй уæхæн уавæри, кæцими гъæуама сæхецæн кенæ мæлæт
райстайонцæ, кенæ ба-уацар. Дигорон тугъдонти къуар мæлæт райста
уацари бахауни бæсти, Берæгай знæгтæ сæ фæлабулай æртеголæ
уогæй, бæгъатæрæй тох кодтонцæ минкъий къуарæй. Тонхи медæгæ
сæ нифсгин кодтонцæ сотпий къамандир Гокъинай-фурт, кæстæр
афиц^ртæ сотник Тускьай-фурт æма хорунжий Газзей-фурт. Сæ алли
æрбабурст дæр син бæгьатæрæй бауорамионцæ. Лæгæй-лæгмæ къохæй
тонхи ку исеу æицæ знæгти хæццæ, уæдда си алкедæр лæгæхсарæй
æхецæн над къæрт кодта размæ цæцæйнæптрцæгъдгæй. Берæ хъа-
зайхæгти тог никкалдæй еци будури, берæ мæрдтæ си æрбаластонцæ,
фал си уæддæр еунæг хъазайхаг дæр æхе уодæгасæй уацари нæ равардта.
Сæ фулдæр æмбес фæццагьди æй, иннетæ ба цæфтæй æрбаздахтæнцæ
фæстæмæ.
1843 анзи 3 мартъий цæцæйнæгти хæццæ ци тох æрцудæй, е
станици зундгонд æй, "Цагъди мæрдтæ", зæгъгæ, уæхæн номæй. Адæм
еци цаубæл скодтонцæ кади зарæг. Зари дзубанди цæуй Газзети
Степани, Агойти Мæхæмæти, Гульдити Гасаййи, Гацунати Заурбеги,
Тускъати Гаппой, Гацунати Иналухъи, Тогурти Сабани, Кукити До-
хцихъой, Сеоти Мисирбий æма Байтугъанти Хъубадий бæгьатæрдзий-
надæбæл.
Дзæрæстей станици хъазайхæгтæ Хуæнхаг полки, уæдта æнæуой
дæр хецæн еумæйаг сотнити хæццæ архайдтонцæ Кавказаг æма
фсЕсарæйнагтугъдтити. Зæгьæн, 1829 анзи архайдтонцæТуркагтугьди,
1831 анзи инæлар Паскевич Эриванскийи хæццæ, 1832 анзи къняз
Бековичи хæццæ цæцæйнæгти нихмæ, 1838 анзи инæлар Крюкови
хæццæ Дагестани, 1839 апзи инæлар-адьютант Граббей хæццæ Ахульги
Федар есгæй, 1840 анзи инæлар-майор Лабинцеви хæццæ цæцæйнæгги
нихмæ Карабулак есгæй, 1841 анзи бабæй нæуæгæй инæлар Граббсй
хæццæ цæцæйнæгти нихмæ, 1842 анзи болкъон Круковскийи хæццæ
Назрани къуари, 1843 анзи Луковскийи æма Мæздæги
цæрæнбунæттæбæл ци стъегьæг парти æртеголæй, уони нихмæ æма
уотæ идарддæр.
Еудадзуг ци тугьдтитæ цудæй, етæ Дзæрæстей станицæй раразмæ
кодтонцæ цалдæр номи, кæцитæ сæ афицерти цинтæмæ гæсгæ уотæ
бæрзонд н’адтæнцæ, фал æнæуой тугъдтити медæги ба сæхе равдис-
тонцæ бæгьатæртæй, куд сæ лæгдзийнадæ, уотæ Фидибæсти сæрвæлтау
дæр. Сæ уæздан муггаги ном нæ, фал сæ тохмондагдзийнадæ, рæстбæл
Хохи цард нæ бавгьаукæпундзийнадæ, сæ фæсте ка цудæй, уонæн разæй
42

Иристоп Уæрсессмæ басу ксеиуии 220 онзей бонмсе
фиидздзæуæг уæвундзийнадæй сæхе равдистопцæ станицæйæгтæй
уæхæнттæ, куд зæгьæн: дæлболкъон Хоруйти Моисей, дæлболкъоп
Гокъинати Николай, дæлболкъон Гокъинати Егор, инæлар-мапор
Дзанкисти Кузьма, старшинтæ Уæллати Захар, Мистъулатн Иван,
есаул Мистъулати Бекмурза, æфсæддон старшин Гурдзибей - фурт
æма есаул Габети Влас.
Уæлдæр куд загьтон, уотемæй еци тугьдонтæ кæд ций фæндуй устур
бунæттæ нæ ахæстонцæ, уæддæр, куд пъиристæфтæ æма станицити
хецæуттæ, уотæ ба сæ фæсте ниууагьтонцæ устур кади аггаг нæмттæ,
кæцитæн ма абони дæр арфæ кæнунцæ станицити цæргутæ.
Уони ’хсæн æнæ зæгьгæ нæййес сæрмагондæй инæлар-майор Дзан-
кисти Кузьмай туххæй, кæци устур лæгæхсарæ равдиста 1863 - 1864
æизти Польши ци исистад адтæй, уой æрсабур кæнуни рæстæги. Æ
бæгьатæрдзийнади туххæй еци рæстæг Дзанкиси - фуртæн дзурдтонцæ
айдагь Варшави округи нæ, фал ма иннæ бæститæй Польшæмæ æ
цæстæ ка дардта, етæ дæр.
Дзæрæстейаг хъазайхаги фурт Дзанкисти Ивани фурт Кузьма рай-
гурдæй 1823 анзи 9 сентябри. Службæ кæнунмæ бацудæй Хуæнхаг
полкмæ 1842 анзи 1 январи. 1843 анзи иссæй урядник, 1847 анзи ба
хорунжий. 1843 анзæй- 1852 анзи уæнгæ архайдта хуæнхæгти нихмæ
тугьдтити, 1852 анзи ба нисангонд æрпудæй Дзæрæсте æма Мусхъæуи
станицити хецауæй. Хуарзæнхæгонд æрцудæй сугъдæг Анни IV
къæпхæни ордеиæй. 1854 анзи еуварсгонд æрцудæй дууæ станицемæн
командæгæнæги бунатæй, 1855 анзи ба ’й фæстæмæ снисан кодтонцæ
еци бунати æма си фæцæй 1857 анзи уæнгæ. Æхе хуарз ке равдиста,
уой туххæй ин лæвæрд æрцудæй есаули цин. 1858 анзи хецауади
фæндонмæ гæсгæ Дзанкиси - фурт æрвист æрцудæй Варшавæмæ.
1863 анзи 13 сентябри Дзанкиси - фурт нисангонд æрцудæй
размæбурсæг къуари хуæдбарæ разамонæгæй, 16 сентябри ба фегьосуи
кодта уæлдæрлæууæг хецауадæмæ, Орловскийи бæхгинти фудгæнæг
къуар ке ниддæрæн кодта, уой туххæй. Еци къуари адтæй 100
адæймаги. 22 декабри бабæй нæуæгæй фегьосун кодта, Оземкувки
гьæугæрони Люблински губерний Бертрам æма Косый-и къуæрттæ
дæр дæрæнгонд ке æрцудæнцæ, уой туххæй. 30 декабри ба Дзанкиси -
фупт æрвист æрцудæй Варшавæй фудгæнгуги къуар ниццæгьдунмæ.
Æнæгьæнæ 7 бони фæххаттæй сæ фæдбæл Щидловскийи къуарæн, фал
уони агоргæй сæмбалдæй æндæр фудгæнгути къуарбæл ма сæ бунд-
загьд никкодта, 4 афицери ба си райста уацари. Сæ къамандири спн
фæццæф кодта æхуæдæг, фал ин уæддæр гъæдæмæ баервазтæи
Дуккаг бон бабæй ин фегьосун кодтонцæ Устимови æма Люоар-
шови гьæути ’хсæн гьæдти ке хæтунцæ бæхгин æма фестæг фудгæнгути
къуæртгæ, уой туххæй. Дзанкиси - фурт син сæ фæд ссирдта æма сæбæл
цæргæси цæф æхе никкодта æ тугьдонти хæццæ, кæд сæ гъæдæи ции
фæндуй хъæбæр æхстонцæ, уæддæр. Мæпæ куд финсуи Дзанкиси -
43

ИРÆФ, 1994, №4
фурт уой туххæй: "- Кæд нæ ций фæндуй хъæбæр æхстонцæ, уæддæр
сæ хъазайхæгтæ лигъз будурмæ ратардтонцæ. Æз сæмæ бацудтæн 30
къахдзæфей бæрцæ æма син барæ равардтон, сæхе цæмæй уацари
радтонцæ, фал мин дзуапп раттуни бæсти мæхбæл нæуæгæй фæттæ
никкалдтонцæ. Æндæр гæнæн нин ку нæбал адтæй, уæдта еу усми
цалинмæ сæ топпитæ евтигътонцæ, уæдмæ сæбæл нæхе никкалдтан,
æма цалдæр минутей фæсте се ’гас дæр къуæхтæгонд æрцудæнцæ.
Раервазтæнцæ ма си сæ хецау Качинский æма 6 бæхгини. Етæ ба уой
размæ сæхе фæййеуварс кодтонцæ æма иннæ гъæди сæ сæртæ бафс-
найдтонцæ".
Полыпæйаг фудгæнгути нихмæ тохти ци бæгъатæрдзийнадæ æвдис-
та Дзанкиси - фурт, уой туххæй æ кади ном райгъустæй Варшави еугур
къумти дæр. Варшавæмæ беретæ цудæнцæ, цæмæй Кузьмамæ
æрмæстдæр идардæй бакастайонцæ, уой туххæй. Дзанкиси - фурт
цидæриддæр гьуддæгути архайдта, уонæй рацæуидæ уæлахезæй.
28 январи Дзанкиси - фурт æрвист æрцудæй 140 адæймагей хæццæ
Гонсовскиййи фудгæнгути къуар ниццæгъдунмæ, кæцими æдтæй
бæхуæрдунгитæ 100 æма бæхгинтæ 80 адæймаги. 1 феврали син
фæххуæст æй сæ фæдбæл æма цалинмæ етæ гъæдæмæ нæма
бахъæрттæнцæ, уæдмæ син сæ раз байахæста. Еци тугьди фудголтæй
фæгъгъудæй 110 адæймаги, 5 ба райстонцæ уацари. Аци хатт Кузьмай
къуарæй фæммард æй еу урядник, цæфтæ ба си фæцæй 6, уæдта
Дзанкиси - фурт æхуæдæг дæр фæцæй уæззау цæф.
Еци тугъдтити Дзанкиси - фурт æхе æхсаргинæй ке равдиста, уой
туххæй ин лæвæрд æрцудæй Сугьдæг Анни Ш-аг къæпхæни орден æма
сугьзæрийнæ æхсаргард, уæдта дæлболкъони цин. 1866 анзи нисан-
гонд æрцудæй Кубайнаг дивизионæн командæгæнæгæй. 1870 анзи
уæгъдæгонд æрцудæй еци бунатæй, фал æй ниууагътонцæ Варшави
округи командæгæнæги цори сæрмагонд гъуддæгтæбæл дзу-
аппдæттæгæй. Пенси иста 600 соми. Инæлар-фельдмаршал граф Берг
куд финста, уотемæй: "дæлболкъон Дзанкиси - фурт архайдта хъæбæр
берæ ниббурстити фудгæнгути нихмæ. Уой хузæн сæ таси неке æфтудта
знæгти".
Уогæ æрмæст æфсæддон дуйней нæ адтæй бæрзонд æ кадæ Дзан-
киси - фуртæн. Æ кой ин игъустонцæ Петербурги дæр. 1864 анзи ба
ин æ номбæл æрбарвистонцæ граф Бергмæ сугьзæрийнæ хæлттæй худ
реубæлдарæн нисан æ багьатæрдзийнади туххæй. Финстæги бунæй
финст адтæй пПетербурги силгоймæгтæй". Цалинмæ ма Кузьма æгас
адтæй, уæди уæнгæ еци реубæлдаргæ нисан æвæрд адтæй, æ
тохæнгæрзтæ ци уати адтæнцæ, уоми, æ фæсмæрдæ ба æй байагурд-
тонцæ Варшави дивизион æма нуртæкки æвæрд æй афицерти
æмбурдгæнæн зали. Кавкази медæгæ Дзæрæстей гьæу ахæссуй устур
бунат историон æгьдауæй. Мæздæгæма Екатериногради æхсæн хаттæй
берæ цæцæйнаг фудгæнгутæ, кæцитæ кæми минкъий, кæми’ба устур
44

Иристон Усерсесемæ баеу кæнуни 220 анзей бонмæ
къуæрдтæй лæбурдтонцæ уруссаг арæнтæмæ. Цæмæй еци ииббурс-
титæн кæронгонд æрцудайдæ, уой туххæй ба линибæл саразун гьудæй
æфсæддон гъæутæ цалдæр, кæцитæ гъæуай кодтайонцæ сæ террито-
ритæ. Уæхæн станицитæй еу адтæй Дзæрæсте дæр. Дзæрæстейæгти
ихæс адтæй фудгæнгутæй уруси арæнтæ гьæуай кæнун æма сæ ихæс
æнхæст дæр кодтонцæ кадгинæй.
Берæ тог никкалдтонцæ станицæйæгтæ берæнимæдзон тохти, сæ
есбон, сæ сувæллæнттæ гьæуай кæнгæй, сæ арæнтæбæл гьæддухæй
лæугæй. Нуртæкки дæр ма æгас æнцæ, æхе цæстæй ка фæууидта еци
тогкалæн тугъдтитæ, уонæй беретæ.
Æндæр рауæнтæмæ ку рарветионцæ тохунгъон лæгти, уæдта
бустæги зин исуидæ территоритæ гьæуай кæнун, уомæн æма цæцæйнаг
фудгæнгугæн нихкъуæрд лæвардтонцæ æрмæстдæр зæрæндтæ æма,
цæфæй ка æрæздæхидæ, уæхæнттæ.
Куд уинæн, уотемæй станици цæргутæй тугъди ка нæ адтæй, уони
уавæртæ дæр хуæздæр н’’адтæнцæ, уæдта сæ цард дæр æдасдæр н’’адтæй.
Райгурæн бæстæбæл еузæрдион фурттæ
1918-1920 æнзти ци граждайнаг тугъд адтæй, е адтæй тæккæ ус-
турдæр æбуалгь гьуддæгтæй еу,кæци нæ бæстæ ниддехтæ кодта "сур-
хитæ æма уорситæбæл", "нæхеуæнттæ æма знæгтæбæл", фæххаста
милиуангай ’адæмти цард,экономикæ æртардта бунисæвдмæ. Еци
тугъд адтæй даргъ, тогкалæн, куд еуети æрдиги,уотæ иннети æрдиги
дæр, тох цудæй кæрæдзей фулдæр ниццæгъдунбæл, цард æви
мæлæтбæл. Еци еугур æбуалгь гьуддæгутæ конд цудæнцæ Уæрæсей
кадæ багьæуай кæнуни, адæми сæрбæл тох кæнуни æма демократий
лозунгти аууæнтти. Ка фæууæлахез уодзæй, уобæл дзубанди нæ цæуй,
фал дзурд цæуй хумæтæги адæмбæл, уомæн æма дууети æрдиги дæр
цæф уони бæрзæйбæл уадæй, цагьди етæ кодтонцæ, æстонг æма
аллихузи зинбæнттæ æма гъæуагæдзинæдтæ етæ æвзурстонцæ.
Гъулæггагæн, Советон хецауади рæстæги граждайнаг тугъди туххæй
рæстдзийнадæ æма æцæгдзийнадæ римæхст цудæй, уорсити æвдис-
тонцæ, куд адæми ци фуддæр знæгтæ, уотæ.
Бустæги æгьатир, зин æма тогкалæн ба граждайнаг тугьд адтæй
Иристони. Ами тугьд райдæдта 23 июни 1918 анзи,сурх коммисарти
45

ИРÆФ, 1994, №4
нихмæ теркаг хъазайхæгтæ ку стухтонцæ, сæ сæргъи социал-демокра-
ти-меньшсвикти партий зингæ архайæг Бичерахти Федури фурт
Лазæр,уотемæй,уæд. Æцæг адæмон исистадбæл банимайæн ес еци
гъуддаг,уомæп æма си архайдтонцæ хъазайхæгтæ,Ставрополи
краййи,Иристони,Кæсæги,Черкесий æма Ногьай адæмихæттитæ. Фал
советон историон литературæ ба дзæвгарæ рæстæг гумери хузи фе-
симмæ æвдиста адæмон исистади туххæй рæстдзийнадæ,ци нисантæ
æма ихæстæ æвардтонцæ сæ
—— — ■»., размæ,уони фæлхагг кодтонцæ. Сæ
хæдзæрттæ сурх комиссартæ æма
сурхгвардионти,уæдта Цæцæн æма
Мæхъæли фудгæнгутæй ка гъæуай
кодта,еци хъазайхæгти худтонцæ
уорспъагонгинтæ, Терки билгæрони
цæргути знæгтæ. Уонæбæл цъиф-
калæитæ кæнуни,уæлдапдæр ба Би-
черахти æнсувæртæбæл мæнгæттæ
финсуни гъуддаги бустæги хъæбæр
байархайдтонцæ Кавкази, фулдæр ба
Иристони финсгутæ æма
ахургæндтæ. Цал æма цал киунуш
финст æрцудæй Лазæр æма
{ Геуæргибæл мæнгæгтæ,контррево-
к люционертæ, буржуази
I гъæуайгæнгутæ, тогмондаг
^^ адæймæгутæ, адæми знæггæ... Æма сæ
—— Ци хузи иомæй не "сæвдулдтонцæ
Бичерахти Лазæр цьифи. Ци нæ хузи архайдтонцæ нæ
ахургæндтæ ахурдзаутæ æма сту-
-денттæн еци цъифкалæнтæ æцæгдзийнади хузи равдесунбæл. Уогæ
айдапз уонæбæл нæ финстонцæ пæ гуппурсар ахургæндтæ. Ци нæ хузи
цъифæ фæккалдтонцæ хъазайхæгти, уæдта сæ атамантæ-раздзæу1уги
æма, раздæри паддзахи æфсади ци афицертæ сл>окбæ кодтонцæ,уони
нихмæ.
Хъазайхæгти æма зæнхкосгути адæмон фестад Терки билæбæл
(Бичерахти Г.В. разамундæй) рахаста æдеугурæй фондз мæйи 1918
анзн июни мæйæй ба ноябри уæнгæ. Зæгъун ма æй еума хатт дæр -
æдеугурæй фондз мæйи. Иристони историктæ ба æй æвдесунцæ.
бичераховщинæ,куд сæйраг цау Кавкази граждайнаг тугъди медæгæ,
æвдесунцæ "гурумухъдзийнæдтæ" æма хъазайхæп^и "спрддзийнадæ",
хъæбæр æбпæлунцæ Сурх Æфсади гурусхаг уæлахезтæ дзорагæ æма
æнацъагъуæ фельдшер Орджоникидзей разамундæй, кæци равардта
г.Владикавказ мæхъæйлон бандиттæн мулкитæ, гъæздугдзийнæдтæ
46

Ириспюн Уæрæсемæ б~су ксриули 220 апзей боимæ
радавун -ниггаффет кæпупмæ, кæци исаразта гсноциди уæззау полит-
икæ теркаг хъазайхæгти нихмæ.
Аци бонти, нури рæстæги алли рауæнти дæр æ бунати ивæрд цæуй
историон рæстдзийнадæ, 1917 анзи æнæнцойнæ, æзгули бæнтти, граж-
дайнаг тугъди, советон цардарæзти æнзти тогæйгьæст, тогæйæхснад
репрессити туххæй. Сæ бæрнигкон бунати ивæрд цæунцæ уæхæн зингæ
лæгтæ, куд зæгъæн: Столыпин, Керенский, Савинков, Милюков,
Махно, Антонов, циртдзæвæнтæ сагъд цæуи Корниловæн, Колчакæп,
мухургонд цæунцæ Деиикини, Врангели, Краснови æма уорс Æфсади
æидæр разамонгути фæллæнттæ-
куститæ. Æрмæстдæр мах Ирис-
тони ба нæ историктæ æма финс-
гутæ къуæдтитæ, гобитау,
уайсадунцæ, рагон дигорои кинд-
зитау, æма еунæг дзурди æздæх
дæр нæма загътонцæ Бичерахти
æнсувæрти лæгдзийнæдти туххæн.
Киунугæуадзæн "Ир’’ба, идарддæр
дæр 1930 æнзти цп мæнгæттæ му-
хургонд адтæй Кавхази граждай-
наг тугъдбæл, уони бабæй мухур
кæнуй...
Æз нæдæр историк, нæдæр
ахургонд, нæдæр ба финсæг дæн.
Æз дæн отставки афицер, мæ Ра1Ч-
гурæн бæсти патриот, мæхе Ирис-
тони, фал куд Мæздæги районæй
рацæуæг — уоми рапгурæг
адæймаг, куд теркаг хъазайхаг
ирон, сабибонгæй фæстæмæ берæ
æцæг хабæрттæ фегъустон зæронд
хъазайхæгтæ11 Бичерахти
Бичерахти Геуæрги æ мадæ ’ма бшюйнаги æнсувæрти туххæн. Уо11 фæсте ба
Ш1Мæ сæбæл берæ æзнаггадæ æма цъиф-
калæн киунугутæ, очерктæ,
мæнгæттæ историон таустæ бакастæи, кæцити ниффинстонцæ ирон
ахургæндтæ-историктæ. Хтабæрдæр ба зæрдæй -зæрдиуагæй цæмæдæр
гæсгæ Цæгат Иристони ахургæндтæ архайдтонцæ мæтæгæмхуз
хуарæнтæй исфæлундун Орджоникидзе æма Левандовскийи гурусхаг
уæлахезтæ 1918 анзи августи бæнтти г.Владикавкази, Орджоникидзе’
æма Кирови æстауæн, æппæлæн уацтæй пайда кæнгæй. А-фæстаг
рæстæги, мæ арми бафтудæй баказсун теркаг-хъазайхæгти еу ю^уар
цæмæдессаг архивон документти æма æфсæддон имису^шæгтæ. Мæ
уацхъуди мæ фæндуй цубурæй, рæстдзийнадæбæл тох кæнгæи, мæ
47

ИРÆФ, 1994, №4
зонундзийнæдтæ цæй бæрцæ амонунцæ, уой бæрцæ раст радзорун
Уæрæсе æма Иристони патриоттæ Бичерахти æнсувæрти туххæй,
кæцитæ райгурдæнцæ Мæздæги райони. Хестæр æнсувæр Геуæрги
райгурдæй 1878 анзи Мусхъæуи. Е адтæй меньшевикТи социач-демо-
кратон партий 1905-1907 æнзти æма 1917 анзи Феврали революцити
зингæ архайæг.
Кæстæр æнсувæр Лазæр райгурдæй 15 ноябри 1882 анзи. Адтæй
хъазайхаг афицер. Æ ном уæлдай хъæбæрдæр райгьустæй фиццаг
дуйнеон тугьди æнзти рæстæг. Адтæй ин болкъони цин, демократон
цæстингаси хæццæ, дзурдта адæми фарс.
Æнсувæртæ райгурдæнцæ ирон хъазайхаг лæги бийнонти æхсæн.
Еуæй-еу мæнгæдзорæг историктæ ба ниффинстонцæ, ома, дан, рай-
гурдæнцæ гъæздуг лæги бинонти æхсæн. Сæ фидæ Сæбан (дзиуари
ном - Федур ) адтæй, хумæтæг тиллæщкустгæнæг, адтæй кадгин
хъазайхаг Мусхъæуи, хуарз арæхстæй хуйæги кустмæ дæр. Петербурги
лейбгвардий службæ кæнгæй, бахудта нæуæг рæсугъд цохъа. Еци цохъа
паддзах æма æ дæлбарти - фæсдзæуинтти зæрдæмæ тухаст фæццудæй,
уомæ гæсгæ ба фæстæдæр рæстæги паддзахи æфсæддонтæ дарун
райдæдтонцæ уæхæн цохъатæ, худтонцæ сæ "бичераховкæ". Бичерахти
æнсувæртæ сæ цъигъини карæй фæстæмæ гъомбæлгонд цудæицæ
фæллойнæ æма карз хъазайхаг, ирон æгъдæуттæбæл. Етæ сæ агъаззаг
æнхуси хай лæвардтонцæ хæдзари медæгæ уарзон ниййергутæн,
хæдзаргинæй зилдæнцæ хæдзайрон фонсмæ. Еци-еу рæстæги хъæбæр
хуарз ахур кодтонцæ сæ гъæуи дини скъолай. Зундгин, æнæнез,
фæллойнæуарзагæ сувæллæнттæ адтæнцæ.
1890 анзи райдайæни æнсувæрти фидæн, куд арæхстгин хуиæг,
уотæ барæ лæвæрд æрцудæй æд бийнонтæ, Петербургмæ æ цæрæн
бунат раййевунæн. Уоми æнсувæртæ каст фæцæнцæ реалон училище.
Уой фæсте ба сæ царди фæндæгтæ фæссагелæ, фæхецæнтæ æнцæ.
Геуæргимæ фæдздзурдтонцæ æфсæдцон службæмæ теркаг хъа-
зайхæгти рæнгъитæмæ. Æфсæддон служби фæсте каст фæцæй
г.Мæскуй уæлдæр техникон училище. Уоми бацудæй социал-демокра-
тион партий рæнгьитæмæ æма райдæдта революцион куст кæнун. 1905
анзи архайдта Терки революцион цаути. Уой зундрахаст æма архайд
фæнзгæй, дуккаг хуæнхаг- мæздæггаг полк нæ бакумдта Владикавкази
революцион архайд æма Ставрополи косæг адæми фестад нпххуссун
кæнунмæ. 1907 анзи августи мæйи Дзæрæсте æма Мусхъæуи гъæути
хъазайхæгти æхсæн исаразта политикон демонстраци. Æригон хьа-
зайхæгтæ сурх турусатæ æма лозунгги хæццæ гьæр кæнгæй: "Фесæфæд
падцзах!", " Мах паддзах нæ гъæуй!", революцион зартæ заргæй,
цудæнцæ, уæлдæр байамунд гъæути гъæунгти. 1905 -1907 æнзти рево-
люций архайди туххæй Бичерахти Г.Ф. цæстæ æривардтонцæ, уомæ
, гæсгæ ба æхе римахста жандармтæй. 1908 анзи ба уæдцæр ахæст
æрцудæй æма уой адæбæл бацæй идард Сибир æма Фæсбайкали
48

Иристон Уæрæсемæ баеу ксенуни 220 апзей бонмæ
амæдтаг. Фиццаг дунейон угьди рæстæги, хъулай инженер-механик
ке адтæй, уомæ гæсгæ æрвист æрцудæй æфсадмæ. Адтæй авиацион-
автомобилон æрмадзи (цалцæггæнæни) хецау. Тугьди рæстæги æхе
равдиста бæгьатæр тугьдон æма арæхстгин инженерæй. 1917 апзи
авиаций штаби унаффæмæ гæсгæ æрвист æрцудæй сæрмагонд заказтæ
æнхæст кæнунмæ Франци æма Англисмæ. Ами æй æрæййафта Февра-
ли революци-Устур уруссаг революци, уотæ æй уæд худтонцæ мухури
медæгæ. Бичерахти Г.Ф. хъæбæр идзулгæй, цибæлæй исæмбалдæй
революций уæлахезбæл. Уæдмæ æрæздахтæй æ райгурæн бæстæмæ
æма, куд меньшевик, уотæ иссæй Рæстæгмæ хецауади зингæ
архайæг.Минкъий фæстæдæр бабæй-Бичерахти Г.Ф. рандæй фронтмæ,
æрмæст аци хатт ба æндæр бунати -Рæстæгмæ хецауади комиссарæй.
Е кодта зæрдæндзаргæ куст болылевикти нихмæ, кæцитæ ихалдтонцæ
æфсад.
Октябри революций фæсте Бичерахти Г. рандæй æ райгурæн
бæстæмæ, уæдта Твери облæстмæ. Уоми еци рæстæги адтæй зин уавæр.
Цудæй зæнхæ райсунбæл, хецауеуæг кæнунбæл æнауæрдон тох, тог-
калæн хилтæ-хъаугьатæ рауадæй мæхъæйлæнттæ, цæцæйнæгтæ, хъа-
зайхæгти астæу. Бичерахти Г. уæд æвзурст æрцудæй Мæздæги хайади
Совети сæрдарæй. Активон архайд кодта Терки адæми 1 æма 2 съездтн
кустити, пайдайаг куст кæнуй, цæмæй мæхъæйлæнттæ, цæцæйнæгтæ,
кæсгæнттæ æма теркаг хъазайхæгтæ мабал тохонцæ сæ медастæу,
бафедауонцæ.
Бичерахти Г. фæрци, кæци адтæй сабур хъазайхæгти делегаций-
минæвæртти разамонæг, æрсабур æй хуæнхæгтæ æма хъазайхæгти
æхсæн æфсæддон архайд 1918 анзи октябри мæйи.
Теркаг большевикти хецаудзийиади баист 1918 анзи феврали
мæйи нигки фæккарздæр кодта Терки алливарси цæрæг адæми уавæр.
Хъазайхæгтæбæл цæстæивæрд цудæй, ахæст æма мард цудæнцæ,
гьæутæ ихалдтонцæ, хъазайхæгги æма демократион партий разамон-
гути кæрæдзебæл авинстонцæ. Сурх Æфсад райдæдта ихалун хъа-
зайхæгти гъæутæ, зæнхитæ, хъазайхæгти тохæндзаумæттæ есун. Еци
гьуддæгтæ, еумæ райсгæй, исæзманстонцæ хъазайхæгти. Куд Мæздæги
хайади сæргълæууæг, уотæ Бичерахти Г. тох кæнуй демократон
цæстингасæй большевикти нихмæ (сæ сæргъи -Киров æма Орджони-
кидзе), гъæуай кæнуй фæллойнæгæнæг хъазайхæгги иитерестæ, ар-
хайуй демократон цардарæзти ирæзункæнунади фарс Терки бæсти
медæгæ, æй æнæзакъондзийнадæ цардхæлхъой, цардихалгути нихмæ.
Большевикти æма Сурх æфсæддонти фудмиутæи, дæвддитæ,
мæрдтитæн сæ бон ку нæбал адтæй, хъазайхæгтæн æма косæг адæмæн,
уæд 1918 анзи июни мæйи фестадæнцæ, цæмæй нæуæгæй демократон
сæребарæдзийнадæ æма бартæ, Феврали революций ке нийй-
ахæстонцæ, уони, цæмæй сæ фиццагон бунати исæвæронцæ. Адæмон
фестади фæтæг иссæй Бичерахти Г. Хъазайхæгтæ æма косæг адæми
4 Зак. 920
49

ИРÆФ, 1094, №4
съезд Мæздæги 23 июни 1918 анзи равзурста Терки хъазахи -косæг
адæми совет æма фегьосун кодта тугъди райдайæни туххæй- болыле-
виктæ æма Совдепи хæццæ. Æ нисаитæ æма хинцуйнæгтæ фестадæн
федаргонд, финст æрцудæнцæ хъазайхæгти -косæг адæми Совети
Деклараций медæгæ. Уоми загьд адтæй. "Хъазайхаг -косæг адæми
Совет тох кæнун райдæдта, цæмæй федаргонд æма гъæуайгонд цæуа,
революций ци гъуддæгугæ байстонцæ, кæцитæн адæмон комиссарти
фудраконддзийнади политикæ цæттæ кæнуй æвæстеуат мæлæт. Хъа-
зайХаг-косæг адæми совет хуæрззæрдæ даруй æгас хуæнхаг адæмтæмæ
дæр æма некæддæр æ къох исесдзæнæй сабурцæрæг адæммæ..."
1918 анзи сентябри мæйи Мæздæги æ куст райдæдта хъазайхæгтæ
æма косæг адæми съезд. Ами æвзурст æрцудæй Рæстæгмæ адæмон
хецауадæ Терки республикæн Бичерахти Г. разамундæй. Хецауади
деклараций загъд адтæй, е ке æй адæмифарсхуæцæг, тох ке кæнуй
граждайнаг сæребарæбæл, Терки адæмти сабурдзийнадæбæл, косæг
адæми къохтæмæ зæнхитæ раттунбæл, демократибæл.
Еци уæззау, тухст рæстæги Бичерахти Г. иссæй зупдгонд, кадгин
фæтæг, иссæй тохæг, сæребарæуарзагæ, демократон теркаг хъа-
зайхæгтæ, фæллойнæуарзагæ косæг адæмæн, кæцитæ æнауæрдон тох
кодтонцæ сæ бартæ æма сæребарæбæл, Феврали революций сæ арми
ци бафтудæй, уони фиццагонау æрæздахун сæ бунæттæмæ.
Гъе уæхæн æй æ рæстдзийнадæ "уорсгвардион", "бандитон" Биче-
рахи-фуртц æзмæист. Бичерахти Г. æмтохгæнгутæ террор æма комис-
сарти нихмæ тохи адтæнцæ зундгонд хуарзæрдигæй хъазах æма
хумæтæг адæми æхсæн Терки бæсти: Н.А.Букановский, (г.Мæздæг),
Г.А.Вертепов (г.Прохладный), Мистъулати А.Э.(Дзæрæсте) Т.М.Ры-
марь(ст.Терская), В.Ф.Белогорцев (ст.Æрхонкæ), К.Т.Мурзаев (но-
гьайаг адæмæй), Агойти В.К. (Мусхъæу), З.Д.Даутоков -Серебряков
(кæсгон адæмæй) æма æндæртæ.
Хъазайхæгтæ æма зæнхкосæг адæми тох сæ бартæ æма сæребарæбæл
Бичерахти Г. разамундæй идарддæр цудæй 1918 апзи ноябри мæйи
кæронмæ. Уавæр адтæй хъæбæр зин æма уæззау. Дæргъвæтийнæ тугьд,
еумæйаг фæлладдзийнадæ, тифи нез, фæззигон цъифæ рæстæг, сур-
хитæ адтæнцæ нимæдзæй берæ фулдæр, тохæндзаумауи æнæхъæртонд-
зийнадæ, тæгкæ сæйрагдæр ба адтæй - хе хæдзарæдти косун, тиллæг
бафснайун- еци æгас гъуддæгутæ, еумæ райсгæй, æрхъæртун кодтонцæ
фестади фæххуæрдмæ - фæссикмæ.
Бичерахти Г. хъазайхаг адæмон æфсади байзаддæгти хæццæ
фæстæмæ рацудæй 1918 анзи ноябри мæйи кæрони Дагестанмæ,
Порт-Петровскмæ (Махачкала), еци рæстæги уоми хецауеуæг кодта æ
кæстæр æпсувæр Бичерахти Лазæр Федури фурт.
Еу къуар загъди Бичерахти Л.Ф. туххæй. Лазæр дæр каст фæцæй
реалон училище Санкт-Петербурги. Бацудæй ахур кæнунмæ Мæскуй
æфсæддон училещемæ æмæ æй каст фæцæй 1905 анзи фиццаг раз-
50

Иристон Уæрæсемæ баеу ксепуни 220 анзей бонмсе
рядбæл. Службæ кодта фиццаг хуæнхаг - мæздæггаг полки. Архайдта
Персий тугьди 1911-'12 æнзти. Сотник (хестæр лейтенант) Бичерах-
ти Л.Ф, æхе равдиста бæгьатæр, ламусгин афицерæй. 1911 анзи 27
августи инсæй хъазайхагей хæццæ цудæй г.Урмиюммæ, Йеромонах
Григорий, æ уæргьтæ ласта дини скъоламæ. Бичерахти Л. служби
цомхигъди гæгъæдий финст æрцудæй: Торæт Хоямæ хæстæг æ
уæргътæбæл, фæндагбæл цæугæй, сæхе нйккалдтонцæ Курдæрдигæй.
Еци топпадзагьди рæстæги Бичерахи-фурт фæцæфтæй æ къах æма
реумæ. Уоци цæфтæ нецæмæ æрдаргæй, сотник идарддæр разамунд
лæвардга еци тугьдæн, цалинмæ имæ нæма æрбахъæрттæнцæ г.Хояæй
æнхусмæ хъазайхæгти сотня". Еци æскъуæлхтдзийнади туххæй Биче-
рахти Л. хуарзæнхæгонд æрцудæй Цитгин Владимири цуппæрæймаг
къæпхæни орденæй(æхсаргард æма банти хæццæ). Æ рæстæгæй раздæр
ба ин лæвæрд æрцудæй подъесаули (капитани) цин.
Фиццаг дуйнеон тугъди рæстæги Бичерахти Л. тугътæй экспедици-
он бæхбæлбадæг корпуси (инæлар Н.Н.Баратов ин разамунд лæвардта
сотняйæн), уой фæсте ба - полкæн, бригадæн, сæрмагонд гъуддагæн
арæзт къуарæн (отрядæн)’разамунд лæвардта. Райста есаул, æфсæддон
старшина æма болкъони æфсæддон цинтæ. Еци тугьддити медæгæ
равдиста бæрзонд (арф) æфсæддон зонундзийнæдтæ æма искурдиадæ,
лæвæрд ин æрцудæнцæ Цитгин Геуæргий 3 æма 4 къæпхæии ордентæ.
Еци рæстæги Бичерахи - фурт исахур кодта англисаг æма персайнаг
æвзæгтæ, фæззиндтæй ин берæ æмбæлттæ англисаг афицертæй.
Бичерахти Лазæр зæрдæй цийнæ кодта Феврали революцибæл,
Уæрæсей демократон æййивддзийнæдтæбæл. Фал куд æцæг патриот,
тугьдон афицер, уотæ арази нæ адтæй æфсади нийхæлдбæл, болыле-.
викти политики хæццæ, кæци арæзт адтæй Уæрæсей фæххуæрдмæ
тугьди медæгæ. Октябри революций фæсте, уруссаг æфсади фехæлди
фæсте, фронти еугур иийхæлди фæсте Бичерахти Лазæр æрæмбурд
кодта Терки хъазайхæгтæй ту;ъдон къуар, æ нимæдзæ адтæй 1, 5 мин
æхсаргарди. Англисæгти фæрци къуар, адтæи дзæбæх ефтонггонд
тохæндзаумауæй, адтæй имæ, дзармадзантæ, берæ фæттæ, 4 аэроплани
æма 8 броневикки.
Уоци къуари сæргъи лæугæй, болкъон Бичерахи - фурт
бахъæрдтæй г.Бакумæ, адтæй Советон хецауади фарс, архайдта Бакуй
Турки æфсæдтæй багьæуай кæнунбæл. Лазæри къуари адтæнцæ тугъ-
дон афицертæ Терк æма Кубанæй, фæлтæрдгин хъазайхæгтæ, кæцитæ
равдистонцæ дессаги бæгьатæрдзийнадæ Кюрдамир, Акужибули
бунмæ тугъддити, ниппурх кодтонцæ туркаг æфсæдти, байстонцæ
агъазиау трофейтæ, æруорæдтонцæ туркæгти цуд Баку æрдæмæ.
Цæйдæрбæрцæ рæстæги фæсте Бичерахи-фуртæй байруагæс æй, Бакуй
коммунæ ке æй тоталитарон, закъони нихмæ, ке архайуй гаффетт
кæнунбæл, цæрдæскъуд кæнуй Уæрæсей еузæрдиуон фуртти. Лазæри
нæбал бафæндæ адтæй уæхæн хецауадæн службæ кæнун, исибæл
4*
51

ИРÆФ, 1994, №4
æмбалдæй æ хестæр æнсувæри фæдзæхст, фегъосун кодта, Терки бæсти
большевикти нихмæ ке исистадæнцæ, рахæлæф кодта уарзон Теркæн
фæййанхос кæнунмæ. Е байста горæттæ Дербент, Порт-Петровск.
Июли ба ами исаразта Кавказаг-Каспиаг Цæдес, уордæмæ бацудæнцæ
Дагестан, Терек æма Фæскаспиаг облæсттæ. Цæдеси сæргъи
ислæудтæй эсертæ-меньшевикон хецауадæ. Бичерахти Лазæр æнхус
кæнун райдæдта е "нсувæрæн æма тохæг теркаг хъазайхæгтæн
тохæндзаумауæй, хъæбпæлæй, æхцайæй. Бичерахти Л. æфсад(10 мин
лæги) цалдæр хатти тухгин цæфтæ никкодтонцæ Сурх æфсади
хæйттæн Хъæзлари бунмæ, фал теркаг хъазайхæгти фæххуæрд
Мæздæги бунмæ, уой фæстæмæ рацæун кодта Петровскмæ. Ардæмæ
æрцудæнцæ æ хестæр æнсувæри къуæртти байзайæддæгтæ. 1918 анзи
Дагестанбæл æртеголæнцæ туркаг æфсæдтæ. Хецауадæ рацудæй
горæттаг хецауеуæггæнæг Н.Тарковскийи къохтæмæ. Бичерахти Л. нæ
банвæрстæй Деникини хецауадæбæл, уомæ гæсгæ ’ба æй «Уорсити
тумбулæги худтонцæ сепаратист.
1918 анзи декабри райдайæни дууæ æнсувæри дæр сæ къуари хæццæ
исмедæг æнцæ Бакуй.
Бичерахти Геуæргий идарддæри хъисмæт нин нури уæнгæ дæр
зундгонд нæй. Советон литератури дæр уой туххæй неци финст
æрцудæй. Еу мæнгæ, æнæзунд киунуги (автор æй М.Лукин)Трознен-
ский фронт"(г.Грозный 1987 анз), уоми финст ес, ома, дан, Бичера-
хи-фурт адтæй сæркъуæрæг, наркоман. 1920 анзи, дан, æй Бакуй
ниййахæстонцæ 11 æфсади хæйттæ æма æхст æрцудæй. Æцæг, мæнæй
ба уоци хабар нæ æруагæс кæнуй.
Кæстæр æнсувæр Бичерахти Лазæр ба 1918 анзи рандæй Англисмæ
æма службæ кæнун райдæдта бритайнаг æфсади. Лæвæрд ин æрцудæй
бæрзонд æфсæддон цин инæлар -мæйор, уæдта инæлар- лейтенант
(англисаг æфсади). Фидибæсти Устур тугъди ирон уацайрæгти дзу-
бандитæмæ гæсгæ, ирæнттæ фембалдæнцæ Парижи инæлар Бичерахи-
фуртбæл, кæци син æ æнхуси хай лæвардта хуæруйнæгтæй, дзурдта
син, цæмæй сæ райгурæн бæстæ ма иронх кæнонцæ, фарста сæ
Иристони хабæрттæй. Берæ æнзти медæгæ разамунд лæвардта
фæсарæйнаг ирон национ æзмæлдæн, алкæддæр æ алливарс адтæнцæ
ирæнттæ, æнхус син кодта, уомæ гæсгæ ба æй етæ дæр нимадтонцæ
æма уарзтонцæ.
Бичерахти Л. рамæлæти туххæй мин зундгонд æй. Æрæги мæмæ
æрбахаудтæй газет "Русская мысль", кæций мухур кæнунцæ Парижи
эмигранттæ. Уоми мухургонд адтæй уæхæн некролог;
"Ирон национ демократон еугонд гъигæзæрдæй игъосун кæнуй
æгас уæрæсейæгтæн, Уæрæсей еузæрдион фурт, Кавкази еузæрдион
фурт, æцæг адæймаг, рæстзæрдæ салдат, инæлар Бичерахти Федури
фурт Лазæри рамæлæти туххæй.
52

Иристон Усерсесемæ баеу ксенуни 220 анзей бонмæ
Цубур рæстæги дæргьй, фал уæззау незæй сæйуни фæсте карз адзал
нæ астæуæй нин ратудта Лазæри 22 июни 1952 анзи г.Дорн-Штати
Ульмоми бунмæ. Ирон национ демократон еугонд. "
Уо, æцæгæйдæр Лазæр æма Геуæрги адтæнцæ Кавкази Терки,
Иристони еузæрдион фурттæ, рæстзæрдæ демократтæ.
Æнсувæрти фидæ Сæбан (Федур) ма уодæгас адтæй, цардæй ма
граждайнаг тугьди фæсте дæр Мусхъæуи. Фур мæгур цард кодта. Æ
зæронди карæмæ ин нæ кæсгæй, æй аллихузи æфхуардтонцæ,
ахæссунæй æй тæрсун кодтонцæ. Æ цардæй рахецæн æй 1925 анзи æма,
Хуцауæй боз, нæ фæууидта репресситæ, 1930 æнзти террор. Æ уосæ
Хъурманхъæз хуæрзеунæгæй байзадæй. Инсæйæймаг æнзти кæрони
зæронд мадæ арæх пъисмотæ æма посылкитæ иста Английæй æ фурт
Лазæрæй. Пъисмотæ финстонцæ сæ нанамæ æ фурти кизгæ Ирæ æма
уоп мадæ дæр. Уæдмæ ралæудтæнцæ æгъатир къулаккæнуни æнзтæ.
1936 анзи Бичерахти Хъурманхъæз (Анастаси)Алексейи-кизгæ ахæст
æрцудæй æма æрвист æрцудæй Башкиримæ æртæ анзей æмгьудмæ.
Уæд ибæл цудæй 76 анзи. Ахæсти гьуддаг цæмæй растбæл нимад
æрцудайдæ, уойтуххæй НКВД ниффинстонцæ, е, дан, райгурдæй 1867
анзи (уотемæйти ба æ фурт Бичерахти Геуæрги райгурдæй 1878 анзи,
бæлвурддæр зæгьгæй ба НКВД-й финститæмæ гæсгæ, мадæбæл æдеу-
гурæй 11 анзи ку цудæй, уæд (!!!)
Зиндони уогæй, зæронд уосæ ци нæ ухеритæ ба уæд нæ бавзурста !
Æртæ анзей фæсте тухуаст сæйгæ, туххæй фудти ма уодæгас, æ
къæхтæбæл хилдтæй, уотемæйти исæздахтæй Мусхъæумæ, æ уарзон
гьæуи дæр æй сабур цæрун нæ уагьтонцæ: æвзистонцæ, аллихузи æй
æфхуардтонцæ æма мæйи фæсте фур æстонг, хъæбæр сæйгæй , кар-
гунæи, еунæгæй цæргæй, рамардæй. Æрмæстдæр нæ доги Цæгат Ирис-
тони прокуратури унаффæмæ гæсгæ растгонд æрцудæй.
Мæнмæ гæсгæ æрцудæй рæстæг, афонæ æй Бичерахти биинонти
ном æ аккаг, арфиаг бунати æривæрунæн. Зæгьун гьæуй æцæг
рæстдзийнадæ Бичерахти æнсувæрти туххæй. Зонун æй, ай-гьай дæр,
æнсувæртæмæ адтæй рæдудтитæ дæр, фал еумæ райсгæй, ба адтæнцæ
æцæг патриоттæ, уарзтонцæ адæм, сæ Иристон, нимади адтæнцæ
хъазайхæгги æма Терки бæсти æгас цæргути æхсæн дæр. Уогæ,
æнæрæдуйгæ ка æй! Неке!
Сæ æрвонг, зундгин загьд гьæуама зæгьонцæ, историон рæстдзии-
надæ гьæуама ферттева Бичерахти æнсувæрти туххæи, 1918 анзи
адæмон исистади туххæй Теркбæл. Уони ихæсгин æнцæ зæгьунмæ
Цæгат Иристони æма æгас Кавкази историктæ дæр.
Бичерахти æнсувæртæ, Иристони, Уæрæсей еузæрдион фурттæ
1ъæуама аккаг бунат æрахæссонцæ Кавкази историй медæга.
Афонæ "й рæстдзийнадæ гьæрæй зæгьунмæ 1918 анзи Терки хъа-
зайхæгги исистади туххæй, августи цаути туххæй г.Владикавкази,
адæми нихмæ Орджоникидзейи æзнæт политики туххæи...Мæнмæ
53

ИРÆФ, 1994, №4
гæсгæ, 1918 анзи 23 июни бон - хъазайхæгти фестади бон гъæуама -
æнкъард, имисæн бон исуа æгас Иристони цæрæг адæмæн дæр.
Нур ци цаутæ цæуй Уæрæсей, Кавкази æма раздæри Советон
Цæдеси, етæ зæрдæбæл лæуун кæнунцæ граждайнаг тугъди райдайæн
1918 анзи Уæрæсей. Абони раст уæди рæстæгау тог кæлуй, сабурдзий-
надæ ихæлуй, адæм мулкдзастæй кæрæдземæ фæцæнцæ. 1992 анзи
октябри -ноябри мæйти мæхъæйлон национал - экстремисттæ рай-
халдтонцæ æд тохæндзаумау агресси Цæгат Иристони республики
нихмæ, кæци æрхаста устур фидбилизтæ адæмон хæдзарадæн, ес берæ
уоди зиæнттæ æма уæззау цæфтæ. Уомæ гæсгæ нæ граждайнаг тугьд
1918-1920 æнзти ахур кæнуй фиццагидæр къæрцгьосдзийнадæбæл,
тæккæ бæрзонддæр цард ивæрун, амонд, æфсарæ æма ций фæнди
адæмихатти минæвар ку уай, уæддæр æцæг Адæймаг-унбæл. Æгас
фарстатæ дæр лух кæнгæ æнцæ -сабурæй, Конституций бундорбæл,
демократон закъæнттæбæл, æмунаффи надбæл, кæрæдзей нимайгæй,
кæрæдзей лæдæргæй.
Дзопойти Юрий
Уруссаг æвзагæй ратæлмаци кодта
Хохойти Эпвер
54

ИРÆФ, 1994, №4
ПОЭЗИÆМА ПРОЗÆ
Хуыгаты Сергей
БОНРÆФТЫ ХУР
ФÆДИС
Фæдис - фæмард Æхсæртсег.
Фседис -Æхсар фæмард!..
Ныххойдзысты ссе сæртæ
Сæ саг лæппутыл Нарт.
Алæгаты хæдзары
Стыр мсердадз уыдзæн.
Уселарв зседæй - дзуарсей
Мæсселытæ кæидзæн.
Фæщудзæии лæг-рæгъау,
Сæ æрцыты ныдзæвд
Цæхæркалгæ æрвнæрдау
Сæ фсед - сæ фæд нæрдзæн.
Нæртон зæххæй æддиау
Къæс - мусонджы кæрты
Кæны Дзерассæ ’рдиаг
Æфсымæрты мæрдæй.
'^5

Поэзи æма прозæ
Æрцæуинаг æнустæм
Фæхæццæ и йæ хъæр.
Стæр - фæдисы хъустыл
Нæ аныдзæвд уæддæр.
Æнæ æрмдзæф ингæны,
Æнæ марды мæрддзаг,
Цъæх сылыстæг ныгæнæг -
Донбеттырты хъæуккаг.
Зæххон цырт нæй сæ уæлæ -
Æрвон - æргъæуæхгæд.
Куы сдзырддаг уа сæ уæлмæрд,
Цы ма уыдзыстæм уæд?!
Æхсар æмæ Æхсæртæг,
Цы уæз уыл уыд, цы уæз!..
Мæ дард хæххон изæрты
Сымах мысыдтæн æз.
Куы-иу куыдтон уæ фæдыл,
Куы-иу фæлыгъд мæ фын.
Куыд тынг-иу мæ æрфæндыд
Сымахимæ цæуын.
Хуыссæгхъæлдзæг фæлладæй
Æд фат æмæ æрдын
Уæ дæллаг фарс æрбадын
Нæртон фæткъуыйы бын...
Куыд бахордтат уæ сæртæ,
Цы ’гъдау уагътат, цыфæд?!
Уæ, не ’нæрцæф, нæ сæртæг
Уæд рабæрæг и, уæд.
Цы бауыдзæн, сæ фæткъуы
Куы нал хъахъхъæна, Нарт -
Иæ хъахъхъæнын цы фæтк уыд,
Сымахимæ фæмард.
56

ИРÆФ, 1994, №4
Хсесдзысты йын фсейнæрдæм
Йсе саджысы æмбонд,
Ныр дыргьдоны дуæрттæ -
Куыдзæн, жерсегсен гом.
Цы зын балцы цыдыстут,
Куыд усе ’ндсевта тыхст уд?!
Сымах кæмсен уыдыстут,
Ксемсен нал уыдзыстут...
* * *
Æрцыди уалдзсег...
Уалдзсег-иу куы ’рцыд,
Уæд-иу мсе фыдсен нал уыди сербадт.
Ксердзын хсерынмсе ’рбауадаид искуы -
Нсе - аходсен, нсе - сихор -
Уседдсер йсе зæрдсе ддсемсе ’хсайдта.
Æмæ-иу фынгмсе сарсезта йсе сыиæг,
Йе ’ргом дуары ’рдсем здсехт
Куыд уыдаид,
Афтсе.
Мсе мад-иу сем хсецыд:
- Дзсебсех сбад,
Дсе късебсер адсен бахсер,
Æмсе дсе фарсыл бахсеца,
Ды кæмсен нæ дæ,
Уыдо’н дæр байтаудзысты сæ хуымтæ,
Ма тæрс.
Уæддæр-иу дзургæ ницы скодта фыд,
Хæргæ - хæрын-иу батылдта йæ сæр,
Нæинæ, ома, мæхи бар мæ ныууадз.
Уæдмæ-иу исчи ’рбадзырдтаид уынгæи:
- Цы фæдæ цы, Зауырбег,
Ракæс-ма, хъæуыс мæ.
Æмæ-иу дде балæууыди фыд,
Йæ кьухы-иу йæ къæбæр йемæ айста.
- Мæ хуымы гæппæл ахæххытæ кодтон,-
Дзырдтой-иу ын æддæ,-
Æмæ мын мæ тауинаджы кьæрмæг айтау,
Фæлгьуыды мын куыд нæ фæуа,-
Дæуæн дæ кьух хоту.
Куы-иу фæцæйцыд хуым ’ астæуты таугæ,
57

Поэзи æма прозæ
Усед уымæ бакæс,
Уымæ бакæс уæд!
Йсе цæстыты-иу цас æхсызгон бадт!
Кæд сыл хуымгæрдæны цин бафтыд:
Кæм - уыгæс, кæм - мæкьуыл,
Кæм та нырма æнæкарст хуым -дæргъсеццон,
Æмæ йыл уылæн рацæйцæуы, ра..:
Уæдæ йæм уый бæрц цин кæцæй æрцыд æндæр?!
Уыд-иу дæларм тауинаджы дзæкъуыл,
Иæ цонгæй йыл хæцыд йæхимæ,
Устытæ сывæллоныл куыд фæхæцынц,
Афтæ.
Бæрцыл къахдзæф,
Æмæ-иу цонг æддиæутты ныззылд,
Æмсе-иу гагатæ фæцæйтахтысты зæхмæ,
Æмæ-иу уый сæ фæстæ каст,
Цыма, сæ бынæтты куы нæ^абадой,
Уымæй тарсти.
Уæдмæ та-иу йæ афтид къух
Дзæкъулы комыл ныххызт
Æмæ-иу дзагæй фездæхти фæстæмæ.
^Æмæ та-иу ныззылди дардыл цонг...
Стæй-иу ауæдзыл слæууыди бæрзонд,
Æмæ-иу, хуым адæгæй куыд ластой,
Уымæ касти.
САГЪÆС
Мæнæй æндæр куы уаид,
Уæд цæугæ-цæуыи ныллæууид,
Сыфцæй хъæд цы гал фæласы,
Уый куыд бастайы ’мæ куыд ныллæууы,
Афтæ.
Ныллæууид,
Йæ зонгуытыл æрхауид
Æмæ галы богъау фехъуысид йæ хъæр.
Цы уагмæ ’рхаудтам ай!
Нæ фыдæлтæ цæмæй тарстысты,
Уый сæ ’рсырдта:
Фыдвæд кæнынц.

ИРÆФ, 1994, №4
Нæ бæсты сагъсес нал æндавы мах,-
Нсе удмæ^сагъæс нал хизы -
Ныкъкъуырма.
Мæрдырох ныл ксед бафтыди,
Æидæр,
Уд сафтид сагъсестæй -
Уæлгъæдæй мард у уæд,
Нал цæрдтæйу, нал мæрдтæй,-
Куыд нæ ферох и уый?!
Нæ фыдæлты фæд н’агурæм - нæ зонæм,
Сæ туджы фæд,
Сæ дæрæнвæллад фæд,
Сæ зарæг нал бады нæ дзыхы,
Сæ кард сласæм кæрддзæмæй,-
Уыи хъару нæм нæй.
Фыдæи фыртмæ цы ’гъдæуттыл мард уыдысты,
Цы ’гъдæуттæм кодтой адæмтæ хæлæг -
Фæцардыдтой нæ уыдоныл - ыссы!
Æмæ дын мах та ардауæг фæуа!
Сæ иуты ’ппæрстам куыдзæнпарæн былæй,
Сæ иннæты гæртам лæвæрдтам,
Цæмæй ныи хъарм фæлмæн бынæттæ уа.
Стыр Хуыцау, тæрхонгæнæг фæу!
Цы ’взаг сын уыд, цы мæлгъæвзаг сыи уыд,-
Бындурзылд фæуа уый сфæлдисæг уастæи!
Йæ алы дзырд - цыкурайы фæрдыг,
Зæгъ æй ’мæ хурварс абаддзæн дæ зæрдæ.
Мах бавдæлдзыстæм - холлагдон дзы скодтам,
Цъыфкъахæй йæм фæлæгæрстам
Хионæй - æддагоиæй.
Куыдзæй - хæрæгæй,
Фæлæ нæм уый дæр иал касти æгъгъæд -
Нæ сывæллæтты дзыхæй йæ стыдтам,
Дзидзидайы дзыхæй мады дзидзи куыд стонай,
Афтæ.
Æмæ сын сывæдæгау кæйдæр æвзаг
Тыххæй тъыстам сæ дзыхы,-
Сæ тæригъæд нын фидинаг фæуæд!
Фыдæлтæй баззад:
Кæнæ дæ хъуамæ тас уа, кæнæ ’фсарм.
Мах нæй сæ иу дæр.
Фæлмæн къæрмæг цы вæййы, уый стæм.
Æмæ иæм алчи уый цæстæй кæсы:
Сæ иутæ нæ армадздзагæй цæвыиц,
59

Поэзи æма прозæ
Лæбурынц нæм ссе иннæтæ дæндагæй,
Чи марæн кард нсе фæскшбутмæ дары...
Æмсе ма уыдæттсен ныббыхссен дсер уыди,
Фæлсе ныл ахсем дудгсе ’мбисонд ссембселд:
Æнæчетар, гуылмыз адсем æрцыд
Нсе усезсегмсе, нсе къона нын ныхселдта,
Ныллыг нын кодта гам къухсей нсе рихи
Æмсе нын сей хсерын ксены
Нсехицсен.
Фыддсер ма лсег цы раксендзсен лсегсен!
Дывыдон арт ксед исксеуыл ссыд,
Усед - махыл.
Уæддсер нсе иу фседисхъæргсенсег нсей.
Æмсе мыл бафты низау дис:
Ксед иу туг - иу стсег стсем,
Усед нсем куыд нсе ис иу зонд?!
Куыд нсе нын и фсетсег,-
Нсе хъаст кæмсе хсессæм,
Ксемсе ’вдисæм нсе цсефтæ,
Нæ туг ксем ныккселы, -
Йсе хъарм и/сестысыг ни ’рыппара уым?!
Уседдсер нсе ныллсеууын,
Не ’рхауын мсе зоигуытыл,-
Мсе сагъсестсе мсе не ’руадзынц æрхауыи,
Хисты лсегтау бацæуынц мæ дæлæрмтты,
Ахæцынц мыл размæ,
Æмæ мæ фæдыл аласын мæ късехтæ.
Август, 1991
цъон
Арв кæм ауагъта йæ къабæзтæ,
Уым куы с/хезилаи, уым, -
Не ссардзынæ ахæм хъарм бæстæ,
Ахæм диссаджы къуым.
60

ИРÆФ, 1994, №4
Хъентсе бадынц фæйиæрдыгæй
Хсехтæ, къуылдымтсе - цъæх,
Æмсе мин-мин цъæх фæрдыгæй
Судзы райсомы ’ртæх.
Хур ксед баззади ’хсæвседдсе?!
Дысон бонмсе фсесыгъд.
Къуыппæй хъуариссер хæдзæрттæ
Дэ1сихтсегсенгсе ксесынц.
С’ астсеу - мах хседзар. Сарсезта
Уый мсе баба кседдсер.
Уым-иу цы цсехсер банусерстам,
Уый ~мæ тавы ныр дæр.
Хъигъыри ракъул и, цæусет ыл
Хизгсе схсерд кодта - дзуг.
Чидæр лæзгъæр æрцæуæнты
'Рхсессы йæ уæхскыл суг.
Акæс фæскъуымтæм. Далæ дзы
Къахфæдтæ - тæссар-мæссар.
Габейы хуымы ауæдзы
Цъиуы ахстон ссар.
Дзуццседжы ’рбад йæ разы мæ
Бахъуыд мæлгъæвзаг дæу.
Лæппынтæ сæ ком ивазыныл
Цыма кæнынц быи^æу.
Ахстоны къул - нывæрзæнæй -
Уал дзиба-дзыхы - гъæтт!
Мад сæм рæхджы куыд фæзына
Ахæм амонд сæ уæд.
Бауай къабузæг цъыхырыты,
Лæгуыны дæхи æруадз.
Мæнæ - хуыцауы цсехæрадон,
Мæнæ - хуыцауы ’рмадз!
61

Поэзи æма прозæ
Кьутæрты седде бæлсестæ
Кувджытау уырдыг лæууынц.
Мсергътсе сыл се ’мзсел хъæлæстæй
Цъойнаг зарсег ксенынц.
Гъомсе куыд хорз у, куыд сехсызгон!..-
Базон-ма уыцы зардсей,
Цъоны бсегсены куыд сехсыстой
Хуссайраг хоры задсей.
Стсей дзы куыд куывтой ссе дзусерттсем,
Æмсе куыд барст уыд ссе куывд!
Цъойнаг сергом цард! Ссе дусерттыл
Ричъитсе ддсердыгсей уыд.
Уыцы дселсе-уселсе хседзсерттсе,
Фселсе сыл атахти зсед.
Уазсег-седзсеттсе, æгсер цсеттсе
Фысым куы всеййы, усед.
Азил сыл - иууыл хиуæттсе,
Бахой ксецы фсенды дуар.
Зиугсерстытæй зиуусетты
Зарсег ныннсеры дард.
Зсердсейыл зсерии зынг бафтауы,
Æмсе ’рцсеры уд.
Цъойнаг цардыгакк афтсе у,-
Зарсег дзы ’мдзсерин у.
Ам цы стыр фарн и зарсегсен,
Ахсем бсестсе ма ссар:
Æфсинсен арфсе ма раксен
Фселсе фынгыл ныззар.
Зарсег зсердæмсе цы фсед ксены,
Уымæн цы хъару рард!..
Уартæ Бубу лсегъз фсетсены
Уылсен рауагътой, ра!
62

ИРÆФ, 1994, №4
Ратылди уылæн, æгас фæтæн
Рахаста уым - хæрзхаст.
Ссивсег нызджыты тарст хъæртæм
Фæтæн фестад хъæрахст.
Ахæм кусгсе бон куыд æрбада,
Чердсем цы кæна лсег?!-
Хъсеуы уæзæгыл къуыдырбадæн,-
Нсей йыл бадсег зынсег.
Ам Хуыцауы уынаффæйæ
Афтæ у йе ’рдзон сконд:
Ам сывæллон сывæллон нал вæйиы,
Ам нæма вæййы зæронд зæронд.
Ам лæппухъæбыс чындзытыл
Цинтæй рацæуы зæй:
Лæичы дæр æмæ рындзыл дæр
Сабийæ азмæлæн нæй.
Æмæ хистæр изæрдары
Хæдзары къулмæ ’рбадт,-
Авдæн куыд узынц хæдзары,
Уымæ фæхъуысы унцад.
ДЫУУÆ КЪУХЫ
Дыууæ къухы цы сфæлдыста лæгæн,
Дыууæ цонджы - цы хуыцауы хæрзиуæг!
Куыд диссаг у! Цы фæнды куыст дæр кæи,
Куыд арæхсынц, куыд хорз фидауынц иумæ!
Кæд хосгæрдæн - сызгъæрин феста уас!- .
Мæлæг уд дæр йæ зиу-змæлдæй сыстид.
Дæ цæвæгхъæд дыууæ къухæй нылвас,
Хæлиу ныллæуу, хæрæгдым кæрдæг сыстигъ.
63

Поэзи сема прозæ
Кæд уалдзæг у - хуыммсе цхуын дæ хсес,
Зæххыл фæзил æмæ хуыздæр цин бавзар!
Дæ гутоныл дыууæ кьухæй ныххæц,
Гуыбыр-гуыбыр дæ галты фæдыл базар!
Кæд тохы бон - æрцыд дæ бæстæм хæст,-
Дæ къух дын тæхгæ бæхы рох æвдæрзы.
Уæд де уннæ къухæй де ’хсаргард фæхæсс,
Нырриуыгъ дзы дæ фыдгулæн йæ бæрзæй.
Дыууæ къухы - кæуылты у сæ тых!
Уæддæр æз иу зæххон хъуыдыйыл бафтын:
Дыууæ къухæй дæ уарзоныл ныттыхс,-
Æндæр куысты нæма сфидыдтой афтæ.
Колити Витали
милици болкъои
ХЕУОН КЪÆРНИХ
РАДЗУРД
Изгæ готони æндон реу хъæбæр зæнхи хумæн æ фиццаг ауæдзи куд
зинтæй фегæрдуй, уотæ нæ адæмон милици æригон фæлтæрæн дæр сæ
кусти райдайæн кæдцæриддæр раззиннуй дирзæг, къулумпитæ арæзт.
Налат, хинæйдзаг, сайтанау фæливд фудракæнгути фæдтæ æсгарунмæ
нæма фæййарæхсунцæ æма зæфци рæдуд надбæл фæрраст уогæй,
цæйбæрцæ зинаргъ рæстæг дзæгьæл хумæтæги фесафунцæ.
Уоци æнæпайдай ухеритæ æз дæр бавзурстон æма мин зунд æнцæ.
Хуцау хуарз æма мин хецау афонадæбæл кустамонæгæй ниввардта
рагон фæлтæрд криминалист, милици майор Тъурити Игори. Фæсау-
уонмæ ин раздæр æ кой фегъосинæ нæ цикли ахургæнгутæй, милици
сæрмагонд скъолай ма ку ахур кодтон, уæд. Нæ косгутæ имæ дзурд-
64

ИРÆФ, 1994, №4
тонцæ æ фиди номæй, Созури фурт,
зæгьгæ. Æ косæн уатмæ ин фиццаг хатт
ку бацудтæн, уæд æй балæдæрдтæн,
хумæтæги специалист ке нæй, уой. Авгау
лигъз даргъ стъолтæбæл кæрæй-
кæронмæ. рæнгъæй рæсагъдæй
лæудтæнцæ аллихузи æртасæни микро-
скоптæ, фæдтæ исбæрæг кæнæн
рæвдзитæ, барæн дзаумæттæ æма берæ
цидæртæ. Фæтæн финсæн стъолбæл ба
уæгъдæ гæппæл ’нæ зиндтæй хеконд до-
кументти бунæй: дипломтæ, пъас-
пъорттæ, æвдесæндартæ... Сауæнгæ ма
си хеконд æхцатæ дæр цъæпæрагай
калдæй лæудтæнцæ. Фæрстæбæл ауигъд
стендтæмæ дæр лæг кæсунæй пе
’фсастæй; цинæхузи тохæндзаумабæл си
æрхуæстайдæ цæстæ. Еу иннемæй дес-
сагдæрæй зиндтæй.
Колити Виталий Хæстæгдæр базонгæ дæн Созури
фурти хæццæ. Разиндтæй хумæтæги,
зæрдхæлар адæймаг, фалæ кусти медæгæ агурдта æгъдау, нæ уарзта
хæлæ-мулæ архайд. Лæмбунæгæй, мин æрдзурдта, циуавæр уæззау
фудраконддзинæдтæ раргом кæнунбæл архайуй, ци фæрæзнитæй
сæбæл косуй, уæдта мæ фæрсунтæ байагайдта. Кусти æгъдауæй ци
зонун æма ци нæ зонун, уой базонун æй фæндæ адтæй кæрæй-
кæронмæ.
Мæ зонундзинæдти æвæрæнтæ мин листæг сарсинæй ке æрлæурста,
е мæ зæрдæмæ нæ бацудæй. Кæд дзоргæ неци искодтон, уæддæр
Созури фурт ба уайтагъдцæр балæдæрдтæй, æ хинцфæрсæ мин гъулæг
ке адтæй æма æ бæзгин. æрфгутæ кæрæдземæ æрбанцъолгæй цæсгоми
ивæрд æхе раййивта. Тæрнихи хуæд сæрмæ лæгунгомау сæри астæу
ефстаг дзигкоти сæрдозæ базмалдæй. Губур финдзи рагъбæл фæтæн
кæсæнцæститæ ниллæг æрбурдæнцæ æма мæмæ сæ сæрти’ гъунтъузæй
æрбакæсгæй бавзиста:
- Э-эй, мæ хор! Нецæй фæдбæл зæрдихудтити ку цæуай, уæд
кæрæдзей некæд балæдæрдзинан.
- Нæ, нæ, Созури фурт, цæмæн уотæ бангъæл адтайтæ. Мæн зæрдæ
мордæр нецæбæл фæххудтæй, - мæ фудбæл нæ басастæн, фалæ мæ
цæсгом ке фæссурх æй, уой ба ралæдæрдтæн рости тæвдæй.
Мæ дзуапп æ зæрдæмæ фæццудæй æма гæзæмæ байдзулдæй. Цидæр
зæгьунмæ гъавта, фал æй телефони зæлланг дзæнгæрæг бахъор дардта.
Хæтæл исесгæй, цубур рæстæг байгъуста дзорæгмæ, уæдта ’й фæстæмæ
æ бунати æрæвæргæй, къæлæт бадæнæй рауæлæ æй. Мæ къохти мин
65
5 Зак. 920

Поэзи сема прозæ
фæссагъта фудгæнгути фæдтæ æртасæни дзаумæутти чемодан.
Æхуæдæг дæр хузтæ есæни равдзитæ раскъафта æма мæ разæй фæрраст
æй даргъ унгæг къæридори гьæунгæмæ. Машини нæмæ æнгьæлмæ
кастæй медгъуддæгти министради уголовон агурдади хаййади
фæлтæрдгундæр оперативон косæг, милици дæлболкъон Цорити Дже-
мурхан.
- Байрайай, фудракæнгути тæссагдæр сыщик, -ниттабедзæ уогæй,
Созури фурт бахизтæй машинæмæ, æз æ фæсте, уотемæй. - Кумæй нæ
балци, кæми ци цау æрцудæй?
- Чермени гъæуи тукан бабæй никъкъагъдæй, - дзуапп равардта
Джемурхан æма шоферæн унаффæ равардта цæунмæ. - Сæ зæрдæмæ
фæццудæй, æвæццæгæн, си хуарзтавæрттæ фæууй, - ниххудтæй Созури
фурт. Цубур рæстæг æнæдзоргæй, уæдта мæмæ æхе фæззелгæй фæрсуй:
- Æригон Шерлок Холмс, цæй куд дæ фæндуй; æркасти архайд
райссæнæ дæхемæ?
- Неци хузи, нæма арæхсун уæхæн гъуддæгти, - фестъæлфгæй,
æвастæй равардтон дзуапп.
- Тухсгæ ма кæнæ. Кæми-еу фæкъкъулумпи уай, уоми дæмæ мæ
цæстæ фæддардзæнæн.
Дони ку бацæуай, уæд си накæ кæнун гъæуй.
Созури фурти æнæнгъæлти унаффæй мæ зæрдæ нирризтæй, фалæ
ин "нæ" зæгъун мæ арми нæбал бафтудæй æма æнæбари исарази дæн:
- Куд уæ фæндуй, уотæ фæууæд.
- Мацæбæл тухсæ æппундæр, - мæ дзигкотæ мин æ фæтæн къохæй
радаугæй, нихходгæй загьта Джемурхан. - Игорь дин кустамонæпей
ке исарази æй, уомæй дæ ходæ уæларвмæ æнтъохæ. Берæ аллихузи
мæнгард гъуддæгтæ æргом кæнунбæл исахур уодзæнæ, дæхебæл ку
архайай, уæд. Æрмæст имæ лæмбунæгæй игъосæ, æндæр неци.
- Хуарз, хуарз, байархайдзæнæн.
Давд ци туканæй æрцудæй, е разиндтæй Чермени гьæуæн æ хуæд
кæронмæ. Камбилеевки цæугæдони билæбæл, хеди фарсмæ. Æ рæзти
цудæй машинтти над, кæций исаразтонцæ Устур Фидибæсти тугьди
фæсте немуцаг уацайрæгтæ гулдзугдорæй. Нæдтæ аразунмæ ба дессаги
хуæрзарæхст æма æнæсайд адтæнцæ.
Тукани размæ гьæуи цæрæг адæм къуæрттæ-къуæрттæй лæудтæнцæ
æма муди биндзитау сæ дув-дув идардмæ игъустæй. Цæмæдесæй
кастæнцæ тукани саст къæразæмæ, кæрæдземæн ахсгийагæй цидæртæ
дзоргæй. Еуетæ си ниххуæстæнцæ, зæгъгæ, дан, къæрнихти къуар
æмбесæхсæвти тукани тавæрттæ ниццурхтонцæ уæзласæн машини æма
Назрани æрдæмæ расхустонцæ. Иннетæ ниллæудтæнцæ цæхгæрмæ;
къæрнихтæ саст къæразæбæл асинæбæл æрхизтæнцæ, чемодæнттæ сæ
къохти, уотемæй/рæуæг машинтти исбадтæнцæ æма Дзæуæгигъæу-
æрдæмæ фæййаууон æнцæ.
66

