Б«Г/ЯВТЫ
ЧГЖ/Я1»
11ЛРД
ТЫАДЗЫ
Сл.
113114:
Отсканировано в мае 2021 года
специально для эл. библиотеки
паблика «Баерзаефцаег»
(«Крестовый перевал»).
Скангонд аерцыд 2021 азы майы
саермагондаей паблик «Баерзаефцаег»-ы
чиныгдонаен.
Адрес в ВКонтакте:
http://vk.com/barzafcag
Телеграм-канал:
https://t.me/barzafcagl

Ц/1РД
тывдзы
#е р/13/VH
РОМАН
Ц/ЕГАТ ИРЫСТОНЫ
ЧИНГУЫТЫ РАУАГЪДАД
ОРДЖОНИКИДЗЕ
1 . 9 . 6 . 6
Умар Богазов
ПРИЗЫВ
Роман на осетинском языке
Редактор м. н. цагараев
Северо-Осетинское книжное издательство
Орджоникидзе * 1966
Фыццаг хай
Садуллае йае машинае аер-
ураедта Махарбеджы фатеры
раз. Куыддаер аеддаемае рахызт,
афтае хаедзары хицау аертык-
каг уаеладзыджы балкъоныл
фаезынд аемае йаем йае къух фае-
тылдта. Уый машинаейы дуар
ахгаедта аемае уайтагъд асинтыл
йае къаехты хъаер ссыд. Дуары
цур йае размае фаеци Махар-
беджы ус Бадинае, баерзонд-
гомау, хаерзхуыз аемае раесугъд
сылгоймаг.
— Уае фыны мае нае федтат,
мыййаг? — йае къух ын райста
Садуллае.— Хаерзаг мае стыхс-
тае, Бадинае.
— Цаемаен афтае заегъыс,
аеви мае ракъахын дае заерды
ис? — бахудт аефсин аемае йае
сырхварс рустыл дзыхъгаендтае
фаезындис.
3
Садуллае рагаей цаеры хаелараей ацы бинонтимае. Раздаер
базыдта Махарбеджы. Йае заердыл аедзухдаер лаеууы: кусын
куы райдыдта, уыцы аз сменаейы хицау цехмае аербакодта баер-
зондгомау аерыгон лаеппуйы, Махарбеджы. Уый уыди аефсаер-
мыгаенаг, алы ныхасаей даер-иу фаесырх, хъусаей-иу лаеууыдис,
уаевгае аенаеуи даер мадзура уыд. Раздаер кодта алы сау куыс-
тытае. Садуллае наем иухатт фаекомкоммае: лаеппу алы хъуыд-
дагмае даер афтае лыстаег каст, алы куыстыл даер афтае аенувыд
уыд, аемае йаем бираетае хаелаег кодтой.
Садуллае йае йаехимае аербахаестаег кодта, йае хъус аем дард-
та. Заердаергъаевд лаеппу, йае куыст пае ныууагъта, афтаемаей
каст фаеци техникум, сси сменаейы хицау, аемае аехсаез азы раз-
мае изаерон институтмае ахуыр каенынмае бацыди. Ныр йае
дипломы куыст фаеуынмае хъавы. Ацы хатт даер та йае фарсмае
ис йае иузаердион аембал.
Садуллае йае хаелары баййаефта стъолы уаелхъус хаеринаег-
тимае архайгае. Къаесаерыл аерлаеууыд аемае йаем фаелмаен ба-
худт:
— /Ез та афтае аенхъаелдтон, аемае дае дипломы маетаей дэе-
хицаен бынат нал арыс.
— Знон сихорыл мае хъуыддаегтае фаедаен аемае уаедаей ныр-
мае мае саеры джигул каенын,— аецаегхуызаей загъта Махар-
бег,— каед дзы, мыййаг, наукаетаей исты аззад.
— Куыд аенаеуаездан дае! Уазаегаен сбад даер нае загътам^
афтаемаей таураегътыл фаедае. Табуафси. ?Ез уае хорз фенон.—
/Емае каед фынг алцаемаейдаер аеххаест уыд, уаеддаер ма йыл аеф-
син цыдаер хаеринаегтае аваердта.
Махарбег скъаппаей райста чысыл сырхбын графин аемае
аертае чысыл рюмкаейы. Уыдон хуры рухсмае цаехаертае калдтой.
Графинмае каесгаейае, Бадинае цыдаер заегъынмае хъавыд, фае-
лае йын лаег Садуллаемае ацамыдта, аемае уаед уый даер йае саер
батылдта, стаей нозт рауагъта.
— Уастырджи, Уастырджи! Ферох нае ис аеви?!— агуывзае
баерзоид систа Махарбег.
— Уастырджи даер хорз у... Фаелае раевдздаер куы каеник-
кам,— аефсаермхуызаей загъта Садуллае.
4
Бадинаемае афтае фаекаст, цыма йын Садуллае йае фынгмае
нае бавналдзаен, аемае сдзурынмае хъавыд, аефсины аефсаермаей
уаед та аефсоны аевнаелд бакае, заегъгае.
Фаелае йын лаегъстаетае нае бахъуыд: аеххормагаей рацыд
саехицаей; йае ус Зариффаейы ма хуыссаены ныууагъта. Иае лаег
куыстмае тагъд каены, уый йае фаесонаерхаеджы даер нае уыдис.
Уаевгае йын фыццаг хатт куынае у, мыййаг...
/Емае Садуллаейаен баеркадджын фынджы уаелхъус йае цард
йае заердыл аербалаеууыд, бахаелаег кодта Махарбег аемае
Бадинаемае. Хаеринаджы тыххаей нае, гуыбындзаел наеу. «Би-
нонтае фынгыл даер хъуамае уарзонаей аербадой, аемае аермаест
цай хус къаебаеримае куы цымай, уаеддаер дын хъуамае баераег-
боны хуызаен уа»,— афтае хъуыды кодта.
Аходаен хаерд фесты. Садуллае сыстади:
— Нае бон ныл хорзаей райдыдта. Нае хъуыддаегтае каерон-
мае афтае куы ахаессиккой.
— Хъуыддаг йае райдайаенаей раезы,— ныфсытае аеваерын-
мае фаеци Бадинае.
— Сылгоймаджы ныхасы фарн ис,— худаенбылаей сдзырд-
та Махарбег.— Цом, Садуллае, ныр нае ницуал бакъуылымпы
каендзаен.
Дыууае хаелары институты дуармае куы ныххаеццае сты аемае
машинаейае куы рахызтысты, уаед Махарбег Садуллаейы уаехс-
кыл йае къух аераеваердта аемае арф ныуулаефыд:
— уЕхсаев мын цырагъдараей фаехаттае... /Емае ныр аегъгъаед
фаеуаед.
Садуллае йае йаехицаей асхойаегау кодта:
— Цаеугае... Фаестаедаер даем зындзынаен.
Махарбег цаехгаер фаезылд аемае уайтагъд дуары аууон
фаеци...
Садуллае аерзаетсудзаен цехы кусын куы райдыдта, уаед
цасдаер раестаеджы фаестае йае хъустыл аерцыд, заегъгае, хуыз-
джын металлты паддзахадон институты наукой кусджытае ар-
хайынц аерзаетсудзаен пецтае фаехуыздаер каеныныл. Наедаер Са-
дуллае, наедаер заводы иннае адаем зыдтой хъуыддаджы баел-
вырддзинад, фаелае йаем тынг аенхъаелмае кастысты. ^Енхъаел-
5
-мае каесын та бахъуыд фондз азы. Стаей уаед аразын райдыдтой
фыццаг пец.
Уыцы заман Садуллае цехы хицау наема уыд аемае ног пецп-
мае нае архайдта, каед аем йае хъус тынг дардта, уаеддаер. Уаев-
гае диссаг алкаемае даер каста. /Емае пец куы сраевдз, уаед
бираетае фаефыдаенхъаел сты, цы стыр хъуыддаегтае аенхъаел дзы
уыдысты, уыдон нае рауадысты. Уаеладзыгджын заеронд пецаей
ницы уыйас раевдздаер разынд. /Ерзает каем сыгъди, уыцы
камерае нае фаераестмае, аемае пец ныллаеуу-ныллаеуу кодта. Йае
ас даер уыд чысыл аемае газтимае цы рыг цыди, уый аегасаей нае
•сыгъди аемае та иу аей ногаей судзын хъуыд.
Нае фаераестмае ис дыккаг пец даер. /Емае уаед бауынаффае
кодтой: заводаен йаехимидаег араезт аерцаеуаед йае проект,
институты проект йае бындур куыд уа, афтаемаей. Уый хаесгонд
аерцыд аерзаетсудзаен цехы хицау Садуллаейаен. Инженер бирае
фаехъуыдытае кодта, стаей хуызджын металлты институтмае
арвыста цалдаер писмойы аемае базыдта, фаесараенты даер коей
архайдтой аерзаетсудзаен пецтае фаехуыздаер каеныныл аемае
дзаевгар литературае каей фаезындис, уый. Цас амал уыд, уы-
йас рафыста, заводы библиотекаейы руаджы, чи бахъуыдаид,
ахаем чингуытае аемае журналтае.
/Емае ныр цалдаер маейы Садуллае уырдыгаей аеддаемае нал
•цаеуы, куыстаей уаегъд раестаег уым аервиты. Библиотекаейы хи-
цау Тинаеимае схаелар сты. Райсоммае йае цы чингуытае фае-
хъаеуы, уыдон ын бацаеттае каены аемае йын сае уаты къуымы
^стъолыл саеваеры. Садуллае бады аемае сае каесы, хъуыдытае
каены, чертежтае ар азы. Бираетае йын дзы нае фаераестмае ваей-
йынц, фаелае сае инженер уаеддаер не ’скъуыны, хицаенаей сае
(батухы аемае сае синагаей бабаетты.
Тинае аераеджы самал кодта англисаг журналтае. Садуллае
стыхсти: йаехаедаег немыцагау зоны, фаелае уыдонаен та цы
каена?
Бирае рацагур-бацагур аей нае бахъуыд: сае цехы кусаег
Маейырбеджы ус Дзерассае уыди англисаг аевзаджы ахуыр-
гаенаег аемае сразы инженераен феххуыс каеныныл. Цалдаер саем-
сбаелды фаестае бинонтае Садуллаейы заердаемае фаецыдысты,
6
земае йае бафаендыдис, Дзерассаеимае Зариффае даер куы базой-
гае уыдаид, уый. ?Едзух уыцы бинонтаей аеппаелыди, уаелдай-
даер та сае къаебаелдзыгсаер чызг Риммаейае.
Уалдзаеджы таемаены иу аенцойбон сфаенд кодтой Маейыр-
беджы бинонтимае искуыдаем саехи ирхаефсынмае ацаеуын. Изае-
ры каед баелвырд бадзырдтой, уаеддаер райсомы сае хъуыддаг
бынтон раевдз нае рауади: Зариффаейы йае фаелмаен хуыссаенаей
стын нае фаендыди. Садуллае рамаесты, ныууадзынмае йае хъа-
выд, фаелае аераеджиау ус уаенгмардаей йае дзаумаеттае каенын
райдыдта.
Ацыдысты гораеты каеронмае, фаелае Маейырбег аемае Дзерас-
сае Зариффаемае хорз нае фаекастысты, саехи йедтаемае, дам,
никаейы уынынц.
Уаедаей фаестаемае Маейырбеджы бинонты тыххаей Садуллае
йае усаен никуал ницы загъта. >Емае-иу аей Дзерассае Зариф-
фаейае куы фарста, уаед алы хатт даер аефсон ардта, тынг аенаев-
даелон, каенае аенаефаеразгае у, заегъгае. Фаелае уый тыххаей са?
хаелардзинад къаддаер нае фаеци.
...Садуллае машинае ныууагъта заводы гаражы аемае ком-
коммае бибдиотекаемае бацыд.
— Дае райсом хорз, Тинае Григорьевнае! — бацин та йыл
кодта Садуллае.
— тЕгас цу, Садуллае! — йае мидбылты бахудт Тинае.—
Маенаей афтае ма абон раздаер аербацаеудзынае. Маенае дын лае-
вар даер бацаеттае кодтон.
Чингуыты саер аеваерд уыди цалдаер ног журналы. Садуллае
<ае куы фёдта, уаед бузныгхуызаей бакаст Тинаемае. Сылгой-
маджы аенкъард цаестыты ферттывта аенахуыр рухс.
— Бузныг!..
Сылгоймаг аей цыма нае фехъуыста, афтае азылд аемае ацыд
йае кусаенбынатмае.
•
Тинаейаен йае лаег фаемарди фронты. Хаесты размае куыста
заводы фаескомцаедисы комитеты секретараей. 1941 азы уал-
дзаеджы, куыддаер Арвыкомы фаендаг байтом, афтае Гогобери-
7
дзе Вахтанг йае райгуыраен Гуырдзыстонмае йае фаеллад-
уадзынмае ацыд. Уым ракуырдта гуырвидауц, нараегастаеу, сау
хъоппаегцаест, раесугъд Тинаейы. Фаестаемае куы ’рбаздаехтысты,
уаед маей даер нае ацардысты, афтае хаест райдыдта, аемае лаег
фронтмае ацыд. 1942 азы дзы Севастополаей Тинае сау хабар
райста. Хъыг аемае цин каераедзийы аераеййаефтой: Вахтанджы
марды фаестае йын райгуырди чызг, Нинае. Цалдаер хатты
Тинаемае аерцыд йае фыд, саехимае йае кодта, фаелае йын не ’сра-
зы. Иае хъаебулыл афаедз куы саеххаест, уаед аей йае мады фыд
саехимае аласта. Тинае та заводы библиотекаейы кусгаейае баз-
зад. Бирае уарзта завод. «Цыма аендаер никуал бафаеразин,
афтае маем каесы. /Емае мын дзы хаелаерттае та цас и, цас. тЕвае-
дза хъаездыг даен!» — афтае дзырдта Тинае. Цыдысты йаем
инженертае, техниктае, кусджытае. Алкаемаен даер сае уыди аех-
хуысгаенаег аемае йаем уыдон даер аефсымаеры цаестаей кастыс-
ты. /Ермаест Садуллае...
Садуллае йын аераегаей фаестаемае йае заердаейы хицаен бынат
аерцахста. Каед аей араех уыдта, уаеддаер аем аедзух аенхъаелмае
каст, цыма йын исты аехсызгон фехъусын каендзаен, уыйау.
Тинае зыдта Садуллаейы ус раесугъд Зариффаейы. йае заер-
даемае цыдис.
Фаестаг раестаеджы Тинаемае, йаехаедаег даер аей нае бамбаер-
ста, афтаемаей фаезындис ног миниуаег — заводмае цаеугаейае-иу
йаехи сараезта, йае сау дзыккутае-иу айв ныффаста. Йае цаесты-
тае та аенахуыр цаехаер калдтой. Садуллае аемае-иу йе ’фсин
каем уыдысты, уырдаем аей ласта йае заердае. Иухатт Зариффае
йае лаеджы бафарста: «Чи у уыцы хаерзконд сылгоймаг?»
?Емае йын уый даер радзырдта йае хабаерттае...
Садуллаейаен аехсызгон уыд, Тинае даер йае хаелар каей у,
уый, аемае библиотекаемае аедзухдаер цыди заердырайае.
2
Махарбеджы ма институтмае бауайын хъуыд. Садуллае та
а цы хатт даер йемае ацыд.
— Дае дипломы куыстимае дае ардаем аез аеркодтон. /Емае
8
ныр хъуамае базонон, дзаегъаелы уыд аеви нае,— Садуллае йаег
хаелармае иуварсырдаем бакаст.
— Мыййаг мыл гуырысхо каеныс?..
— Ахаем аембисонд никуы фехъуыстай: «Гал стыгъдаеуыди
аемае кард йае къаедзилыл асасти?»
Институты уыдис бирае адаем: цалдаер боны размае фесты
экзаментае аемае адаем аенхъаелмае кастысты сае баераеггаенаен-
таем. уЕнхъаелмае кастысты изаеры институты студенттае даер,
къамис кусын каед райдайдзаен, уымае.
Махарбег Садуллаейы басхуыста аемае йын фаесиваеды
къордмае бацамыдта:
— Каесыс, адон наукаемае дуарыл цаеуынц. /Ез та йаем ру-
дзынгыл хизын.
— Уымаей гаеды заегъыс, — дзуапп ын радта Садуллае. —
Даеумае гаесгае, астаеуыккаг скъода каст чи фаеваеййы, уыдон се
’ппает сае дарддаеры фаендаг раст равзарынц? Ваеййы дзы
ахаемтае, аемае аермаест искуыдаем бахауыныл каемаен у йае мает.
Заводаей чи цаеуы ахуырмае, уый аецаег дуарыл цаеуы.
Студенттае къаелидоры къордгаейттаей лаеууыдысты аемае сае
дзолгъо-молгъо хъуысти. Уалынмае фаезындысты къамисы
уаенгтае. Разаей цыдис урссаер, гуыбыргомау лаег. Садуллае йае
базыдта: профессор Чистяков, сае саердар.
Уый-иу заводмае араех фаезынд, араех аембаелди инженерти-
мае, техниктимае, кусджытимае. Садуллаейаен аерзаетсудзаен
пецтае ногаей рацаразын куы бахаес кодтой, уаед йае фаендаеттае
аеппаеты фыццаг уымаен фаедзырдта. Уый йаем тызмаегхуызаей
комкоммае бакаст:
— Алцаеуыл даер хъуыды каенын хъаеуы...
Уый уыди сае фыццаг ныхас.
Стаей инженер ног пецы проектыл цехы кусын куы райдыд-
та, уаед цалдаер хатты уыдис Чистяковмае, аемае йын уый фаес-
тагмае загъта:
— Me ’рыгон хаелар, уый хуымаетаеджы хъуыддаг наеуг
ныхас бынтон ног пецты тыххаей цаеуы,— аемае баелвырд фае-
дзырдтой, Садуллаемае проекттаегаенаен институтаей цы аермаег
уыд, уый тыххаей.
9
Профессор йае хъус бадардта Садуллаейы фаелвараентаем,
йае заердаемае фаецыдис инженер. уЕнцой чи нае зоны, ахаем
адаеймаегтае уарзта.
Чистяков Садуллаейы куы федта, уаед аем цаехгаер фаезылд.
— A-а, ме ’рыгон хаелар, цыдаер аехсызгон хабар дае аер-
бахаста ардаем,— загъта хъуыддагхуызаей аемае йын йае къух
райста.
Садуллае Махарбеджы тыххаей аербацыд, уый не ’схъаер
кодта,— уадз аемае йаем хионы цаестаей ма рака’са.
— Абаераег дае, заегъын, каенон.
— Хорз, хорз. тЕрмаест ныббар... Уыныс?.. — профессор
къамисы уаенгтаем йае саераей ацамыдта.
Садуллае Махарбегмае фаекаст, уый йын цыдаер ацамыдта
аемае уаед Чистяковаен Махарбеджы тыххаей сфаенд кодта
заегъын:
— Николай Аверьянович...
Профессор ын йае ныхас айста:
— Цом-ма, ме ’рыгон хаелар... Ацы адаемы аехсаен ахаемтае
ис, аемае лаеджы хъуыдытыл бафтауынц.— Профессор Садул-
лаейы цонгыл аерхаецыд аемае йае йемае ахуыдта.— Байхъус,
куыд ваеййы, цы ваеййы...
Махарбег йае дипломон куысты тыххаей дзурын куы рай-
дыдта, уаед Садуллаейаен йае ных рахид, цыма экзамен йаехае-
даег лаеваердта. Махарбег каем кусы, профессор уый куы ба-
зыдта, уаед аей хынцфарст каеныныл схаецыд, аерзаетсудзаен пен
рацаразыны тыххаей техникой журналты цы аермаег уыд, уы-
донмае цы цаестаей каесы, уымаей. уЕдде бакаесгаейае афтае зынд,
цыма дыууае рагон хаеларау ныхасыл сбаендаен сты. Профес-
сор-иу араех Садуллаемае бакаст, уый даер-иу афарста. Раст
заегъын хъаеуы, Садуллае фыццаг аефсаермы кодта, стаей фаес-
тагмае «хъуыддаджы» бацыд.
Профессораен йае фаерстытае куы ахицаен сты, уаед Махар-
бегаен йае къух райста, раарфае йын кодта, институт каст каей
фаеци, уый тыххаей, стаей Махарбег куы ацыд, уаед Садуллае-
йаен хъаелдзаегаей загъта:
— уЕххуысгаенаег дын... Хорз аеххуысгаенаег...
10
Садуллае Махарбеджы раййаефта каерты. Фидаены студент-
тае йае алыварс аербамбырд сты. Уый семае заердиаг ныхас
байдыдта.
— тЕмбал инженер, бахатыр каен, адаем даем заводы аен-
хъаелмае каесынц, — йае цурмае бацыд Садуллае.
Махарбег йе ’мбалы хъазаен ныхас уайтагъд нае бамбаер-
ста. Афтае даер фенхъаелдта, цыма аендаер каемаедаер дзуры.
Стаей Садуллае студенттаем йе ’ргом куы аздаехта, уаед ма йын
аей цы бамбарын хъуыд!
— Сымах, чи зоны, фаенддзаен инженеримае аныхас кае-
нын,— дзырдта Садуллае,— фаелае ныббарут, заводы йаем
аенхъаелмае каесынц...
Студенттае хорзау нал фесты, ахаем аенаевдаелон адаей-
маджы каей ныффаестиат кодтой, уый тыххаей аемае фаейнаер-
даем алаеууыдысты. Махарбег сын «хаерзбон» загъта аемае йае
хаеларимае атындзыдта.
Уынгмае куы рахызтысты, уаед дын Садуллаейаен афтае:
— Лаеджы фаекъаемдзаестыг каенын даем ницы каесы. Гъе-
ныр гаеды ныхас дае цаесгом куыд бахъаецыд?
— Дае ныхасаен каерон нал уыд, аемае... Бадинае дае фе-
рох?—дзуапп ын радта.— Цаей, дае къух аери, арфае дын
каенын.
Садуллаейы фаендыдис бирае цыдаертае заегъын, тынг аехсыз-
гон ын уыд, йае хаелар инженер каей ссис, уый, фаелае ныхаестае
аербайсаефтысты аемае йын уаед ахъаебыс кодта.
Махарбег ницы загъта. /Емае афтае араех ваеййы: дыууае
уарзон адаеймаджы исты аехсызгондзинадыл куы фаецин кае-
нынц, уаед фылдаер хатт ницы фаедзурынц, фаелае афтаемаей
даер каераедзийы фембарынц. Садуллае Махарбегаен йе ’фсины
кой куы скодта, уаед уымаен йае заердыл аербалаеууыд: аермаест
мает ыл нае каендзаен Бадинае,— феххуысмае даер ма йаем аен-
хъаелмае каесдзаен. Къуыри раздаер ын загъта: «Дае дипломы
хъуыддаг хорз куы рауайа, уаед нае лымаенты аерхондзыстаем».
Пае цаегаты ма баегаены даер скаенын кодта.
Хаелаерттае фатеры къаесаераей куыддаер бахызтысты, афтае
Бадинае сае размае фаеци. Садуллае йын аевиппайды йае лаеджы
11
хабар ракодта. Ус йае цаестытае доны разылдта аемае хуыс-
саейаедзаг къухтаей Махарбегыл ныттыхсти...
— Исты ма нын фен, сыдаей маелаем,— цыма ницы аерцыди,
уыйау загъта Махарбег...
•
Садуллае йе ’фсины саехимае нае баййаефта. Каед ын стон-
джы нае уыд, уаеддаер къухнайы къуымты аерзылд, ссардта дзы
дзулы хус къаебаертае, стаей аертае боны размае цы катлеттае
хордта, уыдонаей, батыхта сае гаеххаетты аемае сае аппаерста.
Газ ссыгъта, дон схъарм кодта аемае таебаегътае цаехсадта.
Изаеры аехсаез сахатыл фаезындис Зариффае даер. Урс тае-
бын костюм йае хаерзконд гуырыл аенгом бадти, аемае адаей-
магмае афтае каст, цыма дзы йае алы нуар даер баераег дары.
«Иаехимае зилын хорз зоны»,— ахъуыды кодта Садуллае,
йае усмае бакаесгаейае. Зариффае бафиппайдта, къухнамае каей-
даер къух каей бахаеццае, уый аемае йын аей цы базонын хъуыд—
йае лаег та йае бафснайдта. /Едзухдаер-иу ын аехсызгон уыд,
Садуллае хаедзары куыстытыл каей фаецалх аемае зиваег каей
ницаемае каены, уый. Ноджы аеппаетаей хуыздаер та — маесты
никуы сваеййы, стаей дзы загъды хабар ницаейы тыххаей фе-
хъусдзынае. Гъе уымае гаесгае ныр тынг фаедис кодта йае лае-
джы ныхаестыл:
— Me ’хсинмае ницуал кусинаг ис?
Зариффае фаелладхуыз, сабыраей загъта:
— Дае хорздзияад бузныггад каеныс?..
Садуллае йаехинымаер стыхсти, фаендыдис аей йае бинойна-
джы йае хъаебысы акаенын — ахаем раесугъд ус каемаен ис! Фае-
лае йаехиуыл фаехаецыд аемае дзурын райдыдта:
— Цаемаен бузныггад? Маенаен хаедзары хъуыддаегтае уаезы
хос не ’сты, фаелае ды... даеу аеппындаер хаедзары мает наей, йае
цар куы аеркаелид, уаеддаер дае, аеваеццаегаен, нае бахъыгдарид„
быраетты саерты ахизис аемае Дианаейы дзаегъаел дзаенгаедамае
хъусис саубон изаермае...
— О, мае заердаедараен, афтаемаей дае никуы ма федтон,—
йае ныхас ын айста Зариффае. Таерсгае, мыййаг нае фаекодта.
12
каенае йае лаегаен таеригъаед, каей смаесты, уый тыххаей. Нае, дис-
саг аемае йаем худаег каста, Садуллае, йаехи Садуллае ног хъае-
лаесаей каей сдзырдта, уый. Йае уайдзаефтае йын ницаемае аер-
дардта.
Зариффае йае лаегмае бацыд, йае разы аерлаеууыд, комкоммае
йаем ныккасти, стаей йыл йаехи бандой кодта. Садуллае ныу-
улаефыд, цыдаериддаер заегъынмае хъавыди, уыдон дзы ферох
сты, аермаест ма йын йае заердаейы маестваед ныууагътой.
— Абон хуынд стаем, аемае нын куы байраеджы уа,—загъта
Садуллае.
— Каед сусаег наеу, уаед чи сты нае хонджытае? — бафарста
Зариффае.
Садуллае йае усаен Махарбеджы хабаерттае ракодта. Уый
дисы бацыд. Афтаемаей ма сае уыйразмае даер фехъуыста. Цае-
уынхъус тынг нае уыд: «Уае заводы хъуыддаегтыл та дзы дзур-
дзыстут». Лаегаен хъыг уыдысты Зариффаейы ныхаестае. Фаелае
та йын ацы хатт даер ныббарста аемае йае фарсмае аербадт.
— ?Енае цаеугае нын наей, куы йае зонис, маенаен Махарбег
куыд зынаргъ у, уый,— лаегъстаехуыз уыд Садуллае.
Зариффае сразы:
— ?Ермаест дзы бирае ма бафаестиат уаем, каеннод та йае
тыппыр усы ныхасаей мае бон нал уыдзаен.
Зариффаейы заердаемае чи фаецыдаид, ахаемтае бирае нае уыд.
>Емае йын уыцы миниуаег иуаей-иутае хатыдтой. Бадинае йае
зыдта аемае йае йаехаедаег даер нае уарзта, каед ын йае лаегаен
стыр аргъ кодта, уаеддаер.
Зариффае аемае Садуллаейы бацыдмае уазджытае аембырд
уыдысты: заводы парткомы секретарь Чаплыгин йае бинойна-
гимае, Садуллае аемае Махарбеджы лымаен дохтыр Майраем,
Тинае аемае ма ноджы чидаертае. Уыдон бадтысты кабинеты
аемае ныхас кодтой. Чаплыгины ус Мария Леонтьевнаейаен йае
уаелае куатае, афтаемаей Бадинаейаен фынгтае аеваерынмае аех-
хуысыл фаеци.
Махарбегмае диссаг фаекаст, Садуллае аемае Зариффаеимае
Алыксийы куы федта, уаед. Сменаейы хицау ахаем раеттаем
цаеуаг нае уыди. Каед ыл дыууиссаедз азы цыд, уаеддаер лаеппу-
13
йы хуызаен йаехи дардта, Садуллаейае фаестаемае йае иннае аем~
баелттае йаехицаей фынддаесгай-стдаесгай азтае каестаер уыдыс-
ты. Уыимае та, йаехаедаег куыд дзырдта, афтаемаей дыууае аеф-
сымаерау цардысты. Суанг ма бинонтимае даер.
Садуллае аемае Зариффае хуынды куы рараст сты, уаед сыл
уынджы амбаелд Алыкси аемае йын аефсоны ныхас заегъын
йедтаемае нае бахъуыд, уайтагъд сразы ис семае ацаеуыныл.
Раст заегъын хъаеуы, йе ’рбацыд хъыг никаемаен уыд. Каед Ма-
харбег йемае уыйас хаелараей нае цард, уаеддаер ыл бацин
кодта: дзыхараехст уыд аемае уадз аемае уазджыты хъаелдзаег
дара. Ноджы йае зыдта: иугаер парткомы секретарь уым ис,
уаед Алыкси йаехиуыл нал бацауаерддзаен...
тЕмае аецаегдаер, цалынмае фынджы уаелхъус не ’рбадтыстыг
уаедмае Алыкси Иван Андреевичы къордаей аеддаемае нае рацыд.
Араех хъуысти йае худын.
Зариффае Тинаейы куы федта, уаед Садуллаейае куырдта:
— Уае сауцаест раесугъд гуырдзиагимае мае базонгае каен.
Лаегмае уый диссаг фаекаст: йае усы дзыхаей ахаем ныхас
фыццаг хатт фехъуыста. Зариффаейы Тинае аемае Майраемы
размае бахуыдта. Уыдон бадтысты иумае аемае цаеуылдаер заер-
диаг ныхас кодтой.
— Тинае Григорьевнае,— йае мидбылты бахудт Садуллае,—
а изаер дае хъуамае Зариффаеимае базонгае каенон, куыд фаезае-
гъынц—официален аегъдауаей.
Тинае фефсаермы, сыстад аемае йаем йае чысыл, даргъ аен-
гуылдзджын къух радта. Цыма йыл стыр аехсызгондзинад аер-
цыд, уыйау йае цаесгом фаерухс аемае загъта:
— /Ез Зариффаейы зонын, аермаест хаестаегмае нае.
Тинае Садуллаемае бакаст.
Майраем куыддаер рохуаты аззад аемае, йае бынатаей сыст-
гаейае, загъта:
— Маехи айсон, уаелдай адаеймаг разындтаен.
— Ды та, Майраем, аедзух ахаем ныхаестае фаекаеныс,— йае
уайдзаеф аем баппаерста Зариффае. — Адаеймаджы хъаелдзаег
заердаейы ахает аербайхаелынаей хуыздаер даем ницы каесы,—
аемае йын йае къух райста.
14
— Ницуал дзурын, ницуал, дае загъдмае хъусыны баесты
фаелтау...— аемае Майраем фаестаемае йае бынаты аербадти.
Тинае цымыдисаей каста Зариффаемае, хаестаегмае йыл фыц-
цаг хатт саембаелд аемае тынг раесугъд у, уый даер нырма ныр
федта. Афтае комкоммае каесын айв наеу, аемае уаед ныхас-
каенынмае фаеци.
— Нае хаелар хирург йае даесныдзинад аивын фаенд скод-
та,— йае мидбылты худти Тинае, Майраеммае каесгаейае.
— Хуыцау бахизаед. /Емае адаем дае цаерайае куы цаерынц,
даеуаей сае ныфс куы ваеййы, уаедае нае Майраем ферваезын каен-
дзаен, заегъгае,— фаераевдз аем Зариффае даер.
— Раст мае нае бамбаерстай, Тинае Григорьевнае. ?Ез загъ-
тон, хирургийы даер адаеймаджы психикае саейраг каей у, уый
тыххаей. /Енае уый раестмае кусаен наей. Лаег йае заердаейае тых-
джын куы уа, уаед цыфаенды низыл даер фаеуаелахиз уыдзаен.-—
Майраем йаехи цаестаей цы хъуыддаегтае федта, уыдон дзырдта,
афтае сае дзырдта, аемае йае ныхаестыл дызаердыггаенаег нал
уыди.
Тинае аемае йаем Садуллае заердиагаей хъуыстой. Зариффае,
йе 'мбаелттаей хатыр ракургаейае, ацыд Алыксийырдаем аемае
хицаенаей сбадтысты.
— Куыд у, райсом газеты каесдзыстаем: «Махарбег йе
’мбаелтты аерхуыдта. Уыдысты дзы Зариффае-раесугъд, йае лаег
аемае аендаертае»,— загъта Алыкси.
— Ды хъазгае каеныс, фаелае маен уае ныхаестаем хуыссаег
аерцахста,— аемае йае былтае къухмаерзаенаей амбаерзта За-
риффае.
— Хаедаегай, нае баераегбон аерхаеццае каены, уый дае фе-
рох?— ныхас иннаердаем аздаехта Алыкси.
— Цаваер, цае? — дисы нысан фаезынд Зариффаейы цаес-
гомыл.— Уый та ма дзы каецы баераегбон у.
— Дианаейы гуыраен бон! Уый баераегбон наеу? — аецаег-
хуызаей дзуапп радта Алыкси аемае йае худаег тыххаей
ураедта.
— Цымае йыл ныр та цал азы саеххаест уыдзаен?
— ?Ез аей базыдтон — аехсаердаес аемае ссаедз.
15
Зариффае аемае Алыкси, стаей Дианаейы фатеры чи аембырд
кодта, уыдон аембаерстой хаедзары хицау сае каей фаесайы, уый:
алыхатт даер-иу йае азтаей аембаехста. Фаелае уый хъыг никае-
маен уыд. Каеуыл дзы цы цыди уымаей? Саембаелынаен сын—
 фадат, стаей Дианаейы хаедзары хи дарынаен аендаер аегъдаеут-
тае уыд. Ног каефтытае, аенаекаерон раныхас-баныхас модаеты
тыххаей. «Наехи уагыл дзы ваеййаем!» — афтае дзырдтой уаз-
джытае.
Уыцы хабаерттае Садуллаейы хъустыл аерцыдысты аемае сае-
фарон Зариффаейаен йае цаестмае бадардта. Уый фаетаергай
аемае нал ацыд. Йае лаегмае бынтондаер фаехаерам, цаемаен мын
бауайдзаеф кодта, заегъгае: Дианае йае нае бахордтаид, стаей
хаейраеджытае куынае ’раембырд ваеййы. Нырыккон фаесиваед,
цард бамбарын каей фаенды... Уыдаеттае Зариффаейы уырныд-
той.
Ныр Алыксийае «баераегбоны» хабар куы фехъуыста, уаед
,аей афарста:
— Исчи дзы ногаей уыдзаен?
— Куыннае! Суанг ма дзы баернон кусджытаей даер уыдзаен
иу дзаебаех адаеймаг. Ме ’рдхорд. /Ераеджы фаезынд нае горае-
ты,— тагъд-тагъд загъта Алыкси аемае баераег уыд, йае дзури-
наегтае .саермагондаей уый тыххаей каей уыдысты.— Уадз аемае
Майраемитае мауал дзурой, мах аенаеидейонтае стаем, заегъгае.
Идеятае дае цас хъаеуы, уыйас...
Уаты фегуырди Бадинае. Йае рустыл та уыцы дзыхъхъытае
фаезындысты аемае, ног чындзау, аефсаермхуызаей, загъта:
— Табуафси, фынгмае...
Майраем аей дзурын нал бауагъта:
— Каем ис, каем, нае фыдаелты рагон аегъдау? Наелгоймаг
нае цаеуылнае ахоны?
Дуараей аербакаст Мария Леонтьевнае аемае хъуыддаг бам-
барын кодта, каед аей иууылдаер зыдтой, уаеддаер:
— Хаедзары хицаумае абон дзырды бар нае хауы. Стаей ног
уаваерты йаехи куыд дара, уый даер наема зоны.
Иууылдаер схъаелдзаег сты.
Тинае Зариффаемае бацыд:
16
— Махаей куыд алыгътае, Зариффае. Майраем нын дисса-
джы хабаерттае фаекодта.
Алыксиимае ныхаесты фаестае Зариффаейаен йае цаесгом нае
фендаерхуызон. Тинаемае уый хаелардзинады нысан фаекасти.
Райста йын йае къух аемае фынгмае бацыдысты.
Садуллае бадт фаеци Мария Леонтьевнае аемае Зариффаейы
аехсаен.
Хистаераен равзаерстой Иван Андреевичы.
— Мае уарзон каестаертае! Мае хаестае хорз куынае аеххаест
каенон, уаед уын критикаейы бар ис, ивараей ма таерсут. Гъемае
мыл каед аеууаендут, уаед райдайон. /Ез уаем сидын не ’мбалы
сгуыхтдзинады тыххаей. Адаеймаг куыд домбай у, уый та мг
ноджы тынгдаер бауырныдта, абон Махарбеджы куы федтон,
уаед. тЕмае уаелахиз уаед, аедзухдаер адаемы амондыл чи арха-
йы, уыцы адаеймаг.
Уый фаестае ныхасы бар ракуырдта Махарбег:
— Ныббарут, маехи иннаетаей каей фаеразаей кодтон. Афтае
фаезаегъынц: баестае—хай, зонд—хай. Исты хорздзинаедтае ба-
зонынмае чысылаей фаестаемае фаебаеллаем аемае каераедзи-
йы руаджы цыдаертае нае къухы бафты. Маенаен даер цы бан-
тыст, уый— нае заводы фаерцы... /Ез уаем сидын не ’мкусджы-
ты цаераенбоны тыххаей...
Махарбег чысыл фаекъуыхцы, баераег уыди, дзырдтае йын
каей нал фаг каены. ?Емае иууылдаер сае нуазаентае анызтой.
Стаей та загътой Бадинаейы тыххаей.
Фынджы уаелхъус бадджытае иууылдаер уыдысты хъаел-
дзаег, аермаест Зариффае йае сахатмае аеркаес-аеркаес кодта. Са-
дуллае йае аиваей афарста, цаеуыл тыхсы, уымаей. Уый йаем
ахаем аенкъард аемае фаеллад цаестаей бакаст, аемае лаег уай-
тагъд бамбаерста: хабаерттае усы заердаемае нае цаеуынц. Цыдаер
ын заегъынмае хъавыд, фаелае та уаедмае дзурын райдыдта
Иван Андреевич.
— Мае заерды ма ну сидт фаекаенын ис, каед мын бар рат-
тат, уаед. Алчидаер уае загъта «нае завод», «не ’мкусджытае»,
«нае хистаертае». ?Ез та заегъын маехи фаелтаеры тыххаей. Сымах
мае каестаертае стут. Мае хистаертае революци сараезтой. Ног
2 Цард тындзы сае размае
17
цард аразынмае куы бавнаелдтой, уаед мах даер сае фарсмае аер-
лаеууыдыстаем аемае уаедаей фаестаемае тохы артаей нае рацыдыс-
таем. НЭП, реконструкцийы раестаег, фондзазонтае. Парти наем
сидти, хъарм бынат никуы бацагуырдтам. Чи зоны нае-иу
каераедзимае фаекаесыны бон нае фаеци, чи зоны-иу наем нае ра-
зынди аембалаен фаелмаен ныхас, тохы-иу исчи 'рхауд, уаед-
иу, чи зоны, нае бон нае баци уымае фаестаемае ракаесын. Уымаен
аемае атакаей цаеугаейае къуылымпыгаенаен наей. Фаелае уаеддаер
нае заердаетае никуы аеруазал сты, нае заердаетае уаеддаер аем-
дзаеф кодтой. /Ез нуазын уыцы хъаебатырты тыххаей.
Раенхъ каеронмае куы ахаеццае, уаед Зариффае йае бынатаей
сыстади:
— Маенаен ныббарут, куыддаер аенаефаеразгае даен...
Уыцы сахат Садуллае аенувыд ныхас кодта Мария Леон-
тьевнаеимае, фаелае йае усы хъаелаес куы фехъуыста, уаед фае-
сыпп.
Махарбег аемае Бадинае каераедзимае бакастысты.
— Садуллае, аенаефаеразгае адаеймаджы тыхсын ма ба-
уадз,— загъта Иван Алексеевич, стаей Зариффаейаен афтае:
Хъыгаг у, фаелае цы бачындаеуа, каед аенаефаеразгае дае, уаед?
Мае заерды ма демае аныхас каенын баергае уыд...
Зариффае йын дзуапп радта:
— Бонты мыстытае нае бахордтой...
Садуллае аемае Зариффаейы 1Махарбег дуармае ахаеццае
кодта.
— Хорз наеу, Зариффае, уае ацыд, иумае, заегъын, фаебад-
дзыстаем,— Махарбег аецаег аераенкъард.
— Бузныг, Махарбег, фаелае мае саер куыддаер аеруаеззау,
уаелаемае схаецын ыл нал у мае бон,— Зариффае фысыммае йае
къух радта.
Садуллае даер райста Махарбеджы къух, фаелае йае дзыхаей
дзырд не ’схауд. Афтае аенае иу ныхасаей фаецыдис аегас фаен-
дагыл даер. тЕрмаест сае фатермае куы бахаеццае сты, уаед ын йае
ус бауайдзаеф кодта, гоби дае, аеви цы, заегъгае, аемае уаед лаег
йаехи нал баураедта:
— Каедмае цаердзынае дыууае цардаей?
18
— Уый та цы хоныс? — зына-наезына дисы нысан фаезынд
Зариффаейы цаесгомыл.
Садуллае йае разы аерлаеууыд аемае йаем комкоммае ныккаст,
цыма йае уыцы цъусдуг йае цаестаенгасаей афаенык каендзаен.
— Уый та уый хонын, аемае дын афаеливын мур даер ни-
цуал у.
— Нае мае фаендыдис уае парткомы лекцимае хъусын,—йе
’рфгуытае фелхынцъ кодта Зариффае.
— Ау, аемае дын дае Дианаейы дзаегъаел дзаенгаеда адджын
куы у, уаед адаемы хуызаен адаемы ныхаестаей цаемаен тыхсыс? —
тызмаегаей дзырдта Садуллае.
— Цаей, мае заердаедараен, ныууадзаем уыцы ныхаестае,—ус
азылд аемае йае хуыссаен каеныныл балаеууыд.
Садуллае ацыд иннае уатмае. Уыдис фараст сахаты. Хуыс-
саег аей наема ахста аемае хъавыд исты бакаесынмае. Фаелае йае
саермае ницы цыд. Афтае, аеппын ницаеуыл хъуыды каенгаейае,
дзаевгар фаебадти, стаей сыстад, бацыд йе ’фсины размае. Уый
цур гыццыл стъолыл сыгъди худджын цырагъ. Йаехаедаег уыд
фынаей, чиныг къухтаей аерхауд аемае пъолыл хъенаей лаеууыд.
Садуллае ныккаст йае бинойнагмае. Раесугъд у, каей заегъын аей
хъаеуы: чысыл къуыпгомау лаегъз ных, даргъ цаестыхаутае, сае
саермае къаелает аерфгуытае. Йае цаесгомыл цыма хуры тынтае
хъазыд, уыйау райдзаст, аенаемаетхуыз. Тыппыргомау былтас
змаелаегау кодтой. Фынаейае йае русты сырх аерфаелурс.
Садуллае арф ныуулаефыд: аераегаей фаестаемае йаем афтае
каесын райдыдта, цыма раесугъддзинады уд наей.
3
Раджы райхъал Садуллае. Талынг ма уыдис. Сыстад.
Бапъирозты къопп рацагуырдта, иу дзы систа аемае йае ссыгъ-
та. Уыйразмае стаем хатт дымдта тамако аходаены агъоммае.
Рудзынг байтом кодта аемае аеддаемае акает.
Фаеззаегмае аеввахс аедзухдаер куыд ваеййы, афтае ацы хатт
даер аехсаев йае бартае нае лаеваердта райсомаен, аерлаеууыд рух-
сы ныхмае, зындис, цыма йыл ныффаелдаехт аемае йае уаелаемае
19
скаесын нал бауадздзаен. Фаелае уаеддаер бон тыхджын каенын
райдыдта.Тар даер хурныгуылаенырдаем фаезылди. Цыма састы
бынаты каей баззади, уый йаем хардзау аеркасти аемае аердзаей
аефсаермы кодта, уыйау фаегуыбыр аемае сындаеггай-сындаеггай
лыгъди, стаей аегомыг къаедзаехтаем куы бахаеццае, уаед сае фаес-
тае амбаехст.
Рухс та уаелахизы зарджытае кодта цъиуты хъаелаестаей.
Арв скаесаены йае хуыз аивта, цаехаертае скалдта, стаей сырх
пиллон хаердмае слаебурдта аемае йе ’взаегтае диссаджы ахораен-
таей арвы дзаевгар хай ацахуырстой.
Садуллае ныджджих и хаехтаем. Сае хаедбынмае аербадти
фаелм. Митсаер баерзаендты ихуаелдзарм аерттывтытае калдта
нбггуырд боны цаестаенгасаей. Фаелм даер базмаелыд, фаетаенаег
аемае къаебаелдзыгаей хаердмае йаехи исын райдыдта.
Садуллае райсомы уазалаей чысыл барызти аемае рудзын-
джы разаей йаехи айста. Йае фыссаен стъолы цур аербадти аемае
хъуыдыты аныгъуылд. Ног пецы проект цаеттае у, афтаемаей йае
куыст размае уыйас нае ацыд. Цехы сменаейы хицаеуттаей фыц-
цаг бонаей фаестаемае сае иу йемае уыд. Цал аемае сыл цал аех-
саевы сбои иумае! /Емае уый уыд инженер Бойцов. /Ертае азы
размае каст фаеци институт. Фаелае аерхъуыдымае — саераен.
Проекты хъуыддаг йаехи хъуыддагыл нымадта аемае йын
Садуллае даер афтае загъта: пец саразын цехаен иумаейаг куыст
у. Семае фаеллой кодтой Махарбег, Маейырбег,— бираетае аерба-
тыгуыр сты Садуллаейы алфамблай.
Хабар чи аембаерста, уыдонаей аермаест иннае сменаейы хицау
Алыкси иуварс лаеууыд. /Емае иууылдаер дис байдыдтой: Са-
дуллае аемае Алыкси рагон хаелаерттае куы уыдысты, уаед ыл
ныр цы ’рцыдис? Уый та-иу дзырдта: «Фаелвараентае лаборато-
риты аемае наукон-иртасаег институтты фаекаенынц, завод та
хъуамае продукци даетта».
Алыкси йаехи афтае дардта, цыма йае ныхаестае дызаердыг-
гаг не ’сты. ?Ермаест аей йаехаедаег зыдта, уыцы аердхордимае
йын цы уаринаг уыд, уый.
Заводы афаедзы пъланмае куы кастысты, уаед Садуллае бам-
баерста: цех йае хаес зынтаей саеххаест каендзаен. ^Емае уаед
20
ахъуыды кодта — аерзаетсудзаен ног пецтае тагъддаер аразын
хъаеуы. Уаедаей фаестаемае йае уыцы сагъаес аеппындаер иу ран
нал уагъта. Бойцовимае иумае бацыдысты саейраг инженер
Багдасарянмае. Грант Давыдович саем йаехи хъусаег скодта.
Цалдаер хатты ма йын дзырдтой, фаелае уаеддаер саейраг инже-
нер ницы загъта. Афтае уыд йе ’гъдау: цалынмае-иу директоры
фаендон бамбаерста, уаедмае йын йаехи зонд ничи базыдтаид.
/Емае хицауаен уымаей йае заердаемае цыди.
Багдасарян директораен загъта, Садуллае, дам, тагъд каены;
а'ваеццаегаен, проект цаеттаегонд фаеци. Директор уайтагъд ин-
женермае фаесидти аемае йае баелвырд фаефарста. Стаей йае бы-
натаей сыстад, иудзаевгар йе ’стыр кабинеты фаерацу-бацу
кодта аемае аераеджиау афтае:
— Инженер хъуамае зондаей архайа. Фесгуых. уЕрмаест,
цаемаей цехаей лаборатори ма рауайа, фаелае дзы куыст уа.
Пълан ай-гъай...
— Таерсын, куы ныссуйтае уаем, уымаей. Фаелвараен каеддае-
риддаер фаелвараен у, аемае тагъд нае хъаеуы,— схъаер кодта ныр
йае фаендон саейраг инженер даер.
Садуллае бамбаерста — уыдонмае раехджы аеххуысмае аен-
хъаелмае каесаен наей, уаелдайдаер хицау ныхас загъта, уаед аей
нал аивдзаен.
Заводы директор Беруаты Аслаенбег куыстады ахаем стыр
бынатмае цаеуын райдыдта асинаен йае фыццаг къаепхаенаей.
Фаескомцаедисы сидтмае гаесгае 1926 азаей фаестаемае Садоны
шахты уыдис хуымаетаеджы кусаег. йае кады ном дардыл ай-
хъуыст. Равзаерстой йае республикаейы Саейраг Советы депу-
татаей. Уый ахуыр каенынмае ацыди Маескуыйы Промакадеми-
мае. Каст аей фаеци Фыдыбаестаейы хаесты размае аемае йае
арвыстой Цаегаты районтаей иумае металлургон заводы цехы
хицауаей. йае хорз фаеллойы тыххаей йын радтой цалдаер хаер-
зиуаеджы. Стаей сси уыцы куыстады директор.
Хаесты раестаег заводы хъуыддаегтае тынг ныкъкъуылымпы-
тае сты. Хъуыдис тыхджын разамонаег, заводаен йае кад баер-
21
зонд чи систаид, ахаем аемае йаем директораей снысан кодтой
Аслаенбеджы. Уый куыстмае бавнаелдта заердиагаей аемае афтае
сахуыр сты йае хаедивджытае даер. йае аенувыддзинад аемае йае
егъау хъару заводыл уайтагъддаер фаезындысты. Маейае-
.маеймае, кварталаей-кварталмае, афаедзаей-афаедзмае хаестае
уаелдайджынтаей аеххаест каенын байдыдтой. ?Ембырдты, газет-
ты завод аемае йае директоры хорзы кой араехаей-араехдаер
хъуысти.
Иубон саейраг инженер йае маеты дзаекъул суагъта: «Мах
цы мадзаелттаей архайаем, уыдон раст не ’сты, цы аразаем, уый
аермаест — нае уаенгты фыдаебонаей. Иннае куыстуаетты заеронд
техникаейыл сае къух раджы систой, мах та аермаест фаедис
хъаер каенаем».
Аслаенбег райдианы уыцы ныхаестаем йае хъус не ’рдардта.
’Ныхаестаей фылдаер цы ваеййы! Фаелае йыл дыккаг хатт саейраг
инженер аембырды дзаебаех куы абырыд, уаед директораен йае
саерыхъуын арц сбадти. Ай мын, аеваеццаегаен, мае бынатмае
хъавы, заегъгае, саейраг инженеры заводаей асурыныл бацар-
хайдта.
йае баесты фидаргонд аерцыд Багдасарян. Уый раздаер куы-
ста аендаер заводы. Аслаенбег фыццаг бонты не ’ууаендыд ног
.лаегыл раеузонд та (афтае дзырдта раздаеры саейраг инжене-
раей) куы разына, заегъгае, фаелае дыууае хицауы уайтагъд кае-
раедзийы бамбаерстой. Багдасаряны «Аслаенбеджы омменгае-
наег» схуыдтой.
Бады стъолы уаелхъус Садуллае. Иу хъуыды иннаейы ивы,
иу ныв иннаейы фаедыл февзаеры йае саеры. Йае заердыл аерба-
лаеууыд директоры ныхас. «Каем дае фаенды, уым фаелвараентае
каен, завод ма хъыгдар». уЕмае аенае завод, аенае цех цы бакаен-
дзаен? Пец проектмае гаесгае хъуамае завод сараза, завод ссара
фадаеттае даер фаелвараентаен. Стаей сае Садуллае хъуамае иунае-
гаей ма каена.
Садуллаейаен йае бон бамбарын нае уыди, йае хъуыддаг афтае
жъуылымпыгаенгае цаемаен цыди, уый. «йараеби, уаедае дзы мае
22
заердае даер куы ницаемае уал аехсайы, уаед гал цъыфдзасты куы
скуыси уа аемае размае куыд нае аеггуырса, уыйау куы сдаен»,—
йаехи хордта Садуллае. Стаей сфаенд кодта заводы парткомы
раз хъуыддаг аераеваерын. Чаплыгин йае фарс уыдзаен, уырны
йае инженеры раестдзинад. Садуллаейы заердыл аерлаеууыд
Иван Андреевичи сидт: «Атакаей цаеугаейае размае бырстаен
къуылымпыгаенаен наей!»
Садуллае уатаей къухнамае рацыд. Газы кърант плитайы
саермае аехгаед нае уыд: знон аей изаераей куыд ныууагъта, афтае-
маей баззад. /Ераеджиау ма йае ныр йаехаедаег аерзылдта. Стаей
бахызт, Зариффае каем хуыссыд, уырдаем. Уый цырагъы рухс-
мае чиныджы каста.
— Дае цаестытае бараей риссын каеныс, аеви дае саеумаерай-
сом чи скаесаег кодта? — загъта Садуллае аемае цырагъ аер-
зылдта.
Зариффае йаем скасти, бахудт аемае йае ком аиваезта.
— Мае заердаедараен, кабинеты та хуыссыдтае? ?Ез дае зон-
гае даер нал бакодтон,— йае ныхас даргъ аиваезта Зариффае.
Уыцы «мае заердаедараен» Садуллаейаен йае тъаенгтае цагъта
земае йе ’фсинаен цалдаер хатты загъта, мауал аей дзур, заегъгае.
Фаелае та-иу дзы уайтагъд ферох лаеджы ныхас.
— Хъаеумае куы ныууаиккам. Заераедтае наем аенхъаелмае
каесдзысты,— загъта Садуллае.— Стаей сываеллаеттае... Тагъд
Заелинаейы скъоламае цаеуын хъаеуы. йае дзаумаеттае йын ала-
саем.
— Даехаедаег ныууай, аез мае уагыл нае даен. Дысон мае нае
уыдтай? — Л^фсон аербаймысыд Зариффае, афтаемаей та йаем
зендаер фаендтае уыди: цалдаер боны размае Дианаеимае баныхас
кодтой цаваердаер ног хуыйаеджы тыххаей. тЕмае хъуамае За-
риффае йемае фембаела.
Садуллае йае зыдта, Зариффаейы йае лаеджы бинонтаем цае-
уын каей никуы фаефаенды, уый, куы-иу саем уыд, уаеддаер дзы
йаехицаен бынат нае ардта. Афтаемаей йае Садуллаейы мад, са-
быр, заердаехаелар Фузае бирае уарзта, алы хуыцаубонмае даер
ын-иу исты лаеваерттае баваердта. Фыд никуы ницы дзырдта,
заеронд Азаемает сылгоймаегты хъуыддаегтаем йае хъус нае дард-
23
та. Цин-иу бакодта чындзыл, фаелае Садуллаейаен йаехицаей раз-
даер бамбаерста — фырт амондджын наеу йае хаерзконд къаи-
мае. йае хъуыды-иу цыфаенды фаесномыгаей куы загъта, уаед-
даер-иу Фузае йае хъуыры фаебадт, заеронд дае аемае дае бынат,
зон, заегъгае...
— Уаедае аез цаеуын! — бадзырдта йаем Садуллае.
Зариффае лаегмае сываеллонау йае къухтае сдардта. Садуллае
йае разы сынтаегыл аербадт, йае ныхаей йын йае саерыхъуынтае
фаестаемае акодта аемае ныуулаефыд...
Зариффае йын йае къух йае риумае дыууае къухаей аербал-
хъывта, иуцасдаер йае цаестытае бацъынд кодта, чысыл ма ба-
хъаеуа — феста аемае хъаеумае цаеуыныл сразы уа. Фаелае йын
уыцы фаенд бирае нае ахаста, ракасти аемае та загъта:
— Саламтае-иу сын ратт. Фаендагыл ма-иу дае мадаен исты-
тае алхаен. Сываеллаетты лаеваерттае та уаертае шифанеры, батух
сае...
Садуллае бирае нал бафаестиат: йемае цы ласинаг уыд, уы-
дон райста аемае аеддаемае рацыд. Куыддаер йае гаражы дуар
байтом кодта, афтае йае сыхаг Дженайы фырт Бобае йае цуры
февзаерд.
— Заеххы бынаей схаудтае аеви? — афарста йае Садуллае.
— Мах даер нае цаехаерадонмае цаеуаем.
Бобаейы хаедфаедыл каерты фаезындысты саурихиджын, хаен-
къуытае, ныллаеггомау Джена аемае йае ус, Заели, йае лаегаей
ныллаегдаер, цъаехдзаест аемае бурдзалынг заердаемаедзаеугае сыл-
гоймаг. Ныр ыл дыууиссаедз азы баерц цаеудзаен, афтаемаей
аедде бакаесгаейае — чызг. Джена-иу араех дзырдта: «Амаен ба-
заеронд уаеваен никуы ис». Хонгае даер аей «гыццыл чызг» кодта.
— Балцы цаеуынваенд уаем ис? — бафарста сае Садуллае.
— Нае цаехаерадонмае, заегъын, ныккаесаем,— дзуапп ын рад-
та Джена.
— Иумае цом уаедае, маенаен даер уыцырдаем у мае фаендаг.
Лаегъстае каенын сын нае бахъуыд.
Цаехаерадоны размае куы ныххаеццае сты, уаед Садуллае ма-
шинае фаеураедта. Заели аемае Бобае ацыдысты, Джена фаефаес-
тиат. Чысыл алаеууыд, стаей йае дзыппаей тамакотае систа, фаей-
24
нае сдымдтой. Джена бапъироз цалдаер пъаертты куы скодта,,
уаед сабыр хъаелаесы уагаей загъта:
— Уыцы пецы тыххаей цехи ныхаестае каенынц,— стаей
схуыфыди, цыма фаездаег йае хъуыры фаебадт, уыйау.
Садуллае Дженайы ныхаестыл тынг дис фаекодта, каед аей
уыйас нае бамбаерста, уаеддаер, аемае йае афарста:
— Ома цаваер ныхаестае?
— Цаеуыл, дам, ныффаедис кодтой, аеддаемае дзы куы ницы
зыны уаед,— аендаерырдаем каесгаейае йын дзуапп радта Джена.
Садуллае йае бапъироз аппаерста аемае арф ныуулаефыд.
— ?Енхъаелмае йаем каесынц заегъыс? Уый хорз нысан у.
Джена йаем комкоммае бакаст.
— Хорз нысан у, уый алчидаер зоны. Фаелае дын фарсхаец-
джытае фылдаер куы уаид, уаед раевдздаер цаеунд хъуыддаг.
Цымае йае иууылдаер аембарынц, ног пец цы у, уый?.. Цаей, фаен-
дараст. Уаехионтаен-иу саламтае ратт. О, хаедаегай, Азаемаетаен
заегъ — тагъд аем зындзынаен. Иубон ам куы уыд, уаед мын
бауайдзаефтае кодта — уаехи даер, дам, заерондмае хъаеуы.
Садуллае Дженамае йае къух фаетылдта аемае машинае атахт.
Фаендагыл бынтондаер аерынкъард: «Адаем мае разы не ’сты,
хъуыддаг ныддаргъ ис. Хорз наеу... Фаелтау маем хицауад цы-
фаенды зулцаестаей даер каесаент, цаейнаефаелтау адаемы аеу-
уаенк...» Дарддаер аем йае хъуыды ахаеццае каенын афтае зын
фаекаст аемае ма суанг йае саер даер батылдта.
Чысыл фаестаедаер машинае баураедта аемае аеддаемае рахыз-
ти. Уыцы ран сосайы саерты аербахызтысты телыхъаедтае. Са-
дуллаемае цаемаендаер цаергаесты хуызаен фаекастысты, цыма сын
стыр сау саджил къаехтае уыди.
Садуллаейаен та Дженайы ныхаестае йае заердыл аерлаеууы-
дысты. Дарддаер афтае цаераен нал ис... тЕваеццаегаен, ныууа-
дзын хъаеуы уыцы хъуыддаг... /Ендаер исчи йае каенаед... Фаелае
куыд, куыд ныууадзаен ис цаеттае хъуыддагаен, ныр аем каедаей
нырмае аенхъаелмае каесы? Комкоммае йае зоны: пецтае тагъд
араезт куы аерцаеуой, уаед заводаен стыр пайда фаеуыдзысты,
аенае уыдон дарддаер кусаен каей нал ис. тЕмае уаед адаем цытае
дзурынц, уыдон та? «Джена мын сае аеххаестаей нае радзырдта—
25
ауаерды мыл. Цымае дзы аез цы аххосджын даен? ?Еви аегаер
лаемаегъ даен? Хицауад мыл уайтагъд фаеуаелахиз ваеййынц»,—
сагъаесты аныгъуылд Садуллае аемае аеппынфаестаг скарста.—
«Хъуыддагаен дарддаермае аергъаеваен нал ис, раст бауынаффае
кодтон абон райсом».
4
Алы хуыцаубон даер-иу аеваедза, Садуллае саехимае ныццыди,
уаед-иу ын йае фыд Азаемаеты каерты дуармае аенае баййафгае нае
уыд. Ацы хатт даер та афтае. Садуллае машинае каерты дуармае
аербазылдта аемае рахызти. Азаемает йае мидбылты худти аемае
йае фырты къух райста.
— /Егас цу, лаеппу!
Садуллае йае бирае уарзта. Раестаембис, чысыл фаегуыбыр,
йае цаесгом аедзухдаер — хъаелдзаегхуыз, йае рихитае фаехалас
сты, йае баерзонд ныхыл — аенцъылдтае. тЕппаетаей диссагдаер
та Азаемаетаен йае цаестытае уыдысты: даргъ аерфгуыты бынаей
уыцы аенцад аемае хаелараей кастысты, цыма сае мидаегаей хуры
тынтае сыгъди, уыйау. йае кад, йае номыл къаем абадын даер
никуы бауагъта. йе ’фсин куыд дзырдта, афтаемаей иу хатт
саехимае нозтджынаей аербацыд, аемае мае сываеллаеттае исты
хуызы куы феной, заегъгае, хаедзармае нае бауаендыд — зымае-
гон аехсаев ыл скъаеты сбои.
Садуллае машинае каертмае куы батардта, уаед йае мад аерба-
цаейцыди цаехаерадонаей, йае астаеуыл каелмаерзаен бает, йае къу-
хы цаехаерайы сыфтае.
— /Емае чындз демае наей? /Ез та ма ацы цаехаерайы сыф-
тыл уый тыххаей ауаерстон, аераеджиау ма саевзаер-
дысты.
— Махаен даер дзы нае гуыбынтае нае фаерисдзысты. ?Емае
даехи та цаемаен стыхтай? — афарста йае Садуллае.
— йаехи нае хъахъхъаены, аемае астаеу даер аефсаейнаг наеу,—
йае баесты дзуапп радта Азаемает.— Цом-ма, лаеппу, мах уаертае
фаеткъуытае фенаем, сае таеккае цаеттаейае сты.—Дыргъдонырдаем
арасти Азаемает.— Уаехимае дзы алас, каеннод, де ’фсымаеры
колхозы хъуыддаегтаей нал аевдаелы аемае саефынц.
26
— Ныртаеккае дае фе ’ййафын,— дзуапп радта Садуллае
аемае йае мадмае бадзырдта: — Нае адаем каем сты, Борик аемае
Заелинаейы куы нае уынын?
— Фенхъаелмае даем кастысты, стаей сае фыдимае машинаейы
абадтысты аемае ацыдысты. Чындз та базары ис. Тагъд сае
ардаем хъаеуы.
Садуллае машинаейае тыхтон райста.
— Маенае сываеллаеттаен цыдаертае балхаедта... Заелинае
скъоламае куы цаеудзаен...— Куыддаер уыцы ныхаестае загъта,
афтае каерты дуараей аербахызти Замирает, Садуллаейы каестаер
аефсымаер Газаччы ус. Бацин кодта йае тиуыл.
Садуллае йаем тыхтон радта, сабитаей йае афаерсынмае хъа-
выд, фаелае уалынмае цаехаерадонаей аербайхъуыст Азаемаеты
ныхас:
— Уаертае ус, дае разы ма нын уыцы бабызтаей иу аргаевд.
Дыууае куы уой, уаеддаер не ’смаегуыр уыдзыстаем.
— Хорз, хорз, аегайтма уае аендаер ницы хъаеуы.
Баерзонд баелаестае сае даргъ къабаезтае фаейнаердаем фае-
хастой. Се ’хсаенты сын Азаемает нартхор байтыдта. Фузае та
дзы хъаедындзтае, цаехаера, булкъ, джеджджын, хъонтхора, ну-
ры, паемидортае ныссагъта. Афтае кодтой заераедтае алы аз даер.
Уарзтой уалдзаегаей фаеззаегмае цаехаерадоны змаелын.
Садуллае фаекомкоммае йае фыды фаесонтаем: уый аергуы-
быр кодта, баеласаей заехмае цы фаеткъуы аерхауд, уымае. Цае-
маендаер аей бафаендыд заерондмае бацаеуын аемае йае йае хъаебы-
сы аербакаенын. Цал аемае дзы цал хорз ныхасы фехъуыста!
Цас аемае йын цас фаецамыдта зонд! йае заердыл аерлаеууыдис
йае цард. Фыццаг хатт скъоламае куы ацыд, уаедаей фаестаемае-
иу ын араех дзырдта:
— Цалынмае ма мае бон у, уаедмае дае ахуыр ма ныууадз.
Азаемает йаехаедаег каеддаер дыууае къласы каст фаеци. Баергае
ма йае фаендыд, фаелае йын царды зын фадаеттае йае фаендаг
саехгаедтой. Стаей йын йае фыд ус ракуырдта, ацыд гораетмае
земае къорд азы трамвайы кондуктораей фаекуыста. Уыдаеттае
революцийы размае уыдысты... Советон хицауады заман лик-
безтае куы фаезындысты, уаед ма уым даер цыдаертае базонын
27
йае къухы бафтыд. Царды йын цы бантыст, уыдон йае бинон-
таен никуы бахаелаег кодта, йае мает, йае цин уыдысты.
йае фондз сываеллоны хъысмает аемхуызон нае рауад. Хис-
таер чызг мой скодта аемае йае бинонтимае дард гораеты цаеры.
Садуллае институт каст фаеци, сси инженер. Фаелае уаедмае
Фыдыбаестаейы хаест райдыдта аемае уайтагъд аефсадмае ацыд,
йае фаестае та астаеуыккаг аефсымаер. Афаедз аемае аердаегмае
дзы писмотае нал истой. Хаест куы фаеци, уаед Азаемаетмае аеф-
саедтон комиссарадмае фаесидтысты аемае йын фехъусын код-
той: йае фырт фесаефти.
Дыккаг чызг педагогон институты фаестае иу аз ахуыргае-
наегаей акуыста аемае смой кодта. Цоты каестаер Газакк фаеци
хъаеууонхаедзарадон институт, саехи хъаеуы колхозы фондз азы
фаеци агроном, стаей йае саердараей равзаерстой.
Азаемает цалдаер фаеткъуыйы бахаста Садуллаемае аемае йын
загъта:
— Фен-ма сае.— ЛЕмае цыма искаеимае загъд кодта, уыйау
йае ныхасыл бафтыдта:—Адон ма къалиутыл цаемае дараем,
уый нае зонын...— Стаей баелаестаей алкаейы тыххаей даер дзурын
райдыдта.
Фырт аем лаембынаег хъуыста. Азаемает каед дыргъдоны кой
кодта, уаеддаер йае хъуыдытае аендаер цаейдаер тыххаей уыдысты,
аемае Газаччы коймае рахызт.
— Раст зондыл хаест наеу. Колхозаей миллионер аразын,
заегъгае йае хуыцау мулкыл сзыд кодта, адаемы ницаемаеуал да-
ры. Сае заердаехудты цаеуы,— загъта фыд аемае Садуллаемае ба-
каст.— Уый раст у, и?
Цы дзуапп ын радтаид Садуллае? Зыдта йае Газакк куыс-
тыл аенувыд каей уыд, уый, хъуыддаджы тыххаей йаехиуыл даер
аемае иннаетыл даер нае ауаерста. Фаелае уыдаеттае хи кады тых-
хаей куы нае каены, мыййаг. Азаемает Садуллаеимае не ’сразы:
— Л^гаер раеузонд у нырма, сау куысты уал аей сфаелтаерын
хъуыди. Каеннод йаехи цытыл куы суа, уаед фесаефдзаен...
Садуллае йе ’фсымаерыл йае заердае дардта. Фыд ыл афтае
мает каей каены, уый та йын аехсызгон уыд.
Цыма йын Азаемает йае хъуыдытае базыдта, уыйау загъта:
28
— Мае зонд ницаемае уал дары, йемае баныхас каен, даеумае
байхъусдзаен. Стаей йаем фаекаес, аегаер аерыгон у нырма.
Цотаей фыд Садуллаейае фылдаер йае заердиаг ныхаестае ни-
каеимае кодта. Мад уыд — аемае егъау хаедзар йе ’ккойы, уаел-
дайдаер цалынмае каестаер лаеппуйаен Замираеты не ’рхастой,
уаедмае. Чызджытаей алчи йае амонд ссардта аемае саехи уынаф-
фаетае каенынц. Газакк у, аемае уый та аегаер буц хает раййаеф-
та: бинонтае хаесты заман куы ныххаелиу сты, уаед мад йе ’ппает
уарзондзинад даер уымае сараезта. Скъолайы дзаебаех нае ахуыр
кодта, фыдуаг митаем даер йае хъус адардта. Уалынмае Садул-
лае хаестаей сыздаехт аемае Газакк йае ахуыр нал ныууагъта.
Агрономаей хорз куыста, фыды заердаемае цыдис. Фаелае саер-
дараей аевзаерст каей аерцыд, уый хионты маеты бафтыдта. Йае-
хаедаег даер куыддаер фаекъаемдзаестыг, фаелае уайтагъд йае сае-
рыл схаецыд, цыма ахаем бынат аермаест уымае хауди, уыйау.
Азаемает куыд заеронддаер кодта, афтае йае заердаемае хаестае-
гаей-хаестаегдаер иста хистаер фырты. Куы-иу саембаелдысты,
уаед иу сын ныхас бацайдагъ. Ныхас та аедзухдаер баестонаей
кодтой. Мад ма саем-иу маесты даер сси, сабатизаеры устытаей
фыддаер куы фестут, заегъгае.
Фыд аемае фырт иумае куы лаеууыдысты, уаед каерты дуарыр-
дыгаей машинаейы хъаер ссыди. йае хаед фаестае райхъуысти сы-
ваеллаетты уынаер, баестае сае саерыл систой: «Саду аерцыди!
Саду аерцыди!» ?Емае уайтагъд цаехаерадоны балаеууыдысты.
Садуллае йе ’фсымаеры цоты ныр дыууае къуырийы баерц
нал федта аемае йаем афтае каст, цыма сраезыдысты, уаелдайдаер
Заелинае: чызджы хурсыгъд цаесгомаей аерттывтой сау цаестытае.
Садуллае сываеллаетты йае хъаебысмае систа, стаей сае фаес-
таемае заехмае аеруагъта аемае сын загъта:
— Цомут-ма, гораетаей уын цы лаеваерттае аераервыстой, уы-
дон фенаем,— аемае семае фаерасти мидаемае.
Азаемает, мидбылты худгаейае, сае фаестае касти, стаей сарайы
бын саердыгон хаедзармае араст. Бандоныл наема аербадт, афтае
Заелинае йае разы февзаерд, йае уаелае морае таебын къаба аемае
урс куатае.
Заеронд лаег чызджы йае хъаебысы ныккодта.
29
— Стае-ма, нанамае даер даехи равдис,— йае разы дзуццае-
джы аербадт Фузае.— Маенае дыл цы дзаебаех фидауынц!
Цалдаер минуты фаестае таергайхуызаей фаезынди Борик
даер, каед ыл ног дзауматае уыди, уаеддаер аей цыма хъыгдаргае-
кодта, уыйау йаехи дардта.
— Борик фаетаергай, уый даер ног дзауматае хъаеуы. Афтае-
маей, дада, скъоламае куы нае цаеуы, нае? — загъта Заелинае.
Азаемает лаеппумае аздаехт.
— Уаертае йын цы хорз костюм аерласта Саду, уаертае!
Фаелае Борик каеуаегау загъта:
— О, хорз... ЛЕфгъаеваегджын рон мын наей... Стаей худ...
Бориккаен йае мает бирае нае ахаста, ног дзауматае аерае-
джиау йае заердаемае фаецыдысты аемае сае лаеппу аеппаелын рай-
дыдта.
Замирает сываеллаеттаем бадзырдта:
— Раласут уал сае, каеннод сае счъизи каендзыстут.
Фаелае уыдон нае бакуымдтой, папае даер нае фена,
заегъгае.
Аходаен куы сцаеттае, уаед Газакк даер фаезынд.
— Уазаег наем куы ис,— худгае райста йе’фсымаеры къух.—
Цы ног хабаерттае ис?
— Хабаерттае хъуамае уаехимае уа, фаеззыгон хабаерттае,—
бахудти Садуллае.
Газакк йе ’фсымаеры йае ног пецаей афарста. Йаехаедаег ахаем
адаеймаг уыд — иугаер исты хъуыддаг райдыдта, уаед аей ца-
лынмае каеронмае ахаеццае каена, уаедмае иу ран не ’рлаеудзаен,
быхсын аеппындаер нае фаераезта.
— Каед аей райдайдзынае аразын?
— Фаендтае баергае каенын, фаелае каед райдайдзыстаем, уый
та уаеллаг зоны,— загъта Садуллае аемае йае саераей арвмае аца-
мыдта.
Уалынмае саем мад радзырдта:
— Уае заерды ма хаерын ис, аеви та мае хаеринаегтае фаестае-
мае хъарм каендзынаен?
тЕфсымаертае хаедзармае бацыдысты. Фыд бадтис стъолы
уаелхъус аемае та йае мидбылты худти. тЕваеццаегаен, царды ми-
30
даег, бинонтае иумае куы уой, уымаей фылдаер аей ницы фаендыд.
Афтае-иу куы аербамбырд сты, уаед-иу саем аенаедзургаейае рай-
гондаей аедзынаег каст.
Садуллае сбадти фыды фарсмае, Газакк — иннаердыгаей сае
бакомкоммае. Фузае фынгаей къаебицы аехсаен рауай-бауай код-
та, Замираетмае-иу куы таебаегъ аваердта, куы цаехдараен, аемае
сын чындз даер сае разы бынат агуырдта.
Азаемает хистаер фыртмае бакаст аемае чысыл хуыфаегау ба-
кодта. Садуллае йае уайтагъддаер бамбаерста. Уаевгае заеронд йае
хъуыдытае сусаег нае дардта:
— Абон баераегбоны хуызаен бон у. Дае мадмае хъуамае исты
хорздзинад даер разына.
— Лалым, даеумае дзурын, гаебает, ды йае бамбар,— бахуд-
тис йе ’фсин.— Маехицаен мын аей цаеуылнае заегъыс, маехи-
цаен?!
— Даехимае каед цы зонд аерцаеуы, уый чи базондзаен, аемае
адаеймаг таерсы — дае уагыл та куы нае уай.— амаестаеймарын
фаенд скодта Азаемает йае бинойнаджы.
Фаелае Фузае ницуал сдзырдта. Фынгыл аераеваердта графин.
Садуллае йаем бакаст аемае дзы арахъхъ фиппайгае даер нае ба-
кодта, афтае сыгъдаег уыди — цаестысыджы хуызаен. Газакк
дыууае агуывзаейы рауагъта, иу дзы йае фыды раз аераеваердта,
иннае — йе ’фсымаеры раз.
— Абон баераегбон у аемае нае йае хорзаех уаед, нае чысыл би-
нонты къорд аенаемастаей, аенаенизаей куыд цаерой. Хуыцауы ар-
фае даеумае, лаеппу,— фаесидти Азаемает.
Садуллае даер ын «оммен» загъта аемае анызта. Ацы хатт
даер та Фузаейы цаехаераджынтае аембисонд разындысты. Са-
дуллае дзы иу хай райста аемае Замираетмае фаекомкоммае:
— Ды та лаеугае цаемаен каеныс?
Замирает аефсаермыхуызаей бахудт аемае Фузаемае ацамыдта,
уый даер наема сбадт, заегъгае.
Азаемает йае къух ауыгъта:
— Уый се ’гъдау у, хъуамае аертае радаей хаераем.
— Диссаг дае, уаедае сываеллаетты аеххормагаей ныууа-
дзон? — загъта Фузае аемае аецаегдаер хаедзары къуымы чысыл
31
/фынгыл сываеллаеттаен аераеваердта хаеринаг.— Чындз, фаедзур
-саем.— Стаей йаехаедаег даер сбадти.
Замирает Садуллаейы уаелхъус аерлаеууыди аемае йаем агуыв-
зае дардта: йае тиуаен нуазаен аваерынаей хуыздаер аем ницы кас-
ти. Садуллае йае зыдта аемае йын аей фаестаемае никуы аздаехта.
Ныр даер та йае анызта аемае йае йае фарсмае сбадын кодта, стаей
йын йае разы цаехаераджыны хаейттае аераеваердта. Бабызы фы-
ды таебаегъмае куы бавнаелдта, уаед ын аей Замирает йае къухаей
райста аемае йаехаедаег се ’ппаетмае даер фаекасти.
Хаерд куы фесты, уаед Газакк Садуллаейаен загъта:
— Мемае нае цаеуыс? Рагаей нал уыдтае нае колхозы, аемае
дае адаем хъаст каенынц.
— Чи мае хъаст каены?
— Уае бригадир Гадаегко,— дзуапп радта Газакк.— тЕдзух
йае ныфс даеуаей хаессы. Уалдзаеджы саем куы фаекастае, уаед ма
дын фаеллойбонтае даер ныффыстой.
?Ефсымаертае ныххудтысты.
Садуллае быдырмае цаеуыныл сразы. ?Емае машинаейы уа-
сын уынгаей куы аербайхъуыст, уаед мад аемае фыдаен афтае:
— /Ез нае бригадмае акаесон.
— Цу, цу, даехи аирхаефс.
5
Диссаг у фаеззыгон быдыр! йае уаелдаеф даер бынтон аендаер
ваеййы, куыддаер фындзыхуынчъытае хъыдзы каены аемае дзы
адаеймаг улаефынаей не ’фсаеды. Садуллае касти йае алыварсмае:
заехх хъулон дардта.
— Хуым каенын тагъд райдайдзыстут?
— Не ’ппает хъуыддаегтыл нал аеххаессаем. Ноджы нае хал-
сартае афтае аерзадысты, аемае аембисонд. Уыцы уаей сае каенаем,
уаеддаер сын ницы фаеразаем.— Газакк уыдаеттае аехсызгонаен
дзырдта.
Садуллаейы заердыл йае фыды ныхаестае аерлаеууыдысты:
«Каед аецаег сзыд ис, кадмае йае хъус адардта?» тЕмае йае аер-
.фаендыд йе ’фсымаеримае аныхас каенын:
32
— Цаей аемае фистаегаей цом, уаеддаер нае бирае куы нал
хъаеуы.
Машинаейае куы рахызтысты, уаед йае ныхас комкоммае
загъта:
— тЕнхъаелдаен, колхозаей аендаер цыдаер саразынмае хъа-
выс?
— Ома куыд?
— Куыд ваеййы афтае: колхозаей аразыс хъаеууон хаедзара-
ды продуктты стыр дукани, аехцайы милуанты мает дае бацы-
днс.
Газакк хъаераей ныххудти.
— Чидаер дын нае хъуыддаегтае дзырдта, фаелае сае йаехаедаег
даер каеронмае нае бамбаерста.
Л^мае Газакк ракодта колхозы хабаерттае. Рагаей-аераегмае
архайынц бирае культуртимае.
— Картоф егъау тъаепаентае ныссадзынц, фаелае дзы ницы
зайы. Памидортае аемае джитъритае та наем тугыл аскъуыйынц.
Уаед цаеуылнае хъуамае каенаем уыдоны куыст, цы нае хъыгда-
рынц?
— Адаем цы заегъынц, адаем? — бафарста Садуллае.
— Колхозы хорздзинад каей фаенды, аез даер уыдоны номаей
дзурын. Фаелае наем «зондджынтае» даер ис аемае сае ныхас иу
у — бираекъабазджын, дам, хъуамае уаем.
Садуллае ма йе ’фсымаеры фаерсынмае хъавыд, фаелае уаедмае
дыккаг бригады станмае схаеццае сты аемае фаестагмае Газакк
загъта:
— Маенмае гаесгае, цардаен аеххуыс чи у, адаеймаг хъуамае
уыцы хъуыддагыл тох каена. Размае куы цаеуай, уаед та хъыг-
дарджытае араех ваеййы.
«Ме ’фсымаер раст у,— ахъуыды кодта Садуллае.— Ахаем
фаестаемаехаецджытае заводы куы нае уаид, уаед афонмае цал
пецы скодтаиккам, аемае нае хабаерттае бынтон аендаерхуызон
уыдаиккой».
Адаем уыдысты кусынмае: аефснайдтой памидортае аемае къа-
буска. Газакк станы бафаестиат. Садуллае колхозонты размае
ацыд.
3 Цард тындзы сае размае
33
Сылгоймаегты урс саербаеттаентае йаем дардаей аерттывтой.
Уыдонмае каесгаейае та Зариффае йае заердыл аерлаеууыд. Ныр
даес азы цаерынц, афтаемаей йаем араех афтае фаекаесы, цыма аеп-
пындаер каераедзийы не ’мбарынц, цыма йае бинойнаг куыд
фаестаемае аедылыдаер фаеци. Мой куы скодта, уаед ыл ссаедз
азы аеххаестаей наема цыд, фаелае йыл аерыгондзинад нае зынди,
ахуыр каенын, заегъгае, афтаемаей йае къух ахуырмае даер аемае
хаедзары хъуыддаегтаем даер нае тасыд. Уаеддаер Садуллае бирае
уарзта йае раесугъд усы, йае заердае дардта — алцаеуыл даер
фаецалх уыдзаен.
Фаелае йаем афтае фыццаг раестаеджы каста. Садуллаейаен
сусаег нае уыди, Зариффае Дианае, заегъгае, иу сылгоймагимае
лымаен каей у. Уый куыста акушеркаейае, йае фатеры та сусаегаей
кодта аборттытае. йае усыл гуырысхо даер фаеци: каед уый тых-
хаей сты лымаентае даер. Уаедае аенае цот цаемаен сты? Иннаерды-
гаей та йае нае уырныдта, Зариффае афтае бакаендзаен, уый аемае
цасдаер ницы дзырдта. Уаеддаер Садуллае аемае Зариффаемае
заенаеджы тыххаей аергом ныхас рауад, аемае ус загъта: нырма
йаем цот каеныны зонд наей, ахуырыл у. Уаедаей фаестаемае би-
нонты аехсаен нал уыдис, раздаер Садуллаемае аемзаердае цард чи
касти, уый.
Адаеймаг араех иннаетаем каесы, йаехи заердае куыд у, ахаем
цаестаенгасаей. Раст лаегаен иууылдаер заердаехаелар аемае аенае-
хин сты. Маенгард та алкаейы даер маенгард хоны, никаеуыл
аеууаенды. Садуллаейы бауырныдтой усы ныхаестае, каед Зариф-
фаейаен ахуыр аефсон уыд, уаеддаер. Сылгоймаг аермаест йаехи
уды мает кодта, аергом ын лаег цалдаер хатты даер загъта, дае-
хицаей уаелдаер даем аеваерд ничи у, заегъгае...
Ахаем хъуыдытимае бахаеццае Садуллае, колхозонтае пами-
дор каем тыдтой, уырдаем.
— Даелае наем цы хорз уазаег ссаеуы! — фаехъаер сае ласта
чидаер.
Уыцы ныхас ын каедаемдаер фаесырдта йае сагъаестае. /Емае
чысыл фаестаедаер Садуллае йае дыстае бафистаег кодта, йае сых-
баесты фарсмае куыстыл аерлаеууыд аемае сыл хъаелдзаег ныхас
бацайдагъ. Садуллаейы фаендыдис базонын: адаем цы цаестаей
34
каесынц йе ’фсымаермае, каед аецаег сае фыд куыд аенхъаелы, аф-
тае у аемае каераедзийы не ’мбарынц. Йае рацыды саер даер уый
тыххаей уыдис. Фаелае йае кусгае-кусын уыдаеттыл дзурын нае
фаендыд.
Сихор хаерыныл куы аербадтысты, стаей сае фаеллад куы
уагътой, уаед Садуллае аиваей загъта:
— Пайдайы хъуыддагыл фаехаест стут... Хоры куыст аедзух
нае рауайы...
Бираетае йаем дисгаенгае бакастысты. Уаед ын йае сыхаг зонд-
джын, кусаг ацаергае лаег Хъасболат афтае заегъы:
— Нае, Садуллае, махаен аенае хораей цаераен наей. Фен-ма
нын нае нартхаерттае. Каеннод наем цы маенаеутае ныззаебул! Цае-
рын сахуыр стаем. Баембаеджытае-йедтае нал тауаем, картоф
наем фыдаей-фыртмае нае раестмае каены. ?Емае уаед нае заех-
хытае цы сафаем? Памидор та наем хорз зайы, наехи фаг даер у,
пайда даер дзы дзаебаех райсаем. О, иу боны зондаей цаераен наей;
фидаен заердыл дарын хъаеуы.
— ?Емае уаед та не ’рзадысты, цаемаей фаепайда каенынмае
хъавыс, уаед? — аербаппаерста чидаер йае ныхас.
Хъасболат аем нае акает, афтаемаей йын дзуапп радта:
— тЕнаенхъаелаеджы хъуыддаегтаей таерсын нае хъаеуы, мае
хур. Хохаей дзаебидыр хауы, мыст нае фаелае.
Колхозонтае дзырдтой. Садуллае саем хъуыста. «Адон аецаег
философтае куы сты, цардаей домбай аемае, аеваеццаегаен, никуы
фаераедидзысты. Газаккаен даер — хорз аенцой»,— хъуыды код-
та уый.
6
Садуллае изаеры фаестаемае гораетмае куы сыздаехт аемае ма-
шинае гаражмае куы батардта, уаед йае фатеры рудзгуытаем
скаст. Рухс сае нае калди.
«Каедаемдаер та афардаег,— загъта йаехинымаер Зариффаейае
аемае арф ныуулаефыд. Уаеззау къахдзаефтаей асинтыл схызт.—
Стаей куынае афардаег уыдаид, уаеддаер... Нае заердиаг ныхаестае
каераедзийаен куынае фаекодтаиккам, мыййаг».— Садуллае
35
аедзухдаер баеллыд аемуд уаевынмае. /Ербад де ’мбалимае зын
дын уа аеви аенцон, уаеддаер ын дае хъуыдытае заегъ. Афтае рай- (
дыдта йае цард Зариффаеимае даер: аедзух ын-иу дзырдта йае
фаендтае, йае баеллицтае. тЕмае йае никуы рахатыдта — йае къай
йаем никуы хъуыста, ницы йын аембаерста. Стаей йын базыдта
йае фыдраконддзинад даер: цот нае рауагъта. >Емае уаед лаегмае
ницуал каст, йае ус, институт каст фаеуаевгаейае бонаей-бонмае
куыстаей йаехи каей сайдта аемае ма абон даер лаевархораей каей
баззад. «Маехи аххос даер уыд, йае ных ын уайтагъд бакъуырын
хъуыд, аез та маехи куырм аемае къуырма скодтон».
Садуллаейы бирае нал хъуыд йае фатермае, афтае аевиппай-
ды банкъардта цыма йае риуы цыдаер аскъуыд. ?Ерлаеууыд, йае
рахиз къухаей йыл ныххаецыд. Цалдаер улаефты фаед-фаедыл
скодта аемае йае сурхид акалд. «Мае матор къуыхцы каенын рай-
дыдта».
Нал бафаендыд Садуллаейы саехимае бацаеуын, аемае фаестае-
мае уынгмае рахызт.
Уыди изаеры аст сахатмае аеввахс. Адаем дыууаердаем код-
той. Телефонаей Майраеммае бадзырдта. Йае амондаен уый сае.-
химае разынд. /Емае чысыл фаестаедаер саембаелдысты.
— Цом,— загъта Садуллае аемае йае риумае бацамыдта.—
Ам мын цыдаер бахус аемае йае схуылыдз каенаем.
Майраеммае диссаг фаекаст: йе ’мбалаей ахаем ныхас никуы
фехъуыста, нозтыл аенувыд нае уыд.
Рестораны уыдис бирае адаем. Фаелае къуымы стъолтаей иу
суаегъд аемае йае бацахстой. Хаеринаегты номхыгъдмае наема аер-
кастысты, афтае Садуллае бафиппайдта драмой театры артист
Чермены, йае рагон лымаены. йае саераей йын ацамыдта, аемае
уый даер семае сбадт. Майраемимае даер каераедзийы зыдтой.
Чермен ма уыди поэт даер.
— Знон гонорар райстон аемае, заегъын, ме ’мбаелттаей ис-
каеуыл куы саембаелин. Абон та Хуымаеллаеджы уыдтаен, мард-
мае. /Ераеджы ссыдтаен, уыцы аеххормагаей. Наехимае даер ничи.
Нае сыхаегты ус ам кусы, цаемаедаер саехимае аербауад аемае мын
мае уаваер куы базыдта, уаед афтае — ресторанмае, дам, рацу
, аемае дае хорз фенон... Хуыцауаей разы, аегайтма сымахыл аер-
36
бафтыдтжн,— стыр щгнхуызаей загъта Чермен аемае уайтагъд,
буфет кжм уыд, уым фаемидаег и.
Садуллае аемае Майраем каераедзимае бакастысты.
— Цы дае заерды ис? — бафарста Майраем.
— Даеуаен дае заерды цы ис, уый нае зонын,—дзуапп ын рад-
та Садуллае,— фаелае маенмае тынг нуазын цаеуы.— /Емае йын
радзырдта, йае заердае куыд аерхаендаег у аемае куыд риссы, уый.
Зариффаейы тыххаей ницы загъта.
— ЛЕмае дае заердае нозтаей дзаебаех каеныс? Ахаем ног хос
наема фехъуыстон,— бахудт Майраем.
Уаедмае Чермен рацыд. йае хаедфаестае официанткае рахаста
дыууае авджы саен, цалдаер авджы дон, уазал хаеринаегтае аемае
Черменаен загъта:
— Иннае фынг сахаты аердаегмае цаеттае уыдзаен.
Фыццаг сидт бакодта Чермен.
— Заеххыл хаелардзинад уаелахиз цаемаей уа, уый тыххаей!
Чермены ныхаестае цаемаен даер Садуллаейы заердае фаеца-
гайдтой. ?Еваеццаегаен уыйразмае йаехи царды тыххаей каей
хъуыды кодта аемае дзы хаелардзинадаей каей ницы ссардта,
уый тыххаей.
— Уыцы сидт, адаем ма лаегаетты куы цардысты, уаеддаер
кодтой,— аенаебары бахудт Садуллае.
— Раст нае дае, мае хаелар,— сцаердаег Чермен.—Каецырдаем
аей заегъыс уый дае бамбаерстон. Ахаем аенкъараен азтаей баргае
наеу. Адаемы, уаед та дыууае адаеймаджы аехсаен хаелардзинад
куы нае уа, уаед дуне аегаер маегуыргомау уаид...
— Цард домбай у, цард, Чермен,— йае ныхас ын айста
Майраем.— /Емае йае закъонтае даер домбай сты. Уымаей араз-
гае у алцы даер.
— Бахатыр каен, Майраем, фаелае хаелардзинад домбайдаер
у, цард даер уый даетты,— нае састи Чермен. Лаеппу йае дзыпмае
цаевнаелдта, систа дзы гаеххаетт аемае бакасти аемдзаевгае. Са-
дуллае уыцы ныхаестыл сагъаесыл фаеци аемае Черменмае цыма
заердиагаей нае хъуыста, афтае зынди. тЕмдзаевгаейы ныхас уыд
маелает аемае цардыл, хаелардзинадаен, дам, каерон наей, уый у
царды рахаецаен. уЕнусты даер уый баззайы аемае адзеймагаенг
37
хъарутае даетты. Садуллае куыдфаестаемае Черменимае разы кае-
нын райдыдта, йаехинымаер йаехиуыл сагъаес кодта — йаехи
бинонты аехсаен уыцы хаелардзинад .наей, уаедае дзы уаед цард
даер наей: «тЕваеццаегаен, афтае раст у, мае цардаей аендаер цы
заегъон».
Чермен йе ’мдзаевгае каст куы фаеци, уаед йе ’мбаелттаем ба-
касти, куыд у, заегъгае. «А ме ’мбал зианы уыди аемае йае, аеваец-
цаегаен, фаенды йае заердаейы баеттаентае суаегъд каенын. Уый
йедтаемае цард куы нае уа, уаед хаелардзинад цаеуыл аерзай-
дзаен»,— йаехинымаер ахъуыды кодта Майраем. Садуллае та
аергомаей бафарста:
— /Емае хаелаертты аехсаен иу маенгард куы разына, уаед та?
Чермен, исдугмае цаеуылдаер ахъуыды кодта, стаей загъта:
— ?Ецаег хаелаертты аехсаен маенгард никуы разындзаен.
Иугаер дзы фаезынд, заегъгае, уаед та каераедзийы сайдтой.
— Гъе ацы ран демае разы даен,— систа йае нуазаен Май-
раем аемае фаесидт йе ’мбаелттаем.
Чермен аемае Майраемыл нозт фаезынд, аемае ма каед лаеппу-
йы фаендыд йае уаездандзинад равдисын, уаеддаер аей нал ба-
уагътой. Садуллае уыд бынтон аевронг. Дыууаейае куы базза-
дысты, уаед Майраемаен загъта:
— Уаеллаей, абон цыма дыууае диссаджы базыдтон, афтае
маем каесы. Мах наехи ахуыргонд хонаем аемае, царды аецаегдзи-
наедтае агургаейае, наел гогызау химидаег дыгъал-дыгъул байда-
йаем. Фаелае йае иннаетае аенцонаей, сае уды хъаедмае гаесгае, уай-
тагъд ссарынц аемае йыл дис даер нае каенынц. Уый^сае алы боны
цард у.
Майраем Садуллаейы даеларм аерхаецыд.
— /Егаер аей нае фаетаенаег кодтай? Цаемаен даем афтае каесы,
аемае царды цы хъаеуы, уый аенцон ссаргае у? Нае рае-
дийыс?
— Абон колхозы уыдтаен,— дзырдта дарддаер Садуллае,—
аемае хуымаетаег адаемы фаерцы базыдтон... Базыдтон раст ны-
хас наеу. Маехаедаег цаеуыл хъуыды кодтон, уый мын аенцонаей
загътой — царды иу боны зондаей архайаен наей, алы бон даер
дзы йаехионтае агуры...
38
— тЕмае уый цы диссаг у? — йе ’уаехсчытыл схаецыд Май-
раем.— Уыцы аецаегдзинад скъоладзаутае даер зонынц.
— тЕз аей маехирдыгонау аембарын. Райс ма нае завод.
Каеддаер дзы цы аегъдаеуттае ныффидар, уыдоныл ныззаегаел
стаем аемае сае аивын нае бон наеу. Ивын та сае хъаеуы, уымаен
аемае абоны царды домаентаем гаесгае хъыгдарыны хос йедтаемае
ницы сты.
Майраем ныуулаефыд:
— Дае диалектикае бамбарын мае бон наеу, райсом-иу аей
уае директораен радзур.
— Уаедае даем Чермены философи та куыд каесы — аергом-
дзинад цы хаелаертты аехсаен наей, уыдон каераедзийы сайынц?
Уыцы диалектикае даер не ’мбарыс?—Баераег уыд, Садуллаемае
дзурын цаеуы, уый. Майраем аей бамбаерста, фаелае йае аххосаг
цы уыд, уый нае зыдта аемае йыл хъуыды даер нае акодта.
— Ехх, Садуллае, алцыдаер афтае лыстаег куы аевзараем,
уаед нае нае саейраг хъуыддаегтае ферох уыдзысты,—дзуапп рад-
та Майраем.—Каецы философимае гаесгае раст у, мах рестораны
минас кодтам, нае бинонтае та наем аенхъаелмае каесынц?
Уаедмае бахаеццае сты, Майраем цы уынджы цард, уый тигъ-
мае аемае аерлаеууыдысты.
— Заегъ-иу дае бинонтаен — аемгардзинады фаедыл маехимае
азым райстон,— бахудт Садуллае.
— Каед ме ’мбалаен истаемаей йае заердае барухс кодтон,
уаед...
Садуллае йае къух Майраеммае радта.
— Цыфаенды куы уа, уаеддаер дзы уыцы аембал аедзух разы
ваеййы. Хаерзаехсаев. Заретаейаен заердиаг саламтае.
Садуллае фаендагыл хъуыды кодта: «Каемаен философи у,
каемаен царды хъуыддаг. Бинонтаей иу иннаейы куы сайа, уаед
аей куыдфаенды даер хон. Цаемаен хъуамае аерцаеуа сайд? Каей
аххосаей? /Еви уый даер, царды аенаемаенг чи хъаеуы, ахаем
хъуыддаг у».
Уалынмае саехимае бахаеццае. Дуар даегъаелаей бакодта аемае
уатмае бакаст. Зариффае бадтис фаелмаен бандоныл, йае къаех-
тае йае быны, афтаемаей аемае чиныджы каста.
39
Уынаермае фестъаелфыд, йае цаесты уаелтъыфалтае стыр ба-
зырджын гаелаебутау базмаелыдысты.
— Схаеццае дае? — бахудт Зариффае.— /Ез та даем изаерса-
раей аенхъаелмае каесын.
— Саераегасаей,— дзуапп радта Садуллае.— Д^мае наехимае
раджы аербацыдтае?
Йе ’фсин хаерзаераеджы аербацыд аемае куы фаегаеды уа,
уымаей тарсти.
— Сахатмае не ’ркастаен,— дзуапп ын радта аемае йае ныхас
иннаердаем аздаехта.— Цы хабаерттае ис хъаеуы, дае мадаей ницы
риссы?
— Йае астаеуы цыдаер фаебадт.— Садуллае йае пиджак ра-
ла ст а аемае йае бандоныкъухыл аерцауыгъта.— Фарста дае.
Зариффае йаехи фаесмонгаенаег скодта:
— Фаелтау куы ацыдаин. Уаеддаер ам иунаегаей фаебадтаен...
— тЕнаефаеразгаейае? — йае мидбылты бахудт Садуллае.
Зариффае ницуал сдзырдта, аермаест йае лаег бандоныл куы
'рбадти, уаед аем фаекомкоммае аемае йае афарста:
— Цаей фаелурс дае. Исты аерцыд аемае йае маенаен нае хъаер
каеныс?
— Ницы аерцыд,— цыбыр дзуапп радта Садуллае.
Зариффае фестад, бацыд йае цурмае, бандоны тигъыл йаехи
аеруагъта, стаей йын йае уаехсчытыл йае къух аераеваердта аемае
йае рус йае мойы русмае балхъывта. Садуллае йае йаехицаей
аиуварс кодта:
— Диссаг маем цы каесы, уый зоныс? Каем сахуыр дае уыцы
гаедымитыл. Хорз аей куы зоныс, аез ахаем митаей мае удхаессаег
уынын...
Зариффаейы рустыл цаессыджытае аеруадысты. Садуллае йае
дзыппаей къухмаерзаен систа, ныссаерфынмае сае хъавыд, фаелае
йыл ус уыцы сахат йае дыууае къухаей ныттыхст, ныхъхъаебыс
аей кодта...
тЕмае та ныр даер Садуллае йаехиуыл нае бацауаерста. «Каед
маехи раедыд у,— хъуыды кодта уый.— Раздаер ахаем куы нае
уыд. Каед аей маехаедаег фехаелдтон, каед-иу аей аегаер рохуаты
ныууагътон, куысты мае дыууа?. хъусмае аныгъуылгаейае? Каед
40
аей аегаер буц кодтон, ницаеуыл аей домдтон? Маехи аххос уыд—«
институт каст куы фаеци, уаед йаехи фаенд цаемаен атардта?!'
Ехх, аеваеццаегаен, бинонтимае цаерынаен, уыдон раст саеваеры-
наен ног пец саразынаей къаддаер зонд нае хъаеуы аемае йае, аен-
хъаелдаен, аез куынае бамбаерстон».
Садуллае йае хъуыдытае заегъынмае хъавыд, фаелае та сае
бамбаехста. Зариффае зыдта йае лаеджы заердае аемае та ацы
хатт даер йае цармаей йае буары аехсаен абырыд.
7
Цех иннае бонтаей ницы аендаерхуызон уыд. Садуллае аерба-
цыди сменаейы аивын афонмае. Къанторы фаесидтис ног сме-
наейы хицау Бойцовмае:
— Виктор Андреевич, фаендзаем пец цы уаваеры ис?
— Базилын аем хъаеуы, каеннод иу бон нае фыдаебаеттае йае
фаездаегимае афардаег уыдзысты,— дзуапп радта инженер.
— Цаемаен дае фаерсын, уый зоныс? Мае заерды ис уыцы пе-
цы бынаты ног пец аразын райдайын.
— /Емае хицауад та?
— Абон Чаплыгинимае ныхас каендзынаен, директор цаемаей
сразы уа, ууыл бацархайдзыстаем.
Фаендзаем пец ныр иу афаедзы аембисмае аеввахс у тынг цал-
цаеггаенинаг. Садуллае уый тыххаей саейраг инженер Багдаса-
рянаен йае афоныл цалдаер хатты дзырдта, уый йын ницы баел-
вырд загъта, фаелае йае Аслаенбеджы хъусы бацагъта. Дыккаг
бон директор аемае саейраг инженер цехы фаезындысты. Садул-
лае уыцы раестаеджы уыдис къанторы аемае сае каеройнаг пецы
раз лаеугае куы федта, уаед сае размае рацыд.
— Дае куыст куыд цаеуы, уымае дын куы ’ркаесиккам,— са-
лам раттыны баесты уыцы хъуыддагхуызаей загъта Аслаенбег
аемае Садуллаейы къух аенаебарыгомау райста.
— Гъемае алы бон аегас цаеут!
Ныхаестаегаенгае бахаеццае сты фаендзаем пецмае. Аслаенбег
аем ацамыдта аемае загъта:
— Нал баеззы, заегъыс?
41
— Былаей аппарынаен аевгъау у, фаелае йаем тынг базилын
хъаеуы. Исты фыдбылыз нын куы скаена, уымаей дзы тас у.
— Фыдбылыз, заегъыс? — афарста Аслаенбег. Асинтыл пец-
мае уаелаемае схызти аемае йаем баелвырд каесын райдыдта.
йае фаестае схызти Грант Давыдович. Садуллае йае куыд нае
фехъуыстаид, афтае директоры хъусы цыдаертае бадзырдта.
Заводы хицауад бирае фаерауын-бауын кодтой пец, стаей
фаестагмае Садуллаейы къантормае бацыдысты. Аслаенбег аер-
бадт, иуцасдаер раестаег йе ’нгуылдзтаей стъол фаехоста, стаей
Садуллаемае бакасти аемае загъта:
— Ды куыд заегъыс, афтае аевзаер уаваеры наема ис пец,
каед зилинаг у, уаеддаер,— стаей саейраг инженермае йе ’ргом
аздаехта.— Дыууае, аертае маейы ма йыл бакусаен ис. Куыд даем
каесы?
— Маенмае гаесгае, ис. Ахсджиагдаер хъуыддаг йае таевды
режим у аемае йаем уыцырдыгаей аеркаесгаейае заердае тынг наема
аехсайы,— дзуапп радта Багдасарян.
Садуллае дисы бацыд: ау, инженер куы у, уаед аем ахаем
зонд каецаей аерцыд? /Еппынфаестаг — пец цыфаенды фаеуаед,
фаелае адаемы аедасдзинад та?
Садуллае йае мает тыххаей ураедта, афтаемаей бафарста:
— Уаедае, даеумае гаесгае пец каеронмае лаемарын хъаеуы,
цалынмае ма йыл иунаег сахат даер бакусаен уа, уаедмае?
— Нае, ме ’рдхорд, аез афтае нае заегъын. Фаелае... Заводы
инженертае бирае ис. Каей куыд бафаенда, афтае куы каена, уаед
ма дзы мах та цы гаес стаем? — аемае директормае аиваей ба-
каст.
Садуллаейаен йае мает рафыхт:
— ?Ез цехы исчи нае даен. Стаей мае фаендон хаеддзу фаендон
наеу. Маенае йае директор йаехи цаестаей федта, пец цалцаеггаени-
наг каей у, уый.
— Цехы хицауаен хъуамае зындгонд уа, заводаен паддзаха-
ды пълан каей ис, уый,— тызмаегаей загъта Аслаенбег.— Пълан
куы араезтой, уаед та хыгъд не ’рцыд, дае пец цалцаеггаенинаг
каей у, уый. Маенае уал афаедзы аембисы пълан саеххаест каенаем,
стаей уаед исты чындаеуыдзаен.
42
Садуллае ма йае раестдзинадыл бирае фаедзырдта, фаелае
уаеддаер хъуыддаг ууыл ахицаен. Уый фаестае афаедзы аембис
даер фаеци, пълан даер саеххаест кодтой, преми даер ма райстой,
фаелае директор аемае саейраг инженераей фаендзаем пец ферох.
Уаедмае Садуллае райдыдта ног проект аразын. Заводы цъиутау
уасыдысты, Садуллае заеронд пецтае аивыныл тынг аенувыдаей
кусы, заегъгае. Аслаенбеджы хъустыл аерцыд алы ныхаестае, ца-
ваердаер тасдзинад дзы бауагътой пълан аеххаест каеныны
хъуыддаг куы бакъуылымпы уа, заегъгае, аемае фаендзаем пецмае
хаестаег нал аерцыд.
«Иван Андреевичмае бауайын хъаеуы, уадз аемае хъуыддаг-
мае парткомы аеркаесой»,— хъуыды кодта Садуллае.
Чаплыгины кабинеты уыдис цалдаер адаеймаджы. Иван
Андреевич йае размае рахызт, йае къух ын райста аемае хатыр-
кураегау загъта:
— Чысыл маем фенхъаелмае каесдзынае? Адон тагъд уы-
дзысты.
Садуллае йае саер разыйы тылд бакодта. Чаплыгины уаз-
джытае уайтагъд рацыдысты. Иван Андреевич Садуллаейы ми-
даемае бахуыдта.
— Горкомаей уыдысты,— загъта Иван Андреевич,— кон-
ференци наем уыдзаен. Ног партком аевзардзыстаем. Хъусын
даем, Садуллае.
— Нае хабаертты тыххаей мае демае аныхас фаенды.
— Ныхас баергае бирае каенаем, фаелае хъуыддаг йае бынатаей
не ’змаелы,— йае къаехты бынаей ныуулаефыд Иван Андреевич.
— Директор аемае саейраг инженер ныццаехгаермае сты,—йае
халас саерыхъуынтыл йае арм схаста Садуллае.— Пецтаен, дам,
халаен наей, уаед пълан нал саеххаест каендзыстаем. Иу пецаен
нын уаед та бар раттут. Фаендзаем пец ницаемаенуал баеззы...
Чаплыгин йае фаесхъус аныхта.
— М-м... Фаелвараентае саразынаен уый хорз амал у мах
уаваерты. Каейфаенды цаестаей йаем каес, уаеддаер аендаер ницы
бакаенаен ис.
Баелвырд аерныхасы фаестае сае фаенд уыдис иу: директори-
мае бауынаффае хъаеуы. /Ераеджиау Иван Андреевич бафарста:
43
— Уае цехы парторг та цы заегъы?
— Ницы, дам, дзы рауайдзаен,— пае къух ауыгъта Садул-
лае.— Фыдаенхъаел дзы фестаем. Уаендгае нае каены, аеви йае ку-
сын нае фаенды — ницы йын аембарын.
Иван Андреевич фыццаг хатт нае хъусы, цехы коммунисттае
сае парторгаей куыд хъаст каенынц, уый. Раст заегъын хъаеуы,
йае равзарын даер аей нае фаендыд. Фаелае, хорз кусаег у, заегъгае,
аемхуызонаей куы загътой, уаед сае ныхмае ницуал сфаераезта.
Амоныныл ын нае бацауаерзта, фаелае йае бон ницы уыд, пар-
тиен аембырд саразынмае даер нае араехсти.
Иван Андреевич телефоны хаетаел систа аемае ракуырдта
директоры кабинет. Аслаенбег разынд йае бынаты.
— Каед хорз фысым дае, уаед даем уазаегуаты фаецаеуаем,—
йаехи хъаелдзаегхуыз дардта, афтаемаей загъта телефонаей Иван
Андреевич.
Куы бахаеццае сты, уаед аеддаг уаты бадтис цалдаер адаейма-
джы: аеваеццаегаен, Аслаенбегмае аенхъаелмае кастысты. Иван
Андреевич уыциу растаей бараст кабинетмае, Садуллае даер йае
фаедыл.
— тЕгас цаеут, уазджытае!—Сае размае рахызт Аслаенбег.—
Дардаей аерцаеугае стут? Исты ног хабаерттае уаем уыдзаен...
— Хабаерттае дае цас хъаеуы, уыйас,— бахудт парткомы
секретарь аемае рудзынгмае хаестаег бандоныл аербадти.
Иван Андреевичы фарсмае уаеззаугомау йаехи аеруагъта
Садуллае даер.
Аслаенбег цехы хицаумае баздаехт:
— ?Ердаебон даем телефонаей дзырдтон, дае фаендзаем пец-
мае мае заердае аехсайы.
— Садуллае даер уый тыххаей аербацыд...— Йае ныхас ын
айста Иван Андреевич.
— Даехаедаег аей зоныс, Аслаенбег, уыцы пецыл дарддаер
кусаен нал ис, бонаей-бон тынгдаер хаелы,— загъта цехы хицау.
— Фаелаеуу, фаелаеуу,— йае ныхас ын айста Аслаенбег.—
Топпыхосаей уаелдай не ’стут—аеваст ныттаепп ласынц. Цы дае
заерды ис, уый ма комкоммае заегъ. Минаевар маем минаевары
фаедыл куы ’рвитыс...
44
Садуллаейаен каед директоры ныхаестае хъыг уыдысты, уаед-
даер ын йае хъуыдытае саераен бынмае радзырдта: ног пецы
проект цаеттае у. Хорз уаид, фаендзаемы бынаты араезт куы аер-
цаеуид, уаед.
— Арс куынаема амарай, уаед ын йае цармаей наедаер даехи-
цаен, наедаер искаемаен заердае ма ’ваер,—цаехгаер загъта Аслаен-
бег аемае парткомы секретармае йе ’рфгуыты бынаей бакаст.
— Маенмае гаесгае, Аслаенбег, экспертты къамис саразын
хъаеуы, уадз аемае лаембынаег аеркаесой ног пецы проектмае,—
йае фаенд загъта Иван Андреевич даер.
Директор та йае бынатаей сыстад, кабинеты арацу-бацу код-
та, стаей аерлаеууыд.
— тЕртыккаг кварталы пълан ма дзы саеххаест каенут, Са-
дуллае, стаей-иу мае фыццаегаем октябраей фаестаемае фаерсгае
даер мауал бакаен.
Садуллае каед маесты уыд, уаеддаер директораей разыйае ра-
цыди. «Фаеуаед афтае даер, бакусдзыстаем ма, саеххаест каен-
дзыстаем нае пълан. Уаед та ма мын каедаем лидздзаен?»
Уыцы бон цехмае фаезынди Багдасарян. Куыд рабаераег, аф-
таемаей уый хабаерттае зыдта.
— Дае чертежтае аемае дае иннае аермаег бацаеттае каен. Тагъд
экспертты къамис кусын райдайдзаен,— загъта уый.
Садуллаейаен уыцы хабар аехсызгон уыд, аермаест аей Багда-
сарянаей каей фехъуыста, уымаей бынтон разыйае нае баззад.
Садуллае аембаерста, аендаер ын гаенаен каей ницуал ис, уый.
Сменаейы фаестае цехы адаемы аераембырд кодта, радзырдта
сын, хицауадаей цы ныхас рацыд, уый тыххаей. Стаей, иннае
сменае куы райдыдта, уаед Алыксийаен йаехимае бацыди аемае
йын йе ’уаехск аерхоста:
— Байрай, лымаеныхъо.
Алыкси уыди заердаерухс, Садуллаемае афтае фаекаст, цыма
чысыл нозты хъаестае даер фаеци.
— Цаей хъаелдзаег дае? Цыма дыл каемдаер «бындз» фаехае-
цыди...
Алыкси бахудти:
— Абон ме ’рдхордыл саембаелдтаен. Маескуыйае ссыди...
45
даехаедаег зоныс, ахаем заман каераедзиуыл аенае бацин каенгас
даер наей...
«Хаераеджы цин даендагаей»,— заегъынмае хъавыд Садуллае,
фаелае цаемаедаер гаесгае йаехи баураедта. Иучысыл ма афа^с-
тиат, дзурын аей ницуал бафаендыд аемае аивгъуыдта.
8
Алыкси аемае Садуллае институты иумае ахуыр кодтой. Лы-
маендзинад се ’хсаен нае уыд. Фыдыбаестаейы хаест куы райдыд-
та, уаед аерыгон лаеппутае аефсаедтон комиссарадмае цыдысты,
фронтмае нае арвитут, заегъгае. Уыдонимае уыди Садуллае даер.
Фаелае Алыкси каед разынди «низджын», аемае, дам, ахаемтаен
аефсадмае исаен наей.
Хаест фаеци. Садуллае сыздаехти. Саембаелди Алыксийыл.
Уый йыл тынг бацин кодта, ме ’рдхорд, заегъгае, йае алкаедаем
даер йае фаедыл ласта. Садуллае иуцасдаер аегуыстаей абадти,
царди хъаеуы, йае мад аемае йае фыдимае. Алыкси йаем-иу уыр-
даем даер ныууад. Азаемает аемае Фузае сае фыртаен ус курын
фаенд куы скодтой, уаед уый йаехимае райста чындзаг ссарыны
хаес.
Садуллае кусын райдыдта, сси сменаейы хицау. Фатер ын
наема уыд аемае тыхсти. Адаемаей иппаердаей царди. йе ’мбаелт-
ты аехсаен даер-иу араех нае уыд. Фаелае иу изаер йаехи уынгмае
райста, саембаелди Алыксийыл, йемае дыууае чызджы, афтае-
маей. Маенае уын уый та мае хуыздаер хаелар, заегъгае, йае семае
базонгае кодта. Чызджытаей иу хуынди Зариффае, сауаерфыг
раесугъд каей фаехонынц, ахаем. Садуллаейы заердаемае фаецыдис
аемае агуырдта алы аефсаенттае, цаемаей йыл саембаела, уый тых-
хаей. Куы-иу аей аераемысыди, уаед-иу йаехимидаег зарыди:
Урс доны былыл сау фаердыг,
Бирае дзы уымаен банозтон.
Урсцъар мын куы дае, сауаерфыг,
Бирае дае уымаен бауарзтон.
тЕмае иу аем афтае каста, цыма цаваердаер курдиатджын
46
зараеггаенаег уыцы зараег саермагондаей Зариффаейы номыл
сараезта.
Бонтае цыдысты, аемае Садуллае йае заердаейы фаенд схъаер
кодта чызгаен. Уымае йае уаваер худаег фаекаст: раздаер аей
Алыкси уарзын райдыдта, базонгае йае кодта йе ’мбалимае аемае
йаем ныр уый минаевар барвыста. Фаелае уаеддаер аембаерста,
дыууае лаеппуйы аехсаен стыр хъауджыдзинад каей ис. Алыкси
царды хаердты каесы, аермаест аем йаехи уд баерзонд аеваерд у.
Бынтон аендаер у йае лымаен: цард сараздзаен, стаей хуымаетае-
джы араезт даер нае, фаелае Зариффаейы куыд фаенда, афтае.
тЕмае сразы ис, чындзы ацыдис Садуллаейы хаедзармае. Заводы
сын самал кодтой иу чысыл фатер аемае цаерынтае райдыдтой.
Алыкси уарзта Зариффаейы. /Емае каед ахаем хъуыддаегты
йаехи стыр даесны хуыдта, уаеддаер чызгаен аергомаей никуы ни-
цы загъта, стаей йаем бинонты цард саразыны фаенд даер нае
уыд. Афтаемаей та аенхъаелдта: Зариффаейы заердаейыл сахсаен
саеваердта, аемае йаем раесугъд чызгимае адаемы аехсаенмае цаеуын
хорз каста. Ныр, йе ’рдхорд каей хуыдта, уый ницы зонгаейае,
хъуыддаг каенын куы райдыдта, уаед йаехинымаер худаегаей
мард: «Уадз аемае афыдаебаеттае каена, уаеддаер ын дзы ницы
рауайдзаен». Фаелае хъуыддаг куы рауад, уаед куыддаер фаеуыр-
гъуыйау. Агуырдта ныхасмае Зариффаейы, фаелае уый даер йае
къухы нал бафтыд. Стаей бамбаерста: йае уарзонаей афтидаей
аззади, аемае хаерамдзинад бахаста йае заердаемае. Каед фыцца-
гау Садуллаейы йе ’мбал хуыдта, уаеддаер аенхъаелмае касти,
йае мает райсынмае фадат ын каед фаеуыдзаен, уымае. Ноджы
Зариффае иу афаедзы баерц лаегимае куы ацарди, уаед бынтон
йае хуыз скалдта. /Емае цас хаерзконддаер кодта, уыйас Алык-
сийаен йае мает тынгаей-тынгдаер фыхти. тЕгаер куы стыхсти.
уаед дзы сфаенд кодта йаехицаен хаезгул саразын.
Зариффае уыдаеттаен, каей заегъын аей хъаеуы, ницы зыдта.
Алыкси аедзух баеллыдис сылгоймаджы иунаегаей баййафын-
мае, фаелае йын никуы аентысти. Стаей иу бон йае баеллиц саех-
хаест—саехимае йае баййаефта иунаегаей. Тагъд-тагъд аей Садул-
лаейае аефсоны фаерстытае акодта, стаей йае уарзондзинады
хъаестытаем рахызт. Зариффае худти, лаег ын йае каеддаеры мнты
47
тыххаей дзуры, заегъгае. Фаелае аегаер куы срог, уаед дзы фаетарс-
ти. Алыкси йае бамбаерста, аевиппайды йае аербахъаебыс кодта...
Сылгоймаг дзы йаехи атонынмае хъавыд, фаелае йае къухы не
’фтыд. Стаей цыдаер амаелттаей феуаегъд аемае дуарырдаем йаехи
баппаерста. Алыкси йае саерыл ныххаецыд, стаей сылгоймагмае
куы бакаст аемае йын йае тар цаесгом куы федта, уаед федде.
Зариффае диваныл аерхауд аемае ныккуыдта...
Цалдаер хатты ус йае лаегаен радзурынмае хъавыд уыцы ха-
бар, фаелае йе ’взаг нае тасыди. Йае фыццаг сываеллонаей йаехи
куы асыгъдаег кодта аемае йае саераен куы фаеци, уаед аенаенхъае-
лаеджы уынджы саембаелд Алыксийыл. Цыма се ’хсаен аеппын-
даер никуы ницы аерцыди, уыйау аей Алыкси афарста:
— Куыд у де ’наениздзинад?
— Дзаебаех даен ныртаеккае.
— Даехи хъахъхъаен, куыд ваеййы, цы ваеййы... Стаей дае
•'Садуллае ма базонаед. Дианае даер мын фаедзаехста,— уыцы
хъуыддагхуызаей йын загъта Алыкси.
Зариффае йае мидбынаты куыд не ’рхауд, ууыл уый фаестае
бирае фаедис кодта. «Куыд базыдта хабар уыцы аенаггаг? Ныр
мае аедзух таерсын каендзаен. Цы йын бачындаеуа? Уаед та Са-
.дуллаейаен заегъин? /Емае аегаер бараеджы. Уыцы цъаммармае
дзаебаех дзыхаей уаеддаер дзурон, каеннод мын мае удаей хъаз-
дзаен». Цаеф каем аембаелди, Алыксимае гаесгае, уым аеруади.
Зариффае тарсти аемае Алыксимае фыццаджы заердае дарын
райдыдта, аедде бакаесгаейае. Иу хатт аей Дианаейы гуыраен
бонмае даер ахуыдта...
Алыкси уаедаей фаестаемае никуал аевдыста, Зариффаемае цы
заердае дары, уый. Фаелае-иу аем аиваей куы бакасти, уаед йае
цаесгомыл зынди хаерамдзинад, туг райсыны фаендгаенаег лае-
джы цаестаенгас. Уаевгае йаем аермаест ацы хатт нае уыди ахаем
зонд — йае конд афтае уыд. Царды каеуыл аембаелд, уыдон каед
йемае аемзонд уыдысты, уаед йе ’мбаелттае, каед нае, уаед та — йе
’знаегтае.
Баерзондгомау, цъаехдзаст лаеппуйае куыд уыд, афтаемаей
баззад, цаесгом чысыл фаедаергъаеццон, фаефаелурс аемае мыд-
хуыз саерыхъуынтае уый хыгъдмае фаетардаер сты. Фыццаг
48
бакастаей заердаемае чи нае фаецыдаид, ахаем адаеймаг нае уыд.
?Ермаест хаелаеггаенаг уыд аемае хаелаег каемае кодта, уыдонмае
та мастзаердае хаста, уый даер аергомаей нае, фаелае сусаегаей.
Гъе афтае йе ’знаегтае систы, йае аердхорд каей хуыдта, уыцы
Садуллае аемае «дунеты йае каей уарзта», уыцы Зариффае.
Садуллае цехы хицау куы сси, заводы йае уымаей фылдаер
нымайын куы райдыдтой, уаед Алыксийаен йае мает фаецаей-
скъуыди аемае йын йе ’лхынцъ ноджы тынгдаер цаелхъывта.
Садуллае та наем фыццаджы цаестаей каст...
Азтае куыд цыдысты, афтае Зариффае бинонты цардаей
дарддаер кодта, ныр аей хъысмает фидар баендаентаей сбаста Диа-
наеимае, стаей Дианаеимае чи уыди. уыдонимае. тЕмае куыдфаес-
таемае йае заердаемае цаеуын райдыдтой: се ’хсаен уыдта аенаемает-
дзинад, адаеймаджы хорз хъуыдытыл цы хабаерттае не ’фта-
уынц, уыдон уым хъуыста. Тынгдаер та йае заердаемае цы цыди?
Се ’ппаетаей раесугъддаер каей уыд, уый. Уый йын дзырдтой аемае
йаехи даер уырныдта. Иунаег изаер-иу цы аехсызгон ныхаестае
фехъуыста, уыдон сае хаедзары афаедз даер нае фехъуыстаид.
Ныр даер та хъуамае саембаелой Дианаейы фатеры. Ноджы
Алыкси куыд загъта, афтаемаей дзы ног чидаертае даер уыдзаен.
Зариффаейы тынг фаендыдис ацаеуын, фаелае цы аефсонаей ацае-
уа, цы заегъа Садуллаейаен? Стаей цыдаер аенаевдаелонхуыз у,
библиотекаейае цыдаер чингуытае аемае журналтае аербахаессы
аемае аехсаев аенафонмае фаебады.
тЕрхаеццае Дианаейы гуыраен бон, «сае баераегбон».
Зариффае бон-изаермае уыдис тыхет. Катай байдыдта, йае
уаелае цы дзаума скаендзаен, ууыл. Райста сау къаба, фаелае йае
хъуыр аегаер баерзонд уыд аемае йае заердаемае нае фаецыд. Стаей
аеркаст тарцъаех уаеззау хъуымацаей къабамае. Йае халат феп-
паерста аемае йае йае уаелае акодта, стаей стыр айдаенмае бакаст.
Къаба йаем хорз фаекасти аемае йае хицаенаей аерцауыгъта.
Скъаппы бинаг лагъзаей систа сау баерзонд-заеваетджын туфли-
тае. Стаей уаед сагъаесты аныгъуылди — цы аефсонаей ацаеудзаен
4 Цард тындзы сае размае	49
сае хаедзараей, цы заегъдзаен Садуллаейаен? Уаед та ма ацаеуид?
/Едзаеугае наей, йае заердаемае хаестаег адаемы аехсаен иучысыл
уаеддаер абаддзаен.
Уыцы бон ма хаеринаг даер скодта, аеваеццаегаен, фырката-
йае. Садуллае куыстаей куы аербацыд, уаед уайтагъд хаедзары
пълан бафиппайдта аемае йае мидбылты бахудт, фаелае ницы
загъта. Хаерд куы фаеци аемае йае кабинетмае ахизынмае куыд
хъавыди, афтае йын Зариффае фаелмаецыдхуызаей загъта:
— Ацы изаер искуыдаем куы ацаеуиккам. /Енахуыр фаеллад
бакодтон.— Садуллаейаен аеппындаер раестаег каей нае уыд, уый
зыдта.
Лаег ын йае саерыл йае къух аераеваердта:
— Дыууае къуыримае ног пецы проект раттын хъаеуы аемае
ма йаем дзаебаех аеркаесон. Тынг аенаевдаелон даен. Иудзырдаей
дын маенаей аембал наей.
Зариффае тагъд- тагъд йае таебаегътае афснайдта. Бацыд ин-
нае уатмае, феппаерста йае дзаумаеттае, шифанеры сае аваердта
аемае йае ног къаба акодта. Къабайы уаеле аербаппаерста бур
плащ, цыма аеддаемае хуымаетаеджы цаеуы, уыйау аем дуараей
бакаст аемае куыдфаендыхуызаей загъта:
— ?Ез райсоммае дуканиты исты фенон.— тЕмае Садуллае-
йы «хорз, хорз» аеххаестаей даер нал фехъуыста, афтаемаей
а цы ди.
Каед дуканитаем бацаеуыны тыххаей аенаенхъаелаеджы загъ-
та, уаеддаер дзы аецаегаей цалдаермае бакасти. Йае лаевар суанг
райсомаей бахаста Дианаейаен, изаеры йае хаедзараей рахаессын
йае къухы куы нае бафта, заегъгае йын уый даер хъуыдыгонд
уыд.
Дианаейы фатеры дуар куы бахоста, уаед йае риуы уылаенау
цыдаер хъарм базмаелыди: йае бацыд йе ’мбаелттаен куыд аех-
сызгон уыдзаен, уый йае цаестытыл ауади. йае размае рауады-
сты Дианае аемае Алыкси. Хаедзары хицау ын йае русаен апъа
кодта аемае цингаенгае загъта:
— Изаерсараей сындзытыл бадаегау бадаем. Цымае, заегъын,
цаемаен бафаестиат? Таерсгае даер фаекодтон... Нае йае зонын,
лаегтае цы сты, уый?
50
Алыкси Зариффаейы цонгыл аерхаецыд аемае афтаемаей мидае-
мае бацыдысты.
— Фаезынд наем не ’мбырды фидауц! — йае саер уаелаеуаез
систа, афтаемаей загъта Алыкси.
Дианаейы уазджытае иууылдаер разындысты каераедзийы
зонгаетае, аедзухдаер аем чи ваеййы, ахаемтае. ?Ермаест дзы За-
риффае фыццаг хатт федта Чермен аемае йемае чи ныхас кодта,
уыцы лаеджы. Уый уыдис баерзонд, фаетаенуаехск, иу-фынддаес
аемае ссаедзаздзыд. Раесугъд, наелгоймагаен куыд не ’мбаелы,
афтае раесугъд, фаелае, Зариффаемае гаесгае йае цаесгомыл уыдис
цыдаер аенахуыр нысан — фидар удыхъаедджын адаеймаджы
аенгас. Йае уаелае хуымаетаег, фаелае айв хуыд таргомау
костюм.
Алыкси Зариффаеимае уаты астаеумае куы бахаеццае, уаед
уазаегмае бадзырдта:
— Тасолтан, базонгае у нае хаеларимае, изаерсараей каемае
аенхъаелмае каесаем.
Уазаег сыстад, бацыд Зариффаейы размае, йае саераей йын
акуывта, аемае йаем уый йае къух куы бадаргъ кодта, уаед аей
райста, исгае та, цыма аенахуыр зынаргъ дзаумайаен аерхауы-
наей тарсти, уыйау, аемае загъта:
— Тасолтан!..
Зариффае уазаегаен арфае ракодта, баераег уыд, уыцы уаез-
дандзинад йае заердаемае каей фаецыд, уый. Тасолтан аей фынг-
мае бахуыдта, аемае сбадтис уый аемае Чермены аехсаен.
— Бахатыр каен, Зариффае,— загъта уазаег,— мах дун-ду-
нейы тыххаей дзырдтам. Даеумае аенкъард хъуыддаг куы фае-
каеса...
Зариффае бахудти.
— Алы адаеймагмае даер ваеййы йаехи хъуыдытае, фаелае цы
баераег ис, чи зоны, уае ныхас мае заердаемае даер фаецаеуа.
Тасолтан даер бахудти, аемае йае дзыхаей аемраст, саентурс
даендаегтае ферттывтой:
— Поэзийы баерзаендтаем схаеццае стаем, суанг ма Парнасы
хохаей даер фаепайда кодтам.
Зариффае Черменмае бакаст аемае аецаегхуызаей загъта:
51
— Хатгай мын зын раиртасаен ваеййы: Чермен артистаей
хуыздаер фидауы, аеви поэтаей...
Уый фефсаермы, фаелае уаеддаер дзуапп раттынмае сараехсти:
— Уымаен аемае мае иу хъуыддаджы даер ницы рауади. Аф-
тае заегъын дае заерды уыдис?
Зариффае нае састи:
— Даехи раз дае раппаелон? Раст нае дае, стаей мае заерды цы
нае ис, уый мыл баххуырстай.
Чермен, йае фарсмае чи бадти, уыдонимае ныхаестыл ахае-
цыд. Фаелае Тасолтан, цас йае бон уыд, уымаей араехстджынаей
лаеггад кодта Зариффаейаен. Ныхас араех нае кодтой. Зариффае
йае цалдаер хатты афарста Маескуыйы хабаерттаей. Уырдыгаей
аераеджы ссыд. тЕппаетаей фылдаер дзырдтой Дианае аемае
Алыкси.
— Ныртаеккае сылгоймаджы саерыл тохы лаегдзинад чи рав-
диса, ахаем лаег нал ис. Хаест нае саемхуызон кодта,— загъта
Дианае.
— Иууыл раст нае дае. Хаест бирае фыдбылызтае аерхаста,
фаелае ма уаеддаер, сылгоймаегтае, дзаебаехдаер акаесут мах «ма-
ды заенаегмае»: ис ма дзы ахаемтае, аемае уае раесугъддзинадаен
аргъ чи скаендзаен,— Алыкси йын дзуапп лаеваердта.— Ныхас
аегаер дардыл цаеуы, хорз адаем, фынг сидтытаей фидауы,—
а-!мае ногаей раенхъ рауагътой, ногаей анозтой.
Дианае та цыдаер заегъынмае хъавыд, фаелае сылгоймаегтаей
иу фаеразаей:
— Чермен, де ’мдзаевгаетаей ма нын исты бакаес, алы хатт
дын маелаеты бирае лаегъстаетае фаехъаеуы.
Уый нозтаей ссырх, йаехи даер тынг фаендыд исты заегъын
аемае афарста:
— Цаей тыххаей уае фаенды?
Зариффае йаем бакасти йе ’рттиваг цаестытаей, цыма сае цаес-
сыгтае фаезынд.
— Исты аенкъард аемдзаевгае.
Афтае аенаенхъаелаеджы нае загъта: каед йае рацыдаей тынг
разы уыди, уаеддаер Зариффаейы заердаейыл цыдаер сагъаес аер-
тыхсти. Гъе уымаен афтае лаембынаег хъуыста Черменмае:
52
Арвы быдыр батар,
Ахылд рагъыл маей.
Наей маенаен цырагъдар,
Батыхсаег мыл наей.
/Ез фаецух даен царды,
Рухс хурау, даеуаей.
Ацы ’хсаевы тары
Me ’нхъаелцау — фынаей...
Чермен дзырд куы фаеци, уаеддаер ма йаем цаемаедаер аен-
хъаелмае кастысты. Стаей аеппынаераеджиау саемдзаегъд кодтой.
Нае фезмаелыд йае бынатаей аермаест Зариффае...
Дианаейы фатераей иууылдаер рацыдысты иумае. Каераедзи-
йаен «хаерзаехсаев» загътой, аермаест Тасолтан фаефаестиат аемае
Зариффае Дианаейы хъаебысаей куы феуаегъд, уаед ын загъта:
— Бар мын ратт, уаехимае дае ахаеццае каенон.
— Табуафси.
Фаендагыл дзырдтой Дианаейы уазджыты тыххаей, Тасол-
таны заердаемае фаецыдысты, каед сае фыццаг хатт федта, уаед-
даер.
— Царды бирае хорз адаеймаегтае ис,— загъта Тасолтан,—
фаелае сае араех нае уынаем, нае бон сае иннаетаей раиртасын наеу.
Куы сае фаезонаем, уаед та сае исты хаерз чысыл хъуагдзинады
тыххаей даер наехицаей аеддаессон каенаем. /Енцонаей ныббараен
цаемаен ваеййы, уый аегаер баерзонд сисаем.
Зариффаейы заердаемае цыдысты Тасолтаны ныхаестае аемае
йемае разы уыд. Стаей сае хицаен каеныны раестаег куы аерхаеццаег
уаед Тасолтан аенкъард хъаелаесаей загъта:
— Абон мае амы царды бонтаен уыди сае ахъаззагдаер, уаел-
дайдаер демае каей базонгае даен, уый тыххаей. Каед аенамонд нае-
разынон, уаед ма хъуамае саембаелаем. Хаерзаехсаев.
— Фаендараст,— бахудт Зариффае аемае банкъардта, Та-
солтан ын йае къух раздаераей тынгдаер каей цаелхъывта, уый.
«тЕнахуыр даен ахсаев,— хъуыдытае кодта Зариффае.— /Ен-
даер хатт мын исчи афтае куы загътаид, уаед аем дзургае даер не
53
’скодтаин. Стаей маем исчи аербауаендыдаид цымае?.. Фем-
баелынаей ма мын заердае даер баваердта. уЕмае мае
фаенды? Уаевгае уым цы ис аевзаераей? Дыууае адаеймаджы
никуы саембаелынц... Цыдаер аенкъард уыди... Маехи хуызаен».—
Куы аерхуыссыди, уаед фаедис кодта: йаехиуыл аей цаемаен абар-
<ста? ?Емае уыцы хъуыдыимае бафынаей.
9
Азае ма гыццыл чызг уыди, йае фыды йын хаестмае куы ар-
выстой, уаед. Фаелае ма йае уаеддаер хорз хъуыды каены: уыдис
‘Саердыгон аентаеф бон. Мад йае сываеллаеттаей иуы сыхаегты
усмае ныууагъта, иннае йае хъаебысы, афтаемаей, Азаейы къухыл
хаецгаейае, Беслаеныхъаеуы станцаемае ссыди. Уым дзыллаетаей,
къах баваераен нае уыди, уаеддаер ссардта йае лаеджы. Азаейы
цаестытыл ма ныр даер уайы — йае фыд уыд баерзонд, йае хъае-
бысмае йае куы систа, уаед чызг адаемы саерты каст. Стаей ца-
ваердаер аефсаеддон ныхъхъаер кодта, йае фыд аей йаехимае аер-
балваеста, стаей йае фаестаемае заеххыл аераеваердта. Райста йе
’фсины къух, чысыл сываеллоны саер аерсаерфта. ^Енкъардхуы-
заей бахудти аемае йае цаестытае ферттывтой.
— Баба махимае цаеуылнае лаеууы? — бафарста Азае йае ма-
ды, фаелае йаем уый ницы сдзырдта. Усы фаелурс рустыл даелае-
мае згъордтой ставд цаестысыгтае... Уалынмае, Азаейы фыд цы
вагоны сбадт, уый йае бынатаей фезмаелыд аемае иннае вагаетты
фаестае азгъордта. Лаег ма уаеддаер бинонтаем йае къух тылдта.
Азае йае йае мадаен ацамыдта, фаелае уый цуттытаегаенгае фаерас-
ти аемае саби даер, цаемаей ма фаедзаегъаел уа, уый тыххаей йын
йае фаедджийыл ныззаегаел.
Поезд фаеаууон. Уыдон ма уаеддаер цыдысты. Рахаеццае сты
быдырмае. Ус йае хъаебулы аераеваердта фаендаджы был каердае-
гыл, аербадт йаехаедаег даер. Даелгоммае ахауд аемае йае буар
ныррызти. Азае касти йае ныййараегмае аемае йае чысыл заердаейае
базыдта, цыдаер баеллаех сыл каей аерцыд, уый. тЕппынаерае-
джиау мад сыстад, сываеллоны йае хъаебысмае систа аемае араст
хъаеуырдаем. Азае даер уадис йае фарсмае аемае йаем араех скаес-
«скаес кодта-
54
Уыцы бон Азаейы азтыл цыма цалдаер бафтыдис: раздаеры
сауцаест, худаг чызг ныр уыдис аенкъард, йае сау баезджын
аерфгуытае каераедзийы аерцахстой аемае се ’лхынцъ нал хаелдц.
Скъоламае куы бацыди, чиныджы куы базыдта, уаед йаехаедаег
райдыдта фронтмае писмотае фыссын. ?Емае йыл йае фыд куыд
нае цин кодтаид! йае мадмае хъусгаейае Азае даер сахуыр аемае-иу
ас адаеймаджы хуызаен фыста: аермаест нын даехаедаег сыздаех,
-аенае лаеваерттае даер фаелаеудзынаен.
Бинонтае аеййаефтой стыр хъуаегтае. Азае-иу афаедзаей-афаедз-
мае иу къабайы фаецыд скъоламае. Мад аехсаев, бон нае зыдта,
афтаемаей куыста, йаехиуыл нае ауаерста. ?Емае фаераезтаид, фае-
лае йыл саембаелди сау хабар — сыхъуыст аем йае лаеджы мае-
лает. Йае ныфс асасти. Уайтагьд аерсади. Раздаер афтае аен-
хъаелдтой, аемае уыцы аенамонд хабараей аерхауди. Фаелае йае
бон сыстын куы нал баци, стаей хуыфын куы райдыдта, уаед
.аей дохтыртаем аластой. Разындис раеуджыты низаей рынчын.
Хаест цы уалдзаеджы фаецис, уыцы уалдзаеджы Азаейы мад
фаезиан аемае йае сае заеронд маердты фарсмае баныгаедтой. тЕр-
тае сабийы баззадысты сидзаераей. Сае фыдаен хотае уыдис,
фаелае дард цардысты, мады хо сываеллаетты йаехимае ахуыдта.
Лаеджы мыггаг хаедзар ауаей кодтой аемае сын аехца радтой.
Уаедмае цард даер йае гаччы бадын райдыдта. Мады хо йаехи
цотау касти сываеллаеттаем. Фаелае Азае тынг тыхсти каемаедаер.
Уроктаей уаегъд раестаеджы аедзух хаедзары архайдта, цаемаей
макаейы заердаехудт райса. Мады хо йае араех аервыста йе
"мбаелттимае хъазынмае, фаелае чызг никуы бакуымдта. Уый
раезыдис мадзурайае, иунаегаей, сываеллоны митаей йаем ницы
уыд. Стаей авд къласы каст куы фаеци, уаед аей бафаендыд
дарддаер ацаеуын. Ахуырмае хорз араехсти, стаей бакастаей даер
йае азтаей бирае хистаер зынд. Мады хойы нае фаендыдис чыз-
джы гораетмае ауадзын, фаелае йын Азае ницы ком радта. Заер-
диагаей йаехи цаеттае кодта Хаеххонметаллургион техникуммае.
Чи зоны, аемае йае нае айстаиккой, фаелае гаеххаеттытае райста,
сидзаер каей у, йае фыд хаесты каей фаемард, уый тыххаей аемае
директормае йаехаедаег бацыд.
йае баеллиц саеххаест. Хорз ахуыр кодта Азае ам даер, иста
55
стипенди аемае-иу маейае-маеймае йае каестаертаен исты дзаумает-
тае балхаедта. Мады хо йаем араех хаецыди, ницы хъуаг сты, сае
фыды пеней сын фаг у, заегъгае, фаелае Азаейае рох нае задысты.
Азае техникум каст куы фаеци, уаед аей арвыстой Цаегаты
районтаей иумае. Фаекуыста дзы иуцаедаер раестаег. Алы маей
даер йае мады хойы номыл йае каестаертаен аехца аервыста аемае
ницы хъуаг аеййаефтой. уЕфсымаер аем фыста, даесаем кълас
каст каей фаеваеййы аемае Маескуымае ахуыр каенынмае ацаеуын-
мае каей хъавы, уый тыххаей. Азаейы йае курдиатмае гаесгае ра-
уагътой Ирыстонмае. Раздаеры аенараехст, лыстаег къубал чызг
схаерзхуыз, суаенгджын аемае сраесугъд. Каеддаер йае фындзьь
рагъыл цы дзыгъуыртае уыд, уыдон ма сырхцъар буарыл
хаерз чысыл зындысты. Сау цаестыты карзаенгас куыддаер аер-
фаелмаен, аерфгуытае аеркъаелаетау сты, се ’лхынцъ райхаелди.
йе ’фсымаер сси баерзондгомау, аевддаесаздзыд лаеппу, Азае-
йаен йаехи халдих. йае хо Аминаетыл (йе ’мбаелттае, стаей йае уы-
донмае гаесгае иннаетае даер Минтае хуыдтой) саеххаест фынддаес
азы, уый та уыдис сае мады аенгаес — йае мыдхуыз саерыхъуын-
тае ранаей-раетты къаебаелдзыг дардтой, йае цаестытае аенаебын
цады донау аерттывтой.
Азае кусынмае бацыди заводмае, саеваердтой йае лаборант-
каейае. Фаескомцаедисы комитеты аеххуысаей йын директор ног
цаераен хаедзаерттаей иуы уат радта, аемае уаед йае хойы йаехимае
скодта. тЕфсымаер та уаедмае Маескуымае афардаег.
Азае аертае азы фаестае сси хистаер лаборанткае.
Минтае фарон сызгъаерин майданимае каст фаеци астаеуык-
каг скъола аемае бацыди педагогон институтмае. Се ’рвадаелта^
сын араех аеххуыс кодтой, сабитае ма куы уыдысты, уаеддаер.
Каед-иу сын аедзух сае бон ницы уыд, уаеддаер сае дзаебаех дзы-
хы ныхасаей цух нае уагътой. ЛЕраеджы саем уыди се ’рвадаел-
ты заеронд лаег, фенон уае, заегъгае, аемае сын сае хъуыддаегтаем
куы бакаст, уаед стыр разы аемае цингаенгаейае загъта:
— Хуыцауы ардыстаен, Советон хицаудзинад маегуырты
хицаудзинад у! Каеннод цы фаеуыдаиккой ацы аенахъом си-
дзаер сабитае.
Баехы йаехи къаехтаей давынц, заегъгае, фаезаегъынц. Азае даер
56
йаехи раесугъддзинады тыххаей бирае усгурты баеллиц сси. Маен-
гаей нае акаенынц: «Фыдбылызаен фондзыссаедз къахы ис, иуаеи
дыл дзы уаеддаер ныллаеудзаен». Адаеймаджы фаераедийынаен
бирае нае хъаеуы, уаелдайдаер заердаехаелар куы уа аемае йае
алыварс чи ис, уыдонаен даер афтае аенхъаел куы уа, фаелае
аедзаесгом лаеджы ахасты куы бахауа, уаед.
Азае аерыгон уыд, уыдаеттае, каей заегъын аей хъаеуы, нае
зыдта, уыцы хъуыддаегтае базоныны тыххаей ацаерын аемае фе-
нын хъаеуы. Фаелае йае заерды мой каенын нае уыдис, аенхъаелмае
каст, цалынмае аефсымаер ахуыргонд фаеуа аемае Минтае къаейы
саерыл ма баззайа.
Саерды йае фаеллад суадзыны фаестае куыстмае куы раздаехт,
уаед Азае лабораторийы саембаелдис аерзаетсудзаен цехы сменае-
йы хицау инженер Алыксиимае. Чызг аей уый размае даер зыдта.
Ныр каераедзийы куы федтой, уаед аем инженер бакастис цы-
даер аенахуыр цаестаей. Алыкси йын йае къух райста аемае йае,
куыд баулаефыд, уымаей фаефарста. Уаедаей фаестаемае-иу инже-
нер лабораторимае араехдаер цыди, анализтаем-иу куы нае цыд,
уаеддаер-иу дуараей йае дзурын аербайхъуыст. Кусджыты заер-
даемае фаецыд. Цалдаер хатты сын къафеттае даер бахаста, абон
«Металлурджы бон» у, заегъгае (афтае хуыдтой мыздисаен бон).
Иу изаер та Алыкси Азаейы йе ’мбалимае ахуыдта театрмае.
Азае раздаер нае разы кодта, фаелае йыл дыууаейае фаетых сты.
Азае йаехинымаер басаст, лаеппу йае заердаемае каей цаеуы, ууыл.
Спектаклы фаестае Алыкси чызджы саехимае бахаеццае каеныныл
ныллаеууыд. Каем цард, уырдаем сае бирае нал хъуыд, афтае йын
загъта, нырма раджы у, райсом — хуыцаубон, наехи аирхаеф-
саем, заегъгае. Азае сразы. Иучысыл куы ауадысты, уаед Алыкси
аерлаеууыд.
— Азае...— аемае йае ныхас аердаегыл аскъуыд.— Мае саер
мын разилын кодтай... /Енае даеу маехицаен бынат нал арын...
Чызг ницы бамбаерста, уый аенхъаел нае уыд, аемае афтае
аевиппайды фехъусдзаен, адаеймаг рагаей цы ныхаестаем фен-
хъаелмае каесы, уыдон. /Емае йае мидбынат сагъдауаей баззади.
тЕрмаест аераеджиау банкъардта... Туг саермае ныццавта, йаехи
ратыдта каейдаер фидар къухтаей аемае йае тых-йае бонаей каей-
57
даер рустае цавта аемае цавта. Фаестаемае ма иу хатт фаезылд,
стаей алыгъд...
Алыкси джихаей баззади. тЕфхаераегаей йае мает каей райс-
дзаен, ууыл ард бахордта...
10
Дзуапдаеттаен-аевзараен аембырдтае аразыны агъоммае за-
водмае аерцыди партийы горкомы секретарь Солтан. Уаевгае
аенаеуи даер араех цыди, хъазгаейае ма-иу афтае даер загъта:
«Каед Хетаег хъаедмае нае, уаед хъаед — Хетаегмае». /Емае уыцы
ныхас фылдаер Аслаенбегмае хауди. Иван Андреевич горкомы
саерты никуы ахызти, Солтанимае та хорз царди. тЕрмаест Ас-
лаенбег партийы горкомы «чысыл станцае» хуыдта, «стыр
поездтае» каем нае фаелаеууынц, ахаем. Гыццыл хъуыддаджы
тыххаей даер-иу смидаег обкомы, уый даер фыццаг, каенае дыккаг
секретармае.
тЕмае ныр Солтан, заводы каерты куы фаецаейцыд, уаед
аенаенхъаелаеджы саембаелд Аслаенбегыл. Директор ыл бацин
кодта, йае цонгыл ын ныххаецыд аемае йае йае кабинетмае ба-
хуыдта.
Даргъ стъолы уаелхъус куы ’рбадтысты, уаед Солтан ба-
фарста:
— Цаей, цы ног хабаерттае уаем ис?
Аслаенбег саерыстыраей дзуапп радта:
— Хабаерттае бирае, цае дае хъаеуы, уыйбаерц. Стаей сае дае-
хаедаег даер зоныс. Бавнаелдтой нае адаем егъау санчъехтае акае-
нынмае. Сидт рацыдис, тохы сидт.
— Хъуамае уаем ног пълантае, ног фаендтае даер ис, уае заер-
дае спарахат,— къахаегау загъта Солтан.
Аслаенбег аем хаестаегдаер бабадт.
— Каей заегъын аей хъаеуы. Нае аерзаетсудзаен пецтаей уал иу
бауромынмае хъаваем. Ног саразын ис нае заерды. Айразмае цы
раедыдтае аеруагътам, уыдон нын хыгъд сты. Инженертае куыд
банымадтой, афтаемаей згъаер бирае фылдаер даетдзыстаем. Фыл-
даер нын куынае аентыса, уаед пълантае аеххаест каенын нае бон
нае бауыдзаен.
58
Солтан, цыма йаем заердиагаей хъуыста, уыйау аенцад бад-
ти, стаей директор дзырд куы фаеци, уаед бафарста:
— Садуллаейы проекты кой каеныс?
Аслаенбеджы фаетаен цаесгомыл цыдаер сау аендаерг аерыз-
гъордта.
— О, аераеджы йыл ныхас кодтам. Хъуагдзинаедтае ма дзы
уыди аемае йын сае баелвырд бацамыдтам.
Солтан аергом ныхас уыди аемае ацы хатт даер нае баца-
уаерста:
— Дзургае йыл рагаей каенут, фаелае, каейДаер загъдау, дур
йае бынатаей не ’змаелы...
Аслаенбег бахудти аемае йын дзуапп радта:
— Мае хаелар Солтан, пецты куыст хорз рацаразын горко-
мы бюройы уынаффае рахаессынау наеу, нае. Иае фаедыл къо-
даехтае бает ис.
— Дзаегъаелы даем афтае каесы. Горкомы бюройы уынаффае
аермаест гаеххаетт наеу,— тызмаегаей загъта Солтан.
Аслаенбег фаефаесмон кодта, аемае цаемаей горкомы секрета-
рь! заердаехудты ма бацыдаид, уый тыххаей йае ныхас иннаер-
даем фаезылдта:
— Цаей аемае Иван Андреевичмае даер бадзураем, аертаейае
нае ныхас раевдздаер ацаеудзаен,— стаей телефоны хаетаел систа.
Иван Андреевич уайтагъд фаезындис. ^Ермаест Аслаенбег
аемае горкомы секретарь цаеуыл таерхон кодтой, уый нал сног
ис. Ныхас аздаехтой аендаер хъуыддаегтаем, тынгдаер та партиен
аевзараен аембырдтаем. тЕмае Солтаны заердаемае фаецыдысты,
Аслаенбег цы хъуыдытае загъта, уыдон.
— Коммунисттае хатгай фаетагъд каенынц, ферох сае ваей-
йы, партион куыст бираекъабазджын каей у аемае йын даесны
лаег каей хъаеуы, уый. Гъе уымае гаесгае раедыдаей равзарынц
саехицаен парторг, ай хорз кусаег у, заегъгае. Фаелае алы хорз
кусаег парторгаен нае баеззы. Афтае наеу, Солтан?
— Дае хъуыды раст у,—дзуапп радта горкомы секретарь.—
уЕрмаест заердыл дарын хъаеуы иу хъуыддаг — коммунист
хъуамае аедзухдаер аеххаест каена аехсаены куыст. Иае араехст-
дзинад даер уаед рабаераег уыдзаен...
59
/Ертаейае даер ацыдысты цехтаем. Горкомы секретарь зонгае
кусджытаей каеуыл аембаелд, уыдонаен салам лаеваердта, семае
ныхас кодта. Директор, аехсызгон хъуыддаг мае ис, заегъгае,
хатыр ракуырдта аемае ацыд.
Солтан аемае Иван Андреевич бахаеццае сты аерзаетсудзаен
цехмае. Горкомы секретарь райста цехы хицауы къух аемае йае
бафарста:
— /Енхъаелдаен аемае дын ног пец аразыны бар радтой?
— Радтой,— ныуулаефыд Садуллае,— бирае загъта-багъта-
йы фаестае.
— Пълан аеххаест каенын хъуыд, уый, аеваеццаегаен, цехы
хицау даер зыдта.
— Зыдта. Фаелае аехсаеваер цас аераегмаедаер хаерай, уыйас
хор фылдаер нае лаеууы; афонмае пец даер уыдаид, згъаер даер...
— Уый баелвырд у? Фыццаг пецты хабар ма мае заердыл
лаеууы,— загъта Солтан.
Садуллае сае дыууаейы даер къантормае бахуыдта. Лагъзаей
гаеххаеттытае систа аемае сае стъолыл аераеваердта.
— Фыццаг пецты бирае хъаендзинаедтае уыд. Даехаедаег сае
зоныс, Солтан. Ныр аей маенае куыд сараздзыстаем,— Садуллае
гаеххаеттытаей иумае бацамыдта.
Солтан йаехаедаег инженер уыди аемае фыццаг пецты хабаерт-
тае зыдта, цалдаер хатты лаембынаег фаекасти ног проектмае даер
аемае йаехинымаер дисы бацыди: ног пец аразын Аслаенбег цае-
маен къуылымпы каены? Иннае хицаеуттае даер каед ногдзинад-
мае сае директоры цаестаей каесынц... Рохуаты мае аззади за-
вод...
Фаелтаердджын инженер бамбаерста хъуыддаегтае. Цехты
адаем разы нае уыдысты, рационализатор™ фаендаеттае куыд
аеххаестгонд цыдысты, уымаей. Ивддзинаедтае чи хаста, уыдон-
мае фаг цаестдард нае уыди.
Бриз саейраг инженеры разамындаей фидар кодта аермаест
аенцон фаендаеттае. Уыдон та куыстыл уыйас ницы зындысты.
Солтан ныхас кодта саейраг инженеримае даер аемае йае бам-
баерста: директоры зондмае гаесгае архайы. «Аслаенбег раст
фаендагыл лаеуд наеу. Пъланаей йаехи аууонгаенгаейае, ног тех-
60
никаейыл фаестаемае хаецы,— ахаем уыд Солтаны хъуыды.—
Баххуыс хъаеуы директораен даер аемае парткомаен даер. Уаел-
дайдаер та Садуллаейаен».
И
Солтан саехимае куы бацыди, уаед йае усимае ныхасгаенгае
баййаефта Дзерассаейы. Уый уыдис йае фыды аефсымаеры лаеп-
пуйы чызг.
— Цы хабаерттае уаем ис, Дзерассае? — афарста йае Солтан.
— Ницы,— цыбыр дзуапп радта. Баераег уыд, йае уагыл
каей наеу.
— Цаей маестыхуыз дае уый?
/Еваеццаегаен, уый аербацыдмае даер дыууае сылгоймаджы
уыцы ныхас кодтой аемае Дзерассае комкоммае уымаен загъта:
— Ахаем диссаджы завод никуы федтон: цы каенынц, уый
фаедис-тохаей. Кварталы маей — дыууае маейы сае уынаер нае
фаехъуысы. Стаей йае каерон куы ’рбазыны, уаед та ныххаелоф
ласынц аемае айда-гъа, уромаег сае уромын нал фаефаеразы.
Нырма Маейырбег отпуск наема райста. ?Ез та йын афтае
заегъын, цалынмае ма хъарм у, уаедмае Риммаеимае хъаеумае
ацаеут. Дзыцца саем ныр цалдаер хатты саервыста.
— ?Емае йае каед ныртаеккае не ’вдаелы, уаед та? — ракъахта
йае Солтан.