ИРÆФ, 1994, №4
Адæми æхсæн уæхæн хабар дæр фæххæлеуæй, цума тукани никъ-
къагъд гъæуайгæсæн æхе куст æй. Æрмæст слестгæнæг æвдесæнти
фæрсун ку равзурста, ка уи ци фæууидта æхе цæститæй, уæдта си еу
уод дæр æнæкъуæзгæй бæлвурд дзуапп радтун нæ бафæразта. "Кедæр
дзубанди мæ гъостæбæл рауадæй..." ■- сæ усхъитæ банцъолгæй
разæгъиуонцæ.
Тукани гьæуайгæси ба фæнди бафарстайсæ, фæнди - нæ, неци
бæзгæ дзуапп си фегъуста слестгæнæг. Уойбæрцæбæл арф ниффунæй
æй æма сæумæмæ æ къах дæр нæ ратилдта. Тукан куддæр рахгæдтонцæ
косгутæ, уотæ изæрталингтæй æмбесæхсæвтæмæ цъæх арахъæй дзæбæх
фæкъкъирхта æма къудур,расуг фæцæй. Тукани фарсмæ къундæг
цæрæнуати фæккурес æй æма æ хур-хур уæларвмæ игьустæй. Гъæуи
цæргутæй æй кадæр сæумæраги ку райгъал кодта æма къæразæ бу-
ройнæй ку æрæстæфтæй, уæдта ма фæдес-дæлалай бæргæ исиста, фалæ
ма ин е ци пайда адтæй. Ниггæлертæ уогæй киудтитæ-тъуппитæй
тукани фалæмбулай зелдогь бацагайдта; цæф арсау æ богь-богьмæ
адæм æртумугъ æнцæ. Басабур ма ин адтæй, ниудта æма ниудта:
—"Мæнæ мин ци бамурхтæнцæ уогьурсуз тогцъиртæ, мæ хæдзарæ ку
бабун æй. Цæмæй феддзæнæн давд мулкитæ, мæ систитæй ести?..
Куд фулдæр ниудта тукани гьæуайгæс, уотæ имæ Горæтгæрони
райони милици хаййади хецау, кæци æ косгути хæццæ уайтагьд
æрбамедæг æй цаумæ, тингунæй-тингундæр кодта. Æппунфæстаг си æ
сæрæн ку нæбал адтæй, уæдта "й рæстæгмæ^ бадæн камери фæммедæг
кодта.
Нæ машинæ тукани размæ ку базилдæй, уæд кæрæдзей фæдбæл
рахизтан æндæмæ. Адæм сæ каст уайтагъд разилдтонцæ махæрдæмæ.
Милици косгутæ цалдæремæй рæнгьæй лæудтæнцæ адæми размæ. Сæ
хецау син карзæй бафæдзахста, цæмæй къæрнихти фæдтæ æнæргьуди-
ти маке фехалдтайдæ. Милици- хецау ба тамаку фæдбæл асодзгæй,
цæрддзо кодта. Ку еуæрдæмæ фæууадæй, ку - иннердæмæ. Æнцад
лæуун еу бунати нæ фæразта фур катаййæй. Созури фурт Джемурхани
хæццæ куддæр рахизтæнцæ машйнæй, уотæ сæмæ милици хецау,
ниллæгутæ цæрдæг дæлболкъон, хæлæфæй æрбауадæй æма дуйней
ниттабедзæй:
- Алли бон нæмæ æгас цæуайтæ, мæ зæронд лимæнтæ. Уе "нхус нæ
багъудæй æма уæбæл мæ зæрдæ дарун.
- Салам дæ уæд, Хазбий. Куд фулдæр дæвддитæ уæмæ цæуа, уотæ
уæмæ арæхдæр цæудзинан, - мæстмарæгау ин дзуапп равардга мæ
кустамонæг æма Джемурхани хæццæ фур ходæгæй никъкъуæцæл
æнцæ.
- Хуцау бахезæд, æрмæстдæр хуарз хабæртти фæдбæл, æ сæр ба-
телгæй загьта Хазбий.
- Игорь, Джемурхан, зæрдиуагæй уи корун а гъуддагбæл байархай-
етæ куд æмбæлуй, уотæ, æндæра ме служби кæрон ниффуцъулуз
5*
67

Поэзи æма прозæ
уодзæнæй. Аци анз тукан дуккаг хатт никъкъагъдæй. Фиццаг давд
нурдæр нæма рабæрæг æй æма ма нур дæр уотæ ку рауайа, уæд мæ нæ
хецауадæ куйти "хуæруинаг" бакæндзæнæй. Нимайетæ "й, еу загъдæй,
цæугæ мин рауайдзæнæй кæркитæ æнтаунмæ, - отставкæ, отставкæ.
- Тухсгæ ма кæнæ, Хазбий, нæ бон ци уа, уомæй байархайдзинан.
Нæ дæ бауатдзинан æфхуæрун - арæхсгай зæрдæ байвардта Созури
фурт.
- Гæр уотæ байтамал разиндзинан мах? - бафтудта Джемурхан.
- Гъæйдæ мадта сумах слестгæнæги хæццæ февналетæ гъуддагмæ,
æз ба уоци алкоголики, -тукани гъæуайгæси, лæмбунæгæй бафæрсон
кæдимайдима ести бæзгæ æвдесæни дзуапп æ цъухæй исхауидæ, -ма-
шини исбадгæй ма рафæдзахста Хазбий æма фæййаууон æй милици
хаййадæмæ.
Нæ къуармæ æхсицгæдæрæй ба æнгъæлмæ кастæй æригон
слестгæнæг милици хестæр лейтенант Мишæ Пухати. Нæ республики
зундгонд криминалист Тъурити Игори æма фæлтæрд оперативон
косæг Цорити Джемурхани рауингæй фегъæлдзæг æй, цума ибæл хор
ракастæй, уотæ æхцæуæн ин фæцæй.
- Уæ фæрци ба нæ гьуддæгтæ фæррæстмæ гьæуама уонцæ, нæ
къохтæ райсгæй, нин æппæлæгау загьта Мишæ, гæгьæдити папкæ æ
дæларми, уотемæй.
- Сæнддади балций не "рцудан, уобæл дзубанди нæййес, æнæуой
ба бæрæг уодзæнæй, - сор дзуапп ин равардта Созури фурт. - Цæй
æнæдзебæлæй февналæн гъуддагмæ. Ду райдайæ протокол финсун,
мах ба равгитæмæ æркæсæн, цума нин æнæхонæг "иуазгутæ" неци
нисайнæгтæ ниууагътонцæ.
Алке дæр ни æ кусти сæргъи æрлæугæй зæрдæй архайдта, цæмæй
хинæйдзаг къæрнихтæн фæттилеф ун мабал бантæстайдæ. Мишæ,
тукани фарсмæ даргъ фæйнæгутæй арæзт ниллæг къелабæл исбадгæй,
æ уæргутæбæл папкæ æрæвæргæй, сæрмагонд бланкбæл февналдта
протокол финсун. Созури фурт, тукани саст къæрази тæрвазæмæ ци
асинæ лæудтæй буцæуæй, уомæ æнæдзоргæй æдзинæгæй кастæй æма
кастæй, мæнæ цума музейуон ести дессаг хæзна дзаумауи фиццагидæр
уæд фæууидта, уоййау. Джемурхан дæр æгустæй нæ бадтæй; ку тукани
уæйгæнгути фæффæрсидæ, ку ба — сæ хецауи. Етæ дзуаппитæ ку
равардтонцæ, уæд Созури фурти еуварсмæ рахонгæй, сæ медастæу
дзубанди раеудагъ æй. Тукани радавди сосæгдзинадæбæл ке адтæй сæ
дзубандий сæр, е зин балæдæрæн нæ адтæй.
Æз дæр сабургай бавналдтон мæ кустмæ. Тукани бацæуæн дуармæ
æркæсгæй фæууидтон - æхгæд къуматæмæ æвнæлд ке не ’рцудæй. Саст
къæразæбæл ке бабурдæнцæ къæрнихтæ медæмæ дæр æма æндæмæ
дæр, уой исбæрæг кæнгæй син сæ фæдтæ райдæдтон агорун асинæбæл,
уæдта æ фалдзости зæнхæбæл, фалæ мæ цæститæ нецæбæл
æрхуæстæнцæ. "Гæр, тæхгæ цъеутæ фестадæнцæ, фæди дзилагæ куд нæ
68

ИРÆФ, 1994, №4
ниууагътонцæ сæ фæсте?" - дести бацудтæн мæ меднимæри. Равзурс-
тон милици питомники фæдæртасæг куййæй испайда кæнунбæл, фалæ
е дæр неци æнхус равардта. Хуæрзгьуд баргъон куй, æ циргъкæрон
гьостæ фергъувгæй, цалдæр хатти æрзилдæй тукани аллифарс, фалæ
фæд "райсун" ба нæ бафæразта. Ку еуæрдæмæ фæрраст уидæ, ку -
иннердæмæ æма алли хатт дæр сæргубурæй фæстæмæ раздæхидæ æнæ
нецæмæй.
- Сержант, куд кæсун, уотемæй дæ Рексæн е’смотæнтæ бафех-
судæнцæ æма къæрнихи фæд нæбал æртасуй, - гиризгæнæгау истаустон
куййи хецаумæ.
- Æма кæд сумах æсмотæнтæ хуæздæр æнцæ, уæд уой æнхусмæ
цæмæн æрхаудтайтæ?
Рамæстгун уогæй мин е ’фхуæрди хай февардта мæ "тæбæгъи". Куй
дæр фæллæдæрдтæй æ фудкой æма мæмæ, æ сæнтуорс даргъ æнсуртæ
фæззихъир кæнгæй, исгьирдта.
Сержанти соцъамæ куд нæ рамæстгун адтайнæ, фалæ имæ адæми
рази мæ бон нæбал иссæй исдзорун. Бангьæлдтайуонцæ, къæрнихти
иссерунбæл нæ архайунцæ, фалæ кæрæдземæ фаутæ хæссунцæ. Æнæ
неци исдзоргæй ибæл мæ къох ракъуæрдтон æма тукани хецаумæ
фæдздзурдтон, цæмæй дуар байгон кодтайдæ.
Тукани медæгæй тавæрттæ кæлддитæй лæудтæнцæ пъолбæл, къах
æрæвæрæн си некæмибал байзадæй. Цума си æстонг куйти æрдонг
æхсæвæй - бонмæ сæ гъунгьес фæттудтонцæ, уотæ æмæнтъери си
адтæй. Уавæр хузæесæнæй цалдæр хатти исесгæй, саст къæрази размæ
бацудтæн. Æдзинæгæй имæ æркастæн. Æ къаробкæбæл ин
æрæстæфтæн цалдæр хъулуф фæди, кæцитæ февзурдæнцæ зæгæлтæ
ласæн сагелæ арæзт изазни кæронæй. Еуетæ си разиндтæнцæ нæуæг
фæдтæ, иннетæ - зæронд, цалдæр мæйи размæ ка байзадæй, уæхæн.
Сæ асæ æма формæмæ гæсгæ бæрæг адтæй, фæдтæ æгасæйдæр еу
изазнæй ке байзадæнцæ. Е уой амудта æма туканæй дæвддитæ адтæнцæ
еу къæрнихи куст. Уоци уавæр базонгæй Созури фуртмæ радзурдтон.
- Ардæмæ æркæсайтæ, - цума мæ фæстегæй есге сурдта, уоййау
хæлæфæй февналдтон дзорун изазни фæдтæмæ амонгæй, - æгасæй дæр
æнцæ, еу геппи уагъдау, æмхузæн. Гурусхаг нæй, сæ ниууадзæг еу
изазнæ ке æй, е. Идарддæр ба си еуетæ æнцæ зæронд фæдтæ, иннетæ
нæуæг. Дууæ давди дæр, мæнмæ гæсгæ, æнцæ еу къæрнихти къуари
куст.
- Хуарз, хуарз, - фæдтæмæ кæсгæй загъта Созури фурт. - Раст сæ
бафеппайдтай, дæ гъудитæ раст æнцæ, фалæ ма си ниггидæр ахсги-
агдæр бæрæггæнæнтæ æрæстæфай.
Мæ цæститæ ци æгомуг æвдесæндартæй ницъцъæх æнцæ, уоци
æмхузон фæдтæмæ бабæй нæуæгæй байагайдтон лæмбунæгдæрæй
кæсун. Берæ сæмæ фæккастæн æма а,рæги-дурæги ниттергади кодтон,
Созури фурт ми ци дзуаппмæ æнгъæлмæ кастæй уой: фæдти ивæрд
69

Поэзи сема прозæ
амудта, къæразгæ туканæн æ хурфæрдигæй с*гст ке æрцудæй. Уоци
сосæг, фæливд миуæ базонгæй ниццийнæ кæнгæй, мæ сæр фергьувгæй
загътон:
- Изазни фæдтæ ма уæлæмхасæнæй амонунцæ, тукани никъкъагъд
мæнгæ хабар, - инсценировкæ, ке æй, уой. Цубур загьдæй, къæрних
идардæй не "рцудæй, хеуон æй.
- Раст æнцæ дæ гьудитæ, æрмæст дин зунд уæд, уоци æцæгдзинади
базонун æмбалдæй æндегæй дæр асини æвæрдмæ æркæсгæй.
- Кутемæй?
- Никкæсай, асини къæхтæ фæлмæн зæнхи куд нæ рансуфтæнцæ
æппундæр. - Æ къæпхæнтæбæл дæр сигити морæ нæ байзадæй. Тукани
косгутæ сæхуæдтæ медæрдиги къæразгæ ку басастонцæ, уæд цæмæй
давди хабар æцæги хузæн уа, уомæй сæ асинæ къæразæй зæнхæмæ
арæхсгай ниууагьтонцæ. Сæ сæртæ уой нæ ниййахæстонцæ æма
къæрних æндегæй асинæбæл æрбахезгæй, къæхти фæдтæн нæ ниууад-
зуни равгæ ке нæ ес. Кенæба, зæронд хускъæ асинæ рæстæмбес уæзæ
адæймаги уаргьи хæццæ ке нæ бафæраззæнæй, е зин базонæн нæй.
Мæнæ кæсай къæрази тæрвазæмæ дæр - бæзгин руги цъарæ байзадæй
æнæ ихæлдæй.
- Мадта куй дæр уомæ гæсгæ "райста" фæд.
- Куй фæд ке нæ "райста" е дæр уой амонæг æй æма къæрнихи къах
тукани фалæмбулай не "рæфсарстæй.
Мишæ протокол финсун фæууадзгæй, Джемурхани хæццæ нæ
сæргьи æрбалæугæй, рафарста:
- Куд кæсун, уотемæй къæрнихти фæдтæ иссердтайтæ?
- Къæрнихтæ ескæцæй æрцæуæг ке нæ æнцæ, уой бал базудтан.
- Куд гьома, кæцæй æнцæ мадта, - фæкъкъех æй Мишæ.
- Тукани никъкъагьд æй мæнгæ хабар, кæдзос инсценировкæ, -
байдзулдæй Созури фурт. - Цубур загьдæй, уотæ зæгьæн ес - къæрних
æй хеуон.
- Уанцон нæй. Æма уæд фиццаг давд дæр сæхе куст ма разинна?
- Уотæ’’й, уотæ, мæ хор, е дæр сæхе куст æй, - федарæй загьта
Созури фурт.
- Фæдздзорай тукани хецаумæ æз ба имæ хумæтæги фарстатæ
февæрон. Цума сæбæл ци дзуапп ратдзæнæй.
Тукани хецау мæ зæрдæмæ нæ фæццудæй, æхе дардта
сæрæсхъæлæй. Асæй ниллæгутæ, бæзæрхуг, тумбултæ сурхцæсгом
æригон лæг, хундтæй Аскер. Æ бæрзæй гали бæрзæййау хъор дардта
сæри фæндонæй фæрсæрдæмæ разелун. Æ фурхуæрзхузæй ба лæгмæ
уотæ кастæй æма æнгулдзæй минкъийдæр ку фесхустайсæ, уæд æ
сойни пурхæнтæ фæйнердæмæ ниццавтайуонцæ.
Аскер нæ размæ зийнадæ кæнгæй æрбацудæй æма æнæнвæрсонæй,
билæскъелæй бафарста:
- Кæмæ уи ци фарста ес мæнмæ, табуафси, игьосун уæмæ.
70

ИРÆФ, 1994, №4
Созури фурт имæ сæрæй бунмæ æдзинæгæй никкастæй, уæдта æй
бафарста:
- Зæгъай нин, уæ тукани изазнæ нæ фæддаретæ?
- Æма си ци кæнæн?
- Фарстатæ æз дæтдзæнæн, ду ба - дзуапп.
- Нæ дарæн изазнæ.
- Мишæ, ду куд слестгæнæг, æркæсай рæбунтæмæ, цума си некæми
разиндзæнæй изазни фæдтæ.
Мишæмæ берæ æнгъæл кæсун нæ багъудæй. Æ къохти изазнæ,
уотемæй къладовкæй рауадæй æма фæрсуй Аскери.
- Нуртæккæ загътай изазнæ уæмæ нæййес, зæгъгæ, уæд аци дзаумау
уæ къладовки кæцæй февзурстæй?
- Æвæццæгæн, къæрнихтæй байзадæй, - æ цæстæ нæ фæнникъолгæй
дзуапп равардта Аскер.
Созури фурт Миши къохæй райста изазнæ æма сæ къæрази къа-
робки хъулуф фæдтæбæл рабарста. Фæдтæ æма изазни сагелæ кæрон
разиндтæнцæ æмхузæн, дууæ æртæхи хузæн.
- Къæразгæбæл фæдтæ аци изазнæй ке февзурстæнцæ, уобæл ести
гурусхаг айтæ, - бафарста Созури фурт.
- Уобæл æз дæр арази дæн, фалæ ма нæуæгæй зæгъун, изазнæ
къæрнихтæ ке ниууагьтонцæ, уой, - гъæрдæрæй дзуапп равардта Аскер.
- Игъосай ардæмæ, игъосæ, - райдæдта Созури фурт уодæнсгæй.
- Фæдтæ ма никкидæр амонунцæ уой, æма къæразæ æндегæрдцгæй
нæ-, фалæ медæгæй æрцудæй саст. Къæразæбæл ба нæдæр медæмæ неке
æрбахизтæй, нæдæр - æндæмæ. Асини фалдзосмæ никкæсай - еу къахи
фæд си есгæми фæууинæн ес. Асинæн æ къæхтæмæ дæр æркæсай,
фæлмæн зæнхи нæ рансуфтæнцæ, æ уæле ба зæнхи морæ нæ байзадæй.
Æппун фæстаг ба къæрази тæрвазæбæл бæзгин руги бадт æнæ ихæлдæй
байзадæй. Куй дæр уомæ гæсгæ нæ "райста" фæд. Нур ба нин зæгьæ,
ци зæгъуйнаг нин дæ, уой.
Аскерæн е ’стур сæр æргубур æй, сурхфазæ туппур ростæ сæхе хузæн
нæбал адтæнцæ, æ хъоппæгъ цæститæ нидздзангъир æнцæ, цъухæй еу
хъипп нæбал хаудтæй. Æрмæст ма фæразта къохмæрзæнæй е ’ставд
бæрзæй сæрфун - хед æндæмæ ниццавта.
- Кæми æнцæ æзини базайради æхцатæ, - мæстгунæй бафарста
Джемурхан, фалæ Аскерæй дзуапп нæ фегъуста. Къуæттйау нигъгьос
æй, сæр уæлæмæ нæбал æргъувта.
- Джемурхан, нийууадзæ, уомæй неци дзуапп фегьоссæнæ, фæлтау
нæхуæдтæ тукани сосæг æвæрæнтæ райагорæн, кæдимайди сæ
иссерæн, - загьта Созури фурт æма февналдта деголæ кæнунмæ. Ци
нæ къум разгилдта, уæхæн нæбал ниууагьта, фалæ неци иссердта.
Æрæгиау, кърупайæй идзаг ящикмæ фендзаст уогæй мæмæ дзоруй:
Чемоданæй щуп исесай æма кърупай расгарæ.
71

Поэзи æма прозæ
Щуп цалдæр хатти кърупай рацæвинæ, фалæ æй неци бауорамидæ,
Æ циргъ фий ящикки бунбæл исæмбæлидæ. Бангьалдтон хумæтæги
рæстæг исафæн, фалæ дин æнæнгьæлти щуп цæбæлдæр фæббуцæу æй.
Созури фурт байдзулдæй, кърупай æ къох ратъунсгæй, си æхцати
цъæпæра ку фелвасидæ. Мæнæн десæй мæ цæститæ æрттитæ ракалд-
тонцæ, Аскерæн ба бустæгидæр нидздзæлгьар æнцæ.
- Е дин кърупай ящик, æхцатæ си картофи гобатау æвзуруй, - æ
гьæлæси "дзаг ниххудтæй Мишæ.
Тукани хецау æппундæр æ кеми нæбал адтæй, æ тухуолæфт рай-
гьустæй. Фæтæн галæстуки къумæлхиййи исуæгъдæ кæнунбæл райар-
хайдта, фалæ ин е "нгулдзити зир-зирæй неци бантæстæй. Цидæртæ
исдзорун равзурста. Æрæгиау си туххæй-фудти исервазтæй еугай
скъудцзаг дзурдтæ:
- Х-ха-тирæй фæу-уæд. С-сæт-тун мæ рæдудбæл æма, цæй, бадзу-
банди кæнæн...
- Ци загьтай, ци? - цума æй нæ балæдæрдтæй, уоййау æй рафарста
Джемурхан.
- Дæ дзубандий сæр цæбæл æй?
- Нихгæнетæ гъуддаг, æгъдау радтун ба мæ барæ уагътæ, фендиуд
æй Аскер.
- Гæртанесгутæбæл нæ нимаис, - рамæстгун æй Джемурхан. -
Уголовон кодексæй дæхецæн еу статья ке бакустай, е дæ фагæ нæ’’й
æма ма инней, никки уæззаудæри агорис?
Джемурхани карз, æрдхъерæн дзубандитæй Аскери иуæнгтæ
бустæгидæр æркалдæнцæ æма нигъгъос æй, æфхуæрд куййау тукани
къуми æхе нилхъивта. Æгуппæгæй æнгъæлмæ кастæй мйлици хайй-
адæмæ раласунмæ.
Джемурхан ма басабур æй слестгæнæгæн гъуддаг кæронмæ ниффе-
дар кæнунмæ, мах ба Созури фурти хæццæ, нæ куст фæууогæй, рацудан
машинæмæ. Мах рацуд æма Хазбийи фæззинд фæййеу æнцæ, кæци æ
машинæй æнкъард, фæлладхузæй рахезгæй, æнæбари бафарста:
- Фæцайтæ уæ куст, неци бæзгæ фæдтæ иссердтайтæ?
- Тухсгæ мацæбæл кæнæ, Хазбий. Гæр æдта, махбæл дæр нæбал
æууæндис, - гьазæгау ин дзуапп равардта Созури фурт.
- Бæлвурддæрæй зæгъай, цæбæл æрæнцадайтæ?
- Бæлвурддæрæй ба, цалинмæ ду уоци цъиробай фæрсунтæбæл
исхуæсттæ, уæдмæ уин мах уæ рагон къæрнихи рохсмæ раластан.
- Уанцон нæй, цума ка гъæуама разиндтæй?
- Къæрних хеуон разиндтæй, тукани хецауæн æхе куститæ адтæнцæ,
фиццаг давдæй зæгъай æма фæстаг давдæй зæгъай. Тукан бахуардта
æма товартæ давди хузи исфинсун æй фæндæ адтæй, фалæ ин аци хатт
фæггуз æй - берæгъæн дæр æгæр хуæрдæ нæ тайуй.
- Вот это да-а... - деси бацудæй Хазбий. - Кæсæма уоци мургъуз,
’хæлоргъосмæ. Нæ дæбæл æй баримæхссæнæн - некæд ибæл фаггурусхæ
72

ИРÆФ, 1994, №4
адтайнæ. Хумæтæги нæ фæззæгъунцæ, сабур дони, дан, сайтан бадуй.
Куд цъумур адæймаг разиндтæ, дæ фунуки...
- Хазбий, Джемурхан ма расабур уодзæнæй, махæн ба нæ куст
фæцæй æма цæуæн медгьуддæгти министрадæмæ.
- Игорь, дæ Хуцауи хатирæй, барæнай. Сумахæн аргъ нæййес æма
уæ уотемæй нæ рауадздзæнæн. Цæуæнайтæ нæхемæ, мах ба уæмæ
естæмæй хуарз фæккæсæн.
- Зæрдæй арфæ кæнæн, æрмæст нуртæккæ мæ равгæ нæ амонуй,
уæхецæн дæр нæма фæцæй уæ давди гъуддаг кæронмæ. Федарæй дин
дзурд дæттун, рæхги рæстæг дæмæ иуазæгати мæ æригон æмкосæги
хæццæ æруайдзæнæн.
Хазбий æнæ берæ дзоргæй исарази æй нæ фæндæбæл æма хæлæфæй
фæрраст æй туканмæ.
- Тукани хецауи "мæрддзæгтæ" кæрдунмæ фæццæуй милици хаййа-
ди хецау - æ цæстæ мæмæ фæнникъолгæй, исдзурдта Созури фурт
машини исбадгæй.
Нæ шофер’, цæуни барæ райсгæй, "Уазики" матор искосун кодта
æма уайтагъд машини буни цæлхити дæрæгъдзæгай, гулдзуг дортæй
арæзт надбæл, иссудæй. Уозгæ-уозгæ нæ æскъафта размæ. Нади
фæйнæ фæрсти даргь гæди бæлæстæ кæрæдзей фæдбæл изадæнцæ нæ
фæсте. Сурхзинг хори егъау цалх нигулæнмæ ниййауиндзæг уогæй,
парахатæй ниванста е "мраст тунтæ, кæцитæй’ нæ цæститæ тартæ
кодтонцæ. Бакуст бони кæрон æрхæстæг уогæй, мæ зæрдæ ниррохс æй,
Горæтгæрони райони милици хаййади косгутæн сæ давæги ке рабæрæг
кодтан республики зундгонд криминалист, милици майор Тъурити
Игорь Созури фурти фæрци, уой туххæй.
ТАХЪАЗТИ ФЕДАР
"СПРИНТ"
Радзурд
Гæбис гомори тургъæй рахезгæй, е’ мбæлттæй фæццох æй æма æ
них саразта хуæрæндонæмæ. Куд хæстæгдæр кодта хуæрæндонмæ, уотæ
’йбæл е’ стонгдзийнадæ бедун райдæдта. Кусти медæгæ ин и æхцабæл
сагъæстæ е’ стонг ахæсни дзæфхъу сабур кодтонцæ. Нур е ’хца æхе
фæууогæй, е’уæнгтæ æркалдæнцæ фур фæлладæй æма стонгæй. Æ алли
ампъез дæр уæззауæй-уæззаудæр кодта.
73

Поэзи æма прозæ
Хуæрæндонмæ бахезгæй, тæрхæгутæбæл аллихузи хуæруйнæгтæ ку
æрæстæфтæй, уæд æ ахсæнæй цума æндæмæ еске рагæпп кæнунмæ
гьавта, уоййау си цидæр гæбар-губур æма дзанхъула иссудæй/фал æ
къахдзæф ба фæррæуæгдæр æй. Цæстæ нецæмæй бал æфсастæй, æма
ке райста, етæ дууæ къосхæссæнебæл дæр туххæй бацудæнцæ.
- Миййаг мæмæ æхца нæййес, - зæгъгæ, æрбадтæй фингæбæл æма
æрдæгæууилдтитæй зудæ хуæрд кæнун фæййагайдта.
Фур хуæрдæй æ бон цæун дæр нæбал адтæй, æма, автобуси
æнхъуæти цæуни бæсти сфæндæ кодта фестæгæй рандæун
æмдзæрæнмæ. Еу минкъий ку рауадæй, уæдта бабæй æ гъудитæ æ
дзиппи ранигъулдæнцæ ’ма, цæйбæрцæ бакустон, зæгъгæ, е’хцатæ
расгарста æ къохæй. Нæ сæмæ ниггац кодта, систа сæ, ’ма еу къуар
хатти сæ банимадта. Кæд æй хуарз зудта цуппар соми ’ма æртæ тумани
’ймæ ке ес, уой, уæддæр имæ цæмæдæр гæсгæ уотæ кастæй, æма еу хатт
ма сæ ку банимайа,* уæд сæбæл ести бафтуйдзæй.
- Къуæрей фагæ мин æнцæ, - гъудитæ кодта Гæбис, - уæдта Хуцау
хуарз æй. Кафей фагæ дæр æнцæ. Бадзорун гъæуй Аззæмæ. Еу хатт
кафей ку бабадæн, уæд, миййаг, нæ хъуртæ нæ фæррессæнцæ, - зæгъгæ,
бараст æй таксафонмæ. Æхе гъæздуг æнкъаргæй, лекцйтæй ке фæццох
кодта, уобæл дæр нæбал тухстæй.
Аззи хæццæ бадзубанди кодта дууæ сахаттей фæсте фембæлун.
Уомæ гæсгæ ба, рæстæг ма ес, зæгъгæ, уæзгæ цудæй æ меднимæр е ’хца
бæнттæбæл иуаргæй: бонæ цæйбæрцæ фæлхас кæндзæй, ’ма ин цал
бонемæн рахъæртдзæнцæ. Еци хигъдæй рахецæн кодта авд соми, -
кафе ’ма кеномæ ке бахарз кæна.
Уæхæн нимæдтитæ кæнгæй, базари гьæунги тегъæмæ ку схъæрттæй,
уæд æ индугки фæцæнцæ адæми къуар. Адæм æркъупхæ ’нцæ спор-
тлотой будкæбæл. Будки уæйæ кодтонцæ "Спринт" лоторетæ. Лоторе
ка райсидæ, е ба æхе раеуварс кæнидæ ’ма, цалинмæ æ лотере
фæббæрæг кæнидæ, уæдмæ ба’ймæ иннетæ ниссæццæ уиуонцæ, ра-
молдзæй æви нæ, зæгьгæ.
- Атæ гъæздуг æнцæ, - æхе сæбæл раеуварс кодта Гæбис, - æндæр
нур уой нæ лæдæрунцæ æгас лоторетæ дæр æхца сайæн ке’нцæ. Кæд
си еу фондз адæймаги ести рамола, уæддæр хуарз, иннетæ ба
фудæнгьæл фæууодзæнцæ. Нур си, цума, машинæ ба ескæмæн ра-
молдзæй? Тæходуй, уæхæн амонд дæр кæмæ ’рхауй. Нурдантима æз
дæр машинæ рамулдтон. "Жигули" асландæр æй. "Волгæ". Æнæгьæнæ
дæс мини. Къохи ба ма ’й ку рауæйæ кæнай, уæдта еу дууинсæй мини
дæр æнгьезуй райсун. Фал, æхца неци лæууй, æма, уой бæсти ба
машинæ уадздзæн. Уогæ, "Волгæ" баййевун æнгьезуй "Жигули"- бæл
æма æхца дæр мæмæ байзайдзæй.
Кæмити уозер кæндзæнцæ Аззи хæццæ "Жигули"-^æл, уæдта
е’мбæлтти хæццгр куд уайдзæнцаз æрдзи бабадунмæ, уонæбдрл
74

ИРÆФ, 1994, №4
сагъæсгæнгæй, спортлотой будки рази куд равзурстæй, уой лæдæргæ
дæр нæ бакодта.
- Цæй, дæлæмæ дæр - уæлæмæ дæр еу сом ми фæгыъæуæд, - æ къох
бадаргъ кодта лоторемæ.
Еуварс рацудæй, æма ’й ’еци хæлæфæй фехалдта. Еу усмæ ци си
финст адтæй, уой не ’ртаста. Уотæ ’ймæ кастæй - гъæуама, æнæмæнгæ,
машинæ рамулдтайдæ. Уоми, ба цæмæдæр гæсгæ, машини бæсти
"Спринт" финст разиндтæй. Нæуæгæй си райста билет. Дуккаг хатт
дæр ин, æнæнгьæлти, æртæ соми рамулдта.
- Уæддæр сом фæххуæрд унбæл исарази дæн, - зæгьгæ, æртæ
сомемæй дæр "Спринт" райста. Фал ин си нур ба еу дæр нецибал
рамулдта.
- Цæмæннæ, мæнмæ ба уæхæн амонд ракæссæй, - багьенцъун кодта
Га^бис, цæунвæндæ скæнгæй. Фал æй цидæр æнгьæлцæ бауорæдта.
"Миййаг, ци нæ фæууй, кæд мин нур ба ести рамола", - нæуæгæй
бацудæй "Спринт" райсунмæ.
Машинæ ин кæд нæ мулдта, уæддæр ин кæми "Спринт", кæми
æртæ, фондз соми рамолидæ. Радон билет ку ихалидæ, уæдта "йбæл
адæм æркъупхæ уиуонцæ, æма ’й хинцфарст ракæниуонцæ: "Неци?"
Уотемæй минкъийгай е’хца кунæггæнгæ цудæнцæ. Фæстаг сом ма
ку систа æ дзиппæй, æрмæст уæд имæ багъардта дорбæл ке’сбадтæй,
е.
- Гæр, кæд Хуцау ес, уæд кæми дæ? - Æ маст æ хъурмæ схъæртгæй,
мæстгун æууæрст кодта æ тумбул,къохи æ фæстаг сом. - Мæ
хедвæллойнæ ку адтæнцæ, уæд мæбæл цæй спринтти æфсæрмæ адтæй.
Ци зæгьдзæн исон Аззæн. Е ба дин мæ кафе... Æнæхайир спринт
фæууо. Æгас бон губурæй ци къапеккитæбæл фæгъгъезæмарæ кодтон,
етæ мин æцæг спринттау хуæрд ку фæцæнцæ. Нур мæбæл ци бæлах
адтæй. Бон дæр ма дзæгьæли фесавдæй. Цæй машини æфсæрмæ мæбæл
адтæй, ци зæгъдзæн нур исон деканатти-цæмæн фæццох кодтон.
Сæр фур мæстæй рæдувта. Цума æгас бон вагæнттæй ци голлæгутæ
тъулдта, уони ин æ сæрбæл æривæрдæй, уоййау ниууæззау æй.
- Е ба дин машинæ. Е ба дин гьæздугдзийнадæ, - мæстæймарæгау
дзурдта æхецæн. - Хуарз æма уæддæр хуæрæндони мæхе бафсастон.
Еци гьуди æ сæри февзургæй ин фенцондæр æй, цума еу къуар
инсади голлаги ин æ сæрæй рагæлстæи, уоййау.
75

Поэзи æма прозæ
МАМУКЪАТИ Хъазбег
* * *
Ниццæйсугъдæй мæ гьудый арт,
Фæттахтæй æ уод хьуæцау, -
Кумæ тæхдзæй уотæ идард,
Кæми цæруй æ Хуцау?...
Ниххæлеу уодзæй цъæх арви,
Нæбал уодзæй æ фæд дæр...
Кæдимайди цъеути зари
Стæн фегъуса æ пæр-пæр.
Бузойти Кермени æнæфинст æмдзæвгæ
Ниууагътон мæ бæлдити Дигорæ, -
æрлæудтæй æ карз тæхи мæ зар...
Мæ сонтадæ, нивæй маци корæ,
Нур иссæй ниви хай кадавар.
Фæндойнаг цард нæ йæй уотæ ’рдавгæ:
Мæ зин балци сау маст æвзарун.
Тæходуй, ку ма уидæ мæ равгæ,
мæ Дигорæ, дæубæл разарун.
0, мæ хуæнхтæ, содзун тугъди арти,
0, Уаза, тæходуй дæ ирдгæй
ке æдонуг сæтти, ке бафсади,
дæ цъоппæй ка ракæсуй ирдæй!...
Мæнæн ба мæ фалдзос ку рарæнгъæ ’й
æртити къуар, цæвуй циренæй, -
’фал уæддæр сау фудголтæ гъарæнгæ
нæ фегъосдзæнæнцæ Керменæй.

ИРÆФ, 1994, №4
Фсестаг зар исистон зæрдидзагæй,
хе бандзарстон артбæл рагацау...
Фидибæстæ хезсе сау сезнагæй,
о, не Скæнæг - Хуцау!...
"Гъе-мардзæ, исчи..."
Къоста
Кумæ цæусен, цума, кумсе хелæн,
Циуавсер бсерзсендтæмсе хезсен?
Ксемсен къахсен ингсен къумух белсей,
Ка нæбал фæразуй сау незсен?...
Æви ксед нсехе тсерсен билсемсе,
Исафтед сей нсе уоди късесса;
Нсе раздзсеусег исссейуоди лæмсегъ,
Ниссугъдæй ни зингзæрдсе Къоста?!
Ниббадтсей нсе цæстити бор къеусе,
Сау къуру нин нихгседта нæ гъос.
Æвеппайди билæй ку фæккеуæн, -
Ка фæззиндзсенсей, ка, нсе уселгъос?..
Ка нин зсегъдзсей гъсерсей: "Æрлæууетсе!
Еу ампъези фсесте ’й ссерссефæн;
Мсе фсесте сендæр надбсел цæуетæ,
Кенседта еугур исæфт ксенсен."
* * *
Зæрди нези едæгти инсойнсе,
Дсе хъæбæрбсел мсе уод сездухсуй.
Ксед еске сенигъал æй дсеу коймсе, -
Мсенсен ба мæ игъал нæ хуссуй.
11

Поэзи æма прозæ
Уоди дуйией цъæх арт хецмæрезæй
Æхе медæг нийдайуй гур-гур.
Кæмсендæр е æрмæст цæсти нез æй,
Мæнæн ба - еугур незти будур.
Æскшфуй мсе цийнитæ, ниннеттæ,
Ивазуй мин ме ’нгас рагацау...
Мæ фалдзос сах лæуунцæ дуйнетæ, -
Сæ уæлгъос - æнæлæдæрд Хуцау.
* * *
Нæ фæлледзуй хор фсестсемсе фæд-фседе, -
Кæд се уоди æнæкеугсе изæд е.
Нæ разелуй æ игурæнмæ къанау,
Хе низдохуй и денгизбæл архъанау.
Нæ раздæхуй æ зæгъæгмæ зæгъæндор,
Арви арфи 9й ииццæйсодзуй тæмæн хор.
Æ сонтадæ нæбал æстæфдзæй зæронд, -
Æмбæлдзæй рæхги Хуцаубæл æ тæнод.
Фал мæ уоди исцæйфелауй æрхун, -
Дæ идзулдмæ изолæй дæр æздæхун...
ЗУМÆГ
Ци соцъа дæ, зумæг, ци соцъа,
Ци тъæпæн æй, мæ бон, дæ гоцца;
Сихирна фестадæй дæ къæред дæр,
Фудевгед - дæ мæйтæ, дæ къуæретсе.
78

ИРÆФ, 1994, №4
Ниййидаис дуйиебæл сескъотт,
Синдзæ къохтæй ласис лæги уод.
Ервæзæп ие ’суодзсей дæ сау гъизтæй, -
Æиæбун æрфити ку ниххизтæй...
Ци мæгур дсе, зумсег, ци мсегур,
Ци уселбун æй, мсе бон, дсе дзабур.
Дсе сау севгæлсентсен ду ци гсес дсе,
Дæхуæдæг ссе хурфи ку ниргъæфст дæ?!
"..Æмæ æпхъæлмæ кæсышей уæлдай
шщыуал баззад дæуæн."
Малиты Васо.
Нсе аусердуй рæстæги куройнсе:
Æ сифтсер æрæгъзалдта фæззсег;
Кедсер уод кæд авгау ниббуройнсей,
Кедсер арт ксед исссей бор фсездæг.
Басастсей сердсегбсел кедсер гъуди,
Исæцæг сей кедсер лсегъуз фун...
Кедæр цийнæ байзадæй евгъуди,
Кедæр цард æй æрмæст имисун.
ÆРХУН
Æнæ дæу хори рохс цæсти синдзæ ’й,
Æнæ дæу нæ ерун мæхе дæр.
Сау æрхун æ бæхбсел ку фсеззиндзæй,
Æхсиндзæй мин мæ уод, мæ игæр.
79

Поэзи æма прозæ
Иваздзæй мин мæ зæрды едæгтæ,
Æхецæн си астъонæ ксендзæй,
Ма мсе хъури баддзæй, сехе цæгъдгæ,
Дсе фæззиндмæ æнгъæлмæ кæсгæй.
* * *
Æртивæрæй федунмæ дæ зинтæ,
Рæсугъд цардмæ дæуæн - бæлдзæнæн;
Тæмæнкалгæ дуйнейæй лæфинттæ
Æз де ’рвон къабайæн кæрддзæнæн.
Агордзæнæн дæуæн уоди ’нцойнæ,
Нæ ергæй, Хуцаумæ дæр ковдзæн:
Зумæгон сау бурдæнти уесойнæй
Изол ранмæ де ’рхунтæ сордзæн...
Цард цæуй æнæрлæугæ зелдохи,
Лæмæгъ уодтæй изолти хæтуй,
Гурумухъ тухи нихмæ карз тонхи
Гæрзефтонгæй абони истуй...
Кæд æз дæр еци тонхи дæуæн
Мæ цирен уод нивонд кæндзæнæн.
ДÆ ЦÆСТИТИ ГЬАР
Дæ цæститæн ку" ссодзуй сæ гъар, -
Хори тумбул тайуй ехи къæрттау,
Сæнт сау мегъти æмбохгæ æргъау
Уорс цæгатмæ ледзуй къуарттæ-къуæрттæй.
Цъæх кæрдæг ислæборуй зæнхæй,
Ивазуй дæ идзулдмæ æ цæнгтæ.
Æд едæгтæ, цума, истæхдзæй,
Æд æцæгтæ.
Борæмæлгъау дедентæ æваст
80

ИРÆФ, 1994, №4
Минмурон цъæхснаг зар исесунцсе,
Дсе идзуяди дуйнеймæ ссе уарзт
Ссе тæнбазур къохтсей æрветунцсе.
Æздухсуй дсе дзиккой арф кселсен,
Фсендурау мин ме’рхунтсе райхалуй,
Дсе иозулди бсерзонди мсенсен
Ксед ме ’ цсег исаргъау уй„.
Дсе цæститæн ку ’ссодзуй ссе гъар, -
Ехи късерттау тайуй мсе хъурдохсен.
Дсе цсехсерсен исун се цагъар .
Мсехе имсе нинтъохун...
Илас Æрнигони медхъурдохæн
Æхгæнуй мин мсе хъуртсе серхун,
Рæхуайуй мин мсе уоо се циргъсей.
Ниуазуй мин мсе тог,
Мсе зсердсе мин хусеруй
Исерхунти æрхун - хъæрццигъа.
Гæр, седта, ескуцсей ниви хай
Уорс пъсесту турусайау серцо.
Ниммсе уадзсе, фæсмони цсерддзо!...
Иристонмсе! Нсехемсе!
Оххай...
Лæгæвзарæн дуйней мсе късессер
Агоргсе ма нæ ергсе иссæй...
Сау сендаргау тсехуй кумседсер...
Ксед уодзæй?...

ИРÆФ, 1994, №4
СФÆЛДИСТАДИ ХÆЗНАТÆ
АДÆМОН ХУМГÆНÆГ
Басæттæн нæййес адæмй
хъаурæн, уомæн æма сæмæ зин
рæстæги физзиннуй Гарданти Хъай?
тухъи фурт Михали хузæн лæгтæ!
Гарданти Михали сфæлдистадоц
бунтæ ахур кæнгæй, адæймаг бай-
туйуй - еуæрдигæй æнæбæрцæ
æхцæуæндзийнади, иннердигæй ба \
æнкъард сагъæсти. Хумæтæг дзубан^
дитæй, æнæфæстæмæ фæккæсгæй,
мæ бон зæгъун æй: е адтæй æ адæми
Уæйуг, е æзинæ сагъæс кодта æ
адæми ацибонбæл. Адæймагй
зæрдæ ресуй, - Гарданти Михал ацй
æбæрæг дзамани нæ рази ке нæбал
æй. Нæ адæм устур, курухон лæгтæй
гьæуагæ некæд адтæй æма нур дæр
нæ ’й, фал етæч сæ кæрæдзей нæ
раййевдзæнæнцæ æма нае
бафæнздзæнæнцæ. Гъæздугдæр
унæн ба арæнтæ нæййес.
Гарданти Михали устур æма
идзаг царди биографи цубурæй
финст æрцудæй журнал "Ирæфи’'
"райгурæн бони" номери (1-агноме;
Горданти Михал. ри) 1991 анзи. Михали зарагав
гьæлæсæй æма фæрнгун армæй Щ
уарзон • адæммæ ци сугъзæринтт^
калдæй, уонæн банимайæн нæййес. Е æхуæдæг еунæгæй адтæй
æнæгьæнæ институт, æ рæстæги рæсугъддзиГ!нæдтæй "исæскъудта!
агьазиау гæппæл, фесæфун нæ бауагьта дигорон адæми хæзнатæн с$
еу хай. Михали хузæн лæгтæ нæмæ ку нæ адтайдæ, уæд нæ абони н$
82

Сфселдистади хæзнатæ
фидцæлтæ сæ ингæнтæй нæбал фæсмардтайонцæ, ка ан, ци ан, е бæрæг
нæбал адтайдæ, уæлæмæ нæ еци дуйнейæй рæгузтайонцæ, - дигорон
фарнæ царди нæдтæбæл идзæгъдгæ æма хæлеугæнгæ ке фæццудайй-
анæ, уæдта нæ адæми хузæ ке фесафтаййанæ, уой туххæн. Фал,
Хуцауæй боз, æнхæст уотæ ке нæ рауадæй, кæд нæ дзилаги уедагæбæл
устур цæфтæ æма цъæрæмухститæ ес, уæддæр.
Гарданти Михал цæбæлти æма кæбæлти рахъæрттæй, цæй асæ
хургун зæнхитæ ниххумæ кодта æма си ци дессаги тиллæг, рæзæ
байтудта, уомæн цæхуæн парахат, адæмуарзон зæрдæ, устур сæризунд,
федар нифс æма тухæ, æнæбасæтгæ фæразондзийнадæ гьудæй, е зин
зæгьæн æй.
Михал е ’нхуси хай лæвардта, амæй-а устурдæр ахургæндтæн. Æхе
дæр ин ес схонæн ахургонд. Адтæй финсæг, драматург, кадæнгæгæнæг,
историк, философ, астролог, экономист... Æ еугур лæгигъæдтæ ин
зонгæ дæр нæ кæнæн.
Журнал мИрæф"-и 1991 анзи 1-аг æма 2-аг номергæ исфæлустан
Гарданти Михали куститæй — рагон дзиллон æгьдæуттæ уæдта нæртон
æма дигорон дини туххæй. Уонæми айдæнæмæ кæсæгау бæрæг æй нæ
фиддæлти цард, культурæ, дин, психологи, сæ меддуйней рахастд-
зинæйдтæ. Е æй алли дигорон лæгæн дæр ахургæнæн киунугæ. Деси
бафтуйуй адæймагт - куд аййев, лæмбунæгæй æрфинста Михал нæ
фидцæлти æгьдæуттæ. Адæймаг ци уавæри уа, уомæ гæсгæ, æ сæр ци
’рдæмæ гъæуама фæззела, е дæр си æвдист æма бæрæггонд æй.
Гарданти Михал ци киунугутæ ниффинста æ рæстæги райдайæн
кълæсти ахурдзаутæн, уонæн дæр аргъ нæййес. Мæнмæ гæсгæ,
нуртæккæ ка цæттæ кæнуй дигорон скъолатæн киунугутæ, уони
фулдæр цæстæ æрдарун гъæуй Михали сфæлдистадæмæ. Дæсни æма
фæлтæрд хирург адæймаги бауæр куд зона, уотæ зонуй Гардани-фурт
æрдзи сосæгдзийнæдтæ æма фæззиндтитæ. Абони уæ ци æрмæгути
хæццæ зонгæ кæнæн, етæ кæд сувæллæнттæн финст æрцудæнцæ,
уæддæр асæ адæймаги зæрдæбæл дæр æнæбамбæлгæ нæ
фæууодзæнæнцæ. Ке зæгьун æй гьæуи, сæ радæвæрд раст нæ’й, сæ
тематикæмæ ^гæсгæ къуæрттæгондæй фæд-фæди раст æвæрд нæ
цæунцæ, фал сæ кæцифæндий дæр, (хецæнæй æй райсгæй) æнæмæнгæ,
пайдайаг уодзæнæй райдайæн кълæсти скъоладзаутæн. Михал син сæ
пълан æхуæдæг хуарз зонуниау адтæй. Мах къохтæмæ ба кæми тъафæ,
кæми сифæ гьæуаггинæй, хæлæмултæй æрбафтудæнцæ, æма куд
хуæздæр исарæхстан, уотемæй сæ мухур кæнæн.
Скъоладзаутæн ци уроктæ дæдтуй, уонæй еуетæми (зæгьæн,
"Зæронд Бици", "Рæмон", "Датци", "Датций сабийтæ" æма æнд.)
цæмæдессаг сюжет нæййес, фал си бæрæг даруй дигорон лæги арф
психологи; сувæллæнтти ахур кæнуй зæрдæхæлардзинадæбæл,
æнæсайд, æнæфæливд унбæл, хестæрти нимайунбæл æма уонæн кадæ
6*
83

ИРÆФГ 1994, №4
щ
кæнунбæл. Еци минеугутæ ба нæ нуртæккæ, куд некæд, уотæ хъæбæ^,
æхсицгæ гъæунцæ. ^
Сувæллæнттæн финст радзурдтæ æма аргьæутти ес алæмæт$
рæсугъд, лæдæрд дзиллон æвзаг. Куд æцæг кадæнгæгæнæг, уотд^
арæсхтгинæй пайда кæнуй архаизмтæй (рагон дзурдтæй). МухурÆ.
рауадзуни агъонмæ си нæ синхæгти сабийтæй бакастæн ей
цалдæремæн æма фур лæмбунæгæй игъустонцæ. Гъома, Гарданти?
Михали ахургæнгæй, сувæллæнттæ айдагъ истори æма æгъдæут!
хæццæ нæ зонгæ конунцæ, фал ма се ’взаг дæр гьæздуг кæнуй. Радзурд
"Дони ивулдæй" æркæсæн еу цубур æскъуддзагмæ. "Ирд бон. Хор
тæмæнтæ калуй. Адæмтæ æнæсагъæсæй кустмæ рандæ ’нцæ^
Къæсæрæрдигæй нæ хуæнхтæбæл уорсмегъæ мæсгутæ бадуй. Сау
биндзæ зудæ æхсилкъæ кæнуй косæги. Тургьи кæркитæ, гогузтæ;;
æхсæрæцъеутæ сæхе испихсилтæ кодтонцæ æма дæлбазуртæ кæсунцæ.
Хъæзтæ, бабузтæ донгонти цийнæ кæнунцæ, цъæбардтитæгæнгæй сæхе
æртайунцæ, рапæррæст-бапæррæстгæнгæй: сæхе ранигъолунцæ,
уæлбилæмæ искæлунцæ, сæ къæхти финдзтæбæл лæугæй, сæ базуртæ
цæгъдунцæ, думгæмæ сæхе сор кæнунцæ. Цъахтæ, халæнттæ зий-
надæгæнгæй, къуаргай бæлæсти сæртæбæл хаунцæ цъах-цъахгæнгæй.
Устур фæсарæфтæ Бестауæрдигæй арв æрбанкъардта. Идард
хорæфтуйæнæй арв æваст ферттивта; хорбæл мегъæ æрбагъазта. Арв
æринкъард æй. Думгæ футтитæ исамадта.
Мæнæ гьæмпæ æскъæтти сæртæй унгтæмæ кæлуй æма уоми,
толæнгæнгæ фæццæуй. Уартæ еу хуаси цъопп бæрзæндти фæттæхуй;
сестæ, пакъутæ, бæласи фариккон хускъæ сифтæ, гæгъæдий гæбæзтæ
ба уой фæсте ниббазуртæ ’нцæ. Нæуæгæй æрбафутт кодта æма еугай
æставд уаруни æртæхтæ, кунци комæй кæлæгау, æрбапурх кодтонцæ".
Уомæй хуæздæр ма куд исхузæгæнæн ес уалдзигон нивтæ. Алли
гъудиадæ дæр æй аййев фæлгонц, цума сæ уингæ киндæуй, -
цæститæбæл гъазунцæ. Гарданти Михал финсуй æцæг профессиона-
лон литературон æвзагæй, ци нивесинитæ аразуй, уонæми ба
"æнгулдзæ байвæрæн дæр нæййес". ;:
Сæрмагонд, æнхæстдæрæй ертасун æма ахур кæнун гъæуй, Гардан^
ти Михал хуæнхти æма будури гъæути зелгæй, ци кадæнгитæ;';
тауæрæхътæ, аргьæуттæ, зартæ, гъарæнгитæ, æлгъиститæ, дигорон
рагон æгъдæуттæ, æмбесæндтæ, бацеу-бацетæ, зæронд дигорон дин?
хиститæ æма бæрæгбæнтти туххæй ци æрмæг æрæмбурд кодта, уони,:
кæд æ хъиамæтти еу хай мухури рацудæй уæддæр.
Фæстагдæр ке ранимадтан - "Дигори анзи бæрæгбæнттæ æма хис-.
титæ", е финст æрцудæй 1901-1903 æнзти. Фулдæр адæм сæ дзæбæх
нæбал зонунцæ, се’нхæст кæнун ба берети фæндуй æма жур-
налкæсгутæ сæхуæдтæ исаргъ кæнæнтæ æрмæги æмвæзадæн. Автормав
I куддæриддæр æнцæ, уотемæй сæ уадзæн, Михали къохи цæфмæ зин
бпипплæн æй.
84

Сфæлдистади хæзнатæ
Еуæй - еу дзурдтæ си нæ равзурстан. Уæ хуарзæнхæй, рæдуд финст
си ци рцæуа, уой туххæй уæ гьудитæ зæгьетæ. Арфæ кæнæн Лолати
Батразæн, - Михали архивæй нин ке фенхус кодта. Идарддæр номерти
ба байархайдзинан, сумах базонгæ кæнун Гарданти Михали иннæ
сфæлдистадон хæзнати хæццæ.
Скъодтати Эльбрус.
ГАРДАНТИ МИХАЛ
Дигори ати бæрæггæпæптæ, хиститæ сема æгъдауи рахаститсе.
(фипст серцудсепцсе 1901-1903 æизти)
Декабрь 31, Январь 1. Æнсури - Басилти мæйæ. Цæппорсе. Ба-
силтæ.
Басилтæ æмбæлуй алли хæдзари дæр къеретæ æма æхсæрфæмбалæй
исковун. Къеретæ исковуни разæй æмбæлуй топп æхсун. Топп еф-
тигьдæй ниууадзун нæуæг анзмæ не ’мбæлуй.
Басилтæ фæуунцæ нæуæг анзи æ фиццаг æртæ бони. Биццеутæ,
лæхъуæнтæ гъæуама æнæхъонц хæдзæрттæмæ басилтæ кæнонцæ.
Хæдзари хецау, æ къохи ци уа, уомæй бацийнæ-еу кæнæд басил-
гортæбæл: биццеутæн - гинкъостæ, дедатæ, лæхъуæнтæн ба - хинст
æма кавд. Анзи зилди лæхъуæн кæмæн райгура, ностæ ка æрхона,
уонæмæ Басилтæ тумугьдæр фæууй. Мард кæмæй рацæуа, уонæмæ
басилтæ цæун не’мбæлуй. Арфæ ба син æмбæлуй: "Уе ’ннæ анзи
Басилти уæбæл дзæбæхæй æрцæуæд"!
Æртиккæг изæрæй 31\1 Бундори кувдгæнæн,
(Æхсæрфæмбал, гьæуама, æхсæрæ а\ад къуæцæлбæл ке фæууй, уой
туххæй хундзæнæй уотæ.)
Фæдзæхсæнти райдайæн. Уодæн къерей æхсæвæ.
Сабат 3\4.
Фонсиуарæни Фæлвæра. Донæскъæфæни Геуæргибон. Хуцаубон.
Цонæскъæфæни хуцаубон.
Сабат 18. Зиния. Фæккæнунцæ ’й Хæнæзи, Дунти æма Къамати.
Хуцаубон изæрæй 18\19. Устур Дигори Фацбадæн.
Цуппæрæн 23. Цæуæн цуппæрæн.
Сабат 25 изæрæй. Бугьгалæн сабат.
85

ИРÆФ, 1994, №4
Хуцаубон 26. Сæр-изæди хуцаубон.
Цуппæрæн 30. Дзиуари Цихтковæн Цæппорсе.
Майрæнбон 31\1, февр. Комахсæни хистиТæ.
ФЕВРАЛЬ-КОМАХСÆН.
Хуцаубон 1\2. Фиди комбæттæн. Сæр-изæди бæмпæгæвæрæн
хуцауæхсæвæ.
Авдисæр. Алаурдий цихтковæн.
Геуæргибон 2. Уасгергий бон.
Цуппæрæн 5. Дзиуарæ цихтидайæн æма царвидайæн.
Сабат 7. Мæрдти комбæттæн.
Хуцаубон 8. Уорси комбæттæн. Тотурти райдайæн.
Авдисæр 9. Цъеути комдарæн.
Геуæргибон 10. Уасгергий комдарæн. Цæкутæ.
Æртиккæг 11. Киндзитæ æма кизгутти комдарæн.
Майрæнбон 13. Мудцарти, фиййæугти, астити (?) æма цауæй -
нонти комдарæн.
*Сабат 14. Бугъгæлæни сабат.Хуар - медæмæ, золкъæ - æндæмæ.
Хуцаубон 17. Комбæттæн.
Æртиккæг 19. Киндзæ Тотури æртиккæг.
Авдисæр 24\25. Хумидайæн. Тæвингæгæнæн назутæ.
Цуппæрæн 25. Дзолхуæрæн цуппæрæн \Дзоли уод\
Æртиккæг изæрæй 27. Муггагитауæн. Хуари æхсæвæ.
Æртиккæг изæрæй 27. Устур муггæгти æхсæвæ. Киндзæ,' кизгуттæн (
хъадаматæгæнæн.
Хуцаубон 28. Комуадзæни алли хиститæ.
Хуцаубон 29. Уæхъæцæ, Астæумархуа æма Задæлески кæфти кувд.
МАРТЬИ-ХУМИДАЙÆН.
Майрæнбон 1. Фиййæуттæ, муддарти комдарæн.
Сабат 2. Бугьгалæн сабат. Хъæбæр къеретæ цæкуй хæццæ.
Хуар - медæгмæ, золкъæ - æндæмæ.
Геуæргиæхсæвæ 4\5. Хумидайæн хуари æхсæвæ. Куфситтæ.
Майрæнбон 6\7. Муггагитауæн. Уæрас исфицунцæ æма 'й(
кæрæдзебæл калунцæ. ,
Хуцаубон 9. Задæлески кæфти кувд \Нана\. Хонхи зæрощ»-
муггæгтæ ба сæ бундор имисунцæ.
Мартъий комуадзæни хиститæ.
Сабат 10. Никкола \Лёзгори\.
Сабат 17\20. Назугæ.
Цуппæрæн 25. Дзолхуæрæн цуппæрæн \Дони-ад?\
Сабат 27. Хъалонгæнæн сабат. Къеретæ нæуæг игурд лæхъуæн
туххæй, уой фæдзæхсунмæ.
Хуцаубон 28. Комуадзæни алли хиститæ.
86

Сфæлдистади хæзнатæ
АПРЕЛЬ-КÆРДÆГÆЗМÆЛÆН.
Цуппæрæн 11. Дзолхуæрæн цуппæрæн. Къеретæ æма дзæрна.
\Кизгутти гъости цъæстæгæнæн бон\.
Сабат 13. Хъалонгæнæн сабат. Киндзæ ка ’рхона, лæхъуæн кæмæн
райгура, етæ нихæсмæ æртæ къерей æма арахъи цайдан рахæссунцæ.
Хуцаубон 14. Устур комуадзæн.
Авдисæр 15. Мæрдти комуадзæн.
Авдисæр 22. Алаурди.
Геуæргибон 23. Сæрхæссæн. Алаурдий сæртæ хæссæн кувддонæмæ.
Сабат 25. Ковайтæ (?) Донифарси æма Никкола Лезгори.
МАЙ-ХАНСИ МÆЙÆ.
Сабат 4. Никкола Лезгори.
Цуппæрæн 6. Устур Хуцаубон.
Сабат 17. Зæлдгæрдæн \Ке кæд фæндуй, уæд. Хиститæмæ хæссунцæ
гул æма зутул, зæрдæ, тог, кæсалгæ, æвгарст ка ’рцудæй, уой рахес
къах.
Хуцаубоч 25. Кæрдæгхæссæн.
Авдисæр 26. Будури Изæди кувд. \Синхонти кувд\.
ИЮНЬ-ФÆЛВÆРА-ХОРХÆТÆН.
Авдисæр 1. Хусхæ-май-хой кувд. Елиай кувд.
Цуппæрæк 4. Уостити кувд. Къосбар уостити кувд \Руни бари
кувд\.
Майрæнбон 5. Руни бари арфи сæумæ, арфи майрæнбон.
Цуппæрæн 21. Уостити кувд - къæбæр. Еци кувдæн алли хæдзарæй
дæр фæууй æртæ къоси инсад, æйкитæ æма цигъди гумбул. Кувд
аразгутæ уоститæ æнцæ - 3-5 седзæргæс, æнæлæг уоси. Æгас къуæре,
цалинмæ кувд раевгъуйа, уæдмæ етæ дарунцæ уорс дарæс æма итуд
хизæ, уотемæй зелунцæ сæ кувдбæл. Кувд фæууй будури, бæрæг бæласи
буни. Уордæмæ и къосбари уоститæ ци цæлæ бон исцæттæ кæнунцæ,
уой еугурæй дæр рахæссунцæ æма хонгутæ рарветунцæ синхмæ. Кувди
Цæттæ ку базонунцæ уоститæ, уæд уонæй алкедæр æртæ къерей æма
Дзиккай аги хæццæ рандæунцæ кувдмæ. Уоститæ сæ къеретæ цурхунцæ
бæласи буни æма имæ цæунцæ къæлхгæ-ковгæй. Кувди уæлдаййæй
^едзарæмæ хæссун неци æмбæлуй. Кувд хуæрд ку фæууй, уæд уоститæ
симдбæл исхуæцунцæ, æма фæссемунцæ, фæккафунцæ бæласæбæл
Зилдæгæй. Уосæ кафт ку фæууй, уæд бæласæмæ æ нихæй ковгæ бацæуй.
Ци фæккафунцæ, фæгьгъазунцæ, уæдта бабæй симдбæл исхуæцунцæ,
^оппай заргæй, бæласæбæл æртæ зелæни æркæнунцæ, æма уой фæсте
^а заргæй, æрдзæфгæнгæй æма кафгæй, æрбацæунцæ фусуни
х^дзарæмæ. Кизгуттæ æма лæхъуæнтæ идарддæр кафунцæ (уоститæмæ
^Сстæг цæун некæмæн æмбæлуй, еунæг косартгæнæгæй æндæр). Е ба
87

ИРÆФ, 1994, №4
фæууй бæрæг муггагæй: Гатитæй, Дур-Дури синхæй. Лæхъуæн кæмæн*
райгура, ностæ ка æрхона, етæ гъæуама уостити кувдмæ радтонцæ|
фæйнæ соми-æхца. Уостити кувди косæрттаг дзиллæбæл æй. I
Майрæнбон 22. Дуккаг бон айдагъ къосбари уоститæ фæццæунцæ!
и бæласи бунмæ æма дзиллæ бафæдзæхсунцæ. Ковгæ кæнунцæ Хуца-1
умæ æнæнез цардбæл, фудрун, фуднезæй хизт унбæл, уой туххæй ба|
ма и кувд хуннуй Руни бари кувд. Къосбари бæнттæ райдайунцæ]
авдисæри æма фæуунцæ сабати. . |
Авдисæр 25. Циргьесæн. Лæгти кувд æгас синхæн. Кувд фæууй!
будури хуасгæрдæни хуасидайæни, цæвæг райсуни разæй. Е фæууй|
æгас синхæн сæ нæлистæгутæн - устурæй, минкъиййæй, кадæр уа,|
уонæн. Кувдтаг балхæнунцæ синхи харзæй, къеретæ ба алке æ хæццæ^
хæссуй, алли хæдзарæй дæр æртæ къерей æмбæлуй. Хонхи Дигори-
циргъесæни нивонд хæдзаргай æй. Кувд фæууй^ цæмæй адæм|
æнтæстгун уонцæ æма æнæнезæй сæ фæззæги куст бакæнонцæ, уой|
туххæй. Рæзахуадæни хист фæууй, рæзи исцæтти. Кæндæгæнæг?
гъæуама нартихуар ку ранæмуг кæна, уæд уоци тиллæгæй дæр æма|
рæзæй марди ном иссерун гъæуй. Рæзахуадæни хист радтун æмбæлуй!
нихæси. Хист фæууй рæзæй, мæргьтæй æма косæрттагæй. |
Нур 1892 анзæй ардæмæ еци хист рахастонцæ майрæнти кому-|
адзæнмæ, уой туххæй æма еци анз туххæй адæм хиститæ нæ бафæраз-?
тонцæ. \
Рæзæ ба фæлдесунцæ августи æхсæзæймаг бони... 5
ИЮЛЬ-СОСÆН-АМИСТОЛ |
Цуппæрæн 3. Уостити кувд. Руни бари кувд. Къосбар. }
Майрæнбон 4. Арфити майрæнбон. ]
Майрæнбон 9. Руни бари арфи сæумæ.
Авдисæр 24. Циргьесæни ласгути кувд синхонтæн. Кувд фæууй*
будури хуасгæрдæни - хуасидайæни цæвæг райсуни разæй. Е фæууй!
æгас синхæн, сæ нæлæстгутæй устурæй-минкъиййæй кадæр уа, уонæн|
Куреси Хелæ \фиццаг куреси фæсте\. Кувдтаг балхæнунцæ синхи?
харзæй. Къеретæ алке æ хæццæ хæссуй. Хонхи Дигори циргъесæн^
нивонд хæдзаргай æй. Кувд фæууй, цæмæй адæм уæхæн æнтæстгу^
уонцæ æма æнæнезæй сæ фæззæги куст бакæнонцæ, уой туххæй. |
Рæзахуадæнти хист. Фæууй рæзи исцæтти. Кæндæгæнæг гъæуама,'
нартихуар ку фæннæмуг уа, уæд аци тиллæг дæр æма рæзæ дæр исцæгкй
уй, æма уонæй марди ном иссера. Рæзахуадæни хист радтун æмбæлуи
нихæси хисти фæууни разæй мæргътæй æма косæрттагæй. ’
АВГУСТ-АМИСТОЛ-СОСÆН-СУХÆ
Сабат 12. Рæзæ фæлдесуни бон рæзахуадæнти хисти.
Цуппæрæн 20. Фидуаней бæрæгбон.
88

Сфæлдистади хæзнатæ
СЕНТЯБРЬ-РУХÆН
Авдисæр 8. Дзиуари кувд лæгтæн.
Майрæнбон 12. Рæзахуадæни хиститæ.
ОКТЯБРЬ-КÆФТÆ
Сабат 18. Цæппорсей хистафæйгæндæ. Цæппорсей хисти фæууй еу
косарт, уомæй æной хæдзари бон куд æй, уотæ кадæ радтун æмбæлуй
къуари хаййæн.
Хуцауæхсæвæ. Зугумон. Зумæги райдайæн.
Хуари сæрти райдайæн. Фæццæунцæ Басилти уæнгæ. Еци кувд-
титæн бæрæг афонæ нæййес. Мах сæ аци анз искодтан 10-аг ноябри.
Æхсирфæфтауæн хуари кувд. Æхсирфæфтауæн хуари сæрмæ гæсгæ
рацæуй. Хуари сæри Хуцауи ку æримисай, уæд уой фæсте мæйтæ сæ
æхсирфтæй исуæгьдæ кæнæ. Кувд фæууй Устур Хуцауи иомбæл, косæг
адæм сæ тиллæги сæртæй ковунцæ Хуцаумæ.
НОЯБРЬ-ЦÆППОРСЕ-ГЕУÆРГОБА
Авдисæр 5-8. Геуæргий æхсæвæ фæууй Геуæргоба. Адæм сæхе
Уасгергий бон фæдзæхсунцæ, къуæрейæй ке бон уа, етæ ба косартæй,
æхсæрфæнбалæй.
Хуцауæхсæвæ 10. Хуари сæртæ. Кувд фæууй Устур Хуцауи номбæл.
Косæг адæм сæ тиллæги сæрæй ковунцæ Хуцауæн, цæмæй æй
сæрæгасæй бахуæронцæ, уой туххæй: къеретæ, косарт, - кувди харз
æнцæ. Æркæсуйнаг: Тиллæги сæр бийнонтæ искæнунцæ раздæр куреси
халæй, аци кувдæй ба арфæ кæнунцæ. Кувд кæнун æмбæлуй æртиккæг
æма сабат изæрæй фæстæмæ алли бон æма æхсæвæ дæр. Æртиккæг
æхсæвæ сайтæнтти æхсæвæ ’й; сабатизæр - майрæнбон ку байзæр уа,
уæд е ба мæрдти имисæн æй.
Зæронд мæрдтæн хист. Мæрдти æгьдауæй гъæуама хæдзарæ исараза
алли хуаллаг, - уæд косарт дæр, æ бон ку уа, уæд æма сæ ниххæлар
кæна мæрдтæн, цæмæй етæ дæр сæ’ кустæй исуолæфонцæ æма сæ
хъиамæт дæлæбæл цæргутæн ниххæлар кæнонцæ. Фæрзеу
бафæлдесгæй, гьæуй æхсирфти къæлмæг райхалун.
ДЕКАБРЬ-НИККОЛА-ЦÆППОРСЕ-ХОРХÆТÆН.
Сабат 22. Зæронд Мæрдти Цæппорсе. Аци хист кæнуй алли
хæдзарæ дæр. Цæппорсе Комуадзæни разæй сабати. Сæумæраги^
кæркуасæнти хæдзари æфсийнæ æма сувæллæнттæ тургьи астæу
мæнæуи гьæмпæй мæрдтæн арт никкæнунцæ. И бонæ ба хист-амат
искæнунцæ. Еци хисти фæууй алли хуаллаг дæр. Сор-серæ, царв æма
муд.
Сагъæссаг: Сæумон артитæ \изæдти рохс\, царв æма муд
\рæстдзийнадæ æма сабурдзийнадæ?!\
89

ИРÆФ, 1994, №4
Авдисæр 24. Фиццаг фæдзæхсæнтæ.
Геуæргибон 25. Цæппорсей комуадзæн.
Геуæргибон 25\26. Бундори кувд \æхсæвæ\. Кæнунцæ ’й еугур
хæдзæрттæ дæр. Е сау далис, кеяæ ба - фус \карк, гогуз дæр æнгъезуй\.
Бундори косарт, æнæ стæг басæтгæй, нифтаунцæ аги.
Косарт ку исфицуй, уæд æй къерети хæццæ амæнтæни
æривæрунцæ. Тъæригъоси арт бамбæрзунцæ, цирæгътæ ниххуссун
кæнунцæ æма, уотемæй æндæмæ рацæунцæ. Еу минкъий сахати фæсте
æрбаздæхгæй, нæуæгæй исарт кæнунцæ, ке бахуæрунцæ, - иннæ фидтæ
ба рахецæн кæнунцæ æстгугæй, сæумæмæ сæ ниууадзунцæ, косарти
æстгутæ æнæсастæй, æ тог, æ уæцъæфи лæхæ никкæнунцæ сикъити
буни медхæдзарæ. Бундори кувдæн æ косарт, къере, æ къумæл
нæфæткаг æнцæ.
• Æркæсуйнаг: Фиццаг фæдзæхсæнти æмбæлуй хæдзари сумпæгути,
кенæдта сæ дуæртти сæргьи сирсирæгтæ ниссадзун, бæхти къæхтæбæл
бакæнун. Бундори æхсæвæ буркудзаутæ буркуй фæццæунцæ æма
хæдзарæ æнæфидбилиз уа.
Цуппæрæн æхсæвæ 26\27. Уодæн къерей æхсæвæ. Цуппæрæн
æхсæви гъæуама алли хæдзарæ дæр цал уодгоймаги-уа, уал къерей
искова. Хуцауæн æхе бафæдзæхса Нæуæг анзи сæри.
Майрæн æхсæвæ 27\28. Басилти Устур Фæдзæхсæнтæ.
Хуцау æхсæвæ 29\30. Фансиуарæни Расти Уасгергий æхсæвæ.
Аци æхсæвæ Хуцау иуаруй фанс æма нез буркудзаути къохæй æма
къерей ковун гьæуй, - фидбилизæй хизт цæмæй уæн.
Хуцаубон æма авдисæр æхсæвæ 30\31. Басилти Фæдзæхсæнтæ.
Æркæсуйнаг: Фæдзæхсæнти адæм сæхе фæдзæхсунцæ къереæй.
Авдисæр æма Геуæрги æхсæвæ 31\1. Басилтæ.
Кæроп.
АХУРДЗАУТÆН.
НЕ СКЪОЛА.
Махæн не скъола фунх агориæй конд æй. Не скъолайæн æ сæр ба
Яей æргьин гъосинæй æмбæрзт. Не скъолай дæлбазуронти къарнеци
æндæргьцæ гъосинти бунти азгъунстæн ес мухцуртæ, æ сератæмæ ба -
хæтæлтæ арæзт. Уарун рæстæги азгъунсти сæрæй уарундон тъинггай
æма æртæхгай æрæмбурд уй мухцуртæмæ, уонæй ба зугъзугьæй уайуй
серати хæтæлтæмæ. Уарундон серати хæтæлтæй райвулуй зæнхæмæ
90