— ?Емае уый каед равдаелдзаен? тЕрмаест кусы аемае фынаей
каены, аендаер ницы. Адаем театртаем, кинотаем цаеуынц... Каед
саем хаелаег нае бакаенын. Уыцы заводы чи кусы, уыдон та
иблистау аелгъыст сты, фаедисаей сае ницаемае аевдаелы,— Дзе-
рассае стырындз.—?Емае йаем исты куы сдзурай, уаед дын фарс-
таей дзуапп аваердзаен: «тЕхца та цас исыс?» Цаемаен мае хъаеуы
ахаем аехца, цаергае куы нае каенон, уаед?! Директормае хаецы,
инженермае хаецы, хъуыр-хъуыр байдайы, фаелае та уаеддаер йае
цаестытае аеууаердгае йае хуыссаенаей фаетаерраетт ласы.
— Иуныхасаей, йае цард каемаен фехаелд, уый ды...
— Цытае дзурыс, Солтан? Афтае йын йаехицаен таеригъаед
каенын, уыййедтаемае...
61
— Ехх, таеригъаедгаенаег! — Солтан Дзерассаейы уаехскыл
йае къух аераеваердта.— Нырдаер ма йыл афтае иузаердион дае?
— тЕмае мыл йаехаедаег наеу? — йае цаестытае цаехаертае
акалдтой Дзерассаейаен. Уый дзырдта йае лаег, йае уарзон
Маейырбеджы тыххаей: ныр цыппар азы рацыд, иумае куы цае-
рынц, уаедаей нырмае, фаелае саем иу маейау каесы.
Маейырбеджы мад Саелимает йае иунаегаен сидзаергаес ныб-
бадти.
Лаеппуйыл авд азы наема саеххаест, афтае йаехи фаенд атард-
та аемае скъоламае бацыд. Фыдуаг рахаста, фыддаерагаен ми-
тыл нае ауаерста. Мад удхары бахауд, йае хъаебулы даер бирае
уарзта, йаехи цард саразын даер аей фаендыди: саембаелд, рагаей
йае чи куырдта, ууыл — Ахмаетыл. Иухатт лаеппумае каесгаейае
йае заердае фаефидар—аевдаем къласаей фаестаемае бирае фембар-
гаедаер. /Емае йын уаед мад Ахмаеты кой скодта. Маейырбег
ницы загъта, фаелае ныссырх аемае хаедзараей ацыди. Саелимает
уаед ныууагъта йае фаендтае.
Фараестаем кълас каст куы фаеци, уаед Маейырбегыл цыди
стдаес азы. Бакастаей — уындджын, зондаей — аеххаест. Иухатт
къаемдзаестыгаей загъта:
— Мамае, бахатыр мын каен ме ’дылыдзинад. Зонын аей,
зын дын у аемае... аемае, мамае, Ахмаетмае... ацу... Цаерут...
Саелимает фестъаелфыд, стаей йае цаестытае доны разылдта
аемае йае уаерджытыл хаецгаейае баззад. тЕраеджиау загъта:
— Уыйас дын куы фаебадтаен, уаед ма ныр заерондаей аерра
сдаен?
Маейырбег мадаен фаетаеригъаед кодта, фаелае йын йае заер-
дае цаемаей балхаедтаид, уый нае зыдта аемае бахудти:
— Нае, ды нырма аерыгон дае... Хаерз аерыгон...
— тЕмае ды та? Даеу куынае фаенды,— цаестысыгтае гаер-гаер
кодтой мады рустыл.
— Маенаен ныр ницуал тас у...
Саелимает уыцы саерд моймае ацыд.
62
Маейырбег аераенкъард, каед аем мад алы бон даер цыд, аех-
хормаг, фаекаесынхъуаг аей никуы ныууагъта, уаеддаер.
Даесаем къласы саембаелди, англисаг аевзагаей скъолайы цы
ног ахуыргаенаег фаезындис, уыимае. Маейырбегмае афтае фае-
каст, цыма йаехицаей хистаер нае уыдзаен. Чызг уыди тъаентъи-
хаег, цае уаелае урс кофтае сау хаемпус бантимае аемае сау юбкае,
ныллаегзаевает туфлитае. Ахуыргаенаеджы хъаелаес ын йае заер-
дае фаецагайдта, хъуыста аемае йаем хъуыста.
Стаей иу бон, чызг се ’рвадаелтаем каей цаеры, уый базыдта,
аемае сае раезты араех цыди. Фаелае йыл саембаелди, заегъгае, уаед-
иу ныссырх...
Ахуыргаенаег банкъардта, 10-аем къласы баезаерхыг, сагъаес-
хуыз скъоладзау йае урочыты йае уагыл каей нае ваеййы, аемае
йаем араех йае хъус дардта. Цы базонын ын аей хъуыд, лаеппу
йаем цы цаестаей касти, уый! Дзерассаейаен хъыг уыди йае уар-
зондзинад — куыд бауаендыди ахуыргаенаеджы тыххаей афтае
хъуыды каенын? Фаелае заердае та? Заердае йаем куыдфаестаемае
аздаехти.
Зымаеджы каникулты размае скъолайы хистаер кълаестаен
уыди хъастизаер. /Ерцыдысты ахуыргаенджытае даер. Маейыр-
бег федта, Дзерассае йе ’мбаелттимае цыдаер ныхаестае каей код-
та, уый.
Скъолайы зал уыди аертыккаг уаеладзыджы, ахуыргаенджы-
ты уат та — дыккаджы. Дзерассае аерхызти уырдаем, Маейыр-
бег та — йае фаестае, аермаест цаемаен, уый йаехаедаег даер нае
бамбаерста. ?Емае фаестаемае фаезилынмае куыд хъавыд, афтае
чызг дуары къаесаерыл фаезынд.
Уыдис ыл сау палто аемае халас худ. Йае цаестытае таерсаегау
ферттывтой.
— Маейырбег!..— фаедзырдта йаем Дзерассае.
Фыраефсаермаей цы фаеуыдаид, уымаен ницуал зыдта. Али-
дзынмае хъавыдис, фаелае къаехтае змаелын нае бакуымдтой. Дзе-
рассае даер лаеууыдис аенаезмаелгаейае. Стаей лаеппу йае саер
систа. Комкоммае йаем кастысты чызджы уымаел цаестытае...
— Дзерассае... нае хъаеуы... аенаеуи даер бирае федтон цаес-
сыгтае,— загъта аенахуыр хъаелаесаей Маейырбег.
63
Уый ницы сдзырдта, аздаехт аемае ацыд. Уаедаей фаестаемае
Маейырбегыл никуал фембаелд, фаелае заердаейае аенкъардта:
каемфаенды уаед, уаеддаер аем лаеппу каемдаер хаестаег каей лаеу-
уы. тЕхсаевыгон иунаегаей цаеугаейае даер аей зыдта, Маейырбег
аей каей хъахъхъаены.
Каст чи фаеци, уыдон скъолайы залы сараезтой хъастизаер
аемае аерхуыдтой сае ахуыргаенджыты. Заердиаг ныхаестае фае-
кодтой иумае. Ацы хатт Маейырбег хаестаег бадти Дзерассаемае.
Стаей уый саехимае цаеуынваенд куы скодта, уаед аергомаей сыс-
тад аемае йемае раивгъуыдта. Ахуыргаенаег куыддаер фаекъаем-
дзаестыг, фаелае лаеппу афтае асхуыз йаехи равдыста, аемае Дзе-
рассае йаехимае фаекастис аермаестдаер лаемаегъ сылгоймаг, фи-
дар аенцой каей хъаеуы, ахаем.
Фыццаг цыдысты аенаедзургаейае, сае цаестаенгас-иу куы
саембаелд, уаед-иу лаеппу йае саер аеруагъта, стаей йае Дзерассае
-бафарста:
— Л^дзухдаер афтае гоби ваеййыс?
Маейырбег тыхстхуызаей загъта:
— ЛЕз... аез дае никаемаен ратдзынаен, Дзерассае...
Чызг йае бынаты сагъдауаей баззад: диссаг аем фаекаст,
.лаеппу куыд ныфсджынаей загъта, уый. Л5мае йае бафарста:
— /Емае маен куы нае фаенда, уаед та?
Маейырбег фестъаелфыди аемае йаем скаст:
— Уаед аендаер хъуыддаг уыдзаен... Уаед мае уынгае даер нал
фаекаендзынае...
Дыккаг бон фаессихор Маейырбег бацыд, Дзерассае цы хае-
дзары цард, уырдаем. Фаефарста-фаефарста аемае йын фатер
куы бацамыдтой, уаед дуар бахоста. Уынаермае ракаст чызг
йаехаедаег аемае фырдисаей дзурын даер ницыуал сфаераезта.
Маейырбег йае къухтае цы фаекодтаид, уый нал зыдта.
/Ераеджиау Дзерассае загъта:
— Мидаемае рацу... Маейырбег...
Куы аербадти, уаед Дзерассаемае хаердмае скасти аемае йае
мидбылты аенкъардаей бахудти:
— Тынг маем маесты каеныс?..
Дзерассае йе ’нгуылдзтае цаелхъывта каераедзимае.
64
— Куыд мае ссардтай?..
— Уае хаедзар уын маехаедаег рагаей зонын...—Маейырбег
фефсаермы, йае сусаегдзинад каей раргом, уымаей аемае ма йаехи
сраст каеныны тыххаей йае ныхасыл бафтыдта: —?Ецаег мае ды
никуы федтай...
— Куыд фыдуаг уыдтае, нае фаелае,— хъазгаейае йын загъта
чызг.
— /Ез дае уарзгае кодтон...
Дзерассае фесхъиудта. Нае йае аембаерста, цаемаен ын уыдыс-
ты лаеппуйы ныхаестае афтае адджын.
Уыцы раестаеджы фаецыди дуары уынаер. Дзерассае аеддае-
мае ауад аемае уадидаегаен фаестаемае аербаздаехт иу аенаезонгае
сылгоймагимае. Лаеппу сыстад. Дзерассае куыддаер фаетыхсти,
фаелае хъаелдзаегхуызаей загъта:
— Мае ахуыргаенинаг у... Ацы аз каст фаеци.
— Сбад, мае хур. уЕфсаермы ма каен,— аемае лаеппуйыл йае
цаестаенгас ахаста сылгоймаг.
— Бузныг... маен цаеуын хъаеуы,— аемае Маейырбег дуарыр-
даем акъахдзаеф кодта.
Дзерассае йын цы загътаид, уый нае зыдта аемае йае фаестае
ахызт. Тыргъмае куы рахаеццае сты, уаед ын Маейырбег аен-
къардхуызаей афтае:
— А1з ахуыргаенинаг нал даен... Дзерассае, иу аз бакусдзы-
наен, стаей... Банхъаелмае маем каесдзынае?
Цы дзуапп ын радтаид, уый нал зыдта аемае ма аераеджиау
йае къухы бафтыд:
— Ныртаеккае уый тыххаей дзурын нае хъаеуы. Изаеры фен-
дзыстаем,— аемае асинтыл сае фатермае сызгъордта.
Цас ын фаелаегъстае кодтой мадаей, зонгаетаей,— нае бай-
хъуыста Маейырбег сае иумае даер, нае бацыдис институтмае
ахуыр каенынмае, фаелае заводы кусын райдыдта. Чызг ын каед
аергомаей фаендон нае лаеваердта, уаеддаер аей лаеппу иуран нае
уагъта.
— Афаедз раздаер дын ныхас куыд заегъон? —/Ефсон код-
та чызг.
Дзерассае банхъаелмае кастаид, фаелае аермаест аефсон код-
5 Цард тындзы сае размае
65
та. Саейраг аендаер хъуыддаг уыди. /Емае йын уый стыр ных-
къуырды хос разынд: Маейырбегыл цыди нудаес азы, йаехи-
уыл та — дыууае аемае ссаедз. тЕмае йае куы нал уагъта, уаед
чызг басасти:
— Куыд фаекаесдзаен адаеммае — хистаер дае даеи...
Маейырбег рафыхт:
— Адаем цы дзурой, уыимае маен ницы хъуыддаг ис. Заер-
даейае куы уарзай, уаед кар цаелхдур наеу!
Дзерассае йае саер йае риуыл аеруагъта аемае ныллаег хъае-
лаесаей дзуапп радта:
— Хорз, каесдзынаен даем аенхъаелмае...
Цы ’рцыдис Маейырбегыл! Дзерассаемае афтае фаекаст, цыма
йае разы фегуырди бынтон ног адаеймаг, йе ’уаенгты аенаекаерон
хъару каемаен ис аемае царды цыфаенды тыхджыны размае даер
чи аерлаеудзаени.
Маейырбег фаеныфсджын Дзерассаейы ныхаестаей, фаезылд
аем, йе ’уаехсчытыл ын фаехаецыд:
— Ды даер мае уарзыс?
Чызг йае саер разыйы тылд бакодта...
Маейырбег бацыди аерзаетсудзаен цехмае ахуыргаенинагаей.
Цехы хицау уайтагъд базыдта саераен, гаерзарм лаеппуйы аемае
йын зындаераей-зындаер куыстытае йае бар кодта. Йаехиуыл ни-
цаемаей ауаерста. Дунейыл ын уыдис иу хорздзинад—Дзерассае.
Саелимает сси бынтон амондджын — разы уыд йае фыртаей.
?Ермаест ма йае фаендыдис иу хъуыддаг — лаеппу ма Ахмаети-
мае куы бафидыдтаид. Иухатт ын аей ской кодта, фаелае Маейыр-
бег ницы загъта. Стаей йаем иу изаер аербацыдысты дыууаейае.
Фыццаг ын куыд аенад уыди, уымаей лаеппуйы заердаейы ницуал
баззад.
Мады ныфс бацыд — каед мае хъаебул маенмае рацаеуид,
аемае йын йае фаенд загъта:
— Афтае иунаегаей куыд уыдзынае? Дае маетаей мыл аехсаев
нал фаебон каены... Иумае цаераем, дае ныййараегаей даердты куыд
лидзыс?
— Мамае!..— стыхст Маейырбег.— Афтае ма дзур, мах кае-
раедзийае ничи фаехицаен каендзаен, фаелае... аез ныр лаег даен,
66
наехи цыфаенды тынг куы фаенда, уаеддаер хаттаей-хатт Ахмае-
тимае каераедзийы не ’мбардзыстаем. тЕмае мын зын уыдзаен...
Сымах та уаехаедаег ныр аегас бинонтае... >Ез даер а саерды...
«Мае хъаебул!..— ныццин кодта мад аемае йае лаеппуйы цаес-
тытаем комкоммае ныккаст, бамбаерста: йае чысыл Маейырбег
слаег...— Ракурдзаен... Ракурдзаен ус даер».
Саелимает базонгае ис Дзерассаеимае, чызг йае заердаемае
фаецыд аемае хотау балымаен сты.
/Ераегваеззаеджы Дзерассаейы фыд хъаеуаей ссыди. /Енаеуи
даер йае цотыл цингаенаг никуы уыдис, ныр та йае чызгмае каес-
гае даер нае фаекодта. Уыцы раестаег ма Солтан Тресты проек-
тон бюройы разамонаег уыдис. Цалынмае куыстаей цыд, уаедмае
йаем банхъаелмае каст. Стаей хицаен уаты бирае фаебадтысты,
цаеуылдаер ныхас кодтой. Цаеуыл, уый Дзерассае нае зыдта.
аениу аей уый зонын цаемаен хъуыд, наелгоймаегтае ныхаестаей
фылдаер цы каенынц. Фаелае иу раестаеджы фаезындысты, сае
дыууае даер уыдысты маестыхуыз.
— Чызг,— фаесидти фыд Дзерассаемае,— ме ’рцыдмае дае
куыстаей даехи сис аемае наехимае цом. Уым даер куыст ссар-
дзынае...
Фыд аендаер ницуал загъта, фаестаемае даер нал фаекаст,
афтаемаей хъаеумае афардаег.
Дзерассае исдугмае йае фыды ныхаестаен ницы бамбаерста
аемае Солтанмае бакасти. Уый йе ’уаехсчытыл схаецыди, арф
ныуулаефыд аемае хъавгае цыдаей рацыд уатаей.
Цалдаер боны фаестае Солтан Дзерассаейаен радзырдта:
— Чидаер дыл дае фыдмае ныхаестае бахаста... Маейырбе-
джы тыххаей. Тынг маесты у. Маенаен даер хорз фаеци. Цыма уае
хъуыддаг аразаег аез уыдтаен...
— /Емае ды даер афтае хъуыды каеныс? — хуыздзыдаей Сол-
таны афарста Дзерассае.
— тЕз даер афтае куы хъуыды кодтаин, уаед дын аей ныронг
нае загътаин?
Чызджы цаестыты ферттывта ныфс аема? загъта:
— /Ез никуыдаем цаеупнаг даен... /Ез мае амондаей нае
лидзын.
67
Фыд та йае чызгмае ссыди. уЕрмаест ацы хатт афтае маесты
нал уыди. Хаедзары аефсины раебыны «Чермены цаессыг» даер
разынди аемае дзы Солтанимае анызтой. Фыд куы федта, йае
чызг цаеуынхъус наеу, уый, уаед аей бафарста:
— Абон ма ам лаеууынмае хъавыс, аеви дае къухтае дае роны
цы бакодтай?
Дзерассае дзуапп радта:
— ^Ез никуыдаем цаеуын...
— Цы?! — йае бынатаей хаердмае фаехауд фыд.— Уаедае уы-
цы къулбадаегимае ам легка каендзынае, нае?!
Дзерассае йае каеуын нал баураедта.
Фыд бауад, къулаей чызджы палто раскъаефта аемае йыл аей
баппаерста.
— Скаен аей дае уаелае аемае нае хаедзармае цом!
Дзерассае сыстад, йае каеуындзаег каемдаер хурхы уадындзты
ныттыппыр, афтаемаей сабыраей загъта:
— /Ез никуыдаем цаеуын.
Фыд, цыма судзгае къаейыл лаеууыд, уыйау йаехицаен бынат
нал ардта, цалдаер хатты хъавыд чызгмае йае къух сисынмае,
фаелае Солтанаей, бинонтаей фефсаермы. Стаей уаты дуар йае
тых-йае бонаей ныггуыпп ласта аемае ма тыргътаей йае ныхас
аербайхъуыст:
— Солтаны хатыр дын фаеуаед! Дае фыды саерты каей ахыз-
тае, уый тыххаей та-иу мае хъаст ма ракаен!..
Уаедаей фаестаемае фыд йае чызгмае хаестаег нал аерцыд. Мой-
мае даер аей Солтан арвыста. Фаестаедаер Солтаны горкомы
секретараей равзаерстой. Маейырбегимае балымаен. Суанг ма
йын сиахсы хуынд даер аеркодта.
Гъе ахаем уыдис Дзерассае.
/Емае ныр заводы хъуыддаегтыл афтае заердиагаей каей
дзырдта, уый Солтанмае диссаг нае фаекасти: лаег аемае ус иу
цардаей цардысты, алцыдаер сын иумаейаг уыди.
12
тЕрзаетсудзаен цехы партион аембырды ма коммунисттаей
уаелдай уыдысты горкомы секретарь аемае Иван Андреевич.
68
Парторгаен йае туг фаелыгъди аемае аерхаец-аерхаецгаенгае дзуап-
пон доклад скодта. Солтан бамбаерста: фаераедыдысты цехы
коммунисттае, саехицаен ахаем разамонаег каей равзаерстой, уы-
маей. Иван Андреевичаей фехъуыста, стаей йае йаехаедаег даер
зыдта, куысты раззаг каей уыд, уый, фаелае, аеваеццаегаен, уый
аегъгъаед наеу. /Емае цаемаей коммунисттае парторгимае загъдыл
ма схаецой аемае стыр хъуыддаегтае хылы бын ма фаеуой, уый
тыххаей фыццаг ныхасы бар райста.
— Куыд аембаелы, афтаемаей хицауад хъуамае аеппаеты фаес-
тае радзурой.— Солтан бахудти аемае коммунисттыл йае цаест
ахаста.—Каей заегъын аей хъаеуы, уае разамонаег нае рахатыдта,
партиен куыст цы у, уый. уЕмае, чи зоны, йае аххос наеу, аххос-
джын уаехаедаег стут. Баестон нае ахъуыды кодтат, партиен
кусаегыл цы хаес аеваерд цаеуы, ууыл. Ныр аххосджыны мауал
агураем; уаеддаер аей зонаем, фаелае нае иумаейаг куысты цы
хъуагдзинаедтае ис, уыдонмае аеркаесаем аемае сае фесафынаен
хос ссараем.
/Емае цаемаей адаем хъуыддаджы ныхас каеной, уый тыххаей
горкомы секретарь дзырдта, ахсджиагдаер цы у, ууыл: пълан
куыд аеххаестгонд цаеуы аемае уым коммунист™ размае цы хаес-
тае ис.
Солтаны иууылдаер аембаерстой, аемае саем афтае фаекаст,
цыма сае алчидаер йаехаедаег уыдаеттыл раздаер хъуыды кодта,
фаелае сае баелвырд бамбарын йае бон нае уыд. ?Емае дзурын
райдыдтой сае цехы алцаейы тыххаей даер биноныгаей. Комму-
нист™ заердаемае нае цыдис, куыст куыд аеваерд у, уый: маейы
каенае кварталы фыццаг аембис, куыд дае фаенды, афтае архай,
фаелае уый фаестае иууылдаер уырдыг слаеууынц, заводы дирек-
тораей райдай аемае мастеры онг «гъаейгаенаег» сваеййынц, пъла-
ны саераппонд йаехиуыл ничиуал фаеауаерды. Бираетае баз-
зайынц сменаейы фаестае даер ма. Иуты мызд дзаевгар рауайы,
иннаетаен — раестаембис, згъаеры хиаргъ та къаддаер нае, фаелае
уаелдаер даер фаеваеййы.
тЕмбырды дзырдтой техникаейы тыххаей. Коммунист™
фаендыди базонын: згъаер фылдаер цаей руаджы уадзын хъаеуы,
армы тыхы фаерцы, уаелдай раестаег кусынаей аеви ма дзы тех-
69
никае даер исты мары? Дзырдтой ног пецты тыххаей аемае цехы
хицауаен бауайдзаеф кодтой. разамонджытаем аегаер хъусаг каей
у, аемае йае раестдзинад заегъын каеронмае каей нае фаеразы, уый
тыххаей. Уыцы аипп аерхастой парторгмае даер.
Солтаны заердаемае фаецыди Дженайы ныхас:
— Цыфаенды хъуыддаджы даер мардаерцыд у аенаемаетдзи-
над, куыдфаенды цаестаей каесын. Уаелдайдаер та йае аембаргае
куы нал фаекаенынц. Маенмае гаесгае, махаей бираетае уыцы ни-
.заей хъаерзынц. Уыййедтаемае уаем диссаг нае каесы, ног пец-
таем нае чъылдым куыд аздаехтам, уый! Цаемаен стаем аенае уы-
цы пецтае? Куы йае аембараем, бирае хуыздаер, пайдадаер,
аенцондаер кусаен каей сты, уый. Уаевгае йае иуаей-иутае нае зо-
нынц, йае кой йын фехъуыстой аемае ууыл фаеци. Нае йае уынынц,
никаемаей ницы риссы. >Емае партиен хъуыддаегты тыххаей ны-
хаестае каенаем...
/Енафон сси, афтае бавнаелдтой парторг аевзарынмае. Загъ-
той цалдаер адаеймаджы тыххаей, фаелае сыл ничи уыйас сцин
•кодта. Стаей сыстад инженер Бойцов аемае цыбыраей
загъта:
— Маенмае ис фаендон: хъаелаес каенынмае аераеваераем Ма-
харбеджы.
Уый коммунист™ заердаемае фаецыд аемае йыл дзурын куы
райдыдтой, уаед Махарбег йае къух сдардта, маенаен даер иу
ныхасы бар раттут, заегъгае. Баераег уыд, тынг каей тыхети, аемае
.дзургае даер афтае кодта, цыма истаемаей зылын уыд.
— /Ембаелттае... цаей парторг ис маенаей? Курын уае, инсти-
тут фаедаен аемае мае кусын бауадзут. Дзырд уын даеттын: нае
уае фегад каендзынаен.
Солтан Иван Андреевичмае бакасти. Уый йае бамбаерста
аемае йае фаенд аергомаей загъта:
— тЕмае, Махарбег, цехы коммунист™ даер уый хъаеуы,
цаемаей сае парторг фаезминаг уа куысты даер аемае сын раст
разамынд даер даетта.
— тЕмае йае зонгае та каем бакаендзынаен уыцы раст раза-
.мынд? — не ’нцади Махарбег.
— Дае алыварсмае каес, цард зон, каемае цы заердаейы уаг
70
ис, уый аембар аемае уаед алцыдаер дае къухы аефтдзаен,—
лмыдта йын Иван Андреевич.
Ныхас куы фесты, уаед саердариуаеггаенаегаей бадомдтой,
хъаелаесмае йае аераеваераем, заегъгае. Махарбег баззади ном-
хыгъды, аемае йае равзаерстой парторгаей.
/Ембырд рахаелиу. Садуллае аемае Махарбег ацыдысты
иумае. Уыдис фаеззыгон аехсаев. Баестае ныссабыр, аермаест ма
иннае уынгаей трамвайы уынаер хъуысти аемае-иу хатгай йае
цаехаер баерзонд телтыл акалди. Искуы-иу адаеймаг ма-иу
тагъд-тагъд хъуыддагхуызаей фаецаейуади.
Садуллае аемае Махарбег исдуг цыдысты аенаедзургае, стаей
цехы хицау загъта:
— Даеу куы равзаерстаиккой, уый маен нае фаендыдис. Маен-
мае аендаер пълантае уыд.
Махарбег аем бакаст:
— тЕмае аез курдиат балаеваердтон?
Цыма уыимае нае дзырдта, афтае Садуллае йае ныхас дард-
даер кодта:
— Сменаейы мастераей бирае фаекуыстай аемае дае мае заерды
цехы технолог скаенын ис... Me ’рдхорд Алыксийаен дзы заердае
баваердтой, ныр фынддаес азаей фылдаер иу сменаейы, гал аеф-
сондзыл куыд сахуыр уа, афтае сахуыр ис... Куыд заегъыс, аегаер
уаез дын нае уыдзаен?..
— Нае фаелае маелаеты гаеппаеввонгаей нае бадтыстут. тЕмае
институты куы нае ахуыр кодтаин, уаед та? — сцырын Махар-
бег.— /Ез аей маехи дзыхаей нае ракуырдтон. Маенмае мастераей
кусын даер хорз каесы.
Уаедмае бахаеццае сты, фаехицаен сае цы тигъыл хъуыдис,
уырдаем. Садуллае аерлаеууыд.
— тЕнхъаелдаен, арфаетае даер дын кодтой?
Махарбег йае къух ауыгъта.
— Дае къух дзаегъаелы ауыгътай. Иумае нае стох каенын
хъаеудзаен, уый дае рох ма уаед. Дзаебаех ма алцаеуылдаер
ахъуыдытае каен аемае нае хъуыддаегтаем лыстаег аеркаесаем.
Адаем цы дзурынц, уымае хъуыстай? Махмае та афтае каст, аемае
ничи ницы хаты.
71
Каераедзийаен «хаерзаехсаев» загътой, аемае Садуллае тигъы
аууон фаеци. Махарбег даер саехимае араст. Хаедзармае куы ба-
цыд, уаед Бадинаейы чиныг каесгае баййаефта. Хаерзхуыз, уаез-
заеуттае араезт уыди, уаеддаер аем бирае аерыгон сылгоймаегтае
бахаелаег кодтаиккой йае цаердаегдзинады тыххаей. Махарбег
цалынмае йаехи аехсадта, уаедмае фынгыл аехсаеваер уыди цаеттае.
— Нае адаем схуыссыдысты? — бафарста лаег аемае сываел-
лаетты уатмае бакаст: уыдон аертаейае даер фынаей кодтой. Ба-
динае йаем раздаехт:
— Исты бахаер, аез даер даеумае аенхъаелмае кастаен.
— ЛЕмае аенафон куы аербацыдаин, уаед та? — саерыстыраей
загъта Махарбег, аемае фынджы уаелхъус аербадти.
— Раст дын куы заегьон, уаед иу аназин. Даеумае та куыд
каесы?
Бадинае зыдта, цехы партиен аембырд уыдис, уый аемае йае
фаендыд хабаерттае базонын. Фаелае иннае хаеттытау йае лаеджы
ницаемаей фарста; йаехимае йын аенхъаелмае каст.
— Маехи заерды даер уыди: уыцы фаелладаей дын, заегъын,
иу куы аназын каенин.— /Емае буфетаей авг райста, агуывзае-
йы дзы саен рауагъта, стаей йын аей йаехи къухаей адардта.
Махарбег чысыл куы ахордта, уаед вилкае аераеваердта аемае
ныуулаефыди:
— Цы, уый зоныс, абон мае цехы парторгаей равзаерстой,—
аемае бынтондаер аераенкъард.
Бадинае, уарзаег адаеймаг куыд бамбары, афтае бамбаерста
йае лаеджы аемае дис каей фаекодта, уый нае равдыста. Цыма
афтае аембаелди, уыйау сабыраей загъта:
— тЕмае цы? Куы нае дае хъуыдаид, уаед дае нае равзаерс-
таиккой. Дае заердаейае, адаем аефсаермаей саехи де ’вджид ба-
кодтой?
— ЛЕмбарыс аей, цас баернондзинад у, уый?
— тЕмбарын. ЛЕмае йын ды бафаераздзынае... Хъуамае ба-
фаеразай, иугаер дыл каем баууаендыдысты, уым аецаег лаег ра-
зын... маехи парторг, мае зынаргъ...
ЛЕхсаевы аераегмае бафынаей Махарбег. Уаелгоммае хуыссыд
аемае цармае касти, алы хъуыдытае йае саеры зылдысты, къаевда
72
бон мигътае хъуынтъызаей арвыл куыд фаезилынц, афтае. Бади-
нае йын аембаерста йае уаваер аемае уый даер нае бафынаей.
•
Дыккаг бон Махарбеджы аерцыдмае цехы иууылдаер зыд-
той, парторгаей йае каей равзаерстой, уый. Куыддаер аем аена-
хуыр касти — ног парторг, фаелае аедде бакаесгаейае йаехи афтае
дардта, цыма аеппындаер ницы аерцыдис. Стаей бамбаерста,
афтае гаенаен даер наей: «Адаем аенхъаелмае каесынц — парторг!—
ды та даехи афтае дарыс, цыма ницы аерцыди. Нае, аерцыди,
баууаендыдысты дыл аемае cap дае саер, уыцы аеууаенчы аккаг
лаег куы нае разынай, уаед».
Уыдаеттае Махарбег фыццаг бон бамбаерста. Фаелае цы ба-
каенын хъаеуы? Каецы хъуыддагаей райдайа? Горкоммае йаем
куы фаесидтысты, уаед ын уым инструктор загъта: «Активимае
даехи аенгом сбаедт». ЛЕмае уый йаехаедаег даер зыдта. Фаелае
куыд? Йае рахаецаен уым уыдис. ?Емае йаем аеххуыс фаезындис,
аенхъаел каецаей нае уыдис, уырдыгаей.
Иу сменаейы фаестае йаем фаедзырдта Джена. Махарбегмае
диссаг фаекаст, ай мае цы каены, заегъгае, аемае цехаей иумае ра-
цыдысты. Хур ма касти, уыди хъарм бон. Заводы каерты бае-
лаесты бын цы бадаентае уыд, уыдонмае схаеццае сты.
— Мае заерды демае аныхас каенын ис, каед дае аевдаелы,
уаед,— загъта Джена.
— Табуафси,— дзуапп радта Махарбег аемае йаехинымаер
афтае: «Уый уал дын фыццаг фаелвараен. Ныртаеккае исты маес-
тытае дзурдзаен».
— Дае куысты тыххаей... Дае размае чи уыд, уый фыццаг бо-
наей фаестаемае фаецахуыр ис инструкцитаем аенхъаелмае каесы-
ныл, маенае сываеллон хаеринагмае йае дзых хаелиуаей куыд фае-
дары... Искаей зонд даер хорз у, каей заегъын аей хъаеуы, фаелае
адаеймагаен хъуамае йаехи саер даер куса. Даехи бахъахъхъаен
аенхъаелмае каесыныл сахуыраей. Каеннод дае ницы рауайдзаен.
Джена бакаст Махарбегмае, цыма баелвырд базонынмае
хъавыд, йае ныхаестае йаем куыд фаекастысты. /Емае йаем уый
баестон куы хъуыста, уаед ноджыдаер загъта:
73
— Саейраг хъуыддаг бамбар аемае йыл фидар хаец.
— Уый мын горкомы даер загътой. Фаелае йае ссарын хъае-
уы, ссарын.
— ЛЕмае дае заердаейае, уый зын у? Саейраг хъуыддаг адаем
сты, даехиуыл сае баууаендын каен аемае дае цы хъаеуы, уый
чиныджы каесаегау каесдзынае. Аргъ сын куы каенай аемае сае
куы уарзай, уаед дын уыдон та ноджы хуыздаер фаеуыдзысты.
Бавдаел ма, аемае адаемимае ног пецты тыххаей аерныхас каен.
Уый стыр хъуыддаг у аемае йае хъуамае сае заердаемае райсой.
Ног пецтае саразынаен иучысыл исты бакаенын дае къухы куы
бафта, уаеддаер пайда у...
Уыйфаестае-иу Махарбег араех дзырдта цехы кусджытимае.
Парторг йаехи цаестаей федта, куыд аем аенхъаелмае каесынц, уый.
— Алчидаер мае афаерсы,— загъта Садуллаейаен,— афон ын
наема у йе ’сраевдзаен? /Еви та, дам, дзы ницы рауайдзаен. Каед,
дам, хус ныхаестае сты...
«Уый, аеваеццаегаен, мае аххос у,— йаехинымаер басасти Са-
дуллае.— /Ертаерхон хъаеуы проектыл къамисы размае».
— /Емае даеу куыд фаенды?
Махарбег йае хъуыды нае басусаег кодта:
— Алчидаер хъуамае зона, ног пец цы у, уый. ?Емае уаед иу-
уылдаер нае фарс уыдзысты. Уырны мае, сае заердаемае йае
айсдзысты.
Цехы кусджытимае ныхас рауади, Садуллае аенхъаел куыд
нае уыд, афтае. Цалдаераей Бойцовимае лаеууыдысты фаендзаем
пецы раз.
— Каесут-ма, аерзает иу уаеладзыгаей иннаемае цаеуы, хафаен-
тае йае раппар-баппар каенынц, стаей та сае сыгъдаег хъаеуы. Газ-
тае аемае таевдаей адаеймаджы хид акаелы.
— /Емае ног пец таевд нае каендзаен, Виктор? ЛЕнае артаей
аерзает куыд судзыс? — афарста йае иу ацаергае лаег.
— Цомут-ма, чертежтаем гаесгае йаем аеркаесаем,— аемае Вик-
тор иукъордимае цехы хицаумае ацыд.
Садуллае чертежтае аераеваердта.
— Ног пец йае араезтмае гаесгае ацы заераедтаей хуымаетаег-
даер у. Мидаегаей дзы ницы механизмтае ис. Фаелае афтаемаей та
74
цас хуыздаер у! /Ерзает нае ракал-бакал нал хъаеудзаен, маенае
ацы ран,— бацамыдта чертежтаей иумае,— уаелдаефы руаджы
йаехаедаег, дон аджы куыд фыца, афтае фыццаен аемае нын ныры
хуызаен аердаег сыгъдаей нал зайдзаен, нал аей аевзардзыстаем.
Ноджы ма каесут: сондоны газ дыууае хатты фылдаер фаеуы-
дзаен аемае йае туагад та куыд аехсызгон хъаеуы, уый уаехаедаег
зонут. Артаг та? Хардз нае, фаелае ма нын йаехаедаег таевд дает-
дзаен.
— Ног пецы хабармае цалдаер хатты хъуыстон,— загъта
кусджытаей иу,— фаелае уаед, аеваеццаегаен, йае хъуыддаг тынг
раевдз наема уыд. Тынг аей не ’мбаерстон. Ныр та аендаер хъуыд-
даг не ’мбарын: нае каст ма цаемае у, цаеуыннае йае райдайаем
аразын?
Садуллае уыцы фарстмае аенхъаелмае каст. /Емае йае каед нае
фаендыди, уаеддаер аей дзуапп даеттын бахъуыд: фаерсаег иунаег
нае уыд.
— Ног пец аразынаен раестаег хъаеуы. /Емае йае бынаты цы
.заеронд пец бауромаем, уый хыгъдмае згъаер чи ратдзаен? Пълан
та аеххаест хъаеуы, аенхъаелмае наем чи каесы, уыдонаен цы заегъ-
дзыстаем.
— Уаедае куыд?
— Афтае бацархайын хъаеуы, цаемаей иннае пецтае уыцы пе-
цы пълан даер аеххаест каеной, аемае ног азмае пец сцаеттае уы-
дзаен.
Ныхас айста Бойцов:
— Маенмае афтае каесы, аемае нае цехы кусгае раестаегаей бирае
дзаегъаелы саефы. тЕркаесаем ма уыцы хъуыддагмае.
Махарбеджы раздаер ничи аерхъуыды кодта, цалынмае йае
ныхас нае райхъуыст:
— уЕндаер гаенаентае даер ма наем разындзаен. Слайда сае
хъаеуы. /Емае цыфаенды куы фаеуа, уаеддаер нын ног пец ара-
зынмае аенае бавналгае наей. Исчи наем не ’рбацаеудзаен. Цы
хъаеуы, уыдон сты, фаелтаерддзинад наем ис, институт — нае
фындзы бын.
Садуллаейы заердаемае ныхаестае фаецыдысты. «Цаемаен хъае-
уынц аембырдтае? Афтае бауынаффае каен адаемимае, аемае дае
75
хъуыддаг сраевдз уа,— йаехинымаер дзырдта цехы хицау.— Цас
ныфс сты лаегаен: базыртае йыл базайы».
Октябры баераегбоны размае заводы ерыс куы райдыдта,
уаед Махарбег бамбаерста: хабараен иннае азты хуызаен рауа-
йынаей тас у: пълан аеххаест каенынмае ма маей куы баззайа^
уаед та каераедзийы хъуынхъис хаерынмае аерцаеудзысты. /Емае
Садуллаейаен загъта: «Цаей аемае баелвырд график саразаем иу
сахаты аемае иу проценты онг», Фаебадтысты аемае йае иумае
сараезтой. Стаей фаесидтысты инженертае аемае мастертаем. Уы-
дон даер аем аеркастысты, ивддзинаедтае ма йаем бахастой аемае
йыл сразы сты. Графикмае гаесгае сменаейы раестаегаей уаелдай
хъуамае мачи куса. Махарбег загъта:
— Иугаер аехсаез сахаты кусгае бон нысангонд аерцыд, уаед
уый закъон у, аемае йын халаен наей. Каеннод паддзахады даер
сайаем аемае наехи даер: ныхаестаей — аехсаез сахаты, кусгаейае —
авд.
— тЕмае уый къухы куыд бафтдзаен?—фарстой парторджы.
— Тынг дзаебаех,— дзуапп лаеваердта уый.— Куыстыл аер-
лаеууыдтае, уаед дае аендаер ницыуал хъуыддаг ис, алы минутаей
даер афтае пайда каен аемае дзаегъаел куыд нае фесаефа.
Махарбег аемае Садуллае сменаеты хицаеуттимае алы пецы
куыстаен даер графиктае сараезтой. Парторджы фаендонмае гаес-
гае, Октябрмае ма цы бонтае баззад, уыдоны даергъы продукци
рауадзынаен нормаейае лаеваерд раестаег фаекъаддаер кодтой. Иу
пец, суанг иу сменае райсгаейае, раестаег цас къаддаер хардзгонд
цыд, уый хицаенаей райсгаейае нае зынди, фаелае аегас цехы ми-
даег стыр пайда хъуамае радтаид. Гъе уымае гаесгае октябры
маей фаендзаем пец куы баураедтаиккой, уаеддаер куыстыл аф-
тае тынг нае фаезындаид.
13
Зариффаемае Тасолтан фаекасти хаерзаегъдау, хаед-зонд
адаеймаг. Цалдаер хатты йае заердыл аерлаеууыд, куы цыди, уаед
ын йае къух куыд нылхъывта, уый. Цымае цаемаен? Цы наелгой-
маегтае зыдта, уыдонаей се ’ппаетаей фендджындаер уыд: йе ’сны-
хас, йае бахудт, фынгыл йаехи куыд дардта...
76
Стаей аегаер каей хъуыды каены, иунаег хатт цы адаеймаджы
федта, ууыл, уый фембаерста аемае йаехицаен уайдзаефгаенаегау
загъта: «Цы мае хъуыддаг ис каейдаер лаегимае? Цы у а, уый —
йаехицаен...»
Зариффае Дианаейыл бирае цаеуылдаерты сахуыр ис. Уымаен
йае хаедзармае чи цыди, уыдонаен «наехи Дианае» куыддаер зонд-
амонаеджы хуызаен уыди аемае йын йае ныхасыл гуырысхо ни-
куы ничи кодта. Дианае та афтае дзырдта: «Сылгоймаг царды
фидауц у, фаелае аердзаей лаемаегъ фаеци. Гъе уымае гаесгае йын
хицау хъаеуы, раесугъд аей чи дара аемае йае йае къухтыл чи хаес-
са, ахаем».
Уый хорз бамбаерста Зариффае аемае аецаег дидинаеджы хуы-
заен аерттывта Садуллаейы хаедзары. ^Ермаест йае лаег Дианаейы
заердаемае нае цыд.
Зариффае хаерзконд каей уыд аемае наелгоймаегты заердаемае
каей цаеуы, уымаей йае саер баерзаендты хаста, Тасолтанимае куы
фембаелд, уаеддаер аей уайтагъд бамбаерста: уымаен даер дзы йае
уд баззад, фаелае йаехи дарын зыдта, каед йае цаестаенгасаей
баераег уыд, уаеддаер. Цалдаер боны фаестае йын Алыкси литера-
турой изаермае билет куы аербарвыста, уаед аей аембаерста:
Тасолтан даер уым уыдзаенис.
Литературой изаер уыдис гораеты стырдаер залтаей иуы. За-
риффае фойейы Тасолтаны федта даерддзаефмае: сау костюм
айв бадти йе ’уаентыл. Ацы хатт йае саерыхъуынтае уьъ
дысты дихфаст, йае цаестытае аенкъардхуыз, цыма сае рухс аер-
цаейхуыссыд. Зариффаейы куы федта, уаед йае цаесгом фендаер-
хуызон. Каеимае лаеууыди, уыдонаен йае саераей цыдаер ацамыд-
та аемае тагъд-тагъд йае размае рацыди.
— Зариффае,— фаелмаен хъаелаесаей загъта.—тЕз та ма мае-
хинымаер кувгае кодтон...
Зариффае йае мидбылты бахудти;
— тЕрмаест даехинымаер?..
— Хъаераей даер аей заегъдзынаен: а изаер мае даеу фенын
тынг фаендыд...
Зариффаейаен йае заердае фаецагайдтой Тасолтаны ныхаестае.
Исдугмае джихауаей аззад, стаей уаед бафарста:
77
— тЕнаемаенг а изаер?
— О...
— Диссаг! Цаемаен?
Тасолтан йае къаехты бынаей ныуулаефыд.
— Цаемаен, уый адаеймаг хатгай йаехаедаег даер нае фаезоны.
уЕваеццаегаен, уый зондаей аразгае наеу, зонд ахаем хъуыддаджы
аедых у.
Афтае Зариффае базыдта Тасолтаны аендаер миниуаег даер:
иннае наелгоймаегты хуызаен аермаест зонды фаедыл нае цаеуы.
Зариффаемае гаесгае та уый хорздзинад уыд.
Литературой изаераей сае дыууае даер иумае ацыдысты.
— Куыд фаецыдысты дае заердаемае нае поэтты аемдзаевгае-
тае? — бафарста Тасолтан.
— Цыма нын газетты кастысты, афтае фенхъаелдтон,— йае
хъуыдытае аергом загъта Зариффае.
— /Егаер аенаехатыр дае, Зариффае. Маей, стъалытае аемае
уарзондзинады тыххаей бирае фаефыстой: суанг ма адаеймаг
дурын гутонаей куы хуым кодта, уаедаей абонмае. Ныр та аев-
залы, электрон тых аемае машинаеты тыххаей фыссын хъаеуы.
Зариффае не ’мбаерста, Тасолтан хъазгае каены, аеви аецаегаей
дзуры, уый. /Емае йае бафарста:
— ЛЕмае уый, даеумае гаесгае, поэзи у?
— Маенмае гаесгае, дунейыл адаеймаджы раесугъддзинад
йедтаемае аецаег поэзи наей,— дзуапп радта Тасолтан аемае За-
риффаемае бакаст.
Иуцасдаер аенаедзургаейае ауадысты, стаей та Тасолтан
загъта:
— Маен тынг фаенды, демае мын аергом ныхас каеныны бар
куы уаид...
Зариффаейы цаесгомыл дисы нысан фаезынд.
— Табуафси. /Ергом ныхасы къаем наей.
— Зариффае... Цы бон дае федтон, уыцы бонаей фаестаемае
мае заердаейае нал сцух дае...
Зариффае иуаей таерсгае фаекодта, иннаемаей та йын аехсызгон
уыд аемае аераеджиау лаемаегъ хъаелаесаей бафарста:
— Цаемаен... мын каеныс ахаем ныхаестае?..
78
— Дае бон алцыдаер у, бафхаер мае... Фаелае даеуаей мае баел-
лиц басусаег каенын мае бон наеу. Байхъус маем...
Зариффае Тасолтаны заердаемае цыди, раесугъд, хаерзконд
сылгоймаг наелгоймаджы заердаемае куыд фаецаеуы, афтае. Фае-
лае йае уарзгае нае кодта. Уарзыны йае хъару йаем нал уыд:
суанг йе ’рыгон бонтаей фаестаемае йаехиуыл никуы фаехаецыд
аемае йын «уарзын дае», заегъгае, чи дзырдта, уыдонаей никаейы
хъыджы цыди.
Чи зоны, Тасолтан йе ’ргом афтае нае аздаехтаид Зариффае-
мае: ныууагъта уыцы хъуыддаегтае, стаей аехсаенады цы бынат
ахста, уый даер ын цаелхдур уыд. Фаелае Алыкси сфаенд кодта
афтае: иугаер Зариффае йае хай нае фаеци, уаед хъуамае Садул-
лаейы даер ма уа; каед ын зын уыдис, уаелдаер бынатмае йае каей
баивтой, уый, уаед уадз аемае Садуллаейаен та зын аендаер истае-
маей уа. Афтаемаей фыццагау, адаемы цаестмае, стаей Садуллае-
йы цаестмае йаехи афтае дардта, цыма йын уымаей хуыздаер
аердхорд наей.
Фыццаг саембаелдыл цалдаер боны куы рацыд, уаед Тасолта-
наен загъта:
— Ехх, даеуау бирае наелгоймагаен йае хъул сах нае абады.
— Хуыцауы тыххаей!?.— ныххудти Тасолтан.— /Емае уаед
цы хъуыддаджы?
Алыкси даелгоммае митае бирае уарзта аемае йае фаендыдис
лаеджы сцыбаел каенын:
— Йае заегъынмае ме ’взаг нае тасы...
Тасолтан ахъуыды кодта, ай хынджылаег скъаеры, заегъгае,
аемае йае къух ауыгъта.
— Ныууадз дае хъазын. тЕви мае Чермен хоныс? Уый алы
ныхасыл даер аеууаендаг у.
— Уаедае хъус: Зариффае-раесугъд дае бауарзта!
— Минаевар дае?
— Даеумае аемгары ныхас аеппындаер ницы каесы,— аемае
Тасолтанмае уайдзаефгаенаегау бакасти.— йае дыууае хъусмае
уарзондзинады аныгъуылди аемае йае ферваезын каен... Ехх, За-
риффае, ныртаеккае дае хуызаен сылгоймаегтае уаевгае даер
нал ис!..
79
Тасолтан йаехицаей ныббузныг: ахаем сылгоймаджы саер
разилын каен!
Садуллае уыд саехимае. Зариффае йае чингуытимае архайгае
куы баййаефта, уаед йе ’уаенгтае аерызгъаелдысты. Стаей уырды-
гаей аембисаехсаевтаем йае чемы нал аерцыд. йае лаег-иу аем исты
куы сдзырдта, уаед-иу йае мидбынат фестъаелфыди. Афтае йаем
каст, цыма йае ныртаеккае исчи цъаехснаг уисаей ныццаевдзаен.
Куы нал фаераезта, уаед йае саер риссыны аефсонаей схуыссыди.
Райсомы цалынмае Зариффае райхъал, уаедмае Садуллае за-
водмае ацыд. Усаен йае заердыл аерлаеууыд, лаег дысон цыдаер
къамисы кой каей кодта, уый, фаелае йын йае ныхаестаей ницы
бамбаерста.
Дыууае боны фаестае изаераей Зариффае аемае Тасолтан саем-
баелдысты Дианаейы фатеры. йае палто куыддаер раласта, аф-
л'ае йае фаестае аербахызт Тасолтан даер. Уый уыдис амонд-
джынхуыз.
Дианае бамбаерста, уыдон каераедзийаен цыдаер заегъын мон-
дагаей каей катай каенынц, уый аемае аефсаендтаей аеддаемае йаехи
асайдта. Тасолтан, цыма аермаест уымае аенхъаелмае касти,
уыйау Зариффаейы къухтае райста, йае цаестытаем ын каст аемае
загъта:
— ЛЕнае даеу цы бон фаецаерын, уый маем фыдфынау фаекае-
•сы, дае разы та маехи цы фаекаенон, уый нал фаезонын.
Зариффае йе ’рфгуытыл схаецыди:
— Мае уынд дын афтае хъыг у?
— Нае мае бамбаерстай.— Тасолтан фаекъуыхцы.—Куы дын
заегъын — мае уды йае дае уарзын. Фаелае ды... уарзыс мае ды
даер?
Зариффае уыцы ныхасмае аенхъаелмае каст, фаелае йын
дзуапп нае радта.
Тасолтанаен йае хъаелаес барызт:
— тЕргомаей дын зын заегъаен у?
Зариффае йае саер батылдта:
80
— Цаемаен мае фаерсыс? Нае мае ’мбарыс? Куы нае дае уар-
зин, уаед ам цы архаин?..
«Ма каен... Ма каен»...— дзырдта ма Зариффае аемае йае рус-
тае артау сыгъдысты...
/Еваеццаегаен, иуаей-иу цас ныллаегдаер аерхауы, уыйас йае
цаесгом къаддаер хид каены. Зариффае саехимае куы аербаздаехт,
уаед раздаерау катайтае нае кодта: цыма аеппындаер ницы аер-
цыд, афтае йае лаеджы фарсмае аербадт. Уый йаем аедзынаег
бакаст:
— Абон цыма дае уагыл нае дае...
— Нае дае фаеуырны, наефаеразгае даен, заегъгае, дын куы
фаезаегъын, уаед,— таергайхуызаей йын дзуапп радта Зариффае
аемае йыл цинтае систа.
Садуллаейаен аехсызгон уыдысты йае бинойнаджы уызаелаен-
тае, ныртаеккае хъаелдзаег уыд: йае проект къамисмае радта.
Ноджы йае ныфс уыди — гаеды ныхас нае заегъдзысты, куысты
пайдайаен аеххуыс цы уа, уый сонтаей нае аиуварс каендзысты.
Садуллае разы уыди йае хъуыддаегтаей, Зариффаейае даер — йае
раесугъд аефсин аей уарзы, йае фарсмае бады аемае йын йае саер
риумае аербалхъивы, суанг ма йын йае заердаейы гуыпп-гуыпп
даер хъусы.
14
Садуллаейы сыхаг Джена йае ус Заелиимае иу бон йае цаехае-
радонмае ацыд. Уым сае къаевда аераеййаефта, ныххуылыдз сты
аемае лаег фаерынчынгомау. Дохтырмае цаеуын даер нае бакуымд-
та. Каед фаестаг бонты цыфаенды аенаевдаелон уыд, уаеддаер иу
изаер Садуллае йае сыхаегты дуар бахоста. Йае размае рауади
Заели.
— Джена нае саетты, фаелае йаем аез уаеддаер рынчынфаерсаег
аербауадтаен.
— Рацу-ма, рацу,— радзырдта йаем хаедзары хицау,— мах-
мае рынчын наей, фаелае уазаегуарзаг стаем, уаелдайдаер сыха-
джы.
Джена аергъаевст цаергаесау бадти диваныл.
6 Цард тындзы сае размае
81
— Цыфаенды хъаебатыр куы уай, уаеддаер аенаефаеразгае-
хуыз дае, Джена,— йае размае бацаеугаейае загъта Садуллае.
Лаег ын ницы дзуапп радта, фаелае йае усмае адзырдта:
— Хъусыс, не ’фсин, Садуллае даер мын базыдта мае низы
хабар. Уаед та мын даехаедаег исты хос скаен, ноджы маенае зам-
манайы аембал...
— Чысыл абадут, аез уае ныртаеккае хорз фендзынаен, ды
даер адзаебаех уыдзынае,— аемае Заели къухнамае ахызт.
Джена аераеджиау загъта:
— Гъе, афтае, мае хур Садуллае, лаег заерондаей слаемаегъ
ваеййы, уыййедтаемае а наехион даер мемае куы ныххуылыдз ис
аемае йаем каесыс!
— Заерондаен дын раджы у нырма, Джена,— бахудт Са-
дуллае.— Хатгай афтае рауайы: чысыл уддзаефаей даер аехсныр-
саег лаеджы аеккой абады...
Дыууае сыхагыл низты тыххаей ныхас бацайдагъ. /Еваеццае-
гаен, дард ахаеццае уыдаиккой, аефсин фынг куынае аераеваерд-
таид, уаед.
— ^Емае, Заели, ды немае нае бадыс? — бафарста Садуллае.
— Уае фынг цаемаей дзаебаехдаер сфидауа, уый тыххаей
каед сбадон, аендаер уын цы аеххуыс даен?—дзуапп радта
Заели аемае ма сын таебаегъы дзаг карст памидортае аерае-
ваердта.
Фаейнае цалдаеры куы анызтой, уаед бахъаелдзаег сты. Каед
аемгаерттае нае уыдысты, уаеддаер хаелараей цардысты. Иуаей
сыхаегтае, иннаемаей та иу цехаей сты.
Заводы кой саем рауад. Джена аемае Садуллае аеппаеты фыц--
цаг саехи цехы тыххаей дзырдтой аемае сае ног парторг даер ро-
хуаты нае баззад.
— Махарбег мае заердаемае цаеуы. Фаелтаердджын лаеджы
аевнаелд бакодта, ныфсджынаей,— загъта Джена.
— Лаегаен йае туджы куы нае уа, уаед аей адаемы аехсаен ку-
сынмае цыфаенды академийы даер нае сахуыр каендзынае,—
йемае сразы Садуллае даер.
— График каей сараезтат, уымаей хорз бакодтат. Адаемы
заердаемае цаеуы.
82
— ЛЕваеццаегаен аеппаетаей тынгдаер нае куысты мадзаелттаем
аеркаесын хъаеуы. Нае техникаемае...— цаемаендаер арф ныуулае-
фыд Садуллае.
— Уый мах даер аембараем, техникае стыр хъуыддаг у. Фае-
лае уыимае даер раестаегаей хынджылаег куы каенай, уаед цы ра-
уайдзаен? — бафарста Джена.— Каераедзийыл сае аенгом бает-
тын хъаеуы. Стаей исчи исты ногдзинад куы аераемысы, уаед аей
цас фаеравзон-бавзон каенынц! Адаеймаг йаехаедаег йаехицаей
стыхсы.
Садуллае йемае сразы:
— Раст заегъыс, ваеййы наем ахаем хабаерттае.
— Махмае БРИЗ-ы чи кусы, уыдонмае гаесгае уыцы бюро
ницы фесгуыхдзаен. Багдасарян сын цы фаезаегъы, уый бакае-
нынц. Цехты бынат цы инженераен нал ваеййы, уый БРИЗ-ы
скуыси ваеййы. /Емае йае цаемаей иу ран ныууадзой, уый тыххаей
лаеггад каенын райдайы йае хицауаен,— дзырдта Джена.
Садуллае дзы бирае цаемаейдаерты уыд разы, фаелае уаед-
даер йае заердаемае нае фаецыд, БРИЗ-ы каей ницаемае дардта,
уый.
— Даеумае гаесгае, ахаем бюро нае хъаеуы уаедае? — бафарс-
та Садуллае аемае дзуапп даер йаехаедаег радта: — Хъаеуы, аер-
маест хорз куыд куса, афтаемаей.
— Хорз куыд куса... ?Емае куы кусиккой, уаед саем чи хае-
цы? — йае ныхас ын айста Джена.— Ахъуыды ма каен: ног
аехснырст чи аеркаены, уый даер аей БРИЗ-ы балаеууын каены.
тЕмае, мае хур, лыстаег хъуыддаегтае саейраджы сае быны акае-
нынц.
— /Емае даем уаеддаер цы фаенд ис? — Дженамае йе ’рфгуы-
ты бынты бакаст Садуллае:
— Цы фаенд, заегъыс? Маенмае гаесгае, цехы куыст фаехуыз-
даер каеныны тыххаей цы фаендтае фаезыны аемае наехи хъаруйае
саразын нае бон цы у, уыдон БРИЗ-мае хаессын ницаемаен хъае-
уы. Наехимае иу-дыууае лаегаен бафаедзаехсаем уыцы хъуыддаг.
Гъе, аермаест дзы хаердзтае бирае куы хъаеуа, каенае куыст иуцас-
даер раестаег къуылымпыгонд куы цаеуа, уаед аем-иу БРИЗ аемае
заводы хицауад аеркаесаент.
83
Садуллае бирае фаехъуыды кодта Дженайы ныхаестыл аемае
дыккаг бон заводмае куы аерцыд, уаед сае Махарбегаен ра-
дзырдта.
— Л2мае Дженайы фаендон даеуаен даехимае куыд каесы? —
бафарста йае Махарбег.
— Баелвырд аей нае хатын, фаелае дзы цыма цыдаер раестдзи-
над ис, афтае маем каесы.
— Заегъаем, цаваердаер хъуыддаг хорз каесы не ’ппаетмае
даер, фаелае йыл заводы хицауад нае разы каенынц... Уаедаемае
бафаелвараем, Джена куыд заегъы, афтае. Адаемаен саехи куы
фаенды, цаемаей дзы таерсаем?
Сае ныхас сын аердаегыл аскъуыдта телефоны дзаенгаераег.
Директор дзырдта Садуллаемае:
— Цы фаекаенынмае хъавут, уымаей-иу цаеуылнае афаерсут?
?Еви йае уае саермае нае хаессут? — йае уайдзаеф райхъуысти
Аслаенбегаен.
Исдуг Садуллае дзуапп раттынмае нае сараехсти, стаей аер-
бамаесты:
— Табу йаехицаен, чи нае ферох?
Директораен аеваеццаегаен, уый йае тъаенгтае ацагъта, фаелае
йае маеты фаедыл нал ацыд.
— Цаваер график сараезтат?
— Нае куыст хуыздаер цаемаей цаеуа, ахаем график.
— /Емае йын фенаен наей? — йае ныхас чысыл фаефаелмаен-
даер Аслаенбегаен.
Садуллае график йемае айста аемае директормае ацыд. Куыд-
даер кабинеты дуараей бахызт, афтае загъта:
— Бахатыр каен, нае йае зыдтон, нае алы улаефты тыххаей
даер доклад каенын хъаеуы, уый,— аемае гаеххаетт Аслаенбеджы
раз аераеваердта.
— Ды, лаеппу, таевд ма каен. Алы хаедзары даер хъуамае
аегъдау уа. Хаедзар даер хаедзары хуызаен уаед ваеййы... График
ам уадз, саейраг инженеримае йае фенаем,— Садуллаемае хаерд-
мае даер не ’скаст, афтаемаей загъта Аслаенбег.
84
График директоры заердаемае фаецыд аемае уаед саейраг ин-
женер фаендон бахаста аеппает цехты даер ахаемтае саразыны
тыххаей. Уый Грант Давидовичаен дыууаердыгаей пайда уыд —
иуаей ног хъаеппаерисдзинады фарс хаецы, иннаемаей — йаехи
хъаеппаерисдзинады руаджы пайдайы хъуыддаг ахаелиу кодта
аегас заводыл даер. Стаей газеты фаезындис стыр уацхъуыд—
завод баераегбоны агъоммае ерысы бацыд аемае пълан саеххаес-
тыл ног мадзаелттаей тох каены, заегъгае. График аемае дзы саей-
раг инженеры кой даер уыди.
Садуллае газет Махарбегмае равдыста.
— Каесыс! Цаей, мах йае кад нае хъаеуы, ерысы фаеуаелахиз
уаем, уыййедтаемае уал ныр уымаен аемдзаегъд каенаент.
Графичы тыххаей даерзаег ныхас рауади цехы. Алыкси йае
куы федта, уаед зынаерваессон хуызаей бахудт аемае аехситтаей
ныззарыди. Махарбег аем фаекомкоммае:
— Дае заердае аенаеуи хъаелдзаег у аеви дын графичы хабар
афтае аехсызгон уыд?
— Заердае! Уаерыкк фестад, уаерыкк! — худти Алыкси.—Иае
саразаег чи уыди? /Еви йаем искаейы баххуырстат зондджын
адаемаей?
— Зондджын адаеммае фенхъаелмае кастыстаем, аемае куы
ницы змаелыдысты, уаед йаехаедаег скуыстам,— йе ’лхыскъаен ын
аелхыскъаей дзуапп радта Махарбег.
— Зонд дзы бирае нае хъаеуы. Каед де «сфаелдыстад» у, уаед
дын барст уаед. Каед дын Садуллае даер аеххуыс кодта, уаед та
маем диссаг каесы,— бадзырдта йаем Алыкси.
— Цехы хицауаен даехаедаег заегъ.
— ?Ез та ма мае саер цы риссын каенон.
— Дзаегъаелы афтае аенхъаел дае. Мыййаг маем дае хуызае-
наей, каенае де ’мбаелтты хуызаенаей исты ис? — аербатаевд Ма-
харбег.— Стаей даеуау заеххы бикъ, комы даегъаел каед нае
даен, уаеддаер мыл фындз ис. График та аеххаест каен-
дзынае...
Алыкси каед йаехи цыфаенды хъазаенхуыз дардта, уаеддаер
йае цаесгомы фаелурсаей баераег уыд, каей смаесты, уый.
— Политикон цъар ын акаенынмае хъавыс?
85
— Нэе, йае апп у политикон. Политиком цъаерттае дае хуы-
заеттае фаекаенынц,— загъта Махарбег аемае ацыд.
Ахаем аевзагаей Алыкси заводы уаеды онг никаеимае ма
сдзырдта. Алкаеимае даер хионау йаехи дардта, уаелдайдаер кус-
джытимае, аемае дзы разы уыдысты. Афтае аенхъаелдта Махар-
бег даер, аемае ныхасгонд куы фесты, уаеддаер йае дисаей нае
банцад. i/Ермаест Садуллаейаен ницы загъта. Загъта йын аей
Алыкси йаехаедаег.
— Уае графичы ныхмае мае дзых схаелиу кодтон, аемае мае
нае ног парторг фаецаейхордта, исты политиком хъуыддаг мыл
куы баххуырса, уымаей старстаен.
Садуллае зыдта, йе ’рдхордаен гаеды ныхас саеппарын мур
даер каей ницы у, уый.
— Табу хуыцауаен, саераегас ма каей баззадтае!
Алыкси бамбаерста, парторгаей хъаст каенын ын ныртаеккае
аедылыдзинад каей рауайдзаен аемае иннаердаем ныццавта:
— Ныр уыцы графикаей цы хуртае фенынмае хъавут? тЕви
йае гуыппы тыххаей аераемысыдыстут?
— Заердиагаей фаерсыс аеви?..— афарста Садуллае.
— О.
— Алы сахатмае даер цал проценты хауы, уый сбаелвырд
кодтам аемае ма йаем иучысыл бафтыдтам. Афтаемаей ма аны-
май: алы сахаты даергъы проценттыл аефты, сахаттае та бирае*
сты аемае график куы аеххаест каенай, уаед проценттаен даер аемае
раезгае наей.
Алыкси уыдаеттае аембаерста йаехаедаег даер, зыдта йае, ныр
дзы комкоммае домд цаеудзаен сменаейы куыстаен, гъаейтт заегъ-
гае, разамынд даеттын аемае та никуыцаей разындзаен. Пае заер-
даейы даер мает уымаен фаезынд, йае бауромын йае бон нал уы-
дис аемае загъта:
— /Ембисаендтае!..
Садуллае йае афтаемаей никуы федта аемае йае нае фаендыди,
Алыкси ахаем уа, уый. Гъе уый тыххаей ныхас хъазынырдаем
аздаехта:
— уЕнхъаелдаен та дзы, мае лымаен, сменаейы размае ахуыгпг
кодтай...
86
Алыксийы заерды уыдис Садуллаейаен исты аевзаер заегъын,
фаелае йаехи баураедта, нырма раджы у, банхъаелмае ма каесын
хъаеуы, заегъгае.
Фаестаг раестаеджы Алыксийы мает бацыди. Тасолтаны За-
риффаеимае куы зонгае кодта, уаед аей фаендыди, цаемаей сыл-
гоймаг фаечъизи уа аемае Садуллаейы худинагаей йае мает рай-
са. Фаелае йын йаехицаей куы фехъуыста, йае хъуыддаегтае аев-
заер нае цаеуынц, заегъгае, уаед аенхъаел куыд нае уыд, афтае фае-
рысти: уый баесты йаехи къухы цаеуылнае ис Зариффае? Уыцы
хъуыды йае бонаей-бон тынгдаер аерра кодта...
15
Садуллае къамисмае йае хъуыддаегтае цаеттае каенын куы рай-
дыдта, уаед йае фыццаг аеххуысгаенаег сси Тинае. Инженераен
заводы фаестае, каей заегъын аей хъаеуы, библиотекаейы кусынаен
раестаег нае фаг кодта: уайтагъд та-иу йае саехгаенын афон аер-
хаеццае. Тинае аембаерста, Садуллае куыд тыхеы, уый, фаелае йын
цы сараезтаид, уый нае зыдта. Цалдаер хатты йын заегъынмае
хъавыд — маенае дын даегъаелтае аемае-иу ам у аенае маен даер.
Нае йаем бауаендыд, истаеуыл куы фаегуырысхо уа, уымаей тарс-
ти. йаехи даер-иу ныллаеууын фаендыди, цалынмае куса, уаедмае.
Фаелае куыд загътаид уыдаеттае Садуллаейаен? Уаевгае Тинаейы
йаехи мает нае уыди: адаеймаджы сусаегаей каей уарзы, уымаей
йаем цы худинаг аерхаудзаен? /Ермаест аей нае фаендыдис, Са-
дуллае йын йае заердаейы уаг базона, уый. Цы дзы рауайдзаен?
Мур даер ницы. Хуыздаер-хуыздаер — фаетаеригъаед ын каен-
дзаен, заегъдзаен ын цалдаер цаестуарзон ныхасы. тЕмае ууыл —
хаерзбон, уарзондзинад!
Тинаемае ахаем зонд наей. йае фаенд рагаей цаеттае уыд —
моймае нал ацаеудзаен. Уаед аей цаемаен хъаеуы баеллицтае аерго-
маей аевдисын? Таеригъаеды тыххаей? Нае, афтае йын хуыздаер у:
сусаег уарзтаей уарзы Садуллаейы, аемае йын уый даер амон-
даен — аегъгъаед.
Тинаейы тынг фаендыдис Садуллаейаен феххуыс уаевын, фае-
лае куыд, уый аерхъуыды каенын йае бон нае уыд аемае йын йаехи
87
ныхасмае аенхъаелмае каст. Садуллае даер аей, аеваеццаегаен, аем-
баерста аемае йын иу изаер загъта:
— Уыцы цингаенгаейае даем баергае аербацаеуын, Тинае Гри-
горьевнае, фаелае цаестыфаеныкъуылдмае раестаег фаеваеййы.
Ницы мын аентысы...
— Цал азы дыл цыди, Садуллае, фаестаг хатт ма ахаем ны-
хаестае куы загътай, уаед? — бахудтис Тинае.
— Хъазын аенхъаел мын дае? Даеуаей аефсаермы каенын, алы
хатт маен тыххаей ныффаестиат ваеййыс...
— Цытае дзурыс? Уый мае куыст у. Уаедаемае дае цы хъаеуы,
уыдон уаехимае ахаесс... ?Ез дыл аеууаендын...
— уЕцаег заегъыс, Тинае Григорьевнае?
Сае дыууае даер аей зыдтой: библиотекаейы уыдис ахаем чин-
гуытае, аемае уырдыгаей рахаессын каемаен не ’мбаелд. Фаелае сае
Тинае Садуллаейаен саехимае даеттын райдыдта. /Емае-иу йаехи
куы фарста, цаемаен афтае каенын, заегъгае, уаед аем уыдис аер-
маестдаер иунаег дзуапп: инженер ахсджиаг хъуыддагыл кусы
аемае чиныджы тыххаей куы бакъуылымпы уа? Л^мае аецаег даер:
аефсон заердае агуырдта, бар та зонд лаеваердта...
Тинае аедзух мысыдис йае чызджы, цалдаер хатты афаел-
ваердта фаестаемае йае йаехимае аеркаенын. Фаелае мад аемае фыд
не ’сразы сты, сае иунаеджы хъаебулыл афтае сахуыр сты, аемае
сын исчи загъта, абонаей фаестаемае уемае нал уыдзаен, заегъгае,
уаед, аеваеццаегаен, сае хаедзар ныууагътаиккой аемае арвы кае-
ронмае уыцы сываеллоны фаедыл фистаегаей даер фаецыдаиккой.
Заераедтае цалдаер хатты афаелтаердтой, сае чызг даер семае цае-
маей аерцардаид, ууыл, фаелае Тинае нае бакуымдта.
Педагогон институтмае бацыди фаесаууонмае ахуыр каенын-
мае. тЕмае йае цин даер Садуллаейае раздаер никаемаен загъта.
— Нае заводыл дае заердае сивынмае хъавыс, Тинае Гри-
горьевнае?
— тЕгаер фаекарз кодтай дае таерхон, нае йае зоныс, маенаей
инженер никуы рауайдзаен, уый?
88
— Сомы дын каенын, ды ныртаеккае даер цалдаер экзамены
радтис. Уаевгае ахуыргаенаегаен хуыздаер дае, аермаест — инже-
нерты ахуыргаенаегаен.
— Маен йедтаемае каемаен хъазай, уый не ’ссардтай? — Тина^
йаем йае аенгуылдз батылдта.
Каед Садуллае афтае дзырдта, уаеддаер ын аехсызгон уыдг
Тинае институтмае каей бацыд, уый.
Сентябрь! фаестаг бонты гораетмае ссыдис зындгонд артист.
Тинае сфаенд кодта концертмае байхъусын. Филармонийы зал-
мае бацаеуаены йае палто куы раласта аемае фойемае куы схызти,
уаед уым ауыдта Зариффаейы. «Садуллае даер ам уыдзаен»,—
ахъуыды кодта аемае йае йаехинымаер ацагуырдта. Фаелае лаег
нае зынд. Зариффаеимае уыди цалдаер адаеймаджы. Тинае дзы
базыдта аермаестдаер заводы инженертаей иуы — Алыксийы.
Зариффаейы даеларм хаецыдис иу хаерзхуыз сылгоймаг, йаехи-
цаей хистаер. йае цаесгом каеддаер, аеваеццаегаен, уыди раесугъд,
ныр та — ахуырст, саерыхъуынтае хаердмае фаст аемае йе ’ставд-
гомау баерзаейыл аерттывта цыдаер хъуырбос. Йае хъустыл аер-
заебул сты сызгъаерин хъуссаеджытае аемае рухсмае таемаентае
калдтой. йае уаелае уыдис аенгом къаба, айчы буры хуызаен
хъуымацаей. Зариффае йае разы зынд хаерзконд. Цыппаераем —
баерзондгомау наелгоймаг. Тинае йае нае зыдта аемае йаем каесгае
даер нае кодта. Фаендыдис аей Зариффаейы хаестаегмае фенын.
Тинае фойемае бацаеуаенаей галиуырдаем фаезылдис аемае иу
ран, хаестаег аем куыд ничи уа, афтае аерлаеууыд. Зариффаеитае
уыйырдаем раздаехтысты. Сае дыууае даер фемдзаст сты. Тинае
бахудт аемае чысыл йае бынатаей фезмаелыд, фаелае сагъдауаей
баззад. Зариффае йын йае саеры фезмаелдаей зына-наезына са-
лам радта аемае йе ’мбаелттимае ныхаестыл фаеци.
Ницы бамбаерста Тинае, аермаест сае фаедыл аджих. Стаей
залмае куы бацыд аемае йае бынат куы аерцахста, уаед та ногаей
федта Зариффаейы йе ’мбаелттимае; уыдон бадтысты чысыл
раздаер аемае йаем хорз зындысты. /Енаезонгае наелгоймаг аемае
89
Зариффае цаеуылдаер ныхас кодтой, каераедзимае-иу бакастыс-
ты, аемае йаем сае цинхуыз цаесгаемттае зындысты.
Тинае йаехинымаер архайдта уыдонмае йае хъус нае дарыныл,
концерт йае заердаемае цыдис, хорз зарыди зындгонд артист.
Фаелае саем уаеддаер араех цаестытае саехаедаег здаехтысты. Цае-
маен? Тинае ууыл аеппындаер нае ахъуыды кодта. Стаей куыд-
фаестаемае йае заердаейы цыдаер уылаен базмаелыд, базмаелыд,
аемае цалдаер хатты йае бынатаей сыстыныл афаелваердта.
Концерт каед дыууае сахаты аемае аердаег ахаста, уаеддаер
раестаег куыд атахт, уый Тинае аембаргае даер нае бакодта.
Цаемаендаер аем афтае фаекаст, цыма хаерз чысыл абадти
залы.
Адаем концерты фаестае ратындзыдтой сае дзаумаеттаем. Ти-
нае сындаеггай рацыд. Алыкси рауай-бауай кодта, куы-иу иу
къордимае алаеууыд, куы иннае къордимае. Тинае йае палто куы
иста, уаед уыдон филармонийы агъуыстаей рахызтысты. Цае-
маей сыл мауал саембаела, уый тыххаей бафаестиат.
Дымдта уазал дымгае. /Евиппайды ахаем футтытае аерба-
ласта, аемае булвары баелаестаен сае хъыс-хъыс ссыди. Арв уыди
хъуынтъыз.
Дымгае каецаейдаер доны аертаехтае аербахаста аемае сае Ти-
наейыл бакалдта. Уаед йае къахдзаефтыл бафтыдта. Иуцасдаер
ауад аемае баййаефта Зарифаеиты. Разаей цыдысты Алыкси
аемае аенаезонгае сылгоймаг, сае фаестае — Зариффае аемае аенае-
зонгае наелгоймаг. «Чи уа, цымае?» — ахъуыды кодта уыцы
адаеймаджы тыххаей Тинае. Уаевгае мае цы хъуыддаг ис, заегъгае,
уынджы иннае фарсмае ахызт аемае уайтагъд сае разаей фаеци,
фаестаемае саем иу хатт даер нал ракаст.
йае фатермае бацыд, йае палто раласта, бандоныл аей бап-
паерста аемае, йае саерыхъуынтаем аевналгаейае, айдаены цур аер-
лаеууыд. Уырдыгаей йаем ракаст хуыздзыд сылгоймаг, йае сау
цаестытае аенахуыр стыр уыдысты, аенахуыр аерттывд кодтой.
йае раесугъд фындз ныццыргъ. Тинае йае къухтае систа аемае сае
йае цаесгомыл аерхаста, бафаезмыдта йае айдаедаей йаем чи касти,
уый даер. Тинае йае цыма фыццаг хатт федта, аемае йае заердаемае
нае фаецыд, уыйау дзы азылд. Йе ’уаенгтае базыр-зыр кодтой.
90
Йаехи айста къухнамае, цай схъарм кодта аемае дзы иу агуывзае
куы бацымдта, уаед, йае фаестае нае бафснайдта, афтаемаей
схуыссыд. ЛЕрмаест хуыссаег каедаемдаер фаелыгъд. Изаерыса-
раей цытае федта, уыдон цъындаей йае цаестытыл ауадысты. «Ау,
ницы мае хъуыддаг ис? — фарста Тинае йаехи.— Алы адаейма-
джы хаес даер у, исчи куы раедийа, уаед уымаен йае къухыл ных-
хаецын аемае йае раст фаендагмае ракаенын. ?Емае дзы каед ницы
раедыд ис, уаед та?»
Ныссуйтае сты, гаены фаескъаеуттау, йае хъуыдытае аемае сын
ницуал зыдта. Стаей фаесаембисаехсаев куыд бафынаей, уый
нал бамбаерста.
Райсомаей аераегмае райхъал Тинае. Уаты йае сынтаег аеваерд
уыди рудзынджырдаем аемае йаем хаехтае зындысты. Цалынмае-
иу райхъал, уаедмае-иу уыдон сае фынтае ныууагътой, хураей
уаефт хаердгае дараесты-иу саехи сфаелыстой, цыма-иу Тинаейы
сыстынмае аенхъаелмае кастысты. Хаехтаей-иу алчидаер йае армы
дзаг ирд тынтае аембырдаей дардта аемае-иу сылгоймагаен куыд-
даер йае цаестытае байтом сты, афтае-иу ыл сае аербакалдтой;
уаеларвы сызгъаерин-иу ныппырх базыл, хуыссаентыл, цаесго-
мыл, даеллагхъуыртыл, риуыл. Тинае-иу хаехты лаеваерттае йае
хъаебысы аербакодта аемае сын салам аервыста. Фаелае ацы
хатт Тинаемае хаехтае не ’нхъаелмае кастысты: саехи баууон код-
той аемае хуры тынтае не ’рбакалдтой. Йае заердае аерхаендаег
уыд, цыма фыдфынтае федта, уыйау. Сыстади хуыссаенаей, зи-
ваеггаенгае. Бацыд рудзынджы размае: баестае уыди уыцы иухуы-
зон аентъыснаег, маенае йыл цыма фаенык байзаерстаеуыд, уыйау.
Лыстаег саелфынаег кодта. Хуылыдз асфальт уынгаей сау-сауид
дардта.
Тинае бон-изаермае даер йае куысты аенкъард уыд. тЕрмаест
аем фаессихор Садуллае куы ’рбацыд, уаед уый йемае аербахаста
цаваердаер аехсызгондзинад. Тинаейаен цыма уымаей размае йае
заердаейыл уазал дур аерфаелдаехт аемае йын ныр ахауд, уыйау
йае риуы дзаг сулаефыд.
— Дысон концерты куыд нае уыдтае? — аераеджиау загъ-
та Тинае.
— Ехх, Тинае Григорьевнае, куы йае зоныс, аенаеуи даер каей
91
ныффаестиат даен, уый, уаед ма мае къахгае каеныс? /Евдаелы
мае, аевдаелы? — тыхстхуызаей дзуапп радта Садуллае.
Тинае ской каенынмае хъавыдис, уаедае дзы Зариффае куы
уыдис, заегъгае, фаелае йае хъуыды йе ’взаджы каерон асалд.
Садуллае та йае ныхас наема фаеци:
— Стаей хаедзары исчи аенаефаеразгае куы ваеййы, уаед заер-
дае никуыдаем комы. уЕнаеуи даер иунаегаей цаеуаг нае даен...
— тЕмае чи у рынчын?
— Зариффае фаестаг заман аенаефаеразгае хаессы...
«Нае, Зариффае дысон аенаефаеразгае нае уыди. Нае фаелае ма
амондджынхуыз даер уыд. Ау, сайгае каена? Заегъон ын аей? О.
Садуллае мыл куы аеууаенды, уаед дзы ахаем гуырысхойаг
хъуыддаг куыд бамбаехсон? йае заегъын аенцон у. Фаелае...
маехаедаег та? Масты фаедыл ардыдау куы рауайа»...— Садул-
лаемае цы заердае дардта, уый никуы никаемаен схъаер кодта,
йаехинымаер-иу аедзухдаер афтае дзырдта: «Маехи йедтаемае йае
хъуамае мачи зона»...
16
Маейырбегаен йае фыдаей цы фатер баззад, уым уыдис дыу-
уае уаты аемае чысыл къухна. Уый йаехаедаег скодта, саерды
Дзерассаейы куы ’рхаста, уаед. Уыдис таевд раестаег. Хаедзары
хъуыддаегтаем аерыгон сылгоймаг уыйас наема араехсти аемае-иу
йае лаеджы аерцыдмае хаеринаг каенын куы райдыдта, уаед-иу
тынг сфаелмаецыди. Сыхаегты устытае йын таеригъаед кодтой
аемае йаем алцаемаей кастысты. Мадау ын уыд Саелимает даер,
тыхсын аей нае уагъта. Фаелае уаеддаер уыйас йае бон нае уыди —
иуаей уроктае, иннаемаей куыстытае...
Афаедз ацардысты аемае сае фатер йае хуыз скалдта. Дзерас-
сае каед аеваелтаердаей райдыдта йае цард, уаеддаер уайтагъд
аембисонды хаедзардзин сси.
Маейырбег уыдта: йае бинойнаг ыл тынг мает каены, афтае-
маей йаехи куыстытае даер бирае сты. /Емае йаехинымаер дзырд-
та: «Наелгоймаг афтае у, аемае йын аефсоны хъуыддаг куы уа,
уаеддаер аей саейраг хоны, иннаетае та йын хъуамае хуыцаумае
куваегау кувой».
92
Хаедзары зын архаинаг цы уыди, уыдон Маейырбег йаехае-
даег кодта. тЕмае сае дыууаейаен даер фенцондаер.
Дзерассае аемае Маейырбег цардысты каераедзийы цаерайае.
Фыццагдаер аемае фаестагдаер сын ницы уыдис; алцыдаер саем
ахъаззаг касти.
Лаегаен йе йае куыст хорз нае ацыд, йе афоныл нае бахордта,
аеви йае дзыппы чъизи къухмаерзаен баззад — Дзерассаейаен
уыдаеттае иухуызон хъыг уыдысты. Афтае уыдис йе ’фсиныл
йаехаедаег даер.
Дзерассае куыд бафиппайдта, афтаемаей Маейырбег заводаей
араех ссаеуы фаелладаей. Ноджы таевд пецимае архайгаейае, араех
сыздаехы уымаел дзаумаетты. тЕмае уаед аенае абанамае ауайгае
нае лаеууы. Саердыгон уый ницы каены, фаелае зымаегон аенцон у?
Цал аемае йыл цал хатты ныххаецыди уыцы аенаехайыры грипп.
/Емае Дзерассае бабаеллыдис, ваннае каем уа, ахаем ног фа-
термае. Йае фаендон фыццаг хатт куы загъта, уаед ыл Маейырбег
ныххудти. Фаелае хъуыддаг ууыл нае ахицаен — цалдаер боны
фаестае та йын ской кодта. тЕмае йын уаед Маейырбег дзуапп
радта:
— Цаей, нае мады даер дзы бафаерсаем.
Саелимает ницы загъта сае ныхмае, искуы ма йае нае фаендыд,
йае хъаебул хуыздаер цаемаей цаера, уый. Фаелае уаеддаер, куыд
ничи йае федтаид, афтае йае цаессыг асаерфта: ам райгуырд йае
фыццаг сываеллон, ам аей ныууагъта иунаегаей... Каед цыфаенды
баеллиццаг рауадысты сае хъуыддаегтае, уаеддаер Саелимает йаехи
раст нае хуыдта, моймае каей ацыд, уымаей. Зылын аей кодтой
хаестаеджытаей даер бираетае. тЕмае каед Маейырбеджы аеваегае-
саег нае уагъта, уаеддаер уыдон афтае дзырдтой: «Лаеппу йаехае-
даег адаемы мыггаг фаеци». Саелимает уыцы ныхаестыл нае маес-
ты кодта. Исты, мыййаг, уый йаехи туг аемае стаег наеу? Уадз,
дзураент, аермаест лаеппу йаехаедаег амондджын уаед...
Дзерассае фатеривджытае агурын райдыдта, цалынмае нае
фаеуазал ис, уаёдмае аербынатон уаем, заегъгае...
Маейырбеджы заердаемае фаецыд сае ног бынат. Ноджы ма
сын разынд диссаджы сыхаегтае. Уайтагъд балымаен сты.
Сае лаег — ныллаеггомау, сау цыбыраелвыд рихиджын, цы-
93
даид ыл дыууиссаедз азы баерц, хуынди Анатоли Филиппович,
куыста гораеты прокурораей. Уыдис ын чызг аемае лаеппу.
Бинонтае куыд цардысты, уый Маейырбеджы заердаемае фае-
цыди. Дзерассае йын фаестаедаер афтае даер ма загъта, мах даер
уал уыдоны йае ацаераем, стаей баераег уыдзаен, заегъгае. Маейыр-
бег аедзухдаер йае сыхагмае йае цаест дардта аемае сын сае хорз
миниуджытае фаезмыдта. йаехаедаег даер аей нае зыдта, искуы
музыкае афтае бауарздзаен, уый. Сае ус Наталья Петровнае-иу
пианинаейае куы цагъта, уаед-иу саем йаехи байста, къуымы-иу
сбадт аемае-иу аем аенаефезмаелгаейае хъуыста.
Маейырбег не ’взаерста, Бетховены каенае Глинкаейы, Григы
каенае Чайковскийы, Энеску каенае дзы Шостаковичы музыкае
каецы у, уый. Фаелае аенкъардта, уыцы сылгоймаджы цагъд ын
йае заердае каей агайдта. /Енкъард заелтаем иу лаеппу йае сидзае-
ры бонтае аераемысыд. Уыдис-иу ахаем музыкае даер аемае-иу
уымае хъусгаейае йае цаестытыл ауадысты амонды нывтае аемае-
иу ыл базыртае базад, цыма ныртаеккае стаехдзаен. Йемае —
Дзерассае. Урс кофтаейы, худаендзаст, хъаелдзаегаей...
?Еваедза, диссаг у музыкае, адаеймагаей даесныдаер у хабаерт-
тае каенынмае. Маейырбегаен-иу йае къухы куы нае бафтыд сы-
хаегтаем бацаеуын, уаед-иу Дзерассаейы фарсмае сбадти аемае та-
иу ногаей йае царды кадаег фаендырдзагъды хъуыста. ?Емае аер-
маест ивгъуыд цард нае. Фидаен даер дзы рохуаты нае зади.
Иухатт та пианинаейы цагъдаей сразаенгард уаевгаейае, Маейыр-
бег Дзерассаейаен загъта:
— Хъусыс, цъиутае сыгъдаег уаелдаефы ратаех-батаех кае-
нынц. Сываеллаетты худын цаеуы. Иу, дыууае, аертае... уЕз аемае
ды даер фаеуайаем. Заердае парахат у цардаей, амондджын —
цотаей, уымаен аемае уыдонмае ницы фыдбылыз каесы. Дуне ныс-
сабыр...
Маейырбег куырдта Дзерассаейае, пианинае балхаенынаен
аехца аераембырд каенаем, заегъгае, аемае уаедаей фаестаемае ар-
хайдта уаелдай раестаег бакусыныл. Садуллаейы загъдау, сае
заводы аедзухдаер хъуыдис удуаелдай лаегтае аемае та-иу Маейыр-
бег сменаейы фаестае аертае-цыппар сахаты баззад. Уыцы
хъуыддаг йае мыздыл даер фаезындис.
94
Дзерассае фыццаг йае лаеджы хин ми нае бамбаерста,
Маейырбег-иу уый размае даер дзырдта «удуаелдай» лаегты
тыххаей, каед-иу искуы-иухатт йедтаемае нае бафаестиат, уаеддаер.
Фаелае, йаехиуыл цаеуылнае уал ауаерды, уый куы рабаераег, уаед
йемае загъд-замана самадта, даехи цаеуыл марыс, заегъгае.
Уыцы ныхасы фаестае дыккаг бон Маейырбег сфаенд кодта
куыстаей афоныл саехимае раздаехын. Куыддаер сменае фаеци,
афтае йаем Садуллае фаедзырдта.
— /Еваеццаегаен, мае хъысмает иуцасдаер сымах бинонтаей
аразгае у,— бахудт аем уый.— Ныр та мае де ’ххуыс бахъуыди,
Маейырбег.
— Табуафси, каед дын истаемаен сбаеззон, уаед...
— Тагъд фаендзаем пец уромаем. Директор стыр хаердзтыл
не ’сразы, аемае хъуамае мах йаехаедаег фаекаесаем аразджыты
бригадмае.
Маейырбег сразы. Фаендагыл цаеугаейае, сагъаес систа, Дзе-
рассаейаен хъуыддаг куыд бамбарын каендзаен, ууыл. Саехимае
куы схаеццае, уаед ын загъта:
— А дыууае боны Садуллаейы проектыл кусын радайдзыс-
таем. Сменаейы фаестае-иу аераегмае куы зынон уаед маем-иу ма
хаец...
— Афон даер ын у, каедаей нырмае йыл дзурут! — райгондаей
дзуапп радта Дзерассае.
•
Фаендзаем пецы куыст суанг даесаем октябрмае ахаста, стаей
ныллаеууыд. Проектмае цы къамис каст, уый наема фаецис. Са-
дуллае саем маесты кодта, стаей аерсабыр аемае пецхалджытаен
аеххуысыл фаеци. Пец куы райхаелдтой, уаед адаем дисы бацы-
дысты: уыйас кусын куыд бафаераезта? Махарбег даер аей фед-
та, аемае ма ноджыдаер иу хатт бамбаерста, аедасдзинадыл за-
воды каей ничи тыхсы, уый. Разамынд йае уд хъары пълантае
аеххаест каеныныл, фаелае райсом цы уыдзаен, уый сае фаесонаер-
хаеджы даер наей.
Иубон Садуллае Махарбегаен загъта:
— Уырны дае, хатгай каед маехимае не ’смаесты ваеййын: цы
95
гуыбынниз мае тылдта, маехицаен аенцад цаеуылнае бадтаен?
Каеннод афтае цаеуы — иууылдаер хорз сты, пълан аеххаест кае-
нын сае фаенды, иунаег Садуллае дзы разынд зондджын... Чи
зоны, тагъд мае дзаенгаедацаегъдаег даер схоной. Каей хъуыд,
уый араезтаид пец, уаеддаер аей искуы аразын хъаеуы...
— Иугай гаераехтаей ма таерс. Ды йае куынае сараезтаис, уаед-
даер аей аендаер искаейы бар бакодтаиккой. уЕнхъаелыс, уымаей
нае домдтаиккой пълан? Уымаен даер уыцы аефсаендтае ссард-
таиккой. Цард размае цаеуы, аемае дзы цаелхдуртае даер разы-
ны,— заердаетае йын аеваердта Махарбег.
Садуллае йе ’рдхорды уаехскыл йае къух аераеваердта аемае
йаем аенкъардаей бакаст:
— /Ез уыдаеттае аембарын, фаелае ма Иван Андреевичаен
заегъ аемае къамисы уаенгты иучысыл базмаелын каена. Уаед
Аслаенбег иу минутыл даер разы куы нае уыд, ныр пец цалдаер
боны даераенгондаей куы лаеууы.
Тыххаей-фыдаей маейы каеронмае проект фидаргонд аерцы-
дис. Гъа, ныр бавналой пец аразынмае, афтае заводы директор
цехы фаезындис. Сменае аераеджы райдыдта аемае кусджытаей
алчидаер аенувыдаей архайдта. Аслаенбег сыл аерзылд, стаей
^фаендзаем пецмае куы бахаеццае, уаед Садуллае загъта:
— Абон аразынмае бавналдзыстаем. Бетон ма нае хъуыдис,
аемае уый даер цаеттае у.
Аслаенбег аерлаеууыд, ахъуыды кодта аемае йе ’рбацыды саер
нал бамбаехста:
— тЕз даер даем уый тыххаей фаезындтаен. тЕмбарыс, бае-
раегбонмае бирае нал баззад аемае пец ныртаеккае аразын рай-
дайын иууыл пайда наеу.
Садуллае йае зыдта, исты ныхмае куы заегъа, уаед та йын
директор паддзахадон пъланы ахадындзинады тыххаей ар-
гъаеуттае каей фаекаендзаен, уый, аемае сразы. Хицау куы ацыд,
уаед Бойцовыл амбаелд аемае йын загъта:
— Бырсаем та. Аслаенбег аехсаргард сласта аемае сиды, цае-
маей иууылдаер атакаейы наехи бакалаем.
— /Емае араезтад та? — бафарста Бойцов.
— Аргъаевут, дам, аей фаесбаераегбонмае.
96
Садуллаемае афтае каесын даер райдыдта, цыма йын хъау-
джыдаер нал у, ног пец аразыны проектаей исты рауайдзаен
аеви нае, уый. Стаей цыма царды бирае цыдаертае нал аембары.
Хаедзары Зариффае аууонау сси, заеххон цаераег у аеви ма аер-
маест йае хуыз баззад, уый нал аевзары.
17
Цехы хъуыддаегтаем аермаест иунаег Алыкси касти аецаегае-
лоны цаестаей. «Цыдаер каены, схаетаегхуаг»,— дзырдтой Алык-
сийы тыххаей. Фаелае дзы мидаегаей цы хаейраег бадт, уый ничи
зыдта. Ныртаеккае йае ницы мает уыд, уаевгае маетгаенаг аенаеуи
даер никуы уыди. Цы кодта, уый даер каенае адаемы цаестмае,
йаехаедаег-иу куыд дзырдта, гуыппы тыххаей, заегъгае, каенае та
искаейы фыддаерагаен, йе йае мает райсыны тыххаей. Зариффае-
йаен цы таерхон рахаста, уый аеххаест каенын йае къухы аефтын
райдыдта. тЕмае уаед Садуллае даер йае къаеппаеджы ис. Иудзыр-
даей, лаегау ын каей фаеуыдзаен, уый йын фынаейае даер гуырыс-
хойаг нае уыди. Сагъаес аендаер цаэуылдаер кодта.
Азае... Хорз нае ацыд йае хъуыддаг уыимае. Уыцы аехсаевы
аехсаерфарсы цаефтае дзы нае рауадысты, заегъгае, уаед аей ныхъ-
хъуытты уагътаид. Фаелае уадултае ныр даер ма дудынц, ныр
даер ма цаестытае цаехаертае калынц. Нае, цыдаер ницаеййаг чыз-
гаен уыцы аефхаерд ныббара, уый никуы уыдзаен, ахаем адаей-
маг наеу. /Емае уал йае саейраг куыст скодта Азаейы.
Алыкси, цыма се ’хсаен ницы аерцыд, йаехи афтае дардта.
Раздаерау цыди лабораторимае. тЕмае куыдфаестаемае Азаейы
мает тайын райдыдта. Алыкси йае аедзухдаер хъахъхъаедта,
фаендыдис аей, хибараей йыл куы саембаелдаид, уый.
Иу пзаер аенаенхъаелаеджы фембаелдысты. Иучысыл ауадыс-
ты, аныхаестае кодтой, стаей Алыкси йае фаенд аеххаест каенынмае
бавнаелдта.
— Алы зындзинадыл даер сразы уаин, ныронджы цаестаей
маем куы нал каесис, уаед,— йае маелгъаевзаг суагъта Алыкси.—
тЕрыгон ма куы уаин, уаед мае митаен цыфаенды схонаен даер
ис. Фаелае... мае цахъхъаенаей уарзондзинад куы фаезыны, уаед,
аеваеццаегаен, йае заегъын зындаер ваеййы...
7 Цард тынд зы сае размае
97
Азае ницы загъта. ЛЕфмаест саехимае куы бацыд, уаед ма би-
рае фаехъуыды кодта Алыксийы ныхаестыл. Стаей араехаей-араех-
даер аембаелын байдыдтой, тынгаей-тынгдаер аей уырныдта,
Алыкси аевзаер адаеймаг каей наеу, аецаегаей йае каей уарзы.
Каераедзийы фенгаейае-иу уыдысты хъаелдзаег, худтысты. Чындз-
аехсаевы размае дыууае адаеймаджы аехсаен куыд ваеййы, ахаем
ахастдзинаедтае фаезынди се ’хсаен аемае чызг йаехи амондджын
хуыдта...
Иу изаер кинойы фаестае Алыкси Азаейы йае фатермае ба-
хуыдта. Уый размае даер ын цалдаер хатты загъта, фаелае чызг
никуы срази. Лаеппу цырагъ ссыгъта, уазаеджы палто раласта
аемае йае рагъаеныл сауыгъта.
— Дзаебаех аеркаес, тагъд ацы хаедзары аефсин уыдзынае,—
загъта Алыкси аемае йын ныхъхъаебыс кодта...
Азае каем уыди, уый даер нал базыдта. Куы аерчъицыдта,
уаед йаехимае тынг аенамонд фаекасти, йае риуы цыдаер ихы
къаертт ныххауд.
— Мае палто...— уаермы бынаей дзураегау фехъуыст йае ны-
хас. Сыстад, йае палтойы дысты цыдаер амаелттаей йае къухтае
атъыссын бафаераезта, ныккодта къуымбил каелмаерзаен аемае
дуары раз аерлаеууыд. Стаей Алыкси аеддаемае йае фаедыл рацыд.
Цыдаертае йын дзырдта, цаемаейдаер аей фарста, фаелае йын Азае
ницы ’мбаерста.
— Хаерзаехсаев, мае амонд, мае хуры хай! —тЕрмаестдаер ма
уыцы ныхаестае фехъуыста Азае, фаелае йаем нае бахъардтой,
цыма аендаер искаемаен загъд уыдысты, уыйау.
йе ’рбаздаехынмае хо схуыссыди. Азае сындаеггай йае дзау-
маеттае раласта аемае сынтаегыл йаехи аеруагъта, фаелае аехсаев-
бонмае дзагъыраей, аенаефезмаелгаейае цармае фаекасти. Райсомы
хуыссаенаей сыстын йае бон нал баци. Минтаейаен загъта аемае
уый лабораторимае телефонаей адзырдта. Алыкси йаем уырдаем
цалдаер хатты бауади, фаелае чызг куыстмае куы нае фаезынд,
уаед фаетарсти... тЕппаеты фыццаг йае саеры цы хъуыды фаезынд,
уый уыди — Азае йаехицаен мацы каенаед аемае дзы уый — Алык-
си — аххосджын ма разынаед.
Куысты фаестае балхаедта дидинджыты бает, къафетты
98
къопп аемае йаем рынчынфаерсаег бацыд. Цаемаейдаерты та йае
фарста, фаелае Азае ницы дзуапп радта, чызджы тарст цаестытае
наем аенаефаеныкъулгае кастысты.
— Исты дае куы бахъаеуа, уаед-иу мын фехъусын каен, цех-
мае маем-иу бадзураед Минтае,— куырдта дзы Алыкси.
18
Профессор Николай Аверьянович Чистяков Октябры бае-
раегбоны хаед размае заводмае аербацыд. Иннае хаеттытау та
аеппаеты фыццаг бабаераег кодта аерзаетсудзаен цех аемае уай-
тагъд мастертимае ныхасыл фаеци. Цыма экзаментае уыди,
уыйау сае хынцфарст кодта. Стаей Садуллаеимае саембаелд, са-
лам ын радта.
— Куыд даем каесы, ме ’рыгон хаелар, ацы заеронд пецы
концентраттае къаддаер бавгаен, уаед раевдздаер аемае цырендаер
нае судзид?
— Маенмае гаесгае,* судзид.
— Гъе уаедае сыгъдон исыны хъуыддаг даер фаетагъддаер
уапд, уырны мае.
Садуллае йае нае бамбаерста.
— Николай Аверьянович, тагъддаер фаеуыдзаен, фаелае уый
хыгъдмае та къаддаер.
— Чи зоны, аедзух иухуызон нае рауайдзаен. Фаелае механи-
заци та, ме ’рыгон хаелар, механизаци? Ахаем хъуыддаегтае наем
ис нырма аемае дзы сынаегаей хаецаем.
Профессор Садуллаейы даеларм ныххаецыд аемае иумае къан-
тормае араст сты. Уым сыгъдис электрон цырагъ: уыди асаест
бон аемае цехы рудзынгаей рухс фаг нае калди мидаемае. Нико-
лай Аверьянович стъолы уаелхъус аербадти аемае фыццаг йае
алфамбылаймае акает, стаей инженераен загъта:
— Цалдаер хатты Грант Давыдовичимае телефонаей ныхас
кодтон, дае проектаей йае фарстон. Цаемаен ма дзы хъуыдис
къамис та? Ныр пец аразын хъаеуы... Каед ма исты хъуаг у,
уаеддаер кусгаейае рабаераег уыдзаен... ваеййы, рауайы афтае даер.
Ног хъуыддаг уайтагъд къухы не ’фты...
66
— Нае зонын, Николай Аверьянович, афтае мын аей саенад
кодтой, аемае йае хатгай ныууадзынмае даер рахъавын. Уадз
аемае йае аендаер исчи араза.
— тЕдылы хъуыдытае! — йае ныхас ын айста профессор.—
Дае заердаейае, афтае куы фаезаегъынц — заеронд хъуыддаг аемае
ногдзинады аехсаен тох цаеуы, заегъгае, уаед дзы абырджытае
аемае хаецаенгарзджынтае ваеййы? Ногдзинадаен фарсхаецджытае
ваеййы, фаелае йаем бавналынмае алчи йае ныфс нае хаессы, уы-
маен аемае аенцон наеу, адаеймаджы схойгае каены. тЕмае дзы
чидаертае саехи бахъахъхъаеныныл фаеархайынц.
— Уый теори у? — загъта Садуллае.
— Теори даер аемае практикае даер,— дзуапп ын радта про-
фессор.— Философтае йае теорийае баераег каенынц, мах, прак-
тиктае та — царды. Л£мае хицаентаей цы архайаем, уый каерае-
дзиуыл дзаебаех бады.
Николай Аверьянович бацагуырдта, экспертты къамис цы
проект сфидар кодта, уый. Садуллае йын аермаег иууылдаер йае
разы аераеваердта аемае саем профессор лаембынаег каесын рай-
дыдта, хатгай-иу инженеры истаемаей афарста, стаей йае къухтае
стъолыл аераеваердта аемае йаем скасти.
— Дае пецмае мае заердае аехсайы аермаестдаер иу хъуыдда-
гаей: уаелдаеф аем куыд цаеудзаен? Цинчы концентратыл аей
дзаебаех саембаелын хъаеуы. /Емае уаед йае таевды хъуыддаг даер
лыггонд раст цаеуы. Афтае наеу?
— Куыд банымадтам, уымае гаесгае раст у. Уый тыххаей
йае бацаеуаентае даер бынтон аендаерхуызон конд цаеуынц, маенае
афтае,— аемае профессораен схемаетаей иу йае разы аераеваердта.
Къанторы сае аербаййаефта Алыкси. Уый йае раембыны-
къаедзтаей бандоныл аерынцой кодта аемае саем аедзынаег хъуыс-
та. Хъуыста аемае йаехинымаер уый даер таерхаеттае кодта.
Николай Аверьянович разыйае ацыди цехаей.
Садуллаейаен аехсызгон уыд, профессор та ногаей проектмае
каей аеркаст аемае йае заердаемае каей фаецыдис, уый. Хабар Ма-
харбег аемае Бойцоваен радзырдта. Сменаейы фаестае та Викто-
римае баззадысты аемае ма каераей-каеронмае схемаетыл ноджы-
даер фаетаерхаеттае кодтой.
100
Цехаей Садуллае аемае Бойцов рацыдысты иумае. Баестае аф-
тае хъуынтъызаей каст аемае зын равзараен уыд — изаер каенын-
мае хъавы аеви аеризаер.
— Абон «Металлурджы бон» у, уый дае нае ферох? Цом-ма
наехимае бауайаем, дыууае къуырийы баерц наем цаваердаер нозт
лаеууы. Схъуына уыдзаен, аевгъау у,— аецаегхуызаей загъта
Бойцов.
Садуллае бахудт.
— Адаеймаг аегаер куы сзондджын ваеййы, уаед нозтытае
аемае хаеринаегтае даер баззайынц. Демае разы даен, цом.
Библиотекаейы размае куы бахаеццае сты, уаед Садуллае аер-
лаеууыд:
— ЛЕз Тинае Григорьевнаемае бауайон, стаей мае фаендаг дае-
уыл акаендзынаен.
— Дае хорзаехаей. /Енхъаелмае даем каесдзынаен.
Библиотекае саехгаенынмае бирае нал уыд. Садуллае тагъд-
тагъд асинтыл суади. Тинае йае размае фаеци.
— /Ербацаеуын аенхъаел дын нал уыдтаен.
— Цаеуылнае, Тинае Григорьевнае?
— Дае куыстытае фесты, тагъд баераегбон... Афтаемаей ма
адаеймаджы библиотекаемае февдаелы? — каед Тинае йае мид-
былты худти, уаеддаер та цаестытае сагъаесхуыз уыдысты. Уы-
цы боны хуызаен иунаег никуы ма фаекаст йаехимае: адаем иу-
уылдаер саехи цаеттае кодтой баераегбонмае. Тинае та? Каед кон-
цертмае каенае театрмае ацаеуа... Хоныныл та йае архайдзысты,
фаелае, аеваеццаегаен, не ’срази уыдзаен...
Ахаем хъуыдытимае йае баййаефта Садуллае.
— Тинае Григорьевнае, ацы бон маем цыдаер аенкъард кае-
сыс,— комкоммае йаем ныккаст Садуллае.
Сылгоймаг йае даргъ цаестыхаутае ныллаег аеруагъта...
— Иунаегмае цынае хъуыдытае аерцаеуы!..
Уый Садуллаейаен йедтаемае йе ’цаег фаендтае аемае йае лае-
маегъдзинад никаемаен заегъдзаен аемае йае аембаргае даер бакаен-
дзаен.
— Тинае Григорьевнае, раст нае дае,— йае разы аербадти.—
Цард каемае йае каецы тигъ раздахдзаен, уый баераег наей,.
101
.аемае ныр хъуамае тигътыл наехи хойаем? ?Ез ууыл разы нае
даен.
Тинае бахудт, Садуллаейы дыууае къухы йае къухтаем райс-
та аемае ныллаег хъаелаесаей загъта:
— Ды аедзухдаер адаеймагаен ныфсы фаг дзаебаех ныхаестае
•ссарыс. уЕваеццаегаен, де ’мбалаей амондджындаер ничи у.
— Тинае Григорьевнае, амонды тыххаей нае дзурдзыстаем.
Маенмае афтае каесы, цыма адаеймаг алцаеуылдаер сахуыр
ваеййы.
Уый Садуллаейы къухтае суагъта аемае та арф ныуулаефыди.
— Уаедае аез мае иунаегдзинадыл куыннае сахуыр ваеййын?
Цал аемае цал азы рацыд!..
— Мах даехицаен аембаелттыл нае нымайыс? — бафарста
«Садуллае, фаелае Тинае уаелдайхуызон нае фаеци.
— Хорз аембаелттыл, фаелае... Фаелае, уырны дае, уаеддаер ма
риуы цаваердаер къуым талынгаей баззад, иу рухсыцъыртт аем
никуыцаей цаеуы. Куысты куы ваеййын, каенае адаемы аехсаен,
уаед мае заердае маехимае ницаемаей аехсайы... Даеуаен зын бам-
юараен у ахаем уаваер, аеваеццаегаен. Иунаегаей куыд зын у, уый...
Садуллае йын аембаерста йае уаваер аемае йаем цаемаендаер
йаехи уаваер фыддаер фаекаст. Фаелае йаем уый тыххаей ныхас
каенын нае цыд аемае йемае сразы.
Тинае йае библиотекае саехгаедта. Садуллае хъуыды кодта:
«Ахаем адаеймагимае царды афтае каераей-каеронмае ацу»...
Профессор абон цехы каей уыд, Тинае уый куы базыдта,
уаед йае заердыл аерлаеууыд иу хъуыддаг, аемае йае Садуллаейаен
радзырдта:
— Хъуыды ма каеныс, цаваердаер журнал мае агуырдтай?..
Гораеты каем нае фаезылдтаен, ахаем нал баззад. уЕмае уаед ин-
ституты библиотекаемае ацыдтаен. Уым разынд, фаелае, дам, аей
профессор Чистяков ахаста. ?Ез йае фатеры балаеууыдтаен аемае
йын мае хабар ракодтон. Уымаен уыдис аехсызгон аемае загъта:
— Садуллаейы? Зонын аей. Стыр хъуыддагыл кусы ныр-
таеккае. Феххуыс ын хъаеуы. Бахатыр каен, ды йае бинойнаг
.дае?..
— Нае, заегъын, аез заводы библиотекаейы кусын. Уаед про-
102
фессор цыдаер бахъуыр-хъуыр кодта, бацыд аемае мын журнал
рахаста. Худаег даем нае каесы?
— Цы? Журнал каей рахаста, уый?
— Нае, дае бинойнаг мае каей фенхъаелдта, уый. /Еваеццае-
гаен ын аехсызгон уыд, инженеры ус йае лаегаен ахаем стыр
хъуыддаджы каей аеххуыс каены, уый. ?Ез та библиотекаейы
кусаег разындтаен.— Иучысыл куы ауадысты, уаед ма йае ныха-
•сыл бафтыдта: —ЛЕваеццаегаен, адаеймаг йе ’мбалы йае фарсмае
куы фенкъары, уаед уымаей хуыздаер ницы ис.— Йае фаестаг
ныхаестае афтае аенкъардаей загъта, аемае саем Садуллае йаехи
нал баураедта:
— Нае зонын, Тинае Григорьевнае, ахаем бон мыл никуыма
уыд, аемае дын каед мысгае исты аеркаенон, аендаер...
«Ау, аемае афтаемаей иумае цаераен ис?» — ахъуыды кодта
Тинае, фаелае Садуллаейы ницаемаейуал бафарста. ЛЕ р мае ст та
ногаей аераемысыд, йе ’фсины йын концерты куыд федта, стаей
дзы, аенаефаеразгае у, заегъгае куыд загъта, уый.
Тинае бирае уарзта Садуллаейы, аенае уый фенгае цаерын нае
фаераезта. Лаег та Зариффаейы нал уарзта, хатгай ма йын аенад
даер уыди. Фаелае наедаер Садуллае зыдта Тинаейы заердаейы
гхаст, наедаер Тинае зыдта, Садуллае Зариффаемае цы цаестаей
каесы, уый. тЕмае раздаерау хъуыды кодта: амондджын бинон-
тае, лаег зондджын, адаемы аехсаен нымад, ус — раесугъд, йае лае-
джы цард хорз чи сараезта, ахаем сылгоймаг.
Садуллаейы уаваер хаестаегмае чи нае зыдта, уыдонаен зын
бамбараен уыди, бинонты аехсаен цы изгарддзинад саевзаерд,
уый.
Садуллае Виктормае нал бацыд, Тинаеимае аегаер афаестиат
сты, аемае комкоммае саехимае араст, нозт аендаер хатмае базза-
яаед, ме ’мбалаей райсом хатыр ракурдзынаен, заегъгае.
19
Ныр цалдаер азы Садуллае аемае Зариффае баераегбаетты
Дженатимае иумае ваеййынц. Джена бирае уарзы ахаем заман
дзаг фынджы уаелхъус абадын. Цынае хъаелдзаег ныхас ракаен-
103
дзаен! /Емае Садуллаейы худтаен каерон нал ваеййы. ЛЕрмаест
Зариффаейы фаестаг раестаег йае къах нал хаессы Заелимае. Зын-
таей аербацаеуы, стаей аефсонмае-аефсонты каедаемдаер афардаег
ваеййы.
Ныр даер та, Октябры баераегбоны, Садуллае райсомаей де-
монстрацимае куы цыд, уаед ын аефсин загъта:
— Нае институты аембаелттаей каейдаертимае баныхас код-
там, баераегбон иумае арвитаем, заегъгае. ЛЕз иучысыл афаестиат
уыдзынаен. Даеумае та цы пълантае ис? Дженатаем уыдзынае?
Зариффае афтае аенаехин, афтае хуымаетаегхуызаей дзырдта,
аемае йыл Садуллае баууаендыди. Фаелае йын хъыг уыд: адаемаен
баераегбон у, мах та каераедзийае лидзаем...
Демонстраци куы фаецис, уаед Бойцов йае лымаенмае бацыди.
— Ехх, Садуллае, ныр ды даер мае хуызаен саерибар куы
уаис, уаед дае; ныртаеккае мемае ахонин! Диссаджы ранмае цае-
уын. Фаелае...'
— Уаедае саерибар даен аемае мае акаен. ЛЕ р мае ст уал дае нозт
фенаем,— маегуырхуызаей загъта Садуллае. Дыууае инженеры
иумае Бойцовы фатермае ацыдысты.
Виктораен йае усы йае куыстаей аехсаез маейы аемгъуыдмае
курсытаем арвыстой. Царди иунаегаей. Фаелае уаеддаер йае хао-
дзар уыд хаерзаефснайд. Уайтагъд стъолыл сыгъдаег аембаерзаен
аерытыдта, аераеваердта йыл хаеринаегтае, стаей иннае уатаей ра-
хаста авджыдзаг.
— Сидзаеры каст нае каеныс! — загъта Садуллае.
— Нинаейы мад маем фаекаесы. Сываеллаеттае даер уымае сты.
Виктор авг байгом кодта аемае йае Садуллаейы фындзмае
бадардта. Уый йаем басмыста, аерыхснырста, стаей дыууаейае
даер ныххудтысты...
— Цаей, ныр мае каедаем хоныс? — сае авг нозт куы фаеци,
уаед бафарста Садуллае.
— Хъус аемае дын аей саераей бынмае радзурон. Рагаей уыди
нае заерды не ’мбаелтты иумае аераембырд каенын. тЕмае Маейыр-
бег хъуыддаг йаехимае райста — цаей аемае, дам, махмае аба-
даем, бынатыхицауаен даер, дам, бакувдзыстаем,— тагъд-тагъд
дзырдта Виктор.— Куыд даем каесы не ’рхъуыды?
104
— уЕрхъуыдыйы тыххаей уае ницы аирваездзаен, уый баераег
у. Фаелае дзы аез та каецытаей уыдзынаен?
— Дае кой наем уыди. /Емае нын Махарбег афтае, уыдон,
дам, баераегбоны аермаест Дженамае ваеййынц.
Садуллае зыдта, Дженаитае йаем аецаег аенхъаелмае каей каес-
дзысты, уый. Фаелае Зариффае йае къух уазал доны даер куы нае
атылдта, уаед саем куыд бацаеуа?
— тЕмае дае куыд фаенды?
— Иу хатт мын срази дае,— дзуапп радта Виктор.— Цом.
Зариффаейыл нае фаендаг акаендзыстаем.
— /Емае дын куы загътон, абон дае уаваеры. даен, заегъгае.
Дыууае ’рдхорды лаеваерттае балхаедтой аемае Маейырбегтаем
ацыдысты. Дзерассае сае размае рауад, ныццин кодта, стаей
мидаемае хъаераей бадзырдта:
— Ракаесут-ма! Маенае агургае аемае аенае аргае уазджытае!
Уатаей саем рахызтысты Маейырбег аемае Бадинае аемае уы-
дон даер схор-хор кодтой. Садуллае мидаемае куы бацыдис, уаед
ын аехсызгон уыди, Тинаейы даер уым каей баййаефта, уый:
— Даеу та ардаем цы амонд аербахаста?
— ^Ефхаергае мае каеныс?
— Мае хуызыл афтае зыны?
— Нае, хуыз дын хорз ис. Баераегбон аенгаес... Махарбег
аемае маем Бадинае аербацыдысты аемае мае нал ныууагътой.
— Гъемае хорз бакодтой.
— Даеуаен даер аехсызгон у мае фенд?
— Тынг аехсызгон.
Тинае йе ’ргом ныхасаей фаекъаемдзаестыг.
— ?Емае Зариффае куыннае аерцыд?
— Каемдаер аей цыдаер хъуыддаегтае ис, аеваеццаегаен. Ахаем
митае йаем ваеййы.
«Ау, аецаег афтае уа?» — дзырдта йаехинымаер Тинае.
Маейырбег йе ’мбаелтты базонгае кодта йае ног сыхаегтимае.
Сае заердаемае фаецыдысты. Анатоли Филиппович уыд хъаел-
дзаег, дзырдараехст аемае уазджытае йае алыварс аертымбыл
сты. Наталья Петровнае уайтагъд Бадинаеимае балымаен аемае
Дзерассаейаен иумае аеххуыс кодтой фынгтае аеваерынаен.
105
Садуллае уыдис аенкъард. Минутаей-минутмае тамако ды-
мынмае цыд. Тинае архайдта йе ’схъаелдзаег каеныныл, фаелае йае
къухы не ’фтыд. Фынджы уаелхъус даер фаерсаей-фаерстаем сбад-
тысты. Садуллае иу иннаейы фаедыл нозта, фаелае йаем нае
хъардта. Тинае-иу ын агуывзае йае разаей айста, фаелае та-иу аен-
даер пае цуры февзаерд.
Махарбег хатыдта, йе ’рдхорд йае уагыл каей наеу, уый аемае
йаем йае цаест дардта. Иуахаемы та Садуллае тамако дымынмае
куы сыстад, уаед йае фаестае рацыди.
— Ды даер тамако дымыс, Махарбег?
— Цаей, аери, аез даер дзы иу ссудзон. Рагаей нал фаедаен
фаездаеджы хъаестае,— загъта йын хъазгаейае.
Садуллае ницы дзырдта. Махарбег аей бафарста:
— Дае хорзаехаей, цы каеныс? А фаестаг раестаег дае аеппын-
даер нал аембарын. Уае дыууаейы даер...
Садуллае аенкъард худт бакодта:
— Ссардтай, каей фаерсын хъаеуы, уый. ?Емае йын аез маехае-
даег исты зонын?
— Ау, уый та куыд? Фыццаг адаемы хуызаен цардыстут,
ныр та... Цы уыл аерцыд? Ды — ам махимае, Зариффае та —
аендаер каемдаер...
— ЛЕгаер зондджын ныхас нае каенаем?
— ЛЕдылы митае наем къаддаер наей, Садуллае. Фаелае мае-
наен зын у дае катаймае каесын. Афтае аенхъаелыс, аемае дае аез
не ’мбарын? ЛЕмбарын дае. Каед истаемаей раедиут?..
— Махарбег, адаеймагаен уидаегтае куы нае уа, царды сае
арф куы нае ауадза, уаед дзы ницы рауайы, ницы. Афтае Зариф-
фае даер. ЛЕрмаест раесугъддзинад аем уыд аемае йын аей адаем,
суанг ма аез даер, аедзух йае хъусы дзырдтой. Фаестагмае дзы
аендаер ницуал баззад, бауырныдта йае, айдагъ раесугъддзина-
даей фаецаераен каей ис, уый. О, хаедаегай, иу миниуаег ма йаем
ис: сайынмае араехстджын. Рагаей даер театры, концертты ваей-
йы, фаелае йае маенаен никуы схъаер каены, куы йае фаефаерсын,
уаеддаер никуы басаетты. Гъе, афтае. Мае заегъинаегтае дын
иууылдаер загътон, цаемаей мае дарддаер мауал фаерсай, уый
тыххаей.
106
— Чи зоны, мах аххос даер у, нае хъус аем не ’рдардтам.
— Цытае дзурыс? Фаендыдис мае, Бадинае аемае Дзерассаеи-
мае хорз куы цардаид, уый. Фаелае сыл аерваессы, дае заердаейае?
Ныр бынтондаер йае цаесгом суагъта. Каем ис, аемае-гъа! Йае
фаестае зилон, аемае йае мае саермае нае хаессын...
Садуллае Зариффаейы аембаелтты тыххаей йае хаелараен ницы
схъаер кодта. Махарбег ын йае цонгыл ныххаецыд аемае фаес-
таемае уатмае бацыдысты. Дзерассае йае бынатаей фестад аемае
сын йае таерхон загъта:
— /Енаеуаездан каей стут, аемае нае даергъваетин раестаег каей
ныууагътат, уый тыххаей уын ивар!
Махарбег нуазаен райста:
— тЕнхъаелдаен, Анатоли Филиппович, Дзерассаейы дае
даесныдзинадыл сахуыр кодтай, аемае нын прокурорау уымаен у.
Иууылдаер ныххудтысты.
Тинае Садуллаейы хъусы бадзырдта:
— Абон мае заердаемае уаелдай тынгдаер цаеуыс...
— ЛЕз даер ма искаейы заердаемае фаецаеудзынаен?
— Цы баераег ис?
— Уымаей раст заегъыс...
Каед аей цыфаенды тынг фаендыдис, уаеддаер Садуллае Мае-
йырбегтаем бирае нал бафаестиат. Хатыр ракуырдта аемае саехи-
мае ацыд...
•
Мигътае саехи бынноз аеруагътой аемае цалдаер хатты мит
донхаеццае рауарыди, фаелае ныр арв асыгъдаег аемае ма стъа-
лытае гаезаемае аерттывтой. Уыдис уазал. Садуллае ихаенриз
кодта. Палтойы аефцаеггот уаелаемае сфаелдаехта аемае йае къух-
тае дзыппыты арф ауагъта. Раст заегъын хъаеуы, саехимае йае
тынг нае фаендыди. Цыдис куыдфаенды цыдаей, уазал даер не
’мбаерста. Афтаемаей бахаеццае сае хаедзармае. уЕргъаевст къух-
таей дуар бакаеныныл иуцасдаер ацархайдта. Уынаермае Заели
ракасти.
— Хорз нае фенхъаелмае каесын кодтат. ЛЕмае Зариффае каем
ис? — бафарста ус.
107
— Ныртаеккае йае ардаем хъаеуы,— асайдта йае Садуллае.
— Дае амонд у, аемае нае лаегаен шахмаеттаей хъазынмае аем-
бал фаеци, уыйедтаемае йае нае зоныс?
— Иед у...— цыдаер заегъынмае хъавыд, фаелае йае Заели нал
бауагъта.
Садуллае бацыд йае уатмае. Стаей йае палто раласта аемае
айдаенмае бакаст. Иае цаесгом аем цаемаендаер фаекастис фаелурс
аемае йае йае армытъаепаентаей саеууаерста. Каед аефсаермы кодта,
уаеддаер сыхаегтаем ацыд.
Джена йе ’рдхорд Баччериимае шахмаеттаей хъазыд, аенаев-
даелонхуызаей гуыбыраей бадти, фаелае йае уаеддаер бафиппайд-
той:
— А, нае саефт фаезынди!..
Садуллае сын сае къухтае райста. Баччерийы уый размае даер
зыдта, Дженайы таеккае хуыздаер хаелары.
Бобае Садуллаейы аербацыд куы базыдта, уаед иннае уатаей
йае размае рауад.
— Баераегбоны хорзаех дае уаед? — салам радта лаеппу.
Садуллае йае йае хъаебысы аербакодта, куыддаер ын зын уы-
дис: ацы хатт ын ницы лаевар аербахаста. Фаелае йын хъаебыс
даер фыццаг хатт акодта аемае Бобаейы уымаей стырдаер лаевар
нае хъуыд.
Бинонтае Зариффаейы кой баергае кодтой, Заели йаем цалдаер
хатты цаеуынмае даер рахъавыди, фаелае пае Садуллае нае
ауагъта...
•
Садуллае цалдаер тамакойы фаед-фаедыл бадымдта аемае-
схуыссыди. ЛЕ р мае ст райсомы федта Зариффаейы фынаейае.
Бакаст ын йае цаесгоммае аемае йаем разынди бынтон аецаегаело-
наей.
Каед рынчын у, заегъгае даер фенхъаел, фаелае уыцы хъуыды-
йы ныхмае аерлаеууыд аендаер — аемае уаед знон изаермае
каем уыдис? Исты аевзаер ми бакодтаид, уый йае нае уырныдта.
Афтае йын хъыг уыд, адаемы мыггаг аембаелттаей йаехи каей
асайы аемае Дианаейы хуызаеттимае каей саемдзаехтон ис, уый.
108
Садуллае аеркаст сахатмае. Раджы ма уыди. Иучысыл ма
фаефынаей каенаен ис, заегъгае, йае рахиз фарсыл разылд. Фаелае
йае хуыссаег каедаемдаер фаелыгъд. Йае цаестытыл та царды ныв-
тае уадысты. Раздаер уыдысты алыхуызон. ЛЕнцойбон-иу саеу-
маейае куы райхъал сты, уаед-иу сываеллонау Зариффае фыдуаг
митае кодта аемае-иу сае худынаей нал аенцадысты.
ЛЕ р мае ст фаестаг азты Зариффае фендаер. ЛЕ цаегаел он митае
йаем фаезындис. Афтае йае бафиппайдта Азаемает даер: «Чындз
цаерыны адаеймаджы каст нае каены, йае заердае тыгъд быдыраей
уаелдай наеу».
Зариффае ныр иу-аертае маейы хъаеумае нал ацыди аемае-иу
аедзух бинонтае Садуллаейы фарстой, каед йае заердае истаеуыл
худы, заегъгае.
Иучысыл ма ахуыссыд Садуллае, стаей сыстади. Уаеттыл аер-
зылди, рудзынгаей акасти — бон уыди хъуынтъыз. йае дзау-
маеттае скодта аемае каертмае рацыд. Йае машинае гаражаей ра-
тылдта, йае фатермае хаердмае скаст каед уынаермае Зариффае
райхъал, заегъгае. Никаеуыл йае цаест аерхаецыд, аемае уаед фаес-
таемае сыздаехт. Цалынмае фынаей каены, уаедмае уал исты арха-
йын хъаеуы, заегъгае, газеттае райста, сае нывтаем сын фаекасти,
стаей сае фаестаемае сае бынаты цаеваердта. Уыди даес са-
хаты.
Райхъал уа, заегъгае, йаем куы бавнаелдта, уаед фыццагау
цъындцаестаей нае бахудти аемае йаехи нае аиваезта, фаелае куыд-
даер фестъаелфыд аемае йае лаегмае тарст каст скодта.
— Исты фыдфынтае федтай?
Зариффае, аеваеццаегаен, бахудынмае хъавыд, фаелае аермаест
йае цаесгом фенцъылдтае аемае йае афарста:
— Цал сахаты у, цае?
— Дае цахъхъаентае раджы сыстадысты...
Садуллае къухнамае ацыд, газ ссыгъта аемае йыл цайдан
саеваердта. Цалынмае дон фыхти, уаедмае буфет асгаерста аемае
дзы ссардта хус дзулы къаебаертае, цыхты къаертт аемае бынтон-
даер чи сбур, ахаем наелхае. Цай куы сцаеттае, уаед Зариффаемае
хъазгаемхасаен бадзырдта:
— Табуафси, баераегбоны фынгмае саккаг каен!
109
Зариффае йае дзыккутаем уаелаенгаейтты азылди аемае бандо-
ныл аербадти.
— Д£дзух фаесмон байдайыс аемае та даем райсомаей нырмае
аенхъаелмае каесын: каед, мыййаг, мемае хъаеумае цаеуыс?..
— тЕз...— Зариффае ферхаецыд. Абоны хуызаен зын хъуыд-
даг ын никуы уыди уыцы хабар, стаей ма йае тынг фаендыди, йае
лаег саехимае куы нае уыдаид, уый даер. Тагъд аем хъуамае фае-
зына Дианае аемае уый фаестае... Фаелае цы ’феон скаена йае лае-
гаен? уЕмае сылгоймагмае фегуырд аенаенхъаелаеджы фаенд:
— /Едзаеугае наей, аермаест наем мур даер цаеттае ницы ис
аемае нае къухтае нае даелармы, афтаемаей ныххаеццае уаем? Бае-
раегбон куы у...
Бынтон фендаерхуызон ис Садуллаейы цаесты, фехъуыста
та йаехи Зариффаейы хъаелаес. «Каед маехаедаег истаемаей раедыд-
таен»,— ахъуыды кодта лаег аемае йае цаесгом фаерухс.
— Уый мае аххос уыд аемае аез мае раедыд сраст каендзынаен.
Абон заводы дукани дыууае сахатмае гом уыдзаен. Даехи араевдз
каен.
Зариффаейыл уыдис тарцъаех таебын костюм, мидаегаей —
таенаег къуымбил сау дзыгъуыртае кофтае, йае саерыл та сау
чысыл худ.
— Цаей, мауал лаеууаем.
Садуллае цалынмае дуар аехгаедта, уаедмае ус асинтыл бын-
мае аеруади. Лаег аей аераеййаефта.
— /Енае палтойае цаемаен рацыдтае? Уазал у.
— Машинаейы хъарм у, уым та... пецы фарсмае бадын куыд
уарзын, уый нае зоныс? — аемае бахудти.
Фаендагыл иучысыл куы рауадысты, уаед Садуллае уынджы
тигъыл бафиппайдта Дианаейы. Уый аербацаейцыди иу баер-
зондгомау наелгоймагнмае. Зариффае базыдта Тасолтаны аемае
афаелурс...
Баелццаетты машинае сае раезты фатау атахти...
20
Изаеры сыздаехтысты хъаеуаей. Бпнонты аехсаен хатгай йаехи
а'взаер пае дардта Зариффае. Иае раздаеры минпуджытаей ма
110
йаем цыдаер ис, заегъгае, Садуллае уыди хъаелдзаег. Дыккаг бон
райсомаей раджы райхъал аемае усы даер фынаей каенын нал
бауагъта. Зариффае раздаер фаетаергай, стаей куыдфаестаемае
хаедзар худт аемае каел-каелаей байдзаг.
Садуллае сихаерттыл заердаерухсаей ацыд заводмае. Аслаен-
бег аем фаедзырдта. Йае къух ын райста:
— Пец хаелд фаеци?
— Фаеци.
— Цас раестаег дае хъаеуы ног саразынаен?
Садуллаейы нае фаендыдис уыцы фарстаен дзуапп раттын,
цыфаенды куы загътаид, уаеддаер аей дисы бын фаекодтаид.
ЛЕмае пае уый тыххаей йаехаедаег бафарста:
— Дирекци нын цас снысан кодта?
— Маей аемае аердаег. ,
— Ног азмае дзы сыгъдон ратдзыстаем.
— /Ермаест уаехимае каесут. Уае заердыл лаеууаед, цы хъуыд-
дагыл сразы даен, уый,— аембырдты-иу куыд дзырдта, ахаем
хуызы загъта Аслаенбег.
Садуллае аразджытаем сменаейы фаестае фаесидтис къантор-
мае.
— Маей аемае аердаегмае хъуамае ног пец скуса. тЕндаер аем-
гъуыд нын наей.— ЛЕмае баестон аердзырдта, каей цы каенын
хъаеуы, уый тыххаей.
Араезтадаен разамонаег уыдзаен Бойцов. Уыцы фаендоныл
сразы сты се ’ппает даер. ЛЕрмаест Алыкси... Уый йаехи радав-
бадав кодта, цыма йае пецимае ницы хъуыддаг уыди, афтае дар-
даей касти йе ’мбаелттаем.
«Уый дзаегъаелы наеу»,— загъта йаехинымаер Махарбег аемае
дыккаг бон Алыкспйы аенцадхуызаей бафарста:
— Даеумае та куыд каесынц нае уынаффаетае?
— Мах маегуыр кусаег адаем стаем. Ахаемтаен та цы ’мбараем.
— Уый иу лаеджы хъуыддаг наеу — нс ’ппаеты хаес у. Иумае
йыл хъуамае кусаем.
Алыкси цыма Махарбеджы ныхаестае нае фехъуыста, уый
хуызаен иуварсырдаем азылд.
«ЛЕваеццаегаен, нае араехсын,— загъта йаехицаен, Махарбег.—
111
Иумаейаг ныхаестае базыдтон. «Алы коммунисты, алы кусаеджы
даер хорз зонын хъаеуы. Уаед семае аенцондаер дзураен уы-
дзаен»...— йае заердыл аербалаеууыд уыцы фаедзаехст.
Алыкси цехы хъуыддаегтаей йаехи даердты каей ласта, уый
баелвырд уыд. Фаелае цаемаен? Махарбег аей не ’мбаерста. Баел-
вырдаей базонын аей каей хъуыди, уый та йын дызаердыггаг нае
уыди.
Алыкси йаехаедаег раздаер ницаемаей фаегуырысхо Махарбе-
гыл, йаехинымаер иу ыл йае къух ауыгъта. Фаелае Азаейаен ахаем
а?наккаг ми куы бакодта, уаед аем йае заердае фехсайдта, Ма-
харбег цыдаер зоны аемае мае фаестае зилы, заегъгае. тЕмае дзы
уаед тас бацыд, йаехицаен бынат нал ардта, цы уыд, уымаей аеп-
лаетаей даер йае ных сараезта Азаемае. Алы лаеваерттаей йын йае
заердае аелхаедта. Хатгай-иу аем ахаем хъуыды даер фаезынд.
«Цаей аемае йае ракурон, чызгаей аевзаер чызг наеу».
Стаей, Махарбег Азаейы тыххаей ницы зоны, уый куы ба-
фиппайдта, уаед йае фаендтае цаехгаер аивта...
Аразджыты бригад кусынмае куыд разаенгардаей бавнаелд-
той, уымае каесгаейае Садуллаейыл базыртае базади. Цехаей йае
саехимае ацаеуын даер нае фаендыди. Махарбег ын Алыксийы
тыххаей куы дзырдта, уаед аей раздаер нае бамбаерста, стаей йае
заердыл аербалаеууыд: аецаегдаер фаестаг заман аецаегаелонау
сси, афтаемаей йемае ныхас даер никуы акодта. «Стырзаердае
араезт у аемае каед аенаемаетхуыз аеддейы бакаесгаейае зыны»,—
ахаем хъуыды даер аем фаезынд цехы хицаумае. Стаей дзы Алык-
-си ферох — йае сагъаестае пецы тыххаей уыдысты.
Садуллае саехимае аераеджиау ссыди. Хаерын даер дзы ферох.
/Ермаест хаедзары банкъардта, аеххормаг каей у. Дуараей За-
риффаемае бадзырдта, фаелае уый саехимае нае разынд. /Емае
фаефыдаенхъаел. Фатер уыди аенаефснайд. Ссыгъта цыраегътае,
йае палто раласта аемае къухнамае бацыд. Стъолыл уыди хом
дзидза, аенаестыгъд картаефтае, дзулы къаебаертае. «Маехи хае-
ринаг каенын бахъаеудзаен»,— заегъгае, йае къухтае аууаерста.
112
Уайтагъд фаезындис Зариффае даер, йае’ цаесгом уыди сырх.
«Уазалаей афтае у»,— йаехинымаер загъта лаег, аемае йае усы
палто раласта.
Садуллае хъаелдзаегаей сдзырдта:
— Уазалаей дае рустае куыд ссырх сты, уый-ма фен.
Зариффае йае хызын стъолыл аераеваердта.
— Афтаемаей нырма ныр ауадтаен, истытае ма, заегъын, ал-
хаенон...
— Сыдаей мае гаеккуыри схауы,— фаелмаен хъаелаесаей загъ-
та Садуллае.— Цаей аемае маен даер баифтындз,— аемае хаеринаг
каеныныл балаеууыд, хъазаен ныхаестыл фаеци. Зариффае даер
худти, фаелае йае лаеджы раз цаемаейдаер къаемдзаестыг каей уы-
ди, уый бамбаехсын йае бон нае баци.
Зариффае фаестаг раестаеджы афтае сси аемае Тасолтанимае
цас араехдаер аембаелди, уыйас аем йае дзаегъаел бадт хардзау
каесын райдыдта. «Куы кусин, уаед мын чи цы заегъид мае уар-
зондзинады тыххаей? Алчидаер мае бамбарид,— афтае-иу араех
хъуыды кодта.— Фаелае маем ныр алчидаер азым хаесдзаен: аен-
даер аей ницы мает ис... Уаелдайдаер та йаехаедаег... Тасолтан...
Мае цаестмае мын дардзаен...»
Хатгай-иу Садуллаемае даер рамаесты — «Цаемаен мын кае-
сы ме ’дылыдзинадмае? /Ермаест йае хорз заердаейыл куы ваей-
йы, уаед мае фены». Л£мае аецаегдаер лаег ахаем раестаег цинхуыз
ваеййы, хъаелдзаег ныхаестае каены.
Дывыдон арты судзы, заегъгае, йаем афтае араех каст йае цард
Зариффаемае. Фыццаг даер аей зыдта, Тасолтан аей фаеагуры,
уый, фаелае-иу йаехицаен дзырдта — аенаенхъаелаеджы саембаел-
дыстаем, заегъгае. Суанг ма баераегбоны даер. Уаед къорд уы-
дысты. Таерсгае-ризгаейае фаебадти, каед Тасолтан йае фарсмае
уыди, уаеддаер. Саехимае та куыд цыди? Хатгай йаем афтае кас-
ти, цыма никуыуал бахаеццае уыдзаен, стаей йае лаег та?.. Фаелае
йае фынаейае баййаефта, дыккаг бон райсомаей хъаеумае ацы-
дысты аемае се ’хсаен ницыуал ныхас рауад.
Ахаем раестаег даер аерцыд, аемае Зариффае бамбаерста — йае
бон наеу аенае саембаелгае Тасолтанимае. Йае уарзон (уаед аей
афтае схуыдта) фаерынчын. Цыдаер аефсон ацыд саехицаей аемае
S Цард тындзы сае размае
113
йаем уазаегуаты номыры смидаег. Йае таевд ныхыл ын йае къух
аваердта:
— Цы кодтай?..
— ЛЕнае даеу, аеваеццаегаен, маелгае даер акаендзынаен,— сае-
йаеджы хъаелаесы уагаей загъта Тасолтан.
Уаед Зариффае банкъардта: зынаргъ ын у ацы адаеймаг.
Йае цаестаенгасы фаезынди цаваердаер хъаебатырдзинад, йае ны-
хас даер уыди фидараей:
— Фаенды дае, аедзухдаер иумае уыдзыстаем! ЛЕз ницаемаей
фаетаерсдзынаен.
— УЕз аермаест уымае куы баеллын,— фырцинаей загъта Та-
солтан, фаелае фаетарст: «Каэд ног мой каенын йае заерды ис аемае
маем аенхъаелмае каесы. Мае хаедзар мын халдзаен, маехион ма
маехи фаеуаед... аемае хаерзбон».
Зариффае нае федта, лаеджы цаесгом куыд фендаерхуызон
ис, уый — ахаем сахат уарзаг адаеймаг куырм ваеййы. Уый
хъуыста аермаестдаер дзыхы ныхаестаем. ЛЕмае дыккаг бон даер
йае цаесгом бахордта, бацыдис та йаем уазаегуатмае. Уаед фен-
даер сае хъуыддаг...
Зариффае Тасолтанимае сусаегаей цаерын куы райдыдта, уаед
уыдис амондджынхуыз, ноджы йын лаег иудадзыг уарзон ны-
хаестае кодта. Стаей йаехимае аерыхъуыста, цы сараезта, уый йае
иуран нал уагъта... «Чъизи ми нае бакодтон?.. Каед мыл уынгаег
у уаед мын мае саер уырдаем цаемаен аеруагъта? Уаевгае маехи
аххос у»,— калмау ын сау хъуыдытае аеууылдтой йае заердае.
ЛЕмае уаед сагъаес байдыдта йае дзаегъаел бадтыл даер. Цалдаер
хатты йае фаендыди искаеимае аныхас каенын, каед ын искаей
уынаффае феххуыс уаид. Фаелае каей? Тасолтанаей аефсаермы
кодта, суанг таерсгае даер — куы йае бафаерса, ныронг исты цае-
уыннае архайдтай, заегъгае. Садуллае та?.. Цаемаендаер аем афтае
каст, цыма йыл сахуыр. Институт куы фаеци, уаед ын куысты
тыххаей загъта, фаелае йаехи нае бафаендыд...
ЛЕмае ныр йае лаеджы хъаелдзаегаей куы федта, уаед сфаенд
кодта, истыхуызы йае ракъахын, цымае йаем цы зонд ис.
— Ды цаемаедаер баеллыс... ЛЕнхъаелдаен, дае къухы бафт-
дзаен...— Зариффае ныуулаефыд.— Хаелаег даем каенын.
114
— Уый нын иумаейаг цин у.
Зариффае йе ’уаехсчытыл схаецыд.
— Хуыздаер-хуыздаер адаем заегъдзысты: уаертае уый Садул-
лаейы бинойнаг у... Маехицаен ном даер наей.
— Ехх, Зариффае, аез аей зыдтон, дае заердае даем искаед
афтае сдзурдзаен, уый. Адаемаен пайда дае, уый куы нае хатай,
уаед раестваендаг никуы фаеуыдзынае. тЕхсызгон мын у, дае цаес-
тытаей каей ракастае, уый.
— /Ехсызгон хорздзинаедтае дыл аерцаеуаед,— раехойаен ны-
хас загъта Зариффае.—^Емае аермаест уымае аенхъаелмае кастае?!
— Баергае йаем нае кастаин, фаелае дае хатгай нал фембарын,
цыма а заеххыл нал дае, уый аенхъаел фаеваеййын.
Зариффае фестъаелфыди. «Баераег мыл уа?.. Уае, мае бон,
каедмае афтае уыдзаен? Куы ныдздзаегъаелтае даен, уаед цы чын-
даеуа? Каецырдаем фаецаеуон? Тасолтанаен бинонтае... Стаей,—
аемае йае заердае бауазал,— маенаен мае кад афтае чи ницаемае
аердардта, уый мемае цаерынмае баеллыд... Уаевгае мае кад мае-
химае даер куы ницуал фаекаст!» — Зариффае фаефаесмон кодта,
уыцы ныхас каей райдыдта, ууыл.
«Хорз аем нал каесы йае уаваер. Баххуыс ын хъаеуы, кусын
куы райдайа, уаед йае пълантае даер аивдзаен»,— ахъуыды код-
та Садуллае аемае йын ныфс баваердта:
— ЙЕгайтма даем ахаем зонд ис, а дыууае боны иумае дае
хъуыддаг бакаендзыстаем...
Зариффае ницуал загъта, аемае цаемаей лаег даер мацыуал
дзура, уый тыххаей йае йаехи хабаерттаей фаерсыныл фаеци.
уЕхсаеваеры фаестае даер ма бирае фаебадтысты. Зариффае,
раст заегъын хъаеуы, уайтагъд хъыг каенын байдыдта лаеджы
ныхаестаей, фаелае Садуллае не ’нцади, цыма дзы йае зынтае иу-
уылдаер ферох сты, уыйау хъаелдзаег уыди.
21
Декабры фыццаг бонты мит фаеуарыдис, баестае йаехи ба-
тыхта баембаеджы. Хаедзаерттае та сае саертыл баезджын урс
уаелдзарм худтае аеркодтой аемае сае авджын цаестытаей хуры
115
рухсмае худтысты. уЕрмаест ранаей-раетты таедзынджытае фез-
маелыдысты, фаелае сае хъызт рацахста аемае сае куыддаериддае-
раей аераеййаефта, афтаемаей баззадысты.
Баелаестае сфидыдтой. Цыма сыхы чызджытае урс дзаумает-
ты иумае аераембырд сты, цыма сае исты фыдуаг мигаенгае сае
хистаертаей исчи федта аемае уымаей фефсаермы сты, уыйау
лаеууыдысты. Къуыдипп дымгае сыл каецаейдаер йаехи аербасаер-
фы, куы сае иуаен, куы сае иннаемаен бауигъы йае къабаезтае,
фаелае уыдон раздаерау сае бынаетты лаеугаейае баззайынц.
Хур даер уарзы раехснаег баелаесты. ?Емае саем йае тынты ми-
наевар аераервыста. Уыдон цингаенгае разгъордтой, уайтагъд
хуры хабаерттае дзурын райдыдтой се ’мбаелттаен. Баелаестае сае
мидбылты бахудтысты, фаелае ныхаестае сае заердаемае нае райс-
той, нае баууаендыдысты тынтыл: ау, хур сае каед афтае бирае
уарзы, уаед сын иу хъарм ныстуан куыннае аераервыста?
’ Хуры тынты цинтае даер фаедзаегъаелы сты: баелаесты урс
дараес сисын нае бафтыд сае къухы.
Раст уыцы афон саехимае здаехти Садуллае. Иае заердае уы-
дис хъаелдзаег, боны куыстытаей разыйае баззад. «Ныртаеккае
Зариффаеимае искуыдаем ацаеудзыстаем, ахаем изаер къуымы
бадын таеригъаед у»,— хъуыды кодта уый аемае сыгъдаег уаел-
даеф аехсызгонаен улаефыд.
Дуар аехгаед разынд. Садуллае дисы бацыд: Зариффае
хъуамае саехимае уа. Афтае куы загъта. Йае дзыппаей даегъаел
систа... Мидаемае бахызти. Газеттае лаеууыдысты пъолыл. «За-
риффае рагаей наей хаедзары»... йаехинымаер ахъуыды кодта
аемае сае систа. Се ’хсаенаей аерхаудта писмо. уЕркаст аем. Йаехи
номыл.
«Каецаей уа? Фыццаг хатт уынын...»— загъта Садуллае аемае
йае стъолыл аераеваердта. Йае дзаумаеттае раласта, бакаст хуыс-
саенуатмае, стаей фаестаемае кабинетмае раздаехт. Йае заердыл
писмо аербалаеууыд. Йае каерон ын аскъуыдта. Уым фыст уыди:
«Мах каераедзийаен ницы баваеййаем, фаелае мын уаеддаер зын у
дае худинагмае каесын. Дае ус Зариффае сусаегаей цаеры Тасол-
танимае, алы бон даер ваеййынц уазаегуаты, лаеджы номыры.
Каед ма де ’фсинмае иу мур аефсарм баззад, уаед ын йаехи ба-
116
фаерс аемае дын басаетдзаен. Каед аез гаеды ныхаестае фыссын,
уаед мае-иу фыдаелгъыст ракаен аемае дын фенцондаер уыдзаен...»
Садуллаейаен йае цаестытае атартае сты, нае баууаендыд каей-
даер хахуырыл: «Чи у уыцы цъаммар?.. Чи бауаендыд ахаем
чъизи ныхаестае?» /Евиппайды йае ныхыл фаезынди хиды фаерд-
гуытае, стаей йае цаестыты раз цыдаер сырх зиллаччытае базмае-
лыдысты. «Дае ус Зариффае сусаегаей цаеры»...— судзгае фаттау
ахызтысты йае заердаейы уыцы ныхаестае.
Садуллае бадти, цыма йае исчи бандонмае аелхъивгае нык-
кодта, уыйау. Цалдаер хатты йаехиуыл схаецынмае хъавыд, фае-
лае йае бон нае баци: цыма саерымагъз йае куыстаей банцад аемае
буараей.иу мисхалбаерцы даер цард нал уыдис. /Ераеджиау
дуары уынаер фаецыд аемае йае цыма зилгаедымгае хъаемпы ха-
лау фелваеста, уыйау фестад.
Зариффае йае палто раласта, кабинеты дуараей бакаст аемае
йае мидбылты бахудт:
— Ам дае?!
Садуллае ницы сдзурын бафаераезта.
Зариффае йаем хаестаег бацыд аемае йын йае фаелурс цаесгом
куы федта, уаед аей афарста:
— Исты каеныс, дае хуыз куы фаецыд?
Садуллае цыдаер аныхъуыраегау кодта аемае аемыр хъае-
лаесаей сдзырдта:
— Ницы,— стаей йаем писмо радта.— Маенае ма уый бакаес.
Зариффае фесхъиудта. Садуллае йаем аедзынаег касти аемае
йае цаесгомы хуыз куыд рафаелив-бафаелив кодта, уый уыдта.
— Уый аецаег у? — Садуллае йае ахаем хъаелаесы уагаей ба-
фарста, аемае Зариффаейаен йе ’уаенгтае аерызгъаелдысты. Каед
аем раздаер афтае каст, никуы басаетдзынаен, заегъгае, уаед ныр
йае хъару, йае ныфс цыдаер фесты аемае загъта:
— Л£цаег у...
Садуллае афтае фенхъаелдта, цыма йыл хаедзары цар аер-
хаудта. Йае къаехтаей цыдаер быраегъты тымбылы хуызаен куыд
цавта, уый ма бамбаерста. уЕрлаеууыд. Бынмае аеркаст. Заеххы
тымбылтаей лаеууыди Зариффае...
Садуллае иннаердаем аздаехти. Стъолаей бапъирозты къопге
117
райста. Иу дзы систа, фаелае йае уайтагъд аераеваердта. Стаей
йае фаестаемае йае дзыхы фаесагъта аемае йае ссыгъта.
— Мае къухтае мын цъыфы мауал ахорын каен. Хуыздаер
дын каем у, уырдаем даехи айс.
Зариффае иннае уатмае ацыд. Уым иу чысыл афаестиат, стаей
йае уынаер фехъуыст. Садуллае йае фаестае акает аемае куы
аивгъуыдта, уаед дуар саехгаедта, цыма, тыххаей куы бырса уы-
маей дзы тарстис, уыйау.
Садуллае бафиппайдта, йае тамако каей ахуыссыд, уый аемае
кабинетмае баздаехт. Спичкаетае ссыгъта. Фаездаег куы ахаелиу,
уаем аем цаемаендаер афтае фаекаст, цыма уат бынтон афтид у.
Бацыд иннае уатмае аемае уый даер аедзаераегау разынд. Бацыд
аертыккаг уатмае. ?Емае уым федта сынтаег. Цыма йыл марг
конд уыд аемае йаем куы бавнала, уаед ыл исты аерцаеудзаен,
уыйау фаестаемае дуар ахгаедта аемае кабинеты бамидаег. Тама-
ко та ахуыссыд, ссудзынмае йае хъавыд, фаелае спичкаетае нал
сыгъдысты...
Афтае уыди аегас аехсаев. Суанг бонмае. Уаеззау хъуыдытае...
Заердае та бынтон не ’нцад йае риссынаей. Цы хуызы нае уадис
йае цаестытыл Зариффае... «Дзаегъаелы йаем систон мае къух.
Маехи мае чъизи каенын нал хъуыди»...
•
Хъуынтъыз райсом уыд уыцы райсом. Садуллае саехицаей
куы рацыд, уаед аем афтае каст, цыма аенамонд каей у, уый йае
ныхыл ис фыст, иууылдаер аей уынынц, чи йын таери'гъаед каены,
чи та — уайдзаеф. ?Емае тагъд-тагъд уади, уадз аемае йае мачи
бамбара, мачи йын рахата йае гакк.
Цехы даер Садуллае йаехи иуварс ласта адаемаей, фаелае йаем
Махарбег йаехаедаег бацыд.
— Каем дае, дае хорзаехаей, абондаергъы?
— Маенае даен. Хонгае мае каеныс? — куыд фаендыйы дзуапп
радта Садуллае.
Махарбег уыд хъаелдзаег аемае хъаераей ныххудти:
— Нае пец куы сцаеттае уа, уаед дын аенаехонгае наей. Куывд
(скаендзыстаем.
118
Садуллае даер ын цыдаер заегъынмае хъавыд, фаелае йе ’взаг
йае коммае нае бакаст.
— Абон цыдаер рынчынхуыз дае, Садуллае,— аецаегхуызаей
загъта Махарбег.
Садуллае аенае дзургаейае йае заердаемае бацамыдта, стаей
Махарбег йае разаей куы ацыд, уаед йае сурхид асаерфта...
Куысты фаестае аераембырд кодта Зариффаейы дзаумаеттае
суанг фындзыкаелмаерзаены онг аемае сае чумаеданы ныннадта.
Иууылдаер уым нае бацыдысты аемае рахаста дыккаг даер. Бай-
дзаг кодта уый даер, стаей Бобаемае бадзырдта. Машинаейы сае
саеваердтой аемае сае аластой.
Садуллае зыдта, Дианае каем цаеры, уый. Зариффае уым каей
уыдзаен, уый йае уырныдта. Куы бахаеццае сты, уаед лаеппуйаен
загъта:
— Уаертае уыцы дуар уыныс? Асинтыл уаелаемае схиз аемае
дыккаг уаеладзыджы галиуырдаем фаезил. Дианаейы-иу ба-
фаерс аемае йаем чумаедантае ратдзынае. Бамбаерстай?..
Бобае фаестаемае уайтагъд фездаехт. Садуллае йае йае фарсмае
сбадын кодта аемае машинае фесхуыста. Ахызтысты цаехгаермае
уынгыл, стаей иу ран ноджыдаер фаезылдысты аемае гораеты
фале фесты. Фаесте аззадысты дуне цаехаеркалгае цыраегътае.
Бобае цин кодта, дзаебаех аем касти афтае Садуллаеимае цаеуын,
аемае йын йае хорз заердаейыл уаевгаейае, загъта:
— Зариффае даер уыцы усимае бадти, йае саер бастаей аемае
маен куы федта, уаед йаехи фаеаууон кодта, ницы маем сдзырд-
та. Рынчын у?
— О,— цыбыр дзуапп ын радта лаег аемае размае аедзынаег
ныккаст. Машинае лаегаерста аехсаевы тары аемае аеддейае дым-
гаейы сыф-сыф хъуысти.
22
Садуллае цехаей къантормае бацыд. Йае фаестае бахызт Ма-
харбег даер.
— Ахицаен стут?
— Бынтон аенаенхъаелаеджы.
119
Цасдаер аенае иу ныхасаей абадтысты, стаей Садуллае сыстад
аемае Махарбеджы даеларм аерхаецыд:
— Афтае, гъе, ме ’рдхорд, уыцы иу цаефаей фаеваеййынц
хъуыддаегтае: фаесте хидтае фехалын хъаеуы, сыдзмыдзы ацае-
уаен куыднаеуал уа.
— Ницы аембарын... Нае мае уырны...
— Каердзын куы асаетта, уаед ын ныхасаен нал ис. Цы ’рцы-
ди, уыдон къахын куы райдайаем, уаед та... уЕгаер чъизи хъуыд-
даг у,— загъта Садуллае, стаей иуцасдаер асагъаес кодта аемае
ма йае ныхасыл бафтыдта:—уЕгъдауыл цы ваеййы, уымаен
бамбараен ис, адаеймаг адаеймаг у. Фаелае афтае бакаен... Цъам-
мар ми... Цы схонаен ис ахаем сылгоймагаен?..
Махарбег уыдта, Садуллае куыд тыхсы, уый аемае ницуал
сдзырдта. Сае ныхас ууыл фаеци. ?Емае аениу цы дзырдтаид?
Цы заегъаен ис лаегаен, ахаем уаваеры куы бахауа, уаед?
Чысыл фаестаедаер Садуллаемае фаесидти Чаплыгин. Кабине-
ты баййаефта Аслаенбеджы даер. Сае бакастаей баераег уыд, ха-
баерттае сын зындгонд сты, уый.
— Цы рауад уе ’хсаен дае бинонтимае? — фарста йае Иван
Андреевич.
Садуллаемае, цы ’рцыд, уый заегъын даер чъизидзинад фае-
касти аемае цыбыр дзуапп радта:
— Ахицаен стаем.
Афтае аенцадаей йае загъта, аемае Аслаенбег йае бынатаей фес-
тад:
— Диссаегтае! Цыма цард фехалын сырддонцъиу амарынаей
уаелдай наеу, уыйау аем нае хъусут!..
Садуллае йаем фаелладхуызаей бакаст, фаелае ма директор
цы сдзырдта, уый нал бамбаерста. Уый федде.
— Директор дызаердыг каены... Уыцы уаваеры ма ног пец
аразынаен исты дае бон бауыдзаен?— бафарста Иван Андре-
евич.
Садуллаейаен цыдаер судзаг йае заердае балхъывта аемае
галиуырдаем фаегуыбыр:
— Ныр дзы бирае хъуыддаегтае куы нал ис, уаед куыд?.. ?Ез
куыстхъом даен... Каед мыл не ’ууаендут, уаед...
120
— Чи нае дыл аеууаенды? Фаелае ныхас дае уаваерыл цаеуы.
— А1з хъуыддаг маехаедаег ахаеццае каендзынаен каеронмае...
Куысты фаестае, Садуллае ма къанторы уыдис, афтае теле-
фоны дзаенгаераег сцагъта. Дзырдта Майраем:
— Ныртаеккае уаехимае цаеуыс?