; Сфæлдистади хæзнатæ
сауæдонау. Мухцуртæ æма хæтæлтæ хезунцæ \гьæуай кæнунцæ\ не
скъолай бундор тæдзунæгæй æма уой æстъæлфæгæй.
Не скъола медæгæй къирæ æма æзменси нихасæнæй бæзгин исæрст
æй æма рæсугьд цагъд - къирæй. Не скъолай азгъунсти медæг æгасæй
ес фондз хатæни къæлæстæн, еу хатæн - ахургæнгути бадæн, æ хор -
æфтуйæн фарс ба - даргь æхгæд дзатма, - уарун рæстæги сувæллæнттæн
гьазæндонæ.
Не скъолай алли къласæн дæр ес 9 къæразги æма еу дуар. Не
скъолай алли къæлæстæ æнцæ рохс, бæрзонд æма урухтæбæл
кæндтитæ.
Не скъолай цæсгом \ирух\ хорискæсæнмæ хатт æй. Не скъолабæл
зилдæгæй ес дорæй горен, медгорен ба бæлæстæ арæзт: сæ буни уонæн
ес дор, æзмесæй конд къахнад. Не скъолайæн æ къилдунмæ цæуй устур
дон.
МЕТДОН ДÆР ÆСКЪОЛА ÆЙ
Уалдзигон мет тайуй æма къолтæ кæнуй æскъолай тургъи.
Сувæллæнттæ: Гозо, Гизо, Салу, Гуарæ, Дзиллæ донуæттæ къахунцæ
метдонæн æма сæбæл пернитæ \курæнттæ\аразунцæ. Зæронд
ахургæнæг Къала сæ сæргьи лæууй, æдзинæг сæмæ кæсуй, сагъæс
кæнуй минкъий индзинерти куститæбæл.
Гозо лæдæрагæ зæрдаргьæв сувæллон адтæй, ке нæ зонидæ бæрæг
бæлвурдæй, уобæл ба - фæрсагæ. Гозой минкъий зунд дзæбæх нæ
ахæста зумæг зæнхæ цæмæн нисссæлуй, уалдзæг ба цæмæн æртæфсуй,
уой æма дзоруй зæронд ахургæнæг Къаламæ:
- Ахургæнæг! Уалдзæг хор гъардæр цæмæн кæсуй, меттæ цæмæн
тайунцæ? А зумæги зæнхæ метæйдзаг адтæй, къахдзонæгътæй ибæл
гурдан: дæнтти ехтæбæл гъолæй зургити гъазтан, уазал бурдæн
цæститæ къахта, уæд нур ба цæмæн æргьар æй, зæнхæ цæмæн исдон
æй?
- Дзæбæх игъосдзинайтæ, уæд уин æй баамондзæнæн, загъта Къала.
- Æз дæмæ хъæбæр игъосдзæнæн, дзоруй Гозо.
- Æз дæр, æз дæр игъосун! - гъæр кæнунцæ сувæллæнттæ æма -
æрбатеголæ ’нцæ Къалабæл.
- Хуарз, хуарз, мæ хортæ! Дзæбæх игъосетæ!... Феронх айтæ а зумæги
хор уалæ уордæмæ, арви уæллаг къабазæмæ куд ниффардæг æй, уой?
91

ИРÆФ, 1994, №4
Зонетæ ма’й, - уæд хор махмæ райдард æй, нæ зæнхи тумбулæн æ
уæллаг кæрон, æ хорварси \хонсари\ адтæй; махмæ минкъий,
æрбакæсидæ, хонсарварс ба кастæй берæ. Уæд махмæ æхсæвтæ даргь
адтæнцæ, бæнттæ ба - цубур. Хор минкъий уидтан, - гье ма уой туххæн
ба махмæ адтæй ехæн, уардта мет, дæнттæ баех æнцæ. Нæ зæнхи
тумбулæн ба æ хонсарварс, хормæ хæстæгдæр ка’дтæй, уоми ба уæд
ралæудтæй сæрдæ.
Нура махмæ уалдзæг æй: хор махæрдæмæ рахæттæй, æ фæндаг
орбитæбæл цæуй арви астæутæмæ хæстæг, бæнттæ фæддаргъдæр æнцæ;
æхсæвтæ ба цубурæй-цубурдæргæнгæ цæунцæ; хор нæмæ
фæххæстæгдæр æй махмæ, нæ зæнхæн æ дæллаг кæрон \цæгатварс\
цæргутæмæ; бон исгъар æй хори тæвдæй, - гъема мет тайуй.
Сувæллæнттæ! Нур махмæ гьар æй, уалдзæг æй, æгас зæнхæн æ
хонсарварс ба - фæууазал æй: уоми нур фæззæг æй, хор имæ рай-
дарддæр æй, зæнхæ е’рвон изолзилд фæндагбæл хори бунти дæллæй,
арви дæллагон \цæгаттон\ къабазæй арви хонсармæ \уæлæмæ\ хæрдмæ
ку æрбауæзуй, уæд зæнхи цæгаттон полюс ба райдардцæр уй хорæй,
идарддæргæнгæ рацæуй хорæй. Уотемæй нæ зæнхи цæгатварс хормæ
фæххæстæгдæр уй æма нæмæ хори тухæ хъæбæрдæр хъæртун райдайуй,
фæгыъар уй, мет тайун райдайуй, æруалдзæг уй. Нæ зæнхæн æ
хонсарварс ба хорæй райдард уй æма си фæууазал уй, æрфæззæг уй.
Искæсайтæ нæ хормæ, - нæ хор цæуй нур арвбæл бæрзæндти, махмæ
хæстæгдæрти, куд фæстæмæ, уотæ нæмæ ниггидæр ма фæххæстæгдæр
уодзæнæй: зæнхæ рацæудзæнæй е’рвон фæндагбæл æ уæллаг хонса-
рварсмæ - гъе, зæнхи тумбулæн æ цæгатварс уодзæнæй хормæ хатт ’ма
си уодзæнæй сæрдæ, æ хонсари ба-зумæг, уомæн æма зæнхæн æ Цæгат
\дæллагон полюс\ ,берæ хæстæгдæр уодзæнæй хормæ, æ хонсарон
полюс ба - идарддæр. Уомæ гæсгæ ба махмæ, зæнхи цæгатварсмæ, хор
ку æрбахæстæг уй, уæд фæууй сæрдæ; уæллæй хонсари ба - зумæг,
уомæн æма имæ хор раидард уй.
УАЛДЗÆГ
Анзæн æ райдайæн хуннуй уалдзæг. Рагуалдзæг хор раздæр кæсун
райдайуй æма и бон дæр даргьдæрæй-даргьдæр кæнун райдайуй,
æхсæвæ ба бонæй-бон цубурдæр кæнуй.
Мартъийæн е’ртæ ’ма инсæййæймаг бони нæуæг нимадæй, зæронд
нимадмæ гæсгæ ба дæсæймаг бони, æхсæвæ ’ма бон исæмбæлунцæ.
Уордæгæй фæстæмæ хор арвæй уæлдæр кæсун райдайуй æма зæнхæ,
дунгæ фæгъгъар уй. Мет æваст тайун райдайуй, æхсæвæ бон нæбал
февзаруй. Унгæг унгти цъифдон къолтæ-къолтæ кæнуй. Лæкъæрдæй
рацæуæн нæбал ес гьæуи. Зæнхæ исуолæфтæй. Кæрдæг фезмалдæй æма
цъæх-цъæхид фелауй. Ох, уалдзæг ци рæсугьд æй, ци дзæбæх федауй!
92

Сфæлдистади хæзнатæ
Агау ирайуй дуйне: бæласæ сифæ’ма деденæг æфтауй. Дунги гъазунцæ
гæлæбутæ, биндзитæ æма аллихузи хъæнделтæ. Гъæдтæ уасунцæ алли-
хузи маргъи æвзагæй. Гоцгæнагæ мæргътæ æртахтæнцæ гъар бæститæй
’ма астъæнттæ кæнунцæ, бæлæсти мурати ’ма къотæрти æхсæн
цæрунцæ, алли æвзагæй уасунцæ. Фиццаг-фиццагдæр нæмæ
æртахтæнцæ нæмугхуартæ æма ма, цъæбар-цъубур гæнгæй, хонсарти
саудзарбæл нæмугдзауæн кæнунцæ. Уони фæсте ба нæмæ
фæззиндтæнцæ биндзхуар мæргьтæ æма золкъхуартæ.
ФÆСМЕТ
Мартъий бонбæл дзæвгарæ бафтудæй, фæгъгъардæр æй. Хаттæй-
хатт ма мет тъæфилтæй рауаруй, фал сæлæф мет уайтагьддæр фæддон
уй. Истайнæгъ æй зуймон мет дæр. Къубуртæй, тегътæй, бæрзæндтæй
метдон сух-сухæй уайуй æндзæрмæ æма уоми арф мети буни къолтæ-
къолтæ кæнуй. Синхон гъæуи сувæллæнттæ рабурдæнцæ хори гьармæ,
сæ кæрæдзей сайунцæ коммæ, мæскъитæмæ, мет-денгизтæмæ.
Мæнæ Дзиллæ раардудта рæуæг Газой. мæскъæмæ æма е дæр
фæллæсуй цагати хъæпæни. Тайнæгь мет æ къæхти буни фæйнердæмæ
лæпергæ цæуй. Метдон - Гозой æркъети гъости. Уазал дон æй тухсун
кæнуй, фал уæддæр ходуй, фæббуруй мет, - зумæг сæттуй гоцъеф.
Уартæ Гозойæй минкъий уоддæр сувæллæнттæ метин мæсгутæ
аразунцæ тайнæгъ метæй æма сæ кæрæдземæй метин тундæй асунцæ.
УАЛДЗИГОН МАРГЬТÆХÆН
Астæу-мартъий махмæ æртæхуй гъар бæститæй гоцгæнагæ маргьи
муггаг. Уæд хонсæрттæбæл, тегьтæбæл, лигьз будурти мет ратайуй. Еци
æрдозти рауæнæй-рауæнти æрæмбурд æнцæ гоцгæнагæ нæмугхуартæ,
пæр-пæр кæнунцæ æма фаригкон кæрдæги муггаг, думгæ зæнхæмæ ке
æрсагъта, уони уедзунцæ. Сæ фæдбæл уонæн мегъау лæсунцæ тогцъир,
фидхуар, æстъегьгутæ: хъæрццигъатæ, цъеусортæ æма цæргæстæ.
Тогмæ-сор мæргьтæ æстонг æма фæллад уæрццити, дзубулдарти,
саумæлгьити æма зæрбатугти æвгæрдунцæ æма сæ хуæрунцæ.
93

ИРÆФ, 1994, №4
МАРТЪИЙ
Мартьи! Ци дæр кæнай,
Феиæхъаурæ дæ;
Цæй бæрцæ дæр гъизай -
Бон дæ ыæбал ес.
Фæлмæн хори гъармæ
Уалдзигои цъæх буи
Фелауæтш кæиуй
Сау гъæди рæбун.
Базургиити гъæрæй
Тар гъæдæ резуй;
Уой буни сæдсугон
Сиугун саг хезуй.
Æвецуги саг-сирд
Некæмæй тæрсуй, -
Цауæйноии марг фат
Зонгæ нæ кæнуй.
УАЛДЗИГОН КУСТИТÆ
Рагуалдзæг куддæр зæнхæ исуолæфуй, уотæ мæгур косæг адæм
’рух рахатунцæ зæнхæмæ æма сæхе уалдзигон куститæмæ цæт
кæнунцæ. Косгутæ аразунцæ сæ готæнттæ, дзубуртæ, похцитæ æл
асæнттæ; еуæй-еуетæ ба сæ хумтæ фагусæй кæдзос кæнунцæ. Зæш
дзæбæх ку æртæфсуй, ку’ ’сгъар уй, кæрдæг ку фезмæлуй уæдта ада
æмхузонæй хумæ кæнунмæ равналунцæ. Уæртæ хонсарти хумгæнэ|
даргъауæдзæ æма фæтæнхумæгæнгæ фæццæуй. Уомæй мæнкъя’
94

Сфæлдистади хæзнатæ
уоддæр хумитауæг итауй конд хуми, иннæ ба’й похцийæй лацæ кæнуй.
Мæнæ ниллæг фæзи уоститæ белтæй картоф аразунцæ; уонæй
мæнкъий еуварсдæр сувæллæнттæ хъæдори лæдзгутæ амайунцæ.
Хонхи мæгур лæгæн æ даргутæ æнцæ дзубур æма асойнæ, будури
ба - ютон, похци æма мийдауæн.
Тиллæги муггæгтæ: хуар, мæнæуæ, хлепа, къурупа, зæтхæ,
хъæбæрхуар, нартихуар.
Хумгæнæн дзауматæ: готон, дзубур, похци, асойнæ, мийдауæн,
трактор, итауæг.Хъæдори муггæгтæ: лæдзæгхъæдорæ, итаугæ хъæдорæ,
церцу, уорс хъæдорæ, папуци хъæдорæ, гурдзиаг хъæдорæ:
Наси муггæгтæ: касæ, несий, хуæргæнасæ, харбуз.
ТУРГЪИ ДЗÆХÆРА
Хæдзарæмæ хæстæг и тургъи лæггæ ма уоститæ къахунцæ татхатæ
æма си аразунцæ болгæ, гъæдиндзæ, къумбул, бодæн, æпхæ, картоф
æма къабуста. Зæнхæ мæгур кæми’й, уоми æй гъæцунцæ фагусæй.
Уарун æрæгæмæ ку цæуа, уæд татхатæ донхуаруг кæнун гъæуй, гъома
донæй сæ пурф кæнун гъæуй.
* * *
Тургъи дзæхæра-рæзæ: гьæдиндзæ, болгæ, къумбул, æпхæ, картоф,
къабуста, дзодзæги, гедигин, хъицу, салат, хонтхура.
БÆЛАСÆ
Бæласæ алке дæр фæууидта. Бæласæн зæнхи буни ес уедæгтæ.
Уедæгтæ бæласи уорамунцæ зæнхæбæл, цъируй си уонæй зæнхи сойнæ,
уæдта си тала дæр исуадзуй. Зæнхæй æ къабæзти уæнгæ бæласæн
хуннуй æ зæнгæ. Бæласи зæнгæ къабазтæгæнгæ рацæуй, и къабæзти
кæрæнттæ ба листæг талатæ исуй, еци талатæбæл рагуалдзæг фæууй
листæг, морæ къомбохтæ. Бæласи сифæуадзæни и къомбохтæ
райхæлунцæ æма си нæуæг сифтæ æма хузæн деденæг ракæлуц. Бæласæ
сифтæй уолæфгæ кæнуй, нихъуæруй си хори тухæ, æвзалудздзаг æма
бæласи зæнгæ æставд кæнуй.
БÆЛАСАРАЗÆН
Астæу-мартъий, зæнхæ куддæр æртæфстæй, уотæ мах нæ
ахургæнæги хæццæ ранæхстар ан Даргъ-Тагæмæ. Уалдзигон ирд сæумæ
агнæбæрцæ рæсугьд адтæй. Муртазати хонсæртти рагæй дæр мет нæбал
95

ИРÆФ, 1994, №4
адтæй æма си рауæнæй-рауæнти уалдзигон фиццаг деденгутæ
фæззиндтæнцæ. Нæмугхуар гоцгæнагæ мæргътæй дæр беретæ
æртахтæй æма хонсæртти фæсали буни агорунцæ фарйгкон кæрдæги
муггæгти, - хъал фæззæг син байтудта уонæмити æнафони
хуæруйнæгтæ.
Раст хорискасти мах дæр гьæди фæммедæг ан. Даргь-Тагæ нарæг
ронау Дзæгьеппарзи бæрзондæй хецæн гъæди сæрмæ цæгат-цæгат æхе
рауагъта. Нури дзамани уоми зайуй тала гъæдæ: фатхъæдæ, сосхъæдæ,
уесхъæдæ, гæди, тæрсæ, кæрзæ, толдзæ, цагъана, уæдта алли къотæртæ:
муркъæ, фæдæгьдæ, борæгьæдæ, дзæлвæ (цæлвæ), уæдта гьæдтон рæзæ
дæр: кокойнæ, æхсинцъæ, кæрдту, фæткъу, æхсæрæ. Ахургæнæги
амундмæ гæсгæ мах æркъахтан уоми сосхъæди, кæрзи, тблдзи талатæ
æгас уæрдунидзаг, арбасæ-ластан не скъолай дзæхæрадонæмæ æма си
уоми гъæди къох исаразтан. />лке дæр ни æ бæласæмæ буцæутæ
искодта, цæмæй думгæ рæстæги æнæзмæлгæдæр адтайдæ, уой туххæй;
æ ном ибæл хецæн фæйнæги гæбазæбæл финстæй арауигътан æма ’й
кой кæнуй.
Алли сувæллон дæр æ бæласи хаййи æ багьæуаги бони донхуаруг
дæр кæнуй.
Нур ба мах гьæди къохи дæр гьæдтон мæргьтæ æрцæрдзæнæй,—
загьтонцæ сувæллæнттæ æма цийнæгæнгæй, сæ кустæй сæ зæрдæ рохс
уогæй, игъæлдзæгæй рандæ’нцæ сæ хæдзæрттæмæ.
ДЗÆХÆРАДОНÆ
Нæ рази дзæхæрайæн е’рдæг бæласæйдзаг æй. Ес си бали,
æхсинцъæ, фæткъу, кæрдту, гьунгун грхсинцъæ, цилауи æма æнгозæ
бæлæстæ. Етæ алли уалдзæг дæр деденæг рафтаунцæ: сæрди æма
фæззæгмæ бæласæбæл исцæттæ уй алли рæзи муггаг: сау балитæ,<
сурхфазæ фæткъутæ, бор кæрдтутæ, æхсинцъитæ æма цилауитæ. Нæ-
бæлæсти буни дарæн муди бæтмæнттæ. Бæласæ адæймагау фæссæйгæ;
уй æма ’й дзæбæх кæнæн хуасæй ]
КÆРДÆГÆЗМÆЛÆН
Мартъий мæйæй 23 бони исцудæй; уалдзигон бон æхсæвæй/
фæддаргьдæр æй. Нур уордигæй фæстæмæ æхсæвæ цубурæй - цубурдæй
гæнгæ цæудзæнæй, бон ба исдаргъ уодзæнæй. |
Хор арвбæл арæхдæр зиннуй. Хори тæфæй зæнхæ исгъар æй|
æртæфстæй, æ зуймон хуссæгæй райгъал æй æма буфгæнгæй æ тулсЫ
• исуахта. ^ ’
96

Сфселдистади хæзнатæ
Зæнхи тæфæй думгæ дæр исгъар æй, кæрдæг фезмалдæй æма
аллихузи гæлæботæ, биндзитæ, хъæнделтæ нæ сæргьи ратæхæ-батæхæ
кæнунцæ.
МУГГАГ ИТАУГУТÆ
(Халсар куд ахедуй.)
Кæрдæг дæр æма бæласæ дæр ахедуй муггагæй, ругæй, уой зонетæ:
алцæмæн дæр муггаг ес, алли халсарæн дæр æ муггаг æ бæдолæ’й, æ
сувæллон æй. Сувæллон мадæн хъазар æй æма ’й хъæбæр æхсидзгæ
гьæуай кæнуй. Зæнæгæвæрæни хæзна æй, римæхст æфсад æй, царда-
разæг, уодбæлхуæцæг æй алкæмæн дæр, фæнди халсар уæд, фæнди
уодгоймаг, игъаугидæр си нæййес.
Алли æвзарæ дæр, алли æвзурæг дæр: бæласæ уæд, кæрдæг уæд,
уодгоймаг уæд - алке дæр си косуй, цæмæй æ муггаг фулдæр зæнхæбæл
хуæст фæууа, æрахæсса æма æрцæра, цæмæй хуæздæр, фулдæр цæра,
тухгиндæр уа æ цард зæнхæбæл, уобæл архайуй. Раст уой туххæй
балитæ, фæткъутæ, тутатæ, æскъелдутæ, хъæлæрдзитæ æма иннæ фид-,
гун рæзæ сæ муггаг римæхсунцæ адгин фиди медæг, иннетæ ба-
бæзгин, федар цъари (æнгозæ, æхсæрæ, тæрсæ) хурфи, æртиггæгтæ
ба-адгин фиди æма хъозги медæг.
Мæргътæ адгин рæзæ бæласæй ратонунцæ æма’й идардмæ
фæххæссунцæ, æ фид ин бахуæрунцæ, æ муггаг ба зæнхæмæ ниххауй,
уордигæй тала исуадзуй, - зæнхæ æхе бакæнуй. Æнгозæ, æхсæрæ,
тæрсæ, сосхъæди къозо, гуркъо бæласæй зæнхæмæ æрхауй, уордиги’й
уарундон идардмæ æндæр бæсйемæ фæлласуй: сикъити буни æй
бакæнуй; уоми æ хъозгæ бамбуиуй æма æвзарæ рауадзуй, исбæласæ уй,
зæнхæ байсуй, басæттуй, æхе’й бакæнуй.
Донæхсинцъæ, хæрес, тæгæр базургин бæдæлттæ уадзуй. Етæ
се’сцæтти хæццæ думги сæ базуртæ бацæгьдунцæ, рапæррæститæ
кæнунцæ æма ратæхунцæ дуйнемæ. Тæхунцæ гъæдтæ, гъæутæ, дæнттæ,
кæмттæ, будурти сæрти. Еци бæстити къумти, думгаууæнтти сæ итауй
думгæ. Уотемæй пæррæститæгæнгæй никъкъуæрунцæ фæйнердæмæ.
Æрбадунцæ уомæлбун цæгæтти, æвзарæ си рауадзунцæ, сæхе сæ
бакæнунцæ еци бæсти ^уонгти.
Кæрдæг дæр æнæхийнæдæр нæ ’й: лискъæф æ муггаг ’адгин рæзи
римæхсуй, хæрæгсиндзæ ин сæхъун базуртæ садзуй, къæндзæг ибæл
къæндзутæ аразуй ескæбæл фæццæфсунмæ, цецелæ ба’й ругæ феступ
кæнуй. Сирд, фонс, адæймаг рацудæй къæндзæги цорти, уæд е дæр æ
къæндзутæ цæттæ даруй, фæкъкъæндз кæнуй, æрзæболæ уй куйпи
думæгбæл/сирди фарсбæл, фуси гъунбæл, кенæ ба адæймаги
зæнгойнæбæл, кенæ ба - нимæт, дарæсбæл æма еци фецауæги хæшке
97
7 Зак. 920

ИРÆФ, 1994, №4
фæлледзуй идардмæ æ мадæй: мæгур косæг лæг ами, Кавкази, æ
зæнгойнæбæл райста къæндзæг, Америкæмæ рандæ’й æд къæндзæг, -
нæ’й базудта. Уоми ба’й иссердта, æма’й зæнхæмæ рагæлста. Зæнхи
уомæлæй къæндзæги муггаг æвзарæ рауагъта, равзурстæй. Уотемæй
Кавказаг къæндзæг Америки æхецæн бунат искодта, цард райгон
кодта. Адæймаг, сирд, фонс, мæргьтæ, думгæ, дæнттæ, денгизтæ æнцæ
халсаритаугутæ идард бæстити алли афони дæр.
Кæрдæги муггæггæй беретæ æ зæнæг хæссуй сикъити буни. Уони
гьæуайгæс ба зæнхæ æхуæдæг æй.
АНÆГОЛ ÆМА МУДИБИНДЗИТÆ
Дигорон таурæхъ
Дигори таурæхъæй байзадæй: Раги, бустæги раги, мудибиндзитæ
цардæнцæ махмæ, Кавкази хуæнхти, бæрæгдæр ба - Дигорæй, Абхази
æма Сарий æхсæн Бор-хонхи. Бор-хонх хæлдæг хонх æй, ес си устур
гъоргьитæ, субæлдæгтæ æма уæрмитæ, дæлгоммæ уосонТити хузæн. Æ
фалæнбулай еци хонхæн адтæй æнæхуæрд будуртæ. Уонæми ирæзтæй
аллихузи хуарз æсмаггæнагæ æма мудæйдзаг деденгутæ: бетъина-
лæсуф, лæсуф, усес, тæухъ, охъ æма иннæ уæхæн мудгин халсар. Цард
куд амудта, уотемæй уоми исæнтæстæй мудибиндзитæ, цардæнцæ
сæхецæн æрнæгæй (гъæдтагæй), гъигæ сæ неке дардта, - адæймаг муди
адæ нæма лæдæрдтæй.
Еу хатт Анæгол, мæгур дигорон цауæйнон, хæтуни адтæй, дзæбо-
дурти фæсте рафтудæй идардмæ æма бацудæй Бор-хонхи бунмæ.
Рæстæг адтæй хъæбæр>тæвдæ. Анæгол æдонугæй хъæбæр истухстæй,
æхе еу лæгæтгонди хораууони æруагъта, кæсуй хæрдмæ æма уинуй: еу
хунггомæй медæгмæ дæр æма æндæмæ дæр биндзитæ лæсуй. Уонæмæ
кæсгæй, Анæгол рафунæй æй, фал уайтагъддæр фегъал æй: æдонуг æй
хуссун нæ уагъта. Анæгол кæсуй æма æ рæзти рæсог дон лæдæрсуй;
хонхи дагьæй. Хириз хонх Анæгол æ арци финдзæй урухдæр ракъахта!
æма дин уордигæй ба райвулдæй дони хузи муд: муди гъостæ æнхъуæт]
бони хонхи цъæсуми фур тæвдæй фæддон æнцæ, æркалдæнцæ}
тæрхæгаумæ æма æндæмæ лæдæрстæнцæ. Анæгол æхе бафсаста уоми|
муддонæй, муди фæзгьæртæ æд биндзитæ æрхаста сæхемæ, е’ркъетæи*
сæмбутæгонди æ зæнгæдти тагьдæй тухтæ амæлттæй, æд муд биндзити]
Анæгол еу къибилай зæронди буни байвæрдта æма сæ игуæрдæнтæма*
хаста, еу къæдзæхрæбун сæ байвардта. Мудибиндзитæ уоми косунмæ|
ахедунмæ февналдтонцæ æма сæ къибилай зæронд муди гъостæ^
байдзаг кодтонцæ. Анæгол е’ссирд хæзнамæ алли боп дæр е ’нгæ^
дардта, гьæуай æй кодта, биндзити рази хускъæдæнттæ рæнгъитæ!*
98

Сфæлдистади хæзнатæ
æвардта. Мудибиндзитæ исахур æнцæ Анæголбæл. Мудибиндзитæ
уотемæй адæми къохи бафтудæнцæ Анæголи фæрци.
Дигори муддарти æхсæн нур дæр ма Анæголи ном хъæбæр кадгин
æма цитгин æй, уомæн æма Анæгол адæмæн устур хуарздзийнадæ
æрхаста: косун син кæнуй уæдæй ардæмæ мудибиндзити, - етæ син
хæссунцæ муд, бедзæ, мудадзæ, цъантхæ.Цалинмæ Дигорæй æма му-
дибиндзитæй муггаг уа, уалинмæ Анæголи ном Дигори æхсæн иронх
нæ уодзæнæй: Анæгол адæми хуæрзгæнæг адтæй, адæм ба сæ
агьазгæнгуги не ’ронх кæнунцæ. Нур мах рæстæги мудибиндзитæй æхе
беретæ даруй.
МУДДАРТÆ ÆМА МУДИБИНДЗИТÆ
Рагуалдзæг муддартæ сæ мудтæ райстонцæ муддонæй æма сæ
дзæхæрай сор рауæн рæнгьитæ-рæнгьитæй райвардтонцæ. Муддар и
бæдмæнттæн сæ дуæрттæ исаразта хорæрдæмæ æма син сæ райгон
кодта. Зундгин биндзитæ уомæй берæ раздæр уалдзæги тæфæй райгьал
æнцæ сæ зуймон хуссæгæй. Хори тунтæ сæмæ минкъий хæдзари
къæразгæй ку бакастæнцæ, уæдта æндæмæ рахилдæнцæ, сæ къæсæрмæ
бабадтæнцæ, сæ цæститæ расæрфтонцæ, сæ базуртæ райвазтонцæ æма
гьар дунги рагъазтонцæ. Уайтагъдцæр сæ тъæпп будури исæмбалдæй
æма уоми деголтæ кæнун райдæдтонцæ сæ рагон ахур хæтæнти.
Фаригкон хускъæ хъамилти æхсæнти агорунцæ деденгутæ. Сæ хъиамæт
аци бон дзæгъæл æй: кæрдæг гьенур фезмалдæй æма гъæурæбунти
деденæг нæма ес. Разилдæнцæ бæлæстæбæл æма балиæй дæр,
фæткъуйæй дæр, кæрдтуйæй дæр мудагор биндзитæ нецима иссерд-
тонцæ: сæ деденгутæ ма къомбохæй æхгæд адтæнцæ. Æрæги-дурæги ба
дони билæбæл раирдтонцæ семæгатæ, астъорбæлатæ; уонæбæл сæхе
райсæрхтонцæ æма игъæлдзæгæй, ескæдмæ хуæздæр æнгъæлæй, æриз-
дахтæнцæ сæхемæ.
ЦИЛЛЕГÆНÆГ
Уалдзæг, тута къомбох куддæр рафтауй, уотæ минкъий гъæдин
тæбæгьти тутай æвзонг сифтæбæл мæ мадæ цидæр листæг фаги
нæмгути хузæнттæ никкодта æма сæ нидæн хори 1ъармæ къæразгæбæл
байвардта, мæнмæ ба дзоруй:
- Болат! Ниффиисæ ацн бон дæ тетради, - уинис, мæнæ аци
муггæггæ циллей муггæгте æнцæ ^ма сæ гъуди дарай, цума си ци
рауайдзæнæй.
Болат æрбайста æма ци уидта, уой ниффннста, уомæн æма æгас
анз цидæр уидта, уонæн хецæн тстрад дардта æма сæ уоми финста.
9<>

ИРÆФ, 1994, №4
Е’нгас дарун райдæдта Болат аци бонæй фæстæмæ циллей муггæгтæмæ!
æма æ цæститæй фæууидта: етæ фиццаг - фиццагдæр уотид æзмæлу^
райдæдтонцæ; уой фæсте ба рæсугьд мулдзугути хузи иссæнцæ, хуард-|
тонцæ тутай нозæла сифтæ; и мулдзугæй æрæгиау ба рауадæй устур^
золкъæ. Еци золкъитæ адтæнцæ хъæбæр зудæ æма син мæ мадæ дæр!
нæуæгæй-нæуæгмæ хаста нæ тута бæласæй сифтæ. Æхсæз къуæреемæ|
циллей муггаг мулдзуг, золкъæ иссæй æма и золкъæ ба æхебæл агьодæ|
искодта. Циллей агъодтæ адтæнцæ уорситæ-бортæ. |
Нæ мадæ еци агъодтæй ниввардта еу къуар хæдзари нидæн хорау-'
уони пихситæбæл, иннети ба æруигьта æма сæ карз хормæ нийтудта.
Нæ хæдзари ка’дтæй, еци циллей агъодтæй уорс гæлæботæ ралæстæй,
сæ агъодтæ рацъæсгитæ кодтонцæ ’ма æдздзæг æфтаунбæл фæцæнцæ.
Зад ку фæууиуонцæ, уæдта рамæлиуонцæ. Иннетæ ка’дтæй, уонæн ба
сæ гæлæботæ сæ хурфи ниммардæнцæ карз хори тавдæй æма си цилле
истухтонцæ (рауагътонцæ).
Нæ мадæ циллей золкъитæ дардта сатæг хæдзари, хъæбæр кæдзос
рауæн. Тутай сифæ дæр син уомæлæй, æртæхæйдзагæй некæд равардта,
гъема ин бустæги хуарз рацудæнцæ.
Æ циллетæй мæ мадæ бауафта мæнæн хæдойнагæн уорс дарий,
исбидта си æхецæн цъиндатæ, хизæ.
ТИКИС ÆМА РОБАС
Уишнскийи фæнзушпсе
Гъæдгæрон, бæрзонд бæласи сæрбæл, æ уалдзигон астъони цардæй1
цæргæс. Цæргæс дууæ айки низзадæй æма.си дууæ бæдоли рауагьта -
нæл æма силæ. Тар гъæди æ бæдæлтти хæццæ цæргæс судæй мæлæтмæ;
æрцудæй. Æнамонд бийнонтæ сæ цардæй исгьигæ æнцæ; æстонг æма;
алцæмæ гьæуагæ сæ исæфти билæмæ æртардта. Æнкъардæй сæ бæнттæ]
æрвистонцæ мæгур бийнонтæ. .;
Гъæугæрон уалдзигон хори гъармæ игъæлдзæгæй гьазта цъæх тикис
е’фсес бæдæлтти хæццæ. Минкъий нивгун бийнонтæ идтæг боз
адтæнцæ сæ цардæй, гьазгæ-ходгæй æрвистонцæ сæ бæнттæ. Æваст
кæцæйдæр фелвæстæй судæймард устур цæргæс.
Æстонг маргъ тикиси бæдæлттæбæл æхе ниццавта, арви къæрахау
æма сæ еуеми е’ставд тухгин нихтæ фæссагъта. ]
Мадæ тикис рауидта тогмæ-сор маргъи æма ибæл æхе фатау ниц-:
цавта. Тикис æма цæргæси æхсæн устур тугъд райгон æй. Хъæбесæй-1
хъæбесмæ хуæцунцæ, тохунцæ "мæн цард уабæл" дууæ мади. Кенæ -|
цæргæ, кенæ - мæлгæ, - зæгъунцæ етæ.
100

Сфæлдистади хæзнатæ
Тугъд æрлæудтæй цард æма мæлæти къахбæл. "Æз цæрон, мæн
муггаг фæййервæза", "æз исахедунбæл" иссæй тунди арæзт. Мæстгунæй
кæрæдзей хуæрунцæ, сæ кæрæдземæн тухæвзарæн кæнунцæ цард æма
мæлæти фæндагбæл дууæ мади.
Е ’стонгдзийнади уазал бæнттæ, æ судæймард бæдæлтти гьезæмарæ
цард размæ тардтонцæ цæргæси. Æ фæразон базуртæ, федар къæбот,
е ’ставд тухгин нихтæ адтæнцæ уомæн устур æхсарæ æма тухгин агьаз:
уони фæрци цæргæс уæлæхездæргæнгæ цудæй тугъди райдайæни.
Цæргæс тикисæн æ еу цæстæ ракъахта. Æ бæдæлтти тас уони цард
уарзондзийнадæ минуттæй-минутти "хсæн тухæ лæвардтонцæ мадæ-
тикисæн. Æ циргъ дæндæгугæ, æ къæппæрвонг нихтæ, æ тугъдмæ
ахургонддзийнадæ, æ цурддзийнадæ æма æ равги лæбурдтитæ устур
æнхус лæвардтонцæ тикисæн дæр. Æ нифс, æ бæгьатæрдзийнадæ
фулдæрæй-фулдæр кодта мддæ-тикисæн дæр. Цурд гæпп... тæррæст:
тикис цæргæси рахес базур раскъудта; цæргæсæн æ тухæ расастæй.
т Мæ бæдæлттæ исæфунцæ, мæ цард мин есуй аци налат фудгол,
загьта мадæ-тикис, æ тухæ, æ бон æрбамбурдтæ кодта, æхе дуккаг цæф
никодта цæргæсбæл, æ буни’й равзардта, æ къобалæ ин исæскъудта,
æма цæргæс рауæлгоммæ’й.
Тикис фур цийнæй æ незтæ /æ цæстæ къагьд/ феронх æй, цæргæси
мард фæууагъта æма æ тундтитæ бадоли гъæдгинтæ, гъур-гъургæнгæй,
æстæрун райдæдта.
ДОНИ ИВУЛД
Ирд бон. Хор тæмæнтæ калуй. Адæмтæ æнæсагъæсæй кустмæ
рандæ’нцæ. Къæсæрæрдигæй нæ хуæнхтæбæл уалдзигон уорсмегъæ
мæсгутæ бадуй. Сау биндзæ зудæ æхсилкъæ кæнуй косæги. Тургьти
кæркитæ, гогузтæ, æхсæрæ цъеутæ сæхе испихсилтæ кодтонцæ æма
дæлбазуртæ лæсунцæ. Хъæзтæ, бабузтæ донгонти цийнæ кæнунцæ,
цъæбардтитæгæнгæй, сæхе æртайунцæ, рапæррæст-бапæррæстгæнгæй:
сæхе ранигъолунцæ, уæлбилæмæ искæлунцæ, сæ къæхти финдзтæбæл
лæугæй, сæ базуртæ цæгъдунцæ, думгæмæ сæхе сор кæнунцæ. Цъахтæ,
халæнттæ зайнадæгæнгæй, къуаргай бæлæсти сæртæбæл хаунцæ цъах-
цъахгæнгæй. Устур фæсарæфтæ Бестауæрдигæй арв æрбанкъардта.
Идард хорæфтуйæнæй арв æваст ферттивта; хорбæл мегъæ æрбагъазта.
Арв æринкъард æй. Думгæ фудтитæ исамадта. Мæнæ гъæмпæ
^скъæтти сæртæй унгтæмæ кæлуй æма уоми, толæнгæнгæ фæццæуй.
Уартæ еу хуаси цъопп бæрзæндти фæттæхуй: сестæ, пакъутæ, бæласи
Фаригкон хускъæ сифтæ, гæгьæдий гæбæзтæ ба уой фæсте ниббазуртæ
’нцæ. Нæуæгæй æрбафутт кодта æма еугай æставд уаруни æртæхтæ,
Кунци комæй кæлæгау, æрбапурх кодтонцæ.
101

ИРÆФ, 1994, №4
Нæуæг думгитæ, нæуæг фудтитæ, арви къæрæхтæн, нæрун, гургур
æрттевагæн кæрон нæбал адтæй. Уарунæй арв æма зæнхæ исеу æнцæ.
Арви нæрун æма æрттеваги бацæй æгас дуйней; зæнхæ денгиз фес-
тадæй. Дæнттæ сæ билтæй искалдæнцæ, гьæди пихсæ, æгас кæлдитæ,
хуртæ, къудурæнттæ, къуæцæлтæ, нæуæг æд къуала бæлæсти хæццæ
сæрбедурæнттæй цæунцæ, курæнттæ, аузтитæ, хæдзæрттæ ихалгæй æма
пурхгæнгæй.
ФÆСУАРУН
Ивулд дон бор-боридæй ласуй æма ласуй æргъæ, æзменсæ, фагус,
цæхуарæ æма аллихузи дортæ, бамбарзта æгас бæститæ æнæкæрон
дæрхцæмæ, цæстæ ’й ахæссуй, уой бæрцæ — уæрхæмæ.
Кæцæйдæр ма арви гур-гур игьусуй. Арвæй еугай æртæхтæ хауй.!
Мегъæ фердозтæ’й. Идард хорискæсæни æвдхузон Сослани æнгурæ
цæлхитæ-цæлхитæ исбадтæй. Изæйрон седзæрти хор ходуй е ’фтуйуни
разæй арви къабазæй. Сослани æнгурæ дæр Уорс-хонхи бæрзонд æма
Ахъ-Баси тегъæбæл æ дууæ кæронемæй æрæнцойнæ кодта. Дуйней:
райгьал æй. Думги исæнцон æй уолæфун.
Гъи-р... "ма æ ивулд лæкъун дон кæбæлтй уадæй, еци будуртæ сау
гьæдæ фестадæнцæ!... Донгæрæнтти нур равзурстæй минкъий гæдитæ,
донхæрестæ, фæруитæ, тæрситæ, фæткъутæ, кæрдтутæ, æхсæртæ,'
сосхъæдтæ, тæгæртæ, уесхъæдтæ æма æнæуой гъæдтон бæлæстæ. УонæН]
сæ муггаг ивулд дон æ хæццæ раласта æма сæ будурти байтудта^
хæлæмулæй.
КÆСАЛГДЗАУТÆ
Май-Ханс æ кæронмæ æрцæйцудæй. Сувæллæнттæ Уорсдони дони
устурдæр суги сæхе æртадтонцæ. Уæлбилæ, донгон тагрæбун зæлдæбæл
сæ уæледарæс хормæ сор кодтонцæ, сæ кæсалгæ ахæссæн хизтæ араз-|
тонцæ æнæуой кæсалгдзау сувæллæнттæ. Бæгънæг сувæллæнтти зæрди!
æрæфтудæй Уорсдонæн æ минкъийдæр суг раауазун, цурд февналд-]
тонцæ хурæ, талатæ, фагуси æмвæндтæ /æмвонд-æмбурд/, бæласц;
къадотæ æмбурдтæ кæнунмæ æма дони суг цъиртт-аузт ракодтонцæ!
Сувæллæнттæ игьустонцæ - дон исусгæ ку цæуа, уæд кæсалгæ урдугмæ
ледзуй, - гье ма раздæр дони сугæн æ думæги бæласи къадотæй æрта|
тæлми цæмаузтгæндтитæ исаразтонцæ. Кæсæлгитæн еци мæнгауз!
титæй дони хæццæ урдугмæ, денгизмæ раледзæн нæбал адтæй æм$
æризадæнцæ донгон хурæбæл, тæнгути æма суги думдзæстити, фулдæо
ба - мæнгаузтити. Сувæллæнттæ сæ къохтæй исуигътонцæ кæсæлгитй
хурæй, тæнгутæй, мæнгаузтитæй, хъумтæй ба сæ истонцæ хизæй.
102

Сфæлдистади хæзнатæ
Изæрæй сувæллæнттæ идзагармæй æрбацудæнцæ сæ хæдзæрттæмæ:
ниййахæстонцæ дуйней кæсæлгитæ силгæсалгæй, бецъойæй, тъе-
пайæй.
ХАНСИ МÆЙÆ
Нæ фидтæлтæ уалдзæги фæстаг мæйæ худтонцæ Ханс, уомæн æма
уалдзæгæн æ кæронæрдæмæ зæнхæй æвзарæ кадæр уадзуй, етæ еугурæй
дæр сæхе бæрзонд исесунцæ, исханс унцæ. Нур мах рæстæги ба еци
мæйæ мах хонæн - май.
Маййи раззаг бæнтти анз æ тæккæ рæсугъдбæл æй: гьæдтæ, бу-
дуртæ, кæмттæ, хуæнхтæ, игуæрдæнтæ алли ’рдигæй дæр аллихузи
деденæгæй рафелауæ-бафелауæ кæнунцæ. Рауæнæй-рауæнти
игуæрдæн, игæрхуз тоги нæмугау, "сурх-сурхид æрттевæнтæ калуй;
рауæнæй-рауæн ба уорс æхсирау ирайуй. Дессаг рæсугъд æй рæзбун,
æ деденæг ку рафтауй, уæд: тог æма æхсир æмхузæн гъазунцæ уомæн
æ уадæлтти!.. Уæд дин сау гъæдæ дессæгтæ: кæцæй игъусуй
зæлланггæнгæй борæмæлгъи зар; кæми аллихузи гъолон-молон
гæлæботæ ратæхæ-батæхæ кæнуй; кæцæй игъусуй гъæдкъуæри къурцц-
къурцц, кæцæй сесгун базургинти цъæлланг-цъиллингæй гъæдтæ,
кæмттæ, хуæнхтæ, къæдзæхтæ зæлланггæнгæй резунцæ. Дессаг рæсугъд
федауй гъæдтон хехузон зар сау гъæди арфи, сæдæ ’взагемæй
сæдозугæй алли ’рдигæй ку фæззæлланг кæнуй, уæд. Уомæй дессагдæр
ба, бæрзондæй ниллæгмæ кæсгæй, федауй уалдзигон сау гъæдæн æ
сифтæр, цъæх горцъейау дууердæмæ ку фелауй, уæд.
Маййи мæйи рæсугъдцзийнæдтæн адæймаги æвзаг банимайуни
фæрæзнæ не ’ссердзæнæй. Май седзæрти æнæуадæ фæлмæн хор æй;
май мæгурти дарæг, æмбæрзæг, æмбурдгæнæг мадæ æй; май косæг
адæми кадгин-цитгин мæйæ ’й; май паддзæхти сæ бæрзонд бадæнтæй
ниллæгутæмæ хезун кæнуй, гъæздугути сæ къоси бунмæ кæсун кæнуй;
май æгас дуйней мæгуртæ сурх турусай бунмæ æмбурд кæнуй.
ХУМГÆНГУТÆ
Æмбесбони кустфæллад хумгæнгутæ сæ галтæ, сæ бæхтæ исуагъ-
тбнцæ æма уосонги размæ сау зæнхæбæл Дзæгъеппарзи хонсар сæхе
рауагътонцæ. Гуатдзау дзоруй Рæмонмæ:
- Рæмон! Сехуар афонæ’’й. Дзол æма нин уæрас рахæссæ, мах ба
ести исахуадæн: æгас бон æнæхуæргæй, ауигъдæй ка фæразуй... Ох,
мæ зæронд æстæгута^!.. Мæ бон хуæрун дæр нæбал æй... Уæззау æй,
уæззау сикъити куст!.. Фал æнæкæрдзин дæр цæрæн нæййес, æхе
листæнбæл æруадзгæй, хъур-хъур кæнуй зæронд лæг.
103

ИРÆФ, 1994, №4
Рæмон уосонгæй боцикъа ратулдта æндæмæ, дирзæг æмпъузтитæ
голлагæй хъæсхъæр хъæбæр дзол ’систа æма сехуар кæнунцæ мæгур
хумгæнгутæ.
- Ох, мæ хъури нæ цæуй уазал къæбæр, æрдавай мин еу уæраси
цумд. Г-м, мæгур зæронд хумгæнæг!.. Дæу хедæйдзаг фæллæнттæ æма
тогкалгæ хъиамæттæ ка бахатдзæнæй?
Рæмон хъалацидзаг уæрас балæвардта Хуасдзаумæ. Хуасдзау æвза-
руй ниуазун æма ин не ’нтæсуй.
- Мæ бон ин нæбал æй, мæ хъур æруадæй, дон си нæбал цæуй.
- Ардæмæ ’й фæббурун кæнай, Хуасдзау, æз ба ’й рауинон, кæд
рафæлхæттæй, нæбал бæззуй, уæдта!.. .
Гуатдзау уæраси хъалац Рæмонмæ балæвардта. Е дæр æй исахуста
æма дзоруй:
- Хуарз æй нæ уæрас, баниуазæ, дæ уæраг фæффедар уодзæнæй,
уæрас æд хуæрдæ ниуæзтæ’й.
- Дæхуæдæг имæ февзедæ, дæхуæдæг, Рæмон! Мæнæн ба мæ бон
нæбал æй: зæронд, зæронд!.. Рæмон нилвæститæ кодта æма уæраси
хъалац æ бунтæй ниссурдта.
- Нæхеуон, дзæбæх æй нихъхъуфтай... Уотемæй дæуæн хæдзарæ
дарун ци гъæуй!..
- Косæг лæгæн хуæрдæ æма ниуæзтæ æ хъозон æнцæ, Хуасдзау!
Лæг хуæрун, ниуазун ку нæбал фæраза, уæд косун дæр нæ фæразуй...
Нæ зæронд уой зонуй, хуæрун мин кæнуй æма ин æз дæр али
тиллæги дзæбæх цæттæй лохон.
ÆМБАЛ ÆМА ХОРЦЕСГÆ
Зæронд Деденæгæн адтæй кизгæ ’ма лæхъуæн. Сувæллæнтæ æскъо-
ламæ цудæнцæ, сæхемæ сæ фидæн дæр рагуалдзæг æма æрæгвæззæг
тургьи кустбæл раагъаз кæниуонцæ.
Деденæг æ рæстæги алли зиндзийнадæ дæр бавзурста, æстонг, æ
хæццæ цардæнцæ æноси дæр, зæнхæбæл ци нæ бафæзгъазта, уæхæн ин
нæ байзадæй. Фæллойнæ, хъиамæт, зиндзийнæдтæ æ хай адтæнцæ.
Деденæг уарзта куст, цард е ’цæг номæй æма хузи. Æ зæнæги дæр
цæттæ кодта уæхæн цардмæ - æз дæн-бæл тугъдмæ.
Æрæгвæззæг Деденæг æ тургъи дзæхæра белæй арф искъахидæ,
исæй фагусгун кæнидæ; рагуалдзæг ба гъæст зæнхæ нæуæгæй рафæлго-
тидæ æма си аллихузи муггаг байтауидæ.
Хуæрзкойгонд фæлдæхт, гъæст зæнхæ алли анз дæр хуар лæвардта
Деденæгæн æма уотемæй цардæй е, æнæ естæмæ гъæуагæй, - æ
цигъæуагæн æ дзæхæрадони рæзæ хъæрттæй.
Æмбал æма Хоцесгæ рагъомбæл æнцæ, хЬиамæтбæл арæзт æскъола
I син сæ тоги бауагъта зунд. Етæ æргом балæдæрдтæнцæ, сæ цæститæй
104

Сфæлдистади хæзнатæ
фæууидтонцæ, равзурстонцæ, адæймагæн æхецæй фæстæмæ æндæр
агъазгæнæг, æндæр ахургæнæг ке нæййес, уой; киунугæ ба ин
агьазгæнæг æй кæсун си ку зона, уæд.
Æноси дæр адтæнцæ етæ сæ кусти уæлсæргьи æд къæпетæ, белтæ,
#д гæгьæди, къæрандас, кустонцæ æмæ финстонцæ сæ куст, халсари
азвзарæ уарун æма хор рæстæги куд судæй, уой.
Æгас дуйней цардмæ листæг кастæнцæ æма батергади кæниуонцæ
алли кæрдæги æвзарæ дæр уалдзæги æма сæрди райдайæни бонæй-бон
еппардгæнгæ ке цудæй, æ хузæ дæр ке ’ййивта, уой. Сæ цæститæ
уидтонцæ, уалдзæг мæргътæ æгас зæнхи хонсарæй ке низмæлиуонцæ,
цæгатмæ ке ниффардæг уиуонцæ, фæззæги ба фæстæмæ сæ дзиллити
фæсте хонсармæ куд раздæхиуонцæ, уой дæр. Дуйней устур киунуги
кастæнцæ сабийтæ æд-æхсæвæ æд-æ-бонæ, уидтонцæ æма зудтонцæ,
æхсæвæ, мæйи, æстъалути цуд æгас анзи зилди; сæ бони
бæрæггæнæнтæмæ гæсгæ зудтонцæ мæргьти гоцгæнæн афæнттæ дæр.
Дуйнейæн хор, уарун /дон/, думгæ, сикъит, кæрдæг, биндзæ,
гæлæбо, маргъ, æдухæ, тухæ, гъæуагæ, æфсес зунд цæмæн æнцæ æма
мах зæнхи тумбулбæл сæ цард цæмæн æй æма цæмæй æй, уой уидтонцæ
æма финстонцæ. Меттайун афонæ, гæлæбо, биндзи фæззиннун рæстæг
- уони дæр зудтонцæ æма сæ фйнстонцæ.
Дуйней устур киунуги миутæ финсунмæ етæ дардтонцæ тетрæдтæ:
еу - сæхемæ хæдзари, инней ба - алли минут дæр сæ рази; уони æной
ба ма син сæ тургьи дзæхæрай татхати сæргьи даргъ гъелтæбæл
/мехтæбæл/ адтæй кæдзос фæйнæгутæ худ. Мехтæ æма фæйнæгутæбæл
финстонцæ алли бон дæр татхати царди уаг: кæд къагъд адтæнцæ, ци
бон итуд си æрцудæй муггаг; рæстæг куд цудæй, - хоргун /сухæ/, æви
уарунгун; ка си кæд равзурстæй муггæгтæй; халсари цард куд цæуй
рæстæгмæ гæсгæ. Уотемæй и дуйнейæн æхе миутæй, кæнонтæй,
дзурдтæй ке фæууиниуонцæ, фегьосиуонцæ, балæдæриуонцæ, уони ба
зегас дуйнейæн æнæйхæлгæ, æнæййевгæ æгьдауæн райсиуонцæ, сæ
устур тетрæдти æй ниффинсиуонцæ, æма си нæбал иронх кодта. Еу
дзурдæй, алли бон дæр, алли сахат дæр гьуди дардтонцæ æма сæхецæн
исбæрæг кодтонцæ æгас дуйней цард. Райдæдтонцæ болгæ, къумбул,
гъæдиндзæй, фæцæнцæ арв æма зæнхæй.
ГЬÆДÆ ÆМА СИРДТÆ
Сау гъæдæ æй гьæдтон сирдтæн се ’носи хæдзарæ, сæ цæрæнбунат.
Фнæ гъæдæ бæсти сирд дæр кунæгдæр æй. Гъæдæ кæми уа, уоми ба
сирдæн дæр æнæ ун нæййес: гьæдæмæ ку цæуай, уæд уой зонæ, -
сирдбæл æмбæлдзæнæ. Дуйней уотæ конд æй, уотæ æвæрд æй, - гъæдæ
105

ИРÆФ, 1994, №4
1
æнæ сирдæй нæ цæруй, сирдæн дæр æнæ гьæди æринцаиæн некæм^
ес: гьæдæ сирд римсæхæн æй. \
Мах Дигори сау гьæдæ урухтæбæл тунау æхе рауагьта Кавкази
хуæнхти разæй. Кавкази сау гьæдæн æ еу кæрон æмбæлуй Хъаспи^
денгизбæл /Бор Денгиз/, иннæ ба хъæртуй сауæнгæ Сау Денгиз æм#
Ахъ-Денгиз кæми еу кæнунцæ Керци бакæлæнмæ /проливмæ/. |
Нæ сау гьæдæ нур дæр ма идзаг æй алли сирди муггагæй: ес с^
æнæбæрцæ берæ бор гьунгун æрситæ, тогмæ-сор æстайтæ, мусутæ|
хийнæ робæстæ, тикистæ, сурх-дæлахъур урдитæ, уорсхъур ходтаг цъщ
берæгътæ, къода сæгьтæ, рæубестæ, гъæуæнзтæ, гьæдтаг сæгътæ,*
æскъетæ, къæндзугин тускъатæ, дзæргъитæ, куд уæллагон хб-?
рискæсæнæрдæмæ, уотæ ба си разиннуй фæланг дæр. Раги мах гъæди^
медхонх адтæй домбæйттæ дæр /зубртæ, гъæдтон галтæ/. Нур дæр ма*
Задæлесги сæри лæгæт домбаййи сæри хъабæлттæй идзаг æй. \
Гъæдтон сирдтæ адæймаги хийнæ зунд хъæбæр раги]
балæдæрдтæнцæ /базудтонцæ/ æма сæхе гъæди арфмæ райстонцæ:!
адæймагмæ хæстæг нæ цæунцæ, - тæрсгæ си кæнунцæ хуæрунæй. Сæ|
фулдæр ба тохуй адæймаги æдули, сабур гъæла фонси фид "мæн уа -]
бæл". Гъема, уотемæй мах хæццæ æзморæй цæрунцæ.
Сирдтæ цæрунцæ гъæди, сæ тухгиндæртæ æнæхъаурæдæрти фця
хуæрунцæ, сæ тог син ниуазунцæ. Дуйней устур тугъд - "мæн цард уа|
æз цæрон" се ’хсæн æвæрд æй.
РОБАС ÆМА ЦÆРГÆС
ДУРДУРИ донбæл, Дæбагьуй Галхауæни, устур зæронд бæласй
сæрбæл уорс цæргæс æхецæн исаразта астъонæ. Рагуалдзæг и цæргæ<1
уоми рауагьта бæдæлттæ. Бунæй зæронд гæдий мурай ба цардæй æд
бæдæлттæ робас. |
Робас æ бæдæлтти хаста алли маргьи дзæбæхæй. Рацæппо-лæппота!
’нцæ робаси бæдæлттæ уайтагьд дæр, бæласи мурайæй фелвæсиуонца!
æма цъæх зæлдæбæл хори гьармæ гьазунтæ исамайиуонцæ. Цæргæ!
дæр син сæ рацуд гьуди дардта, æхе сæбæл ниццæвидæ, расимаридг!
кæми еуей, кæми-инней æма ’й бæласи сæрмæ ниффардæг кæнидæ х
бæдæлттæн хуæрунмæ. Цæргæс æ бæдæлтти хæццæ кувди бадтæй;
робас ба еу кудтæй, дзиндзта æ бæдоли мæстæй. Фæхъхъурмит!
кæнидæ робас, фæккæуидæ, уæдта мæстæйдзагæй цауæни рандæ уидД
æ къæбуцитæн ба бафæдзæхсидæ, æндæмæ куд нæ цудайуонцæ, уота|.
Робаси бæдæлттæ æзнаг нæма зудтонцæ æма æдасæй сæ мадæм!
æнгьæлдзау бони рохсмæ, хори гьармæ рауайиуонцæ. Цæргæс да
сæмæ къæппæрвонг бадтæй æма сæ фæцæй еугæй-еугаййæй.
106

Сфселдистади хæзнатæ
Фæстагдæр хатт робас æрхаста æ бæдæлттæн карки мард. Робас
мурай даурмæ лæууй, æ бæдæлттæмæ рауайун æнгъæл кæсуй, карки
мард æ гъæлæси даргæй, фал имæ неке зиннуй - æ лæгæт дзæгъæлæй
байзадæй. Робас æ фур хъурмæй лæгæти дуармæ фæггæлста æ карки
мард: лæгæти фæммедæг æй æ бæдæлтти агорæг æма дин уоми ба -
неци. Уалæнги цæргæс æхе рауагъта Уæди бæласи сæрæй æма и карки
мард ниййаууон кодта. Æфхуæрд робас никкудтæй, нидздзиназта, æ
карки, æ бæдæлтти мæстæй, сагъæси бацудæй æма ниффæндæ кодта
цæргæсæн æ хийнæмæ хийнæ бакæнун /æ маст райсунбæл/.
Робасæн еци бон адтæй устур тъасхæ: уæлбилæ мæгур хумгæнæг
æзини бони еу нард фус равгарста, бай-кой кодта æма ин æ
сæуæгфæрстæ ба уосонги кауи мехтæбæл æрауигътитæ кодта.
Робас синк - синккæй фæууайуй еци хумгæнæгмæ, естæбæл хуæст
фæуун æнгьæлæй. Кæсуй, уинуй: хумгæнæг æ хуми кæронмæ готони
фæдбæл никъкъуæрдта, цæхæрбæл ба ниггæлста косарти хурфи
дзаумæуттæ: игæртæ, рæугутæ, фарси ’взаг. Робас раскъафта
цæхæрæйдзаг рæугутæ артæй æд зингитæ, цирентæ, пеллонтæ калгæй,
гæди бæласи бунмæ сæ æрбахæццæ кодта, фæггæлста сæ уоми, æхуæдæг
ба бæласи мурай фæммедæг æй, цума æ бæдæлтти агурдта, уотæ.
Æстонг цæргæс тагъд-тагъдæй æхе рауагъта бæласи сæрæй æма
цæхæрæйдзаг рæугутæ æ бунатмæ, бæласи сæрмæ исæскъафта.
Цæргæси бæдæлттæ ’сæ медастъонæ хуæрунцæ нард фуси зæрди
ауиндзæнтæ. Думгæ æма зинг дæр сæ кустæй косунцæ. Уайтагьд
цæргæси астъонæ ниггуп кодта, гургурæй иссугьдæй. Робас бæласи
мурайæй фелвæстæй æма цæргæси астъонæмæ хæрдмæ кæсуй.
Басугьдæнцæ сæ астъони цæргæси бæдæлттæ. Сугьд-арудтитæй
æркæлдæнцæ æд мадæ бæласи бунмæ. Нæл цæргæс æнкъардæй
зелæнтæ кæнуй бæласи сæрти, робас ба Нарти кувди бадуй.
ЦÆРГÆС ÆМА ХУРГАРК
Æсхъæр-Ходауи къæдзæхтæбæл цардæй хуæнхаг уорссæр цæргæс.
Цæргæс цардæй, æ бæдæлтти хаста хургæркитæ æма зумæргьти фидæй.
Уазал зумæг къæдзæхтæй фæссурдта зумæргьти æма хургæркити.
Уорссæр цæргæс уалдзæгæрдæмæ судæй мæлæтмæ æрцудæй æма
Æсхьæр-Ходауи бæрзондæй Устур Фæзæмæ цауæни рацудæй. Уоми еу
устур дорбæл æрбадтæй æнкъардæй, гьæуæйттæ кæнуй, кæми ци
рахуæра, уой агоруй. Дзæвгарæ фæссагъæстæ кодта уорссæр цæргæс,
æрæгиау ба æ тухгин фæразон базуртæ бацагьта, ниппæррæст ласта
æма арви талингити низзелæнтæ кодта. Цæргæси ратахтæй думгæ
низмалдæй, къозæ бæлæстæ бунтæй резунцæ, æ базурти цъес-цъес, е
’стонг хъуахъ-хъуахъæй хуæнхтæ араунцæ. Кæцæйдæр къохрæбунæй
107

ИРÆФ, 1994, №4
æгас хургæркити бал фезмалдæй. Етæ сæхе цæгатмæ, сау гъæдц
пихсæмæ ракалдтонцæ, сæ еу ба фернæг æй æма æстонг цæргæси разæй
бафтудæй. Хургаркæн æ мæлæт æрцудæй: æстонг цæргæс æй æ кустаг
искодта æма ’й уæгъдæ нæбал уадзуй. Хургарк æхе ис-къозо кодта, æ
базуртæ æхемæ бамбурдтæ кодта æма æхе коммæ рауагьта. Еци сахат
коми надбæл цудæй бæхгинти къур, уони æхецæн гъæуайгæсæн
райста. Хургарки фæсте къæппæрвонгæй цудæй дзармадзани фатау
’ гув-гувæй хуæнхаг уорссæр цæргæс.
- Усси, усси, гиаур! - гъæр кæнунцæ бæхгинтæ гъæдтаг фидхуар
маргъбæл.
• Гъæдтаг мæргьтæ нæбал тæрсунцæ адæмæй, хургарк æ уоди тасæй
феронх æй, адæймагæй тæрсун ке гъæуй, уой. Цæргæси ба æстонгдзий-
надæ, маст æрахæстонцæ æма нецибал игьуста. Нурмæ дууæ дæр
адæймагæй идардмæ лигьдæнцæ, нур ба сæ цард æхуæдæг адæймаги
къохмæ æртардта: хургарк бæхгцнти астæу туртуй къотæри фæммедæг
æй, адæмæй тæрсун æ уоди тасæй нæбал лæдæрдтæй, уорссæр цæргæс
ба е ’стонги тасæй туртуй къотæрбæл æхе ниццæвидæ, кæми-
еуæрдигæй, кæми ба-иннердигæй.
Бæхгинтæ ратæррæститæ ластонцæ сæ бæхтæй æма ратеголæ ’нцæ
туртубæл. Хургарк дæр туртуй къотæрæй фелвæстæй æма Бадей устур
кæрци дæлуагис фæммедæг æй. Цæргæс мæстæйдзагæй æ медбунат
низзилдæй, æхе бæрзæндти райста æма уоми бæхгинти сæрти зелæнтæ
кæнун исамадт^.
Бæхгинтæ цудæнцæ Дигоргоми урдугмæ; цæргæс дæр сæ сæрти
зæлæнтæгæнгæй тæхуй. Баде æ ронæй раласидæ хургарки; хургарк дæр
ракæститæ кæнидæ алли ’рдæмæ дæр æма фæстæмæ Бадей рони
балæсидæ.
Райзæрдартæ ’й. Бæхгинтæ Мæцутæмæ æрхъæрттæнцæ, рафестæг
æнцæ. Цæргæс раздахтæй Æсхъæр-Ходаумæ. Баде е ’уазæг æ ронæй
раласта, æ къохи æй даруй. Хургарк берæ ракæсæ-бакæсæ фæккодта
арвмæ; кæми æ еу цæстæ исаразидæ арвмæ, кæми ба - инней. Æрæги
дурæги ба ниппæрпæр ласта æма Ирæфи галеу фарс Сугъд Æскъæтти
буни, гъолгьазæни Устур-Хъуми билæбæл цагъанай пихси’бафардæг
æй.
Хургарк Сугьд-Æскъæтти хонсæртти нур дæр ма хезуй е ’мбæлтти
хæццæ.
ГАЛÆМАИУОНÆГ
Рагуалдзæг гал æма иуонæг хумæмæ цудæнцæ; гал еу къуар хуми
æркодта æма зудта, хуми куст хъæбæр зин ке ’й, уой. Мæгур гал цудæи
æнкъардæй, æ хурфæмæ игъосгæй, иуонæг ба кафгæй æма æмбохгæй.
108

Сфæлдистади хæзнатæ
Нæ зудта, мæгурдæйраг, ци имæ кастæй, уой. Кафгæ фæттæхуй иуонæг
æргъауи рæзти, æ думæг нихъхъел кодта, уотемæй. Æргьауæй имæ еу
зæронд гал кæсуй æма дзоруй:
- Ци ’й а? Цæбæл исхъал дæ, кумæ цæуис, дзæбæх гайлаг?
Цæбæл исхъал дæн?! Хумæмæ, хумæмæ, уæ зæронд! Зæнхæ атæ
иннердæмæ рахатдзæнæн, зæгьгæ, æма æ къæхтæ æма сиутæй сикъит
фæйнердæмæ ракалдта.
Зæронд гал имæ фæккастæй, бахудтæй, æ сæр батилдта æма загьта:
- Хуарз, фæууиндзинан! - ахуæдæг ба дзоруй галмæ:
- Уæд ду ба кумæ цæуис, ме ’мзæронд?
- Ху-мæмæ, - туххæй, кæунгьæлæстæй исдзурдта мæгур зæронд гал.
Фæсхумæ галтæ мæллæгæй мæлгæй æриздахтæнцæ гъæумæ æма
сæбæл еци гал бабæй рамбалдæй. ’
- Кæцæй цæуис, ме ’мзæронд? - фæрсуй и гал зæронди.
- Хумæй, хумæй, мæ хæлар, - игьæлдзæгæй дзоруй зæронд гал.
- Хумæгонд фæдтæн æма нур ба дуйне берекетæй байдзаг уодзæнæй.
- Уæд ду ба кæцæй цæуис, галгонд?
- Ху-мæ кæ-ну-нæй, - гъæрзгæй исдзурдта иуонæг; мæлун ме
’уæнгтæй!..
ХАЛОН, БЕРÆГЬ ÆМА ФИЙЙАУ
Рагуалдзæг халон æма берæгь судæй мæлæтмæ æрифтудæнцæ æма
загьтонцæ: "Тæходуйтæ, æхсæвæ сахирд ку уайдæ, бонæ ба-лæмирд".
Мæллæг фусти фæсте хæтунæй хуæрдæ, ниуæзтæ гьæуагæ фиййау
бафæлмæстæй, исгьигæ’й бæгьнæг, æстонг æма ехæнæй, бæлдтæй хор
æма нард фонсмæ, æма дзурдта: "Тæходуйтæ, æхсæвæ лæмирд ку
уайдæ, бонæ ба сахирд".
КÆРКИТÆ
Раги, бустæги раги, кæркитæ цардæнцæ æвецуд гьæдти, гьар
бæстити. Тауæрæхъæй байзадæй, - æрмахур кæркитæ фиццагидæр
фæззиндтæй Индий. Инди гьар бæстæ’й, Китаййи хонсарварс, махмæ
идард æй.
Нури дзамани карк кæми нæ дарунцæ, уæхæн бæстæ нæбал ес.
Мæгур лæгæн карк устур хæзна æй: дæдтуй ин фид, пакъу, айкæ.
Кæркити муггæгтæ хъæбæр берæ æнцæ: плимуттæ, гудантæ, фаве-
ролтæ, орпигонтæ, италианкитæ, нæхемæ хуæнхаг кæркитæ, гогуратæ,
голландæгтæ, бæгьнæгхъуртæ æма иннæ уæхæн муггæгтæ.
109

ИРÆФ, 1994, №4
Сæ еуетæ уонæй зайагæдæр æнцæ, иннетæ - таунæггæнагæ, фидгуЦ
сабур. Мæргьти куст ка кæнуй, етæ фулдæр дарунцæ плимуттц
гуданти æма орпингонти муггаг, уомæн æма фидгун æнцæ. I
. I
КÆРКДОНÆ |
Нæ тургъи кæронмæ, нæ дзæхæрадони размæ сор рауæн|
хорæрдæмæ хаттæй лæууй еу мæгур къæс-кæркдонæ. Нана æ кæркитай
берæ уарзуй æма син сæ мæгур къæс дæр сугъдæг даруй. Кæд нæ
кæркдонæ æндегкæй фуцъулуз æй, уæддæр æ хурфæ ба кæдзос æй: аллй
бон дæр нанай къохæй æ къумтæй сæрфт фæууй. Нæ кæркдонæн æ
рази ес нæ кæркитæн дондарæн, уомæй мæнкъий цохдæр - фунуккалд
кæркæвдолæнæн. Уоми кæркитæ фæсдонниуæзт сæхе исбæгъдолæг
кæнунцæ æма сæмæ систæ нæ цæуй, се ’стæг дæр федар кæнуй. Гъæуи
кæркнез ку фæууй, уæд нана æ кæркитæ хъæбæрдæр гъуд кæнуН
райдайуй, сæ хуæруйнаг æма ниуазуйнагбæл син кæркити халерй
хуасæ хъæртун кæнуй, сæ бун син кæсдзосдæр даруй. Сæйгæ кæркип|
рацох кæнуй æма си еске ку ниммæла, уæдта ’й зæнхи буни арш
нитътъунсуй, кæркдонæ ба къирæй ниппурф кæнуй. Гъема, уомæ
гæсгæ ба, нæ гьæуи кæркнез ку фæууй, уæд адæми кæркитæ цæгъдун*|
фæуунцæ, махæн ба фæййервæзунцæ. Дессаг æнцæ нæ синхи уоститæ|
- етæ моллотæмæ фæццæунцæ сæ кæркити туххæй къерети хæццæ|
нана ба - æ кæркдонæмæ бел, цъилин, къирæ æма æнæуой хуастй
хæццæ. Мах нанай раз алли уалдзæг дæр минкъий цъеутæй идзаг æй|
карк ин æ таунæг не ’мбауй; сауæнгæдæр таунæгæн нæуæг æйкитæ
æвæруй.
Дессаг æй, дессаг, уалдзæги нанай кæркдони размæ бакæсун: уæртæ
къуæдтон каеркити фæдбæл дзогтæ-дзогтæй цæунцæ бортæ, саутæ,
уорситæ, гьолæнттæ æма аллихузæн минкъий, тумбул, фæлмæн дунст,
къозогонд цъеугæ. Мæнæ и мадæ кæцæйдæр еу золкъæ ракъахта. И сау
æй мади гъæлæсæй раскъафта, æ минкъий базуртæ ниргъувта æм&
фæттæхуй. Æ фæсте ниббæлттæ ’нцæ уорс къозотæ, бортæ æмд
гьолæнттæ. Уорс тумбулгонд ин æй раскъафта æма къулух-къулухæи
цæхгæрмæ фæттæхуй. Курмæрситæй æ золкъи тасæй устурдæр къуарй
æхсæн исмедæг æй. Еци къуар ин æ золкъæ байстонцæ, æхе ба и|
ратундтитæ кодтонцæ. И цъеу, мæстæйдзагæй цъеу-цъеугæнгæй, Ь
мадагор фæууайуй.
//о

Сфæлдистади хæзнатæ
СÆРДÆ
Июнь, июль æма август æнцæ сæрдтон мæйтæ. Июни æртæ æма
инсæййæймаг бони нæуæг нимадæй /дæсæймаг зæронд нимадæй/ хор
зумæгæрдæмæ рахæтуй. Еци бон анзæн æй æ даргъдæр бон, уордæгæй
фæстæмæ ба и бон цубурдæрæй-цубурдæргæнгæ цæун райдайуй. Æгас
сæрдæ дæр ма бон даргь фæууй, хор арвбæл берæ лæууй, тавуй тухгин,
æма зæнхæ æ фур сорæй раскъудтæ уй. Думги фур тæвдæй исуолæфæн
нæбал фæууй; адæймаг æнодæй мæлунмæ æрцæуй. Сау фонси мугкаг
лæнхъ-лæнхъгæнгæй уолæфуй æма цъусгæнгæй талингмæ цæуй.
НАРТИХУАРИ ÆХСÆДÆНТÆ
Ханси 15-аг бон мах адтан мæгурти хумтæ æхсæдуни Силтанухъи.
Дессаг рæсугьд æй будур кусти рæстæги, сæрдтон бони. Уæртæ хонсар
устур æхсæдгути къуар уорс хæдæнтти, хъæзти бали хузæн, пæр-пæрæй,
сæ цæнгтæ телгæй, ерисæй косгæй, фæццæунцæ. Далæ коми уæрдуни
хораууон дзедзедай сувæллони сæргъи бадуй æ рæвдауæг æма ин онатæ
кæнуй. Уомæй мæнкъий уоддæр, нимæти хораууони, бадуй зæронд
хумгæнæг, нарæгхъур гъосинæй ниуазуй хурхдон. Мæнæ устур надбæл,
бор бæхбæл æ къæхтæ фæйнердæмæ цæгъдгæй, фæттæхуй фудуаг
лæппо. Нади фарсмæ игуæрдæнти деденгутæ, лискъæфтæ æмбурд
хæнунцæ Дзиллæ ’ма Косе. У!,.. Ци хъал айтæ, ци, Дзиллæ дæр æма
Косе дæр, цæхæн лискъæфгун игуæрдæнти бафтудайтæ!...Хор æ
хуссæнмæ фæццæуй, уæддæр етæ ба будури уиндæй нæма баф-
састæнцæ!...
ФÆЛДАГЪД
Фарæ нæ мæнæутæ фесавдæнцæ, еугур сауæфсерæ фестадæнцæ; нæ
мæнæуи бунатæййевуйнагæй, зæнхæ исмæгур æй, фæлготун æй гьæуй;
фæццотæ гьæристæмæ æма уоми, кенæ ба уартæ Муртазати нæуи
фæлдагьд бакæнетæ, кенæ ба нæ мæнæуи муггаг исæфуй. Фагус
/ордæмæ сумах нæ фæлласдзинайтæ, æндæр гьæцæн сумахмæ нæййес,
•1ур ба ханси мæйи нæуæ, кенæ ба гьæрис æ кæрдæги хæццæ ку
^афæлдахайтæ, уæдта уин и кæрдæг ба уæ хумæн фагусеуæг
:æндзæнæй, зæгьгæ, загьта Дигоруг æ авд фуртемæн.
Хорхæтæнти бон æ тæккæ даргъбæл ку адтæй, кæрдæг ба æ тумугьи,
’ед Дигоруги авд фурти мæнæуи бунат фæлдахунмæ бавналдтонцæ,
пгьзити тракторæй кустонцæ, къолти ба-бæхтæй. Æнæхуæрд будурги
'Рф нозалæ кæрдæги бипдзæй фсзмæлæнтæ па’дтæй бопи идзагп
111

ИРÆФ, 1994, №4
Бонæ Дигоруги фурттæ тракторæй кустонцæ лигъз тагти, изæрæ^
мæйрохси ба сæ бæхтæй - цæгæтти, хонсæртти: бони идзаги биндзит&
син сæ бæхтæ тухсун кодтонцæ. Уотемæй бæхтæ æхсæвæ хумæ код;
тонцæ, бони тæвди ба Дур-Дури донбæл бæлæсти буни сосæн æма
хезгæ кодтонцæ. $
Рæсугъд æма игьæлдзæг адтæй фæлдагьдгæнгути цард сæ уосонгй
медæг: сæ фæллад иуæнгтæн - адгин, зæрдæн - æхцæуæн тæфганагя
хуасæй дзæбæхгомау фæлмæн листæн; сæ фалæнбулай цъæрæхснæгут^
дуйней синдти зартæ кæнунцæ. Идардæй кæцæйдæр урух будурæ|
уæрцци хъуæт-хъудат дæр игъусуй. |
Къуæремæ Дигоруги фурттæ иннердæмæ рафæлдахтонцæ цъæэ
зæлдæ. I
- Мæнæуæ! Нур иннæ анз ма ’рзайай, дзæбæх хуссæн дин æркъах
тан! Хор дæр дин æй дзæбæх исфицдзæнæй, - загътонца
фæлдагьдгæнгутæ.
УСТУР ФÆЗЗÆГИ ЗАР
Гъæйт, лæхьуæптæ, фсеззæг ралæудтсей,
Болат цæвсег, æндон æхсирф
Æ хсеццсе хсессуй!...
- Гшй-гъæй, ралæудтæй, мсе хортæ!
Гъæйт, лсехъуæнтæ!
Уазамсе цсеудзинан
Æма Уазай уодзинан,
- Куд Уазай уодзинан, -
Кизгай махæн
Цилле халсе зæлдагсе фседзæлсей
Хæдсенттсе хуйдзсей!..
- Гъсей - гъсейма, хуйдзсенсей,
Лсехъусентсе; кизгаййи мах
Сугъдæг харти, гсернадорти
Йсфæлунддзинан.
- Гъсей-гъсей, исфселунддзинан, лсехъусентсе!
Не ’хсирфти фселлойнсей, нсе и^евгути бириикъсей,
Ци мортсе серхсесса,
Е ксемсе цсеуозсенсей?
- Кизгаймсе цсеудзсенсей,
Кизгаймсе, лсехъусентсе!
Гъсейт, лсехъусентсе!
Кизгай зелсен кавди се боц цæсгом е ’зæлу дуссей
Æримбсерздзсенсей.
112

Сфæлдистади хæзнатæ
Гъæй-гъæй, серимбсерздзсенæй, -
Æгуст кизгай кустдзагъд дæхъуæнтæн
Æ цæсгоми уиндсе
Ниндсе ксендзсенсей.
- Ма тсерсетсе ма, дсехъусентæ!
Усе мсерзоуг базуртсе серцсегъдетсе:
Кизгайти кизгай се еу разидди
Еске цсесгом е ’зседу дуссей бамбсерздзсенсей.
- Гъсей-гъсеи, дсехъусентсе!
СÆРДТОН БОН
Æнхъуæт...Бæстæ цирен уадзуй... Тегъæбæл арви къабæзти фæлмæн
æрбадтæй. Дуйне æнодæй мæлуй. Еу думги коми тулфæ некæцæйбал
фелауй. Косгутæ тæвдæй фицунцæ, сæ реутæ байгон кодтонцæ æма,
сæ хед сæ къелтæй кæлгæй, сæ кусттæлти сæргьи гьæдæг лæуунцæ. Фур
тæвдæй исуолæфæнтæ нæбал ес.
НÆ СÆРДТОН БУДУЙРОН КУСТГÆНГУТÆМÆ
Рæмон сæумæрагиау сæ хуасдзаутæ, сæ хумгæрдгутæн уæрдунидзаг
хуæрдæ-ниуæзтæй фæццæйласта Муртазатæмæ. Надæн æ дууæ фар-
семæ адæм хуар æма хуаси куст кодтонцæ.
Бони фæррохси хæццæ Рæмон Дур-Дури донуордæг фæцæй. Уоми
дæлнад еу хуми дæс æхсирфгини зад мæнæуи хумæ кæрдуй, уæлнад ба
къуар цæвæггини - хуасæ. Цæвæги зæлланг идардмæ игъусуй сæумон
кæдзос, сатæг думги. Рæмон идардгомау æрлæудтæй, косгутæмæ берæ
фæккастæй, бацудæй сæмæ æма дзоруй:
- Байрайайтæ, байрайайтæ, мæ хортæ!
Еу минутти бæрцæ косгутæ сæ кустæй банцадæнцæ. - Хуарзæй
байрайæ, еу уæрас нæмæ баниуазæ! - сæхуæдтæ ба нæуæгæй косунмæ
равналдтонцæ. Хумгæрдгути фæсте курестæ, бæкъуæлтæ, игуæстæ
хæстæг бæтгæ цудæнцæ, хуасдзаути фæдбæл ба æртæхæйдзаг кæрдæг,
зæриндаги бидтау, дæргъæмæ рæнгъитæ-рæнгьитæй хъангæнгæ цудæй.
ЛАСÆГГÆНÆНТÆ
Фæсхуасæ æма мæнæугæрдæн косæг адæм сæ будури фæллойнæ
æмбурд кæнун райдайунцæ. Нæдтæбæл балтæ-балтæй лæсунцæ хуасæ
æма мæнæуæйдзаг уæрдунтæ. Сæрдтон хъæбæр сухæ надæн æ ругæ
N Зак. 920
113

ИРÆФ, 1994, №4
кæлуй, уой ба думгæ уæларвмæ хæссуй. Мости хуасæ æма мæнæу^
цъинати æхсæн косæг адæм æд минкъий, æд устур дæрæз-бæравэ
кæнунцæ. Адæмæн тиллæги уиндæй сæ зæрдæ исрохс æй.
СÆРДТОН КУСТИТÆ
Æгас сæрдæ дæр мæгур фæллойнæгæнæг адæм будурæй гьæумæ щ
цæунцæ: хуасæ, хумæ кæрдунцæ хуасгæрдæн æма мæнæугæрдæн ма:-
шинттæй. Мæнæуи хумæ æхсирфгинæй байдзаг æй: уонæн сæ фæсте
курестæ, игуæстæ æма бæкъуæлтæ æвзурунцæ. Мæнæ цæвæггинтæ
кæрæдзей фæссорунцæ фæтæн игуæрдæни. Зæлланг кæнуй æндон
цæвæг, æзменсæйдзаг фиййагбæл даугæй. Æнтаугутæ ласгугæ дасунц^.
Сувæллæнттæ уосонгити рази бæхтæбæл хъуæцæ кæнунцæ æма тухгин
æсмаггæнагæ хуаси толæнти сæрбехъулæнттæ кæнунцæ. \
Косæг æма фæллойнæгæнæг адæймаг æй: хумгæнæг, ровæг, хуй^
мон, хумгæрдæг, хуасдзау, хуасгæрдæг, æнтауæг, дордасæг, согласæг^
хирхæйфадæг, гъæдикустгæнæг, æхсирфгин, цæвæггин æма уотге
идарддæр.
Сæрдтон куститæ: хуасæ, хумæ, кæрдун, æнтаун.
ИНАЙÆГÆНÆНТÆ
Урух моси косгутæ дууæ æфтудти инайгутæй бæхтæ æма æстортæи
инайæ кæнунцæ. Зæронд лæг кæрæ сомуй фиййагæй, уосæ ба ’й хизæй
дауй. Моси къелтæбæл идзаг голлæгутæ хæрхитæй лæуунцæ!
Лæхъуæнтæ голлæгутæ уæрдунти цурхунцæ ’ма сæ ласунцæ гьæумæ. I
Иннæ моси инайæгæнæн машинæй курестæ пухцæ кæнунцæ!
Косæг адæм игонреутæй тагъд куст кæнунцæ. Машинæй кæдзос
мæнæуæ голлæгутæмæ зугъ-зугъæй кæлуй. Сувæллæнттæ гъæмпæ æма
зугун бæхтæй ласунцæ, гъæмпи æвдулунцæ игьæлдзæгæй.
Зæрæндтæ и гъæмпæ рæнгъитæй цурхунцæ.
ФИЙЙАУТÆМÆ
Æскъолай биццеутæ мин сауæнгæ дæр Дигори фиййаути æм?
фонс-хезнити: Сау-Æлдари, Устур Фæзи, Æскъæтти Коми, Бийа#
Цади, Æхсинцъиаги, Дзанхъæлици, Дигопи Цæгати, Тæторси, Ахуайй>
Билæги, Хæруеси туххæй дзурдтонцæ. Сосæни мæйи 20-аг бон маХ
бафæндæ кодтан, - еци бæститæбæл цидæр кæрдæги муггаг зайуй, уон^
исбæрæг кæнун. Æртиккаг бон ранæхстæр ан Мæхчесгæй Уазамæ. Н#

Сфæлдистади хæзнатæ
изæр исхастан Тæторси фиййаутæмæ. Дууæ изæрей æхсæн листфонс
дзогтæ-дзогтæй æмбурд кодтонцæ бунатмæ. Фиййаутæ изæрхезнæй
æрæздахтæнцæ, косарт нин ракодтонцæ, фур цийнæй нæ рахуæрунмæ
гьавтонцæ.
Уаза, мæсугау, рандæ ’й арви цъæхи; дæллæй, нæ къæхти буни,
райгон æй дуйней лигьз будуртæ: Силтанухъ, Муртазатæ, Секери
бæрзæндтæ, Сурх, Хъасхъатау нæ рази зиндтæнцæ лигьз будури хузæн.
Идард, айнæгау, æрттивта Хъаспий денгиз: нæ къæхти бунæй ба
хæл-хæл кодта пихсил Ирæф, устур Терк, æрра Æрæдон.
МУДЦАРГÆМÆ
Устур сехуарафони бауидтан Æрги-Унгæги, Дзулати рази муддарти
уосонгæ. Астæу уосонги фæрстæмæ синхтæ-синхтæй ивæрдтитæ
адтæнцæ муди бæтмæнттæ. Се ’хсæн уонæн даргь уорс хæдæнтти
уæгьдæрæнттæй, къелтæги дзабурти рацо-бацо кодтонцæ муддартæ аст
- дæс лæгей бæрцæ.
- О, байрайайтæ, байрайайтæ, уæ фонс берæ, муддартæ, дзоруй
сæмæ Рæмон, мудзад фæууотæ!..
- О, æгас нæмæ æрцотæ, нæ дзæбæх иуазгутæ! Рафестæг уотæ, уæхе
расатæг кæнетæ, фусун уин ан.
Кæстæртæ нæ бæхтæмæ æруадæнцæ, не’дони ласæнтæбæл нин
æрхуæстæнцæ. Рафестæг ан, уосонгæмæ бацудан. Ниццийнистуф
æнцæ муддартæ: хуæрдæ, ниуæзтæ нин аразунцæ, уотæ рæхги ба къуари
дæллаг кæронæй еу бæтман фелвæстæй /рацудæй/, уой фæсте ба
дуккаг, æртиккаг, уæдга æгас фонс мегъау низмалдæй. Æрдзæфгæнæни
цъинк-цъинккæй, муддарти зарунæй хуæнхтæ араунцæ.
ÆРТÆ ЗÆРОНДИ
Дигорон Дигоруги фурттæ: Бици, Рæмон æма Хуасдзау хъæбæр
æрзæронд æнцæ, сæ зæнæги зæнæг фæууидтонцæ, уонæй сæхе рæвдуд-
тонцæ, сæ цард син аразтонцæ, ете адæймæгутæ ке адтæнцæ, уой
балæдæруни фæндагбæл. Сувæллæнттæн сæ ниййергутæй ка-фиййау,
ка-гъæди; ка-хуми, ка-æнæуой балци ку адтайдæ æгас бийнонти
сæраппонд, уæд ами тургъи ба æ зæнæг зæрæндти æхсæн гъазгæ,
ходгæй, косгæй, кафгæй федар кодта æ бауæр, æ зунд, æ бартæ.
Уотемæй мæнкъий адæймаг цæттæй рагæпп кæнидæ дзиллон цардмæ,
^емвонс еумæйаг æмхузон кустмæ. Алке дæр еци бийнонти ’хсæн æ
барæ, æ фæндо’н æгас бийнонти фæндони хæццæ аразта, уомæй æй
барста.
8*
115

ИРÆФ, 1994, №4 $
Æмбаргæ зæрæндтæ сæ цæуæтæбл сæ фарс дардтонцæ, - сæ зунд
син циргъ кодтонцæ аргьæуттæ, бацеутæй, сæ бартæ, сæ фæндæнттаэ
син федар аразтонцæ гъазун-ходунæй, сæ них син къуæрдтонца^
къуари æгъдауæй - уагæй. Дигорон Дигоруги бийнонти æхсэЦ
адæймагбæл устурдæр ихæсæн æхебæл хуæцун зрйун æвæрд ес, уор|
фæсте ба дзиллон æмгуст, æмвæндæ царди медæг æнæхийнæ цард|
цæстуарзондзийнадæ. ч |
Сувæллæнттæ куддæр ратъух уиуонцæ, уотæ сæхецæн уаг дард^
тонцæ, сæ цъухи цæфæн, сæ къахи ампъезæн /æфсарстæн/ бунат|
зудтонцæ, адæми мæгурдзийнадæй ристæнцæ, уонæн сæ еугур цард’
лæвардтонцæ, хъæбæрдæр ба æлдардзийнади нихмæ лæудтæнцæ!
Уотемæй дигорон Дигоруги цæуæт кодтонцæ зундæй - бундор, уагæ^-
- федар, баргун, кадгин, радгин æма адæми æхсæн - цитгин. - ]
I
ÆЛДАР ]
Сувæллæнтти къуар: Гозо, Ваза, Гиза, Данæ, Хъæнтинæ, Хорцескæ]
æма Ган еумæ гъастонцæ æма сæхецæн æлдарæн исистонцæ Гозой.|
Гозо сувæллæнттæмæ дзоруй: 1
- Уæ, биццеутæ? ]
- Уой-гъой! ;
- Цал айтæ? |
- Цал айтæ? $
- Дæс фуси мин... ]
- Раддзинан. \
- Æз ке зæгъон... }
- Бакæндзинан. ]
- Басай нæметæ! ?
Сувæллæнттæ хæлæфæй, ходгæй Басабæл никкалдæнцæ æма ’й)
æрхуастонцæ сæ ходтæ, сæ къæхтæ, сæ бийнагин æхситæй. *
Гиза дзоруй Басамæ: I
- Баса! Ка дæ иснæмун кодта? |
- Гозо. |
- Уæд дæу ба, Ган? $
- Гозо. |
- Дæу ба Хорцескæ? |
- Гозо. |
- Мæн дæр æдта Гозо; Гозо ба дйн не ’лдар. Уинетæ: не ’лдар ний
нæ кæрæдзей фæннæмун кодта, æхуæдæг ба æнц’ад исбадтæй, æййевуй
æй гъæуй, зæгьгæ, æма Гиза бæрзонд исгъæр кодта: |
- Æлдардзийнадæ афонæ’й, хуæцетæ ’йбæл! Сувæллæнттæ Гозой
æрахæстонцæ, сæ буни ’й искодтонцæ æма Гиза æлдари бунати
æрлæудтæй. |
116 -?

Сфæлдистади хæзнатæ
РÆМОН
Рæмон дзæбæх зæронд лæг адтæй, сувæллæнтти берæ уарзта æма ’й
стæ дæр уарзтонцæ. Рæмон сауæнгæ дæр аргъæуттæ æма пернитæ кодта
сабитæн, етæ дæр ибæл æрæмбурд уиуонцæ, худтæнцæ, цийнитæ ’йбæл
кодтонцæ, Рæмон ба сæмæ уотид ходгæ цæстæй ракæсидæ. Уæд Рæмон
ести ходæг дзубанди ку ракæнидæ, кæнæ ба си еске ку радзигитæ
кæнидæ, уæдта сувæллæнттæ ба ходæгæй рахъæнттæ уиуонцæ.
Сувæллæнттæ дæр Рæмонæн дессæгтæ-еу дзурдтонцæ, дзигитæ дæр æй
кодтонцæ ’ма Рæмонæн ба æ зæрди дæр не ’фтудæй уотид ходун дæр.
- Баба, ду дæр ходæ, мах дæ ку дзигитæ кæнæн уæд!
- Ходун мæ ку фæгьгъæуй, уæд фæхходун мæ хортæ, ку нæ мæ
фæффæндуй, уæдта нæ. Лæг е’гьдау æма æ хъаурæй лæг æй, гъема
гъæуама барвæндонæй ходгæ дæр æма кæугæ лæг кæна!
ЗÆРОНД БИЦИ
Зæронд Бици бадтæй тургъи бæлæсти буни, æ рази ба ^ьазтонцæ æ
фурти сабитæ - Гозо æма Дзиллæ.
- Баба, зæгьæ мин, лæгтæй лæгъуздæр ка’й? - фæрсуй Гозо зæронд
лæги.
- Уæ, баба, дæ рун бахуæра, Гозо! Лæгти лæгъуздæр ба - зий-
надæгæнагæ магоса æма æ кæййести хæццæ æмдзæрийнæ ка кæна, е,
æндæра ка’й?
- Уæд уостити лæгъуздæр ба? - фæрсуй æй Дзиллæ.
- Гъе-гье, бабай хор, æруайæ, æз ба дин зæгъон: уостити лæгьуздæр
ба æ цæгатмæ уайагæ, еске кой гæнагæ, цъухтæ хæссагæ.
Сувæллæнттæ сагъæсти бацудæнцæ, зæронд лæг дæр сæмæ æхе
нигыъос кодта.
- Баба, баба! Зæгъай нин, уæд хуæруйнагæй ба лæгъуздæр ци ес?
- Хъæдорæ.
Сувæллæнттæ ходæгæй рахъæнттæ ’нцæ. Бици æхе æнæигьосæг
искодта.
ДАТЦИ
Сæрдæ нæ бийнонтæй косунгъон ка ’й, етæ будурон кусти
фæуунцæ. Датци ба уæд хæдзаргæс æризайуй, бадуй æносидæр
къæсæрмæ, сувæллæнтти, минкъийти рæвдауй, устурдæрти ба - бадгæ
куст, урдугон кустбæл аразуй. Датци фæлмæндзурд, зæрдæхæлар
адæймаг æй: æ уотид дзурд дæр бауæри, зæрди иннердæмæ рахезуй.
117

ИРÆФ, 1994, №4
Сувæллæнттæ хъæбæр берæ уарзунцæ Датций, æ дзурдбæл ин дууа$
некæд зæгьунцæ. Датци æ фæндон айдагъ лæдæрун бакæнæд: е*
дзурдæй, е æрфуги хаттæй, кенæ ба цæстингасæй æма гъудтаг цæттæ’й?
Датций уарзæг листæг мортæ Датций фæндон æваст ранхæст код^
тонцæ: *
- Датцимæ куд фæккæсдзæнæй? Датцийæн гъигæ уодзæнæй, Дат-]
ций зæрдæ мæбæл фæхходдзæнæй, Датци мæ нæбал уарздзæнæй, -|
фæззæгъунцæ сабитæ, еске сæ ести лæгъузеуæгбæл ку фæййардауй,}
уæд. *
- Мæ сабитæ ести ку бадариуонцæ, бахуæриуонцæ, балæдæриу^
онцæ, сæхе ку байсæрхиуонцæ, адæми ’хсæн ку рацæуиуонцæ, мæхе!
ба бæргæ неци гъæуй, - зæгъидæ Датци æхе меднимæр æхецæн.|
Сувæллæнттæ лæдæрдтæнцæ Датций зæрдиуаг æма ин æ фæндон|
алцæмæй дæр кодтонцæ. Сабий кизгуттæ уой арæзтæй сæхе ахур|
кодтонцæ сæ киндзитæй хæдзарæ æфснайун, сувæллони койбæл, биц-|
цеутæ ба-будурон кустбæл тургъи дзæхæрай. |
!
ДАТЦИИ САБИТÆ |
Æзинæ Датций сабитæ хъæбæр æнкъард адтæнцæ: етæ исаразтонцæ|
минкъий хумгæрдæн машинæ, синхи тикис кадæр адтæй, уони ибæл|
исефтигьтонцæ, ранæхстæр æнцæ хумæ, хуасæ кæрдунмæ, иссæ уагъ-]
тонцæ сæхе барæ. Тикистæ сæ кæрæдземæй фæттарстæнцæ,]
фæйнердæмæ меу-меугæнгæ ратахтæнцæ, сæ машинæ син фæппурх]
кодтонцæ æма ’й фæйнердæмæ габазгай, гьолгай фæххастонцæ. ;
Абони ба Датций сабитæн идзулд бон æй: Дзилли къуæцæлин!
киндзæ Косей авгинмæ киндзи цæуй. Косе киндзхонтæ 'ма;
киндзæмбалтæ æрæмбурд кодта. Дууæ кизги къæбæлефтонг искод-
тонцæ сæ киндзити хæдзæрттæ хуссæнæй, бадæнæй.
ЗÆНХИ ТУМБУЛ I
1'
Мах кабæл цæрæн, мæнæ аци зæнхæбæл, ес зумæг, фæззæг, кен#
ба уалдзæг кæми нæ зонунцæ, уæхæн бæститæ. Уæхæн бæстæбæл лæууй
сауæнгæ дæр сæрдæ. Уæхæн рауæнтæ дæр ибæл ес æма си æносон
зумæгæй æндæр некæд неци адтæй. Еуетæ æнцæ кенæ æгæр тæвда^
кенæ ба æгæр уазал бæститæ. Уонæми ба уалдзæг æма фæззæг нае
зонунцæ. I
Уалдзæг æма фæззæг нæ зонунцæ цæгаттон æма хонсарон полюста?
/зæнхи сæмæни къобæлттæ/. Уонæми æноси дæр лæууй гъист, соцЦ
зумæг. Нæ зæнхæн æ бæрæг астæу Экватори фæрстæмæ, тропиктй
118

Сфæлдистади хæзнатæ
#хсæн сауæнгæ дæр сæрдæ уй. Еци тæвдæ бæстити сауæнгæ дæр
дуйней цъæх-цъæхид æрттевуй, бæлæстæн сæ рæзæ æдзохæй фæд-
фæди, еу-инней фæсте еци-еу бæласæбæл цæттæ кæнуй. Еци дессаг
бæститæ мах зонæн киунугæй, балцитæ кæнгæй, фæууингæй.
ЗÆНХÆ ТУМБУЛ ÆЙ
Хæмиц уосонгæй рахаста дууæ цигон аги, сæ комтæ син кæрæдзей
хурфи райвардта, арти фарсмæ æрбайвардта æгти тумбул, æ
фæрстæбæл уомæн аллихузæн асæй сикъити къубæрттæ батъæппитæ
кодта. Аги фæрстæбæл сикъитин хуæнхтæ ракодта æма дзоруй
сувæллæнттæмæ:
- Игъосетæ, мæнæ мах ци зæнхæбæл цæрæн е æй тумбул, къозой
хузæн. Хуæнхтæ зæнхи тумбублæл лигьз бадуртæй бæрзонддæр æнцæ,
мæнæ аци сикъити къубæрттæ аги фæрстæбæл куд æнцæ, уотæ. Нур
ба нæ уинетæ, еуетæ нæ сикъити къубæрттæй рохси æнцæ, арти рохс
сæмæ хъæртуй; иннетæ ба аууони - талинги; еуæй-еуетæн ба арти рохс
æргьæвуй сæ цъоппитæ. Уинетæ, цæмæн уотæ ’й, уой?
- Агæн æ зилд, æ дунсти^ аууони ка нæ бацудæй сикъити
къубæрттæй, уонæмæ хъæртуй арти рохс, иннетæ ба æнцæ аги аууон
æма сæ арти рохс не’ргъæвуй. Гъема æнцæ талинги, дзоруй Батраз.
- Раст загътай, раст загътай... Нæ зæнхæ, мах кæбæл цæрæн еци
зæнхæ, раст мæнæ атæ тумбул æй, æгтæмæ амонгæй, загъта Хæмиц.
Нуртæкки арти рохс æгас адæмбæл зилдæгæй æмхузæнæй куд нæ
хъæртуй, уотæ хори рохс дæр зæнхи тумбулбæл æмхузæнæй нæ
хъæртуй. Хор дуйней зилдбæл æмхузæн нæ хъæртуй, нæ тавуй, рохс
æй нæ даруй.
Мæнæ нæ агæн æ еу фарс арти рохсæй æрттевæнтæ калуй, иннæ ба
тартæ кæнуй: аууони’й, арти рохс имæ нæ хъæртуй. Уицетæ, арти рохс
æргьæвуй мæнæ бæрзонддæр сикъити къубæрттæ æма уонæбæл рохс
æй, бон æй. Зæнхæбæл дæр уотæ: хор кумæ хъæрта, уоми хори рохсæй
фæууй рохс бон, иннæ фарс ба талингæ - æхсæвæ.
Зæнхæ æхе меднимæр зелгæ кæнуй, мæнæ атæ /Хæмиц аги тумбул
разилдта æма ’й сувæллæнттæ фæууидтонцæ рохсæй агæн е’ннæ фарс/.
Уинетæ нур ба нæ агæн æ кæци фарс исрохс æй?
НÆ ЗÆНХИ НАД
Зæнхæ хори фалæнбулай хæтуй серф йзол дæргъедздзон надбæл,
орбитæбæл. Зæнхæ хæрдæлвæс орбитæбæл арви талингити хори сæрти
ивдмæ, изолти ку фæццæуй, уæд мах цæгатфарс цæргутæ æд зæнхæ
119

'~4
ИРÆФ, 1994, №4 4
рандæ унцæ идæрдти хори сæрти арви /дæллаг кæрон æрдæма^
цæгатфарсмæ; хорæй ма нæмæ фæззиннуй минкъий арви хонсарæи|
уотæ райдард уæн хорæй. Уæд махмæ зæнхи цæгати фæууй зумæг|
зæнхæн æ хонсар ба æрлæууй хори сæргьи, исхæстæг уй хормæ æм#
уоми ба ралæууй сæрдæ. -<
Махмæ сæрдæ е ’ргом зумæгæрдæмæ ку рахатуй, уæдта нæмЦ
ралæууй фæззæг. Æгас зæнхæн æ хонсари ба - уалдзæг. Уотемæй анзи
афæнттæ æнæ исæскъунгæй, кæрæдзей евгæй, зæнхи тумбулбæ^
цæунцæ: махмæ цæгати - зумæг, хонсари ба - сæрдæ; махмæ - уалдзæг*
хонсари ба - фæззæг. 4
Махмæ æгас дуйней цæгати уалдзæг, сæрдæ, фæззæг, зумæг ку,
фæууй, уæд нæ зæнхи тумбулæн æ хонсар ба фæууй фæззæг, зумæг|
уалдзæг, сæрдæ. Уотемæй нæ зæнхи тумбулбæл еци-еу рæстæги, еу?
сахат цæуй сæрдæ æма зумæг, уалдзæг æма фæззæг: Гъо-ма, махмæ 4
сæрдæ, хонсар - зумæг; махмæ - фæззæг, хонсар - уалдзæг. |
Уотемæй анзæн ес цуппар афони: уалдзæг, сæрдæ, фæззæг, зумæг,]
етæ ба хори тухæмæ гæсгæ, æвæлмæцгæй, хæтунцæ æнæ кæрæдземæй]
рацох уогæй, нæ зæнхи тумбулбæл æма итаунцæ нæ зæнхæбæл цъæх!
хъæдавæ æма дарий хъумац, гъолон горцъетæ, сурхфазæ фæткъутæ,|
уорс фæлмæн дзоллаг æма хæрст-хæрст гæнагæ пириндз. |
Анзи афæнттæй сæрдæ æма зумæг æнцæ бундор-афæнттæ; уалдзæг|
æма фæззæг ба - æхсæйнæгтæ. |
I
БОН ÆМА ÆХСÆВÆ. |
- Артæрдæмæ мæ фарс, - загътонцæ сувæллæнттæ. 1
- Гъе, мадта ардигæй фæстæмæ уæ зæрдæбæл даретæ: хор рафтудæй,!
зæгьгæ, ку фегьосайтæ, уой зонетæ, хор æ бунати’й, æнæзмæлгæ’й,;
мæнæ нæ арт куд æй, уотæ, фал мæнæ атæ зæнхæ цæуй æ надбæл, æхе}
меднимæр зелуй, зæнхæ æхуæдæг æхе дунсти хораууони бакæнуй,?
рауæнæй-рауæнтæмæ зæнхæбæл хор нæбал фæккæсуй, зæнхæбæл|
цæргутæмæ хор нæбал фæззиннуй, бацæунцæ нæ зæнхæн æхе хорау^
уони-талинги, æрæхсæвæ сæмæ уй. Зæнхæн е’ннæ фарс ба уæд фæууй|
хорæрдæмæ хатт; уоми ба уæд фæккæсуй хор æма си фæууй рохс, бон^
хор. ;
Мах нæ зæнхи тумбулæн цæрæн æ хорискæсæн фарси. |
Мах æрдигæй фарси нæ зæнхæбæл Кавкази хуæнхтæй ХъазбегИ!
хонх æма Уарппæй бæрзонддæр нæййес. Хор дæр уонæй раздæр сæумЦ.
некæбæл кæсуй, изæрæй дæр-уотæ. Хор махмæ ку нæбал фæззиннуЩ
изæрæй, æ тунтæ ба арви талинги ку рандæ унцæ, уæд мах фæууинæ^
хори рохс Хъазбеги цъопбæл, уомæн æма Хъазбеги хонх махæй|
бæрзонддæр æй: хор кæми куд ниллæгдæр æй, уотæ си раздæр æфтуйуйЛ
120

. Сфæлдистади хæзнатсе
Айзæри нæ уидтайтæ, - хор махмæ рафтудæй, уæдта Уазабæл, Гал -
Дорбæл, æрæгиау ба - Хъазбегбæл, уомæн æма мах Уазайæй ниллæгдæр
ан, Уаза ба Гал-Дорæй, Гал-Дор ба Хъазбегæй.
ХОРИ РОХСÆЙ ÆРТТЕВУНЦÆ МÆЙÆ ÆМА
ÆСТЬАЛУТÆ
Хор Хъазбеги хонхбæл ку нæбал зиндтæй, уæддæр æ тунтæ
бæрзæндти ниффардæг æнцæ арви талингити. Уоми хори тунтæ
рамбæлунцæ хуæнхтæй берæ бæрзонддæр ка ’й, еци æрвон тар
бауæртæбæл - æстъалутæбæл. Уони исрохс кодтонцæ æма нæмæ хо-
дунцæ арви къабæзтæй цирæгьтау. Искæсайтæ нæ сæргъæмæ, арвмæ.
Мæнæ нæ сæргьи æстъалугæ, мæйæ али’рдигæй пæр-пæргæнгæй хо-
дунцæ, гъазунцæ тумбул зинги къозотау. Етæ æнцæ æрвон тумбул
бауæртæ; сæ рохс ба есунцæ хорæй, кенæ мах хорæй, кенæ ба æнæуой
æндæр æрвон рохсæй. Нур уæлæ еци æстъалутæн сæ рохс фæрстæбæл
бон æй, се’ннæ фæрсти ба - æхсæвæ. Мах зæнхæбæл дæр махмæ нур
æхсæвæ’й, фал хор кумæ рандæуй, уоми ба бон æй. Æгас дуйнебæл
æхсæвæ æма бон кæрæдзей соргæ æдтæг-фæсте цæунцæ.
Нæ уидтайтæ, айсоми хорискæсæни æрбон æй, æ рохс махмæ дæр
зиндтæй, хорæфтуиæни ба ма уæд хъæбæр талингæ адтæй. Уæд нæмæ
бон æма æхсæвæ ба кæцæй æрбацудæй? Уæд нæ бон ба кумæ рандæ’й,
ке хæццæ рандæ’й?
Айзæри махмæ бон тартæ кæнун ку райдæдта, уæд нæ хорискæсæни
ба раталингæ ’й, нæ хорæфтуйæни ба бон æ тумугъи бацудæй. Уотемæй
бон æма æхсæвæ нæ зæнхи тумбулбæл зелгæ цæунцæ: нур идард хор-
æфтуйæни æй æмбесæхсæвæ, махмæ - изæр, æхсæвæр хуæрæн, идард
хорæфтуйæни ба æй кæми - бонивайæн,. кæми - хорискæсæнæй
хорæфтуйæнмæ. Хор æ разæй хæссуй бон: рохс, тæф, æ фæд ба ин
æмбæрзуй, римæхсуй æхсæвæ, зæнхæн æхе аууон.
Зæнхæн хорæрдæмæ хатт ка уа, уоми фæууй бон, иннердигæй ба -
æхсæвæ.
ИЗÆР
Сувæллæнттæ устур сагьæси хæццæ фонси фæсте рандæ’нцæ.
Бон сæбæл нæбал изæр кодта. Сагьæс сæ сæри бацудæй æма сæ
уæгъдæ нæбал уагъта. Уалæнги хор лигьзитæбæл рафтудæй, æгас
Кавкази хуæнхтæбæл ба цирагъау æрттевæнтæ калуй. Цъететæ
тæмæнтæ калунцæ хори рохсæй. Хор æ сиуæ рацавта арви къабази:
рафтудæй Уазабæл, Хъæреу æма иннæ рæгьтæбæл, - Хъазбеги бæрзонд,
121

ИРÆФ, 1994, №4
Уарпп, Гал-Дор, Къæрæугом, Габони æфцæг. Къасарай бæрзондбæл
ба хор фелауæнтæ кæнуй. Æрæги-дурæги ба хор рафтудæй æгас
бæрзæндтæбæл дæр, кæсуй ма айдагь Хъазбеги цъопбæл.
Нæуæг сагъæсти бацудæй Батраз: æ мæнкъий сæр нæ фæразта
равзарун, хор раздæр цæмæн искастæй Хъазбеги цъопбæл;
æрæгæмæдæр цæмæн æфтуйуй Хъазбегбæл; Хъазбеги хонхбæл æноси
дæр мет цæмæн ес; ами будури кæрдæг фæсали хæццæ ку исхæлæмулæ
’й, уæд махмæ хуæнхбæсти ба нур зумæг цæмæн æй; хори гьарæй мет
тайгæ ку кæнуй, Хъазбегбæл хор берæ ку кæсуй, уæд ма нур уобæл мет
цæмæн ес?
Батраз æ цæститæ рахаста æгас дуйнебæл æма уинуй; хор рафтудæй
лигьз будуртæбæл, хуæнхтæ, бæрзæндтæбæл, арви талингити æ тунтæ
æрветуй уони сæрти идæрдтæмæ. Тартæгæнгæ фæццæунцæ Кавкази
бæрзæндтæ: Хъазбег, Уарпп, Гал-Дор, Къасара, Къæрæугом. Хонхæй,
будурæй Кавкази хор некæмибал зиннуй. Батраз кæсуй арвмæ,
хуæнхтæмæ.
- Гъой, баба дин дæ рунтæ бахуæра, Батраз. Дæу ба алци зонун дæр
фæндуй æма дин кæцæй æрхæссон!...
Адæймаг зунд фæууингæй, фегьосгæй æма тергадигæнгæй еруй,
æма ду дæр тергади кæнæ дуйнебæл ке уинис, уони, дæ зæрдæбæл сæ
дарæ, ке игъосай, ке уинай, уони, алцидæр тергади кæнæ æма сæ
зондзæнæ.- Абони дæр, исон дæр, иннæ бон дæр багьуди кæнайтæ
Сослани хæццæ, сæумæ хор кæци хуæнхтæбæл раздæр æрбакæсуй,
уæдта изæрæй ба си кæцитæбæл раздæр рафтуйуй уой, уæдта уин æз
дæр ести зæгъдзæнæн. Сувæллæнттæ кæсунцæ хуæнхтæмæ хори
фæдбæл, нимайунцæ бæрзæндтæ еу инней фæсте хори фæдбæл: Хъаз-
бег, Уарпп, Гал-Дор, Къасара, Къæрæугом, Хъæреу, дзорунцæ
сувæллæнттæ Хамицмæ.
- Хуарз, хуарз, мæ хортæ, ма феронх уотæ, нур ке фæууидтайтæ,
уой. Батергади кæнайтæ, цума исон сæумæ дæр хор хуæнхтæбæл уотæ
цæудзæнæй, иннæ бон дæр, æви нæ? Ма феронх уотæ, изæрæй хор
кæми куд раздæр æфтуйгæ цæудзæнæй, уой дæр. Уæдта, мусийнæ,
алцидæр зондзинайтæ.
БАЦЕУ-БАЦЕУ
Арви талингити æнæбанцайгæй тæхуй, зелуй æхе меднимæр
æмæхгæд тумбул сау агæ. Агæн æ хурфæ алли хæзнатæй идзаг, цирен
кæнуй, æхседæн зингитæ калуй аги хурфæ. Зилдæгæй агæбæл зелдогъи;
уайунцæ дууæ уæйуги: сау уæйуг æма уорс уæйуг.
Уайгутæ кæрæдзей уиндæмæ бæллунцæ, бæлсгæ ба ’й нæ кæнунцæ,|
уотемæй кæрæдзей сæ цармæ сорунцæ: "æз дæн’’-бæл дзорунцæ,^
122

- Сфæлдистади хсезнатæ
кæрæдземæй не’скъунунцæ, кæрæдзебæл нæ хуæцунцæ, æмдзæрийнæ
кæнæн син нæййес, нæдæр - иуарæн, кæрæдземæ лаборæги-лæбо-
рунцæ, æргьæцмæ ба нæ лæуунцæ.
Зелуй кинау æмæхгæд сау агæ. Уæйгутæ, сæрбехъулæнттæгæнгæй,
сæр - бунитæй цæунцæ.
Еци зелгæй æ тахтæй тæхуй æмæхгæд сау агæ, æносидæр æ цуппар
базури телуй, цæгьдуй. Идардæй имæ фæлгæсуй сурх уæйуг æд
сувæллæнттæ, е’нсувæр - уорсуадолæ, дзугъурцæсгом къабпилдæндаг
уæйуги хæццæ.
Сурх уæйуг æхе бахæстæг кæнуй сау агæн кæми - æ бунмæ, кæми
- æ сæрмæ, баходуй, нийдзулуй. Æмæхгæд сау агæ фур цийнæй
искафуй, æхе фæлундуй хуртæй, гæрнадортæй, итауй æ фæрстæбæл
цъæх горцъетæ, бор цæпъогун ирд хъæдæвтæ, аллихузи деденæгæй
пæр-пæр кæнуй.
Уæд багъирнуй сурх уæйуг, æхе раласуй иннердæмæ, багъизуй,
бахъур-хъур кæнуй, æ сарсейнæ æрбайсуй дуйней рагьæнæй æма
лæуарун райдайуй кенæ дзоллаг, кенæ фагæ, æрбафуттитæ кæнуй æма
дон фæлсодзун райдайуй.
Дессаг æй, дессаг.нæ агæ: æ фарс ин æфсæйнаг естæмæй разгелæ
æма си алли тиллæги муггаг ракæлдзæнæй. Бел, лом, къахæнæй
/киркайæй/ ракъахæ æма си алли хæзнатæ: налхъут, налмæзтæ,
æвзестæ, сугьзæрийнæ, æрхи, æфсæйнаг рагьзæлдзæнæй. Бурæуæй
имæ бавналæ æма си фæтæген, цъидагъæ райвулдзæнæй. Зæгъай мин
- уæд е ба ка’й?
123

ИРÆФ, 1994, №4
ЛИТЕРАТУРОН БУНШЙ
ТАЗЕ БЕСАТИ
Бесати Урусбиййи фурт Тазей
архив нæ редакцимæ æрбахаста æ
цардæмбал Заретæ. Иссердтон си
мæнæ ауæхæн гæгьæди:
- Мæскуй паддзахадон универси-
тети /МПУ/ фалдзос, раздæри Сове-
тон Цæдеси Наукити Академий
архиви лæуунцæ æрмæгутæ, дигорон!
æвзаг нихгæнуни туххæй. Еци фарс-
тай хабар уотæ ’й: 1936-аг анзи июли
10-аг æма 11-аг бæнтти Иристони
цудæй конференци мадтæлон æвзаги
уавæрбæл. 1936-аг анзи июли 14-аг
бони газет "Пролетарий Осетии"-й
мухургонд æрцудæнцæ конференций
сæйрагдæр унаффитæ:
1. "Унифицировать немедленно
язык делопроизводства во всей Осе-
тии на едином литературном языке.
2. Прекратить терминологическую
работу на дигорском наречии.
юзеьесати. 3. Прекратить издание учебной;
литературы на дигорском наречии с^
января 1937 года. *
4. Обеспечить в ближайшие 2-3 года перевод преподавания в;
дигорских школах с первого же года обучения на литературный язык|
5. Всячески способствовать обогащению литературного языка за,.
счет лексических богатств всех наречий осетинского языка" " (
Бесати Тазе, еци унаффæ рæдудбæл банимайгæи, ниффинста пъис|
мо газет "Правда’’-мæ. Пъисмо лæвæрд æрцудæй нæуæг алфавитй
паддзахадон сæрмагонд комитетмæ. 1937-аг анзи æнсури мæйи 2ц
бони, Тазей пъисмой фæдбæл каст æрцудæй еци комитети æмбурдИ^
Иристони мадтæлон æвзаги уавæрбæл ци конференци адтæй, уомæ. I
124

Литературон бунтæй
Æмбурд лæмбунæгæй равзурста фарстатæ æма æхе унаффæ рахаста:
"1. Пункт 1-й вычеркнуть.
2. Пункт 2-й сформулировать: "Считать необходимым создание
единого литературного языка с использованием богатств обоих язы-
ков".
3. Пункт 3-й исключить.
4. Пункт 4-й читать:
"Считать целесообразным ’преподавание всех предметов первых
двух классов начальной школы вести на дигорском языке. Препода-
пание литературного языка в этих классах считать как обязательный
предмет. С 3-го класса преподавание всех предметов перевести на
литературный осетинский язык".
Къамиси иуæнгтæмæ хаудтæнцæ Алахвердов, Тæкъой фурт, Бесай
фурт, Абайти В., Сердюченко.
Æмбурди ма архайдтонцæ Каркмасов - /сæрдари хуæдæййевæг/,
Гаджибеков, Гукемух, Микаилов, Яковлев æма иннетæ.
Уоци цаубæл рацудæй цуппæрдæс æма инсæй анзи, æма бабæй
Бесати Тазе ниффинста нæуæг курдиадæ. Финстæг æнæтæлмациæй
мухур кæнæн:
"В Президиум научной конференции по проблемам развития ли-
тературных языков народов Кавказа". Осетинского писателя Бесаева
Тазрета Урусбиевича /Тазе Басати/.
ПРОСЬБА
Яне языковед, но меня весьма задевает то ненормадыюе положе-
ние, которое сложилосъ у иас в Осетии в языковом строительстве.
06 этом говорю я в своем заявлеиии, адресованном в Президиум
иаучиой конференции.
Прошу Вас, если только это возможио, ознакомитъ участников
конференции с этим моим писъмом и выразитъ свое отношение к
нему.
15 октября 1971 года
Цæмæ гæсгæ æрхастон еци фæйнæ рæстæгеми финст дууæ архивон
документти?!
Бесати Тазе æ æригон бæнттæй райдайæ æма сауæнгæ æ кари ку
бацудæй, уæдмæ не’сустурзæрдæ æй æ мадтæлон æвзагбæл. Æ еци
^новуддзийнадæ бæрæг æй иннæ уæхæн аллихузон пъисмотæ,
курдиæдтæ, газети ка рацудæй æма ка нæ рацудæй, еци уацтæ,
сагъæстæй. Бони фæстагмæ, æ еузæрдион рист дигорон æвзаги
хъисмæтбæл бæрæг æй, æ царди кæронмæ дæр ибæл ке финста, кæд
12з

ИРÆФ, 1994, №4
æма фулдæр адтæй ирон финсæг, уæддæр. Дууæ æвзаги дæр æмхузонæй
ке уарзта, еци лæгигъæдæ си некæд рахаудтæй. \
Гъулæггагæн, Тазей лæгæй-лæгмæ нæ фæсмардтон æма мин нуп
зиндæр дзорæн æй æ цард, е сфæлдистадæбæл. Мæ къохти буни ця
архив ес æма мин æ бийнойнаг, æ зонгитæ ци дзорунцæ, уомæй аразпе
мин æй финсæги сорæт. |
Тазей бийнойнаг Заретæ нур дæрма æ зæрди рист хæссуй æвзаги
сæрбæл тох кæнуни фудæй æ лæг ахæст ке’рцудæй. Еци рæстæги берав
устур лæгтæ баййафтонцæ æфхуæрд, закъон æ бунати на’дтæй æм|
’адæм сæ кæрæдзей исафтонцæ. |
Мæнæ Тазе æ бийнойнагмæ ци пъисмо исæрвиста, ахæстъонæй, е
дæр зæронд, рæстæг ке ниддивилтæ кодта уæхæн гæгьæдий гæппæлбæл
лæууй ме ’стъолбæл æма ’й кæсун туххæйти, зинæй æвзарун дамугъатæз
"Пришли мне фотокарточку сына обязателъно. Имя ему дади^
новое, в несть моего выхода из тюръмы... Уже темно. Понта
закрывается. К тому же нто-то плохо поворнивается. Еще и ещ\
раз привет всем нашим дорогим родным. Скажи Габузо и Тубате]
нто они мне близки как родныеродители, нто я у них прошу извинениц
за те заботы, которые им было необходимо проявитъ о тебе и о сыне
- моем первенце. \
Писъма мне пиши по адресу: Узбекская ССР, город Самарканд, ул\
Шаумяна 22, Бегизову Константину Александровину для Бесаева
Тазрета Урусбиевина. у ]
Напиши еще, вернулисъли в Орджоникидзе наши республиканскиё
организации, обком ВКПБ, Союз Сов. писателей и т.о. Ну, живй
моя дорогая!.... в надеэ1сде на радостное свидание. \
Твой крепко любящий муж. *
1970-аг анзи Мæскуй рауагьдадæ "Советон энциклопедий" цй
"Устур советон энциклопеди’’мухури рацудæй, уой 773 фарсбæл финст
æрцудæй Тазей цубур биографи: Бесати Тазе Урусбий фурт ирон
советон финсæг, райгурдæй 14.27. 1910 анзи Цæгат Иристони Мæсти:
ноки гъæуи. 1937-аг анзи каст фæцæй Мæскуй философи, литературае
æма историй институт. Е’мдзæвгити фиццаг æмбурдгонд "Дзиллй
зарæг" мухури рацудæй 1831-аг анзи. Уацау/’Ка ке, кенæ моллЬ
Мæхæмæти фæстаг балци" æвдесуй Цæгат Иристони кълассон тох,
уацау "Ихæс" - советон адæми тох фашистон лæборгути нихмæ. г
Роман "Нифс" /1949/, повесть "Дæхе зæрдæ - де ’вдесæн''/1963/)
пъесити автор". "
Бесати Тазе хуарз зонгæ адтæй зундгонд финсгутæ Николай Тихо;
нов, С.В.Михалков, Андрей Меркулов æма иннети хæццæ. Николай
• Тихонов финста: "Тазрет Бесаев полон нового чувства труда, он гор#
126

Литературон бунтæй
этим огромным переживанием". Тихонов æрхаста финсæги рæнгъитæ
уруссаг æвзагмæ тæлмацгондæй:
Таскаю ли камни,
Вожу ли комбайны,
Пишу ли стихи,-
Лрикажет страна мне:
- Служи пастухом ты! -
Лойду в настухи,
Николай Тихонов æ уаци "Поэзия самобытная и сильная", - кæци
рацудæй "Литературон газети" 105-аг номери 1960-аг анзи 3-аг сен-
тябри, идарддæр зæгьуй: "Так переосмысливался образ пастуха.
Нищий, загнанный человек, чье занятие было презираемое, стано-
вится почетным, равным всем человеком сегодня".
Гъай-гьайдæр, абони бони беретæмæ еци дзубандитæ дессаг нæбал
фæккæсдзæнæнцæ. Нуртæккæ æндæрхузй цæстингасæй кæсæн
цардмæ, æндæр гьуддæгтæ æма миутæ нæмæ кæсунцæ хъазар, æндæр
хуарздзийнæдтæмæ æнгъæлдзау ан. Уæддæр, медцоппаййи рæстæги
хуарзæй ци адтæй /æнæуотæ уæн ба ин нæййес/, уонæбæл нуртæккæ
уотæ æнæгьдауæй къæхтæй куд рахуæцæн! Бесати Тазей рæстæги
бæрæг ефстæгтæй уæлдай, еугур финсгутæ дæр еци-еухузи ауæдзæбæл
цудæнцæ. Æндæр гæнæн дæр сиц на’дтæй. Нæ еугур адæм дæр уæд
заргæ æма цийнæ кодта, барæй уа-æнæбари, уæддæр. Еци дзаманæн
рагæлдзæн нæййес нæ историйæй. Гъеууотæ, нæййес рагæлдзæн еци
рæстæгбæл ка финста, еци цард куд адтæй, уотемæй æй ка æвдиста,
уонæн дæр. Кæд цифæнди партитæ æма фæскомцæдестæн æрдзæф
кодтонцæ, уæддæр нин зинаргъ æнцæ, уомæн æма нæ мадтæлоп
фæлмæн, рæвдаугæ дзурд нур дæр ма етæ гъæуай кæнунцæ.
Раздзурд ниффинста Скъодтати Эльбрус.
Бесати Тазе
НИФСГИН
Нифсгин æма федарзæрдæ лæгбæл куй æрмæст рæйгæ фæккæнуй,
тæрсагæ æма нецæййаг ка уа, уобæл ба æхе еу цæфæй ниццæвуй.
Зундгин лæг дзæгъæли дзорагæ дæр нæ фæууй, уæдта дин æхе дæр
некæд нецæмæй раппæлдзæнæй.
127

ИРÆФ, 1994, №4 »
Адæм зундгин æма дæсни æнцæ. Ци хузи лæг уай, уой дин етае
дæхецæй раздæр базондзæнæнцæ. Æма хумæтæги макæд раппæлае
дæхецæй. Кенæдта дæбæл гьæздуг Муртазалий цау æрцæудзæнæй.
Уобæл ци цау æрцудæй, - уой ба уин нуртæккæ æз радзордзæнæн.
Муртазалиймæ хъæбæр тухуаст берæ мулк адтæй. Æ фонс, æ
бæхæргьæуттæн никкæнæнтæ на’ дтæй. Æ къохи тухуаст берæ косæг
адæм куста æма уони фæллойнæй бонæй-бонмæ гъæздугæй -
гъæздугдæр кодта.
Хъал Муртазалийæн æ зæрдæ рохс адтæй гъæздугдзийнадæй, е хуарз
некæд рагьуди кодта: кæцæй имæ цæуй еци гъæздугдзийнадæ, пара-
хатæй цард. Уой бæсти устур дзурд, хе æппæлуни æма хъалзæрдæ лæги
миутæ кодта.
Еу хатт æ косгути æрæмбурд кодта. Æхуæдæг æхе исаразта аллихузи
дзаумаутæй: æхсаргард, сузгьæрийнæ бæрцитæ, ронæ, дарий курæт,
барæуадзæ æскæлладæй цохъа, е ’стур уæцъæф размæ ралæстæй, суйнй
сæрбæл ниххуæстæй, уотемæй æ косгути æмбурдмæ рацудæй.
Косгутæ дæр бангъæл кастæнцæ: æвæццæгæн нæ мæгур царди уаг
хани зæрдæмæ ести хузи багъардта, нæ бæгънæг æма æстонг сабийтæн
фæттæрегьæд кодта æма нин ести хуарздзийнадæ дæдтуй... Фал хъал-
цардгæнæг ханæн уæхæн сагъæстæ æ гъудий дæр на’дтæнцæ.
Бæрзондмæ исхизтæй æма фæрсуй æ косæг адæми:
- Уæ, мæ косæг адæм, фæрсун уæ: аци дуйнебæл ма мæн хузæн
хуæрзигурд лæг ескæми уодзæнæй, æви нæ?
Косæг адæм еу усмити къехæй байзадæнцæ. Еуемæй, цæмæ æнгъæл
кастæнцæ, е æцæг нæ разиндтæй, иннемæй ба, - сæ хани фарстæн
æваст ци дзуапп равардтайуонцæ, уой нæ зудтонцæ. Сæ фулдæр
æнæсдзоргæй, æнкъардæй зæнхæмæ кастæнцæ. Хан ба мæстгунæй
æргьæцмæ нæбал лæудтæй, дзуапп æнгьæл кастæй. Уалинмæ æмбурди
æхсæнæй кæронмæ рацудæй еу мæгур лæг. Æ сæр нифсгин æма
æндиудæй хæрдмæ исиста æма федар гьæлæсæй дзуапп равардта хани
фарстæн:
- Æгас дуйнейти ду нæма фæххаттæ, æндæр ба си дæхецæй
лæгдæртæ, сæрæндæр адæмтæ берæ фæууинисæ!.. I
Мæгур лæги дзуаппæй Муртазалийи цæститæ мæстæй тоги сурхитæ!
искалдтонцæ, аллирдæмæ сæ нидздзагьæлттæ кодта, æ дæндæгум
къæс-къæс иссудæй, æма и мæгур лæгмæ æхе батардта: ду ба мæнмаа
уотæ куд бандиудтай, зæгъгæ. Маргæ’ й кодта, фал сæ туххæй-фудт^
косгутæ байергъæв кодтонцæ. $
Нæуæгæй æ лæууæнмæ исхизтæй Муртазалий æма хъæбæрс
усхъæзæй дуккаг фарст бакодта: |
- Мадта дуйнебæл мæн кардæй кæрдагæдæр ескæми уодзæнæй? \
Аци рауæн косæг адæм бустæги батухстæнцæ, ци дзуапп равард*
тайуонцæ, уой нæ зудтонцæ.
Уалæнги бабæй еци мæгур лæг еуоарсмæ рацудæй æма загъта:
128

- Кæрдагæдæр кæрдтæ нæма фæууидтай хуарз лæг, æндæп 5а дæхе
нецæййаг кардæй уотæ не "ппæлисæ!.. Хан &^%м мæгур Л??ГМæ æ карди
хæццæ æхе æртардта, фал ^ ~ косгутæ туххæй бауорæдтонцæ.
- Мадта МХНоæхæй уайагæдæр æма догъондæр ескæми уодзæнæй,
~ *~ —~~ ^«"лл/ягæс уолзæнæй!
- Хумæтæги гьуди кæнис, хан, уотæ, ^2™^ Дæр мæ ракæнæ, мæ
цæстæ дæр мин искъахæ, уæддæр æз уотæ æнгьæл дæн æма дæу бæхæй
уайагæдæр, догьондæр бæхтæ дуйнебæл берæ разиндзæнæй!
Уæхæн дзуапп бабæй равардта хъал Муртазалийæн æгас адæми
æхсæн еци мæгур лæг. Хан аци хатт мæгур лæгмæ лæборгæ нæбал
кодта, - кумæ мин ледздзæнæ, дæу сæр ракъуæруни фагæ алкæддæр
исуодзæнæн, зæгъгæ,рагъуди кодта æма æ фæстаг фарст равардта æ
косгутæн. "/
- Мадта мæн уоси хузæн рæсугъд силгоймаг, уой зундгин æма
хуарзæн а дуйнебæл ескæми раззина, уотæ уи еске бон бауодзæнæй
зæгьун? Хъæбæрæй загьта Муртазалий.
- Дæхе цидæр æстауай, уæддæр дæу уосæй рæсугъддæртæ æма
хуæздæр силгоймæгтæ ма берæ разиндзæнæй аци дуйнебæл, -
æндиудæй загьта фæстаг хатт Мурзалий фарстæн еци мæгур лæг.
- М^ен нихмæ уотæ ка бандиудта федарæй ниллæуун, уомæн мæн
косгути астæу бунат нæййес: тагъд ин æ сæр ракъуæретæ, - зæгъгæ, æ
фæсдзæуинттæн дзурд равардта хъал Муртазалий. Фал косæг адæм
се’мбали туххæй корæги бацудæнцæ ханмæ, цæмæй мæгур лæгæн
ниххатир кодтайдæ æ рæдуд, цæмæй æй а дуйнебæл цæргæ ниууагъ-
тайдæ. Хуарз, фæууæд уæ фæндæ, аци лæгæн æз æ сæр æ уæле уадзун
æрмæст æртæ къуæрей æнгьудмæ. Мæн нихмæ уотæ федарæй кæми
ниллæудтæй, уоми æвæццæгæн еститæ зондзæнæй. Цæуæд ардигæй
æма, кæд æртæ къуæрей æнгъудмæ иссера мæхецæй лæгдæр, мæ кардæй
кæрдагæдæр кард, мæ бæхæй уайагæдæр бæх, мæ уосæй рæсугъддæр
аема хуæздæр силгоймаг, уæд ин уодзæнæй мæнæй хатир. На-нæуа, не
ссердта, уæдта ин æ сæр куд æркæнон, æ сæрбæл ин ка дзоруй, еци
гъæуи ба æд бунтæ куд басодзон!..
Гье, уæхæн дзуапп равардта хан æ косгутæн. Хуæздæр ести гæнæн
нæбал адтæй хани косгутæн æма исарази æнцæ хани фæндæбæл.
Мæгур лæг сæргубур æма бæрзонд иуонтæй рацудæй æ балций
фæндагбæл. Берæ фæццудæй устур балций, фал ци загъта, уонæй
нецæбæл хуæст æнгъизтæй. Æ зæрдæ нецæмæй рохс кодта. Е’нгъуди
бæнттæ хæстæг куд кодтонцæ, уотæ æ зæрдæ сæтгæ цудæй. Цард
алкæмæн дæр адгин æй, мæлун ке фæндуй. Цæйбæрцæ фæййагурдта,
кай зонуй, уæд еу авд надей астæумæ бафтудæй. Уоми ибæл еу æхе
хузæн мæгур лæг къулух бæхбæл уайгæй исæмбалдæй.
- Байрайай, хуарз лæг!
9 Зак. 920
129

ИРÆФ, 1994, №4
- Хуарз дæ хай æма дæ гьуддаг раст, - дзуапп равардта мæгур лæг.
- Рацо æма бал мæнæ мæ фæсабæрцæ ибадæ, маха дзæнгæда кæнгæ
цæуæн, - фæлмæн æма зæрдбунæй загъта мæгур лæгæн къулух бæхгин.
- На, ниххатир кæнæ, хуæрз’лæг, дæ саланæй устур арази, фал
бадгæ нæ кæнун, дæ бæх æнæ уой дæр къуæлхгæ ку цæуй, æма ибæл
дууемæй куд исбаддзинæн? - арфæ ракодта фæндаггонæн мæгур лæг.
Æма фестæгæй æ хæццæ рацудæй.
- Ци кæнис, мæ лимæн, ци хъæбæр æнкъард каст кæнис? -
бафарста къулух бæхгин фæндаггон мæгур лæги.
- Ци кæнон, мадта, - нæ хъал хецау мах косгути æрæмбурд кодта:
æппæлдтæй æхецæй, æ кардæй, æ бæхæй, æ уосæй, фарста нæ еугурей
дæр, уæхæнттæ ма ескæми разиндзæнæй, зæгьгæ, æз ин дзуапп рад-
тинæ æ алли фарстæн дæр: уомæй хуæздæр лæгтæ ма ке ес, æ кардæй
кæрдагæдæр кæрдтæ, æ бæхæй уайагæдæр бæхтæ, æ уосæй рæсугъддæр
æма хуæздæртæ ма берæ ке ]разиндзæнæй. Мæ сæр мин къуæрдта фал
мæ ме’мбал косæг адæм байергьæв кодтонцæ. Уой фæсте мин хъал-
Муртазалий дзурд равардта: кæд æртæ къуæрейемæ, ци загътон, уомæн
сæ еугурейдæр иссерон, уæд хуарз, кенæдта мин мæ сæр куд ракъуæра,
ме’нхузæн мæгур адæмтæй мæ фарс ка дзурдта, уони ба æд хæдзæрттæ
куд басодза. Æнгъуд æрхъæрттæй, æза нецæбæл фæххуæст дæн. Ма
мæмæ мæхе мæлæти сагьæс нæййес, фал цæмæн исæфонцæ мæгур
гъæуи цæрæг адæм мæн туххæй, æрмæст, гье е æй зин мæ уодæн,
зæгъгæ, мæгур лæг зæрдибунæй нийнæфтæй.
- Уобæл тухсгæ ма кæнæ, хуарз лæг. Кунæг еститæ нæ рауайуй
царди медæгæ, - зæрдитæ байвардта мæгур лæгæн бæхгин фæндаггон,
æхуæдæг ба æ хæццæ æрбацудæй хани гъæумæ.,.
Муртазалий фæууидта мæгур лæги. Хъæбæр æхцæуæн адтæй уомæн,
мæгур лæг ке неци иссердта, е. Æ фæсдзæуинттæн загъта æма етæ дæр
сæ кæрдтæ цæттæ кодтонцæ сæр къуæрунмæ, косæг адæм ба æнхузонæй
ниммæтъæл æнцæ еци зин хабарбæл. Мæнæ нур сæр къуæрунмæ
фæккæнунцæ мæгур нифсгин лæги.
- Ци кæнтæ, хуарз адæм, аци мæгур лæгæн? - сабургай бафарста
къулух бæхгин иуазæг.
Фал иуазæги дзурдæн фæстæмæ дзуапп неке равардта.
- Ма кæнæ, хуарз хан, аци мæгур раст лæги хумæтæги ма’фхуæрæ!
-дуккаг хатт табумендарæй курдта иуазæг гьæздуг лæгæй, фал Мурта-
залийи игьосун дæр нæ фæндадтæй иуазæгмæ. Уалæнги къулух бæхгин
æхебæл нæбал фæххуæстæй, æ къох хæрдмæ исиста æма æ дзурдтæй
æгас адæми æхемæ æригъосун кодта:
- Аци мæгур лæг, кæмæй загьта, ке агурдта, е æз дæц, бавзарæ, хуарз
лæг, Муртазалий, дæ кард мæ карди хæццæ.
Хан Муртазалий хуæрзагау нæбал фæцæй, куддæр фæкъкъех æй,
| иуазæги къæдзæхи асæ дормæ бакодта:
- Цæвæ иуазæг, дæ кардæй аци дори!
130

Литературон бунтæй
- Фиццаг барæ амонæги’й, - дзуапп равардта мæгур иуазæг, - цæвæ
раздæр дæхуæдфг!
Муртазалий æ кардæй ниррæуигъта дори æма’й дзæвгарæ ницъ-
цъола кодта. Уæд иуазæг дæр ниррæуигьта æ кардæй æма и дор æ
цæфæй фæппурх æй. Хъал лæг нийнæфтæй æма загьта иуазæгæн:
- Хуарз лæг, дæ кард мæ кардæй кæрдагæдæр разиндтæй, уомæй мæ
басастай, фал ма дæ бæх бавзарæ мæ бæхти хæццæ. Уæртæ мин сари
коми фæсте ес рæсугъд сауæдонæ. Еци сауæдони алли бон гъазунцæ
сугъзæрийни хузæн дууæ кæсалги. Ардигæй уордæмæ догьи рауайдзи-
нан. Кæсалгæ ни ке къохи раздæр бафтуйа, уой ардæмæ ка раздæр
æрхъæртун кæна, уой бæх уодзæнæй уайагæдæр...
- Арази, - загьта мæгур лæг - иуазæг, - æрмæст уордæмæ мæ разæй
цо, æз нæдтæ нæ зонун.
Муртазалий мин бæхей астæу хуæздæр æфсоргъ нæбал ниууагъта,
уæхæнбæл исбадтæй æма разæй расхуста. Æфцæгрæбунмæ куд
исхæстæг æнцæ, уотæ ба иуазæг дæр æ къулух бæх ниццæфтæ кодта -
гъа, куйтæ дæ бахуардта, уагæр ма дууæ къахемæй къулух ку
уайсæ,уæдта æппундæр рæзмæ ку нæбал размæлисæ! Дæ хецауæй
мæнгæ фæууо, ду Муртазалийи хъалхаст бæхтæй фæстагдæр ку фæууай,
уæд. Къулух æфсоргь маргъау истахтæй Муртазалийи фæрсти.
- Гъа, гиаур аласа, уагæр ма дæубæл цуппар къахи æнхузонæй ку
уайдæ, дæ еу къахæй къулух ку нæ уайсæ, уæд ци хузи рауайисæ, -
мæстгун æма десгæнгæй исдзурдта иуазæги фæсте Мурзалий.
Уайтагьд иуазæг рæсугьд сауæдони сæргьи æ бæхæй æрфестæг æй,
æ хеддон ин æрсæрфта æ сор къохтæй, бæх æмбæрзæнæй бамбарзта
æма’й хезунмæ рауагьта рæсугъд сауæдони билтæбæл цъæх кæрдæгмæ.
Æхуæдæг ба еу бæласи буни сатæги æ уолæвд уагъта.
Кæд Мурзалий уотæ æнгъæл адтæй æма иуазæг уайтагъд кæсалгæ
райахæсдзæнæй æма æнæ хани фæххезгæй, фæстæмæ рауайдзæнæй,
уæддæр иуазæг æ сæрмæ уотæ не ’рхаста.
Устур бæласи буни æхе рауагъта, æ сау нимæт æ нивæрзæн бакодта.
Дзинæг кастæй æрдзи рæсугъддзийнадæмæ. Устур бæлæстæ сæ цъæх
талайæй дессаг фæлуст адтæнцæ.
Сæ бунти, сæ сæрбæл аллихузи мæргъти муккаг пæррæститæй
гъазтонцæ, ка си еунæгæй, ка ба æмбæлтти хæццæ цъæбар-цъубурæй
дзубанди кодтонцæ. Уæлдай рæсугъд адтæй борæмæлгъи зарун.
Уонæмæ игьосгæй, никки æрдзи рæсугьддзийнадæй игъæлдзæг
кодта иуазæги зæрдæ, æма берæ аллихузи гьудитæ æ сæри радугай
цудæнцæ:
- Куд хуарз æма рæсугъд конд æй дуйней, цæйбæрцæ берæ хуарз-
дзийнæдтæ ес адæми царди пайдайæн. Зæнхæ æнæкæрон берæ, косæ
æма дин уодзæнæй аци дуйиебæл парахат игъæлдзæг цард. Фал
цæмæннæ зонунцæ цæрун адæм? Цæмæ гæсгæ дарунцæ сæ къохи
æфхуæрдæй косæг адæми Мурзалий хузæн еугай дорзæрдæ лæггæ?
9*
131

ИРÆФ, 1994, №4
Уæхæн гъудитæй иуазæгæн æ маст æ хурфи исирадæй æма æ
медбунат æрбадтæй. Кæсуй æма дин дæлæ хан, æ бон ци’й, уомæй
размæ æсхуайгæй исцæуй. Сауæдони размæ исхъæрттæй, иуазæгмæ
нæбал фæккастæй, уотемæй архайуй кæ<5алгæ ахæссунбæл. Фал
кæсалгæ уайтагьд æ къохæй фæцъцъиллинг кæнуй, æ арми не’фтуйуй.
Уæд иуазæг æхе фæффест кодта, сауæдони цадæмæ ниггæпп кодта æма
кæсалги хæццæ æмхузæн накæ кæнуй æ аллифарс. Кæсалги зæрдæмæ
дæр хъæбæр фæццудæй иуазæги накæ æма гъазун.
Берæ фæгъгъазтонцæ. Хор цъæх бæлæсти сæргъи арвбæл
ниллæгдæр накæй æрцудæй. Бон изæрæдæмæ æрхæстæгдæр æй. Иуазæг
райахæста сузгьæрийнæ кæсалги, æ хæццæ ин дон исиста æма’й, æ
фæсабæрцæбæл февардта, фæстæмæ расхуста. Хан ба æ фæсте кæсгæй
байзадæй.
Хани косгутæ зæрдæбунæй фæццийнæ кодтонцæ иуазæгбæл.
Æрæгиау Муртазалий дæр фелвæстæй марди хузæнæй. Нур си байру-
агæс æй, - уой бæхтæй уайагæдæртæ ма берæ ке ес, е.
- Аци рауæн дæр бабæй мæ басастай, хуæрз лæг, нур ма нæ уоститæ
фæууинæн, - загъта Мурзалий æма иуазæги хæццæ рацудæй, уой уоси
уинунмæ.
Ци фæццудæнцæ, кай зонуй, уæдта æрхъæрттæнцæ и мæгур лæги
æфсинæмæ.
Силгоймаг æ фурцийнæй æ лæг æма иуязæги æ ’хъури рауадзунмæ
гъавта.
- Тагьд, не ’фсинæ, хуæрдæ ести, - дзоруй мæгур лæг уосæмæ.
Силгоймаг æхе фæззилдта: цæсти никъулдмæ куд
фæззæгъунцæ,уотæ син сæ рази фингæ рацъапп кодта.
- Не ’фсинæ, дзæхæрадонæй ма нин харбуз рахæссæ!
Силгоймаг дæр рауадæй æма æрбадавта еу харбуз.
- Хуæздæр харбуз си нæййес? Аци харбуз рандæ кæнæ!
Силгоймаг нæуæгæй рауадæй æма харбуз æрбадавта.
- А ци’й, хуæздæр харбуз си нæййес?
Нæуæгæй бабæй рауадæй силгоймаг æма æрбахаста.
Еунæг харбузмæ æртæ хатти фæццæун кодта мæгур лæг æ уоси,
уæддæр силгоймаг уотид æхе дæр нæ балæкъун кодта. Игьæлдзæг адтæй
æ лæги балций æрцудæй, æ дæлахъуртæй хори тунтæ худтæй, æ
цæститæ стъалутау цийнæй æрттивтонцæ.
Хуарз фæццийнæ кодта иуазгутæбæл, уæд мæгур лæг бæхтæмæ
æндæмæ рацудæй æма Муртазалий уоси хæццæ райзадæй:
- Дессаг мæмæ кæсуй, хуарз уосæ, уæ уарзондзийнадæ, дæ конд, дæ
уиндæ.
- Лæг æма уоси кæрæдзебæл федар уарзондзийнадæ исбæттуй,
кæрæдзей хæццæ сæ цард рæсугьдæй рарветуни туххæй байеу кæнунцæ.
Уотæ ку нæ уа цард, уæд æз еунæг бон дæр лæги хæццæ цæрун аккаг
мæхецæн не ’скæндзæнæн, - загъта мæгур лæги уосæ хъал лæгæн.
132

Литературон бунтæй
Муртазалий ниммæтъæл æй. Еци бон фæстæмæ ранæхстæр æй
мæгур лæги хæццæ æхе гъæумæ.
Уоми сæбæл æрæмбурд æнцæ косæг адæм-дзиллæ дессаги туххæй.
-Муртазалий е’уазæги æ хæдзарæмæ бакодта.
Хани уосæ рауадæй. Иуазæгмæ кæсгæ дæр не ’ркодта, фал æ лæгбæл
боститæ кæнуй: - кæмити хæтуй дзæгьæли, цæмæн иронх кæнуй æ
уоси, - зæгьгæ.
Хъал лæг бустæги хуæрзагау нæ фæцæй. Мæстгунæй раздахтæй
иуазæги хæццæ фæстæ’мæ æ косæг адæммæ.
- Хатир фæууæд аци лæгæн, ке загьта уомæй раст ке разиндтæй,
уой туххæй, арфæ кæнæд аци иуазæгæн. Æгас æй хе уадзун, уой туххæй
ба мин гъæуама æ сæрæй ракова.
Адæм кæрæдземæ бæкæстæнцæ. Кадæртæ нифсгин мæгур лæгмæ,
Муртазалиймæ дзорун ка бандиудта, уомæ никкастæнцæ, - "раковæ
ин", зæгъгæ. •
- Тагъд раковæ..г æгайтима дæ æгасæй уадзуй, - фæйнæ дзурди
кодтонцæ мæгур лæгмæ.
Фал е бунатæй дæр нæ фезмалдæй. Æ сæрбæл бæрзонд исхуæстæй,
æ реу урух рахæлеу кодта размæ æма бæгъатæрæй загъта:
, - Гъе, ра мæ-марæ, æз рæстдзийнади сæрбæл мæлæтæй нæ тæрсун!
Нæ дин ковун. Уой бæсти мæнæ мæгур адæмæн лæгдзийнадæй ка
файйагъаз кодта, дæуæй лæгдæр ка разиндтæй, æз еци иуазæгæн мæ
саланæй раковдзæнæн, зæгьгæ, мæгур лæг иуазæгæн салан равардта.
- Хуæцетæ и куйбæл, цалæймаг хатт æндеуй е мæнмæ дзорун! Тагьд
ин æ сæр ракъуæретæ! - гьæрæй загьта Муртазалий, æ фæсдзæуинттæн.
Етæ фæллæбурдтонцæ мæгур лæгмæ, фал сæ иуазæг бауорæдта:
- Гъуддаг дзæбæхæй рартæссæнæй, зæгыæ, æнгъæл кастæн, - загъта
иуазæг, - мæгур лæг, ци загьта, уони исæнхæст кодта, уæд ма ’й ду
æфхуæргæ цæмæ гæсгæ кæнис? - Цæмæ гæсгæ уотæ устур кæсетæ сумах
уæхемæ? - загьта иуазæг. Æма хъал хани сæр кардæй ракъуæрдта. Æ
фæстдзæуинттæй дæр еу къуарей еци рауæн рамардта. ;
, - Сумах æлхæд кæмæн адтайтæ, мæгур адæми ке сæрбæл æфхуар-
дтайтæ, еци хъал Муртазалийи фæдбæл цотæ уæлмæрдтæмæ, зæгьгæ.
Иннæ косæг адæмæн ба загъта:
- Мæнæ уин гъæу, зæнхæ æма уæхе фæндон сабур цардбæл косетæ.
Магосати соретæ уæхецæй еуварсмæ.- Лимæндзийнадæ, кæрæдзей
уарзгæй рæсугъд цард, фæндон цард аразетæ уæхецæн. Уотемæй
хуæрзбон. Уæлдай арази дæн хæран лæг Муртазалиййи нихмæ ериси
бацæун ка бандиудта, еци лæгæй.
Сæ къохтæ син*райста иуазæг æма æ къулух бæхбæл исбадтæй.
Мæгур адæм ин цийни хæццæ берæ арфитæ фæккодтонцæ, уотемæй
æ хæдзарæмæ æ рæсугьд уосæмæ ниффардæг æй.
Цалдæн гъæуæй бунтон нæ фæййаууон æй, уæдмæ дæр æ фæсте
æдзинæгæй кастæнцæ гъæубæсти цæрæг адæм.
133