— Уаедае куыд загътай! тЕнхъаелмае маем каесынц! — араз-
гае худт бакодта Садуллае.
Майраем куыддаер фаеци аемае иуцасдаер ницуал сдзырдта.
стаей та телефоны хаетаелаей райхъуыст:
— Фаецаеуын даем.
— Табуафси...
Садуллаейы аербахаеццаемае дуармае аенхъаелмае кастысты
Майраем аемае Газакк. Садуллае сын сае къухтае райста аемае
йе ’фсымаеры афарста:
— Ды та каецаей фаедае?
— Маенае мае министрады хъуыддаегтае уыд аемае уаем абон
цалдаер хатты аербауадтаен. Каем сты уае бинонтае? Зариффаейае
заегъын?..
Садуллае йын ницы дзуапп радта, сае разаей асинтыл схызт
аемае дуар бакодта. Уыцы аенаехайыры писмо стъолыл лаеууыди
аемае йае Майраеммае аваердта.
Газакк хабараен ницы аембаерста.
— Къаебаераей та куыд стут? Абонсараей ком дарын,— Са-
дуллаемае йаехи маегуыры къултае бакодта Газакк.
— Ныртаеккае исты фендзыстаем,— дзуапп ын радта аемае
къухнамае араст. Цыдаертае ссардта аемае сае стъолыл аерае-
ваердта. Разынд дзы коньячы авг даер.
Фаейнае дзы куы банызтой, уаед Садуллае Майраемы ба-
фарста:
— Цаей, куыд даем фаекаст?
— Каед аей исчи бараей ныффыста?
— Йаехи дзыхаей йыл басаст.
Газакк саем йаехи нал баураедта:
— Ницы уын аембарын. Маенаей исты аембаехсут, мыййаг?
Садуллае писмо Майраемаей райста аемае йае Газакмае радта.
Фыццаг йае цаесгом сырххъулон аци, стаей йе ’фсымаермае
121
аиваей бакаст аемае гаеххаетт йае армытъаепаены атымбылтае
кодта.
Садуллае йе ’ргом Майраеммае аздаехта:
— Дае заердыл ма лаеууы, Черменимае рестораны куы бад-
тыстаем, уаед дын цы загътон, уый? тЕргомдзинад каем нае уа,
уым аенаесайгае наей... Уаед аей ды философи хуыдтай, аез та,
аенхъаелдаен, мае царды хабаерттае кодтон.
— Уаед зын бамбараен уыд.
— /Ез аей зыдтон: адаеймаг чысыл хъуыддаегты сайын куы
райдайа, уаед аем хорзаей мацаемае аенхъаелмае каес.
Газакк ницы дзырдта, йае саер йае риуыл аерхауд аемае
заехмае аедзынаег касти, стаей сыстад аемае саст хъаелаесаей
афтае:
— Наехимае уал куы рацаеуис...
— Куыстаей мае нае равдаелдзаен. Мацы ма сын заегъ наехи-
мае. Тыхсдзысты.
— Л£мае даем ныр цы уынаффае ис? — аефсымаертае сае ны-
хас куы фесты, уаед бафарста Майраем.
— Цы уынаффае ма маем уа? Ахицаен стаем.
— Хуыздаер мадзал ницы ис. ТЕнаггаг ми бакодта аемае йае
змаентын нал хъаеуы. Саейрагдаер та — уыцы хъуыдыимае цае-
раен наей...
— Цы ’рцыд, уый аерцыд... Цаей, фаелтау фаейнае баназаем!..
Садуллае аемае Зариффаейы ахицаеныл дис бираетае кодта.
Фаелае се ’ппаетаей тынгдаер сцырын Алыкси.
— тЕмбисаендтае!.. Афтае хорз цардысты аемае аевиппайды...
Уаевгае, аенцад малы хаейраег бады... Ехх, ме ’рдхорд, ме ’рдхорд,
Садуллае!.. Ноджы, дам, ын уырды над скодта. Къухаей та ма
йаем цаемаен бавнаелдта?..
Тинае хабар аеппаеты аераеджиау фехъуыста. Алыкси зыдта,
Садуллаеимае хаелаерттае каей сты, уый аемае йае уый цаесты даер
бафтауынмае хъавыд. Цаейдаер аефсон аем бауад аемае йае къа-
хаегау бафарста:
— Садуллае ам нал ваеййы аеви?
— Искуы-иухатт ма аербауайы. Уыцы пец аразын куы рай-
дыдтой, уаедаей нырмае йае нал аевдаелы.
122
Алыкси, цыма Садуллаейаен тынг таеригъаед кодта, уый хуы-
заен загъта:
— Уыдаеттыл нал у...
Тинае уыцы даелгоммае ныхасаей фаетарсти аемае йае хынц-
фарст акодта:
— Куыд нал у?..
— Ау, аемае йае нае фехъуыстай?
— Цы?..— йае заердае ныссаеххаетт ласта Тинаейаен.
Алыксийы аермаестдаер иу мает уыдис: хабар фехъусын кае-
нын, аемае йае загъта:
— Ахицаен сты.
— Ахицаен сты?..
— О,— аенцад дзуапп лаеваердта Алыкси.— Зариффае каеи-
маедаер сусаегаей царди аемае Садуллаемае чидаер писмо ныффыс-
та. Уый даер аей дзаебаех фаенадта аемае йае саехицаей асырдта.
Гъе, ахаем митае каенынц адаем. Мах та сын цытае аенхъаел ваей-
йаем!
«Ау?..— дзырдта йаехинымаер Тинае.—Адаеймаг афтае чъизи
у? Заердае?.. Заердае цыфаенды даер каенаед, фаелае куыд ис хъыс-
маеты саерты ахизаен?»
Тинае ма дуараехгаедаей бирае фаебадт, уыцы изаераей тынг-
даер никуы фаетаеригъаед кодта Садуллаейаен. Уый даер йаехийау
аенамонд у, уымаен даер фехаелди йае цард.
ЛЕрталынг. Тинае дуар саехгаедта аемае саехимае ацыд.
Рухс не ’ссыгъта, аехсаеваер даер дзы ферох, афтаемаей схуыс-
сыди, фаелае фынаей нае баци. Йае цаестытыл уади йе ’намонд
аембалы сурает.
23
Зариффае, дуар йае фаедыл куы ныкъкъаепп ласта, уаед бам-
баерста: фаестаемае уырдаем, йае раздаеры цардмае йын фаендаг
нал ис. Къулаенцаейтты цудтытаегаенгае аерцыд асинтыл аемае ма
каертаей иу хатт скаст Садуллаейы рудзынгмае. Ничи йаем ра-
зынд, ничи йае баураедта. Афтае аевиппайды рауайдзаен хъуыд-
даг, афтае карз аефхаерд баййаефдзаен, уый аенхъаел нае уыди
Зариффае. /Ераеджиау дзы бацыди иу мает: цы фаеуон? тЕмае
123
уаевгае ууыл бирае цы хъуыды кодтаид, бынат ын уыдис аер-
маестдаер Дианаемае.
— Базыдта мае... Чидаер аем писмо ныффыста. Маехаедаег
даер басастаен,— йае цаесгом йае армытъаепаентаей амбаехста.
афтаемаей хаекъуырццаей ныккуыдта.
— /Едылы къоппа! Исчи дае артмае дардта?..— фаетарстис
Дианае йаехицаен. Йае хаеларыл цы ’рцыд, цы маегуырыбон ыл
акодта, уыдон дзы ферох сты. Зариффае уымае баззаинаг у,
уый куы базыдта, уаед йае саерыхъуын уырдыг слаеууыд аемае
хъуыды кодта: «Садуллаеимае нал фаецаердзаен, йае цаегатмае
даер нае ацаеудзаен: мад, фыд, аефсымаертае йае ахаем дамдзыдаей
сае къаесаераей каесын даер нае бауадздзысты. тЕмае ныр хъуамае
маенмае аерфысым каена?! Куыннае стаей, уый хъуаг ма уыдтаен.
Хаерзаг мын хицау суаид»,— аемае йаем ахаем зонд даер фае-
зынд, федде йае каенон, заегъгае. Стаей фаестагмае аерсабыр: аев-
заер цаестаей ракаесын даер аем нае уаендыд — Зариффае йын йае
митае хурмае рахаесдзаен. Уаед хинаей архайын райдыдта.
— Ныр цымае Тасолтан хабаерттае зоны?
Зариффае фестъаелфыд, ницы загъта.
Дианае йаехицаей хаерзаудаег ацараезта:
— Ау, уый та куыд! тЕмае маелгае куы акодтаис, уаед та?
тЕви дзы ницы риссы?
Зариффае фаеллад адаеймаджы улаефт ныккодта.
— /Ез ницы... ницы зонын...
— Адаеймаг йаехи ауаелдай кодта, уый та йае былтае ныс-
саерфта аемае аенцад сбадт. Сылгоймагаен йае цард фехаелд...
Каед адаемымыггаг у, уаед ыл цаеуылнае мает каены, цаеуылнае
йыл тыхсы? Уаедаемае наелгоймаегтае иууылдаер цъаммар сты!
Садуллае даер аенхъаелмае каст, цалынмае йыл йе ’фсин сыкъатае
ныссагъта, уаедмае. Хорз лаегаей-иу йае ус нае фаелидзы. Тасол-
танаен заегъын хъаеуы,— фаестагмае скарста Дианае.
Дыккаг бон Дианае ацыдис уазаегуатмае. Тасолтан уым нал
уыд. Уаед ын бадзырдта йае куыстмае. Уым даер нае разынд:
фатер ын радтой, йае бинонтае ссыдысты хъаеуаей аемае йае хае-
дзары хъуыддаегтае каены. Йае ног адрис ын ссардта. Фаелае
иунаегаей аербаздаехт.
124
Зариффаейы заердаейы цыдаер аскъуыд аемае риуы къултыл
йаехи ныххоста. Ахаем сахат аей Тасолтан иунаегаей ныууадз-
дзаен, уый аенхъаел никуы уыди. уЕмае ихдонау цыдаер йе ’уаенг-
ты каераей-каеронмае ахъардта.
Дианае уыди маесты, йаехицаен бынат нал ардта. Изаер-
ырдаем аерсабыр, аербадт Зариффаейы фарсмае аемае йын
загъта:
— Алчидаер йаехи цардыл тыхсы. Каесыс, Тасолтаны куы
хъуыдтае, уаед аендаер лаег уыди. уЕрмаестдаер иу хъуыддагмае
тырныдта... Стаей йаехион йаехи куы фаеци аемае дае баеллаехы
куы баппаерста, уаед аенцад йаехицаен сбадти.
Зариффае хорз аембаерста Дианаейы, уый раст дзырдта:
Тасолтан йае иу ныхасы тыххаей алцыдаер бакодтаид, уымае
гаесгае йын ацы хатт Дианаейы ныхаестае йае заердае фаецагайд-
той...
Дианае цыма уый зыдта, уыйау дарддаер «арт» аендзаерста:
— Ды иунаегаей цаемаен хъуамае уай ахаем бынаты? А1з
даеуаей куы уаин, уаед аем йае таеккае хаедзармае бацаеуин аемае
йын заегъин: «Агуырдтай мае, уарзыс мае? Табуафси, мае лаегаей
даеу тыххаей ахицаен даен».
Зариффаейаен Дианаейы фаедзаехстытаей раздаер йае заердае
фаерысти. Нае, уый афтае никуы бакаендзаен! тЕмае йае бинонтае
та цы аххосджын сты? Фаелае уый аераеджиау йае «ахуыргаенае-
джы» зондыл сразы... Адрис дзы райста аемае ацыд, йае амон-
даей ма цы фаелхаерттае баззад, уыдон агураег.
Тасолтаны фатер ссардта. Дуары раз куы аерлаеууыд, уаед
заердаейы цыдаер балхъывта. Чысыл ын куы фенцондаер, уаед
дуар бахоста. Йае разы алаеууыдис иу даес аемае ссаедзаздзыд
ныллаеггомау сылгоймаг. Биноныг аем бакасти: арвхуыз цаес-
тытае заердаехаелараей аерттывтой аемае чысыл цаесгомыл дзае-
баех фидыдтой. Л£раегмае йаем каей дзырдта, уый тыххаей За-
риффае фаесырх.
— Тасолтан ам цаеры? — бафарста, йае бон цас уыдис, уы-
йас йаехиуыл хаецгаейае.
— Ам,— цыбыр дзуапп ын радта.
— Мидаемае бацаеуаен ис?
125
— Табуафси,— фаелмаен аем бахудт,— лаеугаейае баззадтаен,
бахатыр каен.
Зариффае мидаемае бахызт. Уаеттае уыдысты змаест.
— Нырма афтае хаеццае-маеццае цард каенаем,— хионаен дзу-
раегау загъта сылгоймаг.— Сываеллаеттае скъоламае ацыдысты,
аемае аефснайынмае нырма ныр бавнаелдтон.
Зариффае бамбаерста, йае разы чи уыдис, уый, фаелае йае
уаеддаер бафарста:
-- Бахатыр каен, ды чи дае Тасолтанаен?
Сылгоймаг цаеуылдаер фаегуырысхо.
— >Ез... йае бинойнаг.
— Йае бинойнаг аез даер даен... /Ер маест мын даеу тыххаей
никуы ницы загъта...
Уыцы ныхас йае дзыхаей куыд схауди, уымаен йаехаедаег даер
ницы базыдта. уЕрмаест бамбаерста срастгаенаен каемаен нал ис,
ахаем раедыд каей аеруагъта.
Зариффае йе ’муд аерцыд уынджы. Цыма саугуырм уыди,
афтае цыди размае. Саеры ма уыди иунаег хъуыды: цы чындае-
уа? Фисыныл аенахуыр хъаераей йае хъустае амыр сты. Уый аер-
бацаейтахт стыр уаезласаен машинае. Зариффае дзы фаетарст
аемае азгъордта. Баеласыл банцой кодта, йае заердаейы цаелхъ-
цаелхъ аем хъуысти. «Уаед та уый бынмае маехи...»
24
Садуллае профессор Чистяковмае ацыд.
— Николай Аверьянович, райсом ног пецмае каесдзыстаем,
йе ’скусыны размае,— загъта йын Садуллае.— Тынг мае фаенды,
немае куы уаис, уый.
— Райсом заегъыс? Л£дзаеугае мын наей, мае заердае йаем аех-
сайы, фенон ма йае.
Садуллае бирае раестаег цы бонмае фенхъаелмае касти, уый
аерхаеццае. Йае баеллаехы фаестае йае нырыхуызаен хъаелдзаегаей
никуыма ничи федта.
Къамис хъуамае аераембырд уыдаид фаессихор дыууае саха-
тыл. ?Емае каед цехы кусджытае уыцы аемгъуыд иууылдаер зыд-
той, уаеддаер Садуллаейы фарстой:
126
— Наема?
Чысыл раздаер цехы фаезындис Тинае.
Садуллае йаем рауад. Йае цаесгом фаерухс, рагаей йае нал
федта.
— Кдедаей-уаедаей ма!..—йае къух ын райста аемае йае къан-
тормае бахуыдта.— Цы хур, цы къаевда дае аербахаста?
Тинае йае мидбылты бахудт:
— Дае пецы хур. Даехаедаег мын ницы фехъусын кодтай,
фаелае мае заердае нал фаелаеууыд...
— Мае раедыдыл саеттын,— Садуллае фенкъард.— /Еваец-
цаегаен мын мае хабаерттае фехъуыстай...
Тинаейы нае фаендыд уый тыххаей дзурын, фаелае Садуллае
йаехаедаег райдыдта аемае ма йын цы гаенаен уыди!
— Адаеймаг каем фенхъаелы, амонд аедзух уым нае ваеййы...
Хъуыды ма каеныс, баераегбоны размае мын куыд загътай, уый?
Садуллае йын йае сау цаестытаем комкоммае ныккаст аемае
йае саер батылдта...
Тинаейаен аехсызгон уыд: бафаераезта Садуллае зындзина-
даен. Уый разындис, раст аей йае заердаейы куыд сныв кодта.
афтае.
— Тынг мае фаенды, Садуллае, пецы хъуыддаг хорз куы
ацаеуид, уый.
— Бузныг,— аемае йын йае чысыл хъарм къух балхъывта.
— Садуллае, аез даер уаем бакаесон? тЕмбаелы?
— Дае хорзаехаей... О, хаедаегай, дае зонгае профессоры даер
фендзынае. Тагъд аей ардаем хъаеуы.
— Иу курдиат ма маем ис, Садуллае.— тЕмае йае цаестытае
ферттывтой.
— тЕваеццаегаен, саеххаестгаенаен каемаен наей, ахаем хъуыд-
даг у.
— Тинае мае хон. Тинае ГрИгорьевнае нае, фаелае Тинае. Хорз?
— Бузныг. Маенмае даер афтае хуыздаер каесы...
— Мае заердаемае хаестаег чи у, уыдонаен Тинае даен.
— ?Ез уый куы зыдтаин, уаед ма дын, чи зоны, ноджы хуыз-
даер ном даер ссардтаин...
Дыууае сахатыл къамисы уаенгтае аераембырд сты. Сае хаед-
127
фаестае аербацыд Чистяков даер. Садуллае йын Тинаейы йае раз-
мае бакодта:
— Николай Аверьянович, маенае дае цаерын чи нае уагъта,
уый.
Профессор Тинаейы базыдта:
— Журналтае даеуаен агуырдта? Ды, дзаебаех чызг, куыд
каесын, афтаемаей хорз аембал дае. /Ецаег маенае мах хуызаеттае
араех ферох каенынц ахаемты. /Емдзаегъд нын чи каены, уыдоны
аууон фаеваеййынц.
Фаезындысты Аслаенбег, Иван Андреевич аемае Багдасарян.
Директор салам радта се ’ппаетаен даер аемае комкоммае Чистя-
ковмае бацыд.
— Нае нае рох каеныс, Николай Аверьянович, цаемаей дын
бафиддзыстаем дае хаерзтае!
— Уае хорз хъуыддаегтаей,— хъазыны зонд аем нае уыди, аемае
дзуапп радта профессор.
Аслаенбег аей бамбаерста.
— Табуафси, нае куыст каенаем, уаедае.
Къамисы уаенгтае суанг изаермае лаембынаег фаекастысты пе-
цы алы хаймае даер. Фарстой Садуллаейы, уый сын дзырдта,
.аеххуыс ын кодта профессор даер.
Директор адаемыл йае цаест ахаста:
— Уае фаендон заегъут. Федтат, фехъуыстат, Николай
Аверьянович аемае нае инженертае цы загътой, уыдаеттае. Нае
фаеллаейттае каед, мыййаг, дзаегъаелы фесты.
— Райсом пец хъуамае кусын райдайа аемае сабыргай иннае
пецтае даер рацараздзыстаем,— аеппаеты фаестае загъта Аслаен-
бег.— Хъуыддаг хорз ацыд, аемгъуыдаей йае раздаер фесты.
Грант Давыдович,— йе ’ргом аздаехта саейраг инженермае,—
маенмае гаесгае, дзаебаех чи бакуыста, уыдонаен премитае аем-
•баелы.
Садуллае каед хъаелдзаег уыд, уаеддаер бафаеллад аемае аем-
раст йае фатермае ацыди. ТЕхсаевы дзаебаех бафынаей. Дыккаг
^бон райсомы уыди асаест, фаелае уаеддаер бон Садуллаемае рай-
128
дзаст фаекасти. Афтае райдзаст аем фаекаст йае цех даер, каед
иннае хаеттытаей ницы уаелдайхуыз уыди, уаеддаер. Иае хаедфаес-
тае фаезындысты Махарбег, Бойцов, Джена, Маейырбег.
— Дыууадаес сахатыл райдайдзыстаем,— загъта сын Са-
дуллае.
Иууылдаер раевдз февнаелдтой. Фаекастис саем Алыкси даер,
уый иннаетаей фаестаедаер аербацыд, фаелае уайтагъд йаехи раеби-
наг акодта.
Афон куы ’рхаеццае, уаед адаем цехы къантормае аераембырд
сты, аербахаеццае Аслаенбег даер аемае уаед аенхъаелмае нал кас-
тысты. Бойцов бацыд пецы размае, йе ’ссудзын каенын уымаен
баргонд уыд. Инженер аевнаелдта араехстджын аемае ныфсджы-
наей. Чи йаем каст, уыдонаей чидаертае федтой, раздаеры пец
куыд куыста, уый аемае ныр дисыл фесты — ног пецмае уыцы
миниуджытаей ницы уыд. Садуллае аербатыхст, фаелае уаеддаер
бафиппайдта, Виктор цыдаер каены, уый. йае заерды уыди йае
цурмае бауайын аемае йае афаерсын, фаелае пецаей цыдаер аена-.
хуыр уынаер райхъуысти, стаей йае уаеллаг хай фаейнаердаем
фаерчытаей фаехауди.
Садуллае исдугмае ницуал бамбаерста... Бойцовы асинтыл
судзгае дараесы фаелдаехтаей куы ауыдта, уаед аем йаехи баппаер-
ста. Чидаертае аербахастой аендаер каейдаер. Уый уыдис Маейыр-
бег.
Багдасарян Аслаенбегаен йае хъусы цыдаер дзырдта. Садул-
лае дзы аермаест иу ныхас бамбаерста:
— JE3 ыл уаеддаер не ’ууаендыдтаен...
Цехы фаезындысты дохтыр аемае йе ’ххуысгаенджытае. Бой-
цов аемае Маейырбеджы ахастой. Рог цаеф чи фаеци, уыдонаен
сае сыгъдтытае бабастой. Семае уыдис Джена даер. Садуллае
йаем куы фаекомкоммае, уаед йае заердае ныссаеххаетт ласта...
Цалынмае хаелд пецы раз архайдтой, уалынмае Садуллае йае
разаей нае ацыд, цалынмае куыстытае фестых уалынмае аенцад
не ’рбадт. Стаей пецы аердаегмае куы бакаст, уаед йае цаестытае
атартае сты: йае бирае баеллицтае аербайсаефтысты...
...Рухс ма уыди, фаелае Садуллаемае афтае каст, цыма горае-
тыл аенахуыр сау мигъ ныббадти.
9 Цард тындзы сае размае
129
«Ау, мах цаемаейдаер фаераедыдыстаем, фаелае профессор та?
Уый та куыд фаераедыд?» — хъуыды кодта Садуллае аемае цаеу-
гае-цаеуын йае къаехты бынмае аедзынаег каст. Стаей аенаенхъае-
лаеджы йае хъустыл ауад:
— Садуллае!..
уЕрлаеууыд аемае фаестаемае фаекаст.
Иае фаедыл тарстхуызаей згъордта Тинае...
Дыккаг хай
1
Пецы сраемыгъды фаестае
Махарбег йаехимае аерыхъуыс-
та. «Техникае,— хъуыды кодта
уый,—адаеймагаен хъуамае хорз
аембалау аеххуыс уа, хъуамае
йае бирае уарзай. Куыдфаенды
цаестаей каесаен аем наей. Каен-
нод таергай каены аемае уаед йае
фаедыл къодаехтае бает ис. Аф-
тае цыма рауадис ацы хъуыд-
даг даер».
131
Раст заегъын хъаеуы, Махарбеджы ныр даер ма нае уырны,
Садуллае рог митае акодтаид, уый. Стаей йаехаедаег цал хатты
касти чертежтаем! Къамисы уаенгтае даер-иу аей афарстой, куыд
аерцыд баеллаех, заегъгае, аемае-иу алы хатт даер йае дызаердыг-
дзинаедтзе радзырдта...
Махарбег аембаерста, Садуллаемае партион аембырды аеркае-
сын каей хъаеуы, уый. Фаелае дзы баераег каей ницы уыди, уый
йае нае уагъта. Хабаерттае йаехаедаег баелвырд куы зыдтаид, уаед,
аеваеццаегаен, хъуыддаг раджы алыг уыдаид. Саейраг инженер
комкоммае загъта: проект нае баеззыдис, къамис та йаем баестон
не ’ркаст. Алыкси даер ахаем зондыл хаест уыди. Садуллае, дам,
инженертимае нае уынаффае кодта, йае хъуыдытаен адавынаей
тарст аемае фаераедыд. Иууылдаер дисы бацыдысты: цымае афтае
цаемаен заегъы Алыкси? Каед ын аецаегаей зыдта йае хъаендзи-
наедтае, уаед сае цаеуылнае загъта афоныл? тЕрдхорды заердае-
худтаей тарсти?
Алыкси баелвырд ницы дзырдта, аедзухдаер даелгоммае ны-
хаестае кодта аемае-иу аем чи хъуыста, уыдон-иу гуырысхо бай-
дыдтой. Махарбег ма-иу хатгай афтае даер аенхъаелдта, цыма
йын аехсызгон уыди. тЕмае йын иу бон загъта:
— Нае дае аембарын, Алыкси, каенае, цы ’рцыд, ууыл цин
каеныс, каенае та дыдзаесгом дае.
Алыксийаен фырмаестаей йае цаестытае атартае сты, фаелае
йаехи баураедта:
— Парторг ма дзы хуыздаер цы ваеййы: аенаххос коммунис-
ты дыдзаесгом схон!
Махарбег ын йае ныхаестае ницаемае аердардта аемае дарддаер
дзырдта:
—Проект уыдтай, фаелае даехи иуварс аластай. Пец
куы ссыгътам, уаед Сырдоны гаццайы катай сдае, фаелае ни-
цы загътай. Каед сраемудздзаени, уымае аенхъаелмае кастае,
аеви?..
Алыкси ныффаелурс, парторгимае се ’хсаен ахаем ныхас ра-
уайдзаен, уый аенхъаел никуы уыди. йаехаедаег таеппуд чи уа,
уый иннаетаен даер хъаебатыр аенхъаел нае ваеййы. тЕмае Алыкси
архайдта, цаемаей Махарбег фаетаерса, ууыл:
132
— Сабырдаер, фаерсаег дае фаеуыдзаен, коммунисттаей
иуаей-иуты чъизи хъуыддаегтае каей сусаег каеныс, уый тых-
хаей.
— Л£нхъаелдаен аемае ма дыдзаесгомаей дарддаер цъаммар
даер дае,— аенцадаей загъта Махарбег аемае ацыд.
Алыкси ма, калмау сыф-сыфгаенгае, йае фаестае адзырдта:
— Ацы бон дын аез дае заердыл аерлаеууын каендзынаен!..
Парторг!..
Махарбег йаехиуыл фаехудт: аегаер карз дардта йаехи Алык-
сиимае: уый ахаем адаеймаджы мыггаг уыд, аемае ныхаестае чи
фембырд каены, стаей сае, истытае ма сыл бафтаугаейае, адаемаен
чи фаедзуры. Уаевгае сын цы уаринаг уыд Садуллаеимае? Цае-
маен ын цин каены йе ’намонддзинадыл? Садуллае йаем йаехае-
даег аедзухдаер хорз цаестаей куы касти. Цы у Алыкси царды
егъау хъуыддаегты раз? Ницы. Фаелае йае уыцы хъуыды даер
сагъаесыл аефтыдта: «Раст даен, аеви нае? Кусы, коммунист у.
Фаелае каед дыдзаесгом у, уаед нае цаемаен хъаеуы? Йае гамхуд ын
сис аемае йае фаесур. Каенае та йын йае раедыд бамбарын каен».
Уызыны хуызаен аем фаекаст: каецырдыгаейфаендыдаер аем бав-
нал аемае — сындз. Ныууадзаен та йын уаевгае наей. Араех сае
ауыны саейраг инженеримае аемае йаехи афтае февдисы, цыма
стыр хаелаерттае сты. Ахаем митае Алыксимае рагаей даер уыди,
уарзта йаехи равдисын, аемае йае къухы даер аефтыд.
Фаелае цы аерцыд, уый аенхъаел никуы уыди Махарбег:
Алыксийы раестаегмае саеваердтой цехы хицауаей. Уый бираетаем
диссаг фаекасти, аемае сфаенд кодта заводы парткоммае ба-
цаеуын.
Иван Андреевич йае кабинеты бадтис иунаегаей. Махарбег
бандоныл йаехи аеруагъта аемае йае заерды цы уыд, уыдон иу-
уылдаер радзырдта.
Иван Андреевич уыд аенцад.
— Даехаедаег аей зоныс, Махарбег, Садуллаейы цехы хица-
уаей ныууадзаен нал ис. Йаехицаен даер зын уыдзаен, куыстыл
даер фаезындзаен. Уадз аемае уал Алыкси раестаегмае йае баесты
фаеуа.
— Раестаегмае даер нае баеззы, Иван Андреевич, адаемы аех-
133
саен дзы ницы кад ис, стаей, маенмае гаесгае, йае цаесгом бынтон
сыгъдаег наеу...
— Дае ныхас фаебаелвырддаер каен.
— Садуллае ног пецы проектыл архайын куы райдыдта,
уаедаей фаестаемае инженертае аемае мастертае, кусджытае зыдтой,
ног конструкци куыд араезт цыд, уый. Садуллае йае хъуыды
никаемаей аембаехста. Цехы йыл саермагондаей аердзырдтам.
Пец куы ссыгътам, уаед Алыкси даер йае разы уыди. Ныр та
йыл фаесаууонмае цъыфкалаен каены. Профессор Чистяков ма
фаестаг хатт уаелдаеф цаеуаены схемаемае куы каст аемае йае хорз
куы схуыдта, уаед Алыкси немае уыди аемае йае ныхмае ницы
загъта. Гъе уыдаеттае мае аенцой нае уадзынц...
— Раст дае, Махарбег. Партиен кусаег хъуамае хъуыддагыл
рисса,— йае фарс фаеци Иван Андреевич.— Садуллаейы хабар
маенаей даер рох наеу. Уыцы бон Бойцов цыдаер едзырдта аемае
ма пецмае йаехи баппаерста. Йае заердаемае цыдаер нае фаецыд
аемае йае, аеваеццаегаен, сраст каенынмае хъавыд.
— Бойцов тыхет у, дзураен ын наей,— аенкъардаей загъта
Махарбег.— Къамисы аеххуысаей каед аххос сбаелвырд уаид.
Фаелае уал ныридаегаен сае хъуыды сбаераег: уаелдаеф бацаеуы-
ныл, дам, инженер фаг нае бакуыста, аемае авари аерцыди.
Иван Андреевич бамбаерста, Махарбеджы цы мает уыди,
уый аемае заердаеваераегау загъта:
— Къамис нае батагъд каендзаен аемае хъуыддаг биноныг
равзардзысты. Профессор Чистяков тынг маесты у, фаелае кае-
мае, уый йаехаедаег даер нае зоны. Уырны йае пецы проект, куыд
аембаелы, афтае араезт каей уыд, уый.
— Чистяков раст у.
— Цаей, бавдаелаем, аемае, цы аерцыд, уый дзаебаех сбаераег
каенаем. ^Енаххос адаеймаджы бафхаерын, каенае йаем чъылдым
аздахынаей галиудаер хъуыддаг ницы ис.
Махарбег бирае фаехъуыды кодта Иван Андреевичы ныхаес-
тыл, фаелае не ’мбаерста: раедыд аерцыди, фаелае цаваер у аемае
-йае чи ’руагъта? Садуллаейаен йае бон баххуыс каей нае уыдис,
134
уый йын низ фестад. Зылын каей ницаемаей у, уый йае уыр-
ныдта.
Суанг ма бинонтыл даер фаезындысты Махарбеджы сагъаес-
тае. Бадинае-иу скъолайае аербацаейцаеугаейае, цалдаер хатты
федта Зариффаейы цаваердаер наелгоймагимае. Иу бон та хаер-
хаембаелд фесты аемае йын салам куы радта, уаед аем уый ницы
сдзырдта. Хъыг ын уыдис, стаей йае заердае цаемаедаер фехсайд-
та. Сфаенд кодта уыдаеттае Махарбегаен радзурын, фаелае уый
Садуллаейаен исты куы сраедийа, уымаей тарсти. Ахаем чъизи
ми йае саермае аерхаесдзаен Зариффае, уый аенхъаел та чи уыдис?
Махарбег саехимае куы ’рбацыди, уаед та йаем йае бинойна-
гимае ныхас рауади.
— Садуллаейы тыххаей йае нымадтон, уыййедтаемае маем
рагаей даер рог адаеймаг каесы. Цот сын наей, дохтырыл сахуыр
кодта, афтаемаей йае лаеджы аеккой сбадти аемае аехсины хуызаен
сси,— азым хаста Зариффаемае Бадинае.
Махарбег уый куы фехъуыста, уаед ницуал сдзырдта. Ус
аей бамбаерста аемае ныхас аендаерырдаем аздаехта:
— Ныр маей рацыди, куы нал кусы, уаедаей нырмае. Каед
аенаехца у, никуы йае бафарстай?
— Комкоммае йае нае бафарстон, фаелае йае ракъахынмае
хъавыдтаен, аемае мыл ныххудти: цом, дам, ресторанмае, ды мае
маегуыр хоныс, фаелае.
— Тыхст заман аей рохуаты ма ныууадзут,— уыдис Бади-
наейы зонд.
?Емае уый Махарбег йаехаедаег даер зыдта. Фаелае цы хъуа-
мае сараза Садуллаейы заердае фаефидар каенынаен?..
2
Баеллаехы фаестае цехаей цаефты куы ахастой, сыгъдаей тас
куы нал уыдис, уаедаей фаестаемае цы ’рцыд, уыдонаей Садуллае
ницуал хъуыды кодта. уЕраеджиау йае заердыл аерлаеууыд
Тинае... Йае фатермае куы ’рбаздаехти, уаед йае дзаумаеттае даер
нае раласта, афтаемаей схуыссыд. Райсом раджы ацыд рынчын-
донмае. Бойцовмае никаейы уагътой. Уаеддаер йае палатаейы
дуармае бирае фаелаеууыд.
135
Маейырбег тынг цаефтае нае разынд, фаелае йае дохтыртае
сыстын нае уагътой, аемае Садуллае йае разы дзаевгар фаебадт.
Афарста йае — цаей, куыд дае, дохтыр цы заегъы, заегъгае. Мае-
йырбег бахуДт: «Куыдз къуылыхаей нае маелы»...
Садуллае суанг изаермае фаецис йае цуры. Тынг бафаеллади,
каед аей ницаемае дардта, уаеддаер. Йае заердае цаеф аембаелттаем
аехсайдта, аемае аендаер ницаеуыл хъуыды кодта. Даелдаер бы-
натмае йае каей аеривдзысты, каенае та йае аендаер ранмае каей
арвитдзысты, ууыл нае тыхсти. тЕнаеуи даер аей цехы хицауаей
куы аеваердтой, уаед нае куымдта. Фаелае йын зын уыди, адаем
ыл каей нал аеууаенддзысты, уый. Фаендыдис аей искаеимае аны-
хас каенын: каенае Махарбегимае каенае Дженаимае, йе та Май-
раемимае. Фаестаг бонтае йыл тынг фаезындысты: йае цаесгом
фаецъаех, цаестыты зынг ахуыссыд аемае сае алфамбылай фае-
таргомау.
Садуллае бахаеццае заводмае. /Енхъаелмае каесын аей бахъуыд
директоры кабинеты дуармае. Каед Аслаенбег аенаевдаелон уыди,
уаеддаер маестджын адаеймагмае йае заердае афтае сдзырдта:
«Нал хъаеуын, хъыгдарыны хос сдаен. Фаелае ницы каены, заегъ-
дзынаен ын мае ныхаестае, стаей мае йае цаесты каеронаей даер нал
фендзаен».
Мидаемае куы бацыд, уаед ын Аслаенбег йае къух райста,
сбадын аей кодта. Иучысыл аенае дзургае фесты, стаей йаем
директор бакаст аемае загъта:
— Сымахмае («Сымахмае» каей хоны? — ахъуыды кодта
Садуллае) афтае каесы, цыма иннаетае иууылдаер консерватортае
сты аемае ног хъуыдытаен фаендаг нае даеттынц. Фаелае ахаем
аембисонд никуы фехъуыстай: «Гаеппаей дугъ наей». Мах та йае
уыциу гаерахаей... аемае баеллаехтае сараезтам.
«Баераег у, нае мыл аеууаенды»,— йаехинымаер загъта Садул-
лае аемае аергом дзуапп радта:
— Цы аерцыди, уый тагъд-тагъды тыххаей не ’рцыди, фыд-
былызаен йае аххос аендаер у.
Аслаенбег аем дисхуызаей бакаст:
— >Емае нын аей уаед цаеуылнае дзурыс? Саермагонд къа-
мис куы сараезтам. Радзур нын аей аемае йае мах даер зонаем.
136
— Проект раст уыди, схемаетае — аенаипп, федтой сае иу-
уылдаер. Аварийаен ницыхуызы уыд аерцаеуаен. Уый баелвырд
у,— загъта Садуллае, стаей ма йае саер аеруадзгаейае, йае ныха-
сыл бафтыдта:—тЕрмаест афтае цаемаен рауади, уый мае бон
бамбарын наеу. Пец скусын каенынмае куы хъавыдыстаем, уаед
ыл цыдаер аербамбаелд аемае йае, маенмае гаесгае, Бойцов федта.
Йаехи даер аем дзаегъаелы нае баппаерста, йае заердае цаемаедаер
фехсайдта.
— Уаедае даем афтае каесы, аемае Бойцов къамисаен фех-
хуыс уаид?
— Уый фидараей заегъын мае бон наеу.
— Цы 'нхъаел дае, аез сын уый заегъдзынаен. О, даехаедаег
даер-иу аей ма бамбаехс, фаерсдзысты дае.
— Хорз,— Садуллае сыстад.
Сыстад Аслаенбег даер.
— Дае бынатаей дае систам... Цалынмае къамис хъуыддаег-
тае сбаелвырд каена, уаедмае.
Каед аей Садуллае зыдта, афтае рауайдзаен, уый, уаеддаер
йе ’уаенгтае аерызгъаелдысты, дзурын ницуал бафаераезта аемае
саергуыбыраей кабинетаей рацыд.
Директор йаехи сабырхуыз дардта, фаелае йын Садуллаеимае
дзурын аенцон нае уыди: иуаей пецы хабар аевзаер рауади аемае
пъланы хъуыддаг фаезындаер, иннаемаей та йын таеригъаед код-
та — иумае фаекуыстой, никуы бацыди Садуллае йае заердаехуд-
ты, курдиатджын инженер, нымад уыд, стаей проект аемае схе-
маетае федтой къамисы уаенгтае, федта сае профессор Чистяков
даер аемае саем ничи ницы фау аерхаста...
Аслаенбег бирае сагъаесты фаестае фаерасти парткоммае. Иван
Андреевичмае уыдис чидаертае. Директоры куы федтой, уаед
цаеуыныл фесты.
Аслаенбег аербадти аемае Чаплыгинаен загъта:
— Садуллаейы тыххаей маем ницы баелвырд хъуыды ис. Уый
даем диссаг нае каесы?
— Л£з маехаедаег даер ныддыууаердаемты даен. Каед раедыд
137
аерцыд, уаед куыд? Стаей каед: аразыны заман, аеви пец куы
ссудзын кодтам, уаед?
— Даеумае куыд каесы?
— Маенмае гаесгае, пец куы ссыгътам, уаед. Цехы даер афтае
аенхъаел сты.
— Ома куыд?
— Пецы арт куы ссыгъд, уаед аем Бойцоваей хаестаегдаер ничи
уыд. Уый дзы цыдаер бафиппайдта, йае заерды йае сраст каенын
уыдис, фаелае йае къухы нал бафтыд.
— Дае хорзаехаей, Иван Андреевич, уыцы хабар каемаей фе-
хъуыстай?
— Маенаен аей Махарбег дзырдта, фаелае уым чи уыд, уыдон
аей иууылдаер федтой.
— ЛЕз даер аей фехъуыстон, аермаест маехаедаег нае федтон
Бойцовы. Иннаердыгаей лаеууыдтаен, аеваеццаегаен, йе та йае
хъуыды не ’ркодтон.
Дзаевгар фаебадтысты, дзаевгар фаетаерхаеттае кодтой, фаелае
сын уымаей аенцондаер, мыййаг, нае фаеци.
•
Аслаенбег дзырдта заводы саейраг инженеримае даер.
— Диссаг у, Бойцов пецырдаем йаехи цаемаен баппаерста,
уый? Каед дзы исты сахъат бафиппайдта?
— Адаеймаг куы бамбары, каей фаераедыд, уый,— бахудти
Грант Давыдович,— уаед йае фыццаг фезмаелд ваеййы, цаемаей
йае сраст каена. Каей ницы дзы рауайдзаен, уый куы зона, уаед-
даер...
— Ахаем хатдзаегтаей ницы рауайдзаен. Аххоссаджы аендаер
хуызы агурын хъаеуы,— нае фаецыд Аслаенбеджы заердаемае
Багдасаряны зонд.
— Куыд аендаер хуызы? Бойцов Садуллаеимае аемваенд уыд,
аразыны хъуыддагаен дзуапп уый лаеваердта, аемае йае раедыд
пецы раз федта, фаелае байраеджы.
Аслаенбег саейраг инженеры къамисы саердараей снысан кае-
нынмае хъавыди. Фаелае ныр бамбаерста: уый рагацау хъуыд-
даг йаехимае гаесгае скарста аемае афтаемаей раст нае рауайдзаен.
138
Садуллае йаехицаен бынат нал ардта, ницуал аем каст йае
цард. Наеу аххосджын аемае уый сбаераег уыдзаен, стаей-иу аей
куыдфаенды даер аефхаераент. /Емгаертты уарзта, ныр зыбыты
иунаегаей аззадис. Каед йе ’мбаелттае йае алыварс уыдысты, уаед-
даер сае цыма бавдаелон, афтае йаем каст, цыма адаемаей ферох,
ахаем аенкъараентае йае заердаейы гуырыд.
3
«Амаен йае амонд маелдзыджы тохсийы йае у»,— хъуыды
кодта Садуллаейы тыххаей Тинае. Пец ссудзыны раестаеджы уый
даер цехы уыдис, фаелае йае ничи федта. Стыр баеллаех куы аер-
цыд, уаед размае йаехи аппаерста, иууылдаер фаецаефтае сты,
заегъгае. ?Емае каед се ’ппаеты мает кодта, уаеддаер Садуллаейаен
каей ницы уыд, уый бафиппайдта аемае фенцаддаер.
тЕртыккаг изаер Садуллаемае йае ног фатермае аербацыдысты
Тинае аемае Майраем. (Уымаей цалдаер боны размае йе ’стыр
-фатер заводмае радта аемае иу уат аемае къухна каем уыди, ахае-
мы аерцард.) Хаедзары хицауаен уазджыты фенд уыди аехсыз-
гон. Сае фаезынды размае йаем афтае каст, цыма йын йае хурхыл
цыдаер ныххаецыд аемае йын улаефт нал фаг каены. Фаелае йын
ныр фенцондаер. Йае уазджытае аед палтотае лаеууынц, уый куы
фембаерста, уаед саем бадзырдта:
— Таехгае-уадаей аербауадыстут аеви чысыл афаестиат уы-
.дзыстут?
Тинае йаехи фаехъаелдзаег кодта, каед ма йае цаестыты аен-
къарддзинад иучысыл баззад, уаеддаер:
— Маенмае иу фаендон ис!
— Цаваеф, цае? — афарста йае Майраем.
— Сылгоймаджы зондмае гаесгае уат бафснайаем.
— ЛЕз разы даен,— бахудт Майраем.— /Ецаег афтае бакае-
наем: уыцы куыстытаен дыууаейае фаг стут. ЛЕз та цаеуон аемае,
бынатыхицауаен балаегъстаейы тыххаей цы хъаеуы, уыдон аерба-
хаессон.
— Хъаелаесмае аеваераем ацы хъуыддаг?
139
— Алыг!
Майраем ацыди. Тинаейаен йае хъаелдзаегдзинад аербайсаефт,
йе ’уаенгтае куыддаер аеруаеззау сты: зын ын уыдис йае уарзон
адаеймаджы ахаем уаваеры уынын. Садуллае даер аем каста,
фаелае ницы дзырдта...
— Нае кусинаегтае лаеууынц. Майраем нае афтаемаей куы
’рбаййафа, уаед дае бынатыхицауыл нае бафаедзаехсдзаен.
— тЕнае бынатыхицау ницы бакаендзынаен...— аецаегхуызаей
загъта Садуллае.
— Афтае, гъе. Куыд фидауы дае уат? Ныр нын каед бына-
тыхицау нае ныхасмае байхъусид. ?Емае уаед истытае архай-
дзыстаем,— бахудт Тинае.
— Сылгоймаджы къух каедаем бахаеццае уа, уым баестае
саерттивы.
Куыддаер къухна аефснайынмае бавнаелдтой, афтае аербацыд
Майраем. Йае худаег тыххаей уромгаейае стъолы раз аерлаеууыд
аемае йаем цы уыд, уыдон чысыл скъаппыл аеваерын райдыдта.
Тинае аемае йыл Садуллае дис кодтой йае тыхтаеттыл. Фаезынд
уал дзы карк. Майраем аей Тинаемае балаеваердта.
— Фых каед у, уаеддаер аей сцурын хъаеуы... Дае быгъдуан
аей каенын. Дзаумаетты тыххаей дае разы хаедзары хицауы ба-
фаерс.
Садуллае буфеты бинаг лагъзаей райста аггонд аемае йае
газы пецыл аераеваердта. Уаедмае Тинае карк акъабаезтае кодта
аемае уаеларты раз балаеууыд. Майраем райхаелдта цыхт аемае
йае Садуллаемае радта, лыг каен, заегъгае. Уый буфетаей хаста
таебаегътае. уЕркарстой каесаг, къалбас. Байгом кодтой дыууае
банкаейы: сае иуы уыдис паемидортае, иннаейы — джитъритае.
Садуллае аемае Майраем, цаеттае цы уыд, уыдон уатмае хастой
аемае сае стъолыл куыдфаенды аеваерд кодтой.
— Адон та ма цы сты? — афарста Тинае, цы дыууае тых-
тоны ма дзы баззадис, уыдонмае амонгаейае.
— Даехаедаег сае фен.
Куы сае райхаелдта, уаед йае ныхас райхъуыст:
— Пирожнаетае аемае фаеткъуытае. Фылдаер дзы цаеуылнае
балхаедтай?
140
Майраем ын йае. хъазаен фарст бамбаерста аемае дзуапп
радта:
— Цардмае иубоны цаестаей ма каес, адаеймаг куы бафсае-
ды, уаед афтае фенхъаелы, аемае йае хаерын нал бахъаеудзаен.
Тинае сае таебаегъты цаеваердта, уатмае сае ахаста, аемае стъол-
мае бакаст.
— Ныр мае мауал хъЫгдарут, аез фынг, куыд ваеййы, афтае
аерцаразон.
Лаегтае къухнамае ацыдысты аемае тамако сдымдтой.
— Диссаг у цард,— загъта Майраем.— Чи йаем баеллы, уый
къухтаем нае цаеуы, уымаен фыдыусы хуызаен у... Аргъ ын чи нае
каены, ууыл та ичъийау ныххаецы.
— Уый физикаейы закъонмае гаесгае афтае у,— бахудт Са-
дуллае.— Иухуызон цы уа, уыдон каераедзийае лидзынц, ныхаес-
гае та алыхуызаеттае бакаенынц.
— Уыцы закъон физикаейы фидауы, фаелае царды аедылы-
дзинад у, стаей йае баеллаех уый мидаег ис, аемае йемае срази
ваеййаем.
— Цы дзурыс, уымаен ницы аембарын.
— Цаей, фаелтау маенае аевгтае байтом каенаем,— аемае Тинае-
йы размае бацыд. Фынг куы федта, уаед йае саер батылдта:
— Адаеймаг ахаем баеркадмае аермаест каесынаей даер баф-
саеддзаен.
— Нае фаелае ма даем хаерын тынгдаер аерцаеудзаен.
* Куы сбадтысты, , уаед Майраем Садуллаемае фаедзырд-
та:
— Рауадз ма, каестаер, аемае хистаертае расидой. Стаей йае
ныхас дарддаер кодта: — Цаей, уаедае дае бынатыхицауы хор-
заех уаед. Ацы бынатмае бар куыд ничи бадара, аенамонд, фыд-
былыз адаеймаг йае къаесаерыл. куыд никуы аербахиза...
— ?Ез хаедзараен йае хицауы тыххаей нуазын,— загъта Ти-
нае. Агуывзае афтидаей куы аераеваердта, уаед Садуллаемае ахаем
уарзаегой цаестаей бакаст, аемае йае Майраем даер аенае бафип-
пайгае нае уыд.
— Демае разы даен. йае бынатыхицауы хъыджы куыд ни-
куы бацаеуа.
141
Майраем уыди ахаем адаеймаджы мыггаг, аемае йае хорз нае-
зоныс, заегъгае, уаед аенаефаераедигае нае фаеуыдаис: аедде бакаес-
гаейае зынди аенцадхуыз, цыма йаем хъаргае даер ницы каены.
Хатгай-иу аембаелтты аехсаен бадгаейае фенхъаелаен уыд бафы-
наей, заегъгае. тЕцаегаей та алцыдаер фиппайдта, никуы дзы ни-
цы ирваезт. Ныр даер та банкъардта: Тинае йын йе ’рдхорды
бирае уарзы. /Емае йын уыдис аехсызгон.
«Уый хорз хъуыддаг у,— йаехинымаер дзырдта Майраем.—
Иае амонд агурын аей хъаеуы аемае, аенхъаелдаен, маенае йае
фарсмае бады».
Садуллаемае та уыдис аермаестдаер иунаег сагъаес: «тЕй-джи-
ди, аецаегдзинад куы сбаераег уаид, адаем мын мае раестдзинад
куы базониккой...»
Тинае йын йае хъуыдытае бамбаерста аемае йае Майраем куы
нал уагъта фаесид, заегъгае, уаед загъта:
— Адаеймаг алцаемаендаер бафаераздзаен. тЕрмаест чъизи-
дзинад аемае маенгарддзинад зын уромаен сты. Садуллае аенах-
хос каей у, уый йе ’мбаелтты уырны аемае куыд саергом уа, уы-
цы хорз нае уаед!
Тинае нуазинаг нал уыд, фаелае йаем Садуллае куы бакаст,
уаед йае заердае суынгаег... Лаеджы цаестыты гаезаемае цаессыгтае
ферттывтой: каенае йын зын уыди, хъуыддаджы тыххаей аергом
ныхас каей рацыд, уый, каенае та йын йе ’мбалы цаестуарзон
ныхас йае заердае фаецагайдта...
Майраем аемае Садуллае Тинаейы йае фатермае куы бахаеццае
кодтой аемае фаестаемае куы раздаехтысты, уаед иуцасдаер ницы
дзырдтой; алчи даер сае йаехи хъуыдытыл уыд.
Цы ’рцыди, каед уыдоны фаестае Садуллаемае афтае каст, цы-
ма йае заердаемае рухсыцъыртт никуал бахаудзаен, уаед ныр
бамбаерста, каей фаераедыдис, уый. Йе ’мгаерттае йын байтом
кодтой цыдаер ног аемае райдзаст дуне.
— Царды нырма галиудзинаедтае ис. Се ’стырдаер, адаей-
магаен йае удыхъаедмае гаесгае аргъ каенын каей наема зонаем,
уый у,— сындаеггай загъта Майраем.
- — Уый диссаг наеу.
— Диссаг тынг у, каед заеронд хъуыддаг у аемае йае алчидаер
142
зоны, уаеддаер. Фаелае йае аеххаест исчи каены, аеххаест? Нае дыу-
уае ды даер аей ницаемае дараем...
— Уыдаеттае дзаегъаелы нае дзурыс...
— Тинае мае заердаемае цаеуы, аемае йае уый тыххаей зае-
гъын,— цыма хуымаетаеджы истаеуыл дзуры, уыйау райдыдта
Майраем.
Садуллае йае нае бамбаерста аемае бафарста:
— /Емае ды даер цаеуыс йае заердаемае?
— ?Ез даер ын аецаегаелон нае даен. Маенмае гаесгае, маенаей
тынгдаер никаеуыл аеууаенды.
Садуллае уаеддаер ницыма аембаерста аемае куыдфаендыхуы-
заей загъта:
— Адаеймаджы заердае базонынмае даесны у.
— Ды та?
— тЕз... Маен ныууадз,— йае къух ауыгъта Садуллае аемае
йаем афтае фаекаст, цыма йын ныртаеккае иунаегаей аенцондаер
уаид.
— Ды даер куы зонис заердаемае ныккаесын, уаед аей аенцо-
наей бамбарис, каей дае уарзы, уый.
— Чи?
— Тинае даеу уарзы, аедылы!
Садуллае аерлаеууыд аемае йе ’мбалмае йае къухаей бав-
наелдта:
— Нае хъаеуы, Майраем, уыдаеттаей хынджылаег каенын.
Уый йае цыма нае фехъуыста, афтае дарддаер дзырдта:
— Маенаен тынг аехсызгон у. Уымаен аемае мае хаелар дае.
тЕмае дыл каед баеллаехтае аерцыд, уаеддаер дае абонаей фаестаемае
амондджын хонын...
4
Январы каерон Бойцовмае палатаемае уадзын райдыдтой.
/Еппаеты фыццаг аей бабаераег кодтой йае усы мад аемае Са-
дуллае.
Виктор хуыссыд уаелгоммае, зындис аермаест йае саер. Садул-
лае йаем куы бакаст, уаед йае заердае срыст: цаесгом ныггыццыл,
143
ныффаелурс, цаестытае бамынаег сты, фындз ныццыргъ. Куы сае
ауыдта, уаед лаемаегъ худт бакодта, базмаелыд.
Садуллае рынчындонмае цаеугаейае аенхъаел уыди, заегъгае,
Викторы пецы хабаерттаей фаефаерсдзаен. Фаелае йын ской кае-
нын даер нал бафаераезта.
Уымаей фаестаемае йаем цыдис аервылбон. Уыцы хъуыддаг
Викторыл фаезындис, фаехъаелдзаег, фаецардхуыз. Фаебадтысты-
иу, фаеныхаестае-иу кодтой... Стаей хуыссаенаей стын райдыдта
аемае-иу аеддейы йаехи ирхаефста.
Мартъийы фаехъарммае цыхцырджыты уынаер не ’нцади.
Мит тади, аемае заеххаен йае фаездаег калди. Арв аемае быдыр
каем байу сты, уым фаелм бадти. Цаегатваерсты ма гаезаемае урс
таеппытае аззади.
Рынчындоны каерты баелаестае се ’уаенгтае аиваезтой аемае
саентсаухуыз райстой, цыма сын уалдзыгон хур сае буар ба-
сыгъта. Баераег уыд, цыдаер дзаебаехдзинадмае аенхъаелмае каей
каесынц, уый.
Садуллае аемае Виктор къаеридоры рацу-бацу кодтой. Уазаег
ын алыхуызон хабаерттае дзырдта. Дардаей бакаесгаейае афтае
банхъаелаен уыдис, цыма йаем Бойцов лаембынаег хъусы. Фаелае
уымае уыдис аендаер хъуыдытае, йае заердае бирае бонты цаеуыл
рысти, ахаемтае.
— Садуллае, уыцы цаефтае аемае сыгъдтыты фаестае мае зонд
маехимаекуы аерцыдис, уаедаей фаестаемае иухъуыддагыл сагъаес
каенын аемае йын мае бон ницы у.
— Цы у, дае хорзаехаей? — ныхас йаехи тыххаей цаеудзаен,
уый йае фаесонаерхаеджы даер нае уыд, афтаемаей йае бафарста.
— Пец куы скуыста, уаед уаелдаефы бацаеуаен цыдаер кодта.
-Фаелае, цы?
— Уыдаеттыл мае саер саеттынаей аез бафаелладтаен.
— Схемаемае гаесгае раст уыд. Куы нае уыдаид, уаеддаер не
-сраемыгътаид, аермаест сыгъды хабар раевдз нае рауадаид.
-Фыдбылыз иууылдаер газы мидаег ис.
144
— Уый та куыд? Уаелдаеф цаеуаен йаехаедаег куы бакодтон,—
джихауаей аззад Садуллае.
— Нае, аехгаед уыд,— сабыраей дзуапп радта Бойцов.—Уый
аез маехи цаестаей федтон. Мае заерды йае байтом каенынмае ба-
уайын уыд, аемае пецмае даер маехи уымаей баппаерстон. уЕрмаест
мын байраеджы.
«Гъе уый дын хъуыддаг, гъе...— йаехинымаер дзырдта Са-
дуллае.— Каед газ аенае уаелдаефаей цыд, уаед пецы фехаелдаен
аендаер ницы аххосаг ис».
— Къамис, дам, аей аевзары, куы заегъынц. Ды ницыма ба-
зыдтай?
— Маенмае гаесгае, хъуыддагыл афтае тынг ничи тыхсы, каед
ма сае Иван Андреевич базмаелын каены. Пец йае фыццаджы
уагыл сараезтой, цыдаертае дзы аивтой аемае та йае «баивтыгъ-
той». Кусы. Къамис даер кусы.— Садуллае аераенкъард.— Уаев-
гае маенаен хъауджыдаер нал у, аермаест сымахаен куы ницы
уыдаид... Адаемаей даер ферох ис аемае йае хуыцауы хайае даер...
— уЕцаегаей заегъыс аеви?—дисгаенгае йаем бакаст Бойцов.—
Нае, уый дын нывыл зонд наеу. Баеллаех аенаенхъаелаеджы аер-
цыд, аемае каей аххосаей, уый баелвырд наема зонаем. Маенмае
гаесгае, проект раст у. Пецтаен афтае аенае аразгае наей, заераед-
тыл кусаен нал ис. Заеронд пец аемае ног пец цы сты, уый мае-
наей аевзаердаер не ’мбарыс.
— Нае, фаелае даехи дзаебаех каен, гъе уый се ’ппаетзей хуыз-
даер,— ныхас иннаердаем аздаехта Садуллае.
— Чысыл ма мае хъаеуы. Куыддаер ардыгаей феуаегъд уон,
афтае архайын райдайдзынаен пецы хабар бамбарыныл. Маен
йедтаемае йае ничи федта, цы йыл аерцыд, уый. Цаемаен аерцыд,
уый та аез даер нае зонын. Фаелае йае хъуамае базонаем.
Садуллаейы Бойцовы раз нае фаендыди йае хъуыдытае зае-
гъын, таеригъаед ын кодта, фаелае йае заердае ныссаеххаетт ласта:
«Уаелдаефваендагыл цыдаер аерцыд?»
Суанг изаермае фаехъуыдытае кодта Садуллае, йае саер фае-
10 Цард тындзы сае размае	145
рысти, фаелае ницы аерхъуыды йае бон баци. Афтаемаей бацыди
Махарбегмае йае фатермае.
Дуары уынаермае рауади Бадинае.
— Де ’заер хорз, Бадинае! Махарбег мае хъаеуы.
— Каедаей-уаедаей ма, Садуллае,— йае къух ын райста.— Мае
заердае дыл фаехудти, уый куыд загътай — «Махарбег мае
хъаеуы»?
— тЕцаег, аецаег аехсызгон мае хъаеуы,— фефсаермы Са-
дуллае.
— Гъеныр диссаг нае дае,— бахуыдта йае мидаемае Бади-
нае.— Уаед та нае аефсонаен афарстаис, цы стут, куыд стут,
заегъгае.
— Мае раедыдыл саеттын!
— тЕмае дын цы у, нымаетын ехсаей дае наемын.
Махарбег саехимае нае разынд, фаелае йаем бинонтае аен-
хъаелмае кастысты.
— Цы хабаерттае даем ис, Садуллае? Каедаей нырмае дае нал
федтон. Наехионы фаефаерсын аемае мын адаемы хуызаен дзуапп
никуы радта. Иу изаер та даем уаехимае бацыдыстаем, фаелае наем
аеддаемае даер нае ракастае.
— Наехимае нае уыдтаен, аеваеццаегаен, уыййед!аемае уазаег-
уарзаг куы даен,— хъазгаемхасаен йаехи раестытае кодта.
Бадинае бафиппайдта, Садуллае куыд сцола, цаестыты бын
аенцъылдтае каей фаефылдаер сты, стаей цыма йае къаемисаенты
урсытае тынгдаер аерттивын райдыдтой.
— Наехион мын дзырдта, къамис, дам, йае куыст фаеуынмае
хъавы. Афон даер сын у. Уадз аемае йае сбаераег каеной, зылын чи
у, уый. Маенгаей нае фаезаегъынц: «Зылын къаецаелы дон дардмае
нае ласы».
Уалынмае фаезынд Махарбег даер. Садуллаейы фаендыдис
йае хабаерттае ракаенын аемае ацаеуын, фаелае йае бинонтае ской
даер нае бауагътой. тЕмае иугаер бафаестиатыл куы сразы, уаед
Бадинае къухнамае ауад, дыууае лаеджы саехаедаег баззадысты.
Садуллае парторгаен радзырдта, Бойцовимае се ’хсаен цы
ныхас рауади, уый.
— Уаелдаефдзаеуаен маехи къухаей куы нае бафаелваердтаин,
146
уаед мае Викторы ныхаестае аенцонаей бауырныдтаиккой. Фаелае
ныр ныддыууаердаемты даен аемае...
Махарбег аем заердиагаей хъуыста, йае цаесгомыл иу нуар
даер нае фезмаелыди. Стаей уый йае ныхас куы фаеци, уаеддаер
дзаевгар аенцад фаебадти. тЕппынаераеджиау загъта:
— тЕваеццаегаен Виктор раст у. Газаей заердаехсаинаг у. Ды
йае райсомаей федтай, пец та дыууае сахатыл ссудзын кодтам
аемае йае алфамбылай бирае рауай-бауайгаенджытае уыдис.
Садуллае дисы бацыд Махарбеджы ныхаестыл: «Ау, аемае
йае исчи саехгаедтаид? Цехы иууылдаер зыдтой пецы хабар,
иууылдаер аем аенхъаелмае кастысты, сае заердае йыл дардтой».
— тЕмае цы, чи зоны, рауай-бауай кодтой, фаелае уый уаел-
даеф бауромынаен цы ахъаз уыд?
— Уый ницы ахъаз уыд. Фаелае йын къухаей саехгаенаен уы-
даид.
— Уый, Махарбег, комкоммае знаггаддзинад у,— Садуллае-
паен йае цаесгом фаетызмаегхуыз.— Цехы кусджытаей афтае ничи
бакодтаид.
— Маенмае гаесгае, пец ссудзыны хаедразмае Алыкси йае ра-
зы лаеууыди аемае цыдаер куыста. Уый дзаегъаелы нае уыдаид.
Ноджы ма архайдта, цаемаей йае мачи федтаид. Уый маем ныр
афтае каесын райдыдта, уымаен аемае дзы раздаер йаехи дард
ласта. Ахъуыды ма каен: цы йае хъуыддаг уыд? Махаей цы
ферох, уый ма дзы араезта?!
Садуллае фехъуыста, Алыкси уымаей цытае дзырдта, уыдон
аемае йын хъыг уыдысты. Фаелае комкоммае знаггад бакаен-
дзаен, уый йае никуы бауырныдтаид. Гъе уымае гаесгае парторг-
мае хъазгаейае бадзырдта:
— Тобае, тобае заегъ, Махарбег, каеннод дае ныхаестае хуы-
цаумае хъыг фаекаесдзысты.
— Ды хъазгае каеныс, фаелае аез аецаег заегъын: мае заердае
паем аехсайы.
— Цаемаен, цае?
— Хъуыды ма каеныс, Николай Аверьянович фаестаг хатт
схемаетаем куы касти аемае газы тыххаей куы дзырдта, уый?
— О, уыдис ахаем хабар. Октябры баераегбоны размае про-
147
фессор Чистяков уыдис цехы, кастис проектмае, схемаетаем,
аемае разыйае йае саер батылдта.
— Уый газы кой куы кодта, уаед аем Алыкси хъуыста?
— /Емае уым аевзаераей цы ис? — Махарбегаен йае ныхас
айста Садуллае.
— Фаелаеуу, каед мае дзыхаей сызгъаеринтае схаудзаен, уаед
та? ЛЕвзаераей дзы ницы ис. Фаелае дын аей ноджыдаер заегъын:
уымаей размае аемае уымаей фаестаемае даер йае хъус никуы ба-
дардта проектмае. Фаелае пец куы ссыгътам, уаед цаемаендаер
схаейраег. Ныр та алкаемаен даер дзуры: «Фаераедыдысты, нае
сараехстысты!»
— ЛЕмае уаеддаер куыд хъуыды каеныс? — ныуулаефыд Са-
дуллае.
— Агз афтае хъуыды каенын, аемае пец Алыксийы аххосаей
фехаелд.
— Дае фаенд къамисаен нае загътай?
— Нае загътон. Виктормае аенхъаелмае каесын. Уыимае мын
аенцондаер архайаен уыдзаен. Цыма Алыкси у аххосджын. Но-
джы цытае дзуры, уыдон никуы фехъуыстай: адаеймаджы, дам,
аккаг бынаты куы нае саеваерай, уаед уый куыстадаен къуылым-
пыйы хос у. Иаехицаей заегъы: хъуамае, дам, а лаеппу раджы
даер уыдаид цехы хицау.
— Кадмае баелгаейае аегадаей маелаем! — загъта Садуллае,
фаелае ницы аембаерста. Каед Алыкси аецаег афтае бакодта, уаед
цымае цаемаен? тЕмае ныр Махарбег фидараей каей дзырдта, уы-
маей Садуллае сгуырысхо...
5
Азаейаен куыддаер йае саер разылд. Иае хуыз фаецыди аемае
ма бонаей цы баззад, уый йыл катаейттаегаенгае ахицаен. Куысты
фаестае саехимае атындзыдта. «ЛЕваеццаегаен, фаерынчын даен»,—
дзырдта йаехицаен. Дон схъарм кодта, йае къаехтае дзы фаедард-
та аемае йын фенцондаер. ЛЕваестиатаей схуыссыди. Фаелае фы-
наей нае кодта. Цаемаей тарсти, уый йаехаедаег даер не ’мбаерста.
Уалынмае каесаендонаей аербацыди Минтае даер, экзаментаем
148
цаеттаегаенгаейае-иу уым араех бафаестиат. Цырагъ куы ссыгъта,
уаед аей дисхуызаей афарста:
— Цаей раджы схуыссыдтае?
— /Енаефаеразгае даен...
— Каед аевзаер исты бахордтай?
Минтае хаеринаг схъарм кодта. Азаейы размае куы фаецаей-
цыд, уаед уымаен йае заердае схаста аемае йаем йае къухаей баца-
мыдта, хаестаег ма аербацу, заегъгае. Хо йаем каесгаейае баззад...
Азае базыдта — басываерджын. Цыдис аем хъаер каенын, фае-
лае йаехиуыл ныххаецыд, йае саер базы бын батъыста, Минтае
йын йае каеуын куыд нае фехъуса, афтае. Йае амонд уыд, аемае
йае хо ницаемаейуал бафарста, рухс ахуыссын кодта аемае къух-
намае ацыд.
Уаедаей фаестаемае Азае тади аемае руади, цы баеллаех ыл аер-
цыд, уый маетаей. Йае бон хаерын нае уыд, хуыссаег аей нае ахста
аемае скъаесхуыр, йае сырх уадулты туг фаелыгъди. Йае зонгае-
таей йыл чи аембаелди, уыдон аей фарстой аемае сын-иу алы аеф-
саенттыл схаецыд. Алыкси ма стаем хатт цыди лабораторимае,
хъаелдзаег ныхаестыл-иу фаеци. Азае йын цалдаер хатты заегъын-
мае хъавыд йае уаваеры тыххаей, фаелае йае цаесгом нае хъаецыди.
тЕнхъаелмае каста, хицаенаей каед саембаелдзысты, уымае. Алык-
си та, цыма уый размае каераедзийы даер нае зыдтой, йаехи афтае
дардта. Дис даер ма-иу байдыдта: фыццаг-иу йае уды быцъы-
наег куы тыдта йае феныныл, аефсаермы даер куы нае зыдта, уаед
ныр цаей уаездан сси? Цаемаей тарсти, уый йаехи тынгдаер аев-
дыста...
Иуахаемы Алыкси лабораторийы куы уыди, уаед ын Азае
загъта:
— Куысты фаестае-иу маем фаелаеуу, аехсызгон мае хъаеуыс.
— Табуафси,— бахудт аем, цыма йын исты хорздзинад ба-
каеныныл сразы аемае уымаей йаехицаей фаебузныг, ахаем хуы-
зы. йаехинымаер та: «Уарзы мае... Цаей, иухатт ма... стаей мае
нал фендзаен, каеннод мыл куы сахуыр уа, уаед дзы аенцонты
нал аирваездзынаен».
Лаеппу цыдаер ныхаестыл схаецыд, куы саембаелдысты, уаед,
фаелае сае Азае нае хъуыста, йае катайае йаем ницуал хъардта.
149
Алыкси, аеваеццаегаен, дзурынаей куы сфаелмаецыд, уаед ба-
фарста:
— Цыдаер заегъинаг мын уыдтае, Азае...
Чызг цалдаер хатты йае дзых схаелиу кодта, фаелае та-иу
дзырдтае йае хъуыры фаебадтысты аемае та-иу йае саер аеруагъ-
та. Стаей цыдаер тыхныхъуыраегау акодта аемае загъта:
— тЕнхъаелдаен, сываерджын даен...
Алыкси уый аенхъаел нае уыд, аемае йае дызаердыггаенгае
афарста:
— Каед даем аенаеуи афтае фаекаст?
— Нае, аецаегаей даен,— ныуулаефыд Азае.
йае сурхид акалд лаеппуйаен: уый цы сылгоймаегты зыдта,
уыдон-иу саехаедаег куы алыг кодтой ахаем хъуыддаегтае, уаед
ныр амаен цы сараза?
— ЛЕмае куыд?..
— Нае зонын...
Фаетарсти та Алыкси: «Йаехи мын куы курын каена?» ЛЕ мае
йае аерфаендыдис дард искуыдаем алидзын. Фаелае каедаем?
тЕраемысыд, Махарбегимае куы фаебыцаеу, аемае Азаейаен йаехи
амарынаей куы старсти, уаед аей курынмае каей хъавыди, уый
аемае йае заердае фаехъаебаер: «Никуы уыдзаен уый»... ЛЕнаеуи та
йыл цыма тынг риссы, афтае загъта:
— Исты аерхъуыды хъаеуы...
Азае йаем лаегъстиаджы цаестаей бакаст аемае, йае заердаейы
гуыпп-гуыпмае хъусгаейае, хъуыды кодта: «Чындзаехсаев куы
скаениккам, уаед мае худинагаей ферваезин». Куыд зын уыдысты
уыдаеттае Азаейаен. Фаелае худинаг... «Цыфаенды даер бакаендзы-
наен... Уаеддаер маехи афтаемаей нае ныууадздзынаен!.. Нае, фаел-
тау маелает». ЛЕмае ныр фыццаг хатт банкъардта, куыд аенаеуы-
нон ын уыд ацы адаеймаг, йае цаестысындз фестад аемае йае зонд
даер афтае скарста: «Чындзаехсаев даер уаед, аермаест аем хаестаег
нал бацаеудзынаен, уайтагъд, цыфаенды куы уа, уаеддаер ахицаен
уыдзынаен, арвы каеронмае даер алидздзынаен».
Алыксийы та аендаер сагъаес уыд: «Каед чындзаехсаевмае аен-
хъаелмае каесы? Цаемаен мае хъаеуы цыдаер хуымаетаег чызг, дае
;цард уыимае мыггагмае сбаетт аемае сываеллаеттае сараех каен».
150
Чысыл-ма бахъаеуа ма схуда: «Чындзаехсаев нае, аендаер исты...
стаей йе ’мгаерон даер мауал ауай». ЛЕмае райдыдта сайаен ны-
хаестае каенын.
— Ма таерс... Макаемаен мацы заегъ... ЛЕмбарыс. Исты чын-
даеуыдзаен... ЛЕз дае аеваегаесаегаей никуы ныууадздзынаен...
— Цы, цы?.. Даеуаен аенцон у дзурын...— фыркатайае йае бон
пал уыди Азаейаен.
ЛЕмае уаед Алыксийы заердыл аербалаеууыди Дианае: «Ацы
фыдбылызаей мае уый бахиздзаен».
Фаестагмае Азае сразы ис: «Алцаемаен даер бафаераздзынаен,
уаеддаер мае худинаджы хъаер ма райхъуысаед. Куыд ма фае-
цаердзынаен уаед?..» тЕмае йае фаендон загъта Алыксийаен. Лаеп-
пу йын адрис радта.
...Цы йыл аерцыд, уый нае банкъардта... Каед йае буар тынг
рысти, уаеддаер аем афтае каст, цыма йаехи буар наеу. тЕрмаест
Дианаейы хъуыр-хъуырмае хъуыста. Сылгоймаг аелгъыста сае
дыууаейы даер...
Азаейы ницуал мает уыди, хъауджыдаер аем нал касти...
Царды фыддаер аемае чъизидаер цы уыди, уыдон ыл иууылдаер
аерцыдысты. Иуцасдаер4ахуыссыд йае «хаерзгаенаеджы» дива-
ныл, стаей йае дзаумаеттае скодта аемае саехимае араст.
Цыдис уынгты, фаелае не ’мбаерста, каем ис, уый. Афтае йаем
каст, цыма йае фаендаг гуыргъахъхъ у. Арты судзаегау сыгъди,
саер зылди. Саехимае куыд бахаеццае, куыд фегуырд йае сынтае-
гыл, уыдаеттаен ницы бамбаерста. ЛЕрмаест аехсаевы иу раестае-
джы йаехи асгаерста аемае хуылыдз каей уыд, уый рахатыдта.
Тыххаей-фыдаей сыстад...
Цудтытаегаенгае аивта йае хуыссаенгаерстае. Йае амондаен,
Минтае нае райхъал, аермаест рухсмае базмаелыд аемае иннаердаем
азылди.
Уый аерцыд сабаты. ЛЕхсаевы Азае старсти, тугдзыд куы
фаеуа, уымаей. Йае хо йае цалдаер фарсты бакодта, фаелае йын
ницы загъта аемае уаед уый даер бахуыссыд. Бафаеллад— фаес-
таг экзамен ма йын баззад. Азае иунаегаей тарсти, фаелае
151
йын афтае аенцондаер уыд, исты та йае куы бахъаеуа, уаед сыс-
тын йае бон бауыдзаен.
Бон цъаехтае каенын куы райдыдта, уаед йае заердае бахъарм,
аермаест ма ныхъхъаер каенын йае къухы бафтыд.
Минтае фехъал. Йае размае бауад, фаелае уый ницы дзуапп
радта аемае йае уаед схойын байдыдта. Куы нае змаелыд, уаед
цырагъ ссыгъта. Цаесгом аемае баз аемхуызон урс уыдысты,
былтае — цъаех. Азгъордта аемае дон радавта. Йае саерыл ын
схаецыд аемае йын йае дзыхы дон каеныныл афаелваердта. Азае
сулаефыд аемае йае цаестытае байгом сты.
Райсомаей та Азаейы заердае бахъарм. Минтае азгъордта
аемае телефонаей адзырдта. Дохтыр аербахаеццае. Федта йае, йае
саер батылдта, уколты фаестае йаехинымаер цыдаертае бахъуыр-
хъуыр кодта, стаей загъта:
— Иу минут даер ын ам уадзаен наей, рынчындонмае йае ла-
сын хъаеуы...
6
Тасолтаны аефсин Нинае Зариффаейы ацыды фаестае дуар
куыд аербахгаедта, афтае цавддурау лаеугаейае баззад. йае риуы
аегънаеджытае суагъта аемае йае хурх саерфын райдыдта, цыма
йае хъуыры исты фаебадт аемае йае хъыгдары, уыйау. Стаей
кърантмае бацыд, аемае дзы дон зыд нызт бакодта, цыма саер-
дыгон таевд бон фаеллад баелццон аенаенхъаелаеджы суадон
ссардта, уыйау.
Ницаемае уал батасыд йае къух хаедзары куыстытаей. Куы-иу
иу къуыммае бараст, куы иннаемае аемае куыдфаестаемае, цы йыл
аерцыдис, ууыл хъуыдытыл фаеци. Афтаемаей йае аербаййаефта
йае лаег.
— Цыдаер аевдаелонхуыз дае,— бадзырдта йае бинойнагмае.
Нинае йаем фаезылд, афтае йаем фаекаст, цыма аецаегаелон
дзуры, аемае сабыраей загъта:
— тЕрдаебон даем дае ус аербацыд. Агуырдта дае.
Цынае хъуыды кодта Тасолтан уымаей размае Зариффаеимае
йае ахастдзинаедтыл, фаелае дзы уаеддаер уый аенхъаел никуы
уыдис! ?Емае йаем ницы сдзурын бафаераезта.
152
— Цы бакодтай, уый хорз зоныс. Дае бар даехи. тЕрмаест
дае иу хъуыддаг кураег даен: дзаебаехаей ахицаен уаем, дае дзау-
маеттае ахаесс аемае ацу. ?Ез ацаеуин, фаелае сываеллаетты аенае-
хаедзар фаекаенын мае бон наеу. Ды та фатер ссардзынае.
Тасолтан аембаерста, йае ацыды фаедыл къодаехтае бает
ис, уый, аемае йаем йемае аныхас каеныны фаенд фаезынд, каед
ын ныббарид. Фаелае йае лаегъстаетае Нинаемае нае бахъард-
той.
— ?Ез дын мае уынаффае загътон, афтае даехицаен даер хуыз-
даер... Каеннод дае хъуыддаегтае куы ахъаер уой, уаед дын цае
кад уыдзаен уый?
Тасолтан хъуыдыты аныгъуылд: «Цаемаен афтае бакодтаид
Зариффае?»
— Дае хорзаехаей, ацу, маен нае фаенды, сываеллаеттае ма дае
феной, уый. Дае хабаерттае дын уыдон даер базондзысты аемае
саем даехи ма равдис... Мах ахаем нае хъаеуы,— куырдта дзы
Нинае.
Лаег аед чумаедан йаехи куы айста, уаед аефхаерд адаеймаг
йаехи нал баураедта, диваныл аерхауди аемае хъаераей ныккуыд-
та. Цалынмае сабитае скъолайае аербаздаехтысты, уаедмае чысыл
аераенцад.