ИРÆФ, 1994, Ш
ХÆЗНИ-ДОЫ
Æхсæвæй бонæй нæртон сакъадахи хурруттæй цæуй Хæзни-дон.
Цума æ фур устуйрадæй æнвæрсгæ дæр некæбæл кæнуй. Цæуй æма
цæуй.
Гъæуæй мингий дæлдæр æфтуйуй устур Ирæфи гъæлæсмæ æма
хæлæмулæ кæнуй уой фелауæнти.
Боц æй мингий гьæуи колхоз "Ирæф" Хæзни-донæй. Æ галеу
билæбæл æринцадæй. Бон уа - æхсæвæ, игъæлдзæгæй игьосуй нæртон
хуæнхаг дони сур-сурмæ.
Ардæмæ цæунцæ адæмтæ сæрддон сæрди сæ фæллад уадзунмæ. Сæ
фæндон нихъуæрунцæ рæсог дон æма парахатæй уолæфунцæ сугьдæг
уæлдæфæй. Колхоз "Ирафи" бийнонтæй æнæ ходгæй дзорун неке
зонуй сæ уарзон дон Хæзни-дони фæдбæл.
" - Уæлæ еци тегьæбæл курорти хæдзарæ уодзæнæй, - амонуй Басиат
рæсугьд Кети бæрзондмæ.
Ахмети листæг сæгъдзаст цæститæ куддæр фæллад æзмæлд
кæнунцæ.
- Нæ фæсевæд иннæ гъæути ахурмæ хузæн афонæбæл нæ
фæцæнцæ... Æндæр Фарнигъæуи колхози уæлдай бæргæ нецæмæй
рауадзианæ... Уони хæццæ ерис кæнæн, - дзоруй Басиат.
Бон цæуй æмз æ хæццæ хæссуй нæуæг куститæ, нæуæг гъуддæгтæ.
- Дессаг бийнонтæ ирæзуй Хæзнидони, дессаг бийнонтæ!..- уотæ
зæгьуй зæронд Бетанти Гадо дæр.
Зæронд Гадо, 80 анздзуд. Уонтæ фæггубур æнцæ. Цæсгон раги
фенхъирттæй. Берæ гъæбесæй фæххуæстæй зæронд царди хæццæ.
Мингий гъæдгинтæ нæ ниууагъта зæронд цагъари цард Гадой зæрди
уедæгти. Уæд ма Гадо Дигоргоми - Донифарси адтæй. Гъæздугутæй
æ мæгур фидæ цæуæти æхцай каппеккитæ райсидæ, уæдта сæ æ
хедфæллойнæй дувæрæй ниффедидæ.
Кенæдта кæд байронх уодзæнæнцæ зæронд лæги зæрдæй уорс
берæгъти гъæддаг миутæ. Дзæбæх ма гъуди кæнуй Гадо: куд ниййа-
уигътонцæ уорситæ Асети Сланбеги, куд рамардтонцæ Кочгионти
Тазей. Берæ цидæртæ гъуди кæнуй зæронд Гадо. Мæнæ нур Гадо
Хæзнидони колхоз "Ирæфи" рæзæ бæлæстæн хецау æй. Æ лæдзæг æ
сунтæбæл сæвардта æма уозер кæнуй рæзæ бæлæсти буни.
Кæсуй Гадо бæстихаттмæ. "Уæлæ еци сау гьæди къулдунбæл Туй-
гьанти бандиттæ мæгур хуæнхаг хуардзаути берæ фæббæгьнæг код-
тонцæ. Сæ еугай галтæ æма син сæ еугай гъоццитæ ниффардæг
кæниуонцæ. Æфхуæрд, цагьари æфсой цъист кодта мæгур адæми".
Кæд æнгъæл адтæй Гадо: Силтанухъи устур будуртæ исуæгъдæ
уодзæнæнцæ, баделйати къохæй. Нур бакæсæ нæуæг гъæу хонхи
■ мæгуртæй исирæзтæй Силтанухъи астæу! Ирæфи дон къанауæбæл æ
сæрæй гьазгæй цæуй... Æной, бакæсай уæртæ Туйгъанти гьæумæ!
134

; Литературон бунтæй
Туйгъантæ æртæ хæдзаремæй калмау ци зæнхæбæл цардæнцæ, уоми
нур тинсæй æрцардæй 6 сæдæ хæдзари...
Зæронд лæг æ дирзæг къохæй расæрфта æ цæсти бунтæ. Дессаг
гьудитæй цæститæ кудцæр батæбæр-тубæр кодтонцæ. - "Дессаг догæ
ирæзуй, дессаг догæ, - кæддæри хузæн адæм давун æма лæг марунбæл
сæхе нæбал ахур кæнунцæ".
Гадой гьудитæ парторг - Хъасполати дзурдæй кумæдæр рай-
савдæнцæ.
- Скæсай, Гадо, хор кумæ исхъæрттæй... Абони мæнæуæ кæрдунмæ
нæ бæззуй. Нæ колхозæн устур æмбурд ес... Цæуæн уæртæ æмбурдмæ...
- Цæун, мæ хор, цæун.
Æмбурд æгæр æрæгæмæ рацудæй, адæм цъæх зæлдæбæл сæхе æру-
агьтонцæ. Силгоймæгтæй авари дзатма уæзæ кæнуй. Атæ æнцæ нæуæг
бийнонтæ, цæрунцæ нæуæг царди. Унаффæ кæнунцæ сæ еумæйаг
хæдзарæ - колхози гъуддæгтæбæл. Гадо æ лæдзæгбæл æнцайуй. Листæг
игъосуй алли дзорæги гьæлæсмæ дæр.
Мæнæ Гадо хæстæгдæр æрбаласта æхе иуазæг лæхъуæнмæ. Исдзо-
рунæрвонгæй, цæститæ сæхе фæлкъуæрунцæ. Билтæ дæр æхцæуæн
æзмæлд кæнунцæ.
- М-м-м... Бахатир кæнæ иуазæг, фал... ци куст кæнунмæ æрвист
дæ мах гьæумæ?.. Нæ электрикон машинæмæ нæуæг косæг исцæуйнаг
адтæй... æма - зæгьун кæд е ду дæ?!.
-На, хуарз зæронд лæг, еци лæги бæсти нæ дæн æз æрвист. Ци куст
кæнунмæ, зæгъгæ, мæ ку бафæрсай, уæдта дин уой ба зæгъдзæнæн:
мæнæуæй мæ бæкъуæл алли бон - цади дæр æркæрддзæнæн, уæ фусти
дзогæ мин абони дæр мæ разæй бакæнтæ, æма уин цæттæ фиййау. Кæд
уæ станцæмæ кирæ ласун гьæуй, - рахæссетæ бричкæ - мæнæ уин æз
бæхтæрæг. Æцæг гьæдæй лухтæ ласунмæ хъулай нæ дæн, фал гæнæн
нæбал ес, уæд уобæл дæр арази. Мадта фæткъу дæр бахуæрдзæнæн, еу
куд бахуæра, уотæ...
- Нæ зонун, лæхъуæн, - айуан кæнгæй, ходуй зæронд лæг, еци
батинкити фиййау ести бакæнай...
- Æууæндæ мæбæл. Æркъетæ ку стахон, уæд батинкитæй мæ
къæхтæбæл хуæздæр исбаддзæнæнцæ. Мадта финсунмæ дæр арæхсун.
Кафгæ æма семгæ, заргæ æма фæрсаг - кæд дæ фæндуй - нуртæккæ
дæр цгеттæ.
Нæ дзубандимæ æхе "æрбаласта" Тубети Бæдо: Бæдобæл цæуй 45
анзи. Хæзнидони активæй æй. Бæдо ходуй игъæлдзæг худтæй æма
"налатгомау" дзоруй:
- Иуазæг, мæ хор, ГаДо дзубандитæбæл некæд æууæндуй... Гъуд-
дагæй ку бавдесай, уæд е æндæр гьуддаг æй...
Тубети Бæдойæн еци дзубандити ферхъездзийнадæ цæй думæгмæ
æнцæ, уой хуарз зонунцæ зæрæндтæ. Бæдо Америкæй 1923-аг анзи
исцудæй. Лæгьуз нæ зонуй, техникæмæ ци хъаурæ ес, уой. Дигори
135

ИРÆФ, 1994, №4
къанауæн æ райдайæн Хæзнидони тæккæ рази ’й . Уоми фиццагдæр
косун ку байдæдтонцæ, уæд Бæдой уордигæй сæ хæдзарæмæ нæбал
евдалдæй. Куста æма куста. Кустæй ку иссæуидæ, уæд ибæл зæронд
лæггæ сæ айуани хай кодтонцæ: "Хъурæнттæй ард^хуæрæн, Бæдо кæми
исæрра дæ, уомæн неци зонун, атæ коми хурфæй -’комисæрмæ Ирæфи
дон куд исуадздзæнæнцæ, уомæн неци зонæн... Кæд адæм хæйрæгутæ
иссæнцæ, е ба æндæр гьуддаг æй..-.
Бæдо-еу аллихузи дæр фæдздзоридæ, уæддæр зæрæндтæ не
’ууæндтæнцæ. Куд нæ.фæндадтайдæ Бæдой уотемæй къанауи дони
тагъддæр рауайун...
Бæдо "рамбулдта". Рауадæй Ирæфи дон устур къанаубæл.
Ка æнгьæл адтæй: 1935-аг анзи мингий гьæу Хæзнидони унгти
дзæбæх горæтау электрикон рохс цæфсдзæнæй, уой?!
Сæрддон æхсæвæ дзæбæх æ уæзæ æруагьта мднгий Хæзнидонбæл.
Гъæу устур æмбурди устур унаффæ кæнунцæ. Рæстæгæй-рæстæгмæ
нæртон арф мæскъæй сур-сур кæнуй Хæзни-Дон: æ салан æрветуй æ
уарзон дзиллæн.
ЦОЛА
Е раги дзамани адтæй, - саугинтæ ма сæ тæккæ кусти тумугьи ку
адтæнцæ, раст еци рæстæги.
Сæрдтон æхсæвæ æривадæй, сæумон хори тунтæ сæхе байдзагъ-
тонцæ мæгур Цолай хæдзарæмæ. Цолай зæрдæмæ еци хори тунтæ
уæлдай игьæлдзæгдæр æма арфдæр цудæнцæ аци сæумæ.
Зæрдæ æхе медæгæ рохс адтæй. Берæ гьудитæ кодта æнæсдзоргæй
Цола æхецæн. - "Æндæрæбон дæр ма нæмæ еунæг гъог адтæй, нур
абони ракæсæ, не скъæти дууадæс гъоги цæттæй синæр цæгъдунцæ.
Кæд нин сæ саугин ниууадза, уæд бæргæ". Уæхæн гъудитæ кодта Цола
æхецæн.
Гъæуама син хуасæ æркæрда. Æндæра зумæги цæмæй
цæрдзæнæнцæ. Æ цæвæг æ рагь^ ракодта Цола, æ хъæсдаргь, æ
дзæбокæ æма саудор райста, уæтемæй ранæхстæр æй хуасæ кæрдунмæ
æ игуæрдæни гæппæлмæ.
Гъæуæй æнхæст нæма раевгъудæй, уотæ æ гъоси еу гъæр æрцудæй
фæстегæй. Гъæрмæ фæстæмæ ракастæй Цола. Мæнæ гъæуи къолер æ
фæсте гъæргæнгæ æрбацæуй.
- Ци хабар ес? - фæрсуй къолери Цола.
- Мæнæ дæмæ тæрхондонæй гæгъæди ес. Абони дæ суди бон æй.
Гъæуама нуртæккæ фæстæмæ раздæхай. Судтæ дæумæ кæсунцæ, - загъ
- та къолер Цолайæн.
136

Литературон бунтæй
Мæгур Цоламæ берæ сагъæстæ бацудæй. Фæстæмæ æрбаздахтæй
суди размæ. Æ косæн дзаумаутæ еу хецæн къуми байвардта, æхуæдæгка
дзатмабæл æнкъардæй исбадтæй æма суди райдайунмæ æнгъæл
кастæй. Тæрхони лæгтæ медæгæй сатæги бадтæнцæ. Мæгур къолери
ба фæйнердæмæ рарветæ-барветæ кодтонцæ æма æ хеди æртæхтæ æ
къохæй расæрфидæ тæвди медæгæ.
Хори цæстæ бæрзонд исцудæи æма дзæбæх батавта æгас гъæубæсти
дæр.
Кæркитæ тæрхондони фæлдзос къуæрттæй тезгъо кодтонцæ цъæх
зæлдæбæл, ка си æ еунæг къахбæл лæудтæй æма "ай-кай-кай" зардта,
ке ба си уасæнгитæ тухсун кодтонцæ. Уасæнгитæ сæхемæ уæлдай устур
æма уæлйау кастæнцæ кæркити æхсæн. Рæстæгæй-рæстæгмæ, цид,
кæрæдзей хæццæ фæббуцæу уиуонцæ æма кæрæдзей гоппити сурх
искалиуонцæ сæ къæботтæй. Еу устур гогура ба си æ уасунæй
æппундæр нæбал æнцадæй.-’’Хъæрдздзигьа дæ фæххæссæд, ду ма дæ
уасунæй ку банцайай, уæд".
Цола еу æхснирф фехста гогура уасæнгæбæл, фал уасæнгæ уæддæр
æ уасун нæ уагъта. Дæлбунти дæр берæ хæргутæ бонасадæн кодтонцæ.
Ка си куд бафсæдидæ, уотæ фунуки бугъгалæни æхе исæвдолидæ.-
- Æгуст фæцæй мæ агъази кусти бон, - исдзурдта æхемæ Цола, -
мæлæти берæ хæргутæ ес аци бон æгустæй. Тагъдæр мæ гъуддаг ку
исбæрæг уайдæ, уæд ма уæддæр соги къуæцæл ескæцæй æрдавинæ.
Æной мæнмæ судмæ ци фæдздзурдтонцæ, цæмæн сæ багьудтæн?..
Уотæ рæхги тæрхони хецæуттæ сæ куст райдæдтонцæ æма медæмæ
фæддзурдтонцæ Цоламæ дæр. ’
Берæ адæм æрæмбурдæй судтæмæ игъосунмæ.
- Грааданин Цола, - зустæй загьта суди хецау, - дæубæл гъаст
æрбацудæй мæнæ нæ цитгин саугинæй, ду уомæн æ дууадæс гъогебæл
де ’скъæти дуæрттæ ке исæхгæдтай, æма ин сæ ке нæбал дæдтис, уой
туххæй. Кæд нæ рæдуйун, уæд уотæ’ й гьуддаг, нæ цитгин саугин?
- Гъай-гьай, уотæ ’й-уотæ - тæрхондони сæрдари фарстæн тагъд-
гомау дзуапп равардта саугин, æхуæдæгка æ пæлæз барæвдзитæ кодта,
æ морахуз рехæбæл æ къохтæ æрхаста æма сæрæй ниллæг ракувта
хецауæн.
Цола еу сахат зæнхæмæ æнæ ести исдзоргæй листæг фæккастæй,
фал æй уайтагъд хецауи фарст нæуæгæй багъигæ дардта.
- Ци зæгьуйнаг дæ гражданин, Цола, аци гъуддагæи дæхе исраст
кæнуни туххæй тæрхони лæгтæн? Дæхе фудгинбæл нимаис, æви нæ?
Æрмæст раст дзорæ, зонæ фæлхатт æма мæнгæдтитæ ку дзорай суди
рази, уæд фулдæр æма карздæр æфхуæрд ке иссердзæнæ, уой. Дзорæ,
нур мах дæумæ игьосæн...
Авари хурфи рæстæгмæ хъипп-сун нæбал цудæй. Биндзи дув-дув
си дзæбæх фегьустайдæ.
Секретарь æхе исцæттæ кодта финсунмæ.
137

ИРÆФ, 1994, №4
Адæм æнхузонæй æнгьæл кастæнцæ, еуæрдигæй - Цолай дзуаппмæ,
иннердиæй ба сæмæ дессаг кастæй саугин. Уæди уæнгæ ’й суди рази
некæд фæууидтонцæ.
Мæгур Цола æнкъардæй фестадæй æ медбунат. Адæмбæл æ цæстæ
рахаста. Æ арми тъæпæнæй æ цæсти бунтæ расæрфта. Арф нийнæфтæй
æма загъта:
- Мæнæ хуарз адæм, мæнæ тæрхони лæгтæ, нæ пæлæзгин саугин,
корун æз уæ еугуремæй дæр, мингий мæмæ байгъосетæ, уæхецæн исзин
кæнтæ, мæн хузæн лæг къуæзагæ ’й, фал цъух зæрди дуар æй æма ’й
гъæуама æз байгон кæнон. Зæгьон бæлвурдæй, цæй туххæй мæбæл
гьаст кæнуй нæчсаугин, уой. Кæд æз абони мæ кустæй фæхъхъор дæн,
кæд æз ами аци бон уе ’нггæтей рази дæр фудгини бунати дæн, уæддæр
мин уоййасæ зин нæй, уомæн æма æз базудтон аци гьуддаги медæгæ
нæ сайæгой саугини дудзæсгондзийнадæ, æ сайæккаг миутæ.
Саугин æ фур’мæстæй æ медбунат искафта, æ рехæ билти æзмæлди
хæццæ æмæзмалд искодта, æ зæлланг гъæлæсæй исбунт кодта Цолай
дзурдти нихмæ.
Суд дæр бауорæдта Цолай æ дзорунæй: "Саугини нихмæ дзоруни
барæ дин мах нæ равардтан, дæхе фудгинбæл нимаис æви нæ? - Уобæл
бал нин дзуапп радтæ, - усхъæзæй загъта тæрхондони сæрдар
Цолайæн...
- Мæнæ хуарз адæм, сумах уæ ёугур дæр фегъустайтæ, мæнæй
тæрхондонæ гъуддаги раст дзорун ке агурдта, уой.
- Фегьустан, фегъустан. Дзуапп исигъустæй фæрсаг адæми
æхсæнæй.
- Мадта æз гьæуама, гъуддаг æцæгдзийнадæй куд адтæй, уой
æрдзорон, кæд мæ уой дзорун нæ уадзунцæ нæ цитгин тæрхондони
хецæугтæ, нæ саугин, уæд син æндæр гьуддæгти туххæй мæн бон неци
’й зæгъун...
Тæрхондони лæгтæн неци гæнæн бал адтæй, кæрæдземæ ба-
кастæнцæ æма сæ сæртæ батилдтонцæ. Æвæццæгæн, сæхе меднимæрæй
загьтонцæ: "Дунд фæууо, неци амал дин иссердзинан, фæлтау дзорæ
ци дæ фæндуй, уой.м
- Дзорæ идарддæр ци дзоруйнаг дæ, уой, - барæ равардтонцæ
Цолайæн. Саугин ба бустæги таси бацудæй.
- Ку нæ мæ багьигæ дардтаййайтæ, уæд æз айфонмæ фæцайнæ мæ
дзубанди. Берæ дзоруйнагæй неци ес хуарз адæм, гьудцаги. Æз ку
загътон, саугини дудзæсгондзийнадæ ке базудтон, е мин устур
æхцæуæн адтæй. Цæмæй ин иннæ раст адæм дæр базононцæ æ сайæгой
миутæ, уой туххæй гъæуама æз гъудцаг сæрæй бунмæ æрдзорон. Æз
уотæ нæ зæгъун, ме ’стойни ци дууадæс гъоги бакодтон, етæ мæн æнцæ.
Мæн нæ æнцæ, фал мæн куд нæ æнцæ, саугини дæр уотæ нæ ’нцæ.
Етæ æнцæ, мæгур адæмæй саугин налатеуæгæй ке фæссайдта, еци
гъоцитæ.
138

Литературон бунтæй
- Дæ гьудитæ бæлвурддæр дзорæ, - нæ дæ лæдæрæн дзæбæх, -’
фетхалдтонцæ суди лæгтæ Цоламæ.
- Нуртæккæ. Æз уотæ зæгьун, æма еци гьоцитæ еугурæй дæр саугин
мæгур адæмæй фæссайдта. Фал гьуддаг æндæр арфдæр рауæн æй.
Цæмæ гæсгæ æрбахаудтæнцæ еци гъоцитæ мæн истойнæмæ, цæмæ
гæсгæ банимадтон æз уони мæхеуонбæл, æма сæбæл ме ’скъæти дуар
рахгæнун куд бандиудтон? Еци фарстæн æз гьæуама раст дзуапп
радтон аци адæми рази...
- Табуафси, табуафси, - исигьустæй дзурдтæ адæми æхсæнæй,
сæхуæдтæ ба лæмбунæгдæр игьустонцæ. Нур саугин ба æ фурмæстæй,
æ фур тасæй æ пæлæзи хурфи дæр некæмибал зиндтæй, æ цæститæ
нидздзагъолтæ æнцæ æма ма кæцæйдæрти æрттивтонцæ пæлæз æма
реуи хурфæй. Уой бæсти æй гъоцитæ дæр бæргæ нæбал гъудæй, фал
ин гæнæн нæбал адтæй.
- Гъуддаг сæрæй ку радзорай, уæд хуæздæр исбæрæг уй, - нæуæгæй
райдæдта Цола æ дзубанди. - Кутемæй бахаудтæнцæ аци гъоцитæ
уæддæр мæн искъæтмæ? - Æз, цид, алли хуцаубони дæр цудтæн
дзиуарæмæ. Æнгьæл адтæн кæд æцæгæй нæ саугин адæмæн ести пайда
хæссæй, нур æй куд базудтон, уотæ’й раздæр ку зудтайнæ, уæд имæ
бæргæ некæд бацудайнæ, фал имæ уæдта цудтæн. Лæмбунæг ин
игъустон æ аргьаун, æ кувдтитæмæ. Еу хуцаубони дин, дзиуарæмæ
бацудтæн. Аци саугин кай, - е дин æд цирæгътæ, æд крест, æд’ пæлæзæй
дууердæмæ ковгæ рацо-бацо кæнуй. Куд æнгьæлайтæ, саугинæн æ кувд
цæбæл адтæй? Е æнæсфæлмæцгæй дзурдта:
"Саугинæн еу гьог ка радта, уомæн Хуцау дууадæс гъоги ратдзæнæй,
саугинæн еу гьог ка радта, уомæн Хуцау дууадæс гъо-о-о-о-ги ра-а-
атдзæнæй" - гье, уотæ фæдздзурдта сæумæ æндæргьци æ ковæндонæ,
æ дзиуари медæгæ аци саугин. Ме ’намондæн, не ’фсийнæ дæр
дзиуарæмæ мæ хæццæ цуд фæцæй еци сæумæ. Нæхемæ фæстæмæ ку
æрбацудан, уæд мæ нæ уосæ нæбал уагъта: "Саугинæн нæ еунæг гъог
радтæн, е ба нин Хуцау дууадæс гъоги радта"...
Æз æй бæргæ зудтон, - Хуцау уотемæйти гьоцитæ ке некæмæн
дæттуй, уой, фал мæ не ’фсийнæ мæ уоди уолæфтбæл нæбал уагьта.
Цидæр адтæй, нæ еунæг гьог аци фæлхатти къохи бакодтан æнæ ести
аргьæй...
Адæмæй аци рауæн кадæртæ сæ ходун нæбал бауорæдта æма
фæйнердигæй сæ сосæг ходунгъæр исигъустæй.
- Гъи, ма уæддæр идарддæр куд рауадæй, - бафарста Цолай суди
лæг.
- Идарддæр куд рауадæй? - Саугини хæдзарæ мæ гъоги зæрдæмæ
нæ фæццудæй, æвæццæгæн имæ нæхемæ цард хуæздæр фæккастæй.
Айдагь æхуæдæг нæ, фал ма саугини иннæ еуæндæс гъогей дæр æ фæсте
æрбахудта. Не ’фсийнæ уони ку’рауидта, уæд ниццийнæ’й; Хуцау нин
æцæг дууадæс гъоги равардта, - зæгъгæ, æма сæбæл не ’скъæти дуæрттæ
139

ИРÆФ, 1994, №4
федар исæхгæдта. Саугин сæмæ ку æрбацудæй, уæддæр ин сæ нæ
равардта. Нур æз уотæ зæгьун: аци гьоцитæ мæн нæ æнцæ, æз мæхе
гьог мæхемæ ниууорамдзæнæн, иннæ гъоцитæ ба саугини нæ ’нцæ,
фал мæн хузæн мæгуртæй саугин сайгæ ке фæккодта, етæ æнцæ. Æма
гь&уама уонæн фæстæмæ лæвард æрцæуонцæ. Æз Хуцаубæл дæр нæбал
æууæндун, аци сайæгой саугинбæл ба æппундæр некæдбал
баууæнддзæнæн. Æз æууæндун раст адæмбæл. Кæд раст нæ дæн, уæдта
мин аци адæм æргомæй зæгьун бандеуæнтæ.
Фæцæй æ дзурд Цола.
Адæми зæрдæмæ хъæбæр фæццудæнцæ Цолай зундгин æма дзу-
аппæй æнхæст дзубандитæ. Дзурд ку фæцæй, уæд ин сæ къохтæй
ниндзæгьд кодтонцæ.
- Раст зæгъис, Цола хъæбæр раст!...
Саугин ма кæбæлдæрти сосæккæй ралигъдæй. Суди лæгти бон дæр
нецибал адтæй æма Цолай фæндæбæл исарази æнцæ.
Мæгур адæм саугинæй фæстæмæ райстонцæ сæ гьоцитæ. Еци бон
æмхузонæй базудтонцæ сæ пæлæзгин саугини цæсгон, фестур -
зæрдæ’нцæ динбæл. АбоЯи ба бунтондæр дини иронх кæнунцæ адæм...
Уотæ’й, уотæ мæ хортæ, мæнгæдти къах цубур æй. Саугинтæ ба
еугур мæнгæдгæ адтæнцæ...
Цолай хузæн раст лæгтæ ба алкæддæр уæлахез кæнунцæ царди
медæгæ...
УОСГОР МИСТÆ
Раги еу будуйраг гьæуи цардæй мæгур лæг - æ ном хундтæй
Къундзий.
Зунд - хай, бæстæ ба - хай, - фа^ззæгъунцæ адæм. Къундзий хъæбæр
зундгин лæг адтæй. Æ зундæй байамонунмæ некæмæн неци æвгьау
кодта. Фæрсæг æй ку уидæ, уæд дзæбæхдзийнадæй ци зонидæ, уобæл
ауæрдгæ нæ кодта. Гъæуи æхсæн устур кадæ цæмæннæ æдтайдæ
Къундзийæн?
Æ цард æма æхецæй устур аразийæй фæццардæй берæ бæнтти æ
гъæубæсти æхсæн. Къундзий хæдзари дæр куста, устур балцитæ дæр
бакæнидæ, уолæфун дæр зудта.
Еу хатти устур балцийæй ку æрцудæй, уæд æ уосæ Маринкай
хъæбæр анкъардæй æриййафта.
- Ци кæнис, не ’фсийнæ, дæ бæлццони æрцуд дин уотæ гъигæ
адтæй, æви ци? Цæбæл æнкъард дæ? - фарста Къундзий æ уарзон
, бийнойнаги. Мæгур лæги фæндадтæй устур балцийæй æрцæугæй, æ
I уарзон бийнойнаги хæццæ ести фæлмæн дзубандитæ ракæнун. Фал
140

Литературон бунтсей
Маринка уæддæр еци æнкъардæй лæудтæй. Цидæртæ зæгьун æй
фæндадтæй, фал е’взаг зæрди мæстæй не’змалдæй.
- Ци кæнис, ци нæбæл æрцудæй? - дуккаг хатт бафарста Къундзий
æ бийнойнаги. Дзуапп няемя райста, уотæ х зæрди æрбафтудæй сæ
еунæг фурт Барæсбий. *
- Кæми ’й нæ биццеу ба уæд, гьи? - гьæрдæрæй рафарста Къундзий
Маринкай.
Уæд мæгур лæги уосæ дæлйауæй нийнæфтæй, æнкъардæй бакастæй
æ лæгмæ æма загъта:
- Нæ адæми æхсæн æгадæй нæ фæццардан. Еунæг фурт нин
исæнтæстæй. Уарзондзийнадæ æма’й нæ комидзагæй исхастан. Е
’систурмæ ин хори цæстæмæ бæллæгау фæббæлдтан. Нур, кæд нæ
еунæг биццеу Барæсбий... - ести исдзорун æ арми нæбал бафтудæй
уосæн.
- Нæ дæ лæдæрун не’фсийнæ, ци æрцудæй Барæсбийбæл, кæми’й
биццеу иуртæккæ?
- Кæми, ’й?! Сæргьæн кæми фæууй - уоми: уæртæ нин мæ хæдзай-
раг, Хъалæгати æрра æнæзунд кизги корунбæл исбуцæу æй. Нихæси
адæм фæйнæ дзурди кæнунцæ: "Брæсбийи фидæ, дан, æгас адæмтæн
зунд фæййамонуй, æхе енуæг фурт бадæмун ба æ бон нæ’й, кизги зонгæ
дæр нæ кæнуй - бунтон гъæла ке æй, уой, фал, дан, Хъалæгатæ гъæздуг
æнцæ! Æз ба, дан, мæгури кизгæ нæ корун". Еци хъал муггаг мах
хузæнттæбæл æнвæрсгæ ку нæ кæнунцæ. Уæд нин уони гъæла
кизгæбæл ци ниццæхгун æй. Бадæмæ дæ фурти, еци гьæла кизги
корунбæл æ фаендæ ку нæ исæййева, уæд махæн фуртæн нимад нæбал
уодзæнæй, ма нæ фæййаллайаг кæнæд не ’нхузæн адæмти æхсæн. Хъал
хæдзарæй гъæла кизгæ коруни бæсти, мæгур хæдзарæй зундгин кизгæ
æрхæссæд, - уотæ зæрдæбунæй курдта æ лæгæй Маринка.
Фал зундгин Къундзий нецибал исдзурдта. Сæрниллæг,
уонтæбæрзондæй берæ фæррацо-бацо кодта хæдзари медæгæ. Цæбæл
гъудитæ кодта, ка’й зонуй?!.
Фæндадтæй æй æ фурти фæууинун, тагьддæр ин зунд ку байамо-
нидæ: кизги зонгæ ку нæ кæнис, гьæздугæй ци лæгьуз райгура, уой
лæгъузæн ку некæми ес...
Фал куд фæрресун кæна æ еунæги зæрдæ? "Барæсбий Хъалæгати
гьæла кизги ку ракора, уæд махæн фурт нæбал æй. Хъалæгати хъал
муггаг мæ биццеуи æхецæн къæбис искæндзæнæй. Уони хузæн е дæр
æнæтæрегъæдæй цъирун райдайдзæнæй мæн хузæн мæгурти тог.
Мæнбæл дæр мæ лæхъуæни дзамани мингий нæ фæззилдæнцæ басай-
унбæл, уотемæй сæхецæн берети исфæсдзæуинттæ кæнунцæ. Фал
Къундзиймæ уæхæн зунд не ’рцæудзæнæй. Къундзий æ зæронд сæр æ
’дзилли æхсæн нæ фегадæ кæндзæнæй. Фал уæддæр мæ биццеу -
Барæсбийæн "ма кæнæ" нæ зæгьдзæнæн. Лæхъуæн зæрди фæдбæл
141

ИРÆФ, 1994, №4
цæуагæ ’й. Кæд еци кизги ракора, уæд хуæздæр - æнæ фуртæй. Нурмæ
ку цардан, нур дæр цæрдзинан...
Уæхæн гьудити хæццæ Къундзий хæдзарæй рахизтæй. Нихæсмæ
цæунæй фæндадтæй, фал æй æ къах нæ хаста. Уæддæр æнцадгай рараст
æй нихæси адæмæрдæмæ. Ку фæххæстæг æй, уæд кедæрти дзубанди
æ гьоси æрцудæй.
Адæмæн су къуар Къундзий æма æ фурти кой кодтонцæ. Сæ
хъаугьа, сæ гьæр дзубанди куд фæстæмæ, - хуæздæр исигьустæй
Къундзий гьостæмæ. Мæгур лæг æхе адæммæ рæстæгмæ нæбал рав-
диста. Бунтондæр фæстæмæ фездæхунбæл исцæй, фал æвяст нихæси
гъæр дзубанди кæнгути æхсæн бафæсмардта æ хуæздæр æмбал - зæронд
Омари дзурдтæ:.
т Сумах уотæ зæгъетæ æма Къунзий балцийæй ку æрцæуа, уæд æ
фуртæн хилæ кæндзæнæй: кадæр ба ма уи уотæ дæр загьта - хилæ нæ,
фал æй гьæуама. нæртон над фæккæна, Хъалæгати гъæла кизги ке
коруй, уой туххæй. Уæдта уотæ зæгъетæ, æма дан, Къундзий
цийфæндуй ку фæккæна, уæддæр æ фуртæн еци кизги нæбал ниууадзун
кæндзæнæй. Сумах уотæ зæгьетæ - нæ? - бафарста иннети зæронд лæг.
- Гъо, мах уотæ зæгъæн: Къундзий æ фуртæн фæххиллæ кæндзæнæй,
уæддæр имæ фурт нæ байгьосдзæнæй, - ракордзæнæй Хъалæгати гъæла
кизги. Къундзий дæр æма æ фурт Барæсбий дæр Хъалæгатæн
фæсдзæуинттæ исуодзæнцæ. Се ’нхузæн мæгур адæмтæй сæхе фес-
къуддзаг кæндзæнæнцæ.
- Сумах уотæ зæгъетæ. Æз ба, æдта, зæгьун: Къундзий æ фуртæн
еунæг хилæ дæр нæ фæккæндзæнæй, кизги дæр ин уотемæй ниууадзун
кæндзæнæй æма Хъалæгатæн фæсдзæуинттæ дæр не’суодзæнцæ. Ка
фæммæнгæттæ уа, хæснитæ кæнæн?!
- Кæнæн хæснитæ! - æмгъæлæсæй загътонцæ лæхъуæнтæ. - Хуарз,
- загьта лæхъуæнтæн Омар - кæд æз фæммулди уон, уæд мæ хæдзари
нард тохъули равгæрддзæнæн сумах номбæл, сау бæгæни
искæндзæнæн, гъæуи кизги дзæбæх, лæхъуæни дзæбæх нæбал ниу-
уаддзæнæн, уæдта нæ гьæуи зæрæндти се ’гасæй дæр æрхондзæнæн æма
сумах номбæл фæццийнæ, фæммийнасæ кæндзинан. Сумах ба ци
зæгъетæ, е уæхе барæ.
- Мах ку фембулди уæн, уæдта Омар æма æ зæронд бийнойнагæн
сæ сæрæй сæ къахмæ фæлуст исараздзинан.
Уой хæццæ ма, Омар æхуæдæг куд зæ1ъуй уæхæн хинст исараздзи-
нан.
- Хъæбæр хуарз, - зæгъгæ, загъта æвдесæн лæг æма хæснæ исфедар
кодта... Еци дзурдтæн Къундзий, сæ еугурей æнхæстæй нæ
балæдæрдтæй. Нихæсмæ нæбал бацудæй, фал хæдзарæмæ фæстæмæ
баздахтæй...
Изæр æрталинг - мелтæ’й, цъеутæ сæ бадæнти æринцадæнцæ. Гъæу
се ’хсæвæри зелæнтæ кодтонцæ. Берæ къæрæзгитæй лампити рохс
142

Литературон бунтæй
искалдæй. Цидæр устур сау мæргьтæ ма, сæ базуртæ уæззау тилд
гæнгæй, къуæрттæй тахтæнцæ бæлæсти æрдæмæ.
Синхи сувæллæнттæ сæ гъазун ниууагътонцæ æма си еу цалдæр
Къундзийетæмæ бацудæнцæ.
Сувæллæнтти ка.нæ уарзуй, еци зæронд тагъддæр рамæлæд. Къунд-
зий сувæллæнтти хъæбæр берæ уарзта, етæ ба’й никкидæр фулдæр
уарзтонцæ. Ахид син, цид, аргъæуттæ фæккæнидæ...
Еци изæр дæр, цалдæн сувæллæнттæ фæззиндтæнцæ, уæдмæ Къунд-
зий хъæбæр æнкъард æма æнцадæй бадтæй тъæригьоси фарсмæ. Æ
фурт Барæсбий некæцæй ма зиндæй, Маринка ба изæргъудтæ кодта.
Хæснæн æвдесæн ци лæг адтæй, е æхе къуар æмбалей хæццæ
къæразги рæбун æндеггæй нигъгъос кодта. Æнгъæл кастæй, кæд
фæззиндзæнæй Барæсбий æма ци рауайдзæнæй сæ хæснæй? Уой
фæндадтæй тагъддæр ку исбæрæг адтайдæ гъуддаг. Фал Барæсбий
некæцæй ма зиндтæй. Маринка ба хæдзари не ’нцадæй. Къундзий ба,
- куд алкæд, æ уарзон сувæллæнттæн таурæхътæ кодта.
Синхæнттæй æ сувæллæнттæ хонунмæ ка æрбауаидæ, уони дæр
Къундзийи таурæхътæй сæ къах нæбал хæссидæ фæстæмæ.
Æвдесæн лæг дæр къæразги рæбун римæхсти лæуунæй нæбал
фæразта, æ уæргутæ, цйд, фæттасиуонцæ æ буни сæ фурфæлладæй.
Бæгьдауондæй æртæ сахаттемæй мингийдæр нæ фæллæудтæй, уотæ
рæхги фæззиндтæй Барæсбий - Къундзийи еунæг фурт. Фидæ æма
фурт кæрæдзебæл хъæбæр ниццийнæ æнцæ. Кæрæдзей фæлмæн
хабæрттæй фæффарстонцæ.
Сауæнгæ ма Маринка æхуæдæг дæр дести бацудæй. Куд лигьзæй
дзоруй Къундзий æ фуртмæ.
Уæддæр сувæллæнттæ Къундзийи æнцад нæ уагътонцæ:
- Къундзий, еунæг аргъау ма.
- Къундзий, еунæг аргъау ма.
- Къундзий, зæрдæ нин ку ’йвардтай, еунæг аргьау ма, - фæйне-
рдигæй лигъзтæ кодтонцæ биццеутæ.
- Хуарз, - зæгьгæ, загъта Къундзий, - еунæг аргъау ма уин кæнун,
уæдта аци изæр фагæ ’й. Барæсбий, ду дæр аргьæуттæмæ игъосун берæ
ку фæууарзис. Игьосæ ду дæр, аргъæуттæ дæр уалдаймæнттæй цард
æвдесунцæ...
- Игъосун, игъосун, - загъта игъæлдзæгæй Барæсбий дæр.
Къундзий æ таурæхъ ку райдæдта, уæд Маринка дæр хæстæг ис-
бадтæй æ лæгмæ. Къæразги рæбунæй ка игъуста, е дæр æдасдæрæй
игьосун байдæдта.
* * *
- Мисти муггагæй, зæгьуй, еу бийнонтæ берæ рæстæги сæхецæн
дзæбæх фæццардæнцæ. Некæд неке хъйамæтмæ бабæлдтæнцæ. Уæд
сæмæ еу мистæ уосгор исцæттæ ’й.
143

ИРÆФ, 1994, №4
- Уосæ ракорæ, берæ дзæбæх кизгуттæ ес нæ гьæуи, афонæ дин æй,
загьтонцæ уосгор мистæн æ мадæ æма фидæ.
- Æз нæхе гъæубæстæй уосæ нæ корун, гьæуамæ аци дуйнейтæбæл
тухгиндæр ка’й, уой кизгæ ракорон, зæгьгæ, загьта уосгор мистæ.
Берæ ин фæддзурдгонцæ æ мадæ æма фидæ хъаурæги^р ™ ’п, С
хуарз æй, фал бæрæг нæ ?й æ кизгæ бæззг^129Й æви нæ, курдтонцæ си,
цæмæй еци фæндæбæл ма цудайдæ, фал сæмæ уæддæр е нæ байгьуста.
- Мадта фæндараст фæууо. Ка’й зонуй, нæ сæр дæ естæмæн ку
багъæуа, уæд-еу фæстæмæ æрцæунбæл æфсæрми ма бакæнæ.
"Фæндараст" загьтонцæ сæ уосгор лæхъуæнæн нййергутæ. Æма
кæрæдземæй рартæстæнцæ.
Ци фæццудæй, ка’й зонуй, уосгор мистæ, уæдта арсбæл
исæмбалдæй: идæ фæндараст", "дæ гьудцаг раст" - загьтонцæ уосгор
мистæ æма арс кæрæдземæн, уæдта уосгор мйстæ фæрсуй арси: - æз
- уосæ мæхе хузæнтти æхсæнæй нæ корун, гъæуама дуйнетæбæл
хъаурæгундæр ка ’й, уой иссерон, æма уой кизгæ æркорон.
Арс бацийнæ кодта е ’уазæги унаффæбæл æма ин загъта: "Хорæй
тухгиндæр а бæститæбæл неци ес, уомæн дессаг, рæсугьд кизгæ ес, æ
амонд берæ уæд, байагорæ еци кизги".
Уосгор райафæ кодта арсæн æма цæун байдæдта хори цæстæмæ. Ци
фæццудæй, ка ’й зонуй, фæллайгæ дæр куд нæ никкодтайдæ, уæдта
мистæ исхъæрттæй хори цæстæмæ.
Расалан-келани фæсте уосгор мистæ уайтагъд æ фæндон, е ’ссуди
сæр цæй туххæй адтæй, уой балæдæрун кодта: "Æз гьæуама дуйнети
медæгæ тухуастдæр ка ес, уой кизгæ ракорон. Дæу мин байамудтонцæ
æма дин дæ кизгæ Агундæ-рæсугъди корун".
- Дæу хузæн сиахсæй хуæздæр мæн ци гьæуй?! Фал æз дуйнети
тухуастдæр нæ дæн, мæнæй тухуастдæр мегьтæ æнцæ. Куддæр сæ
бафæндуй, уотæ мæ сæ бæзгинæй бамбæрзунцæ...
- Мадта уотемæй ба нæ корун дæ кизги, зæгьгæ, - мегъæмæ рараст
æй мистæ уосгор. Мегьтæмæ ’й уотæ берæ цæун нæ гъудæй, уайтагьд
бахъæрттæй æма æ фæндон загъта мегъæн дæр:
- Бæргæ дин радтинæ мæ кизгæ, хуарз лæхъуæн, фал æз тухуастдæр
нæ дæн. Мæнæ дунги куддæр бафæндæуй, уотæ мæбæл æрбафут кæнуй
æма мæ еугур пæскъутæ фестун кæнуй.
- Мадта уотемæй ба нæ корун дæу кизги дæр, - зæгъгæ, бабæй мистæ
уосгор рацудæй идарддæр æ фæндагбæл.
Нихьхæрттæй уадæмæ. Хуарз расалан-келантæ кодтонцæ. Амæй
хъаурæгундæр ба гьæуама мабал разинна дуйнебæл, - гъуди кодта
æхецæн мистæ уосгор.
- Æз уосгор дæн, хумæтæги уосæ нæ корун, уæд нæхе муггаги æхсæн
дæр иссердтайнæ, фал дуйнебæл тухгиндæр ка ’й, гъæуама гъеууой
кизги ракорон. Дæуæй тухгиндæр мин неке амонунцæ, æма мæ дæ
хæццæ бахæстæг кæнун фæндуй.
\
144

Литературоп бунтæй
- Бæргæ хуарз сиахс мин уайсæ, хуарз мистæ, фал аци дуйнебæл
мæна?й хъаурæгиндæртæ берæ ес. Дæлæ зæнхæбæл аст къамбеци
хъурмæ ку фæккæнунцæ, уæд сæбæл цийфæндуй дунгæ ку кæнон,
уæддæр сæ цуд не ’халунцæ.
- Мадта дæу кизги дæр нæ корун, хуæрзбон уо.
- Фæндараст, - загьта дунгæ дæр уосгор мистæн, æма кæрæдземæй
фæххецæнтæ æнцæ.
Цæунтæ байдæдта, цæунтæ, уосгор мистæ, цæйбæрцæ фæццудайдæ,
ка ’й зонуй, уæдта къамбецтæмæ æрхъæрттæй.
- Уæ, байрайайтæ, нæ хуарз къамбецтæ!
- Хуарзæй байрайæ æма æгас цо, нæ нæртон мистæ, - загьтонцæ
къамбецтæ уосгор мистæн: - ци ’й кæцæй, хуарз иуазæг?
- Æз уосгор дæн æма хумæтæги нæ, фал дуйнебæл тухуастдæр ка’й,
уой кизгæ корун, сумахæй тухуастдæр мин неке хонунцæ, æма мин
гъæуама уæ кизги радтайтæ.
- Бæргæ дин æй радтианæ, уæхæн нифс кæмæ ес, ду нин сиахсæн
æгæр æвгьау дæр ма уайсæ, фал мах дуйнебæл тухуастдæр нæ ан. Мах
астемæй туххæй ци дзубур ласæн, е махæй тухуастдæр æй.
- Мадта сумах кизги дæр нæбал корун, - загъта уосгор мистæ æма
фæрсæй готонмæ бацудæй.
Готон дæр листæг байгъуста уосгори дзубандимæ, уæдта берæ
фæххудтæй:
- Дæу хузæн сиахс, зæгьуй, бæргæ хуарз æй, фæл æз дуйней
тухуастдæр нæ дæн. Мæнæй мæнæ æздухт уедагæ берæ хъаурæгиндæр
æй. Мингий ибæл мæ дзиргьæг ку ракъобалæ уй, уæд къамбецти дæр
æма мæн дæр æваст бауорамуй.
т Мадта дæу кизгæ дæр нæбал корун, - фæммæстгун æй уосгор
мистæ. Æвæццæгæн имæ готони ходун гьигæ фæккастæй æма æздухт
уедагæмæ бацудæй.
- Бон хуарз, хуарз уедагæ!
- Дæ гъуддаг раст æма æгас æрцо, бæсти хецау. Хабæрттæ кæнæ.
Кæцæй фæдтæ?
Уосгор мистæ дести бацудæй, - бæсти хецау бабæй мæ цæмæй
хонуй, зæгьгæ.
- Кæцæй фæдтæ?!
- Уосгор дæн, гьæуама аци дуйнебæл тухуастдæр ка’й, уой кизгæ
ракорон.
Æздухт уедагæ табедзæ нæ никкодта уосгор мистæбæл. Фал
дæлиауæй нийнæфтæй æма загъта:
- Бæргæ дин радтинæ мæ кизги, аци дуйней æз ку уайнæ тухуастдæр,
уæд, фал дæхецæй мæнмæ ку нæ хауй еци ном. Дæхуæдæг мæнæй берæ
тухуастдæр ку дæ. Дæ муггагæй кедæр бафæндуй, е ку ’рбауайуй, уæд
мин мæ фæрстæ уайтагьддæр рахсинуй...
ЮЗак 920
145

ИРÆФ, 1994, №4
Уосгор мистæ къехæй байзадæй: "Цæмæннæ рагъуди кодтон
хуæздæр? - Хумæтæги ма æз мæ сæрæн дзæгьæл нез цæмæн искодтон?"
Уотемæй фæстæмæ æрбаздахтæй сæ хæдзарæмæ уосгор мистæ æма
цæрун байдæдта æхе адæми хæццæ...
Зæронд Къундзий уобæл фæцæй æ аргъау. Сувæллæнттæ - цума
аргьауи кæронмæ æппундæр уолæфгæ нæ кодтонцæ, уотæ лæмбунæг
игъустонцæ таурæхъмæ. Нур сæ фæндон исуолæфтæнцæ.
Барæсбий дæр æнæзунд лæхъуæн на’дтæй, æ зæрдæмæ райста, æ
фиди таурæхъ цæй фæдбæл адтæй, уой. Дзоргæ неци искодта, фал
Хъалæгати гъæла кизгæй æхе рацох кодта.
Къундзий æ фурти гъудитæ балæдæрттæй æма ин хъæбæр æхцæуæн
адтæй, æ хъури ракодта æ еунæг фурти.
Маринкай дæр еци сахат уомæй хуæздæр хуарз неци гъудæй.
Аргъаумæ игъосгутæн адгин æхсæвæр æривардта æма игъæлдзæгæй
мийнасæ кодтонцæ.
Къæразгæй игъосгутæ дæр æнкъардæй фестадæнцæ сæ бунæттæй
æма рандæ ’нцæ сæ хæдзæрттæмæ. Сæ хабар æркодтонцæ дуккаг сæумæ
хæснæгæнгутæн...
Лæхъуæнти къуари рамбулдта зæронд Омар. Еу къуар боней фæсте
гъæуæрæмбурд æнцæ еци мийнасæмæ. Устур цийнæ си адтæй. Къунд-
зий дæр уоми бадтæй. Æ уарзон сувæллæнттæ бабæй æ аллифарс
зилдæнцæ.
- Къундзий, куд рамбулдтай хæснæ?
"Къундзий... Къундзий" - кодтонцæ.
Къундзий ба син ходæзмолтæй хæйттæ лæвардта: æз нæ рамбулдтон
хæснæ, уæртæ зæронд Омари бафæрсетæ, - зæгьгæ.
Фал Омари сувæллæнттæмæ нæ евдалдæй. Е æ синон æ къохи
дардта æма хуæрззунд адæмти цæрæнбони туххæй гагидауæ кодта...
ФÆСМОН
I.
Устур сау гъæди æхсæн еу рауæн дессаг рæсугъд æрдозæ адтæй.
Æрдозæн æ аллифарс арф адæгти хурфи æнæскъунгæй уадæнцæ рæсог
хуæнхаг дæнттæ. Еске сорæгау тунстæнцæ размæ æма сæ сур-сур æдзох
нгъустæй æрдози фалдзосмæ.
Аллихузи бæлæстæ сæхецæй гореи искодтониæ дсссаг æрдзæбæл.
Дунгæ сæ ахид багъигæ даридæ æма цид, уæд сæ сæртæй ниллæг
ракопиуонцæ сæ фалдзос æрдзæн.
146

Литературон бунтæй
Æрдозæн æхе хурфæ ба хъæбæр лигъз адтæй, бæласи къадо, гобати
муккаг си неке иссердтайдæ.
Уæлдай рæсугьд уидæ æрдозæ уалдзæг æ цъæх кæрдæг, æ деден-
гутæй.
ÆрДозæмæ хæстæг, гъæди къохи еу ставд толдзæ бæласæ рæсугъд
ирæзтæй. Еци бæласи буни ба цардæй нæ нæртон дату - гьунтъуз арс.
Дату æ бадæнæй ку рацæуидæ, уæд, цид, берæ хатт листæг
фæккæсидæ еци æрдозæмæ: "Мæ бæласæ уоми ку уайдæ, уæд мин
дессаг цæрæн бунат уайдæ", - бадугь-дугъ кæнидæ нæ арс æхецæн. Фал
не ’ндиудта æрдозæмæ бацæун: "кæд си еске цæруй", зæгъгæ. Уæд еу
хатти зæронд датуйæн æ зæрдæ нæбал фæллæудтæй æма æрдозæмæ
цæунвæйдæ искодта. Тас æ зæрдæй нæ цох кодта æма берæ
фæллæудтæй сагъæси лæудтæй гъунтъуз дату æ бунати. Æрæгийау æ
фазæбæл бурун байдæдта æрдозæмæ. Цæй бæрцæ ма ’й гьудæй
æрдозæмæ бахъæртунмæ, ка’й зонуй, уæд ибæл æваст еу рауæнæй
фæгъгъæр киндæЙГ.
Дату фур тасæй æ бунати фестъæлфтæй, æ зæрди гупп-гупп
исцудæй. Арсæн еии тарстæй æ уод æнхæстæй е ’мондмæ нæма
æрцудæй, уотæ дин кæсуй æма мингий уæлдæр робас ходæгæй мæлуй:
- Гъи, дату, дату, гъунтъуз арс, мæнбæл ку фехходис: мистхуар,
зæгъгæ, уæд мин нур ба мæ зæнхæбæл мæ миститæмæ дæ фазæбæл ци
бурис?
Дату фур тасæй рæстæгмæ дзорун нæбал исфæразта. Уæдта туххæй
исуолæфтæй æма робасбæл æ маст фæккодта:
- Нуртæккæ дин, æз дæ зæнхæ фæууинун кæндзæнæн, мæ цæфæй
æзмæлгæ дæр куд нæбал искæнай, уотæ!
Арс æваст еу гьæди хъуæл фелваста æма ’й робасбæл ниццæвон,
зæгъгæ, уотæ ин робас æ къох райахæста, лигъзтæ кæнун байдæдта æ
тилако æвзагæй:
- Æз гириз кодтон, хъæбæр берæ дæ ку уарзун, гьунтъуз арс, цæмæн
мæ марис?!
- Хатир дин фæууæд, - æ гьæдæ ниггæлста арс. Æхема? дæр робасæй
е фæттарстæй, е ходæг фæккастæй æма е стур губун ходунæй берæ
фезмалдæй...
Робас дæр датуй фарсмæ хозбауæй рауай-бауай кодта.
Хор æ тæккæ сæумоп скасти адтæй æма еугур бæлз^сти бунмæ
æнхæстæй нæма бакастæй коми, стæ ба лимæнти бодт искодтонцæ æма
зæрди бунæй дзубанди кæнуп байдæдтомцæ.
- Еумæ бацæрæн æма аци æрдозп нæ фусун æркая-гæн, ообас,
еунæгæй цæрунæй мæ зæрдæ фæцъцътх æй! - Зæрдæбунæй дзурдта арс
- гьунтъуз дату, робасæн æ гъудитæ.
- Æмбæлгги хæццæ пæрун мæнæн мæхе дæр хъæбæр фæндуЛ. Кæд
ма дæу уотæ фæндуй, нæ хуарз дзту, уа\я дин с мæн бæгьдауæн. Æз
иссердзæпæн бсрæ æмбæлтга;.
Ю’
147

ИРÆФ, 1994, №4
Дату.фур цийнæй æ хъури ракодта робаси, æгайтимæ дæмæ уæхæн
нифс ес, иссерæ тагьддæр æмбæлттæ маха еумæ цæрæн. Сон мæмæ
ка’й, е еунæгæй фæццæрæд аци сау гъæди...
Уой фæсте гъунтъуз арс æ хæдзарæ байамудта робасæн.
Кæрæдземæн рæстæгмæ - хуæрзбон загътонцæ æма си алке æхе
фæндагбæл рацудæй. Гъæуама еци изæр робас арси хæдзарæмæ
æмбæлттæ æрбакодтайдæ.
II.
Уалдзигон хор раги нифтудæй. Цъеути игъæлдзæг зартæ дæр нæбал
игъустæнцæ бæлæсти сæртæй. Бæстæ бунтондæр æринцадæй æма
хъипп-сун некæцæйбал цудæй. Æрмæст гьунтъуз арси хуссæг нæ
ахæста, иуазгутæмæ æнгьæлдзауæй, æхсæвебадæн кодта.
- Гæр, куд нæ зиннунцæ? Мадта мæ робас куД фæссайдзæнæй?
Уæхæн гъудитæ куд кодта дату, уотæ æ ^сæргъи балæудтæнцæ
иуазгутæ.
- Де ’хсæвæ хуарз, нæ хуарз дату! - игьæлдзæгæй загьта берæгь.
- Уой, ке’хсæвæ ’й, уой хуарзæнхæ уæ уæд, æма æгас æрцотæ, -
загъта иуазгутæн нæ гъунтъуз арс. Сæ къохтæ син кæрæй-кæронмæ
есгæ рацудæй. Уоми адтæнцæ: берæгъ, робас, тæрхъос, узун,
дзæгьарæг, тикис, сæлаур, рæубес... еугурæй дæр зæрдбунæй бацийнæ
кодтонцæ сæ фусунбæл.
Еумæ цæруни туххæй датуй ,фæндæбæл исарази æнцæ.
- Нурмæ алли куст дæр алкæмæ æхемæ кастæй, еумæ царди ба
фæйнæ кусти кæндзинæн. Цард берæ игъæлдзæгдæр, æнцондæр æма
рæсугъддæр фæууодзæнæй, - загъта тæрхъос се’нккæтей номæй. Еци
адгин дзубандитæй хъæбæр исрохс æй нæ датуй зæрдæ, сæ цийнæ сæ
еугуремæн дæр берæ адтæй.
Гъунтъуз арс исиуазæг кодта е’уазгути æма еумæ цæрун
байдæдтонцæ.
III.
Дзæбæх бийнонти хузæн берæ фæццардæнцæ сау гьæди æхсæн нæ
сирдти къуар. Се’хсæн загьд, хъаугьа некæд æрцудæй. Уæлдай арази
адтæнцæ сæ еумæ цардæй. Фал еу хатти берæгьбæл давунæй фæггу-
русхæ ’нцæ. Се ’мбурдмæ ’й ракодтонцæ æма ибæл тæрхон кæнун
байдæдтонцæ:
- Ду мæгур лæги фустæй цæмæн радавтай?
Фур мæстгунæй фарста тæрхони хестæр, гьунтъуз арс, палат
берæгъи.
Берæгь соми-арт хуардта: "неци бакодтон", фал æй æвдесæнтæ
къуммæ бахастонцæ:
148

Литературон бунтæй
- Мах еумæ бацæрун фæндæ ку искодтан, уæд дзурд равардтан:
хæранеуæг ни ескæд еске ку бакæна, уæд æй не ’хсæн куд фесафæн.
Уотæ адтæй, æви нæ? - фарста арс æмбæлтти. Æмбæлттæ æмхузвнæй
загьтонцæ: - уотæ адтæй.
Уæдцæр берæгъ нæ састæй æ фудбæл. ’
- Цæугæуайтæ, еци мæгур. фиййаумæ фæдздзоретæ! Тæрхъос æма
тикиси фервиста гъунтъуз дату.
Фиййау æрбацудæй. Фæрсунцæ ’й: - Хуарз лæг/аци æмбæлттæй,
дæ фусти давуни туххæй кæбæл гурусхæ кæнис?
Мæгур лæг уайтагьд берæгьи райамудта.
- Нур дæр ма ести зæгъис, - фæгыъæр кодта берæгьбæл гъунтъуз
арс, - хуæцетæ æма ’й тагъд бæласæбæл æрауиндзетæ!
Бийнонтæ æмхузонæй февналдтонцæ æзнаг берæгъмæ йема’й
бæласæбæл ниййауихтонцæ.
Фиййау аразийæй рандæ’й. Арс ба карзæй загъта е’мбæлттæн: "Нæ
еумæйаг цард нин ка хæлхъой кæна, хæран миугæ ка кæна, етæ
цæудзæнæнцæ берæгъи фæндагбæл, уæртæ уинетæ!"
Берæгъ бæласæбæл куд гæллеу кодта, уомæ син æ гъунтъуз къохæй
байамудта зундгин дату.
"Арази ан", - загътонцæ æнгъæлæсæй сирдтæ сæ хестæри
дзурдтæбæл æма идарддæр цæрунтæ байдæдтонцæ...
IV.
Цардæнцæ æма хъæбæр арази адтæнцæ сæ цардæй. Хæран берæгъи
кой феронх æй сæ еугуремæй дæр. Æрмæст ма робаси зæрди хаттæй-
хатт æрифтуидæ, æвæццæгæн, берæгь ку радавидæ, уæд еу си робасмæ
дæр фæккæсидæ.
Еу уалдзæг робас хæдзарæмæ æрæгæмæ цæун байдæдта. Фал ибæл
уæдцæр гурусхæ нæ кодтонцæ. Робас æхуæдæг къæндзæстуг кæнун
байдæдта.
Æ цæсгом кæдзос на’дтæй æмбæлтти æхсæн. Саугьæдæй мæгур лæги
уотармæ фæццæуидæ æма ин æ кæркитæ хуардта. Уой туххæй робас
æхемæ устур азум хаста. Къуар хатти исфæндæ кæнидæ: "Зæгьон ме
’мбæлттæн ме ’знагкади кусти туххæй, - кæд мин хатир кæнонцæ уæд
хуарз, кенæдта мæ ауиндзгæ дæр æркæнэёнтæ".
Еу уалдзигон бон - сæумæ сирдтæ еугурæй дæр сæ хæтæнтæмæ
рандæ ’нцæ. Æрмæст робас фæстæмæ фездахтæй сæ бунатмæ.
Устур кард райста ама ’й æ реумæ исаразта. Берæ фæккастæй робас
æнкъардæй æрдзи рæсугьддзийнадæмæ. Хори цæстæ цъæх арвбæл
бæлæсти сæрти ходгæ исцудæй. Бæлæстæ сæ фæндон нихъуардтонцæ
хори тунти лæфинттæ. Борæмæлгьæ цъеу æ зартæ кодта æ дессаг
гъæлæсæй.
149

ИРÆФ, 1994, №4
Сæ цæрæн æрдозæ уæлдай рæсугъд кастæй аци хатт нæ робасмæ.
Арф адаги дон æ сур-сурæй дзубанди кодта бæлæсти хæццæ.
Робаси зæрдæ не’фсастæй дуйней рохсæй. Царди рохсæй хуæздæр
ци ес аци дуйнебæл?
Кард зæнхæмæ æрхаудтæй робаси къохæй æма имæ æнкъардæй
берæ фæккастæй. Æ зæрдæ ристæй: "Цæмæн, цæй туххæй
фæррæдудтæн ме’мбæлтти æхсæн?!"
Æхемæ нæуæгæй фæммæстгун æй. Кард фелваста æма ’й æ фарси
рацавта. Тог æндæмæ ралæбурдта æма робас æ хуссæни æрхаудтæй.
Мард нæ фæцæй, фал æ гъæрзунгъæр идардмæ игьусун байдæдта.
Æмбæлтти æрцудмæ æ хуссæни фæттохæн кодта.
Хор нифтудæй. Сау гъæди бæлæстæбæл. мегъæ исцудæй æма еу
мингий сæлфæг кæнун байдæдта. Æмбæлттæ сæ бунатмæ æриз-
дахтæнцæ. Сæ еугурей разæй фæззиндтæй тикис æма робаси
гъæрзунбæл ниддес æй.
- Ци кодтай? Ци нæбæл æрцудæй? - тарст æма фæлмæн гьæлæсæй
бафæрсгæй, исдзурдта тикис. Фал робас неци дзуапп равардта.
Тикис æмбæлттæмæ фæдеси рауадæй, робаси æнамонд хабар син
ракодта. Етæ дæр æмхузонæй æрбауадæнцæ æма сæйгæбæл зелæн
кæнунцæ.
- Ци кодтай? Ци дæбæл æрцудæй? - æнкъардæй фарста сæйги
гьунтъуз арс. Иннетæ æнцад лæудтæнцæ. Тæрхъос ба, æнгьæлдæн,
кæугæ дæр искодта.
- Ма тухсетæ мæнбæл! Уæ размæ анхосгин дæн. Мæхуæдæг мæхе
рамардтон. Нæ дзурд фæссайдтон. Мæгур лæги кæркитæй цалдæр
радавтон... Мæхецæн уе ’хсæн цæрун аккаг нæбал искодтон. Хатир
корун... Æз нæбал фæййервæздзæнæн, фал сумахæй мæн хузæн
хæранеуæг макæдбал маке ракæнæд...
Робаси æнкъард æма зæрдибунæй дзурдтæ æмбæлттæмæ хъæбæр
багьардтонцæ. Сауæнгæ ма зæронд дату æхуæдæг дæр æ цæститæ дони
разилдта. Узун ба кæмидæр къуми балæстæй æма уоми тъиффиттæй
кудтæй. Рæубес дæр æ фий исцумæ-исцумæ кодта, æ цæститæ
расæрфидæ:
- Неци дин уодзæнæй. Фæййервæздзæнæ. Тæрсгæ ма кæнæ! -
зæрдитæ ивардта сæйгæн гьунтъуз арс. - Кунæг рæдудтитæ адæймаг
нæ фæккæнуй? - Дæ рæдудтитæбæл дæхуæдæг ке басастæ, е уæддæр
лæгигьæдæ ’й. Уой туххæй дин мах æнхузонæй ниххатир кæндзинан.
Арси фæлмæн дзурдтæй сæйги зæрдæ байгъæлдзæг æй.
Æмбæлттæмæ уарзон каст ракодта, уæдта фæрсæрдæмæ æхе бахатта
æма тар фунæй бацæй.
Æмбæлттæ дæр фегьæлдзæгдæр æнцæ.
Тикис арт искодта æма æхсæвæри зелæнмæ Савналдта. Æхсæвæр
куддæр исцæттæ ’й, уотæ робас æ фуни цидæртæ дзоурун байдæдта.
- Сс-сабур, сонт кæнуй, сонт. Цума цитæ дзоруй? - загьта арс.
150

Литературон бунтæй
Сабур бамбурдæнцæ сæйги алфамбулай æма листæг игьустонцæ
робаси сæнтгæмæ.
- Некæд, некæдбал фæррæдуйдзæнæн, - дзурдта æ фуни робас.
Хатир курдта æмбæлттæй. - "Уой, мæ фарс, ци рист кæнис мадта?
Хуцау куд, уотæ рессæнæ, уой ку зудтайнæ, уæд мæхе нæ рарæхус-
тайнæ. - Уой мæ фарс!" - фуни тарфæй гъæрзтæй. Æ думæг рагæлдзæ-
багæлдзæ кодта.
Робаси фæстаг дзурдтæ æмбæлттæмæ ходæг фæккастæнцæ. Сæ
фулдæртæ ходæгæй бакъуæцæлтæ æнцæ. Уæлдайдæр дзæгъарæги
ходунæн бауорамæнтæ нæбал адтæй.
- Æнæнезæй æхе незгун куд æрбакодта нæ робас, зæгъгæ, гьунтъуз
арс дæр æхе нæбал бауорæдта, ходгæй æ сæр ниттилдта æма загьта:
- Лæгмæ æ рæдудти фæсте хуæздæр зунд ку æрцæуй, уæд е лæгьуз
нæ’й. Мах робас дæр æ лæгьуз миутæбæл фæффæсмон кодта æма ин
хатир кæнæн.
Æмбæлттæ бабæй сæ зундгин гьунтъуз арси фæндæбæл хъæбæр
фæццийнæ кодтонцæ. Сæ цæстисугтæ ниссæрфтонцæ. - Хатир кæнæн
робаси рæдуд, - загьтонцæ æмхузонæй æма цийнæй æхсæвæрмæ
бавналдтонцæ.
Тикис-æфисийнæ хуæруйнаг æривардта. Арт-цæсти кæронмæ бий-
нонтæ æмхузонæй батумугъ æнцæ. Æма дзæбæх æхсæвæр кодтонцæ.
Робаси дæр уой фæсте райгъал кодтонцæ æма ин тæвди цумд
бацумун кодтонцæ.
Сæ еугуремæйдæр ируагас кодта робаси фæсмон.
МУРАДИЙ БÆЛАСÆ
I.
Ралæудтæй уалдзæг. Æ хæццæ æрхаста гьар хори тунтæ æма сæ
парахатгæй нивæндуй æгас зæнхи цъарæбæл. Еци тунти салан, сæ
дзæбæх намусæй сæ фæндон исуолæфтæнцæ æгас царди тогдадзинттæ.
Уалдзæги хори таведзæй хайгин фæууй зæронд Темури гъæу дæр.
Мингий гьæумæ æмвахс æй устур сау гьæдæ. Гъæуи рази урух оудуртæ
сæхе *Гсфæлустонцæ сæ уалдзигон дарæсæй. Устур тæрсæ бæлæстæ
, рагæлстонцæ сæ зуймон фæлуст. Нур мæнæ сæхе тинсæи фæлундунцæ
сæ цъæх талатæй. _ „ ^„^
Бонхезæни кæрдæг исханс æй. Биндзæ ахедун баидæдта æма гьигæ
даоуй гьæдрæбун хезæг фонси. Рæстæгæй-рæстæгмæ галтæ, нæуæг зад
гьоцитæ сæ къæдзилтгæ базмæлун кæнунцæ, еци базмалдæи тæрс^н
кæнунцæ биндзити.
151

ИРÆФ, 1994, №4 _
Зæронд Темур еугуремæй дæр хъæбæрдæр фæббæллуй æ уарзон
уалдзæги æрцудмæ. Зумæг хæдзари бадунæй багъигæ’Уй, уалдзæг ба ин
фиййау цæуни рæстæг æрцæуй.
Борæмæлгьæ æ зæлланг зари дзæнгæрæг барветуй Темури хуссæн
урундухъмæ. Зæронд Темур æ цæститæ æууæрдгæй рабадуй æ хуссæни,
æ билтæ сæхе меднимæр базмæлун кæнуй. Цитæ фæдздзоруй æхецæн,
ка ’й зонуй? Æ фиййау лæдзæг, æ нимæт ку райсуй, уæд æнцадгай
бацæуй æ хуссæнмæ. Æ фурти фурти, мингий биццеу Петури игьал
кæнун байдайуй:
- Петур, райгьал уо, райгьæлдзæг кæнæ дæхе бабай биццеу. Æз
фусти къуар фескъæрун уæлæ гъæдрæбунмæ. Скъолайæй ку
æрбацæуай, уæд мин, мæ хор, сехуари къæбæр исхæссæ. Сехуари бадт
ци бæласи буни фæккæнун, уой зонис?
/ Петур фунæйхузæй рабадуй æма æ зæронд бабайæн дзуапп радтуй:
/ - Зонун, баба, зонун еци бæласæ. Иссердзæнæн дæ.
1 Темур рамбурд кæнуй æ бригади - колхозонти фусти къуар æмæ сæ
исæскъæруй уалæ хъæдрæбунмæ. Мингий Петур ба ма уой фæсте кенæ
еу сахат фæстæмæ бафунæй уй, кенæдта еци фæдбæл е скъоламæ æхе
бацъапп кæнуй.
П.
Петур алли бон дæр сехуар исхæссуй Темурæн устур бæласи бунмæ.
Еци бæласæн æ ном хундтæй "Мурадий бæласæ". Петури фæндадтæй
бафæрсун æ зæронд бабай: "Аци бæласæ Мурадий номбæл цæмæн æй?"
Фал сехуар ку исхæссидæ æ зæронд бабайæн, уæд уайтагъд кенæ фустæ
æздахунбæл фæууидæ, кенæдта е ’ннæ æмбал Бариси хæццæ гъазунбæл
фæцайдæ, уотемæй æ фарст изайгæ цудæй.
Еу бон хор æнæуаг æнтæф никкастæй. Темури фусти къуар сæ ахур
бунат, устур бæласи бунмæ тохæнæй балæгъзæр кодтонцæ. Сатæги
сæхе æркалдтонцæ. Далистæй ма цидæртæ хезун æвзурста, фустæн ба
сæ фулдæр æрбамбурд æнцæ æма æнæсагьæсæй кодтонцæ сæ синæр
цæгьдуни куст.
Хори цæсти каст тæвдæй-тæвдæдæр кодта. Арф сау гъæди комæи
ма, цид, рæстæгæй-рæстæгмæ еу некуцон ирдгæ рауолæфидæ.
Еци ирдгæ думгæй сæхе астæу. базмæлиуонцæ "Мурадйй бæласи
сифтæ, сæ сир-сирæй исдзубанди кæниуонцæ кæрæдзей хæццæ. Петур
фусти кæронмæ æ киунуги ахур кодта е ’сони урок, уой хæццæ ма
кæрдæгути æхсæн дæр цидæр архайдта.
- Ардæмæ ма рацо, биццеу!
Æ къох фæтгилдта фусти иннæ^æронæй Темур æма ходæзмолтæи
æнгьæл кастæй Петури æрбацудмæ. - Дессаг мæмæ кæсуй, - зæгьгæ,
загьта Темур, - алли бон еци киунугæй гьигæ куд нæ кæнис?
152

Литературон бунтæй
\
- ’Ма аци хатт ба киунуги хæццæ ку нæ архайдтон, - фæлмæн æма ’
цæрдæг дзурдта Петур, - уоми еу кæрдæг ес.кæдæй зæнхæй искастæй,
уæдæй æй алли бон дæр баргæ кæнун... Æзинæй ардæмæ ибæл мæнæ
уой бæрцæ бафтудæй.
Æкъохæй бамудта Петур. Темур еци дзуаппмæ игьосгæй, еу сахат
дзинæг фæккастæй æ уарзон биццеумæ. Дзоргæ неци искодта, фал
æхецæн гьуди кодта: "Æзинæ райгурдæи, нур ба кæрдæг куд æма
цæмæн ирæзуй, уонæбæл гьуди кæнун байдæдта... Ахур кæнæ, мæ хор,
ахур, махæн уæхæн бартæ на ’дтæй!...
- Фал мин баба, зæгъай, аци бæласæ "Мурадий бæласæ" цæмæн
хуннуй?
Еци фарстæй зæронд Темури гъудитæ фæууæззаудæр æнцæ, е
’нхъирттæ цæсгони дууæ сау цæсти бунтон фенкъард æнцæ. Тъæфил
æрфгутæ хъæбæрдæр æримбарзтонцæ сæ талингæй цæсгоми рохсдзий-
надæ.
Бæласи бунæй рæстæгмæ дзубанди нæбал игъустæй. - Цæмæн
хуннуй "Мурадий бæласæ", - зæрдибунæй нийнæфтæй зæронд Темур,
- игъосгæ, бабай биццеу, æз дин æй зæгьдзæнæн, - зæгъгæ, загьта
зæронд лæг æма идарддæр райдæдта таурæхъ.
- Е адтæй 15 анзей разæй. Фæсевæд советон хецауадæбæл кустонцæ.
Уæлæ еци тар сау гъæдæ партизантæ, большевиктæй идзаг адтæй. Уони
раздзæуæгæй куста нæ синхон зæронд лæг - Мурадий фурт Геор. Нæ
бæсти еци сахат еуæй-еу рауæнти уæлахез адтæнцæ уорсити æфсæдтæ.
Етæ ауигътонцæ, мардтонцæ мæгур раст адæми. Уæлдай хъæбæрдæр
æфхуардтонцæ партизанти бийнонти. Еу бон кæми адтæй, уоми нæ
нихæсмæ æрбацудæнцæ афицертæ. Сæ хæццæ салдæттæ: "Дæ фурт
кæми’й, уой нин зæгьæ, кенæ ба дæ маргæ кæнæн, - фарстонцæ
Мурадийи, фал зæронд Мурадий неци дзурдта. Ку неци дзурдта, уæд
æй æхситæй нæмун байдæдтонцæ, - зæгьæ: "кæмий дæ фурт"? Мурадий
бауæр сау æрхæнтæ кодта уорсити сау цæфтæй. Тог хæдони дусæй
аллирдæмæ гьардта, уæддæр Мурадий еу хъипп нæ/уагъта æ гъæлæсæй.
Æ фурти ку байамудтайдæ, уæд æгас партизантæ дæр уорсити къохмæ
хаудтæнцæ.
Æрæгиау æ къох хæрдмæ исдардта зæронд Мурадий æма ин дзурди
барæ равардтонцæ уорс афицертæ. Лæмбунæгæй имæ байгьустонцæ...
- Байамудта æ фурти? - тарст гъæлæсæй рафарста Петур æ зæронд
бабай, фал зæронд баба Петурæн дзуапп дæттуни бæсти æ таурæхъ
хаста идарддæр. - Мæ фурт ка ’й, кæми’й уæдта цæбæл косуй, уой уин
зæгъдзæнæн", - зæгъгæ, загъта зæронд Мурадий æма рæстæгмæ
зæнхæмæ кæсгæй байзадæй.
- Афицертæ сæ медбилти бахудтæнцæ, - дæлиауæй нийнæфгæй
идарддæр хаста Темур æ таурæхъ. Петур ба имæ дзинæг игьуста.
- Раздæр зæгьунæй дæ барæ ку адтæй æма цæмæннæ дзурдтай,
зæгьгæ.
153

ИРÆФ, 1994, №4
Уæд зæронд Мурадий æ сæрбæл бæрзонддæр исхуæстæй, адæммæ
бæгьатæрæй е’нгас радардта æма æ фурти байамонуни бæсти карзæй
загьта: - "Мæ фурт еунæг нæ’й. Мæ фуртæн æ хæццæ æнцæ миллиу-
антæй æгас косæг дзиллæ. Еци дзиллæ дуйнебæл кæми нæ ’нцæ, уæхæн
бæстæ а дуйнебæл некæми ес. Цард, гьæздугдзийнадæ уони къохæй
цæуй. Уони рамарун, уонæн се ’гаси æрахæссун уæ бон нæ бауодзæнæй.
Нæ зæгьун, мæ фурт кæми æй, уой. Нæ тæрсун сумахæй. Цæветæ
зæронд Мурадий - партизан Георгий фиди".
Фулдæр дзоруни барæ нæбал адтæй Мурадийæн, æрмæст ма хъа-
зауатæй баходæзмолæ кодта...
Аци рауæн зæронд Темур æ дирзæг къохæй расæрфта æ цæстити
дон, зæрдибунæй нийнæфтæй æма рæстæгмæ нецибал исдзурдта.
Хор фиццагау æнцад накæ кодта æ рæсугъд надбæл.' Устур
гьæдрæбунæй æргьау сæ думгутæ телгæй, сæхе еугæйттæй ластонцæ
дони били сатæгмæ. Гъæуæй исигьусидæ ку - куйти исрæйд, ку -
уасæнги ниууаст.
^ Мингий Петур е ’скъоладзау æмбал Бариси хæццæ æнкъард æма
æнцадæй кастæнцæ сæ бабай цæститæмæ, лæмбунæг ин игьу.стонцæ æ
таурæхъмæ.
- Уой фæсте Марудийи ракодтонцæ марунмæ, - æ таурæхъ цубур
кодта Темур, - маргæ’й ку ракодтайуонцæ, фал ... ардæмæ æй искод-
тонцæ... ни’й ауигътонцæ аци бæласæбæл. Гъе, уомæн хæссуй аци
бæласæ Мурадий ном...
Рæстæгмæ бабæй "Мурадий бæласи" бунæй нæбал игъустæй
адæймаги дзубанди. Æрæгиау зæронд фиййау æ цохъай думæггагæй æ
цæститæ ниссæрфта æма федар гьæлæсæй загъта:
- Гъе, уотæ ’й, бабай биццеу, гье. Хуарз зæронд лæг адтæй Мурадий,
хуарз. Мæлун дæр æма цæрун дæр æгас раст адæм - косæг дзилли
хæццæ гьæуй. Мурадий фæстаг дзурдтæ - "æз еунæг нæ дæн, æз мин,
миллиуантæ" - мæ зæрди хъæбæр арф ниххизтæнцæ... Нивгун сумах
айтæ, биццеу, еци æфхурд миугæ ка нæ фæууидта".
Фæцæй æ таурæхъ Темур. Еу сахати фæсте бон фæссатæгдæр æи.
Фусти къуар раскъардтонцæ бæласи бунæй. Зæронд лæг фиййау
рæвдзæй сæ фæсте рацудæй. Сау нæл сæгьæ дæр бунгардæй рахизтæй
æма, къæс-къæс кæнгæй, талатæ æрдæмæ балæгьзæр кодта.
"Мурадий бæласæн" ба æ урух къабазтæ сæ рæсугьд дарæсæй
идардмæ фелауæнтæ кодтонцæ. Сæхемæ цæугæй, Петур скъолай размæ
гьазгæ бауидта нæуæгдзаути. Æ цуд фæттагьддæр кодта, хаттæй - хатт
мафæстæмæ искæсидæ гьæдрæбун - "Мурадий бæласæмæ". Æхецæн
нидæнæй дзоргæ цудæй æ бабай дзурдтæ.
Уæдæй фæстæмæ Петур фулдæр уарзта еци бæласи.
154

ИРÆФ, 1994, №4
Цæстисугæй райгургæ.
Цийфæндуй ку уа, уæддæр адæми фарнæ устур æй. Зæрдæй, адæми
зæрдæй ци цæстисуг æртæдза, уой æмуæзæ неци ес. Берæ бæдæлттæ
ни фæгъгьудæй нæ паддзахади сæрбæл тонхи. Никки фулдæр ба си
фæгыъудæй, "сабур цард" ке худтан, еци рæстæги дæр. Адæми рази
е’хæс ка фиста æфсади, уонæй еу адтæй Сæбанти Дауити фурт Бадели
дæр. Кедæртау æхе нæ баримахста се ’скъæти, кедæртау æ мади
раздарæни буни æ сæр нæ бацавта, фал, куд дигорон биццеу, уотæ
рандæ æй æфсадмæ. Е’хæс æнхæст кодта, куд æмбалдæй, уотæ, фал
ибæл анз æма æрдæг ку рацудæй служби, уæдта æверхъауæй фаммард
æй. Æ номбæл ин скодта зарæг Текъойти Зинæ. Фæндуй нæ, цæмæй
еци зарæг æгас Иристон дæр бакæсонцæ, е.
Сæбанти Баделий зар.
Уæй-уæй, зæгьуй Нари гъæуæй Сæбанти Бадели
Ку ранæхстæр уй, гъей,
Цæуон æма, зæгъуй, мсе адæми рази ме ’хæс бафедон.
Усей-усей, еци хсебар се ниййерæг мадсе ку фегъуста,
Усед се зæнгитсе базир-зир кодтонцсе,
Мади зсердæ зонагсе ксеми нсе фсеууй,
Æз, зæгъуй, мсе бæдоли гъе нур нсебал фсеууиндзæнсен.
Усей-усей, фсетксебсел сертсе къерей Зæлда ку ракодта,
Æртиккаг къеремсе дсер, зсегъуй, ку нæбал ниггæдзсе кодта
Бадели, дуккагмсе ку бавналдта,
Усед, зсегъуй, Зселдай зсердсе усеззау унсергът никкодта...
- Нсе, исе, зсегъуй сез; мсе ниййерсег мадсе,
Тагъд-рсехги дсеумсе ссерсегассей серцсеудзсен.
Усей-усей, усехсен зсердишсе ку байвæрдтитæ кодта.
Нари фæсевæд, зæгъуй, дæлæ Къирсодзæнмæ Баделий
Ку ниффæндараст кодтонцæ,
Уоми син е хуæрзæбони зар ку никкодта,
- Æ ниййерæг мадæ уомæ æ били цортæ ку фæххуардта:
155

Цæстисугæй райгургæ
Мæнæ мæмсе исхъæртдзæиæй мсе зииаргъ бæдолæ
Æма мин æ гъар ростæй мæ тарст уод багъар
Кæндзæнæй,
Фалæ имæ ’й уорс къала кири æнгом æхг&дæй еци уазалæй
Ку æрбаластонцæ,
Æма æ бæдоли гъармæ бæлгæй,
Æ ниййерæг Зæлдайæн æ рос содзгæ
Цæстисуги гъарæй багъар æй.
Уогæ ба æнзтæ куд тагьд цæунцæ, еу усмæ син куд нæййес
æруорамæн. Уогæ ба адæймаг куд нæ фæллæдæруй, бонæй-бонмæ
цардмæ бæлгæй, цардмæ æнгьæлдзау уогæй, адзалмæ хæстæгдæр ке
фæккæнуй, уой. Æхсæрисæр...1966 анз. Сæумæраги æ хæдзарæй æ
кустмæ ранæхстдæр æи Дашити Беслæн. Æ бийнойнаг Вера ба куста
гьæуисæри амбулаторий. Еумæ схъæрттæнцæ гьæуисæрмæ лæг æма
уосæ. Беслæн нæхстæр кодта гьæдæмæ /райони гьæди хæдзаради
куста/ Вера ба, æ кустмæ здæхгæй, æ цардæмбали дзиппи къохмæрзæн
рацавта, дæ хед си расæрфисæ, зæгьгæ. Цæмæй зудта Вера, æ еци
къохмæрзæн Беслæнæн æ хед нæ, фал, бæласæ ибæл рахъан уогæй, æ
тоггин цæфтæ бæттæн фæууодзæнæй, уой. Æверхъауи хузи бацудæй
Беслæн мæрдтæмæ. Ци адæми хæццæ цардæй, ци адæми хæццæ куста,
етæ ибæл æ рæстæги скодтонцæ кади зар. Цалдæр хатти æй разард-
тонцæ, фал куд фæстæмæ, феронх æй. Неци ес аци дуйнебæл
æносонæй. Мах хъæбæр фæндуй еци зар нæуæгæй адæми зæрдитæбæл
æрлæуун кæнун. Уадзæ æма’й зононцæ.
Кæд, миййаг, естæмæй рæдуйун, уæдта мæ хатир мæ разæй. Фал,
цума цæмæдæргæсгæ нæ... Æхсæни гъуддаги номбæл ка фесæфа, уони
ном гьæуама имист цæуа æНккæтей разæй.
Дæлдæр мухур кæнæн, 1967 анзи Дашити Беслæнбæл ци зар
скодтонцæ адæм, уой текст.
ДАШИТИ БЕСЛÆНИ ЗАР.
Фæсхонхи дæнттæ^ - цъсех арвхуз дæнттæ,
Зæууати дон æй и сау цади дон.
Беслæн бадзоруй, -мæ царди бæнттæй
Сабати бон æй фæстаг царди бон.
156

ИРÆФ, 1994, №4
Хоихи фæндæгтæ - уæззау фæндæгтæ,
Сæ тæккæ зиндæр дорнади размæ.
Ка балæудзæнæй, мæ хуарз æмгæрттæ?
Мæ бийнонтæ ума мæ мади размæ.
Дигори гъæди рагæй ирæзуй
Тæрсæ бæлæстæ толдзити бæсти,
Мсен ку рауагъта адæми тонхи
Мæ фиди ’нсувæр мæ фиди бæсти.
Хуарз зæрингурдæн æ къохти хъиамæт, -
Финги федауире - æвзестæ цайдан.
Мæнæн равардта кади нисанæн
Советон бæстæ æвзестæ майдан.
Кавкази хуæнхтæ - сæрустур хуæнхтæ,
Уæддæр си дор ба дæлæмæ хауй.
Ма мæбæл котæ, мæ адгин хуæртæ!
Ку нæ фесафттæн æгади рауæн.
Фæззæги дуармæ Сатумей рæгътæ
Фæззигон хузæй ку фæлгæсунцæ.
Дашити Беслæни минкъий сабитæ
Мах доги седзæр нæ уодзæнæнцæ.
Рохсаг æрбауай, рохсаг, не ’мгарæ,
Нсехе хуæнхбæсти цæрдзæй дæ кадæ.
Дæуæн дæ намус фæллойнæй адтæй,
Дæ ном дæр не ’хсæн уомæн уодзæнæй.
Æрмæгумæ мухурмæ бацсеттæ кодта Колити Витали.
157

ИРÆФ, 1994, №4
Публицистикæ
Цагъати Тотраз
РОХСИТАУÆГ ДЗИУАРÆ
Имисуйиæгтæ
1893 анзи Киристонгъæуи
мæгур зæнхкосæг Бердити Сте-
панæн райгурдæй фурт. Еци дзама-
ни биццеу ку райгуридæ, уæд æгас
синхбæстæн дæр е уидæ устур ций-
наг. Синхæнттæ кæрæдземæн.игъо-
сун кодтонцæ: "Бердити Степанæн
райгурдæй фурт". Цудæнцæ Бер-
дитæмæ арфæ кæнунмæ. Степанæн
æ фур цийнæй æ къахи буни
гъæмпи халæ нæбал састæй, æ
фуртбæл уотæ цийпæ кодта. Биц-
цеубæл исæвардтонцæ ном Дудар.
Дудар ирæзтæй, гьолахъи фæрдуги
хузæн.
Берæ рæстæг нæ рацудæй, Сте-
I панæн Дудари фæсте рапгурдæп
дуккаг фурт. Степанбæл æ фурттн
цийнæй базуртæ базадæй, е
’уæнгтæ фæррæуæг æнцæ,
! æхсæвæй-бонæй куста, цæмæй
бийнонтæ мапæбæл тухстайуонцæ.
Æнзтæ бæнттау уадæнцæ. Сте-
пани цийнæ бсрæ на рахаста. Фур-
густæй ургæфтуд фæцæп. 1903 анзи
БсрдшпиДудар дууæ æнапюм биццеуи седзæрæн
158

Публициспшкæ
байзадæнцæ, сæ фидæ Степан рацох æй æ цардæй.
Дудари, зæнæги хестæр, кæд ма æнагъом биццеу адтæй, æ
фидæрдæмæ фæккодта цард, архайдта хæдзари, куд æ бон адтæй,
уотæ.Кæд косгæ кодта, уæддæр æ зæрдæ ба ахурæрдæмæ адтæй. 1907
анзи бацудæй Æридони дини семинармæ. Ахур кодта, куд зæрдеген
биццеу, уотæ хъæбæр хуарз, æхсæвæй-бонæи киунугутæбæл бадтæй,
æма е’нтæстдзийнадæмæ гæсгæ байахæста фарæстæймаг бунат.
Æновудæй кастæй аййевадон литературæ, фал дини ахурадæбæл ба
исустурзæрдæ "й. Æнæлæг хæдзари бийнонтæ тухст ке æвзурстонцæ,
уомæ гæсгæ Дударæн уæлдæр скъолай ахур кæнуни равгæ нæбал адтæй,
æма уомæ гæсгæ райдæдта ахургæнæги куст кæнун.
1913 анзи фиццаг сентябрæй 1914 анзи фиццаг сентябрмæ куста
Олгински приходи скъолай.
1917 анзи фиццаг сентябрæй 1919 анзи фиццаг сентябрмæ Кирис-
тонгьæуи гъæуккаг скъолай дуккаг къæпхæни сæргьлæууæгæй куста.
1919 анзи фиццаг сентябри 1920 анзи 20 мартъий уæнгæ бакуста
Корински скъолай фиццаг къæпхæни сæргълæууæгæй, 1920 анзи
мартъий мæйæй 1921 анзи фиццаг сентябрмæ Киристонгъæуи Дигори
округи политикон рохсади сæргълæууæгæй.
1921 анзи сентябри мæйæй 1922 анзи фиццаг сентябрмæ куста
дигорон скъолати инспекторæй æма Донифарси скъолай ба
сæргълæууæгæй. Еци анз фиццаг сентябрæй 15 сентябрмæ куста
Киристонгъæуи скъолай сæргълæууæгæй 1922 анзи 15.октябрæй 1925
анзи фиццаг сентябри уæнгæ куста Цæгат Иристони облæсти рохсади
инструкторæй.
Дзагурти Губадий имисуйнæгтæй. Дзагурти Губади куста Цæгат
Иристони рохсади сæргълæууæгæй.
Еу бон Губади æма Дудари астæу рауадæй мæнæ уæхæндзубанди:
- Нæ зонун, Дудар, ке рарвистæуа Чиколамæ скъолай
сæргьлæууæпей. Уоми уоййасæбæл устур куст ес, æма имæ æрветун
гьæуй уæхæн лæг, кæци æ кадæй, æ кусти хъаури фæрци, æ зундæй, æ
кусти арæхстдзийнадæй еци дзилли астæу исараза скъола, æма скъола
цæмæй фæууа гъæубæсти дзилли цæстæвæрди.
- Æз арази дæн Чиколамæ скъолай сæргълæууæгæи.
- Ду? Дудар, фиццагидæр ду гириз кæнис, нæ фæццæудзæнæ
уордæмæ косунмæ, дуккаги ба ду не скъолати инспсктор дæ, æма дæ
æз ба кæмæй раййевдзæна^н?
Уой фæсте ма нæмæ уобæл къуар хатти рауадæй дзубанди, ма уæд
æз базудтон, Дудари æцæгæйдæр ке фæндуй уордæмæ, уой, ке бакус-
тайдæ Чиколай зин уавæрти, ке исаразтайдæ æцæг хуарз скъола, кæци
ниффедар кодтайдæ адæми æууæнкæ. Æз æй ниффедар кодтон Чико-
ламæ скъолай сæргълæууæгæй. Иннæ скъолатæй уæлдаидæр уоми
кусти зинвадæдтæ дæр ке адтæй, уомæ гæсгæ æз Дудари хæццæ
ниффедар кодтон бадзурд. Уæди кустадон Закъопмæ гæсгæ æнгьизтæи
159

ИРÆФ, 1994, №4
аразун бадзурд. Æма ин мизд бадзурд кодтон дууадæс тумани, æнæуой
скъолати сæргълæууæги миздæй цуппар хатти фулдæр. Лæвæрд ин
æрцудæй сæрмагонд инструкци, кæци’й æнхæст кодта устур дессаг
хуарз æма’й уагьта царди,
Бердити Дудар адтæй Цæгат Иристони советон скъолати
ахургæнгуги астæу зингæдæр косæг, кæци æ усхъитæбæл рахаста
советон скъолай арæзтадæ нæуæг бундорбæл, Дудар æй уæхæн косæг,
кæци советон скъола исаразта уæгъдæ будури, федар бундорбæл.
Чиколай бакуста фондз анзи. Уордигæй рацудæй æма 1930 анзи 1
сентябрæй 1931 анзи 12 февралмæ бакуста Хъармани скъолай. 1931
анзи феврали мæйæй 1931 анзи 19 декабрмæ куста Дигори косгути
рохсади инспекторæй, уой фæсте ба 1932 анзи 7 июлмæ Дигори
райони ахуради сæргьлæууæгæй. Кусти рохсади иуонгæй адтæй 1917
анзæй фæстæмæ. 1918 анзæй 1921 анзи ноябри уæнгæ адтæй "Кермени"
партий иуонг. Куд революционер, уотæ хъазауатонæй куста, цæмæй
Цæгат Иристони æрфедар кодтайдæ советон цардарæзт. Архайдта
Деникини уорс гвардионти нихмæ.
Гъуди ма кæнун, биццеуæй гьонгæс уогæй, Дур-Дури фæсте дууæ
тагей астæу, бæрзонд тегьæбæл лæугæй мæ каст уидæ, гьæуи сæри
къулдунбæл ци уорс дууæуæладзугон хæдзарæ адтæй, уомæ. Уæд нæ
зудтон, еци рæсугъд галауани ци адтæй, уой. Фал æхсæвæй ку бафунæй
уинæ, уæддæр уадæй мæ цæститæбæл. Цума си ка цæруй?
Мæхе бæргæ фæрсинæ, фал мин дзуапп ба н’адтæй. Куд мæ фæндæ
уидæ еу хатт уоми исæмбæлун, фал куд?
Фæстæ^æр куд базудтон, уотемæй уоми адтæй революций агъоммæ
Туйгьанти уæздæнтти хæдзарæ, æма куд рæсугъд адтæй. Уорс-уорсид
идардæй кæсгæй, цума уæлдæфи тæхгæ кодта, уотæ.
1925 анзи уоми иссæй гъæууон скъола, скъолайæн паддзахадæ
равардта Туйгьанти дзæхæрадонæ. 1932 анзи гъæууон скъола иссæй
гьæууон хæдзаради техникум. Равардтонцæ ин 25 гектари зæнхæ. 1933
анзи техникуми директор - Бердити Дудар. Уæдæй фæстæмæ техникум
æ хузæ раййивта æма иссæй Цæгат Кавкази хуæздæр скъолатæй еу.
1934 анзи 1 сентябри æз дæр исдæн Дур-Дури астæуккаг скъолай
фæндзæймаг къласи ахурдзау. Еци анз техникум иссæй астæуккаг
скъола. Сæуми аст сахатти. Мах, нæуæг ахурдзаутæ, бадæн нæуæг
райдзаст къласи, æнгьæлмæ кæсæн нæ ахургæнæгмæ. Дуар байгон æй
æма æрбахизтæй скъолай директор Бердити Дудар. Мах еу адæймагау
фестадан, не ’ргом - дуармæ. Дудари фæсте æрбахизтæй Тарасов
Александр - скъолай ахуради сæргьлæууæг, Дзидзойти Саламан -
историй ахургæнæг, Воронов Александр Ивани фурт - ботаники,
зоологий, анатомий, химиц ахургæнæг; Билаонти Сандир - ирон
æвзаги ахургæнæг, Аготи Захар - физикæ æма математики ахургæнæг.
Мах лæууæн. Дудар æрлæудтæй нæ комкоммæ, иннæ ахургæнгутæ æ
фæсте. Къласи хъип-сун неке кæнуй. Дудар махбæл æ цæститæ рахаста,
160

Публицистикæ
уæдта дзоруй: "Исбадетæ". Мах исбадтан, игьосæн Дудармæ. Дудар
райдæдта дзорун: - Абони сумах æрбакъахдзæф кодтайтæ Дур-Дури
астæуккаг скъолай къæсæрбæл ’ма амондгун бони уæ къах
æрбайвæретæ. Ами сумах базондзинайтæ берæ наукити бундортæ,
царди сосæг фæззелæнтæ, кусти арæхстдзийнæдтæ, цард æма æрдзи
бастдзийнадæ. Сумах равзурстайтæ уæ царди нæдтæй сæ рæсугьддæр,
сæ ахсгиагдæр. Аци бон райдæдта ахури анз, фал мах мæйæ ахур нæ
кæндзинан, уомæн æма аци анз скъолайæн тиллæг берæ конд ес, е ба
æрзадæй хуарз æма’й æфснайун гьæуй. Кæд фарста ескæмæ ес, табу-
афси.
Мах бадтан сабур, æнæстуф.
- Кæд фарста нæййес, уæд абони цотæ уæ хæдзæрттæмæ, исон
косдзинан дзæхæрадони, тондзинан рæзæ.
Рæзи дзæхæрадонæ адтæй 8 гектари æма еци анз уотæ зад адтæй
рæзæ, ’ма бæлæсти къалеутæ дæлæмæ састæнцæ. Уони æфснайун
гьудæй. "1 гектари конд адтæй нартихуар, 4 гектари картоф, 2 гектари
æхсинæнтæ, 4 гектари халсартæ, хъæдорæ æма никки берæ уæхæн
листæг халсартæ.
И дуккаг бон райдæдтан рæзæ тонуни куст кæнун. Мах, биццеутæ,
исхизтан бæлæстæмæ, кизгуттæ ба бунæй фæткъутæ æвардтонцæ
ящикти, æгъзæлæггаг рæзæ хецæн кодтонцæ, иннæ кизгутти къуар ба
уонæй карстонцæ геркъитæ. Хормæ соргæнгæ æма ’й зумæгмæ
æфснайгæ. Дардтонцæ инсæй сæри хутæ, æхсæз æма инсæй хъибили,
биндзитæ 20 бæтмани, рæзæ 150 тонни. Скъолай адтæй скъоладзаутæн
æмдзæрæн 48 бунатей хæццæ. Æмдзæрæни цардæнцæ æндæр гьæутæй
æрцæугæ ахурдзаутæ. Цæгат Иристони уæхæн гъæу берæ нæ адтæй,
уоми кæцæй нæ адтæй ахурдзаутæ - дигорæнттæ, ирæнттæ, уруссæгтæ,
гурдзиæгтæ. Нимæдзæй берæ нæ адтæнцæ, фал си ка ахур кодта, етæ
ба æгьдаугин, ахурмæ разæнгард. Сæ ахури бæрæггæнæнтæ хъæбæр
хуарз. Скъоладзаутæ сæхе куст, сæхе хъаурæй дардтонцæ скъола.
Тиллæг бафснайдтан, уæдта хестæр кълæсти биццеутæ æрцæттæ
кодтонцæ сог æгас зумæги фагæ.
Скъолай адтæй æхсæз бæхи æд рæвдзæ, уæрдунтæ, бричкитæ.
Бæхдаргутæ си адтæй дууæ кустæдахс лæги уруссæгтæ - Фома
æма Егор, цардæнцæ уоми æд бийнонтæ. Сог ластонцæ гьæдæй
æма’й цурхтонцæ хæрхитæй зумæгмæ.
Адтæй си минкъий хути фермæ æма уони дæр гьуд кодтонцæ,
скъолай хуæрæндонæмæ цæттæ кодтонцæ алли бон дæр фид.
Нæхуæдтæ зумæгмæ æрцæттæ кодтан 30 боцикъай цæхгун къабуска,
30 боцикъай пæмидортæ, картоф, соргонд геркъитæ. Скъолаи
медæггæнттæ идзаг адтæнцæ зумæгмæ алли хузи хæлцагæй. Скъолай
хуæрæндони ахурдзаутæ кодтонцæ сехуар, рæфтад, æмдзæрæни ка
цардæй, етæ ба æхсæвæр дæр.
11 Зак. 920
161

ИРÆФ, 1994, №4
Раевгьудæй сентябри мæйæ, бафснайдтан тиллæг. Октябри фиццаг
бæнтти райдæдтан ахур кæнун. Нæ ахури гьуддаг адтæй уæхæн: урокти
размæ бакæнианæ хуæрæндони сехуар, уæдта ниццæгъдидæ дзæнгæрæг
æма бацæуианæ къласмæ, алке æ бунати исбадидæ. Райдайиуонцæ
уроктæ. Бадтан сабур, игъустан ахургæнæгмæ æнæ стуфæй, къласи
биндзæ ку ратæхидæ, уæддæр игьустæй æ базурти гьæр. Æз нæ зонун,
ескæми ма адтæй уæхæн скъола, уæхæн æгьдау кæми адтæй, уотæ
лæмбунæгæй, уотæ хуарз кæми ахур кодтонцæ, уой размæ дæр, уой
фæсте дæр. Нæ! Æз æнгъæл нæ дæн. Мæнмæ уотæ кæсуй æма уæди
Дур-Дури скъола адтæй рохс дзиуарæ. Бердити Дудар рохситауæг, нæ
ахургæнгутæ ба нин адтæнцæ рохс идаугутæ. Уæдæй нурмæ берæ
рæстæг рацудæй, фал мæнæй мæ рамæлæти уæнгæ нæ феронх
уодзæнæнцæ еци фондз анзей рæстæг, уоми ке рарвистон. Нæ дирек-
тор Дудар, мæ ахургæнгутæ, ме’мбæлттæ, царди рæсугъддзийнадæ ке
хæццæ базудтон. Абони хузæн мæ цæститæбæл рагъазунцæ перемени
скъолай дуккаг уæладзуги зилдæгæй дзатмабæл кизгæй - биццеуæй ку
рарæнгъæ уиуонцæ, уæд сæмæ адæймаг кæсунæй не’фсастæй, цума
уалдзигон деденгутæ адтæнцæ, уотæ адтæй сæ бакаст, идардæй кæсгæй.
Еу бон урокти фæсте нæмæ адтæй скъолай еумæйаг æмбурд, Дудар^!
разæй нæ комкоммæ, æ фарсмæ ахургæнгутæ. Æ цæстæ рахаста ахурд-'
заутæбæл, баходæзмолæ кодта, уæдта уотæ зæгъуй: - Куд мæ фæндуй,
сумах уæлдæр скъолатæ ку фæууиайтæ æма ахургонд уогæй раст надбæл
ку рацæуиайтæ. Æз æууæндун уобæл, уодзæнæй уотæ. Цæмæй уотæ уа,
æз куд зæгьун, уой туххæй ба гъæуй ахур кæнун. Фал нæ размæлæнтæ,
нæ равгитæ æнхæст хуарз нæ ’нцæ. Гъæуй нæ исаразун клуб, библио-
текæ, ахургæнгутæн хæдзарæ.
" Нæ ахургæнгути царди уавæртæ хуæздæргъæуагæ’нцæ. Цæмæй етæ
исхуарз уонцæ, уомæн ба гъæуй паддзахади æнхус, фал уомæ æз
æнгьæл нæ кæсун. Кæд нæхе хъаурæй ести бакæнæн, æндæр амал
нæййес.
Фестадæй 7 къласи ахурдзау Катаути Амурхан, Амурханæн адтæЬ
бийнонтæ, цæуæт, æ хестæр фурт Виктор ба уæд ахур кодта фиццщ
къласи. Амурхан загъта: - Мæнмæ гæсгæ нæ гъæуй æрцæттæ кæнуг!
нæхе хъаурæй гъæдæрмæг, хестæр кълæсти ес дзæбæх лæхъуæнтй къуа).
Уалдзæг уæгъди рæстæги ба бакосдзинан арæзтадæбæл ’ма фæззæгме
уодзæнæнцæ: клуб, библиотекæ æма ахургæнгутæн цæрæн хæдзар^
Скъоладзаутæ æмхузонæй загътонцæ сæ фæндон: - "Уотæ фæууæд].
Зуймон уæгъдæ рæстæги хестæр кълæсти нæлгоймаг ахурдзаутæ цæтте
кодтонцæ гъæдæрмæг, Фома æма Егор (сæ муггæгтæ сда байрой
дæн)ба сæ ластонцæ скъолай дæллаг тургъæмæ, арæзтадæ кæми ад!
тайдæ, уордæмæ.
Сæрдæ ралæудтæй, уæгъди рæстæги скъоладзаутæ райдæдтонцæ
косун. Кизгуттæ гъуд кодтонцæ скъолай будури хумтæ, биццеутæ ба,
устурæй - минкъийæй, кустонцæ арæзтади. Фæззæгмæ исаразтонцæ
162

Публицистикæ
клуб, библиотекæ æма ахургæнгути хæдзарæ. Хæдзари æрцардæкцæ
ахургæнгутæ: Аготи Захар æд бийнонтæ; историй ахургæнæг Иринæ
Янгенко, уæдта еу авари ба ахурдзаутæ, куд æмдзæрæн, уотæ.
Клуб ку райдæдта косун, уæд си исирæзтæй драмкружок æма арæх
æвæрун райдæдтонцæ спектаклтæ. 1936 анзи зумæг исæвардтонцæ
"ДыуУæ хойы", "Хазби", "Адвокат Молден", "Бæтæйы фырттæ" æма
никки берæ пъеситæ. Сцени декораци ниффинста скъолай 7 къласи
ахурдзау Москаленко Павел. Куд профессионалон хузæгæнæг, уотæ
исхузæ кодта Кавкази хуæнхтæ. Спектаклтæ фулдæр æвæрд цудæнцæ
сабати изæрæй урокти фæсте. Арæх си уидæ литературон изæртæ.
Зумæг уæгьдæ рæстæги клуби уидæ алли бон кæфтитæ, симдбæл
æрхуæциуонцæ. Уотемæй уæгьдæ рæстæг цума рахæссидæ еугурæй
дууæ бони, адæймагмæ уотæ кастæй.
Скъолабæл зилдæгæй адтæй устур дорин горен, астæуккæй спор-
тивон фæзæ, фæзи - елхъинатæ, турник, хæрдмæ хезæн асинттæ,
бæдæнтæ. Ахурдзаутæ сæ минкъий евдæлон рæстæги дæр архайдтонцæ
спортивон фæзи.
Фæндуй мæ æрлæуун нæ хуæрæндонæбæл. Хуæрæндонæ адтæй
скъолай буни, фиццаг уæладзуги. Стъолтæ уорс стъолæмбæрзæнтæй
æмбæрзт. Рæфтади рæстæги алли ахурдзау исбадидæ æхе бунати.
Къухний уидæ ахурдзау кизгуттæ, - кустонцæ кезуйæй. Скъоладзаутæ
сæ бунæтти исбадиуонцæ, еу рæстæги кизгуттæ а5ши стъолæбæл
æрæвæриуонцæ хуæруйнаг, ахурдзаутæй еу стуф неке искæнидæ,
æнæдзоргæй барæфтад кæниуонцæ æма еу рæстæги исистиуонцæ сæ
бунæттæй. Рæфтади фæсте сæхе ефхæссиуонцæ спортивон фæзи фæсу-
роктæ, уой фæсте бацæуиуонцæ алке æхе къласмæ æма иннæ бонмæ
сæ уроктæ цæттæ кодтонцæ. Ка куд исахур кæнидæ иннæ бонмæ æ
урок, уотæ рандæ уидæ сæ хæдзарæмæ. Киунугутæ, тетрæдтæ; ручкитæ,
кърандæстæ истонцæ лæвар. Чернилæ хæдзарæй неке хаста. Стъолбæл
лæудтæй чернилæдонæ чернилæй идзаг. Е адтæй фæдзæхс!4
зæнхæсæрфæгбæл.
Ахургæнгугæ, уæлдæр куд финстон, уотæ адтæнцæ нæ изæдтæ.
Ахурдзау ахургæнæгмæ фæстæмæ некæд исдзурдтайдæ.
Нæ директор Дудар адтæй нæ фиди хузæн, уæздан, зæрдæхæлар.
Еу хатт, сæумæраги, дæллаг тургьæй минкъий ку исуадтæнл уæд
исæййафтон Дудари æма цудтæн æ фæсте, е мин мæ къахгьæр фегьус-
та, æрлæудтæй æма мæмæ ракастæй фæстæмæ. Æз æфсæрми кодтон,
куд ибæл раеуварс кодтайнæ. 'Ма æрлæудтæй мæ рази, æз ин равардтон
салам. Мæ саламбæл равардта салам æма æмвæрстæ цæуæн идардаæр.
- Тотраз, дæ къæхтæн бæгьæнвадæй уазал æй, - рæстæг ба адтæй
æрæгвæззæг, - ’ма мæмæ æрбауайæ, ести æргьуди кæндзинан.
Дудар бацудæй ахургæнгути уатмæ, æз ба къласмæ. Уой фæсте, куд
мин загьта, уотæ имæ бацудтæн, ислæудтæн дуаргæронмæ, мæ сæр
11*
163

ИРÆФ, 1994, №4
æруагьтон дæлæмæ æма кæсун мæ бæгьæнвад къæхтæмæ. Дудар мæмæ
дзоруй:
"- Хæстæгдæр рацо.
Æз бацудтæн æ размæ. Райста гæгьæди æма си цидæртæ рафинста,
мæнмæ’й æрбалæвардта æма дзоруй:
- Мæнæ аци гæгъæди радтæ завхоз Цъебойти Дзанкирмæ, дæхуæдæг
ба исонæй фæстæмæ цæрдзæнæ скъолай æмдзæрæни.
Æз Дудари къохæй райстон гæгьæди æма уайтагъддæр ниммедæг
дæн дæллаг тургъи, бацудтæн скъладмæ, Дзанкирмæ. Цалинмæ Дзан-
кир гæгъæди кастæй, уæдмæ æз фæззилдтæн æма фендæдуар дæн.
Дзанкир гъæр кæнуй мæ фæсте:
- Барæн, мæнæ гæгьæдий дæу туххæй финсуй?
Æз бадес кодтон, мæн туххæй бабæй гъæуама Дудар ци финса,
зæгьгæ. Баздахтæн фæстæмæ, лæуун. Дзанкир стъолбæл æрæвардта
курæт, медæгкаг хæлаф æма хæдонæ, æндаг хæлаф æма хæдонæ æма
резийнæ дууæ къалоси. Батухта сæ бæзгин гæгьæдий ’ма мæмæ дзоруй:
- Æнæнезæй сæ дарæ.
Мæ дæлуагис мин сæ бакодта. Æз тургъæмæ фендæбилæ дæн æма
уæлæмæ ледзгæ. Исхъæрттæн дзæхæрадонæмæ, ракастæн фæстæмæ ма
мæ фæсте ку неке адтæй, уæд мæ бузгьуртæ фелвастон, ’ма нæуæг
хъæппæлтæ ракодтон. Зæрæндтæ гæгъæдий ратухтон.
Исмедæг дæн скъолай, æрлæудтæн къласи дуармæ, фал медæмæ ба
нæ нифс кодтон. Æрæгиау байгон кодтон дуар, бацудтæн. Скъоладза-
утæ мæмæ кæсунцæ десгæнæгау.
Еци бонæй фæстæмæ Дудар - мæ фидæ, ахургæнгутæ - мæ фиди
æнсувæртæ, скъола мæ мадæ, ме’мбæлттæ - ме ’нсувæртæ, мæ хуæртæ.
Фæндуй ма мæ цубурæй æрлæуун нæ директор Бердити Дударбæл,
æ цардиуаг, æ кустбæл, æ бийнонтæбæл.
Дудар Дур-Дури скъолай сæргъи æрлæудтæй 1933 анзи. Еци
рæстæги скъола адтæй гъæууон хæдзаради техникум, фал æдзæллагмæ
æрхаудтæй æма ’й уомæ гæсгæ раййивтонцæ гъæууон астæуккаг скъо-
лайæй. Цубур рæстæгмæ Дудар, æхебæл нæ ауæрдгæй, скъола искодта
æнæуаг дессаг хуарз: исаразта æмдзæрæн, клуб, библиотекæ,
ахургæнгутæн хæдзарæ, бæхдонæ, абана, куройнæ, хути фермæ æма
берæ уæхæн царди гъудцæгтæ.
Къласмæ ку æрбацæуидæ, уæд нæбæл цума хор æрбакæсидæ. Дзорун
ку райдаидæ, уæд имæ игъосунæй не’фсастан. Дзоргæ ба кодта
кæддæриддæр кæдзос дигоронау, зудта берæ таурæхътæ, кадæнгитæ, æ
дзурд адтæй алкæддæр рæсугьд зæрдесгæ. Еци минеугутæ раги райста,
биццеуи дзамани, Александровски семинари ку ахур кодта, уæд. Æ
зонундзийнадæ адтæй арф æма бундойрон. Дæнцæн ин æрхæссинан,
1912-1913 анзти ахури дуккаг цуппæрæнхаййи ин ци бæрæггæнæнтæ
адтæй, уони:
а) священное писание - 4
164

, Публицистикæ
б) богословие - 4
в)полемика - 4
г) пасхальное богослужение - 5
д)история русской церкви - 5
е) логика - 4
ж)церковное пение - 3
з) осетинский язык - 5
и) поведение - 5
Æ царди надбæл сувæллонæй æ рамæлæти уæнгæ рахаста адæм -
уарзонæй, æ зæрди рохсдзийнадæй æ хæццæ ка цардæй, ка куста,
уонæй æнæхай неке адтæй, алке дæр тавта уалдзигон хорау, еци зæрди
гьарæй хайгин адтæнцæ, ке ахур кодта, еци~ахурдзаутæ. Дудар адтæй
нæ минкъий Иристони рохситауæг, рохс дзиуари бундорæвæрæг.
Дигорон æвзаг еци дзамани е’мбазур ирон æвзагæй цауддæр бунати
æвæрд адтæй. Дигорон æвзагбæл мухур нæ кодтонцæ нæдæр киуну-
гугæ, нæдæр газеттæ, ’ма еци гьуддагбæл ристæй æ зæрдæ, архайдта,
куста, цæмæй нæ дууæ диалекти æмбарæ адтайуонцæ, уобæл, фал имæ
игьосæг н’адтæй, æхе ба ин исхудтонцæ националистлДудар нацио-
налист некæд адтæй, адтæй сугьдæг æнæбун сауæдонæ. Берæ нæ
рацардæй. Уæззау нез ибæл истухгин æй æма 1940 анзи Хъирими Ялти
горæти адтæй æхе дзæбæх кæнуни,. фал ин е дæр нецибал фæййанхус
æй, бонæй-бонмæ æ нез карздæр кодта æма ’й рарвистонцæ сæхемæ,
æ хæццæ медицинон хуæрæ, уотемæй.
1940 анзи службæ кодтон Сурх Æфсади Идард Хорискæсæни, ’ма
уордæмæ райстон Тауасити Фацбаййæй пъисмо, Дудар Ялтæй цæугæй
Прохладныййи станци æхе поезди бунмæ багæлста, зæгъгæ. Æз уой ку
бакастæн, уæд мæ цæстисуг мæ ростæбæл уадæй. Рохсаг уо, Дудар. Дæ
берæ хъиамæттæ, рохсади хуми ке байтудтай, етæ рæсугьд тауæ искод-
тонцæ, фал Дудар ке ахур кодта, еци рæсугьд фæсевæди фæлтæр дæр
амондгундæр нæ разиндтæй. Царди бæрзæндтæмæ нæ рахъæрттæнцæ,
царди амондæй неци фæууидтонцæ.
1941 анзи райдæдта немуцаг фашистти хæццæ тугьд.Не скъолаи
фæсевæдæй гьæути неке байзадæй, еугурæйдæр æзнаги нихмæ тугьдмæ
рандæ ’нцæ, берæ си нæбал исæздахтæй фиди къæсæрмæ. Сæ цард
равардтонцæ адæми, нæ Фидибæсти сæрбæлтау. Рохсаг, æностæмæ нæ
уодзæнæнцæ иронх.
Дудари фæсте байзадæй æ бийнойнаг Динæ, ахургæнæг. Æ, кизгæ
Лирæ. Ралигьдæнцæ Дур-Дурæй нæхе горæтмæ. Æрæги адтæн зиани
ма уоми исæмбалдтæн Дудари кизгæ Лири хæццæ. Лирæ минкъии
кизгæ адтæй, æз скъолай ку ахур кодтон, уæд. Еци бон мæмæ æрба-
цудæй рацæргæ силгоймаг æ сæр мети хузæн уорс. Æ хъури мæ
никкодта, æ цæстисугтæ æруагьта. Æз æй нæ бафæсмардтон, фал мæмæ
ку æрбакастæй, уæд базудтон Дудари цæститæ. Æ мадæ Дини ба
фæууидтон еу финддæс анзей разæй. Изæригон цудтæн кустæи, кино-
165

ИРÆФ, 1994, №4
театр "Дружби" рази гъæунгæбæл цæхгæрмæ æрбацæун ’ма мæмæ
зæронд силгоймаг дзоруй:
-Молодой человек, помогите мне перебраться на ту сторону. Æз
ин мæ къох æ далуагис ракодтон æма ’й гьæунги иннæ фарсмæ
бахъæртун кодтон. Мæ къох ку исуагътон, уæд мæмæ силгоймаг
искастæй:
- О, это Тотраз?..
Æз мæ цæститæбæл нæ баууæндтæн, е адтæй Дудари бийнойнаг
Динæ. Кæрæдзебæл зæрдтагон цийнæ бакодтан. Мæ цæститæбæл
рауадæнцæ мæ биццеуи бæнттæ, ме скъола, ме’мбæлттæ, ’ма еци
æхсæвæ нæ бафунæй дæн, хуссæни мæхе рахатæ-бахатæ фæккодтон
бони уæнгæ. Мæ ахургæнгутæ мæнæн адтæнцæ мæ изæдтæ. Æз кæд
абони зæронд лæг дæн, уæдцæр уони некæд иронх кодтон, ’ма ма мин
мæ,царди ци бæнттæ байзадæй, уоми æз уони дардзæнæн мæ зæрди.
Тугьди фæсте æз арæх цæуинæ ме скъолай рæзти бæхтæбæл гьæдæмæ
согмæ. Ме скъоламæ ку искæсинæ, уæд мæ зæрдæ арбаунгæг уидæ, мæ
цæститæбæл уадæнцæ мæ биццеуи, мæ ахури бæнттæ, фал уонæн
раздахæн нæбал ес. Устурдæр зин ба мин е æй, æма еци галауантæй
дор дæр ке нæбал байзадæй, цума уоми некæд неци адтæй, уоййау.
Разæбæласæ си - нæбал. Ихалун æнцон æй, фал аразун ба зин æй,
уомæн лæг гьæуй. Фал ка?... Абони етæ ке гъæунцæ? Рохсдзийнадæ
фестадæй цæстисиндзæ. Цæмæн?
Худæлти Т.
БÆГЬАТÆР ÆФСÆДДОН
Артиллерий инæлар - лейтенант Гацолати Асламурзай фурт Виктор
райгурæй Ирæфи райони Нæуæггьæуи 1916 анзи сентябри 10-аг бони.
Каст фæцæй ЦИ паддзахадон пединститути физикон-математикон
факультет. 1941 анзи ба - еци институти аспирантурæ. Октябри 1941
анзи Дзержи’нскиййи номбæл Артиллерий Академий курситæ
фæууогæй, райста Артиллерий æфсæддой техники ном. Гацолай фурт
1948 æма 1961 æнзти ахур кодта Дзержинскиййи номбæл Академии
æма фæцæй каст анзон академикон курситæ. Тугьди рæстæги архаидта
Мæскуй бунмæ, Ленингради æма Курски тугьди "Нигулæн , Цæгат-
нигулæн", "1-аг Украинаг" æма Калинини номбæл фронттити рæнгьи-
ти.
166

Публицистикæ
1941-аг анзи 22-аг июни хуцаубони ЦИПИ - и ахургæнгути къуар
уолæфтæй кæмидæр горæтгæрон. Уоци къуари хæццæ адтæй Гацолай
фурт дæр. Фæстæмæ раздæхуни агьонмæ профессор В.Е.Робинсон
фегьосун кодта институти ахургæнгутæн æверхъау хабар, - фашистон
Германи нæ райгурæн бæстæмæ ке æрбалæбурдта. Уæззау хабар еугу-
рей дæр зæрддзæф фæккодта.
Уобæл 2-3 бони рацудæй, уæд Гацолай-фурт æма Солтани фурт
горæти æфсæддон комиссариатмæ бацудæнцæ курдиади хæццæ,
цæмæй сæ барвæндонæй тугьдмæ рарвета.
Уæлдæр ахурадæ кæмæ ес математиктæй, уонæй 170 адæймаги
æрвсит æрцудæй Дзержинскиййи номбæл Академимæ. Ами æнæзий-
надæ, курдиатгун лæхъуæни ку æрæстæфтæнцæ, уæд æй ниввардтонцæ
курсантти взводи командирæй.
Курситæ каст фæууогæй, Гацолай-фурт æвæрд æрцудæй 21-аг тан-
кити бригади, 21-аг хецæн зенитон-артиллерион дивизиони артилле-
рион тохæнгæрзти хецауæй.
30-аг æфсад багæлстонцæ Мæскуй бунмæ тугьдмæ æма син знаг
устур зæрантæ искодта. Еци тугьдтити Виктор фæууидта фиццаг
мæрдтæ. Æ зæрди арф ниххизтæй тугъди æгьатирдзийнадæ.
Дивизион танкити бригадæй рахецæн кодтонцæ æма ’й ниввард-
тонцæ 30-аг æфсади штаб гъæуай кæнунмæ. Немуц цæгатæрдигæй
бацудæнцæ гьæу Старый Погостмæ. Дивизиони командир хестæр
лейтенант Крутиков ку фæццæф æй, уæд уой ихæстæ æхемæ райста
Гацолати Виктор.
Немуци тухтæ фулдæр адтæнцæ æма дивизион, тохгæй, фæстæмæ
цудæй. Гъæу Яхромы-й ба æрлæудтæй, цæмæй дзуапп радта е’знæгтæн.
Г. Калинин ку исуæгьдæ киндæй, уæд Ржевскæрдæмæ æмпурс-
тонцæ нæхеуæнттæ. Еци тохти Гацолай фурти дивизион æргæлста дууæ
хуæдтæхæги, тугьди будури уагьд 12 "фатæхсæни",æ къохти бафтудæй.
Виктор дæсни разамунд ке лæвардта, уой туххæй ин лæвæрд æрцудæй
Сурх Стъалуй орден.
1942-аг анзи Гацолати Виктори ниввардтонцæ 29 æфсади артилле-
рий командæгæнæги хуæдæййевæги хестæр æнхусгæнæгæй.
1943-аг анзи мартьий мæйи Виктор æвзурст æрцудæй Ленингради
фронти 1-аг танкити æфсади Уæлдæфгъæуайгæнæг гæрзефтонг тухти
(УГТ) сæргьлæууæгæй. Викторæн æ лæгигьæдæ, бæгьатæрдзийнади
туххæй æнæгьæнæ фронти номæй арфи гæгьæди лæвæрд æрцудæй.
1943 анзи июни райдайæни Виктор ниллæудтæй 8-аг зенитон-ар-
тиллерион дивизий 848-аг зенитон-артиллерион полки ко-
мандæгæнæги хуæдæййевæгæй. Виктор æ бунати æнцад некæд бадтæи.
Тугьд ку басабур уидæ, уæдта æхуæдæг дæр æма иннети дæр ахур кодта
æцæг æфсæддони дæсниадæбæл, æнхус кодта е’мбæлттæн æ бон
цæмæй адтæй, уомæй.
167

ИРÆФ, 1994, №4
1943 анзи июли 5-аг бони гитлеронтæ райдæдтонцæ хуæдтæхгутæй
уæззау цæфтæ кæнун нæхеуæнтти. Еци бон æзнæгти хуæдтæхгутæ
æрбакодтонцæ еу 3 мин тахти. Тохи сæйрагдæр рауæн архайдта
нихмæлæугути авиаций фулдæр хай. 5-аг июли 848-аг зенитон-артил-
лерион полк æргæлста знаги хуæдтæхгутæй цуппæрдæс.
Полки командæгæнæн бунатæй, гъæу Яковлеви рæбунæй 12 саха-
тебæл майор Гацолай-фурт æрæстæфтæй 80-100 танкитæ кæми ес,
уæхæн къуæрттæ. Етæ æмпурстонцæ усмæгай, æхсгæ-æхсун
фæллæууиуонцæ, уæдта бабæй размæ рахуæциуонцæ.
Фиццаг танкон æфсад тохи бацудæй. Знаги авиаций цæфтæ тух-
гиндæрæй-тухгиндæр кодтонцæ. Еудадзуг æхстæй зенитон
тохæнгæрзти хæтæлтæ иссурхзинг æнцæ. Гацолати Виктор бардзурд
равардта, цæмæй зенитон взводтæ æхсонцæ кезугай æмя тохæнгæрзти
хæтæлтæ æруазал уонцæ. Тугьди тумугьи Гацолай-фуртмæ фæддзурдта
инæлар Кривошин еу рæбуни гъæу Гремячиймæ. Хед æма скъори буни
ка фæцæй, еци майорбæл инæлар исгьæртæ кодта: "Мæнæ бецъогин,
ардæмæ тохунмæ æрцудтæ æви хуссунмæ?..!' Виктор ин гъуддаг ку
балæдæрун кодта, уæд Кривошин нийдзулдæй, фал байамудта Яков-
лево гьæуи кæрони, дан, хуæдтæхгутæ 1-аг гвардион бригадæ пурх
кæнунцæ, æ цори еци зенитон полк ба æнцад лæууй. Гацолати Виктор
зæрдæ байвардта цæфтæ фæккарздæр кæнун. Уæдмæ инæлар дæр æртæ
машиней ’дзаг фæттæ æрбарвиста. Хуæдтолгити æрбацудæй дууæ
афицери æма сæ еу Гацолай-фурти’ бафарста: "Немуцаг авиаци
æрбатæхæ-æрбатæхæ ку кодта æма полки позицитæ ку хуаста, уæд
æцæгæйдæр, бруствербæл лæугæй, лæвардтай разамунд?!
Виктор фефсæрми эей, фæкъкъех æй, фал, рагъудигæнгæй, загьта:
- Тугьди аллихузи уавæр дæр исæвзуруй. Фал, мæнмæ гæсгæ, тæккæ
ахсгиагдæр усми ба сæ командири гъæуама уингæ кæнонцæ салдæттæ.
Сæ дзубанди адтæй цубур. Уомæ сæ нæ евдалдæй, уомæн æма
фалæмбулай зæнхæ сугъдæй. Еу цæйбæрцæдæр рæстæги фæсте майор
Гацолай-фурт лæудтæй фæстаг дзармадзанласæни къæпхæнбæл æма
гьуди кодта, нуртæккæ сæ ке фехсдзæнæнцæ нихмæлæугути æрбам-
пурсæг танкитæ. Фал батареябæл сæ нивæн еунæг цæф дæр нæ
рауадæй. Виктори дæсни разамунди фæрци фæййервазтæнцæ 848-аг
зенитон артиллерий, тæккæ тухстдæр уавæри бахауæг, 1-аг æма 3-аг
батареятæ.
Еци карз тохи Яковлево æрдæмæ ци хуæдтæхгутæ тахтæнцæ, уони
1-аг батарея хуайун райдæдта. Гацолати Виктор æрæстæфтæй 18
немуцаг худтæхæги Ю-88, кæцитæ мегъи хурфити батарея æрдæмæ
фæззилдтонцæ æма ибæл бунмæ сæхе рауагътонцæ. Батареяй сæ неке
фæууидта. Уæд Гацолай-фурт кæройнаг дзармадзани размæ бауадæй
æма ин загьта, цæмæй финддзæуæг Ю-88-и ниццæва. Кæройнаг æма
астæуккаг дзармадзантæ 18 немуцаг машинемæ раздахтонцæ сæ зинг
хæтæлтæ, иннетæ ба сæ раздæри куст изолдæр хастонцæ.
168

Публ ицист икæ
Виктор уидта дууæ дзармадзаней арт, уæдта æваст нецибал рауидта!
Зæнхи бæзди буни фæцæй, ’ма æй фæййервæзæг салдæттæ ку искъах-
тонцæ, уæд туххæй фудти æ кеми æрцудæй. Æ курæти адтæй фæтти к
æсхъеуæддзæгтæй 17 цъаси. Æ рахес къахи уæрагисæр фæццæф æй.
Изæрæй, æнафони, штабмæ цæуни агъоммæ полки командир загъ-
та:
- Майор Гацолати Виктори бæгъатæрдзийнадæ, нифсгин æма зунд-
гин разамунди фæрци мæлæтæй фæййервазтæнцæ 1-аг æма 3-аг бата-
реятæ. Знаги æрбампурсæг танкити къæхти бунæй е æ дæсни маневри
фæрци æрахæста æндæр хуæздæр позици æма ин устур зæран æрхаста.
Мæнæн гъулæг æй, политразамунди косгутæ сæхе цæститæй ке нæ
фæууидтонцæ майор Гацолай фурти лæгдзийнадæ, æма бæгьатæрдзий-
надæ!
Уой фæсте дæр ма Гацолай-фурт берæ хæттити бавдиста æ еци
минеугутæ. Еу хатт ма ин æ къохбæлдаргæ сахат немуцаг афицер
æрбарвиста нæхеуон автоматчикæй æ бæгьатæрдзийнади туххæй, фал
сæ е салдатæн æхецæн ниууагьта.
Гацолати Виктори тугъди хабæрттæбæл берæ дзорун æнгьезуй. Е
адтæй арæхстгин командир, æ бон аллихузи зин уавæри дæр уидæ раст
къахдзæф искæнун, бæзгæдæр унаффæ рахæссун. Инженер-майор
Гацолай фурти зенитон полк г.Краковмæ бахизтæй еугуремæй дæр
раздæр. Сауæнгæ ма Берлини штурми дæр архайдта: æ полк æргæлста
5 фашистон хуæдтæхæги, нийнод кодта 6 "æхсгæ стъæлфи", фесафта
еу 80 æма уацари райста 50 немуцаг салдати.
Тугьди будури ке бавдиста, еци ёугур бæгьатæрдзийнæдти туххæй,
Гацолати Асламурзай фурт Викторæн лæвæрд æрцудæй Сурх Турусай
æртæ ордени, Александр Невскиййи номбæл.орден, Фидибæсти тугь-
ди 1-аг къæпхæни орден, Сурх Æстъалуй дууæ ордени, фæсарæйнаг
паддзахæдти фараст ордени æма майдани, уæдта ма никкидæр берæ
æндæр ордентæ æма майдантæ.
Фæстугъд æ арф зонундзийнæдтæ, æ дæсниадæ, æ гъæздуг
фæлтæрддзийнадæй Гацолай-фурт пайда кодта ирæзгæ фæлтæри ахур
кæнунмæ. _ АуГ
Гацолати Виктор, Советон Цæдеси Гъæуаикæнунади Министради
центрон аппарати косгæй, устур хъиамæт бакодта не’фсади тохæндза-
уматæ æма тактикæ фæххуæздæр кæнуни кусти. Нуртæккæ æи инæлар
- лейтенант. Виктор ниффинста дууæ монографии, сæдæи фулдæр
наукон уацтæ, кæцитæй пайда кæнунцæ нæхе бæсти æма фæсарæнти
æфсæддон ахуради хайадити. м ^„„«й
1977-аг анзи Гацолати Виктор Асламурзаи фурт нези фудæи
рацудæй уолæфунмæ, /запасмæ/ фал уæддæр æ æведуигæ тухæ, æ
169

ИРÆФ, 1994, №4
фидибæстæбæл æновудцзийнадæ, æ арф сæризунди хæзнатæ æма е’гъ-
дау уотемæй дæр дæдтуй æригон фæсевæдæн.
Уруссаг æвзагæй
Скъодтати Эльбруси тæлмац.
* * *
Аци æрмæг мухур ку кодтонцæ типографиий, раст еци рæстæг
райгьустæй уæззау хабар: рамардæй Гацолати Виктор. Нигæд æрцудæй
Дзæуæгигъæуи. Рохсаг уæд.
Беруати Барис
ЦИПУ-й профессор
ДÆХЕ ГЬÆУАЙ КÆНÆ ХУÆДТОЛГИТÆЙ
Озони бæзди ихæлд, кислотатæй "гъæст" уарунтæ, мйнкъий
цæугæдæнтти исæфт, гъæдтæ, зæнхити цъумурдзийнадæ, сæ фуддæрмæ
цæугæ уавæр, æнцæ уæлдæфмæ æма фалæмбулай æрдзæмæ хъæбæр
берæ газтæ æма аллихузи зианхæссæг æфсæйнæгутæ калд ке цæуй, уой
Фуд.
Хъæбæр берæ ахсгиаг экологон фарстатæ лæууй не ’мбæстæгти
размæ абони. Уони зиндæртæй еуемæ хауй автотранспорти кæдзос
кустæн амæлттæ иссерун.
Абони зæнхи цъарæбæл, Институт "Уорл-дуотч" - нимадмæ гæсгæ,
хæтуй 400 миллион машинемæй фулдæр. Тæккæ фулдæр /180 миллио-
ни/ ес Америки Еугонд Штатти. Уой фæсте цæунцæ Япони, Германи,
Итали, Корея æма уотæ идарддæр. Цифæнди фæйнæхузти ку уонцæ
еци машинттæ, уæддæр сæ еумæйаг минеуæг ба æй, - "хулуй" артагæй
ке косунцæ, æма берæ хъуæцæ ке калунцæ уæлдæфмæ.
Еци хъуæцæ ба нуриккон медицини амундмæ гæсгæ устур фидби-
лиз хæссуй уæлдæф æма фалæмбулай æрдзæн.
Мах минкъий республики, гъай-гъайдæр еци нимæдзитæй
дзæвгарæ минкъийдæр æнцæ’’хуæдтолгитæ", фал си уæддæр нуртæккæ
Цæгат Иристони нæдтæбæл хæтуй 90 минемæй фулдæр. Етæ ба æнцæ
аллихузи маркъитæ æма косунцæ бензин уæдта фæтæгенæй. Хъæбæр
( минкъий æнцæ, газмæ сæ ка раййивата, уæхæнттæ. Еци хуæдтолгити
170

Публицистикæ
æмбесбæрцæ косуй г.Владикавкази, уæдта ма имæ аллибон дæр æгас
республикæй цæуй берæ. Уой рæуагæй республики еугур машинтти
80-90 проценти æзмæлунцæ æма косунцæ Владикавкази æма
горæтрæбун районти. Уой бæллахæй нæ горæти исæвзурстæй хъæбæр
лæгьуз экологон уавæр. Никки ба ма горæтмæ думгæ дæр уотæ хузæнон
нæ кæнуй. Æ хонсарварс аууон æма æхгæд æй Устур Кавкази хуæнхтæй.
Æрдзон падцзахадон комитети нимæдтитæмæ гæсгæ транспорт ке
ракалуй, е æй еугур зианхæссæг калæддзæгтæн æ 59,6 проценти, уæдта
ма идарддæр рæстæги фулдæр дæр кæндзæнæй, уомæн æма хуæдтол-
гити бæрцæ хъæбæр цурдæй ирæзгæ цæуй. Уой уæлæмхасæн ма ма-
шинтти хецæуттæ сæ дзауматæмæ хузæнон нæ зелунцæ. Бæлвурд æй,
нуртæккæ Владикавкази экономикæ æнæ машинттæй ке нæ
исирæздзæнæй æма е дæр еума рæуонæ, транспорти бæрцæ ке ирæзуй,
уомæн. Экологий тухст уавæр фæррæвдзæдæргæнæн ес, - бензинæй
косæг машинтти еу хай газмæ раййевгæй. Уоци хузи куст нæ респуб-
лики цæуй еу къуар анзи. Бафебпайун æмбæлуй, - цидæртæ ке
бантæстæй еци архайди. Автомобильти кæцидæр хай газæй косун
байдæдта. Фал ма етæ райдайæн къахдзæфтæ æнцæ. Лæгьуз нæ уайдæ,
- æрдзон паддзахадон комитети косгутæ гъæдцухдæр ку фæллæууонцæ
транспорти министрадæмæ, цæмæй устур автомобилон кустуæттæ,
уæдта хе транспорти хецæуттæй кæцидæр хай, бардзурдæй раййевонцæ
бензин гази артагæй. Уæд экологон фудтæ алли адæймагбæл дæр
минкъийдæр бæрæг кæндзæнæнцæ.
Атмосферæмæ зйанхæссæг хъуæцæ ке калдæуй, уобæл сæрмагонд
дзубанди гьæуй, фал уæддæр уæлæнгай хабæрттæ ба газет "СО" арæх
цæунцæ мухургонд. Хъуæци тæккæ фулдæр æнгьезгæ коэффициент
нуртæккæ нормæй бæрзонддæр æй. Е уобæл дзорæг æй, æма устур
хæдзарæдти, сæхеми уæлдæфмæ хауæдцзæгти сæрмагонд косгутæ кæми
гьæуама уа, уонæми кенæ неци архайунцæ, кенæдта си æгириддæр
нæййес уæхæн косгутæ. Гъема, нæ гьæунгтæмæ рацæунцæ хъуæцин
сау, даргь "къæдзилтти" хæццæ хуæдтолгитæ æма æнахур незтæ æфта-
унцæ горæти цæргутæбæл. Транспорти министрадæ æ дæлбарæ
хæдзарæдтæн гьæуама баихæс кæна фулдæр цæстингас æрдарунмæ
машинтти бæззондзийнадæ æма рæвдзæдзиинадæмæ. Ами,
æвæццæгæн, гьæуй еумæ ка бæтта еци ахсгиаг кустбæл архаигуги,
еумæйаг разамунд син ка дæдта, уæхæн сæрмагонд комитет исаразун.
Шоферти ке фæйивар кæнунцæ, еци æхцайæй дарун æнгьезуи уæхæн
К°Х™^ ке фæххуæздæр уодзæнæй нæ бæсти-
""ЙЙЙ2ЕКХ»*™. бензин «Р *ма *™»,м», е«а
лзæвгарæ рæстæг хъор кæндзæнæй нæ адæми. Хъурти нези газтæ
?ъуæцæ æшскъорæ- Ье, уони дæдтуй нæ горæтæгтæн автомобилон
транспорт. Уотæ адтæй, махæй мингаи хæттити фулдæр кæми ес
171

ИРÆФ, 1994, №4
машинттæ, еци устур фæсарæйнаг горæтти дæр. Берæ фæсарæйнаг
фирмитæ уадзун райдæдтонцæ машинтги хъуæцдзæуæн хæтæлтæн есгæ
кæдзосгæнæнтæ /катализатортæ/. Уони искæнунбæл ма сауæнгæ
тæккæ зинаргьдæр æфсæйнæгтæ /платинæ/дæр харз кæнунцæ. Никки
ма машинттæмæ бæрцæбæл артаг цæмæй цæуа, уой туххæн сæбæл
садзунцæ сæрмагонд прибортæ. Еци мадзæлттæ хъазар æнцæ, фал
адæймаги æнæнездзийнади аргъ ба нæ’нцæ. Транспортæй ци пайда
цæуй, уой кæцидæр хай радтун гьæуй пайдайаг - архайдæн æма
мадзæлттæн.
А фæстаг æнзти "кæдзос уæлдæф", зæгьгæ, конд æрцудæй гьæугæ
операци, фал æ кусти бæрæггæнæнтæ ба æнхæстæй нæ базудтонцæ нæ
горæтæгтæ. Цæмæн гьæуама римæхст цæуонцæ цæргугæй се’нæне-
здзийнадæн ка хъор кæнуй, уони муггæгтæ æма ци хузи æрцудæнцæ
æрхуæрд, еци хабæрттæ?!
Хецæнæй зæгьун гьæуй хе машинтти хецæугти туххæй. Уонæн берæ
хапæлеридæрæй кæсунцæ сæ дзаумати маторти кустмæ, паддзахадон
транспорти шофертæй. Горæти фулдæр цалцæггæнæн бунæттæ ку
уайдæ хе транспорти хецæуттæн, уæд уавæр рæвдзæдæр адтайдæ.
Нæ горæти экологиæн уæзгæдæр зиан хæссунцæ уæзласæн æма
адæмласæн устур транспорт, кæцитæ рацо-бацо кæнунцæ /хъæбæрдæр
ба - сæрди мæйти/ Фæскавказмæ æма фæстæмæ Æфсæддон-Гурдзиаг
фæндагбæл, æрæгиæй ардæмæ ба ма Транскавказаг надбæл цæун дæр
райдæдтонцæ. Паддзахадон автоинскеци (ПАИ) сæ горæти хурфити
цæун нæ уадзуй, фал уæддæр горæтгæрон надбæл æрзелуни бæсти сæ
трансдорт рауадзунцæ Владикавкази тæккæ астæуккаг гъæунгтæбæл,
кæцитæбæл æной дæр дæрæз-бæрæз кæнунцæ фур берæ машинттæ.
Æма гъæунгтæбæл дууæ уæзи рауайуй: еуæрдигæй - горæтæн æхе
транспорт, иннердигæй ба - "цурддзæугæ" транспорт. Уотемæйти
уæлдай хъуæцæ гъай-гъайдæр фулдæр кæнуй. Æвæццæгæн ПАИ-й
косгути лæмбунæгдæр æркæсун гьæуй ацй фарстамæ. Е дæр цидæр
агьаз фæууодзæнæй горæти экологон уавæр фæххуæздæр кæнунмæ.
Уæрæсей еуæй-еу рауæнти, фиццагдæр ба курортон горæтти а
фæстаг æнзти нæуæгдзийнадæ исаразтонцæ: гъома горæти кæрæнтти
байгон кодтонцæ автомобилон транспортæн, цубур рæстæги
æмгьудæй ка æрцæуа, уонæн "федгæ лæууæнтæ", сæхуæдтæ ба пайда
кæнунцæ бунæттон транспортæй.
Е мах иуазæгуарзон æгъдауи æнхæст нæ фæткуй, фал уæлдæфи
кæдзосдзийнадæ багьæуай кæнуни туххæн ба уотæ бакæнун дæр
æмбæлуй. Никки ба ма аци хæлхъой уавæри иуазæги зæрдæ æ
машинæмæ нæ дзордзæнæй.
Экологон уавæр фæррæвдзæдæр кæнуни туххæй 1990-аг анзи 1-аг
апърелæй фæстæмæ Владикавкази горæти администраци иснисан
кодта "еумæйаг экологон кæдзос бон", кæци гьæуама уа алли хуцау-
бони дæр. Горæти хецауадæ баихæс кодта министрадитæ æма
172

Публ ицист икæ
кустуæттæн, цæмæй, хуцаубæнтти ка нæ косуй, еци паддзахадон
транспорт бæрæггонд бони гъæунгтæмæ ма цæуа. Бунати уайдæ, æхемæ
машинæ кæмæ ес, етæ дæр сæбæл дзæгьæл тезгьо ку нæ кæниуонцæ.
Уæхæн закъон ес фæсарæйнаг паддзахæдти æма е дæр уæлдæфи
сугъдæгдзийнадæн агьаз æй.
А фæстаг рæстæги ПАИ-й куст дзæвгарæ фæффæлмастдæр æй
машинтти кæдзосдзийнадæмæ цæстæ даруни туххæй. Е, æвæццæгæн,
фагæ æхснæндонитæ ке нæййес, уой фуд дæр униау æй. Машинтти
хецæуттæн уой бæлахæй æхснæнгæ рауайунцæ кенæ сæ тæккæ
хæдзæртти цори, кенæ ести хъумти, кенæ цæугæдæнттæ æма цадити.
Уæмæй дæр бабæй æрдзи кæдзосдзийнадæ ихæлуй, дæнттæбæл
æфтуйгæ цæунцæ аллихузи бензинтæ, маслитæ æма
лæкъæрдæ.Римæхстаг нæ’й, - цæугæ транспортæй фулдæр ругæ
уæлдæфмæ некæцæй хауй. Ругæ ба, адæймаги æнæнездзийнади
æзнæгтæй еу æй.
Горæти хурфити пурх ка кæнуй, уæхæн æрмæг дæр ласунцæ берæ
машинттæ. Е дæр ма дин еу знаггадæ. Беретæн си сæ гуфитæ рæвдзæ
цалцæггонд нæ фæуунцæ æма идзæгьдгæ цæунцæ аллихузон арæзтадон
æрмæг, будуртæ гьæцæнтæ æма æндæртæ. Етæ ба уой фæсте машинтти
цæлхити буни нирругæ унцæ æма уæлдæфмæ рандæ унцæ.
Фæууинайтæ, цæйбæрцæ зменсæ, хурæ, доломит æма æндæр
пурхгæнагæ æрмæг æмбурд кæнуй Пожарский, Московский æма Чер-
мени сосей гьæунгти. Уоми дæр ПАИ æма Æрдзон паддзахадон
комитет фудгинти ивар ку кæниуонцæ, уæд гьуддаг фæррæстмæ уидæ.
Цидæр æнæхуæрзгьон шофертæ æма кустуæтти хецæутти фудæй
горæти 300 мин цæрæгемæй фулдæр гъæуама алибон цæмæн
нихъуæронцæ еци ругæ æма син аллихузи незтæ цæй сæрмæ гæсгæ
ГЯМЯ ’’
Автомобилон транспорти лæгьуз кусти бæллахæй экологий уавæр
фуддæргæнгæ ке цæуй, уоци фарстатæ берæ ’нцæ, фал си æз ба
æрлæудтæн кæцидæр хайбæл. Мæнæй уотæ, гьæддухæй ку фæллæууæн,
раст куст ку цæуа, уæд еци фарстатæй берети æнгьезуй æнæ устур
зинтæй ниллух кæнун. Æма уони ба æнæфæстæмæ фæккæсгæи æнхæст
кæнун гьæуй нæ адæми æнæнездзийнадæ багьæуай кæнуни туххæи.
Урусеаг æвзагæй Скъодтати Эльбруси тæлмац.
173

ИРÆФ, 1994, №4
Фæлтæрæй-фæлтæрмæ.
Журнал Ирæф-и
фæрстæбæл мухур кодтан
рохсаггаг Гецати Афæхъой
æрмæгутæ дигорон муггæгги
равзурди туххæй. Адæми
зæрдæмæ куд хъæбæр
фæццудæнцæ, ’ уомæн
æвдесæн æнцæ, редакцимæ
ци берæ финстæгутæ æрба-
цудæй, етæ дæр. Нæ раг-
фиддæлти еумæйаг истори
цæмæй никки хуæздæр
базонæн, уой туххæй нæ
гъæуй нæ муггæгти æрфинст
дæр. Аци æрмæги уæ базонгæ
кæндзинан, 19-аг æноси Ди-
гори коми ци æрфинст
адтæй, уой бæрæггæнæнти
хæццæ. Кæстæртæ гъæуама
зононцæ сæ рагфиддæлти.
Æрмæги бæрæггæнæнтæ ист
æрцудæнцæ нæ республики
паддзахадон архивæй. Му-
хурмæ сæ бацæттæ кодта Та-
мати Таймураз.
Алли гъæуæн дæр æрмæги
æ хæццæ лæвæрд цæунцæ, ци
изæдтæ æма идаугутæмæ кув-
тонцæ, уони туххæй цубур
бæрæггæнæнтæ.
Тамати Таймуразæн ба
Таимураз Тамати арфæ кæнæн æ уодуæлдай
хъиамæти туххæй.
Редакци.