Тасолтан бацыдис уазаегуатмае аемае номыры аерцарди.
/Ераеваердта йае уаргъ, аербадти аед палто, аед худ аемае йае сае-
рыл ныххаецыд: «Цы уыдзынаен, цы уыдзынаен?» Куы аерта-
лынг, уаед ацыд Дианаемае.
Зариффае йае лаегаей рахицаен, уый куы базыдта, уаедаей
фаестаемае Тасолтан ехъиуын байдыдта, фаелае наедаер йае би-
нонтыл ахъуыды кодта, наедаер цы цъаммардзинад сараезта,
ууыл. Тарст иунаег хъуыддагаей: баернон куыстаей йае фаетаер-
дзысты. Уыцы бынаты йае адаем базыдтой, стаей йае нымадтой.
Ныр йае амонд куы атаеха йае къухтаей... Фаендтае йаем бирае
уыди, царды дард ацаеуынмае хъавыди, йае бон бирае каемаен у,
йаехи уыдоныл барста.
Фаелае ныр йае усаей Зариффаейы аербацыды хабар куы фе-
хъуыста, уаед йае саенттае аербайсаефтысты. Рагаей нал аембаерс-
та, каейдаер цард даехицаен бакъаддаер каенынмае куы хъавай,
153
уаед уый хорзмыггаг каесгон баехау разыны аемае таеппуд бараег
йе ’ккойае атаехы.
Нинае йае йае хаедзараей каей арвыста, уый йаем нае бахъард-
та, йае ныхмае сдзурынмае даер нае сараехсти, уымаен аемае йае
аендаер сагъаес змаелын нал бауагъта... Нае ахъуыды кодта,
Зариффае саем куыдаей бафтыд, цы йае хъуыди, цы агуырдта,
уыдаеттыл даер. Стаей йын ныр бирае раестаег ницуал зоны: йае
усаей писмо куы райста, сываеллаеттимае фаецаеуын, заегъгае,
аемае йын фатер куы радтой, уаед уынгмае цаеуын даер нал уаен-
дыд, мае «удыгагайыл» та куы саембаелон, заегъгае.
Зариффае уыдаеттае нае зыдта. Афтае даер ма йаем каст, цы-
ма йае лаегаей каей рацыд (ратардта йае, ууыл йаехинымаер даер
нае састи), уымаей йын амонд аерхаста, хъуамае йын аехсызгон
уа: атаеппает фыдбылызтае уый тыххаей уыдысты.
Тасолтан Зариффаейы баййаефта Дианаейы фатеры. Ус уы-
ди фаелурс, удаистхуыз. Чи ’рбацыд, уый куы базыдта, уаед
фестынмае хъавыди, фаелае чысыл йедтаемае нае фезмаелыд, аер-
маест аххосджынаей бахудти. Уымаей размае цаеуылты хъуыды
кодта аемае йаехицаен цы аенхъаел уыдис, йаехицаен заердаетае цае-
маей аеваердта, уыдаеттаей йаем ницуал аззади. Тасолтанмае
аелгъаг фаекасти. Лаеджы бафаендыд фаестаемае фездаехын аемае
алидзын. Фаелае фезмаелын йае хъару нае уыд аемае бамбаерста,
йемае аенгом бает каей аерцыдис, адаеймагыл уаеззау дур куы
бабаеттай аемае йае уый доны бынмае куыд ласа, афтае йае йае
фаедыл каей лаедзаен, уый.
?Енае едзургаейае йае палто раласта аемае Зариффаейы ба-
комкоммае аербадти. Бакасти йаем, цыма йае фыццаг хатт федта
аемае йае нае зоны. Уый даер аем каст, фаелае уайтагъд йае саер
аеруагъта аемае йае бафарста:
— Дае цаестаенгасаей мае цы марыс?!
— Цы... Цы бакодтай, уый зоныс?!
Цыдаер заегъинаг ма уыд, фаелае йын маеты къуыбар йае
хъуыр ахгаедта аемае аермаест йае сыф-сыф ссыди...
/Ербатаевд Зариффае даер. Уымаен йае хъуыр нае ахгаед-
та, нае фаелае ма фаетаеген артыл куы бакалай, уыйау ра-
уади.
154
— ?Ез цы бакодтон, уымаей мае фаерсыс? тЕмае даехи цае-
уылнае фаерсыс, даехаедаег цы бакодтай, уымаей? Цаеуылнае мае
уагътай мае адыл? Ферох дае, куыд-иу мын зарыдтае, уый? Л£ви
дын аей дае заердыл аерлаеууын каенон.— Афтае фидараей дзырд-
та, аемае йае хъаелаес азаелыд.— Ды зоныс, аез даеу тыххаей цы
бакодтон, уый? Маехи цъыфаей сахуырстон, мае хорз цард ныу-
уагътон, ды та ма мын... ды та...— аевиппайды йае цаессыгтае
фемаехстысты аемае йае саер йае хъаебысмае аерхаудта,уаехсчытыл
ризаег бахаецыди.
Тасолтан аембаерста, Зариффае раст каей у, стаей дыууаейае
даер цы зын уаваеры бахаудысты, уый. тЕмае йае скаеуынмае
бирае нал бахъуыд. Заердае фаефаелмаен, таеригъаед каенын ын
райдыдта. Йае фарсмае сбадт, хъаебысы йае аербатыхта. Сыл-
гоймаг цыма уымае аенхъаелмае каст, уыйау ыл йаехи бауагъта
аемае йаем хаердмае скасти. Раесугъд цаесгомыл цаессыгтае нае
фидауынц аемае сае аенахуыр аенхъырдтытае ссис. Йае былтае
базмаелыдысты. Тасолтан хорз зыдта, цы сае хъаеуы, уый аемае
саем аергуыбыр кодта...
Афтаемаей сае аербаййаефта Дианае аемае йын аехсызгон уаед
куыд нае уыдаид! Каед сае саераен исты хос ссариккой аемае йае
ныхъхъуыдты уадзиккой, цалынмае йын ницы фыдбылыз аер-
хастой, уаедмае.
Зариффае хатыдта, йае иузаердион аембал аей чи хуыдта,
уыцы Дианаейы. Хатыдта, каей дзы стыхсти аемае уымае цаера,
уый йае каей нал фаенды. /Ендаер хатт, Дунетханы (ныр аей йае-
хинымаер афтае хонын райдыдта) зонд бамбаргаейае, уый хуы-
заеттаем фаестаемае даер нае фаекастаид. Фаелае йын ныр хъау-
джыдаер ницуал уыд аемае йаем фатеры хицауы цаестаенгас
нае бахъардта. Йае цаегатмае ацаеуын та йае фаесонаерхаеджы
даер никуы уыд: ничи йын ныххатыр каендзаен уыдонаей, стаей
йае сае къаесаермае аемгаерон даер не ’руадздзысты. /Ергом аерт-
хъираентае йаем не ’рвыстой, фаелае каед каейдаер фатеры ахаес-
тау бадт, уаеддаер йае хъустыл аеруад: бинонтае сае чызджы кой
каенын даер нае уадзынц.
Тасолтан куы фаезынди аемае йае куы базыдта, йае усаей
ахицаен, уый, уаед ын комкоммае загъта:
155
— Акаен мае ардыгаей, мае бон нал у... Каеннод саерра уы-
дзынаен.
Дианае йае фарс фаехаецыди: «Маегуыраег, Тасолтанмае баел-
гаейае удхараей маелы, йае къаехтыл ма тыххаей цаеуы, аехсаев ма
фыны даер фаекаены йае кой». Уыдон гаеды ныхаестае уыдысты.
Зариффае йае аембаерста, цаемаен сае дзуры, уый, фаелае ницы
загъта. Ноджы йае тынгдаер бафаендыд, йе ’намонды фаендагыл
цы хаедзары аерлаеууыди, уырдыгаей алидзын. Цымае куыд ра-
уадаид йае цард, Дианаемае куы нае аербацыдаид аемае фыццаг
раедыд куы нае аеруагътаид, уаед? — Афтае араех хъуыды каенын
райдыдта Зариффае фаестаг заманты.
— Иумае уын хуыздаер уыдзаен, фатер баххуырсдзыстут...
раестаегмае...— дзырдта йае зондамонаег.
Тасолтан даер бамбаерста, Дианаейы цы фаенды, уый. Стаей
ма йаехицаен даер цы хъауджыдаер у — донласт хуылыдзаей нал
фаетаерсы.
— Цы ’рцаеуа аемае цынае фидауы! Уазаегуаты уал нын бы-
нат ис. Стаей та исты аерхъуыды чындаеуыдзаен.
Цы фесты йае зынтае Зариффаейаен?! Цаемаендаер аем афтае
фаекаст, цыма ныр фаеци йае худинаджы балц, афтае чъизи нал
каесдзаен йаехимае, йае цард каей тыххаей фехаелдта, уый ныр
уыдзаен йае фарсмае аемае йын ницаемаейуал тас у. Тасолтаныл
цы фыдбылыз аертыхсти, уый йае хъуыдыйы даер нае уыд, цы
бынаты йае аеваердта, уый йаем никуыцаей разынди.
Зариффае цаердаег фестади, йае къухтае йае коммае нае кас-
тысты, афтаемаей йае дзаумаеттае аембырд каенын райдыдта.
тЕдде бакаесгаейае фенхъаелаен уыд: ацы адаеймаг тынг аенаев-
даелон у, чысылдаер куы бафаестиат уа, уаед дзы ахсджиаг
хъуыддаг аирваездзаен.
Дианае ма сае аехсаеваер хаерынмае ураедта, фаелае Зариффае-
йы иучысыл бафаестиат уаевын даер нал бафаендыди.
Уазаегуаты йын Тасолтан йае паспорт балаеваердта, мае ус
у, заегъгае, аемае номырмае схызтысты. Л£ндаер хатт ахаем чы-
сыл уат йае заердаемае нае фаецыдаид Зариффаейаен, фаелае йаем
ныр стыр хорздзинад фаекасти.
Тасолтан йае палто раласта аемае ресторанаей аехсаеваер
156
схаессын кодта. Бахордтой, Зариффае аенхъаелмае каста, каед
аем сдзурдзаен, уымае, фаелае лаег багоби, сагъаестае йае сае быны
снорстой. Изаерысараей, суанг Дианаейы фатеры Зариффаеимае
куы бадти, уаеддаер ма йае заердае цаеуылдаер дардта. Фаелае йае
йемае куы рахуыдта аемае ныр, маенае уазаегуаты иумае куы баз-
задысты, уаед аем уыцы хъуыдытаей ницуал баззад.
тЕхсаевы, фаерсаей-фаерстаем хуысгаейае, Зариффае йын йе
’уаехскыл йае саер куы саеваердта аемае йыл куы уызаелыди,
уаеддаер Тасолтан аенаезмаелгае лаеууыд йае цаестытае цъындаей.
Фаелае Зариффае зыдта, фынаей каей наеу, уый, уымаен аемае йае
заердаейы гуыпп-гуыпп аегаер фаедисхуыз уыди. Бафаеллад,
Тасолтан каей ницы дзырдта, уымаей йае уд уади, куы йае
атаера...
— Даехи афтае гоби каей дарыс, уымаей мае таерсын кае-
ныс?— ризгае хъаелаесаей бафарста Зариффае.
Тасолтанмае уый ризгае хъаелаес нае фаекаст, фаелае аертхъи-
раен аемае йаехаедаег фаетарсти. Дзуапп даер ын ахаем хуызы
радта:
— Цаемаен дае хъуамае таерсын каенон? Нае царды тыххаей
ахъуыды хъаеуы, иудадзыг ам, уазаегуаты, нае уыдзыстаем,
мыййаг.
Дыууае уды каераедзийае тарстысты, фаелае сае каераедзиуыл
нае мает кодтой.
Тасолтан сфаенд кодта обкоммае бацаеуын аемае йае хъуыд-
даегтае саераей-бынмае радзурын. Уыцы фаенд ын ахаста, цалын-
мае схаеццае ис, уаедмае, стаей фаестаемае раздаехт. Иу бон аем
секретарь йаехаедаег фаесидт аемае йын загъта:
— Фехаелдтай даехи бинонты цард, каейдаер бинонты цард
аемае аенцад даехицаен сбадтае. Афтаемаей дае де ’мбаелттае аеп-
паелыдысты. Цы ис дае заерды?
Тасолтаны фаендыдис хатыр ракурын, фаелае цаей тыххаей,
уый нае зыдта...
Обкомы секретарь аем бирае нае фенхъаелмае каст, йае ныха-
сыл ма бафтыдта:
157
— тЕндаер исты раедыд куы ’руагътаис, уаед ын срастгае-
наен уыдаид, адаеймагыл цынае аерцаеуы! Фаелае коммунистаен
чъизи хъуыддаегтае фыдраконддзинад сты. Дае бынаты дын уый
зонын фидараей аембаелы аемае ахаем митае хъуамае иннаетаен
даер ма бауагътаис...
Тасолтаныл аерцыдис, цаемаей тарстис, уый. Ныр ын уаелдай
нал уыд аемае йын йае хъуыддагмае партиен аембырды куы кас-
тысты, уаеддаер йаехи сраст каеныныл нае архайдта, ницы загъ-
та йае дарддаеры хъысмаеты тыххаей даер. /Ер мае ст ма йае фаен-
дыдис: тагъддаер куы фаеуиккой аемае йае куы ныхъхъуыдты
уадзиккой.
Саехимае куы аербаздаехт (уат баххуырстой аемае ныр уым
цардысты), уаед бандоныл аерхаудта аемае йае саерыл ныххае-
цыд. Зариффае фаетарсти аемае йаем бауад:
— Цы кодтай?.. Исты баеллаех аерцыд?
— Мае куыстаей мае фаетардтой...
Уыцы ныхаестае афтае загъта, аемае Зариффаейы уаенгты
ихы къаерттау цыдаер фаезындис.
— Уаедае ма куыд ныр? — афарста йае каеуынхъаелаесаей.
Уымаей цы заегъынмае хъавыд, уый йаехаедаег даер не ’мбаерста.
Тасолтан йае саер систа. Цаесгом уыди сырх хъулон аемае
маесты худт бакодта:
— Искуы артели аехсаевгаесаей ныллаеудзынаен, аемае-иу
саерды Сочимае нае фаеллад уадзынмае ацаеудзыстаем экспрессы,
каенае...
— Банцай!..— фаесонт Зариффае. Хорз бамбаерста, лаег цы
заегъынмае хъавыд, уый: аххосджын аей кодта. Фаелае цы аххос
уыди уымае? — Исты ма куы едзурай — дае цаесты каеронаей
даер мае нал фендзынае. Афтае аенхъаел ма у, аемае та дае фаестае
асаепп-саепп лаедзынаен, мае къухтаен мын куы батае каенай,
уаед? Бузныг цаеуылнае дае, ихыл каей нае баззадтае, уымаей. Ды
мае цард куыд фехаелдтай, аез даер дын аей афтае фехаелдтаин
аемае — хаерзбон. Ды та ма хъал ныхаестае каеныс, мае саермае
дае каей аерхастон, уый ницаеуыл нымайыс, аеваеццаегаен. Л£ви
158
йае нае бамбаерстай... Цы... Цы дае хъаеуы маенаей?..— Зариф-
фаейаен йае бон дзурын нал уыдис.
«Цаеуыл ма маестытае каенын маехицаен даер аемае амаен даер.
Мае амонд цы уыди, уый у аемае, цаей ныхъхъус уон. Цалынмае
ма ноджыдаер нае фаехудинаг даен... Ехх, маенаей уый, аны-
хъуыр дае зындзинаедтае аемае дае пъирийыл хаец, каеннод хае-
лиудзыхаей баззайдзынае»,— скарста Тасолтан. Сыстад, ба-
цыд Зариффаемае, йе ’уаехсчытаем ын бавнаелдта, аемае йае йаехи-
мае раздаехта:
— Маестытае-йедтаей ницы пайда ис. Артелы тыххаей та...
ницы даесныйад маем ис аемае цаемаен баеззын уаедае?! Цаерын та
нае истаемаейты хъаеуы.
Тасолтан бынтон аендаерхуызон сси: фаеззыгон хур быдыр-
тыл куыд фаезына, афтае йае цаесгомыл мидбылтыхудт ферт-
тывта. Зариффае даер ног адаеймаг фестад аемае йыл йаехи ныт-
тыхта.
— Дохтыр даен, уый дае ферох ис? ЛЕз даер кусын райдай-
дзынаен. ЛЕрмаест... /Ермаест мае уарз аемае... Маенаей аендаермае
нае ацаеудзынае? — заердиагаей бафарста Зариффае.
— Зын заегъаен у уый. Иухатт даеумае куы ацыдтаен, нае йае
хъуыды каеныс? — ныххудт Тасолтан.
7
Майраем йае халат йае уаелае баппаерста.
— Рынчын тынг тугдзыд у, хуызыцъыртт дзы нал ис,—
загъта медициной хо.
Хирург аем хъуыста, аемае сындаеггай йае цаеппаертае
аеваердта.
— Саенттае цаегъды... Укол ын каенын хъаеуы...
Майраем райдыдта йае къухтае аехсын, стаей куы фаеци, уаед
сае ныссаерфта аемае кабинетаей рацыди. Дуармае куы бахаеццае
сты, уаед медициной хо хирурджы разаей фаеци.
Палатаейы уыдис аертае сынтаеджы. Чи дзы хуыссыд, уыдо-
наей дыууае сылгоймагаей каемаен цаваер операци хъаеу-
дзаен, уый Майраем зыдта. тЕртыккаг сынтаеджы уаелгоммае
хуыссыд аерыгон сылгоймаг. Дохтыр йае цуры аерлаеууыд, йае
159
къух ын систа аемае пульс бацагуырдта. Чысыл фаестаедаер
медициной хомае йае саер фаетылдта. Уый тагъд-тагъд ауад аемае
фаестаемае фездаехт. ЛЕрбахаста стерилизатор аемае ампулаеты
камфорае.
— ЛЕртае кубичы,— загъта Майраем.
Уколы фаестае ма бафаедзаехста:
— Туг дзы бауадзут...
Азае аерчъицыдта аемае йае цаестаей ракаст.
Сихормае аеввахс аей аластой операци каенынмае. йае фын-
дзыл ауад хлороформы таеф, йае саер куыддаер разылд...
Операци цас ахаста, уый Азае нае бамбаерста: афтае йаем
касти, цыма аенаехъуаджы бирае раестаег рацыд. ЛЕраеджиау аей
йаехи палатаемае аластой. Иучысыл куы ахуыссыд, уаед аем
наелгоймаг дохтыр аербацыди, йае пульс та йын асгаерста, стаей
медициной хойаен загъта:
— Цыппар сахатаей цыппар сахатмае йын пенициллинаей
уколтае каен...
Дохтыр аем фаезынди дыккаг бон даер. Йемае аербахаста
дидинджытае аемае сае рудзынгыл вазаейы цаеваердта. Федта
рынчынты аемае дзы иуы операцимае бацаеттае каенынмае арвыс-
та. Иннаемаен та афтае:
— ЛЕгаер ма хуысс, даехи даер-иу аирхаефс. Ноджы ныртаек-
кае хъарм у.
Сылгоймаг бахудт, сыстад аемае палатаейае ацыд. Дохтыр
Азаейы раз аербадт.
— Чидаер дае акусарт каенынмае хъавыд. Дае амонд уыди,
аемае ма махмае аербахаудтае. Дае мараеджы ном хъуамае зае-
гъай. Каеннод, мае хуры чысыл, аендаер искаейты даер сафдзаен.
Уый аергаевдаены кусаег цыдаер у.
Азае фенхъаелдта: уыцы сылгоймаджы таерхондонмае дает-
дзысты аемае йын уаед йаехи даер фаерсдзысты. Раргом уыдзаен
йае худинаг. Нае, ницы заегъдзаен, фаелтау ын йаехицаен цыфаен-
ды даер уаед.
— Дохтыраен алцыдаер дзурын хъаеуы, каеннод йае бон ни-
160
цы у.— Майраем бамбаерста рынчыны уаваер.— Хъуыддаг куы
басусаег каенай, уаед та... Цал аемае цалы баппардзаен фыдбы-
лызы!..
Азае ницы загъта. Тарст каст ын кодта йае цаесгоммае аемае
уад аей уый даер ныууагъта.
•
тЕрыгон буары къаертт ницы бахъыгдардта. Фаедзаебаех
аемае къуыримае хуыссаенаей хизын райдыдта. Майраем-иу аем
аербауад аемае-иу аей афарста: «Куыд у дае хабар?..» Азае уыди
аенкъард аемае мадзура.
Иу бон ыл дохтыр саембаелди къаелидоры аемае йае йаекаби-
нетмае бахуыдта.
— Тагъд дае уаехимае ауадздзыстаем аемае нае де ’ххуыс хъае-
уы. Раст дын нае уыдзаен уыцы адаеймаджы ном басусаег кае-
нын.
Азае йае саер аеруагъта, ныссырхи аемае ныхъхъус.
— Каед, мыййаг, истаемаей таерсыс?
Азаейаен йе ’взаг нае тасыди йае мает заегъынмае. Уыди къаем-
дзаестыг, фаендыдис аей исты хорз фаеуын йае ирваезынгаенаег,
йае аудаегаен... Афтае дзаебаех цаестаей йаем каесы, аемае йын
мацы заегъ...
— Бахатыр каен,— дзырдта Азае, цыма сулаефынмае хъа-
выд аемае йае къухы не ’фтыд, уыйау.— Маеныл сайд аерцыд
аемае ацы уаваермае даер уымаен аерхаудтаен. Куы мын рахъаер
уа...
Майраем ын заердае баваердта:
— Уый тыххаей ма тыхе, даеуаей йае маен йедтаемае ничи
фехъуедзаен. Лаегаен йае цардаей зынаргъдаер ницы ис аемае мыл
ууыл куы баууаендынц...
Уаед Азае, фыраефсаермаей йаехицаен бынат нал ардта, афтае-
маей дохтыраен йае хабар ракодта.
Дианаейы ном ын куы загъта, уаед Майраем йае саер батылд-
та: цалдаер хатты ма йае фехъуыста, уый аермдзаефы фаестае-иу
рынчындонмае чи ’рбахаудис, уыцы сылгоймаегтаей. Фаелае йаем
йае хъус никуы аердардта: йае куыст-иу бакодта, уымаей размае
11 Цард тындзы сае размае
161
цы ’рцыдис, уыдон дзы-иу ферох сты. Ныр йаехинымаер загъ-
та: «Дохтыраен йае хаес у аенаккаг адаеймагаен йае къухыл ных-
хаецын. ?Ез та... Раст нае даен, мае фындзыбынаей дарддаер
ницы уыдтон».
Фаестаг цалдаер азы хирургийы клиникаейы чи хуыссыди,
уыцы рынчынты низты историтае архиваей систа Майраем аемае
саем каесын райдыдта. Йае заердае каемае аехсайдта, уыдон иуварс
аеваердта аемае баисты дыууадаес. Цыппар дзы разындысты, йае
къаертт раестмае каемаен нае фаеци, ахаемтае. Уаед сагъаестыл
бафтыд, архайдта базонын: «Цымае чи уыдысты?..» Йае заер-
дыл дзы аерлаеууыдысты дыууаейае. Йаехаедаег сын скодта опе-
раци. Иу дзы бирае фаехуыссыд: сылгоймаджы фаендыди, цае-
маей фидаены аенаезаенаегаей ма баззайа, аемае дохтыр архайдта
хъуыддаг хуыздаер цаемаей рауайа, ууыл. Фаелае йае дзыхмпе
къаебаер нал хаста, цыма сынтаегмае бает уыд, уыйау-иу аенаез-
маелгаейае цармае касти. Стаей йае фыццаг зын куы фаеци, уаед
йае фенамондгаенаеджы аелгъитын райдыдта: «Дианае...»
Иннаейы уаваер нывылдаер уыди, фаелае Майраем аенпонаей
базыдта, иу акушеркаейы къухы каей фесты, уый.
Цы аермаег аераембырд кодта, уымаей гораеты прокуроры
номыл ныффыста писмо аемае йае саейраг дохтырмае бахаста.
Баерзонд, урссаер, каесаенцаестджын лаег райста гаеххаетт аемае
йае бакасти.
— Хорз бакодтай. Фаелае цыма чысыл аераегмаегомау у, аф-
тае маем каесы, — загъта уый.
— Маенмае гаесгае цы ’рцыд уымае здаехын ницуал ахъаз
у. Цы уыдзаен, ууыл мает каенын хъаеуы. тЕмае гъе уый тыххаей
байраеджыйае тас никуы у. Стаей таерхондоны раз зылынгаенае-
гаей фидараей аерлаеууын ныр мае бон у.
Уыцы хабар Майраем Азаейаен радзырдта. Чызг афаелурс.
Дохтыр йае мидбылты бахудт аемае загъта:
— тЕваеццаегаен мыл не’ууаендыс, нае?
— Цаемаен заегъыс! Фаелае уаеддаер...— цаефсаермы Азае.
— Медициной хо аемае маен йедтаемае ничи ницы зоны. Дае
162
низы историйы дын аез аендаер диагноз ныффыстон, уаеззау
операци дын скодтам, уый аемае дае чи фаерса, уымаен даер аф-
тае дзур. Гъе уаед дыл цы аерцыд аемае цаемаей таерсыс, уымаей
ферваездзынае. Ноджыдаер ма дын иу хъуыддаг заегъинаг даен:
цас тагъддаер мой скаенай, уыйас хуыздаер. Дае амондаен сы-
ваеллаеттаей цух нае баззайдзынае аемае дае уаед алцыдаер ферох
уыдзаен.	• -
Азаейы заердае суынгаег, цыдаер заегъынмае хъавыд, фаелае
йае бон нае уыди. Майраем ын йае саерыл йае къух аеруагъта,
стаей раивгъуыдта.
Азаейы рынчындонаей рафыстой. Минтае йын йае дзаумаеттае
аерхаста аемае сае куы скодта, уаед аем диссаг фаекасти: чысыл
раестаег рацыд, афтаемаей сыл ахуыр нал уыди аемае йыл цыма
нае фидыдтой.
Каед аеддейы хур каст, уаеддаер уазал уыди. Цыма баестае
аегаер рухс у, афтае зынд Азаемае. Йае хойы даеларм ныххаецыд,
йае уаерджытае дыз-дыз кодтой, фаелае йае ницаемае дардта... Йае
заердаейы уаг фендаер ис, фидаены цы дуне уыдта, уый йаем
сидт йаехимае, фаесте цы дуне аззад, уый та йаем саерсаефаеи
дзыхъхъау каст аемае йаем йе’ргом нал раздаехта.
8
Обкомы промышленной хайады хицау Парамонов аемае
горкомы секретарь Солтан аварийы фаестае цалдаер боны фес-
ты аерзаетсудзаен цехы, стаей аегас заводил даер аерзылдысты.
Сергей Иванович йемае разы уыд, рационализацийы хъуыддаг
аевзаер уаваеры каей ис, уымаей, аемае йае фаендыдис саейраг ин-
женеримае аныхас каенын.
Багдасарян разындис йае кабинеты. Фылдаер раестаег уым
аервыста.
— Дае хорзаехаей, Грант Давыдович, ивгъуыд азы цал ра-
ционализаторы фаендоны саеххаест кодтат?— бафарста Пара-
монов.
Уый уаездангомау схуыфыди аемае архайдта баезджын хъае-
лаесаей дзурыныл:
163
— Уыцы фаендаеттаем алыхуызон цаестаей каесынц адаем...
— Цаей аемае йаем аермаест паддзахадон цаестаей акаесаем,—
йае ныхас ын айста Сергей Иванович.
Багдасарян нае фаекъуыхцы аемае цыма ницы фехъуыста,
уыйау дарддаер дзырдта:
— Иуты аермаест сае номы тыххаей хъаеуынц, иннаеты та
куыстады раезтаещ
— Ды дзы, Грант Давыдович, каецытаем хауыс?— нал аем
фаелаеууыд Парамонов.
Нае, Багдасаряны ахаем иугай гаераехтаей нае фаетаерсын
каендзынае.
— Нае заводы «ура» ныууагътой, егъау революцийы баесты
алы бон даер сау куыст каенаем аемае наем каед гаеххаеттыл
фыст чи ’рцыд, ахаем фаендаеттае бирае наей, уаеддаер куыстады
бирае ивддзинаедтае аерцыд.
Баераег уыдис: саейраг инженер та бавнаелдта йае заеронд
хаецаенгарзмае — хъуыддаджы фаедыл ныхас иумаейаг ныхаес-
ты бын каены. /Емае иннаетимае уый араех аефтыд йае къухы,
фаелае Парамоновимае йае хъуыддаг никуы цыди.
— Араехаей-араехдаер маем, Грант Давыдович, афтае каесын
райдыдта, цыма дае демагог рауад, цыдаер цъыгъгъуытгаенаг
дае, уыцы цъыллинджытае байдайыс. Уыййедтаемае каей хъае-
уынц дае ныхаестае, каемаен сае каеныс? Афтае аенхъаел дае, аемае
Солтан, каенае аез, инженертаей нае кусаем, заегъгае, уаед куыстад
цы у, уый нае зонаем? ?Еви нын уынын аенхъаел нае дае, абон
даер ма, даес азы размае куыд куыстат, афтае каей кусут,
уый?
— Уаеды пълан аемае ныры пълан иумае абарынмае хъавыс?
Уый заердыл дарын хъаеуы!
— /Емае ахаем диссагаей цы равдыстат?—йаехи нал баураед-
та Солтан даер.— Уаевгае ныр хаелаеф тынгдаер каенут. Стаей,
маенмае гаесгае, заводы саейраг инженераен аембаелы зонын иу
хуымаетаеджы хъуыддаг: уае продукцийы хиаргъ та цымае цы
уаваеры ис?
— Раестаембис нымадаей афаедзы даергъы нормаейы саерты
никуы ахизаем.
164
— уЕмае нормае даер ивгъуыд азы баераеггаенаентаей араезт
аерцаеуы. Уый аедзухдаер уаехи фаендон ваеййы. Фаелае уын ныр
афтае нал рауайдзаен — ног пъланмае гаесгае баераеггаенаентаей
сае саейраг хиаргъ у,— загъта Сергей Иванович.— Уымаен та
аенае техникае хуыздаергаенгае ницы уае бон бауыдзаен.
— Махмае техникаейы рохтыл фаестаемае ничи хаецы, —
йаехицаей разыхуызаей загъта саейраг инженер.
— Ног пецы проект куыд аныгаедтат, уымаей баераег у,—
бахудт Парамонов.
— Сахъат проектаен раестмае фаеуаеваен наей,— фаецырд аем
Багдасарян.
— Дае хорзаехаей, Грант Давыдович, Солтанимае ма нын
радзур: ног пецы проекты хъаендзинад цаей мидаег уыдис? Сы-
махаей размае йыл дзаебаех куы ахъуыды кодтой.
Саейраг инженер афтае бафаерсын аенхъаел нае уыд, аемае
йын цы дзуапп радтаид, уый йае саер нае ахста. Фаелае уаеддаер
цаемаей ма фенхъаелой, ай йын куы ницы зоны, заегъгае, уый
тыххаей аенцадхуызаей загъта:
— Хъуыддаг аей йаехаедаег равдыста, каей нае баеззыд, уый.
— Уаеддаер ма нын аей баелвырддаер бамбарын каен,— Сер-
гей Иванович аем касти комкоммае.
Багдасарян, аецаегдаер нае зыдта, проекты цы хъаендзинад
уыд аемае авари цаемаен рауади, уыдаеттае, фаелае уаеддаер бирае
фаедзырдта. Дзургае та кодта даесны аемае йаем куыдфаестаемзе
афтае каесын райдыдта, цыма йыл, чи йаем хъуыста, уыдон
аеууаендынц аемае дзы тынг разы сты. Гъе уымаен дисы бын
фаеци, Сергей Иванович ын афтае куы загъта, уаед:
— Ды, Грант Давыдович, уыцы пецы проектаен мур даер^
ницы зыдтай аемае цыма йае аразынмае фаекаесын дае хаес нае
уыди, ныр даехи уый хуызаен дарыс. тЕваеццаегаен, дае хъус аем
фаедардтай заегъгае, уаед дзы авари даер нае рауадаид.
Грант Давыдович фаетарсти аемае тыххаей-фыдаей схудти:
— Ды, Сергей Иванович, хъуамае афтае даер заегъай аемае*
аварийы аххосджын аез даен.
— Даехимае та куыд каесы?
— Маехимае куыд каесы... Цехы пецы проект сараезтой, къа-
65
мис ын снысан кодтам, профессор Чистяков аей федта аемае
,йыл иууылдаер сразы сты.... Саехи зондаей йае нае араезтой...
— Дае'зонд та куыд уыди? Ды йыл сразы дае? — йае ныхас
ын айста Солтан.
— ?Ез... /Ез иунаег адаеймаг даен... Коллектив та... Иу адаей-
маг фаераедийын даер зоны. Каед маем раст нае фаекастаид, уаед-
даер иунаеджы бон цы бауыдаид?
Парамоноваен цыма аевиппайды цыдаер йае заердыл аерлаеу-
уыди, уыйау саейраг инженеры афарста:
— О, хаедаегай, Алыкси та куыд инженер у?
— Маенмае гаесгае, саерджын адаеймаг у. Цехы хицауы бы-
натмае мае фаендонаей нысангонд аерцыд,— цинхуызаей загъта
Багдасарян: ома, уынут, иу хъуыддагаей даер иппаерд нае даен.
—тЕнхъаелдаен, дае хъан даер ног пецы проекты пыхмае уыд?
— О, уыдис, уымаен аемае йае уый баелвырддаер зыдта.
— тЕмае уаед Садуллаейаен куыд ницы загъта?— афарста
Сергей Иванович...
Аварийы тыххаей цы къамис куыста, уымаей разы ничи уы-
ди саейраг инженер йедтаемае. Парамонов аемае Солтанимае куы
саембаелд, уаед бамбаерста: ноджы тынгдаер аефхаерд аем аерхау-
дзаен, раевдз куынае фаелаеууа, уаед. ?Емае йае уд хъардта, цае-
маей къамисы куыст даергъваетин ахаесса. Уаедмае ныхаестае аер-
сабыр уыдзысты, раестаег йае ми бакаендзаен — хъуыддаегтаей
бираетае рохуаты баззайдзысты аемае уаелаенгаейтты аирваез-
дзаен. йае заердае тынг аехсайдта Аслаенбегмае даер, уымаен
аемае нае зыдта, цы фаенд аем ис, уый.
Грант Давыдович уыди, маенае фурды уылаенау цы адаей-
маегтае ваеййынц, уыдонаей — йаехицаен саермагонд хуыз наей,
искаейы удыхъаед каенае зондахаст сын мигаенаенау рауайы, до-
нау уый хуыз райсынц.
Аварийы бон Аслаенбег уыдис тынг маесты: адаем фаецаеф-
тае сты, пец фехаелд, хардзау аем аеркаст, ног пецаей каей ницы
рауади, уый. Азы пълан фылдаер фаеци, згъаеры хиаргъ хъуа-
,мае къаддаергонд аерцаеуа. Афтаемаей та пецтаей иу нае кусы.
166
Маесты уыд саейраг инженермае даер, баеллаех куы аерцыд, уаец
райдыдта дзурын: «аез ыл уаеддаер не ’ууаендыдтаен». ?Емае
уый размае каем уыди, цаеуылнае загъта йае фаендон?
Разы дзы каей наеу, уый Багдасарянаей нае бамбаехста:
— Афтае кусыны заердае наем каед ис, уаед курдиаттае рад-
таем аемае нае аенаемастаей нае бынаеттаей суаегъд каеной!
— уЕмае истаемаей фаераедыдыстаем?— Аслаенбеджы ны-
хаестыл йаехи дисгаенаег акодта саейраг инженер.
— Раедыдаей даер, табу хуыцауаен, фаесте никаемаей зайаем.
Фаелае цаемаей раедигае ма каенаем, уый тыххаей нае къух уазал
доны даер нае тулаем.
— Нае дае аембарын, аембал директор,— йае цаестытаем ын
бакаст.
— /Ез та даеу не’мбарын, аембал саейраг инженер. Завод йае
ног пълантае куыд аеххаест каенынмае хъавы, уый дае фаесон-
аерхаеджы даер наей.
— Уый фаедыл нае инженерон-техникон кусджытаен аем-
бырд саразын хъаеуы аемае уым аерныхас каендзыстаем...
— Уый мае уырны — аерныхас каендзыстаем. Фаелае маен
пълан хъаеуы, пълан... тЕмбырдтае та дае, каед алыбон даер
фаенды, уаеддаер араз. Иу хъуыддаг та ма дзы техникой прог-
ресс фаехонынц. ?Еви уый саейраг инженермае нае хауы?
Аслаенбегаей куы фаехицаен, уаед Багдасарянаей бирае раес-
таег йае бон хъуыды каенын нае уыди. Стаей йаем афтае фаекасг:
Парамонов аемае горкомы секретарь директоримае дзырдтой
аемае ныр уый даер прогрессы тыххаей уымаен райдыдта... Иае
хъуыды раст каей у, ууыл дызаердыг нае фаеци. Фаелае цы хъуа-
мае сараза?
Фаестаг бонты Багдасарян сси уаелдай цаердаегдаер. Заво-
ды-иу цы цехы нае фаезынд, ахаем нае уыди. Л£мбаелыди сае хи-
цаеуттимае, сменаеты инженертимае, мастертимае, кусджытимае.
ЯЕмае-иу техникаейы прогрессы, рационализаторон фаендаетты
кой аенае скаенгае нае фаеци.
Саейраг инженераен дзурджытае уыди: ногаей аеркаесын хъае-
уы ног пецы проектмае, каед дзы сахъат ис, уаед ын исты хос
ссараен уыдзаен, заеронд пецтимае каедмае архайдзыстаем, фаен-
167
ды сыл дае саер хой, фаенды ма, уаеддаер хуыздаер нае фаеуы-
дзысты.
Фаелае Багдасарян проекты тыххаей дзурын никаейы уагъта: .
исчи ма фыдбылызы йаехи тъыссы! Уыцы ныхаестае-иу дзы
куы фехъуыстой, уаед аем-иу заердиагаей йае хъус ничиуал
дардта.
Ахаемтае даер уыдис, аемае йаехицаей аевиппайды рационали-
затортае чи ацараезта, аемае алыхуызон ницаеййаг фаендаеттае
хаессын райдыдтой. Кастис саем саейраг инженер, кастысты
саем БРИЗ-ы. Багдасарян дзы-иу алкаейы тыххаей даер Аслаен-
бегаен радзырдта: ома, каесыс, аерхъуыдыгаенджыты саеры-
маегъзтае базмаелыдысты, раздаер даер сын араехсгае разамынд
раттын хъуыди, уыййедтаемае аууонгондаей нае задаиккой.
Уыдаеттае иууылдаер цаестмае митае уыдысты.
тЕцаегаей та йаем аендаер фаенд уыдис.
Садуллаейаен ног пецы проектыл кусын куы бахаес кодтой,
уаед аем саейраг инженеры заердае фехсайдта. Цалдаер хатты
саембаелдысты, се ’хсаен ныхас рауад. Багдасарян бамбаерста,
Садуллае стыр хъуыддагмае каей бавнаелдта, уый, аемае бабаел-
лыди кадмае. Комкоммае нае бауаендыд, фаелае йын аенаеуи алы
аефсаендтаей бамбарын каеныныл архайдта: хъуыддаг раестмэе
рауаид, ног пецы проект аразынаен саейраг инженер йаехаедаег
'разамынд куы даеттид, уаед. Садуллае йае каенае нае бамбаерста,
каенае та йае нае фаендыд, цехы сае бон цы уыди, уый искаейы
номаей аевдисын, адаем нае заегъдзысты: махыл не’ууаендут.
?Емае Грант Давыдович иуварс аззади.
Фаелае саейраг инженер йае гаерзтае не’раеваердта, йае бон
цаемаей уыд, уымаей ног пец аразынмае бавналыны хъуыддаг
къуылымпы кодта. Ныфс аей уыди: Садуллае стыхсдзаен аемае
уаед йаехаедаег лаегъстаемае аербацаеудзаен. Грант Давыдовичы
уырнын райдыдта, йае ном уыцы ног хъуыддаджы ахсджиаг-
даер< каей уыдзаен, уый. Каст ма Садуллаемае уыд, каед аербацаеу-
дзаен, уымае. Фаелае фаефыдаенхъаел. Йае заерды ма уыдис, пец
аразынмае бавналын дарддаермае аргъаевын, фаелае йаеАслаеп-
бег уымаей нал бафарста.
Багдасарян гуырысхо нае кодта, пец ног проектмае гаесгае
168
хорз араезт каей рауайдзаен, ууыл аемае йын Аслаенбеджы уы-
наффае тынг хъыг уыди. Адаеймагаей ахаем хай аирваезаед: кад,
ном, аехца!
^Евиппайды пец куы араемыгъта, уаед фаесаелхаерау — куыд
аегъдауаей саеххаест, каемдаер ын арф аембаехст цы фаендон
уыдис, уый?
тЕмае та йае баеллиц сног: аербацаеудзаен аем Садуллае аемае
йын балаегъстае каендзаен, проекты сахъатдзинад каей наей, уый
йае ныр даер уырныдта, пецыл, аразгаейае, цыдаер аерцыд. Ныр1
даер та Багдасаряны зондаей ныддаергъваетин къамисы куыст;
тагъд аем Садуллае аербацаеудзаен проек?имае аемае адаем
заегъдзысты: саейраг инженер аей сараезта, уый аеххуысаей
сбаеззыди. Стаей баераег уыдзаен, Аслаенбегимае куыд ныхас кае-
нын хъаеуы, уый.
Бирае цаемаедаерты аенхъаелмае каст Грант Давыдович, фае-
лае аварийы фаестае даер Садуллае пецы проектимае саейраг ин-
женермае нае цаеуы аемае къамисмае цаемаедаер аенхъаелмае каесы;
афтае даер та дзурынц, заегъгае, дам, проект раст у. Уадз аемае
дзураент. Ныр ничиуал баууаенддзаен Садуллаейыл аемае йын
аеппынфаестаг Багдасарянмае аеххуыс агураег аенае аерцаеугае
наей. Уый та аенхъаелмае каесын фаеразы.
Каед йаехи саеры зонд не ’скуса, уаед фаепайда гаенаен ис
Алыксийае. Чысылгай йае йае къухтаем аербайсдзаен, бамбарын
ын каендзаен, уыцы бынатмае каей руаджы бахауд, уый аемае
дзы хъуамае макуы ферох уа. Раестаегмае нысангонд каей аер-
цыд, уый ницы каены, раздаер афтае ваеййы, стаей та, хуыцауы
фаерцы, дарддаер даер исты амал чындаеуыдзаен. Чысылгай
Алыксийаен йае хъусты бацаегъддзаен пецы проекты хабар. Уы-
маен бахаес каендзысты ныр йае аразын. Садуллаеимае аердхорд
у, проекты тыххаей йае ракъахдзаен аемае йын аей исты хуызы
заегъдзаен — комкоммае уа аеви фаесномыгаей — хъауджыдаер1
наеу — цы йае бакаенын хъаеуы, уый: ома чертежтае дзы райс-
дзаен аемае уаед Грант Давыдович базондзаен, цы бачындаеуа.
Гъе уаед равдисдзаен йае бон цы у, уый. Уаед Парамонов даер
аемае горкомы секретарь даер йемае ахаем дзыхаей нал дзур-
дзысты.
169
Уаевгае сын Багдасарян сае ныхаестыл аеппындаер не ’смаесты.
иу хъусмае сае уагъта аемае иннае хъусаей аеддаемае цыдысты,
фаестиат даер ницаеуыл аисты. Уыдонаен аенае афтае дзургсе
наей, хицауад ма цаемаен сты уаедае, алкаемае даер хаецгае хъуа-
мае каеной, алкаемаен хъуамае зонд амоной...
Ахаем хъуыдыты аныгъуылд заводы саейраг инженер.
9
Фузае бирае фаекуыдта хистаер чындзы ацыдыл, стаей йаем
аераеджиау хардзау аеркасти, ахаем аенаеуаг адаеймагыл йаехи
уыйас каей фаехордта, уый. Зариффае цы уыд, аемае цы нае уыд, —
се’ппает даер аерхаеццае сты бинонтаем аемае сын сае цардыл
фаезындысты. Афтае сметы, цыма хаедзары маелаетдзаг рынчыв
ис аемае иууылдаер аенхъаелмае каесынц, уаедае йын маенае ныр-
таеккае йае цаестытыл аерхаецдзыстаем, заегъгае. Дзургае даер
куыддаер аердаегхъаелаесаей кодтой, каед ма-иу хатгай Газаччы
баезджын хъаелаес райхъуысти, аендаер.
Замирает зыдта, хистаер чындзы аефсин бирае каей уарзта
аемае йыл цы ’рцыд, уый йын тынг зын каей у. Таеригъаед кодта
заеронд усаен аемае-иу уымаей искуы-иу знает ныхас куы сир-
ваезт, уаеддаер аем никуы смаесты. Йаехицаен даер ма хъыг куы
уыди Зариффаейы хабар, уаед йае заердае куыд фаехудтаид Фу-
заейыл!
Газаккаен даер зын уыдис, сае хаедзармае ахаем цъаммар
адаеймаг каей аербахаудта аемае йе’фсымаеры цард каей фехаелд,
уый. Ноджы зындаер та йын уый уыдис, цы аерцыд, ууыл би-
нонтае саехи каей хаерынц. тЕваедза, йае хистаер аем куы байхъу-
сид, уаед ус ракурид. Уадз аемае уыцы аедзаесгом зона, каей ни-
цы у, уый.
ЛЕгас бинонтаен даер иуцаедаер сае цард фенад, фаелае сае
уаеддаер Азаемаеты хуызаен никаемаен батых кодта хабар.
Фыд раджы бамбаерста, лаеппу йае усимае каей нае фаецаер-
дзаен. Аххосаегтае никуы агуырдта. Никуы йае фаесайдта аедде
бакаесгаейае хъаебулы амондджын хуыз даер. Фаелае фаестаг аз-
ты фыртимае се’хсаен фаезындис ног аенахуыр аенкъараен. Цы у,
уый саехаедаег даер нае зыдтой, аенхъаел даер аей нае уыдысты,
170
фаелае алкаед каераедзийы уындмае баеллыдысты. Азаемает иу би-
нонты аехсаен аергом загъта:
— Лаеппу цы аераегмае цаеуы...
— Диссаг дае, нае лаег,— фаекомкоммае-иу аем Фузае,— аемае
таеккае хуыцаубоны ам куы уыдис.
Азаемает-иу ныуулаефыд:
— Уаеллаегъи, сылгоймаг цас фылдаер цаера, уыйас аенае-
зонддаер каены. /Емае аез афтае заегъын, аеппындаер наем нал
цаеуы?
Заеронд бирае уарзта Садуллаеимае аныхаестае каенын, ца-
лынмае-иу иумае бадтысты, уаедмае йае цаесгомы рухс никуы ба-
мынаег, аедзухдаер-иу уыцы заердаемаедзаеугае дзырдта. Фаенды-
дис-иу аей, лаеппу аеппындаер куыд никуыдаемуал ацаеуа, иуда-
дзыг йае цуры куыд бада. Афтаемаей та-иу ын раджы каеддаер
дзырдта: ахуырмае баелл, баестаетае фен, фехъусынаей фенын
хуыздаер у.
Зонгае-зонын цаемаей тарсти, уый куы аерцыди, уаед йаехи-
цаен бынат нал ардта. Каед алы хуызты даер хъуыдытае кодта,
уаеддаер, йае хаедзарыл уыцы гаерах аерцаеуа, уый аенхъаел ни-
куы уыдис.
Иннаетау Азаемает даер фехъуыста: чындз фаехудинаг аемае
йае лаегаей алыгъди. Закъонмае гаесгае йын ницы заегъаен ис.
Фаелае адаеймаджы цаесгом та? Искуы ма ахаем аефхаердаен хи-
уыл ныууадзаен уыд?
Фыд афтае стыхсти, аемае Садуллаейы аерцыдмае аерхъаецмае
даер нал хъаецыд. тЕваеццаегаен лаеппу йаехи хуызаен даер нал у.
тЕнхъаелмае каст заеронд, фаелае нае зыны, цаемаендаер сае хае-
дзармае нал цаеуы.
Уалынмае гораетаей аерыхъуысти ног баеллаехы хабар: лаеппу
аедзух цы пецы сараезтмае баеллыди, уый араемыгъта, нал ис.
Бынтондаер фаегуыбыр Азаемает... Ау, афтае аенамонд у хистаер
фырт? Цы йыл аерцыди, цаемаен афтае фаекалд, цаемаен афтае
тугаерхаемттае у?
Йае бон нал уыд аенхъаелмае каесын аемае йаехаедаег ацыд
лаеппумае.
Садуллае уыдис заводы, фатер аехгаед разынд. Каед аей ни-
171
каеимае саембаелын фаендыд, уаеддаер Дженатаем ацыд аемае
уыдон дуар бахоста. Уаедае заердае рисгаейае куыд аздаех-
таид!
Ракаст аем Джена йаехаедаег. тЕхсызгон ын уыд заеронды
фенд, фаелае дзы фефсаермы. Уаеддаер йаехиуыл фаехаецын ба-
фаераезта.
— Маенае наем цы диссаджы уазаег фаезынд! тЕгас цу, Азае-
мает!— къаесаеры саерты рахызт аемае заеронды къух райста.
— Хуыцауы уазаег ут, Джена, маехур,— йае къух аем рад-
та.— Нае лаегмае суадтаен аемае хаедзары куы нае ис. Даеу, зае-
гъын, афаерсон.
— Мидаемае рацу, Азаемает, аеддейы куыд лаеууыс. Уый даер
ссардзыстаем.
— Дае цаераенбон бирае, Джена, мидаемаеты цаеуынтаем мае
не’вдаелы. Наехимае куы ’руаид лаеппу,— куыддаер фаекъаем-
дзаестыгхуыз.
Уалынмае ракасти Заели. Уый ноджы тынгдаер бацин кодта
Азаемаетыл, аемае ма йын цы гаенаен уыд, сразы семае. Уаевгае
йае фаендгае даер бакодта: Джена заводы нымад лаег у, хъуыд-
даегтае хорз зондзаен аемае йын каед исты баелвырддзинад
заегъид.
Джена аварийы фаестае цалдаер боны нае куыста, рог цаефтае
фаеци аемае ныр, йаехи загъдау, гыццыл чызджы фарсмае бады.
Азаемает куы фаезынди, уаед уайтагъддаер рахатыдта, заеронды
заердае куыд катай каены, уый аемае йын хабаерттае каераей-кае-
ронмае радзырдта.
— Стыр зиантае ныл не ’рцыд. Цы бачындаеуа, никаейы
фаендыди,— йае ныхас фаеци Джена.
— Хуыцауы фаерцы, хуыцауы фаерцы,— разы уыд Азае-
мает.— Уае цаераенбон бирае уаед, хуыцау уае фыдбылызаей ба-
хъахъхъаенаед.
Зариффаейы кой саем нае рауади, цыма уаевгае даер нае уы-
дис а дунейыл аемае йае зонгае нае кодтой. Малы дур куы цаец-
парай, уаед дзы фаезыны зиллаччытае. Уыдон фаейнаердаем фае-
цаеуынц аемае дон уайтагъд фаестаемае аерсабыр ваеййы. Афтае
рауади раесугъд Зариффаейы хъуыддаг даер.
172
Изаеры Джена цалдаер хатты бацыд Садуллаемае, фаелае
уый саехимае нае разынд. Стаей йыл уаеддаер фаехаест аемае йын
бауайдзаеф кодта:
— Цыма цаеуылдаер таергай фаедае, уыйау маем каесыс. Дае-
хи ныкъкъуырма кодтай, аембаехсынтаей хъазыс? ?Еви мах ни-
каеуыл нымайыс?
— Хъаемпаей наемыг куынаеуал згъаела, уаед аей хойын нал
хъаеуы,— бахудти Садуллае.
— Уыцы ныхаестае ма ныууадз, даеуыл нае фидауынц. Азае-
мает ам уыди, агуырдта дае. Наехимае, дам, ма аеруай.
Садуллае йае фыды кой куы фехъуыста, уаед йае заердае срыс-
ти, бамбаерста йае, дзаегъаелы каей нае ссыд, куыд та тыхсдзае-
ни, уый. ЛЕфкаст сахатмае. Раздаер куы фаезындаид, уаед йае
фыды аербаййаефтаид. Цаемаендаер фаетаеригъаед кодта Азаемае-
таен аемае йаехимае хаецын райдыдта: куыд аегъдауаей аерцыды-
сты уыцы баеллаехтае, куыд ын фехаелдтой афтае аенаевгъау йае
цард?
Йае заердыл аербалаеууыд, йае фыд ын цы аембисонд дзырд-
та, уый: алы адаеймагаен даер йе’ккойы ис хордзентае, фаестаг
дзаекъулы йаехи аевзаердзинаедтаэ зеваерд сты, раззаджы та ис-
каейонтае, уымае гаесгае уыдоны хуыздаер уыны, йаехионтае та
йаем зынгае даер нае каенынц.
«Маехи аххосаей цардаей афаесваед мае бинойнаг аемае куыд
акаенынц, нард карк айк не’фтауы, заегъгае, уыйау уый даер
ницуал мает уыди. Дзаегъаелаей баззад аемае йае Дианае йае ро-<
ны батъыста. Раст заегъын хъаеуы, уый ницы у, фаелае чысыл
къуындзихыл стыр уаердон даер афаелдаехы». — Ахаем хиаеф-
хаераен хъуыдытае фаезындис Садуллаемае йае бинонты тыххаей.
Л1мае йае аембаерста: раджы йае аерсагъаес каенын хъуыди уы-
даеттыл, афоныл саеваерын аембаелди йае бынаты Зариффаейы,
фаелае байраеджы кодта аемае ныр йае таеригъаедтае фиды.
«Каед, мыййаг, пец аразгаейае даер куырм разындтаен аемае
цы аембаелди, уыдон се’ппает фенын мае бон нае баци. Ме’стыр-
заердаедзинады аххосаей, каед пец судзгаейае, куыд аембаелы, аф-
тае йаем мае хъус нае бадардтон, цы хъуыд, уыдон се’ппает нае
банымадтон»,— хъуыды кодта Садуллае аварийы тыххаей даер.
173
?Емае ныр цал аемае цал хатты аныгъуылы сагъаесты. Уаеддаер
никуы ’мае ницы...
Йае заердае тынг аехсайдта саехимае. Райсомаей машинаейы
сбадти аемае хъаеумае ацыди. Каед хуыцаубон нае уыд, ноджы
ма каед уазал даер кодта, уаеддаер Азаемает аедде лаеууыди аемае
куыддаер Садуллаейы машинае ауыдта, афтае дуар каенынмае
фаеци. Фырт куы рахызти, уаед ын йае къух райста, йае цаесгом
ныррухс.
Фузае уаеларынг архайдта аемае Садуллаейы раз аиваей йае
куатаейы каеронаей цаессыг асаерфта. Стаей духовкаейы дзул
баваердта, аемае йае хъаебулмае комкоммае бакаст:
— Дае хуыз куы фаецыди, Саду, хуыз макуал феной!..
Фузае стаем хатт аелгъыста, аемае-иу йе ’лгъыст истыхудаег
рауади. Фаелае йае ныр ничи фаехъуыды кодта. тЕрмаест Азае-
маетмае афтае фаекаст, цыма ныртаеккае райдайдзаен хъуыддаег-
тае сае бынаей къахын, аемае загъта:
— Фыдбылыз дымгае аербахаессы аемае йае фаестаемае даер
ахаессы.
— Адаеймаджы уд цы нае ’взары!— йае саер батылдта Фузае,
фаелае та йае Азаемает бахъыгдардта:
— Удаен йае фидардзинад уынгаеджы бон рабаераег ваеййы.
Садуллае аембаерста, фыд аей куыд хъахъхъаены, уый аемае
йын аехсызгон уыд, фаелае йын таеригъаед даер фаекодта: хъахъ-
хъаенгае сае уый хъуамае каена, афтаемаей цы бынаты ис!
Бафаерсынмае хъавыд, Замирает та каем ис, заегъгае, фаелае
уаедмае уый йаехаедаег дуараей аербахызт. Уадултае сырх-сыр-
хид, цаестытае цаехаертае калдтой. Йае тиуы куы ауыдта, уаед
йе’нгасыл тарсты нысан фаезынд, стаей аххосджыны худт ба-
кодта. Бахудт аем Садуллае даер, йае къух ын райста. уЕнахуыр
раесугъд аем фаекаст чындз аемае йын аехсызгон уыд, йе’фсымаер
амондджын каей у, уый.
Иннае хаеттытаей хъауджыдаер, Азаемает аенае дзургаейае бад-
ти, йае цаесгомыл цыдаер аенахуыр миниуаег фаезынди...
Зымаегон бон скаес аемае ныккаесаей фылдаер наеу. ЛЕризаер-
гаераеттае. Садуллаейаен йае бон уыдис саехимае баззайын, исчи
йын аефсоны ныхас куы загътаид, уаед. Бинонтае та иннаердаем
174
хъуыды кодтой, исчи куы сраедийа, ам лаеуу, заегъгае, уаед ын
зын куы уа. тЕмае цаеуыныл сси. Кдертмае йае фаестае рахызт
Азаемает.
— Хъусыс, лаеппу, дае царды хъуыддаг бакаен. ЛЕнаезондаей
цаераен наей.
/Еваедза, аефсаермы нае кодта, заегъгае, уаед ныттыхстаид
йае фыдыл, аербалваестаид аей йаехимае. Фаелае аермаест йае миц-
былты бахудт аемае машинаейы куы сбадт, уаед загъта:
— Хаерзизаер...
Хъаеуаей куы рахызти, уаед уыди талынг. Ссыгъта маши-
наейы цыраегътае тынгдаер аемае йае сындаеггай ауагъта. Йае
заердыл аерлаеууыди: дыууае азы размае Зариффаеимае аехсаевы
баззадысты хъаеуы. Уыдис нозтджын, сыхаегтае сае ахуыдтой
аемае йыл фаетых сты. Хаедзармае цалынмае здаехтысты, уаед-
мае Азаемает фынаей уыд. Садуллае фыды сынтаегыл аербадт.
Стаей йае дзаумаеттае раласта аемае йае фарсмае аерхуыссыд, куы
цаеры, уаедаей нырмае фыццаг хатт. Уый сахатаей фылдаер нае
уыди, фаелае дзы никуыуал ферох уыдзаен: аедзухдаер аенкъа-
ры, фыды даерзаег къух-иу йае баерзаейыл раевдаугае куыд
аерынцад аемае-иу аей йае зачъетае куыд хъыдзы кодтой, уый.
Йае хъустыл уадысты уый ныхаестае: «тЕнаезондаей цаераен
наей». Куыд хорз аей загъта Азаемает. Уаедае йае уый ницаемаей
зылын каены? /Еваеццаегаен, царды цы заердае сфаелтаера, йае
раестдзинад даер ын уый аембары.
10
Театры ног сезон куы райдыдта, уаед цыма Чермен йог
райгуырди, афтае йаем фаекасти. уЕмае йыл ахаем хабар фыццаг
хатт не’рцыд: аедзухдаер-иу аем баераегбонмае аенхъаелмаекаесае-
гау касти. /Ембаерзаен-иу куы байгом ис, уаед-иу йае заердыл
аерлаеууыд, фыццаг хатт уырдаем цы бон бацыди, уый.
Саехимае скъола каст куы фаеци, уаед йае мад Чызналимае
уыди гораеты. Театры раезты фаецаейцаеугаейае, дуары раз фед-
та стыр дамгъаетаей фыст: «Дыууае хойы». Чермен уыцы дра-
мае чиныджы касти диссагаен. Цымае йае сценаейы та куыд
175
хъуамае равдисиккой? Хъаеуы мидаег-иу фаескомцаедисонтае,
•скъоладзаутае клубы аеваердтой пьесаетае. Иу хатт сын йаехае-
даег та суфлер уыд, «тЕз нае уыдтаен — гаеды уыди», заегъгае,
уымаен.
?Емае йае мадаен балаегъстае кодта: цом театрмае. Ус сразы,
рагацау бацыдысты мидаемае. Бирае фаекатай кодта Чермен,
цалынмае аембаерзаен нае байгом, уаедмае... Нае бамбаерста лаеп-
пу, цы йыл аерцыдис, уый. Спектакль куы фаеци, уаед аей Чыз-
нал басхуыста, аемае аермаест уаед фехъалау.
Лаеппуйы заердаейы театр аерцахста арф бынат аемае йае уае-
даей фаестаемае аеппындаер аенцой нал суагъта.
Скъолайы ма куы уыди, уаед ын иууылдаер дзырдтой: поэт
дае рауайдзаен. тЕппаелыдысты дзы, араех касти йае аемдзаевгае-
тае литературой изаерты, хатгай йын сае мыхуыры даер уагътой.
Мады та фаендыдис, йае фырт инженер куы суыдаид. Фаелае се-
’ппаеты даер дисы бафтыдта, Чермен театры студимае каей ба-
цыдис, уый.
Цалфаенды хатты даер бакаесаед спектаклмае, цалфаенды
хатты даер ахъазаед роль, уаеддаер дзы никуы хъыг кодта,
аедзухдаер дзы-иу цыдаер ногдзинад ссардта. ?Емае уыцы мини-
уаег фаезындис йе’сфаелдыстадон куыстыл: театрален фаесивае-
ды равдысты жюрийы уаенгтаей иу, заеронд артист аемае режис-
сер, раппаелыдис Чермены хъазтаей. Афтае дзы загъта: сце-
наейы роль нае фаехъазы, фаелае дзы цаергае фаекаены.
Ацы аз Черменыл ис стыр хаес аеваерд: хъуамае бацаеттае кае-
на сезоны рольтаен сае таеккае зындаертаей иу. Уыцы ролыл ма
куыста ноджы фаелтаердджын артист даер, суанг ма Маескуы-
йы театры даер каей зонынц, уый. Чермен аембаерста йе’мба-
лы хуызаен хорз куы ехъаза, уаеддаер адаем, каей заегъын аей
хъаеуы, номдзыд артистаей аеппаелдзысты, Черменаей та таери-
гъаедгаенаегау заегъдзысты, «уымаен даер ницы у», заегъгае. Фаелае
йын уый аегъгъаед нае уыд аемае хъуыды кодта: «Номдзыд ар-
тисты фаедыл куы ацаеуон, уаед мае бон йае саерты ахизын нае
бауыдзаен — аууон каемаей хауы, уымаей никуы фаехицаен ваей-
йы. Агурын мае хъаеуы маехи фаендаг, хъуамае ролаен ссарон
.ног ахораентае аемае йае маехи заердаейы ахастмае гаесгае равди-
176
сон. Дыууае адаеймагыл иу уаваеры иу баеллаех аерцыд. /Емае
сае алчи даер йаехирдыгонау катай каендзаен, каед иухуызон аен-
къараентаей цаердзысты, уаеддаер. Заердаейы низ, адаеймаджы
хъизаемар равдисаен ис, дае заердаейае йае куыд аенкъарыс, аф-
тае. ^Ентъыснаег бон каемае цы хъуыды нае фаезыны, алчи даер
аей йаехирдыгонау йае заердаемае аербайсы».
Афтае хъуыды кодта Чермен аемае йае бон цасдаериддаер уы-
дис, уыйас агуырдта аемае агуырдта йае ролаен йаехи заердаемае
гаесгае ног ахораентае. Сезоны фыццаг спектакльты нае архайд-
та, уаеддаер сае алкаецымае даер пыдис аемае-иу заердиагаей кас*
ти йе’мбаелтты хъазтмае.
Афтаемаей иу изаер театры саембаелдис Азаейыл.
Раздаер аей хъуыды даер не’ркодта: дыууае чызджы бадтыс-
ты залы фаерсаей-фаерстаем аемае, аеваеццаегаен, сае аенаехин ны-
хаестае каераедзийаен дзырдтой. Чермен залмае аермаест каесгае
бакодта, бадынмае ма раджы уыд. Фаелае фаестаемае нал раз-
даехт. Ложаемае бацыд аемае чызджытимае иу раенхъыл сбадт.
Иузаман чызджытаем фаекомкоммае. Сае иу, сырхуадул чи
уыди, уый йын йае цаестаенгас йаехимае здаехта... Фаелае йае
дзаебаех заердаейы уаг бирае нае ахаста. Рухс ахуыссыны агъом-
мае сае цуры фаезындис иу наелгоймаг. Чермен аей базыдта —
инженер Алыкси. Уыйразмае ма йыл цалдаер хатты саембаел-
ди. Л^мае йын ныр куыддаер хъыг уыди,— кад каемаен ис,
ахаемтаей наеу... «Цымае сын цы ис иумаейагаей? Каед хаестаег
аеййафынц?» Хаерз аераеджы федта Алыксийы Дианаейы фате-
ры. уЕнхъаелдаен, уырдаем даер аей йаехаедаег бахуыдта. Фаелае
дзы уыцы чызджы нае федта. Уаевгае уаед цы адаемы федта, уы-
дон аей дисы аефтыдтой. Сае ныхас каераедзиуыл нае бадти, ал-
чидаер сае йаехирдыгонау дзырдта, фаелае быцаеу нае кодтой.
уЕваеццаегаен сае сае алкаемае даер афтае касти, цыма йае алфам-
былай ничи ис. Дис ыл бафтыдта Зариффае даер. Йае хаелар
Садуллаейы раесугъд усаей аедылы ныхаестае даер сирваезы.
Спектаклы иу хай куы фаецис, уаед Чермены бафаендыд
Алыкси аемае йе’мбаелттимае саембаелын. Фойемае куы рацыд,
уаед сае ауыдта. Алыкси йыл бацин кодта, цыма тынг хаелар
уыдысты аемае каераедзийы рагаей нал федтой, уыйау. Уайтагъд
12 Цард тындзы сае размае
177
аей йе ’мбаелттимае даер базонгае кодта аемае йын иу-цалдаер ми-
нуты йаехицаей даер феппаелыди. Стаей чызджыты уый бар фае-
уагъта, йаехаедаег аербадаелдзаех.
«тЕваеццаегаен, йае хаестаеджытае сты,—загъта йаехинымаер.—
Хъыгдарынц аей аемае сае йаехи уымаен асайдтаид».
Чызджытаей иу Чермены бафарста:
— тЕмае ды абон сценаейы цаеуылнае дае?
— тЕдзух мыл не’ууаендынц,— бахудт лаеппу.
Ныхас уыди театры тыххаей, дзырдтой, артисттаей сае чи каей
заердаемае цаеуы, ууыл. Чермен сае фарста заводы хабаерттаей,
уым чи куыста, уыцы зонгаетаей.
Азаемае куыддаер хардзау аеркасти, театрмае стаем хатт каей
цыдис, уый. Алыкси Чермены курдиатджын артист схуыдта,
афтаемаей та йае фыццаг хатт уыны.
Черменимае ныхасгаенгаейае, Азае рахатыдта иу хъуыддаг:
ацы лаеппу Алыксиимае абаргаейае, аендаерхуызон у. Каед йае
заердаейы каемдаер цыдаер бынат ахста, уаеддаер аем инженер
куыддаер раеузонд касти, таелтаег аемае рафаелив-бафаеливгае-
наег. Черменаен та йае ныхас уыди аецаег лаеджы ныхас, бакаес-
гаейае хиуыл хаецгае, йае цаестаенгасыл зынди, сыгъдаег уды-
хъаедджын каей у, уый. «Ахаем адаеймагаен йае къухы алцыдаер
бафтдзаен, царды цы снысан каена, уымаей никуы аздаех-
дзаен!»— дзырдта чызг йаехицаен.
Чермен даер хъуыды кодта Азаейы тыххаей аемае тынгаей-
тынгдаер аенкъардта, йае заердаемае куыд фаецыдис, уый. Фаеп-
дыд аей, искуыма семае театры куы саембаелдаид, фаелае наедаер
Азае зынаег уыд, наедаер суанг Алыкси зынаег, цыма ныхас ба-
кодтой, наехи дзы аембаехсаем, заегъгае.
^Емае каед никуы фембаелдысты, уаеддаер Азае лаеппуйы
саентты цардис аемае йае бонаей-бонмае йае баеллиц хаста
чызджы размае. /Емае Чермен даер цыдис, агуырдта йае, фаелае
йе’ссарын йае бон нае уыдис. Куы-иу аей федта, уаеддаер та-иу
аербайсаефт, никуы йаем сдзурынмае йе’взаг сараехсти, никуы
йаем чызг фаелаеууыд. Азаейы агуырдта Октябры баераегбонты
даер, аемае чысыл ма бахъаеуа, каейдаер куывдмае бахауа*
Алыкси йыл саембаелди аемае йае хуыдта, нае раестаег хорз ар-
178
витдзыстаем, заегъгае йын заердае аеваердта.Чермен нае бакуымд-
та. ЛЕхсызгон ын фаеци, Азае Алыксиимае каей нае уыд, уый:
уаедае йаем ницы бар дары, Азае ахаем адаемаей наеу.—«Исты
хаестаег сты, аеваеццаегаен, аемае иу бон аенаенхъаелаеджы театр-
мае бахаудысты»,— йаехинымаер та загъта лаеппу.
Чермен тынг фаедис кодта Азаейыл, баераегбоны фаестае
йыл куы амбаелдис, уаед: чызг ын тагъд-тагъд салам радта,
тарстхуызаей йаем фаекаст аемае лидзаегау атындзыдта. Дыккаг
хатт даер афтае рауад сае фембаелд. Стаей йае хъустыл аерцыд:
чызг тынг тыхст у. Фаерацу-бацу кодта Чермен рынчындоны
алфамбылай, мидаемае куыд бахауа аемае йае куыд ссара, ууыл
архайгаейае. Стаей араст дидинджыты дуканимае, бирае лаегъс-
таеты фаестае йын дзаебаех букет радтой. Газеты йае батыхта
аемае та йаем араст.
Рынчындоны каерты Чермен саембаелдис Майраемыл аемае
аевиппайды йае заердыл аербалаеууыди: йе’рдхорд уым хирур-
гаей куы кусы. Фаелае фаетарст: ам цы агурыс, заегъгае, йае
куы бафаерса, уаед ын куыд заегъдзаен? Майраем ын йае къух
куы райста, уаед лаеппу ныфсаермы.
— Дзаебаех, аенаениз дае? Мае саер дае ницаемаен хъаеуы? —
бахудт дохтыр.
— Саджы лаеппыны хуызаен. Маенае.... каеимаедаер аербацыд-
таен,— цы загътаид, уый нал зыдта.
Майраем цаеуынмае куы хъавыд, уаед Черменаен, йае къухы
цы уыди, уыдон йае заердыл аербалаеууыдысты:
— Адон-иу дае рынчынтаей искаемаен ратт... /Ез сае цы фае-
каенон?..
Дидинджытае каей номыл уыдысты, уымае бахаудтой. тЕр-
маест аей уаед наедаер Чермен, наедаер Азае, наедаер Майраем ба-
зыдтой...
Февралы фыццаг бонтаей иуы уыдис, Чермен цы спектакли
хъазыди, уый премьерае. Ацы хатт аем ног фаендон фаезынд:
Азае хъуамае уЫм уа. Зыдта йае, чызг каей сдзаебаех, уый, йае
179
операци, дам, раестмае рауад. «Ахаем хирург уыди йае уаел-
хъус»,— саерыстыраей Майраемы тыххаей ахъуыди кодта лаеп-
пу. Фаелае йае куыд аербахона? Уыйас бартае йаем наей, стаей йае
каем ссара? Саехимае йаем бацаеуа?
Чермен-иу аеруади Азаейы дуаертты, фаелае йае никуы федта.
Стаей иу изаер Алыксийыл саембаелди аемае йыл цингаенгае йае-
хи ныццавта:
— Изаеры премьераемае рацу, хъусыс, хонын дае.
Алыкси даер ын йае къух цаелхъывта:
— Фаенды мае, уый зоныс... Куынае мае равдаела, уымаей
таерсын...
— Де ’мбаелтты даер демае рахон,— ноджыдаер ма йын ныф-
фаедзаехста.
— Уыдон та чи сты?— йе ’уаехсчытыл схаецыд Алыкси.
— Фарон каеимае уыдтае, уыдон. Хъуыды ма каеныс, иу дзы
дае хаестаег куы у...
Инженераен йае заердыл аербалаеууыд, каеддаеры театрмэе
цыд аемае йае къух ауыгъта:
— Уый кой даер ма каеныс! Раестаегмае хъуыддаегтае!... Нае
йае зоныс, царды даер спектаклы хуызаен антракттае ваеййы
аемае чи куыд фаеараехсы, йаехи афтае фаеирхаефсы.
Ницы бамбаерста уыцы ныхаестаен. Хъыг ын уыдис, Азаейы
премьераемае аербахонын йае бон каей наеу, уый.
Спектаклы фаестае йаем, грим ма йыл уыдис, афтаемаей
бацыдис йе ’мбал, зындгонд артист аемае йын арфае ра-
кодта:
— Ды йаем, мае лымаен, маенаей арфдаер бавнаелдтай, даеу-
мае хуыздаер мадзаелттае разынд... Сценаейы куы фаецаейцаеуыс,
уаед дае алы къахдзаеф даер «дзургае» каены...
Къорд боны раивгъуыдта, афтае Черменыл цыдаер
аенкъарддзинад фаетых аемае ноджы тынгдаер тыхсын райдыд-
та: уый мысыди Азаейы...
Цы зыдта чызгаей?!. Иухатт аей ныхасмае федта, дыууае
хатты та дардмае. Фаелае йае уаеддаер заердае йаехицаен с’ад-
джын кодта. Лаеппу'йаехи афтае даер никуы бафарста: «/Емае
каед уый аендаеры уарзы, каед аей хъуыды даер нае каены, уаед
180
та?» ЛЕмае цымае искуы исчи уымаей йаехи бафарста? тЕваец-
цаегаен, никуы. Чермены даер никуы бауырныдтаид, Азаейы
тыххаей искаейы бафаерсдзаен, уый.
Фаелае бафарста.
Радзырдтой йын: «...хаелд чызг у, рынчындонмае даер уы-
маен бахауди...»
ЛЕрызгъаелдысты йе’уаенгтае: аегаер стыр быдыртае уыдис,
Азае аемае дзы цы дзырдтой, уый аехсаен. Адаеймаг хаедзар фае-
цамадта, йае былыцъаерттае фаехордта уым аерцаерынмае. ЛЕмае
йын аевиппайды басыгъди, йе ’ртхутаег та йын дымгае фаехас-
та. ЛЕрмаест ма йын баззад иу каенинаг хъуыддаг — къухы
фыдтаем даендаегтаей лаебурын.
Фаелае Чермен даендагаей йае къухы фыдтаем нае лаебурдта.
Бацыдис Майраеммае аемае йае бафарста:
— Азае... Ау, Азае чъизи ми бакодтаид?..
Дохтыр ын йае уаваер бамбаерста, фаелае йае уаеддаер ба-
фарста:
— ЛЕмае ды та чызджыты инспектор дае?
— Уарзгае йае каенын... мае заердаемае цаеуы...— Чермен
ныкъкъуыхцытае аемае йае хъуыды дарддаер куыд загътапд,
уый нал зыдта.
Майраем афтае рагаей нал смаесты. Цыдаер дзурынмае хъа-
выд, фаелае дзы аермаестдаер схауди:
— Мае разаей даехи айс!
Чермен йае бынатаей даер нае фезмаелыд аемае йае саер бын-
мае аеруагъта. Майраем аерфаелмаен:
— Худинаг дын наеу, адаеймаджы уарз аемае йын йае царды
заердаехсаинаг хъуыддаегтае агур. Йае тыхсты заман аем зы-
маеджы уалдзыгон дидинджытимае куы аербацыдтае, уаед аей
ныр та цъыфаей сахорынмае хъавыс?— ЛЕргом ныхасы къаем
наей, бирае дае куы нае уарзин, стаей даехи куыд равдыстай, уы-
маей маем хуыздаер куынае каесис, уаед нае хаелардзинад фе-
хаелид.
Чермен каед тынг тыхсти, уаеддаер лаеджы уаваер бам-
баерста:
— Бахатыр мын каен, Майраем. Адаеймаджы лаемаегъдзинад:
181
мае зоныс? Чидаер цыдаер загъта, маенаен та мае заердае фае-
къаепп ласта...
— Дам-думгаенджытаен сае пъиритыл цъутта аеваерын
хъаеуы, сае бон «аери-ма дон» сдзурын даер куыд нае уа. Азаейы
тыххаей та дын афтае: хорз чызг у, цард чи сараздзаен, ахаем
адаеймаг, стаей никуы никаей фаехудинаг каендзаен. тЕр-
маест ыл баеллаех аерцыд, аемае рынчындонмае даер уымаен
бахауд.
Чермен аегаер куынае фаекъаемдзаестыг уыдаид, уаед Май-
раемы фырцинаей йае хъаебысы ныккодтаид. Фаелае хатыркурае-
гау йае хистаер аембалмае бадзырдта:
— Цаей, уыцы хабаерттае ныууадзаем.
— Уыдон аенаеуи даер уагъд сты,— бахъаелдзаег йае хаелар.—
'Фаелае ма дын иу хъуыддаг заегъын: Азае дын куынае бако-
ма, уымаей тас у, мой каенынмае йае хъус цыма наема дары.
— Дае хуызаен минаевар мын куы уа, уаед та?
Майраем Чермены уаехск аерхоста аемае йын дзуапп радта:
— Цалынмае минаевар уаевыныл сразы уон, уаедмае уал
;ахъуыды каендзынаен... Хъуамае дыл фыццагау аераеууаендон,
каеннод ма дае искуы исты аедылы ныхас куы сирваеза!..