Фæлтæрæй—фæлтæрмæ
УСТУР-ДИГОРÆ
1. БУДАЙТÆ
Будайтæи 1886 анзи Устур-Дигори цардæй фондз хæдзари
лæдзаргаи син æримисæн сæ нæмттæ.
г™ХЖХ*1!рг С°СРЛН (1%9 анзи игурд " хæдзари хецау, æ уосæ
Т$п\ (ип36)' ФУР™æ: Илас (1858), Хъургъохъ (1866) æма Бекмурзæ
Ма иа (1№) УОСæ " }' * кизгуггæ: НагъУæ 0882) æма
2 Хатъаи фурт Баззе (1849), æ уосæ Минæт (1841), фурттæ:
Сарæбии (1861), Смайли (1869), Елхъан (1873), Михаил (1875) æма
1 æтæрхъан (1885);
кизгуттæ: Фузæ (1870) æма Гуæса (1881). Сарæбийи уосæ Сурме
(1870).
3. Хатъай фурт Бола (1840), æ уосæ Гуæсæмайхуæ (1846), фурттæ:
Саукуй (1876), Гуйман (1882), Данел (1885);
кизгуттæ: Хуре (1876) æма Елмусхан (1879).
4. Табой фурт Алимурза (1825), æ уосæ Минæт (1835), фурттæ:
Хазбий (Габи, 1860), Баде (Гæбуз, 1865), Будай (1867), Иван (1869),
басили (1873) æма Абисал (1879);
кизгуттæ: Сæлимæт (1879) æма Саниат (1884).
Аци бийнонтæй ма адтæй Хазбийи уосæ Басилхъæз дæр (1869).
5. Дзелай фурт Бидзо (1843), æ уосæ Фæрдæ (1861), фурттæ:
Майрæн (1870), Дзанхот (1872), Налухъ (1875);
кизгугтæ: кæстæр хундтæй Сахар, райгурдæй (1884) анзи, хестæр
ба - 1868 анзи. Аци бийнонтæй адтæнцæ Бидзой æнсувæр Фацбай
(1850) æма æ хуæрæ Адзе (1833) дæр. Фацбайи уосæ Косе (1881) дæр.
Цардæнцæ Бидзой хæдзари.
II. БИАЗÆРТÆ.
1. Гуатдзийи фурт Дзанхот (1852), æ уосæ Сапар (1854), кизгуттæ:
Фаризæт (1881), Кудажан (1882) æма фурт Слангерий (1884).
Дзанхоти æнсувæр Тедо (1856), æ уосæ Фатимæ (1863), фурт
Хъайсæн (1884) æма æ кизгæ Фæрдæуз (1885). Аци бийнонти хæццæ
цардæй Дзанхоти мадæ Зæли (1824) дæр.
175

ИРÆФ, 1994, №4
2. Мансури фурт Геоли (1835), æ уосæ Фатимæ (1841), фурттæ:
Хазбий (1858), Аслангерий (1866), Хъасболат (1867), Михаил (1870);
кизгугтæ: Софиа (1876) æма Баринæ (1881).
Хазбийи уосæ МæзæгЬуæ (1863), æ биццеу Хамбий (1885), кизгуттæ:
Саломе (1878) æма Борæхан (1881). Аци хæдзарæй адтæй нæуæг цуд
киндзæ (Аслангерийи бийнойнаг) Сæлимæт (1868) дæр.
3. Елмурзай фурт Дæхцикъо (1848), æ уосæ Кендзе (1851), фурттæ:
Хъабан (1870), Хъургьохъ (1876), Фацбай (1884) æма Хетæг (1885). Сæ
кизгуттæ: Госæга (1875), Керкез (1879) æма Дариа (1883).
Дæхцикъой æнсувæртæ: Нæуæг (1858) æма Сугар (1859). Нæуæги
фурт Смайли (1881) æма æ кизгæ Елмусхан (1883). Елмусхани мадæ -
Майрæнхъæз (1811).
III. БУРНÆЦТÆ
1. Орсай фурт Хъудайнат (1845) æма æ уосæ Кендзе (1848). .
Адтæй син фурттæ: Хъаурбек (1875) æма Мæрзабек (1870). Киз-
гуттæ: Дайхуа (1872), Хуарæ (1875) æма. Борæт (1885). Хъудайнати
æнсувæр Басиат (1853), уосæ Сæлимæт (1855), фурт Сослæнбек (1885),
кизгуттæ: Екатеринæ (1881) æма Косерхан (1884). Аци бийнонти
хæццæ ма цардæнцæ Хъудайнати мадæ Зæли (1818), е’нсувæр Дзанхот
(1863) æма æ нæуæг хунд киндзæ Елмусхан (1869).
2. Беций фурт Голой (1831), æ уосæ Багогуссæ (1846), фурттæ:
Цæрай (1866), Саукуй (1873) æма Геуæрги (1878).
3. Беций фурт Бидзо (1845), æ уосæ Хуре (1853), фурт Никъалай
(1878), кизгуттæ: Госæга (1873), Делетхан (1875) æма Елмусхан (1884).
4. Орсай фурт Хъубади (1829), æ уосæ Декъа (1833), æ фурт Тæтæри
(1879), кизгуттæ: Фæрдæуз (1876), Фати (1879) æма Дзари (1884).
IV. ГАБЕТÆ
1. Мæхæмæти фурт Адзи (1848), æ уосæ Пана (1853), кизгуттæ:
Сæлимæт (1879), Лезинка (1883) æма Сурме (1884). Адзий æнсувæр-
Дзабо (1855), æ уосæ Гадзи (1856), кизгæ (1861) æма æ иннæ уосæ
Фæрдæ (1869).
Адзий æнсувæр Майли (1886 анзи æгас нæбал адтæй), уосæ Зæли
(1843), æ фурт Хъирим (1876) æма Адзий Мадæ Гохæ (1809).
2. Дударухъи фурт Урузбий (1849), æ уосæ Фатимæ (1856), фурттæ:
Мæрзахъул (1872), Майрæн (1875), Асæхмæт (1885) æма кизгæ Хангу-
ассæ(1883). ^ /10,1Ч
Урузбийи æнсувæр Сабазгерий (1853), æ уосæ Сæлимæт (1861), æ
фурт Хангерий (1883) æма кизгæ Багогуссæ (1884).
176

Фæлтсерæй—фæлтæрмæ
Урузбийи æнсувæр Хъубади (1856), æ уосæ Даухан (1865) æма фурт
Хаджимæт (1885). Урузбийи кæстæр æнсувæр Хъудайнат (1858) æма
сæ мадæ Атдзæ (1824).
3. Басулухъи фурт Баде (1812) æма æ уосæ Насупхан (1823).
Сæ фурт Сафар (1850), æ уосæ Хъурманхъæз (1853), фурттæ:
Аслæнбек (1875), Хъургьохъ (1884), Мæрзабек (1885); кизгугтæ: Дахуæ
(1879) æма Майхуæ (1888). Бадей æнсувæр Гази (1858), æ уосæ
Косерхан (1864) æма сæ кизгæ Гизихуæ (1885).
V. ГÆЗÆУТÆ
1. Бæбей фурт Хуасдзау (1863), æ хуæртæ: Фæрдæуз (1867), Дехеткиз
(1871) æма сæ мадæ Дахуæ (1835).
Аци хæдзари ма цардæнцæ Хуасдзауи фиди æнсувæри цæуæт: идæдз
уосæ Кудзин (1854), æ хуæрæ Басилхъæз (1863), æнсувæртæ: Аслæнбек
(1866)æмаЦæрай (1872).
VI. ГОБЕТÆ
1. Тобой фурт Азамат (1819), æ уосæ Госга (1825), фурттæ: Дзанхот
(1856) æма Орæз (1866). Дзанхоти уосæ Гадзи (1853), æ фурттæ:
Бекмурза (1874) æма Бадзай (1885). Анæн астæугкаг æнсувæр дæр
адтæй 1884 анзи игурд, фал æ ном бæрæг нæй. Дзанхотæн ма адтæй
кизгæ Сурме (1882) æма æнсувæр Орæз (1866). Орæзи уосæ хундтæй
Дахуæ (186), Адтæй ин, æртæ анзи кæбæл цудæй, уæхæн фурт æма
кизгæ Сахар (1885). Аци хæдзари ма цардæнцæ Азамати æнсувæр
Мæрдæх (1834), æ уосæ Нагьудæ (1835). Сæ фурт Басиат (1855) æма æ
уосæ Сæлимæт (1858), сæ дууæ кизги: Косерхан (1881), Мосерхан
(1885).
2. Гуатдзий фурт Абе (1825), æ уосæ Дигорхан (1829), фурттæ: Баде
(1860) æма Иван (1871). Бадей уосæ Керти (1868) æма æ хуæрæ
Фæрдæуз (1870).
Абей æнсувæр Азо (1839), æ уосæ Минæт (1841), æ фурт Урузмæг
(1874) æма кизгæ Косе (1878). Абей æнсувæр Гуйман (1846), æ уосæ
Гаджи (1855) æма фурт Майли (1885). Абей æнсувæр Тебо (1855), æ
уосæ Елмусхан (1863), æ фурт Басил (1885) æма æ кизгæ Насупхан
(1882). Абей æнсувæр Бапой (1886 анзи æгас нæбал адтæй), фурт
Тотурухъ (1869) æма кизгæ Гуасæмайхуæ (1875). Абей мадæ Дзуме
(1790).
3. Балой фурт Аслæнбек (1858), æ уосæ Тотурдзин (1865) æма сæ
кизгæ Фаризæт (1885).
12 Зак. 920
177

ИРÆФГ 1994, №4
Аслæнбеги æнсувæр Туйгъан (1886 анзи æгас нæбал адтæй) фурттæ:
Хатæхцихъо (1878) æма Тазрет (1884). Аслæнбеги мадæ Хаир (1804).
4. Хамæзай фурт Цопе (1838), æ уосæ Елмусхан (1843), фурттæ:
Саукуй (1866), Солæман (1871), Илас (1876), Амурхан (1878), киз-
гуттæ: Госæга (1874) æма Гуæсæнагьуæ (1882). Цопей æнсувæр Али-
мурзæ (1848), æ уосæХаир (1855), фурттæ: Габо (1880), Майрæн (1885),
æма кизгæ Гуæсæмайхуæ (1879). Цопей æнсувæр Абей (1886 анзи æгас
нæбал адтæй) фурт Дзандар (1865) æма кизгæ Делетхан (1870).
5. Нæуæги фурт Фацбай (1831), æ уосæ Фатимæ (1843), фурт
Алексей (1876), кизгуттæ: Дариа (1875) Нагьуæ (1883) æма Киабæхан
(1884). Фацбайи æнсувæр Басил (1843), æ фурттæ: Анзор (1872).
Майли (1884), кизгуттæ: Госга (1878), Хаиркиз (1881) æма Данæ
(1884). Фацбайи æнсувæр Дзамболат (1884), æ уосæ Делетхан (1858)
æма фурт Кудзигус (1884). Фацбайи æнсувæр Гуйман (1857), æ уосæ
Косе (1862), фурттæ: Абе (1883) æма Дзаго (1885). Фацбайи æнсувæр
Иналухъ (1865), æ уосæ Фати (1867) æма фурт Айдарухъ (1885).
6. Гуймани фурт Огьуллæ (1862), æ уосæ Гуæсæмайхуæ (1866),
кизгуттæ: Меретхан (1883) æма Елмусхан (1885). Огьулли æнсувæр
Фацбай (1866), хуæрæ Майрæнхъæз (1873) æма сæ мадæ Гуда (1834).
7. Баслухъи фурт Гути (1838), æ уосæ Майрæнхъæз (1843), фурттæ
Хъубади (1866) æма Илас (1869).
VII. ГÆТЦИТÆ
1. Гуймани фурт Майли (1856), æ уосæ Зæли (1859), фурт Сабазге-
рий (1878), кизгуттæ: Елмусхан (1883) æма Борахан (1884).
2. Гуймани фурт Аслангерий (1863), æ уосæ Елизаветæ (1868) æма
кизгæ Фати (1855).
3. Налухъи фурт Бæдолæ (1839), æ уосæ Дзæхи (1846), фурттæ:
Мæрзахъул (1868), Хъурман (1873), Дзанболат (1880), Хъасболат
(1884) æма кизгæ Майрæнхъæз (1874).
4. Куцудай фурт Хазбий (1848) æма æ уосæ Сæлимæт (1869).
Куцудай æнсувæртæ: Денгиз (1856), Хъубади (1858) æма Аслæмурзæ
(1863), хуæртæ Керти (1865) æма Дигорхан (1868). Бийнонти мадæ
Ганизæ (1805). п /1С>*
5 Кетий фурт Фацбай (Джимил, 1825), æ уосæ Даухан (1840) æма
кизгæ Сурæт (1883). Фацбайи æнсувæр Дзæге (1839), æ уосæ Фатимæ
(1839), фурт Саукуй (1876); кизгуттæ Дигорхан (1868), Делетхан (1870)
æма Фæрдæуз (1884). Фацбайи æнсувæр Туйгьани (1886 анзи æгас
нæбал адтæй) уосæ Фæрдæуз (1845), æ кизгуттæ Хуме (1879) æма
Мариа (1882). Фацбайæн ма адтæй еума æнсувæр Беслæн (1886 анзи
æгас нæбал адтæй), кæцимæн байзадæй кизгæ Гуме (1881). Биинонти
мадæ Ганизæ (1810).
178

Фæлтæрæй—фæлтæрмæ
6 Кетий фурт Гасай (1835), æ уосæ Адзæ (1839), фурттæ: Бимболат
(1866), Алибек (1872), Хъудæберди (1881) æма кизгæ Майрæнхъæз
(1888).
VIII. ГОКЬИНАТÆ
1. Гæуиси фурт Цæрай (1853), æ уосæ Татæ (1856), фурттæ: Дзан-
болат (1876), Хъасболат (1877), Темболат (1880), Фацбай (1885) æма
кизгæ Салу (1882).
2. Елмурзай фурт Бæппо (1863), æ уосæ Госæма (1869), хуæрæ Сахар
(1872) æма æ мадæ Багогуссæ (1831).
IX, ГЕТЪОТÆ
1. Гуатдзауи фурт Дзанхот (1851), æ уосæ Косе (1853), фурт Сафар
(1882), кизгуттæ: Сæлимæт (1879), Лезинка (1883) æма Сурме (1884).
Дзанхоти æнсувæр Баде (1861), æ уосæ Дзахи (1863) æма фурт Алексей
(1885). Дзанхоти иннæ æнсувæр Аслæнбек (1865) æма æ уосæ Сæлимæт
(1870). Дзанхоти кæстæр æнсувæр Хъасболат (1867). Дзанхоти хестæр
æнсувæр Басиатæн (1886 анзи æгас нæбал адтæй) байзадæй дууæ фурти
- Дзанболат (1869) æма Никъалай (1880). Аци дууæ биццеуи æма ма
Дзахийи хæстæг кизгæ (1872 анзи игурд) цардæнцæ Дзанхоти хæдзари.
X. ЗУРАТÆ (ГУНАТÆ)
1.Дзоций фурт Аслæмурзæ (1849), æ уосæ Зæли (1849), фурттæ:
Цæрай (1872), Хъогьалухъ (1881), Алексей (1886), кизгуттæ Сæлимæт
(1875) æма Косерхан (1884).
XI. ДЗАБОТÆ
1. Цæппой фурт Бола (1830), æ уосæ Гани (1843), фурттæ:
Аслæмурзæ (1875), Аслæнбек (1883), Хамæзæ (1885); кизгуттæ:
Фæрдæуз (1870), Аннæ (1874) æма Хангуассæ (1884).
12*
179

ИРÆФ, 1994, №4
XII. ХЪОДЗАСТÆ
1. Хъисили фурт Айдарухъ (1824), æ уосæ Майрæнхъæз (1826),
фурттæ: Саукуй (1855), Æфсимайхуæ (1865) æма кизгæ Сапархан
(1874). Саукуйи уосæ Фати (1858), фурт Мурзæ (1882), кизгуттæ -
Губатæ (1878) æма Саниат (1884). Айдарухъи æнсувæр Бæбе (1886 анзи
æгас нæбал адтæй), æ уосæ Хацъо (1814) æма фурт Дзанхот (1849).
Дзанхоти уосæ Сæлимæт (1855) æма фурт Дзæцек (1885).
2. Бæбей фурт Хъубади (1837), æ уосæ Хадзихан (1841), фурттæ:
Абисал (1858), Салангерий (1879), Ибрагим (1883), кизгуттæ Майхуæ
(1870) æма Борæхан (1876).
3: Бæбей фурт Гуатдзау (1842), æ уосæ Дзадзу (1844), фурттæ:
Афанас (1868), Хъодзас (1871), Муртаз (1874), Михаил (1879), Делет-
къо (1885) æма Эльбрус (1884).
4. Бæбей фурт Сафар (1838), æ уосæ Гуда (1851), фурттæ: Хуасдзау
(1872), Батгерий (1881), кизгуттæ Фæрдæуз (1868) æма Нагьудæ (1879).
Сафарæн ма адтæй, еу анз кæбæл цудæй (1886 анзи), уæхæн фурт дæр.
5. Азамати фурт Гасай (1820), æ уосæ Багогуссæ (1825), фурттæ:
Смайли (1858), Урузмæг (1868), Елхъан (1872), Сослан (1864) æма
кизгæ Фæрдæуз (1878). Смайлий уосæ Фæрдæ (1978), æма кизгæ Сахар
(1885). Гасайи æнсувæр Слани (1886 анзи æгас нæбал адтæй), фурт
Нæуæг (1865) æма кизгæ Дæху (1872).
XIII. ХЪАРАБУГЬАТÆ
1. Мæзий фурт Дзанболат (1851). Силгоймæгтæ - 3.
2. Батгерийи фурт Басиат (1814), æ фурттæ: Хъасболат (1851),
Аслæнбек (1862) æма Хаджимуссæ (1871). Силгоймæгтæ 3.
3. Цопани фурт Илас (1851) æма е’нсувæр Мæрзахъул (1860)
Силгоймæгтæ - 2.
Гамæзай фурт Дæхцикъо (1811). Дæхцикъой хæстæгутæ: Докъой
фурт Хакъиас (1841) æма æ фурттæ: Измаил (1866), Хангерий (1867)
æма Хадзимурзæ (1884). Силгоймæгтæ - 5.
XIV. БАБИТÆ
1. Бабий фурт Тума (1849) æма æ фурт Гула (1875). Силгоймæгтæ
-4.
180

Фæлтæрæй—фæлтæрмæ
XV. МОСТИТÆ
1. Хатъай фурт Абисал (1849), æ уосæ Зæли (1853), фурттæ: Гуйман
(1879), Хъайсæн (1885) æма ма 1881 анзи игурд фурт, æ ном бæрæг
нæй.
2. Митдзай фурт Алий (1883), æ уосæ Хъуло (1836), фурттæ: Инал
(1848), Гуатдзау(1865), Фацбай (1869) æма кизгæ Даухан (1863). Инали
уосæ Дзæхи (1860), æ биццеу Мæрзахъул (1883) æма кизгæ
Майрæнхъæз (1882). Хæдзари бийнонтæй адтæй Гуатдзауи бийнойнаг
Гуæса (1869) дæр.
XVI. ОЗИТÆ
1. Болати фурт Бидзо (1820), æ уосæ Хаирæ (1836) æма æ фурттæ:
Габе (1855). Габей уосæ Сурме (1858) æма æ фуртАслæмурзæ (1879).
2. Газий фурт Саукуй (1870), æ уосæ Гуæса (1854), фурттæ: Бекмурза
(1869), Хадзимуссæ (1873), Хъаурбек (1881), Батæрбек (1884) æма
кизгæ Софиа (1882). Саукуйи æнсувæртæ: Азамат (1854), Елбиздухъ
(1854) æма Абе (1858). Азамати уосæ Тату (1858), фурттæ: Мæрзабек
(1874), Михаил (1881) æма Андрей (Болатбек, 1885).
Елбиздухъи уосæ Елмусхан (1861) Абей уосæ Фатимæ (1866) æма
бийнонти мадæ Фатимæ (1824).
XVII. РÆМОИТÆ
1. Тæбой фурт Гузуна (1829), æ уосæ Госе (1833), фурттæ: Хазбий
(1868), Сафар (1872), Дзахо (1875); кизгутгæ: Дайхуæ (1872), Дзæхирæт
(1880) æма Хамисиат (1885) Гузунай æнсувæр Бæппой (1886 анзи æгас
нæбал адтæй) уосæ Косе (1829) æма æ фурт Никъалай (Нæуæг, 1872).
2. Хъойбайи фурт Абисал (1844), æ уосæ Минæт (1854), фурт Цæрай
(1878), кизгуттæ Майхуæ (1873) æма Сæлимæт (1882).
XVIII. САЛÆГАТÆ
1. Газий фурт Дзанболат (1841), æ уосæ Сапар (1846), фурттæ: Илас
(1882), Аслангерий (1984), Мæхæмæт (1885); кизгуттæ: Майрæнхъæз
(1874), Киабæхан (1878) æма Сурæт (1879) Дзанболати æнсувæр Хъас-
болат (1853) æма æ уосæ Мæзагьуæ (1863). Айдарухъ (Дзанболати
хæццæ æй дууæ æнсувæрей цæуæт, 1835), æ уосæ Керти (1843), фурттæ:
Геуæрги (1869), Беппа (1878), Хуйман (1884), кизгуттæ: Кендзе (1873)
æма Сæлимæт (1884). Дзанболати мадæ Моздæ (1815).
181

ИРÆФ, 1994, №4
XIX. СКЪИАТÆ
1. Дзанболат (Тетей, 1844), æ уосæ Бале (1853), фурт Илас (1875),
кизгуттæ: Фæрдæуз (1873), Хуарæ (181) æма Косе (1882). Дзанболати
æнсувæртæ: Щамил (1850) æма Алибек (1855). Шамили уосæ Кендзе
(1856), æ кизгуттæ ( æндæр уосæй) Елмусхан (1884) æма Насупхан
(1885). Аци хæдзарæй ма адтæнцæ Дзанболатети мадæ Гуæса (1804)
æма Алибеги уосæ Керти (1866) дæр.
XX. ТЬУРИТÆ
1. Бæрой фурт Тотур (1815), æ уосæ Сапархан (1826), фурттæ:
Иналухъ (1848) æма Хъасай (1858). Иналухъи уосæ Керти (1853), фурт
Хъæвдин (1885), кизгуттæ: Хангуассæ (1874). Гуассæ (1875) æма
Сæлимæт (1881). Хъасайи уосæ Басилхъæз (1859), æ фурт Батгерий
(1881) æма кизгæ Борæхан (1882).
2. Асханбеги фурт Шамил (1844), æ уосæ Зæли (1866), фурт Хазбий
(1879), кизгуттæ: Фати (1874), Сæлимæт (1880) æма Борæхан (1884).
Шамили æнсувæр Мæрзахъул (1854), æ уосæ Минæт (1860) фурт
Æфсимайхуæ (1882), кизгуттæ Лезинка (1875) æма Косерхан (1884).
Шамилæн ма адтæй æнсувæртæ: Дзанхот (1857), Абисал (1864) æма
Сафан (1869). Дзанхоти уосæ Сахар (1863), æ фурттæ: Федар (Хуасдзау,
1884), Хамбий (1885) æма бийнонти мадæ Делетхан (1828).
3. Гетæгьæзи фурт Хъубади (1837), æ уосæ Минæт (1846), фурттæ:
Дзанболат (1850), Михаил (1879); Фарг (1880), кизгуттæ: Фæрдæуз
(1873), Хаджигуассæ (1875) æма Дзæхи (1878). Дзанболати уосæ Керти
(1863), æ фурттæ Мисост (1882) æма Геуæрги (1884).
Хъубадий хæдзари ма цардæй æ хæстæг дууæ кизги - Делетхан
(1872) æма Сахар (1880).
XXI. ТУРГИТÆ
1. Бидзой фурт Гази (1813), æ уосæ Нагьуда (1825), фурттæ:
Мæрзабек (1855), Аслæнбек (1864), Иналухъ (1870) æма кизгæ Майхуæ
(1869). Гадзийи æнсувæр Бæппо (1836), æ уосæ Сапар (1846), фурт
; яександр (1867) æма кизгæ Хъурманхъæз (1879). Газий иннæ æнсувæр
’йман (1854) æма æ уосæ Делетхаи (1861). Газийи кæстæр æнсувæр
Хъубади (1855). Аци хæдзари цардæнцæ е’нсувæр Гуатдзийи (1886 анзи
æгас нæбал адтæй) дууæ фурти - Хакъиас (1856), Хазбий (1858) æма æ
кизгæ Керти (1863) дæр. /1П^Ч ^
2. Хъисили фурт Мæхæмæт (1823), æ уосæ Деле (1826), фурттæ:
Хуасдзау (1850) æма Дзанболат (1865). Хуасдзауи уосæ Фæрдæуз
182

Фæлтæрæй—фæлтæрмсе
(1864), фурттæ - Хадзи-Омар (1878), Хадзимæт (1884), кизгуттæг Беху
П871), Борæхан (1874) æма Киабæхан (1877). Дзанболати уосæ Делет-
хан (1868);
3. Бадзий фурт Цæрай (1846), æ фурт Басиат (1865) æма дууæ кизги,
кæцитæн сæ нæмттæ бæлвурд нæ’нцæ.
XXII. ТЕМУРТÆ
1. Æфсæдæги фурт Гасай (1828), æ уосæ Хадзихан (1846) æма фурт
Гæлæу(1872).
2. Гуйи фурт Гузу (1825), æ уосæ Майрæнхъæз (1841), фурттæ:
Саукуй (1861), Дзанболат (1874) æма кизгæ Делетхан (1871). Гузуй
хæдзари ма цардæй æ хæстæг кизгæ Дзангуассæ (1878) дæр.
3. Гуйи фурт Мæхæмæт (1843), æ уосæ Хадзихан (1856), фурт
Гагуллæ (1881), кизгуттæ Борæхан (1880), æма Дигорхан (1883), Гузуй
мадæ Губа (1794).
XXIII. ХУЙМАНТÆ
1. Цæппой фурт Цæрай (1832), æ уосæ Деха (1846), фурттæ: Омар
(1871), Дзанболат (1873), Темболат (1882); кизгуттæ Меретхан (1877)
æма Елмусхан (1883). Цæрайи æнсувæр Гуйман (1858), æ уосæ Гани
(1860) æма кизгæ Гагуассæ (1883).
2. Бæдолли фурт Куцук (1796), æ уосæ Зæли (1801), фурттæ:
Урусбий (1853), Дзæге (1856), Анзор (1863) æма Налухъ (1886 анзи
æгас нæбал адтæй). Налухъи уосæ Фæрдæуз (1854), фурттæ: Хадзимæт
(1874) Хамбий (1884), кизгуттæ - Майрæнхъæз (1875) æма Минæт
(1879). Урусбийи уосæ Фæрдæуз (1866).
3. Комийи фурт Музухъ (1824), æ уосæ Адзæ (1836), фурттæ
Айдарухъ (1865), Гутура (1873), Тæтæри (1873), Бичъили (1884) æма
Майрæн (1885). Музухъи хæдзари цардæнцæ æ фурт Сосран (1866 анзи
æгас нæбал адтæй) дууæ фурти - Хъубади (1875) æма Хъазбек (1879).
XXIV. ХÆМИЦАТÆ
1 Хъизони фурт Гете (1834), æ уосæ Арухъæз (1831), фурттæ:
Урусбий (1863), Фацбай (1866) æма Дзанболат (1869).
2. Гуатдзауи фурт Бадзай (1804), æ уосæ Минæт (1805), ФУРТтæ:
Дзабе (1853), Абе (1855), Иван (1875) æма кизгæ Делетхан (1870),
Дзабей уосæ Дзан (1866).
183

ИРÆФ, 1994, №4
3. Бекмæрзай фурт Саукуй (1873), е’нсувæр Геуæрги (1879) æма сæ
мадæ Тофгæ (1844).
4. Атдзей фурт Хъубади (1852) æма æ уосæ Майхуæ (1861)
5. Хъисиуи фурт Цæрай (1831), æ уосæ Курти (1833), фурттæ:
Михаил (1869), Аксо (1871), Никъалай (1873) æма Басиат (1881).
6. Хъизони фурт Гуйман (1831), æ уосæ Тæту (1836), фурттæ:
Налухъ (1869), Аслæнбек (1870) æма кизгæ Майрæнхъæз (1874).
7. Бадзий фурт Нæуæг (1853), æ уосæ Хаир (1858), кизгугтæ -
Дигорхан (1881) æма Елмусхан (1885).
8. Газий фурт Дзанхот (1865).
9. Беслæни фурт Тепсарихъо (ци анз райгурдæй, е бæрæг нæй), æ
мадæ Декиз (1806) æма æ хуæрæ Кендзе (1858).
XXV. ХУАДОНТÆ
1. МисостифуртХъурман(1814),æуосæДеха(1846), фурттæ: Басил
(1852), Басиат(1855), Абисал (1869) æмаДигорухъ (1871). Басилиуосæ
Дзæхи (1859), æ фурт Михаил (1881) æма кизгæ Косерхан (1884).
Басиати уосæ Сурме (1866).
2. Мисости фурт Аслæнбек (1831), æ уосæ Гани (1846), фурттæ -
Дафа (1875), Стъепан (1879); кизгуттæ - Къæбули (1870) æма Елмусхан
(1883).
3. Самури фурт Иналухъ (1843), æ фурт Абисал (1875) æма дууæ
кизги - Сæлимæт (1870) æма Фаризæт (1877).
4. Самури фурт Бидзо (1855) æма æ уосæ Дайхуæ (1876) дæр.
5. Урусханй фурт Мурзахъул (1866), æ хуæрæ Майрæнхъæз (1871)
æма сæ мадæ Геху (1834). Аци хæдзари цардæй сæ хæстæг Цæппой
фурт Темурци (1877) дæр.
XXVI. ХОРТИТÆ
1. Хъисиуи фурт Нæуæг (1820). æ уосæ Тæту (1830), фурттæ:
Аслæнбек (1863), Фацбай (1867), Иналухъ (1868) æма Бимболат (1869).
Аслæнбеги уосæ Хумайхуæ (1860) æма æ фурт Илас (1885). Нæуæги
хестæр фурт Фадзайи (1886 анзи æгас нæбал адтæй) уосæ Насупхан
(1834) æма æ фурт Иналухъ (1874).
2. Хъисиуи фурт Гуйман (1835), æ уосæ Дайхуæ (1839) æма фурт
Саукуй (1884).
3. Хъисиуи фурт Бæппо (1845), æ уосæ Сурме (1848), фурттæ:
Дзанболат (1876), Аслангерий (1885) æма кизгæ Сæлимæт (1883).
184

Фæлтæрæй—фæлтæрмæ
XXVII, ЧИХТИСТÆ
1. Хъасболати фурт Ука (1850), æ уосæ Бале (1852), фурт Хамбий
(1884) æма кизгуттæ: Сæниат (1871), Дайхуæ (1880) æма Фати (1883).
Укай æнсувæр Мæрзахъул (1886 анзи æгас нæбал адтæй), æ уосæ Гуæса
(1861) æма кизгæ Дзæхи (1885). Бийнонти мадæ - Гадзи (1826).
2. Мæхæмæти фурт Урустан (1833), æ уосæ Нæгьуда (1846), фурттæ:
Хазбий-41874), Хадзи-Омар (1876), Хамбий (1881) æма кизгæ Фаризæт
(1869). Урустани æнсувæр Тасо (1844), æ уосæ Хума (1848) æма кизгæ
Сæлимæт (1883).
3. Болати фурт Музухъ (1815), æ уосæ Фатимæ (1836), фурттæ:
Саукуй (1862), Басиат (1865) æма Бекмурза (1873), Саукуйи уосæ
Екатеринæ (1869).
XXVIII. ЦОПАНТÆ
1. Цæппой фурт Айдарухъ (1813), æ уосæ Бале (1826), фурттæ:
Нæуæг (1843), Бадзай (1849), Иналухъ (1855) æма Аслæнбек (1858).
Нæуæги уосæ Насупхан (1846), æ фурттæ: Гæбуз (1872), Фацбай (1873)
æма кизгæ Мариа (1882). Бадзай уосæ Дзæхи (1853), æ фурт Садуллæ
(1882), кизгуттæ - Сапархан (1875) æма Коки (1886). Иналухъи уосæ
Мæзагьуæ (1860), æ дууæ кизги -Гуарæ (1882) æма Марфæ (1885).
Аслæнбеги уосæ Зæли (1861), кизгуттæ - Борæхан (1882) æма Софиа
(1884).
Устур Дигори 1886 анзи 85 хæдзареми цардæй 739 адæймаги. Еци
бæрæггæнæнмæ гæсгæ ахæста 2 бунат Дигори коми гьæути ’хсæн.
Уонæй 389 адтæнцæ нæлгоймæгтæ, 350 ба - силгоймæгтæ. Рæстæмбес
нимадæй еу хæдзари цардæй 9 адæймаги. 60 анземæй фулдæр кæбæл
цудæй, етæ адтæнцæ 35 адæймаги, кенæ ба 4,7%
КЪУССУ
I. ÆФСÆНТÆ
1. Тотурухъи фурт Цæрай (1845), æ уосæ Гадзи (1856), фурттæ: Гугьо
(1866), Хуасдзау (1868), Хъасболат (1884), кизгуттæ - Майрæнхъæз
(1873) æма Киабæ (1876). Цæрайи æнсувæртæ: Гасай (1850), Базе
(1846) æма Дзанхот (1852). Гасайи уосæ Дайхуæ (1854), æ фурт Майли
(1875) æма кизгуттæ Сæлимæт (1874), Сапархан (188о), Гуарæ (1882)
æма Сурме (1885). Базей фурттæ: Хъогьалухъ (1878), Хъарадзау (1883)
185

ИРÆФ, 1994, №4
æма кизгæ Борæхан (1885). Дзанхоти уосæ Майрæнхъæз (1858), фурт
Майрæн (1883) æма кизгæ Гуæсæмайхуæ (1884).
II. БИЧЕГКУТÆ
1. Бæппай фурт Хъамболат (1844), е’нсувæртæ: Фацбай (1865),
Аслæнбек (1868), Слангерий (1875), Хъубади (1878), Омар (1881);
хуæртæ: Мæзагьуæ (идæдзуосæ, 1856), Сæлимæт (1870), Гуæсæмайхуæ
(1881) æма Госæга (1882). Хъамболати уосæ Фæрдæуз (1851) æма фурт
Ахмæт (1864). Ахмæти уосæ Фати (1864) æма кизгæ Кендзей (1886).
Фацбайи уосæ Гуæсæмайхуæ (1866).
2. Гулий фурт Алимурзæ (1846), æ уосæ Тотурдзан (1849): фурттæ:
Иналухъ (1876), Бекир (1868), Илас (1883), кизгуттæ Керти (1880) æма
Борæхан (1882). Иналухъи уосæ Гуæсæмайхуæ (1867).
3. Гулий фурт Майли (185), æ уосæ Минæт (1856), фурт Хъубади
(1884), кизгуттæ: Фати (1872), Хуарæ (1881) æма Мерет (1882).
III. ГÆЛИТÆ.
1. Домуй фурт Туйгьан (1859), æ уосæ Сæлимæт (1864) æма мадæ
Зæли (1818). Туйгьани хæстæг кизгуттæ Фати (1875) æма Сурме (1882).
2. Дзодзай фурт Цæрай (1856), æ уосæ Сæлимæт (1859), фурттæ:
Тæтæрхъан (1882), Дзанболат (1883) æма кизгæ Керкез (1884). Цæрайи
мадæ Карасихан (1826).
IV. ГАСАНТÆ.
1. Гулуй фурт Геоли (1841), æ уосæ Губа (1846) æма кизгæ Багогуссæ
(1871).
V. ГОГУТÆ.
1. Гогуй фурт Огьуллæ (1876) æма е’нсувæр Цæпо (1884).
Аци дууæ биццеуи цардæнцæ Таймазти Мæрзахъули хæдзари.
186

Фæлтæрæй—фæлтæрмсе
VI. ДАДТЕТÆ.
1. Дзилли фурт Слан (1828), æ уосæ Минæт (1831); фурттæ:
Хъурман (1860), Огъуллæ, Гуйман (1874), Хъурмани уосæ Зæли (1861)
æма æ фурт Аслæмурзæ (1886). Слани хуæрæ Гадзи (1849).
2. Гæуиси фурт Балцу (1846), æ уосæ Гохæ (1851), фурттæ: Алек-
сандр (1865), Налухъ (1881), Сарæбий (1883) Дзандар (1885); кизгуттæ:
Гагосæ (1872), Гаджихъæз (1876) æма Губа (1877). Балцуй æнсувæр
Геги (1848), æ уосæ Хадзихан (1851), фурттæ: Сафар (1877), Майрæн
(1880), Илас (1884), кизгуттæ: - Хуарæ (1877) æма Сæлимæт (1882).
Балцуй ма,дæ Насупхан (1810).
3. Хъасайи фурт Адте (1856), а уосæ Майрæнхъæз (1859) æма
е’нсувæр Абе (1863). Адтей мадæ Сæлимæт (1852). Сæ хæстæг кизгæ
Даху (1874).
4. Дзилли фурт Хъубади (1844), æ уосæ Басилхъæз (1849), фурттæ:
Айдарухъ (1870), Абжан (1884) æма кизгуттæ.- Гани (1868), Сæлимæт
(1875), Фатьимæт (1879) æма Мæзагьуæ (1881).
VII. ДЗИЛИХТÆ.
1. Дзилли фурт Абе (1841), æ фурттæ Сосран (1876) æма Хаджимæт
(1885). Абей æнсувæр Цæрайи (1886 анзи æгас нæбал адтæй), фурт
Муха (1884). Силгоймæгтæ - 8.
VIII. КЪЕСАТÆ.
1. Гæтийи фурт Бæппо (1826) æма æ уосæ Минæт (1836). Бæппой
æнсувæр Гæуис (1832), æ уосæ Мæзагъуæ (1841) æма хестæр фурт
Бимболат (1860). Бимболати уосæ Гуассæ (1863) æма фурт Хъубади
(1885). Гæуиси иннæ фурттæ: Басиат (1869), Геуæрги (1884), кизгуттæ:
Фати (1876) æма Хаджихан (1881).
2. Нæуæги фурт Базе (1841), æ уосæ Майрæнхъæз (1851), фурттæ:
Харитъон (1870), Майрæн (1879) æма кизгæ Дзахи (1876).
3. Болай фурт Сарæбий (1856), æ уосæ Майрæнхъæз (1857), фурт
Сослæнбек (1879) æма кизгæ Дигорхан (1884). Сарæбийи мадæ Гуассæ
(1823).
187

ИРÆФ, 1994, №4
IX. КЪЕЛОЙТÆ.
1. Айтеги фурт Гутура (1825), æ уосæ Дзахи (1850), фурт Абисал
(1865) æма кизгæ Борæхан (1883). Гутурай æнсувæр Алибеги (1886 анзи
æгас нæбал адтæй) фурт Хазбий (1867).
X. ХЪАНТЕМУРТÆ.
1. Хъасболати фурт Муса (1816) æма æ дууæ фурти: Æфсимайхуæ
(1856) æма Омар (1884). Силгоймæгтæ - 5.
2. Аслæнихъой фурт Аслæмурзæ (1842) æма е’нсувæр Урусбий
(1848), æ фурт Хадзимæти (1885) хæццæ. Силгоймæгтæ - 5.
3. Аслæнихъой фурт Сослæнбек (1851), Силгоймæгтæ - 3.
4. -Елмурзай фурт Слан (1842) æма æ фурттæ: Иналухъ (1868),
Дзанхот (1872) æма Хангерий (1882). Силгоймæгтæ - 3.
5. Елмурзай фурт Беслæн (1844), æ фурттæ: Хамбий (1880) æма
Дафа (1885). Силгоймæгтæ - 3.
6. Елмурзай фурт Тасолтан (1842), æ фурттæ: Хæлцикъо (1873) æма
Хъазбек (1885). Силгоймæгтæ - 3.
7. Елмурзай фурт Цопе (1850) æма е’нсувæр Мæрзахъул (1853),
Цопейæн е’ннæ ’нсувæр Мæхæмæти (1886 анзи æгас нæбал адтæй)
æртæ фурги: Денгиз (1863), дуккаги ном бæрæг нæй, (1865) æма
Хадзимæт (1868). Силгоймæгтæ - 3.
XI. МАЙРÆНСАУТÆ.
1. Бадзий фурт Мисост (1845), æ уосæ Мазагъуæ (1856) æма мадæ
Гуæса (1832). Мисости æнсувæртæ: Гуйман (1849) æма Тасо (1851).
Гуймани уосæ Делетхан (1857), æ кизгуттæ: Сахар (1880), Сапархан
(1882) æма Даухан (1885). Тасой уосæ Майрæнхъæз (1857), æ фурттæ:
Урусбий (1884) æма Майрæн (1885).
2. Цæппой фурт Басил (1831), æ уосæ Косе (1856), фурттæ: Сосран
(1867) æма Мухаджир (1885). Мухаджирæн адтæй кизгуттæ дæр:
Дзиллæ (1871), Хума (1874), Фати (1878), Тера (Залий, 1883), æма
Сæлимæт (1884).
XII. НАДГЕРИТÆ.
1. Хъасайи фурт Тасо (1841), æ уосæ Гумайхуæ (1846), фурттæ:
Хъубади (1863), Смайли (1868), Аслæнгерий (1874), Хуасдзау (1876),
т

Фæлтæрæй—фæлтæрмæ
Базе (1814), Залумгерий (1882); кизгуттæ - Хуарæ (1877) æма Залдусхан
(1884). Тасой мадæ Дзудзу (1806).
2. Мулдзий фурт Куцук (1851), æ уосæ Зали (1854), фурт Æфси-
майхуæ (1876) æма кизгæ Сæлимæт (1879).
'Куцуки æнсувæртæ: Огьуллæ (1860), Хъубади (1865) æма Аслæнбек
(1875). Аци бийнонтæй адтæнцæ сæ^мадæ Басилхъæз (1883) æма
Огъулли уосæ Гуæсæмайхуæ (1866) дæр.
3. Дзаццей фурт Фацбай (1853). Фацбайи уосæ Майрæнхъæз (1856),
фурттæ: Хаджиумар (1882), Аслæмурзæ (1885) æма кизгуттæ - Даху
(1877) æма Хангуассæ (1879). Фацбайи æнсувæртæ: Гуйман (1856),
Генæ (1858), Инал (1861) æма сæ мадæ Минæт (1802).
Гуймани уосæ Сехо (1861), фурттæ: Хъургъохъ (1884) æма Абран
(Абе, 1885). Бийнонтæй адтæй нæуæг цуд киндзæ (Гени уосæ) Дзæхи
(1861) дæр. ’
4. Бæппой фурт Тебо (1854), æ уосæ Тауче (1855), фурттæ:
Дзæрæхмæт (1876), Шамил (1884), Смайли (1885) æма кизгæ Нагъ^æ
(1979). Тебой æнсувæр Илас (1865) æма мадæ Хаир (1836).
XIII. ТАЙМАЗТÆ.
1. Мисости фуртТазрет (1841). Тазрети дууæ фурти Дзанцел (1865)
æма Темурболат (1873). Силгоймæгтæ - 6.
2. Мисости фурт Мæрзахъул (1836), æ фурттæ Бекир (1858), Бим-
болат 0869) æма Хангерий (1876). Силгоймæгтæ - 4.
XIV. ЧЕГАТÆ
1. Гагий фурт Гетæгьæз (1825), æ уосæ Гуассæ (1834), фурггæ - Баде
(1860) æма Айдарухъ (1865). Бадей уосæ Гуæсæмайхуæ (1862), фурттæ:
Дзандар (1880), Басил (1884) æма кизгæ Нагъуæ (1885).
2. Базæри фурт Газо (1850), æ уосæ Тоту (1846), фурттæ: Базе (1875),
Майли (1877), Абисал (1879). Хъубади (1884) æма кизгæ Гуæсæмайхуæ
(1874). Газой æнсувæртæ: Абе (1863), Басиат (1865); хуæртæ - Сæлимæт
(1869) æма Сурме (1876). Абей уосæ Фæрдæуз (1864) æма кизгæ
Борæхан (1884). Басиати уосæ Гусæмайхуæ (1868) æма бийнонти мадæ
Сапархан (1826).
189

ИРÆФ, 1994, №4
XV. ЧИХТИСТÆ
1. Дзилли фурт Гуатци (1833), уосæ Гадзи (1846), фурт Иналухъ
(1882) æма кизгуттæ: Багогуссæ (1870), Делетхан (1874) æма Нагьуда
(1880). Гуатцийи æнсувæр Нæуæги (1886 анзи æгас нæбал адтæй) кизгæ
Сурме (1876).
XVI. ЦОПАНТÆ
1. Цæрайи фурт Дзанхот (1844), æ уосæ Хадзихан (1856), кизгуттæ
Сæлимæт (1876) æма Сахар (1884).
2. Хъасийи фурттæ Абисал (1876) æма Фацбай (1878);
Къуссуй 1886 анзи 38 хæдзареми цардæй 319 адæймаги. Уонæй 152
адтæнцæ нæлгоймæгтæ, 167 ба - силгоймæгтæ. Рæстæмбес нимадæй еу
хæдзари цардæй 8 адæймагемæй фулдæр. 60 анземæй фулдæр кæбæл
цудæй, етæ адтæнцæ 11 адæймаги, кенæ ба 3,4%.
ÆХСÆРГИН
I. БÆЛОТÆ.
1. Бæппой фурт Тасо (18312), æ уосæ Нагьуда (1837), фурт Сафар
(1879) æма кизгуттæ: Мисирхан (1874), Меретхан (1875) æма Сæлимæт
(1885). Тасой æнсувæр Урусбий (1843), æ уосæ Фæрдæуз (1848),
фурттæ: Майли (1868), Дзанхот (1872), Майрæн (1875), Дзамболат
(1884) æма кизгуттæ - Сурме (1876) Хуарæ (1881) æма Дзахи (1884).
II. ГЕГУТÆ.
1. Гайсæни фурт Бекмурза (1836), æ уосæ Сехо (1845), фурттæ:
Мæхæмæт (1873), Хъирим (1875), Хъайтук (1885) æма дууæ кизги -
Хуарæ (1879) æма Керти (1883). Бекмурзай æнсувæртæ; Мурзабек
(1857) æма Хаджимуссæ (1821). Мурзпоа и уосæ Гуме (1863) æмакизгæ
Гуæса (1882). Бийнонти мадæ Хаир (1816). Аци хæдзари цардæнцæ се
’рвадтæлти дууæ кизги - (Гамæзай кизгуттæ) Майрæнхъæз (1878) æма
Даухан (1882),
2. Хъисиуи фурт Дзæге (1829), æ уосæ Айсæ (1838), фурттæ: Хацъау
(1826), Хадзиуомар (1873) æма дууæ кизги - Мæзагъуæ (1868) æма Хухæ
(1882).
190

Фæлтæрсей—фæлтæрмæ
3. Хъисиуи фурт Сафар (1841), æ уосæ Гуæсæмайхуæ (1851),
<#урттæ: Орæз (1875), Хадзимурзæ (1884) æма кизгуттæ - Насупхан
(1868), Фæрдæ (1879), æма Сæудæт (1882).
4. Хъисиуи фурт Коко (1846), æ уосæ Фати (1850), фурттæ: Ахъ-
берди (1871), Фацбай (1876) æма кизгæ Меретхан (1874).
5. Хъисиуи фурт Елмурза (1852), æ уосæ Мазагьуæ (1854) фурттæ:
Мæрзахъул (1879), Урусбий (1884); кизгуттæ - Фаризæт (1883) æма
Сахар (1885).
III. ХЪАРАБУГЪАТÆ
1. Хъазийи фурт Бимболат (1829), æ фурттæ: Цоппе (1852), Мæрза-
хъул (1855), Дзанхот (1860), Денгиз (1862), Сафар (1866), æма Куцук
(1870). Цоппей фурт Хаирбекир (1884). Силгоймæгтæ - 4.
2. Абисали фурт Омар (1842) æма æ фурт Хъансау (1867). Сил-
гоймæгтæ - 4.
3. Мæхæмæти фурт Майли (1843), æ фурттæ: Агубекир (1873) æма
Иналухъ (1878). Майлий æнсувæр Индрис (1857). Майлий хæдзари
цардæй æ фиди æнсувæри фурт Азамат (1848), æ фурттæ: Хадзи-Мурат
(1876) Гегий хæццæ (1871). (Геги адтæй Азаматæн æ фиццаг уосæ).
Силгоймæгтæ - 4.
4. Хъасболати фурт Æфсимайхуæ (152) æма е’нсувæр (1858, æ ном
бæрæг нæй). Силгоймæгтæ - 2.
IV. НАФИТÆ
1. Кудай фурт Бахта(1843), æ уосæ Гуæса (1845), фурттæ: Хъубади
(1870), Бекир (1871), Дзанболат (1884) æма дууæ кизги Ханиффæ
(1873) æма Губатæ (1885). Бахтай æнсувæр Адули (1852), уосæ Делетхан
(1866), фурттæ: Елбиздухъ (1875), Афæхъо (1880), Æфсимайхуæ (1885)
æма кизгуттæ - Нагьуæ (1878) æма Пæсæхан (1881). Бахтай æнсувæр
Дзанхоти (1886 анзи æгас нæбал адтæй), уосæ Фæрдæуз (1858) æма æ
кизгæ Сæлимæт (1884). Бийнонти мадæ Кендзе (1826).
Æхсæргини 1886 анзи 11 хæдзареми цардæй 103 адæймаги. Уонæй
52 адтæнцæ нæлгоймæгтæ, 51 ба - силгоймæгтæ. Рæстæмбес нимадæй
еу хæдзари цардæй 9 адæймаги. 60 анземæй фулдæр кæбæл цудæй, етæ
адтæнцæ 3 адæймаги, кенæ ба - 2,9%.
191

ИРÆФ, 1994, №4
ОДОЛА
I. БУДАЙТÆ
Тетей фурт Гетæ (1811), æ уосæ Зау (1822), фурттæ: Умар (1846),
Инал (1847), Къола (1854) æма Гетæ (Геуæрги, 1857).
Умари уосæ Кисе (1853), фурттæ: Урусбйй (1865), Васили (1867)
æма кизгуттæ - Мария (1871), Минæт (1875) æма Нагьуда (1883).
Инали уосæ Киабæ (1856), фурт Бекир (1884) æма кизгуттæ: Госæга
(1979), Фæрдæ (1883) æма Марта (1885), Къолай уосæ Мæзагьуæ
(1859) æма фурттæ: Дауит (1881) æма Айдарухъ (1884). Геуæргий уосæ
Госæга (1861) æма кизгæ Сахар (1884).
II. КОЦОЙТÆ
1. Гайдай фурт Кокъус (1830), æ уосæ Фатимæ (1833), фурттæ:
Батраз (1862), Басиат (1869), Дзанболат (1873) æма кизгуттæ - Ханисæт
(1875) æма Сæниат (1880). Кокъуси æнсувæр Дзанхот (1839) æ уосæ
Хъурманхъæз (1840), фурттæ: Сарæбий (1871) æма Сланбек (1879).
Батрази уосæ Фæрдæ (1861). 2. Гайдай фурт Хъубади (1847), æ уосæ
Нагьуæ (1855), фурттæ: Семе г (1872), Хуасдзау (1873), Ахмæт (1879)
æма кизгуттæ - Дзæхи (1876), Хуарæ (1884) æма Нагьуæ (1885).
III. ХЪАРАБУГЪАТÆ.
1. Хъасайи фурт Хъубади (1844) æма е’нсувæр Басиат (1854).
Басиати фурттæ: Батæрбек (1879), Мæрзабек (1884) æма Аслæнбек
(1885). Силгоймаг - 1.
2. Заурбеги фурт Бекмурза (1844), æ фурт Габе (1875). Бекмурзай
æнсувæртæ: Хъудайнат (1843), Амурхан (1848) æма Иналухъ (1856), æ
фурт Орæзи (1882) хæццæ. Силгоймæгтæ - 5.
3. Айдæбеги фурт Аслæнбек (1838), æ фурттæ: Хаджимуссæ (1874)
æма Хаджи-Умар (1879). Силгоймæгтæ - 3.
4. Айдæбеги фурт Бата (1833) æма æ фурт Сафар (1885). Сил-
гоймæттæ - 1.
192

Фæлтæрæй—фæлтæрмæ
IV. САЛÆГАТÆ.
1. Къулийи фурт Бадзай (1834), æ уосæ Гæкоу (1835), фурттæ:
Саукуй (1882), Хъасай (1883), Къæрæс (1885) æма кизгуттæ - Минæт
(1869), Киабæ (1872), Фæрдæ (1875) æма Сæниат (1879).
2. Къулийи фурт Темболат (1843), æ уосæ Киабæ (1858) æма
кизгуттæ - Насупхан (1879) æма Елмусхан (1882).
V. ТЕМУРТÆ
1. Æфсæддони фурт Темурхъан (1831). Темурухъи æнсувæр
Гæлæций (1886 анзи æгас нæбал адтæй) уосæ Кендзе (1811) æма æ дууæ
фурти: Гуатдзи (1843) æма Бадзай (1856). Гуатдзийи уосæ Госга (1845),
фурт Иналухъ (1884) æма кизгæ Пæсæ (1877). Бадзайи уосæ Дзиллæ
(1858), фурттæ: Хъæрæсе (1883), Иван (1885) æма Никъалай (1886).
VI. ХÆМИЦАТÆ
.1. Басили фурт Айдарухъ (1833), æ уосæ Хаир (1836) æма фурттæ:
.Габиц (1858), Хæмиц (1863), Цæппо (1865), Сабазгерий (1870) æма
Дзанхот (1873). Габици уосæ Сеху (1861) æма æ фурт Хачир (1885).
Хæмици уосæ Дзахи (1866) æма бийнонти мадæ Хаир (1786).
2. Басили фурт Хуасдзау (1838), æ уосæ Зæли (1841), фурттæ:
Орæзмæг (1863), Сослан (1875), Нæуæг (1881), Харитъон (1884) æма
кизгæ Дзæхирæт (1881). Хуасдзауи æнсувæр Цæрайи (1886 анзи æгас
нæбал адтæй) кизгæ Фати (1875). Бийнонтæй адтæй нæуæг цуд киндзæ
(Орæзмæги бийнойнаг) Меретхан (1868) дæр.
3. Тотурухъи фурт Фацбай (1868), е’нсувæртæ: Айдæрбек (1872),
Харитъон (1875) æма хуæрæ Коше (1879). Бийнонти мадæ Сæлимæт
(1846).
Одолай 1886 анзи 13 хæдзареми цардæй 117 адæймаги. Уонæй 64
адтæнцæ нæлгоймæгтæ, 53 ба - силгоймæгтæ. Рæстæмбес нимадæй еу
хæдзари цардæй 9 адæймаги. 60 анземæй фулдæр кæбæл цудæй, етæ
адтæнцæ 4 адæймаги, кенæ ба - 3,4%.
13 3ак. 920
193

ИРÆФ, 1994, №4
МОСГÆ
I. БЕГКАТÆ
1. Алийи фурт Иналухъ (1843), æ уосæ Дзæхи(1846), фурттæ:
Гуатдзау (18765), Минболат (1883(, Саламан (1884), Беппа (1885),
кизгуттæ: Гуæса (1874), Фати (1878), Гани (1879) æма Майрæнхъæз
(1885).
II. ГАБЕТÆ
1. Хъазийи фурт Ахтол (1843), æ уосæ Делетхан (1846), кизгуттæ:
Сæлимæт (1879), Олгæ (1881) æма Дигорхан (1885). Ахтоли æнсувæр
Гасай (1852), æ уосæ Зæли (1853), фурттæ: Иван (1872), Дзанхот (1875),
Тотурхъан (1880), Басиат (1885) æма кизгуттæ - Гуæса (1874), Минæт
æма Насупхан (1883). Ахтоли æнсувæр Беслæни (1886 анзи æгас нæбал
адтæй) фурт Дзанболат (1973) æма кизгæ Фæрдæ (1875).
2. Къулийи фурт Баде (1834, æ уосæ Мисирхан (1835), фурттæ:
Хъаурбек (1865), Дзандар (1871), Орæзмæг (1873), Майрæн (1876) æма
Асæхмæт (1880).
3. Бадей фурт Инал (1858), æ уосæ Сурæт (1860) æма кизгæ Сахар
(1885).
4. Къулийи фурт Бадзий (1826), æ уосæ Насупхан (1836), фурт
Æфсимайхуæ (1870) æма кизгуттæ: Хаир (1871) æма Деха (1882).
III. ГОГАТÆ
1. Кудани фурт Басо (1829), æ уосæ Нагъуда (1831) æма дууæ фурти:
Гуатдзау (1851), æма Абисал (1863). Гуатдзауи уосæ Адзæ (1852), фурт
Хадзимæт (1876), кизгуттæ: Фатимæ (1872), Госæма (1878), Сæлимæт
(1882), æма Елмусхан (1883). Абисали уосæ Дайхуæ (1866) æма æ кизгæ
Лезинка (1885).
4 2. Темури фурт Алимурза (1854), æ уосæ Гуæса (1855). Хуарæ (1880)
æма Дзаго (1883). Алимурзи æксувæр Майрæнхъул (1856), æ уосæ
Насупхан (1861) æма фурт Цæрай (1885).
194

Фæлтæрæй—фæлтсермæ
IV, МАЛИТÆ
1. Табой фурт Гæуис (1821), æ уосæ Минæт (1821) æма кизгæ
Насупхан (1867). Гæуиси æнсувæр Бек (1832), фурттæ: Саукуй (1850)
æма Омар (1857). Саукуйи фурттæ: Мæрзабек (1879), Гирей (1884) æма
кизгæ Дзиллæгуассæ (1875). Омари уосæ Дахи (1864) æма фурт Сабан
(1885).
2. Гуатдзауи фурт Нæуæг (1838), æ уосæ Деле (1842), фурттæ:
Алексей (1872), Иван (1877) æма кизгæ Лезинка (1881).
3. Галийи фурт Гæба (1812) æма æ фурт Сафар (1848). Сафари уосæ
Сахар (1859) æма æ дууæ фурти - Цæрай (1881) æма Илас (1884).
4. Цæппой фурт Цæппо (1819), æ уосæ Мазди (1833), фурттæ:
Урусбий (1858), Дзардан (1861), Дзанхот (1868) æма кизгуттæ - Сурме
(1870) æма Ханиффæ (1874). Дзардани уосæ Тотурдзан (1866) æма
Урусбийи кизгæ Борæхан (1885).
5. Цæппой фурт Абе (1825), æ уосæ Делетхан (1851), фурттæ: Инал
(1861), Салангерий (1864), Амурхан (1875), Сафар (1879), Дзæрæхмæт
(1881), Базе (1885), Хæмиц (1886) æма кизгæ Мæзагьуæ (1869). Абей
æнсувæр Айдарухъи (1886 анзи æгас нæбал адтæй)'фурттæ: Фацбай
(1865), Аслæмурзæ (1868) æма Гæлæха (1884).
6. Бæзай фурт Цæрай (1842), æ уосæ Леля (1842) æма фурттæ:
Бекмурза (1868), Алимурза (1870) æма Аслæмурзæ (1879).
7. Скъай фурт Пæцъа (1858), æ уосæ Минæт (1859) æма фурт
Никъалай (1884). Пæцъай мадæ Гуассæ (1817).
8. Гасайи фурт Сарæбий (1852), æ уосæ Сапархан (1853), фурттæ:
Иван (1873), Басил (1879), Михаил (1883), Геуæрги (1886)1, æма
кизгуттæ - Сæлимæт (1870), Борæхан (1877) æма Софиа (1882).
Сарæбийи æнсувæр Хъарæбий (1855), æ уосæ Сапар (1856), фурт
Урусбий (1880) æма кизгæ Нагъуæ (1885). Сарæбийи хæдзари
цардæнцæ æ фиди æнсувæри уосæ Хаир (1821) æма е’ртæ фурти: Куцук
(1855), Гуйман (1857) æма Сафар (1865). Аци бийнонтæй адтæй
Куцуки кизгæ Хуарæ (1866) дæр.
9. Дзабой фурт Дзанхот (1949), æ уоси Керти (1864), фурт Смайли
(1883) æма кизгæ Косе (1884). Дзанхоти æнсувæр Слан (1859), æ уосæ
Дигорхан (1866) æма кизгугтæ: Лизæ (1882), Хуарæ (1883) æма Данæ
(1886). Бийнонтæй адтæнцæ Дзанхоти хуæрæ Сапар (1846) æма сæ
мадæ Гудзи (1816) дæр.
10. Будтуи фурт Хъургьохъ (1852), æ уосæ Мæзагьуæ (1854), фурттæ:
Константин (1872), Харитъон (1874) æма кизгуттæ - Гуæсæмайхуæ
1 Лци рауæн дзубанди номдзудпоэт Малити Геуæргий туххæн нæ цосучЧ Ерашурдæй Киристонгъсеуи.
13*
195

ИРÆФ, 1994, №4
(1882) æма Госæга (1885). Аци хæдзари ма цардæй Хъургъохъи
æнсувæр Аслæнгерий (1851).
11. Котийи фурт Хъубади (1839), æ уосæ Хадзи (1846), фуртТуйгьан
(1869) æма кизгуттæ - Тотурдзан (1876) æма Фаризæт (1879). Хъубадий
æнсувæр Дзанхот (1846), æ уосæ Фæрдæуз (1846), фурттæ: Цæрай
(1884), Амурхан (1885), кизгуттæ: Кук (1880) æма Керкез (1882).
12. Котийи фурт Орæз (1845), æ уосæ Геги (1853), фурт Мурзабек
(1875), кизгуттæ: Елмусхан (1871), Лезинка (1874) æма Тотурдзан
(1884).
13. Гойбайи фурт Хъасболат (1846), æ уосæ Минæт (1851), фурт
Саукуй (1876) æма дууæ кизги - Коки (1880) æма Екатерйнæ (1884).
Хъасболати æнсувæр Габо (1851), æ уосæ Кендзе (1861) æма кизгæ
Олгæ (1884). Хъасболати æнсувæр Сафари (1886 анзи æгас нæбал
адтæй) кизгуттæ - Нагъуæ (1874) æма Сапар (1879).
Мосги 1886 анзи 20 хæдзареми цардæй 178 адæймаги. Уонæй 91
адтæнцæ нæлгоймæгтæ, 87 ба - силгоймæгтæ. Рæстæмбес нимадæй еу
хæдзари цардæй 8 адæймагемæй фулдæр. 60 анземæй фулдæр кæбæл
цудæй, етæ адтæнцæ 9 адæймаги, кенæ ба - 5,1%.
НÆУÆГГЪÆУ
I. БЕКЪУРТÆ
1. Бекъури фурт Фацбай (1844), æ уосæ Минæт (18522), фурттæ:
Хъайсæн (1873), Андрей (1876), Геуæрги (1879), Гугьу (1882), Хуйман
(1884), кизгуттæ: Киабæхан (1868) æма Керти (1872). Фацбайи
æнсувæр Басиати (1886 анзи æгас нæбал адтæй) уосæ Хумайхуæ (1866),
æ фурт Тæтæрхъан (1879) æма кизгæ Майрæнхъæз (1880). Фацбайи
æнсувæр Сагой ( е дæр^ 1886 анзи æгас нæбал адтæй) кизгуттæ:
Сæлимæт (1865) æма Зæли (1868).
II. ГÆТÆГТÆ
1. Хъурмани фурт Орæз (1829), æ уосæ Тоту (1839), фурттæ: Гæмæт
(1881), Хадзиумар (1884), кизгуттæ: Сахар (1875) æма Майрæнхъæз
(1878).
2. Бимболати фурт Мæкъули (1834, æхе Хъантемуртæй дæр худта),
æ уосæ Минæт (1844), фурттæ: Фацбай (1866), Хъубади (1868), Генар-
духъ (1871) æма Геуæрги (1881). Мæкъулий æнсувæр Габо (1851), æ
уосæ Киабæхан (1858), фурттæ: Бекир (1876), Мæхæмæт (1882), æма
196

Фæлтæрæй—фæлтæрмæ
кизгæ - Дайхуæ (1878). Мæкъули æнсувæр Гамæза (1861) æма сæ мадæ
Гудзи(1805).
III. ГАЦОЛАТÆ
1. Будтуй фурт Саукуй (1839), æ уосæ Госга (1842), фурттæ:
Дзанболат (1865), Темболат (1866), Аслæмурзæ (1869), Урусбий (1876),
кизгуттæ: Гуæса (1864), Насупхан (1871) æма Фатимæ (1881). Дзанбо-
лати уосæ Минæт (1868). Саукуйи æнсувæр Дзасарбек (1844), æ уосæ
Бале (1854) æма кизгуттæ: Косе (1871), Софиа (1872), Сурмæ (1878)
æма Госга (1881). Саукуйи æнсувæр Габой (1886 анзи æгас нæбал
адтæй) уосæ Минæт (1846), фурттæ: Михаил (1866), Амурхан (1876),
кизгуттæ: Фæрдæуз (1868), Даха (1872), Сахар (1873) æма Зæли (1874).
IV. СОСКЪИТÆ
1. Гегий фурт Гуйман (1833), æ уосæ Косе (1846), фурттæ: Аслан-
герий (1864), Налухъ (1866), Александр (1867), Смайли (1873), Дзан-
дар (1881), кизгугтæ: Сахар (1871) æма Сæлимæт (1874).
2. Гегий фурт Дзасарбек (1838), æ уосæ Керти (1849), фурттæ:
Сослæнбек (1879), Нæуæг (1885), кизгуттæ: Нагьуæ (1869), Фæрдæуз
(1871) æма Гуæса (1883). Дзасар&еги æнсувæр Сарæбий (1841), æ уосæ
Фатимæ (1851), кизгугтæ: Кумæс (1881) æма Хъурманхъæз (1884).
Дзасарбеги кæстæр æнсувæр Фацбай (1846), æ дууæ фурти (мадæй
хецæн æнцæ) Димитрий (1879) æма Хадзимæт (1884).
У.ТЕТЦОЙТÆ
1. Мæхæмæти фурт Дафа (1860), æ хуæртæ: Сæлимæт (1867),
Хадзихан (1873), Дигорхан (1879) æма саё мадæ Гадзихъæз (1841).
VI. УЛЛУОНТÆ
1. Алийи фурт Бузур (1786), æ уосæ Дзадзу (1796), фурттæ:
Мæхæмæт (1854), Цæппо (1858) æма Смайли (1863). Мæхæмæти уосæ
Керкез (1858), фурттæ: Слангерий (1851) æма Аслæнбек (1884).
Цæппой уосæ Фати'(1862), фурттæ: Майрæн (1881) æма Александр
(1884). Аци бийнонтæй ма адтæй Смайлий уосæ Минæт (1869) дæр.
.197

ИРÆФ, 1994, №4
2. Алийи фурт Хери (1806), фурттæ: Темурци (1864), Темурухъ
(1866), Темурхъан (1878) æма кизгæ Сурме (1876). Темурций уосæ
Киабæ (1866) æма кизгæ Дахуа (1883). Херийи фурти-фурттæ: Хаджи-
умар (1878), Хаджимуссæ (1881), æма сæ мадæ Хадзихъæз (1853).
VII. ХАМИХЪОТÆ
1. Басили фурт Майли (1835), æ уосæ Зæли )1838), фурттæ: Дзан-
болат (1872), Цæрай (1875), кизгуттæ: Дзиллигуассæ (1859) æма
Фатимæ (1865). Майлий æнсувæр Аслæмурзæ (1848), æ уосæ Гуæса
(1862) фурттæ: Беслæн (1881), Урусбий (1882) æма кизгæ Хъурманхъæз
(1881). Майлийи мадæ Дехо (1818).
2. Дзакъой фурт Геуæрги (1836), æ уосæ Косе (1845), фурттæ: Нæуæг
(1864), Абисал (1866), Дзæго (1878), кизгуттæ - Сурме (1868), Борæхан
(1874) æма Лезинка (1878).
.3. Басили фурт Тæкъо (1817), æ уосæ Хадзихан (1823), фурттæ:
Бекмурза (1855), Елмурза (1863), Хакъиас (1865), Дзанхот (1871) æма
кизгæ Госга (1873). Бекмурзай уосæ Зæли (1863), фурт Данел (1884)
æма кизгæ Мисирхан (1884).
4. Бабай фурт Байцу (1834), æ уосæ Фæрдæуз (1837), фурттæ:
Хъасун (1861), Хазбий (1867), Хамбий (1881), кизгутгæ - Хурæ (1881)
æма Хангуассæ (1879). Хъасуни уосæ Нагъуда (1863) æма æ фурт Илас
(1882).
5. Орæзи фурт Хъасболат (1853), æ уосæ Сæлимæт (1854), фурт
Тæтæрхъан (1883) æма дууæ кизги - Софиа (1878) æма Мерет (1884).
Хъасболати æнсувæртæ: Мæрзахъул (1865), Темболат (1873) æма 1879
анзи игурд дууæ фаззон биццеуи Басорæ æма Баййафæ, Хъасболати
хæдзари ма цардæнцæ æ хуæрæ Марта (1882) æма сæ фиди-уосæ
Хадзихан (1844).
1886 анзи Нæуæггьæуи 14 хæдзареми цардæй 157 адæймаги. Уонæй
84 адтæнцæ нæлгоймæгтæ, 73 ба - силгоймæгтæ. Рæстæмбес нимадæй
еу хæдзари цардæй 11 адæймаги, 60 анземæй фулдæр кæбæл цудæй,
етæ адтæнцæ 7 адæймаги, кенæ ба 4,7%.
ДЗИНАГЪА
I. БАГЪÆРАТÆ
1. Дебуй фурт Дзанболат (1844), æ уосæ Зæли (1853), фурт Науруз
• (1882) æма кизгуттæ: Фæрдæуз (1871), Дзæхи (1876) æма Данæ (1881).
198

Фæлтæрсей—фселтæрмæ
Дзанболати æнсувæр Хъасболат (1853), æ уосæ Майрæнхъæз (1857),
фурттæ: Темурци (1870), Сламурзæ (1873), Фацбай (1885), Бæппой
(1886); кизгуттæ - Хангуассæ (1879) æма Киабæ (1882). Дзанболати
кæстæр æнсувæр Дзанхот (1855) æма æ уосæ Дайхуæ (1864). Бийнонти
мадæХаир (1811).
II. ГОБАТÆ
1. Бадзой фурт Аслæнбек (1854), æ уосæ Дзиллигуассæ (1858), фурт
Дрис (1881), кизгуттæ - Сæлимæт (1884), æма Хуре (1885).
Аслæнбеги æнсувæр Сланикъо (1856), æ уосæ Гуæсæмайхуæ (1856)
æма кизгæ Гуæсæнагьуæ (1885). Аслæнбеги кæстæр æнсувæртæ Бекир
(1861) æма Абисал (1865). Æнсувæрти мадæ Насупхан (1831).
2. Цæдай фурт Сафар (1849), æ уосæ Сапархан (1851), фурттæ:
Нæуæг (1880), Аслæнгерий (1883), кизгугтæ - Госæга (1876) æма
Сæлимæт (1882).
III. ГÆЗÆУТÆ
1. Алийи фурт Мæхæмæт (1830), æ уосæ Хадзихан (1831), фурттæ:
Хадзимæт (1866), Хъурман (1869), Дзанболат (1872), Хъасболат (1875)
æма Майрæн (1877). Мæхæмæти æнсувæр Дæхцикъой (1886 анзи æгас
нæбал адтæй) уосæ Гуæса (1854), кизгæ Хуре (1875) æма дууæ фурти -
Кудзигус (1881) æма Хъурман (1884).
2. Алийи фурт Гуллæ (1839), æ уосæ Тауче (1839), фурт Илас (1881);
кизтугтæ: Сехо (1873) æма Æрухан (1877).
Аци хæдзари цардæнцæ Таучейæн æ фиццаг лæгæй (Малити л е-
къойæй) ци æртæ биццеуи: Бола (1860), Орæз (1865), Дзасарбек (1868)
æма кизгæ Фæрдæуз (1870) адтæнцæ, етæ дæр.
IV. ГАБЕТÆ
1. Хъизий фурт Бимболат (1836), æ уосæ Косе (1840), фурт Туйгьан
(1865) æма кизгæ Дзиллигуассæ (1869), Туйгьани уосæ Гуæса (1866)
æма кизгæ Лезинка (1884).
199

ИРÆФ, 1994, №4
V. ЕЛОЙТÆ
1. Дæгой фурт Дзанхот (1851) æ уосæ Гуæса (1851), фурттæ: Сабе
(1871), Сафар (1876), Хъудæберди (1880), Æфсимайхуæ (1884) æма
кизгæ Дзæхирæт (1878). Дзанхоти хæдзари ма цардæй фæрсаг силгой-
маг Хадзихъæз. (1806) дæр.
VI. КЕРЧЕЛАТÆ
1. Дебай фурт Хъудайнат (1843), æ уосæ Гудзи (1852), фурттæ:
Гæбиц (1881), Хæмиц (1885); кизгуттæ: Меретхан (1879), Нагьуæ
(1882) æмаБорæхан (1884).
2. Себий фурт Абе (1851), æ уосæ Сæлимæт (1865) æма сæ фурт
Дæхцикъо (1885). Абей æнсувæр Бæбе (1853) æмамадæ Фатимæ (1814).
3. Епреси фурт Хъубади (1851), æ уосæ Зæли (1855), фурт Данел
(1884) æма кизгæ Гуæсæнагьуæ (1875). Хъубадий æнсувæр Ахмæт
(1859), æ уосæ Керу (1859), фурттæ: Дзæрæхмæт (1878).
Хъубадий хæдзари цардæй æ кæстæр æнсувæр Сабазгерий (1860)
дæр.
VII. КЪОСТАНТÆ
1. Кермени фурт Абрек (1826), æ уосæ Хадзихан (1827), фурттæ:
Туйгьан (1863) æма Геуæрги (1866). Туигьани уосæ Сæлимæт (1867).
Абреки æнсувæр Бæза (1846), æ уосæ Мæзагьуæ (1849), фурттæ:
Бекмурза (1869), Хъургьохъо (1872), Леуан (1874), Мæрзахъул (1877),
Сослан (1884), кизгуттæ: Фæрдæуз (1874), Госæга (1879). Абреки фурти
(1886 анзи нæбал адтæй) уосæ Гату (1851), æ фурт Хадзимæт (1879),
кизгуттæ - Сæлимæт (1868) æма æ хуæрæ (1876) анзи игурд, æ ном
бæрæг нæй.
VIII. ЛЕГОЙТÆ
1. Дзабой фурт Гуйман (1848), æ уосæ Минæт (1851), фурттæ:
Цæппо (1865), Майрæн (1878), Батæгбек (1883); кизгуттæ: Нагьуæ
(1868), Ханисæт (1874) æма Гуæсæмайхуæ (1876).
200

Фæлтæрæ й—фæлтæрмæ
IX. НАЙФОНТÆ
1. Гæуиси фурт Айтек (1824), æ уосæ Гугу (1831), фурттæ: Саламан
(1858), Хъудæберди (1860), Бито (1864) æма Орæз (1866). Саламани
уосæ Киабæ (1863). Хъудæбердий уосæ Метхъæз (1863), фурт Хад-
зимæт (1886) æма кизгæ Мелек (1884).
2. Гайсæни фурт Хъубади (1855), æ уосæ Дзæхи (1857) æма кизгæ
Сахар (1883).
X. ОРТАБАЙТÆ
1. Алийи фурт Алибек (1837), æ уосæ Бале (1839), фурттæ:
Аслæнбек (1860), Тæтæрхъан (1863); кизгуттæ: Пæсæ (1874), Багогуссæ
(1878) æма Данæ (1882). Алибеки æнсувæр Тотурухъ (1847), æ уосæ
Нагьуда (18578), фурттæ: Хакъиас (1878), Александр (1885) æма кизгæ
Баринæ (1883).
2. Алийи фурт Дæхчикъо (1841), æ уосæ Гуæсæмайхуæ (1852), фурт
Иналухъ (1876) æма кизгæ Фати'(1878).
XI. ПЕРИСАТÆ
Перисати бийнонтæ бæлвурдгонд æнцæ 1907 анзи æрфинстмæ
гæсгæ.
1. Гæуиси фурт Хаче (1857), æ уосæ Насупхан (1867), фурттæ:
Сандир (1886), Геуæрги (1888), Сахангерий (1891), Хаджиомар (1902),
Хаджимурзæ (1905); кизгуттæ: Аннæ (1897), Пози (1901) æма Софиа
(1906).
XII. ТАГЪАТÆ
1. Хамæзай фурт Дзæго (1822), æ уосæ Гадо (1830), фурттæ: Урустан
(1851), Урусбий (1853), Урусхан (1860), Сарæбий (1863), Хазбий (1866)
æма Хадзимæт (1873). Урустани уосæ Нагьуда (1854), фурттæ:
Сослæнбек (1879), Заурбек (1884) æмакизгæ Залихан (1884). Урусбийи
уосæ Дайхуæ (1855) фурттæ: Хуйман (1880), Дзахо (1881), æма Басиат
(1883). Урусхани уосæ Нагьуæ (1867).
2. Хамæзай фурт Иналухъ (1833), æ уосæ Нагьуда (1843), фурттæ:
Хъаурбек (1866), Фацбай (1869); кизгуттæ - Керти (1876) æма Сурме
(1884).
201

ИРÆФ, 1994, №4
3. Алийи фурт Цæрай (1852), æ уосæ Гуæса (1856), фурт Аслæмурзæ
(1873) æма кизгугтæ - Хангуассæ (1877), Насупхан (1879), Меретхан
(1884) æма Делетхан (1885). Цæрайи мадæ Кендзе (1810).
XIII. ТУЙГЪАНТÆ
1. Генардухъи фурт Басиат (1810), æ фурттæ: Бекмурза (1850) æма
Иналухъ (1866). Силгоймæгтæ - 3.
ХГУ.ХЪУЗЕЛТÆ
1. Иналухъи фурт Хъурман. Хъурмани хуæртæ Госæга (1874), Куку
(1879) æма мадæ Гохæ (1854).
Дзинагьай 1886 анзи 21 хæдзареми цардæй 198 адæймаги. Уонæй
110 адтæнцæ нæлгоймæгтæ, 88 ба - силгоймæгтæ. Рæстæмбес нимадæй
еу хæдзари цардæй 9 адæймагемæй фулдæр. 60 анземæй фулдæр кæбæл
цудæй, етæ адтæнцæ 8 адæймаги, кенæ ба 4,6%.
ГУЛÆР
I. ДЗАРАСТÆ
1. Гæуиси фурт Урустан (1844), æ уосæ Минæт (1846), фурттæ:
Саукуй (1866), Хуасцау (1867), Цæрай (1879), Майрæн (1833) æма
кизгæ Дзарæхан (1885). Урустани æнсувæр Орæз (1851), æ уосæ
Майхуæ (1850), фурттæ: Баде (1876), Хъасай (1881) æма Басил (1885).
Урустани кæстæр æнсувæр Фацбай (1865), æ уосæ Насупхан (1866)
æма фурт Нæуæг (1886). Урустани хуæрæ Дигорхан (1864) æма мадæ
Зæли (1826).
II. ЕЛОЙТÆ
1. Дзидай фурт Афай (1819), æ уосæ Дохæ (1846), фурттæ: Хадзи-
муссæ (1869), Хамбий (1873); кизгуттæ: Сапар (1868), Дзæхи (1872),
Меретхан (1876), Госæга (1878), Мерет (1883) æма Мариа (1885).
Афайи æнсувæртæ: Мæхæмæт (1843), Нæуæг (1857), Басил (1861) æма
Басиат (1863).
202

Фселтæрæй—фæлтæрмæ
Мæхæмагти уосæ Киабæ (1850), фурттæ: Баде (1866), Дæге (1876),
Зелимхан (1880), Амурхан (1884) æма кизгæ Госæт (1874). Нæуæги
уосæ Сæлимæт (1858), фурттæ: Афæхъо (1884) æма Денгиз (1885),
Басили уосæ Кендзе (1866) æма фурт Куцук (1884).
III. ЕТДЗАТÆ
1. Гатуй фурт Фацбай (1819), æ уосæ Гуæса (1826), фурттæ: Созо
(1854) æма Иналухъ (1865). Созой уосæ Саниат (1856), фурттæ: Хазбий
(1876), Дрис (1883) æма кизгæ Елизаветæ (1885). Иналухъи уосæ
Фæрдæуз (1866). Фацбайи æнсувæр Басил (18366), æ уосæ Сæлимæт
(1844), фурттæ: Елхъан (1868), Геуæрги (1870), Хъургьохъ (1873),
Алексей (1875), Аслæнгерий (1879), Тæтæрхъан (1884) æма кизгæ Лизæ
(1883). Фацбайи æнсувæр Мæрзабеги (1886 анзи æгас нæбал адтæй)
уосæ Сæлимæт (1846) æма æ кизгæ Косерхан (1883).
2. Гетæги фурт Басиат (1846), æ уосæ Насупхан (1852), фурттæ:
Цæппо (12873), Хъургьохъо (1885); кизгуттæ: Делетхан (1876), Мерет-
хан (1879) æма Софиа (1884). Басиати æнсувæр Баде (1846)6 æ уосæ
Хаир (1853), фурттæ: Хуасдзау (1879), Майли (1885); кизгуттæ - Госæга
(1875) æма Дахо (1883). Басиати кæстæр æнсувæр Хамæза (1856), æ
уосæ Сурме (1859), фурт Сослæнбек (1884) æма кизгæ Сурæт (1879).
Бийнонти мадæ Басилхъæз (1826).
IV, ЗОЛОЙТÆ
1. Туаси фурт Хъансау (1853), æ уосæ Багогуссæ (1855) æма фурт
Сахангерий (1879).
2. Туаси фурт Хуасдзау (1850), æ уосæ (1852), фурттæ: Дела (1878)
æма Дзицци (1879).
3. Бадзой фурт Хазбий (1834), æ уосæ Мæзагьуæ (1836), фурттæ:
Алексей (1864), Никъалай (1866), Нæуæг (1872), Аслæнихъо (1873),
кизгуттæ - Сæлимæт (1879) æма Борæхан (1883).
4. Бадзой фурт Елбиздухъ (1833), æ уосæ Кендзе (1836), фурттæ:
Инал (1871), Аслæнихъо (1876), Илас (1884), кизгуттæ: Косе (1868),
Мисирхан (1883) æма Косерхан (1885). Елбиздухъи æнсувæр Тотурухъ
(1845), æ уосæ Гуæсæмайхуæ (1847 æма кизгуттæ: Гуæсæнагьуæ (1876),
Сеугæ (1879) æма Сахар (1883). Елбиздухъи æнсувæр Аслæнбек (1856),
æ уосæ Мæзагьуæ (1857) æма фурт Бимболат (1884). Елбиздухъи
æнсувæр Мæхæмæти (1886 анзи æгас нæбал адтæй) уосæ Зæли (1836)
фурт Бимболат (1867) æма кизгæ Дæху (1876).
5. Айдарухъи фурт Абисал (1850), æ уосæ Госæга (1857), фурт
Науруз (1884) æма кизгæ Фæрдæуз (1884). Абисали æнсувæртæ Дзан-
203

ИРÆФ, 1994, №4
дар (1853), Дзамболат (1863),, Бекмурза (1864), хуæрæ Насупхан (1868)
æма сæ мадæ Хадзихан (1826). Дзандари уосæ Фати (1861) æма кизгæ
Меретхан (1883).
6. Алийи фурт Фацбай (1821), фурттæ: Саукуй (1859), Гохур (1860),
Хадзимæт (1874), Сабазгерий (1878) æма кизгæ Хуре (1876), Саукуйи
уосæ Зæли (1866) æма фурт Данел (1880), Гохури уосæ Зæрæда (1866).
7. Алийи фурт Дудар (1828), æ уосæ Тотурдзан (1846), фурттæ:
Цæрай (1865), Тазæрет (1869), Майрæнхъул (1879) æма кизгæ Госæга
(1876).
V. КЪИБИРТÆ
1. Кудайи фурт Саукуй (1841), æ уосæ Сæлимæт (1851), фурттæ:
Дзанболат (1884) æма Гус (1885). Саукуйи мадæ Косе (1811).
2. Гæуиси фурт Гуйман (1829), æ уосæ Нагьуда (1837), фурттæ:
Хадзимæт (1871), Дзахо (1883); кизгуттæ: Басилхъæз (1863), Гохази
(1873) æма Куку (1882). Гуймани æнсувæр Туйгьани (1886 анзи æгас
нæбал адтæй), уосæ Дзуме (1856), фурттæ: Илас (1875), Науруз (1877),
Аслæмурзæ (1883) æма кизгæ Пæпо (1883). Бийнонти мадæ Хаир
(1816).
VI. НАЙФОНТÆ
1. Бутай фурт Слан (1830), æ уосæ Гуæса (184,), фурттæ: Басиат
(1886), Амурхан (1867), Омар (1871), Аслæмурзæ (1876); кизгуттæ:
Меретхан (1876), Басилхъæз (1872), Мисирхан (1879), æма Фæрдæуз
(1885).
2. Гæтий фурт Басиат (1843), æ уосæ Хадзихан (1853), кизгуттæ:
Астархан (1885), Мисирхан (1879) æма Делетхан (1876).
Басиати æнсувæр Нæуæги (1886 анзи æгас нæбал адтæй), уосæ
Керти (1832), фурттæ: Самах (1867), Цæрай (1884) æма кизгæ Дæхо
(1873).
Бинйнонти мадæ Сапар (1816).
3. Хъайтухъи фурт Азамат (1821), æ уосæ Делетхан (1841), фурттæ:
Майрæн (1863), Васили (1873), æма Дзанхот (1876). Майрæни уосæ
Дзæхи (1865) æма кизгæ Фаризæт (1885).
204

Фæлтæрæй—фæлтæрмæ
VII. САБЕТÆ
1. Хъисиуи фурт Цæппо (1824), æ уосæ Сапар (1826), фурттæ:
Хуасдзау (1863), Хадзимæт (1866), Иналухъ (1869), Хуйман (1876),
Туйгьан (1879), кизгуттæ: Дæху (1873) æма Лезинка (1883). Хуасдзауи
уосæ Дзæхи (1863) æма æ кизгуттæ: Сасинкъа (1883) æма Даринкъа
(1885).
2. Хъисиуи фурт Абе (1833), æ уосæ Дзала (1830), фурттæ: Фацбай
(1866) æма Сланикъо (1877). Абей æнсувæр Хъаурбек (1848) æма æ
уосæ Майхо (1854).
3. Хъисиуифурт Хъубади (1841), æ уосæ Гуме (1856), фурттæ:
Майли (1866), Майрæн (1870), Мæрзахъул (1872), Тæтæрхъан (1884);
кизгуттæ - Хуре (1881) æма Госæга (1885).
VIII. ХУЙМАНТÆ
1. Тугъай фурт Генæ (1806), æ уосæ Иминхъæз (1826), фурттæ:
Темболат (1841), Тæтæрхъан (1850) æма Дзанболат (1862). Темболати
уосæ Гуæса (1851) æма кизгуттæ: Хуре (1876), Мисирхан (1878) æма’
Госга (1884). Тæтæрхъани уосæ Кендзе (1852), фурт Мæрзахъул (1876)
æма кизгæ Хангуассæ (1881).
2. Гени фурт Тотурухъ (1836), æ уосæ Керти (1846), фурттæ: Цæрай
(1866), Дафа (1886), кизгуттæ: Киабæхан (1865), Сурме (1878) æма
Мерет (1882). Тотурухъи æнсувæр Хъасболат (1856), æ уосæ Киабæ
(1862), фурттæ: Аслæнгерий (1883) æма Геуæрги (1885).
3. Тугъайи фурт Баппай (1829, æхе Хъæдохтæй дæр хонуй) уосæ
Хадзихан (1836), фурттæ: Дзанхот (1863), Дæхцикъо (1866), Хаджиу-
мар (1869) æма кизгæ Иринæ (1870). Бæппайи æнсувæр Айдарухъ
(1834), æ уосæ Хаир (1861), фурттæ: Хадзимæт (1862), Майрæн (1866),
Хазбий (1872), æма кизгугтæ: Нагьуæ (1873), Мæзагъуæ (1879), Ели-
заветæ (1884) æма Нана (1885).
Гулæри 1886 анзи 22 хæдзареми цардæй 251 адæймаги. Уонæй 133
адтæнцæ нæлгоймæгтæ, 118 ба - силгоймæгтæ. Рæстæмбес’нимадæй еу
хæдзари цардæй 11 адæймагемæй фулдæр. 60 анземæй фулдæр кæбæл
цудæй, етæ адтæнцæ 14 адæймаги, кенæ ба - 5,6%.
205

ИРÆФ, 1994, №4
ÆХСÆУÆ
I. БÆКЪУÆЛТÆ.
1. Налухъи фурт Баде (1839),æ уосæ Нагьуда (1841), фурттæ:
Батмурза (1868), Бекмурза (1871), Хамбий (1884) æма кизгæ Мариа
(1882). Бадей æнсувæртæ: Мæхæмæт (1844), Хъубади (1845),
Аслæмурзæ (1856) æма мадæ Фатимæ (1806), Мæхæмæти уосæ Керти
(1851), фурт Майрæн (1881) æма кизгуттæ: Сурме (1872), Сахар (1879)
æма Салу (1883). Хъубадий уосæ Зæли (1860) æма кизгæ Масинкъа
(1882), Аслæмурзи уосæ Керти (1866) æма æ кизгæ Киабæ (1884).
II. БУЗОЙТÆ
1. Мæхæмæти фурт Дæхцикъо (1825), æ уосæ Декъæз (1826),
фурттæ: Хазбий (1857) æма Хадзимæт (1866), Хазбийи уосæ Гуæса
(1864), фурттæ: Урусбий (1881), Амурхан (1884); кизгуттæ - Данæ
(1879) æма Нагьуæ (1880). Дæхцикъой æнсувæр Хасæхъо (1826) æ уосæ
Сæлимæт (1841), фурттæ: Мæрзахъул (1865), Сабазгерий (1873),
Майли (1883), кизгуттæ: Нагьуда (1870) æма Фати (1880). Мæрзахъули
уосæ Майхо (1868) æма фурт Урусхан (1885).
2. Мæхæмæтй фурт Майрæн (1866), æ хуæрæ Мерет (1872), мадæ
Майрæнхъæз (1829) æма фиди мадæ Майрæнхъæз (1815).
3. Бицой фурт Дзангерий (1810), æ уосæ Фатимæ (1831), фурттæ:
Шамил (1854), Иналухъ (1851) Омар (1856), Генæ (1864); кизгуттæ:
Меретхан (1871) æма Дзекет (1877). Шамили уосæ Дзангуассæ (1856),
фурттæ: Хакъиас (1872), Хæлцикъо (1876), Ибрагим (1879), кизгуттæ:
Сатана (1886) æма Хуре (1885). Иналухъи уосæ Дзæла (1861), фурт
Хадзисмайли (1884), кизгугтæ Борæхан (1881) æма Лезинка (1885).
III. ЕЛХЪАНТÆ
1 Атгуй фурт Угьу (1809), æ уосæ Декъæз (1816), фурт Дауит
(Дуборкъох, 1872) æма кизпе Минæт (1869). Угъуй æнсувæр• Хъоибаи
1830), æ.уосæ Минæт (1831), фурттæ: Сабазгерии (1870) æма
фаззæштæ Дзадсугь æма Угьу (1863). Угьуй æнсувæр Аслæнбек (1834),
æ уосæ Кендзе (1836), фурт Афай (1868) æма кизгуггæ - Гуæсæмаихуæ
(1*61) æма Косе (Варварæ, (1872). Угьуй æнсуюр .^^^^В.
’анзи æгас нæбал адтæй) , фурттæ: Хъубади (1868), Абисал (1873),
206

Фæлтæрæй—фæлтæрмæ
кизгуттæ: Насупхан (1861) æма Косерхан (1871). Угъуй æнсувæр
Аслæмурзи (1886 анзи æгас нæбал адтæй) уосæ Гуæса (1836).
IV. ЗУРАТÆ
1. Омари фурт Гайсæн (1813), æ уосæ Фатимæ (1826) æма фурттæ:
Æфсимайхуæ (1858), Саукуй (1860), Мæхæмæт (1865), Майрæн (1870);
Гайсæнæн ма адтæй дуккаг уосæй цуппар фурти: Сабан (1866),
Аслæмурзæ (1868), Елмурза (1871) æма Алексей (1873). Æфсимайхуи
уосæ Сæлимæт (1831), æ кизгуттæ - Хангуассæ (1882) æма Елмусхан
(1884). Саукуйи уосæ Мæзагьуæ (1861), фурт Бекир (1883) æма киз-
гугтæ - Хадзигуассæ (1882) æма Борæхан (1886). Мæхæмæти уосæ
Гагоссæ (1867) æма кизгæ Сахар (1885).
2. Слани фурт Базо (1854), е ’нсувæртæ: Хадзи (1858), Хъудайнат
(1861) æма Базой фурт Хамбий (1880). Силгоймæгтæ - 4.
3. Созой фурт Дзанхот (1854). Силгоймæгтæ - 2.
4. Басили фурт Дзабе (1848) æ фурт Хакъиас (1876) æма е ’нсувæр
Фацбай (1855). Силгоймæгтæ - 3.
5. Сарæбийи фурт Елмурза (1869) æма е ’нсувæр Бекир !878).
Силгоймæгтæ - 2.
6. Добай фурт Бекмурза (1867). Силгоймаг - 1.
V. САРАХЪАТÆ
1. Гæуиси фурт Айтек (1812), æ уосæ Мæзагъуæ (1828), фурт
Хъургъохъ (1947) æма кизгæ Кудзин (1876). Хъургьохъи уосæ Хумай-
хуæ (1947), æма æ фурт Бимболат (1863). Бимболати уосæ Гуæса (1865),
фурт Омар (1885) æма кизгæ Лезинка (1881).
2. Делей фурт Лало (1856),æ уосæ Фæрдæуз (1858), фурттæ: Базе
(1883), Тазæрет (1885) æма кизгæ Елизаветæ (1883). Лалой æнсувæр
Туйгьани (1886 анзи æгас нæбал адтæй) , уосæ Атдза (1852), фурттæ:
Хæмиц (1883), Смайли (1875) æма кизгæ Баринæ (1882). Лалой мадæ
Хаир(1831).
3. Созой фурт Бидзо (1841), æ уосæ Дайхуæ (1846), фурттæ: Беслæн
(1863), Саукуй (1865), Геуæрги (1872), Дзанхот (1875), Аслæнбек ■«
(1885), æма кизгæ Зæли (1882). Бидзой фурт Гамæза (1846), æ уосæ
Гуæсæмайхуæ (1863), фурттæ: Тембо^ат (1869), Орæзмæг (1883), Дзан-
болат (1885), кизгуттæ - Софиа (1874) æма Киабæхан (1882).
207

ИРÆФ, 1994, №4
VI. САКЪИТÆ
1. Асмий фурт Тотай (1851), æ уосæ Фатимæ (1851), фурт Хасан
(1872), кизгуттæ - Минæт (1875) æма Зæрæтхан (1886).
2. Дзанцеги фурт Хъазий (1822), æ уосæ Хумайхуæ (1828): фурттæ:
Бадзай (1848), Майрæн (1860), Сабазгерий (1869), Хадзимуссæ (1872)
æма кизгæ Деху (1868), æ сувæллон Мариайи (1886) хæццæ. Бадзайи
уосæ Зæли (1865) æма фурт Тазæрет (1885). Майрæни уосæ Керти
(1868).
3. Дзаццей фурт Келе ( 1826), æ уосæ Маздæ (1832), фурттæ:
Адулгерий (1865), Инал (1869), Илас (1879), Майли (1880) æма кизгæ
Борæхан (1882).
4. Дзаццей фурт Мисост (1831), æ уосæ Минæт (1836), фурт Гамæза
(1861) æма кизгуттæ: Майрæнхъæз (1869), Сурæт (1872) æма Киабæ
(1881). Гæмæзай уосæ Майрæнхъæз (1862), фурт Геуæрги (1884) æма
кизгæ Сахар (1883).
VII. ТЕЛÆХЪУРТÆ
1. Сосикъой фурт Куцук (1810), фурт Хъурман (1858), кизгæ Гуæса
(1856), æ сувæллон Сахари (1882) хæццæ. Хъурмани уосæ Хумайхуæ
(1861), фурт Сафар (Али, 1886) æма кизгуттæ: Гуæсæмайхуæ (1879)
æма Делетхан (1881).
2. Амурхани фурт Нæуæг (1858), æ уосæ Фæрдæ (1861) æма кизгæ
Фаризæт (1881). Нæуæги фиди мадæ Деха (1806).
VIII. ТЕГАТÆ
1. Гети фурт Габо (1841), æ уосæ Косе (1844), фурттæ: Дударихъо
(Дафа, 1863), Айдабек (Даба, 1867), Аслангерий ( Дæге, 1869), Сафар
(1870), Гуйман (1872); кизгуттæ: Хорæ (1878), Киабæ (1881), Дайхуæ
(1883), Майхуæ (1884) æма Лезинка (1885). Бийнонти мадæ Сапархан
(1811).
2. Гети фурт Мæхæмæт (1848), æ уосæ Геги (1858), фурттæ: Иван
(1876), Муса (1871), Хуасдзау (1884); кизгуттæ: Сурме (1876), Берзен
(1870) æмаХуре (1885).
3. Гети фурт Ахмæт (1856), æ уосæ Фати (1861) фурттæ: Басил
(1884), Сафар (1885) æма кизгæ Нагьуæ (1883).
4. Басикъой фурт Басиат (1855), æ уосæ Косе (1861), кизгуттæ -
Хадзигуассæ (1882) æма Сасинкъа (1889). Басиати æнсувæр Садуллæ
,(1873), хуæрæ Салихан (1866) æма мадæ Киабæ (1830).
208

Фæлтсерсей—фселтсермсе
IX. МАХЪОТÆ
1. Бадзий фурт Хацъау (1863). Хацъауи æнсувæр Саукуй (1869),
хуæрæ Насупхан (1871) æма мадæ Дехо (1836). Хацъауи хестæр
æнсувæр Бæтæхъой (1886 анзи æгас нæбал адтæй), кизгуттæ - Мисорæт
(1880) æма Мисирхан (1877).
Æхсæуи 1886 анзи 25 хæдзареми цардæй 238 адæймаги. Уонæй 116
адтæнцæ нæлгоймæгтæ, 122 ба - силгоймæгтæ. Рæстæмбес нимадæй еу
хæдзари цардæй 9 адæймагемæй фулдæр. 60 анземæй фулдæр кæбæл
цудæй, етæ адтæнцæ 15 адæймаги, кенæ ба 6,3%.
УСТУР-ДИГОРÆ КУВТОНЦÆ:
1. Идауæг: Ковæндонæ æй гьæуи буни, Ирæфи дони уордæг
(тъæпæн æрдози) тæгæр бæласи рази. Хонунцæ ма ’й Сæрхезæг-Идауæг
дæр. Идауæги бæрæгбон фæууй июли мæйи - хуцаубони. Кувдмæ ци
æртæ хæдзари фæццæттæ кæнунцæ, етæ бæрæгбонмæ, къосбарæй
(хæдзаргай) æмбурдгонд хуарæй, исфицунцæ^бæгæни æма рауадзунцæ
арахъ. Идауæгæн нивондæн æрхæссунцæ гал. Бæрæг бони ковуйнаг
фингитæ фæуунцæ хуæруйнаг æма ниуæзтæй парахат. Кувди бон халæй
бæрæггонд æрцæунцæ анзи, фæсте кувдмæ бацæттæ кæнуни æгьдау ци
æртæ хæдзари æнхæст кæндзæнæнцæ, етæ.
Æ кувди бони Идауæгæй корунцæ, цæмæй гъæуæн тухгæнæг ма уа,
адæн сæрæгас, æнæнез æма æвидбилиз куд уонцæ, уой. Абони дæр
иронх нæма’й, уæдта си иронх уогæ дæр нæ уодзæй, гьæуи адæмæй,
фидтæлти таурæхъмæ гæсгæ сæ, се ’Дауæг емини дзамани ци устур
бæллахæй багъæуай кодта, е.
Кæддæр, дан, еминæ лæги хузи Устур-Дигорæмæ цæугæй фем-
балдæй Устур-Дигойраг Хайманти Гимибæл. Фæндаггон лæгтæ, куд
æмбæлуй, уотæ кæрæдземæн салам равардтонцæ. Хаймани - фурт
иуазæгæн æхе ку бамудта, уæд ин е ба загьта: "Æз ба, дан, сумахмæ ку
цæун", - зæгьгæ. Æма ин уæд Гими ба загъта: "Цо нæхемæ, ес нæмæ,
ка дæ бауайзæг кæна æма дин къæбæр цæнхæ ка радта, уæхæнттæ.
Рафæндараст гæнгæй кæрæдзей, Хаймани фурт æнахур иуазæгбæл
фæггурусхæ’й - а, дан, махæн фидбилизæй фæстæмæ хуæрзæггаг нæй.
Æма фæстæмæ хæстæгдæр къахвæндагбæл иуазæгæй фæрраздæр’й,
радзурдта бийнонтæн, надбæл еминæ лæги хузи ке фæйдта, уой æма
сæмæ иуазæгуати ке ’рбацæуй. Æнгон нихгæнун кодта дуæрттæ æма
къæрæзгитæ. Бийнонтæн ба загъта: "маймайетæ дæр иуазæг ма ’рбауа-
14 Зак. 920
209

ИРÆФ, 1994, №4
дзетæ медæмæ. Бийнонти гьуддæггæн неци зонгæй, хæдзари хецаумæ
уасиадгæ киндзæ, иуазæги æрбахуастмæ дуар бакодта. Е уотемæй
еминæ Гимий хæдзари исмедæг’й. Бийнонтæ уайтагьддæр фендæбилæ
’нцæ хæдзарæй. Гими ба ниффæдес гæнгæй, æ гьæлæси дзаг, хабар
фегьосун кодта гъæуи цæргутæн. Сæ тухст сахатти тарст адæн нæбал
фдтонцæ к^еци изæдбæл сæхе бафæдзæхсонцæ. Уасгергибæл æви
Сæрхезæг-Идауæгбæл? Хестæртæ дæр нæ разиндтæнцæ æмзунд æма
æмвæндæ. Аци гъуддаг ниллух кæнунмæ Къургъости Байтемурухъо
бахаста æ фæндон. Фехсæн саздахъæй фат æма кæци изæдмæ
хæстæгдæр æрхауа, уобæл нæхе бафæдзæхсинан. Фæдесон кæстæр
фæсевæдæй еу саздахъæй фехста. Минкъий рæстæг рацæугæй, фат
æрхаудтæй Идауæги ковæндони тæккæ рази. Гъæуи адæн уайтагьддæр
æрбамбурд æнцæ Идауæги ковæндони, Ирæфи дони уордæг. Уæдмæ
сæмæ еминæ лæборун райдæдта. Фиццаг сæмæ æрбакалдæй хæрæ
мегьи хузæн, фал æй’думгæ идард фæххаста. Уой фæсте сæмæ еминæ
сирдти /берæгьти/ хузæн лæборун райдæдта æма ’й нур ба куйтæ
фæссурдтонцæ. Æппун фæстаг еминæ, мæсуги æртгæнæн - устур нæзи
цирагъи къудури хузæн фестадæй æма сæбæл цæфсгæ-цæфсгæ
гъæуисæр фахсæй разилдæй.
Уæд ещгрæстæг Идауæги фатæй устур цæфсгæ къудур æртæ хъуæли
фæцæй.
Еу хъуæл си фæттахтæй Билæгæрдæмæ; дуккаг - Æхсиндтæмæ;
æртиккаг - ба дæлæмæ, адæни’рдæмæ тулдæй. Цæфсгæ къудури хъуæл
донмæ ку нихъхъæрттæй, уæд æвеппайди Ирæфи дон райвулдæй.
Ивулд дони сæрти нæ басхъеугæй, содзгæ къудур ниххустæй.
/Æрæги дæр ма каргун адæмæй сугьд къудури ка фæууидта,
уæхæнттæ адтæй/. Е уотæмæй бабæй гъæуи адæн фидбилизæй фæййе-
рвазтæнцæ.
Аци таурæхъбæл дузæрдуг ка кæнуй, уонæн ба абони бæлвурдæй
нæ бон зæгьун æй, уой æма Устур-Дигори цæргутæй неке рамардæй
емини дзамани. Гъæуи нæййес - иннæ гъæути мæрдтæн еци дзамани
ци обæйттæ арæзт цудæй, уæхæнттæ дæр.Уæдæй абони уæнгæ Устур-
Дигори цæргугæ алли анз дæр бæрæг кæнунцæ Идауæги ковæндони
рази, емини дзамани гьæуи адæн ци бæнттæ рарвистонцæ, уони.
Хонунцæ сæ Фацбадæнтæ. Мæнмæ гæсгæ аци бæнттæ хундтæнцæ
Фатбадæнтæ /саздахъи фати’рхаудмæ гæсгæ/ фал рæстæг æма æнахур-
гонд адæни лазæй дзурди еу хъæбæр къуру дамгьа - "Т" æййвд æрцудæй
æхехузæн дамгьа "Ц"-æй æма уотемæй Фатбадæнтæй рауадæй Фац-
бадæнтæ.
2. Уасгерги. Уасгергий ковæндонæ æй гъæуи сæри дорæй арæзт
рагон хæдзарæ. Хæдзари ес рæхисбæл ауигъд æфсæйнагæй конд ци-
рагъдарæн. Уомæй уæлдай ма си ес дууæ агфицæн рæхиси дæр.
,Уасгергий бæрæгбон фæууй ноябри мæйи - Геуæрги бони. Кувдмæ
бацæттæ кæнуни æгьдау бæрнæхст фæууй, Идауæги бæрæгбони æгьдау
210

Фæлтæрæй—фæлтæрмæ
рæсугьдæй ци æртæ хæдзари исæнхæст кæнунцæ, уонæбæл. Уасгергий
кувд Устур-Дигорæнтти хæццæ ковунцæ Къуссу, Одола, æма Моски
гьæуи цæр^Угæ дæр. Ковæг адæн, кувди бон сæхе бафæдзæхсунцæ
Уасгергибæл. Корунцæ си, цæмæй алкæдцæр сæ рахез фæрсти цæуа
æма син багьæуаги сахат е’нхуси хай куд кæна, царди къæдзæ-мæдзæ
фæндæггæбæл. Гъæуæй Æфсадмæ еске ку фæццæуй, уæд ковæндонæмæ
сæрмагондæй фæххæссунцæ косарт æд æгъдау.
Ковæндони Уасгергибæл бафæдзæхсунцæ сæ бæлццони,
ниввæрунцæ си нйсайнаг дæр.
3, Стулий кувд. Ковæндонæ ’й Къуссумæ хæстæг устур тæгæр
бæласи буни. Аци изæди номи райзурст баст æй Дигоргоми тæккæ
кæронгкагдæр гьæу - Къуссу æма Ассий’хсæн ци’фцæг ес, Стули
зæгьгæ, уой хæццæ. Стулий изæдмæ ковунцæ Устур-Дигори, Къуссуй,
Одолай æма Моски гьæуги цæргугæ. Аци кувдмæ бацæттæ кæнуни
’гъдау дæр баст фæууй, Идауæг æма Уасгергий кувдтитæ ци æртæ
хæдзари исæнхæст кæнунцæ рæсугьдæй, уонæбæл. Кувди бон фæууй
августи мæйи - хуцаубони. Стулий изæди бæрæгбонмæ нивонд фæууй
уорс гал. Нивонд гал ку исбæрæг уй, уæд ин æ хъурбæл ковæндони
тæгæр бæласæй конд къæбæл бабæдтунцæ. Аци гал еске хумæ кенæ
игуæрдæнмæ ку бацæуй, уæддæр æй не здахунцæ. Кувди бадти адæн,
се’фцæги изæдæй, фæккорунцæ рæстæги хуарз рахастмæ. Фуд
æртæхæй хист уогæй ба, фæззигон куститæ дзæбæхæй куд бакæнонцæ,
уомæ.
« 4. Фацбадæн. Устур-Дигори коми гъæути бийнонтæн сæ цит-
гиндæр бæрæгбонт^бæл нимад æнцæ Фацбадæнтæ. Цæмæ гæсгæ, уой
лæмбунæгæй уæлдæр /Идауæги кувди/ загътан. Бæрæгбонтæ райдай-
унцæ январи мæйи фæстаг хуцаубони æма рахæссунцæ къуæрей
бæрцæ. Алли бийнонтæ дæр сæхецæн никкæнунцæ косарт /фус/,
исфицунцæ бæгæни, къеретæ æма æндæр аллихузон хуæруйнæгтæ.
Къуæрей фæсте алли хæдзарæ дæр нæуæгæй никкæнуй косарт,
исфицуй бæгæни, къеретæ æма берæ аллихузон хуæрзадæ
хуæруйнæгтæ. Алкедæр æ кувдмæ хонуй синхæгти æма иуазгутæ æндæр
гъæутæй,дæр. Еци рæстæг иуазæг хæдзарæбæл ку сæмбæлуй, уæд
къуæрей дæргьи Фацбадæнтæ кæнуй бийнонтæ æма гъæубæсти хæццæ,
уагьд нæ цæуй сæхемæ.
ДЗИНАГЪА
1. Габонæ. Дзинагьа æма Гулæри цæргутæн Габони изæд æй сæ-
тæккæ цитгиндæр. Уомæ гæсгæ си раги лæг адæн ард хуардтонцæ.
Ковæндонæ æй Гулæри гьæуи дорæй даст рагон хæдзари. Кувди бон
фæууй ию’ни кæрон кенæ июли райдайæни - авдисæри. Габони кувд
14*
211

ИРÆФ, 1994, №4
лæг адæн /силгоймæгтæ нæ цæунцæ ковæндонæмæ/ фæббæрæг
кæнунцæ æртæ къуаремæй. Фиццаг къуармæ хауй: Найфонтæ, Та-
гьатæ, Елойтæ, æма æндæр муггæгтæ. Дуккагмæ айдагъдæр-Перисатæ
æма æртиккагмæ - Ортабайтæ, Къостантæ, Багьæратæ, Сабетæ, Зо-
лойтæ æма æндæртæ. Кувди бони алли къуарæй дæр /хæдзарæй/ еу
лæг, ниуазæн райсгæй фингæбæл, ракоруй кувди адæмæй барæ анзи
фæсте Габони кувд искæнуни æгьдау æхемæ райсун. Аци фæндонбæл
аразий нисан фæууй, кувдæй, кувди барæ корæг лæги хæдзарæмæ -
хуни æрвист. Уой фæсте хæдзари хецау анзи дæргьи æхе фæддаруй
хъæбæр кæдзос. Цъумур куститæ дæр нæ фæккæнуй. Гъæубæсти зиан
æрцæугæй, зиани тургьæмæ нæ фæццæуй, цалинмæ мард байвæрунцæ,
уæдмæ. Кувди бон ку æрхæстæг уй, уæд нæлгоймаг ци хæдзæртти ес,
уонæй /алли къуар дæр æхе уонтæй/ æрæмбурд кæнуй хуар бæгæни
æма арахъæн.
Кувд ци æртæ хæдзаребæл фæууй, етæ бæрæгбонмæ бæгæни исфи-
цунцæ. Хуцауизæри ба сæ хæдзæртти никкæнунцæ косæрттæ æма
бæгæни фæууинунмæ æрбахонунцæ — алкедæр æ къуарæй лæгтæ.
Хуцаубони ба алли бийнонтæ дæр Габони изæдæн æ хæдзари
нивгæрдуй уæр. Авдисæри /кувди бони/ алли къуар дæр, æ ковæн
бунати, никкæнуй косæрттæ. Фиццаг къуар — Дзинагьай хонсар фарс
дууæ устур дорей рази. Дуккаг къуар — Гулæри гъæуи, Габони фиццаг
ковæндони. Æма æртиккаг къуар — Дзинагъай гъæуи сæри, Габони
бæласи буни. Кувди бадти ковæг адæн сæхе бафæдзæхсунцæ Габони,
изæдбæл. Фæккорунцæ, цæмæй гъæуайгонд уонцæ фуд-дунгæ æма
фуд-æртæхæй. Сæ фæззæг ба гьæздуг æма бæркадгун куд уа. Анзи
медæг фурт ци хæдзари райгуруй, е кувдмæ сæрмагондæй æ къуармæ
хæссуй косарт æд къере æма ниуæзтæ. Финги бадти медæг æртæ къуари
кæрæдземæ арфи ниуазæнтæ рарветунцæ. Изæрæй кувди адæн заргæй
къуæрттæ-къуæрттæй æрæмбурд унцæ гъæумæ æма исаразунцæ тумбул
гъазт.
2. Реком. Ковæндонæ’й, Гулæри буни, цъифтæ ке хонунцæ, уоми
ци устур æртæ бæласи ес, уони астæу. Рекоми Дзиуарæмæ фæкковунцæ
Гулæр æма Дзинагъай цæргутæ еумæ. Бæрæгбонмæ, кувд ци
хæдзарæбæл фæууй, е къосбарæй æмбурдгонд хуарæй рауадзуй арахъ
æма исфицуй бæгæни. Кувди бони Рекоми Дзиуарæбæл ковæг адæн
бафæдзæхсунцæ сæхе æма сæ кæстæрти. Фæккорунцæ, цæмæй сæ
гьæубæстæ æрдзон фидбилизтæ æма бæллæхтæй хизт уа, сæ фæззигон
куститæ ба дзæбæхæй куд бакæнонцæ.
212

Фæлтæрæй—фæлтæрмæ
НÆУÆГГЬÆУ
1. Уацелла. Ковæндонæ’й гъæуæй минкъий еуварсдæр. Æ
бæрæгбон фæууй августи мæйи, фæстаг авдисæри. Гъæуи цæргутæ кувд
фæккæнунцæ хæдзаргай /кезугай/. Еу анз еу хæдзарæ. Бæрæгбони
ковæндонæмæ гъæуи цæргутæ фæццæунцæ еугурæйдæр.
Уодзæнæй мæ.
213

КРИТИКÆÆМА БИБЛИОГРАФИ
"...МÆ ЦИЙНÆ, МÆ РЕС"
Нырыккон ирон лиатературон царды рæзгæ-ивгæ дунейыл нæ цæст
куы фæхæссæм, уæд æрцæуæм ахæм бæстон-бæлвырд хатдзæгмæ:
æмдзæвгæтæ фысджытæ - парахат,æцæг поэттæ - кадавар! Абон не
’сфæлдыстадон фæсивæдæй , Хъодзаты Æхсары загьдау, "поэты ном
кæуыл сбадт", уыдонæй иу у Скъодтаты Эльбрус. "Æцæг поэзи
æнæнхъæлæджы вæййы", - ахæм у,дзырдаивады тыххæй цы куырыхон
хъуыдытæ загьдгонд æрцыд, уыдонæй иу. Афтæ мæм каесы, цыма ацы •
æцæгдзинад æмæ рæстдзинады æвдисæн нæ æрыгон поэттæй Скъод-
таты лæппуйæ тынгдæр никæмæ хауы. Цæмæн? Уымæн æмæ абон
йемæ "иу цары бын’’фыццаг чингуытæ чи рауагъта, уыдонæй алкæйы
уацмыстæ дæр кæд иумæйаг æмбырдгæндты мыхуыргонд æрцыдысты,
уæд Эльбрус та хицæн чиныджы бæрны æвиппайды бацыдис. Æмæ ма
нæ уымæй иу хатт бауырнын кодга, æцæг поэзи æнæнхъæлæджы кæй
вæййы,ууыл.
Æрыгон автор йæ граждайнаг дæсныйадмæ гæсгæ у аразæг, - каст
фæцис хæххон-металлургон институты арæзтадон факультет... Скъод-
тайы-фыртæн, æвæццæгæн, хуыцауæй лæвæрд уыдис АРАЗÆГÆИ-
СТИХАРАЗÆГМÆ рахизыны хъомыс. Кæй зæгьын æй хъæуы, æнцон
нæ уыдис, йæ царды нысан æмæ йæ мон’он дуне сæхимæ стырдæр хæс
кæй райстой, уый. Абон зын зæгьæн у, Поэзийы бардуаг ын дзырда-
ивады курдиатæй цас бахай кодта, уый. Фæлæ йын йæ размæ "Рæстæг
æма Дуйнейы" сагъæстимæ уæндон къахдзæф кæй акодта, уый
дызæрдыггаг нæу, мæнмæ гæсгæ. Æмæ ууыл уыдзæн нæ дарддæры
ныхас.
Эльбрус фыссы дыгуронау, фæлæ ирон чиныгкæсæгæй дæр йæ бон
бамбæхсын нæ баци, йе ’мдзæвгæты фарны зæлтæ æмæ цардхъомысы
æууæлтæ. Нæ литературон царды кæд рагæй цæма архайы æрыгон
поэт, уæддæр йæ ном æрдзон хуызы æрбынæттон лирикон поэзиуарзд-
жыты зæрдæты. Цымæ цæй мидæг ис йæ фыццаг сфæлдыстадон
æнтыстдзинады бындур? Байгом-ма йын кæнæм йæ фыццаг чиныг
"Рæстæг æма дуйне" æмæ æрлæууæм, автор æм цы æмдзæвгæтæ бахаста,
уыдонæй иуыл. "Æвзонг курдиадæн", - афтæ схуыдта Эльбрус йæ
куыздæр æмдзæвгæтæй иу:
214

Критикæ æма библиографи
Цо æррастæ, дсе над исбсерæг сей,
Баксеиæд дсе Уасгерги гъсеуай.
Кумæ цæуис, ейсе дзсегсерæг сей,
Ма нимпулдзæй,- уоми ку нæ уай.
Æййафдзæнæ надбсел берсе хьортсе:
Арф къæхтитсе, цæлхдортæ, зинтсе.
Дсеу ссербæл царди мортсе, циргъ дортæ
Æхсдзæисенцсе аууонтсей минтæ./41/.
Цас æнкъарæнтæ, цал сагъæсты сæрты ахизы поэт, цалынмæ йе
сфæлдыстадон "Æз" йæхицæн дæр æмæ махæн, чиныгкæсджытæн, дæр
йæ удварны бæллицтæ байгом кæны, уæдмæ. Авторы зæрдæмæдзæугæ
рæнхъыты ирдæй æвдыст цæуынц йæ поэтикон уынынады
фæлварæнтæ. Æппынæдзух дæр дзы адæймаджы цæст рæвдауы,
сфæлдыстадон цард кæм фыцы, уыцы Рæстæг æмæ Дунейы
цардæвдисæг айдæн. Уый фæрцы мах фенæм поэтæн йæ лирикон
хъайтары монон дунейы фæткæвæрдадон æууæлтæ æмæ æнкъарæнтæ:
Цо серрсестсе рсестсеги семвсерстсе,
Æй дсе равгæ, дсе хсерссе хсесссе!
Дсе ихсестсе-къæдзсехти æмйсестсе,
Дсе фсетæн над - дсе къохи, ксессе!
Дсе къех нифси рсехис рарсемодзсе,
Бахъæртдзсенсе. Ксессен мах æнгъсел.
Рагацау дсехе рохси ма ссодзсе,
Ма фсеууо еске тари дзсегъæл./42/
Алы поэтæн /карджын уа, кæнæ æрыгон, уый хъауджыдæр нæу/
дæр йе’мдзæвгæтæ сты йе сфæлдыстадон æфсармы фæстиуджытæ.
Æмæ сæ автор бæрндзинады, рæстдзинады, фæткæвæрдады æмæ
хæрзхъæддзинады арæнтæй иучысылдæр куы ахизы, уæд, чысыл
уæлдæр цы диссаджы айдæны кой кодтам, ууыл йæ ’тæригъæдтæн"
æнæ разынгæ нæ вæййы. Скъодтаты Эльбрусы æмдзæвгæты уый адыл
æз мæхицæн байгом кодтон æрыгон поэзийы цымыдисагдæр
уагæвæрдтæй иу - царды аууæттимæ тохгæнæг поэты хъæлæс. Уымæн
йæ сæйраг миниуджытæ сты, - куыд ирон лирикæйы монон дунейы
интимон æууæлтæ, афтæ æрвылбон царды тухитæ æмæ фыдæбæттæ
дæр:
И адсенмсе ксесун тухсти цæстсей,
Фæммсе уагътай севаст, фал уседдсер,
Мæнгæ уарзтсей, цума калми хуæстæй,
Еусей-еу хатт исун дзсебсех дæр. /8/
Ацы рæнхъытæ махæн æргом кæнынц поэты ахастдзинад нæ рæстæг
æмæ дунейы æцæгдзинадмæ йе’ппæт хорздзинæдтæ æмæ
хъæндзинæдтимæ. Æз хуымæтæджы не’рлæууыдтæн ацы
æмдзæвгæйыл, уымæн æмæ лирикон хъайтар" мæнгæ уарзтæйы" бæсты
215

разы у "калми хуæстыл". Кæй зæгьын æй хъæуы бæрндзинады раз
æргомдзинад кæм нæ уа, уым "æрæгвæззæг хæссуй сæлфунæг".
Цы у æппæты уæзгæдæр та Скъодтаты Эльбрусы поэзийы? Цæй
тыххæй йын æууæнды чиныгкæсæг йæ лирикон хъæлæсыл? Фыццад-
жы- фыццаг, мæнмæ гæсгæ, æрдзон бындур ын кæй ис, уый фæрцы.
Лирикон хъайтар йемæ баст у, атонæн кæмæн нæй, ахæм зæлтæй гуырд
лирикон хъæлæсимæ. Фат æмæ æрдыны хуызæн зæлланггæнæг
æцæгдзинады удгоймаг, уæлдайдæр та сфæлдыстадон кусæг, æдзухдæр
аргь кæны, адæймаджы æнæцæугæ хæзнатæ æрвылбон царды æцæгдзи-
нады фурды куыд ивылынц æмæ куыд ивынц, уымæ гæсгæ. Поэт
уыдæттæ хорз кæй æмбары, уый фæрцы йе’мдзæвгæты мидныхасы уаг
хорз уавæртæ радта чиныгкæсæгæн авторы зæрдæйы лирикон арфмæ
ныккæсын, аивадон агурæнтæ æмæ мидæнкъарæнтæ бамбарынæн.
Æмæ лирикон хъайтары сырæзты уавæртæ дарддæр æргом кæныныл
куы бацархайæм, уæд нæ бауырны, поэтикон удгоймаг ихсыд ныхæстæ
æмæ лæзæрд хъуыддæгтæй дард кæй у, уый. Уыцы къахвæндагыл йæ
размæ, кæрæдзи ивгæйæ, цæуынц рухс æмæ аууон /"цидæр зиннуй
идарди"/, сæ быцæудзинад нæ уадзгæйæ. Кæрæдзийæ сæ рахицæн
кæнæн ис, æви нæ? Ис, фæлæ уæд мах фендзыстæм сывæллоны
сыгъдæгдзинадæй цух фæлгонцтæ. Æмæ уый, раст æмбары поэт
йæхæдæг дæр: æмæ уавæр куыд амоны, афтæ йæхи хизы уыцы
"лæмæгъдзинæдтæй". Чи зоны, уым ис йе ’мдзæвгæты сæйраг аивадон-
эстетикон ахадындзинад. Æмбары уый чиныгкæсæг дæр æмæ уый сисы
лирикон хъайтары хъæлæсы æмвæзадмæ. Æрмæст поэт ууыл
не’рлæууы, фæлæ дарддæр дæр ныллæууы агурыны фæндагыл. Йе
сфæлдыстады "хæдбар дунейы" арæнты мидæг уый фадат радта
авторæн хъуыдыкæнынады бындур сывæрынæн æмæ дзы хи - миди-
самады аивады æнтыстджынæй фæлварын:
Усехæн дессаг сæуми мин равардтай ду дзурд,
Кæрæдзей фæлустайтæ рохссей æрдзи хсеццсе.
Исеуæй цъеути зарун æма дæ идзулд,
И дуйней цийнæй ци ес, - иссæнцæ семхсеццæ.
Цымыдиссаг мæм фæкастысты, авторы сфæлдыстадон агурæнтæ
ирдæй кæм зынынц, уыцы рæнхъытæ дæр /"Поэзий цагъар"/. Бынтон
æхсызгон ты мын уыдис, поэт ам дæр вазыгджын темæ йæхирдыгонау
кæй халы, уый. Лирикон хъайтар иу хæдзары федта цъиусуры базыртæ
бастæй æмæ маргьы хъизæмармæ /кæд тугдзых уыди, уæддæр/ йæ
зæрдæ ныссæххæтт кодта. "Уацайрагæн" йæ алыварс ис алцыдæр, фæлæ
сæм хæстæг нæ цæуы:
Æ рæбун æ фагсе алци,
Зелсег ибсел ес седзох.
Неци хусеруй сенсе балци,-
Нсе гъсеуй æй сенсе тох.
» Мсетъселæй ксесуй сендсемсе,
216

Критикæ æма библиографи
Нæбал æй æ бон цæрун.
Ци нæ цæуй æ зæрдæмæ?
Тæхун æй фæндуй, тæхун!/28/
Ацы мидис, кæй зæгъын æй хъæуы ног нæу поэзийы мидæг, фæлæ
йæм Эльбрус дæр бахаста йæхи хай. Æмæ уый фæрцы фæстаг цыппар
рæнхъы авторы хъуыды рохстдзинады уацарæй фервæзы:
Уо, цъеусор, æз дæр де ’мбал дæн,
Баст поэзиæй - æнгом.
Дæу базуртæ æз райхалдзæн,
Мæхе бастæн ци кæнон?
Адæймаг-бæлццон иу æфцæгæй - иннæмæ куыд схиза, афтæ нæ
цымыдисдзинад дæр ахизы авторы иннæ æмдзæвгæ "Поэтмæ". Æмæ
дзы фенæм бынтон æндæр цæстæнгас, бынтон æндæр сфæлдыстадон
фæзилæн, - уæлтæмæнады дунейы уацары нæ чи баппары, поэты
психологон агурæнты райдиан. Эльбрус зæрдиагæй бацархайдта æцæг
нывгæнæджы фæлгонц снывæндынмæ. Зындгонд куыд у, афтæмæй
цыфæнды чысыл аивадон уацмысы /поэтикон уа, критикон кæнæ
драмон, уый уæлдай нæу/ мидисарæзт дæр райдайы быцæуæй. Скъод-
тайы-фырт йæ программон æмдзæвгæтæй иу "Поэтмæ-йы"
æмсагъæсгæнæгæй æвдисы стихамайæг æмæ дзы æнхъæлцау чи у, уыцы
дзыллæйы:
Дууемæй - еу, кæсæн дæмæ æнгъæл:
Кенæ цæрæ, кенæ фæууо дзухьмард!
Ду дæ еунæг, - мах ба ан æгас цард,
Æмбурд адæм æд федуд ма æд гъæр./29/
"Быцæугæнджыты" ахастдзинæдтæ сбæрæг вæййынц, раргом
вæййынц сæ домæнтæ æмæ архайд рахизы тæрхоны "мсæр ныхасмæ:
кæд дæ уæнгтæ аивæзтай тæхынмæ, уæд тæхгæ. Бастæй баззайыны
бæсты фæлтау аскъуынæд дæ зæрдæ. Лæг хъуамæ "уа расыг, кæнæ та
æвронг" - æндæр фæндаг адæймагæн нæй. Цыбыр ныхасæй, лирикон
хъайтар æрцæуы Гамлеты фарстамæ: "Уæвын кæнæ нæ уæвынмæ"...
Адæмы хъæлæс æууæнды æрыгон поэтыл æмæ йын фæдзæхсы:
Кенæ уодзæнæ, кенæ ба - некæд,
Уинæн дæ конди цийнæ æмæ рес.
Н’астæу ма лæууæ, ами дин ци ес?
Еуæрдæмæ ниууо сайтан, изæд!...
Ам, æнæмæнгæй, бацамонын хъæуы, фæткæвæрдадон
фæлварæнтыл ахизгæйæ, поэты лирикон фæлгонцтæ нуарджындæр,
ахадгæдæр, цæстуынгæдæр æмæ уырнинагдæр кæй кæнынц, уый.
Авторæн та уый адыл йæ бон бавæййы сфæлдыстадон царды архайын
кæй фæрцы и, уыцы æхсæнадон æмæ аивадон фæлтæрддзинад равди-
сын...
Уæхæн цазæ изæр ми райстай дæ лигъз дзурд,
Кæрæдзей æрдзи хæццæ тарæй исарстайтæ.
217

Исеу æй дунги неун æма зæрди кудт.
И дуйней мастæй ци ес, уоми ниххастайтæ./15/.
Ацы æмдзæвгæ хорз æвдисæн у, поэт йæхи дæсны мидисамайæгæй
кæй равдыста, уымæн. Йæ сурæты фæзилæнтæ нывгонд’ æрцыдысты
æнæуæлдай ныхæсты зæлангæй, сæ поэтикон æндæвдад æрвылбоны
хуымæтæгдзинадæй тыхджындæргæнгæйæ. Лирикон хъайтары сурæты
хъуыдыкæнынад йæ бынатæй фезмæлы æхсæнады æууæлты
фæрцы.’’Зæронд лæг æма кауæ"/15/, "Цæмæннæ" /37/, "Еу кæмидæр
сувæллон райгурдæй" /41/ æмæ "Æмир хонх"/44/ бафидар кæнынц нæ
уырнынад, Скъодтаты Эльбрус ивгьуыдмæ абоны дуджы бæрзондæй,
абоны дугмæ та - йвгьуыды хъайтардзинад æмæ куырыхондзинады
арфæй кæй кæсы, ууыл:
Мæн гъæуй, фиццагдæр, а дуйнети нсе зеенхæ,
Зæнхæбæл хъæбæрдæр, гъай-гъаи дæр, нæ Цæдес,
Цæдесæй - Иристон, - нсе къæбæр ’ма нæ цæнхæ,
Иристони Дигорæ, - мсе цинсе, мсе рес.
Сурх Дигорсе - Дигори, - мсе реуи мсе зсердсе,
Нæ гъæунгсе, нсе синх - нæхе гъæуи фиццаг.
Синхи мин хъазардæр - фиди къæс, æнæмæнгæ,
Мæ бийнонтæй, æрмæст, мæхе уарзун фæстаг./31/
Æмдзæвгæйы хъуыды мын мæ зæрдыл æрлæууын кодта Цæрукъаты
Алыксандры "Сырддонцъиу дард нæ фæразы тæхыны..." рæнхъытæ:
Сырддонцъиу дард нæ фæразы тæхын..."
Йæ райгуырæн къуым-иу чысыл кæрты,
Цæргæсæн та - æгæрон арвы бын,
Иæ хæтæн - хæхты, дендэкызты сæрты...
Мæ Ирыстон, дæуæй зынаргъдæр ц’и?
Фæлæ мын кæд ысныллæг и дæ цар...
Мæнæн ды къона, - тавын дæм мæхи,
Æппæт Цæдис та - стыр галуан, хæдзар.
Æппæт Цæдис - мæ сыгъдæг уынаг цæст,
Ды та йæ хуылфы - гагуыйы хуызæн.
Мæ Ирыстон, мæ авдæн дæ, æрмæст,
Мæннал хъæуы дæ мидкъæсæр хуыссæн...
Мæ зæрдæ хæхтæй горæттæм тындзы. ^
Бæллын нæ кæмттæм алы дард рæттæй...
Æнæ Уæрæсе циу Ирыстон, цы?
Уæрæсе мын æнæ Ирыстон нæй!
218

Критикæ æма библиографи
Фæлæ йæм бæстондæр куы ’ркæсæм, уæд бамбарæм нæ поэтты
размæ фæйнæ хуызон нысантæ кæй лæууынц æмæ сæ алчидæр йæхи-
хуызæн кæй лыг кодта, уый. Зæгьæм, Алыксандры хъуыды рæзы Ирæй
- Уæрæсемæ /Мæ Ирыстон, мæ авдæн дæ æрмæст; Мæн нал хъæуы дæ
мидкъæсæр хуыссæн; Мæ зæрдæ хæхтæй горæттæм тындзы.../. Эльб-
русы æмдзæвгæйы мидисы цыд та у "дуйнетæй" - "фиди къæсмæ" /
Зæнхæбæл - Цæдес, Цæдесæй - Иристон, Иристони - Дигорæ, Дигори
- Сурх-Дигорæ, Сурх-Дигори - уынг, уынгæй - сых, сыхæй - фыды
къæс/.
Фыдыбæстæйы темæ æрыгон поэт адарддæр кодта "Нæ бæстæйы"
æмæ йæ æвдисы истори æмæ нырыккондзинады æхсæн ныхмæлæ -
ууынады мидæг, куыд хи архайд, хи хъизæмар, афтæ:
Ку есон дсе, нсе бсестæ,
Мсе цъухсей фур бæрзонд,
Ци зæгъдзæн нæусегсей
Цъухгиндсертсен мсенæй ? /45/.
Поэт Фыдыбæстæйы уарзы ныхæстæй нæ, фæлæ зæрдæйæ, æмæ йæ
уымæ гæсгæ ихсыд ныхæстæ фæлгъауыны сæр нæ хъæуы. Уымæн æмæ
йæ искæйы цæстмæ нæ уарзы, фæлæ æцæг фыртау, йæ конд, "куыд
бæрзонды бæрзонд", "куыд амонды амонд",куыд йæ цæсты галуан".
'"куыд уарзондæр хъæлæстæ", "куыд хъармдæр хуртæ", афтæ:
Кедсертау нсе гъсергсенгсей,
Мсе зсерди дин дарун
Фулдæр уарзт æнæмсенгсей,
Нидæнæй оин зарун...
Зындгонд немыцаг поэт æмæ литературæиртасæг И.Бехер æрыгон
фысджыты тыххæй кæддæр афтæ загъта: "Рагацау сæ цытджын поэттæ
схонгæйæ, æрыгон æвзонг автортæн баххуыс кæнæн нæй"/5/.
Æмæ уый зæрдылдаргæйæ, æз Эльбрусы сфæлдыстадыл кæд бæстон
ныхас кæнын, уæддæр дзы æнæбындурæй æппæлинаг нæ дæн. Мæ
сæйраг хæс уыдтон, Булкъаты Михалы загьдау, æрыгон поэты, "куыд
у, афтæмæй" равдисын. Æмæ кæд нæ нысан ахæм хуызы æвæрд
æрцыдис, уæд та нæ цæстуарзонæй авторы фыццаг чиныджы тыххæй
фæнды скæнын иуцалдæр фиппаинаджы. Уыдонæн сæ сæйрагдæр
хауы æмбырдгонды æмдзæвгæты тематикон ранывæзтмæ. Афтæ мæм
кæсы, цыма йæм цыдæр уæлæнгай цæстæй каст æрцыдис. Чиныг
хицæн сæргæндтыл арæхстджын къухæй дихгонд куы æрцыдаид, уæд
бирæ хуыздæр уыдаид.
Кæннод афтæ рауад, æмæ бынтон æндæр цæуылдæр фыст
æмдзæвгæтæ кæрæдзийы хъузджы бацыдысты æмæ чиныгкæсæджы
размæ цæлхдуртæ самадтой. Æрмæст ацы фиппаинаг хауы куыд ав-
тормæ, афтæ йæ редактормæ дæр. Кæйдæр загъдау, фæрсырдыгæй
хуыздæр зыны æмæ уымæ гæсгæ уый хъуамæ зæрдиагдæрæй бацар-
хайдтаид æмбырдгонды композицион рацарæзтыл. Исчи мæ куы
219

бафæрсид: редакторы æмæ авторы бынаты ды куы уыдаис, уæд мæ
дзуапп уыдаид ахæм: ахицæнтæ йæ кодтаин ахæм сæргæндтыл, -
"Æрдз", "Фыдыбæстæ", "Цард", "Уарзондзинад", "Сфæлдастад’’æмæ
æндæртæ.
Ацы сæргæндтæ чиныджы сæ бынат ссардтаиккой, уæд, кæй
зæгъын æй хъæуы, йæ нывгæнæг Тæбæхсауты-чызгæн дæр йæ хæс
фæрæуæхдæр уыдаид, йæ нысан та - бæстон - бæлвырддæр, уымæн
æмæ ацы дыууæ хъуыдцаджы кæрæдзиуыл æнгом баст сты. Алы
циклæн дæр дзы скодтаид хицæн, мидисæмбырдгæнæг нывтæ æмæ
уымæй, фыццаджыдæр, рамбылдтаид чиныг, уый фæстæ та чи-
ныгкæсæг, поэзи, аивад æмæ ,афтæ дарддæр. Фæлæ куыд федтам,
афтæмæй нывгæнæгмæ æрбахаудта фаг куыст кæуыл не’рцыд, ахæм
къухфыст æмæ уый адыл йæ хъуагдзинæдтæм уый дæр бафтыдта
ноджыдæр иу - уæлæнгай нывтæ. ^
Æмткæй райсгæйæ-ма, уыцы фиппаинаг скæнинаг стæм, Эльбрусы
чиныгимæ "иу цары бын" цы æртæ æмбырдгонды рацыд, уыдонмæ
дæр. Уыцы-иу хуызон шрифтæй, уьщы-иу хуызон бур сыфтыл уыцы-
иу хуызон морæ дамгьæтæ æмæ уыцы иу хуызон нывтæ нæ разы
слæууын кæнынц уыцы æбæрндзинады йæ цыппар къахыл дæр.
Зæгьæм Скъодтайы фырты чиныджы цъарыл ис балы сыф, Джусойты.
Мараты - тулдзы сыф, Колыты Виталийы - дидинæджы къалиу,
Рæмонты Георы - бæгънæг къабуз... Эльбрусы æмбырдгонды нывы -
цъиу æдтæмæ тæхы, Виталийы оны та-мидæмæ... Чи зоны исчи афтæ
дæр бакæна: кассетæтæй уагъд чингуытæм афтæ стыр домæнтæ
æвæрын нæ хъæуы. Уыцы хъуыдыимæ зын сразы уæвæн ис, уымæн
æмæ нæ къухы бын ис раппæлинаг цæвиттонтæ дæр, хæдæфсарм æмæ
зæрдæбынæй куыстгонд чи æрцыд, ахæм чингуытæ дæр.
Æрмæст ацы фиппаинаг кæд мæ сæйрагдæр у, уæддæр фæстаг нæу.
Дзырдæн зæгьæм, 8 фарсыл мыхуыргонд æрцыд цыбыр æмдзæвгæ
Тухст". Уым ис ахæм рæнхъытæ.
Зсеронд халонау анз фсеззæронд сей,
Æрсегвсеззсег хæссуй сселфунсег...
Чиныгкæсæджы цæст иуæрдыгæй æрцахсы уыцы-иу хъуыды
фæлхатгæнæг дзырдтæ: "зæронд" æмæ "фæззæронд æй" /сæ дыууæ дæр
амонынц кар æмæ дзы, уымæ гæсгæ, иу йæ бынаты нæу. - Х.Б./,
иннæрдыгæй та "æрæгвæззæг хæссуй сæлфунæг", зæгъгæ, ацы фæлгонц
æмбæлы цалдæр хатты. Зæгьæм, "Дидинæги карз хор ку ниууарзта...",
уым:
Мегыпи бамбурд сема дунги гъазтæй?...
Сселфунсег фæззиндтсей арви арфæй.../14/.
Куыд федтам, афтæмæй ацы ран дæр дзырд "сæлфунæгæн" ис
уарыны æууæлтæ æмæ уымæ гæсгæ "цæсты бахауы". Уымæй уæлдай-ма
мæгуырау рауад бацамынд рæнхъæн йæ кæрон дæр, уымæн æмæ ахæм
адæймаг нæй æмæ сæлфынæг, мит, их æмæ къæвда "арвы арфæй" кæй
220

Критикæ æма библиографи
фæзынынц, уый чи нæ зоны?!. Автор æм лæмбынæгдæр куы æркаста-
ид, уæд ын тыхджындæр, рæстдзæвиндæр кæрон ссардтаид.
Æртыккаг хатт ацы фæлгонцыл æмбæлæм æнæном æмдзæвгæйыл:
Пурфгæнгæй уæлдæфи
Цæруй сæлфунæг.../20/.
Ногæй ницы ис ацы ран, фæлæ-ма дыккаг цæвиттоны хуызæн ам
дæр æмбæлæм лæмæгь хатдзæгыл. Æмæ та мæ уый фæдыл дæр зæгьын
фæнды: чи нæ зоны, сæлфынæг уæлдæфы "пурфæгæнгæйæ" кæй цæры,
уый. Фæлæ уый фæстаг дæнцæг нæй, ноджыдæр-ма иухатт æмдзæвгæ
"Горæты" фембæлæм ацы фæлгонцыл:
Сæлфунæг ма хæссуй фæстаг бонтсе,
Фæккæнуй æрдзи цæсгон æлхийтæ.../48/.
Ам дæр ногæй ницы бафтыдта фæлгонцмæ автор, æрмæст фыц-
цагтæй уæлдай ам архайд цæуы фæззæджы кæрон. Цыбыр ныхасæй,
цыппар раны дæр автор уыцы иу хуызон мадзалæй кæй пайда кодта,
уый фæлгонцæн йæ ахадындзинад æрвылбоны царды хуымæтæгдзи-
нады онг æрныллæг кодта.
Дарддæр та мæ зæгьын фæнды чи ма нæ фæрæстмæ, уыцы
æмдзæвгæты тыххæй. Фыццаджыдæр сæм бахæссæн ис "Сатирæ":
Кизгуттæ уарзетæ,
Фудмиутæ кæнтæ.
Тамаку думетæ,
Цæгъдетæ сæнттæ./Ю/
Автор æй "Сатирæ" кæй схуыдта, уый хъуыддаг нæ ивы, уымæн æмæ
ацы жанры хъæндзинæдтæм разæнгард нæ фæкæнынц, фæлæ худгæ...
Æмткæй райсгæйæ, ацы æмдзæвгæйы хал ахордтой "Бадун
риндзæбæл, ма рæстæг"../11/, "Гъæрæй ходгæй .."/31-31/, "Цард" /52/,
"Ке гьæуй"/53-54/. Иумæйагæй та мæ уый бахахх кæнын фæнды,
ранымад æмдзæвгæтæ чиныгмæ хаст куы нæ æрцыдаиккой, уæд
хуыздæр кæй уыдаид, уый.
Ис ма чиныджы мидæг, хуыздæр хъуаг чи у, ахæм рæнхъытæ.
Зæгьæм, "Сурхæхседи хъумацбæл" /3-4/... Иумфйагæй æмдзæвгæ кæй
фæрæстм^е, уый дызæрдыггаг нæу. Ис дзы мæнæ ахæм хæдбындур
рæнхъытæ:
Хори æрдæг еу рагьбæл
Фæууагъта бони монцтæ.
кæнæ:
Æмбæрзуй æмпулд уоди
Æхецæй æртæхи дон.
кæнæ:
221

Бони гæс æхсæвгæсæн
Фæдзæхсуй зæнхы нивæ.
Уæлдæр цы фиппаинæгтæ æрхастон, уыдон, алырдыгæй дæр сæм
куы кæсай, уæддæр нæ ныллæг кæнынц "Рæстæг æма дуйнейы" эсте-.
тикон ахадындзинад. Æз сæ загътон, йæ дыккаг чиныгмæ цæуынвæнд
чи скодта, уыцы авторæн цæстуарзонæй, фæидæтты хуызæн. Фæстаг
ныхасы бар кæддæриддæр вæййы поэтæн йæхимæ. Кæд искæцы
фиппаинагæй хатдзæгтæ кæнынвæнд скæна, уæд хорз, кæннод та
уырыссаджы загъдау, сæрибар удæн - сæрибардзинад.
Скъодтаты Эльбрус мын йæ фыццаг чиныг куы балæвар кодта, уæд
ыл ныууагъта ахæм ныхæстæ: "Мæ минкъий лæвар дин æхцæуæн
фæууæд!" Ацы фæндиаг фыст куы æрцыдис, уæд мын чиныг каст дæр
нæма уыдис, фæлæ йемæ лæмбынæг куы базонгæ дæн, уæд сбæрæг,
авторы развæлгьау ныхас раст кæй рауадис, уый. Æцæгæйдæр, Скъод-
тайы фырты æмдзæвгæты æмбырдгонды мидæг иу дыууæ æхцондзи-
нады уысмы нæ барухс кодтой мæ зæрдæ. Фидарæй мæ уырны, "Рæстæг
æма дуйнейы" комулæфт ма бирæтæн удварны æхцондзинад, зæххон
уарзондзинад æмæ æрдзон æхсызгондзинад, кæй æрхæсдзæн, уый.
Хозиты Барис.
222

ИРÆФ, 1994, №4
ФИНСУНЦÆ НÆМÆ,.
Дæ бон хуарз уæд, Малити Геуæргий фурт Васо. Райсæ махæй
уарзон, зæрдиаг салантæ. Васо, барæ мин радтæ дæ сугъзæринæ фиди
туххæй еу дууæ дзурди ниффинсун. Мæнæ кæдæй "Мах дуг-и" 1-аг №
райстон, уæдæй мæ фур мæстæй æма тæрегъæдæй мæ цæстисугтæ
калун. Ка дæн ку зæгьай, уæдта Кæлухти Бегæзай кизгæ Тамарæ.
Седзæрæй байзадтæн æма скъоламæ бацудтæн 15 анздзудæй Махчески.
Æхе ин некæд фæууидтон, хабарæй æй зонун, æ æмдзæвгитæ ин ахур
кодтон. Еци рæстæги хабæрттæ игъустон æма сæ хъæбæр хуарз гьуди
дæр кæнун. Æз 1952 анзи Цопанти Николайи хæццæ мæ цард ку исеу
жодтон, уæд æй еу бон бафарстон: Малити Геуæргий туххæй ци зонис?
Ниххудтæй: ду дæр ма, дан, æй ку зонис. Æз Малити Гадо æма Кендзей
фурти нæ зонун? Ме ’нгарæ адтæй, Æридони семинари еумæ ахур
кодтан. Адтæй алцæмæй æнхæст: бакастæй, зундæй, тæнзæрдæ, адæму-
арзон. Революци ку райдæдта, уæд мах дæр хецæн къуарæй курдиадæ
ниффинстан хецауадæмæ, Геуæрги æй бакастæй. Марксистон къуарæн
Геуæрги адтæй æ сæргълæууæг. Æ поэмити дæр финста мæгур адæми
сæрбæл, фалæ æй еци рæстæг беретæ нæ балæдæрдтæнцæ. Фал нур æ
гъудитæ еугурæй дæр царди рацудæнцæ. Æз цалдæр хатти бакастæн
Геуæргий финститæ: "Æлхуйнæ", "Кизги зар", "Дзирасгæ", "Дзандзи-
рахъ". Алкæми дæр си æвдесуй мæгур адæми æфхуæрд. Уæди рæстæги
дæр берæ хуарз адæм адтæнцæ æ фарс: Къосирати Сæрмæт, Созайти
Тарас.
Васо, хъæбæр дин арфæ кæнун журнал "Ирæф"-и туххæй,
хъæбæрдæр адæм муггæгти рацуд ке базудтонцæ, уой фæдбæл. Мæ
журналтæ къох-къохай рандæ унцæ. Мæнмæ гæсгæ Николайæн ду
киунугæ "Ирæф" æрæрвистай. Мæ уарзондзинадæ Геуæргимæ мйн
зонунцæ мæ бинонтæ дæр. Мæ кизги кизгæ курсон куст райста
Геуæргий сфæлдистадæбæл. Васо, арфæ дин кæнун дæ фиди рæстдзи-
надæ ке сбæрæг кодтай, уой туххæй. Боз дæн Зæгæлти Римæй дæр, æ
фиди хæццæ еумæ кустан Сурх-Дигори. Мæнæн дæр мæ зæрдæ рист
æй 37 анзæй - Кæлухти Елхъани Сибири амæттаг бакодтонцæ нецæй
туххæй, Сергой фиди. Рохсаг уæнтæ еугурæй дæр.
Мæхуæдæг ахургæнæгæй фæккустон, пенсимæ рацудтæн, нур ба 3
анзи сæйун мæ кизгæмæ. Цæрун Уорсдони.
Кæлухти Тамарæ Бегæзай кизгæ.
223

ИРÆФ, 1994, №4
СÆРГÆНДТÆ
Къоста 3
Иристон Уæрæсемæ баеу кæиупи 220 анзей бонмæ 32
Поэзи æма прозæ 55
Хуыгаты Сергей. Æмдзæвгитæ 55
Колити Витали. Радзурд 64
Тахьазти Федар. Ррадзурд 73
Мамукъати Хъазбег. Æмдзæвгитæ 76
Сфæлдистади хæзнатæ 82
Адæмон хумгæнæг 82
Гарданти Михал 85
Литературон бунтæй 124
«Тазе Бесати» 124
Бесати Тазе. Радзурдтæ 127
Цæстисугæй райгургæ 155
Публицистикæ 158
Цагъати Тотраз. Рохситауæг дзиуарæ.
Худæлти Т. Бæгъатæр æфсæддон. 166
Беруати Барис. Дæхе гъæуай кæнæ хуæдтолгитæй. 170
Фæлтæрæй-фæлтæрмæ 174
Критикæ æма библиографи 214
Хозити Барис. «...Мæ цийнæ, мæ рес» 214
Финсунцæ нæмæ 223
Кæлухти Тамарæ 223