11
Маейырбеджы цаефтае раджы байгас сты, раджы рацыдис
рынчындонаей, кусын даер райдыдта, уаеддаер йае бинойнагаен
йае тарст наема ссыди. уЕнамонд хабары раестаег скъолайы
уыд. Дыууае урочы аехсаен ын уаегъд' раестаег фаеци аемае ахуыр-
гаенджытае ныхаестае кодтой. Уыцы заман фаецыдис телефоны
хъаер. Фаедзырдтой Дзерассаемае.
Хаетаелаей райхъуыст:
— Дзерассае дае?
— О, цы хабар у, Махарбег?
Куыддаер фаекъуылымпы, стаей аефсаермыхуызаей загъта:
— Маенае Маейырбег чысыл цыдаер кодта аемае, дам, маем
•аеруай... рынчындонмае...
Къух палтойы дыс нал ардта, йае цаесгом афаелурс Дзерас-
182
саейаен. Ахуыргаенджытае йае фарстой, фаелае йае бон дзурып
ницы уыдис. Таехгае уадаей рацыд скъолайае...
Уыцы бон арф бахызти Дзерассаейы заердаемае. тЕваедза, ис-
таеуыл ныхас рауад, заегъгае, уаеддаер аей уыцы бонаей нымад-
та. «Маейырбег цы бон фаецаеф, уый размае»... «Маейырбег цы
бон фаецаеф, уымаей къуыри наема рацыд, афтае»...
Наталья Петровнае аемае йае лаегмае хорз касти, дыууае аеры-
гон адаеймаджы каераедзиуыл аенувыд каей сты, уый.
Маейырбег рынчындоны куы уыд, стаей саехимае, уаед Дзе-
рассаейаен йае куыстытыл ноджыдаер бафтыд. Иу бон ын лаег
загъта:
— Заводмае ныццу аемае дын мае мызд ратдзысты.
— Ууыл ма тыхс, ницы хъуаг стаем,— Дзерассае йаехи
аенаемаетхуыз дардта, фаелае Маейырбег алцыдаер хорз зыдта
аемае усы гаеды ныхасмае бахудт. ЛЕфсинаен йае сагъаес аендаер
цаеуылдаер уыди.
— Ныр уыцы пецы хъуыддаг афтае баззайдзаен?— иу рай-
сом аей бафарста уый.
— ЛЕмае-гъа, цы йын сае заерды ис, нае ног хицау аемае саей-
раг тынг йае ныхмае уыдысты. Дис маем цы каесы: цы йыл аер-
цыд, цаей тыххаей афтае рауад? Цаемаен хъуамае атыдтаид?
— Куыд дзурынц, афтаемаей йаем даеу аемае Виктораей хаес-
таегдаер ничи лаеууыди...
— Лаеууыдыстаем баергае... ?Емае йае рагацау куы зыдтаик-
кам, уаед аем алы ранмае даер лыстаег кастаиккам... Фаелае ма
ныр цы!.. Лаеджы фаесырдтой. Саейраг, дам, уыцы проектмае
хъавы...
— Уый та куыд?
— Куыд ваеййы, афтае: дае бастигъаегыл, дам, дае бон акае-
наед, дае астаеубос та маенаен ратт...
Иубон Алыкси аераембырд кодта цехы мастерты аемае Баг-
дасаряны амындмае гаесгае семае аердзырдта ног фаендаетты
тыххаей: хъуамае, дам, алы адаеймаг даер исты пайда хаесса
183
куыстадмае, каед ыл йае заердае риссы, уаед. Ног фаендаеттае та
цас фылдаер уой, уыйас зондджындаер уыдзыстаем.
Махарбег Алыксийы ныхасмае куы байхъуыста, уаед йаехи-
нымаер дисаей марди: «Маенае ахсджиаг хъуыддагаей куыд
хынджылаег каенынц... Ай баендаенылкафаег куы у, разамонаег
нае фаелае. Уый зондаей кус, уаед хаерзаг сайаен митае сараех
уаиккой...» Адаем куы ахаелиу сты, уаед ын комкоммае загъта:
— Каенае хъуыддаг цаей мидаег ис, уый нае зоныс, каенае та
йае бараей халынмае хъавыс. Ницы дын бамбаерстон.
Алыкси ныххудт:
— Д£мае аез цаемаей аххосджын даен, ды алцыдаер аераегмае
каей бамбарыс, уым? Рационализаци дзыллаеты хъуыддаг у,
иугай карьеристты хъуыддаг наеу... Парторг!
Махарбег фырмаестаей рафыхт, фаелае йаехи баураедта.
— Ныхас куы фаекаеныс, уаед аецаегаей фаедзурыс, аеви ис-
каейы фаетаерсын каенынмае фаехъавыс? Иу хатт дае уаеддаер
куы бамбарин.
— Дзаегъаелы фыдаебон каеныс, парторг, ды маен никуы бам-
бардзынае,— йаехи аенцадхуызаей аевдисыныл фаелтаердта
Алыкси, фаелае йае бон нае уыдис аемае сраецыгъта:— Иу къорд
азы ма даехиуыл акус, царды истытае фен аемае та уаед аныхас
каендзыстаем.— тЕмае йае фаедыл дуар ныггуыпп ласта.
Уынджы саембаелд Маейырбегыл.
— Цаей сындаег цаеуыс?—Алыкси йын йае даеларм аерхае-
цыди.
— Не ’фсинаей маем инструкци ис: куыстаей, дам, фистаегаей
аемае сабыраей цу аемае сыгъдаег уаелдаефаей фылдаер улаефай,—
аецаегхуызаей йын дзуапп радта Маейырбег.
— Пецы проектыл нае ногаей бакусын хъаеуы, уымаен Са-
дуллае ницы бакаендзаен...— райдыдта Алыкси.— Саейраг инже-
неры бар аей бакаенаем... Саерджын адаеймаг у.
Маейырбег, цыма ницы аембары йаехи афтае дардта аемае йае
фарс фаехаецыд:
— Л£цаег заегъыс, цаемаен дзы хъаеуы Садуллае? Уадз аемае,
йае саеры исты каемаен ис, уый йыл бакуса.
Алыксийы бауырныдта Маейырбеджы дзуапп: аенахуыр-
184
гонд лаеппу (институт каст чи нае фаеци, уыдоны се’ппаеты даер
аенахуыргонд хуыдта) фаецаефтае аемае йыл ныр нал аеууаенды,
суанг ма йаем маесты даер у. ?Емае уаед фергомдаер:
— Баеллаех уый у, аемае фыццаг проект Садуллае сараезта,
аемае йын йае раестдзинад агурыныл куы сбаендаен уа. Фаелтау
дзы ныр мах спайда каениккам... Маеныл баергае аеууаендыд,
фаелае ныр...
Алыкси Садуллаейы бынатмае тынг баеллыди аемае йае раз-
мае хаес саеваердта цыфаенды куы фаеуа, уаеддаер хъуамае йае
баесты сбада. Уый тыххаей та йае хъаеуы саейраг инженеры аер-
цахсын. Гъе аермаест проект...
Алыкси стырындз, йае комыдаеттае рауадысты аемае йаехи
нал баураедта:
— Уыцы проект хирдыгаей фаекаенын хъаеуы... И? Куыд
заегъыс? Хорз нае уаид?
— Тынг хорз!—каед рамаесты, уаеддаер ын йаехи хуызаен
цаердаегаей дзуапп радта.
— Гъе уаедае йын аенае афтае бакаенгае наей...
Маейырбег Алыксийы аехсаерфарс ныххафт ласынмае хъавы-
ди, фаелае йаехиуыл ныххаецыд.
Йае фаендтае йын Дзерассаейаен радзырдта. Сае дыууае даер
иу хъуыдыйыл ныллаеууыдысты: Садуллаейаен хабар фехъусын
каенын хъаеуы...
Садуллаейаен аехсызгон уыди Маейырбеджы фаенд.
— Ницуал хъыгдараег дае ис заегъыс, уаедае?—
— Мае хъыгдарджытаен «рухсаг» загътон, — бахудти Мае-
йырбег. Царды мын аеххуыс ницы уыдысты, маен та уыдонмае
не’вдаелди. Нае бафидыдтам... Хъоды ныл бакодтай, цаеуылнае
уал наем цаеуыс?
— Мае цаеуаентае маехи бар нал сты. Маехицаей тыхсын рай-
дыдтон,— аенкъардаей загъта Садуллае аемае йын йе’уаехскыл
йае къух аераеваердта. Маейырбег аем иуварсырдаем бакаст, арф
ныуулаефыд аемае загъта:
— Дае проектмае дын аенхъаелмае каесынц.
— Чи?
— Саейраг аемае Алыкси.
185
— ?Емае куынае баеззы, уаед сае цаемаен бахъуыд?..
— Саейраджы бар, дам, аей куы бакаениккой, уаед дзы исты
рауаид.
— Уый Алыкси загъта?
— О.
Садуллаейаен йае цаесгомыл цыдаер ирд таелм фаезынди аемае
цаестытыл банцади.
— Маейырбег, проектмае ницы сахъат ис аемае йыл ныр, йае
ныхмае чи уыд, уыдон даер басастысты. Цы фыдбылыз аерцыд,
уый чидаер бараей бакодта. Нае фаелае цы, уый зоныс: тынг
аенаевдаелон дае?— тЕмае дзуапмае даер нал банхъаелмае каст,
афтаемаей йын йае цонгыл ахаецыд.— Цом-ма мемае, даеу аемае
мае Махарбегимае ныхас ис...
12
Бойцов дохтыраен лаегъстае кодта, ауадзут мае, фаелтау уаем
алы бон даер цаеудзынаен, заегъгае. Фаелае йын иухатт даер не
’сразы. Виктормае уыди иу сусаег хъуыды: каед пецы хаелд
хаейттае ницы фесты, уаед баераег уыдзаен, йае уаелдаефваендагыл
цы аерцыдис, уый. Пецмае газ куы бауагътой, уаед скасти уаел-
даефваендагмае аемае баелвырд федта, аехгаед уыд, уый. Баергае
йае байгом каенынмае хъавыд... Дисы бацыд: каед исчи бараей
сараезта ахаем хъуыддаг? Фаелае цаемаен, заводаен знаггады
тыххаей аеви Садуллаейы фыддаерагаен? Л£мае аевзаераей каемаен
цы фаеци, цымае йаем ахаем хаерамзаердае чи дардта?..
ТЕппынфаестаг дохтыр сразы ис, аемае Бойцовы рынчындо-
наей рафыстой.
Уынджы йаем машинаейы аенхъаелмае кастысты Садуллае
аемае Маейырбег. Фаелае йае фатеры цытае баййаефта, уый аен-
хъаел никуы уыдис. Йае усы мадаей дарддаер ма саем уыдысты
Бадинае, Дзерассае аемае Махарбег.
— Саермагонд хонаег даер уыйас уазджытае не’раембырд
кодтаид,— къаесаераей куы бахызт, уаед бахудти Виктор.
— Уазаег даехаедаег дае,— хыссаекъухаей йыл бацин кодта
Бадинае,— аемае фысымты заердаехудты ма бацу.
186
— О, о,— хъаелдзаегаей загъта Дзерассае даер.— Уазаегаен
йе’рбацыд йаехи бар...
Садуллае аемае Виктор тамако сдымдтой, Маейырбег йаехи
аефсинтырдаем баласта. Махарбег ыл каенгае цинтаем фаеци.
— тЕгайтма даехи къахаей аербацыдтае! тЕфсинтаем фаекаес,
мах Садуллаеимае хъуыддаг ис,— йае цаесгом ныррухс, афтае-
маей дзырдта Махарбег аемае йае баезджын урсаемхаеццае сае-
рыхъуынтае хаердмае сфаста, стаей Садуллаемае йае цаест фае-
ныкъуылдта:
— Цаеттае дае?
Уый йае саер разыйы тылд бакодта аемае уайтагъд дуары
аедде фесты.
Тинае йае зыдта, Садуллае йаем аербацаеудзаен, уый, ноджы
йае тынг фаендыд Викторы фенын даер, аемае аенхъаелмае касти.
Дуары къупп-къупп фехъуыст. Тинае фестъаелфыд, фаелае йае
къаехтае фезмаелын даер нае бакуымдтой аемае аербахойаеджы
размае нае азгъордта. Стаей мидаемае аербахызти Садуллае. Сыл-
гоймагмае каесгаейае баззад — ахаем раесугъд адаеймаг никуыма
федта!
— Тинае...— ныллаег хъаелаесаей загъта Садуллае, йае размае
бацыд... аемае каераедзиуыл ныттыхстысты.
— Никуы аенхъаел уыдтаен, афтае лаемаегъ разындзынаен,
уый. Дае заердае де’вдисаен... Фаелае ныр... Нае, нае, мае бон наеу
аенаезаегъгае,— ныккуыдта Тинае аемае цаессыгтае, цаваердаер
рухсы саехи найгаейае, рустыл згъаелдысты.
— Басабыр у...— стыхсти Садуллае.— Каеуын аендаер
цаеуылдаерты хъаеуы... Уыдон махмае нае хауынц... Цом, Махар-
бег наем уынджы аенхъаелмае каесы.
Тинаейаен цыма йае сусаегдзинад фаехъаер, уыйау фаесырх,
йае цаестытае асур сты,— цины цаессыгтае бирае нае хаессынц,—
аемае йае саер батылдта:
— /Ез раевдз даен...
Хъаелдзаегаей рахызтысты сае дыууае даер. Махарбег ма сыл
дис даер фаекодта, куыд тагъд фаезындысты, заегъгае.
Сае бацыдмае фынгтае уыдысты цаеттае. Тинае куы бахызти,
уаед Бойцовмае фаеци аемае йын йае къух райста:
187
— уЕхсызгон мын у, Виктор...
— Бузныг, Тинае Григорьевнае.
Тинае йаехи фаемаестыхуыз кодта:
— Бадинае аемае Дзерассае, сымахмае мае хъаст хаессын!
Бадинае аецаегхуызаей йае размае рауад.
— Заегъ аей, ныртаеккае дын аей равзардзыстаем!
— Наелгоймаегтыл хъаст каенын: ды—Бадинае, Дзерассае —
Дзерассае, аез та — Тинае Григорьевнае. Цыма заеронд даен!
Уый уаем куыд раст каесы?
Бадинае хъаераей загъта:
— Хъусын уын каенын таерхондоны уынаффае: абонаей фаес-
таемае Тинае Григорьевнаейы хондзыстаем аермаест Тинае!
— Чи фаераедийа, уый цаеудзаен иваргонд, аецаег, стыр нуа-
заенаей,— бафтыдта йыл Махарбег.
Иууылдаер ныххудтысты.
— ?Емае Варварае Андреевнае цы фаеци?—Садуллае ба-
фарста Викторы.
— Сываеллаеттаем ацыди.
Фынджы уаелхъус куы аербадтысты аемае цалдаер сидты куы
рауагътой, уаед Викторы дыууае чызджы сае мады мадимае фае-
зындысты.
— Папкае, папкае, адзаебаех дае?— сае фыдмае саехи бап-
паерстой. Тинаейаен йае заердае суынгаег, йае цаестытае доны ра-
зылдта аемае Садуллаемае бакаст. «тЕваеццаегаен, йаехи хъаебулы
аераемысыди»,— ахъуыды кодта Садуллае аемае йае нуазаенимае
сыстад:
— Хорз адаем, маенаен даер иу ныхасы бар раттут. Маен
фаенды маенае... ацы сываеллаетты... нае сываеллаетты цаераенбо-
ны тыххаей... —Баераег уыд, цыдаер заегъынмае ма каей хъавы-
ди уый, фаелае йае нал сфаераезта аемае уаед йае нуазаенаей ба-
къуырдта Тинае аемае Викторы нуазаентае...
Сабиты уынаер куы аерсабыр, уаед Виктор йемае бадджы-
тыл цинаенгас ахаста: «Л£мбалаей домбай даен, размае каес,
лаеппу, цудын макуы баком».
— ?Ез кувын куы зонин, уаед иу хорздзинад ракурин: мае
заердае цаемае аехсайы, уый куыд сбаелвырд уа!..— загъта Вик-
188
тор.— Раестдзинад куыд фаеуаелахиз уа!.. Ис ахаем сидт гае-
наен?
— Диссаджы сидт,— йае фарс фаеци Маейырбег.— Хуыздаер
ма цы ’рхъуыдыгаенаен ис!
Уыцы бон Садуллаейы, Виктораен таеригъаедгаенгаейае, нае
фаендыди хъуыддаджы тыххаей дзурын. Стаей, дам, нае сыл-
гоймаегтае та цаемаей фаеаххосджын сты аемае нае дзаенгаедамае
хъусой? Фаелае лаегтае фаехицаен сты аемае та саем ныхаестае
рауад. Фынгаей куы сыстадысты, уаед Садуллае, Виктор, Ма-
харбег аемае Маейырбег бауынаффае кодтой: райсом цыппа-
раей даер саембаелдзысты заводы...
— Ацы уалдзыгон бон, изаерырдаем, уаелдаеф куыд сыгъдаег
ваеййы, уый зонут?— цыбаелгаенаегау загъта Садуллае.
— Махаен даер ма йае фенын каен, уыцы сыгъдаег уаелдае-
фы,— куырдта дзы Дзерассае.
Фаендыди сае машинаейы искуыдаем ауайын. Махарбег аем-
баерста: Виктор куы нае ацаеуа, уаевгае йын цаеуаен даер наей,
уаеддаер Бадинаеимае сае иуаен бынат наей, аемае сфаенд
кодта:
— ^Ез уын нае бакомдзынаен. Мах Викторимае стыр хъуыд-
даг ис. Стаей, — сываеллаеттаем йае цаестаей ацамыдта Махар-
бег. — Уыдон таеригъаед не ’сты?
Бадинае йае лаегмае бакаст.
— Даеуаен, наехион, аедзаеугае наей, иу аенцойбон де’уаенгтае
айваз, дае фаеллад суадз.
— Ды, Бадинае, разаей сбад, каеннод нае ам ныцъцъист
каендзынае, — загъта Дзерассае.
Машинае тахтис лаегъз фаендагыл аемае цъаех быдыртае йае
алываерсты йае размае згъордтой.
13
Бирае хъуыдыты фаестае Майраем фидараей скарста: каед
Чермен Азаейы аецаегаей уарзы, уаед ын баххуыс каендзаен,
чызджы та аефхаерын нал бауадздзаен; цыфаенды куы заегъой,
уаеддаер аей бахъахъхъаендзаен.
189
Лаеппу иу саембаелдаей иннае саембаелдмае Майраемы заердае-
мае тынгаей-тынгдаер цыди, аемае бамбаерста, Азаейы аккаг каей
У, уый.
«Рыст адаеймагаен ныртаеккае уый тыххаей исты заегъын ра-
уайд^аен, чи наема байгас, уыцы хъаедгоммае даерзаег къухаей
бавналынау. Фаелае йын афтае уадзаен даер наей. Цард ын хъуа-
мае аенадаей ма баззайа, каеннод уаелхъаедаей бахус уыдзаен. Иу
цъаммары тыххаей адаем йае аенаеуынон куы фестой... Йае цаес-
тытае йын байгом хъаеуы, уадз аемае фена, йае алыварс
хаерзтае фылдаер каей сты, уый».
Раестаег цыди. Майраем аемае Азае схаелардаер сты, аемае уаед
дохтыр бавнаелдта чызджы йае катайтаей ферваезын каенынмае.
— Даехимае хъусыныл каей фаедае, уый нае баеззы,— рай-
дыдта иухатт Майраем. тЕмае Азае куы фефсаермы, йае саер
куы ’руагъта, уаед ма йае ныхасыл бафтыдта:—Дае цард дае
саразын хъаеуы, каеннод алцы дае заердаемае хаессыс, аемае зау-
уатаей баззайдзынае.
Азае Майраеммае тарст цаестаей бакасти, цыдаер сдзурынмае
хъавыд, фаелае аермаест йае былтае базмаелыдысты.
— Ды куыд аенхъаел дае, иууылдаер афтае не ’сты. Ссардзы-
нае дзы даехи аккаг... Царды дын аенцой чи уа...
Азае йае цаесгом йае къухтаей амбаерста, йе’уаехсчытае сае*
мидбынат сызмаелыдысты, куыдта.
— Даехи ма’фхаер. Маенмае байхъус аемае дае цард фендаер-*
хуызон уыдзаен. Адаем хорз сты...
Азаейаен йае заердае чысыл аераенцади. Иу изаер аей Майраем
йае бинонтимае театрмае ахуыдта. Уым аевдыстой, Чермен йае-
хи тынг заердиагаей цы спектаклмае цаеттае кодта, уый. Лаеп-
пуйы хъысмаетмае каесгаейае, Азае цалдаер хатты йае цаессыгтае
аиваей асаерфта. Спектакль куы фаеци, уаед банхъаелмае кас-
тысты. Уалынмае Чермен сае размае рауад.
Фаендагыл фаехицаен сты аемае хъаелдзаег ныхас кодтой.
— Нае зонын, куыд дын аей заегъон... Иудзырдаей, театр
аемае литературае... Маенаен уыдон саехаедаег цард сты,— спара-
хат лаеппуйы заердае.
Азае сае дуармае аерлаеууыд.
190
— уЕрбахаеццае стаем... Дае салам бирае уаед,— йае къух аем
бадардта Азае.
— Хаерзаехсаев...— аемае уынджы лаеугаейае баззад.
Цал аемае цал хатты фембаелдысты дыууае аерыгон адаей-
маджы, фаелае иухатт даер се’хсаен аергом ныхас нае рауади.
Афтаемаей чызгыл ну фендаей, иннае фендмае аерхъаецмае нае
хъаецыди.
Уаед Азае та?! Цы ’рцыди, уый не’мбаерста: аераемысыд, фа-
рой Черменимае театры куыд базонгае ис, уый. Уаед ахъуыды
кодта: иннаеты хуызаен наеу. Ныр даер аем афтае касти. Фаелае
ма ноджыдаер цы?.. Бирае цыдаертае... ?Емае дис каены: аерае-
джыдаер ма адаемаей куы тарсти, уаед аей ныр цаемаен фаефаен-
ды, йае цард ын чи зоны, уыцы дохтыр ын Чермены тыххаей
дзура, уый? Цаемаен аей фаефаенды лаеппуйы фенын?..
Чызджы заердаейы фаезындис аецаег уарзондзинад.
Раздаер аей Азае не’мбаерста, йаехимидаег даер ыл нае састи,
аецаег афтае каей у, ууыл. Стаей ма йын цы гаенаен уыд, заердае
йае иуран нал уагъта: заегъ, заегъ аей, куыд. аей уарзыс, уый.
/Емае йае уаед схъаер кодта, схъаер аей кодта аермаестдаер йае-
хицаен аемае йын уымаей аенцондаер нае фаеци. Нае, цыдаер аена-
хуыр рис заердаейы сырх зынг таелыйау цаелваеста аемае дзы йае
буар аегасаей даер сыгъд.
«Никуы заегъдзынаен мае фаендон, наеу мае бон искаейы фе-
намонд каенын, искаейы хаедзармае худинаг бахаессын,— йаехи-
цаен дзырд радта Азае.— Черменимае нал аембаелдзынаен, маехи
ныкъкъуырма аемае бакуырм каендзынаен аемае ницуал хъусдзы-
наен, ницуал уындзынаен»...
Гъе афтае куы загъта, уаед йемае араехдаер аембаелын рай-
дыдта. тЕхсызгон ын-иу уыдис. Куы-иу фаехицаен сты, уаед
йаехи хордта.
Майраем аем касти аемае йын аембаерста йае уаваер: «Чермен
ын йаехаедаег исты куы заегъа, уаед фаетаерсдзаен, цыфаенды
тынг аей куы уарза, уаеддаер йаехимидаег аныгъуылдзаен аемае
191
йаем тагъд аенхъаелмае мауал каес. Уый баесты йын маехаедаег
заегъдзынаен...»
— Азае, мае хуры чысыл, аез даем минаевар даен. ЛЕркастаен
уын уае хъуыддаегтаем аемае дзы мае заердае ницаемаеуал аех-
сайы. тЕрмаест ныфсджын разын аемае царды раст къахдзаеф
акаен. Цас фидардаер уа дае цыд, уыйас дае цард раестмаедаер
уыдзаен.
— Майраем!..— аермаест уыцы ныхас сфаераезта Азае аемае
йае къухтае йае риуыл дзуараеваердаей аваердта.
— Дызаердыгдзинаедтае иуварс аппар. Дае уды бахиз, ны-
ронг цаеуылты хъуыды кодтай, уыдонаей.
— Нае зонын...— йае саер батылдта Азае.
— Уарзыс лаеппуйы? Йемае цард саразынмае даеныфсхаес-
сыс?
Чызг йае цаессыгтае ныхъуырдта. Цаемаендаер аем афтае
фаекасти, цыма йаем ацы адаеймаг цыдаер бар дары, цыма йае
хъуыды уымаен аенае заегъгае наей.
— ?Емае мае уарзт цы у?..
— У, у, Азае! Уарзы дае. Зонын аей...— Майраем сразаен-
гард.— Дае мады хомае писмо ныффысс аемае каенае ардаем
ссаеуаед, каенае йаем уырдаем цаеуаем. Маехаедаег уыдзынаен хис-
таер минаевар....
Азае ницы сдзурын бафаераезта. Афтае аенхъаел никуы уыди,
аемае йаем Майраем истаей тыххаей аерхатдзаен. Фаестаедаер аерв-
аерттывдау йае саеры фаезындис иу хъуыды: «Ницы сдзырдтон
аемае мын сразы аенхъаел у. Уый та куыд? ЛЕ мае мае цаесгом та
куыд бахъаецид ахаем хъуыддагыл сразы уаевын?»
— Нае, нае! Уый никуы уыдзаен!— хъаераей загъта Азае аемае
тагъд-тагъд йае дзаумаеттае каенын райдыдта, хъуамае ныртаек-
кае аенаемаенг ссара Чермены аемае йын алцыдаер заегъа. Уадз
аемае худинаг даер фаеуаед! Уаеддаер сайгае?.. Каей уарзы, уый
никуы фаесайдзаен!..
Театры спектакль райдыдта. Азае кассаейы рудзынг бахос-
та, ракасти йаем дуаргаес. Чызг ын загъта, иу адаеймаджы йае
^ехсызгон фенын каей хъаеуы...
Лаег заердаехаелар худт бакодта аемае Азаейы мидаемае ба-
192
уагъта, стаей йын асинтыл уаелаемае бацамыдта, уырдаем уал
цаеугае, заегъгае. Азае тагъд-тагъд суад аемае иуварсырдыгаей
бынмае аеркаст, фаелае дзы ницы зынд. Уаедмае архайд даер фае-
ци, залы рухс куы ссыгъдис, уаед фаестаемае бынмае аерызгъорд-
та аемае Черменимае хаерхаембаелд фаеци.
Азае бафиппайдта, лаеппуйы цаесгом куыд фаерухс, уый аемае
йае афарста:
— Абон спектаклы нае дае?
Чермен «нае», заегъгае, йае саер батылдта аемае чызгмае кас-
ти, цыма йае рагаей нае федта аемае ныр никуал фаехицаен уы-
дзысты, уыйау.
— уЕхсызгон мае хъаеуыс... Каед дае ’вдаелы, уаед цом арды-
гаей,— аефсаермыгаенаегау загъта Азае.
Стаей уынгмае куы рахаеццае сты, уаед Азае адонзоныг, йае
хъару асаст аемае дзурын ницуал фаераезта.
— Исты аерцыдис, Азае?..— афарста йае Чермен.
— Майраем мын... загъта...
— Загъта?!.— йае мидбынат хаердмае фаехауд Чермен.
— О, фаелае... ?Ез...— Азае фаекъуыхцы аемае уаед йае заердыл
аербалаеууыдысты йае дохтыры ныхаестае:—Мае баеллаех...
Чермен аенцонаен сулаефыд.
— Зонын аей... Азае, Майраем мын сае дзырдта... Уарзын
дае...
— Нае хъаеуы,— йае ныхас ын айста Азае. Чызг йаехаедаег
даер фаекъуылымпы...
Минаеваертты арвыстой Азаейы мады хойы хаедзармае. Сае
хистаер Майраем хъуыддаг загъта:
— Рагон фыдаелтыккон аегъдаеуттыл куы ныллаеууаем, уаед
афаедз каераедзимае фаерацу-бацу каендзыстаем, аемае нае уый
нае иуы даер нае хъаеуы. Чызг аемае лаеппу каераедзийы уарзынц,
мах та сын хаеларзаердае аевдисаентае фаелаеууаем... Уадз аемае
сае цард саразой. Махмае гаесгае, афтае хуыздаер уыдзаен.
— Л£мае уае уаеддаер куыд фаенды? — бафарста хаедзары
хицау.
13 Цард тындзы сае размае
193
— Нае каераедзийы ныхас бамбараем аемае раесугъдаей бафи-
дауаем.
Мады хо уазджыты раз фынг куы аераеваердта, уаед иннае
уатмае ауад. Йае хаераефырт уым уыди, знон изаер аерцыди го-
раетаей — Майраем ын загъта.
— Мае уд дае фаехъхъау фаеуа, Азае, афон дын у, каедмае
аенхъаелмае каесдзынае... Каед дын фаендон хъуыддаг у, уаед
сын ныхас заегъаем...
Азае скуыдта аемае мады хойы хъаебысмае йаехи баппаерста...
Уыцы аехсаев бафидыдтой. Майраем лаеппуйы номаей сае фы-
сымтаен загъта:
— Чи ’рцаеуа, уый нае, фаелае иннае хуыцаубоны, табуафси,
саембаелут. ЛЕз Азаейы номаей даер хонын, маенаен маехи хъае-
булы хуызаен у. ЛЕ мае йын йаехи хаедзары каераедзийаен нае
заердиаг ныхаестае фаекаендзыстаем, стаей дыууае адаеймаджы
амондмае бакувдзыстаем.
Лаег аемае ус зыдтой, Азаейы Майраем каей ферваезын кодта,
уый аемае сын аехсызгон уыд, афтае йыл каей ауды. Стаей чыз-
гаен йаехи зонд даер зыдтой аемае сразы сты.
14
Садуллае аемае Бойцов заводы куы фаезындысты, уаед Алык-
си тыхсын райдыдта, фаендыдис аей базонын, цы сае хъаеуы,
уый. Фаелае уыдон ницыма дзырдтой аемае уаед бынтондаер
Джызаелы хъомгаесы катай сси.
Уыдон ссардтой къамисы саердары. Бойцов аей бафарста:
— Пецаей цы хай рараемыгъта, уымае даер кастыстут?
— Уынгае йае фаекодтам, фаелае йаем лаембынаег не’ркасты-
стаем. Аххос проектаен йаехимидаег уыдис.
— ЛЕмае, хаелддзаг каей хоныс, уый цы фаецис?
— Уаертае аеддаг каерты сыгъд дуртимае къуымы лаеууы.
Бойцоваен йае цаесгом фаерухс.
— Дае хорзаехаей, каед зиваег нае каеныс, уаед ма немае цом.
— Табуафси,— йе’уаехсчытыл хаердмае схаецыд къамисы
саердар.
— Пец скусдзаен, заегъгае, уаед аем маенаей хаестаегдаер ничи
194
лаеууыди. Маехи цаестаей йае федтон, газыл цыдаер каей аерцыд,
пецмае уаелдаефдзаеуаен аехгаед каей уыди, уый,— цаенды раз
дзуццаеджы аербадт, афтаемаей загъта Бойцов.
— Уый та куыд?—дисгаенгае бафарста къамисы саердар.—
/Ез ахаемаей куы ницы фехъуыстон.
— Тынг дзаебаех,— дзуапп ын радта Бойцов.— тЕркаес-ма
йаем даехаедаег. Ныр даер баераег у, аехгаед каей уыд, уый.
Уый бацыди, каедаем ын бацамыдта, уырдаем.
— /Ецаег аехгаед у. Стаей зноны аехкаед даер наеу, афтаемаей
рагаей лаеууы, суанг ма згае даер сси.
—Уаедае пец даер уымаен араемыгъта, уымаен. Проектмае ни-
цы сахъатдзинад ис,— фидараей загъта Виктор.
Садуллае хъусаей лаеууыди. Абоны онг аей тынг нае уырныд-
та, ныр йае пецыл цы аерцыд, уый йаехи цаестаей федта аемае
йын йае заердае цыдаер цаелхъывта.
Бойцов хабар радзырдта Махарбег аемае Маейырбегаен.
Уыдон даер аем аеркастысты. Стаей бацыд заводы директормае.
— Хатгай аенаерхъуыды эксперименттае лаегаен ахаем митае
бакаенынц,— бахудт уый.
— Нае пецы хоныс ахаем эксперимент?
— тЕмае йае хонын хъаеуы? Йаехаедаег йаехи равдыста.
— Нае, аембал директор, пец хорз уыди, аермаест чидаер уаел-
даефдзаеуаен бахгаедта, мидаегаей газ сбирае аемае сраемыгъ-
та...— загъта Бойцов аемае йын хъуыддаг саераей-бынмае
радзырдта.
Фаезындис Багдасарян. Фехъуыста Бойцовы ныхас аемае йае
худаеджы бын фаекодта:
— /Ераеджиау хорзаех дае уаед, иу аз ма цаеуылнае бан-
хъаелмае кастае, уаед дын ноджы аенцондаер уыдаид...
Бойцов аей ницаемае аердардта.
— Диссаг маем каесы, аембал директор, заводы саейраг ин-
женер уыцы «ницаеййаг проектмае» цаемаен баеллы, уый.
Багдасарян фестъаелфыди. Фаелае йае тарст бирае нае ахаста
аемае аенцадхуызаей загъта:
195
— Таевд-зонд адаемаен бамбарын каенын хъуыди, проект ни-
цаеййаг цаемаен уыди, уый.
— Цаемаен ма хъаеуынц ныр уыцы быцаеутае? Хъыгдарыны
хос йедтаемае ницы сты аемае сае ныхъхъуытты уадзут,— загъ-
та Аслаенбег аемае сыстад.
Виктор директоры кабинетаей рацыдис маестыйае. Садул-
лаейы бацагуырдта аемае йын загъта:
— Хъуыддаг куыд сбаелвырд, афтае йае ныффыссын хъаеуы
аемае обкоммае цом...
Уый сразы йе’мбалимае: «уЕндаер ницуал гаенаен ис, иугаер
саейраг инженер ахаем зондыл ныллаеууыд аемае Аслаенбег йае
базыртае аеруагъта, уаед. тЕмае ныронг цаемае аенхъаелмае кас-
тыстаем, ныронг? Сергей Ивановичимае та цаеуылнае атаерхон
кодтам?»
Уымаен йае дыккаг бон Садуллае аемае Виктор ацыдысты
обкоммае.
— ?Ез уаем рагаей аенхъаелмае кастаен,— аехсызгон уыди сае
уынд Парамоноваен.
— Рынчындоны ныффаестиат даен,— бахудт Бойцов.— Мае-
нае ныр цыдаертае сбаераег кодтам аемае даем фаезындыстаем.
Парамонов гаеххаетт бакаст, стаей сае радыгай лаембынаег
фаефарста.
— Хъуыддаегтае хорз нае рауадысты... Маенмае гаесгае, фаес-
таемае каесаен нал ис. Пец ногаей аразын хъаеуы,— загъта Сер-
гей Иванович.
Садуллае аемае Бойцов каераедзимае бакастысты, стаей Вик-
тор бафарста:
— тЕмае каед исчи бараей бакодта уыцы хъуыддаг, уаед та?
— Бараей заегъыс?—Парамоновы цаесгом фаесагъаесхуыз.
— Пец скусыны размае аез маехаедаег байгом кодтон уаел-
даефдзаеуаен. Цыма йае чидаер бараей саехгаедта,— загъта Са-
дуллае.
— Чи зоны...— цаеуылдаер аджихау Парамонов.— Раестаег
бирае рацыдис... Уаевгае рабаераег каенаен цы хъуыддагаен наей?
Фендзыстаем.
Парамонов фаесидтис заводы парткомы секретармае.
196
— Маенмае афтае каесы, аемае проекты ницы сахъатдзинад ис.
Фыдбылыз аендаер цаейдаер тыххаей аерцыд,— аемае Парамонов
Иван Андреевичаен радзырдта, Садуллае аемае саем Бойцовимае
цы ныхас рауад, уый.
— Зын бамбараен у: чи уыдаид? Стаей цаемаен?
— Иван Андреевич, къамаей фаерсынаей ницы рауайдзаен.
Маенмае гаесгае, цехы адаеммае лаембынаегаеркаесын хъаеуы. Ныр
та, аеваеццаегаен, афтае бауынаффае каендзыстаем: Садуллаейаен
пец ногаей саразын бахаес хъаеуы.
— Уый аеппаетаей растдаер таерхон у,— сразы йемае. — Фае-
лае дзы Аслаенбег, калм битънайае куыд таерса, афтае таерсы,
аемае...
— Уыимае даер каераедзийы бамбардзыстаем.
•
Директор уыцы фаендон куы фехъуыста, уаед райдианы цы
загътаид, уый нае зыдта, аермаест йае мидбылты бахудти. Фаелае
йаем аенхъаелмае каесынц уый куы федта, уаед загъта:
— Фаендаеттае хаессын аенцон у, Сергей Иванович...'
— Пецы тыххаей цы заегъыс?
— ?Еххаест ма мын, цехты эксперименттае куыд каенын хъае-
уы, уый даер куы бацамониккой,— таергайхуызаей загъта Ас-
лаенбег аемае йае гуыбыр фындзырагъаей йае хид асаерфта.
Парамонов уыд фаендфидар.
— Завод хъуамае йаехаедаег тыхса аентыстыл. Пълантае уае
бон аеххаест каенын наеу.
— Маенмае гаесгае сае аеххаест кодтам... ныронг...
Хайадыхицау ын йае ныхас айста:
— Быцаеу нае хъаеуы. Пецтае ныртаеккае куыд сты, афтаемаей
кусаент. Фаелае ног пец саразаен цаеуылнае ис, нае зонын.
— Гаенаен куы нал уа, уаед цы нае саразаен ис! —аераеджиау
сразы директор.
Парамонов аемае Аслаенбег кабинетаей ацыдысты иумае.,
Сергей Иванович ын йае даеларм ныххаецыд.
— Хъастхаесджытае къаддаер куы уаиккой, уаед аенцондаер*
кусаен уаид.
197
— Таергаейттыл ма схаец. Бауырнаед дае аенае уыцы пец би-
рае хъыцъы даеттае фаенуаздзынае,— бахудт Парамонов.— Уый
та дын дае базырты баеттаентае суадздзаен. О, хаедаегай Садул-
лаейы тыххаей та даем цы фаенд ис?
Аслаенбег аерфаелмаен:
— Чырыстийы цъупмае йае цы систат, нае зонын. Цыма баес-
ты бикъ, комы даегъаел у...
— Нае, Аслаенбег, аевзаер инженер наеу, ахаемты даехимае
хаестаегдаер каен аемае дае хъуыддаг хъуыздаер цаеудзаен...
Цы хъуыддаегтае аерцыд, уыдоны рагаей даер директор не
’мбаерста аемае-иу тыхсти, маесты даер-иу уымаен сси. Ныр йае-
хиуыл фаедызаердыг. Парамонов аей консерватор схуыдта.
тЕмае уый раст у? Чи зоны, фаг къаерцъхъус наеу... Саейраг
инженер проектмае зынаерваессон цаестаей каст. Цаемаен уыди
афтае аенцад Садуллае? Цаеуылнае исты змаелыди? /Ермаест йае
хорз фатер фаестаемае радта аемае чысыл фатеры аерцард иунае-
гаей. Стаей йае куыстаей ист аерцыд. Ау, уый даер аем наебахъард-
та? /Еваеццаегаен, нае, аендаер йаехи сраст каенынаен куыд ни-
цы загъта? тЕнае сыбырттаей цаемаен ацыди заводаей?—Уы-
.даеттыл хъуыды кодта Аслаенбег, стаей фаесидтис Садуллаемае.
— Пец ногаей аразын хъаеуы... Даеумае та цы фаенд ис?
— А1з мае фаендтае раджы фаедаен... Проект раст у.,
— Уый ныр маехаедаег даер зонын,— йае ныхас ын айста Ас-
лаенбег. — Фаелае тынг хъаебатыртаей нае дае. Каед дае раестдзи-
над зыдтай, уаед ыл фидараей цаеуылнае лаеууыдтае? Наедаер
пецы тыххаей исты загътай, наедаер дае куыстаей каей систой,
уый тыххаей. Таеригъаедтае даехимае райстай аемае мах даер ныг-
галиутае стаем.
— Баеллаех афтае аенаенхъаелаеджы аерцыд, аемае фаесаелхаер
даен. Пец раст араезт уыд, цынае хуызы йае сбаелвырд кодтам!
.уЕмае -аевиппайды... Стаей аххосаг куы базыдтон, уаед та бын-
тондаер схаейраег даен: аез уаелдаефдзаеуаенаей тынгдаер мае хъус
ницаемае дардтон, гом даер маехи къухаей аерцыд. Профессор
;ма.йаемуаелдай хатт каей каста, уый мае заердыл лаеууыд.
198
— Пец нае аразын хъаеуы. Аразгае та йае фаестаемае даехае-
даег каендзынае. Пецаен аенае скусгае наей.
— Бузныг, Аслаенбег... Пец кусдзаени...— Садуллаемае йае
заердаейы гуыпп-гуыпп фехъуыст, йе’сдзураентае йае ком мае нал
кастысты.
Хабар бахаеццае заводы саейраг инженермае. Уый дисгаен-
гаейае аербацыд директоры кабинетмае.
— Адаеймаг, аеваеццаегаен, бонаей-бонмае ног диссаг куы нае
хъусид, уаед йае хъустае хаераеджы хъусты йае суаиккой.
— Хаераеджы хъустаем баеллыны баесты даехи хъус хуыздаер
куы бадарис хъуыддаегтаем, уаед дын пайда даер уаид, — аер-
бамаесты йаем Аслаенбег.
Багдасарян хаелиудзыхаей баззад, стаей йаехи фаемаестыхуыз
кодта:
— Маенмае гаесгае, директор ахаем цъаммар митаем йае хъус
каей дары, уый тыххаей сараех ваеййынц цаестфаелдахджытае
аемае дон змаентынц. Фендзыстаем, цы та дзы рауайдзаен,
уый,— загъта саейраг'инженер.
15
Фаелм райсом раджы бады арвгаераетты аемае хуры скастмае
аенхъаелмае фаекаесы, аехсаевы тары йае быны аеркаены, афтае-
маей. Маейдар аехсаевы райсом раивы, саеууон рухс сысты сыгъ-
даегаей, ирд аемае аертаехы аехсадаей, алырдаем дзы ахъарынц
хуры тынтае. /Ертаехынц се’хсаевуаеттаей цъиутае аемае куыддаер
фаелм фаезыны, афтае ног боны цинаей зарын аемае цъыбар-
цъыбур каенын райдайынц. Стаей хур куы скаесы аемае фаелм
хуры тынтимае куы саемхаеццае ваеййы, уаед аей сае базыртыл
сисынц аемае йае дунейыл пырх каенын райдайынц. Фаезынынц
гаелаебутае даер сае алыхуызон хъулон-мулон базыртимае аемае
хаердмае саехи ивазынц, хуры тынтаей саехи сфаелындынмае. Аф-
тае стынг ваеййы бон.
Дидинджытае араех наема сты, сае тыбар-тыбургаенаг сыф-
тае хураей наема бафсаестысты, фаелае уаеддаер сае дзаебаех таеф
цаеуы.
199
Азае куы сае иумае бауайы, куы иннаемае. Сае разы дзуццае-
джы абады, басмуды саем, аермаест сае нае тоны, таеригъаед аем
каесынц. Стаей дзы Чермен куыд аертыдта, уый куы федта, уаед
смаесты ис аемае йын бауайдзаеф кодта:
— Дурзаердае!..
Чермен мидбылты бахудти.
— Уыдон махмае аенхъаелмае кастысты, каеннод ам иунаегаей
бахус уыдаиккой...
— Нырма ницыма рацардысты, рухсаей наема бафсаестысты.
Азаейаен уыцы таергайхуызаей йае уадултае сырх хъулон
афаелдаехтысты. Чермен аем аедзынаег каесгае баззад. Бафаен-
дыд аей йае хъаебысы фелвасын, фаелае уыцы сахат се’мбаелттае
аербацыдысты, аемае йае хъуыдытаей фефсаермы.
тЕппаеты разаей саем фаезынди Майраем.
— Цаей, куыд у, фаесиваед, уае хабар?
Азае ма уыди таергайхуыз. Чермен та йае худын нае ураедта.
— Цаеуыл худые, дурзаердае?— ногаей аербамаесты Азае,
стаей Майраеммае йе’ргом аздаехта.— Каесыс, цае дидинджытае
фесаефта...
Майраем даер йае мидбылты бахудт, Чермены пуцал райста.
— Каемаен сае аертыдтай?
— Азаейаен. /Емае мае загъды бын фаекодта, таеригъаед, дам,
сты.
Майраем сае чызгмае радта.
Азае дидинджытаей йае цаесгом амбаехста аемае се’хсаенты
Черменмае бакасти.
— Дидинаег дининджыты ’хсаен хуыздаер фидауы,— Азаейы
йае хъаебысы аербакодта, афтаемаей загъта Тинае.
— Раст у, Тинае,— йемае сразы Садуллае аемае уый даер ди-
динджытае тонынмае февнаелдта. Афтае бакодтой иннаетае даер,
стаей чысыл фаестаедаер Тинае аемае Заретаейы къухтае дидин-
джытаей куы байдзаг сты, уаед Майраем йае усы ба-
фарста:
— Не’фсин, райсоммае ма мае заердае истаемае аехсайа, аеви
нае?
Заретаейы цаестаенгасы фаезынди уайдзаеф.
200
— /Енахуыр адаеймаг дае! Уаед аез сымахимае цыдаин? Мае-
нае йын йаехи бафаерс,— аемае Азаемае бацамыдта.
— тЕццаей?
Азае аенае сдзургаейае йае саер разыйы тылд бакодта.
— Заретае, ды мыстау раебынджын дае аемае та нын исты
хорздзинад куы фаеуис, уаед даем куыд каесы?
— Уый тыххаей уае саер даер ма сриссаед. Каеддаериддаер —
цаеттае,— дзуапп радта Заретае.
— Гъаей заегъ уаедае, Садуллае, ласгае нае наехимае!
— Уе’ппаеты даер?..
Гораетмае куы аерхаеццае сты аемае Майраематаем куы бацы-
дысты, уаед хаедзары хицау уазджыты сбадын кодта, стаей
Чермены бафарста:
— Истаемаей ма тыхсыс райсоммае?
— Ницаемаей... /Ермаест маем афтае каесы, цыма мае хъуыд-
даг бынтон аедзаеллагаей аераеййаефта...
Азаейы цаесгом сырх-сырхид афаелдаехт.
Майраем дарддаер дзырдта:
— Адаемаен афоныл фехъусын каен. Махарбег, Бадинае аемае
Дзерассаеитае мае бар фаеуаент. Саеумаецъаехаей раст уае хаедза-
ры балаеудзыстаем. Тинае, маенмае гаесгае, даеу аемае Садуллаемае
уаелдай хонаег нал бахъаеудзаен?
— Цаемаен даем афтае каесы?..
Майраем ын уыцы аецаегхуызаей дзуапп радта:
— Баераег у...
Сихор куы бахордтой, уаед Заретаейаен раарфае кодтой аемае
сае алчи йае хъуыддаджы фаедыл ацыди.
Садуллае сае хаедзары дуармае машинае баураедта аемае Ти-
наейаен загъта:
— Цом наехимае...
— Наехимае?..— бахудт Тинае.— /Емае нын ис «наехимае»?..
Каед хур бон уыди, уаеддаер изаерырдаем хаехтаей уазал дым-
гае кодта аемае цалынмае Садуллае машинае гаражмае тардта.
уаедмае Тинае таенаег дзаумаетты суазал. Стаей уатмае куы бацы-
дысты, уаед йае уадултае сырх фаеткъуыйау систы.
— /Еваеццаегаен, Садуллае, уый заеронды нысан у — хаедза-
201
ры бадын маем цаемаендаер хорз каесын райдыдта,— аемае арф
ныуулжфыд Тинае.
— Заерондаен раджы у нырма,— йае цжстытжм ын комком-
мае ныккаст, афтаемаей ныллаег хъаелаесаей загъта Садуллае.
Стаей йе’рфгуытыл баерзонд схаецыд аемае ма йае ныхасыл баф-
тыдта:— Тинае, аераеджы мын мае фыд куыд загъта, уый зоныс?
Дае царды хъуыддаг, дам, бакаен... Афтаемаей цаерын та аеды-
лыдзинад схуыдта...
— Маенмае афтае каесы, аемае хистаертае раст ваеййынц,—
загъта Тинае.— Зонд адаеймагмае йае карджынаей аерцаеуы жмж
заердаехаелар куы ваеййы, уаед аей йае каестаертаен аенаевгъауаей
радты. /Ерыгонжй та аедылы митае араех фаекаенаем.
' — Афтае заегъынмае хъавыс: аерыгонаей заердаейы фаедыл
цаеуаем, заерондаей та — зонды?
— О...
Иуцасджр аенае дзургаейае абадтысты, стаей та Садуллае
загъта:
— Тинае... Иумае куы ваеййаем, уаед дын ацаеуынаей фаетаер-
сын... Куы дае фаехицаен ваеййын, уаед араех джихаей баззайын,
цы фаеци, цаемаен мае йаехи айста, заегъгае. Мж цард даер... мае-
хаедаег даер ницуал фаекаесын маехимае.
Тинаейаен зын уыдис Садуллаейае ахаем ныхаестае хъусын.
Куыд аенхъаелмае каст уыцы дзырдтаем! Каед аем уарзондзинад
наей, уаед аермаест йае зондаей афтае дзуры? Нае, уаед аей фаелтау
ницы хъаеуы! Уаед фаелтау фаестаемае йае заердаейы арф баваер-
дзаен йаехи Садуллаейы аемае йае никуы никаемаеуал равдисдзаен!
— /Ер мае ст зондаей цаерыныл нае сахуыр даен, аемае мын тж-
ригъаед каей каенынц, уый тыххаей мае царды уаг аивинаг нае
даен, уымаен аемае уаеддаер цаерын нае бафжраздзынжн...
Садуллае Тинаейаен ницы бамбаерста. Йае саер фжйнжрджм
тыдта алыхуызон хъуыдытаей аемае йаехи ныхаестае кодта:
— А фаестаг заман мае бауырныдта, адаеймаджы бирж куы
нж уарзай, ужд жнджр миниуджытжм гжсгж цард саразжн
кжй нжй, уый.
Тинжйы зжрдж фжкъжпп кодта: уарзы йж Садуллж? Цж-
мжн та йыл фжгуырысхо ацы хатт джр?..
202
— Дзур, дзур, Садуллае! Хъусын даем.
— Даеуаей мае ныфс куы уаид, уаед даем таеккае райсом даер
мае минаеваерттае барвитин...— йае судзгае рустыл йае аермттае
аваердта Садуллае.
— Минаеваерттае? Даехи ныхаестае дын хуыздаер бамбардзы-
наен.— Йае цаестытае доны разылдта Тинае. Садуллае йын йае
къух нылхъывта.
— >Ез даем аенхъаелмае каесдзынаен... Цы мын заегъай, уымае.
— Мае заегъинаегтае бирае не ’сты... Мае чызг аемае даеуаен цае-
рын, мемае уай, нае уай, уаеддаер. Мае заердаейы дае, куы дае зо-
нын, уаедаей нырмае...
16
Чермен аемае Азаейы чындзаехсаеваей Тинае, Садуллае аемае
Майраем раздаехтысты иумае. Гораеты уынгты искуы-иу цаеуаег
йедтаемае нал уыд. Каед бафаелладысты, уаеддаер саехи хъаел-
дзаег дардтой Азаейы амондаей. Майраем йе’мбаелтты бафарста:
— Нае саем хаелаег каенут?
Садуллае, цыма ницы аембары, афтае йаехи аевдыста аемае
йе’уаехсчытыл схаецыд:
—Цаемаен саем хъуамае хаелаег каенаем?
Тинае даер загъта:
— Искаейы амондмае хаелаег каенаен наей. Алкаемаен даер йае-
хи амонд конд у.
Майраем саем баздаехт:
— Ныр мын цы даелгоммае ныхаестае каенут? Каераедзиуыл
аерхъаецмае куынае хъаецут...
Тинаемае Майраемы ныхас диссаг нае фаекаст, уымаен аемае
Садуллаемае цы заердае дары, уый сае сусаег никаемаен уал уыд.
— /Емае нын уаедае цы каенын каеныс?—Майраемы къахае-
гау бафарста Тинае.
— Каестаертаем бакаесут аемае сае бафаезмут, аендаер уае ницы
каенын хъаеуы.
— Куыд заегъыс, Садуллае?
Садуллае Тинаейы хъусгае фаекодта, уаеддаер афтае бафаер-
203
сын аенхъаел нае уыди аемае ницы сдзурын бафаераезта. Тинае
Майраеммае йе’ргом аздаехта.
— Каесыс, нае иу нае разы каены...
— Цаей, фаендараст фаеут. Куыд каесын, афтаемаей аенае мае
ныхас даер сараехсдзыстут. Стаей мае, аенхъаелдаен, ам фаезилын
хъаеуы.
Садуллае Тинаейы сае дуармае бахаеццае кодта, йае къух ын
райста, аемае йын загъта:
— Каестаерты фаезмаем?
— Фаезмын, дам, хорз наеу.
— Ды хъазгае каеныс, Тинае, фаелае куыд стыхстаен, уый зо-
ныс? /Енае (даеу мын дуне цъиуы цаесты йае сваеййы.
— Маенаен даер...
Уыцы раестаеджы сабыр уаелдаефы фехъуысти къахдзаефты
уынаер. Садуллае йаем фаекаст аемае йае базыдта: уый уыди
Алыкси. Йаехи баууон каенынмае хъавыд, фаелае йае къухы нал
бафтыд.
— A-а!.. Салам, салам!—аерхаец-аерхаец каенгаейае загъта
Алыкси аемае Садуллаемае йае арахъхъы таеф аербакалд.
— Каем уыдтае ацафон уыцы хуызаенаей?
Алыкси аенахъинон худт бакодта:
— Л1з каем уыдтаен, уым... уым нал даен. Фаелае ды каем
уыдтае? Дае усы ныххостай аемае ныр... йедтыл зилыс, нае? Ку...
Курдиатджын инженер...
Садуллае нае бамбаерста, Алыксийы расыг былтае ныццае-
вынаей йае цы тых баураедта, уый. тЕрмаест ма йае даендаегтае
цаелхъивгаейае загъта:
— Цаеугае аемае ныххуыс, цъымарайы хуы!
Алыкси та аеррайау ныххудт.
— /Ез хуы... хуы даен! Ды та,— аемае йае саерыл йае къухтаей
сыкъаты хуызаен акодта.— ?Ез... аез... аембарыс?..— Фаелае цы„
уый нал загъта.
Садуллаемае аелгъаг каста, йае разы каей лаеууы, уый аемае
азилынмае хъавыд.
— A-а! ?Ез уае уе’ппаеты даер...— аемае къух дард фаехаста.
Садуллае йаехи фаесайдта. Алыкси йаехи нал баураедта аемае
204
параднаейы асинтыл даелгоммае ахауд. Тинае фаетарст аемае
йе’мбалмае йаехи баппаерста. Алыкси аераеджиау йае уаерджы-
тыл рабадт, сыстад аемае йае цаесгомы туг асгаерста, стаей маес-
таеймараегау загъта:
— Ахх, Тинае Григорьевнае!.. Библиотекаейы уаездан хицау
инженер рационализаторы аермахуыр каены...
Садуллае та уаеддаер йаехиуыл хаецын бафаераезта.
— Алыкси, дае хаедзармае цаеугае. Расыг дае, аемае исты фыд-
былызы бахаудзынае...
Алыкси, цыма Садуллаейы ныхаестаем аенхъаелмае касти,
уыйау скуыдта:
— Цы уын кодтон, цаемаен мае фаенадтат!..
Тинаейаен йае зыр-зыр нал аенцад.
— Цон аез дон аердавон, йаехи цаехса.
Садуллае йын йае цонг ацахста:
— Уадз аей, афтаемаей хуыздаер фидауы...
•
Алыксийы хабар аенаенхъаелаеджы афтае нае рауад. Азае мой
каены, заегъгае, цы бон фехъуыста, уыцы бон йае быны дон ба-
цыди: Чермен хъуыддаг куы базона, уаед аей ратаердзаен,
Алыкси сдзырдтаг уыдзаен. тЕмае каеуыл аеууаендыд, иу ахаемы
хъусы бацагъта, хъуыддаг Черменаен бамбарын каен, заегъгае.
Фаелае уымаей ницы рауади. тЕмае уаед Алыкси Азаейы ныхас-
мае агурын райдыдта.
Куы нае йае ссардта, уаед аем писмо ныффыста, минаевар аем
барвыста.
Уаедмае Азаейы чындзаехсаевы бон аерхаеццае. Алыкси рог
разгъор-базгъор кодта, гораеты къуымты. Цалдаер хатты аиваей
Азаейы дуаертты даер аеруад. Фаестаг цыды уынджы баййаефта
бирае машинаетае, уаеле рудзынгаей хъуысти зарын аемае фаен-
дыры цагъд. Хуыснаеджы хуызаен лидзаегау ракодта уырдыгаей
аемае рестораны скуыси. Цасдаер иунаегаей абадт, цалдаер
арахъхъы ныххырхта, стаей йыл йе’рдхаердтаей чидаертае аер-
бамбаелд аемае нозтыл фесты.
Ресторанты, хаераендаетты Алыкси аехца фидын нае уарзта,
205
каей хардзаей фаеминасгаенаен ис, ахаемты аенцонаей ардта, фае-
лае йае абон йаехи дзыпмае нывналын бахъуыд земае аембаелттае
даер нае ауаерстой. Дзаебаех барасыг сты, афтаемаей уынгмае
хъаебыстаегаенгае рацыдысты. Алыкси каемдаер бандоныл бафы-
наей. Ныууагътой йае аемае сае фаерныг хаедзаерттаем афардаег
сты. Алыкси иуафон райхъал аемае талынг уынгты саехимае
араст.
Гъе афтаемаей саембаелд Садуллае аемае Тинаейыл даер.
Къуырисаеры райсомаей куы райхъал, уаед йае буар дыз-дыз
кодта. Бацыд айдаенмае, бакаст аем, аемае йаехицаей фаетарстиг
уырдыгаей йаем тарстхуызаей разынди каейдаер егъау цаесгом,
стыр раесыд цъаех фындзимае, скъуыд былтимае, туджы аер-
таехтае йыл ныххус сты.
Куыстмае ацаеуынаен нал баеззыд. /Емае йаехи фаестаемае
хуыссаены уаелгоммае ауагъта. Йае уаваер куы бамбаерста, уаед
ыл цы аербамбаелд, ууыл аерсагъаес кодта. Йае заердыл аерлаеу-
уыд: уыдис рестораны, уым нозтой. Стаей... стаей цы’рцыд, уый
дзы ферох. «/Еваеццаегаен, тынг расыг уыдтаен»,— загъта йаехи-
нымаер аемае сыстад. Йае дзыппытае асгаерста. Каемдаер ма дзы
къуымы цалдаер сомы аззад. Афтаемаей йаем аертиссаедз тума-
ны уыди. «Цы фесты цымае? Ау, иууылдаер сае банозтам?»—
йаехи фарста Алыкси, фаелае цы дзуапп радтаид, уымаен ницы
зыдта.
Цехы, аеваеццаегаен, ничи аерхъуыды кодтаид, Алыкси куыс-
ты каей наей, уый, Аслаенбег аей куы нае агуырдтаид, уаед.
Директор цалдаер хатты телефонаей аербадзырдта, фаелае
никуыцаей зынд, каем аей ссардтаиккой? Фаестагмае смаесты
аемае Махарбеджы бацагуырдта:
— Дае хорзаехаей, уыцы лаег каем ис? Обкоммае наем сидынц.
— Наема фаезындис абон.
— Каем цаеры? Йае адрис мын уаед та бацамонут. Каед сае-
химае уаид, мае фаендаг ыл акаенон.
Каем цаеры, уый йын бацамыдтой.
206
Дуары хостмае Алыкси йае хуыссаенуаты хаердмае фаехауд.
Рабадт, фаелае сыстын нае бафаераезта, йае бон фезмаелын нае
уыд. Стаей йаем каейдаер хъаер аербайхъуысти:
— Бакаен-ма дуар!
Уый уыди Аслаенбеджы хъаелаес. Алыксийаен йае буар ныд-
дыз-дыз кодта. Цыдаер тых аей уаелаемае фелваеста аемае дуар
куыд байгом кодта, уый йаехаедаег даер нае бамбаерста.
Аслаенбег мидаемае аербахизынмае хъавыд, фаелае йын йае
цаесгоммае куы фаекомкоммае, уаед йае мидбынат сагъдауаей
баззад.
— Цаей хуызаен дае уый?
тЕндаер ницуал загъта, фаезылд аемае ацыди. Алыкси пае
фаестае аедылыйау касти, фаелае асинтыл къаехты хъаер куы
фехъуыста, уаед дуар йае тых-йае бонаей ассыдта. Баздаехти,
даелгоммае бахауд аемае базыцъарыл йае даендаегтаей ныззае-
гаел...
17
Садуллаейаен заводы директор радта саермагонд аразджы-
ты бригад. Аслаенбег бардзырд куы бафыста,уаед аейбафарста:
— Заегъ-ма, пец каед скусын каендзыстут?
— Иу хатт даер ма мае афтае фарстай.
— /Емае даехицаен фаецаестдзыдаей таерсыс?
— Фаецаестдзыдаей даер, стаей аенаеуи даер ницаемаей таер-
сын...
— Акаес-ма, куыд хъаебатыр дае!
— Адаеймаг йаехиуыл куы аеууаенда, йае хъуыддаджы раест-
дзинад куы зона, уаед хъуамае хъаебатыр уа.
Аслаенбег уыди фаелладхуыз аемае цыма лаегъстае кодта,
уыйау йае цаестаенгас инженерыл аерхаста, ныуулаефыд:
— Уаеддаер мын де’мгъуыд куы схъаер каенис.
Садуллае йын аембаерста йае уаваер: иуаей йае ног пец сара-
зын фаендыд, иннаемаей та пълан саеххаест каенын. Гъе уымае
гаесгае заердаехаелар аемае фидараей директораен дзуапп радта:
— Фыццаегаем майы баераегбонмае пец кусын райдайдзаен.
,— Уый лаеджы ныхас у?
207
— О.
Аслаенбег йае мидбылты разыйы худт бакодта, йае цаесгомы
фаеллад цыдаер аербаци.
Садуллае кабинетаей рацыд. «Ныронджы зонд аппарын
хъаеуы — маехицаей цыдаер сараезтон аемае мае хъузджы абы-
рыдтаен,— сагъаес кодта фаендагыл.— Дае раестдзинад куы зо-
най, уаед хъуамае домбай удыхъаедджын уай. тЕз та... Цард
мае иучысыл фесхуыста аемае маехиуыл саутае аеркодтон... Ехх,
ныры зонд мае раздаер куы уыдаид...»
Раст уыцы бон бавнаелдтой пец ногаей аразынмае. Садуллае
иуцасдаер саейраг механичы хайады акуыста, фаелае йае ныр
Аслаенбег уырдыгаей суаегъд кодта аемае йае ницуал хъыгда-
раег уыди. Алы чысыл хъуыддагмае даер касти йаехаедаег. Каед
саехицаен бирае куыст уыд, уаеддаер ын стыр аеххуыс кодтой
Бойцов, Махарбег; Джена аемае йаем-иу Маейырбег даер фае-
кастысты: фыццаг пец аразгаейае саем хорз фаелтаерддзинад уы-
ди. Садуллае сын-иу хъазгаейае дзырдта:
— Кусат, нае кусат, уаеддаер уын нарядтае нае рафысдзынаен.
/Емае йын Виктор иухатт загъта:
— Пец сцаеттае уаед, уыййедтаемае дае нал бафаерсдзыстаем,
цы наем цаеуа, уый уыциу ист ракаендзыстаем.
— Наехимае сае фыссаем, Садуллае, дае заердыл аей дар, —
йае фарс фаеци Махарбег даер.
Ацы хатт даер та Садуллаемае диссаг фаекаст: наедаер саей-
раг инженер, наедаер цехы ног хицау Алыкси сае хъус наеда-
рынц ног пецы хъуыддагмае.
«Ау, уаед проектыл куы тыхсти, йае заердаемае куы фаецыди,
уаед ныр цаемаен ныхъхъус саейраг инженер?» — хъуыды кодта
Садуллае аемае иухатт Аслаенбеджы бафарста:
— Дае хорзаехаей, Грант Давыдович сомыгонд у, пец аразын
куы райдыдтам, уаедаей нырмае наем куынаема аербацыд?
Аслаенбеджы комкоммае дзуапп раттын нае фаендыд, аемае
йае къух ауыгъта:
— Уынаффаегаенджытае цас къаддаер уой, уыйас куыст
хуыздаер аемае раевдздаер ацаеудзаен.
Бынтон аембисонд та Алыкси уыд. Садуллае зыдта, йае раз-
208
даеры аердхорд дзы фаесаууонмае цытае фаедзырдта, уый аемае
йын хъыг уыди. Фаелае йаем, иннае баеллаехтимае абаргаейае, уый
ницы уыйас баеллаех фаекаст аемае йае ныхъхъуытты уагъта.
Ныр та иу цехы куы саембаелдысты аемае йыл Алыкси йаехи куы
атигъ кодта, уаед аем йае заердае фехсайдта.
Садуллае йаем йае хъус дардта, афтае йаем касти, цыма
Алыкси цыдаер адавта аемае йаехицаен схъаераей таерсы. Уаелдай
даер расыг куы уыди аемае йыл Тинаеимае куы саембаелди, уае-
даей фаестаемае.
Алыкси куыстмае фаезындис цыппаераемы. Уадидаегаен аем
фаесидти заводы директор.
— Дае хаемхуттае дын чи сцъаехтае кодта?— бафарста йае
комкоммае.
Алыкси ницы сдзырдта.
— Дае саерхъаен миты тыххаей мын-иу куы дзырдтой, уаед
мае се’ппает нае уырныдтой,— аедзынаег аем каст Аслаенбег. —
Абон бардзырд уыдзаен, цех Бойцовмае ратт аемае уал дае сме-
нае фаестаемае райе, стаей фендзыстаем.
Алыкси дуары аедде фаеци. Каерты фыццагдаер цы бандо-
ныл саембаелди, ууыл уаеззау бадт аеркодта аемае йае саер фае-
стаемае ауадзгаейае, йае цаестытае саехгаедта. йае хъусты гуыр-
гуыр не’нцади. Чидаер аей фарста: «Цы уыдзаен дарддаер,
цы?...» Бирае фаебадт афтае, стаей куы фаерогдаер, уаед аем иу
хъуыды фаезынд: саейраг инженер та? Уый йын баххуыс каен-
дзаен.
Грант Давыдович йае кабинеты стъолы уаелхъус бадти
хъуыддагхуызаей. Алыкси куы бацыдис аемае йын салам куы
радта, уаед уый аермаест йае саер батылдта, йае къухыцыгаех-
хаетт уыд, уымаей йае цаест даер нае систа.
— Цы заегъдзынае, цехы хицау? Хъусын даем.
Фаестаг заман афтае никуыуал дзырдта Алыксиимае аемае
йыл ныр дисы бацыд. Иучысыл ын хъыг уыдис, фаелае уаеддаер
йае мает аныхъуырдта аемае лаегъстаехуызаей загъта:
— Аслаенбег мае куыстаей систа... Стаей маем бартхъираен
кодта.
Багдасарян разы нае уыд Алыксийае: заердае йын баергае ба-
14 Цард тындзы сае размае
209
ваердта, Садуллаейы даем проектимае аербарвитдзынаен, заегъгае,
фаелае йын нае бантыст. /Емае директор Алыксийы бынтондаер
заводаей куы фаетардтаид, уаед Грант Давыдовичаен аенцондаер
уыдаид йемае ныхас каенын: асур аей дае разаей аемае фаеци.
Ныр та... Маенае къухы исты схъис куы бауайа аемае йае хорз
куы нае сласай, исты ма дзы куы баззайа, уыйау баззад ныр
Алыкси даер заводы. /Емае йае хъыгдардзаен. Фаелае фаеразын
хъаеуы. /Етаер аергом уыд йемае.
Грант Давыдович загъта:
— Таерсгае ма каен, арв куыд наеры, афтае нае цаевы.
Алыксимае цыдаер ныфс фаезынди: саейраг инженер уаеддаер
йае фарс у. тЕмае фырмаестаей йае даендаегты къаес-къаес ссыди:
— Уыдон иууылдаер Садуллаейы митае сты. Фаезылдис гор-
комыл, обкомыл аемае Аслаенбеджы йаехирдыгаей фаекодта...
Фаелае та йае фендзыстаем, цы йын дзы рауайдзаен, уый...
Алыксийаен йе ’ртхъираен афтае аергом уыди, аемае йыл Баг-
дасарян фаедызаердыг.
— Цымае пец бараей даехаедаег фехаелдтай, уый ныхас кае-
пыс,— скаст аем Грант Давыдович.
Алыкси фестъаелфыд. Саейраг инженер ыл цаемаей гуырыс-
хо ма каена, уый тыххаей загъта:
— Проект нае баеззы, даехаедаег даер аей сраст каенынмае уы-
маен куы агуырдтай.
Каед Алыкси уый фыртарстаей загъта, уаеддаер дзы саейраг
инженеры ныдздзаехст ласта аемае уымаен уайтагъд йае дызаер-
дыгдзинад цыдаер аербаци.
тЕраеджиау ма йае бафарста:
— /Емае та уаедае пец не’скусдзаен?
— Маенмае гаесгае, не’скусдзаен,— дзуапп ын радта аемае йаем
комкоммае бакаст, цыма йае йае ныхаесты аецаегдзинадыл бау-
уаендын каенынмае хъавыд...
Алыкси цехмае куы ’рбаздаехт, уаед Бойцоваен загъта:
— Садуллаейы пецыл дж цард нывондаен каей аерхастай,
уый тыххаей баерзонд хицауадаей рацыди барджын дзырд —
абонаей фаестаемае нысангонд цаеуыс... цехы хицауаей,— Алык-
си йае аеппает мает даер баваердта уыцы дзырдты.
210
Бойцов аей аенцонаей бамбаерста.
— Бынтон дзаегъаелы у дае фыдаебон. /Ез уыцы бынатмае
курдиат нае балаеваердтон,— стаей Бойцов аербамаесты:—тЕгъ-
гъаед у, адаемы мауал змаент. Дае митае дын мах зонаем.
— Ранымай-ма мын сае, каеннод сае маехаедаег нае зонын.
— Табуафси, уайсадгае даем нае бакаендзынаен, стаей сае дае-
хаедаег даер хорз зоныс...
Алыкси хаердмае фаехауд.
— Бардзырд абон уыдзаен!.. Маен ныртаеккае не’вдаелы...—
/Емае тагъд-тагъд ацыди.
Виктор Садуллаейаен загъта, Алыксийае цы фехъуыста, уы-
дон, фаелае сае уый ницаемае аердардта.
18
Садуллаейаен йае хъуыддаегтае афтае аевзаер каей рацыдысты,
уый бинонтыл фаезынди: фенкъард сты, цыма сываеллон уыд,
уыйау ыл тыхсын райдыдтой. Фузае даер аей фыццагау «Саду»
нал хуыдта, фаелае — «лаеппу». Л1мае-иу араех аенаезаегъгае нае
фаеци: «Каед лаеппу аеххормаг ваеййы, мае фаерстае йын айхае-
лой». Азаемаетыл-иу сбустае кодта:
— Куы ницы кусыс, гормон, уыцы лаеппумае ма суай, маенае
йын исты даер сдав.
/Емае-иу, цыма Азаемаеты аендаер ницы аефсон хъуыд, уый-
ау-иу гораеты балаеууыд. Фаелае йае саехимае никуы баййаефта,
ног сыхаегтаей та йын зонгае ничи уыди аемае-иу аем бирае фен-
хъаелмае каст. Иухатт та йаем заводмае бацыд. Дуармае иу сыл-
гоймаджы бафарста:
— Бахатыр каен, фаелае ацы заводаей дае?
— О, ацы заводаей,— дзуапп радта аемае заеронд лаегыл йае
цаестаенгас аерхаста.
— Каед, мыййаг, нае лаеппуйы зоныс? Инженераей кусы...
Садуллае...
— Зонын аей... Йае фенын дае фаенды?
— Дае хорзаехаей, каед гаенаен ис, уаед...
Уый уыди Тинае...
Садуллаейаен аехсызгон уыд, йае фыд йае чындзагыл каей
211
саембаелди, уый. Каед заеронд аергом ницы загъта йе’ссыды сае-
ры тыххаей, уаеддаер баераег уыд: саехимае Садуллаемае маесты
каенынц. «Цы боны хорзмае ма аенхъаелмае каесын аемае ма уы-
доны даер цы тухийае марын? Заегъон сын мае фаенд... Каед мын
Тинае бар ратта, уаед...» — Йаехинымаер дзырдта Садуллае аемае
хъаеумае цаеуыныл ныллаеууыди.
Ацы хатт даер та бинонты ныййаефта аенкъардхуызаей.
— Адон, Замирает, хыл фесты аеви цы?
— Махаен, мае хур, нае хъаелдзаегдзинаедтае фесты. Хыл цае-
уыл фаеуаем, ахаемаей та наем уаевгае ницы ис,— дзуапп радта
Азаемает.
— Лаеппу, каедмае афтаемаей бадынмае хъавыс? Дае маетаей
куы бахус стаем,— загъта йын Фузае.
— Цы кодтон?
— Даехицаен исты хъуыддаг бакаен аемае адаемы хуызаен цае-
рай,— мад йае куатаейы каеронаей йае цаессыг асаерфта.
— Уаедае уын аей нал аембаехсын: аез даер уый тыххаей аер-
цыдтаен...
Азаемает схуыфыд.
— Цард мах аерхъуыды наеу, лаеппу.
Уыцы ныхаестаегаенгае сае аербаййаефта Газакк.
— тЕгас цу, уазаег!— Райста йе’фсымаеры къух.— Фаефы-
даенхъаел нае кодтай, Саду. Мах дыл нае заердае дардтам, уаедае
наем уалдзаеджы фаекаесдзынае, заегъгае, ды та фаестаемае дае
пецтыл сдае.
— Заеххардыстаен, ай аенаезонд у,— ацамыдта Азаемает каес-
таер фыртмае.— /Еви не ’мбарыс: сае раедыдыл басастысты за-
воды аемае фаестаемае йае куыст каены.
Газакк аембаерста, фыд Садуллаейы фарс каей хаецдзаени,
уый аемае ницуал сдзырдта.
Фузае даер уымае фаеци:
— Куыстытае йедтаемае дае саеры ницы ис. Фаелтау ма бав-
даел, аемае дае хистаераен исты хъуыддаг бакаен.
Заераедтае Газаккыл куы ныккалдтой, уаед Замирает, йае
мидбылтыхудгае, Садуллаемае хаестаег бацыд, аемае йае аиваей
аехсызгон хъаелаесы уагаей бафарста:
212
— тЕцаег заегъынц?
/Ефсымаераен йае ныййарджытаей къаддаер зын нае уыди,
Садуллае ахаем уаваеры каей бахауд, уый. Бирае уарзта йае хис-
таеры. Бирае хорздзинаедтае дзы зоны, уаелдайдаер институты
куы ахуыр кодта, уаед.
тЕмае ныр йае цин тыххаей ураедта, афтаемаей
загъта:
— тЕрмаест мын йае бон заегъут, аендаер мае уды бар фаеуаед.
Бинонтаен сае ныхас адаргъ...
Садуллае хъаеуаей куы сыздаехт, уаед Тинаемае бацыд.
— Фаезындзынае, уый зыдтон...
— Цаемаей йае зыдтай?
— Мае заердае маем афтае дзырдта... Абон мын наехионтае цы-
даертае рарвыстой.— тЕмае Тинае бацамыдта къуыммае, баесты-
тае чумаеданмае.
— /Емае хуын дае заердаемае фаецыд?
— Наема йае федтон... /Енае даеу аем мае къух нае батасыди,
заегъын, куы ’рбацаеуа, уаед аей иумае фендзыстаем. Стаей... Уый
хуын у? Афтае мае мысынц...
— Уаедае йае хуыцау амондджын хуын фаекаенаед, чи йаерар-
выста, уыдон дае дзаебаехдзинаедтаей бафсаедаент.
Тинае фаелмаен йае мидбылты худти:
— Кувынмае цы даесны дае!..
— А фаестаг заман мае хъуыддаегтае дзаебаех нал цаеуынц,
аемае кувын райдыдтон... /Енаебон, маегуыр лаегаен ма уаедае
царды аендаер цы баззайы.
Тинае цыма уыцы ныхаестае нае фехъуыста, уыйау йаехи ны-
хас кодта:
— Маенае уый та писмо. Мае фыды фыст... Мае мад фыссын
нае уарзы. Фаелтау дын бон-изаермае уаеларт архайдзаен.
— Цы дзы фыссы?
— Сае хабаерттае мын хъусын каены... Уалдзыгон куысты-
таем бавнаелдтой... Сымахонтае та куыдтае сты?
— Куыд сты, аез даер уый заегъынмае аербауадтаен: хъуыд-
даг каеныныл даен, уый сын нал бамбаехстон. тЕмае фыд ныл-
лаеууыд — Майы размае хуыцаубон, дам... ?Ез, дам, наертон
213
чындзаехсаев каенын. Даеу даер дзы наема афарстон, афтаемаей
сразы даен.
Тинаейы цаестытае доны разылдысты. Фаелае йыл цаемаей Са-
дуллае ма фаегуырысхо уа, уый тыххаей йаехи аевгтимае архайаег
скодта.
— Цаей, аемае уый тыххаей бакуваем...
— Бакуваем. Ранымай-ма, цы дын аербадавон,— Садуллае
бынтондаер схъаелдзаег.
— Ницы, Садуллае. Алцыдаер наем ис.
Тинае фынг аеваерынмае аембисонд уыд. Ныр даер та, цыма
йын алцыдаер рагацау раевдз уыди, уыйау сараехсти.
Фаерсаей-фаерстаем сбадтысты. Уыцы замманай саенаейфаей-
нае куы банызтой, уаед Тинае загъта:
— Наехицаей маем цы фыссынц, уый зоныс: а фаестаг бон-
ты, дам, дае араех гаеххаетт нал ваеййы аемае дын дае хабаерттаен
ницуал зонаем... Даеу тыххаей фыд бамбаерста... /Ермаест, дам,
нын рагацау фехъусын каен... /Ерцаеудзысты...— Тпнаейаен йае
цаессыгтае аеруадысты, фаелае сае уайтагъд асаерфта.— Ме’на-
монддзинадыл афтае сахуыр сты аемае саем ныр мае заердаейы
дуар чысыл куы байтом кодтон, уаед мае ницаемаейуал бафар-
стой... Дае заердае, дам, Нинаемае ма’хсайаед... Мае гыццыл
чызг... Уый маем не’рцаеудзаен, цалынмае ахуыры аз фаеуа.
Стаей аерцаеудзаен, нае?
— Ды цы заегъай, ууыл каеддаериддаер разы...—/Емае цае-
маей йе’мбал мауал тыхса, уый тыххаей хъаелдзаегдаераей афтае:
— Цаей аемае, Тинае, аез фаесидон.
— Сидтытаен хицау ды дае... Сылгоймагаей цаей сидаег ис!
— Сидын даем уаедае нае хистаерты цаераенбоны тых-
хаей.
— /Ез аей аедзухдаер фаезонын, ды мж заердиаг фаендон каей
заегъдзынае, уый.
Сае нуазаентае анызтой.
Садуллае ногаей фаесидт:
— Ныр та Нинаейы цаераенбонтае...
Тинаейы цаестыты раевдаугае уарзон аенгас фаезынд, аемае
дыууаейае даер стыр амондджын уыдысты.
214
19>
Чаплыгин уыд ахаем адаеймаг: исты тыхст хъуыддаг аер-
цыд, уаед-иу йаехи тыхстаей никуы равдыста, алцыдаер-иу сбар-
ста, адаемы зонд-иу бамбаерста.
Каед Аслаенбег аварийы фаестае ног пец аразыны кой каенын
нал уагъта, уаеддаер Иван Андреевич ууыл наебанцади: архайд-
та. /Емае фаеуаелахиз. Заводы директораен даер ныр йае саейраг
куыст сси ног пец аразын.
тЕмае уыцы хъуыддаг къухы куы бафтыд, уаед Иван Андре-
евич араехаей-араехдаер хъуыды каенын райдыдта: куыд фехаел-
даеуыдаид пец бараей? Чи йае ныфс бахастаид ахаем знаггац-
мае? Цаей тыххаей?.. Каемаей дзы цы загътаид? Иууылдаер —
фаесиваед, ног царды сфаелтаердтой, иууылдаер раст зондыл
хаест. Фаелае дзы Махарбеджы ныхасмае гаесгае Алыкси сыгъ-
даег наеу. Л1мае уый цаемаей баераег у? Цаемаей йае базыдта?
Уаевгае парторг дзаегъаел ныхас нае заегъдзаен. Сыгъдаегзаердае
адаеймаг у...
Бынтондаер та йыл Бойцов арт бандзаерста. Йаехи цаестаей
йын фенын кодта, уаелдаефдзаеуаен аецаег аехгаед каей разындис,
уый. Пец даер уымаен араемыгъта.
Раестаег цыди, фаелае «сусаегдзинад» сусаегдзинадаей зади.
/Еваеццаегаен ыл Махарбег аемае Иван Андреевич йедтаемае
хъуыды даер ничиуал кодта.
тЕрхаеццае апрелы фаестаг сабат. Цехы та аераембырд сты
обкомаей, горкомаей, заводы хицауад аемае, ацы хатт хъуын-
джынаерфыгаей чи касти, уыцы Чистяков.
Аслаенбег бар радта пец ссудзынаен. Бойцов схызти узел ж-
мае, бункер каедаем схаеццае, уыцы уаеладзыггондмае аемае аер-
зает бункеры дзыхаей пецы хъуырмае каем уадаид, уый федта.
Стаей аерхызти астаеуыккаг уаеладзыггондмае. Садуллае лаеууы-
дис бынаей аемае каед йае алыварс уынаер кодтой, уаеддаер йае
заердаейы гуыпп-гуыпп хъуыста. Уый бафиппайдта, саейраг ин-
женер аемае та Алыкси фаеиуварс сты, уый аемае саем аиваей ба-
215
каст. Алыкси цаеуылдаер тыхсти, Грант Давыдовичмае йае цаест
дардта. Стаей сагъдауаей баззад: фаелае аенцад лаеууын йае бон
бирае нае баци. Цымае йае къаехты бын цаехаер ис, уый хуызаен
йае мидбынаты сцоппай. Цалдаер хатты ахъавыд пецмае хае-
стаегдаер бацаеуынмае, фаелае-иу Махарбег йае размае фаеци аемае
та-иу адаемы фаестае фегуырди.
Пецы сыгъд цыренаей-цырендаер кодта. Бойцов даер уаеле
бирае нал бафаестиат, даелаемае аерцыд аемае гом рудзынгаей арт
здыхсгае куыд абухта, уый куы федта, уаед йае къухаей амыдта,
хъуыддаг хорз цаеуы, заегъгае.
Иууылдаер аехсызгон улаефт скодтой. Садуллаейаен йае фын-
дзырагъаей хиды фаердгуытае уырдыгмае цъыкк-цъыкк сис-
той.
— Каесут-иу, йае сыгъдон фаесыгъдаегдаер уыдзаен, фылдаер
дзы цаеудзаен... Йае хорздзинаедтае йын уыйфаестае нымайдзыс-
тут... Диссаг наеу, проект фыццагау баззад, афтаемаей пец фае-
раестмае! тЕмае уаедае фарон йае аххоссаг цы уыди?—Чистяков
Садуллаемае хаестаег бацыд аемае йае афтаемаей бафарста.
— Нае зонын, Николай Аверьянович.
— /Ез даер ын ницы ’мбарын,— йаехицаен дзураегау, загъта
профессор.
Уыцы ныхаестае фехъуыста Аслаенбег даер, йаехи саем хае-
стаегдаер байста.
— Маенмае гаесгае цы’рцыд, уый не’стырзаердаедзинады тых-
хаей.— Стаей Виктормае аздаехти.— Хъусыс, Бойцов, пецтае иу-
уылдаер араезт куы фаеуой, уаед ма дае цехы каед баззайа даес
аемае ссаедз адаеймаджы. Уыдон даер урс халатты кусдзысты.
Профессор цыдаер бахъуыр-хъуыр кодта, Чаплыгины цон-
гыл ныххаецыд аемае иуварс ацыдысты. Аслаенбег аемае Садул-
лае даер сае фаедыл араст сты, фаелае Виктор пецы цур
баззад.
— Николай Аверьянович!— хъаераей загъта Садуллае аемае
йын Тинаемае йае цаестаей ацамыдта.— Аслаенбег, Иван Андре-
евич... Курын уае, аемае райсом чындзаехсаевмае саккаг каенут...
Директор йе’рфгуытыл схаецыд.
— Чындзаехсаевмае? Цаваер чындзаехсаевмае?..
216
Садуллае бахудт. Тинае ныссырхи аемае аххосджын адаей-
маджы хуызаен йае саер аеруагъта.
Иууылдаер аем бацыдысты аемае йын арфае ракодтой.
— Уаеллаегъи, абон нын стыр цины хъуыддаегтае уынын кае-
нут, Тинае Григорьевнае. тЕмае ныронг куыд ницы фехъуыс-
там?— сцырын Аслаенбег.
— /Егонгаей, сусаег зараег хъаераей нае чындаеуы. Афтае наеу
ирон аембисонд?— загъта Николай Аверьянович аемае сылгой-
маджы къух райста.— Амондджын у, амондджын.
тЕрмаест Иван Андреевич сдзурын ницы сфаераезта, хабар
ын афтае аехсызгон уыдис.
Профессор, заводы директор аемае парткомы секретарь куы
ацыдысты, уаед Тинае Садуллаейаен фехъусын кодта:
— /Ерхаеццае сты. Наехионтаей заегъын...
— Каед?
— Дысон.
— Уаедае ды уаехимае цаеугае, мах изаеры зындзыстаем. ?Ез
ма хъаеумае ныууайон.
— Хорз, — дзуапп радта Тинае аемае аивгъуыдта.
Садуллае фаестаемае цехмае баздаехт. Саейраг инженер аемае
Алыкси раздаер каем лаеууыдысты, уырдаем ма бакаст. Уыдон
уым нал уыдысты, фаелае йыл Махарбег хаерхаембаелд фаеци.
— Мах тыхсгае каей каенаем, уый дае фаесонаерхаеджы даер
наей, аенхъаелдаен?
— Цаеуыл тыхсут?
— Хынджылаег куыд скъаерыс, нае фаелае. Каей ма ссар-
дзыстаем...
— Хорз, хорз, — йе’уаехск ын аерхоста, стаей Виктор4 аемае
Маейырбегмае фаесидти.— Курын уае, макуыдаем уае мачи
ацаеуаед. Мах ма Махарбегимае наехимае ныууайаем.
— Цаеугаеут, уае заердае мацаемае аехсайаед,— аемхъаелаесаей
загътой Виктор аемае Маейырбег.
Дыууае лаеджы хъаеуы балаеууыдысты.
— Куыд сты, Азаемает, нае хабаерттае? Райсом чындз хаес^-
саем, аеви нае?— аемае йае йае хъаебысы ныккодта Махарбег.
— Дае цаераенбон бирае уаед, мае хур,— хиуылхаецгаеч загъта!
217
заеронд, каед ын уазаеджы бафарст аехсызгон уыд, уаеддаер.—
Каедаей-уаедаей ма дае федтам.
Аныхаестае, афаерстытае кодтой каераедзийы, стаей Азаемает
Махарбегаен загъта:
— Куыд у, Махарбег, нае зонын, ныры хъуыддаегтаем аез
уыйас даесны нае даен, фаелае адаеймагаен каем хаестаег ис, каем
къабаз аемае фаерсынц: каед фидаут, хуын каед хаессут. Гъемае
сын цы дзырдаеуа? Лаеппу йаехаедаег ницы бафаедзаехста...
— Ныббар мын, Азаемает!—йае ныхас ын айста Махарбег.—
Ныртаеккае раесугъддаер куыд у, афтае бакаенаем. Фидыдаей,
хастаей — иумае. Сылгоймагаен ам ничи уыди, йаехионтае ныр-
ма дысон аерцыдысты Гуырдзыстонаей. Райсом саем ссаеудзыс-
таем аемае каераедзийы хъуамае бамбараем.
— Дае рынтае бахаерон, Махарбег, раст заегъыс. Мах даер аей
наехи зондаей афтае скарстам аемае йае адаемаен даер афтае бам-
барын кодтам. Махмае та уае заердае ма аехсайаед, цаеттае стаем.
О, хаедаегай, Махарбег, аеххаест наем Гуырдзыстонаей цы уаз-
джытае ис, уыдон даер аерхонаем. Ма уае ферох уаент...
Цины уацхаесджытае бирж нае бафаестиат сты.
Садуллае йае фыды аефсымаеры лаеппумае фаедзырдта.
— Зауырбег, дае хорзаехаей, ма фаезиваег каен аемае немае ра-
цу. Уаелае хъаеуыс.
— Афтае та у?— бахудт уый аемае саехимае атындзыдта, мае
дзаумаеттае раивон, заегъгае.
Цалынмае Зауырбег фаестаемае здаехт, уаедмае Садуллае йае
мадаен загъта:
— Замирает даер немае куы рацаеуид... Уаеле чи фаекаеса,
уый наей.
— Ацаеуаед. Хаедзары наем уый кгенинаг ницуал ис. Хаес-
таегаей, сыхагаей наем иууылдаер фаекаесдзысты...
Фаестаемае гораетмае куы сыздаехтысты, уаед Садуллае Зауыр-
бег аемае Замираеты саехимае фаеуагъта аемае дарддаер ацыды-
сты. Виктораен бафаедзаехста:
— Ай дын машинае аемае маенае Махарбегимае Дзерассае, Ба-
.динае аемае Маейырбеджы наехимае аербалаеууын каенут.
— Хррз,— дзуапп радта уый аемае машинаемае бахызт.
218
Садуллае Майраемтыл йае фаендаг акодта. Уыдон хабар зыд-
той аемае цаеттае уыдысты.
— Машинае ис?
— Иу ма хъаеуы.
Майраем телефонаей каедаемдаер адзырдта, аемае машинае
каерты аербалаеууыд.
ЛЕгаер аенафон каей кодта, уый тыххаей тыхсти Садуллае. Ах-
саев цаеуын раст заегъгаейае йаехи нае фаендыд, фаелае Тинае ныл-
лаеууыд, мад аемае фыды афтае фаенды, заегъгае.
Чызгаервитджыты хаедзары уазджытаем аенхъаелмае касты-
сты. Мидаемае куы бахызтысты, уаед дзы Садуллае аенаезонгае
адаеймаегтаей федта аертае лаеджы аемае дыууае сылгоймаджы.
Сае размае рацыд аерыгонхуыз, цыбыраелвыд рихиджын,
хъаелдзаегараезт лаег аемае се’ппаетаен даер сае къухтае райста.
— Мае сиахс та уае каецы у, мае сиахс? Йаехи ма мын феныя
каенаед.
Садуллае лаеууыдис Викторпмае аемае йае уый йае раембын-
къаедзаей басхуыста:
— Маенае, маенае!..
Лаег ын ахъаебыс кодта. Садуллаемае бацыдысты дыууае
аенаезонгае сылгоймаджы даер аемае йын йае къух райстой, иу
дзы йае цаестытае даер асаерфта... «Тинаейы мад у, аеваеццае-
гаен»,— йаехинымаер сдзырдта Садуллае.
Лаеджы та йын цы базонын хъуыд— фыд, Грпгол, йае кой
йын хъуыста.
Фысымтае аемае уазджытае каераедзийы куы базыдтой, уаед
уатмае аербахызт Тинае. тЕппаеты фыццаг аей федта Замирает.
Цыдаер аехсызгондзинады хъарм уылаен йае риуы базмаелыд.
Бафаендыд аей аенахуыр сылгоймагмае йаехи баппарын... Фае-
хъуыды йае кодта Тинае даер аемж йаем комкоммае бацыди.
Сае разы балаеууыд Зауырбег.
— Дае салам бирае уаед, амонджын бинойнаг нын у,— загъ-
та йын уый.
219
Иууылдаер уыдонмае каесынц, уый Григол куы рахатыдта,
уаед йае чызгмае бадзырдта:
— Дунейыл уымаей зындаер хъуыддаг ницы ис, аемае уазаег
фысымаей хъастгаенгае ацаеуа. Куыд заегъыс ды та, мае чызг?
Сылгоймаегтае дуараедде фесты. Григолыл уазджытимае ны-
хас бацайдагъ. Уалынмае Тинаейы мад йе’мбаелттаей иумае ба-
дзырдта аемае йын цыдаер загъта. Уый фаестаемае аербаздаехт.
— Григол, уазджыты уал бараевдауаем, стаей сае уаед ха-
баерттаей хъуаг нае ныууадздзыстаем.
— О, уый дын мае заердаемае цаеуы,— йае бынатаей сыстад
Григол.— Уазджытае саккаг каенут, нае цаехх аемае каердзын
нын фенут.
Се’ппает даер дзаг фынгты уаелхъус аербадтысты.
Замирает Тинаемае каесынаей нал аефсаест, уайтагъд сае кае-
раедзийы бамбаерстой... Садуллаейы аембаелттае Григолимае сае
каераедзийы дзыхаей ныхас истой, цы хуыздаер хабар ын радзу-
рой, ууыл архайдтой.
/ЛЕрмаест Садуллае тыхсти, аегаер каей фаестиат каенынц, уый
тыххаей аемае алы хуызты Майраемаен амыдта, фаелае уый «хо-
хы цъуппыл» бадти, аемае йаем йае курдиат нае хъуысти.
Иузаман Григол йае бынатаей сыстад. Иннаеты нае бауагъта.
— Бахатыр каенут, ме’фсымаертае! Абон мах бафаендыд, кае-
раедзийы куы базыдтаиккам, уый аемае уае уымаен батыхсын
кодтам. Цы хъуыддаг ис не ’хсаен, уым мах даер исчи не’стаем.
Йемае нае базынд хорз куыд уа, уый тыххаей уын фаейнае нуа-
заены.
— Раст загътай, Григол, каераедзийы базонын нын хаес уыд.
?Емае нае хаестае аедзухдаер афтае куыд аеххаест каенаем, уыцы
хорзаех не’ппаеты даер уаед. Дае нуазаен бирае,— уырдыг слаеу-
гаейае дзуапп радта Майраем.
Фаесаембисаехсаевтыл сае рауагъта Григол, уаедае та уаем
райсом аенхъаелмае каесын, заегъгае...
— Цаей, куыд даем фаекастысты хъуыддаегтае, Замирает? —
саехимае куы ’рбаздаехтысты, уаед аей бафарста Садуллае.
— Хорз... Тинаейы мае уд баззад. Ацы хатт даесны разынд-
тае, аеваедза, къай равзарынмае,— йае мидбылты бахудт.
220
20
Чындзхаесджытае гораетмае ссыдысты дыууадаес сахатып
аемае куыддаер араст сты сае фысымтаем, афтае Садуллае Зами-
рает аемае Зауырбеджы машинаейы аваердта аемае хъаеуы балаеу-
уыдысты.
Каерты адаемаей къух бакаенаен нае уыд. Зариффаейы куы
хастой, уаеддаер саем уыйбаерц адаем не’раембырд. Хаестаеджы-
гы, сыхаегты устытае йаем цыдысты аемае йын арфаетае кодтой.
— Амондимае цаер, амондимае!..
— Дае дыккаг амонд дын хуыцау тыхджындаер фаекаенаед!..
Фузае архайдта, йае чындз Замираетыл иунаегаей цаемаей фае-
хаест уа, ууыл. Стаей куы нал фаераезта, уаед аем аеддаемае хи-
бармае асидти.
— Цы хуызаен у, цы, мае къона, мае заердае аеппынаедзух йе-
мае дзуры...
— /Ез аей куыд федтон, каед уымаен йае даесаем хайы йае ра-
зына, уаед лаеппу амондджын уыдзаени.
/Еппаетаей хъуыддагдаерхуыз уыди Газакк. Садуллае йаем
аиваей каст аемае йаехинымаер худт, аехсызгон ын уыди, йе’фсы-
маер афтае аенувыдаей каей архайдта, уый.
Стыр сарайы бын къуымы цы саердыгон хаедзар уыд, уый
аефсинтае бацахстой, уырдаем хастой адаемы хуынтае, стаей
каердзынгаенджыты баеркад. Каерты егъау аегты фыхтысты
дзидзатае.
/Ефсинты хистаер Гадаегко Садуллаемае фаедзырдта.
— Рауай-ма, мае хур, иу баегаены дын аназын каенон. Куыд
дойны дае, уый аембарын.
Къаебицмае куы бацыдысты, уаед Гадаегко дыууае чысыл
агуывзаейы арахъхъ рауагъта.
— Ай уал фенаем. Цаей, фылдаер дае чи уарзы, уый куывд-
тытае дыл-иу аерцаеуаент.— Стаей йаем баегаеныйы къус бадард-
та. Уый йае райста аемае йае аераеваердта.
— Уаеллаегъи, Гадаегко, сыдаей маелын.
— /Егайтма дае хаеринаг хъаеуы,— йае къухы йын уаелибае-
хы хай аемае карчы сгуы фаесагъта.
221
Садуллае хъаеды лыггагыл аербадт. Уаедмае та йаем Гадаегко
сыкъа аваердта.
— Нае хъуыддаегтае хорз куыд ацаеуой, куыд ницаемаей стых-
саем, гъе уый хуыцау заегъаед.
— Бригадимае куыд араехсыс, афтае куы рауайа, уаед нын
ницы тас у,— бахудти Садуллае.
Хаерд куы фаеци, уаед ын Гадаегко баегаенымае ацамыдта:
— Хосы хуызаен у, фен-ма йае.
Уаедмае уынгаей уынаер фаецыд.
Гадаегко хаердты акасти аемае загъта:
— Уазджытае!.. Рахонут сае!
Мария Леонтьевнае, Иван Андреевич аемае Николай Аверья-
нович хъаелдзаегаей аербахызтысты мидаемае. Райстой хистаерты
къухтае, стаей иууылдаер хаедзармае бацыдысты.
Николай Аверьянович, йае худ йае къухы, афтаемаей дзырд-
та Фузаейаен:
— Адаеймаг амондджын хъуыддаегтае куы умна, уаед аем йае
азтае даер ницуал фаекаесынц, аез аемае Иван Андреевичы хуы-
заеттае даер чындзаехсаевтаем нал фаезиваег каенынц.
— Уае цаераенбон бирае. Чындзаехсаев даер сымах хуызаен
лаегтаей фидауы.
Мария Леонтьевнае сылгоймаегтимае баззад, лаегтае уаераех
тыргътаей каертмае ахызтысты. Баелаесты бын бадтис цалдаер
хистаеры, уазджыты куы федтой, уаед сыстадысты.
Чистяков уыди йае хорз заердаейыл, фаендыдис аей семае заер-
диаг ныхаестае фаекаенын, фаелае сае къухы уыйас нае бафтыд.
Чындзхаесджытае аерхаеццае сты аемае баестае къаерццаемдзаегъд
аемае фаендыры цагъд сси.
— Нае хорз адаем,— сыстад Николай Аверьянович,— аез
хъуамае ацы раесугъддзинад хаестаегмае фенон!
Адаем иууылдаер каертмае аивылдысты. /Ермаестдаер ма
Азаемает аемае хъаеуы хистаер Сафар лаеугаейае баззадысты. Уи-
доны даер баергае фаендыди чындзмае аеввахсдаер бацаеуын, фае-
лае Азаемает Сафараей аефсаермы кодта, Сафар та йае иунаегаей
куыд ныууагътаид?
222
Чындз тыргътаем наема схызти, баураедтой йае асинтыл аемае
баерзондгомау, саулагъз заеронд лаег загъта:
— Амондджын къах аербаваер, сыхы, хъаеуы фаг фарн даем
разынаед...
Николай Аверьянович дзураеджы фарсмае аерлаеууыд:
— Дае цаераенбон бирае уаед! Нае заердаетае нын байгом код-
тай аемае дын мае ныхас заегъон: аедзухдаер ахаем адаеймаг у!
Тинае йаем аиваей акает аемае йае базыдта: профессор...
тЕфсинтае хъаелаеба самадтой:
— Цаемаен аей фаестиат каенут!
Заеронд лаег загъта:
— Ахизут, мае хуртае, ахизут.
Чындзы хаедзармае куыд кодтой, афтае каертмае аербацыд
Азаемает даер.
Тинаейы цаесгом аембаерст нае уыд аемае йае сылгоймаегтае иу-
уылдаер федтой, йе’фсинмае йын бауырдыг сты:
— Дае бонаей уай, Фузае, аедзух та раесугъд чындзытае даеу-
мае хауынц!
/Емае каед иууылдаер хъаелдзаег уыдысты, уаеддаер дзы аел-
хысчъытае даер рауад:
— Маегуыр дае бон, Фузае, йемае та цаваер аевзагыл дзур-
дзынае?
Фаелае адаемы цин, Фузаейаен йаехи цин уыцы ныхаесты сае
быны аууаерстой.
Чындзаехсаев йае таеккае тынгыл уыди, афтае Махарбег аемае
Виктор каисты аерхаеццае кодтой.
Григол Азаемаеты куы базыдта, уаед йае даеле сбадынмае
хъавыд, фаелае йын хаедзары хицау йае уаелемае ацамыдта.
Цалдаер сидты куы фаекодтой, уаед дыккаг хистаер, урсрихи
заеронд лаег, сыстад аемае загъта:
— Фарн уаем байхъусаед, хорз адаем! Абон цин каенаем дыу-
уае мыггаджы хаестаегдзинадыл, фаелае, мае хуртае,— адзырдта
каестаертаем,— уый домбай аефсымаердзинад у! Мах гуырдзы-
имае дыууае аефсымаеры стаем, фыдаей-фыртмае каераедзийы
заердаехудт никуы райстам, зын сахат каераедзийыл наехи ни-
куы атигъ кодтам аемае уаехски-уаехск цыдыстаем абоны рае-
223
сугъд цардмае. /Ез арфае каенын нае буц уазджытаен. Заегъут-иу
нае гуырдзиаг аефсымаертаен нае салам. Сидын уаем уыдоны цае-
раенбоны тыххаей.
Сыстад Григол даер:
— Бузныг, не’фсымаертае! Махаен аехсызгон у, афтае ныл
каей цин каенут, уый. Мах не’нгомдзинадаей аедзухдаер тых-
джын стаем. /Емае нае заердаейае фаенды, каеддаериддаер нын кае-
раедзийы фенд аехсызгон куыд уа, уый.
Хистаертае ныззарыдысты аемае зараеджы заелтае уаелдаефы
атахтысты.
Григол йе’мбаелттаей иумае йае цаестаей цыдаер ацамыдта,
уый ауад, машинаейае стыр лалым аериста аемае йае уаелебад-
джыты размае бахаста.
— Нае зынаргъ аефсымаертае! Бахатыр каенут, фаелае хъуа-
мае баназат мах нуазаентае даер.— /Емае аертае агуывзаейы фаед-
фаедыл сырх саен куы рауагътой, уаед дзы Григол иу хистаермае
аваердта, иннаетае Азаемает аемае Николай Аверьяновичмае.
— Революцийы азты хаеххон адаемтае сае саерибардзинадыл
куы тох кодтой, уаед фаерсаей-фаерстаем хаецыдыстаем ираеттае
аемае уырыссаегтае, гуырдзиаегтае, стаей иннае адаемтае аемае маем-
иу диссаг каст—цы аембисонды тых ис уыцы хаелардзинадмае,—
дзырдта Николай Аверьянович.— Мае заердыл-иу аерлаеууыд
рагон аембисонд: незаманты уыдис домбай паддзахад Вави-
лон. Йае адаем афтае хъаруджын уыдысты, аемае сфаенд кодтой
уаеларвмае асйнтае саразын. Хуыцауаен уый фаехъыг аемае цае-
маей сае бон мацы суа, уый тыххаей сын алыхуызон аевзаегтае
радта. Адаем каераедзийы нал аембаерстой аемае сае хъуыддаег-
таей ницуал рауади. Махаен та, цыфаенды аевзаегтыл куы дзу-
раем, уаеддаер нае хъару фылдаераей-фылдаер каены, каераедзийы
хуыздаераей-хуыздаер аембараем. Бахатыр каенут, аегаер дзурын.
Уае нуазаен бирае уаед! Фарнджын уаед не’фсымаердзинад!..
Бон цыди каеронмае, цин та тыхджынаей-тыхджындаер код-
та.
Григол хуынимае бацыди сылгоймаегтаем. Радтой йаем нуа-
заен. Бацагуырдта чындзы.
/Ербахуыдтой йаем Тинаейы. Уый афтае амондджынхуыз
224
уыди, аемае фыдаен фырцинаей йае заердае аербауынгаег, фаелае
уаеддаер йаехи фаефидар кодта аемае загъта:
— Хъус, мае хур. Дае райгуыраен хаедзараей дае цаераен хае-
дзармае аерцыдтае аемае дын нае фаеллой хаелар уаед. /Ез дае
аегъдауы уынын аемае даем мае заердае не’хсайдзаен.— Стаей Фу-
заемае аздаехт.— /Ендаер хуыздаер исты ралаевар каенын дын
мае бон наеу, иунаег чызг мын уыдис, аемае мын аей уаехирдыгаей
фаекодтат,— бахудт Григол аемае йае нуазаен анызта.
Фаесахсаеваерты даер ма адаемы зарын аемае къаерцц-аем-
дзаегъд хъаеуы саерты дардмае тахтысты.
Уыцы аехсаев Садуллае цыдис гораетмае, Тинае даер ын загъ-
та, стаей йаехи заердае даер аехсайдта пецмае. Фаендыдис аей иу-
чысыл ма йае ног аефсинимае куы афаестиат уыдаид, уый, фжлж
йае къухы нае бафтыд, аермаест ма йае хъазгаейае афар-
ста:
— Даеу цаеуын нае фаенды?
Тинае бахудти:
— Нае... Маенаен ам даер аевзаер наеу...
Азаемает каед аенхъаел нае уыди, уаеддаер уыцы аехсаев йае ног
чындзы федта. Адаем куы ахаелиу сты аемае ма аермаест хионтае
куы баззадысты, уаед сын Замирает хаедзары фынг аераеваердта.
Йаехи фыд Хъауырбег даер ма уым уыди. Уалынмае фаезындис
Газакк. Григол аей уаеды онг наема федта аемае йын уайдзаеф-
гаенаегау загъта:
— Лаеппу, абондаергъы маем куыд дардаей каесыс? Уаевгае,
аенаевдаелон уыдтае, (Ьаг-ля\..
— Ныббар мын, Григол. Мае раедыд сраст каендзынаен,—
аефсаермыхуызаей йын дзуапп радта.
Азаемает бафиппайдта, сылгоймаегтае цыдаер сусаег ныхаестае
каей каенынц, уый. Се’рвадаелты чызг аей бамбаерста аемае хъае-
раей загъта:
— Нуазаентае бахаессаен уаем наей?
— Уаеууа, гормон, уый та куыд фаерсыс!
Уаед мидаеггаг уатаей рахызти баерзондгомау сылгоймаг, йае
уаелае урсгомау таебын къаба, афтаемаей. Йае къухы уыди нуа-
заен. Азаемает аем джихаей каесгае баззад. тЕраеджы йыл Садул-
15 Цард тындзы сае размае	225
лаейы заводы дуармае чи фембаелд, уый. Чидаер аем аерба-
дзырдта:
— Даехимае каес, Азаемает, дае чындз даем нуазаенимае фае-
цаеуы!...
•
Къуыри фаеци Тинае хъаеуы, сахуыр ис бинонтыл, бинонтае
йае бирае бауарзтой. Се’ппаетаей фылдаер та Азаемаетимае схае-
лар.
Фузаейаен даер, ног чындзмае каесгаейае, йае заердыл Зариффае
аерлаеууыд. Цас аемае цас фаецард хаедзары, уаеддаер-иу аедзух
аецаегаелон, уазаеджы хуызаен уыд... Тинае та фыццаг бонаей
фаестаемае хион сси: йае алы фезмаелд, йае къухы бавнаелд —
хаерзараехст, цыма ацы хаедзары схъомыл, уыйау алцыдаер
зыдта, стырзаердае ницаеуыл уыд.
21
Зариффае ног царды уаваерты иу аемае дыууае хатты нае
ахъуыды кодта, цытае йыл аерцыд, уыдаеттыл. тЕмае куыдфаес-
таемае аембарын райдыдта — тынг фаераедыдис. Ноджы аеппае-
таей къаддаер та, йае фарсмае цы адаеймаг уыд — Садуллае,—
уымаен ницы рахатыдта. Афтае йаем касти, йае раесугъддзинады
раз йае лаеджы хорз миниуджытае ницы сты, аемае-иу цыфаенды
куы бакодта, уаеддаер аей у'ырныдта, ницы йын заегъдзаен, куы
заегъа, уаеддаер тагъд басабыр уыдзаен.
Ныр дзы йае бон базыдта. Ницаемаеуал аем аенхъаелмае кае-
сы. Фаелае ма Садуллае ахаем раесугъд усы фаестае аендаеры ра-
курдзаен, уый Зариффаейаен йае фаесонаерхаеджы даер нае уыди.
Чындзаехсаевы хабар куы фехъуыста, уаед йае саер разылди. По-
ликлиникаейы уаевгаейае, йае кабинетмае иу сылгоймаг аербацыд
аемае, знон сае сыхаегтаем цы чызгаервыст уыд, уый тыххаей дзу-
рын райдыдта — диссаджы хорз адаеймаг, йае фыццаг лаег хаес-
таей нал сыздаехт, ныр аей инженер ракуырдта, аераеджы, дам,
йае ус каейдаер фаедыл алыгъд.
Ныддыз-дыз кодтой йе’уаенгтае Зариффаейаен. Сылгойма-
226
джы уайтагъд ауагъта аемае йаехиуыл дуар саехгаедта. Срысти
йае заердае. «Уый Садуллае у,— загъта йаехинымаер.— Фаелае
каей?.. Уый хорз у, аез та... Йае лаегаей каейдаер фаестае чи
алыгъд, ахаем...»
Тыхсти Зариффае, рухсыцъыртт аем нал каст. Цалдаер
маейы размае аенкъарын райдыдта заердаейы рис. Хатгай йын-
иу судзаегау скодта. Фаелае йае никуы ницаемае аердардта. Стаей
араехаей-араехдаер йае цаесгом раесыди. Ныр даер йае цаесты бын-
тае лалымтау аерзаебултае сты. Уыцы ныхасаен йае дыккаг бои
Дзерассаейыл амбаелд аемае йае бафарста:
— Цы хабаерттае уаем ис?
Уый йаем каед раздаер сдзурынмае нае хъавыд, уаеддаер ын
фаетаеригъаед кодта.
— Бузныг, даехаедаег куыдтае цаерыс?
— Цаераем, адаемы фаезмаем...
Нае, уыдаетты тыххаей йае наефаендыд дзурын Зариффаейы.
/Емае йае Дзерассае куы нае аембаерста, уаед ын комкоммае
загъта:
— /Ендаераебон, аеваеццаегаен, чындзаехсаевы уыдыстут...
— /Ембисонды чындзаехсаев уыдис, ае раджы уыйас адаем
никуыуал федтон. Тынг амондджын сты Садуллае жмж Тинае.
Зариффаейы цаесгом цикъаейау куы афаелурс, уаед фем-
баерста, цы загъта аемае каемаен загъта, уый. Маесты даер аерба-
ци: «Ныр заердаехъаермттае каен, цыма дае исчи артмае ныддард-
та, алидз, заегъгае».
Ацыд Зариффае, йае къаехтае йае каедаем хастой, уый нае уыд-
та, афтаемаей. «Амонд, амонд... Ис амонд, фаелае дзы маенмае
та цы аерхаудта?»
Фатеры никаейы баййаефта, Тасолтанаен кусынаей аерба-
здаехыны афон наема уыд. Л£ниу аей цаемаен хъуыд? Зариффае
йае уыдта, араех дзы йаехи куыд атигъ каены, уый. Фыццаг
раестаеджыты куыдта аемае куыдта. Каеддаеры раесугъд цаесго-
мыл цыдаер сырх таелмытае фаезынд аемае цаемаей тынг ма зы-
ной, уый тыххаей Зариффае йае былтае ахорын райдыдта. Са-
хуыр ис аеппает уыдаеттыл аемае куыдфаестаемае дыууае уды кае-
раедзийаен аецаегаелон систы.
227
Изаерырдаем Тасолтан куы фаезынди, уаед ын Зариффае
‘фехъусын кодта:
— Садуллае ус ракуырдта... Чындзаехсаев сын уыд.
— Дае хаерзаеггураеггаг — маенмае. ?Ез та ма дын фаестаемае
уымае алидзынаей тарстаен.
Цыдаер аенахуыр тых февзаерди Зариффаемае аемае Тасолта-
ны аехсаерфарс ныкъкъаерц ласта. Лаег йае мидбынаты сагъда-
уаей баззад. Стаей Зариффае зыр-зыргаенгае къухтаей, йае дзау-
маеттае ’фснайынмае куы фаеци, уаед бамбаерста: ацаеудзаен аемае
йын уаед адаемы аехсаен бынат нал уыдзаен. Йае зонгуытыл аер-
хауд, йае бинойнаджы заенгтыл ныттыхст аемае тарст хъаелсе-
саей загъта:
— Даехи даер, маен даер ма фенамонд каен!.. Курын дае!..
Зариффае куыдта хаекъуырццаегаей, хатгай йын-иу улаефт
нал фаг кодта аемае йае цаесгом ныцъцъаех:
— Маенаен мае бон нал у... Нал бафаераздзынаен. Даеумае
афтае каесы аемае мын ацаеуаен никуыдаемуал ис... Маехи ама-
рын та мае чи нае уадзы?
Тынг фаетарст Тасолтан: «Лаегъз дзыхы ныхасаей йаем дзу-
рон, каеннод мае хъуыддаг хорз нае уыдзаен».
?Емае уыцы бонаей фаестаемае фендаерхуызон, йае гуымиры
митыл ын цы Зариффае сахуыр, уый ма дис даер кодта, цы заед
ыл атахти, заегъгае. тЕмае чысылгай аерсабыр, аермаест уаеддаер
заердаейы рис не ’нцади, цаесгомы раесыд нае бадти. Фаелае фы-
дуынд каей кодта, уый Зариффае ницаемае дардта, адаемы аех-
саенмае даер куы нае цыди, зонгае даер аей куы ничиуал кодта,
уаед ма йае цаемаен хъуыди йае каеддаеры раесугъддзинад?!
тЕраеджы йыл аенаенхъаелаеджы саембаелд Алыкси, уый йыл
тынг бадис кодта:
— Цаей фыдуынд сдае, Зариффае?!
Нае йаем бахъардтой уыцы ныхаестае даер, не ’смаесты, фае-
лае йае уаеддаер аенае аелхыскъаей нае ауагъта:
— /Енхъаелдаен аемж та дае дае куыстаей фаетардтой. Хорз
'бынат даеуаен нае фаеччы.
— /Ез, мае хуры тын, карьерист нае даен каейдаертау.
— Маегуыр сае бон, цымае каемаей заегъыс?
228
— Дае дыууае лаегаей. Сае иу дае, кадмае баелгаейж, куыдзы
тард ракодта, иннае та дын йае каеддаеры кады тыххаей дае уд
гаеркъайы хуынчъы аласта. тЕмае цы хуызаен сдае!..
Зариффаейы заердыл аербалаеууыд: иухатт ын Тасолтан
загъта, даехаедаег, дам, мае фаедыл зылдтае. Атартае сты йае цаес-
тытае уаед. Куыд рабаераег, афтаемаей уыдаеттае лаегаен Алыкси
дзырдта, ардыдта йыл аей. Уаед бирае фаекуыдта, фаелае ныр
йаехи баураедта.
— Уыдон цыфаенды фаеуаент, уаеддаер кад цы у, уый зонынц.
Ды та...Маегуыр дыдае, цъаммардзинад йедтаемае чи ницы зо-
ны.— Зариффаейы хъаелаес заелланг кодта.— Хъыгаг у, цъам-
мардзинады тыххаей таерхон каей нае каенынц. ?Ез даеуаей раз-
даер никаемаен стаерхон каенин. Фыдтаерхон, уымаен аемае сти-
гъаег даер дае разы аенаетаеригъаед сываеллонау у: адавта аемае
ног балхаен. Ды та — адаемы удхаессаег...
Алыксимае афтае фаекаст, цыма Зариффае аецаег таерхонгае-
наег у аемае дзы ныр нал аирваездзаен, аемае та йае ахуыр митае
райдыдта. Баеллыди ногаей йемае саембаелынмае, йае заердае йын
балхаенынмае. Куы йыл фаехаест, уаед йае саеры фаезынд ног
фаендтае:
— Зариффае, куыд зын дын у, уый зонын. Ды даер аей зо-
ныс, цы заердае даем дарын, уый. Ныууадзаем ацы митае аемае
искуыдаем цом, иумае цаердзыстаем. Цаегаты, дам, хорз куы-
стыл фаехаест уаеваен ис... Каедаей нырмае дае уарзын, уый куы
зонис!..
— Мае цаесты ма чысыл даер адаеймаджы хуызаен куы уаис,
уаед даем смаесты уаин, фаелае маем ныр аегаер аелгъаг
каесыс...
/Ендаер хатт Алыкси уыцы ныхаестае аефхаердмае райстаид,
йаехиуыл сае нае ныууагътаид. Фаелае ныр саергуыбыраей ацы-
ди, каемдаер хорз банызта арахъхъ аемае расыгаей милицаемае
бахауди. Хабар Махарбег фехъуыста Иван Андреевичаей, аемае
иу бон афаелваердта йемае аныхас каенын.
— Маенмае гаесгае, Алыкси, дае азтае нал амонынц, цытае дае
дзурынц, ахаем митаен.
— Партиен аембырдмае дае аермаег хъаеуы? Уаед байраеджы:
229
аеркаесып каей хъуыддаегтаем аембаелд, уыдон адаемаей ферох
сты.
— Ныууадз, Алыкси!..
— Каеннод цы?
— Каеннод аем аенаехъаен парторганизацнйае аеркаесдзы-
стаем,— аенцадаей йын дзуапп радта Махарбег.
— Таерсын мае каеныс, нае?! Хорз парторг дае! тЕмае маем цы
аипп ссардтай? Фидтонтае дарын? Дае каецы хаес дын ныууагъ-
тон аенаерхъуыдыйае? Цы маем ссардтай? Каед мае фындзы конд
дае заердаемае нае цаеуы, уаед аей партион хъуыддаегтаем ма
хаесс...
Бирае фаедзырдта Алыкси. тЕмае дзы Махарбег бамбаерста:
цаемаейдаер схъиуы, йае уагыл наеу аемае бынтондаер сызнает.
Фаелае йын цы бачындаеуа? Махарбег ахаем зын ран никуыма
уыди. «Гъе уый дын партион куыст,— хъуыды кодта,— адаей-
магыл цы хаес не ’рываеры аемае алцаемаедаер араехсын хъаеуы».
22
Садуллае зыдта, заводы кусджытае дыккаегаем майы .гораеты
саермае сае фаеллад каей уадздзысты, уый. Пец Викторы бар ба-
кодта аемае баераегбоны хаедразмае хъаеумае ацыди. Саехимае
ныййаефта уазджытае: сае фыды хо Косер стыр хуын схаста. Йе-
мае уыдысты йае фырт Хъылцыхъо аемае йае чындз. Фырт уыди
аефсаеддон аемае уымаей аертае боны раздаер ссыди бинонтимае.
Косер йе’фсымаеры лаеппуйы куы федта, уаед аей йае хъаебысы
акодта аемае йын уайдзаефау загъта:
— Мае фаерстае дын айхаелой, уыцы хаейраеджы ма нын цае-
маен фенын кодтай, йае фыды къоиайы раехыс йае фаестае фае-
ласа!
— Заеронд хъуыддаегтае мауал мыс, Косер,— загъта Азае-
мает.
/Емае аецаег диссаг уыд — бинонтаей Зариффаейы кой никае-
маеуал аерцыд.
Дыккаг бон, хур йае был наема сдардта, афтае Садуллае Зае-
линае аемае Бориччы райхъал кодта:
230
— Цомут машинаейы абадаем аемае алидзаем.
Сываеллаеттае фестадысты аемае тагъд-тагъд саехи аехсыныл
фесты. Садуллае саем худгаейае касти, а фаестаг бонты дзы
куыддаер рохуаты аззадысты аемае сае ныр хъаеуы аирхаефсын.
Фаезындис Азаемает даер. Борик аем фаехъаер кодта:
— Цом, дада, махимае!
Заеронд лаег бахудт. Садуллае бамбаерста, семае йае ацаеуын
каей фаенды, уый аемае йыл сабиты сардыдта:
— Згъоргаеут, аемае йае рахонут.
Уыдон уайтагъд йае разы балаеууыдысты, йае къухтыл ын
фаехаецыдысты аемае йае машинаейы сбадын кодтой.
Садуллаейы фаендыдис, Тинае даер семае куы ацыдаид, уый,
фаелае'фыдаей нае бауаендыди.
Машинае хъаеуаей ахызти аемае тахти быдырты. Фаендаджы
раебынты каердаег баерзонд суади аемае уыцы саентцъаехаей рухс-
мае аерттывта, сау егъау маргъау фалдаер йае базыртае фаейнае-
рдаем айтыгъта заехх аемае афтае зынди, цыма улаефгае каены.
Каемдаер дард ран арвы копырадзаей сахуырст аемае уылаентае-
уылаентае хаста...
Фаендаджы галиу фарс йаехи баерзонд систа Заеронд обау.
Каеддаер уым уыди бирае баелаестае аемае раесугъдаей зындысты.
Ныр та дзы цыдаер къудзитае дымгаейы уддзаефаей зыр-зыр
кодтой.
— Фыццаг-иу ам цы дзаебаех уыд, баелаесты бын-иу аууоны
дымгаемае адаем куыд аехсызгонаен бадтысты,— загъта Са-
дуллае.
— Баелаестае хаесты заман акалдтой аемае дзы алы аз са-
дзынваенд каенаем, фаелае нае къухы не’фты.— Азаемает уыди мает-
хуыз.— Сае акалын аенцон уыд, ралаеуу сыл фаераетаей аемае фе-
сты. Фаелае сае ныссадзынмае бираетае нае араехсыпц, аемае уы-
пыс...
Садуллае йае фыды нае бамбаерста!
— Баелас ныссадзын афтае зын у?
— Хъуыддаг баеласыл наеу. Баелас аенцон ныссадзаен у. /Ер-
маест халын аенцондаер у аемае уый иуаей-иуты заердаемае цаеуы.
Фаелае аразын...
231
«А заеронд, аенхъаелдаен аемае раст у,— хъуыды кодта Са-
дуллае.— Иуаей-иутаем халын аразынаей аенцондаер каесы. /Емае
баеллаех цы у — наехи сае аенаеуынаег скаенаем, каенае та нын сае
митае хъауджыдаер нае ваеййынц. Ех, уаелахиз уай аедзухдаер,
царды аразгае тых»...
Фаестаемае куы ’рбаздаехтысты, уаед Тинае сае размае рауад.
Заелинае йае хъаебысмае йаехи баппаерста.
— Каедаем алыгъдыстут?— йае мидбылты саем бахудт.
— Каестаертае ныл фаетыхджын сты, чындз,— цыма йаехи
раст кодта, уыйау дзуапп радта Азаемает.
Тыргътаей райхъуыст Хъылцыхъойы хъаелаес:
— Уаехаедаег каей алыгъдыстут!..
— Ды, ме’рдхорд, афтае хуыррыттаей фынаей кодтай, аемае
дае бахъыгдарын таеригъаед хъуыддагыл банымадтам,— хъаз-
гаемхасаен загъта Садуллае.
— Чындз, абон махаен баераегбон наеу, аеви?— хъуыддаг-
хуызаей йаем бакаст Азаемает.
— Хуымаетаеджы баераегбон нае, фаелае диссаджы баераег-
бон,— йае раесугъд цаесгомыл хуры тынтае хъазыдысты, афтае-
маей загъта Тинае аемае уатмае атындзыдта.
...Фузаейы ахаем дзырдараехстаей никуыма федтой йае би-
нонтае. Фынгтае куы аераеваердтой, уаед заеронд лаег се’ппаеты
даер сбадын кодта. тЕмае каед раздаер чындзытае — Тинае, За-
мирает, Хъылцыхъойы ус, аефсаермы кодтой, судзинтыл бадае-
гау бадтысты, уаеддаер ныр схъаелдзаег сты.
•
Садуллае уыди парахатзаердае, иучысыл дзы анызта Азае-
мает аемае Хъылцыхъоимае. Суанг ма сыхаегтыл даер аерзылди.
Стаей изаеры саехимае къуылыхнозтджынаей куы ’рбацыд, уаед
Тинаейы бафарста:
— Нае маем маесты каеныс?
— Цаемаен?
— Иунаегаей дае ныууагътон. Арахъдзуан фаезылдтаен...
— ?Ез иунаег нае даен. Тыхсгае ма каен, Садуллае. Баераегбон
ма цаемаен маеййы, уаедае?..
232
— Баергае дын дзырдтон, ды даер мемае цом, фаелае дае дае
къах никуыдаем хаессы.
— Садуллае, аез Азаемаеты ног чындз даен аемае дзы аефсаер-
мы каенын,— Тинае худти аемае Садуллаейы саерыхъуынтае слых-
цыл кодта.
— Уыдон заеронд аегьдаеуттае сты...
— Маенмае заеронд нае каесынц. Маенмае гаесгае уаездандзи-
надаен заеронд аегъдау хонаен наей. Дае фыд аей махаей хуыздаер
зоны, аппаринаг цы у, уый: уайсадын мае нае каены, йае разы
нае лаеууын... Маехи фыды хуызаен мын у. >Ениу дае мад.— Ти-
,нае йае цаесгом Садуллаейы риумае балхъывта аемае йае ныхас
чысыл йедтаемае нал хъуысти.
— Ды, аеваеццаегаен, гораетмае цаеуынваенд даер нал кае-
ныс?— хъазгаейае йае афарста Садуллае.
— Цалынмае мае куыстаей уаегъд даен. уаедмае нае бинонтаей
никуыдаем ацаеудзынаен. /Еруайдзынае-иу маем. Хорз? — Тинае
Садуллаейы цаестытаем комкоммае ныккаст.
Садуллае ныххудти.
— Маенае маехицаен цы ус ракуырдтон! Цаей аемае уаед та ам
аерцаераем?
— тЕз баергае сразы уаин, уыцы хъуыддаг маенаей аразгае
куы уаид, уаед...
Дыккаегаем майы райсомы гораетаей аерхаеццае сты Бойцов
аемае Махарбег.
— Тинае Григорьевнае! Цы нын бакуыстай Садуллаейаен,
аеппындаер аей адаемы аехсаенмае куынаеуал уадзыс,— баздаехтис
аем Виктор.
— Цаей ацы хатт ма мын бахатыр каенут, никуыуал аей ба-
уромдзынаен. Ныртаеккае та йын йае баеттаентае суадздзынаен.
Дыууаейы хъаелдзаег ахает се’ппаеты заердаемае даер фаецы-
ди, аемае ма афтае дзырдтаиккой, фаелае Махарбег ныхас фае-
цыбыр кодта:
— Абон наем не’мбаелттимае куывд ис, уый зонут? Гъемае
нае сымахмае аераервыстой.
233
— Куыд дае фаенды, Тинае?— афарста Садуллае.
Чындз цаефсаермы.
Фузае йае бамбаерста.
— Ацаеут, ацаеут, мае хуртае, уаедае иудадзыг мае фарсмае ба-
дай? тЕцаег та наем-иу аеруай, рох нае ма каен.
— Цалынмае уаегъд даен, уаедмае ам уыдзынаен. Уаедаемае ды
даер махимае цом...
— тЕмае каед тагьд фаестаемае аерцаеуынмае хъавут, уаед ма
уый та уемае цы ласут?—йае ныхас баппаерста Азаемает.
Садуллае аемае Тинаейы чындзаехсаевы чинае уыд, аемае сае
уаедаей нырмае чи нае федта, уыдон сын арфаетае кодтой. /Ерае-
джиау Тинаемае аербазгъордта Азае. Уыдонмае ныр бирае ныха-
саг уыди. Садуллае сае бамбаерста аемае Черменимае саехи фае-
иуварс кодтой.
Цъаехнаеуу фаезы цагъта оркестр аемае фаесиваедаей, ас адае-
маей — иууылдаер кафыдысты.
Азае Тинаейае куы фаехицаен, уаед аераенкъард.
— Дае хорзаехаей, цы каеныс?— афарста йае Чермен.
— Куы ницы...
Сае дыууае даер иу ран аууоны аербадтысты.
— Куыд таевд у!..
— Дон дае нае хъаеуы?— тыхсти Чермен аемае дзуапмае даер
нал банхъаелмае каст, афтаемаей буфетмае азгъордта.
Фаезындис Алыкси.
— Дае бон хорз, мае зынаргъ баелон!— йае къух аем ба-
дардта.
Азае фестад, фыццаг ницы сдзырдта, стаей йын тараерфы-
гаей загъта:
— Айс дае чъизи дзаембы иуварс аемае ме’мгаераетты даер
куыд никуыуал ауайай, афтае!
— Ферох дае сты нае митае... и?— йае дзыхы дзаг ныккаел-
каел кодта Алыкси.
Азае йае армытъаепаентаей йае цаесгом амбаерста... Уаед ыл
234
Алыкси йаехи ныццавта. Цыма йыл калм фаехаецыд, уыйау
ныцъцъаехахст ласта сылгоймаг.
Чермен авгимае аербацаейздаехт аемае хъаер куы фехъуыста,
уаед Азаемае батахт. Лаегбираегъы фаестаемае расхуыста. Уый
ахауд, стаей фестад аемае йае къухы кард ферттывта. Азае се-
’хсаенмае йаехи баппаерста. Чермен ма йае къах фыдгаенаеджы
къухмае баергае фаецараезта, фаелае кард Азаейы риуыл саем-
баелд. Алыкси йемае фаецудыдта. Чермен аей ацахста, йае цонг
ын хаердмае сыздыхта аемае йае хъыс-хъыс ссыд. Уаедмае адаем
аербакалдысты аемае йын уыцы гауыры йае къухтаей скъахтой.
Чермен Азаемае фаефаедис. Уаелгоммае хуыссыдис фаелур-
саей аемае йае туг калди. Йае цаеф ын бабастой аемае йае рынчын-
донмае аластой.
Садуллае аемае Виктор аевиппайды ницы базыдтой — даерд-
дзаефгомау шахмаеттаей хъазыдысты. Хъаелаеба каецаей цыд,
уым аербалаеууыдысты.
— Цы хабар у?
— Алыкси Азаейы кардаей ныццавта.
Адаемаен фенад кодта саузаердае сае баераегбон. Садуллае
аемае Тинае машинаейы абадтысты аемае рынчындонмае ацыды-
сты. Уым баййаефтой Чермены.
— Куыд у Азае?..
— Туг дзы бирае рацыд. Цаеф арф цаеф наеу...
23
Ног пецы куыст бонаей-бонмае хуыздаер каей кодта, уый иу-
уылдаер уыдтой. Федта йае Багдасарян даер аемае Садуллаейаен
загъта:
— Райдианы аегаер фаетагъд кодтай...
Уыцы хъуыддаджы фаедыл аей саейраг инженеримае дзурын
нае фаендыд аемае йын дзуапп радта:
— Адаеймаг каем аерхаудзаен, уый куы зонид, уаед-иу дзы
раздаер хъаемп байтауид.
— Мах хъуамае каераедзийаен аеххуыс каенаем. Каераедзийы
хуыздаер куы ’мбариккам, уаед ахаем-раедыд не’руагътаис...
235
— Цаваер раедыды кой каеныс, Грант Давыдович?
— О, хаедаегай, пецы тыххаей баелвырд ныффыссын хъаеуы,—
ныхас иннаердаем аздаехта Багдасарян,— уаелдаер хицауад
домынц. /Ермаег бацаеттае каен аемае йае иумае ныффысдзы-
стаем.
Грант Давыдовичы тынг фаендыдис, уыцы хъуыддаджы ис-
чердыгаей йаехи иучысыл уаеддаер куы равдыстаид, уый.
— Хорз, цехы йае ныффысдзыстаем.
Багдасарян нае бамбаерста Садуллаейы аемае йаем аенхъаел-
мае каст: аербацаеудзаен, аербахаесдзаен аермаег, аемае уаед уый
даер уыцы хъуыддаджы аеддагон нал уыдзаен. Стаей куы нае
зынд, уаед аем телефонаей цехмае бадзырдта.
— /Ермаег цаеттае наема у?
— Цаваер аермаег?
— Пецы тыххаей. Ферох дае?
— А-а,— дзуапп радта Садуллае.— Д^мае йае директормае
раджы куы радтам...
— /Енае маен фенгаейае?..— маестыйае загъта Грант Давыдо-
вич аемае хаетаел аераеваердта.
Уалынмае дзырд рацыди пецтае иууылдаер ног проектмае
гаесгае аразыны тыххаей. Садуллаейаен хабар фехъусын кодта
Аслаенбег.
/Ехсызгон ын куыд нае уыди! тЕмае фаескуыст саехимае фаел-
ладаей рараст. Афтае йаем касти, цыма къаесаераей куы бахиза,
уаед йаехи уаелгоммае аппардзаен аемае суанг боны цъаехтаем нал
райхъал уыдзаен. Фаелае йын Тинае сараехсти йае фаеллад фаесу-
рынмае...
•
Иу бон Аслаенбег Садуллаемае фаесидти.
— Горкоммае наем дзурынц.
Директор хабар зыдта, фаелае йын аей не ’схъаер кодта аемае
йаехиуыл сгуырысхо... Стаей Солтаны кабинетмае куы бахыз-
тысты, уаед хъуыддаг базыдта. Горкомы секретарь загъта:
— Садуллае, заводы дирекци аемае горком фаендон хаессынц,
цаемаей дае саейраг инженераей саеваеравм. Куыд даем каесы?
236
Садуллае йаехинымаер даер никуы ахъуыды кодта ахаем
хъуыддагыл, диссаг аем фаекаст аемае аенаебарыгомау бахудт:
— /Еваеццаегаен, аез хуымаетаег инженераей куы кусон, уаед
пайдадаер уыдзаен...
Обкомы бюройы аембырды фаестае дыккаг бон Тинае аемае
Садуллае заводмае куы бахаеццае сты, уаед саембаелдысты Бой-
цов ыл.
— Дае цехы адаем куыстмае куыд цаеуынц, уый баераег кае-
ныс, Виктор?— хъазгае афарста Садуллае.
— Нае, заводы саейраг инженермае аенхъаелмае каесын.
— Дае хъазынмае та бахаеццае дае. Маелаеты тагъд аей нае
айхъуыстай!
— Дысон мын аей Аслаенбег радзырдта. Цаей, амондджын
бынат дын уаед!
Садуллае йын йае ныхас айста:
— Тагъд ма каен.
— Тинае Григорьевнае! Ай цы хабар у? Исты ма йын заегъ.
— Саейраг инженер арфаетае наема исы.
— А-а! — Виктор йае цаест фаеныкъуылдта.
Садуллаейы каед Аслаенбегмае бауайын хъуыди, уаеддаер
Бойцовимае ацыд цехмае. Уыцы бонты уым араезтой дыууае ног
пецы. Ныр даер адаем уыдысты аенаевдаелон, фаелае уаеддаер Са-
дуллаейы чи уыдта, уыдон-иу ын йае къух райстой.
Иуцасдаер раестаеджы фаестае йаем фаедзырдта директор.
Кабинеты къордаей бадтысты заводы баернон кусджытае. Кае-
раедзийаен салам куы радтой, уаед директор райдыдта:
— Ациаз аертыккаг кварталы нае ног пецтае хъуамае араезт
фаеуаем. Гъе уымае гаесгае нын иу сахат даер дзаегъаелы феса-
фаен наей. Семен Петрович,— аздаехт заводы саейраг технолог-
мае,— аемае, Садуллае, уыцы куыстытаен баелвырд пълан скаенут
аемае йаем иумае аеркаесдзыстаем. Ноджы ма, Садуллае, саразын
хъаеуы, фарон дае цехы цы график сараезтат, ахаем графиктае
алы цехаен даер.
Садуллаемае диссаг фаекаст саейраг инженер аей каей сае-
237
ваердтой, уый заводы баернон кусджытае хорзыл банымадтой.
>Емае йын аехсызгон куыд нае уыдаид! Уаелдай аехсызгон та
йын уыд, Аслаенбег аем цы цаестаей ракасти, уый. Куы йае зоны,
уаедаей нырмае йае афтаемаей никуы федта: алкаейы ныхасмае
даер хъуыста, таерхаеттае сыл кодта. Фыццаг та-иу пъланы тых-
хаей лаеджы хурхыл бахаецыдаид...
Садуллае аенкъардта: ныр ын йемае аенцон кусаен уыдзаен.
Кабинеты дыууаейае куы баззадысты, уаед ын директор
загъта:
— Пецтае аразын Бойцоваен бахаес кодтон, ды цехты хъуыд-
даегтимае дзаебаех базонгае у, стаей мын дае фиппайнаегтае ра-
дзурдзынае.
Садуллаейы заердыл аерлаеууыдысты, раздаер саем-иу цы ны-
хаестае рауад, уыдон аемае йае худын нае баураедта.
Аслаенбег аем бакаст:
— Цаеуыл худые?
— Демае-иу куы нае разы каенон, уаед та куыд уыдзаен?
— Раедыдтаей иу адаеймаг даер хызт наеу... Раестдзинад-иу
сбаераег хъаеудзаен.
24
Алыксийы милицаейы хайадмае куы аерластой, уаед уым аем-
барын райдыдта, цы бакодта, уый. Тынг аей бафаендыд али-
дзын, искуы йае саер бамбаехсын, фаелае... Йае къухты баестытае
йын куы райхаелдтой, уаед бадомдта, цаемаей йае ауадзой. Йае
курдиатмае йын нае байхъуыстой аемае хъаер каенын райдыдта,,
йаехицаей аелгъыста. Фаестаемае йае сбастой.
Йае гаеппытаей каей ницы рауайдзаен, уый куы базыдта, уаед
хъалагъураен лаегъстае систа:
— Дае хорзаехаей, курын дае, мае баестытае мын ауадз...
— т^Емае та дае гаендзаехтае нае цаегъддзынае?
Иуцасдаеры фаестае камераемае аербацыд милиционер аемае-
йын йае баеттаентае суаегъд кодта.
Алыкси рабадт. Уаедмае йае нозт ссыди аемае тарст хъаелае-
саей бафарста:
238
— Мае хъуыддаг хорз наеу, нае?
— Уаедае куыд аенхъаел уыдтае, адаеймаджы мардтай, уый
зоныс?
Алыкси йае саермае фаелаебурдта, стаей йаем аервнаерынау
фехъуысти, дуар ыл куыд саехгаедтой, уый аемае йае мидбынаты
хаердмае фаехауди. Афтае йаем фаекаст, цыма адаемы аеппындаер
никуыуал фендзаен...
Иу бон аей райсомаей аластой слестгаенаегмае. Алыкси касти
заехмае.
— Цаемаен цафтай Чермены?
— Расыг уыдтаен...
— Нозтджыны тыххаей къаддаер аефхаерд не ’рцаеудзынае.
Фаелае ахаем нозтджын нае уыдтае, афтае аенхъаел ма у аемае дае
митае каераей-каеронмае зындгонд не’сты.
«Цымае мае цаваер митаей заегъы?» — асыгъта уыцы хъуыды
Алыксийы саерымагъз аемае хъавыд афаеливынмае:
— Л13 уарзтон Чермены усы... чызг ма куы уыдис, уаед.
тЕмае йае уый маестаей мае заерды уыдис фаетаерсын каенын. (
— Хорз таерсын каенын у уый: йае къах дын дае къухмае фае-
цараезта, уаеддаер ма сылгоймаджы риу дзаебаех аерфарин лас-
тай...
Гораеты прокурор Анатоли Филиппович хабар куы фе-
хъуыста, уаед Алыксийы хъуыддаджы гаеххаеттытае бацагуырд-
та аемае сае каераей-каеронмае лаембынаег бакасти. Бирае цыдаер-
тае йын дзы заердаехсаинаг уыдысты аемае йае бафаендыд йемае
саембаелын.
Прокурор ахстмае фаесидти. Алыкси тынг фаетарст, ардаем
та мае цаемаен аербакодтой, заегъгае. Анатоли Филипповичи
ныхаестаей Алыкси аембарын байдыдта: фарон цехы цы пец
сраемыгъта, уый диверси каей уыди, ныр алцыдаер каей сбаераег
ис, уый, аемае йае уд бынтондаер ауади. Бирж аенцад фаебадтис
прокуроры раз, стаей аераеджиау загъта:
— Зариффаемае ма мын фаедзур.
Дыккаг бон йае фаендон аеххаестгонд аерцыди.
239
— Бафаерс ма йае: уарзтон аей аеви нае? Зыдта мын мае заер-
даейы сусаегдзинад?— Алыкси бахатт прокурормае.
— /Емае йае даехаедаег цаеуылнае фаерсыс?
Алыкси ныхъхъус, аемае уаед Анатолий Филиппович Зариф-
фаемае бакаст.
— /Ецаег афтае уыди?
— Иухатт мын цыдаер аемхаеццае ныхаестае кодта...
— /Ембал прокурор! тЕз аей уарзтон, фаелае йае Садуллае ра-
куырдта аемае уаед сфаенд кодтон уымаей мае мает истыхуызы
райсын. Пец даер уый тыххаей саехгаедтон...
Зариффае йае хъустыл не’ууаендыди аемае фаегуырысхо:
— Маен... Маен та Тасолтанимае цаемаен базонгае код-
тай?..
Алыкси заехмае каесгаейае дзуапп радта:
— Цаемаей дае фаехъаза... /Ез-иу аей аедзух даеуыл ардыдтон,
уарзыс аей, заегъгае.
Зариффаейаен улаефт йае хъуыры фаебадт, иу дзырд ма йае
дзыхаей схауд:
— Писмо...
— тЕз аей ныффыстон...
Зариффае бандонаей заехмае аерхауди.
Анатоли Филиппович аем фаелаебурдта, схаецыдис ыл, фаелае
уаеззау сылгоймаг змаелын нае куымдта. Тагъд-тагъд агуыв-
заейы дон рауагъта аемае йын аей йае дзыхыл сдардта. Стаей те-
лефонаей адзырдта аемае сылгоймаджы ахастой.
Алыкси куыдта...
Уыцы хабаерттае Махарбег аемае Бойцов Садуллаейаен куы
ракодтой, уаед аей нае бауырныдтой аемае йаехаедаег прокурормае
бацыд.
— Нае дае фаесайдтой, аецаег афтае уыдис хъуыддаг.— Дзу-
апп ын радта уый.— Ноджы ма мын радзырдта, уае саейраг ин-
женеримае каей архайдтой, цаемаей проектмае гаесгае пец ара-
зын уыдонаен бахаес кодтаиккой. Каед дае фаенды, уаед йемае
аныхас каен.
240
— Бузныг, Анатолий Филиппович, куы йае фенон, уаеддаер
ын ницы заегъын бафаераздзынаен.
Аслаенбег Багдасаряны миты тыххаей куы фехъуыста, уаед
тынг смаесты. Иван Андреевичаен басаст:
— Ацы аедылы саер саеттинаг у...
Садуллае прокуроримае цы бон фембаелд, уый фаестае куыд-
даер йае уагыл нал уыди. Зариффае ахаем чъизи хъуыддаг куы
бакодта аемае куы ахицаен сты, уаеддаер уыйас нае фаерыст. Нае
фаетарст пецы сраемыгъдаей даер. Фаелае ныр уыдаеттае цае-
маен аерцыдысты, уый куы базыдта, уаед аерынкъард.
— Куыд ис афтаемаей цаераен, дае фарсмае ахаем адаеймаг
куы у а, уаед?
Тинаейаен къаддаер зын нае уыдысты уыцы хабаерттае. Фаелае
йаехи фидар дардта. Йае хъару, йае зонд, йае уарзондзинад
ныртаеккае тынг хъуыдысты Садуллаейы аемае йын загъта:
— Махарбег, Виктор, Азае, Майраем — уыдоны раз иунаег
фыдгаенаег цы у? Ау, афтае лаемаегъ стаем аемае нын аермаест
уыцы иунаеджы тыххаей дуне маегуырдаер фаеуыдзаен? Иунаег
ахаемы тыххаей аез никуы фенхъаелин, мае алфамбылай гуырыс-
хойаг адаем ис, заегъгае.
Лаег аем аенкъард цаестаей бакаст. Тинаейаен йае заердае ба-
уынгаег.
— Цыфаенды куы ’рцаеуа, уаеддаер аез демае уыдзынаен. ?Ем-
барыс? /Ез даер, де ’мбаелттае даер...
25
...Уыдис фаессихор. Садуллае цехты ног графиктае аераем-
бырд кодта аемае саем йае кабинеты касти. Чидаер дуар сабыр
аербахоста. Саейраг инженер йае гаеххаеттытимае аерхайдта, аф-
таемаей адзырдта «мидаемае», заегъгае.
— Дае бон хорз.«
Уый уыди Зариффае аемае касти аенхъаелмаегаесаегау. Йае
цаестыты зынди цаваердаер разыдзинад, стаей тарстдзинад аемае
уыцы дыууае аенгасы цаесгомы кодтой аебаераегхуыз.
Садуллае йае бынатаей фестад аемае йае бафарста:
— Истаемаен дае хъаеуын?
16 Цард тындзы сае размае
241
Лаег ницы аембаерста, цы дзы агуры аемае йын цы заегъдзаен,
уымаен. Усмае та афтае фаекаст, цыма йыл уый аелгъ каены аемае
йае нае фаенды йемае дзурын.
— Курын дае аемае маем байхъус...— къуыхцытаей загъта За-
риффае.— Уый аенхъаел ма у, аемае мае заердае истаеуыл дарын.
Нае... Стаей дын дае бинонты цард даер нае халын... /Ер мае ст мае
бамбар... /Ез даеу йедтаемае аххосджын никаейы раз даен. Ра-
джы фаераедыдтаен. Хорз ма куы цардыстаем иумае, уаед наем
аербацыд уыцы аенаккаг. Ды наехимае куы нае уыдтае, уаед мыл
йаехи ныццавта... /Емае уаед фаетарстаен, даеуаен ницы загътон...
Уе’хсаен исты куы рауайа, заегъгае... Иннае хабаерттае даехаедаег
зондзынае...
Садуллаейаен йае заердае уаеззау цаеф кодта. Къаемисаентыл
куы ныххаецыдаид, уый йае фаендыд, фаелае дзы йае къухтае си-
сын ферох ис. Цаестыты уаелтъыфалтае афтае аеруаеззау сты,
аемае ма, сае бынты тыххаей каесгаейае, бафарста:
— Уыдаеттае маенаен цаемаен дзурыс?
Зариффаейы рустыл цаессыгтае аеруади.
— ЛЕндаер сае каемаен радзурон, уый мын наей. Ды йае хъуа-
мае зонай, цы мыл аерцыд... тЕрмаест ма тыхс... Ницы дае ба-
домдзынаен. Мае ныхаестае дын ракодтон аемае мын ныр фен-
цондаер...
Фаендыдис ма йае ноджыдаер цыдаертае заегъын, цыма,
ссыгъдаег уа, ууыл архайдта. Каед аей раздаер уый мает нае уы-
ди, уаеддаер аей ныр бафаендыд, цаемаей йае Садуллае бамбара...
/Ермаест аембаргае, хатыр дзы нае куырдта. Афтаемаей йае, чи
зоны, нал фена...
Садуллае ницы дзырдта, нае йае фаендыди, заегъгае, уый тых-
хаей нае. Иумае цы раестаег фаецардысты, уый йае заердыл аерба-
лаеууыд аемае йаем ныры хуызаен таеригъаеддаг никуы фаекасти
Зариффае, йае хуыз даер уыди, сываеллон исты фыдуаг ми куы
бакаены аемае йае аххос куы бамбары, раст афтае.
Зариффае бафиппайдта, лаеууын аей нал хъаеуы, уый, аемае
рацаейздаехти, фаелае ма уаеддаер йае ныхасыл бафтыдта:
— Чи зоны, аемае мае... никуыуал фендзынае.
— Цы ’рцыд, уыдон ферох каен аемае дае цард сараз.
242
— Хорз... Хаерзбон...
— Фаендараст.
/Еруадысты та йае рустыл цаессыгтае. Райста йае раздаеры
лаеджы къух, стаей йае цыма судзгае бакодта, уый хуызаен аей
фаестаемае аскъаефта аемае тагъд къахдзаефтаей ацыд. Рахызти
заводы каертаей, фаелае йае разваендаг нае уыдта. Чи йыл аем-
баелди, уыдон-иу аем дисгаенгае фаекастысты, Зариффае та сае
хъуыды даер нае кодта.
тЕрмаест фатермае куы бахаццае, уаед аерчъицыдта. Садул-
лае йын ныббарста. тЕндаер аей ницыуал хъуыд. Поездмае билет
куы иста, уаеддаер йае сагъаес ууыл уыди: куы нае йае бамбара,
йае разаей йае куы атаера, уаед аскъуындзаен йае билет,
баззайдзаен ам аемае быхсдзаен цы аегады бынаты ис.
уымаен. «Фаелае ма маем уаеддаер цыдаер амонд каесы»,— йаехи-
нымаер дзырдта Зариффае. Йае фаенд уыди фидар: уаеларвон
тых даер аей нал сбаетдзаени йае раздаеры ницаеййаг цар-
димае.
Чумаеданты йае дзаумаеттае цаеваертта, стаей аербадти аемае
ахъуыды кодта. Раздаер йае фаенд афтае уыд: аеппындаер ницы
фаед ныууадздзаен, афтаемаей фесаефдзаен... Фаелае йаем ныр
ахаем зонд нал уыди, хуыснаег куы нае у, йаехи цаемаен хъуамае
аембаехса? Райста гаеххаетт аемае ныффыста: «Куыд тынг фаерае-
дыдтаен, афтае йае аембаргае даер бакодтон... /Ермаест даеу тых-
хаей цытае бавзаерстон, уыдон мае никуы ферох уыдзысты. Мае
мает нае исын. /Ез цаеуын... Кае даем, уый зонын дае ницаемаен
хъаеуы, ам куы баззаин, уаеддаер мж ныронджы цардмае ничи-
уал раздахид. Даеу тыххаей нае цаеуын. Маехи зонд мын дзу-
ры... Афон у...»
Писмо стъолыл ныууагъта. Йае алыварс ыл йае цаестаенгас
ахаста, фаелае цы федта, уыдонаей йае заердаемае ницы райста
аемае афтаемаей аивгъуыдта...
Поезд арасти станцаейае. Зариффаейы фаендыдис акаесын,
фаелае йае бон сыстын нае баци. тЕрмаест йае саер ехъил кодта
аемае рудзынджы цаесты федта: заводы даргъ трубайае сау
фаездаег калди, дымгае йае фаейнаердаем хаста.
«Хаерзбон, Садуллае...»
243
Тасолтан фаескуыст саехимае куы аербацыди, уаед гаеххаетт
систа, бакаст аей аемае хорзау нал фаеци. Фаендыд аей азгъо-
рын... Фаелае каедаем? «?Ез цаеуын. Каедаем, уый зонын дае ни-
цаемаен хъаеуы...»
...Садуллаейаен Азаемае йае заердае аехсайдта, цалдаер хатты
сфаенд кодта, рынчынфаерсаег аем бацаеудзыстаем Тинаеимае,
заегъгае, фаелае йае къухы не’фтыд. Стаей йын иу изаер йае биной-
наг загъта:
— Азае саехимае ис. Дысон аей Чермен аемае Майраем аерба-
ластой. ТЕз аем уыдтаен. Фарста дае. Куыстаей дае каей не’вдае-
лы, уый зоны аемае дае хъаст нае каены...
— Равдаелдзаен мае. Чысыл ма бафаераз, Тинае. Цаеудзы-
стаем не’мбаелттаем, хондзыстаем сае наехимае. ЛЕ нае уыдон нае-
хицаен цард адджын не ’скаендзыстаем. Цард та диссаджы хорз
у. Бафсаедаен дзы наей...
Тинае йае мидбылты худти, фаендыдис аей Садуллаейаен бирае
ныфсы ныхаестае фаекаенын, фаелае йае заердае афтае парахат уыд
аемае иуцасдаер дзурын йае бон нае уыди, аераеджиау загъта:
— Адаеймагаен йаехи хуызаен раесугъд у цард. ЛЕваеццаегаен,
цард даер уымаен хуины. Размае даер уымаен тындзы. Мах раз-
мае. Не’ппаеты размае.
ЧИНЫДЖЫ ИС:
Фыццаг хай
Дыккаг хай
3
131
УМАР А БАДИЕВИЧ БОГАЗОВ
Призыв
Издат. редактор
Б. А. Муртазов
Художник
X Т. Сабанов
Технический редактор
С. X. Гутиева
Корректоры
Е. У. Датриева,
В. Т. Сырхаева
Сдано в набор 17-Х-1966 г. Подписано к пе-
чати 8-X1I-66 г. Формат бумаги СОХ84 1/16.
Печат. листов 15,8. Учетно-изд. листов 11,44. За-
каз № 1104. Изд. № 83. Тираж 1000. ЕИ 01375.
Цена 48 коп.
К нижное издательство Управления по печати
при Совете Министров СО АССР,
г. Орджоникидзе, ул. Димитрова, 2.
Книжная типография Управления по печати
при Совете Министров СО АССР,
г. Орджоникидзе, ул. Тельмана, 16.
7-3-3
00-6М
Ц/ЕГАТ ИРЫСТОНЫ ЧИНГУЫТЫ
РАУАГЪДАДЫ Р/СХДЖЫ МЫХУЫР/СЙ
РАЦ/СУДЗЫСТЫ АХ/ОЛ ЧИНГУЫТ/Е:
НИГЕР (ДЗАНАЙТЫ ИВАН). Уацмыст® III томаей. /Ем-
дзаевгаетае.
♦	ХЕ ТЛЕ Г К АТЫ КЪОСТА. Каемаен цы? ЛЕмдзаевгаетае сабитаен.
♦	ХОДЫ КАМАЛ. Цавх аемае каердзын. ЛЕмдзаевгаетае.
♦	Ц/ЕРУКЪАТЫ АЛЫКСАНДР. Лаег аемае хаейраег. Аргъау
каестаер скъоладзаутаен.
♦	ЧЕДЖЕМТЫ ГЕОР. Чичи аемае Бечи. Радзырдтае сабитаен.
САЛАМТЫ АЛИХАН. Хаефсытае уацараей куыд ферваезтысты.
Аргъаеуттае сываеллаеттаен.
♦	УЫРЫМТЫ ПЕТКА. Темыры был куыд «фаезылынэ. Радзырд-
тае сываеллаеттаен.
А цы чингуытзен балхзенеен уыдззен Республикзе-
йы хъзеуты земзе горзетты: Книготорджы земзе фзел-
хасады кооперациям магазинты, стзей сын рафыс-
сзен ис Книготорджы «Книга-почтой»-йы хайады
{г. Орджоникидзе, Дзанайы-фырты уынг, №20).
Аргъ 48 кап.